Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ KAVYAMALA. 12. THE RASAGANGADHARA OF JAGANNATHA PANDIT. WITA The Commentary of Nages'a Bhatta. EDITED BY MAHAMAHOPADHYAYA PANDIT DURGAPRASAD AND WASUDEV LAXMAN S'ASTRI PANS'IKAR. Fourth Revised Edition. * PUBLISHED BY PANDURANG JAWAJI, PROPRIETOR OF THE NIRNAYA SAGAR' PRESS, BOMBAY 1930. Price 33 Rupees.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ All rights reserved by the publisher. ] PUBLISHER:-Pandurang Jawaji, at the Nirnaya Sagar' Press, PRINTER :-Ramohandra Yesu Shedge, 26-28, Kolbhat Lane, Bombay.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA. 12. mahAkavizrIjagannAthapaNDitarAjavilito. rsgnggaadhrH| nAgezabhaTTakRtayA TIkayA smetH| jayapuramahArAjAzritena paNDitavrajalAlasUnunA mahAmahopAdhyAyapaNDitazrIdurgAprasAdena, mumbApuravAsinA paNazIkaropAhvavidvadvaralakSmaNazarmAtmajavAsudevazarmaNA ca sNshossitH| caturtha saMskaraNam / saca mumbayyAM pANDuraGga jAvajI zrebhiH khIye nirNayasAgarAkhyamudraNayantrAlaye khAyasAkSarairmudrayitvA prakAzitaH / zAkaH 1852, khistAbdaH 1930. (asya pranthasya punarmudraNAdiviSaye sarvathA nirNayasAgaramudrAyatrAlayAdhipate. revaadhikaarH|) mUlyaM 3 // sAdha rUpyakatrayam /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagannAthapaNDitarAjaH / 00 "jagannAthapaNDitastailaGgadezAjjayapure samAgatya pAThazAlAM sthApitavAn, parAjita - air vivAde tatra dillInagarAdAgataM 'kAjI'ti prasiddhaM kaMcana yavanapaNDitaM satvarameva tanmatagranthAnadhItya. tatazca 'kAjI' mukhAttadvidyAbuddhicamatkAramAkarNya parituSyatA dillInarendreNa paNDito jayapurAtsamAhUtaH, sabhAjitazca tatra ca kasyAMcana yevanakanyAyAmAsakto bAdazAhAnugraheNa tAM pariNIya tathA saha sukhenAtivAhitavAnyauvanaM bAdazAhasamAzraya eva. vArdhake ca vArANasyAM gato ' yavanI saMsargadUSito'yam' ityappayadIkSitAdipaNDitaistiraskRto jJAtibahiSkRtazca gaGgAtaTe gatvA sopAnapaGktizikhare samupaviSTastatkSaNanirmitairbhaktibharitaiH padyairgaGgAM stotumupacakrame bhaktavatsalA gaGgApi pratizlokamekaikaM sopAnamadhirohantI dvApaJcAzanmite zloke praNIte prAptavatI paNDitarAjopakaNTham, plAvitavatI ca satvarameva yavanIsametamenam tatazcAsUyAmatsarAbhyAM dUSitA vArANaseyAH paNDitAstAdRzaM paNDitarAjaprabhAvamAlokyAtIva vilakSA babhUvuH" ityeke vadanti. apare tvevaM kathayanti -- "dillIna rendra kRpApAtratAM prAptasya tatprasAdAllabdhazriyasvAruvyatimiratiraskRtavivekAlokasya jagannAthapaNDitasya babhUva kasyAMcana yavanayuvatyAmA - saktiH sA ca kiyatkAlAnantaraM peMzcatvaM gatA. tatastadvirahAturaH paNDito'pi dillIM parityajya vArANasyAmAgatastadAcaraNamA karNitavadbhistatratyaiH paNDitairanAdRto durAcaraNAnu 1. jayapure tu mahArASTradezasthabrAhmaNaH samrADjagannAthapaNDito bhinna evAsIt, yatsaMtatiradyApi jayapurasamIpe brahmapuryAM vartate, yazca mahArAjasavAIjayasiMhAjJayA 1731 nistAbde siddhAntasamrAjam, siddhAntakaustubham, paJcadazAdhyAyAtmakasya ' grIka 'bhASA - nibaddhasya 'yUklIDa' praNItasya granthasya rekhAgaNitanAmakaM saMskRtAnuvAdaM ca viracitavAn. mahArAjasavAI jayasiMhastu 1688 khristAbde janma leme, 1700 khristAbde rAjya siMhAsanamadhirUDhaH, 1714 khristAbde'zvamedhayAgaM kRtavAn 1728 khristAbde ca paralokaM jagAmeti jayapuretihAse samupalabhyate. 2. ' yavanIramaNI vipadaH zamanI kamanIyatamA navanItasamA / uhiUhivaco'mRtapUrNamukhI sa sukhI jagatIha yadaGkagatA // ', ' yavanI navanItakomalAGgI zayanIye yadi nIyate kadAcit / avanItalameva sAdhu manye na vanI mAghavanI vinodahetuH // ', 'na yAce gajAliM na vA vAjirAjiM na vitteSu cittaM madIyaM kadApi / iyaM sustanI mastakanyastahastA lavaGgI kuraGgIdRgaGgIkarotu // ' ityAdyAH pa*NDitarAjapraNItA yavanyAsaktyanumApakAH zlokAH santIti kecidvadanti, paramete paNDi - tarAjazcantheSvasmaddRSTeSu nopalabhyante. 3. saiva khutiradhunA 'gaGgAlaharI' nAmnA prasiddhA sarvatra bhAgIrathIbhaktaiH paThyate . 4. atra bhAminIvilAsasya tRtIyo vilAsaH pramANamiti vadanti, taistu rasagaGgAdhare karuNaprakaraNe samudAhRtAt 'apahAya sakalabAndhavacintAmudvAsya gurukulapraNayam | hA tanaya vinayazAlinkathamiva paralokapathiko'bhUH // ityasmAtpadyAtpaNDitasya putramaraNamapi kuto nAnumIyate ? ,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| zayena tiraskAreNa priyatamAvirahAnalena ca dUyamAnamanAH kutrApi nirvRtimalabhamAnaH vakRtAM gaGgAlaharI paThanprAvRSi pravRddhe gaGgApravAhe jhampAmadatta, nimamaja ca tatraiva." evamanyA api nAnAvidhAH paNDitarAjaviSayiNyo janazrutayaH zrUyante. etAH sarvA api pramANazUnyA ityupekSya paNDitarAjapraNItagranthebhyo yadavagataM yaccAnumitaM tadevAtra sapramANamasmAbhiH puraskriyate AsIttailaGgAbhijano veginADakulotpannaH pebhaTTAkhyo mahIsurasattamaH, yo vArANasyAM jJAnendrabhikSorvedAntazAstram , mahendrapaNDitAcyAyavaizeSikadarzane, khaNDadevAtpUrvamImAMsAm , zeSopAhvavIrezvarapaNDitAca mahAbhASyamadhItavAn. tasmAlakSmInAmikAyAM taddhamapatnyAM jagannAtho janma lebhe, paThitavAMzca nikhilAni zAstrANi prAyaH svapitureva. prAptayauvanazcAzrayecchayA dillInagare samAgatya zakropamavaibhavasya zAhajahAnAbhidhayavanasArvabhaumasya saMsadi pravezaM labdhavAn. adhigatavAMzca nijavidyAcamatkAraparitoSitAttasmAdeva paNDitarAjapadavIm. sthitazca madhyame vayasi prAyastatraiva tatsamIpe tatsUnordArAzikohasya samIpe ca. zAhajahAnamahipatistu 1628 khristAbde rAjasiMhAsanamadhirUDhaH, 1658 khristAbde auraGgajevanAmnA vaputreNa kArAgAre nivezitaH, 1666 khristAbde ca paJcavaM gataH. dArAzAhastu prAgeva durdazAmanubhAvya auraGgajebena ghAtitaH. paNDitarAjo'pi vAdhake kAzyAM mathurAyAM vA gavA paramezvarArAdhanena vayaHzeSaM nItavAn. tasmAtristAbdIyasaptadazazatakamadhyabhAge paNDitarAja AsIditi suvyakameva. 1. 'tailaGgAnvayamaGgalAlaya-' ityAdi prANAbharaNasamAptisthe padye, agre samuddhate AsaphavilAsaprArambhasthe gaye ca sphuTamasya tailaGgalam. 2. keSucidbhAminIvilAsapustakeSu samAptau 'iti zrImadakhilAndhraveginADikulAvataMsa-' ityAdi samupalabhyate. 3. perubhaTTasya peramabhaTTa ityapi nAmAntaraM prANAbharaNAnte samupalabhyate. 4. siddhAntakaumudITIkAyAstattvabodhinyAH kartAyaM jJAnendrabhikSuH syAt. 5. khapiturguroH zeSopAhvavIrezvarapaNDitAdapi kiMcidadhItavAniti manoramAkucamardanArambhe samupalabhyate. 6. 'atha sakalalokavistAravistAritamahopakAraparamparAdhInamAnasena pratidinamudyadanavadyagadyapadyAdyanekaviyAvidyotitAntaHkaraNaiH kavibhirupAsyamAnena kRtayugIkRtakalikAlena kumatitRNajAlasamAcchAditavedavanamArgavilokanAya samuddIpitasutarkadahanajvAlAjAlena mUrtimateva navvA. bAsaphakhAnamanaHprasAdena dvijakulasevAhevAkivADmanaHkAyena mAthurakulasamudrendunA rAyamukundenAdiSTena sArvabhaumazrIzAhajahAMprasAdAdadhigatapaNDitarAjapadavI virAjitena tailaGgakulAvataMsena paNDitajagannAthenAsaphavilAsAkhyeyamAkhyAyikA niramIyata / seyamanugraheNa sahRdayAnAmanudinamullAsitA bhavatAt / ' etaddyamAsaphavilAsaprArambhe samupalabhyate. 7. 'dillIvallabhapANipallavatale nItaM navInaM vayaH' iti bhAminIvilAsAnte 'vartate. 8. jagadAbharaNe dArAzAhasyaiva varNanaM kRtamasti. 9. bhAminIvilAsAnte 'saMpratyandhakazAsanasya nagare tattvaM paraM cintyate' ityasti. keSucitpustakeSu 'saMpratyujjhitavAsanaM madhupurImadhye hariH sevyate' ityapi pAThaH samupalabhyate. tatrAndhakazAsanasya nagaraM kAzI, madhupurI ca mathureti jJeyam.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagannAthapaNDitarAjaH / adyAvadhi jJAtAH paNDitarAjapraNItA pranyAsvete(1) amRtalaharI-yamunAstutirUpo'yaM granthaH kAvyamAlAyAM mudritaH. (2) AsaphavilAsaH-atra navvAbAsaphakhAnasya varNanamasti. rasagaGgAdhare'pi padyadvayamAsaphanAmAGkitaM samupalabhyate, tacAsmAdeva samuddhataM syAt. grantho'yamadyApi nAsmAbhirupalabdhaH. kevalaM pUrva TippaNyAmuddhRtaM gadyamalavaramahArAjAzritapaNDitabhavAnandodayAnandarAmacandrazarmabhilikhilA pUrvatare varSe prahitamAsIt. asmatsamIpe'pyayaM granthaH saMpUrNoM nAstItyapi tairuktama. (3) karuNAlaharI-viSNustutirUpA kAvyamAlAyAM mudritA. (4) citramImAMsAkhaNDanam-atrAppayadIkSitakRtacitramImAMsAyA dUSaNAni . saMkalitAni santi. kAvyamAlAyAM mudritam. (5) jagadAbharaNam-atra zahAjahAnasUnordArAzikohasya stutirasti. kiMtu prANAbharaNasamAnamevaitatkAvyam. prAyaH prANanArAyaNanAmasthaLe dArAzAhasya nAma nyastamasti. asyaikaM pustakaM koTAnagaranarendrAzritakailAsavAsigaGgAvallabhapaNDitasamIpe dRSTamAsIt, (6) pIyUSalaharI-iyaM gaGgAlaharInAmnA suprasiddhA sadAzivacaturbhujarAmacandrAdikRtakatipayaTIkAsametA sulabhA mudritA ca. (7) prANAbharaNam-atra kAmarUpadezAdhipateH prANanArAyaNamahIbhRto varNanamasti. mudritaM caitatkAvyamAlAyAm. etaTTippaNamapi paNDitarAjakRtamevAsti. (8) bhAminIvilAsaH-ayaM paNDitarAjapraNItapadyasaMgraharUpo granthaH sarvatra sulabha eva, mudritazca bahuvAram. moDakopAhvapaNDitAcyutarAyapraNItA bhAminIvilAsaTIkA samUlA nirNayasAgarayantrAlaye mudritA. (9) manoramAkucamardanam-ayaM grantho bhaTTojidIkSitapraNItAyA manoramAyAH khaNDanarUpo viralapracAra eva. tatrAsmAbhirupalabdhasya pustakasya prAramme"lakSmIkAntapadAmbhojamAnamya zreyasAM padam / paNDitendro jagannAthaH syati garva gurudruhAm // ' iha kecinnikhilavidvanmukuTamayUkhamAlAlAlitacaraNakamalAnAM gIrvANagaNagauravagrAmamAMsalamahimamaNDitAkhaNDamahImaNDalAnAM zeSavaMzAvataMsAnAM zrIkRSNapaNDitAnAM cirAyArcitayoH pAdukayoH prasAdAsAditazabdAnuzAsanAsteSu ca pAramezvaraM padaM prayAteSu kalikAlavazaMvadIbhavantastatrabhavadbhillAsitaM prakriyAprakAzamAzayAnavavedhanibandhanivaM( navabodhanibandhanai )dUSaNaiH svayaM nirmitAyAM manoramAyAmAkulyakArSaH - 1. bhaTTojidIkSitAnAm. 2. bhaTTojidIkSitAH. 3. ayameva zeSazrIkRSNapaNDitaH kaMsavadha-pArijAtaharaNayoH karteti bhAti, yataH kaMsavadhaprastAvanAyAMmapyAtmano vaiyAkaraNatAM prakaTayati, atha ca samaye'pi sAmyamastIti sudhIbhirvicAraNIyam. 4. zeSazrIkRSNaiH. 5. prakriyAprakAzaHprakriyAkaumudITIkA.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 kAvyamAlA | sAM ca prakriyAprakAzakRtAM pautrairakhilazAstramahArNavamanthAcalAyamAnamAnasAnAmasmadgurupaNDitavIrezvarANAM tanayairdUSitApi svamatiparIkSArthaM punarasmAbhirnirIkSyate / tatra tAvatsArvadhAtukamapiditi sUtragata kaustubheityAdinA saMkhyAvadbhirupahasanIyamarthaM nirUpayatAm, tathANuditsUtragata kaustubhe- -ityarthasya nirNayena vilakSaNaM svavyutpattipATavamudgiratAm bhavatera iti sUtragatamanoramAyAM - - zapaH pravRttiM samarthayamAnAnAM gurudveSadUSitamatInAM yadyapi puruSAyuSeNApi na zakyante gaNayituM pramAdAstathApi dimAtreNa kAnapi kuzAgrIyadhiSaNeSu nirUpayAmaH / " ityAdi vartate . (10) yamunAvarNanam - gadyanibaddho'yaM prantho nAdyApyupalabdhaH. rasagaGgAdhara udAhRtAni dvitrANi gadyAnyasya samupalabhyante. (11) lakSmIlaharI - kAvyamAlAyAM mudritaiva. (12) sudhAlaharI - kAvyamAlAyAM mudritaiva. (13) rasagaGgAdharaH - ayaM paNDitajagannAthasya mukhyo granthaH, kiMtu sarvatrA - samApta eva labhyate. adyAvadhi dRSTeSvasmAbhirnavasu pustakeSvekamapyuttarAlaMkAraprakaraNaM nAtikrAmati. paNDitarAjAtkhalpakAlAnantaraM samutpannena nAgezabhaTTenApyayaM grantha utta rAlaMkAraprakaraNAntameva prAptaH, yatastatpraNItA rasagaGgAdharaTI kApyuttarAlaMkAraprakaraNaparyantamebAsti. ataH paJcAnanAtmakaH saMpUrNo'yaM granthaH kadAcidupalapsyata iti durAzAmAtram. granthasamAptiM kartumapArayanmadhya eva paNDitarAjaH paralokaM gata ityapi vaktuM na yujyate. yatazcitramImAMsAkhaNDanamanena rasagaGgAdharAnantaraM pratItamiti tatprAraMmme sphuTamasti. kevalametAvadanumIyate - appayadIkSita dveSeNa citramImAMsAnukaraNapravRttaH paNDitarAjo'pi svagranthaM citraimImAMsAvadasamAptameva sthApitavAn citramImAMsA tu buddhipUrvamevAppadIkSitena samAptiM na nIteti tatsamAptisthazlokato jJAyate . evaM trayodazagranthAH paNDitarAjapraNItA jJAyante zazisenA, paNDitarAjazatakaM cetyanyadapi granthadvayaM paNDitarAjapraNItamastIti kaizciducyate. (1) azvaghATI-ratimanmatha- vasumatIpariNayakartA taauranagaravAsI jagannAthaH, (2) 1. manoramA 2. pustakapaJcakamasmAbhiH sAkSAddRSTam, pustakacatuSTayasya tvantimA paGkirasmanmitraiH kAzyAdi nagarebhyo likhilA prahitA dRSTA 3. 'nAmaMnAmaM ghanazyAmaM dhAma tAmarasekSaNam / paNDitendro jagannAthazarmA nirmAti kautukam // ', 'rasagaGgAdhare citramImAMsAyA mayoditAH / ye doSAste'tra saMkSipya kathyante viduSAM mude // ', 'sUkSmaM vibhAvya mayakA samudIritAnAmappayyadIkSita kRtAviha dUSaNAnAm / nirmatsaro yadi samuddharaNaM vidadhyAdasyAhamujvalamatezcaraNau vahAmi // ' iti citramImAMsAkhaNDanaprArambhazlokAH. 4. 'apyardhacitramImAMsA na mude kasya mAMsalA / anUruriva tIkSNAMzorardhenduriva dhUrjaTeH // ' ayaM citramImAMsAsamAptau zloka. 5. kAvyamAlAyA dvitIye'Gke prANAbharaNaprArambhaTippaNe'zva ghATI ratimanmathaM vasumatIpariNayaM ceti granthatrayaM paNDita - rAjapraNItagranthanAmamAlAyAM bhrameNa likhitamAsIditi jJeyam.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jgnnaathpnndditraajH| rekhAgaNitAdikartA samrAjagannAthaH, (3) vivAdabhaGgArNavakartA jagannAthatarkapazcAnanaH, (4) atandracandrikanATakakartA jagannAthamaithilaH, (5) anaGgavijayabhANakartA zrInivAsasUnujagannAthapaNDitaH, (6) sabhAtaraGgakartA jagannAthamizraH, (5) advaitAmRtakartA jagannAtha. sarakhatI, (8) samudAyaprakaraNakartA jagannAthasUriH, (9) zarabharAjavilAsakartA jagannAthaH, (10) jJAnavilAsakAvyakartA nArAyaNadaivajJasUnurjagannAthaH, (11) anubhogakalpatarukartA jagannAthaH, ityAdyA bahavo jaganAthanAmAnaH paNDitAH samabhUvan, te sarve'pi paNDitarAjAdvinA iti jJeyam. . 1. ayaM jagannAtho'pi tauranagaravAstavya AsIditi ratimanmathAdipraNeturna bhinna iti bhAti.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ naageshbhttttH| ayaM rasagaGgAdharaTIkApraNetA kAlopanAmakadezasthamahArASTrabrAhmaNazivabhaTTasatIdevyoH sUnurnAgezabhaTTaH kAzyAM kasminsamaya AsIditi vicAre manoramAkucamardana-zabdaratna-majaSAdigranthavilokanenetthaM puruSaparamparAvagatA zeSazrIkRSNaH bhaTojidIkSitaH ( ziSyaH) zeSavIrezvaraH (putraH) vIrezvaradIkSitaH (putraH) paNDitarAjajagannAthaH (ziSyaH) haridIkSitaH (putraH) nAgezabhaH (ziSyaH) atra paNDitarAjAdvitIyaH puruSo nAgeza AsIditi jJAyate. pUrvanirNIte Asanne jaganAthapaNDitarAjasamaye 1666 khistAnde puruSadvayaparyAptAni calAriMzadvarSANi yojyante cettadA 1706 khristAbdo'yamAsanno nAgezasamayaH samAyAti. atha ca "jayapuramahArAjAH zrIsavAIjayasiMhavarmANo'zvamedhaprasaGge nAgezabhaTTAya nimantraNapatraM prahitavantaH. tadA nAgezena 'ahaM kSetrasaMnyAsaM gRhIlA kAzyAM sthito'smi, atastAM parityajyAnyatra gantuM na zaknomi' ityuttaraM prahitam" eSA kiMvadantI jayapure'dhunApi prasiddhAsti. zrIjayasiMhamahArAjAzca 1714 khristAnde'zvamedhaM kRtavanta ityuktameva prAk, ayamazvamedhasaMvatsaro'pi pUrvalikhita 1706 khristasaMvatsarAsanna eveti khristAbdIyASTAdazazatakaprathamaturIyAMze nAgezabhaTTa AsIditi vyaktameva. kecitta khristAbdIyASTAdazazatakapUrvArdhAnantaraM nAgezasattAM kathayanti. haridIkSitaziSyo'yaM nAgezabhaTTaH khaziSyAccheGgaverapurAdhIzabisenavaMzasamuddhatarAmanR 1. 'adhItya phaNibhASyAbdhi sudhIndraharidIkSitAt / nyAyatantraM rAmarAmAdvAdirakSoghnarAmataH // yAcakAnAM kalpatarorarikakSahutAzanAt / zRGgaverapurAdhIzarAmato labdhajIvikaH // vaiyAkaraNanAgezaH sphoTAyanaRSermatam / pariSkRtyoktavAMstena prIyatAmumayA zivaH // dRDhastakeM'sya nAbhyAsa iti cintyaM na paNDitaiH / dRSado'pi hi saMtIrNAH payodhI rAmayogataH // ' ete zlokA maJjUSAdisamAptau vartante. 2. bisenavaMzajaladhau pUrNaH shiitkro'prH|-naanaa himmativarmAbhUryeNa himavAniva / tasmAjAvo raamdttshcndraaccaandirivaaprH| tena zrIrAmabhaktena sarvAvidyAH prjaantaa| zRGgaverapurezena ripukakSadavAgninA // arthinAM kalpavRkSeNa vidvajanasabhAsadA / bhaTanAgezayiSyeNa badhyate rAmava.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgezabhaTTaH / pAllabdhajIvino bahUnpranthAnpraNItavAn , tatrAdyAvadhi jJAtA granthAsvete-(1) kAvyapradIpoddayotaH, (2) paramalaghumaJjUSA, (3) paramArthasAravivaraNam , (4) paribhASenduzekharaH, (5) prAyazcittenduzekharaH, (6) bRhacchabdenduzekharaH, (7) bRhanmaJjUSA, (8) bhASyapradIpoddyotaH, (9) yogasUtravRttiH, (10) rasagaGgAdharamarmaprakAzaH, (11) rasataraGgiNITIkA, (12) rasamaJjarITIkA, (13) laghumaJjUSA, (14) laghuzabdenduzekharaH, (15) vRttisaMgrahaH, (16) vedAntasUtravRttiH, (17) saptazatIstotraTIkA, (18) sAMkhyasUtravRttiH, (19) sApiNDyanirNayaH. ___ kAvyaprakAzohayotaH, nyAyasUtravRttiH, mImAMsAsUtravRttiH, vaizeSikasUtravRttiH, etadnthacatuSTayamanyadapi nAgezapraNItamastIti kecidvadanti. khagurorharidIkSitasya nAnA zaMbdaratnam , khaprabhoH zRGgaverapurAdhIzarAmasya nAnAdhyAtmavAlmIkIyarAmAyaNayoSTIkAdvayaM ca nAgezabhaTTenaiva praNItamityapi prasiddhirasti. rmaNA ||-setuH paropakRtaye'dhyAtmarAmAyaNAmbudhau / ' ete zlokA adhyAtmarAmAyaNaTIkAprArambhe santi. 3. zRGgaverapuraM gaGgAtIre vartata iti vAlmIkirAmAyaNe'yodhyA kANDe paJcAzanmite sarge'sti. adhyAtmarAmAyaNe'yodhyAkANDe paJcame sarge ca 'gaGgAtIraM smaagcchcchRnggiveraaviduurtH|' ityAdi (60) zlokaTIkAyAM 'zRGgiveraM zRGgiRSyAzramaH / tdviduurtsttpuurvbhaage|' ityasti. kolabruk (H. T. Colebrooke) paNDito'pi 'misselenias esses (Miscellaneous Essays) nAmakagranthe (dvitIyabhAge 13 pRSThe TippaNe ) 'zRGgaverapuraM gaGgAtaTopari siMghoranAmnA khyAtaM prayAgAduparibhAge vartate' iti vadati. 1. zabdaratne nAgezasya tatkRtazekharamaJjUSayozca nAma samupalabhyate.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| 'paNDitarAjajagannAthakRto rasagaGgAdharaH sakharameva prasiddhi prApaNIyaH' iti nAnAdezavAsibhirbahubhimitraiH protsAhitAH, vizeSatazca mAnyavaryabhANDArakaropAharAMmakRSNazarmabhirvidvanmUrdharaH samAdiSTA vayaM kAvyamAlAyAmetanmudraNe pravRttAH smaH. tatrAsmanmudraNAdhArabhUtAni pustakAnyetAni santi 1 jayapurIyarAjaguruparvaNIkaranArAyaNabhaTTAnAM mUlamAtramuttarAlaMkAraprakaraNAntaM nAti zuddham. 2 jayapurIyarAjagurubhaTTalakSmIdattasUnubhazrIdattAnAM tAdRzameva. 3 jayapurIyarAjagurukathAbhaTTacandrezvarANAM mUlamAtramaprastutaprazaMsAprakaraNAntamazuddhameva prAyaH. - 4 pUrvoktavizeSaNaviziSTanArAyaNabhaTTaireva gvAheranagarAdAnAyitaM mUlamAtramapahRtipra. karaNAntaM prAyaH zuddham. 5 jayapurIyajainapAThazAlApradhAnAdhyApakadraviDakAzInAthazAstriNAM TIkAmAtraM prAyaH 6 pUrvokta vizeSaNaviziSTabhaTTazrIdattAnAM TippaNamAtra zuddhameva. atra mUlapustakacatuSTaye'pyazuddhatAmapahAya prAyo nAsti pAThamedaH. ata eva pAThAntarapradarzanAya na yatitam, vihite cAnekapustakAvalambenApi mudraNe mAnuSyasulabhAtpramAdAdvaghutpattizaithilyAdakSarayojakAdidoSAdvA saMjAtA kvacitkacidazuddhateti sthUladRSTyA mUlapranthazodhanapatraM vidhAya granthAnte nihitam. atastatsAhAyyena prathamaM pranthazodhanaM kRtvA vidvadbhiH paThanapAThanAdi vidheyamasya granyasyeti zivam. 1. etaTTippaNaM tu kenacinnAgezakRtarasagaGgAdharaTIkAta eva samuddhatam. 2. TIkAyA ekameva pustakaM samupalabdhamiti bahuSu sthaleSu saMdeho vartate. ata eva TIkAyAH zodhanapatramapi kartuM na pAritam.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayaH maGgalAcaraNAdikam kAvyalakSaNam kAvyaprakAzIyalakSaNe AkSepaH sAhityadarpaNIyalakSaNe AkSepaH pratibhAyA eva kAvyakAraNatA 'kAvyasya cAturvidhyam uttamottamalakSaNam uttamalakSaNam madhyamalakSaNam adhamalakSaNam prakAzakRdbhedeSu kaTAkSaH rasasvarUpam nirvedaH krodhaH rasagaGgAdharIyaviSayAnukramaH / pRSTham | viSayaH zRGgAradvaividhyam 1 karuNaH 4 zAntaH raudraH vIraH tatra vAdibhedena tasyASTau vidhAH bharatasUtrasyASTadhA vyAkhyAnam rasAnAM navadhAtvam zAntasya rasatvavyavasthApanam ratilakSaNam zokalakSaNam karuNavipralambhasyAMzataH karuNeM zata zva zRGgAre'ntarbhAvaH utsAhaH vismayaH prathamamAnanam 2 5 7 8 adbhutaH 9 tatra prakAzodAharaNe AkSepaH 9 hAsyaH 17 bhayAnakaH 19 bIbhatsaH 19 rasAnAM saMkhyAniyamaH 20 21 | rasadoSAH 22 28 29 22 "" "" 31 | zleSaH 32 | prasAdaH samatA mAdhuryam "" "" rasAnAM virodhAvirodhacintA "" " 33 guNanirUpaNam " atra svamatoktiH atra vAmanAdInAM matam sukumAratA arthavyaktiH udAratA ojaH kAntiH samAdhiH zabdaguNAnAM lakSaNam zleSaH pRSTham ***** x x 25 34 35 36 37 42 42 "" 44 33 45 46 50 53 56 39 "" hAsaH bhayam arthaguNAnAM lakSaNam jugupsA vibhAvAdikharUpam 1. viSaya sUcI nibandho'yamante zodhanapatraMca zrImadAyurveda vizArada saMgIta kalAsarvakhazrIlAlavihAritanujanuSA zrIvidyendreNazAstriNA kAvyatIrthena vedAntAlaMkAreNoddhRtamiti jJeyam. "" 57 "" " 58 15 " 59
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayaH prasAdaH samatA mAdhuryam sukumAratA arthavyaktiH udAratA ojaH kAntiH samAdhiH athaiteSAM triSvevAntarbhAvaH guNAnAM vyaJjikA racanA racanAyAM varjanIyam tatra vizeSato varjanIyam atha bhAvadhvaniH bhAvalakSaNam harSaH smRtiH mohaH dhRtiH zaGkA glAniH dainyam cintA madaH bhramaH garvaH nidrA matiH vyAdhiH aa: -suptam vibodhaH 2 pRSTham viSayaH 59 amarSaH " " / ugratA 60 unmAdaH " maraNam vitarkaH. viSAdaH " avahittham " 63 autsukyam AvegaH " 62 jaDatA 64 | Alasyam 66 | asUyA. 69 apasmAraH 74 capalatA 75 nirvedaH 76 vyabhicAriNAM saMkhyA 77 rasAbhAsAH 79 bhAvazAntiH bhAvodayaH ?? 80 bhAvasandhiH bhAvazabalatA 39 " 82 | varNaracanAdInAM rasAbhivyaJjakatva nirA karaNam dvitIyamAnanam " 83 84 | saMlakSyakramadhvaniH 85 zabdazaktimUlakadhvanau mammaTamatam "" pRSTham atraiva dhvanikAramatam atraiva khamatam 88 89 " 90 39 91 12 39 93 23 94 95 96 "" alakSyakramadhvanerapi kvacillakSyakramatA 106 "" 97 98 99 102 103 28 108 110 33 111 112 " 86 nAnArthe zaktiniyAmakarUpaNam, tatra saMyogaH 33 118 87 / viprayogaH 119
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ciSayaH sAhacaryam virodhitA arthaH prakaraNam liGgam zabdasyAnyasya saMnidhiH sAmarthyam aucita dezaH kAlaH vyaktiH kharaH zabdazaktimUlako dhvaniH tatrAlaGkAradhvaniH tatra vastudhvaniH arthazaktimUlako dhvaniH khataH saMbhavinA vastunA vastu tatraiva vastunA'laGkRtiH tatraivAlalyA vastu tatraivAla yA'laGkRtiH kaviprauDhoktisiddhe vastunA vastu tatraivAlaGkatyA vastu_ tatraiva vastunA'laGkRtiH tatraivAlaGkRtyA'laGkRtiH ubhayazaktimUlakaH atha lakSaNAmUlaH tatra jahatsvArthAmUlaH tatraivAjahatsvArthAmUlaH abhidhAzaktinirUpaNam vAcakazabda nirUpaNam lakSaNAzaktinirUpaNam lAkSaNikavAkyAnAM zAbdabodhanirUpaNam pRSTham viSayaH 119 120 | upamAlakSaNam 121 upamAmedAH prAcAM dRzA svamatenAkSepaH prAcAM naye ," " punaH prakArAntareNa vibhAgaH 123 | sAdRzyasya padArthAntaratve bodhaH 124 | upamAdoSAH upameyopamA ananvayaH 32 "" 125 | asamaH 4 " | udAharaNam ,, smaraNam rUpakam 126 | pariNAmaH 130 | sasandehaH alaMkAranirUpaNam 131 | ullekhaH 133 | apahnutiH 135 utprekSA 136 atizayoktiH "" bhrAntimAn 136 | tulyayogitA 137 | dIpakam 137 | prativastUpamA 138 | dRSTAntaH nidarzanA vyatirekaH 139 | sahoktiH 140 vinoktiH 143 145 " samAsoktiH parikaraH zleSaH 146 aprastutaprazaMsA pRSTham 157 163 169. 172 186 191 196 203 210 213 216 224 248 256 266 270 278 285 307 317 322 329 337 339 346 357 364 367 386 390 402
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTham 481 482 viSayaH 'paryAyoktam vyAjastutiH AkSepaH virodhaH vibhAvanA vizeSoktiH asaGgatiH viSamam 485 487 489 492 493 495 497 samam vicitram adhikam pRSTham | viSayaH 409 parivRttiH 416 | parisaMkhyA 421 arthApattiH 427 vikalpaH 431 samuccayaH 437 / samAdhiH pratyanIkam pratIpam prauDhoktiH lalitam praharSaNam viSAdanam ullAsaH 461 avajJA anujJA tiraskAraH lezaH | tadguNaH 471 atadguNaH | mIlitam 476 | sAmAnyam 478 | uttaram 500 504 506 507 459 510 anyonyam. vizeSaH vyAghAtaH rAkalAlakSaNam kAraNamAlA ekAvalI sAraH kAvyaliGgam arthAntaranyAsaH anumAnam yathAsaMkhyam paryAyaH 512 513 466 514 515 475 519
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA * paNDitarAjazrIjagannAthaviracito rasagaGgAdharaH / nAgezabhaTTakRtayA gurumarma prakAzAkhyavyAkhyayA sametaH / prathamamAnanam / smRtApi taruNAtapaM karuNayA harantI nRNAmabhaGguratanutviSAM valayitA zatairvidyutAm / kalindagirinandinItaTasuradrumAlambinI madIyamaticumbinI bhavatu kApi kAdambinI // navA gaGgAdharaM marmaprakAzaM tanute gurum / rasagaGgAdharamaNera tigUDhArtha saMvide // yAcakAnAM kalpatarorarikakSahutAzanAt / nAgezaH zRGgaverezarAmato labdhajIvikaH // prAripsitapratibandhakaduritazamanAya zRGgArAlambanAdivibhAvatayA taddevatAlena ca samucitakheSTadevatAvastunirdezarUpaM maGgalamAcaraziSyazikSAyai vyAkhyAtRzrotRRNAmanuSaGgato maGgalAya ca nibadhnAti--smRtApIti / kAdambinI meghapaGkitvenAdhyavasitA kRssnnmuurtiH| vilakSaNazyAmatvAtsakalameghakAryakaratvAcca / ata eva meghatvenAdhyAsaH / kApItyanenAtra taddharmasattve'pi tato'dhikakAryakAritvena prasiddha kAdambinIto vyatirekastatra bodhyate / maticumbinI mativiSayaH / bhavatviti prArthane loT / vyatirekapoSakaM vizeSaNatrayam / prasiddhA sA tu dRSTA varSaNadvArA spRSTA vA svAbhAvyAdvRSasthabhAnvAtapAnyatApaM keSAMcinna tu sarveSAM bhUtabhaviSyadvartamAnabhedena hRtavatI / iyaM tu smRtApi / dRSTAdisamuccAyako'piH / taruNAtapam / tamapi karuNayA na tu yathAkathaMcit / nRNAM sarveSAM na tu keSAMcit / harantI na tu jahAra hariSyati vA / kiM ca sA bhaGgazIlatanukAntividyutA valayitA veSTitA / iyaM tu cirakAlasthAyizarIrakAntInAM vidyutAM tattvenAdhyavasitAnAM gopAGganAnAM zatairna tvekadvitryAdibhirvalayitA veSTitA / yadvA 'dhAnyena dhanavAn' itivattRtIyA / tadabhinnasaMjAtavalayA / kalindAkhyamahIdharotpannayamunAtIre suradrumA nIpAH / teSAM tattvaM tu haripriya
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| zrImajjJAnendrabhikSoradhigatasakalabrahmavidyAprapaJcaH ___ kANAdIrAkSapAdIrapi gahanagiro yo mahendrAdavedIt / devAdevAdhyagISTa ssaraharanagare zAsanaM jaiminIyaM zeSAGkaprAptazeSAmalabhaNitirabhUtsarvavidyAdharo yaH // pASANAdapi pIyUSaM syandate yasya lIlayA / taM vande perubhaTTAkhyaM lakSmIkAntaM mahAgurum // nimagnena klezairmananajaladherantarudaraM mayonnIto loke lalitarasagaGgAdharamaNiH / harannantardhvAntaM hRdayamadhirUDho guNavatA malaMkArAnsarvAnapi galitagarvAnracayatu // vAt / 'maNidvIpe nIpopavanavati cintAmaNigRhe' iti liGgAcca bodhyam / yadvA tIrameva suradrumAstattvena prasiddhAH paJca / tadAzrayikA / sA tu viyatsaraNyAzrayiketi bhAvaH / yadvA kAdambinItvenAdhyavasitA kAlI / sA ca kRSNamUrtiH, vRndAvanAdhiSThAtrI devatA rAdhA vA / vidyuttvenAdhyavasitAstatparicArakadevyaH / tRtIyavizeSaNArthastu spaSTa eveti bodhyam / atra vyatirekarUpakAtizayokyoraGgAGgibhAvAkhyaH sNkrH|| khokteH kalpitatvanirAsAya khavidyAyAH sAMpradAyikatvasUcanAya ca gurunAtaM dvAbhyAmAha-zrImaditi / zrIH sarakhatI brahmavarcasaM vA / jJAnendrAkhyayateH sakAzAdityarthaH / pUrvArdhe ya ityubhayatrAnveti / uttarArdhe ya iti triSu / prapaJce nikhilatvoktyA lezato'pi tadatyAgaH sUcitaH / kaNAdAkSapAdAbhyAM proktA gambhIravANyaH / nyAyavaizeSikazAstrANIti yAvat / devAdeva / evaH prasiddhau / khaNDadevAdevetyarthaH / smareti / kAzyAM jaiminiproktaM zAstram / zeSa ityaGka upanAma yasya tasmAdvIrezvarapaNDitAtprAptA zeSasya pataJjaleramalA bhaNitirmahAbhASyarUpA yena tAdRzaH / upasaMharati-sarveti / etena taditarazAstravedAdijJAtRtvaM sUcitam / atra ya ityasya tamityuttarazlokenAnvayaH // . pASANAdapIti / yacceSTAvizeSeNa jaDAdapyamRtasrAvazcetanAditi tu kimu vAcyam / ityanena mahAmahimazAlitA varNitA / tena tanmukhazravaNamAtreNa pASANatulyasya khasya sakalavidyAvirbhAvo'nAyAsena sUcitaH / lakSmIti tatpatnInAma / yadvA lakSmIkAntaM viSNukharUpam / sarvavidyAnAmekasmAdeva lAbhAttatra mahattvam // tataH kimata Aha-nimagneneti / yuktihetukAnucintanarUpodadhyudaramadhye na tu yatra kvacit / klezairna tu klezena / nitarAM na tu yathAkathaMcit / manena mayA jagannAthena loke bhUloka unnIta AnIto lalito ramaNIyo rasagaGgAdhara eva maNirguNavatAm / anena tadrahitAnAmanAdare'pi na kSatiriti sUcitam / hRdayamadhirUDhaH khAntaM praviSTaH / asA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / pariSkurvantvarthAnsahRdayadhurINAH katipaye tathApi klezo me kathamapi gatArtho na bhavitA / timIndrAH saMkSobhaM vidadhatu payodheH punarime kimetenAyAso bhavati viphalo mandaragireH // nirmAya nUtanamudAharaNAnurUpaM kAvyaM mayAtra nihitaM na parasya kiMcit / kiM sevyate sumanasAM manasApi gandhaH kastUrikAjananazaktibhRtA mRgeNa // mananataritIrNavidyArNavo jagannAthapaNDitanarendraH / rasagaGgAdharanAmnIM karoti kutukena kAvyamImAMsAm // dhAraNadharmamAha -- antariti / granthapakSe sAhityaviSayamajJAnam / maNipakSe tu spaSTameva / alaMkArAnbhUSaNAni tacchAstrANi vA / sarvAnapi na tu kAMzcit / galitaH svayameva cyuto naSTo garyo yeSAM tAnracayatu / karotvityarthaH // nanu tAdRzArSagranthenaiva nirvAhe kimityapUrvo'yaM prantho'ta Aha- parIti / kecana kAvyavAsanAvAsitAntaHkaraNazreSThA arthAnArSAnalaMkArAdInpariSkurvantu, tathApi taistathA kRtespi me klezo rasagaGgAdhararacanarUpaH kathamapi khalpato'pi gatArthazcaritArtho na bhavitA / bhaviSyatIti vAcye bhavitetyanenedaM sUcitam - svagranthakaraNa kAle khatulyapaNDi - tasattvena teSAM gatArthatve'pyagrimANAmalpabuddhInAM na gatArthatvam / ata eva kecana sahadayadhurINA ityuktamiti / uktamarthamarthAntaropanyAsena draDhayati - timIndrA matsyavizeSazreSThAH punarbhUyaH samyaG na tu yathAkathaMcitkSobhamAloDanaM kurvantu / etena tatkartRkena tena mandarAcalaprayAso viphalo niSphalaH kiM bhavati / api tu neti / timIndrANAM tatratyaratnAlAbhespi devAnAM tallAbhAttatkAraNena sAphalyamiti bhAvaH // itaragranthato vizeSAntaramAha -- nirmAyeti / udeti / tattadalaMkArAdilakSya tvayogyaM kAvyaM bhAminIvilAsAkhyam / atra rasagaGgAdharagranthe / lezato'pi parakIyakhAbhAvAyAha--na parasyeti / nihitamityasyAnuSaGgaH / pUrvavadAha -- kimiti / sumanasAM puSpANAm / gandhaH AmodaH / kastUrikAvateti vAcye jananazaktItyanena sUcitam kadApi parakIyagrahaNaM na tajjananazaktisattvena yAvadapekSitotpAdana saMbhavAditi // pratijAnIte - mananeti / mananarUpanaukApAraMgata vidyArUpodadhirjagannAthAkhyapaNDitazreSThaH, paNDito narendraH pRthvIzo yena vA / narendrasya paNDita iti vA / paNDitazcAsau narendrazca tattulyatvAditi vA / vastutastu jagannAthapaNDitarAja iti pRthvIpatidattanAmAmilApo'yam / kutukenetyanena svasya granthakaraNe klezAbhAvaH sUcitaH / mImAMsA vicAraH //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| rasagaGgAdharanAmA saMdarbho'yaM ciraM jayatu / kiM ca kulAni kavInAM nisargasamyaJci raJjayatu // tatra kIrtiparamAhlAdagururAjadevatAprasAdAdyanekaprayojanakasya kAvyasya vyutpatteH kavisahRdayayorAvazyakatayA guNAlaMkArAdibhirnirUpaNIye tasminvizeSyatAvacchedakaM taditarabhedabuddhau sAdhanaM ca tallakSaNaM tAvannirUpyate ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAvyam // ramaNIyatA ca lokottarAhAdajanakajJAnagocaratA / lokottaratvaM cAhAdagatazcamatkAratvAparaparyAyo'nubhavasAkSiko jAtivizeSaH / kAraNaM ca tadavacchinne bhAvanAvizeSaH punaHpunaranusaMdhAnAtmA / 'putraste jAtaH', 'dhanaM te dAsyAmi' iti vAkyArthadhIjanyasyAhAdasya na lokottaratvam / ato na tasminvAkye kAvyatvaprasaktiH / itthaM ca camatkArajanakabhAvanAviSayArtha prArthayate-raseti / ayaM buddhisthaH saMdarbhaH paJcAGgakaM vAkyaM ciraM cirakAlaM jayatu sarvotkarSeNa vartatAm / kiM ca sa eva nisargasamyaJci khabhAvaramaNIyAni / etena kRtrimaramaNIyanirAsaH / kavInAM kulAni vaMzAnsamUhAnvA raJjayatvanuraktAnkarotu // tatra karaNIye granthe / paramAhlAdo vigalitavedyAntarAnandaH / AdinA dravyalAbhAdiH / kaviH kAvyakartA / sahRdayastadanubhavavAn / kaveranubhavazcetsahRdayatvenaiva na tu kavitvena / guNeti / vizeSaNairityarthaH / AdinA rasAdiparigrahaH / tasminkAvye / niSThatvaM saptamyarthaH / tasya vishessytaayaamnvyH| tallakSaNaM kAvyalakSaNam / iSTatAvacchedakaM ca tadeva / tatprakArakajJAnasya pravartakatvAditi bodhyam / tAvadAdau / ramaNIyeti / kaTAkSAdivAraNAya zabda iti vyaGgyAdisaMgrahAya vAcaka ityanuktvA pratipAdaka ityuktam / ramaNIyazabdapratipAdake vyAkaraNAdirUpe'tivyAptivAraNAyArtheti / 'ghaTamAnaya' ityAdivAkyavAraNAya ramaNIyeti / nanu ramaNIyasyAnanugatatvAttatrApi tattvamastyevetyata Aha-ramaNIyatA ceti / nanu lokottaratvaM yathAkathaMcicceduktadoSaH, AtyantikaM cedbrahmAnanda evAta Aha-lokottaratvaM ceti / anubhavasAkSika ityanena tdnyprmaannniraasH| sa cAnubhavaH sahRdayAnAmeva / evaM ca noktadoSa iti bhAvaH / jJAnaM ca bhAvanArUpameva nAnyadityAha-kAraNaM ceti / tadavacchinne camatkAratvAparaparyAyalokottaratvarUpajAtyavacchinne / vizeSo na tu sAmAnyam / ata eva tatsvarUpamAha-punariti / lokottareti vizeSaNakRtyamAha-putraste ityAdi / atra vAkyArthadvayam / tathA sati pariSkRtaM lakSaNamAha-itthaM ceti / uktArthasiddhau cetyarthaH / phalitamityatrAnvayaH / yatkiMci
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 1 pratipAdakazabdatvam, yatpratipAditArthaviSayakabhAvanAtvaM, camatkArajanakatAvacchedakaM tattvam / svaviziSTajanakatAvacchedakArthapratipAdakatAsaMsargeNa camatkAratvavattvameva vA kAvyatvamiti phalitam / yattu prAJcaH 'adoSau saguNau sAlaMkArau zabdArthau kAvyam' ityAhuH, tatra vicAryate-- zabdArtha - yugalaM na kAvyazabdavAcyam / mAnAbhAvAt / kAvyamucaiH paThyate, kAvyAdartho'vagamyate, kAvyaM zrutamartho na jJAtaH, ityAdivizvajanInavyavahArataH pratyuta zabdavizeSasyaiva kAvyapadArthatvapratipattezca / vyavahAra - zabdamAtre lakSaNayopapAdanIya iti cet, syAdapyevam yadi kAvyapadArthatayA parAbhimate zabdArthayugale kAvyazabdazakteH pramApakaM dRDhataraM kimapi pramANaM syAt / tadeva tu na pazyAmaH / vimatavAkyaM tvazraddheyameva / itthaM cAsati kAvyazabdasya zabdArthayugalazaktigrAhake pramANe prAguktAvyavahArataH zabdavizeSe siddhyantIM zakti ko nAma nivArayitumISTe / etena vinigamanAbhAvAdubhayatra zaktiriti pratyuktam / tadevaM zabdavizeSasyaiva kAvyapadArthatve siddhe tasyaiva lakSaNaM vaktuM yuktam, na tu khakalpi - 1 camatkArajanakajJAne samUhAlambana vidhayA bhAsamAnAnyArtha pratipAdakazabde kAvyatvavAra - NAya jJAnetyapahAya bhAvanetyuktam / zabdatvamityasya kAvyatvamityatrAnvayaH / dhArAvA - hikasakalajJAnaviSayatAdRzArthapratipAdake vAkye'tivyApterAha - yatpratipAditeti / yAdRzAnupUrvIpratipAditArthaviSayakatvaviziSTabhAvanAlaM tajjanakatAvacchedakaM tAdRzAnupUrvI - mattvamityarthaH / tena noktadoSaH / lAghavAdAha - sveti / khaM camatkAratvam / janakatAvacchedakArtheti / arthe bhAvanAniSThajanakatAvacchedakatA viSayatAsaMbandhena bodhyA / lakSyatAvacchedakaM caitatsamAnAdhikaraNaM kAvyetyAdyanugatavyavahAreNAkhAdajanakatayA ca siddhajAtivizeSarUpamupAdhirUpaM vA kAvyalaM bodhyam / prAJcaH prakAzakRdAdayaH / nanvAsvAdavyaJjakatvasyobhayatrAvizeSa eva mAnamata Aha - kAvyamiti / pratyuta vaiparItyena / AdinA kAvyaM paThitamityAdisaMgrahaH / ityAdIti / ityAdi sArvajanInavyavahArAt / sArvavibhaktikastasiH / vizeSapadena prAguktArthakatvasUcanam / evamagre'pi / evenArthanirAsaH / pratipattezca nirNayAccetyanvayArthau / pareti / prakAzakRdAdItyarthaH / pratyAyakaM nizcAyakam / vimateti / prakAzakRdityarthaH / upasaMharati -- itthaM ceti / tasyAzraddheyale cetyarthaH / zabdasyetyasyobhayatra zaktAvanvayaH / etena vyavahArarUpa vinigamakasattvena / prakaraNArthamupasaMharati -- tadevamiti / evamuktaprakAreNa / tasyaiva zabdavizeSarUpasyaiva / prAsaGgika
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| tasya kAvyapadArthasya / eSaiva ca vedapurANAdilakSaNeSvapi gatiH / anyathA tatrApIyaM duravasthA syAt / yattvAkhAdodbodhakatvameva kAvyatvaprayojakaM tacca zabde cArthe cAviziSTamityAhuH, tanna / rAgasyApi rasavyaJjakatAyA dhvanikArAdisakalAlaMkArikasaMmatatvena prakRte lakSaNIyatvApatteH / kiM bahunA nATyAGgAnAM sarveSAmapi prAyazastathAtvena tattvApattirduvAraiva / etena rasohodhasamarthasyaivAtra lakSyatvamityapi parAstam / api ca kAvyapadapravRttinimittaM zabdArthayoAsaktam , pratyekaparyAptaM vA / nAdyaH / eko na dvAviti vyavahArasyeva zlokavAkyaM na kAvyamiti vyavahArasyApatteH / na dvitIyaH / ekasminpadye kAvyadvayavyavahArApatteH / tasmAdvedazAstrapurANalakSaNasyeva kAvyalakSaNasyApi zabdaniSThataivocitA / lakSaNe guNAlaMkArAdinivezo'pi na yuktaH / 'uditaM maNDalaM vidhoH' iti kAvye dUtyabhisArikAvirahiNyAdisamudIrite'bhisaraNavidhiniSedhajIvanAbhAvAdipare 'gato'stamarkaH' ityAdau cAvyAsyApatteH / na cedamakAvyamiti zakyaM vaditum / kAvyatayA parAbhima mAha-eSaiva ceti / anyathA vedalAderubhayatrAGgIkAre / duravasthA vyavahArocchedApattirUpA / lakSaNIyatveti / tathA ca tatrAtivyAptiriti bhAvaH / sarveSAmapi ceSTAdInAmapi / kvacittadabhAvAdAha-prAyaza iti / tathAtvena rasavyaJjakalena / tattvApattiH kAvyatvApattiH / matatrayasAdhAraNaM doSamAha-api ceti / vyAsaktaM vyAsajyavRtti / uciteti / yadi lAvAvyaJjakakhasyobhayatrApyavizeSAccamatkAribodhajanakajJAnaviSayatAvacchedakadharmavattvarUpasyAnupahasanIyakAvyalakSaNasya prakAzAdyuktalakSyatAvacchedakasyobhayavRttikhAca kAvyaM paThitam , zrutaM kAvyam , buddhaM kAvyamityubhayavidhavyavahAradarzanAca kAvyapadapravRttinimittaM vyAsajyavRtti / ata eva vedatvAderubhayavRttivapratipAdakaH 'tadadhIte' ityAdisUtrastho bhagavAnpataJjaliH saMgacchate / lakSaNayAnyatarasminnapi tattvAdeko na dvAvitivanna tadApattiH / tenAnupahasanIyakAvyalakSaNaM prakAzoktaM nirbAdham / evamAkhAdAdau vailakSaNyanivezAduktalakSaNadvayamapi nirbAdhamiti nAnyamatamapi duSTamityucyate tAstu tathA / sAmAnyalakSaNaM khadoSAdipadAghaTitameva teSAmapi mate / evaM ca na ko'pi doSa iti bodhyam / tadAha-lakSaNa iti / kAvyasAmAnyalakSaNa ityarthaH / AdinA saMkhyAdiparigrahaH / ythaasNkhymnvyH| AdinA patiprAptyAdiparigrahaH / idaM ca madhyamaNinyAyenobhayAnvayi / avyAptyApatteriti / guNAlaMkArayorabhAvAditi bhAvaH / tathA akAvyamitIti / nanu kAvyajIvitaM camatkArilaM tatrAstIyata Aha-kAvyeti /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / tasyApi tathA vaktuM zakyatvAt / kAvyajIvitaM camatkAritvaM cAvaziSTameva / guNatvAlaMkAratvAderananugamAcca / duSTaM kAvyamiti vyavahArasya bAdhakaM vinA lAkSaNikatvAyogAcca / na ca saMyogAbhAvavAnvRkSaH saMyogItivadaMzabhedena doSarahitaM duSTamiti vyavahAre bAdhakaM nAstIti vAcyam / 'mUle mahIruho vihaMgamasaMyogI na zAkhAyAm' iti pratIterivedaM padyaM pUrvArdhe kAvyamuttarArdhe tu na kAvyamiti kharasavAhino vizvajanInAnubhavasya virahAdavyApyavRttitAyA api tasyAyogAt / zauryAdivadAtmadharmANAM guNAnAm, hArAdivadupaskArakANAmalaMkArANAM ca zarIraghaTakatvAnupapattezca / yattu 'rasavadeva kAvyam' iti sAhityadarpaNe nirNItam, tanna / vastvalaMkArapradhAnAnAM kAvyAnAmakAvyatvApatteH / na ceSTApattiH / mahAkavisaMpradAya - syAkulIbhAvaprasaGgAt / tathA jalapravAha vega nipatanotpatanabhramaNAni kavibhirvarNitAni kapibAlAdivilasitAni ca / na ca tatrApi yathAkathaMcitparamparayA rasasparzo'styeveti vAcyam / IdRzarasasparzasya 'gauzcalati', 'mRgo dhAvati' ityAdAvatiprasaktatvenAprayojakatvAt / arthamAtrasya vibhAvAnubhAvavyabhicAryanyatamatvAditi dik / 1 nanu vilakSaNacamatkAritvaM tatraiveti noktadoSo'ta Aha--- guNatveti / nanu kAvyadhatvaM rasadharmatvaM vA guNatvam, kAvyazobhAvAya kalaM kAvyadharmatvaM vAlaMkAratvamityanugama eveti cetsatyam / tathApi guNAlaMkArAdItyAdipadenAdoSAviti vizeSaNamayuktamityabhimatam / yuktaM caitat / doSasAmAnyAbhAvaniveze kAvyavyavahArasya viralaviSayatApatteH / idaM kAvyaM duSTamiti vyavahArAnApattezca / na cAdoSapadena sphuTadoSarAhityaM vivakSitam / sphuTatvaM ca zAbdabodhapratibandhakalam / tena nirAkAGkSatvAnAsannale gRhyete / anyathA rasAdidoSANAM tyAge bIjAnApattiH / nahyadoSau zabdArthAvityukte rasAdidoSAbhAvaH pratIyata iti vAcyam / arthazabdena rasasyApi grahAditi bhAvaH / tadAha - duSTaM kAvyamitIti / evaM ca teSAmapi mate tAdRzakAvyalakSaNe'doSAviti mAtrasyAni - veza iti bodhyam / svaraseti / khArasikasyetyarthaH / vizveti / sarvajanInetyarthaH / apiH prAguktarItisamuccAyakaH / nanu sAmAnyalakSaNasyAdoSapadAghaTitatvAttathA vyavahAropapattirata Aha-- zauryAdIti / utkarSAdhAyakatvena sAmyatvam / evaM ca vizeSala - kSaNe teSAM niveze'pi sAmAnyalakSaNe teSAM na niveza iti na ko'pi doSa iti bhAvaH / vastviti / pradhAnapadasyobhayatrAnvayaH / AkulIti / ucchedetyarthaH / saMpradAyamevAha - tathA ceti / vilasitAni ceti varNitAnItyasyAnuSaGgaH / na ca tatra raso
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| .. tasya ca kAraNaM kavigatA kevalA pratibhA / sA ca kAvyaghaTanAnukUlazabdArthopasthitiH / tadgataM ca pratibhAtvaM kAvyakAraNatAvacchedakatayA siddho jAtivizeSa upAdhirUpaM vAkhaNDam / tasyAzca hetuH kaciddevatAmahApuruSaprasAdAdijanyamadRSTam / kacicca vilakSaNavyutpattikAvyakaraNAbhyAsau / na tu trayameva / bAlAdestau vinApi kevalAnmahApuruSaprasAdAdapi pratibhotpatteH / na ca tatra tayorjanmAntarIyayoH kalpanaM vAcyam / gauravAnmAnAbhAvAtkAryasyAnyathApyupapattezca / loke hi balavatA pramANenAgamAdinA sati kAraNatAnirNaye pazcAdupasthitasya vyabhicArasya vAraNAya janmAntarIyamanyathAnupapattyA kAraNaM dharmAdharmAdi kalpyate / anyathA tu vyabhicAropasthityA pUrvavRttakAraNatAnirNaye bhramatvapratipattireva jAyate / nApi kevalamadRSTameva kAraNamityapi zakyaM vaditum / kiyantaM citkAlaM kAvyaM kartumazaknuvataH kathamapi saMjAtayoyutpattyabhyAsayoH pratibhAyAH prAdurbhAvasya darzanAt / tatrApyadRSTasyAGgIkAre prAgapi tAbhyAM tasyAH 'stIti bhAvaH / yathAkathaMcidityasyaiva vyAkhyA paramparayeti / paramparAmevAha-artheti / sarvasyArthasyetyarthaH // tasya ca kAvyasya / kevaletyanena na nipuNatAdivyAvRttiH / zabdArthopeti / zabdAobhayetyarthaH / upAdhirveti / upAdhivaparityAgena tattvAGgIkAre bIjamityarthaH / nIlaghaTakhAdivatsakhaNDopAdhireveti vArthaH / 'akhaNDam' iti pAThastu cintya eva / tasyAH pratibhAyAH / AdinA tapaAdiparigrahaH / vyutpattIti / lokazAstrAdiviSayetyarthaH / na tu trayameveti / pratibhAvAvacchinnaM prati militaM tritayameva kAraNamiti netyarthaH / evakAreNa kvacitritayasyApi kAraNavamiti dhvanayati / vilakSaNatritayajanyapratibhA cAtivilakSaNA / tajanyaM kAvyaM cAtivilakSaNameveti na doSa iti dik / doSAntaramAha-mAneti / nanu kAryAnyathAnupapattireva mAnamata Aha-kAryeti / kevalAhaSTAdapItyarthaH / tadeva vizadayati-loke hIti / lokazabdaH prakRtetaraparaH / AgamaH zrutiH / AdinA smRtyAdiparigrahaH / ata eva balavattvam / anyathA tu balavatAgamAdinA tadanirNaye tu / evena pramAlavyAvRttyA kAryAsAdhakalaM sUcitam / kevalapadaM spaSTArtham / pratibhA pratIti zeSaH / kathamapi kenApi prakAreNa / vyutpattyabhyAsayoH satoriti zeSaH / tAbhyAM vyutpattyabhyAsAbhyAm / tasyAH pratibhAyAH / tatra vyutpattyabhyAsaprAkAlikAdRSTaviSaye / evaM ca tadAnIM sA na / anantaraM kathamapi pratibandhakanAze
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / prasakteH / na ca tatra pratibhAyAH pratibandhakamadRSTAntaraM kalpyamiti vA - cyam / tAdRzAnekasthalagatAdRSTadvayakalpanApekSayA klRptavyutpattyabhyAsayoreva pratibhAhetutvakalpane lAghavAt / ataH prAguktasaraNireva jyAyasI / tAdRzAdRSTasya tAdRzavyutpattyabhyAsayozca pratibhAgataM vailakSaNyaM kAryatAvacchedakam, ato na vyabhicAraH / pratibhAtvaM ca kavitAyAH kAraNatAvacchedakaM pratibhAgatavailakSaNyameva vA vilakSaNakAvyaM pratIti nAtrApi saH / na ca satorapi vyutpattyabhyAsayoryatra na pratibhotpattistatrAnvayavyabhicAra iti vAcyam / tatra tayostAdRzavailakSaNye mAnAbhAvena kAraNatAvacchedakAnavacchinnatvAt / pApavizeSasya tatra pratibandhakatvakalpanAdvA na doSaH / pratibandhakAbhAvasya ca kAraNatA samuditazaktyAditrayahetutAvAdinaH zaktimAtrahetutAvAdinazcAviziSTA / prativAdinA mantrAdibhiH kRte katipayadivasavyApini vAkstambhe vihitAnekaprabandhasyApi kaveH kAvyAnudayasya darzanAt / taccottamottamottamamadhyamAdhamabhedAccaturdhA / zabdArthau yatra guNIbhAvitAtmAnau kamapyarthamabhivyaGkastadAdyam // sA bhavatyeveti bhAvaH / klRpteti / pratibandhakA dRSTAdinAzakatayeti bhAvaH / etenoktadvayavyAvRttiH / nanvevaM pratibhAkAryakakAryakAraNabhAve vyabhicAro'ta Aha-tAhazeti / kevaletyarthaH / tathA ca vijAtIyapratibhAM prati tatkAraNaM vijAtIyapratibhAM prati tAviti na doSa iti bhAvaH / nanvevamapi pratibhAkAraNakakAryakAraNabhAve vyabhicAra evAta Aha - pratibhAtvaM ceti / prAguktaM sAmAnyarUpamityarthaH / nanvevamapyekapratibhAto'paramapi kAvyaM syAdata Aha- pratibhAga teti / atrApIta / dvitIyakAryakAraNabhAve'pi na vyabhicAra ityarthaH / nanu vailakSaNyamadRSTAsahakRtatvarUpamevoktaM tacca tatrAstyevetyata Aha - pApeti / nanvevamidameva gauravamata Aha- pratIti / evaM ca kAryamAtraM prati pratibandhakAbhAvasya kAraNatAyAH klRptatvena kAvyaM prati yathobhAbhyAM svIkriyate tathAtrA - pIti na me'dhikakalpanajagauravamiti bhAvaH / samudita hetuvAdimate tatsvIkAra Avazyaka ityAha- prativAdIti / vihiteti / kRtAnekakAvyasyApItyarthaH // tacceti / kAvyaM cetyarthaH / zabdArthAviti / guNIbhAvitAtmAnau zabdArthau yatra kamapyarthamabhivyaGka ityanvayaH / bhUmiM nidAnam / vyaGgyapadasyobhayatra saMbandhaH / evamagre -
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kAvyamAlA / kamapIti camatkRtibhUmim / tenAtigUDhasphuTavyaGgyayornirAsaH / aparAGgavAcyasiddhyaGgavyaGgyasyApi camatkAritayA tadvAraNAya guNIbhAvitAtmAnAviti khApekSayA vyaGgyaprAdhAnyAbhiprAyakam / udAharaNam - 'zayitA savidhe'pyanIzvarA saphalIkartumaho manorathAn / dayitA dayitAnanAmbujaM daramIlannayanA nirIkSate // ' " atrAlambanasya nAyakasya, savidhazayanAkSiptasya rahaH sthAnAderuddIpanasya ca vibhAvasya tAdRzanirIkSaNAderanubhAvasya trapautsukyAdezca vyabhicAriNaH, saMyogAdratirabhivyajyate / AlambanAdInAM svarUpaM vakSyate / na ca yadyayaM zayitaH syAttadAsyAnanAmbujaM cumbeyamiti nAyikecchAyA eva vyaGgyatvamatreti vAcyam / manorathAnsaphalIkartumasamarthetyanena manorathAH sarve'syA hRdi tiSThantIti pratIteH / khazabdena manorathapadena sAmAnyAkAreNa tAdRzecchAyA api nivedanAt / na ca manorathapadena manorathatvAkAreNa sAmAnyecchAyA abhidhAne'pi cumbeyamiti viSayavizeSaviziSTecchAtvena vyayatve kiM bAdhakamiti vAcyam / camatkAro na syAdityasyaiva bAdhakatvAt / na hi vizeSAkAreNa vyaGgyo'pi sAmAnyAkAreNAbhihitorthaH sahRdayAnAM camatkRtimutpAdayitumISTe / kathamapi vAcyavRttya Spi / nirAsa iti / asundarasyetyapi bodhyam / guNIbhAvitAtmAnAvityanenApyasya nirAsa iti dhvanayituM dvayorevoktiH / evaM saMdigdhaprAdhAnyatulyaprAdhAnyakAkvAkSiptAnAmapi bodhyam / svApekSayA zabdArthApekSayA / savidhe'rthAddayitasya / kAraNasattve'pi kAryAbhAvAdaho ityAzvarye / raha ekAntam / trapautsukyAderiti / daretyanena trapA vyaGgyA, nirIkSaNena cautsukyamiti bodhyam / saMyogAtsaMbandhAt / ratiriti / nAyikAYA iti zeSaH / zayita iti / kartari bhUte ktaH / ' tadAsyAnanAmbujam' iti pAThaH / eva uktavyavacchede / khazabdenetyasya vyAkhyA manoratheti / sAmAnyeti / manorathatvetyarthaH / tathA ca vAcyasyAvyaGgyatvamiti bhAvaH / sAmAnyenetyasya vyAkhyA manoratheti / yadvA sAmAnyenecchAtvena / avacchinnatvaM tRtIyArthaH / camatkArAbhAve hetumAha -nahIti / tatra hetumAha- kathamapIti / sAmAnyarUpeNa vizeSarUpeNa cetyarthaH / evaM ca dhvanivizeSa evaitadbodhyam / spaSTazcAyamartho gUDhAkhyaguNIbhUtavyaGgyanirUpaNe paJcamolAse rasado
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 11 nAliGgitasyaiva vyaGgyasya camatkAritvenAlaMkArikaiH svIkArAt / cumba necchAyA ratyanubhAvatayaiva sundaratvena tadavyaJjane cumbayAmIti zabdabalAcumbanecchAvadacamatkAritvAcca / evaM trapAyA api na prAdhAnyena vyaGgayatvam / anuvAdyatAvacchedakatayA pratItAyAM tasyAM mukhyavAkyArthatvAyogAt / na ca daramIlannayanatva viziSTanirIkSaNaM vidheyamiti nAnuvAdyatAvacchedakatvaM tasyA iti vAcyam / evamapi nayanagatadaramIlanasya tatkAryatve'pi daramIlannayanAtvaviziSTanirIkSaNasya ratimAtrakAryatvAt / trapAyA eva mukhyatvena vyaGgyatve nirIkSaNokteranatiprayojanakatvApatteH / vAcyavRttyA rateranubhAve nirIkSaNe pAyA anubhAvasya daramIlanasyeva vyaJjanayA tasyAM tasyA api guNIbhAvapratyayaucityAt / yathA vA 'gurumadhyagatA mayA natAGgI nihatA nIrajakorakeNa mandam / darakuNDalatANDavaM natabhrUlatikaM mAmavalokya ghUrNitAsIt // ' atra ghUrNitAsIdityanenAsamIkSyakArinkimidamanucitaM kRtavAnasItyartha saMvalito'marSazcarvaNAvizrAntidhAmatvAtprAdhAnyena vyajyate / tatra zabdo'rthazva guNaH / I 'SanirUpaNe saptamolAse ca / vyaGgyasya vAcyIkaraNe vamanAkhyadoSa iti prAJcaH / nanvatra pakSe yadevocyate tadeva vyaGgyaM yathA tu vyaGgyaM na tathocyata ityAdi paryAyoktaprakaraNasthamUlagranthavirodho'ta Aha-- cumbanecchAyA iti / saMzayAlaMkAranirUpaNe ca sphuTataraM nirUpayiSyata eva granthakRtA / evastadanyathAtvena tattvavyavacchede / tadavyaJjane ratyavyajane / evamicchAyA iva yathAkathaMcittattvasattvAdAha - prAdhAnyeneti / tasyAM trapAyAm / evamagre'pi / mukhyeti / mukhyatayA vAkyatAtparyaviSayatvAyogAdityarthaH / tatkAryeti / trapAkAryetyarthaH / mAtrapadena tadanyavyavacchedaH / nanu mIlannayanAtvameva vidheyamAstAmata Aha-- pAyA iti / trapAjanakatayA nirIkSaNasyopayogAdAha-anatIti / nanu vaiparItyena nirIkSaNaviziSTadaramIlannayanAtvameva vidheyamAstAmata AhavAcyeti / 'bhAvapradhAnamAkhyAta' miti siddhAntAditi bhAvaH / tasyAM ratau / tasyAstrapAyAH / gurumadhyeti / zvazvAdisamIpapradezopaviSTA / kamalamukulena mandaM nitarAM hatA / ata eva ghUrNanaM bhramaNaM tAdRzI sA mAmavalokya dareti nateti ca yathA syAttathA ghUrNitAsIdityanvayaH / mandatvaphalaM dareti / gurumadhyagatatvAnnateti / nAyakoktiriyaM sakhAyaM prati / kRta
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| yathA vA talpagatApi ca sutanuH zvAsAsaGgaM na yA sehe / saMprati sA hRdayagataM priyapANiM mandamAkSipati // idaM ca padyaM mannirmitaprabandhagatatvena pUrvasAkAGkSamiti diGmAtreNa vyAkhyAyate-yA navavadhUH palyaGkazayitA zvAsasyAsaGgamAtreNApi saMkucadaGgalatikAbhUtsA saMprati prasthAnapUrvarajanyAM pravatsyatpatikA / priyeNa sazaGkana samarpitaM hRdi pANiM navavadhUjAtiskhAbhAvyAdAkSipati / paraM tu mandam / atra zanaiH khasthAnaprApaNAtmanA mandAkSepeNa ratyAkhyaH sthAyI saMlakSyakramatayA vyajyate / upapAdayiSyate ca sthAyyAdInAmapi saMlakSyakramavyayatvam / amumeva ca prabhedaM dhvanimAmananti / yattu citramImAMsAyAmappayyadIkSitaiH 'niHzeSacyutacandanam' iti padyaM dhvanyudAharaNaprasaGge vyAkhyAtam---'uttarIyakarSaNena candanacyutirityanyathAsiddhiparihArAya niHzeSagrahaNam / tatazcandanacyuteH svAnasAdhAraNyavyAvartanena saMbhogacihnoddhATanAya taTagrahaNam / khAne hi sarvatra candanacyutiH syAt , tava tu stanayostaTa uparibhAga eva dRzyate / iyamAzleSakRtaiva / tathA nirmuSTarAgo'dhara ityatra tAmbUlagrahaNavilambAtprAcInarAgasya kiMcinmRSTatetyanyathAsiddhiparihArAya nirmuSTarAga iti rAgasya niHzeSamRSTatoktA / punaH snAnasAdhAraMNyavyAvartanena saMbhogacihnodghATanAyAdhara iti viziSya grahaNam / uttaroSThe sarAge'dharoSThamAtrasya nirmaSTarAgatA cumbanakRtaiva, ityAdinA, idamapi dhvanerudAharaNam , ityantena saMdarbhaNa taTAdighaTitA vAkyArthAH vAnasItyartheti / asyApyamarSa prati guNataiva / tatkAryavAt / saMvalito viziSTaH / carvaNeti / pAryantikAsvAdAzrayavAdityarthaH / tatrAmarSe / ayameva pUrvodAharaNAdvizeSaH / talpaM shyyaa| asahane hetugarbha vizeSaNaM sutanuriti / khahRdayasthitaM zanaiH svasthAnaM praapytiityrthH| prabandho bhAminIvilAsAkhyaH / navoDhAprakaraNAdAha-naveti / AG ISadarthe / saMpratItyasyArthamAha-prasthAneti / prakaraNAdAha-pravaditi / sazaGkeneti / sutanulAnnAzazaGketi.bhAvaH / mandamiti / bhAvivirahazaGkayeti bhAvaH / saMlakSyeti / vyaGgyavyaJjakayoH kramaH saMlakSyo yatra tayetyarthaH / ayameva pUrvato vizeSaH / nanu sthAyyAdInAmasaMlakSyakramavyaGgyatvameva prAcInairuktamata Aha-upeti / amumuttamottamam / vyAkhyAname
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / sAnavyAvRttidvArA saMbhogAGgAnAmAzleSacumbanAdInAM pratipAdanena pradhAnavyajayavyaJjane sAhAyakamAcaranti' iti, tadetadalaMkArazAstratattvAnavabodhanibandhanam / prAcInasakalagranthaviruddhatvAdupapattivirodhAcca / tathA hi paJcamollAsazeSe 'niHzeSetyAdau gamakatayA yAni candanacyavanAdInyupAcAni tAni kAraNAntarato'pi bhavanti / yatazcAtraiva snAnakAryatvenopAttAnIti nopabhoga eva pratibaddhAnItyanaikAntikAni' iti kAvyaprakAzakRtoktam / tathA tatraiva tena_ 'bhama dhammia vIsattho so suNao aja mAlido teNa / golANaikacchanikuDaGgavAsiNA dariasIheNa // ' ityAdau liGgajaliGgajJAnarUpeNAnumAnena vyaktiM gatArthayato vyaktivivekakRto mataM pratyAcakSANena vyabhicAritvenAsiddhatvena ca saMdihyamAnAdapi liGgAvyaJjanamabhyupagatam / itthameva ca dhvanikRtApi prathamohayote / evaM ca vyaJjakAnAM sAdhAraNyaM pratipAdayatAM prAmANikAnAM granthaiH sahAsAdhAraNyaM pratipAdayatastava granthasya virodhaH sphuTaH / kiM ca yadidaM niHzeSetyAdyavAntaravAkyArthAnAM vApIsnAnavyAvRttidvAreNa vyaGgyAsAdhAraNyaM saMpAdyate vAha-uttarIyetyAdyAcarantItyantena / ityAdItyAdinA prAtardattamaJjanaM kAlavilambana kiMcidviluptamityanyathAsiddhiparihArAya dUramiti / atyarthamityApAtato'rthaH / etena kAlAnyathAsiddhinirAsaH / punaH snAnasAdhAraNyavyAvartanena saMbhogacihnodghATanAya dUre prAnta iti hRdayasthito'rthaH / kAlataH snAnena sarvato'JjanalopaH syAttava tu locanayoH kvacitprAnta evAnAnavamidaM cumbanakRtamevetyAdi parigrahaH / vAkyArthA - vizeSaNavAkyArthAH / pradhAnavyaGgayaM saMbhogaH / tatra granthavirodhamAha-paJcamollAseti / asyoktmitytraanvyH| gamaketi / saMbhogetyAdiH / atraiva niHzeSetyAdAveva / pratibaddhAni janyatayA na tatraiva saMbaddhAni / anaikAntikAni sAdhAraNAni / tatraiva paJcamollAsa eva / tena prkaashkRtaa| abhyupagatamityatrAnvayaH / bhrameti / 'bhrama dhArmika vizrabdhaH sa zunako'dya mAritastena / godAnadIkacchanikuJjavAsinA. dRptasiMhena // ' kusumAvacayArtha kuJje dhArmikaparibhramaNena khaNDitasaMketAyAstanivAraNoktiriyam / atra vAcyena bhIrukhabhAvasya gRhe. zvanivRttyA pramaNena nikuJja siMhopalabdhyA bhramaNaniSedho vyaGgyaH / itthameveti / uktaM khIkRtaM cetyarthaH / nanu taiH sAdhAraNye vyaJjane khIkRte'sAdhAraNye sutarAmaGgIkRtam , prakRte ca tathA saMbhavAnmayopapAditamiti kastairvirodha iti cetsatyam , ata evopapattivirodho'paro doSo 2 rasa.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kAvyamAlA / tatkimarthamiti pRcchAmaH / vyaGgyasya vyaJjanArthamiti cenna / vyaJjakaga tAsAdhAraNyasya vyaJjanAnupAyatvAt / 'auNi dobbalaM cintA alasantaNaM saNIsasiam / maha mandabhAiNIe keraM sahi tuha vi paribhavai ||' ityAdau sAdhAraNAnAmevaunnidyAdInAM vakrAdivaiziSTyavazAdarthavizeSavyaJjakatAyA abhyupagateH / pratyutAsAdhAraNyasya vyAptyaparaparyAyasyAnumAnAnukUlatayA vyaktipratikUlatvAcca / atha taTAdighaTitatve'pi na niHzeSetyAdivAkyArthAnAmasAdhAraNyam / salilArdravasanakaraNakaproJchanAdinApi tatsaMbhavAditi cetarhi vApIsnAnavyAvartanena kaH puruSArthaH / ekatrAnaikAntikatvasyeva bahuSvanaikAntikatAyA api jJAtAyA anumitipratikUlatvAdyaktipratikUlatvAcca / api cAtra hi tadantikameva rantuM gatAsIti vyaGgyazarIre tadantikagamanaM maraNarUpaphalAMzazceti dvayaM ghaTakam / tatra tAvattadntikaM gatAsItyaMzasya tvanmate vyaGgyatvaM durupapAdam / tvaduktarItyA vizeSaNavAkyArthAnAM niHzeSetyAdipratipAdyAnAM vAcyArthe vApItrAne bAdhitatvAdvAcyakakSAgatapradhAnavAkyArthI bhUtavidhiniSedhapratipAdakAbhyAM gatA na gateti zabdAbhyAM virodhilakSaNayA niSedhasya vidhezca pratIterupapatteH / nahi mukhyArthabAdhenonmIlite'rthe vyaktivedyatocitA / yathA 'aho pUrNa saro yatra luThantaH svAnti mAnavAH' ityatra kartRvizeSaNAnupapattyadhInollAse 'bhihitastamupapAdayati -- kiM cetyAdi / vyaGgayeti / vyaGgyasaMbhogaM pratyasAdhAraNyamityarthaH / anupAyatve hetumAha - auNiddamiti / 'aunnidyaM daurbalyaM cintAlasatvaM saniHzvasitam / mama mandabhAginyAH kRte sakhi tvAmapi paribhavati // ' kRtakAmukasaMbhogAM dUta pratyupabhogacihnaistaM jJAtavatyA nAyikAyA iyamuktiH / sAdhAraNAnAM rogAdito'pi tatsaMbhavAt / yathAtraiva nAyikAyAstadviyogataH / vaktrAdIti / AdinA boddhavyaparigrahaH / nanu tasya tadanupAyatve'pi sati saMbhave tatpratipAdanamityuktamevAta Aha- pratyuteti / vyaktIti / vyaJjanetyarthaH / evamagre'pi / evaM ca vyaJjanAsiddhireva na syAditi bhAvaH / taTAdItyasya vApIsnAnavyAvartanAyetyAdi / AdinA jalabindupAtAdiparigrahaH / ' jAtAyAH ' iti pAThaH / nanvatra tadantikameva rantuM gatAsIti prAdhAnyenAdhamapadena vyajyata iti prakAzakArAdyuktatvAtsnAnavyAvRttirmayA kRtAta Aha-api ceti / tvanmata ityanena teSAM
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| pUrNatvAbhAve / atha tadantikagamanasya lakSaNAvedyatve'pi ramaNasya phalAMzasya lakSyazaktimUladhvananavedyatvamavyAhatameveti cet, 'adhamatvamaprakRSTatvaM tacca jAtyA karmaNA vA bhavati / tatra jAtyApakarSa nottamanAyikA nAyakasya vakti' ityAdinA saMdarbheNa bhavataivArthApattivedyatAyAH sphuTaM vacanAt / anyalabhyasya ca zabdArthatAyA akhiikRteH| anyacca yathAkathaMcidaGgIkuru vAtra vyaJjanAvyApAra tathApi na taveSTasiddhiH / vAcyAnAM niHzeSacyutacandanastanataTatvAdInAmadhamatvasya ca tvaduktarItyA prakArAntareNAnupapadyamAnatayA dUtIsaMbhogamAtraniSpAdyatvena guNIbhUtavyaGgyatvaprasaGgAt / evaM copapattivirodho'pi sphuTatara eva / tasmAdvAcyArthasAdhAraNyamevocitamati vidagdhanAyikAnirUpitAnAM vizeSaNavAkyArthAnAm / tathA hi 'ayi bAndhavajanasyAjJAtapIDAgame khArthaparAyaNe mAnakAlAtikramabhayavazena nadImadIyapriyayorantikamagatvaiva vApI sAtumito mamAntikAdtAsi na punastasya paravedanAnabhijJatayA duHkhadAtRtvenAdhamasyAntikam / yato niHzeSacyutacandanaM stanayostaTameva noraHsthalam / vApIgatabahulayuvajanatrapApAravazyAdaMsadvayalamAnakhastikIkRtabhujalatAyugalena taTasyaivonnatatayA muhu mate tatsUpapAdamiti sUcitam / tvadukteti / taTAdighaTitavarUpayetyarthaH / niSe. dhasyeti / yathAkramamanvayaH / unmIlite prakaTite / kartRvizeSaNaM luThanta iti / tadanupapattyadhIna ullAso yasya virodhilakSaNayA pUrvakhAbhAvasya tatra yathA na vyaJjanAvedyatetyarthaH / lakSyeti / lakSyaM tadantikagamanaM tasya yA zaktiH sAmarthya tanmUlaM yadyaJjanaM tavaidyakhamityarthaH / AdinA 'nApi khAparAdhaparyavasAyidUtIsaMbhogAdihInakarmAtiriktena karmaNA tAdRzaM hi dUtIpreSaNAtprAcInaM sarvaM soDhameveti nodghATanAham , anyathA svayaM dUtIsaMpreSaNAnupapatteH' ityAdiparigrahaH / tasyApi ramaNasyApi / nanu tadvadyate'pi vyaJjanA kuto nAta Aha-anyeti / 'ananyalabhyo hi zabdArthaH' iti nyAyAditi bhAvaH / yathAkathaMciditi / arthApattipramANasyAtiriktasyAbhAvAditi bhAvaH / atra ramaNe / saM. bhogamAtreti / tadanyena vAcyasya siddherevAbhAvAditi bhaavH| upasaMharati-evaM ceti| uktarItyA guNIbhUtavyaGgyatvaprasaGge cetyarthaH / evaM cAtra tadanurodhena tathoktAvupapattivirodhavattatra tadanurodhalyAgenAsAdhAraNyapratipAdanaM tadviruddhameva tadAha-apIti / kathaM tarhi tasyA vyaGgyalaM prakAzAdyuktamAha-tasmAdvAcyArtheti / vApInAnetyarthaH / nirUpi. teti / bodhitetyarthaH / game ityantavyAkhyA khArtheti / antikamityatra gatAsItyanuSaGgaH /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kAvyamAlA / rAmarzAt / evaM tvarayA samyagakSAlanenottaroSTho na nirmRSTarAgo'dharastu tadapekSayA gaNDUSajalaradanazodhanAGgulyAdInAmadhikasaMmardamAvahatIti tathA / kiM ca samyagakSAlanena netre jalamAtra saMsargAddUramuparibhAga evAnaJjane / zItavazAttAnavAcca tava tanuH pulakiteti / evaM tasyA vidagdhAyA gUDhatAtparyaivoktirucitA / anyathA vaidagdhyabhaGgApatteH / evaM sAdhAraNeSveSu vAkyArtheSu mukhyArthe bAdhAbhAvAttAtparyArthasya jhaTityanAkalanAtkuto'tra lakSaNAvakAzo'nantaraM ca vAcyArtha pratipattervaktRboddhavyanAyakAdInAM vaiziSTyasya pratItau satyAmadhamapadena svapravRttiprayojako duHkhadAtRtvarUpo dharmaH sAdhAraNAtmA vAcyArthadazAyAmaparAdhAntaranimittakaduHkhadAtRtvarUpeNa sthito vyaJjanAvyApAreNa dUtIsaMbhoganimittakaduHkhadAtRtvAkAreNa paryavasyatItyAlaMkArika siddhAntaniSkarSaH / etena ' adhamatvamapakRSTatvaM tacca jAtyA karmaNA vA bhavati / tatra jAtyApakarSaM nottamanAyikA nAyakasya vakti / nApi khAparAdhaparyavasAyidUtIsaMbhogAdihIna karmAtiriktena karmaNA / tAdRzaM ca dUtIsaMpreSaNAtprAcInaM soDhameveti nodghATanArhamitItaravyAvRttyA saMbhogarUpameva paryavasyati' iti yaduktam, tadapi nirastam / vidagdhottamanAyi - kAyAH sakhIsamakSaM tadupabhogarUpasya khanAyakAparAdhasya sphuTaM prakAzayitu " evaM trapApAravazyAt / tathA nirmRSTarAgaH / tanvItyasyArthamAha - tAnavAcceti / kRzatvAccetyarthaH / upasaMharati -- evamiti / uktaprakAretyarthaH / prAguktalakSaNApattidoSa iha netyAha - evamiti / mukhyArthe vApIsnAne / ananteti / vAcyArthapratipatteranantaraM cetyarthaH / vakrI vidagdhottamanAyikA / boddhavyA duHzIlA dUtI / nAyakastAdRzaH / AdinA kAkkAdiparigrahaH / adhamapadeneti / bodhita iti zeSaH / sveti / adhamapadapravRttinimittamityarthaH / sAdhAraNeti / tAdRzakarmAntarasAdhAraNetyarthaH / dAtRtvarUpeNa sthita iti / adhamapadapravRttinimittasya sakalAdhamasAdhAraNasyaikasyAbhAvAttattaddharmAstatra tatra pravRttinimittatayA svIkAryAH / prakRte tu duHkhadAtRtvarUpo dharmaH / tatra ca vAcya - kakSAyAM duHkhatvena rUpeNAparAdhAntaranimittaM duHkhaM prakaraNAdivazAddhaTakIbhUya bhAsate / vyaGgya kakSAyAM tu dUtIsaMbhoga nimittaduHkhakhena dUtIsaMbhoganimittakaM duHkhamiti bhAvaH / tadabhiprAyeNocyate sthitaH paryavasyatIti ceti / svApeti / khaM nAyikA / dUtIsaMbhogAdirUpaM yaddhInakarmetyarthaH / etenetyasyArthamAha - videti / tadupeti / dUtyupetyarthaH / ati
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| matitamAmanaucityena prAcInAnAmeva soDhAnAmapyaparAdhAnAmasahyatayA dUtI prati pratipipAdayiSitatvAditi dik / - yatra vyaGgyamapradhAnameva saccamatkArakAraNaM tadvitIyam // vAcyApekSayA pradhAnIbhUtaM vyaGgyAntaramAdAya guNIbhUtaM vyaGgyamAdAyAtivyAptivAraNAyAvadhAraNam / tena tasya dhvanitvameva / lInavyaGgyavAcyacitrAtiprasaGgavAraNAya camatkAretyAdi / yattu 'atAdRzi guNIbhUtavyaGgyam' ityAdi kAvyaprakAzagatalakSaNe citrAnyatvaM TIkAkArairdattam , tanna / paryAyoktasamAsoktyAdipradhAnakAvyepyavyAptyApatteH / teSAM guNIbhUtavyajatAyAcitratAyAzca sarvAlaMkArikasaMmatatvAt / udAharaNam'rAghavavirahajvAlAsaMtApitasahyazailazikhareSu / zizire sukhaM zayAnAH kapayaH kupyanti pavanatanayAya // ' iti / - atra jAnakIkuzalAvedanena rAghavaH zizirIkRta iti vyaGgayamAkasikakapikartRkahanUmadviSayakakopopapAdakatayA guNIbhUtamapi durdaivavaMzato dAsyamanubhavadrAjakalatramiva kAmapi kamanIyatAmAvahati / nanvevaM prAguktamAkSepagataM mAndyamapi navavadhUprakRtivirodhAdanupapadyamAnaM vyaGgyenaivopapAdyata iti kathamuttamottamatA tasya kAvyasyeti cet , na / yato hyanudinasakhyu- . padezAdibhiranaticamatkAribhirapyupapadyamAnaM mAndyamidaM prathamacittacumbinI tamAmatyantam / prAcIti / dUtIsaMpreSaNAdityAdiH / anyathA vaidagdhyAdibhaGgApattiH / doSAntaramapi prAguktaM tadAha-digiti / dvitIyamuttamam / vAcyeti / vAcyArthataH pradhAnamanyavyaGgyAdapradhAnaM yadyaGgyaM tadAdAyetyarthaH / aparAGgodAharaNe 'ayaM sa razanotkarSI' ityatrApi vAcyApekSayA zRGgArasya na prAdhAnyam / zokotkarSakatayA zRGgArarUpavyaGgyApekSayA vAcyasyaiva camatkArakAritAt / evaM sarvatrAparAGgodAharaNeSUhyam / avadhAraNe evaH / tasya sAMpratamuktasya / lInavyaGgyeti bahuvrIhiH / zabdacitre tadabhAvAdAha-vAcyeti / tatrottamakhAdiprasaGgetyarthaH / udeti / lakSitadvitIyakAvyodAharaNamityarthaH / rAghavaviraheti / sItAviyogakRtarAmavirahAnalajvAlAsaMtApitasahyanAmakAdizikhareSu ziviroM sukhaM yathA tathA zayAnA ityAdirarthaH / kopo vAcyaH / prAguktaM dhvanitRtIyalakSye 'talpagatApi ca' iti paye uktam / vyaGgyenaiva ratyAkhyasthAyinaiva / evo'nyavyavacchede / pratha
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / vipralambharatimaprakAzayanna prabhavati khAtatryeNa paranirvRticarvaNAgocaratAmAdhAtum / itthameva niHzeSacyutacandanamityAdipadyeSvadhamatvAdIni vAcyAni vyaGgyAtiriktenArthenApAtato niSpannazarIrANi vyaJjakAnIti na tatrApi guNIbhAvaH zaGkanIyaH / anayo/dayoranapahavanIyacamatkArayorapi prAdhAnyAprAdhAnyAbhyAmasti kazcitsahRdayavedyo vizeSaH / yattu citramImAMsAkRtoktam'praharaviratau madhye vAhnastato'pi pareNa vA kimuta sakale yAte vAhni priya tvamihaiSyasi / iti dinazataprApyaM dezaM priyasya yiyAsato ___ harati gamanaM bAlAlApaiH sabASpagalajjalaiH // ' ___ ityatra sakalamahaH paramAvadhistataH paraM prANAndhArayituM na zaknomIti vyaGgyaM priyagamananivAraNarUpavAcyasidhyaGgamato guNIbhUtavyaGgyam' iti / tanna / sabASpagalajjalAnAM praharaviratAvityAdyAlApAnAmeva priyagamananivAraNarUpavAcyasiddhyaGgatayA vyaGgayasya guNIbhAvAbhAvAt / Alopairiti tRtIyayA prakRtyarthasya haraNakriyAkaraNatAyAH sphuTaM pratipatteH / na ca vyaGgyasyApi vAcyasidhyaGgatAtra saMbhavatIti tathoktamiti vAcyam / niHzeSacyutacandanamityAdAvivAdhamatvarUpavAcyasiddhyaGgatAyA dUtIsaMbhogAdau saMbhavAdguNIbhAvApatteH / astu vA tataH paraM prANAndhArayituM na zaknomIti mameva / cittArUDhAmityarthaH / apreti / avyaJjayan / kheti / mandalamAtreNetyarthaH / pareti / paramasukhAkhAdaviSayatAmityarthaH / arthenAparAdhAntaranimittakaduHkhadAtRvarUpeNa / tatra tAtparyAbhAvAdAha-ApAtata iti / nanUktamedayozcamatkRtestaulyAdaikyamevAstAmata Aha-anayoriti / praharaviratAviti / he priya,laM kiM praharasamAptau dinamadhye yAte vA madhyAhnAdapi pareNa tRtIyaprahareNa yAtena vA sarvadine gate veha matsamIpe uta nizcayenaiSyasyAgamiSyasItyevaM prakAreNa / AlApe'syAnvayaH / agre spaSTam / zatazabdo'niyatasaMkhyAvAcI / evamuktavyaGgyavyavacchede / vyaGgyasya zaknomItyantasya / nanu vinigamanAviraho'ta Aha-AlApairiti / prakRtyarthasya tAdRzAlApasya / apirutasamuccaye / nanu sabASpagalajalatadukkAlApAnAM gamanottaracirakAlAvasthitinivArakatayApyu. papattervyaGgayasahitAnAmeva gamananivAraNasAmarthyamata Aha-astu veti / AntarAlikavyaGgyamAdAyaiva dhvaniguNIbhUtavyaGgyAdivyavahArasyopapadyamAnatayA vipralammena dhvanilaM
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 19 vyaGgyasya vAcyasiddhyaGgatayA guNIbhAvastathApi nAyakAdervibhAvasya bAppAderanubhAvasya cittAvegAdezva saMcAriNaH saMyogAdabhivyajyamAnena vipralambhena dhvanitvaM ko nivArayet / yatra vyaGgyacamatkArAsamAnAdhikaraNo vAcyacamatkArastattRtIyam // yathA yamunAvarNane - ' tanayamainAkagaveSaNalambIkRtajaladhijaTharapraviSTahimagiribhujAyamAnAyA bhagavatyA bhAgIrathyAH sakhI' iti / atrotprekSA vAcyaiva camatkRtihetuH / caityapAtAlatalacumbitvAdInAM camatkAro lezatayA sannapyutprekSAcamatkRtijaTharanilIno nAgariketaranAyikAkalpitakAzmIradravAGgarAganigIrNo nijAGgagaurimeva pratIyate / na tAdRzo'sti ko'pi vAcyArthI yo manAganAmRSTapratIyamAna eva khato ramaNIyatAmAdhAtuM prabhavati / anayoreva dvitIya tRtIya bhedayorjAgarUkAjAgarUkaguNIbhUtavyaGgyayoH praviSTaM nikhilamalaMkArapradhAnaM kAvyam / yatrArthacamatkRtyupaskRtA zabdacamatkRtiH pradhAnaM tadadhamaM caturtham // yathA-- 'mitrAtriputranetrAya trayIzAtravazatrave / gotrArigotrajatrAya gotrAtre te namo namaH // ' iti / ko nivArayediti cintyam / anyathA ' grAmataruNam' ityAdiguNIbhUtavyaGgyIya prakAzAdyuktodAharaNAnAmapyasaMgatyApattau vyAkulI syAt / tatrApi vyaGgya saMketabhaGgena vAcyamukhamAlinyAvizayarUpAnubhAvamukhenaiva vipralambhAbhAsapoSaNaM na kevalena saMketabhaGgena / tasyAkartavyavabuddhyApi saMbhavAditi bodhyam / vyaGgyeti / tadasamAnAdhikaraNatvaM cAsphuTatayA bodhyam | himAcalasya mainAkaH putraH / lambIkRtatvapraviSTatve bhujavizeSaNe / tadvadAcaritA / 'upamAnAdAcAre' iti kyaG / sakhI yamunA vAcyaiva / tadarthe kyaGaH sattvAt / atra * zvetapAtAlatalagAminI bhAgIrathI tAdRzaviziSTabhujatvenotprekSyate / evavyAvartya vyaGgyamAha -- zvaityeti / vyaGgyAnAmiti zeSaH / nAgeti / grAmINetyarthaH / ata eva samyaglepanAtkhAGgagauratvanigaraNam / kAzmIradravaH kesararasaH / sannapItyanena vyaGgyAsa-mAnAdhikaraNatvamityeva kuto noktamityasya nirAsaH / tadAha-na tAdRza iti / manAgiti / ISadaspRSTavyaGgya evetyarthaH / upaskRtatvaM poSitatvam / ata eva tasyAH prAdhAnyam / mitreti / gotrAtra iti tRjantasya caturthyantam / zivAya viSNave vA / sUryAcandranetrAya / trayI vedatrayI tatra zAtravaM zatrutvaM yasya madanasya, yeSAM vA daityAnAm, tacchatrave / gotrAri -
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kaavymaalaa| atrArthacamatkRtiH zabdacamatkRtau lInA / yadyapi yatrArthacamatkRtisAmAnyazUnyA zabdacamatkRtistatpaJcamamadhamAdhamamapi kAvyavidhAsu gaNayitumucitam / yathaikAkSarapadyArdhAvRttiyamakapadmabandhAdi / tathApi ramaNIyArthapratipAdakazabdatArUpakAvyasAmAnyalakSaNAnAkrAntatayA vastutaH kAvyatvAbhAvena mahAkavibhiH prAcInaparamparAmanurundhAnastatra tatra kAvyeSu nibaddhamapi nAsmAbhirgaNitam / vastusthiterevAnurodhyatvAt / kecidimAnapi caturo bhedAnagaNayanta uttamamadhyamAdhamabhAvena trividhameva kAvyamAcakSate / tatrArthacitrazabdacitrayoravizeSeNAdhamatvamayuktaM vaktum / tAratamyasya sphuTamupalabdheH / ko hyevaM sahRdayaH san 'vinirgataM mAnadamAtmamandirAt', 'sa cchinnamUlaH kSatajena reNuH' ityAdibhiH kAvyaiH 'khacchandocchalad' ityAdInAM pAmarazlAghyAnAmavizeSaM brUyAt / satyapi tAratamye yadyekabhedatvaM kastarhi dhvaniguNIbhUtavyaGgayayorISadantarayovibhinnabhedatve durAgrahaH / yatra ca zabdArthacamatkRtyoraikAdhikaraNyaM tatra tayorguNapradhAnabhAvaM paryAlocya yathAlakSaNaM vyavahartavyam / samaprAdhAnye tu madhyamataiva / yathA'ullAsaH phullapaGkeruhapaTalapatanmattapuSpaMdhayAnAM nimtAraH zokadAvAnalavikalahRdAM kokasImantinInAm / rindrastadgotrajA devaastdrksskaayetyrthH| lIneti / apradhAnatvenAsphuTatvAditi bhAvaH / nyUnatAM pariharati-yadyapIti / vidhAsu medeSu / mahattvena tathA nibandhe yogyatA sUcitA / paramparAmityanenAndhaparamparAvadavicAraH sUcitaH / kAvyeSu tatra tatra sthalavizeSe / prAcInokteH sUcitAsAMgatyahetumAha-vastviti / kecit prkaashkaaraadyH| evaM tAratamyajJatvena / 'vinirgataM mAnadamAtmamandirAdbhavatyupazrutya yadRcchayApi yam / sasaMbhramendradrutapAtitArgalA nimIlitAkSIva bhiyAmarAvatI // ' iti prakAzAdyuktam / 'sa cchinnamUlaH kSatajena reNustasyopariSTAtpavanAvadhUtaH / aGgArazeSasya hutAzanasya pUrvotthito dhUma ivAbabhAse // ' ityappayadIkSitokam / kAvyaiH / arthacitrariti zeSaH / 'svacchandocchaladacchakacchakuharacchAtetarAmbhazchaTAmUrcchanmohamaharSiharSavihitasnAnAhikAhAya vH| bhindyAdudyadudAradarduradarIdAdaridrumadrohoTrekamayormimeduramadA mandAkinI mandatAm // ' iti prakAzAdyuktam / pAmareti / zabdacitravAditi bhAvaH / ISadantareti / prAdhAnyAprAdhAnyakRtetyarthaH / ullAsa iti / ravivarNanam / udayAcalaprAntabhAgAdayaM ko'pi
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 21 utpAtastAmasAnAmupahatamahasAM cakSuSAM pakSapAtaH ___ saMghAtaH ko'pi dhAmnAmayamudayagiriprAntataH prAdurAsIt // ' atra vRttyanuprAsapAcuryAdojoguNaprakAzakatvAcca zabdasya prasAdaguNayogAdanantaramevAdhigatasya rUpakasya hetvalaMkArasya vA vAcyasya camatkRtyostulyaskandhatvAtsamameva prAdhAnyam / tatra dhvaneruttamottamasyAsaMkhyabhedasyApi sAmAnyataH ke'pi bhedA nirUpyante-dvividho dhvaniH, abhidhAmUlo lakSaNAmUlazca / tatrAdyastrividhaH / rasavastvalaMkAradhvanibhedAt / rasadhvanirityalakSyakramopalakSANAdrasabhAvatadAbhAsabhAvazAntibhAvodayabhAvasaMdhibhAvazabalatvAnAM grahaNam / dvitIyazca dvividhaH / arthAntarasaMkramitavAcyo'tyantatiraskRtavAcyazca / evaM paJcAtmake dhvanau paramaramaNIyatayA rasadhvanestadAtmA rasastAvadabhidhIyate- ..... .. samucitalalitasaMnivezacAruNA kAvyena. samarpitaiH sahRdayahRdayaM praviSTaistadIyasahadayatAsahakRtena bhAvanAvizeSamahimA vigalitaduSyantaramaNIyatvAdibhiralaukikavibhAvAnubhAvavyabhicArizabdavyapade- . zyaiH zakuntalAdibhirAlambanakAraNaizcandrikAdimiruddIpanakAraNairazrupAtAdibhiH kAryaizcintAdibhiH sahakAribhizca saMbhUya prAdurbhAvitenAlaukikena vyApAreNa tatkAlanivartitAnandAMzAvaraNAjJAnenAta eva vilakSaNo dhAmnAM tejasAM samUhaH prAdurbhavati / tatra rUpakaM caturdhA / vikasitakamalasamUhamadhyAvadhikaniHsaraNayutarasapAnajonmAdavadbhamarANAmullAsaH / tAdRzakokInAM nistAro duHkhoddhartA / nAzitatejasAM tAmasAnAM tamaHsamUhAnAmutpAto nAzakaH / netrANAM pakSapAtaH sahakArI / 'AvRttavarNasaMpUrNa vRttyanuprAsavadvacaH / ojaH syAtprauDhirarthasya saMkSepo vAtibhUyasaH // yasmAdantaHsthitaH sarvaH spssttmrtho'vbhaaste| salilasyeva sUktasya sa prasAda iti smRtaH // ' iti tallakSaNAni bodhyaani| rUpakasyollAsAdyamedarUpakasya / nanUllAsAdInAM tatkAryavAtkathaM rUpakamata Aha-hetvalamiti / 'hetorhetumaMtA sAdha varNanaM heturucyate' iti tallakSaNam / tatra caturNA mdhye| traividhyopapattaye Aha-raseti / etenAdhikyAtraividhyamanupapannamityapAstam / tadAbhAseti / rasAbhAsabhAvAbhAsetyarthaH / eteSAM svarUpANyagre sphuTIbhaviSyanti / evamuktaprakAreNa / ghaTakavaM sptmyrthH| rasadhvaneH paramaramaNIyatayetyarthaH / tadAtmA dhvnyaatmaa| samuciteti / tattadrasasamucitetyarthaH / ata eva lalita iti bodhyam / sahakAribhizcetyasya caLamANairiti shessH| AnandA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| pramuSTaparimitapramAtRtvAdinijadharmeNa pramAtrA svaprakAzatayA vAstavena nijasvarUpAnandena saha gocarIkriyamANaH prAgviniviSTavAsanArUpo ratyAdireva rsH|| - tathA cAhuH-'vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyIbhAvo rasaH smRtaH' iti / vyakto vyaktiviSayIkRtaH / vyaktizca bhayAvaraNA cit / yathA hi zarAvAdinA pihito dIpastannivRttau saMnihitAnpadArthAnprakAzayati, khayaM ca prakAzate / evamAtmacaitanyaM vibhAvAdisaMvalitAnratyAdIn / antaHkaraNadharmANAM saakssimaasytvaabhyupgteH| vibhAvAdInAmapi khamaturagAdInAmiva ragarajatAdInAmiva sAkSimAsyatvamaviruddham / vyaJjakavibhAvAdicarvaNAyA AvaraNabhaGgasya votpattivinAzAbhyAmutpattivinAzau rase upacaryete / varNanityatAyAmiva vyaJjakatAvAdivyApArasya gakArAdau vibhAvAdicarvaNAvavitvAdAvaraNabhaGgasya nivRttAyAM tasyAM prakAzasyAvRtatvAdvidyamAno'pi sthAyI na prakAzate / yadvA vibhAvAdicarvaNAmahinA sahRdayasya nijasahRdayatAvazonmiSitena tattatsthAyyupahitakhakharUpAnandAkArA samAdhAviva yoginazcittavRttirupajAyate / tanmayIbhavanamiti yAvat / Anando hyayaM na zeti / AnandAMzasyAvaraNarUpamajJAnaM yasyeti bahuvrIhiH / pramAtRvizeSaNamidam / ata eva / AvaraNanivRtterevetyarthaH / sakalaviSayajJAnasaMbhavAditi bhaavH| pramAtretyasya gocarIkriyamANa itytraanvyH| AhurmammaTabhaTTAH / ratyAdInityatra prakAzayati svayaM ca prakAzata itysyaanussnggH| nanu bhAsanArUparatyAdInAM tadbhAsyave'pi vibhAvAdInAM kathaM tadbhAsyakham / asAhityenAsaMbandhAdata Aha-antaHkaraNeti / tathA ca paramparAsaMbandha iti bhAvaH / hetoraviruddhamityatrAnvayaH / khapnadRSTAntamukkhA jAgradRSTAntamAha-raGgeti / nanvevamutpanno naSTo rasa iti vyavahAro na syAt, caitanyarUpalAt , ata Aha-vyaJjaketi / bahuparamparAbhayAdAha-AvaraNeti / utpattIti / hetau paJcamI / utpattivinAzayoH sttvaadityrthH| vyaapaarsyotpttyaadeH| nanu vibhAvAdicarvaNAnAze'pi sthAyiprakAzaH kuto nAta Aha-vibheti / tasyAM taccarvaNAyAm / vidyeti / sUkSmarUpatayeti bhAvaH / madhye vyApArakalpanajalAghavAyAha-yadveti / sahRdayasyetyasya cittavRttirityatrAnvayaH / AnandAkArA tadviSayA / samAdhau savikalpakasamAdhau / nirvikalpa ke tadanaGgIkArAditi bodhyam / cittavRttiriti / sA ca kAvyavyaJjanAmUleti bodhyam / tnmyiiti|aanndvissytyaa ttprcuretyrthH| asya laukikkhaadaah-sukhaantreti|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 23 laukikasukhAntarasAdhAraNaH / anantaHkaraNavRttirUpatvAt / itthaM cAbhinavagusamammaTabhaTTAdigranthakhArasyena bhannAvaraNacidviziSTo ratyAdiH sthAyIbhAvo rasa iti sthitam / vastutastu vakSyamANazrutikhArasyena ratyAyavacchinnA bhanAvaraNA cideva rsH| sarvathaiva cAsyA viziSTAtmano vizeSaNaM vizeSyaM vA cidaMzamAdAya nityatvaM vaprakAzatvaM ca siddham / ratyAvaMzamAdAya tvanityatvamitarabhAsyatvaM ca / carvaNA cAsya cidgatAvaraNabhaGga eva prAguktA, tadAkArAntaHkaraNatirvA / iyaM ca paramabrahmAkhAdAtsamAdhervilakSaNA / vibhAvAdiviSayasaMvalitacidAnandAlambanatvAt / bhAvyA ca kAvyavyApAramAtrAt / athAsyAM sukhAMzabhAne kiM mAnamiti cetsamAdhAvapi tadbhAne kiM mAnamiti paryanuyogasya tulyatvAt / 'sukhamAtyantikaM yattadbuddhigrAhyamatIndriyam' ityAdiH zabdo'sti tatra mAnamiti cedastyatrApi 'raso vai saH, rasaM hyevAyaM labvAnandI bhavati' iti zrutiH, sakalasahRdayapratyakSaM ceti pramANadvayam / yeyaM dvitIyapakSe tadAkAracittavRttyAtmikA rasacarvaNopanyastA sA zabdavyApArabhAvyatvAcchAbdI / aparokSasukhAlambanatvAccAparokSAmikA / tattvaM vAkyajabuddhivat / ityAhurabhinavaguptAcAryapAdAH / bhaTTanAyakAstu "tATasthyena rasapratItAvanAkhAdyatvam / Atmagatatvena tu pratyayo durghaTaH / zakuntalAdInAM sAmAjikAnpratyavibhAvatvAt / vinA vibhAvamanAlambanasya rasAderapratipatteH / na ca kAntAtvaM sAdhAraNavibhAvatAvacchedakamatrA anantaHkaraNeti / antaHkaraNavRttyavacchinnAcaitanyarUpalAdityarthaH / asyAvRttaniravacchinnaviSayakavAditi bhAvaH / upasaMharati-itthaM ceti / sthitamityanena sUcitazrutivirodharUpArucisiddhAntamAha-vastviti / vakSyeti / 'raso vai saH' ityAdIti bhaavH| sarvathaiva ceti / ubhayathApItyarthaH / matakramAdAha-vizeSeti / caryamANo rasa iti prAcInavyavahAropapattaye Aha-carvaNA cAsyeti / yadveti matenAha-prAguktati / iyaM ceti / rasacarvaNA cetyarthaH / pareti bahuvrIhiH / samAdheH savikalpakAt / viSayeti / sA ca viSayasaMvalitazuddhabrahmAlambaneti bhAvaH / kAvyavyApAro vyjnaa| mAtrapadena tatkAraNazravaNAdinirAsaH / zAbdakhAparokSavayorna virodha ityAha-tattveti / tATasthyena raseti / khasaMbandharAhityenetyarthaH / vibhAvaM vinaivAkhAmata Ahavineti / anAlambanasya nirAdhArasya / atrApi veSe'pi / anAliddhitatvaM jJAnavizeSam /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / 24. pyastIti vAcyam / aprAmANyanizcayAnAliGgitAgamyAtvaprakArakajJAnavirahasya . . vizeSyatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasya vibhAvatAvacchedakakoTAvavazyaM nivezyatvAt / anyathA khakhAderapi kAntAtvAdinA tattvApatteH / evamazocyatvakApuruSatvAdijJAnavirahasya tathAvidhasya karuNArasAdau / tAdRzajJAnAnutpAdastu tatpratibandhakAntaranirvacanamantareNa durupapAdaH / svAtmani duSyantAdya bhedabuddhireva tatheti cet, na / nAyake gharAdhaureyatvadhIratvAderAtmani cAdhunikatvakApuruSatvAdervaidharmyasya sphuTaM pratipattera bhedabodhasyaiva durlabhatvAt / kiM ca keyaM pratItiH / pramANAntarAnupasthAnAcchAbdIti cet, na / vyAvahArikazabdAntarajanyanAyakamithunavRttAntavittInAmivAsyA apyahRdyatvApatteH / nApi mAnasI / cintopanItAnAM teSAmeva padArthAnAM mAnasyAH pratIterasyA vailakSaNyopalambhAt / na ca smRtiH / tathA prAgananubhavAt / tasmAdabhidhayA niveditAH padArthA bhAvakatvavyApAreNAgamyAtvAdirasavirodhijJAna pratibandhadvArA kAntAtvAdirasAnukUladharmapuraskAreNAvasthApyante / evaM sAdhAraNIkRteSu duSyantazakuntalAdezakAlavayovasthAdiSu paGgau pUrvavyApAramahimani tRtIyasya bhogakRttvavyApArasya mahinA nigIrNayo rajastamasorudriktasattvajanitena nijacitsvabhAvanirvRtivizrAntilakSaNena sAkSAtkAreNa viSayIkRto bhAvanopanItaH sAdhAraNAtmA ratyAdiH sthAyI rasaH / tatra bhujyamAno ratyAdiH ratyAdibhogo vetyubhayameva rasaH / so'yaM vizeSyatAsaMbandhaH samavAyaH / AvazyakatvamuktaM draDhayituM vipakSe bAdhakamAha-- anya - theti / evamuktarItyA / tathAvidhasya vizeSyatA saMbandhAvacchinnapratiyogitAkasya / rasAdAvityasya vibhAvatAvacchedakakoTAvavazyanivezya tvamiti zeSaH / tAdRzeti / aprAmANyanizcayAnAliGgitetyarthaH / ' dharAdhaureya ' iti pAThaH / viziSTo'tra dharma ubhayatra / prameti / pratyakSAdItyarthaH / zabdAntareti / kAvyAnyavyavahArasAdhakazabdetyarthaH / vRttAnteti / vRttAntajJAnAnAmityarthaH / asyA api / uktazabdApratIterityarthaH / agamyatvAdIti / tatprakArakaM rasavirodhi yajjJAnaM tatpratItyarthaH / kAnteti / kAntAtvAdI rasAnukUlo yo dharmastadvaiziSTyenetyarthaH / evamuktavyApAreNa / tAvataiva sAphalyenAha-- paGgAviti / savisaptamI / tamasorityatrApyevam / udrekazca khetarAvabhibhUyAvasthAnam / 1 prAdhAgoti / saMbandhitiko mAnava cchitretyarthaH / vinigamanAvirahAdAha tatreti / vi 1
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 25 bhogo viSayasaMvalanAdbrahmAkhAdasavidhavartItyucyate / evaM ca trayoM'zAH kAvyasya / "abhidhA bhAvanA caiva tadbhogIkRtireva ca" ityAhuH / matasyaitasya pUrvasmAnmatAdbhAvakatvavyApArAntarakhIkAra eva vizeSaH / bhogastu vyaktiH / bhogakRttvaM tu vyaJjanAdaviziSTam / anyA tu saiva saraNiH / navyAstu 'kAvye nATye ca kavinA naTena ca prakAziteSu vibhAvAdiSu vyaJjanavyApAreNa duSyantAdau zakuntalAdiratau gRhItAyAmanantaraM ca sahRdayatollAsitasya bhAvanAvizeSarUpasya doSasya mahimnA kalpitaduSyantatvAvacchAdite khAtmanyajJAnAvacchinne zuktikAzakala iva rajatakhaNDaH samutpadyamAno'nirvacanIyaH sAkSibhAsyazakuntalAdiviSayakaratyAdireva rasaH / ayaM ca kAryo doSavizeSasya / nAzyazca tannAzasya / khottarabhAvinA lokottarAhlAdena bhedAgrahAtsukhapadavyapadezyo bhavati / khapUrvopasthitena ratyAdinA tadanahAttadratitvenaikatvAdhyavasAnAdvA vyaGgayo varNanIyazcocyate / avacchAdakaM duSyantatvamapyanirvacanIyameva / avacchAdakatvaM ca ratyAdiviziSTabodhe vizeSyatAvacchedakatvam / etena duSyantAdiniSThasya ratyAderanAkhAdyatvAnna rasatvam / khaniSThasya tu tasya zakuntalAdibhiratatsaMbandhibhiH kathamabhivyaktiH / khasminduSyantAdyabhedabuddhistu bAdhabuddhiparAhatetyAdikamapAstam / yadapi vibhAvAdInAM sAdhAraNyaM prAcInaruktaM tadapi kAvyena zakuntalAdizabdaiH zakuntalAtvAdiprakArakabodhajanakaiH pratipAdyamAneSu zakuntalAdiSu doSavizeSakalpanaM vinA durupapAdam / ato'vazyakalpye doSavizeSe tenaiva khAtmani duSyantAdyabhedabuddhirapi sUpapAdA / nanvevamapi raterastu nAma duSyanta iva sahRdaye'pi sukhavizeSajanakatA, karuNarasAdiSu tu sthAyinaH zokAderduHkhajanakatayA prasiddhasya kathamiva saha ziSTa ityarthaH / bhogazca sattvaguNodrekAtprakAzate ya AnandastatvarUpAnanyAlambanA yA saMvittatsvarUpo laukikasukhAnubhavavilakSaNaH / sattvarajastamasAM guNAnAmudrekeNa kramAtsukhaduHkhamohAH prakAzyante / savidheti / na tu sa eveti bhAvaH / aMzA vyApArAH / saiveti / prAgukta eva mArga ityarthaH / tannAzeti / doSavizeSanAzetyarthaH / svapUrvopeti / duSyantAdau gRhItazakuntalAratyAdinetyarthaH / tadagrahAditi / medAgrahAdityarthaH / nanvevamapi kathaM taddharmalAbho'ta Aha-tagatIti / eteneti / uktarItyA sarvopapAda 3 rasa0
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kaavymaalaa| dayAhlAdahetutvam / pratyuta nAyaka iva sahRdaye'pi duHkhajananasyaivaucityAt / na ca satyasya zokAdevuHkhajanakatvaM klRptaM na kalpitasyeti nAyakAnAmeva duHkham , na sahRdayasyeti vAcyam / rajjusarpAderbhayakampAdyanutpAdakatApatteH / sahRdaye raterapi kalpitatvena sukhajanakatAnupapattezceti cet / satyam / zRGgArapradhAnakAvyebhya iva karuNapradhAnakAvyebhyo'pi yadi kevalAhlAda eva sahRdayahRdayapramANakastadA kAryAnurodhena kAraNasya kalpanIyatvAllokottarakAvyavyApArasyaivAhAdaprayojakatvamiva duHkhapratibandhakatvamapi kalpanIyam / atha yadyAhlAda iva duHkhamapi pramANasiddhaM tadA pratibandhakatvaM na kalpanIyam / khakhakAraNavazAcobhayamapi bhaviSyati / atha tatra kavInAM kartum , sahRdayAnAM ca zrotum , kathaM pravRttiH aniSTasAdhanatvena nivRtterucitatvAt / iti cet / iSTasyAdhikyAdaniSTasya ca nyUnatvAccandanadravalepanAdAviva pravRtterupapatteH / kevalAhAdavAdinAM tu pravRttirapratyUhaiva / azrupAtAdayo'pi tattadAnandAnubhavaskhAbhAvyAt / na tu duHkhAt / ata eva bhagavadbhaktAnAM bhagavadvarNanAkarNanAdazrupAtAdaya upapadyante / na hi tatra jAtvapi duHkhAnubhavo'sti / na ca karuNArasAdau khAtmani zokAdimaddazarathAditAdAtmyArope yadyAhlAdastadA khapnAdau saMnipAtAdau vA khAtmani tadArope'pi sa syAt , anubhavikaM ca tatra kevalaM duHkhamitIhApi tadeva yuktamiti vAcyam / ayaM hi lokottarasya kAvyavyApArasya mahimA, yatprayojyA aramaNIyA api zokAdayaH padArthA AhlAdamalaukikaM janayanti / vilakSaNo hi kamanIyaH kAvyavyApAraja AkhAdaH pramANAntarajAdanubhavAt / janyatvaM ca vajanyabhAvanAjanyaratyAdiviSaya nenetyarthaH / tasya ratyAdeH / rajusaderiti / tadrUpasarpAderityarthaH / kevaleti / duHkhAmizretyarthaH / duHkhapratibandheti / suratakAlikadantAdyAghAtasyevetyarthaH / pramANetyasya sahRdayetyAdi / tatra karuNapradhAnakAvye / dvitIyamatenedamuktaM nAdyamatenetyAha-kevaleti / na cAdyamate'zrupAtAdayo na syuH, teSAM duHkhakAryabAdata Aha-azrupAtAdayo'pIti / nedaM kvacidRSTamata Aha-ata eveti / jAlapISadapi / tadArope'pi zokAdimaddazarathAditAdAtmyArope'pi / sa AhlAdaH / tatra khapnAdau / ihApi karuNarasAdAvapi / tadeva duHkhameva / yatprayojyAH kAvyavyApAraprayojyAH / prAcInoktadoSamuddha
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 27 katvam / tena rasAkhAdasya kAvyavyApArAjanyatve'pi na kSatiH / zakuntalAdAvagamyAtvajJAnotpAdastu svAtmani duSyantA bhedabuddhyA pratibadhyate' ityAhuH / pare tu 'vyaJjanavyApArasyAnirvacanIyakhyAtezcAnabhyupagame'pi prAguktadoSamahimnA khAtmani duSyantAditAdAtmyAvagAhI zakuntalAdiviSayakaratyAdimada bhedabodho mAnasaH kAvyArthabhAvanAjanmA vilakSaNaviSayatAzAlI rasaH / khAnAdistu tAdRzabodho na kAvyArthacintanajanmeti na rasaH / tena tatra na tAdRzAhAdApatiH / evamapi khasminnavidyamAnasya ratyAderanubhavaH kathaM nAma syAt / maivam / nAyaM laukikasAkSAtkAro ratyAdeH, yenAvazyaM viSayasadbhAvo'pekSaNIyaH syAt / api tu bhramaH / AkhAdanasya rasaviSayakatvavyavahArastu ratyAdiviSayakatvAlambanaH' ityapi vadanti / etaizca khAtmani duSyantatvadharmitAvacchedakazakuntalAdiviSayakaratiMvaiziSTyAvagAhI, khAtmatvaviziSTe zakuntalAdiviSayakarativiziSTaduSyantatAdAtmyAvagAhI, khAtmatvaviziSTe duSyantatvazakuntalAviSayakaratyorvaiziSTyAvagAhI, vA trividho'pi bodho rasapadArthatayAbhyupeyaH / tatra 'ratervizeSaNIbhUtAyAH zabdAdapratItatvAdvyaJjanAyAzca tatpratyAyikAyA anabhyupagamAcceSTAdiliGgakamAdau vizeSaNajJAnArthamanumAnamabhyupeyam / mukhyatayA duSyantAdigata eva raso ratyAdiH kamanIyavibhAvAdyabhinayapradarzanakovide duSyantAdyanukartari naTe samAropya sAkSAtkriyate ' ityeke / mate'sminsAkSAtkAro duSyanto'yaM zakuntalAdiviSayakaratimAnityAdiH prAgvaddhaze laukika AropyAMze tvalaukikaH / ' duSyantAdigato ratyAdirnaTe pakSe duSyantatvena gRhIte vibhAvAdibhiH kRtrimairapyakRtrimatayA gRhItairbhinne viSaye'numitisAmagryA balavattvAdanumIyamAno rasaH' ityapare / rati - zakuntalAdAviti / prAguktadoSamuddharati - svAnAdistviti / nanvevaM bodhasyaiva sattvena kathamAkhAde rasaviSayakatvavyavahAro'ta Aha- AsvAdeti / etaizca 'paretu' iti vAdibhizca / abhyupeya iti / vinigamanAvirahAditi bhAvaH / rasa iti / ratyAdirUpo rasa ityanvayaH / duSyantAdyanukartarIti / zravyakAvye tu kAvyapAThaka iti bodhyam / mate'sminniti / asminmate ityAdiH sAkSAtkArastatra laukiko'nyatrAlaukika ityanvayaH / matAntaramAha - duSyantAdIti / katipaye kecana / triSu vibhA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 kaavymaalaa| 'vibhAvAdayastrayaH samuditA rasAH' iti katipaye / triSu ya eva camatkArI sa eva raso'nyathA tu trayo'pi na' iti bahavaH / 'bhAvyamAno vibhAva eva rasaH' ityanye / 'anubhAvastathA' itItare / 'vyabhicAyeM tathA tathA pariNamati' iti kecit / tatra 'vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpattiH' iti sUtraM tattanmataparatayA vyAkhyAyate-'vibhAvAnubhAvavyabhicAribhiH saMyogAyaJjanAdrasasya cidAnandaviziSTasthAyyAtmanaH sthAyyupahitacidAnandAtmano vA niSpattiH svarUpeNa prakAzanam' ityAye / 'vibhAvAnubhAvavyabhicAriNAM samyaksAdhAraNAtmatayA yogAdbhAvakatvavyApAreNa bhAvanAdrasasya sthAyyupahitasattvodrekaprakAzitakhAtmAnandarUpasya nisspttibhogaakhyen sAkSAtkAreNa viSayIkRtiH' iti dvitIye / vibhAvAnubhAvavyabhicAriNAM saMyogAdbhAvanAvizeSarUpAdoSAdrasasyAnirvacanIyaduSyantaratyAdyAtmano niSpattirutpattiH' iti tRtIye / 'vibhAvAdInAM saMyogAjjJAnAdrasasya jJAnavizeSAtmano niSpattirutpattiH' iti caturthe / 'vibhAvAdInAM saMbandhAdrasasya ratyAderniSpattirAropaH' iti paJcame / 'vibhAvAdibhiH kRtrimairapyakRtrimatayA gRhItaiH saMyogAdanumAnAdrasasya ratyAderniSpattiranumitinaTAdau pakSa iti zeSaH' iti SaSThe / 'vibhAvAdInAM trayANAM saMyogAtsamudAyAdrasaniSpattI rasapadavyavahAraH' iti saptame / 'vibhAvAdiSu samyagyogAcamatkArAt' ityaSTame / tadevaM paryavasitastriSu mateSu sUtravirodhaH / vibhAvAnubhAvavyabhicAriNAmekasya tu rasAntarasAdhAraNatayA niyatarasavyaJjakatA vAdiSu / tathA bhAvyamAno'nubhAvastathA rasa itItare ityarthaH / tathA bhAvyamAno vyabhicAribhAva eva tathA rasarUpatayA pariNamatItyarthaH / uktArthAnAM samUlakhamAha-tatreti / uktapakSasiddhyarthamityarthaH / saMyogAdityasya vyAkhyA vyaJjanAditi / vinigamanAvirahAdAha-sthAyyupeti / niSpattirityasya vyAkhyA kharUpeNetyAdi / Adye'bhinavaguptamate / saMyogAdityasya vicchidyArthamAha-samyagiti / dvitIye bhaTTanAyakamate / tRtIye navyamate / caturthe pare vitimate / paJcame ityeke itimate / anumitirityanto'rthaH / agre zeSapUraNam / SaSThe ityapare itimate / saptame iti katipaye itimate / aSTame iti bahava itimate / upasaMharati-tadevamiti / triSu mateSu bhAvyamAna ityAdidhvagrimeSu / nanu tatraiva trayANAM kimityupAdAnaM yena matatraye sUtravirodho'ta Aha-vibhAveti / nirdhAraNaSaSThIyam / rasAntareti / taduktam-'vyAghrAdayo vibhAvA bhayAnakasyeva
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 29 nupapatteH sUtre militAnAmupAdAnam / evaM ca prAmANike miliTAnAM vyaJjakatve yatra kacidekasmAdevAsAdhAraNAdrasodbodhastatretaradvayamAkSepdam / ato nAnaikAntikatvam / itthaM nAnAjAtIyAbhiH zemuSIbhirnAnArUpatayAvasito'pi manISibhiH paramAhlAdAvinAbhAvitayA pratIyamAnaH prapaJce'smivraso ramaNIyatAmAvahatIti nirvivAdam / sa ca 'zRGgAraH karuNaH zAnto raudro vIro'dbhutastathA / hAsyo bhayAnakazcaiva bIbhatsazceti te nava // ' ityukternavadhA / munivacanaM cAtra mAnam / kecittu'zAntasya zamasAdhyatvAnnaTe ca tadasaMbhavAt / aSTAveva rasA nATye na zAntastatra yujyate // ' ityAhuH / taccApare na kSamante / tathAhi-naTe zamAbhAvAditi heturasaMgataH / naTe rasAbhivyakterakhIkArAt / sAmAjikAnAM zamavattvena tatra rasodbodhe bAdhakAbhAvAt / na ca naTasya zamAbhAvAttadabhinayaprakAzakatvAnupapattiriti vAcyam / tasya bhayakrodhAderapyabhAvena tadabhinayaprakAzakatAyA apyasaMgatyApatteH / yadi ca naTasya krodhAderabhAvena vAstavatatkAryANAM vadhabandhAdInAmutpattyasaMbhave'pi kRtrimatatkAryANAM zikSAbhyAsAdita utpattau nAsti bAdhakamiti nirIkSyate, tadA prakRte'pi tulyam / atha raudrAdbhutavIrANAm / azrupAtAdayo'nubhAvAH zRGgArasyeva karuNabhayAnakayoH / cintAdayo vyabhicAriNaH zRGgArasyeva karuNavIrabhayAnakAnAm' iti / evaM ca uktahetostadanupapattau ca / yatra kvaciditi / 'parimRditamRNAlImlAnamaGgaM pravRttiH kathamapi parivAraprArthanAbhiH kriyAsu / kalayati ca himAMzorniSkalaGkasya lakSmImabhinacakaridantacchedapANDuH kapolaH // ' ityAdAvityarthaH / paramaprakRtamupasaMharati-itthamiti / uktaprakArairityarthaH / zemuSIbhirmatibhiH / avineti / tanniyatasaMbandhita-, yetyarthaH / tadbhedamAha-sa ceti / atrAprAmANyazaGkAM nirAcaSTe-munIti / 'zRGgArahAsyakaruNaraudravIrabhayAnakAH / bIbhatsAdbhutazAntAzca kAvye nava rasAH smRtAH // ' itItyarthaH / zamasAdhyatvAcchamasthAyikalAt / nATye ityasyetIti zeSaH / prakRte'pi tulyamiti / na zAntasya romAJcAdirAhityenAnabhineyatvAtkathaM nAvye sa
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kAvyamAlA / nATye gItavAdyAdInAM virodhinAM sattvAtsAmAjikeSvapi viSayavaimukhyAtmanaH zAntasya kathamudreka iti cet , nATye zAntarasamabhyupagacchadbhiH phalabalAttadgItavAdyAdestasminvirodhitAyA akalpanAt / viSayacintAsAmAnyasya tatra virodhitvasvIkAre tadIyAlambanasya saMsArAnityatvasya taduddIpanasya purANazravaNasatsaGgapuNyavanatIrthAvalokanAderapi viSayatvena virodhitvApatteH / ata eva ca caramAdhyAye saMgItaratnAkare 'aSTAveva rasA nATyeSviti kecidacUcudan / tadacAru yataH kaMcinna rasaM khadate naTaH / / ityAdinA nATye'pi zAnto raso'stIti vyavasthApitam / yairapi nATye zAnto raso nAstItyabhyupagamyate tairapi bAdhakAmAvAnmahAbhAratAdiprabandhAnAM zAntarasapradhAnatAyA akhilalokAnubhavasiddhatvAcca kAvye so'vazyaM khIkAryaH / ata eva 'aSTau nATye rasAH smRtAH' ityupakramya 'zAnto'pi navamo rasaH' iti mammaTabhaTTA apyupasamahArSuH / amISAM ca 'ratiH zokazca nirvedakrodhotsAhAzca vismayaH / __ hAso bhayaM jugupsA ca sthAyibhAvAH kramAdamI // ' rasebhyaH sthAyibhAvAnAM ghaTAderghaTAdyavacchinnAkAzAdiva prathamadvitIyayormatayoH, satyarajatasyAnirvacanIyarajatAdiva tRtIye, viSayasya (rajatAdeH) jJAnAdiva caturthe bhedo bodhyaH / tatra A prabandhaM sthiratvAdamISAM bhAvAnAM sthAyitvam / na ca cittavRttirUpANAmeSAmAzuvinAzitvena sthiratvaM durlabham , vAsanArUpatayA sthiratvaM tu vyabhicAriSvatiprasaktamiti vAcyam / iti vAcyam / sarvaceSTArAhityarUpeNaiva tadabhinayasaMbhavAdityAhuH / ata eva ca uktarItyA tatra tasya rasavAdeva ca / vyavasthApitamityatrAnvayaH / kaMcitkaMcidapi / nATye'pi zAnto rasa iti / ata eva prabodhacandrodayasya nATakavaM khIkRtaM sarvaiH / abhyupetyAha-yairapIti / ata eva kAvye AvazyakalAdeva / upasamahArparupasaMhAraM kRtavantaH / tathA ca teSAM navale na vivAda iti bhAvaH / amISAM ca zRGgArAdInAM ca / matayorabhinavaguptabhaTTanAyakoktayoH / tRtIye navyamate / caturthe pare viti mate / nanu pAramArthikasthiratvAbhAvAtkathaM sthAyilamata Aha-tatreti / kAvyAdAvityarthaH / nayatItyatra
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH 1 31 vAsanArUpANAmamISAM muhurmuhurabhivyaktereva sthirapadArthatvAt / vyabhicAriNAM tu naiva, tadabhivyaktervidyudayotaprAyatvAt / yadAhu: 'viruddhairaviruddhairvA bhAvairvicchidyate na yaH / AtmabhAvaM nayatyAzu sa sthAyI lavaNAkaraH // ciraM citte'vatiSThante saMbadhyante'nubandhibhiH / rasatvaM ye prapadyante prasiddhAH sthAyino'tra te ||' ciramiti vyabhicArivAraNAya / anubandhibhirvibhAvAdyaiH / tathA 'sajAtIyavijAtIyairatiraskRtamUrtimAn / yAvadrasaM vartamAnaH sthAyibhAva udAhRtaH // ' iti / kecittu ratyAdyanyatamatvaM sthAyitvamAhuH / tanna / ratyAdInAmekasminprarUDhe'nyasyAprarUDhasya vyabhicAritvopagamAt / prarUDhatvAprarUDhatve bahvalpavibhAvajatve / taduktaM ratnAkare 'ratyAdayaH sthAyibhAvAH syurbhUyiSThavibhAvajAH / stokairvibhAvairutpannAsta eva vyabhicAriNaH // ' iti / evaM ca vIrarase pradhAne krodho raudre cotsAhaH zRGgAre hAso vyabhicArI bhavati, nAntarIyakazca / yadA tu pradhAnaparipoSArthaM so'pi bahuvibhAvajaH kriyate tadA tu rasAlaMkAra ityAdi bodhyam / tatra strIpuMsayoranyonyAlambanaH premAkhyazcittavRttivizeSo ratiH sthAyi bhAvaH // vibhaavaadiinitishessH| lavaNeti / lavaNAkara ivetyarthaH / bahvalpavibhAvajatve iti / bahu vipulam / vibhAvazabdo vA sAhacaryAdvibhAvAnubhAvavyabhicAriparaH / ata eva ratnAkareM bahuvacanam / evaM ca ekasya prarUDhatve'nyasya tattvAGgIkAre ca / nAntarIyeti / krodhAdi vinA tadasaMbhavAditi bhAvaH / so'pi krodhAdirapi / rasAlaMkAra iti / rasava
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / gurUdevatAputrAdyAlambanastu vyabhicArI / putrAdiviyogamaraNAdijanmA vaiklavyAkhyazcittavRttivizeSaH zokaH // strIpuMsayostu viyoge jIvitvajJAnadazAyAM vaiklavyapoSitAyA ratereva prAdhAnyAcchRGgAro vipralambhAkhyo rasaH / vaiklavyaM tu saMcArimAtram / mRtatvajJAnadazAyAM tu ratipoSitasya vaiklavyasyeti karuNa eva / yadA tu satyapi mRtatvajJAne devatAprasAdAdinA punarujjIvanajJAnaM kathaMcitsyAt, tadAlambanasyAtyantikanirAsAbhAvAccirapravAsa iva vipralambha eva na sa karuNaH / yathA candrApIDaM prati mahAzvetAvAkyeSu / kecittu rasAntaramevAtra karuNavipralambhAkhyamicchanti / nityAnityavastuvicArajanmA viSaya virAgAkhyo nirvedaH // gRhakalahAdijastu vyabhicArI / gurubandhuvadhAdiparamAparAdhajanmA prajvalanAkhyaH krodhaH // ayaM ca paravinAzAdihetuH / kSudrAparAdhajanmA tu paruSavacanAsaMbhASaNAdihetuH / ayamevAmarSAkhyo vyabhicArIti vivekaH / paraparAkramahAnAdismRtijanmA aunnatyAkhya utsAhaH // alaukikavastudarzanAdijanmA AzcaryAkhyo vismayaH / / vAgaGgAdivikAradarzanajanmA vikAsAkhyo hAsaH // vyAghradarzanAdijanmA paramAnarthaviSayako vaiklavyAkhyaH sa bhayam // paramAnarthaviSayakatvAbhAve tu sa eva trAso vyabhicArI / apare tu autpAtikaprabhavastrAsaH, khAparAdhadvArotthaM bhayamiti bhayatrAsayorbhedamAhuH / 32 dalaMkAra ityarthaH / tAnkrameNa lakSayati-tatra teSAM madhye | AdinA nRpAdiparigrahaH / zokaM lakSayati - putrAdIti / putrAdItyuktiphalamAha - strIpuMseti / viyoga uktvA maraNa Aha--mRtatveti / vaiklavyasyeti / prAdhAnyamiti zeSaH / evAdAvAdinetyasya punarujjIvane'tyanvayaH / kathaMcitkenApi prakAreNa / eva na sa iti / vipralambha eva saH, na karuNa ityarthaH / atra punarujjIvanasthale / uktarItyaiva nirvAhe'dhikatatsvIkAro vRthetyaruciH kecidityanena sUcitA / vadhAditi / vadhAdirUpo yaH paramAparAdhastaja ityarthaH / paramAnartheti / maraNAdisaMpAdaketyarthaH / sa cittavRttivizeSaH / trAsakhadAkhyaH / vibhAvAda
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| kadaryavastuvilokanajanmA vicikitsAkhyazcittavRttivizeSo jugupsA // evameSA sthAyibhAvAnAM loke tattannAyakagatAnAM yAnyAlambanatayoddIpanatayA vA kAraNatvena prasiddhAni tAnyeSu kAvyanATyayoya'jyamAneSu vibhAvazabdena vyapadizyante // vibhAvayantIti vyutpatteH / yAni ca kAryatayA tAnyanubhAvazabdena // anu pazcAdbhAva utpattiryeSAm / anubhAvayantIti vA vyutpatteH / yAni saha caranti tAni vyabhicArizabdena // tatra zRGgArasya strIpuMsAvAlambane / candrikAvasantavividhopavanapavanarahaHsthAnAdaya uddiipnvibhaavaaH| tanmukhAvalokanatadguNazravaNakIrtanAdayo'nye sAttvikabhAvAzcAnubhAvAH / smRticintAdayo vyabhicAriNaH / . . - karuNasya bandhunAzAdaya AlambanAni / tatsaMbandhigRhaturagAbharaNadarzanAdayastatkathAzravaNAdayazcoddIpakAH / gAtrakSepAzrupAtAdayo'nubhAvA glAnikSayamohaviSAdacintautsukyadInatAjaDatAdayo vyabhicAriNaH / __ zAntasyAnityatvena jJAtaM jagadAlambanam / vedAntazravaNatapovanatApasadarzanAdyuddIpanam / viSayArucizatrumitrAdyaudAsInyaceSTAhAninAsAgradRSTyAdayo'nubhAvAH / harSonmAdasmRtimatyAdayo vyabhicAriNaH / raudrasyAgaskRtpuruSAdirAlambanam / tatkRto'parAdhAdiruddIpakaH / vadhabandhAdiphalako netrAruNyadantapIDanaparuSabhASaNazastragrahaNAdiranubhAvaH / amarSavegaugyacApalAdayaH saMcAriNaH / / ___ evaM yasyAzcittavRtteryo viSayaH sa tasyA Alambanam / nimittAni coddIpakAnIti bodhyam / lakSayati-evamiti / sthAyibhAvavadityarthaH / eSu sthAyibhAveSu / kAryatayA sthAyibhAvAnAM prasiddhAnIyasyAnuSaGgaH / zabdena, vyapadizyanta ityanuSaGgaH / evamapre'pi / lAghavAdAha-anubhAvayatIti / tatra teSAM madhye / tanmukheti / anyonyamukhetyarthaH / evamagre'pi / anye sAttviketi / kSepastyAgaH / ceSTAhAnirnizceSTavam / AgaskRdapa
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| tatra zRGgAro dvividhaH / saMyogo vipralambhazca / rataH saMyogakAlAvacchinnatve prathamaH / viyogakAlAvacchinnatve dvitIyaH / saMyogazca na daMpatyoH sAmAnAdhikaraNyam / ekatalpazayane'pAdisadbhAve vipralambhasyaiva varNanAt / evaM viyogo'pi na vaiyadhikaraNyam / doSasyoktatvAt tasmAdvAvimau saMyogaviyogAkhyAvantaHkaraNavRttivizeSau / yatsaMyukto viyuktazvAsIti dhIH / tatrAdyo yathA 'zayitA savidhe'pyanIzvarA' (10 pRSThe ) ityatra niruupitH| __ yattu citramImAMsAyAm--'vAgarthAviva saMpRktau ityatra rasadhvaniH / niratizayapremazAlitAvyaJjanAt' iti, taddhanimArgAnAkalananibandhanam / pArvatIparamezvaraviSayakakaviratau pradhAne niratizayapremNo guNIbhAvAt / na hi guNIbhUtasya ratyAde rasadhvanivyapadezahetutvaM yuktam / 'bhinno rasAdhalaMkArAdalaMkAryatayA sthitaH' iti siddhAntAt / dvitIyo yathA'vAco mAGgalikIH prayANasamaye jalpatyanalpaM jane kelImandiramArutAyanamukhe vinyastavaktrAmbujA / niHzvAsaglapitAdharopari patadvAppAvakSoruhA bAlA lolavilocanA ziva ziva prANezamAlokate // ' atrApyAlambanasya nAyakasya, niHzvAsAzrupAtAderanubhAvasya, viSAdacintAvegAdezca vyabhicAriNaH, saMyogAdatirabhivyajyamAnA viyogakAlAvacchinnatvAdvipalambharasavyapadezahetuH / yathA vA'AvirbhUtA yadavadhi madhusyandinI nandasUnoH kAntiH kAcinnikhilanayanAkarSaNe kArmaNajJA / rAdhakRt / uktanyAyena vIrAdiSvapi bodhyamityAha-evamiti / ekatalpeti / ekakhaTdAyAM nidraayaampiityrthH| evmitysyaarthmaah-dosseti|iirssyaadybhaave vaiyadhikaraNye'pi saMbhogasyaiva varNanAdityarthaH / yadyasmAt / tatrAdyaH zayiteti pAThaH / yatheti pAThe tatheti zeSaH / mAGgalikIrmaGgalaphalakAH / mArateti / gavAkSavivara ityarthaH / niHzvAsaigarlapito
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 35 zvAso dIrghastadavadhi mukhe pANDimA gaNDayugme zUnyA vRttiH kulamRgadRzAM cetasi prAdurAsIt / / ' yathA vA'nayanAJcalAvamarza yA na kadAcitpurA sehe / AliGgitApi joSaM tasthau sA gantukena dayitena // ' ihApi sahajacAJcalyanivRttirjaDatA cAnubhAvavyabhicAriNau / imaM ca paJcavidhaM prAJcaH pravAsAdibhirupAdhibhirAmananti / te ca pravAsAbhilASaviraheAzApAnAM vizeSAnupalambhAnnAsmAbhiH prapaJcitAH / karuNo yathA'apahAya sakalabAndhavacintAmudrAsya gurukulapraNayam / hA tanaya vinayazAlinkathamiva paralokapathiko'bhUH // ' atra pramItatanaya Alambanam / tatkAlAvacchinnabAndhavadarzanAbuddIpanam rodanamanubhAvaH / dainyAdayaH saMcAriNaH / . .. zAnto yathA'malayAnilakAlakUTayo ramaNIkuntalabhogibhogayoH / zvapacAtmabhuvornirantarA mama jAtA paramAtmani sthitiH // ' atra prapaJcaH sarvo'pyAlambanam / sarvatra sAmyamanubhAvaH / matyAdayaH saMcAriNaH / yadyapi prathamA uttamAdhamayorupakramAdvitIyArdhe'dhamottamavacanaM glApito'dharoSTho yasya prANezasya tatra / ziva ziveti khedAtizaye / yadavadhi yaddinAdArabhya / madhusyandinI madhusrAviNI / tadAkarSaNaviSayakaM yatkArmaNaM matratatrAdi tajjJA / nayaneti / locanapakSmasparzamityarthaH / joSaM tUSNIm / gantukena gantukAmena / imaM ca vipralambhaM ca / te ca pravAsAdyupAdhayaH / SaSThyantapAThe caivam / agre prathamAntapAThe upAdhaya ityevaarthH| pravAsAbhilASeti / pravAsaH prasiddhaH / anAdisaGgAbhAve'pi guNazravaNAdijanyAbhilASe icchArUpe sati tadaprAptau yaH so'bhilASahetuka ucyate / gurujanAdilajAditaH saMgamapratibandho virahaH / IrSyA asUyAdizabdena mAnahetuka ucyate / priya sapatnIrate kopa IrSyA / tatkRto guNeSu doSAropo'sUyA / zApAdyathA zakuntalAderdurvAsasa iti prAcAmAzayaH / pramIto mRtaH / tatkAleti / mRtikAletyarthaH / bhogibhogaH sarpaphaNA / zvapaceti / caNDAlajJAninorityarthaH / nirantarA tAratamyazUnyA / prapaJca
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 kAvyamAlA / kramabhaGgamAvahati, tathApi vakturbrahmAtmakatayottamAdhamajJAnavaikalyaM saMpannamiti dyotanAya kramabhaGgo guNa eva / idaM punarnodAhAryam-- 'surasrotakhinyAH pulinamadhitiSThannayanayovidhAyAntarmudrAmatha sapadi vidrAvya viSayAn / vidhUtAntardhvAnto madhuramadhurAyAM citi kadA nimagnaH syAM kasyAMcana navanabhasyAmbudaruci // ' atrApi yadyapi viSayagaNanAlambanaH surasrotakhinItaTAdyuddIpito nayananimIlanAdibhiranubhAvitaH sthAyI nirvedaH pratIyate, tathApi bhagavadvAsudevAlambanAyAM kaviratau guNIbhUta iti na zAntarasadhvanivyapadezahetuH / idaM ca padyaM mannirmitAyAM bhagavadbhakti pradhAnAyAM karuNAlaharyAmupanibaddhamiti tatpradhAnabhAvaprAdhAnyamevArhati / zAntarasAnanuguNazcAyamojakhI gumpha iti cAnudAhAryamevaitat / pUrvapadye tu 'paramAtmani sthitiH' ityanena tattAdrUpyAvagamAdraterapratipattiH / raudro yathA 'navocchalitayauvanasphuradakharvagarvajvare madIyagurukArmukaM galitasAdhvasaM vRzcati / ayaM tatu nirdayaM dalitadRpta bhUbhRdgala - skhaladudhiramaro mama parazvadho bhairavaH // ' atra tadAnIM rAmatvenAjJAto gurukArmukabhaJjaka Alambanam / ata eva vizeSyAnupAdAnam / guruguho nAmagrahaNAnaucityAt / krodhAviSkArAdvA / dhvanivizeSAnumito niHzaGkadhanurbhaGga uddIpakaH / paruSoktiranubhAvaH / garvogratvAdayaH saMcAriNaH / eSA ca dhanurbhaGgadhvanibhagnasamAdherbhArgavasyoktiH / iti / anityatvena jJAta ityarthaH / kramabhaGgamiti / tathA cAkramatvadoSAdduSTaM kAvyamiti bhAvaH / guNa eveti / tathA cAduSTamiti bhAvaH / pulinamiti / 'adhizIG-' iti karma / sapadi tatkAlam / gumpho racanAvizeSaH / iti ca ityato'pi / nanvevamudAhRta'padye'pyevaM syAdata Aha- pUrveti / tadAnIM krodhasamaye / guruH zivaH / ata evetyasyA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 37 vRttirapyatra mahoddhatA raudrasya paramaiaujakhitAM paripuSNAti / anya gurusmaraNe. satyahaM bhAvavigamasyAvazyakatayA prakRte cAjahatsvArthalakSaNAmUladhvananena madIyetyanena garvotkarSasyaiva prakAzanAtsphuTaM gamyamAnena vivekazUnyatvena krodhasyAdhikyaM gamyate / idaM tu nodAhAryam-- 'dhanurvidalanadhvanizravaNatatkSaNAvirbhavamahAguruvadhasmRtiH zvasanavegadhUtAdharaH / vilocanaviniHsaradbahalavisphuliGgatrajo raghupravaramAkSipaJjayati jAmadagyo muniH // atrApyaparAdhAspadena raghunandanenAlambito dhanurvidalanadhvanizravaNenoddIpito niHzvAsanetrajvalanAdibhiranubhAvito mahAguruvadhasmRtigarvogratvAdimizca saMcAritaH krodho yadyapi vyajyate, tathApyasau tatprabhAvavarNana bIjabhUtAyAM kaviratau guNIbhUta iti na raudrarasadhvanivyapadezahetuH / kAvyaprakAzagataraudrarasodAharaNe tu 'kRtamanumataM dRSTaM vA yairidaM gurupAtakam' iti padye raudrarasavyaJjanakSamA nAsti vRttiH, atastatkaverazaktireva / ghIrazcaturdhA / dAnadayAyuddhadharmaistadupAdherutsAhasya caturvidhatvAt / tatrAdyo yathA 'kiyadidamadhikaM me yadvijAyArthayitre kavacamaramaNIyaM kuNDale cArpayAmi / akaruNamavakRtya drAkkRpANena niryadvahalarudhiradhAraM maulimAvedayAmi || eSA dvijaveSAyendrAya kavacakuNDaladAnodyatasya karNasya taddAnavismitAnsa rthamAha - gurviti / dhanurityasya zrIrAmakRta zivetyAdiH / anyatra : krodhAbhAve ! lakSaNeti / lakSyatAvacchedakaM caikaviMzativAra niHkSatriyava sumatIkArakatvam, pitrA - kyA mAtRvadhakArilaM vA / tatprabhAveti / jAmadagnyaprabhAvetyarthaH / niryaniHsarat / 4 rasa0
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 kAvyamAlA / bhyAnpratyuktiH / atra N yAcamAna Alambanam / tadudIritA stutiruddIpikA / kavacAdivitaraNaM tatra laghutvabuddhyAdikaM cAnubhAvaH / me ityarthA - ntarasaMkramitavAcyadhvanyutthApito garvaH svakIyalokottarapitRjanyatvAdismRtizca saMcAriNau / vRttirapyatra tattadarthAnurUpodgamavirAmazAlitayA sahRdayaikacamatkAriNI / tathA hi -- utsAhapoSakaM kavacakuNDalArpaNayorlaghutvanirUpaNaM vidhAtuM pUrvArdhe tadanukUlazithilabandhAtmikA / uttarArdhe tu maulitaH prAgvaktRgatagarvotsAhaparipoSaNAyoddhatA / tataH paraM brAhmaNe savina - yatvaM prakAzayituM tanmUlIbhUtaM garvarAhityaM dhvanayituM punaH zithilaiva / ataevAvedayAmItyuktam / na tu dadAmi vitarAmIti vA / idaM tu nodAharaNIyam - 'yasyoddAmadivAnizArthivilasaddAnapravAhaprathAmAkarNyavanimaNDalAgataviyadvandIndravRndAnanAt / IrSyAnirbharaphullaromanikaravyAvalgadUdhaH sravatpIyUSaprakaraiH surendrasurabhiH prAvRTpayodAyate // ' atrendrasabhAmadhyagatasakalanirIkSakAlambanaH avanimaNDalAgataviyadvandIndravadanavinirgatarAjadAnavarNanoddIpitaH UdhaH prasnutapIyUSaprakarairanubhAvitaH, asUyAdibhiH saMcAribhiH paripoSito'pi kAmagavIgata utsAho rAjastutiguNIbhUta iti na rasavyapadezahetuH / " yAcamAna indraH / aramaNIyapadArthamAha-tatra laghutveti / me ityarthAntareti / anekazo raNeSu kSatajarjarIbhUtakalevaralaM lakSyatAvacchedakam, sakalarAjyakoSAdidAtRtvaM vA, ravikuntIsutalaM vA / svakIyalokottareti / idameva ca zakyatAvacchedakam / tattaditi / tattadarthAnurUpau yAvudramavirAmau prArambhasamAptI tacchAlitayetyarthaH / maulito maulimityataH / vaktA karNaH / brAhmaNe tadveSa indre / tanmUlIbhUtaM savinayitvamUlIbhUtam / surendrasurabhiH kAmadhenuH / tasya rAjJaH stutistAmAkarNya taiH prAvRTpayodAyate varSAmeghAyate / bandIndrAH stutipATha kendrAH | vyAvalganmadhu( ntha ) ram | kopo'marSa ityanarthAntaram / IrSyAkSamA, guNeSu doSAropo'sUyeti bhedaH / asyAdibhiriti / IrSyAjanikA cAsUyeti vyaGgyatvamevAsyA iti bhAvaH / kAmagavI kAmadhenuH / ata eva guNI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| ata evedamapi nodAharaNam'sAbdhidvIpakulAcalAM vasumatImAkramya saptAntarAM sarvA dyAmapi sasmitena hariNA mandaM samAlokitaH / prAdurbhUtaparapramodavidaladromAJcitastatkSaNaM . . ___ vyAnamrIkRtakaMdharo'suravaro mauli puro nyastavAn // ' ... iha ca bhagavadvAmanAlambanaH, tatkartRkamandanirIkSaNoddIpitaH, romAJcAdibhiranubhAvitaH, harSAdibhiH poSitaH, utsAho vyajyamAno'pi guNaH / prAganyagatasyeva prakRte rAjagatasyApi tasya rAjastutyutkarSakatvAt / etena 'tyAgaH saptasamudramudritamahInirvyAjadAnAvadhiH' iti zrIvatsalAJchanoktamudAharaNaM parAstam / tasya guNIbhUtavyaGgyatvena rasadhvaniprasaGge'nudAharaNIyatvAt / nanu 'akaruNamavakRtya-' ityatrApi pratIyamAnasya dAnavIrasya karNastutyaGgatvAtkathaM dhvanitvamiti cet, satyam / atra kaveH karNavacanAnuvAdamAtratAtparyakatvena karNastutau tAtparyavirahAt, karNasya ca mahAzayatvenAtmastutau tAtparyAnupapatteH stutiravAkyArtha eva / paraM tu vIrarasapratyayAnantaraM tAdRzotsAhena liGgena khAdhikaraNe sAnumIyate / rAjavarNanapadye tu rAjastutau tAtparyAdvAkyArthataiva tasyAH / dvitIyo yathA 'na kapota bhavantamarAvapi spRzatu zyenasamudbhavaM bhayam / .. idamapyadya mayA tRNIkRtaM bhavadAyuHkuzalaM kalevaram // ' .... bhUtalAdeva / saptAntarAM saptaprAkArAm / ata eva sarvAM dyAm / chalena dvAbhyAM sarvagrahaNAnmandatvam / para utkRSTaH / asuravaro balI daityaH / harSAdibhiriti / pramodaH sukhaM tadaMzAvaraNabhaJjakazcittavRttivizeSo harSaH / ato na vAcyatA vyabhicAriNa ityavadheyam / prAganyeti / sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikaraNyaprayuktamede'pyupakArakavaM tasya samAnamiti bhAvaH / tyAgaH sapteti / 'utpattirjamadagnitaH sa bhagavAndevaH pinAkI guruvIrya tatra na madirAmanupamaM vyaktaM hi tatkarmabhiH / tyAgaH saptasamudramudritamahInirvyAjadAnAvadhiH satyabrahmataponirbhagavataH kiM kiM na lokottaram // ' itItyarthaH / etenetyasyArthamAha-tasyeti / nanu khakartRkaiva stutirAstAmata Aha-karNasyeti / tAdRzotsAhebeti / vibhAvAbhivyakotsAhenetyarthaH / sA stutiH / arthinastadviSayakArthivavataH / 1. kAvyaprakAzaTIkAyAH mArabodhinyAH kartA zrIvatsalAJchanaH
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / athavaivaM vinyAsaH - 'na kapotapotakaM tava spRzatu zyena manAgapi spRhA / idamadya mayA samarpitaM bhavate cArutaraM kalevaram // ' eSA zibeH kapotaM zyenaM prati coktiH / atra kapota Alambanam / tadgataM vyAkulIbhavanamuddIpanam / tasya kRte svakalevarArpaNamanubhAvaH / na cAtra zarIradAnapratyayAddAnavIradhvanitvApattiriti vAcyam / zyenakapo - tayorbhakSyabhakSakabhAvApannatvena zibizarIrasyArthino'bhAvAttadapratipatteH / zyenazarIranivedanasya kapotazarIratrANopAdhikatayA vinimayapadavAcyatvAt / tRtIyo yathA 'raNe dInAndevAndazavadana vidrAvya vahati prabhAvaprAgalbhyaM tvayi tu mama ko'yaM parikaraH / lalATodyajvAlAkavalitajagajjAlavibhavo bhavo me kodaNDacyutavizikhavegaM kalayatu // ' eSA dazavadanaM prati bhagavato rAmasyoktiH / iha bhava Alambanam / raNadarzanamuddIpanam / dazavadanAvajJAnubhAvaH / garvaH saMcArI / vRttiratra devAnAM prastAve tadgatakAtaryaprakAzanadvArA vIrarasAnAlambanatvAvagataye'nuddhataiva / dazavadanaprastAve tu devadarpadamanavIratvapratipAdanAyoddhatApi tasyAvajJayA rAmagatotsAhAnAlambanatvena tadAlambanasya rasasyApratyayAnna prakarSavatI / bhagavato bhavasya tu paramottamAlambanavibhAvatvAttatprastAve tadAlambanasyaujakhino vIrarasasya niSpatteH prakRSToddhatA / caturtho yathA 'sapadi vilayametu rAjyalakSmIrUpari patantvathavA kRpANadhArAH / apaharatutarAM ziraH kRtAnto mama tu matirna manAgapaiti dharmAt // ' pratipatteriti / zarIradAnApratipatterityarthaH / nanvevaM kimityarpitamata Aha-- zyena iti / nirupAdhikasthala eva dAnapratItiriti bhAvaH / parikaro gAtrabandha Arambho vA kalayatu jAnAvaGgIkarotu vA / tadgateti / devagatetyarthaH / devadapaiti / taddarpadamanaM yadvIralaM tatpretyarthaH / tasya rAvaNasya / tatprastAve bhavaprastAve / tadAlambanasya bhavAzrayakasya /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| eSA'dharmeNApi ripurjetavya iti vadantaM prati yudhiSThirasyoktiH / atra dharmaviSaya Alambanam / 'na jAtu kAmAnna bhayAnna lobhAddharma tyajejjIvitasyApi hetoH' ityAdivAkyAlocanamuddIpanam / zirazchedAdyaGgIkAro'nubhAvaH / dhRtiH saMcAriNI / itthaM vIrarasasya cAturvidhyaM prapaJcitaM prAcAmanurodhAt / . . .... .... - vastutastu bahavo vIrarasasya zRGgArasyeva prakArA nirUpayituM shkynte| tathA hi-prAcIna eva 'sapadi vilayametu' ityAdi padye 'mama tu matirna manAgapaitu satyAt' iti caramapAdavyatyAsena padyAntaratAM prApite satyavIrasyApi saMbhavAt / na ca satyasyApi dharmAntargatatayA dharmavIrarasa eva tadvIrasyApyantarbhAva iti vAcyam / dAnadayayorapi tadantargatatayA tadvIrayorapi dharmavIrAtpRthaggaNanAnaucityAt / evaM pANDityavIro'pi pratIyate / yathA- ... .. . . ............ 'api vakti girAM patiH khayaM yadi tAsAmadhidevatApi vaa| ayamasmi purI hayAnanasmaraNollacitavAGmayAmbudhiH // ' atra bRhaspatyAdyAlambanaH samAdidarzanoddIpito nikhilavidvattiraskArAnubhAvito garveNa saMcAriNA poSita utsAho vaktuH pratIyate / nanu cAtra yuddhavIratvam / yuddhatvasya vAdasAdhAraNasya vAcyatvAt / iti cet, kSamAvIre kiM bruuyaaH| yathA 'api bahaladahanajAlaM mUrdhni ripurme nirantaraM dhmtu| .. ... pAtayatu vAsidhArAmahamaNumAtraM na kiMcidAbhASe // '... kSamAvata uktiriyam / . balavIre vA kiM samAdadhyAH / tadantariti / dharmAntargatatayetyarthaH / tadvIreti / dAnadayAvIrayorapItyarthaH / tAsAmadhIti / girAmadhiSThAtrI devatA / sarakhatItyarthaH / hayAnano hayagrIvaH / tAM dharAm / he
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| . , yathA- ... "pariharatu dharAM phaNipravIraH sukhamayatAM kamaTho'pi tAM vihAya / ahamiha puruhUta pakSakoNe nikhilamidaM jagadaklamaM vahAmi / / ' puruhUtaM pratyeSA garutmata uktiH / nanu 'api vakti-' 'pariharatu dharAm-' iti padyadvaye garva eva notsAhaH / madhyasthapadye tu dhRtireva dhvanyate iti bhAvadhvanaya evaite na rasadhvanaya iti cet , tarhi yuddhavIrAdiSvapi garvAdidhvanitAmeva kiM na brUyAH / rasadhvanisAmAnyameva vA kiM na tavyabhicAradhvananena gatArthayeH / sthAyipratItirdurapahavA cettulyaM prakRte'pi / anantaroktapadye tu notsAhaH pratIyate / dayAvIrAdiSu pratIyata iti tu rAjJAmA(rAjA)jJAmAtram / adbhuto yathA__ 'carAcarajagajjAlasadanaM vadanaM tava / galadganagAmbhIrya vIkSyAmi hRtacetanA // ' kadAcidbhagavato vAsudevasya vadanamAlokitavatyA yazodAyA iyamuktiH / atra vadanamAlambanam / antargatacarAcarajagajjAladarzanamuddIpanam / hRtacetanatvam , tena gamyaM romAJcanetrasphAraNAdi cAnubhAvaH / trAsAdayo vyabhicAriNaH / naivAtra vidyamAnApi putragatA prItiH pratIyate / vyaJjakAbhAvAt / pratItAyAM vA tasyAM vismayasya guNatvaM na yujyate / evaM kazcinmahApuruSo'yamiti bhaktirapi tasyAH putro mayAyaM bAla iti nizcayena pratibandhAdutpattumeva neSTe / atastasyAmapi vismayasya guNIbhAvo na zakyaH / puruhUta, khapakSakadeze / 'nikhilamidaM jagadaNDakaM vahAmi' iti pAThaH / vIrarasadhvanyu chedamukkhA tulyayuktyA sAmAnyocchedamAha-raseti / sthAyItyasya tatreyAdiH / dayAvIrAdiSu prAcInodAhRteSu / galanaSTam / tena gamyamiti / tadbodhakazabdAbhAvAditi bhAvaH / atra bhAvadhvanilaM nirAcaSTe-naiveti / pratItAyAM veti / prakaraNAdiparyAlocanayeti bhAvaH / vismayasya guNatvamiti / vismayasyotkaTalena tasyA eva guNasamanutkaTavAt / hRtacetanetyanena tasyaiva prAdhAnya prakaTanAceti bhAvaH / anyathApi saMbhAvitalaM nirAcaSTe evamiti / tasyA ityasya madhyamaNinyAyenAnvayaH / ata upapattyabhAna cAdeva / tasyAmapi bhakkAvapi / kathaMkAraM kathaM kRlA / asya vismayasya / batra dRSTAnta.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / yaca sahRdayaziromaNimiH prAcInairudAhRtam 'citraM mahAneSa tavAvatAraH ka kAntireSAbhinavaiva bhaGgiH / / ____ lokottaraM dhairyamaho prabhAvaH kApyAkRtitana eSa sargaH // ' iti, tatredaM vaktavyam-pratIyatAM nAmAtra vismayaH, paraM tvasau kathaMkAraM [ adbhutarasa dhvanivyapadezahetuH / pratipAdyamahApuruSavizeSaviSayAyAH pradhAnIbhUtAyAH stotRgatabhakteH prakarSakatvenAsya guNIbhUtatvAt / yathA mahAbhArate gItAsu vizvarUpaM dRSTavataH pArthasya 'pazyAmi devAMstava deva dehe sAstathA bhUtavizeSasaGghAn' ityAdau vAkyasaMdarbha / itthaM cAsya rasAlaMkAratvamucitam / bhakti5vAtra pratIyata iti cedaramukulitalocanaM vidAMkurvantu shRdyaaH| hAsyo yathA'zrItAtapAdairvihite nibandhe nirUpitA nUtanayuktireSA / aGgaM gavAM pUrvamaho pavitraM na vA kathaM rAsabhadharmapalyAH // ' tArkikaputro'trAlambanam / tadIyA niHzaGkoktiruddIpikA / rdnprkaashaadirudvegaadyshcaanubhaavvybhicaarinnH| atrAhu: 'AtmasthaH parasaMsthazcetyasya bhedadvayaM matam / Atmastho draSTurutpanno vibhaavekssnnmaatrtH|| hasantamaparaM dRSTvA vibhAvazcopajAyate / yo'sau hAsyarasastajjJaiH parasthaH parikIrtitaH // uttamAnAM madhyamAnAM nIcAnAmapyasau bhavet / vyavasthaH kathitastasya SaDbhedAH santi cApare / / mAha-yatheti / pArthasyArjunasya / ityAdirUpavAkyasaMdarbha / tasya tatra saMpratyarthaH / bassa prAcoktapadyasya / evamapre'pi ISanmukulitalocanamiti kriyAvizeSaNam / vihive kRte / gaurgardabhI ca tulyeti bhAvaH / radaneti / dantetyarthaH / yathAsaMkhyamanvayaH / atra hAsyaviSaye / AhuH praashvH| tadevAha-AtmetyAdimatamitIyantena / asya hAsyasya / samaya ukaprakAreNa vidhAvasthaH / tasyotavidhasya / SaNNAM krameNa lakSaNAnyAha-I
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 kAvyamAlA smitaM ca hasitaM proktamuttame puruSe budhaiH / * bhavedvihasitaM copahasitaM madhyame nare // nIce'pahasitaM cAtihasitaM parikIrtitam / phullakapolAbhyAM kaTAkSairapyanulbaNaiH // adRzya dazano hAso madhuraH smitamucyate / vaktranetrakapolaizcedutphullairupalakSitaH // kiMcillakSitadantazca tadA hasitamiSyate / sazabdaM madhuraM kAlagataM vadanarAgavat // AkuJcitAkSi mandraM ca vidurvihasitaM budhAH / nikuJcitAM zIrSazca jihmadRSTivilokana: // utphullanAsiko hAso nAmnopahasitaM matam / asthAnajaH sAzrudRSTirAkampaH skandhamUrdhajaH // zArGgadevena gadito hAso'pahasitAhvayaH / sthUlakarNakaTudhvAno bASpapUraSTutekSaNaH // karopagUDhapArzvazca hAso'tihasitaM matam // ' iti / bhayAnako yathA - ' zyenamambaratalAdupAgataM zuSyadAnanabilo vilokayan / kampamAnatanurAkulekSaNaH spandituM nahi zazAka lAvakaH // ' atra zyena Alambanam / savegApata muddIpanam / AnanazoSAdayo'nubhAvAH / dainyAdayaH saMcAriNaH / bIbhatsa yathA: 'nakhairvidAritAntrANAM zavAnAM pUyazoNitam / AnaneSvanulimpanti hRSTA vetAlayoSitaH // ' diti / anulbaNairavRddhaiH / dazanA dantAH / 'kAlagatam' ityapAThaH / 'kAyagatam' iti pAThaH / vadaneti / tallauhityaviziSTim / jihmeti / vyadhikaraNapadabahuvrIhiH / Akampau kampamAnau skandhamUrdhajau yasmin / sthUlaH karNakaTurdhvAnaH zabdo yatra / karAbhyAmupagUDhe vyApte pArzve yatra / zuSyadAnanameva bilaM yasya / lAvakaH pakSivizeSaH / savegeti / vegasahitamApatanamityarthaH / pUyeti samAhAradvandvaH / Ananetyasya khetyAdiH / tatra tayoH / nanu
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| cha zavA ihAlambanam / AtravidAraNAdyuddIpanam / AkSiptA romAJcanetranimIlanAdayo'rnubhAvAH / AvegAdayaH saMcAriNaH / nanu ratikrodhotsAhabhayazokavismayanirvedeSu prAgudAhRteSu yathAlambanAzrayayoH saMpratyayaH, na tathA hAse jugupsAyAM ca / tatrAlambanasyaiva prtiiteH| padyazrotuzca rasAkhAdAdhikaraNatvena laukikahAsajugupsAzrayatvAnupapatteriti cet / satyam / tadAzrayasya draSTrapuruSavizeSasya tatrAkSepyatvAt / tadanAkSepe tu zrotuH khIyakAntAvarNanapadyAdiva rasodbodhe bAdhakAbhAvAt / / . evaM ca saMkSepeNa nirUpitA rasAH / eSAM prAdhAnye dhvanivyapadezahetutvam , guNIbhAve tu rasAlaMkAratvam / kecittu 'prAdhAnya evaiSAM rasatvamanyathAlaMkAratvameva / rasAlaMkAravyapadezastvalaMkAradhvanivyapadezavat / brAhmagazramaNanyAyAt / evamasaMlakSyakramatAyAmeva / anyathA tu vastumAtram ityAhuH / ete cAsaMlakSyakramavyaGgyAH sahRdayena rasavyaktau / jhagiti jAyamAnAyAM vibhAvAnubhAvavyabhicArivimarzakramasya sato'pi sUcIzatapatrapatrazatavedhakramasyevAlakSaNAt / na tvkrmvynggyaaH| vyaktestaddhetUnAM ca hetuhetumadbhAvAsaMgatyApatteH / atha kathameta eva rsaaH| bhagavadAlambanasya romAJcAzrupAtAdibhiranubhAvitasya harSAdibhiH paripoSitasya bhAgavatAdipurANazravaNasamaye bhagavadbhaktairanubhUyamAnasya bhaktirasasya durapahnavatvAt / bhagavadanurAgarUpA bhaktizcAtra sthAyibhAvaH / na cAsau zAntarase'ntarbhAvamarhati / anurAgasya vairAgyaviruddhatvAt / ucyate-bhakterdevAdiviSayaratitvena bhAvAntargatatayA rasatvAnupapatteH / padyazrotaivAzrayo'ta Aha-padyeti / rasastvalaukika iti bhAvaH / tadeti / hAsAzrayaspetyarthaH / tatra hAsajugupsayoH / turapyarthe / padyAdiveti / tata iti zeSaH / evaM cetyasya hetulaadaavnvyH| etena rasakhavyavacchedaH / prAcoktivirodhaM pariharati-rasAlaM. kAreti / bhUtapUrvagatyeti bhAvaH / prakArAntareNAha-evamiti / asNlkssytaayaa| meveti / rasatvameSAmiti zeSaH / anyathA tu saMlakSyakramatAyAM tu / kecidityarucibIjaM tUktarItyaivopapattau bhUtapUrvagatyAdyAzrayaNamayuktamiti / ete ca rasAH / shRdyenetysyaalkssnnaaditytraanvyH| rasavyaktI rasAbhivyaktau / akrameti bhuvriihiH| vibhAvAdivizeSaNA pratteriti / hetuhetumadbhAvasya kramaniyatatvAditi bhaavH| bhageti bhuvriihiH| anubhUyeti / tathA cAnubhavApalApaH kartumazakya iti bhAvaH / nanvevamapi sthAyibhAvAbhAvAnAdhikyamata
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| 'rativAdiviSayA vyabhicArI tathAJjitaH / . bhAvaH proktastadAbhAsA hyanaucityapravartitAH // iti hi prAcAM siddhAntAt / na ca tarhi kAminIviSayAyA. api raterbhAvatvamastu, ratitvAvizeSAt, astu vA bhagavadbhaktareva sthAyitvam , kAminyAdiratInAM ca bhAvatvam , vinigamakAbhAvAt , iti vAcyam / bharatAdimunivacanAnAmevAtra rasabhAvatvAdivyavasthApakatvena khAtatryayogAt / anyathA putrAdiviSayAyA api rateH sthAyibhAvatvaM kuto na syAt , na sthAdvA kutaH zuddhabhAvatvaM jugupsAzokAdInAm , ityakhiladarzanavyAkulI syAt / rasAnAM navatvagaNanA ca munivacananiyantritA bhajyeta, iti yathAzAstrameva jyaayH| * eteSAM parasparaM kairapi sahAvirodhaH kairapi virodhaH / tatra vIrazRGgArayoH, zRGgArahAsyayoH, vIrAdbhutayoH, vIraraudrayoH, zRGgArAdbhutayozcAvirodhaH / zRGgAraMbIbhatsayoH, zRGgArakaruNayoH, vIrabhayAnakayoH, zAntaraudrayoH, zAntazRGgArayozca virodhaH / tatra kavinA prakRtarasaM paripoSTukAmena tadabhivyaJjake kAvye tadviruddharasAGgAnAM nibandhanaM na kAryam / tathA hi sati tadabhivyaktau viruddhaH prakRtaM bAdheta / sundopasundanyAyena cobhayorupahatiH syAt / yadi tu viruddhayorapi rasayorekatra samAveza iSyate tadA virodhaM parihRtya vidheyaH / tathA hi-virodhastAvavividhaH sthitivirodho jJAnavirodhazca / AdyastadadhikaraNAvRttitArapaH / dvitIyastajjJAnapratibaddhajJAnakatvalakSaNaH / tatrAdhikaraNAntare virodhinaH sthApane mAha-bhageti / ajito'bhivyakto vyabhicAribhAvaH / tathAzabdazcArthe / prAcAM prakAzakRtAm / atiprasaGgaM dattvA vaiparItyamAha-astu veti / atra zastre / anyathA tadvacanAnAmavyavasthApakatve / zuddheti / sthAyibhAvakhAnAliGgitavyabhicAribhAvatvamityarthaH / darzanaM zAstram / bhaktirasasyAtirikatvAGgIkAre doSAntaramAha-rasAnAmiti / niyatritA niyamitA / eteSAM rasAnAm / virodha iti / anye tUdAsInAH / yathA zAntAdutau, vIravIbhatsAvityAdIti bodhyam / tadabhIti / viruddharasAgAmItyarthaH / tasya bAdhakatve niyAmakAbhAvAdAha-sundopeti / ekatra kAvye / tatra tayormadhye / viro
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| prathamo nivartate / yathA nAyakagatatvena vIrarase varNanIye pratinAyake bhayA nakasya / rasapadenAtra prakaraNe tadupAdhiH sthAyibhAvo gRhyate / rasasa sAmAjikavRttitvena nAyakAdyavRttitvAt / advitIyAnandamayatvena virodhAsaMbhavAca / udAharaNam 'kuNDalIkRtakodaNDadordaNDasya purastava / mRgArAteriva mRgAH pare naivAvatasthire / ' rasAntarasyAvirodhinaH saMdhikarturivAntarAle'vasthApane dvitIyo'pi nivartate / yathA mannirmitAyAmAkhyAyikAyAM kaNvAzramagatasya zvetaketomaharSeH zAntirasapradhAne varNane prastute 'kimidamanAkalitapUrvaM rUpam , ko'yamanirvAcyo vacanaracanAyA sadhurimA' ityadbhutasyAntaravasthApanena varavapinI pratyanurAgavarNane / yathA vA__'surAGganAbhirAzliSTA byoni vIrA vimaangaaH| vilokante nijAndehAnpherunArIbhirAvRtAn / ' atra surAGganAmRtazarIrAlambanayoH zRGgArabIbhatsayorantaH svargalAbhAkSipto vIraraso nivezitaH / antarnivezazca tadubhayacarvaNAkAlAntarvartikAlagatacarvaNAkatvam / tacca prakRtapadye prathamArdha eva zRGgAracarvaNottaraM vIrasya carvaNAdanantaraM ca dvitIyAdhai bIbhatsasyeti sphuTameva / 'bhUreNudirakhAn' ityAdi kAvyaprakAzagatapadyakadambeSu tu prathamazrutabIbhatsasAmagrIvazAdvIbhatsacarvaNottaraM tatsAmagryAkSiptaniHzaGkaprANatyAgAdirUpasAmagrIkasya dhinaH / rasasyeti zeSaH / prathamaH sthitivirodhaH / bhayAnakasya / sthApane iti zeSaH / ssasya mukhyarasasya / ata evAha-advitIyeti / udeti / uktarItyA AdyavirodhAbhAcodAharaNamityarthaH / kuNDalIti / bahuvrIhidvayam / mRgArAteH siMhasya / pare zatravaH / antarAle viruddharasayormadhye / varavarNinI tadAkhyanAyikAm / vyogni vimAnagA itynvyH| pherunArIbhirjambukanIbhiH / atra surAGgeti / yathAsaMkhyamanvayaH / svargalAbhazca pUrvAbhaima pratipAditaH / tadubhayeti / viruddharasadvayetyarthaH / carvaNAt krameNa pAdadvayeneti bhAvaH / bIbhatsasya carvaNAdityasyAnuSaNaH / tabelyasya sphuTamenetyatrAnvayaH / crvnne|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 kAvyamAlA / vIrasya carvaNe zRGgAracarvaNeti vivekaH / itthaM codAsInacarvaNena pratibandhakajJAnanivRttau niSpratyUhaH pratibadhyacarvaNodaya iti phalito'rthaH / aGgAjinoraGginyanyasminnaGgayorvA na virodhaH / aGgatvAnupapattiprasaGgAt / yathA'pratyudgatA savinayaM sahasA sakhIbhiH meraiH smarasya sacivaiH sarasAvalokaiH / mAmadya maJjaracanairvacanaizca bAle . hA lezato'pi na kathaM vada satkaroSi // ' iyaM ca puro nipatitAM pramItAM nAyikAM prati nAyakasyoMktiH / iha nAyikAlambanA, azrupAtAdibhiranubhAvairAvegaviSAdibhiH saMcAribhizca vyajyamAnA nAyakagatA ratistulyasAmagryabhivyakte prakRtatvAtpradhAnIbhUte tadgata eva zoke prakarSakatvAdaGgam / yadi tu nAyakagatA ratinAtra pratIyate, kiM tu niruktasAmagryA zoka eva prakRtatvAdityAgRhyate tadA nAyakAlambanA pratyudgamAdyanubhAvitA harSAdibhiH poSitA nAyikAzrayA ratireva tatrAGgamastu / nAyikAgatarate yakazokaprakarSahetutAyAH sarvasaMmatatvAt / na ca nAyikAyA nAzAttadgatAyA raterasaMnidhAnAtkathamaGgateti vAcyam / saMnidhAnasyAGgatAyAmatantratvena maryamANAyAstasyA aGgatvopapatteH / aGgayoryathA. 'utkSiptAH kabarIbharaM vivalitAH pArzvadvayaM nyakRtAH pAdAmbhojayugaM ruSA parihRtA dUreNa celAJcalam / satIti zeSaH / viveko medaH / dvitIyaviSayamupasaMharati-itthaM ceti / uktaprakAreNa cetyarthaH / udeti madhye ityAdiH / nivRttI / jJAnasya trikSaNAvasthAyitvAditi bhAvaH / prakArAntareNa virodhaM pariharati-aGgAGginoriti / punaranyathA taM pariharati-aginIti / aGgatveti / ekAGginirUpitetyAdiH / ttraadyodaahrnnmaah-prtyudgteti| pramItAM mRtAm / tulyasAmagrIti / uktasAmagrIsajAtIyetyarthaH / tadgate eva nAyakagate eva / nAti / naivAtretyarthaH / nirukteti / nAyikAlambanetyAdineti bhAvaH / Ayahyate AgrahaH kriyate / tatra zoke / nAyakazoketi / nAyakaniSThazoketyarthaH / atantratvenAkAraNatvena / aGgayorityasyaikasminnaGginItyAdiH / utkSiptA unnatIkRtAH / viva
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| - gRhNanti tvarayA bhavatpratibhaTakSmApAlavAmadhruvAM yAntInAM gahaneSu kaNTakacitAH ke ke na bhUmIruhAH // ' atra samAsoktyavayavAbhyAM tarukAmikartRkaripukAminIkabaryAdigrahaNarUpAbhyAM prakRtAprakRtavyavahArAbhyAM vyaktayoH karuNazRGgArayo rAjaviSayakaratibhAvAGgatvam / kiM ca prakRtarasaparipuSTimicchatA virodhino'pi rasasya bAdhyatvena nibandhanaM kAryameva / tathA hi sati vairivijayakRtA varNyasya kApi zobhA saMpadyate / bAdhyatvaM ca rasasya prabalairvirodhino rasasyAGgairvidyamAneSvapi khAGgeSu niSpatteH pratibandhaH / vyabhicAriNo bAdhyatvaM tu tadIyarasaniSpattipratibandhamAtrAt / na tvanabhivyaktyA / abhivyaktau bAdhakAbhAvAt / na ca virodhyaGgAbhivyaktyA pratibandhAnnAbhivyaktiriti vAcyam / tadvyaJjakazabdArthajJAnasamaye virodhyaGgAbhivyaJjakazabdArthajJAnasAsaMnidhAnAt / pratibadhyapratibandhakamAvakalpane mAnAbhAvAt / bhAvazabalatAyA ucchedApattezca / rasaniSpatteH pratibandhastvanubhavasiddha iti tAM pratyeva virodhyaGgAnAM balavatAmabhivyakteH pratibandhakatvaM nyAyyam / api ca yatra sAdhAraNavizeSaNamahinA viruddhayorabhivyaktistatrApi virodho nivrtte| yathA 'nitAntaM vanonmattA gADharaktAH sadAhave / vasuMdharAM samA gaya zerate vIra te'rayaH // ' litA vakrIkRtaH / nyakRtA adhHkRtaaH| grahaNe hetugarbha vizeSaNaM kaNTakacitA iti / kaNTakavyAptA ityarthaH / tarukAmIti / etadubhayakartRketyarthaH / ratibhAveti / kaviniSThetyAdiH / ekatra kAvye / punaH prakArAntareNa viruddhavAbhimatayornibandhe na doSa ityAhakiM ceti / icchateti / kavineti zeSaH / kApyanirvacanIyA / rasasyetyasya pUrvatreva nissptteritytraapynvyH| tadIyeti / vyabhicArabhAvIyetyarthaH / anabhItyasya vyabhicAribhAvasyetyAdiH / evamagre'pi / virodhyteti| virodhino rasasyAGgretyarthaH / tayaJjaketi / vyabhicAribhAvavyaJjaketyarthaH / asaMnidhAnAnnaSTatvAt / nanu saMskArasyaiva tattvamAstAmata Aha-bhAveti / nanvevaM rasaniSpattipratibandho'pi na syAdata Aharaseti / punaranyathA taM pariharati-api ceti / atra rakaM rudhiram , anurAgazca, iti 5rasa0
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 kaavymaalaa| ___ itthamavirodhasaMpAdanenApi nibadhyamAno raso rasazabdena zRGgArAdizabdairvA nAbhidhAtumucitaH / anAkhAdyatApatteH / tadAkhAdazca vyaJjanamAtraniSpAdya ityuktatvAt / yatra vibhAvAdibhirabhivyaktasya rasasya khazabdenAbhidhAnaM tatra ko doSa iti cet, vyaGgyasya vAcyIkaraNe sAmAnyato vamanAkhyadoSasya vakSyamANatvAt / AkhAdyatAvacchedakarUpeNa pratyayAjanakatayA rasasthale vAcyavRtteH kApeyakalpatvena vizeSadoSatvAcca / evaM sthAyivyabhicAriNAmapi zabdavAcyatvaM doSaH / evaM vibhAvAnubhAvayorasamyakpratyaye vilambena pratyaye vA na rasAsvAda iti tayordoSatvam / samabalaprabalapratikUlarasAGgAnAM nibandhanaM tu prakRtarasapoSaprAtIpikamiti doSaH / prabandhe prakRtasya rasasya prasaGgAntareNa vicchinnasya punardIpane sAmAjikAnAM na sAmagryeNa rasAkhAda iti vicchinnadIpanaM doSaH / tathA tattadrasaprastAvanAnahe'vasare prastAvaH / vicchedAnaheM ca vicchedaH / yathA saMdhyAvandanadevayajanAdidharmavarNane prasakte kayApi kAminyA saha kasyacitkAmukasyAnurAgavarNane / [yathA vA] samupasthiteSu mahAhavadurmadeSu prAtabhaTeSu marmabhindi vacanAnyudgiratsu nAyakasya saMdhyAvandanAdivarNane cetyubhayamanucitam / evamapradhAnasya pratinAyakAdernAnAvidhAnAM caritAnAmanekavidhAyAzca saMpado nAyakasaMbandhibhyasto nAtizayo varNanIyaH / tathA sati varNayitumiSTo nAyakasyotkarSo na siddhyet / tatprayukto rasapoSazca na syAt / na ca pratinAyakotkarSasya tadabhibhAvakanAyakotkarSAGgatvAtkathamavarNanIyatvamiti sAdhAraNalaM vizeSaNasya / tadbalAtkaruNazRGgArayorabhivyaktiH / evamavirodhAnuktvA dossaanaah-itthmiti| uktaprakArairityarthaH / zaGkate-yoti / sAmAnyadoSamuktA vizeSadoSamAha-AsvAdyeti / kApeyeti / vAnaraceSTitatulyatvenetyarthaH / evaM rasavat doSAntaramAha-evamiti / uktadoSavadityarthaH / tayordoSatvamiti / tadviSayakAsamyakpratyayavilambapratyayayorityarthaH / doSAntaramAha-samabaleti / rasAGgavizeSaNam / prAtItikaM pratikUlatAsaMpAdakam / viruddhamiti yAvat / doSa iti / tadeva doSa ityarthaH / doSAntaramAha-prabandha iti / sAmagryeNa sAkalyena / doSAntaradvayamAha-tatheti / dvitIyamudAharati-samupeti / itaH prAgyathA vetyapapAThaH / doSAntaramAha-evamiti / tebhyo nAnAcaritAdibhyaH / tatprayukta utkarSaprayuktaH / tadabhIti / tattiraskArakArI
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| vAcyam / yAdRzasya pratinAyakotkarSavarNanasya tadabhibhAvakanAyakotkarSAGgatAsaMpAdakatvaM tAdRzasyeSTatvAt / tadvirodhina eva niSedhyatvAt / ca pratipakSasya prakRtApekSayA varNyamAno'pyutkarSaH khAzrayahantRtAmAtrAdeva prakRtagatamutkarSamatizAyayet , ato na doSAvaha iti vAcyam / evaM hi sati mahArAjaM kamapi viSazarakSepamAtreNa vyApAditavato varAkasya zabarasyeva prakRtasya nAyakasya na ko'pyutkarSaH syAditi / tathA rasAlambanAzrayayoranusaMdhAnamantarAntarA na ceddoSaH / tadanusaMdhAnAdhInA hi rasapratipattidhArA tadananusaMdhAne viratA syAt / evaM prakRtarasAnupakArakasya vastuno varNanamapi prakRtarasavirAmahetutvAddoSa eva / anaucityaM tu rasabhaGgahetutvAtpariharaNIyam / bhaGgazca pAnakAdirasAdau sikatAdinipAtajanitevAruntudatA / tacca jAtidezakAlavarNAzramavayovasthAprakRtivyavahArAdeH prapaJcajAtasya tasya tasya yallokazAstrasiddhamucitadravyaguNakriyAdi tadbhedaH / jAtyAderanucitaM yathA--gavAdestejobalakAryANi parAkramAdIni, siMhAdezva sAdhubhAvAdIni / svarge jarAvyAdhyAdi, bhUloke sudhAsevanAdi / zizire jalavihArAdIni, Sme vahnisevA / brAhmaNasya mRgayA, bAhujasya pratigrahaH, zUdrasya nigamAdhyayanam / brahmacAriNo yatezca tAmbUlacarvaNam , dAropasaMgrahaH (bAlavRddhayoH strIsevanam , yUnazca virAgaH / daridrANAmAvyAcaraNam , ADhyAnAM ca daridrAcAraH / prakRtayo divyAH, adivyAH, divyAdivyAzca / dhIrodAttadhIroddhatadhIralalitadhIrazAntA utsAhakrodha tyarthaH / nanu sarvatrotkarSasaMpAdakalaM noktavaiSamyamityAzayena zaGkate-na ceti / svAzra. yeti / utkarSAzrayapratipakSakarmakahananakartRvamAtrAdevetyarthaH / mAtrapadenoktavaiSamyavyAvRttiH / viSeti / tatsaMbaddhabANetyarthaH / varAkasya dInasya / doSAntaramAha-tatheti / rasasyAlambanAzrayayorityarthaH / antarAntarA mdhyemdhye| tadupapAdayati-tadanviti / tayostAhazAnvityarthaH / doSAntaramAha-evamiti / doSAntaramAha-anaucIti / turuktaprakAravyavacchedAya / tadAha-raseti / ata evAha-bhaGgazceti / aruntudatA mrmccheditaa| taccAnaucityaM ca / prapaJcajAtasya prapaJcasamUhasya / bAhujasya kSatriyasya / nigamo vedaH / saMgrahaH saMgrahazca / prakRtyantaramAha-dhIrodAtteti / dhIrodAttAdInAM caturNA cavAri yathAsaMkhyenAha-utsAheti / prakRtyantaramAha-uttameti / tatra tAsAM madhye / sarvatra
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 kaavymaalaa| kAminIratinirvedapradhAnA uttamamadhyamAdhamAzca / tatra ratyAdInAM bhayAtiriktasthAyibhAvAnAM sarvatra samatve'pi rateH saMbhogarUpAyA manuSyeSvivotamadevatAsu sphuTIkRtasakalAnubhAvavarNanamanucitam / krodhasya ca lokabhasIkaraNapaTordinarAtrivyatyayAdyanekAzcaryakAriNo divyeSvivAdivyeSu / AlambanatArAdhyatvasyAnubhAvagatamithyAtvasya ca pratIcyA rasAnullAsApatteH / na ca sAdhAraNIkaraNAdArAdhyatvajJAnAnutpattiriti vAcyam / yatra sahRdayAnAM rasodbodhaH pramANasiddhastatraiva sAdhAraNIkaraNasya kalpanAt / anyathA khamAtRviSayakakhapitRrativarNane'pi sahRdayasya rasobodhApatteH / jayadevAdibhistu gItagovindAdiprabandheSu sakalasahRdayasaMmato'yaM samayo madonmattamataGgajairiva bhinna iti na tannidarzanenedAnIMtanena yathA varNayituM sAMpratam / tathA vidyAvayovarNAzramatapobhirutkRSTaiH khato'pakRSTeSu na saMbahumAnena vacasA vyavahartavyam / vyavahartavyaM cApakRSTairutkRSTeSu / tatrApi tatrabhavanbhagavannityAdibhiH saMbodhanairmunigurudevatAprabhRtaya eva na rAjAdayaH, jAtyottamairdvijaireva nAdhamaiH zUdrAdibhiH, paramezvaretyAdisaMbadhanaizcakravartina eva na muniprabhRtayaH saMbodhyAH / tathA cAhuH 'anaucityAhate nAnyadrasabhaGgasya kAraNam / prasiddhaucityabandhastu rasasyopaniSatparA // ' iti / sarvAsu prakRtiSu / sphuTIkRteti / sphuTIkRtAH sakalAnubhAvA yasminkarmaNi yathAtatheti kriyAvizeSaNametat / adivyeSu vrnnnmnucitmitysyaanussnggH| sAdhAraNIti / yathA caitattathA prAkpratipAditam / anyathA sarvatra sAdhAraNIkaraNe / samayaH saMketaH / tannidarzanena tadRSTAntena / madonmatteti / dRSTAntollekhena bhedane unmAda eva kAraNam , na tu yuktiriti sUcitam / ata eva sAMprataM tadanAzrayaNamiti bhaavH| evaM prakRtyantAnaucityamuktvA vyavahArAnaucityamAha-tatheti / svataH skhena rUpeNaivetyarthaH / saMbadviti / samyagbahumAno yatra vacasi tenetyarthaH / 'sabahu' iti pAThe tatsahitenetyarthaH / vyaveti / tAdRzena vacaseti bhAvaH / vyavahartRniyamamAha-jAtyottamairiti / brAhmaNakSatriyavaizyairityarthaH / anaucityaM khityAdyukte'rthe saMmatimAha-tathA cAhuriti / parotkRSTA / upaniSadiva yathA sA brahmaNaH prAtepAdikA tathAyaM rasasyeti bhAvaH / tatra vizeSamAha
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| yAvatA tvanaucityena rasasya puSTistAvattu na vAryate / rasapratikUlasyaiva tasya niSedhyatvAt / ata eva . 'brahmannadhyayanasya naiSa samayastUSNIM bahiH sthIyatAM .... : khalpaM jalpa bRhaspate jaDamate naiSA sabhA vajriNaH / vINAM saMhara nArada stutikathAlApairalaM tucuro sItArallaka ubhagahRdayaH khastho na lakezvaraH // ' iti kasyacinna ekasya padye vipralambhazRGgArAgIbhUtavIrarasAkSepakaparamaizvaryaparipoSakatayA sthitadauvArikavacanasya brahmAdyadhikSepaparasyAnaucityaM na doSaH / evameva 'ale le saddaH samuppADiahariyakusagganthimayAcchamAlApaivittivissambhiabAlavihavandaHkaaNA bahmaNA' ityAdividUSakavacane'pi rezabdAdAdiprayogasya tattathA hAsyAnuguNatvAt / eSA hi digupadarzitA / anayA sudhIbhiranyadapyUhyam / __ raseSu caiteSu nigaditeSu mAdhuryojaHprasAdAkhyAMstrInguNAnAhuH / tatra 'zRGgAre saMyogAkhye yanmAdhuryaM tato'tizayitaM karuNe tAbhyAM vipralambhe tebhyo'pi zAnte / uttarottaramatizayitAyAzcittadruterjananAt' iti kecit / 'saMyogazRGgArAtkaruNazAntayostAbhyAmapi vipralambhe' ityapare / 'saMyogazRGgArAtkaruNavipralambhazAnteSvatizayitameva na punastatrApi tAratamyam' ityanye / tatra prathamacaramayormatayoH 'karuNe vipralambhe tacchAnte yAvateti / tasyAnaucityasya / ata eva poSakasya tasyAvAryalAdeva / na doSa ityatrAsyAnvayaH / brahmanniti / rAvaNadvAri samAgatAnbrahmAdInprati dauvArikasyeyamuktiH / bahistUSNIM sthIyatAm / bahubhASivAdeva jaDamatitvam / stutItyAdyuttarAnvayi / sItAyA ralakaH sImantasaraNireva bhallo bANastena bhagnaM hRdayaM yasya saH / 'ziraHsindUrasaraNiH strINAmArallakaM smRtam' iti halAyudhaH / vipralambheti / sItAviSayetyAdiH / udAharaNAntaramAha-evameveti / tttthetytraanvyH| ale le iti / 'are re sadyaH samutpATitaharitakuzagranthimayAkSamAlAparivRttivilambhitabAlavidhavAntaHkaraNA brAhmaNAH' ityAdi prAkRtArthaH / tadanaucityaM tathA na duSTam / hAsyAnviti / tatpoSakalAdityarthaH / nedaM parigaNanam, kiM tUpalakSaNamityAha-eSeti / digrItiH / anayA dishaa| nirtiiti| nitarAmatizayitamityarthaH / tatrApi karuNAvipralambhazAnteSvapi / tanmAdhuryam / nanveka
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 kaavymaalaa| cAtizayAnvitam' iti prAcAM sUtramanukUlam / tasyottarasUtragatasya krameNeti padasyApakarSAnapakarSAbhyAM vyAkhyAdvayasya saMbhavAt / madhyasthe tu mate karuNazAntAbhyAM vipralambhasya mAdhuryAtizaye yadi sahRdayAnAmanubhavo'sti sAkSI tadA sa pramANam / vIrabIbhatsaraudrevojaso yathottaramatizayaH / uttarottaramatizayitAyAzcittadIpterjananAt adbhutahAsyabhayAnakAnAM guNadvayayogitvaM kecidicchanti / apare tu prasAdamAtram / prasAdastu sarveSu raseSu sarvAsu racanAsu ca sAdhAraNaH / guNAnAM caiSAM drutidIptivikAsAkhyAstisrazcittavRttayaH krameNa prayojyAH / tattadguNaviziSTarasacarvaNAjanyA iti yAvat / evameteSu guNeSu rasamAtradharmeSu vyavasiteSu madhurA racanA, ojasvI bandha ityAdayo vyavahArA AkAro'sya zUra ityAdivyavahAravadaupacArikA iti mammaTabhaTTAdayaH / ye'mI mAdhuryojaHprasAdA rasamAtradharmatayoktAsteSAM rasadharmatve kiM mAnam , pratyakSameveti cet , na / dAhAdeH kAryAdanalagatasyoSNasparzasya tathA bhinnatayAnubhavastathA drutyAdicittavRttibhyo rasakAryebhyo'nyeSAM rasagataguNAnAmananubhavAt / tAdRzaguNaviziSTarasAnAM drutyAdikAraNatvAtkAraNatAvacchedakatayA guNAnAmanumAnamiti cet , prAtikhikarUpeNaiva rasAnAM kAraNatopapattau guNakalpane gauravAt / zRGgArakaruNazAntAnAM mAdhuryavattvena tikAraNatvaM prAtikhikarUpeNa kAraNatvakalpanApekSayA laghubhUtamiti tu na vAcyam / pareNa to'rthadvayapratItyabhAvena kathaM tayostato lAbho'ta Aha-tasyottareti / 'dIpyAtmavistRterheturojo vIrarasasthitiH / bIbhatsaraudrarasayostasyAdhikyaM krameNa tu // ' ityuttarasUtretyarthaH / yadItyanena tadabhAvaH sUcitaH / evaM trayANAM rasAnAM mAdhuryamukkhA trayANAmojoguNamAha-vIreti / mAtrapadenAnyaguNavyAvRttiH / evaM sati prasAdo'nyayorneti bhramanivAraNAyAha-prasAdastviti / racanAsu ceti / etAH sphuTIbhaviSyanti / prayojyAH, na tu janyAH / tadevAha-tattaditi / carvaNAvAdaH / vyaveti / nizciteSvityarthaH / uktamataM dUSayankhamatamAha-ye'mItyAdi mAdRzAH ityantena / tAdRzetyasya na vityAdiH / 'iti cet , na' iti pAThaH / prAtisviketi / zRGgAravAdineti bhAvaH / guNeti / uktarItyA tadanyaguNakalpana ityarthaH / zaGkate-zRGgAreti lghubhuutmiti| ekakAryakAraNabhAvAt / tatra tuM trayamiti bhaavH| pareNa mmmttbhttttaadinaa| pRthakpArthakyena na
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 55 madhutarAdiguNAnAM drutataratvAdikAryatAratamyaprayojakatayAbhyupagamena mAdhuryavattvena kAraNa yA gaDDubhUtatvAt / itthaM ca prAtikhikarUpeNaiva kAraNatve lAghavam / kiM cAtmano nirguNatayAtmarUparasaguNatvaM mAdhuryAdInAmanupapannam / evaM tadupAdhiratyAdiguNatvamapi / mAnAbhAvAt, pararItyA guNe guNAntarasyAnaucityAcca / atha zRGgAro madhura ityAdivyavahAraH kathamiti cet, evaM tarhi drutyAdicittavRttiprayojakatvam, prayojakatAsaMbandhena drutyAdikameva vA mAdhuryAdikamastu / vyavahArastu vAjigandhoSNetivyavahAravadakSataH / prayojakatvaM cAdRSTAdivilakSaNaM zabdArtharasaracanAgatameva grAhyam / ato na vyavahArAtiprasaktiH / tathA ca zabdArthayorapi mAdhuryAderIdRzasya -sattvAdupacAro naiva kalpya iti tu mAdRzAH / jarattarAstu- 'zleSaH prasAdaH samatA mAdhurya sukumAratA / arthavyaktirudAratvamojaH kAntisamAdhayaH // ' iti daza zabdaguNAn, dazaiva cArthaguNAnAmananti / nAmAni punastAnyeva, lakSaNaM tu bhinnam / evaM ca viziSya prayojyaprayojakabhAvenaiva nirvAhe sAmAnyakAryakAraNabhAvasturIyo niSphalatvAdgaDusthAnApanna iti tadaGgIkAre viparItaM gauravamiti bhAvaH / tadAha - itthaM ceti / turIyakAryakAraNabhAvAGgIkAre cetyarthaH / nanvevaM tathaivAstAM tAvatApi guNasiddhirata Aha- kiM ceti / evaM rasavat / guNatvamapyanupapannamityasyAnuSaGgaH / atheti / teSAM tadubhayaguNatvAbhAve iti bhAvaH / lAghavAdAha - prayojaketi / nanu prayojakatvasyAdRSTAdisAdhAraNyAttatrApi mAdhuryAdivyavahArApattirata Aha-prayojakatvaM ceti / AdinA kAlAdiparigrahaH / zabdArtheti caturNAM dvandvaH / ato na vyaveti / idamaparamatra bodhyam / AhlAdakalarUpamAdhuryasyAhlAdakarUpe rase sthitiH kathaM vaktuM yuktA / zabdavRttitAnaye guNAlaMkArayorbhedastvevam -- kAvyazobhAkAriNo guNAH, tadatizayahetavo'laMkArA iti / ata eva vAmanaH - 'yuvateriva sarvamaGgakAvyaM khadate zuddhaguNaM tadapyatIva / vihitapraNayaM nirantarAbhiH sadalaMkAra vikalpakalpanAbhiH // ' iti / tathA sati phalitamAha - tathA ceti / jarattarAstvitya syAhurityametanenApyanvayaH / lakSaNaM tviti / pratyekAbhiprAya*
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 kAvyamAlA | tathA hi zabdAnAM bhinnAnAmapyekatvapratibhAnaprayojakaH saMhitayaikajAtIyavarNavinyAsavizeSo gADhatvAparaparyAyaH zleSaH // yadAhuH--'zliSTamaspaSTazaithilyam' iti / yathA - 'anavaratavidvaddumadrohidAridyamAdyadvipoddAmadapauSa vidrAvaNaprauDhapaJcAnanaH' iti / gADhatvazaithilyAbhyAM vyutkrameNa mizraNaM bandhasya prasAdaH // yathA 'kiM brUmastava vIratAM vayamamI yasmindharAkhaNDala krIDAkuNDalitabhruzoNanayane dormaNDalaM dazyati / mANikyAvalikAntidanturatarairbhUSAsahasrotkarai rvindhyAraNya guhAgRhAvaniruhAstatkAlamullAsitAH ||' atra yasminnityantaM zaithilyam, bhrUzabdAntaM gADhatvam, punarnayanetyantaM prathamamityAdi bodhyam / upakramAdA samApterItyabhedaH samatA // yathA vakSyamANamAdhuryodAharaNe / tatra panAgarikayaivopakramasaMhArau / saMyogaparahrasvAtiriktavarNaghaTitatve sati pRthakpadatvaM mAdhuryam // mekavacanam / tatrAdau zabdaguNalakSaNAni sodAharaNAnyAha - zabdAnAmityAdi / saMhitayA parasaMnikarSeNa / zliSTaM zleSaH / na spaSTaM zaithilyaM bhedo yatretyarthaH / vidvAMsa eva drumAsteSAM nirantaraM drohakAriNo ye dAridryarUpA mAdyanto dvipA gajAsteSAmutkRSTadarpasamUhanAzane samarthaH siMhastvamiti rAjavarNanam / vyutkrameNAdau zaithilyamagre gADhavam / he pRthvIndra, yasmiMstvayi krIDayA tasyAM vA kuNDalite bhruvau zoNanayane ca yasya tasminsati / dormaNDalaM doryugmaM pazyati ca sati / tatkAlaM tasminneva samaye / raktamaNisamUhakAntimizritairbhUSaNAnanta samUhairvindhyAdervanaguhAgRhavRkSAzcatvAra ullAsitAH / atastava vIratAmabhI vayaM kiM brUma ityarthaH / krIDAyAM tathAkRtaM zrutvA zatravaH payya vindhyapradeze saMgatA iti bhAvaH / AsamApteH samAptiparyantam / rItyabheda iti / rIta - yazvopanAgarikA paruSA komalA ca / etA eva krameNa vaidarbhIgoDIpAJcAlya ucyante / mAdhurya vyaJjakavarNayutAdyA / ojovyaJjakavarNayutA dvitIyA / mAdhuryaijovyaJjakavarNAti ktakevalaprasAdayuktAkSarAntyeti vivekaH / antyAyA eva grAmyeti saMjJA keSAMcit mANetyasyAnupadamityAdiH / saMyogapareti / saMyogazcAtra parasavarNAniSpannahalaghaTita eva I
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / yathA'nitarAM paruSA sarojamAlA na mRNAlAni vicArapezalAni / padi komalatA tavAGgakAnAmatha kA nAma kathApi pallavAnAm // ' - aparuSavarNaghaTitatvaM sukumAratA // yathA 'khedAmbusAndrakaNazAlikapolapAli___ dolAyitazravaNakuNDalavandanIyA / AnandamaGkurayati maraNena kApi ___ramyA dazA manasi me madirekSaNAyAH // ' atra pUrvArdhe / uttarArdhe tu mAdhuryamapi / jhagiti pratIyamAnArthAnvayakatvamarthavyaktiH // yathA 'nitarAm' ityAdau / . kaThinavarNaghaTanArUpavikaTatvalakSaNodAratA // yathA'pramodabharatundilapramathadattatAlAvalI vinodini vinAyake DamaruDiNDimadhvAnini / lalATataTavisphuTannavakRpITayonicchaTo haThoddhatajaTodbhaTo gatapaTo naTo nRtyati // ' 'padAnAM nRtyatprAyatvaM vikaTatA' iti kAvyaprakAzaTIkAkArA vyAcakSate / udAharanti ca 'svacaraNaviniviSTai purairnartakInAM jhaTiti raNitamAsIt' ityAdi / tatra teSAmetAdRzIM vikaTatvalakSaNAmudAratAmojasyantarbhA grAhyaH / spaSTaM cedamatraivAgre / pRthakpadatvam / padAni bhinnAnyapekSitAni, na tu zleSavat / vicAreti / aGgavanmRNAlAni na veti vicAre'pi samarthAni netyarthaH / aGgakAnAmityatrAnukampAyAM kan / dRSTeti zeSaH / nAyikAM prati nAyakoktiH / svedeti / nAyakoktiH / zravaNakuNDalaM karNatATaGkaH / atra smRtyupaSTabdhazRGgAraH pUrvArdhe / aparuSavarNaghaTitavarUpA sukumArateti zeSaH / apinAsyA api samuccayaH / jhagiti drAk / pratIyamAnakhamanvaya. vizeSaNam / AkAGkSAdisakalakAraNasAmagrIsattvAditi bhAvaH / pramathA gaNAH / DamaruDiNDimeti / DamaruDhAMkRtiM tanvatItyarthaH / gatapaTo digambaraH / tatrokte'rthe / teSAM
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / vayankAvyaprakAzakAraH kathamanukUla iti ta eva jAnanti / nAtraujaso vaipulyena pratibhAnamasti / 'viniviSTainUpurairnarta-' ityatra sannapyojaso lavo na camatkArI / nApi tatra nRtyatprAyatvaM varNAnAmanubhavanti sahRdayAH / aMzAntare tu mAdhuryameva / saMyogaparahasvaprAcuryarUpaM gaaddhtvmojH|| yathA'sAhaMkArasurAsurAvalikarAkRSTabhramanmandara kSubhyatkSIradhivalguvIcivalayazrIgarvasarvaMkaSAH / tRSNAtAmyadamandatApasakulaiH sAnandamAlokitA bhUmIbhUSaNa bhUSayanti bhuvanAbhogaM bhavatkIrtayaH // ' yathA vA 'ayaM patatu nirdayam' ityAdiprAgudAhRte / avidagdhavaidikAdiprayogayogyAnAM padAnAM parihAreNa prayujyamAneSu padeSu lokottarazobhArUpamaujjvalyaM kaantiH|| yathA 'nitarAm' ityAdi prAgudAhRte / bandhagADhatvazithilatvayoH krameNAvasthApanaM smaadhiH|| anayoreva prAcInairArohavyapadezaH kRtaH / krama eva hi tayoH prasAdAdasya bhedakaH / tatra hi tayoryutkrameNa vRtteH / yathA'svarganirgatanirargalagaGgAtuGgabhaGgurataraGgasakhAnAm / kevalAmRtamucAM vacanAnAM yasya lAsyagRhamAsyasarojam // ' atrArohaH prathame'rthe / tRtIyacaraNe tvavarohaH / gaGgetyAdau mAdhuryasya vyaJjakeSu varNeSu satkhapi dIrghasamAsAntaHpAtitayA na tasya prarohaH / uttarArdhe tu so'pi / ete daza zabdaguNAH / TIkAkArANAm / anukUlakhAbhAvamevAha-nahIti / atra khacaraNeti padye / vaipulyena sarvAMzena / lavo lezaH / ata eva na camatkAritvam / tatraujaso lavAMze / sAhamiti / he bhUmIbhUSaNa / Abhogo vistaarH| anyorgaaddhvshithilkhyoH| prasAdAtsamAdherbhedamAhakrama eveti / tayorgADhavazithilavayoH krama eva hItyarthaH / vRtteH pravRtteH / svargeti / yasyAsyasarojaM teSAM lAsyagRhaM bhavatItyarthaH / tRtIyacaraNa iti bhuvriihiH| dvitIye'rdhe
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| evaM kriyAparamparAyA vidagdhaceSTitasya tadasphuTatvasya taMdupapAdakayuktezca sAmAnAdhikaraNyarUpaH saMsargaH shlessH|| yAvadarthakapadatvarUpamarthavaimalyaM prsaadH|| yathA--'kamalAnukAri vadanaM kila tasyAH' ityAdi / pratyudAharaNaM tu 'kamalakAntyanukAri vaktram' ityAdi / prakramAbhaGgenArthaghaTanAtmakamavaiSamyaM samatA // yathA'hariH pitA harirmAtA harirdhAtA hariH suhRt / hariM sarvatra pazyAmi hareranyanna bhAti me // ' atra viSNutetyAdinirmANe prakramabhaGgAtmakaM vaiSamyam / ekasyA evokterbhaGgayantareNa punaH kathanAtmakamuktivaicitryaM mAdhuryam // yathA'vidhattAM niHzakaM niravadhisamAdhiM vidhiraho sukhaM zeSe zetAM hariravirataM nRtyatu haraH / kRtaM prAyazcittairalamatha tapodAnayajanaiH savitrI kAmAnAM yadi jagati jAgarti bhavatI // ' ityarthaH / tasya mAdhuryasya / pRthakpadatvasya tatra niviSTalena tadabhAvAditi bhAvaH / so'pi mAdhuryapraroho'pi / tathA ca sAMkaryamiti bhAvaH / evaM zabdaguNAnAM prapaJcamukvArthaguNAnAM tamAha-evamiti / uktavadityarthaH / vidagdhaceSTitasyeti / yathA dRSTaikAsanasaMsthite priyatame' ityAdyamarukapadyAdau / atraikAmatikramyAnyAcumbanaM vidagdhace. STitam / tasyAsphuTatvamanyayA tadajJAnAt / tatropapattizca nayanapidhAnapUrvakaM krIDAnubandhaH / eSAM ca pazcAdAgamananayanapidhAnakrIDAkaraNAdikriyAparamparayA sAmAnAdhikaraNyaM kAvye nibaddham / idaM ca 'kriyAparamparayA' iti tRtIyAntapAThe bodhyam / SaSThyantapAThe tu tasya teSAM ca sAmetyAdyarthaH / yAvaditi / arthAnnyUnAdhikapadavattvetyarthaH / pratyudAharaNe kAntItyadhikam / prakrameti / upakramAbhaGgenetyarthaH / zAbdabodhe zabdasyApi prakAratayA bhAnasya na, so'sti 'na so'sti' ityAdinA hariNA pratipAditakhAditi bhAvaH / bhaGyantareNa rItyantareNa / vidhattAmiti / devI prati bhaktoktiH / kAmAnAM manorathAnAM savitrI niSpAdikA / eSo'rtha ityasyaika eveti zeSaH / anyathA tathaiva pratyekamuktau /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 kaavymaalaa| ___ atra vidhyAdibhirnAsti kimapi prayojanamityeSo'rthaH samAdhividhAnAdipreraNArUpeNoktivaicitryeNAbhihitaH / anyathA navIkRtatvApatteH / akANDe zokadAyitvAbhAvarUpamapAruSyaM sukumAratA // yathA-'tvarayA yAti pAntho'yaM priyAvirahakAtaraH' / 'priyAmaraNakAtaraH' ityatra zokadAyino maraNazabdasya sattvAtpArupyam / idaM cAzlIlatAdoSavyApyam / vastuno varNanIyasyAsAdhAraNakriyArUpayovarNanamarthavyaktiH // yathA'gurumadhye kamalAkSI kamalAkSeNa prahartukAmaM mAm / radayantritarasanAgraM taralitanayanaM nivArayAMcakre // ayamevedAnIMtanaiH khabhAvoktyalaMkAra iti vyapadizyate / __ 'cumbanaM dehi me bhArye kAmacANDAlatRptaye' ityAdigrAmyArthaparihAra udAratA // ekasya padArthasya bahubhiH padairamidhAnaM bahUnAM caikena, tathaikasya vAkyArthasya bahubhirvAkyairvahuvAkyArthasyaikavAkyenAbhidhAnaM vizeSaNAnAM sAbhiprAyatvaM ceti paJcavidhamojaH // yadAhuH 'padArthe vAkyaracanA vAkyArthe ca padAbhidhA / prauDhiAsasamAsau ca sAbhiprAyatvamasya ca // ' iti / pUrvArdhapratipAdyaM dvayaM vyAsasamAsau ceti catuSprakArA prauDhiH, sAbhiprAyatvaM ceti paJcaprakAramoja ityarthaH / prauDhiH pratipAdanavaicitryam / anavIti / doSo'yam / akANDe'navasare / mArge vivakSitadezaprApteruddezyale nAvasara iti shoksyaanvsrH| pratyudAharaNamAha-priyeti / nanu zokadAyitvarUpaM pAruSyaM na doSeSu gaNitamata Aha-idaM ceti / tadantaHpAtyamaGgalarUpalAditi bhAvaH / rUpaM svarUpam / kamalAkSIti svarUpam / radetyAdi kriyA / ayameva arthavyaktyAkhyaguNa eva / uktakrameNaivAha-padArtha iti / vyAseti / tathetyAdinoktau / asya vizeSaNasya / prauDhipadArthamAha-pratIti / krameNodAharaNAnyAha-yathetyAdinA / ityAdyagre'pIti /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| yathA'sarasijavanabandhuzrIsamArambhakAle rajaniramaNarAjye nAzamAzu prayAti / paramapuruSavatrAdudgatAnAM narANAM madhumadhuragirAM ca prAdurAsIdvinodaH // ' atroSasItyekapadArthasyAbhidhAnAya prathamacaraNaH / ityAdyagre'pi bodhyam / ___'khaNDitAnetrakaJjAlimaJjuraJjanapaNDitAH / .. maNDitAkhiladikprAntAzcaNDAMzo nti bhAnavaH / / ' atra 'yasyAH parAGganAgehAtpatiH prAtargRhe'Jcati' iti vAkyArthe khaNDitApadAbhidhAnam / 'ayAcitaH sukhaM datte yAcitazca na yacchati / sarvakhaM cApi harate vidhirucchRGkhalo nRNAm // ' atra daivAdhInaM sarvamityekasminvAkyArthe nAnAvAkyaracanAtmako vyAsapadavAcyo vistrH| 'tapasyato munervakrAdvedArthamadhigatya sH| vAsudevaniviSTAtmA viveza paramaM padam // ' atra munistapasyati tadvakrAtsa vedArthamadhigatavAn , tadanantaraM vAsudeve parabrahmaNi manaH prAvezayat , tatazca mukto'bhUditi vAkyArthakalApaH zatR-ktvAbahuvrIhibhistiGantena cAnuvAdya vidheyabhAvenaikavAkyArthIkRtaH / sAbhiprAyatvaM ca prakRtArthapoSakatA / / . dvitIyacaraNo'pi tadarthe / tRtIyacaraNena brAhmaNAnAmityarthalAbhaH / IzamukhajavAtteSAm / , udgatAnAmityasya girAM cetyatrApi saMbandhaH / ata eva ca vedAnAmityarthalAbhaH / dvitIyodAharaNamAha-khaNDIti / kamai kamalam / bhAnavaH sUryasya kiraNAH / khaNDitAnetrarajakala tu tadA priyadarzaneneti bodhyam / aJcati gacchati / tRtIyodAharaNamAha-ayAcIti / ucchRGkhalo nirmaryAdaH / turyodAharaNamAha-tapeti / saH paramabhaktaH kazcit / atresasthAdAviti zeSaH / tadvakrAdityasya tata ityAdiH / AtmazabdArthamAha-mana iti / 6 rasa.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| yathA___ 'gaNikAjAmilamukhyAnavatA bhavatA batAhamapi / sIdanbhavamarugateM karuNAmUrte na sarvathopekSyaH // ' atropekSAbhAve karuNAmUrtitvaM poSakam / pApiSThatvAtkaruNAyA abhAve prakRte'syAH saMpAdanAya gaNiketyAdi sIdanniti ca / dIptarasatvaM kAntiH // tacca sphuTapratIyamAnarasatvam / udAharaNaM ca varNitameva / rasaprakaraNe varNayiSyate ca / avarNitapUrvo'yamarthaH pUrvavarNitacchAyo veti kaverAlocanaM smaadhiH|| jJAnasya viSayatAsaMbandhenArthaniSThatvAdarthaguNatA / Adyo yathA--'tanayamainAkagaveSaNa-' (19 pRSThe) ityAdau, dvitIyastu prAyazaH sarvatraivetyAhuH / apare tveSu guNeSu katipayAnprAguktaistribhirguNairvakSyamANadoSAbhAvAlaMkAraizca gatArthayantaH, kAMzcidvaicitryamAtrarUpatayA kacidoSatayA ca manyamAnA na tAvataH khIkurvanti / tathAhi-zleSodAratAprasAdasamAdhInAmojovyaJjakaghaTanAyAmantarbhAvaH / na ca zleSodAratayoH sarvAMze gADhabandhAtmanorojovyaJjakaghaTanAntarbhAvo'stu nAma, prasAdasamAdhyostu gADhazithilAtmanoraMzenaujovyaJjakAntarbhAve'pyaMzAntareNa kutrAntarbhAva iti vAcyam / mAdhuryAbhivyaJjake prasAdAbhivyaJjake veti suvacatvAt / mAdhurya tu pareSAmasmadabhyupagatamAdhuryavyaJjakameva / evaM ca sarvatra vyaJjake vyaGgyaza tatheti / gaNikA cAjAmilazca to mukhyau yeSAM tAn / gaNikA piGgalA / ajAmilo rAjA / bhAgavate prasiddhoyamarthaH / bateti khede / bhava eva marugartastatra sIdanduHkhI / prakRte mayi mukhyadIptatvAbhAvAdAha-tacceti / rasetyasya pUrvAnvayaH / chAyastatsadRzaH / nanvAlocanaM jJAnaM taccAtmaguNo nArthaguNa ityata Aha-jJAnasyeti / khokI tathAbhAvAdAha-prAyaza iti / doSAbhAveti / dvayorbahuvacanAntAnAM dvndvH| tAvato daza / tatrAdau zabdaguNAnAM teSAmanta vAyAha-zleSodeti / ghaTanAyAM varNaracanAyAm / tadaMze sarvatra mAdhuryasattve mAnAbhAvAt / prasAdasya sarvarasasAdhAraNyAccAha-prasAdAbhIti / pratipAdyeti / pratipAdyasya yadudbhaTalamanuTalaM ca tAbhyAmityarthaH / prAmya
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / bdaprayogo bhAktaH / samatA tu sarvatrAnucitaiva / pratipAyodbhaTatvAnudbhaTatvAbhyAmekasminneva padye mArgabhedasyeSTatvAt / - yathA... 'nirmANe yadi mArmiko'si nitarAmatyantapAkadrava. mRdvIkAmadhumAdhurImadaparIhArodbhurANAM girAm / kAvyaM tarhi sakhe sukhena kathaya tvaM saMmukhe mAdRzAM - no cedduSkRtamAtmanA kRtamiva khAntAbahirmA kRthAH // -----... ___ atra pUrvArdhe tRtIyacaraNe ca lokottaranirmANapratipAdake yo mArgoM na sa caturthacaraNe kadaryakAvyapratipAdaka iti vaiSamyameva guNaH / grAmyatvakaSTatvayostyAgAtkAntisaukumAryayorgatArthatA / prasAdena cArthavyakteriti / arthaguNeSvapi zleSaH / ojasa AdyAzcatvAro bhedAzca vaicitryamAtrarUpA na guNAntarbhAvamarhanti / anyathA pratizlokamarthavaicitryavailakSaNyAguNabhedApatteH / anadhikapadatvAtmA prasAdaH, uktivaicitryavapurmAdhuryam , apAruSyazarIraM saukumAryam, agrAmyarUpodAratA, vaiSamyAmAvalakSaNA samatA, sAbhiprAyatvAtmakaH paJcama ojasaH prakAraH, khabhAvasphuTatvAtmikArthavyaktiH, sphuTarasatvarUpA kAntizca, anavIkRtatvAmaGgalarUpAzlIlagrAmyabhamaprakramApuSTArtharUpANAM doSANAM nirAkaraNena khabhAvoktyalaMkArasya rasadhvanirasavadalaMkArayozca khIkaraNena ca gatArthAni / samAdhistu kavigataH kAvyasya kAraNaM na tu guNaH / pratibhAyA api kAvyaguNatvApatteH / bakaSTatrayostyAgAditi / atredaM cintyam-kaSTalamojovyaJjakavarNavam , sukumAralaM mAdhuryavyajakavarNakham / tathA cAnayoH parasparAbhAvavAbhAvAtkathaM tenAnyasyAnyathA siddhiriti / arthavyaktarityasya gatArthatetyasyAnuSaH / itiH zabdaguNAntarbhAvAdisamAptau / anyathA vaicitryamAtrarUpale'pi guNAntarbhAve guNamedApattariti / etena camatkArAnuguNavarUpasya vaicitryasya guNavasAdhakatetyapAstam / kAntizcetyasyaitAnIti zeSaH / anadhikapadesArabhyokAnIti tadarthaH / krameNAha-adhiketi / arthavyaktaH saMgrahAyAha-vabhAviti / kAnterAha-raseti / prAdhAnye rasakhamanyathA rasavadalaMkAratvamiti bhaavH| samAdhistviti / jJAnarUpa ityarthaH / tasyAtmaguNavAditi bhaavH| tadAha-kavIti / na tu guNa iti / arthasya tatkAraNamiti zeSaH / pratIti / tasyA api viSayatAsaMbandhena
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 kAvyamAlA / atastraya eva guNA iti mammaTabhaTTAdayaH / tatra TavargavarjitAnAM vargANAM prathamatRtIyaiH zarbhirantasyaizca ghaTitA, naikaTyena prayuktairanukhAraparasavarNaiH zuddhAnunAsikaizca zobhitA, vakSyamANaiH sAmAnyato vizeSatazca niSiddhaiH saMyogAdyairacumbitA, avRttirmRduvRttirvA racanAnupUrvyAtmikA mAdhuryasya vyaJjikA / dvitIyacaturthAstu vargya guNasyAsya nAnukUlAH, nApi pratikUlAH, dUratayA saMnivezitAzcet / naikaTyena tu pratikUlA api bhavanti / yadi tadAyatto'nuprAsaH / anye tu vargasthAnAM paJcAnAmapyavizeSeNa mAdhuryavyaJjakatAmAhuH / udAharaNam 'tAM tamAlatarukAntilaGghinIM kiMkarIkRtanavAmbudatviSam / svAnta me kalaya zAntaye ciraM naicikInayanacumbitAM zriyam // ' yathA vA 'khedAmbusAndrakaNazAlikapolapAlirantaH smitAlasavilokanavandanIyA / AnandamaGkarayati smaraNena kAMpi ramyA dazA manasi me madirekSaNAyAH // ' prathame padye'tizayoktyalaMkRtasya bhagavacyAnautsukyasya bhagavadviSayakaratervA dhvanyamAnAyAH zAnta eva paryavasAnAttadgatamAdhuryasyAbhivyaJjikA 1 tadvadarthavRttitvAditi bhAvaH / upasaMharati--ata iti / atha yAsu racanA svantarbhAva uktastA racanA Aha-- tatretyAdinA / tatra tAsAM madhye / zarbhiH zaSasaiH / 'antaHsthAbhizca' iti pAThaH / yaralavairiti tadarthaH / vakSyamANairityasyAnupadamityAdi / atrattirvRttisAmAnyAbhAvavatI / bAdhAdAha - mRduvRttirveti / guNasyAsya mAdhuryasya / naikayyena saMnivezitAzcedityasyAnuSaGgaH / apinAnukUlatvasamuccayaH / tadevAha - yadIti / tadAyattastadadhInaH / vargetyasya TavargAnyetyAdiH / atrArucibIjamuktameva / udeti / udAharaNamityarthaH / tAmiti / he khAnta manaH, tAM zriyaM kRSNamUrtizobhAM zAntaye me ciraM kalayetyarthaH / naicikyo gAvastantra cumbitAmityarthaH / svedAmbviti / gato'yaM shlokH(57pRsstthe)| yadyapi pAlyaye 'dolAyitazravaNakuNDala' iti tatra pAThaH, tathApi Tavargasya varjyatvAdAha - 'antaH sthitAlasavilokana' iti / ata evAnayormadhye 'yathA vA -- smRtApi ' iti kAcitko'papATha iti bodhyam / ata evAha -- prathame iti / tAmityatretyarthaH !
