________________
(૬૭૪)
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગુંથેલે આ યોગશાસ્ત્રરૂપ હાર સુખેથી “કંઠે” ધારણ થઈ શકે એમ છે. આમ સંક્ષેપ કથનને લીધે આ યેગશાસ્ત્રને અનેક પ્રકારે સૂત્રની ઉપમા ઘટે છે.
વળી અત્રે સંક્ષેપ કથનમાં સિંધુ-બિંદુનું અને વૃક્ષ-બીજનું દષ્ટાંત પણ ઘટે છે. સિધુમાં બિંદુ છે ને બિંદુમાં સિંધુ છે, વૃક્ષમાં બીજ છે ને બીજમાં વૃક્ષ છે, તેમ અત્રે
પણ ઘટે છે. તે આ પ્રકારે -સિંધુની જે રચના (Composition) છે સિંધુ-બિંદનું તે બિંદુની રચના છે. સિંધુમાં જે જે ભૌતિક ત (Elements) છે, દષ્ટાંત તે તે તે જ પ્રમાણમાં તેના પ્રત્યેક બિંદુમાં છે. આખા સમુદ્રનું પૃથક્કરણ
કરતાં જે ત નીકળે છે, તે જ તો તે જ પ્રમાણમાં એક બિન્દુનું પૃથક્કરણ કરતાં નીકળે છે. આખા સમુદ્રને જે સ્વાદ છે, તે તેના પ્રત્યેક બિન્ને સ્વાદ છે. એક બિન્દુ ચાખ્યું એટલે આખે સમુદ્ર ચાખે, એટલા જ માટે કહ્યું કે-સિધુમાં બિન્દુ છે ને બિંદુમાં સિંધુ છે. તેમ સમસ્ત યેગશાસરૂપ સિંધુની જે રચના છે, તે આ તેમાંથી સંક્ષેપે સમુદ્ધત બિન્દુરૂપ યોગશાસ્ત્રની રચના છે. તે તે પ્રવચન-સિંધુમાં જે જે આધ્યાત્મિક તો છે, તે તે તે જ પ્રમાણમાં તેના બિન્દુરૂપ આ યોગશાસ્ત્રમાં છે. આખા
ગશાઅ-સમુદ્રનું પૃથક્કરણ કરતાં જે ત નીકળે છે, તે જ તો તે જ પ્રમાણમાં આ બિન્દુરૂપ યોગશાસનું પૃથક્કરણ કરતાં નીકળે છે. એક અખંડ અભેદ પરમ અમૃતરસ સાગરસ્વરૂપ સમસ્ત યોગશાસ્ત્ર-સિધુને જે પરમામૃતમય રસાસ્વાદ છે, તે જ આ તેની વાનકીરૂપ યોગશાસ્ત્ર-બિન્દુને રસાસ્વાદ છે. આ યોગ-બિન્દુ જેણે ચાખ્યું, તેણે સમરત ભેગ-સિધુ ચાખ્યો. આમ આખ “ પ્રવચનસમુદ્ર” આ પરમ અમૃતમય
ગશાસ્રરૂપ એક “બિન્દુમાં” ઉલટી આવ્યા છે-ઉલૂસી આવ્યો છે કે જેને રસાસ્વાદ સર્વસુલભ થઈ પડ્યો છે. ગિરાજ રાજચંદ્રજીનું કેલ્કીર્ણ સુભાષિત છે કે –
જ પ્રવચન સમદ્ર બિન્દમાં, ઉલટી આવે એમ:
ચૌદ પૂર્વની લબ્ધિનું, ઉદાહરણ પણ તેમ.” –શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી. વૃક્ષની જે રચના છે, તે સંક્ષેપરૂપમાં (miniature form) બીજની રચના છે. વૃક્ષના અંગ-પ્રત્યંગ, શાખા-પ્રશાખા જે પ્રમાણે વ્યક્ત રૂપમાં છે તે જ પ્રમાણે અવ્યક્ત
રૂપે તેના અંગ-પ્રત્યંગનું પ્રતિનિધિત્વ બીજમાં છે. વૃક્ષમાંથી બીજની વૃક્ષ-બીજનું ઉત્પત્તિ અને બીજમાંથી વૃક્ષની ઉત્પત્તિ હોય છે, આ સનાતન ક્રમ છે. દષ્ટાંત આખા વૃક્ષનું સત્વ (Essence) એક બીજમાં આવીને રહ્યું છે.
એટલા માટે જ કહ્યું કે વૃક્ષમાં બીજ છે ને બીજમાં વૃક્ષ છે. તેમ સમસ્ત ગશાસ્ત્ર એક વિશાળ વૃક્ષસ્વરૂપ છે, અને તેના સંક્ષેપ સારસંહરૂપ આ યેગશાસ્ત્ર બીજસ્વરૂપ છે. તે યોગશાસ્ત્ર વૃક્ષની જે સંકલનારૂપ રચના છે, તે સંક્ષેપ રૂપમાં આ યોગશાસ્ત્રની રચના છે; તે યોગશાસ્ત્રવૃક્ષના જે અંગ પ્રત્યંગ, શાખા-પ્રશાખા
