________________
આઠ યોગદૃષ્ટિનુ' સામાન્ય કથન : સારસમુચ્ચય
“ સૃષ્ટિ થિરાદિક ચારમાં, મુગતિ પ્રયાણ ન ભાંજે ૨; રયણીશયન જિમ શ્રમ હરે, સુરનર સુખ તિમ છાજે રે....વી૨૦”
5
સારસમુચ્ચય-(Summary)
(૯)
–શ્રી યાગ૦ સજ્ઝાય. પ
પ્રારભમાં જે ઇચ્છાયાગ આદિ ત્રણ યાગ કહ્યા, તેમાં અંતર્ભાવ-સમાવેશ પામતી સામાન્યથી આ આઠ દૃષ્ટિ છે; મિત્રા, તારા, ખલા, દીપ્રા, સ્થિરા, કાંતા, પ્રભા, પા. તેમાં ઉત્તરાત્તર વધતા જતા બેષ,-તૃણુઅગ્નિકણુ, ગામયઅગ્નિકણુ, કાષ્ઠઅગ્નિકણુ, દીપક, રત્ન, તારા, સૂર્ય અને ચંદ્રના પ્રકાશ સાથે, અનુક્રમે સરખાવી શકાય છે. આ આઠમાં પહેલી ચાર સુધી મિથ્યાત્વ હાય છે, પાંચમી સ્થિરા દૃષ્ટિથી સમ્યક્ત્વના પ્રારંભ થાય છે.
મિત્રા આદિ ચારમાં મિથ્યાત્વ હેવા છતાં તેને સદ્દષ્ટિમાં ગણી, તેનુ કારણ એ છે કે તે સમ્યક્ત્વના કારણરૂપ થાય છે, એટલે કારણમાં કાના ઉપચાર કરવામાં આવ્યેા છે. જેમ શુદ્ધ સાકરની બનાવટમાં શેરડી વગેરે અવસ્થાએ આવશ્યક છે, તેમ શુદ્ધ આત્માની નિષ્પત્તિમાં સિદ્ધિમાં મિત્રા વગેરે અવસ્થાએ-આત્મદશાએ અવશ્ય ઉપયેાગી હેાય છે. મિત્રા આદિ દૃષ્ટિ શેરડી જેવી છે, કારણ કે તેમાંથી સંવેગરૂપ માની-મીઠાશની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આ આઠ દૃષ્ટિમાં, ચમ-નિયમ વગેરે ચેાગના આઠ અંગની અનુક્રમે એકેક એમ પ્રાપ્તિ હાય છે; ખે–ઉદ્વેગ વગેરે આઠ પ્રકારના ચિત્ત-આશય દોષને! ત્યાગ થતાં, અનુક્રમે આ આઠે દૃષ્ટિ સાંપડે છે; અને અદ્વેષ-જિજ્ઞાસા વગેરે આઠ ગુણમાંથી એકેક અનુક્રમે આ આઠ દૃષ્ટિમાં આવિર્ભાવ પામે છે-પ્રગટે છે.
અત્રે ‘દૃષ્ટિ’ શબ્દને અર્થ સાશ્રદ્ધાથી યુક્ત, સદાગમની આજ્ઞાને અનુકૂલ એવા એધ છે; અને તેના ફળરૂપે અસત્પ્રવૃત્તિ અટકે છે, ને સત્પ્રવૃત્તિપદ પ્રગટે છે.
આ સૃષ્ટિ આઠ કહી, તે તેા કના આવરણ ટળવાની અપેક્ષાએ, સ્થૂલ દૃષ્ટિબિન્દુથી કહી છે. બાકી સૂક્ષ્મ રીતે જોઇએ તેા યાગના સ્થાન અનંત છે.
આ આઠ દૃષ્ટિમાંથી મિત્રા આદિ જે પહેલી ચાર છે, તેના પ્રતિપાત-ભ્રશ થાય પણ ખરા; આવીને ચાલી પણ જાય, અને જો તેમ થાય તે નરકાદિ અપાય પણ ઉપજે. આમ પહેલી ચાર દૃષ્ટિ પ્રતિપાતી–પાછી પડનારી કે અપ્રતિપાતી પાછી ન પડનારી હેાય. એમ વિકલ્પરૂપ ભજના છે. પણ છેલ્લી ચાર સ્થિર આદિ દષ્ટિ તે અપ્રતિપાતી જ હાય-આવ્યા પછી પાછી પડે જ નહિં એવી હાય, અને તેથી તેમાં નરકાદિ અપાય પણ હાય નહિ.