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| racaneyam / dvitIye tu smRtyupaSTabdhazRGgAragatasya naikaTyenaH dvitIyacaturthavargavarNaTavargajihvAmUlIyopadhmAnIyavisargasakArabahulairvarNairghaTito jhayarephAnyataraghaTitasaMyogaparahaskhaizca naikaTyena prayuktairAliGgito dIrghavRttyAtmA gumpha ojasaH / asminpatitAH prathamatRtIyavA guNasyAsya nAnukUlA nApi pratikUlAH saMyogAddhaTakAzcet / taddhaTakAstvanukUlA eva / evamanukhAraparasavarNA api / yathA-'ayaM patatu nirdayaM dalitadRpta-' (36pRSThe) ityAdau prAgudAhRte / zrutamAtrA vAkyArtha karatalabadaramiva nivedayantI ghaTanA prasAdasya / ayaM ca sarvasAdhAraNo guNaH / udAharaNAnyatra prAyazo madIyAni sarvANyeva padyAni / / tathApi ythaa| 'cintAmIlitamAnaso manasijaH sakhyo vihInaprabhAH : : prANezaH praNayAkulaH punarasAvAstAM samastA kathA / . etattvAM vinivedayAmi mama cedukti hitAM manyase :: mugdhe mA kuru mAnamAnanamidaM rAkApatirjeSyati // ' atra sarvAvacchedena prasAdAbhivyaJjakatvamaMzabhedena tu maadhuyojobhivynyjktvmpi / manasijAntasya mAkurvAdezca mAdhuryAbhivyaktihetutvAt / sakhya ityAderojogamakatvAt / nanvatra zRGgArAzrayasya mAdhuryasyAbhivyaktaye tadnukUlAstu nAma racanA, ojasastu kaH prasaGgo yadarthaM tadanukUlavarNavinyAsa vinigamanAvirahAdAha-bhagavaditi / tadgateti / zAntagatetyarthaH / dvitIye svedAmbviti padye / smRtyupeti| tadviSayetyarthaH / gatasyetyasya mAdhuryetyAdyanuSaGgaH / prasAdasthala Aha--naikaTyeneti / 'TavargajihvaH' iti pAThaH / 'Tavargajhay' ityapapAThaH / gumpho racanAvizeSaH / vyajaka iti zeSaH / bahulairityanenAnyeSAmapi sattA suucitaa| tadAhaasminniti / varyA vargasaMbandhivarNAH / asya ojasaH / cedantaM pUrvAnvayi / savarNA apIti / guNasyetyAdeH sarvasyAnuSaGgaH / ojaso lakSaNamAha-yatheti / mAtrapadena varNavizeSaniyamAdivyavacchedaH / ghaTanA rcnaa| vyajiketi zeSaH / udetyasya yadyapIsAdiH / atra prasAde / tathApi yatheti / viziSyodAharaNamityarthaH / cinteti / 'etattvAM vini-' iti pAThaH / jeSyati pIDAdAnena / mAnamalImasalanmukhasAdRzyasya khassinsaMpAdanena vA / ata eva rAkApatirityuktam / rAkA. pUrNimA / anyadA tu
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 kAvyamAlA / iti cet / nAyikAmAnopazAntaye kRtAnekayalAyAstadIyaM hitamupadizantyAH sakhyAH sakrodhatvasya vyaJjanIyatayA tathAvinyAsasya sAphalyAt / kiM bahunA rasasyaiaujakhino'marSAderbhAvasya cAvivakSAyAmapi vaktari kruddhatayA prasiddhe vAcye vA krUratare AkhyAyikAdau prabandhe vA paruSavarNaghaTaneSyate / yathA vA 'vAcA nirmalayA sudhAmadhurayA yAM nAtha zikSAmadAstAM khame'pi na saMspRzAmyahamahaMbhAvAvRto nistrapaH / ityAgaHzatazAlinaM punarapi khIyeSu mAM bibhrata stvatto nAsti dayAnidhiryadupate matto na mattaH paraH // ' atra guNAntarAsamAnAdhikaraNaH prasAdaH / I idAnIM tattadguNavyaJjanakSamAyA nirmiteH paricayAya sAmAnyato vizeSa - tazca varjanIyaM kiMcinnirUpyate varNAnAM khAnantarya sakRdekapadagatatve kiMcidazravyam / yathA - ' kakubhasurabhiH, vitatagAtraH, palalamivAbhAti' ityAdau / asakRccedadhikam // yathA - ' vitatatarastarureSa bhAti bhUmau / ' evaM bhinnapadagatatve'pi / yathA - 'zuka karoSi kathaM vijane rucim' ityAdau / asakRdbhinnapadagatatve tato'pyadhikam / yathA - 'pika kakubho mukharIkuru prakAmam' / evaM svasamAnavargyAnantaryaM sakRdekapadagatve kiMcidazravyam / yathA - ' vitathaste manorathaH ' / asakRccedadhikam / yathA-- 'vitathataraM vacanaM tava pratImaH' / evaM bhinnapadagatatve / yathA--'atha tasya vacaH zrutvA' ityAdau / asakRdbhinnapadagatatve tu tato'pyadhikam / 'atha tathA kuru yena sukhaM labhe' / etacca vargANAM prathamadvitIyayostRtIyacaturthayorAnantaryam / prathamatRtIyayordvitIya tRtIyayorvAnantarya tu tathA nAzrAvyam / kiM candre sarvathA sAmyAprasiddhiriti bhAvaH / tathA ojonukUlavarNetyarthaH / rasasya vIra raubIbhatsAtmakasya / bhAvasya ca vyabhicAribhAvasya ca / prasAdasyodAharaNAntaramAha - yathA veti / udAharaNAntaradAne bIjamAha - atreti / khAnantarya svAvyavahitottaratvam / kiMcidISat / evaM varNAnAM svAnantaryaM sakRtkiMcicchravyamityarthaH / evamagre'pi / ata evA tato'pyadhikamityuktam / etacceti / khasamAnavargyAnantaryaM cetyarthaH / teSAM
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgjaadhrH| svISannirmANamArmikaikavedyam / etadapyasakRccettato'dhikatvAtsAdhAraNairapi veyam / 'khaga kalAnidhireSa vijRmbhate' / 'iti vadati divAnizaM sa dhanyaH' / paJcamAnAM madhuratvena khavAnantarya na tathA / yathA--'tanute tanutAM tanau' / khAnantarya tvazravyameva / yathA-'mama mahatI manasi vyathAvirAsIt / etAni cAzravyatvAni guruvyavAye nApodyante / 'saMjAyatAM kathaMkAraM kAke kekAkalakhanaH' / yathA vA'yathA yathA tAmarasAyatekSaNA mayA sarAgaM nitarAM niSevitA / tathA tathA tattvakatheva sarvato vikRSya mAmekarasaM cakAra sA // ' idaM tu dIrghavyavAye / saMyogaparavyavAye tu 'sadA jayAnuSaGgANAmaGgAnAM saMgarasthalam / raGgAGgaNamivAbhAti tattatturagatANDavaiH // idaM tu bodhyam-gururyayorvyavadhAyakastayoreva varNayorAnantaryakRtamazravyatvamapavadati / tenAtra thakAratakArAnantaryakRtadoSApavAde'pi takArathakArAnantaryakRtamazravyatvamanapoditameva / evaM tryAdInAM saMyogo'pi prAyeNAzravyaH / 'rASTre tavoSTrayaH paritazcaranti' ityevamAdayaH zrutikATavabhedA anye'pyanubhavAnusAreNa bodhyAH / atha dIrghAnantarya saMyogasya bhinnapadagatasya sakRdapyazravyam / asakRttu sutarAm / 'hariNIprekSaNA yatra gRhiNI na vilokyate / sevitaM sarvasaMpadbhirapi tadbhavanaM vanam // ' tayorAnantarye bodhymitynvyH| ISatpadArthamAha-nirmANeti / sAdhAraNairapi nirmANamAmikabhinnairapi / AdyodAharaNamAha-khageti / dvitIyodAharaNamAha-itIti / caturNA gatimukkhA paJcamAnAmAha-paJceti / na tathA nAzravyam / svAnantaryamiti / paJcamAnAmityasyAnuSaGgaH / eteSAmapavAdamAha-etAniti / gurviti / guruvarNavyavadhAnenetyarthaH / 'kAka' iti pAThe saMbodhanam / taM pratyuktiH / yuktastu saptamyantapAThaH / tattvakathA brahmakathA / sarvasmAdviSayAdAkRSya / ekarasaM khamayaM brahmamayaM ca / gurduSA, dIrghaH saMyogaparazca / tatrAdyodAharaNamuktam, anyasyocyata ityAha-idaM tvtyaadi| guruvyavAyena tadaMze doSAbhAvo na sAze ityAha-idaM viti| prAyeNeti / zrutyakaTutve tu na tatheti bhaavH| upasaMharati-evamAdaya iti / AdyodAharaNaM hariNItyabhiprAyam /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| - ekapadagatasya tu tathA nAzravyam / yathA--'jAgratA vicitaH panthAH zAtravANAM vRthodyamaH' / parasavarNakRtasya tu saMyogasya sarvathA dIrghAdbhinnapadagatatvAbhAvAnmadhuratvAccAnantarya na manAgapyazravyam / yathA--'tAM tamAlatarukAnti-' ityAdipadye (64 pRSThe) / atra tAmityatra nImityatra ca parasavarNasya pUrvapadabhaktatayA na saMyogo bhinnapadagataH / pratyekaM saMyogasaMjJeti pakSe'pi bhinnapadagataH saMyogo na dIrghAdavyavahitaparaH / navAmbudetyatra tvekAdezasya padadvayabhaktatayA dIrghAdbhinnapadagatatve satyavyavahitottaratvaM yadyapi parasavarNakRtasaMyogasya bhavati tathApyatra bhinnapadagatatvamekapadagatabhinnatvaM vivakSitamityadoSaH / asakRttu sutarAm / yathA-'eSA priyA me ka gatA trapAkulA' / idaM cAzravyatvaM kAvyasya paGgutvamiva pratIyate / atha khecchayA saMdhyakaraNaM sakRdapyazravyam / yathA-'ramyANi indumukhi te kilakiJcitAni' / pragRhyatAprayuktaM tvasakRdeva / 'aho amI indumukhIvilAsAH' evameva ca ya-va-lopaprayuktam / 'apara iSava ete kAminInAM dRgantAH' / kathaM tarhi'bhujagAhitaprakRtayo gAruDamantrA ivAvanIramaNa / tArA iva turagA iva sukhalInA mantriNo bhavataH // ' iti bhavadIyaM kAvyamiti cedakRtvaiva yalopaM pAThAnna doSaH / evaM roru gatasyetyasya saMyogasya dIrghAnantaryamiti zeSaH / na dIrghAdavyaveti / parasavarNenaiva vyavadhAnAditi bhAvaH / samaste pade vizeSamAha-navAmbudeti / adoSa iti / vastuta ekapadagatatvena tattvAbhAvAditi bhAvaH / asakRtta sutarAmiti / bhinnapadagatasya saMyogasya dIrghAnantaryamasakRccettarhi sutarAmazravyamityarthaH / azravyatvamaMze iti zeSaH / kAvyasya paGgukhamivetyanvayaH / rasAdyapratItestattvamiti bhAvaH / kilakiJcitAni hAvavizeSA ityarthaH / prayuktaM tu saMdhyakaraNamityanuSaGgaH / evamagre'pi / asakRdeveti / anyathA zAstrAnarthakyaM syAditi bhAvaH / yavalope 'lopaH zAkalyasya' iti / tatra yalo. podAharaNamAha-apara iti / iSava iti 'iva ta' iti pAThAntaram / bhujageti / he pRthvInAtha, tavAmAtyAH gAruDamantrA iva bhujagAhitaprakRtayaH, tArA iva turagA iva sukhalInA itynvyH| bhujagAnAM sarpANAM viTAnAM cAhitA prakRtiryeSAm / sukheSvAsaktAH / suSTu khe AkAze lInAH / suSTu khalInaM yeSAM te tAdRzAzvetyarthaH / upasaMharatievamiti / uktaprakAreNetyarthaH / sarve'pi varNAnAM khAnantaryamityAdinoktAH / tatra
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| tvasya hali lopasya yaNguNavRddhisavarNadIrghapUrvarUpAdInAM naikaTyena bAhulyamazravyatAhetuH / evamime sarve'pyazravyabhedAH kAvyasAmAnye varjanIyAH / __ atha vizeSato varjanIyAH / tatra madhuraraseSu ye vizeSato varjanIyA anupadaM vakSyante ta evaujakhiSvanukUlAH, ye cAnukUlatayoktAste pratikUlA iti sAmAnyato nirNayaH / madhuraraseSu dIrghasamAsaM jhayghaTitasaMyogaparahakhasya visarjanIyAdezakArajihvAmUlIyopadhmAnIyAnAM TavargajhayAM rephahakArAnyataraghaTitasaMyogasya halAM la-ma-na-bhinnAnAM khAtmanA saMyogasya jhaydvayaghaTitasaMyogasya cAsakRtprayogaM naikaTyena varjayet / savarNajhayadvayaghaTitasaMyogasya zarminnamahAprANaghaTitasaMyogasya sakRdapIti saMkSepaH / dIrghasamAso yathA'lolAlakAvalivalannayanAravinda- .. liilaavshNvditlokvilocnaayaaH| .. sAyAhani praNayino bhavanaM vrajantyA- . zveto na kasya harate gatiraGganAyAH // jhayghaTitasaMyogaparahakhAnAM prAcurya naikaTyena yathA'hIrasphuradradanazubhrimazobhi kiM ca sAndrAmRtaM vdnmennvilocnaayaaH| vedhA vidhAya punaruktamivendubimbaM dUrIkaroti na kathaM viduSAM vareNyaH // atra nizabdaparyantaM zRGgArAnanuguNam / ziSTaM tu ramaNIyam / uttarAdhe kakAratakArarUpajhayadvayasaMyogasya sattve'pi prAcuryAbhAvAnna doSaH / teSAM madhye / ye cetyAdau yathAkramaM saptamyantadvayAnuSAH / samAsamityasya varjayedityatrAnvayaH / agrimasarvaSaSThyantAnAmasakRtprayogamityatrAnvayaH / savarNeti / 'tulyAsya' miti savarNasaMjJaketyarthaH / apinA skRtsmuccyH| naikavyena prayogaM varjayedityasyAnuSataH / calan' iti pAThe'pi sa evArthaH / vazaMvaditAni khAdhInIkRtAni / sAyAhani sAyaMkAle / hIreti / hIraihIravadvA sphuranto ye radanA dantAsteSAM zunimNA zubhralena zobhate tacchIlam / sAndraM dhanamamRtaM yasmiMstat / yadvA nA kAkAm / api tu dUrIkaro
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ - Go 'kAvyamAlA / yadi tu 'dantAMzukAntamaravindaramApahAri sAndrAmRtaM ' ityAdi kriyate tadA sarvameva ramaNIyam / visargaprAcuryaM yathA-- " sAnurAgAH sAnukampAzcaturAH zIlazItalAH / haranti hRdayaM hanta kAntAyAH khAntavRttayaH // ' atra zakAradvayasaMyogAntaM pUrvArdhaM mAdhuryAnanuguNam / jihvAmUlIyaprAcuryaM yathA-- 'kalitakulizaghAtAH ke'pi khelanti vAtAH kuzalamiha kathaM vA jAyatAM jIvite me / ayamapi bata guJjannAli mAkanda maulau culukayati madIyAM cetanAM caJcarIkaH // ' atra dvitIyajihvAmUlIyaparyantamananuguNaM mAdhuryasya / yadi ca 'kathaya kathamivAzA jAyatAM jIvite me malayabhujagavAntA vAnti vAtAH kRtAntAH ' iti vidhIyate, tadA nAyaM doSaH / upadhmAnIyaprAcuryaM yathA-- 'alakAH phaNizAvatulyazIlA nayanAntAH paripuGkhiteSulIlAH / capalopamitA khalu svayaM yA bata loke sukhasAdhanaM kathaM sA // ' atra dvAvupadhmAnIyAveva na zAntAnuguNau / 1 tyeva / pariveSacchaleneti bhAvaH / yadi tviti / dantakiraNaramyaM kamalazobhApahArI - tyarthaH / haranti / mameti zeSaH / nAyakoktiriyam / pUrvArdhaM tadavayavabhUtam / jihvetyasya visargAdezetyAdiH / evamagre'pi / kaliteti / nAyikoktiH sakhIM prati / kalitaH kRtaH kulizavadvajravaddhAto yaistAdRzAH ke'pi vilakSaNA vAtAH khelanti krIDAM kurvanti / ata iha deze mama jIvite kuzalaM kathaM jAyatAm / vAzabdaH pAdapUraNa ivArthe vA / kAraNAntaramAha - ayamiti / he Ali, mAkandatarumaulAvA mratarumastake guJjannayamapi caJcarIko bhramaraH / bateti khede / madIyAM cetanAM culukayati / culukavadApibatItyarthaH / malayAcalasthatarusthitasarpamukhaniHsRtA ityarthaH / ata eva kRtAntAH / atra sakUtsattve'pi prAcuryAbhAvaH / alakA iti / yasyA iti zeSaH / puGkhayuktabANasadRza
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| TavargajhayAM prAcurya yathA'vacane tava yatra mAdhurI sA hRdi pUrNA karuNA ca komale'bhUt / adhunA hariNAkSi hA kathaM vA kaTutA tatra kaThoratAvirAsIt // ' 'adhunA sakhi tatra hA kathaM vA gatiranyaiva vilokyate guNAnAm' iti tvanuguNam / rephaghaTitasaMyogasyAsakRtprayogo yathA'tulAmanAlokya nijAmakharva gaurAGgi garva na kadApi kuryAH / / lasanti nAnAphalabhAravatyo latAH kiyatyo gahanAntareSu // ' yadi tu 'tulAmanAlokya mahItale'smin' iti nirmIyate tadA sAdhu / halAM la-ma-na-bhinnAnAM khAtmanA saMyogasyAsakRtprayogo yathA-'vigaNayya me nikAyyaM tAmanuyAto'si naiva tanyAyyam / ' la-ma-nAnAM khAtmanA saMyogastu na tathA pAruSyamAvahati / yathA'iyamullasitA mukhasya zobhA pariphullaM nayanAmbujadvayaM te| jaladAlimayaM jagadvitanvankalitaH kvApi kimAli nIlameghaH // ' jhayadvayaghaTitasaMyogasya yathA-. ... 'A sAyaM salilabhare savitAramupAsya sAdaraM tapasA / ......... . adhunAbjena manAktava mAnini tulanA mukhasyAptA // .......... atra dvitIyAdhamaramyam / sarasijakulena saMprati bhAmini te mukhatulAdhigatA' iti tu sAdhu / liilaaH| capalA vidyut / etenAnyatsarvaM ramaNIyamiti sUcitam / vacana iti / he komale, tava yatra vacane sA mAdhurI, khAnte pUrNA karuNA cAbhUt / he hariNAkSi, a. dhunA / heti khede / kathamiva tatra yathAkramaM kaTutA kaThoratA cAvirAsIdityarthaH / atrottarArdhe TavargajhayAM naikavyena prAcurya bodhyam / ata evAha-adhuneti / akharva garvamityanvayaH / gahanaM kAnanam / sAdhviti / ekatra sattve'pi prAcuryAbhAvaH / hakAraghaTitasaMyogasyAsakRtprayogodAharaNaM truTitamatra / nikAyyaM nivAsam / tAM sapatnIm / nAmikoktirnAyakaM prati / vahatIti / atastadanyatvaM nivecitamiti bhAvaH / iya
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| jhayadvayaghaTitasaMyogasya sakRtprayogo yathA' 'ayi mandasmitamadhuraM vadanaM tanvani yadi manAkuruSe / adhunaiva kalaya zamitaM rAkAramaNasya hanta sAmrAjyam // nanvatra kakAradvayasaMyogasya halghaTitakhAtmasaMyogatvenaiva niSedhAtkakhasaMyogasya mahAprANasaMyoganiSedhaviSayatvAttRtIyasaMyogasya cAsaMbhavAtsavarNajhayadvayasaMyoganiSedho niravakAza iti cet, na / sakRtprayogaviSayatvenAsya pArthakyAt / anyathA manAkkuruSa iti nirdoSaM syAt / mahAprANaghaTitasaMyogo yathA. 'ayi mRgamadabindu cedbhAle bAle samAtanuSe / ' uttarArdhaM tu prAcInameva / evaM tvapratyayaM yaGantAni yaGlugantAnyanyAni ca zAbdikA priyANyapi madhurarase na prayuJjIta / evaM vyaGgyacarvaNAtiriktayojanAvizeSApekSAnApAtato'dhikacamatkAriNo'nuprAsanicayAnyamakAdIMzca saMbhavato'pi kavirna nibadhnIyAt / yato hi te rasacarvaNAyAmantarbhavantaH sahRdayahRdayaM khAbhimukhaM vidadhAnA rasaparAGmukhaM vidadhIran / vipralambhe tu sutarAm / yato madhuratamatvenAsya nirmalasitAnirmitapAnakarasasyeva tanIyAnapi khAtatryamAvahanpadArthaH sahRdayahRdayAruMtudatayA na sarvathaiva sAmAnAdhikaraNyamarhati / yadAhuH dhvanyAtmabhUte zRGgAre yamakAdinibandhanam / zaktAvapi pramAditvaM vipralambhe vizeSataH // ' miti / adhunA dvitIye'hni / ayIti / ayi tanvani, yadi vadanaM manAka mandassitamadhuraM kuruSe tarhi adhunaiva / na tu kAlAntare / hanteti harSe / candrasya sAmrAjyaM zamitaM kalaya / jAnIhItyarthaH / kakheti / khAdidhAtupAThe iti bhAvaH / vyaGgayeti / vyAyAkhAdAnyo yo yojanAvizeSaH / padArthAnAM tadapekSA netyarthaH / yato hIti / nipAtasamudAyo hetau / sutarAmiti / pUrvoktasarvAnuSaGgaH / tanIyAnapi padArtho rajaHkaNaH padArthaikadezazca khAtavyaM vAbhimukhalaM. kurvanityarthaH / nibandhanaM zaktAvapi pramAdivarUpaM
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| ye tu punarakliSTatayAnunnataskandhatayA ca pRthagbhAvanAmapekSante, kiM tu rasacarvaNAyAmeva susukhaM gocarIkartuM zakyAH, na teSAmanuprAsAdInAM tyAgo yuktH| yathA'kastUrikAtilakamAli vidhAya sAyaM merAnanA sapadi zIlaya saudhamaulim / prauDhiM bhajantu kumudAni mudAmudArA ___ mullAsayantu parito harito mukhAni / ' itthamete prasaGgato madhurarasAbhivyaJjikAyAM racanAyAM saMkSepeNa nirUpitA doSAH / 'ebhirvizeSaviSayaiH sAmAnyairapi ca dUSaNai rhitaa| mAdhuryabhArabhaGgurasundarapadavarNavinyAsA // vyutpattimunirantI nirmAturyA prasAdayutA / tAM vibudhA vaidarbhI vadanti vRttiM gRhItaparipAkAm // ' asyAmudAhRtAnyeva kiyantyapi padyAni / yathA vA'AyAtaiva nizA nizApatikaraiH kIrNa dizAmantaraM __ bhAminyo bhavaneSu bhUSaNagaNairullAsayanti zriyam / vAme mAnamapAkaroSi na manAgadyApi roSeNa te hA hA bAlamRNAlato'pyatitamAM tanvI tanustAmyati // ' asyAzca rIternirmANe kavinA nitarAmavahitena bhAvyam / anyathA tu paripAkabhaGgaH syAt / bhavatItyarthaH / anunnateti / anunnatavistAratayA cetyarthaH / susukhamatyantasukhaM yathA tathA / kvacit 'sukham' ityeva pAThaH / saudhamauliM sudhAnirmitaprAkAro+pradezam / mudA prauDhimityanvayaH / upasaMharati-itthamiti / prasaGgAdRttiM nirUpayati-ebhiriti / mAdhuryabhAreNa bhaGguro'ta eva sundaraH padAnAM varNAnAM ca vinyAso racanA yasyAM saa| nirmAturyutpattimudrintItyanvayaH / prasAdaguNena yutA / gRhItaH paripAko rasacarvaNA yasyAM sA / kIrNaM vyAptam / zriyaM zobhAm / tanvI kRzA / asyA vaidAH / bhaGgamudA 7rasa0
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ throator 1 yathAmarukakavipadye .... 'zUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiMcicchanainidrAvyAjamupAgatasya suciraM nirvarNya patyurmukham / visrabdhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalI lajjAnamramukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA // ' atrotthAya kiMcicchanairityatra savarNajhaydvayasaMyogastatrApi naikaTyeneti sutarAmazravyaH / evaM jhayghaTitasaMyogaparahrasvasyApi / tathA zanairnidretyatra, nirvarNya patyurmukhamityatra ca rephaghaTitasaMyogasya, jhayghaTita saMyogaparahrasvasya ca prAcuryam / visrabdhamityatra mahAprANaghaTitasya, lajjetyatra svAtmasavarNajhaydvayaghaTitasya, mukhI priyeNetyatra bhinnapadagatadIrghAnantarasya saMyogasya, tathA ktvApratyayasya paJcakRtvaH, lokatezca dhAtordviH prayogaH kavernirmANasAdAridyaM prakAzayati / ityalaM parakIyakAvya vimarzanena / iti saMkSepeNa nirUpitA rasAH / atha bhAvadhvanirnirUpyate atha kiM bhAvatvam / vibhAvAnubhAvabhinnatve sati rasavyaJjakatvamiti cet / rasakAvyavAkye'tivyAyApatteH / arthadvArA zabdasyApi vyaJja'katvAt / dvArAntaranirapekSatvena vyaJjakatve vizeSite tvasaMbhavaH prasajyeta / bhAvasyApi bhAvanAdvAraiva vyaJjakatvAt / bhAvanAyAmativyApyApattezca / ata eva ca vibhAvAnubhAvabhinnatvasyeva zabdabhinnatvasyApi tadvizeSaNatve na nistAraH / pradhAnadhvanyabhAnabhAve rasavyaJjakatAbhAvAdavyAtyApattezca / na ca tatrApi prAnte raso'bhivyajyata eveti vAcyam / bhAvadhvanivilopa harati -- yatheti / atra lajjeti pRthakpadam / tena samAnakartRkatvopapattiH / evamiti / uktasthala evetyarthaH / naikaTyenAsakRtprayogo'zravya iti bhAvaH / prAcuryamiti / tathA cAzravyamiti bhAvaH / svAtmeti / svAtmaghaTitaH savarNajhaydvayaghaTitazceti doSadvayam / ghaTitasyeti / dvayasya saMyogasyetyatrAnvayaH / sakRditi tasya zeSaH / tasya ca prayoga ityatrAnvayaH / evamagre'pi / tasya prakAzane kartRtvam / nirmANetyasya kAvyetyAdiH / atha rasanirUpaNAnantaram / bhAvanA punaH punarasaMdhAnam / ata eva ca bhAvanAyAmati
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgddaaprH| 75 masAt / bhAvacamatkAraprakarSAdvAvadhvanitvam / rasastu tatra vyajyamAno 'pyacamatkAritvAnna dhvanivyapadezaheturityapi na zakyaM vaditum / camakArarahitarasavyaktau mAnAbhAvAt / rase hi dharmiyAhakamAnenAnandAMzAvi. nAbhAvasya prAgevAvedanAt / . astu vA prAdhAnyena dhvanyamAnasyApi bhAvasya prAnte rasAbhivyajakasvam / tathApi dezakAlavayovasthAdinAnApadArthaghaTite. padyavAkyArthe tathApyativyAptiH / tasya vibhAvAnubhAvabhinnatve sati rasAbhivyaJjakatvAt / nApi rasAbhivyaJjakacarbaNAviSayacittavRttitvaM tattvam / bhAvAdicarvaNAyAmatiprasaGgavAraNAya carvaNAviSayateti cittavRttivizeSaNamiti vAcyam / . 'kAlAgurudravaM sA hAlAhalavadvijAnatI nitarAm / . ... api nIlotpalamAlAM bAlA vyAlAvali kilAmanute // ityatra hAlAhalasahazatvaprakArajJAne ativyApteH / tasya vipalammAna bhAvatvena rasAbhivyaJjakacarvaNAviSayatvAt , cittavRttitvAca / nApyakhaNDam / tattve mAnAbhAvAt / atrocyate-........................ vibhAvAdivyajyamAnaharSAdyanyatamatvaM tattvam // ..... yadAhuH-'vyabhicAryaJjito bhAvaH' iti / harSAdInAM ca sAmAjikagatAnAmeva sthAyibhAvanyAyenAbhivyaktiH, sApi rasanyAyeneti kecit / vyAptereva ca / tadvizeSaNave vyaJjakalavizeSaNatve / astu vA prAdhAnyeneti / ssaM prati guNIbhUtatve'pi vAcyAtizAyikhAttaddhanilaM rAjAnugamyamAna vivahanapravRttabhRtyasyeva rasApekSayApi hi asya prAdhAnyamasti / ata eva na bhAvadhvanivilopa iti bhAvaH / tathApi uktasthale'vyAptyApattyabhAve'pi / tathApi vibhAvAnubhAvabhinnale sati [zabdabhinnale sati ] rasavyajakalamityuktAvapi / bhinale satItyupalakSaNaM zabdabhinnatve satI. yasyApi / nApItyasya vAcyamityatrAnvayaH / carvaNA AkhAdaH / carvaNAyAmatIti / rasAbhivyajakacittavRttivasya tasyAM sattvAditi bhAvaH / kAlAgurudravaM nitarAM hAlAhalavadvijAnatI sA bAlA nIlotpalamAlAmapi vyAlAvaliM kilAmanuta ityanvayaH / tasya jJAnasya / cittavRttitvAzceti / atraivAnubhAvabhinnatve satIti vizeSaNadAne ko doSa iti cintyam / akhaNDaM bhAvalamiti zeSaH / tattve akhaNDatve / vizeSyamAtroko teSAM zabdavAcyatve tttvaapttiH| ataH vibhAvAdIti / tAvanmAtroko rase'tiprasaGga iti samuditamupAttam / adhito'bhivyako vyabhicArI bhAva ityarthaH / sthAyibhAveti / prati
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 kaavymaalaa| vyatyAntaranyAyenetyapare manyante / vibhAvAnubhAvau cAtra vyaJjako / na tvekasinnyabhicAriNi dhvanyamAne vyabhicAryantaravyaJjakatayAvazyamapekSyate / tasyaiva prAdhAnyApatteH / vastutastu prakaraNAdivazAtprAdhAnyamanubhavati kasmiMzcidbhAve tadIyasAmagrIvyaGgayatvena nAntarIyakatayA tanimAnamAvahato vyabhicAryantarasyAGgatve'pi na ksstiH| yathA garvAdAvamarSasya, amarSAdau vA garvasya / na caivaM sati guNIbhUtavyaGgayatvApattiH / pRthagvibhAvAnubhAvAbhivyaktasya, ata eva nAntarIyakasya bhAvasya bhAvAntaraguNIbhUtasyaiva] guNIbhUtavyaGgyavyapadezahetutvAt / vibhAvastvatra vyabhicAriNo nimittakAraNasAmAnyam / na tu rasasyeva sarvathaivAlambanoddIpane apekSite / yadi tu kacitsaMbhavatastadA na vAryate / harSAdayastu-harSasmRtivrIDAmohadhRtizatAglAnidainyacintAmadazramagarvanidrAmativyAdhitrAsasuptavibodhAmavihitthogratonmAdamaraNavitarkaviSAdautsukyAvegajaDatAlasyAsUyApasmAracapalatAH pratipakSakRtadhikkArAdijanmA nivedazceti trayastriMzavyabhicAriNaH / gurudevanRpaputrAdiviSayA ratizceti catustriMzat / etena vAtsalyAkhyaM putrAdyAlambanaM rasAntaramiti parAstam / ucchRGkhalatAyA munivacanaparAhatatvAt / tatra iSTaprAptyAdijanmA sukhavizeSo harSaH // pAditametadadhastAdranthakRtA / sApi tadgatAnAM teSAM tathAbhivyaktirapi / vyaGyA. ntareti / rasApekSayA bhinnaM yadyayaM vasvalaMkArAdi tadrIyetyarthaH / tathA ca rasApekSayApakarSaH sUcitaH / atra bhAve / tasyaiva vyabhicAryantarasya / prakaraNAdInAM tAtparya niyAmakalena na tadApattirityAzayena siddhAntamAha-vastutastviti / tadIyeti / pradhAnabhAvIyetyarthaH / nAntarIyakatve heturayam / ata evAgre 'ata eva nAntarIyakasya' iti vakSyati / tanimAnamiti / RzimAnamityarthaH / vinigamanAvirahAdAha-amarSAdau veti / evaM sati vyabhicAryantarasya pradhAnabhAve'Ggatve sati / bhAvazarIraniviTaharSAdInAha-harSAdaya iti / etena putrAdiviSayaratermuninA bhAvalagaNanenetyarthaH / tadAha-ucchRkhaleti / tatra harSAdInAM madhye / devetyAdi utpattyanto vibhAvo yatra
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| : taduktam 'devabhartRgurukhAmiprasAdaH priyasaMgamaH / manorathAptiraprApyamanoharadhanAgamaH // tathotpattizca putrAdervibhAvo yatra jAyate / netravakraprasAdazca priyoktiH pulakodgamaH // azrukhedAdayazcAnubhAvA harSa tamAdizet // ' iti / udAharaNam 'avadhau divasAvasAnakAle bhavanadvAri vilocane dadhAnA / * avalokya samAgataM tadA mAmatha rAmA vikasanmukhI babhUva // '. atrAvadhikAle priyAgamanaM vibhAvaH / mukhavikAso'nubhAvaH / saMskArajanyaM jJAnaM smRtiH|| yathA'tanmaJju mandahasitaM zvasitAni tAni sA vai kalaGkavidhurA madhurAnanazrIH / adyApi me hRdayamunmadayanti hanta sAyaMtanAmbujasahodaralocanAyAH // ' cintAvizeSo'tra vibhAvaH / bhrUnnatigAtranizcalatvAdaya AkSepagamyA anubhAvAH / yadyapyatrAsyA eva smRteH saMcAriNyA nAyikArUpasya vibhAvasya hantapadagamyasya hRdayavaikalyarUpAnubhAvasya saMyogAdvipralambharasAbhivyakte rasadhvanitvaM zakyate vaktum , tathApi smRterevAtra puraHsphUrtikatvAccamatkAritvAcca taGghanitvamuktam / tadAderbuddhisthaprakArAvacchinne zaktiriti naye buddheH zakyatAvacchedakAnugamakatayA na vAcyatAsaMsparzaH / buddhisthatvaM zakyatAvacchedakamiti naye'pi smRtitvena smRtervyaktivedyataiva / jAyate, netreyAdyuktA anubhAvA yatra jAyante taM harSamAdizedityarthaH / tadA avadhikAle / atha harSAnantaram / zrIrityagre ceti zeSaH / taddhanilaM bhAvadhvanikham / pUrvamate smRtibena smRtervAcyalAtkathaM bhAvadhvanilamata Aha-buddheriti / zakyatAvacchedakatAvacchedakasyetyarthaH / dvitIyamate buddhisthatvasya vAcyate'pi na smRtivasya tattvamiyAha-smRti
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| tasyAzcAtra vAkyavedyatve'pi padasyaiva kurvadrUpatvAtpadadhvaniviSayatvam / etena bhAvAnAM padavyaGgyatve na vaicitryamiti parAstam / sAyaMtanAmbujopamAnena nayanayoruttarottarAdhikanimIlanonmukhatvadhvananadvArA tasyA aanndmmtaaprkaashH| 'darAnamatkaMdharabandhamISannimIlitasnigdhavilocanAjam / analpaniHzvAsabharAlasAGgaM smarAmi saGgaM ciramaGganAyAH // ' ityatra smRtirna bhAvaH / khazabdena nivedanAdavyaGgayatvAt / nApi smaraNAlaMkAraH / sAdRzyAmUlakatvAt / sAdRzyamUlakasyaiva smaraNasyAlaMkAratvam , anyasya tu vyaJjitasya bhAvatvamiti siddhAntAt / kiM tu vibhAva eva sundrtvaatkthNcidrspryvsaayii| strINAM puruSamukhAvalokanAdeH puMsAM ca pratijJAbhaGgaparAbhavAderuspano vaivAdhomukhatvAdikAraNIbhUtazcittavRttivizeSo vrIDA // yathA'kucakalazayugAntarmAmakInaM nakhAkaM sapulakatanu mandaM mandamAlokamAnA / vinihitavadanaM mAM vIkSya bAlA gavAkSe ___ cakitanatanatAGgI sadma sadyo viveza // ' 'atra priyasya darzanaM tena nAyikAkartRkatatkucAntarvartipriyanakhakSatAvalokanajanyaharSAvedakatatpulakAderdarzanaM ca vibhAvaH / sadyaH sdnprvesho'nubhaavH| cam, anyasya tu vyAyAmalakatvAt / sAdRzyAvyaGgyatvAt / nApi sma tvena smRteriti / vyaktiya'janA / 'vyaGgyasya kathamapi vAcyavRttyanAliGgitasyaiva camatkArikhamityAlaMkArikasamayaH' iti pUrvatanapranthena virodhAJcintyametat / vyaGgyatAcacchedakatayA bhAsamAnajAtyAdirUpeNa yatra vAcyatA tatraivAcamatkAritA / pUrvodAharaNe hi manorathatvecchAlayorghaTavakalazalavadekatayA tena rUpeNaiva vAcyatAstIti na doSa ityapi kazcit / tasyA naayikaayaaH| vibhAva eva nAyikArUpa eva / kathaMcitsAmagyantarAbhAvakRtaH klezaH / sapulakatanviti kriyAvizeSaNam / gavAkSe vinihitavadanamityanvayaH / cakitetyatra karmadhArayadvayam / teneti / priyeNetyarthaH / tatkartRkamiti yAvat / pulkaaderdrshnmitytraanvyH| taskuceti / nAyikAkucetyarthaH / evamapre'pi / samaya
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasamajhAkaraH / yathA vA *virudhya yAntIM tarasA kapotI kUjatkapotasya puro dadAne / ___mayi smitAI vadanAravindaM sA mandamandaM namayAMbabhUva // ' "pUrvatra bAsa ivAtrApi harSoM lezatayA sannapi brIDAyA anuguNa eva / priyakartRkaM kapotasyAgre kapotyAH samarpaNaM vibhAvaH / vadananamanamanubhAvaH / bhayaviyogAdiprayojyA vastutatvAnavadhAriNI cittavRttirmohaH / 'avasthAntarazabalitA sA tathA' iti tu navyAH / udAharaNam'viraheNa vikalahRdayA vilapantI dayita dayiteti / Agatamapi taM savidhe paricayahIneva vIkSate bAlA / ' atra kAntaviyogo bibhAvaH / indriyavaikalyaM lajjAdyabhAvazcAnubhAvaH / yathA vA'zuNDAdaNDaM kuNDalIkRtya kUle kallolinyAH kiMcidAkuJcitAkSaH / naivAkarSatyambu naivAmbujAliM kAntApetaH kRtyazUnyo gajendraH // ' lobhazokamayAdijanitopaplavanivAraNakAraNIbhUtazcicavRttivizeSo dhRtiH|| udAharaNam- 'saMtApayAmi hRdayaM dhAvaM dhAvaM dharAtale kimaham / asti mama zirasi satataM nandakumAraH prabhuH paramaH / / atra vivekazrutasaMpattyAdirvibhAvaH / cApalAdyupazamo'nubhAvaH / nanu cotarArdhe cintA nAstIti vastuno'bhivyakteH kathamasya dhRtibhAvadhvanitvamiti cet , tasya dhRtyupayogitayaivAbhivyakteH / bdArthamAha-sadaneti / tarasA zIghram / smitenAmiva namabAMbabhUva namAMcakAra / ambujAliM kamalapatim / janitazcAsAvupaplavazca / upadravavetyarthaH / dhAvaM dhAvaM thAvilA "dhAvilA / kathamiti / vastudhvanikhasyaivaucityAditi bhAvaH / basa cintA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| kimaniSTaM mama bhaviSyatItyAkArazcittavRttivizeSaH shngkaa||. udAharaNam'vidhivaJcitayA mayA na yAtaM sakhi saMketaniketanaM priyasya / adhunA bata kiM vidhAtukAmo mayi kAmo nRpatiH punarna jAne // ' .atra rAjAparAdho vibhAvaH / mukhavaivarNodaya AkSepyA anubhAvAH / iyaM tu bhayAdhutpAdanena kampAdikAriNI, na tu cintaa| __ AdhivyAdhijanyabalahAniprabhavo vaivarNyazithilAGgatvadRgbhramaNAdiheturduHkhavizeSo glAniH // yathA 'zayitA zaivalazayane suSamAzeSA navendulekheva / priyamAgatamapi savidhe satkurute madhuravIkSaNaireva // ' atra priyAviraho vibhAvaH / madhuravIkSaNairevetyevakAreNa bodhyamAnA pratyudgamacaraNanipatanAzleSAdInAM nivRttiranubhAvaH / na cAtra zramaH zaGkayaH / kAraNAbhAvAt / kecittu vyAdhyAdiprabhavabalanAzaM glAnimAhuH / teSAM mate cittavRttyAtmakeSu bhAveSu nAzarUpAyA glAneH kathaM samAveza iti dhyeyam / yadyapi 'balasyApacayo glAnirAdhivyAdhisamudbhavaH / ' iti lakSaNavAkyAdapacayazabdena nAza eva pratIyate, tathApi prAguktAnupapattyA balanAzajanyaM duHkhameva balApacayazabdena vivakSitam / duHkhadAridyAparAdhAdijanitaH khApakarSabhASaNAdihetuzcittavRttivizeSo dainyam // udAharaNam 'hatakena mayA vanAntare vanajAkSI sahasA vivAsitA / .. adhunA mama kutra sA satI patitasyeva parA sarakhatI // ' bhAvarUpavastunaH / upayogitA poSakatA / vidhidaivam / iyaM tu zaGkA / turevArthe / suSamA zobhAvizeSaH / zramastadAkhyo bhAvaH / kaarnneti| tacca sphuTIbhaviSyati / lakSaNeti / munyuktelyAdiH / anupapattirasamAvezarUpA / vivakSitamiti / evaM tu kvacidantho'pi suyoja iti bhAvaH / hatakena hatasadRzena / bhAgyarahiteneti yAvat / vanajAkSI jalajAkSI / sahasA kAraNaM vinaiva / parA utkRSTA sarakhatI / zrutirityarthaH / vinigama
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| sItAM parityaktavato bhagavataH zrIrAmabhadrasyeyamuktiH / atra sItAparityAgarUpo'parAdhastajanyaM duHkhaM vA vibhAvaH / ptitsaamyruupkhaapkrssbhaassnnmnubhaavH| yadAhuH 'cintautsukyAnmanastApAddaurgatyAcca vibhAvataH / anubhAvAttu ziraso'pyAvRttergAtragauravAt // dehopaskaraNatyAgAdainyaM bhAvaM vibhAvayet // ' iti / '. 'daurgatyAderanaujasyaM dainyaM malinatAdikRt / ' iti ca / atra hatakena mayA vivAsitA na tu vidhinetyetasyArthasya patitopamayaiva paripoSaH, na tu zUdrAdyupamayA / yataH zUdrasya jAtyaiva zrutidaurlabhyaM vidhinA kRtam / patitasya tu brAhmaNAdevidhinA. zrutisulabhatve khabhAvena kRte'pi tenaiva tathAvidhaM pApamAcaratA khataH zrutirdUrIkRteti tasya patitena sAmyam / tasyAzca zrutyetyupamAlaMkAro dainyamevAlaMkurute / tathA mayeti seti copAdAnalakSaNAmUladhvanibhyAM kRtaghnatvakRtajJAtvanirdayatvadayAvatItvAdhanekadharmaprakAzanadvArA tadeva paripoSyate / seti smRtyA ca lezataH pratIyamAnayA / kAbhAvAdAha-tajanyamiti / cintItsukyAdirUpavibhAvatrayataH, ziraso'pyA(bhyA) vRttyAdirUpAnubhAvatrayato dainyaM bhAvaM jAnIyAdityarthaH / vacanAntaramAha-daurgatyAde. riti / anaujasyamojoguNAbhAvaH / sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyalabhyamarthamAhana tu vidhineti / jAtyaiva khabhAvenaiva / tenaiva patitenaiva / tathAvidhaM pAtityajanakam / tasya rAmasya / tasyAH sItAyAH / sAmyamityasyAnuSaGgaH / evAlamiti / alaMkuruta evetyarthaH / na tu svayaM pradhAnaM yena guNIbhUtavyaGgyalApattiriti bhAvaH / upAdAnalakSaNA. mUladhvanibhyAmiti / khArthamupAdAyetarArthalakSaNamupAdAnalakSaNA / lakSyatAvacchedakaM cAtikleze tadatyakatvaM matpadasya / vanavAsasakhIlamityAdi ca tatpadasya / vyaGgyArthamAha-- kRtaghnatvetyAdi / yathAkramamanvayaH / tadeveti / dainyaM paripoSyata evetyarthaH / na tu prAdhAnyaM yena dainyadhvaniloccheda iti bhAvaH / setIti / yatastena taddharmaprakAzo'to lezatoMzataH pratIyamAnayA seti smRtyA ca dainyaM paripoSyata evetyasyAnuSaH / na tu prAdhAnyaM yena smRtidhvanitvaM syAt, na dainyadhvanilamiti bhAvaH / yatra cintAyAm /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'kaavymaalaa| - iSTAprApsyaniSTaprAtyAdijanitA dhyAnAparaparyAyA vaivrnnybhuulekhnaathomukhsvaadihetushcittvRttivishessshcintaa||... yadAhuH "vibhAvA yatra dAridyamaizvaryagraMzanaM tathA / iSTApahatiH zazvacchAsocchAsAvadhomukham // saMtApaH smaraNaM caiva kAya dehAnupaskRtiH / adhRtizcAnubhAvAH syuH sA cintA parikIrtitA // . vitarko'syAH kSaNe pUrve pAzcAttye vopajAyate // iti / "dhyAnaM cintA hitAnAH saMtApAdikarI mtaa|' iti ca / udAharaNam- : :::. ..'avaraghutirastapallavA mukhazobhA shshikaantilcinii| akRtapratimA tanuH kRtA vidhinA kasya kRte mRgIdRzaH // ... atra tadaprAptirvibhAvaH / anutApAdaya AkSepyA anubhAvAH / na cAautsukyadhvaniriti vAcyam / kasya kRta ityanirdhAritadhAlambanAyAzcintAyA eva pratIyamAnatayA sato'pyautsukyasyaitadvAkyena prAdhAnyenAvabodhanAta / madyAdhupayogajanmA ullAsAkhyaH zayanahasitAdihetuzcittavRttivizeSo mdH|| " yadAhuH-'saMmohAnandasaMdoho mado madyopayogajaH / ' iti / tatrotame puruSe khApo'nubhAvaH / madhyame hasitagAne / nIce tu rodanaparuSo atha vibhAvakathanAnantaram / asyAH' iti pAThe cintAyA ityarthaH / evamapre'pi / tathA cetaH prAktanAvirbhAvaH / asyA ityasyAnubhAvA ityanenAnvayAt / dehAnupaskRtidehAprasAdhanam / vitarko vakSyamANakharUpaH / assapallaveti paJcamyarthe bahuvrIhiH / pallavapadena tacchobhA / akRtapratimeti / upamAnamityarthaH / kRtA mRgIdRza ityanayoH sarvatra saMvandhaH / tadaprAsivAdazanAyikA'prAptiH / pratIyetyasya drAkprAdhAnyenetyAdiH / upayogaH prAzanam / saMmoheti / anayoH samUho yatretyarthaH / tatra zayanAdInAM madhye / uttame puruSe iti / 'uttamasatvaH prahasati gAyati vadvacca madhyamaprakRtiH / paruSavacanAbhidhAyI
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| ktyAdi / ayaM ca madastrividhaH / taruNamadhyamAdhamabhedAt / avyaktAsaMgatavAkyaiH sukumAraskhaladgatyA ca yo'bhinIyate sa AdyaH / bhujAkSepaskhalitapUrNitAdibhirmadhyamaH / matibhasmRtinAzahikkAcchAdibhiradhamaH / udAharaNam'madhurataraM smayamAnaH khasminnevAlapaJzanaiH kimapi / . kokanadayaMtrilokImAlambanazUnyamIkSate kSIbaH / / atra mAdakadravyasevanaM vibhAvaH / avyaktAlApAdyanubhAvaH / atra mattakhabhAvavarNanasya tanniSThamadavyaJjanArthatvAnmadabhAva eva pradhAnamiti na khabhAvoktyalaMkArasya prAdhAnyam , api tu taddhanyupaskArakatvameva / idaM vA punarudAharaNam'madhurasAnmadhuraM hi tavAdharaM taruNi madvadane vinivezaya / sama gRhANa kareNa karAmbujaM papapatAmi hahA bhabhabhUtale // ' ' avApi sa eva vibhAvaH / adhikavarNoccAraNAdiranubhAvaH / pUrvArdhagatA grAmyotiruttarArdhe ca - taruNIkare'mbujopameyatayA nirUpaNIye khakarasya tadupameyatayA nirUpaNaM ca madameva poSayataH / bahutarazArIravyApArajanmA niHzvAsAGgasaMmardanidrAdikAraNIbhUta: khedavizeSaH shrmH|| yadAhuH 'adhvavyAyAmasevAyairvibhAvairanubhAvakaiH / gAtrasaMvAhanairAsyasaMkocairaGgamoTanaiH // zete rodityadhamasattvaH // ' iti pradIpaviruddhametat / avyakteti / aspaSTAkSarAsaMbaddhavAkyarityarthaH / sukumAreti karmadhArayadvayam / zanairityanenAvyaktakham kimapItyanenAsaMgatakham / trilokI kokanadayan / Alambaneti kriyAvizeSaNam / taniSTheti / mattaniThetyarthaH / taGghanyupeti / madabhAvadhvanyupetyarthaH / nanu kSIbapadena vizeSaNavidhayA vAcyasya madasya kathaM dhvanitAspadavam , kathamapi vAcyavRttyanAliGgitasyaiva vyaGgyasya camakAritvamiti khayameva prAgAvedanAt / evaM ca khabhAvotyalaMkAra evAyamata AhaidaM vA punariti / hi yato madhurasAnmadhuraM tava vasya / sa eva mAdakadravyasevanarUpaH prAgukta evetyarthaH / adhiketi / papahahAbhametyarthaH / paNaM cetyasyome iti zeSaH / adhveti brANAM dvandvagarbho bahuvrIhiH / anubhaavkairitssyaaotnairnvyH| saMvAhana sevanam / moTanaM
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| - niHzvAsairjambhitairmandaiH pAdotkSepaiH zramo mataH // iti / 'zramaH khedo'dhvagatyAdernidrAzvAsAdikRnmataH / ' iti ca / .. ayaM ca. satyapi bale jAyate / zArIravyApArAdeva ca jAyate / na tu glAniH / ato glAneH zramasya bhedaH / udAharaNam'vidhAya sA madvadanAnukUlaM kapolamUlaM hRdaye zayAnA / cirAya citre likhiteva tanvI na spandituM mandamapi kSamAsIt // ' atra viparItasuratarUpaH zArIravyApAro vibhAvaH / spandarAhityazayanAdayo'nubhAvAH / na cAtra nidrAbhAvadhvananena gatArthateti zakyam / suSusau hi jJAnarAhityenaiva yatnarAhityAnmandamapi spandituM na kSamAsIdityasthAnatiprayojanakatvApatteH / zIDAbhihitatayA tasyA vyaGgayatvAnupapattezca / zrame tvAnuguNyamucitam / : rUpadhanavidyAdiprayuktAtmotkarSajJAnAdhInaparAvahelanaM grvH|| udAharaNam'A mUlAdanasAnormalayavalayitAdA ca kUlAtpayodhe- ryAvantaH santi kAvyapraNayanapaTavaste vizaGkaM vadantu / mRdvIkAmadhyaniryanmasRNarasajharImAdhurIbhAgyabhAjAM vAcAmAcAryatAyAH padamanubhavituM ko'sti dhanyo madanyaH // ' atra khakIyakavitAyA ananyasAdhAraNatAjJAnaM vibhAvaH / parAdhikSepaparaitAdRzavAkyaprayogo'nubhAvaH / imaM cAsyApi lezataH puSNAti / utsAhapradhAno gUDhagaryo hi vIrarasadhvaniH, ayaM tu garvapradhAna iti tasmAdasya vizeSaH / tathA hi vIrarasaprasaGge prAgudAhRte 'yadi vakti-' ityAdi padye moDanamiti bhASAprasiddham / mandairityuttarAnvayi / ato glAneriti / uktahetudvayAdgalAneH sakAzAdityarthaH / dRSTAntena suSuptereva lAbhaH, na tu svapnasyetyAzayenAhasuSuptau hIti / naiveti / yakSa prati tasya kAraNalAditi bhAvaH / nanu spaSTArthameva tadastu ata Aha-zIti / prAkAratayeti bhAvaH / tasyA nidrAyAH / ranasAnuH sumeruH / mRddhIkA drAkSA / niryaniHsaran / jharI pravAhaH / tasmAdvIrarasadhvaneH / madanya
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / gISpatinA girAmadhidevatayApi sAkamahaM vadiSyAmIti vacanenAbhivyaktasyotsAhasya paripoSakatayA sthitaH sarvebhyaH paNDitebhyo'hamadhika iti garvaH / na tu prakRtapadya iva nAstyeva mahItale madanya iti sphuToditena solluNThavacanenAnubhAvena prAdhAnyena pratIyamAnaH / zramAdiprayojyaM cetaH saMmIlanaM nidrA // netranimIlanagAtraniSkriyatvAdayo'syAnubhAvAH / udAharaNam 'sA madAgamanabRMhitatoSA jAgareNa gamitAkhiladoSA / bodhitApi bubudhe madhupairna prAtarAnanajasaurabha lubdhaiH // ' rAtrijAgaraNazramo'tra vibhAvaH / madhupairbodhAbhAvo'nubhAvaH / zAstrAdivicArajanyamarthanirdhAraNaM matiH // atra niHzaGkatadarthAnuSThAnasaMzayocchedAdayo'nubhAvAH / udAharaNam 'nikhilaM jagadeva nazvaraM punarasminnitarAM kalevaram / atha tasya kRte kiyAnayaM kriyate hanta mayA parizramaH // ' 85 'zarIrametajjalabudvadopamaM -' ityAdizAstraparyAlocanamatra vibhAvaH / hantapadagamyA khanindA rAjasevAdiviratirvitRSNatA cAnubhAvaH / jhagiti matereva camatkArAddhanivyapadezahetutA, na zAntasya / vilambena pratIteH / rogavirahAdiprabhavo manastApo vyAdhiH // gAtrazaithilyazvAsAdayo'trAnubhAvAH / yadAhu: 'ekaikazo dvandvazo vA trayANAM vA prakopataH / vAtapittakaphAnAM syurvyAdhayo ye jvarAdayaH / iha tatprabhavo bhAvo vyAdhirityabhidhIyate // ' itIti garvAkAraH / solluNThaM sAbhiprAyam / vacanena A mUlAdityAdi madanya ityanvena / doSA rAtriH / ye jvarAdaya iti / loke iti zeSaH / iha zAstre / tat 8 rasa0
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| ...udAharaNam- ... , 'hRdaye kRtazaivalAnuSaGgA muhuraGgAni yatastataH kSipantI / . tadudantapare mukhe sakhInAmatidInAmiyamAdadhAti dRSTim // ' viraho'tra vibhAvaH / anggkssepaadirnubhaavH| bhIro!rasatvadarzanasphUrjathuzravaNAdijanmA cittvRttivishesssvaasH|| anubhAvAzcAsya romAJcakampastambhabhramAdayaH / , yadAhuH autpAttikairmanaHkSepastrAsaH kampAdikArakaH / ' udAharaNam'AlISu kelIrabhasena bAlA muhurmmaalaapmupaalpntii| ArAdupAkarNya giraM madIyAM saudAminIyAM suSamAmayAsIt // atra patyA khavacanAkarNanaM vibhaavH| plaaynmnubhaavH| na cAtra lajjAyA vyaGgayatvamAzaGkanIyam / zaizavenaiva tasyA nirAsAt / idaM vA viviktamudAharaNam-... 'mA kuru kazAM karAne karuNAvati kampate mama khAntam / khelanna jAtu gopairamba vilambaM kariSyAmi // ' eSA bhagavato lIlAgopakizorasyoktiH / nidrAvibhAvotthajJAnaM suptam // khapna iti yAvat / asyAnubhAvaH pralApAdiH / netranimIlanAdayastu nidrAyA evAnubhAvA na tvasya / anidaMjanyatvAt / yattu prAcInaiH 'asyA bhavo jvarAdiprabhavaH / tadudanteti / nAyakodantetyarthaH / mukhe ityekavacanenaikavAtaiva sarvAbhirucyata iti dhvanitam / tadalAbhAInyaM dRSTau / bhIrorbhayazIlasya / sattvaM praannii| sphUrjathurvajranirghoSaH / autpAtikairutpAtasUcakai?rasattvadarzanAdibhiH / manaHkSepazcittavattivizeSaH / kelIrabhasena krIDArAbhasthena / nAyakoktiriyam / ArAGkaram / tato'cirasthAyilena vidyucchobhAlAbhaH / 'patyA tatkartRkam / 'zabdAnuzAsanamAcAryeNa' itivatprayogaH / zaizavenaiveti / bAlApadabodhyenetyarthaH / tasyA lajAyAH / evaM ca mUle kuThArAna tadAzaGketi bhAvaH / nanu bAlApadaM na zaizavabodhakam , kiM tu vizeSabodhakamataM Aha-idaM veti / kazAM tAGanarajum / vastutastvAbhAvAdAha-lIleti / ani
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| nubhAvA nibhRtagAtranetranimIlanaM-' ityAdyuktaM tadanyathAsiddhAnAmapi teSAmetadbhAvavyApakatvAditi dhyeyam / udAharaNam 'akaruNa mRSAbhASAsindho vimuJca mamAJcalaM __tava paricitaH snehaH samyaGmayetyanubhASiNIm / aviralagalavASpAM tanvIM nirastavibhUSaNAM ka iha bhavatI bhadre nidre vinA vinivedayet // ' .. eSA pravAsagatasya khame'pi priyAmevaMbhASiNIM dRSTavato nidrAM prati kasyaciduktiH / yadyapyevaMbhUtAyAH priyatamAvasthAyA nivedanena nidre mama bhavatyA mahAnupakAraH kRta iti vastu, vipralambhazRGgArazcAtra pratItipathamavatarati, tathApi puraHsphUrtikatayA khamadhvananamatrodAhRtaM na prAnte tayovananaM nirodbhumISTe / nidrAnAzottaraM jAyamAno bodho vibodhaH // . nidrAnAzazca tatpUrtikhamAntabalavacchabdasparzAdibhirjAyata iti ta evAtra vibhAvAH / akSimardanagAtramardanAdayo'nubhAvAH / tatra saMkSepeNodAharaNam 'nitarAM hitayAdya nidrayA me bata yAne carame niveditAyAH / sudRzo vacanaM zRNomi yAvanmayi tAvatpracukopa vArivAhaH // ' atra garjitazravaNaM vibhaavH| priyAvacanazravaNollAsanAzo'nubhAvastUnneyaH / kecidavidyAdhvaMsajanyamapyamumAmananti / teSAM mate 'naSTo mohaH smRtirlabdhA tvatprasAdAnmayAcyuta / sthito'smi gatasaMdehaH kariSye vacanaM tava // ". iti gItApadyamudAhAryam / na tu vArivAha viSayAyA asUyAyA evAtra dajanyatvAditi / etajanyavAbhAvAdityarthaH / khapnajanyavAbhAvAditi yAvat / anyatheti / nidrayetyarthaH / etaditi / svapnetyarthaH / mRSeti / mithyAbhASin / iha pravAse / priyatameti / nAyiketyarthaH / atrodAhRtamiti / asyApi vAcyAtizAthilAdetaddhanivyavahAro'pi / tathA ca sAMkaryamiti bhAvaH / tatpUrtinidrApUrtiH / vArivAho meghaH / amuM vibodham / siMhAvalokananyAyenAsUyAdhvanilaM nirAcaSTe-na tviti /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| vAkyArthateti zaGyam / vibodhapratItau hi satyAM tasminnanaucityAvagame satyanucitavibodhajanakatvena vArivAhe'sUyAyA vilambena pratIteH paramukhanirIkSakatvAt / syAdapi tasyA api prAdhAnyam , yadi vArivAhe niSkaruNatvAdibodhakaM kiMcidapi syAt / 'nApi khamasya / vArivAhanAdena tannAzasyaiva pratipatteH / astu vA khamabhAvaprazamenAsUyayA ca sahAsya sNkrH| idaM tu nodAhAryam_ 'gADhamAliGgaya sakalAM yAminIM saha tasthuSIm / nidrAM vihAya sa prAtarAliliGgAtha cetanAm // ' ... ___ vibodhasya cetanApadavAcyatvAt / yathA kazcitsatyapratijJo dvAbhyAM nAyikAbhyAM dvau kAlAvupabhogArtha dattvA yathocite kAla ekAmupabhujya kAlAntare pravRtte tAM vihAyAparAM bhuGkte, tathaivAyaM rAtrau nidrAM prAtazcetanAmiti samAsoktereveha prakAzanAt / parakRtAvajJAdinAnAparAdhajanyo maunvaakpaarussyaadikaarnniibhuutshcittvRttivishesso'mrssH|| prAgvatkAraNAnAM kAryANAM ca krameNa vibhAvAnubhAvatvam / udAharaNam'vakSojAgaM pANinAmRzya dUre yAtasya drAgAnanAjaM priyasya / zoNAgrAbhyAM bhAminI locanAbhyAM joSaM joSaM joSamevAvatasthe / ' iha tvAkasmikastanAgrasparTI vibhaavH| nayanAruNyanirnimeSanirIkSaNe hi ytH| tasminvibodhe / tasyA apyasUyAyA api / khapnasya vAkyArthateti zaGkayamityasyAnuSaGgaH / jalAharaNakartRvena bodhakavArivAhazabdasya sattvAt , ata Aha-astu vA svapnabhAveti / idaM vakSyamANam / sakalAM yAminImabhivyApya saha sthitavatI nidrAM gADhamAliGgayAtha ca prAtastAM vihAya sa cetanAmAliliGgetyanvayaH / nanvevaM vibodha. bhAvadhvanikhAbhAve'pi kasyedamudAharaNam , ata Aha-yathetyAdi / prAgvadvibodhavat / kAraNAnAM parakRtAvajJAdInAm / kAryANAM maunAdInAm / AmRzya saMspRzya / joSaM joSamiti / nirnimeSaM dRSTvA dRSTvetyarthaH / joSameva tUSNImeva / bhAminI kI / atrAdisaMgrAhyavibhAvAnubhAvayoH sattvamityAha-iha viti / idaM ca nirnimeSanirIkSaNaM sevA.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 89 anubhAvau / nanu krodhAmarSayoH sthAyisaMcAriNorbhAvayoH kiM medakamiti cet, viSayatAvailakSaNyameveti gRhANa / tatra tu gamakaM jhaTiti paravinAzAdau pravRttirvacanavaimukhyAdikaM ceti kAryavailakSaNyam / vrIDAdibhirnimittairharSAdyanubhAvAnAM gopanAya janito bhAvavize posvahittham // taduktam -- 'anubhAvapidhAnArthe'vahitthaM bhAva ucyate / tadvibhAvyaM bhayavrIDAdhArzvakauTilyagauravaiH // ' 'yathA 'prasaGge gopAnAM guruSu mahimAnaM yadupaterupAkarNya vidyatpulakitakapolA kulavadhUH / viSajvAlAjAlaM jhagiti vamataH pannagapateH phaNAyAM sAzcaryaM kathayatitarAM tANDavavidhim // ' atra vrIDA vibhAvaH / tAdRzakAliyakathAprasaGgo'nubhAvaH / evaM bhayA diprayojyamapyudAhAryam / adhikSepApamAnAdiprabhavA kimasya karomItyAdyAkArA cittavR tirugratA // yadAhu: -- 'nRpAparAdho'saddoSakIrtanaM coradhAraNam / vibhAvAH syuratho bandho vadhastADanabhartsane // ete yatrAnubhAvAstadaugryaM nirdayatAtmakam // ' iti / rthaMkajuSA NamulA ca gamyaM tadAha - nirnimeSeti / idamupalakSaNam / maunamapyanubhAvo bodhyaH / kiM bhedakamiti / uktakAraNakAryayostvaikyameveti bhAvaH / tatra tu viSayatAvailakSaNye tu / kAryeti / krodhAmarSayoryathAkramamityAdiH / harSAdyanubhAvAnAmiti / harSAdijanyAnubhAvAnAmityarthaH / bhAvavizeSo'bhiprAyavizeSaH / anubhAvetyasya harSA - dijanyetyAdiH / tadavahittham / bhayAdibhirvibhAvyaM janyamityarthaH / guruSu tatsamIpe / gopAnAM prasaGge ityAdyanvayaH / pannagapateH kAliyasya / AzcaryamAzcaryeNa sahitam / tANDava - vidhiM yadupateriti bhAvaH / tAdRzeti / viSavamanakarnityarthaH / asaditi /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| ma yathA 'avApya bhaGga khela saGgarAGgaNe nitAntamaGgAdhipateramaGgalam / paraprabhAvaM mama gANDivaM dhanurvinindataste hRdayaM na kampate // ' eSA karNena parAbhUtaM gANDivaM nindantaM yudhiSThiraM prati dhanaMjayasyoktiH / yudhiSThirakartRkA gANDivanindAtra vibhAvaH / vadhecchAnubhAvaH / na cAmarSoMgratayornAsti bheda iti vAcyam / prAgudAhRte'marSadhvanAvugratAyA apratIteH / nApyasau krodhaH / tasya sthAyitvenAsyAH saMcAriNItvenaiva bhedAt / vipralambhamahApattiparamAnandAdijanmAnyasinnanyAvabhAsa unmAdaH // zuktirajatAdijJAnavyAvRttaye janmAntam / . . . . . udAharaNam,.. 'akaruNahRdaya priyatama muJcAmi tvAmitaH paraM nAham / ityAlapati karAmbujamAdAyAlIjanasya vikalA sA // .' eSA pravAsagataM khanAyikAvRttAntaM pRcchantaM nAyakaM prati kasyAzcitsaMdezahAriNyA uktiH / priyaviraho'tra vibhAvaH / asaMbaddhoktiranubhAvaH / unmAdasya vyAdhAvantarbhAve saMbhavatyapi pRthagupAdAnaM vyAdhyantarApekSayA vaicitryavizeSasphoraNAya / rogAdijanyA mUcchorUpA maraNaprAgavasthA maraNam / / " na cAtra prANaviyogAtmakaM mukhyaM maraNamucitaM grahItum / cittavRttyAlmakeSu bhAveSu tasyAprasakteH / bhAveSu ca sarveSu kAryasahavartitayA zarIraprANasaMyogasya hetutvAt / avidyamAnadoSakathanamityarthaH / aGgAdhipateH karNAt / pareti / utkRSTetyarthaH / parAbhUtamiti yudhiSThiravizeSaNam / na cAmoMgreti / kAraNAdhikyAditi bhAvaH / apratIteriti / asyAM vadhAdIcchApi na / tasminityanubhAvabhedAditi bhAvaH / asAvupratA / bhedAditi / gurubandhuvadhAdijanyaH sthAyI, vAgaparAdhAdijanyaH saMcArIti meda ityapare / vyAvRttaya iti / jJAnasyonmAdavavyAvRttaya ityarthaH / tasyAprasakeriti / mukhyamaraNasyAntarbhAvAsaMbhavAdityarthaH / tatra hetumAha-bhAveSu ceti / aGgIkurute
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| udAharaNam - 'dayitasya guNAnanusmarantI zayane saMprati yA vilokitAsIt / , adhunA khalu hanta sA kRzAGgI giramaGgIkurute na bhASitApi // priyaviraho'tra vibhAvaH / vacanavirAmo'nubhAvaH / hantapadasyAtrAtyantamupakArakatvAdvAkyavyaGgyo'pyayaM bhAvaH padavyaGgyatAmAvahati / etena bhAvasya padavyaGgyatAyAM nAtyantaM vaicitryamiti parAstam / dayitasya guNAnanusmarantItyanena vyajyamAnaM caramAvasthAyAmapi tasyA dayitaguNavismaraNaM nAbhUditi vastu vipralambhasya zokasya vA caramamabhivyaktasya poSakam / ayaM ca bhAvaH svavyaJjakavAkyottaravartinA vAkyAntareNa saMdarbhaghaTakena nAyikAdeH pratyujjIvanavarNane vipralambhasya, anyathA tu karuNasya poSaka iti vivekaH / kavayaH punaramuM prAdhAnyena na varNayanti / amaGgalaprAyatvAt / saMdehAdyanantaraM jAyamAna Uho vitrkH|| sa ca nizcayAnukUlaH / ... 'yadi sA mithilendranandinI nitarAmeva na vidyate bhuvi / __ atha me kathamasti jIvitaM na vinAlambanamAzritasthitiH // ' khAtmani bhagavato rAmasyaiSoktiH / bhuvi sItAsti na veti saMdeho'tra vibhAvaH / bhrUkSepaziroGgulinartanamAkSiptamanubhAvaH / na cAsau cinteti zakyaM vaditum / cintAyA niyamena nizcayaM pratyaprayojakatvAt / kiM bhaviSyati kathaM bhaviSyatItyAdyAkArAyAzcintAyA idamitthaM bhavitumarhati prAyaza ityAkArasya vitarkasya viSayavailakSaNyopalambhAcca / na vinetyAdinokto'rthAntaranyAso'pyasminnevAnukUlaH / n| na prativadatItyarthaH / atra maraNe hantapadasya duHkhAtizayabodhakalAditi bhAvaH / prakRte'nupadaM vakSyamANarItyA vipralambhAsaMbhavAdAha-zoketi / karuNasthAyIbhAvasye. tyrthH| asya puro'nabhivyakerAha-caramamiti / ata evaitaddhanikham / tadevAha-ayaM ceti| nanvasya pradhAnodAharaNaM kuto na dattamata Aha-kavaya iti / punaHzabdo hiza. bdArthe / AdinA vipryyprigrhH| AlambanamAdhArabhUtam / nanu niyame tadabhAve'pi lakSaNe tadanivezAtprakRte tatsaMbhava evAta Aha-kiM bhaviSyatIti / nanu na vinetyAdinArthAntaranyAsasya pratIteH kathaM dhvanilamata Aha-na vinetyAdIti / sAmAnyena
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 kAvyamAlA / iSTAsiddhirAjagurvAdyaparAdhAdijanyo'nutApo viSAdaH // udAharaNam 'bhAskarasUnAvastaM yAte jAte ca pANDavotkarSe / duryodhanasya jIvita kathamiva nAdyApi niryAsi // ' atra khApakarSaparotkarSayodarzanaM vibhAvaH / jIvitaniryANAzaMsA, tadAkSiptaM vadananamanAdi cAnubhAvaH / asminneva ca viSAdadhvanau duryodhanasyetyarthAntarasaMkramitavAcyadhvaniranugrAhakaH / na cAtra trAsabhAvadhvanitvaM zakyam / paravIrasya duryodhanasya trAsalezasyApyayogAt / nApi cintAdhvanitvam / yuddhA mariSyAmIti tasya vyavasAyAt / nApi dainyadhvanitvam / sakalasainyakSaye'pi vipadastenAgaNanAt / na vA vIrarasadhvanitvam / maraNasya zaraNIkaraNe parApakarSajIvitasyotsAhasyAbhAvAt / idaM punaratra nodAhAryam -- 'ayi pavanarayANAM nirdayAnAM hayAnAM zthaya gatimahaM no saMgaraM draSTumIhe / zrutivivaramamI me dArayanti prakupyadbhujaganibhabhujAnAM bAhujAnAM ninAdAH // ' atra trAsasyaiva pratIyamAnatvena viSAdasyApratIteH, lezatayA pratItau vA trAsa eva / AnuguNyaucityena dhvanivyapadezAyogyatvAt / adhunaivAsya lAbho mamAstvitIcchA autsukyam // vizeSasamarthanamatra bodhyam / bhAskarasUnau karNe / duryodhanasya jIviteti saMbuddhiH / he bIretyarthaH / ivazabdo vAkyAlaMkAre / niryAsi gacchasi / viSAdadhvanitvaM draDhayati-asminneveti / vAcyadhvaniriti / lakSyatAvacchedakaM ca karNadarzanAvadhijIvitvam, ekAdazAkSauhiNIpativandyatvam, pratApenAgaNitapANDava tejastvam, pANDavAnAM vanavAsAdidAtRtvaM vA atiduHkhitvaM vyaGgyam / pareti / utkRSTetyarthaH / yuGketi / tathA ca kiM bhaviSyatItyAdyAkArAyAstasyA asaMbhava iti bhAvaH / tenAgeti tathA ca tadvibhAvasvAbhAva iti bhAvaH / utsAhasyeti / tatsthAyibhAvaH / ayIti komalAmantraNe / 'amI me' iti pAThaH / bAhujAnAM kSatriyANAm / asya padArthasya / nipataditi /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| iSTavirahAdiratra vibhAvaH / tvarAcintAdayo'nubhAvAH / yadAhuH 'saMjAtamiSTavirahAduddIptaM priysNsmRteH| nidrayA tandrayA gAtragauraveNa ca cintayA // anubhAvitamAkhyAtamautsukyaM bhAvakovidaH // ' iti / udAharaNam 'nipatadvASpasaMrodhamuktacAJcalyatArakam / kadA nayananIlAjamAlokeya mRgIdRzaH // ' anAtizayajanitA cittasya saMbhramAkhyA vRttirAvegaH / / udAharaNam'lIlayA vihitasindhubandhanaH so'yameti rghuvNshnndnH| darpadurvilasito dazAnanaH kutra yAmi nikaTe kulaMkSayaH // . eSA khAtmani mandodaryA uktiH / raghunandanAgamanamatra vibhAvaH / kutra yaamiityetdvynggysthairyaabhaavo'nubhaavH| na cAtra cintA prAdhAnyena vyajyata iti zakyate vaktum / kutra yAmIti sphuTaM pratItena sthairyAbhAvenodvegasyeva cintAyA apratyAyanAt / paraM tvAvegacarvaNAyAM tatparipoSakatayA guNatvena cintApi viSayIbhavati / cintotkaNThAbhayaviraheSTAniSTadarzanazravaNAdijanyAvazyakartavyArthapratisaMdhAnavikalA cittvRttijddtaa|| iyaM ca mohAtpUrvataH paratazca jAyate / yadAhuH 'kAryAviveko jaDatA pazyataH zRNvato'pi vA / tadvibhAvAH priyAniSTadarzanazravaNe rujA // nipatadbASpasaMrodhena muktacAJcalyAstArakA yasyetyarthaH / Alokeya / liDo rUpam / udve gasyeveti / udvegAvegau paryAyau / cintotkaNTheti / 'cintokarSa' iti pAThAntaram / iSTAniSTeti / priyAniSThetyarthaH / tadvibheti / jaDatAvibhAvA ityarthaH / rujA
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ P kAvyamAlA 1. anubhAvAstvamI tUSNIMbhAvavismaraNAdayaH / sA pUrva parato vA syAnmohAditi vidAM matam // ' udAharaNam'yadavadhi dayito vilocanAbhyAM sahacari daivavazena dUrato'bhUt / tadavadhi zithilIkRto madIyairatha karaNaiH praNayo nijakriyAsu // ' priyaviraho'tra vibhAvaH / karaNaizcakSuHzravaNAdibhiH kriyAsu tattatpramitiSu praNayasya zithilIkaraNamanubhAvaH / mohe cakSurAdibhizcAkSuSAderajananam, iha tu prakAravizeSavaiziSTyena bAhulyenAjananamiti tasmAdasya vizeSaH / ata evodAharaNe zithilIkRta ityuktam, na tu tyakta iti / atitRptigarbhavyAdhizramAdijanyA cetasaH kriyAnunmukhatAlasyam / atra ca nAsAmarthyam / nApi kAryAkAryavivekazUnyatvam / tena kAryAkaraNarUpasyAnubhAvasya tulyatve'pi glAnerjaDatAyAzvAsya bhedaH / udAharaNam "nikhilAM rajanIM priyeNa dUrAdupayAtena vibodhitA kathAbhiH / adhikaM nahi pArayAmi vaktuM sakhi mA jalpa tavAyasI rasajJA // ' eSA hi priyAgamanadvitIyadivase muhurnizAvRttAntaM pRcchantIM sakhIM prati rajanijAgaraNajanitAlasyAyAH kasyAzciduktiH / atra rajanijAgaraNaM vibhAvaH / adhikasaMbhASaNAbhAvo'nubhAvaH / jaDatAyAM mohAtpUrvavartitvamuttaravartitvaM vA niyatam, na tvatretyaparo vizeSaH / gopanIyaviSayatvAdyadi kathAbhirityavivakSitavAcyaM tadA zramo'stu paripoSakaH / zramajanye - rogazcetyarthaH / vAzabdaH samuccaye / vidAmarthAdrasajJAnAM matamiSTam / dUrato dUre / karaNairindriyaiH / praNayaH snehaH / anyAsAmasaMbhavAdAha - tattatpreti / cAkSuSAdirUpAkhi tyarthaH / cAkSuSAderiti / sAmAnyeneti bhAvaH / prakAreti / tattatprakAreNetyarthaH / ata eva bAhulyena / ata eva sarvathAtyAgAdeva / asyAlasyasya tulyatve'pi glAnyAdAviti zeSaH / yathAsaMkhyamanvayaH / pArayAmi zaknomi / AyasI lohamayI / rasajJA jihvA / priyeti / priyasyAgamanaM yasmiMndine tato dvitIyetyarthaH / jaDatAto bhedAntaramAha - jaDeti / vAzabdazcArthe / atrAlasye / kathAbhirityavivakSiteti / kathAbhiriti surataparaM tattvameva lakSyatAvacchedakam / atizramayuktatvaM vyaGgyam / zramaH ityasya 1
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgjaadhrH| hyAlasye zramasya poSakatAyA avAryatvAt / atitRptyAdijanite tvAlasye zramAdviviktaviSayatvaM bodhyam / parotkarSadarzanAdijanyaH paranindAdikAraNIbhUtazcittavRttivizeSo'sUyA // ... ... imAmevAsahanAdizabdairvyavaharanti / - yathA.... 'kutra zaivaM dhanuridaM kva cAyaM prAkRtaH zizuH / __ bhaGgastu sarvasaMhA kAlenaiva vinirmitaH // ' eSA bhanaharakArmukasya bhagavato rAmasya parAkramamasahamAnAnAM tatratyAnAM rAjJAmuktiH / atra ca zrImaddAzarathibalasya sarvotkRSTatAyA darzanaM vibhAvaH / prAkRtazizupadagamyA nindAnubhAvaH / 'tRSNAlolavilocane kalayati prAcI cakoravraje.. maunaM muJcati kiM ca kairavakule kAme dhanurdhanvati / mAne mAnavatIjanasya sapadi prasthAtukAme'dhunA dhAtaH kiM tu vidhau vidhAtumucito dhArAdharADambaraH // ' atrApi yadyapi tadIyocchRGkhalatAdidarzanajanyA anucitakAritvarUpanindAprakAzAnubhAvitA kavigatA vidhAtrAlambanAsUyA vyajyata iti zakyate vaktum , tathApi kAryakAraNayostulyatvAdabhivyaktenAmarSeNa zabali vyaGgyetyAdiH / paripoSaka ityanena zramadhvanitvaM nirastam / nanu tasya tattve prakRte gauravamata Aha-zrameti / nanvevaM sarvatra tatsattvena vibhAvamedoktirayuktAta Aha-atIti / prAkRta iti / kSatriyodbhava ityarthaH / tatratyAnAM sItApariNayanAtha janakagRhe samAgatAnAM sadasyupaviSTAnAm / zizupadeti / etadubhayapadetyarthaH / tRSNAloletyudAharaNadAne bIjaM kthyitumaah-tRssnneti| kalayatItyAdi satisaptamyantam / kalayati candrikApAnAdhU khIkurvati / cakorabaje tatsamUhe / kulaM samUhaH / dhunvati TaMkArayati / vidhau candre / dhArAdhareti / meghAcchAdanamityarthaH / tadIyeti / dhAtrIyetyarthaH / prakAzesa. nena tasyA vAcyatvaM sUcitam / vaktumiti / tathA cedamapyasyA udAharaNamiti bhAvaH / kAryakAraNayostulyatvAditi / asUyAkAryakAraNayorivAmarSakAryakAraNayorapi vidyamAnanAdityarthaH / asau asUyA pratIyata ityatrAnvayaH / evavyavacchedyamAha--neti /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 kAvyamAlA | taivAsau na viviktatayA pratIyate / nahi vidhAturaparAdha iva bhagavato rAmasyAparAdho'sti yena kaveriva vIrANAmapyamarSo'bhivyajyeta / svabhAvo hi mahonnatakriyAniSpAdanaM vIrANAm / atrAprastutacandravRttAntena prastutarAjakumArAdivRttAntasya dhvananAnnAstyasUyAdhvanitvamiti tu na vAcyam / ekadhvanerdhvanyantarAvirodhitvAt / anyathA mahAvAkyadhvaneravAntaravAkyadhvanibhiH, teSAM ca padadhvanibhiH saha sAmAnAdhikaraNyaM kutrApi na syAt / viyogazokabhayajugupsAdInAmatizayAgrahAvezAdevotpanno vyA dhivizeSo'pasmAraH // vyAdhitvenAsya kathane'pi vizeSAkAreNa punaH kathanaM bIbhatsabhayAnaka - yorasyaiva vyAdheraGgatvaM nAnyasyeti sphoraNAya / vipralambhe tu vyAdhyantarasyApi ca / udAharaNam 'harimAgatamAkarNya mathurAmantakAntakam / kampamAnaH zvasankaMso nipapAta mahItale / ' atra bhayaM vibhAvaH / kampaniHzvAsapatanAdayo'nubhAvAH / amarSAdijanyavAkpAruSyAdikAraNIbhUtA cittavRttizcapalatA || yadAhu: 'amarSaprAtikUlyerSyArAgadveSAzca matsaraH / iti yatra vibhAvAH syuranubhAvastu bhartsanam // vAkpAruSyaM prahArazca tADanaM vadhabandhane / taccApalamanAlocya kAryakAritvamiSyate // ' iti / medena netyarthaH / ata idaM nodAhRtamiti bhAvaH / nanu pUrvodAharaNe'pi zabalitalamata Aha-nahIti / nanu rAmasya kuto nAparAdho'ta Aha-svabhAvo hIti / apratutaprazaMsevAtreti mataM nirAcaSTe - atrApreti / teSAM ca avAntaravAkyadhvanInAM ca / asya apasmArasya / vizeSeti / apasmAratvenetyarthaH / bIbhatsetyAdyuktisvArasyamAha -- vipreti / asyApi ca apasmArasyApi / aGgalamityasyAnuSaGgaH / kampamAnaH zvasanniti / zvAsajanyakampavAnityarthaH / ca matsara iti / matsara betyarthaH / ahiteti /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAharaNam rasagaGgAdharaH / 'ahitatrata pApAtmanmaivaM me darzayAnanam / AtmAnaM hantumicchAmi yena tvamasi bhAvitaH // ' eSA bhagavadanuraktivighaTanopAyamapazyataH prahlAdaM prati hiraNyakaziporuktiH / bhagavadveSotthApitaH putradveSo'tra vibhAvaH / AtmavadhecchA paruSavacanaM cAnubhAvaH / na cAmarSa evAtra vyajyata iti vAcyam / sadaiva bhagavadanurAgiNa prahlAde hiraNyakaziporamarSasya cirakAlasaMbhRtatvenAtmava'ghecchAyA idaM prathamatAnupapatteH / idaMprathamakAryasya cedaM prathamakAraNaprayojyatayA prAcInacittavRttivilakSaNAyA eva capalatAkhyacittavRtteH siddheH / na cAmarSaprakarSa evAtmavadhecchAdikAraNamabhivyajyatAmiti vAcyam / prakarSasyApi khAbhAvikavilakSaNalakSaNatAyA AvazyakatayA tasyaiva capalatApadArthatvAt / nIca puruSeSvAkrozanAdhikSepavyAghitADanadArizreSTa virahaparasaMpaddarzanAdibhiH, uttameSu tvavajJAdibhirjanitA viSayadveSAkhyA rodanadIzvAsadImukhatAdikAriNI cittavRttirnirvedaH // udAharaNam 'yadi lakSmaNa sA mRgekSaNA na madIkSAsaraNiM sameSyati / amunA jaDajIvitena me jagatA vA viphalena kiM phalam // ' nityAnityavastuvivekajanyatvAbhAvAnnAsau rasavyapadezahetuH / devAdiviSayA ratiryathA -- 'bhavadvAri krudhyajjayavijayadaNDAhatidalakirITAste kITA iva vidhimahendraprabhRtayaH / na hitaM vrataM bhagavadanuraktirUpaM yasya tatsaMbuddhiH / ata eva pApAtmanprahAda / bhAvita iti / utpAdita ityarthaH / avajJAdibhiriti / AdinA virahAdayaH / yadIti / bhagavato rAmasyeyamuktiH / sA sItA / jaDeti / acetanajIvitenetyarthaH / viphalena viruddhaphalena / nanvatra nirvedasthAyikazAntarasadhvanitvamevAta Aha-- nityeti / asau nirvedaH / bhavaditi / viSNuM prati bhaktoktiH / he kSapitamura murajita, jayavijayau 9 rasa0
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| vitiSThante yuSmannayanaparipAtotkalikayA ___ varAkAH ke tatra kSapitamura nAkAdhipatayaH // ' atrApamAnasahanabhagavavAraniSevaNabhagavatkaTAkSapAtAbhilASAdibhirbrahmAdigatA bhagavadAlambanA ratirnAbhivyajyate / api tu bhagavadaizvaryamavAGmanasagocara iti cettathApi tAdRzabhagavadaizvaryavarNanAnubhAvitayA kavigatabhagavadAlambanaratyA dhvanitvamakSatameva / idaM vodAharaNam'na dhanaM na ca rAjyasaMpadaM nahi vidyAmidamekamarthaye / mayi dhehi manAgapi prabho karuNAbhaGgitaraGgitAM dRzam // atra dhanAdyapekSAzUnyasya bhagavadgantapAtAbhilASo hi bhagavatyatyantAnuraktiM vyanakti / evaM saMkSepeNa nirUpitA bhAvAH // ___ atha kathamasya saMkhyAniyamaH / mAtsaryodvegadambhAvivekanirNayaklaibyakSamAkutukotkaNThAvinayasaMzayadhArthyAdInAmapi tatra tatra lakSyeSu darzanAt iti cet , na / ukteSvevaiSAmantarbhAvena saMkhyAntarAnupapatteH / asUyAto mAtsaryasya, trAsAdudvegasya, avahitthAkhyAdbhAvAddambhasya, amarSAdIrSyAyAH, matevivekanirNayayoH, dainyAklaibyasya, dhRteH kSamAyAH, autsukyAtkutukotkaNThayoH, lajjAyA vinayasya, tarkAtsaMzayasya, cApalAddhArzvasya ca vastutaH sUkSme bhede'pi nAntarIyakatayA tadanatiriktasyaivAdhyavasAyAt / munivacanAnupAlanasya saMbhava ucchRGkhalatAyA anaucityAt / eSu ca saMcAribhAveSu madhye kecana keSAMcana vibhAvA anubhAvAzca bhavanti / tathA hi-IrSNayA nivedaM prati vibhAvatvam, asUyAM prati cAnubhAktvam / cintAyA nidrAM prati vibhAvatvam , autsukyaM prati cAnubhAvatetyAdi khayamUhyam / dvArapAlau / te anirvacanIyaprabhAvAste bhavadvAri bhavanetrapAtotkaNThayA kITA iva vitidhanta ityanvayaH / varAkA diinaaH| nAbhivyajyata iti / dhanAdyabhilASeNApi tadupapatteriti bhAvaH / itItyasyAbhivyajyata ityatrAnuSaGgaH / cet yadyapi / nanvasyA aprAdhAnyena kathaM tattvamata Aha-idaM veti / asya bhAvasya / antarbhAve hetumAha-asUyAta iti / nanu sUkSmamedaprayuktamedaH kuto nAta Aha-munIti / saMcArIti SaSThyarthe
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 99 atha rasAbhAsaH- -tatra anucitavibhAvAlambanatvaM rasAbhAsatvam // vibhAvAdAvanaucityaM punarlokAnAM vyavahArato vijJeyam / yatra teSAmayuktamiti dhIriti kecidAhuH / tadapare na kSamante / munipatnyAdiviSayakaratyAdeH saMgrahe'pi bahunAyakaviSayAyA anubhayaniSThAyAzca raterasaMgrahAt / tatra vibhAvamatasyAnaucityasyAbhAvAt / tasmAdanaucityena ratyAdirvizeSaNIyaH / itthaM cAnucitavibhAvAlambanAyA bahunAyakaviSayAyA anubhayaniSThAyAzca saMgraha iti / anaucityaM ca prAgvadeva / tatra rasAdyAbhAsatvaM rasatvAdinA na samAnAdhikaraNam / nirmalasyaiva rasAditvAt / ' hetvAbhAsatvamiva hetutvena' ityeke / 'nahyanucitatvenAtmahAniH api tu sadoSatvAdAbhAsavyavahAraH / azvAbhAsAdivyavahAravat' ityapare / 1 udAharaNam 'zatenopAyAnAM kathamapi gataH saudhazikharaM sudhAnakhacche rahasi zayitAM puSpazayane / vibodhya kSAmAGgIM cakitanayanAM smeravadanAM saniHzvAsaM. zliSyatyahaha sukRtI rAjaramaNIm // ' atrAlambanamanucitapraNayA rAjaramaNI / rahorajanyAdyuddIpanam | sAhasena rAjAntaHpure gamanam prANeSUpekSA, niHzvAsAzleSAdayazcAnubhAvAH / zaGkAdayaH saMcAriNaH / niSiddhAlambanakatvAccAsyA raterAbhAsatvaM rasasyaM / na saptamI / tatra nirUpaNIye rasAbhAse / yatra vibhAvAdau / teSAM lokAnAm / AdinA gurupatnyAdisaMgrahaH / tatra tayoH / tasmAditi / tathA cAnucitavibhAvAlambanakaratilaM tattvaM jJeyam / AdinA hrAsAdiparigrahaH / itthaM ca tathAvizeSaNe ca / itiraparamatasamAptau / castvarthe / tatra rasAbhAseSu / AdinA bhAvaparigrahaH / nirmalasya nirduSTasya / hetulenetyasya na samAnAdhikaraNamityasyAnuSaGgaH / nanvatra mate duSTo heturitivadduSTo rasa ityAdivyavahArAnupapattirato matAntaramAha -nahIti / AtmahAniH kharUpahAniH / azvAbhAseti / azva iti bhAvaH / saudheti / sudhAnirmitarAjagRhoparitana pradezamityarthaH / phenasyAtyantakhacchatvAduktiH / puSpazayane puSpazayyAyAm / ahaheti zaGkAyAm / anuciteti / anucitaH praNayo yasyAmityarthaH / yasyA iti vA / idamAdyodAharaNamityAhaniSiddheti / asyA nAyakaniSThAyAH / paretyasya vibodhyeti / bodhitetyAdiH /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 kaavymaalaa| cAtra cakitanayanAmityanena parapuruSasparzatrAsAbhivyaktyA rateranubhayaniSThatetyAbhAsatAheturvAcyaH / asyAzca cirAya tasminnAsaktAyA antaHpure parapuruSAgamanasyAtyantamasaMbhAvanayA ka eSa mAM bodhayatItyAdAvucita eva trAsaH / anantaraM ca paricayAbhivyaktyA so'yaM matpriyo madarthaM prANAnapi tRNIkRtyAgata iti jJAnAdutpannaM harSamabhivyaJjayatsmeravadanAmiti vizeSaNaM ratiM tadIyAmapi vynkti| paraMtu prAdhAnyaM nAyakaniSThAyA eva rateH sakalavAkyArthatvAt / yathA vA'bhavanaM karuNAvatI vizantI gamanAjJAlavalAbhalAlaseSu / taruNeSu vilocanAjamAlAmatha bAlA pathi pAtayAMbabhUva // ' atra kutazcidAgacchantyAH pathi tadIyarUpayauvanagRhItamAnasaiyuvabhiranugamyamAnAyAH kasyAzcidbhavanapravezasamaye nijasevAsArthakyavijJAnAya gamanAjJApanarUpalAbhalAlaseSu teSu paramaparizramasmaraNasaMjAtakaruNAyA gamanAjJAdAnanivedakasya vilocanAmbujamAlAparikSepasyAnubhAvasya varNanAdabhivyajyamAnA ratirbahuvacanena bahuviSayA gamyata iti bhavatyayamapi rasAbhAsaH / yathA vA'bhujapaJjare gRhItA navapariNItA vareNa vadhUH / / tatkAlajAlapatitA bAlakuraGgIva vepate nitarAm // ' atra raternavavadhvA manAgapyasparzAdanubhavaniSThatvenAbhAsatvam / tathA coktam 'upanAyakasaMsthAyAM munigurupatnIgatAyAM ca / bahunAyakaviSayAyAM ratau tathAnubhayaniSThAyAm // ' iti / sparzeti / sparzakRtatrAsetyarthaH / anubhayeti / nAyake sattve'pi nAyikAyAmabhAvAditi bhAvaH / heturiti / tathA ca tRtIyodAharaNametannAdyasyeti bhAvaH / samAdhatte-asyAzceti / co yata ityarthe / vyanaktItyatrAsyAnvayaH / ratimiti / nAyikAsaMbandhinI ratimapItyarthaH / harSasamuccAyako'piH / nanvevaM vinigamanAviraho'ta aah-prNtviti| nAyikAniSThA tu mereti padamAtravyaGgyavAna vAkyArthaH / tathA cAdyodAharaNatAsya sustheti bhAvaH / dvitIyodAharaNamAha-yathA veti / bhavanaM khagRham / vijJAnAya tadaGgIkArAya / teSu taruNeSu / krunnaayaamnvyH| parametyasya taruNasaMbandhItyAdiH / badviti / taruNeSviti bahityarthaH / tRtIyodAharaNamAha-yathA veti / bhujeti rUpakam / upeti / AbhAsatva
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / atra muniguruzabdayorupalakSaNaparatayA rAjAderapi grahaNam / athAtra kiM vyaGgyam 'vyAnamrAzcalitAzcaiva sphAritAH paramAkulAH / pANDuputreSu pAJcAlyAH patanti prathamA dRzaH // ' atra vyAnamratayA dharmAtmatAprayojyaM yudhiSThire sabhaktitvam , calitatayA sthUlAkAratAprayojyaM bhImasene satrAsatvam , sphAritatayA alaukikazauryazravaNaprayojyamarjune saharSatvam , paramAkulatayA paramasaundaryaprayojyaM nakulasahadevayorautsukyaM ca vyaJjayantIbhirTa gbhiH pAJcAlyA bahuviSayAyA rateramivyaJjanAdrasAbhAsa eveti navyAH / prAJcastvapariNetRbahunAyakaviSayatve raterAbhAsatetyAhuH / tatra zRGgArarasa iva zRGgArAbhAso'pi dvividhaH / saMyogavipralambhabhedAt / saMyogAbhAsastvanupadamevodAhRtaH / vipralambhAbhAso yathA'vyatyastaM lapati kSaNaM kSaNamatho maunaM samAlambate sarvasminvidadhAti kiM ca viSaye dRSTiM nirAlambanAm / zvAsaM dIrghamurIkaroti na manAgaGgeSu dhatte dhRtiM vaidehIkamanIyatAkavalito hA hanta lakezvaraH // ' atra sItAlambaneyaM lakezagatA vipralambharatiranubhayaniSThatayA jagadgurupatnIviSayakatayA cAbhAsatAM gatA, vyatyastaM lapatItyAdibhiruktibhirvyajyamAnairunmAdazramamohacintAvyAdhibhistathaivAbhAsatAM gataiH prAdhAnyena pariyopyamANA dhvanivyapadezahetuH / evaM kalahazIlakuputrAdyAlambanatayA vIta miti zeSaH / prathamodAharaNasaMgrahAyAha-atreti / atra vakSyamANodAharaNe kiM raso vA tadAbhAso vetyarthaH / sphAritA vistRtAH / prathamA ityanena pUrva darzanAbhAvaH sUcitaH / sabhaktivamityAdidvitIyAntAnAM vyaJjayantIbhirityanenAnvayaH / bhAsa evetyasya vyaGgya iti zeSaH / evena rasavyavacchedaH / prAzcastviti / atrArucibIjaM tu ratyanaucityasyApariNIte ivAtrApi sattvam / nahi lakSaNe tathA nivezo'stIti / tatra rasAbhAsAnAM madhye / ekaM kSaNamiti pUrvAnvayi / aparamuttarAnvayi / nanu sItAyAstadabhAve'pi laGkeze tatsattvamata Aha-jagaditi / uktibhiriti / yathAkramamiti zeSaH / tathaiva jagadurupatnIviSayakatayaiva / prAdhAnyeneti / tathA ca na tadbhAvAbhAsadhvanivamiti bhAvaH / kalahazIleti / avItarAgAdiviSayamidam / ata evAha-vIteti / kadaryo
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| rAgAdiniSThatayA ca varNyamAnaH zokaH, brahmavidyAnaMdhikAricANDAlAdigatatvena ca nirvedaH, kadaryakAtarAdigatatvena pitrAdyAlambanatvena vA krodhotsAhau, aindrajAlikAdyAlambanatvena ca vismayaH , gurvAdyAlambanatayA ca hAsaH, mahAvIragatatvena bhayam , yajJIyapazuvasAsRGmAMsAdyAlambanatayA varNyamAnA jugupsA ca rasAbhAsAH / vistRtibhayAccAmI nehodAhRtAH sudhIbhiruneyAH / evamevAnucitaviSayA bhAvAbhAsAH / yathA 'sarve'pi vismRtipathaM viSayAH prayAtA vidyApi khedakalitA vimukhIbabhUva / sA kevalaM hariNazAvakalocanA me naivApayAti hRdayAdadhidevateva // gurukule vidyAbhyAsasamaye tadIyakanyAlAvaNyagRhItamAnasasyAnyasya vA kasyacidatipratiSiddhagamanAM smarato dezAntaraM gatasyeyamuktiH / atra ca khAtmatyAgAtyAgAbhyAM srakcandanAdiSu viSayeSu cirasevitAyAM vidyAyAM ca kRtaghnatvam , asyAM ca lokottaratvamabhivyajyamAnaM vyatirekavapuHsmRtimeva puSNAtIti saiva pradhAnam / evaM ca tyAgAbhAvagataM sArvadikatvaM vyaJjayantyadhidevatopamApi / eSA cAnucitaviSayakatvAdanubhayaniSThatvAcca bhAvAbhAsaH / yadi punariyaM tatpariNeturevoktistadA bhAvadhvanireva // atha bhAvazAntiHbhAvasya prAguktakharUpasya zAnti zaH // sa cotpattyavacchinna eva grAhyaH / tasyaiva sahRdayacamatkAritvAt / udAharaNam'muJcasi nAdyApi ruSaM bhAmini mudirAlirudiyAya / iti tanvyAH pativacanairapAyi nayanAjakoNazoNaruciH // ' nindyaH / kAtaro bhItaH / evameva rasAbhAsavadeva / khedakalitA khedvyaaptaa| vinigamanAvirahAdAha-anyasyeti / atra ca khAtmatyAgeti viSayavidyobhayakartRkakhatyAgena viSayavidyayoH kRtaghnatvam , nAyikAkartRkakhIyAtyAgena cAsyAM nAyikAyAM lokottaratvamityarthaH / evaM smRtimeva puSyatItyarthaH / sa ca nAzazvotpattyavacchinna evotpattikAlA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH 1 103 iha tAdRzapriyavacanazravaNaM vibhAvaH / nayana koNagatazoNarucernAzaH, tadabhi'vyaktaH prasAdo vAnubhAvaH / utpattikAlAvacchinno roSanAzo vyaGgyaH / tathAbhAvodayo bhAvasyotpattiH // udAharaNam- 'vIkSya vakSasi vipakSa kAminIhAralakSma dayitasya bhAminI / aMsadezavalayIkRtAM kSaNAdAcakarSa nijabAhuvallarIm // ' atrApi dayitavakSogatavipakSakAminIhAralakSmadarzanaM vibhAvaH / priyAMsadezavalayIkRtanijabAhulatAkarSaNamanubhAvaH / roSAdayo vyayAH / yadyapi bhAvazAntau bhAvAntarodayasya bhAvodaye vA pUrvaM bhAvazAnterAvazyakatvAnnAnayorvivikto vyavahArasya viSayaH, tathApi dvayorekatra camatkAra - virahAt, camatkArAdhInatvAcca vyavahArasya asti viSayavibhAgaH / evam -- bhAvasaMghiranyonyAnabhibhUtayoranyonyAbhibhAvanayogyayoH sAmA nAdhikaraNyam // udAharaNam 'yauvanodgamanitAntazaGkitAH zIlazauryabala kAntilobhitAH / saMkucanti vikasanti rAghave jAnakInayananIrajazriyaH // ' atra bhagavaddAzarathigatasya lokottarayauvanodgamasya tAdRzasyaiva zIlazauryAdezva darzanaM vibhAvaH / nayanagatasaMkocavikAsAvanubhAvaH / vrIDau - tsukyayoH saMdhirvyaGgyaH / tathA-- bhAvazabalatvaM bhAvAnAM bAdhyabAdhakabhAvamApannAnAmudAsInAnAM vA vyAmizraNam // ekacamatkRtijanakajJAnagocaratvamiti yAvat / vacchinna eva / mudirAlirmeghapaGkiH / nAzasya sAkSAttatkAryatvAbhAvAdAha - tadabhIti / nanu tataH kimata Aha- camatkAreti / evaM ca yatkRto yatra camatkArastatra tadya - vahAra iti bhAvaH / sAmAnAdhikaraNyamiti / ekadezavRttitvaviziSTaikakAlavRttitvarUpamityarthaH / sUkSmabhedastvakiMcitkara iti bhAvaH / zabalatAyAM tvekadezavRttitvarUpameva sAmAnAdhikaraNyamiti vizeSaH / tAdRzasyaiva lokottarasyaiva / eketi / ekaM yattAharAM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 kaavymaalaa| udAharaNam'pApaM hanta mayA hatena vihitaM sItApi yadyApitA sA mAmindumukhI vinA bata vane kiM jIvitaM dhAsyati / Alokeya kathaM mukhAni kRtinAM kiM te vadiSyanti mAM rAjyaM yAtu rasAtalaM punaridaM na prANituM kAmaye // ' atra matyasUyAviSAdasmRtivitarkatrIDAzaGkAnirvedAnAM prAguktakhakhavibhAvajanmanAM zabalatA / yattu kAvyaprakAzaTIkAkAraiH 'uttarottareNa bhAvena pUrvapUrvabhAvopamardaH zabalatA' ityabhyadhIyata, tanna / 'pazyetkazcincala capala re kA tvarAhaM kumArI hastAlambaM vitara hahahA vyutkramaH kAsi yAsi' ityatra zaGkAsUyAdhRtismRtizramadainyamatyautsukyAnAmupamardalezazUnyatve'pi zabalatAyA rAjastutiguNatvena paJcamollAse mUlakRtaiva nirUpaNAt / khottaravizeSaguNena jAyamAnastu nAzo na vyaGgyaH / na vopamardapadavAcyaH / nApi camatkArI / tasmAt 'nArikelajalakSIrasitAkadalamizraNe / vilakSaNo yathA khAdo bhAvAnAM saMhatau tathA // ' atredaM bodhyamya ete bhAvazAntyudayasaMdhizabalatAdhvanaya udAhatAste'pi bhAvadhvanaya eva / vidyamAnatayA caLamANeSvivotpattyavacchinnatvavinazyadavasthatvasaMdhIyamAnatvaparasparasamAnAdhikaraNatvaiH prakAraizcaryamANeSu bhAveSveva prAdhAnyasyaucityAt , camatkRtastatraiva vizrAnteH / yadyapyutpatti jJAnaM mhaavaakyaarthbodhstdvissytvmityrthH| pApamiti / atra pApamityanena matiH, hantetyAdinAsUyA, sItApItyAdinA viSAdaH, setyanena smRtiH, mAmityAdinA vitarkaH, AlokeyetyAdinA vrIDA, kiM ta ityAdinA zaGkA, rAjyamityAdinA nirvedaH, iti bodhyam / pazyetkazciditi zaGkA / cala capala re itya sUyA / kA khareti dhRtiH / ahaM kumArIti smRtiH / hastAlamba vitareti zramaH / hahaheti dainyam / vyutkrama iti dainyam / kkAsIti mtiH| yAsItyautsukyam / autsukyAnAmiti / madhye pUrvapUrvasyottarottareNeti zeSaH / mUlakRtaiva prakAzakRtaiva / tattve'pyAha-na veti / tattve'pyAha-nApIti / atra ca sahRdayahRdayameva pramANamiti bhAvaH / upasaMharati-tasmAditi / cUrNikeyam / saMhato mizraNe / bhAvazAntyudeti / bhAvasaMbandhizAnyAdInAM dhvanaya ityarthaH / sthitau
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 105 vinAzasaMdhizabalatAnAM tatsaMbandhinAM bhAvAnAM ca samAnAyAM carvaNAviSayatAyAM na prAdhAnyaM vinigantuM zakyate / tathApi sthitau bhAveSu pradhAnatAyAH klRptatvAt , bhAvazAntyAdiSvapi teSveva zAntipratiyogitvAdibhirvyajyamAneSu tasyAH kalpayitumaucityAt / kiM ca yadi bhAvazAntyAdau bhAvo na pradhAnam , kiM tu tadupasarjanakazAntyAdirevetyabhyupeyate tadA vyajyamAnabhAveSvabhihitatatpazamAdiSu kAvyeSu bhAvaprazamAdidhvanitvaM na syAt / tathAhi / 'upasi pratipakSanAyikAsadanAdantikamaJcati priye / sudRzo nayanAjakoNayorudiyAya tvarayAruNayutiH // ' atrotpUrvakeNaitinA bhAvodayasya vAcyatayaiva pratyAyanAt, udayasya vAcyatve'pi bhAvasyAvAcyatvAddhanitvaM susthamiti cet, pradhAnasya vyapadezAnaupayikatve'pradhAnakRtavyapadezAnupapatteH / asanmate tUtpattervAcyatve'pyutpattyavacchinnasyAmarSasya pradhAnasyAvAcyatvAdyukta eva bhAvodayadhvanivyapadezaH / evaM vyajyamAnabhAvapratiyogikasya prazamasya vAcyatve bhAvazAntidhvanitvaM na syAt / yathA 'kSamApaNaikapadayoH padayoH patati priye / zemuH sarojanayanAnayanAruNakAntayaH // ' nanu zabdavAcyAnAM prazamAdInAmaruNakAntyaivAnvayAt , aruNakAntiprazamAdereva vAcyatvaM paryavasitam / na tu tAdRzAzamAdivyaGgyasya roSaprazamAdeH / vyaGgyavyaJjakabhedasyAvazyakatvAt / na cAruNyavyaGgayaroSasyaiva vAcyIbhUtaprazamAdyanvaya iti vAcyam / vAcyavyaGgyapratItyorAnupUryeNa tadviSaye / teSveva bhAveSveva / tasyAH pradhAnatAyAH / nanu tatra tatkRtazcamatkAraH, atra khetatkRta iti vaiSamyamata Aha-kiM ceti / sAmAnyenoktamartha viziSyopapAdayatitathA hIti / aJcatIti saptamI / utpUrvakeNaitineti / udupasargapUrvakeNeNdhAtunetyarthaH / zaGkate-udayeti / anaupayikalepradhAnetyatrAkAraprazleSaH / udayasthale doSaM dattvA zAntisthale tamAha-evamiti / ekapadayorasAdhAraNasthAnayoH / patatIti saptamI / ubhayatra zaGkate-nanviti / vAcyAnvayeti / sakalapadAnAmiti zeSaH /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kaavymaalaa| siddhatayA vAcyAnvayabodhavelAyAM vAcyaiH saha vyaGgyAnvayAnupapatteH / anyathA 'sudRzo nayanAbjakoNayoH' ityasyAnvayo na syAt / maivam / evamapi 'nirvAsayantIM dhRtimaGganAnAM zobhA harereNadRzo dhayantyAH / cirAparAdhasmRtimAMsalo'pi roSaH kSaNaprAghuNiko babhUva // ' ityAdAvapi bhAvaprazamadhvanitvApatteH / bhAvasya vAcyatve'pi pradhAnasya tatpazamasya vyaGgyatvAt / ubhayorapyavAcyatvamapekSitamiti cet, prAguktapadyadvaye zamatvodayatvAbhyAM zamodayayorvAcyatvAdanudAharaNatvApatteH / iSTApattistu sahRdayAnAmanucitaiva / tasmAdbhAvaprazamAdiSvapi prAdhAnyena bhAvAnAmeva camatkAritvam , prazamAdestUpasarjanatvamato na tasya vAcyatAdoSaH / idaM punarbhAvadhvanibhyo bhAvazAntyAdidhvanInAM camatkAravailakSaNye nidAnamyadekatra carvaNAyAM bhAveSu sthityavacchinnAmarSAditvam, amarSAditvameva vA prakAraH / anyatra tu prazamAvasthatvAdirapIti / rasasya tu sthAyimUlakatvAtprazamAderasaMbhavaH, saMbhave vA na camatkAraH, iti na sa vicAryate / so'yaM nigaditaH sarvo'pi ratyAdilakSaNo vynggyprpnycH| __ sphuTe prakaraNe jhagiti pratIteSu vibhAvAnubhAvavyabhicAriSu sahRdayatamena pramAtrA sUkSmeNaiva samayena pratIyata iti hetuhetumatoH paurvAparyakrama vAcyaiH prazamAdibhiH / vyaGgyAnvayeti / AruNyavyaGgyaroSAnvayetyarthaH / anyathA tadaGgIkAre / na syAt / roSodaye suhakvasya bAdhAt / tathA ca roSaprazamAdidhvanilaM susthamiti bhAvaH / nirvAsayantIM dUrIkurvatIm / mAMsalaH puSTaH / kSaNaprAghuNiko'tithiH / zaGkate-ubhayorapIti / evameva uktadoSadvayAbhAve'pi / pradhAnApradhAnayorapItyarthaH / padyadvaye 'upasi-' 'kSamApa-' ityatretyarthaH / sahRdayAnAmiti / atra zAstre teSAmeva mukhyapramANavenorIkArAditi bhAvaH / api vasthitisamuccAyakaH / nanvevaM vailakSaNyAnApattyA bhedenoktyasaMgatyApattirata Aha-idaM punariti / yadekatra zuddhabhAvadhvanau / vizeSaNasyAvyAvartakalAdvizeSyamAtrakRtacamatkArAccAha-amarSAditvameva veti / anyatra bhAvazAntyA dhvanau / itirnidAnasamAptau / nanu bhAvazAntyAdivadrasazAntyAdiH kuto nodAhRto'ta Aha-rasasyeti / asaMbhava iti / tattve sthAyikhAnupapatteriti bhAvaH / nanvabhivyaktinAzAdireva prazamAdirata Aha-saMbhave veti / ratyAdilakSaNo
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 107 syAlakSaNAdalakSyakramo vyapadizyate / yatra tu vicAravedyaM prakaraNam , unneyA cA vibhAvAdayastatra sAmagrIvilambAdhInaM camatkRtermAntharyamiti saMlakSyakramo'pyeSa bhavati / yathA-'talpagatApi ca sutanuH' iti prAgudAhRte (12 pRSThe) padye 'saMprati' ityetadarthAvagatirvilambena / na khalu dharmigrAhakamAnasiddhaM ratyAdidhvaneralakSyakramavyaGgyatvam / ata eva lakSyakramaprasaGge _ "evaMvAdini devarSoM pArthe pituradhomukhI / lIlAkamalapatrANi gaNayAmAsa pArvatI // ityatra kumArIkhAbhAvyAdapyadhomukhatvaviziSTasya lIlAkamalapatragaNanasyopapattyA manAvilambena nAradakRtavivAhAdiprasaGgavijJAnottaraM vrIDAyAzcamatkaraNAllakSyakramo'yaM dhvaniH" iti prAhurAnandavardhanAcAryAH / "raMsabhAvAdiroM dhvanyamAna eva, na vAcyaH / tathApi na sarvo lakSyakamasya viSayaH" iti cAbhinavaguptapAdAcAryAH / syAdetat , yadyayaM rasAdiH saMlakSyakramasya viSayaH syAt / anuraNanabhedagaNanaprastAve "arthazaktimUlasya dvAdaza bhedAH' ityabhinavaguptoktiH, "tenAyaM dvAdazAtmakaH" iti mammaToktizca na saMgaccheta / vastvalaMkArAtmanA dvividhena vAcyena khataHsaMbhavitvakaviprauDhoktiniSpannatvakavinibaddhavaktRprauDhoktiniSpannatvaistribhirupAdhibhitraividhyamApannena SaDAtmanA vastvalaMkArayoriva rasAderapyabhivyaJjanAdaSTAdazatvaprasaGgAt / ___ atrocyate-prakaTairvibhAvAnubhAvavyabhicAribhiralakSyakramatayaiva vyajyamAno ratyAdiH sthAyibhAvo rasIbhavati / na saMlakSyakramatayA / rasobhAvo hi nAma jhagiti jAyamAnAlaukikacamatkAraviSayasthAyitvam / saMlakSyakramatayA vyajyamAnasya ratyAdestu vastumAtrataiva, na rasAditvamiti teSAmAza ratyAdikharUpaH / samayena kAlena / hetviti / vibhAvAdiratyAyairityarthaH / prakaraNasya sphuTave'pyAha-unneyA veti / ata eva tanmAtralAbhAvAdeva / asyobhayatrAnvayaH / devarSI nArade / piturhimAlayasya / tathApi dhvanyamAnavamAtrakhe'pi / anuraNanabhedeti / dhvanibhedetyarthaH / tadetyAdiH / rasIbhavatsaraso rasaH saMpadyate / evavyavacchedyamAha-na saMlakSyeti / evamagre'pi / teSAmabhinavaguptAdInAm / varNanena / vyAkhyAkArairiti zeSaH /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kaavymaalaa| yasya varNanena na taduktInAM virodhaH / upapattistvarthe'sminvicAraNIyA / rasabhAvAdirartha ityatra rasAdizabdo ratyAdiparaH / taditthaM nirUpitasyAsya rasAdidhvaniprapaJcasya padavarNaracanAvAkyaprabandhaiH padaikadezairavarNAtmakai rAgAdibhizcAbhivyaktimAmananti / tatra vAkyagatAnAM padAnAM sarveSAmapi khArthoMpasthitidvArA vAkyArthajJAnopAyatve samAne'pi kurvadrUpatayA camatkArAyogavyavacchinnatvena kasyacideva dhvanivyapadezahetutvam / yathA 'mandamAkSipati' (12 pRSThe) ityatra mandamityasya / racanAvarNAnAM tu padavAkyAntargatatvena vyaJjakatAvacchedakakoTipraviSTatvameva na tu vyaJjakatvamiti yadyapi suvacam , tathApi padavAkyaviziSTaracanAtvena, racanAviziSTapadavAkyatvena vA vyaJjakatvamiti vinigamanAviraheNa ghaTAdau daNDacakrAdeH kAraNatvasyeva pratyekameva vyaJjakatAyAH siddhiriti prAJcaH / varNaracanAvizeSANAM mAdhuryAdiguNAbhivyaJjakatvameva na rasAbhivyaJjakatvam / gauravAnmAnAbhAvAca / nahi guNyabhivyaJjanaM vinA guNAbhivyaJjakatvaM upapattistvarthe iti / vibhAvAdipratIte rasapratItezca vidyamAnasya sUkSmakAlAntarakharUpasya kramasya sahRdayenAkalane tasya vigalitavedyAntarakhAnApattyA rasatvabhaGgApattiH / vigalitavedyAntaralaM ca sakalasahRdayAnubhavasAkSikamiti tavApi saMmatamiti tduppttirbodhyaa| navyAstu-vaktRvaiziSTyaprakaraNAdijJAnasahitasyaiva vyaJjakalAttatsahitavibhAvAdijJAnottaraM jAyamAnarasapratItervibhAvAdijJAnApekSayA vidyamAnakramAlakSaNena cAlakSyakramatvam / tacca prakaraNAdvijJAnavilambena vibhAvAdijJAnavilambe'pi pUrvodAharaNe'kSatameva / nahi vibhAvAdijJAnasya tajanakasya ca kramamAdAyAlakSyakramalam / api tu tajjanyasya / etadevA. bhipretya 'arthazaktimUlasya dvAdazabhedAH' ityabhinavaguptoktiyatkiMcidvAcyArthApekSayA kramo'pi gRhyata ityabhipretya lakSyakramaboktiryathAkathaMcinneyA / nahi vibhAvAdipratItirahitayatkiMcidvAcyArthamAtrapratItau vigalitavedyAntaratA sahRdayAnubhavasAkSikA / yena tatkramagrahaNe'pi rasakhahAniH syaadityaahuH| rasabhAvAdirartha ityatreti / abhinavaguptavAkya ityarthaH / anyathA tadasaMgatiH spaSTaiveti bhAvaH / kasyacideva padasya / yatheti / pratipAditamadhastAt / abhyarhitatvAdracanAzabdasya pUrvanipAtaH / koTIti / racanAviziSTapadatvAdinA vyaJjakatvamiti bhAvaH / iti ityatra / ghaTAdAviti / daNDaviziSTacakAdezcakrAdiviziSTadaNDAdervA kAraNavamityatra vinigamanAviraheNa yathA kAraNatAyAH pratyekaparyAptistathAtra vyaJjakatAyA iti bhAvaH / navyamatamAha-varNeti / manIti /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| nAstItyasti niyamaH / indriyatraye vyabhicArAt / itthaM ca khakhavyaJjakopanItAnAM guNinAM guNAnAmudAsInAnAM ca yathA parasparopazleSeNaudAsInyena vA tattatpramitigocaratA tathA rasAnAM tadguNAnAM cAbhivyaktiviSayateti tu navyAH / udAharaNaM tu 'tAM tamAla' ityAdi prAguktameva (64 pRSThe ) vAkyasya vyaJjakatAyAmapi 'AvirbhUtA yadavadhi' ityAdi ca (34 pRSThe ) / prabandhasya tu yogavAsiSTharAmAyaNe zAntakaruNayoH, ratnAvalyAdIni ca zRGgArasya vyaJjakatvAnnidarzanAni prasiddhAni / mannirmitAzca paJca lahayoM bhAvasya / padaikadezasya ca 'nikhilamidaM jagadaNDakaM vahAmi' ( 42 pRSThe ) iti karUpataddhito vIrarasasya prAgevodAhRtaH / evaM rAgAdibhirapi vyaGgyatve sahRdayahRdayameva pramANam / evameSAM rasAdInAM prAdhAnyena nirUpitAnyudAharaNAni / guNIbhAve tu vakSyante, nAmAni ca / tatra prAdhAnya evaiSAM rasAditvam / anyathA tu ratyAditvameva / nAmani rasapadaM tu ratyAdiparamityeke / astyeva rasAditvaM kiM tu na dhvanivyapadezahetutvamityapare // iti mahopAdhyAyapadavAkyapramANapArAvArapArINazrIperamabhaTTasya ___ sUreH sUnunA paNDitarAjajagannAthena nirmite rasagaGgAdhare rasanirUpaNAtmakaM pUrvamAnanam / bhAvasya tadvyaGgyasaMbandhiprabandhAdirUpavyaJjakasya / udAharaNAnIti zeSaH / padaikadezasya ceti / castvarthe / udAharaNamiti zeSaH / vIrarasasyetyasya vyajaka iti zeSaH / rAgAdibhirapIti / rasasyeti zeSaH / vakSyante ityatra udAharaNAnItyasyAnuSaGgaH, tasya cAgre nAmAnIti / rasavadityatretyarthaH // maannprkaashH|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 kAvyamAlA / dvitIyamAnanam / atha saMlakSyakramadhvanirnirUpyate-- sa ca tAvadvividhaH, zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazca / tatrAdyo dvividhaH, vyaGgyasya vastutvAlaMkAratvAbhyAM dvaividhyAt / dvitIyo'pi vastvalaMkArAtmanA lokasiddhena tathAbhUtenaiva pratibhAmAtranirvartitena ca vyaJjakenArthena caturvidhena vastvalaMkArAtmano dvividhasya vyaGgyasya pratyekaM vyaJjanAdaSTamUrtiH / pratibhAnirvartitatvAvizeSAcca / kavitadumbhitavaktRprauDhoktiniSpannayorarthayorna pRthagbhAvena gaNanocitA / umbhitombhitAderapi bhedAntaraprayojakatApatteH / na ca tasyApi kavyumbhitatvAnapAyAttatprayojya bhedAntagatatvameveti vAcyam / prathamombhitasyApi lokottaravarNanAnipuNatvalakSaNaka vitvAnapAyAtpRthagbhedaprayojakatAnupapatteH / evaM sAkalyena dazabhedo'yam / tatra keci - dAhuH - nAnArthasya zabdasya sarveSvartheSu saMketagrahasya tulyatvAcchrutamAtra eva tasminsakalAnAmarthAnAmupasthitau zabdasyAsya kasminnarthe tAtparyamiti saMdehe ca sati, prakaraNAdikaM tAtparyanirNAyakaM paryAlocayataH puruSasya sati tannirNaye, tadAtmakapadajJAnajAyA ekArthamAtra viSayAyAH punaH padArthoMpasthiteranantaramanvayabodha iti naye dvitIyAyAH padArthopasthiteH prAthamikyA iva na kuto nAnArthagocarateti prakaraNAdijJAnasya tadadhInatAtparyanirNayasya vA padArthopasthitau pratibandhakatvaM vAcyam / anyathA zAbdabuddherapi nAnArthaviSayatvApattiH / ata evoktam - 'anavacchede vizeSasmRtihetavaH ' iti / anavacchede tAtparyasaMdehe / vizeSasmRtirekArthamAtraviSayA smRtiH / tathAbhUtenaiveti / vastvalaMkArAtmanetyarthaH / anyeSAM bhedAnAM saMgrahAyAha-pratibheti / tadumbhiteti / tannibaddhetyarthaH / tasyApi umbhitombhitasyApi / pratibandyA samAdhatte - prathamombhIti / pRthagbhedeti / vRddhoktiviSayAcchizuktiviSaya iva kavyuktiviSayAtkavinibaddhoktiviSaye camatkArAdhikyAnubhavikatvAtpRthaguktiH / tataH paraM ca pratinidhAna sAdhyapratItikatayA camatkArasthaganAnnombhitombhitAdeH pRthaggaNaneti tu navyAH | sAkalyena mililA / ayaM saMlakSyakramadhvaniH / tannirNaye tAtparyanirNaye / tadAtmakapadeti / tAtparyajJAnAtmakapadetyarthaH / tasya naSTatvAdAha - tadadhIneti /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 111 itthaM ca surabhimAMsaM bhakSayatItyAdervAkyAjjAyamAnA dvitIyA pratItirgavAdhupasthiterabhAvAtkathaM syAditi tadupasthityarthaM vyaJjanavyApAro'bhyupeyaH / athaikayA zaktyA prAkaraNikArthopasthiteranantaraM dvitIyayA zaktyA dvitIyA - thapasthitistathApi syAditi cet, na / syAdeva prakaraNAdijJAnasya pratibandhakasyAnuparamAt / anyathA prAkaraNikArthopasthitAvevAprAkaraNikasyApyarthasya viSayatvaM syAt / na ca prakaraNAdijJAnasya tAdRzapadajanyArthopasthiti sAmAnya eva pratibandhakatvAdyaktyApi kathamarthAntaropasthitiriti zakyam / dharmigrAhakamAnenAprAkaraNikopasthApakatayaiva tAdRzavyakterullAsAttadajanyopasthitiM pratyeva prakaraNAdijJAnasya pratibandhakatvakalpanAt / vyaktijJAnasyottejakatvakalpanAdvA / etadeva sarvamabhisaMdhAyoktam'anekArthasya zabdasya vAcakatve niyantrite / saMyogAdyairavAcyArthadhIkRdvyApRtiraJjanam // ' yantraNamaparArthopasthApanapratibandha iti / apare tvAhuH - nAnArthazabdajazAbdabuddhau tAtparyanirNayahetutAyA avazyakalpyatvAtprathamaM nAnArthazabdAdanekArthopasthAne'pi prakaraNAdibhistAtparya nirNaya hetubhirutpAdite tasminyatra tAtparyanirNayastasyaivArthasyAnvayabuddhirjAyate, nAnyasyeti saraNAvAzrIyamA - NAyAM naikamAtragocarasmRtyapekSA, nApyaparArthopasthAnapratibandhakatvakalpanam / dvitIyeti / gavAdiviSayetyarthaH / pratibandhakasattvAditi bhAvaH / tadAha - gavAdIti / nAnAzaktiriti matAbhiprAyeNa zaGkate - atheti / tathApi pratibandhakasattve'pi / tasya pUrvazaktyA punaranupasthitau cAritArthyAt / tathA ca vyaJjanAvyApAro niSphala iti bhAvaH / jJAnasyetyupalakSaNaM tAtparyanirNayasyApi / evamagre'pi / anuparamAdanAzAt / sattvAditi yAvat / zakternAnAtve na mAnam, sattve'pi vA tatsaMkoca eveti bhAvaH / anyathA tatsattve'pi / tadaGgIkAre vyaJjanAGgIkAre'pyanirvAha iti zaGkate na ceti / tAdRzeti / dvitIyetyarthaH / vyaktyApi vyaJjanayApi / tAdRzeti / arthAntaropa sthApaketyarthaH / tadajanyeti / vyaJjanAkhyavRttyajanyetyarthaH / vinigamanAvirahAdAha - vyaktijJAnasyeti / bodhakatA vizeSaH zaktiH, tadvizeSo lakSaNA, tadvizeSa eva ca vyaJjanetyAlaMkArikasamayaH / tajjJAnaM ca zAbdabodhe heturityabhiprAyaH / uktam / kAvyaprakAzakRteti bhAvaH / prathamaM tAtparyanirNayAtpUrvam / tasmiMstAtparyanirNaye / itiH pUrvoktArthasyA 1 -
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kAvyamAlA / evaM ca prAgupadarzitanAnArthasthale prakaraNAdijJAnA dhInAttAtparyanirNayAtprAkaraNikArthazAbdabuddhau jAtAyAmatAtparyArthaviSayApi zAbdabuddhistasmAdeva zabdAjjAyamAnA kasya vyApArasya sAdhyatAmAlambatAm, Rte vyaJjanAt / na ca zaktisAdhyA seti vAcyam / tadadhInabodhaM prati tAtparyanirNayasya hetutvAt / vyaktyadhInabodhastu nAvazyaM tAtparyajJAnamapekSate / nanvekamAtragocarasmRtestacchAbdabuddhAvanapekSitatve 'vizeSasmRtihetavaH' iti prAcAM granthaH kathaM saMgacchate / kathaM vA prakaraNAdijJAnasyAparArtho - pasthAnapratibandhakatvavirahe saMyogAdyairanekArthasya zabdasya vAcakatAyA niyantraNoktizceti cet, ittham -- smRtizabdasya nizvayaparatayA vizesmRtizabdena vizeSaviSayastAtparyanirNayo gRhyate / saMyogAdyairvAcakatAyA niyantraNaM caikArthamAtraviSayakatAtparyanirNayajananadvArA zAbdabuddhyanukUlatvam / avAcyArtho'tAtparyArthaH / evaM ca na granthAsaMgatirityapi vadanti / atha prAkaraNikArthabodhAnantaraM tAdRzapadajJAnasyoparamAtkathaM vyaktivAdinApyarthAntaradhIH supapAdeti cet / maivam / prathamArthapratItervyApArasya sattvAdadoSa ityeke / arthapratItau zakyatAvacchedakasyeva padasyApi vizeSaNatayA bhAnAtprAthamikazakyArthabodhasyaiva padajJAnatvAdityapare / AvRttyA padajJAnaM sulabhamityapi kazcit / taditthaM nAnArthasthale'nuraNanIyaM vyaJjanaM zabdazaktimUlam / zabdasya parivRttyasahatvAditi dhvanikArAnuyAyino varNayanti / anye tvatra pratyavatiSThante / yattAvaduktamekArthamAtra viSayA padArthopasthitistadanvayabo primaniSedhadvaye hetutvabodhakaH / nAvazyamiti / na niyamenetyarthaH / vyaGgyAne kasthale tvapekSaiveti bhAvaH / tAtparyajJAnamapekSate iti / dharmigrAhakamAnena tasyAstathaiva siddheriti bhAvaH / itiraparamatasamAptau / uktizcetyasya kathaM saMgacchata ityatrAnuSaGgaH / ityapi vadantIti / apare iti bhAvaH / tAdRzeti / tAtparyajJAnAtmaketyarthaH / sattvAditi / tathA ca tena saMbandhena tatsattvamiti bhAvaH / padasyApIti / 'na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarvaM zabdena bhAsate // iti haryukteriti bhAvaH / parivRttIti / paryAyAntareNa bodhanAditi bhAvaH / atra matadvaye / tatrAdyamate Aha - yattAvaditi / nanu tAtparyajJAnasya tatraivopayoga iti
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| dhe'pekSyata iti tadasAram / nAnArthAdarthadvayopasthitAvapi prakaraNAdijJAnA* dhInatAtparyamahimnaiva vivakSitArthazAbdabodhopapatteH, ekArthamAtropasthityapekSAyAM mAnAbhAvAt / aparArthopasthApakasAmagryAH padajJAnasya tattvena tadupasthiterapyaucityAcca / na ca prakaraNAdijJAnaM tadadhInatAtparyajJAnaM vA parArthopasthAne pratibandhakamiti zakyaM vaktum / saMskAratadubodhakayoH sattve smRteH pratibandhasya kvApyadRSTatvAt / atraiva smRtAvayaM pratibadhyapratibandhakabhAvaH kalpyate, na smRtyantare ityapyahRdayaMgamam / tAdRzakalpanAyA niSphalatvAt , anubhavaviruddhatvAcca / tathA hi nAnArthazaktiviSayakadRDhasaMskArazAlinAM prakaraNajJAnavatAmapi payo ramaNIyamityAdervAkyAtprathamamarthadvayopasthitiranubhavasiddhA / ata eva payo ramaNIyamityAdivAkyamakasmAdapyAkarNitavadbhiH prakaraNAdyabhijJairaprakaraNajJAH pAMsurapAdA vaktustAtparya bodhyante, nUnamasya dugdhe tAtparya zabdasya na tu jala iti / yadi ca prakaraNAdijJAnaM nAnArthazabdAjjAyamAnAmaprAkaraNikArthopasthitiM pratibadhnIyAttatkathamete tadAnImanupasthitajalAH prakaraNajJA jalatAtparya niSedheyurityahRdayaMgama evAyamaprAkaraNikArthopasthApanapratibandhakabhAvaH prakaraNAdijJAnasya / yadapyucyate prakaraNAdijJAnAtprAkaraNike'rthe tAtparyaviSayatayA nirNIte tadIyazAbdabodhAnantaramatAtparyaviSayIbhUtArthabodho jAyamAno vyaJjanavyApArasAdhya iti / tatra kimayaM nAnArthasthale sarvatraiva vyaJjanollAsaH, Ahostrikvacideveti saMmatam / nAdyaH / prAkaraNikAprAkaraNikayorarthayoH zAbdabuddhau sarvatrAbhyupagamyamAnAyAM tAtparyajJAnakAraNatAyAH kalpanasya nairarthakyApatteH / na ca zaktijabodhe sA kalpyate / vyaktijabodhastu tAtparyajJAnaM vinApi bhavatIti tatsthAne zaktijabodhavAraNAya tatkalpanamiti vAcyam / tadAvazyakatvamata Aha-apareti / tadupasthiterapi aparArthopasthiterapi / zaGkateatraiveti / nanUpAyasyopAyAntarAdUSakavAtsApyucitAta Aha-anubhaveti / prakaraNeti / prakaraNAdItyarthaH / apinA tadajJAnisamuccayaH / ata eva tasyA anubhavasiddhalAdeva / vipakSe bAdhakamAha-yadi ceti / anupasthitajalA iti hetugarbha vizeSaNam / tadupasthiterevAbhAvAditi bhAvaH / tatsthAne vyaktijabodhasthAne / tatkalpanaM tAtparyajJAnakAraNatAkalpanam / kAryakAraNabhAvAnaGgIkAre niyamabhaGgamAha-anyatheti /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| atAtparyArthabodhasya sArvatrikatve tasya zaktijatAyAmapi bAdhakAbhAvAt / atha nAnArthazabdAdarthadvayopasthitau satyAM prakaraNAdinA satyekasminnarthe tAtparyanirNaye tasyaivArthasya prathamaM zAbdabuddhirjAyate, nAparasyArthasyeti niyamarakSaNAya zaktijatadarthazAbdabuddhau tadarthatAtparyajJAnaM heturiSyate / anyathA tAtparyaviSayatayA nirNItasyArthasyevAtathAbhUtasyAparasyApyarthasya prathama zAbdadhIH syAt / anantaraM tu tAtparyaviSayArthabodhAdatAtparyaviSayArthaviSayApi zAbdadhIriSyata iti taMjanyatAvacchedakakoTau zaktijatvaM nivezyata iti cet / maivam / 'so'vyAdiSTabhujaMgahAravalayastvAM sarvado mAdhavaH' ityAdau zleSakAvya iva prakRte'pi prakRtAprakRtayorarthayorbodhasya khIkAre bAdhakAbhAvAt / na ca dRSTAnte'rthadvaye'pi prakaraNasAmyAttAtparyajJAnamastIti yugapadvayorbodha upapadyeta / dArTAntike tvekatraiva prakaraNAdivazAttaditi na yugapadarthadvayabodhopapattiriti vAcyam / tAtparyajJAnakAraNatAyA evAsiddhatvena yugapadarthadvayabodhAnupapattivAcoyukteraramaNIyatvAt / tAdRzajJAnahetutAsiddhau tu zakyetApItthaM vaktum / tarhi tAtparyajJAnasya kutropayoga iti cet / asminnarthe'yaM zabdaH pramANamayamarthaH pramANavedya ityAdinirNaye pravRttyAdhupayoginIti gRhANa / itthaM ca nAnArthasthale'pi tAtparya dhiyaH kAraNatAyAM zithilIbhavantyAmatAtparyArthaviSayazAbdabuddhisaMpAdanAya vyaktikhIkAro'nucita eva / zaktyaiva bodhadvayopapatteH / nApi dvitIyaH / hetorabhAvAt / vyaGgyArthaviSayakakavitAtparyajJAnaM tatheti cet / na / vyaktijabodhe tAtparyajJAnakAraNatAyAstvayAnabhyupagamAt / yatrAzlIlaM doSastatrAprAkaraNike'rthe sakalAnubhavasiddhe kavitAtparyasya virahAttajjJAnasya tAdRzabuddhihetutAyA vyabhicAradUSitatvAcca / atha zrotuH zaktivizeSo vyakterullA atathAbhUtasyAtAtparyaviSayasya / anantaraM tviti / bodhAdityagre'nveti / yugapaditi zeSo bodhasyetyasya bodhyaH / tattAtparyajJAnam / vAca iti / tadrUpavAcoyuktarityarthaH / dvitIya iti / nAnArthasthale kvacideva vyaJjanollAsa itItyarthaH / zaGkate-vyaGgayeti / tathA hetuH / nanvevamapi phalabalAtvIkriyate'ta Aha-yoti / virahAditi / doSapratipAdane tAtparyAditi bhAvaH / tajjJAnasya kavitAtparyajJAnasya / tAdRzeti / vyaktijetyarthaH / vyabhicAreti / vyatirekavyabhicAretyarthaH / zaktivizeSa iti / buddhiza
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| se hetuH, sa ca phalabalAccamatkAriNyevArthe vyaktimullAsayati nAcamatkAriNIti siddhaM vyaJjanollAsasya kvAcitkatvamiti cet / na / hantaivaM sa niyantritazakterevollAsako'stviti kRtaM nAnArthasthale vyaktikalpanayA / kiM ca 'ullAsya kAlakaravAlamahAmbuvAham' ityAdi nAnArthavyaJjakasthale'gRhItadvitIyArthazaktikasya gRhItavismRtadvitIyArthazaktikasya vA puMsaH sarvathaiva vyaJjanayA dvitIyArthabodhAnudayAttatra tayA tadApattistava durvArA / na ca yena zabdena yo'rtho vyajyate tasya zabdasya tadarthagatazaktijJAnaM tadarthavyakterullAse heturiti vAcyam / 'niHzeSacyuta-' ityAdau ramaNavyaktyanApatteH / nayadhamapadasya kasyacidramaNe zaktigraho'sti / sati vA tasmiMstenaivopapattau vyaktikalpanavaiyarthyApattezca / na ca nAnArthavyaJjanasthala evaivaMjAtIyakaH kAryakAraNabhAvaH kalpyate / tatra ca zakterniyantritatvena tadrahasyAprayojakatayA vyaktikalpanaucityAditi vAcyam / navInakAryakaraNAbhAvakalpane gauravaprasaGgAt / niyantraNasya pUrvameva dUSitatvena taddhetoreveti nyAyAvatArAca / athAstvaprAkaraNiko'pyarthaH zaktivedya evAnvayadhIgocaraH, paraMtu yatra na bAdhitaH syAt / yatra tu bAdhitastatra 'jaiminIyamalaM dhatte rasanAyAmayaM dvijaH' ityAdau jugupsito'rthaH, vahinA siJcatItyAdau vahikaraNakaseka ivAbodhopahata eva syAt / bAdhanizcayasya tadvattAjJAnaM prati pratibandhakatAyAH sarvajanasiddhatvAt / vyaktestu bAdhitArthabodhakatvaM dharmigrAhakamAnasiddhamiti vyaktivAdinAmadoSa iti / maivam / 'gAmavatIrNA satyaM ktivizeSa ityarthaH / saH zaktivizeSaH / niyantritetyasya prakaraNAdinetyAdiH / abhyupetyAha-kiM ceti / vinigamanAvirahAdAha-gRhIteti / sarvathaiva sarvaprakAreNaiva / siddhAnte ityAdiH / tayeti / vyaJjanayetyarthaH / tadApattiddhitIyArthabodhApattiH / etaddoSoddhArAya zaGkate-naceti / ramaNeti / nAyakakartRkaratItyarthaH / sati veti / nAyake tacchaktigrahasattvAditi bhAvaH / tenaiveti / zaktigraheNaiva bodhopapattAvityarthaH / evaMjAtIyako yena zabdenetyAdyuktaH / tathA ca niHzeSetyAdau na doSa iti bhAvaH / nanvanyathAnupapattyA gauravaM susahamata Aha-niyantraNeti / taddhetoriti / vyaktyullAsahetostadarthagatazaktijJAnasyaiva tadarthabodhajanakatvamastu, kiM vyaktyullAsajanakavenetyarthaH / apiH prAkaraNikArthasamuccAyakaH / tatreyasyetyAdAvityanenAnvayaH / jaimIti / jaiminiprokaM pUrvamImAMsAzAstraM alaM paripUrNa dhatte ityeko'rthaH / jaiminiproktazAstrAdhyetRNAM malaM viSThAM dhatte ityaparo'rtho ninditaH / gAmiti saudhAnAmiti ca bhinnapadyArthe /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 kAvyamAlA | sarakhatIyaM pataJjalivyAjAt / ', 'saudhAnAM nagarasyAsya milantyarkeNa maulayaH / ' ityAdau vAcyArthAnvayabodhopapAdanAyAnusaraNIyena yatnena nAnArthasthale'pi bAdhitArthabodhasyopapattiH syAt / anyathA prAyazaH sarveSvapyalaMkAreSu vAcyArthabodhopapattaye vyaJjanAGgIkaraNIyA syAt / tasmAnnAnArthasyAprAkaraNike'rthe vyaJjaneti prAcAM siddhAntaH zithila eva / prAkaraNikAprAkaraNikayorarthayorupamAyAM tu sA kadAcitsyAdapItyatrAsmAkaM pratibhAti / evamapi yogarUDhisthale rUDhijJAnena yogApaharaNasya sakalatantra siddhatayA rUDhyanadhikaraNasya yogArthaliGgitasyArthAntarasya vyaktiM vinA pratItirdurupapAdA | / yathA 'abalAnAM zriyaM hRtvA vArivAhaiH sahAnizam / tiSThanti capalA yatra sa kAlaH samupasthitaH // ' atrAzaktAnAM dravyamapahRtya jalavAhakai : puruSaiH saha puMzcalyo ramanta ityarthAntaraM na tAvadabalAvArivAha capalAzabdairyogarUDhyA zakyate bodhayitum / meghatvavidyuttvAdyaghaTitasyaiva tasyArthasya pratIteH / anyathA camatkAro na syAt / ata eva yogazaktyApi kevalayA / rUDhyarthAsaMvalitArthabodhakatvasya tasyA rUDhisamAnAdhikaraNAyA asaMgateH / puMzcalItvAdeH sarvathaiva taMdaviSayatvAt / evaM yaugikarUDhisthale'pi bodhyam / gAmityasya yata ityAdi / yatneneti / bAdhajJAnaM zAbdajJAne na pratibandhakam / ayogyatAnizcayazca / evaM yogyatAjJAnamapi na kAraNam / AhAryo vA bodha ityAdi yatnoSgre mUla eva sphuTa: / anyathA tatraiva yatnAnusaraNAbhAve / sarveSviti / gAmityatra vyAjoktiH / saudhAnAmityatra saMbandhAtizayoktiH / evamanyatrApi bodhyam / nAnArthasya zabdasya / sA vyaJjanA / tathA copamA vyaktyeti bhAvaH / syAdapItyasaMdigdhe saMdigdhavacane / vedAH pramANaM yadItivat / tAdRzadvitIyArthamAdAya vAkyArthasyAsaMbaddhArthakatvaM mA bhUditi kalpyamAnopamAyA arthApattivedyatvasyApi saMbhava ityata uktaM kadAciditi / apaharaNaM bAdhaH / yogArtheti / yogazaktItyarthaH / abaleti / vidyuto medhaiH saha nAI yikAnAM zobhAmapahRtya yatra tiSThanti sa kAlaH samAgata iti vAcyArthaH / tasyArthAntarasya / anyathA tadapratItau / tadaghaTitasyaiva pratItAviti yAvat / ata evetyasyArthamAharUDhyartheti / tasyA iti / yogazakterityarthaH / nanu phalabalAttathA kalpyate'ta
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| yathA vA ___ 'cAJcalyayoginayanaM tava jalajAnAM zriyaM haratu / vipine'ticaJcalAnAmapi ca mRgANAM kathaM harati // ' atra naivAzcaryakArI cAJcalyaguNarahitAnAM kamalAnAM cAJcalyaguNAdhikena tava locanena zobhAyAstiraskAraH, AzcaryakRttu hariNAnAM tadguNayuktAnAM tasyAH sa iti vAcyArthe paryavasanne'pi rUDhinirmuktakevalayogamadiyA mUrkhaputrANAmata eva pramattAnAM netRbhizcorAdyaiH zriyo dhanasya haraNaM suzakam , na tu gaveSakANAmata evApramattAnAmiti jalajanayanamRgazabdebhyaH pratIyamAno'rthaH kathaM nAma vyaJjanAvyApAra vinopapAdayituM zakyate / ata eva paGkajAdipadebhyaH paGkajanikartRtvena kumudAdyupasthitilakSaNayaiveti naiyAyikA manyante / ata eva ca 'IzAno bhUtabhavyasya sa evAdya sa u zvaH' iti vedAntavAkye kimaizvaryaviziSTaH kazcijjIvo'tra pratipAdyata utezvara iti saMzaye jIva eveti pUrvapakSe ca 'zabdAdeva pramitaH' iti sUtritamuttaramImAMsAkArairbAdarAyaNacaraNaiH ( brahmasUtre 1 / 3 / 24 ) / tasmAdarthAntaramiha na zaktivedyam / api tu vyaktivedyameva / yathAzrutArthasyaivopapatterbodhAbhAvena lakSyamityapi na zakyaM vaktum / tAtparyArthabodhastu tadartha Aha-puMzcalIti / AdinA puruSatvarativaparigrahaH / yogarUDhasyodAharaNAntaramAhayathA veti / tahaNeti / cAJcalyaguNAdhikyetyarthaH / tasyAH sa iti / zobhAyAstiraskAra ityarthaH / jalajanayanamRgeti / DalayoraikyAjaDajavena mUrkhaputrANAmityasya, nayatIti nayanamityanena netRlena caurAdyairityasya, mRgayantIti mRgA ityanena gaveSakANAmityasya lAbhaH / 'mRga anveSaNe' ityadantAccurAdeH pacAyac / ata eva yogazaktyA alAbhAdeva / evamagre'pi / IzAna ityasya 'aGguSThamAtraH puruSo jyotirivAdhUmakaH' ityAdiH / kaThavallIsthamidam (caturthavallI / 13) / adya vartamAnakAle sa evAsti / zvo bhaviSyatkAle sa eva bhavitetyarthaH / jIva eveti / aGguSThaparimANasya liGgasya brahmaNyasaMbhavAditi bhAvaH / sUtritamiti / siddhAntArthamiti zeSaH / sa cestham-paramAtmAtra pratipAdyaH pramitaH / kutaH / zabdAdeva / IzAno bhUtabhavyasyetyatrezAnazabdAt / nahi jIve IzAnazabda AjasaH / liGgazrutyorvirodhe zruteH prAbalyAt / etatsUcanArthamevaivakAraH / aGguSThamAtralaM tu aGguSThamAtrajIvAnuvAdena brahmAbhedapratipAdanA. danupapannamiti / nanu zaktyavedyale'pyanyatra lakSaNAvedyakhamevAstAmata Aha-yatheti / tathA ca mukhyArthabAdharUpalakSaNAbIjAbhAvAnna seti bhAvaH / nanvevaM tathApi kathaM nirvA
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| bodhottaraM bodhyaH / sa eva tu kathaM syAdityupAyo'yaM vicintyate / nApahartRvyavahAro vaktrA vivakSita iti zroturbodhe kazcidupAyo'sti Rte sahadayahRdayonmiSitAdasmAyApArAt / evamanyatrApyUhyam / tAdRzArthapratipatireva nAstIti tu gADhatarazabdArthavyutpattimasRNIkRtAntaHkaraNairna zakyate vaktum / tathA cetthaM saMgrahaH 'yogarUDhasya zabdasya yoge rUTyA niyantrite / dhiyaM yogaspRzo'rthasya yA sUte vyaJjanaiva sA // ' evaM sthite nAnArthasthale'pyupamAyAH prAkaraNikAprAkaraNikArthagatAyAH pratipattaye'vazyaM vAcyayA vyaJjanayaivAprAkaraNikasyApyarthasya pratipattAvalaM kliSTakalpanayetyAzayena prAcInaruktaM nAnArthavyaJjakatvamapi na duSyati / tatra nAnArthazaktiniyamanAya taiH saMyogAdayo nirUpitAH 'saMyogo viprayogazca sAhacaryaM virodhitA / arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya saMnidhiH // sAmarthya maucitI dezaH kAlo vyaktiH kharAdayaH / zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // ' iti / evaM sthita vAcyayA kyA nAnArtha tatra ... saMyogo nAnArthazabdazakyAntaravRttitayA aprasiddhatve sati tacchakyavRttitayA prasiddhaH sNbndhH|| yathA-- 'sazaGkhacakro hariH' ityatra zaGkhacakrayoH saMyogo bhagavanmAtraniSThatayA prasiddho bhagavati harizabdasyAbhidhAyA niyamenAvasthApakaH / na tvAyudhatvenAyudhasAmAnyasaMyogaH, pAzAGkuzAdisaMyogo vA / daladvayA ho'ta Aha-tAtparyArthati / nanu yatra tadvAkyena tadarthAnvayabodhAtprAkprakArAntareNa tadarthe vaktustAtparyagrahastatrAstu nAma 'kAkebhyo dadhi rakSyatAm' ityAdau tAtparyAnupapattyA lakSaNA, prakRte tu na tathetyAha-nahapahartRvyavahAra iti / asmaadynyjnruupaat| taadRsheti| anyetyarthaH / avazyaM vAcyayeti / arthApatteH pramANAntarale mAnAbhAvAditi bhAvaH / kliSTeti / pUrvoktatyarthaH / tatra nirUpitAyAM vyaJjanAyAm / taiH prAcInaH / tatra saMyogAdInAM madhye / mAtrapadena vizeSaNadalasattA sUcitA / bhagavati viSNau /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 119 bhAvAt / na cAsau liGgAntargata iti mantavyam / zakyAntare niyamenAvRtereva prakRte liGgatvAt / zaGkhacakrayostvindrAdinApi kdaaciddhaarnnsNbhvaat| viprayogo vishlessH|| yathA-'azaGkhacakro hariH' ityatra tayoreva vizleSastathA / atra hi vizleSaniyatapUrvavartinaH saMzleSasya prAguktadaladvayAkrAntatvamapekSyate / tenAyudhasAmAnyavibhAgaH, pAzAGkuzAdivibhAgo vA na tathA / yadyapyatra guNatayA vartamAnastAdRzasaMyoga evAbhidhAniyamanAyAlam , tathApi guNapradhAnayoH saMnipAte pradhAnAnurodha evaM nyAyya ityAzayena viprayogasya niyAmakatvamuktam / yadvA saMyogasyaiva kevalatvena, vizleSaguNIbhUtatvena ca vaividhyapradarzanAya tathoktam / sAhacaryamekasinkArye parasparApekSitvam // yathA-rAmalakSmaNau' ityatra rAma lakSmaNasAhacarya rAmazabdasya / atha kimidaM parasparApekSitvaM yatkicitkArye, sarveSu kAryeSu vA / nAdyaH / ghaTAdyavyAvartanAddhaTasAhacaryasyApi rAmapadazaktiniyAmakatApatteH / na dvitIyaH / lakSmaNasAhacaryasyApi nivAraNApatteH / pakSadvaye'pi rAmAyodhye raghurAmAvityatrAniyamApattezca / na ca nAnArthapadasamabhivyAhRtapadAntarArthasya prasiddhaH saMbandhastat / sa caikajanyatvadAMpatyajanyajanakabhAvakhAmibhRtyabhAvakhakhAmibhAvAdiranekavidhaH / tena rAmalakSmaNau, sItArAmau, rAmadazarathau, rAmahanU krameNa daladvayakRtyamAha-na tvAyudheti / asau saMyogaH / liGgavAttattvena grahaNAt / tathA ca vizeSaNadale niyameneti pUraNIyamiti bhAvaH / tayoreva zaGkhacakrayoreva / tathA abhidhAniyAmakaH / evamagre'pi / atiprasaGgavAraNAyAha-atreti / tena saMzleSapUrvakasyaiva tasya grahaNamiti nAtiprasaGgaH / prAgvattatkRtyamAha-teneti / guNatayA prkaartyaa| tAdRzeti / daladvayAkrAntetyarthaH / alaM samarthaH / vizleSasya niyAmakalakalpanajagauravAdAha-yadveti / kevalakhena zuddhasaMyogalena / rAmazabdasya rAghave'bhidhAniyAmakamiti zeSaH / nivAraNeti / sarvakArye tadabhAvAditi bhAvaH / pakSadvaye'pIti / kAryamAtre tayostadabhAvAt / adye'saMbhavAt , anye tadA raghorasattvAditi bhAvaH / prasiddha iti / nAnArthapadArthe iti zeSaH / tatsAhacaryam / uktasaMvandhAnAM krameNodAharaNAnyAha-ve.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 kAvyamAlA / mantau, rAmAyodhye, ityAdau sAhacaryaniyAmakamiti vAcyam / lakSmaNAdisaMbandhApekSayA cakrAdisaMbandhasyAviziSTatayA sazaGkhacakra ityatrApi sAhacaryasyaiva niyAmakatApatteH / na ca sazaGkhacakra ityAdau yatra saMbandhaH saMyogarUpastatrAdyasya, yatra ca saMbandhAntaraM tatra tRtIyasyAvakAza iti vAcyam / saMyogasyaiva pRthakkAre bIjAbhAvAt / na ca yatra saMyogaH zabdopAttastatra sa eva niyAmakaH, yatra tu saMbandhimAtraM na tu saMbandhastatra sAhacaryam, ata eva sazaGkhacakra iti saMyogasya, rAmalakSmaNAviti ca sAhacaryasyodAharaNamiti vAcyam / salakSmaNo rAmo vilakSmaNo rAma ityatra saMyogavibhAgayorguNayorapratItyA sAhacaryodAharaNatAyAM prasaktAyAM sazaGkhacakra ityAderapi tadudAharaNatAyA evaucityAditi cet / ucyate--- saMyogazabdasya saMbandhasAmAnyaparatayA yatra zabdopAttaM prasiddhaM saMbandhasAmAnyaM zaktiniyAmakaM tadAdyasya yatra tu dvandvAdigataH saMbandhyeva kevalastadA tatsAhacaryasyodAharaNamiti prAcAmAzayAt / itthaM ca sagANDivo'rjunaH iti saMyogasya, gANDivArjunAviti sAhacaryasyodAharaNam / virodhitA prasiddhaM vairam | sahAnavasthAnaM ca // tatrAdyasya 'rAmArjunau' ityudAharaNaM prAJca vadanti / yattvappayyadIkSito vRttivArtike prAcAmudAharaNaM nirAkurvannAha - 'rAmArjunapadayorvadhyaghA - takabhAvavirodhAdbhArgavakArtavIryayorabhidhA niyamyata' iti, tadayuktam / rAmapadasyAbhidhAniyamane sati tadvirodhapratisaMdhAnenArjunapadasya kArtavIrye'bhidhAniyamanam tasmiMzca sati tadvirodhapratisaMdhAnena rAmapadasyetyanyonyAzrayApatte / tasmAdanyatarapadasya vyavasthitArthatva eMva smRtatadvirodhapratisaMdhAnAnnAnArtha " neti / yatra sazaGkhacakra ityAdAvityanvayaH / Adyasya saMyogasya / yatra ca rAmalakSmaNAvityAdau / saMbandhAntaramekajanakajanyatvAdirUpam / tRtIyasya sAhacaryasya / saMbandhimAtraM zabdopAttamityanuSajyate / mAtrapadavyavacchedyamAha- - na tviti / guNayorapratItyeti / asaMbhavAditi bhAvaH / kiM tu sAhityatadabhAvayoH pratItyeti zeSaH / Adyasya saMyogasya / saMbandhyeveti / dvandvAdighaTakaH kevalaH saMbandhyeva tathA prasiddhaH zabdopAtta ityarthaH / bhAveti / bhAvarUpavirodhAdityarthaH / tatparazurAmetyarthaH / tasmiMzca sati kArtavIrye'bhidhAniyamane sati / tatkArtavIryetyarthaH / rAmapadasya parazurAme'bhidhAniyamanamiti zeSaH / vyavasthiteti / nizcitetyarthaH / niyAmakatvasyetyasyodAharaNamityatrAnvayaH / evaM sthite'pi
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 121 padasyAbhidhAniyamanamiti rAmarAvaNayorityudAharaNaM bhavitumarhati' iti / tatra tAvadrAmarAvaNayoriti vyavasthitArthAnyatarapadakamudAharaNaM virodhitAyA niyAmakatvasya na yuktam / rAmalakSmaNayorityatrevAtrApi sAhacaryasyaiva niyAmakatvAt / na ca lakSmaNasAhacarya rAmasya prasiddham, na tu rAvaNasAhacaryamiti vAcyam / prasiddhatatsaMbandhakasyaiva tattAhacaryapadArthatvAt / pitRbhrAtRjAyApatyabhRtyanagarINAM saMbandhasyeva ripoH saMbandhasyApi lokaprasiddhatvAt / evaM sthite'pi virodhitAyAH pRthaggaNane mitratvAderapi tathA gaNanApatteH / tasmAtprAcInodAharaNamiva tvaduktamudAharaNamapyazuddhameva / 'anyatarapadasya vyavasthitArthatva eva' ityAdyapyasaMgatameva / harinAgasyetyAdAvubhayoravyavasthitArthatve'pyekavadbhAvAbhivyaktena virodhena dharmivizeSAvizeSitenApi yugapaddharmivizeSadvaye'bhidhAyA niyantuM zakyatvAt / yadapi 'rAmArjunagatistayoriti zabdAntarasaMnidherudAharaNam' iti sa evAha / tadapyasat / tvayA nirUpite zabdAntarasaMnidherudAharaNe 'niSadhaM pazya bhUbhRtam', 'nAgo dAnena rAjate', ityatra cAbhidhAyA niyataviSayatAM vinAnvayasyaivAnupapattyA, prakRte ca 'rAmArjuna gatistayo' rityatrArthAntaraviSayatve'pyanvayAnupapatterabhAvAnmahati vailakSaNye zabdAntarasaMnidhyudAharaNatvAyogAt / evamapi kAvyaprakAzagatasya 'rAmArjunagatistayo' riti virodhitodAharaNasyAsaMgatiH sthitaiveti cet / na / tayoH kayozcitprasiddhavirodhayo rAmArjunagatI rAmArjunasadRzI gatirAcaraNamiti tadarthavarNane virodhena prastAvavazAtpratItena yugapadbhArgavakArtavIryayo rAmArjunazabdAbhidhAyA niyamanasyopapatteH / na ca sAhacaryasya niyAmakatvasaMbhave'pi / tathA pRthak / tvaduktamappayyadIkSitoktam / tatsi - ddhAntaM khaNDayati -- anyatareti / harIti / 'yeSAM ca virodhaH zAzvatikaH' iti samAhAraikavadbhAvaH / ata evAha - ekavadbhAveti / sa evAppayyadIkSita eva / bhUbhRtamityatreti / niSadhapadasAMnidhyAdbhUbhRtpadasya rAjJi, dAnapadasAMnidhyAnnAgapadasya gaje'bhidhAniyamanam / arthAntaraviSayatve'pIti / rAmArjunavatparAkramazAlilamityAdyarthAntaram / evamapi dIkSitotasAMgatye'pi / sthitaiveti / dIkSitodbhAvitAnyonyAzrayasyAnuddhArAditi bhAvaH / tadartheti / udAharaNArthetyarthaH / prastAvaH prakaraNam / yugapaditi / tathA ca nAnyonyAzraya iti bhAvaH / niyamaneti / tanniyamAzrayasya 11 rasa0
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kaavymaalaa| prakaraNAdavizeSaH / virodhasya prakrAntatve'pi bhArgavakArtavIryayoH zaktiniyamAdhikaraNayoraprakrAntatvAt / sahAnavasthAnalakSaNA virodhitA tu chAyAtapAvityAdau bodhyaa| arthaH prayojanaM caturthyAdyabhidheyam // yathA--'sthANuM bhaja bhavacchide' ityAdau bhavacchedanAdi sthANupadasya bhave / nanvarthasya liGgAtko bhedaH / na ca liGgamananyasAdhAraNastaddharmaH, arthastu tadbhajanAdeH kAryam, na tu tadgato dharma iti sphuTa eva bheda iti vAcyam / bhavacchedajanakabhajanakarmatvasya kASThAvRttibhavadharmatvAditi cet / atrAhuH-uktasya viziSTadharmasya zAbdabodhottarabhAvimAnasabodhaviSayatvena prakRtazAbdabodhAviSayatvAlliGgato vailakSaNyopapattiriti / liGgaM tvekapadArthaH kopAdiH / ananvita eva yaH padArthAntareNa prakRtazakyadharmatAM zakyAntaravyAvRttatAM ca bhajate / uktadharmastu na tathetyapi kecit / prakaraNaM vaktRzrotabuddhisthatA // yathA--rAjAnaM saMbodhya kenacidbhatyenokte 'sarva jAnAti devaH' iti vAkye devapadasya yuSmadarthe / liGgaM nAnArthapadazakyAntarAvRttirekazakyagataH sAkSAcchabdavedyo dhrmH|| ___ yathA-'kupito makaradhvajaH' ityatra kopo makaradhvajapadasya / prakrAntatve eva prakaraNasya niyAmakalamiti bhAvaH / dvitIyavirodhitodAharaNamAha-saheti / AdinA tumunAdiparigrahaH / chedanAdItyasya prayojanamiti zeSaH / bhave / abhidhAniyAmakamiti shessH| atra tacchabdAH zivaparAH / kASThAvRttItyanenAnanyasAdhAraNalaM sUcitam / uktasya bhavacchedajanakabhajanakarmavasya / zAbdeti / bhavacchedaphalakacaitrAbhinnakartRkasthANukarmakabhajanamityasyaiva zAbdabodhatvAditi bhAvaH / prAcInAzayasUcakaM matAntaramAha-liGgaM tviti / ekapadArtha ityasya vivaraNaM padArthAntareNAnanvita eveti / evaM cAsamastAkhaNDaikapadArthe liGgamiti phalitam / bhavacchedanAdikaM ca bhajanAdirUpabhinnapadArthAnvitameva bhavadharma iti bhAvaH / kopAdiriti / kupito makaradhvaja ityAdau / ukteti / bhavacchedajanakabhajanakarmavarUpastu bhajanAdirUpabhinnapadArthAnvita eva bhavadharmo nAnanvita ityarthaH / atrAruciH sphuTIbhaviSyatyanupadameva / yuSmadarthe / zakti
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / zabdasyAnyasya saMnidhirnAnArthapadaikArthamAtra saMsargyarthAntaravAcakapadasamabhivyAhAraH || 123 yathA-- 'kareNa rAjate nAgaH' ityatra karapadasya nAgapadamAdAya, nAgapadasya ca karapadamAdAya zuNDAyAM gaje ca / na cAtraikazabdazaktiniyamana - maparazabdazaktiniyamo'pekSate, yenAnyonyAzrayaH syAt / kiMtu karanAgazabdayorarthAntaragrahaNe'nvayApattyA yugapadeva zaktirniyamyate / devasya purArAteriti prAcAmudAharaNe suratvabhUpatvAbhyAM devapadAnnagarAritvAsuravizeghAritvAbhyAM purArAlipadAccopasthiterubhayorapi nAnArthatvAdarthAntarakhIkAre'pyanvayopapattezca kathaM zakterniyamaH syAt / na ca purArAtipadaM yogarUDham / tathA ca rUDheyoMgApahAritayA zivatvenaiva tasya bodhakatvAddevapadazaktiniyAmakateti vAcyam / purArAtipadasya rUDhau mAnAbhAvAt / atha 'devasya tripurArAteH' iti pAThastathApi padAntaropasthApitasya tripurAsuravairitvasya liGgatayA liGgodAharaNatvamevAsya syAt / na tu zabdAntarasaMnidhyudAharaNatvamiti vadanti / tatraikapadArthaH kopAdiH padArthAntareNAnanvita eva yaH prakRtazakyadharmatAm, zakyAntaravyAvRttatAM ca bhajate sa liGgapadenAtrokta iti prAcAmAzaye tu noktadoSaH / yattu zabdasyAvyabhicaritasya saMnidhiH sAmAnAdhikaraNyam' iti kAvyaprakAzaTIkAkArairuktam / 'tattu kareNa rAjate nAgaH ' ityAdAvavyApanAttanniyAmakAntarasya gaveSaNe gauravAt, 'kupito makaradhvajaH ' iti tanmUlo liGgodAharaNe'tivyApanAccopekSyam / * niyamanamiti zeSaH / evamagre sarvatra / na ceti / nahItyarthaH / arthAntareti / hastasapaityarthaH / prAcoktaM khaNDayati - devasyetyAdi / vadantItyantena / arthAntareti / bhUpanagarAdirUpetyarthaH / tasya purArAtipadasya / deveti / puretyAdiH / padAntareti / tripurArAteritItyarthaH / asya devasya tripurArAterityasya / vadantIti sUcitAmaruci - mAha - tatreti / 'devasya tripurArAteH' iti pAThe ityarthaH / prakRte ca vairitvaM tripurAsurAnvitameva zakyAntaravyAvRttamato na doSa iti bhAvaH / vastutastu tripurArAvipadasya yogarUDhatvena rUDhyarthAnvitatripurAsuravairitvasya tatpIDyamAnabhUbhRtkhapi sattvena zakyAntaravyAvRttatvAbhAvAcca / evaM caikapadArtha ityasya yathAzrutatvamevAstviti bodhyam / noktadoSa iti / zabdAntarasaMnidhyudAharaNatvAbhAvarUpadoSo netyarthaH / avyabhicaritasyArthAntarAna
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kaavymaal| sAmAyaM kaarnntaa|| ___ yathA-'madhunA mattaH kokilaH' ityatra kokilamadajanakatA madhuzabdasya vasante / atra kokilamAdane madhoreva zaktirna tu madhunaH / mAdakatvaM madhunyapIti na liGgamiti vadanti / tatra sAmarthya liGgAntargatameva kuto na syAt , iti zaGkAyAH kathametaduttaraM saMgacchate / na ca mAdanasAmarthyasya surAvRttitayA nAsAdhAraNadharmatArUpaM liGgatvamiti vAcyam / mAdanasAmarthyasya surAvRttitve'pi kokilamAdanasamarthasya vasantAsAdhAraNatayA liGgasya duritvAt / na ca prANimAtramAdanasAmarthyasya madhunaH kokilamAdanasAmarthyamapyastIti vAcyam / evaM sati sAmarthyasya vAcakatAniyAmakatvamasaMgataM syAt / na tu madhuna iti khoktivirodhazca bhavet / prasiddhyAaye punarliGgatvamapracyutam / zAbdatvAzAbdatvAbhyAmekAnekapadArthatvAbhyAM vA vizeSastu syAt / ' aucitI yogytaa|| . yathA-'pAtu vo dayitAmukham' ityatra dayitAmukhakartRkarakSaNakarmatvAkSiptakAmArtAnAM saMbodhyapuruSANAM trANaM hi tasyAH sAMmukhyenaiva bhavati / na tu mukhamAtreNa / vaimukhye tena trANAyogAt / atastrANArhatvaM vadanasAMmukhyobhayapratyAyakasya mukhazabdasya / dezo ngraadiH|| yathA-'bhAtyatra paramezvaraH' ityAdau paramezvarAdizabdasya rAjAdau / tasya nagarAdisaMbandhatadabhAvayoH saMbhavenAbhAvavyAvRttyarthamadhikaraNakIrtanasya tyAyakasya / gaveSaNe'nveSaNe / tanmUlokte prakAzakArokte / madhuno madyasya / vadantIti sUcitAmarucimAha-tatreti / madhunetyudAharaNaviSayabhUtamityarthaH / mAdane karaNe lyuTa / vAcakateti / zaktItyarthaH / asAdhAraNatvAbhAvAditi bhAvaH / iSTApattAvAha-na tviti / apracyutamiti / kokilamAdanasAmarthyasya vasanta eva prasiddheriti bhAvaH / zAbdatvAzAbdatvAbhyAmiti / madhukaraNakamadAzrayaH kokila iti hi tatra bodhaH zAbdaH / kupito makaradhvaja ityatra tu kopAzrayAbhinnaH ityeva tatheti bhAvaH / evaM medasya prAganukkalAttatrApi kopasAdhanollekhasya suvacalAcAha-ekAneketi / AkSipteti / vizeSarUpeNAkSiptyarthaH / sAMmukhyena saMmukhalena / tena mukhena / taduktIti /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| sArthakyAt / paramAtmanastu sarvagatasya vyAvAbhAvAttaduktivaiyarthyApatteH / evaM 'vaikuNThe harirvasati' ityatrApi bodhyam / ekatrArthAntaropagrahe'dhikaraNoktivaiyarthyam , aparatra tu tadadhikaraNatvAprasiddhiriti vizeSaH / kAlo divsaadiH|| 'citrabhAnurdine bhAti' ityAdau citrabhAnvAdipadAnAM sUryAdiSu / evaM 'cAturmAsye hariH zete' ityasya / vyaktiH strIpuMnapuMsakaliGgAni // yathA-'mitro bhAti', 'mitraM bhAti' ityatra mitrazabdasya punapuMsake suhRtsUryayoH / evaM 'namo bhAti', 'nabhA bhAti' ityatrApi / khara udaattaadiH|| yathA-'indrazatruH' ityatra samAsAntodAttatvamindrazatruzabdasyendrasya zatrau / pUrvapadaprakRtivaraprAptamAyudAttatvaM vindrazatruke / AdinAbhinayAdiparigrahaH / yathA-'edahamettatthaNiA' ityAdau / ihArthasAmocitInAmudAharaNeSu caturthyAyaistRtIyAdhairarthasAmarthyena ca bodhyamAnakAryakAraNabhAva eva niyAmakaH / na tu vastvantaram / bodhakavaicitryAcca niyAmakasya vaicitryeNoktiH prAcAm / vastutastu saMyogAdInAmarthAntarasAdhAraNatve nAnArthazabdasyArthavizeSe zakteH saMkoca eva na saMbhavati / niyAmakAnAmasaMkucitatvAt / atha prasiddhatvAdinA teSAmasAdhAraNatAbuddhirya adhikaraNoktItyarthaH / ekatra Adye / arthAntareti / paramAtmavAnarAdAvityarthaH / AdibhyAM rAtrivayAdiparigrahaH / zete ityasyetyatrApi bodhyamiti zeSaH / punapuMsake punapuMsakale / suhRtsUryayoriti / sUryasuhRdoriti kramo bodhyaH / pATha eva vettham / nabhAH zrAvaNaH / edaheti / 'e|hmetttthnni A edahamettehiM acchivattehiM / eihamettAvatthA eihamettehiM diaehiM // ' 'etAvanmAtrastanikA etaavnmaatrairkssiptraiH| etA. vanmAtrAvasthA etAvanmAtrairdivasaiH // ' [iti cchAyA / ] arthasAmarthena arthyogytyaa| yathAsaMkhyamanvayaH / bodhakavaicitrye'pi padArthayoryaH kAryakAraNabhAvastadbodhaketyarthaH / niyAmakasya arthAdeH / vaicitryeNa bhedena / prAcAmiti sUcitAmarucimAha-vastutastviti / sAdhAraNatve satIti zeSaH / khArasikavAbhAvAdAha-yathAkathaMciditi / prAguktarItyArthAdInAmasaMgrahAdAha-prAyaza iti / teSAmapyantarbhAvasaMbhavA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kaavymaalaa| thAkathaMcidupapAdyate, tadA prAyazo liGgabheda eva / etena tu sarvathaiva tataH khatantra iti bodhyam / tatra zabdazaktimUlAlaMkArasya dhvaniryathA 'karatalanirgaladaviraladAnajalollAsitAvanIvalayaH / dhanadAgramahitamUrtiyatitarAM sArvabhaumo'yam // ' atra rAjaprakaraNe karadAnasArvabhaumazabdAnAM zaktau saMkocitAyAmapi tanmUlakena dhvananena pratIyamAnasyArthAntarasyAprastutasyAbhidhAnaM mA bhUditi prakRtAprakRtayorupamAnopameyabhAvaH pradhAnavAkyArthatayA kalpyata ityupamAlaMkAradhvaniH / atha zliSTavizeSaNAyAM samAsoktau vyaGgyasyApyaprakRtavyavahArasya prakRtadharmiNyAropyamANasya prakRtopaskArakatayA yathA guNIbhUtavyaGgyatvamevamihApyucitam / na copamA prakRtArthopaskArikA na bhavatIti zakyaM vaditum / 'ullAsya kAlakaravAlamahAmbuvAham', 'bhadrAtmano duradhirohatanoH' ityAdau prAcInAnAM padye 'karatala-' ityAdi prAgudAhRtapadye ca vyaGgayopamayA prakRtasya rAjJaH prakarSasya sakalAnubhavasiddhatvAt / anubhavApalApe tu samAsoktAvapyaprakRtavyavahArasya prakRtopaskArakatvaM neti suvacatvAt / nanu samAsoktAvatra cAsti vizeSaH / yattatra vyavahAriNo nAnArthazabdAnupasthApyatvam , iha tu tadupasthApyatvam , iti cet , kiM cAto nahi vyavahAriNo nAnArthazabdopasthApyatAmAtreNAprakRtadharminirU dAha-sarvathaiveti / tataH liGgAt / tatra trayodazamedAnAM madhye / alaMkArasyetyasyopametyAdiH / aviraleti / saMtatetyarthaH / avanIvalayaH bhUmaNDalaH / dhanadAnAmagre AdI mahitA pUjitA mUrtiryasya saH / atreti / hastavitaraNadAtRjanabhUpeSviti bhAvaH / tanmUlakena zabdazaktimUlakena / arthAntareti / indravRttAntetyarthaH / SaSThyarthe bahuvrIhidvayam / karatalamairAvatazuNDAgaNDasthalam / dhanadaH kuberaH / aprastutasyAsaMba. ddhasya / zliSTeti / 'ayamaindrImukhaM pazya' ityAdau / vyavahArasya mukhacumbanAdirUpasya / Aropyeti / anyathA asaMbaddhAbhidhAnaM syAditi bhAvaH / ihApi karatalelyAdAvapi / tathA ca madhyamakAvyatvam , nottamakAvyavamiti bhAvaH / vyaGgyopamayeti / vyaGgyarUpo. pamayetyarthaH / samAsoktAvapi uktarUpAyAm / atra ca karatalelyAdau / evamagre'pi / vyavahAriNo jArAdeH / tadupeti / sArvabhaumeti nAnArthapadopetyarthaH / khabhAvasunda
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 127 pitAyA upamAyAH prakRtadharmyupakArakatvaM vAryate / yena guNIbhUtavyaiyatvaM na syAt / na cAtropamAdInAmalaMkArANAM khabhAvataH sundaratvAtkAvyapravRttyuddezyatayA ca vastumAtre guNIbhAvo na saMbhavati / yathA vastumAtreNAbhivyaktAnAmalaMkArANAm / tulyanyAyatvAt / aprakRtavyavahArasya tu samAsoktyavayavasya niralaMkAratayA vastunyupaskArakatvaM samAsoktAvaviruddhamiti vAcyam / evamapi 'bAdhe'dRDhe'nyasAmyAkiM dRDhe'nyadapi bAdhyatAm' iti nyAyenoktayukteH zithilatvAt , aparAGgatAyA durapahnavatvAt / athocyate-upamAnamupameyaM sAdhAraNo dharma iti jhupamAzarIraghaTakam / na tu tataH pRthagbhUtam / tairvinA tasyA aniSpatteH / itthaM copameyasya sAhazyAMzenopaskAre'pyupamAyA nAparAGgatvam / upameyasyAparatvAbhAvAt / yathA samAsoktAvaprakRtavyavahAreNa prakRtasyopaskaraNe'pi na samAsoktaraparAGgatvam / prakRtAprakRtaghaTitatvAt / evamihApi syAditi / tathApi samAsokterivAsyApi prabhedasya guNIbhUtavyaGgayatvApatteH, asyaiva vA samAso rasyApi zRGgArAdeH kvacidguNabhAvadarzanAdAha-kAvyapravRttyuddezyatayA ceti / anyathA nAnArthazabdaghaTitakAvyakaraNarUpakaviprayAsAnarthakyApattiriti bhAvaH / vastumAtre prakRtArthe / yathA vastumAtreti / 'vIrarudrabhaTAndRSTvA jayalakSmIsamAvRtAn / raNe karSanyarivadhUkezastei kaNTakidrumAH // ' ityAdAviti bhAvaH / tulyeti / uktahetostulyavAdityarthaH / analaMkAratve'vayavalaM hetuH / adRDhe iti cchedaH / sAdRzyAMzena tadrUpopamAGge. nopamAnena / uktamevArtha vizadayati-yatheti / guNIbhUtavyaGgyatvApatteriti / ayaM bhAvaH-viziSTasyopamAzarIratve'pi upameyAMzasya na vyaGgyatvam / zaktyaiva tallAbhAt / evaM ca taddhaTakavyaGgyAMzasya tadaghaTakavAcyAdanatizAyitvena guNIbhUtavyaGgyatvaM durvAramiti / atra vadanti-alaMkArANAmuddIpanavidhayA rasAdhupayogitvenAlambanopekSayoddIpane'dhikacamatkAritvasya sarvAnubhavasiddhatayA karataletipadavAcyAlambanavibhAvApekSayAtizAyitvAvanitvamavyAhatameva / rasAdyapekSayA guNIbhUtavyaGgyatvaM viSTameva / samAsoktau tu 'Agatya saMprati viyogavisaMSThulAGgIm' iti sakhIzikSAvAkye'prakRtanAyakavRttAntAdhyAropaM vinA tadanupapatterguNIbhUtavyaGgyatvaM spaSTameva / yatra tu tasyApi rasAdhupaskArakatayA vAcyAdatizayitatvaM prAguktarItyA tatrAstu nAma dhvanitvaM tasyAH / na caivamapyupamAkRtotkarSamAdAyAstu dhvanitvam , alaMkAradhvaniriti tu kathamiti vAcyam / alaMkArakRtotkarSadhvanAvevAlaMkAradhvaniriti vyavahArAditi vinigamanAvirahAt / asyaiva veti / prabhedasyaive
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kAvyamAlA | terapi dhvanivyapadezyatvApatteH / anyacca -- zleSe hi zleSabhittikama maidAdhyavasAnaM dvayorarthayoriti sakalAlaMkArikanibaddham, anubhavasiddhaM ca / tatra mUlAnveSaNe vidhIyamAne ekapadopAttatvAnna zakyate mUlamanyannirvaktum / ekapadopAtto hyaneko'pyartho'bhinnatayaiva bhAsate / itthaM ca 'ullAsya kAlakaravAla-' ityAdAvapyekapadopAttatayA dvayorarthayorabhedAdhyavasAnasya yuktatvenAbhedasyaiva vyaGgyatvamucitam, nopamAyAH / zleSe dvayorarthayorvAcyatvam, ekakAlatvaM ca / iha tvekasya vAcyatvam, aparasya vyaGgyatvam, bhinnakAlatvaM ceti / etAvanmAtreNaivaikapadopAttatvaprayuktama bhedAdhyavasAnaM na zakyaM tyaktam / vyaGgyatAyA bhinnakAlatvasya cAbhedapratipattAvabAdhakatvAt / etena 'rUpakasyopamAjJAnAdhInajJAnatvena prathamopasthitatayA tasyA eva saMbandhatvaM kalpyam' iti kAvyaprakAzaTIkAkArairuktaM nAtIva zraddheyamiti / prakRtamanusarAmaH / 1 evamalaMkArAntaramapi zabdazaktimUlAnuraNanasya viSayaH / yathA yamunAvarNane - 'ravikulaprItimAvahantI naravikulaprItimAvahati / avAritapravAhA suvAritapravAhA / ' iha narANAM vInAM ca kulasya prItimAvahatIti prakRte'rthe siddhe ravikulaprItiM nAvahatIti dvitIyo'prakRto'rthaH virodhazca / evamanyatrApi / yadi tu ravikulaprItimAvahantyapi na ravikulaprItimAvahati / avAritapravAhApi suvAritapravAhA ityapirantarbhAvyate tadA virodhAMzasyApinoktatvAdvitIyArthasya ca tadAkSiptatvAnna dhvanitvam / nipAtAnAM dyota - katAnaye'pi sphuTadyotitasya tadAkSiptasya ca vAcyakalpatvAnna tathAtvam / tyarthaH / prAcoktamupamAlaMkAradhvanyudAharaNaM khaNDayati - anyacceti / kiM cetyarthaH / zleSa - bhittikaM tanmUlakam / vidhIyamAna iti / kriyamANa ityarthaH / ekapadopAttatvAdanyadityanvayaH / iha tu 'ullAsya - ' ityAdau tu / itiH pUrvagranthasamAptau / alaMkArAntaramiti / upamAtiriktamapItyarthaH / ravIti / sUryavaMzaprItiM manuSyapakSyubhayasamUhaprItiM ca / avArIti / apratibaddhapravAhA / zobhanaM vArjalaM tatsaMjAtaM yasya tAdRzaH pravAho yasyAH sA / virodhazceti / alaMkAro dhvanyata iti zeSaH / dvitIyArthasya cAprakRtArthasya ca / tadeti / apibodhyavirodhetyarthaH / nanu nipAtAnAM dyotakatvenoktatvAbhAvAddhanitvamevAta Aha-nipAtAnAmiti / tathA ca dyotakatvaM vilakSaNamiti bhAvaH / na tathAtvaM na dhvanitvam / prAcInodAharaNe zaGkate --nanviti /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| nanu 'mRNAlavalayAdi davadahanarAziH' ityatra virodhAbhAsasya kathaM vAcyAlaMkAratvam / virodhAMzasya zabdavAcyatAviraheNa vyaGgyatAyA evAbhyupagantavyatvAt / na ca virodhaviziSTAbhedasya saMsargatvAdvAcyArthabodhaviSayatayA virodhasya vAcyatvamiti vAcyam / virodhAbhedayoH parasparaviruddhatvenaikakAlA: vacchedenaikasaMsargatvasyAnupapatteH / nAnArthayorabhedasyaiva saMsargatayA virodhasyApi saMsargatve mAnAbhAvAcca / paryante davadahanarAzipadasya sadRzalAkSaNikatayA virodhAMzasya tirodhAnAcca / maivam / uktapadyasya virodhodAharaNatAmAtre tAtparyAt / vyaGgyatve'pi tathAtvasyAnapAyAt / vAcyavirodhodAharaNatAyAM tvapirantarbhAvyaH / kecitta'virodhAMzasya vyaGgyatve'pi virodhidvayasya vAcyatAmAtreNa virodhAbhAsasya vaacyaalNkaarvypdeshoppttiH| itthameva cAMzAntarasya vyaGgyatve'pyekAMzamAdAya samAsoktyAdInAmapi vAcyAlaMkAravyapadezaH' ityaahuH| yathA vA_ 'kRSNapakSAdhikaruciH sadAsaMpUrNamaNDalaH / bhUyo'yaM niSkalaGkAtmA modate vasudhAtale // ' atra bhagavatpakSAdhikaprItyAdilakSaNe prakRtabhUpopayogitvAtprakRte'rthe zaktyA pratItipathamavatIrNe dvitIyo'rtho'prakRto vaidhAtmA tatprayukto vyatirekazca / na cAtra vyatirekasya kavigatarAjaviSayakaratibhAvotkarSakatayA guNIbhUtasya kathaM dhvanivyapadezahetutvam , pradhAnasyaiva dhvanivyapadezahetutvAditi vA nanu tAdAtmyavadupapattiH syAdata Aha-nAnArthayoriti / saMsargale tadghaTakale / tAdAtmyasya saMsargavaM tu tatrAntare prasiddhamiti bhAvaH / nanu pratItyanyathAnupapattireva mAnamata Aha-paryanta iti / paryavasAna ityarthaH / mAtrapadena vAcyatvanirAsaH / antarbhAvyaH mRNAletyAdau / zabdazaktimUlAlaMkArAntaradhvanimudAharati-yathA veti / bhagavatpakSe'dhikA prItiyesya / sadbhirA samantAtparipUrNa maNDalaM yasya / niSkalaGkaH pavitra AtmA yasya so'yaM bhUpo bhuvi modata iti prakRto'rthaH / kRSNapakSe'sitapakSe'dhikaruciH / sadA sarvakAle saMpUrNamaNDalaH / niSkalaGkaH kalaGkazUnya AtmA yasya so'yaM bhuvi modata iti candravaidhAtmA prakRto'rthaH / yadvA kRSNapakSe pApakarmaNyadhikaruciH / sadA saM (1) yathA tathA pUrNa maNDalaM yasya / niSkalako'yantakalaGka AtmA yasya so'yamityaprakRto'rthaH / tatpreti / aprakRtArthaprayuktavyatirekAlaMkAra ityarthaH / vyajyata iti
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 kaavymaalaa| cyam / udAsIne vaktari tattvArthakathanaparasyAsya padyasya vaktagatarativyaJjakatvAsaMgataH, guNIbhUtasyArthasya vAcyArthApekSayA pradhAnatayA dhvanivyapadezahetutAyAH prAcInaiH svIkArAcca / anyathA 'nirupAdAnasaMbhAramabhittAveva tanvate / jagacitraM namastasmai kalAzlAghyAya zUline / ' ityatra vyatirekadhvanitvaM tairuktamasaMgataM syAt / vyatirekasya bhagavadviSayakaratibhAvAGgatAyA anubhavasiddhatvAt / zabdazaktimUlavastudhvaniryathA- . 'rAjJo matpratikUlAnme mahadbhayamupasthitam / bAle vAraya pAnthasya vAsadAnavidhAnataH // - atropabhogaM dehIti vastu rAjapadazaktimUlAnuraNanaviSayaH / rAjapadAcandropasthitAveva candrajanitabhayavAraNakAraNatvenopabhogasyAbhivyakteH / na cAtra nRpacandrayorupamAnopameyabhAvaH, bhedApoharUpaM rUpakaM vA tathAstviti vAcyam / iha nRparUpasyArthasya candrarUpArthagopanamAtrArthamupAttatvena yugapadullasitopamAnopameyakayorupamArUpakayostAtparyaviSayatAyA ayogAt / na cAsaMsRSTArthadvayabodhane vAkyabheda iti vAcyam / tulyakakSatayA dvayorasaMsRSTayorarthayoH pratipipAdayiSitatva eva tasyAbhyupagamAt / iha tvAcchAdakapratItisamaye AcchAdyApratItiH, AcchAdyapratItau cAcchAdakanyagbhAva eveti nAsti tulyakakSatA / zeSaH / udAsIne / ratiroSobhayAnAviSTe satIti zeSaH / anyathA tathAnaGgIkAre / nirupeti / upAdAnasaMbhAra upakaraNasamUhastUlikAdikaM tadahitaM yathA syAttathA / abhittAveva zUnya eva citraM nAnAkAraM jagattanvate tasmai anirvacanIyakharUpAya, kalA candrasya SoDazo bhAgastena zlAghyAya zUline mahAdevAya namaH / pakSe citramAlekhyam / kalA AlekhyakriyA kauzalaM ca / taiH prAcInaH / rAjJa iti / he bAle, vaM matpratikUlAdAjJaH sakAzAdupasthitaM mahatpAnthasya mama bhayaM vAsadAnavidhAnato vaaryetynvyH| vAsazca dAnaM cetyarthaH / medaapoheti| amedetyarthaH / tathAstu anuraNanaviSayo'stu / tathA ca tAdRzAlaMkAradhvanerevodAharaNam , na vastuvaneriti bhAvaH / yugapadullasite upamAnopameye yayostayorityarthaH / tasya vAkyabhedasya / AcchAdaketi / nRparUpArthetyarthaH / AcchAyeti / candrarUpArthetyarthaH / zaktiniyameneti bhAvaH / atra bAle iti padena vyaGgyasya vAcyAdupamAnatAkara
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| kAvyaprakAze tu--'zanirazanizca tamuccaiH' ityAdikamudAhRtya 'atra viruddhau dvAvapi tvadanuvartanArthamekaM kArya kuruta iti dhvanyata' ityuktam / tacca 'dvau zanyazanI udArAnudArau caikaM kArya hananaM bhAnaM ca' iti vyAkhyAtRbhirvyAkhyAtam / tatra zanyazanyorhananakriyAkartRtvAnvaye'pyudArAnudArayo nakartRtatpadArthavizeSaNayostatprakAravizeSaNayorvA sAkSAddhAnakartRtvAnvayAbhAvAtkathamekakAryakAritvaM saMgataM syAt / ato viruddhau dvAvityAdi prathamAIviSayam / dvitIyArdhe tu virodhAbhAsa eva / kartaryabhedenAnvayamAtreNa kuruta ityasyopapattizcet , astu / dvitIyArdhe'pi viruddhau dvAvityAdi vastu vyaGgyam / paraM tvardhadvaye'pi virodhAbhAsAlaMkArazabalitameva / zatruviruddhasya zatrutvAsaMbhavAdekasya zanyazanikartRkahananakarmatvAyogenAdyArthe, udAratvAnudAratvayorekAdhikaraNavRttitvAyogAdvitIyAdhaM ca virodhasya sphuTatvAt / arthazaktimUlAnuraNanaM yathA 'guJjanti maJju parito gatvA dhAvanti saMmukham / Avartante vivartante sarasISu madhuvratAH // ' atra madhuvratakartRkama guJjanAyairvastubhiH kavikalpitatvaviraheNa khataH NAdayogyametat / zaniriti / zanirgrahaH, azanivajraM ca / punastvarthe / udAra udbhaTaH / anudAra anugatadAraH / nRpadattaizvaryeNApravAsAt / na udAro yasmAditi vA / pakSe'zaniH zanivirodhI / no asurAdAviva virodhyarthakatvAt / anudAra udArAdanyaH / zavalitameva / uktavastuvyaGgyamityanuSaGgaH / tadalaMkArasattve hetumAha-zatruviruddhasyeti / virodhizatrovirodhyantaramitrakhAdekasya virodhidvayakartRkahananakarmakhAyogena tAdRzahananakarmavayorapi virodhAditi bhaavH| rAjJo vihatAjJakhamAdAya kopasyAtizayitatvamAdAya vA ttprihaarH| azanirityatra naJ viruddhArthaka ityuktam / na caivaM viro. dhe'sya kathaM vyaGgyatA / tanmUlahananakarmavayorvirodhasya vyaGgyalenAkSateH / tamAdAyaiva ca virodhAbhAsaH / tasyaiva samAdhAnAt / na vanayorvirodhasyAsya samAdhAnamasti / etenaikadharmigatale eva virodhasyAlaMkAratvAnnAtra virodhAlaMkAra iti parAstam / tAdRzakarmakhayorekadharmigatavasya spaSTavAt / anye tu virodhinorapyekazatrusaMbhavAnna tAdRzahananakarmavayorvirodha ityAhuH / dvitIyArdhe cAnugatadAra ityarthena tatparihAra ukta eveti dik / raNanaM yatheti / khataH saMbhavivastunA vastudhvaniryathetyarthaH / saMmukhamiti / sarasyA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| saMbhavibhirAsannasarasijotpattidhvananadvArA zaradAgamanaikaTyarUpaM vastu vyajyate / kAvyaprakAze tu-'arasasiromaNi dhuttANaM aggima-' ityAdyudAhRtya 'mamaivopabhogya iti vastu vyajyate' ityuktam / tatra kena vastunedaM vastu vyajyate / na tAvadalasaziromaNitvAdikAntavizeSaNaiH / teSAM dhAnyAdivRddhastrInirUpitatvena tavaivopabhogya ityAdirUpeNaiva vyaGgyasya vaktavyatApatteH / vizeSaNAnAM kAminInirUpitatve tu mamaivetyAdi vyaGgayAkAraH syAt / nApi pariphullavilocanatvena / tasya harSabhAvAnubhAvatvena harSavyaJjakatAyA eva kluptatvAt / madupabhogyatvaM hi harSabhAvasya vibhAvaH / nAnubhAvairbhAvo vyajyata iti tadvibhAvavyaJjanaM zakyaM vaktum / kevalasya pariphullavilocanatvasya mamaivetyAdi vyaGgyavyaJjane sAmarthyAbhAvAt / putrAgamanadhanaprAptyAdivibhAvake'pi harSabhAve pariphullavilocanatAyA anaikAntikatvAditi / satyam / 'iya bhaNimmi' ityAdyarthavazaprApitAlasazi iti bhAvaH / Asanneti / zIghrabhAvinI yA kamalAnAmutpattistayaJjanetyarthaH / ara. seti / 'alasaziromaNidhUrtAnAmagraNIH putri dhnsmRddhimyH| iti jalpitena natAGgI praphullavilocanA jAtA // ' pativarAM prati dhAtryAH prarocanoktiH pUrvArdham / uttarArdhaM tu kavivAkyam / he putri, ayaM varaH nirudyogizreSTho dhUrtazreSThaH pracuradhanasamRddhiH, iti bhASitena lajayA natAGgI kAcitkanyA harSavikasitalocanA jAtetyarthaH / atrAlasakhena nAyi. kAntarAgamanaM sUcyate / dhUrtatena rateSvanAdRtaguNatvam , dhanikalena kRpaNatayA dAtRvaM ca sUcitaM sat anyAsAmanAkarSaNIyalaM madupabhogyatvaM ca vyanakti / tadviSayakaM ca kumAryA jJAnaM praphullanayanavavattvena vastunA khahetuharSavyaJjanadvAreNa tatkAraNIbhUtaM sAmAjikeSu vyjyte| kecittu-'alasatvena dhanikavena cApravAsivam , dhUrtatvena saMbhogeSvatRptatvam, dhanikalena nAnAdhanadAtRvamapi, natAGgilena namaskAraH tena khasyApyamAninItvam , praphullanayanakhena harSaH tena mamaivopabhogyo nAvidagdhAyA iti vastuvyaJjanam' ityAhuH / teSAM vizeSaNAnAM nirUpitatvena kathitalena / evamagre'pi / parIti / asya kAminIniSThalAditi bhAvaH / sasyeti / pariphullavilocanAbasya harSAkhyavyabhicAribhAvakAryatvenetyarthaH / kAryeNa kAraNAnumAnasya prasiddhavAditi bhAvaH / vibhAvaH kAraNam / tatsattva eva harSodayAt / nahItyasya vaktuM zakyamityatrAnvayaH / tadvibhAveti / bhAvavibhAvetyarthaH / hisUcitamazakyale hetumAha-kevalasyeti / viziSTasya tattvasya siddhAnte vakSyamANavAdidaM vizeSaNam / vilocanatAyA iti / sattvena tasyA iti zeSaH / anaikAntikavAdyabhicaritavAt / iya bhaNIti / iti bhaNitenetyAdyuttarArdhasya yo'rthastaduddezena prApito
