Uttaradhyayanani Purvarddha

Author(s): Chirantanacharya, Kanchanvijay
Publisher: Devchand Lalbhai Pustakoddhar Fund
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600069/1

Page #1

श्रेष्ठीदेवचन्द्रलालभाई-जैन-पुस्तकोद्धारके ग्रन्थाङ्कः १०४ चिरन्तनाचार्यविरचित- सकथानक - लघुवृत्तिरूपावचूर्णोपेतानि
श्रीउत्तराध्ययनानि ॥ (त्रयोविंशत्यध्ययनात्मकः पूर्वार्द्धः)
संपादकः-श्रीआगमोद्धारकाणां उपसम्पदाप्राप्तशिशु-कञ्चनविजयः। प्रकाशकः-सूर्यपूरीयश्रेष्ठिदेवचन्द्रलालभाई-जैन-पुस्तकोद्धारककोशस्य
कार्यवाहकः मोतीचंद-मगनभाई चोकसी।
प्रथम संस्करणम्
प्रतयः ५००
वीरसं० २४८६ विक्रमः २०१६
। ।
निष्कर्ष रुप्यचतुष्कम्
शके १८८२ इ. स. १९६०
।

For Privale & Personal use only

Page #2

इदं पुस्तकं श्रेष्ठिदेवचन्द्रलालभाई - जैन - पुस्तकोद्धारकसंस्थाया कार्यवाहक मोतीचंद - मगनभाई - चोकसीइत्यनेन मुंबापूर्या निर्णयसागरमुद्रणालये लक्ष्मीबाई - नारायण - चौधरीद्वारा मुद्रापितम् ।
अस्य पुनर्मुद्रणाद्याः सर्वेऽधिकारा एतद् भाण्डागारकार्यवाहकैरायत्ती कृताः ।
XOXOXOKe-Ko-e-Ke-keKOKAKKOKA
XXXXXXXXXX
All Rights reserved by the Trustees of the Fun! Printed by Laxmibai Narayan Chaudhari, at the Nirnaya Sagar Press" 26-28, Kolbhat Street, Bombay 2.
Published by the Hon. Managing Trustee, Motichand Maganbhai Choksi, for Sheth Devchand Lalbhai Jain Pustakoddhar Fund, at Sheth Devchand Lalbhai Boarding House, for Shree Ratna Sagar Jain Boarding, Badekhan Chakla, Gopipura, Surat.
Jain Education

Page #3

මාලකයාටමාලඹේශයෙශෙයෙයෙයෙශයයයයයෞඛේශම්
Sheth Devachand Lalbhai Jain Pustakoddhar Fund, Series No. 104,
Shree Uttaradhyanani
{
Commentary By Shree Chirantanacharya.
FIRST PART
Price Rs. 4-0-0.
Vikram Samvat, 2016.
Christian 1960

www.

ecorary.org

Page #4

दृस्टीमंडल
श्रीउत्तरा० अवचूर्णिः पूर्वाधः
૧ ૪ સે.
The Board of Trustees : | Nemchand Gulabelund Devehand Javeri 2 Talakchand Motichand Javeri 3 Babubhai Premchand Javeri 4 Amichand Zaverchand Javeri 5 Keshrichand Hirachand Javeri 6 Motichand Maganbhai Choksi
સંસ્થાનું ટ્રસ્ટી મંડળ: ૧ શ્રીનેમચંદ ગુલાબચંદ દેવચંદ ઝવેરી ૨ તલકચંદ મોતીચંદ ૩ , બાબુભાઈ પ્રેમચંદ
, અમીચંદ ઝવેરચંદ ૫ ,, કેશરીચંદ હીરાચંદ ૬ , મોતીચંદ મગનભાઈ ચોકસી
માનદ્ મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી
-M-66-
66-6-8-66-6K- X
Hon. Managing Trustee.
Lain Education Thematon
For Privale & Personal use only
inelibrary.org

Page #5

*
*
KPage #6

उत्तरा०
अवचूर्णिः
પૂર્વાર્ધ
॥ ૬॥
XXXX
ઉત્તર અયણ–ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર
સંબંધિ વિવેચન—ખ્યાલ
સંગ્રાહક :-પ્રકાશક
ઉત્તરાધ્યયન તે બીજાં આગમ, મૂળ સૂત્રમાં ગણીજી । અધ્યયનો છત્રીશ રસાલા, સદ્ગુરુસંગે સુણીજી ॥ ૧ ॥ ઉત્તરાધ્યયને ઉપદીશ્યાં, અજઝયણાં છત્રીશ । સમજી અર્થ સોહામણા, પૂજો શ્રીજગદીશ । ૨ ।
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની ગણના મૂલ સૂત્ર ચાર છે તેની અંદર થાય છે. “ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર” મૂલ કર્યાં તીર્થંકર ગણધર સ્થવિરાદિ, ભાષા પ્રાકૃત, લોક સંખ્યા ૨૦૦૦ પ્રમાણુ.
આ સૂત્રમાં છત્રીશ અધ્યયનો છે અને તે ચારિત્રમાં ઔપદેશિક અને ચારિત્રપોષક અને આચારનો મહાનગ્રંથ છે.
આ સૂત્ર ઉપર નિયુક્તિ ગાથા ૬૦૭, શ્લોક સંખ્યા ૭૦૦ પ્રમાણ છે. કાં ભદ્રબાહુસ્વામી ચૌદ પૂર્વધર છે.
આ સૂત્ર ઉપર ભાષ્ય રચાયેલું છે, પણ તે `અપ્રસિદ્ધ-અપ્રાપ્ય છે.
આ સૂત્ર ઉપર ણિ ૫૮૫૦ લોક પ્રમાણની છે. જે રતલામ ઋષભદેવ કેશરીમલ પેઢી તરફથી બહાર પડી છે. કાં ગોવાલીય મહત્તર શિષ્ય
જીનદાસણ મહત્તર છે.
આ સૂત્ર ઉપર નાની મોટી ટીકા-વૃત્તિ, અવસૂરિ, દીપિકા ઘણી છપાઈ છે. તે નામ સાથે અહીં આપવામાં આવે છે.
ઉત્તરાધ્યયન બૃહદ્ ટીકા જેનું બીજું નામ શિષ્યહીતા' પણ છે. તેના કર્યાં અગીયારમાં સૈકામાં થઈ ગયેલા થારાપદ્રગીય વાદીવેતાલ શાંતિસૂરિ છે. જે ટીકા મૂળ, નિર્યુક્તિને ભાષ્ય સાથે અમારા આ ફંડ તરફથી ત્રણ ભાગમાં બહાર પડી છે.
આ સૂત્ર ઉપર ‘સુખબોધા' નામની લઘુટીકા ૧૪૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ છે. તેના કર્તા સૈદ્ધાંતિક શિરોમણી આ. નેમિચંદ્રસૂરિ છે. સંવત્ ૧૧૨૯ માં તેની રચના કરી છે. તે આ. વિજયઉમંગસૂરિજીએ શ્રીજૈનઆત્માનંદસભા તરફથી છપાવી છે.
૧. પાઇય ટીકામાં ઉપલબ્ધ ભાષ્ય છુપાયેલું છે–સંપાદક.
Vain Education Hona

XXX 63 64 65 66
उत्तराध्ययन
संबंधि विवे
चनख्याल
॥ ૬ ॥
ainelibrary.org

Page #7

Kકે
-
उत्तरा०
હes
-
-
अवचूर्णिः पूर्वाधः
-
-
| છો.
-
-
-
ઉત્તરાધ્યયન-વૃત્તિ શ્લોકસંખ્યા ૧૪૨૫૫ પ્રમાણની પં. ભાવવિજયગણિએ સં. ૧૬૭૯ માં રચી છે અને તે જૈનઆત્માનંદસભા તરફથી છપાઈ છે. કારણ ઉત્તરાવૃત્તિ ૧૫૦ ૦૦ શ્લોક પ્રમાણુની ખરતરગચ્છીય લક્ષ્મીકીર્તિ શિષ્ય લક્ષ્મીવલ્લભગણિએ સં. ૧૭૪૫ માં વચ્ચી છે અને એ. હીરાલાલ હંસરાજ
संबंधि विवेજામનગર તરફથી છપાઈ છે.
चनख्याल ઉત્તરાધ્યયનસુત્ર વૃત્તિ ૧૪૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણની જિનસાગરસૂરિ શિષ્ય કમલસંયમોપાધ્યાયે સં. ૧૫૪૪ માં રચી છે, તે પણ છપાઈ ગઈ છે. તેનું I> I નામ “સર્વાર્થસિદ્ધિવૃત્તિ છે.
ઉત્તરાધ્યયન અવચૂણિ ( લઘુવૃત્તિરૂપ ), કર્તા ચિરંતનાચાર્ય, જે આ છે..
ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રવૃત્તિ ૮૨૬૫ શ્લોક પ્રમાણની અંચલગચ્છીય સિદ્ધાન્તસાગરસૂરિ શિષ્ય જયકીતિએ સં. ૧૫૫ર માં રચી છે અને પંડિત હી. હું તરફથી છપાઈ છે.
ઉત્તરા. દીપિકા અંચલગચ્છીય ઉદયસાગરસૂરિએ ૮૫૦૦ લોક પ્રમાણ સં. ૧૫૪૬ માં રચી છે. જે અપ્રસિદ્ધ છે. ઉત્તરાદીપિકા ૧૦૭૦૭ શ્લોક પ્રમાણની ખંભાતના ભંડારમાં છે. ઉત્તરા, દીપિકા અચલ વિનયહંસકૃત ઓ. એ. . ના રિપોર્ટ પેજ નં. ૩૮૪ માં તથા ૯૯ માં છે. જે અપ્રસિદ્ધ છે. ઉત્તર, દીપિકા વિનયહંસકૃત અમદાવાદના ભંડારમાં પૃષ્ઠ ૧૧૪ ની છે. આ અને ઉપર જણાવી તે બન્ને એક હોવાનો સંભવ છે. ઉત્તરા. દીપિકા અમદાવાદના ભંડારમાં હર્ષકુલગણિ કૃત છે. તે પણ અપ્રસિદ્ધ છે. ઉત્તરા અવચૂર્ણ અજીતદેવસૂરિકૃત પાટણના જ્ઞાનભંડારમાં છે. ઉત્તરા અવસૃણિ શ્લોક ૩૬૦૦ જ્ઞાનસાગરસૂરિકૃત છે. તે લીંબડી, અમદાવાદ અને પૂનામાં છે.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Jain Education B
onal
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org
-

Page #8

*
-
*
उत्तरा० अवचूर्णिः
*
उत्तराध्ययन संबंधि विवेचनख्याल
पूर्वाधः
*
-
૦
| ૮.
-
૦
-
ઉત્તરા અવચૂર્ણ એક ૬૧૧૬ શ્લોક પ્રમાણુની કર્તાના નામ વગરની અને બીજી ૯૨૧૦ શ્લોક પ્રમાણની કર્તાના નામ વગરની પાટણ, લીંબડી અને ખંભાતના ભંડારમાં છે. અપ્રસિદ્ધ છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં આવતી કથાઓનો સંસ્કૃતમાં અનુવાદ કરેલ છે. તે કથાઓની પાસાગર ગણિએ ૨૩૬૦ લોક પ્રમાણની રચના કરી છે. જેની પ્રત પાટણ, અમદાવાદ અને પૂનામાં છે. બીજી પ્રત કથાઓની ૧૨૫ શ્લોકની પુણ્યાનેદનમુનિની રચના કરેલી છે. એની નકલ ખંભાતમાં | છે. આ મૂળ સૂત્ર અને નિર્યુકિત શ્રીવર્ધમાન જૈનાગમમંદિર, પાલીતાણામાં શિલારૂઢ થયાં છે. તથા સુરત શ્રીવર્ધમાન જૈનતામ્રપત્રાગમમંદિરમાં મૂળ તામ્રપત્રારૂઢ થયું છે.
ઉત્તરાધ્યયનની એક બીજી દીપિકા ચારિત્રચંદ્રમણિની રચેલી સં. ૧૭૨૩ની છે. ઉત્તરાધ્યયન ટીકા દેવેન્દગણિત પણ પૂનામાં છે. ઉત્તરાધ્યયન ટીકા હર્ષનંદનવૃત બીકાનેરમાં છે.
વિષય:–આ આખું સૂત્ર આનંદદાયક બોધના નિધિરૂપ છે. ઓપદેશિક, ચારિત્ર્યમય, ચારિત્રપોષક, આચારધર્મ, વિનય, પરિવહાદિનું સ્વરૂપ હોવાથી તેનું વર્ણન આ ગ્રંથમાં સચોટ કર્યું છે. દરેક વિષયો દષ્ટાંત-કથાદિથી અલંકૃત કર્યા છે. શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના ચાતુર્યામ (ચાર વ્રતો) અને પ્રભુ શ્રી મહાવીરના પંચત્રત (પંચમહાવતો) માટે કેશીકુમાર અને ગૌતમસ્વામીનો સંવાદ પ્રશ્નોત્તરરૂપે આપેલો છે. સાધુ, બ્રાહ્મણ, મુની, તાપસ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શ૮ વગેરેનાં લક્ષણો આપ્યાં છે. આરિતે અનેક વિષયોથી ભરપૂર આ ગ્રંથરત્ર છે, આ વિગેરે આની ખાસ ઉપયોગીતાને લઈને આ સૂત્ર ઉપર બીજા | સૂત્રો કરતાં વધારે ટીકા-વિવરણ, વ્યાખ્યા, દીપિકાદિ થયાં છે.
કર્તા:–આ સૂત્ર ૩૬ અધ્યયનમાં વિભક્ત છે. તે દરેક અધ્યયનો એક પ્રણીત નથી. શ્રીભદ્રબાહુસ્વામી આ સૂત્રની નિયુક્તિમાં જણાવે છે કે આ અધ્યયનમાં કેટલાંક અંગસૂત્રમાંથી પ્રભવેલાં છે; કેટલાંક જિનભાષિત છે, કેટલાંક પ્રત્યેકબુધ સંવાદરૂપે છે, કેટલાંક દૃષ્ટિવાદમાંથી જેવા કે બીજું પરિષહુ અધ્યયન, જિનભાષિત ૧૦મું મપુષ્પિકા કે જે મહાવીરસ્વામીએ કેવળજ્ઞાન થયા પછી કહેલું છે. પ્રત્યેકબુદ્ધમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ તે આઠમું કાપીલીય અધ્યયન, સંવાદરૂપે કેશિૌતમીય અધ્યયન ત્રેવીસમું. આ સૂત્રના ગ્રન્થાની લોક સંખ્યા ૨૦૦ ૦ છે.
K૭
-
6
-6-6-
|૮||
%
-
Jain Educa
For Privale & Personal use only

