________________
(૬૫૦)
ક્ષણિકવાદી {
ભાવ
આકૃતિ : ૧૮
X
અભાવ
| ખંડન
{
ભાવ ×
અભાવ
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય
આના ભાવન અર્થ જ કહે છે—
सतोऽसत्त्वे तदुत्पादस्ततो नाशोऽपि तस्य यत् ।
नष्टस्य पुनर्भावः सदा नाशे न तत्स्थितिः ॥ १९५॥
X
અભાવ ?
"
ભાવ ?
અહી” ક્ષણિકવાદી જે યુક્તિથી પેાતાના મતનું સમર્થન કરે છે, તે જ યુક્તિથી તે ક્ષણિક મતનું ખંડન શાસ્ત્રકાર મહર્ષિ એ કુશળ ન્યાયશાસ્ત્રીની જેમ અજબ કુશળતાથી કરી ખતાવી, વાદીની દલીલ વાદીના મુખમાં પાછી આપી છે, ત્યારે એના જ ન્યાયે તેને નિરુત્તર-મૌન રહેવા શિવાય છૂટકો નથી. તે આ પ્રકારે પૂ એનું ખ'ડેન ક્ષણે જે ભાવ છે, તે જ ઉત્તર ક્ષણે પર્યાાંતર પામી અન્યથા હાય છે— · અન્યથા ભવતિ,' એમ કાઈ કહે છે. ત્યારે ક્ષણિવાદી આ પ્રમાણે દલીલ કરી તેનુ* ખ’ડન કરે છે− તે અન્યથા કેમ હાય? જો અન્યથા હાય, તે તે કેમ હાય ? અર્થાત્ તે ભાવ ખીજા પ્રકારે કેમ ાય ? અને ખીજા પ્રકારે હોય તે। ભાવ કેમ હાય ? માટે અન્યથા ભવતિ—તે ભાવ અન્યથા હાય છે તે ઘટતું નથી.' હવે એ જ ન્યાયે, આગલી–પાછલી ક્ષણે છે તે જ વમાન ક્ષણે નથી એમ માની, ‘જ્ઞ વ ન મત -તે જ છે નહિ, એમ જે ક્ષણિકવાદી કહે છે, તે પણ ઘટતું નથી. કારણ કે તે જ’ એ ભાવ-હેાવાપણું બતાવે છે, અને ‘છે નહિ એ અભાવ-નહિ. હેાવાપણું બતાવે છે. આમ એક સ્થળે ભાવ-અભાવ પરસ્પર વિરુદ્ધ છે. કારણ કે તે જ ભાવ છે, તે તે કેમ ‘ન ભવતિ '−કેમ નથી હાતા ? અને જો તે અભવત્ છે-છે નહિ', તેા તે ભાવ કેમ ? અર્થાત્ જો ‘ ભાવ’ છે તે ‘ન ભવતિ' કેમ ? ને જો ‘ન ભવતિ ’ છે તે ‘ભાવ કેમ ’? આમ આ વિરુદ્ધ છે. માટે ‘તે જ નથી હોતે' એ ક્ષણિક પક્ષ ઘટતા નથી.
વળી વમાન ક્ષણે જ ભાવ 'ના ક્ષણિકવાદી સ્વીકાર કરે છે, પણ આગલી–પાછલી ક્ષણે તે ‘ન ભવતિ’-તે નથી હાતા-અભાવ છે એમ તે કહે છે. તેમાં પણ અનેક વિરોધ આવે છે; કારણ કે પૂર્વ ક્ષ ન હાય, તે વખ્ત માન ક્ષણે હાય, તે અર્થાત્ અભાવમાંથી ભાવની ઉત્પત્તિ થઈ, આ દોષ છે. તેમ જ ઉત્તર ક્ષણે ન હોય, તેા સત વિનાશ થયા, અર્થાત્ ભાવમાંથી પ્રગટ દોષ છે. ઇત્યાદિ અનેક વિધ અત્ર આવે છે. (જુએ શ્ર્લેા. 嗡
અસત્ ઉત્પાદ થયા, વત્તમાન ક્ષણે હાય તે અભાવ થયે, આ પણુ ફ્રૂટનેટ પૃ. ૮૧.)
વૃત્તિ:-સતો—સતનું, ભાવનુ, અસત્ત્વ-અસત્ત્વ માનવામાં આવ્યે ( ‘જ્ઞ શ્ર્વ ના મત્ત ' ' તે જ નથી હોતા' એ વચનથી. ) શું? તેા કેસવુત્સાઃ-તેના ઉત્પાદ, એટલે અસત્ત્વને ઉત્પાદ થશે,-કાદાચિત્કપણાથી (કદાચિત્ હેાવાપણાને લીધે). તો-તેથી કરીને, તે ઉત્પાદને લીધે, નાશોપિ તત્ત્વ-તે અસત્ત્વને નાશ પણુ થશે.