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 rasagaGgAdharaH / romaNitvAdi vizeSaNazravaNaviziSTapraphullavilocanatvena madupabhogyatvalakSaNavibhAvAbhivyaktidvArA harSabhAvo'bhivyajyate / tatra dvArIbhUtavibhAvAbhivyaktimAdAya kAvyaprakAzagranthasaMgatiH / na ca bhAvadhvaneH saMlakSyakramatvApattiH, dvArasya saMlakSyakramatvAditi vAcyam / iSTApatteH / na cApasiddhAntaH / tasya prAgevoddhArAt / 'mudrIkA rasitA sitA samazitA sphItaM nipItaM payaH svaryAtena sudhApyadhAyi katidhA rambhAdharaH khaNDitaH / tattvaM brUhi madIya jIva bhavatA bhUyo bhave zrAmyatA kRSNetyakSarayorayaM madhurimodvAraH kacillakSitaH || ' atra niSkRSTajIvasaMbodhyakaparidRzyamAnasthUladehendriyAdicetanAcetanasaMghAtAtmakAsmatpadabodhyakartRkapraznaviSayeNArthena vastunA tathAbhUtena bhaga vannAmno'nekajanmavRttAntAghyakSIkaraNakAraNayogasiddhivizeSatAdAtmyAdhyavasAyarUpAtizayoktirvyajyate / atha praznaviSayasyAtra nAnAjanmagatavRttAntarUpatayA tajjJaM pratyeva praSTumaucityenAnabhijJaM khajIvaM prati praSTumayomyatvAtpraznAnyathAnupapattyA AkSiptA vAcyasiddhyaGgatvena guNIbhUtavyaGgyarUpA vA prAguktAtizayoktiriha kathaM dhvanivyapadezahetuH syAt / itthameva ca 'tadaprAptimahAduHkha-' ityatrApyatizayokterarthApattiviSayatvaM guNIbhUta 1 yastAdRzapariphuDavilocanatvarUpo dharmastenetyarthaH / tasyaikapadAbodhyatvAdarthaMvazaprApitetyutam / vibhAveti / harSabhAva vibhAvetyarthaH / bhAvadhvane IrSa bhAvadhvaneH / dvArasya tadvinA - bhAvAbhivyaktirUpasya / tasyeti / apasiddhAntatvasyetyarthaH / tathA ca siddhAnta evAyamiti bhAvaH / mRdvIketi / svataH saMbhavivastunAlaMkAra dhvaniryathetyAdiH / mRdvIkA drAkSA / sitA khaNDazarkarA / svaryAtena svargaM prati gatena / apeH samuccayamAha - rambheti / bhUyaH punH| ayaM sAMpratamanubhUyamAnaH / niSkRSTeti / paridRzyamAnaitaccharIrAdi pRthakkRtyetyarthaH / tattvaM ca tasya bhavatA madIyetyAbhyAmAviSkRtam / arthena madhurimodgAralakSaNarUpeNa tathAbhUtena svataHsaMbhavinA / nAmna ityasya tAdAtmyAdhyavasAyetyatrAnvayaH / anekajanmasvavRttAntapratyakSIkaraNe kAraNabhUto yo yogAbhyAsajanyasiddhivizeSa ityarthaH / arthApattermAnAntaratvAbhAvAdAha - vAcyeti / taditi / 'taidaprApti mahAduHkhavilInAzeSa 1. zlokadvayaM viSNupurANe paJcamAMze trayodaze'dhyAye ( 21 / 22) vartate. udAhRtaM ca kAvyaprakAze caturthollAse. 12 rasa0
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 kAvyamAlA / vyaGgyatvaM vA yuktam / anekajanmopabhogyaduHkhasukharAzibhyAM tadaprApti - mahAduHkhataccintAvipulAhlAdayoranigaraNe'zeSapApapuNyapuJjanAzakatAyA anu papatteH / tattadduHkhasukhAnAM khakhaphalopahitapApapuNyanAzakatAyA evAnyatra klRptatvAt / nigaraNe tu tayostannAzakatAbuddhyupapattiH / na ca vastumAtrAbhivyaktasyAlaMkArasya na guNIbhUtavyaGgyatvam / 'vyajyante vastumAtreNa yadAlaMkRtayastayA / dhruvaM dhvanyaGgatA tAsAM kAvyavRttestadAzrayAt // ' iti siddhAntAditi vAcyam / bAdhake dRDhe siddhAntamAtreNAtra dhvanitvasya sthApayitumazakyatvAditi cet / satyam / yAdRzavyaGgyapratipattiM vinA yatra vAcyasya sarvathApyanupapattistatra tadvAcyasiddhyaGgam / yatra ca prakArAntareNApi tasyopapattiH zakyA kartuM na tatra tathA / anyathA hi 'niHzeSacyutacandanaM stanataTam' ityatrAdhamatvasiddhyaGgatvAddU tIramaNasya vAcyasiddhyaGgaguNIbhUtavyaGgyatvApatteH / prakRte ca bhagavannAmni yogasiddhitAdAtmyAdhyavasAyarUpAmatizayoktiM vinApi bhagavannAmoccAraNamAhAtmyaprAptasArvajJabuddhAvapi praznopapatterna guNIbhUtavyaGgyatvam / etenAsaMbandhe saMbandha - rUpAtizayoktirnAmoccAraNamAhAtmyaprabhavasArvajJAdhyavasAye'pi sthiteti sa doSastadavasya iti parAstam / bhagavannAmoccAraNasyAcintyamAhAtmyatAyAH purANaprasiddhatvAt / atha vA mAstu prAguktamudAharaNaM vastuno'laMkAravyaJjakatAyAH, idaM tu bhaviSyati-- pAtakA / taccintAvipulAhlAdakSINapuNyacayA tathA // cintayantI jagatsUtiM parabrahmasvarUpiNam / nirucchvAsatayA muktiM gatAnyA gopakanyakA // ' iti / jagatsUtiM zrIkRSNam / tatsaMbhogAprAptyA mahAduHkham / taccintayA vipulAhlAdaH / ' nAsya prANAH samutkrAmanti atraiva samavalIyante' iti zrutermokSakAle nirucchvAsatA / cayazabdArthamAha - puJjeti / svasveti / tattadduHkhasukharUpaphalajana ketyarthaH / tAsAmalaMkRtInAm / atra prakRtalakSye / tathA ca siddhAnto'nyaviSayaka iti bhAvaH / tathA vAcyasiddhyaGgam / vAcyeti / vAcyasiddhyaGgarUpaM yadguNIbhUtavyaGgyaM tattvApatterityarthaH / yathA cAtra prakArAntareNAdharmala siddhistathA spaSTamadhastAt / sArvajJeti / sarvajJatetyarthaH / sthitetIti / sarvajJatvAsaMbandhe tatkalpanAditi bhAvaH / sa doSo guNIbhUtavyaGgyatvApattirUpadoSaH / purANetyupalakSaNaM zrutyAderapi / tathA ca vastutastatsattaiva, na kalpanamiti na saMbandhAtizayoktiriti bhAvaH / abhyupetyApyAha - athaveti / anugamaH saMbandhaH / pANDubhAvaH pANDulam / upacIyate
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 135 'na manAgapi rAhuroSazaGkA na kalaGkAnugamo na pANDubhAvaH / upacIyata eva kApi zobhA parito bhAmini te mukhasya nityam // ' atra rAhuroSazaGkAbhAvAdibhirnirapekSairvastubhirvyatirekAlaMkAro vyajyate / 'nadanti madadantinaH parilasanti vAjivrajAH __paThanti birudAvalImahitamandire bandinaH / idaM tadavadhi prabho yadavadhi pravRddhA na te yugAntadahanopamA nynkonnshonndyutiH||' / atra yugAntadahanopamayA yadaiva tava kopodayastadaiva ripUNAM saMpado bhasmasAdbhaviSyantIti vastu vyajyamAnaM rAjaviSayakaratibhAve'Ggamapi vAcyApekSayA sundaratvAvanivyapadezahetuH / na ca bhassIkaraNapaTutvarUpasya sAdhAraNadharmasyopamAniSpAdakatvAyaGgyasya vAcyasidhyaGgatvaM zaGkyam / upAttazoNatvarUpasAdhAraNadharmeNApi tanniSpatteH saMbhavAt / upameyIbhUtazoNadyutigatasya bhasIkaraNapaTutvarUpasAdhAraNadharmasyopamAniSpAdakatve'pyupameyavyaGgyakopagatabhasmIkaraNapaTutvasyAtathAtvAcca / yathA vA'nirbhidya kSmAruhANAmatighanamudaraM yeSu gotrAM gateSu drApiSThavarNadaNDabhramabhRtamanaso hanta dhitsanti pAdAn / yaiH saMbhinne dalAgrapracalahimakaNe dADimIbIjabuddhyA caJcUcAJcalyamaJcanti ca zukazizavaste'zavaH pAntu bhAnoH // ' vardhate / nadantIti / khataH saMbhavyalaMkAreNa vastuno yathetyAdiH / madazabde arzaAdyac / birudAvalI stutiparamparAm / ahitamandire zatrugRhe / tadavadhi tAvatparyantam / evamagre'pi / upamayeti / vAcyayeti zeSaH / vyaGgyasyeti / taccharIraniviSTavAditi bhAvaH / tanniSpattarupamAniSpatteH / vinigamanAvirahe'pyAha-upameyIbhUteti / upamAyA vAcyatena tadavasthAyAM yadupameyaM tadgatadharmasyaiva tanniSpAdakalam / na tUpameyabhU. topamAvyaGgyarUpakopagatasya taddharmasya / tadA tsyaanupsthiteH| tathA ca yasya tanniSpAdakavaM na tasya vyaGgyatvam , yasya tattvaM na tasya tattvam / so'nupAtta ityanyat / asyodAharaNAntaramAha-yathA veti / te ravikiraNA yuSmAnpAntu / ke / yeSu tarUNAmatinibiDamantaHpradezaM vidArya bhUmiM gateSvatidIrghasuvarNadaNDasaMbandhi bhrameNa bhRtaM poSitaM mano yeSAM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 'kAvyamAlA / atra bhrAntibhRtAM tirazcAmapyevamAnandaM janayatIti jagadAnandaheturbhagavAniti vyajyate / evaMrUpAyA bhrAnterloke'pi saMbhavAtkhataHsaMbhavitvam / 'uditaM maNDalamindoruditaM sadyo viyogivargeNa / muditaM ca sakalalalanAcUDAmaNizAsanena madanena // ' atra samuccayena kriyAyaugapadyAtmanA kAryakAraNapaurvAparyaviparyayAtmikAtizayoktiH / eSu khataH saMbhavI vyaJjakaH / ' tadavadhi kuzalI purANazAstrasmRtizatacAruvicArajo vivekaH / yadavadhi na padaM dadhAti citte hariNakizoradRzo dRzorvilAsaH || atra kAminIdRgvilAse cetasi padamarpitavati vivekasya nAsti kuzalamiti vastunA dRgvilAsakartRkapadArpaNasya lokasiddhatvAbhAvAtkaviprauDhoktiniSpannatvena suniSaNNe tasminkA kuzalacarcA vivekasyeti vastu vyajyate / 'kasmai hanta phalAya sajjana guNagrAmArjane sajjasi svAtmopaskaraNAya cenmama vacaH pathyaM samAkarNaya / ye bhAvA hRdayaM haranti nitarAM zobhAbharaiH saMbhRtAstairevAsya kaleH kalevarapuSo dainaMdinaM vartanam // ' iha yadyapi ramaNIyAH padArthAH kalernityamadanIyA iti vastunA prauDhotisiddhena bhartu kAmayase cedguNaprAptau yatakheti vastu vyajyate, tathApi tasya paryAyoktAtmano vAcyApekSayA sundaratAvirahAdguNIbhUtatvameva / alaM te janAH / hantetyAzcaryam / pAdAnkiraNAndhitsanti dhartumicchanti / kiM ca zukabAlakA yaiH saMbhinne mizrite tarupatrAgraniSThacaJcalahimakaNe yA dADimIbIjasya buddhistayA cakavA cAJcalyaM grahaNArthaM vyApAramaJcanti / kurvantItyarthaH / atra bhrAntimAnalaMkAraH / navyaGgyamAha--atreti / apinA atirazcAm / uditamiti / tAdRzAlaMkAreNAlaMkArasya ythetyaadiH| tadadvadhIti / kaviprauDhoktiniSpannavastutA vastuno yathetyAdiH / tadavadhi tAvatparyantam / evamagre'pi / niSpannena vastunetyanvayaH / vyaGgyamAha - sunIti | dRgvilAse susthita ityarthaH / asyodAharaNAbhAsaM khaNDayati - kasmA iti / upaskara - NAya bhUSaNAya / bhAvAH padArthAH / vartanaM vRttiH / jIvanamiti yAvat / uttarArdhArthamAha-rameti / adanIyA bhakSaNIyAH / asya niyamena lokasiddhatvAbhAvAdAha - prauDhokkIti / kavItyAdiH / guNeti / sajjanetyAdiH / tasya vyaGgyabhUtavastunaH / paryA
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| kArA hi vAcyasaundaryasArAH prAyazaH khAntagataM pratIyamAnaM pRSThataH kurvanti / 'devAH ke pUrvadevAH samiti mama naraH santi ke vA purastA devaM jalpanti tAvatpratibhaTapRtanAvartinaH kSatravIrAH / yAvannAyAti rAjannayanaviSayatAmantakatrAsimUrte ___ mugdhAriprANadugdhAzanamasRNarucistvatkRpANo bhujaMgaH // ' atra kaviprauDhoktisiddhena rUpakeNa tvayyudyatakaravAle sati kA pareSAM jIvanasyAzeti vastu vyajyate / 'sAhaMkArasurAsurAvalikarAkRSTabhramanmandara kSubhyatkSIradhivalguvIcivalayazrIgarvasarvakaSAH / tRSNAtAmyadamandatApasakulaiH sAnandamAlokitA __ bhUmIbhUSaNa bhUSayanti bhuvanAbhogaM bhavatkIrtayaH // ' atra kIrteH sAnandAlokanena vastunA kavikalpitena dugdhabhrAntistApasagatA vyajyate / na ca sAnandAlokanasyaiva cAkSuSabhrAntirUpatayA vyaGgyavyaJjakayoraviveko vyaGgyatvAnupapattizceti vAcyam / vastuna ekatve'pi kIrtirUpavizeSyAvRttidugdhaprakArakatvAtmakabhrAntitvena sAnandAvalokanatvena ca vyaGgyavyaJjakavivekasya vyaGgyatAvacchedakarUpeNa vAcyatAyA abhAvAdyaGgyatvasya copapatteH / tathA cAhuH--'yadevocyate tadeva vyaGgyam / yathA tu vyaGgyaM na tathocyate' iti / yokteti / 'paryAyoktaM tu gamyasya vaco bhaGgyantarAzrayam / ' ityukteti bhAvaH / hi yataH / devA iti / kaviprauDhoktiniSpannAlaMkAreNa vastuno yathetyAdiH / ke iti madhyamaNinyAyenAnveti / pUrvadevA asurAH / samiti saGgrAme / mama purastAdityanvayaH / nara iti jasantam / mugdheti / mugdharUpazatrusaMbandhiprANarUpadugdhabhojanakRtasnigdhakAntirityarthaH / rUpakeNa khaDgasarparUpakeNa / sAhaMkAreti / kaviprauDhoktiniSpannavastunA alaMkArasya yathetyAdiH / vyAkhyAtamidamadhastAt / aviveko'bhedaH / idaM ca vyaGgyatvamabhyupetya vastunastadeva netyAha-vyaGgyatveti / vAcyatvAttasyeti bhAvaH / kIrtIti / yathAsaMkhyamanvayaH / upapatteriti / 'zayitA savidhe-' ityatra / 'vyaGgyatAvacchedakecchAkharUpajAtirUpa' iti pAThaH / tena rUpeNaiva manorathapadena bodhanAna pUrvagranthavirodhaH /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAyanA 138. kaavymaalaa| . 'dayite radanatviSAM miSAdayi te'mI vilasanti kesarAH / ___ api cAlakaveSadhAriNo makarandaspRhayAlavo'layaH // ' atra pUrvottarArdhavartinIbhyAmapabutibhyAM na tvaM nArI kiM tu nalinIti tRtIyApahnutiya'jyate / eSu prauDhoktiniSpanno vyaJjakaH / yadyapi zabdazaktimUlakatvamarthazaktimUlakatvaM cetyubhayamapi sakalavyajayasAdhAraNam, zabdArthayoranusaMdhAnaM vinA vyaGgyasyaivAnullAsAt , tathApi parivRttyasahiSNUnAM zabdAnAM prAcurye tatprayuktAtprAdhAnyAtsatyA apyarthazateraprAdhAnyAcca vyaGgayasya zabdazaktimUlakatvenaiva vyapadezaH / parivRttisahiSNUnAM tu prAcurye'rthazaktereva prAdhAnyAtsatyA api zabdazakteH pradhAnAnuguNyArthatayA mallaprAmAdivatpradhAnenaiva vyapadezaH / yatra tu kAvye parivRttiM sahamAnAnAmasahamAnAnAM ca zabdAnAM naikajAtIyaprAcuryam , api tu sAmyameva tatra zabdArthobhayazaktimUlakasya vyaGgayasya sthitiriti vyuttho dhvaniH / na cAyaM zabdazaktimUlakatayaivArthazaktimUlakatayaiva vA vyapadeSTuM zakyaH / vinigamakAbhAvAt / nApi zabdazaktimUlakArthazaktimUlakayoH saMkareNa gatArthayitum / vyaGgya bheda eva saMkarasyeSTeH / iha tu vyaGgyasyaikyena tasyAnutthAnAt / udAharaNam 'ramyahAsA rasollAsA rasikAliniSevitA / sarvAGgazobhAsaMbhArA padminI kasya na priyA // ' ayaM ca vAkyamAtre / padasamUhazca vAkyam / tenAsya nAnArthAnAnArtha manorathalecchAvayorghaTalakalazalavadekalAt / iha tu bhrAntilasAnandAvalokanabayo ppyavyApakabhAvena bhedAditi bodhyam / yathA tu yena rUpeNa / evamapre'pi / dayiteti / kaviprauDhoktiniSpannAlaMkAreNAlaMkArasya yathetyAdiH / pUrvottareti / lokasiddhavAbhAvena kaviprauDhoktiniSpannAbhyAmityAdiH / anusaMdhAnaM jJAnam / tatprayuktAttadasahiSNuzabdaprAcuryaprayuktAt / pradhAneti / tadupakArakatayetyarthaH / ca zabdAnAmiti nirdhAraNe sssstthii| ayaM Dyuttho dhvaniH / evamagre'pi / vinigamanAvirahAdAha-artheti / gatArthayitumiti zakyo'yamityasyAnuSaGgaH / udeti / DyutthadhvanerityAdiH / atra hAsarasikAlipadminIzabdAstadasahAH, anye tatsahA iti sAmyam / tena padasamUharUpavAkyaniSThalena / asya Dyuttha
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 139 ghaTitasamAsaviSayatve'pi na virodhaH / na tu zuddhaikapade tasminnAnArthAnAnArthayorasamAvezAt / anye tu-'arthazaktimUlakatvavyapadezenAnArthapra. kAzakazabdazaktyullAsyatvasAmAnyazUnyatvaM tantram / viSayaprAcuryAt / zabdazaktimUlakatvavyapadeze tu nArthazaktyullAsyatvasAmAnyazUnyatvaM tathA / viSayadaurlabhyApatteH / nahi nAnArthazabdamAtraghaTitaM padyaM pracuraviSayam / ataH zabdazaktimUlakatvenaivAyaM zakyavyapadezo dhvaniH' ityapyAhuH / itthamabhidhAmUlastrividho'pi saMkSepeNa nirUpito dhvaniH / nirUpayiSyate cAMzato yathAvasaram / lakSaNAmUlastu nirUpyate tatra vakSyamANalakSaNAyAM lakSaNAyAM prayojanavatyAH SaDDidhAyAH sAropasAdhyavasAnAbhyAM gauNIzuddhAbhyAM ca vibhaktAnAM bhedAnAM caturNAmalaMkArA manA pariNatatvAvau bhedau dhvanyAzrayatayA sthitau, jahatvArthA ajahatkhArthA ceti / tanmUlau ca dvau dhvaneH prabhedau / tayorjahatsvArthAmUlo yathA 'kRtaM tvayonnataM kRtyamarjitaM cAmalaM yshH| . yAvajjIvaM sakhe tubhyaM dAsyAmo vipulAziSaH // ' iyaM kasyacidapakAriNaM pratyuktiH / tvayA kRte'pyapakAre paramakhedahetau madhurameva yo bhASeya, na paruSaM tasminnevaMjAtIyake mayi pApamAcaratastava pApiSThatvaM kathaM zakyate vaktumiti vyaGgyam / dhvaneH / na virodha iti / tasyApyavAntarapadatvamAdAya padasamUhalAditi bhAvaH / mAtrapadavyAvaryamAha-na viti / sAmAnyazUnyatvamiti / sAmAnyAbhAva ityarthaH / tathA tantram / kAraNamiti tadarthaH / ata iti / tathA vaktumazakyatvena / tadbhinnala eva tattvasyAvazyavaktavyavAdityarthaH / ayaM Dyuttho dhvaniH / uktarItyA bhedasaMbhava evaatraaruciH| upsNhrti-itthmiti| tatra nirUpaNIye tasmin / vakSyamANeti / vakSyamANaM lakSaNaM yasyAstasyAmityarthaH / satyAmiti shessH| alaMkArAtmaneti / rUpakAtizayoktihetvalaMkArAtmanetyarthaH / jahatsvArthA ajahatsvArthA ceti / anayorevopAdAnalakSaNalakSaNeti vyavahAraH / kathaM kIdRzam / atronatAdipadAnAM khArthatyAgenAdhamAdau lakSaNA /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 kaavymaalaa| aparAmUlo yathA'badhAna drAgeva draDhimaramaNIyaM parikaraM kirITe bAlendu niyamaya punaH pannagagaNaiH / na kuryAstvaM helAmitarajanasAdhAraNadhiyA jagannAthasyAyaM suradhuni samuddhArasamayaH // ' atra jagannAthasyetyanena zakya evAnekapApaviziSTatvena lakSyate / pApAnAM padAntareNAnirvAcyatvaM vyaGgyam / kuntAH pravizantItyAdau tu vAcyagatataikSNyAdilakSyam / tadevamete prAguktA dvayutthAtiriktAH sarve'pi dhvanaya ekasminvAkye yadyekapadamAtragatAstadA padadhvanitayA vyapadizyante / nAnApadagatatAyAM tu vAkyadhvanitayeti / ___ atha keyamabhidhAnAma yanmUlaH prathamaM nirUpito'yaM dhvaniprapaJcaH / ucyate zaktyAkhyo'rthasya zabdagataH, zabdasyArthagato vA sNbndhvishesso'bhidhaa|| sA ca padArthAntaramiti kecit / "asmAcchabdAdayamartho'vagantavya ityAkArezvarecchaivAbhidhA / tasyAzca viSayatayA sarvatra sattvAtpaTAdInAmapi ghaTAdipadavAcyatA syAt / ato vyaktivizeSopadhAnena ghaTAdipadAbhidhAtvaM vAcyam' ityapare / 'evamapIzvarajJAnAdinA vinigamanAvirahaH syAt , ataH prathamamatameva jyAyaH' ityapi vadanti / yattu vRttivArtike--'zaktyA pratipAdakatvamabhidhA' ityappayadIkSitairuktaM tattuccham / upapattivirodhAt / tathAhi-iha zabdAjjAyamAnAyAmarthopasthitau kAraNIbhUtaM yadIyajJAnaM sA zabdavRttirabhidhAkhyA / lakSyatayA ca prastutApratipAdakatvasya pratipattihetutvarUpasya zabdagatasya na jJAnaM pratipattau kAraNam / ataH kathaM apareti / ajahatvArtheyarthaH / draDhimeti tRtiiyaattpurussH| niyamaya badhAna / zakya eveti / jagannAthaveneti zeSaH / anenAjahatvArthavaM prakaTitam / padAntareNa jagannAthapadAtiriktana / taiSNyAdilakSyamiti / vAcyArthagataM yattekSaNyAdi talakSyavRttitayA vyaGgyamityarthaH / upasaMharati-tadevamiti / vinigamanAvirahAdAha-zabdasyeti / kecit , vaiyAkaraNamImAMsakAdayaH / apare, naiyAyikAH / evamapi uktarI
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| nAma pratipAdakatvamabhidhetyucyate / atha pratipAdakatvaM pratipattyanukUlavyApArarUpaM jJAtaM sadevopayujyate pratipattAvityucyeta, evamapi zaktyetyanena zabdagatArthagatA vA kAcicchaktiH pratipattihetutayA vivakSitA / saivAbhidheti 'abhidhayA pratipAdakatvamabhidhA' iti lakSaNaM paryavasannam / tathA ca sphuTaivAsaMgatirAtmAzrayazca / na cAbhidhAtaH zaktiratiriktA zabdajanyapratipattiprayojikA kAcidastItyatra pramANamasti / seyamabhidhA trividhA--kevalasamudAyazaktiH, kevalAvayavazaktiH, samudAyAvayavazaktisaMkarazceti / AdyAyA DitthAdirudAharaNam / tatrAvayavazakterabhAvAt / dvitIyAyAstu pAcakapAThakAdiH / tatra dhAtupratyayazaktibodhyayorarthayoranvayenollasitAtpAkakartRrUpAdarthAdRte'rthAntarasyAnavabhAsena samudAyazakterabhAvAt / tRtIyAyAH paGkajAdiH / iha dhAtUpapadapratyayarUpAvayavazaktivedyAnAM paGkajananakartRNAmAkAGkSAdivazAdanvaye prakAzamAnAtpaGkajanikartRrUpAdarthAdatiriktasya padmatvaviziSTasya pratyayena tadartha samudAyazakterapi kalpanAdubhayoH saMkaraH / etA eva vidhA rUDhi-yoga-yogarUDhizabdairvyapadizyante / yattu 'akhaNDazaktimAtreNaikArthapratipAdakatvaM rUDhiH / avayavazaktimAtrasApekSaM padasyaikArthapratipAdakatvaM yogaH / ubhayazaktisApekSamekArthapratipAdakatvaM yogarUDhiH / ' iti vRttivArtike'ppayadIkSitairuktam , tanna / abhidhAlakSaNoktadUSaNAnAmihApi durvAratvAt / atha azvagandhA-azvakarNa-maNDapa-nizAnta-kuvalayAdizabdeSu kA zaktiriti / atra kecit 'azvagandhArasaM pibet' ityAdiSu viSayavizeSe kevalasamudAyazaktiH / azvagandhA vAjizAlA, ityAdiSu tu kevalayogazaktiH / samudAyAvayavazaktyorubhayorekazabdAzrayatve kathaM kevalatvavizeSita tyAtiprasaGgavAraNe'pi / vivakSiteti / zaktyeti / tRtIyAzruteriti bhAvaH / khajJAne khajJAnApekSavenAtmAzrayasya spaSTavAdasaMgatimupapAdayati-na ceti / nahItyarthaH / pramANamastIti / prakRtyAdivAddhAnyena dhanavAnityAdivattatIyAyA abhedArthakalena na kazciddoSa iti cintyametatsarvam / nirUpitAbhidhAM vibhajate-seyamiti / dhAtupreti paGkAdibhiryathAsaMkhyenAnvayaH / ubhayoH smudaayaavyvshktyoH| vidhAH prkaaraaH| dUSaNAnAM pratipAdakatvaniSThatvAtsaMbhavAsaMgatirAtmAzrayANAm / viSayavizeSa iti / oSadhirUpetyarthaH / zaGkate-samudeti / ananvayena mitha ityAdi / yadAnvayAyogyeti / evaM ca
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 kaavymaalaa| yorAyadvitIyabhedayoH prasaktiriti tu na zakyam / samudAyAvayavazaktivedyayorarthayorananvayena tAdRzazaktyoH kaivalyasya sAmrAjyAt / idameva hi kevalatvamiha vivakSitam , yadanvayAyogyArthabodhakatvam / saMkarastvanvayayogyArthabodhakayoreveti na tasyAtra prasaktiH' ityAhuH / anye tu--'azvakarNAdizabdeSu nAbhidhAyAH prathamadvitIyayorvidhayoH prasaktiH / kaivalyavirahAt / paraMtu saMkarasya dvau bhedau-yogarUDhiyogikarUDhizceti / tatrAdyasyodAharaNaM pngkjaadishbdaaH| dvitIyasya tvazvakarNAdayaH' ityAhuH / 'caturtha evAyamabhidhAyA bhedaH' ityapyanye / 'akhaNDA eva hi shbdaaH| tatra samAseSu padAnAM kRttaddhitatiGanteSu ca prakRtipratyayAnAM vibhAgaH kAlpanika eveti kutrAsti yogazaktiH / viziSTasya viziSTArthe rUDherevAbhyupagamAt' ityapi vadanti / atha 'gISpatirapyAGgiraso gadituM te guNagaNAnsagarvo na / indraH sahasranayano'pyadbhutarUpaM paricchettum // ' ityAdau rUDhyarthamAdAya punaruktyApattiH / na caivaMvidhapadadvayasamabhivyAhArasthale yogarUDhapadasyAvayavArthamAtrabodhakatvam / tAvanmAtrasyaiva prakRtopayogyatizayavizeSasamarpakatvAt, iti vAcyam / evamapi yogarUDhapadasya rUDhizakteraniyantraNena yogArthamAtrapratipAdakatAyA anupapAdanAduktadoSasyAnuvRtteH / ekenaiva padena yogArtharUDhyarthayorubhayorapyAvazya yogabodhyArthAnkyAyogyArthapratipAdakavaM rUDheH kevalalam / rUDhibodhyArthAnvayAyogyAthapratipAdakalaM yogasya kevalatvam / parasparapratipAdyayoranvayayogyale saMkara iti phalitam / bodhakayorevetIti / bhedayorityarthaH / tAdRzakaivalyavivakSAyAM mAnAbhAvAdAha-anye viti / saMkarasya yogarUDhizabdenaiva prasiddhamatAntaramAhacaturtha eveti / evenAbhidhApadasaMbaddhana saMkarabhedanirAsaH / tathA cAbhidhA caturvidheti bhAvaH / siddhAntamAha-akhaNDA iti / hisvarthe / tatra akhaNDAnAM madhye / tathA cAbhidhAyA rUDhyAkhya eka eva bheda iti bhAvaH / atra zaGkate-atheti / gISpatiriti / rAjavarNanamidam / atizayeti / rAjaniSThaguNAdyatizayetyarthaH / aniyantraNena asaMkocena / prakaraNAdisaMkocakAbhAvAditi bhAvaH / prakaraNAdisattve Aha-ekena
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 143 kayorarthayorupa sthitisaMbhavena dvitIyapadaprayogasya nairarthakyApattezva iti cet, atrAhuH - 'ekapadopAttatvAdantaraGgAkAGkSAvazena prathamaM yogArtharUvyarthayoranvaye sati samullasitasya viziSTArthasyaiva padAntarArthenAnvayaH / na tu tayoreva vizakalitayoriti yadyapi nyAya siddho'rthaH, tathApi zaktyArthasya pratipAdane syAdevam / lakSaNAyAM tu yogarUDhena yogArthamAtrapratipAdanena na kiMcidvAdhakamasti / nApi dvitIyapadaprayogasya nairarthakyam / tathA sati rUDhyarthabodhanena gatArthena yogarUDhazabdena pratipAdyamAnasya yogArthasya paGkajAkSItyAdAviva nAntarIyakatvazaGkayA kurvadrUpatAyA apahRtau prakRtopayogya tizayavizeSavyaJjanasya pAkSikatvApatteH / dvitIyapadayoge tu tenaiva rUDhyarthapratipAdane siddhe yogarUDhapadapratipAdyasya yogArthasya nAntarIyakatvazaGkAyA ayogAtkurvadrUpatvena vyaGgya vizeSavyaakatvaM niyamena siddhyati / eSA padadvayopAdAnasthale gatiruktA / yatra tu 'puSpadhanvA vijayate jagattvatkaruNAvazAt' ityAdAvekenaiva padena rUDhyarthopasthitiyagArthadvArA niHsAratvAdyavagamazca bhavati, tatra kavikRtamanmatharUDhapadAntarAnupAdAnapUrvakapuSpadhanvapadopAdAnapratisaMdhAnena tadIyayogArthe kurvadrUpatAdhAnaM bodhyam / taditthaM dvitIyapadasyopAdAne'nupAdAne vA na kSatiH / evaM Atyantara viziSTavAcakapada samabhivyAhAre'pi / ' dizi dizi jalajAni santi kumudAni' ityatrApi jalajAdipadAnAM lakSaNayA yogArthamAtrabodhakatvam / yogazaktyullA sitasya tu tAdRzArthasya rUDhyathapazliSTatvena svAtaMtryeNa kumudAdAvanvayAyogAt / itthamabhidhA nirUpitA / anayA yaH zabdo yamarthaM bodhayati sa tasya vAcakaH / iyaM ca yasya 1 veti / Avazyakayoriti / padadvayollekheno kAtizayavyaJjanArthamiti bhAvaH / ekapadopeti / antaraGgatvAdau heturayam / tayoH yogArtharUDhyarthayoH / vizakaliteti / padAntarArthenAnvaya ityasyAnuSaGgaH / evaM yogArthamAtra bodhakatvAnupapAdanamAdyadoSamuddhRtya dvitIyadoSamuddharati - nApIti / tathA sati dvitIyapadAnupAdAne sati / nAntarIyakatveti / mukhyatAtparyAviSayatvetyarthaH / zaGkAyA abhAve tviSTArthasiddhirata Aha- pAkSiketi / ata evAgre niyameneti vakSyati / jagat karma / kavikRtatvamupAdAne'nveti / pratisaMdhAnena zroturiti zeSaH / ityatrApi ityAdAvapi / zaktyA na nirvAha ityAha
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 kAvyamAlA / zabdasya yasminnarthe'sti tasya so'rtho'bhidheyaH / sa ca jAtiguNakriyAyAdRcchikAtmakaH / tatra jAti!tvAdiH saMsthAnavizeSAbhivyaGgyA pratyakSasiddhA gavAdipadAnAmabhidheyA / anumAnasiddhA ca ghrANarasanatvAdirghANarasanAdipadAnAmAnantyAt, vyabhicArAcca vyaktInAmabhidheyatAyA akalpanAt / na ca jJAtagotvAdirUpayA gotvAdijJAnarUpayA vA pratyAsattyA pratyakSeNa parikalitAsu sakalatadIyavyaktiSvabhidhAyAH kalpane nAsti doSa iti vAcyam / sAmAnyapratyAsatternirAkaraNAt / gauravadoSasyAnuddhArAcca / etena zaktigrahapadArthopasthitizAbdabodhAnAM samAnaprakArakatayaiva hetuhetumadbhAvAdagRhItasaMketAnAmapi vyaktivizeSANAmanvayabodhaviSayatAyA upapAdane'pi na nistAraH / vyaktInAM pratyayastvAkSepAllakSaNayA vetyanyadetat / ayaM ca jAtirUpaH zabdArthaprANada ityucyate / prANaM vyavahArayogyatAM dadAti saMpAdayatIti vyutpatteH / taduktam-'gauH kharUpeNa na gau pyagauH, gotvAbhisaMbandhAdgauH' iti / asyArthaH-gauH sAnAdimAndharmI svarUpeNa ajJAtagotvakena dharmikharUpamAtreNa na gauH na govyavahAranirvAhakaH / nApyagauH nApi gobhinna iti vyavahArasya nirvAhakaH / tathA sati dUrAdanabhivyaktasaMsthAnatayA gotvAgrahadazAyAM gavi gauriti gobhinna iti vA vyavahAraH syAt / kharUpasyAvizeSAddhaTe gauriti gavi cAgauriti vA vyavahAraH syAditi bhAvaH / gotvAbhisaMbandhAdgotvavattayA jJAnAgaurgozabdavyavahArya iti / yogeti / pratyakSeti / gavAdInAM pratyakSalAditi bhAvaH / anumAneti / ghrANendriyAdInAmatIndriyavAditi bhAvaH / AnantyAditi / anantazaktikalpanajagauravAdityarthaH / jJAyamAnaM sAmAnyaM pratyAsattiritimatenAha-zAtagotvAdIti / sAmAnyajJAnaM pratyAsattiritimatenAha-gotvAdijJAneti / pratyakSeNa alaukikena / gauravadoSasyeti / dvitIyadoSoddhAre'pyAdyadoSasyetyarthaH / etena gauravadoSAnuddhAreNa / evakAreNa samAna vizeSyakatvAdivyavacchedaH / taduktamiti / prakAzakRteti zeSaH / evamagre'pi / tathA sati dharmisvarUpamAtreNa vyavahAranirvAhakalAGgIkAre sati / gauriti vyavahAre iSTApattyA Aha-gobhinna itIti / avizeSAditi / vyaktikharUpANAM khato'vyAvRttavAditi bhAvaH / gaurityatra vizeSaNajJAnavidhayA tasyopayoge'pi nApyagaurityanena vyavahAramAtraM dharmajJAnasAdhyamityucyate / abhAvajJAne'pi
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 145 guNaH zuklAdiH zuklAdipadAnAmabhidheyaH / kriyA calanAdizabdAnAm / zuklAdInAM calanAdInAM ca prativyaktibhedadarzanAdAnantyavyabhicArAbhyAM vyaktizaktivAdadoSAbhyAmihApi kaluSIkaraNamiti cet , teSAM lAghavAtpratyabhijJAbalAccaikatAyA abhyupagamAt / taduktam-'guNakriyAyadRcchAnAM vastuta ekarUpANAmAzrayabhedAr3heda iva lakSyate' iti / tathA ca bhedapratItibhrama eveti bhAvaH / idamupalakSaNam / utpattivinAzapratItirapi tathaiva / varNanityatAvAde gakArAdyutpattivinAzapratItebhramatvasya khIkArAt / yAdRcchikastu vakrA khecchayA DitthAdizabdAnAM pravRttinimittatve saMnivezito dharmaH / sa ca 'paramparayA vyaktigatazcaramavarNAbhivyaGgyo'khaNDaH sphoTaH' ityeke / 'AnupUrvyavacchinno varNasamudAyaH' ityapare / 'kevalA vyaktireva' itItare / tatrAdyamatadvaye vizeSaNajJAnAdviziSTapratyayaH / tRtIyamate ca nirvikalpakAtmakaH pratyayaH / taditthaM catuSTayI zabdAnAM pravRttiriti darzanaM vyavasthitam / sarveSAM zabdAnAM jAtirevArthaH / guNakriyAzabdAnAM guNakriyAgatAyAH, yadRcchAzabdAnAM ca bAlavRddhazukAbUdI. ritatattacchabdavRttestattatsamayabhinnArthavRttervA jAterevAbhidheyatAsaMbhavAt / iti jAtizaktidarzanam / atha keyaM lakSaNA, yanmUlazcaramaM nirUpito dhvaniH / ucyatezakyasaMbandho lakSaNA // tasyAzcArthopasthApakatve mukhyArthatAvacchedake tAtparyaviSayAnvayitAvacchedakatAyA abhAvo na tantram / zakyatAvacchedakarUpeNa lakSyabhAnasya khIkArAt / kiM tu tAtparyaviSayAnvaye mukhyArthatAvacchedakarUpeNa mukhyArthapratiyogikatAyA abhAvo rUDhiprayojanayoranyataraca tantram / mukhyA pratiyogitAvacchedakaviziSTajJAnasya pratiyogitAvacchedakajJAnasya vA hetulAdityAhuH / zaGkate-zuklAdInAmiti / ihApi guNakriyayorabhidheyatve'pi / cedityasya tatreti zeSaH / ekatAyA iti / tathA ca nityatvamapi siddhamiti bhAvaH / tathaiva bhrama eva / vyaktigato'rthavyaktigataH / atiriktasphoTAGgIkAre phalAbhAvAdAhaAnupUyati / varNAnAM janyatvena samudAyAsaMbhavAdAha-kevaleti / darzanaM matam / matAntaramAha-sarveSAmiti / jAtiguNakriyAyadRcchAzabdAnAmityarthaH / zabdavRtteH paramparayA tanniSThakhakalpane gauravAdAha-tattatsamayeti / bAlavayuvatvavRddhatvarUpe 13 rasa0
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 kAvyamAlA / rthAnvayAnupapatteH / tantratve tu 'kAkebhyo dadhi rakSyatAm' ityatra lakSaNotthAnaM na syAt / 'gaGgAyAM ghoSa:' ityatra sAmIpyam, 'mukhacandra:' ityAdau sAdRzyaM, vyatirekalakSaNAyAM virodhaH / ' AyurdhRtam' ityAdau kAraNatvAdayazca saMbandhA yathAyogaM lakSaNAzarIrANi / iyaM tAvadvividhA, nirUDhA prayojanavatI ca / tatrApi dvitIyA dvividhA, gauNI zuddhA ca / tatrAdyA sAropA, sAdhyavasAnA ceti dvividhA | antyA caturvidhA - jahatsvArthA, ajahatsvArthA, sAropA, sAdhyavasAnA ceti prayojanavatI SaDvidhA saMpadyate / tatra nirUDhalakSaNAyA anukUla pratikUlAnulomapratilomalAvaNyAdaya udAharaNam / nIlAdayazca dharmasya / 'ayamanukUlaH' ityAdau mukhyArthasya kUlAnugatatvAderbAdhAt / anAdiprayogapravAhavaza | dekavastupravaNatvAtmanA kUlAnugatAdirUpazakyasya sAdRzyena saMbandhenAnukUlAdizabdairanuguNAdayo lakSyante / evaM nIlAdipadAnAM lAghavAdguNagatajAtereva zakyatAvacchedakatayA guNadravyayoH 'nIlo ghaTaH' ityAdau sAmAnAdhikaraNyenAnvayasyAnupapatteH / samavAyAtmanA guNarUpazakyasya saMbandhena nIlAdizabdairguNino lakSyante / tatrAdyavarge sAhazyasaMbandhena dvitIyavarge ca taditarasaMbandhena lakSaNAyAH pravRtteH / nirUDhAyAmapi gauNItvazuddhatvAbhyAM dvaividhyamAmananti / viSayaviSayiNoH pRthaGganirdiSTayorabhed AropaH / apRthaGganirdiSTe viSaye viSayya bhedo'dhyavasAnam / tatrAdyena sahitA saaropaa| dvitIyena tu sAdhyavasAnA / udAharaNAni ca 'mukhaM candraH' ityAdIni gauNyAH sAropAyAH / 'pure'sminsaudhazikhare candrarAjI virAjate' ityAdIni ca tasyAH sAdhyavasAnAyAH / atrAdyAyAM viSayipratipAdakaizcandrAdizabdairlakSaNayopasthApitAnAM candrAdisadRzAnAma tyarthaH / tantraM kAraNam / vyatirekalakSaNeti / ' upakRtaM bahu nAma -' ityAdau / yathAyogaM yathAsaMbhavam / lakSaNAzarIrANIti / lakSANAjJAnakAryatAvacchedakaM ca tAdRzazakyasaMbandhaprakArakalakSya vizeSyakazAbdabuddhitvamiti prAcInAlaMkArikamatam / tadanantaraM vyaJjanayA tAdRzazakyatAvacchedakaprakAra kalakSyabodha iti ca / ekapravaNalaM tadekasaktatvam / viSayaviSayiNoriti / upameyopamAnayorityarthaH / AdyenAropeNa / dvitIyena tviti / adhyavasAnenetyarthaH / sahitetyasyAnuSaGgaH / tasyA iti / gauNyA ityarthaH /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 147 medasaMsargeNa mukhAdizabdopasthApitairmukhatvAdiviziSTairmukhAdibhiranvayaH / sAdRzyarUpadharmalakSaNAyAM tu tena saha mukhAdInAmanvayo na syAt / nAmA - rthayorabhedAtiriktasaMsargeNa vizeSyavizeSaNabhAvasyAnupapatteH / nanvevaM boghAvailakSaNyAccandrasadRzaM mukhamityupamAto mukhaM candra iti rUpakasya kathaM bhedaH / na ca sadRzavizeSaNacandra saMbandhisaMbandhAbhyAmiti vAcyam / bodhasya vailakSaNyamAtreNa pRthagalaMkAratAyA asiddheH / anyathA mukhaM candra ivetyatra candrasadRzamityetadgatAtpRthagalaMkAratApattiriti cet, atra kecit -- "rUpakasyopamAtaH svarUpasaMvedanAMzamAdAyA vailakSaNye'pi lakSaNAphalIbhUtatAdrUpya saMvedanamAdAya vailakSaNyaM nirbAdham / tAdrpyasaMvedanaM ca viye mukhAdau viSayitAvacchedakasya candratvAdeH saMpratyayaH / nanu lakSaNAprayojyAdapi tatsadRzabodhAtkathaM nAma tAdrUpyapratyayaH syAt / upAyasyAbhAvAdbhedajJAnena pratibandhAcca / anyathA candrasadRzaM mukhamityatrApi tAdrUpya - nanu gauravAtsadRzarUpadharmilakSaNA na yuktA ata Aha--- sAdRzyeti / tena sAdRzyena / na syAtkathamapi na syAt / atirikteti / abhedena tu bAdhAnneti bhAvaH / evaM sati dharmilakSaNayA'bhedenAnvayAGgIkAre sati / dharmalakSaNayA vyutpattisaMkocamaGgIkRtya bhedAnvaye tu syAdvailakSaNyamiti bhAvaH / bodhAvaileti / upamAyAmapyabhedenaiva bodhAditi bhAvaH / sadRzavizeSaNacandra saMbandhisaMbandhAbhyAmiti / sadRze vizeSaNabhUto yazcandrastatsaMbandhatadasaMbandhAbhyAM saMsargatayA bhAsamAnAbhyAmityarthaH / bodhavailakSaNyamiti zeSaH / mukhaM candra ityatra candrapadasya tatsadRze lAkSaNikatvena tasyaikapadArthatvAtsaMsargasyApi lakSyaghaTakatayA candrasadRzayoH saMbandhasya saMsargavidhayA bhAnam / candrasadRzamityatra tu tayo - rbhinnapadArthatvena saMsargasya tattvena bhAnamAvazyakameveti bhAvaH / anyathA bodhavailakSaNyamAtreNAlaMkArabhedAGgIkAre / mukhaM candra ivetyatreti / ityasyAmupamAyAmityarthaH / ivasya dyotakatvena rUpakarItyA saMsargasya tattvenAbhAnAt / tAdRzyavAcakatve'pi tena saha pratiyogitvaM saMbandhaH / candrasadRzamityatra tu tatpratiyogikAzraye lAkSaNikatayA abhedasya saMbandhatvamiti spaSTaM vailakSaNyam / sadRzavAcakatve'pi svapratiyogi kAzrayatvam / candra ivetyatra saMbandhaH, tatra tu sa eveti spaSTa bheda iti bhAvaH etadgatAditi / upamAlaM - kArAditi zeSaH / tAdrUpyasaMvedanamiti / tAdrUpyamAtra saMvedanamityarthaH / etena bhedAmedobhayapradhAnopamA asAdhAraNa rUpeNopamAnopameyayorbhedaH / sAdhAraNarUpeNa vabheda ityalaM - kArasarvasvakRdbhanthavirodha ityapAstam / upAyasyeti zaktilakSaNAnyatarasyetyarthaH / tatrApi lakSaNAstu, ata Aha-- bhedeti / anyathA tasyApratibandhakatve / ityatrApIti / upamAyAmapi / tAdrUSyeti / tAdrUpyamAtretyarthaH / evamupAyamuktvA dvitIyahetuM khaNDa 1
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 kAvyamAlA | pratyayaprasaGga iti cet, `maivam / zleSasthala ivAtrApyekazabdopAdAnotthasya vyaJjanasyopAyatvAdvaiyaJjanikabodhasya bAdhabuddhyapratibadhyatvAcca / atha candratatsadRzayorevaikapadopAttatvAccandrasadRze candratAdrUpyasya pratyayo yathAkathaMcidastu, na tu mukhatvaviziSTe mukhe / anubhavasiddhazca sarveSAm 'va candramasi sthite kimaparaH zItAMzurujjRmbhate ' ityAdau biSaye viSayitAdrUpyasya pratyaya iti satyam / svatAdrUpyavada bhedabuddhyA khatAdrUpyasya subodhatayA tasminnapi tasya siddheH" ityAhuH / anye tu - "candrAdipadebhyo lakSaNayA candrasadRzatvenApi rUpeNopasthitAnAM mukhAdInAM candratvena rUpeNaiva mukhAdipadopasthApitaiH sahA bhedAnvayabodho jAyate / tattatpadalakSaNAjJAnasya tattatpadazakyatAvacchedakaprakArakalakSyAnvayabodhatvAvacchinnaM prati hetutAyAH padArthopasthitizAbdabodhayoH samAnAkAratvasyAnubhavasAkSikavailakSaNyakalAkSaNikabodhAtiriktaviSayatAyAzca kalpanAt / ata eva gaGgAyAM ghoSa ityatra taTatvenApyupasthitasya taTasya gaGgAtvenAnvayabodhastatprayojyaH zaityapAvanatvAdipratyayazca saMgacchate / prakRte tu viSayicandrAdiniSThAsAdhAraNaguNavattvapratyayaH phalam / nahi candratvapratItiM vinA mukhe candratvaniyataguNavattvadhIH zakyopapAdayitum / tAdrUpyapadena tadasAdhAraNaguNavattvameva prAcInairuktam / itthaM ca svarUpasaMvittikRtaH phalIbhUtasaMvi yati - vaiyaJjanIti / etena mukhatvaviziSTamukhavyavacchedaH / tadevAha - na tviti / rUpAntareNa mukhopasthiteH sattvAdAha - mukhatveti / iSTApattiM khaNDayati - anubhaveti / khatAdrUpyavaditi / candratAdrUpyavatsadRzAbhedetyarthaH / tasminviSaye / tasya tAdrUpyapratyayasya / kecidityanenAruciH sUcitA / tadvIjaM tu svarUpasaMvedanakRtavailakSaNyasyApi saMbhavena tAvatparyantagamanaM vyarthamiti / ata eva matAntaramAha - anye tviti / apirmukhatvAmukhatvasamuccAyakaH / rUpeNaivetyasyAbhedAnvayetyatrAnvayaH / upasthApitairityasya mukhalA - mukhatvAdibhiriti zeSaH / nanu lakSaNAjJAnakAryatAvacchedakaM prAcInasaMmataM prAguktami kathaM tayA bodho'ta Aha-- tattatpadeti / nanvevamapi tadupasthitibodhayoH samAnaprakAratvaniyamabhaGgo'ta Aha-- padArthopeti / kalpanAyA AvazyakatAmAha - ata eveti / apanA samIpatvasamuccayaH / nanu prakRte phalAbhAvo'ta Aha-prakRte tviti / nanvevaM prAcInavirodhaH / tAdrUpyasaMvedanasya phalavasya tairuktatvAdata Aha-tadrUpyeti / tadasAdhAraNeti / vijAtIyAhlAdakatvetyarthaH / itthaM ceti / rUpake tathA bodhe tathA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 149 tikRtazcopamAto rUpakasya bhedaH sphuTa eva" iti vadanti / apare tu "bhedakarambitaM sAdRzyamupamAjIvAtubhUtam, bhedAkarambitaM ca gauNasAropalakSaNAyA iti sphuTe bhede kRtaM phalakRtavailakSaNyaparyantAnudhAvanena / pakSe - 'sminbhedagarbhasAdRzyapratipattestAdrUpyapratItiH kathaM nAma phalaM bhavitumISTe, ityanupapattiM parihartumAyAso'pi nApatatItyaparamanukUlam" ityapyAhuH / taditthaM prAcAmAzayo matabhedena varNitaH / navyAstu -- " mukhaM candraH, vAhIko gauH" ityAdau candrAdInAM mukhAdibhiH saha saMbhavati lakSaNAM vinaivAbhedasaMsargeNAnvayabodhaH / bAghanizcayapratibadhyatAvacchedaka koTAvanAhAryatvasyeva zAbdAnyatvasyApi nivezyatvAt / ata eva 'atyantAsatyapi hyarthe jJAnaM zabdaH karoti hi' iti prAcAM pravAdo'pi saMgacchate / na ca ' vahninA siJcati' ityato vAkyAdapi zAbdabodhApattiH / yogyatAjJAnavirahAt / mukhaM candraH, gaurvAhIkaH, ityAdau tviSTacamatkAraprayojakatAjJAnAdhInAyA icchAyAH sattvAdAhAryayogyatAjJAnasAmrAjyam / ata eva zAbdabodhe yogyatAjJAnasya kAraNatvoktiH prAcAM sNgcchte| AhArya eva vA bhedAnvayabodho'stu / mAstu bAdhabuddhipratibadhyatAvacchedakakoTau zAbdAnyatvam / mA cAstu zAbdabuddhI yogya - tAjJAnasya kAraNatvam / AhAryaM prAtyakSikameveti niyamazca avazyaM ca mukha 1 phale'GgIkriyamANe cetyarthaH / upamAto rUpakasyeti / upamAyAM tathA bodhAbhAvAtsA - dhAraNasyaiva guNasya pratItezceti bhAvaH / atrApi pakSe'ruciM sUcayanmatAntaramAha - apare tviti / karambitaM viziSTam / sAdRzyasya dharmarUpatve'tiriktale ca bhedAgarbhatvAditi bhAvaH / jIvAturjIvanauSadham / sphuTe bheda iti / upamAyAM candrabhinnaM candrasadRzamiti bodhaH / rUpake tu candrasadRzamityeveti bhAvaH / pakSe'sminnityasyApara mityanenAnvayaH / nanu mukhaM na candra ityAdibAdhajJAnasattvena kathaM tathA bodho'ta Aha-bAdheti / anAhAryeti / tatsattve'pIcchArUpAttejakavazAdAhAryasya jAyamAnatvAditi bhAvaH / na cetyasyaivamiti zeSaH / zAbdAnyatvaniveze iti tadarthaH / nanvevaM prakRte'pi yogyatAjJAnAbhAvAtkathaM bodho'ta Aha- mukhamiti / ata evAhArya yogyatAjJAnasattvAdeva / zAbdabodhe zAbdabodhatvAvacchinne / lAghavAnmatAntaramAha - AhArya eva veti / mA cAstviti / vahninA siJcatItyAdAvapyAhAryajJAnasyeSTatvAditi bhAvaH / asyobhayatrAnvayaH / uktaM draDhayati - avazyaM cetyAdinA / abhedetyasyAhAryetyAdiH / evavyavacchedyamAha -
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 kaavymaalaa| candra ityAdau parAbhimatasAropalakSaNodAharaNe vAcyArthayorevAbhedAnvayo'bhyupagantavyaH / na tu vAcyalakSyayoH / anyathA 'rAjanArAyaNaM lakSmIstvAmAliGgati nirbharam', 'pAdAmbujaM bhavatu me vijayAya maJjumaJjIraziJjitamanoharamambikAyAH' ityAdau krameNopamArUpakayorupamitavizeSaNasamAsAdhInayorlakSmIkartRkAliGganama maJjIraziJjitamanoharatvayoranupapattinirNAyikA rUpakopamayoH prAcInastatra tatropanibaddhA viruddhA syAt / Adyapadye upamAyA iva rUpakasyApi khIkAre bAdhakasya tulyatayA tannirNAyakatAyA asNgtH| dvitIyapadye rUpakasyApi svIkAre bAdhakAmAvena tannivartakatAyA ayogAt / na ca mukhacandrAdau samAse kacidastu nAma prAguktarItyA lakSaNAM vinApi bodhopapattiH, vyAse tu lakSaNAyA nAsti bAdhakamiti vAcyam / 'kRpayA sudhayA siJca hare mAM tApamUcchitam' ityAdau vyAse'pyanupapatteH / na ca siJcaterapi viSayIkaraNe lakSaNayA nAnupapattiH / utprekSAdyatiriktAtizayoktyapahnavAdiSvivAhAryajJAnenopapattau lakSaNAyAM bIjAbhAvAdanubhavavirodhAcca / api copamAnavAcakasya candrAdipadasya rUpake upamAnasadRze lakSaNA iti hi prAcAM samayaH / tatra ca lakSyatAvacchedakaM sAdRzyam / tacca samAnadharmarUpam / sa ca lakSyAMze sundaratvatvAdinA (?) vizeSarUpeNa pratIyate, utAho sAmAnyarUpeNa / nAdyaH / sundaraM mukhaM candra ityAdau paunaruktyApatteH / na caivamAdAvupAttadharmake rUpake taddharmAtirikto dharma eva lakSyatAvacchedakIbhUtasAdRzyarUpa iti vAcyam / anubhavavirodhAt / na tviti / anyathA vaiparItyAGgIkAre / viruddhatyatrAsyAnvayaH / upamitavizeSaNeti / 'upamitaM vyAghrAdibhiH' / 'mayUravyaMsakAdayazca' itItyarthaH / tatra tayoH svIkAre yA tadanupapattiH sA vaiparIye nirNAyiketyakhaNDArthaH (1) / bAdhakasya tatkartRkAliGganAsaMbhavasya / bAdhakabhAvena tAdRzAmanoharatvAsaMbhavAbhAvena / prAgukteti / prAcInoktetyarthaH / nA. sti bAdhakamiti / prAcAnuktalAditi bhAvaH / siJcateriti / apirevArthaH / utprekSeti / atra tu yathA skhalakSaNA tathA sphuTIbhaviSyati / vinigamanAvirahAdAhaanubhaveti / tatra visaMvAdAdAha-api ceti / sa ca samAnadharmazca / evamAdau ityAdAvityarthaH / atrAdizabdasya prakArArthatvAttatprayojakadharmamAha-upAtteti / taddha.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 'aGkitAnyakSasaMghAtaiH sarogANi sadaiva hi / zarIriNAM zarIrANi kamalAni na saMzayaH // ' ityAdau zleSabhittikAbhedAdhyavasitadharma vinA dharmAntarasya sarvathaivAsphUtezca / nAntyaH / sAdRzyasya zabdopAttatvenopamAtvApatteH / na ca sAhazyasya vAcyatAyAmevopamAvyapadezaH / 'nalinapratipakSamAnanam' ityAdau tadabhAvApatteH / kiM ca 'vidvanmAnasahaMsa-' ityAdau zliSTaparamparitarUpake zleSaniSpattau zleSabhittikAbhedAdhyavasAnena mAnasavAsitvarUpe bhUpahaMsayoH sAdRzye siddhe sadRzalakSaNAmUlasya bhUpe haMsarUpakasya siddhiH / tasyAM ca satyAM saromanorUpArthadvayAbhidhAnalakSaNasya zleSasya niSpattiriti parasparAzrayaH / nahi rUpakAsphUrtI sarorUpe'rthe mAnasazabdasya tAtparya vedayituM kiMcitpramANamavatarati / sphurite tu rUpake taddhaTakasAdRzyAnyathAnupapattirUpeNa pramANenArthadvayAbhedabodhaphalakasya tadubhayapratipAdanAtmanaH zleSasya niSpattiH / ato nAmArthayorabhedAnvayasaraNireva rUpakasthale ramaNIyA / sadRzalakSaNAyAH phalaM rUpake tAdrUpyapratyaya ityapi na hRdayaMgamam / tatsadRza iti zabdAtsAdRzyapratyaye satyapi tAdrapyapratyayApatteH" ityaahuH| meti / upAttadharmAnyAhlAdakalAdirityarthaH / tathAnubhave visNvaadaadaah-angkitaaniiti| akSANIndriyANi, akSAH padmAkSAzca tatsamUhaiAptAni / rogasahitAni, sarogAmInItyarthaH / zleSeti / zabdazleSanimittako yo vizeSaNArthayorabhedAdhyavasAyastadviSayIbhUto yo dharmastadyAptatvasarogasvarUpastamityarthaH / evamagre'pi / evaM cAtra paunaruktyaM dRDhamiti bhAvaH / zabdopAtteti / lakSaNayeti bhAvaH / tathA ca rUpakocchedApattiriti bhAvaH / vAcyatAyAmeveti / zakyeti bhAvaH / tadabhAveti / pratipakSazabdasya na sAdRzya zaktiH kiM tu lakSaNeti bhAvaH / iSTApattAvAha-kiM ceti / vidva. diti / 'vidvanmAnasahaMsa vairikamalAsaMkocazItayute durgAmArgaNanIlalohita samitsvIkAravaizvAnara / satyaprItividhAnadakSa vijayaprAgbhArabhIma prabho sAmrAjyaM varavIra vatsarazataM vairiJcamuccaiH kriyAH // ' ityAdAvityarthaH / atra mAnasameva mAnasamityAdizleSaH / tasyAM rUpakasiddhau / taddhaTaketi / lakSyatAvacchedaketyarthaH / arthadvayeti / saromanorUpetyAdiH / prAcoktamanyatkhaNDayati-sadRzeti / nAsti lakSaNetIti / mAstu lkssnnaa|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 kAvyamAlA / atredaM vicAryate - yattAvaducyate nAmArthayorabhedAnvayabodhenaivopapattau rUpake nAsti lakSaNeti tatra camatkArisAdhAraNadharmAnupasthitidazAyAmupamAlaMkArasyeva rUpakAlaMkArasyApi nAsti niSpattizcamatkAro veti sakalahRdayasiddham / kathamanyathA 'bhArataM nAkamaNDalam', 'nagaraM vidhumaNDalam ' ityAdivAkyazravaNAnantaramanunmiSantyA rUpakapratipatteH suparvAlaMkRtasakalakalAdizabdazravaNottarameva samunmeSaH sarveSAm / itthameva ca mukhaM candra ityAdiprasiddhodAharaNe'pi / iyAMstu vizeSaH yadekatra sAdhAraNo dharmaH prasiddhatayA niyataH sa khabodhakazrutiM nApekSate / itaratra tvaprasiddhatayA tathA / evaM sthite sAdhAraNadharmavattvarUpaM sAdRzyaM yadi rUpakamadhyaM na pravizettadA kathamiva dharmavizeSAnupasthitidazAyAM rUpakaM na paryavasyet / camatkAraM vA na janayet / upamAnopameyayorAhAryA bhedabuddherananyApekSAparyavasAnAyAH sAmrAjyAt / na cAhAryapadArthadvayA bhedabuddhau tacamatkAre vA sAdhAraNadharmavizeSajJAnaM prayojakamiti zakyaM vaktum / 'yadyanuSNo bhavedvahniryadyazItaM bhavejjalam / manye dRDhavrato rAmastadA syAdapyasatyavAk // ' ityAdau sAdhAraNadharmasyApratyaye'pi vahnayanuSNatvAdInAmabhedapratyayopagateH / na copamAnopameyasthala evAyaM navIno vizeSa iti vAcyam / IdRzavize nAmArthayozcAbhedAnvaya evAstu / na ca bAdhajJAnaM pratibandhakam / sAdRzyajJAnarUpadoSasyottejakatvAt / etajjJAnaM ca prasiddhasAdRzyakasthale sAdhAraNadharmAnupAdAne ekasaMbandhijJAnAdaparasaMbandhismaraNanyAyena / sAdhAraNadharmasmRtau doSavizeSasahakAreNa zabdAdabhedapratyayaH zaGkhe pItatvAbhAvanizcaye kAcakAmalAdidoSeNa tatpItatvapratyakSavat / rUpake AhAryabuddhiriti prAcInavyavahAre bAdhabuddhikAlikAkAlikatvamAtre AhAryapadaM lAkSaNikam / ivazabdAdisamabhivAhAre tu tena medagarbhasAdRzyasyaivopasthApanAnnAbhedapratItiriti mama pratibhAti / tatra doSaM vaktumAha - tatretyAdinA | camatkArI yaH sAdhAraNadharmastadanupe - tyarthaH / ubhayatra krameNa sAdhAraNadharmamAha - suparveti / devAlaMkRtatvaM paNDitAlaMkRtatvaM sakalakalAvaM cetyarthaH / kalA SoDazo bhAgaH kauzalaM ca / ekatra prasiddhodAharaNe / itaratrAprasiddhodAharaNe tu / tatheti / niyamena svabodhakazrutimapekSata ityarthaH / kathamiva kathamapi / ananyApekSeti / rUpakasya tu dharmavizeSopasthityapekSaM paryavasAnamiti bhAvaH / vizeSajJAnamiti / tathA ca tadabhAvAdabhedabuddhirapi na syAditi bhAvaH / vahnayanuSNeti / vahnyAdAvanuSNAdyabhedapratIterityarthaH / na copameti / vahnayanuSNA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 153 Sakalpane mAnAbhAvAt / sAdhAraNadharmAnupasthitidazAyAmapi 'mukhaM yadi candraH syAttadA bhUmyavasthitaM na syAt' ityAdau tAdRzapratItyupagamAcca / nanu rUpakapratIterupamAnAbheda viSayatva virahe 'siMhena sadRzo nAyaM kiM tu siMho narAdhipaH' ityAdau niSedhya vidheyayorasaMgatiriti cet, na / anupadameva prAcInamatadvaye'pi rUpake tAdrapyapratipatteH khIkArasya pratipAdanAt / atha vidheyakoTau prAcAM mate sAdRzyasyApi praviSTatayA tanniSedhAnupapattistathApi sthitaiveti cet, bhedaghaTitasAdRzyarUpAyA upamAyA eva niSedhyatvAt tirobhUtabhedasAdRzyalakSaNasya rUpakasya vidheyatvAcca nAnupapattiH / yadapyuktaM rUpake lakSaNAkhIkAre 'rAjanArAyaNam' ityatra 'pAdAmbujam' ityatra copamArUpakayorbAdhakatayA rUpakopamayornirNAyakatayA ca lakSmIkartRkAliGganamaJjumaJjIraziJjitatvayoranupapattiH prAcInairuktA viruddhA syAdityAdi, tadapi na / rUpake upamAnatAvacchedakarUpeNa tatsadRzapratyayasyopapAditatvena 'rAjanArAyaNam' ityAdau vizeSaNa samAsAyattasya rUpakasya svIkAre pradhAnIbhUtottarapadArthasya nArAyaNasadRzasyApi nArAyaNatvenaiva pratIterlakSmIkartRkAliGganakarmatAyA anupapatterabhAvAt / upamAyA upamitasamAsAyattAyAH svIkAre tu pradhAnIbhUtapUrvapadArthasya rAjJo rAjatve - naiva pratyayAttAdRzakarmatAyA anupapatteH / ' pAdAmbujam' ityAdAvapi rUpakasya svIkAre pradhAnIbhUtottarapadasyArthasyAmbujasadRzasyAmbujatvenaiva pratIte dInAM tu nopamAnopameyatvam / ata eva tatra rUpakAdikaM na / abhedabuddhistu tatrAstIti bhAvaH / na tvanyathAnupapattireva mAnaM tatrAha - sAdhAraNeti / tAdRzeti / upamAnopameyayozcandramukhayo rUpakasattvenAbhedapratItyaGgIkArAdityarthaH / tasmAdabhedabuddhau tasya prayojakalvasya durvacatayA saiva syAt / rUpakaM na paryavasyet / atastadupasthityarthaM lakSaNAvazyamA - zrayaNIyeti bhAvaH / tatra zaGkate - nanu rUpaketi / virahe iti / nAmArthayorabhedAnvaya iti saraNyanaGgIkAre ityarthaH / vidheyakoTAviti / 'siMho narAdhipaH' ityAdAvityarthaH / tathApi tAdrUpyapratipattyaGgIkAre'pi / evena sAdRzyasya vidhiniSedhavyAvRttiH / tirobhUtabhedeti bhuvriihiH| sAdRzyeti / sAdRzyarUpasyetyarthaH / vizeSaNasamAseti / mayUravyaMsaka iti samAsetyarthaH / upamitasamAseti / 'upamitaM vyAghrAdi -' iti samAsetyarthaH / tAdRzeti / lakSmIkartRkAliGganetyarthaH / tasyA iti / maJjumaJjIra ziJjita 1
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 kAvyamAlA / rmaJjumaJjIraziJjitamanoharatAyA anupapatteH / upamitasamAsAyattopamAyAM tu pradhAnasya pAdasya pAdatvenaiva pratItasya nAsti tasyA anupapatiriti na ko'pi doSaH / na copamitasamAse pUrvapadArthasyopameyasyopameyatAvacchedakatayaiva pratItiriti na yuktam / 'vakre candramasi' iti prAguktarUpaka ivopamAnatAdrUpyavada bhedabuddhyA tattAdrUpyasyAtrApi pratipattuM zakyatvAllakSaNAyAstulyatvAditi vAcyam / upamitasamAse bhedaghaTitasAdRzyasya lakSyakoTipraviSTatayA vailakSaNyasya vakSyamANatvAt / yadapyuktaM sAdRzyasya zabdenopAdAnAdupamAtvApattiriti, tadapi na / bhedAkarambitasAdRzya viziSTasya rUpake lakSyatvAdupamAvyapadezasyAprasakteH / ' sAdRzyamupamA bhede' iti tatsiddhAntAt / nanu yatra bhedaghaTitasAdRzyavati vakrA lakSaNayA mukhaM candra iti prayuktaM tatra tathApyupamAlaMkArApattiH sthitaiveti cet, bhedaghaTita - sAdRzyapratipipAdayiSAkAle lakSaNayA tadvati zabdaprayogasya viruddhatvAt / lakSaNAyAstAdrUpya pratipipAdayiSAdhInatvAt / nahi prayojanamanuddizya rUDhivyatiriktayA lakSaNayArthaM pratipAdayantyAryAH / bhedatAdrUpyayorvipratiSiddhatvena yugapatpratipattabuddhayapArohAsaMbhavAcca / athopamitasa - mAse puruSavyAghra ityAdAvuttarapadasya svArthasadRze lakSaNaivopagantavyA / anyathA bodhakAbhAvena samAse sAdRzyapratyayo na syAt / na ca vyAghra ivetIvazabdastadbodhaka iti vAcyam / tasya samAse saMbandhAbhAvAt / sati ca saMbandhe tannivRtterayogAt / nivartakazAstrasyAbhAvAt / vigrahavAkyagatastvivazabdaH svaghaTitavAkyasyopamA pratipAdakatvaM saMpAdayitumISTe, na vAkyAntarasya / tasya vivaraNatvAnupapattezca / nahi vivaraNIyavAkyagatazabdA manoharatAyA ityarthaH / upamAnatAdrUpyeti / upamAnasadRzayorekapadopAttatvenopamAnatAdrUpyavatsadRzAbhedabuddhyA upameye upamAnatAdrUpyasyopamAyAmapi jJAtuM zakyatvAdityarthaH / tatra hetumAha - lakSaNeti / rUpake ivopamitasamAse vAcakevazabdasyAbhAvena lakSaNAsattvena tasyAH samatvAdityarthaH / bhedAkarambIti / bhedAviziSTetyarthaH / doSAntaramAha - bhedeti / saMbandhAbhAvAditi / dvayoreva padayoH samAsAditi bhAvaH / abhyupetyAhanasati ceti / upamApratIti / upamAlaMkArapratItyarthaH / vAkyAntarasya samAsavAkyasya nu samAse mAstu sAdRzyapratItirata Aha-tasyeti / vigrahavAkyasyetyarthaH / itthaM ca / .
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 155 pratipAdyasyArthasya vivaraNaM yujyate / itthaM ca lakSaNAyA evAbhyupagamyatayA satyAM ca tatprayojanIbhUtatAdrUpyapratipattau kathamupamA dviluptA tatra prAcInarukteti cet , atrocyate-upamitasamAsasya bhedaghaTitopamAnasAdRzyaviziSTopameye zaktestaddhaTakIbhUtopamAnazabdasya bhedaghaTitasAdRzyaviziSTe nirUDhalakSaNAyA vA khIkArAdadoSaH / iyameva nipAtAnAmivAdInAM dyotakatAnaye mukhaM candra ivetyAdau vAcakaluptAyAmupamAyAM ca gatiranusaraNIyA / vAcakalopastUpamAnAyakarambitasAdRzyatadviziSTAntarapratipAdakazabdazUnyatvAdupapAdanIyaH / yacca 'vidvanmAnasa-' ityatra dUSaNamabhihitaM tadrUpakaprakaraNe parihariSyate / yadapyuktaM rUpake sadRzalakSaNAyAH phalaM tAdrUpyapratyayo na yujyate / tatsadRza iti zabdajabodhAnantaramapi tathA pratyayApatteriti, tanna / tatsadRza ityatra lakSaNAyA abhAvena tAdrUpyapratyayasyApAdAnAyogAt / tAdrUpyapratyayo lakSaNAyAH phalamiti prAcAM smyH| mahAbhASyAdigranthAnAmasminnevAnukUlatvAcca / navyanaye tu teSAmAkulIbhAvaH syAditi dik / uktadoSe cetyarthaH / dvilupteti / uktarItyA dharmavAcakayoH sattvena kathaM dharmavAcakaluptotetyarthaH / viziSTazaktau gauravAdAha-taddhaTakIti / bhedaghaTiteti / tathA ca sAdhAraNadharmAbhAnAddharmaluptavaM sustham / nanvevamapi tAdrUpyapratItyA kathaM dharmaluptatvamata AhanirUDhalakSaNeti / iyameveti / uktaiva gtirityrthH| dharmaluptodAharaNamAha-mukhaM candra iveti|vaackluptaayaamiti| taDigaurItyAdAvityarthaH / nanvevamapi sAdRzyavAcakasyopamAnazabdasyaiva sattvAtkathaM vAcakaluptatvamata Aha-vAcaketi / vAkye ivAnupAdAne vAcakaluptavAtsAdRzyeti (?) / samasadRzAdyaprayoge tattvAyAha-tadviziSTeti / sAdRzyAviziSTetyarthaH / parihariSyata iti / ayaM bhAvaH--upameyopamAnayorabheda eva rUpakamiti mate sAdRzyajJAnamUlakAbhedapratItiviSaya eva saH / evaM ca 'pauruSAbdhestaraGgaH / pratyarthivaMzolbaNavijayakariprauDhadAnAmbupaTTaH khaDgo mAlavasya' ityAdau khaDgazabdAtpratIyamAnadAnAmbupaTTAnede pratyarthiSu vaMzAbhedapratItimUlakatajAtisaMbandhivarUpaM sAdharmya mUlam / pratyarthiSu vaMzAbhede ca khaDne dAnAmbupaTTAbhedapratItimUlakatadbhajyamAnatvam / tasmAdavazyaM rUpake lakSaNA / tatheti / tAdrUpyetyarthaH / rUpake lakSaNA / atra yuktyantaramAhamahAbhASyAdIti / tathA ca 'puMyogAdAkhyAyAm' iti sUtre bhASyam-'bhinnAnAmabhedAbhAvAt , kathaM punastasmin sa ityetadbhavati / caturbhiH prakAraistAdrUpyamAropyate, na tu mukhyam / tAtsthyAt , tAddhAt , tatsAmIpyAta, tatsAhacaryAt, iti / tAtsthyAdyathA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 kAvyamAlA / "sAdhyavasAnAyAM ca 'candrarAjI virAjate' ityAdau candrAdizabdailakSaNayA mukhatvenopasthApitasyApi mukhAdeH zAbdabodhazcandratvAdinA bhavati, lakSaNAjJAnasyaiva mAhAtmyAt" ityeke / "lakSaNayA mukhatvena mukhAdeH zAbdabodhe vRtte vyaJjanayaikazabdopAttatvaprAdurbhUtayA candratvena bodhaH" ityapare / matadvaye'pyasminmukhAdau candratvabhAnasAmagryA mukhatvAdeH vadharmasya bhAnaM na nivAryate / itthaM caikasmindharmiNi candratvAdInAM mukhatvAdInAM ca sAkSAdbhAnameva sAropAto'syA vicchedakam / apare tu "nivAryata eva viruddhabhAnasAmagryA khadharmasya bhAnam / rajatatvabhAnasAmagryAM zuktitvasyAbhAnAt" iti vadanti / mate'sminviSayatAvacchedakAsphUrtistathA / vastutastu sAdhyavasAnAyAM viSayatAvacchedakadharmabhAnaM yadi sahRdayahRyapramANakaM tadA tadvAraNAya kAraNakalpanAnucitaiva / zuktirajatabhAnasthale tu zuktitvena bhAte purovartini rajatatvabhAnasya sarvathaiva viruddhatvAdrajatatvabhAnasamaye zuktitvabhAnanivAraNamAvazyakam / na cehApi tathA / anubhavaviruddhatvAt / yadi tu tanna prAmANikaM tadA socitaiva / athAsya prAgabhihitalakSaNasya kAvyAtmano vyaGgyasya ramaNIyatAprayojakA alaMkArA nirUpyante maJcA hasanti / tAddhAdyathA-'jaTI brahmadattaH' / brahmadatte yAni kAryANi jaTinyapi tAni kriyante / tatsAmIpyAdyathA-'gaGgAyAM ghoSaH' / tatsAhacaryAdyathA 'kuntAnpravezaya' iti / lakSaNAbhAvavAdinApi kathamanyonyAzrayaH parihAryaH / kimarthaM vA zliSTaparyantAnudhAvanaM navInaidIkSitaiH kRtamiti cintyamiti / ayameva digartha iti bodhyam / mAhAtmyAditi / samAnaprakArakakhaniyamasya lAkSaNikabodhAnyabodhaviSayakalasya prAguktalAditi bhAvaH / niyamAGgIkartRmatamAha-lakSaNeti / idamapi prAguktam / mukhatvAdInAM ceti / ekapadopasthApyAnAmiti bodhyam / sAkSAditi / sAropAyAM tu candravasya candrasadRze bhAnadvArA tatra bhAnamiti paramparayA tadbhAnamiti bhAvaH / asyA iti| sAdhyavasAnAyA bhedakamityarthaH / ekadharmAdhikaraNakobhayabhAnaM tu samAnamiti bhAvaH / viSayatAvacchedaketi / lakSyatAvacchedaketyarthaH / kvacittathaiva pAThaH / lakSyatAvacchedakaM ca sAdhAraNadharmarUpamAhlAdakatvAdyevaitanmate bodhyam / tatheti / tato bhediketyarthaH / athopamA-kAvyAtmana iti / bhede SaSTIyam / kAvyAtmano yadyaGgyaM tasyetyarthaH / yadvA kAvyAtmana ityalaMkArA ityanenAnveti / tatsAmAnyalakSaNamAha-vyaGgyasya ramaNIya
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 157 tatrApi vipulAlaMkArAntarvartinyupamA tAvadvicAryatesAdRzyaM sundaraM vaakyaarthopskaarkmupmaalNkRtiH|| saundaryaM ca camatkRtyAdhAyakatvam / camatkRtirAnandavizeSaH sahRdayahRdayapramANakaH / ananvaye ca 'gaganaM gaganAkAram' ityAdau sAdRzyasya dvitIyasabrahmacArinivartanamAtrArthamupAttatvena khayamapratiSThAnAdacamatkAritaiva / ata eva tasyAnvayAbhAvAdananvayaM tamAhuH / vyatireke 'tavAnanasya tulanAM dadhAtu jalajaM katham' ityAdau camatkAriNo niSedhasya nirUpaNAya pratiyoginaH sAdRzyasya nirUpaNacamatkArakameva / evamabhedapradhAneSvapi rUpakApaDutipariNAmabhrAntimadullekhAdiSu, bhedapradhAneSu dRSTAntaprativastUpamAdIpakatulyayogitAdiSu camatkAriSu tattanniSpAdakatayAvasthitasyApi sAdRzyasya camatkAritAviraheNa nAstyupamAlaMkRtitvam / mukhamiva candra iti pratIpe, candra iva mukhaM mukha iva candra ityupameyopamAyAM ca sAdRzyasya camatkAritvAnnAtiprasaGgaH zaGkanIyaH / tayoH saMgrAhyatvAt / nanu tetyAdi / tatrApi teSvapi / vipuleti / bahityarthaH / vAkyArthopaskArakamityalaMkArasya sundaramityasya vyAvartyamAha-ananvaye ceti / sAmAnyalakSaNaprAptam / sabrahmacArIti / sadRzetyarthaH / svayamiti / khasyAparyavasAnAdityarthaH / ata eva khArthabodhane tAtparyAbhAvAdeva / tasya sAdRzyasya / dvitIyaM tadAha-vyatireka iti / anyadapi tadAha-evamiti / ananvayavyatirekayorivetyarthaH / tattaniSpAdaketi / amedApahavAdiniSpAdaketyarthaH / tayostAdRzapratIpopameyopamAnayoH / saMgrAhyatvAditi / citramImAMsoktopamAlakSaNadUSaNAvasare iti bhAvaH / navyAstu "yatra candrAdyupamAnapratiyogikavasAdRzyAnuyogikatvabuddhikRtazcamatkArastatropamAlaMkAravam / ananvaye tu na khasAdRzyabuddhikRtaH saH, kiM tu nirupamatvabuddhikRta iti nopamAtvam / upameyopamAyAmapi na parasparasAdRzyabuddhikRtaH saH, kiM banayoreva sAmyaM na tRtIya etatsadRza iti buddhikRta iti tasyAmapi na tattvam / mukhamiva candra iti pratIpe'pi mukhAdau sAdRzya. pratiyogikatva buddhikRta eva saH, na tadanuyogikalabuddhikRta iti tatrApi na tattvam / 'ahameva guruH-' iti pratIpe'pi upamAnatiraskRtatvakRta eva saH, na tu sAdRzyabuddhikRta iti na tatrApi tattvam / alaMkArabhede ca camatkAranidAnabheda eva nidAnam / rUpakotprekSAdau tathA klRptatvAt , sahRdayAnubhavasAkSikalAcca / etena sAdRzyasyApratiSThAne yadi sAdRzyApratItista_nubhavavirodhaH / yadi medagarbhe tadapratItistadA bhedAMzanivezena tadvivaraNe kiM phalam / upameyopamAvattasyApyavastUpamAkhamityapAstam" ityAhuH / upamA 14 rasa0
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 kaavymaalaa| 'tvayi kopopamA bhAti sudhAMzAviva pAvakaH' ityAdAvupamAnasyAtyantamasaMbhAvitatvAtsAdRzyameva na tAvatpratipattuM zakyam , camatkArastu punaH kena syAditi cet , kavinA hi khaNDazaH padArthopasthitimatA khecchayA saMbhAvitatvenAkAreNa candrAdhikaraNakamanalaM prakalpya tena saha sAmyasyApi kalpane bAdhakAbhAvAt / kalpitamasatsAdRzyaM kathaM camatkArajanakamiti tu na vAcyam / paramasukumArIbhavatkanakanirmitAjhyA maNimayadazanakAntini rvAsitadhvAntAyAH kAntAyA bhAvanayA puro'vasthApitAyA AliGganasyAhAdajanakatvadarzanAt / upamAnopameyayoH samatvasya lakSaNe pravezAbhAvAnnAtra doSalezo'pi / ata eva 'stanAbhoge patanbhAti kapolAtkuTilo'lakaH / zazAGkabimbato merau lambamAna ivoragaH // ityAdAvapi nAnupapattiH / pare tu asyAH kalpitopamAyA upamAnAntarAbhAvaphalakatvenAlaMkArAntaratAmAhuH / tanna / sAdRzyasya camatkAritayopamAntarbhAvasyaivocitatvAt / saMnirUpitatvasya lakSaNe pravezAbhAvAt / upamAnAntarAbhAvaphalakatvaM hyupamAvizeSatve sAdhakam / na tUpamAbahirbhAve / atha 'vilasatyAnanaM tasyA nAsAgrasthitamauktikam / AlakSitabudhAzleSaM rAkendoriva maNDalam // ' ityAdau sAdhAraNadharmasyAbhAvAtkathamupamAniSpattiH / budhamauktikayorekaikamAtravRttitvAt / na cAtra yadi nAsAgrasthitamauktikaM tasyA Anana nasya candrAdhikaraNakAnalasya / asaMbhAvitatvena na tu satyena rUpeNeti bhAvaH / kalpitamiti / yataH kalpitamata evAsadityarthaH / nanvevaM bhavatu tAdRzasyApi sAdRzyasya camatkRtijanakavaM tathApi lakSaNe upamAnopameyayornivezena tayoH satyavasyApekSitalena kathamuktasthale nirvAho'ta Aha-upamAnopeti / bhAvaphalakatvamiti / upamAnAntarAbhAvasya phalakhe'pi kavikalpitasAdRzyakRta eva camatkAra iti navyamate'pi doSaH / AlakSiteti / aalkssitaashlissttbudhmityrthH| tathA paatthstuucitH| ata eva vakSyativudhamauktikayoriti / kathamiti / taddharmopasthiteH kAraNavasya tatra prAgabhihitalA
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 159 mAlakSitabudhAzleSaM rAkendomaNDalamiva vilasatIti tAdRzarAkendumaNDalanirUpitasAdRzyaprayojakavilAsAzrayastAdRzamAnanamiti tAtparya tadA vipUkalasatyarthazobhAvizeSa eva samAno dharmaH / yadi ca tAdRzamindumaNDalamiva yattAdRzamAnanaM tadvilasatIti tAdRzasAdRzyAvacchinnamAnanamuddizya vilAsAzrayatvaM vidheyatayA vivakSyate tadAsyA luptopamAtvAtpadmamiva mukhamityAdAvivAhlAdakatvAdidharma unneya iti vAcyam / upamAnopameyazobhayorapi vastuto'sAdhAraNatvAt / . 'komalAtapazoNAbhrasaMdhyAkAlasahodaraH / kaSAyavasano yAti kuGkumAlepano yatiH // ' ityAdau dharmAntarasyApi pratibhAnAdasundaratvAcca komalAtapAdInAmasAdhAraNatvAtkathamupameti cet , atrAhuH-upameyagatAnAmupamAnagatAnAM cAsAdhAraNAnAmapi dharmANAM sAdRzyamUlenAbhedAdhyavasAyena sAdhAraNatvakalpanAdupamAsiddhiH / na ca bhramAtmakenAhAryAbhedabodhena kathaM nAma kuGkumAlepakomalAtapAdInAM vastuto bhinnAnAM sAdhAraNatvasiddhaye'tyantamasannabhedaH seddhaM zaknuyAt , bhrameNArthasiddherabhAvAditi vAcyam / prAgukte'pi 'kopopamA bhAti sudhAMzAviva pAvakaH' ityAdAvupamAnopameyayoratyantAsatyatve'pi kalpanAmAtrato yathA niSpattistathaiva prakRte sAdhAraNadharmasyApIti vyaktamupapAdayiSyAmaH / ayameva bimbapratibimbabhAva iti prAcInairabhidhIyate / diti bhAvaH / tAdRzarAkendumaNDaleti / tadviziSTarAkendrityarthaH / evamagre'pi / tathA vaktuM tu yuktam / Aye dUSaNamAha-upamAnopeti / dvitIyarItyoktaprasiddhodAharaNe nirvAhe'pyaprasiddhodAharaNe doSamAsAdya sAdhAraNamAha-komaleti / komalAtapalaM zoNAbhralaM ca bahuvrIhiNA saMdhyAkAlavizeSaNam / ata eva komalAtapAdInAmiti vakSyati / abhedAdhyavasAyeneti / na caikadharmavattvamivopamAnavRttidharmasadRzadharmavattvamapyupamAprayojakamastu kimamunA medAdhyavasAyeneti vAcyam / sAdhAraNadharmeNopamAnopameyayorabhedapratItikRtacamatkArasyopamAyAmiSTasya dharmayoramedAdhyavasAnaM vinAnupapatteH / tathA coktamalaMkArasarvakhakRtA-'bhedAbhedapradhAnopametIti bodhyam' / prAgukta iti / yata ityAdiH / ayameva sAdRzyamUlAmedAdhyavasAya eva / prAcInarbimbapratibimbabhAva ityabhidhIyata ityarthaH / evaM uktodAharaNe upamAsiddhivat / bhagavataH kRSNasya / caJcan
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 kaavymaalaa| evam 'bhujo bhagavato bhAti caJcaccANUracUrNane / jaganmaNDalasaMhAre vegavAniva dhUrjaTiH // ' __ atra dhUrjaTibhagavadbhujayorAkAreNa sAdRzyasyAbhAvAtprakAranirmuktasya kevalabhAnasyAprayojakatayA cANUracUrNananimittakacAJcalyavattvajaganmaNDalasaMhAranimittakavegavattvayorbhAnaprakArayorabhedAdhyavasAnenAbhinnadharmaprakArakabhAnavizeSyatvasya sAdhAraNadharmasya siddharupamAsiddhiH / tatra cANUrajaganmaNDalayorvastuto bhinnayormahAkAyatvAdinA sAdRzyAdvimbapratibimbabhAvaH / cUrNanasaMhArayozvAJcalyavegavattvayostvAzrayabhedAdbhinnayorapi vastuta ekarUpataiveti vastuprativastubhAvaH / ityevaM nirUpitamupamAlakSaNam / atheyamudAhiyate'gurujanabhayamadvilokanAntaH samudayadAkulabhAvamAvahantyAH / daradaladaravindasundaraM hA hariNadRzo nayanaM na vismarAmi // ' atra daladaravindazabdasyopamAnavAcakasya sundarazabdena sAmAnyavacanena samAse pratIyamAnopamA sakalavAkyArthasya vipralambhazRGgArasya smRtyupskrnndvaaropskaarktyaalNkaarH| na cAtra smRtiH pradhAnatayA dhvanyata iti vaktuM zakyam / na vismarAmIti smRtyabhAvaniSedhamukhena sphuTamAvedanAt / nApi pUrvArdhagatatrAsautsukyayoH parasparAbhibhavakAmayoH saMdhiH pradhAnam / tasya nAyikAgatatvenAnuvAdyatvAt / uttarArdhagatasmRtyaGgatvAcca / tasmAdbhAvasaMdhyupamAlaMkArAbhyAmupaskRtA smRtirhApadagamyaH saMtApo'nubhAvazca vipralambhamevopaskuruta iti tasyaivAtra prAdhAnyam / cAJcalyavAn / dhAtUnAmanekArthatvAt / cANUro daityH| tatra dharmayormadhye / vastuprativastubhAva iti / tatra cUrNanasaMhArayorAzrayabhedajabhedapratyayastatsaMbandhicANUrajaganmaNDalayorabhedabuddhirbahiraGgA nodetIti bhAvaH / cAJcalyavegavattvayosvAzrayabhedAr3hede'pi ekanimittakavenAbhedamAdAya sAdhAraNateti bodhyam / samAse iti / 'upamAnAni-' iti sUtreNeti bhAvaH / ata eva na zrautItyAha-pratIpeti / sakalavAkyArthasya sakalavAkyatAtparyaviSayabhUtasya / zRGgArasyetyasyopaskArakatayetyatrAnvayaH / trAseti / gurujanabhayamadvilokanapadabodhyayorgurujanabhayamadvilokanayormadhye vyAkulakhodayena dvayorapi
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 161 appayadIkSitAH punazcitramImAMsAyAm - 'upamitikriyAniSpattimatsAdRzyavarNanamaduSTamavyaGgamupamAlaMkAraH / khaniSedhAparyavasAyi sAdRzyavarNanaM vA tathAbhUtaM tathA' iti lakSaNadvayamAhuH / taccintyam / varNanasya vilakSaNazabdAtmakasya vilakSaNajJAnAtmakasya vA zabdavAcyatAviraheNArthAlaMkAratAyA bAdhAt / tasya sarvathaivAvyaGgyatvAdavyaGgyatvavizeSaNavaiyarthyAcca / atha yadi varNanaviSayIbhUtaM tAdRzasAdRzyamupametyucyate tadA yathA gaustathA gavaya ityatropamAlaMkArApatteH / evaM 'kAlopasarjane ca tulyam' ityAdAvapi / aziSyatvAdinA pradhAnapratyayArthavacanasAdRzyasyAtrApi pratipAdanAt / na cAtra vacanabhedasya doSasya sattvAdaduSTatvavizeSaNena vAraNaM bhaviSyatIti vAcyam / etadvAkyopaplutavAkyAntarapratipAditaikopameyake sAdRzye tathApyatiprasaGgAt / na cAtropamitikriyAyA niSpattAvapi na sAdRzyavarNanam / viSayasyAcamatkAritvAt / camatkAriviSayakakavivyApArasyaiva varNanapadArthatvAditi vAcyam / evaM hi camatkAritvasya lakSaNe'vazyaM nivezyatvenopamitikriyAniSpattivizeSaNasya vaiyarthyAt / nAniSpannamApAtataH pratIyamAnaM sAdRzyaM camatkRtimAdhatte / evaM dvitIyalakSaNe'pi niSedhAparyavasAyitvaM nirarthakam / vyatireke kamalAdisAdRzyaniSedhasyAnvaye ca sarvathA sAdRzyaniSedhasya camatkAritayA tadarthaM sAdRzyasya nirUpaNamiti prAgevAbhidhAnAt / kiM ca / 'stanAbhoge patanbhAti kapolAtkuTilo'lakaH / zazAGkabimbato merau lambamAna ivoragaH // ' tulyakakSavam / ata Aha-paraspareti / tasya saMdheH / punaHzabdArthe zabdasya zabdavAcyakhamate nAyaM doSo'ta Aha-vilakSaNajJAneti / avyaGgyatvAdyaGgyavAbhAvAt / tAdRzeti / aduSTAvyaGgyAdyavizeSaNadvayAnyataretyarthaH / ityAdAvapIti / upamAlaMkArApattirityasyAnuSaGgaH / AdisaMgrAhya cintyam / atrApi kAlopasarjanayorapi / atra 'kAlopasarjane ca tulyam' ityatra / dvivacanopAdAnAditi bhAvaH / etadarthameva dvitIyadoSoktiH / upaplateti / kalpitetyarthaH / pradhAnapratyayArthavacanavatkAla ityAdIti bhAvaH / tadAha-ekopameyeti / atreti / yathA gaurityAdAvityarthaH / vyatireka iti / tavAnanasyetyAdAvityarthaH / kamalAdisAdRzyeti / kamalAdiniSThasAdRzyetyarthaH / nanu varNanapadasya camatkArajanakajJAnaviSayIbhUtAnuyogikavArthe tAtparyagrAhakamidam, na tu lakSaNazarIrapadakamiti cet , tatrAha-kiMceti / vAkyArthatveneti / tathA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kaavymaalaa| ityAdau mukhyavAkyArthatvenAnalaMkArabhUtAyAmupamAyAmativyAptiH / upamitikriyAniSpattimatsAdRzyavarNanasyAduSTAvyaGgyatvasya cAtrApi sattvAt / na ceyamapyupamA lakSyeti vAcyam / dhvanyamAnopamAnivAraNaprayAsasya vaiyarthyApatteH / nAtrAbhedapradhAnotprekSA zakyA vaktum / kalpitopamAyA nirviSayatvaprasaGgAt / _ 'vyApAra upamAnAkhyo bhavedyadi vivakSitaH / kriyAniSpattiparyantamupamAlaMkRtistu sA // ' iti khakRtasUtre'laMkArabhUtopamAyA eva lakSyatvenAbhidhAnAt / alaMkArabhUtopamAlakSaNatve tadevAduSTAvyaGgyatvavizeSitamiti tatraiva punarabhidhAnAcca / nabatropamAnopameyasAdRzyAdupamAsvarUpAdasti kazcidatirikto vAkyArthaH, yenopamA tamalaMkuryAt / api ca lakSaNe sAdRzyavizeSaNaM nirarthakam / "upamitikriyAniSpattimadvarNanamupamA' ityetAvataiva khAbhISTArthalAbhAt / evam 'khataHsiddhena bhinnena saMmatena ca dharmataH / sAmyamanyena varNyasya vAcyaM cedekagopamA // ' iti vidyAnAthoktaM lakSaNamapAstam / vyatireke niSedhapratiyogini sAhazye'tivyApteH / evam 'upamAnopameyatvayogyayorarthayordvayoH / / hRdya sAmanca hRdyaM sAdharmyapametyucyate kAvyavedibhiH // ' iti prAcAmapi lakSaNaM pratyuktam / hRdyatAmAtreNa nirvAhe vizeSaNAntaravaiyarthyAt / evaM kAvyaprakAzoktamapi 'sAdharmyamupamA bhede' iti ca na vAkyArthopaskArakatvamiti bhAvaH / tadAha-analamiti / nanu alaMkarotIti yogabodhitopaskArakatvasyAlaMkArasAmAnyakharUpatvena vizeSalakSaNeSu tadaniveze'pi kSatyabhAva ityata Aha-api ceti / ata eva citrabhUtopamAlakSaNaM khiti tai!ktam / pUrvavadasyApi tAtparyagrAhakakhAdidamapi cintyam / avyaGgyavaM ca tallakSaNe prAdhAnyenAvyaGgyavaM bodhyamiti dik / evapadArthamAha-vyatIti / tavAnanasyetyAdAvityarthaH / evamagre'pi yathAsaMbhavam / evamarthamAha-dRdyateti / nanu tatraiva tAtparyaprAhakaM tadata Aha-kAvye
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsNgnggaadhrH| 163 lakSaNaM nAtIva ramaNIyam / vyatireke niSedhapratiyogini sAdRzye'tivyApanAt / na ca paryavasitatvena sAdharmya vizeSaNIyamiti vAcyam / ananvayasthasAdRzyasyAparyavasAyitvenaiva vAraNe bhedavizeSaNavaiyarthyApatteH / kAvyAlaMkAraprastAve laukikAlaukikapradhAnavAcyavyaGgyopamAsAmAnyalakSaNakaraNAnaucityAcca / ata eva 'bhedAbhedatulyatve sAdharmyamupamA' ityalaMkArasarvakhoktamapi lakSaNaM tathaiva / evaM prasiddhaguNenopamAnenAprasiddhaguNasyopameyasya sAdRzyamupamA' ityalaMkAraratnAkaroktamapi na bhavyam / zleSamUlakopamAyAM tAdRzazabdAtmakasya dharmasya kavinaiva kalpanAt / tena rUpeNopamAnasyAprasiddhezca ityalaM parakIyadUSaNagaveSaNayA / prakRtamanusarAmaH / - asyAzcopamAyAH prAcAmanusAreNa kecidbhedA udAhriyante / tathAhiupamA dvividhA, pUrNA luptA ca / pUrNA tatra-zrautI, ArthI ceti dvidhA bhavantI vAkyasamAsataddhitagAmitayA SoDhA / luptA caupamAnaluptA, dharmaluptA, vAcakaluptA, dharmopamAnaluptA, vAcakadharmaluptA, vAcakopameyaluptA, dharmopamAnavAcakalupteti tAvatsaptavidhA / tatropamAnaluptA-vAkyagA, samAsagA ceti dvividhA / dharmaluptA-samAsagatAzrautI, ArthI / vAkyagatA-zrautI, ArthI / taddhitagatA ca--Aryuva, na zrautI / iti paJcavidhA / vAcakaluptA-samAsagatA, karmakyajgatA, AdhArakyajgatA, kyaGgatA, karmaNamulgatA, kartRNamulgatA ceti SaDDidhA / dharmopamanAluptA-vAkyagatA, samAsagatA ceti dvividhA / vAcakadharmaluptA vibgatA, samAsagatA ceti dvividhaiva / vAcakopameyaluptA tvekavidhA / dharmopamAnavAcakaluptA tu samAsagatekavidhA / iti / evaM sAkalyenaikonaviMzatirkhaptAbhedAH pUrNAbhedaiH saha paJcaviMzatiH krameNodAhriyante / tatra pUrNA zrautI vAkyagatA yathA 'grISmacaNDakaramaNDalabhISmajvAlasaMsaraNatApitamUrteH / / prAvRSeNya iva vAridharo me vedanAM haratu vRSNivareNyaH // ' ti|ateveti| prkaashgrnthe| uktAdoSagaNAdevetyarthaH / tathaiva nAtIva ramaNIyamityarthaH / evmiti| vytireke'tivyaapnaadityrthH| nanu paryavasitakhena vizeSaNAnna doSo'ta AhazleSeti / prAcAM prakAzakArAdInAm / tatra tayormadhye / tatra tAsAM saptAnAM madhye / tatra paJcaviMzatInAM madhye / grISmeti / maNDalasya bhISmA jvAlA yatra tatra deze yatsaMsaraNaM
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kAvyamAlA / atra prAvRSeNya ityanena vAridharavizeSaNena nairAkAGkSayAt, ivena samAsaH / eSA copamAnopameyayorvAridhara bhagavatorvedanAharaNakartRtvasya sAdhAraNadharmasya sAdRzyabodhakasyevazabdasya cAbhidhAnAtpUrNA / sAdRzyasya zrutyAbodhanAcchautI / pUrNA ArthI vAkyagatA yathA'prANApaharaNenAsi tulyo hAlAhalena me / zazAGka kena mugdhena sudhAMzuriti bhASitaH // ' pUrNA zrautI samAsagA yathA 'haricaraNakamalanakhagaNakiraNazreNIva nirmalA nitarAm / zizirayatu locanaM me devatrataputriNI devI // ' atrevena samAsaH / pUrNA ArthI samAsagA yathA 'Anandanena lokAnAmAtApaharaNena ca / kalAdharatayA cApi rAjannindUpamo bhavAn // ' pUrNA zrautI ArthI ca taddhitagA yathA 'nikhilajaganmahanIyA yasyAbhA navapayodharavat / ambujavadvipulatare nayane tadbrahma saMzraye saguNam // ' atra pUrvArdhe vateH 'tatra tasyeva' iti sAdRzye vidhAnAcchrautI / uttarArdhe 'tena tulyaM -' iti vidhAnAtsAdRzyavadarthakatayA ArthI / gamanaM tenetyarthaH / vRSNivareNyaH kRSNaH / vAkyagatatvamAha - atreti / ivena samAsa iti 'supsupA' ityasyAnityatvenAsya tatprapaJcatvAt / evaM ca vaikalpikatvAttadabhAva iti bhAvaH / pUrNAtvamAha - eSeti / zruteti / ivenetyarthaH / vizeSyatayeti bhAvaH / prANApeti / atra samAsAbhAvAdvAkyagatvam / viSacandrayoH prANApahArakatvarUpadharmasya tulyazabdasya copAdAnAtpUrNAtvam / tulyazabdasya sadRzArthakatve'pi prAdhAnyenevazabdavatsAdRzyabodhakatvAbhAvAdArthalam / harIti / devatratena putriNI / putravatItyarthaH / atrApi caturNAmivAsya copAdAnAtpUrNA tvaM zrautItvaM ca / samAsagAvamAha - atreti / Anandaneneti / karaNe lyuT / lokAnAmiti madhyamaNinyAyenAnveti / A samantAttApetyarthaH / indUpamo bhavAniti / atra samAsasya dharmizaktatvAtkarmasAdhanenopamAzabdena samAsAdvA ArthItvaM samAsagatvaM ca / pUrNAtvaM tu spaSTameva / saguNaM brahma kRSNarUpam / kusumakulAnAM tarUNAM tilakaM zre 1. devavrato bhISmaH, tena putravatI gaGgA.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 165 upamAnaluptA vAkyagA yathA 'yasya tulAmadhirohasi lokottrvrnnprimlodgaaraiH| kusumakulatilaka campaka na vayaM taM jAtu jAnImaH // ' yattulanAmadhirohasItyAdyacaraNanirmANe iyameva samAsagA / upamAbhAvena sAdRzyAbhAvasya paryavasAnAtsAdRzyaparyavasAnasya copamAjIvitatvAdalaMkArAnta. ramevAtra nopamAnalupteti nAzaGkanIyam / yasya tulAmArohasi na taM vayaM jAnIma ityuktyA asmAkamasarvajJatvAdasmadagocaraH ko'pi tavopamAnaM bhaviSyatIti sAdRzyaparyavasAnamastItyupamAnaluptaiveyamupamA, nAlaMkArAntaram / etena 'hu~DhuMNanto hi marIhisi kaNTakakaliAI keaivaNAI / mAlaikusumasaricchaM bhamara bhamanto na pAvahisi // ' ityatrAsamAlaMkAro'yamupamAtirikta iti vadanto'laMkAraratnAkarAdayaH parAstAH / dharmaluptA zrautI vAkyagatA yathA'kalAdharasyeva kalAvaziSTA vilUnamUlA lavalIlateva / azokamUlaM paripUrNazokA sA rAmayoSA ciramadhyuvAsa // ' 'grISmacaNDakaramaNDala-' iti prAgudAhRte pUrNAyA udAharaNe prAvRgheNyo vAridhara iva yo vRSNivareNyaH sa me vedanAM haratviti vRSNivareNyamAtragatatvena vedanAharaNakartRtvaM vivakSitam / vAridharasAdRzyaM ca zyAmatvAdinA yadi tadA tatrApyeSA bodhyA / iyAMstu vizeSaH-yatpUrNAyAM vRSNivareNyamAtramuddizya prAvRSeNyavAridharasAdRzyaprayojakaM tAdRzavAridhara cheti campakavizeSaNam / yattulanAmiti / yasya tulanAM yattulanAmityarthaH / zaGkateupamAneti / yasyeti / yataM ityAdiH / ityuktyeti / sa nAstItyuktiranyathA syAditi bhAvaH / eteneti / uktarItyA sAdRzyaparyavasAnenetyarthaH / atrApi tatprAptistava durla. bhetyuktaM na tu sa nAstIti bhAvaH / 'DhuMTuM kRtvA hi mariSyasi kaNTakakalitAni ketakIvanAni / mAlatIkusumasadRkSaM bhramara bhramanna prApsyasi // ' lavalIlatA 'haraphArevaDI' iti bhASayA prasiddhA / ashokmuulmiti| upAnva-' ityAdhAraH krm| zyAmatvAdineti / vivakSitamityanuSagaH / sAdRzyasyAtiriktatve Aha-prAvRSeNyeti / dharmarUpatve Aha
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 sAdRzyAbhinnaM vA vedanAharaNakartRtvaM vidheyamityupamAvidheyikA dhIH / dharmaluptAyAM tu vAridharasAdRzyAvacchinnavRSNivareNyamuddizya vedanAharaNakartRtvamAtraM vidheyamityupamoddezyatAvacchedikA / kAvyamAlA | dharmaluptA ArthI vAkyagatA yathA -------------------- 'kope'pi vadanaM tanvi tulyaM kokanadena te / uttamAnAM vikAre'pi nApaiti ramaNIyatA // dharmaluptA samAsagA zrautyArthI taddhitagArthI ca yathA 'sudheva vANI vasudheva mUrtiH sudhAkara zrIsadRzI ca kIrtiH / payodhikalpA matirAMsaphendormahItale'nyasya nahIti manye // ISadasamAptirapi bhaGgyantareNa sAdRzyameva / vAcakaluptA samAsagA -- 'daradaladaravindasundaraM ' iti prAgudAhRte padye / karmAdhArakyajgatA kyaGgatA ca yathA 'malayAnilamanalIyati maNibhavane kAnanIyati kSaNataH / viraheNa vikalahRdayA nirjalamInAyate mahilA // ' atrAnalamivAcaratItyarthe'nalazabdAt 'upamAnAdAcAre' iti sUtreNa, kAnana ivAcaratItyarthe kAnanazabdAcca tatsUtrasthena ' adhikaraNAca' iti vArtikena kyac / nirjalamInazabdAcca 'kartuH kyaG salopazca' iti kyA / AcAramAtrArthakatayA kyackyaGoH prakRtyaiva lakSaNayA svasvArthasAdRzyapratipattiriti naye sAdRzyavAcakAbhAvAdvAcakaluptA / analIyatItyAdisamudAyasyaivAnalAdisAdRzyaprayojakAcaraNakartRzaktatvamiti naye'pi sAdRzyasAdRzya viziSTAnyataramAtravAcakAbhAvAdvAcakaluptA / tAdRzeti / prAvRSeNyetyarthaH / avacchedi ketyasyetIti zeSaH / sAdRzyameveti / tathA ca tadviziSTArthapratipAdakatvAdArthI / karmAdhAreti / vAcakaluptetyAdiH / nanvevamAcAravatsAdRzyasyApi kyajAdinA bodhanAtkathaM vAcakaluptAtvamataM Aha-- AcAreti / sAhazyavAcakAbhAvAditi / zaktyeti bhAvaH / nanu nedaM yuktam / atra mate itrAdInAM dyotaka - tAnaye sarvatraiva vAcakAbhAvAdvAcakaluptAtvApatteH / candrapratipakSamAnanamityatrApi vAcaka - luptAkhApattezca / tatra hi pratipakSapadena sAdRzyaM lakSyameva / tasmAtsAdRzya sAdRzya viziSTAnyatara mAtra bodhakAbhAva eva vAcakalopa iti tatvam / ata Aha-- analIyatItyA 1. nabAba AsaphakhAna iti nAmnA prasiddhasya.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 167 kartRkarmaNamulgatA yathA 'nirapAyaM sudhApAyaM payastava pibanti ye / jahvaje nirjarAvAsaM vasanti bhuvi te narAH // ' atra sudhApAyamiti sudhAmiva nirjarAvAsamiti nirjarA iveti 'upamAne karmaNi ca' iti karmaNi cakArAtkartaryupamAna upapade Namul / dharmopamAnaluptA vAkyagA samAsagA ca yathA 'gAhitamakhilaM vipinaM parito dRSTAzca viTapinaH sarve / sahakAra na prapede madhupena tathApi te samaM jagati // ' 'tathApi te samaM' iti hitvA 'bhavatsamaM' iti yadyAryA zuddhaiva vidhIyate tadedamevodAharaNaM smaasgaayaaH| vAcakadharmaluptA kvibgatA yathA 'kucakalazeSvabalAnAmalakAyAmatha payonidheH puline / kSitipAla kIrtayaste hAranti haranti hIranti // ' atra hAraharahIrazabdA AcArArthake vipi lupte dhAtavaH / tatra hArAdizabdA lakSaNayA hArAdisAdRzyaM bodhayanti / lupto'pi smRtaH kvibAcAramiti pakSe vAcakadharmalopaH spaSTa eva / dArAdizabdA eva lakSaNayA tAdRzasAdRzyAbhinnamAcAramiti pakSe sAdRzyasyeva dharmasyApi tanmAtrabodhakAbhAvAllopa eva / vAcakadharmaluptA samAsagA yathA 'zoNAdharAMzusaMbhinnAstanvi te vadanAmbuje / kesarA iva kAzante kAntadantAlikAntayaH // ' atra vadanAmbujayorabhedavivakSayA vizeSaNasamAse dantAlikAntInAM ke dIti / gAhitamiti / yadyapItyAdiH / tathApi he sahakAra, jagati tava tulyaM vastu bhramareNa na prAptamityarthaH / zuddhaiveti / AryAsAmAnyalakSaNAkrAntavAt / sA tu mizriteti bhAvaH / dhAtava iti / tathA ca hArantItyAdiprayogasiddhiriti bhAvaH / tatra uktaprayogeSu / AcAramiti / bodhayatIti zeSaH / spaSTa eveti / sAdRzyasya zaktipratipAcatvAtvipo luptatvAcceti bhAvaH / tAdRzeti / hArAdItyarthaH / tadityucitam / abhinnamiti / tasya dharmarUpatvAditi bhAvaH / saMbhinnA mizrAH / kAntAzca te dantAzvetyarthaH / vizeSaNeti / mayUravyaMsaketItyarthaH / adhikaraNeti / vadanAmbuje ityatra
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA | sarasAdRzyoktirasaMgatA syAt / yato hyambujatAdAtmyasAdhakaM dantAlikAtInAM kesaratAdAtmyaM na tu kesarasAdRzyam / upamitasamAse tu vadanAmbujayordharmiNoraupamye kesaradantAlikAntInAmapi taddharmANAmaupamyokti - rucitaiva / ato'dhikaraNatAvacchedakopamAmAdAya vAcakadharmaluptodAhRtA / vidheyatAvacchedikA tu pUrNaiva / vAcakopameyaluptA kyajgatA dharmopamAnavAcakaluptA samAsagA ca yathA-- ' tayA tilottamIyantyA mRgazAvakacakSuSA / mamAyaM mAnuSo loko nAkaloka ivAbhavat // ' tilottamIyantyeti tilottamAmivAtmAnamAcarantyetyAcArArthake kyaci tilottamApadasya tilottamAsAdRzye lAkSaNikatayA vAcakasya sphuTatvena pratIyamAnatayA Atmana upameyasya cAnupAdAnAllopaH / svayaM tu sA nopameyA / AcArakarmaNa upamAnasya tilottamA rUpasya tatkamupameyAyAmupamAnatvAsaMgateH / ata AtmaivAtropameyatayonneyaH / mRgacakSuSeti mRgasya cakSuSI iva cakSuSI asyA iti 'saptamyupamAnapUrvasya' iti samAsottara - padalopau / mRgapadasya mRgacakSuH sadRzalAkSaNikatvapakSe vRtterviziSTArthatAvAcakatApakSe'pi khakhamAtrabodhakapadAbhAvAtrayANAM lopaH / iti paJcaviMzatirupamA bhedAH / ihAnyAnapi bhedAnanye nigadanti - vAcakaluptA SaDidhopavarNitA / 'kartaryupamAne ' iti Ninau saptamyapi dRzyate / kokila ivAlapati ko - kilAlapinIti / tathASTamyapi --- 'ive pratikRtau' iti kani 'lummanuSye' iti lupi cacaivetyarthe ' caJcA puruSaH so'yaM yaH khahitaM naiva jAnIte' ityatra / navamyapi -- AcArakkipi padAntareNa pratipAdite samAne dharme dRzyate / 'AhAdi vadanaM tasyA zaradrAkAmRgAGkati' ityAdau / 168 tyAmityarthaH / vacchedikA tviti / upameti zeSaH / kAntayaH kesarA iva kAzante ityatratyeti bhAvaH / vAcakasyeti / ivazabdasyetyarthaH / upameyAnupAdAne hetumAhasphuTatveneti / svayaM tviti / tilottamIyantIti bodhyetyarthaH / tatkarcyamAcAra karyAm / tayoH samAnarUpasya tatra tatratvAditi bhAvaH / zaradrAketi / zAradapUrNimAcandra ivA
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 rasagaGgAdharaH / upamAnaluptA vAkyasamAsayordvividhopavarNitA tRtIyApi dRzyate ' yaccorANAmasya ca samAgamo yacca tairvadho'sya kRtaH / upanatametadakasmAdAsIttatkAkatAlIyam // ' ityatra kAkatAlazabdayorlakSaNayA kAkAgamanatAlapatanabodhakayorivArthe 'samAsAcca tadviSayAt' iti jJApakAtsamAse kAka iva tAla iva kAkatAlamiti 'kAkatAlasamAgamasadRzazcorANAmasya ca samAgama ityarthaH / tataH kAkatAlamiveti dvitIya ivArthe pUrvoktenaiva sUtreNa chapratyaye tAlapatanajanyakAkavadhasadRzazcarakartRko devadattavadha ityevaM sthite pratyayArthopamAyAmupamAnasya tAlapatanajanyakAkavadhasyAnupAdAnAdupamAnaluptA / vAcakopamAnaluptA tu nAmnaiva nirdiSTA / sApyatra prakRtyarthe dRzyate / dharmopamAnaluptA vAkyasamAsayordvividhaivoktA / sA cAtrApi tRtIyacara - NoktadharmanirAse pratyayArthe dRSTA / -- vAcakadharmaluptA kipsamAsayordvayoreva kathitA / sApi ' caJcA puruSaH so'yaM yo'tyantaM viSayavAsanAdhInaH' ityatra svahitAkaraNarUpasya dharmasyA - nupAdAne ko lope vilokyate / evaM ca dvAtriMzadbhedA / atredamavadheyam--karmAdhArakyaci kyaGi ca vAcakaluptodAharaNaM prAcAmasaMgatamiva pratIyate / dharmalopasyApi tatra saMbhavAt / na ca kyajAdyartha AcAra eva sAdhAraNadharmo'stIti vaktavyam / dharmamAtrarUpasyAcArasyopamAprayojakatvAbhAvAt / 'nArIyate sapalasenA' ityAdau vRttyantaraniveditaiH kAtaratvAdibhirabhinnatayAdhyavasitasyAcArasyopamAniSpAdakatvAt / yadi ca 1 caratItyarthaH / puurvokten 'samAsAcca -' ityanena / sthite ityasyArthe ityAdiH / tRtIyacaraNokteti / 'upanatametadakasmAt ' ityasya sthAne caraNAntaranirmANa ityarthaH / dharmalopasyApIti / 'upamAnAdAcAre' ityatropamAnamAcAranirUpitameva gRhyate / udAharaNe ca putrapadasya putrakarmakAcArasadRze lakSaNeti vaiyAkaraNamate ca sutarAM dharmalopaH na caitanmate 'triviSTapaM tatkhalu bhAratAyate ' ityatra kyaco'nupapattiH / bhAratAcArasadRzAcArasya triviSTapavRtteraprasiddheH / 'suparvabhiH zobhitam' ityasya zleSeNAbhedAdhyavasAya eva, na sAdRzyAvasAya iti vAcyam / ekazabdopAttatvenAbhedabuddheriva zabdarUpasAdharmyeNa sAha - zyabuddherapyupapatteH / ityAhuH / nanu nArIyate ityAdau tasya tattvamastItyata Aha- nArIti / 15 rasa0
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 kaavymaalaa| kyaGartha AcAramAtramupamAniSpAdakaM syAttadA 'triviSTapaM tatkhalu bhAratAyate' ityAdau suprasiddhatvAdirUpAcAropasthitAvapyupamAlaMkRteraniSpatteH, tasyaiva ca 'suparvabhiH zobhitamantarAzritaiH' iti caraNAntaranirmANe tasyA niSpatteH kyaGAdyarthaH sAdhAraNo'pi nopamA prayojayati / upamAprayojakatAvacchedakarUpeNa sAdhAraNadharmavAcakazUnyatvasyaiva dharmalopazabdenAbhidhAnAt / anyathA 'mukharUpamidaM vastu praphullamiva paGkajam' ityAdau pUrNopamApatteriti dik / yaccAppayadIkSitairasminneva prastAve "dharmaluptA vAkyasamAsataddhiteSu darzitA dvirbhAve'pi dRzyate / 'paTupaTurdevadattaH' ityatra 'prakAre guNavacanasya' iti sAdRzye dvirbhAvavidhAnAt" iti nigaditaM tattuccham / atra ca vAcakasyApyanupAdAnAdvAcakadharmaluptAyAmetadAdhikyamudbhAvayitumucitam , na tu dharmaluptAyAm / dharmamAtraluptAyA eva dharmaluptAzabdena tairvivakSaNAt / anyathA ekaluptAveva dviluptAnAM triluptAyAzca grahaNAtpRthagupAdAnamasaMbaddhameva syAt / na cAtra vAcakasya dvirbhAvasyaiva sattvAnnAsti lopaH, api tu dharmamAtrasyeti vaktuM zakyam / dvirbhAvasya saadRshyvaacktvokterbhaassykaiyttaadiviruddhtvaat| taduktaM kaiyaTena 'prakAre guNavacanasya' iti sUtre siddhaM tviti pratIkamupAdAya 'dvivacanasya prakRtiH sthAnI iti tadartho vizeSyate na tu prakAraH / tatra sarvasya guNavacanatvAvyabhicArAbhAvAt / tadrahaNAdguNavacano yaH zabdo nirmAtastasya sAdRzye dyotye dve bhavata iti sUtrArthaH' iti / vRttyantareti / mAtrapadena kiMcidabhinnatayAdhyavasitavavyavacchedaH / tasyaiva padyasya / tasyA upamAlaMkRteH / sAdhAraNo'pi ubhayaniSTho'pi / nanu kyaGAdyarthAcAramAtrasyo'pamAprayojakalAbhAve'pi sAdhAraNatvenobhayadharmavAttatsattvAca kathaM tallopasaMbhavo'ta Aha-upameti / atra ceti / co hyarthe / sUtrArtha iti / dvirbhAvasya sAdRzyadyotakabe'pi zaktavarUpavAcakavAbhAvAdvAcakalopa iti tava hRdayam / tattu ivAdeotakatAnaye candra iva mukhamityatra, candrasuhRnmukhamityatra ca vAcakaluptAvyavahArAbhAvAya sAhazyatadviziSTAnyatarabodhakAbhAvasyaiva vAcakaluptAvyavahAraprayojakatvasya vAcyatvena dyotakasyApi bodhakavAnapAyena nAsti vAcakalopa iti tadAzayAdabodhamUlakamiti cintya
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| idaM cAnyattasminneva prastAve citramImAMsAkRdbhirabhyadhIyata___ "nRNAM yaM sevamAnAnAM saMsAro'pyapavargati / taM jagatyabhajanmartyazcaJcA candrakalAdharam // ' atra kipkanoope pratyekaM vAcakadharmalopa ubhayatrApi," tadaramaNIyameva / kano vAcakasya lope'pi taM candrakalAdharamabhajanniti candrakalAdharabhajanarAhityarUpasya dharmasya caJcAmartyasAdhAraNasyoktatvAtkathaM tAvaddharmasya lopaH / na copameyamartyavizeSaNatayopAtasya candrakalAdharabhajanarAhityasya sAdRzyopasarjane caJcAyAmananvayAnna sAdhAraNyamiti vAcyam / "yadbhaktAnAM sukhamayaH saMsAro'pyapavargati / taM zaMbhumabhajanmartyazcaJcaivAtmahitAkRteH // ' iti pAThe dharmazravaNamapyubhayatrApi saMbhavati" iti khokterasaMgatatvApatteH / ihApyupameyasaMsAravizeSaNatayopAttasya sukhamayatvasya sAdRzyopasarjane'pavarge'nvayAbhAvAtkathaMkAraM dharmasya sAdhAraNyam / upameyagatatvenopamAnagatatvena vopAttasya dharmasya zAbda ubhayAnvaye satyapi vastuta ubhayavRttitvajJAnameva sAdhAraNatayA niyAmakamiti cet, candrakalAdharabhajanarAhitye'pi dIyatAmevameva dRSTiH / yadi copameyatAvacchedakatayaiva candrakalAdharabhajanarAhityaM mama vivakSitam , sAdhAraNadharmazca svAtmahitAkaraNarUpaH sa cAtra lupta eveti zapathena khAbhiprAyaH prakAzyate tadA nivArito'yaM doSaH / tuSyatu bhavAn / idamapyanyattaireva vAcakopameyaluptAyAmudAharaNaM niramIyata 'rUpayauvanalAvaNyaspRhaNIyatarAkRtiH / purato hariNAkSINAmeSa puSpAyudhIyati // ' idaM ca padyamapazabdaduSTamavaiyAkaraNatAM kartuH prakAzayati / tathA hi purata iti nagaravAcinaH purazabdAttasili hariNAkSINAM nagarAdityarthasyAsaMgateH / midam / idaM cAnyaditi / vakSyamANamanyacetyarthaH / kviblope tathokteryuktatve'pi kanlope'yuktalamityAha-kana iti / tAmupapAdayati-ihApIti / kathaMkAraM kathaMkRtA / pAThAntaravAdI khAzayamAha-upameyeti / evameveti / evaM ca tulyateti bhaavH| prakArAntareNa sa khAzayamAha-yadi ceti / idamapyanyaditi / vakSyamANamityarthaH / tasilIti / idaM cintyam / tadaprApteH / AdyAdikhAttasAvityucitam /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kaavymaalaa| nahi pUrvavAcakaH purazabdaH kvApi zrUyate / pUrvazabdAttu 'pUrvAdharAvarANAmasipuradhavazcaiSAm' ityasau purAdeze ca pura iti bhAvyam / na tu purata iti / ata eva 'amuM puraH pazyasi devadArum' iti prAyukta mahAkaviH / evameva "mukhasya puratazcandro niSprabhaH' ityaprastutaprazaMsA" iti dvitIyaprakaraNArambhe'pyapazabditaM taiH / tathA cAhuvaiyAkaraNAH-"patyA purataH parataH', 'AtmIyaM caraNaM dadhAti purato nimnonnatAyAM bhuvi', 'purataH sudatI samAgataM mAm' ityAdayaH sarve'pi vyAraNAjJAnamUlA apazabdAH" iti / iyaM caivaMbhedopamA vastvalaMkArarasarUpANAM pradhAnavyaGgyAnAM vastvalaMkArayorvAcyayozcopaskArakatayA pnycdhaa| tatra vyaGgyavastUpaskArikA yathA'anavarataparopakAraNavyagrIbhavadamalacetasAM mahatAm / ApAtakATavAni sphuranti vacanAni bheSajAnIva // ' atra tA{zi vacanAnyarthadvArA sevamAnasya manAgapyakSubhyataH pariNAme paramaM sukhaM bhavatIti prAdhAnyena vyaGgayasya vastuna upaskArikA bheSajopamA / vyaGgyAlaMkAropaskArikA yathA 'aGkAyamAnamalike mRganAbhipata paGkeruhAkSi vadanaM tava vIkSya bibhrat / ullAsapallavitakomalapakSamUlA zcaJcapuTaM capalayanti cakorapotAH // ' mahAkaviH kAlidAsaH / taiH appayadIkSitaiH / idaM cinyam / "purata iti nipAtAGgIkArAt / ata eva 'iyaM ca te'nyA purato viDambanA' iti kAlidAsaH, 'pazyAmi tAmita itaH puratazca pazcAt' iti bhavabhUtizca saMgacchate" iti kecit / anye tu "dakSiNottarAbhyAmatasuc' ityatra tasucaiva puMvadbhAvena siddhe'tasujvidhAnamanyasmAdapIti jJApanAya / tena pacAdyajantAtpurazabdAttasminniSTasiddhiH / " ityAhuH / vastutastu-'pura agragamane' iti caurAdikANNijabhAve igupadhalakSaNe ke 'sArvavibhaktikastasiH' iti bodhyam / vaiyAkaraNA iti / prAJca ityAdiH / evaMmedA vakSyamANaprakArabhinnA / tadeva viziSyAha-vastviti / ApAteti / prAganubhUyamAnakaTuvakAnItyarthaH / tAzi ApAtakATavAni / prAdhAnyena vyaGgyasyeti / tenApAtakATavAnIti padavyaGgyasye
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 173 atra prAdhAnyena vyaGgaye AropyamANacandrake bhrAntimatyalaMkAre upapAdakasya bhaalsthmRgmdpngkvissyksyaangkaabhedaaropsyaangksaadRshyruupdossmuulktvaadupmaatraalNkaarH| rasopaskArikA tu 'daradaladaravinda-' ityatra prAgevodAhRtA / rasapadenAsaMlakSyakramasyopalakSaNAdbhAvAdyupaskArikApyatraivAntarbhAvyA / yathA'naivApayAti hRdayAdadhidevateva', 'vanyakuraGgIva vepate nitarAm' ityAdiSu prAgudAhRteSu / vAcyavastUpaskArikA yathA'amRtadravamAdhurIbhRtaH sukhayanti zravasI sakhe giraH / nayane zizirIkarotu me zaradindupratimaM mukhaM tava // ' atra nayanazizirIkaraNarUpe vastuni vAcye mukhasya zaradindUpamopaskArikA / vAcyAlaMkAropaskArikA yathA 'zizireNa yathA saroruhaM divasenAmRtarazmimaNDalam / na manAgapi tanvi zobhate tava roSeNa tathedamAnanam // ' atra vAcyasya dIpakasyopamopaskArikA / rasAdistu na vAcya iti prAgevAbhihitam / atha kathamalaMkArasyAlaMkArAntaropaskAryatvamucyate / pradhAnasyaivAlaMkAyatvAditi cet , maivam / alaMkArasyopamAdeva'nyamAnatAyAM prAdhAnyAdrasAdivadalaMkArAntaropaskAryatve na ko'pi tAvadasti virodhaH / evameva mukhyatayA vAcyatAyAmapi / yathA hyApaNAdau vikrIyamANatAyAM kanakatATakasya ratnAdyalaMkArAntaropaskAryatve tasyaiva ca kAminIkarNAlaMkaraNatAyAM punaH pradhAnAntarasAMnidhyAttATaGkasya tadgataratnAnAM ca sAkSAtparamparayA ca karNAdizobhopaskArakatayA yathA tadalaMkAtvam , evameva rasAdisAMnidhye rUpakAdestadupaskArakasyAlaMkArAntarasya ca rasAdhalaMkArateti / tyarthaH / nanvatropamAlaMkAro naivAta Aha-atra prAdhAnyeneti / vyaGgye iti / vAkyavyaGgye ityarthaH / alaMkAre satIti zeSaH / upapAdakelyasya tasyetyAdiH / atrAlaMkAra iti / tathA ca tadupaskArakasamasyAH spaSTamiti bhAvaH / nanu vastralaMkArayoriva rasasyApi vAcyatvena SoDhA vaktumuciteyamata Aha-rasAdiriti / pradhAnasyaiveti /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 kaavymaalaa| evaM ca prAcAM mate paJcaviMzatibhedAyAH punaH paJcavidhatAyAM sapAdazataM bhedAH / dvAtriMzaddhedavAdinAM tu SaSTayuttaraM zatam / itazcAnye'pi prabhedAH kuzAgrIyadhiSaNaiH svayamudbhAvanIyAH / tatra kacidanugAmyeva dharmaH / kacicca kevalaM bimbapratibimbabhAvamApannaH / kvacidubhayam / kacidvastuprativastubhAvena karambitaM bimbapratibimbabhAvam / kacidasannapyupacaritaH / kacicca kevlshbdaatmkH| tatrAdyo yathA 'zaradindurivAhAdajanako raghunandanaH / vanasrajA vibhAti sma sendracApa ivAmbudaH // ' atra pUrvArdhe sakRnnirdezAddharmo'nugAmI / kevalabimbapratibimbamAvApannaH 'komalAtapazoNAbhra-' ityatra bodhyaH / dvitIyArthe tUbhayam / tRtIyo'pi trividhaH-vizeSaNamAtrayorvizeSyamAtrayostayugalayorvA vastuprativastubhAvena krmbitH| tatrAdyo yathA 'calamRGgamivAmbhojamadhIranayanaM mukham / tadIyaM yadi dRzyeta kAmaH kruddho'stu kiM tataH // atra calanAdhIratvayorvizeSaNayorvastuta ekarUpayorapi zabdadvayenopAdAnAdvastuprativastubhAvaH / tadvizeSaNakayozca bhRGganayanayorbimbapratibimbabhAvaH / iti tatkarambito'yamucyate / tatra dvitIyo yathA'AliGgito jaladhikanyakayA salIlaM lamaH priyaMgulatayeva tarustamAlaH / dehAvasAnasamaye hRdaye madIye devazcakAstu bhagavAnaravindanAbhaH // ' alaMkArasvapradhAnameveti bhAvaH / vAcyatAyAmapi virodha ityanuSaGgaH / ubhayaM anugAmitvaM bimbapratibimbabhAvaM ca / ayaM coktAntargatonatiriko bhedaH / ata eva vakSyatitRtIyo'pi trividha iti / SaSTha iti ca / vanasrajA aapaadtlaavlmbimaalyaa|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 175 atrAliGgitatvalagnatvayorvastuprativastubhAvaH / tadvizeSyakayozca jaladhikanyApriyaMgulatayorbimbapratibimbabhAvaH / ityayamapi tatkarambita eva / tatra tRtIyo yathA 'dazAnanena dRptena nIyamAnA babhau satI / dviradena madAndhena kRSyamANeva padminI // ' atra vizeSaNayoIptatvamadAndhatvayorvizeSyayozca nIyamAnatvakRSyamANatvayorvastuprativastubhAvenobhayataH saMpuTito dazAnanadviradayorbimbapratibimbabhAvaH / ityayamapi tatkarambitaH / / 'vimalaM vadanaM tasyA niSkalaGkamRgAGkati' ityatra vaimalyaniSkalaGkatvayorvastuta ekarUpayorbimbapratibimbabhAvanirmuktaM vastuprativastubhAvamApannayorupamAniSpAdakatvaM yadyasti tadA zuddhaM vastuprativastubhAvamApanno'pyeSa SaSTho dharmaH / na ca 'komalAtapazoNAbhrasaMdhyAkAlasahodaraH' ityAdau yatisaMdhyAkAlayorupamAyAM dharmAntarasyAnavagamAtkuGkumAlepakaSAyavasanayoH komalAtapazoNAbhrayozca bimbapratibimbabhAvo yathAvazyamabhyupeyaH, prakRte tu na tathA vastuprativastubhAvaH / vadanamRgAGkayoH saundaryarUpasAdhAraNadharmasya pratIyamAnatvena dharmAntarAnapekSaNAditi vAcyam / evaM tarhi 'yAntyA muhurvalitakaMdharamAnanaM tadAvRttavRntazatapatranibhaM vahantyA' iti bhavabhUtipadye'pi pratIyamAnena saundaryeNaiva sAmAnyena nirvAhe kaMdharAvRntayorbimbapratibimbabhAvasya valitatvAvRttatvayorvastuprativastubhAvasya ca sakalairAlaMkArikaiH khIkAro viruddhaH syAt / ato yathAsthitameva sAdhuH / dvitIyArdhe tu 'kaSAyavasano yAti' ityAdau / yadyasti tadetyanenAruciH sUcitA / tadbIja tu-eko'pyoM bhinnazabdenopAtto bhinna iva pratIyate / ata eva 'udeti savitA tAmrastAmra evAstameti ca' ityAdau 'rakta evAstameti ca' iti pAThe duSTateti prAJcaH / prakRte saMbandhibhedAdapi bhedapratyayastayoH / mitrarUpeNa pratIyamAnasya ca na sAdhAraNatA / sAdhAraNIkaraNasya ca na kazcidupAyaH, vinA bimbapratibimbabhAvApanakadharmasaMbandhilam / tathA ca zabdAdbhedena pratyaye saMbandhibhedAca bhedapratyaye bimbapratibimbabhAvApanakadharmasaMbandhilena tayorabhedAdhyavasAye sAdhAraNavasyeti kathaM zuddhasyopamAniSpAdakatvam / ata eva prAJcaH bimbapratibimbabhAvakarambita evAyamityAhuriti / prakRte tu
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 kaavymaalaa| upacarito yathA'zatakoTikaThinacittaH so'haM tasyAH sudhaikamayamUrteH / yenAkAriSi mitraM sa vikalahRdayo vidhirvAcyaH // ' eSA sItAM vivAsitavataH khAtmagatA rAmasyoktiH / atra kAThinyaM pArthivo dharmazcitte upacaritaH / kevalazabdAtmako yathA'yatra vasanti sumanasi manujapazau ca zIlavantaH sarvatra samAnA mantriNo munaya iva / ' atropamAnopameyagatasyArthasyaikasyAbhAvAcchabda eva dharmaH / evameteSAM dharmANAM vyAmizraNaM ca saMbhavati / yathA 'zyAmalenAkitaM bhAle bAle kenApi lakSmaNA / mukhaM tavAntarAsuptabhRGgaphullAmbujAyate // ' atra bhAlagatAGkaprasuptabhRGgau bimbapratibimbabhAvamApannau kyaGarthe AcAre'nugAminyabhedamApadya sthitau / yathA vA-- 'sindUrAruNavapuSo devasya radAGkuro gnnaadhipteH| saMdhyAzoNAmbaragatanavendulekhAyitaH pAtu // ' atra sindUrasaMdhyAbhyAM gaNAdhipagaganAbhyAM ca bimbapratibimbabhAvamApannAbhyAM [ dharmAbhyAM ] saMpAditAbhedena viziSTadharmeNAbhedenAvasthitaH kyngrtho'nugaamii| na tatheti / tathA tu prakRte netyarthaH / gaNAdhipagaganAbhyAmiti / gaNAdhipagaganayorbimbapratibimbabhAve ca bimbapratibimvabhAvApannasindUrasaMdhyAvizeSaNakAruNavazoNatve vastuprativastubhAvApanne eva sAdhAraNadharma iti tayorabhedena viziSTadharmeNetyuktiriti bhAvaH / kyaGartho'nugAmIti / yadyapi prasiddhaujvalyazobhAvizeSAdikamAdAyA. pyAcAro'nugAmI kartuM zakyate tathApi kavitAtparyaviSayatAsyaiveti bodhyam / tAdRzazobhA
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 177 kaciddhetuhetumadbhAvena / yathA 'khalaH kApaTyadoSeNa dUreNaiva visRjyate / apAyazaGkibhiokairviSeNAzIviSo yathA // ' atra kApaTyaM viSaM ca bimbapratibimbatAM gataM dUrato visarjane'nugAmini hetuH| yathA vA 'rUpavatyapi ca krUrA kAminI duHkhadAyinI / antaH kATavasaMpUrNA supakkevendravAruNI // ' atra rUpavattvaduHkhadAyitvayordvayoranugAminormadhye krauryakATave bimbapratibimbabhAvApanne duHkhadAyitvena saha hetuhetumadbhAvena mizrite / apareNa tu zuddhasAmAnAdhikaraNyena / evamanyairapi vyAmizraNaM bodhyam / prakArAntaraM ca lakSyAnusAreNa sudhIbhiH khayamunnetuM zakyam / yathA'yathA latAyAH stabakAnatAyAH stanAvanane nitarAM samAsi / tathA latA pallavinI sagarve zoNAdharAyAH sahazI tavApi // ' atra stanAvanamrAhaM stabakAnatAyA latAyA upamAnamasIti garva mA vidadhyAH / yataH zoNAdharAyA upameyAyAstavApi pallavinI latopamAnaM bhavatIti vAkyArthe yathAtathApadapratipAdyA kAntopamAnikA latopameyikopamA niSpAdikA / asyAM copamAyAM nirUpakatAsaMbandhenopamAnopameyagate dve upame samasadRzazabdAbhyAM pratipAdita bimbapratibimbabhAvamApanne sAdhAraNadharmatayA sthite / tatra nirUpakatAsaMbandhena pradhAnIbhUtopamopamAna vizeSayoraikyapratipattaye vAnayorbimbapratibimbabhAva Avazyaka ityAhuH kecit / anu. gAmini heturitiAtayorbimbapratibimbabhAvaM vinA bhinnaprakaraNakatvena dUravisarjane bheda* pratItyAnugAmitvameva na syAditi bhAvaH / upamA niSpAdiketi / evaM ca vAkyArthopaskArikeyamupametyarthaH / bimbapratibimbabhAvamApane iti / yadyapi samasadRzazabdAbhyAM pratipAditopamayorvastuprativastubhAva eva, tathApi tadvizeSaNayoH zoNAdharanAyikAstabakAvanamralatayorvimbapratibimbabhAva Avazyaka iti bhAvaH / tayozca bimbapratibimbabhAve sAdRzyAnuyogilameva sAdhAraNo dharma iti dhyeyam / tatra tayorupamayormadhye /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 kaavymaalaa| kAntAgatAyAmupamAyAM pratibimbabhUtAyAM gucchastanayorvastuprativastubhAvApannanamananamrIbhavanavizeSaNayorbimbapratibimbabhAvamApannayoH sAdhAraNadharmatvam / evaM tenaiva saMbandhena latArUpopameyagatAyAM bimbabhUtAyAmupamAyAmadharapallavayoH / na tena sadRza ityAdau tannirUpitasAdRzyAzrayasyopameyasya, tasya sadRza ityAdau ca tatsaMbandhisAdRzyAzrayasyopamAnasya pratIteH siddhatvAtprakRte ca sadRzIti zabdAnnivedyamAne'pyupamAnabhAve kathaM nAma latAyA upameyateti vAcyam / sadRzazabdapratipAdyadharmabhUtopamAyAmupamAnatve'pi yathAtathAzabdavedyopamAyAM latAyA upameyatve bAdhakAbhAvAt / evamanye'pi prkaaraaH| 'yathA tavAnanaM candrastathA hAso'pi candrikA / yathA candrasamazcandrastathA tvaM sadRzI tava // ' ebhirbhedaiH prAguktAnAM sadharmANAM bhedAnAM yathAsaMbhavaM guNane bahutarA bhedA bhavanti / tathA dharmANAM vAcyatAyAM vAcyadharmA bahudhoktA vyaGgyatve vyaGgyadharmA dharmalope gaditaiva / lakSyatAyAM yathA'sarpa iva zAntamUrtiH zvevAyaM mAnaparipUrNaH / kSIba iva sAvadhAno markaTa iva niSkriyo nitarAm // ' . ityatropamAnamahimnA zAntamUrtyAdizabdaviruddhA dharmA lakSyante / iyaM copamA mukhyArthasya kvacitsAkSAdupaskAriNI kaciccopaskArakAntaropaskaraNadvArA / tatra sAkSAdupaskAriNI prAgbahudhodIritA / nirUpakateti / pratiyogitetyarthaH / tenaiva saMbandheneti / pratiyogitAsaMbandhenetyarthaH / adharapallavayoriti / kAntAlatAvizeSaNayorbimbapratibimbabhAvamApannayoH sAdhAraNadha. matvamityarthaH / tannirUpiteti / tatpratiyogiketyarthaH / sAdRzyAzrayasya tatpratiyogina ityarthaH / sadharmANAM bhedAnAmiti / sAdhAraNadharmabhedasahitAnAM pUrNaluptAdibhedAnAmityarthaH / vyaGgyatve iti / dharmANAmityasyAnuSaGgaH / lakSyatAyAmiti / dharmANAmityAdiH / mahimneti / teSu zAntamUrtikhAderabhAvAditi bhAvaH / dharmA lakSyanta iti / lakSyatAvacchadake'pi lakSaNeti matenedam / iyaM ceti / upametyarthaH / tatra nAbhau /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramparayA yathA-- rasagaGgAdharaH / 'nadanti madadantinaH parilasanti vAjivrajAH paThanti birudAvalIrmahitamandire bandinaH / idaM tadavadhi prabho yadavadhi pravRddhA na te yugAntadahanopamA nayanakoNazoNadyutiH // ' 179 atra mukhyArthasya rAjaviSayAyAH kaviraterupaskArakasya yadaiva tava kopodayastadaiva ripUNAM saMpado bhasmasAdbhaviSyantIti vastuna upaskArikA nayanakoNazoNadyuteryugAntadahanopamA / iyaM cevayathAvAdizabdairvAcakaiH pratipAditA vAcyAlaMkAraH / lakSyApi cAlaMkurvANA dRzyate / yathA 'nIvIM niyamya zithilAmuSasi prakAzamAlokya vArijadRzaH zayanaM jihAsoH / naivAvarohati kadApi ca mAnasAnme nAbhernibhA sarasijodarasodarAyAH // atraikodaraprabhavatvarUpasya mukhyArthasya bAdhAttadIyazobhAlakSaNasamAnAMzaharatvasya prayojanasya sattvAtsodarapadena sadRzo lakSyate / ArthI ca tatropamA pratIyamAnA / avarohatilakSyasya viSayatayA smRtizUnyIbhavanasya niSedhanena pratIyamAnAyAH smRterupaskArikA / evaM pratibhaTapratimallAdizabdAnAM tadIyanyagbhavanatadIyazobhA rUpasarvakhApaharaNAdeH prayojanasya sattvAtsAdRzya vati lakSaNaiva, na vyaJjanA / mukhyArthasya bAdhAt / prayojane punarvyaJjanaiveti / kvacidvyayApi ceyamupamAlaMkAraH / yathA ' 'advitIyaM rucAtmAnaM matvA kiM candra hRSyasi / bhUmaNDalamidaM mUDha kena vA vinibhAlitam // ' kasyacidvidezasthitasya kiraNairAtmAnaM saMtApayantaM candraM pratyeSoktiH / atra ca asti mama priyAyAH kadApi bahiranirgatAyAH, ata eva tvayA - avarohatilakSyasyeti / etatpadalakSyasyetyarthaH / vyaJjanaitreti / ityasya bodhyamiti zeSaH / vinibhAlita miti / vizeSeNa dRSTamityarthaH / atra ceti / pratIyamAne tyatrA 1
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kaavymaalaa| pyadRSTAyA AnanaM tvatsadRzamiti pratIyamAnA upamA mUDhapadena dhvanyamAnAyAM candraviSayAyAM vaktRgatAyAmasUyAyAmalaMkAraH / etenAppayadIkSitairupamAlakSaNe dattamavyaGgyatvavizeSaNamayuktameva / nahi vyaGgyatvAlaMkAratvayorasti kazcidvirodhaH / prAdhAnyena vyaGgyatAyAM tu pradhAnatvAlaMkAratvayorvirodhAdalaMkAralakSaNaM tatra mAtiprasAsIdityupaskArakatvena punarvizeSaNIyam , na tvavyaGgyatvena / prAguktAyAmasUyAlaMkAropamAyAmavyAptyApatteH / viziSTopamAdisthale vizeSaNAdyupamAnAM vAcyasiddhyaGgatayA guNIbhUtavyajhyatvam , siddhArthasyopaskaraNAbhAvAttu nAlaMkAratvamiti na kApyasaMgatiH / yaccApi "seyamupamA saMkSepatastrividhA--kvacitvavaicitryamAtravizrAntA / yathA 'sa cchinnamUlaH kSatajena reNuH' ityAdau / kaciduktArthopapAdanaparA / yathA 'anantaratnaprabhavasya' ityAdau" iti taireva draviDaziromaNibhirabhyadhIyata / tadapyahRyameva / 'nayane zizirIkarotu me zaradindupratimaM mukhaM tava' iti vAcyavastUpaskArikAyAH zaradindUpamAyA akroDIkaraNAt / alaMkArabhUtopamAsu khavaicitryamAtra vizrAntAyA upamAyAH saMgrahe ko nAma dhvanyamAnAyAstasyA nirAsAyAvyaGgyatvavizeSaNadAnadurAgrahaH / aho mahadevedamanyAyyam-~yadalakSaNIyAyAH saMgrahaH, lakSaNIyAyAzcAsaMgraha iti / prAcInAnAM tUpamAsAmAnya lakSayatAM dhvanyamAnAyA ivAsyA api saMgraho nAnucitaH / na tu khasya yatnena dhvanyamAnopamAM nirasya kaNTharaveNAlaMkArabhUtopamAlakSakasya / yadi ca prabandhavyaGgyopaskArakatveneyaM saMgRhyata ityucyate tadA 'svavaicitryamAtra vizrAntA' iti khoktiviruddhA syAnvayaH / pratIyamAnA upameti / atropamAnasyopameyatvakalpanAtmakapratIpasyaiva vyaGgyatvam / mUDhapadavArasyAt / camatkArAtizayAcca / kiM hRSyasItyetatsvArasyAcceti kecit / eteneti / etenApItyarthaH / apinA prAguktadUSaNasamuccayaH / taireveti / appayadIkSitairevetyarthaH / svasyeti / tavetyarthaH / nAnucita ityasyAnuSaGgaH / iyaM khvaicitrymaatrvishraantaa| viruddhA syAditi / vastutastu upamAsAmAnyalakSaNasyApi / prakRtale. vopamAsAmAnyasyaivAyaM vibhAgaH / upamAnopameyatAvacchedakayoedAcAstyevopamitiniSpattiH / ata eva seyamupametyevoktam , na khalaMkAra iti / 'nayane zizirIkarotu me zaradindupratimaM mukhaM tava' ityatra tu uktArthopapAdanaparaiva mukhakartRkanayanakarmakazizirIkaraNasya kavyuktasyendUpamayaivopapatteH / uktArthopapAdanetyasya coktArthasyopapAdanamuktArthe
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| syAt / 'anantaratnaprabhavasya' ityatra guNasamUhasamAnAdhikaraNe eko doSo doSatvena na sphuratItyasyArthasya pUrvArdhapratipAditArthasamarthanAtmakasya sAmAnyarUpasya vizeSarUpodAharaNapradarzanamantareNa samyaganAkalanAdindukiraNasamAnAdhikaraNe'ka udAhRtaH, na tUpamAnatayA nirdiSTaH / sAmAnyAdvizeSasya bhedAbhAvenopamitikriyAyA aniSpattyA upamAlaMkRtaratrAnavatArAdudAharaNAlaMkAro'yamatiriktaH / yathA 'iko yaNaci' iti vAkyArthasya sAmAnyasya vijJAnAyokAre dadhyudakekArasyeveti vAkyAntareNa tadvizeSa udAhiyate tadvadatrApati tatprasaGge vivecayiSyAmaH / yaccAppayadIkSitaiH 'luptAyAM tu naivaM bhedAH / tasyAM sAdhAraNadharmasyAnugAmitAniyamAt' ityuktam , tanna / 'malaya iva jagati pANDurvalmIka ivAdhidharaNi dhRtarASTraH' ityatrAnugAmidharmasyApratyayAcandanAnAM pANDavAnAm , sarpANAM duryodhanAdInAM ca bimpratibimbabhAvasyaiva pratipatteH / na ca zabdenopAttatvaM bimbapratibimbabhAve tantramityAgraho viduSAmucitaH / zrautatvArthatvAbhyAM bimbapratibimbabhAvasya dvaividhyaucityAt / ata evAprastutaprazaMsAdau prakRtAprakRtavAkyArthayoraupamyamavayavabimbapratibimbabhAvamUlaM sNgcchte| iyamapi rUpakavatkevalaniravayavA, mAlArUpaniravayavA, samastavastuviSayasAvayavA, ekadezavivartisAvayavA, kevalazliSTaparamparitA, mAlArUpazliSTaparamparitA, kevalazuddhaparamparitA, mAlArUpazuddhaparamparitA cetyaSTadhA / tatro vopapAdanamityarthadvayam / vinigamanAvirahAt / iti na doSa iti cintyamidamiti bodhyam / uktArthopapAdanaparopamAyAstaduktamudAharaNaM dUSayati-ananteti / 'anantaratnaprabhavasya yasya himaM na saubhAgyavilopi jAtam / eko hi doSo guNasaMnipAte nimajjatIndoH kiraNeSvivAGkaH // ' ityatretyarthaH / sphuratItyasyArthasya tRtIyacaraNapratipAdyasya / tattvenAnirdiSTale hetumAha-sAmAnyeti / anavatArAditi / agre tathA ceti zeSaH / alaMkAro'yamatirikta iti / 'adattvA mAdRzo mA bhUdRttvA khaM khAdRzo bhava' ityabhinnadharmikopamAyAmupamAnatAvacchedakopameyatAvacchedakabhedenopamitikriyAniSpatterupa. mAlaMkAravyavahArasya ca sarvasaMmatalena tadvadihApi sAmAnyadharmavizeSadharmayostayorbhedena taniSpatteH saMbhavAdudAharaNAlaMkAro mAsvatirikta iti tadAzayAccintyametat / udakokAre dadhIkArasya ya' iti pAThaH / tatprasaGge udAharaNAlaMkAraprasaGge / ata eva 16 rasa.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kaavymaalaa| paMmAyAM kevalatvaM mAlAnantargatatvaM niravayavatvaM copamAntaranirapekSatvam / iyaM ca zatazaH prAgevodAhRtA / mAlArUpaniravayavA yathA 'AhlAdinI nayanayo ruciraindavIva ___ kaNThe kRtAtizizirAmbujamAlikeva / AnandinI hRdi gatA rasabhAvaneva sA naiva vismRtipathaM mama jAtu yAti // ' yathA vA'kaleva sUryAdamalA navendoH kRzAnupuJjAtpratimeva haimI / vinirgatA yAtunivAsamadhyAdadhyAbabhau rAghavadharmapatnI // ' pUrvamanugAminA dharmeNa bhinnadezakAlAvacchedena, atra tu bimbapratibimbabhAvamApannenaikadezakAlAvacchedeneti vizeSaH / atrAdhikadIptirUpe vAkyArthe upame upaskArike / AtyantikavinAzahetutvena dedIpyamAnatvena ca sAdhAraNyena sUryamaNDalasya, niSkalaGkatAbhivyaJjakatvena bhassIbhavanahetutvena kRzAnupuJjasya ca laGkApratibimbitA / mAlArUpatvaM cAtraikopameyakAnekopamAsAmAnAdhikaraNyAt / samastavastuviSayA sAvayavA yathA'kamalati vadanaM yasyA malayantyalakA mRNAlato bAhU / zaivAlati romAvaliradbhutasarasIva sA bAlA / ' yathA vA'jyotsnAbhama hasitA sakalakalAkAnta[kAnta]vadanazrIH / rAkeva ramyarUpA rAghavaramaNI virAjate nitarAm // ' tasya dvaividhyAdeva / iyamapi upamApi / tatra tAsAM madhye / iyaM ca kevalaniravayavA ca / aindavIti / aindavI rucirivetyarthaH / yAtunivAseti / rAkSasanivAsetyarthaH / dvitIye tamupapAdayati-atreti / dvitIyapadya ityrthH| sUryamaNDalasyeti / laGkApratibimbite. tyatrAnvayaH / amAyAM rAvaNavadhe sati pratipadi sItAnigama ityekadezakAlAvacchinnalaM bodhyam / sAmAnAdhikaraNyAditi / upamAntaranirapekSavAnniravayavatvamityapi bodhyam / kamalatIti / atra catuSu upamAnAdAcAre kvim / jyotsneti / jyotsnAbha
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 143 atra sarveSAmupamAnAnAM zabdairevAbhidhAnAtsamastavastuviSayA agopamAbhiniSpAdyamAnatvAcca sAGgA bhavati / ekadezavivartinI sAvayavA yathA'makarapratimairmahAbhaTaiH kavibhI ratnasamaiH smnvitH| kavitAmRtakIrticandrayostvamihorvIramaNAsi kAraNam // ' anottarArdhe upamitasamAsa eva / vizeSaNasamAsavedyasya tAdAtmyasya prakRte'nupayogAt / rAjJo jaladherupamA zabdenAnabhihitApyaGgopamAbhirAkSiptA pratIyate / ityekadezavivartanAdekadezavivartinI / kevalazliSTaparamparitA yathA__'nagarAntarmahIndrasya mahendramahitazriyaH / surAlaye khalu kSIbA devA iva virejire // ' atra zleSopasthApitena sumeruNA madirAgArasyopamA kSIbAnAM devopamAyA upAya iti zliSTaparamparitA / anyonyopAyatArUpasyaiva paramparitatvasyeha paribhASaNAt , mAlArUpatAvirahAca / kevalA mAlArUpazliSTaparamparitA yathA 'mahIbhRtAM khalu gaNe ratnasAnuriva sthitaH / tvaM kAvye vasudhAdhIza vRSaparveva rAjase // ' maju hasitaM yasyAH / sakalaH pUrNakalaH kalAkAntazcandrastadvadvadanazrIryasyAH / atra udAharaNadvaye / sarveSAmavayavarUpANAmavayavirUpANAM ca / tathA ca teSAM tadabhidheyatrameva samastavastuviSayatvamiti bhAvaH / aGgopameti / avayavopametyarthaH / evamagre'pi / sAjhA sAvayavA / tathA copamAnAM sApekSavaM sAvayavatvamiti bhAvaH / makarA matsyAH / kavitA amRtamiva / kIrtizcandra iva / vizeSaNeti / mayUravyaMsaketItyarthaH / nagarAntariti / mahendravatpUjitA zrIryasya tasya rAjJo nagaramadhye surAlaye mattA devA iva khalu virejire ityarthaH / gArasyopameti / surAlaye itIti bhAvaH / nanvevaM zliSTave'pi kathaM paramparitatvamata Aha-anyonyopAyatArUpasyaiveti / sAvayavAyAM parasparasamarthakale'pi nopAyatA / jyotsnAyAM hasitalAropaM vinApi aujvalyAdinA sItAyAM rAkAsAmyasiddheH / iha tu madirAgAreSu sumerUpamA vinA kSIbeSu devopamAyAM na kiMcitsAdharmyam / tasmiMzca tAdRzasAdRzyapratItimUlAbhedamApannasurAlayavRttitvameva tathA / madirAgAreSu sumerUpamAyAM ca kSIbeSu devopamAM vinA na sAdhAraNadharma ityanyonyopAyatA / anyonyA
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| atra zleSopasthApitAbhyAM parvatazukrAbhyAM rAjakAvyayorupame meruvRSaparvabhyAM rAjJa upamayorupAyaH / nanvatra parvatAnAmiva rAjJAM zukra iva kavitve .ityevaMrUpA upamA kathaM pratyetuM zakyA / upamAnopameyazabdayoH pArthakyAbhAvAditi cet , zleSe hyekazabdopAttatvena rUpeNAbhedAdhyavasAnasyeva tenaiva sAdharmyaNa sAdRzyAdhyavasAnasyApi suvacatvAt , tasyaiva ca prakRte prayojyopamAnukUlatvAt / kevalaM zuddhaparamparitA yathA 'rAjA yudhiSThiro nAmnA sarvadharmasamAzrayaH / * drumANAmiva lokAnAM madhumAsa ivAbhavat // ' mAlArUpazuddhaparamparitA yathA 'mRgatAM harayanmadhye vRkSatAM ca paTIrayan / RkSatAM sarvabhUpAnAM tvamindavasi bhUtale // upamAnayoH parasparamupameyayozcAnukUlye upameyayoreSopAyatA nirUpitA / prAtikUlye upAyatA yathA____ 'rAjA duryodhano nAmnA sarvasattvabhayaMkaraH / dIpAnAmiva sAdhUnAM jhaJjhAvAta ivAbhavat // ' atropamAnayordIpajhaJjhAvAtayoranyonyamupameyayozca sAdhuduryodhanayoH prAtikUlye'pyupamayoH parasparamAnukUlyAdupAyataiva / evam 'sarojatAmatha satAM zizirartavatAdhunA / zrayaparihArastu rUpakaprakaraNe vakSyate / casvarthe kevalapadottaraM vA yojyaH / mahIbhRtAM parvatAnAM rAjJAM ca gaNe samUhe / ratnasAnuH sumeruH / kAvye zukre kavile ca / vRSapava daityarAja iva / tenaiva ekazabdopAttalena sAdhayeNa / madhumAsa iva caitramAsa iva / atra mAlArUpatAvirahAtkevalakham , zleSAbhAvAcchuddhattam , anyopAyatArUpalAtparamparitatvamiti bodhyam / mRgatAmiti / mRgA ivAcaratAM sarvabhUpAnAM madhye harayanisaha ivAcaranvRkSA ivAcaratAM teSAM madhye paTIrayaMzcandanadurivAcaraMsvaM RkSatAM nakSatrANIvAcaratAM teSAM madhye bhUtale candravadAcarasItyarthaH / AnukUlye iti / anukUlatAkhyaguNe satItyarthaH / mRgatAM harayannityatrApi mRgAdhipavAdAnukUlyameveti bodhyam / evaM prAtikUlye zuddhaparamparitAmudAharati-evamiti / kamalavadAcaratAM satAM madhye zizi
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| darmatAM sarvadharmANAM rAjJAnena vidarbhitam // ityAdau mAlArUpatAyAmapi / upameyAnAM khakhopamAnAnupamAnAnAM razanopamA / yathA 'vAgiva madhurA mUrtimUrtirivAtyantanirmalA kIrtiH / kIrtiriva jagati sarvastavanIyA matiramuSya vibhoH // ' iyaM dhrmbhede| dharmaikye tu _ 'bhUdharA iva mattebhA mattebhA iva sUnavaH / ... .. sutA iva bhaTAstasya paramonnatavigrahAH // ' dharmalope tu tasyetyasyAnantaram 'bhaTA iva yudhi prajAH' iti bodhyam / iyamevaMbhedA prAcInairbhedairguNane vAgagocaraM bhUmAnaM bhajamAnA neyattAmarhatIti dik / eSaiva ca yadA sakalena vAkyena prAdhAnyena dhvanyate tadA parihRtAlaM'kArabhAvA dhvanivyapadezahetuH / asyAM cAlaMkAravyapadezaH kadApyalaMkArabhAvamaprApteSu maJjUSAdigateSu kaTakAdiSvivAlaMkurvANagatadharmamAtrasaMsparzanibandhanaH / kvacidasau zabdazaktimUlAnudhvananaviSayaH / kacidarthazaktimUlAnudhvananaviSayaH / Adyo yathA 'aviralavigaladdAnodakadhArAsArasiktadharaNitalaH / - dhanadAgramahitamUrtirjayatitarAM sArvabhaumo'yam // ' ratuvadAcaratAnena rAjJA adhunA darbhavadAcaratAM sarvadharmANAM madhye vidarbhadezavadAcaritamityarthaH / svaskhopamAnAnupamAnAnAmiti / idaM vizeSaNamupameyopamAyAmativyAptivAsamArtham / bhUdharA iti / paramonnatavigrahatvameko'tra dharmaH / eSaiva ca upamaiva / parIti / pavitAlaMkAratvaketyarthaH / nanvevaM kathaM tatrAlaMkAravyavahAro'ta Aha-asyAM ceti| dharmamAtreti / upamAvetyarthaH / mAtrapadenAlaMkAravavyavacchedaH / aviraleti / ayaM rAjA sArvabhaumaH sarvabhUmIzvaraH / udagdiggajazca / dhArApadaM vyarthamiti kecit / 'sa kIcakaiH-' itivatprayoga ityanye / dhanadAtRRNAmagre puujitmuurtiH| kuberAgre pUjitamUrtizca /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / yathA vA 'vimalataramatigabhIraM supavitraM sattvavatsurasam / haMsAvAsaM sthAnaM mAnasamiha zobhate nitarAm // ' atrAnekArthAnAmapi zabdAnAM prakareNa kRte'pi zaktisaMkoce tanmUlakena dhvananena pratIyamAnasya sarovararUpasyArthAntarasyAprastutasyAbhidhAnaM mA bhUditi prakRtAprakRtayorupamAnopameyabhAvaH pradhAnavAkyArthatayA kalpyate / dvitIyo yathA 'advitIyaM rucAtmAnaM dRSTvA kiM candra dRpyasi / bhUmaNDalamidaM sarvaM kena vA parizodhitam // ' atra mUDhAdipadAprayogAdasUyAderapratyayAnmukhyatayopamaiva vyaGgayA / athAtra sAdRzyasya padArthAntaratve bodho vicAryate--aravindasundaramityatrAravindanirUpitasAdRzyaprayojakaM lakSyate / tacca sundarapadArthaMkadezena saundaryeNAbhedasaMsargeNAnveti / tenAravindanirUpitasAdRzyaprayojakAbhinnasaundaryavadabhinnamiti dhIH / nipAtAtiriktanAmArthayorbhedenAnvayasyAvyutpannatvAdabhedAnusaraNam / ekadezAnvayastu devadattasya naptetyAdAvivAtrApyabhyupeyaH / 'samAsasyaiva viziSTArthe zaktiH' ityeke / 'aravindapadameva lakSaNayA sarvArthabodhakaM sundarapadaM tu tAtparyagrAhakam' ityapare / tathA aravindamiva sundaramityatrevArthe sAdRzye'ravindasya nirUpitatvasaMsargeNAnvayaH / tasya ca prayojakatAsaMsargeNa saundarye / evaM cAravindanirUpitasAdRzyaprayojakasaundaryavadabhinnamiti / aravindamivetyatra tvaravindanirUpitasAdRzyavaditi nipAtajanyopasthitiprayojyaprakAratAnirUpitasattvaM prANI balaM ca / raso jalaM zRGgArAdizca / haMsaH pakSI paramAtmA ca / atreti / udAharaNadvaye ityrthH| advitIyamiti |vaashbdo hevarthaH / asuuyaaderprtyyaaditi| atra mUDhAdipadAprayoge'pi kiM candra dRpyasItyAkSepeNAsUyA vyaGgyA na veti sahRdayairvibhAvyam / lapsya (kSyata iti / aravindapadeneti shessH| abhedaanusrnnmiti|pryo: kasaundaryayoriti bhaavH| nanu nityasAkAGkSasthale tathAGgIkAre'pyatra na tatheti cedata eva marantaramAha-samAseti / atra mate gauravAnmatAntaramAha-aravindeti / tatheti samastavadyaste'pItyarthaH / nanu vizeSyatayA nAmArthaprakArakArakabodhe vizeSyatayA vibhakti janyopasthiterhetulAtkathamivArthasAdRzye'ravindasyAnvayastasya ca kathaM saundarye'nvayo'
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / B vizeSyatAnipAtajanyopasthitiprayojya vizeSyatAnyatarabhinnavizeSyatA saMsargeNa nAmArthaprakArakabodha eva vizeSyatayA vibhaktijanyopasthiterhetutvAdivArthasya naJarthasyeva bhedasaMsargeNa nAmArthavizeSyatve vizeSaNatve ca na doSaH / aravindamiva bhAtItyatrAravindanirUpitasAdRzyasya prakAratAsaMbandhena dhAtvarthe'nvayAdaravindasAdRzyaprakArakadhIvizeSya iti / tatraiva saundaryeNeti dharmopAdAne tRtIyArthaH prayojyatvaM dhAtvarthe bhAne ivArthe sAdRzye vAnveti / tena saundarya prayojyAravinda nirUpitasAdRzyaprakArakaghIvizeSya iti / tathA gaja iva gacchati, pika iva rautItyAdAvupamAnapadAnAM tatkartRkakriyAyAM lakSaNayA gajAdigamanAdisadRzagamanAdyanukUlakRtimAniti / nanu ghaTo na pazyatItyatra ghaTAnvitAbhAvasya darzane karmatAsaMsargeNAnvayavAraNAya dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratA saMsargeNa zAbdabodhaM prati vizeSyatayA vibha... tyarthopasthiterhetutvam / evaM ca gaja iva gacchati, pika iva rautItyAdau tevAdyarthasya sAdRzyasya dhA'tvarthe'nvayaH saMbhavati / tasmAdgajAdi sAdRzyasya A gamanAdikartaryevAnvayaH khagamanAdisadRzagamanAdikartRtvena samAnadharmeNa / itthameva cAkhyAtavAdaziromaNivyAkhyAtRbhirapi siddhAntitamiti cet, naivam / gaja iva gacchatItyatra sAdRzyasya vidheyatayA pratIterapalApApatteH / gaja iva yaH puruSaH sa gacchati, puruSo yaH sa gaja iva gacchatIti vAkyAbhyAM bhinnapratItyorAnubhavikatvAt / evaM vanaM gaja iva gRhaM devadatto gacchatItyAdau vanAdeH sarvathaivAnanvayApattezca / evaM bimbapratibimbabhUtasya kArakamAtrasyAnanvayo bodhyaH / tasmAdgujanirUpitasAdRzyaprayojakagamanA Aha - nipAteti / uktodAharaNe ivArthasAdRzye prakAratAvizeSyatAnyataratvasattvAdanyatarabhinnatva vishessH| evenoktakAryakAraNabhAvavyavacchedaH / dhAtvarthamAha- dhIti / tatraiveti / aravindamiva bhAtIti vAkya evetyarthaH / tRtIyArthAbhinnaM prayojyatvam / anvaye kartRbhAnasya tatprayojyatvAbhAvAdAha - ivArtha iti / kartayaiveti / evena lakSaNAdivyavacchedaH / samAnadharmeNetyasya pUrvatrAnvayaH / nanu tasya tattvena pratItAveva mAnamata Aha-gaja iveti / ananvayo bodhya iti / vastuvastu vanaM gaja iva raNabhUmiM zUro gacchatItyAdau vanakarmakagamanAnukUlakRtimadgajasadRzaH samarabhUmi karma kagamanAnukUlakRtimAJzUra ityAdi bodhaH / ivazabdena ca bimbapratibimbabhAvApannavanasamarabhUmivizeSaNakagamanameva dharmalena bodhyate / ivAdayazca dharmatvenaiva bodhakA iti sarvasaMmatam / gaja iva yaH puruSaH sa gaccha -
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 kaavymaalaa| zraya ityeva gaja iva gacchatItyatra dhIH / kArakopAdAne tUpamAnapadAnAM tatkartRkakriyAyAM lakSaNetyeva sAdhu / na ca prAguktakAryakAraNabhAvasya dhAtvarthanivRttyAdervyabhicAraH / tasyAnaGgIkArAt / aGgIkAre ca tUSNImArAtpRthagityAdyarthAnAM dhAtvarthAnvayo'nubhavasiddho'palapanIyaH syAt / kathaM tarhi ghaTo na pazyatItyAdau ghaTAbhAvaM pazyatIti nAnvayabodhaH / dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsaMsargeNAnvayabodhaM prati naJjanyopasthitimAtrasya pratibandhakatvakalpanAt / dhAtvarthasya nAmArthabhinnatvena vizeSaNaM tu dvayostulyam / tena pAko na yAga ityAdau na vyabhicAraH / ityalamaprasaktavicAreNa / ___ athAravindatulyo bhAtItyatra kathaM dhIH / tulyapadArthasya nipAtabhinnanAmArthatvena dhAtvarthe bhedenAnvayayogAt / tAdRzatulyatvAderbhAnoddezyatAvacchedakatve bhAnamAtravidheyatAyAM vivakSitArthApratItiH / na ca tulyapadena tulyatvaprakArako lakSaNayopasthApito hyabhedena dhAtvarthe'nveSyatIti vAcyam / kriyAvizeSaNatvenAravindatulyazabdasya napuMsakatvApatteriti cet, vyAkaraNasya siddhAnuvAdakatvena stokaM pacatItyAdimAtraviSayatvena kriyAvyayavizeSaNAnAM klIbateSyate ityasyopapatteH / dhAtoreva lakSaNayA sakalArthabodhakatvamitarasya tAtparyagrAhakatetyapi kecit / aravindavatsundaramityatra tItyatra cevena gamanAnvita eva zUravAdidharmalena bodhyate / puruSo yaH sa gacchatItyatra tu gamanameva tatheti tayorvizeSo'pyupapadyata eva / upamAyA vidheyatvaM caitadeva yadvidheyasyaiva dharmalenopamAbodhakabodhyatvamiti cintyamidam / vaiyAkaraNanaye tu kriyayorevopamAnopameyabhAvaH / gacchatItyasya cAvRttyobhayatrAnvayaH / gajAdipadAnAM svakartRkakriyAyAM lakSaNA veti dik / kArakopeti / kAdItyarthaH / aGgIkAre doSamAha-aGgIti / uktadoSamuddharati-kathamiti / mAtrapadenetaranipAtavyavacchedaH / kathamiti / bhedenAbhedena vetyarthaH / tatra nAdya ityAha-tulyeti / uktavyutpattariti bhAvaH / nApyabhedenetyAha-na ceti / dhAtvarthe bhAnarUpe / upapatteriti / tathA coktarItyA abhedenaivAnvaya iti bhAvaH / matAntaramAha-dhAtoreveti / tathA ca tasya tAdRzo viziSTa evArtha iti noktavyutpattyavasara iti bhAvaH / ityapi keciditi / vastutastu upamAvidheyakabodhe tAtparye aravindatulyamityeva sAdhu, na tulya iti / yadi tu vidheyasya dharmalenopamAbodhakabodhyatvameva vidheyatvamupamAyA iti vibhAvyate tarhi aravindatulyaviSayakaM bhAnaM bhAnaviSayo'ravindatulya iti vA bodhe'pi bhAnasya dharmatvena bhAnAdupamAyA avidheyakhameva / dharmAntarasya tathA bhAne tu aravindatulya ityeva prayogaH sarvasaMmataH / upamAyA udde.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 189 vateH 'tena tulyam-' iti vihitasya sAdRzyavadarthakasya sAdRzye lakSaNA tasya sundarapadArthaikadezena sundaratvenAnvayAdaravindamiva sundaramityatreva bodhaH / ekatra zaktyAparatra lakSaNayA ca sAdRzyapratipAdanAcchotyArthI ceti / aravindavanmukhamityatra tvaravindanirUpitasAdRzyavadabhinnamiti / aravindavatsaundaryamasyetyatrAravindazabdasyAravindasaundaryalAkSaNikatayAravindasaundaryanirUpitasAdRzyAdhikaraNametatsaMbandhisaundaryamiti mukhAravindasaundaryayoH sAdRzyabodhe zAbde tayorabhedAdhyavasAyAdabhinnadharmamUlA pazcAnmukhAravindayorapi sAdRzyadhIH / aravindena tulyamityatra tRtIyArtho nirUpitatvam / tasya ca sAdRzye'nvayAdaravindanirUpitasAdRzyAzrayAbhinnamiti / tatraiva saundaryeNeti dharmanirdeze tRtIyArthaH prayojyatvam / tenAravindanirUpitasaundaryaprayojyasAdRzyavadabhinnamiti / aravindamAnanaM ca samamityatra patramaM zabdAtsAdRzyavadabhinnamiti bodhe pazcAnmAnasI vaiyaJjanikI vA parasparanirUpitasAdRzyasya pratItiH prasiddhA nirUpitasAdRzyasya vA / zyA . cherakatvaM ceti dhyeyam / aravindamiva sundaramityatreveti / vastutastu kriyAyAstulyatve eva 'tena tulyam-' iti vatividhAnAdaravindamiva sundaramityAdivatkathaM bodha iti cinyamidam / ata. eva brAhmaNavadadhIte ityatra brAhmaNakartRkAdhyayane brAhmaNapadasya lakSaNeti mahAbhASyakArAdayaH / aravindavansundaraM mukhamityatra ca bhavatikriyAdhyAhAryA / aravindapadena ca sundarAravindabhavanaM lakSyate / tathA ca sundarAravindabhavanasadRzaM sundaraM mukhabhavanamiti zAbde bodhe vRte aravindamukhyoH saudaryadharmakRtasAdRzyaM vyajanayA 'budhyate / evamaravindavanmukhamityatrApi aravindabhavanasadRzaM mukhabhavanamityeva bodho yukta iti bodhyam / ekatra aravindamivetyatra / aparatra aravindavadityatra / sAdRzyavadabhinnamitIti / bodha ityasyAnuSaGgaH / lakSaNA neti bhAvaH / ata eva tuH prayuktaH / saundaryalAkSaNikatayeti / tatra tasyeveti varivArthe vihitatvena sAdRzyArthakasya tatprayojake lakSaNayAravindasAdRzyaprayojakametatsaMbandhisaundaryamiti bodhe upapanne aravindapadasyAravindasaundaryalakSaNA kiMphalA kiMpramANA ceti cintyamidam / zAbde iti / vRtte iti zeSaH / tayormukhAravindasaudaryayoH / abhedetyasya sAdRzyamUlelyAdiH / abhinnadharmeti / saundaryarUpetyarthaH / sAdRzye tulyapadArthaikadeze / abhinnamitItyasya bodha iti zeSaH / evamagre'pi nirUpitaprayojyate sAdRzyavizeSaNe / abhinna miti / aravindamAnanaM ceti zeSaH / paraspareti / mukhasAdRzyasya kamale, kamalasAdRzyasya mukhe ityarthaH / vinigamanAvirahAditi bhAvaH / prasiddhavasya gamakalAdAha-prasiddhati /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| bimbapratibimbabhAvApanne tu 'komlaatpshonnaabhrsNdhyaakaalshodrH| kuGkumAlepano yAti kASAyavasano yatiH // ' ityAdau kuGkumAlepanAdiviziSTo yatiH komalAtapAdiviziSTasaMdhyAkAlasadRzAbhinna iti zaktyA bodhe pazcAtsAdRzyaprayojakadharmAkAGkSAyAM zrutAnAM komalAtapAdInAmupamAnopameyavizeSaNAnAM sAdRzyamUle tAdAtmyAdhyavasAne sAdhAraNatvaniSpattiH / kuGkumAlepakaSAyavasanAbhyAmayaM yatirityatra kuGkumAlepakaSAyavasanayorasAdhAraNayorapi sAdhAraNatvajJAnajananadvArA kalpanIyasAdRzyaniSpattiprayojakatvAtprayojyatvena sAdRzye'nvayaH / ekadezAnvayaH punareSu pakSeSvagatikatayAzrIyata ityuktameva / sAdRzyasya samAnadharmarUpatve tu aravindasundaraM vadanamityatra lakSaNayAravindavRttisamAnadharmaH pratIyate / tasya cAbhedena sundarapadArthaikadezena sundaratvenAnvayaH / aravindamiva sundaramityatrAravindapadArtha AdheyatayA saMsargeNa ivA samAnadharmeNAnveti / zeSaM prAgvat / saundaryeNAravindena samAmatyatra saundaryottaratRtIyayA dhAnyena dhanItyatreva abhedArthikayA anyayA ca nirU- . pitatvArthikayA saundaryAbhinnamaravindanirUpitaM yatsAdRzyaM tadvadabhinnamiti dhIH / kyaGarthAcAro dharmamAtram / tasya copamAnapadena lakSaNayopasthitaM tannirUpitasAdRzyaM prayojakatAsaMsargeNAbhedena vA vizeSaNam / vizeSyaM cAzrayatayopameyam / kyajarthAcArazcAnurUpakriyAdiriti dik / 11. aravindetyarthaH / sAdRzyasya veti / pratItirityasyAnuSaGgaH / panne tviti / tadApannadharmake khityarthaH / sahodarazabdArthamAha-sadRzeti / tAdAtmyeti / abhedetyarthaH / lakSyAntaramAha-kuGkamAlepeti / sAdhAraNatveti / sAdRzyabhUlAbhedAdhyavasAnenetyAdiH / kalpanIyeti / yatirityasya yatirivetyarthaH / anyatra anyazabdayogAditi bhAvaH / lakSaNayetyasyAravindapadasyetyAdiH / zeSamiti / tasya cAbhedenetyAdItyarthaH / anyayA ceti / aravindapadottarayA cetyarthaH / ekadezAnvayaH prAgvadevetyAha-sAdRzyamiti / luptAsthale bodhamAha-kyaGartheti / sAdRzyasyAtiriktale Aha-prayojakateti / dharmarUpale Aha-abhedeti / vizeSyamiti / asya cetyAdiH / tatra sAdRzye / nanu
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| . 191 tatra vAdInAM dyotakatvameva na vAcakatvam / nipAtatvAdupasargavat / dyotakatvaM ca khasamabhivyAhRtapadAntareNa zaktyA lakSaNayA vA tAdRzArthabodhane tAtparyagrAhakatvenopayogitvamiti vaiyAkaraNAH / upasargANAM dyotakatvamAvazyakam / anyathA upAsyate guruH, anubhUyate sukham , ityAdau gurvAdetenAbhidhAnaM na syAt / dhAtvarthakarmatAvirahAt / ivAdInAM tu vAcakatvam / bAdhakAbhAvAt / prAguktahetustvaprayojakatvAnna sAdhakaH / anyathA avyayatvAditi hetunA avyayamAtrasyaiva dyotakatApattiriti naiyAyikAH / __ athAsyAzcamatkArasyApakarSakaM yAvattatsarvamapi doSaH kavisamayaprasiddhirAhityam / upamAnopameyayorjAtyA pramANena liGgasaMkhyAbhyAM cAnanurUpyam / bimbapratibimbabhAve dharmANAmupamAnopameyagatAnAM nyUnAdhikyam / anugAmitAyAmanupapadyamAnakAlapuruSavidhyAdyarthakatvam / evamAdi / krameNa yoga 'praphullakAranibhA mukhazrI rada paDaH kuGkumaramyarAgaH / nitAntazuddhA tava tanvi vA .. vibhAti karpUraparampareva // ' 'muniH zvavadayaM bhAti satataM paryaTanmahIm / vinivRttakriyAjAtaH zvApi loke zukAyate // ' 'sarasi plavadAbhAti jambIraM supacelimam / AdikAraNatoyaugha iva brahmANDamaNDalam // ' na dyotakatvaM sAdhyam / anarthakanipAteSu nipAtatvavatsu dyotakavAbhAvena vyabhicArAt / ata eva dyotyaM sAdhyamAha-na vAcakatvamiti / tathA ca vAcakavAbhAve sAdhye noktavyabhicAra iti bhAvaH / nAnArthabhinnasthale zaktyA bodhane tAtparyagrAhakAnapekSaNAdAhalakSaNayeti / lena lakAreNa / prayojakatvAditi / 'sAkSAkriyate dayitA' ityAdau lena dayitAderabhidhAnasiddhaye nipAtatve dyotakatAvacchedakatA kalpyata iti cintyametat / dyotakatApattiriti / na ceSTApattiH / kharAdInAM svAtantryeNa prayogAnApatteriti bhAvaH / asyAH prkRtopmaayaaH| samayaH saMketaH / ananurUpyamiti / nasamAsottaraM bhAvapratyayaH / kAlo bhUtAdiH / puruSaH prathamAdiH / praphulleti / atra kahAramukhayoH kesarauSThayoH karpUravANyozca tattvaM tatsaMketAprasiddham / kalAraM puSpavizeSaH / radAnAM dantAnAM chado'pavArakaH pallavaH / oSTha iti yAvat / vinIti / vizeSeNa nivRttakriyAsamUhaH / atra zvamunyoH zukazunozca jAtyAnanurUpyam / plavaccaJcalam /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| etasyaiva kiMcitpadavyatyAse brahmANDasyopameyatAyAM cAyameva doSaH / 'drAkSeva madhuraM vAkyaM caritaM kaumudI yathA / sadaivArdrANi cetAMsi sudheva sumahAtmanAm // ' 'vAmAkalpitavAmAGgo bhAsate bhAlalocanaH / zampayA saMpariSvakto jImUta iva zAradaH // ' atra jImUtagato bhAlasthalocanapratibimbo nopAtta iti nyUnatvam / 'bhagavAnbhavaH' iti kRte tu bimbasyaivAbhAvAnna pratibimbApekSeti sAdhuH / 'viSNuvakSaHsthito bhAti nitarAM kaustubho maNiH / aGgAraka ivAnekatArake gaganAGgaNe // ' atra tArakANAM bimbAbhAvAdAdhikyam / 'viSNorvakSasi muktAlibhAsure bhAti kaustubhaH' ityardhe tu na doSaH / atra vizeSaNavizeSaNayormuktAlitArakAgaNayorbimbapratibimbabhAvena vakSogaganAGgaNayorvizeSaNayobipratibimbabhAvaH / tanmUlA copmaa| . . 'rarAja rAjarAjasya rAjahasa karasthitaH / hastanakSatrasaMsakta iva pUrNo nizAkaraH // ' atra rarAjeti pratipAdye bhUtakAlAvacchinnakriyAvizeSe rAjahaMsasyAnvaya iva na nizAkarasyetyanupapadyamAnakAlaghaTitatvaM dharmasya / 'raNAGgaNe rAvaNavairiNo vibhoH zarAH samantAdvalitA virejire / nidAghamadhyaMdinavartino'mbare sahasrabhAnoH prakharAH karA iva // ' supacelimaM asantapakvam / AdikAraNeti / 'apa eva sasarjAdau tAsu bIjamavA. sRjat' iti zrutestattvamiti bhAvaH / atra pramANata anAnurUpyam / tayoratyantavailakSaNyAt etatpoSakamapi supacelimamiti vizeSaNam / pakkasyAtyantasUkSmasAt / kiMci. tpadeti / ivaplavatpadayorityarthaH / 'sarasIva samAbhAti plavabrahmANDamaNDalam' iti yAvat / ayameva pramANato'nanurUpatAkhya eva / drAkSeti / atra pUrvArdhaM liGgodAharaNam / uttarArdha liGgasaMkhyodAharaNam / vAmeti / vAmayA pArvatyA kalpitaM khIkRtaM vAmAGgaM yasya saH / zampayA vidyullatayA / jImUto meghaH / rAjarAjasya kuberasya / ma nizAkarasyeti / tadIyakriyAvizeSasya vartamAnakhAt / nizAkarasyAkalpasthAyikhAt / evamagre'pi bodhyam / dharmasya kriyAvizeSasya / asyaivodAharaNAntaramAha-yathA veti / eva
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| yathA vA'AgataH patiritIritaM janaiH zRNvatI cakitametya dehalIm / kaumudIva zizirIkariSyate locane mama kadA mRgekSaNA // atra zRNvatIti zatrA pratyAyitena zravaNasamakAlameva priyAyA dehalyAgamanapityarthenAtizayoktyAtmanA gamitastvarAtizayastadgatamautsukyAtizayaM puSNAti / kaumudyupamA tu tatparipoSitaM pradhAnIbhUtaM priyagatamautsukyam / cakitamityAgamanavizeSaNamapi vastuto vicAryamANamIkSaNavizepaNIbhavattasyaivAnukUlam / iti sthite bhaviSyatkAlAvacchinnazizirIkaraNasya sAdhAraNadharmasyopameyAnvitatvamiva nopamAnAnvitatvam / etAvati mahIpAlamaNDale'vanimaNDana / tArakApariSanmadhye rAjanarAjeva rAjase // ' atra kriyAyAM saMbodhyopameyAnvaya iva nopamAnAnvayaH / / 'rAjeva saMbhRtaM koSaM kedAramiva karSakaH / __ bhavantaM trAyatAM nityaM bhayebhyo bhagavAnbhavaH // ' atra prArthyamAnatrANakartRtvamupameye bhava ivopamAnayo rAjakarSakayornAsti / tayostrANakartRtvasya siddhatvAt / yadi tu trAyata iti prArthanAnirmuktaM trANakartRtvamucyate tadA dharmasya sAdhAraNatvAnna doSaH / atha trAyata iti prArthyamAnatAnirmukte'pi trANakartRtvena sAdhAraNatvam / prArthyamAnatAyA iva vidheyatAnuvAdyatvayorbhedakatvAditi cet / satyam / iha hi magre'pi / vibhoH zrIrAmasya / vlitaastiikssnnaaH| Iritamiti / vaca iti zeSaH / tadgataM nAyikAgatam / tatparipoSitaM nAyikAgatotsukyAtizayapoSitam / autsukyamiti / puSNAtItyasyAnuSaGgaH / tasyaivekSaNasyaiva / nopamAnAnvitatvamiti / tathA cAnupapadyamAnakAlArthakatvaM sarvatra bodhyam / eSu sarveSu bhUtabhaviSyatattatpadA nAmevopamAnIkaraNenAnvayasya saMbhavo'styeveti cinyAnyetAnyudAharaNAni / 'tyakSyAmi vaidehasutAM purastAtsamudranemi piturAjJayeva' ityAdi tUdAhartumucitam / rAjeva candra iva / nopamAneti / tathA cAnupapadyamAnapuruSArthakatvamatra bodhyam / vidhyaadiityaadipdgraahypraarthnodaahrnnmaah-raajeveti| nAstIti / vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvo'tra / tadAha-tayoriti / trAyate / itIti / laDantamiti bhAvaH / laDantapakSe zaGkateatheti / vidheyateti / upamAnaniSThe tatrAnuvAdyasamupameyaniSThe tatra vidheyasamiti 17 rasa0
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 'kaavymaalaa| dharmaloparahitAyAmupamAyAM dharmavAcakazabdapratipAdyaiH prArthanA / bhUtabhaviSyadvartamAnatvAdibhirvizeSaNairviziSTadharmasyopamAnopameyasAdhAraNyAbhAve prayojakAbhAvAnnopamAniSpattiriti nirvivAdam / tatra vidheyatvAnuvAdyatvAbhyAM zabdenAniveditAbhyAM viSayatAbhyAM viziSTasya dharmasya yadi nAsti sAdhAraNyaM mAstu nAma / nayudAsInarvizeSaNairviziSTasya dharmasya sAdhAraNyamapekSitam / api tu dharmavAcakazabdaniveditaiH / evaM candravatsundaraM mukhamityatrApi sundaratvasyopamAne'nuvAdyatve upameye ca vidheyatve'pi na sAdhAraNyahAniH / nanu 'nIlAJcalena saMvRtamAnanamAbhAti hariNanayanAyAH / pratibimbita iva yamunAgabhIranIrAntareNAGkaH // ityatropamAne candre yogamaryAdayA bhAsamAna eNarUpo'ka AnanarUpopameyavizeSaNakhabimbAbhAvAtkasya pratibimbaH syAt / ata AdhikyApAdakatayA doSaH / na ca hariNanayanasadRzasya nayanasyopAdAnAttasyaiva bimbara -- pratibimbaH syAditi vAcyam / tAdRzanayanasya bahuvrIhyarthakAntAvizeSaNatayA AnanAvizeSaNatvena bimbatvAbhAvAditi cet, maivam / zabdenAnanavizeSaNatvena tAdRzanayanasyApratipAdane'pi kAntAvizeSaNatvenaivAnanavRttitvasyApi pratipatteH / nadyAnanamaviSayIkRtya kAntAM vizeSTumISTe nayanam / anubhavavirodhAt / tathApi samabhivyAhAravizeSamApannena zabdenApratipAda bhAvaH / prArthyamAnatAyA ityasya prArthyamAnatAtadabhAvayorityarthaH / sAdhAraNyAbhAve satIti zeSaH / prayojaketi / sAdRzyaprayojakasAdhAraNadharmAbhAvAdityarthaH / tatra tasyAmupamAyAm / udAsInaiH zabdApratipAdyaiH / prasiddhodAharaNe'pyevamevetyAha-eva. miti / tathA ca tatkRtabhede'pi tasyAnapekSitasya tattvasattvAllaDantapAThe na doSa ityukta yuktameveti bhAvaH / pratIti / yamunAgabhIrajalamadhye pratibimbitazcandra ivetyarthaH / yogeti / bahuvrIhItyarthaH / sveti / aGketyarthaH / tAdRzeti / hariNanayanasadRzetyarthaH / evamagre'pi / ISTe iti / nayanasyAnanamAtrasaMbandhitvAditi bhAvaH / tadAha-anubhaveti / zaGkate-tathApIti / tadvRttivasyArthikapratipattAvapItyarthaH / samabhIti / nayanarUpetyarthaH / zabdena hariNanayanazabdena / apratIti / nayane AnanavRttivasyetyAdiH / viSayatA trividhA-prakAratA, vizeSyatA, sAMsargikI ca / tatrAyayorabhAve.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 195 nAcchAbde bodhe nAnanasya nayanaviziSTatvena viSayatvamiti cet , saMsargatve bAdhakAbhAvAtvaviziSTAnanasaMsargeNa tAdRzanayanasya kAntAvizeSaNatvAt / yathAkathaMcidupameyavRttitAjJAnasya bimbatAprayojakatvAt / yadvA kAntAvizeSaNatayA tAdRzanayanayoH zAbde bodhe vRtte pazcAdAnanasya tadvizeSyatayA vaiyaJjanike mAnase vA bodhe bAdhakAbhAvAt / evaM ca tAdRzavAkyaprayojye jJAne upameyavizeSaNatayA bhAtasya tAdRzanayanasya bimbasya sattvAttadarthaM ca candragatasyaiNarUpasyAGkasya pratibimbatayopAdAnamAvazyakameveti nAdhikyaM doSaH / kavisamayasiddhatayA camatkArApakarSakatvAbhAvena liGgabhedo'pi nAtra doSaH / evaM ca kavisamayasiddhatayA prakArAntareNa vA prAguktAnAM doSANAM camatkArAnapakarSakatvena nAstyeva doSatvam / - 'navAganevAGgaNe'pi gantumeSa prkmpte| ... iyaM saurASTrajA nArI mahAbhaTa ivodbhaTA // ' . ... .. __ evamanyatrApi jJeyam / zeSaM smaraNAlaMkAraprakaraNe vikalpaprakaraNe ca vakSyAmaH / ityupamAnirUpaNasaMkSepaH // . . iti rasagaGgAdhare upamAprakaraNam / .. . 'pyantyA suvacetyAha-saMsargatva iti / aannsyetyaadiH| tadevAha-sva viziSTeti / nayanaviziSTetyarthaH / nanvevamapi prakAratayA vizeSyatayA vA upameyavRttitvajJAnasya bimbatAprayojakalAtkathaM bimbasamata Aha-yathAkathaciditi / na tUkarItyaiva / tathA ca saMsargatayA tattvasattvAttattvaM suvacam / nanvevamapyatiprasaGgApattiH / nahi saMsargatayA bhAsamAnasya zabdakhamata Aha-yadveti / tAdRzeti / hariNIyatvanAyakIyatva viziSTetyarthaH / tadvizeSyeti / nayanavizeSyetyarthaH / tAdRzeti / kAntAvizeSaNatvena nayanabodhaketyarthaH / sAkSAttajanyavAbhAvAdAha-prayojye iti / jJAne vaiyaJjanikAdau / tadartha tatpratibimvAkAGkSAzAntyartham / evamAdhikyadoSaM parihRtya nIlAJcalenetyatra liGgabhedadoSamuddharati-kavIti / evamanyatrApyapavAdamAha-evaM ceti / tadabhAvasiddhau cetyarthaH / tatrAdau kavisamayasiddhatayetyasya lakSyamAha-yatheti / nanu kiM tatprakArAntaraM yenAduSTakhamata Aha-zeSamiti / paramaM prakRtamupasaMharati-ityupameti / candrAloke tu-'anekasyArthayugmasya tAdRzye stabakopamA / zrito'smi caraNau viSNo gastAmarasau yathA // syAtsaMpUrNopamA yatra dvayorapi vidheytaa| padmAnIva vinidrANi netrANyAsanaharmukhe // ' iti bhedadvayamadhikamuktam // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze upamAprakaraNam // . ...