Page #9

उत्तरा० अवचूर्णिः
વિવરણ:–આ આગમ ઉપર લગભગ ૬૦૦ ગાથાની નિર્યુક્તિ છે, વળી એના ઉપર ભાષ્ય છે. એની કેટલીક ગાથાઓ નિયુક્તિમાં ભળી ગઈ છે. આ હિ આગમ ઉપર ૫૮૫૦ શ્લોક જેવડી ચૂર્ણિ છે. અને એના કતાં વાણિજ્ય’ કુલના “કોટિક’ ગણુના અને “વજી શાખાના મહત્તર ગોપાલિકના શિષ્ય (જીનદાસગણિ ) છે. વળી વાદિવેતાલ શાંતિસૂરિની ૧૬૦૦૦ શ્લોકની ટીકા છે. આ ટીકામાં કથાઓ પાઈયમાં અપાયેલી હોવાથી એને “પાઈ-ટીકા કહે છે. આ ઉપરાંત બીજી પણ કેટલીક ટીકાઓ રચાઈ છે. તેમાં નેમીચંદ્રસૂરિએ વિ. સં. ૧૧૨૯ માં ૧૪૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ રચેલી ટીકા નોંધ પાત્ર છે.
उत्तराध्ययन संबंधि विवेचनस्याल
666-8-6-8-6-66
9
જિનરલકોપમાં પ્રો. વેલનકર આ ગ્રન્થના સંબંધમાં નીચે પ્રમાણે વર્ણન કરે છે – The first of the Mula sutras, consists of 36 Chapters. It is a sort of religious poem, where in we find o 'many sayings which excel in aptitude of comparison, or pithiness of language.' CF Winternitz, history, II p.
467. It is edited with a critical introduction and notes by Jarl Carpentier, Uppsala 1922 and translated into English by H. Jacobir in SBE. Series Vol 45. It is also published with the Com. of Laxmivallabha, in the Agamasamgraha, Calcutta, Sam. 1936. With that of Jayakirti (in Gujarati) by Hiralal Hansaraja, Jaumagar,
1909, with the Virukti and the Commentary of Shantisuri in the DLP. Series Nos., 33, 36, 41, Bombay 1919 TI 17; with that of Bhavavijaya by the Jas., Bhavnagar, Sam. 1974 and with that of Kamalasamyama in the
YJG Series, No., 46 Bhavnagar 1927 also recently published lwith Nemichandra's Sukhabodha in the Atmo vallabha Granthavali, at Valad Ahmedabad 1937.
I | ૬t
Sain Educati
o
nal
For Privale & Personal Use Only
O
n
library.org

Page #10

उत्तरा० अवचूर्णिः
उत्तराध्ययन संबंधि विवेचनख्याल
पूर्वार्धः
118Il
(1) Nirukti by Bhadrababu Swami in 607 Prakrta Gathas, Baroda. (2) Churni by Govaliya mahattara sisya (It is doubtful whether Jinadasgani malttar was his sisya). (3) Tika called Sisyahita composed by Santyacarya Vadi Vetala of the Tharapadra Gachchha.
(4) Sukhabodha (Graan 14000) Composed in Sam. 1129 by Nemichandrasuri called Devendragani before Diksa. Pupil of Amardevi, pupil of Uddyotanasuri of the Brhad Gachchha. This is based on Santyacharya's Commentary, of Bhand IV.
(5) Avachuri composed in Sam. 1441 by Gnanasagarsuri, pupil of Devasunderasuri of the Tapa Gachchha. L (6) Vratti composed by Vinayahamsa pupil of Mahimaratna, during the spiritual reign of Bhavasagarsuri of the Anchala Gachchha (Sam. 1567-1581) DA. 74.
(7) Tika composed in Sam. 1552 by Kirtivallabhagani, pupil of Siddhantasagarasuri, when the later was at the head of the Anchala Gachchha.
(8) Vritti composed in Sam. 1554 at Jesalmer, by Kamala Samyama Upadhyaya, pupil of Jinabhadra suri of the Kharatara Gachchha.
(9) Lughu Vritti composed in Sam. 1550 by Taporatna Vacaka during the reign of Jinasamudrasuri of the Kharatara Gachchha. It was corrected by Tejoraja Limdi No. 5.
1180 11

For Privale & Personal use only
air libraryorg

Page #11

-*
उत्तराध्ययन संबंघि विवेचनख्याल
उत्तरा० अवचूर्णिः पूर्वार्धः
-
118811
X-Ko-Ko-Ko-KooKo-Ko
(10) Tika called Dipika composed by Manikyasekharasuri pupil of Merutungasuri of the Anchala Gachchha. No. ms. of the Vritti is so far available. But the Vritti is mentioned by the author him-self in his prasasti to Avasyaka Niryukti Dipika.
(11) Tika by Ajitdevsuri, pupil of Mahesvarasuri of the Chandra Gachchha.
(12) Churni by Gunashekhara, pupil of Vimalachandra, pupil of Srichandra, pupil of Prabhananda, pupil of Devabhadra, pupil of Abhayadeva (Navangavritti Kar).
(13) Dipika by Laxmivallabha, pupil of Laksmikirti of the Kharatara Gachchha (Ksemasaka).
(14) Vritti composed in Sam. 1689 (1679 of JG. P. 36 is a mistake) by Bhavvijaya Gani, pupil of muni Vimalasuri of the Tapa Gachchha.
(15) Tika by Harsanandana gani, Pupil of Samayasundaragani of the Kharatara Gachchha. (16) Tika called Makaranda composed in Sam. 1750 by Dharmamandir Upadhyaya Limdi. (17) Tika (Gram. 8500) by Udaya Sagar of the Anchalik Gachchha in Sam. 1546. (18) Tika called Dipika composed in Sam. 1637 (Gram. 10707). (19) Dipika by Hars kula.
(20) Tika by Amaradevasuri pupil of Uddyotanasuri of the Chandra Gachchha. This is probably Nemichandra Sukhbodha. (No. 4).
-o-o-o-o-o--o-o-o-*
8811
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
intelibrary.org
*

Page #12

उत्तरा० अवचूर्णिः पूर्वार्धः
| उत्तराध्ययन संबंधि विवेचनख्याल
II
Y
II
LoXoXoXoXoXoXoXoXoXoXoXoXo
(21) Vritti (Gram. 18295) by Shantibhadracharya. This is probably the same as Santyacharya's Vritti. (No. 3).
(22) Vritti called Dipika (Gram. 11000). (23) Vritti (Gram 8670) PAPS. (24) Vritti Called Dipika (Be-Sriuttar-adhyayanasya Kincidartha Katha). (25) Tika by Manikchandrasuri (Gram. 14000). (26) Avachuri by Gyansagergani (Gram. 3600). (27) Bruhad Vritti Alon. (28) Aksarartha Valesa Am. 347; Bhand (Dated Sam. 1621). (29) Avachuri composed in Sam. 1488. (Ms. Dated Sam. 1491 ). (30) Avachuri of Tika Alon (Gram 2000). (31) Gitani composed in Sam. 1675 by Mahimasimha. (32) Svadhyaya composed in Sam. 1599 by Brahmarsi (in Gujarati) Limdi. (33) Tabak by Meghraja Vacaka Limdi. (34) Tabak by Ajitachandrasuri Limdi. (35) Svadhyay by Rajasila Limdi. (36) Svadhyaya by Udayavijaya,
-Ko Ko Ko Ko Ko Ko Ko Ko Ko Ko Ko
11
11
Jain Education
For Privale & Personal use only
nelibraryorg

Page #13

उत्तरा०
अवचूर्णिः पूर्वार्धः
॥ १३ ॥
XXXXX6
(37) Tabak by Nagarsigani (2 Dated Sam. 1655 ).
(I) उत्तराध्ययनसूत्रकथा :- Composed in Sam. 1657 by Padmasagaragani, pupil of Vimalasagaragani of the Tapa Gachchha ( Be :- Pranamya Shrimahaviram.
(II) उत्तराध्ययन सूत्रकथा :- by Vijayasena Probably the same as above.
(III) उत्तराध्ययन सूत्रकथा: - by Punyanandangani of the Tapa Gachchha. (IV) उत्तराध्ययन सूत्रकथा :- Alon. Agra Bhand ( Dated Sam. 1520). (V) उत्तराध्ययनसूत्रकथा संक्षेप :- Alon. Buh. II.
(VI) उत्तराध्ययनसूत्रकथा संग्रह: -by Muni Sundara sisya ( Subhasila ) ( Dated one of these in Sam. 1560 out of 7-9 ) DA 21.
उत्तराध्ययनसूत्रदृष्टान्त :- Vel No. 1417.
उत्तराध्ययन सूत्रलघुवृत्तिगत कथा :- Dated Sam. 1541.
उत्तराध्ययन सूत्रवृत्तिप्राकृत कथा:-Sam. 1641.
Jain Educationonal
उत्तराध्ययन सूत्रवृत्ति संस्कृत कथा:-KB5 (29)
उत्तराध्ययन सूत्रार्थकथा : - Same as Uttaradhyayan Sutra Katha.

उत्तराध्ययन संबंधि विवे
चनख्याल
॥ १३ ॥
jainelibrary.org

Page #14

संपादकीय
उत्तरा० अवचूर्णिः
पूर्वार्धः
॥१४॥
XOXXXKOOXOXOXOXOXXoxox
संपादकीय यत्किंचित् ___ श्रमणो भगवान् महावीर महाराजे अंतसमये सोल पहारेनी अंतिम देशना दीधी हती. तेमां पुण्यपापना फळने जणावनार एकसो | दश अध्ययनो, नहि पुछेलाना उत्तरो एवां छत्रीश अध्ययनो अने छेल्लू मरुदेवा अध्ययन विचारता-प्रकट करता भगवान् काळधर्म पाम्या.
आ अध्ययनो रूपी जे अंतिमदायजो ते पैकीना जे अपृष्टव्याकरण रूप ३६ अध्ययनो ते आ श्रीउत्तराध्ययनानि छे. ते श्रीउत्तराध्ययननी अमुद्रित अवचूर्णि आ फंडे छपाववानो विचार कर्यो अने छपाववी शरू करी.
पूर्वकालमां श्रीआचारांगनी उत्तरे श्रीउत्तराध्ययन भणाबवामां आवतुं हतुं. तेथी आनुं नाम उत्तराध्ययन पड्युं छे. एटली बात अत्रे याद आपबी जरूरी छे के आ. शय्यम्भवसूरि महाराजे श्रीदशवकालिकसूत्रनी रचना करी त्यार पछीथी श्रीआचारांगसूत्रना बदले पहेला श्रीदशवकालिकसूत्र भणाववानुं शरु थयु.
श्रीउत्तराध्ययननी उपर नियुक्ति, भाष्य, चूर्णि, टीका, अवचूरि, बालावबोध विगेरे घणु ज छे, ते श्रीउत्तराध्ययनसूत्र संबंधी विवेचन. ख्याल प्रकाशके अत्रे आपेल छे. श्रीउत्तराध्ययनसूत्रनी आ पूर्वाचार्यकृत अवचूर्णिनो मूळ साथेनो प्रथम भाग प्रगट थाय छे. आ महाकाय ग्रन्थ होवाथी प्रथम भाग पहेलो बहार पडे छे.
बीजा भागमां लघुबृहद्विषयानुक्रम, तेमज घणां परिशिष्टो अने बीजी अमुद्रित अवचूरिनो आदि अंत भाग आपवानो छे. साथे साथे अप्राप्य प्रायः एकज सचित्र उत्तराध्ययनसूत्र मूळनी साक्षरवर्य श्रीपुण्यविजयजी महाराजनी प्रत परना चित्रो ब्लोक बनावीने आपवानां छे. वी एरीते
PRAKAKKO-KOKeXOXOXOXOOXDIKAX
१४ ॥

For Privale & Personal use only
nelibrary.org

Page #15

ATO/
संपादकीय
उत्तरा० अवचूर्णिः
पूर्वार्धः
उत्तराध्ययन सूत्रना बीजा भागने शणगारीने बहार पाडवानो छे. एथी ए कार्य आवता वर्षमां थशे. आवा मुद्दाओ सर आ भागमा विशेष कांइज कहेवार्नु रहेतुं नथी.
आमां जे मूळ लेवामां आवेलुं छे, ते शीलोत्कीर्ण आगमो माटे तैयार करेली प्रतना आधारे लेवायुं छे. आनी प्रेसकोपी मारा सहाध्यायी ख. मुनिश्रीक्षेमकरसागरजीए करी हती अने घ्या. ख. श्रीआगमोद्धार गुरुदेवश्रीए ते तपासी हती.
सज्जनो क्षतिनी प्रमार्जना पूर्वक आ श्रीउत्तरध्यायन अवचूर्णिना प्रथम भागनो उपयोग करशे करावशे एज अभिलाषा. बन्ने भागनु शुद्धिपत्रक भेगुं आपवार्नु होवाथी ते बीजा भागमा अपाशे.
२०१६ ज्येष्ठ पूर्णिमा ) गोधरा (पंचमहाल) ।
श्रीआगमोद्धारक उपसंपदाप्राप्त
शिशु कंचन विजय
XXXXXXXXoxox
॥१५॥
Jain Education InM
al
For Privale & Personal use only
Anelibrary.org

Page #16

उत्तरा०
सावर्णिक-श्रीउत्तराध्ययनसूत्रपूर्वभागस्य लघुविषयानुक्रमः
लघुविषयानु
क्रमः
अवचूर्णिः
पूर्वाधः
१
॥१६॥
अध्ययननाम सूत्रम् गाथा पृष्ठम् अनुक्रमः अध्ययननाम सूत्रम् गाथा पृष्ठम् विनयाध्ययनम् ० १-४८ १-१३ १३ चित्रसम्भूतीयाध्ययनम् ०४०६-४४० ९८-१०६ परीषहाध्ययनम् १ ४९-९४ १३-२८ १४ इषुकारीयाध्ययनम् . ४११-४९३ १०७-११९ चातुरङ्गीयाध्ययनम् . ९५-११४ २९-३३ सभिक्षुकमध्ययनम् . ४९४-५०९ ११९-१२४ असङ्ख्ययाध्ययनम् . ११५-१२७ ३३-३८ ब्रह्मचर्यसमाधिअकाममरणीयाध्ययनम् . १२८-१५९ ३९-४५ स्थानाध्ययनम् २-१२ ५१०-५२६ १२४-१३० क्षुल्लकनिम्रन्थीयमध्ययनम् ० १६०-१७७ ४५-४९ पापश्रमणीयमध्ययनम् ०५२७-५४७ १३१-१३५ औरभ्रीयाध्ययनम् १७८-२०७ ४९-५५ संयत्याख्यमध्ययनम् ०५४८-६०० १३५-१४५ कापिलीयाध्ययनम् . २०८-२२७ ५६-६०
मृगापुत्रीयमध्ययनम् ९६०१-६९८ १४६-१५९ नमिप्रव्रज्याध्ययनम् ० २२८-२८९ ६१-७० महानिर्ग्रन्थीवमध्ययनम् ० ६९९-७५८ १६०-१७० द्रुमपत्रकाध्ययनम् ० २९१-३२६ ७१-७७
समुद्रपालीयमध्ययनम् ० ७५९-७८२ १७०-१७५ बहुश्रुतपूजाध्ययनम् ० ३२७-३५८ ७८-८४
रथनेमीयमध्ययनम् ० ७८३-८३१ १७६-१८२ हरिकेशीयाध्ययनम् . ३५९-४०५ ८५-९७ - २३ केशिगौतमीयमध्ययनम् ० ८३२-९२० १८३-१९६
७
6XOXOXOXOXXXOXOXO7
॥१६॥

