Page Text
________________
रसगङ्गाधरः।
४८७ तु प्रागिदमुदाहृतमस्माभिः । अत एव तत्र कैमुतिकन्यायेनेत्युक्तम् । एवं च 'कमपरमवशं न विप्रकुर्युर्विभुमपि तं यदमी स्पृशन्ति भावाः', 'अवस्थय स्थाणोरपि भवति सर्वामरगुरोर्विधौ वक्रे मूर्ध्नि स्थितवति वयं के पुनरमी' इत्यादि सर्वस्वकृता यदुदाहृतं तन्नातीव हृदयंगमम् । यत्तु'कैमुत्येनार्थसंसिद्धिः काव्यापत्तिरिष्यते' इति कुवलयानन्दकृता अस्या लक्षणं निर्मितं तदसत् । कैमुतिकन्यायस्य न्यूनार्थविषयत्वेनाधिकार्थापत्तावव्याप्तेः । यथा
'तवाग्रे यदि दारिद्यं स्थितं भूप द्विजन्मनाम् ।
शनैः सवितुरप्यग्रे तमः स्थास्यत्यसंशयम् ॥' __ अत्र शनैःशब्दमहिन्ना राजाने दारिद्यस्थित्यपेक्षया सूर्याने तमोऽवस्थानं दुःशकमेवेत्यवगतमपि न्यायसाम्यादापाद्यते, न तु कैमुतिकन्यायेनेति।
इति रसगङ्गाधरेऽर्थापत्तिप्रकरणम् ।। अथ विकल्पःविरुद्धयोः पाक्षिकी प्राप्तिर्विकल्पः ॥ . एकस्मिन्धर्मिणि खखप्रापकप्रमाणप्राप्तयोरत एव तुल्यबलयोर्विरुद्धयोर्विरुद्धत्वादेव युगपत्प्राप्तेरसंभवात्पाक्षिक्येव प्राप्तिः पर्यवसन्ना । अयं च समुच्चयस्य प्रतिपक्षभूतो व्यतिरेक इवोपमायाः । अत्र च विकल्प्यमानयोरौपम्यमलंकारताबीजम् । तदादायैव चमत्कारस्योल्लासात् । अन्यथा तु विकल्पतामात्रम् । यथा 'जीवनं मरणं वास्तु नैव धर्म त्यजाम्यहम्' इत्यादौ । अत्र जीवनमरणयोनौपम्यस्य प्रतीतिः । उदाहरणम्
प्राग्वदाह-अथेति । तत्र अर्थापत्त्यलंकारे । न तु कैमुतिकन्यायेनेति । अत्रेदं चिन्त्यते-तवाग्रे यदीत्यत्र वक्ष्यमाणसंभावना यद्यर्थातिशयोक्तिर्वालंकारः । न च यद्यर्थातिशयोक्तावापाद्यापादकयोर्विपरीतार्थविश्रान्तलम् । इह लापादकस्य सिद्धवादापाद्यस्य संभाव्यमानवमिति विशेष इति वाच्यम् । न्यूनवाधिक्यादिमिरर्थापत्तिमेदस्य खया कल्पनवत्तस्या एव तथाविधभेदस्य कल्पने क्षत्यभावात् । न च कैमुत्येन सिद्धिरपि तद्भेद एवास्तु । प्राचामनुरोधेन भिन्नतयोक्तेः । न च] कैमुत्यकृतश्चमत्कारोऽपि तद्भे दकताया एव साधकोऽस्विति वाच्यम् । तत्कृतचमत्कारस्यालंकारमेदजनकताया दुरपहवाचेति दिक् ॥ इति रसगङ्गाधरमर्मप्रकाशेऽर्थापत्तिप्रकरणम् ॥
प्राग्वदाह-अथेति । सा च न शाब्दीत्याह-एकस्मिन्निति । भजनेषु त
| SR No. | 023028 |
| Book Title | Rasgangadhar |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Jagannath Pandit, Durgaprasad Pandit, Vasudev Laxman Shastri |
| Publisher | Pandurang Jawaji |
| Publication Year | 1930 |
| Total Pages | 552 |
| Language | Hindi |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 37 MB |