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| athAsyA eva bheda upameyopamA nirUpyate tRtIyasadRzavyavacchedabuddhiphalakavarNanaviSayIbhUtaM parasparamupamA. nopameyabhAvamApanayorarthayoH sAdRzyaM sundaramupameyopamA // 'taDidiva tanvI bhavatI bhavatIveyaM taDillatA gaurI' ityatra parasparopamAyAmativyAptivAraNAya bhUtAntam / atra tAnavagaurimabhyAmanugAmidhamabhyAM prayojitamupamAdvayaM na tRtIyaM sadRzaM vyavacchinatti / ekena dharme#kapratiyogike parAnuyogike sAdRzye nirUpite'parapratiyogikasyaikAnuyogikasyApi tena dharmeNa sAdRzyasyArthataH siddhatayA zabdena punastaduktiH khanairarthakyaparihArAya tRtIyasadRzavyavacchedamAkSipati / prakRte caikena tAnavarUpeNa dharmeNa taDipratiyogike kAminyanuyogike sAdRzye nirUpite tenaiva dharmeNa kAminIpratiyogikasya taDidanuyogikasya sAdRzyasthArthataH siddhAvapi na gauratvena dharmeNa siddhiriti tadarthamupAttasya dvitIyasAdRzyavacanasya na tRtIyasadRzavyavacchedaphalakatvam / 'sadRzI tava tanvi nirmitA vidhinA neti samastasaMmatam / atha cennipuNaM vibhAvyate matimArohati kaumudI manAk // ' iti tRtIyasadRzavyavacchedaphalakavarNanaviSaye sAdRzye'tivyAptivAraNAya parasparamiti / liGgavacanabhedAdiduSTasAdRzyavAraNAya sundaramiti / matheyamudAhiyate'kaumudIva bhavatI vibhAti me kAtarAkSi bhavatIva kaumudI / ambujena tulitaM vilocanaM locanena ca tavAmbujaM samam // ' - upamAdvayamiti / yato'taH punarvarNyamAnamiti zeSaH / ekenetyasya yata ityAdiH / tadartha tena dharmeNa sAdRzyasiddhyartham / sadRzIti / vyaktirityarthaH / samasteti / sarvetyarthaH / vibhAvyate vibhAvanAviSayIkriyate / matimiti / tadetyAdiH / tadaivaM buddhyAruDhaM bhavati kaumudI ISattava sadRzItyarthaH / atra kaumudIbhine kAntAsAdRzyaniSedhassa andataH kathanAdISatsAdRzyasya candrikAyAM kathanAttatIyasadRzavyavacchedaH phalitastadAhatRtIyeti / parasparamiti / kaumudIsAdRzyoktastatrAbhAva iti bhAvaH / duSTeti / ghaTa iva paTaH, paTa iva ghaTaH, ityAdestu sAmAnyaprAptAlaMkAratvenaiva nirAsa iti bhAvaH / tavAmbujaM samamiti / atra tulitaM samamityupamAvAcakavailakSaNyaM vakSyamANakip.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| iyaM ca tAvavividhA-uktadharmA vyaktadharmA ca / uktadharmA tAvadanugAmyAdibhiH prAguktairdhamairanekadhA / anugAmI dharmoM yathA'nikhile nigamakadambe lokeSvapyeSa nirvivAdo'rthaH / ziva iva gururgarIyAngururiva so'yaM sadAzivo'pi tathA // ' bimbapratibimbabhAvamApanno yathA 'ramaNIyastabakayutA vilasitavakSojayugalazAlinyaH / latikA iva tA vanitA vanitA iva rejire latikAH // atra ramaNIyatvavilasitatvAbhyAM vizeSaNAbhyAM yutatvazAlitvAbhyAM ca vizeSyAbhyAM parasparaM vastuprativastubhAvamApannAbhyAM puTitaH stabakastanarUpaH parasparaM bimbapratibimbabhAvApanno dharmaH / upacarito yathA'kulizamiva kaThinamasatAM hRdayaM jAnIhi hRdayamiva kulizam / prakRtiH satAM sumadhurA sudheva hi prakRtiriva ca sudhA // kevalazabdAtmako yathA'aviratacinto loke vRka iva pizuno'tra pizuna iva ca vRkaH / bhAratamiva saccittaM saccittamivAtha bhArataM sakRpam // ' vyaktadharmo yathA'vAridhirAkAzasamo vAridhisadRzastathAkAzaH / seturiva svargaGgA vargaGgevAntarA setuH // ' atrApAratvAdiya'jyamAno dharmaH / eSA sarvApi sphuTe vAkyabhede prpnycitaa| kyaDAdivalakSaNyamiva duSTamiti cintyamidam / vyakteti / vyajitetyarthaH / nigameti / vedasamUhe ityarthaH / tathA garIyAn / vizeSaNeti / stabakavakSojayugaletyAdiH / evamagre'pi / vastviti / vastutastayorekavAditi bhaavH| puTitaH saMpuTitaH / kuliza. miti / atra pRthivIniSThakaThinatvasya manasi sudhAniSThamAdhuryasya prakRtAvupacAraH / avIti / nirantaraM cittatvasya pizunavRttitve'pi vRkAvRttivAtsakRpatvasya sAdhucitta vRttitve'pi bhAratagranthAvRttilAcchabda eva samAno'tra dharmaH / na copacaritatvaM zaGkAm / ekaniSThasyAnyatrArope tattve'pi prakRte tattvenAprasiddhatvAt / antarA AkAzamadhye, samu. dramadhye ca / AdinA durghaTatvaM setukhargaGgayoH saMgRhyate / vyakapadArtha sUcayitumAha
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / * Arthe tu vAkyabhede 'abhirAmatAsadanamambujAnane nayanadvayaM janamanoharaM tava / iyati prapaJcaviSaye'pi vaidhase tulanAmudaJcati parasparAtmanA // ' / atra parasparAtmanA tulanAmudaJcatIti saMkSiptAdvAkyAdidametenaitaccAnena tulanAmudaJcatIti vAkyadvayaM vicArakamullasate / evaM pUrNAluptAdayo'pyasyA upamAyA iva prAyazaH sarve'pi bhedAH saMbhavanti / te cAmuyaiva dizA subuddhibhirunnetuM zakyA iti neha nirUpyante / ' citramImAMsAkRtastu prAcInaM lakSaNamavyAptyativyAptyAdibhirdUSayitvA 'anyonyenopamA bodhyA vyaktyA vRttyantareNa vA / - ekadharmAzrayA yA syAtsopameyopamA matA // ' iti khayaM lakSaNamAhuH / asyArthaH saMkSepeNa sapadakRtyastaduktarItyA sahRdayAnAM saukaryAyocyate--anyonyeneti / anyonyapratiyogikatvaviziSTA vyaktyA vyaJjanAvyApAreNa vRttyantareNa zaktyA vA bodhyA vedyA ekadharmAzrayA ekadharmaprayojyA yA upamA sA upameyopamA matetyanvayaH / anyonyeneti vizeSaNAdidaM tacca samamityubhayavizrAntopamAyA nirAsaH / atrAnyonyapratiyogikatvasya vyaJjanavyApAramAtragamyatvenopamAyAzca zaktivedyatayA parasparanirapekSeNaikena vyApAreNAnyonyapratiyogikatvaviziSTAyAstasyA abodhanAt , parasparanairapekSasyAtra vAkAreNAbhidhAnAt , eka vyajyeti / vAkyabheda iti / udAhiyata iti zeSaH / vaidhase vidhAtRnirmite / udaJcati prakAzayati / parasparAtmanA paraspararUpatayA / idaM nayanam / etena nayanena / evamagre'pi / vicArakamiti / vivaraNarUpamityarthaH / evamanugAmyAdidharmamedavat / asyA upameyopamAyAH / asaMbhAvitabhedavAraNAya prAyaza iti / dizA rItyA / prAcIneti / 'upamAnopameyavaM dvayoH paryAyato yadi / upameyopamA sA syAdvividhaiSA prakIrtitA // ' ityarthaH / avyAptIti / 'tadvalgunA yugapadunmiSitena tAvat' ityatrAvyAptiH / 'rajobhiH syandanodbhUtaiH' ityatrAtivyAptiriti bhAvaH / tRtIyArthaH pratiyogitvamityAzayenAhaanyonyapratIti / lakSaNAyA asaMbhavAdAha-zaktyeti / ivAdisattve iti bhAvaH / vizrAnteti / ubhayatra paryavasitA na zrautI tasyAmityarthaH / zaktIti / sapade. tyAdiH / nanu mithoM nirapekSavaM na niviSTamata Aha-paraspareti / anyathA pakSAnta
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 199 dharmAzrayeti vizeSaNAt 'rajobhirbhUriva dyaurghanasaMnibhairgajaizca dyauriva bhUH " iti kasyacitpadyasyArthe parasparopamAyAM nAtivyAptiH / tatropamA prayojakadharmaikyAbhAvAdbhUtalopamAnikAyAM prayojakasya rajasAmanugAmidharmasya nabhastalopamAnikAyAM prayojakasya ghanasadRzagajAnAM vimbapratibimbabhAvApannadharmasya ca bhedAt / ' vyaktyeti ca vizeSaNaM vyanayopameyopamAsaMgrahArthamitIdamupameyopamAtvaprayojakaM lakSaNamiti, tanna / 'ahaM latAyAH sadRzItyakharva gaurAni garvaM na kadApi yAyAH / gaveSaNenAlamihApareSAmeSApi tulyA tava tAvadasti || ' atrAnyonya pratiyogikatvaviziSTAyA upamAyAstanutvAdirUpaikadharmAzrayAyA vRttyantareNa zaktyA bodhanAdupameyopamAtvApatteH / na cAtrAnyonyapratiyogikatvamupamAyAM na pratIyate / latAdisaMbandhisAdRzyAzrayatvasyaivAsmatpadArthe 'nvayAditi vAcyam / 'mukhasya sadRzazcandrazcandrasya sadRzaM mukham' ityupameyopamAyAmavyApteH / nahyahaM latAyA ityatropameyopamA bhavitumarhati / garva - mAtranirAsaparatvenottarArdhopamAyAstRtIyasadRzavyavacchedApratipatteH / ata eva anyAnyapi tava sadRzAni santyeva teSAM gaveSaNena kiM phalamityetadarthakaM gaveSaNenetyuttarArdhaM saMgacchate / tRtIyasabrahmacArivyavacchedo hyupameyopamA rakathanAsaMgateriti bhAvaH / arthe iti / artharUpAyAM tasyAmityarthaH / rajasAmiti / prayojaka bhUtarajobhinnAnugAmidharmasyetyarthaH / samAnavibhaktikatvasyeva samAnavacanatvasyAbhedAnvaye na tantratvamiti bhAvaH / evamagre'pi / ghanagajayorbhedena sAdhAraNale kathamata Aha - bimbeti / prayojakamiti / anugatAnatiprasaktalakSaNamAtraM tu 'sadRzasya tRtIyasya vyavacchedAya yadvayoH / anyonyenopameyatvamupameyopamA matA // ' iti draSTavyam / atrAnyonyeneti vizeSaNam 'ahameva guruH sudAruNAnAm' iti pratIpa vizeSa vyAvRttyarthamiti bhAvaH / ahamiti / latAnuyogikasAdRzyAzrayAhamityarthaH / akharvaM mahAntam / eSApIti / tvadanuyogikasAdRzyapratiyogi ketyarthaH / atretyasya itItyAdiH / tanukhetyasya anupAttetyAdiH / latAdIti / latAdyanuyogikasAdRzya pratiyogi katvasyaivetyarthaH / evena sAdRzyavyavacchedaH / sAdRzyAdipadAnAM dharmibodhakatvAt / evaM ca sAdRzyasya tatrAnvaye iyaM na tu tatreti bhAvaH / mukhasyeti / atrApi sadRzapadasattvena tattulyayogakSemavAdivi bhAvaH / nanvevaM tathA durvacamiti yathaitatsaMgrahastathAha - latAyA iti / asyApi saMgraha iSTa evetyativyAptirnAta Aha-na hyahamiti / nanu tanmAtraparatva eva kiM bIja - sata Aha-- ata eveti / tatparatvena tasyAH sAphalyA devetyarthaH / uttarArthaM tadekadezaH //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 kaavymaalaa| jIvitamityAlaMkArikasiddhAntAt / anyathA 'bhuvastalamiva vyoma kurvanvyomeva bhUtalam' ityatrApyupameyopamAtvanivAraNaprayAsavaiyarthyApatteH / na ca tRtIyasadRzasabrahmavyavacchedaphalakatvamupamAvizeSaNaM vAcyam / vizeSaNAntaravaiyarthyApatteH / vizeSaNavyAva-nAmAdhunikavizeSaNenaiva vAraNAt / anyonyapratiyogikatvaviziSTA upamA ekavRttimAtravedyetyapyayuktameva / 'khamiva jalaM jalamiva kham' ityAdau khajalayoH sAdRzyAnvaye pratiyogitvasya saMsargatvena vRttyaviSayatvAt / vRttivedyAnAM padArthAnAM saMsagoM vRttyavedya ityabhyupagamAt / anyathA prakAratApatteH / yadapyalaMkArasarvakhakRtoktam 'dvayoH paryAyeNa tasminnupameyopamA / tacchAbdenopamAnopameyatvapratyavamarzaH / paryAyo yaugapadyAbhAvaH / ata evAtra vAkyabhedaH' iti, tanna / atra dvayoriti vyartham / evasyopamAnopameyAtmakatve 'gaganaM gaganAkAram' ityAdau vAkyabhedAbhAvena paryAyAbhAvAdevAprasakteH / yadi ca sphuTatvArthamupamAnopameyatvayogyatAsaMpAdakaliGgavacanabhedarAhityapratipattyarthaM kavisamayaprasiddhisphoraNArtha vA dvayoriti grahaNaM syAt , athApi prAgudIrite 'ahaM latAyAH sadRzItyakharvam' iti padye pratipAdyAyAmupamAyAmativyApteH / 'tadvalgunA yugapadunmiSitena tAva tsadyaH parasparatulAmadhirohatAM dve / anyathA turyacaraNenaiveSTArthalAme madhye etatkathanAnarthakyaM spaSTameveti bhAvaH / nanvevamapi tRtIyasadRzavyavacchedapratItAveveyamityatra kiM vinigamakamata Aha-tRtIyeti / sabrahmeti / sadRzetyarthaH / evamagre'pi bodhyam / 'siddhAnta' iti pAThaH / 'siddhAntAt' ityapapAThaH / anyathA tasya tajjIvitatvAnaGgIkAre / vAcyamiti / 'ahaM latAyAH' ityatrAtivyAptivAraNAyedAnIM vaktavyamityarthaH / vizeSaNAntareti / anyonyenetyAdI. tyarthaH / nanvevaM kathamuktadoSanirAso'ta Aha-vizeSaNeti / vizeSaNAntaretyarthaH / tadukamanyadUSayati-anyonyeti / pratiyogitvasyeti / anuyogila viziSTeyAdiH / nanu tasya vRttiviSayavaM kuto netyAha-vRttIti / uktapranthasyaikavRttimAtravedyale na tAtparya kiM tu vRttidvayavedyalAbhAve / yadvA tajanyapratIto yathAkathaMcidbhAsamAnatvameva tanmAtravedyatvam / asti ca 'khamiva jalam' ityAdau / nAsti ca tatreti tannirAsa ityAzayenAdoSAcinyamidam / dvayoriti / dvayoH paryAyeNa tasminsatItyarthaH / atretyasyAta ityAdiH / nanu sphuTArthave'nyeSAmapi nivezaH kuto nAta Aha-upameti / tadbhede'pi tadyogyatAyAH sattvAdAha-kavIti / iSTApattyA nAtivyAptirata Aha-taditi /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 201 praspandamAnaparuSataratAramanta _zcakSustava pracalitabhramaraM ca padmam // ' iti kAlidAsapadye pratipAdyAyAmupamAnopameyayoryugapadupameyopamAnabhAvAyAmupameyopamAyAM vAkyabhedAbhAvAdavyAptezca / na cAtrApAtataH zabdaikye'pi paryavasito vAkyabhedo'stIti vAcyam / tathApi__ 'savitA vidhavati vidhurapi savitarati dinanti yAminyaH / yAminayanti dinAni ca sukhaduHkhavazIkRte manasi // ' iti kasyacitkaveH padye parasparopamAyAmativyApteH / na ceyamupameyopameti zakyate vaktum / sukhasamaye duHkhado'pi sukhayati / duHkhasamaye ca sukhado'pi duHkhayati ityetAvanmAtrasyArthasya vivkssittvaattRtiiysdRshvyvcchedaaptteH| evam 'rajobhiH syandanodbhUtairgajaizca ghanasaMnibhaiH / bhuvastalamiva vyoma kurvanvyomeva bhUtalam // ' ityatra parasparopamAyAmativyAptiH / sadRzAntaravyavacchedaphalakatvena viziSyamANe tu tasminnassadukta eva paryavasAnam / yacca vimarzinIkAreNoktam "sa ca vAkyabhedaH zAbda Arthazca / tatra zAbdo yathA--'rajobhiH syandanodbhUtaiH' ityAdiH / asyAzcopamAnAntaratiraskAra eva phalam / ata evopameyenopametyanvarthAbhidhatvam" iti, tattuccham / na hi 'rajobhiH syandanodbhUtaiH' ityatropamAnAntaratiraskAraH pratIyate / dvayorupamayorekadharmakatvAbhAvAt , AdyAyA upamAyA anugAmidharma bhAvAyAmiti / upameyopamAnAtmikAyAmityarthaH / vidhavatItyAdInyAcArakvivantAni / yathAsaMkhyamanvayaH / na ceti / nahItyarthaH / tathA ca lakSyatvAnnAtivyAptiriti bhaavH| mAtrapadavyavacchedyaM sphuTakhAyAha-tRtIyeti / sadRzAntareti / tRtIyasadRzetyarthaH / vizIti / vizeSaviSayIkRte vityarthaH / tasminnupamAnopameyale / asmaditi / tRtIyasadRzavyavacchedeyAdyukte evetyarthaH / vimarzinIti / alaMkArasarvakhavyAkhyAkAreNe. tyarthaH / sa ceti / mUlIyakhena prAgukta ityarthaH / asyA upmeyopmaayaaH| upamAnAstareti / tRtIyasadRzetyarthaH / hi ytH| anugAmIti / rajorUpetyarthaH / bimbeti|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 kaavymaalaa| prayojyatvAt , dvitIyAyAzca bimbapratibimbabhAvApannadharmaprayojyatvAt / yadapi 'parasparamupamAnopameyatvamupameyopamA' iti lakSaNaM vidhAya 'savitA vidhavati-' ityAdi prAguktapadyaM ratnAkareNodAhAri, tacca tadIyenaiva 'sa copamAnAntaraniSedhArthaH' iti granthena viruddham / na hyasminpadye upamAnAntaraniSedhaH pratIyata iti prAgevAvedanAt / pratIyata eveti cet , punarapi pRccha hRdayameva svakIyam / ityalaM vivAdena / iyaM copameyopamA yadi kasyApyarthasyotkarSAdhAyikA tadAlaMkAraH / anyathA tu khavaicitryamAtraparyavasiteti / evamalaMkArAntare'pi jJeyam / atha dhvanyamAneyamudAhiyate- gAmbhIryeNAtimAtreNa mahinnA parameNa ca / rAghavasya dvitIyo'bdhirambudhezcApi rAghavaH // ' dvitIyazabdasya sAdRzyaviziSTe zaktyabhAvAvyaktireva / yadi tu lakSaNA tadedamudAharaNam'sudhAsamudraM tava ramyavANI vAcaM kSamAcandra sudhAsamudraH / mAdhuryamadhyApayituM dadhAte kharvetarAmAntaragarvamudrAm // ' atra vAgAdikartRkasya parasparAdhyApanasya bAdhAnmAdhuryasaMkrAntivizeSasya lakSaNayA budhyamAnasya prayojanaM svaprayojyAnyonyopamAnopameyabhAvaH / atha doSAHtatra tAvatprAguktA yAvanta upamAyA doSAH, anuktAzca vistRtibhayAt, vanagajetyarthaH / sa ca mitha upamAnopameyabhAvazca / hiH pUrvahetulaparAmarzakaH / itIti / asya bodhyamiti zeSaH / atimAtreNAtizayitena / vyaktireva vyajanaiva / idaM vakSyamANam / sudheti / rAjAnaM prati kavyuktiH / he kSamAcandra, tava ramyavANI sudhAsamudrazca sudhAsamudraM mAdhuryamadhyApayituM saMkrAmayituM tava vAcaM mAdhuryamadhyApayituM ca mahatIM mAnasikagarvasUcakAkAravyakti dhatta ityarthaH / lakSaNayetyasyAdhyApayitumiti yadetyAdiH / evaM mukhyArthabAdhatadyogAvuktvA prayojanavatIcamAha-prayojanamiti / khaM lakSaNA / tatpratItizca vaiyaJjanikyeveti bhAvaH / doSA iti / asyA ityAdi ucyanta iti zeSaH / tatra vaktavyAnAM teSAM madhye prAgupamAyAmuktA yAvanto doSA ityanvayaH / na tatparigaNanami- . sAha-anuktAzceti / nanUpamAdoSA atra kathamata Aha-upamAtveti / ata
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 203 te sarve'pyupamAtvAkAntatvAdasyAmapi bodhyAH / ayaM punaranyo'pi doSaHyadekopamAvailakSaNyamaparasyAmupamAyAm / yathA-'kamalamiva vadanamasyA vadanena samaM tathA kamalam' atra zrautyArthIkRtaM vailakSaNyam / 'kamalati vadanaM tasyAH kamalaM vadanAyate jagati' vipakyakRtamatra vailakSaNyam / evamatraiva 'padmaM vadanAyate' iti nirmANe 'vakrAyate' iti vA upamAnopameyavAcakavailakSaNyam / evaMprakArairanekairvailakSaNyaM yadi sahRdayodvejakaM tadA doSaH / / iti rasagaGgAdhare upameyopamAprakaraNam / athAnanvayaHdvitIyasadRzavyavacchedaphalakavarNanaviSayIbhUtaM yadekopamAnopameyakaM sAdRzyaM tdnnvyH|| sa ca kasyApyupaskAratve'laMkAraH / anyathA tu zuddhaH / lohitapItaiH kusumairAvRtamAbhAti bhUbhRtaH zikharam / ..... dAvajvalanajvAlaiH kadAcidAkIrNamiva samaye / ' atra lohitapItakusumAvRtaM bhUbhRtaH zikharaM khenaiva kasmiMzcitsamaye dAvajvAlAkIrNenopamIyate / iti tatsAdRzyavAraNAya bhUtAntam / ... idaM vA pratyudAharaNam - 'nakhakiraNaparamparAbhirAmaM kimapi padAmburuhadvayaM murAreH / abhinavasuradIrghikApravAhaprakaraparItamiva sphuTaM cakAse // ' atrApi nakhakiraNaparamparAbhirAmaM hareH padAmbujaM vAtmanaiva suradIrghikApravAhaprakaraparItenopamIyate / saMprati suradIrghikApravAheNa bhagavatpAdAmburuhasya saMbandhAbhAvAtsuranimnagotpattikAlAvacchinnasya tasyopamAnatAvagamA evAsyA eva bheda iti pratijJAvAkye uktam / tadavRttyatra doSamAha-ayaM punariti / iti veti / kamalamityAdiH / nirmANe ityasyAnuSaGgaH / upasaMharati-evamiti / yadItyanena tadabhAve'duSTatvameveti sUcitam // iti rasagaGgAdharamarmaprakAza upameyopamAprakaraNam // . zuddha iti / svavaicitryamAtravizrAnta ityarthaH / bhUbhRtaH parvatasya / kadAcitsamaye tairAkINa khamivetyarthaH / sphuTavAya pratyudAharaNAntaramAha-idaM veti / ata evAhaatrApIti / khAtmanaiva padAmbujadvayenaiva / saMprati varNanakAle / tasya pravAhasya atraM
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 kaavymaalaa| yAbhinaveti pravAhavizeSaNam / nahyatra sAdRzyavarNanasya phalaM dvitIyasabrahmacArivyavacchedaH tasyApratipatteH / 'stanAbhoge patanbhAti kapolAtkuTilo'lakaH / sudhAMzubimbato merauM lambamAna ivoragaH // ' iti kalpitopamAnikAyAmupamAyAmatiprasaGgavAraNAyaikopamAnopameyakamiti / atrAsata upamAnasya kalpanayA sadupamAnaM nAstIti dvitIyasadRzavyavacchedasyAsti prtiitiH| udAharaNamamRta(pIyUSa)laharyAkhye madIye gaGgAstave 'kRtakSudrAghaughAnatha sapadi saMtaptamanasaH ___ samuddhat santi tribhuvanatale tiirthnivhaaH| api prAyazcittaprasaraNapathAMtItacaritA narAnUrIkartuM tvamiva janani tvaM vijayase / ' yathA vA 'iyati prapaJcaviSaye tIrthAni kiyanti santi puNyAni / paramArthato vicAre devI gaGgA tu gaGgeva // pUrvapadye vAcyo'nugAmI dharmaH / iha tu vyaGgya iti vizeSaH / tuzabdo'yaM tIrthAntarebhyo vailakSaNyaM pratipAdayaMstatprayojakaM bhagavadvAsudevA pratyudAharaNadvaye / dvitIyasabrahmeti / dvitIyasadRzetyarthaH / ananvayyarthanibandhanavazAddhi dvitIyasadRzavyavacchedaH phalati / nahi dharmAntarAvacchinnavasya dharmAntarAvacchinnalena sAdharmyamananvayi / ata evopameyatAvacchedakopamAnatAvacchedakayorbheda eva sAdharmyaghaTako na tu dharmiNoH ityuktaM prAk / evaM cAnanvayyarthanibandhanaprayojyadvitIyasadRzavyavacchedaphalasAdRzyavarNanamananvayaH / ekopamAnopameyakatvAvizeSaNaM cAtraivArthe tAtparyagrAhakam / anyathA dharmimedAdeva tatra vAraNena tadvaiyarthya spaSTameveti bhAvaH / tadAha-tasyeti / tayavacchedasyetyarthaH / asata iti / tathA ca dharmimedaH spaSTo'tra / nAstIti / anyathA tAvatparyantadhAvanaM vyartha syAditi bhAvaH / atha alpapApakaraNAnantaram / sapadi tatkAlameva / na tu kAlAntare / prAktanasukRtodre kAditi bhAvaH / apIti / prAyazcittaprAptiviSayakhAtikrAntAcaraNakAnapItyarthaH / narAniti pUrvArdhe'pi vizeSyam / niSpApatvena khIkartum / janani gaGge / udAharaNAntaradAne bIjamAha-pUrveti / vijayase iti vAcyaH sarvotkarSarUpa ityarthaH / iha tu iti / sa evAnugAmIti zeSaH / pUrvavadatra spaSTavailakSaNyAbhAvAdAha-tuzabdo'yamiti / 'tuzabdo'tra' iti pAThAntaram /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / tmakatvaM dharma zrIgaGgAyAM vyanakti / ubhayatrApi zrIgaGgAviSayakaratyupaskArakatvAdalaMkAro'yam / bimbapratibimbabhAvApanno dharmastvatra nAsti / tasiMzca sati kiMciddharmAvacchinnena khena sAdRzyasya dharmAntarAvacchinne khasminnanvaye bAdhakAbhAvAtsadRzAntaravyavacchedApapattezcAnanvaya eva na syAt / sa ca pUrNo luptazceti tAvavividhaH / pUrNastUpamAvatSaDDidho'pi sNbhvti| yathA 'gaGgA hRyA yathA gaGgA gaGgA gaGgeva pAvanI / hariNA sadRzo bandhurharitulyaH paro hariH // guruvadgururArAdhyo guruvadgauravaM guroH // ' lupte'pi dharmaluptaH paJcavidho'pi saMbhavati / prAgukte sArdhapadye dharmavAcakapadamapahAya padAntaradAne / tathA vAcakaluptaH / 'rAmAyamANaH zrIrAmaH sItA sItAmanoharA / mamAntaHkaraNe nityaM viharetAM jagadgurU // ' ityatra kyngsmaasyoH| ratIti / kaviniSThetyAdiH / atra ubhayatra / bAdhakAbhAvAditi / co vAkyAlaMkAre, hetau vA / sadRzAntaravyavacchedApratipattAvanvaye bAdhakAbhAve hi hetuH / sa ca ananvayazca / Saddhidho'pIti / zrautArthayostayoH pratyekaM vAkyasamAsataddhitagAmitveneti bhAvaH / gaGgeti / atrAdyapAde zrauto vAkyagaH pUrNaH / dvitIyapAde samAsagaH zrautaH pUrNaH / tRtIyapAde Artho vAkyagaH pUrNaH / turyapAde samAsaga ArthaH pUrNaH / paJcamapAde 'tena tulyaM-' iti vateH savAdArthaH sa taddhitagaH pUrNaH / SaSThapAde 'tatra tasyeva' iti vateH sattvAcchautastaddhitaga: pUrNa iti dhyeyam / 'lupteSvapi' iti pAThaH / bhedeSviti zeSaH / nirdhAraNe ekavacanAsaMgateH / paJcavidho'pIti / zrauto vAkyagaH, ArthoM vAkyagaH, zrautaH samAsagaH, ArthaH samAsagaH, ArthastaddhitagazcetyevamityarthaH / pUrva teSAmevodAhRtavAditi bhAvaH / padAntareti / 'gaGgA rAjanyathA gaGgA gaGgA gaGgeva sarvadA / hariNA sadRzo viSNurviSNutulyaH sadA hariH // guruvadgururAste'sminmaNDale guruvadguroH // ' iti nyAsa ityarthaH / karmaNamulgatamudA 18 rasa0
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| evam'lakApurAdatitarAM kupitaH phaNIva nirgatya jAtu pRtanApatibhiH parItaH / kruddhaM raNe sapadi dAzarathiM dazAsyaH saMrabdhadAzarathidarzamaho dadarza // evaM kartRNamulAdAvapyUhyam / 'ambaratyambaraM yadvatsamudro'pi samudrati / vikramArkamahIpAla tathA tvaM vikramArkasi // ' atra vAkyArthAvayaveSvananvayeSu dharmavAcakayolopaH / mukhavAkyArthastvananvayaphalena nirupamatvena samAnadharmeNa prayojito mAlopamaiva / eSA ca jJAnasaukaryAyAtraiva nirUpitA / 'etAvati prapaJce'sminsadevAsuramAnuSe / kenopamIyatAM tajjJai rAmo rAmaparAkramaH // ' atra vAcakadharmopamAnAnAM lopaH / atra copamAnaluptAdayo'nye bhedA asaMbhavAdahRdyatvAcca nodaahRtaaH| yattu-"tena tadekadezenAvasitabhedena vopamAnatayA kalpitena sAhazyamananvayaH / upameyenaivopamAnatayA kalpitenopameyasyAmukhAvabhAsamAnasAdhApAdanameko'nanvayaH / upameyaikadezasya tathaivopamAnatAkalpanamaparaH / upameyasyaiva pratibimbatvAdinAbhedenAvasitasya tattvakalpanaM tRtIyaH / __ Ayo yathA--'yuddhe'rjuno'rjuna iva prathitapratApaH' ityAdi / harati evaM laGketi / IdRzo dazAsyo raNe kruddhaM sapadi dAzarathiM saMrabdhadAzarathitulyaM dadarzetyarthaH / saMrabdhadAzarathiriva dRzyate iti karmaNi Namula / dhrmvaackluptmudaahrtiambreti| atra sarvatrAcAre kvip / ambaramAkAzam / nanu ko'sau vAkyArthoM yadavayavAstrayo'nanvayA ata Aha-mukha iti / mukhya ityarthaH / 'mukhya' iti pAThastUcitaH / nanu mAlopamA naivAsti pUrvamanuktavAdata Aha-eSA ceti / mAlopamA cetyarthaH / atraiva ananvayaprakaraNa eva / vAcakadharmopamAnaluptamudAharati-eteti / tajjJai raamsvruupjnyaiH| nyUnatAM nirAcaSTe-atra ceti / saMbhave'pyAha-ahRdyeti / tenetyasyArthamAhaupeti / amukheti / amukhyetyrthH| tadekadezenetyasyArthamAha-upeti / tathaiva upameyavat / avasitabhedenetyasyArthamAha-upeti / pratibimbo'tra laukikaH / avasitasya nizci
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo yathA - rasagaGgAdharaH / 'etAvati prapaJce sundaramahilAsahasrabharite'pi / anuharati subhaga tasyA vAmArdhaM dakSiNArdhasya || ' 207. tRtIyo yathA 'gandhena sindhuradhuraMdharavakramaitrImairAvaNaprabhRtayo'pi na zikSitAste / tattvaM kathaM trinayanAcalaratnabhittisvIyapraticchaviSu yUthapatitvameSi // ' eSUpamAnAntaraviraha striSvapi bhedeSu gamyate / ityananvayastrividhaH / " iti ratnAkareNoktam / tanna / upamAnAntaravirahapratItimAtrA devAnanvayatve 'stanAbhoge patanbhAti --' ityatropadarzitAyAH kalpitopamAyA api tathAtvApatteH / yadyarthAtizayoktAvatiprasaktezca / tAdRzapratItiphalakai kopamAnopameyakasAdRzyasya tattve punaH kathaM nAma vAmArghadakSiNArdhayorbhinnayoH sAdRzye tadbhedatvopanyAsaH / na ca sa tadekadezastatpratibimbazvetyetadanyatamapratiyogikasAdRzyamananvayaH iti kvAtivyAptiravyAptirveti vAcyam / nAstyanvayo 'syeti yogArthaviraheNa tadekadeza sAdRzyasyAnanvayapadArthatvA Th tasya / tattveti / upamAnatvetyarthaH / mahilA strI / dakSiNArdhasyeti karmaNaH zeSavavivakSAyAM SaSThI / atropameyaM samuditA nAyikA / gandheneti / he sindhuradhuraMdharavaR gajazreSThamukha gaNapate, airAvaNaprabhRtayo'pyairAvatAdayo'pi te tvayA gandhena sugandhena maitrIM na zikSitAH / yadvA gandhena saMbandhena lezena garveNa vA / apirgandhapadottaraM maitrIpadottaraM vA yojyaH / tattasmAtkAraNAttvaM kailAsAcalaratnakhacitabhittyAdhAraka svapratibimbeSu yUthapatitvaM diggajatvaM kathameSItyarthaH / upamAnAntara viraha iti / tatrAdye sphuTa eva / dvitIye tadavayavasya tadavayavAntaropamayA tasyAM nirupamatvaM siddhyati / anyathA tatsadRza - padArthAvayavenaivaitadavayavasyopamAM dadyAt / tRtIye'pi pratibimbasyopamAnatvakalpana yAnyasyopamAnasyAbhAvo gamyate / tathAtveti / ananvayatvetyarthaH / iSTApattAvAha - yadyartheti / tAdRzeti / upamAnAntaravirahetyarthaH / sAdRzyavizeSaNamubhayatra / tattve ananvayale / punaHzabdastuzabdArthe / bhinnayoriti / tathA ca dvitIya vizeSaNAbhAva iti bhAvaH / tadbhedatveti / ananvayavizeSatvetyarthaH / seti / upameyetyarthaH / idAnImAdyavizeSaNaM na deyam / tadvirahasya nAntarIyakatvAditi bhAvaH / viraheNeti / abAdhitatvAditi bhAvaH /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| saMbhavAt / api cAnanvaye 'gaganaM gaganAkAram' ityAdAvupameyasyaivopamAnatvenopanyAsAdupameyAtiriktopamAnavirahapratItidvArA nirupamatvamupameyagataM siyati / atra ca vAmArdhasyopameyasya dakSiNArdharUpopamAnakathanena nirupamatvaM viruddhameva / kAntAgatanirupamatvapratyayastu nAnanvayasya phalaM bhavitumarhati / tasyA anupameyatvAt / ___ yadapi cAlaMkArasarvasvakRtA 'ananvayadhvanitvamatra bhaviSyati / anyathAlaMkAradhvaneviSayApahAraH syAt' ityuktam , tadapi tuccham / asya hyupamAnaniSedhaphalakamabhinnopamAnopameyakaM sAdRzyaM svarUpamityuktam / prakRte ca vAmArdhadakSiNArdhayostahAdhitamityuktameva / kAntAyAH punarupamAnaniSedhasya vyaGgyatve'pi abhinnopamAnopameyakasAdRzyasya svarUpasyApratyayAt / nahi nirupamatvapratItiSu sarvAkhabhinnopamAnopameyakasAdRzyapratItipUrvakatvamiti niyamo'sti / kalpitopamAtizayoktyorasamAlaMkAradhvanau ca vyabhicArAt / tasmAnnAstyevAtrAnanvayagandho'pi / yaca "ayamananvayo vyaGgayo'pyasti / / yathA 'adya yA mama govinda jAtA tvayi gRhAgate / kAlenaiSA bhavetprItistavaivAgamanAtpunaH // ' atra gRhAgataM zrIkRSNaM prati viduravAkye iyaM tvadAgamanaprabhavaprItibahukAlavyavahitena punarapi tvadAgamanenaiva bhavet nAnyena, ityuktibhaGgyA nanu rUDhamevAnanvayapadamata Aha-api ceti / atra dvitIyabhede ca / nirupamalaM eSUpamAnAntaretyAdinA pratipAditam / tanu tena granthena kAntAyAM nirupamavaM pratipAditaM na tatrAta Aha-kAnteti / ananvayadhvanitvamiti / tadvAmA dakSiNArdhamanuharatItyucyatAM so'nuharatIti vyaGgyamiti bhaavH| evaM cAsya hItyAdinA kimucyate tadvicArya sahRdayaiH / IdRzavyaGgyavyaJjane upAyAbhAva ityapi kazcit / atra dvitIyalakSye / hi yataH / asyAnanvayasyedaM svarUpamityuktamatastattucchamityarthaH / tadupapAdayati-prakRte ceti / tat abhinnopamAnopameyakaM sAdRzyaM tayorbhedAt / nanu kAntAgatanirupamatvasya vyaGgyalena tasyA evopameyAyA upamAnavakalpanena tAdRzasAdRzyapratItistayostasya bAdhitave'pyastyevAta Aha-kAntAyA iti / saadRshye'pynvyH| kalpitopameti / stanAbhoge itytretyrthH| atIti / yadyapItItyarthaH / upasaMharati-tasmAditi / saiva tadAgamana
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 209 tvadAgamanaprabhavaprIteH saiva sadRzI na vitaraprabhavA iti vyajyate" ityappayadIkSitairabhihitam , tadapi na / amuSyAstvadAgamanaprabhavAyAH prItervArAntaratvadAgamanaprabhavA prItiH sadRzIti pratyayasya sarvajanasiddhatayA zrIkRSNAgamanajanyaprItisAmAnyAvayavayordvayoH prItivyaktyoH sAdRzyasyAbAdhitatvAdyogArthAbhAvenAnanvaya eva nAyaM bhavitumarhati / 'svasminsAdRzyasyAnvayAbhAvAdananvayaH' ityupamAprakaraNe khayamevAbhidhAnAt / upameyasya prItivyaktivizeSasya sadRzAntaravyavacchede bAdhAttAdRzaprItisAmAnyasya vAvayavino nirupamatayA pratIyamAnasyAnupamAnasyAnupameyatvAtpUrvodAharaNatulyamevaitat / kacidavayavayorupamApyavayavigatanirupamatvavyaJjiketi sthite sAmAnyasya zrIkRSNAgamanajanyaprIteH saiva sadRzIti madhye khasAdRzyapratyayakalpanaM punarna sahRdayahRdayamAroDhumISTe / ratnAkaroktasyaivAnanvayaprakArasthAtra vyaGgayatetyapi na yuktam / tasya prAgeva dUSitatvAt / prakRte vAcyatvAtsvayamananvayaprakaraNe tasya pratipAdanavirahAcca / / idaM punarananvayadhvanyudAharaNam 'pRSTAH khalu parapuSTAH parito dRSTAzca viTapinaH sarve / bhedena bhuvi na pede sAdharmya te rasAla madhupena // atra bhedenetyuktyAbhede sAdRzyamananvayAtmakaM tu pede iti dhvanyate / prabhavaiva / amuSyA iti / yata ityAdiH / vyaktyoditabhedeneti zeSaH / yogArtheti / ananvayapadayogArthetyarthaH / nanu rUDhamevAnanvayapadamabhimatamata aah-svsminniti| vyavacchede bAdhAditi / tasya vyavacchedakaraNe'sAmarthyAdityarthaH / kAlAntarasthaprItivyaktivizeSasya sadRzasya sattvAditi bhAvaH / tAdRzeti / zrIkRSNAgamanajanyetyarthaH / pUrvodAharaNeti / anuharatItyudAharaNetyarthaH / nanvavayavino nirupamalapratItivanmadhye sAdRzyapratItirapyastu ata Aha-kvaciditi / pUrvodAharaNa ityarthaH / saiva zrIkRSNAgamanajanyaprItireva / madhye vAcyavyaGgyArthayormadhye / nanUktarItyA na vyaGgyavaM kiMtu ratnAkaroktarItyeti noktadoSo'ta Aha-ratneti / tasya prakArasya prakRte'vAcyatvAt / avA. cyale hetuH prAgeva dUSitavAditi / nanu vayA dUSito'pi na mayA dUSitastatrAhasvayamiti / 'anyathAlaMkAradhvane viSayApahAraH syAt' iti ratnAkarokti khaNDayitumAha-idaM punariti / parapuSTAH kokilAH / he AmravRkSa, tava bhuvi bhedena sAdRzyaM
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kAvyamAlA | yathA vA "nagebhyo yAntInAM kathaya taTinInAM katamayA purANAM saMhartuH suradhuni kapardo'dhiruruhe / kayA vA zrIbhartuH padakamalamakSAli salilaistulAlezo yasyAM tava janani dIyeta kavibhiH |' atra kayA vA tvaditarayA zrIbhartuH padaM salilairakSAli yasyAmitarasyAM kavibhistava tulAlezo'pi dIyetetyarthena tvayi punaH salilakSAlitazrIramaNacaraNAyAM tava tulA dIyetaivetyartho'nanvayAtmA zrIgaGgAgatanirupamatvaparyabasAyI itarapadamahinA vyajyate // iti rasagaGgAdhare'nanvaya prakaraNam / sarvathaivopamAniSedho'samAkhyo'laMkAraH // ayaM cAnanvaye vyaGgyo'pi taccamatkArAnuguNatayA rUpakadIpakAdAvupameva na pRthagalaMkAravyapadezaM bhajate / vAcyatAyAM tu khAtantryeNa camatkAritayA pRthagvyapadezabhAk / yathA 'bhUmInAtha zahAbadIna bhavatastulyo guNAnAM gaNaitadbhUtabhavaprapaJca viSaye nAstIti kiM brUmahe / dhAtA nUtanakAraNairyadi punaH sRSTiM navAM bhAvayenna syAdeva tathApi tAvakatulAlezaM dadhAno naraH ||' 1 bhramareNa na pede / na gRhItamityarthaH / nagebhyaH parvatebhyaH / kapardo jaTAjUTaH / atra pUrvArdhe tAdRzavyaJjakAbhAvAdAha - atra kayA veti / pUrvodAharaNe bhedenetyuktyA tAdRzavyaGgyasya sphuTaM pratItiH / atra tvasphuTA / ata evodAharaNAntaradAnaM dhvanayannAha -- itarapadmahimneti // iti rasagaGgAdhara marmaprakAze'nanvaya prakaraNam // upamA niSedha iti / sAkSAtparamparayA vetyAdiH / taccamatkAreti / tanniSedhakRtacamatkAraparipoSakatayetyarthaH / pRthagiti / pRthagalaMkAretyarthaH / zahAbadIneti rAjJo nAma / etadbhUteti / anena kAraNAntarasyApyAdau nirmANena tenAgrimasRSTikaraNayogyatA sUcitA / anyathA teSAmevAsattvAdasaMgatiH spaSTaiva / tadAha - nUtaneti / prasiddhapaJcabhUtAtiriktasvanirmita kAraNairityarthaH / ata eva sRSTerapi na tatvam / na syAdevetyartha itIti
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 211 yathA vA 'bhuvana tritaye'pi mAnavaiH paripUrNe vibudhaizca dAnavaiH / na bhaviSyati nAsti nAbhavannRpa yaste bhajate tulApadam // ' rAjastutyutkarSakatvAdatrAsamAlaMkAraH / AtyantikaH kAcitkazca sahazaniSedho'samopamAnaluptayorviSayaH / sarvathaivopamAnaniSedhena sAdRzyasyApratiSThAnAnopamAgandho'pi / yattu -- "DhuNDulanto marIhasi kaNTakakaliAI ke aivaNAI | mAlaikusumasaricchaM bhamara bhamanto na pAvahisi // ' iti / neyamupamAnaluptopamA, tasyAH saMbhavadupamAnAnupAdAnaviSayatvAt / api tvasamAlaMkAraH" iti ratnAkareNoktam, tadasat / mAlatIkusumasadRzaM bhramara bhramannapi na prApsyasItyuktyA vartatAM nAma tatsadRzaM kvApi, tvayA tu duSprApameveti pratyayAdAtyantikopamAnaniSedhAbhAvAdupamAnaluptopamaiveyaM bhavitumarhati nAsamAlaMkAraH / anyathA mAlatIkusumasadRzaM nAstItyeva brUyAt, na tu prApsyasIti / athAsamAlaMkAradhvananenaiva camatkAropapatterananvayasya pRthagalaMkAratA kathamiti cet satyam / dIpakAderapyupamAbhivyaktyaiva camatkAropapattau kathaM nAma pRthagalaMkAratvamiti tulyam / na ca dIpakAdAvupamAyA vyaGgyatve'pi guNAbhAvAtprakRte tu khasAdRzyasya svasmi - natitamAM tiraskAreNAsamAlaMkArasyaiva mukhyatayA dhvananAdvaiSamyamiti vAcyam / yathA hi dIpakasamAsoktyAdau guNIbhUtavyaGgyasattve'pyalaMkAratvaM > zeSaH / nRpeti saMvodhanam / padaM sthAnaM cihnaM vastu vA / Adyayorbheda saMbandhaH / antyeSbhedaH / kAlatraya sattvamuktodAharaNAdvizeSaH / nanUdAharaNadvaye'pi niSedhasya prAdhAnyAtka thamalaMkAratvamata Aha-- rAjeti / atra udAharaNadvaye / nanUpa mAnaluptayaiva gatArtho'yamata Aha - Atyantika iti / yathAsaMkhyamanvayaH / nanvAtyantikaniSedhe'pi kuto nopamAnaluptAta Aha-- sarvathaiveti / niSedhAbhAvAditi / saMbhavadupamAnatvAcetyapi bodhyam / anyathA tasyeSTatve / evaM vAcyatAyAM niSedhasyAsamAlaMkAre siddhe'nanvaye niSedhasya vyaGgya vAsamAlaMkArasya dhvananAGgIkAre camatkArastata evAstu nAnanvayakRta ityanenaitragatArthaH sa ityAzayena zaGkate - atheti / pratibandyA samAdhatte - satyamiti / ata eva pUrvaM dRSTAntoktiH / dIpakAderityasya pRthagalaMkAratvamityatrAnvayaH / hi yataH /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kaavymaalaa| na hIyate evamananvaye pradhAnavyaGgyasattve'pIti na kiMcidviruddham / ananvayazarIrasya khasAdRzyamAtrasya vAcyatvena vAcyAlaMkAravyapadezo'pi sustha eva / dIpakAdyalaMkArakAvye guNIbhUtasya vyaGgyasya sattvAdastu nAma' guNIbhUtavyaGgyatvam / dhvanitvaM punarna kvApyalaMkRtikAvye dRSTamiti cet, paryAyoktasAdRzyamUlAprastutaprazaMsAdikAvye dhvanitvasya sphuTatvAt / prAJcastu nedamalaMkArAntaramityapyAhuH / ayaM cAsamAlaMkAro vyajyamAno yathA'mayi tvadupamAvidhau vasumatIza vAcaMyame na varNayati mAmayaM kaviriti krudhaM mA kRthAH / carAcaramidaM jagajanayato vidhermAnase ___ padaM na hi dadhetarAM tava khalu dvitIyo naraH // ' atra ya etAvantaM samayaM vidhAturmAnasaM nAdhirUDhaH so'gre'pi mAnAbhAvAnnAroheta , ataH sarvathaiva nAstIti gamyate / evaM ca vyajyamAno'pyasamo'tra pradhAnIbhUtarAjastutyutkarSakatayAlaMkAra eva / mukhyatayA dhvanyamAno'yaM yathA 'sadasadvivekarasikairAlokya samastalokamatha kavibhiH / gaNitA gaganalatAdergaNanAyAM tanvi tava sadRzI // ' ayaM kvacidupamAnasya niSedhAtvacicca sAkSAdupamAyA eva / aadhstuupdrshitH| sattve'pIti / alaMkArakhaM na hIyate ityasyAnuSaGgaH / evamalaMkAratvavyapadeze sAdhite vAcyAlaMkAravyapadezaM tasya sAdhayati-ananvayeti / zaGkate-dIpakAdyalaMkAreti / bahuvrIhiH / alaMkRtIti / tadyuktakAvya ityarthaH / tathA caivamityAdhuktirayukteti bhAvaH / aprastutaprazaMsAyA anekavidhavAdAha-sAdRzyeti / alaMkArAntaramiti / atropapattirvyatirekAlaMkAraprakaraNe sphuTIbhaviSyati / tvaditi / badupamAvarNanaviSaye / vAcaMyame maunavratavati / padaM caraNam / dvitIyaH sahAyaH / sadRza iti yAvat / nanu niSedhasya vAcyatena kathaM tasya vyaGgyatvam , kiM ca liTA bhUtaniSedhapratipAdanenAtyantikaniSedhApratItyA kathamayamata Aha-atreti / padye ityarthaH / evaM ca padadhAraNaniSedhasya zAbdakhe'pyupamAnaniSedhasya vyaGgyakhameveti bhAvaH / prAgvadAha-evamiti / atha anantaram / he tanvi, tava tulyA asatpadArthagaNanAyAM gaNitA / evaM ca battulyA asatIti prAdhAnyena dhvanyate /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / dvitIyo yathA 'pUrNamasurai rasAtalamamaraiH kharge vasuMdharA ca naraiH / raghuvaMzavIratulanA tathApi khalu jagati niravakAzaiva // ' evaM pUrNatayA luptatayA cAsyApi yathAsaMbhavaM bhedA unneyAH // iti rasagaGgAdhare'samAlaMkAraprakaraNam / sAmAnyena nirUpitasyArthasya sukhapratipattaye tadekadezaM nirUpya tayoravayavAvayavibhAva ucyamAna udAharaNam // arthAntaranyAsavAraNAyocyamAna iti vacanam / vA iva yathA - nidarzanadRSTAntAdizabdaiH kAvyeSu sphuTam / na ca ivayathAzabdayoH sAdRzyavacanayoravayavAvayavabhAve vizeSasAmAnyAtmake nAsti vRttiriti vAcyam / lakSaNAyAH sAmrAjyAt / anyathA hyutprekSAbodhakatApi durghaTA syAt / udAharaNam 'amitaguNo'pi padArtho doSeNaikena nindito bhavati / nikhilarasAyanarAjo gandhenogreNa lazuna iva // ' 213 na cAtra padArthalazunayorupamA zakyA vaktum / tayoH sAmAnya vizeSabhAvena sAdRzyasyAnullAsAt / tathAtve tu ivAdizabdAnAmiva sadRzAdi - zabdAnAmapyalaMkAre'sminprayogaH syAt / yathA vA 'atimAtrabaleSu cApalaM vidadhAnaH kamatirvinazyati / tripuradviSi vIratAM vahannavaliptaH kusumAyudho yathA // ' iti dhvanirayam / nAlaMkAraH / niraveti / niSprasaretyarthaH / nirAdhAreti yAvat / evaM I uktabhedavat / asyApyasamAlaMkArasyApi // iti rasagaGgAdhara marma prakAze'samAlaMkAraprakaraNam // sukheti / drutataraM buddhyArUDhalAya / tayoH sAmAnyaikadezayoH / avayavAvayavibhAvasvarUpamAha - vizeSeti / anyathA lakSaNAnaGgIkAre / anullAsAditi / mitho bhedAbhAvena sphuTamapratIterityarthaH / tathAtve tu sAdRzyolA se tu / asyopapattirapre'traiva sphuTIbhavi - Syati / ivayutodAharaNamuktvA yathAghaTitamudAharaNamAha-yathA veti / guNeti / kutsita
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kAvyamAlA / atra tripuradviDDIrate atimAtrabalacApalayorvizeSau / avalepakusumAyudhau ca kumatirityatra guNapradhAnayoH / yathA vA ' upakArameva kurute vipadgataH sadguNo nitarAm / mUrcchA to mRto vA nidarzanaM pArado'tra rasaH // ' dRSTAnto vA / ivAdizabdaprayoge sAmAnyArthaprAdhAnyaM vAkyaikyam, nidarzanAdizabdaprayoge tu vizeSaprAdhAnyaM vAkyabhedazceti vizeSaH / tatra tAvat 'amitaguNaH-' iti padye kriyApradhAnamAkhyAtamiti naye'mitaguNapadArthakartRkamekadoSahetukaM nindAviSayIbhavanaM nikhilarasAyanarAjalazunakartRkogragandhahetukanindAvi yIbhavanAvayavakamiti dhIH / prathamAntavizepyakabodhavAdinAM tUmragandhahetukanindAviSayIbhavanAzrayatAdRzalazunAvayavakastA dRzapadArtha ekadoSahetukanindAviSayIbhavanAzraya iti / tatrApi vizeSavAkyArthe kriyAnvayo mRgyate hetvantarAnvayArtham / anyathA tAdRzalazunAvayavake tAdRzapadArtha eva kriyAnvaye nopapattiH syAt / evaM yathAzabdasthale'pi / upakAramevetyatra tu vipadgatAbhinnaH sadguNa upakArAnukUlakRtimAniti pUrvavAkyArthaH / atrAsminnarthe mUrcchAM gato mRto vA prArado nidarzana mekadeza ityuttaravAkyArthe guNa iti keSAMcit / itareSAM tu tAdRzakatRkA tAdRzakriyeti pUrvavAkyArthe tAdRzaH pArada ekadeza matitadvizeSyayorityarthaH / vizeSAvityasyAnuSaGgikanidarzanapadaghaTitamAha-yathA veti / sadguNo vipadgato'pItyarthaH / dRSTAntapadaghaTitasyApIdamevodAharaNamiti dhvanayituM nidarzana - dasthAne pAThAntaramAha - dRSTAnto veti / vAzabda evArthe | ivetyasya tatretyAdiH / sAmAnyArtha prAdhAnyamiti / tasyApi prAdhAnyamityarthaH / tameva vizeSaM pradarzayati-- taMtretyAdinA / tatra teSAM madhye / tAdRzeti / nikhilarasAyanarAjetyarthaH / tAdRzeti / amitaguNetyarthaH / evamagre'pi dhIrityasyAnuSaGgaH / nanu nindito bhavatItyAderekatraivopAdAnAtkathamubhayatra bodho'ta Aha-tatrApIti / hetvantarAnyatameti / ugragandhAdi - ruuphetvntretyrthH| anyathA tadananvaye / nopapattiriti / upapattirna syAdityarthaH / padyasthAtretyasyArthamAha-asminniti / keSAMcinnaiyAyikAnAm / itareSAM ca vaiyAkaragAnAm / tAdRzeti / vipadgatAbhinnasadguNakartRkopakArakriyetyarthaH / padyasthAtretyasyArtha - mAha - pUrvavAkyArtha iti / mUrcchA gatAdirUpaH pAradaH pUrvavAkyArthasyAvayava ityarthaH /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 215 iti / pradhAnAvayavasyeva guNAvayavasyApi viziSTArthAvayavatvAt / ghaTamAna nayetyatra nIlaghaTavat / 'arthibhizchidyamAno'pi sa munirna vyakampata / vinAze'pyunnataH sthairyaM na jahAti drumo yathA // ' atra dadhIcyAlambanAyAM tadIyalokottaracaritasmaraNoddIpitAyAmetatpadyaprayogAnubhAvitAyAmetatpadyanirmAtRgatAyAM ratau pradhAnIbhUtAyAmarthyAlambanastatkRtayAcJAzravaNoddIpito gAtracchedAbhyanujJAnAnubhAvito dhRtyA saMcAribhAvena poSito munigata utsAho guNaH / tatra cAdhyardhatRtIyacaraNagatasyArdhAntaranyAsasyotkarSatayA sthitasya vivecanadvArAlaMkaraNam / caturthacaraNazakalagatamudAharaNam / evameva - 'anantaratnaprabhavasya yasya himaM na saubhAgyavilopi jAtam / eko hi doSo guNasaMnipAte nimajjatIndoH kiraNeSvivAGkaH // ' iti kAlidAsapadye'pi bodhyam / asmiMzcAlaMkAre'vayavAvayavibhAvabodhakasyevazabdAdeH prayogaH sAmAnyavizeSayorekarUpavidheyAnvayazcArthAntaranyAsabhedAdvailakSaNyAdhAyaka iti tatprakaraNe nipuNataramupapAdayiSyAmaH / prAJcastu "nAyamalaMkAro'tiriktaH / upamayaiva gatArthatvAt / na ca -sAmAnyavizeSayoH sAdRzyAnullAsAtkathamupameti vAcyam / 'nirvizeSaM na sAmAnyaM -' iti sAmAnyasya yatkiMcidvizeSaM vinA prakRtatvAyogAttAhazavizeSamAdAya vizeSAntarasya sAdRzyollAse bAdhakAbhAvAdivAdibhi nanu kriyArUpasya pUrvavAkyArthasya kathaM dravyarUpaH pArado'vayava ityata Aha-pradhAneti / ghaTamAnayeti / karmaNaH sarvamate guNatvAdityarthaH / nIlaghaTavaditi cintyamiti kazcit / atrodAharaNa ekavAkyatAsattve'pi vAkyaikavAkyatA pUrvasmAdvizeSaH / pUrvatra tu padaikavAkyataiveti bodhyam / sa dadhIciH / nanvevaM kathamalaMkAratvamata Aha--- tatra ceti / ratAvityarthaH / utkarSakatayetyatrAsyAnvayaH / adhyardheti / arvAdhikastRtIyacaraNo ysmiNstdgtsyetyrthH| ata eva vakSyati -- zakaleti / vitracaneti / buddhyAroheNetyarthaH / yasya himAcalasya / kumArasaMbhavasthaM padyam / nanvevaM sAMkaryeNa tadvizeSatvasyaivAtra saMbhave na kathamalaMkArAntaratvamata Aha-asmiMzceti / bhedAdvizeSAt / tatpraketi / arthAntara- nyAsaprakaraNa ityarthaH / ayamudAharaNarUpaH / nanvevamapyatrevAdInAM sAmAnya vizeSabhAvA
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| rAmukhe pratIyamAnasyApi sAmAnyavizeSabhAvasya pariNAme sAdRzya eva vizrAnteH // " ityapyAhuH // iti rasagaGgAdhara udAharaNaprakaraNam / sAdRzyajJAnobuddhasaMskAraprayojyaM saraNAlaMkAraH // yathA.... 'dordaNDadvayakuNDalIkRtalasatkodaNDacaNDadhvani. dhvastoddaNDavipakSamaNDalamatha tvAM vIkSya madhyeraNam / valgadgANDivamuktakANDavalayajvAlAvalItANDava bhrazyatkhANDavaruSTapANDavamaho ko na kSitIzaH saret // ' yathA vA 'bhujabhramitapaTTizodalitahaptadantAvalaM bhavantamarimaNDalakathana pazyataH saMgare / amandakulizAhatisphuTavibhinnavindhyAcalo __na kasya hRdayaM jhagityadhiruroha devezvaraH // ' anayoH padyayoH pradhAnIbhUtAyA rAjaviSayakaviniSTharaterutkarSakatayA smaraNamalaMkAraH / Adye vAcyam , dvitIye tu lakSyamiti vizeSaH / vIraraso'pi cAtra pradhAnotkarSakatayAlaMkAra eva / 'ekIbhavatpralayakAlapayodhikalpa mAlokya saMgaragataM kuruvIrasainyam / samAra talpamahipuMgavakAyakAntaM . nidrAM ca yogakalitAM bhagavAnmukundaH // tmakAvayavAvayavibhAvabodhakavena kathaM tadullAso'ta Aha-iveti / Amukhe Adau // iti rasagaGgAdharamarmaprakAza udAharaNaprakaraNam // lAM prakRtaM rAjAnam / madhyeraNamiti / raNamadhye ityarthaH / valganmanoharam / pANDavamarjunam / dantAvalo hastI / arimaNDalakrathaneti saMbodhanam / amandeti / tIkSNetyarthaH / 'karAla' iti dviH pAThaH / jhagiti jhaTiti / devezvara indraH / raterbhAvasya / lakSyadvayadAne bIjamAha-Adhe iti / smrnnmitysyaanussnggH| lakSyamiti / adhirohaterlakSyamityarthaH / nanvevamapi vIrarasasyAnayoH prAdhAnyena rAjaniSThasya sakhAt dhvanilamevAta Aha-vIreti / pradhAnotkarSeti / kaviniSTharatyutkaretyarthaH / alamiti / rasa.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 217 atra talpanidrayoH smaraNaM yadyapi na talpanidrAsAdRzyadarzanobuddhasaMskAraprayojyam , tathApi sainyagatapayodhisAdRzyadarzanobuddhapayodhiviSayakasaMskArajanyapayodhismaraNAdhInatvAdbhavatyeva yatkiMcitsAdRzyadarzanobuddhasaMskAraprayojyam / nahi sAdRzye smaryamANasaMbandhitvaM vivakSitam / evaM vAcyayostalpanidrAsmaraNayoretatkAraNatayA AkSiptasya payodhismaraNasya cAvizeSaNa saMgrahAya lakSaNe janyatvamapahAya prayojyatvamupAttam / kecittu sadRzajJAnodbhuddhasaMskArajanyaM sadRzaviSayakameva smaraNamalaMkAraH / bhujagendranidrAdismRtistu nAlaMkAra ityAhuH / 'ita eva nijAlayaM gatAyA vanitAyA gurubhiH samAvRtAyAH / parivartitakaMgharaM natazru smayamAnaM vadanAmbujaM smarAmi // ' atra smaraNaM cintodbuddhasaMskAraprayojyatvAnnAlaMkAraH / vyaGgyatvavirahAcca na bhAvaH / evam'darAnamatkaMdharabandhISannimIlitasnigdhavilocanAjam / analpaniHzvAsabharAlasAjhyAH smarAmi saGgaM ciramaGganAyAH // ' ihApi smRtirna bhAvo nApyalaMkAraH / vyaGgyasyaiva vyabhicAriNo bhAvatvAt / yathA 'sA vai kalaGkavidhurA madhurAnanazrIH' / ayaM cAlaMkArikANAM saMpradAyo yatsAdRzyamUlakatve smaraNaM nidarzanAdivadalaMkAraH / tasyAbhAve vyaGgyatAyAM bhAvaH / tayorabhAve tu vastumAtram / cadalaMkAra ityarthaH / vivakSitaM lakSaNe iti zeSaH / evamiti / vaidharmya dRSTAnta etditi| talpanidrAsmaraNakAraNatayetyarthaH / saMgrahAya etallakSyavAya / kecitviti / atra mate janyakhanivezasAdRzye maryamANasaMbandhinivezazceti pUrvato bhedaH / bhujagendreti / ekasaMbandhIti nyAyena talpAdismaraNasya payodhismaraNajanyave'pi tAdRzasaMskArajanyavAdasahazaviSayakavAcca payodhismaraNaM tu tatheti bhavati sa iti bhAvaH / atrArucibIjaM tu sAdRzye smaryamANasaMbandhikhanivezasyaivaM sati phalAbhAvaH / nahi tAdRzasaMskArajanyaM smaraNaM visadRzaviSayakaM saMbhavati / tathA payodhismaraNasya sadRzajJAnalena / tena talpAdismaraNAnukUlasaMskArasyodbodhanasaMbhavena tajanyatvasattvAdalaMkAratvameva tasyeti / sAdRzyajJAnanivezaphalamAha-ita eveti / gurubhiH zvazvAdibhiH / parivartitetyAdidvayaM smayamAnakriyAvizepaNam / ihApi ityatrApi / nanUktarItyAnalaMkArakhe'pi bhAvalaM kuto na / avyaGgayakha syApratibandhakalAt / ata Aha-vyaGyeti / tasya sAdRzyamUlakatvasya / vyaGgyatAyAM 19 rasa.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218. kaavymaalaa| appayadIkSitAstu "smRtiH sAdRzyamUlA yA vastvantarasamAzrayA / smaraNAlaMkRtiH sA syAdavyaGgyatvavizeSitA / ' yathA 'api turagasamIpAdutpatantaM mayUraM _ na sa rucirakalApaM bANalakSIcakAra / sapadi gatamanaskazcitramAlyAnukIrNe rativigalitabandhe kezapAze priyAyAH / / ' yathA vA"divyAnAmapi kRtavismayAM purastAdambhastaH sphuradaravindacAruhastAm / udvIkSya zriyamiva kAMciduttarantImamArSIjalanidhimanthanasya shauriH||' ekatra sadRzadarzanAttatsadRzakarmikA smRtiH / itaratra sadRzadarzanAtatsadRzalakSmIsaMbandhino jalanidhimanthanasya smRtiH / ubhayatrApi sAdRzyamUlakavastvantarasmRtitvamaviziSTam / ata eva sadRzAsadRzasAdhAraNyArthatayA lakSaNe vastvantaragrahaNamarthavat / 'saumitre nanu sevyatAM tarutalaM caNDAMzurujjRmbhate caNDAMzornizi kA kathA raghupate candro'yamunmIlati / vatsaitadviditaM kathaM nu bhavatA dhatte kuraGgaM yataH kAsi preyasi hA kuraGganayane candrAnane jAnaki // atra zrutakuraGgasaMbandhinastannayanasya smaraNAttatsadRzasItAnayanasmRti satyAm / tayorvyaGgyavasAdRzyamUlakalayoH / apIti / raghuvaMze dazarathamRgayAvarNanam / sa dazarathaH / sAdRzyabodhakaM kezapAzasya vizeSaNadvayam / divyAnAmiti / mAghe jalakrIDAvarNanam / ambhasto jalAt / manthanasyeti 'adhIgartha-' iti karmaNi zeSe sssstthii| lakSyadvayadAne bIjamAha-ekatreti / Adya ityarthaH / itaratra anye / sadRzeti / lakSmIsadRzanAyiketyarthaH / lakSaNaM saMgamayati-ubhayatreti / tathA ca dvitIyalakSyasaMgraha eva vastvantarasamAzrayeti vizeSaNaphalamityAha-ata eveti / dvitIyasya lakSyalAdevetyarthaH / sahazAsahazeti / smRteH sadRzAsadRzAnyataraviSayakavalAbhArthatayetyarthaH / avyaayattavizeSaNaphalamAha-saumitre iti / hanumannATake sItAviyoge zrIrAmacandrasya lakSmaNaM. pratyuktiriyam / nanu nizcayena / caNDAMzuH sUryaH / tatrayaneti / kurAnayane
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 219 statsaMbandhisItAsmRtizceti / kiM tveSA vyaGgayA alaMkAryabhUtA ca / taghyAvRtyarthamavyaGgayatvavizeSaNam / 'atyuccAH paritaH sphuranti girayaH sphArAstathAmbhodhaya stAnetAnapi bibhratI kimapi na zrAntAsi tubhyaM namaH / AzcaryeNa muhurmuhuH stutimiti prastaumi yAvaddhava stAvadvibhradimAM smRtastava bhujo vAcastato mudritAH / / ' atra stUyamAnabhUsaMbandhino bhUbhRtaH smRtirna sAdRzyamUleti nAtra saraNAlaMkAraH / kiM tu smRteH saMcAribhAvasya bhUbhRdviSayaratibhAvAGgatvAtpreyolaMkAraH / etavyAvRttaye sAdRzyamUleti vizeSaNam / " ityAhuH / tadetatsarvamaramaNIyam / yattAvaducyate sadRzAsadRzayoH kezapAzajalanidhimanthanayoH saMgrahAya lakSaNe vastvantaragrahaNamarthavaditi tatra sAhazyamUlA smRtiH smaraNAlaMkAra ityetAvataiva kezapAzasmaraNasyeva jalanidhimanthanasmaraNasyApi saMgrahAdvastvantarasamAzrayatvavizeSaNamanarthakam / ekatra sAdRzyadarzanobuddhasaMskArajanyatvena, aparatra ca sAdRzyadarzanobuddhasaMskArajalakSmIsmaraNodbuddhasaMskArajanyatvena ca sAdRzyamUlatvAvizeSAt / nahi sAdRzyamUletyukte sadRzaviSayeti labhyate, yena jalanidhimanthanasmR. terasaMgrahaH syAt / yadapi 'saumitre nanu sevyatAM-' ityatra smRtirvyaGgayA alaMkAryabhUtA ca / taghyAvRttaye'vyaGgyatvavizeSaNamityuktam / tatra neyaM tyarthaH / tatsadRzeti nayanavizeSaNam / itirbhUtA cetyagre yojyaH / eSA sItAsmRtiH / alaM. kArasAmAnyalakSaNamapi nAstItyAha-alamiti / sItAsmRteH prAdhAnyAditi bhAvaH / atyuccA iti / bhuvaM pratyuktiriyam / prastaumi karomi / imAM bhuvam / na sAdRzyeti / kiM khetikasaMbandhIti rIyeti bhAvaH (1)|rtibhaaveti / kaviniSTheyAdiH / aramaNI. yamiti / vakSyamANadoSAditi bhAvaH / tameva dAAyAnUyAha-yattAvaditi / tatra ucyamAne tasmin / brUma iti zeSaH / tadAha-sAdRzyeti / evamagre'pi / kezeti / tasya sadRzalena dRSTAntasamiti bhAvaH / syAditi / itIti shessH| sAdRzyapadasya niyamasaMbandhikatayA saMbandhyAkAGkSAyAmupasthitasmaryamANasyaivAnvayApattiH / nahi janakatvamUlA pUjyata ityukte putrajanakalena bhAryA pUjyate / ato vastvantarasamAzrayetyAvazyakamiti cintyamidam / neyaM smRtiralaMkAryabhUteti / atra smRteH hA kAsItyAdi padagamyabena vivahanapravRttarAjAnugamyamAnabhRtyavat / 'zaThena vidhinA nidrAdaridrIkRtaH' ityAdau zayadipadagamyAsUyA buddhA / tasyA eva prAdhAnyAdalaMkAryalam / anupaskArakakhAcca vipra
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 kaavymaalaa| smRtiralaMkAryabhUtA / kiM tu jAnakyAlambano nizAsamayoddIpitaH saMtApAdinAnubhAvita unmAdena saMcAriNA paripoSito vipralambhaH pradhAnatvenAlaMkAryaH / tasya ca smRtirutkarSahetutvAdalaMkAra eva / ato nitarAM taghyAvRttyarthamavyaGgyatvavizeSaNadAnamanucitam / nahi vyaGgayatvAlaMkAratvayorvirodha iti vaktuM zakyam / nityavyaGgayAnAM rasabhAvAdInAmapi parAgatAyAmalaMkAratvAbhyupagamAt / pradhAnavyaGgayavyAvRtyarthaM punarupaskArakatvaM sarveSvalaMkAralakSaNeSu deyamiti prAgevAveditam / yadapyuktam 'atyuccAH paritaH sphuranti girayaH' ityatra smRteH saMcAribhAvasya bhUbhRdviSayaratibhAvAGgatvAtpreyolaMkAra iti, tanna / bhAvasya hi bhAvAdyaGgatAyAM preyolaMkAratvam / nAtra smRtirbhAvaH / tasyAH saratinA vAcakenAbhidhAnAt / nahi vAcyasya vyabhicAriNo bhAvatvaM vaktuM yuktam / 'vyabhicAryaJjito bhAvaH' iti siddhAntavirodhAt / tathA coktaM sarvakhakRtA- "preyolaMkArasya tu sAdRzyavyatiriktanimittotthApitA smRtirviSayaH / tatrApi vibhAvAdyAgUritatve yathA 'aho kope'pi kAntaM mukham' iti / na tu khakhazabdanivedyatve / yathA'atrAnugodaM mRgayAnivRttastaraGgavAtena viniitkhedH|| rahastvadutsaGganiSaNNamUrdhA smarAmi vAnIragRheSu suptam // '. ityAdAviti / " nanu bhAvAdyaGgIbhUtabhAvatvaM na preyolaMkAralakSaNam / api tu bhAvAdyaGgIbhUtasaMcAritvamAtram / tathA ca prakRte smaraNasya khazabdanivedyatvena bhAvatvavirahe'pi saMcAritvAnapAyAtpreyolaMkAratvaM viruddha lambhasyaiva tattvAceti cinyam / vipralambhaH zrIrAmacandraniSThaH / nitarAmityasyAnauciye'nvayaH / tadAzayaM khaNDayati-nahIti / nityeti / sarvathetyarthaH / kadApyavAcyalakSyeti yAvat / nanvevaM prAdhAnye'pyalaMkArakhApattirata Aha-pradhAneti / sarveSu na khatraiva / tathA cAlaMkArasAmAnyalakSaNaprAptavAttasya nAtiprasaGga iti bhAvaH / siddhAnteti / mammaTabhaTTAdInAmiti zeSaH / tadnthamAha-preyolamityAdi / itItyantena / tatrApi taduktasyApi na smRtiSvapi / AgUritale AviSkRtale / atreti / puSpakeNa lakSAto'yodhyAM gacchataH zrIrAmasya sItAM pratyuktiriyaM raghuvaMze / anugodaM godAsamIpe / vAnIreti / tRNadhAnyatRNetyarthaH / suptaM khApaH / iSTApattiM pariharati-evaM ceti /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 221 meveti cet, evaM tahItarAgIbhUtasthAyitvamAnaM rasAlaMkAratvam , na tu tyA jyamAnatvaviziSTam , ityasyApi suvacatvAt / evaM ca 'carAcarobhayAkArajagatkAraNavigraham / kalpAntakAlasaMkruddhaM haraM sarvaharaM numaH // ' ityatra krodhasya khazabdaniveditatve'pi devatAviSayakaratibhAvAGgIbhUtasthAyitvAnapAyAdrasAlaMkAratA syAt / na ceSTApattiH / apasiddhAntAt / tasmAnyajyamAnasyaiva sthAyinaH parAGgatve yathA rasAlaMkAratvamevaM vyajyamAnasyaiva saMcAriNo bhAvAdyaGgatAyAM preyolaMkAratvamiti nAtra smRtimAdAya, preyolaMkAratA vAcyA, kiM tu bhUviSayakarateH pUrvArdhavyaGgyAyA uttarArdhavyaGgayabhUbhRdviSayaratibhAvAGgatvAdyuktA preyolaMkAratA vaktum / uktaM ca mammaTabhaTTaiH-'atra bhUviSayo ratyAkhyo bhAvo rAjaviSayaratibhAvasya', iti / api ca mahadidamAzcarya yaH khenaiva nirmitaH kuvalayAnandAkhyaH saMdarbho vismRtaH / uktaM ca tatra-'vibhAvAnubhAvAbhyAmabhivyaJjito nirvedAdi vaH sa yatrAparasyAGgaM sa preyolaMkAraH' iti / yadapi 'sadRzAnubhavAdvastvantarasmRtiH smaraNam' ityalaMkArasarvakharatnAkarayoH smaraNAlaMkAralakSaNamuktam , tadapi na / sadRzasmaraNAdudbuddhena saMskAreNa janite smaraNe avyApteH / yathA'santyevAsmiJjagati bahavaH pakSiNo ramyarUpA steSAM madhye mama tu mahatI vAsanA cAtakeSu / yairadhyakSairatha nijasakhaM nIradaM smArayadbhiH smRtyArUDhaM bhavati kimapi brahma kRSNAbhidhAnam / / ' atra ca cAtakadarzanAdekasaMbandhijJAnAdutpannenAparasaMbandhino jaladharasya tathA suvacave cetyrthH| khazabdeti / kruddhaamitiityrthH| ratibhAveti / kaviniSThetyAdi / smRtimAdAyetyuktiphalamAha-kiM tviti / evaM ca preyolaMkArasattve'pi vatkRtaM. tadupa. pAdanaM citramImAMsAsthamayuktamiti bhAvaH / bhAvasyeti / aGgamiti zeSaH / khenaiva appA yadIkSitenaiva / tatra kuvalayAnande / nirvedAditrayastriMzat / aparasya bhAvAdeH / [alaMkAra
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 kAvyamAlA / bhagavatsadRzasya smaraNena janitaM bhagavataH smaraNaM bhagavadviSayaratibhAvAGgam / yadi ca ' sadRzAnubhavAt' ityapahAya 'sadRzajJAnAt' iti lakSaNe nivezyate tadA bhavatyasyApi saMgraha iti dikU / athAsya dhvaniH / yathA - 'idaM latAbhiH stabakAnatAbhirmanoharaM hanta vanAntarAlam / sadaiva sevyaM stanabhAravatyo na cedyuvatyo hRdayaM hareyuH // ' atra stabakAnatAbhirlatAbhiH stanabhAravatInAM yuvatInAM smaraNamalaMkAryasyAnyasyAbhAvAdanupasarjanam, stanastabakarUpasya bimbapratibimbabhAvamApanasya sAdhAraNadharmasya vAcyatve'pi tatprayojitasAdRzyamUlakasya svasya zabdavAcyatvavirahAdvyaGgyaM ca / yuvatya iti ca 'sarvato'ktinnarthAt ' iti sAdhuH / yathA vA 'idamapratimaM pazya saraH sarasijairvRtam / sakhe mA jalpa nArINAM nayanAni dahanti mAm // ' atrApi sarasijajJAnAdhInatatsadRzanayanasmRtiH prAdhAnyena dhvanyate / athAsminsmaraNAlaMkAre upamAdoSAH prAyazaH sarva eva doSAH / vizeSatazca niyamenAsminvyajyamAnasAdRzyake sAdRzyasya zabdavAcyatAyAM doSaH / yathA-- 'upakAramasya sAdhornaivAhaM vismarAmi jaladasya / dRSTena yena sahasA nivedyate navaghanazyAmaH // ' I sarvasvaratnA]karayorpranthayoH / adhyakSaiH pratyakSaiH / atha pratyakSAnantaram / anupasarjanamiti / pradhAnamityarthaH / evamalaMkAratvaM nirasya dhvanitvamupapAdayitumAha-staneti / svasya smaraNasya / vyaGgyaM ca smaraNamiti pUrvatrAnvayaH / GIpi sAdhuriti yauteH zatrantAt vISyapi sAdhutvaM bhavati / 'sarvataH - ' ityetatparyantAnudhAvanaM vyarthaM duSTaM ceti prapaJcitamanyatra / vyajyeti / arthApratIyamAnasAdRzyaka ityarthaH / atra smaraNAlaMkAre / asyopAdAnAdAvevAnvayaH / dAnayoH satoriti zeSaH / atrApi smaraNAlaMkAre'pi / spaSTavAya punaruktiH / pratIyamAno gamyamAnaH / sAkSAdupamAnopameyaMvizeSaNalena / yatheti /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 123 atra smRtyaiva ghanasAdRzyaM bhagavataH pratIyamAnaM vAcyavRttyA kadarthitaM nivedyate / devakItanaya iti tu sAdhuH / atra sAdRzyaprayojakasya sAdhAraNadharmasya sAkSAdupAdAnAnupAdAnayorupamAyAmivAtrApi vyavasthA / tathA hi upamAyAM tAvatkaciddhamoM niyamena pratIyamAnaH sAkSAnnopAdeya eva / yathA 'zaGkhavatpANDuracchaviH' ityatra pANDuratvam / 'zaGkhavatpANDuro'yam' ityAdau tu nAnAvidheSu dharmeSvanenaiva dharmeNa sAdRzyamityasya duravagamatvAt / sarvatropamAnopameyasAdhAraNasya liSTazabdAtmakasyAnyasya vA svAnabhipretasya sAdhAraNadharmasyopamAprayojakatva - saMbhavAttadvAraNAya pANDuratvAdidharmo vAcyatAM nIyate / yathA vA 'aravindamiva sundaraM mukham' ityAdau sundaratvAdiH / na nIyate ca kvacit / vakturanyasyAnupasthAnAtprasiddheH prAbalyAt / yathA 'aravindamiva mukham ' ityAdau sa eva / aprasiddhazca dharmo'vazyaM sAkSAdupAdeyaH / anyathA tasyApratipattau kavestadupamAnirmANaprayAsavaiyarthyApatteH / yathA 'nIradA iva te bhAnti balAkArAjitA bhaTAH' ityAdau liSTazabdAtmakaH / itthaM ca kazcitsAdhAraNo dharmaH sAkSAdanupAdeya eva / kazcidupAdeyAnupAdeyazca / kazcidupAdeya eveti sahRdayasaMmataH samayaH / evamevopamAjIvAtuke'smismaraNAlaMkAre'pi bodhyam / tatrAnugAmini dharme ' smRtyArUDhaM bhavati kimapi ' ityAdau padye niveditameva smaraNam / bimbapratibimbabhAvApanne'pi dharme 'bhujabhramitapaTTiza-' ityAdipadye nirUpitam / kulizapaTTizayorbhUdharadantAcalayozca bimbapratibimbabhAvAt / upameyavizeSaNacchavivizeSaNatayopasthitapANDuratvasyaiva pratyAsattyA tatra gamyamAnatvAditi bhAvaH / nanu dharmAntarasyopamAprayojakatvAbhAvAdeva naiva sAdRzyaM svagatamata Aha-sarvatreti / asya dvitIyamudAharaNaM vizeSaM vaktumAha-yathA veti / na nIyate ceti / vAcyatAmityasyAnuSaGgaH / anupasthitau hetumAha - prasiddheriti / sa eveti / sundaratvAdirityarthaH / balAkArAjitA iti / balAkA bakapatistayA rAjitAH / balAkArAbhyAmajitA ityarthaH / upasaMharati -- itthaM ceti / yathopamAyAmiti zeSaH / jIvAturjIvanauSadham / tatra anupAdeyAdidharmANAM madhye | smRtyArUDhamiti / atrAnugAmI zyAmaladharmo'nupAttaH / nirUpitaM smaraNamityasyAnuSaGgaH / evamagre'pi / atro kahe to stasyopAdAnamityAha - kulizeti / sa pavanAtmaja ityanvayaH / atrAnayoH / AdinA kaThina lAgA
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kaavymaalaa| upacaritaM yathA___ 'kacidapi kArye mRdulaM vApi ca kaThinaM vilokya hRdayaM te / ko na smarati narAdhipa navanItaM kiM ca zatakoTim // ' / * yathA vA 'agAdhaM paritaH pUrNamAlokya sa mahArNavam / ..... ...... hRdayaM rAmabhadrasya sasmAra pavanAtmajaH // ' atra mRdulatvAdayo dharmA hRdyupacaritAH / iyAMstu vizeSaH-yadekatrAnubhUyamAne hRdaye maryamANanavanItAdeH sAdRzyasya siddhiH, aparatra tu maryamANe hRdaye'nubhUyamAnasamudrasyeti / sAdRzyasyobhayAzrayatvAt / - kevalazabdAtmake yathA . 'RturAja bhramarahitaM yadAhamAkarNayAmi niyamena / ...... Arohati smRtipathaM tadaiva bhagavAnmunirvyAsaH // ' -. atra bhramarahitazabdo vyAsavasantayoH sAdhAraNaH / evamanye'pi prabhedAH sudhIbhirunneyAH / iha punardiGmAtramupadarzitam / - iti rasagaGgAdhare smaraNAlaMkAranirUpaNam / .. athAbhedapradhAneSu rUpakaM tAvannirUpyate- upameyatAvacchedakapuraskAreNopameye zabdAnizcIyamAnamupamAnatAdAtmyaM rUpakam / tadevopaskArakatvaviziSTamalaMkAraH // upameyatAvacchedakapuraskAreNeti vizeSaNAdapahRtibhrAntimadatizayoktinidarzanAnAM nirAsaH / apahRtau khecchayA niSidhyamAnatvAt , bhrAntimati ca dhavAdiparigrahaH / dvitIyodAharaNadAne bIjamAha-iyAni ti / ekatra Aye / aparatra dvitIye / samudrasyetIti / sAdRzyasya siddhirityasyAnuSaGgaH / ubhayAzrayatvAdubhaya. nirUpyatvAt / RturAja vasantam / bhramarANAM hitam / nAnApuSpavikAsadvArA madhuprApakalAt / vyAsapakSe bhrameNa rahitamityarthaH / niyamenetyuttarAnvayi / iti smaraNam // . iti rasagaGgAdharamarmaprakAze smaraNAlaMkAranirUpaNam // pradhAneSvalaMkAreSu / evaM ca pUrva medAmedobhayapradhAnA nirUpitAH, idAnIM bahvalaMkA-- ravyApitvena prasiddhatayA prAdhAnyena ca rUpakanirUpaNamiti bhAvaH / upameyatAvacchedakamAtraprakArakapratItijanakazabdabodhe viSaye ityarthaH / tenAtizayoko candrAdipadAnmukha..
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 225 tajjanakadoSeNaiva pratibadhyamAnatvAt , atizayoktinidarzanayozca sAdhyavasAnalakSaNAmUlakatvAt , upameyatAvacchedakasya nAsti puraskAraH / zabdAditi vizeSaNAt 'mukhamidaM candraH' iti prAtyakSikAhAryanizcayagocaracandratAdAtmyavyavacchedaH / nizcIyamAnamiti vizeSaNAtsaMbhAvanAtmano 'nUnaM mukhaM candraH' ityAdyutprekSAyA vyAvRttiH / upamAnopameyavizeSaNAbhyAM sAhazyalAbhAt 'sukhaM manoramA rAmA' ityAdizuddhAropaviSayatAdAtmyanirAsaH / sAdRzyamUlakameva ca tAdAtmyaM rUpakamAmananti / tathA cAhu:..... 'tadrUpakamabhedo ya upamAnopameyayoH / ' .... 'upamaiva tirobhUtabhedA rUpakamucyate / ' iti / .. ... tacca yatra viSayaviSayiNorekavibhaktyantatvena nirdezastatra saMsargaH, anyatra tu zabdArthatayA kvacidvizeSaNaM vizeSyaM ceti vivecayiSyate / .. . ... yattu sAdRzyaprayuktaH saMbandhAntaraprayukto vA yAvAnbhinnayoH sAmAnAdhikaraNyanirdezaH sa sarvo'pi rUpakam / sAropalakSaNAmUlakatvasya tulyatvena sAdRzyaprayuktasya tAdAtmyasyeva saMbandhAntaraprayuktasyApi tAdAtmyasya saMgrahItumaucityAt / tasmAt "durAgraha evAyaM prAcAm-upamAno pameyayorabhedo rUpakam , na tu kAryakAraNayoH" iti ratnAkareNoktaM tanna / apahRtyAdau bhinnayoH sAmAnAdhikaraNyasya sattvAttatrAtivyApteH / kiM ca 'sAdRzyamUlakaM smaraNaM smaraNAlaMkAraH, na tu cintAdimUlam' iti bhavataiva pUrvamuditam / tatra yadi sAdRzyAmUlakasyApi kAryakAraNAdikayoH kalpitasya tAdUpyasya rUpakatvamabhyupeyate tadA sAdRzyAmUlakasya cintA khAdinA mukhopasthitiriti mate'pi nAtivyAptiriti bodhyam / tajanaketi / bhrAntijanaketyarthaH / upameyateti / madhyamaNinyAyenobhayatrAnvayo'sya / saMbhAvanAtmanastadrUpAyA utprekSAyA vastUtprekSAyAH / upamAnopameyeti / etadrUpavizeSaNAbhyAmityarthaH / upamAnatvopameyatvayoH sAdRzyaniyatatvAditi bhAvaH / Ahuriti / mammaTabhaTTAdaya ityarthaH / atrArdha mammaTIyam / ardhamanyadIyam / tathA ca bhinnaM lakSaNadvayamidam / taJceti / uktarUpatAdAtmyaM cetyarthaH / saMsarga iti / apadArthatvAditi bhaavH| vinigamakAbhAvAdAha-vaciditi / bhinnayoriti / na tUpamAnopameyayorityarthaH / kiM
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 kAvyamAlA / dimUlasya smaraNasyApyalaMkAratvamabhyupeyatAm / na ca smaraNasya bhAvatvamucyamAnaM nirviSayaM syAditi vAcyam / tasya vyajyamAnaviSayatvenopapatteH / appayadIkSitAstu 'bimbAviziSTe nirdiSTe viSaye yadyanihnute / uparaJjakatAmeti viSayI rUpakaM tadA // ' atra bimbaviziSTa iti viSayavizeSaNAt 'tvatpAdanakharatnAnAM yadalaktakamArjanam / idaM zrIkhaNDalepena pANDurIkaraNaM vidhoH // ' iti nidarzanAyA nirAsaH / tatra viSayasya mArjanasyAlaktakAdirUpabimbaviziSTatvAt / nirdiSTa iti vizeSaNAnnigIrNaviSayAyAm 'kamalamanambhasi kamale ca kuvalaye tAni kanakalatikAyAm' ityAdyatizayoktau nAtivyAptiH / anihnute niSeghAspaSTa iti vizeSaNAdapahnutau nAtivyAptiH / uparaJjakatAmAhAryatAdrUpyanizcayagocaratAmetItyanena sasaMdehotprekSAsamAsoktipariNAmabhrAntimatsvativyAptinirAsaH / sasaMdehotprekSayornizcayasyaivAbhAvAt / samAsoktipariNAmayorviSayitAdrUpyasyAgocaratvAt / samAsoktau vyavahAramAtrasamAropAt / pariNAme cAropyamANasyaiva viSayatAdrUpyagocaratvAt / Antimati ca sataH kalpitasya vA pravRttyAdiparyantikakhArasikabhramasyaiva nibandhanena tasyAnAhAryatvAt / " ityAhuH / tanna / 'tvatpAdanakharatnAnAM" ityAdinidarzanAvyAvRttyarthaM bimbAviziSTatvaM viSayavizeSaNaM tAvadayuktameva / yadyatra 'mukhaM candraH' ityAdi rUpakAntara iva satyapi zrautArope nedaM rUpaka ceti / yata iti zeSaH / nirviSayamiti / sarvasyaivAlaMkAravena tadanyatvAbhAvAditi bhAvaH / vyajyamAneti / vyajyamAnasmaraNaviSayatvenetyarthaH / nakharatnAnAmiti rUpakam / bimbeti / ayaM bhAvaH yathA candraH svataH zubhralAdanA saJjanIya dhAvalyastathA nakhAH khato'ruNatvAdanAsaJjanIyAruNA iti sAdRzyena nakhAnAM candrasya ca bimbapratibimbabhAvaH / alaktakacandanayoranyatra svavarNAsaJjakatvena saH / tathA ca bimbapratibimbabhAvo matra nakhAlaktakaviziSTa eva raJjane tatpratibimbabhUtacandracandanaviziSTaM pANDurIkaraNamuparaJjakamiti / nirdiSTa iti / uccArita ityarthaH / tatra yena yasya vyAvRttistatkrameNAha - samamiti / agocarale krameNa hetU Aha- sameti / atra vatyAdetyatra / dAkSi
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 227 mapi tu nidarzanetyucyate tadA 'mukhacandraH' ityapi nidarzanetyucyatAm / nirasyatAM ca rUpakadAkSiNyakaupInam / kiM ca 'tvatpAda-' ityatra kiM padArthanidarzanA AhokhidvAkyArthanidarzanA / nAdyaH / bimbapratinimbabhAvApannapadArthaghaTitaviziSTArthayorevAtrAbhedapratIteH / kuvalayAnandagatanidarzanAprakaraNe tvayoktamArgeNa dharmyantare padArthe tadavRttidharmasya padArthasya medenAropasyAbhAvAcca / na dvitIyaH / vAkyArtharUpakocchittyApatteH / iSTApattau vaiparItyasya suvacatvAcca / asmAbhirnidarzanAprakaraNe vakSyamANayA saraNyA abhedasya zrautatvArthatvAbhyAmuddezyavidheyabhAvAliGganAnAliGganAbhyAM ca rUpakanidarzanayo_lakSaNyena sakalavyavasthopapatteH / tasmAdatra vAkyArtharUpakameva, na vAkyArthanidarzanA / tasyAzcaivamudAharaNaM nirmAtavyam 'tatpAdanakharatnAni yo raJjayati yAvakaiH / indu candanalepena pANDurIkurute hi saH // ' atra korabhedasya zAbdatve'pi kriyayorabhedasyAzAbdatvAttasyaiva ca samagrabharasahiSNutvAnnidarzanaiva / nanu yadIdamudAharaNaM nidarzanAyAM na syAttadA kathamalaMkArasarvakhakRtA tatprakaraNa udAhRtamiti cet, prAntinaiva pratArito'si / nahi prAmANikena bhavatA kadApi pareNAnuktaM kiMciducyate / yadapi rUpake bimbapratibimbamAvo nAstItyuktaM tadapi prAntyaiva / tathA ca sarvakhaTIkAyAM vimarzinyAmudAhRtaM bimbapratibimbabhAvena rUpakam'kaMdarpadvipakarNakambumalinairdAnAmbubhirlAJchitaM saMlagnAJjanapuJjakAlimakalaM gaNDopadhAnaM rateH / jyeti / rUpakamukhasaMkocarUpakaupInamityarthaH / nirlajalAditi bhAvaH / viziSTArthayoH vAkyAyoH / vaduktapadArthanidarzanAlakSaNamapi nAstItyAha-kuvalayeti / vaiparItyasya vAkyArthanidarzanocchittaH / khamate na kasyApyuccheda ityAha-asmAbhiriti / zrautatveti / yathAsaMkhyenAnvayaH / nanvevaM tarhi tasyAH kimudAharaNamata Aha-tasyAzceti / vAkyArthanidarzanAyA ityarthaH / yAvakaiH alaktakarasaiH / nanu koramedamAdAya vAkyArtharUpakamevAsvityata Aha-tasyaiva ceti / kriyayoramedasyaiva cetyarthaH / samapreti / mukhyakhAdityarthaH / idaM dIkSitoktam / bhrAntinaiveti / prAntenaiveti mukhyapATaH / kaMdarpadviti / sarvatra SaSThItatpuruSaH / kambuH zaraH / kalaM ramaNIyam / ano
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 kaavymaalaa| . vyomAnokahapuSpagucchamalibhiH saMchAdyamAnodaraM : . pazyaitacchazinaH sudhAsahacaraM bimbaM kalaGkAGkitam // ' . . atra kalaGkasya dAnAmbvAdibhiH pratibimbanam , lAJchitatvAGkitatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvamityuktaM cetyAstAM tAvat / tathA nirdiSTe zabdenAbhihite ityasya yenakenacidrUpeNa zabdenAbhihita ityarthaH, utAho upameyatAvacchedakarUpeNa zabdenAbhihite / Aye 'sundaraM kamalaM bhAti latAyAmidamadbhutam' ityatrAtiprasaGgaH / sundarapadena sundaratvena rUpeNa idaMpadena ca viSayasyAnanasya pratipAdanAt / na cAtra sundarapadArthasyAropyamANakamalAnvaya eva, na tu vadanarUpaviSayAnvaya iti vAcyam / kamalapadena kamalatAdUpyeNAnanasyaiva lakSaNayopasthAnAttatraiva sundarAdipadArthAnvayo yuktaH, na tu vizeSaNIbhUte kamale / atha tAdRzaM viSayamuddizya viSayitAdrUpyaM yatra vidhIyate ityapi lakSaNavAkyArthaH / prakRte ca sundaratvAvacchinnamuddizya kamalatAdrUpyasyAvidhAnAnnAtiprasaGga iti cet / na / 'sukhacandrastu sundaraH' ityAdi rUpake samAsagatayorviSayaviSayiNoH pRthavibhaktimantareNoddezyavidheyabhAvAbhAvAdavyAptyApatteH / dvitIye tvaniDuta iti vizeSaNavaiyarthyam / apahRtAvupameyatAvacchedyasya niSidhyamAnatayA tena rUpeNa viSayasyAnirdiSTatvAdeva lakSaNasyAprasakteH / nizcayagatAhArya kahaH kuTaH zAlaH / zuddhasAmAnyeti / anayorvastuprativastubhAvApannalAdidaM cintyam / uktaM ceti / cakAra udAhRtasamuccAyakaH / dvitIyavizeSaNaM dUSayati-tatheti / utAho athavA / ityatra rUpakAtizayoktiviSaye'nvaya eveti / tata eva camatkArAtsAM. nidhyAceti bhAvaH / rUpakAtizayokkiM dhvanayitumAha-kamaleti / tatraiva Anana eva / na tviti / padArthaH padArtheneti nyAyAditi bhAvaH / tAdRzaM yenakenacidrUpeNa zabdenAbhihitam / ityapi uddezyavidheyabhAvaghaTito'pi / avidhAnAditi / tAdRzamAnanamuddizya bhAnakriyAyA eva vidheyatlAditi bhAvaH / yadvA sundaratvAdeH kamalakhAdiviziSTe vizeSaNakhamevoddezyatAvacchedakatvam / iyAMstu vizeSaH yadatizayoktAvupameyadharmasyodde. zyatAvacchedakatvAbhAva eva / rUpake khaniyama itIti bhAvaH / ata evAha-mukhacandrastviti / pRthagiti / uddezyavidheyabhAvena bodhe bhinna vibhaktijanyopasthitestanakhAt / tathA ca vyaste tathA pratItiH, na samAse ityatrAvyAptiriti bhAvaH / nanUpameyatAvacchedakarUpeNa zabdenAbhihite iti tadarthena na prAguktadoSo'ta Aha-dvitIye viti / apaDtau 'nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi vyomagaGgAsaroruham' ityatra / anirdiSTatvAdeveti /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgjaadhrH| tvavizeSaNavaiyarthya ca / bhrAntimati doSavizeSeNa pratibadhyamAnatayA nAstyupameyatAvacchedakasaMsparza iti tAvataiva vAraNAt / api ca 'nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi sudhAMzuH preyasImukham' iti kuvalayAnande tvayoktAyAmapahRtAvatiprasaGgaH / atra sudhAMzau sudhAMzutvanihave'pyAropaviSayasyAnihavAt / na cedaM rUpakameveti vAcyam / tvaduktivirodhApatteH / yaccApyuktamavyaGgyatvavizeSaNAccedamevAlaMkArabhUtasya rUpakasya lakSaNamiti, tadapi na / nahi vyaGgyatvAlaMkAratvayorvirodho'sti / pradhAnavyaGgyarUpakavAraNAya punarupaskArakatvaM vizeSaNamucitamityasakRdAvedanAt / analaMkAratvasya tulyatayA pradhAnavyaGgyarUpakasyeva pradhAnavAcyarUpakasyApi vAraNIyatvena tadvArakavizeSaNAbhAvena tatrApi prasaGgAcca / yacca 'tadrUpakamabhedo ya upamAnopameyayoH' ityAdi prAcInaruktaM tacintyam / apahRtyAdAvupamAnopameyayorabhedasya pratItisiddhatayA tatrAtiprasaGgAt / athopamAnopameyayorityuktyA upameyatAvacchedakaM puraskRtyopamAnatayAvacchedakAvacchinnAbheda atra niSedhapratiyogividhayA nirdiSTalAdidaM cintyam / na ca tathA nirdiSTave'pi puraskArAbhAvaH / tarhi tAvatparyantavivakSAbodhanArthamevAnihate iti vizeSaNasAphalyAditi bodhyam / tAvataiva uktArthakanirdiSTe iti vizeSaNenaiva / idaM cintyam / AhAryacavizeSaNasya nirdiSTe iti vizeSaNalabdhArthakathanatAtparyakalAt / atizayoktau lakSaNamAhAtmyAjjAyamAnajJAnasyAnAhAryasyaiva jAyamAnavena tAvataiva vAraNAt zakyatAvacchedakalakSyatAvacchedakayo namiti khallikhitamatAntare'pi yugapadevobhayorbhAnena bAdhasyaivAnupa. sthitatvAnna tadbuddharAhAryatvam / kiM ca candravRttiguNavattvalakSyatAvacchedakasya candravasya ca mitho virodhAbhAvena na bAdhapratisaMdhAnam / mukhatvena mukhaM lakSyata iti vazraddheyameva / rUpake tu bAdhasya sphuTamupasthitatvena sAkSAdyaJjanA vA jAyamAnA tAdrUpyapratipattirAhAryaiveti dIkSitAzaya iti dik / apahRtau paryastApahRtau / viSayasya sudhAMzoH / idamapi cintyam / upameyopamAdInAM vaicitryAvizeSeNAlaMkArAntaratvavadihApyupapatteH / matAntare'pyamedAdikRte camatkAre rUpakam , nihnavAdikRte tasmiMstu seti viSayavibhAgasaMbhavAt / camatkAritvasyAlaMkArasAmAnyalakSaNaprAptavAtsamuditasyAlaMkAralenAMze rUpakatve iSTApattezceti dik / citramImAMsAyAmappayadIkSitoktamanyadapi khaNDayati-yaccApIti / idameva prAguktaM rUpakalakSaNameva / nanvevaM kathamatiprasaGganirAso'ta Aha-pradhAneti / nanvevamapi vinigamanAvirahAttathoktirata Aha-analamiti / manmate tu tenaivobhayoriNamiti bhAvaH / prakAzoktiM khaNDayati-yacceti / tathApi uktArthAGgI 20 rasa.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ityarthalAbhAdapahnutau copameyatAvacchedakasya puraskArAbhAvAnnAtiprasaGga iti cet / na / 'nUnaM mukhaM candraH' ityAdyutprekSAyAM tathApyatiprasakteH / na ca - 'prakRtaM yanniSidhyAnyatsAdhyate sA tvapahutiH / ' 'saMbhAvanamathotprekSA prakRtasya samena yat / kAvyamAlA | ityAdyapahutyutprekSAdInAM bAdhakatvAttatparigRhItaviSayAtirikto rUpakasya 'mukhaM candraH' ityAdirviSayaH syAt / yathA ' zaramayaM barhiH' ityetadvipayAtiriktaH 'kuzamayaM barhiH' ityasya / yathA vA ksAdezaviSayAtirikto viSayaH sicaH / loke'pi yathA 'brAhmaNebhyo dadhi deyam', 'takaM / kauNDinyAya' ityatra tatrasaMpradAnAtiriktaM dadhnaH saMpradAnamiti vAcyam / vaiSamyAt / vizeSazAstraM hi svaviSayAtiriktaM viSayaM grAhayatsAmAnyazAstrasya bAdhakamityucyate / prakRte ca rUpakasya lakSaNaM dharmaH / sa yadyutprekSAdivRttiH syAt kastamasmAdviSayAnnirasya viSayAntaraM grAhayet / nahi ghaTatvaM khAdhikaraNAtpRthivItvaM dravyatvaM vA nirasya viSayAntaraM grAhayitubhISTe / tasmAdatiprasaktirlakSaNe'smindoSaH / nanu saMbhAvanAtmikotprekSA, kathaM tasyAmabhedatvAtmakarUpakalakSaNAtiprasaktiriti cet / na / vinigamakAbhAvena saMbhAvyamAnAbhedasyApyutprekSAvarUpatvAt / viSayasaMbhAvanAbhyAmutprekSAyAmalaMkAradvayavyavahArApattezca / nizcIyamAnatvenAbhedo vizeSaNIya iti cedasmadukta eva tarhi paryavasitiriti dik / tadidaM rUpakaM sAvayavaM niravayavaM paramparitaM ceti tAvatrividham / tatrAdyaM samastabastu viSayamekadezavivarti ceti dvividham / dvitIyamapi ke - valaM mAlArUpakaM ceti dvividham / tRtIyaM ca zliSTaparamparitaM zuddhaparamparitaM ceti dvividhaM satpratyekaM kevalamAlArUpatvAbhyAM caturvidhamityaSTavidhamAhuH / kAre'pi / atra tasya puraskAro'stIti bhAvaH / mukhaM candra iti / atra gamakAbhAvAttadubhayaM na / tatra jaiminIyaM dRSTAntamAha-yathA zareti / AbhicArike karmaNi vizeSavihitamidam / vyAkaraNoktaM tamAha-yathA vA kseti / 'zala ig -' iti vihitaH / grAhayata na tvagrAhayat / tasyaiva tadvIjatvAt / dharmaH abhedatvarUpaH / saMbhAvanaivotprekSeti pakSe Aha--viSayeti / alaMkAradvayeti / rUpakotprekSetItyarthaH / nahi pradhAnatvaM tadvizeSaNam / tattvasyaiva bhaGgApatteH / tAvat Adau / AhuH prakAzakArAdayaH / eta
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 231 tatraparasparasApekSaniSpattikAnAM rUpakANAM saMghAtaH sAvayavam // tatrApi samastAni vastUnyAropyamANAni zabdopAttAni yatra tatsamastavastuviSayam // yatra ca kacidavayave zabdopAttamAropyamANaM kaciccArthasAmarthyA. kSiptaM tadekadeze zabdAnupAttaviSayike avayavarUpake vivartanAtsvasvarUpagopanenAnyathAtvena vartanAdekadezavivarti // yadvAekadeze upAttaviSayika avayave vizeSeNa sphuTatayA vartanAdekadezavivati // samastavastuviSayaM sAvayavaM yathA- .. . 'suvimalamauktikatAre dhvlaaNshukcndrikaacmtkaare| vadanaparipUrNacandre sundari rAkAsi nAtra saMdehaH // ' atra samudAyAtmakasya sAvayavarUpakasyAvayavAnAM sarveSAmapi vastutaH samarthyasamarthakabhAvasya parasparaM tulyatve'pi kave rAkArUpasyaiva samarthyatvenAbhipretatvAtsamarthakatayopAdAnamitareSAmiti gamyate / evaM sthite samarthakarUpakANAM viSayaviSayiNoH pRthagvibhakterazravaNAdanuvAdyatve'pi samarthyarUpakasya tayoH pRthagvibhaktizravaNAdvidheyatayA tadAdAya saMghAtAtmakasya sAvayavarUpakasyApi vidheyatvamatra vyapadizyate / bhaTasaMghAtAntargatasya mukhyasya kasyApi bhaTasya jayaparAjayAbhyAM bhaTasaMghAto jitaH parAjitazcetyucyate / tsUcitArucisvane sphuTIbhaviSyati / yatra ca yatra tu saMghAtAtmakasAvayavarUpake / ava. yavarUpake iti / rUpakasaMghAtasyAvayavino'vayave kasmiMzcidrUpaka ityarthaH / vivartanAditi / viruddhatayA vrtnaadityrthH| viruddhakhamevAha-kheti / vinigamanAvirahAdAhayadveti / avayave avayavarUpake / avayavAnAM muktAnakSatravastrajyotsnAmukhacandranAyikApUrNimArUpANAm / abhipreteti / vidheyakhena varNyatrAditi bhAvaH / tayorviSayaviSayiNoH / tadAdAya tadIyavidheyatvamAdAya / atra padye / anyadharmeNAnyatra vyapadeze mAna
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 kAvyamAlA | 'vyomAGgaNe sarasi nIlima divyato ye tArAvalImukulamaNDalamaNDite'smin / AbhAti SoDazakalAdalamaGkabhRGgaM sUrAbhimukhyavikacaM zazipuNDarIkam // ' asya tu sAvayavarUpakasyAnuvAdyatvameva / atra varNasya pUrNacandrasya sUryA - bhimukhyaM jyotiHzAstrasiddham / tena sUryAbhimukhye candrasya kathaM vikAsa iti na zaGkanIyam / ekadezavivarti sAvayavaM yathA'bhavagrISmaprauDhAtapanivahasaMtaptavapuSo - balAdunmUlya dvAGgiDamavivekavyatikaram / vizuddhe'sminnAtmAmRtasarasi nairAzyazizire vigAhante dUrIkRta kaluSajAlAH sukRtinaH // ' atra sahacarairnigaDAdirUpakaiH sukRtiSu gajarUpakamAkSipyate / yathA vA 'rUpajalA calanayanA nAbhyAvartA kacAvalIbhujagA / majjanti yatra santaH seyaM taruNItaraGgiNI viSamA || ' pUrvaM tu kaveH samarthyatvenAbhimatasya rUpakasyAkSepaH, iha tu samarthakatvenAbhimatasya nayanayomanarUpakasyeti vizeSaH / atra ca camatkAravizeSajanakatayA rUpaka saMghAtAtmakamapi sAvayavarUpakaM rUpakAlaMkRti bhedagaNanAyAM gaNyate / yathA mauktikAlaMkRtibhedagaNanAyAmekaM nAsAmauktikamiva saMghAtAtmakamauktikamaJjaryAdayo'pi gaNyante / anyamAlArUpasyopamAdestadbheda * mAha--yatheti / lakSyAntaramAha -- vyometi / lakSyAntaradAne vizeSamAha - asya tviti / atra kvApi pRthagvibhakterazravaNAnmitha uddezyavidheyAbhAvena sarvamuddizyAbhAyA eva vidheyatvAditi bhAvaH / spaSTatvAditaradupekSyAha - atreti / prauDhAtapetyatra karmadhArayaH / vyatikaraH saMbandhaH / sahacarairityanenAkSepakatvayogyatA, gajarUpakasya prAdhAnyaM ca sUcitam / lakSyAntaradAne bIjamAha - pUrvaM tviti / rUpakasya gajetyAdi / mIneti / santa ityasya tu sAdhavaH suhRdazcetyarthadvayamiti bhAvaH / janakatayeti gaNanAyAM hetuH / gaNyata iti / pRthagiti zeSaH / lokadRSTAntena siddhamarthaM pratipAdya vyatirekamukhena draDha - yati--tadbhedeti / upamAlaMkArabhedetyarthaH / prastutau prastAve / evaM asya pRthaggaNanavat /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 233 gaNane'gaNanaprasaGgAt / etena gavAM saMghAto gobhedAnAM kapilAdInAM gaNanAyAM yathA na gaNyate tathA rUpakabhedagaNanAprastutau na tatsaMghAtAtmakaM sAvayavaM gaNanIyam' iti parAstam / evamasmAtsaMghAtAtmakAtsAvayavAnmAlArUpakasya saMghAtAtmakatvenAvizeSe'pyekaviSayakatvaparasparanirapekSatvAbhyAmasti mahAvizeSaH / niravayavaM kevalaM yathA 'buddhirdIpakalA loke yayA sarva prakAzate / abuddhistAmasI rAtriryayA kiMcinna bhAsate // ' atra rUpakadvayamapi sApekSarUpakasaMghAtAtmakatvavirahAnniravayavam / mAlAtmakatvavirahAca kevalam / niravayavaM mAlArUpakaM yathA- . . 'dharmasyAtmA bhAgadheyaM kSamAyAH sAraH sRSTerjIvitaM zAradAyAH / / AjJA sAkSAdbrahmaNo vedamUrterAkalpAntaM rAjatAmeSa rAjA // ' ekaviSayakanAnApadArthAroparUpatvAnmAlArUpamidam / parasparasApekSatvavirahAca niravayavam / yatra cAropa evAropAntarasya nimittaM tatparamparitam / tatrApi samarthakatvena vivakSitasyAropasya zleSamUlakatve zliSTaparamparitam // yathA 'ahitApakaraNabheSaja naranAtha bhavAnkarasthito yasya / tasya kuto'hibhayaM syAdakhilAmapi medinIM carataH // ' atra dvayorapyAropayoH samarthyasamarthakabhAvasya vastutastulyatve'pyahitAnAmapakaraNamevAhInAM tApakaraNamiti zleSamUlakenAropeNa rAjani bheSajatAdAtmyAropasya samarthanIyatayA kaverabhiprAyaH / ata eva bhaGgazleSanivedito'bhayAbhAvo'pi saMgacchate / ekaviSayatveti / etau ca mAlArUpakaniSThau dhauM / sAvayavakhAnekaviSayakaM parasparasApekSaM ceti bodhyam / zAradAyAH srkhtyaaH| sAkSAditi / apratihatazaktivAditi bhaavH| eketi / rAjetyarthaH / dvayorapIti / ahisaMbandhatApakaraNameSajAropayorityarthaH / 'samarthanIyatAyAm' iti paatthH| kaveriti / prAdhAnyAditi bhAvaH / ata eva tasya
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 * kaavymaalaa| idameva mAlArUpaM yathA 'kamalAvAsakAsAraH kSamAdhRtiphaNIzvaraH / ayaM kuvalayasyendurAnandayati mAnavAn / ' zuddhaparamparitaM kevalaM yathA'devAH ke pUrvadevAH samiti mama naraH santi ke vA purastA devaM jalpanti tAvatpratibhaTapRtanAvartinaH kSatravIrAH / yAvannAyAti rAjannayanaviSayatAmantakatrAsimUteM / mugdhAriprANadugdhAzanamasRNarucistvatkRpANo bhujaMgaH // ' atrApi bhujaMgAropo dugdhaaropsmrthytvenaabhimtH| . tadeva mAlArUpaM yathA'prAcIsaMdhyAsamudyanmahimadinamaNermAnamANikyakAnti |lAmAlA karAlA kavalitajagataH krodhakAlAnalasya / AjJAkAntApadAmbhoruhatalavigalanmaJjulAkSArasAbhA kSoNIndo saMgare te lasati nayanayorudbhaTA zoNimazrIH // ' yadyapi sAvayave'pyArope AropAntarasyopAyastathApi tatrAropAtiriktena kavisamayasiddhasAdRzyenApyAropAntarasiddhiH saMbhavati / yathA prAgukte / 'sundari rAkAsi nAtra saMdehaH' ityatra mauktikAdInAM tArAtvAdyAropaM vinApyaujjvalyamAtreNApi sundarIM rAkAropasiddheH, iha tu nayanazoNigni jvAlAdyAropo'nalasamAropaM niyamenApekSate / __ evaM 'kAruNyakusumAkAzaH khalaH' ityatrAkAzakhalayoH sAdRzyasyAprasiddhatayAropasiddhyarthamAropa evopAya iti vailakSaNyam / tAtparyaviSayalena samarthanIyavena tdvdykhaadev| bhaGgeti / padacchedetyarthaH / idameva zliSTaparamparitameva / kamaleti / kamalAnAmAvAsaH / kamalAyA vAsaH / pRthvIdhRtiH kSAntidhRtiH / pRthvImaNDalasya kumudasya ca / ayaM to rAjA / atra samarthakakamalAvAsAdhAropasya zleSamUlakasya candrArope nimittatvAdrAjJi kAsArAdyanekapadArthAroparUpatvAca mAlAzliSTaparamparitarUpakatA / pUrvadevA daityAH / 'samiti' iti 'ka iha' iti dviH pAThaH / vyAkhyAtamidam / dugdhAropeti / anena paramparitatvamuktam / zleSamAlayorabhAvAcchuddhakevalakhe / tadeva zuddhaparamparitameva / praaciiti| apinA mAlArUpakaparigrahaH /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 rsgnggaadhrH|.. kazcittu bahAropAtmakAtsAvayavAdAropadvayAtmakamevAsya vailakSaNye bIjamityAha / 'kAvyaM sudhA rasajJAnAM kAminAM kAminI sudhA / dhanaM sudhA salobhAnAM zAntiH saMnyAsinAM sudhA // atra viSayamAlAkRto na kazciccamatkAravizeSa iti na pRthagbhedagaNanAyAM gaNyate / AropyamANamAlA tu camatkAravizeSazAlitvAdgaNyata eva / __ atha kathaM nAma zliSTaparamparite 'kamalAvAsakAsAraH' ityAdAvekasyAropasyAropAntaropAyatvam / yataH zleSeNa kamalAnAmAvAMsasya kamalAyA vAsasya cAbhedamAtramatra pratIyate / naikatrAnyAropaH / tasya khatantraviSayanirdezApekSatvAt / na ca zuddhAbhedapratyaya evAropaH / viSayanigaraNAtmikAyAmatizayoktAvapi tatprasaGgAt / na ca zuddhAbhedapratyayenAtrArthaH yatsaMbandhini yatsaMbandhyabhedastasiMstadabheda iti / 'kamalAvAsakAsAraH' ityAdau rAjani kAsArAropo rAjasaMbandhini lakSmyAzrayatve kAsArasaMbandhisarojAzrayatvAbhedAropeNa samarthayituM zakyaH / zleSeNa tu punarlakSmyAzrayatvasarojAzrayatvayorabhinnatvena pratyayAdabhinnadharmanibandhano rAjakAsArayorapyabhedapratyayaH syAt / na tu rAjaviSaye kAsAraviSayikasyAropasya prakRtasya siddhiH / imAvabhinnAvityAdyAkArasya zuddhabhedapratyayasyAprakRtatvAtprAgukta Aropo mRgyaH / sa ca na zleSasAdhya iti satyam / zleSeNa zuddhAbhedapratIto satyAM prakRtAropasamarthanAyAntarA mAnasasya rAjasaMbandhini kAsAra 'tatra sAvayave siddhiH' iti pAThaH / analasamAropamiti / rAjJIti zeSaH / kazcittviti / atrArucibIjaM tu prAguktarItyA nirvAha iti / viSayamAlAkRta iti / ekasyopameyasya nAnopamAnakRta ityarthaH / yA mAlA / tasyaikatrAnyAropasya nAnupapattiriti / atredaM cintyam-kamalAvAsenAyaM rAjA kAsAra ityAdau yathA zleSamUlakAbhedAdhyavasAnenainaM sAdhAraNadharmamAdAya rAjakAsArayo rUpakasya gAmbhIryeNa samudro'yamityAdAviva saMbhavastadvatkamalAvAsakAsAra ityAdAvapi saMbhavAtkimartho'yaM klezaH / sAdhAraNadharmajJAnasya cAbhedAropaprayojakatvAt / idameva cAsyopamAnalamArope etanmUlIbhUtasAdhAraNadharmasaMpattiH (sAdhAraNadharmasaMpattiH) AropeNaivetyatra na kiMcinmAnam / samarthake rUpakalavyavahArastu bhAktaH / tadApi zliSTeSu sAdRzyamUlakavAbhAvAdAvazyakaH / evaM ca 'kAruNyakusumAkAzaH
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 . kaavymaalaa| saMbandhyabhedAropasya kalpanAnnAnupapattiH / kathaM tarhi paramparitarUpake 'saujanyacandrikAcandro rAjA' ityAdau rUpakatvam / abhedAropasya sattve'pi tasya sAdRzyamUlakatvAbhAvAt / iti cet, na / samarthakAropeNa dharmaikyasaMpAdane sAdRzyasya niSpratyUhatvAt / syAdetat / saujanyacandrikA candra ityatra tatpuruSAvayave samAnAdhikaraNatatpuruSe candrikAyAmabhedasaMsargeNa saujanyasya vizeSaNatvAtpratIyamAnazcandrikAgataH saujanyAbhedo na rAjani candrabhedAtmakaM rUpakaM samarthayituM prabhavati / yatsaMbandhini yatsaMbandhyabheda ityAdi prAguktanyAyAt / api tu saujanye viSaye candrikAbhedaH / yathA'saujanyaM te dharAdhIza candrikA tvaM sudhAnidhiH / sa ca durupapAda eva / na cAnayoH samAnavittivedyatvAnnAnupapattiriti zakyaM vaktum / prAtyakSike hi sAmagryAstulyatvAttat / na tu zAbdabodhe vyutpattivaicitryaniyabite / evamanyatrApi kathaM samAsagatazuddhaparamparite dvayorAropayornirvAhyanirvAhakabhAvaH / kathaM ca zazipuNDarIkamityAdau puNDarIkarUpakamucyate / puNDarIkAbhedAtmakasya puNDarIkatAdrUpyasyAmAnAt / zazyabhedapratyayAca puNDarIkaM zazItyatreva zazirUpakamucyatAm / evaM nIlimadivyatoye tArAvalImukulamaNDalamaNDite SoDazakalAdalamaGkabhRGgamityatrApyuttarapadArthe pUrvapadArthAbhedasyaiva bhAnAtpUrvapadArtharUpakApattiH / tathA'suvimalamauktikatAre dhavalAMzukacandrikAcamatkAre / vadanaparipUrNacandre sundari rAkAsi nAtra saMdehaH // ' ityatra sundayA~ viSayabhUtAyAM rAkAtAdAtmyAvagamAtsphuTameva tAvadrAkArUpakam / tatra caraNatrayagatAni rAkArUpakANyanuguNatayopAttAnyapi khalaH' ityAdau vakSyamANAnyonyAzrayo'pi na / khalAkAzarUpakopayuktakAruNyakusumayorabhedapratyayasyecchAdhInAhAryasya saMbhavena tAvataivopapatteH / na tu samarthakArope sAdRzyamUlakalamAvazyakamityanupadamevoktam / etena syAdetadityAdinA saujanyacandrikAcandra ityatatyapUrvapakSasamAdhAne parAste / asmaduktarItyA pUrvapakSasyaivAbhAvAditi / samarthakAropeNa candrikAyAM saujanyAbhedAropeNa candrikAbheda iti / tadAtmakarUpakaM samarthayituM prabhavatItyasyAnuSaGgaH / sa ca sa tu saujanyacandriketyatra / anayorabhedayoH / yat tulyavittivedya- . kham / anyatrApi udAhRtAtiriktasthale'pi / udAhRtasthala eva zaGkate-kathaM ceti /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH ! 237 nAnuguNyamAcaranti / tArAcandrikApUrNacandrANAM mauktikadhavalAMzukavadanAbhinnatve siddhe'pi na sundaryA rAkAtAdAtmyaM se mISTe / pratyuta viparItaM rAkAyAM sundarItAdrUpyam / teSAM rAkAsaMbandhitvAtsarvameva vyAkulamiti / ___ atra vadanti-abhedastAvadvizeSaNasya saMsargo bhavati / sa ca yathA mukhaM candra ityAdau vAkyagate rUpake khapratiyoginazcandrasya khAnuyogini mukhe vizeSaNatAyA nirvAhakastathaiva samAsagate mukhacandra ityAdau rUpake khAnuyogino mukhasya pratiyogini candre vishessnntaayaaH| evaM cobhayatrApi vastutazcandrAbheda eva saMsargaH kvacidanuyogitvamukhaH kvacicca pratiyogitvamukhaH / vizeSaNavizeSyabhAvavaicitryAt / na tu mukhacandra ityatra mukhAbhedaH saMsargaH / tathAsati candrarUpakAnApatteH, mukharUpakatvApattezca / vapratiyogikAbheda eva vizeSaNasaMsargo na tu khAnuyogikAbheda iti tu durAgrahaH / evaM ca saujanyacandriketyAdau vastutaH saujanyAbhedo na saujanyasya candrikAvizeSaNasya saMsargaH, api tu candrikAbheda eva / tathA ca saujanyaniSThAbhedapratiyoginI candriketi paryavasite'rthe bhaGgayantareNa saujanye candrikAbhedasiddhau jAtAyAM rAjani candrAbhedo'pi niSpadyate iti paramparite nAnupapattiH / zazipuNDarIkamityAdAvapi zaziniSThAbhedapratiyogi puNDarIkamiti paryavasite'rthe puNDarIkAbhedasya bhAnAtpuNDarIkarUpakamavyAhatam / evamanyeSvapyavayavarUpakeSu bodhyam / evaM suviralamauktikatAre ityAdAvapi tArAdyabheda eva mauktikAdigato mauktikAdInAM tArAdivizeSaNAnAM saMsargIbhavanrAkArUpakasya samarthako bhavatIti sarvaM sustham / so'yamabhedo yatrAnuyogitvamukhastaMtra rUpakasya vidheyatA / yatra ca pratiyogitvamukhastatrAnuvAdyatvamiti dik / tatra 'prAcIsaMdhyAsamudyanmahimadinamaNeH' ityatrAropyamANayoH parasparasAropaviSayayozcAnukUlye rUpakayoranugrAhyAnugrAhakabhAvo darzitaH / casvarthe / ISTe tadabhinnatvamiti zeSaH / sundarItAdrUpyaM tadabhinnavaM sedbhumISTe ityasyAnuSaGgaH / kvacitsamAsagate / kvacicca vAkyagate / evavyAvartyamAha-na tviti / ityatra samAsagate / mukhAbhedo mukhapratiyogikAbhedaH / nAnupapattiriti / rUpakalasyetyAdiH / sarva susthamiti / anye tu "tulyavittivedyatayA candrAbhedasyApi mukhe pratIterArtha candrarUpakam / zAbdaM vyaste / evaM mukhAbhedasya samAsazAstrapravRttyupayogitayAGgIkAre
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 kaavymaalaa| prAtikUlye yathA 'AnandamRgadAvAmiH zIlazAkhimadadvipaH / jJAnadIpamahAvAyurayaM khalasamAgamaH // ' yathA vA 'kAruNyakusumAkAzaH zAntizaityahutAzanaH / yazaHsaurabhyalazunaH pizunaH kena varNyate // ' ekatra nAzyanAzakabhAvarUpamaparatra cAtyantikasaMsargazUnyatArUpaM prAtikUlyamupamAnayostathaivopameyayozca / anugrAhyAnugrAhakabhAvaH punarAropayoraviziSTa eva / tathA 'ayaM sajjanakArpAsarakSaNaikahutAzanaH / paraduHkhAmizamanamArutaH kena varNyate // ' atra rakSaNazamanapade virodhilakSaNayA viparItArthabodhake / evaM padArtharUpakaM lezato nirUpitameva / vAkyArthe viSaye vAkyArthAntarasyArope vAkyArtharUpakam / yathAhi viziSTopamAyAM vizeSaNAnAmupamAnopameyabhAva ArthastathAtrApi vAkyArthaghaTakAnAM padArthAnAM rUpakamarthAvaseyam / 'Atmano'sya tapodAnairnirmalIkaraNaM hi yat / kSAlanaM bhAskarasyedaM sArasaiH salilotkaraiH // ' atrAtmani tapodAneSu cAropaviSayavizeSaNatayA bimbabhUteSu bhAskarasya 'pyatAtparyaviSayavAnna tamAdAya mukharUpakavyavahAraH / kiM cAtra pUrvapadArthapradhAnamayUravyaMsakAdisamAsena candrapuNDarIkAdyabhedasyaiva mukhazazyAdau bhAnAnna doSaH / ata eva 'vizedhyasya pUrvanipAtArthamidam' iti bhaassykRtH| evaM ca vAcyatApi candrarUpakasya" ityAhuH / apare tu "candraniSThAbhedazcandrapratiyogikAbhedazca rUpakam / ata eva 'tadrUpakamabhedo ya upamAnopameyayoH' ityuktaM prakAze / yadvA viSayiniSThAmedapratiyogitayA yatra viSayasya raJjanamityeva lakSaNArthaH / evaM ca mukhapratiyogikAbhedavAMzcandra ityevaMbodhe'pi na kSatiH" ityAhuH / tatra padArtharUpakANAM madhye / parasparamityatrasya madhyamaNinyAyenobhayatrAnvayaH / lakSyAntaradAne bIjamAha-ekatreti / Aye ityarthaH / ayaM pizunaH / arthAvaseyamArthikam / etalakSyamAha-Atmana iti / sArasaiH saraHsaMbandhibhiH / 'salilo
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 239 salilakSAlanAdInAM ca viSayivizeSaNatvena pratibimbAnAM rUpakaM gamyamAnaM pradhAnIbhUtaviziSTarUpakAGgam / 'nedaM rUpakam / rUpake ca bimbapratibimbabhAvo nAsti' iti kenApyAlaMkArikaMmanyena pratAritasya dIrghazravasa uktirazraddheyaiva / yayorivAdizabdaprayoge upamA tayorekavAnyArope rUpakamiti niyamAt / atra yadi rUpakaM nAGgIkuruSe maivAGgIkuru, tarhi tatrevayathAdizabdaprayoge upamAmapi / evaM tvayi kopo mahIpAla sudhAMzAviva pAvakaH' ityAdau khakalpitena viziSTena dharmiNA sAdRzyasya pratyayAdupamAM brUSe brUhi tarhi tatraivevasya nirAse 'tvayi kopo mahIpAla sudhAMzau havyavAhanaH' ityAdau rUpakamapi / tathA 'kuGkumadravaliptAGgaH kaSAyavasano yatiH / komalAtapabAlAghraH saMdhyAkAlo na saMzayaH // ityAdAvapi viziSTarUpakaM bodhyam / tvayi kopa ityatra viSayiNaH khabuddhikalpitatvAtkalpitaM viziSTarUpakam / iha tu na tatheti vizeSaH / na caivamAdau pratIyamAnotprekSA vaktuM zakyA / abhedasya nizcIyamAnatvAt / utprekSAyAM ca satyAM saMbhAvyamAnatA syAt / anyathA mukhaM candra ityAdAvapi pratIyamAnotprekSApattyA ruupkvilopaaptteH| atha bodho vicAryatetatra prAJcaH- "viSayivAcakapadena viSayivRttiguNavato lakSaNayA sAropayopasthitau viSaye tasyA bhedena saMsargeNa vizeSaNatayAnvayaH / evaM ca mukhaM candra ityatra candravRttiguNavadabhinnaM mukhamiti dhIH / ata evAlaMkArabhASyakAraH 'lakSaNAparamArtha yAvatA rUpakam' ityAha / na ca candrasadRzaM skarAdinAM ca' iti pAThaH / nedamiti / kiM tu nidarzanetyarthaH / co'pyarthe / dIrghazravaso lambakarNasya / draviDasyAppayadIkSitasya / tayoriti / tadabhAve iti zeSaH / yuktyantaramAha-evamiti / bAlAbhraH / zoNAbhra ityarthaH / viSayiNazcandrAdhikaraNakAgnirUpopamAnasya / iha tu kuGkuma ivetyatra tu / evamAdau Atmano'syetyAdau / ivAdyaprayogAdAhapratIyeti / anyathA tasya saMbhAvyamAnale iSTApattau / tatra bodhaviSaye / dvayorupAdAnAdAha-sAropeti / upasthitau satyAmiti zeSaH / viSaye tasyA bhedeneti / viSaya
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 kaavymaalaa| mukhamityupamAto'sya ko bhedaH / bodhavailakSaNyAbhAvena vicchittivailakSaNyAbhAvAt / vRttimAtravailakSaNyasyAprayojakatvAditi vAcyam / lAkSaNikabodhottaraM jAyamAnena prayojanIbhUtenAbhedabodhenaiva vailakSaNyAt / nirUDhalakSaNAtiriktAyA lakSaNAyAH prayojanavattAniyamAt / abhedabuddhezca vRttyantaravitibhAvyatvena na bAdhabuddhipratibadhyatvam" ityAhuH / / ___ navyAstu--"nAmArthayorabhedasaMsargeNAnvayasya vyutpattisiddhatvAccandrAbhinnaM mukhamiti lakSaNAM vinaiva bodhaH / phalasyAnyathaivopapatterlakSaNAkalpanasyAnyAyyatvAt / kiM ca yadi ca rUpake lakSaNA syAnmukhacandra ityatropamitavizeSaNasamAsayoruttarapadasya lAkSaNikatvAvizeSAdekasyopamAtvamanyasya rUpakatvamiti vyAhataM syAt / api ca mukhaM na candrasadRzamapi tu candra ityAdau sAdRzyavyatirekamizrite sAdRzyabuddherayogAt / evaM devadattamukhaM candra eva, yajJadattamukhaM tu na tathA api tu candrasadRzamityAdau natrarthasya lakSyamANacandrasadRzAnvayitvAnna candrasadRzazcandrasadRza iti bodhakadarthanApattezca / nahi naJaH phalIbhUtajJAnaviSayeNAbhedenAnvayo yuktaH / etadanvayavelAyAM tasyAnupasthiteH / tAdRzAbhedabodhasya cAhAryatvAnna bAdhabuddhipratibadhyatvam / yadvA AhAryAnvayasyeva zabdAnvayasyApi bAdhanizcayapratibadhyatAkoTau nivezaH / sati ca bAdhanizcaye tadvattAzAbdabuddheranutpAdaH / yogyatAjJAnavirahAt / sati ca kacidAhArye yogyatAjJAne ta tAvacchedakAvicchinnaviSaye pUrvopasthitasyetyarthaH / vRttIti / zaktilakSaNAnyataretyarthaH / vRttyantaravittIti / vyaJjanAjJAnetyarthaH / Ahuriti / etanmate hyevaM rUpakalakSaNamanidbhutaviSayakaM puraskRtaviSayatAvacchedakaM vA AhAryAbhedapratItiphalakopamAnabodhakapadajanyapratItiviSayIbhUtaM sAdharmyamiti / phalasyAbhedabuddheH / anyathaivoktaprakAreNa / na tathA na candraH sadRza iti / mukhapadArtha iti zeSaH / nanu khamate bAdhasattvena kathamamedadhIrata Aha-tAdRzeti / idaM ca zAbde tasyAH pratibandhakalamUrIkRtya vastutastadeva netyAha-yadveti / nanvevaM sati bAdhanizcaye tadabhAvo nopapadyetAta Aha-sati ceti / buddharanutpAda iti / idaM tu cintyam / zAbdabodho hi bhavatyeva / ata eva vahninA siJcatIti vAkyaprayokturadraveNa vahninA kathaM sekaM bravISItyupahAsaH sNgcchte| abodhe hi etadarthakadraviDabhASAzravaNottaraM pAzcAtyasyeva mUkataiva syAt / nanu padArthasmaraNameva na zabdabodha iti cet, kimanena zraddhAjAjyena / bAdhajJAnAdInAM ca tadbodhye'prAmANyajJAnajananadvArA pravRttipratibandhakalam , yogyatAjJAnAdInAM ca tajanakalameva
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 241 duddheriSTatvAt / ata eva yogyatAjJAnasya bAdhanizcayaparAhatasyApi zAbdadhIhetutvam / tasmAdetadanyataraprakAreNa kAvye sarvatra bodhopapattiH / api ca tadgatadharmavattvabuddheH kathaM tadabhedabuddhiH phalaM syAt / nahi sAdhAraNadharmAvacchinnAbhedajJAnasya tattadasAdhAraNadharmAvacchinnAbhedajJAne hetutvaM kApyavagatam / ghaTapaTayordravyatvenAbhedagrahe'pi ghaTatvAdinA bhedagrahAt / tadabhinnatvena jJAnasya punastaddharmapratipattiH phalaM syAt / pravAhAbhinnajJAnasyeva zaityapAvanatvAdipratipattiH / ataeva 'kRpayA sudhayA siJca hare mAM tApamUchitam / jagajjIvana tenAhaM jIviSyAmi na saMzayaH // ' ityAdAvamRtAbhinnatvabodhe satyeva kRpAyAH seke krnntvenaanvyH| tAdRzasekasya ca jIvane hetutveneti dik / __ atha kathaM 'gAmbhIryeNa samudro'yaM saundaryeNa ca manmathaH' ityatra bodhaH / zRNu-prAcAM tAvallakSyamANaikadeze sAdRzye prayojyatAyA abhedasya vA tRtIyArthasyAnvayAdgAmbhIryaprayojyasamudrasAdRzyavadabhinno'yaM gAmbhIryAbhinnasamudravRttidharmavadabhinno'yamiti vA dhIrlakSaNAM vinaiva / abhedasaMsargeNAnvayavAdinAM punarittham -kavinA khecchAmAtrAdupakalpitA asanto'pyantaHkaraNapariNAmAtmakA arthA upanibadhyante mukhacandrAdayaH / teSu ca sAdhAraNadharmANAmastyeva prayojakatvam / tadarzanAdhInatvAttannirmiteH / evaM ca gAmbhIryAdiprayojyasamudrAdyabhinna iti buddhirapratyUheti / yadvA jJAnajanyajJAnaprakAratvaM tRtIyArthaH / vahnimAndhUmAdityAdau paJcamyarthatayA tasya kalpanAt / evaM ca gAmbhIryajJAnajanyajJAnaprakArasamudrAbhinna ityAdibodhaH / tadidaM rUpakaM viSayaviSayiNoH sAmAnAdhikaraNye apadArthatayA saMsargaH / neti ramaNIyaH panthAH / amedagrahe'pIti / anye tu camatkArisAdhAraNadharmarUpasAha. zyajJAna eva phalabalAttathAzaktikalpane cAyaM doSa ityAhuH / seke karaNatveneti / na tu sadRzalenetyarthaH / jJAne tatsadRzAttatkAryotpatteranubhavaviruddhavAditi bhAvaH / nanvevamandhakavestanirmitirna syAdata Aha-yadveti / yadvA tajjJAnasya prayojakale'pi tasyAtattvAdAha-tasyeti / jJAnajanyajJAnaprakArakhaMsthAnyaiH kalpitakhAdityarthaH / kvacidvizeSya 21 rasa.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 kaavymaalaa| yathA 'buddhirdIpakalA'- ityAdau / vaiyadhikaraNye ca zabdArthatayA kacidvizeSyam / yathA... 'kaizore vayasi krameNa tanutAmAyAti tanvyAstanA___ vAgAminyakhilezvare ratipatau tatkAlamasyAjJayA / Asye pUrNazazAGkatA nayanayostAdAtmyamambhoruhAM kiM cAsIdamRtasya bhedavigamaH sAcismite tAttvikaH / / . atra zazAGkatAtAdAtmyabhedavigamazabdairabhidhIyamAnaM rUpakaM prathamAntavizeSyatAvAdinAM mate vizeSyam / kriyAvizeSyatAvAdinAM tu tatraiva kiMciyatyAsena niSThAntakriyAdAne / kacica vizeSaNam / yathA'avicintyazaktivibhavena sundari prathitasya zambararipoH prabhAvataH / vidhubhAvamaJcatitamAM tavAnanaM nayanaM sarojadalanirvizeSatAm // ' iha dvitIyArthe vizeSaNIbhUtaM vidhutvAdi vidhvabhedAtmakatayA rUpakam / evaM mukhacandra ityAdAvupamitasamAse tAvadupamaiva / vizeSaNasamAse tu rUpakam / bodhazca zazipuNDarIkamityAdAviva prAkpratipAditadizA bodhyaH / ___ mInavatI nayanAbhyAM karacaraNAbhyAM praphullakamalavatI / zaivAlinI ca kezaiH suraseyaM sundarIsarasI // ityAdau tRtIyAyA abhedArthakatvAttasya ca prAguktadizA pratiyogitvamukhasyArthavazAdanvaye nayananiSThAbhedapratiyogimInavatIti bodhaH / mInavattvaM ca khAbhinnadvArakam / etatsphoraNAyaiva nayanAbhyAmityuktam / mInAbhi miti / vAkyArthamukhyavizeSyamityarthaH / AyAtIti saptamyantaM vayovizeSaNam / tanvyAkhanAviti madhyamaNinyAyenAnveti / AgAmIti / zaktyA lakSaNayA veti bhaavH| kiMciditi / kiM cAsIt' ityasya sthAne 'saMpanno hi' iti pAThe ityarthaH / vibhave. . neti prakhyAne hetuH / zambararipoH kAmasya / dvitIyArthe karmaNi / vidhyAmedeti / va lakSaNayeti bhAvaH / vizeSaNasamAse viti / cinyamidam / cndrmukhmitysyaaptteH| abopariNAmAlaMkArodAharaNe tu vizeSaNasamAsa ucitaH / atra tu mayUravyaMsaketi samAse khityuraNamecetam / pratIti / mInapratiyogikAbhedasya nayane arthakzAtsarasIrUpakAnurodhenAnvaye dhye'prAyarthaH / khAminneti / mInAbhinnanayanetyarthaH / nayanAmede tatpratiyomikAmede /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 243 'nanayanavatIti tu paryavasitam / nayanAbhede tu mIneSu gRhyamANe sarasIrUpakApoSaNAdityuktameva / sAdhAraNadharmazcAtrApyupamAyAmiva kvacidanugAmI kacidvimbapratibimba. bhAvamApannaH kacidupacaritaH kacicca kevalazabdAtmA / so'pi kacicchabdenopAttaH / kacitpratIyamAnatayA nopAttaH / upAtto'nugAmI yathA'jaDAnandhAnpaGganprakRtibadhirAnuktivikalA- .. ngrahaprastAnastAkhiladuritanistArasaraNIm / nilimpanirmuktAnapi ca nirayAntarnipatato . narAnamba trAtuM tvamiha paramaM bheSajamasi // '. atra trAtumiti tumunnantena zabdenophA jaDAndhAditrANaM meSajabhAgIrathyoH / ayamevAnukto yathA- .. 'samRddhaM saubhAgyaM sakalavasudhAyAH kimapi ta nmahaizvarya lIlAjanitajagataH khaNDaparazoH / zrutInAM sarvakhaM sukRtamatha mUta sumanasAM sudhAsAmrAjyaM te salilamazivaM naH zamayatu / ' atra saubhAgyabhAgIrathyoH khAbhAvavyApakadaurbhAgyatvaparamotkarSAdhAyakatvAdiranupAttaH pratIyamAno dharmaH / evamIzvarAsAdhAraNadharmatvaparamagopyatvaniratizayasukhajanakatvAnyApAmarasakalajanajarAmRtyuharaNakSamatvaM cottarottarAropeSvanugAmIti / bimbapratibimbabhAvamApanno viziSTarUpakaprasaGge nirUpitaH / nilimpA devaaH| nirayo nrkH|amb gngge| messjbhaagiirthyoH| anugAmI dharma iti zeSaH / samRddhamiti / gaGgAstutireva / saubhAgyabhAgIrathyoH saubhAgyabhAgIrathIjalayoH khapa. dena vissyvissyipraamrshH| sudhAsAmrAjyamityatrAha-ApAmareti / nirUpita iti| 'madravaliptAGgaH kASAyavasano yatiH / komalAtapazoNAbhraH saMdhyAkAlo na saMzayaH // .. 1. 'sudhAsaundarya' iti pAThaH.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 kaavymaalaa| upacarito yathA'avirataM parakAryakRtAM satAM madhurimAtizayena vaco'mRtam / api ca mAnasamambunidhiryazo vimalazAradacandiracandrikA // atrAmRtarUpake viSaye vacasyupacarito madhurimAtizayaH zabdenopAttaH / ambunidhyAdirUpake ca gAmbhIryAdyanupAttam / kevalazabdAtmako yathA 'akitAnyakSasaMghAtaiH sarogANi sadaiva hi / zarIriNAM zarIrANi kamalAni na saMzayaH // atra sarogazabdAdirupAta eva pratIyate na luptaH / Ayo babhano dvitIyastu bhmH| ayameva sAdhAraNo yatra yuktirUpeNopanyasyate taddheturUpakam / / yathA 'paJcazAkhaH prabho yaste zAkhA suratarorasau / anyathAnena pUryante kathaM srvmnorthaaH||" evam- . 'prANezavirahaklAntaH kapolastava sundri| manobhavavyAdhimattvAnmRgAGkaH khalu nirmalaH // ' iha zleSeNa rasacandrayoH kapole tAdrUpyapratyayAvirUpakaM niravayavam / hetustu triSu zliSTa eva / evamanye'pi prakArA jnyeyaaH|| ityAdAviti bhAvaH / candireti / candretyarthaH / upeti / vastuto madhurimAtizayasya tatrAsattvAt / evamagre'pi / anupAttamiti / upacaritamiti zeSaH / angkitaaniiti| vyAkhyAtamidam / upAtta eveti / evaM caika eva medo'sya tadAha-lupta iti / anupAtta ityarthaH / abhannaH padAvAntarabhaGgazUnyaH / bhanastadyuktaH / asya medAntaramAha'ayameveti / kevalazabdAtmaka evetyarthaH / yatheti / rAjAnaM pratyuktiH / he rAjan , te paJcazAkhaH paJcAGgulihasto'sau kalpavRkSasya zAkhaivetyarthaH / mRgAGkaH zleSeNa candro rasa. vizeSazca / tadAha-iheti / niravayavamiti / mitho'vayavAvayavibhAvAbhAvAditi bhaavH| heturmanobhavetyAdi bodhyaH / triSu upamAnadvaye upameye cetyarthaH / zliSTa eveti| manasijAtamadanasaMbandhiviziSTAdhimattvaM dayitAyAM manobhavavyAdhirUpakSayamanthakatvaM (2)
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 'ullAsaH phullapaGkeruhapaTalapatanmattapuSpaMdhayAnAM nistAraH zokadAvAnalavikalahRdAM kokasImantinInAm / utpAtastAmasAnAmupahatamahasAM cakSuSAM pakSapAtaH saMghAtaH ko'pi dhAmnAmayamudayagiriprAntataH prAdurAsIt // ' atropameya upamAnasya nAropaH / api tu kAraNe kAryasyeti rUpakaM na bhavatIti prAJcaH / etanmatAnusAreNaivAsmAbhirapi lakSitam / ucchRGkhalAH punarAropamAtraM rUpakaM vadanta ihApi rUpakamevAcakSata iti prAgeva nirUpitam / nanu - 'yazaHsaurabhyalazunaH zAntizaityahutAzanaH / kAruNyakusumAkAzaH pizunaH kena varNyate // ' 245 ityatra lazunahutAzanAkAzaiH pizunasya kiM sAdharmyam, yena teSAmasminrUpakamucyata iti cet, yazaH saurabhyayoH zAntizaityayoH kAruNyakusumayozca tAdrUpye zabdAdupasthApite 'nantaramupasthitaM yazorUpasaurabhyAdyabhAvavattvametat / evamapi lazunakhalayostAdrUpyasiddhau satyAM lazunarUpakhalAvRttitvena yazaHsaurabhyayostAdrUpyaM siddhyet, yazaH saurabhyayostAdrUpyasiddhau ca yazorUpasaurabhyazUnyatvena lazunakhalayostAdrUpyam, ityanyonyAzrayo nAzaGkanIyaH / sakalasiddheH kalpanAmayatvena / kalpanAyAzca khapratibhAdhInatvAt / zilpibhiH parasparAvaSTambhamAtrAdhIna sthitikAbhiH zileSTakAbhirgRhavizeSanirmANAcca / athAsya dhvaniH tatra zabdazaktimUlo yathA 'vijJatvaM viduSAM gaNe sukavitAM sAmAjikAnAM kule mAGgalyaM khajaneSu gauravamatho lokeSu sarveSvapi / rase manobhavasaMbandhi rAjayakSmarUpavyAdhimattvaM candre iti bhAvaH / ullAsa iti / taddheturityarthaH / sUryodayavarNanam / teSAM lazunAdInAm / asminpizune / castvarthe / nanvanyonyAzrayotpattAviva jJAne'pi pratibandhakatvAtkathaM ( tathA svapratibandhakatvAtkathaM ) tathA svavibhAta Aha-zilpibhiriti / vijJeti / atra vijJAdayaH paNDitAnAmiva budhAdInAmapi vAcakAH / nAnArthatvAt / vijJatvaM paNDitatvaM budhatvaM ca / sukavitAM kAvyakartRtvaM
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 kAvyamAlA | durvRtte zanitAM nRlokavalaye rAjatvamavyAhataM mitratvaM ca vahanakiMcanajane deva tvameko bhuvi // ' atra zaktiniyantraNe'pi budhatvazukratvAdIni budhAdyabhedarUpANi rAjani cyajyante / yathA vA 'aviralavigaladdAnodakadhArAsArasiktadharaNitalaH / dhanadAgramahitamUrtirdeva tvaM sArvabhaumo'si // " arthazaktimUlo yathA ' kastUrikAtilakamAli vidhAya sAyaM merAnanA sapadi zIlaya saudhamaulim / praudiM bhajantu kumudAni mudAmudArAmullAsayantu parito harito mukhAni // ' atra tvadIyamAnanaM kalaGkacandrikAviSTacandrAbhinnamiti rUpakaM kumudavikAsAdinA dhvanyate / na tu AntimAn / kumudAnAM haritAM cAceta`natvAt / na cAcetaneSu mudAmasaMbhavAdatyavazyaM kumudAdiSu cetanatvAropeNa bhAvyam, tena ca bhrAntisiddhiriti vAcyam / mutpadasya vikAse lAkSaNikatvAt / idaM vA viviktamudAharaNam - 'timiraM haranti haritAM puraH sthitaM tirayanti tApamatha tApazAlinAm / vadanatviSastava cakoralocane parimudrayanti sarasIruhazriyaH // ' ihApi vadanaM candra iti gamyate / zukratvaM ca / mAGgalyaM zobhanatvamaGgArakatvaM ca / gauravaM zreSThatvaM bRhaspatitva ca / durvRtte zanitAM azanitAM ca / vajratvaM mandatvaM cetyarthaH / rAjatvaM nRpalaM candratvaM ca / mitratvamAtalaM sUryakhaM ca / niyantraNeti / prakaraNAditi bhAvaH / dhArAsAretyatra 'sa kIcakaiH ' itibadAsArapadaM saMpAtamAtraparam / vyAkhyAtamidam / pUrva vizeSaNeSveva dhvaniH, atra tu vizeSye'pIti pUrvato medaH / sArvabhaumazcakravartI diggajazca / sodhamoliM gRhazikharam / mudAM vikAsAnAm / udArAmatizayitAm / harito dizaH kaH / vivikaM Antimada
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 247 AnandavardhanAcAryAstu"prAptazrIreSa kasmAtpunarapi mayi taM manthakhedaM vidadhyA nidrAmapyasya pUrvAmanalasamanaso naiva saMbhAvayAmi / setuM badhnAti bhUyaH kimiti ca sakaladvIpanAthAnuyAta__ stvayyAyAte vikalpAniti dadhata ivAbhAti kampaH payodheH // ' atra rUpakAzrayeNa kAvyacArutvavyavasthApanAdrUpakadhvaniH" ityAhuH / taccintyam / atra ca jalaMdhikampahetutvena vikalpatrayaM kalpate / tacca prakRte rAjavizeSyakAM jalanidhigatAmanAhAryaviSNutAdAtmyajJAnarUpAM prAntimevAkSipati, na rUpakam / tajjIvAtorAhAryaviSNutAdAtmyanizcayasya kampAjanakatvAt / kavijadhigatatvena vaiyadhikaraNyAcca / ajJAtameva kevalaM viSNutAdAtmyaM jaladheH kampe'nupayuktameva / camatkAriNyapi cAtra prAntireveti dhvanirapi tasyA eva yuktaH / athAsyApi kavisamayaviruddhatayo camatkArAprakarSakA liGgabhedAdayo doSAH saMbhavanti / yathA 'buddhiracirmahIpAla yazaste surnimngaa| . kRtayastu zaratkAlacArucandiracandrikA // ' atra viSayaviSayiNorliGgAdikRtaM vailakSaNyaM tayostAdrUpyabuddhau pratikUlam / kvacitkavisamayasiddhatayA camatkArahAnirAhitye tu nAmI doSAH / yathA 'saMtApazAntikAritvAdvadanaM tava candramAH' ityAdau heturUpake / iti rasagaGgAdhare nirUpitaM rUpakaprakaraNam / mizritam / tajjIvAto rUpakajIvAtoH / vaiyadhIti / kavI jaladhau / AhAryaviSNutAdAtmyanizcayastu kavAviti na tasya tajanakakham / sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / kevalamityasyaiva vyAkhyA jJAtameveti / candrAloke tu-'yatropamAnacitreNa sarvathApyuparajyate / upameyamayI bhittistatra * rUpakamiSyate // samAnadharmayuksAdhyAropAtsopAdhirUpakam / utsitkssitimRllksspksscchedpurNdrH||' sAdhAraNadharmaviziSTopamAnasya yatrAropa ityarthaH / 'pRthakkathitasAdRzyaM dRzyasAdRzyarUpakam / ullasatpaJcazAkho'yaM rAjate bhujabhUruhaH // syAdaayaSTirityevaMvidhamAbhAsarUpakam / aGgayaSTidhanurvalItyAdi rUpitarUpakam // ' ityapi dRshyte|| iti rasagaGgAdhare marmaprakAze rUpakaprakaraNam //
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 kaavymaalaa| atha pariNAmaHviSayI yatra viSayAtmatayaiva prakRte prakRtopayogI na svAtavyeNa sa prinnaamH|| ___ atra ca viSayAbhedo viSayiNyupayujyate / rUpake tu naivamiti rUpakAdasya bhedaH / ... ayamudAhiyate 'apAre saMsAre viSamaviSayAraNyasaraNau ___ mama bhrAmaM bhrAmaM vigalitavirAmaM jaDamateH / parizrAntasyAyaM taraNitanayAtIranilayaH samantAtsaMtApaM harinavatamAlastirayatu / ' bhagavadAtmatayaiva tamAlasya saMsAratApanivartanakSamatvam / mArgazrAntajanasaMtApahArakatvAdramaNIyazobhAdhAratvAcca tamAlo viSayitayopAttaH / ayaM samAnAdhikaraNo vaakygH| . . pariNAmaM lakSayati-atheti / viSayI upamAnam / viSayeti / upameyetyarthaH / evavyAvartyamAha-na svAtatryeNeti / khakharUpeNetyarthaH / tatreti zeSaH / sa vissyaabhedH| atra ca pariNAme ca / naivmiti| kiM tu viparItamiti bhAvaH / rUpakAdasya bheda iti| vayaM tu brUmaH-upamAnapratiyogikAbhedo rUpakam / upameyapratiyogikAmedaH pariNAmaH / pratIpavat tatrAmede upameyapratiyogikakhatAtparyagrAhakaM prakRtakAryopayogaH / na tu taccharIre'sya pravezaH / evaM ca yatropamAnasya khAtmanaiva prakRtakAryopayogo yatra codAsInatA tatra rUpakameva / evaM ca pariNAmo vizeSaNasamAsAyattaH rUpakaM mayUravyaMsakAdisamAsAyattaM , mukhacandra ityAdau / yadi tu candramukhamiti viprayujyate tadA vizeSaNasamAsAyattamapi rUpakamiti / pare tu "upamAnopameyapadAnAmupamAnapratiyogikAbhedasaMsargeNa bodhakAnAM 'mayUravyaMsakAdayazca' iti samAsena vizeSaNasamAsabAdhAcandramukhamiti prayoga eva na" ityAhuH / bhrAmaM bhrAmaM bhrAnkhA bhrAnvA / evamagre'pi / vigaliteti kriyAvizeSaNam / harireva navatamAlaH / bhakkotiriyam / bhageti / atretyAdiH / nanu hareviSayilena rUpakamevedamata Aha-mArgeti / maharSeriti / zukadevasyetyarthaH / zrAvaM zrAvaM vacaHsudhAmiti viziSTaM samastamekaM padam / mayUravyaMsakAditvAt / nAkhAkAlaka itivat / prakRtakAryopayogilaparyantasya pariNAmazarIrakhAt / ata eva tirayatupadasyAsamastakhAtpUrvoktasya vAkyagasamityAhuH / kvacittu 'haririha tamAlaH' iti pAThaH / tatra vAkyagavaM spaSTameva / tadA vacaHsudhAmityeva / zrAvaM zrAvamiti bhinnaM padamiti bodhyam / upa (abhi)
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 . rsgnggaadhrH| 249 samAsago yathA 'maharSeAsaputrasya zrAvaM zrAvaM vacaHsudhAm / upa(ami)manyusuto rAjA parAM mudamavAptavAn // ' vyadhikaraNo yathA 'ahInacandrA lasatAnanena jyotsnAvatI cApi zucismitena / ____ eSA hi yoSA sitapakSadoSA toSAya keSAM na mahItale syAt // ' atra sarveSAmeva toSAya syAdityanena virahijanatoSajanakatvamapi labhyate / taccAropyamANazuklapakSarajanyAH khAtmanAbAdhitaM yoSArUpeNa tu saMgacchata iti bhavati pariNAmaH / sa ca parasparasApekSabahusaMghAtmakatayA sAvayavaH / tatrAdyArdhagatau dvAvavayavau vyadhikaraNau dvitIyAdhaMgatazcaikaH samAnAdhikaraNaH / yaccAppayadIkSitairvaiyadhikaraNyena pariNAme udAhRtam - 'tArAnAyakazekharAya jagadAdhArAya dhArAdhara- .. cchAyAdhArakakaMdharAya girijAsaGgaikazRGgAriNe / nadyA zekhariNe dRzA tilakine nArAyaNenAstriNa nAgaiH kaGkaNine nagena gRhiNe nAthAya seyaM natiH // manyusutaH parIkSitaH / Ananeneti cchedaH / eSA kAminI / zuklapakSayAminItyarthaH / atra naJ kAkkAm / tallabdhamarthamAha-atreti / Aropyeti / yo mAyAmityAdiH / tasyA uddIpakalena tattApajanakalAditi bhAvaH / nanvevaM samAnAdhikaraNa evAyamiti kathaM viparItapratijJA ata Aha-sa ceti / uktapradhAnapariNAmaprakaraNe / 'idaM vaiyadhikaraNyaM rUpake'pi dRzyate' ityukkhA tArAnAyakazekharAyetyAdhudAhRtam / tatra ko doSaH / kiM ca nadyA zekhariNe ityaMze viSayAtmatayaiva prakRtopayogAbhAvAtpariNAmAbhAve'pi vAcyamArtha vA rUpakamapi na vAcyam / upamAnapratiyogikAmedasyopameye'bhAnAt / kiM ca zRGgAritopapAdakaM zekharAdityapyayuktam / nArAyaNenAstriNe ityasya tadupapAdakakhAbhAvAt / kiM tu namasyatAsaMpAdakazivaniSThotkarSabodhakAnImAni vizeSaNAni / tadupapAdakatA ca zekharasya nadItAdAtmyApattyeti pariNAma evAyam / zekharasya nIcajanasAdhAra*NavAt / ita evAkharasAdvirbhAvaH puSpaketoriti padyAntaramudAhRtaM taiH / tasmAt 'yaca' ityAdi 'kutrAsti pariNAmaH' ityantaM cintyamiti bodhyam / tAreti / candrazekharAyetyarthaH / dhArAdhareti / nIlagrIvAyetyarthaH / nadyA gnggyaa| dRzA bhAlacakSuSA / nagena
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 kaavymaalaa| yathA vA 'dvirbhAvaH puSpaketorvibudhaviTapinAM paunaruktyaM vikalpa __zcintAratnasya vIpsA tapanatanubhuvo vAsavasya dviruktiH| dvaitaM devasya daityAdhipamathanakalAkelikArasya kurva nAnandaM kovidAnAM jagati vijayate zrInRsiMhakSitIndraH // iti / ___ atra cintyate-tArAnAyakazekharAyeti paye girijAsaGgaikazRGgAriNi bhave kavikartRkA natiH prakrAntA / zRGgAritA ca zekharAdIni bhUSaNAnyapekSata iti nadyA AropyamANazekhararUpatayaivopayogaH na kharUpeNa / evaM dRzo'pi tilakarUpatayeti rUpakameva zuddha bhavitumarhati / nanu pari. NAme viSayAminnatvena viSayyavatiSThata ityuktam, prakRte ca viSayavAcakebhyo nadyAdizabdebhyaH parasyAstRtIyAyA abhedArthakatvAcchekharAdezva tadanvayitvAtkathaM nAtra pariNAma iti cet, na / viSayAbhinnatvena viSayiNo bhAne'pi tena rUpeNa tasyAnupayogAt / dvirbhAvaH puSpaketoriti padye'pi kovidAnandajananajagadutkarSoM kathyete rAjJo nRsiMhasya / tatra kovidAnandajanakatvamapi rAjJa AropyamANadvitIyamanmathAditAdrUpyeNa yathA saMbhavati na tathA kevalakharUpeNa / tathAhi-aho nayanAnAmasmadIyAnAM sAphalyaM yadayamaparo. manmatho'smAbhirAlokyata iti manyamAnAnAM teSAM nayanAnandastAvatpuSpaketunaivopapAdyate, na tu rAjJA / evamaparo'yaM kalpataruzcintAmaNirdvitIyaH karNa indrazca bhUgato'yamanyo dAridyamasmAkaM parihariSyati / hariH khalvayaM saMsAraM hariSyatItyabhimAnAjAyamAnasteSAmAnando'pyAropyamANaiH kalpavRkSAdimireveti na viSayAtmanA viSayiNa upayogaH, api tu khAtmanaiveti kutrAsti pariNAmaH / kailAsena / kovidAnAM paNDitAnAm / zuddhaM pariNAmAmizram / tadanvayIti / tRtIvArthAmedAnvayitrAdityarthaH / kathyate iti / zatrantalaDantAbhyAmiti bhAvaH / tatra dvayomadhye dvirbhAvaH puSpaketorityarthamAha-dvitIyamanmatheti / vibudheti vAkyArthamAhaaparo'yaM kalpataruriti / viTapinAmiti bahuvacanaM kalpamedAbhiprAyeNa / vikalpazcintAratnasyetyarthamAha-cintAmaNidvitIya iti / dvitIya ityasyAgre'pyanuSako bodhyaH / tapanelAderarthamAha-karNa iti / vAsavetyarthamAha-indrazceti / bhUgata ityanena prasiddhendrAvyatirekaH sUcitaH / dvaitaM devasyetyAdyarthamAha-haririti / prakaraNo
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 251 alaMkArasarvasvakArastu-'AropyanANasya prakRtopayogitve pariNAmaH' iti sUtrayitvA 'AropyamANaM rUpake prakaraNopayogitvAbhAvAtprakRtoparaJjakatvenaiva kevalenAnvayaM bhajate / pariNAme tu prakRtAtmatayAropyamANasyopayoga iti prakRtamAropyamANatayA pariNamati' iti vyAkhyAtavAn / atrApi cintyate-AropyamANasya prakRtopayoga ityasya prakRtakArye upayoga AhokhitprakRtaviSayAtmatayA upayogo'rthaH / na tAvadAdyaH / 'dAse kRtAgasi bhavatyucitaH prabhUNAM pAdaprahAra iti sundari nAsmi duuye| udyatkaThorapulakAGkarakaNTakAprai ryakhidyate tava padaM nanu sA vyathA me // ' iti tadudAhRtarUpakodAharaNe AropyamANAnAM kaNTakAnAM prakRtakhedavyathArUpakArye upayogenAtiprasaGgAt / na dvitiiyH| .. 'atha patrimatAmupeyivadbhiH sarasairvaktrapathAzritairvacobhiH / kSitibharturupAyanaM cakAra prathamaM tatparatasturaMgamAdyaiH // ' / ityatra khoktavyadhikaraNapariNAmodAharaNAsaMgatyApatteH / yato rAjasaMghaTane yupAyanasyAropyamANasya khAtmanaivopayogaH / na tu viSayavacorUpatayA / vacasAM tu viSayANAmAropyamANopAyanarUpatvena paramupayoga iti pratyuta viparItam / tasmAdasmaduktameva vyadhikaraNapariNAmasyodAharaNaM sAdhu / idaM tu punarvyadhikaraNarUpakaM bhavitumarhati / tRtIyArthA medo'pi mI peti / prakRtopetyarthaH / prakRtoparajakatveneti / tasya khoparaktabuddhiviSayIkaraNenetyarthaH / upayoga iti / vakSyamANArthapadasyAtrApyapakarSaH / dAse iti / nAyikA prati sAparAdhasyAnubhUtatatpAdaprahArasya nAyakasyotiriyam / naayikaasNbndhaatpulkodyH| pulakAGkurA eva knnttkaapraanniityrthH| tadudeti / alaMkArasarvakhakRdudAhRtetyarthaH / evamapre'pi / Aropyeti / pulakeSvityAdiH / prakRteti / prakRto yaH khedastatsaMbandhinI yA vyathetyarthaH / paktrimatAM pakkalam / tatparatastadanantaram / rAjasaMghaTane rAjamelane / upAyanasya meTa, najara' ityAdibhASAprasiddhasya / aaropyeti| vacasItyAdiH / pratyuta vipa.. rIti / atredaM cintyam-yAtkaMcidrUpopAyanasya rAjasaMghaTavAnupAyakhAt, vilakSaNavacanaturaMgamAdirUpasyaiva ca tadupAyalAt, evaM ca rAjasaMghaTanopayogilaM turaMgamAdirUpe. vopAyamakhaitaduktireva viparIveti / agrimamavadhAraNamidaM khetyAyuktaM ca cinmamiti
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / navatInayanAbhyAmityatreva prakRtyarthAnuyogiko bodhyaH / kecittu " kacitkevalo viSayaH svAtmanA na prakRtopayogItyayamAropyamANAbhinnatayAvatiSThate tatrAropyamANapariNAmaH / yathA - ' vadanenendunA tanvI zizirIkurute dRzau' / atra vadanamindvabhinnatayAvatiSThate / kevalasya vadanasya dRkchizirIkArakatvAyogAt / kvaciccAropyamANaH khAtmanA na prakRtakAryopayogItyayaM viSayAbhinnatayAvatiSThate / tatra viSayapariNAmaH / yathA - ' vadanenendunA tanvI smaratApaM vilumpati / atrendurvadanAbhinnatayAvatiSThate / kevalasyendoH smaratApApanodakatvAyogAt / evaM ca pariNAmadvayAtmakamidaM rUpakameva bhavitumarhati / viSayatAvacchedakaviSayitAvaccheda kAnyatarapuraskAreNa nizcIyamAnaviSayiviSayAnyataratvasya tallakSaNatvAt / ata evoktam -- 'tadrUpakamabhedo ya upamAnopameyayoH' iti / tasmAnna rUpakAtpariNAmo'tiricyate " iti vadanti / atha bodha: 252 harinavatamAla ityatra bhagavadabhinnatamAla iti nirvivAdaiva dhIH / tathA zrAvaM zrAvaM vacaHsudhAmityatra vizeSaNa samAsagatapariNAme vacanAbhinnAM sudhAmiti, pAyaM pAyaM vacaH sudhAmiti rUpake tu vaconiSThA bhedapratiyoginIM sudhAmiti buddhiH / evaM ca ' vadanenendunA tanvI smaratApaM vilumpati ' iti vyasta pariNAme 'vadanenendunA tanvI zizirIkurute dRzau ' iti vyastarUpake ca bodhavailakSaNyam / tathA 'zAntimicchasi cedAzu satAM vAgamRtaM zRNu / hRdaye dhAraNAdyasya na punaH khedasaMbhavaH // ' bodhyam / vadanasyeti / tasya jalabhinnatvAditi bhAvaH / indoriti / tasyoddIpakalena tajjanakatvAditi bhAvaH / tallakSaNeti / rUpakalakSaNetyarthaH / tadevAha - ata eveti / uktaM mammaTeneti bhAvaH / kecidvadantItyAbhyAmaruciH sUcitA / camatkRtinidAnatvenAlaMkArameda iti siddham / tenAnyatrevAtrApi meda evocita iti / pariNAme vacaH sudhAmityaMza ityarthaH / sudhAmitItyatra dhIratvasyAnuSaGgaH / evamiti / prAgvadityarthaH / bodhavaileti / anuyogitvamukhatvapratiyogitvakRtamiti bhAvaH / evamagre'pItyAha - tatheti / yasya vAgamRtasya / sthalAntare bodhamAha - tatheti / tAvadAdo / tasya ca
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 rasagaGgAdharaH / iti pariNAme zRNvati vihAya pibeti kRte tatraiva rUpake, 'viddhA marmaNi vAgbANaighUrNante sAdhavaH khalaiH / sadbhirvacomRtaiH siktAH punaH svasthA bhavanti te // ' iti rUpake ca bodhavyavasthitiH / tathA 'ahInacandrA lasatAnanena jyotsnAvatI cApi zucismitena' iti vyadhikaraNapariNAme'bhedasya tRtIyArthatvAllasadAnanAbhinnahI netaracandrayukteti dhIH, mInavatI nayanAbhyAmityatra tu sarasItAdAtmyAropo bAdhakAbhAvAttAvatsiddhaH / tasya ca mInayorna - yanAbhedAropeNAsamarthanAnnayanayormIMnA bhedAropo mRgyaH / sa ca tRtIyAyAH prakRtyarthAbhedArthakatAyAM na saMbhavatIti yathAkathaMcittasyAH prakRtyarthaniSThAbhedapratiyogitvArthakatvaM vAcyam / tena nayananiSThA bhedapratiyogimInayukteti ghIH / evaM cAropyamANe viSayapratiyogikA bhedasyAbhAnAnna pariNAmaH, api tu rUpatameva / iyameva saraNi: ' nadyA zekhariNe dRzA tilakine - ' iti prAguktAppayadIkSitadattodAharaNe 'vacobhirupAyanaM cakAra -' ityalaMkAsarvakhodAharaNe ca bodhyA / yadi punarAropyamANe yathAkathaMcidviSayAbhedapratyayamAtrAtpariNAmatocyate, nAdriyate ca prakRtopayogastadA 'pravRto'syAH sektuM hRdi manasijaH premalatikAm' iti tadudAhRtarUpakasya pariNAmatApattiH premalatikAmiti samAse premNo viSayasya latikAyAmAropyamANAyAmabhedena vizeSaNatvAditi dikU / sundaryAM sarasItAdAtmyasya / prakRtyarthAbhedeti / prakRtyarthapratiyogi kAmedetyarthaH / vibhaktyA saMsargabodhanasya prakRtyarthapratiyogikasyaiva vyutpattisiddhatvena tadasaMbhavAdAha - yathA * kathaMciditi / atra mInavatI nayanAbhyAmityatra / uktaprakAreNAyameva bodho'nyatretyAha--iyameveti / udAharaNe ca bodhyeti / paretu " pUrvapadArtha pradhAnamayUravyaMsakAdisamAsena sudhApratiyogikAmedavadvaca ityeva bodhaH / rUpake mInavatI nayanAbhyAmityatra sundaryAM sarasItAdAtmyarUpaM rUpakaM mukhyavAkyArthaH / tatra ca mInavattvAdiH sAdhAraNo dharmaH / tasya ca sundaryAmabhAvAtprAptabAdhabuddhisthaganAya nayanAbhyAM mInavatIti sundarIvizeSaNam / sarasyAM ca mInavattvaM prasiddhameva / evaM ca sundaryA mInavattvasaMpAdanarUpaprakRtakAryopayo - gitA mInAnAM nayanAtmatApattyaiveti tadaMze pariNAma eveti nayanapratiyogi kAmedavanmInavatItyeva bodha iti dik / 'pAdAmbujaM bhavatu no vijayAya maJju' ityAdau rUpakopamayoH 22 rasa*
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 .. kAvyamAlA / atha pariNAmadhvanirvicAryatetatra yattAvadappayadIkSitairvidyAdharoktaM dhvanyudAharaNamanUdha dUSitam"tathAhi 'narasiMha dharAnAtha ke vayaM tava vrnnne| api rAjAnamAkramya yazo yasya vijRmbhate // atra rAjapadena candre viSaye nirdiSTe tatrAropyamANasya nRpasyAkramaNarUpakAryopayoginaH pratIteH pariNAmo vyajyate" iti, tadayuktam / tatra hyAropyamANasya nRpasya nRpAtmanaivAkramaNopayogaH, na candrAtmaneti tadasat , atra vijRmbhaNaM nAma na kevalaM prAgalbhyamAnaM kaverabhipretam , yena yazaHkartRkAkramaNe nRpasya nRpAtmanaiva karmatArUpa upayogaH syAt / api tu niratizayanairmalyaguNavattAyAM khasamAnajAtIyadvitIyarAhityaprayuktaH prauDhivizeSaH / AkramaNaM tu nyagbhAva eva / evaM caivaMvidhavijRmbhaNe candrakarmakameva kramaNamupayujyate, na tu nRpakarmakamiti viSayitayA vyajyamAnasyApi nRpasya candrAtmanaivAkramaNopayoga iti ramaNIyameva vidyAdhareNoktaM pariNAma saMdeha eva" iti prAhuH / tadAha-digiti / dUSitamityasya cndraatmnetiityntenaanvyH| atra prAguktapadye / evaM ca vijRmbhamANAkramaNayoruktarUpale ca / guNavattAyAM tadrUpasAdhAraNadharme / ramaNIyameveti / atredaM cintyam-rAjazabdasyAnekArthatvAt , vijRmbha-. tezca prAgalbhyataduktArthobhayaparakhAt, prakaraNAzca zaktisaMkocakasyAbhAvAt , tantreNa zaktyaiva tulyatayArthadvayopasthitau 'sarvado mAdhavaH pAtu' itivat zleSa evAyaM kva pariNAmaH kva vA nRpasya vyajyamAnateti prakRtanarasiMharAjotkarSasya ca candrakarmakAkramaNenevetaranRpAkramaNenApi sUpapAdatvAt / na ca dvayorapi rAjapadArthayoritarakriyAnvaye rAjAnAviti dvivacanaM syAditi vAcyam / 'na brAhmaNaM hanyAt' itivadupapatteH / samAhAradvandvaviSaye'pyekazeSasya kaizcidvaiyAkaraNairaGgIkArAcca / astu vAropaH, tathApi nRpasyaivAropyamANatvaM candrasyaiva viSayatvamityatra niyaamkaabhaavH| atraiva ca dIkSitatAtparyam / api ca prAgalbhyasyApi vijRmbhatyarthatvena prakRtakAryopayoginA nRpatvenApi nRpasya saMbhavati / ata eva vidyAdhareNApi viSayiNaH kharUpeNa prakRtakAryAnupayogitve tadupayogAya viSayiNo viSayAtmanoparigatyapekSAyAmeva pariNAma ityuktam / yadAha-'taM pariNAma dvividhaM kathayanyAropyamANaviSayatayA / pariNamati yatra viSayI prastutakAryopayogAya // ' iti / nanu tAtparyaviSayIbhUtaprakRtakAryAnupayogilamastyeveti cet, tasyaiva tAtparyaviSayatve mAnaM
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 255 vyaGgyatAyAmudAharaNam / yadapi taireva paroktiM dUSayitvA svayaM pariNAmasya vyaGgyatAyAmuktam " cirAdviSahase tApaM trica cintAM parityaja / nanvasti zItalaH zaureH pAdAbjanakhacandramAH // ' atra ciratApAta prati haripAdanakhacandrasadbhAvapradarzanena tameva niSevaka tanniSevaNAdayaM tava tApaH zAntimeSyatIti pariNAmo vyajyate" iti, tattu - ccham / 'AropyamANasya viSayAtmakatvena prakRtakAryopayoge pariNAmaH' iti khayamevoktam / tatra prakRtakAryopayogamAtraM na pariNAmazarIram, api tu viSayigatAyAH prakRtakAryopayogitAyA avacchedakIbhUtaM viSayatAdrUpyam / evaM cAtra nakhacandrasadbhAvapradarzanena tanniSevaNAdayaM tava tApaH zAntimeSyatIti prakRtopayogitAyA vyaGgyatve'pi tadavacchedakIbhUtasya viSayiNi viSayatAdvapyarUpasya pariNAmasya vAkyavAcyatvAt zakyasaMsargatvAdvA sarvathaiva na vyaGgyatvaM vaktumucitam / idaM tUdAharaNaM yuktam - 'indunA parasaundaryasindhunA bandhunA vinA / mamAyaM viSamastApaH kena vA zamayiSyate // ' atra vakturvirahitayA vyajyamAnaramaNIvadanAbhinnatvenendurabhipretaH / tena rUpeNaiva tasya prakRtavirahasaMtApazamanahetutvAt / na cAtra viSayanigaraNAtmikAtizayoktirvaktuM zakyA / tasyA hyAropyamANAbhinnatvena viSayasya pratyayAt / yathA 'kamalaM kanakalatAyAm ' ityAdau kanakalatAbhinnAyAM vanitAyAM kamalAbhinnaM mukhamiti / iha tu mukhasya candrAbhinnatvena pratyaye punarvirahatApazamanarUpaprakRtakAryasiddhiriti candrasyAropyamANasya mukharUpaviSayAbhinnatvaM mRgyam / tacca vyaGgyatAyAmeva bhavatIti pariNAmadhvanirevAyam, nAtizayoktiH / ayaM tvarthazaktimUlaH / I vibhAvayeti / taireva appayadIkSitaireva / paroktiM vidyAnAthoktim / tApAtaM cittamiti zeSaH / vaiyAkaraNamatenAha-- vAkyeti / naiyAyikamatenAha -- zakyeti / pareti / utkRSTetyarthaH / bandhunA vineti / tAdRzendurUpeNa bandhunetyarthaH / teneti / tasyoddIpa
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 kAvyamAlA / zabdazaktimUlapariNAmadhvaniryathA-- 'pAntha mandamate kiM vA saMtApamanuvindasi / payodharaM samAzAskha yena zAntimavApnuyAH // ' atra jhagiti tApazamanahetutvenopasthite pazcAnmandabodhanIyavizeSyakasmaratApavattA vaiziSTyabuddhau satyAM sahRdayasya tAdRzatApazAmakaramaNIstanarUpaviSayatAdrUpyabuddhirbhavati / doSAzcAtrApi pUrvavadunneyAH / 1 iti rasagaGgAdhare pariNAmaprakaraNam / atha sasaMdeha: sAdRzyamUlA bhAsamAna virodhakA samabalA nAnAkoTyavagAhinI ghI ramaNIyA sasaMdehAlaMkRtiH // 'adhiropya harasya hanta cApaM paritApaM prazamayya bAndhavAnAm / pariNeSyati vA na vA yuvAya nirapAyaM mithilAdhinAthaputrIm // ' atra mithilAsthajanotktau taccintAbhivyaJjake saMzayamAtre'tivyAptivAraNAya sAdRzyamUleti / sAdRzyajJAnarUpadoSajanyetyarthaH / tena 'siMhavatprAntaraM gaccha gRhaM sevakha vA zvavat' ityupamAvikalpe vAkArapratIta virodhakaprAntaragamanagRhasevanarUpanAnAdharmAvagAhini sAdRzyaviSayake'pi nAtiprasaGgaH / tasya sAdRzyajJAnarUpatvAt / mAlArUpakAtiprasaGgavAraNAya bhAsa - katvena kharUpeNa tasya tApajanakatvAditi bhAvaH / ayaM tu indunetyudAhRtaH / jhagiti Adau / AtapAdikRtasaMtApazAmaka meghatvena tasyopasthiteriti bhAvaH / doSAzceti / liGgabhedAdaya ityarthaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze pariNAmaprakaraNam // saMzayaM lakSayati- atheti / dhI ramaNIyeti / tAdRzadhIvRttisaMzayatvaprakArakajJAnaviSayA sAlaMkAretyarthaH / sAdRzyamUletyasya vyAvartyamAha - adhIti / hanteti khede / bAndhavAnAM vizvAmitrAdInAm / nirapAyaM niSpratibandhakam / kriyAvizeSaNametat / taditi / tAdRzajanetyarthaH / mAtrapadenAlaMkAratvavyavacchedaH / yadyapyadhiropyeti paye saMzayasya na sAdRzyamUlatvamiti yathAzrutenaiva vAraNaM saMbhavati, tathApyanyatrApyadoSAyAhasAdRzyeti / tadvyAvartyamAha - teneti / tathArthavivakSayA netyarthaH / prAntaramaraNyam / yathAzrute'tiprasaGgamAha - vAkAreti / apiH prAguktasamuccAyakaH / tenetyasyArthamAhatasyeti / upamAvikalpasyetyarthaH / mAlArUpaketi / 'dharmasyAtmA bhAgadheyaM kSamAyAH sAra: sRSTeH' ityAdAvityarthaH / nanu koTyoH samabalavavizeSaNena kathamutprekSAvyAvRttiH,
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| mAnavirodhaketi / utprekSAvyAvRttaye samabaleti samAnabhAsakasAmagrItvArthakam / etadvizeSaNadvayaprAptasyaivAnekatvasya sphuTatvArtha nAneti / sthANurvA puruSo veti laukikasaMzayanivRttaye ramaNIyeti / camatkAriNItyarthaH / etacca vizeSaNaM sAmAnyAlaMkAralakSaNaprAptameva / evamupaskArakatvamapi bodhyam / etadvizeSaNadvayasya sAdRzyamUlatvasya cAbhAve saMzayamAtrameva / yadvA 'sAdRzyahetukAnizcayasaMbhAvanAnyatarabhinnA dhI ramaNIyA saMzayAlaMkRtiH' / sA ca zuddhA nizcayagarbhA nizcayAntA ceti trividhA / AdyA yathA___ 'marakatamaNimedinIdharo vA taruNatarastarureSa vA tamAla: / raghupatimavalokya tatra dUrAdRSinikarairiti saMzayaH prapede // dvitIyA yathA'taraNitanayA kiM syAdeSA na toyamayI hi sA marakatamaNijyotsnA vA syAnna sA madhurA kutaH / iti raghupateH kAyacchAyAvilokanakautukai navasatimiH kaiH kairAdau na saMdidihe janaiH // ' tatrApi tayostulyabalasya sattvAdata Aha-samAneti / tatra tu vidheyAMze bhAsakasAmagrI utkaTeti bhAvaH / nanvevaM nAnetimAtraM vyarthamata Aha-etadeti / bhAsamAneti samabaletyetadityarthaH / aneketi / anekadharmakasya saMzayasyetyarthaH / etaditi / ramaNIyakhopaskArakatvadvayetyarthaH / nanu saMzaye virodho na bhaaste| mAnAbhAvAt / kiM khavirodhitvajJAnAbhAvaviziSTanAnAkoTikajJAnameva saMzaya iti kathamuktalakSaNamata Ahayadveti / anyataratrobhayabhedasattvAttathokto tatrAtiprasaGgApatterAha-anyatareti / tathA ca saMbhAvanAbhinnale sati nizciyabhinnalamityarthalAbhAnna rUpakotprekSAdAvatiprasaGga iti bhAvaH / ttraalinetrN veti vAkyAdvirodhabhAnavAdimate'likhavAnayamalikhaviruddhanetratvavAniti viziSTavaiziSTyanyAyena, ekatra dvayamiti nyAyena vA bodhaH / alizabdasya ca vAzabdasamabhivyAhAre ubhayatrAnvayaH / vyutpattivaicitryAt / kecittu vAzabdadvayabalAdalikhaviruddhanetralavAnayaM netrasaviruddhAlikhavAniti bodhamAhuH / tadabhAnavAde tu alikhavAnayaM netratvavAniti bodhaH / samuccaye vetanmate'virodhamAnamagIkAryamiti dik / marakateti / vyAkhyAtaM prAk / iti pUrvArdhoktaH / prapede prAptaH / taraNIti / kAlindItyarthaH / sA tajyotsnA / iyaM tu madhureti bhAvaH / vasatirvAsaH / atra nizcayasya
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 kaavymaalaa| tRtIyA yathA'capalA jaladAcyutA latA vA tarumukhyAditi saMzaye nimagnaH / guruniHzvasitaiH kapirmanISI niraNaiSIdatha tAM viyoginIti // ' eSu saMzayeSu maJjUSAdigatakaTakAdiSvivAlaMkAravyapadezaH / evaM ca 'taM dRSTavAnprathamamadbhutadhairyavIrya__ gAmbhIryamakSaNavimuktasamIpajAnim / vIkSyAtha dInamabalAvirahavyathArtha rAmo na vAyamiti saMzayamApa lokaH // ' ityatrApi satyapi camatkAre sAdRzyamUlatvAbhAvAnna saMzayasyAlaMkAratvam / evamAropamUlo'yaM saMdehAlaMkAraH / adhyavasAnamUlo'pi dRzyate / yathA'sindUraiH paripUritaM kimathavA lAkSArasaiH kSAlitaM liptaM vA kimu kuGkumadravabharairetanmahImaNDalam / saMdehaM janayantraNAmiti paritrAtatrilokastviSAM prAtaH prAtarupAtanotu bhavatAM bhavyAni bhAsAMnidheH // ' ayaM ca saMzayaH savitRviSayakakaviratiparipoSakatayA kAminIkaragatakaGkaNAdiriva mukhyatayAlaMkRtivyapadezyaH / atra ca vivakSitavivecane kriyamANe kiraNavAte sindUratvAdikoTikaH saMzayaH paryavasyati / sa ca na sAropaH / viSayaviSayiNostadanukUlavibhakterabhAvAt / ataH sindUratvA vinA madhye pratipAdanAttadgarbhavam / ata eva tRtIyAdbhedaH / kapirhanUmAn / viyo. ginIti / zrIrAmacandraviyuktA sItetyarthaH / nanveSUdAharaNeSu saMzayasyaiva prAdhAnyenAnyAnapaskArakatvAtkathamalaMkAratvamata Aha-egviti / tathA ca tadvattadyogyatAmAtreNa gauNakhadyavahAra iti bhAvaH / evaM ca uktarItyA saMzayalakSaNaparyavasAne ca / taM zrIrAmam / prathamaM saMyogadazAyAm / adbhuteti bahuvrIhiH / akSaNeti / na kSaNaM vimuktA samIpapradezAjjAyA sItA yenetyarthaH / atha rAvaNakRtasItApahArottaram / asya saMzayasya 'vipralambharoSavattvAdAha-satyapIti / trividhasyApyasya dvaividhyamAha-evamiti / dvayorupAdAnAditi bhAvaH / bhAsAMnidheH sUryasya / pUrvato medAntaramAha-ayaM ceti / nanvatra mahImaNDalasyopAdAnAtsAropakhamevAta Aha-atra ceti / viveti / tAtparyArthetyarthaH / nanvevamapi kiraNavrAtasyopAdAnAtsAropavamevAta Aha-viSayeti / taditi / AropetyarthaH / tathA ca tulyalenAnupAdAnamiti bhAvaH / upasaMharati-ata
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 259 dinA saMzayadharmI kiraNatrAto'dhyavasIyata iti / atra vicAryate - sindUraiH paripUritaM kimathaveti yadyetAvatsindUrAdikaraNakaparipUritatvAdikoTiko jaganmaNDaladharmikaH saMzayaH zabdAtpratIyate tasmiMzca saMzaye kimidaM sindUrarajo vA syAt, AhokhillAkSArasaH, utAho kuGkumadrava iti sUryakiraNadharmikaM saMzayAntaramAnuguNyamAdhatte / yathA purovartini turage sthANurvA puruSo veti . saMzayo bhUtalamidaM sthANumatpuruSavadveti saMzaye / evaM ca sUryakiraNadharmikaH saMzayo guNIbhUto vyaJjanAgamyatvAdviSayaviSayiNorAropAnukUla vibhaktikatAM nApekSate / apekSate ca sAkSAcchabdavedyatAyAmiti kutrAdhyavasAnamUlatA saMzayasya / etenAdhyavasAnamUlatAM saMzayasya nirUpayato vimarzinIkArasyotirapAstA / appayadIkSitAstu 'asyAH sargavidhau prajApatirabhUccandro nu kAntipradaH zRGgAraikarasaH svayaM nu madano mAso nu puSpAkaraH / vedAbhyAsajaDaH kathaM sa viSayavyAvRttakautUhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo muniH // ' ityatra candrAdInAM saMdehadharmiNAmevAnekatvam / prakArastu varNanIyavanitAsraSTRtvamekamevetyanekakoTikatvAbhAvAdvirodhena parasparapratikSepakatayA nibaddhAneka koTyavagAhitvarUpasya saMzayalakSaNasyAvyAptimAhuH / tanna / atra hi asyAH sargavidhau yaH prajApatirabhUtsa kiM nu candraH, kiM nu madanaH, kiM vA nu vasanta iti saMzayaH prajApatidharmikazcandratvAdinAnAkoTika eveti kutrAvyAptiH / na cAtra candrAdidharmikaH saMzayo yukto vaktum / evaM ca prajApateH prathamoddezo na syAt / yadapi, 'sAmyAdaprakR iti / tAvadAdau / idaM kiraNajAtam / anapekSatve hetumAha --- vyaJjaneti / tarhi kutra tadapekSA tatrAha - apekSate ceti / evaM ca rUpakamUla evAyamityadhyavasAnamUlaH saMzayaH khapuSpAyamANa iti bhAvaH / tadAha - kutreti / asyA iti / mAlatImAdhave mAlatIvaH rNanamidam / mAso vasantaH / vanitAsraSTRtvaM prajApatizabdabodhyam / abhAvAdityavyAptau hetuH / saMzayalakSaNamAha - virodheneti / hi yataH / asyA mAlatyAH / tadupapAdanaM khaNDayati na cAtreti / evaM ceti / co hyarthe / yata evaM satItyarthaH / vidheyasya pAzcA1. vikramorvazIye prathame'Gke urvazIvarNanamidam.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 kaavymaalaa| tArthasya yA dhIranavadhAraNA' iti prAcAM lakSaNaM mahatA prabandhena ta evaM dUSitavantaH, tadapi na / sAmyanimittanizcayasaMbhAvanAnyatarabhinnA yA dhIriti tadarthakaraNe doSAbhAvAt / nizcayatvaM tu saMzayAghaTitameva nirvacanIyam / ukteSUdAharaNeSu so'yaM saMzayAlaMkAraH khazabdavedyatvAdvAcyaH / - lakSyo yathA 'sAmrAjyalakSmIriyamRSyaketoH saundaryasRSTeradhidevatA vA / rAmasya rAmAmavalokya lokairiti sma dolA ruruhe tadAnIm // ' atra paryAyeNobhayakoTyAlambanatayA dolAsAdRzyAtsaMzayo'tra dolAzabdena lakSyate / vyaGgayo'yaM yathA'tIre taruNyA vadanaM sahAsaM nIre sarojaM ca miladvikAsam / Alokya dhAvatyubhayatra mugdhA marandalubdhAlikizoramAlA / ' atra kamaladharmiko'bhedena saMsargeNa purovartivyaktidvayaprakArakaH kamalamidamidaM veti bhramaragataH saMzayo vyaGgyaH / na ca kamalAbhedabuddhebhramarapravRttyupAyatayApekSaNAdidaMpadArthAbhedabuddhirnirarthiketi vAcyam / ekapadArthadharmikAparapadArthA bhedabuddheraparapadArthadharmikaikapadArthAbhedabodhaprayojakatvena kamalAbhedabodhasAmrAjyAt / kamalatvametadvRtti tadvRtti veti saMzayAkAraH / so'yaM sNshydhvniH| 'AjJA sumeSoravilaGghanIyA kiM vA tadIyA navacApayaSTiH / vanasthitA kiM vanadevatA vA zakuntalA vA munikanyakeyam // ' tyamiti niyamAditi bhAvaH / ta eva appayadIkSitA eva / anavadhAraNetyasya tAtparyArthamAha-nizcayeti / nanvevamanyonyAzrayApattirata Aha-nizcayatvaM tviti / RSyaketozcandrasya / RSyaH kuraGgaH / ruruhe ArUDhA / AlambanatayA etadrUpadharmeNa / tIra iti / vyAkhyAtaM prAk / miladiti / savikAsamityarthaH / idaMpadArtheti / idaMtvenedaMpadArthetyarthaH / tathA cedamidaM vA kamalamityaucityenAnekakoTikavAbhAvAnnAyaM saMzaya iti bhAvaH / nanu pravRttyanyathAnupapattyA tathA kalpyam , sA cAnyathAsiddhetyAha-eketi / kamaletyarthaH / apareti / idaMpadArthaH / paryavasitamAha-kamalatvamiti / dhvanerudAharaNAntaraM khaNDayati-Azeti / sumedhurmadanaH / sumaM puSpam / tadIyA madanIyA / iyaM