Page #17

श्रेष्ठि-देवचन्द -लालभाई-जैन पुस्तकोद्धारे ग्रन्थाङ्कः १०४॥
चिरन्तनाचार्यविरचिता सकथानका श्रीमती उत्तराध्ययनसूत्रस्थावचूर्णिः (लघुवृत्तिरूपा)
विनय
निरूपणप्रतिज्ञा
॥ नमोऽर्हद्भ्यः ॥ संजोगा विप्पमुक्कस्स, अणगारस्सभिक्खुणो। विणयं पाउकरिस्सामि, आणुपुर्वि सुणेह मे ॥१॥ संयोगात् मात्रादिविषयाद्वाह्यात् कषायादिविषयादभ्यन्तराच्च विविधैः-ज्ञानभावनादिभिर्विचित्रैः प्रकारैः प्रकर्षण-परीषहादिसहिष्णुतालक्षणेन मुक्तः संयोगविप्रमुक्तस्तस्य, अविद्यमानं द्रव्यभावभेदभिन्नमगारमस्येत्यनगारस्तस्य, अत्र व्युत्पन्नोऽनगारशब्दो विशेषणतया गृह्यते, नत्वऽव्युत्पन्नो रूढिशब्दो यतिवाचकः, तदर्थस्य भिक्षुशब्देनैव गतत्वात् , तत्र च द्रव्यागारमगैः-दुमदृषदादिभिर्निवृत्तं, भावागारं पुनरगैः-शरीरपुद्गलादिषु बहिःप्रवृत्तिरहितैरनन्तानुबन्ध्यादिभिनिवृत्तं कषायमोहनीय, द्रव्यागारपक्षे न निषेधे, भावागारपक्षे त्वल्पतावाची, कषायभावसंयोगमुक्तत्वेनैवास्य गतत्वेन पुनरभिधानं कषायमोहनीयस्यातिदौष्ट्यख्यापनार्थ, विशेष्यमाह-भिक्षत इत्येवंशीलो भिक्षुः- "सन्भिक्षाशंसेरु” रिति ताच्छीलिक उः प्रत्ययस्तस्य, यद्वा जात्याद्यनाजीवना
उत्तरा०१
Jain Educatio
n
al
For Privale & Personal use only
Vomjainelibrary.org

Page #18

उत्तरा०
अवचूर्णिः ॥ १ ॥
XOXOX
दस्वेषु - अनात्मीयेषु भिक्षत इति भिक्षुः, अनगारश्चासावस्वभिक्षुश्चेत्यनगारा स्वभिक्षुस्तस्य, विशिष्टो विविधो वा नयो नीतिर्विनयः - साधुजनासेवितः समाचारस्तं, विनमनं वा विनतं, “नीइं (यं) सिद्धं गई ठाण " मित्यागमाद्रव्यतो नीचैर्वृत्तिलक्षणं प्रह्वत्वं, भावतश्च साध्वाचारं प्रति प्रवणत्वं प्रकटयिष्यामि, कथमित्याह - पूर्वस्य पश्चादनुपूर्वं तस्य भावः, आनुपूर्वी क्रमः परिपाटी तया, प्राकृतत्वात् तृतीयार्थे द्वितीया, आकर्णयत - श्रवणं प्रत्यवहिता भवत, यद्वा शृणु, इह जगति जिनमते मम, प्रादुः करिष्यत इति गम्यं, ननु विनयं प्रादुः करिष्यामीत्युक्ते उत्तरत्र " आणाऽणिद्देसे" त्यादिना अविनयोऽपि प्रतिपादितोऽस्तीति कथं न प्रतिज्ञा क्षितिः ?, नैवं, विनयस्यैव व्यक्त्या प्रतिपादनार्थमविनयाभिधानात्, यद्वा एकमपीदं सूत्रमावृत्त्या “श्वेतो धावती तिवदर्थद्वयाभिधायकं, ततश्चायमन्योऽर्थः – संयोगेन - कषायाद्यात्मकेनाविप्रमुक्तः - अपरित्यक्तस्तस्य, ऋणमिव कालान्तरदुःखहेतुतया ऋणं - अष्टधा कर्म तत् करोतीति, कोऽर्थः? -तथा तथा अविनीतत्वादिभिर्हेतुभिरुपचिनोतीति ऋणकारस्तस्य, भिक्षाचरमात्रस्य विनयं प्रादुष्करिष्यामीति, “दध्ययनप्रकाश्ये संभवे प्रादुरिति वचनादुत्पादयिष्यामीति, दध्ययनश्रवणात्, यद्वा विरुद्धो नयः - असदाचरइत्यर्थः तं प्रादुष्करिष्यामि, पूर्ववद्भिक्षोः, सम्यग् - अविपरीतो योगः - समाधिः संयोगस्ततो विविधैः परीषहासहगुरुनियोगादिभिस्त्वादिभिः प्रकारैः प्रकर्षेण मुक्तो विप्रमुक्तस्तस्य, शेषं प्राग्वत्, एवं च अविनयप्रतिपादनमपि प्रतिज्ञातम् ॥ १ ॥
Jain Educationational
यदुक्तं “विनयं प्रादुष्करिष्यामीति, तत्र विनयो धर्मः, स च धर्मिणः कथञ्चिद् अभिन्न इति धमिंद्वारेण तत् स्वरूपमाह— आणाणिसयरे, गुरूणमुववायकारए । इंगियागारसंपण्णे, से विणीएत्ति बुच्चई ॥ २ ॥ आङिति स्वस्वभावावस्थानात्मिकया मर्यादया अभिव्याश्या वा ज्ञायन्ते अर्था अनयेत्याज्ञा-भगवदभिहितागमरूपा तस्या

*OXCXCX******
विनयाध्ययनम् १
विनयनिरूपणप्रतिज्ञा
॥ १ ॥
ainelibrary.org

Page #19

KOXOXOXO
निर्देश-उत्सर्गापवादाभ्यां प्रतिपादनं इदमित्थं चेत्येवमात्मकस्तत्करः, यद्वा आज्ञा-सौम्येदं कुर्विदं च मा कार्कीरिति गुरुवचस्तस्या निर्देशः- इदमित्थमेव करोमीति निश्चयाभिधानं तत्करः, यद्वाऽऽज्ञा निर्देशेन तरति भवाम्भोधिमित्याज्ञानिर्देशतरः, गौरवाहाणामाचार्यादीनां उप-समीपे पतनमुपपातो-दृग्विषयदेशावस्थानं तत्कारकः, न तु आदेशभीत्या दूरस्थायी, निपुणमतिगम्यं प्रवृत्तिनिवृत्तिसूचकं ईषचूशिरःकम्पादि इंगिताकारौ तौ अर्थात् गुरुगतौ सम्यक् प्रकर्षेण जानातीतीङ्गिताकारसम्प्रज्ञः, यद्वा ताभ्यां उपचारात्तज्ज्ञानाभ्यां संपन्नो-युक्तः, स इत्युक्तो( क्त )विशेषणान्वितः, विनयान्वितः, (इति)-सूत्रपरामर्श, उच्यते, तीर्थकृद्गणधरादिभिरिति गम्बम् ॥२॥
अथ अविनयं धर्मिद्वारेणाह
आणा(प्र० )णिद्देसकरे, गुरूणमणुववायकारए । पडिणीए असंबुद्धे, अविणीए त्ति वुच्चई ॥३॥ पादद्वयं प्राग्वत् , नवरं नञ् योज्यः, दोषानीकं प्रति वर्तते इति प्रत्यनीकः-प्रतिकूलवती, कूलवालकश्रमणवत् , दृष्टान्तः, यथा-(१०१)
एकस्य आचार्यस्य दुर्विनीतः शिष्यः, शिक्षितो रुष्यति, अन्यदा आचार्याः तेन समं सिद्धिशिलोपरि तीर्थ नन्तुं चलिताः, पश्चादवतरतां तेषां वधाय शिला मुक्ता, पदयोर्मध्ये निर्गता, ततः तैः स्त्रीतो विनंक्ष्यसीति शप्तः, तन्मिथ्या कर्तु नद्याः कूले * | तपस्यस्तस्थौ, तत्तपोलब्ध्या कूलमन्यतो व्यूढं, तेन कूलवालक इति नाम जातं, इतश्च कोणिको हल्लविहल्लवैरेण चेटकाधिष्ठितां वैशाली जिघृक्षति, परं सुव्रतस्वामिस्तूपप्रभावात् न शक्नोति, ततः-“समणे जइ कूलवालए, मागहियं गणियं लहिस्सए । लाया य
विनेयखरूपम्
FOXXXXXX

Page #20

अवचूर्णिः
॥२॥
असोगचंदए, बेसालिं नगलि गहिस्सए ॥१॥” इत्याकाशवाचं श्रुत्वा वेश्याऽऽकारिता, तया तत्तच्छद्मना वशीकृत्य आनीतः विनयाध्यकूलवालकः, तेन पुरीं प्रविश्य स्तूपनिमित्तो युष्मत् पुरे विग्रह इत्याद्युक्त्वा तं मूलतोऽपि पातयित्वा तां कोणिकेन ग्राहित-18यनम् १ | वान् , ततो मृत्वा दुर्गतौ गत इति । अतत्त्वज्ञः ॥३॥
अथ दृष्टान्तपूर्व अस्य सदोषतामाह
जहा सुणी पुईकण्णी, नि(प्र०ति)कसिन्जइ सव्वसो। एवं दुस्सीलपडिणीए, मुहरि निक्कसिजई ॥४॥ यथेत्युपदर्शने, शुनी, स्त्रीनिर्देशोऽत्यन्तकुत्सोपदर्शकः, पूती-परिपाकतः क्क(कु)थितगन्धौ श्रुती यस्याः सा, कृमिकुलाकुलत्वाद्युपलक्षणमेतत् , पक्वरक्तं वा पूतिस्तद् व्याप्तौ कर्णौ यस्याः सा, सकलावयवकुत्सोपलक्षणं चैतत् , निष्कास्यते- निर्वास्यते
अविनेयसर्वतो-गृहादिभ्यः सर्वान् हतहतेत्यादिविरूक्षवचनलतालकुटलेष्टुघातादीन् प्रकारानाश्रित्य, एवं-अनेनैव प्रकारेण दुष्ट -रागायु
दोषफलम् पहतं शीलं-स्वभावः समाधिः आचारो वा यस्य सः, प्रतिकूलं मुखमेवेहपरलोकापकारितया अरिः अस्य इति मुधा वा कार्य | विनैवारयो यस्य असौ मुखारिर्मुधारिा -बहुविधासंबद्धभाषी, सूत्रत्वान्मुखरो-वाचाटः, सर्वतः इहापि योज्यते, कुलगणसङ्घसमवायबहिर्वती विधीयते ॥४॥ आह-एवं किमसौ प्रवर्तते ? उच्यते, पापोपहतमतित्वेन, दृष्टान्तपूर्वमाह
॥ २॥ कणकुंडगं जहि(प्र०चइ)त्ता णं, विट्ठ भुंजइ सूयरो। एवं सीलं जहित्ता णं, दुस्सीले रमई मिए ॥५॥ कणाः-तण्डुलाः तेषां तन्मिश्रं वा, कुण्डकं - कणिशं त्यक्त्वा हित्वा वा यथेति गम्यते, विष्ठां-पुरीषं भुङ्क्ते शूकरः, तथा
M
Sain Education
ainelibrary.org
For Privale & Personal Use Only
nal

Page #21

XXXEXOXOXO-KOXOXOXOXOXOX
शीलं प्रस्तावाच्छोभनं त्यक्त्वा हित्वा वा दुःशीले भावप्रधानत्वाद्वा दौःशील्ये, उभयत्र अनाचारे रमते-धृतिं आधत्ते, मृग इव मृगः, अज्ञानत्वात् अविनीतः इति, अयमत्र आशयो-यथा मृगो मरणापायं अपश्यन् अज्ञतया गौरीगानाकृष्टो व्याधमनुसरति, तथा एषोऽपि भवभ्रममनवगच्छन् विष्ठास्थानीये दुःशीले रमते ॥५॥
उक्तोपसंहारपूर्वकं कृत्योपदेशमाह
सुणिआभावं साणस्स, सूयरस्स नरस्स य । विणए ठविज अप्पाणं, इच्छंतो हियमप्पणो ॥६॥ श्रुत्वा -आकर्ण्य अभावं-नञः कुत्सार्थत्वात् अशोभनभावतः, सर्वतो निष्काश्यरूपं शुन्या इव प्रान्तत्वात् इव इति गम्यं, तत एव शूकरोपमस्य नरस्य, चः पूरणे, यद्वा शुन्याः शूकरस्य च दृष्टान्तस्य नरस्य च दाष्टान्तिकस्य अशोभनभावं, वक्ष्यमाणस्वरूपे स्थापयेत् , आत्मनैवेति गम्यते, वाञ्छन् ऐहिकमामुष्मिकं च पथ्यमात्मनः ॥ ६॥
यतश्चैवं ततः किमित्याह
तम्हा विणयमेसिज्जा, सीलं पडिलभे जओ। बुद्ध (वु पा.)त्ते नियागट्ठी, न निकसिज्जइ कण्हुई ॥७॥
तस्मात् एषयेत् - अनेकार्थत्वात् धातूनां कुर्यात् , उक्तरूपं प्रतिलभेत -प्राप्नुयात् , विनयात् बुद्धादीनां - आचार्यादीनां पुत्र लाइव पुत्रः, नितरां यजनं यागः-पूजा, यस्मिन् नियागो-मोक्षः तदर्थी सन् न निष्कास्यते-न बहिष्क्रियते कुतश्चित् गणादेः,
किन्तु विनीतत्वेन सर्वत्र मुख्य एव क्रियते ॥७॥
कृत्योपदेशः
Jain Education
Jainelibrary.org

Lional

Page #22

उत्तरा०
विनयाध्ययनम् १
अवचूर्णिः
कथं पुनः विनयः एषयितव्य ? इत्याहनिसंते सिया अमुहरि, बुद्धाणमंतिए सया। अहजुत्ताणि सिक्खिज्जा, निरहाणि उ(प्र०वि)वजए ॥ ८॥
नितरां शान्तः - अन्तः क्रोधत्यागेन बहिश्च प्रशान्ताकारतया स्यात् , तथा मुखारिर्मुखरो वा असन्नाचार्यादीनां समीपे HT अर्थयुक्तानि- हेयोपादेयादिवाचकानि अर्थात् आगमवासि शिक्षेत - अभ्यस्येत् , उक्तविपरीतानि डित्थडवित्थादीनि, यद्वा
वात्स्यायनादीनि स्त्रीकथादीनि च, तुः-पुनरर्थे, वर्जयेत् , इह निशान्तः इत्यनेन प्रशमादिभिः, उपलक्षणत्वात् दर्शनस्येति दर्शनविनयः, शेषेण तु श्रुतज्ञानशिक्षाभिधायिना ज्ञानविनयः॥८॥
कथमर्थयुक्तानि शिक्षते इत्याह
अणुसासिओ न कुप्पिज्जा, खंति सेवेज पंडिए । बाले(प्रखुडे)हिं सह संसरिंग, हासं कीडांच वजए॥९॥ अनुशासितः-अनुशिष्टो गुरुणा स्खलितादिषु परुषोत्यापि शिक्षितो न कुप्येत् , किन्तु सहनात्मिकां शान्ति सेवेतभजेत पण्डितः, क्षुद्र -बालैः शीलहीनैर्वा पार्श्वस्थादिभिः, समं प्राकृतत्वात्संसर्ग हसनं क्रीडां चान्त्याक्षरिकाप्रहेलिकादानादिजनितां वर्जयेत् ॥९॥
पुनरन्यथा विनयमाह
मा य चंडालियं कासी, बहुयं मा य आलवे । कालेण य अहिन्जित्ता, तत्तो झाइज इक्कओ॥१०॥ मा निषेधे, चः समुच्चये, चण्डः- कोपः, तद्वशादलीक - अनृतभाषणं चण्डालीकं, भयालीकाद्युपलक्षणं चैतत् , यद्वा चण्डाल
उपदेशः
Jain Educati
o
nal
ESHjainelibrary.org

Page #23

जातौ भवं-चाण्डालिक कर्म, अथवा चण्ड! सौम्यालीकं गुरुवचनं, भगवदुद्दिष्टतिलोत्पाटकस्वेच्छालापिगोशालकवत् आगममिवेति गम्यते, कार्षीः-विधाः, बहुक - आलजालरूपमपरिमितं मा च आलपेत् बह्वालापनाद्ध्यानाध्ययनक्षितिवातक्षोभादिसम्भवात् , किं कुर्यादित्याह-प्रथमपौरुष्यादिलक्षणेन, चः पुनरर्थे, अधीत्य, प्रच्छनाद्युपलक्षणमेतत् , अध्ययनानन्तरं ध्यायेत्-चिन्तयेत्, | एकक इति भावतो रागादिरहितो, द्रव्यतस्तु विविक्तशय्यादिसंस्थः, इत्थं हि चण्डालीककरणाद्यनुत्थानं, अधीतार्थस्थिरीकरणं, अत्र च पादत्रयेण वाग्गुप्तिरुक्ता, ध्यायेदिति मनोगुप्तिः, आद्यपादपाठान्तरव्याख्याद्वयेन तु कायगुप्तिरपि, एताश्चारित्रान्तर्गता एवेति देशतश्चारित्रविनयाभिधानम् ॥ १०॥
इत्थमकृत्यनिषेधं कृत्यविधि चोपदिश्य एतद्विपर्यये यत्कृत्यं तदाह
आहच्च चंडालियं कटु, न निन्हविज कण्हुइ । कडं कडत्ति भासिज्जा, अकडं नो कडत्ति य ॥११॥ आहत्य-कदाचित् , चण्डालीकं चाण्डालिकं च उक्तरूपं कृत्वा न निहवीत-न कृतमेवेति नालपेत् , कदाचिदपि, यदा परैख़तोऽज्ञातो वा तदापीत्यर्थः, किं तर्हि कुर्यादित्याह, कृतं चण्डालीकादि तु कृतमिति, अयमर्थः-भाषेत, न च भयलज्जादिभिरकृतमिति, अकृतं यत्तदेव नो कृतमित्यकृतमेव भाषेत, न तु मोहादिना कृतमिति, अयमर्थः-कथश्चिदतिचारसम्भवेऽपि परैः प्रतीतमप्रतीतं वा मनःशल्यमालोचयेत् , अनेनान्तरतप आलोचनाख्यमुक्तं, अस्य च शेषतपसामुपलक्षणात्तपसो विनयमाहेति ॥११॥
यदैव गुरूपदेशस्तदैव प्रवर्तितव्यं चेति, नान्यथेति शङ्कापनोदायाहमा गलियस्सेव कसं, वयणमिच्छे पुणो पुणो । कसं व दट्टुमाइण्णे, पावगं परि(प्र० डि)वज्ज(प्र० इ)ए ॥ १२ ॥
कर्तव्योपदेशः
DXOXOXOXXX
anEducation

Page #24

N
उत्तरा अवचूर्णिः
॥
४
॥
चन्द्ररुद्र
मा निषेधे, गल्यश्वः - अविनीताश्वः, स इव कशं-कशाप्रहारं वचनं-प्रवृत्तिनिवृत्तिविषयमुपदेशं, प्रस्तावाद्गुरूणामिच्छेत् । विनयाध्यवारंवारं, किन्तु कशं - चर्मयष्टिं दृष्ट्वा, इवस्य भिन्नक्रमत्वादाकीर्णो - विनीतः स चेहाश्वः स इव, सुशिष्यो गुरोराकारादिराराद् x यनम् १ दृष्ट्वा पापकमनुष्ठानं परिहरेदुपलक्षणत्वादितरच्चानुतिष्ठेदिति ॥१२॥ गल्याकीर्णतुल्यैर्गुरौ कोपप्रसादने अपि क्रियेते, अत आह
अणासवा(सुणा पा०)थूलवया, कुसीला मिउंपि चंडं पकरंति सीसा।
चित्ताणुया लहु दक्खोववेया, पसायए ते हु दुरासयंपि ॥१३॥ अनाश्रिता - वचस्यस्थिता, अणासुणेति पाठे स एवार्थः, स्थूलं - अनिपुणं यत्तद्भाषिततया वचो येषां ते, दुःशीलाः, मृदुमपि - अकोपनमपि, चण्डं - कोपिनं परुषभाषिणं च, प्रकुर्वन्ति विनेयाः, सम्भवति हि दुर्विनीतानुशासनाय पुनः पुनर्वचनात्मकं खेदमनुभवतो मृदोरपि गुरोः कोप इति, सुशिष्यगुणमाह-चित्तानुगाः- हृदयानुवर्तिनः, लघु-शीघ्रं, दक्षस्य भावो दाक्ष्यंअविलम्बितकारित्वं तेनोपपेता-युक्ताः प्रसादयेयुस्ते शिष्याः, तुः- पुनरर्थे, दुःखेनाश्रयन्ति तमतिकोपनत्वादिनेति दुराश्रयस्तमपि प्रक्रमाद्गुरुं, किं पुनरनुत्कटकषार्य इत्यपेरर्थः, चन्द्ररुद्रवत्-(१०२) । यथा-उज्जयिन्यां चन्द्ररुद्रसूरी रोषणप्रकृतिः साधुभ्यः पृथगासांचक्रे, मा भूत्कोपोत्पत्तिरिति, इतश्चेभ्यसुतो नवपरिणीतः साधून्ववन्दे, तन्मित्रैः केल्योक्तं -प्रावाजयतामुं, एष शठ इति तैर्गुरुर्दर्शितः, गुरुणोतं-भूतिमानय, कृतो लोचः, विषादो
ला॥४॥ * मित्राणां, दीक्षितेनोक्तं, केलिः सत्यीभूता, अन्यत्र गम्यते, गुरुराह, रात्रौ न पश्यामि, स्कन्धारोपणं, शिरसि दण्डेन ताडनं,
हा महात्माऽयमवस्था प्रापित इति भावयतः केवलज्ञानं, ज्ञात्वा गुरोरपि पश्चात्तापेन क्षामणया च केवलमिति ॥ १३ ॥
कथr
ainelibrary.org
Jain Educati
o nal

Page #25

।
कथं गुरुचित्तमनुगमनीयमित्याहनापुट्ठो वागरे किंचि, पुट्ठो वा नालियं वए । कोहं असचं कुब्बिज्जा, धारिजा पियमप्पियं ॥ १४ ॥ अपृष्टः, कथमिदमित्याद्यजल्पितो गुरुणेति गम्यते, व्यागृणीयात् - वदेत् किश्चित् तथाविधकारणं विना अल्पमपि, पृष्टो वा | नालीकं वदेत् , कारणान्तरे गुरुणा निर्भसितोऽपि क्रोधमसत्यं कुर्वीत-तदुत्थविकल्पविफलीकरणेन, मातृकुलपुत्रवदू ,(१०३)
यथा-कस्यापि कुलपुत्रकस्य भ्राता वैरिणा हतः, स मात्रोच्यते, पुत्र ! पुत्रघातकं घातयेति, ततस्तेन स वैरी जीवग्राही गृहीत्वा मातुः पार्श्व नीतो, भणितश्च तेन-भ्रातृघातक ! क हन्मीति ?, तेन भीतेनोक्तं-यत्र शरणागता हन्यन्ते, ततः स जननीं पश्यति, तया शरणागताः कापि न हन्यन्त इति निषिद्धः, तेनोक्तं कथं रोष सफलयामि ?, तया चोक्तं-वत्स! न सर्वत्र
X क्रोधासत्यरोषः सफलीक्रियते, ततः स सत्कृत्य मुक्त इति । धारयेन्मनसीति शेषः, इवाप्योर्गम्यत्वात् , प्रियमिवाऽप्रियमपि कर्णकटु- करणे कुल
तयाऽनिष्टमपि गुरुवच इति गम्यं, अत्र पूर्वार्द्धन वाचा यथा गुरुरनुवर्तनीयस्तथोक्तं, उत्तरार्द्धन तु मनसेति, यद्वा नापृष्ट इत्यादि पुत्रज्ञातम् * न गुरुणैव किन्तु येन केनापीति सामान्येन ज्ञेयं, नवरं प्रियं-प्रीत्युत्पादकं शेषजनापेक्षया स्तुत्यादि, अप्रियं तद्विपरीतं
निन्दादि, स्वरूपेण धारयेत्, न तद्वशतो राग द्वेषं वा कुर्यात् , अत्रोदाहरण (६०४)__ अशिवोपद्रुते कस्मिन्पुरे त्रयो भूतवादिनो वयमशिवं हरिष्याम इति नृपं वदन्ति, राज्ञोक्तं-केनोपायेन ?, तत्रैकेनोक्तं-मम ।
मन्त्रसिद्धं भूतं सुरूपमस्ति, तद्गोपुररथ्यादिषु भ्रमद्यः पश्यति स विनश्यति, यस्तु दृष्ट्वाऽधोमुखः स्यात्स सर्वरोगैर्मुच्यते, राज्ञोक्तम्1 अलं तेनाऽतिरोषणेन, द्वितीयेनोक्तं-मम भूतं महाकायं लम्बोदरं विवृतकुक्षिं पञ्चशीर्षमेकपादं विकृतरूपं अट्टहासं कुर्वत् दृष्ट्वा यो
mmmmmunommmmnamasoom
Fa3
Sain Educati
.jainelibrary.org

o
nal

Page #26

उत्तरा० अवचूर्णिः
विनयाध्ययनम् १
| हसत्यवमेवेति(मनोति)वा तस्य शिरः सप्तधा स्फुटयति, यस्तु धूपस्तुत्यादिभिरभिनन्दति स सर्वामयैर्मुच्यते, राज्ञोक्तं-अनेनाप्यलं, तृतीयेनोक्तं-ममाप्येवंविधमेव भूतमस्ति, परं प्रियाऽप्रियकारिणं जनं दर्शनादेव रोगेभ्यो मोचयति, राज्ञोक्तं-एवं भवतु, तेन तथाकृतेऽशिवमुपशान्तं, ततो नृपादिजनैः पूजितः सः, एवं साधुरपि पूजानिन्दादिना प्रियाऽप्रियं सहेतेति, मनोगुप्यभिधानाच्चारित्रविनय उक्तः॥१४॥
क्रोधासत्यताकरणादेरात्मनो दमनोपाय उक्तः, तत्र च बाह्येष्वपि दमनीयेषु सत्सु किमिति तस्यैव दमनोपाय उद्दिश्यते ?, किंवा तद्दमने फलमिति ?, अत्रोच्यते__ अप्पामे(चे पा०)व दमेयव्यो, अप्पा हु खलु दुद्दमो । अप्पा दंतो सुही होइ, अस्सि लोए परत्थ य ॥ १५ ॥
आत्मा दमयेद-इन्द्रियनोन्द्रियदमेनोपशमनं नयेत, आत्मैव दुर्दमस्तहमने दमिता एव बाह्यदमनीयाः, आत्मा दान्तः सुखी स्यादस्मिल्लोके परत्र च-परलोके, अत्रोदाहरणं-(१०५) | वापि पल्लयां द्वौ भ्रातरौ, तद्दत्तोपाश्रयेऽन्यदा साधवो वर्षारात्रं स्थिताः, तैः वर्षानन्तरं विहरद्भिस्तयोः किञ्चिदप्रपद्यमानयो रात्रिभुक्तिनियमो दत्तः, अन्यदा तावन्यैः सह धाय्यां गतौ बहुगोमहिषमानीतं, तत्र पथि केचिन्महिषं हत्वा पक्तुमारब्धाः, अन्ये मद्यार्थ पुरे गताः, ततो गोमाहिषलोभेन तैः परस्परं वधायात्मभागं त्यक्त्वा शेषमद्यमांसयोर्विषं क्षिप्तं, सर्वेऽप्येकत्र मिलिताः, तावता रविरस्तमितः, ततस्ती द्वौ नियमान भुक्तौ, अपरे विषमिश्रमद्यमांसाशनान्मृताः, कुगतिं प्रापुः, तो स्वस्थानं X गती, इह परत्र च सुखिनौ जातावित्यात्मा दान्तः सुखी स्यादिति ॥ १५ ॥
XOXOXOXOXOXOXOXXXXOXOX8)
आत्मदमनो
पदेशः
॥५
॥
Jain Eduara
For Privale & Personal use only
aureibrary

Page #27

किं पुनः परिभावयन्नात्मानं दमयेदित्याह
वरं मे अप्पा दंतो, संजमेण तवेण य । माऽहं परेहिं दम्मतो, बंधणेहि वहेहि य ॥१६॥ वरं-प्रधानं मयाऽऽत्मनैव, आत्मा तदाधाररूपो देहो वा, असंयमचेष्टातो व्यावर्तितः संयमेन-पश्चाश्रवविरमणादिना, चः समुच्चये, मा अहं परराषत्वाद्दमितः-खेदितः बन्धनै-वर्धादिकृतैः, वधैश्च लकुटादिसाधनैः, (१०६)___ क्वाऽपि वने हस्तियूथमस्ति, तत्र यूथेशो जातान् जातान् कलभान् हन्ति, तत्रैका करिणी साधाना, स्वपुत्ररक्षायै पादपीडामिषायूथात् शनैः शनैरपसरति, एवं कालान्तरेण जातः कलभः, स तापसकुमारैः सहारामं सिञ्चयतीति सेचनकनामा गजो, यूथं दृष्ट्वा स्वजनकं यूथेशं हत्वा स्वयं यूथेशो जातः, माऽन्याऽप्येवं कादिति मूलादाश्रम उन्मूलितः, ततस्तापसैः श्रेणिकेन | बद्ध्वा ग्राहितः, तत्र आगत्य च तैस्तर्जितो रोषादालानमुन्मूल्य वने गतः, ततस्तत्र देवतयोक्तं तस्येभस्य-वत्स! परेभ्यो दमनात्स्वयं दमनं वरं, मत्वा स्वयमालानं श्रितस्तद्वत् मोक्षार्थिभिः स्वयमात्मा दमनीय इति ॥१६॥
गुर्वनुवृत्त्यात्मकं प्रतिरूपकं विनयमाह
पडिणीअंच वुद्धाणं, वाया अदुव कम्मुणा । आवि वा जइ वा रहस्से, नेव कुज्जा कयाइवि ॥१७॥ प्रत्यनीकमिति निर्देशस्य भावप्रधानत्वात् प्रत्यनीकत्वं गुरूणां वाचा-किं त्वमपि किं जानीषे इति रूपया, वितथप्ररूपणायां प्रेरितः सन् त्वयैवैतदित्थमस्माकं प्ररूपितमित्याद्यात्मिकया वा, अथवा संस्तारातिक्रमकरचरणसंस्पर्शादिना, आविः-जनसमक्षं,
आत्मदमने भावना
Jain Educatio Le
onal
For Privale & Personal Use Only
Jainelibrary.org