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / . . 261 yadyapyatrApi vAcakazabdAbhAvAvyaGgaya eva bhavitumarhati saMzayaH, tathApi viSayanirUpaNena sphuTabhAvoditatvAnna dhvanivyapadezasya hetuH / api tu guNIbhUtavyaGgyaprabhedavyapadezasya / anugAmI cAtra pratiprakAraM pRthageva nirdissttH| yattu citramImAMsAyAM saMzayadhvanyudAharaNaprasaGge appayadIkSitAH "kAMcitkAJcanagaurAGgI vIkSya sAkSAdiva zriyam / varadaH saMzayApanno vakSaHsthalamavaikSata // ' atra saMzayasya zabdopAttatve'pi tAvanmAtrasyAnalaMkAratvAttadalaMkAratAprayojakasya vakSaHsthale sthitaiva lakSmIstato'vatIrya purastiSThatItyevaM saMzayAkArasya vakSaHsthalamavekSatetyanena vynggytvaatsNdehaalNkaardhvnirtreti| yathA'darpaNe ca paribhogadarzinI pRSThataH praNayino niSeduSaH / vIkSya bimbamanu bimbamAtmanaH kAni kAnyapi cakAra lajjayA // ' ityatra kAni kAnyapIti sAmAnyato nirdiSTAnubhAvavizeSapratItyartha lajjAzabdaprayoge'pi tasyAH khavibhAvAnubhAvAbhyAM rasAnuguNAbhivyaktirUpo dhvaniH" ityAhuH, tadetavanitattvavijairupahasanIyameva / __ tathAhi saMzayAviSTa ityatra saMzayapadenaikasminpadArthe viruddhanAnApadArthasaMbandhAvagAhi jJAnaM sAkSAdeva nivedyate / tatra ko'sau viruddho nAnArtha iti vizeSAkAGkSAyAM vakSaHsthalAvekSaNena vakSaHsthalasthaiva lakSmIstato'vatIrya kiM purastiSThatItyAdiroM vyaJjanAvyApAreNa bodhyamAnaH zaktyA saMzayazabdaniveditajJAnavizeSaNIbhUtena sAmAnyArthena sAkamabhedena paryavasyati / sItA / viSayeti / AjJAdItyarthaH / vyaGgyeti / vyaGgyarUpo yaH prmedstdrvyvypdeshsvetyrthH| pratiprakAraM pratisaMdeham / tatra hyAjJAsaMdehe'vilanIyalaM vanadevatAsaMdehe vanasthitavaM ca pRthagupAttamiti bhAvaH / kAMciditi / idaM ca padyamappayadIkSitamUlapuruSavakSaHsthalAcAryakRtavaradarAjavasantotsavastham / varadaH kAJcIdevatA viSNuH / taditi / saMzayetyarthaH / tatra sAmAnyajJAne / avekssnneneti| vyaJjanArthavRttirapIti bhAvaH / saMzaya
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ S viruddhanAsAyakatvAcava tathAvA 262 kaavymaalaa| ___ evaM ca saMzayamAtrasya zaktyA bodhanAdvakSaHsthalasthitaivetyAdi viSayabhAgasyApi viruddhanAnArthatvena sAmAnyAkAreNAvalIDhatayA tayaiva kavalIkaraNAdvAcyArthasaMzayaparyavasAyakatvAca na kasyApi dhvanivyapadezahetutvaM yuktam / sarvathA vAcyavRttyacumbitasyaiva tathAtvamiti dhvanimArgapravartakaiH siddhAntitatvAt / tathA ca dvitIyohayote 'zabdArthazaktyAkSipto'pi vyaGgyo'rthaH kavinA punaH / yatrAviSkriyate khoktyA sAnyaivAlaMkRti neH // ' iti sUtrayitvA _ 'saMketakAlamanasaM viTaM jJAtvA vidgdhyaa| . hasannetrArpitAkUtaM lIlApamaM nimIlitam // ' .. atra saMketakAlamanasaM jJAtvA lIlApamaM nimIlitamiti vadatA kavinA lIlApadmanimIlanasya pradoSAbhivyaJjakatvaM khoktyaiva niveditamiti dhvanimArgAdayamapara eva guNIbhUtavyaGgyasya mArgaH / yathA vA'ambA zete'tra vRddhA pariNatavayasAmagraNIratra tAto niHzeSAgArakarmazramazithilatanuH kumbhadAsI tathAtra / asminpApAhamekA katipayadivasaproSitaprANanAthA pAnthAyetthaM taruNyA kathitamavasaravyAhRtivyAjapUrvam // ' mAtrasya sarvasya saMzayasya / arthatvena sAmeti / etdruupsaamaanyaakaarennetyrthH| avalITeti / bodhyataye yarthaH / tayaiva zaktyaiva / kavalIti / bodhnaadityrthH| nanvevamapi vizeSarUpeNa vyaGgyatvamevAta aah-vaacyaartheti| vishesssNshysyetyaadiH| tadAhakasyApIti / vizeSa syApItyarthaH / sarvathA kenApi prakAreNa / tathAlaM dhvanilam / saMke. teti / ko vAvayo ratikAlastatsaMketamityatra dattacittamityarthaH / hasaditi kriyAvizeSaNam / iti vdteti| kvAntavAkya viziSTaM vadatetyarthaH / anyathA kvAntavAkyenaivArthAttadabhivyaJjakale siddhe 'tAntavAkyAnarthakyaM spaSTameva / tadAha-svoktyeti / klAntavAkyenetyarthaH / atra gRhapradezavizeSe / evamagre'pi / kummeti pAnthasaMbodhanamiti kazcit / tannAmikA dAsItyanyaH / jalAdyAharaNArtha dAsI, na krIDAdAsIti tu tattvam / viyogAtpApAtvam / katipayetyanena drutamAgamanAbhAvaH suucitH| avasare samaye uktA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 263 .. atra niHzakaM rantumAyAhItyarthazvaraNatrayavyaGgayo'pyavasaravyAhRteAjatvaM bruvatA kavinA sphuTa khoktyA nivedita ityayamapi na dhvanermArgaH" ityaahuraanndvrdhnaacaaryaaH| tRtIyohayote ca guNIbhUtavyaGgyanirUpaNe 'vyaGgyasyArthasya yadi manAgapyuktyA prakAzanaM tadA guNIbhAva eva zobhate / tasmAdyatroktiM vinA vyaGgayo'rthastAtparyeNa pratIyate tatra tasya prAdhAnyAvanitvam' iti tadyuktivivecane'bhinavaguptapAdAcAryAH / / evaM caivaMvidheSu viSayeSu vyaJjakatvasya vyaGgyasya vA manAguktisaMsparzamAtreNa dhvanitvaM nirAkurvANAH 'kAMcitkAJcanagaurAGgI-' iti padye zabdAbhihitavyaGgye dhvanitvaM kathamiva khIkurvIran / etena 'darpaNe ca paribhogadarzinI' iti prAguktapadye lajjAdhvanitvaM yaddIkSitairabhyadhIyata tadapyapAstamiti dik / / __ asmiMzca saMzaye nAnAkoTiSu kvacideka eva samAno dharmaH / kacitpRthak / so'pi kacidanugAmI, kvacidvimbapratibimbabhAvamApannaH, kacidanirdiSTaH, kvacinnirdiSTaH / tatra 'marakatamaNimedinIdharo vA' iti prAgudAhRtapadye zyAmAbhirAmatvaM dharmiNo rAmasya koTyozca tamAlamarakatabhUdharayoreka evAnugAmI dharmaH pratIyamAnatvAdanirdiSTaH / sa eva nirdiSTo yathA 'netrAbhirAmaM rAmAyA vadanaM vIkSya tatkSaNam / saroja candrabimbaM vetyakhilAH samazerata // ' . atra netrAbhirAmatvarUpastriSveka evAnugAmI dharmoM nirdiSTaH / pRthaganugAmI nirdiSTo yathA prAgudAhRte 'AjJA sumeSoH' ityAdau / yathA vA'saMpazyatAM tAmatimAtratanvIM zobhAbhirAbhAsitasarvalokAm / saudAminI vA sitayAminI vetyevaM janAnAM hRdi saMzayo'bhUt // ' japUrvamityarthaH / pUrvodAharaNAzayenAha-vyaJjaketi / dvitIyAzayenAha-vyayeti / tatra teSAM dharmANAM madhye / zyAmeti / tadviziSTAbhirAmatvamityarthaH / saeva anugAmyeva / netreti| tayorabhirAmamityarthaH / sameti / saMzayaM kRtvntH| evamagre'pi / pRthagite /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 kaavymaalaa| atrAtimAtratanutvaM saudAminyA, zobhAbhirAbhAsitasarvalokAtvaM ca sitayAminyA saha kAntAyAH pRthaganugAmI samAno dharmaH / atraiva pUrvArdhagatavizeSaNadvayatyAge sa evAnirdiSTaH / bimbapratibimbabhAvamApanno yathA 'tIre taruNyA vadanaM sahAsaM-' ityAdau praagukte| yathA vA'sapallavA kiM nu vibhAti vallarI saphullapadmA kimiyaM nu padminI / samullasatpANipadAM smitAnanAmitIkSamANaiH samalambhi saMzayaH // ' atra pallavaphullapajhe pANyAnanayoH pratibimbakoTyoH pRthaG nirdiSTe / 'idamudadherudaraM vA nayanaM vArutezvarasya manaH / ___dazarathagRhe tadAnImevaM saMzerate sma kavayo'pi // ' atra tadAnImiti prakaraNasAhAyyavazAdazarathagRheNa dharmiNAkSiptasya tatkAlajAtasya bhagavato rAmasya jaladhyudarAMdisaMzayakoTitrayAkSiptaH sAdhAraNazcandraH pratibimbaH / imau ca bimbapratibimbAvanirdiSTAvapi pratIyamAnau sAdRzyaM prayojayataH / etena 'anugAmyeva dharmo luptaH saMbhavati, na tu bimbitaH' iti vadantaH parAstAH / iti dik / ayaM ca kvacidanAhAryaH, kvacidAhAryaH / yatra hi kavinA paraniSThaH saMzayo nibadhyate prAyazastatrAnAhAryaH / yathA 'tIre taruNyAH', 'marakatamaNimedinIdharo vA' ityAdiSu prAgudAhRteSu padyeSu / tatra bhramarAdInAM saMzayAnAM grAhyanizcayAbhAvAt / yatra ca khagata eva tatrAhAryaH / upapAditamidaM prAk / saudAminyeti / sahakAntetyatrAnveti / valarI latA / pANipadAM smiteti / pAdapratibimbAnirdezAnyUnatAtra / ata eva pANyAnanayorityagrimoktiH saMgacchate / vastutastu phullapanaM pANivatpAdayorapi pratibimba iti na doSaH / vyAkhyAnaM tUpalakSaNatvena yojyamiti bodhyam / koTyoH vallarIpadminyoH / bimbapratibimbabhAvApanasya nirdiSTasyodAharaNaM dattvA'nirdiSTasya tdaah-evmiti| candrasya tridhotpattiH, samudrAdatrinetrAtparamezvaramanasazceti bhaavH| tadAnIM rAmotpattisamaye / tadAnImiti / preti / pratipAdyaprakaraNetyarthaH / imau rAmacandrau / ayaM ca saMzayaH / paraniSTha iti / khabhinnaniSTha ityarthaH / kvacidyabhicArAdAha-prAyaza iti / anAhAryalamupapAdayati-tatreti / 'saMzayAnAnAM' iti pAThaH / bhramarAdivizeSaNametat / evena paraniSThatva
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgddaaprH| 265 yathA 'alimaMgo vA netraM vA yatra kiNcidvibhaaste| aravindaM mRgAko vA mukhaM vedaM mRgIdRzaH // ' atra vaktuH kavestattvajJatayA saMzayAvAhAyaveva / paramparito'pi cAyaM saMbhavati 'vidvadainyatamastrimUrtirathavA vairIndravaMzATavI___ dAvAgniH kimaho mahojvalayazaHzItAMzudugdhAmbudhiH / kiM vAnaGgabhujaMgadaSTavanitAjIvAturevaM nRNAM keSAmeSa narAdhipo na janayatyalpetarAH kalpanAH // ' atrApyAhAryaH / kacitparaniSTho'pi kavinA nibadhyamAna AhAryo bhavati / yathA 'gaganAdgalito gabhastimAnuta vAyaM ziziro vibhaavsuH| munirevamarundhatIpatiH sakalajJaH samazeta rAghave // ' atra munervasiSThasya sarvajJatvenopAttasya saMzaya AhArya eva / yadyapyatra 'munInAM ca matibhramaH' ityuktyA tasyAnAhArya eva saMzayo vaktuM zakyaH, tathApi koTitAvacchedakayoH ziziratvagaganagalitatvayoragnisUryarUpako. Tidvaye AhAryabodhasyaivAvazyavAcyatayA purovartinyabhedena koTidvayAbhedAMze'pi tasyaiva nyAyyatvAt / iha ca koTyodharmisAdRzyadAAyoSNatva vyavacchedaH / yatra mukharUpavastuni / idamevAgre idaMpadArthaH / pratyAsattinyAyenAha-kaveriti / paramparito'pIti / atrAropasyAropamAtralena paramparitatvam, na tu saMzayasya saMzayopAdeyatvena / dainyAdInAM tamastvAdisaMdehAviSayatvAditi bodhyam / trimUrtiH Rgya. juHsAmAtmakaH savitA / vairIndreti / vairizreSThA eva vaMzAraNyamityarthaH / jIvAturjIvanauSadham / alpetarA bahavaH / kalpanAH saMzayAH / khagata evetyavadhAraNamayuktamityAhakvacitparaniSTho'pIti / yadyapi vidvadainyetyudAhRto'pi paraniSTho bhavati tathApi keSAmiti sAmAnyena nirdezAtsvaniSTho'pi bhavatItyata udAharaNAntaramAha-gaganAditi / vibhaavsurgniH| munirvasiSThaH / samazeta saMzayaM kRtavAn / atra gaganAdipadye / co'nyasamuccAyakaH / tasya vasiSThasya / purovartini zrIrAme / vartinyamedeneti cintyam / tasyaiva 23 rasa.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 kaavymaalaa| gaganagatatvarUpavaidharmyanirAsakamavidyamAnamapi gaganagalitatvaM ziziratvaM cAropyate vakrA / evamAdayo'nye'pi prakArAH sudhIbhiH khayamunneyAH / iti rasagaGgAdhare sasaMdehaprakaraNam / atha bhrAntimAn sadRze dharmiNi tAdAtmyena dharmyantaraprakArako'nAhAryo nizcayaH sAdRzyaprayojyazcamatkArI prakRte bhrAntiH / sA ca pazupakSyAdigatA yasinvAksaMdarbhe'nUdyate sa bhrAntimAn // atra ca bhrAntimAtramalaMkAraH / prAntimAnalaMkAra iti vyavahArastvaupacArikaH / tathA cAhuH 'pramAtrantaradhI_ntirUpA yasminnanUdyate / sa prAntimAniti khyAto'laMkAre tvaupacArikaH // ' iti / lakSaNe mIlitasAmAnyatadguNavAraNAya dharmigrahaNadvayam / rUpakavittivAraNAyAnAhArya iti kavibhinnagata iti vA / saMzayavAraNAya nizcaya iti / idaM rajatamiti raGgavizeSyakabodhavAraNAya camatkArIti / kavipratibhAnirvartita ityarthaH / raGge rajatamiti buddhelaukikatayA na kavi pratibhAnivartitatvam / ___'akaruNahRdaya priyatama muJcAmi tvAmitaH paraM nAham / - ityAlapati karAmbujamAdAyAlIjanasya vikalA sA // ' ityatra nAyikAsaMdezaharasyoktau vyajyamAnasyonmAdasya vAraNAya sAdRzyaprayojya iti / na cAtronmAdasya prAdhAnyAtsakalAlaMkArasAdhAraNenopaskArakatvavizeSaNenaiva vAraNamiti vAcyam / tasyApi pAryantika AhAryabodhasyaiva / sasaMdeha iti vyavahArastvaupacArikaH / bhrAntimAnitivat // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze sasaMdehaprakaraNam // atha bhrAntimantaM lakSayati-atheti / anyatra naivamityAha-prakRta iti / AdinA manuSyagrahaNam / pratijJAvirodhAbhAvAyAha-atreti / aupacArika iti / bhrAntiniSThAlaMkAravasya tadvatyAropAt / bhrAntitadvatorabhedAropAdveti bhAvaH / sasaMdeha iti vyavahAro'pyevameveti prAguktam / prameti / kavibhinnetyarthaH / alaMkAre alaMkArANAM madhye / ArSamekavacanAntAnurodhenAha-kavIti / nanu tatrApi camatkAro'styevAta Aha-kavIti / uktau nAyakaM pratIti zeSaH / unmAdasyeti / 'vipralambha
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 267 vipralambhopaskArakatvAt / yadvA saMdezaharAtsaMdezaM zrutvato nAyakasya khamitraM pratipadyedaM vAkyaM 'akaruNahRdaya-' ityAdi tadAsminneva padye seti padavyaGgyAyAH smRterupaskArake unmAde tathApyatiprasaGgApatteH sAdRzyaprayojyatvamAvazyakam / lakSaNe cAtraikatvaM vivakSitam / anyathA vakSyamANAnekAhItRkAnekaprakArakaikavizeSyakabhrAntisamudAyAtmanyullekhe'tiprasaGgApatteH / ata evaikavacanamapi sArthakam / / udAharaNam'kanakadravakAntikAntayA militaM rAmamudIkSya kAntayA / capalAyutavAridabhramAnnanRte cAtakapotakairvane // ' atra cAtakagataharSopaskArakatayA tadgatA bhrAntiralaMkAraH / atravai yadi 'pariphullapatatrapallavairmumude cAtakapotakairvane' ityuttarArdhaM nirmIyate tadAyameva bhraantidhvniH| yaccAppayadIkSitairlakSaNamuktam'kavisaMmatasAdRzyAdviSaye pihitAtmani / AropyamANAnubhavo yatra sa bhrAntimAnmataH // ' iti / 'tatra kavisaMmatasAdRzyaprayojye viSaye AropyamANAnubhavo yatra vAksaMdarbha sa bhrAntimAn' iti bhrAntimato lakSaNaM vidhAya rUpakavyAvRttyartha pihitAtmanItyucyate / na caitadyuktam / nahi rUpavAkye AropyamANasyAnubhavo varNyate, kiM tu tasmAjjAyate / na cAtrAnubhavAntaM prAnterlakSaNamagrimaM ca bhrAntimataH / tatra bhrAntilakSaNe rUpake'tivyApteriNAya viSaye pihitAtmanIti vizeSaNamiti vAcyam / anubhavatvaghaTitasya bhrAntilakSaNasyAnubhUyamAnAbhedAtmake rUpake kathamapyapravRtteH / yadi ca rUpakapadaM rUpakabuddhiparamiti granthasAmaJjasyaM vidhIyate, tadApi viSayatAva mahApadAdijanmA anyasminnanyAvabhAsa unmAdaH' iti matenedam / nanvatra vipralambhajanyalenonmAdasya kathaM tadupaskArakalamata Aha-yadveti / ata eva nizcaya ityatraikakhavivakSaNAdeva / ucyata iti / ayaM bhAvaH-tadvizeSaNenAropyamANAnubhavasya khArasikasya kavipratibhayA kalpanaM vivakSitam / tasyaiva viSayapidhAnasAmarthyAditi / agrima ceti / yatresAyuktamityarthaH / tatreti / tadvAkyajAnubhavasya tatrApi sattvAditi bhAvaH /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| cchedakAnavagAhini 'marakatamaNimedinIdharo vA taruNatarastarureSa vA tamAla:' iti saMzaye'tiprasaGgAt , 'kamalamiti caJcarIkAzcandra iti cakorAstvanmukhamanudhAvanti' iti bhrAntisamudAyAtmanyullekhe'tivyAptezca / atra prAntyA saMkIrNa ullekha iti cet , na tAvatollekhAMzAtivyAptirna doSaH / nahi dugdhabhAgajalabhAgAnAM vyAmizratAstIti dugdhalakSaNaM jalAMzAtivyAptikaM kartuM yuktam / yaccApi bhinnakartRkottarottarabhrAntAvudAhRtam 'ziJjAnaimaJjarIti stanakalazayugaM cumbitaM caJcarIkai statrAsollAsalIlAH kisalayamanasA pANayaH kiirdssttaaH| tallopAyAlapantyaH pikaninadadhiyA tADitAH kAkalokai ritthaM colendrasiMha tvadarimRgadRzAM nApyaraNyaM zaraNyam // ' iti / . tatra vicAryate-stanakalazayuge hi na tAvanmaJjarIsAdRzyaM kavisamayasiddham , yena tanmUlA caJcarIkANAM bhrAntirupanibadhyeta / doSAntaramUlA tu sA nAlaMkAra ityanupadameva nirUpitam / api ca dharmiNi kalazarUpakAnuvAdena maJjarIbhrAntirUpamalaMkArAntaramupanibadhyamAnamudvejakameva sahRdayAnAm / nahi sAdRzyamUlaikAlaMkArAvacchinne sAdRzyamUlamalaMkArAntaraM zobhate / yathA 'mukhakamalaM tava candravatpratImaH' iti prAgeva nivedanAt / pratyuta kalazarUpakeNa maJjarIsAdRzyatiraskArAcca / 'tatrAsollAsalIlAH kisalayamanasA pANayaH kIradaSTAH' ityatra vidheyAvimarzA nanu nAmasaMzaye'tiprasaGgaH viSayasyaiveti pratipAdanAdata Aha-kamalamiti / ata eva vakSyati bhrAntyA saMkIrNa iti / ativyAptezceti / ullekhababhrAntivayoratra saMkIrNakham / bAdhakAbhAvAt / bhUtatramUrtakhayoriva / narairvaragatipradetyatrollekhakhasya, kanaka ivetyatra bhrAntivasya sAvakAzalAditi kazcit / vaniteti vadanyetA lokA iti khadudAhRtApahRtisaMkIrNollekhe upameyatAvacchedakaniSedhasAmAnAdhikaraNyenotthApyapahutilakSaNAtivyAptistavApyasti / evaM tattadalaMkArasaMkIrNe tattadasaMkaralakSaNasya sA durvAreti cintyamidamityapare / tAvadAdau / upeti / vayetetyarthaH / nanu yathAkathaMcitsAdRzyamapyastIlata Aha-api ceti / dharmiNi stanarUpe / mukhakamalamiti rUpakam / abhyupetyAhapratyuteti / evamAye doSamuklA dvitIye doSamAha-tatrAsolleti / bhramarabhayajananajAtaceSTA ityarthaH / vidheyAvimarzAditi / vidheyasyAkathanAdityarthaH / uddezyakoTipra. viSTaM sarvamiti bhAvaH / pANI uddizya viziSTasya kIrakartRkadaSTavasya vidheyale ko doSa
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgjaadhrH| 269 dvidheyAntaramAkAGgitam / kIrairdaSTA iti tu bhAvyam / jAtA ityadhyAhAre'pi vivakSitasyAvidheyatvamavivakSitasya ca vidheyatvaM prasajyeta / evaM 'tallopAyAlapantyaH pikaninadadhiyA tADitAH kAkalokaiH' ityatra na tAvapikaninadAstADanayogyAH kAkAnAm , yena taddhiyA AlapantyastaistADyeran / nApi pikaninadabhrama AlapantISu saMbhavati / saMbhavanvA na sAdRzyamUlaH / pikanikaradhiyeti tu bhAvyam / atha tadAlApeSu pikaninadabuddherapi tAsu pikabuddhayutpAdanadvArA saMbhavatyeva tADanopayoga iti prayojyasvArthakatRtIyayA pikaninadadhIprayojyakAkakartRkatADanakarmatvamAlapantInAM supratipAdameveti cet , naivam / tathApratIterasiddheH / 'corabuddhyA hataH sAdhuH' ityAdau corabuddhihananayoH sAmAnAdhikaraNyena hetuhetumadbhAvagamakatvavyutpatteH / evaM 'dantibuddhyA hataH zUrairvarAho vanagocaraH' ityatrApi vizeSyatayA varAhavRtterdantibuddhevarAhavRttihananahetubhAvAvagamaH / tvaduktarItyA dantabuddhyetikRte bodhakadarthanaiva / kiM ca pikAnAM hi kUjitAdizabdaireva zabdo varNyate, na tu ninadAdizabdaiH siMhadundubhyAdizabdaprayogayogyaiH / tathA prathamadvitIyacaraNasthayoH stanapANyoryathAkathaMciyavahitamapi jAtAnvayamapi tvadarimRgadRzAmiti SaSThyantamanvetuM zaknuyAt, na tu tRtIyacaraNasthe Alapantya ityasminvizeSaNe vizeSyabhAveneti tAsAM tATasthyameva syAt / vibhaktiparigatAvapi prakramabhaGgAsaMSThulatvAbhyAM sthitameveti padyamavyutpannanirmitameva / dIkSitaistu prAntyalaMkArAMzamAtramAdAyodAhRtamiti dik / yattvalaMkArasarvakhakRtA lakSitam , 'sAdRzyAvastvantarapratItirbhrAntimAn' iti, tanna / prAgukte saMzayAlaMkAre vakSyamANAyAmutprekSAyAM cAtiprasaGgAt / iti cintyamidam / viveti / daSTavasyetyarthaH / tRtIye tamAha-evamiti / tallopAya kIradUrIkaraNAya / tAvadAdau / doSamUlaH saMbhavatItyAha-saMbhavanveti / zabdaprayogeti / zabde prayogetyarthaH / AsattyAkAGkSayoH khArasikayorabhAvAdAha-yathAkathaM. ciditi|jaataanvyeti / nApyaraNyaM zaraNyamiti saMnihiteneti bhaavH| na tviti / vibhinnavibhakivAtsvasminkhamedAbhAvAcceti bhAvaH / nanu vibhaktivipariNAmenAmedAnvayaH sulabho'ta Aha-vibhaktIti / prakrameti / nanvevaM dIkSitaiH kathamudAhRtamata
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 kaavymaalaa| pratItipadasya nizcayaparatve ruupkvittaavtiprsnggaat| viSayatAvacchedakAnavagAhitvena nizcayo vizeSaNIya iti cet , vizeSyatAm / tathApyatizayoktivitAvatiprasaktiravAritaiva / anAhAryatvena nizcayavizeSaNatve punarasmadukta eva paryavasitiH / matubarthA saMgatizca / tatra 'kanakadravakAntikAntayA' ityatra siitaatdditorbimbprtibimbbhaavH| yutatvamilitatvayozca zuddhasAmAnyarUpatA / 'rAmaM snigdhatarazyAmaM vilokya vanamaNDale / dhArAdharadhiyA dhIraM nRtyanti sma zikhAvalAH // ' atra snigdhatvazyAmatvayoranugAmitvam / / iti rasagaGgAdhare bhrAntimatprakaraNam / athollekhaH ekasya vastuno nimittavazAyadanekairgrahItamiranekaprakArakaM grahaNaM tdullekhH||. 'adharaM bimbamAjJAya mukhamabjaM ca tanvi te / kIrAzca caJcarIkAzca vindanti paramAM mudam // atra kIracaJcarIkAbhyAmadharavadanayorbimbatvena padmatvena ca grahaNe bhrAntirUpe'tiprasaGgavAraNAyaikasya vastuna iti / 'dharmasyAtmA bhAgadheyaM kSamAyAH' ityAdi mAlArUpake prasaGgavAraNAyAnekairgrahItRmirityavivakSitabahutvakaM grahaNavizeSaNam / 'nRtyattvadvAjirAjiprakharakhurapuTaproddhataiyUMlijAlai rAlokAlokabhUmIdharamatulanirAlokabhAvaM prayAte / Aha-dIkSitairiti / nizcayaparatva iti / tathA ca saMzayasaMbhAvanArUpayostayornAtiprasaGga iti bhAvaH / vittau tajjJAne / anAhAryatveneti / nanvevamapi kathamatizayoktAvativyAptivAraNAya / tasyAmanAhAryAbhedajJAnasyaiva sarvasaMmatavAtprAgutatvAceti cet , cintyametat / matubiti / bhrAntimAniti matubityarthaH / atra dharmabhedamAhatatreti / uktodAharaNAnAM madhya ityarthaH / dhArAdharo meghaH / zikhAvalA mayUrAH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze bhrAntimatprakaraNam // ullekhaM lakSayati-athollekha iti / grahaNaM jJAnam / kIrAH zukAH / caJcarIkA bhramarAH / nanvevaM bahuvacanAtriprabhRtyeva syAt , dvagerna syAdata Aha-avi. vakSiteti / nRtyaditi / rAjAnaM prati kaveruktiH / atuleti / AlokAlokam / /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 rsgnggaadhrH| vizrAnti kAmayante rajaniriti dhiyA bhUtale sarvalokAH ____ kokAH krandanti zokAnalavikalatayA kiM ca nandantyulUkAH // atra dhUlijAlarUpasyaikasya vstuno'nekailokkokoluukairmhiitRbhirekenaiv rajanItvarUpeNa prakAreNa grahaNamiti tatrAtiprasaGgavAraNAyAnekaprakArakamiti / grahaNamiti grahaNasamudAyo vivkssitH| ekatvaM jAtau / anekagrahItRkasyaikasya grahaNasyAprasiddheH / tena dvayorbahUnAM vA grahaNaM nimittavazAditi tu vastukathanamAtram / udAharaNam'narairvaragatipradetyatha suraiH svakIyApage tyudAratarasiddhidetyakhilasiddhasaMdhairapi / harestanuriti zritA munibhirastasaGgairiyaM tanotu mama zaM tanoH sapadi zantanoraGganA / ' atra ca lipsArucibhyAM nimittAbhyAmastyanekagrahItRkavaragatipradAtvAdyanekaprakArakagrahaNasamudAyo gaGgAviSayakaratibhAvopaskArakaH / zuddha evAtrAyamullekhAlaMkAraH / rUpakAdyamizraNAt / lokAlokasya kiMcidaMze prakAzaH kiMcidaMze'prakAzaH / dhUlyAkrAntale tu sarvAMzenAprakAzalaM gata ityarthaH / nanvevaM bahuvacanaucityena kathamekatvamata Aha-ekatvamiti / aneketi / ekasya vastuno'nekaprakArasyetyAdiH / bahuvacanamavivakSitamityuktavAdAhadvayoriti / nanvevamapi nimittavazAdityadhikamata Aha-nimitteti / na ca 'kIrtI visphUrtimatyAM te mRNAlakSIrazaGkinaH / dvaye'pi nAgAstanvanti jihvAntollolanaM muhuH // ' iti bhrAntimadudAharaNe ekasyA eva kIrteranekena kuJjarabhujaMgarUpeNa grahItrA mRNAlakSIrarUpatvAnekaprakAreNollekhanamastIti tatrAtivyAptinirAsAya nimittamedAdityarthakaM nimittavazAdityAvazyakam / tatra kIrtigataM dhAvalyamekamevollekhadvaye'pi nimittamiti vAcyam / svasvapriyAhAralipsArUpanimittamedasyApi tatra sattvena saMgrAhyavAditi bhAvaH / vreti| brahmasukhAptItyarthaH / svakIyeti / mandAkinItyarthaH / udAreti / utkRSTataretyarthaH / zantano rAjJaH strI gaGgA mama tanoH zaM kalyANaM sapadi tatkAlaM tanoliyarthaH / lipsA lAbhecchA / tasyAlaMkAravAyAha-gaGgeti / kaviniSThetyAdiH / atreti / padya ityarthaH / ukta iti zeSaH / sundarIti AlIti ca saMbodhane / nAyikA prati sakhyA nAyakasya
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| saMkINoM'pi dRzyate / yathA 'Alokya sundari mukhaM tava mandahAsaM nandantyamandamaravindadhiyA milindAH / kiM cAli pUrNamRgalAJchanasaMbhrameNa __caJcUpuTaM caTulayanti ciraM cakorAH // ' atraikaikagrahaNarUpayA bhrAntyA samudAyakAtmaka ullekhaH saMkIrNaH / 'vaniteti vadantyetAM lokAH sarve vadantu te / . yUnAM pariNatA seyaM tapasyeti mataM mama // ' * atra viSayatAvacchedakasya parasaMmatatvena niSedhyatayopanyAsAdapaddutyA sNkiirnnH| appayadIkSitAstu-"evamapi yadi'kAntyA candraM viduH kecitsaurabheNAmbujaM pare / vakraM tava vayaM brUmastapasaikyaM gataM dvayam // ' ityapahnavodAharaNavizeSe'tivyAptiH zaGkayA / tadAnImanekadhollekhanaM niSedhAspRSTatvena vizeSaNIyam / tatrAdyollekhanadvayaM paramatatvopanyAsasAma *dgamyamAnaniSedhamiti nAtivyAptiH" ityAhuH / tanna / 'dvividhazcAyamullekhaH zuddho'laMkArAntarasaMkIrNazca' ityuktvA "zrIkaNThajanapadavarNane, 'yastapovanamiti munibhiragRhyata' ityAdau zuddhaH, 'yamanagaramiti zatrubhiH, vajrapaJjaramiti zaraNAgataiH' ityAdau prAntirUpakAdisaMkIrNaH" iti khayamevoktatvAt / ihApyapadbhutyA saMkIrNa ullekha ityasya suvacatvAt / yadi caivaMvidhApaDutivAraNAya niSedhAspRSTatvaM vizeSaNamucyate tadA voktiH / ciraM cakorA iti / svaskhapriyAhAralipsA ca nimittam / etAM nAyikA nAyakoktiriyam / avacchedakasya vanitAtvasya / niSedhyeti / ArthiketyAdiH / evamapi uktavizeSaNadAne'pi / gamyeti / bahuvrIhiH / zrIkaNTheti / zuddhasyaikamudAharaNaM sopapAdanamukvAnyadAha harSacarite ityAdau yastapovanamityAdigadye / agRhyatetyasya sarvatra saMbandhaH / yacchabdArthaH zrIkaNThajanapadaH / zuddha iti / tatra tapovanAdibhUniSThatvAditi bhAvaH / yamanagaravAdInAM tAdUpyAnubhavagocaratayAnvaye AhabhrAntIti / yadi teSAmuparajakatAmAtreNAnvayastadAha-rUpaketi / evaMvidheti /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 'kapAle mArjAraH paya iti karAMlleDhi zazina starucchidraprotAnbisamiti karI saMkalayati / ratAnte talpasthAnharati vanitApyaMzukamiti .. prabhAmattazcandro jagadidamaho vibhramayati // ' iti tvadudAhRtabhrAntAvatiprasaGgaH kathaM nAma vAryeta / mArjArAdyanekanahItRkAnekadhollekhanasya tatrApi sattvAt / khakhapriyAhAralipsArUpanimittanedAcca / tasmAtsaMkIrNanivAraNAya yatno'narthaka eva / saMzayasaMkIrNo yathA'bhAnuramiyamo vAyaM baliH karNo'thavA shiviH| . pratyarthinazvArthinazca vikalpanta iti tvayi // ' atra dvayorgrahaNayoH pratyekaM saMzayatvam / samudAyasya tUllekhatA / ayaM ca kharUpamAtrollekhe kharUpollekhaH prAgeva nirUpitaH / phalAnAmullekhe phalollekho yathA'arthino dAtumeveti trAtumeveti kaatraaH| jAto'yaM hantumeveti vIrAMstvAM deva jAnate // ' hetUnAmullekhe hetUllekhaH / yathA'haricaraNanakharasaGgAdeke haramUrdhasaMsthiteranye / tvAM prAhuH puNyatamAmapare surataTini vastumAhAtmyAt // ' vilakSaNetyarthaH / tvadudeti / tvayA prathamaM mukhyatvenodAhRtetyarthaH / tAdRzabhrAntivizeSasyApi vAraNAvazyakalAt / anyathA saMkIrNa tatkathamAdAvudAhRtam / tadviviktaviSayasyaivAdAvudAhartumaucityAt / anyathAlaMkArabhedo na syAditi bhAvaH / anekadheti / payastvAdItyarthaH / upasaMharati-tasmAditi / zibistannAmako raajaa| atra dvayoriti / prathamapAdadvitIyapAdapratipAdyayorityarthaH / uktavadbhedamAha-ayaM ceti / ullekhazcetyarthaH / ullekhe satIti zeSaH / evamagre'pi / Arthina iti / rAjAnaM prati kavyuktiH / hriiti| gaGgAstutiH / nakhareti / nakhetyarthaH / vastumAhAtmyAditi / svakharUpasyaiva mAhAtmyAdityarthaH / pUrvodAharaNe ekasyaiva rAjJo dAtRvatrAtRvahantRvaprakAreNollekhaH / atra khekasya puNyatamAlasya haripadasaGgAdihetukavenollekhaH / prakArasya phalalahetukhAbhyAM
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 kaavymaalaa| atha prakArAntareNApyullekho dRzyate-yatrAsatyapi grahItranekatve viSayAzrayasamAnAdhikaraNAdInAM saMbandhinAmanyatamAnekatvaprayuktamekasya vastuno'nekaprakAratvam / ayamapi dvividhaH, zuddho'laMkArAntarasaMkIrNazca / zuddho yathA'dInavAte dayA- nikhilaripukule nirdayA kiM ca mRdvI kAvyAlApeSu tarkaprativacanavidhau karkazatvaM dadhAnA / lubdhA dharmeSvalubdhA vasuni paravipadarzane kAMdizIkA __ rAjannAjanmaramyA sphurati bahuvidhA tAvakI cittavRttiH // atra dInavAtAdInAM viSayANAmanekatvAccittavRtteranekavidhatvam / rAjaviSayakaratibhAvopaskArako'yamullekhaH / yadyapi cittavRttivyaktInAmatraikyaM nAsti, tathApi tadIyacittavRttitvena sAmAnyena tAsAmekatvaM vivakSitam / yathA vA'kAtarAH paraduHkheSu nijaduHkhepvakAtarAH / artheSvalobhA yazasi salobhAH santi sAdhavaH // ' atrApi sAdhavaH santItyanena mRtA api na mRtAste, itare punaramRtA api mRtA evetyarthAbhivyaktidvArA vyajyamAne sAdhUtkarSavizeSe upaskArako'yam / 'phalollekhakhAdivyavahAra iti bodhyam / saMbandhinAmiti / viSayarUpAzrayarUpaikAdhikara. NavRttikhena pratIyamAnarUpAzca ye saMbandhinaH / viSayAzrayasahacArAdirUpA ye saMbandhina iti yAvat / teSAM madhye yasya kasyacidyadanekalaM tatprasaktamityarthaH / vAte samUhe / mRdvIti / kAvyoktiSu komaletyarthaH / kAvyAlApektimAtreSu mRdvIkA draakssaaruupaa| madhureti yAvaditi kazcit / tarketi / tarkasya pratItyarthaH / vasuni dravye / pareti / parasya parA vetyarthaH / kAMdizIti / kasyAM dizi gantavyamiti dhIviziSTetyarthaH / rAjAtuM prati kavyuktiH / asyAlaMkAravAyAha-rAjeti / kaviniSThetyAdiH / nAstIti / tathA caikasya vastuna ityaMzAbhAvAnnedaM lakSyamiti bhAvaH / tathA lakSaNe vivakSAyA abhAvAdAha-yathA veti| atra paraduHkhAdInAM viSayANAmanekavAtsAdhUnAmanekavidhavaM spaSTamupekSyAlaMkArAntaralamupapAdayati-atrApi sAdhava iti / evaM viSayAnekalaprayuktamudAhRtyAzrayAnekalaprayukta
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ gantAnAm / rasagaGgAdharaH / yathA vA ' tuSArAstApasatrAte tAmaseSu ca tApinaH / dRgantAstADakAzatrorbhUyAsurmama bhUtaye // pUrvapadyayorviSayAnekatvaprayuktam, iha tvAzrayAnekatvaprayuktamanekavidhatvaM 'vidvatsu vimalajJAnA viraktA yatiSu sthitAH / strIyeSu tu garoddvArA nAnAkArAH kSitau khalAH // ' saMkIrNo yathA 275 atra vidvadAdisahacara bhedaprayuktaM khalAnAmanekavidhatvam / evamanyeSAM saMbandhinAM bhede'pyUhyam / 'gagane candrikAyante himAyante himAcale / pRthivyAM sAgarAyante bhUpAla tava kIrtayaH // ' atropamayA ApAtataH pratIyamAnayA paryavasitayA cotprekSayA / ' upari karavAladhArAkArAH krUrA bhujaMgamapuMgavAt / antaH sAkSAdrAkSAdIkSAguravo jayanti kespi janAH // ' atropamAvyatirekAbhyAM tayoH samuccayenotprekSayA ca saMkIrNaH / 'yamaH pratimahIbhRtAM hutavaho'si tannIvRtAM satAM khalu yudhiSThiro dhanapatirdhanAkAGkSiNAm / mudAharati - yathA veti / tADakAzatroH zrIrAmasya / samAnAdhikaraNAnekalaM pratyudAharati - vidvaditi / yathA vetyAdi / yatiSu bhikSuSu / garodvArA viSodvArA: / AdipadArthamAha - evamiti / upamAnAtkyako vidhAnAdAha - atropameti / tatrAtAtparyAdAha - paryaveti / utprekSayeti / saMkIrNa iti zeSaH / bhujaMgameti / sarpazreSThAdityarthaH / saptamIsamAsaH karmadhArayo vA / drAkSeti / drAkSAyA yA mAdhuryadIkSA tasyA gurava ityarthaH / karavAletyatropamA / krUrA ityatra vyatirekaH / tayorupamAvyatirekayoH / mukha ityatrAha - utprekSayA ceti / dvayorullekhayoH saMkaramAdipadagrAhya saMbandhibhede prayuktatvaM ca darzayitumudAharati-yama iti / tannIvRtAM pratipakSarAjajanapadAnAm / kulizaM vajram | -rAjAnaM prati kavyuktiH / yamatvAdinA bhrAntirapIti zaraNecchUnAM bhrAntivarNane rAjotka - 1. AryApUrvArdhe 'neha bhavati viSame jaH' iti niyamAdatra ca viSame saptamasthAne jagaNasya sattvAcchandobhaGgadUSitametadAryA pUrvArdhamiti jJeyam.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 kaavymaalaa| . gRhaM zaraNamicchatAM kulizakoTibhirnirmitaM tvameka iha bhUtale bahuvidho vidhAtrA kRtaH // ' . atra kavinA yamatvAdinA rUpeNa rAjJo rUpavataH karaNAdrUpakeNa vipakSabhUpAlAdInAmetasminnAyAte yamatvAdinA bhrAntirapi saMbhavatIti bhrAntimatA, vipakSabhUpAlAdibhiranekairgrahItRbhirthamatvAdibhiranekaidhabhairullekhanAtprAgutollekhaprakAreNa ca saha saMkIrNoyaM saMbandhiSaSThyantabhedaprayuktavardhyAnekavidhatvaka ullekhaH / ___ atredaM bodhyam-prathamanirUpitollekhaprakAre 'yaM mahAviSNuriti vaiSNavAH, ziva iti zaivAH, yajJapuruSa iti yAjJikAH, svabhAva iti lokAyatikAH, brahmetyaupaniSadA vadanti so'yamAdipuruSo hariH' ityAdau tattadrahItRkatattatprakArakajJAnasamudAyasya camatkArajanakatayAnubhavasiddhatvenAlaMkAratvam / dvitIye tu prakAre 'yaH ziSTeSu sadayo duSTeSu karAlaH' ityAdau tattadviSayabhedabhinnasya prakArasamudAyamAtrasya tathAtvam / na tu vidyamAnasyApi jJAnAMzasya camatkAritvenAnanubhavAt / camatkAranibandhano hyalaMkArabhAva upamAdInAm / ata evAsmAbhiH 'viSayAdyanyatamAnekatvaprayuktamekasya vastuno'nekaprakAratvam' iti dvitIya ullekho lkssitH| evaM ca 'lakSaNadvayAnyataratvamullekhasAmAnyalakSaNatAvacchedakam' ityAhuH / pare tu 'prakAradvaye'pi varNyavRttitvena bhAsamAnaprakArasamudAya evollekhaH' ityapi vadanti / virodhIti cintyamidam / prAguktollekheti / idamapi cinyam / jJAnasyAnibandhane ca jJAnaparyantasya pUrvollekhasya kathamapyatrAsattvAt / niyatavyaJjakasAmagryabhAvenArthasyApi tasyAsattvAcceti dik / ito'pi bhrAntirapi saMbhavatIti cintyamiti bodhyam / viSayAzrayasahacarANAM saMbandhinAmatra sattvAdAha-saMbandhiSaSThayanteti / SaSThyantArthasaMvandhItyarthaH / kvacittathaiva pAThaH / yaM prakRtaM rAjAnam / evamagre'pi / janakatayeti / idaM jJAnaM camatkArItyanubhavAkAraH / 'bhinna prakAra' iti pAThaH / bhinnavaM prakAravizeSaNamAtravyavacchedyamAha-na tviti / anyataravasya gurutvAdu yatvAcAha-pare tviti /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 277 athollekhasya dhvaniHyathA. 'analpatApAH kRtakoTipApA gadaikazIrNA bhavaduHkhajIrNAH / vilokya gaGgAM vicalattaraGgAmamI samastAH sukhino bhavanti // ' atra pUrvA|dIritAnAM caturNAM vilokanakartRNAM sukhitvoktyA krameNa tApapAparogabhavanAzakatvaprakArakANi grahaNAnyAkSipyante / ayaM ca zuddhasyollekhasya dhvaniH / saMkIrNasya yathA- . __'sayamAnAnanAM tatra tAM vilokya vilAsinIm / cakorAzcaJcarIkAzca mudaM paratarAM yayuH // ' atra dhvanyamAnayA ekaikagrahaNarUpayA prAntyA tadubhayasamudAyAtmA ullekhaH saMkIrNaH / na cAtra prAntereva camatkAra iti zakyApahava ulekhaH / anekakartRkAnekadhAgrahaNasyAlaMkArAntaraviviktaviSayasya camatkRterihApi sattvAt / dvitIyasyollekhasya dhvaniryathA'bhAsayati vyomagatA jagadakhilaM kumudinIvikAsayati / kIrtistava dharaNigatA sagarasutAyAsamaphalatAM nayate // ' atrAdhikaraNabhedaprayuktamekasyAmeva kIrtI candrikAtvasAgaratvarUpAnekavidhatvaM rUpakasaMkIrNa dhvanyate / iti rasagaGgAdhara ullekhaprakaraNam / analpeti / bahutApA ityarthaH / gadaiketi / rogapradhAnetyarthaH / samAsaH prAgvat / vicaladiti / 'vivalat' iti pAThAntaram / arthastu tulyaH / smayeti / sakhyucirnAyakoktirvA / ekaiketi / candralena padmalena ca prahaNetyarthaH / zakyeti / naivAtrolekho'stItyarthaH / viSayasya camaditi / janyale SaSThyarthazcamatkRtAvanveti / vyometi gatikarma / kumudinIzvetyarthaH / sagareti / sagarasutaprayAsamityarthaH / sAgarakAryasya kIyaiva saMpAditatvAditi bhAvaH / rUpaketi / candrasAgararUpaketyarthaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAza ullekhaprakaraNam // 24 rasa.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 kaavymaalaa| athApakutiH upameyatAvacchedakaniSedhakasAmAnAdhikaraNyenAropyamANamupamAnatAdAtmyamapahRtiH // rUpakavAraNAya tRtIyAntam / asyAM copameyatAvacchedakasya niSedhAdupameyatAvacchedakopamAnatAvacchedakayorvirodho gamyate / rUpake tu tayoH sAmAnAdhikaraNyapratyayAtsa nivartate / udAharaNam'smitaM naitatkiM tu prakRtiramaNIyaM vikasitaM mukhaM brUte mUDhaH kumudamidamudyatparimalam / stanadvandvaM mithyA kanakanibhametatphalayugaM latA ramyA seyaM bhramarakulanamyA na ramaNI // ' iyaM cAnugrAhyAnugrAhakabhAvApannAvayavakasaMghAtAtmakatayA sAvayavA / . niravayaveyaM yathA 'zyAmaM sitaM ca sudRzo na dRzoH kharUpaM kiM tu sphuTaM garalametadathAmRtaM ca / no cetkathaM nipatanAdanayostadaiva mohaM mudaM ca nitarAM dadhate yuvAnaH // ' __ atra pratijJAtArthavaiparItye bAdhakopanyAsAddhetvapaDutiH / asyAM ca natrAdibhiH sAkSAtparamatasiddhatvAdyupanyAsaizca kiMciTyavadhAnena viSayasya niSedhe bodhyamAne prAyazo vAkyasya bhedaH / miSacchalacchadmakapaTavyAjavapurAtmAdizabdaistu tasmiMstasyaikyam / kvacidapahnavapUrvakatvaM kacicAropapU apahnutiM lakSayati-atheti / chedaketi / tasya nibandhetyarthaH / rUpakavAraNAyeti bhrAntyAderapyupalakSaNam / tadupapAdayati-asyAM ceti / sa virodhaH / bhramarakulanamyetyetadaMze'tizayoktiriti prakramabhaGgo'tra kAvya iti bodhyam / atra spaSTavAlakSaNasamanvayamupekSya medamAha-iyaM ceti / udAhRtA cetyrthH| vayavaketi / bahuvrIhiNA saM. ghAtavizeSaNe / zyAmamiti / aMzabhedeneti bhAvaH / kamyuktiriyam / vipakSe bAdhakamAha-no cediti / anayodRzoH / tadaiva patanakAla eva / 'sadaiva' iti pAThAntaram / atra niravayavavasya sattvAtprAgvadAha-atreti / kiMciditi / bhrAntyAdItyarthaH /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 279 rvakatvaM kvacidviSayitAdrUpyaviSayaniSedhayorekasya zAbdatvamekasyArthatvaM kacidubhayoH zAbdatvamathobhayorArthatvaM vidheyatvamanuvAdyatvaM ceti / evamaneke prakArAH saMbhavanti / paraM tu na te vaicitryavizeSamAvahantItyagaNanIyAH / evamapi diGmAtramupadaryate-tatra prAguktAyAM sAvayavApahRtau prathamAvayave'pahavapUrvakatvamubhayoH zAbdatvaM vidheyatvaM vAkyabhedazca / dvitIyAvayave tu vaktRgatamUDhatoktyA tadgatabhrAntipratipattivyavahitA niSedhapratipattiriti niSedha ArthaH / tAdUpyaM zAbdam / vidheyatvavAkyabhedApahnavapUrvakatvAni pUrvavat / caturthAvayave punarAropapUrvako'pahnavaH / ubhayoH zAbdatvavidheyatve vAkyabhedazca prathamavadeva / 'vadane vinivezitA bhujaMgI pizunAnAM rasanAmiSeNa dhaatraa| . anayA kathamanyathAvalIDhA na hi jIvanti janA manAgamantrAH // ' atraikavAkyatvaM niSedhatAdrUpyayorArthatvaM vidheyatvaM ca / nivezanasya vidheyatvAt / evamanyadapyUhyam / atra ca lakSaNe AropyamANamityasyAhAryanizcayaviSayIkriyamANamityarthaH / tena 'saGgrAmAGgaNasaMmukhAhatakiyadvizvaMbharAdhIzvara- vyAdIrNIkRtamadhyabhAgavivaronmIlannabhonIlimA / tasmin taniSedhe / tasya vAkyasya / niSedhayoriti / madhya iti zeSaH / atheti / kacidityarthaH / anuvAdyatvaM ceti / ubhayorapyanuvAdyavaM vidheyatvaM cetyarthaH / kvacidityasyAnuSaGgaH / asateva(?)nirAsAyAha-evamapIti / camatkArivAbhAve'pItyarthaH / daryata iti / uktaprakArajAtamiti zeSaH / tatra teSAM madhye / prathameti / smitamiti pAdapratipAdya ityarthaH / apahnaveti / niSedhasya prAgullekhAditi bhaavH| ubhayostadrUpAniSedhayoH / asya trissvnvyH| etatpadArthasyoddezyakhAdAha-vidheyeti / dvitIyeti / mukhamiti pAdapratipAdya ityrthH| turuktvailkssnnye| tadevAha-vaktRgateti / stanadvandvamiti pAdapratipAdyatRtIyAvayavasya dvitIyena tulyalAttamupekSyAha-caturtheti / lateti pAdapratipAdya ityarthaH / punaHzabdo vailakSaNye / vAkyaikyasyodAharaNaM saprakArabhedamAha-vadana iti / anayA rasanayA / amantrA jiivnopaayshuunyaaH| 'ArthavamanuvAdyatvaM ca' ityeka yuktaH pAThaH / 'vidheyatvaM ca' ityapapAThaH / ata evAha-nivezaneti / AhAryavanive. zaphalamAha-teneti / tai zitamadhyabhAgena yadvivaraM tasmAdunmIlanprakAzamAna AkAza
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 kAvyamAlA / aGgAraprakharaiH karaiH kavalayansadyo jaganmaNDalaM mArtaNDo'yamudeti kena pazunA loke zazAGkIkRtaH // ' atra virahijanavAkye nAyaM zazAGkaH, api tu sacchidro mArtaNDa iti tu cchAyAmAtramapahnuteH / na tvapahnutyalaMkAraH / tajjJAnasya doSavizeSajanyatvenAnAhAryatvAt / kiM tu bhrAntyalaMkAra eva / 'alirmRgo vA netraM vA yanna kiMcidvibhAsate / aravindaM mRgAGko vA mukhaM vedaM mRgIdRzaH // ' ityatra mukhamaravindaM veti kaviniSThAhAryasaMzaye mukhaniSedhasAmAnAdhi - karaNyena viSayIbhavato'ravindatAdAtmyasya nizcayaviSayatvAbhAvAnna saMgrahaH / na cAtra viSayaniSedhasyApadArthatvaM zakyam / vAzabdArthatvAt / yattu kuvalayAnandAkhye saMdarbhe appayadIkSitairapahutipramedakathanaprastAve paryastApahnutyAkhyaM bhedaM nirUpayadbhirabhihitam / 'anyatra tasyAropArthaH paryastApahnutistu saH / nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi sudhAMzuH preyasImukham // ' iti / atra cintyate - nAyamapahnuterbhedo vaktuM yuktaH / apahnutisAmAnyalakSaNAnAkrAntatvAt / tathA hi- 'prakRtaM yanniSidhyAnyatsAdhyate sA tvapahutiH, upameyamasatyaM kRtvA upamAnaM satyatayA yatsthApyate sApahnutiH " iti kAvyaprakAzottalakSaNabahirbhAvastAvatsphuTa eva / evaM ' viSayApahnave vastvantarapratItAvapahutiH' ityalaMkArasarvakhoktaM lakSaNamapi nAtra pravartate / 'prakRtasya niSedhena yadanyatva prakalpanam / sAmyAdapahnutirvAkya bhedAbhedavatI dvidhA // ' 1 nailyaguNo yasyetyarthaH / aGgAratIkSNakiraNairityarthaH / chAyAmAtraM sAdRzyamAtram / nizcayalanivezaphalamAha -- aliriti / vyAkhyAtamidam / apadArthatvaM kathamapi pAdapratipAdyatvam / vAzabdeti / vikalpadvArA vAzabdavyaGgyatvAdityarthaH / evaM cArthiko niSedha iti bhAvaH / sa kArikAkAraH svIyavyAkhyAnamAha - upameyamasatyamiti / atra hyupame - yapade padArthopalakSaNamAvazyakamityetadvirodhazcintya ityagre sphuTaM nirUpayiSyate / pratItAviti / tatraiva pratyAsatteriti bhAvaH / evaM pUrvatrApi bodhyam / sAmyAtsAdRzyamUlakam /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgaadhrH| iti citramImAMsAgataM tannirmitamapi lakSaNamiha tathaiva / tasmAt 'nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi sudhAMzuH preyasImukham' ityatra dRDhAropaM rUpakameva bhavitumarhati, nApaDhutiH / upameyatopamAnatAvacchedakayoH sAmAnAdhikaraNyasya niSpratyUhaM bhAnAt / taduktaM vimarzinyAm-"na viSaM viSamityAhubrahmakhaM viSamucyate' / atra viSasya niSedhapUrva brahmakhaviSaye AropyamANatvAdRDhAropaM rUpakameva, nApadbhutiH" iti / yadi ca prAcInamatamupekSyAlaMkAraratnAkareNeva mayApyayaM prakAro'pahnutimadhye gaNita ityucyate, tadA AhAryatApyanizcayasya samAnatvAdrUpakabheda evApar3hatirityapyucyatAm / nirasyatAM ca prAcInamukhadAkSiNyam / evamapi citramImAMsAgatatvanirmitApahRtilakSaNasyAtrAvyAptiH sthitaiva / api ca yadi 'nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi sudhAMzuH preyasImukham' ityatra paryassApadbhutirityucyate, tadA tasyAmeva tvatkRtacitramImAMsAgatasya 'bimbAviziSTe nirdiSTe viSaye ydynidbhute| uparaJjakatAmeti viSayI rUpakaM tadA // ' iti rUpakalakSaNasyAtivyAptirvajralepAyitA syAt / viSayiNo nihave'pi viSayasyAniDhutatvAt / athApi citramImAMsAyAM prAcInamatAnusAreNa rUpakalaMkSaNam , kuvalayAnande ca ratnAkarAdyanusAreNApahnutitvoktiriti yathAkathaMcitsAmaJjasyaM vidheyamiti dik / tathaiva na pravartate / upasaMharati-tasmAditi / dRDhAropamAropadArvyasaMpAdakam / na viSamiti / atredaM cintyam-nedaM mukhaM candra iti prasiddhApahRtyudAharaNe'pi mukhaniSedhakasya candrAropadAryasaMpAdakatvasya vaktuM zakyavenAnubhavasiddhalena 'cApahRtimAtrasyocchedApatteH / yadi tu niSedhapUrvakArope camatkAravizeSasyAnubhavasiddhavAdalaMkArAntaralaM tarhi prakRte'pi tulyamiti / prAcIneti / prakAzakArAdItyarthaH / evamapre'pi / iti dRSTAntollekhena tadanurodhenAyaM gaNita iti sUcitam / apahRtitattvAvacchinnam / nanu niSedhapUrvakArope camatkAravizeSasyAnubhavasiddhalena kathamapalApaH, ato doSAntaramAhaevamapIti / uktarItyA tathAGgIkAre'pi / doSAntaramAha-api ceti / tasmAmeva paryastApahRtAveva / ratnAkarAdIti / AdinA daNDigrahaNam / itthaM hi kAvyAdarza ( 21304 ) tenokam-'apahnutirapahutya kiMcidanyArthasUcanam' iti / yathAkathaMci. sAmajasyamiti / etadanantaramatra kiMcitpatitam / tatsarvapustake durlabhameva /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 kAvyamAlA | 'analpajAmbUnadadAnavarSaM tathaiva harSa janayaJjaneSu / dAridryadharmakSapaNakSamo'yaM dhArAdharo naiva gharAdhinAthaH " A sAvayavAropeyamapahnutiH / AropamAtropAyatve paramparitApyeSA saMbhavati / yathA'manuSya iti mUDhena khalaH kena nigadyate / ayaM tu sajjanAmbhojavana mattamataGgajaH // ' asyAzca dhvaniryathA-- rtaNDa iti vizeSajanya 'dayite radanatviSAM miSAdayi te'mI vilasanti kesarAH / api cAlaka veSadhAriNo makarandaspRhayAlavo'layaH // ' atra 'naitA radanatviSaH, kiM tu kiMjalkaparamparAH / na caite'lakAH, api tvalayaH' iti pUrvottarArdhAbhyAM dve apahnutI tAvatprAkaTyenaiva nivedite / tAbhyAM ca 'na tvaM nArI, kiM tu kamalinI' iti tRtIyApahnutirvyaJjanavyApAreNa prAdhAnyena nivedyate / tatsaMbandhivastu niSedhAropayostanniSedhAropanivedakatvasya nyAyyatvAttulyayogitAnuguNatayA sthitA / yattvappayadIkSitairapaDutidhvanAvuktam 'tvadAlekhye kautUhalataralatanvI viracite vidhAyaikA cakraM racayati suparNIsutamapi / api khidyatpANistvaritamapamRjyaitadaparA kare pauSpaM cApaM makaramupariSTAcca likhati // anantaraM 'vidheyamiti dik' iti granthaH / avayavarUpaka saMkIrNa mudAharati - analpeti / dAnavarSayoM rUpakam / dAridryarUpasyoSmaNo nAzane samartha ityarthaH / sAvayavAropeti / avayavAropasahitetyarthaH / tadrUpakasahiteti yAvat / Aropeti / AropasyetyAdiH / dayita iti / vyAkhyAtamidaM prAk / tAvat Adau / aprAdhAnye dhvanitvAbhAvAdAhaprAdhAnyeneti / taditi / avayavItyarthaH / nanu vilAsaspRhayAlularUpakriyAguNarUpadharmaikyasya prakRtAprakRtayoH sattvena tulyayogitaiveyamata Aha- tulyeti / tvadAlekhya iti / tvatpratikRtibhUtacitra ityarthaH / nAyakaM prati khasakhyuktiH / ekA tanvI sakhI / cakraM sudarzanam / suparNIsutaM garuDam / api atha / kvacittathaiva pAThaH / atha mArjanayogyatvAya hetugarbhavizeSaNam - svidyatpANiriti / aparA tatsakhI / tasyApi puNDa
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 283 ityAdAvapahnutidhvanirudAhartavyaH / atra hi cakrasuparNalekhanena 'nAyaM sAdhAraNaH puruSaH, kiM tu puNDarIkAkSa :' iti kayAcidvyaJjitam / anyathA tu tasyApyetAdRzaM rUpaM na saMbhavatItyAzayena 'nAyaM puNDarIkAkSo'pi kiM tu manmathaH' iti tadubhayamapamRjya puSpa sAyakamakaradhvajalekhanena vyaJjitam " iti tadetadApAtaramaNIyam / yattAvaducyate -- 'cakrasuparNalekhanena nAyaM sAdhAraNaH puruSaH, kiM tu puNDarIkAkSaH' iti kayAcidyaJjitamiti tatrApahnutedvai bhAgau - upameyaniSedhaH, upamAnAropazceti / tayostAvadupamAnAropabhAgaH puNDarIkAkSo'yamityAkArazcakrasuparNalekhanenAbhivyaktuM zakyaH / cakra- . suparNayostatsaMbandhitvAt / na tu nAyaM sAdhAraNaH puruSa ityupameyaniSedhabhAgo'pi / vyaJjakasyAropamAtravyaJjanasamarthasya tAdRzaniSedhavyaJjane sAma - 1 bhAvAt / nApyanubhavasiddhaH saH yena tadvyaJjanAyopAyo gaveSyeta / nApi gaveSyamANo'pi tadyaJjanopAyaH zabdo'rtho vA upalabhyate / yenAnubhavakalaho'pi syAt / na ca sAdhAraNapuruSaniSedhamantareNa puNDarIkAkSatAdAtmyAropo durghaTa iti so'pi vyajyata iti vAcyam / rUpakocchedApatteH / mukhaM candra ityAdau mukhaniSedhamantareNa candratvaM durAropamityasyApi suvacatvAt / tatrApi mukhaniSedhAvagame jitamapahatyA / atha mukhaM candra iti rUpake mukhatvasAmAnAdhikaraNyena candratAdrUpyasyAropyamANatayA na mukhaniSedhApekSeti cet' prakRte'pi tarhi tAdRzasAdhAraNapuruSatvasAmAnadhikaraNyena puNDarIkAkSatAdAtmyAroparUpamasau rAjA puNDarIkAkSa ityA rIkAkSasyApi / tadubhayaM cakrasuparNadvayam / ityAzayena tathA lekhanena / iti vyaJjitamityanvayaH / tatreti / ucyata iti zeSaH / evamagre'pi bhAgo'bhivyaGkaM zakya ityanuSabyate / vyaJjaketi / cakrasuparNalekhanasyetyarthaH / nanu kathaM tadanubhavo'ta Aha-nApIti / sa tAdRza niSedhabhAgaH / uktapadya iti zeSaH / gaveSyeta anveSyeta / nanu vinigamanAviraho'ta Aha--nApIti / labhyata iti / prakRtapadya iti zeSaH / durghaTa iti / tajjJAnasya tatra pratibandhakatvAditi bhAvaH / so'pi niSedhabhAgo'pi / anyathAnupapattyeti bhAvaH / nanu tatrApi tatsvIkAro'ta Aha-tatrApIti / rUpake'pItyarthaH / evaM ca taducchedApattiriti bhAvaH / bAdhajJAnamAhAryajJAne na pratibandhakamityAzayenAha - atheti / sAmeti / na vavacchedakAvacchedeneti bhAvaH / Aropyeti / AhAryajJAnaviSayI kriyamANatayetyarthaH / tadAkAramAha - asAviti / catvarthe / dvi .
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 kaagymaalaa| kArarUpakameva bhavitumISTe nApahnutiH / yadapi cocyate 'nAyaM puNDarIkAkSaH, api tu manmathaH' ityAdi, tatra yadyapi cakrasuparNadUrIkaraNe nAyaM puNDarIkAkSa iti niSedhaH puSpacApadhvajagatamakarayorlekhanena ca manmatho'yamityupamAnAropazca vyaGgayo bhavitumarhati / tathApi nAsAvapaLutiH / 'prakRtasya niSedhena yadanyatvaprakalpanam' iti tvatkRtalakSaNasyApyatrAsattvAt / atra hi niSedhyasya bhagavataH puNDarIkAkSasyAvarNyatvenAprakRtatayA prakRtaniSedhAbhAvAt / nahi pUrvAropitatAmAtreNa prakRtatvaM vaktuM zakyam / prakRtapadasyAropaviSayaparatayA niSidhya viSayamityAdinA ktvApratyayaphalaM bruvatA bhavataiva tatra sphuTIkaraNAt / kAvyaprakAzakRtApi 'prakRtaM - SidhyAnyatsAdhyate sA tvapaDhutiH' iti sUtraM vyAcakSANena 'upameya . kRtvA' ityAdinA prakRtapadasyopameyaparatayaiva vyAkhyAnAcca / prAcAra matAsiddheyamapahatiya'nyatvenAsmAbhirihocyata ityapi kuzakAzAvalambanamAtram / 'prakRtasya niSedhena' ityAdilakSaNaM kurvatA bhavataiva tasyA bahi:karaNAt / evamapyuktapadye ko'laMkAro vyaGgya iti cet , vicchittivailakSaNye'tiriktaH, anyathA tvapahnatirevAstu / lakSaNaM tu tadA prasaktaya tIyazco vyaGgyatvasamuccaye / nanu niSedhasAmAnAdhikaraNyenopamAnatAdAtmyAropasattvAtkayaM tadabhAvo'ta Aha-atra hIti / nanu pUrvamAropitatvAtprakRta eva so'ta Aha-nahIti / niSidhya viSayamityAdineti / 'niSidhya viSayaM sAmyAdanyAropa' iti tu kvApratyayena lakSaNaM noktam / vakSyamANodAharaNe AropapUrvakApahave'vyAptiprasaGgAditi tairutam / phalaM kacidavyAptirUpamaniSTaM phalam / tatra citramImAMsAyAm / apisUcitaM doSAntaramAha-kAvyeti / puNDarIkAkSastUyamAnamiti bhAvaH / prAcIneti / prAguktadaNDimatetyarthaH / iha citramImAMsAyAm / kuzeti / saMsArakASThAyavalambanamevovitaM na kuzAderiti tathA sarvasiddhisaMsAramatAvalambanamevocitaM naikadezimatasyetyarthaH / tadevAha-prakRteti / evaH pratyAsattibodhakaH / anyalakSaNabahirbhAvo'pi bodhyaH / vicchittizcamatkRtiH / atirikto'pahutyanyo rUpakAkhyaH / anyathA tu vicchittivizeSAbhAve / nanu prAguktasarvamatasiddhApaDatisAmAnyalakSaNAnAkrAntavAtkathaM tattvamata AhalakSaNaM tviti / tadeti / tatrApahutivAGgIkartRdaNDyAdimata ityarthaH / prasaktati / prasakalaM ca yathAkathaMcit / na tu prakRtalApekSeti bhAvaH / astutadetyAbhyAmasthAnabhimata.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 285 kiMcidvastuniSedhasAmAnAdhikaraNyena kriyamANavastvantarAropatvameva / tasmAtsarvamevedamahRdayaMgamaM sahRdayAnAm / iti rasagaGgAdhare'pahRtiprakaraNam / athotprekSAprakaraNam tadbhinnatvena tadabhAvavattvena vA pramitasya padArthasya ramaNIyatadvRttitatsamAnAdhikaraNAnyatarataddharmasaMbandhanimittakaM tavena tadvatvena vA saMbhAvanamutprekSA // 'lokottaraprabhAva tvAM manye nArAyaNaM param' ityatra tAdRzaprabhAvasya nArAyaNatvavyApyatAsaMbhAvanAdazAyAM sAmagryabhAvenAnumityanudayAjjAyamAnAyAM nArAyaNenAnena prAyazo bhavitavyamiti saMbhAvanAyAmatiprasaGgavAraNAya tadbhinnatvena pramitasyeti saMbhAvanAyAmAhAryatAM gamayati / etena 'rAmaM snigdhatarazyAmaM vilokya vanamaNDale / prAyo dhArAdharo'yaM syAditi nRtyanti kekinaH // ' ityatra saMbhAvanAyAm, 'dhArAdharadhiyA dhIraM nRtyanti sa zikhAvalAH' ityatra bhrAntau ca nAtiprasaGgaH / vaM sUcitam , ataH khasiddhAntarIyopasaMharati-tasmAditi / dIkSitokne yathAkathaMci. tatsamarthanaM cetyrthH| ahRdayaMgamamiti / atredaM cinyam-dIkSitairhi "daNDI lapahRteH sAdharmyamUlakhaniyamamanAdRtya 'apahnutirapagutya kiMcidanyArthasUcanam' iti lakSayitA udAjahAra-'na paJcaiSuH smarastatya sahasraM patriNAM yataH / candanaM candrikA mando gandhavAhazca dakSiNaH // ' ityAdyupakramya 'vadAlekhye' ityAdhuktamiti / tadanusAreNaiva tatrApahRtivanirudAhRta iti na kiMcidahRdayaMgamam / prakAzavirodho'pi na / tatropameyapadasya padAyopalakSaNakhAt / anyathA 'kesesu balAmoDia' ityatra 'khayaM na prapalAyya gatAstadvairiNo'pi tu tataH parAbhavaM saMbhAvya tAn kaMdarA na tyajantItyapahnutiya'jyate" iti prakAzapranyAsaMgatiH syAditi bodhyam // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze'pahnutiprakaraNam // utprekSAM lakSayati-athotprekSeti / vinigamanAvirahAdanyonyAbhAvAtyantAbhAvadhaTitaM lakSaNadvayaM yugapadAha-tadbhinnatveti / lokottareti / rAjAnaM pratyuktiH / tAhazeti / lokottaretyarthaH / sAmagrInizcayarUpavyAptijJAnAdirUpAnumitisAmagrIsarthaH / nanu kathametAsAM vAraNamata Aha-saMbhAvaneti / idaM cetyAdi saMbhAvanAyAM lakSaNaghaTakIbhUtAyAm / tathA coktasaMbhAvanAnAhAryeti nAtiprasaGga iti bhAvaH / asa phalAntaramAha-pateneti / dhArAdharo meghaH / bhrAntirapIyamanAhAyo / anyathA
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 kAvyamAlA / ' vadanakamalena bAle smitasuSamAleza mAvahasi yadA / jagadiha tadaiva jAne dazArthabANena vijitamiti // ' atra jagajjayasaMbhAvanAyAmatiprasaGgavAraNAya ramaNIyataddharmanimittakamiti / smitasya saMbhAvanotthApakatve'pi jagadvijitarUpaviSayaviSayisAdhAraNatvAbhAvAnna doSaH / etena 'prAyaH pateddayauH zakalIbhaved glauH sahAcalairambudhibhiH skhaledgauH / nUnaM jvalipyanti dizaH samastA yadraupadI roditi hA hateti // atrApi rodanakAraNIbhUta kezagrahaNAdijanyapApanimittotthApitAyAM svargapaMtanasaMbhAvanAyAM nAtiprasaGgaH / prAyaH sthANunAnena bhavitavyam, nUnaM puruSeNAnena bhAvyam, dUrastho'yaM devadatta ivAbhAti, ityAdau nizcalatvacaJcalatvAdisAdhAraNadharmanimittAyAM saMbhAvanAyAmatiprasaGgaH syAt, ato ramaNIyatvaM dharmagatamupAttam / rUpakavittAvatiprasaGgavAraNAya saMbhAvanamiti / atra ca tAdAtmyena saMsargeNa dharmyutprekSAyAH, saMsargAntareNa dharmotprekSAyAzca saMgrahAyaikoktyA lakSaNadvayaM vivakSitam / sA cotprekSA dvividhA - vAcyA, pratIyamAnA ca / iva, nUnam, manye, jAne, ami, Uhe, tarkayAmi, zakke, utprekSe, ityAdibhiH kyaGAcAraki - bAdibhiH pratipAdakaiH sahitA yatrotprekSAsAmagrI, tatra vAcyotprekSA / yatra ca pratipAdakazabdarahitaM tatsAmagrImAtram, tatra pratIyamAnA / yatra tatsAmagrIrahitaM pratipAdakamAtram, tatra saMbhAvanAmAtrameva notprekSA / kAryAbhAvApatteH smiteti / hAsyazobhAlezamityarthaH / tadeti pUrvAnvayi / dazeti / paJcabANena madanenetyarthaH / jagajjayeti / jagati jaya saMbhAvanAyAmityarthaH / taddharmeti / taddharmasaMbandhItyarthaH / nanu smitarUpadharmanimittakatvamastyevAta Aha- - smiteti / hAsyasya tatsahakAritvAditi bhAvaH / jagaditi / jagadvijitarUpau yo viSayaviSayiNau tanniSThatvAbhAvAdityarthaH / asya pratyudAharaNAntaramAha - eteneti / glauzcandraH / gauH pRthvI / bhUtalaM kezagrahaNAdivizeSaNam / pApasya dyauH patedityAdi viSayaviSayisAdhAraNatvAbhAvAditi bhAvaH / sthANunA vRkSeNa / yathAkrameNa dharmAnAha - nizcaleti / AdinA vilakSaNAkAratvaparigrahaH / ramaNIyatvamiti / tattvaM ca kavipratibhAnirvartitatvamiti bhAvaH / nanu jJAnamityevAstu ata Aha-- rUpaketi / nanvevamapi tadabhAvavatvenetyAdyadhikamata Aha--atraceti / uktalakSaNavAkya ityarthaH / alaMkAra sarva kharItyA imA vibhajate-sA cotprekSeti / yatrotprekSA sAmagrIti / sA ca ramaNIyataddharma
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 287 sApi pratyekaM trividhA - svarUpotprekSA, hetUtprekSA, phalotprekSA ceti / taMtra jAtiguNakriyAdravyarUpANAM tadabhAvarUpANAM ca padArthAnAM tAdAtmyenetareNa vA saMbandhena jAtiguNakriyAdravyAtmakairvyastaiH samuccitairupAttairanupAttairniSpannairniSpAdyairvA nimittabhUtairdharmairyathAsaMbhavaM jAtiguNakriyAdravyAtmakeSu viSayeSUtprekSaNaM kharUpotprekSA / tatrAbhedena saMsargeNa dharmikharUpotprekSA, saMsargAntareNa dharmakharUpotprekSeti cocyate / uktavidheSu padArtheSu prAguktaprakArANAM padArthAnAM tathAvidhaireva nimittairyathAsaMbhavaM hetutvena ca saMbhAvanaM hetUtprekSA phalotprekSA cocyate / etAzca kvacinniSpannazarIrAH kvacinniSpAdyazarIrAzcetyevamAdyanalpavikalpAH saMpadyante / tathApi dibyAtramupadarzyate / AkhyAyikAyAM jAtyavacchinnasvarUpotprekSA yathA 'tanayamainAkagaveSaNalambIkRtajalavijaTharapraviSTa himagiribhujAyamAnAyA bhagavatyA bhAgIrathyAH sakhI' iti / atra bhAgIrathyAM dravye jAtau vA himagirisaMbandhI bhujatvajAtyavacchinnastAdAtmyenotprekSyate / tatra ca bhAgIrathIgatAnAM zvaityazaityalambatvajaladhijaTharapraviSTatvAnAM dharmANAM nimitatAsiddhaye viSayihimagiribhujagatatvamavazyaM saMpAdanIyam / teSAM ca madhye'nupAttayoH zvaityazaityayorhimagirisaMbandhitvAdeva bhujagatatvaM saMpannam / itarayorapi saMpAdanAya tanayamainAkagaveSaNaM phalamutprekSitam / tatsAdhanatAjJAnasya lambatvajaladhijaTharapravezAnukUlayatnajanakatvAt / evaM ca viSayigatatAdRzagaveSaNaphalakalambatvajaladhijaTharapraviSTatvAbhyAM viSa saMbandhAdirUpA / sApIti / evaM ca dvAdaza bhedAH saMpannA iti bhAvaH / tatra tAsAM tisRNAM madhye / dravyeti / saMjJAzabdAbhiprAyamidam / evamagre'pi / uktameva vizadayati -- tatreti / tAsAM svarUpotprekSANAM madhya ityarthaH / hetUtprekSAphalotprekSe Ahaukteti / jAtyAdiSvityarthaH / evamagre'pi / analpeti / bahnityarthaH / tanayeti / himagirerityAdiH / lambatvapraviSTatve bhujavizeSaNe / dravye jAtau veti / saMjJAzabdavAcyAyAM jAtizabdavAcyAyAM vetyarthaH / teSAM ca uktadharmANAm / itarayorapi upAttayorlambatvatatpraviSTatvayorapi / tatsAdhana teti / gaveSaNasAdhanatetyarthaH / yatneti / anyathA gaveSaNAsaMbhavAditi bhAvaH / viSayigateti / viSayi himagiribhujagatAbhyAmityarthaH / tAdRzeti / I ------
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 kAvyamAlA / yagatayoH sAhajikaLambatvajala ghijaTharapraviSTatvayora medAdhyavasAnAtizayoktyA sAdhAraNyasaMpattau nimittatA / na cAtra phalasyApyutprekSaNAtphalotprekSeti vaktuM zakyam / utprekSyamANaphala niSpAdita nimittotthApitAyAM svarUpotprekSAyAmevaMvidheyatvAccamatkRtervizrAmAdutprekSApratipAdakasya pratyayasya phalenAnvayAcca tayaivAtra vyapadezo yuktaH / anigIrNaviSayA ceyamupAttAnupAttaguNakriyAtmakanimittA niSpAdyaviziSTazarIrA jAtyutprekSA / himagiribhujasya kavinaiva niSpAditatvAt / tAdAtmyena guNasvarUpotprekSA yathA 'ambhojinIbAndhavanandanAyAM kUjanbakAnAM samajo vireje / rUpAntarAkrAntagRhaH samantAtpuJjIbhavazukla ivAzrayArthI // ' atraikAdhikaraNyApanne kUjanaviziSTe bakatvajAtyavacchinne viSaye puJjI - bhavanaviziSTaH zuklaguNastAdAtmyenotprekSyate / tatra bakagatAnAM kUjananairmalyapuJjIbhavanAnAM zuklaguNagatatvamantareNa bakazuklayorabhedasya durupapAdatvAtatsiddhaye teSAM viSayigatatvaM sAdhyam / tatra nairmalyasyAnupAttasya yathAkathaMcidutprekSyamANe viSayiNi siddhatvAtkUjanapuJjIbhavanayorniSpAdanAya rUpAntarAkrAntagRhatvamAzrayArthitvaM ca hetutvenotprekSitam / ihApi prAmbatsAhajikayoH kalpitAbhyAmabhedAdhyavasAnAtsAdhAraNyam / evamanyatrApyUhyam / pUrvaM hi yathA phalasyotprekSaNe'pi na phalotprekSA tathehApi hetoriti / tanayamainAketyarthaH / viSayeti / bhAgIrathItyarthaH / vinigamanAvirahAdAha - utprekSeti / pratyayasya kyaGaH / upasaMharati -- tayaiveti / evaM cetyAdi / svarUpotprekSayaivetyarthaH / kvacit 'tathaiva' iti pAThaH so'pyuktArthaMka eva / atra bhedAnupapAdayati -- anigIrNeti / bhAgIrathyA upAdAnAt / upAtteti / idaM ca yathAsaMbhavaM bodhyam / na tu yathAsaMkhyam / niSpAdyatve hetumAha -- himeti / evaM caikadezasya siddhatve'pi viziSTasya niSpAdyatvaM spaSTameveti bhAvaH / ambhojinIti | sUryakanyAyAM yamunAyAmityarthaH / samajaH saMghaH / rUpAntareti / nIlAdItyarthaH / aikAdhikaraNyApanna iti / samudAyApanna ityarthaH / tatra tayormadhye / tatsiddhaye zuklaguNagatatvasiddhaye / teSAmuktadharmANAm / viSayIti / zukraguNetyarthaH / yathAkathaMciditi / nanvevaM hetutprekSaiveyaM kuto nAta
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 289 kriyAkharUpotprekSA yathA 'kalindajA nIrabhare'rdhamagnA bakAH prakAmaM kRtabhUrizabdAH / dhvAntena vairAdvinigIryamANAH krozanti manye zazinaH kizorAH // ' atra prathamAntavizeSyakabodhavAdinAmabhedasaMsargeNa kalindajAnIrArdhamamakRtabhUtrizabdobhayaviziSTeSu bakeSu viSayeSu dhvAntakartRkavairahetukanigaraNakarmAbhinnotprekSitazazikizoratAdAtmyotprekSaNapUrvakaM krozanakartRtvaM dharma utprekSyate / tatra tAdAtmyotprekSaNe dharmyutprekSAyAM sAdhAraNo dharmaH, saMbandhAntareNotprekSaNe dharmotprekSAyAM tatsamAnAdhikaraNo dharmazca viSayagato nimittamiti sthite prakRte krozanakartRtvarUpadharmotprekSAyAM tatsamAnAdhikaraNanigaraNakarmatvarUpadharmasya viSayagatatvasiddhaye'nuvAdyatayA zazikizoratAdAtmyamanupAttazcaityanimittakamutprekSyate / tatra yathA viziSTopamAyAmupamAnopameyavizeSaNatadvizeSaNAnAmArthamaupamyam , evamatrApi viSayabakavizeSaNatadvizeSaNayorardhamajjanayamunAjalayormUlotprekSA viSayizazikizoravizeSaNatadvizeSaNAbhyAM nigaraNadhvAntAbhyAmabheda ArthaH / tatazca dhvAntakartRkanigaraNe siddhe mukhyotprekSAnirvAhaH / krozanazabdayorapi bimbapratibimbabhAvenAbhedaH / tena kalindajAnIrArdhamanakRtabhUrizabdobhayAbhinnA bakA dhvAntanigIryamANazazikizorobhayAbhinnAH krozanakriyAnukUlavyApAravanta iveti bodhAkAraH / AkhyAte bhAvaprAdhAnye tvabhedena krozanakri Aha-pUrva hIti / kRtabhUrIti / yo nimajjati sa zabdaM karotIti laukikam / vAdinAmityasya dharma utprekSyata ityatrAnvayaH / zAnajarthamAha-karmeti / tadabhitralenotprekSitetyarthaH / atrotprekSitetyadhikam / tayoramedasya khArasikatvAt / tatra utprekSayormadhye / pUrvAmAha-tAdeti / dvitIyAmAha-saMbandheti / viSayeti / baketyarthaH / tatkRtacamatkArAbhAvAdAha-anuvAdyeti / utprekSyate / bakeSviti zeSaH / nanvevamapi sAdhAraNadharmAbhAvAtkathaM pradhAnotprekSAnirvAho'ta Aha-tatreti / tasminsatItyarthaH / mUlotprekSeti / mUlotprekSAyA viSayI yaH zazikizora ityAdyarthaH / kriyotprekSopapAdakakhAttasyA mUlotprekSAlam / siddha iti / bakAnAmityAdiH / mukhyotprekSeti / kriyotprekSetyarthaH / prakArAntareNApi sAdhAraNyaM dharmasyAha-krozaneti / zazikizoro, bhayAnukUlakozeti / 'nigIryamANAbhinnazazikizorAbhinnAH krozanakriyAnukUla-' iti yuktaH pAThaH / evaM naiyAyikamatena bodhamuklA vaiyAkaraNamavenAha-AkhyAta iti / 25 rasa.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 kAvyamAlA | yotprekSA / tatra zAbde vRtte bakavizeSaNatayA pratIyamAnamapi zabdanaM viSayatayAvatiSThate / adhyavasAnavazAt / krozanakriyAyAM ca tAdRzabakA vizeSaNam, tAdRzabakeSu cAbhedena tAdRzazazi kizorAH, na tu zazikizorA eva sAkSAtkriyAyAm / evaM ca bakAnAmananvayApatteH viSayaviSayivizeSaNAnAM prAgvadeva bimbapratibimbabhAvenAbhedapratipatiH / tathA'rAjyAbhiSekamAjJAya zambarAsuravairiNaH / suSAbhirjagatImadhyaM limpatIva sudhAkaraH // ' atrApi candre viSaye tAdRzalepanakartRtvarUpadharmotprekSetyekaM darzanam / kiraNavyApane viSaye candrakartRkasudhAkaraNakalepanasya tAdAtmyenotprekSaNamiti dvitIyam / tatra prathame mate dhavalIkArakatvarUpanimittAnupAdAnAdanupAtanimittA, viSayasyopAdAnAdupAttaviSayA / dvitIye'pi tasyaiva nimittasyAnupAdAnAdanupAttanimittA, viSayasya nigIrNatayAnupAttaviSayeti vizeSaH / tAdAtmyena dravyakharUpotprekSA yathA 'kalindazailAdiyamA prayAgaM kenApi dIrghA parikhA nikhAtA / manye talasparza vihInamasyAmAkAzamAnIlamidaM vibhAti // ' atra yamunAyAM nIlatva dIrghatvanimittakamAkAzatAdAtmyotprekSaNam / 1 navamedena ke tadutprekSA bAdhitA ata Aha-- tatreti / utprekSyamANakrozana kriyAyA - mityarthaH / vRtte bodhe niSpanne vA / adhyavasAneti / adhyavasAnaM ca maJcAH krozantItyAdivadviSayivAcakazabdeneti bodhyam / tAdRzeti / vizeSaNadvayaviziSTetyarthaH / evamagre'pi / tAdRzeti / ekavizeSaNaviziSTetyarthaH / kriyAyAM krozanetyAdiH / evaM ca evaM sati / evaM ca tAdRzazazi kizorAbhinnakartRtvaM krozanamiti bodhyam / asyA udAharaNAntaramAha-- tatheti / zambarasyeti / madanasyetyarthaH / prAgvadatrApi matamedamAha - atrApIti / tAdRzeti / sudhAkaraNakajaganmadhyakarmaketyarthaH / candreti / tadabhinnetyarthaH / karaNaketi / jaganmadhyakarmaketyapi bodhyam / viSayasya candrasya tasyaiva dhavalIkArakatvasyaiva / viSayasya kiraNavyApanasya / nigIrNeti / sudhAbhirlimpatItyaneneti bhAvaH / kalindeti / tadAkhyaparvatAdityarthaH / iyaM dRzyA gartarUpA / A prayAgaM prayAgamabhivyApya / asyAM parikhAyAm / idaM dRzyaM yamunArUpam / nanu prAgvajAtyutprekSeyaM kuto na ata Aha-- AkAzeti / idaM ca maJjUSAyAM mataM spaSTam /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 291 AkAzatvasya svarUpAtmakatvAdravyotprekSeyam / ata evAkAzapadAcchabdAzrayatvAdyanupasthitidazAyAmapyAkAzaghIH / nIlatvarUpanimittasya viSayiNi siddhyartha tRtIyacaraNopAdAnam / dIrghatvarUpanimittasiddhyarthaM ca pUrvArdham / ... jAtyAdInAmabhAvotprekSA yathA 'bAhujAnAM samastAnAmabhAva iva mUrtimAn / jayatyatibalo loke jAmadagnyaH pratApavAn // ' * atra jAtyavacchinnAbhAvo virodhitvanimittena tAdAtmyenotprekSyate / vinAza ivetyuktau tu dhvaMsaH / 'samastalokaduHkhAnAm' iti prathamacaraNe kRte gunnaabhaavH| 'dyauraJjanakAlImirjaladAlIbhistathA vane / jagadakhilamapi yathAsInirlocanavargasargamiva / ' atrApi cAkSuSajJAnasAmAnyazUnyatvena nimittena pAryantikaH kriyAbhAvo dharmaH / evaM dravyAbhAvotprekSApi khayamUhyA / mAlArUpApyeSA saMbhavati yathA 'dvinetra iva vAsavaH karayugo vivasvAniva dvitIya iva candramAH zritavapurmanobhUriva / nanvAkAzavaM zabdAzrayavAdirUpamiti kutaH svarUpAtmakamata Aha-ata eveti / tasya kharUpAtmakakhAdevetyarthaH / AdinA zabdasamavAyikAraNalaparigrahaH / viSayiNi aakaashe| tRtiiyeti| talasparze sati pratibimbAsaMbhava iti bhAvaH / siddhyartha ceti / AkAza eveti zeSaH / gartoparitanAkAzasya taddIrghakhAropAditi bhAvaH / bAhujAnAM kSatriyANAm / jAmadagnayaH parazurAmaH / jAtIti / kSatriyavetyarthaH / virodhitveti / jAtyavacchinnetyAdi / abhAvo'tyantAbhAvaH / abhAvapadatyAgenAha-vineti / kriyAbhAvotprekSodAharaNamAha-dyauriti / kajalavacchayAmameghapatibhistathAcchAditetyarthaH / netrazUnyajanasamUhasRSTirivetyarthaH / nimitteneti / anupAtteneti bhAvaH / pAryantika iti / yadyapi sargamiti napuMsakoktyA tatkaM(?) jagadantaramivaitajagaditi pUrva bodhaH tathApi tAdRzajagadantarAprasiddhyA abhAvotprekSAbAdhApattyA cAtraiva dharmiNi jagati locanavargasya sargo dAnaM saMsargaH prasaraNaM vA yatra darzane tadabhAvo nirAbodhyate iti darzanakriyAbhAvarUpo dharma utprekSyate / pshcaadityrthH| tadAha-kriyAbhAvodharma iti / eSA utprekSA / karayugo bhujadvayam / kSamAM bhUmim / 'adhyAropeNa' iti pAThaH / A
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 kaavymaalaa| copamAyAnastasyA niStatvAdibhidhavAradavAropo'pyupAraNa vidhisUTa narAkRtirivAmbughirgururiva kSamAmAgato nuto nikhilabhUsurairjayati ko'pi bhUmIpatiH // ' atra rAjagatAnAM dvinetratvAdInAM vAsavAditAdAtmyavirodhinAM viroghanivartanAya viSayiSu vAsavAdiSvAropeNa sAdhAraNIkaraNam / na cAtropamA zakyanirUpaNA / dvinetratvAdInAmukterniSprayojanakatvApatteH / na copamAyA niSpAdakaM teSAM sAdhAraNyam / tadabhAve'pi paramaizvaryAdimiH pratIyamAnaistasyA niSpatteH / asundaratvAdupamAniSpAdakatvena kaveranabhipretatvAcca / napatra dvinetratvAdibhidharmesivAdisAdRzyaM rAjJaH kaverabhiprAyaviSayaH / evaM dvitIyatvAdInAM candrAdiSvAropo'pyupamAyAM satyAmanarthaka eva syAt / abhedapratipattau tu sahasranetreNa sahasrakaraNa vidhisRSTAvekena vapurvihInena jalAkAreNa vargagatena ca tena. tena kathamasyAbhedaH syAditi pratikUladhiyamapasArayatAM viSayigatAnAM dvinetratvAdyAropANAmastyevopayogaH / atraivevazabdasyAbhAve dRDhAropaM rUpakam / viSayigatavizeSaNAnAmabhAve upamA / ubhayeSAmekatarasyApyabhAve zuddharUpakamiti vivekaH / evaM svarUpotprekSAdigupadarzitA / atha hetUtprekSA / yathA 'tvatpratApamahAdIpazikhAvipulakajjalaiH / nUnaM namastale nityaM nIlimA nUtanAyate // ' atra nIlimasAmAnAdhikaraNyenotprekSitasya hetusvenotprekSaNam / 'kaja. lalepanaiH' iti kRte iyameva kriyAhetUtprekSA / ropeNeti tadarthaH / 'atiyukta' pAThe tu sa evArthaH / sa AropeNetyagre yojyaH / nanUpamaivAtrAstu ityAzaGkate-na ceti / sAdheti / uktarItyeti bhAvaH / tasyA upmaayaaH| nanUpAttadharmAbhAve pratIyamAnAdaro'ta Aha-asundareti / vicchittyjnktvaadityrthH| uktadharmasyeti / uktameva vizadayati-evamiti / rAjasadRzasya dvitIyasya sattvAdrAjJi khArasikaM dvitIyatvamityAzayenAha-candrAdIti / nanUtprekSApakSe'pi taduktivaiyarthyamata Aha-amedeti / vAsavAdItyAdiH / kareNa kiraNena / tena tena vaasvaadinaa| asya rAkSaH / ubhayAbhAvasyaikasminnapi sttvaadaah-ektreti| upasaMharati-evamiti / tvaditi / rAjAnaM prati kavyuktiH / utprekSitasya kajalasya / hetutveneti / nUtanIkaraNa iti bhAvaH / hetUtprekSeti / nIlimnaH
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 293 guNahetUtprekSA yathA 'parasparAsaGgasukhAnnatabhruvaH payodharau pInatarau babhUvatuH / tayoramRSyannayamunnatiM parAmavaimi madhyastanimAnamaJcati // ' atra pUrvArdhe sukhasya guNasya hetutvaM tAvatpaJcamyaiva nirdiSTam / aparArdhe dharmivizeSaNatayA anUdyamAnasya guNAbhAvasya tvArtham / yathA 'bhoktA bhuJjAno vA tRpyati' ityAdau bhojanAdeH / yathA vA 'vyAguJjanmadhukarapuJjamaJju gItAmAkarNya stutimudayatrapAtirekAt / AbhUmItalanatakaMdharANi manye'raNye'sminnavaniruhAM kuTumbakAni // ' kriyAhetUtprekSA yathA---- 'mahAgurukalindamahIdharodara vidAraNA virbhavanmahApAtakAvalivellanAdiva zyAmalitA' iti / dravyahetUtprekSA yathA ' varAkA yaM rAkAramaNa iti valganti sahasA saraH khacchaM manye miladamRtametanmakhabhujAm / amuSmanyA kApi dyutiratighanA bhAti miSatAmiyaM nIlacchAyAdupari nirapAyAdgaganataH // ' atrAmRtasarorUpatvenotprekSite candramasi nIlatvenAdhyavasite kalaGke uparivartinabho hetukatvamutprekSyate / etena dravyasya hetutvenotprekSaNaM nAstIti prAcAM pravAdo nirastaH / pratidinopacIyamAnatvaM nimittam / aJcati gacchati / aparArdha iti / utta rArdha ityarthaH / kacittathaiva pAThaH / Arthatve hetugarbha vizeSaNamAha-dharmIti / madhyetyarthaH / guNAbhAvasya marSaNAbhAvasya / bhoktetyatra kAlasAmAnyapratItervizeSodAharaNamAha - bhuJjAno veti / naiyAyikokta guNasyaiva grahaNamiti bhramanirAsrAyodAharaNAntaramAha -- yathA veti / udayaditi / udayantI AvirbhavantI yA lajjA tasyAH saMbandhAt, AdhikyAdvetyarthaH / bhUmimabhivyApya namrAH kaMdharAH zAkhA yeSAM tAni / vRkSANAM samUharUpANItyagrimArthaH / atrApi lajjArUpaguNasya hetutvaM spaSTameva / veLanAttatsaMbandhAt / atra vellanaM kriyeti spaSTameva / zyAmalitA saMjAtazyAmA / varAkAH kRpaNAH / yaM candram / miladamRtamiti / 'lasadamRtam' iti pAThAntaram / makhabhujAM devAnAm / amuSminsarasi / iyaM dyutirnailyarUpA / miSatAM pazyatAm / upari / vartamAnAditi zeSaH / nirapAyAdanazvarAt / nIla
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 kaavymaalaa| eSAmevAbhAvAnAM hetutvotprekSA yathA 'nitAntaramaNIyAni vastUni karuNojjhitaH / kAlaH saMharate nityamabhAvAdiva cakSuSaH // ' atra kAlasya sAhajike saMhArakatve cakSurabhAvasya hetutvenotprekSA / 'niHsImazobhAsaubhAgyaM natAjhyA nayanadvayam / .. anyonyAlokanAnandavirahAdiva caJcalam // ' atra guNAbhAvasya / 'janamohakaraM tavAli manye cikurAkAramidaM ghanAndhakAram / vadanendurucAmihApracArAdiva tanvani nitAntakAnti kAntam // ' iha dvitIyAdhaM kriyAbhAvasya / prathamAdhe tu jAtyavacchinnasya jAtyavacchinnAbhAvasya vA kharUpotprekSaiva / / 'na nagAH kAnanagA yadrudatISu tvadaribhUpasudatISu / -- zakalIbhavanti zatadhA zaGke zravaNendriyAbhAvAt / / ' iha zrotratvasya jAtiguNakriyAbhyo'tiriktasya viveke kriyamANe AkAzakharUpatayA tadavacchinnAbhAvasya dravyAbhAvasya hetutvenotprekSA / nimitaM , kriyAbhAvaH / evaM hetUtprekSAdik / .. tveneti / dyutirityaneneti bhAvaH / eSAmeva jAtyAdInAmeva / karuNojjhita iti / tyaktakaruNaH / AhitAmyAditvAniSThAntasya paranipAtaH / idaM jAtyavacchinnAbhAvahetutvotprekSodAharaNam / guNAbhAvahetutvotprekSodAharaNamAha-niHsImeti / gu. Neti / AnandarUpetyarthaH / hetutvenotprekSeti zeSaH / evamagre'pi / kriyAbhAvahetulotprekSodAharaNamAha-janeti / he kRzAGgi Ali, iha cikure tava mukhacandrakAntInAmasaMbandhAdiva idaM dRzyaM kezasamUharUpaM cikuravadAkAro yasya tAdRzaM janamohakaraM nibiDAndhakAramahaM manya ityarthaH / yadAzayenodAhRtaM tamAha-iheti / pracArasya kriyAvAditi bhAvaH / turuktavailakSaNye / etena prAsaGgikalamasya sUcitam / ataeva vyutkrameNoktiH / andhakAro'tiriktaH padArtha iti matenAha-jAtyavacchinneti / tejobhAva eva sa iti matenAha-jAtyavacchinnAbhAveti / kvacidvaiparItyena pAThaH / dravyAbhAvahetulosprekSodAharaNamAha-na nagA iti / zaSkulyavacchinnanabhasaH zrotrakhAdAha-viveka iti / bhAvasyetyasya vyAkhyA dravyAbhAvasyeti / tasya tattvenotprekSaNe nimittamiti / kriyeti / zakalIbhavanarUpetyarthaH / upasaMharavi-evamiti / uktaprakAreNetyarthaH /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| atha phalotprekSA'divAnizaM vAriNi kaNThadane divAkarArAdhanamAcarantI / / vakSojatAyai kimu pakSmalAkSyAstapazcaratyambujapaktireSA / ' atra vakSojatvamavayavavRtti / jAtistatpratyayArthaH / tvataloH prakRtipravRttinimitte bhAve vidhAnAt / sa eva cAtra tapazcaraNakriyAyAH sAhajikajalAvasthAnAbhinnatayAdhyavasitAyAH phalatvenotprekSyate / na cAtra prAptikriyAmantareNa jAteH zuddhAyA aphalatvAkriyAyA eva phalatvamiti vAcyam / prApteH saMsargatayA tabAraiva jAtyAdeH phalatvopapatteH / anyathA phalatvabodhakacaturthyA anupapatteH / ata eva-'brAhmaNyAya tapastepe vizvAmitraH sudAruNam' ityAdayaH pryogaaH| guNaphalotprekSA yathA'hAlAhalakAlAnalakAkodarasaMgatiM karoti vidhuH / abhyasitumiva tadIyAM vidyAmadyApi harazirasi [gataH] // ' atra virahivAkye'bhyasanakriyAyAstumunA phalatvaM labhyate / evaM lakSyAnusAreNa yathAsaMbhavamanyadapyudAhAryam / iha jAtyAdayo hi bhedAH prAcAmanurodhAdudAhRtAH / vastutastu naiSAM camatkAre vailakSaNyamastItyanudAhAryataiva / camatkAravailakSaNyaM punarhetuphalakharUpAtmakAnAM trayANAM prakArANAmeveti / prAgudAhRteSveva padyeSu vAcakAnAmivAdInAM tyAge pratIyamAnA / arthasAmarthyAvaseyatvAt / na tu vyaGgyeti amitavyam / tasyAH prakRte prasaGgAbhAvAt / / digiti / upadarziteti zeSaH / atha kramaprAptAM phalotprekSAmAha-atheti / tatrAdau jAtiphalotprekSAmAha-diveti / kaNThadane kaNThapramANe / avayaveti / stanetyarthaH / sa eSeti / jAtirUpatalartha evetyarthaH / aphalatvAditi / tasyAnityavAditi bhAvaH / kriyAyAH prApteH / saMsargatayeti / tathA ca lakSaNA neti bhAvaH / anyathA yathAkathaMcitphalakhAnaGgIkAre / uktArthe draDhayati-ata eveti / ( viyogeti / ) atra sukharUpaguNasya phalanotprekSaNaM spaSTameva / hAleti / viSabhAlanetrasANAM saMgatimityarthaH / tadIyAM viSAdIyAm / prAcAmalaMkArasarvasvakArAdInAm / mevetyasya bodhyamiti zeSaH / evaM vAcyAprapaJcamukkhA pratIyamAnAmAha-prAgiti / evaM dharmikharUpo
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 kaavymaalaa| dharmasvarUpotprekSA yathA'nidhiM lAvaNyAnAM tava khalu mukhaM nirmitavato mahAmohaM manye sarasiruhasUnorupacitam / upekSya tvAM yasmAdvidhumayamakasmAdiha kRtI __ kalAhInaM dInaM vikala iva rAjAnamatanot // ' pUrvArdhotprekSitamoharUpadharmasiddhaye dvitIyArdhe'vicAryakAritvaM tatsAmAnAdhikaraNyenopAttam / asyAM ca svarUpasya viSayitve nimittabhUto dharma upamAyAmiva 'bimbapratibimbabhAvAdibhibhinna upAtto'nupAttazca / hetuphalayorviSayitve tu yaM prati hetuphale nirUpite sa dharmaH kalpyamAno'pi viSayagatasAhajikadharmAbhinnatayAdhyavasIyamAno nimittaM saMpadyate / sa copAtta eva bhavati / anyathA ke prati hetuphalayoranvayaH syAditi saMkSepaH / ___ atra ca prAcAmarvAcAM cAnekadhA darzanaM vyavasthitam / tatra prAcAmittham-sarvatrAbhedenaiva viSayiNo viSaye utprekSaNaM na saMbandhAntareNa / tathA hi dharmikharUpotprekSAyAm 'mukhaM candraM manye' ityAdau tAvadviSayiNazcandrasyAbhedo viSaye mukhe sphuTa eva / nAmArthayorbhedena sAkSAdanvayasyAvyutpatteH / upAttaviSayA ceyam / evam 'asyAM munInAmapi mohamUhe' ityatra naiSadhapadye (7 / 94) dharmakharUpotprekSAyAmapi munisaMbandhini dharmAntare viSaye damayantIviSayakamohasya viSayiNo bhedenaivotprekSA / utprekSA tprekSAmuklA dharmakharUpotprekSAmAha-dharmeti / sarasihasUnorbrahmaNaH / iha jagati / kalAhInaM kSINakalam / vikala iveyaMze upamA / pUrvAdhotprekSiteti / brahmarUpe dharmiNIti bhAvaH / upAttamiti / akasmAdityaneneti bhAvaH / nimittAMze prAganukaM vizeSamAha-asyAM ceti / utprekSAlAvacchinnAyAmityarthaH / kharUpasya dharmikharUpakha dharmakharUpasya vA / bhAvAdibhiriti / AdinA anugAmilAdipariprahaH / evaM ca caturvidha ityarthaH / tadAha-bhinna iti / apiH khAbhAvikasamuccAyakaH / atra ca utprekSAviSaye / arvAcAmAdhunikAnAm / darzanaM matam / tatra tayormadhye / viSaya iti / etau ca dharmakharUpau dharmisvarUpI veti bhAvaH / tAvadAdau / asyAM damayantyAm / dharmakharUpotprekSAyAmapi dharmAntare darzanAdirUpe / nanvedaM kathaM viSayasyAnupAdAnamata Aha-utprekSeti / evaM dharmikharUpotprekSAyAM tattvamukkhA dharmasvarUpotprekSA
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 rsgnggaadhrH| yAzca sAdhyavasAnatvAdviSayasyAnupAdAnaM saMgacchate / nimittadharmazca tattadaGgAsaktavRttitvam / evam 'limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM namaH' ityAdau kasyApi padye na prathamAntArthe kartari lepanakartRtvAderutprekSaNam , tsyaakhyaataarthvishessnntvenaikdeshtvaat.| nApi lepanAdikarturabhedena, tasya kriyAvizeSaNatvenAprAdhAnyAt / kiM tu tamaHkartRkamaGgakarmakaM lepanamutpre. kSyate / tamaHkartRkamaJjanakarmakaM varSaNaM ca / utprekSyamANAbhyAM ca tAbhyAM viSayasya tamaHkartRkavyApanasya nigIrNatvAdanupAdAnam / ata eva evamAdAviyamanupAttaviSayocyate / nimittadharmazca zyAmIkArakatvAdiranupAta eva / ata eva 'saMbhAvanamathotprekSA prakRtasya samena yat' iti lakSaNaM vidhAyoktam 'vyApanAdilepanAdirUpatayA saMbhAvitam' iti mammaTabhaTTaiH / evam 'unmeSaM yo mama na sahate jAtivairI nizAyA mindorindIvaradaladRzA tasya saundaryadarpaH / nItaH zAnti prasabhamanayA vakrakAntyeti harSA____lamA manye lalitatanu te pAdayoH padmalakSmIH // ityAdau prAcInapadye hetUprekSAyAmapi na harSarUpaM hetumAtramutprekSyate lakSmIrUpe viSaye / kiM tu taddhetukaM kArya laganAtirUpaM viSayitAdAtmyena yAmapyupapAdayati-evamiti / kasyApi padye ityanena khIyatvaM nirastam / vaiyAkaraNarItyA Aha-tasyeti / prathamAntArthakarturityarthaH / tathA ca padArthaH padArtheneti nyAyaprasiddhakartRtvAdi tu kriyArUpatayA pradhAnameveti bhAvaH / evamagre'pi / amede. neti / prathamAntArthe utprekSaNamityasyAnuSaGgaH / tasyeti / lepanAdikarturityarthaH / varSaNaM cetyasya utprekSyata iti zeSaH / nanu kutra sA ata Aha-utprekSyeti / ata eva nigIrNavAdanupAdAnAdeva / evamAdau ityAdyudAharaNe / atra saMmatiM prakAzakRta Ahaata eveti / evamiti / unmeSamiti / vikasanamityarthaH / nAyikA prati nAyakoktiH / yazcandraH / mama padmasya / hetUtprekSAyAmapi tattvenAbhimatAyAmapi / idaM ca 1. zUdrakapraNItamRcchakaTikasya prathame'ke padyametat 'asatpuruSaseveva dRSTiviphalatAM gatA' ityasyottarArdham.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 kaavymaalaa| sAhajikalaganAdau viSaye / kAryasya nimittatAvAdinApi viSayagatatatsamAnajAtIyenAbhedAdhyavasAnasyAvazyavAcyatvAt / anyathA heturUpaviSayidharmasamAnAdhikaraNadharmasya kAryarUpasya viSayAvRttitvAdutprekSaiva na syAt / evam 'colasya yadbhItipalAyitasya bhAlatvacaM kaNTakino vnaantaaH| adyApi kiM vAnubhaviSyatIti vyapATayandraSTumivAkSarANi // ' ityAdi parapadye phalotprekSAyAM kaNTakiSu vanAnteSu viSayeSu na kevalaM bhAlatvagvipATananimittaM lalATAkSaradarzanaM phalamutprekSyate / kiM tu tatphalakaM bhAlatvagvipATanAdirUpaM viSayikaNTakajavipATanAdau viSaye tAdAmyeneti sarvatrAbhedenaiva viSaye viSayiNa utprekSaNamiti darzanam / tatra vicAryate-na sarvatrAmedenaivotprekSaNamiti niyame kiMcidasti pramANam / lakSyeSu bhedenApyutprekSaNasya darzanAt / 'asyAM munInAmapi mohamUhe' ityAdau / na ca munisaMbandhini dharmavizeSe mohasyAbhedenotprekSaNamiti vAcyam / bhedenotprekSaNe bAdhakAbhAvenedRzakalpanAyA nirarthakatvAt / nahyamedenaivotprekSaNamiti vedena bodhitam / yadarthamayamAgrahaH syAt / lakSaNanirmANasya puruSAdhInatvAt / 'limpatIva tamo'GgAni' ityatrApi lepanAdikartRtvaM tamaAdiSu viSayeSUprekSyata ityeva yuktam / anukUlavyApArAtma tAdAtmyaM paramate'pyAvazyakamityAha-kAryasyeti / lakSmIrUpaviSaye harSarUpahetumAtroprekSAyAM kAryameva nimittaM vAcyam / tasya tattvasiddhirubhayasAdhAraNyaM vinAnupapannetyamedAdhyavasAnamAvazyakamiti bhAvaH / samAnajAtIyena sAhajikalaganena / tadeva vyatirekamukhenopapAdayati-anyatheti / heturUpeti / harSarUpetyAdiH / dharmasya kAryarUpasyeti / vAstavaharSAdhikaraNacetanavRttitatkAryasya laganAdeH padmalakSmyAvRtteriti bhAvaH / phalotprekSAyAM tattvamAha-evamiti / colasyeti / colanRpasyetyarthaH / vanAntA vanapradezAH / anubhaviSyatIti palAyitazcetsa iti bhAvaH / akSarANi bhaalsthaani| phalotprekSAyAM tattvenAbhimatAyAm / vipATaneti / tasya tatkartRkavAditi bhAvaH / darzanAtsvarasatayA pratIteH / prAguktaM tadIyaprakAraM khaNDayati-na ceti / nanu lakSaNAnurodhena tathocyate'ta Aha-lakSaNeti / nanvevamapi limpatIvetyAdau nAnyathA nirvAha iti prAguktamata Aha-limpatIveti / phalamAtrasya dhAtvarthavAdAha-anukUlavyApAreti / yata ityAdiH / anyathA kRtItyevoktaM syAt / evena dharmivyavacchedaH /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 299 kasya kartRtvasyaivAkhyAtArthatvAt / tasya ca prathamAnte vizeSye AzrayatAsaMsargeNAnvayAnna doSaH / 'bhAvapradhAnamAkhyAtam' ityasya 'bhAvo vyApArastadarthakamAkhyAtaM tiG' ityarthakaraNAnna virodhaH / 'sattvapradhAnAni nAmAni' ityuttavAkyagatasya pradhAnazabdasyAbhidheyaparatvAt / phalamAtrArthasyApi dhAtorAkhyAtArthavyApAravyadhikaraNatvasamAnAdhikaraNatvAbhyAmarthagatAbhyAM sakarmakAkarmakatvavyavahAraH / nAmArthayorbhedenAnvayAbhAvAca bhAvakRdarthavyApArasya na nAmArthe'nvayaH / ata eva ca 'kartari kRt' ityanena viziSTazaktibodhakena na ghajAdiSu bhAvagrahaNasya vizeSaNazaktibodhakasya gatArthatvam / zabdAnuvRttipakSasvIkArAcca 'kartari kRt' ityatra dharmiparasyApi kartRgrahaNasya 'laH karmaNi-' ityatra dharmaparatAyAmapi na doSaH / yadvA AstAM phalavyApArau / dhAtorAzrayazca tiko'rthaH / paraM tu devadattaH pacamAna ityAdAviva devadattaH pacatItyAdiSvapi prathamAntArtha eva tirthasyAmedena vizeSaNatvaM yuktam / na tu bhedena / dhAtvarthabhAvanAyAM sarvajanasiddhasyoddezyavidheyabhAvasya bhaGgApatteH / satyAM hi gatau 'pratyayArthe prakRtyoM vizeSaNam' ityasyotsargasyA AkhyAteti / tiGityarthaH / prathamAnte tadarthe / nanvevaM yAskoktivirodho'ta AhabhAveti / nAnaH prAtipadikasya dravyamAnArthavena tatprAdhAnyamuktam / arthadvayasattva eva tathokeraucityAdatastatrArthAntaramAvazyakamityAzayenAha-sattveti / nanu dhAtoppArAvAcakave sakarmakakhAkarmakakhavibhAgocchedApattirata Aha-phaleti / vyApArasyobhayatrAnvayaH / athaiti / castvarthe / anvaya iti / AzrayatAsaMsargeti bhAvaH / 'kartari kRt' ityataH kartarIti, 'laH karmaNi-' ityatrAnuvartate / tatra tasyAnukUlavyApArArthakale kRdvidhAyake'pi tathaiva syAt / pAcako devadatta ityAdau sAmAnAdhikarajyanirvAhastu lakSaNayetyAzaGkApanodAyAha-ata eveti / tathA sati bhAve iti padaM kAdividhAyakasthaM vyarthaM syAt / adhikArasUtrasthakartarItyanenaiva siddheriti bhAvaH / nanvevaM lakAravidhAyake'pi tadarthakalApattirata Aha-zabdAnuvRttIti / casvarthe / zabdAdhikArakhIkArajagauravAdAha-yadveti / tirthasya kartuH / amedeneti / sAmAnyavizeSayoramedAnvayAditi bhAvaH / bhaGgApatteriti / ekapadopasthApyayostattve ekaprasaratAbhaGgApattariti bhAvaH / yuktyantaramAha-satyAM hIti / vizeSaNamiti / prakRtipratyayau sahAtha brUtaH / tayoH pratyayArthasya prAdhAnyamiti vyutpa
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| pyanugraha eva nyAyyaH / 'bhAvapradhAnamAkhyAtam' ityasya 'bhAvanArthako dhAtuH' ityarthakaraNAnna virodhaH / na ca vaiyAkaraNamatavirodho dUSaNamiti vAcyam / khatantratvenAlaMkArikatantrasya tadvirodhasyAdUSaNatvAt / prapaJcayiSyate caitadadhikamupariSTAditi prakRtamanusarAmaH / evaM ca 'limpatIva-' ityAdau bhedenAbhedena vA tiGarthasyaiva prathamAntArtha evotprekSaNam / na tu dhAtvarthasya khanigINe vyApanAdau / sarvajanasiddhAyA ivArthasya vidheyatAyA anupapatteH / tamaHkartRkaM lepanamivetyasmAdapi uddezyabodhakazUnyavAkyAdutprekSApratItyApattezca / yadi ca viSayisaMbandhinA lepanAdinA viSayasaMbandhino vyApanAdenimittatAsaMpattaye / khatAdrUpyasaMpAdanena nigIrNatvAdanupAttaviSayatvamadhyavasAnamUlatvaM cocyate tadA rUpake'pyanupAttaviSayatvamucyatAmadhyavasAnamUlatvaM ca / 'lokAnhanti khalo viSam' ityAdau khalasaMbandhino duHkhadAnAdeviSasaMbandhihananAtmanAdhyavasAnAt / tasmAnimittAMze'tizayoktireva / evam 'unmeSaM yo mama na sahate' ityatra lakSmIrUpe viSaye laganahetutvena harSa utprekSyate / tatra sAhajikasaMbandhe tAdAtmyenAdhyavasitaM laganameva nimittam / tathA tteriti bhAvaH / prAgvadatrApi mate nirukavirodhaM prakArAntareNa pariharati-bhAveti / pUrvamAkhyAtapadena tiG gRhItaH, idAnIM dhAturiti vizeSaH / nanu vaiyAkaraNamatarItyA tathA prAMguktamiti tadvirodho'ta Aha-na ceti / pUrvamatenAha-medeneti / dvitIyamatenAha-abhedeneti / krameNaiva dvayaMvyavacchedyamAha-na tviti / ivArthasya vidheyatAyA iti / viSayaniSThoddezyatAnirUpitamivArthasaMbhAvanA viSayaH / viSayiNo lepanAdeH pratIyamAnaM yadvidheyatvaM tasya bhaGgApattarityarthaH / viSayasya viSayivAcakena tava mate nigIrNatvAditi bhAvaH / nanu nigIrNameva gRhItvA tadabhaGgo'ta Ahatama iti / anuvAdapuraHsaraM doSAntaramAha-yadi ceti / viSayIti / viSayiNA tamaHsaMbandhinetyarthaH / evaM viSayasaMbandhina ityapi vyAkhyeyam / kheti / lepnetyrthH| rUpake'pIti / prasiddharUpake mukhacandra ityAdAvapItyarthaH / viSayAnupAdAneneti bhaavH| mUlatvaM ca / lokAniti / ityAdau tanmUlavaM cocyatAmityarthaH / atra hetumAhakhaleti / upasaMharati-tasmAditi / hetUtprekSAyAmAha-evamiti / tatra tasyAmutprekSAyAm / saMvandhe zobhAsaMbandhe / laganameva / harSahetukaM laganamityarthaH / udAharaNA
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 rsgnggaadhrH| 'saiSA sthalI yatra vicinvatA tvAM bhraSTaM mayA nUpuramekamuLeM / adRzyata tvaccaraNAravindavizleSaduHkhAdiva baddhamaunam // ' atrApi maunahetutvena nUpure vizleSaduHkhamutprekSyate / tatra nizcalatvanimittakaniHzabdatvAdhyavasitaM maunaM nimittam / vizleSaduHkhasamAnAdhikaraNatve sati nUpuravRttitvAt / na tu nizcalatvanimittake niHzabdatve viSaye vizleSaduHkhahetukamaunamabhedena / utprekSAyAmivazabdAnvitasyotprekSyatAyA utsargasiddhatvAt / viSayasya nigIrNatayA viSayiNo vidheyatvAnupapattezca / nimittAntaragaveSaNApattezca / yadyapyekakAlaprabhavatvAdirasti sAdhAraNo dharmo nimittam / tathApi tsyaacmtkaaritvaadupmaayaamivotprekssaayaampypryojktvaat| evaM phalotprekSAyAmapi bodhyam / etena 'yadvA hetuphaladharmakharUpotprekSodAharaNeSvapi tAdAtmyenaivotprekSA' iti prAcAM matamanusaratA draviDapuMgavena yaduktaM tadapi parAstam / ___ alaMkArasarvakhakRtA tAvadutprekSAyA lakSaNamitthaM nigaditam-"viSayanigaraNenAbhedapratipattirviSayiNo'dhyavasAyaH / sa ca dvividhaH-siddhaH, sAdhyazca / tatra sAdhyatvapratItau vyApAraprAdhAnye utprekSA iti / asyArthaH -siddhatvaM nigINaviSayatvam / sAdhyatvaM ca nigIryamANaviSayatvam / yatra hi siddhatvaM tatrAdhyavasitaprAdhAnyam / yathAtizayoktyAdau / yatra sAdhyatvaM tatra vyApArasyAdhyavasAnakriyAyAH prAdhAnye utprekSA iti / evamabhedagarbhamutprekSAlakSaNaM vidhAya 'saiSA sthalI yatra' ityatra nUpuragatasya maunitvasya hetutvena duHkhaM guNa utprekSyate / tatra maunitvameva nUpuragataniHzabdatvAbhedenAdhyavasitaM nimittam / " ityuktam / evaM 'yatra dharma eva dharmi ntaramAha-tatheti / saiSeti / laGkAta ayodhyAgamanAvasare sItAM prati shriiraamcndroktiH| bhraSTasiti / patitamityarthaH / taveti zeSaH / maunaM dvividham-nizcalalahetukaM duHkhahetukaM ca / tayoramedamAha-tatreti / niHzabdatvAdhyavasitamiti / niHzabdave tAdAtmyenAdhyavasitamityarthaH / tasyobhayaniSThakhamAha-vizleSeti / nanvAkAGkSAdinA tatraivAnvayo'stu, ata Aha-viSayeti / nanu nigIrNamAdAyaiva tadata Aha-nimittAntareti / utprekSetItyasya yaduktamityatrAnvayaH / draviDazreSThenAppayadIkSitenetyarthaH / ArvAcAM matamAha-alaMkAreti / tatra tayormadhye / evamagre'pi / tatra 26 rasa.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 kAvyamAlA / gatatvena' ityAdinA dharmotprekSAprasaGge "limpatIva tamo'GgAni ityatra lepanakriyAkartRtvotprekSaNe vyApanAdi nimittam / " ityuktam / tadetatsarva parasparaviruddham / nahi duHkhaguNotprekSAyAmabhedagarbho'dhyavasAyo'sti / maunAMze sannapyadhyavasAyaH siddhatvAdatizayoktereva viSayo bhavitumarhati, notprekSAyAH / tvanmate maunasya nimittatvenAnutprekSyatvAcca / evaM 'limpatIva' ityatra lepanAMzAdhyavasAyo'pi / tasyApi vyApanarUpatayA sthitasya tvayA kartRtvotprekSAnimittatvenoktasvAcca / 'vyApanAdau tUtprekSAviSaye nimitamanyadanveSyaM syAt' iti tvayaiva bAdhakopanyAsAt / nimittAMzAdhyavasAnaM tUpamAdAvapi sthitam / kiM ca,. 'nUnaM mukhaM candraH' ityAdau kutrAdhyavasAyaH / viSayasya jAgarUkatvAt / na ca siddhe'dhyavasAye viSayasya jaTharavartitvam , sAdhye tu nigIryamANatvAtpRthagupalabdhiriti vAcyam / sAdhyAdhyavasAne mAnAbhAvAt / anyathA rUpakAderapyadhyavasAnagarbhatvApatteH / kiM ca, adhyavasAnaM lakSaNAbhedaH / na cAtra vidheyAMze lakSaNAsti / abhedAdisaMsargerAhAryabodhasyaiva khIkArAt / tasmAtprAcInAnAmAdhunikAnAM coktayo na kSodakSamAH / ___ evaM prApte brUmaH--tatra tAvaddharmyutprekSAniSkarSaH prAcInamataparIkSAvasare kRta eva / hetUprekSAyAM paJcamyarthoM hetuH / abhedazca prakRtipratyayArthayoH saMsarga iti pakSe 'vizleSaduHkhAbhinnahetuH paJcamyantArthaH / tasya ca prayojyatAsaMsargeNotprekSaNamivAdinA bodhyate / prayojyatvaM paJcamyartha iti darzane nirUpitatvaM prakRtipratyayArthayoH saMsargaH / AzrayatA saMsargeNa cotprekSaNam / ubhayathApi paJcamyartha evotprekSyaH / tenaivevAdyanvayAt / utprekSyatAvacchedakasaMbandhenotprekSyasamAnAdhikaraNazca dharmo'tizayoktyA maunAbhinna duHkharUpaguNotprekSAyAm / adhyavasAya iti / niHzabdatvAmedetyAdiH / adhyavasAyo'pIti / siddhatkhAdityAdyarhatItyantAnuSaGgaH / prAgvadAha-tasyApIti / nanu mayA tathoktamapi nedaM khaNDitamityupalakSaNavenohyamata Aha-vyApanAdAviti / idamanyatrApi dRSTamityAha-nimittAMzeti / lakSaNAbheda iti / sAdhyavasAnA sAropA ceti bhedakaraNAditi bhAvaH / atra utprekSAyAm / parIkSeti / vicAretyarthaH / utprekSyatAvacchedakasaMbandheneti / sa ca prayojyavAdiH / AdinA niHzabdakhaparigrahaH /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 303 tvenAdhyavasitanizcalatvAdinimittam / baddhamaunaM ca viSayaH / maunadvArakaM ca baddhamaunasya prayojyatvaM saMbhAvyate / evaM prayojyadharmake dharmiNi sarvatrApi dharmadvAraka eva paJcamyAnvayaH / yatra tu dharma eva kiMciddharmAbhinnatvenAdhyavasitaH sAkSAdviSayastatra viSayatAvacchedakadharmo nimittam / yathA tatraiva 'vizleSaduHkhAdiva baddhamaunamasya' iti nirmANe maunatvam / evaM tRtIyArthe'pi bodhyam / phalotprekSAyAM tumunnAderarthaH phalam / prAgvatprakRtyartha- . pratyayArthayorabhedaH saMsargaH / tacca sAdhanatAsaMsargeNAnvetIti tenaiva saMsargeNotprekSyate / yatra cotprekSyate tadaMze vizeSaNatayA bhAsamAno dharmoM nimittam / sa ca dharmiNi viSaye abhinnatvenAdhyavasito dharmastathAbhUte ca dharme viSaye tadvizeSaNIbhUto'nya iti vivekaH / evaM ca yatra samAsapratyayaguNIbhUte viSaye hetuphalAnvayo na sAkSAtsaMbhavati tatra pradhAna eva viSaye tAdRzavizeSaNadvArakaprayojyatvaprayojakatvAbhyAM saMsargAbhyAM hetuphalayorutprekSA bodhyA / yadyapi vizeSaNe'pi yathAkathaMciddhetuphalayoranvayAdvizeSaNasyApi viSayatvamucitam / tathApi viSayaviSayiNoruddezya vidheyabhAvapratyayasyAnurodhAdiyaM saraNirAzritA / yadi ca tasya nAstyevAnurodhastadA prAcAM darzanameva ramaNIyaM syAt / kiM ca prAcAM mate hetuphalotprekSAsthale ta tukatatphalakayoH kAryakAraNayoreva nigINe viSaye utprekSaNAtvarUpasyotprekSAyAmeva paryavasAnam / na hetuphalayoH / evaM ca vibhAgazciraMtanAnAmucchinnaH syAt / atha svarUpatAdAtmyAvizeSe'pi hetuphalAvizeSaNakazuddhakharUpotprekSAyA hetuphalavizeSaNakakharUpotprekSAyAmasti hetuphalakRta eva bheda iti cet 'tanayamainAkagaveSaNalambIkRtajaladhijaTharapraviSTahimagiribhujAyamAnAyA bhagavatyA bhAgIrathyAH sakhI' iti prAgudAhRtAyAM tRtIyArthe'pIti / hetAviti zeSaH / prAgvat prAguktaprathamapakSavat / tacca phalaM ca / tathAbhUte ca viSayatAvacchedakadharmAbhinnavenAdhyavasite ca / tadvizeSeti / viSayatAvacchedakadharma ityrthH| samAseti / samAsapratyayAbhyAM guNIbhUte ityrthH| yathAkathaMciddhatuphalayoriti / 'svargo dhvastaH' ityAdAviva, 'nIlarUpavAn jAtaH' ityAdAviva ceti bhAvaH / tasya tayoruddezyavidheyabhAvapratyayasya / nanu tatkoTipraviSTale'pi tasya na
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 kaavymaalaa| kharUpotprekSAyAM tanayamainAkagaveSaNarUpasya phalasyotprekSyavizeSaNakoTipraviSTatvAkalotprekSAtvApatteH, utprekSye sAkSAdvizeSaNatAyA aprayojakatvAt / ityalaM khagotrakalahena / utprekSyamANeSvapi yasya viSayiNa utprekSA vidheyatayA bhAsate tadIyoprekSayaiva vyapadezaH / prAdhAnyAt / tena 'vizleSaduHkhAdiva baddhamaunam' ityatra nUpuragatatvena duHkhasyotprekSaNe'pi na tadutprekSAyA vyapadezo nyAyyaH / tasyA aGgatvenAnuvAdyatvAt / kiM tu paJcamyarthotprekSayA tasyA eva ivazabdavedyatvena vidheyatvAt / tathA 'colasya' iti yadyapi vanAntaMgatatvena na lalATAkSaradarzanotprekSayApi, api tu tumunnarthotprekSayApi / evaM 'tanayamainAka-' ityAdigaye na phalotprekSayA vypdeshH| nApi 'kalindajArabhare'rdhamamA' ityatra zazikizoratAdAtmyotprekSayA, tadutthApitayA dhvAntakartRkavairahetukanigaraNakarmatAdAtmyotprekSayA vA / prAguktAdeva hetoriti dik / dvividho hi tAvaddharmo'pi-khata eva sAdhAraNaH, sAdhAraNIkaraNopAyenAsAdhAraNo'pi sAdhAraNIkRtazca / sa copAyaH kacidrUpakaM kaciccheSaH kacidapaDhutiH kacidvimbapratibimbabhAvaH kacidupacAraH kcidbhedaadhyvsaayruupo'tishyH| yathA 'nayanendindirAnandamandiraM miladindiram / idamindIvaraM manye sundarAGgi tavAnanam // ' atra prathamAdhagataH prathamo dharmo rUpakeNa viSayaviSayisAdhAraNIkRtaH / dvitIyazca vilakSaNazobhayorabhedAdhyavasAyena / kevalazabdAtmako'pyayaM sNbhvti| tatra sAkSAdvizeSaNavamata Aha-utprekSye iti / 'yasya viSayiNaH' iti pAThaH / tasyA nUpuragataduHkhotprekSAyAH / paJcamyarthotprekSayeti / vyapadeza itysyaanussnggH| evamagre'pi / prAguktAdeveti / aGgavenAnuvAdyavAdityasmAdevetyarthaH / dvividho hIti / hi ytH| khata evetyAdi dvaividhyaM prApto'tastAvaddharmo'pi dvividha ityarthaH / indindirA bhramarAH / indirA shobhaa| prathama iti / nayanendindirAnandamandiralarUpa ityrthH| dvitIyazceti / miladindindiravarUpa ityarthaH / sAyeneti / viSayetyAdyanu.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 'aGkitAnyakSasaMghAtaiH sarogANi sadaiva hi / zaGke paGkeruhANIti zarIrANi zarIriNAm // ' ayamupAtta eva bhavati / arthamayo'nupAttazcApi bhavati / yathA 'dvinetra iva vAsavaH' ityAdau jagadIzvaratvAdiH / na cAtra dvinetratvAdirUpa upAtta eva sAdhAraNo dharmaH / sAdhAraNyArthameva tasya viSayiNyAropAditi vAcyam / 1 tasyAropeNa sAdhAraNatve kRte'pi asundaratvenotprekSotthApakatvavirahAt / sAdhAraNIkaraNaM tu pratibandhakanirAsArthamityuktameva / 'dRSTiH saMbhRtamaGgalA budhamayI deva tvadIyA sabhA kAvyasyAzrayabhUtamAsyamaruNAdhAro'dharaH sundaraH / krodhastezanibhUranalpaviSaNa khAntaM tu somAspadaM rAjannUnamanUnavikrama bhavAnsarvagrahAlambanam // ' atrotprekSyamANasya sarvagrahAlambanasya dharmeSu tattagrahAzritAGgakatveSu vizeSaNI bhUtaistattagrahairviSayasya rAjJo gharmeSu kalyANAzrayatvAdiSu vizeSaNAnAM kalyANAdInAM zleSeNa tAdAtmyasaMpAdanadvArA tAdRzadharmANAM sAdhAraNatAsaMpattiH / J 305 yathA vA 'vibhAti yasyAM lalitAlakAyAM manoharA vaizravaNasya lakSmIH / kapolapAliM tava tanvi manye narendrakanye dizamuttarAkhyAm // ' ihApi viSayaviSayidharmavizeSayoralakAlakayoH zravaNavaizravaNayozva zleSeNAbhede dharmasya sAdhAraNyam / 1 I Sajyate / ayaM kevalazabdAtmA / ayamiti / prAgukto'rthamaya ityarthaH / nanvevaM tasya sAdhAraNatvakaraNaM vyarthamata Aha- sAdhAraNIti / nirAsArthamiti / ivazabdasya saMbhAvanArthakatvAya cetyapi bodhyam / zleSodAharaNamAha-dRSTiriti / rAjAnaM prati kavyuktiH / maGgalapadena bhUmijaH zubhaM ca / budhaH paNDitaH saumyazca / kAvyaM padaM zukrazca / aruNaH sUrya AruNyaM ca / zanirazanizca / dhiSaNo gururdhiSaNA buddhizca | somAspadamiti / umayA sahitaH somazcandrazca / yadvA 'candramA manaso jAta:' itizruterjanakatAsaMbandhena manasi somAspadatvamutprekSyate / tena cezvaratvamapi vyaGgyamityAhuH / pUrvamupAttodAharaNaM pazcAdanupAttodAharaNamityatra vizeSaH / utprekSeti / viSayiNa iti zeSaH / kalyANeti / kalyANAzritAGgakatvAdiSvityarthaH / zleSasyaivodAharaNAntaramAha - yathA 1 1
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 kAvyamAlA | yathA vA 'nAsatyayogo vacaneSu kIrtI tathArjunaH karmaNi cApi dharmaH / citte jagatprANabhavo yadAste vazaMvadAste kimu pANDuputrAH // ' atra pANDuputreSu viSayeSu rAjavazaMvadatAdAtmyotprekSAyAM rAjAzritatvarUpo viSayidharmaH zleSeNa viSayANAM tadAzritAnAM cAsatyAbhAvazuklaguNapuNyaparamezvarANAmabhedasaMpAdanadvArA viSayasAdhAraNIkRtaH / 'stanAntargatamANikyavapurbahirupAgatam / mano'nurAgi te tanvi manye vallabhamIkSate // ' atra vallabhekSaNasya manasyutprekSAyAM tannimittamantaH pradezAdbahirAgamavamapekSyam / tacca bahiH pradeza saMbandharUpaM mANikyamAtravRtti manaso na saMbhava - tIti mANikyApahnutyA manogataM kriyate / bimbapratibimbabhAvastu 'kalindajAnIrabhare'rdhamamA' ityatraiva nirUpitaH / 'mAdhuryaparamasImA sArakhatajaladhimathanasaMbhUtA / pibatAmanalpa sukhadA vasudhAyAM nanu sudhA kavitA // ' atra kavitAyAM mAdhuryapAnayormukhyayorasaMbhavAdAkhAdazravaNayoramukhyayorupacAreNa mukhyAbhyAM sAdhAraNIkaraNam / lakSaNayA zakyAbhedena lakSyabodhanAt / veti / alakaH alakA ca / zravaNaH karNaH vaizravaNaH kuberazca / rAjakanyAM prati kavyuktiriyam / prAgvadAha--yathA veti / rAjAnaM pratyuktiriyam / nAsatyau nakula sahadevau asatyAbhAvazca / arjunaH kirITI vaityaM ca / dharmo yudhiSThiro vidhyarthazca / jagaditi / vAyuputra bhImo hanUmAMzca / yadvA paJcamyarthabahuvrIhiNA vAyujanakaH paramezvaraH / rAjavazaMvadeti / viSayiNo varNanIyarAjavazaMvadA ye rAjAnastattAdAtmyetyarthaH / viSayANAM pANDuputrANAm / tadAzritAnAM ceti / rAjAzritAnAM cetyarthaH / viSayeti / pANDuputretyarthaH / apahnavodAharaNamAha-staneti / stanamadhyagatamANikya svarUpeNa bahirAgatamityarthaH / nAyikAM prati sakhyuktiH / bimbapratibimbodAharaNamAha - bimbeti / upacArodAharaNamAha-mAdhuryeti / rAjAnaM pratyuktiH / yA mAdhuryasya paramasImAdhArabhUtA sArakhatarUpasamudramathanajA bhuvi tAM bahusukhadAM sudhArUpakavitAM nanu nizcayena pibetyarthaH / upacAreNa lakSaNayA / mukhyAbhyAmiti / sahAbhedasaMpAdanadvArA tayordharmayoriti zeSaH / nanUpacAre'mukhyasyaiva pratItyA mukhyApratItyA doSastadavastha evAta Aha-- lakSaNayeti / mAtrapadena paunaruktyaM parihRtam / pUrvaM rUpakamizra ukta iti bhAvaH /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| .... abhedAdhyavasAyamAnaM yathA prAgudAhRtAyAM hetUtprekSAyAm 'vyAguJjanmadhukarapuJjama gItAm' ityatra zAkhAnIcatvakaMgharAnamanayorabhedAdhyavasAya eva trapAhetRtprekSAnimittatayopAttasya kaMdharAnamanasya nIcazAkhanatakaMdharobhayasAdhAraNye bIjam / evaM sarvatra hetuphalayorutprekSaNe yasya hetuH phalaM votprekSyate so'nena prakAreNa sAdhAraNIkRto nimittamityasakRdAveditam / / __ evaM kacidupAtto dharmo viSayaviSayisAdhAraNyAbhAvAdasundaratvAdvA khayamutprekSaNaM sAkSAdutthApayitumasamartho'pi tadutthApanakSamadharmAntarotthApanenAnukUlyavidhAnAdupayujyate / yathA "dyauraJjanakAlIbhiH' iti prAgudAhRte padye divo jaladAlIsamAvRtarUpo dharma upAtto jagato nirlocanavargasargatvotprekSAyAM vaiyadhikaraNyAdaprayojako'pi khaprayojyanibiDAndhakAraprayuktacAkSuSajJAnasAmAnyazUnyatvasya tathAvidhotprekSAnimittasyotthApanenAviSayo'pyupAtto nirUpita eva / kvacidayamapahRto'pi bhavati / yathA_ 'jagadantaramamRtamayairaMzubhirApUrayannayaM nitarAm / udayati vadanavyAjAkimu rAjA hariNazAvanayanAyAH // iti rasagaGgAdhara utprekSAprakaraNam / athAtizayoktiHviSayiNA viSayasya nigaraNamatizayaH / tasyoktiH // taca khavAcakapadena zakyatAvacchedakarUpeNaivAnyasya bodhanam / atra ca viSaye viSayivAcakapadasya lakSaNAyAH zakyatAvacchedakamAtraprakAraka sAdhAraNyasattve'pyAha-asundareti / upayujyata iti / evaM ca tadAnarthakyaM neti bhAvaH / ttraadyodaahrnnmaah-ytheti| tathAvidhotprekSeti / jagato nirlocanavargasarga* tvotprekSetyarthaH / ayaM viSayaH / jagadantaraM jaganmadhyam / rAjA cndrH| viSayApahnavazcAtra rAjatAdAtmyasaMbhAvanAdAAyeti bodhyam // iti rasagaGgAdharamarmaprakAza utprekSAprakaraNam / athAtizayoktiM nirUpayati-atheti / yogarUDhaM tadityAha-viSayIti / nigaraNapadArthamAha-tacceti / svavAcakapadeneti / lakSyatAvacchedakaM ca mukhyatvameveti prAgeva nirUpitaM mUle / nanu rUpakAdabhedastatrAha-atra ceti / atizayoktA
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 kaavymaalaa| lakSyavizeSyakabodhatvaM kAryatAvacchedakam / ataH zakyAsAdhAraNadharmasya lakSyAsAdhAraNadharmasya ca bhAnAbhAnayorna virodhaH / pare tu 'mAtravizeSaNaM na deyam / tena lakSyAsAdhAraNo'pi dharmo bhAsate' ityAhuH / kecittu 'lakSaNayA lakSyAsAdhAraNadharmaprakAreNaivaM bodhaH / anantaraM ca vyApArAntareNa zakyatAvacchedakaprakAreNa lakSyabodhaH / ' ityAhuH / bAdhajJAnasya ca yathA na pratibandhakatvaM tathoktaM prAk / atra caikapadopAttatvAnnoddezyavidheyabhAvaH / udAharaNam'kalindagirinandinItaTavanAntaraM bhAsaya nsadA pathi gatAgataklamabharaM haranprANinAm / sphuratkanakakAntibhirnavalatAbhirAvellito mamAzu haratu zramAnatitamAM tamAladrumaH // ' atra tamAlena bhagavato nigaraNe kalindanandinItyAdIni trINi caraNatrayagatAni vizeSaNAni tadanugrahArtha viSayaviSayiNoH sAdhAraNadharmatayA sAkSAdupAttAni / caturthamapi caturthacaraNagatamavaiyAkaraNAnAM darzane / vaiyAka* raNAnAM tUpAttayA tamAlAbhinnakartRkayA zramaharaNakriyayonnItaM tAdRzakartRtvaM tathA tayoH sthitam / dvitIye caraNe coccAvacayonisaMcaraNasya pa. vityarthaH / etAvAneva vizeSa iti bhAvaH / anantaraM ca lakSyArthabodhottaraM ca / vyApAreti / vyaJjanayetyarthaH / etAni matAni pUrva nirUpitAni / nanu bAdhajJAnasattvAtkathaM vyaJjanayA tathA bodho'ta Aha-bAdhajJAneti / evaM cAhAryabhedabuddhiH / bAdhakabuddhikAlikasyaivAhAryavAditi bhAvaH / prAJcastu 'kamalamanambhasi-' ityAdAvAhlAdakalAdikaM lakSyatAvacchedakam / tena rUpeNa prathamato bodhe taddharmAvacchinne kamalAbhedapratyayo vyaJjanayAnAhAryaH / taddharmAvacchinne kamalAmedabAdhabuddherabhAvAt / ata eva 'gauNasAdhyavasAnAyAM sarvathaivAmedAvagamaH' iti prakAzakRtaH / rUpake lAhArya eva / ayameva rUpakAdasyA vizeSaH" ityAhuH / vanAntaraM vanamadhyam / gatAgateti / gamanAgamanaklezetyarthaH / tadanugrahArtha tena tannigaraNAnugrahArtham / darzana iti|tdrth tayostattvena sAkSAdupAttamiti zeSaH / taiH prathamAntArthavizeSyakabodhAGgIkArAditi bhAvaH / vaiyAkaraNAnAM tviti / darzana ityanuSajyate / tathA tadarthaM tayostattvena sAkSAttathA anupAttam / ucceti /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 309 thyAdinA, tRtIye'pi latAbhirgopInAM nigaraNam / tsminnevaanugraahktyaa| evaM ca sAvayaveyamatizayoktiH / yatra cAnugrAhakaM na nigaraNAntaraM kiM tu zuddhaM sAdhAraNadharmAdi sA niravayavA / yathA 'nayanAnandasaMdohatundilIkaraNakSamA / tirayatvAzu saMtApaM kApi kAdambinI mama // ' / atra bhagavato mUrtirnigIrNA / nAmArthayorabhedasaMsargeNa vizeSyavizeSaNabhAvasya vyutpannatayA rUpake tAvaducito viSayaviSayiNostena saMsargeNa vizeSyavizeSaNabhAvaH / na tu prakRte / viSayitAvacchedakarUpeNa viSayasyaiva bhAnAdabhedasaMsargasyAprasakteH / abhedapradhAnAtizayoktiriti pravAdastu prAgukte saMsargAroparUpaka iva viSayitAvacchedakasyaiva bhedAbhAvarUpatayA nirvAhyaH / tacca viSayitAvacchedakaM kvacitprakRte nigaraNadAvya viSayamAtravRttidharmakhasamAnAdhikaraNadharmazUnyatvAbhyAM prasiddham / yathA 'kalindagirinandinI' ityAdau tmaaltvaadi| kacidaprasiddhamapi kalpitopamAdAvupamAnamiva kavinA khapratibhayA kalpitam / dharmiNa iva dharmasyApi kalpanAyA aviruddhatvAt / hInottamayonijanmetyarthaH / tasminnevAnugrAhakatayeti / bhagavato nigaraNe / tadA vellanakarmavataddharaNakartRtvasvarUpe sAdhAraNadhauM / sAdhAraNavasaMpAdanamevAnugrAhakakhamiti bhAvaH / yatra ca yatra tu / rUpakato bhedAntaramAha-nAmArtheti / evena viSayivyAvRttiH / viSayIti / tamAlakhAderityarthaH / bhedAbhAvarUpatayeti / 'Asye pUrNazazAGkatA' ityAdAvanyonyAbhAvasya pratiyogitAvacchedakadharmarUpatAyAH sarvatantrasiddhalA. diti bhAvaH / sveti / viSayamAtravRttidharmetyarthaH / dharmazUnyatvAbhyAmiti / dharmadvayazUnyatvaM ca sAmAnAdhikaraNyasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkam / 'navIno jaladharaH' ityatra ca bhagavadvRttilokottarakhatatsamAnAdhikaraNanavasudhAkaraNakavyAptikartRtve jaladharalena samAnAdhikaraNe'sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena tadubhayaviziSTajaladharalaM kavikalpitam / kacidaprasiddhamapIti / sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena tAdRzadharmadvayaviziSTatayA aprasiddhamapItyarthaH / apUrvazcandra ityAdAvapyevam / mukhamapUrvazcandra ityAdau kavikalpitaviziSTacandreNAhAryAbhedapratIte rUpakam / kecittu 'kavikalpitatAdRzacandravasya mukhalena
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| yathA-'smRtApi taruNAtapam / - yathA vA 'jagajjAlaM jyotsnAmayanavasudhAbhirjaTilaya JjanAnAM saMtApaM trividhamapi sadyaH prazamayan / zrito vRndAraNyaM natanikhilavRndArakanuto mama khAntadhvAntaM tirayatu navIno jaladharaH // ' atra viSayadharmaviziSTatayA kalpitena lokottarajaladharatvena rUpeNa bhagavataH pratipAdane tatsamAnAdhikaraNatvena kalpitAnAM vizeSaNAnAmAnuguNyam / evaM ca nigaraNe sarvatrApi viSayitAvacchedakadharmarUpeNaiva viSayasya bhAnam , na viSayyabhinnatveneti sthite "rUpakAtizayoktiH syAnnigIyAMdhyavasAnataH' ityuktvA 'atrAtizayoktau rUpakavizeSaNaM rUpake darzitAnAM vidhAnAmihApi saMbhavo'stItyatidezena pradarzanArtham / tenAtrApyabhedAtizayoktistAdrUpyAtizayoktiriti kuvalayAnande yaduktaM tannirastam" iti navyAH / prAJcastu 'rUpaka ivAtrApi viSayyabhedo / bhAsate paraM tu virodhAbhAvAdanAhAyaiva viSayitAvacchedakaprakAradhIrUpakalakSaNe cAhAryatvaM na deyam / atizayoktiranAhAryeva / rUpake lAhAryA anAhAryA ca dhIH' ityAhuH / anye tu 'prastutasya yadanyatvamityatizayoktireSu prakRtasya viviktAkAraMvasvantaratvenAnyavastutvena vAdhyavasAnamiti tadarthaH / asti hi prakRtasya mukhasya candrasenAdhyavasAnam / AhAryavAbhAvAca na rUpakam' ityaahuH| viSayadharmeti / lokottrtvetyrthH| sAmAnAdhikara. NyasaMbandhena tadvaiziSTyaM bodhyam / evaM cetyasya nirastamityatrAnvayaH / vidhAnAM prakArANAm / atidezeneti / anyatrAnyazabdaprayoga iti nyAyAditi bhAvaH / atrApi atizayoktAvapi / tannirastamiti / atredaM cintyam-kAvyaprakAzAdirItyA tadukam / nirbAdhakalAt / kiM ca vayApyabhedApradhAnAtizayoktiriti prAcInavyavahArasaMgamanAya viSayitAvacchedakamevAmeda ityavazyaM vaktavyam / evaM ca tathaivAbhedAtizayoktiriti vyavahAro mayApi sUpapAdaH / 'ko'yaM galitahariNaH-' ityAdau prasiddhaviSayitAvacchedakaprakArakabodhasya bAdhabuddhiparAhatalAtko'yamityanena nirastakhAcAvazyaM candrakAryakArilaprakArakabodho'GgIkAryaH / eSaiva ca tAdrUpyAtizayoktiH / atrApi viSayitAvacchedakaprakArakadhIrAhAyaiva / taddharmaviziSTe zakyasaMbandhagraho'pi tathaiva / taddha
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| nigINe viSaye iti rUpakAdasyA vizeSaH / adhyavasAyasya siddhatvenAprAdhAnyAnnizcayAtmakatvAcca sAdhyAdhyavasAnAyAH saMbhAvanAtmakotprekSAyA vailakSaNyam' ityAhuH / kathaM tarhi 'kamalamidamanambujAtaM jayatitamAM kanakalatikAyAm' ityAdAvidaMtvAdeviSayatAvacchedakasyollekhAnnigaraNamiti cet, na / idamityasya kamalatvaviziSTe vizeSaNatva evAtizayoktiH, uddezyatAvacchedakatve tu rUpakameva / evaM 'gaurayam' , 'Ayurevedam' ityAdAvapi bodhyam / ata evAtizayoktAvabhedo'nuvAdya eva na vidheya iti prAcAmuktiH saMgacchate / evamekaH prakAro'tizayasya yatra bhede'pyabhedaH / ... atha prakArAntaram-yatrAbhede'pi bhedo lokottaratvapratipattyarthaH, idameva prastutasyAnyatvamityanenoktam / udAharaNam'anyA jagaddhitamayI vacasaH pravRtti ranyaiva kApi racanA vacanAvalInAm / lokottarA ca kRtirAkRtirAtahRyA vidyAvatAM sakalameva caritramanyat // ' evamanyaH prakAraH--yatrAsaMbandhe'pi saMbandho votkarSArthaH / yathA 'dhIradhvanibhiralaM te nIrada me mAsiko garbhaH / unmadavAraNabuDyA madhyejaTharaM samucchalati // atra siMhIvacane samucchalanAsaMbandhe'pi samucchalanasaMbandhoktiH zauryAtizAyikA / mavaiziSTyamapi lakSyasyAropitameveti bodhyam / asyA vizeSa iti / AhAryakhAnAhAryatvakRto vizeSa ityarthaH / utprekSAto'tra vailakSaNyamAha-adhyaveti / idamiti / yata ityAdi / ata eva sarvathA viSayAnupAdAne'syA aGgIkArAdeva / evamiti / uktaprakAreNetyarthaH / nirUpita iti zeSaH / idameva prakArAntarameva / uktamiti / prakAzakRti zeSaH / anyA jagaditi / vidvavarNanamidam / kRtizceSTA / ArtahRdyA AkRtiH zarIrAvayavasaMsthA ca lokottaretyarthaH / caritraM vyavahAraH / madhyejaTharamiti / 'pAremadhye.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 kAvyamAlA / yathA vA 'giraM samAkarNayituM yadIyAM sadA rasajJairanubhAvanIyAm / samIhate nityamananyacetA nabhakhadAtmaMbharivaMzanetA // ' yathA vA 'timirazAradacandiratArakAH kamalavidrumacampakakorakAH / yadi milanti kadApi tadAnanaM khalu tadA kalayA tulayAmahe // ' pUrvatra nirNIyamAnaH, iha tu saMbhAvyamAna iti vizeSaH / tathAnyaH prakAraH -- yatra saMbandhe'pyasaMbandhaH / yathA 'pIyUSayUSakalpAmalpAmapi te giraM nipItavatAm / toSAya kalpate no yoSAdharabimbamadhurimodrekaH // ' atra toSasaMbandhe'pyasaMbandhaH / - evamevAnyo'pi prakAraH -- yatra prayojakasya prayojyasya ca paurvAparyaviparyayaH / sa ca dvayoH sahabhAvAsahabhAvAt prayojakasya prayojyAna ntarabhAvAdveti dveSA / Adyo " yathA-- 'pratikhuranikarazilAtala saMghaTTasamucchala dvidyudvallIkRtavisphuliGgacchaTApaTalAnAM vAjinAm' iti hayavarNane samucchalana vidyudvallIkaraNayoH sahotpattirgamyate / 1 SaSThyA vA' iti samAsaH / yadIyAmiti / prakRtavarNanIyarAjakIyAmityarthaH / nabhasvaditi / nabhakhatA vAyunA AtmAnaM bibhrati ye sarpAsteSAM vaMzasya kulasya netA nAyakaH ! zeSa ityarthaH / atra tadAkarNanasamIhAsaMbandhe'pi taduktistadvaiduSyAtizAyikA / candireti / candretyarthaH / milanti ekatra tiSThanti / tadAnanaM tasyA varSyAyA nAyikAyA mukham / kalayA na tu sarvAMzena / pUrvatra pUrvayoH / ihatviti / yadItyasya saMbhAvanA - bodhakatvAditi bhAvaH / yatheti / pIyUSamamRtameva yUSo maNDavizeSastena ISanyUnAm / te varNanIyasya rAjJaH / samucchalaneti / visphuliGgAnAmityAdiH / sahotpattiriti / zatRpratyayeneti bhAvaH / 'zatrA samucchalana' iti pAThe tu tataH prAgatreti zeSaH / vastutaH
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgjaadhrH| 313 dvitIyo yathA_ 'puraH purastAdaribhUpatInAM bhavanti bhUvallabha bhsmshessaaH|| anantaraM te bhRkuTIviTaGkAtsphuranti roSAnalavisphuliGgAH // ' atra bhedadvaye prayojakAtizayakRtaH prayojyazaighyAtizayo gamyaH / evaM ca 'etadbhedapaJcakAnyatamatvamatizayoktisAmAnyalakSaNam' iti prAcInAH / anye tu-'saMbandhe'saMbandhaH asaMbandhe saMbandha iti bhedadvayaM nAtizayoktiH / etAdRzAtizayasya rUpakadIpakopamApaityAdiSu khabhAvoktibhinneSu prAyazaH sarveSvalaMkAreSu sattvAt / nahi yathAsthitavastUktAvasti kAcidvicchittiH / kAryakAraNapaurvAparyaviparyayasyApi tenaiva vyAptatayA bhedAntaratAnApattezca / tasmAdviSayiNA nigIryAdhyavasAnaM viSayasya, tasyaivAnyatvam , yadyAdizabdairasaMbhavino'rthasya kalpanam , kAryakAraNapaurvAparyaviparyayazcetyetadanyatamatvamatizayoktitvam' ityAhuH / navyAstu-'nigIryAdhyavasAnamevAtizayoktiH / prabhedAntaraM tvanugatarUpAbhAvAdalaMkArAntarameva / nanu prastutAnyatvabhede bhedenAbhedasya, asaMbandhe saMbandha iti bhede saMbandhenAsaMbandhasya, saMbandhe'saMbandha iti bhede asaMbandhena saMbandhasya, kAryakAraNapaurvAparyaviparyaye ca tenaivAnupUrvI / asya ca nigaraNaM ratnAkaravimarzinIkArAdyuktaprakAreNa saMbhavatIti cet , na / anyatvAdibhirananyavastupratItereva camatkAritvam / na tvananyatvAdibhiH / teSAmanubhavAsaMgateH / na cA samucchalanaM tatra heturiti bodhyam / pura iti / rAjavakarNanamidam / he bhUvallabha, puraH purastAt pUrvapUrva zatrurUpANAM rAjJAM bhasmarUpAH zeSA avazeSA bhavanti / pazcAttava bhRkuTyeva viTakaM kapolapAlikA tasmAtkodharUpAgnervisphuliGgAH sphurantItyarthaH / atra bhedadvaye bAdhitatvaM pariharati-atreti / khabhAvoktau sarvathA tadasattvAdAha-svabhAvoktIti / anyatrApi kvacidasattvAdAha-prAyaza iti / sattvAditi / tathA ca teSAmapyatizayoktivApattiriti bhedena tatkathanAsaMgatyApattiriti bhAvaH / nanu tarhi tatra ko'laM. kAro'ta Aha-nahIti / abhyupetyAha-kAryeti / tenaiva prAcInoktabhedadvayenaiva / abhedasyetyAdi SaSThayantAnAM vakSyamANanigaraNe'nvayaH / viparyaye ca viparyaya iti bhedadvaye ca / tenaiva kAryakAraNapaurvAparyaviparyayeNaiva / na / ananyatvAdibhiriti / 1. he bhUvallabha, purastAt prathamaM aribhUpatInAM zatrunRpANAM puro nagaryo bhasmazeSA bhavanti anantaraM ityAdi samucito'rthaH. 27 rasa.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 kAvyamAlA / nyatamatvamanugatamiti zakyate vaktum / vicchittivailakSaNye satyanyatamatvayAprayojakatvAt / anyathopamArUpakAdikatipayAnyatamatvaM sakalAnyatamatvaM vA tallakSaNam / upamAdayazca tadbhedA ityeva kiM na brUyAH / alaMkArAntaratve gauravamityapi na vAcyam / nAtra klRptapadArthakalpanaM yena gauravaM syAt / pradhAnotkarSatArUpasyAlaMkArasvasya tvayApi svIkArAt / alaMkAra vibhAjakopAghiparigaNanasya ca puruSaparikalpitatvAt / ityapi vadanti / 'gaganacaraM jalabimbaM kathamiva pUrNa vadanti vidvAMsaH / dazarathacatvaracArI hRjjvarahArI vidhustu paripUrNaH // ' ityAdau viSayiNaH khAbhAvikasya nihavena dRDhAdhyavasAnAtizayoktiH / yattu kuvalayAnande-- 'yadyapahnavagarbhatvaM saiva sApahnavA matA / tvatsUktiSu sudhA rAjanbhrAntAH pazyanti tAM vidhau // ' ityatra paryastApahnutigarbhAmatizayoktimAhustaccintyam / paryastApahnuterapahutitvaM na prAmANikasaMmatamiti prAgevAvedanAt / yadapi tairevoktam-- 'saMbandhAtizayoktiH syAdayoge yogakalpanam / saudhAgrANi purasyAsya spRzanti vidhumaNDalam ||' iti / tathA ca tena rUpeNa kadApi bodhAbhAve na tadrUpasyAbhedasya bhedena tvaduktaM nigaraNamasaMgatamiti bhAvaH / teSAmananugatatvAditi nigIrya prakRtasya samenAdhyavasAnaM bhedenAbhedasya saMbandhenAsaMbandhasyatyAdi ka sakala sAdhAraNa syaikasya dharmasyAbhAvAdatizayoktilakSaNasyAnanugatatvApattiriti bhAvaH / vailakSaNye satIti / tathA ca bhinnabhinna evAlaMkAra iti bhAvaH / abhyupetyAha - anyathopameti / prAguktarItyA Aha - katipayeti / yasya kasyacidatizayasya sarvatra sattvAdAha-sakaleti / tallakSaNamatizayoktilakSaNam / tadbhedA atizayokti medAH / nanu gauravAdAdhikyaM nAta AhaalaMkArAntareti / lRptatvamevAha - pradhAnotkarSeti / nanu sAmAnyato'laMkArasattve'pi tadvibhAjakopAdhimadhye'pAThAdAdhikyena gauravaM tadavasthamevAta Aha- alaMkAreti / dRDhAdhyavasAnAtizayoktyudAharaNamAha - gaganeti / gaganagAmItyarthaH / jabimbaM candrarUpam / vidhustu zrIrAmacandrastu / svAbhAviketi / gaganarUpetyarthaH / niveneti / kathamivetyaneneti bhAvaH / mUla eka kuThAra ityAha- paryasteti / --
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 315 tadapi na / 'atraiva 'spRzantIvendumaNDalam' iti kRte ko'laMkAraH / utprekSeti cet, taha vAderabhAvAdgamyotprekSeyamucitA / ivAdisattve yA vAcyotprekSA saivevAdyabhAve gamyotprekSeti niyamasya sarvasaMmatatvAt / ' tvatkIrtirbhramaNazrAntA viveza svarganimnagAm' iti tvaduktagamyotprekSAyAH 'saudhATTAni ' ityasya cotprekSAMze vizeSAnupalambhAt / tathA hi ' tvatkIrtir' ityAdau bahudUragamane svargagamane vA svargaGgApravezatAdAtmyotprekSeti naye svarga saMbandhitvarUpAnupAttadharmanimitteyam / kIrtI svargaGgA krmkprveshkrtR| tvotprekSeti naye tAdRzagamanarUpAnupAttadharmanimittA / vizeSaNIbhUtabhrama - NabhrAntatvarUpa hetutprekSeti naye tu tAdRggamanatAdAtmyAdhyavasitakhargaGgApravezarUpopAttadharmanimitteti sarvathA gamyaiva / 'saudhAprANi-' ityatra paramo - rdhvadeza saMyoge candramaNDalasparzatAdAtmyotprekSAyAM paramordhvadeza vRttitvarUpAnupAttadharmanimittA / tAdRzasparza kartRtvotprekSAyAM tu paramodhardhvadeza saMyogarUpAnupAttadharmanimitteti / iyamapi gamyotprekSaiva / tasmAdutprekSAsAmagrI yatra nAsti tAdRzamudAharaNamucitam / yathAsmadIyaM 'vIradhvanibhir - ' ityAdi sundaratve satyupaskArakatvamalaMkArasAmAnyalakSaNamihApi na vismaraNIyam / taireva appayadIkSitaireva / tadapi neti / siddhAntavirodhAditi zeSaH / tamevAha-atraivetyAdinA / nanvanyasaMmatatve'pi tathA na mama saMmatamata Aha-tvatkIrtiriti / ityasya ceti / utprekSAyA iti / SaSThIti bhAvaH / nanu tasyA bhUmaNDale bahudUragamane'pi svargaGgApravezatAdAtmyotprekSA tatra na saMbhavatItyata Aha- svargeti / vizeSeti kIrtAvityAdiH / tAdRzeti / khargagamanetyarthaH / paramordhvati / gRhAgrANAmityAdiH / iyamapi gamyotprekSaiveti / atredaM cintyam - ' nUnaM mukhaM candraH' ityAdI nUnaMpadAbhAve pratIyamAnasya rUpakasyAnApatterutprekSAyA Apattezva / ' tvatkIrtibhramaNa - zrAntA' ityatra tu bahudUragamane svargagamane vA svargaGgApravezatAdAtmyotprekSA kIrtau svargaGgApravezakartRtvotprekSayAvazyaM svIkAryA / anyathA bhramaNazrAntatvarUpavizeSaNavaiyarthyApatteH / tadvatprakRte utprekSAsAdhakaM nAsti yena tathA syAt / bhramaNazrAntatvarUpa hetUtprekSAyAM tu na kazciddoSaH / svarga saMbandhivaM svargagamanaM svargaGgApravezarUpopAtto vA dharmo nimittamiti bodhyam / udAharaNamiti / saMbandhAtizayokteriti bhAvaH / duHkhayori
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 kaavymaalaa| iyaM cAtizayoktide'pi dRzyate / yathA'dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vRkSaM pariSakhajAte / tayoranyaH pippalaM khAdvattyanaznannanyo abhicAkazIti // ' smRtau ca 'yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti saMyamI / yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH // ' athAsyA dhvaniH-- 'deva tvadarzanAdeva lIyante puNyarAzayaH / kiM cAdarzanataH pApamazeSamapi nazyati // ' puNyapApayoH sukhaduHkhabhogamAtranAzyatayA darzanAdarzanAbhyAM tajjanyasukhaduHkhayo rAzyazeSazabdAbhyAM ca janmazatopabhogyayostayorevAkSepAdaprimAbhyAM pUrvayoniMgaraNaM vyjyte| na ca pUrvAbhyAmagrimayoreva nigaraNaM kiM na syAt , iti vAcyam / nAzoktisAmaJjasyAya nAzakatAvacchedakAvacchinnatvena pratyayasyAvazyakatayA tannigaraNAsaMbhavAt / upamAnena mahatA. kSudrasyopameyasya mahattvAdhAnAya nigaraNasyaucityAca / etena tadaprAptimahAduHkha-' ityAdikAvyaprakAzo vyAkhyAtaH / iti rasagaGgAdhare'tizayoktiprakaraNam / tyasyAkSepAdityatrAnvayaH / tayoreva sukhaduHkhayoreva / agrimAbhyAM pUrvayoriti / janmazatopabhogyasukhaduHkhAbhyAM devadarzanAdarzanajanyasukhaduHkhayorityarthaH / na ca pUrvAbhyAmiti / darzanAdarzanajanyasukhaduHkhAbhyAmeva janmazatopabhogyasukhaduHkhayorityarthaH / nAzakatAvacchedaketi / puNyarAzinAzakalapAparAzinAzakavarUpakAryatAvacchedakAvacchinnakAraNatAvacchedakaM sakalajanmopabhogyasukhalAdikameva / na tu darzanajanyasukhabAdikam / tattatsukhAnAM khakhaphalopahitapuNyanAzakatAyA eva kluptatvAditi bhAvaH / upeti / janmazatopabhogyasukhaduHkhe upamAnam / mahattvAt / darzanAdarzanajanye ca te upameye / kSudravAt / dhvanilaM cAtra prAcInarItyA bodhyam // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze'tizayoktiprakaraNam //
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 317 atha tulyayogitA-. prakRtAnAmevAprakRtAnAmeva vA guNakriyAdirUpaikadharmAnvayastulyayogitA // aupamyaM cAtra gamyam / tatprayojakasya samAnadharmasyopAdAnAt / vAcakAbhAvAcca / ata evAlaMkArikANAmapi sAdRzyaM padArthAntaram / na tu sAdhAraNadharmarUpamiti vijJAyate / anyathA aupamyasyAtra gamyatvokteranupapatteH / kecittu-- 'sAdRzyabhAva evAtiriktaH / sAdRzyaM tu tatatsAdhAraNadharmAsmakameva / sa cevAdipadAnAM zakyatAvacchedakaH / tattatsAdhAraNadharmavAcakaistu tattatsAdhAraNadharmasya khazakyatAvacchedakatattaddharmarUpeNa bodhane'pi sAdRzyabhAvarUpeNa bodho vyaJjanasAdhya evaM' ityapi vadanti / udAharaNam'priye viSAdaM jahihIti vAcaM priye sarAgaM vadati priyaayaaH| vArAmudArA vijagAla dhArA vilocanAbhyAM manasazca mAnaH // ' atra mAninyA varNyatvAttadIyatvena prakRtayoH korathumAnayorvigalanakriyA samAnadharmatvenopAttA / vilocanamanasorapAdAnayozca / kArakANAM sarveSAmapi kriyAnvayasya tulyatvAt / evaM caturNA kriyArUpadharmekye'pi dvayordvayorevaupamyaM pratIyate na parasparaM caturNAm / tadapAdAnasya tatkartRtvarUpe vizeSe sAmAnyasya paryavasAnAt / zeSamupariSTAbodhyam / tulyayogitAM nirUpayati-atheti / vinigamanAvirahAdAha-aprakRteti / nanu nAyaM niyamo'ta Aha-vAcaketi / ata eva aupamyasyAtra gamyavAdeva / apinA vaiyAkaraNAdisamuccayaH / nirUpitaM caitatkuvalayAnandavyAkhyAyAM maJjUSAyAM ca / sAdRzyabhAvaH sAdRzyatvam / sa ca sAdRzyabhAvazca / keciditi / arucibIjaM tu 'anve raNDA-' iti nyAyavirodhApattiriti / vadatIti saptamyantam / priyAyA netrAbhyAM hRdazca jalAnAM bahvI dhArA mAnazca cyuta ityarthaH / vilocaneti / uktarItyA prakRtayori.. tyAdiH / dAnayozceti / vigalanetyAdyanuSajyate / nanu koMH kriyAnvayAttathA saMbhave'pi kathamapAdAnayostathA / tatrAnvayasyaivAbhAvAt / ata Aha-kAraketi / dvayordvayorevaupamyaM pratIyata iti / tatpratItAvapi nAtra tatkRtazcamatkAro'nubhavasiddhaH / kiM tu tatsahakRtakadharmAnvayakRta eveti pRthagalaMkAratA / na ca gamyopamayaiva nirvAhaH / 1. 'ante raNDAvivAhazcedAdAveva kuto nahi' iti.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 kAvyamAlA / 'nyaJcati vayasi prathame samudaJcati kiM ca taruNimani sudRzaH / ullasati kApi zobhA vacasAM ca dRzAM ca vibhramANAM ca // atra guNaH / yadi ca ' vilasantyahamahamikayA vAco gatayazca vibhramAzca bhRzam' ityuttarArdhaM tadA kriyA / yadi 'dadhati sma madhurimANaM cAco gatayazca vibhramAzca bhRzam' iti kriyate tadA guNaviziSTA kriyA / kevalaguNena sAkSAtsaMbandhAbhAvAt kevalakriyAyAzcAhRdyatvAt / aprakRtAnAmeva yathA ------------------ 'nyaJcati bAlye sudRzaH samudaJcati gaNDasIni pANDimani / mAlinyamAvirAsIdrAkAdhipalavalikanakAnAm // ' atra guNaH / AvirbhAvakriyAyAH sAkSAddharmibhirananvayAt / ' nyaJcati rAkAdhipatirlabalI puraTaM ca puNDarIkaM ca' iti kRte kriyA / 'dhavalIbhavatyanudinaM lavalI kanakaM kalAnidhizcAyam' iti kRte guNaviziSTakriyA | ' tvayi pAkazAsanasame zAsati sakalaM vasuMdharAvalayam / vipine vaividhUnAM varSanti vilocanAni ca dinAni // ' atrobhayasAdhAraNayorguNakriyayorabhAvAcchabdamAtram / zleSamUlenAbhedAdhyavasAnena piNDIkRto'rtho vA / yattvalaMkAra sarvakhakRtA, tadanugAminA kuvalayAnandakRtA ca 'guNakriyAbhiH saMbaddhatve guNakriyArUpaikadharmAnvayaH' iti coktaM tadApAtataH / vidyamAnasyApi sAdRzyasyAsundara sAdhAraNadharmakatvenAsundaratvAditi bodhyam / sAmAnyasya kriyAnvayitvarUpakArakatvasya / prAcAM matenedaM kiyodAharaNamuktvA guNodAharaNamAha-nyaJcatIti / tirobhUte satItyarthaH / guNa iti / zobhArUpa ityarthaH / AdipadagrAyodAharaNamAha- yadIti / nanu kevalasyaiva tattvaM kuto nAta Aha- kevaleti / kArakANAM mithaH kriyAdvArasaMbandhAdAha - sAkSAditi / lavaliH 'haraphArevaDI' / guNo mAlinyarUpaH / dharmibhizcandrAdibhiH / teSAmakArakatvAt / puraTaM suvarNam / AdisaMgrAhyAntarodAharaNamAha - tvayIti / pAketi / indratulya ityarthaH / varSanti varSaNaM kurvanti / saMvatsaravadAcarantItyarthaH / ubhayeneti / netrAdinetyarthaH / zabdamAtrabhiti / varSantIti zabdamAtramityarthaH / tasya tadubhayavRttitvAbhAvAdAha - zleSeti / piNDIkRta ekIkRtaH / yathAkramamAha - guNeti / yadvA jAtikriyAdravyAtiriktaM
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 'zAsati tvayi he rAjannakhaNDAvanimaNDalam / na manAgapi nizcinte maNDale zatru mitrayoH // ' ityatrAbhAvarUpasyaiva dharmasyAnvayAt / guNakriyetyupalakSaNaM vA dharmamAtrasya / evam ' ekastvaM dAnazIlo'si pratyarthiSu tathArthiSu' ityAdAvapi dAnazIlarUpaikAnvayAlakSaNamavRttiH / yathAkathaMcidanekatraikAnvayasya camatkAriNo'pekSitatvAt / etena -- 'hitAhite vRttitaulyamaparA tulyayogitA / pradIyate parAbhUtirmitra zAtravayoH samA // ' 319 ityAdinA tulyayogitAyAH prakArAntaraM yatkuvalayAnandakRtA lakSita - mudAhRtaM ca tatparAstam / asyA api 'vanAmitareSAM vA dharmaikyaM tulyayogitA / ' iti pUrvalakSaNAkrAntatvAt / ekAnupUrvabodhitavastukarmakadAnapAtratvasya paramparayA tAdRzazabdasya prAguktamArgeNArthasya vA dharmasyaikyAt / 'yazca nimbaM parazunA yazcainaM madhusarpiSA / yazcainaM gandhamAlyAdyaiH sarvasya kaTureva saH // ' dharmamAtraM guNa iti vaiyAkaraNamatenedam / kiM ca ' na manAgapi nizcinte' ityatra cintAbhAvavadbhedasya cintAnatiriktatayA guNasyaiva sAdhAraNadharmatvamityapi vaktuM zakyam / dA neti / dravyasya parAbhavasya veti bhAvaH / etenaityasyArthamAha - asyA apIti / pUrvalakSaNAkrAntatvAditi / atredaM cintyam - hitAhita viSaya katulyavyavahAra kartRtvapratItikRtacamatkAre eSA / yathoktadharmiNAmekadharmAnvayakRta eva yatra camatkArastatrAdyeti bhedAt / 'pradIyate parAbhUti : ' 'yazca nimbaM - ' ityanayoH padyayorna tAdRzadharmAnvayatayAtra kRtazcamatkAraH / kiMtu rAjanimbayorhitAhitaviSaya kazubhAzubhAnyata re kajAtIya kartRkavyavahArakRta eveti sahRdayahRdayamevAtra pramANam / ata eva 'jagAla mAno hRdayAdamuSyA vilocanAbhyAmiva vAridhArA' ityatra na tulyayogitA / candra iva sundaraM mukhaM ityatra na dIpakam / tatra sAdRzyapratItikRtacamatkArakasyaiva sattvAt / nanvevamalaMkArAntaralameva vaktuM yuktam / iti cet satyam / ata evAsvarasAtkuvalayAnandakRtA 'iyaM sarasvatI - kaNThAbharaNoktA' ityuktam / na ca tulyayogitAyAM sAdRzyasya gamyatayA gamyopamayaiva nirvAhaH / tAvanmAtrakRtacamatkArAbhAvAt / ekadharmAnvayakRtasyApi sattvAt / pratIyamA
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 kaavymaalaa| ityatrApi kaTutvaviziSTasya nimbasyaiva paramparayA chedakasecakapUjakadharmatvasaMbhavAt / na cAtra vRttiniyAmakasaMbandhena dharmivRttitvaM vivakSitaM dha. rmasya / vakSyamANakArakadIpakAdAvavyAptyApatteH / atha candra iva sundaraM mukhamityAdhupamAyAM candramukhayorekadharmAnvayAdativyAptiH / na cAtra prakRtAnAmevAprakRtAnAmevetyuktatvAnna tatheti vAcyam / prAgukte 'priye viSAdaM-' iti padye 'jagAla mAno hRdayAdamuSyA vilocanAbhyAmiva vAridhArA / ' ityuttarArdhe kRte prakRtayormAnavAridhArayorupamAyAM tathApyativyApteH / candra iva sundaraM mukhamityatrApi vakSyamANadIpakalakSaNAtivyAptezca / na caupamyasya gamyatve satItyapi vizeSaNIyamiti vAcyam / 'candrAMzunirmalaM vAri candro haMsasamadyutiH / haMsAstu zaradi merapuNDarIkamanoramAH // ' ityatra vAcakAbhAvAdgamyopamAyAM tathApyatiprasaGgAt / yadi cAtra na vyaGgayA upamA, kiM tu samAsasya vAcyA pUrvapadasya lakSyA ceti sUkSmamIkSyate tathApi 'haMsAstu mAnasabhuvazcandrA eva na saMzayaH' ityAdirUpakAdipvatiprasaGgaH / na hyatrApi candrAdisAdRzyaviziSTe candrAdipadAnAM lAkSaNikatvAdupamA lakSyaiveti zakyate vaktum / rUpake lakSaNA nAstIti prAgeva pratipAdanAt iti cet, na / yatra yathoktAnAM dharmiNAM yathoktadharmAnvaya eva camatkArI tatra tulyayogitA, dIpakaM vA / yatra tAdRzadharmAnvayapra nasyApi sAdRzyasyAsundarasAdhAraNadharmakatvenAsundaralAditi bodhyam / paramparayA chedaketi / svakarmakakriyAzrayatvarUpayetyarthaH / vakSyamANakAraketi / 'vasu dAtuM yazodhAtumatIva nipuNo bhavAn' ityAdAvityarthaH / vakSyamANadIpaketi / prakRtAprakR. tatvasattvAditi bhaavH| ibasya sattvAnoktadoSadvayamityAzayenAha-na ceti / candrAMzunirmalamiti / atra dvitIyacaraNe nAtiprasaGgaviSayaH / samazabdasya sattvAt tadaMze prakramabhaGgazca kAvyadoSo bodhyaH / atiprasaGgAditi / tulyayogitAyA ityAdiH / zaradRtuvarNane sarveSAM prakRtatvAt / evamagre'pi bodhyam / vaiyAkaraNamatenAha-samAsa. syeti / naiyAyikamatenAha-pUrveti / yathoktAnAmiti / prakRtAnAmevAprakRtAnAmeva vA prakRtAprakRtAnAM vetyarthaH / yathokteti / guNAdItyarthaH / ityasakRditi /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 321 yuktaM sAdRzyamabhedo vA tatropamArUpakAdikamevAlaMkAratAprayojakam / sundaratve satyupaskArakatvamityasakRdAvedanAt / anyathA sAdRzyasyAtra pratyayAttadAdAyopamAvyavahArasyApatteriti dik / evaM ca 'dadhIcibalikarNeSu himahemAcalAbdhiSu / adAtRtvamadhairya ca dRSTe bhavati bhAsate // ' . ityAdau razanArUpaiSA yayAsaMkhyAvaSTabdhA / 'dRSTaH sadasi cedugrAzcandracandanacandrikAH / atha tvaM saMgare saumyAH zeSakAlAnalAbdhayaH // ' ityatra ca kharUpadvayena rAjaviSayakaratibhAvabhUSaNatayA sthitA / yatra ca prakRtAnAmevAprakRtAnAmeva vA kriyANAmekakArakAnvayaH sA kaarktulyyogitaa| yathA 'vasu dAtuM yazo dhAtuM vidhAtumarimardanam / trAtuM ca sakalAM pRthvImatIva nipuNo bhavAn // ' atra rAjJaH stAvakavAkye prakRtAnAM kriyANAmekena kA sAdhAraNena dharmeNaupamyam / yathA vA 'dUrIkaroti kumatiM vimalIkaroti cetazciraMtanamaghaM culukIkaroti / bhUteSu kiM ca karuNAM bahulIkaroti saGgaH satAM kimu na maGgalamAtanoti // ' ityasyAsakRdityarthaH / anyathA uktavyavasthAnaGgIkAre / atra tulyayogitAyAm / pratyayAdgamyamAnakhAt / apinA sAMkarya sUcitam / evaM ca asyA atiriktale ca / razanArUpaiSeti / dadhIciriva balirbaliriva karNa ityAdipratIteriti bhAvaH / yathAsaM. khyeti / balyAdiSvadAtRvaM himAlayAdiSvadhairyamiti bhAvaH / rAjavarNanamidam / dRSTa iti / idamapi rAjavarNanam / he rAjan, khaM sabhAyAM dRSTazcecandrAdaya ugrA dRzyante / atha vaM raNe dRSTazceccheSAdayaH saumyA dRzyanta ityarthaH / svarUpadvayeneti / zAntograrU. peNetyarthaH / ratIti / kaviniSThetyAdi / dhAtuM saMpAdayitum / vidhAtuM kartum / culukI
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 atrArthAntaranyAsAnvitA / kAvyamAlA / 'kespi smarantyanusaranti ca kecidanye pazyanti puNyapuruSAH kati ca spRzanti / mAtarmurAricaraNAmbujamAdhvi gane bhAgyAdhikAH katipaye bhavatIM pibanti // ' akaM karma kriyANAM sAdhAraNam / vyayaiSA yathA 'aye lIlAbhamatripuraharakodaNDamahimankathA yatrodaJcatyatulabaladhairyasya bhavataH / ayaM ko vA tatra prasRmaraphaNAkoNanihitakSitiH zeSaH zrImAnkamaThakulacUDAmaNirapi // ' atra ko vA ityanena vAcyalakSyavyatiriktasyAgaNanIyatvasya zeSaka-maThAbhyAmaprakRtAbhyAmanvayaH pratIyate / iti rasagaGgAdhare tulyayogitAprakaraNam / atha dIpakam - prakRtAnAmaprakRtAnAM caikasAdhAraNadharmAnvayo dIpakam // prAgvadevAtrApyaupamyasya gamyatvam / prakRtArthamupAtto dharmaH prasaGgAdaprakRtamapi dIpayati prakAzayati sundarIkarotIti dIpakam / yadvA dIpa iva dIpakam / saMjJAyAM kan / dIpasAdRzyaM ca prakRtAprakRtaprakAzakatvena bodhyam / karoti nAzayati / nyAsAnviteti / kArakatulyayogiteti zeSaH / vizeSasya sAmAnyena samarthanAttanmitratvamiti bhAvaH / ambujamAdhvi kamalamakarandarUpe / aye iti / zrIrAmavarNanamidam / ata eva tayoraprakRtatvam / he rAma, yatra sthaLe tava kathA niHsarati tatra zeSaH kUrmazca bhUdhArakaH ko vA / na ko'pItyarthaH / ityaneneti / vyajya - mAnasyeti zeSaH / ata eva vAcyeti // iti rasagaGgAdhara marmaprakAze tulyayogitAprakaraNam // atha dIpakaM nirUpayati--atheti / atrApyaupamyasyeti / paraMtu prakRtamupameyaprakRtamupamAnamiti bodhyam / yogarUDhaM dIpakapadamityAha - prakRteti / prakAzanAsaMbhavAdAha - sundarIti / nanvevamatrAbhAvyamata Aha-- yadveti / 'saMjJAyAM kan' iti I
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 323 udAharaNam'amRtasya candrikAyA lalitAyAzcApi kavitAyAH / sujanasya ca nirmANaM janayati nahi kasya saMtoSam / yathA vA- . 'sudhAyAzcandrikAyAzca saMjIvinyA mhaussdheH|| dayAdRSTezca te rAjanvizvasaMjIvanaM guNaH // ' yathA vA'mRtasya lipsA kRpaNasya ditsA vimArgagAyAzca ruciH sakAnte / / sarpasya zAntiH kuTilasya maitrI vidhAtRsRSTau nahi dRSTapUrvA // atrAbhAvaH sAdhAraNo dhrmH| kasyacitprakRtatve dIpakam / anyathA tulyayogitaiva / yatra kriyA sAdhAraNo dharmastatra yAvatAM kAdikArakANAM saMnidhAnaM teSAM svasajAtIyenAnyena saha tulyayogitA, dIpakaM vA pRthakpRthagbhavati / aupamyasyApi pRthageva bhAsamAnatvAt / yathA 'sujanAH paropakAraM zUrAH zastraM dhanaM kRpaNAH / kulavatyo mandAkSaM prANAtyaya eva muJcanti // ' atra kartRkarmaNoH / evaM vakSyamANe 'lAvaNyena pramadA-' ityatra kartRkaraNayoH / 'divi sUrya-' ityatra katradhikaraNayoH / / amunaiva nyAyenAnekAsAM kriyANAmekakArakAnvaye kArakadIpakam / yathA* vasu dAtuM yazo dhAtuM vidhAtumarimardanam / / trAtuM ca mAdRzAnrAjannatIva nipuNo bhavAn // ' . kan / amRtasyeti / atra lalitatvavizeSaNokteH kavitAyAH prakRtalaM bodhyam / idaM guNasyodAharaNam / kriyodAharaNamAha-sudhAyA iti / atra rAjavarNanena dayAdRSTereva prakRtatvam / abhAvodAharaNamAha-mRtasyeti / vimArgeti / parapuruSagAminyA ityarthaH / atrAha-kasyaciditi / prakaraNAdineti bhAvaH / karnAdIti / AdinA
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 kaavymaalaa| atra vRttihInasya kasyaciddInasya vacane vasudAnakhatrANalakSaNayoH kriyayoH prakRtayoH, arimardanasya cAprakRtasya, yazodhAnasya cobhayAtmanaH sAdhAraNaM kartRkArakam / yathA'vAsayati hInasaMttvAnatisattvAnuddhatAnvivAsayati / trAsayati sakalazatrUnnItividAmagraNInarAdhipatiH // ' atra kasyaciddhInasattvasya, sattvAdhikamasahamAnasya vA, zatruparipIDitasya vA kasyacidrAjAnaM kaMcitprayuktau sAmAnyavizeSarUpAyAmaprastutaprazaMsAyAmekasyAH kriyAyAH prakRtAyAH itarayozcAprakRtayoH sAdhAraNaM tat / yadi tu prAguktavattRbhinnasya kasyacidrAjastoturnItimAtrabodhakasya ceyamuktistadA kriyANAM prakRtAprakRtarUpatvAbhAvAttulyayogitaiva / yattu 'sakRddhRttistu dharmasya prakRtAprakRtAtmanAm / saiva kriyAsu bahvISu kArakasyeti dIpakam // ' iti lakSaNamuktvA 'vidyati kUNati vellati vivalati nimiSati vilokayati tiryak / antarnandati cumbitumicchati navapariNayA vadhUH zayane / ' iti dvitIyaM dIpakamudAhRtaM kAvyaprakAzakRdbhiH / tatra vicAryateprathamAdhagatalakSaNenaiva dIpakadvayasyApi saMgrahAdvitIyaM lakSaNaM vyartham / guNinAM kArakANAM ca guNakriyArUpadharmasyeva kriyANAmapi kArakarUpadharmasya sakRdvRtteH sAmrAjyAt / na ca kriyANAM prakRtAprakRtAtmatAvirahe'pi zuddhaprakRtatve zuddhAprakRtve'pi vA kArakasya sakRdvRtterdIpakatvam , kriyAbhinnAnAM tu prakRtAprakRtAtmatAyAmeva kriyAdedharmasyeti vailakSaNyAllakSaNa karmakaraNAdhikaraNAni grAhyANi / mandAkSaM lajjAm / vRttIti / jIvanetyarthaH / padyakrameNoktikramamAha-atreti / aprastutaprazaMsAyA anekavidhavAdAha-sAmAnyeti / pUrvArdhana sAmAnyato rAjastutiH, uttarArdhana vizeSata iti bhAvaH / ekasyA iti / yadIyoktistadIyAyA ityarthaH / tatkartRkArakam / nItividAmagraNIrityuktavAdAha -nItIti / dharmasya kriyAdeH / prakRtAtmanAM kArakANAm / saiva sakRdvRttireva / kUNati saMkucati / vellati zliSyati / kriyAbhinnAnAmiti / guNinAM kArakANAM cetyarthaH /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / dvayamiti vAcyam / kArakatulyayogitocchedApatteH sakalAlaMkArikasiddhAntavirodhApattezca / lakSaNadvayasyAnanugatatvAcca / tAdRzalakSaNadvayAnyataravattvasya lakSaNatve gauravAdupaplavaprasaGgAcca / evaM ca 'vidyati kuNati - ityAdyudAharaNamapi na saMgacchate / kriyANAM zuddhaprakRtatvAt / kiM dIpakatulyayogitvAdau gamyamAnamaupamyaM jIvAturiti sarveSAM saMmatam / na cAtra svedanakUNanAdInAmekakAra kAnvitAnAmapyaupamyaM kavisaMrambhagocaraH / tasmAtsamuccayAlaMkAracchAyAtrocitA / asmadudIritAnAM vasudAnAdInAM hInasattvavAsanAdInAM ca rAjakartRkANAM padyadvayagatAnAmaupamyapratItau sahRdayahRdayameva pramANamiti na pratibandidAnAvasaraH / yadi tu svedanAdInAmaupamyaM pratIyata evetyAgrahastathApi kriyANAM zuddhaprakRtatvAttulyayogitA syAdapi, na tu dIpakamityAstAM tAvat / yadapi vimarzinIkRtodAhRtam"AliGgituM zazimukhIM ca sudhAM ca pAtuM kIrti ca sAdhayitumarjayituM ca lakSmIm / tvadbhaktimadbhutarasAM hRdaye ca kartuM mandAdaraM janamahaM pazumeva manye // atrAliGganAdyanekakriyAkartRtvenaika eva jano nirdiSTa iti / " tadapi cintyam / AliGganAdInAM kriyANAM mandAdaratvenaikAzrayakatvasyAvazyakatvespi parasparamekAzrayakatvasyAnAvazyakatvAt / yaH zazimukhImAliGgituM 325 * dharmasyeti / sakRdvRtterdIpakatvamityarthaH / ucchedApatteriti / vadrItyA kArakadIpakenaiva tatra bhAvyamiti bhAvaH / iSTApattAvAha -- sakaleti / tatrApISTApattAvAhalakSaNeti / anugamasattvAnnAyaM doSo'ta Aha- tAdRzeti / nanvagatyA gauravakhIkAro'ta Aha- upaplaveti / prAguktarItyAnyatamavattvena sarveSAmaikye upamAdyucchedApatterityarthaH / evaM ca uktabhedAnaGgIkAre ca / prakRtAprakRtatve eva tadaGgIkArAdAha - kri yANAmiti / kavisaMrambhagocara iti / kevalaM tAdRzanAyikAsvabhAvavarNanasyaiva tattvAditi bhAvaH / cakArAbhAvAdAha - chAyeti / atra vidyatItyAdau / nanvevaM vadudAharaNe'pyaupamye tadaviSayatvAtkathametadudAharaNatvamata Aha- asmaditi / Alivitumiti / IzvaraM prati bhaktotiH / idaM sarvaM kartuM yo mandAdarastaM janamahaM pazumeva manye ityarthaH / Avazyakatve'pIti / mandAdaratvasya sarvatra vizeSaNatvAditi 28 sa0
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 . . kaavymaalaa| yazca sudhAM pAtuM yo'pi kIrti sAdhayituM yazca lakSmImarjayituM yazcApi tvadbhaktiM kartuM mandAdarastaM sarvamapi janaM pazuM manye iti tumunnantAnAM bhinnakartRtve'pyupapatterekakArakAnvayakRtaM kriyANAmaupamyaM camatkArIti na zakyate vaktum / kiM tu zazimukhIsudhAkIrtilakSmItvadbhaktInAM bimbapratibimbAbhAvakRtam / nApi cAtraikakartRtve kAcidarthasyAsti paripuSTiH / pratyuta prAtikUlyam / sarveSAM pazutvoktyapekSayA sakalatAdRzakriyAkaraNamandAdarasyaikasya pazutvokte ramaNIyatvAt / yadi tu vimarzinIkAroktiravazyaM samarthanIyetyAgrahastadetthaM samarthyatAm-kriyANAM karturekatvAbhAve'pi kartRtAvacchedakasya mandAdaratvasyaikyAttasyaiva ca paramparAsaMbandhenAnekakriyAsAdhAraNadharmasya sakRvRttirastIti na doSaH / kArakasyeva kArakavibhAjakopAdhyavacchedakasyApi sakRddhatteH kArakadIpakatvena paribhASituM zakyatvAt / kArakasakRddhRttestvasmAbhiruktamevodAharaNamanusatavyam / atredaM bodhyam-tulyayogitAto dIpakaM na pRthagbhAvamarhati / dharmasakRdRttimUlAyA vicchitteravizeSAt / vicchittivailakSaNyasyaivAlaMkAravibhAgahetutvAt / na ca dharmasya sakRdvatteravizeSe'pi dharmiNAM prakRtatvAprakRtatvAbhyAM prakRtAprakRtatvena ca tulyayogitAyAM dIpakasya vizeSa iti vAcyam / tavApi tulyayogitAyAM dharmiNAM kevalaprakRtatvasya kevalAprakRtatvasya ca vizeSasya sattvAdalaMkAradvaitApatteH / zleSe'pi dvaitApattezca / sarveSAmapyalaMkArANAM prabhedavailakSaNyAdvailakSaNyApattezca / na ca dIpake vAstavamaupamyaM gamyam / upamAnopameyayoH prakRtAprakRtarUpayostatra sattvAt / tulyayogitAyAM ca vaivakSikam / upamAnopameyasvarUpAbhAvAt / ato vailakSaNyamiti vAcyam / upameyopamAnatvayoH prakRtAprakRtarUpatve mAnAbhAvAt / 'khamiva jalaM jalamiva kham' ityAdyupameyopamAyAM pratIpe bhAvaH / nanvevamapi kArakasya sakRdRtterabhAnAtkathaM tattvamata Aha-kArakasyeveti / kArakazabda ubhayapara iti bhAvaH / tarhi kArakadIpakasya kimudAharaNamata Aha-kAraketi / krameNAha-prakRtatveti / na kevalamatraiva doSo'pi tvanyatrApItyAha-zlepIti / bhaGgAbhaGgabhedAditi bhAvaH / na kevalabhetAvadityAha-sarveSAmiti /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 327 caupamyAnApattezca / tasmAttulyayogitAyA eva traividhyamucitam / prakR. tAnAmeva dharmasya sakRdvRttiH, aprakRtAnAmeva, prakRtAprakRtAnAM ceti / evaM ca prAcInAnAM tulyayogitAto dIpakasya pRthagalaMkAratAmAcakSANAnAM durAgrahamAtramiti nvyaaH| :: amuM cAlaMkAraM dharmasya guNakriyAdyAtmakasyAdimadhyAvasAnagatatvena trivi. dhamAmananti / yathA.. 'na bhAti ramaNIyo'pi vairAgyeNa vinA yatiH / vaiduSyeNa vinA vipro naralokastvayA vinA // ' 'lAvaNyena pramadA madAtirekeNa vaarnnaadhiptiH| . . bhAti vibhavena bhavakAnrAjanbhavatA ca vasumatIvalayam // 'AkhaNDalena nAkaH kuNDalikulakuNDalena pAtAlam / naramaNDana ripukhaNDana bhavatA bhUmaNDalaM vibhAtitamAm // ' evaM tulyayogitAyAmapyUhyam / / vastutastu dharmasyAdimadhyAntagatatve'pi camatkAravailakSaNyAbhAvAtraividhyoktirApAtamAtrAt / anyathA dharmasyopAdyupamadhyopAntyagatatve tato'pi kiMcinyUnAdhikadezavRttitve cAnantabhedaprasaGgAt / / ' evaM kevalAnugAmisAdhAraNadharmatAyAM darzitaM dIpakam / bimbapratibimbabhAvenApyetatsaMbhavati / yathA 'zIlabhAravatI kAntA puSpabhAravatI latA / arthabhAravatI vANI bhajate kAmapi zriyam // ' 'latA kusumabhAreNa zIlabhAreNa sundrii| kavitA cArthabhAreNa zrayate kAmapi zriyam // ' nApattezceti / vaiparItyAditi bhAvaH / gatatvena niSThatvena / ramaNIyo'pi zrutAcArasaMpanno'pi / yatiH saMnyAsI / rAjavarNanamidam / evamagre'pi / madeti / madotkarSeNe. tyarthaH / vAraNeti / gajendra ityarthaH / bhavakAnityakacpratyayaH / bhavAnityarthaH / bhagavAn' ityapapAThaH / kuNDalIti / sarpasamUhakuNDalenetyarthaH / naretyAdi saMbodhanadvayam / AmanantIti sUcitAmarucimAha-vastutastviti / anyArthavailakSaNyAbhAve'pi bhedA. gIkAre / upAdItyAdi / AdisamIpesAdyarthaH / upasaMharati-evamiti / ida
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 kAvyamAlA / idameva latAdiSvanyatamasya prAkaraNikatve dIpakasyodAharaNam, anyathA tulyayogitAyAH / atra bimbapratibimbatAyAM na kevalaM kriyArUpamanugAmimAtre camatkArakAraNam, api tu kusumAdibimbapratibimbakarambitam / iyAMstu vizeSaH -- yatkevala bimbapratibimbabhAvenApyupamAdInAM bhavati niSpattiH / yathA 'komalAtapabAlA -' ityAdau / prakRte tu na tathA / anugAminaM vinA dharmakharUpasyaivAniSpatteH / nahi bimbapratibimbamAtreNa dharmasya sakRdvRttiH saMbhavati / tathA 'mRtasya lipsA - ' ityAdi prAgukte mRtAdInAm / kAraka dIpake kArakatulyayogitAyAM ca 'vasu dAtuM - ' ityAdau kriyANAM dharmitvAttadvizeSaNAnAM vakhAdInAM ca bimbapratibimbatA bodhyA / uttarottarasminpUrvapUrvasyopakArakatAyAM mAlA dIpakam / yathA-- 'AkhAdena raso rasena kavitA kAvyena vANI tayA lokAntaHkaraNAnurAgarasikaH sabhyaH sabhA cAmunA / dAridryAnaladahyamAnajagatIpIyUSadhArAdhara kSoNInAthatayA bhavAMzca bhavatA bhUmaNDalaM bhAsate ||' 1 etacca prAcAmanurodhAdasmAbhirihodAhRtam / vastutastvetaddIpakameva na zakyaM vaktum / sAdRzyasaMparkAbhAvAt / kiM tvekAvalIprabheda iti vakSyate / asmiMzcAlaMkAradvaye kriyAderdharmasyaikarUpyeNa dharmiSvananvayo doSaH / yathA prAgukte padye rasikAH sAmAjikAstaiH sabhA iti kRte ekavacanAntairdharmibhiraikarUpyeNAnvaye'pi sAmAjikairananvayAt / vacanavipariNAmenAnvaye upamAyAmiva syAdeva doSaH / evaM jahalliGganAmArthasya dharmasya sakRdvRttau liGgabhedospi doSaH / yathA-- 'jagati narajanma tasminvaiduSyaM tatra satkavitA | kavitAyAM pariNAmo duSprApaH puNyahInena // ' 1 meva udAharaNadvayameva / bimbeti / vilakSaNazobhAzrayaNAnAmityAdiH / tulyayogitAyAM ceti / asyAgre'nvayaH / vasvAdInAM ceti / cena mRtAdInAM samuccayaH / upamAyAmiva syAdeveti / tena dharmeNopamA gamyA na syAditi bhAvaH / liGgamedo'pIti / dharmiNAmiti zeSaH / evamagre'pi / jagatIti / atra duSprApa iti
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 329 ... yadi tu 'tapasA nAlpena zakyate labdhum' ityAkhyAtAntaM kriyate tadA lijamedo na dUSaNam / evamajahalliGganAmArthasya sakRdvattAvapi na doSaH / * yathA-'phalamatizayitaM tapasyAyAH' iti cturthcrnnnirmaanne| evaM puruSasyaikarUpyAbhAve doSaH / yathA "divi sUryo bhuvi tvaM ca pAtAle pannagAgraNIH / dikSu dikpAlavargazca rAjapuMgava rAjate / ' . yadi tvamityatra bhavAniti kriyate tadA na doSaH / evaM kAlabhede'pyUhyam / etena- .. 'saGghAmAGgaNamAgatena bhavatA cApe samAropite devAkarNaya yena yena sahasA yadyatsamAsAditam / - kodaNDena zarAH zarairarizirastenApi bhUmaNDalaM tena tvaM bhavatA ca kIrtiramalA kI- ca lokatrayam // ' iti prAcInAnAM padyaM dIpakAMze'pi sadoSameva / iti rasagaGgAdhare dIpakaprakaraNam / atha prativastUpamA tatra tAvatsAdRzyasya yatra camatkAritA tatropametyuktam / tasyAM ca sAdhAraNadharmasya sarve'pi prakArA yathAsaMbhavaM nirUpitAH / sAdRzyopaskRtasya vastvantarasya camatkAritAyAM bhedAbhedAnyatarapradhAnA anye'laMkArAzca / teSvapi sAdhAraNadharmANAM yathAvasaraM yathAsaMbhavaM ca sthitiH pradarzitaiva / idAnIM vastuprativastubhAvApannasAdhAraNadharmotthApitA vAkyArthamatA prativastUpamA nirUpyate / na cAsyA vAkyArthagatatvenaivopamAto bheda iti amita nAmArtho dharmaH / sa ca jahalliGgaH / tasya sarvaliGgatvAt / na dUSaNamiti / tasya tatrAnvayasaMbhavAditi bhAvaH / evamapre'pi bodhyam / evamuktaprakAreNa / evaM liGgabhedadoSavat / evamuktaprakAreNa / anyAMze'pi doSasya prAguktavAdAha-apIti // iti rasa- * gaGgAdharamarmaprakAze dIpakam // .. prativastUpamA nirUpayati-atheti / athAtra vizeSa vaktuM prAguktaM sarva saMgraheNAnuvadati-tatreti / nirUpaNIyAyAM tasyAmityarthaH / alaMkArAzceti / nirUpitA
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rs30 kAvyamAlA / vyam / 'divi bhAti yathA bhAnustathA tvaM bhrAjase bhuvi' ityAdau vAkyArthe'pyupamAyAH saMbhavAt / ata eva bhinnazabdopAttaikadharmakatvenApi na vailakSaNyaM vaktuM zakyam / prakRte bhAtibhrAjatibhyAM dharmasyaikasyaiva pratipatteH / tasmAllakSaNAnusAreNAlaMkArAntarebhyo vailakSaNyamasyA bodhyam / atha kimasyA lakSaNam ~~' vAkyArthagatopamAtvam' iti cet, prAguktavAkyArthopamAyAmativyApteH / na cArthatvena tadvizeSaNIyamiti vAcyam / dRSTAtAlaMkAre tathApyatiprasaGgAt / vastuprativastubhAvApannasAdhAraNadharmakatvenApi tadvizeSaNIyamiti cet / tathApi ' tAvatkokila virasAnyApaya divasAnvanAntare nivasan / yAvanmiladalimAlaH ko'pi rasAlaH samullasati // ' ityaprastutaprazaMsAyAmatiprasaGgAditi / maivam / aprastutaprazaMsAyAM vastuprativastubhAvasya bhinnazabdopAttaikapratipAdyarUpasyAsaMbhavAt / evaM ca - vastuprativastubhAvApannasAdhAraNadharma kavAkyArthayorArthamaupamyaM prativastUpamA // ' AnanaM mRgazAvAkSyA vIkSya lolAlakAvRtam / bhramadbhamarasaMbhAraM smarAmi sarasIruham // ' ityatra smaraNAlaMkAre'tiprasaGgavAraNAya vAkyArthagatamiti / atraupamyasyArthatve'pi padArthagatatvameva / na tu vAkyArthagatatvam / smaraNasya tadasaMparkAt / padAntarakRtyaM tUktameva / ityanuSajyate / bhinneti / asyA ityAdiH / ata evetyasyArthamAha - prakRta iti / prAgukte 'divi bhAti' ityAdAvityarthaH / tat vAkyArthagatopamAtvam / evamagre'pi / tathApi yathAtathAzabdasya tadvAcakasya sattvAttatra doSAbhAve'pi / tathA dRSTAnte bimbapratibimbabhAvApannasAdhAraNadharmakatvena doSAbhAve'pi / yApaya atikramaya / evaM ca aprastutaprazaMsAyAstenaiva vAraNe ca / vastuprativastubhAvApanneti / tadvizeSaNAnAM tApacApAdInAM bimbapratibimbabhAve 'tApena bhrAjate' ityAdau kvacitsatyapi sAkSAdupamAnopameyavRttidharmau vastuprativastubhAvApanna eva / dRSTAnte tu sAkSAttadvRttidharmasyApi bimba'pratibimbabhAva iti dRSTAntAdvizeSaH / ata eva vastvityAdinA dRSTAntavAraNam / ekasyaiva dharmasya pRthakchabdAbhyAmupAdAnaM vastuprativastubhAvaH / ' divi bhAti yathA bhAnustathA tvaM bhAsi vai bhuvi' ityAdau vAkyArthopamAyAmativyAptivAraNArthamiti / taddhvanayanvakSyati -- padAntareti / smaraNasya tadasaMparkAditi / yathA vAkyArthopa
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasarAGgAdhara udAharaNam'ApadgataH khalu mahAzayacakravartI .. vistArayatyakRtapUrvamudArabhAvam / kAlAgururdahanamadhyagataH samantA .llokottaraM parimalaM prakaTIkaroti // ' .... atra vistAraprakaTane vastuta aikarUpyeNAbhimate / yathA vA vizvAbhirAmaguNagauravagumphitAnAM . roSo'pi nirmaladhiyAM ramaNIya eva / lokaMpRNaiH parimalaiH paripUritasya ... .. kAlAguroH kaThinatApi nitAntaramyA / ' mAyAM gaganAdhikaraNakabhAnukartRkazobhAviziSTabhUmyadhikaraNakavatkartRkazometi bodhaH / vai. ziSTyaniyAmakasaMbandhazca khakartRsadRzakartRkatvameva / saMbandhavizeSatAtparyaprAhako ca yathAtathAzabdau / naivaM prakRte smaraNAntarbhAveNopamAnopameyabhAvaH / kiM tu tAdRzapadmasadRzaM tAdRzamAnanamityeva / na ca vAkyArthopamAyAM tAdRzazobhAzrayabhAnusadRza IdRzazobhAzrayasvamiti bodhaH / kriyAvizeSaNasya prathamAntArthasyopamAnalenAnvayAyogAt / prativastU. pamAyAM tu tAdRzasaMbandhadyotakapadAbhAvAdgamyataivaupamyasyeti vizeSaH / yadvA vAkyArthopamAyAM tAdRzasaMbandho'pi yathAtathApadadyotsavAtprakAra eva / 'yatra vAkyadvayagatAnAM padArthAnAM sarveSAM parasparasAmyaM tatra prativastUpamA' iti zaradAgamakRtaH / Apadgata iti / atrodAharaNe ApadgataH satpuruSo'pUrvodAryavAn khakIrtivAdityarthavizeSarUpe na kAlAgurodRSTAntatA / yathA parvata etadvahimAn etadbhUmAt ityatra mahAnasasya / tasmAtkAlAgururUpadRSTAntena tadvRttisAmAnyadharmAvacchinnayorvyAptisiddhau 'yatsAmAnyayorvyAptistradizeSayoH' iti nyAyena pUrvoktavizeSaniyamasiddhiH / upamA cApagataH satpuruSo dahanamadhyagatakAlAgurusadRza iti / sAdhAraNadharmazca bimbapratibimbabhAvApannApUrvIdAryalokottaraparimalavizeSaNakaM vistAraNam / na vastuprativastubhAvApannam / evaM vaiyadhikaraNye'pi vyatireka AkSipyate / tatra ca pUrvottarItyA ekavizeSe'paravizeSasya dRSTAntavAbhAvAttavRttisAmAnyAvacchinnavyatireka AkSipyate / siddhe ca tasiMskhadviparItadRSTAntena tAdRzasAmAnyAvacchinnAnvayaniyamasiddhau yatsAmAnyayoriti nyAyena tAdRzavizeSAvacchinnakAvyokAnvayaniyamasiddhiriti bodhyam / vizvAbhirAmeti / jagadramaNIyetyarthaH / gumphi
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| vaidhamryeNApyeSA saMbhavati'vaMzabhavo'guNavAnapi saGgavizeSeNa pUjyate puruSaH / nahi tumbIphalavikalo vINAdaNDaH prayAti mahimAnam // ' yathA vA'gIrbhirgurUNAM paruSAkSarAbhistiraskRtA yAnti narA mahattvam / alabdhazANotkaSaNA nRpANAM na jAtu maulau maNayo vasanti / ' atra zAbdena dRSTAntena tadgataH sAmAnyAvacchinnavyatirekasahacAra AkSipyate / tena ca sAmAnyAvacchinnAnvayaniyamasiddhidvArA prakRto vizeSAvacchinnAnvayaniyamaH sidhyatIti prAyazaH sarvatra vaidhayeM sthitiH / evamanvayena prativastUpamAyAmapi niyamavizeSasya prakRtavAkyArthatve'nvayadRSTAntena sAmAnyAnvayaniyamasiddhidvArA tatsiddhiH / niyamavizeSarahitakevalArthamAtrasya prakRtatve tvaprakRtavAkyArthanirUpitamaupamyamAnaM gamyam / natu niyamaH / aprayojakatvAt / yathA 'bhairane bhAsate candro bhuvi bhAti bhavAnbudhaiH' ityAdau / nanu kathamasminnalaMkAre sarvatraupamyaM gamyamityucyate / yAvatA prAgupadarzitAyAM vaidharmyaprativastUpamAyAM vAkyArthayoraupamyasya bAdhAt / nahi pacatinapacatIti vAkyArthayoH pAkakriyAmAtrasAmyAdaupamyaM gamyate / niSedhapratiyogitvenottaravAkyArthe tasyA aprarohAditi cet, na / aprakRtavAkyArthAkSiptasya khavaiparItyasyaivaupamyAzrayatvAt / na ca vAkyArthayoraupamyamiti yaduktaM tatkathaM saMgacchatAmiti vAkyavedyasyaiva prakRte vAkyArthatveneSTatvAt / tathA hi 'tattvaM kimapi kAvyAnAM jAnAti viralo bhuvi / _mArmikaH ko marandAnAmantareNa madhuvratam // ' tAnAM racitAnAm / lokaMpRNairlokapUrakaiH / vaMzabhava iti / mahimAbhAvavyApyatumbIphalarahitavINAdaNDasadRzaH saGgavizeSAbhAvavyApyapUjyavAbhAvavAnpuruSa ityupamAkAro'tra bodhyaH / evamagre'pi / atra udAharaNadvaye / pratipAditamidaM sarvamanupadameva / bhenksstraiH| vAkyArthayovidhiniSedhayoH / na tyasya evamiti zeSaH / vedyasyaiveti / yathAkathaMcidvAkyajanyapratItiviSayasyaivetyarthaH / tattvamiti / atrApi madhuvratAtiriktajJAnaviSaya
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 333 atra viralo jAnAtIti vidhimukho'pi prakRtavAkyArthaH puruSavizeSa vinA na sarve jAnantItyarthavizeSamAdAyaiva paryavasito bhavatIti niSedharUpavAkyArthasya tAdRzenaiva dvitIyavAkyArthena saha gamyate sAdRzyaM sphuTameva / yatra tu 'vaMzabhavaH' ityAdau prAgudAhRte prakRtavAkyArtho vidhirUpaH saGgavizeSahetukatvasya pUjanAdau vidheyatvAdavasIyate tatrApi hetutAghaTakavyatirekasya guNatayA pratIyamAnasyaupamyaM nirbAdhamiti na doSaH / iyaM ca vAkyArthayoH sAmAnyavizeSabhAvAnApannayorbhavati / tatraivaupamyasya gamyatvAt / sAmAnyavizeSayostvaupamyApratIteH samarthyasamarthakayorarthAntaranyAso vkssyte| * yatu kuvalayAnandakRtA vaiSaHmudAhRtam 'vidvAneva hi jAnAti vidvajjanaparizramam / .. nahi bandhyA vijAnAti gurvI prasavavedanAm // 'yadi santi guNAH puMsAM vikasantyeva te khayam / , nahi kastUrikAmodaH zapathena vibhAvyate // ' iti / tatra 'vidvAneva hi jAnAti' iti padyaM bhavatu nAma yathAkathaMcidvaidha tattvakamakarandasadRzaM sAdhAraNasakalapuruSajJAnAviSayatattvakakAvyamityupamAkAro bodhyaH / iyaM ca prativastUpamA ca / yathAkathaMcidvaidharmyasyeti / atredaM cintyam-yadyapi 'vidvAneva-' ityasya evakArabalena avidvAna jAnAtItyapyarthaH / tasya cottaravAkyArthaH sadharmA eva / tathApi bhUtala eva vandhyAputra ityAdiprayogavAraNAya bhAvAnvayasyApi vivakSitalamastyeveti na doSaH / nahi vandhyetyanenAkSiptasya prasavitryeva jAnAtItyasya vAkyArthasyopamAnavena vivakSaNAdvaidhayaM bodhyam / AkSiptavyatirekasajAtIyArthanibandhane vaidharmyasyaivopAttakhakhavyatirekayoH khavyatirekasajAtIyArthasyaiva nibandhane tadAkSiptatadhatirekeNopAttasyopamAyA gamyatve'pi tattvaucityAt / tatrApyupAttabhAvarUpArthasya nahi vandhyetyAkSiptenopamApratIteH sattvAt / yadi santItyatrApi guNAH khayameva prakAzante iti bhAvAnvayavidharmabhUte kastUrikAmodaH zapathena na jJAyate iti vAkyArthastadAkSiptena khayameva prakAzanta iti vAkyArthena bhAvAnvayavAkyArtha evaupamyaM bodhyam / yadvA yadi santItyatra evakArasya kriyAsamabhivyAhRtatvAdatyantAyogavyavaccheda evArthaH / parato na prakAzanta ityetadAkSepalabhyameva / tatra hi dvitIyArdhena khataH prakAzanta evetyetatsamAnajAtIyArthavarNanam / kiM tu parato netyetatsamAnajAtIyasyaiva / yattu zapathena na prakAzante kiM tu
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 kaavymaalaa| ya'syodAharaNam , 'yadi santi' iti tu na yuktam / vaidhamryodAharaNaM hi prastutadharmivizeSopArUDhArthadAAya khAkSiptakhavyatirekasamAnajAtIyasya dharmyantarArUDhasyAprakRtArthasya kathanam / prakRte ca yadi santi tadA khayameva prakAzanta ityarthasya prastutasya vyatirekastu asanta upAyAntareNApi na prakAzanta iti / napatra dvitIyArdhena tatsajAtIyo'rtho nibadhyate / nibadhyate ca khayaM prakAzante, na pareNetyasya prastutasyaiva sajAtIyaH / zapayena na vibhAvyate, kiM tu khayameveti prakRtArthAnurUpatayaiva paryavasAnAt / nahi vaidhamye prakRtAnurUpyaM jAtuciddhaTate / vyAghAtAt / tasmAtsAdhaye'NaivedamudAharaNaM saMgatam, na vaidhamryeNa / na copAyAntaranivRttyaghaTitaprastutavAkyAna kathaM nAma taddhaTita uttaravAkyArthaH sAdharmyamahatIti vAcyam / khayamityatrAkRSTena evakAreNaivopAyAntaranivRtteH prastutavAkyArthe nivezitatvAt / atyantAyogavyavacchedasyottaravAkyArthAnanugRhItatvena kriyaasmbhivyaahaaraayogaat| 'santaH khataH prakAzante guNA na parato nRNAm / Amodo nahi kastUryAH zapathenAnubhAvyate // ' atra khato'nubhUyata ityatra paryavasitenottaravAkyArthena pUrvavAkyArthasya yathA sAdharmyameva, na vaidhayaM, tathA 'yadi santi-' iti padye'pIti naJmAtrAzrayaNAdeva vaidhayaM jagade / na tu nipuNataraM nirIkSitamAyuSmatA / yadi tu 'yadi santi-' iti padyasya 'nahi kastUrikA-' ityAdyuttarArdhaM khata evetyarthavarNanaM tatra khata eveyaMzo na vAcyaH / kiM lAkSepalabhyaH / AkSepeNa ca 'mArmikaH ko marandAnAma', iti bhavadudAhRte'pi madhuvrataM vinA ko jAnAti madhuvrata eva jAnAtItyarthapratItevaiyadhikaraNodAharaNalaM na syAt / astu vA evakArApakarSaNena na parata iti prastutavAkyArthaH / tathApi vyatirekasajAtIyArthanibandhanAdanvayasajAtIyArthAnibandhanAcca vidvAnevetyAdivadasyApi vaidhyodaahrnnprtaa / na vAkSiptavyatirekasajAtIyAnibandhana eva vaidhodAharaNavamiti rAjAjJAsti / tasmAdyuktamityantaM sarvamayutamiti bodhyam / ayuktakhamevopapAdayati-vaidhayodAharaNaM hIti / jAtucit kadAcit / nanvevakArasyAtyantAyogavyavacchedArthakalena kathamAkarSaNamata Aha-atyanteti / sAdharmyaNaivedamudAharaNamityuktadRSTAntapUrva draDhayati-santa iti / vidyamAnA ityarthaH / kathaM tarhi taistathoktamata Aha-namiti / jagade kathitavAn / AyuSmatA
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 335 dUrIkRtya 'vAcA vAcaspatevyoMmni vilasanti na vallayaH' iti kriyate tadA vaidhayaM prakRtaviparItArthaghaTanAdyuktam / atha'khalAstu kuzalAH khIyahitapratyUhakarmaNi / nipuNAH phaNinaH prANAnapahartuM nirAgasAm // ' ityatrAsaMSThulavAkyArthe'tiprasaGgaH / kuzalanipuNapadAbhyAmekasyaiva dharmasyopAdAnAt / na cAtraupamyaM na gamyamiti vaktuM zakyam / nipuNakuzalapadAbhyAM pratipAditena zabdasAmAnyAtmanA dharmeNa khalaphaNinoraupamyasya pratyayAt / nApi dharmiNoraupamye'pi viziSTavAkyArthayostatra tatheti vAcyam / avayavadvArA tayorapi tasya tathAtvAt / khabhAvasiddhatvenAnupAta. dharmeNaupamyasya gamyatvAcceti cet , maivam / sAdhAraNadharmasya vastuprativastubhAvoktyA taditarapadArthAnAM vimbapratibimbabhAvo ghaTanAyA AnurUpyaM ca vivakSitam / prakRte ca khalaphaNinoH prANahitayozca satyapi bimbapratibimbabhAve haraNapratyUhakaraNayornAzaprAgabhAvaparyavasitayorananurUpyAnna bimbapratibimbabhAva iti na doSaH / yadvA astvatra prativastUpamA / paraM tvasaMSThulatArUpasya vAkyArthasAmAnyadoSasya sattvAdacamatkAriNI / duSTopamAdivat / vAkyArtho hi gADhataravyutpattinipuNIkRtAntaHkaraNairnAnAvidhapadArtharacanAparivRttisamathaireva kavibhI racitaH kAmapi kamanIyatAmAdhatte / netrH| appayadIkSitena / vAceti / bRhaspateruktyApItyarthaH / svasiddhAnte AkSipatiatheti / svIyahiteti / khIyAnAM yAni hitAni tatpratibandhakarmaNIyarthaH / nApItyasya vaacymitytraanvyH| tatra tatheti / aupamyaM gamyamityarthaH / tayorapi viziSTavAkyArthayorapi / tasyeti / aupamyasya gamyavAdityarthaH / svabhAvasiddhatvenAnupAttati / etadrUpAnupAttadharmeNetyarthaH / tAdRzaupamyasyaikadharmasya saMbandhibhedena dvirUpAdAnarUpavastuprativastubhAvApannasAdhAraNadharmakakhAbhAvAnna prativastUpamopayogiteti cinyamidam / vivakSitam atreti zeSaH / nanu tayorabhAvalenAnurUpyAdastyeva bimbapratibimbabhAvo'ta Aha-yadveti / ghaTanA ananurUpeti bhAvaH / asaMSThulatArUpasyeti / pUrvavAkyArthaghaTakahitapratyUhakarmaNIti nAmArthavibhaktyarthAdInAmuttaravAkyArthaghaTake prANA
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 kaavymaalaa| tathA hi'upAsanAmetya pituH sma rajyate dine dine sAvasareSu bandinAm / paThatsu teSu pratibhUpatInalaM vinidraromAjani zRNvatI nalam // ' asminnaiSadhIyapadye (1 / 34 ) dvayoH kriyayoruddezyavidheyabhAvena guNapradhAnabhAvamakurvatA bandinaH SaSThyantatayA saptamyantatayA ca dviH parAmR. zatA kavinA vAkyArthaH kramelakavadasaMSThulatAM prApitaH / yadi ca sa eva vAkyArthaH prakArAntareNa nirmIyate'upAsanArthaM piturAgatApi sA niviSTacittA vacaneSu bandinAm / prazaMsatAM dvAri mahIpatInalaM vinidraromAjani zRNvatI nalam // ' iti / tadA lalanAGgasaMniveza iva kIdRzIM kamanIyatAmAvahediti sahRdayairAkalanIyam / evam'tavAmRtasyandini pAdapaGkaje nivezitAtmA kathamanyadicchati / sthite'ravinde makarandanirbhare madhuvrato nekSurakaM hi vIkSate // ' iti kuvalayAnandodAhRte AlavandArustotrapadye vIkSaNamAtrasyAvarjanIyasya pratiSedhAnahatvAdicchApUrvakavIkSaNapratiSedhasya ca 'savizeSaNe hi-' iti nyAyenecchApratiSedhadharmaparyavasAyitayA yadyapi dharmaikyaM susaMpAdam / astu vA dRSTAntAlaMkAraH / tathApi pAdapaGkaje nivezitAtmetyAdhArasaptamyAH sthiteravinde iti satisaptamI vastuprativastubimbapratibimbabhAvayoranyatareNApi prakAreNa nAnurUpA, ityasaMSThulatA sthitaiva / 'sthito'ravinde makarandanirbhare' iti cekriyate tadA tu ramaNIyam / napahartumityatrAbhAvAdeH saMSThulateti bhAvaH / kramelakavat uSTravat / taveti / zivaM prati bhakoktiH / ikSurakaM 'tAlamakhAnA' iti prasiddhoSadhIpuSpam / kAzapuSpamiti kazcit / gokssurmitynyH| AlavandArustotreti / avarjanIyeti / aniSTe'pi khasAmagrI. vazAjjAyamAnasyetyarthaH / dhAtoricchApUrvakavIkSaNe lakSaNayA Aha-icchApUrvaketi / susaMpAdamiti / tathA ca prativastUpamodAharaNaloktisteSAM saMgateti bhAvaH / ukkaprakAreNa dharmaikyAnAdare vAha-astu veti / iti satisaptamIti / iti satsaptamItyarthaH / ramaNIyamiti / tatrApyAdhArasaptamIsaMpattariti bhAvaH / ghaTanAyA
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 337 tasyAdevaMjAtIyakeSvalaMkAreSu pUrvavAkyArthaghaTakanAmArthAnurUpairnAmArthaistadghaTakavibhaktyanurUpAbhirvibhaktibhistadanvayarUpe cAnvayena bhAvyamiti sahRdayahRdayaM praSTavyam / 'vahati viSadharAnpaTIrajanmA zirasi maSIpaTalaM dadhAti dIpaH / vidhurapi bhajatetarAM kalaGkaM pizunajanaM khalu bibhrati kSitIndrAH // ' atra vahanAdhAnabhajanabharaNAnAM vastuta aikarUpyAtprativastUpameyaM mAlA - rUpA / iti rasagaGgAdhare prativastUpamAprakaraNam / atha dRSTAntAlaMkAraH prakRtavAkyArthaghaTakAnAmupamAnAdInAM sAdhAraNadharmasya ca bimbapra - tibimbabhAve dRSTAntaH // taduktam -- 'dRSTAntaH punareteSAM sarveSAM pratibimbanam' iti / udAharaNam 'satpUruSaH khalu hitAcaraNairamandamAnandayatyakhilalokamanukta eva / ArAdhitaH kathaya kena karairudArerindurvikAsayati kairaviNIkulAni // ' atrAnandanavikAsayorapi bimbapratibimbabhAvaH / asya cAlaMkArasya prativastUpamayA bhedakametadeva yattasyAM dharmo na pratibimbitaH, kiM tu zuddhasAmAnyAtmanaiva sthitaH / iha tu pratibimbitaH / vimarzinIkArastu-'prativastUpamAyAmaprakRtArthopAdAnaM tena saha prakRtArthasya sAdRzyapratipattyartham / dRSTAnte tu tadupAdAnametAdRzo'rtho'nya AnurUpyaM sarvathA apekSitamityupasaMharati -- tasmAditi / mAlArUpaprativastUpamAmudAirati - vahatIti / paTIrajanmeti / mAlArUpeti / paTIrajanmeva dIpa ityAdipratI - verityarthaH / iti rasagaGgAdhara marmaprakAze prativastUpamAprakaraNam // dRSTAntaM nirUpayati--atheti / bimbapratibimbabhAvApanna sAdhAraNadharmAdikaM vAkyArthayorArthamaupamyaM dRSTAnta iti niSkarSo bodhyaH / karaiH kiraNaiH / kulAni samUhAn / apinA indupuruSAdisaMgrahaH / pratibimbita ityasya itIti zeSaH / tadupeti / aprakRtA 29 rasa 0
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 kaavymaalaa| trApi sthita iti prakRtArthapratItervizadIkaraNamAtrArtham / na tu sAhazyapratipattyartham / ataH sAdRzyapratItyapratItibhyAmanayoralaMkArayorbhedaH' ityAha / tanna / prakRtAprakRtavAkyArthayorupAdAnasyAlaMkAradvaye'pyaviziSTatvAdekatra sAdRzyapratyayaH, anyatra netyasyAjJAnamAtratvAt / vaiparItyasyApi suvacatvAcca / eta.dRzo'rtho'nyatrApi sthita iti prakRtArthapratItivizadIkaraNasya tvadabhihitasya sAdRzyAparaparyAyatvAcca / ataeva prAyazaH satkavinirmiteSu lakSyeSu prakRtavAkyArthaghaTakaprakRtipratyayA. rthAnurUpaprakRtipratyayArthaghaTita evAprakRtavAkyArtho dRzyate / na ca bhavaduktamapi vailakSaNyaM nAnayoH pRthagalaMkAratAyAM prayojakam / aupamyAkhyasAmAnyalakSaNAkrAntatayA upamAbhedavadekAlaMkArabhedatvApatteriti vAcyam / tavApi dIpakatulyayogitayorekabhedatvApatteH / iSTApattiriti cetsavAtrApi dRzyatAm / prAcInavibhAgasya bhavataiva zithilIkRtatvAt / aupamyarUpasAmAnyalakSaNasattvAhahUnAmalaMkArANAmupamAvAntarabhedatvApattyA sakalAlaMkArikasiddhAntabhaGgaprasaGgAcca / 'abdhirlavita eva vAnarabhaTaiH-' ityAdimurAripadye yadyapi jJAnArtha eko dharmoM nirdiSTastathApi naitannibandhanamaupamyaM vivakSitam / yannibandhanaM ca vivakSitaM tatrAbdhilaGghanAdAvastyeva divyavAgupAsanAdinA pratibimbanamiti tvanmUlagranthavirodhAcca / na ca yannibandhanaM ca vivakSitamityatrArthAlaMkAratvaM vizeSyaM zeSapUraNena yojyam , na punaraupa |pAdAnamityarthaH / sthita iti / ityasya vizadIkaraNe'nvayaH / spaSTArtha mAtrapadavyavacchedyamAha-nasviti / abhyupetyApyAha-vaiparItyeti / iSTApattAvAha-etAdRza iti / ataeva uktarItyA dRSTvAnte sAdRzyapratI terecha / cittadabhAve'pi na kSatirityAha-prAyaza iti / sadityanenAsatkavivyAvRttiH / tathA ca tatra tadabhAve'pi na kSatiriti bhAvaH / lakSyeSviti / dRSTAntetyAdiH / bhavaduktamapIti / dharmasya pratibimbitatvApratibimbitalakRtamiti bhAvaH / ekAlaMkAreti / upamAlaMkAretyarthaH / ekabhedatveti / ekAlaMkAraletyarthaH / alaMkArabhedo na syAditi yAvat / saiva iSTApattireva / nanvevaM prAcInavibhAgocchedApattirata Aha-prAcIneti / dIpakatulyayogitAsthala iti bhAvaH / evaM pratibandImuktvA doSamAha-aupamyeti / bahUnAM ananvayAdInAm / tatrApISTApattAvAha-abdhiriti / jJAnarUpo'rtha ityarthaH / yadyapyekatra jJAnamekatra saMsparza iti medastathApi bimbapratibimbabhAvenAbheda iti bhAvaH / yannibandhanamiti / abdhilaGghanAdiprayuktamityarthaH / aupamyamityasyAnuSaGgaH / tvanmUleti / alaM
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 339 myamiti vAcyam / aupamyaM na vivakSitamityatraikavAraM niSThayA parAmRSTasyaiva punastayA parAmarzasya vyutpatteH / na caitrArthamodanaH pakaH, yadarthaM ca pakkaH sa maitraH ityAdau dvitIyapakAdizabdAnAmadhyAhRtazAkAdiparatve asaMgateH H sphuTatvAt / tasmAdasmaduktenaiva pathA prAcInairvihito'laMkArayoranayovibhAgaH saMgamanIyaH / yadi tu na teSAM dAkSiNyaM tadaikasyaivAlaMkArasya dvau bhedau - prativastUpamA, dRSTAntazca / yaccAnayoH kiMcidvailakSaNyaM tatprabhedatAyA eva sAdhakam, nAlaMkAratAyA iti suvacam | vaidharmyeNAyaM yathA yathA vA 'janayanti paraprItiM narAH satkulasaMbhavAH / nahi kAraskaraH kApi tApanirvApaNakSamaH // ' 'tApatrayaM khalu nRNAM hRdi tAvadeva yAvanna te valati deva kRpAkaTAkSaH / prAcIlalATaparicumbini bhAnubimbe paGkeruhodaragatAni kutastamAMsi // ' prItijananatApanirvApaNAbhAvayostApatrayAvasthAnatamodUrIkaraNayozca vaidha mAtra bimbapratibimbabhAvaH / iti rasagaGgAdhare dRSTAntaprakaraNam / atha nidarzanAupAttayorarthayorArthAbheda aupamyaparyavasAyI nidarzanA || atizayoktyAdInAM dhvanyamAnarUpakasya ca vAraNAya upAttayoriti / ---------------------------------- kArasarvakhetyarthaH / tayA niSThayA / tatra hetumAha-na caitrArthamiti / asaMga teriti / kavyabhiprAyApratipAdanAditi bhAvaH / upasaMharati -- tasmAditi / pathA mArgeNa / teSAM prAcInAnAm / ekasyaiveti / upamArUpasyaivetyarthaH / prabhedeti / upamAprabheda - tAyA evetyarthaH / paraprItiM pareSAM prItim / kAraskaraH [ 'kucalA' iti prasiddho vRkSaH / ] tApatrayamAdhyAtmikAdiduHkhatrayam / valati pravizati / vaidhamryeNeti / upapAditamida - madhastAt / iti rasagaGgAdharamarmaprakAze dRSTAntaprakaraNam // 1 atha nidarzanAM lakSayati--- atheti / aupamyaparyavasAyI aupamyamUlaH / nanvatizayoktyAdau nArthadvayamata Aha- dhvanyamAneti / na vArthatvamarthasaMbandhilam / tathA ca
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 kaavymaalaa| vAcyarUpavAraNAya Artha iti / ArthatvaM ca prAthamikAnvayabodhAviSayatvam / yadi ca viziSTopamAyAM vizeSaNayorabhedaH pratIyate tadA bimbapratibimbabhAvAnApannatvamapi pradhAnavizeSaNam / tadvizeSaNAnAM tu bimbapratibimbabhAvo na nivAryate / idaM ca zrautyA nidarzanAyA lakSaNam / ArthIsAdhAraNaM lakSaNaM tu lalitAlaMkAraprakaraNe vakSyate / udAharaNam 'tvAmantarAtmani lasantamanantamajJA stIrtheSu hanta madanAntaka zodhayantaH / vismRtya kaNThataTamadhyaparisphurantaM cintAmaNiM kSitirajaHsu gaveSayanti / ' atra tavAnyatra parizodhanaM kaNThasthasya cintAmaNebhUpAMsuSu gaveSaNaM cAbhinnamiti tatsAdRzyamUlA dhIH / yathA vA'anyaiH samAnamamarairjagadantarAtma nye candrazekhara vadanti bhavantamajJAH / te kiM na hanta tulayanti nabho nirantaM vAtAyanodaragatairvivarAntarAlaiH // ' pUrvatraikavAkyagataH, iha tu bhinnavAkyagataH / pUrvatra vastumAtrayoraupamyamUlo'bhedaH, iha tvaupamyayoraupamyamUlaH sa iti vizeSaH / eSA vAkyArthanidarzanetyucyate / viziSTArthayoH prakRtakarmigatayorArthAbhede vAkyArthanidarzanAyA iSTeH / asyAM ca ghaTakapadArthAnAM vimbapratibimbabhAva AvazyakaH / vAcyarUpake doSastadavasthaH / ata Aha-ArthatvaM ceti / pratIyata iti / tathA ca tatrAtivyAptiriti bhAvaH / pradhAnavizeSaNamiti / tadvizeSaNAnAM tu pradhAnavizeSaNAnAM tu / tvAmiti / IzvaraM prati bhaktoktiH / evamagre'pi / kaNTha eva taTaM tanmadhye labhyaM tamityarthaH / tava zivasya / vivareti / tadrUpairantarAlairityarthaH / ekavAkyeti / kriyayoraikyAt / bhinneti / tadbhedAt / bhedAntaramAha-pUrvatreti / iha tvaupamya
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| padArthanidarzanA yathA... 'agaNyairindrAdyairiha paramapuNyaiH paricito jagajanmasthAnapralayaracanAzilpanipuNaH / prasarpatpIyUSAmbudhilaharilIlAvilasito dRgantaste mandaM mama kaluSavRndaM dalayatu / ' atra dRgantAmbudhilaharilIlayorAzrayabhedAdbhinnayorapi sAdRzyamUlastAdrUpyAbhimAnaH / Aropo vA dRgante laharilIlAyAH / yathA vA'pANau kRtaH pANirilAsutAyAH savedakampo raghunandanena / himAmbumandAnilavihvalasya prabhAtapadmasya babhAra zobhAm // ' atra himAmbujanitavihvalatA himakaNAkIrNatArUpA vAtajanitavihvalatA ca vidhutirUpA / etAbhyAM ca sakhedatAsotkampitatvayoH pratibimbanamiti pUrvasmAdudAharaNAdbhedaH / prabhAtapadasAMnidhyAca padmasyeSadvikAsamudraNayoH pratyayAtpANAvapi tatsiddhiH / asyAM copamAnopameyagatadharmayorArthAbhedapratipattiH / ataH padArthanidarzanocyate / bimbapratibimbabhAvastUpamAnopameyayoH savizeSaNatve bhavati, anyathA tu na iti vivekaH / nanu vAkyArthanidarzanAyAM viziSTavAcakazabdAbhyAM vizeSaNayorapyupAdAnAt astu nAma upAttayorArtho'bhedaH / padArthanidarzanAyAM tUpamAnazobhAderanyatarasyaivopAttatvam , na dvayoriti cet zobhAzabdena zobhAtvena dvayorapyupAttatvAt / nApamAnopameyatAvacchedakarUpeNopAttatvaM vivakSitaM yenAvyAptiH syAt / yadvA prAguktalakSaNaM vAkyArthanidarzanAyA yoriti / tajjJAnayorityarthaH / saH amedH| paricito'nubhUtaH / jagaditi / jagadutpattisthitisaMhArakAraka ityarthaH / atra dRgantAmbudhIti / dRgantasamudralahorye lIle tyorityrthH| dRgantalIlApratipAdakazabdAbhAve na tathA durvacamata Aha-Aropo veti / pANau kRta iti / sItAvivAhavarNanam / zrIrAmacandreNa khahaste kRtaH khedakampAbhyAM yukto bhUsutAyAH sItAyA pANirhimAmbumandavAyubhyAM vihvalasya kamalasya zobhAM ddhaavityrthH| vidhutirUpA kamparUpA / casvarthe / tatsiddhiH ISadvikAsamudraNayoH siddhiH / asyAM ca padArthanidarzanAtvenodAhRtAyAM ca / zobhAderiti / AdinA lIlAparigrahaH / upameyatAvacchedaketi / tadvizeSaNatayetyarthaH / tathA ca vivkssaayaamaah-ydveti|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 kaavymaalaa| eva / na padArthanidarzanAyAH / asyAstu upamAnopameyayoranyataradharmasyAnyataratrAropo lakSaNamastu / nanvevamapi vAkyArthanidarzanAyAM rUpakadhvaninA, padArthanidarzanAyAM ca nigIryAdhyavasAnarUpayAtizayoktyA gatArthateti cet , na / vAkyArthanidarzanAyAM rUpakasya guNIbhUtatvena taddhanitvAyogAt / anyathA guNIbhUtayopamayA rUpakasyApi gatArthatApatteH / kiM ca asyAzca zarIraM tAdRzapadArthayoH parasparAbhedamAtramubhayatra vizrAntam / rUpakasya tUpameyagata upamAnAbhedaH, atizayoktezca / nigaraNAnigaraNAbhyAM ca tayorvizeSa ityanyat / evaM ca sphuTamevAsyA rUpakAtizayoktibhyAM vailakSaNyam / ata eva "tvAmantarAtmani-' iti padye gaveSayantItyatra gaveSayanta ityanUdya zodhayanta ityatra zodhayantIti vidhAne, arghayoH paurvAparye ca na saundaryahAniH / rUpakAdau ucyamAne vyaGgyakakSoddezyavidheyabhAvasyApi vAcyakakSoddezyavidheyabhAvAnusAritayA upamAne upameyAbhedasiddhAvasAmaJjasyApatteriti sudhIbhirAkalanIyam / alaMkArasarvakhakArastu 'tvatpAdanakharatnAnAM yadalaktakamArjanam / idaM zrIkhaNDalepena pANDurIkaraNaM vidhoH // ' asyAstu padArthanidarzanAyAstu / upamAnopameyeti / 'Asye pUrNazazAGkatA' iti bhavaduktarUpakodAharaNe idamativyAptamiti cinyam / rUpakasya guNI. bhUtatveneti / karbabhedarUpavAcyasiddhyaGgatvenetyarthaH / tavanitveti / rUpakadhvanitvetyarthaH / dvitIyazaGkAyAM samAdhatte-kiM ceti / asyAzca padArthanidarzanAyAzca / tAdRzeti / upamAnopameyetyarthaH / atizayoktezceti / upameyagata upamAnAbhedaH zarIramityarthaH / nanvevaM rUpakAtizayoktyoraikyApattirata AhanigaraNeti / tayovizeSa iti / rUpakAtizayoktyorvizeSa ityarthaH / upasaMharati-evaM ceti / asyAM nidarzanAkhAvacchinnAyAm / ata eva uktarItyA tAbhyAM vailakSaNyasattvAdeva / ardhayoH pUrvottarArdhayoH / rUpakAdau tUcyamAne ityasya asAmajasyApatterityanenAnvayaH / AdinA atizayoktiparigrahaH / ucyamAne ityasya tathetyAdiH / asAmaJjasyApattau heturvyaGgayetyAdi tRtIyAntam / upameyAbhedasiddhAviti / nidarza
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 343. iti padyaM vAkyArthanidarzanAyAmudAjahAra / Aha ca-'yatra tu prakRtavAkyArthe vAkyArthAntaramAropyate sAmAnAdhikaraNyena tatra saMbandhAnupapattimUlA nidarzanaiva yuktA' iti / tanna / vAkyArtharUpakasya dattajalAJjalitvApatteH / na ceSTApattiH / vAkyArthanidarzanaiva nirvAsyatAm , khIkriyatAM ca vAkyArtharUpakamiti paryanuyogasyApi tulyatvAt / yuktaM caitat / padArtharUpake mukhaM candra ityAdau klRptasya zrautasyAbhedAropasya rUpakajIvAtutvakalpanAyA aucityAt / 'induzobhAM vahatyAsyaM' ityAdi padArthanidarzanAyAmabhedAropasyAbhAvAt tajjIvAtutvAyogAcca / rUpake bimbanaM nAstIti tu zapathamAtram / yuktyabhAvAt / asmaduktodAharaNe vAkyArthanidarzanAyAH sAvakAzatvAcca / yattu tenaiva lakSaNaM nirmitam-'saMbhavatA asaMbhavatA vA vastusaMbandhena gamyamAnamaupamyaM nidarzanA' iti / tadapi na / rUpakAtizayoktyAdiSvativyApanAt / yattvalaMkArasarvakhakArAnusAriNA kuvalayAnandakRtoktam 'vAkyArthayoH sadRzayoraikyAropo nidarzanA / yaddAtuH saumyatA seyaM pUrNendorakalaGkatA // ' iti / tattu tanmatadUSaNenaiva niveditarahasyamiti na punarAkulIkriyate / nAyAM tathAbhAve tu bIjaM cintyam / paryanuyogasya AkSepasya / kalpanAyA iti / cAkyArtharUpakasthale iti bhAvaH / nanu tasya nidarzanAbIjakhameva kuto na ata AhainduzobhAmiti / tajjIvAtutveti / nidarzanAjIvAtuletyarthaH / nanu nidarzanAyAM bimbapratibimbabhAvaH, na rUpake iti kathaM tenAsyA nirAso'ta Aha-rUpake iti / assaduktodeti / laamntraatmniitytretyrthH| rUpakasya tatra viSayAbhAvAt vAkyArthadvayAbhAvAt / evaM ca rUpakaviSayabhUtaM vAkyArthanidarzanAyAM yadudAhRtaM yaccopapAditaM tadasaMgatam / tadvivikkodAharaNasaMbhavAditi bhAvaH / tenaiva alaMkArasarvakhakAreNaiva / ativyApanAditi / prAguktarItyeti bhAvaH / tattu tanmatadUSaNenaiveti / atredaM cinyam-khAmantarAtmani lasantamiti bhavadudAhRte'pi gamyarUpakeNaiva nirvAhe nidarzanAyA ucchedaapttiH| anyathA vAkyArtharUpakocchedavadgamyavAkyArtharUpakocchedApattizca / na caivaM mukhamiva candra iti vAcyopamA, mukhaM candra iti gamyopamaiva syAditi rUpakoccheda iti vAcyam / tatrAbhedapratItikRtacamatkArasyaiva sattvAt / sAdRzyakRtasya tasyAbhA
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ .344 kaavymaalaa| - yadi tu - tvatpAdanakharatnAni yo raJjayati yAvakaiH / - indu candanalepena pANDurIkurute hi saH // ' iti padyaM nirmIyate tadA nidarzanA yuktA / na cAsmaduktA vAcyA nidarzanA, iyaM tu pratIyamAneti vaacym| 'mukhaM candra iva' iti vAcyopamA 'mukhaM candraH' iti pratIyamAnA / na tvalaMkArAntaram / ityasyApi suvacatvAt / evaM cAropAdhyavasAnamArgabahirbhUta Artha evAbhedo nidarzanAjIvitam / sa ca kartAdyabhedapratipAdanadvArA pratipAdyate vAkyArthanidarzanAyAm / ata eva mammaTabhaTTairudAhRtam 'kka sUryaprabhavo vaMzaH ka cAlpaviSayA matiH / titIrghaIstaraM mohAduDupenAsmi sAgaram // ' iti / nanvatra nidarzanA naiva saMgacchate / viSayiNa upAdAne'pi viSayasyAnupAttatvAt / ubhayopAdAnaM hi tatrAvazyakam / ato lalitAlaMkAra ucita iti cet, lalitAlaMkAranirAkaraNAvasara evaitvyktmuppaadyissyaamH| pare tu 'tvatpAdanakharatnAnAM-' ityatra dRSTAntAlaMkAramAhuH / tadapyasat / bimbapratibimbabhAvApannapadArthaghaTitasya nirapekSavAkyArthadvayasyaiva dRSTAntatvAt / tasmAt 'tvatpAdanakharatnAnAM-' ityatra vAkyArtharUpakameva / na nidarzaneti sthitam / evamasaMbhavadvastusaMbandhanibandhanA padArthavAkyArthanidarzanA darzitA / vAca / kiMca badudAhRte koM rUpakamevAstu / pratIyamAno'pi kriyayoramedo viziSTarUpake vizeSaNAmedavannAlaMkArAntaram / anyathA alakAvRtakAminImukhaM bhramadbhamarasaMbhAraM padmamityAdau alakabhramarayorabhedasyApyalaMkArAntaralaM syAt / tasmAdgamyatAmAtreNAlaMkArAntarateti rikaM vacaH / nanu prAcInairalaMkArAntaralena parigaNanAt gamyave'yam , vAcyale rUpakamityucyate tarhi prAcInasetu vighaTanaM vyarthameveti bodhyamiti / yAvakairalaktakaiH / pratIyamAneti / upmeysyaanussH| upasaMharati-evaM ceti / bhata eva asyAstadubhayavahirbhUtanimittakavena prAguktabhavadIyodAharaNAsaMbhavAdeva / tatra
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ * rsgnggaadhrH| . 345 'cUDAmaNipade dhatte yo'mbare ravimAgatam / satAM kAryAtitheyIti bodhayangRhamedhinaH // ' atra 'kArISo'gniradhyApayati' 'bhikSA vAsayanti' itivadAnukUlye NicaH prayogAt girezca sUryodayadezAvacchinnaziraskatArUpasya gRhamedhigatasadAtithyakaraNaviSayakabodhAnukUlAcaraNasya saMbhavAt mayA ivAnyenApyatithisevA kAryA ityaupamyasadbhAvAcca saMbhavadvastusaMbandhamUlApi nidarzanA saMbhavati / na ca bodhayanniva bodhayanniti pratIyamAneyamutprekSA 'vyAlimpati tamo'GgAni nabho varSati kajjalam' ityAdAviveti vAcyam / vastunaH saMbhavenaiva tasyA aprasakteH ityaahuH| .... . idaM ca 'dhAtunoktakriye nityaM kArake kartRteSyate ityuktapathena dhAtUpAcavyApArAzrayatvaM kartRtvamiti mate saMgacchate / yadi tu kRtAkRtavibhAgAnupapatteryanArthakAtkRJastRci saviSayArthakadhAtUttarakartRpratyayasyAzrayatve nirUDhalakSaNayA yatnAzrayaH kartRpadArthaH, sa eva ca kartRpratyayAnAM mukhyArthaH, acetanastu bhAkta iti nayapathena nirIkSyate tadA bodhayannityatra pratIyamAnotprekSA saMbhavatyeva / amumeva cAzayaM manasikRtya mammaTabhaTaiH 'khakhahetvanvayasyoktiHityAdilakSaNaM nidarzanAntarasya kRtvA udAhRtam 'unnataM padamavApya yo laghulIlayaiva sa patediti dhruvam / zailazekharagato dRSatkaNazcArumArutadhutaH patatyadhaH // ' nidarzanAyAm / 'atra' iti pATha ucitaH / pade sthAne / ya udayAcalaH / atreti / bodhayannityatreti zeSaH / nanu girau AnukUlyAcaraNaM kathamata Aha-girezceti / dezeti / suuryodyprdeshaavcchinnshikhrtetyrthH| nanvevamapyaupamyAbhAvo'ta Aha-mayA iveti / tasyAH pratIyamAnotprekSAyAH / vaiyAkaraNamatamAha-idaM ceti / nityamityasya kartRtetyatrAnvayaH / kartRtaiveti tadarthaH / kRtAkRteti / naiyAyikamatamidam / nanvevaM ratho gacchatItyAdau doSo'ta Aha-acetanastviti / bhAkto gaunnH|bodhynnitytr pra. tIyamAnotprekSeti / sukhaarthvissyaa| tatrApi mate lAkSaNikArthaparale liyameveti bodhym| amumeveti / naiyAyikarItyA pratIyamAnotprekSAyAstatra tatsattvena sNbhvruupmityrthH|
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 346 kAvyamAlA / iti padye itipadottaraM bodhayanbodhayituM vA ityasyAbhAvAdutprekSAyA asaMbhave boghananidarzanA yuktA / ' hAlAhalaM khalu pipAsati kautukena kAlAnalaM paricucumbiSati prakAmam / vyAlAdhipaM ca yatate parirabdhumaddhA yo durjanaM vazayituM kurute manISAm // ' yathA vA 'vyomani bIjAkurute citraM nirmAti sundaraM pavane / racayati rekhAH salile yastu khale carati satkAram // ' bIjAkaraNaM bIja prakSepapUrvakaM karSaNam / idaM cAparaM bodhyam 'yAntI gurujanaiH sAkaM smayamAnAnanAmbujA / tiryaggrIvaM yadadrAkSIttanniSpatrAkarojjagat // ' atra 'bhAvapradhAnamAkhyAtaM ' iti yAskoktarItyA kriyAvizeSyakabodhavAdinAM zAbda evAbhedAropaH kriyayoriti mukhaM candra ityAdAviva rUpakamucitam / prathamAntavizeSyakabodhavAdinAM tvArthaH sa iti nidarzaneti bhedaH / niSpatrAkaraNaM ca sapuGkhazarasyAparapArzve nirgamanAtpatrarAhityakaraNam / iti rasagaGgAdhare nidarzanAprakaraNam / atha vyatirekaHupamAnAdupameyasya guNavizeSavacvenotkarSo vyatirekaH // anyathA vaiyAkaraNarItyA tatsattve'pi tadaprasaktyA tathoktisaMgatiH syAditi bhAvaH / klAntayorudAhRte ityatrAnvayaH / prakAmamatyantam / prakSepeti / prakSepasya pUrvakamityarthaH / tatphalakam / tena saheti yAvat / 'kRJo dvitIya -' iti DAc / bhedAntaramAha - idaM zceti / saH kriyayoramedaH / patrarAhityeti / khArthe SyaJ / bahuvrIhiH / patrarahitakaraNamityarthaH / 'sapatra-' iti DAcpratyayaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze nidarzanAprakarazram // vyatirekaM nirUpayati -- atheti / nanu guNavizeSavattvenetyuktAvapi tatrAtiprasaGga eva /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 347 pratIpAdivAraNAya tRtIyAntaM vaidharmyaparam / tatra copamAnatAmAtrakRta evotkarSaH, na vaidharmyakRtaH / sAdharmyasyaiva pratyayAt / adhikaguNavattvamAtram, upamAnagatApakarSamAnaM vA na vyatirekakharUpam / tayorupameyotkarSAkSepamantareNAsundaratvAt / ata eva na sAdRzyabhAvamAtram / upamAnAdupameyasyApakarSe'pi tatsaMbhavAt / tasya ca vAstavatvenAsundaratvAt / upameyotkarSaviziSTatvena sAdRzyAbhAvavizeSaNe tasyaivAlaMkAratvaucityAt / udAharaNam 'anizaM nayanAbhirAmayA ramayA saMmadino mukhasya te / nizi niHsaradindiraM kathaM tulayAmaH kalayApi paGkajam // ' ayaM copameyotkarSakopamAnApakarSakayodharmyayordvayorapyupAdAnAnupAdAnAbhyAmekatarAnupAdAnena ca tAvaccaturdhA / so'pyupamAyAH zrautItvArthItvAkSiptAtvairdvAdazavidho bhavansazleSaniHzleSatvAbhyAM caturviMzatiprakAra iti prAJcaH / udAharaNam 'kaTu jalpati kazcidalpavedI yadi cedIdRzamatra kiM vidadhmaH / - kathamindurivAnanaM tvadIyaM sakalaGkaH sa kalaGkahInametat // ' atrobhayorupAdAnam / upamA ca zrautI atraiva 'kathamindurivAnanaM tavedaM dyutibhedaM na dadhAti yatkadApi' iti kRte, 'dyutibhedaM khalu yo dadhAti upameyasyopamAnavarUpaguNavizeSavattvenotkarSasya sattvAt / ata Aha-vaidhayeti / tathA ca tatastasya vaidhaye'NotkarSaH sa iti labdham / naivamatiprasaGga ityAha-tatra ceti / pratIpAdau cetyarthaH / upameyasyeti zeSaH / mAtrapadenotkarSavyAvRttiH / tayoH adhigunnvttvopmaangtaapkrssyoH| mAtraM na vyatireka ityanuSajyate / ata evetyasyArthamAha-upamA nAditi / tatsaMbhavAt saadRshyaabhaavsNbhvaat| iSTApattAvAha-tasya ceti / vAstava tveneti / hInaguNasyopameyatvAditi bhAvaH / vizeSaNe tasya vizeSatvAkaraNe / tasyaiva upameyotkarSasyaiva / adhikaniveze prayojanAbhAvAditi bhAvaH / saMmadina iti / sarvadA netrayo ramaNIyayA zobhayA hetunA harSayuktasya tava mukhasya rAtrau niHzobhaM kamalaM aMzenApi kathaM tulyaM kurma ityarthaH / nAyakaM prati tadvayasyoktiH / atra sarvadA sazobhalena hRSTalaM vaidha Hm / tatra rAtrau tadabhAva iti bhaavH| so'pi caturvidho'pi / kaTviti / nAyikAM prati nAyakoktiH / cecchandaH zaGkAyAm / IdRzaM tavAnanamindutulyamityevaMrUpam / atra ukta bhASaNaviSaye / vidadhmaH kurmaH / sa induH / etat Ananam / ubhayoH sakalaGkakhataddhI
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 kaavymaalaa| nityam' iti vA kRte ekatarAnupAdAnam / sA ca / 'kathamindurivAnanaM mRgAkSyA bhavituM yuktamidaM vidantu santaH' iti kRte hetusAmAnyAnupAdAnam / sA ca hetudvaye hi yasyaivAnupAdAnaM tasyAkSepeNAvagatiH / ubhayorapyanupAdAne tathaiva / na tvanavagatiH / vyatirekasyotkarSApakarSarUpatvAt / tayozca prayojakajJAnamantareNAnavabodhAt / evam 'nayanAni vahantu khaJjanAnAmiha nAnAvidhamaGgabhaGgabhAgyam / sadRzaM kathamAnanaM suzobhaM sudRzo bhaGgurasaMpadAmbujena / ' atrobhayopAdAnam / ArthI ca / 'vadanaM tu kathaM samAnazobhaM sudRzo bhaGgurasaMpadAmbujena' [iti], 'zAzvatasaMpadambujena' iti ca kRte ekatarAnupAdAnam / sA ca / 'sadRzaM kathamAnanaM mRgAkSyA bhavitA hanta nizAdhinAyakena' iti kRte ubhayAnupAdAnam / sA ca pUrvArdhe tu nidarzanaiva / 'katipayadivasavilAsaM nityasukhAsaGgamaGgalasavitrI / kharvayati kharvAsaM gIrvANadhunItaTasthitirnitarAm // ' atrevAdeH sAdRzyamAtrazaktasya sadRzAdezca tadviziSTazaktasya zabdasyAbhAvAcchrutyarthamArgollacinI kharvIkaraNenAkSiptaivopamA / atraiva niHsaGgairabhilaSitA' ityAdyacaraNanirmANe 'saMpAtadurantacintayAkulitam' iti dvi navarUpavaidharmyayostAdRzayoH / sA ca zrautI ca / evamagre'pi / nanUbhayAnupAdAne utkarSApratItyA kathamayaM tadbhedo'ta Aha-hetudvaye hIti / tayormadhye ityarthaH / hi yataH / tatretthamata ubhayorupAdAne'pi tathaivetyarthaH / sarvathA abodho netyAha-na viti / u. skarSati / apakarSanirUpitotkarSarUpalAdityarthaH / prayojaketi / vaidhaghaityarthaH / zrautImudAhRtyArthImudAharati-evamiti / iha bhUvalaye nAyikAnAM nayanAni khaJjarITAnAmanekaprakAramaGgasaMbandhimoTanasaMbandhiracanAprakAraM vahantu paraMtu asyAH sudRzo nAyikAyAH samIcInazobhaM mukhamaniyatazobhena kamalena kathaM sadRzamityarthaH / 'bhaGgIm' ityucitaH pATha iti kecit / ArthIti / ivAderabhAvAditi bhAvaH / zAzvateti / AnanavizeSaNamidam / sA ca ArthI ca / evamagre'pi / ArthImuktvA aakssiptaamaah-ktiiti| idaM kharvAsa vizeSaNam / gIrvANadhunI devndii| gaGgAtIrasthitivizeSaNamAha-nityeti / zrutyartheti / zrutyarthayo? mArgoM tadullavinItyarthaH / ata evaivoktiraye (1)yathAsaMkhyenAtra pUrvayoranvayaH / niHsaGgaiyogibhiH / saMpAteti / khargAnaMzetyarthaH / sA ca
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / tIyacaraNanirmANe vA ekatarAnupAdAnam / mA ca / 'sarvAnarvAcInAnnirvAsya manorathAnananyajuSAm' iti pUrvArdhe tadanupAdAnamiti / 'krUrasattvAkulo doSAkarabhUstoyadhiryathA / na tathA tvaM yato bhUpa sthiravIrasi nirmalaH // ' atropamA zrautI / zleSastu sphuTa eva / 349 'rAjanpracaNDamArtaNDamaNDaloddaNDazAsana / kathamakrUrasattvastvaM payodhiriva gIyase // ' iti, 'kathaM vArdhirivAsi tvaM yataH sa viSabhAgayam' iti vA kRte ekatarAnupAdAnam / 'mahendratulyaM kavayo bhavantaM vadantu kiM tAniha vArayAmaH / bhavAnsahasraiH samupAsyamAnaH kathaM samAnastridazAdhipena // ' atrArthI / trirdaza tridazAstriMzat / teSAmadhipaH / ' saMkhyayAvyayAsannAdUrAdhikasaMkhyAH saMkhyeye' iti bahuvrIhau, 'bahuvrIhau saMkhyeye -' iti Daci ca tatpuruSaH / vRttau gatArthatvAtsuco na prayogaH / trayo vA daza vA iti bahuvrIhirvA / 'bhavAnsadA rakSitagotrapakSaH samAnakakSaH kathamasya yukta:' iti, 'kathaM nirastAkhilagotrapakSaH samAnakakSastava yujyate saH' iti vA kRte ekatarAnupAdAnam / 1 AkSiptA ca / arvAcInAn aihikAn / ananyajuSAM svAnyAsevakAnAm / pUrvArdhe kRte iti zeSaH / tadanupeti / ubhayAnupAdAnamityarthaH / AkSiptA cetyapi bodhyam / ita retadbhedasamAptau / sazleSamudAharati-krUreti / sattvAni jalajantavaH / doSAkarazcandraH / he bhUpa, tvaM tathA doSasthAnaM krUraprANivyAptazca na yata ityAdyarthaH / ' antaH sattvA' iti pAThaH kvacit / tatrAntaH abhyantare sattvairyAdobhirAkulaH / anyatra sattvaguNaH / tenAku lazcetyarthaH / zrautI / tAdRzayathAzabdasattvAt / pracaNDasUryamaNDalavada pratihatAjJaH / yataH so'yaM vArdhirviSabhAgityarthaH / yadvA yato'yaM saviSaM krUratvaM bhajati tadetyarthaH / ekatareti / upamAnetItyAdi tu prAgvat / AdyupamAka (?) sazleSamudAharati - mahendreti / paramaizvaryavattulyamityarthaH / sahasrairjanaiH / tridazeti / indreNetyarthaH / ArthI tulyazabdaprayogAt / tridazA devAH / zleSeNa dvitIyArthamAha - tririti / tatpuruSa iti / teSAmadhipa ityuktarUpa iti bhAvaH / sujarthAntarbhAveNa bahuvrIhyaGgIkArAdAha - vRttAviti / tadanantarbhAvajalAghavAdAha -trayo vA daza veti / prakriyA pUrvavat / agre tatpuruSo'pi prAgvat / Adye gotrapakSaH svavaMzapakSaH / dvitIye gotrapakSAH parvatapakSAH / 30 rasa0
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 kaavymaalaa| idaM tu bodhyam-ihobhayAnupAdAnabhedatrayaM durupapAdam / vaidhAnupAdAne hi kimAzrayaH zleSaH syAt / na ca yatra dvijasurAlayamAtarizvAdizabdavedyeSUpamAnopameyeSu svazabdopAtta eva zleSo vyatirekotthApakastatraiva tadudAharaNaM sUpapAdamiti vAcyam / tatra khazabdavedyasyaiva vaidharmyasya saMbhavAt / itthaM ca caturviMzatirbhedA iti prAcAmuktirvipulodAharaNAbhijJai. yathAkathaMcidupapAdanIyA / kiM copamAprabhedAH sarva evAtra saMbhavantItyalaM caturvizatibhedagaNanayA / nanvasyAlaMkArasya vaidharmyamUlasyopamApratikUlatvamevocitam , na tUpamAgarbhatvam , / tasyAH sAdharmyamUlakatvAt / asya ca tanniSedharUpeNaiva pravRtteH / na ceSTApattiH / siddhAntabhaGgaprasaGgAt / satyam / yadguNapuraskAreNa yasya yatsAdRzyaniSedha utkarSaparyavasAyI tasya tadguNapuraskAreNa tatsAdRzyasyApratiSThAne'pi guNAntareNa sAdRzyapratyayasya durvAratvAt / yadi ca tatsAdRzyasAmAnyaniSedho vivakSitaH syAt guNavizeSapuraskAro'narthakaH syAt / dhanenAyamasmAdadhika ityukte vidyayA rUpeNa kulena ca sama iti sarvajanInapratyayAt / evaM ca pratIyamAnamapi, sAdRzyaM guNAntarakRtaniSedhotthApitenotkarSeNa hataprabhamiva bandIkRtamiva na camatkAravizeSamAdhAtuM prabhavatIti prAcAmAzayaH / prAzca ityanena sUcitAmarucimAha-idaM tu bodhyamiti / iha prAguktabhedAnAM madhye / anupAdAnabhedeti / anupAdAnarUpabhedatrayamityarthaH / taniSedheti / sAdharmyaniSedhetyarthaH / guNAntareNa sAdRzyapratyayasya durvAratvAditi / atredaM cintyam-'kathamindurivAnanaM tvadIyaM' iti padye kalaGkavattvena tadrAhityena vA sAdRzyaM na prasiddhamupapattiviSayo vA / yasya niSedhe kathaMzabdena pratipAdite guNAntarasAdRzyaM pratItipathamavataret / kiM vanyadharmeNa prasiddhasAdRzyasyaivedazAdhikyanyUnatvapratipAdanadvArAbhAvaH pratipAdyate / apakarSoM vA / sa cAvizeSAtsarvadharmaprayuktasyaiveti guNAntareNa sAdRzyapratyaya iti rikkaM vacaH / 'kathaM tulayAmaH kalayApi paGkajam' ityAdI sarvathaiva sAdRzyaniSedhapratItezca / tasmAdyayoretAdRzanyUnalAdhikyavarNanAbhAve sAdRzyaM paryavasyatItyetAvataivopamAgarbhalavyavahAraH, so'pi 'kumudAdatiricyate mukhaM' ityAdau vyatirekasyAlaMkArasyAbhAvAya / kiM ca vyatireke guNAntare kathite guNAntarasAdRzyamapi camatkAri / yathA devadattena sahazo yjnydttH| dhanamasyAdhikamityAdau / tatra vidyAdikRtasAdRzyasyApi camatkArikhAt / utkaTavidyatvena devadattasya prasiddhalAt iti bodhyam / guNAntarakRtani
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| . 351 - atra cAlaMkAre kasyacicchAbdasAdRzyaniSedhAkSiptAvupameyotkarSApamAnA-- pakarSoM, kvacicca zAbdenopameyotkarSeNAkSiptAvupamAnApakarSasAdRzyAbhAvau, kvacittAdRzenopamAnApakarSaNAkSiptAvupameyotkarSatadabhAvau tathA / tatrAdyaH prAcInarItyA sabheda udAhRtaH / dvitIyatRtIyAvapi prAyazastAvadbhedAveva / tatra diGmAtramudAhriyate'nizAkarAdAli kalaGkapaGkilAdguNAdhikaM nirmalamAnanaM te / analpamAdhuryakiro'dharAdimA giro'dharA guptarasAH kavInAm // ' atra pUrvArdhe upameyotkarSaH zAbdaH / upamAnApakarSasAdRzyAbhAvAvAkSiptau / dvitIyAghe upamAnApakarSaH zAbdaH / upameyotkarSasAdRzyAbhAvAvAkSiptau / evaM kaciTThayostrayANAM vA zAbdatvaM saMbhavadapi nAtIva hRyamiti nodAhRtam / kvacicca trayamapyAkSiptameva / yathA 'apAre kila saMsAre vidhinaiko'rjunaH kRtaH / kIrtyA nirmalayA bhUpa tvayA sarve'rjunAH kRtAH // ' 'azItalograzcaNDAMzuranugraziziraH zazI / ugrazItastvameko'si rAjankopaprasAdayoH // ' yathA vA 'sa tu varSati vAri vAridastvamudArAzaya ratnavarSaNaH / sa kuhUrajanImalImasastvamihAntarbahireva nirmalaH // ' atropamAnatadvizeSaNopAdAnasAmarthyAdAkSipta eva vyatirekaH, na tu SedhotthApIti / guNAntarakRtasAdRzyaniSedhotthApItyarthaH / atra cAlaMkAre iti / vyatirekAlaMkAra ityarthaH / tAdRzena zAbdena / tadabhAvau sAdRzyAbhAvau / tathA camatkRtijanako / tatra teSAM madhye / tAvadbhedAveva caturviMzatibhedAveva / keSAMcidasaMbhavAduktaM prAyaza iti / tatra tayorviSaye / AlIti saMbodhanam / nAyikAM prati vayasyoktiH / guptarasAH kavInAmimA giraste bahumAdhuryavarSakAdadharAdadharAH / apakRSTA ityarthaH / zAbda iti / guNAdhikamityukteriti bhAvaH / zAbda iti / adharA ityukteriti bhAvaH / evaM uktaprakAreNa / trayamapi upameyotkarSApamAnApakarSasAdRzyAbhAvarUpam / arjunAH zvetAH / ugrazIta iti / yathAsaMkhyamanvayaH / udArAzayeti saMbodhanam / kuhUrajanI amArAtriH / evavyAvartyamAha-na tviti / vyaGgya iti tu kadApi na bhramitavyami
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 kaavymaalaa| vyaGgya iti kadApi bhramitavyam / satyanupapattileze vyaJjanAyA aparohAt / iha ca rAjavizeSaNasya yathAkathaMcitstutyarthatve'pyupamAnatadvizeSaNopAdAnasya nRpotkarSamantareNAnupapatterjAgarUkatvAt / yatra tUpamAnatadvizeSaNopAdAnamantareNaivopameyavizeSaNaiH 'sundaro devadattaH' ityAdAviva vastusthitiprakAzanena kRtArthairapyAkUtavizeSeNa khavilakSaNavizeSaNaviziSTadharmyantarApekSayA varNyasyotkarSaH pratIyate sa vyaJjanAviSayaH / yathA 'na manAgapi rAhuroSazaGkA na kalaGkAnugamo na pANDubhAvaH / upacIyata eva kApi zobhA parito bhAmini te mukhasya nityam // ' ayaM vyatirekadhvanirarthazaktimUlaH / - yattvalaMkArasarvasvakAra upAmAnAdupameyasya nyUnatve'pi vyatirekamAha / vailakSaNyamAtrasyaiva vyatirekatvAt / udAjahAra ca 'kSINaH kSINo'pi zazI bhUyo bhUyo'bhivardhate satyam / virama prasIda sundari yauvanamanivarti yAtaM tu // ' yacca tadvyAkhyAtA vimarzinIkAraH sapUrvapakSasiddhAntaM vyAcakhyau, tathAhi-'nanvatropamAnAdupameyasya nyUnatvaM vyatireka iti na yuktam / tasya hi vAstavatvenAhRyatvAt / yauvanasya cAsthiratve pratipAdye candrApekSayAdhikaguNatvameva vivakSitam / yadetaccandravadyAtaM sanna punarAyAtIti / yato'tra candravadgataM sadyauvanaM yadi punarAgacchettatpriyaM prati ciramIAdya. nubandho yujyeta / idaM punarhatayauvanaM yAtaM satpunarnAgacchatItIAdyantarAyaparihAreNa nirantaratayaiva priyeNa saha januH saphalayitavyam / dhigI. Am / tyaja priyaM prati manyum / kuru prasAdam / iti priyavayasyopadeze priyaM prati kopopazamAya candrApekSayA yauvanasyApunarAgamanaM nyUnagu tyarthaH / upamAnatadvizeSaNopAdAnasyeti / 'upamAnatadvizeSaNasya' iti pAThe. 'pyayamevArthaH / nRpotkarSa tadbodhanam / AkUteti / abhiprAyetyarthaH / kheti / upameyavizeSaNetyarthaH / mAtrapadena viziSyapratiyogyanuyoginivezavyavacchedaH / yadasaMgatam / siddhAntamAha-asaditi / ata iti / tattadA yujyateti / kAlAntare'pi yauvanasya priyAvalokanAdinA saphalIkAraH syAditi bhAvaH / hateti / durbhAgyetyarthaH / uktahetoriti bhAvaH / guNatvena tattvenaiva / gamayituM yauvanamityasyAnuSaGgaH / asAMpratama
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353 rsgnggaadhrH| Natvena vivakSitamiti nyUnatvamapi vyatirekaH / rasapoSakatayA cAsyApi hRdyatvam' iti tadubhayamapyasat / asminhi priyahitakAriNyA vacane candrAdapyadhikaguNatvameva vivakSitam , na nyUnaguNatvam / candro hi punaHpunarAgamanena loke sulabhaH / ata eva na tAdRzamAhAtmyazAlI / idaM ca punayauvanamapunarAgamanenAtidurlabhataratvAdatyutkRSTamiti mAnAdibhirantarAyaiH zaThajanazlAghanIyairvidagdhayA bhavatyA mudhA gamayitumasAMpratamiti tAvadupAttaguNakRtamutkRSTatvaM sphuTameva / sakalasukhanidAnatvAdyanupAttaguNakR. to'pyutkarSo'tra vAkyArthaparipoSAya sahRdayahRdayasaraNimavatarati / anyathA kimityasya kadaryayauvanasya kRte mayA mAnAdvirasyate yAtu nAma yauvanamiti pratikUlenArthena prakRtArthasyApuSTatApatteH / kiM ca yatra kApi zAbda upameyasyApakarSastatrApi sa tasya vAkyArthaparyavasAyitayotkarSAtmanA pariNamati / yathA 'droho nirAgasAM loke hIno hAlAhalAdapi / ayaM hanti kulaM sAyaM bhoktAraM kevalaM tu saH // ' - atra hIna ityapakarSoM dAruNatAdhikyarUpotkarSAtmanA pariNamati evam 'industu paramotkRSTo yaH kSINo vardhate muhuH / 'dhigidaM yauvanaM tanvi kSINaM na punareti yat // ' ityAdAvupAttasyApunarAvartitvasya taddharmasya mAnapratikUlatayA dveSeNaiva dhikkArAdikathanam , na tu vAstavApakarSeNa / durlabhatvasya priyasamAgamollAsakatvasya cotkarSakasya sphuTatvAt / yadapi kuvalayAnandakRtAlaMkArasarvakhoktArthAnuvAdakena nyUnatAyAmudAhRtam yuktam / nidAnatvAdyanupAtteti / nidAnavAdirUpo yo'nupAtto guNastatkRta ityarthaH / anyatheti / upAttAnupAttaguNakRtotkarSAnaGgIkAra ityarthaH / asyA apuSTatApatterityatrAnvayaH / sa tasyeti / upameyasyotkarSa ityarthaH / 'vAkyArthaparipoSakatayotkarSAtmanA' iti pAThaH / ayaM drohaH / sa hAlAhalaH / 'hAlAhalo'strI' iti koSA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 - kaavymaalaa| "raktastvaM navapallavairahamapi zlAdhyaiH priyAyA guNai stvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAH sake mAmapi / kAntApAdatalAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH __sarva tulyamazoka kevalamahaM dhAtrA sazokaH kRtaH // atra sazokatvenAzokApekSayApakarSaH paryavasyati" iti, tadapi cintyam / ratyAdyanukUlatayA kutazcidaGgAdbhUSaNApasAraNaM yathA zobhAvizepAya bhavati evaM prakRte upamAlaMkAradUrIkaraNamAtrameva rasAnuguNatayA ramaNIyam , na vyatirekaH / ata evAsamAlaMkAraM prAJco na manyante / anyathA tavAlaMkArAntaratayA tatsvIkArApatteH / yathA 'bhuvanatritaye'pi mAnavaiH paripUrNe vibudhaizca daanvaiH| ___ na bhaviSyati nAsti nAbhavannRpa yaste bhajate tulApadam // ata eva dhvanikRtA sahRdayadhuraMdhareNa 'sukavistu rasAnusAreNa kacidalaMkArasaMyogaM kvacidalaMkAraviyogaM ca kuryAt' ityuktvA 'raktastvaM-' iti padyaM sAdRzyadUrIkaraNe udAjahe / ata eva ca mammaTabhaTTaiH 'Adhikya tpuMsvamapi / taddharmasya yauvanadharmasya / rakta iti / sItApahArottaraM zrIrAmasyAzokataruM pratIyamuktiH / rakto raktavarNaH anuraktazca / zilImukhA bANA bhramarAzca / kAntApAdeti / kAminIpAdAghAtenAzokasya puSpodgama iti prasiddhiH / nAyake tu padmAkhyabandhAbhiprAyeNa / taduktam-'dhRtaikapAdA jaghane kurvatyanyapadAhatim / zanaiH zanairnidhuvane padmabandhastadA mataH // ' iti / ratyAdyanukUlatayeti / atredaM cintyam-upamAnAddhayupameye varNyamAnaM vailakSaNyameva guNAdhikyakRtaM vyatirekaH / tacca kvacidupameyotkarSaparyavasAyi, kvacittadapakarSaparyavasAyi, kvacittadanubhayaparyavasAyi / AdhikyanyUnalazabdAvapyutkarSApakarSaparAveva / tatrApakarSaparyavasAyi raktastvamityatra / atropameye sazokakhAdigamyacetanavasahRdayatvAdibhiH zokarahitavazokasahitalAbhyAM ca tattadguNAdhikyapratItAvapi zokasya svarUpeNApakRSTavAdvirahivAkyatvAcca varamacetanavameva samyak / na punaH priyAviyogAdijanyazokAspadacaitanyAdIti pratItiparyavasAnAt virahAnuguNakavinibaddhatAtparyaviSayako'pakarSaH paryavasyati / ata eva priyAviyogAdyapi tulyamityarthakamAvayoH sarvaM tulyamiti vAkyaM caritArtham / etena ratyAdyanukUletyAdi udAjaDhe ityantamapAstam / sazokalavarNane'pi raktavAdidhamaiH sAdRzyasya vipralambhaparipoSakatayA camatkAriNaH sattvena tadapahnavasya kartumazakyatvAt / anyathA aunnatyAdikRtasAdRzyasyApi
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 355 mAnaM vyatirekaH' ityuktam / nirastaM ca nyUnatvaM vyatireke iti / tasmAdupamAnAdupameyasyotkarSa eva vyatirekAlaMkAraH, nApakarSa iti sthitam / yadi tu nyUnatvamapi vyatireka ityAgrahastadedamudAhAryam 'jagatrayatrANadhRtavratasya kSamAtalaM kevalameva rakSan / kathaM samArohasi hanta rAjansahasranetrasya tulAM dvinetraH // ' atra dharmadvayenaiva nyUno'si dharmAntareNa tu sama iti pratItikRtavicchittivizeSAdalaMkAratA / evaM ca lakSaNe'pakarSo'pyevaMjAtIyo deyaH / yadapi kuvalayAnandakRtAnubhavaparyavasAyino vyatirekasyodAharaNamuktam'dRDhataranibaddhamuSTeH koSaniSaNNasya sahajamalinasya / / kRpaNasya kRpANasya ca kevalamAkArato bhedaH // ' tanna nipuNaM nirIkSitamAyuSmatA / tathA hi kimatropamAnAdutkarSarUpo vyatireko'nubhavaparyavasAyI AhokhitsarvakhakArAdyuktadizApakarSarUpaH / pratItyanApatteH / alaMkAraviyogodAharaNaM tu bhuvanatritaye'pItyAdi bodhyamiti bodhyam / anyathA upamAdUrIkaraNasyAhRdyate / evaMjAtIyaH dharmAntarakRtasAmyasamAnAdhikaraNaH / na tu prAguktaH sAdhAraNa iti bhaavH| dRDhatareti / kRpaNasya dAnakathAzUnyasya / kRpANasya ca khaDgasya / AkArataH tadrUpadIrghavarNAt AkRtezca kevalaM bhedo vailakSaNyam / prakArAntareNa tu sAmyameva / tadevAha dRDhataretyAdi vizeSaNatrayeNa / dhanavyayavaimukhyena dRDhataraM nibaddhA muSTiyena muSTigrAhyo bhAgo yasyeti ca / koSo bhANDAgAraH pidhAnaM ca / niSaNNasyopaviSTasya sthitasya ca / sahajena khabhAvena malinasya malinaveSasya / anujvalasyeti / yAvat / kRSNavarNasya / atredaM vailakSaNyaM na nyUnatvaparyavasAyi nApyAdhikyaparyavasAyi kiM tu svavaicitryamAtravizrAntamiti bhAvaH / AyuSmateti / atredaM cintyam-zleSe'pi nAtrAbhedAdhyavasAyaH sarvadomAdhava itivat / kiM tu parasparAnvitaye dIrghAkSarAdavayavasaMsthAnAca bheda ityarthadvayamitarAnvayi / kiM cAbhedAdhyavasAye'pi nAsya sAdhAraNyam / bhedazabdena tasya tiraskAreNopamAniSpAdakalAbhAvena sakalakalamityAdivalakSaNyAt / yadapi tasyopamAnavRttivenetyAdi tadapi na / upamAnalaM hi sAdRzyapratiyogilam / tacca pratIpAlaMkAravidhayA kRpANasyAstyeva / dIrdhAkSaravarUpaguNasyAdhikyasya tadanyasminkRpANe sattvAcca / akalaGkamukhasadRzo na sakalaGkazcandra ityAdau vyatirekasyaivameva nirvAhyatvAt / yadapyanubhavaparyavasAyino vyatirekasyodAharaNamityAdi tadapi na / utkarSApakarSobhayAparyavasAyItyarthakAnubhavaparyavasAyIti tadnthapAThAt / anubhavaparyavasAyilena caitadevocyate yatprakRtAnuguNotkarSApakarSaparyavasAyikhAbhAvena vidyamA
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.56 kAvyamAlA / nAdyaH / utkarSaprayojakadharmasyAtrAnupasthiteH / na ca zleSeNa dIrghAkSarasyo - pasthitirastyeveti vAcyam / tasyopamAnavRttitvenopameyAnutkarSakatvAt / arthAntareNAkRtirUpeNa saha zleSamUlakA bhedAdhyavasAyena sAdhAraNIkaraNAcca / anyathA zleSamUlakopamocchedApatteH / ' candrabimbamiva nagaraM sakalakalam' ityAdAvapi kalakalasahitatvakalAsAkalyayorvastuto vaidharmyarUpatvAt / na ca sakalakalamityatropamAyAmeva kavernirbharaH prakRte tu bhedazabdoktyA - vailakSaNye sa iti bhramitavyam / yadyatropamAvighaTanarUpo vyatireko nirbharasahaH syAt AkArazabdazleSo'narthakaH syAt / kRpaNasya kRpANasya bhedo dIrghAkSarAdevetyeva brUyAt / na hyatra vyatireke zleSo'nukUlaH / pratyuta pratikUla eva / upamAyAM punaranukUlaH / pratikUlasya dIrghAkSararUpavaidharmyasya sAdhAraNIkaraNAt AkRti bhedasya copamAnopameyayorapi sattvAt / evaM hi kaverAzayaH - yatkRpaNakRpANayostulyataiva / dRDhatare - tyAdivizeSaNasAmyAt / akSara bhedastvAkAra bhedatvAda viruddha eveti sahRdayairAkalanIyam / na dvitIyaH / tasyoktimAtreNApyasaMgateH ahRdyatvAcca / tasmAdatra gamyopamaiva supratiSThitetyAstAM kUTakArSApaNodghATanam / prakRtamanusarAmaH / alaMkArAntarotthApito'pyayaM saMbhavati / yathA - 'IzvareNa samo brahmA pitA sAkSAnmahezvaraH / pArvatyA sadRzI lakSmIrmAtA mAtuH samA bhuvi // pitAsya kASThasadRzaH svayaM pAvakasaMnibhaH // ' atra rUpakAnanvayopamA upameyotkarSasyopamA evopamAnApakarSasya ca hetavaH / nasyApi vyatirekasya nAlaMkAratvam / kiM tu vastutAmAtramiti / alaMkArazcAtra gamyopamaiva kRpaNakRpANayoH zleSa labdhAkRteH dIrghAkSarAcca bhede'pi itaratsarvaM tulyameveti paryavasAnAt / tatkRtacamatkArasyaiva sattvAcceti bodhyam / upameyAnutkarSeti / upameyotkarSa prayojakatvAbhAvAdityarthaH / arthAntareNeti / tasyetyasyAnuSaGgaH / sa nirbharaH / upamAyAmiti / atretyasyAnuSaGgaH / kUTeti / mithyAkArSApaNetyarthaH / alaMkArAntarotthApIti / zleSAnyAlaMkArotthApito'pItyarthaH / ayaM vyatirekaH / atreti /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 357 asya cAlaMkArasya sAdRzyagarbhatvAt sAdRzyasya ca trividhadharmotthApitatvAt atrApi tatprakArAnugamo bodhyaH / 'aruNamapi vidrumadvaM mRdulataraM cApi kisalayaM bAle / adharIkaroti nitarAM tavAdharo madhurimAtizayAt // ' atrAruNyamradimAnAvanugAminau / __ bimbapratibimbabhAvApanne yathA--'jalajaM lalitavikAsaM sundarahAsaM tavAnanaM hasati' / atra hAsavikAsayorbimbapratibimbabhAvaH / lAlityasaundaryayoH zuddhasAmAnyatA / zleSopAttaM jaDajatvaM khAzrayApakarSahetuH / evaM sAdRzyaniSedhAlIDho vyatireko nirUpitaH / abhedAlIDho'pyeSa saMbhavati yathA 'niSkalaGka nirAtaGka catuHSaSTikalAdhara / sadApUrNa mahIpa tvaM candro'sIti mRSA vacaH // ' iti rasagaGgAdhare vyatirekaprakaraNam / atha sahoktiHguNapradhAnabhAvAvacchinnasahArthasaMbandhaH sahoktiH // hRdyatvaM cAlaMkArasAmAnyalakSaNAgataM sakalAlaMkArasAdhAraNamevetyasakRduktam / taccAtra kAryakAraNapaurvAparyaviparyayAtmikayA zleSabhittikAbhedAdhyavasAnAtmikayA kevalAbhedAdhyavasAnAtmikayA cAtizayoktyAnuprANane bhavatIti vadanti / rUpakopamAyA AdyArdhe upameyasya piturutkarSikA / dvitIyArdhe'nanvayopamA tAdRzamAtustathA / tRtIyArdhe zuddhopamaiva tAdRzyasya pituH khasya cApakarSiketyarthaH / upamA eveti / evena rUpakAdivyAvRttiH / trividheti / anugAmibimbapratibimbabhAvApannazuddhasAmAnyarUpetyarthaH / tRtIyasyApIdamevodAharaNamityAha-lAlityeti / svAzrayeti / kmletyrthH| 'abhedaniSedhAlIDho'pi' iti paatthH| yatheti / candrastu sakalaGkaH (uparugi) sAtaGkaH SoDazakalaH sadA na pUrNa iti vyatirekaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze vyatirekaprakaraNam // sahoktiM lakSayati-atheti / guNeti / guNapradhAnabhAvAvacchinnayorarthayoH sahAthasaMbandha ityarthaH / tacca hRdyalaM ca zleSeti / zleSamUlaketyarthaH / kevaleti / nigIryA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 kaavymaalaa| 'anukUlabhAvamathavA parAGmakhatvaM sahaiva naraloke / anyonyavihitamantrau vidhidillIvallabhau vahataH // ' ityatra prasaGgavAraNAyAvacchinnAntam / udAharaNam'kezairvadhUnAmatha sarvakoSaiH prANaizca sAkaM pratibhUpatInAm / tvayA raNe niSkaruNena rAjaMzcApasya jIvA caSe javena // ' atra cApAkarSaNakAryANAM kezAkarSaNAdInAM paurvAparyaviparyayeNAnuprANitaH sahabhAvaH, niSkaruNatvena ca paurvAparyaviparyayaH / yathA vA 'bhAgyena saha ripUNAmuttiSThasi viSTarAtkrudhAviSTaH / sahasaiva patasi teSu kSitizAsana mRtyunA sAkam // ' pUrvaM tu karmaNaH sahoktiH, iha karturiti bhedaH / _ 'tvayi kupite ripumaNDalakhaNDanapANDityasaMpaduddaNDe / girigahane'rivadhUnAM divasaiH saha locanAni varSanti // ' atra varSaNavarSavadAcaraNayoH zleSaNAbhedAdhyavasitiH / yathA vA 'bahu manyAmahe rAjanna vayaM bhavataH kRtim / vipadbhiH saha dIyante saMpado bhavatA yataH // ' pUrvA kartRsahoktiH, iyaM tu krmshoktirvyaajstutisNvlitaa| 'padmapatrairnRNAM netraiH saha lokatrayazriyA / unmIlanto nimIlanto jayanti savituH karAH // ' dhyavasAnarUpayetyarthaH / atizayoktyA tatsahakAreNa / anvayAnuyoginA iti zeSaH / anuprANane poSaNe / anyonyeti / anyonyaM vihito mantro vicAro yAbhyAM tau / adRSTadilIzAvityarthaH / atra tAdRzArthasaMbandhasattve'pi tayoH samapradhAnyena guNapradhAnabhAvAbhAva iti bhAvaH / pratibhUpatInAmityasya triSu saMbandhaH / jIvA pratyaJcA / nanu viparyaya eva kathamata Aha-niketi / 'krudhAviSTaH' iti pAThaH / 'krodhAviSTaH' ityapapAThaH / teSu RpuSu / citizAsaneti / dvitIyabhedodAharaNamAha-tvayIti / kRtikriyAM (1) / atra zatrUNAM vipanmitrANAM saMpaditi bodhyam / tRtIyabhedodAharaNamAha-padmati /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 359 atronmIlananimIlanayoH padmapatrAdyAzrayabhedena bhinnayorapi prakaTatvAprakaTatvAdyakopAdhyavacchinnatayAbhinnIkRtayorupAdAnamityastyekakriyAsaMbandhaH / ata eva na zleSaH / tasya pratipAdyatAvacchedakabheda eva khIkArAt / eSUdAharaNeSu sahayogatRtIyAprayukto guNapradhAnabhAvaH / prAdhAnyena kriyAnvaye tu yathAyathaM tulyayogitA dIpakaM vA bhavati / sahAdizabdaprayogAbhAve'pyeSA saMbhavati / 'vRddho yUnA-' iti nirdezena tRtIyAyAH sAmrAjyAt / paraM tvivAdizabdarahitotprekSAdivadgamyA / apradhAnabhAvastu zAbda eva / nanu kathamapradhAnabhAvaH zAbda ityucyate / yAvatA ArthaH kriyAdyanvayitArUpaH sa syAt padArthAntararUpo vA / ubhayathApyasya vAcakazabdAbhAvAdazAbdatvameveti cet na / asti tAvatsakhaNDamakhaNDaM vA pradhAnatvam / yadvazAt ayamasminnagare pradhAna mukhya ityAdayo vyavahArA A pAmaramullasanti / tadabhAvarUpe cApradhAnatve 'sahayukte'pradhAne' iti zAstreNa tRtIyAyAH zakterbodhanAttasya kathamazAbdatvam / na ca sahArthena yuktaM vastuto'pradhAne tRtIyeti tasyArthaH na tvapradhAne'rthe vAcye iti / tathA ca noktArthasiddhiriti vAcyam / evaM cApradhAnagrahaNavaiyApatteH / "putreNa sahAgataH pitA' ityAdau pitrAdibhyo'ntaraGgatvAtprathamotpatterevau karAH kiraNAH / prakaTeti / unmIlanapadArthaprakaTavAdirUpaikopAdhivaiziSTyenAbhitrIkRtayorityarthaH / AdinA nimIlanapadAthoprakaTavaparigrahaH / ata evetyasyArthamAhatasyeti / shlesssyetyrthH| evaM ca nigIryAdhyavasAnarUpAtizayokterayaM viSayata iti bhAvaH / prAdhAnyeneti / dvayorityAdiH / yathAyathamiti / prakRtalamAtrAdau prakRtAprakRtale vetyarthaH / eSA sahoktiH / nirdezati / arthayoge tRtIyA na tu zabdayoge ityanena jJApanAditi bhAvaH / gamyeti / sahoktiriti zeSaH / zAbda eveti / tatprayogAbhAve'pIti bhAvaH / yAvatA yasmAt / saH apradhAnabhAvaH / padArthAntareti / akhaNDetyarthaH / cenneti| tathAnaGgIkArAditi zeSaH / tmevaah-astiityaadinaa| sakhaNDamiti / vizeSyatAkhyaviSayatayA pratIyamAnakharUpasyeti tasyetyarthaH / apradhAnaspati tadarthaH / zAbda kriyAnvayavarUpaM vetyarthaH / tadabhAve'pi tatpratIterAha-akhaNDaM veti / anubhavabalAdeva vaiparItyaM neti bhAvaH / tadAha-yadvazAditi / 'apradhAnale sahayukta' iti pAThaH / 'apradhAnale'prAdhAnyalena saha' ityapapAThaH / vayamANagranthavirodhAt / nanvevamapi prathamAyA aviSaye doSa eva / ata Aha-putreNeti / kAraketi / SaDA
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 kaavymaalaa| cityAt / 'putreNa saha piturAgamanam' ityAdau kArakavibhakteH prAbalyAca / anyathA 'SaSThI zeSe' ityatrApi vizeSagrahaNApatteH / tasmAdyathA 'hetau tRtIyA' ityAdizAstraM hetuzaktigrAhakamevaM 'sahayukte'pradhAne' ityapradhAnazaktigrAhakam / yathaiva tatra prakRtyarthasyA bhedena vibhaktyarthe'nvayastathehApi zakyo vaktum / dharmizaktAvapi karmatvAdInAmivAprAdhAnyasyApi zAbdatvamavyAhatameva / SaSThIsthale tu vizeSaNazabdAbhAkAnnaivamiti sphuTameva vailakSaNyam / etena 'apradhAnagrahaNaM zakyamakartum' iti vadanto mano. ramAkArAH parAstAH / uktaprakAreNa sArthakyasiddhau munivacanasya vaiyarthyakalpanAyA anyAyyatvAt / na ca putreNa sahAgataH pitA' ityAdau putrAbhinnApradhAnasahita iti bodhasyAprAmANikatvAnnoktArthasiddhiriti vAcyam / 'daNDena ghaTaH' ityAdau daNDajanyatAvAn ghaTa iti hi sarvajanIne bodhe 'hetau tRtIyA' iti munivacanAvalambena daNDAbhinnahetuko ghaTaH iti bodhaM vadatA bhavataivAsyAH saraNerdarzitatvAt / 'bhAvapradhAnamAkhyAtaM' ityAdyanekairmunivacanastatra tatra tvatkRtabodhavaiparItyasyAnupapattezceti kRtamaprasaktavicAreNa / prakRtatvAprakRtatve prAyeNopameyatopamAnatayonirNAyake ityuktatvAdiha na tAbhyAM tayonirNayaH / prakRtayorapi sAhityasaMbhavAt / kiM tu prAdhAnyAprAdhAnyAbhyAmiti / hRdyatvaM cAsyA atizayoktikRtamityuktam / ityrthH| nanvevamapyuktArthatAtparyAgrAhakavena tadAvazyakamata Aha-anyatheti / evamapi tadaGgIkAre / Apatteriti / vizeSye SaSThIvAraNatAtparyagrAhakaleneti bhAvaH / upasaMharati-tasmAditi / tatra hetutRtIyAyAm / nanvapradhAne ityukteH samapradhAnale zaktiriti dharmiNaH zabdavaM na tasyeti prAguktaM virudhyeta ata Aha-SaSThIti / etenetyasyArthamAha-ukteti / kRtmiti| atredaM sarvaM cintyam / apradhAnagrahaNapratyAkhyAnaparabhASyavirodhApatteH apradhAnabhRtyaiH saha gato rAjetyatra tRtIyAnApattezca / rAjJA saha senA gacchatItyAdau tRtIyApattazca antaraGgatvasya durvacalena tathoktarasAMgatyAcca / bodhasyAnyathA iSyamANasAcca / sahoktilakSaNaM ca yatraikasya zAbdaH kriyAnvayo'parasya sahArthabalAdArthaH sA sahoktiriti / kAvyaprakAzakRtAmevamevoktiH / spaSTaM cedaM sarva majUpAyAm / sAviti zeSaH [1] / asyAH sahoteH / sA atizayoktiH / atizayokte
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 361 yatra tu sA nAsti tatra 'putreNa sahAgataH pitA' ityAdau na sahoktiralaMkAraH / __ atra vicAryate--'kezairvadhUnAM' ityAdau paurvAparyaviparyayAnuprANitA sahoktiralaMkAra iti na yuktam / atizayokterevAtra camatkRtyAdhAyakatvena sahokternAmamAtratvAt / 'tava kopo'rinAzazca jAyate yugapannRpa' ityasmAdatizayoktyalaMkArAt 'tava kopo'rinAzena sahaiva nRpa jAyate' ityatra guNabhAvamAtrakRtavailakSaNye'pi vicchitteravizeSAttasyaiva cAlaMkAravibhAjakatvAt / na ca sAdRzyAnuprANitasya rUpakAderapyapRthagbhAvApattiH / 'nizAkarasamAno'yamayaM sAkSAnnizAkaraH' ityAdau vicchittivailakSaNyasya jAgarUkatvAt / anyathA tatprayuktasya vyatirekasyAnutthAnApatteH / api ca sAdRzyaprayuktarUpakAdiSu sAdRzyasya guNatvAccamatkRtivizrAntidhAmabhyo rUpakAdibhyo yathA na pRthagvyapadezyatvaM tathA sahabhAvoktyAvirbhUtAyAH kAryakAraNapaurvAparyaviparyayAtmikAyA atizayokteH sakAzAdasyAH sahokterapRthagbhAva evocitaH / nanvevaM sati sahoktanirviSayatvaM syAt / sahoktyantarasyApyabhedAdhyavasAnarUpAtizayena kavalIkArAditi cet na / abhedAdhyavasAnamUlAyAM hi sahoktAvabhedAdhyavasAnena sahoktirupaskriyata iti na guNena pradhAnasya tiraskAraH / api tu pradhAnena guNasyetyuktadizA sAvakAzaiva sahoktiH / guNapradhAnabhAvazca nirAgrahaiH sUkSmadRzAvadhAnIyaH / kiM ca parasparabhedAdhyavasAnamAtramatizaya eva / nAtizayoktiH / riti / uktarUpetyAdi / evamagre'pi / vicchittezcamatkRteH / tasyaiva vicchittivizeSasyaiva / apRthagiti / upamAta ityAdiH / ityAdAviti / mitha iti zeSaH / anyathA tadvailakSaNye'pyapRthagbhAve / tatprayuktasya vyatirekasyeti / nizAkarasamAnatvena varNitApekSayA sAkSAnizAkaratvena varNite bhAsamAnasya sAkSAnnizAkaratvavarNanaprayuktasya vyatirekasyetyarthaH / sahabhAvoktyAviriti / anenAsyA guNatvaM darzitam / amedAdhyavasAneti / idamupalakSaNaM zleSamUlAmedAdhyavasAnasyApi / hi yataH / upaskriyate saMskriyate / nanu syAdevaM yadi sahokteH prAdhAnyamatizayoktezca guNatvaM nizcitaM syAt / tadeva tu na / vaiparItyasyApi saMbhavAt / ata Aha-guNeti / zleSamUlAmedAdhyavasAnamUlAyAmapi sAvakAzalamAha-kiM ceti / tasya mitho'medAdhyavasAnasya / sA tu 31 rasa0
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 kaavymaalaa| tasya zleSAdAvapi sattvAt / sA tUpamAnenopameyasya nigaraNam / evaM ca 'varSantyunmIlanto nimIlantaH' ityAdiSvekenAparanigaraNAbhAvAnnAtizayoktigandho'pi / atizayamAnaM tu prAyazaH sAdhAraNadharmAze bahUnAmalaMkArANAmupaskArakam / nahi 'zobhate candravanmukhaM' ityAdau candramukhazobhayovastuto bhinnayorabhedAdhyavasAnamantareNopamA samullasati / tasmAt 'kAryakAraNapaurvAparyaviparyayamUlaH sahokterekaH prakAraH' iti sarvakhakArAdInAmuktirAgrahamUlaiva / abhedAdhyavasAnamUlastu prakAro bhavatu nAma sahokteviSayaH / yadi tu dIpake tulyayogitAyAM copamAnopameyayoH prAdhAnyena kriyAdirUpadharmAnvayaH / iha tu guNapradhAnabhAvenaiveti vizeSaH sannapi vicchittivizeSAnAdhAyakatayA nAlaMkArAntaratAprayojakaH / api tu tadavAntarabhedatAyAH iti vibhAvyate, nirasyate ca prAcInamukhadAkSiNyaM tadA nivizatAmiyamapi kluptAlaMkAreSveva / kiMcidvailakSaNyamAtreNaivAlaMkArabhede vacanabhaGgInAmAnantyAdalaMkArAnantyaprasaGgAditi / satyaM, guNapradhAnabhAvAliGgitasya sahabhAvasyAlaMkArAntarAdvicchittivizeSamanubhavantaH prAcInA eva/ sahokteH pRthagalaMkAratAyAM pramANam / anyathA evaMjAtIyopaplavena bahu vyAkulIsyAt / naiva pramANIkurmahe vayaM mRSA mukulitavilocanAnprAcaH / nivezyatAM ceyamalaMkArAntarabhavanodaraM varAkI iti tu prabhutaiva kevalA / na sahRdayatvam / atizayoktistu / zleSodAharaNamAha-varSantIti / kevalamedAdhyavasAnodAharaNamAha-unmIlanta iti / ekeneti / upamAnenopameyasyetyarthaH / gandho'pi lezo'pi / naivamatraiva kiM vanyatrApItyAha-atIti / kvacidanugAminyabhAvAdAha--prA. yaza iti / upasaMharati-tasmAditi / nirviSayatvaM pariharati-amedeti / idamupalakSaNaM prAgvat / iha tu sahokau tu / tadavAntareti / alaMkArAvAntaretyarthaH / nirasyate tyajyate / dAkSiNyaM saMkocaH / iyamapi avaziSTA dvividhApi / kiMciditi / uktarItyA anvayatetyarthaH (1) / vacanabhaGgInAM vacanaracanAnAm / prAcInA eveti / evaM ca etadanubhavabalenaiva guNapradhAnabhAvakRtavicchittivizeSamAzritya sarvakhakArAdyuktaH kAryakAraNapaurvAparyaviparyayamUlo'pi sahokteH prakAra AzrayaNIya iti tatkhaNDanaM prAguktaM cintyamiti bodhyam / anyathA tadanubhavaprAmANyAnaGgIkAre / vyAkulIti / prAgupapA
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 363 evaM kriyAyAH sAdhAraNadharmatve iyamudAhRtA / guNasya tathAtve yathA'mAntharyamApa gamanaM saha zaizavena 1 raktaM sahaiva manasAgharabimbamAsIt / kiM cAbhavanmRgakizoradRzo nitambaH sarvAdhika gururayaM saha manmathena // ' atra yadyapi kriyApi guNena saha samAnadharmatAmanubhavati tathApi tasyA nAntarIyakatvenAsundaratvAdguNasyaiva paryavasAne samagrabharasahiSNutvam / zoNatvAsaktatvAbhyAmadhikabhAratvopadezakartRtvAbhyAM ca bhinnayorapyupameyopamAnagatayorniruktaguNayoH zleSeNa piNDIkaraNAtsahabhAvopapattiH / evaM zleSAbhAve'pi kevalAdhyavasAnena bodhyam / yatraikamevopameyaM vilakSaNasahokyAlambanaM sA mAlAsAdRzyAnmAlAsahoktiH / vailakSaNyaM ca sahokteH khasamAnAdhikaraNasahoktyantarApekSayA bodhyam / 'kezairvadhUnAM' ityatra kezaiHsaha koSaiH saha prANaiH sahetyupamAnabhedena sAhityasyAnekatve'pi karSaNaikyAtsahokterabhedaH / sati vA yathAkathaMcidbhede na vailakSaNyam / gharmaikyAt / dharmopamAnobhayakRtavailakSaNyasya cAtra vivakSaNAt / 'unmIlanto nimIlantaH' ityatra ca dharmavailakSaNye'pyunmIlanadharmotthApitasahoktighaTakopamAnAnAM padmapatrAdInAmeva nimIlanadharmotthApitAyAmapi sahoktau ghaTakatvAnna mAlArUpatvam / 'bhAgyena saha ripUNAM -' iti tUdAharaNameva / ditamidam / tathAtve sAdhAraNadharmatve / mAntharyaM mandatvam / kriyApIti / prAtyAdirityarthaH / evaM ca guNasya tathAtvodAharaNatvoktirayukteti bhAvaH / nAntarIyakatveneti / tAM vinA vAkyArthA samApteriti bhAvaH / samagreti / vicchityAdhAyakatvetyAdiH / nanvevamapi mAntharyAMze tathAtve'pi raktAdyaMze dharmayorbhedAtkathaM tattvamata Aha- zoNatveti / adhare zoNatvaM manasyAsaktatvaM nitambe'dhikabhAratvaM kAme upadezakartRtvamiti bodhyam / tRtIyamede'pyevameva piNDIkaraNamityAha - evamiti / nanu prAguktasahoktyapekSayA na vailakSaNyamata Aha-- vailakSaNyaM ceti / tathA ca vilakSaNetyasya mitho bhinnetyarthaH sUcitaH / nanvevaM kezairityatrApIyaM bhavedata Aha-- kezairiti / nanu dharmaikye'pi tadbhedeMneyaM syAdevAta Aha-- satIti / satyapItyarthaH / yathAkathaMciditi / dharmopamAnAnyatara-rUpeNetyarthaH / prakRtAbhiprAyeNAha - dharmaikyAditi / atra mAlAsahoktilakSaNe / kvaciddharmavailakSaNye'pyupamAnAmedAnnaivamityabhiprAyeNAha -- unmIlanta iti / nanvevaM tarhi kimasyA udAharaNamata Aha- bhAgyeneti / tatra dharmopamAnayorbhedAditi bhAvaH /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| yathA vA 'unmIlitaH saha madena balAbalAre___ rutthApito balabhRtAM saha vismayena / nIlAtapatramaNidaNDarucA sahaiva / __pANau dhRto giridhareNa giriH punAtu / ' atra nIlAtapatramaNidaNDaruco giridhAraNottarakAlikatvAduttarArdhagatA paurvAparyaviparyayAnuprANitaiva sahoktirnidarzanAnuprANitA ca pUrvArdhagate tu prakAradvayenApi saMbhavataH / iti rasagaGgAdhare sahoktiprakaraNam / atha vinoktiHvinArthasaMbandhyeva vinoktiH|| hRdyatvaM cAnuvartate / tacca vinAkRtasya vastuno ramaNIyatvAramaNIyatvAbhyAM bhavati / yathA 'saMpadA saMpariSvakto vidyayA cAnavadyayA / naro na zobhate loke haribhaktirasaM vinA // ' yathA vA-- 'vadanaM vinA sukavitAM sadanaM sAdhvIM vinA vanitAm / rAjyaM ca vinA dhanitAM na nitAntaM bhavati kamanIyam / / ' ramaNIyatve yathApakaivinA saro bhAti sadaH khalajanairvinA / kaTuvarNairvinA kAvyaM mAnasaM viSayairvinA / ' unmUlitaH samUlaM khaNDitaH / balArerindrasya / evena zleSAdiprakAradvayavyAvRttiH / nida. rzaneti / sadRzavAkyArthayorakyAropAditi bhAvaH / gate tu sahoktI iti zeSaH / prakAradvayeneti / zleSabhinna prakAradvayenetyarthaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze sahoktiprakaraNam // vinoktiM lakSayati-atheti / 'vinArthasaMbandha eva' iti pAThaH / tacca hRdyatvaM ca / uddezakramavaiparItyenAramaNIyatve tAvadudAharati-yatheti / sadaH sabhA / mAnasamantaHkara.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 365 pUrvA tu kevalA, iyaM tu dIpakAnukUlA / mizritA yathA 'rAgaM vinA virAjante munayo maNayastu na / kauTilyena vinA bhAti naro na kabarIbharaH // ' atra prtivstuupmaanukuulaa| 'trAsairvinA virAjante zUrAH sanmaNayo yathA / . na dAnena vinA bhAnti nRpA loke dvipA iva // ' atra shlessmuulopmaanukuulaa| _ 'yathA tAlaM vinA rAgo yathA mAnaM vinA nRpH| ___ yathA dAnaM vinA hastI tathA jJAnaM vinA yatiH // ' pUrva kriyAguNAdisaMbandha AvazyakaH iha tUpamAmAhAtmyAdavagamyate sa . iti na tathA / ___ iyaM ca na kevalaM vinAzabdasya sattva eva bhavati, api tu vinAzabdArthavAcakamAtrasya / tena naJ-nir-vi-antareNa-Rte-rahita-vikala ityAdiprayoge iyameva / 'nirguNaH zobhate naiva vipulADambaro'pi naa| ApAtaramyapuSpazrIzobhitaH zAlmaliryathA // ' alaMkArabhASyakArastu 'nityasaMbandhAnAmasaMbandhavacanaM vinoktiH' ityAha / tasya mate tu naitAnyudAharaNAni / idaM tUdAharaNam Nam / pUrvA aramaNIyasodAhRtakhAvacchinnA / tayornararAjayovarNanena tadIyatvena sarveSAM prakRtakhAt / ithaM ramaNIyatvodAhRtA / mizritA yatheti / vinAkRtasya vastuno ramaNIyakhAramaNIyatvAbhyAM mizritetyarthaH / rAgamanurAgaM lauhityaM ca / kauTilyena vakrAntaHkaraNena vakratayA ca / trAso bhayaM doSazca / dAnaM vitaraNaM madajalaM ca / dvipA gajAH / ata evAha-atreti / idaM pUrvodAharaNe'pi bodhyam / dIpakAsaMsRSTaM viSayaM pradarzayannaramaNIyale udAharati-yatheti / na zobhate iti sarvatra bodhyam / tAlaH saMgItazAstraprasiddho dhvanivizeSaH / yatiH saMnyAsI / saH kriyaadisNbndhH| tatheti / nAvazyaka ityarthaH / ayameva pUrvato vizeSa ityarthaH / iyaM ca vinoktizca / AdinA anAdisaMgrahaH / nirguNa iti / bahvADambaro'pi nA puruSaH nirguNaH sannaiva zobhata ityarthaH / cetanA buddhiH tasyAH
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 kAvyamAlA 1 'mRNAlamandAnilacandanAnAmuzIrazaivAlakuzezayAnAm / viyogadUrIkRtacetanAyA vinaiva zaityaM bhavati pratItiH // ' atra zaityasyAvinAbhAve'pi vinAbhAvo nibaddhaH / yathA vA " zaityaM vinA na candrazrIrna dIpaH prabhayA vinA / na saugandhyaM vinA bhAti mAlatI kusumotkaraH // ' alaMkArAntarasamAliGganAvirbhUtamevAsyA hRdyatvam, na khataH / tenAlaMkArAntaratvamapi zithilamevetyapi vadanti / athAsyA dhvaniH yathA 'vizAlAbhyAmAbhyAM kimiha nayanAbhyAM phalamasau nAbhyAmAlIDhA paramaramaNIyA tava tanuH / ayaM tu nyakkAraH zravaNayugalasya tripathage yadantarnAyAtastava laharilIlAkalakala: // ' atra tvaddarzanaM vinA nayanayoH, tvallaharikolAhalazravaNaM vinA zrava - NayozcAramaNIyatvaM phalaprazna dhikkArAbhyAM vyajyate / tasya ca bhAvadhvanyanugrAhakatve'pi dhvanivyapadezyatvamavyAhatam / anyathAnugrAhakatvalakSaNasaMkarocchedApatteH / evaM ca - 'nirarthakaM janma gataM nalinyA yayA na dRSTaM tuhinAMzubimbam / utpattirindorapi niSphalaiva kRtA vinidrA nalinI na yena // " iti kasyacitkaveH padyaM vinoktidhvanireva / paraMtu parasparavinoktivazAdvailakSaNyazAli / iti rasagaGgAdhare vinotiprakaraNam / caityaM vinaiva teSAM pratItirbhavatItyarthaH / zaityasyeti / mRNAlAdIti saheti zeSaH / evaM * ramaNIyatve udAharaNaM dattvA aramaNIyattve udAharati -- yatheti / AlIDhA dRSTA / nyakkArastiraskAraH / yadantariti / zravaNayugalAntarityarthaH / tvaddarzanaM bhAgIrathIdarzanam / tasya ca vyajyamAnAramaNIyatvasya ca / bhAveti / kaviniSThagaGgAviSayaketyAdiH / anyathA anugrAhakatvAttadyapadezAnaGgIkAre / evaM ca tasya tadyapadezyale ca / vailakSaNyeti / pUrvodAharaNApekSayeti bhAvaH // iti rasagaGgAdhara marmaprakAze vinotiprakaraNam //
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 365 tAprastutadhAmavazeSaNamAtrazrutyupalabakoktiH / zabdapathApanadvArA atha samAsoktiH yatra prastutadharmiko vyavahAraH sAdhAraNavizeSaNamAtropasthApitAprastutadharmikavyavahArAbhedena bhAsate sA smaasoktiH|| sAdhAraNavizeSaNamAtrazrutyupasthApitAprakRtadharmikavyavahArAbhinnatvena bhAsa-. mAnaprakRtadharmikavyavahAratvamiti caikoktiH / zabdazaktimUladhvanivAraNAya mAtreti / tatra vizeSyasyApi zliSTatayA prakRtetaradharmyupasthApanadvArA tAdRzadharmikavyavahAropasthApakatvAt / evamapi 'AbadhnAsyalakAnnirasyasi tamAM colaM rasAkAGkhyA laGkAyAvazyatAM tanoSi kuruSe bavAlalATakSatam / pratyaGgaM parimardanirdayamaho cetaH samAlambase vAmAnAM viSaye nRpendra bhavataH prAgalbhyamatyadbhutam // ' ityatra prakRtadharmikaprakRtAprakRtavyavahAraviSayake zleSe'tivyApteriNAya prastutAprastutatve dharmivizeSaNatayopAtte / vyavahAravizeSaNatvena tayorupAdAne tu sAdhAraNavizeSaNamAtrazrutyupasthApitAprakRtazRGgAravRttAntAbhinnatvena sthita evAtra prakRto vIravRttAnta iti syAdevAtiprasaGgaH / na cAtra rAjJo varNanasya prastutatvAttadgatayordvayorapi vRttAntayoH prastutatvamiti kathamatiprasaGga iti vAcyam / na syAdatiprasaGgaH, yadi varNanamAtraM prastutaM syAt / tatsabhAmAdau vIratAmAtravarNanaprastAve tu syaadevaatiprsnggH| 'maline'pi rAgapUrNA vikasitavadanAmanalpajalpe'pi / tvayi capale'pi ca sarasAM bhramara kathaM vA sarojinIM tyajasi // ' samAsokkiM nirUpayati-atheti / vAkyenoktamarthaM sAmastyenAha-sAdhAraNeti / mAtrapadadAnaphalamAha-zabdeti / tatra shbddshkkimuuldhvnau| apinA vishessnnsmuccyH| tAdRzeti / aprakRtetyarthaH / alakAH kezAH, alakA kuberpurii| colaH kaJcakaH, dezazca / sAkAyeti pUrvAnvayi / rasaH zRGgAraH, vIrazca / alaM kAyasyAvazatAm , laGkAyA vazatAM ca / javAlalATasamAhArakSatam , jaGghAla-lATadezayo zaM cetyarthaH / aho ityAzcarye / he nRpendra, bhavataH parimardanirdayaM cetaH pratyaGgaM pratyavayavaM aGgamaGgadezaM ca smaalmbte| vAmAnAM sundarINAm , vakrANAM zatrUNAM ca / prakRteti / rAjetyarthaH / tayoH prastutalAprastuta. bayoH / tatsaGgrAmAdau rAjasaGgrAmAdau / mAtravarNaneti / varNanamAtretyarthaH / kvacittathaiva pAThaH / maline'pItyAdisaptamyantAni layItyasya vishessnnaani| upAttatvaM vizeSye anveti /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ .368 kaavymaalaa| ityAdyaprastutaprazaMsAyAmaprakRtavyavahAraH sAkSAdupAttatvAdvizeSyeNApyupasthApita eveti na tatrAtivyAptiH / yadi tu jalakrIDAdau bhramaravRttAnta eva prastutastadA bhavatyeveyaM smaa'soktiH| vizeSyeNApIti / apinA vizeSaNaparigrahaH / tathA ca vizeSaNamAtropasthApitakhAbhAvAnnAtiprasaGga iti mAtrapadasyaivaM kRtya miti bhAvaH / nanu tarhi kimiti dvitIyamidaM dattamata Aha-yadi tviti / samAsokta vaprastutavRttAntasamAropa eva cArutAheturiti praanycH| teSAmayamAzayaH-ayamendrIyAdo zliSTavizeSaNapratItaprastutAprastutavRttAntayoH zleSabhittikAmedAdhyavasAyenAbhinnayoH prastutacandrAdivRttitA / tatra tayovRttAntayoH parasparaM vizeSyavizeSaNabhAve kAmacAre'pi prastutavRttAnto vishessyH| tadbodhakabodhyAprastutastu amedena tadviSaNam / evaM cAprastutAbhinnaprastutasya candreNAnvayaH / tatra yadyapi prastutasya khAsAdhAraNadharmeNa candre'nvayayogyatAsti tathApyaprastutAbhedamApannasya na sAstIti tadpAvacchinnasya tasyAprakRte dharmiNyAropaH / evaM cAprastutavyavahArasamAropapadena prastutavyavahArasamAropapadena ca prastutavyavahAratAdAtmyApanasamAropa ucyate / na ca tattAdAtmyApannatve'pi vizeSyatAyAH prastute eva sattve nAropaM vinApyanvayayogya-/ teti vAcyam / dRgabjena vIkSate ityAdau vizeSyasya kharUpeNetarAnvayAyogyasyetaratAdAtmyApattyA tadyogyatvavatvato'nvayayogyasyApItaratAdAtmyApattyA tadayogyatvasyApi sattvAt / na ca rUpakavatsamAsoktAvapi prastute'prastutarUpasamAropa eva cArutAhe. turastu / tadvAcakapadasamabhivyAhArAbhAvena tasyAsaMbhavAt / nacAkSiptanAyakAdinA AkSiptarUpakaM bhavatu / 'nirIkSya vidyunnayanaiH payodaH' ityatra payode draSTapuruSarUpakAkSepakanirIkSaNavadAkSepakAbhAvAt / na ca vizeSaNasAmyapratItAprakRtavRttAnta evAkSepako'stu / aprastutasya prastute vizeSaNatayA tasya prAdhAnyAbhAvenAnAkSepakatvAt / etenAkSepAsaMbhave'pi paranAyikAmukhacumbanasya zleSamaryAdayA pratItasya prakRtadharmiNi candre AropyamANasya jArAsAdhAraNadharmatvena prakRtadharmiNi jAratvavyaJjakatA suvacA / na ca candre jArakhAropamantareNApi jAravyavahArAropasiddhiranupapattyabhAvAna jAratvaM gamayediti vAcyam / vyaJjanAyA anupapattiM vinApi prasarAt / 'gato'stamarka' ityAdI tathaiva darzanAt / anyathA arthApattyA gatArthatvena vyaJjanAvaiyarthyaprasaGgAdityapAstam / kiM caivaM sati vAcyArthabodhottaraM tayaGgyapratItiH / sApi na kevalavyavahAramAtrAt / api tu tAdRzanAyakanAyikAsaMbandhaviziSTavyavahArajJAnAt / evaM ca vAcyArthabodhakAlikacamatkArabIjamAtramatra nirUpyate ityadoSaH / api ca tAdRzavyaGgyasyAdhikacamatkArakAritvena dhvanivyava. hArayogyatayA nAlaMkArazarIraghaTakatA / evaM ca samAsoktastAdRzadhvanyupaskArakatayAdhika
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 369 camatkArakAritvamalaMkAratvaM ca / na caivaM samAsoktau rUpakadhvaninaiva nirvAhe pRthagalaMkAratvaM na syAditi vAcyam / vAcyArthabodhakAlikacamatkArasyApahnotumazakyatvenAlaM. kAratvasya durapahnavalAt / viparItanAyakakhAropavyaJjanasya samAsoktyantarbhAva(vada)to dhvanivasya durvArasAcca tadvyaGgyasyAdhikacamatkArakAritvena pradhAnalAt / na ca zliSTazabdopasthApitayovRttAntayoH parasparamabhedenAnvaye maanaabhaavH| sahRdayahRdayasyaiva pramANavAt / ata eva 'Agatya saMprati viyogavisaMSThulAGgIm' ityatrArthazaktimUlo nAyakanAyikAvRttAnto vAcyaravikamalinIvRttAntAdhyAropeNaiva sthita iti pradIpakRtaH / prAcInAnubhavamapalapyApi yadyekatra dvayamiti rItyA prastutAprastutavRttAntayorvizeSyeNaivAnvayaH khIkriyate evamapi vAkyArthabodhakAle prastute dharmiNi nAprastutajAratvAropapratyAzA / tathAhi yadyapyanayobhinnapadopAttavizeSaNayoriva vizeSyeNaiva sAkSAdanvayAtsamaprAdhAnyamastIti svIkriyate tathApyaprastutavRttAntAnvayAnurodhAna prastute'prastutarUpasamAropaH / prastute'prastutavRttAntAropeNaiva siddheH / aprastutarUpasamArope'pi prastutavRttAntAnvayAyogyatAyAstadavasthatvAcca / nanvevaM sati vizeSaNasAmyAdaprastutasya gamyatve samAsoktiriti prAcInalakSaNAsaMgatiH / aprastutadharmivyaJjanasya vayAnapekSaNAditi cet na / kharUpato. 'prastutavRttAntAropasyAcamatkArikham kiM vaprastutakAmukAdisaMbandhitvenAvagamyamAnasyaiva tasyAropaH / ataH zleSAdimahinA vizeSaNapadaiH svarUpataH samarpitena cumbanAdinA aindrI candra ityetadgatastrIliGgapuMliGgasahakRtena tatsaMbandhini kAmukAdAvabhivyakte punastadIyatvAnusaMdhAnAt / vizeSaNasAmyena vAcyopaskArakasyAprastutavyaJjanasyAkSepaNAt / apra. stutasyetyasyAprastutavyavahArasyetyartho vA / etena vadanacumbanasya putrAdisAdhAraNyAtkathaM kAmukAbhivyaJjakalam / kiM ca 'aharmukhaM cumbati bhAnubimbam' ityatrApi nAyakAdyabhivyakyApattirityapAstam / yattu candra aindrIpadagataliGgAbhyAmabhivyaktanAyakayoH svavyaJjakapadopasthApitAbhyAmabhedenaivAnvaya ucitaH samAnapadopAttavapratyAsatteriti, tanna / evaM hi vadatA vyavahArAvacchedakalaM tayoH svIkriyate na vA / Aye ekasyArthasyobhayatrAnvayo'vyutpattigrastaH / anye rasAnanuguNavam / yadyapyainyAdau nAyikAlAbhAne kevalaM vyavahArAvacchedakalamAtrasvIkAre bAdhaH / nAyikAlAnAlIDhakevalaindrImukhacumbanarUpasya vyavahArasya nAyakAsaMbandhikhAt / nahi diktAdAtmyaM vinA nAyikAyAH pRthasukhaM vizeSayituM sAmarthyamastIti tadapi na / mukhazabdazleSasAmarthana aindrImukhamityasya samastatve'pi ainyaMze moSeNa kevalamukhacumbanasyopasthiteH / tadetaduktaM kuvalayAnande-zleSAdimahinA kharUpataH samarpitena vadanacumbanAdineti / naya'ndrIpadazabdArthena digrUpeNa vadanarUpamukhapadArthasyAnvayo vaktuM zakyaH sahRdayaiH / nanvetAdRzakusRSTikalpanApekSayA vizeSaNasAmyamahinA pratIto'prakRtavAkyArthaH strIliGgapuMliGgAbhyAmabhivyaktanAyikAdyabhinnacandrAdighaTitaprakRtavAkyArthe khAvayavatAdAtmyApannatadavayavo'vatiSThate ityeva kalpayituM yuktam / evaM ca nAyikAbhinna indradizAsaMbandhivadanAbhinnaprArambhakarmakacumbanarUpasaMbandhAzrayo nAyakAbhinnazcandra iti bodha iti cet na / evaM hi aindyAM nAyikAmedapratItau mukhacu
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 tatra tAvat kAvyamAlA | 'vibodhayankarasparzaiH padminIM mudritAnanAm / paripUrNAnurAgeNa prAtarjayati bhAskaraH // ityatra kiraNasparzakaraNakamukulitapadminIkarmaka vikAsAnukUlavyApAravadabhinno bhAskaro jayatIti vAkyArthaH zaktyaiva tAvatpratIyate / hastasparzakaraNakanAyikAvizeSakarmakAnunayAnukUlavyApAravadabhinna ityAdizvAparo'rtha mbanAdau vadanacumbanAdyabhedapratItAvapi vadanacumbane sAkSAnnAyikArthasaMbandhApratItyA rasodbodhAnApatteH / na ca vyaJjanayA tatpratItirasti evamasminpadamedaH tatsaMbandhina tatsaMbandhyabheda iti nyAyena vA mAnasikI tatpratItiH tata eva camatkAra iti vAcyam / tadapekSayA sAkSAccamatkAropapAdakavAcyArthabodhabhyutpAdanasyaivaucityAt / nanu vyaJjanayA aprakRtArthabodhaH zakteH prakaraNAdinA niyantraNAt / tato vyaJjanamAhAtmyAdeva prakRtavA - kyArthatAdAtmyenAvatiSThate iti cet tarhi vaiyaJjaniko'prakRtArthabodho nAyikAdyavizeSito vizeSito vA / nAdyaH / rasAnuguNatvAt / antye khapadopasthApitAbhyAM liGgAbhyAM nAyikAdyabhedabodho vyartho'saMbhavI ca / nAyikAvizeSaNakavyavahArabodhanena kRtArthatvAt / api ca tathA sati jArakartRkasAnurAgaparanAyikA mukha cumbanAbhinnaprAcIprArambhasaMyogAzrayo jArAbhinnazcandra iti bodhakadarthanameva syAt / tasmAdvyaJjanayA zaktyA vA upasthitA prastuta - vRttAntena vyaJjanayopasthitanAyakAdi saMbandhilena gRhItenAbhedamApannaH prastutavRttAntAropaH / prakRtavizeSye navyamate zleSasthale'prakRtopasthiteH zaktyaiva vyavasthApayiSyamANavena tanmate zaktyaivAprakRtArthopasthitiH / prAcAM tu vyaJjanayetyetAvAnvizeSaH / evaM ca vAcyArthabodhottaraM yadi candrAdau nAyakatvAdipratItirapi sahRdayAnubhavasAkSikI tadAstu ityupapAditameva prAk / etena 'nirlakSmIkAbhavatprAcI pratIcIM yAti bhAskare / priye vipakSaramaNIrakte kA mudamaJcati // ' ityatra pUrvArdhagatAyAM samAsoktau nAyakatvApratItAvuttarArdhe priyatvAdinA samarthanAyAH sarvathaivAnupapattiriti parAstam / prastutaprAcInRttAnte AropyamANAprastutakhaNDitanAyikA vizeSavRttAnta samarthanAya tasyAvazyakatvAcca / evaM ca sAnurAgaparanAyikAmukhacumbanAbhinnaprAcIprArambhasaMyogAzrayazcandra ityeva bodhaH / etena ayamaindrItyAdau zaktivyaJjanAbhyAM prAcIprArambhasaMbandhAzrayazcandro jArasaMbandhi sAnurAgaparanAyikA mukha cumbanAzraya iti bodhaH / aprastutavRttAntAbhinnatvenAdhyavasitasya prastutatAntasya tAdAtmyenAprastutAropaviSaye prastutadharmiNyanvaya iti mate tu sAnurAgapara nAyikAmukhacumbanAbhinnaprAcIprArambhasaMyogajArA bhinnazcandra iti bodha ityapAstam / samAsokirguNIbhUtavyayeti vyavahArastu prakRtavyavahAre'prakRtavyavahArAbhedasya vyaJjanayA pratItenirbAdha eveti dikU / tatra udAharaNIyasamAsoktau / tAvat Adau / asya ityatretyanenAnvayaH / naiyAyikamatenAha - kiraNeti / tAvatpratIyate Adau pratIyate / nAyi
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 371 ubhayatrAnuSaktayA tayaiva zaktyA zaktyantareNa vyaktyA vA sarvathaiva pratIyata ityatra sahRdayA eva pramANam / evaM ca dvAvimau vAkyArthau savyetaragoviSANavadatyantAsaMsRSTau yadi syAtAM tadA bhagavato bhAskarasya kAmukatvaM kamalinyA nAyikAtvaM ca sakalapratItisiddhaM viruddhaM syAt / dvipradhAnatvena vAkyabhedazcApadyeta / yadi cAparo'rthaH prakRtakartaryAropyate tadA kamalinIvikAsakartA nAyikAnunayakartA ca sUrya ityekatra dvayamiti viSayatAzAlI bodhaH syAt / na tu pUrvoktAnupapattiparihAraH / yadi ca zleSamUlAbhedAdhyavasAnena kamalinyAdInAM nAyikAtvAdipratyaya upapAdyate tathApyazliSTapadopasthito bhagavAnnayakatvAnAghrAta eva / padminIzabdasthAne nalinIzabdopAdAne sApi nAyikAtvena kathaM nAma pratItipathamiyAt / tasmAdvizeSaNasAmyamahinA pratIto'prakRtavAkyArthaH khAnuguNaM nAyikAdimarthamAkSipya tena paripUrNaviziSTazarIraH prakRtavAkyArthe khAvayavatAdAtmyApannatadavayavo'bhedenAvatiSThate / sa ca pariNAma iva prakRtAtmanaiva kAryopayogI / khAtmanA ca rasAdhupayogI / atra cAprakRtArthasya pRthakzabdAnupAdAnAdrUpakAdvAkyArthasaMbandhino vailakSaNyaM padArtharUpakAttu sphuTameva / AkSiptArthaghaTitatvAca vAkyArthazleSAt / evaM cAtra zaktyAkSepAbhyAM kAvizeSeti / khnndditetyrthH| AdinA nAyakaparigrahaH / anuSaktayA saMbaddhayA / tayaiva pUrvArthabodhikayaiva / tasya niyantraNAdAha-zaktyantareNeti / asyApi durvacakhAdAha-vyaktyA veti / vyaJjanayetyarthaH / evaM ca ubhayapratItau ca / vaiyAkaraNamatenAha-dvipradhAneti / vAkyamedamuddharati-yadi ceti / bodhaH syAditi / tathA ca na vAkyabheda iti bhAvaH / evamapi prathamadoSAnuddhAra evetyAha-na tviti / tamapyuddharati-yadi ceti / azliSTeti / bhAskaretItyarthaH / bhagavA. nsUryaH / doSAntaramAha-padminIti / padminIzabdavannalinIzabdasyAzliSTavAditi bhAvaH / teneti / AkSiptanAyikAdyarthena / yataH paripUrNamata eva viziSTaM zarIraM yassetyarthaH / kheti / prakRtavAkyArthetyarthaH / evamapre'pi / taditi / prakRtavAkyAtheyarthaH / sa ca aprakRtavAkyazca / svAtmanA ceti / casvarthe / rUpakAdbhedakaM prAha-atra ceti / samAsoko cetyarthaH / sphuTameveti / asyA vAkyArthaniSThatvAditi bhAvaH / vailakSaNyamityasyAnuSaGgaH / evamapre'pi / upasaMharati evaM ceti / uktadoSe cetyarthaH / kacit zleSAbhAve'pi / prakArAntareNa, na vizeSamasAmyAttadarthapratItistranAkSepAbhAvenAni
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 kaavymaalaa| sarvArthanirvAha iti bhAmahodbhaTaprabhRtInAM ciraMtanAnAmAzayaH / 'nizAmukhaM cumbati candra eSaH' ityAdau nizAcandrazabdayorazliSTatvAnmukhacumbanamAtrasya ca putrAdisAdhAraNyena kathaM tAvanniyatanAyakAkSepakatvam , kathaM vAkSiptasyApi nAyakAdernizAcandrayorevAbhedenAnvayaH, na bhedena cumbanAdau / tathAtve ca tayo yakatAtATasthye rasAnubodhApatteH / tasmAt 'nizAmukhaM cumbati candrikaiSA', 'aharmukhaM cumbati caNDabhAnuH' ityAdAvapratIyamAnaM nAyakatvam / prakRte TAppathamAbhyAM pratipAditena prakRtyarthagatena strItvena puMstvena ca khAdhikaraNa evAbhivyajyate / evaM ca nizAzazino yakatvasiddhiH zliSTavizeSaNaiH / vyaJjanavyApAreNaivAprakRtArthabodhanam / zakteH prakaraNAdinA niyantraNAt / taditthaM vyaJjanamAhAtmyAdevAprakRtavAkyArthatAdAtmyena prakRtavAkyArtho'vatiSThate / guNIbhUtavyaGgaya bhedazcAyamiti tu ramaNIyaH pnthaaH| ___ alaMkArasarvakhakArastu-vizeSaNasAmyAddhi pratIyamAnamaprastutaM prastutAvacchedakatvena pratIyate / avacchedakatvAcca vyavahArasamAropaH, na tu rUpasamAropaH / rUpasamArope tvavacchAditatvena prakRtarUparUpitvAdrUpakameva syAt' ityAha / tadetaduktimAtraramaNIyam / aprakRtavyavahAraH prakRtakartari nAyakAdikakhakartRvizeSita Aropyate tadavizeSito vA / nAdyaH / evaM ca sati candrAdernAyakavyavahArAzrayatvena nAyakasAmyaM si ho bhAmahAdInAM mate iti sUcayitumAha-nizeti / kAdAcitkasaMbhavAdAha-niyateti / nanu kAdAcitka evAstAmata Aha-kathaM veti / AkSiptasyAkSepakeNaivAnvayaniyamAditi bhAvaH / iSTApattiM nirAcaSTe-tatthAtve ceti / bhedena mukhacumbanAdAvanvaye cetyarthaH / tayoH nizAcandrayoH / nAyaketi / 'strIpuMvacca' ityekazeSaH / evamapre sarvatra / vyatirekaM darzayati-nizAmukheti / svAdhIti / strItvapuMsvAdhikaraNa evetyarthaH / nanvevaM kvacidAkSepeNa kvacidyaJjanayA nirvAha iti vairUpyaM syAdata Aha-zliSTeti / tairapItyarthaH / evenAkSepavyAvRttiH / nanu zaktyaiva kuto nAta Aha-zakteriti / zaktyantaraM tu durvacamiti bhAvaH / idaM matamupasaMharati-tadi. ti / evaH prAgvat / vyaGgyAprakRtavAkyArthasya prakRtaparipoSakavAdAha-guNIti / tu mahAdimatavelakSaNyasUcakaH / kheti / aprakRtavyavahAretyarthaH / co hyarthe / yata iti tadarthaH / vyavahArAzrayatveneti / sajAtIyavyavahArAzrayatvenetyarthaH / tadAzrayatvasya
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH 373 1 dhyeta / tacca zleSAdibhittikA bhedAdhyavasAyena vyavahArA bhedaM pratipipAdayiSataH kaveranabhipretameva / abhipretaM tu nAyakatvam / tacca_ nAyakasya vyavahAravizeSaNatvena sidhyati / kiM ca 'nizAmukhaM cumbati candra:' ityatra candre nAyakavyavahArasamAropa eva, na nAyakatvAropaH / evameva nizAyAmapi na nAyikAtvAropaH / tulyanyAyatvAt / evaM ca mukhacumbanamAtrasya nAyikA nirmuktasyAsundaratvAnnAyakAsAdhAraNavyavahAratvAyogAcca kimAropeNa / yadi ca nizAyAM strIliGgavyaGgyaM nAyikAtvamiti nirIkSyate tadA candragatapuMliGgavyaGgyaM nAyakatvamapi nirIkSyatAm / na dvitIyaH / nAyakasaMbandhitvenAjJAtasya mukhacumbanamAtrasyAhRdyatvAt / 'titIrSurdustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram' iti nidarzanAto vailakSaNyAyAsmaduktavaidharmya - syaivAstheyatvAcca / ziSTamanupadameva vakSyAmaH / 1 yattu sarvasvakArAjJAnuvartinA kuvalayAnandakRtA sapUrvapakSasiddhAnta - muktam -- "atra ca vizeSaNasAmyAtsArUpyAdvA yadaprastutavRttAntasya pratyAyanaM tatprakRte vizeSye tatsamAropArtham / sarvathaiva prastutAnanvayinaH qavisaMrambhagocaratvAyogAt / tatazca samAsoktAvaprastutavyavahArasamAropacArutAhetuH / na tu rUpaka iva prastute aprastutasamAropo'sti / 'mukhaM candra:' ityatra mukhe candratvAropahetu candra zabdasamabhivyAhAravat 'raktazzrumbati candramAH' ityAdau samAsoktyudAharaNe candrAdau jAratvAdyAropa brahmaNApi durvacatvAditi bhAvaH / ata evAha - nAyakasAmyamiti / tacca sAmyaM ca / vizeSaNatve satIti zeSaH / evaM sati vyavahArasamAropaH kvacidyarthaH syAdityAha - kiM ceti / vyavahArasamAropa eveti / tvayA vAcya iti zeSaH / evavyAvartyamAha -na nAyaketi / rUpasamAropasya tvayAnaGgIkArAditi bhAvaH / tathA sati doSamAha -- evaM ceti / vyavahAramAtrArope cetyarthaH / nAyiketi / nAyikA saMbaddhasyetyarthaH / nAyakAsAdhAraNeti / mukhacumbanasya putrAdisAdhAraNyAditi bhAvaH / imaM doSamuddharati -- yadi . ceti / nirIkSyeti / tathA ca rUpasamAropo neti tvaduktirasaMgateti bhAvaH / asmadukteti / atra cAprakRtetyAdino ketyarthaH / atra samAsoktau ca / vizeSye candrAdau / sarvatheva AropAnAropAnyataravidhayA / kavisaMrambheti / khapratItyuddezyakazabdasaMdarbharUpakavivyApAretyarthaH / phalitamAha - tatazceti / aprastuteti / aprastutasaMbandhivyavahAretyarthaH / aprastuteti / aprastutarUpetyarthaH / tadvAcaketi / jAravAcaketyarthaH / 32 rasa0
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 kaavymaalaa| hetostadvAcakapadasamabhivyAhArasyAbhAvAt / na ceha 'nirIkSya vidyunnayanaiH payodo mukhaM nizAyAmabhisArikAyAH' ityatra nirIkSaNAnuguNanayanopAdAnaM yathA payodasya draSTrapuruSatvasya gamakaM tathA kiMcijjAratvasyAsti / na vA 'tvayyAgate kimiti vepata eSa sindhustvaM setumanthakRdataH kimasau bibheti' ityatra setumanthakRttvaM viSNoH kArya yathA rAjJo viSNutvasya tathA kiMcidasti / tasmAdvizeSaNasamarpitAprastutavyavahArasamAropamAtramiha cArutAhetuH / yadyapi vizeSaNasamarpitayordvayorapyarthayoraviziSTaM prAdhAnyam , tathApyanyatarAzraye dharmiNyanyatarAropasyAvazyakatve zrute prakRtavyavahAradharmiNyevAprakRtavyavahArasyAropa ucitaH / tasya ca svarUpato jJAtasyArope cArutvAbhAvAtkAmukAdyaprastutadharmisaMbandhitvenAvagamyamAnasya rasAnuguNatvAdAropaH / kAmukAdezca padAdanupasthitasyApi cumbanAdinA vyaJjitasya vyavahAravizeSaNatvam / tasmAt 'ayamaindrImukhaM pazya raktazcumbati candramAH' ityatra jArasaMbandhitAdRzacumbanarUpavyavahArAzrayazcandra ityeva bodhaH" iti / tadetatsarvamasaMgatam / yattAvaducyate 'mukhaM candraH' ityatra mukhe candratvAropa iti, tanna / nAmArthayorabhedenaivAnvayAnmukhe candrasyAropaH, na candratvasya candravizeSaNasya / yadapyucyate jArAdipadasamabhivyAhArasya hetovirahAnna candrAdau jAratvAropa iti, tatra zrautArope tAdRzasamabhivyAhArasya hetutvam , na tvArthArope / anyathA rUpakadhvanerucchedApatteH / na ca rUpakadhvanAvAropyamANAsAdhAraNadharmoktirAropyamANatAdAtmyavyaJjikA, na ceha tathA kiMcidastIti vAcyam / ihApi paranAyikAmukhacumbanasya zleSamaryAdayA vyaJjanamaryAdayA vA pratItasya prakR etena zAbda Aropo na saMbhavatItyuktam / nanvAkSiptanAyikAdinA AkSiptarUpakaM bhavakhata Aha-na ceheti / astItyatrAnvayaH / iha rakta ityudAharaNe / jAretyasya gamakamityasyAnuSaGgaH / evamagre'pi / vinigamakamAha-zrute iti / tathA ca zrutaprastutArthopaskArakatayA vicchittivizeSazAlikhamiti bhAvaH / kharUpataH aprakRtavyavahAratvena / candravizeSaNasyeti / tAdAtmyena candrArope tAdAtmyasyApi saMbandhavidhayA AropaviSayatvAt tasya candrakhAnatirekAt candrakhAropetyuktam / na tu prakAratayA cndrtaaropH| anyatra vizeSaNatvenopasthitasyAnyatra prakAratayA AropAyogAditi tadAzayAccintyamidam / bhAmahAdimatenAha-zleSeti / khamatenAha-vyaaneti / idaM sarva pUrva
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 375 tadharmiNi candre AropyamANasya jArAsAdhAraNadharmatvena jAratvavyaJjakatAyAH sphuTatvAt / etena 'vidyunnayanaiH' ityatra 'tvaM setubandhanakRt' ityatra ca yathA draSTutvaviSNutvagamakaM tatheha nAstIti nirastam / na ca jAratvasya candrAdAvAropamantareNApi jAravyavahArAropaH sidhyannanupapatterabhAvAnna jAratvaM gamayediti vAcyam / gamakaM hi dvividham-AkSepakaM vyaJjakaM ca / tatrAkSepakamanupapadyamAnameva gamayati / vyaJjakaM tu nAnupapattimapekSate / 'gato'stamarkaH' ityAdau tathaiva darzanAt / anyathA arthApattyA gatArthatvena vyaJjanAvaiyarthyaprasaGgAt / kiM ca tvayApi hi jArAderaprakRtadharmiNaH pratItiravazyaM vAcyA / AropyamANavyavahAravizeSaNArtham / anyathA kharUpato hyaprakRtavyavahArArope cArutAnApatteH / evaM cAvazyopasthApyasya jArAdestAdRzacumbanakartari candrAdAveva tAdAtmyena vizeSaNatvamucitam , na tu vyavahArAmedena / candrasya jArabhinnatAvagame paranAyikAvadanacumbanasyAhRdyatvAt / api ca 'nizAmukhaM cumbati candra eSaH' ityatra strIliGgapuMliGgAbhyAM mukhacumbanarUpArthasacivAbhyAM nAyikAtvaM nAyakatvaM ca vyajyata iti hi nirvivAdam / anyathA 'nizAmukhaM cumbati candrikaiSA', 'aharmukhaM cumbati bhAnubimbam' ityatrApi nAyakapratItyApatteH / evaM ca sAmAnAdhikaraNyenaiva saMsageMNa vyajyamAnaM nAyakatvaM nizAzazino yakatvAropa eva paryavasyati / aparityaktakharUpayornizAzazino yakatAkhyadharmaviziSTayoH pratIteriti tvadupajIvyagranthavirodhazca / avinAbhAvAdaprakRtavyavahAreNAkSiptena dharmiNaiva prastuto dharmyavacchidyata iti taTTIkAvirodhazca / kiM ca cumbanAdivyavahAre meva dUSitam / jAreti / sidhyan jAravyavahArAropa ityarthaH / darzanAditi / anupapattiM vinApi nAnArthavyaJjanadarzanAdityarthaH / anyathA anupapattestaddhetutve / anyathA tadapratItyA tadvizeSaNatvAnaGgIkAre / evaM ca tadartha tatpratItau ca / sacivAbhyAM sahitAbhyAm / anyathA tAbhyAM na vyaJjanam kiM tu kebalacumbanena tadaGgIkAre / evaM ca atiprasaGgabhazAya tatsahitAbhyAM tadaGgIkAre ca / sAmAneti / strIvapuMstvetyAdiH / paryavasitArthAnaGgIkAre Aha-aparIti / tvadupajIvyeti / kuvalayAnandopajIvyAlaMkArasarvakhetyarthaH / ata eva tadAjJAnuvartineti prAguktam / avinAbhAvAt niyatasaMbandhAt / taTTIketi / alaMkArasarvakhaTIkA vimarzinIyarthaH / taduktyantaraM khaNDayati-kiM
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| NAbhivyaktasya nAyakasya vyavahAravizeSaNatvameva, na tvabhedena candrAdivizeSaNatvam / candrAdipadasamAnAdhikaraNapadAnupasthApitatvAdityuktaM tatra tulyanyAyatvAnnizAyAmapi na nAyikAtvAropaH, api tu nAyakavadabhivyaktAyA nAyikAyA api vyavahArasaMbandhitvenaivAvasthAnamiti vaktavyam / tacca bAdhitam / nAyikAtvAnAlIDhakevalarAtrimukhacumbanarUpasya vyavahArasya nAyakAsaMbandhitvAt / nahi rAtritAdAtmyaM vinA nAyikAyAH pRthaGmukhaM vizeSayitumasti sAmarthyam / api ca / .. nirlakSmIkAbhavatprAcI pratIcI yAti bhAskare / priye vipakSaramaNIrakte kA mudamazcati // ' ityatra pUrvArdhagatAyAM samAsoktau bhAskarAdInAM nAyakatvApratItAvuttarArdhe priyavAdinA samarthanAyAH sarvathaivAnupapatteH / anyacca aprakRtavyavahAraH prakRtavizeSye prakRtavyavahAratATasthyenAropyate tadabhinnatayA vA / nAdyaH / evaM ca prakRtavizeSye prakRtAprakRtavyavahArayorekatra dvayamiti viSayatAzAlI bodhaH syAt / sa cAsiddha ityuktameva / na dvitIyaH / ito'pi prakRtavyavahAra evAprakRtavyavahArasyAbhedenAropo varIyAn , na tu bhedasaMsargeNa prakRtavizeSye abhedAMze vyavahArAMze cAropakhIkAraprasaGgAt / mama tvabhedAMzamAtra iti sphuTa eva vizeSaH / tasmAdaprakRtAbhinnatayA vyavasitaH prakRtavyavahAraH khavizeSye tadvizeSyAbhinnatayAvasthite bhAsate tatrAprakRtArtha upaskArakatayA guNa iti prakAra eva ramaNIyaH / sa ca na vAkyArtharUpake 'tvatpAdanakharatnAnAM' ityatreva viziSTasya viziSTe / samA ceti / yadapItyarthaH / tadanalIDhalAdeva kevalavam / doSAntaramAha-api ceti / yAtIti saptamyantam / aJcati prApnoti / AdinAprAcyAdiparigrahaH / nAyakatveti / ekazeSAttvaH / doSAntaramAha-anyaJceti / evaM ceti / yata evaM satItyarthaH / sa cAsiddha iti / aprakRtavyavahArasya prakRtAsaMbandhilAditi bhAvaH / prakRtavyavahArA. pannAprakRtavyavahArasya medasaMsargeNa prakRtavizeSye sAmArope prakAratayA abhedAMze vizeSyatayA, vyavahArAMze Aropa iti gauravAdAha-varIyAniti / prasaGgAditi / tasmAditi / ramaNIya ityasyAnvayaH / sveti / aprakRtavyavahAravizeSye prakRta ityarthaH / taditi / prakRtavyavahAravizeSyaprakRtetyarthaH / tatra prakRte / sa ca Aropazca / vAkyArtharUpakamevAha-tvatpAdeti / tayoH prakRtAprakRtavAkyArthayoH / vaiziSTyasyaiva
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 375 soktau tayoH pRthakchabdavedyatvAbhAvAt / kiM tu prakRtavAkyarthaghaTakAH padA stAdAtmyenAprakRtaghaTakapadArthAlIDhA evaM vaiziSTayamanubhavanto mahAvAkyartharUpeNa pariNamantIti sUkSmamIkSaNIyam / atizayoktAvivAprakRtena prakRtasya nigaraNaM tu na vAcyam / tasya zabdavAcyatvAt / __ athAsyAH kevalabhedA nigadyante vizeSaNasAmyaM zleSeNa bhavati zuddhasAdhAraNyena vA / tadapi dharmAntarapuraskAreNa kAryapurAskAreNa veti pratyekaM dvividham / tatra 'vibodhayankarasparzaH' ityatra dharmAntarapuraskAreNa zleSa samudAhRtamapi vizeSaNasAmyaM punarudAhiyate 'utsaGge tava gaGge pAyaM pAyaM payo'timadhurataram / zamitAkhilazramabharaH kathaya kadAhaM cirAya zayitAhe // ' atra zizujananIvRttAntAbhedena sthitaH prakRtavRttAntaH / zliSTakAryapuraskAreNApyudAhRtaM 'saMgRhmAsyalakAnnirasyasi-' ityatra / zuddhasAdhAraNyena dharmAntarapuraskAreNa yathA 'alaMkartuM karNau bhRzamanubhavantyA navarujAM ___sasItkAraM tiryagvalitavadanAyA mRgadRzaH / karAjavyApArAnatisukRtasArAnrasayato januH sarvazlAghyaM jayati lalitottaMsa bhavataH // ' atra navakAntayA klezena karNe kriyamANasyottaMsasya vRttAntaH pratyaakhaNDitAdharakAmukavRttAntAbhedena sthitaH / yathA vA vAkyArthatA / tadAha-vaiziSTyamiti / avaantrvaakyaarthyobhinnvaadaah-mheti| tasyeti / prakRtasya vizeSaNamAtrapratipAdyakhAdityarthaH / tadapi dvidhA tatsAmyamapi / dharmAntareti / kAryAtiriktadharmapuraskAreNetyarthaH / kAryAtiriktadharmapratipAdakavizeSaNasAmyenAprakRtArthopasthApanaM kAryarUpadharmapratipAdakatatsAmyena veti dvaividhyamiti bhaavH| utsaGge Urau madhye ca / pAyaM pAyaM pIlA pIlA / payo jalaM dugdhaM ca / zayitAhe iti laDuttamapuruSasyaikavacanam / rujAzabdaSTAvantaH / tiryagvaliteti / aticakrIkRtetyarthaH / atisukRteti / atipuNyasArarUpAnityarthaH / rasayato'nubhavataH / he ramaNIkagaMbhUSaNa, sarvastutyaM tava janma jayatItyarthaH / navakAntayA navoDhayA / pratyagreti /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 kaavymaalaa| 'andhena pAtamItyA saMcaratA viSamaviSayeSu / dRDhamiha mayA gRhItA himagirizRGgAdupAgatA gaGgA / ' * atra girizRGgaprabhavaveNuyaSTivyavahArAbhedena / kAryasAdhAraNyena yathA 'deva tvAM paritaH stuvantu kavayo lobhena kiM tAvatA __ stavyastvaM bhavitAsi yasya taruNazcApapratApo'dhunA / kroDAntaH kurutetarAM vasumatImAzAH samAliGgati . dyAM cumbatyamarAvatI ca sahasA gacchatyagamyAmapi / ' kAryadharmAntarayoH saMkareNa sAdhAraNyaM yathA 'utkSiptAH kabarIbharaM vivalitAH pArzvadvayaM nyakRtAH __ pAdAmbhojayugaM ruSA parihRtA dUreNa celAJcalam / gRhNanti tvarayA bhavatpratibhaTakSmApAlavAmabhruvAM yAntInAM gahaneSu kaNTakacitAH ke ke na bhUmIruhAH // ' atra kaNThakacitatvena kabarIgrahaNAdi saMkIrNam / samAsoktau vyajyamAnasyAprakRtavyavahArasyopaskArakatvameva, na prAdhAnyam / tadupaskRtavAcyasyaiva tu prAdhAnyamityuktam / tatra yadi vyaGgyasyaiva prAdhAnyaM syAt na vAcyasya tadA 'deva tvAM paritaH stuvantu-' iti prAgudAhRtapadye nindAvyAjena stutau paryavasAnaM na syAt / stutinindayoH prakRtAprakRtavyavahArAzrayatvAditi dhyeyam / idAnImeva khaNDito'dharo yenetyarthaH / andhena cakSuhInena ajJAninA ca / pAtaH patanaM narakapAtazca / viSayeSu dezeSu nAyikAdiSu ca / dRDhamiti kriyAvizeSaNam / vyavahArAmedeneti / gaGgAvRttAntaH sthita iti bhAvaH / kAryeti / kAryarUpadharmakRtazuddhasAdhAraNyenetyarthaH / deveti / rAjAnaM prati kavyutiH / bhavitAsi / api tu na / durAcArasaMbandhitvAt / tadevAha-yasyeti / 'na nA koDo bhujAntaram / AzA dizaH / aga. myAmapi / amarAvatImapItyarthaH / utkSiptA iti / Urdhva kSiptA ityarthaH / vivalitA vakrIkRtAH / nyakRtA adhHkRtaaH| ke ke na gRhNanti / api tu sarve'pItyarthaH / atra kaNTakacitatvaM kAryo'nyadharmaH / romAJcavyAptatvaM kaNTakayutatvaM ca tasyArthaH / kabaryAdigrahaNaM kAryarUpo dharmaH / tasyaiva pratipAdyatvAt / AdinA pArzvadvayagrahaNAdisaMgrahaH / evaM pUrvodAharaNeSvapi yathAyathaM bodhyam / tatra tayormadhye / tatra tadyavahArapratItau /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 379 "tanvI manoharA bAlA puSpAkSI puSpahAsinI / vikAsameti sugama bhavaddarzanamAtrataH / / atra tanutvAdivizeSaNasAmyAllolAkSyAM latAvyavahArapratItiH / tatra lataikagAmivikAsAkhyadharmasamAropaH kAraNam / anyathA vizeSaNasAmyamAtreNa niyatalatAvyavahArasyApratIteH / vikAsazca prakRte upacarito jJeyaH" ityalaMkArasarvakhakAra Aha, tatra vicAryate-nAtra vizeSaNasAmyamAtreNa latAnyavahArapratItiH, api tu latArUpAprakRtAsAdhAraNavikAsAropamahineti bhavataivoktam / tathA ca vizeSaNasAmyAdaprastutasya gamyatvamiti tvaduktasamAsoktilakSaNasya kathamantra pravRttiH / na ca lakSaNe vizeSaNasAmyamAtragamyatvaM na vivakSitam, api tu vizeSaNasAmyagamyatvam / prakRte ca vikAsasyApyadhikasya gasakatvam / na tvetAvatA vizeSaNasAmyasya gamakatAhAniriti vAcyam / zleSe'tivyAptyApatteH / na ca vizeSaNamAtrasAmyagamyatvaM vivakSitam / evaM ca na zleSe'tivyAptiH / nApi 'tanvI manoharA' ityatra lakSaNasyAvartanamiti vAcyam / 'tanvI manoharA' ityatra samAsokterevAbhAvAt / yatra sAdhAraNavizeSaNamahimnA prakRtasya sphUrtistatra samAsoktiH, yatra tvasAdhAraNamahinA tatra vyaGgyarUpakamiti viSayavyavasthApanAt / evaM ca prakRte sAdhAraNavizeSaNasattve'pi na tanmahimnA latAyAH sphUrtiH, api tu vikAsamahineti vyaGgyarUpakamucitam / yathA 'cakoranayanAnandi kahArAhAdakAraNam / tamasAM kadanaM bhAti vadanaM sundaraM tava // ' ityAdau sundaramiti sAdhAraNavizeSaNasattve'pi rUpakameva tathehApi / anyathA tatsamAropasyAkAraNale / vizeSaNeti / teSAmanyasAdhAraNyAditi bhAvaH / kAdAcitkasya saMbhavAdAha-niyateti / zleSe'tivyAptyApatteriti / tatra vizeSyasya zliSTatve'pi vizeSaNasAmyasyAkSateriti bhAvaH / vizeSaNamAtreti / mAtrapadena vizeSyasAmyavyAvRttirna dharmAntaravikAsAderiti bhAvaH / na zleSa iti / tatra vizeSyasyApi zliSTavAditi bhAvaH / samAsokereveti / sarvakhagranthasiddhAntAprakRte'prakRtalatApratItAvapi kriyArUpatayavahArasya kasyacidapratIte tra samAsotirityapi bodhyam / etena yadapItyAdyapi sarvakhagranthaH parAsta iti dicha / evaM ca ukta
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| kacidguNIbhUtaM vacitpradhAnamityanyadetat / sAdhAraNyena vizeSaNasAmyamUlAyAH samAsoktestu 'andhena pAtabhItyA saMcaratA-' ityAdiH prAgasmAbhirudAhRto viSaya iti na niravakAzatvam / tatra hyasAdhAraNadharmAropamantareNa sAdhAraNavizeSaNamahimnavAprakRtapratIteH / etena 'tadevaM sAdhAraNyena samAsoktavizeSaNasAmye'pyaprakRtasaMbandhidharmakAryasamAropamantareNa tavyavahArapratItirna bhavati' iti vimarzinIkRtA yaduktaM tannirastam / tasmAdevaM saMbhavati viSayavibhAge 'tanvI manoharA-' ityatra samAsoktivacanamahRdyam / yadapi "aupamyagarbhatvenApi vizeSaNasAmyaM saMbhavati / yathA__'dantaprabhApuSpacitA paannipllvshobhinii| kezapAzAlivRndena suveSA hariNekSaNA / ' atra hariNekSaNAmAtravRtteH suveSatvasya vizeSaNasya mahimnA dantaprabhAsadRzAni puSpANItyAdi yojanAM vihAya dantaprabhAH puSpANIvetyAdhupamitasamAsAzrayeNa kRte yojane prakRtArthasiddhau satyAM vRttyantareNa tya. tAyA eva yojanAyAH punarujjIvane puSpapallavAlivRndairupameyairAkSiptAyA latAyAH pratyayAttavyavahArAropaH / evaM suveSetyapahAya parIteti kRte upamArUpakasAdhakabAdhakapramANAbhAvAttadubhayasaMzayarUpasaMkarAzrayeNa kRte yojane pazcAtpUrvoktarItyA latApratIteH samAsoktireva / samAsabhedenArthabhede'pi zabdaikyamAdAya zliSTamUlAyAmiva vizeSaNasAmyaM bodhyam / AdAvate vA rUpakAzrayeNa dantaprabhA eva puSpANIti yojane kRte tu hariNekSaNAMze AkSiptalatAtAdAtmyakenaikadezavivartirUpakeNaivAprakRtArthapratyayopapatternArthaH samAsokteratra" iti tenaivoktam , tadapi na vicArasaham / danta vyavasthAGgIkAre ca / uktameva sadRSTAntamAha-yatheti / tatra hi andhenetyatra hi| dharmakAryeti / dharmakAryayoH samAropamityarthaH / ayaM tadIya upasaMhAragranthaH / upasaMharati-tasmAditi / prakRtArtheti / suveSavarUpetyarthaH / vRttyantareNa vynyjnyaa| yojanAyA 'upamAnAni' iti samAsarUpAyAH / tadyavahAreti / latAvyavahAretyarthaH / upameti / yathAsaMkhyamanvayaH / pUrvoktarItyeti / vRttyantareNetyAdhukta. rItyetyarthaH / nanvevaM kathaM vizeSaNasAmyamarthabhedAdata Aha-samAseti / hariNekSaNAMze AkSiptatvenAzabdalAdAha-ekadezeti / atra uktapadye / evamagre'pi / tenaiva alaMkArasarvasvakAreNaiva / tulyayuktyA Aha-dantaprabhA iti / tathokaM tadA samAso..
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 381 prabhAH puSpANIvetyupamAgarbhatvenApyAdau yojane kRte hariNekSaNAMze AkSitalatopamAnikayA ekadeza vivartinyA upamayaiva gatArthatvAtsamAsokterAnarthakyAdatrAprasakteH / na codbhaTamate ekadezavivartinorupamAsaMkarayorakhIkArAttathoktamiti vAcyam / anupadameva khayaM tatvIkArAt / _ 'hAlAhalasamo manyuranukampA sudhopamA / kIrtiste candrasadRzI bhaTAstu makarodbhaTAH // ' ityAdau gatyantarAbhAvAttenApyekadezavaryupamAyA eva khIkaraNatvAcca avazyakRptenopapattau bhedAntarakalpanAnaucityAt / tasmAdaupamyagarbhavizeSaNotthApitaH samAsoktiprakAro na saMgacchate / yatra zliSTavizeSaNena zuddhasAdhAraNavizeSaNena vA sahacaritamaupamyagarbhavizeSaNaM tatra yadyapyasti samAsoktistathApi nAsAvaupamyagarbhavizeSaNotthApitastRtIyaH prabhedo bhavitumISTe / khatantraviSayatvAbhAvAt / yathA 'nirmalAmbararamyazrIH kiMciddarzitatArakA / haMsAvalIhArayutA zaradvijayatetarAm // ' atra pUrvArdhagatazliSTavizeSaNotthApitaiva samAsoktiruttarArdhagatenaupamyagarbhavizeSaNena vidvadutthApitA yuktistadanugAminA mUrkhaNevAnumodyate / evaM 'dattAnandA samastAnAM praphullotpalamAlinI' iti pUrvArdhe kRte zuddhasAdhAraNavizeSaNotthApitaiva / ktirityuktam / khayaM alaMkArasarvakhakRtA / taditi / upamAsaMkarayorityarthaH / hAlAhaleti / rAjAnaM prati kavyuktiH / he rAjan , taveti zeSaH / makareti / matsyavizeSetyarthaH / tenApi udbhaTenApi / rAjJi ratnAkarasAmyasyAzAbdalAdAha-eketi / nanu hAlAhalelyatra tadAvazyakakhe'pi tanvI manoharetyatra samAsoktireva tAdRzyAstAmata Aha-avazyeti / upamAmedenetyarthaH / medAntareti / samAsokterityAdiH / kvaci. saMbhavo'stItyAha-yoti / svatantreti / tathA coktAntarbhAva eveti bhAvaH / ambaraM vastramAkAzazca / tArakA nakSatrANyakSikanInikAzca / evenaupamyagarbhavizeSaNavyavacchedaH / vizeSaNena hArasadRzahaMsapatiyutetyanena / anumodane dRSTAntamAha-vidvaditi / zliSTa. vizeSaNotthApitAmuktA sAdhAraNavizeSaNotthApitAM tAmAha-evaM dattAnandeti / atrApi vyavahArasya kiMcinnibandhanAbhAvAtkathaM samAsoktiriti cinyamidam / etAdRzasthale vyaGgyarUpakamupamA veti tu yuktameva prAgvat / evaM ca ubhayAntarbhAvena tRtIya
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 evaM ca kAvyamAlA / 'pariphullAbjanayanA candrikAcAruhAsinI / haMsAvalIhArayutA zaradvijayatetarAm // ' ityatropamArUpakayoH sAdhakasya bAdhakasya cAbhAvAtsaM karAlaMkArakhI kartRnaye tadubhayasaMzayAtmaka ekadezavivartI saMkarAlaMkAra eva / tadakhIkartRnaye ca yadopamitasamAsasphUrtistadaikadezavivartinyupamA, vizeSaNasamAsasphUrtI tathAvidhameva rUpakamiti prathamayojanayaivAprakRtArthAvagaterdvitIyayojanAyAH 'pariphullAbjAnIva nayanAnItyupamAgarbhAyA vaiyarthyAdanutthAnameva / yadA tu 'zaradvarSAsakhI babhau ' iti caturthacaraNaM nirmAyate tadA tu zaranmAtravRttervarSAsakhItvasyopAdAnAdabjacandrikAhaMsapradhAnasyopamitasamAsasyAvazyakatvAtprathamaprAdubhUtayA nynhaashaaraakssiptkaaminiiruupopmaanikyaa| ataevaikadezavivartinyopamayaiva nirvAha iti niveditamapi sahRdayaprItaye punarniveditam / 'athopagUDhe zaradA zazAGke prAvRDyayau zAntataDitkaTAkSA / kAsAM na saubhAgyaguNo'GganAnAM naSTaH paribhraSTapayodharANAm // ' iti kasyacitpadye prAvRSa ekadezavivartirUpakeNAGganAtvasiddhiriti nocarArghagatArthAntaranyAsAnupapattiH / prathamacaraNe tUpagUhanasAmyAdastu nAma samAsoktiH / yattu kuvalayAnande " sArUpyAdapi samAsoktirdRzyate / yathA'purA yatra srotaH pulinamadhunA tatra saritAM viparyAsaM yAto ghanaviralabhAvaH kSitiruhAm / bahordRSTaM kAlAdaparamiva manye vanamidaM nivezaH zailAnAM tadidamiti buddhiM draDhayati // ' medAnaGgIkAre ca / upameti / yathAsaMkhyamanvayaH / taditi / saMkarAlaMkAretyarthaH / castvarthe / vizeSaNeti / mayUravyaMsaketItyarthaH / tathAvidhameva ekadezavivartyeva / 'caraNo'striyAm' ityukternapuMsakatvam / turuktavailakSaNye / ekadezavivartIti / zAntataDitkaTAkSetyatratyenetyarthaH / upagUhaneti / AliGganetyarthaH / sArUpyAt sAdRzyAt / pureti / uttararAghave sItAtyAgAnantaraM kadAcidvanaM gatasya zrIrAmasyoktiriyam /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 383 atra vanavarNane prastute tatsArUpyAtkuTumbiSu dhanasaMtAnAdisamRddhyasamRddhiviparyAsaM prAptasya tatsamAzrayasya grAmanagarAdervRttAntaH pratIyate" ityuktaM tadasat / samAsoktijIvAtorvizeSaNasAmyasyAtrAbhAvena samAsoktitAyA evAnupapatteH / na ca vizeSaNasAmyAtsAdRzyAdvA yatrAprastutavyavahAraH prastutena vyajyate sA samAsoktiriti lakSaNaM nirmAsyata iti vAcyam / samAsokau hi prakRtavRttAnto'prakRtavRttAntAbhedena sthita iti sarvasaMmatam / tvayApi ca 'prakRtadharmiNyaprakRtavyavahAra Aropyate' ityuktam / evaM sthite nAtra srotovRkSAdiviparyAso dharmasaMtAnaviparyAsAdyabhedena pratIyate / nApi vanAdau dhanasaMtAnaviparyAsa iti samAsoktyantarAtsatyapi bailakSaNye yadyasau samAsoktiriti zapathaH kriyate tadA alaMkArAntaramapi samAsoktikukSAveva nikSipyatAm / evaM tarhi 'purA yatra srotaH pulinamadhunA tatra saritAM' ityatra ko'laMkAraH / aprakRtena vAcyena prakRtavyavahArAbhivyaktirUpAyA aprastutaprazaMsAyA atrAsaMbhavAtprakRtasyaiva vAcyatvAditi cet, sAdhu pRSTamAyuSmatA / samAdhAnamasya saprapaJcamaprastutaprazaMsAprakaraNa eva nivedayiSyAma iti / kiM cAlaMkArasarvakhakRtA 'sA kSitiruhAM tarUNAm / vanavarNane vanavRttAnte / tatsArUpyAt vanasAdRzyAt / grAmAdau vanasAdRzyamAha-kuTumbiSviti / kuTumbigato yo dhanasaMtAnAdisamRddhyasamRddhyorviparyAsastaM prAptasyetyarthaH / tatsamAzrayasya tAdRzakuTumbisamAzrayasya / jIvAtoriti / cintyamidam / vizeSaNasAmyagamyasAdRzyagamyate'pi tattvAnapAyAt / nAtra srotovRkSAdiviparyAsa iti / na pratIyata ityatra zapathAtiriktaM pramANamanviSyatAmiti ci. ntyamidam / viparyAsa iti / pratIyata ityasyAnuSaGgaH / nikSipyatAmiti / tathA ca bahuvyAkulIsyAditi bhAvaH / samAdhAnamasyeti / aprstutprshNsvaatraalNkaarH| aprastutasya prazaMseti na tadarthaH, kiMkhaprastutena prastutasya prazaMseti / evaM ca vAcyena vyatana vA'prastutena vAcyaM vyaktaM vA prastutaM yatra prazasyate sAdRzyAdyanyatamaprakAreNa sA'prastutaprazaMseti / na tu vAcyenaiva vyaGgyamevetIti bhAvaH / cinyamidam / yuktyasahalAt / tathA hi prazaMsanamatra kimutkarSAdhAnaM pratItimAtraM vA / naayH| pratIyamAnArthAnadhyAropaviSayeSvaprastutaprazaMsodAharaNeSvavyApteH / nahi tATasthyenAvasthito'pyartha utkarSakara iti yuktam / nAntyaH / prakRte'bhAvAt / natrAprastutena prastutasya pratItiH / vAcyakhAt / na cAnyataratvenAnayoH saMgrahaH / samAsoktarevAnyataravaghaTitalakSaNakaraNe bAghakAbhAvAt / atizayoktyAdau kRptavAcca / kiMcetyAdinA sarvakhakArAdivirodhodbhAvana
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| dRzyagarbhavizeSaNotthApitA sAdRzyamUlA samAsoktiH' ityuktam / tatra hi vizeSaNasAmyasattvAduktisaMbhavo'pyasti, na tu tvaduktAyAmiti mUlagranthAnavabodhastadvirodho vA sphuTa eveti dik / seyaM laukike vyavahAre laukikasya vyavahArasya zAstrIye zAstrIyasyAropeNa, etadviparyayeNa ca caturdhA / tatrAdyA prAgabhihitaiva / dvitIyA yathA 'guNavRddhI pare yasminnaiva staH pratyayAtmake / budheSu saditi khyAtaM tadbrahma samupAsmahe // ' atra vedAntazAstrasiddhavyavahAre vyAkaraNasiddhasya zatRzAnajvyavahArasya / laukike zAstrIyasya yathA 'parArthavyAsaGgAdupajahadatha khArthaparatA__ mabhedaikatvaM yo vahati guNabhUteSu satatam / khabhAvAdyasyAntaH sphurati lalitodAttamahimA samartho yo nityaM sa jayatitarAM ko'pi puruSaH // ' atra samarthasUtragatamahAbhASyArthasya / tatra hi 'atha ye vRttiM vartayanti kiM ta AhuH' ityAdinA jahatvArthA vRttirajahatvArthA vRttiriti pakSadvayaM nirUpitam / tatraivopasarjanArthe abhedaikatvasaMkhyApi dhvanitA / prakaTIkRtA ca hariNA___'yathauSadhirasAH sarve mdhunyaahitshktyH| avibhAgena vartante tAM saMkhyAM tAdRzIM viduH // ' iti / sAmarthyamapyekArthIbhAvabodhakatArUpaM tatraivoktam / mapyasaMgatameva / tacchikSakalAt / IdRzAprastutaprazaMsAyA api tairanaGgIkAreNa tavApi tadvirodhasya sattvAcca prAcAmAzayasya prAguktavAceti dik / seyaM caturvidhA samAsoktiH / yasmin zatRzAnajUpe AnandarUpe ca / pratyayasaMjJake cidrUpe ca parata utkRSTe ca / adegadaic / sattvAdiguNavardhane ca deveSu vaiyAkaraNeSu ca / satsaMjJakaM sadrUpaM ca brahma zabdarUpamartharUpaM cetyarthaH / vartayanti niSpAdayanti / ekArthIbhAvabodhakateti / ekA
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| ___385 zAstrIye laukikasya yathA 'kRtvA sUtraiH sugUDhAthaiH prakRteH pratyayaM param / AgamAnbhAvayanbhAti vaiyAkaraNapuMgavaH // ' atra rAjavyavahArasya / evaM zAstrAntaravyavahAre'pi bodhyam / iyaM cAlaMkArAntareSu bahuSvAnuguNyena sthitA / yathA 'sthite'pi sUrye padminyo vartante madhupaiH saha / astaM gate tu sutarAM strINAM kaH pratyayo bhuvi / ' atra samarthyatvena sthitArthAntaranyAsAnuguNyamAdhatte / 'uttamAnAmapi strINAM vizvAso naiva vidyate / rAjapriyAH kairaviNyo ramante madhupaiH saha // ' iha samarthakatvena / 'vyAguJjanmadhukarapuJjama gItAmAkarNya stutimudayatrapAtirekAt / AbhUmItalanatakaMdharANi manye'raNye'sminnavaniruhAM kuTumbakAni // ' atra hi parakRtanijastutyAkarNanakaMdharAnamanAdi vizeSaNasAmyotthApitayA samAsottyA sajjanavyavahArAbhinnatayA sthita eva taruvyavahAre bhUzAkhAsaMbandhAbhedAdhyavasitamastakamUlanamananimittotthApitA trapArUpahetRtprekSA saMbhavati / anyathA kitavakRtagrIvAnamanasyApi trapotthApakatApatteH / ityusprekSAnuguNA samAsoktiH / evam 'rAjyAbhiSekamAjJAya zambarAsuravairiNaH / sudhAbhirjagatImadhyaM limpatIva sudhAkaraH // ' ityatrApi khAmisevakavyavahAramUlA sudhAlepanotprekSA / amuyaiva dizA acetanavyavahAre prakRte cetanavyavahArasaMbandhikharUpahetuphalotprekSAyAM cetanavyavahAre prakRte cAcetanavyavahArasaMbandhikharUpahetuphalotprekSAyAM ca samAsoktireva mUlam / iti rasagaGgAdhare samAsoktiprakaraNam / thIbhAvApannArthabodhakatArUpamityarthaH / prakRteH prAtipadikAditaH avidyAyAzca / paramaprimaM bhinnaM ca / pratyayaM tatsaMjJakaM jJAnarUpaM ca kRtA / AgamAn tatsaMjJakAn upaniSadanazcAdyarthaH (1) / rAjapakSe tvartha uuhyH| pratyayo vizvAsaH / raajpriyaashcndrpriyaaH| dizA riityaa| kharUpahetuphalAnAM trayANAmutprekSAyAmityarthaH / evamagre'pi // iti rasagaDAdharamarmaprakAze samAsokiprakaraNam // 33 rasa0
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 . kAvyamAlA / atha parikaraHvizeSaNAnAM sAbhiprAyatvaM prikrH|| tacca prakRtArthopapAdakacamatkArivyaGgyakatvam / ata evAsya hetvalaMkArAdvailakSaNyam / tatra vyaGgyasyAnAvazyakatvAt / upapAdakatA copaskArakaniSpAdakasAdhAraNI / vyaGgayasya guNatvAca na dhvanitvaM vyapadizyate / yathA'mantrairmIlitamauSadhairmukulitaM trastaM surANAM gaNaiH srastaM sAndrasudhArasairvidalitaM gArutmatagrAvabhiH / vIcikSAlitakAliyAhitapade kharlokakallolini tvaM tApaM tirayAdhunA bhavabhayavyAlAvalIDhAtmanaH // ' atrAtmano bhAgIrathIkartRkasya bhavavyAladaMzajanitatApadUrIkaraNasyAzaMsanaM hi vAkyArthaH / tatra bhagavatyA bhavatApanAzikAtvasya suprasiddhatvAtpariNAmena bhavarUpaviSayatAdAtmyApattyA vyAlajanitasaMtApanAzikAtvaM taavtsuuppaadmev| 'sthAsnujaGgamasaMbhUtaviSahanyai namo namaH' ityAdyAgamabalAcca viSayatAdAtmya vinApi zuddhavyAlajanitasaMtApanAzikAtvamapi svabhAvasiddhameva / evaM vAcyArthasya satyAmapi niSpattau saundarya vizeSAdhAnAya sAkUtaM vizeSaNaM vIcikSAlitetyAdi / atra nAmAntarasya sattve'pi kAliyAhitazabdopAdAnasAmarthyAdbhagavatazcaraNe phaNAgaNanRtyaniHsArIkRtakAliye lokottaraviSaharaNazaktirutpattisiddhavAsIt / sA ca tayorvIcibhiH kSAlanAdgaGgAyAM parikaraM lakSayati-vizeSaNeti / taca sAbhiprAyalaM ca / ata evetyasyArthamAhatatreti / hekhalaMkAra ityarthaH / dhvanAvativyAptivAraNAya prakRtArthopapAdaketi / parikarAkare'tivyAptivAraNAya vizeSaNeti / mIlitaM nimIlitam / srastaM galitam / garuDasaMbandhyupalai raktamaNibhizca / vIcibhiH kSAlitau kAlIyAkhyasarpazatrukRSNapAdau yayA tatsaMbodhanam khargaGge / saMsArarUpasarpadaSTAtmana ityarthaH / 'prArthane loT' ityAzayenAha-AzaMsanamiti / tatra vAkyArthe / pariNAmena tadalaMkAreNa / tathA ca mayUravyaMsakAditvAtsamAso vodhyH| tAdarthyApattyA vyAlarUpaviSayiNIti shessH| Agameti / puraannetyrthH| AdhAnAya tatkaraNAya / nAmAntareti / vIcikSAlitavAsudevacaraNe ityAderityarthaH / sA shktiH|
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 387 khAzrayareNudvArA saMkrAnteti gamyate / na ca zakteH pUrvameva kSAlanAtkathaM caraNenArvAkkAliyasya viSaharaNaM zaktirahitena saMbhavatIti vAcyam / kSAlitAvaziSTA lezarUpA zaktizcaraNe kAcitsthitAsIt yayA saMprati kAliyasya viSamahArItyapyAkUtAntargatameveti nAnupapattiH / evaM hi vAcyopaskArakatayAtra guNIbhAvaH, na vAcyasiddhyaGgatayA / yathA vA'madakAmavimohamatsarA ripavastvatpura eva tAvakam / dhRtazAjhgadArinandaka pratikarSanti kathaM na vIkSase // ' atrApyupekSAnaucityasya tAvakazabdapratipAditena khAmibhRtyabhAvenaika niSpannazarIrasya prakarSakaM dhRtazAjetyAdivizeSaNam / amoghazastrAstrasaMpannasya samakSameva ripubhiH kRSyamANaM dAsamupekSamANasyAkIrtirmavitrI tavetyAkUtagarbham / nanu niSprayojanavizeSaNopAdAne puSTArthadoSasyoktatvAtsaprayojanavizeSaNaM doSAbhAvamAtraM kaSTatvAdyabhAvavadbhavitumarhati, na tvalaMkAra iti / atra vimarzinIkArAdaya AhuH-'vizeSaNAnAM bahutvamatra vivakSitam / sAbhiprAyavizeSaNagatabahutvakRta eva cAtra vaicitryAtizayaH / ekavizeSaNaM tu doSAbhAvamAtrasyAvakAzaH' iti / tadasat / vizeSaNAnekatvaM hi vyaGgyAdhikyAdhAyakatvAdvaicitryavizeSAdhAyakamastu nAma / na tu prakRtAlaMkArazarIrameva taditi zakyaM vaktum / vIcikSAlitakAliyAhita. pade iti prAgukte ekasyaiva vizeSaNasya camatkAritAyA anapahnavanIyatvAt / 'ayi lAvaNyajalAzaya tasyA hA hanta miinnynaayaaH| dUrasthe tvayi kiM vA kathayAmo vistareNAlam // ' atraikaikavizeSaNamAtreNaiva sakalavAkyArthasaMjIvanAcca / tayoH pAdayoH / khazabdena nAzanazaktiH / pUrvameva kRSNAvatArAtprathamameva / arvAk kRSNajanmAnantaram / evamagre'pi / upasaMharati-evaM hIti / prakArAntareNa siddhAyAstasyA vizeSaNena poSaNe hItyarthaH / madeti / viSNuM prati bhaktoktiH / vatpura eva badana eva / tAvakaM mAm / arizabdena cakram / apuSTArtheti / apuSTArthavetyarthaH / evamagre'pi / kaSTatvAdIti / yathA kaSTavAdyabhAvo doSAbhAvamAtraM na khalaMkArastathetyarthaH / atra parikaralakSaNe / co hetau / atra prikre| hi yataH / tat vizeSaNAnekalam / ayIti / nAyikAvRttAntaM nAyakaM prati kazcidvakti-abhAveneti / tAva.