Page #28

उत्तरा० अवचूर्णिः
विनयाध्ययनम् १
यदि वा, एकान्ते, नेति निषेधे, एवोऽवधारणे, स च "शत्रोरपि गुणा ग्राह्या, दोषा वाच्या गुरोरपि,” इति कुमतनिराकरणार्थः, कदाचिदपि परुषोक्तावपि ॥१७॥
शुश्रूषणात्मकं तमेवाह
न पक्खओ न पुरओ, नेव किच्चाण पिट्टओ। न जुंजे उरुणा ऊरु, सयणे ण पडिस्सुणे ॥१८॥ न पक्षतो-दक्षिणादिपार्श्वतः, उपविशेदिति सर्वत्रोपस्कारः, तथोपवेशने तत्पक्तिसमावेशतस्तत्साम्यापादनेनाविनयभावात् , नाग्रतो वन्दकजनस्य गुरुमुखादर्शनादिनाऽप्रीतिभावात् , नैव कृतिः-वन्दनं तदर्हन्तीतिदण्डित्वात् ये कृत्या-आचार्यास्तेषां पृष्ठतो, द्वयोरपि मुखादर्शने रसवत्ताऽभावात् , न युज्यात्-सङ्घट्टयेदूरुणा-ऽऽत्मीयेन ऊरुं गुरुसक्तं, उपलक्षणमेतच्छेषाङ्गस्पर्शपरिहारस्य, शयानशयितः आसीनो वेति शेषः, न प्रतिशृणुयात् , किन्तु गुरुपार्श्वमागत्य भगवन्निच्छामोऽनुशिष्टिमिति वदेत् ॥१८॥
पुनस्तमेवाहनेव पल्हत्थियं कुज्जा, पक्खपिंडं व संजए। पाए पसारि(प्र०)ए वावि, न चिट्ठे गुरुणंतिए ॥१९॥ नैव पर्यस्तिकां-जानुजङ्घोपरिवस्त्रवेष्टनात्मिकां कुर्यात् , पक्षपिण्डं वा-बाहुद्वयकायपिण्डात्मकं साधुः, पादौ प्रसारितौ वाऽपि कृत्वेति शेषः, एकारस्यालाक्षणिकत्वात्प्रसार्य वा न तिष्ठेत् गुरूणामन्तिके, उचितप्रदेशेऽपीति, उपलक्षणं चैतदुपष्टम्भादीनाम् ॥ १९॥
शुश्रूषणाविनयः
॥
५
॥
Jain Education
For Privale & Personal use only

Page #29

पुनः प्रतिश्रवणविधिमेव सविशेषमाह__ आयरिएहिं वाहिंतो, तुसिणीओ न कयाइवि । पसायपेही नियागट्ठी, उवचिढे गुरुं सया ॥२०॥ | आचार्यैरुपलक्षणत्वादुपाध्यादिभिर्व्याहृतः-शब्दितः, तूष्णींशीलो न कदाचिदपि-ग्लानाद्यवस्थायामप्यासीत , किन्तु प्रसादोऽयं यदन्यसद्भावेऽपि मामादिशन्ति गुरव इति प्रेक्षितुं शीलमस्येति प्रसादप्रेक्षी, नियागार्थी-मोक्षार्थी उपतिष्ठेत-मस्तकेन वन्दे इत्यादि वदन् सविनयमुपसर्पेत् , गुरुम् ॥ २०॥
तथाआलवंते लवंते वा, न निसीएज्ज कयाइवि । चइत्ता आसणं धीरो, जओ ज(प्र० जुत्तं पडिस्सुणे ॥ २१॥
आ-ईपल्लपति वदति वारंवारं वदति गुराविति गम्यं, न निषीदेत् , कदाचिदपि, व्याख्यानादिव्याकुलतायामपि, किन्तुत्यक्त्वा पादप्रोञ्छनादि, धीमान् , यतो-यत्नवान् यदादिशन्ति तत्प्रतिशृणुयात्-विधेयतयाऽभ्युपगच्छेत् ॥२१॥ ___ अथ शिष्यस्य पृच्छाविधिमाहआसणगओन पुच्छिज्जा, नेव सिज्जागओकया (प्र. याइवि)।आगम्मुकडओसंतो पुच्छिन्जापंजलीउडे ॥२२॥
आसनासीनो न पृच्छेत् , सूत्रादीति गम्यं, नैव संस्तारकस्थितः, तादृगवस्थां विनेत्युपस्कारः, कदाचिदपि, बहुश्रुतत्वेऽपि, उत्तरा०२४ किंवागम्य-गुर्वन्तिकमेत्य, उत्कुटुको-मुक्तासनः, कारणतः पादपुञ्छनादिगतो वा सन् शान्तो वा पृच्छेत् , प्रकर्षणाऽन्तः
KOXXXXXXXXXXXX
पृच्छाविधिः
Jain Education Lo
onal
For Privale & Personal use only
RPMiainelibrary.org

Page #30

उत्तरा० अवचूर्णिः
विनयाध्ययनम् १
प्रीत्यात्मकेन कृतोऽञ्जलिः-करद्वयमीलनात्मकोऽनेनेति प्रकृताञ्जलिः, प्राकृतत्वात्कृतशब्दस्य परनिपातः, प्रकृष्ट-भावान्विततयाऽञ्जलिपुटमस्येति वा सः॥२२॥ __ अथ शिष्यं प्रति गुरुकृत्यमाह
एवं विणयजुत्तस्स, सुत्तं अत्थं (प्र० च) तदुभयं । पुच्छमाणस्स सिस्सस्स, वागरिज जहासुयं ॥ २३ ॥ उक्तप्रकारेण विनययुक्तस्य कालिकोत्कालिकादिसूत्रस्यैवाभिधेयं, तदुभयं-सूत्रार्थोभयं पृच्छतो-जिज्ञासोः स्वदीक्षितस्योपसम्पन्नस्य वा, व्यागृणीयात्-व्याकुर्यात् येन प्रकारेण श्रुतं-आकर्णितं, गुरुभ्य इति गम्यं, न तु स्वबुद्ध्यैवोत्प्रेक्षितम् ॥ २३ ॥
शिष्यस्य विनयमाहमुसं परिहरे भिक्खू, न य ओहारिणीं वए । भासादोसं परिहरे, मायं च वजए सया ॥२४॥ असत्यं-भूतनिह्नवादि सर्वप्रकारं त्यजेत् साधुः, नैवावधारणीयां-गमिष्याम एवेत्यादिरूपां वाचं वदेत् , किंबहुना ?, भाषादोषंअसत्यभाषणादिकं सावधानुमोदनादिकं, "म च कारणोच्छेदं विना कार्योच्छेद" इत्याह-शाठ्यं चशब्दात्क्रोधादींश्च मृषाहेतून् वर्जयेत् ॥ २४॥
किं च
न लविज पुट्ठो सावजं, न निरट्टं न मम्मयं । अप्पणट्ठा परट्ठा वा, उभयस्संतरेण वा ॥ २५॥ न लपेत् पृष्टः सावधं न निरर्थक-निःप्रयोजनं, न मर्मगं 'त्वं चौरः काण' इत्यादि, जन्मकादि, संक्लेशोत्पादकत्वात् ,
शिष्यं प्रतिगुरुकृत्यम्
JainEducation
B
ipinelibrary.org

Page #31

आत्मार्थ-आत्मप्रयोजनं परप्रयोजनं वा उभयोरात्मनः परस्य चान्तरेण विना वा प्रयोजनं, भाषादोष परिहरेदित्यनेनैव गते पृष्टविषयत्वादस्य न पौनरुत्यं, यद्वा भाषादोषो जकारमकारादि तत्र गृह्यत इति न दोषः, अनेन सूत्रद्वयन वाग्गुप्त्यभिधानाचारित्रविनय उक्तः ॥२५॥
उपाधिकृतदोषत्यागमाह
समरेसु आगारेसुं, गिहसंधिसु य महापहे । एगो एगित्थीए सद्धिं, नेव चिट्ठन संलवे ॥ २६ ।। खरकुटीषु, तथा च चूर्णिकृत्-“समरं नाम जत्थ लोहारा हिट्ठाकम्मं करिंति" नीचास्पदानीमुपलक्षणं, गृहेषु सन्धिषुगृहद्वयान्तरालेषु, राजमार्गादौ, एकाकी एकाकिन्या स्त्रिया सार्द्ध नैव तिष्ठेत् न च संलपेत् , एकग्रहणमत्यन्तदुष्टदोषोद्भावनार्थ, अन्यथाप्येवंविधस्थानेषु स्त्रीसम्भाषणादिदोषायैवेति ॥ २६ ॥
शिक्षितः सन् यत् कुर्यात्तदाह
जं मे बुद्धाऽणुसासंति, सीएण(प्र० सीलेण) फरुसेण वा। मम लाभुत्ति पेहाए, पयओ य(तं) पडिस्सुणे ॥२७॥ यन्मां बुद्धाऽनुशासन्ति शीतेन-सोपचारवचसा, परुषेण-कर्कशेन वा, मम अप्राप्ताऽर्थप्राप्तिरूपोऽयं यम्मामनाचारकारिणं समाशासतीतिप्रकारेण, एकारस्यालाक्षणिकात्प्रेक्ष्य-आलोच्य, एवंविधप्रेक्षया बुद्ध्या वा प्रयतः-प्रयत्नवान् , तद्-अनुशासन प्रतिशृणुयात्-विधेयतयाऽङ्गीकुर्यात् ॥ २७ ॥
शिक्षितस्य कृत्यम्
JainEducathori
Sinebrary.org

Page #32

उत्तरा० अवचूर्णिः
विनयाध्ययनम् १
॥८॥
विगयभया बुद्धा, कमप्यनुशासनं गुरुकृत मन्त्र ज्ञानादिगुणस्थानम् ॥ २
किं हितकरमप्यनुशासनं कस्यचिदन्यथापि सम्भवतीत्याह
अणुसासणमोवायं, दुकडस्स य पेर(प्र०चोय)णं । हियं तं मन्नए पण्णो, वेस्सं भवइ असाहुणो ॥२८॥ उक्तरूपं उपाये-मृदुपरुषभाषणादौ भवमौपाय, दुष्कृतस्य चोदनं-प्रेरणं-हा ! किमिदमित्थमाचरितमित्यादिरूपं, गुरुकृतमिति गम्यते, इहपरलोकोपकारि, तदनुशासनं मन्यते प्रज्ञावान् ॥ २८ ॥
अमुमेवार्थ स्पष्टयन्नाहहियं विगयभया बुद्धा, फरुसमप्पणुसासणं । वेस्सं तं होइ मूढाणं, खंतिसुद्धि(प्र०सोहि)करं पयं ॥ २९॥ विगतभया बुद्धाः-तत्त्वज्ञाः, कर्कशमप्यनुशासनं गुरुकृतं मन्यन्त इति शेषः, द्वेष्यं-द्वेषोत्पादि अनुशासनं मूर्खाणां | क्षान्तिः-क्षमा शुद्धिः-आश्रयशुद्धिता तत्करं, यद्वा क्षान्तेर्निर्मलता तत्करं ज्ञानादिगुणस्थानम् ॥ २९ ॥
पुनर्विनयमाह
आसणे उवचिट्ठिजा, अणुच्चेकुक्कुए(प्र०अकुए)थिरे। अप्पुत्थाई निरुत्थाई, निसीजा अ(प्र०इज)प्पकुकुई वर्षासु पीठादौ ऋतुबद्धे तु पादपुञ्छने आसने उपविशेत्, अनुच्चे-द्रव्यतो नीचे भावतः स्वल्पमूल्यादौ, गुर्वासनादिति | गम्यते, अकुचे-अस्पन्दमाने, किंचिच्चलस्य शृङ्गाराङ्गत्वात् , स्थिरे-समपादप्रस्थिते, अन्यथा विराधनासम्भवात् , ईदृशेऽप्या| सने अल्पोत्थायी, प्रयोजनेऽपि न पुनः पुनरुत्थायी, निरुत्थायी-निमित्तं विना नोत्थानशीलः, उभयत्रान्यथाऽनवस्थितत्वभावात् , एवंविधः सन् निषीदेत्, अल्पस्पन्दनः, करचरणादिभिरल्पमेव चलन्, यद्वा-अल्पशब्दोऽभावार्थः, ततश्चाल्पंअसत्कौत्कुचं-करोहिधूभ्रमणाद्यसच्चेष्टात्मकमस्येत्यल्पकौत्कुचम् ॥ ३०॥
EXXXXXXXXXXXXX
विनयः
JainEducation
a l
For Privale & Personal use only
Nihelibrary.org

Page #33

XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOX
सम्प्रति चरणविनयात्मिकामेषणासमितिमाह
कालेण निक्खमे भिक्खू, कालेण य पडिकमे । अकालं च विवजित्ता, काले कालं समायरे ॥३१॥ ___ सप्तम्यर्थे तृतीया, ततः काले-प्रस्तावे निष्कामेत्-गच्छेत् भिक्षुः, अकालनिर्गमे आत्मक्लामनादि(दोष)सम्भवात् , तथा काले च प्रतिक्रामेत- प्रतिनिवर्तेत, भिक्षाटनादिति शेषः, कदाचिदलाभेऽल्पलामे वा नाटन्नेवावतिष्ठेत् , किमित्येवमत आह-अकालंतक्रियाकाण्डं असमयं चेति, यस्माद्विवयं काले-प्रस्तावे कालं-तत्कालोचितं क्रियाकाण्डं समाचरेत् , अन्यथा कृषीवलकृषिक्रियाया इवाभिमतफलोपलम्भाऽभावात् ॥ ३१॥
निर्गतश्च यत्कुर्यात्तदाह
परिवाडिए न चिट्ठिज्जा, भिक्खू दत्तेसणं चरे। पडिस्वेण एसित्ता, मियं कालेण भक्खए ॥ ३२॥ __ परिपाट्यां- गृहपङ्कौ न तिष्ठेत्-पतिस्थगृहभिक्षोपादानाय नैकत्रावस्थितो भवति, तत्र भिक्षामाददानस्य दायकदोषानवगमप्रसङ्गात् , यद्वा भोक्तुमुपविष्टपुरुषपङ्क्तयां न तिष्ठेत्-भिक्षार्थ नास्ते, तत्राप्रीत्यदृष्टकल्याणकादिदोषसम्भवात्, दत्तं -दानं तस्मिन् गृहिणा दीयमाने एषणां-तद्गतदोषान्वेषणात्मिकां चरेत् -आसेवेत, अनेन ग्रहणैषणोक्ता, प्रतिरूपेण-चिरन्तनमुनीनां प्रतिबिम्बेन पतग्रहादिधारणात्मकेन, न तु परतीर्थिकवच्छत्रच्छात्रादिविभूषणात्मकेन, एषयित्वा-गवेषयित्वा, अनेन च गवेषणोक्ता. ग्रासैषणामाह-मित-परिमित, अतिभोजनात् स्वाध्यायविघातादिबहुदोषसम्भवात, कालेन-"नमुक्कारेण पारित्ता, | करित्ता जिणसंथव"मित्याद्यागमोक्तप्रस्तावेन अद्रुताविलम्बितरूपेण वा भक्षयेत्-भुञ्जीत ॥ ३२ ॥
OXOXOXOXOXOXOXOXOXOKOKEKOK
भिक्षाग्रहण
विधिः
Sain Educati 12
tonal
For Privale & Personal use only
Banjainelibrary.org