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 kaavymaalaa| - yattu kuvalayAnandakAra Aha-"zleSayamakAdiSvapuSTArthadoSAbhAvena tatraikasyApi vizeSaNasya sAbhiprAyasya vinyAse vicchittivizeSAbhAvAsarikaratvopapattiH / yathA-'kSitibhRtaiva sadaivatakA vayaM vanavatAnavatA kimahidruhA' iti govardhanaparvataviSayake nandAdInprati bhagavadvAkye" iti / tadapyasat / yo hImamalaMkAraM doSAbhAvAntaHpAtitayAlaMkAramadhyAvahirbhAvayati sa kiM tvaduktazleSayamakAdizabdacitrAtiriktasthale sAbhiprAyavizeSaNeSu vicchittivizeSaM manyate na vA / Adhe doSAbhAvamAtreNa vicchittivizeSasthAlaMkAraprayojyasyAlaMkAramantareNAniSpatteH siddhaM sarvatra parikarasyAlaMkAratvam / dvitIye anyatreva yamakAdiSvapi vicchittivizeSo nAstIti tena suvacatvAt / tathA hi- / taiva sAphalyena zleSAdestadapavAdalAditi bhAvaH / vizeSAbhAvAditi / tadApattarityarthaH / jAyamAnatadarthaM tadvinyAsasyAvazyakavaM tatretIti zeSaH / parikareti / parikarasthAlaMkArakhopapattirityarthaH / udbhaTAlaMkArasaMpattyA sahRdayavaimukhyarUpadUSakatAbIjAbhAvAditi bhAvaH / 'sAbhiprAyasya vinyAse vicchittivizeSasadbhAvAt' iti kvacitpAThaH / kSi. tiiti| yamakodAharaNamidam / prazastavanayuktena govardhanena AkSakeNendreNetyarthaH / 'ahirvRtrAsure sarpa' iti vizvaH / yamakAdIti / tadrUpazabdacitretyarthaH / sarvatra zleSAdau tadanyatra ca / tena suvacatvAditi / atredaM cintyam-doSAbhAvamadhye enamantarbhAvayatA ekavizeSaNe camatkAravizeSasyAnaGgIkArAttvadudAharaNAsaMgatiH / yadi khanubhavabalAttattadoSAbhAvakRtacamatkArAdapyadhikacamatkAro'sti vAdyanaGgIkArastvaprayojaka ityucyate tarhi samaM prakRte'pi / kiM ca api tu poSAyeti vadatA bhavatApi zleSayamakAdiSu vizeSaNasya camatkAritAbhyupetaiva / camatkArAtizayajanakatArUpAyA eva puSTeH kAvye svIkArAt / yadi tu vivakSitArthabodha eva poSaH vivakSitArthabodhaprayojakAnupAdAnavaM ca puSTatvaM tathApyApatkAle'kriyamANaM mRttikAzaucAdi yathA na doSAya nApi lokanindAyai, kriyamANaM cAdhikastutaye'dhikaphalAya ca bhavati tathA yamakAdiSu puSTakhamakriyamANaM na doSAya, kriyamANaM adhikacamatkArAyeti vaktuM zakyam / na ca kaveH stutaye bhavatu, na camatkArAyeti vAcyam / niye phalasyApi svIkAreNa tadatizayasya tena jananavadupapatteH / iha tu phalaM camatkAra eva / ayi lAvaNyetyatra tu puSTakhamakriyamANaM doSAya, kriyamANaM tu vivakSitArthAbAdhakarUpapoSAyaiva nAdhikacamatkArAya / yathA'nApadyakriyamANaM mRcchaucAdi doSAya, kriyamANaM tu nAdhikaphalAyetyato yamakaparyantAnudhAvanam / vastutaH saMdhyAdyakaraNasya doSatve'pi tadabhAvo na doSAbhAva. mAtram , api tu phalAyApi, evaM yamakAdyatirikte'pi sAbhiprAyaikavizeSaNopAdAne doSalA
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 'anApadi vinA mArgamanizAyAmanAturaH / mRttikAzaucahInastu naro bhavati kilbiSI // ' 389 ityatra paryudaste'pyApatkAlAdau yathA kenacinmRttikAzaucAdi kriyamANaM na kenApi pratiSidhyate kartuH sAmarthyagamakaM ca bhavati tathA prakRte'pi doSa - niSedhavidhau paryudaste'pi yamakAdau puSTatArUpadoSAbhAvaH kavinA saMpAdyamAno na doSAya bhaviSyati, api tu rasapoSAyaiveti / yadi ca yamake'nubhavaM vicchittivizeSe pramANaM brUSe brUhi tadAnyatrApi tameva pramANamiti yamakaparyantAnudhAvanaM nirarthakameva / tasmAtpuSTArthatArUpeNa doSAbhAvena parikarAlaMkArasya viSayavibhAgo duHzaka iti prApte brUmaH / sundaratve satyupaskArakatvamalaMkAratvam / camatkArApakarSakAbhAvatvaM ca doSAbhAvatvam / tadetaddhadvayaM viviktaviSayaM yadi daivAdekasminviSayavizeSe samAvizettadA kA hAniH syAt / upadheyasaMkare'pyupAdhyasaMkarAt / yathA brAhmaNasya mUrkhatvaM doSaH, vidyA tu doSAbhAvazca bhavati guNazca tathehApyupapattiH / na ca doSAbhAvatayA prAptasyApi parikarasya kimityalaMkAreSu gaNanAgauravamiti vAcyam / ubhayAtmakatvenetaravailakSaNyajJApanArthatayA gaNanopapatteH / yathA guNIbhUtavyaGgyabhedatayA saMgRhItApi samAsoktiralaMkAragaNanAyAM punargaNyate / yathA vA prAsAdavAsiSu gaNito'pyubhayavAsI bhUvAsigaNanAyAM punargaNyate 1 bhAvazcamatkArazcetyalaMkAratvam / kiM ca yathA tatra doSAbhAvasyAGgavaikalye'pi siddhe sAGgatatkaraNaM phalAtizayAyaiva evaM doSAbhAvasya vizeSaNAnupAdAne'pi saMbhavena sAbhiprAyaikavizeSaNanibandhano'pi camatkAro durapahnava iti bodhyam / tadetadapi caikapadArthahetukamityAdinA granthena kuvalayAnande sphuTamiti dik / ityatra mRttikAzaucAbhAvaniSedhavidhau / paryudaste'pi doSAbhAvavattayA pratipAdite'pi / sAmarthyAvagamaM ca sAmarthyagamakaM ca / kvacittathaiva pAThaH / doSaniSedheti / adoSaM kAvyamityatra / puSTateti / tadrUpo yo doSAbhAva ityarthaH / upasaMharati- tasmAditi / vivikteti / parikarAtirikte sAmAnAdhikaraNyAbhAvAditi bhAvaH / ekasmin parikare / yatheti / vidyAyAM guNatvadoSAbhAvatvayoH samAveze'pi tayorasAMkaryaM yathetyarthaH / ubhayeti / alaMkAradoSAbhAcarUpatvenetyarthaH / itareti / parikarAnyAlaMkArata ityarthaH / asyAgre'pyanvayaH / ata evAha - yatheti / mahAbhASyakAroktaM dRSTAntamAha - prAsAdeti / UrdhvadezetyarthaH /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 kaavymaalaa| tathehApIti na kazciddoSaH / anyathA prAcAM kAvyaliGgamapyalaMkAro na syAt / tasyApi nirheturUpadoSAbhAvAtmakatvAt / 'dvijarAja kalAdhAra vizvatApanivAraNa / kathaM mAmabalAM krUraiH karairdahasi nirdaya // ' ityAdau vizeSaNAdhikyAvyaGgyAdhikye camatkArAdhikyam / - ayaM ca vAcyasiddhyaGgavyaGgyagarbhatvenopaskArakavyaGgyagarbhatvena dvidhAbhavan vyaGgyasya vAcyAyamAnatvatadviparyayAbhyAM caturdhA / Adyo yathA'vihAya saMsAramahAmarusthalImalIkadehAdimilanmarIcikAm / kRpAtaraGgAkula manmanomRgo vigADhumIza tvayi gADhamIhate // atra gAhanasidhyaGgaM kRpetyAdeH samudrarUpaM vyaGgyaM vAcyAyamAnam / dvitIyo yathA'kharvIkRtendragarva tvarayA cakreNa bhinnanakramukha / lIlAttakolamUrte mAmuddhartuM kathaM na zakto'si // ' atra govardhanagajendravasuMdharANAmuddhAro vAcyatAsparzazUnya evopAlambha-/ siddhyaGgam / tRtIyastu 'dhRtazAGgadArinandaka' ityatra, caturthaH 'vIcikSAlitakAliyAhitapade' ityatra ca bodhyaH / iti rasagaGgAdhare parikarAlaMkAraprakaraNam / atha zleSaHzrutyaikayAnekArthapratipAdanaM zleSaH // tacca dvedhA / anekadharmapuraskAreNaikadharmapuraskAreNa ca / AdyaM dvedhA / vipakSe bAdhakamapyAha-anyatheti / evaM satyapi tasya tattvAnaGgIkAra ityarthaH / ata evApiH prayuktaH / anekavizeSaNAnAM sAbhiprAyatve udAharati-dvijeti / candraM pratyukiriyam / parikarasya bhedamAha-ayaM ceti / koleti / varAhetyarthaH / vAcyatAsparzeti / vAcyAyamAnatetyarthaH / ata eva sparzapadasArthakyam / tadgamakAbhAvAttasya gUDhatvamiti bhAvaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze parikaraprakaraNam // zleSaM lakSayati-atheti / tatra aadymedyormdhye| atra eSAM bhedAnAM madhye /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 391 * anekazabdapratibhAnadvArA ekazabdapratibhAnadvArA ceti trividhaH zleSaH / tatrAdyaH sabhaGgo dvitIyo hyabhaGga iti vadanti / tRtIyastu zuddhaH / evaM trividho'pyayaM prakRtamAtrAprakRtamAtraprakRtAprakRtobhayAzritatvena punastrividhaH / atrAye bhede dvitIye ca vizeSyasya zliSTatAyAM kAmacAraH / tRtIyabhede tu vizeSaNavAcakasyaiva zliSTatvaM na vizeSyavAcakasya / tathAtve tu zabdazaktimUladhvaneruccheda eva syAt / vizeSaNamAtrazliSTatAyAmapi prakRtAprakRtadharmiNorupAdAna eva zleSaH / prakRtadharmimAtrasyopAdAne tu samAsoktareva viSayaH / taditthaM prakRtamAtravizeSyakAnekArthavizeSaNaM yatra sa ekaH / evamaprakRtetyAdiddhitIyaH / pRthagupAttaprakRtAprakRtobhayavizeSyakanAnArthavizeSaNaM tRtIyaH / etadanyatamatvaM ca lakSaNaM paryavasitam / krameNodAharaNAni 'saMbhUtyarthaM sakalajagato viSNunAbhiprapannaM ___ yannAlaM sa tribhuvanagururvedanAtho viriJciH / dhyeyaM dhanyAlibhiratitarAM khaprakAzakharUpaM padmAkhyaM tatkimapi lalitaM vastu vastuSTaye'stu / ' ___ atrAzIHprakaraNe tuSTijananasamarthatvena lakSmIbhagavannAbhikamalayorubhayorapi prakRtatvAtprakRtamAtrAzrito'yamekayA zrutyA padadvayapratibhAnadvArA bhinnadharmapuraskAreNAnekArthapratipAdanAtsabhaGgaH / vizeSyayorazliSTatve'pyayaM saMbhavati / yathAtraiva 'pAyAdAdhaM kamalamathavA yogamAyAsvarUpam' iti turIyacaraNanirmANe / Adya prakRtamAtrAzrite / dvitIye aprakRtamAtrAzrite / tRtIyabhede ubhayAzrite / tathAtve tviti / vizeSyasyApi zliSTatve hItyarthaH / atra vizeSyasya zliSTatve'pi zleSAGgIkAre zabdazaktimUladhvanyucchedApattirityAkhaNDalArthaH / tRtIye vishessmaah-vishessnneti| vizeSaNasyaiva liSTatAyAmityarthaH / bhedAnupasaMharati-taditthamiti / anugataM lakSaNamAha-etaditi / saMbhUtyarthamiti / saMbhUtirutpattiH samyagaizvarya ca / viSNunAbhiM prAptaM viSNunA abhiprapannaM prAptaM ca / sa tAdRzo brahmApi yasya kamalasya nAlaM nAladaNDaH yasmAdalaM samartho na ca / dhanyairdhamarairdhanikapaktibhizca / padmAkhyaM kamalasaMjJakaM kamalAsaMjJakaM ca / ayaM prakRtamAtrAzritaH / evamagre'pi / AyaM bhagavannAbhisaMbandhi /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 kaavymaalaa| . ayamevAbhaGgAtmako yathA___ 'karakalitacakraghaTano nityaM pItAmbarastamorAtiH / nijasevijADyanAzanacaturo harirastu bhUtaye bhavatAm / / ' ARTISTOTR" vizeSyayorazliSTatve yathA 'jADyaharaNo viSNuH sUryazca vaH pAtu' iti tasyaiva zeSe kRte / arthazleSo yathA 'arjunasya gururmAyAmanujaH paramaH pumAn / guJjApuJjadharaH pAyAdapAyAdiha ko'pi vaH // ' evamete trayo'pi prakRtaviSayA eva bhedAH / 'harikarasaGgAdadhikaM ramaNIyApyatularAgasaMvalitA / sundari tavAnanAgre kamalAmA vigalitapratibhA // ' ayamaprakRtamAtraviSayaH / prakRtasyAnanasya zleSAviSayatvAt / kamalAbheti vizeSyAMze adhikamiti vizeSaNAMze ca sabhaGgaH, anyatrAbhaGgaH / aprakRtayovizeSyayorazliSTatve yathAtraiva 'kamalAyAH kamalasya ca zobhA galitA tavAnanasyAgre' ityuttarArdhanirmANe / prakRtAprakRtobhayaviSayo yathA_ 'alaM himAnIparidIrNagAtraH samApitaH phAlgunasaMgamena / atyantamAkAsitakRSNavarmA bhISmo mahAtmAjani mAghatulyaH / / karakalitetyAdi / karo hastaH kiraNazca / cakraM sudarzanaM kAlacakraM ca / ambaramAkAzo vastraM ca / tamo rAhurandhakArazca / jADyamajJAnaM mUrkhatvaM ca / hariH sUryo viSNuzca / ayaM prakRtAprakRtobhayAzritaH / jADyeti / nijasevItyasyetyAdiH / samartha ityane zeSo bodhyaH / zuddhazleSaM tRtIyamudAharati-athaiti / arjunasya gururityatra ca gurupadaM zliSTaM paryAyaparivRttisahaM ca zikSakAdipadopAdAnasyApi saMbhavAditi bodhyam / evaM ca gururupadeSTA bRhaspatizca / upasaMharati-evamiti / aprakRtaviSayamudAharatiharIti / hariviSNuH sUryazca / karo hastaH kiraNazca / adhi atizayena ke ityadhikam / avyyiibhaavH| jale ityarthazca / saGgAditi / paJcamyantamatularAgetsatrApyanveti / kamalAmA kamalakAntirlakSmIkAntizca / vigalitapratibhA niHsArA / anyatra harikarAdau / atraiva uktapadya eva / alamiti / alamatyantam / hIti nizcayena /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 393 atra prakRtAprakRtayorbhISmamAghayorazliSTatvAdvizeSaNAnAM ca zliSTatvAdbhavati tRtIyo bhedaH / paraM tUpamayA saMkIrNaH / yadi ca 'mAgho mahAtmAjani hanta bhISmaH' ityaprakRtAMzamapi zleSagrastaM kRtvA rUpakaM kriyate, tathApi prakRtavizeSyasya mAghasyAzliSTatvAdakhaNDita eva zleSaH / na cAtra samAsoktiriti bhramitavyam / aprakRtadharmiNo'pi zabdavAcyatvAt / yatra tvaprakRtavyavahAra eva zabdazaktiM sahetApi, na tvaprakRtadharmI tatra samAsokteriSTeH / ___ atra vicAryate-ayaM cAlaMkAraH prAyeNAlaMkArAntarasya viSayamabhinivizate tatra kimasya bAdhakatvaM syAdAhokhitsaMkIrNatvamutAho bAdhyatvamiti / atrAhurudbhaTAcAryAH-"yena nAprApte ya Arabhyate sa tasya bAdhakaH' iti nyAyenAlaMkArAntaraviSaya evAyamArabhyamANo'laMkArAntaraM bAdhate / na cAsya viviktaH kazcidasti viSayo yatra sAvakAzo nAnyaM bAdheta / tathAhi aprakRtamAtrayoH prakRtamAtrayorvA tAvattulyayogitaiva jAgarti / prakRtA-. prakRtayostu dIpakam / tadanumoditA upamAdayazca / na ca 'deva tvameva pAtAlamAzAnAM tvaM nibandhanam / tvaM cAmaramarubhUmireko lokatrayAtmakaH // ' mAnI abhimAnI atyantaM himasaMhatyA paridIrNAni gAtrANi yena sa ca / phAlguno'rjuno mAsazca / atyantamAkAsitaH kRSNasya mArgo yena atyantamAkAGkitaH kRSNavamAgniryasminsa ca / bhISmo gAGgeyaH / mAgho mAsaH / saMkIrNa iti / tulyapadokeriti bhAvaH / pUrva bhISmasyoddezyatvaM tattulyatvasya vidheyatvam , adhunA tadvaiparIyenAhayadIti / zleSeti / gAGgeyavadbhayAnakasyApi pratIteriti bhAvaH / akhaNDita eva zleSa iti / zabdazaktimUladhvaninA na khaNDita ityarthaH / ka tarhi samAsoktirata Aha-yoti / apiH saMbhAvanAyAm / atra zleSaviSaye / ata evAha-ayaM ceti| zleSa ityarthaH / viviktaviSayasyApi vakSyamANalAdAha-prAyeNeti / abhIti / vyAmotItyarthaH / utAho athavA / yeneti / prApta iti bhAve ktaH / yeneti kartari tRtIyA / nadvayasya prakRtadAyabodhakatvam / tathA ca yatkartRkasya prAptau yatrArabhyamANaH sa tasya bAdhaka ityarthaH / tadaprAptiyogye'cAritArthyaM hi bAdhakatAbIjam / evavyavacchedyaM spaSTArthamAha-na ceti / nahIyarthaH / tAvadAdau / alamatyantam / pAtA rakSitA pAtAlalokazca / AzAnAM manorathAnAM dizAM ca / amarANAM devAnAM marudgaNAnAM ca bhUmiH
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 kaavymaalaa| ityAdi kAvyaprakAzoktau vivikto viSaya iti vAcyam / rUpakasyaivAtra sphuTatvAt / zleSopasthApitapAtAlAdyarthasyAbhedAropamantareNa lokatrayAtmakatvasya durupapAdatvAt / kathaM tarhi 'nadInAM saMpadaM bibhradrAjAyaM sAgaro yathA' ityAdAvupamAyAH pratyayaH, kathaM vA tatraiva yathAzabdasthAne kimuzabdadAne utprekSAyAH / apara iti kRte ca rUpakasyeti cet na / atra hi upamAdInAM pratibhAnamAtraM na tu vAstavI sthitiH / nahi zvaityena zuktau rajatatvaM pratIyamAnapi vastuto'sti / tasmAdupamAdipratibhotpatihetuH zleSa eva khaviSaye sarvatrAlaMkAraH" iti / etaccApare na kSamante / tathA hi yattAvaducyate yena nAprApta ityAdi tatra prAgudAhRte 'padmAkhyaM takimapi lalita' ityassatpadye, sarvadomAdhavaH pAtu yo gaGgAM samadIdharat' ityAdiparakIyapadye ca zleSAtiriktaH ko'laMkAraH / tulyayogitA tu sAdRzyapratyayaniyatA kathamatra zakyate vaktum / nahi lakSmIkamalayorhariharayorvA prakRte sAdRzyaM pratipipAdayiSitam / nApi cAtraikazrutyArthadvayopAdAnaM vinAnyakiMciccamatkArajanakaM yenAlaMkArAntaramabhyupagacchema / ekazrutyArthadvayopAdAnaM tu zleSa eva / evaM ca sAvakAzatvAcchreSasyAlaMkArAntarApavAdakatvaM na yuktam / ata evopamAdInAM pratibhAnamAtramiti yaduktaM tadapi na saMgatam / guNakriyAderiva zabdamAtrasyApi samAnadharmatvenopamAyAM tAvadvAdhakAbhAvAt / evamevAlaMkArAntarasyApi zleSaviSaye pAramArthikyeva sattA na vargaH camarasaMbandhipavanAzrayazca / abhedeti / prathamopasthitArthe iti bhAvaH / tasmAccheSasya sarvabAdhakatvaM siddham / tatrAkSipati-kathaM tIti / dInAM khalAM saMpadaM na bibhrat, nadInAM gaGgAdInAM saMpadaM bibhracca / tatraiva prAcoktanadInAmityatraiva / pratyayapadasyAgre ubhayatrAnuSaGgaH / pratibhAneti / tathA ca prAtibhAsikatvaM teSAmiti bhaavH| tadevopapAdayati-nahIti / udbhaTAcAryoktaM khaNDayati-etacceti / tatreyasya ucyata iti zeSaH / evamagre sarvatra bodhyam / sarvadA umAdhavaH / sarvaprado mAdhavazca / gaGgAM agaM gAM ca / vastutaH sAdRzyasattve'pyAha-pratyayeti / nanu tatpratItirapi kuto nAta Aha-nahIti / nanvalaMkArAntaramasvata Aha-nApIti / nanvekazrutyArthadvayopAdAne'pyanyAlaMkAraH kuto nAta Aha-eketi / upasaMharati evaM ceti / alaMkArAntarAbhAve cetyarthaH / kriyAderiveti / tadupamAnadharmavadityarthaH / bAdhakAmAvAditi / bAdhakatAbIjasya niravakAzavasyAbhAvAdityarthaH / zleSasyeti
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 395 prAtibhAsikI / pratyuta zleSasyaiva pratibhAnamAtramiti vaktuM yuktam / pUrNopamAyA viSayasya sarvasyApi trividhazleSeNAkrAntatvAnniravakAzatayAsya sAvakAzasya svaviSaye bAdhaucityAt / tathA 'samarArcito'pyamarArcitaH' ityAdau zleSasya taimirikacandradvayavatpratibhAnamAtrameva na tvalaMkAratvam / tajjIvAtodvitIyArthasyApratiSThAnAt / virodhasya tvAbhAsarUpasyApyalaMkAratvaM na tu zleSasyeti sphuTameva / tasmAdevamAdau zleSapratibhayotpAdyo virodha evAlaMkAraH. na tu virodhapratibhayotpAdyaH zleSaH / kiM ca pratyekaM tattadrUpapuraskAreNa kasyApyalaMkArasya nAsti zleSaviSaye nAprAptatvamalaMkArantara puraskAreNeti cet, evaM tarhi bAdhyasAmAnyacintayA svaviSaye prAptasya sarvasyApi bAdhApattau zliSTaparamparitarUpakasya zliSTasamAsoktezcoccheda eva syAt / tasmAccheSasya nApavAdakatvaM saMkIrNatvaM tu syAt iti / anye tu--"alaMkArA hi prAdhAnyena camatkArAdhAyakAH khAM khAmAkhyAM labhante / ta eva paropakArakatayA vartamAnAstAM tyajanti / yathA - 'rarAja bhUmau vadanaM mRgAkSyA nabhovibhAge hariNAkabimbam' ityatra prakRtAprakRtAtmanAmekadharmasaMbandho dIpakAkhyAM bhajate, tyajati ca 'rAjate vadanaM zeSaH / utprekSAdAvAha-- evameveti / pratyuta vaiparItyena / luptopamAyAM sarvatra tadasaMbhavAdahi- pUrNopameti / tathA ca tadviSaye idamucyate, na tu sarvatreti bhAvaH / trivi dheti / prakRtatvAdeveti bhAvaH / tayA pUrNopamayA / anyatrApyevamityAha - tatheti / samare saGgrAme / tena vArcito'pyamarairdevairarcitaH / na mA upamA yasya tAdRzo rAH dhanaM yeSAM tairarcitaH / anupamadhanArcitazcetyarthaH / taimiriketi / timirAkhyanetrarogakRtetyarthaH / apratiSThAnAmiti / saralatayApratIterityarthaH / nanvAbhAsale zleSavadvirodhasyApyalaMkAratvaM na syAdata Aha - virodhasya tviti / apirvAstavatatsamuccAyakaH // nanvevaM tarhi samarAcItyAdau ko'laMkAro'ta Aha- tasmAditi / uktahetorityarthaH / evamAdau samarAcatyAdau / evaM sAvakAzatvena nyAyAviSayatvamuktvA sAmAnya cintApakSe'saMbhavAdvizeSacintApakSe'tivyAptezca na nyAyaviSaya ityAha- kiM ceti / tattadrUpeti / upamAtvarUpakatvAdityarthaH / viSaye tadviSayatvAvacchinne / evaM ca bAdhyavizeSacintApakSe tadasaMbhavaH / sAmAnyacintApakSe Aha-- alamiti / nanu mAstvasya tadapavAdatvaM paraMtu tadagrimayoH pakSayoH ko'bhimato'ta Aha-saMkIrNatvamiti / tRtIyapakSAzayenAha -- anye tviti / hi yataH / ata eva teSAmeva tadAkhyatvAdeva / tAM svIyAkhyAm / nabhovibhAge nabhaH pradeze / ekadharmeti / rAjanarUpetyarthaH / nabhasI
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 kAvyamAlA / tanvyA nabhasIva nizAkaraH' ityatra / ata evocyate - 'prAdhAnyena vyapadezA bhavanti' iti / evaM cAlaMkArAntaropaskArakatayA sthitaH zleSaH kathaMkAraM svagRhastha iva zleSAlaMkAravyapadezaM voDhumISTAmiti bAdhyaprAya eva" ityapyAhuH taditthaM saMkSepeNa zleSasya dikpradarzitA / yatra tu prakRtA prakRtobhayavizeSyayorapi zliSTapadopAttatvaM sa tu dhvanerviSaya ityuktaM sa ca yathA'aviralavigaladdAnodakadhArAsArasiktadharaNitalaH / dhanadAgramahitamUrtirjayatitarAM sArvabhaumo'yam // ' atra rAjani prastute udagdiggajo'prastuto'pi vyaJjanamaryAdayA pratIyate / tatrAprastutAbhidhAnaM mA prasAGkSIditi prastutAprastutayorupamAnopamebhAve tAtparyaM kalpyate / imaM ca zabdazaktimUlAnuraNanarUpaM dhvanimAhuH | udAhRtazca dhvanikAraiH 'unnataH prollasaddhAraH kAlAgurumalImasaH / payodharabharastasyAH kaM na cakre'bhilASiNam // ' mammaTabhaTTaizva-- - 'bhadrAtmano duradhirohatanorvizAlavaMzonnateH kRtazilImukha saMgrahasya / veti / atropamayA varNyapuSTiH / uktArthe prAcInasaMmatimAha - ata eveti / iidRshvyvsth'nggiikaar|devetyrthH / nanvetAvatA prakRte kiM siddhamata Aha- evaMceti / uktavyavasthAGgIkAre cetyarthaH / kathaMkAraM kathaM kRtvA / vyatireke dRSTAntaH bAdhyaprAya eve - tyAhuriti / sarvado mAdhava ityAdAvalaMkArAntarasaMbhAvanArahite sAvakAzasya zleSasyAlaMkArAntareNa svaviSaye bAdhyatvamevetyarthaH / pratibhAmAtra sattvAtprAya iti / apirvizeSaNasamuccAyakaH / aviraleti / vyAkhyAtamidaM prAk / tatra tatpratIto satyAm / unnata iti / mahAnuzcaizca / prollasantI dhArA yasya saH prollasanhAro yatra sa ca / kAlAguruvanmalImasaH zyAmaH kAlAguruNA zyAmazca / meghasamUhaH stanabhArazca / bhaTTaizveti / udAhRtamityasyAnuSaGgaH / bhadreti / atra yacchabdaH prAkaraNikarAjaparaH / tatpakSe yasya prakRtasya rAjJaH karaH pANirnirantaraM dAnArthagRhItAmbusekazobhano'bhUt / bhadrAtmanaH kalyANarUpasya / duradhIti / anabhibhavanIyazarIrasya / vaMzaH kulaM tatronnatirAdhikyaM yasya / kRtaH zilImukhAnAM nArAcAnAM saMgraho'bhyAsadArddhaM yena / anupeti / aba -
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / yasyAnupaplutagateH paravAraNasya dAnAmbusekasubhagaH satataM karo'bhUt // ' 397 kuvalayAnandakArastu--'yadatra prakRtAprakRta zleSodAharaNe zabdazaktimUladhvanimicchanti prAJcastattu prakRtAprakRtAbhidhAnamUlasyopamAderalaMkArasya vyaGgyatvAbhiprAyaM na tvaprakRtArthasyaiva vyaGgyatvAbhiprAyam / aprakRtArthasyApi zaktyA pratipAdyasyAbhidheyatvena vyaktyanapekSatvAt / yadyapi prakRtArthe prakaraNavazAjjhaTiti buddhisthite satyeva pazcAnnRpatitadbhAhyadhanAdivAcinAM rAjakarAdipadAnAmanyonyasaMnidhAnabalAttadviSayazaktyantaronmeSapUrvakamaprakRtArthaH sphuret / naitAvatA tasya vyaGgyatvam / zaktyA pratipAdyamAne sarvathaiva vyaktyanapekSaNAt / paryavasite prakRtArthAbhighAne sphurati cetkAmaM gUDhazleSo'stu / asti cAnyatrApi gUDhaH zleSaH / yathA dhitajJAnasya avAritagatervA aduSTahitakarturvA / pareti / zatrunivArakasya / gajapakSe bhadrajAtIyasya / atyuccatvAdduHkhAdhirohyazarIrasya / vizAlA vaMzasya pRSThadaNDasyonnatiryasya / kRtabhramarasaMgrahasya anuddhatavIragamanasya / parasyotkRSTasya vAraNasya gajasya / karaH zuNDAdaNDaH / madajalasekasubhago'bhUdityarthaH / atra rAjA vAcyo hastI pratIyamAnaH / nanu prakaraNenAbhidhAyA niyamanAdaprakRtArthasya vyaGgyatvameveti kathaM zleSota Aha-- yadatreti / mUlasya mUlakasya / alaMkArasyeti / idamupalakSaNaM vastudhvanerapi / zanirazanirityAdau zaniviruddharUpe'prastute'zanizabdenAbhidhayA pratIyamAne'pi tanmUlakasya niruddhAvapi tvadanuvartanamekaM kAryaM kuruta iti vastudhvanerazanizabdazaktimUlasya saMbhavAt / etena zabdazaktimUlavastudhvaneruccheda ityapAstam / ata eva vivakSitArthamAha-na tviti / abhidheyatveti / vAcyatvAvazyakatvenetyarthaH / 'abhidhAyA avazyaMbhAvena' iti kvacitpAThaH / jhaTitIti / evaM ca prakaraNAdInAM prAthamikabodhatvameva pratibadhyatAvacchedakamiti bhAvaH / nRpatitadbhAhyeti / nRpatinRpatigrAhyetyarthaH / yathAsaMkhyenAsya rAjakarayoranvayaH / ' asAvudayamArUDhaH kAntimAnraktamaNDalaH / rAjA harati sarvasvaM mRdubhirnUtanaiH karaiH // ityAdAviti bhAvaH / anyonyasaMnidhAne ti parasparArthasaMbandhyarthavAcakazabdasamabhivyAhArarUpa zabdAntarasaMnidhItyarthaH / tadviSayeti / prakRtArthaviSayetyarthaH / naitAvatetyasya tathApItyAdiH / etAvatA pUrvAparabhAvamAtreNa tasya aprakRtArthasya pazcAditi / aprakRtArthaM ityanuSajyate / kAmamiti / aprakRtasya dvitIyasya zIghrapratyayAdbhUDhatvam / tadasaMbhavazaGkAM nirasyati - asti ceti / co hyarthe / 34 rasa0
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 kaavymaalaa| 'ayamatijaraThAH prkaamgurviirlghuvilmbipyodhropruddhaaH| . satatamasumatAmagamyarUpAH pariNatadikkarikAstaTIrbibharti // ' atra hi samAsoktyudAharaNe vRddhavezyAvRttAntaH pratIyate / tatrAbhaGgazleSa iti sarveSAmabhimatam / evaM cAprakRtArtho na vyaGgyaH / " ityAha / tatra vicArayAmaH--yattAvaducyate upamAderalaMkArasyaiva vyaGgyatvaM prAcInAnAmabhipretaM na tvaprakRtArthasyeti / evaM sati / ___'anekArthasya zabdasya vAcakatve niyantrite / saMyogAdyairavAcyArthadhIkRvyApatiraJjanam // ' ityAdisteSAM granthaH kathamAyuSmatA samarthitaH / upamAdervyaGgayatvasya vAcakasAniyantraNAnapekSatvAt / nabanekArthasyApi zabdasyopamAdivAcakatvaM prasaktaM yena tanniyantraNAya saMyogAdyanusaraNamarthavatsyAt / dvitIyArthavAcakatAyAmaniyantritAyAmapyupamAdervyaGgayatvasya niSpratyUhatvAt / tasmAttadvanthAnAkalananivandhanaM tadabhiprAyavarNanamiti sphuTameva / yadapyucyate aprakRtArthasyApi zaktyA pratipAdyasyetyAdi tatra kathamaprakRtArthasya zaktyA pratipAdanam / tadviSaye zakteniyantraNasya tairevoktatvAt / atha niyantraNaM nAma prathamaM bodhajananamAtraM na tu caramamapi / evaM ca prakRtazaktyA prakRtArthabodhe jAte satyakRtArthayA dvitIyazaktyA prakRtetarArthabodhe na kiMcidbAdhakamiti cet / na / prathamaM hyaprakRtArthabodhasyAjananameva kasya hetoH / prakaraNAdi anyatrApi udAharaNAntare'pi / ayamatIti / mAghe raivatakavarNanam / ayaM raivatakagiriH kaThinAH atyantamahatIH mahAvilambamAnameghavyAptAH nirantaraM prANinAmagamyakharUpAH pariNatAstiryagdantaprahAriNo dikkariNo diggajA yAsu tAstaTIbibhartItyarthaH / 'tiryagdantaprahArI yo gajaH pariNatastu saH' iti halAyudhaH / vRddhavezyApakSe tu ayaM rAjA atipravayaso jIrNA mahAvilambamAnastanasaMbaddhAH satataM kadApi prANinAM saMgamAyogyakharUpAH / gamane prANinAM maraNameveti bhAvaH / pariNate digvartulAkAraM dazanakSataM karikA nakhakSataM ca yAsAM tAsvaTIstattvenAdhyavasitA vRddhavezyA bibhartItyarthaH / 'digdaSTaM vartulAkAraM karikA nakharekhikA' iti yAdavaH / nanu tatra zleSa eva nAta Aha-tatreti / ayamatItyatretyarthaH / upasaMharati-evaM ceti / teSAM prAcInAnAm / doSAntaramAha-dvitI. yArtheti / taireva prAcInaireva / akRtArthayA acaritArthayA / sA pUrva vidyamAnA /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 399 jJAnena pratibandhAditi cet, prakRtArthabodhottaraM sA pratibandhakatA kenApahRtA prakaraNAdijJAnasya / na ca jJAnasyAzuvinAzitvAttadAnIM prakaraNajJAnameva naSTamiti vAcyam / jJAnAntarasyotpattau bAdhakAbhAvAt / saiva jJAnavyaktiH pratibandhiketi tu tattadvyaktisahasragatapratibandhakatvasahasrakalpanAgauravagrastameva / tadapekSayAnyatra klRptavyaJjanAkhyavyApArasyaiva kalpayituM yuktatvAt / 'jaiminIyamalaM dhatte rasanAyAM mahAmatiH' ityAdau bAdhitArthabodhasya zaktyA durupapAdatvAcca / yadi tu yathAkathaMcidupapattiH syAdevamapi tasya devadattAdau tatputravAkyAdaprAdurbhAvastacchyAlakAdyupahAsavAkyAtprAdurbhAvazca na syAt / vaktRboddhavyAdivaiziSyasya vyaGgyapratimAmAtrahetutvAditi prAcAmAzayaH / tatra kimucyate aprakRtArthasya zaktyA pratipAdanamiti / yaccApyucyate 'ayama Azviti / trikSaNAvasthAyilAditi bhAvaH / zAnameveti / evaM cAzrayasyaivAbhAvA.. pratibandhakatvaM durvacamiti bhAvaH / lAmAha-tadapekSayeti / anyatra gato'stamarka ityAdau / vyaJjanAnaGgIkartRmate gorakhAGgIkArasyAvazyakalAdAha-jaiminIyeti / bAdhitArtheti / jaiminiiysNbndhivisstthaamityrthH| yathAkathaMcit tatra vyutpattyantarAGgIkArAditi bhAvaH / tasya mahAmatirjihvAyAM jaiminIyasaMbandhiviSThAM dhatte iti bAdhitArthasya / tatputreti / tatra tu sa tasa jaiminIyaM zAstraM alamatyantaM dhatte ityarthapratItiriti bhAvaH / nanu vaktRvoddhavyApinIvyAttathetyata Aha-vakriti / mAtrapadena zakyapratibhAnirAsaH / tathA cAvazyakavyajanayaiva tatpratItiriti bhAvaH / ata evAhatatra kimucyate aprakRtArthasya zaktyA pratipAdanamiti / atredaM cintyam-tatra jhaTitItyuktyA prAthamikabodhatvameva pratibandhatAvacchedakamiti bodhitamityuktameva / evaM cAnyonyasaMnidhAnabalAdityanenoktArthakenedaM bodhitaM yatprakRtArthe niyAmakadvayasattvAtprathamamupasthitiH / dvitIye'pi zabdAntarasaMnidhirUpaniyAmakamAtrasattve na tasyApyupasthitiH kiM tu pazcAditi / surabhimAMsaM bhuGkte ityAdeH putrAdiprayuktAnnAzlIlabodhaH / zyAlakAdiprayukAdeva ca tadbodha iti vyavasthApi vaktRtAtparyAgrahatagRhAbhyAM sUpapAdA / yadvA vaktRboddhavyAdivaiziSTyasya phalabalena niyantritazaktyullAse'pi hetukhakalpanAnna doSaH / etAvAnvizeSaH-yatra vaktRvaiziSTyAdijJAnaM vilambena, prakaraNajJAnaM ca zIghraM, tatra vattRvaiziSTyAdInAM niyantritazaktyullAsakalam / yatra tu yugapadevobhayaM tatra niyantraNapratibandhakatottejakataiva teSAm / vyaJjanAvAdinApi teSAM vyaGgyapratibhAhetulamavazyamaGgIkAryameva / tadvaraM vyaJcanAmanaGgIkRtya teSAM zaktyullAsAdihetukhakalpanameva / evaM yogarUDhapadAnAM yatra yogArthamAtraghaTitArthAntarabodhakateSTA tatra teSAM rUDhipratibandhakatApi khIkAryA, uttejakatA vA / etena vayaM tu brUma ityAdhuktirapyapAstA / kiM ca
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 kaavymaalaa| tijaraThAH' ityAdi samAsoktAviva gUDhazleSo'stu' iti, tadapi garbhasrAvaNa galitam / zliSTavizeSaNAyAM samAsoktAvapi vyaktyaivAprakRtArthapratItikhIkArAt / ata eva dhvanikRtA 'guNIbhUtavyaGgaya bhedaH samAsoktiH' ityuktam / 'samAsoktyA zleSo bAdhyate' ityudbhaTaprabhRtizca / bAdho hi zleSasya tatrApravRttimAtram / zliSTazabdaprayogastu tatrobhayArthatAmAtraNopapAdanIya iti na kiMcidetat / . vayaM tu brUmaH--anekArthasthale hyaprakRtAbhidhAne zakteruktisaMbhavo'pyasti / yogarUDhisthale tu sApi dUrApAstA / yathA 'cAJcalyayoginayanaM tava jalajAnAM zriyaM haratu / / vipine'ticaJcalAnAmapi ca mRgANAM kathaM na tAM harati / ' __ atra naivAzcaryakArI cAJcalyaguNarahitAnAM kamalAnAM cAJcalyaguNAdhikena tava locanena zobhAyAstiraskAraH, AzcaryakArI tu hariNAnAM tadguNayuktAnAM tiraskAra iti vAcyArthe paryavasanne'pi rUDhinirmuktakevalayogamaryAdayA mUrkhaputrANAM dhanaharaNaM netR(tri)bhizcauraiH suzakaM na tu gaveSakANAmiti jalajanayanamRgazabdebhyaH pratIyamAno'rthaH kathaM vinA vyaJjanAvyApAramupapAdayituM zakyate / yato yogazakte rUDhyA dRDhanigaDaniyatritAyA nAsti khAtantryam / ata eva paGkajAdipadebhyaH paGkajanikartRtvena kumudazaivalAdibodho lakSaNayaiva / tAdRzazaktijJAnAnAM padmatvaprakArakabodhasyaiva kAryatAvacchedakatvAdityuktaM naiyAyikaiH / ata eva ca 'IzAno zabdazaktimUladhvanisthale saMbandhavizeSarUpavyaJjanAyA bodhajanakatvakalpanApekSayA klRptazatestattvakalpanamevocitam / lAghavAt / evaM cAzliSTasAdhAraNavizeSaNAyAM samAsokAveva guNIbhUtavyaGgyatvam , zliSTavizeSaNAyAmapyAropAMzamAdAya tattvamiti dIkSitAzayaH / vastutastu dvitIyArthasya vyaGgyatve'pi na tamAdAya dhvanilamucitam / upamAnAdividhayA tasyApi prakRtopaskArakatvena guNavAt / anyathA samAsoktAvapi guNIbhUtavyaGgyakhokirasaMgatA syAdityalaMkAravyaGgyatvamAdAyaiva dhvanilamuktamiti bodhyam / etena yadapyucyate ayamatItyAdi, tadapAstamiti bodhyam / apinA saadhaarnnvishessnnsmuccyH| etena shktiniraasH| ata eva vyaktyaiva tadaGgIkArAdeva / tizceti / uktmitysyaanussnggH| nanu prAguktarItyA tatra zleSasyaivAbhAvena kathaM bAdhyata ityuktirata Aha-bA. dho hIti / tatra samAsoktau / nanvevaM zliSTetizabdaprayogaH kathamata Aha-zliSTeti /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / / 401 bhUtabhavyasya sa evAdya sa u zvaH' iti vedAntavAkye kimaizvaryaviziSTaH kazcijjIvaH pratipAdya Izvaro veti saMzaye prApte 'zabdAdeva pramitaH' iti sUtritamuttaramImAMsAkArairvyAsacaraNaiH / tasmAtprAguktapadye'pra. kRtacoravyavahAro na zaktivedyaH, api tu vyaktivedya eva / mukhyArthabAdhAdyabhAvAllakSyo'pi na zakyo vaktum / tAtparyArthabAdhastu tAtparyArthabodhotarabodhyaH, sa eva tu kathaM syAditi vyaJjanaiva zaraNIkaraNIyA / nahi coravyavahAro'tra vakturvivakSita iti jJAne zrotuH kazcidupAyo'sti Rte sahRdayatonmiSitAdasmAdvyApArAt / idaM punarihAvadheyam-'rAgAvRto valgukarAbhimRSTaM zyAmAmukhaM cumbati cAru candraH' ityAdau tAvatsamAsoktiriti nirvivAdam / candrapadasthAne rAjeti kRte tu zabdazaktimUlo dhvaniriti ca / tadatrobhayatrApi zliSTavizeSaNamAhAtmyAdaprakRtavyavahArasya pratIyamAnasya tulyatvAtkathamekatra guNIbhAvo'nyatra prAdhAnyaM ca syAt / prakRtasya prAdhAnyAdaprakRtasya tu tadupaskArakatvenobhayatrApi guNabhAvaucityAt / nahi vizeSyasya zliSTatAmAtreNa vyaGgayasya prAdhAnyam , azli. STatve cAprAdhAnyaM zakyaM saMpAdayitum / nAyakatvapratItirapi kacidarthazaktimUlena vyaJjanena, kacicchabdazaktimUlena tulyaiva / yairapi samAsoktau prakRtadharmiNi nAyakatvAdeH pratyayo nAbhyupeyate, api tu nAyakAdivyavahArasyaiva dhvanau cAbhyupeyate, teSAmapi vyaGgyasyaikatra guNatvamanyatra prAdhAnyaM ca kasya hetoH syAt / prakRtAprakRtayoraupamyaM gamyamucyatAmabhedo vA sarvathaiva tasya prakRtopaskArakatvAdguNIbhAva evocito na prAdhAnyam / anyathA samAsoktAvapi vyaGgyasya prAdhAnyApatteH / tasmAcchiSTAzliSTAvizeSyA samAsoktireveyam / parAGgarUpaguNIbhUtavyaGgyabheda ityapi zakyate vaktuM yadi prAJco na kupyanti / so'yaM zleSaH sabhaGgo'bhaGgazcArthAlaMkAra evetyaudbhaTAH / ubhAvapyetau zabdAlaMkArau / zabdasya parivRttyasahatvAdanvayavyatirekAbhyAM tadAzritatvAvadhAraNAt / tRtIyastvarthAlaMkAraH / arthamAtrAzritatvAt / iti mammaTabhaTTAH / anvayavyatirekAbhyAM hi hetu vyaktirvyaJjanA / asmAt vyaJjanAkhyAt / valgu sundaram / iti ca nirvivAdam / ekatra Aye / anyatra anye / evamagre'pi / kasya kasmAt / sarvakhakAramatamAha-anva
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 kAvyamAlA / tvAvagamo ghaTaM prati daNDAderivAstu / na tvAzrayatvAvagamaH / sa tu punastadvRttitvAjJAnAdhInaH / iha hi sabhaGgazleSasya zabdadvayavRttitvaM jatukASThanyAyena, abhaGgasya cArthadvayavRttitvamekavRntagataphaladvayavacca sphuTamevetyekasya zabdAlaMkAratvamaparasyArthAlaMkAratvam / yadyapi dvitIyasyApi 'pratipravRttinimittaM zabdabheda:' iti naye zabdadvayavRttitvAcchabdAlaMkAratvamucitam, tathApi zaktatAvacchedakAnupUrvya bhedAda bhedAdhyavasAnAcchabdadvayavRcitvAjJAnaM duHzakam / anyathA 'pratyarthaM zabdaniveza:' iti naye parAbhimato'rtha zleSo'pi zabdAlaMkAra eva syAt / ityalaMkAra sarvasvakArAdayaH / ayaM copameva khatantro'pi tatra tatra sakalAlaMkArAnugrAhakatayA sthitaH sarakhatyA navaM navaM saubhAgyamAvahannAnAvidheSu lakSyeSu sahRdayairvibhAvaya iti / iti rasagaGgAdhare zleSaprakaraNam / aprastutena gamyena vAcyasya prastutasyopakaraNe samAsoktiruktA / idAnIM tadvaiparItyenAprastutaprazaMsocyate aprastutena vyavahAreNa sAdRzyAdivakSyamANaprakArAnyatamaprakAreNa prastutavyavahAro yatra prazasyate sAprastutaprazaMsA // prazaMsanaM ca varNanamAtram, na tu stutiH / ' dhiktAlasyonnatatAM yasya ' cchAyApi nopakArAya / ' ityAdAvavyAghyApatteH / iyaM ca paJcadhA - aprastutena khasadRzaM prastutaM gamyate yasyAmityekA / kAryeNa kAraNamityaparA / kAraNena kAryamiti tRtIyA / sAmAnyena vizeSa iti caturthI / vizeSeNa sAmAnyamiti paJcamI / AdyA yathA 'digante zrUyante madamalinagaNDAH karaTinaH kariNyaH kAruNyAspadamasamazIlAH khalu mRgAH / yeti / ekasya Adyasya / aparasya dvitIyasya / ayaM ca zleSazca / itiH samAptau // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze zleSaprakaraNam // atha vaktavyAprastutaprazaMsAyAH saMgatimAha - aprastuteneti / hariditi indrAdaya
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| idAnIM loke'sminnanupamazikhAnAM punarayaM nakhAnAM pANDityaM prakaTayatu kasminmRgapatiH // ' yathA vA 'yasminkhelati sarvataH paricalakallolakolAhalai___ manthAdribhramaNabhramaM hRdi hariyUthAdhipAH pedire / so'yaM tuGgatimiGgilAGgagilanavyApArakautUhalaH kroDe krIDatu kasya kelirabhasatyaktArNavo rAghavaH // ' yathA vA'purA sarasi mAnase vikacasArasAliskhala tparAgasurabhIkRte payasi yasya yAtaM vayaH / sa patvalajale'dhunA miladanekamekAkule marAlakulanAyakaH kathaya re kathaM vartatAm // zliSTavizeSaNApyeSA dRzyatenitarAM nIco'smIti tvaM khedaM kUpa mA kadApi kRthaaH| atyantasarasahRdayo yataH pareSAM guNagrahItAsi / / samAsoktiratrAnugrAhiketi tu na vaktavyam / tasyAH prakRtAlaMkAraviruddhAtmikatvenAnugrAhikAtvAyogAt / yattu 'yenAsyabhyuditena candra gamitaH klAnti ravau tatra te yujyeta pratikartumeva na punastasyaiva pAdagrahaH' ityatra samAsoktiranugrAhikA' iti mammaTabhaTTairuktaM tatra vicAryate-atra vizeSaNasAmyamahimnA pratIyamAnaH kApuruSavRttAntaH kiM prastuta AhokhidaprastutaH / Aye samAsokteviSaya eva nAsti / 'paroktibhaMdakaiH zliSTaiH samAsoktiH' iti samAsokterlakSaNasya tairevAbhidhAnAt / parasyAprakRtasyeti tadarthAt / dvitIye'prastutaprazaMsAyA nAsti viSayaH / 'aprastutaprazaMsA sA yA saiva prastutAzrayA' iti tallakSaNAt / prastuta AzrayaH pradhAna yasyA iti tadarthAt / tasmAcchiSTavizeSaNopakSiptadvitIyArthamAtraM samprasoktirityabhiprAyeNa yathAkathaMcitsaMgamanIyam / ityarthaH / vikaceti / vikasitakamalapaGkhItyarthaH / bheko maNDUkaH / alirdhamaraH /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 kaavymaalaa| iyaM ca sAdRzyamUlAprastutaprazaMsocyate / asyAM ca vAkyArthaH kacitpratIyamAnArthatATasthyenaivAvatiSThate yathoktodAharaNeSu / kacicca khagatavizeSaNAnvayayogyatAmAsAdayituM pratIyamAnAyedamapekSate / yathA 'samupAgatavati daivAdavahelAM kuTaja madhukare mA gAH / makarandatundilAnAmaravindAnAmayaM mahAmAnyaH // ' yathA vA'tAvatkokila divasAnyApaya virasAnvanAntare nivasan / yAvanmiladalimAlaH ko'pi rasAlaH samullasati // ' atra vRkSapakSiNoH saMbodhanAnupapattyA pratIyamAnAMzatAdAtmyamapekSyate / 'maline'pi rAgapUrNA vikasitavadanAmanalpajalpe'pi / tvayi capale'pi ca sarasAM bhramara kathaM vA sarojinIM tyajasi // ' atra tyAgAnaucityahetutvena kamalinyAH stutirUpaM vizeSaNamupAttam / taca na saMbhavati / nahi bhramare zyAmatvAdidoSaH kamalinyAH zoNatvAdirvA guNaH yena stutiH syAt / ato vAcyArthasya pratIyamAnatAdAtmyaM vizeSyAMze vizeSaNAMze cApekSyate / pUrvatrAMzena iha tu sAkalyeneti vizeSaH / kvacicca pratIyamAnamapi kiMcidaMze vAcyatAdAtmyaM vAcyaM ca kiMcidaMze pratIyamAnatAdAtmyamapekSate / yathA 'sarajaskAM pANDuvarNoM kaNTakaprakarAGkitAm / ketakI sevase hanta kathaM rolamba nipastrapaH // ' atra yathA sarajaskatvaM vAcyapratIyamAnayorubhayorapi sevanAnaucitye nimittaM na tathA pANDuvarNatvakaNTakitatve / yataH pANDuvarNatvaM ketakyAM na doSaH, pratyuta guNa eveti pANDuratvAMze ketakyAM nAyikAtAdAtmyamapekSyate / nAyikAyAM ca kaNTakitatvAMze ketakitAdAtmyam / pulakitatvasya kAminItyAgAnanuguNatvAtpratyuta tatsevanAnuguNatvAt / mammaToktimAha-sameti / iyaM zliSTavizeSaNA / asyAmaprastutaprazaMsAyAm / yathoketi / diganta ityAdiSvityarthaH / vizeSyAMze vizeSaNAMze. ceti / saMbodhanAnupapattyA vizeSyAMze zyAmalAdevizeSaNavAdyupapattaye vizeSaNAMze cetyarthaH / rolambo
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| kAryeNa kAraNaM gamyaM yathA 'kiM brUmastava vIratAM vayamamI yasmindharAkhaNDala ___ krIDAkuNDalitabhra zoNanayane domaNDalaM pazyati / nAnAbhUSaNaratnajAlajaTilAstatkAlamevAbhava- . vindhyakSmAdharagandhamAdanaguhAsaMbandhino bhuuruhaaH||' atra vindhyAraNyatarubhUSaNenAripalAyanaM gamyate / yadi tu vakSyamANarItyA paryAyoktAlaMkArasyAyaM viSaya ityucyate tadedaM viviktamudAharaNamnitarAM paruSA sarojamAlA na mRNAlAni vicArapezalAni / yadi komalatA tavAGgakAnAmatha kA nAma kathApi pallavAnAm // ' atra pallavAditiraskAreNa kAryeNa tadaGgAnAM saukumAryAtizayaH kAraNam / kAryakAraNabhAvazceha jJAnayoH / tena pAruSyasya mRNAlagatatvena jJAyamAnasya svarUpatastadaGgasaukumAryAjanyatve'pi na kSatiH / kAraNena kArya gamyaM yathA'sRSTiH sRSTikRtA purA kila paritrAtuM jaganmaNDalaM tvaM caNDAtapa nirdayaM dahasi yajjvAlAjaTAlaiH karaiH / saMrambhAruNalocano raNabhuvi prasthAtukAmo'dhunA jAnImo bhavatA na hanta vidito dillIdharAvallabhaH // ' atra rAjavarNanAGgatvena ravebhayotpAdane varNyatvena prastute sAkSAttadananuguNatvAdaprastutena prasthAnena sAkSAttadanuguNaM ripukartRkasUryamaNDalabhedana gamyate / yadi cAtra kAraNaM yathAkathaMcitprastutamevetyucyate tadedamudAharaNam 'Anamya valguvacanairvinivArite'pi roSAtprayAtumudite mayi dUradezam / bAlA karAGgulinidezavazaMvadena krIDAbiDAlazizunAzu rurodha mArgam // '
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| atra pravAsAnnivRtto'smIti prastutamaprastutena kAraNena gamyate / sAmAnyena vizeSo yathA 'kRtamapi mahopakAraM paya iva pItvA nirAtaGkaH / ...pratyuta hantuM yatate kAkodarasodaraH khalo jagati // ' atra sAmAnyArthena prastuto vizeSo gamyate / upamApyasyA AnuguNyena sthitA / vizeSeNa sAmAnyaM yathA'pANDityaM parihRtya yasya hi kRte banditvamAlambitaM duSpApaM manasApi yo gurutaraiH klezaiH padaM prApitaH / rUDhastatra sa cennigIrya sakalAM pUrvopakArAvalI duSTaH pratyavatiSThate tadadhunA kamai kimAcakSmahe // ' atra duSTeSu kRta upakAraH pariNAme na sukhaM janayatIti prastutaM vizeSeNa sAmAnyaM gamyate / yathA vA__ 'hAraM vakSasi kenApi dattamajJena mrkttH| ..leDhi jiprati saMkSipya karotyunnatamAnanam // ' ... atra markaTavRttAntenAprastutena prastutamanabhijJeSu ramaNIyavastusamarpaNaM nAzAya bhavatIti sAmAnyaM gamyate / evaM paJcaprakAreyamaprastutaprazaMsA prAcAmanusAreNa nirUpitA / vastutastu prathamasyAprastutaprazaMsAprakArasya nAnAvidhatvaM saMbhavati / yatrAtyantamaprastutena vAcyena prastutaM gamyate sa prakAro nigadita eva / yatra ca sthalavizeSe vRttAntadvayamapi prastutaM so'pyekaH, yathA jalakrIDAprakaraNe bhramarakamalinyAdiSu puraHsthiteSu nAyake ca khanAyikAyAmananurakte pArzvavartini nAyikAsakhyAH kasyAzciduktau 'maline'pi rAgapUrNA-' ityAdi prAgudAhRte padye / athAtra kathamaprastutaprazaMsA / vAcyArthasya prastutatvenaitallakSaNAnAlIDhatvAditi cet / na / aprastutazabdena hi mukhyatAtparyaviSayIbhUtArthAtirikto'rthoM vivakSitaH / sa ca kacidatyantAprastutaH kvacitprastutazceti na ko'pi doSaH / na ca dhvanimAtrasyA
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 107 prastutaprazaMsAtvApattiriti vAcyam / ata eva tatra sAdRzyAdyanyatamapra. kAreNeti vizeSaNamupAttamiti vibhAvanIyam / etena 'dvayoH prastutatve prastutAGkuranAmAnyo'laMkAraH' iti kuvalayAnandAdyuktamupekSaNIyam / kiMcidvailakSaNyamAtreNaivAlaMkArAntaratAkalpane vAgbha- - jInAmAnantyAdalaMkArAnantyaprasaGga ityasakRdAveditatvAt / idaM tu bodhyam-atyantAprastutasya vAcyatAyAM tasminnaparyavasitayA abhidhayA pratIyamAnArthasya balAdAkRSTatvena dhvanitvaM na nirbAdham / dvayoH prastutatve tu dhvanitvaM nirvivAdameva / evaM sAdRzyamUlaprakAre dvaitam / kAryakAraNabhAvasAmAnyavizeSabhAvamUlAstu catvAraH prakArA guNIbhUtavyaGgyasyaiva bhedAH / abhidhAdisparzalezazUnyasya kevalAgUraNamAtrasya dhvanitvaprayojakatvAt / atha 'Apedire'mbarapathaM paritaH pataGgA bhRGgA rasAlamukulAni samAzrayanta / saMkocamaJcati sarastvayi dInadIno ___ mIno nu hanta katamAM gatimabhyupaitu // ' atra kSINarAjAdi tadekAvalambapuruSAdivRttAnte prastute'prastutaprazaMsaiveti nirvivAdam / yadA tu sarovRttAnto rAjavRttAntazcetyubhayaM prastutaM tadApi prAguktadizA saiva / yadA tu sarovRttAnta eva prastutastadA guNI bhramaraH / mAtraM kAtsyai / ata evetyasya yata ityAdiH / upekSaNIyamiti / atre cintyam-aprastutazabdena mukhyatAtparyaviSayIbhUtArthAtirikto gRhyate ityatra mukhyavaM nAma yadi prastutavaM tadA tadubhayorapi tulyamarthoddezyatvam / evamapi prAcAmaprastuteneti padavaiyApattiH / etAvatA vizeSaNAlaMkArAntarakhAnaGgIkAre sAdhAraNavizeSaNamahinA prastutasya sphUrtyA samAsoktiH / asAdhAraNavizeSaNamahinA tatsphUrtI vyaGgyarUpakamiti baduktaviSayavibhAgasyApyucchedApattiH / dIpakagumphayordRSTAntaprativastUpamayozca medAnApattizceti / prastutatve tu dhvanitvamiti / idamapi cintyam-'maline'pi rAgapUrNA' ityAdau pratIyamAnArthAropamantareNa bhramarasaMbodhanasya tasya tadvRttizyAmalAdau doSAdevIcyasyAnupapadyamAnatayA vyaGgayenaiva tadupapattazca guNIbhUtavyaGgyatAyA evaucityAt / prastutAkuralakSaNaM tu mukhyatAtparyaviSayIbhUtaprastutAGkurasyAtAdRzena prastutalaM prApitena dhvananamiti bodhyam / atheti zaGkAyAm / iyamaprastutaprazaMsA / jIvAtostasyAstAdRzA
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 kAvyamAlA / bhUtarAjavRttAntarUpavyaGgaye'sminpadye ko'laMkAraH / na tAvadiyam / prastutasyaiva prazaMsanAt / nApi samAsoktiH / tajIvAtorvizeSaNasAmyasya sakalAlaMkArikasaMmatasyAtrAbhAvAt / na ca vizeSaNasAmyaprakAra iva zuddhasAdRzyamUlo'pi tasyA eva prakAro vAcyaH / ekadharmAlIDhatvamantareNaikAlaMkAratve sarveSAmekAlaMkAratvApatteH / vyavasthApakaistadbhedatAyA anuktezca / ata evAlaMkArasarvakhakArAdibhirvizeSaNavAcizabdasAmyaM saMrakSyaiva samAsAntarAzrayeNa sAdRzyamUlatvaM pradarzitam , na tu tadupekSyeti cet / ucyate-aprastutaprazaMsaivAtrAlaMkAraH / aprastutassa prazaMseti na tadarthaH / kiM tvaprastuteneti / sA cArthAtprastutasyaiva / evaM ca vAcyena vyaktena vA aprastutena vAcyaM vyaktaM vA prastutaM yatra sAdRzyAdhanyatamaprakAreNa prazasyate sAprastutaprazaMseti / na tu vAcyenaiva vyaGgyameveti / syAdetat / 'kamalamanambhasi kamale ca kuvalaye tAni kanakalatikAyAm' ityAdAvivAtrApi nigIryAdhyavasAnenaivopapattiH zakyA kartum / tacca padArthena padArthasya vAkyArthena vAkyArthasya vA ityanyadetat / anvayAnupapattirapi lakSaNavIjam / evaM cAtizayoktyaivopapattau kiM sAhazyamUlAprastutaprazaMsayeti / nanu nigIryAdhyavasAnaM hi na tAvadatra saMbhavati / tatra hi vAcyatAvacchedakarUpeNa lakSyasya pratItiH, iha tu vAcyatATasthye prastutaprazaMsAyAH / prakAro bhedaH / vyaktena vynggyen| tacca nigIryAdhyavasAnaM ca / anvayAnupapatterlakSaNAbIjasyAtrAbhAvAdAha-anvayeti / kiM sAdRzyeti / atrAyaM samAdhiH-vAkye zaktyabhAvena lakSaNA vaktumazakyA / kiM ca lakSaNAyAM gaGgAyAM ghoSa ityAdAviva vAcyAmedapratItyApattiH / sA cAniSTA / tATasthyenaiva prastutArthapratIteH sahRdayAnubhavasiddhalAt / tRtIyasya lakSaNAhetorabhAvAditi zaGkAM draDhayituM zaGkatenanviti / tatra hi rUpakAtizayoktyudAharaNe kamalamityAdau hi / iha tu aprastutaprazaMsodAharaNavizeSe prAgukte / ekadharmAlIDhatvamiti / atredaM cintyam-atizayoktyAdivatprakRte sAdRzyAdyanyatamaprakAranivezavaccAnyatarahetukAprastutavRttAntAropavarUpaikadharmAlIDhabasaMbhavena samAsokterevAtrAGgIkAre bAdhakAbhAvaH / kiM cAprastutena prastutaM prazasyata ityasya ko'rthaH / yadyutkarSAdhAnaM tarhi pratIyamAnArthAnadhyAropaviSayeSu digante zrUyanta ityAdyudAharaNeSvavyAptiH / nahi tATasthyena sthito'pyartho vAcyotkarSaka iti yuktaM sahRdayasaMmataM vA / yadi pratItimAtraM tarhi na prakRte / na hyatrAprastutena prastutasya pratItiH / aprastutena prastutArthapratItimAtrakRta eva camatkAra iti tanmate'laM
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 409 nArthAntarasyeti vizeSAt / yatra tu zleSAdinA vizeSaNasAmyaM tatra tanmAhAtmyAdastu nAmAbhedAdhyavasAya iti cet, ihApi vAcyavyavahArAbhinnatayaiva ca prastutavyavahArapratyaya ityavailakSaNyameveti satyam / 'yasminkhelati', "digante zrUyante' ityAdau vAcyArthatATasthyenaiva vyaGgyasya pratIteH sarvahRdayasaMmatatvAt / kacittu saMbodhanasya tattadvizeSaNasya cAnupapattyA abhedAMzo'pyapekSyate / na tAvatA sarvatrAbhedena prtiitiH| kiM cAprastutaprazaMsAyAM prastutaM vyaGgyamiti nirvivAdam / nigIryAdhyavasAne tu lakSya syAt / api ca yatra vAcyasyAtyantAprastutatvaM tatrAbhidhAyA aparyavasAnAtsyAdapi kadAcillakSaNAyA avakAzaH / yadA tu dvayorapyarthayoH prAguktadizA prastutatvaM tadA tu bAghalezAsphuraNAllakSaNAgandho'pi nAsti / kutaH punarnigaraNaM lakSaNaikadezaH / kiM tvAgUraNameveti / tatrAprastutaprazaMsAyAH sAdRzyamUlAyA AvazyakatvAdanyatrApi tajjAtIyasthale saivocitA / yadi tu prakArasyAsya dhvaniprabhedatvAt dhvanezvAlaMkAryasyAlaMkAratvAnupapattiriti sUkSmamIkSyate tadAprastutaprazaMsAyA bhedAntarameva viSaya ityapi vadanti / iti rasagaGgAdhare'prastutaprazaMsAprakaraNam / atha paryAyoktamvivakSitasyArthasya bhaGyantareNa pratipAdanaM paryAyoktam / yena rUpeNa vivakSito'rthastadatiriktaH prakAro bhaGgayantaram / AkSepo vA / yathA 'tvAM sundarInivahaniSThuradhairyagarva nirvAsanaikacaturaM samare nirIkSya / kArAntaratA sUpapAdeti / medAntarameveti / sAdRzyamUlAtiriktamedA evetyarthaH / vastutastu prAguktamevetIdamayuktarucirvadantIyanena sUcitA // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze'prastutaprazaMsAprakaraNam // vivakSitArthasya bhaGyantareNeti / kenacidrUpeNa vyaJjanayA labhyasyArthasya tato'pi cArutararUpeNa yadabhidhayA pratipAdanaM tatparyAyoktamityarthaH / mammaTamatamAha 35 rasa.
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / keSAmarikSitibhRtAM navarAjyalakSmIH svAmitratAtvamapariskhalitaM babhAra // ' atra sarvApi zatrUNAM rAjyasaMpattvAM prApteti vivakSito'rtho na tAdrUpyeNAbhihitaH, api tu skhalitapAtitratyA babhUvetyAkAreNa / yathA vA 410 'sUryAcandramasau yasya vAso raJjayataH karaiH / aGgarAgaM sRjatyagnistaM vande paramezvaram // ' atrApi gaganAmbara iti sUryacandrakararajyamAnavastra ityAkAreNa bhasmAGgarAga ityagnisRjyamAnAGgarAga ityAkAreNa ca nirUpitaH / 'asyAM ca gamyasya yenAkAreNa gamyatA tadatiriktAkAreNa vAcyatA / tena paryAyeNa bhaGgayantareNoktamahitaM vyaGgyaM yatreti prAcInairnirmitaM lakSaNaM vyaGgyatvavAcyatvayorvirodhAdasaMgatamiti nAzaGkanIyam / ekasyaiva prakArabhedena vAcyatvavyaGgyatvayoravirodhAt / yathA yAvakamahArajanadADimIjapAkusumAdirUpANAM raktatvAdinA vAcyatve'pi tattadvaijAtyarUpeNa pratyakSatvameva na tu vAcyatvam, evamihApi' iti mammaTabhaTTAH / alaMkAra - sarvasvakArastu ------ 'gamyasyApi bhayantareNAbhidhAnaM paryAyoktam / gamyasyaiva 1 sataH kathamabhidhAnamiti cet, kAryAdidvAreNa' ityAha / tasyAyamAzayaH'cakrAbhighAtaprasabhAjJayaiva cakAra yo rAhuvadhUjanasya / - AliGganoddAmavilAsavandhyaM ratotsavaM cumbanamAtrazeSam // ' -- iti prAcInapadye rAhuzirazchedakArIti vyaGgyaM rAhuvadhUjana saMbandhicumbanamAtrAvaziSTaratotsava nirmAtRtvena rUpeNa prakArAntareNAbhidhIyata ityasyApi vivecane kriyamANe rAhuzirazchedakartRtvarUpo dharmaH khasamAnAdhikaraNena tAdRzarUpAntareNa sAkSAdupAttena gamyata ityeva paryavasyati / bhagavatastu pUrvaprakrAntatvAdyacchabdenAbhihitatvAcca na vyaGgyatvam / evam-- 'yaM prekSya cirarUDhApi nivAsaprItirujjhitA / madenairAvaNamukhe mAnena hRdaye hareH // '
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgaadhrH| iti prAcInapadye'pi zaUrAvaNau mAnamadamuktau jAtAviti vyaGgyamapi mAnamadamokamAtrasya vyaGgyatve paryavasyati / dhazasyAbhidhAgocaratvAt / evaM ca yo vyaGgayAMzaH sa na kadApi rUpAntarapuraskAreNAbhidhIyate, yazcAbhidhIyate dharmI sa tu tadAnImabhidhAzrayatvAdyaJjanavyApArAnAzraya eveti vyaGgayasya prakArAntareNAbhidhAnamasaMgatameva / tasmAtkAryAdimukhenoktamiva paryAyoktam / tenAkSiptamityevArthaH / prAcInadharmiNo'pi yayaGgyatvamuktaM tadvaiyaJjanikabodhaviSayasya samastavAkyArthasyaiva vyaGgyatvamityabhiprAyeNa / tatra ca viveke kriyamANe kecidabhidhAmAtrasya gocarAH padArthAH kecicca vyaktimAtragocarA iti / abhinavaguptapAdAcAryAstu-paryAyeNa vAcyAdatiriktaprakAreNa vyaGgyenopalakSitamuktamabhihitaM paryAyoktam' iti yogArtha lakSaNaM cAhuH / teSAmayamAzayaH-yadi paryAyazabdena prakArAntaraM dharmAntaramucyate tadA vivakSitArthatAvacchedakAtiriktadharmapuraskAreNAbhihitamiti yogArthaH syAt / tathA ca 'dazavadananidhanakArI dAzarathiH puNDarIkAkSaH' ityAdau rAmatvAtiriktadharmapuraskAreNa rAmasyaivAbhidhAnAtparyAyoktaprasaGgaH / na ca vyaGgyaM yatra tena prakAreNoktaM tatparyAyoktamiti vAcyam / vyaGgyasya yogArthAnantargatatvAt / na ca yogArthAnantargatatve'pi lakSaNAntargatatvaM tasyeti vAcyam / evaM tarhi vyaGgyasya lakSaNapravezAvazyakatve paryAyazabdena vyaGgyasyaiva grahItumucitatvAt / vyaGgayena hyupalakSitamuktaM prakArAntareNaiva bhavatIti asyAM ceti / paryAyoktau cetyarthaH / haririndraH / ityAha-zakaireti / prakArAntareNAbhidhAnamasaMgatameveti / atrAhuH-aupAdhikabhedena ghaTAkAzAdiSu medapratItivattattaddharmarUpopAdhimedena dharmiNo'pi bhedAdyaGgyasyAbhidhAviSayalamasyeva / yadvA vyaGgyatAvacchedakApekSayA vAcyatAvacchedakaM yatra cArutaramiti lakSaNatAtparyam / prAptAprAptavivekena tathaiva tAtparyonnayanAditi / atiriktaprakAreNetyasya vyAkhyA vyaGgyeneti / na ca vyaGgyaM yatra teneti / vyaGgyatAvacchedakAtiriktadharmapuraskAreNa vAcyamityarthaH / prakRte ca puNDarIkAkSapadasya bhagavati yogarUDhalena tasya na vyaGgyasamiti bhAvaH / vyaGgyasyaiva grahItumucitatvAditi / sarvakhakRdAzayavarNanAvasarokAnupapattiparihArAyetyarthaH / vyaGgyena hyupalakSitamiti / anyatra hi vAcyaM keva- .
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 kaavymaalaa| prakArAntaragrahaNaM nAtyAvazyakamiti / ata evAsmAbhirAkSepo veti pakSAntaramapyuktam / idaM punaravaziSyate-'vApI snAtumito gatAsi na punastasyAdhamasyAntikam' iti sakalaprasiddhadhvanyudAharaNe'dhamanikaTagamananiSedharUpeNa tannikaTagamanaviziSTAyA adhamatvena rUpeNa vA dUtIsaMbhogakarturabhidhAnAtparyAyoktaprasaMgaH prAcInapakSa ivAsminnapi pakSe bhavati / sa ca vyaGgyavizeSagrahaNena tairivaitairapi nirasanIyaH / madhyasthapakSe tu nedamapi dUSaNam / tadevaM pakSANAM niSkarSe sthite yadasminprakaraNe kuvalayAnandakAreNoktaM tatsarvamavicAritaramaNIyameva / tathA hi yattAvaducyate-"namastasmai kRtau yena mudhA rAhuvadhUstanau' / atra bhagavAnvAsudevaH khAsAdhAraNarUpeNa gamyo rAhuvadhUkucavaiyarthyakArakatvena rUpAntareNAbhihitaH" iti, tanna / atra hi rAhuvadhUkucau yena mudhA kRtAvityabhihitena rAhuvadhUkucavaiyarthyakAritvena rAhuzirazchedakAritvaM vyajyata iti tAvannirvivAdam / bhagavadvAsudevatvaM tu vizeSaNamaryAdAlabhyaM na kAvyamArgIyavyaGgyakakSAmArIr3ha prabhavati / anyathA 'namo rAhuzirazchedakAriNe duHkhahAriNe' ityatrApi bhagavadvAsudevatvavyajayatAprayuktaM paryAyoktamalaMkAraH syAt / vizeSaNamaryAdAlabhyasya ca dharmasya kiMcidvyaGgyatAsparzaH sannapi na sa kAvyamArge gaNyate / asundaratvAt / anvitAbhidhAne ativizeSavapuSa iva sAmAnyarUpANAM padArthAnAmanvaye / kiM ca 'rAhustrIkucanaiSphalyakAriNe haraye namaH' ityatra bhagavataH khazabdenAbhidheyasya khAsAdhAraNarUpeNApyagamyatvAdAhuzirazchedakA lameva pratIyate / tadapekSayedaM prakArAntaraM yanniyatavyaGgyavaiziSTyamityarthaH / prAcInapakSe mammaTokapakSe / asminnapi pakSe abhinavaguptoktapakSe / tairivaitairapIti / vizeSazca vaktRvaiziSTyAdisahakArikAraNAnapekSavam / kiM ca tatra vyaGgyApekSayA vAcye cArutarakhAbhAvasya sahRdayasaMmatavenAkSateH / vyaGgyameva hi tatra vAcyAcAru / madhyasthapakSe alaMkArasarvakhakRdukke prakRte / anyathA namo rAhuzirazchedeti / cintyamidam / vyaGgyApekSayA camatkArikhe iSTApatteH / atattve tu cArutareNa vizeSaNena vyAvRtteH / nAsau kAvyamArge gaNyata iti rAjAjJAmAtrametat / madenairAvaNamukhe ityAdiprakAzodA
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| ritvenaiva vyaGgayatvameSTavyam , na khAsAdhAraNadharmarUpeNa / na cAtra paryAyoktaM nAstIti kasyApi saMmatam / yadapyuktam 'sarvakhakArasya locanakartuzca sarvo'pyayaM klezaH kimiti na vidmaH' iti, tatra yadarthaM teSAM klezastattu tanmataniSkarSAvasara eva nirUpitam / yadapyuktam "cakrAbhighAtaprasabhAjJayA-' iti prAcInodAharaNe yadAhuzirazchedAvagamanaM tatra prAguktarItyA prastutAGkura eva / yattu prastutena rAhoH ziromAtrAvazeSeNAliGganavandhyatvApAdanarUpe vAcye bhagavato rUpAntare upapAdite bhagavadrUpeNAvagamanaM tatparyAyoktasya viSayaH" iti, tadapi na / yadi rAhuzirazchedAvagamanaM tvatkalpitasya prastutAGkarasya viSayaH syAttadA kiM paryAyotena / bhagavadrUpeNAvagamanaM tu vizeSaNamaryAdAlabhyatvenAsundaram 'namo rAhuzirazchedakAriNe' ityAdAviva na kasyApyalaMkArasya viSaya ityuktameva / prastutAGkurasya prAcInairakhIkArAcca / khIkAre vA prastutena khasadRzo vAkyArthaH prastuta eva yatra vyajyate sa tasya viSayo'stu / na tu kAryeNa prastutena kAraNAvagamanam / anyathA hyaprastutena kAryeNa prastutakAraNAvagamane aprastutaprazaMsaiva / prastutena kAryeNa prastutasyaiva kAraNasyAvagamanaM tu paryAyoktasya viSaya ityalaMkArasarvakhakArAdibhiH prAcInaiH kRto viSayavibhAga ucchinna eva syAt / rAhuvadhUgatena viziSTena ratotsavena rAhu haraNe tAdRzavyaGgyesyaiva sattvAcca / na ca nahi cakrAbhighAtamiti Namulantam / cakramabhihatyetyarthaH / yattvityasyAvagamane'nvayaH / asundaramiti / cintyamidam / iSTApatteH vyaGgyAsaundaryasyAvivakSitavAt vyaGgyApekSayA vAcyasyaivAtra cArutaratvamiti spaSTaM tadukteH / atraivAlaMkAre vyaGgyaM vAcyaparamiti dhvanikRtaH / tAdRzavizeSaNaM hi vyaGgyamAdAyaivopapadyata iti tadAzayaH / 'rAhustrIkucanaiSphalyakAriNe haraye namaH' ityatra rAhuzirazche. darUpakAraNamAtrAvagamane prastutAGkuraH / rAhuzirazchedakArikhena bhagavato'vagamane paryAyoktamapi / etena naga ityAdyagrimamapi prastutAGkurAbhAvapratipAdakamapAstam / rAjAjJAmAtrakhAt / kiM ca mukhyArthatAtparyaviSayIbhUtArthena vAcyena vyatyena vA vAcyaM vyakaM vA prastutaM yatra sAdRzyAdyanyatamaprakAreNa prazasyate sAprastuprazaMsetyaprastutaprazaMsAlakSaNasya bhavatAnupadoktasya rAhuzirazchedakArilarUpavyaGgyAMze sattvenAprastutaprazaMsayaiva nirvAhe kiM paryAyokteneti niyoge uttaraM vibhAvyatAm / na cAtra dvayorapi mukhyatAtparyaviSayateti vAcyam / evaM tarhi 'Apedire'mbarapathaM' ityatrApi yadA dvayormukhyatAtparyaviSayatA tadA ko'laMkAra ityatrottaraM vibhAvyatAm / asmanmate tu prastutAGkura eva / bhavatApi
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| zirazchedaH kAraNarUpo gamyate / evamanyatrApi paryAyoktaM jJeyam' iti tvadupajIvyagranthavirodhAcca / tasmAdatra rAhuzirazchedakAritvenAvagamaH paryAyotasya viSayaH, na tu bhagavadrUpeNeti sahRdayairAkalanIyam / asmiMzcAlaMkAre vyaGgyaM vAcyaparam / aprastutaprazaMsAyAM tu vAcyaM vyaGgayaparam / tenAyamalaMkAro vAcyasiddhyaGgaguNIbhUtavyaGgya bheda iti dhvanikArAnuyAyinaH / yattu "khasiddhaye parAkSepaH parArtha khasamarpaNam / / upAdAnaM lakSaNaM cetyuktA zuddhaiva sA dvidhA / ' ityuktayuktyA lakSaNAdvayAzritatvAdanayoravAntaro'pi viSayabhedo'sti" iti skhamUlagranthAzayaM varNayatA vimarzinIkAreNoktam , tanna / nahi 'cakrAbhighAtaprasabhAjJayaiva-' iti padye cumbanamAtrazeSaratotsavAMze bAdho'sti / yena lakSaNA syAt / evamaprastutaprazaMsAyAmapyaprastutasya prastute na lakSaNA, kiM tu vyaJjanaiveti sarvasaMmatam / anyathA paryAyokte vAcyasya prAdhAnyam , aprastutaprazaMsAyAM tu gamyasyeti siddhAntasya bhaGgaH syAt / lakSaNAyAM hi lakSyasyaiva prAdhAnyaM syAt , na vAcyasya / yatra vAcyo'rtho'rthAntaraM khopaskArakatvenAgUrayati tatra paryAyoktam / yatra khAtmAnamevAprastutatvAtprastutamarthAntaraM prati samarpayati tatrAprastutaprazaMseti tanmUlagranthavirodhAcca / nahi lakSaNA AgUraNaM bhavati / tasmAtparyAyokte vAcyasya prAdhAnyam , aprastutaprazaMsAyAM tu neti tanmUlagranthasya tAtparyam / idaM tu bodhyam-dhvanikArAtprAcIna mahodbhaTaprabhRtibhiH khagrantheSu kutrApi dhvaniguNIbhUtavyaGgyAdizabdA na prayuktA ityetAvataiva tairdhvanyAdayo na vIkri tatsvIkAre prakRte tenaiva gatArthatA spaSTaiva / na cAsminnalaMkAre vyaGgyaM vAcyaparamaprastutaprazaMsAyAM tu vAcyaM vyaGgyaparamataH sA neti vAcyam / 'kastvaM bhoH-' ityAdAvaprastutaprazaMsAyAM vyaGgyasya vAcyAGgakhena tasyA bhedakatvAt / prAcInagranthavirodhastu tatra tadUSaNapravRttasya bhUSaNameva / evaM ca sarvakhalocanakRtaH klezo vyartho duSTazcetyapi samyageveti / kazcittu-"yacchabdasya buddhisthatvaM zakyatAvacchedakamiti mate 'namastasmai-'ityudAharaNam , tattadrUpeNa sarvanAmnAM zaktiriti mate tu 'nivedyatAM hanta-' ityAdi" ityAha / tai mahA
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| yanta ityAdhunikAnAM vAcoyuktirayuktaiva / yataH samAsoktivyAjastutyaprastutaprazaMsAdhalaMkAranirUpaNena kiyanto'pi guNIbhUtavyaGgyabhedAstairapi nirUpitAH / aparazca sarvo'pi vyaGgyaprapaJcaH paryAyoktakukSau nikSiptaH / nahyanubhavasiddho'rtho bAlenApyapahotuM zakyate / dhvanyAdizabdaiH paraM vyavahAro na kRtaH / na tAvatAnaGgIkAro bhavati / prAdhAnyAdalaMkAryo hi dhvaniralaMkArasya paryAyoktasya kukSau kathaMkAraM nivizatAmiti tu vicArAntaram / ___ ayaM cAlaMkAraH kvacitkAraNena vAcyena kAryasya gamyatve, kvacitkAryeNa kAraNasya, kvacidubhayodAsInena saMbandhimAtreNa saMbandhimAtrasya ceti vipulaviSayaH / tatra 'tvAM sundarInivaha-' iti padye pAtivratyaskhalanena kAraNena taM prati prAptiH kArya gamyate / samAsoktiratrotthApikA / etena kAryAtkAraNapratItivatkAraNAtkAryapratItervaicitryAbhAvAt' iti TIkAkAroktamapAstam / 'apakurvadbhiranizaM dhRtarASTra tavAtmajaiH / upyante mRtyubIjAni pANDuputreSu nizcitam // atra bIjavApena kAraNena kulakSayaH kAryarUpo gamyate / kAryeNa kAraNasya gamyatve yathA__ 'tvadvipakSamahIpAlAH kharbAlAdharapallavam / pIDayantitarAM tIvadAruNairdazanakSataiH // ' atra vairiNAM suravadhUsaMbhogena kAryeNa maraNaM kAraNaM gamyate / tadubhayodAsInena yathA-'sUryAcandramasau yasya-' iti pUrvodAhRte padye sUryacandrakararajyamAnavastratvena na kAryeNa nApi kAraNena kevalaM sahacaritena gaganAmbaratvaM gamyate / evam 'yshcrnntraanniikRtkmlaasnpnngendrlokyugH|| sarvAjAvaraNapaTIkRtakanakANDaH sa vAmano jayati // dibhiH / evamagre'pi / yata iti pAThaH / paraM kevalam / tena tadutthApitatatkRtacamatkArasattvena / atra ca 'ayaM cAlaMkAraH kvacit' ityAdiH 'anveSTavyA' ityanto pranthazcinya
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 kAvyamAlA / ityatra vipratyayena tadbhedAvagamAdrUpakAsaMbhavena paryAyoktaM bhavitumarhati / gamyaM cAntarvyAptacaraNakatvamantarvyAptAGgakatvaM ca / tadevaM saMkSepatastrividhaH / vAgbhaGgInAM tu paryAlocane ekasminneva viSaye'nantaprakAraH saMpadyate, kimuta viSayabhede / yathA - ' iha bhavadbhirAgantavyam' iti viSaye 'ayaM dezo'laMkartavyaH' iti, 'pavitrIkartavyaH' iti, 'saphalajanmA kartavyaH' iti, 'prakAzanIyaH' iti, 'dezasyAsya bhAgyAnyujjIvanIyAni' iti, 'tamAMsi tiraskaraNIyAni' iti, 'asmannayanayoH saMtApoharaNIyaH' iti, 'manorathaH pUraNIyaH' ityAdiH / kAryAdInAM tvAropeNa niSpattiranveSTavyA / evaM ca paryAyoktasya kAryarUpAprastutaprazaMsAyAM viSayApahAramAzaGkaya kAryakAraNayorapi prastutatve paryAyoktam, kAryasyAprastutatve kAraNasya ca prastutatve kAryarUpAprastutaprazaMseti viSayavivekaH sarvakhakRtA kRtaH / tatra nyUnaviSayayA kAryarUpAprastutaprazaMsayA bahuviSayasyAsya viSayApahAro na saGgacchata eva / paraM tvanena tasyA viSayApahAramAzaGkya viSayavibhAgaH kartumucitaH / iti rasAgaGgAdhare paryAyoktaprakaraNam / atha vyAjastuti: AmukhapratItAbhyAM nindAstutibhyAM stutinindayoH krameNa paryavasAnaM vyAjastutiH // tRtIyAtatpuruSakarmadhArayAbhyAM yogArthadvayena dvayorapi zabdArthatvam / AmukhetyAdivizeSaNena tayoH paryavasAnAbhAvaM vadanbAdhitatvamabhipraiti / ata eva nAsyA dhvanitvam / dhvanau hi nirbAdhena vAcyenAgUraNamahimnArthA-ntaramavagamyate / na caivaM prakRte / - iti kuvalayAnande dhvanitaM taTTIkAyAM spaSTaM tata eva bodhyamiti dik // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze paryAyoktaprakaraNam // Amukheti / zabdato vRttyA prathamapratItAbhyAmityarthaH / tadAha - AmukhetyAdIti / asyA vyAjastuteH / na ca nahi / rAjeti / sUryavaMzetyAdiH / tathAbhUtabo
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| AdyA yathA'urvI zAsati mayyupadravalavaH kasyApi na syAditi prauDhaM vyAharato vacastava kathaM deva pratImo vayam / pratyakSaM bhavato vipakSanivahai_mutpatadbhiH krudhA yadyuSmatkulakoTimUlapuruSo nirbhidyate bhAskaraH // ' atra rAjavarNanaprastAve nindA bAdhitA stutau paryavasyati / dvitIyA yathA'kimahaM vadAmi khala divyamate guNapakSapAtamabhito bhavataH / guNazAlino nikhilasAdhujanAnyadaharnizaM na khalu vismarasi // ' atra duzcaritotkIrtanaprastAva stutistathAbhUtA nindAyAm / atra caika evArthaH kenacidAkAreNAdau stuternindAyA viSayo bhUtvA prakaraNAdimahinA prakArAntareNa nindAyAH stutervA viSayo bhavati / tatra yAvAnaMzo bAdhitastAvAnevAnyathAtvena paryavasyati / aMzAntaraM tu khabhAvenaivAvatiSThate / iyaM cAlaMkArAntarasaMkIrNA yathA 'deva tvAM paritaH stuvantu kavayo lobhena kiM tAvatA __ stavyastvaM bhavitAsi yasya taruNazcApapratApo'dhunA / kroDAntaH kurutetarAM vasumatImAzAH samAliGgati ___ dyAM cumbatyamarAvatI ca sahasA gacchatyagamyAmapi // '. atra cApapratApasya samAsoktyA vittdhaureyvyvhaaraashrytvprtiitiH| tanmUlA ca nindA stutau paryavasyati / yathA vA 'aye rAjannAkarNaya kutukamAkarNanayana sphurantI hastAmbhoruhi tava kRpANI raNamukhe / dhitA nindAyAM paryavasyati / atra ca ubhayatra ca / prakArAntareNeti / vastumAhAtmyAdetadghaTakapadAnAM lakSaNayA AkSepAvetyarthaH / tAvAnevAnyathAtveneti / tatra ca lakSaNaiva / evaM ca stutelakSyatvAttAmAdAya dhvanilam / lakSaNAyAH prayojanIbhUtaH stutyatizayAdiH / vyaGgyamAdAya dhvanile iSTApattireva / evaM ca 'upakRtaM bahu nAma-' ityA
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 kaavymaalaa| vipakSANAM vakSasyahaha taruNAnAM nipatati pragalbhAH zyAmAnAmanuparatakAmAH prakRtayaH // ' atrArthAntaranyAsapoSitA / nanu kathamatra vyAjastutiH / vAcyAbhyAmeva nindAstutibhyAM stutinindayorgamyatve tasyA abhyupagamAt / napatra cApapratApasya kevalasya kevalavasumatyAdyAliGganaM vAcyabhUtaM nindAspadaM bhavati / samAsoktyA tvAvirbhUto viTavyavahAro nindAspadamapi na vAcyaH, api tu gamya iti cet , AmukhapratItapadena hi pratItAvaparyavasitatvamAtramatra vivakSitam / na tu vAcyatvaparyantam / gauravAt / prakRte ca kiM tAvatA stavyatvamityAdinA nindAyA evopohalanAtsamAsoktisAcivyena saiva prathamaM prarUDhA pazcAcca stutiriti na ko'pi doSaH / evaM ca bhAgyaM te zAlmalitaro vada kiM parikathyate / . dvijaiH phalAzayA yuktaiH sevyase yadahardivam // ' ityatrAprastutaprazaMsAsaMkIrNApyeSA bhavati / etena 'kiM vRttAntaiH paragRharataiH kiM tu nAhaM samartha stUSNIM sthAtuM prakRtimukharo dAkSiNAtyakhabhAvaH / deze deze vipaNiSu tathA catvare pAnagoSThyA munmatteva bhramati bhavato vallabhA deva kIrtiH // ' ityatra prAcInapadye prakrAntApi stutiparyavasAyinI nindA kIrtiriti bhaNityonmUlitA, na tu prarohaM gamitA" iti yatsarvakhakRtoktam / yaccApi tayAkhyAyAM vimarzinyAm 'anudAharaNamevaitatpadyaM vyAjastuteH' iti dhvanyAlocanakAroktiM kaTAkSeNa lakSIkRtyoktaM tannirastam / 'kiM vRttAntaiH' ityAdinA nindAyA eva prathamamunnayanAtsamAsokterudgatervAcyatvasyAtantratvAt / anvayakrameNAdau vallabhayaivAnvaye tasyAzca kIrtyabhinnatvenAvasthAne sati pazcAprakaraNAdiparyAlocanavazAvyutkrameNAnvayabodhAca / tasmAdvanyAlocanakArairuktamudAharaNaM saMgatameva / dAvapyayamevAlaMkAra ityAhuH / atrArthAntareti / samAsoktirapyoti bodhyam / evaM ca asyAH samAsoktyAdipoSitale ca / dvijaiH khagaiH / vipaNiSu haTeSu / samayaH saMketaH /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 419 iyaM ca vyAjastutiryasyaiva vastunaH stutininde prathamamupakramyete tasyaiva cennindAstutyoH paryavasAnaM bhavettadA bhavati / vaiyadhikaraNye tu na iti prAcAmalaMkArazAstrapravartakAnAM samayaH / ata eva yatra zabdenAbhidhIyamAnA stutirnindA vA bAdhitasvarUpA nindAyAM stutau ca khasamarpaNena paryavasyatIti taistatra tatra vagrantheSUpanibaddham / evaM ca 'paropasarpaNAnantacintAnalazikhAzataiH / acumbitAntaH karaNAH sAdhu jIvanti pAdapAH // ' ityAdiSu sAMsArikajananindAparyavasAyinyAmapi pAdapastutau na vyAjastutitvam / prathamapratIyamAnastu terabAdhitatvAt / evaM nindayA stutergamyatve'pi / tathA anyasya stutyAnyastutau anyanindayA vAnyanindAyAM gamyamAnAyAM nAsyA alaMkRterviSayaH / pUrvoktAdeva hetoH / yathA - 'ye tvAM dhyAyanti satataM ta eva kRtinAM varAH / mudhA gataM purArAte bhavadanyadhiyAM januH // ' atra pUrvottarArdhagatAbhyAM dhyAtRstutinindAbhyAM dhyeyastutinindayoravagamaH / evaM sthite kuvalayAnandakatra stutinindAbhyAM vaiyadhikaraNyena nindAstutyoH stutinindayorvAvagame prakAracatuSTayaM vyAjastuteryadadhikamuktaM tadapAstam / yadi tu prAcIna saMketasetuM nirbhidya svaruciramaNIyA saraNirAdriyate tadA nivezyatAM sarve'pi vyaGgyaprakArA guNIbhUtavyaGgyaprakArA vA alaMkArodareSu / nivezyatAM vA vyAjastutirapi yogArthalIDhatvAdaprastutaprazaMsAyAm / nirasyatAM ca kAryakAraNAdiviSayakatva durAgrahastasyA iti bahuvyAkulI syAt / evaM tarhi pUrvoktaM prakAracatuSTayaM kutrAntarbhavatu iti cet, vyaGgyabhedeSviti gRhANa / nahi vyaGgya bhedAH sarve'pyaparimitA alaMkAraprakAragoSpade'ntarbhAvayituM zakyante / yaccApi kuvalayAnandakRtA nindAyA gamyatve udAhRtam taiH prAcInaiH / vyaGgyabhedeSviti gRhANeti / atredaM cintyam - vyaGgyabhedeSvapyaprastutaprazaMsAparyAyoktAdyalaMkAra svIkAravadatrApyalaMkArale bAdhakAbhAvAt / na cAprastutaprazaMsaivAstAm / vinigamakAbhAvAt / nahi lakSya eva vyAjastutirna vyaGgya ityatra zapathAtiriktaM pramANamasti / guNIbhUtavyaGgyatvAca na dhvanitam / prAcInagranthavirodhastva
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 kaavymaalaa| 'argha dAnavavairiNA girijayApya zivasyAhRtaM devetthaM jagatItale smaraharAbhAve samunmIlati / gaGgA sAgaramambaraM zazikalA nAgAdhipaH mAtalaM sarvajJatvamadhIzvaratvamagamattvAM mAM ca bhikSATanam // ' atra sarvajJaH sarvezvaro'sIti rAjJaH stutyA vyAjarUpayA madIyavaidupyAdi dAridyAdi jAnannapi bahupradAnena rakSituM zakto mahyaM kimapi na dadAsIti nindA vyajyate' ityuktaM ca / tanna / / 'sAdhu dUti punaH sAdhu kartavyaM kimataH param / yanmadarthe vilUnAsi dantairapi nakhairapi / ' ityanupadameva tvadudAhRtapadyenAsyAtitamAM vailakSaNyAt / tatra hi sAdhu kimataHparaM kartavyamiti varNairudIritA sAdhukAriNItvarUpA stutiH zrutamAtraiva bAdhitA satI viparIte'rthe khAtmasamarpaNena paryavasyati / iha tu sarvajJatvamadhIzvaratvaM ca na tathA / rAjavarNanaprastAve rAjagatAjJatvapAmaratvayoravivakSitatvAt / ata eva sarvajJo'pi mAM na rakSitavAnasi ityupAlambharUpApi nindA nAtra vivakSitA / sarvajJasya samarthasya tava daridro'haM rakSituM yogya iti khavijJApanAyA eva pratyuta vivakSitatvAt / astu vA tvaduktopAlambharUpA nindAtra gamyA / tuSyatu bhavAnevamapi / 'sAdhu dUti punaH sAdhu' iti padye sAdhukAriNItvamiva nAsminpadye sarvajJatvamadhIzvaratvaM ca vidyudbhaGgurapratibhamiti zakyaM vaktum / upAlambharUpAyA nindAyA anutthAnApatteH pratItivirodhAceti sahRdayairAkalanIyaM kimuktaM draviDapuMgaveneti / iti rasagaGgAdhare vyAjastutiprakaraNam / kiMcitkara ityasakRdAveditam / draviDapuMgaveneti / aticirakAlaM kRtayA sevayA duHkhitasya tato'prAptadhanasya bhikSo rAjasevAM tyaktumicchata IdRzavAkye vaktRvaiSiSTyAdisahakAreNApAtapratIyamAnastutenindAparyavasAyitayA vidyudbhaGgurapratibhakhamastyeveti samyagevokaM draviDaziromaNinA / pUrvoktarItyA vasya bhikSATanokyA cakAreNa ca tattvasyAnubhavasiddhatvAt / sAdhu dUtItyudAharaNe'pi dUtyA duzcaritavAdivaiziSTyaM pramANAntareNa prAgeva jAnatAM vAcyArthe bAdhajJAnaM spaSTameva / 'kastaM vAnara' ityatrApyaviza
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 421 athAkSepaH'upameyasyopamAnasaMbandhisakalaprayojananiSpAdanakSamatvAdupamAnakaimarthyamupamAnAdhikSeparUpamAkSepaH / iti kecidAhuH / tanmate cetthamudAharaNaM nirmANIyam 'abhUdapratyUhaH kusumazarakodaNDamahimA vilIno lokAnAM saha nayanatApo'pi timiraiH / tavAsminpIyUSaM kirati paritastanvi vadane - kuto hetoH zveto vidhurayamudeti pratidinam // ' yathA vA 'vasudhAvalayapuraMdara vilasati bhavataH karAmbhoje / cintAmaNikalpadrumakAmagavIbhiH kRtaM jagati // ' Aye upamAnaprayojananiSpAdanaM zAbdam , dvitIye tvArthamiti bhedaH / apare tu 'pUrvopanyastasyArthasya pakSAntarAlambanaprayukto niSedha AkSepaH / ' ityAhuH / teSAM mate idamudAharaNIyam_ 'surANAmArAmAdiha jhagiti jhaJjhAnilahatAH pateyuH zAkhIndrA yadi tadakhilo nandati janaH / kimebhirvA kArya ziva ziva vivekena vikalai zciraM jIvannAstAmadhidharaNi dillInarapatiH // ' atra kimebhirityuttarArdhena pUrvArdhoktapakSapratikSepamAnaM pakSAntarAlambanena kriyate / yathA vA 'kiM niHzakaM zeSe zeSe vayasi tvamAgato mRtyuH / athavA sukhaM zayIthA jananI jAgarti jAhnavI nikaTe / ' 'yitavIralena prasiddhahanumato nindA khAtmanyaparyavasyantI itarastutimAdAyaiva paryavasyati / itarastuterbalAdAkSiptavAnna dhvanivamiti dik // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze vyAjastutiprakaraNam // . ziSyAvadhAnAya pratijAnIte-atheti / upameyasyopameti / bhamumAkSepaM pratIpaM 36 rasa0
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 anye tu kAvyamAlA / "niSedho vaktumiSTasya yo vizeSAbhidhitsayA / vakSyamANoktaviSayaH sa AkSepa dvidhA mataH // ' vizeSaM vyaGgatharUpamartha vizeSaM vaktuM vivakSitasya prakRtArthasya niSedho niSedhasadRzaH kathanAdipratyAkhyAnarUpaH / sa vakSyamANaviSaya uktaviSayazveti dvividhaH" ityAhuH / teSAM mate itthamudAhAryam - 'rItiM girAmamRtavRSTikirAM tvadIyAM tAM cAkRtiM kRtivarairabhinandanIyAm / lokottarAmatha kRrti karuNArasArdrA jJAtuM na kasyacidudeti manaH prasAraH // ' atra kariSyamANasya manaH prasArasya niSedho varNanIyasyAnirvAcyatAM bodhayitum / 'zvAso'numAnavedyaH zItAnyaGgAni nizcalA dRSTiH / tasyAH subhaga katheyaM tiSThatu tAvatkathAntaraM kathaya // alaMkAra sarvakhakArAdayastu -- "prAkaraNikasyArthasya niSedho'pratiSThitatvAdAbhAsamAtrarUpaH kasyacidarthavizeSasya vidhAnaM vyanakti sa ekaH / yazcAprAkaraNikasya vidhistAdRza eva sanniSedhe paryavasyati so'para ityubhayavidho'pyayamAkSepaH / " tatra niSedhAbhAsarUpa AkSepastAvadvividhaH - ukta viSayo vakSyamANaviSayazceti / uktaviSayo'pi dvividhaH --- kacidvastumAtraniSedhAtkacidvastukathananiSedhAt / vakSyamANaviSayastu vastukathananiSedhAtmaka evaM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkaH zabdAtsamarpyamANo'pi vizeSarUpeSTaniSedhAtmanA sthito niSidhyamAnagataM vizeSAntaramAdhatte / so'pi dvividhaH1 sAmAnyAzrayayatkiMcidvizeSanirUpaNAnirUpaNAbhyAm / tatra nirUpiteSu yatkiMcidvizeSeSu prayojanAbhAvAdapravartamAno niSedho vakSyamANeSTaviSaya eva saMpadyate / anirUpiteSu tu sutarAm / caturvidhe'pyasminnAkSepe iSTokecidAhuH / so'pi dvividha iti / vakSyamANaviSayo'pItyarthaH / vyanaktItyasyAgre 1
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 423 'rthaH, tasya ca niSedhaH tasyApyasatyatvam , arthagatavizeSapratipAdanaM ceti catuSTayamupayujyate / tena nAtra niSedhavidhiH / na vA vihitaniSedhaH / api tu niSedhenAsatyena vigherAkSipyamANatvAdyogArthAdAkSepaH / sa ca prAguktadizA caturvidhaH / vidhinA tvasatyena niSedhasyAkSepe aparo'yamAkSepaH / atrApi aniSTo'rthaH, tasya vidhiH, tasyApyAbhAsatvam , arthagatavizeSapratipAdanaM ceti catuSTayamupayujyate / " ityAhuH / eteSAM mate cetthamudAharaNaM nirmANIyam'na vayaM kavayastava stavaM nRpa kurvImahi yanmRSAkSaram / raNasIni tavAvalokane taruNArko dinakauzikAyate // ' - 'mAM pAhIti vidhividheyaviSayo vAcyaH khatantre kathaM nopekSyo bhavatAsmi dIna iti gIH zlAghyA na saMkhyAvatAm / evaM doSavicAraNAkulatayA deva tvayi pronmukhe vaktavyapratibhAdaridramatayaH kiMcinnahi brUmahe / / 're khala tava khalu caritaM viduSAmane vivicya vakSyAmi / alamathavA pApAtmankRtayA kathayApi te hatayA // ' 'zvAso'numAnavedyaH zItAnyaGgAni nizcalA dRSTiH / tasyAH kiM vA pRcchasi nirdaya tiSThatvasau hatA vArtA / ' tatrAdyapadye kaveruktau kavitvaniSedho bAdhito mithyAvAditvaniSedhA. tmanA / paryavasyannuttarArdhagatasyArthasya satyatvarUpaM vizeSa vyanakti / evaM dvitIyapadye rakSaNadAnayoH kathamasyeSTatvAnniSedho bAdhitastayorvivakSitatve paryavasyannavazyAnuSTheyatAm / tRtIye khalasaMbandhivRttAntakathanatvena sAmAnyarUpeNa prakRtapaizunyAdivRttAntakathanasya vakSyamANasya niSedhaH kathyamAnastasya cintitaduHkhapradatAm / caturthe kaMcana tatsaMbandhinyA vArtAyA aMzaM zvAsatAnavAdikaM kathayitvA kriyamANo niSedho vakSyamANamaraNavArtAviSayaH saMstasyA mukhAdaniHsaraNIyatAm / eSu niSedhasyApratiSThAnAnna vihitaniSedhaH, nApi nissedhvidhiH|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kaavymaalaa| 'taponidhe kauzika rAmacandraM ninISase cennaya kiM vikalpaiH / nirantarAlokanapuNyadhanyA bhavantu vanyA api jIvabhAjaH // ' ___ atra putrasnehAkulasya dazarathasya vAkye nayeti vidhirbAdhito mA nayeti niSedhe paryavasito'nyathA tu mama prANaviyogo bhaviSyatItyartha vyanaktIti vidhyAbhAsarUpo'yamAkSepaH / evamudAharaNeSu sthiteSu prAcInamatAnusArINyAkSepodAharaNAnyeteSAM mate'nudAharaNAnyeva / itthaM ca prAthamikamatasiddha AkSepaH pratIpaprabhedaH / dvitIyamatasiddhastu vihitaniSedha eva na punarAkSepaH / tatra niSedhasyAnAbhAsarUpatvAt / iti tadAzayaH / itare tu "niSedhamAtramAkSepaH / ' camatkAritvaM cAlaMkArasAmAnyalakSaNaprAptameva / tacca vyaGgyAthai sati saMbhavatIti savyaGgayo niSedhaH sarvo'pyAkSepAlaMkAraH / evaM copameyakRtopamAnakaimarthakyapakSAntarAlambanakRtaprAcInapakSakaimarthakyavizeSapratipAdanaprayojakoktavakSyamANakathanakaimarthakyAnAmanupadoktaniSedhavidhyAbhAsayozca saMgrahaH" itypyaahuH| athAkSepadhvanistanmatAnusAreNodAhiyate 'tvAmavazyaM sisRkSanyaH sRjati sma kalAdharam / kiM vAcyaM tasya vaiduSyaM purANasya mahAmuneH // atra yeSAmupamAnakaimarthyamAkSepasteSAM tvayi sati kiM kalAdhareNetyaMzamAdAya, yeSAM ca niSedhamAtramAkSepasteSAM vRddhasya brahmaNo vaiduSyaM nAstItyaMzamAdAya ca dhvaniH / nanu kiM vAcyaM tasya vaiduSyamiti vaiduSyokteH sabAdhAyA jhaTiti vaiduSyAbhAve paryavasAnAdupamAnakaimarthyasyApi jhagityeva pratItervAMcyakalpatvAtkathaM nAma dhvanitvaM syAditi / naiSa doSaH / brahmaNo hi tvAM sisRkSataH karaNapATavasaMpattyarthamAdau pANDulekhavadindaM nirmitavataH kiM vaiduSyaM vAcyamiti vaiduSyokternirbAdhatvAdAdau satyAM vizrAntau pazcAdavazyaM purANasyetyetadarthaparyAlocanena vaiduSyAbhAvacandrakaimarthyayoH paryavasAnamiti na dhvanitvaskhalanam / yeSAM tvAbhAsarUpa eva niSedha AkSepasteSAM na prAgukta AkSepadhvanirapi tvayam /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 425 rasagaGgAdharaH / 'tvAM gIrvANaguruM sarve vadantu kavayastu te / samAnakakSastenAsItyeSo'rthastu mato mama // ' atra kavervAkye bAdhitatvAdAbhAsarUpo nAhaM kaviriti niSedho gamyamAno mithyAvAditvAbhAvarUpeNa paryavasyannuttarArdhArthasya satyatArUpaM vizeSaM gamayati / itthaM khakhAbhimAnabhedAdA kSepANAM bhedAttaddhanInAM sthite viveke'sa vaktumakhilAJzato hayagrIvAzritAnguNAn / yo'mbukumbhaiH paricchedaM jJAtuM zakto mahodadheH // ' iti padyaM dhvanikArairAkSepadhvanitvenodAhRtaM 'khAbhimatAkSepAnabhivyakteranu'dAharaNamevaitat' iti niyuktikaM vadannalaMkArasarvasvakRtparAstaH / nahyAbhAsarUpa eva niSedha AkSepa ityasti vedasyAjJA / nApi prAcAmAcAryANAm / na cApi yuktiH / na yena dhvanikAroktamupekSya tvaduktaM zraddadhImahi / pratyuta vaiparItyamevocitam / dhvanikRtAmAlaMkArikasaraNivyasthApakatvAt / nahyasmazAstre AkSepAdizabdasaMketagrAhakaM pramANAntaramasti Rte prAcInavacanebhyaH / anyathA sakala viparyAsApatteH / yattu -- 'narendra maule na vayaM rAjasaMdezahAriNaH / jagatkuTumbinaste'dya na zatruH kazcidiSyate // ' iti padyamalaMkArasarvasvakAramatenodAhRtyetthamuktaM kuvalayAnandakRtA - 'atra saMdezahAriNAmuktau na vayaM saMdezahAriNa iti niSedho'papannaH saMdhikAlocitakaitavavacanaparihAreNa yathArthavAditve paryavasyansarvajagatIpAlakasya tava na kazcidapi zatrubhAvenAvalokanIyaH kiMtu sarve'pi rAjAno bhRtyabhAvena saMrakSaNIyA iti vizeSamAkSipati' iti, tanna / tvaduktasya vizeSasya niSedhAvyaGgyatvAt / nahi na vayaM rAjasaMdezahAriNa ityukte tava na kazcidapi zatrubhAvenAvalokanIyaH kiM tu sarve'pi rAjAno bhRtya triSvanuSaGgaH / vaiduSyaM pANDityam / sarvasvakAraH parAsta iti / tadguNavaktA nAstIti niSedhasya guNAparimitatvavyaGgyasahitasyAkSeparUpasya vyaGgyasya sattvAditi bhAvaH / alaMkArasarvasvakArastu-- niSedhAbhAsa AkSepaH / ' nAhaM dUtI tanostApastasyAH kAlAnalopamaH' ityudAharaNamiti / tasyAyaM bhAvaH - yo niSedho bAdhitaH sannarthAntaraparyavasito
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 kaavymaalaa| bhAvena saMrakSaNIyA iti vizeSo'vagamyate / avagamyate ca jagatkuTumbina ityAdyuttarArdhe prayukte / yo hi niSedhamAtrasAmarthyAkSipto vizeSastaM niSedha AkSipatIti yuktaM vaktum , na tu parakIyaM vizeSam / tathA hi rAjasaMdezahAriNA prayukte na vayaM rAjasaMdezahAriNa iti vAkye khasminkhaniSedhasya bAdhAdrAjasaMdezahAripadena lakSaNayA rAjasaMdezahAriniSThakaitavavacanaprayoktRtvAdidharmavanta upasthApyante / prayojanaM ca tanniSedhe sati khagatasya satyavaktRtvAdeH vavacanagatasya satyatvAdervA pratyayaH / ayameva ca vizeSasyAkSepaH / evaM sthite kimucyate tava na kazcidapi zatrubhAvanetyAdi / yadi tu pUrvoktAdeva bAdhAdrAjapadasya zatrulakSaNayA na vayaM zatrusaMdezahAriNa iti prAptenArthenAsatkhAminaH zatrava eva na bhavanti kiM tu bhRtyamAvena pAlanIyA iti vizeSo'vagamyata ityucyate tadA tRtIyakakSyArUDho nAsmatkhAmina iti niSedha AkSepaH syAt , na tadutthApakastvadukto yathAzrutaniSedhaH / yadi tu paramparayA yathAkathaMcidvizeSotthApako'pyAkSepa ityucyate, tathApi 'saMdhikAlocitakaitavavacanaparihAreNa yathArthavAditve paryavasyan' ityAdestvadvacanasyAsaMgatireva / nahi yathArthavAditvena kevalena tvadukto vizeSa AkSeptuM zakyate, kiM tUttarArdhenAkSitaH paripoSTum / tasmAdyatra tvayA niSedhasya paryavasAnamuktaM sa eva vizeSastasyAkSepyaH, na tu vizeSAntaram / ata eva "bAlaka nAhaM dUtI-' ityatra dUtItvasya vastuno niSedhena vastuvAditvAdivizeSo vyajyate" ityalaMkArasarvakhakRtoktaM saMgacchate / __iti rasagaGgAdhare AkSepaprakaraNam / vizeSAkSepake kasmiMzcidvizeSe AkSeptavye sAhAyyakaM karoti sa AkSepa iti tadarthaH / nAhaM dUtItyasya dUtyA uktau bAdhitavAtIpadena mithyAvAditvaviziSTA lakSyate / tagniSedhazca satyavAdile paryavasyati / evaM ca tadbodhyasatyavAdisahakRtaM tanostApa iti vAkya. midAnImevAgatyojjIvayeti vizeSamAkSipati / anyathA saMghaTanamAtraprayojanakalAva. gama eva tasya syAditi tatkAlocitakaitavavacanale vAkyasaMbhAvanA syAditi / yattu satyavAdivarUpavizeSamAdAyaivAkSepatvamiti, tanna / tasyAcamatkArikhAt / tanostApa ityAdinoktavizeSe vyaJjanIye sahakAritvaM tu tasyAstItyanubhavasiddham / taM vinA tenApi tasyAnAkSepAt / etena 'narendramaule' iti kulavayAnandoktamapi vyAkhyAtam / evaM 'yattu narendramaule' ityAdi, 'natu vizeSAntaram' ityantagrantho'pi cintya evetyAhuH / tavetyAdi SaSTI kartuH zeSale // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze AkSepaprakaraNam //
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 127 atha virodhamUlAlaMkArAHekAdhikaraNasaMbaddhatvena pratipAditayorarthayorbhAsamAnakAdhikaraNAsaMbaddhatvamekAdhikaraNAsaMbaddhatvabhAnaM vA virodhH|| yadvAekAdhikaraNAsaMbaddhatvena pratipAdanaM sH|| sa ca prarUDho'prarUDhazca / prarohazca bAdhabuddhyanabhibhUtatvam / tadvaiparItyamaprarohaH / tatrAdyo doSasya viSayaH, dvitIyazcAlaMkArasya / ata evemaM virodhAbhAsamAcakSate / A ISadbhAsata ityAbhAsaH / virodhazvAsAvAbhAsazveti / Amukha eva pratIyamAno jhagiti jAyamAnAvirodhabuddhitiraskRta iti yAvat / tatrApi kAryakAraNAdibuddhyanAlIDho virodhAbhAso virodhAlaMkAraH / tadAlIDhastu vibhAvanAdirvakSyamANaH / asya ca jAtiguNakriyAdravyANAM padArthAnAM madhye jAterjAtiguNakriyAdravyaiH, guNasya guNakriyAdravyaiH, kriyAyAH kriyAdravyAbhyAm , dravyasya dravyeNetyapunaruktA daza bhedAH / kriyA cAtra na vaiyAkaraNAnAmiva zuddhA bhAvanA / nApi naiyAyikAnAmiva spandarUpA / kiM tu tattaddhAtuvAcyA viziSTavyApArarUpA / udAharaNam'kusumAni zarA mRNAlajAlAnyapi kAlAyasakarkazAnyabhUvan / sudRzo dahanAyate sa rAkA bhavanAkAzamathAbhavatpayodhiH // atra puraH sphurannapi jAtyAdInAM virodho virhinniiduHkhjnktvvimrshnaannivrtte| 'tvayi dRSTe tvayA dRSTe bhavanti jagatItale / mahAnto'pyaNavo rAjannaNavazca mahattarAH // ' 'khalAnAmuktayo hanta komalAH zItalA api / hRdayAnIha sAdhUnAM chindantyatha dahanti ca // ' prAgvadAha-atheti / saMbaddhatvena pratIti / zanirazanizcetyAdi vAraNAyedamiti kazcit / vinigamanAvirahAdAha-ekAdhIti / tayostattvena bhAne bhramamUlakakhAdAha-yadveti / viSaya ityasyAgre'pyanuSaGgaH / kAlAyasaM loham / deva rAjan /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / ' vicArite mahimani tvadIye nityanirmale / paramAtmangaganamapyAdhatte paramANutAm // ' 'harSayanti kSaNAdeva kSaNAdeva dahanti ca / yUnaH smaraparAdhInAnnirdayA hanta yoSitaH // ' 'kAntAre vilapantInAM tvadarAtimRgIdRzAm / devanAni samAkarNya haridbhirapi cukSubhe // ' ityAdi khayamUhyam / atra jAtyAdiriti dharmamAtraM vivakSitam / upalakSaNaparatvAt / tena 'yaH kila bAlako'pi purANapuruSaH', 'vizuddhamUrtirapi nIlAmbudanibhaH', 'jagaddhitakRdapi jagadahitakRt', 'agoddhArako'pi nAgoddhArakaH', ityAdau sakhaNDopAdhera bhAvasya ca parigrahaH / vastuto jAtyAdibhedAnAmahRdyatvAcchuddhatvazleSamUlatvAbhyAM dvividho jJeyaH / nanu 'hitakRdapyahitakRt', 'agoddhArakospi nAgoddhArakaH' ityAdau virodhasya pratibhAmAtram, zleSa eva tvalaMkAraH / tasya khaviSaye prAyazaH sarvAlaMkArApavAdakatvAditi cet, kaviH zRNoti / idaM tu bodhyam - yatrApi zabdAdirvirodhasya dyotakastatra 'virodhaH zabdaH, anyatra tvArtha iti tAvatprAcAM siddhAntaH / tatra zAbdatvaM zabdakaraNakapratItigocaratvaM virodhasya na ghaTate / ' trayo'pyatrayaH ' ityAdau niyateSu vizeSaNavizeSyasaMsargeSu virodhasya kutrApyasamAvezAt / na ca tadadhikaraNAvRttitvamiva tatpratiyoMgikatvamapi virodhaH / tathA ca prakRte naJarthottarapadArthayoH pratiyogitvasya saMsargatvAtsaMsarga eva virodhasya samAveza iti vAcyam / 'supto'pi prabuddhaH' ityAdau tathApyasamAvezAt / nahi suptaH suptatvaviruddha prabuddhatvavadabhinna iti zAbda dhIranubhavasiddhA / yena lakSaNAdi kusRSTau yatemahi / atrAhuH - 'supto'pi prabuddhaH ', ' trayo'pyatrayaH' ityAdiSu viroghodAharaNeSu zabdadvayena zayitatvajAgaritatvAdidharmadvayasyAdAvupasthitau saMbandhijJAnAdapi zabdasAcivyAttadgato virodho'pi smaryate / anantaraM ca pratibandhakajJAnasAmagryA balavattvAdviruddhAvimau dharmAviti mAnase vaiyaJjanake vA virodhabodhe jAte tena pratirodhAcchayitajAga .428
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / ritayorabhedabuddheranutpAdAdvitIyazaktyA prAdurbhAvitaM dvitIyArthamAdAyAnvayabodhaH, na tu viruddhArtham / virodhadhIzca zithilamUlA nivartamAnApi kavi - saMrambhagocaratayA camatkArakAraNamiti prAcAM niSkarSaH / navyAstu - 'arthadvayaprAdurbhAvaM vinA virodhAbhAsa eva na saMbhavati / tatraiko virodhasyollAsakaH dvitIyazcAnvayabodhaviSaya iti tatsatyam / paraM tu anvayabodhaviSa - ye dvitIyArthe virodhollAsako'pyartho bhede'pi zleSabhittikA bhedAdhyavasAya ityuktadizA abhinnatayA bhAsate / evaM cAviruddhaM dvitIyArthamAdAyAnvayabodhe satyapi svAspadIbhUtasya viruddhArthasya niHzeSatayA nivRtterabhAvAdardhamRtaH zvasanniva virodho'pi mAnasaM bodhAntaramArohati / ata eva camatkArItyucyate / nahi niHzeSatayA nivRttazcamatkAraM janayitumISTe / na cAntareNa camatkArajanakatAmalaMkAro bhavati / tasmAdvirodhadhiyo nAtIva zithilamUlatvam, nApi cAtyantikI nivRttiH' ityAhuH / nanu apizabdAdInAM prayoge zAbdo virodha bhAsata iti tathApyasaMgatam / nipAtAnAM zAbdikanaye zakterasvI - kArAditi cet, na / nirUDhalakSaNAyA iva nirUDhadyotanAyA api zaktisamakakSatvAt / atha jAtyordravyayozca virodhAlaMkAro na bhavitumISTe / 'kusumAni zarAzcandro vADavo duHkhite hRdi' ityAdAvAropamUlasya rUpakasyaivollAsAt / yadi ca satyapyArope virodhAbhAsa ucyate, ucyatAM tarhi 'mukhaM candraH' ityatrApi sa eva / na ca rUpakaviSayasya sarvasyApi virodhenAkrAntatvAnnirviSayatvApattyA svaviSaye rUpakaM virodhasya guNAdau sAvakAzasyApavAda iti vAcyam / 'kusumAni zarAH ', 'mRNAlavalyA 429 hridbhirdigbhiH| na ca nahi / nivRttirityAhuriti / vayaM tu brUmaH - supto'pi prabuddha ityAdau samAnAdhikaraNavibhaktyarthayorabhedaH / apizabdena ca samabhivyAhRtaikapadArthatAvacchedakaviruddhatvamaparapadArthatAvacchedake dyotyate / tatra gamakadvayasattvAtprakaraNAderni yAmakasyAbhAvAJcArthadvayamapi yugapadavabhAsate / tatrAbhedasya mukhyavAkyArthatvAttadyogyArthasya viruddhArthazcheSabhittikAbhedAdhyavasAyena vizeSaNatvaM viruddhArthasya tatreti yuktam / evaM ca khApaviruddhajAgaraNAbhinnaviziSTajJAnAzraya iti bodhaH / yatra tvapizabdAbhAvastatra prathamataH zAbdAnvayabodhe jAte sahRdayatAvazAdvitIyArthopasthitau virahAdyudbodhaka sahakRtaikasaMbandhijJAnavidhayA virodhopasthitau vyaJjanayaiva tAdRzabodhaH / ataevA pizabdAbhAve virodho vyaktya ityAhuH / virodhasyAbhAsatvaM cAhAryabodhaviSayatvAtkArya niSpAdakatvAbhA
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA | didavadahanarAziH', 'candro vADavaH', 'zaMkaracUDApagA kAlindI' ityAdau tvadabhISTavirodhasyAsiddhiprasaGgAditi cet, satyam / iha hi alaMkAravarge yo yatra sahRdayacamatkRtipathamavatarati sa eva tatrAlaMkAra iti nirvidAdam / evaM ca rUpake ' mukhaM candraH' ityAdau yadyapyasti virodhastathApi na sa tatra pratipipAdayiSitaH / api tu candraniSThAhlAdakatvAdisakalaguNAnAM mukhe pratipattyarthaM candrAbheda eveti sa camatkArI, na virodhaH / pratyuta sannapi virodho vivakSitArthAnanuguNatvAnudUSita iti nAlaMkAraH / vidyamAnatAyA akiMcitkaratvAt / 'kusumAni zarAH' ityAdau tu virahiNyAdI - nAmavasthAyA atyadbhutatvasya vivakSitatvAttadAnuguNyAyAntargarbhito'pyArtho virodhaH samullasatIti sa evAlaMkAraH / na caivamapi rUpakasthale virodho'vivakSitatvAnmA nAmAbhUdalaMkAraH, virodhasthale tu 'kusumAni zarAH ' ityAdau virodhotthApanArthamabhedasyAvazyaM vivakSaNIyatvAdrUpakApattiriti vAcyam / virodhavivakSAnAliGgitatvasya rUpakalakSaNe nivezyatvAt / yadvA abhedasyA virodhotthApanArthamupAttasyAcamatkAritvAdrUpakAlaMkAratvamayuktam / tattadalaMkAralakSaNeSu alaMkArasAmAnyalakSaNe vA camatkAritvasyo - ktatvAt / yadi tu virahiNyAdyavasthAyA atyadbhutatvAdi na vivakSita - mapyarthazca na garbhIkRtaH kiM tu pIDAjanakatvazyAmatvAdyatizayamAtraM vivakSyate tadAtra rUpakameva / yadi vA nagaravizeSasthiteradbhutatvavivakSayA yatra hi nArINAM mukhaM candra ityucyate tadA virodhAbhAsa eveti dhyeyam / nanu 'supto'pi prabuddha:' ityAdau yathekenArthena virodhasyotthApanamapareNa ca nivRttiH, evam 'gaGgAyAM ghoSaH ', ' maJcAH krozanti', 'kuntAH pravizanti' ityAdAvapi zakyena tasyotthAnaM lakSyeNa ca nivRttiriti virodhAbhAsaprasaGgaH / na ca dRSTAnte virodhotthApaka nivartakayorarthayoH zaktyaivopasthitiH, dAntike tu pRthagvRttyeti vailakSaNyamiti vAcyam / satyapi vailakSaNye 130 veneti / tadanivezajalAghavAdAha - yadveti / atra kusumAnItyatra / nanu tarhi gauravaM tatprayuktamastyevAta Aha-- tattaditi / ito'pi lAghavAdAha - alaMkAreti / zyAmatvAdyatizayeti / zaMkaracUDApagetyatretyarthaH / eveti dhyeyamiti / evaM ca 'virodhAnupapattizcedguNadravyakriyAdiSu / amandacandanasyandaH svacchandaM dahatIha mAm // '
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 431 tvaduktavirodhAbhAsalakSaNAtiprasaGgasyAnivAraNAt / nahi lakSaNe virodhotthApakanivartakayorekavRttivedyatvamekajAtIyavRttivedyatvaM vA vivakSitam / tathA sati 'kusumAni zarAH' ityAdau prAcInarItyA'vyAptiprasaGgAditi cet virodhasyAtra pratibhAne'pi kavisaMrambhAgocaratvenAcamatkAritvAt / ayaM ca virodhAlaMkAraH kuvalayAnandakRtA utprekSAzirasko'pyudAhRtaH / yathA rasagaGgAdharaH / 'pratIpabhUpairiva kiM tato bhiyA viruddhadharmairapi bhettRtojjhitA / amitrajinmitrajidojasA sa yadvicAradRkcAradRgapyavartata // ' iti / virodhapratItyanantaraM yatrArthAntarapratipattyA virodhasya samAdhAnaM tatra virodhAbhAsa iSyate / yathA - 'ripurA jirasabhAvabhaJjano'pyaripurA jirasabhAvabhaJjanaH' ityAdau / iha tUtprekSayA virodhasamAdhAnAtmikayA mukhasthitayA virodhasyotthAnameva bhagnamiti kathamanutiSThanneva virodhazcamatkAramUlamalaMkArabhAvaM vahet / iti rasagaGgAdhare virodhaprakaraNam / atha vibhAvanA-- kAraNavyatirekasAmAnAdhikaraNyena pratipAdyamAnA kAryotpattivibhAvanA // taduktam -- 'kriyAyAH pratiSedhe'pi phalavyaktirvibhAvanA' iti / kriyAzabdenAtra kAraNaM vivakSitam / atra kAraNavyatirekasAmAnAdhikaraNyena kAryotpattau nibadhyamAnAyAmApAtato virodhaH pratibhAsamAno'pi taditarakAraNakalpanayA nivartate / yathA iti jayadevokto virodho virodhAbhAsa eveti bodhyam / alaMkArabhAvaM vahediti / atredaM cintyam - pratIpabhUpairityatra hi viruddhadharmagatatayA svAzrayabhedakatvatyAgotprekSAyAM viruddhatayAvabhAsamAnapadArthAnAM zleSabhittikAbhedAdhyavasAyenAviruddhatAdAtmyApannAnAM sahacAso nimittam / nimittapratipAdakaM cottarArdham / virodhabhAnamantareNa viruddhadharmairapItyAdyutprekSAyA anutthAnAcca / evaM ca nimittAMze virodhAlaMkAramupajIvyaiva virodhatyAgo - sprekSA arthAntarAnugRhItA / pazvAttatsAdhanatvena sthitetyutprekSAGgamatra virodha iti // iti rasagaGgAdhara marmaprakAze virodhaprakaraNam //
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 kaavymaalaa| 'vinaiva zastraM hRdayAni yUnAM vivekabhAjAmapi dArayantyaH / anantamAyAmayavalgulIlA jayanti nIlAbjadalAyatAkSyaH // ' __ atra hi dAraNe zastraM kAraNam / tadabhAve'pi dAraNamupanibadhyamAnamApAtato viruddhamapi kAminIvilAsarUpahetukatayA paryavasyati / nanvatra yasya kAryasyotpattirnibadhyate nahi tadIyakAraNatvenAvagatasya vyatirekaH pratIyate / yadIyakAraNavyatirekazca pratIyate nahi tasya kAryasyotpattirnibadhyate / dAraNaM ceha pIDAvizeSo vivakSitaH, na tu dvidhAbhAvaH / zastraM ca na kAmapIDAyAH kAraNam , api tu dvaidhIkaraNasyeti cet, na / mukhyaM hi dAraNaM dvidhAbhAvanam / gauNaM ca kAmAdijanitapIDAvizeSaH / tayorgauNamukhyayordAraNayoH sAdRzyamUlenAbhedAdhyavasAnarUpeNAtizayena sati bhedasthagane dvidhAbhAvanakAraNamapi zastraM kAmapIDAkAraNaM saMpadyate / tadabhAve cAtra kAryAbhinnatayAdhyavasitasya pIDAvizeSasyopanibandhanAnna doSaH / evaM cAsinnalaMkAre sarvatrApi kAryAMze abhedAdhyavasAnarUpAtizayoktiranuprANakatayA sthitA / tayA ca pAyasAdipiNDavadekIkRtasya vastutaH sadRzavastudvayasyaikAvayavasaMbandhikAraNavyatirekasAmAnAdhikaraNyenAparAvayavamAdAya paryavasAnaM bhavati / tatra ca kAryAMzaH kAraNabhAvarUpavirodhino bAdhyatayaiva sthitaH, na bAdhakatayA / kAryAMzasya kalpitatvAtkAraNAbhAvasya ca khabhAvasiddhatvAt / ata eva kAryAMzo rUpAntareNa paryavasyati / ata eva ca samabalavirodhidvayaghaTitAdvirodhAlaMkArAdasya vailakSaNyam / tathA coktam 'kAraNasya niSedhena bAdhyamAnaH phalodayaH / vibhAvanAyAmAbhAti virodho'nyonyabAdhanam // ' ityAhuH / athAtizayoktirna sarvasyAM vibhAvanAyAmanuprANikA / kiM tu kvacit / nirupAdAnasaMbhAramabhittAveva tanvate / jagaccitraM namastasmai kalAzlAghyAya zUline / ' prAgvadAha-atheti / sAdRzyamUleneti / zleSamUlenetyapi bodhyam / kAryAbhinnatayeti / zastrakAryadvidhAbhAvenAbhinnatayetyarthaH / vastutaH sadRzavastudvaya syeti / idaM SaSThyantaM paryavasAnamityatrAnveti / tatra sAmAnAdhikaraNyenetyantaM hetuH /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| ityatra vibhAvanAyAmatizayokteradhyavasAnamUlAyA ananuprANakatvAditi / nanu kAraNAbhAve kAryotpattirasaMbhavantI kavinA abhiprAyavizeSeNa nibadhyamAnA hi vibhAvanA / na cAtropAdAnAntarAbhAve jagata utpattiH paramezvarAdasaMbhavantI yena vibhAvanA syAt / 'nAsadAsIt', 'sadeva saumye. damagra AsIt', 'AtmA vA idameka evAgra AsIt', 'asadvA idamana AsIttato vai sadajAyata' ityAdizrutibhyaH, 'ahamevAsamevAgre nAnyadyasadasatparam' ityAdismRtibhyazca sRSTikAle bhagavadatiriktavastujAtapratiSedhAvagamAt / tasmAdatra vibhAvanAyA eva saMbhAvanAyA nAsti ka punaratizayoktyanuprANitatvavyabhicAra iti cet, na / atra hi bhagavataH sakAzAkevalasya jagata utpattirna kaverabhipretA / yena tasyA upAdAnAntaravyati-. reke'pi bhagavataH sakAzAtsaMbhavAdasaMbhavamUlA vibhAvanA na syAt / kiM tu jagadrUpasya citrasya / citrasya ca kevalasyopAdAnAnAM "maSIharitAlAdInAmAdhArasya bhittyAdezcAbhAve kevalAkAze jAgaryevotpatterasaMbhavaH / sa ca tasya jagadrUpatAnusaMdhAnAttatkAraNatadAzrayavyatirekamAdAya nivartata iti 'nirupAdAnasaMbhAram' ityatra niSpratyUhaiva vibhAvaneti bhavatyatizayoktyanuprANitatvavyabhicAraH / etena 'vibhAvanAyAM 'sarvatrAtizayoktiranuprANikA' iti sarvakhakAroktirapAstA / tathA "nirupadAnasaMbhAram' ityatra vibhAvanAyA evAbhAvAtkutra vyabhicAraH" iti vadan vimarzinIkAro'pi pratyukta iti / ucyate--mA ma bhUtsarvatra vibhAvanAyAmatizayoktiranuprANikA / AhAryA bhedabuddhimAtramevAnuprANakam / tacca kvacidatizayoktyA kvacicca rUpakeNeti na dossH| .. ___ yattu--"kAraNaM vinA kAryotpattirekA vibhAvanA / kAraNAnAmasamagratve dvitIyA / satyapi pratibandhake kAryotpattistRtIyA / akAraNAtkAryotsanizcaturthI / viruddhAtkAryajanma paJcamI / kAryAtkAraNajanma SaSThI / krame NodAharaNAni 'apyalAkSArasAsiktaM raktaM tanvyAH padAmbujam / ' 'astrairatIkSNakaThinairjagajjayati manmathaH / ' 37 rasa0
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| 'sAtapatraM dahatyAzu pratApatapanastava / ' 'zaGkhAdvINAninAdo'yamudeti mahadadbhutam / ' 'zItAMzoH kiraNA hanta dahanti sudRzo dRzau / ' 'yazaHpayodhirabhavatkarakalpatarostava / " iti SaTprakArAM vibhAvanAmudAjahAra kuvalayAnandakRt / tatredaM vaktavyam 'kAryotpattistRtIyA syAtsatyapi pratibandhake / akAraNAtkAryajanma caturthI syAdvibhAvanA // ' ityAdibhirvibhAvanAprakArAnAlakSayatA vinApi kAraNaM kAryotpattirityapyeko vibhAvanAprakAra ityuktaM bhavati / anyathA caturthItvAdyasaMgateH / . evaM ca yathA-'sAdRzyamupamA bhedeM', 'tadrUpakamabhedo ya upAmAnopameyayoH' ityAdimirlakSitasyopamArUpakAdisAmAnyasya pUrNAdayaH sAvayavAdayazca bhedA uktAstatheha kiM tadvibhAvanAsAmAnyalakSaNam , yallakSitasya vibhAvanAsAmAnyasyAmI bhavatoktAH prakArA upapadyeran / kAraNaM vinA kAryotpatestu prakArAntaHpAtitvAt / athAtizayoktyAdiSviva tAdRzasakalaprakArAnyatamatvaM sAmAnyalakSaNamunneyamiti cet, evamapi prathamaprakArAdvitIyaprakArasya vailakSaNyaM durupapAdameva / kAraNAbhAve'pi kAryotpattirityatra kAraNatAvacchedakasaMbandhena kAraNatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkAmAvasya vivakSitatvAt / prakArAntarakhIkArApekSayA tAdRzavivakSAyA eva laghutvAt / evaM pratibandhakamapi kAraNAbhAva eva / pratibandhakAbhAvasya kAraNatvAt / iti tRtIyo'pi bhedo na vilakSaNaH / caturthe'pi bhede kAraNAbhAva ArthaH / 'zaGkhAdvINAninAdo'yam' ityukte vINAM vinaiveti pratyayAdavailakSaNyam / tasmAdAyena prakAreNa prakArAntarANAmAlIDhatvAtpaTa prakArA ityanupapannameva / yadi tu yathAkathaMcitkuvalayAnandoktiH samarthanIyetyAgrahastadetthaM samarthyatAm-tathA hi vinApi kAraNaM kAryajanmeti vibhAvanAyAH sAmAnyalakSaNam / iyaM ca tAvadveSA-zAbdI, ArthI ca / zAbdI zAbdI ArthI ceti / atra kecit-zAbdale AdyA / Arthatne uttarAH paJca / tatra
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 135 trividhA-pratibandhakAtiriktakAraNavyaktipratiyogikAbhAvoktipUrvikA, satyAmapi kAraNavyaktau yadavacchinnatvavaikalyaprayuktaH kAryAbhAvastadvaikalyoktipUrvikA, sa ca kAraNatAvacchedakadharmaH kacitkAraNatAvacchedakasaMbandhazca, pratibandhakoktipUrvikA ceti / Arthyapi trividhA-prakRtakAyasamAnajAtIyakAryAntarasya kAraNAt / prakRtakAryaviruddhakAryasya kAraNAt / khakAryAdvA prakRtakAryasyotpattiriti / etadarthakameva hyakAraNAdityAdi / iyaM ca vibhAvanA dvividhA-uktanimittAnuktanimittA ca / tatrAnutanimittA 'vinaiva zastraM' ityatra darzitA / vilAsAnAM manmathapIDAjanakAnAmanupAttatvAt / uktanimittA yathA 'yadavadhi vilAsabhavanaM yauvanamudiyAya candravadanAyAH / dahanaM vinaiva tadavadhi yUnAM hRdayAni dahyante // ' atra hi upAce yauvane dAhahetutvaM paryavasyati / yattu "asaMbhRtaM maNDanamaGgayaSTeranAsavAkhyaM karaNaM madasya / kAmasya puSpavyatiriktamatraM bAlyAtparaM sAtha vayaH prapede // ' atra dvitIyacaraNe AsavAbhAve'pi madasya pratIpAdanAdyauvanasya cauktatvAduktanimittA vibhAvanA / na tu prathamatRtIyacaraNayoH / saMbharaNapuSpayormaNDanamastraM ca pratyahetutvAt / " ityalaMkArasarvakhakArAdibhiruktaM tatra vicAryate-virodhamUlA hi vibhAvanAdyalaMkArAH / virodhasyaiva vidyutprabhAvAdApAtataH pratibhAsamAnasya camatkArabIjatvAt / atra hyAsavabhinna dvitIye kAraNe kAraNatAvacchedakaguNAdivaikalyadarzanena tadavacchinnakAraNAbhAvapratItirArthI / astu vA zAbdI / tathApi kharUpataH kAraNAbhAvakathanAtkAraNagatadharmavaikalyadvAreNa tadviziSTakAraNAbhAvakathane vicchittivizeSAt / etena prathamaprakArAdvitIyaprakArasya vailakSaNyaM netyapAstam / tRtIye pratibandhakAbhAvasya kAraNalanaye tadabhAvakakathanaM zAbdam / abhAvAbhAvasya pratiyogikhanaye tasyAkAraNavanaye bhAvAbhAvasyAtiriktakhanaye vA ityrthH| Aye bhAvokteti pUrvasmAdvizeSaH / caturthyA prakRtasajAtIyakAryAntarasya kAraNabhinnAkathanamiti kAraNAbhAva Artha eva / paJcamyAM ca prakRtakAryaviruddhakAryasya kAraNAtkathanamiti. sa Artha eva / SaSThyAM tu kAryAtkAraNasyeti sa evetyAhuH // iti rasaraGgAdharamarmaprakAze vibhAvanAprakaraNam //
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 kaavymaalaa| tvaviziSTaM madakAraNatvaM yauvanasyoktam / evaM ca yauvanasya madakAraNatAyAH zabdenaivopAttatvAt yAge vrIhiyavayoriva made yauvanAsavayoH parasparanirapekSakAraNatvAvagatervirodhasya lezato'pyapratibhAnAdvibhAvanaiva nAsti / kutaH punaruktanimittA vibhAvanA / na cAsavasya prasiddhamadakAraNatvAttena vinA madotpattivarNane virodhapratibhA bhavatyeveti vAcyam / bhavetsA, yadi yauvanasya madakAraNatvaM kavinA sAkSAnna pratipAdyeta / pratipAdite tu tasminprasiddhakAraNAtiriktayA kavinA pratipAditamidamapi prasiddhakAraNamiva kAraNAntaraM bhaviSyatIti vaikalpikakAraNatApratibhAnAnna virodhapratibhAnaM bhavitumarhati / tasmAdatra prathamatRtIyacaraNayoyUMnAbhedarUpakam / dvitIyacaraNe tu pratIyamAnotprekSeti vivekaH / asmannirmite tUdAharaNe dahanasyaiva prasiddhadAhakAraNatvAdyauvanasya dAhakAraNatAyA azrutatvAdahanamantareNa dAhotpattivarNane virodha ApAtataH pratIyata eveti sahadayairAkalanIyam / atha 'lubdhakadhIvarapizunA niSkAraNavairiNo jagati' ityatra vibhAvanApattirnanvastu, kiM nazchinnamiti cet / AlaMkArikairatra tasyAnaGgIkArAt / nanu kAraNatAvacchedakarUpAvacchinnapratiyogitAkatvena kAraNAbhAvo vizeSaNIyaH / prakRte ca kAraNatvAvacchinnapratiyogitAkaH prasiddhakAraNatvAvacchinnapratiyogitAko vA bhAvo na tAdRzarUpAvacchinnapratiyogitAka iti cet, 'khalA vinaivAparAdhaM bhavanti khalu vairiNaH' ityatra tathApyativyApanAt / aparAdhAbhAvasya tathAtvAt / na ca kAryAMzo'tizayoktyAlIDhatvenAbhedanizcayAlIDhatvena vA vizeSaNIya iti vAcyam / 'khalA vinaivAparAdhaM dahanti khalu sajjanAn' ityAdau tathApi doSAnuddhArAditi cet / maivam / kAryAze yadviSayitAvacchedakaM tadavacchinnakAryatAnirUpitAyAH kAraNatAyA avacchedakamiha grAhyam / dAhatvaM ceha viSayitAvacchedakam / tadavacchinnAbhinnatvena * pIDAyA adhyavasAnAt / nahi dAhatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAyA avacchedakamaparAdhatvam / api tu dAhatvAvacchinnAbhinnatvenAdhyava
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| sitA yA pIDA tanniSThakAryatAnirUpitakAraNatAyA iti tadavacchinnapratiyogitAkAbhAvasAmAnAdhikaraNyena kAryotpattivarNane'pi nAtra vibhAvanApra* saGgaH / yadi tu 'khalA vinaiva dahanaM dahanti jagatItalam' iti kriyate tadA bhavatyeva vibhAvanA / evam 'kamalamanambhasi kamale ca kuvalaye tAni kanakalatikAyAm / sA ca sukumArasubhagetyutpAtaparamparA keyam // ' iti parakIyapadye'tizayoktyudAharaNe'pyastyeva vibhaavnaa| paraMtu 'ka malamanambhasi' ityaMze zAbdI / 'kamale ca' ityAdau tvArthIti saMkSepaH / , iti rasagaGgAdhare vibhAvanAprakaraNam / atha vizeSoktiH-- prasiddhakAraNakalApasAmAnAdhikaraNyena varNyamAnA kaaryaanutpttirvishessoktiH|| tatra satyapi kAraNasamavadhAne kAryasyAnutpattau virodhaH pratibhAsamAnaH prasiddhatarakAraNavaikalyadhiyA nivartate / yathA 'upaniSadaH paripItA gItApi ca hanta matipathaM nItA / tadapi na hA vidhuvadanA mAnasasadanAbahiryAti // ' yathA vA'pratipalamakhilAllokAnmRtyumukhaM pravizato nirIkSyApi / hA hatakaM cittamidaM viramati nAdyApi viSayebhyaH / / ' atropaniSadarthavimarza sakalalokAnityatvajJAne prasiddhaviratihetau satyapi viratyanutpattivarNanAdrAgAdhikyarUpaM pratibandhakaM pratIyate / iyamanutanimittA / viratyanutpattinimittasya pratibandhasyAnupAttatvAt / atraivaM 'rAgAndhaM cittamidam' iti nirmANe uktanimittA / kecidacintyanimittAM tRtIyAmAmananti / udAharanti ca 'sa ekastrINi jayati jaganti kusumAyudhaH / haratApi tanuM yasya zaMbhunA na balaM hRtam // '
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| anuktanimittAyAM nimittaM nimittatAvacchedakarUpeNa cintyamAnaM pratIyate / iha tu na tathA / kiM tu bhaviSyati kiMcinnimittamityAkAreNe. tyanuktanimittAto'cintyanimittAyA bheda iti hyeSAmAzayaH / anye tu'nAnuktanimittAyAM cintyatvaM nimittavizeSaNam / bhedAntarakalpanAgauravaprasaGgAt / kiM tu cintyamacintyaM ceti dviprakArakamapi nimittaM yatra noktaM sAnuktanimittA / tenAcintyanimittA anuktanimittAto na pRthagbhAvamarhati' ityAhuH / atra ca kAraNasamavadhAna kAryAnutpatterbAdhyamiti bahavaH / vastutastu kAryAnutpattirevAsminnalaMkAre bAdhyA / 'karpUra iva dagdho'pi zaktimAnyo jane jane / namo'stvavAryavIryAya tasmai makaraketave / ' 'sa ekastrINi jayati jaganti kusumAyudhaH / haratApi tanuM yasya zaMbhunA na balaM hRtam // ' _iti prAcInaprasiddhodAharaNeSu kAraNasamavadhAnasya kAmazarIranAzarUpasya pramANasiddhatvena bAdhyatvAyogAt / yataH kAmasya zarIranAze'pi zaktibalayo zaH kuto na jAta ityeva sarvajanInaH pratyayaH, na tu zaktibalayoH satoH kathaM zarIranAza iti / 'dRzyate'nudite yasminnudite naiva dRzyate / ___ jagadetannamastasmai kasmaicidbodhabhAnave / ' ityatrodayAbhAve jagadarzanasya, udayasattve darzanAbhAvasya varNane'pi na vibhAvanAvizeSoktiH / nAtra sAhajikasUryodayo varNyate / yena tayoH prasaGgaH syAt / tathAtve tUktisaMbhava eva na syAt / kiM tu brahmAtmaikyabodhasUryodayaH / tasya ca jagadadarzanameva kAryam / na tu jagaddarzanam / tathAtve tu sUryodayasyevAsyApyuktisaMbhavo na syAt / ata eva vyatirekollAsastAdrUpyarUpakAlIDhe saMgacchate / kAraNabhAvakAryAbhAvayoryatra pratiyo prAgvadAha-atheti / tApyarUpakAlIDha iti / vaidhaya'sya zabdopAttalAdabhedasya pratItyasaMbhavAdacamatkArikhAca tadvRttidharmavattvasyaiva pratIterasya tAdUpyarUpakava
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| bhaNAdhikamudeti sANam / tadabhAve tasyabhAvo bAtvameva gitAvacchedakaviziSTavaiziSTyena zrutyA pratipAdanaM tatra vibhAvanAvizeSoktyoH zAbdatvam / yathA 'bhagavadvadanAmbhojaM pazyantyA apyaharnizam / tRSNAdhikamudeti sa gopasImantinIdRzaH // loke hyasaMnikarSastRSNAkAraNam / tadabhAve saMnikarSe'pi tRSNopanibaddhA / tathA saMnikarSastRptikAraNam / tasminsatyapi tRptyabhAvo bodhitaH / paraMtu kAraNAbhAvakAryAbhAvayorna prAguktaprakAreNa pratipAdanamityArthatvameva tadubhayasaMzayasaMkarasya / amumeva cArthaM manasikRtya mammaTabhaTTaiH 'yaH komArahara!' iti padyamudAhRtyoktam-'atra sphuTo na kazcidalaMkAraH' iti / vAmanastu-'ekaguNahAnikalpanAyAM sAmyadAya vizeSoktiH' ityAha / udAjahAra ca-'dyUtaM hi nAma puruSasyAsiMhAsanaM rAjyam' iti / atra hi dyUte rAjyaM tAdAtmyenAropyate / tatra siMhAsanarahitaM hi dyUtaM siMhAsanasahitarAjyatAdAtmyaM kathaM vahedityAroponmUlakayuktinirAsAyAropyamANe rAjye'pi siMhAsanarAhityaM kalpyate / tena dRDhAropaM rUpakamevedam / na vizeSoktiH / evaM ca 'acaturvadano brahmA dvibAhuraparo hariH / abhAlalocanaH zaMbhurbhagavAnbAdarAyaNaH // iti paurANapadye'pi rUpakameva / tathA guNAdhikyakalpanAyAmapi tadeva / yathA- 'dharmoM vapuSmAnbhuvi kArtavIryaH' ityAdau / etena 'ekaguNahAnyupacayAdikalpanAyAM sAmyadAya vizeSaNam' iti vizeSAlaMkAraM lakSayanto'pi prtyuktaaH| ___ iti rasagaGgAdhare vizeSoktiprakaraNam / athAsaMgatiHviruddhatvenApAtato bhAsamAnaM hetukAryayorvaiyadhikaraNyamasaMgatiH / vyavahAra iti dik / na prAguktaprakAreNeti / pratiyogitAvacchedakavaiziSTayena zrutyA pratipAdanAbhAvAdityarthaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze vizeSokiprakaraNam //
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| .. 'spRzati tvayi yadi cApaM khApaM prApanna ke'pi narapAlAH / zoNe tu nayanakoNe ko nepAlendra tava sukhaM khapitu // atra cApasparzanayanazoNinorhetvoH khApanAzarUpakAryavaiyadhikaraNye'tiprasaGgavAraNAya viruddhetyAdi / iha ca vibhinnadezasthayoreva tayoH kAryaprayojakatayA virodhAnavakAzAt / nanu zoNimAbhivyaktasya roSasya kAlikasaMbandhena hetutvAdastu nAma kAryabhinnadezatvam / cApasparzasya tu lIlayA kRtasya kharUpato hetutvAbhAvAttajjJAnaM khApanAze hetutvenAbhyupagantavyam / evaM ca tasya kathaM vaiyadhikaraNyamiti cet, na / prayojakasyApi hetupadenA grahaNAdadoSaH / prayojakatvaM ca cApasparzasya bhramAtmakaroSAnumitiliGgatvAt / udAharaNam 'aGgaiH sukumArataraiH sA kusumAnAM zriyaM harati / praharati hi kusumabANoH jagatItalavartino yUnaH // ' yathA vA 'dRSTirmagIdRzo'tyantaM shrutyntprishiilinii| mucyante bandhanAtkezA vicitrA vaidhasI gatiH // ' atrAdyodAharaNe zuddhA, dvitIye tu zleSopabRMhiteti vizeSaH / praharatItyatrAbhedAdhyavasAyalakSaNenAtizayenAparAdhanimittakatADanarUpatayAvasthite kAmapIDane viSayyaMzamAlambya taM prati samAnAdhikaraNatayA prasiddhasya hetoraparAdharUpasya vaiyadhikaraNyajJAnAtpuraH sphuranvirodho viSayAMzavimarzottaraM taM prati kusumazrIharaNAbhivyaktazomAvizeSasya bhAvanopanItasya tadbhAvanAyA vA hetutvasya pratisaMghAnAnnivartata ityabhedAdhyavasAnamanuprANakam / virodhAbhAsazcotkarSakaH / evamanyatrApi bodhyam / asyAM ca vibhAvanAyAmiva kAryAMze'tizayoktyanuprANanamAvazyakam / anyathA virodho duSparihara eva syAt , ityalaMkArasarvakhakArAdInAM matam / prAgvadAha-atheti / vaiyadhikaraNyaM bhinnadezavam / prayojaketi / yata ityAdiH / bhramAtmakaroSAnumitIti / lIlayA karaNAdbhamAtmakatvam / shlessopbRNhiteti|
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 441 tacca 'dRSTima'gIdRzaH' ityasmannirmitodAharaNe vyabhicArAdasaMgatam / nahi 'mucyante bandhanAtkezAH' ityatra kezabandhanamuktyaMze'tizayoktirasti / kiM tu zleSabhittikAbhedAdhyavasAnamAtram / tasmAdyena kenApi prakAreNa kAryAMze'bhedAdhyavasAnamAvazyakamiti tu saMgatam / yadyapi 'dRSTirmagIdRzaH' ityAdI kAraNAMze'pi zleSAdinA'bhedAdhyavasAyaH saMbhavati, tathApi nAsau tadaMze niytH| 'khidyati sA pathi yAntI komalacaraNA nitambabhAreNa / . ___ khidyanti hanta paritastadrUpavilokinastaruNAH // ' ityAdau bhArajanitakhedAMze tadabhAvAt / na ca tatrApi jalapUrNaghaTAdibhArajanitakhedena saha nitambamArajanitakhedasyAbhedAdhyavasAyo'styeveti vAcyam / nitambamArajanitakhedasya khakharUpeNApi khedajanakatvena bhArAntarajanitakhedAdhyavasAyAnapekSaNAt / 'sA bAlA vayamapragalbhamanasaH sA 'strI vayaM kAtarAH' iti prAcInAnAM padye bAlAtvastrItvAdyaMze tallezasyApyasaMbhavAca / yattu 'virodhAlaMkAre okasminnadhikaraNe dvayoH saMbandhAdvirodhapratibhAnam , asaMgatau tvadhikaraNadvaya iti tasmAdasya vailakSaNyam' iti vimarzinIkAra Aha, tadasat / ihApi tatkAryatAvacchedakadharmatattatkAraNavaiyadhikaraNyarUpayodharmayorekasminkAryarUpe'dhikaraNe saMbandhAdeva virodhapratibhAnotpatteH / tasmAdvirodhAlaMkAre 'utpattivimarza vinaiva virodhapratibhAnam / iha tUtpattivimarzapUrvikaiva virodhapratibhotpattiH iti vailakSaNyamiti / vastutastu-vyadhikaraNatvena prasiddhayoH samAnAdhikaraNatvenopanibandhane virodhAlaMkAraH / samAnAdhikaraNatvena prasiddhayordvayovaiyadhikaraNyenopanibandhane'saMgatiH / prAguktAsaMgatilakSaNe hetukAryayoriti ca samAnAdhikaraNamAtropalakSaNam / tena 'netraM niraJjanaM tasyAH . zUnyAstu vayamadbhutam' ityatra niraJjanatvazUnyatvayorutpAdyotpAdakabhAvalakSaNasaMbandhAnantarbhAveNa zuddhasamAnAdhikaraNatvena prasiddhayorapyasaMgatiH saMgacchate / yathAzrute tu sA na syAt / itthaM ca sphuTa eva virodhAlaMkArAdasaMgaterbhedaH / yastu punarvirodhAlaMkArAdatiriktaH zuddhavirodhAMzo virodhamUleSu sarveSvapyalaMkAreSvanusyUtaH, .
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 kaavymaalaa| aupamyAMza ivopamAmUleSu, so'laMkArANAM katipayAnAM nivartakaH natu khayaM pRthagalaMkArAspadam / alaMkArANAM bhaNitivizeSamAtrarUpatvAt / evaM ca vimarzinIkAroktamapi padyamanayaiva dizA nIyate tadA na doSaH / yattu "anyatra karaNIyasya tato'nyatra kRtizca yA / anyatkartuM pravRttasya tadviruddhakRtistathA // . apArijAtAM vasudhAM cikIrSanyAM tathA kRthAH / gotroddhArapravRtto'pi gotrodbhedaM purAkaroH // ' atra zrIkRSNaM prati zukrasyopAlambhavAkye bhuvi cikIrSitatayA tatra karaNIyamapArijAtatvaM divi kRtmityekaasNgtiH| purA gotrAyA uddhAre pravRtena varAharUpiNA tadviruddhaM gotrANAM dalanaM khurakuTTanaiH kRtamiti dvitIyA / yathA vA 'tvatkhaDgakhaNDitasapatnavilAsinInAM bhUSA bhavantyabhinavA bhuvanaikavIra / netreSu kaMkaNamathoruSu patravallI colendrasiMha tilakaM karapallaveSu // ' 'mohaM jagatrayabhuvAmapanetumeta dAdAya rUpamakhilezvara dehabhAjAm / niHsImakAntirasanIradhinAmunaiva _ mohaM pravardhayasi mugdhavilAsinInAm // ' atrAdyodAharaNe kaMkaNAdInAmanyatra karaNIyatvaM prasiddhamiti nopanyastam / bhavatinA bhAvanArUpAnyatra kRtirAkSipyate iti lakSaNAnugatiH" iti kuvalayAnandakRtAsaMgateranyadbhedadvayaM lakSayitvodAhRtam , tanna / tatra tAvat 'apArijAtAM vasudhAM cikIrSanyAM tathA kRthAH' ityatra pArijAtarAhityacikIrSayA kAraNabhUtayA saha pArijAtarAhityasya kAryasya viruddhavaiyadhikaraNyopanibandhAt 'viruddhaM bhinnadezatvaM kAryahetvorasaMgatiH' iti prAthamikAsaMgatito vailakSaNyAnupapatteH / AlambanAkhyaviSayatAsaMbandhena cikIrSAyAH sAmAnAdhikaraNyena kAryamAnaM prati hetutvasya prasiddheH / na ca pA
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 443 rijAtarAhityasyAbhAvarUpasya nityatvAtkAraNAprasiddhiriti vAcyam / AlaM. kArikanaye tasyApi janyatvasyeSTeH / lakSaNe kAryakAraNapadayorupalakSaNatvasyoktatvAcca / 'gotroddhArapravRtto'pi' ityudAharaNe tu 'viruddhAtkAryasaMpattidRSTA kAcidvibhAvanA' iti paJcamavibhAvanAlakSaNAMkAntatvAdvibhAva. nayaiva gatArthatvAdasaMgatibhedAntarakalpanAnucitA / gotroddhAraviSayakapravRttegotrodbhedarUpakArye viruddhatvAt / siddhAnte'pi vibhAvanAvizeSoktyoH saMkara evAtrocitaH / 'netreSu kaMkaNaM' ityAdau kaMkaNatvanetrAlaMkAratvayowdhikaramatvena prasiddhayoH sAmAnAdhikaraNyavarNanAdvirodhAbhAsatvamucitam / evaM mohanivartakatvamohajanakatvayorapIti / nanu tavApi virodhAbhAsenaivopapattevibhAvanAdikalpanAnarthakyamiti cet, na / dattottaratvAt / iti rasagaGgAdhare'saMgatiprakaraNam / atha viSamAlaMkAraHananurUpasaMsargo viSamam // anurUpamiti yogyatAyAmavyayIbhAvaH / anurUpaM yatra na vidyata iti vigRhItena bahuvrIhiNA yogyatArahitamucyate / yogyatA ca yuktamidamiti bandhazabde zleSaH / gotrAyAH pRthivyAH / gotrANAM parvatAnAm / janyatvasyeSTeriti / janyatve'pi cikIrSAyAH kRtyAnyathAsiddhatayA kAryajanakakhe maanaabhaavH| adhikaraNAntarbhAve sA cikIrSAyA ahetutvAt / anyatra cikIrSitasyApi pramAdAdinAnyatra karaNe vyabhicArAt / evaM ca vaiyadhikaraNyaM viruddhameva na / kiM cAtra na tatkAryakAraNavaiyadhi. karaNyakRtacamatkAraH, api banyatra kartavyasyAnyatra karaNaprayukta evetyarthasya sarvasaMmatalena tato bhedaucityAt / kiM ca pUrvodAharaNa ivAnayoH kAryakAraNayorvirodhasya duHsamAdhAnalena nAtra saH / ApAtato viruddhakhena bhAsamAnameveti tatpUrvAsaMgatiriti cintyam / paJcamavibhAvaneti / viruddhatvena prasiddhayoreva seti kecit / kiM copAlambharUpe'sminvacasi viruddhakRtimAnakRta eva camatkAraH, tatra tu virodhanivRttikRto. 'pIti mahAnvizeSaH / virodhAbhAsatvamucitamiti samAna vibhaktikAbhAvAtsAmAnAdhikaraNyasya zabdAdapratIterabhedasyAbhAnAJca cinyamidam / yayorvirodhapratItistrayorarthAntaramAdAyApi sAmAnAdhikaraNyapratItezca // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze'saMgatiprakaraNam // prAgvadAha-atheti / tatrAntaraprasiddhArthanirAsAyAha-yogyatA ceti / dvitI
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 kAvyamAlA / laukikavyavahAragocaratA / saMsargazca tAvavividhaH-utpattilakSaNaH saMyogAdilakSaNazca / tatrotpattilakSaNasya saMsargasyAyogyatvaM kAraNAtsvaguNavilakSaNaguNakAryotpattyA / iSTasAdhanatayA nizcitAtkAraNAdaniSTakAryotpattibhiH saMyogAdilakSaNasyApi / saMsargiNoranyataraguNakharUpatiraskAryAnyataraguNakharUpatayA ayogyatvam / evaM cAnanurUMpasaMsargatvena sAmAnyenoktA vakSyamANAzca sarve prabhedAH saMgRhyante / krameNodAharaNAni 'amRtalaharIcandrajyotsvAramAvadanAmbujA nyadharitavato nirmaryAdaprasAdamahAmbudheH / udabhavadayaM deva tvattaH kathaM paramolbaNa pralayadahanajvAlAjAlAkulo mahasAM gaNaH // ' atra * mAdhuryazaityAhAdakatvaprasAdAdyanekaguNayuktAtkAraNAttadviruddhaguNayutasya pratApasyotpattirityananurUpaH kAryakAraNabhAvaH / abhedAdhyavasAnalakSaNenAtizayena samavAyikAraNarUpatayA sthite nimittakAraNe samavetakAryarUpatayA sthite nimittikArye vA viSayAMzamAlambya sphurito virodho viSayAMzavimarzottaraM nivartata itIhApyabhedAdhyavasAnasyAnuprANakatvam , tadusthApitavirodhAbhAsasya ca paripoSakatvam / ayameva cAMzo'tra kavipratibhAnirmitatvAdalaMkAratAbIjam / iSTasAdhanatayA jJAtAtkAraNAdaniSTakAyotpattirityatraikazeSaghaTita ekazeSo bodhyaH / na iSTamaniSTaM anarthaH / tAdRzakAryotpattizca / na iSTakAryotpattiraniSTakAryotpattiH sA cetya. niSTakAryotpattI / te ca aniSTakAryotpattizca [aniSTakAryotpattizca] aniSTakAryotpattayaH tAbhiriti / aneneSTakAryAnutpattyaniSTakAryotpattI milite eko bhedaH / pratyekaM ca bhedadvayam / iti trayo bhedAH saMgRhItA bhavanti / iSTaM ca-khasya kiMcitsukhasAdhanavastuprAptirduHkhasAdhanavastunivRttizca parasya duHkhasAdhanavastuprApaNaM sukhasAdhananivRttizceti caturvidham / teneSTAprAptighaTite bhedadvaye'pi cAturvidhyam / aniSTaM ca-khasya duHkha yasya tadAha-iSTeti / evaM satyAha-saMsargiNoriti / tamevAha-anetyAdi / aniSTakAryotpattizceti / Aye nA iSTakAryotpattizabdena samAsaH, dvitIye iSTazabdeneti / sukhasAdhanavastunAzazcetIti / atrApi parasyetyeva bodhyam / gAva i
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 445 sAdhanavastuprAptiH parasya sukhasAdhanavastuprAptirduHkhasAdhanavastunAzazceti trivi - dham / khasyeSTAprAptistu gaNiteti nAniSTe gaNyate / tenAniSTaprAptighaTite bhedadvaye'pi traividhyam / diGmAtraM tUpadarzyate-- udAharaNam'dUrIkartuM priyaM bAlA padmenAtADayadruSA / sa bANena hatastena tAmAzu pariSakhaje // ' atra priyadUrIkaraNarUpeSTArthaM prayuktena padmatADanarUpeNa kAraNena priyadUrIkaraNaM tu dUrApAstam, pratyuta tatkartRkapariSvaGgarUpAniSTasyotpattiH / yathA vA- 'khaJjanadRzA nikuJjaM gatavatyA gAM gaveSayitum / apahAritAH samastA gAvo harivadanapaGkajAlokAt // ' pUrvodAharaNe vAstavamevAniSTam, iha tu sakalendriyaharaNaM yadyapi loke - 'niSTaprAyameva / tathApi tatpuraskAreNeha camatkRtirAhityAdgoharaNapuraskAreNaiva camatkArAt / zleSamUlakA bhedAdhyavasAne sakalasurabhiharaNarUpAniSTAtmanA sthitaM taditi vizeSaH / gaveSyamANagavIrUpeSTAprApteranuktatvAtkevalASTaprApteridamudAharaNam, pUrvaM tUbhayasyeti vizeSo na vAcyaH / samastagavIharapona sAmAnyena gaveSyamANAyA api gorapahArasya pratyayAt / evamiSTAprAptyaniSTaprAptyubhayakRtA saMsargasyAnanurUpatA sAmAnyenoktA / pUrvoktacaturbhedAyA iSTAprApteH pUrvoktatribhedenAniSTena saMsRSTAviyameva dvAdazavidhA / tatra svasya sukhasAdhanavastvaprAptiduHkhasAdhanavastuprAptirUpa ubhayabhedastAvadudAhRtaH / svasya duHkhasAdhanavastvanivRttiduHkhAntarasAdhanAvAtirUpadvayaM yathA 'rUpAruciM nirasituM rasayantyA harimukhendulAvaNyam / sudRzaH ziva ziva sakale jAtA sakalevare jagatyaruciH // ' atra yadyapi brahmadarzanottaraM jAtAyAmapi jagati vairAgyalakSaNAyAmarucau bhagavadvadanalAvaNyadarzanAdrUpArucirvilakSaNA yA kAcitsA nivRttaiveti vaktuM zakyate, tathApi jagadarucitvena sakalAncInAmabhedAdhyavasAyAdrUpA 38 rasa0
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ nacA puraH kAvyamAlA / rucinivRtterapratyaya eva / anyathA sukhahetorvairAgyalakSaNAyA arucerduHkhAntarasAdhanatvaM durupapAdaM syAditi bhavatyubhayodAharaNam / parasya duHkhasAdhanAnavAptiH khasya duHkhAntarasAdhanaprAptirityubhayaM yathA 'puro gIrvANAnAM pulakitakapolaM prathayato ___ bhujaprauDhiM sAkSAdbhagavati zaraM saMmukhayitum / . smarasya kharbAlAnayanasumamAlArcitamaho vapuH sadyo bhAlAnalabhasitajAlAspadamabhUt // parasya sukhasAdhanAnivRttiH khasya duHkhasAdhanaprAptirityubhayaM yathA'na mizrayati locane sahasitaM na saMbhASate / ' kathAsu tava kiM ca sA viracayatyarAlAM dhruvam / vipakSasudRzaH kathAmiti nivedayantyA puraH priyasya zithilIkRtaH khaviSayo'nurAgagrahaH // '. atra kayAcitprauDhanAyikayA sapatnyAM priyeNAjJAtayauvanAtvenaiva viditAyAM tadanurAgapratibandhArthaM priyasya purastadIyadurguNAnAvedayantyA cikIrSito'rtho na saMpAditaH, svasminnanurAgakSatizca saMpAditeti yadyapi sukhasAdhananivRtterduHkhasAdhanarUpatvAnna pRthaggaNanocitA, tathApi duHkhasAdhananivRttau sukhasyeva sukhasAdhananivRtau pratiniyatakAraNaM janyatvena duHkhasyAnayatyAtpRthagupAdAnam / evamaSTAvanye'pyubhayabhedA UhyAH / kevaleSTAprAptiryathA 'prabhAtasamayaprabhA praNayini DhuvAnA rasA damuSya nayanAmbujaM sapadi pANinAmIlayat / anena khalu padminIparimalAlipATaccaraiH samIrazizukaizcirAdanumito dinezodayaH // ' atra priyatamakartRkaprabhAtaviSayakajJAnAbhAvaH kAminyAH sukhasAdhanatayeSTaH / sa ca tayA sAdhyamAno'pi na siddha itISTAprAptireva / yadvA tAhazajJAnaM tasyA duHkhasAdhanam, tannivRttirUpaM ceSTaM sAdhyamAnamapi na
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 447 tatheti saiva / evaM ca dviprakArApISTAprAptirevAtra saMbhavati / prakArAntaraM cAsyA apyUhyam / kevalAniSTaprAptiryathA .. 'mukulitanayanaM kariNo gaNDaM kaNDUyato vissdruttte| ___ udabhUdakANDadahanajvAlAjAlAkulo dehaH // '. atra neSTAprAptiH / mukulitanayanamityanena kaNDUyanajanyasukhasya prApteH kiM tvaniSTaprAptireva / asyA api bhedadvayaM yathAyathamUhyam / granthavistarabhayAnnehodAhiyate / ete ceSTasAdhanatvena nizcitAtkAraNAdaniSTakAryotpatInAM sarve'pi prabhedA vakSyamANaviSAdanAlaMkArasaMkIrNA eveti tatprakaraNe niruupyissyaamH| ___ yattu--'aniSTasyApyavAptizca tadiSTArthasamudyamAt' iti viSamabhedalakSaNaM nirmAya 'apizabdasaMgRhItatayA iSTAnavAptizceti pratyekamapi viSamapadenAnvayaH' ityuktaM kuvalayAnandakRtA, tanna / avyutpatteH / asminyAme devadattasya dravyasyApi lAbho'stItyAdau dravyazabdottarApizabdasamucitasya vidyAdevyAnvayinyevAnvayAdravyasya lAbho vidyAyAzca lAbha iti dhIriti nirvivAdam / prakRte tvaniSTasyAnotinAnvayaH, iSTAnavAptezca tacchabdaparAmRSTena viSameNeti vaiSamyAt / pratyuta lakSaNavAkye'pizabdo'niSTAM dhiyamutpAdayati / aniSTasyAvAptiriSTasya ceti pratIteH / cakArasamucitayA iSTAnavAptyA aniSTAvApterekavAraM militAyAstatpadaparAmRSTena viSameNAnvayAdvAkyAvRttyA vArAntare ca pratyekamanvayAdbhedatrayasaMgraha iti tu syAdapi / na tvapizabdavikatthanam / yadapi tenaivodAhRtam-'bhakSyAzayA'himaJjUSAM daSTvAkhustena bhakSitaH' iti / atra ktvApakRtikriyAkartRkartRkottarakAlavartikriyAntarasyAprayuktatvAdagamyamAnatvAcca praviSTa iti padAkAGkitayA nyUnapadatvam / yadapi kevaleSTAnavAptau tenaivodAjahe 'khinno'si muJca zailaM bibhRmo vayamiti vadatsu zithilabhujaH / bharabhunavitatabAhuSu gopeSu hasanharirjayati // ' ndriyANi / na tvapizabdavikatthanamiti / apizabdasyAvAptipadottaramutkarSeNAnvaye tu na kiMcidadhikam / kriyAntarasyAprayukatvAditi / tena bhakSita ityanvaye, vidaM
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 kaavymaalaa| iti / tadApi na ramaNIyam / atra bharabhunavitatetyAdinA bAhugatAsthisaMdhibhaGgarUpAniSTaprApteH sAkSAdupAttatvAtsarvAGgacUrNIbhAvagarvApahArarUpAyAzca sphuTaM gamyamAnatvAtkathamiSTAprAptimAtramityucyate / etena 'zailapatanarUpAniSTAvAptistu bhagavatkarAmbujasparzamahinA na jJAtA' iti yaduktam , tadapyasArameva / aniSTAnAmuktatvAt / evamutpattilakSaNasaMsargasyAnanurUpaM nirUpitam / saMyogAdilakSaNasaMsargasyAnanurUpatvaM yathA-. ... . 'vanAntaH khelantI zazakazizumAlokya cakitA. bhujaprAntaM bhartuH zrayati bhayahartuH sapadi yA / aho seyaM sItA ziva ziva parItA zruticala .. karoTIkoTIbhirvasati khalu rakSoyuvatibhiH // ' atra satIzikhAmaNebhaMgavatyA rAghavadharmapatnyAH paramaprabhAvayuktatvAdrAkSasIbhiranAzyatve'pi rakSaHkartRkanAzakharUpayogyatAvacchedakamanuSyatvajAtiyogena kharUpasya rakSodarzanena saundaryasaukumAryAdInAM guNAnAM ca nAzyatvena viruddhatvAtsamAnAdhikaraNasaMyogarUpaH saMsargo'nanurUpaH / nanu 'kka zuktayaH kva vA muktAH ka paGkaH kva ca paGkajam / kka mRgAH ka ca kastUrI digvidhAturvidagdhatAm // ' ityAdau vastukathanamAtre viSamAlaMkAraprasaGgaH / na ceSTApattiH / vastuvRttasya lokasiddhatvenAlaMkAratvAyogAt / yato bahirasantaH kavipratibhAmAtrakalpitA arthAH kAvye'laMkArapadAspadam / naca 'yathA padmaM tathA mukham' ityAdau sAdRzyasya lokasiddhatvAtkavipratibhAnutthApitatve'pi kathamalaMkAratvamiti vAcyam / sAdRzyarUpe sAdRzyotthApake vA abhinnadharme'bhedAMzasya kavipratibhAmAtrAdhInatvAt / nahi. padmamukhayoH zobhArUpo dharmo jAtyAdivadvastuta eko'sti / yo hi jAtyAdirUpo vastuta ekastadutthApitaM ke sUktayaH karaNasaMyogalapaH saMsagAdInAM guNAnAM cintyam / atreti / yata ityAdiH / bAhugatAsthisaMdhIti / tasyA dhAvarthatvAt , bhagavatkarasparzamahinA tasyApyajAtakhAca nedaM yuktam / yattu kuTilIbhavanaM tatrAtarkitotkaTaparvatadhAraNe tasya saMbhAvitatvena tadaGgIkRtalAt, garveNa gopAnAmapravRttezca / khinno'sItyuktyA tathaiva lAbhAcca / iti rasaGgAdharamarmaprakAze viSamaprakaraNam //
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 199 sAdRzyamalaMkArabahirbhUtameva / yathA-'padmamivAsya mukhaM dravyam' ityAdau / evaM ca 'vanAntaH khelantI' iti padyapratipAdyAyAH sItArAkSasavadhUsaMsargAnanurUpatAyA aukikItvena kavipratibhAnapekSatvAnnAlaMkAratvam / etena 'araNyAnI keyaM dhRtakanakasUtraH ka sa mRgaH / ka muktAhAro'yaM ka ca sa patagaH keyamabalA / va tatkanyAratnaM lalitamahibhartuH ka ca vayaM khamAkUtaM dhAtA kamapi nibhRtaM pallavayati // ' ityalaMkArasarvakhakRtodAhRtamapi pratyuktam / iyameva ca padyAntare'pi kavipratibhAnutthApitArthake saraNiriti satyam / evaM tarhi 'kka sA kusumasArAGgI sItA candrakalopamA / ka rakSaHkhadirAGgAramadhyasaMvAsavaizasam // ' iti padyamudAharaNaM gRhANa / atra hi kevalasItAyAH kevalarAkSasInAM ca saMsargasyAnanurUpatAyAM satyAmapi na sA kavervivakSitA / kiM tu yA kusumasArakhadirAGgArasaMsargasyAnanurUpatA seti sphuTamevAsyAmalaukikatvAkavipratibhApekSitvam / iti rasagaGgAdhare viSamAlaMkAraprakaraNam / atha samAlaMkAraHanurUpasaMsargaH samam // saMsargaH pUrvavadvividhaH / tatrotpattilakSaNasya saMsargasyAnurUpatvaM kAraNAkhasamAnaguNakAryotpattyA, yAdRzaguNakavastusaMsargastAdRzaguNotpattyA, yatkiMcidiSTaprAptyarthaM prayuktAkaraNAttatprAptyA ca / utkaTeSTAntaraprAptau tu praharSaNaM vakSyate / saMyogAdilakSaNasyApi saMsargiNoranyataraguNakharUpAnugrAhyanyataraguNakharUpatayAnurUpatvam / evaM cAnurUpasaMsargatvena sAmAnyalakSaNena sarve. bhedAH saMgRhItA bhavanti / yathA 'kuvalayalakSmI harate tava kIrtistatra kiM citram / yasmAnnidAnamasyA lokanamasyAGgripaGkajastu bhavAn / '
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha yathA vA kAvyamAlA 'mantrArpitahavirdIptahutAzanatanUbhuvaH / zikhA sparzena pAJcAlyAH sthAne dagdhaH suyodhanaH // ' pUrvaM kAraNakAryadharmayoH zleSeNaikyasaMpAdanam, iha tu maraNadAhayora bhedAdhyavasAnarUpeNAtizayeneti vizeSaH / dvitIyo bhedo yathA 'vaDavAnalakAlakUTalakSmImakaravyAlagaNaiH sahaidhitaH / rajanIramaNo bhavennRNAM na kathaM prANaviyogakAraNam // ' lakSmIrapyatra mArakatvenaiva kavervivakSitA / tRtIyo yathA 'nitarAM dhanamAptumarthibhiH kSitipa tvAM samupAsya yatnataH / nidhanaM samalambhi tAvakI khala sevA janavAJchitapradA // ' [aMtra maraNabahudhanayoH zleSeNaikye bahudhanarUpeSTAtmanA vAJchitArthAptirUpasamAlaMkAracamatkAraH / ] atra vyAjastutau mukhe dhanaprAptirUpastutisphUrtidazAyAM samAlaMkArastAvadapratyUha eva / maraNaprAptipratItidazAyAM tu vyAjastutereva pUrNAGgatayA tayA viSamAlaMkAro bAdhyate / yattu kuvalayAnandakRtA 'uccairgajairaTanamarthayamAna eva tvAmAzrayanniha cirAduSito'smi rAjan / uccATanaM tvamapi lambhayase tadeva mAmadya naiva viphalA mahatAM hi sevA // ' ityudAhRtya, 'atra vyAjastutau yadyapi stutyA nindAbhivyaktivivakSAyAM viSamAlaMkAraH, tathApi prAthamikastutirUpavAcyakakSAyAM samAlaMkAro prAgvadAha - atheti / sthAne yuktam / mukhe prArambhe / atreti / yata ityAdiH / yathAkathaMcidgatyarthatAmiti / ' naveti vibhASA' iti sUtre harati bhAramityatrAprAptau 'hRkro-' iti 'vibhASA' iti bhASyokteryathAkathaMcidgatyarthAnAM tatrAprahAccintyamidam / 1. 'atra maraNa-' ityAdyekasminneva pustake samupalabhyate .
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| na nivAryate' ityuktam / tatrodAharaNe mAmuccATanaM lambhayase iti dvikarmakatvaM katham / 'gati-' AdisUtrasya prAcInarItyA niyamavidhitvapakSe labheraNyantakartuH karmatvasya vyAvartanAt / yadA tu 'paratvAdantaraGgatvAdupajIvyatayApi ca / prayojyasyAstu kartRtvaM gatyAdevidhitocitA // iti navInarItyA apUrvavidhitvamucyate, zrautaM NijantArthakriyAyAH prAdhAnyamutsRjyArtha pUrvakriyAyA eva prAdhAnyamanurudhyate tadA tvaprasaktireveti / uccATanaM mayA lambhayase iti tu bhAvyam / evamapi labheryathAkathaMcidgatyarthatAM saMpAdya prayoga upapAdyate tathApi prAthamikakakSAyAM samAlaMkAro na nivAryate / ityanena 'dvitIyakakSAyAM viSamAlaMkAro'stu nAma' ityAgUritamasadeva / tAdRzavaiSamyasya nindArUpasya vyAjastutiviSayatvena tayApavAdasyaiva nyAyyatvAt / na ca vaiparItyam / paripUrNacamatkArabhUmeAjastutestvayApyanapahnavAt / saMyogAdilakSaNasyAnurUpatA dvedhA-stutiparyavasAyinI, nindAparyavasAyinI ca / AdyA yathA 'anAthaH snehArdrA vigalitagatiH puNyagatidAM patanvizvoddhI gadavidalitaH siddhabhiSajam / tRSArtaH pIyUSaprakaranidhimatyantazizukaH savitrI prAptastvAmahamiha vidadhyAH samucitam // ' anAthatvAdiviziSTasya snehArdratvAdiviziSTena saMsargasyAnurUpatA bhAgIrathIstutiparyavasAyinI / dvitIyA yathAuccATanaM mAM lambhayase iti tu saMyogAnukUlavyApArAMnukUlavyApArArthakavahasamAnArthakavAt / NyantalabheH 'akathitaM ca' iti sUtreNa bodhyam / saMyogAnukUlavyApAro hi lamerarthaH / gatyAdiniyamazca pAcayatyodanaM devadattenetyAdi vyAvRttyA caritArthaH / apavAdasyaiva nyAyyavAditi / atredaM cintyam-mahatAM sevA viphalA neti stutiH| tato dUranirasanaprApaNarUpArthAntaraparigraheNa viSayAvasphUrtipUrvakanindAyAM paryavasAnam / parasparaviSayaparihAreNa dvayoH sAvakAzavAtsaMkara evocitazceti / gadeti / rogasahita ityarthaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze samAlaMkAraprakaraNam //
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 kaavymaalaa| 'yuktaM sabhAyAM khalu markaTAnAM zAkhAstarUNAM mRdulAsanAni / / subhASitaM cItkRtirAtitheyI dantairnakhAtraizca vipATanAni / ' atrAprastutagatatvena sthitA nindA tadAkSipte prastute paryavasyati / evaM yathA viSamAlaMkArastribhedastathA tadviparItabhedatrayayuktaH samAlaMkAro'pi prpnycitH| __ yattu-virUpakAryAnarthayorutpattirvirUpasaMghaTanA ca viSamam' iti viSamAlaMkAraM lakSitavatA, 'tadviparyayaH samam' iti samAlaMkAraM lakSayitvA, 'tatpadenAtra viSamAlaMkArasaMbandhI virUpasaMghaTanArUpazcarama eva bhedo gRhyate / tadviparyayasyaiva cArutvAt / na tvAdyabhedadvayam / tadviparyayasya kAraNAdanurUpakAryotpattirUpasya, vAJchitArthaprAptirUpasya ca vastusiddhatayA cArutAvirahAt / evaM cAnurUpasaMghaTanAtmaka eva samAlaMkAraH / na tu viSamAlaMkAra iva bhedatrayAtmakaH' ityalaMkArasarvasvakRtoktam / vivecitaM ca vimarzinIkRtA--'kAraNAdanurUpakAryotpattirhi lokaprasiddhA / nahi tasyA upanibandhazcArutAmAvahati' iti / tadubhayamasat / vastuto'nanurUpayorapi kAryakAraNayoH zleSAdinA dharmaikyasaMpAdanadvArAnurUpatAvarNane, vastuto'niSTasyApi tenaivopAyeneSTaikyasaMpattAviSTaprAptivarNane, ca cArutAyA anupadameva darzitatvAt / tasmAtsamamapi trividhameva / iti rasagaGgAdhare samAlaMkAraprakaraNam / atha vicitrAlaMkAraHiSTasiddhyarthamiSTaiSiNA kriyamANamiSTaviparItAcaraNaM vicitram // viparItatvaM ca pratikUlatvam / yathA'bandhonmuktyai khalu makhamukhAnkurvate karmapAzA- * nantaHzAntyai munizatamatAnalpacintAM vahanti / tIrthe majantyazubhajaladheH pAramArodukAmAH sarva prAmAdikamiha bhavabhrAntibhAjAM narANAm // ' atra prathamacaraNagataM vicitraM rUpakAnuprANitam / yajJAdikarmakaraNasya . yajJAdInAM pAzatvAsiddhau bandhamuktiviparItatvAsaMgateH / dvitIyacaraNagataM
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 rsgnggaadhrH| tu zuddham / zAntau cintAyAH kharUpeNaiva viparItatvAt / yadi tu iSTaiSiNo bhrAntatvAbhivyaktestulyatvAtvataH siddhe iSTe tadanukUlAbhAsaprayogo'pISTaiSikartRko vicitramityucyate, lakSaNe ca viparItapadasthAne'nanukUlapadaM nyasyate tadA idamapyudAharaNam / yathA- .. "viSvadrIcA bhuvanamakhilaM bhAsate yasya dhAmnA. - sarveSAmapyahamayamiti pratyayAlambanaM yaH / taM pRcchanti khahRdayagatAvedino viSNumanyA nanyAyo'yaM ziva ziva nRNAM kena vA varNanIyaH // ' atra jIvarUpeNa sakalalokapratyakSasiddhasya paramezvarasya pratipattyarthaM parAprati prazno'nukUlAbhAsaH / mukhyamanukUlaM tu khahRdayameva / 'yatsAkSAdaparokSAt' iti vacanAt / na ca kAraNAnanurUpaM kAryamiti viSamabhedo'yaM vAcyaH / viSame puruSakRteranapekSaNAt / kAryakAraNaguNavailakSaNyenaiva tadbhedanirUpaNAcca / . iti rasagaGgAdhare vicitrAlaMkAraprakaraNam / athAdhikAlaMkAraH AdhArAdheyayoranyatarasyAtivistRtatvasiddhiphalakamitarasyAtinyUnatvakalpanamadhikam // yathA'lokAnAM vipadaM dhunoSi tanuSe saMpattimatyutkaTA mityalpetarajalpitairjaDadhiyAM bhUpAla mA gA madam / yatkIrtistava vallabhA laghutarabrahmANDasadmodare piNDIkRtya mahonnatAmapi tanuM kaSTena hA vartate // ' atra brahmANDasyAtisUkSmatvakalpanena kIrterAdheyAyAH paramamahattvaM phalitam / tena ca vyAjastutiH paripoSyate / 'girAmaviSayo rAjanvistArastava cetsH| sAvakAzatayA yatra zete vizvAzrayo hriH||' vicitrAdhikAlaMkArau spssttau|
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 kAvyamAlA / atra sAvakAzatayetyanena kalpitayA AdheyanyUnatayAM AdhArasya mahattvaM paryavasyati / yadi tu sAvakAzatayeti vizeSaNaM vizvAzraya ityatrApi yojyate tadA zRGkhalArUpasyAdhArAdhikAlaMkArasyedamevodAharaNam / 'brahmANDamaNDale bhAnti na ye piNDIkRtA api / parasparAparicitA vasanti tvayi te guNAH // ' atrobhayavidhasyApyasyAlaMkArasya sAmAnAdhikaraNyam / lakSaNe kalpanamityanena yatrAdhArAdheyayoranyatarasya nyUnatvamadhikatvaM ca vAstavaM tatra nAtiprasaGgaH / evaM ca-- 'kAhaM tamomahadahaMkhacarAmivArbhUsaMveSTitANDaghaTasaptavitastikAyaH / vedRgvidhAvigaNitANDaparANucaryA - vAtAdhvaromavivarasya ca te mahitvam // iti zrIbhAgavatadazamaskandha ( 14|11 ) gataM brahmastutipadyamasyAlaMkArasyAnudAharaNameva / dikkAlAnavacchinnasya pAramezvarasya bhUmnaH sarvavedasiddhatvena kavipratibhAnullikhitatvAt / etena - 'ratra kacidAzritA pravitataM pAtAlamatra kaci - tvApyatraiva dharA dharAdharajalAdhArAvadhirvartate / sphItasphItamaho nabhaH kiyadidaM yasyetthamebhiH sthitai rdUre pUraNamastu zUnyamiti yannAmApi nAstaM gatam // ' ityalaMkAra sarvasvakAreNa yadudAhRtaM tadapi pratyuktam / iti rasagaGgAdhare'dhikAlaMkAra prakaraNam / 1. 'nanu brahmANDa vigrahastvamapIzvara eveti cettatrAha -- kAhamiti / tamaH prakRtiH / mahAnmahattattvam / ahamahaMkAraH / khamAkAzaH / caro vAyuH / agniH / vArjalam / bhUzca / prakRtyAdipRthivyantairetaiH saMveSTito'NDaghaTaH sa eva tasminvA svamAnena saptavitastiH kAyo yasya sohaM kka, kva ca te mahitvam / kathaMbhUtasya / IdRgvidhAni yAnyavigaNitAnyaNDAni ta eva paramANavasteSAM caryA paribhramaNaM tadarthaM vAtAdhvAno gavAkSA iva romavivarANi yasya yasya tasya tava / ato'titucchatvAttvayAnukampyo'hamiti' iti bhAgavataTIkA zrIdharI.