Page #34

उत्तरा अवचूर्णिः
विनयाध्ययनम् १
भिक्षाग्रहण
यत्रान्यभिक्षुकासम्भवस्तत्र विधिरुक्तो, यत्र च पुराऽऽयातान्यभिक्षुकसम्भवस्तत्र विधिमाह
नाइदूरमणासण्णे, नन्नेसिं चक्खुफासओ। एगो चिटेज भत्तहा, लंधित्ता तं नइक्कमे ॥ ३३ ॥ विभक्तिव्यत्ययान्नातिदूरे, तत्र तन्निर्गमावगमैषणाशुद्ध्यसम्भवात् , तथा न आसन्ने भिक्षुकाप्रीतिसम्भवात् , नान्येषां-भिक्षुकापेक्षया परेषां गृहस्थानां चक्षुःस्पर्शतः, "सप्तम्यर्थे तसि” चक्षुःस्पर्शे-दृग्गोचरे तिष्ठेदिति सर्वत्र योज्यं, किन्तु यथा गृहिणो न विदन्ति, यदुतैष भिक्षुप्रनिष्क्रमणं प्रतीक्षत, इति एकः पुराप्रविष्टोपरि द्वेषरहितः भक्तार्थ लड्वित्वा समुल्लङ्ग्य तं-भिक्षुकं नातिकामेत्-न प्रविशेत् , तदप्रीत्यपवादादिसम्भवात् । इह च मितं कालेन भक्षयेदिति भोजनविधिमभिधाय यत्पुनर्भिक्षाटनाभिधानं तद्ग्लानादिनिमित्तं स्वयं वा क्षुद्वेदनीयासहिष्णोः पुनर्भमणं न दोषायेति ज्ञापनार्थ, उक्तञ्च-"जइ तेण संथरे, तओ कारणमुप्पन्ने" इत्यादि ॥ ३३ ॥
पुनस्तद्गतविधिमाहनाइउच्चे नाइनीए (प्र०वनीए वा), नासन्ने नाइदूरओ । फासूयं परकडं पिंडं, पडिगाहिज संजए ॥ ३४ ॥ नात्युच्चे-प्रासादोपरि मालादौ नीचे वा-भूमिगृहादौ, तत्रैषणाऽसम्भवात् दायकापायसम्भवाच्च, यद्वा उच्चस्थानस्थितत्वेन ऊवीकृतकन्धरतया वा भावतश्च अहो लब्धिमानहमिति मानवान , द्रव्यतो नीचोऽत्यन्तावनतकन्धरो निम्नस्थानास्थितो वा, भावतस्तु न मयाऽद्य किंचित्कुतो वाऽप्यवाप्तमिति दैन्यवान् , तथा नासन्ने - समीपवर्तिनि नातिदूरे स्थित इति गम्यते, यथा
विधिः
XOKOKEKEKOKeXON
॥९
॥
Jain Education
nal
031ainelibrary.org

Page #35

भोजनविधिः
योगं जुगुप्साशङ्कषणाशुद्धयसम्भवादिदोषसम्भवात् , अथवा अत एव नासन्नो नातिदूरगः, प्रासुकं-सहजसंसक्तिजन्तुरहितं, परेण-गृहिणा आत्मार्थ परार्थ वा कृतमाहारं प्रतिगृह्णीयात्-स्वीकुर्यात् यतिः॥३४॥
गाथाद्वयेन गवेषणाग्रहणैषणाविधिमुक्त्वा ग्रासैषणाविधिमाहअप्पपाणेऽप्पबीए वा(प्र०यम्मि), पडिच्छन्ने य(प्रन्नम्मि)संवुडे । समयं संजओ भुंजे,जयं अप्परिसाडियं ॥ ३५॥ __ अल्पा-अविद्यमानाः प्राणिनो यस्मिंस्तस्मिन्नवस्थितागन्तुकजन्तुरहिते उपाश्रयादौ, तथाऽल्पबीजे उपलक्षणत्वात् सर्वैकेन्द्रियरहिते प्रतिच्छन्ने-उपरि प्रावृते सम्पातिमसत्त्वरक्षार्थ, संवृते-पार्श्वतः कटकुड्यादिना सङ्कटद्वारे, अटव्यां कुडङ्गादिषु वा, अन्यथा दीनादियाचने दानादानयोः पुण्यबन्धप्रद्वेषादिदोषात् , समक-अन्यसाधुभिः सह, न त्वेकाक्येव रसलम्पटतया, यद्वा सममेव समकं-सरसादिष्वभिष्वङ्गादिरहितः भुञ्जीत-अश्नीयात्, यतमानः-सुरसुरचवचवकसरककरुडकभरुडाद्यकुर्वन् , परिशाटरहितम् ॥ ३५ ॥
वाग्यतनामाहसुकडंति(प्राडित्ति) सुपकं ति, सुच्छिन्नं सुहडे मडे । सुनिट्टिए सुलहित्ति, सावजं वजए मुणी ॥ ३६॥
सुकृतमन्नादि सुपक्कं-घृतपूर्णादि, इत्युभयत्र प्रदर्शने, सुच्छिन्नोऽयं न्यग्रोधादिः, सुहृतं-शाकतिक्तत्वादि घृतादि वा सूप*विलेपिकादि वा, प्रक्रमात्सुमृतं घृतादि सक्तुसूपादौ, सुनिष्ठितं-रसप्रकर्षात्मिकां गतं, सुलष्ट-सर्वप्रकारेण शोभनमोदनादि
सुस्वादसिक्स्थत्वादिना, इत्येवंप्रकारमन्यदपि सावद्यं वचो वर्जयेत् , निरवद्यं तु भाषते यथाक्रम, सुकृतमनेन धर्मध्यानादि १, वचनविज्ञानादि २, स्नेहादि ३, शैक्षादि ४, पण्डितमरणेन ५, साध्वाचारे ६, अस्य तपोऽनुष्ठानम् ७ ॥ ३६॥
XoloXXXFOXOX
Sain Educati
o nal
ainelibrary.org

Page #36

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १० ॥
EXOXOX-X
सुविनीतेतरोपदेशेन यद्गुरोः स्यात्तदाह
रमए पंडिए सासं, हयं भदं व वाहए। बालं सम्मइ सासंतो, गलियस्तमिव (प्र०स्तं व) वाहए ॥ ३७ ॥ रमते - अभिरतिमान् स्यात्, पण्डितान् विनीत शिष्यान्, शासत् - आज्ञापयन् कथञ्चित्प्रमादस्खलिते शिक्षयन्, गुरुरिति शेषः, हयमिव भद्रं - कल्याणावहं वाहकः - अश्वंदमः, बालं - अज्ञं श्राम्यति शासत् - पुनः पुनज्ञीपयन् शिक्षयन्वा गल्यश्वंदुष्टाश्वमिव ॥ ३७ ॥
बालाभिसन्धिमाह
खड्डया चवेडाहिं, अकोसेहि वहेहि य (प्र० खड्डया मे चवेडा मे, अकोसा य वहा ग मे ) । कल्लाणमणुसानं (प्र०तो), पावदिद्वित्ति मन्नइ ॥ ३८ ॥
खुड्डुकाः-टक्कारा मे, चपेटा—करतलाघातो मे, आक्रोशा-गाल्यादि च, वधा-दण्डिकादिघाता मे, ततश्च खुड्डुकादय एव मम, नापरं किञ्चित् हितमस्तीत्यभिसंधिना कल्याणमनुशासन्तं गुरुं पापदृष्टिमिति मन्यते, यद्वा वाग्भिरपि अनुशास्यमानोऽसौ | पापदृष्टिः खुड्डुकादिरूपा मन्यते इति ॥ ३८ ॥
विनीताभिसंधिमाह -
Jain Educationonal
पुत्तो मे भायनाइत्ति, साहू कल्लाण मन्नइ । पावदिट्ठ उ अप्पाणं, सासं दासं व (प्र० सित्ति) मन्नइ ॥ ३९ ॥

XXXXXXXXXXXXX
विनयाध्य
यनम् १
बाल-विनीता-भिसन्धिः
॥ १० ॥
inelibrary.org

Page #37

__ इवस्य गम्यत्वात्पुत्र इव मे, भ्रातेव मे, ज्ञातिरिव मे, इत्यादि बुद्ध्या गुरुः मामनुशास्तीति गम्यते, साधुः-शिष्यः कल्याणं गुरुमनुशासन्तं वा मन्यते, पापदृष्टिस्तु कुशिष्यः पुनरात्मानं हितानुशासनेनापि शास्यमानं दासमिव मन्यते ॥ ३९ ॥
विनयसर्वस्वमाह
न कोवए आयरियं, अप्पाणं पिन कोवए । बुद्धोवघाई न सिया, न सिया तोत्तगवेसए ॥४॥ न कोपयेत्-न कोपं कुर्यादाचार्यमुपलक्षणत्वात् अपरमपि विनयमाई, आत्मानमपि-गुरुभिरतिपरुषभाषणादिनानुशिष्यमाणं न कोपयेत् , कथञ्चित्सकोपतायामपि बुद्धोपघाती-आचार्योपघाती न स्यात् , तथा न स्यात्तुद्यते- व्यथ्यते अनेनेति तोत्रं गवेषयतीति तोत्रगवेषकः, तोत्रं-द्रव्यतः प्राजनादिः, भावतस्तु तद्दोषोद्भावकतया व्यथाकारि वचनमपि, किमहममीषां जात्यादिदूषणं वच्मीत्यादि प्रक्रमाद्गुरूणां, न स्यादिति चादरख्यापनार्थत्वान्न पौनरुत्यं, बुद्धोपघाती न स्यादित्यत्रोदाहरणं (१०७)
केचिदाचार्याः युगप्रधानाः क्षीणप्रायकर्माणः क्षीणजंघाबलत्वात् कचिदेकस्थानस्थास्तत्रत्यश्राद्धैस्तद्गुणावर्जितैः तद्वयोऽवस्थोचितस्निग्धाहारादिभिः शुद्धैरुपचर्यन्ते, कदाचित्तच्छिष्याः गुरुकाणः कियच्चिरमयमजङ्गमोऽस्माभिः पालनीय इति विचिन्त्य तमशनग्राहयितुमिच्छवः स्निग्धाहारादि न विहरन्ति यत्तदुपनीय च सविषादमिव तत्पुरो भग्नचिन्ता निर्विवेकाश्च श्राद्धाः सदपि स्निग्धाहाराद्युचितं न ददतीति श्राद्धपुरस्तु 'गुरवः संलेखनां चिकीर्षवः स्निग्धाहारादि नेच्छन्तीति वदन्ति, श्राद्धाश्च तच्छ्रुत्वा सुखिन्ना गुरुमुपसृत्य भगवत्सु सत्सु तीर्थ सनार्थ, न च भवन्तः कदाप्यस्माकं शिष्याणां च शिरस्था अपि भारं कुरुतेति सगद्गदमूचुः, ततस्तैरिङ्गितज्ञैः स्वशिष्यविलसितं ज्ञात्वा किममीषामप्रीतिदेन प्राणधारणेनेति विमृश्य कियच्चिरमजङ्गमैरस्माभिरुपरोधनीयास्तपस्विनो भवन्तश्च तदरं-उत्तमाचरितमुत्तमार्थमेव प्रतिपद्यामह' इति श्राद्धान् पर्यवसाप्य भक्तं प्रत्याख्यातमिति ॥४०॥
विनयसर्व
खम
BXXXXBFX
Jain Education
Toytional
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #38

विनयाध्ययनम् १
उत्तरा०
कथञ्चित्कुपिते यत्कृत्यं तदाहअवचूर्णिः आयरियं कुवियं नच्चा, पत्तिएणं पसायए । विज्झविजा पंजलिउडे, वएज्जा न पुणो त्ति य॥४१॥
___ आचार्य-गुरुं कुपितं - सकोपमननुशासनादृष्टिदानादिभिश्च ज्ञात्वा, आर्षत्वात्प्रतीतिः प्रयोजनमस्य प्रातीतिक-शपथादि तेन, सर्वमपि वा प्रतीत्युपपादकं वचःप्रातीतिकं तेन, प्रीत्या-साम्नैव वा, न भेददण्डाद्युपदर्शनेन, प्रसादयेत् -प्रसादं नयेत्,
एतदेवाह-विध्यापयेत् -कथश्चिदुदीरितकोपानलमप्युपशमयेत्, प्रकृताञ्जलि: प्राञ्जलिपुटो वा, इत्थं कायिकं मानसं च * विध्यापनोपायमभिधाय वाचिकमाह-विध्यापयन् वदेत् - ब्रूयात्, चशब्दस्य भिन्नक्रमत्वाद्वदेदित्यनन्तरं द्रष्टव्यः, यथेदं प्रमादाचरितं क्षमितव्यं, न पुनरित्थमाचरिष्यामीति ॥४१॥
सम्प्रति यथाऽऽचार्यकोप एव न स्यात्तथाऽऽहधम्मज्जियं च ववहारं, बुद्धेहिं आयरियं सया। तमायरंतो ववहारं (मेहावी पा०), गरिहं नाभिगच्छइ॥४२॥
धर्मेण-क्षान्त्यादिनार्जितं- उपार्जितं धर्मोपाजितं, चः पूरणे, विविधं विधिवद्धा अवहरणमनेकार्थत्वादाचरणं व्यवहारस्तंयतिकर्तव्यतारूपं, ज्ञाततत्त्वैराचरितं, सदा प्रसिद्ध आचरन् , यद्वा “यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धात्" "सुब् व्यत्ययाच्च” यो धार्जितः चस्य भिन्नक्रमत्वात् बुद्धराचरितश्च व्यवहारस्तमाचरन् -कुर्वन् , विशेषेणापहरति कर्मेति व्यवहारस्तं, व्यवहारविशेषणमेतत् , अविनीतोऽयमेवंविधां निन्दा नाभिगच्छति-न प्रामोति यतिरिति गम्यम् ॥ ४२ ॥
किं बहुना?मणोगयं (रुई पा०) वक्तगयं (रुइं पा०), जाणित्ता आयरियस्स उ । तं परिगिज्झ वायाए, कम्मुणा उववायए ॥४३॥
XOXOXOXOXOXOXXXXXXX
कुपितगुरुप्रति शिष्यकृत्यम्
SwasanewHEmmar
Jain Educatiokotional
For Privale & Personal use only
CORD.jainelibrary.org

Page #39

BXOXOXOXOXOXOXOXOXOXX
विनीतकृत्यम्
मनोगतं तथा वाक्यगतं, कृत्यमिति शेषः, ज्ञात्वा गुरोः, तुशब्दात्कायगतकृत्यग्रहः, तन्मनोगतादिकृत्यं परिगृह्य- स्वीकृत्य ! इदमित्थं करोत्यात्मिकतया, कर्मणा-तन्निर्वर्तनात्मिकया क्रियया उफ्पादयेत्-विदधीत, अनेन सूक्ष्मो विनय उक्तः॥४३॥
विनीतो यादृग् स्यात्तदाह
वित्ते अचोइए निचं, खिप्पं हवइ सुचोयए। जहोवइटें सुकडं, किच्चाई कुचई सया ॥४४॥ | वित्तो-विनीतविनयतयैव सकलगुणाश्रयतया प्रतीतः-प्रसिद्धः, अचोदित एव - अप्रेरित एव प्रान्ते-प्रस्तावं गुरुकृत्येषु प्रवर्तते नित्यं, न कदाचिदेव, स्वयं प्रवर्तमानोऽपि प्ररितोऽनुशयवानपि स्यादिति शङ्काव्यपोहाय आह-शीघ्रं भवति-कृत्येषु प्रवर्तते, सुचोदके-शोभने प्रेरयितरि, गुराविति गम्यं, नानुशयनाद्विलम्बितमेवेत्यर्थः, यथोपदिष्टानतिक्रमेण सुष्ठ परिपूर्ण कृतं यथा स्यादेवं कृत्यानि करोति सदा ॥४४॥ अथोपसंहर्तुमाह -
नचा नमइ मेहावी, लोए कित्ती य (प्र० सि) जायइ ।
किचाणं सरणं होई (प्र. भवइ किच्चाणं सरणं), भूयाणं जगई जहा ॥४५॥ नच्चा-ज्ञात्वा अनन्तरोक्तमखिलमध्ययनार्थ नमति-तत्कृत्यं प्रति प्रह्वीभवति मेधावी-अध्ययनार्थावधारणशक्तिमान मर्यादावर्ती वा, तद्गुणं वक्तुमाह-लोके कीर्तिः तस्य जायते-प्रादुर्भवति, तथा भवति स एव कृत्यानां-उचितानामनुष्ठानानां, | अत्यन्तमविनीतैः खेदितानां कृत्यानामाचार्यादीनां च शरणं-आश्रयः भूतानां-प्राणिनां जगती यथा ॥४५॥
KeKEXeKO-XCXGXOKeXOXOXOKOKE
Ko
Jain Educat
i onal
w.jainelibrary.org

Page #40

उत्तरा० अवचूर्णिः
विनयाध्ययनम् १
॥१२॥
KOKaKOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO
पूज्यप्रसादने फलमाहपुज्जा जस्स पसीयंति, संबुद्धा पुव्वसंथुया । पस(संप पा०)ना लंभइस्संति, विउलं अद्वियं सुयं ॥ ४६॥ पूज्याः-आचार्यादयः विनीतशिष्यस्य प्रसीदन्ति -तुष्यन्ति, सम्यगज्ञाततत्त्वाः, पूर्व-वाचनादिकालादारतो, न तु वाचनादिकाल एव, तत्कालविनयस्य कृतप्रतिक्रियारूपत्वेन तथाविधप्रसादाजनकत्वात्, संस्तुता-विनयविषयत्वेन परिचिताः, प्रसन्नाः | संतो लाभयिष्यन्ति -प्रापयिष्यन्ति विपुलं-विस्तीर्ण अर्थो-मोक्षः प्रयोजनमस्येत्यार्थिक श्रुतं-साङ्गोपाङ्गं, अनेनानन्तरं फलं श्रुतमुक्त, व्यवहितं तु मुक्तिः ॥ ४६॥
सम्प्रति श्रुतावाप्तौ तस्यैहिकफलमाहस पुज्जसत्थे सुविणीयसंसए, मणोरुई (इं पा०)चिट्ठइ कम्म संपया (यं पा०) (मणिच्छियं संपयमुत्तमं गया पा०)
तवोसमायारीसमाहिसंवुडे, महज्जुई पंच वयाइँ पालिया ॥४७॥ सः विनीतशिष्यः पूज्यं-श्लाध्यं शास्त्रमस्येति पूज्यशास्त्रः, यद्वा पूज्यश्चासौ शस्तश्च, सु-अतिशयेन विनीतः अपनीतः संशयो यस्य सः, मनःप्रस्तावाद्गुरो रुचिरस्मिन् सः, तिष्ठति-आस्ते, कर्म-यतिक्रिया तस्याः सम्पदा उपलक्षित इति शेषः, तपसः * समाचारी समाधिः-चित्तस्वास्थ्यं च तैस्ताल्पां (ताभ्यां) वा संवृत्तो-निरुद्धाश्रवः, महती द्युतिः-तेजोलेश्या यस्येति महाद्युतिर्भव
तीति गम्यं, पञ्च व्रतानि पालयित्वा ॥४७॥
गुरुप्रसादने फलम्
॥१२॥
dan
For Privale & Personal use only

Page #41

marnamanna
RINORAMA
पुनरस्यैवैहिकमामुष्मिकं च फलं विशेषेणाहस देवगंधव्वमणुस्सपूइए, चइत्तु देहं मलपंकपुब्वयं। सिद्धे वा हवइ सासए, देवे वा अप्परए महडिए॥४८॥ IS
त्ति बेमि॥ ॥ इइ विणयज्झयणं १॥ स विनीतः शिष्यः, देवैः वैमानिकज्योतिप्कैः गन्धर्वैश्च-गन्धर्वनिकायोपलक्षितैय॑न्तरभवनपतिभिः मनुष्यैः चक्रवर्त्यादिभिः | पूजितः, त्यक्त्वा देहं रक्तशुक्र एव मलपङ्कः तत्पूर्वकं, सिद्धो वा भवति शाश्वतो न तीर्थनिकारादागन्ता बुद्धवत् , देवो वा अल्परतो लवसप्तमादिवत् , अल्परजो वा, महती ऋद्धिः विकुर्वणादिर्यस्येति स महर्द्धिकः ॥ ४८ ॥ इति परिसमाप्ती ब्रवीमि-गुरूपदेशतः । इत्युक्तोऽनुगमः ॥
विनयस्य ॥इति विनयश्रुताध्ययनावचूरिः ।।
फलम्
ॐ
श्रीउत्तराध्ययने प्रथमस्य विनयाध्ययनस्य
अवचूर्णिः समाप्ता।
उत्तरा०३
Jain Education
ainelibrary.org

Page #42

-KKo
उत्तरा० अवचूर्णिः
॥ अथ द्वितीयं परीषहाध्ययनम् ॥
परीषहाध्ययनम् २
॥१३॥
२२ परीषहनामानि
इहानन्तराध्ययने विनय उक्तः, स च किं स्वस्थैरेव कार्य उत परीषहाकुलितैरपि ?, उभयावस्थैरपीति ब्रूमः, ननु तर्हि * केऽमी परीषहा इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्याध्ययनस्यादिसूत्रमाह
सुयं मे आउसं! तेणं भगवया एवमक्खायं-इह खलु बावीसं परीसहा समणेणं भगवया महावीरेणं कासवेणं पवेइया । जे भिक्खू सुच्चा नचा जिचा अभिभूय भिक्खायरियाए परिव्ययंतो पुट्ठो न विनिहनि
- (पा० नो विहणि )जा ॥
कयरे खलु ते बावीसं परीसहा समणेणं । इमे खलु ते बावीसं परीसहा समणेणं॥ तंजहा-दिगिंच्छापरीसहे १, पिवासापरीसहे २, सीअपरीसहे ३, उसिणपरीसहे ४, दंसमसयपरीसहे ५, | अचेलपरीसहे ६, अरइपरीसहे ७, इत्थीपरीसहे ८, चरियापरीसहे ९, णिसीहिआपरीसहे १०, सिजापरीसहे ११,
अक्कोसपरीसहे १२, वहपरीसहे १३, जायणापरीसहे १४, अलाभपरीसहे १५, रोगपरीसहे १६, तणफासपरीसहे १७, जल्लपरीसहे १८, सकारपुरकारपरीसहे १९, पण्णापरीसहे २०, अण्णाणपरीसहे २१, दसणपरीसहे २२, ॥ सू. १॥
Jain Educat
i onal
For Privale & Personal use only
w.jainelibrary.org

Page #43

OXOX
१ सू० (अ) श्रुतं मे - मया हे आयुष्मन्निति सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं प्रत्याह, किं तच्छ्रुतमित्याह - तेन भुवनप्रतीतेन भगवता एवमाख्यातं कथितं, इहैव जिनप्रवचने, खलु - वाक्यालङ्कारे अवधारणे वा, २२ परीषहाः - परीति - समन्तात्स्वहेतुभिरुदीरिता मार्गाच्यवन निर्जरार्थं साध्वादिभिः सोढव्याः सन्तीति गम्यं, अथ ते परीषहाः कीदृशाः सन्तिः ? श्राम्यतीति श्रमणःतपस्वी तेन काश्यपगोत्रेण, प्रवेदिताः प्रकर्षेण स्वयं साक्षात् ज्ञाताः, नान्यतः पुरुषविशेषात् अपौरुषेयाद्वा अवगताः, यान् यतिः श्रुत्वा गुर्व्वन्तिके, ज्ञात्वा यथावदवबुध्य, जित्वा पुनः पुनरभ्यासेन परिचितान् कृत्वा अभिभूय तत्सामर्थ्यमुपहृत्य“भिक्खायरिआए बावीसं परीसहा उदीरिजंती "त्यागमात्, भिक्षाचर्यायां- भिक्षाटने परित्रजन् स्पृष्ट- आश्लिष्टः, परीषहैरेव नो विहन्येत - संयमशरीरोपघातेन विनाशं प्राप्नुयात् ।
१ सू० (आ) कतरे - किंनामानस्ते अनन्तरोद्दिष्टाः, शेषं प्राग्वत् ।
१ सू० (इ) इमेत्यनन्तरं वक्ष्यमाणतया हृदि वर्तमानत्वात्प्रत्यक्षा ये त्वया पृष्टाः, शेषं प्राग्वत् ।
१ सू० (ई) तद्यथेत्युदाहरणोपन्यासार्थः, दिगिंच्छेति - देशीवचसा बुभुक्षोच्यते, सैवासंयमभीरुतया आहारपरीपाकादिवाञ्छानिवर्तनेन परीति सर्वप्रकारं सह्यते इति परीपहः १ । एवं सर्वत्र योज्यं, एवं पातु मिच्छा पिपासा सैव परीषहः २ । शीतं - शिशिरस्पर्शः ३ । निदाघो दिनतापात्मकं ४ । दंशाश्च मशकाश्च यूकाद्युपलक्षणं ५ । चेलाभावो जिनकल्पिकानां अन्येषां भिन्नमल्पमूल्यं च चेलमप्यचेलं, अवस्त्राशीलादिवत् ६ । अरतिः - संयम विषयाऽधृतिः ७ । स्त्री सैव तद्गतरागहेतु गतिविभ्रमेङ्गिताकार विलोकनेsपि तदभिलापनिवर्तनेन परिषह्यमाणत्वात् ८ । चर्या - ग्रामानुग्रामं विहरणात्मिका ९ । निषेधनं निषेधः पाप
Jain Educationtional

संक्षेपतः २२
परीषहव्याख्या
v.jainelibrary.org

Page #44

उत्तरा० अवचूर्णिः
॥१४॥
X-SMot
KOKOKEKOKEKSXEXEXOXOXOXO
कर्मणांगमनादिकक्रियायाश्च सप्रयोजनमस्येति नैषेधिकी श्मशानादिका स्वाध्यायभूः१० । शय्या-उपाश्रयः११॥ आक्रोशो-अस-| परीषहाभ्यभाषात्मकः १२। हननं-वधस्ताडनं १३ । याचनं -यात्रा प्रार्थना १४ । लम्भनं-लाभो, न लाभः अलाभो-अभिलषितविषया- ध्ययनम् २ प्राप्तिः १५ । रोगः - कुष्ठादिरूपः १६ । तरन्तीति तृणानि औणादिको नक्, तृणानां स्पर्शः तृणस्पर्शः १७ । जल्लो-मलः १८ । सत्कारो वस्त्रादिभिः पूजनं पुरस्कारोऽभ्युत्थानादिरूपा प्रतिपत्तिः, सत्कारस्तेन पुरस्करणं सत्कारपुरस्कारः १९ । प्रज्ञायत अनया वस्तुतत्त्वं इति प्रज्ञा स्वयं - विमर्शपूर्वको वस्तुपरिच्छेदः, सैवोत्सेकाकरणतः २० । ज्ञायते - वस्तुतत्त्वमनेनेति ज्ञान-मत्यादि तदितरदज्ञानं तदेव वैक्लव्याकरणतः २१ । दर्शनं - सम्यग्दर्शनं तदेव विचित्रकुमतश्रवणेन धार्यमाणं, यद्वा दर्शनशब्देन दर्शनव्यामोहहेतुरहिकामुष्मिकफलानुपलंभादिरिह गृह्यते, ततः स एव परीपहः २२ ।
क्षुत्वरीपहः१ इत्थं नामतः परीपहानभिधाय स्वरूपतोऽभिधित्सुराह__ परीसहाण पविभत्ती कासवेणं पवेइआ। तं भे उदाहरिस्सामि आणुपुग्वि सुणेह मे ॥ ४९॥
अनन्तरोक्तनाम्नां परीपहाणां प्रविभक्तिः पृथक् स्वरूपतारूपः प्रविभागः, काश्यपगोत्रेण महावीरेण प्रवेदिता-प्ररूपिता तां प्रविभक्तिं भवतां उदाहरिष्यामि-प्रतिपादयिष्यामि, आनुपूर्व्या-क्रमेण शृणुत मम उदाहरतः॥४९॥ इह च सर्वेष्वपि क्षुत्परीषह एव दुस्सह इत्यादी तमाह
का॥१४॥ दिगिंछापरिगए देहे तबस्सी भिक्खू थामवं । न छिदे न छिंदावए न पर न पयावए ॥ ५० ॥ बुभुक्षाव्याप्ते देहे सति तपस्वी भिक्षुः स्थाम - बलं संयमविषयमस्यास्तीति स्थामवान् , न छिंद्यात्स्वयमिति गम्यते, न |*
JainEducation