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 155 athAnyonyAlaMkAraHdvayoranyonyenAnyonyasya vizeSAdhAnamanyonyam // vizeSazca kriyAdirUpaH / yathA- 'sudRzo jitaratnajAlayA surtaantshrmbindumaalyaa| alikena ca hemakAntinA vidadhe kApi ruciH parasparam // ' atra guNarUpavizeSAdhAnam / rucerguNatvAt / na ca vidhAnarUpakriyAtmakavizeSAdhAnamiha zakyam / bhAvanAsAmAnyarUpasya vidhAnasyAcamatkAritvenAvizeSatvAt / 'parapUruSadRSTipAtavajrAhatimItA hRdayaM priyasya sItA / avizatparakAminIbhujaMgIbhayataH satvarameva so'pi tasyAH // ' - atra kriyArUpavizeSAdhAnam / - yattu "yathordhvAkSaH pibatyambu pathiko viralAGguliH / tathA prapApAlikApi dhArAM vitanute tanum // ' atra prapApAlikAyAH pathikena khAsaktyA pAnIyadAnavyAjena bahukAlaM khamukhAvalokanamabhilaSantyA viralAGgulikaraNatazciraM pAnIyapAnAnuvRttisaMpAdanenopakAraH kRtaH / tathA prapApAlikayApi khamukhAvalokanamabhilaSataH pathikasya dhArAtanUkaraNatazciraM pAnIyadAnAnuvRttisaMpAdanenopakAraH kRtaH / " iti kuvalayAnandakAra Aha / tanna / tAvadiyaM padaracanaivAyuSmatoM granthakarturyutpattizaithilyamudriti / tathA hi--khamukhAvalokanamabhilaSantyA ityatra khazabdasya prapApAlikAvizeSaNaghaTakatvena prapApAlikAbodhakatvameva nyAyyam, na pAnthabodhakatvam / evaM khamukhAvalokanamabhilaSata ityatrApi pAnthabodhakatvameva, na tvadiSTaprapApAlikAbodhakatvam / evaM sthite'rthAsaMgatiH spaSTaiva / na ca sarvanAmnAM buddhisthaprakArAvacchinne zaktatvAdiSTabodhopapattiriti vAcyam / tadidamasmadyuSmadAdiSviva tattadvizeSavyutpatterapi kalpanIyatvAt / sA ca prakRte yadvizeSaNaghaTakatvena khanijAdayaH zabdA upAttAstadbodhakA ityevaMrUpA / tena khadAraratAnAM
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 kAvyamAlA / viprANAmahaM bhaktaH, devadattasya putraH khamAtRbhaktaH ityAdau madIyadAraratAnAmiti, devadattamAtRbhakta iti ca na kasyApyabhrAntasya svarasavAhinI pratItiH / ata eva--'nijatanuHkhacchalAvaNyavApIsaMbhUtAmbhojazobhAM vidadhadabhinavo daNDapAdo bhavAnyAH' ityatra 'daNDapAdagatA tanuH pratIyate / bhavAnIgatA tu sA apekSitA' iti vyutpannaziromaNibhirmammaTabhaTTaiH kAvyaprakAze'bhihitam / na cedaM zrutikATavAdivatkAvyamAMtraviSayaM dUSaNamiti vAcyam / zabdavyutpattau kAvyasyAnantarbhAvAt / madIyadAraratAnAmiti, devadattamAtRbhakta iti ca tAtparyeNa prAguktavAkyaprayokturanupahasanIyatApatezca / kiM ca parasparopakAro hi khavyadhikaraNavyApArasAdhya eva camatkAritvAllakSaNaghaTakaH, na tu khasamAnAdhikaraNatatsAdhyo'pi / tatra hi tuSArazizirIkaraNanyAyenAnyavyApArasyAnAvazyakatayA camatkAritAvirahAt / ' iha hi dhArAtanUkaraNAGguliviralIkaraNayoH kartRbhyAM khakhakartRkacirakAladarzanArtha prayuktayostatraivopayogazcamatkArI, nAnyakartRkacirakAladarzana ityanudAharaNamevaitadasyAlaMkArasyeti sahRdayA vicArayantu / iti rasagaGgAdhare'nyonyAlaMkAraprakaraNam / atha vizeSAlaMkAraH prasiddhamAzrayaM vinA AdheyaM varNyamAnameko vizeSaprakAraH / yaccaikamAdheyaM parimitayatkicidAdhAragatamapi yugapadanekAdhAragatatayA varNyate so'paro vizeSaprakAraH // prAgvadAha-atheti / anupahasanIyatApattezceti / atredaM cintyam-khazabdAdayo yadvizeSaNaghaTakAstadvizeSyAnvitatadvizeSyetarAbodhakA iti vyutpatteH samabhivyAhRtapadArthe tadbodhakalavyutpattereva cAnubhavabalena khIkAraH / nahi pathikastadvizeSyAnvita iti / anudAharaNamevaitaditi / khakhopakArasattve'pi parasparopakAro'pyastyeva / sa na camatkArakArIti tu riktaM vacaH / kiM ca yathAtathA zabdavyatyAsena pUrvottarArdhavyatyAsena cAsya punaH pAThe parasparopakArasyaiva camatkRtasya pratItestadabhiprAyeNodAharaNatvameva / api ca prakaraNAdisahAyenApi parasparopakArapratItizcamatkRtaiveti cinyamiti dik // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze'nyonyAlaMkAraprakaraNam //
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 457 yugapaditi vizeSaNAdvakSyamANe paryAye nAtivyAptiH / evaM ca granthA - ntaragatAni lakSaNAnyatiprasaktAnyeva / yacca kiMcitkAryamArabhamANasyAsaMbhAvitAzakyavastvantaranirvartanaM ca tRtIyo vizeSaprakAraH / evaM caitadanyatamatvaM vizeSAlaMkArasAmAnyalakSaNam' iti prAJcaH / tatra prathamaH prakAro dvividhaH - AdhArAntaragatatvenAdheyaM varNyamAnam, nirAdhAratvena ca / krameNodAharaNAni - 'aye rAjannAkarNaya kutukamAkarNanayana tvadAdhArA kIrtirvasati kila maulau dazadizAm / tvadekAlambo'yaM guNagaNakadambo guNanidhe mukheSu prauDhAnAM vilasati kavInAmaviratam // ' atra dimauligatatvena / 'yuktaM tu yAte divamAsaphendau tadAzritAnAM yadabhUdvinAzaH / idaM tu citraM bhuvanAvakAze nirAzrayA khelati tasya kIrtiH // ' dvitIyaH prakAro yathA 'nayane sudRzAM puro ripUNAM vacane vazyagirAM mahAkavInAm / mithilApatinandinIbhujAntaH sthita eva sthitimApa rAmacandraH // tRtIyaH prakAro yathA-- 'kodaNDacyutakANDamaNDalasamAkIrNatrilokItalaM rAmaM dRSTavatAM raNe dazamukhaprANApahArodyatam / durdarzo'pi nRNAmabhUdurumarudvegapracaNDIkRta jvAlAbhirjagatItalaM kavalayankAlAnalo gocaraH // ' atra rAmadarzanaM kurvatAM kAlAnaladarzanarUpAzakyavastvantaranirvartanam / nanu iti 'lobhAdvarATikAnAM vikretuM takamAniza maTantyA / labdho gopakizoryA madhyerathyaM mahendranIlamaNiH // ' vakSyamANapraharSaNaviSamAlaMkArayoge tRtIyaprakArasyAtivyAptiH / dadhivikrayamArabhamANAyA nIlamaNiprAptivarNanAditi cet, na / atra cAza 39 rasa0
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 kaagymaalaa| kyavastvantaranirvartane tadabhedAdhyavasAnanibandhanatvaM vizeSaNam / 'kAlAnalo vIkSitaH' ityanupadamudAhRte vizeSAlaMkAre yathA azakyavastvantararUpakAlAnalavIkSaNaM rAmakAlAnalayostaddarzanayorvA abhedAdhyavasAnena nirvartitam , na tathA 'dadhi vikretumaTantyA' ityatra mahendranIlamaNidarzanamityadoSaH / na ca bhagavati nIlamaNyabhedAdhyavasAnena nirvartitameva taditi vAcyam / kiMcitkAryamArabhamANasyetyatra yatkArya vizeSaNatayA praviSTaM tena sahAzakyavastvantarasyAbhedasya vivakSitatvAt / prakRte ca takravikrayeNa saha nIlamaNerabhedasyAnadhyavasAnAt / na cAtizayoktyA vizeSAlaMkAratRtIyaprakArasya gatArthatvaM vAcyam / etadudAharaNe rAmasya viSayasya kAlAnalena viSayiNA nigaraNAbhAvAt / nApi rUpakeNa viSayaviSayiNoH sAmAnAdhikaraNyaviraheNAropAsiddheH / na ca smRtyA / kAlAnalasya vIkSaNakarmatvazravaNena smRtikarmatvAsiddheH / tasmAdazakyavastvantarakaraNaM vizeSAlaMkArasyaiva prabheda iti praacaamaashyH| atra vicAryate-vizeSAlaMkArasyAyaM prabheda iti kathaM vijJAyate / nahi rUpakAdivadalaMkArasyAsya kiMcitsAmAnyalakSaNamasti, yena tadAkrAntatvenAzakyavastvantarakaraNatvasya tatprakAratAmabhyupagacchema / na cAnyatamatvameva tathAvidhamastIti vAcyam / anenaiva prakAreNetarAlaMkArabhedatvasyApi suvacatvAt / anugatalakSaNaM vinA prAcInoktirAjJAmAtrameva rAjJAmiti tadapekSayA pRthagalaMkAratoktireva ramaNIyA / api ca 'yena dRSTo'si deva tvaM tena dRSTo hutAzanaH', 'tena dRSTA vasuMdharA' ityAdI vastvantarasya hutAzanavasudhAdarzanAderazakyAsaMbhAvitatvayorabhAvAtprakRtAlaMkArAsaMbhavena nidarzanA khIkriyate yadi, tadA 'yena dRSTo'si deva tvaM tena dRSTaH surezvaraH' ityAdau 'vizeSAlaMkAre'pi saiva zaraNIkriyatAm / nahi hutAzana ityatra surezvara ityatra ca vicchittibhedo'sti / evaM ca prAcInAnusAreNa 'kodaNDacyuta-' ityAdi yadasmAbhirudAhRtaM tadapi na vizeSasaraNimAroDhumISTe / etena tvAM pazyatA mayA labdhaM kalpavRkSanirIkSaNam' ityAdi kuvalayAnandoktamudAharaNaM gatArtham / tasmAdidamudAharaNamprAgvadAha-atheti / udAharaNaM gatArthamiti / azakyavasvantarakaraNakRtA
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 rsgddaavrH| . 'kiM nAma tena na kRtaM sukRtAM purAre dAsIkRtA na khala kA bhuvaneSu lakSmIH / bhogA na ke bubhujire vibudhairalabhyA / yenArcito'si karuNAkara helayApi // ' atra yAvatrivargaprAptirazakyakaraNam / nAtra bhagavadarcanena sukRtakaraNAdInAM sAdRzyaM vivakSitam , yena nidarzanAdi sNbhaavyet| kiMtu kaarykaarnnbhaavH| evaM cedAnImazakyavastvantaranirvartane abhedAdhyavasAnanibandhanatvaM na vizeSaNam / na ca 'dadhi vikretumaTantyA' ityatrAtivyAptiH / dvayoH saMkarasya tatreSTeriti vadanti / iti rasagaGgAdhare vizeSAlaMkAraprakaraNam / __ atha vyAghAtaH yaMtra Tekena kA yena kAraNena kArya kiMciniSpAditaM niSpipAdayiSitaM vA tadanyena kA tenaiva kAraNena tadviruddhakAryasya nighpAdanena niSpipAdayiSayA vA vyAhanyate sa vyAghAtaH // atra vyAghAte pUrvakaprapekSayA karjantarasya vailakSaNyapratyayAvyatirekasiddhiH phalam / kartRtvaM ceha kAryoddezena pravartamAnatvam / prayojanaM cAsyA vivakSAyA anupadameva vakSyAmaH / udAharaNam 'dInadumAnvacobhiH khalanikarairanudinaM dalitAn / pallavayantyullasitA nityaM taireva sajjanadhurINAH // ' iha zrutipratipAditavacanatvarUpaikadharmapuraskAreNAbhinnIkRtayoH paruSamadhuravacanayorekatvAdhyavasAnAtpuraH sphuranvirodhaH prAtikhikarUpeNa tattatkAryahetutAvimarzAnnirvartata iti virodhamUlatvam / idaM tu nodAharaNam 'pANDityena pracaNDenaM yena mAdyanti durjanAH / tenaiva sajjanA rUDhAM yAnti zAntimanuttamAm // ' ghikacamatkArasattvAdidaM cintyam // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze vizeSAlaMkAraprakaraNam // . prAgvadAha-atheti / vyAhanyate bAdhyate / lubdho na visRjatItyudAharaNe tAtkA
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 . kaavymaalaa| atra durjanasajjanayormadazamakartRtve'pi na taduddezena pravRttiriti lakSaNagatakartRvizeSaNenAsaMgrahaH / na cAsya vyAghAtodAharaNatve ko doSa iti vAcyam / AzrayavizeSakhabhAvasAcivyenaikasyaiva kAraNasya viruddhakAryadvayajanane bAdhakavirahAvyAhaterevAbhAvAdudAharaNatvAsaMgateH / nahi lokasiddho'rthaH kAvyAlaMkArAspadaM bhavitumarhati / aparo vyAghAto yathA 'vimuJcasi yadi priya priyatameti mAM mandire __ tadA saha nayakha mAM prnnyyntrnnaayntritH| atha prakRtibhIrurityakhilabhItibhaGgakSamA nna jAtu bhujamaNDalAdavahito bahirbhAvaya // ' idaM daNDakAM pravividhaiM bhagavantaM dAzarathiM prati bhagavatyA jAnakyA vAkyam / ubhayavidhe'pyasminvyAghAte pUrvakarturabhISTavyAhananaM tulyamiti prAcAM siddhAntaH / tathA ca teSAmudAharaNam 'dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti dRzaiva yAH / virUpAkSasya jayinIstAH stuve vAmalocanAH // ' iti / atra vicAryate-vyatireka evAtrAlaMkAraH / jayinIvirUpAkSasya vAmalocanA iti tasyaiva prakAzanAt / na cAtra vyatirekotthApakatayA vyAghAtaH sthita iti vAcyam / evamapi tasyAlaMkAratAyA asiddheH / na hyalaMkArosthApakenAlaMkAreNaiva bhavitavyamityasti niyamaH / 'AnanenAkalaGkena jayatIndu kalaGkinam' ityAdAviva vastumAtreNApi vyatirekotthApanopapatteH / nahyasyoktaprakAravyatirekanirmukto viSayo'sti yena khAtantryamabhyupagacchema / tasmAdalaMkArAntarAvinAbhUtAlaMkArAntaravadihApyavAntaro'sti vicchittivizeSo'laMkArabhedaka iti prAcAmuktirevAtra zaraNam / yattu. 'lubdho na visRjatyartha naro dAridyazaGkayA / dAtApi visRjatyartha tayaiva nanu zaGkayA // ' iti kuvalayAnanda udAhRtam , tanna / likajanmAntarIyadAriyazaGkayoramedAdhyavasAnAnna lakSaNAsamanvaya ityAhuH // iti rasaga
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 461 evaM zleSAtizayoktyAdhupAyonmIlitena kiMcidaMzAbhedAdhyavasAnenAmukha eva prAdurbhAvito yo virodho vicchittimAtrAtmA kSaNaprabhAvAdananuvartamAnastanmUlakA virodhAbhAsAdayo vyAghAtAntA alaMkArA niruupitaaH| te ca nAnArUpaM vaicitryaM bhajanto virodhAbhAsasyaiva prabhedAH, na tu tato'tiriktAH, kAJcanasyeva kaGkaNAdaya ityeke / rUpakadIpakAdInAmaupamyagarbhANAmupamAbhedatvApatterbahu vyAkulIsyAditi parasparacchAyAmAtrAnusAriNo bhinnavicchicayo bhinnA evetypre| iti rasagaGgAdhare vyAghAtaprakaraNam / atha zRGkhalAmUlA alaMkArAH tatra, patirUpeNa nibaddhAnAmarthAnAM pUrvapUrvasyottarottarasin , uttarottarasya vA pUrvapUrvasinsaMsRSTaM zRGkhalA // __ tacca kAryakAraNatAvizeSaNavizeSyatAdinAnArUpam / iyaM ca na khatantro. 'laMkArAH / vakSyamANaprabhedairgatArthatvAt / nAsyAstairvinA vivikto viSayo'sti / yathA hi rUpakAdiSvanuprANakatayA sthito'pyabhedAMzaH samAnadharmAzo vA na pRthagalaMkAraH evaM prakRte'pItyAhuH / tadapare na kSamante / sAvayavAdibhedai rUpakasya, pUrNAluptAdibhirupamAyAzca gatArthatvAtvatantrAlaMkAratayA na syAt / nahi vizeSanirmuktaM sAmAnyamasti yena vivikto viSayaH syAt / tasmAcchRGkhalAyA eva kAraNamAlAdayo bhedA iti / mtyornyostttvmuprissttaadvivecyissyaamH| saiva zRGkhalA AnuguNyasya kAryakAraNabhAvarUpatve kAraNamAlA // tatra pUrvaM pUrva kAraNaM paraM paraM kAryamityekA / pUrvaM pUrva kArya paraM paraM kAraNamityaparA / yathAkrameNa yathA 'labhyeta puNyairgRhiNI manojJA tayA suputrAH paritaH pavitrAH / sphItaM yazastaiH samudeti nUnaM tenAsya nityaH khalu nAkalokaH // ' jhAdharamarmaprakAze vyAghAtaprakaraNam //
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / 'svargApavargau khalu dAnalakSmIrdAnaM prasUte vipulA samRddhiH / samRddhimalpetarabhAgadheyaM bhAgyaM ca zaMbho tava pAdabhaktiH // ' iha ca yadyAdau kAraNoktireva stUyate tadA punastasya kAraNaM tasyApi kAraNamiti, tatkasyacitkAraNaM tadapi kasyaciditi vA kAraNamAlA yuktA / yadA tu kAryoktistadA tasya kAryaM tasyApi kAryamiti, tatkasyacitkAryaM tadapi kasyaciditi vA yuktA / sarvathaiva yaH zabdaH kAryakAraNatopasthApaka Adau prayuktaH sa eva nirvAdyaH / evaM krameNa nibandhamAkAGkSAnurUpatvAdramaNIyam / anyathA tu bhagnaprakramaM syAt / 462 yathA prAcInAnAM padyam -- 'jitendriyatvaM vinayasya kAraNaM guNaprakarSo vinayAdavApyate / guNAdhike puMsi jano'nurajyate janAnurAgaprabhavA hi saMpadaH // ' atra jitendriyatvaM vinayasya kAraNaM zrutvA jitendriyatvasyApi kiM. kAraNamiti, vinayaH kasya kAraNamiti vA AkAGkSodeti / kAraNasyaiva zrutivazAtpUrvamupasthiteH / kAraNaM tu jJAtaM kAryaM punarasya kimiti kvacidAkAGkSA tu kAryatvakAraNatvayoH saMbandhipadAsattvAtkAraNazrutyuttaramekasaMbandhijJAnAdhInakAryatvopasthityA saMgamanIyA / na tvasau sArvatrikI / evaM ca vinayaH kasya kAraNamityAkAGkSAyAM guNaprakarSo vinayAdavApyata iti vAkyaM yadyapi phalataH paripUrakaM bhavati tathApi na sAkSAdityahRdayaMgamameva / tathA guNaprakarSAtkimApyata ityAkAGkSAyAM guNAdhike puMsIti ca / atra ca kathitapadatvaM na doSaH / pratyuta padAntareNa tasyArthasyoktau rUpAntareNa sthitasya naTasyeva pratyabhijJApratirodhatvAdvivakSitArthasiddherakuNThitatvavirahAddoSaH syAt / zabdAdupasthite'rthe pravRttinimittamiva zabdo'pi vizeSaNatayA bhAsate / tathA coktam- 'na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte' iti / tattacchabdasya viziSTazcArthaH kharUpeNAbhinno'pi vizeSaNa bhedAdvilakSaNaH pratIyate kuNDagolakAdivat / nanu kuNDagolakAdipadeSu mRtAmRtabhartRkatvAdirUpavizeSaNaghaTitaM pravRttinimittamityastu bhinnAkAraH pratyayaH / tAmraH zoNo rakta ityAdau tu tAmrAdizabdAnAM zaktatvena
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgaadhrH| 163 zakyatAnavacchedakatvAcchakyatAvacchedakasya ca guNagatajAtivizeSasyAbhinnatvAdabhinnAkAraH pratyaya evocita iti cet , satyam / 'udeti savitA tAmrastAmra evAstameti ca / . saMpattau ca vipattau ca mahatAmekarUpatA // ityatra vailakSaNyazUnyatArUpasyaikarUpyasya yathA pratyayaH, na tathA 'udeti savitA tAmro rakta evAstameti ca' ityatra, iti sakalAnubhavasiddham / evaM ca pravRttinimittabhinnasyApi zabdasya yadi zakyavizeSaNatvaM vailakSaNyAnyathAnupapattyAnubhavabalena ca siddhaM tadA tadanuguNaiva vyutpattiH zabdAnAM kalpyate / sA ca vRttisaMbandhenArthaviziSTazAbdajJAnatvena zabdaviziSTArthopasthititvena ca sAmAnyakAryakAraNabhAvarUpA / ghaTatvAditattatpravRttinimittaprakArakabodhatvena tu vRttisaMbandhena ghaTaviziSTapadajJAnatvAdinA ca vizeSato'paraH kAryakAraNabhAvaH / vizeSasAmagrIsahitAyA eva sAmAnyasAmagryA janakateti na kazciddoSaH / yadvA vRttisaMbandhena ghaTAdiviziSTapadajJAnatvena ghaTAdipadaghaTatvobhayaprakArakaghaTAdivizeSyakopasthititvena ca kAryakAraNabhAvaH / padArthopasthitizAbdabodhayoH samAnAkAratvAcchAbdabodhe'pi yadabhAnam / anubhavabalAcca prAmANikaM gauravaM na doSAya / etadabhisaMdhAyaivoktam-'na so'sti' ityAdi / iti rasagaGgAdhare kAraNamAlAprakaraNam / athaikAvalIsaiva zRGkhalA saMsargasya vizeSyavizeSaNabhAvarUpatve ekAvalI // sA ca pUrvapUrvasyottarottaraM prati vizeSyatve vizeSaNatve ceti dvidhA / tatrAdye uttarottaravizeSaNasya sthApakatvApohakatvAbhyAM dvaividhyam / khasaMbandhena vizeSyatAvacchedakaniyAmakatvaM sthApakatvam / khavyatirekeNa vizeSyatAvacchedakavyatirekabuddhijanakatvamapohatvam / udAharaNam 'sa paNDito yaH khahitArthadarzI hitaM ca tadyatra parAnapakriyAH / pare ca te ye zritasAdhubhAvAH sA sAdhutA yatra cakAsti kezavaH // ' kAraNamAlA spaSTA // prAgvadAha-atheti / parAnapeti / parAnapakAra ityarthaH / teSAM zRGkhalAvayavAnA
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 kaavymaalaa| atra sthApakam / . 'nAryaH sa yo na khahitaM samIkSate na taddhitaM yanna parAnutoSaNam / na te pare yairnahi sAdhutAzritA na sAdhutA sA nahi yatra mAdhavaH // ' atrApohakaM pUrvapUrvasyottarottaram / yadyapi sthApake'pyapohakatvaM gamyate yo na khahitArthadarzI sa na paNDita ityAdi, tathA apohake'pi sthApakatvam , yo hitaM samIkSate sa Arya ityAdi, tathApi zabdena nocyata itydossH| 'dharmeNa buddhistava deva zuddhA buddhyA nibaddhA sahasaiva lakSmIH / lakSmyA ca tuSTA bhuvi sarvalokA lokaizca nItA bhuvaneSu kIrtiH / / iha pUrveNa pUrveNa khAvyavahitamuttarottaraM vizeSyate / asiMzcaikAvalyA dvitIye bhede pUrvapUrvaiH parasya parasyopakAraH kriyamANo yadyekarUpaH syAttadAyameva mAlAdIpakazabdena vyavahriyate prAcInaH / tathA coktam-'mAlAdIpakamAyaM cedyathottaraguNAvaham' iti / tatra mAlAzabdena zRGkhalocyate dIpakazabdena dIpa iveti vyutpattyA ekadezasthaM sarvopakArakamucyate / tenaikadezasthasarvopakArakakriyAdizAlini zRGkhaleti padadvayArthaH / evaM ca dIpakAlaMkAraprakaraNe prAcInairasya lakSaNAddIpakavizeSo'yamiti na bhramitavyam / tasya sAdRzyagarbhatAyAH sakalAlaMkArikasiddhatvAt / iha ca zRGkhalAvayavAnAM padArthAnAM sAdRzyameva nAstIti kathaMkAraM dIpakatAvAcaM zraddadhImahi / teSAM prakRtAprakRtAtmakatvavirahAcca / vivecitaM cedaM sodAharaNaM dIpakaprakaraNe'smAbhiriti nehAtIvAyasyate / etena 'dIpakaikAvalIyogAnmAlAdIpakamiSyate' iti yaduktaM kuvalayAnandakRtA taddhAntimAtravilasitamiti sudhIbhirAlocanIyam / iti rasagaGgAdhara ekAvalIprakaraNam / padArthAnAm / taddhAntimAtreti / tatrApi dIpakazabdasyopakArakaparatvam / ata eva tairdIpakaprakaraNAtpRthagekAvalyuttaramukto'yamityetaduktireva bhrAntA // iti rasagaGgAdharamarmaprakAza ekAvalIprakaraNam //
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| atha sAraHsaiva saMsargasyotkRSTApakRSTabhAvarUpatve saarH|| tatrApi pUrvapUrvApekSayottarottarasyotkarSAbhyAM dvaividhyam / _ 'saMsAre cetanAstatra vidvAMsastatra sAdhavaH / sAdhuSvapi spRhAhInAsteSu dhanyA nirAzayAH // ' imaM cAlaMkAramekAnekaviSayatvena punardvividhamAmananti / ekaviSayatAyAmavasthAdibhedAzrayaNamAvazyakam / utkarSApakarSayorbhedaniyatatvAt / nahyavasthAdibhedakaM vinA kiMcidapi vastu khApekSayA khayamadhikaM nyUna vA bhavituM prabhavati / ekaviSaya uttarottarotkarSo yathA'jambIrazriyamatilachya lIlayaiva vyAnamrIkRtakamanIyahemakumbhau / nIlAmbhoruhanayane'dhunA kucau te spardhete khalu kanakAcalena sArdham // ' atra pUrvapUrvAvasthAviziSTAbhyAM kucAbhyAmuttarottarAvasthAviziSTayostayorevotkarSa ityekaviSayatvam / yadyapi parimANabhedena dravyabhedo'pi matavizeSe zakyate vaktum , tathApi kucatvenAbhedAzrayaNena tatrApyekaviSayatvaM suuppaadm| yadi ca vakSyamANa ekAzraye krameNAnekAdheyasthitirUpaH paryAyo'tra pratIyate tadA so'pyastu / nahi tena pUrvapUrvApekSayottarottarotkarSarUpaH sAro'nyathAsiddhaH zakyaH kartum / anekaviSayaH sa eva yathA'girayo guravastebhyo'pyurvI gurvI tato'pi jagadaNDam / jagadaNDAdapi guravaH pralaye'pyacalA mahAtmAnaH // ' vede'pyayamalaMkAro dRzyate 'mahataH paramavyaktamavyaktAtpuruSaH prH| puruSAnna paraM kiMcitsA kASThA sA parA gatiH // ' pUrva tu guNakRta utkarSaH, iha tu kharUpamAtrakRta iti vizeSaH / na cAtra guNakRta utkarSoM vAcyaH / puruSasya nirguNatvenAbhyupagamAt / na ca tatrApi vinAzarahitatvAdirgamyamAno guNa utkarSaka iti vAcyam / tasya praagvdaah-atheti| tatrApi puruSe'pi // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze sAraprakaraNam //
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 kaavymaalaa| tAdRzAdhikaraNabhinnatve mAnAbhAvAt / anayaiva dizApakarSo'pyudAhAryaH / idaM tu bodhyam-ekaviSaye zRGkhalAyA acArutvAttadanuprANitaH sAro na cArutAM dhatte / tasyAH khAbhAvikabhedApekSitvenAvasthAdikRtabhede'nullAsAt / ata evAsminviSaye vardhamAnakAlaMkAro'nyairaGgIkRtaH / tallakSaNaM ca 'rUpadharmAbhyAmAdhikye vardhamAnakam' iti kRtam / tasmAtkAraNamAlAdiryathA zRGkhalaikaviSayaH, na tathA sAraH zakyo vaktum / ekaviSaye'laMkArAntarAbhyupagamaprasaGgAt / 'guNavarUpAbhyAM pUrvapUrvavaiziSTye sAraH' iti tu lakSaNaM sArasya yuktam / sa ca kvacicchRGkhalAnuprANitaH kvacitkhatantra ityanekaviSayatvamekaviSayatvaM ca sustham / evaM zRGkhalAviSayANAmalaMkArANAM vicchittivailakSaNyasyAnubhavasiddhatvAtpRthagalaMkAratve siddhe zRGkhalAyA virodhAbhedasAdha `divadanuprANakataivocitA, na pRthagalaMkAratA / tathAtve medAdInAmapi pRthagalaMkAratApatteH / pUrNAluptAdau tu na vicchittivailakSaNyam , api tUpamAvicchittireveti saMpradAyaH / nanu keyaM vicchittiH / ucyate--alaMkArANAM parasparavicchedasya vailakSaNyasya hetubhUtA janyatAsaMsargeNa kAvyaniSThA kavipratibhA, tajanyatvaprayuktA camatkAritA vA vicchittiH / ___ iti rasagaGgAdhare sAraprakaraNam // atha kAvyaliGgam anumitikaratvena sAmAnyavizeSabhAvAbhyAM cAnAliGgitaH prakRtArthopapAdakatvena vivakSito'rthaH kAvyaliGgam // upapAdakatvaM ca tannizcayajanakajJAnaviSayatvam / anumAnArthAntaranyAsayoriNAyAnAliGgitAntam / upamAdivAraNAyopapAdakatvenetyantam / paJcamyAdizabdapratipAditahetutvakasya hetoreva vAraNAyopapAdakatvena vivakSita iti / na tu zabdAttena rUpeNa bodhita ityetadarthaphalakam / tena 'bhayAnakatvAtparivarjanIyo dayAzrayatvAdasi deva sevyaH' ityAdau nAyamalaMkAraH / gamyamAnahetutvakasyaiva hetoH sundaratvenAlaMkArikaiH kAvyaliGgatAbhyupagamAt / tacca subantatiGantArthatvAbhyAM tAvavividham / Adyamapi prAgvadAha-atheti / tacca kAvyaliGgam / atrApi anayorapi / vAtaM samUhaH /
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 467 zabdAntarArthavizeSitazarIram , zuddhaikasubantArtharUpaM ceti dvedhA / atrApyAyaM sAkSAtparamparayA vA vAkyArthavizeSitam , subantArthamAtravizeSitaM ceti dvibhedam / tiGantArthabhUtamapi sAkSAtparamparayA vA vAkyAntarArthavizeSitam , subantArthamAtravizeSitaM ceti dviprakAram / zuddhabhedastu tiGantArthasya na saMbhavati / kriyAyAH kArakavizeSitatvAvazyaMbhAvAt / ziSTamagre nirUpayiSyate / udAharaNam 'vinindyAnyunmattairapi ca parihAryANi patitai ravAcyAni vrAtyaiH sapulakamapAsyAni pizunaiH / harantI lokAnAmanavaratamenAMsi kiyatAM kadApyazrAntA tvaM jagati punarekA vijayase / ' atra hyananyasAdhAraNatayA pratipAditasya bhagavatyA bhAgIrathyA utkapasyApAtato'ghaTamAnasyopapAdanAyAnavaratasakalalokapApaharaNasamAnAdhikaraNaH zramAbhAvaH subantamAtrArthavizeSitaH subantArtho vizeSavapurhetutvenopAttaH / 'trapante tIrthAni tvaritamiha yasyoddhRtividhI ___ karaM karNe kurvantyapi kila kapAliprabhRtayaH / imaM taM mAmamba tvamatha karuNAkAntahRdaye punAnA sarveSAmaghamathanadarpa dalayasi // ' atra sakaladevatIrthadarpadalanasya siddhaye khAtmapavitrIkaraNaM vatrA nibaddham / tacca kSudratvAttAdRzasidhyasamartha vizeSakAntaramAkAGkSatIti tIrthakartRkatrapAkaraNam , kapAliprabhRtikartRkakarNamudraNaM ceti vAkyArthadvayaM khAtmarUpakarmadvArA vizeSakamupAttam / tadviziSTaM ca tAdRzapavitrIkaraNaM bhAgIrathyupArUDhaM tAdRzakAryopapAdanasamarthamiti bhavati hetuH / 'padmAsanapramukhanirjaracittavRtti duSprApadivyamahimanbhavato guNaughAn / tuSTraSato mama nitAntavizRGkhalasya mantuM zizo ziva na mantumihAsi yogyaH //
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| atra zizutvaM zuddhaikasubantArtho'parAdhakSamAkaraNe hetuH / tathA divyamahimatvamacintyamAhAtmyaM subantArthavizeSitasubantArtharUpaM brahmAdicittaduprApatve / evaM tAdRzaparamezvaraguNakarmakastavo mantau / tAdRzastave ca vizRGkhalatvamiti zuddhasubantArthodAharaNe viziSTasubantArthasyApyudAharaNam / 'tavAlambAdamba sphuradalaghugarveNa sahasA mayA sarve'vajJApurapathamanIyanta vibudhAH / idAnImaudAsyaM yadi bhajasi bhAgIrathi tadA nirAdhAro hA rodimi kathaya keSAmiha puraH // ' atra nirAdhAra ityAdinAbhivyakte vaktaniSThasakalakartRkadveSe AtmakartRkAvajJApurapathanayanarUpaH subantArthavizeSitastiGantArtha upapAdakaH / 'vizvAsya madhuravacanaiH sAdhUnye vaJcayanti namratayA / tAnapi dadhAsi mAtaH kAzyapi yAtastavApi ca vivekaH // ' atrApi pRthivIvivekanAzopapAdane tiGantArthasya dhAraNasya * subantArthavizeSitasya tasyaiva janadhAraNAtmano vA asAmarthyAtsAdhuvaJcanarUpapUrvavAkyArthavizeSitaM dhAraNaM hetuH / vizeSaNatvaM ca karmaNi vizeSaNatvAtparamparayA bodhyam / ete ca bhedAH prAcInakalpitapadArthavAkyAbhedadvayavaccAturyamAtreNa kalpitAH, na tu vaicitryavizeSeNa / athAnumAnAdasya ko vizeSaH / nanu vyApyatvapakSadharmatvAbhyAM jJAyamAnamevArthasAdhakamanumAnam , kharUpeNa jJAyamAnaM prakRtArthopapAdakaM kAvyaliGgamiti vizeSa iti cet, na upapAdakaM hi satyAM yuktau / sA tu sati vyabhicArapakSAvRttitvayoranyatarasyApi jJAne na saMbhavati / yathA 'vinindyAnyunmattaiH' ityudAhRtapadye tAhazazramAbhAva utkarSavyabhicarito bhAgIrathyavRttiti jJAne jAtvapi na sarvotkarSaH se mISTe / seddhamISTe ca sarvotkarSAvyabhicarito bhAgIrathIvRttizceti jJAne / evaM hetoH sarvatrApyupapAdyAvyabhicaritajJAna evopapattiH / anyathA tu idamevamanevaM vA syAditi saMdeha eva / tasmAdupapattisamarthanAdivilakSaNazabdaprayogA AlaMkArikANAmanumitisaraNimevAbhinivizante / na ca samarthanA dRDhapratyayaH, na tvanumitiriti vAcyam / sa hIndriyasaMnikarSAbhA
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 169 vAnna prAtyakSikaH / anumitisAmagryA balavattvAnna zAbdaH / ata eva na mAnaso'pIti satyaM kAvyaliGgaM prakRtArthopapAdakam / upapattizcAnumitireva / vyabhicAritve'pi hetostadAnIM vyabhicArAsphUrteH / tathApi nAnumAnAlaMkArasyAtra viSayaH / zroturyalliGgakAnumitibubodhayiSayA kaviH kAvyaM nirmimIte talliGgakamanumAnAlaMkRterviSayaH kAvyavyApAragocarIbhUtAnumitikaraNamiti niSkarSaH / kAvyaliGgajJAnajAnumitistu na kavinA zroturbubodhayiSitA / ata evAsau na kAvyavyApAragocaraH zrotuH kevalaM kAraNavazAjjAyata iti nAstyevAtra jAyamAnAyAmapyanumitAvanumAnAlaMkRterviSayaH / tasminmaNibAtamahAndhakAre' iti vakSyamANapadye tu bubodhayiSitaivAnumitirityastyanumAnaviSayaH / api ca kavinibaddhapramAtrantaraniSThA hyanumitiranumAnAlaMkRtiM prayojayati / zrotRniSThA mahAvAkyArthanizcayAnukUlA tu kAvyaliGgamiti mahAnvizeSaH / evaM ca kAvyaliGgAtiprasaGgavAraNAyAnumAnalakSaNapraviSTAnumitau kAvyavyApAragocaratvaM vizeSaNaM deyam / yattu 'samarthanIyasyArthasya kAvyaliGgaM samarthakam' iti kuvalayAnandakAro lakSaNamakArSIttadapi sAmAnyavizeSabhAvAnAliGgitatvavizeSaNarahitaM cedarthAntaranyAse syAdevAtiprasaktam / yadapi, "yattvannetrasamAnakAnti salile manaM tadindIvaraM medhairantaritaH priye tava mukhacchAyAnukAraH zazI / ye'pi tvadgamanAnukArigatayaste rAjahaMsA gatA___ stvatsAdRzyavinodamAtramapi me daivena na kSamyate // ' 'mRgyazca darbhAGkaranirvyapekSAstavAgatijJaM samabodhayanmAm / vyAparayantyo dizi dakSiNasyAmutpakSmarAjIni vilocanAni // ' . pUrvatra pAdatrayArtho'nekavAkyArtharUpazcaturthapAdArthe hetuH / uttaratra tu saMbodhane vyApArayantya iti mRgIvizeSaNatvenAnekapadArthoM heturuktaH" itya mAtramavadhAraNe / upasaMharati evaM ceti / anviti / yata ityAdiH / nyAse syAdevAtiprasaktamiti / prAcInamate samarthanIyetyanenaiva vAraNAt / matAntare tu sAmAncavizeSabhAvanAliGgitatvaM vizeSaNaM deyamityarthAntaranyAsaprakaraNe tadnya eva sphuTam / ' saM
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / / laMkArasarvakhakRtoktam, anumoditaM ca kuvalayAnandakRtA / tadubhayamasat / anumAnArthAntaranyAsaviSaye hetvalaMkAro neti tAvatsarvasaMmatam / anyathA tayorucchedApatteH / ayaM cAnumAnasyaiva viSayaH / caturthacaraNe daivarUpe pakSe. nAyikAGgasAdRzyadarzanajanyasukhAsahiSNutvarUpasAdhyasya caraNatrayavedyena tattadaGgasAdRzyAdhAravighaTakatvena hetunA siddheH sphuTatvAt / daivaM nAyikAGgasAdRzyadarzanajanyamadiSTasukhAsahiSNu / tattannAyikAGgasAdRzyAdhAravighaTakatvAt / madIyazatrubhUtayajJadattAdivaditi ca prayogaH / mRgyazceti dvitIyapadye yadyapi saMbodhane vaktaniSThe mRgInetravyApAro jJAyamAna utpAdakaH, tathA nAsAvutpAdakatA anumitikaraNatAyA atizeta ityanumAnAlaMkAra eva yuktaH / iyAMstu vizeSaH -- yatpUrvapadye'numitirgamyA, iha punarbudhyate vAcyA / mRgyo dakSiNAnilasaMparkavatyaH, dakSiNAbhimukhavilakSaNa netravyApAravattvAditi ca prayogaH / vailakSaNyaM cotpakSmetyAdinoktaM bodhyam / atra vadanti -- kAvyaliGgaM nAlaMkAraH / vaicitryAtmano vicchittivizeSasyAbhAvAt / sa hi janyatAsaMsargeNa kavipratibhAvizeSaH, tannirmitatvaprayuktazcamatkRtizeSo vetyuktam / na cAnayoranyatarasyApyatra saMbhavaH / hetuhetumadbhAvasya vastusiddhatvena kavipratibhAnirvartyatvAyogAt / ata eva camatkRtirapi durlabhA / zleSAdisaMmizraNena vicchittivizeSo'trApyastIti tu na vAcyam / tasya zleSAdyaMzaprayojyatvena kAvyaliGgasyAlaMkAratAyAstathApya- . siddheH / yatra tUpaskArakavaicitryAdvilakSaNaM tadupaskAryavaicitryaM tatrAstu nAmopaskArakAdupaskAryasya pRthagalaMkAratvam / yathAtizayokerhetuphalotprekSayoH / yatra tUpaskArakavaicitrya eva vizrAntistatropaskAryamana laMkAra eva / yathA prakRte / evaM tarhi bahUnAmalaMkAratvena prAcInairUrIkRtAnAmanalaMkAratApattiriti cet, astu / kiM nazchinnam / tasmAt 'nirheturUpadoSAbhAvaH kAvyaliGgam' ityapi vadanti / iti rasagaGgAdhare kAvyaliGgaprakaraNam / 370 1 iha punarbudhyate vAcyeti / atredaM cintyam - evaM hi kAvyaliGgamAtre gamyAnumaHnasya sattvena taducchedApatteH / tasmAdanumiterbodhane gamyale cedamiti vyavasthAzrayaNAnna
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 471 athArthAntaranyAsaH sAmAnyena vizeSasya vizeSeNa sAmAnyasya vA yatsamarthanaM tadathontaranyAsaH // samarthanaM cedamevamanevaM vA syAditi saMzayasya pratibandhaka idamitthameveti dRDhapratyayaH / nizcaya iti yAvat / tatra prakRtayoH sAmAnyavizeSayoH samarthyatvam , aprakRtayorvizeSasAmAnyayoH samarthakatvaM prAyazo dRzyate / tacca tAvatsAdharmyavaidhAbhyAM dvividham / udAharaNam 'karikumbhatulAmurojayoH kriyamANAM kvibhirvishRngkhlaiH| kathamAli zRNoSi sAdaraM viparItagrahaNA hi yoSitaH // ' atra saMbodhyakartRkasya tadIyakucavRttikarikumbhatulAsAdarazravaNasyAnaucityaM pratipAdyate / tacca tasyAniSTasAdhanatve saMgacchate / aniSTasAdhanatvamapi tAdRzazravaNamiSTasAdhanamiti buddhyA zravaNaM kurvANAyAH kAntAyA bhrAntAtvaM vinA durupapAdamiti strItvena prAntAtvaM pratipAdyate / tacca saMbodhyastrIvizeSabhrAntatvarUpasya vizeSasya sAmAnyaM samarthakaM ca / 'upakArameva kurute vipadgataH sadguNo nitarAm / mUcchI gato mRto vA rogAnapaharati pAradaH sakalAn // ' atra vipadtasadguNakartRkopakArasya sAmAnyasya prakRtasya mUJchitamRtapAradakartRkaM rogApaharaNaM vizeSaH, udAharaNatayA samarthakaM ca / pAdavRttAnte prakRte tu pUrvArdhottarArdhayorvyatyAse kRte sAmAnyasya vizeSasamarthakatApyatraiva saMbhavati 'ahanneko raNe rAmo yaatudhaanaannekshH| asahAyA mahAtmAno yAnti kAMcana vIratAm // atra vizeSasya sAmAnyaM samarthakam / vaiparItye tu sAmAnyasya vizeSaH / 'asahAyA-' ityAdhuttarArdhamapAsya 'nUnaM sahAyasaMpattimapekSante balojjhitAH' iti kRte vizeSo vaidhamryeNa sAmAnyasya / ardhavaiparItye durbalavRttAnte prakRte doSaH / atra manaM antaritaH gatA iti kriyA antarbhAvitaNyarthAH / tAdRzakriyAkarmIbhUtendIvarAdayo daivaniSThatvAttatsAdRzyadarzanajanyasukhAsahiSNulopapAdakAH majitavAdyupapAdakAni khannetrasamAnakAntItyAdikAnIti bodhyam // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze kAvyaliGgaprakaraNam // . . ......... ..... ... ..
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kaavymaalaa| tu vaiparItyam / asminnalaMkAre samarthyasamarthakabhAva ArthaH zAbdazvAlaMkAratAprayojakaH / na tu kAvyaliGge hetuhetumadbhAva ivArtha eva / hi yat yataH ityAdeH pratipAdakasyAbhAve ArthaH / sa tu kathitaH 'mUchoM gato mRto vA' ityatra / tatsattve zAbdaH / so'pi 'viparItagrahaNA hi' ityatra / yathA vA 'bhavatyA hi vrAtyAdhamapatitapAkhaNDapariSa tparitrANasnehaH zlathayitumazakyaH khalu yathA / mamApyevaM premA duritanivaheSvamba jagati khabhAvo'yaM sarvairapi khalu yato dussprihrH||' atra bhagavatyA bhAgIrathyAH stotuzca vRttAntayorvizeSayoH samarthakasya caturthacaraNapratipAdyasya sAmAnyasya samarthakatA yata ityanenocyate / nanu sAmAnyArtho vizeSArthasamarthaka ityasya sAmAnyavyAptijJAnaM vizeSAnumitiprayojakamityevArthaH paryavasyati / anyathA khabhAvAderduSpariharatvAdivyabhicArajJAnadazAyAM tAdRzArthasya samarthakatvApatteH / pratItivizadIkaraNaM samarthakena kriyate, nAnumAnamiti prAcInapravAdastvavicAritaramaNIya iti nAyaM bhedo'numAnAdatizete / atizete ca vizeSArthena sAmAnyArthasamarthanarUpo'dhikaraNavizeSArUDhasahacarajJAnAhitavyAptijJAnadAAtmeti cet, kaviH zRNoti / na caivamapi vizeSasya sAmAnyasamarthanaM nArthAntaranyAsabhedo bhavitumISTe / prAguktodAharaNAlaMkAreNaiva gatArthatvAditi vAcyam / ivAdiprayogAbhAvasyaivAtra tato vailakSaNyAt / evamapi vAcakAbhAvAdArtho'yamudAharaNAlaMkAro'stu, na tvarthAntaranyAsabheda iti cet, idamasti vailakSaNyamsAmAnyArthasamarthakasya vizeSavAkyArthasya dvayI gatiH / anuvAdyAMzamAtre vize. Satvam , vidheyAMzastu sAmAnyagata evetyekA / anuvAdyavidheyobhayAMze'pi vizeSatvamityaparA / tatrAdyA udAharaNAlaMkArasya viSayaH, dvitIyA tvarthAntaranyAsabhedasya / evaM ca 'mUcchI gato mRto vA nidarzanaM pArado'tra rasaH' ityudAharaNAlaMkAragate vizeSe upakArameva kuruta iti prAcInasAmAnyArthagataiva yathoktarUpeNa kriyA vidheyA / 'rogAnapaharati pAradaH sakalAn' ityarthAntaranyAsagate tu pRthagupAtavizeSarUpeNeti / lakSaNe tvasya vizeSaNe
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 473 tyatrobhayAMzavizeSo grAhyaH / tenodAharaNAlaMkRtau nAtiprasaGgaH / yadi cAyamalpo vizeSo nAsyodAharaNAlaMkArAtpRthagalaMkAratAM sAdhayituM prabhavati, api tu tadvizeSatAmityucyate, tadA udAharaNAlaMkAro'rthAntaranyAsasya, dRSTAntasya prativastUpamA, rUpakasyAtizayoktizca vizeSaH / upamaiva cArthI smaraNabhrAntimatsaMdehA ityapi suvacaM syAt / tatrApi vizeSasyAlpatvAt / kiM codAharaNAlaMkAro na prAcAM manaHsaMtoSamAvahati / upamayaiva taistasya nirAsAt / atasteSAM vizeSeNa sAmAnyasya samarthanamarthAntaranyAsaM vinA nAnyatra praveSTumISTa iti / atra hi pratijJAhetvavayavayorivAkAGkSAkramaprApta samarthyasamarthakavAkyayoH paurvAparyamiti na mantavyam / nAtra samarthakaM sama jhnupapattyutthApitAyAmAkAGkSAyAM satyAmevAbhidhIyata ityasti niyamaH / . anupapatterabhAve'pi pratItivaizadyArtha kavibhistasyAbhidhAnAt / evaM ca vaiparItye'pi na doSaH / yathA'dInAnAmatha parihAya zuSkasasyAnyaudArya vahati payodharo himAdrau / aunnatyaM vipulamavApya durmadAnAM jJAto'yaM kSitipa bhavAdRzAM vivekaH // ' ___ atra dAnenAsaMbhAvitasya viduSo rAjAnaM prati kopavacane pUrvArdhagato vizeSaH, uttarArdhagataH sAmAnye prastute samarthakaH / evamaprakRtaiH prakRtasya samarthanamudAhRtam / prakRtena prakRtasamarthanaM yathA . . 'kastRpyenmArmikastanvi ramaNIyeSu vastuSu / - hitvAntikaM sarojinyAH pazya yAti na SaTpadaH // ' jalakrIDAyAM dUraM gaccheti vadantI kAminI prati nAyakasyoktiriyam / asyAM vRttAntadvayamapi prakRtam / kacitprakRtenAprakRtasya samarthanaM saMbhavati / . paraMtu tadaprakRtaM prAnte prakRtaparyavasannaM bhavati / ApAtatastu tasyAprakRtatvam / sarvathaivAprakRtasya samarthanAprasakteH / yathA 'prabhurapi yAcitukAmo bhajeta vAmoru lAghavaM sahasA / yadahaM tvayAdharArthI sapadi vimukhyA nirAzatAM niitH|' prAgvadAha-atheti / kaviH zRNotIti / kavinibaddhapramAtrantaraniSThA hyanumitiranumAnAlaMkArasya viSaya ityAdinA kAvyaliGgAlaMkAre dattottaralAditi bhAvaH /
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kaavymaalaa| : atra kAmukayoH prakrAnte vRttAntena vizeSeNa dAtRyAcakavRttAnto'prastutaH sAmAnyAtmA samarthyate / - yattu 'kAraNena kAryasya kAryeNa vA kAraNasya samarthanam' ityapi bhedadvayamarthAntaranyAsasyAlaMkArasarvakhakAro nyarUpayat, tanna / tasya kAvyaliGgaviSayatvAt / anyathA 'vapuHprAdurbhAvAt-' iti sakalAlaMkArikasiddhaM kAvyaliGgodAharaNamasaMgataM syAt / aparArdhe vAkyArthadvayasya kAraNatvenArthAntaranyAsodAharaNatApatteH / yadapi vimarzinIkAra Aha--"vizeSeNApi sAmAnyasamarthane yatra sAmAnyavAkyArthasyopapAdanApekSatvaM tatrArthAntaranyAsaH / yatra punaH khataHsiddhasyaiva vizadIkaraNArthaM tadekadezabhUto vizeSa upAdIyate tatrodAharaNAlaMkAraH / yathA 'nimajjatIndoH kiraNeSvivAGkaH' ityatra" iti / tadapi na / 'nijadoSAvRtamanasAmatisundarameva bhAti viparItam / __ pazyati pittopahataH zazizubhaM zaGkhamapi pItam // iti prAcInasaMmatodAharaNe sAmAnyavAkyArthasyAsaMdigdhatvenopapAdanAnapekSatvAt / nahi doSeNa bhramo bhavatItyarthe pAmarasyApyasti saMzayaH, yenopapAdanApekSA syAt / astyeva tarkasthala ivAhAryo'trApi saMzaya iti cet , tvaduktodAharaNAlaMkAre'pi tasya sAmrAjyAt / tasmAdasmaduktaiva vyavasthAnusatavyA / kuvalayAnandakArastu-"yasminvizeSasAmAnyavizeSAH sa vikakharaH" 'anantaratnaprabhavasya-' ityaadi| 'karNAraMtudamantareNa raNitaM gAhakha kAka khayaM mAkandaM makarandazAlinamiha tvAM manmahe kokilam / dhanyAni sthalasauSThavena katicidvastUni kastUrikAM nepAlakSitipAlabhAlatilake pakke na zaGketa kaH // ' pUrvamupamArItyA iha tvarthAntaranyAsarItyA vikakharAlaMkAraH" ityAha / tadapi tuccham / 'upakArameva kurute' ityudAharaNAlaMkAroktAsmadudAharaNe prAthamikavizeSasyAbhAvAttvadukto vikakharAlaMkAro na saMbhavatIti kazcida
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / laMkArastvayApi vAcyaH / evaM cArthAntaranyAsasya tasya cArthAntaranyAsaprabhedayozca saMsRSTyaivodAharaNAnAM tvaduktAnAM gatArthatve navInAlaMkArasvIkArAnaucityAt / anyathopamAdiprabhedAnAmanugrAhyAnugrAhakatayA saMniveze'laMkArAntarakalpanApatteH / 'vIkSya rAmaM ghanazyAmaM nanRtuH zikhino vane' ityatrApyupamApoSitAyAM bhrAntAvalaMkArAntaratvaprasaGgAcca / iti rasagaGgAdhare'rthAntaranyAsaprakaraNam / 475 athAnumAnAlaMkAraHanumitikaraNamanumAnam // anumitizcAnumititvavatI / anumititvaM cAnuminomIti mAnasasAkSAtkArasAkSiko jAtivizeSaH / vyAptiprakArakapakSadharmatAnizcayajanyajJAnaM vAnumitiH / tasyAzca karaNaM vyAptiprakArakaliGganizcaya ityeke / vyApyatvena nizcIyamAnaM liGgamityapare / idaM ca sAdhAraNamanumAnam / asya ca kavipratibhollikhitatvena camatkAritve kAvyAlaMkAratA / yathA 'tasminmaNivrAtahatAndhakAre pure nizAlopavidhAnadakSe / sadyo viyuktA divasAvasAnaM kokAH sazokAH kathayanti nityam // ' atra kathanaM sphuTabodhaH / sa cAnumityAtmakaH kokaviyogarUpasya liGgasya vyApyatvena nizcayAtkaraNAdutpadyate / tatra cAndhakAravizeSAbhAvasya tatsAmAnyAbhAvatvenAdhyavasAnena sati nizAlopa vidhAnadakSatAsiddhI divasAvasAnasiddhyabhAvaprayuktA divasAvasAnAnumitirityasti kavipratibhollikhitatvam / vakSyamANamunmIlitamiti na mantavyam / tasyApyanumAnatAyA eva sthApayiSyamANatvAt / yathA vA- 'amlAyanyadaMrAtikairavakulAnyaglAsiSuH satvaraM dainyadhvAntakadambakAni parito nezustamAM tAmasAH / sanmArgAH prasaranti sAdhunalinAnyullA samAtanvate tanmanye bhavataH pratApatapano deva prabhAtonmukhaH // ' prabhedayozca saMsRSTyaiveti / zRGkhalakRtacamatkArasyAdhikasya sattvAccintyamidam // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze'rthAntaranyAsaprakaraNam // prAgvadAha - atheti / vinigamanAvirahAdAha - vyAptIti / sAdhAraNaM tatrAnta
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 kaavymaalaa| - pUrvatra liGgaliGginoH zuddhatvam , iha tu rUpakAnuprANitatvamiti vishessH| kavipratibhollikhitatvaM punaH sphuTameva / iha yatra liGgaliGginoH sattvaM tatra manye zaGke avaimi jAne ityAdipadAnAmanumitibodhakatvam , yatra tu sAha. zyAdinimittasadbhAvastatrotprekSAbodhakateti vivekaH / tena 'manmathAmAtyamAyAntamahaM manye mahAmaham / cakSuzcamatkRtiM dhatte yadaho kila kokilaH // ' ityAdAvanumaiva, notprekssaa| atredaM bodhyam-manye ityAdivAcakapadopAdAne vAcyamanumAnam / yathAnantarokte / vaktikathayatItyAdilakSakapadopAdAne lakSyam / yathA 'kokAH sazokAH' ityAdau / tadanyatarAnupAdAne sAdhyAkSiptAyAmanumitau pratIyamAnam / yathA 'amlAyan-' iti padye 'tadbhAvI tava deva saMprati mahomArtaNDabimbodayaH' iti caturthacaraNanirmANe / sAdhyasyApyanupAdAne liGgamAtropAdAnena yatrAgUryamANaM sAdhyaM tatra dhvanyamAnam / yathA 'guJjanti maJju parito gatvA dhAvanti saMmukham / Avartante vivartante sarasISu madhuvratAH // ' __ atra zaradAgamasya sAdhyasyAnumAnaM dhvanyate / evameSA vyavasthA na prAgukte karaNamanumAnamiti naye saMgacchate / karaNasya jJAyamAnaliGgatvapakSe vAcyatAyAH kevalAyA ApatteH / liGgajJAnatvapakSe vAcyatvalakSyatvayoranApatteH / ato'numitirevAnumAnam / tasyAzca vAcyatvalakSyatvapratIyamAnatvadhvanyamAnatvAnAM sAmrAjyam / lyuTazca karaNa iva bhAve'pIti / iti rasagaGgAdhare'numAnaprakaraNam / atha yathAsaMkhyamupadezakrameNArthAnAM saMbandho yathAsaMkhyam / padArthAnativRttirUpe yathArthe'vyayIbhAvaH / saMkhyAyA . anativRttizca rAdisAdhAraNam / zaGkate-vakSyeti / iha anumaanaalNkaare| punasvarthe / ubhayatreti bhAvaH / bhaave'piiti| vidhiriti zeSaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze'numAnaprakaraNam //
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 177 prathamasya prathamenaiva dvitIyasya dvitIyenaivetyAdi krameNa saMbandhe bhavatIti / yogArtha eva lakSaNam / yathA--. 'yauvanodmanitAntazaGkitAH zIlazauryabalakAntilobhitAH / saMkucanti vikasanti rAghave jAnakInayananIrajazriyaH // ' ___ atra yauvanodgamanitAntazaGkitAH saMkucanti, zauryabalakAntilobhitA vikasantIti prathamadvitIyakriyayoH krameNa prathamadvitIyavizeSaNAvacchinnena kAnvayaH / sa ca zAbdaH / samAsAbhAvena zabdAnAmapyanvayAt / bhAvasaMdhizcAtra pradhAnam / yathA vA- .. __ 'drumapaGkajavidvAMsaH srvsNtossposskaaH| . . mudhaiva hanta hanyante kuThArahimadurjanaiH // ' ... iha dIpakAnuprANakam / yathA vA 'vRndApitRgahanacarau kusumAyudhajananahananazaktidharau / __ arizUlalAJchitakarau bhItiM me hariharau haratAm // ' ihobhayatrArthaH / pUrva samAsena samAsAnvaye'vayavAnAmanvayasya pArNikatvAt / ityAdiraparimito'sya viSayaH / atha krameNAnvayabodhe kiM niyAmakam / atra kecit-"yogyatA jJAnameva niyAmakam / tathAhi 'vRndApitRgahanacarau' ityatra harau zmazAnacAritvasya hare vRndAvanacAritvasya ca bAdhitatvAdanvayabodhAbhAve harau vRndAvanacAritvasya hare zmazAnacA- . ritvasya ca yogyatvAdanvayabodho jAyamAnaH kramikAnvayabodhaH paryavasyati / evamanyatrApi" ityAhuH / anye tu-"yogyatAjJAnasya niyAmakatve kramabhaGgasya doSatA na syAt / 'kIrtipratApau bhAtaste sUryAcandramasAviva' ityAdau kItauM candrasAdRzyasya pratApe sUryasAdRzyasya ca vyutkramoktasyApi yogyatAvazAdeva pratItyupapatteH / nahi kramikameva yogyam , apakramamayogyam , yena tava mukhyArthahatiH syAt / bhavati cAnubhavasiddhA sA / prAgvadAha-atheti / saMbandhe satIti zeSaH / pUrvato vizeSamAha-iheti / vRndA tadAkhyaM vanam / pitRgahanaM zmazAnam / ariH sudarzanaH / ArthaviSaye zaGkate-atheti /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 kaavymaalaa| * tasmAdanvayisamasaMkhyapadArthajJAnasya yathAsaMkhyAnvayabodhatvaM kAryatAvacchedakaM vAcyam / evaM ca 'kIrtipratApau' ityatra ca yathAzrutAnAM yathAsaMkhyAnvayabodho bAdhanizcayaparAhata iti mukhyArthahatisadbhAvAtkramabhaGgasya doSatvasAmrAjyam / nanvanvayisamasaMkhyapadArthAnAM yadi yathAsaMkhyAnvayabodho vyutpattisiddhastadA 'yathAsaMkhyamanudezaH samAnAm' iti sUtraM vyarthaM syAt / tadudAharaNeSu 'lomAdipAmAdipicchAdibhyaH zanelacaH' ityAdiSu laukikasAmagrIbalAdeva yathAsaMkhyAnvayabodhopapatteyogyatAmAtrabalAt / tathA bodhopapAdakamate tu zAstramAtracakSuSkaiH prakRtivizeSapratyayavizeSasaMbandharUpAya yogyatAyA ajJAnAtteSAM yathAsaMkhyAnvayabodhArtha 'yathAsaMkhyaM' iti sUtramiti cet , na / mamApi prAguktavyutpattirahitAnAM tAdRzabodhArtha sUtrasArthakyAt" ityAhuH / idaM tu bodhyam--yathAsaMkhyAnvayabodho yathAtathAstu nAma / nAtrAgRhNImaH / yathAsaMkhyamalaMkArapadavImeva tAvatkathamAroDhuM prabhavatIti tu vicAraNIyam / narasiMllokasiddha kavipratibhAnirmitatvasyAlaMkAratAjIvAtorlezato'pyupalabdhirasti / yenAlaMkAravyapadezo manAgapi sthAne syAt / ato''pakramatvarUpadoSAbhAva eva yathAsaMkhyam / evaM coddhaTamatAnuyAyinAmuktayaH kUTakArSApaNavadaramaNIyA eva / etena yathAsaMkhyameva kramAlaMkArasaMjJayA vyavaharato vAmanasyApi giro vyAkhyAtAH iti tu navyAH / iti rasagaGgAdhare yathAsaMkhyaprakaraNam / atha paryAyaHkrameNAnekAdhikaraNakamekamAdheyamekaH paryAyaH / krmennaanekaadheykmekmdhikrnnmprH|| sthAne yuktaH / navyA iti / vastutastu yathAsaMkhyasUtrabalAtpANinIyaprayoge pArchikatayAnvayabodhe dvandvAdeH sAdhule'pi nAnyatra sAdhulam / kiM tu samuditAnvayabodhamAtra eveti tadabhiprAyakAste prayogA asAdhava eva / alaMkArastu dvitIyarItyA vyaste caritArtha iti bodhyam // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze yathAsaMkhyaprakaraNam // .
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 479 etadanyAnyatvaM ca sAmAnyalakSaNam / na tu yogArthamAtram / atiprasakteH / 'parAvanupAtyaya iNaH' iti pANinismRtyA anupAtyayamAtrasya dhanupAdhitvenokteH / nApyanyat / anyataratvAghaTitasya nirvaktumazakyatvAt / atrAdyalakSaNe prAguktavizeSAlaMkAradvitIya bhede'tiprasaGgavAraNAya krameNeti / tatra cAdheyasya yugapadanekAdhArasaMbandhAnnAtiprasaGgaH / dvitIyalakSaNe vakSyamANasamuccayAlaMkArAtivyAptivAraNAya taditi vivekaH / udAharaNam - 'AyAtA kamalAsanasya bhavanAddraSTuM trilokItalaM gIrvANeSu dinAni kAnicidatho nItvA punaH kautukAt / bhrAntvA bhUvalaye mahAkavikulopAsyA tavAsyAmbuje rAjansaMprati satyadhAmani girAM devI sukhaM vartate // ' atra prathamacaraNagatamadhikaraNamArtham / vizleSAvadhipaJcamyAM vizleSasyopazleSamantareNAsijyA aupazleSikAdhikaraNasyAkSepagamyatvAt / kamalAsanasya bhavane sthitvA AyAteti lyablopapaJcamyAmapi lyabantArthakriyAdhikaraNe paJcamyA lAkSaNikatvAdavAcyataiva / 'lyablope karmaNyadhikaraNe ca ' iti vArtikasya nirUDhalakSaNAsamarpakateti rAddhAntAt / itaracaraNatrayagataM tu zAbdam / yathA vA 'makarAlayasya kukSau sthitvA sadane'mRtAzinAM ca ciram / saMprati nirdoSe te rAjanvadanAmbuje sudhA vasati // ' pUrvamavarohaH iha tvArohaH pUrvapUrvatyAge'ruci bIjopAdAnaM ceti vizeSaH / aparaH paryAyo yathA-- 'vidUrAdAzcaryastimitamatha kiMcitparicayA dudazcaccAJcalyaM tadanu paritaH sphAritaruci / gurUNAM saMghAte sapadi mayi yAte samajani trapAghUrNattAraM nayanayugamindIvaradRzaH // ' atra kvacidanapAvRte sthalavizeSe guruzuzrUSamANAyAzciraproSitamasaMbhAvitAgamanaM priyamakasmAdAlokitavatyAH kasyAzcinnayanayugarUpa ekasminadhikaraNe vizeSaNIbhUtAnAM stimitatvAdInAmAdheyAnAM yugapadasaMbhavAtkAraNakramavazAcca kramikatvam / yathA vA
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 kAvyamAlA / 'prathamaM zritakaJjakorakAbhAvatha zobhAmanubhUya kandukAnAm / adhunA zrayituM kucau yatete dayite te karizAvakumbhalIlAm // ' . atrApi kucatvenaikIkRte kucarUpe'dhikaraNe parimANavizeSANAm / ' yadi ca kucayoH pUrvapUrvakharUpApekSayA uttarottarakharUpasyotkarSaH pratIyate tadA ekaviSayaH sAro'pyastu, viSayabhedAca na bAdhyabAdhakabhAvaH / yattu 'bimboSTha eva rAgaste tanvi pUrvamadRzyata / adhunA mRgazAvAkSi hRdaye'pyeSa dRzyate // ' iti kuvalayAnandakRtA vikAsaparyAyo nijagade, taccintyam / ekasaMbandhanAzottaramaparasaMbandhe satyeva paryAyapadasya loke prayogAt / 'zroNIbandhastyajati tanutAM sevate sadhyabhAgaH' iti kAvyaprakAzodAhRte, 'prAgaNavasya hRdaye-' ityAdisarvakhakArodAhRte ca tathaiva dRSTatvAcca asminnalaMkAralakSaNe'pi kramapadena tAdRzavivakSAyA aucityAt / tasmAdatraikaviSayaH sArAlaMkAra ucitaH / yaM ratnAkarAdayo vardhamAnakAlaMkAramAmananti sa cAyupmatA noTTaGkita eva / idaM tu bodhyam_ 'prathamaM cumbitacaraNA jaGghAjAnUrunAbhihRdayAni / AzliSya bhAvanA me khelatu viSNormukhAjazobhAyAm // ', atra na tAvatparyAyaH uttarottarasaMbandhasya pUrvapUrvatyAgapUrvakatvAvivakSaNAt / yato'tra mukhaviSayakabhAvanAyAH sarvAGgaviSayakatvaM vakturabhipretam , na tu mukhamAtraviSayakatvam / ata eva khelatvityuktam , na tu majjatviti / tathA 'pUrva nayanayolamA tato manA manasyabhUt / atha saiva priyasyAsItsarvavedanagocarA // ' prAgvadAha-atheti / vastuto dvikhAdAha-kucatveneti / vizeSaNAnAmuktarItyA kramikala miti zeSaH / sArAlaMkAra ucita iti / atredaM cinyam-bhedapratItau satyAmeva sAra ityasya prAcInasaMmatatvena tadabhAvAt / atra hi rAgayoH zleSeNAbhedAdhyavasAyAt / vardhamAnakarUpAlaMkArAntarakhIkArApekSayA paryAyapadArthasya sAdhAraNyamAzrityAnena saMgrahasyaivocitavAcca / ata eva prakAzakRtApIdaM padyaM paryAya udAhRtam / itya
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 481 ityatrApi N / nApi sAraH / uttarottarasyotkarSApakarSayorabhAvAt / tasmAdevamAdau zuddhakramAlaMkAro'tirikta ityapyAhuH / ihAnyadapyavadheyam -- yatrAdhArAdheyatatsaMbandhakrameSu kacidapi kavikalpanApekSA tatraivAyamalaMkAraH / yatra tu sarvAMze lokasiddhatvaM na tatra kazvidalaMkAraH / ata eva ' zroNIbandhastyajati tanutAM sevate madhyabhAgaH padbhyAM muktAstaralagatayaH saMzritA locanAbhyAm' iti kAvyaprakAzakRtA, 'prAgarNavasya hRdaye . vRSalakSmaNostha kaNThe'dhunA vasasi vAci punaH khalAnAm' iti sarvakhakRtA ca nidarzitam / atrobhayatrApyAdhArabhedAdbhinna AdheyaH kavinA ekatAdhyavasAnenaikIkRtaH / asmaddattodAharaNeSu tu kramo'pi kalpitaH / nahi brahmalokasthayA devatayA payodhisthayA sughayA ca vAco vAGmAdhuryasya cAmedo lokasiddhastAdRzakramo vA / evaM sthite 'adhunA pulinaM tatra yatra srotaH purA - bhavat' iti kuvalayAnandagatamudAharaNaM 'yatra pUrvaM ghaTastatrAdhunA paTaH' iti vAkyavallaukikoktimAtramityanudAhAryameva / iti rasagaGgAdhare paryAya prakaraNam / * atha parivRtti:parakIyayatkiMcidvastvAdAnaviziSTaM parasmai svakIyayatkiMcidvastusamarpaNaM parivRttiH // kraya iti yAvat / sA ca tAvadvividhA - samaparivRttirviSamaparivRttizceti / samaparivRttirapi dvividhA -- uttamairuttamAnAM nyUnairnyanAnAM ceti / viSamaparivRttirapi tathA -- uttamairnyanAnAM nyUnairuttamAnAM ceti / krameNodAharaNAni - 'aGgAni dattvA hemAGgi prANAnkrINAsi cennRNAm / yuktametanna tu punarlocanAmburuhadvayam // ' atra pUrvArdha eva samaparivRttiH, uttarArdhe tu viSamaiva / trApi nokarItyA paryAya iti zeSaH / laukikoktimAtramiti / atredaM cintyam - gabhIrajalasya srotastvenAlpajalavidyamAnatAyAM suzakagamanalena kavinA pulinatvArope udAharaNatvaM samyageva // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze paryAyaprakaraNam // prAgvadAha - atheti / tathA dvidhA / bimbaphalaM tatsadRzam / pravikaceti / pravi 41 rasa0
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kaavymaalaa| 'asthimAlAmayIM dattvA muNDamAlAmayIM tanum / gRhatAM tvatpuraHsthAnAM ko lAbhaH smarazAsana // ' 'garimANamarpayitvA laghimAnaM kucayugAtkuradRzAm / khIkurvate namaste yUnAM dhairyAya nirvivekAya // ' 'kimahaM kathayAmi yoSitAmadharaM bimbaphalaM samarpya yAH / surasAni haranti hanta hA viduSAM puNyaphalAni satvaram // ' eSu dAnAdAnavyavahAraH kavikalpita eva, na tu vAstavaH / yatra vAstavastatra nAlaMkAraH / yathA-'krINanti pravikacalocanAH samantAnmuktAbhibaMdaraphalAni yatra bAlAH / idaM cAparaM bodhyam-atra parasmai khakIyayatkiMcidvastusamarpaNamityetAvatparyantaM lakSaNe vivakSitam , na tu vakIyayatkiMcidvastutyAgamAtram' / 'kizorabhAvaM parihAya rAmA babhAra kAmAnuguNAM praNAlIm' ityatrAtivyAptyApatteH / na cedaM lakSyameveti vAcyam / pUrvAvasthAtyAgapUrvakamuttarAvasthAgrahaNasya vAstavatvenAnalaMkAratvAt / evaM sthite 'vinimayo'tra kiMcittyaktvA kasyacidAdAnam ityalaMkArasarvakhakRtA yallakSaNaM parivRtteH kRtam , yacca 'kimityapAsyAbharaNAni yauvane dhRtaM tvayA vArdhakazobhi valkalam' ityudAhRtam , tadubhayamapyasadeva / iti rasagaGgAdhare parivRttiprakaraNam / atha parisaMkhyAsAmanyataH prAptasvArthasya kasAcidvizeSAyAvRttiH parisaMkhyA / niyamo'pyasmindarzane niruktalakSaNAkrAntatvAtparisaMkhyaiva / pAkSikaprAptiyugapatprAptirUpasyAvAntaravizeSasyAvivakSaNAt / ata eva vaiyAkaraNAnAM mate parisaMkhyApi niyamazabdenocyate / tathA hi-'kRttaddhitasamAsAzca' ityatra samAsagrahaNaM niyamArthamiti hi teSAM siddhAntaH / tatra hi samAse pAkSikyAH prAtipadikasaMjJAyAH prApterabhAvAtkathaM nAma parAbhimato niyama upapadyate / yugapaddhi samAsasamAsetarapadasaMghAtayoH 'arthavat-' kasitetyarthaH / praNAlI mArgaH / yauvanodgamarUpA // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze parivRtti. prakaraNam // prAgvadAha-atheti / nyUnatAM nirAcaSTe-niyamo'pIti / asminnalaMkAra
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgaadhrH| 483 sUtraM prAptamiti parisaMkhyA bhavitumarhati / pUrvatanne tu niyamaparisaMkhyayobhedena paribhASaNam / yadAhuH 'vidhiratyantamaprApte niyamaH pAkSike sati / ___ tatra cAnyatra ca prApte parisaMkhyeti gIyate // vidhiH-'svargakAmo. yajeta' ityAdiH / yAgAdeH prakArAntareNAprApteH / niyamaH--'vrIhInavahanti, same deze yajeta' ityAdiH / puroDAzanirmANaphalopadhAyakatAvacchedakakoTipraviSTAyA vituSatAyAH saMpAdakatvenAvahana: nasya prApternakhavidalanasamavadhAnakAlAvRttitvena, yAgAdhikaraNatayA samadezaprApteviSamadezasamavadhAnakAlavRttitvena, ca pAkSikatvAt / parisaMkhyA'imAmagRbhNarazanAmRtasyetyazvAbhidhAnImAdatte, paJca paJcanakhA bhakSyAH' ityAdiH / razanAgrahaNalinAzvAbhidhAnIgardabhAbhidhAnyorAdAnasya yugapatpAtatvAt / ityalamaprakRtacintayA / . iyaM ca tAvavividhA-zuddhA praznapUrvikA ca / dvividhApyArthI zAbdI. ceti caturvidhA / yathA'sevAyAM yadi sAbhilASamasi re lakSmIpatiH sevyatAM cintAyAmasi saspRhaM yadi ciraM cakrAyudhazcintyatAm / AlApaM yadi kAGkSase madhuriporgAthA tadAlapyatAM . khApaM vAJchasi cennirargalasukhe cetaH sakhe supyatAm // ' atra yadi ghaTitavAkyairniveditasya rAgaprAptasya sevAdeH karmatAyAH paramezvare viSayAntare ca prAptatvena loDarthaghaTitavAkyArthavaiyarthyaprasaGgAdviSayAntaraM na sevyatAmityAdirUpA viSayAntare tattakriyAkarmatvavyAvRttistAtparyaviSayatayA kalpamAnatvAdArthI zuddhA ca / *'kiM tIrthaM haripAdapadmabhajanaM kiM ratnamacchA matiH kiM zAstraM zravaNena yasya galati dvaitAndhakArodayaH / kiM mitraM satatopakArarasikaM tattvAvabodhaH sakhe kaH zatrurvada khedadAnakuzalo durvAsanAsaMcayaH // ' zAkheM / pUrvatantre pUrvamImAMsAyAm / yadAhurvArtikakArAH / dvitIye aah-yaageti|
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| atra haripAdabhajanAdikameva tIrthAdikaM nAnyadityarthastAtparyamaryAdayA pratIyata ityArthI praznapUrvikA ca / 'tIrtha gaGgA taditaramapAM nirmalaM saMghamAtraM devau tasyAH prasavanilayau nAkino'nye varAkAH / sA yatrAste sa hi janapado mRttikAmAtramanya tAM yo nityaM namati sa budho bodhazUnyastato'nyaH // ' atra mAtrAdipadaistIrthatvAdivyAvRttiH pratIyata iti zAbdI zuddhA / 'kiM mitramante sukRtaM na lokAH kiM dhyeyamIzasya padaM na tokaaH| kiM kAmyamavyAjasukhaM na bhogAH kiM jalpanIyaM harinAma nAnyat // ' atra zAbdI praznapUrvikA ceti prAcAM matam / anye tu 'vyAvRtterArthatva eva parisaMkhyAlaMkAraH, anyathA tu zuddhA parisaMkhyaiva / yathA hetutvasyArthatva. eva hetvalaMkAraH' anyathA hetumAtram / ato bhedadvayamevAsyAH' ityAhuH / apare tu "vyAvRtterArthatve'pi nAlaMkAratvam / 'paJca paJcanakhA bhakSyAH, same yajeta, rAtsasya' ityAdAvapi tadApatteH / kiM tu kavipratibhAnirmitA yA tAdRzavyAvRttistasyAH / yathA-'yasmizAsati vasumatIpAkazAsane mahAnaseSu saMtApaH, zaradhihRdayeSu sazalyatA, maJjIreSu maukharyam , bherISu tADanam , kAminInAM kuntaleSu kauTilyam , gatiSu mAndyam' ityAdau / atra hi prathamAntArthaH kavipratibhayA ekIkRta iti tadvArA tatpratiyogikavyAvRttinirmitA / evaM ca 'sevAyAM yadi sAbhilASamasi' ityatra nAnyaH sevya ityarthasya pratIteH parisaMkhyAstu, na tu parisaMkhyAlaMkAraH / vyAvRttervAstavatvena kavipratibhAnapekSaNAt / 'kiM tIrtha haripAdapadmabhajanam' ityatra tu praznapUrvakaM dRDhAroparUpakam / anyathA 'na viSaM viSamityAhubrahmakhaM viSamucyate' ityatrApi parisaMkhyApatteH / 'kiM zAnaM' ityaMze tu parisaMkhyAmAtram / 'tIrtha gaGgA taditaramapAM nirmalaM saMghamAtram' ityatrApi parisaMkhyaiva zuddhA / prAguktAddhetoranArthatvAt / tasmAt 'mahAnaseSu saMtApaH' ityAdikamevAsyA udAharaNam" ityAhuH / iti rasagaGgAdhare parisaMkhyAprakaraNam / evaM sati pUrvavirodhaM pariharati-prAcIneti // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze parisaMkhyAprakaraNam //
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 485 athArthApattiH-- kenacidarthena tulyanyAyatvAdarthAntarasyApattirarthApattiH // nyAyazca kAraNam / sA ca prakRtena prakRtasya, aprakRtenAprakRtasya, prakRtenAprakRtasya, aprakRtena prakRtasyeti tAvaccaturbhedA pratyekamarthAntarasya sAmyanyUnAdhikyaiIdazavidhA / tato bhAvatvAbhAvatvAbhyAM caturvizatibhedA / diGmAtreNodAhiyate-- 'lIlAluNThitazAradApuradhiyAmasmAdRzAnAM puro vidyAsadmavinirgalatkaNamuSo valganti cehAlizAH / adya zvaH phaNinAM zakuntazizavo dantAvalAnAM zazAH siMhAnAM ca sukhena mUrdhani padaM dhAsyanti sAlAvRkAH // ' atra prakRtenAprakRtasyApAdyamAnasya sAmyaM mAlArUpatA c| . 'yadi te caraNAmbujaM hRdA vahato me na hato vipadgaNaH / atha caNDakareNa maNDite dinamadhye'pi jitaM tamogaNaiH / / ' atra na hata iti vidyamAnatArUpAtprakRtArthAjitamityApAdyamAnasyAprakRtArthasya sarvotkarSeNa vartanarUpasyAdhikyam / na cAtra vipadgaNasyAvasthAnamAtreNa tamogaNAnAmavasthAnamApAdayitumucitam , na tu jayaH anAnurUpyAt , iti zakyam / bhagavaccaraNasaMnidhAne yadyekasya vipadgaNasya khAsthyaM tadA samucita eva bahUnAM tamogaNAnAM sUryasaMnidhAne.jaya iti na doSaH / 'sadaiva snehATTai surataTini niSkiMcanajane yadi tvaM nAdhatse surabhiriva vatse mayi kRpAm / tadA cintAratnatridazapanibhUmIruhamukhA dadIrannarthibhyaH kimiti kaNabhikSAmapi jaDAH // ' atrAbhAvenAbhAvApAdanam / snehArdrajAhnavIrUpaprakRtArthApekSayA cintAratnAdInAM jaDatvena nyUnatvaM caiteSvApAdyamAnamaprakRtam / 'mAmanuraktAM hitvA yadi rAjanpuruSasiMha yAto'si / muktvA vanamidameSyati vanalakSmImatra kiM citram //
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 kAvyamAlA / iyaM rAjJA nalena muktAyA araNye damayantyA dhyAnopanItaM tameva pratyuktiH / atrApAdyamAno vanavRttAnto'pi saMnihitatvAtprakRta eveti dvayamapi prakRtam / puruSasiMhApekSayA vanasya napuMsakatvAnyUnatvam / aMta eva kiM citramityuktam / 'udumbaraphalAnIva brahmANDAnyati yaH sadA / sarvagarvApahaH kAlastasya ke mazakA vayam // ' atrAprakRtena brahmANDAdanena samasta bhUtAnAmanityatvaM kaimutikanyAyena prakRtaM pratipAdyate / ' na bhavAniha me lakSyaH kSatravarNavilopinaH / ke vA viTapino rAma kulAcalabhidaH paveH // ' rAmaM prati jAmadamyasyeyamuktiH / atra prativastUpamA sahAvAkyArthaH / tasyAzca daladvayamupameyavAkyArtha upamAnavAkyArthazca / tatropameya vAkyArthagatAyAmarthApattAvApAdyamAnastannimittabhUtazcetyubhAvapyarthau prakRtau / upamAnavAkyArthagatAyAM tvaprakRtAviti / anayA dizAnyadapyUhyam / atra vicAryateneyaM vAkyavitsaMmatAyAmarthApattau nivizate / ApAdakasyArthasyApatitamarthaM vinAnupapatteratrAbhAvAt / nApyanumAne / ApAtato'rthasyApAdakAsamAnAdhikaraNatvena vyApyatvapakSadharmatvayordUrApAstatvAt / na ca yena kAraNenaikArthasiddhistenaiva liGgenAparArthAnumAnamiti vAcyam / arthAntarasiddheranumityAtmakatAvirahAt / yato'yamartho'pi bhavitumarhatIti buddherAkAraH na tu bhavatyeveti nApi yadyarthAtizayoktau / tasyA viparItArtha eva dvayorvizrAnteH / na ceha tathA ApAdakasya siddhatvAdApatatazca saMbhAvyamAnatvAdyathAzruta eva vizrAnteH / tasmAdyena nyAyenaiko'rthaH siddhastenaiva nyAyenAparo'pyarthaH seddhumarhatItyevaMrUpeyamarthApattiH / asyAM cArthA - ntaraM loke'vidyamAnamapi kavinA svapratibhayA kalpayitvA yadyApAdyate taMdAlaMkAratvam / yathA 'phaNinAM zakuntazizavaH' ityAdau / anyathA tu kaimutikanyAyatAmAtram / yathA 'udumbaraphalAnIva' ityAdau / prAcInarItyA
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 487 tu prAgidamudAhRtamasmAbhiH / ata eva tatra kaimutikanyAyenetyuktam / evaM ca 'kamaparamavazaM na viprakuryurvibhumapi taM yadamI spRzanti bhAvAH', 'avasthaya sthANorapi bhavati sarvAmaragurorvidhau vakre mUrdhni sthitavati vayaM ke punaramI' ityAdi sarvasvakRtA yadudAhRtaM tannAtIva hRdayaMgamam / yattu'kaimutyenArthasaMsiddhiH kAvyApattiriSyate' iti kuvalayAnandakRtA asyA lakSaNaM nirmitaM tadasat / kaimutikanyAyasya nyUnArthaviSayatvenAdhikArthApattAvavyApteH / yathA 'tavAgre yadi dAridyaM sthitaM bhUpa dvijanmanAm / zanaiH saviturapyagre tamaH sthAsyatyasaMzayam // ' __ atra zanaiHzabdamahinnA rAjAne dAridyasthityapekSayA sUryAne tamo'vasthAnaM duHzakamevetyavagatamapi nyAyasAmyAdApAdyate, na tu kaimutiknyaayeneti| iti rasagaGgAdhare'rthApattiprakaraNam / / atha vikalpaHviruddhayoH pAkSikI prAptirvikalpaH // . ekasmindharmiNi khakhaprApakapramANaprAptayorata eva tulyabalayorviruddhayorviruddhatvAdeva yugapatprApterasaMbhavAtpAkSikyeva prAptiH paryavasannA / ayaM ca samuccayasya pratipakSabhUto vyatireka ivopamAyAH / atra ca vikalpyamAnayoraupamyamalaMkAratAbIjam / tadAdAyaiva camatkArasyollAsAt / anyathA tu vikalpatAmAtram / yathA 'jIvanaM maraNaM vAstu naiva dharma tyajAmyaham' ityAdau / atra jIvanamaraNayonaupamyasya pratItiH / udAharaNam prAgvadAha-atheti / tatra arthApattyalaMkAre / na tu kaimutikanyAyeneti / atredaM cintyate-tavAgre yadItyatra vakSyamANasaMbhAvanA yadyarthAtizayoktirvAlaMkAraH / na ca yadyarthAtizayoktAvApAdyApAdakayorviparItArthavizrAntalam / iha lApAdakasya siddhavAdApAdyasya saMbhAvyamAnavamiti vizeSa iti vAcyam / nyUnavAdhikyAdimirarthApattimedasya khayA kalpanavattasyA eva tathAvidhabhedasya kalpane kSatyabhAvAt / na ca kaimutyena siddhirapi tadbheda evAstu / prAcAmanurodhena bhinnatayokteH / na ca] kaimutyakRtazcamatkAro'pi tadbhe dakatAyA eva sAdhako'sviti vAcyam / tatkRtacamatkArasyAlaMkAramedajanakatAyA durapahavAceti dik // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze'rthApattiprakaraNam // prAgvadAha-atheti / sA ca na zAbdItyAha-ekasminniti / bhajaneSu ta
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ TaTa kAvyamAlA / 'prANAnarpaya sItAM vA gRdhrAMstarpaya vA dvijAn / maM bhajakha rAmaM vA yathecchasi tathAcara // ' atrArpaNatarpaNa bhananeSu mAnarakSaNapramANena yathAkramaM karmatayA prANagRprayamAnAM jIvanarakSaNapramANena sItAdvijarAmANAM prAptAnAM yaugapadyAsaMbhavAtparyAyeNa prAptiH / karmaNoH kriyAphalenaiva samAnadharmeNaiaupamyam / nanvatra yathArpitarNyAdidhAtvarthaphalarUpadharmaikyAtkarmaNoraupamyaM gamyate, tathA 'jIvanaM maraNaM vA' ityAdau sattArUpadharmaikyAjjIvanamaraNayoH kartrIrapi tadgantuM yujyata iti cet, yujyate, na tu gamyate / atha tatkuto hetoH, kavitAtparyavirahAditi gRhANa / nAtra maraNaM jIvanaM ca samAnamiti kaverabhipretam / kiM tu 'viSaM bhuGkSva, mA cAsya gRhe bhuithAH' itivat dharmAddhetormaraNamapi jyAyaH, na tu dharmatyAga iti niSiddhagatadveSAdhikyam / tadarthaM ca maraNasyopAttatvAdavivakSitAdhikaraNatayA aupamyasyAniSpattireva kvaciluptaM samAnadharmamAdAyApyaupamyasya gamyatve'yamalaMkAraH / yathA bhagavadgItAsu 'hato vA prApsyasi khargaM jitvA vA bhokSyase mahIm ' atra mahIbho - gakhargaprAyoruttamatvenaupamyaM vivakSitam / tathA ca dhAtvarthayorayaM vikalpa ityake / AkhyAtArthayorityapare / sarvathaiva na mahIsvargayoriti sthitam / tayoH kArakatvenaiva kriyAnvayaM vinA vikalpAsaMgateH / na ca dhAtvarthayorekasya kartRrUpasAdhAraNadharmasyoktatvAtkathaM luptateti vAcyam / kartRrUpasAdhAraNadharmamAdAyaupamyasyAtra sundarasyAniSpatteH / anyathA 'hato vA narakaM gantA jitvA vA bhokSyase mahIm' ityatrApyaupamyapratyayApatteH / yattu - "bhaktiprahavilokanapraNayinI nIlotpalaspardhinI dhyAnAlambanatAM samAdhiniratairnItehitaprAptaye / lAvaNyasya mahAnidhI rasikatAM lakSmIdRzostanvatI yuSmAkaM kurutAM bhavArtizamanaM netre tanurvA hareH // ' atra vikalpaH / uttamatvAcca tulyapramANazliSTatvam" ityalaMkArasarvasvakRtoktam / taccintyam / bhavArtizamane tanunetradvandvayordvayorapi yugapatkartRtve virodhAbhAvAdvikalpAnutthAnAt / 'virodhe vikalpaH' iti hi
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| tenaivoktam / na ca tanumadhye netrayoH praviSTatvAtpRthagabhidhAnAnaucitye'pi yatpRthagabhidhAnaM tadvaktustanunetradvandvayorvirodhamabhipretaM gamayatIti vAcyam / vAstavasyaiva virodhasya vikalpotthApakatvena vaivakSikasyAprayojakatvAt , vikalpasyAtrAsundaratvAca / vastutastu 'sakalakalaM purametajjAtaM saMprati sudhAMzumiva' ityAdAvivAtrApi zleSamUlopamaivAlaMkAraH / tanurveti tanurivetyarthaH / 'kA syAdvikalpopamayoH' iti vAzabdasyevArthakatvAbhidhAnAt / na ca liGgavacanabheda upamAyAM doSa iti vAcyam / sAdhAraNadharmasyopamAnasAmAnAdhikaraNye upameyasAmAnAdhikaraNye ca yatra vairUpyaM tatraiva .liGgavacanabhedasya doSatAyA abhyupagateH / yathA-'haMsIva dhavalazcandraH sarAMsIvAmalaM nabhaH' / atra haMsI dhavalA, candro dhabalaH, sarAMsyamalAni, nabho hyamalamiti sAdhAraNadharmasyopamAne upameye ca dvaividhyenaiva pratIterupamAyAH samyaganiSpatteH / nanvevaM sati 'sarAMsIva nabhaH' ityAdau luptopamAyAM kathaM vacanabhedo doSa iti cet , tatrApi pratIyamAnasAdhAraNadharmasya vairUpyAdevetyabhyupagamAt / na ca pratIyamAnasya dharmasya khazabdAnAliGgitatayA sutarAM liGgAnAliGganena nAsti vairUpyamiti zakyam / zabdAliGgitasyaivArthasya pratIteriSTeH / yadAhuH-'na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAhate' iti / yadvA zrutArthApattAvabhyupagamyamAnAyAM zabda eva kalpyate, arthastu tenAbhidhIyata ityasti vairUpyam / evaM sthite rAjate bhAsate ityAdi tiGantapratipAdye sAdhAraNadharme yathA liGgavacanabhedo na doSastathAnApIti / ata eva 'yasminnatisaraso jano janapadAzca' iti tulyayogitApi saMgacchate / anyathA upamAgarbhatvAttasyA upamAyA duSTatve duSTatApatteH / zliSTe dharmaliGgasaMkhyAbhedAdi naiva dUSaNamiti pratiprasavAcceti dik / iti rasagaGgAdhare vikalpaprakaraNam / atha samuccayaHyugapatpadArthAnAmanvayaH smuccyH|| dviSayo mAno'haMkAraH / tat aupamyam / tat agamanam / luptopeti / dharmetyAdiH / digartho'nyato'vaseyaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze vikalpaprakaraNam //
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 kaavymaalaa| yugapaditi kramavyAvRttyartham , na tvekalakSaNapratipattyartham / tena kiMcikAlabhede'pi na samuccayabhaGgaH / sa tAvavividhaH-dharmi bhedadhamkyAbhyAm / dhayakye'pi dvaividhyam-kAraNatvAtiriktasaMbandhenaikadharmyanvaye kAraNatayA ekadharmyanvaye ceti / evaM trividhe'sminnAdyayorbhedayorguNAnAM kriyANAM guNakriyANAM ca, tRtIye ramaNIyAnAmaramaNIyAnAM ramaNIyAramaNIyAnAM samanvayaH / na cAsminvakSyamANasamAdhyalaMkAratvamAzayam / samAdhau hi ekena kArye niSpAdyamAne'pyanenAkasmikamApatatA kAraNena saukaryAdirUpo'tizayo yatra saMpAdyate sa viSayaH / asmiMstu samuccayaprabhede yatraikakArya saMpAdayituM yugapadaneke khale kapotA ivAhamahamikayA saMpatanti kAryasya ca na ko'pyatizayaH saH / krameNodAharaNAni 'prAdurbhavati payode kajjalamalinaM babhUva nabhaH / raktaM ca pathikahRdayaM kapolapAlI mRgIdRzaH pANDuH // ' 'uditaM maNDalamindo ruditaM sadyo viyogivargeNa / muditaM ca sakalayuvajanacUDAmaNizAsanena madanena / ' atrAye guNAnAM dvitIye kriyANAM ca yogapadyena bhinnadharmyanvayaH / 'AtAmrA sindhukanyAdhavacaraNanakhollAsikAnticchaTAbhi jyotsnAjAlairjaTAnAM tripuravijayino jAtajAmbUnadazrIH / khAbhAvyAdacchamuktAphalaracitalasadgucchasacchAyakAyA pAyAdAyAsajAlAdamarasaridaghavAtajAtazramAnnaH // ' 'deva tvAM paritaH stuvantu kavayo lobhena kiM tAvatA - stavyastvaM bhavitAsi yasya taruNazcApapratApo'dhunA / koDAntaH kurutetarAM vasumatImAzAH samAliGgati ___dyAM cumbatyamarAvatI ca sahasA gacchatyagamyAmapi // ' atrAce guNAnAM dvitIye kriyaannaamekdhrmynvyH| yadyapi haricaraNanakhasaMsargasamaye nAsti harajaTAsaMsarga iti raktapItavarNayoryogapadyasyAsaMbhavaH, tathApi sAhajikazcaityena saha tayoH pratyekaM tasya saMbhavo'styeveti na doSaH / prAgvadAha-atheti / sindhukanyAdhavo lkssmiiptiH| tayo rakapItavarNayoH / prati
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 'samutpattiH padmAramaNapadapadmAmalanakhA* nivAsaH kaMdarpapratibhaTajaTAjUTabhavane / athAyaM vyAsaGgaH patitajananistAraNavidhe- . na kasmAdutkarSastava janani jAgarti jagataH // ' atra triSvekenApyutkarSajananasaMbhave trayo'pyutkarSajananArtha spardhayevApatanto rmnniiyaaH| 'pATIradrubhujaMgapuMgavamukhodbhUtA vapustApino ___ vAtA vAnti dahanti locanamamI tAmrA rasAladrumAH / zrotre hanta kiranti kUjitamime hAlAhalaM kokilA bAlA bAlamRNAlakomalatanuH prANAnkathaM rakSatu // ' atrApi trayo'pi jiivnaashaarthmaaptnto'rmnniiyaaH| 'jIvitaM mRtyunAlIDhaM saMpadaH zvAsavibhramAH / rAmAH kSaNaprabhArAmAH zalyAnyetAni dehinAm // ' atra jIvitAdayaH khAbhAvyAdramaNIyA iti niHsArayitumazakyAH, vizeSaNamAhAtmyAccAramaNIyA iti duHkhajanakAzca, ata eva zalyatulyAH / ramaNIyAramaNIyazabde karmadhAraya AzrIyate, na dvandvaH / sahacarabhinnatvadoSApatteH / evamaramaNIyaramaNIyAnAmapyekakAryajananArthamApatatAM samuccayaH saMbhavati / 'zarIraM jJAnajananaM rogo viSNusmRtipradaH / vipadvairAgyajananI trayaM sukhakaraM satAm // ' zarIrAdayo hi khAbhAvyAdaramaNIyA api bhedakamAhAtmyAdramaNIyAH / na ca ramaNIyAMnAM samuccaye aramaNIyAnAM ca samAlaMkAreNa, ramaNIyAramaNIyAnAM ca viSamAlaMkAreNa ca saMkIrNatvAnnaite prabhedA yuktAH samuccayasya / saMkarasya prabhedatAprayojakatvavirahAt / anyathA sarveSAmalaMkArANAmanantabhedatvApatteriti vAcyam / "samutpattiH padmAramaNa-' ityatra, 'pATIradu bhaTaH zatruH zivaH / pATIradruzcandanavRkSaH / hAlAhalarUpaM kUjitam / medakaM vizeSaNam / samuccaye ityasyAgre'pyanuSaGgaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze samuccayaprakaraNam //
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 kAvyamAlA / bhujaMga - ' ityatra ca samAlaMkArasyAvivakSitatvAt / nahi haricaraNanakhasaMbhUtiharajaTAjUTanivAsapatitanistAraNavyAsaGgAnAM parasparaM yogo yogya iti kaverabhipretam / kiM tu bhagavatyA bhAgIrathyA utkarSaM janayituM trayo'pi jAgarUkA iti / nApi malayAnilarasAladrumakokilakUjitAnAm / kiM tu trayo'pi bAlAyAH prANanAzArthaM baddhaparikarA iti / ata eva hanteti kheda upapadyate / samAlaMkArasyAbhipretatve tu trayANAM yogasya yuktatvAtkhedo'nupapanna eva syAt / atha bAlAyA mArakatritayayogo'nanurUpa iti viSamAbhiprAyeNa khedopapattiriti cet, evamapi trayANAM yo.. gAMze samAlaMkArasyAtyantamapratIterviSamasya ca bAhyabAlAMzamAdAya pratiSThAnAtsamuccayasyAsaMkIrNataiva / evaM 'jIvitaM mRtyunA lIDham' ityAdau jIvi - tAde ramaNIyasya mRtyvAlIDhatvAdikamayuktamiti kaveriha vivakSitam / ramaNIyAnAmacirasthAyitvasyotsargataH siddhestasya ca khAbhilaSitAnanuguNatvAcchalyatvaprayojakatvam / atastRtIyaprabhedasyApi na viSamasaMkIrNatvenAnyathAsiddhiH / etena 'sadyogAsadyogasadasadyogairna samuccayaH prabhedavAn / samaviSamasaMkareNaivAnyathAsiddheH' iti ratnAkaroktamapAstam / iti rasagaGgAdhare samuccayaprakaraNam / atha samAdhiH -- kAryasyAkasmika kAraNAntara samavadhAnAhita ekakAraNajanyasya saurya samAdhiH // tacca kAryasyAnAyAsena siddhyA sAGgasiddhyA ca / pUrvApekSayA vizeSa - stUkta eva / udAharaNam 'AyAtaiva nizA mano mRgadRzAmunnidramAtanvatI mAno me kathameSa saMprati nirAtaGkaM hRdi sthAsyati / UhApohamimaM sarojanayanA yAvadvidhattetarAM tAvatkAmanRpAtapatrasuSamaM bimbaM babhAse vidhoH // ' atra rAtrisaMnidhAnAdapi sidhyato mAnavinAzasya candrodayAdanAyAsena siddhiH / yathA vA
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 'smara dIpadIpta dRSTerghanAndhakAre'pi patigRhaM yAntyAH / 2 jhaTiti prAdurabhUvan sakhyAdiva caJcalAH paritaH // ' ihAkasmike niSpratyUhapatigRhayAnasya kAraNAntarasamavadhAne hetorutprekSaNAdutprekSAlIDhaH / pUrvastu zuddhaH / 'navaprasaGgaM dayitasya lobhAdaGgIkaroti sma yadA natAGgI / zlathaM tadAliGganamapyakasmAddhano ninAdairghanatAM ninAya // ' atra ghanadhvanibhirAliGganasya sAGgatAsiddhiH / pUrvapadyadvaye tvanAyAsena kAryasiddhiH / i. "kathaya kathamivAzA jAyatAM jIvite me malayabhujagavAntA vAnti vAsAH kRtAntAH / ayamapi bata guJjatyAli mAkandamaulI manasijamahimAnaM manyamAno milindaH // ' 493 atra jIvitanAzaM prati vAtavAnacaJcarIkaguJjitayorahamahamikayA hetutvAdekasyAkasmikatvAbhAvAnna prakRtAlaMkArasya viSayaH / kiM tu kartRrUpabhinnagharmikeNa vAnaguJjanakriyayoH samuccayena jIvitanAzarUpaikakAryAtmakaikadhArmikastayoreva kAraNayoH samuccayaH saMkIrNaH / iti rasagaGgAdhare samAdhiprakaraNam / atha pratyanIkam - pratipakSa saMbandhinastiraskRtiH pratyanIkam // anIkena sadRzaM pratyanIkam / sAdRzyasya yathArthatvenaiva saMgrahe punaH sAdRzyagrahaNAguNIbhUte'pi sAdRzye'vyayIbhAvaH / loke pratipakSasya tiraskArAyAnIkaM prayujyate / tadazaktau pratipakSa saMbandhinaH kasyacittirakriyate / sa cAnIkasadRzatayA prayujyamAnatvAtpratyanIkamucyate / skAraH, prAgvadAha- atheti / suSamA paramA zobhA / caJcalA vidyutaH / ghano meghaH / ghanatAM nibiDatAm / mAkandakSUtaH // iti rasagaGgAdhara marmaprakAze samAdhiprakaraNam // * prAgvadAha-atheti / anIkaM sainyaM vyUharacanAkAram / saMbandhI pratipakSetyAdiH / 42 rasa0
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 491 kAvyamAlA / atra ca pratipakSagataM balavattvam, AtmagataM durbalatvaM ca gamyate / saMbandhI ca tadupajIvyopajIvakamitrAdibhedAdanekavidhaH / yathA re re mano mama manobhavazAsanasya pAdAmbujadvayamanAratamAmanantam / ki mAM nipAtayasi saMsRtigartamadhye naitAvatA tava gamiSyati putrazokaH // ' 'jitamauktikasaMpadAM radAnAM sahavAsena parAM mudaM dadAnAm / virasAdadharIkaroti nAsAmadhunA sAhasazAli mauktikaM te // " pUrvatropajIvyasya, iha tUpajIvakasya tiraskArAdvairasyArthatvazAbdatvAbhyAM ca vailakSaNyam / evamanyadapyUyam / __ atra vicAryate-hetUprekSayaiva gatArthatvAnnedamalaMkArAntaraM bhavitumarhati / tatra dvitIyodAharaNe tAvaddhatvaMzaH zAbdaH utprekSAMzamAtramArtham / prathamodAharaNe tu dvayamapyArtham / putramArakasevakatvena kAraNena vairasya tasya khAtmakarmakagartamadhyanipAtanena kAryeNa hetutAyAzca sphuTaM pratIteH / asminnalaMkAre hetutvaM nizcIyamAnam , hetUtprekSAyAM tu saMbhAvyamAnamityasti vizeSa iti cet, pratIyamAnahetUprekSAyA anutprekSAtvApatteH / vAcakasyevAderabhAvAddhetutvasya nizcIyamAnatAyAstatrApi vaktuM zakyatvAt / 'yasya kiMcidapakartumakSamaH kAyanigrahagRhItavigrahaH / kAntavakrasadRzAkRtiM kRtI rAhurindumadhunApi bAdhate // ' ityalaMkArasarvakhakRtodAhRte prAcInapadye'pi bhagavadvairAnubandhAdiva bhagavadvakrasadRzaminduM rAhurbAdhata iti pratIterutprekSaiva gamyamAnA / 'mama rUpakIrtimaharadbhuvi yastadanupaviSTahRdayeyamiti / tvayi matsarAdiva nirastadayaH sutarAM kSiNoti khalu tAM madanaH / / iti kuvalayAnandakAreNodAhRte tu padye hetvaMza utprekSAMzazcetyubhayamapi zAbdamiti kathaMkAramasyAlaMkArasyodAharaNatAM nItamidamAyuSmateti na vidmaH / pratipakSagatabalavattvakhAtmagatadurbalatvayoH pratItehetUtprekSAnta 'tatpratipakSazaGkite'smimiti cet, na' iti pAThaH / na vina iti / matsarAdeveti /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAMdharaH / 495 - rAdasya vailakSaNyam / naitAvatA hetUtprekSAyA bahirbhavitumidamISTe / tadavinAbhAvitvAt / kiM tu tadavAntaravizeSIbhavitum / nahi pRthivyavAntarabhedAddhaTApaTa vilakSaNa iti pRthivyA bahirbhavatItyapi vadanti / iti rasagaGgAdhare pratyanIkaprakaraNam // atha pratIpam -- prasiddhaupamya vaiparItyena varNyamAnamaupamyamekaM pratIpam // tadvaiparItyaM ca tadupamAnopameyayorupameyopamAnatvakalpanayA / na tu prakArAntareNa / upamAnopameyayoranyatarasya kiMcidguNaprayuktamadvitIyatotkarSa parihartuM dvitIya pradarzanenollAsyamAnaM sAdRzyamaparaM dvividham // upamAnasya kaimarthyaM caturtham // sAdRzya vighaTanaM paJcamam // tatrAdye prabhede prasiddhaupamye yadupameyaM tasyaivopamAnatvAdAdhikyasya,. yaJccopamAnaM tasyopameyatvAnnyUnatvasya ca pratyayaH phalam / idameva caupamyasyAvizeSe'pyupamAlaMkArAdasya vailakSaNye bIjam / aupamyapratiSThAnaM ca niSidhyamAnasAdRzyAdvyatirekAt / nanvaupamyasyopamAnopameyasAdhAraNye'pi yadekasyAdhikyamaparasya nyUnatvaM ca gamyate tatkasya hetoriti cet, zRNu / upamAne hi sAdhAraNadharmasaMbandho'nUdyopameye vidhIyata iti tAvannirvivAdam / vidhyanuvAdau ca sAdhyatvasiddhatvAbhyAm / te ca krameNa nyUnAdhikye upamAnopameyayoH prayojayataH / loke'pi nizcitavidyo yathA pUjyate tathA nAnizcitavidya iti sphuTameva / te ca sAdhyatvasiddhatve vaktRvivakSAdhIne iti nAtra doSaH / dvitIyatRtIyayorbhedayostu phalaM sphuTameva / caturthasya tu. niSidhyamAnavastugatasakalaguNavattvapratipattiH / paJcamasya prathamavaditi / udAharaNam - hetUtprekSAsattve'pi taddhetukapratipakSIyabAdhenaitadviSayatvAzcintyamidam // iti rasagaGgAdharamaprakAze pratyanIkaprakaraNam // prAgvadAha - atheti / nanu te apyupamAvadevAtrAta Aha-te ca sAdhyatveti /
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| .: kiM jalpasi mugdhatayA hanta mamAnaM suvarNavarNamiti / / tadyadi patati hutAze tadA hatAze tavAGgavarNa syAt / / .. ___ atra pUrvArdhopamAgamyaM suvarNAdhikyaM tiraskRtya dvitIyAdhai pratIpaM. bAlAgavarNasyAdhikyaM gamayati / hutAzapAtaM vinA pratIpamapi durlabham / upamA tu khame'pi na saMbhavatIti mugdhatvahatAzatvAbhyAM gamyate / .. 'mAhAtmyasya paro'vadhirnijagRhaM gambhIratAyAH pitA . . . ratnAnAmahameka eva bhuvane ko vAparo mAdRzaH / ..... ityevaM paricintya mA ma sahasA garvAndhakAraM gamo ..... dugdhAbdhe bhavatA samo vijayate dillIdharAvallabhaH // 'nibhAlya bhUyo nijagaurimANaM mA nAma mAnaM hRdaye vidhAsIH / gRhe gRhe pazya tavAGgavarNA mugdhe suvarNAvalayo luThanti // ' ... upamAnakaimarthyasya tUdAharaNamAkSemaprakaraNa eva gaditam 'abhUdapratyUhaH' ityAdi / paJcamo yathA 'karikumbhatulAmurojayoH kriyamANAM kavibhirvizRGkhalaiH / / kathamAli zRNoSi sAdaraM viparItArthavido hi yoSitaH // ' atra kathaM zRNoSItyanena tulaiva na saMbhavatIti gamyate / arthAntaranyAso'pyamumevArtha puSNAti / . tadevaM paJcavidhaM pratIpaM prAcAmanurodhAnnirUpitam / vastutastu-AdyAstrayo'pyupamAyAmevAntargatA bhedAH / caturthaH keSAMcidAkSepaH / paJcamastvanuktavaidhayeM vyatireke / tathAhi-niSpadyamAnaM sundaraM vA sAdRzyamupamA / nahyAce pratIpe 'mukhamiva kamalam' ityAdau sAdRzyasyAniSpattirasaundarya vAsti yenopamAto bahirbhAvaH syAt / saundaryavizeSasya tvayApyabhyupagamAt / vizeSasya sAmAnyAnivArakatvAt / na ca prasiddhakamalAdipratiyogikameva sAdRzyamupameti rAjJAmAjJAsti / na copamAviruddhavAcinaH pratIpazabdasya mAhAtmyAdeva tAdRzaM sAdRzyamupameti zakyaM vaktum / upamAvizeSaviruddhavAcakatvenApi tadupapatteH / evaM cAcaM pratIpaM
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 497 prasiddhopamAvadupamAvizeSa eva / ata eva dvitIyatRtIyAvapi bhedAvupamAvizeSAveva / upamAnopameyayostiraskArastUpamAntarAdvailakSaNyaM prayojayet, na tUpamAsAmAnyAt / tadanusyUtatvenaiva tatpratIteH / nahi drAkSA mAdhuryAtizayena pArthivAntarAdvilakSaNetyapArthivI bhavati / api ca yadyupamAnopameyayostiraskAro'laMkAratAprayojakaH syAt , puraskAro'pi tathA syAt / yathA 'eko vizvasatAM harAmyapaghRNaH prANAnahaM prANinA mityevaM paricintya mA sma manasi vyAdhAnutApaM kRthAH / bhUpAnAM bhavaneSu kiM ca vimalakSetreSu gUDhAzayAH / sAdhUnAmarayo vasanti kati na tvattulyakakSAH khalAH // ' atraupamyapradarzanasya nopamAnatiraskAraH phalam / tasya garvitatvenAvivakSaNAt / kiM tu tdnutaapnaashH| evaM ca phalavailakSaNyamAtreNAlaMkArAntaratvaM bruvatA asyApyalaMkArAntaratvamabhyupeyaM syAt , pratIpaSaSThaprabhedatvaM vA / kiM ca tvaduktapratIpabhedAnAmapi parasparavailakSaNyena pRthakpRthagalaMkAratvaM syAt , na pratIpaprabhedatvam / pratIpasya sakalaprabhedasAdhAraNasAmAnyalakSaNAbhAvAt / anyatamatvaM tu dUSaNasahasragrastatvAdalakSaNamevetyasakRduktam / upamAlakSaNaM tu sakalasAdhAraNam / caturthaH prabhedastu yeSAM mate nAkSepasteSAmastu nAma pratIpAlaMkAraH / paJcamasya tu gatiruktaiva prabhedasya / .. . iti rasagaGgAdhare pratIpaprakaraNam / atha prauDhoktiH kasiMzcidarthe kiMciddharmakRtAtizayapratipipAdayiSayA prasiddhataddhamavatA saMsargayodbhAvanaM prauDhoktiH // saMsargazca sannasanvA sAkSAtparamparayA vA / tatsuvarNam / aklaptetinyAyenAha-pratIpeti / lakSaNAbhAvAditi / cintyamidam / tiraskAraphalakopamAnApakarSabodhAnukUlavyApArasya pratIpasAmAnyalakSaNavasaMbhavAt / sa ca vAcyo vyaGgayo vetyanyat // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze pratIpaprakaraNam //
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ F 498 kAvyamAlA | 'valmIkodarasaMbhUtakapikacchUsahodarAH / hA pIDayitvA nighnanti sajjanAnduSTadRSTayaH // atra kapikacchU sahodaratvena mArakatvaM na prApnoti, api tu pIDAjana`katvamAtram / kavestu pIDAM janayitvA mArayantItyevaMrUpo'tizayo vivakSitaH / ato valmIkodarasaMbhUtatvaM. sarpAdhikaraNavRttitArUpaM kapikacchUvizeSaNaM mArakatAvacchedakatvena khapratibhayA kavinA kalpitam / yathA vA'manthAcalabhramaNavegavazaMvadA ye dugdhAmbudherudapatannaNavaH sudhAyAH / tairekatAmupagatairvividhauSadhIbhi dhatA sasarja tava deva dayAhagantAn // ' atra dRganteSu na kevalaM saMjIvakatvAdayo'mRtamAtraguNA eva kaverbu - bodhayiSitAH, api tu nikhilajanavazIkArakatvAdayo'nye'pIti sudhAkaNeSvauSadhIsaMsarge vizeSaNatayAtizayArthamupAttaH / utpAdyotpAdakabhAvazcAtra -na lokasiddhaH, api tu kavimAtranibaddhaH / yathA vA'tvadaGgaNasamudbhUtA siktA kuGkumavAribhiH / tvadaGgatulanAM yAti kadAcillavalIlatA // ' atra kevalAyA lavalyA upamAnatAbharasahanasAmarthyasyAbhAvAttasya siddha nAyikAsAmAnAdhikaraNyakuGkumajalasaMyogayorupAdAnam / atra ca dharmivizeSasaMsargAdatizayo dharmyantaragato yadyAgUraNa viSayasta daivAyamalaMkAraH / vAcyavRttyA tattatprayuktatvenAbhihitazcetsamAlaMkArasyaiva viSayaH / yathA-- ' tvatto janma himAMzuzekharatanujyotsnAnimagnAtmano dugdhAmbhonidhimugdhavIcivalayaiH sAkaM parikrIDanam / saMvAsaH suralokasindhupuline vAdaH sudhAMzoH karaiH kasmAnnojjvalimAnamaJcatitamAM deva tvadIyaM yazaH // ' prAgvadAha- atheti / kapikacchUrbRzcikaH / lavalI 'rAyaAMvaLe' 'haraphArevaDI' |
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| . . 199 atra yazaso dhavalatAtizayastattaddharmisaMbandhaprayuktatvena kathita iti tadaMze sama evAlaMkAraH aMzukRtazcandre candrakRtazca bhagavati bhagavatkRto rAjanItyevamuttarottaramupacIyamAnaH / rAjagatastvanuktatvAtprauDhoktareva viSayaH / evaM ca 'zazazRGgadhanurlasatkarA ggnaambhoruhmaalikaadhraaH|| tanayaiH saha bhAvijanmanAM tava khelanti narendra vairiNaH // ' ityAdAvekasya mithyAtvasiddhyarthaM mithyAbhUtavastvantarakalpanaM mithyAdhyavasityAkhyamalaMkArAntaramiti na vaktavyam / prauDhoktyaiva gatArthatvAt / 'kezAH kalindajAtIratamAlastomamecakAH' ityAdau prAcInakRtaprauDhoktyudAharaNe yathA tamAleSu zyAmatvAtizayAthai zyAmatvAdhikaraNIbhUtakAlindIsaMbandha udbhAvyate, tathA vairiSvapi mithyAtvasiddhaye mithyAtvAdhikaraNazazazRGgAdisaMbandha ityasyApi suvacatvAt / tatra zyAmatvAtizayaH iha tu mithyAtvamAtraM na tu tasyAtizayaH sidhyatIti vailakSaNyaM tu na vAcyam / tamAlastome pramANAntareNa siddhe'pi zyAmatve kAlindIsaMsargodbhAvanaM punaH zyAmatvasAdhanenAtizayAgUrakameva syAt / vairiSu tu mithyAtvasyAsiddhatvAcchazazRGgAdisaMbandhaimithyAtvasya siddhirityArthasamAjAdhIneyamatizayasiddhilakSaNyaM na prayojayati / yattu 'vezyAM vazayetkhasrajaM vahan' iti kuvalayAnandakRtA mithyAdhyavasiterudAharaNaM nirmitaM tattu nidarzanayaiva gatArtham / nidarzanAgarbhAtra mithyAdhyavasitiriti tu na yuktam / mithyAdhyavasitereva mithyAtvAt / yadi ca mithyAdhyavasitirevAlaMkArAntaraM syAt , satyAdhyavasitirapi tathA syAt / yathA 'harizcandreNa saMjJaptAH pragItA dharmasUnunA / khelanti nigamotsaGge mAtargaGge guNAstava // ' atra harizcandrayudhiSThiranigamasaMbandhAdguNAnAM satyatvaM pratIyate / evam 'madhye sudhAsamudrasya sitAmayagRhodare / pUrNenduviSTare deva sthAtuM yogyAstavoktayaH / / iti prasiddhA / AgUraNaM vyaJjanam / zaGkate-tatreti / tamAleti / yata ityAdiH / zaGkate-nidarzaneti / atra vezyAmityatra / yukyantaramapyAha-yadi veti / dharma
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 kaavymaalaa| atrApi sudhAsamudrAdisaMbandhAduktiSu mAdhuryAtizayaH pratIyamAnaH kasyAlaMkArasya gocaraH : syAt / ato'laMkArAntaraM syAt / mama tu prauDhoktyaiva gatArthatetyAstAM tAvat / - iti rasagaGgAdhare prauDhoktiprakaraNam / atha lalitamprakRtadharmiNi prakRtavyavahArAnullekhena nirUpyamANo'prakRtavyavahArasaMbandho lalitAlaMkAraH // ___ 'AdadAnaH paradravyaM viSaM bhakSayasi dhruvam' ityAdinidarzanAvAraNAya tRtIyAntam / aprastutaprazaMsAvAraNAya prakRtadharmiNIti / yathA 'ka vA rAmaH kAmapratibhaTalalATaMtapabala_ stava kAmI vIrA raNazirasi dhIrA makhabhujAm / didhakSostrailokyaM pralayazikhinaH padmamathana - pragalbhaiH prAleyaiH prazamamasi katu vyavasitaH // ' atra prakRte dharmiNi rAvaNe paradattapuroDAzAdikamaznatAM devAnAmagre dhIraiH kumbhakarNAdibhirvIrabhaMgavato rAmasya parAbhavamicchannityevaM kaNTharaveNa tAdRzecchArUpaM prakRtavyavahAraM viSayamanuktvaiva tAdRzAleyakaraNakatAdRzAgniprazamanavyavasAyarUpo'prakRtavyavahAro viSayyupAttaH / viSayopAdAne tu nidarzanaiva / yathA vA'nAnyAsti kiM bhUmitale surUpA sItaiva vA kiM bhavato'nurUpA / / AkarSatA candanazAkhizAkhA prabodhito'yaM bhavatA phaNIndraH // ' atrApi rAghavasaMbandhinAyikAharaNaprayuktaM tadIyakrodhodbodhamanuktvaiva candanasaMbandhizAkhAkarSaNaprayuktaM phaNIndraprabodhanamupanyastam / na cAtra bhede'pyabheda ityatizayoktyA gatArthateti vAcyam / tatra hi padArthena sUnuyudhiSThiraH / AstAM taavditi| cintyamidam / mithyAkhakalpanakRtacamatkArasyApahnavanIyatvena pRthagalaMkAratAsiddheH / kiM ca kavipratibhAmAtrakalpitA arthAH kAvye'laMkArapadabhAja iti tava siddhAntAtsatyakhapratItyartha kalpitasyApyarthasya tatkalpitakhAbhAvena zabdamAtrAdalaMkArakhAsaMbhavAditi dik // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze prauDhoktiprakaraNam // .-... . .
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 501 padArthasyaivAbhedAdhyavasAnaM 'kanakalatAyAM virAjate candraH' ityAdau dRSTam , na tu vyavahAreNa vyavahArasyetyaviSaya evAyamatizayokteH / nApi sAhazyamUlayAprastutaprazaMsayA / dhayaMze'prastutatvavirahAt / nApi nidarzanayA / ekadharmigatavyavahAradvayopAdAna eva tasyAH iSTeH / ata eva 'upAttayoH' iti tallakSaNe vizeSaNamuktam / prakRte ca prakRtavyavahArasyAnupAttatvAdalaMkArAntarameva / evaM ca . . 'kka sUryaprabhavo vaMzaH ka cAlpaviSayA mtiH| titIpurdustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram // ' ityatra kAvyaprakAzakAro yannidarzanAmudAhAttidasaMgatameva / lalitasyAvazyAbhyupagamyatvAnnidarzanAyA atrAprAptezca / taditthaM lalitasyAlaMkArAntaratvamurIkurvatAmAzayaH / - anye tu "lalitaM nAlaMkArAntaram / nidarzanayaiva gatArthatvAt / nanvekadharmigataprastutAprastutavyavahAradvayopAdAnajIvitA nidarzanA kathamaprastutavyavahAramAtropAdAne padamAdhattAmiti cet, zrUyatAmAyuSmatA / iha tAvadalaMkArAH prAyazaH zrautA ArthAzca saMbhavanti / tatra zrautebhya ArthA na pRthagalaMkAratvena gaNyante / kiM tu pRthagbhedatvena / tadalaMkArasAmAnyalakSaNena kroDIkaraNAt / idaM punarvAkyArthanidarzanAkharUpam-vyavahAradvayavaddharmyabhedapratipAdanAkSipto vyavahAradvayAbhedaH / tatra vyavahAradvayavaddhaHbhedasya pratipAdanaM zrautamevApekSitamiti na niyamaH / kiM tu prati. pAdanamAtram / tena 'paradravyaM haranmayoM gilati kSveDasaMcayam' ityatra vyavahAradvayavaddharmiNorabhedasya zrutyA pratipAdana iva 'dhikparakhaM tathApyeSa gilati kSveDasaMcayam' ityatrArthaprakRtavyavahAravaddharmizrautAprakRtavyavahAravaddharmiNorA bhedasya pratipAdane'pi vAkyArthanidarzanAtvamakSatam / ekatra zrautItvamaparatrArthItvamiti tu vizeSo na vAryate / padArthanidarzanAkharUpaM tUpamAnopameyadharmayorabhedAdhyavasAyamUla upameya upamAnadharmasaMbandha iti pRthageva / etadubhayAnyataratvaM ca prAcInarItyA sAmAnyalakSaNam / yadi U . - prAgvaMdAha-atheti / prazaMsayA gatArthatA ityasyAnuSaGgaH / evamagre'pi / evaM cetya... smArtha spaSTayati-laliteti / padaM sthAnam / punastvarthe / lalitameveti / na tura(?)
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 502 kAvyamAlA / " tu lalitaM pRthagalaMkAraH syAt luptopamAdirapyupamAdeH pRthaksyAt / tvaduktayuktestulyatvAt / nanvatizayoktirevaM sati rUpaka eva vilIyeta / viSayaviSayiNordvayorapyupAdAne zrautaM rUpakam viSayamAtropAdAne tvArthamityasyApi suvacatvAt / satyam / yatra hyalaMkArazarIramubhayatrApyavilakSaNaM tatraikAlaMkAravyapadezo yuktaH / yathAsAdRzyaM niSpAdyamAnamupamAzarIraM luptopamAdiSvavilakSaNameveti tatrApyupamayaiva vyapadezo nyAyyaH, nAlaMkArAntareNa / luptatvapUrNatvAdistu na taccharIraniviSTa iti svayaM vyAvartamAno'pi nopamAtvavyAvartakaH tathAnyatrApIti sthitiH / evaM ca viSayatAvacchedakarUpeNa bhAte viSaye viSayitAvacchedakAvacchinnA medasya rUpakazarIrasya viSayatAvacchedakarUpeNAbhAsamAnaviSayAtmakAdatizayoktikharUpAdvilakSaNatvena dvayorekAlaMkAratvaM na yuktam / nidarzanAlalitayostu svarUpAvailakSaNyaM pradarzitamityekAlaMkAratvameva" ityAhuH / 'AhArthanizcayaviSayIbhUto viSaye viSayya bhedo rUpakakharUpamucyate / na nivezyate ca viSayatAvacchedakAdigauravAt / evaM cAtizayokternigIryAdhyavasAnarUpAyA rUpaka bhedatvamastu nAma / kA no hAniH / evamapaterapi / viSayatAvacchedakanihnavAnihvanigaraNAni rUpakasyaivAvAntaravizeSAH' iti tu navyAH / etanmatarItyA tu lalitasya nidarzanAtaH pRthagalaMkAratvaM manorathalalitameveti / evaM ca ' titIrSurdustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram' ityatra nidarzanA sAdhu saMgacchate / kka sUryetyAdinA svamatisUryaprabhavavaMzayoratyantAnanurUpatvakathanottaramuDupakaraNa kasAgarataraNecchAyA aprakRtAyAH kathanena tAdRzamatikaraNakavarNanecchAyAH prakRtAyAH pratipatteH / yattu--"anAyi dezaH katamastvayAdya vasantamuktasya dazAM vanasya" iti padye katamo dezastvayA parityakta iti prastutArthamanupanyasya vasantamukasya vanasya dazAmanAyIti tatpratibimbabhUtArthamAtropanyAsAllalitAlaMkAraH" iti kuvalayAnandakAra Aha / tadatyantamasaMgatam / atra kathamanyasya dazAmanyo netuM zakya iti vasantamuktavanadazAM niHzrIkasvalakSaNAmanAyIti hi paryavasanno'rthaH / tatra niHzrIkatvarUpakAryadvArA kA
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 503 . raNasya rAjakartRkatyAgakarmatvasyAbhidhAnaM paryAyokteviSayaH / dazayorekatvAdhyavasAnaM tu padArthanidarzanAyA atizayoktervetyanyadetat / evaM ca padArthanidarzanopabRMhitasya paryAyoktasyaivAtra viSayaH, na lalitasya / kiM ca taduktaM lalitAlaMkAralakSaNamapi nAtra saMbhavati / tacca "prastute varNyavAkyArthapratibimbasya varNanam' prastute dharmiNi varNanIyaM vAkyArthamavarNayitvA kasyacidaprastutasya vAkyArthasya varNanaM lalitam" ityAdinA granthena bhavatA vivecitam / iha ca prastute dharmiNi dezavizeSe rAjakartRkatyAgakarmatvarUpasya varNyasyArthasyAvarNane'pyaprastutasya vasantakartRkatyAgakarmatvasyApyavarNanA kathaM saMgacchatAm / yadi punaH 'akAri dezaH katamastvayAdya nirastacandraH kaThinAzayena' iti padyaM syAttadA syAdapi tava manorathaH / na ca tAdRzavanadazAyA aprastutAyA dezavizeSe varNanamastyeveti vAcyam / dazAzabdena taddazAsadRzasya dazAntarasya lakSyatvena tasyAprastutatvAyogAt / anyathA padArthanidarzanocchedApatteH / evam 'rAmo vijayate yasya kSaNAtsAmarSavIkSaNAt / / dAvAgnidagdhakAntAralIlAM laGkApurI dadhau / ' ityAdau lalitasyAlaMkArAntaratAmabhyugacchatAmapi mate na tasya viSayaH' kiM tu nidarzanAyAH / ata eva 'udayati vitato razmirajjAvahimarucau himadhAmni yAti caastm| vahati girirayaM vilambighaNTAdvayaparivAritavAraNendralIlAm // ' iti prAcAM nidarzanodAharaNamapi saMgacchate / tava tu razmirajjuniyantritapArzvadvayasaMlagnasUryacandro'yaM girirityevaM prakRtadhArUDhatayA prakRtArthAnupAdAnAllalitameva syAt / prakRtavyavahArasya lezato'pyakIrtane kevalaM prakaraNAdinA gamyatve lalitam / anyathA nidarzaneti cet 'va sUryaprabhavaH' ityasmAtkathaM nidarzanA tarhi nirvAsiteti sarvamasamaJjasameva / iti rasagaGgAdhare lalitAlaMkAraprakaraNam / / saMbhAvitamapItyarthaH / kathaM nidarzanA tarhi nirvAsiteti / vasantakartRkalAtkamavasyAvarNane'pi tAdRzavanadazArUpasyAprastutasyAvarNanAt / ghaTakatayA tasyApi varNa
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 504 kaavymaalaa| atha praharSaNam. sAkSAttaduddezyakayatnamantareNApyabhISTArthalAbhaH praharSaNam // ... ... idaM ca sAmAnyalakSaNaM trividhapraharSaNasAdhAraNam / tatrAkasmAdabhIpsitArthalAbha ityekA vidhA / vAJchitArthasiddhyartha yatne kriyamANe tato'pyadhikatarArthalAbha ityaparA / upeyasiddhyarthAdyatnAtsAkSAtphalasya lAbha iti tRtIyA / asyAmevAvyAptinirAsArtha lakSaNe sAkSAdityuktam / krameNodAharaNAni'tiraskRto roSavazAtpariSvajanpriyo mRgAkSyAH zayitaH parADmukhaH / kiM mUJchito'sAviti kAMdizIkayA kayAcidAcumbya cirAya sakhaje // ' . atra ytnsaamaanyshuunysyaapiissttlaabhH| ... 'kelImandiramAgatasya zanakairAlIrapAsyejitaiH - suptAyAH saruSaH saroruhadRzaH saMvIjanaM kurvataH / jAnantyApyanabhijJayeva kapaTavyAmIlitAkSyA sakhi zrAntAsItyabhidhAya vakSasi tayA pANirmamAdhIyata // ' atra bhAminyA roSanivAraNAya yatne kriyamANe roSanivAraNAdapyadhikatarasukhapradaH kAmukasya bhAminIkartRkaH khakarakarmakastatkucAdhikaraNaka AsaGgaH / na cAtra tRtIya bhedaH zaGkacaH / vyajanavIjanasamaye kAmukasya mAnanivAraNasyaiva mukhyoddezyatvena tadupeyakucasparzAdiphalAntarasyAnupasthiteH / yathA vA-: ..... .. . 'lobhAdvarATikAnAM vikretuM takramAnizamaTantyA / / . labdho gopakizoryA madhyerathyaM mahendranIlamaNiH // .. atra praharSaNadvitIyabhedaH sphuTa eva / ananurUpasaMbandhamAdAya viSamAlaMkArazca / tatra sahendranIlamaNirityatizayoktyAlIDhayorviSayaviSayiNorubhayorapi praharSaNe'nuguNatvam / vAJchitAdhikArthatvasya maNibhagavadubha nAcca / nidarzanAyAmubhayorupAdAnaM niyatam , atra tu neti bhedaH / ata eva kka sUrya ityAdau vAkyArthanidarzanA veti dik // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze lalitAlaMkAraprakaraNam // . prAgvadAha-atheti / tatra tayormadhye / yathAsaMkhyenAha-vidheti / mAtrasyAnu
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 505 rsgnggaadhrH| yasAdhAraNatvAt / viSame tu nIlamaNirUpasya viSayimAtrasya / yato. varATikArthino yathA mahendranIlamaNeH koTimUlyasya saMsargo'nanurUpo na tathA bhagavatsaMsargo bhavituM prabhavati / na cAjJAninAM bhagavatsaMsargo'nanurUpa eveti vAcyam / evaM tarhi takavikrayakartRtvenaivAjJAnitvalAme varATikAlobharUpahetUpanyAsasyAnatiprayojanakatvApatteH / yAhazavAJchitasiddhyartha yataH kriyate tAdRzavAJchitasiddhau tu samAlaMkAra eva / 'taddarzanopAyavimarzanArthaM mayA tadAlIsadanaM gatena / tatraiva sAlakSyata pakSmalAkSI dAkSAyaNImarcayituM prayAtA // ' atra tadarzanopAyasiddhyarthaM prayuktAttatsakhIsadanagamanayatnAtsAkSAdeva taddarzanalAbhaH / yattu 'cAtakastricaturAnpayaHkaNAnyAcate jalagharaM pipAsayA / ___ so'pi pUrayati vizvamambhasA hanta hanta mahatAmudAratA // iti padyam 'vAJchitAdadhikArthasya saMsiddhizca praharSaNam' iti praharSaNadvitIyaprabhedaM lakSayitvodAhRtaM kuvalayAnandakRtA / tadasat / vAJchitAda'dhikArthasya saMsiddhiriti lakSaNe saMsiddhipadena niSpattimAtraM na vaktuM yuktam / satyAmapi niSpattau vAJchitustallAbhakRtasaMtoSAnatizaye praharSaNazabdayogArthAsaMgatyA tadalaMkAratvAyogAt / kiM tu lAbhena kRtaH saMtoSAtizayaH / evaM ca prakRte cAtakasya tricaturakaNamAtrArthitayA jaladakartRkajalakaraNakavizvapUraNena harSAdhikyAbhAvAtpraharSaNaM kathaMkAraM padamAdhattAm / vAJchitAdadhikapradatvena dAturutkarSoM bhavaMstu na vAryate / ata eva hanta hantetyAdinArthAntaranyAsena sa eva poSyate / lobhAdvarATikAnAmityasmadIye tUdAharaNe vAJchiturvAnchitArthAdadhikavastulAbhena saMtoSAdhikyAtadyuktam / iti rasagaGgAdhare praharSaNaprakaraNam / guNavam (8) / vimarzanaM vicAraH siddhirvA / vAJchitAditi / yata ityAdi padaM sthAnam / cintyamidam / cAtakavRttAntasyAprastutatvAttadyaGgyadAtRyAcakavRttAnte paryavasAnena saMtoSAtizayasya durvAratvAt // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze praharSaNaprakaraNam // 43 rasa0
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 kaavymaalaa| atha viSAdanamabhISTArthaviruddhalAbho viSAdanam // asya cAbhISTArthalAbhArthaM kAraNaprayogo yatra na kRtaH kevalamicchaiva kRtA jAtazca viruddhArthalAbhaH, sa yatra ceSTArtha pratyukte'pi kAraNe tasmAnna viruddhArthalAmaH, api tu khakAraNavazAtsa ca vivikto viSayaH / yatra tviSTArtha prayuktAtkAraNAdeva viruddhArthalAbhastatra tAdRzakAraNaviruddhArthayorutpAdakotpAdyabhAvalakSaNasaMsargasyAnanurUpatvAdviSamayiSyamANaviruddhArthalAbhasattvAca vipAdanamiti saMkIrNataiva / evaM cAsya viSamabhedairgatArthateti nAzaGkanIyam / viSamarahitasyApyetadviSayasya darzayiSyamANatvAt / yathA 'svakhavyApRtimanamAnasatayA matto nivRtte jane cakoTinirAkRtArgala ito yAsyAmyahaM paJjarAt / evaM kIravare manorathamayaM pIyUSamAkhAdaya tyantaH saMpraviveza vAraNakarAkAraH phaNigrAmaNIH // ' atra hi viSamaprabhedasya nAsti viSayaH / iSTArthaM kAraNaprayogAbhAvAt / iSTArthaprayuktakAraNena saha viruddhArthasyotpAdyotpAdakabhAvalakSaNasaMsargasyAnanurUpatvaM hi taccharIram / tasmAdviSAdanamevAprastutaprazaMsAghaTakatayAvasthitam / 'celAJcalenAnanazItarazmi saMvRNvatInAM haridRzvarINAm / gopAGganAnAM smarajAtakampAdakANDasaMpAtamiyAya nIvI // ' atreSTasyAnanagopanasya viruddho'rtho nIviskhalanam / kAraNIbhUtatrapAsaMghAtaparipanthitvAt / tacca sAttvikakamparUpAtkhakAraNAdevotpannam , na tu gopanAnukUlayatnAt / nApISTasAdhanatvena prayuktAtkAraNAdiSTAnutpattiratrAsti / celAJcalAvaraNenAnanagopanarUpasyeSTasyotpatteH / ato viSAdanamevAtra, na viSamam / prAgvadAha-atheti / asya cetasya viSaya ityatrAnvayaH / vAraNakaro gajazuNDAdaNDaH / ekasya viSAdanasya // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze viSAdanaprakaraNam //
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 507 atredaM bodhyam -- iSTasAdhanatvena nizcitAdaniSTotpattiriti yo viSamasya bhedaH prAkpratyapAdi so'nena viSAdanena prastatvAdasyaiva prabhedo bhavi - tumISTe, na tu zeSamasyeti kazcidyadi brUyAtsa praSTavyaH - na viSamasyeti yaduktaM tatkasya hetoH / viSAdaneneva viSameNApi kAryakAraNasaMsargAnanurUpatAlakSaNena grastatvAt / na cAtraikasyAnyApavAdakatvaM yuktam / dvayorapi sAvakAzatvAt / bhinnaviSayatvAcca / viruddhalAbhAMzo viSAdanasya, viruddhalAbheSTArthaprayuktakAraNayoH saMsargAnanurUpatAMzazca viSamasya viSaya ityavocAma | tasmAttatra kiMcidaMze viSamam, kiMcidaMze viSAdanamityubhayorapi samAvezo bodhyaH / iti rasagaGgAdhare viSAdanaprakaraNam / athollAsaH-- anyadIyaguNadoSaprayuktamanyasya guNadoSayorAdhAnamullAsaH // tacca guNena guNasya, doSasya vA, doSeNa guNasya, doSasya veti caturdhA / AdhAnaM ca tadvattAbuddhiH / krameNodAharaNAni 'alabhyaM saurabhyaM harati satataM yaH sumanasAM kSaNAdeva prANAnapi virahazastrakSatahRdAm / tvadIyAnAM lIlAcalitalaharINAM vyatikarA punIte so'pi drAgahaha pavamAnastribhuvanam // ' atra laharINAM pAvanatvAtizayena pavamAnasya pAvanatvaguNAntaraM varNi tam / 'vizAlAbhyAmAbhyAM kimiha nayanAbhyAM khalu phalaM na yAbhyAmAlIDhA paramaramaNIyA tava tanuH / ayaM tu nyakkAro janani manujasya zravaNayoryayornAntaryAtastava laharilIkA kalakala: // ' atra zrIbhAgIrathIramaNIyatvaguNena tadrUpazabda vimukhayornayanayoH zravaNayozca naiSphalyadhikkArarUpau doSau / yathA vA - prAgvadAha - atheti / vyatikaraH saMbandhaH / pavamAno vAyuH / nyakkAro dhikkAraH /
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 kaavymaalaa| 'hiMsApradhAnaH khalu yAtudhAnairyAnIyatApAvanatAM sadaiva / rAmAniyogAdaya sApi vanyA vindhyasya dhanyAsta muneH satIva // ' bhatra doSeNa doSaH pUrvArdhe, dvitIyAdhaM tu guNena guNa iti vizeSaH / yathA vA__.. 'bhUSitAni harebhaktairdUSitAni parAGmukhaiH / / khakulaM nagaraM dezo dvIpaM sarvA ca medinI / ' anottarottaravyApakatayA tatheti vizeSaH / 'zvapAkAnAM vAtairamitavicikitsAvicalitai vimuktAnAmekaM kila sadanamenaHpariSadAm / mudA mAmuddhata janani ghaTayantyAH parikaraM tava zlAghAM kartuM kathamiva samartho narapazuH // ' atra vaktRgatapAparUpadoSaprayuktastaduddhAH zrIgaGgAyAH zlAghyatvaM gunnH| yathA vA 'zvavRttivyAsaGgo niyatamatha mithyApralapanaM kutarkeSvabhyAsaH satataparapaizunyamananam / api zrAvaMzrAvaM mama tu punarevaMvidhaguNA nRte tvatko nAma kSaNamapi nirIkSeta vadanam // ihApi prAgvadeva / kiM tu vyaGgayaH sa iti vizeSaH / 'kAvyaliGgena gatArtho'yam / nAlaMkArAntaratvabhUmimArohati' ityeke / 'laukikArthamayatvA-- danalaMkAra eva' ityapare / iti rasagaGgAdhara ullAsaprakaraNam / athaavjnyaatdvipryyo'vjnyaa|| vanyA vanasamUhaH / muneriti / gautamasyAhalyevetyarthaH / zvapAkAzcaNDAlAH / parikara kaTibandhanam / zvavRttiH sevA / khat khAm / bhUmiM sthAnam // iti rasagaGgAdharamarmaprakAza ullAsaprakaraNam //
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / tasyollAsasya viparyayo'bhAvaH / anyasyAnyadIyaguNadoSaprayuktaguNa doSAdhAnAbhAva iti paryavasito'rthaH / yathA-- ' niSNAto'pi ca vedAnte vairAgyaM naiti durjanaH / ciraM jalanidhau magno mainAka iva mArdavam // ' atra pUrvArdhe prapaJcAnityatvabodhakatA rUpavedAntazAstraguNaprayuktasya khale vairAgyarUpaguNAdhAnasya, uttarArdhe dravatvarUpajalanidhiguNaprayuktasya mainAke mArdavarUpaguNAdhAnasya ca viparyayo varNitaH / 509 'madhyegalaM viharatAM garalaM nikAmaM nAgAdhipaH zirasi bhAlatale hutAzaH / dhyAtA bhavajvalanamadhyagataistathApi tApaM tadaiva harate hara te tanuzrIH // ' atra tApakatArUpagaralAdidoSaprayuktasya bhagavanmUrtI krUratvAdidoSA`dhAnasyAbhAvaH / na cAtrAtaguNo vakSyamANo'laMkAra iti vAcyam / yato yamunAjalastharAjahaMsAderyathA yamunAjalagatazyAmatvAgrahaNaM na tathA bhagavanmUtergaralAdigata krUratvAgrahaNaM vivakSitam / api tu tAdRzakrUratvaprayuktasya krUratvAntarasyAnAviSkaraNamityasti vizeSaH / ' niSNAto'pi -' ityAdau tu tadguNasyAprasaktireva / 'madvANi mA kuru viSAdamanAdareNa mAtsaryamandamanasAM sahasA khalAnAm / kAvyAravindamakarandamadhutratAnA mAsyeSu yAsyasi satAM vipulaM vilAsam // ' atra pUrvArdhe'nAdararUpakhaladoSaprayuktasya kavivANyAM viSAdarUpadoghasya niSidhyamAnatvAdapratiSThanenAbhAvaH zAbdaH vANIgataramaNIyatArUpaguNaprayuktasya khale saMtoSarUpaguNAdhAnasyAbhAvaH punarArtha ityubhayavidhApyavajJA / uttarArdhe tu sahRdayaguNena sarasatArUpeNa vANyA ullAsarUpa prAgvadAha -- atheti / viharatAmityasyAgre'pi yathAyathamanuSaGgaH / bhaveti / saMsA - rAgnidagdhairityarthaH / punastvarthe // iti rasagaGgAdhara mamaM prakAze'vajJAprakaraNam //
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / guNAdhAnamityullAsa eva / vizeSoktyaiva gatArthatvAdavajJA nAlaMkArAntara mityapi vadanti / 510 iti rasagaGgAdhare'vajJAprakaraNam / [ athAnujJA - ] utkaTaguNavizeSalAlasayA doSatvena prasiddhasyApi vastunaH prArthanamanujJA // yathA-- 'praNipatya vidhe bhavantamaddhA vinibaddhAJjalirekameva yAce / janurastu kule kRSIvalAnAmapi govindapadAravindabhAjAm // ' atra haribhaktilAlasayA kRSIvala kulajanmanaH prArthanam / [ iti rasagaGgAdhare'nujJAprakaraNam / ] [ atha tiraskAraH - ] evam - doSavizeSAnubandhAdguNatvena prasiddhasyApi dveSastiraskAraH // ' zriyo me mA santu kSaNamapi ca mAdyadgajaghaTAmadabhrAmyadbhRGgAvalimadhurasaMgItasubhagAH / nimagnAnAM yAsu draviNarasaparyAkulahRdAM saparyAsaukaryaM haricaraNayorastamayate // ' atra haricaraNabhajanacyutibhayAdrAjyasukhasya tiraskAraH / amuM ca tiraskAramalakSayitvAnujJAM lakSayataH kuvalayAnandakRto vismaraNameva zaraNam / anyathA 'bhavadbhavanadehalI -' iti tadudAhRtapadye 'kimityamarasaMpadAM' ityaMze tiraskArasya sphuraNAnApatteH / nanu kathamanayoralaM - kArayoH saMbhavaH / yAvatA prArthanamicchA tiraskArazca dveSaH / tatra doSe iSTasAdhanatAjJAnarUpakAraNAbhAvAdicchA na yuktA / guNe ca dviSTasAdhanatA - yathA prAgvadAha - atheti / addheti sphuTAvadhAraNayoH / tattvAtizayayorityeke // [ iti rasagaGgAdharamarmaprakAze'nujJAprakaraNam // ]
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| 511 jJAnAbhAvAdveSo'pi tathA / vaiparItyaM tu kAraNasattvAducitamiticet , maivam / doSaguNayorguNadoSAMzamAdAyeSTadviSTasAdhanatAjJAnayoH sattvAttvaduktaM kAraNaM tArvadavyAhatam / utkaTadviSTAnanubandhISTasAdhanatAjJAnasyopAyecchAM prati utkaTeSTAnanubandhidviSTasAdhanatAjJAnasya copAyadveSaM prati kAraNatvasya vAcyatvAdvaiparItyamapi nocitam / anyathA sukhaduHkhobhayasAdhaneSu cAndrAyaNakalAbhakSaNAdiSu harItakIdadhitrapusabhakSaNAdiSu cecchAdveSayoraniyama eva syAt / atra ca puruSakAlapraveza AvazyakaH / utkaTatatpuruSIyatAtkAlikadviSTAnanubandhitatpuruSIyatAtkAlikecchAviSayaphalasAdhanatAjJAnaM tatpuruSIyopAyecchAM prati kAraNam / evamutkaTatatpuruSIyatAtkAlikeSTAnanubandhitatpuruSIyatAtkAlikadveSaviSayaphalasAdhanatAjJAnaM tatpuruSIyopAyadveSaM prati / tena puruSAntarIyaM kAlAntarIyaM ca dviSTamiSTamAdAya na doSaH / idaM tu bodhyamphale utkaTecchayA upAye'pyutkaTecchaiva jAyate / evaM phale utkaTadveSeNopAye'pi dveSa eva / evaM ca sukhaduHkhobhayasAdhaneSu cAndrAyaNAdiSu yadi khasAmagrIvazAtprathamaM sukhe utkaTecchA tadA tatsAdhaneSu cAndrAyaNAdiSvapi saiva / atha khasAmagrIvazAtprathamaM duHkhe utkaTadveSastadA cAndrAyaNAdiSu sa eva / utkaTasAmagryA balavattvakalpanAt / utkaTatvaM ca prakRte icchAdveSagato viSayitAvizeSaH / ekasAdhanajanye iSTAniSTarUpe phaladvaye ekakAlAvacchedenaikatrotkaTecchA aparatrotkaTadveSazca na saMbhavati / tathA sati cAndrAyaNAdipvekasminneva samaye icchAdveSayoddhayorapyApatteH / evaM ca balavadaniSTAnanubandhitvaM balavadiSTAnanubandhitvaM caupAyecchAdveSayoH kAraNatAvacchedakena deyamevetyAhuH / anye tu phalecchAphalasAdhanatAjJAnayoIyorupAyecchAM prati, phaladveSaphalasAdhanatAjJAnayorupAyadveSaM prati ca kAraNatvam / utkaTasAmagryA balavattvAcceSTAniSTobhayasAdhane na doSa ityapi vadanti / evaM ceSTAniSTobhayasAdhane doSe guNe ca guNena doSeNa ca mi. - tathA na yuktaH / zaGkate-vaipeti / doSeti / yata ityAdiH / yathAsaMkhyamatra / dadhiyuktaM trapusaM 'phUTa' iti prasiddham / 'dadhitrapusaM pratyakSo jvaraH' iti mahAbhASyotaH / atra ceti / uktakAryakAraNabhAve puruSakAlayorityarthaH / prati kAraNamityasyAnuSaGgaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze tiraskAraprakaraNam //
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 kaavymaalaa| zrite sahRdayAnAmicchAdveSayorucitaivotpattiH, harItakIkadalabhakSaNayoriveti / [iti rasagaGgAdhare tiraskAraprakaraNam / ] [atha lezaH-] guNasyAniSTasAdhanatayA doSatvena, doSasyeSTasAdhanatayA guNatvena ca varNanaM leshH|| yathA'api bata gurugarva mA ma kastUri yAsI- ...... rakhilaparimalAnAM maulinA saurabheNa / giriMgahanaguhAyAM lInamatyantadInaM ___ khajanakamamunaiva prANahInaM karoSi // ' 'narguNyameva sAdhIyo dhigastu guNagauravam / zAkhino'nye virAjante khaNDyante candanadrumAH // ' pUrvatra guNasya doSatvena varNanamAtram , uttaratra tu doSasya guNatvena varNanamarthAntaranyAsAnuviddham / 'skhalantI kharlokAdavanitalazokApahRtaye ___ jaTAjUTagranthau yadasi vinibaddhA purabhidA / aye nirlobhAnAmapi manasi lobhaM janayatAM ___ guNAnAmevAyaM tava janani doSaH pariNataH // ' atra doSo'parAdhaH / tathA cAparAdhatvena guNAnAM doSatvamuktaM bhavati / na cAyamalaMkAro vyAjastutyA ubhayarUpayA gatArtha iti zakyam / mukhapratipAditArthavaiparItyenAtra sarvatra paryavasAnAbhAvAt / nahi 'api bata gurugarva' ityatra kastUryAH stutau kavestAtparyam , api tu janakaprANApahAritvena nindAyAmeva / ata evAprastutakastUrIvRttAntAbhivyakte prastutavRttAnte'pi tasyAmeva vizrAntiH / evaM 'nairguNyameva sAdhIyaH' ityatra zAkhya prAgvadAha-atheti / ubhayeti / stutinindArUpayetyarthaH / mukhaM prArambhaH / sA
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 513 ntarANAM nindA na vivakSitA, kiM tu sukhAvasthAnam / guNinaH svaguNairduHkhitasya vAkye'sminnirguNAnAM nindAyA avaktavyatvAt pratyuta stutereva vAcyatvAt / 'skhalantI kharlokAt' iti padye bhAgIrathIstutiprakaraNapaThite yadyasti bhAgIrathIstutau tAtparya tadA vyAjastutirapyastu / tasyAH sAvakazatvenaitadbAdhakatvAyogAt / 'ravituragadiggajeSu svarNAcalajaladhidhanadakoSeSu / satsveva rAjapuMgava kiM dAtAsmIti garvamAvahasi // ' atra paryante pratIyamAnasya ravituragAdiparisaMkhyAtapadArthAtiriktasakalavastudAnarUpasya guNasya doSatvenAvarNanAt, tattvena varNyamAnasya ca ravituragAdyadAnasyAguNatvAdguNadoSayorbhinnaviSayatvenAvasthAnena lezasparzalezarahitA vyAjastutiriti sphuTameva sAvakAzatvam / ata eva lezo'pi na vyAjastuterbAdhika iti prAguktajAhnavIstutau dvayorapi samAvezaH / iti rasagaGgAdhare lezaprakaraNam / [ atha tadguNaH --] svaguNatyAgapUrvakaM svasaMnihitavastvantarasaMbandhiguNagrahaNaM tadguNaH // yathA 'nIto nAsAntikaM tanvyA mAlatyAH kusumotkaraH / bandhUkabhAvamAninye rAgeNAdharavartinA // yathA vA / 'adhareNa samAgamAdradAnAmaruNimnA pihito'pi zuddhabhAvaH / hasitena sitena pakSmalAkSyAH punarullAsamavApa jJAtapakSaH // atrAdye mAlatIkusumotkarasyAdhararAgaraktatayA bandhUkabhAvopapattestadguNaH / dvitIye'pi pUrvArdhe spaSTa eva tadguNaH / paraM tUttarArdhagatena pratiprasavatulyena hAsenApocamAnatvAdbhaGguraH / yadi tu hAsenAgharasitIkaraNadvArA vakAzatvamevAha - ravIMti / ata eva bhinnaviSayatvAdeva // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze lezaprakaraNam //
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 kAvyamAlA | tadaruNimno bAdhastadA tatrApyaparastadguNaH imaM kecitpUrvarUpamAmananti / yadyapyullAse'pyanyadIyaguNenAnyasya guNAdhAnamasti, tathApi tatrAnyadIyaguNaprayuktaM guNAntaraM cUrNAdikSAratAprayuktaM haridrAdeH zoNatvamivAdhIyate / prakRte tu japAkusumalauhityaM sphaTika ivAnyadIyaguNa evAnyatreti tatoser bhedaH / iti rasagaGgAdhare tadguNaprakaraNam / athAtadguNaHtadviparyayo'tadguNaH // yathA 'kucAbhyAmAlIDhaM sahajakaThinAbhyAmapi rame na kAThinyaM dhatte tava hRdayamatyantamRdulam / mRgAGgAnAmantarjanani nivasantI khalu ciraM na kastUrI dUrIbhavati nijasaurabhyavibhavAt // ' atra pUrvArdhe paraguNAgrahaNaM zAbdam khaguNatyAgAbhAvastvArthaH / uttarArdhagate dRSTAnte tu khaguNatyAgAbhAvaH zAbdaH, paraguNAgrahaNaM tvArtham / na cAyamavajJAyA nAtiricyate / ullAsaviparyayo hyavajJA / tadguNaviparyayazcAtadguNa iti pratiyogibhedAdeva bhedasya siddheH / 'atra guNAgrAhakApekSayA saMnihitasya guNavata utkRSTatvasamatvAbhyAM dvaividhyam' iti sarvasvakAraH / tasyAyamAzayaH - apakRSTa saMbandhiguNAgrahaNasya sAhajikatvena vaicitryAnAH dhAyakatvAdanalaMkArataivetyapakRSTatvena tRtIyavidhA tu na saMbhavatIti / anye tu -- 'avAntaracamatkAravizeSasyAbhAvAdvaividhyamapi na' iti vadanti / anye tu - 'sati guNagrahUNahetAvutkRSTaguNavastu saMnidhAne tadguNagrahaNarUpakAryAbhAvAtmako'yamatadguNo vizeSokteravAntarabhedaH, na tvalaMkArAntaram / kAryakA prAgvadAha - atheti / sarvarUpaM tadAkhyam // iti rasagaGgAdhara marmaprakAze tadguNaprakaraNam // prAgvadAha -- atheti / uktakharUpAtkharUpAntaramAha - satIti / zaGkate -kAyeti / satItyasya yata ityAdiH / sa ca virodhazca // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze'tadguNaprakaraNam //
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 515 raNabhAvo nAtra vivakSitaH / kiM tu saMnidhAne'pi tadguNagrahaNAbhAva ityetAvanmAtram / ato vizeSokteratadguNo bhinna iti tu na yuktam / saMnidhAnespItyapinA virodho'pi vivakSita iti gamyate / anyathA jIvAtorabhAvAdalaMkArataiva na syAt / sa ca kAryakAraNabhAvAvivakSaNena bhavatIti kathamucyate na vivakSita iti' ityapyAhuH / iti rasagaGgAdhare'tadguNaprakaraNam / * atha mIlitam sphuTamupalabhyamAnasya kasyacidvastuno liGgairati sAmyAdbhinnatve - nAgRhyamANAnAM vastvantaraliGgAnAM svakAraNAnanumApakatvaM mIlitam // saMgrahazva 'bhedAgraheNa liGgAnAM liGgaiH pratyakSavastunaH / aprakAzo hyanadhyakSavastunastannimIlitam // ' sAmAnyavAraNAya anadhyakSeti / tatrAdhyakSasyaiva vastvantarasyAgrahaNam / tadguNevastvantaraguNAnAM bhinnatvenAgrahaNe'pi vastvantarasya grahaNamastyeveti na tatra prasaGgaH / udAharaNam 'jalakumbhamumbhitarasaM sapadi sarasyAH samAnayantyAste / taTakuJjagUDhasurataM bhagavAneko manobhavo veda |' atra suratagamakAnAM khedakampaniHzvAsAnAM jalakumbhAnayanatvarAjanitaistairbhedasyAgrahAtsuratasyAprakAzaH / yathA vA 'sarasiruhodarasurabhAvadharitabimbAdhare mRgAkSi tava / vada vadane maNiradane tAmbUlaM kena lakSayema vayam // ' atra priyeNa tAmbUlaM kuto na gRhNAsItyukte etAvantaM samayaM tAmbUlAni bhuktvaiva samAgatAsmItyuktavatIM prati tasyeyamuktiH / pUrvodAharaNe pratyakSavastuliGgAnyAgantukAni, atra tu sAhajikAnIti vizeSaH / iti rasagaGgAdhare mIlitAlaMkAraprakaraNam / prAgvadAha - atheti / liGgAnAmanyadIyaliGgAnAm / iti rasagaGgAdharamarmaprakAze mIlitaprakaraNam //
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 kaavymaalaa| atha sAmAnyam pratyakSaviSayasyApi vastuno balavatsajAtIyagrahaNakRtaM tadbhinatvenAgrahaNaM sAmAnyam // mIlite tu nigRhyamAnavastu na pratyakSaviSaya iti na tatrAtivyAgniH / udAharaNam 'yasminhimAnInikarAvadAte candrAMzukaivalyamiva prayAte / / * pucchAzrayAbhyAM vikalA ivAdrau caranti rAkAsu ciraM camaryaH // ' . atra candrikAntaH pRthaktvena himAcalacamarIpucchayoradarzanAdutprekSotpattiriti tasyAM sAmAnyaM gunnH| kecittu-"prAguktalakSaNe 'bhinnatvenAgrahaNaM' ityapahAya 'bhinnajAtIyatvenAgrahaNaM' iti vaktavyam / tena vyaktibhedagrahe'pi sAmAnyamevAlaM. kAraH / yathA 'stabakabharairlalitAbhizcalitAbhirmArutairnRpa latAbhiH / vRtamupavanamevAsIdarimahilAnAM mahAvanaM bhavataH // ' ___ atra mahAvanamiti mahAvanakAryasya nilayanasya saMpAdanAt / tacca tAsAM pratyakSeNa tvadIyairbhaTailatAbhiH saha tattadvyaktitayA bhinnatvena grahe'pi bhinnajAtIyatvenAgrahaNAnniSpadyate / pUrvamate tvatrAlaMkArAntaramabhyupeyaM syAt" ityaahuH| ___ nanu bhedAgraha eva mIlitasAmAnyatadguNasAdhAraNa eko'laMkAro'stu / kimalaMkAratrayeNa / mIlite tAvatprakRtAprakRtadharmiguNAnAM bhedAgraha upapAdita eva / sAmAnye keSAMcidguNaguNibhedAgrahaH, keSAMcittvacidayaM kacijAtimAtrabhedAgrahazca / ladguNe'pi raktaguNe raJjakaguNabhedAgrahaH / na cAvAntarabhedasattvAnnaikAlaMkAratvamupapadyata iti vAcyam / luptopamAditaH pUrNopamAdeH pRthagalaMkAratApatteH / tasmAdbhedAgrahasya trayo mIlitAdayo prAgvadAha-atheti / nilayanaM gopanam / tAsAM nilayanaM ca / vicchittizcama
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgjhaakrH| 'vAntarabhedA iti yuktam , na tu pRthagalaMkArA iti cet, ucyate-evaM tahabhedo'pyeko'laMkAraH / tadavAntarabhedA rUpakapariNAmAcatizayoktipramukhA ityapi zakyate vaktum / vicchittibhedastu prakRte'pi tulyaH / - yattu--"mIlitarItyA bhedAgrahe prApte kenaciddhetunA bhedajJAne sati mIlitapratidvandvi unmIlitam / sAmAnyarItyA jAtibhedAgrahe prApte kenaciddhetunA sati vaijAtyagrahe sAmAnyapratidvandvi vizeSakaM cetyalaMkAradvayam / yathA 'himAdriM tvadyazomRSTaM surAH zItena jAnate / ' 'lakSitAnyudite candre padmAni ca mukhAni ca // " iti kuvalayAnandakRdAha / tanna / anumAnAlaMkAreNaiva gatArthatvAdanayoralaMkArAntaratvAyogAt / na cAtra pratyakSasAmagryA balavattvenAnumiteranudayAnnAnumAnAlaMkRtiH zakyanirUpaNeti vAcyam / vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAnajanyajJAnasyaivAnumAnAlaMkAralakSaNavAkyagatenAnumitipadena grahaNAt / ata eva tatrAsmAbhiH pakSAntaramuktam / prakRte ca vizeSadarzanahetukasya pratyakSasyaiva tathAtvAt / nahi pramANa vibhAjakAnAM naiyAyikAnAmivAlaMkArikANAmapi saraNiH / yena pratyakSatvAnAliGgitAmanumiti paribhASemahi / na caivaMvidhe viSaye nAnumitipadaprayogo'bhyarhitAnAmiti vAcyam / tathApyunmIlitAdivatparibhASAyA anivAraNAt / astu vAnumititvajAtiyuktaivAnumitiH / tathApi prakRte pratibandhakavazAttasyA anudaye'pi tatkaraNasyApratyUhatvenAnumAnatvamavyAhatam / nahi satyapyanau maNimantrAdibhiH pratibaddho dAho na bhavatIti dAhakaraNamamirneti vaktuM zakyam / phalAyogavyavacchedastu na karaNatAyAH prayojakaH, api tu vyApAra eveti / etena 'vizeSadarzanasya koTyantarabhAnapratibandhakatvena cakSuHsaMyogAdirUpakhasAmagrIvazAdevotpanne tAdRzapratyakSe hetutAyAM mAnA tkAraH / gatArthatvAditi / cinyamidam / naiyAyikAdisaMmatAnumitikhajAtyAkrAntasyaiva nibandhane'numAnAlaMkArakhIkArAt / prakRte ca medavizeSasphUryorvizeSadarzanahetupratyakSarUpatvAttAdRzapratyakSasya cakSuHsaMyogAdirUpakhasAmagrIvazAdevotpattestatra vyAptiviziSTa 44 rasa.
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 kaavymaalaa| bhAvAtpAribhASikyapyatra naanumitiH| atastatkaraNamanumAnaM kathaM nAma syAt' iti parAstam / yadapyuktam- "tadguNarItyApi bhedAnadhyavasAyaprAptAvunmIlitaM dRzyate / yathA'nRtyadbhargATTahAsaprasarasahacaraistAvakInairyazobhi vilyaM nIyamAne trijagati paritaH zrInRsiMha kSitIndra / nedRgyoSa nAbhIkamalaparimalaH prauDhimAsAdayiSya ddevAnAM nAbhaviSyatkathamapi kamalAkAmukasya prabodhaH // ' iti / tadapi na / tadguNe hi guNayorbhedAnadhyavasAyaH, na tu vastunoriti nirvivAdam / atra nAbhIkamalaparimalena bhagavattvena bhagavajjJAne jAte'pi tadIyaguNe nIlimani yazoguNadhAvalyabhedAnadhyavasAyarUpasya tadguNasya nirvAdhatvAtkathaMkAraM tatpratidvandvitA . unmIlitasyocyate / yadi caikasminvastuni saMnihitavastvantaraguNavadbhedAnadhyavasAyastadguNajIvitamityucyate tathApyatra tadguNo nirbAdhaH / bhagavataH zvetabhinnatvena jJAnasyopAyazUnyatvenAyogAt / na ca nIlatvavyApyabhagavattvajJAnamevopAyaH / prAGnIlo'pi kAraNavizeSamahinA saMprati zveto jAta iti buddheH pratyakSAnugRhItAyAstathApyanapAyAt / ata eva tvadupajIvyenAlaMkArasarvakhakRtA unmIlanavizeSakayozcarceva na kRtA / ata eva prAcInaiH kRtavibhAgeSvalaMkAreSvidaMprathamosekSitasya yAvadalaMkArasya zakyo'ntarbhAvaH kartum / na tAvatpRthagalaMkAratvavAcoyuktyA vigalitazRGkhalatvamAtmano nATayituM sAMprataM maryAdAvazaMvadairAriti / yattu_ 'vetratvacA tulyarucAM vadhUnAM karNAgrato gaNDatalAgatAni / bhRGgAH sahelaM yadi nApatiSyanko'vedayiSyannavacampakAni // ' pakSadharmatAjJAnajanyavAbhAvAca / vazaMvadaigaryairiti / nahyatra tadguNarIyetyanena tadguNo nAstItyucyate / kiM tu tadrItyA devAntarebhyo viSNorbhedAnadhyavasAyaprAptI kenApi nimitenAbhedAdhyavasAya ityetAvanmAtramiti na kazciddoSaH // iti rasagaGgAdharamarmaprakAze sAmAnyAlaMkAraprakaraNam //
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ rsgnggaadhrH| ityatra sAmAnyamudAhRtya kAvyaprakAze nimittAntarajanitApi nAnAtvapratItiH prathamapratipannamabhedaM na vyudasitumutsahate / pratItasya tyAgAyogAt' ityuktam / atrottarapratipattyA tiraskRtatvAtpUrvapratItena camatkAritvam , kiM tUttarapratItereveti tayaiva vyapadezo nyAyyaH / anyathA vyatireke'pyupamApatteH / virodhAbhAsastu pUrvottarapratItidvayAtmaka iti bhavati cmtkaarii| iti rasagaGgAdhare sAmAnyAlaMkAraprakaraNam / athottarAlaMkAraHpraznaprativandhakajJAnaviSayIbhUto'rtha uttaram // praznazca jJIpsA / bhAve nako vidhAnAt / sA jJAnaviSayecchA / sA cottaravAkyAviSayIbhUte jJAne jAte nivartate / nanu jijJAsA jJAneSTasAdhanatAjJAnasAdhyA / jAte hi jJAneSTasAdhanatAjJAne tadrUpasyaiva viSayIbhUtajJAnasya siddhatvAtkathamutpattumarhatIti / maivam / 'kimekaM daivataM loke' ityAdipraznavAkyAdekadaivatatvavyAptadharmaprakArakaM jJAnamiSTasAdhanamiti jJAnajanyA prayoktRgatA tAdRzaM jJAnaM me jAyatAmitIcchAnumIyate / sA ca praSTuH kutazcidaivatatvaprakArakopasthitAvekasaMbandhijJAnAdhInAyAM daivatatvavyApyadharmatvena rUpeNa tAdRzadharmopasthitau ca satyAM tasyAM gRhItena daivatatvavyApyadharmaprakArakajJAnatvena sAmAnyena bhAvinyuttaravAkyajanyajJAne iSTasAdhanatAjJAnAdutpadyate / tasyAzca tAdRzaprakArakajJAnatvena sAmAnyarUpeNa viSNurdaivatamityAdIni jJAnAnyeva daivatatvavyApyadharmAze niravacchinnaprakAratAbhAji viSaya iti tairevottaravAkyAdutpannaiH sA prativadhyate / janakIbhUtajJAnaM viSaya eva tasyA na bhavatIti na tatsiddhiH pratibandhiketi na doSaH / taccottaraM dvividhamunnItapraznam , nibaddhapraznaM ca / krameNodAharaNAni'tvamiva pathikaH priyo me viTapistomeSu gamayati klezAn / kimito'nyatkuzalaM me saMprati yatpAntha jIvAmi // ' prAgvadAha-atheti / tAdRzeti / tadyApyetyarthaH / itIti / vyaGgyamityasyA
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 kaavymaalaa| atra kasyacitpAnthasya puraMdhyAH kaMcitpathikAntaraM pratyuttareNa tatkartRkaH kuzalaprazno'numIyate kuzalamapRSTAyAH kuzalokterayogAt / 'kimiti kRzAsi kRzodari kiM tava parakIyavRttAntaiH / kathaya tathApi mude mama kathayiSyati yAhi pAntha tava jAyA // ' atrAdyapraznasya hetuM cedvadasi tadA pratikariSyAmIti vyaGgyam / uttarasya tu na mayA pativratayA heturvaktuM parapuruSaM prati yogyaH, na ca tvayA pratikatu zakya iti / dvitIyapraznasya tvalaM pAtivratyenAvidagdhajanahaThamAtravilasitena / khaparasaMtoSa eva saMsArasAra iti / dvitIyottarasya tu yA mama dazA saiva tava jAyAyA api dazAsti / saiva pratikriyatAm / nahi khakIyaM sadanaM dahyamAnamupekSya kazcitparasadanAmiM pratikaroti / atha yadi paropakAraH khakIyAM kSatimapi sor3hA karaNIya ityasti manISA tadA tavaivaMvidhopakAre pravRttasya jAyAyAH kenacidanyena bhavAdRzenopakAraH karaNIya iti tvayaiva tasyA mameva parapuruSaparAGmukhyA viraho dUrIkartavya iti / unnItaprazne sakRduttarasya cArutvam , nibaddhaprazne tu praznottarayorasakRdupanyAse taditi prAJcaH / ayaM cottarAlaMkAro dvividho'pi praznottarayoranyatarasyobhayozca sAbhiprAyatvena nirabhiprAyatvena ca caturvidha ityaSTadhA / 'priyo hRdayavartI me na mAM muJcati jAtucit / uttare nAvakAzo'sti dUrataste manorathaH // atra kenacitpAnthena kAMcitsAdhvIM prati kutra tava priyo'stIti kRtaH prazna unnItaH priyanaikayye tadvaJcanena tadanaikaTye ca khAcchandyenAvayorvilAso mAnmatho bhaviSyatItyabhiprAyagarmitaH / anyathA 'dUrataste manorathaH' ityasyAsaMgatyApatteH / uttaraM tu sphuTatvAttadagarbhitam / 'suvarNasya kRte tanvi dezaM dezamaTAmyaham / tasya duSpApatAhetozcintAkrAntaM mano mama // ' atra kasya hetozcintAkrAntaM te mana iti kasyAzcitsphuTArthe grAmI
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharaH / 521 gAyAH prazna kasyacinnAgarikasyottaraM rUpaM yadi dadAsi tadA mama cintA gamiSyatItyabhiprAyagarbham / 'segasya te cikitsAM nidAnamAlocya sundari kariSye / mA hanta kAtarA bhUrasakriyAyAM nitAntanipuNo'smi // ' atra 'nApRSTaH kasyacidryAt' ityAdinItyA vaidyakartRkapratijJonnItaH prazno 'vaidya, rogasya me cikitsAM kariSyasi' ityAkAro vidagdhanAyikArUpAyA vaktrayA vaiziSTyAtsaMbhogarUpeNAbhiprAyeNa garbhitaH / uttaramapi tenaivAbhiprAyeNa garbhitam / praznottarayordvayorapi nirabhiprAyatve 'tvamiva pathikaH' iti kathitamevodAharaNam / ete sunnItapraznabhedAH / evaM nibaddhapraznabhedA apyudAhAryAH / ' kimiti kRzAsi' iti padyamapi caturNAM nibaddhapraznabhedAnAmudAharaNabhAvamarhati vaktRvaidagdhyAvaidagdhyavyavasthayeti / atrAhuH -- alaMkAre hyasminpraznottaragatamasakRdupanibaddhatvaM jIvAtuH / tathaiva camatkArodayAt / tena sakRtpraznasya sakRduttaraM nAlaMkArasya bhUmiH / na connItapraznottare'vyAptiH / unnItasya praznasyaikatvAdanupanibandhAJccotarasyApyekatvAditi vAcyam / praznagatamunnItatvamatrottareNAkSiptatvaM na vivakSitam / kiMtu praznottaraparamparAyAM prAcInottarazravaNajanyatvamAtram / yathA 'zyAmaM yajJopavItaM tava kimiti maSIsaMgamAtkutra jAtaH so'yaM zItAMzukanyApayasi kathamabhUttajjalaM kajjalAktam / vyAkupyannUradInakSitiramaNaripukSoNibhRtpakSmalAkSI lakSAkSINAzrudhArAsamuditasaritAM sarvataH saMgamena // ' atra 'kutra jAtaH' ityAdiprazno 'maSIsaMgamAt' ityAdyuttarazravaNAdudbhuta ityunnIta ucyate / AdyapraznastvanunnIto'pyuttarotthApanArthaM nibaddha iti / evaM cAsminmate prAgdarzitAnyunnItapraznodAharaNAnyanudAharaNAnyeva / -nuSaGgaH / evamagre'pi / kRte tatprAptyartham / suvarNapadArthamAha - rUpamiti / kAtarAdInAM praNatamiti mata ityAdi / AkUtamabhiprAyaH / iti zivam // 1. 'nUradIna' ityakabarasUnorjahAMgIra zAhasya nAmAntaram.
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 kaavymaalaa| alaMkArasyAsya dvaividhyamapi na praznasyonnItatvanibaddhatvAbhyAm / kiM tUnnItatvAnunnItatvAbhyAM jJeyam / vastutastu-praznottarayorAkUtagarbhatve tAvataiva camatkArAnnAsakRdupAdAnApekSA / AkUtavirahe tvasakRdupAdAnakRtazcamatkAro'pekSyate nibaddhaprazne / AkSiptaprazne tu praznAkSepakRtaM camatkAraM yadi manyante sahRdayAstadA sakRdupAdAne'pyalaMkAratvamastu / prakArAntareNApyasya bhedAH saMbhavanti / padyAntaravartitvena padyabahirvartitvena tAvavaividhyam / tatrAdyasyAbhinnavAkyogIrNatvabhinnavAkyodgIrNatvAbhyAM punadvaividhyam / padyAntarvartipadyabahirvartinoIyorapyuttarayoH sakRcchabdazrutiparyAyatvena zabdAvRttiparyAyatvenAnekeSAM praznAnAmekapadaniveditottaratvena prakArAntaraizca bahupramedatvam / diGmAtreNodAhriyate' kiM kurvate daridrAH kAsAravatI dharA manojJatarA / ko pAvanastrilokyAM........ 1. etAvAnevAyaM granthaH samupalabhyate TIkApyetAvato pranthasyaiva prApyate.
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdhare prmaapkaaH| appayadIkSitaH 12, 120, 140, ityAdi. paJca lahayaH 109. abhinavaguptapAdAcAryAH23, 107, 263, bAdarAyaNacaraNAH 117, 401. ityAdi. bhaTTanAyakaH 23. alaMkArabhASyakAraH 239, 365. | bharatamuniH 46. alaMkAraratnAkaraH 163, 165, 202, | bhavabhUtiH 175. ityAdi. bhAgavatam 45, 454. alaMkArasarvakham 163, 200, 208, bhAmahaH 372, 414. . ityAdi. manoramAkArAH 360. AkhyAtavAdaziromaNivyAkhyAtAraH 187. mammaTabhaTTAH 23, 30, 54, ityAdi. AnandavardhanAcAryAH 107, 247, 263. mahAkaviH (kAlidAsaH) 172. AlaMkArikAH 175, 217, 425, ityAdi. mahAbhASyam 155, 170. AluvandArustotram 336. murAriH 338. uttaramImAMsA 117, 401. yamunAvarNanam 19, 128. udbhaTaH 372, 381, 393, ityAdi. yAskaH 347. audbhaTAH 401, 478. yogavAsiSTham 109. karuNAlaharI 36. | ratnAvalI 109. kAlidAsaH 201, 215. rAmAyaNam 109. kAvyaprakAzaH 13, 17, 37, ityAdi. | locanakAraH 413. kAvyaprakAzaTIkAkArAH 57, 104, 123, vAmanaH 439, 478. ityAdi. . ..... vidyAdharaH 254. kuvalayAnandaH 221, 227,229, ityAdi. vidyAnAthaH 162. kaiyaTaH 170. vimarzinIkAraH 201,227,259, ityAdi. gItagovindam 52. vRttivArtikam 120, 140, 141. gItA ( mahAbhArate) 43, 87, 488. | vedaH 465. citramImAMsA 12, 16, 161, ityAdi. | vedAntavAkyam 401. jayadevaH 52. vaiyAkaraNAH 172, 191, 427, ityAdi. dhvanikAraH 6, 13, 112, ityAdi. vyaktivivekakRt 13. dhvanikArAnuyAyinaH 414. zAhadevaH 44. dhvanyAlocanam 418. zrIvatsalAJchanaH 39. naiyAyikAH 191, 400, 427, ityAdi. saMgItaratnAkaraH ( ratnAkaraH) 30, 31. naiSadhIyam 336. sAhityadarpaNam 7.
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdhara udAhRtazlokAnAM sUcI / -- akaruNa mRSAbhASA 87 akaruNahRdaya 90, 266 agaNyairindrAdyairiha 341 agAdhaM paritaH pUrNa 224 aGkAyamAnamalike 172 aGkitAnyakSasaMghA151,305 api bata gurugarva 512 apahAya sakala 35 | apArijAtAM vasudhAM 442 | apAre kila saMsAre 351 apAre saMsAre viSa 248 api turagasamIpA 218 api bahaladahanajAlaM 41 api vakti girAM 41 abalAnAM zriyaM hRtvA 116 abhirAmatAsadana 198 abhUdapratyUhaH kusuma 421 | amitaguNo'pi 213 amRtadravamAdhurI 173 amRtalaharIcandra 444 amRtasya candrikA 323 ambaratyambaraM 206 ambA zete'tra vRddhA 262 ambhojinI bAndhava 288 | amlAyanyadarAti 475 | ayaM sajjana kArpAsa 238 ayamatijaraThAH 398 ayAcitaH sukhaM 61 ayi pavanarayANAM 92 ayi mandasmita 72 ayi lAvaNyajalA 387 | aye rAjannAkarNaya 417 aye rAjannAkarNaya 457 | aye lIlAbhagna 322 araNyAnI keyaM 449 aruNamapi vidruma 357 arjunasya gururmAyA 392 Arthano dAtumeveti 273 arthibhirichadyamAno 215 aGkitAnyakSasaMghA 244 aGgAni datvA hemA 481 aGgaiH sukumArataraiH 440 acaturvadano brahmA 439 atimAtrabaleSu 213 atyuccAH paritaH 219 atrAnugodaM mRgayA 220 atha pakrimatAmupe 251 athopagUDhe zaradA 382 adya yA mama go 208 advitIyaM rucA 179, 186 adharadyutirastapallavA 82 adharaM bimbamAjJAya 270 adhareNa samAgamA 513 adhiropya harasya 256 anantaratnaprabhavasya 219 analpajAmbUnada 282 analpatApAH kRta 277 anavarata paropakaraNa 172 anAthaH snehArdrA 451 anApadi vinA mArga 389 anizaM nayanAbhi 347 anukUlabhAvamatha 358 andhena pAtabhItyA 378 anyA jagaddhitamayI 311 anyaiH samAnamamarai 340 apakurvadbhiranizaM 415 , | ardha dAnavavairiNA 420 alaM himAnI pari 392 alaMkartu karNau bhRza 377 | alakAH phaNizAva 70 alabhyaM saurabhyaM 507 alirmRgo vA 265, 280 avadhau divasAvasAna 77 avApya bhaGgaM khalu 90 avicintyazaktivi 242 aviratacinto loke 196 avirataM parakArya 244 aviralavigala 185, 396 | aviralavigala 246 | azItalopracaNDAMzu 351 asaMbhRtaM maNDana 435 asthimAlAmayIM 482 asyAH sargavidhau 259 ahaM latAyAH sadRzI 189 ahaneko raNe rAmo 471 ahitavratapApA 97 ahitApakaraNa 233 ahInacandrA lasatA 249 AkhaNDalena nAkaH 327 AgataH patiritI 193 | AjJA sumeSoravi 260 AtAmrA sindhu 490 Atmano'sya tapo 238 | AnanaM mRgazAvA 330 Anandanena lokAnA 164 AnandamRgadAvA 238 Anamya valguvaca 405 ApadgataH khalu mahA 331 | Apedire'mbarapathaM 407
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbanAsyalakA 367 | upakAramasya sAdho 222 kalindagirinandi 308 A mUlAdratnasAno 83 | upakArameva kurute 214 kalindajA nIrabhare 289 AyAtA kamalA 479 upakArameva kurute 471 kalindazailAdiyamA 290 AyAtaiva nizA nizA 73 / upaniSadaH pari 437 kaleva sUryAdamalA 182 AyAtaiva nizA mano 492 upari karavAla 275 kastUrikAtilaka 73,246 AliGgituM zazimukhI 325 upAsanAmetya pituH 336 kastRpyenmArmika 473 AliGgito jaladhi 174 | upAsanArtha pitu 336 kasmai hanta phalAya 136 AlISu kelIrabhasena 86 | urvI zAsati mayyu 417 kAcitkAJcanagaurA 261 Alokya sundari 272 ullAsaH phullapaGke 20, 245 kAtarAH paraduHkheSu 274 AvirbhUtA yadavadhi 34 | uSasi pratipakSa 105 kAntAre vilapantI 428 A sAyaM salilabhare 71 RturAja bhramarahitaM 224 kAnyA candraM viduH 272 AsvAdena raso 328 ekIbhavatpralaya 216 kAruNyakusumAkAzaH 238 AhlAdinI nayanayo 182 | eko vizvasatAM harA 497 / kAlAgurudravaM sA 75 ita eva nijAlayaM 217 etAvati prapaJce sunda 207 | kAvyaM sudhA rasa 235 idaM latAbhiH stabakA 222 etAvati prapaJce'smi 201 kiM vRttAntaH paragR 418 idamapratimaM pazya 222 etAvati mahIpAla 193 kiM kurvate daridrAH 522 idamudadherudaraM vA 264 evaMvAdini devarSoM 107 kiM jalpasi mugdhata 496 indunA parasaundarya 255 auNi dobballaM 14 kiM tIrtha haripAda 483 industu paramotkRSTo 353 / kaTu jalpati ka 347 | kiM nAma tena na 459 iyati prapaJcaviSaya 204 katipayadivasavi 348 kiM niHzakaM zeSe 421 iyamullasitA mukhasya 71 493 kiM brUmastava vIratAM 405 IzvareNa samo brahmA 356 kadadvipakaNekambu 227 kiM bramastava vIratAM 56 uccairmajairaTanamartha 450 kanakadravakAnti 267 kiM mitramante sukRtaM 484 utkSiptAH kabarIbha48,378 kapAle mArjAraH paya 273 | kimahaM vadAmi khala 417 uttamAnAmapi strI 385 kamalati vadanaM 182 vimahaM kathayAmi 482 utsaGge tava gaGge 377 kamalamanambhasi 437 / / | kimiti kRzAsi 520 udayati vitato 503 kamalAvAsakAsAraH 234 kiyadidamadhikaM 37 uditaM maNDalami 136,490 karakalitacakra 392 kuGkumadravaliptAGga 239 udumbaraphalAnIva 486 karatalanirgalada 126 | kucakalazayugAnta 78 udeti savitA 463 karikumbhatulA 471, 496 kucakalazeSvabalA 167 unnataH prollasaddhAraH 396 kaNorutudamantareNa 474 - kucAbhyAmAlIDhaM 514 unnataM padamavApya 345 karpUra iva dagdho 438 kuNDalIkRtakodaNDa 47 unmIlitaH saha 364 kalAdharasyeva kalA 165 | kutra zaivaM dhanuridaM 95 unmeSaM yo mama 297 kalitakulizaghAtAH 70 / kulizamiva kaThina 197
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayalakSmI harate 449 kusumAni zarA 427 kRtakSudrAghaughAnatha 204 kRtaM tvayonnataM kRtya 139 kRtamapi mahopakAra 406 kRtvA sUtraiH sugUDhA 385 - kRpayA sudhayA siJca 241 kRSNapakSAdhikaruciH 129 ke'pi smarantyanusa 322 kelI mandiramAgatasya 504 kezairvadhUnAmatha 358 kaizore vayasi krameNa 242 kodaNDacyutakANDa 457 kope'pi vadanaM tanvi 166 komalAtapazoNA 159,190 kaumudI bhavatI 196 krUrasattvAkulo doSA 349 kacidapi kArye mRdulaM 224 | gaganAgalito gabhasti 265 gagane candrikAyante 275 gaGgA hRdyA yathA 205 gaNikA jAmila 62 | gandhena sindhura 207 garimANamarpayitrA 482 | gADhamAliGgya sakalAM 88 | gAmbhIryeNAtimAtre 202 gAhitamakhilaM vipinaM 167 giraM samAkarNayituM 312 girayo guravastebhyo 465 girAmaviSayo rAja 453 gIrbhirgurUNAM paru 332 gISpatirapyAGgiraso 142 guJjanti maJju 131, 476 guNavRddhI pare yasmi 384 gurujanabhayamadvilo 160 gurumadhyagatA mayA 11 gurumadhye kamalAkSI 60 grISmacaNDakaramaNDala 163 cakoranayanAnandi 379 cakrAbhighAtaprasa 410 | candrAMzunirmalaM 320 | capalA jaladAccyutA 258 carAcarajagajAla 42 carAcarobhayAkAra 221 caladbhRGgamivAmbhoja 174 | cAJcalyayogina 117, 400 cAtakastricaturAnpa 505 citraM mahAneSa tavA 43 cintAmIlitamAnaso 65 cirAdviSahase tApaM 255 cUDAmaNi pade dhatte 345 | celAJcalenAnana 506 kka vA rAmaH kAma 500 kka zuktayaH kka vA 448 kva sA kusumasArAGgI 449 kva sUryaprabhavo 344, 501 kAhaM tamomahadahaM 454 kSamApaNaikapadayoH 105 kSINaH kSINo'pi zazI 352 khaJjanadRzA niku 445 khaNDitA netrakaJjali 61 kharvIkRtendragarva 390 khalaH kApaTyadoSeNa 177 khalAnAmuktayo 427 khalAstu kuzalAH 335 khidyati sA pati 441 khinno'si muJca 447 gaganacaraM jalabimbaM 314 | colasya yadbhItipalA 318 jagajjAlaM jyotsnA 310 | jagati narajanma 328 jagatrayatrANadhRta 355 * jagadantaramamRta 307 jaDAnandhAnpazUnprakR 243 janamohakaraM tavAli 394 janayanti paraprItiM 339 jambIrazriyamati 465 jalakumbhamumbhita 515 jitamauktikasaMpadAM 494 | jitendriyatvaM vina 462 | jIvitaM mRtyunA 491 | jyotsnAbhamaJjuhasitA 182 Dhu~DhuNanto hi marIhi 165 DhuNDulanto marIhasi 211 | tattvaM kimapi kA 332 tadavadhi kuzalI 136 | taddarzanopAyavimarza 505 tadrUpakamabhedoya 225 tadvalgunA yugapadu 200 taM dRSTavAnprathama 258 tanmanu mandahasitaM 77 tanvI manoharA bAlA 379 | tapasyato munervakA 61 taponidhe kauzika rA 424 | tayA tilottamIyantyA 168 taraNitanayA kiM 257 talpagatApi ca sutanuH 12 tavAgre yadi dAri 487 | tavAmRtasyandini 337 tavAlambAdamba 468 tasminmaNitrAta 475 | tAM tamAlatarukAnti 64
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApatrayaM khalu nRNAM 339 darAnamatkadhara 78,217 / dharmasyAtmA bhAga 233 tArAnAyakazekharAya 249. darpaNe ca paribhoga 261 dharmeNa buddhistava 464 tAvatkokila 330, 404 dazAnanena haptena 175 dhIradhvanibhiralaM 311 timiraM haranti 246 dAse kRtAgasi bhava 251 na kapotakapotakaM 40 timirazAradacandira 312 digante zrayante 402na kapota bhavanta 39 tiraskRto roSavazA 504 divAnizaM vAriNi 295 nakhakiraNaparamparA 203 tIre taruNyA vadanaM 260 divi sUryo bhuvi 329 nakhairdivAritAntrANAM 44 tIrtha gaGgA taditara 484 dInadumAnvacobhiH 359 / / nagarAntarmahIndrasya 183 tulAmanAlokya nijA 71 / dInavAte dayArdA 274 / nagebhyo yAntInAM 210 tuSArAstApasavAte 275 dInAnAmatha pari 473 nadanti madada 135,179 tRSNAlolavilocane 95 dUrIkaroti kumati 321 na dhanaM na ca rAjya 98 trapante tIrthAni 467 dUrIkartuM priyaM bAlA 445 |na nagAH kAnana 294 trAsaivinA virAjante 365 dRDhataranibaddhamuSTeH 355 na bhavAniha me lakSyaH 486 khatkhagakhaNDita 442 dRzA dagdhaM manasija 460 na bhAti ramaNIyo'pi 327 batto janma himAMzu 498 dRzyate'nudite 438na manAgapi rAhu 135,352 khatpAdanakharatnA 226,342 dRSTaH sadasi ceduprA 321 na mizrayati locane 446 khatpAdanakharatnA 227,344 dRSTiH saMbhRtamaGgalA 305 nayanAJcalAvamarza 35 vatpratApamahAdIpa 292 dRSTigIdRzo 440 nayanAnandasaMdoha 309 khadaGgaNasamudbhUtA 498 deva khaddarzanAdeva 316 nayanAni vahantu 348 khadAlekhye kautUhala 282 deva tvameva pAtAla 393 nayanendindirAnanda 304 khadvipakSamahIpAlAH 415 | deva khAM paritaH 378,417 nayane sudRzAM puro 457 khamiva pathikaH 519 narasiMha dharAnAtha 254 vayi kupite ripu 358 devAH ke pUrvade 137,234 narendramaule na vayaM 425 khayi dRSTe khayA 427 | dordaNDadvayakuNDalI 216 narairvaragatiprade 271 vayi pAkazAsana 318 | dyauraJjanakAlIbhi 291 / navaprasaGgaM dayitasya 493 kharayA yAti yA 60 dyauratra kvacidAzritA 454 na vayaM kavayastava 423 khAM sundarInivaha 409 drAkSeva madhuraM vAkyaM 192 navAGganevAGgaNe'pi 195 khAM gIrvANaguruM sarve 425 dumapaGkajavidvAMsaH 477 navocchalitayauvana 36 lAmantarAtmani 340droho nirAgasa 353 / / naSTo mohaH smRtirlabdhA 87 khAmavazyaM sisRkSanyaH 424 dvA suparNA sayujA 316 nAnyAsti kiM bhU 500 dadhIcibalikarNe 321 dvijarAja kalAdhAra 390 nArikelajalakSIra 104 dantaprabhApuSpacitA 380 dvinetra iva vAsavaH 291 nAryaH sa yo na 464 dayitasya guNA nanu 91 dvirbhAvaH puSpaketo 250 nAsatyayogo vaca 306 dayite radanatvi. 138,282 dhanurvidalanadhvani 37 niHsImazobhAsaubhAgyaM 294
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikhilajaganmaha 164 / nairguNyameva sAdhIyo 512 prabhAtasamayaprabhA 446 nikhilaM jagadeva 85 nyacati bAlye 318 prabhurapi yAcitu 473 nikhilAM rajanI 94 nyaJcati vayasi 317 pramodabharatundila 57 nikhile nigama 197 pavinA saro bhAti 364 prasaGge gopAnAM 89 nijadoSAvRtamana 474 paJcazAkhaH prabho 244 praharaviratI madhye 18 nitarAM hitayAdya 87 padmapatrairnRNAM netraiH 358 prAcIsaMdhyAsamudya 234 nitarAM dhanamAptu 450 padmAsanapramukhanirjara 467 prANAnarpaya sItAM 488 nitarAM nIco'smI 403 parapUruSadRSTipAta 455 prANApaharaNenAsi 164 nitarAM puruSA 57, 405 parasparAsaGgasukhA 293 prANezavirahaklAntaH 244 nitAntaM yauvanonmattA 49 / | parArthavyAsaGgAdupa 384 / prAdurbhavati payode 490 nitAntaramaNIyAni 294 pariphullAbjanayanA 382 prAptazrIreSa kasyA 247 nidhiM lAvaNyAnAM 296 | pariharatu dharAM phaNi 42 prAyaH patedayauH zakalI 286 nipatadvASpasaMrodha 93 | paropasarpaNAnanta 419 priye viSAdaM jahi 317 nibhAlya bhUyo nija 496 pATIradvabhujaMgapuMga 491 priyo hRdayavartI 520 nirapAyaM sudhApAyaM 167 pANau kRtaH pANi 341 | badhAna drAgeva draDhima 140 nirarthakaM janma gataM 366 | pANDityaM parihatya 406 bandhonmuktyai khalu makha 452 nirudhya yAntIM 79 pANDityena pracaNDena 459 bahumanyAmahe rAja 358 nirupAdAnasabhA 130,432/ pAntha mandamate kiM vA 256 bAhujAnAM samastA 291 nirguNaH zobhate naiva 365 pApaM hanta mayA 104 bimboSTha eva rAga 480 nirbhidya mArahANA 135 / pIyUSayUSakalpAya 312 / buddhirarcirmahIpAla 247 nirmalAmbararamyazrIH 381 puraH purastAdari 313 / / buddhirdIpakalA loke 233 nirmANe yadi mArmiko 63 purA yatra srotaH 382 / / brahmannadhyayanasya 53 nirlakSmIkAbhavatprAcI 376 purA sarasi mAnase 403 | brahmANDamaNDale 454 nirvAsayantIM dhRti 106 puro gIrvANAnAM 446 bhatti nizAkarAdAlika 351 | pUrNamasurai rasAtala 213 / bhagavadvadanAmbhoja 439 niSkalaGka nirAtaGka 357 / pUrva nayanayolamA 480 bhadrAtmano duradhi 396 niSNAto'pi ca vedA 509 pRSTAH khalu parapuSTAH 209 bhama dhammia vIsattho 13 nIto nAsAntikaM 513 / praNipatya vidhe bhava 510 bhavagrISmaprauDhAtapa 232 nIlAJcalena saMvRtta 194 pratipalamakhilA 437 bhavatyA hi vrAtyA 472 nIvIM niyamya zi 179 pratIpabhUpairiva 431 / bhavadvAri kruddhyajaya 97 nRNAM yaM sevamAnAnAM 171 pratyudgatA savinayaM 48 bhavanaM karuNAvatI 100 nRtyattvadvAjirAji 270 prathamaM cumbitaca 480 bhAgyaM te zAlmali 418 . nRtyadbharnATTahAsaprasara 518 | prathamaM zritakA 480 bhAgyena saha ripUNA 350 netrAbhirAmaM rAmAyA 263 | praphullakahAravibhA 191 bhAnuramiyamo vAyaM 273 88
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAsayati vyomagatA 277 mAdhuryaparamasImA 306 yaM prekSya cirarUDhA 410 bhAskarasUnAvastaM 92. mAntharyamApa gamanaM 363 | yazaHsaurabhyalazunaH 245 bhujagAhitaprakRtayo 68 mAmanuraktAM hitvA 485. | yazca nimbaM parazunA 319 . bhujapaJjare gRhItA 100 mAM pAhIti vidhi 423 | yazcaraNatrANIkRta 415 bhujabhramitapaTizo 216 mAhAtmyasya paro 496 yasminkhelati sarvataH 403 bhujo bhagavato bhAti 160 | mitrAtripuranetrAya 19 | yasminhimAnIni 516 bhuvanatritaye' 211, 354 mInavatI nayanAbhyAM 242 yasya kiMcidapa 494 bhUdharA iva mattamA 185 mukulitanayanaM 447 yasya tulAmadhi 165 bhUmInAtha zahAba 210 muJcasi nAdyApi ruSaM 102 yasyoddAmadivAni 38 bhUSitAni harebhaktai 508 muniH zvavadayaM bhAti 191 | yA nizA sarvabhUtAnAM 316 makarapratimairmahA 183 | mRgatAM harayanmadhye 184 | yAntI gurujanaiH 346 makarAlayasya kukSau 497 mRgyazca darbhAGkura 469 yuktaM sabhAyAM khalu 452 madakAmavimoha 387 . | mRNAlamandAnila 366 yuktaM tu yAte diva 457 madvANi mA kuru 509 mRtasya lipsA kRpa 323 ye khAM dhyAyanti 419 madhurataraM smayamAnaH 83 mRdvIkA rasitA sitA 133 yauvanodgamanitA 103,477 madhurasAnmadhuraM hi 83 mRzati khayi yadi 440 raktastraM navapallavai 354 madhyegalaM viharatAM 509 | mohaM jagatrayabhuvA 442 rajobhiH syandano 201 / madhye sudhAsamudrasya 499 | yaccorANAmasya ca 169 | raNAGgaNe rAvaNa 192 manuSya iti mUDhena 282 yattvanetrasamAna 469 raNe dInAndevAndaza 40 mantrArpitahavirdIpta 450 yathA tavAnanaM candra 178 ramaNIyastabakayutA 197 . mantrairmIlitamauSadhai 386 yathA tAlaM vinA rAgo 365 ramyahAsA rasollAsA 138 manthAcalabhramaNa 498 | yathA yathA tAmarasA 67 rarAja rAjarAjasya 192 manmathAmAtyamA 476 | yathA latAyAH stabakA 177 ravituragadiggaje 513 mama rUpakIrtimaha 494 yatho kSaH piba 455 rAgaM vinA virAjante 365 mayi badupamAvidhau 212 | yathauSadhirasAH sarve 384 rAghavavirahajvAlA 17 marakatamaNimedinI 257 yadavadhi dayito vilo 94 rAjanpracaNDamArtaNDa 349 malayAnilakAla 35 yadavadhi vilAsa 435 rAjA duryodhano 184 ... malayAnilamanalI 166 yadi te caraNAmbujaM 485 | rAjA yudhiSThiro 184 maline'pi rAga 367,404 | yadi lakSmaNa sA 97 . | rAjeva saMbhRtaM koSaM 193 mahataH paramavyakta 465 yadi santi guNAH 333 / / | rAjJo matpratikUlAnte 130 maharSeLasaputrasya 249 . yadi sA mithilendra 91 / / | rAjyAbhiSekamA 290,385 mahIbhRtAM khalu gaNe 183 | yadbhakAnAM sukhamayaH 171 | rAmaM snigdhatarazyAma 270 mahendratulyaM kavayo 349 yadyanuSNo bhavedvahniH 152 | rAmaM nigdhatarazyAmaM 285 mA kuru kazAM karAbje 86 | yamaH pratimahIbhRtAM 275 / rAmAyamANaH zrIrAmaH 205
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAmo vijayate yasya 503 vahati viSadharAnpa 337 / vetratvacA tulyaru 518 . rItiM girAmamRta 422 vAgiva madhurA 185 / vyatyastaM lapati kSaNaM 101 rUpajalA calanayanA 232 vAcA nirmalayA sudhA 66 vyAguJjanmadhu 293, 385 rUpayauvanalAvaNya 172 vAco mAGgalikIH 34 vyAnamrAzcalitAzcaiva 101 rUpavatyapi ca krUrA 177 vAmAkalpitavAmAGgo 192 vyomani bIjAkurute 346 rUpAruciM nirasituM 445 vAridhirAkAzasamo 197 vyomAGgaNe sarasi 232 re khala tava khalu 423 vAsayati hInasattvA 324 | zatakoTikaThinaci 176 re re mano mama mano 494 vicArite mahima 428 zatenopAyAnAM katha 99 rogasya te cikitsAM 521 vijJavaM viduSAM gaNe 245 zayitA zaivalazayane 80 laGkApurAdatitarAM 206 . vidurAdAzcarya 479 zayitA savidhe'pyanI 10 latA kusumabhAreNa 327 viddhA marmaNi vAgbANai. 253 zaradindurivAhlAda 174 labhyeta puNyaihiNI 461 | vidvatsu vimalajJAnA 275 zarIraM jJAnajananaM 491 lAvaNyena pramadA 327 | vidvadainyatamastrimUrti 265 zazazRGgadhanurlasa 499 lIlayA vihitasindhu 93 | vidvAneva hi jAnAti 333 | zAntimicchasi cedA 252 lIlAluNThitazA 485 | vidhattAM niHzaGka 59 zAsati bayi he 319 lubdho na visRjatya 460 | vidhAya sA madvadanA 84 zijAnairmajarIti 268 lokAnAM vipadaM 453 |vidhiratyantamaprApte 483 zizireNa yathA saro 173 lobhAdvarATi 457, 504 vidhivaJcitayA mayA 80 zIlabhAravatI kAntA 327 lolAlakAvalivala 69 vinindyAnyunmattai 467 zuNDAdaNDaM kuNDalI 79 lohitapItaiH kusumaiH 203 vinaiva zastraM hRdayA 432 zUnyaM vAsagRhaM 74 vaMzabhavo guNavAna 332 vibodhayankaraspazaiH 370 zaityaM vinA na candra 366 vakSojAgraM pANinA 88 vibhAti yasyAM lalitA 305 zoNAdharAMzusaMbhinnA 167 vacane tava yatra 71. | vimalataramatigabhIraM 186 zyAmaM yajJopavItaM 521 vaDavAnalakAlakUTa 450 / vimuJcasi yadi priya 460 zyAmaM sitaM ca sudR 278 vadanaM vinA sukavi 364 viraheNa vikalahRdayA 79 zyAmalenAGkitaM bhA 176 vadanakamalena bAle 286 | vilasatyAnanaM tasyA 158 zyenamambaratalAdu 44 vadane vinivezitA 279 vizAlAbhyAmA 366,507 zriyo me mA santu 510 vanAntaH khelantI 448 vizvAbhirAmaguNa 331 zrItAtapAdairvihite 43 vaniteti vadantyetAM 272 | vizvAsya madhura 468 zvapAkAnAM vAtai 508 varAkA yaM rAkA 293 | viSNuvakSaHsthito 192 zvavRttivyAsaGgo niya 508 valmIkodarasaMbhUta 498 viSvadrIcA bhuvana 453 zvAso'numAnaveyaH 422 vasu dAtuM yazo dhAtuM 323 | vihAya saMsAramahA 390 zvAso'numAnavedyaH 423 vasu dAtuM yazo dhAtuM 321 | vIkSya vakSasi vipakSa 103 | saMsAre cetanAstatra 465 vasudhAvalayapuraMdara 421 / vRndApitRgahanaca 477 sa ekatrINi 437,438
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMketakAlamalasaM 262 saGgrAmAGgaNamAgate 329 saGgrAmAnGgaNasaMmukhA 279 sa tu varSati vAri 351 satpuruSaH khalu hitA 337 sadasadvivekarasikai 212 sadA jayAnuSaGgANA 67 sadRzI tava tanvi 196 sadaiva snehA sura 485 santaH svataH prakAza 334 saMtApayAmi hRdayaM 79 santyevAsmiJjagati 221 sa paNDita yaH khahi 463 sapadi vilayametu 40 sapallavA kiM nu 264 samutpattiH padmA 491 samupAgatavati 404 samRddhaM saubhAgyaM 243 saMpadA saMpariSvakto 364 saMpazyatAM tAmati 263 saMbhUtyartha sakala 391 sarajaskAM pANDu 404 sarasijavanabandhu 61 sarasi lavadAbhAti 191 sarasiruhodarasura 515 sarojatAmatha satAM 185 sarpa iva zAntamUrtiH 178 sarve'pi vismRtipathaM 102 | stabakairbharalalitA 516 sthite'pi sUrye padminyo 385 smayamAnAnanAM tatra 277 smaradIpadIptadRSTe 493 sa vaktumakhilA 425 savitA vidhavati 201 sAdhu dUti punaH 410 sAnurAgAH sAnukampA 70 sAndhidvIpakulAcalAM 39 sA madAgamanabRMhitaM 85 sAmrAjyalakSmIriya 260 sAhaMkArasurAsurA 58,137 sindUrAruNavapuSo 176 sindUraiH paripUritaM 258 sujanAH paropakAraM 323 sudRzo jitaratnajAla 455 sudhAsamudraM tava 202 sudhAyAzcandrikA 323 | sudheva vANI vasu 166 | surasrotakhinyAH 36 surAGganAbhirAzliSTA 47 surANAmArAmA 421 suvarNasya kRte tanvi 520 | suvimalamaukti 231,236 | sUryAcandramasau yasya 410 sRSTiH sRSTikRtA 405 hAlAhalakAlAnala 295 | sevAyAM yadi sAbhi 483 | hAlAhalaM khalu 346 saiSA sthalI yatra 301 hAlAhalasamo manyu 381 | saumitre nanu sevyatAM 218 hiMsApradhAnaiH khalu 508 skhalantI kharlokA 512 | himAdriM tvadyazo 517 stanAntargatamANi 306 hIrasphuradradanazutri 69 stanAbhoge 158, 161, 204 | hRdaye kRtazaivalAnu 86 smitaM naitatkiMtu 278 svarganirgatanirargala 58 svargApavargau khalu 462 svakhavyApRtimana 506 | vidyati kUti 324 svedAmbusAndrakaNa 57 vedAmbusAndrakaNa 64 itakena mayA vanAntare 80 hariH pitA harirmAtA 59 harikarasaGgAdadhi 392 haricaraNanakhara 273 hariNIprekSaNA yatra 67. harimAgatamAkarNya 96 harizcandreNa saMjJa 499 harSayanti kSaNAdeva 428 hAraM vakSasi ke 406 |
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ zodhanapatram / zuddham pRSTham patiH azuddham vyavahAra vyavahAraH 6 22 tattvAdeko sattvAdeko liGgajaliGgajJAna liGgaliGgijJAna 17 9 vyaGgatAyA vyaGgyatAyA 19 vacchinnAcaitanyarUpalAt vacchinnacaitanyarUpakhAt 14 gAtrakSepa gAtravikSepa 39 18 bhavantamarAvapi bhavantamaNvapi 54 13 yathA bhinnatayA yathA, bhinnatayA dazyati pazyati 6. 2 anyathAnavIkRta anyathA'navIkRta saMyogAddhaTakA saMyogAghaTakA 81 14 kRtajJAla kRtajJakha 115 12 karaNAbhAva kAraNabhAva 158 8 samavasya satyatvasya 161 11 varNanam / varNanam , dhasyAnvaye dhasyAnanvaye 180 11 ityAdau" iti ityAdau / kvacidvyajayapradhAnAca itive 182 13 upame upaskArike dve upame upaskArike 14 virahAca / virahAca kevlaa| 183 15 kevalA mAlA mAlA 10 vcchedaaptteH| vacchedApratIteH 205 1 bandhu 209 8 pratIyamAnasyAnupamAnasyAnu- pratIyamAnasyAnupameyakhA pameyakhA213 8 iti vcnm| iti / vacanaM ca 214 6 dRSTAnto vA / ivAdi dRSTAnta-vA-ivAdi 215 9 syArdhAntaranyAsa svArthAntaranyAsa 220 21 kArakhaM viruddha kArakhamaviruddha 223 10 na nIyate na diiyte| viSNu
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTham patiH azuddham 226 12 niSedhAspaSTa 227 15 bhrAntinaiva 228 16 tAvacchedyasya 229 10 tatrApiprasaGgAca 232 21 anyamAlA. 233 24 to'bhayAbhAvo 239 3 . ritasya dIrghazra 267 2 pratipadyedaM 268 1 cchedakAnavagAhini 269 12 parigatAvRti 270 12 rUpake prasaGga .. 2716 grahaNaM 275 14 puGgavAt / 280 4 pnhuteH|n 281 9 gata284 8 viSayaparatayA 285 8 prabhAva khAM zuddham niSedhAspRSTa AM tenaiva tAvacchedakasya tatrAtiprasaGgAcca anyathA mAlA to'hibhayAbhAvo ritasya draviDasya dIrghazra prati yadedaM cchedakAvagAhini pariNatAvapi rUpake'tiprasaGga grahaNam / puGgavat / panhuto na gata viSayaparatAyA prabhAvaM lAM
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikreyasaMskRtapustakAni / AryAsaptazatI - govardhanAcAyekRtA, anantapaNDitakRtayA vyaGgyArtha - ... dIpanayA TIkA sahitA. kAvyAlaMkAraH - rudraTakRtaH, namisAdhukRtaTIkayA sahitaH zrIkaNThacaritakAvyam - zrImaGkhakavikRtam, jonarAjakRtathA TIkA sahitam / asya 25 sargAH santi, asmin sajjana durjanalokAnAM varNanaM, vasantavarNanaM, kailAsaparvatavarNanam, zivavarNanaM ca ityAdIni varNanAnyatIva manoramANi santi karpUramaJjarI-- zrIrAjazekharakRtA, vAsudevakRtayA TIkayA sahitA, ... 2 // ... BOA bAlabhAratanATakaM ca anargharAghavaM nATakam -- zrImurArikRtaM rucipatyupAdhyAya kRtayA TIkA sahitam .. ... ... ... ... ... ...' ... ... ... savadhanATakam - mahAkavizrI zeSa kRSNakRtam . zarmAbhyudayakAvyam - mahAkavi - zrIharicandraviracitam, asya 21 sargAH santi, asmin dharmanAthAbhidhaH kazcidrAjA nAyakatvenAdhikRtaH, asyotpattimArabhyaivAsmin kAvye sarasaM varNanaM dRzyate.... |namayamAtRkAkAvyam -- mahAkavizrI kSemendra viracitam. kAdambarIkathAsAra kAvyam - zrImadabhinandakRtam . sAmbapaJcAzikA -- sAmbakavipraNItA, kSemarAjakRtayA TIkayA ... 800 ... mukundAnandabhANam - zrIkAzIpativiracitam . ... ... ... 000 ... ... ... ... ... sahitA. pArijAtaharaNacampUH - mahAkavi zrIzeSakRSNaviracitA. kAvyAlaMkArasUtrANi - paNDitavaravAmanaviracitAni ( vRttisahi-tAni )--ayaM paJcAdhikaraNAtmakaH alaMkArazAstrasya mUlabhUto pranthaH. ... ... ... ... 0.0 ... ... ... ... ... ... ... mU.ru. mA. vya. ... ... 1 // 1 // 1 *11. ..... 1 *11= *11= *12 ** * ri 62 6711 61 6711 6 62 64 6 rA 66
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 mU.ru. mA.vya. unmattarAghavaprekSANakam-zrIbhAskarakaviviracitam. ... ... " amaruzatakam-zrIamarukakaviviracitaM, arjunavarmadevazarmapraNItayA rasikasaMjIvinyA TIkayA sahitam. ... ... ... ... .. sUryazatakaM kAvyam-zrImayUrakavipraNItaM, tribhuvanapAlaviracitayA TIkayA sahitam. ... ... ... ... ... ... .la - laTakamelakaprahasanam-zrIzaGkhadharaviracitam. ... ... ... .. // kAvyapradIpaH-(alaMkAragranthaH) mahAmahopAdhyAyazrIgovinda viracitaH-tatsadupAkhyavaidyanAthaviracitayA TIkayA sahitaH 2 dhvanyAlokaH-(alaMkAraH) zrImadAnandavardhanAcAryakRtaH * zrImadAcAryAbhinavaguptakRtaTIkAsahitaH ... ... ... ... 6 dazAvatAracaritrakAvyam-zrIkSemendraviracitam ... ... ... 1 // dUtAGgadanATakam-zrImubhaTakaviviracitam, ekAGkAtmake khalpatare'sminnATake rAvaNapurato'GgadakRtasya dautyasya samya kayA ramaNIyatayA ca vivecanaM kRtam. ... ... ... 60 bhartRharinirvedanATakam-zrIhariharopAdhyAyakRtaM, paJcAGkAtma kamidaM nATakamatIva rasabharitaM vidyate. asmin strIvirahiNo bhartRharenirvedasyAtIva hRdayadrAvakatayA varNanaM kRtam: ... 6 // candraprabhacaritakAvyam-zrIvIranandiviracitam, aSTAdaza sargAtmake'sminkAvye jinamatavRttAntaH samagra upalabhyate. 1 viSNubhaktikalpalatAkAvyam-puruSottamaviracitaM, mahIdharavira citayA TIkayA sahitam. ... ... . ... ... ... .sahRdayAnandakAvyam-kRSNAnandaviracitam, paJcadazasargAtma kamidaM kAvyaM gIrvANagahanapravivikSUNAM mArgasaulabhyakaraM sahRda. yAnAM manoraJjakaM ca vidyate.... ... ... ... ... .zrInivAsavilAsacampU:-veGkaTezakavipraNItA, dharaNIdharakRtaTI __ kayA sahitA.... ... ... ... ... ... ... *ma vRttivArtikam-zrImadappayadIkSitapraNItam. ... ... ... 60 rasasadanamANam-yuvarAjakaviviracitam.... ... ... ... .. citramImAMsA-zrImadappayadIkSitapraNItA, citramImAMsAkhaNDa nam-paNDitarAjajagannAthaviracitam. ... ... ... vidyApariNayaH-AnandarAyamakhiviracitaH. ... ... ... .. prAptisthAnaM-ni. sA. presa, mumbaI. 64 //