Page #45

KOKOKX
छेदयेद्वा, अन्यैः, फलादिकमिति शेषः, न पचेत्स्वयं, न च अन्यैः पाचयेत् , उपलक्षणत्वाच्च न अन्यं छिन्दन्तं पचन्तं वा अनुमन्येत, तत एव स्वयं न क्रीणीयात् , नापि कापयेन् न च अन्य क्रीणन्तमनुमन्येत, छेदस्य हननोपलक्षणत्वाच्च क्षुत्पीडितोऽपि न नवकोटीशुद्धिवाधां विधत्ते ॥५०॥ किंच
कालीपव्वंगसंकासे किसे धमणिसंतए । मायन्ने असणपाणस्स अदीणमणसो चरे ॥५१॥ काकजङ्घा तस्याः पर्वाणि स्थूराणि मध्यानि च तनूनि स्युः ततस्तपसा काकजङ्घापर्वसदृशबाहुजङ्घाद्यङ्गाः, प्राकृतत्वाच्च अङ्गशब्दस्य पूर्वनिपातः, कृशः, धमनीभिः-शिराभिः संततो व्याप्तः, एवंविधावस्थोऽपि मात्रज्ञः परिमाणज्ञो नातिलौल्याद्
क्षुत्परीषहोअधिकोपभोगी, कस्य? अशनपानस्य, सूत्रत्वाददीनमनाः-अनाकुलचित्तः, चरेत्-संयमानि यायात् , कोऽर्थः ? क्षुत्पीडितोऽपिपरि हस्तिशुद्धमप्याहारमवाप्य न लौल्यतोऽतिमात्रोपभोगी, तदप्राप्ती वा दैन्यवानित्येवं क्षुत्परिषोढा स्याद् । अत्रोदाहरणं (१०६)
मित्रमुनि
कथा उज्जयिन्यां हस्तिमित्रो गृहपतिस्तत्पुत्रो हस्तिभूतिः, द्वावपि प्रबजिती, तावन्यदा साधुसार्थेन भोगकटं प्रति प्रस्थिती, सततोऽटव्यां हस्तिमित्रः पादे विद्धोऽसमर्थो जातः, उक्तं च तेन साधूना यूयं यात, अहं महादुःखाभिभूतोऽत्रैव भक्तं प्रत्या
ख्यामि, ततः क्षुलं गृहीत्वा साधवः प्रस्थिताः, स च साधून विश्वस्यागतः, पितृपार्श्व, पिता च तदिन एव वेदनातः कालगतो,
देवो जातः, क्षुल्लो न वेत्ति, देवेनावधिः प्रयुक्तः, पश्यति स्वशरीरं भुलं च, ततोऽनुकम्पया शरीरमनुप्रविश्य क्षुल्लस्य भणितं ब्रज * भिक्षार्थं धवन्यग्रोधादिपादपवासिनस्ते भिक्षां दास्यन्ति, ततः स गतो धर्मलाभ भणस्तरुमूले, ततोऽलङ्कृतो हस्तो निर्गत्य भिक्षां
KOK
Faaw.jainelibrary.org
in
al

Page #46

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १५ ॥
Jain Education
*****
ददाति दिव्यानुभावात् एवं दिने दिने भिक्षां लाति यावत्ते साधवस्तस्मिन् देशे दुर्भिक्षे जाते पुनरप्युज्जयिनीं प्रति गच्छन्तस्तत्रागताः, क्षुल्लं दृष्ट्वा पृच्छन्ति - पिताप्यस्ति ? भणति - अस्ति अत्र प्रदेशे, ततः साधुभिः निर्जीवं शरीरं प्रेक्ष्य ज्ञातं देवेन भूत्वा क्षुल्लानुकम्पा कृता भविष्यति इति । पित्राऽध्यासितः क्षुत्परीषहो, न क्षुलेन, यद्वा-तेनाप्यध्यासितो, न हि तस्यैवं भावोऽभूत्, यथा न अहं भिक्षां लभिष्ये यदा तदा फलानि भोक्ष्ये, स पश्चात्साधुभिः सार्द्धं नीतः, यथा ताभ्यामयं परीपहः सोढस्तथा अन्यैरपि सोढव्यः ॥ ५१ ॥
एनं च सहमानस्याहारार्थं वा पर्यटतः श्रमादिभिस्तृट् स्यादिति तत्परीषहमाह -
'तओ पुट्ठो पिवासाए दुगंछी लज्जसंजए। सीओदगं न सेविज्जा वियडस्सेसणं चरे ॥ ५२ ॥
ततः क्षुत्परीषहात् सको वा भिक्षुः स्पृष्टः- अभिद्रुतः पिपासया दोगुंछीति - जुगुप्सी सामर्थ्यात् अनाचारस्येति गम्यं, लज्जया सम्यग् यतते - कृत्यं प्रत्यादृतो भवतीति लज्जासंयतः शीतोदकं न सेवेत, स्वरूपस्थजलोपलक्षणमिदं, किंतु विकृतस्य - वयादिना प्रासुकस्येत्यर्थः, सुव्यत्ययादेषणाय - गवेषणाय चरेत् पर्यदेत् ॥ ५२ ॥
किंच
छिन्नarry पंथेसु आउरे सुपिवासिए । परीसुक्क मुहोऽदीणो तं तितिक्खे परीसहं ॥ ५३ ॥ छिन्नः - अपगतः आपातो - जनागमनात्मको येषु तेषु पथेषु, गच्छन्निति शेषः, आतुरः - अत्यन्ताकुलतनुः सुष्ठु अतिशयेन पिपासित अत एव गतनिष्ठीवनतया परिशुष्कमुखोऽदीनश्च तं तृषाख्यं तितिक्षेत सहेत । अत्रोदाहरणं (८०७) -

*x*x*x*x*x
*x*x*xoxox®
परीषहा
ध्ययनम् २
तड़ परी
पहः २
।। १५ ।।
fotainelibrary.org

Page #47

*
6*
XXXXXoxoxaxXXXXX
उज्जयिन्यां धनमित्रो वणिक, तत्पुत्रो धनशर्मा, तौ द्वावपि प्रबजितो, ततः साधुसार्थेनैलकाख्यपथप्रस्थितेन धनमित्रेण पित्रा प्रेरितः रहस्यप्यरण्ये मार्गायातनद्यां व्रतभङ्गभयात् अंजलेर्जलं मुक्त्वा महातृषातों धनशर्मक्षुल्लको मृतः, सुरो जातोऽवधिना SIज्ञात्वा स्ववपुरनुप्रविश्य अग्रगं पितरमनुयाति, साध्वनुकम्पया आसन्नानि आसन्नानि गोकुलानि विकरोति, तत्र च साधवस्तकादि |
विहरन्ति, ततश्च स्वज्ञापनायान्त्यगोकुले एकस्य साधोविटिका विस्मारिता, ततो निवृत्तः साधुर्विंटिकां पश्यति, न तु गोकुलानि, * ततो ज्ञातं सादिव्यमेतत् , ततस्तेन देवेन प्रकटीभूय नरककारणपयःपानादेशकं पितरं त्यक्त्वा अन्ये सर्वेऽपि साधवो वन्दिताः, ३ परीपहे कथितश्च अशेषोऽपि वृत्तान्तः, एवं क्षुल्लवत् पिपासा सोढव्या, न पितृवत् ॥ ५३॥
धनशर्ममुनिक्षुत्पिपासाकृशस्य शीतं स्यादित्याह
कथा
शीतपरीचरंतं विरयं लूहं सीयं फुसइ एगया। नाइवेलं मुणी गच्छे सुच्चा णं जिणसासणं ॥५४॥ चरन्तं-ग्रामानुग्राम मुक्तिपथे वा व्रजन्तं विरतं - अग्न्यारंभादेर्निवृत्तं रूक्षं स्नानस्निग्धभोजनादित्यागेन, एवंविधं साधुंशीतं स्पृशति -अभिद्रवति एकदा-शीतकालादी प्रतिमाप्रतिपत्त्यादी वा, ततश्च न वेलां - स्वाध्यायादिसमयात्मिकां अतिक्रम्य मुनिः|* शीतभीतो गच्छेत् स्थानान्तरमिति शेषः, श्रुत्वा णमिति वाक्यालङ्कारे, जिनशासनं -जिनागमं, अन्यो जीवोऽन्यश्च देहः तीब्राश्च नरकादिषु शीतादिवेदनेत्यादि ॥ ५४॥
न मे निवारणं अस्थि छवित्ताणं न विजए। अहं तु अरिंग सेवामि इइ भिक्खू न चिंतए॥५५॥
षहश्व
XXXXXXXXX
Jain Education
For Privale & Personal use only
*
w.jainelibrary.org

Page #48

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥ १६ ॥
XXXoxoxo
__ न मम निवारणं - वातादेः सौधादिकमस्ति, तथा छवित्राणं- त्वक्त्राणं वस्त्रकम्बलादि न विद्यते, अतः अहं अग्निं सेवे इति परीषहाभिक्षुर्न चिन्तयेत् चिन्तानिषेधे सेवनं दुरापास्तमेव, अत्रोदाहरण-(१०८)
मध्ययनम् २ राजगृहे नगरे भद्रबाहुशिष्याश्चत्वारोऽप्येकल्लविहारप्रतिमा प्रतिपन्ना, एकदा शीतकाले चरमपौरुषीसम्भवे क्रमेण वैभारगुहाद्वारे १ पुरोद्याने २ उद्यानसमीपे ३ पुरसमीपे ४ च स्थिताः महाशीतव्यथां सम्यगधिसहमानाः क्रमेण रजन्या १-२-३-४ यामे विपद्य दिवं जग्मुः, एवमन्यैरपि सोढव्यः शीतपरीषहः ॥ ५५॥
X४ परीषहे शीतविपक्षभूतमुष्णमिति तत्परीषहमाह
कथा उसिणपरितावेणं परिदाहेण तजिओ। धिंसु वा परितावेणं सायं नो परिदेवए ॥ ५६ ।।
उष्णपरीउष्णस्पर्शवत् भूशिलादिना यः परितापस्तेन परिदाहेन-बहिः स्वेदमलाभ्यां वह्निना चान्तस्तृषाजनितदाहरूपेण तर्जितो पहश्च अतिपीडितः, तथा ग्रीष्मे वाशब्दाच्छरदि च, परितापेन -रविकिरणजनितेन तर्जितः, सात-सुखं प्रति न परिदेवेत-हा कदा शीतलादि भावि, न प्रलपेत् ॥५६॥
उपदेशान्तरमाह
उपहाहितत्ते मेहावी सिणाणं नो वि पत्थए । गायं नो परिसिंचिजा न बीएज य अप्पयं ॥ ५७ ॥ IT॥१६॥ ___ उष्णाभितप्तोऽत्यंत पीडितो मेधावी -मर्यादावर्ती स्नानं सर्वदेशभिन्नं नापि प्रार्थयेत् , किं पुनः कुर्यात् , तथा गात्रं-शरीरं | नो परिपिञ्चेत्-न सूक्ष्मोदकबिन्दुभिरार्दीकुर्यात् , न वीजयेत् तालवृन्तादिनाऽत्मानं ॥

ainelibrary.org
Jain Education IX

Page #49

-
-
अर्हन्नक
अत्रोदाहरण(१०९)तगरायां दत्तो वणिग् , भार्या भद्रा, पुत्रोऽहन्नकयुतः प्रव्रजितः, अर्हन्नकश्च पितृप्रसादेन सुखीजातोऽत्र सुकुमालशरीरश्च मिक्षायामपि न हिण्डते, अन्यदा पिता कालगतः, ततोऽसौ ग्रीष्मे भिक्षार्थ निर्गतः, सुकुमारतनुत्वेन उपर्यधश्च दह्यमानः प्रस्वेदतृष्णाभिभूतो छायायां विश्राम्यन्नेकया प्रोषितपतिकया सुरूपो दृष्ट्वा शब्दितो भिक्षा लाहि, मोदका दत्ताः, उक्तं च-मया सह भोगान् भुक्ष्व, ततः स उष्णेन निर्जितो भोगान् भुक्ते ततः साधुभिर्बहुविलोकितोऽपि न लब्धः, ततश्च तन्माता भद्रा पुत्रशोकेनोन्मत्तीभूता, अर्हन्नक कासीति विलपन्ती तत्रागतोपलक्षिता, ततोऽसौ तत्पादे पतितः, तत्र मात्रा स्वस्थीभूतयोक्तं पुत्र प्रव्रज, ततोऽसौ संयमं कर्तुमशक्नुवन् करोम्यनशनमित्युक्ते मात्राऽनुज्ञातः, तप्तशिलायां पादपोगमनेन क्षणादुष्णेन विलीनो नवनीतवत् कालगतः सुरोऽजनि ॥ ५७॥
पुट्ठो अदंसमसएहिं समरे व महामुणी । नागो संगामसीसे वा सूरो अभिहणे परं ॥८॥ ग्रीष्मानन्तरं वर्षा, तत्र च दंशादयः स्युरिति स्पृष्ट - अभिद्रुतः चः पूरणे, कैः ? दंशमशकः, उपलक्षणत्वाद्यूकादिभिश्च, सम एव रेफः प्राकृतत्वात् , महामुनिः, वा शब्द इवार्थे भिन्नक्रमश्चेति, नाग इव-हस्तीव, यथा शूरः, करी शरैस्तुद्यमानोऽपि सङ्ग्रामशीर्ष-रणशिरसि परं-शत्रुमभिहन्यात्-जयति, एवं साधुरपि क्रोधादिकं जयेत् दंशादिभिरभिदूयमानोऽपि ॥ ५८॥ कथमित्याह
न संतसे न वारिजा मणपि न पओसए । उवेहे न हणे पाणे भुंजते मंस सोणियं ॥ ५९॥
कथा
Jain Educati
o
nal
w.jainelibrary.org

Page #50

उत्तरा०
अवचूर्णिः
11 2109 11
Jain Education
(0X3
न संत्रसेत्-नोद्विजेर्द्दशादिभ्य इति गम्यते, न वारयेत्-न निषेधयेत्, प्रक्रमाद्देशादीन् तुदतो मा भूदंतराय इति, मनोऽपि न प्रदूषयेत्, किंतु उपेक्षेत - औदासीन्येन पश्येत्, न हन्यात् प्राणान् प्राणिनो भुञ्जानान् मांसशोणितम् अत्रोदाहरणं (०१०) - यथा चंपायां जितशत्रुनृपपुत्रः श्रमणभद्रो युवराजा धर्मघोषान्तिके प्रव्रज्यैकाकी विहरन्नटव्यां प्रतिमास्थितो, मशकैः पीतशोणितो रात्रावेव दिवमगात् ॥ ५९ ॥
अचेलः सन् तैस्तुद्यमानो वस्त्रान्वेषी न स्यादित्यचेलपरीषहमाह
परिजुण्णेहिं वत्थेहिं भोक्खामि त्ति अचेलए । अदुवा सचेलए होक्खं इइ भिक्खु न चिंतए ॥ ६० ॥ परिजीण्णैः समन्ताद्वानिंगतैः वस्त्रैः भोक्खामित्तीति भिन्नक्रमो भविष्याम्यचेलकश्चेलविकलोऽल्पदिनभावित्वादेषामिति भिक्षुर्न चिन्तयेत्, अथवा सचेलकश्चेलान्त्रितो भविष्यामि, परिजीर्णवस्त्रं हि मां दृष्ट्वा कश्चिच्छ्राद्धः सुन्दरतराणि वस्त्राणि दास्यतीति भिक्षुर्न चिन्तयेत् ॥ ६० ॥
onal
इत्थं स्थविरकल्पिकमाश्रित्योक्तोऽचेलपरीषहः, संप्रति सामान्यतस्तमेवाह -
एगया अचेलए होइ सचेले आवि एगया । एयं धम्महियं नचा नाणी नो परिदेवए ।। ६१ ।
एकदा- जिनकल्पे स्थवेरकल्पेऽपि दुर्लभवस्त्रादौ निमित्तं विना, अप्रावरणे वा जीर्णादिवस्त्रतायां वा, अचेलको भवति, सचेल

XXXX
axox
XOXOXOXO
परीषहाध्ययनम् २
५ दंश० परीषहस्तदुपरि कथा
अचेलपरी
पहश्व
॥ १७ ॥
ainelibrary.org

Page #51

SXOXO
XXOXOXOXOXOXOXOXOXEXOXOXO
कश्चाप्येकदा, स्थविरकल्पाद्यवस्थायामित्यवस्थौचित्येन सचेलत्वमचेलत्वं च, धर्माय-यतिधर्माय हितं धर्महितं ज्ञात्वा, तत्राचेलकत्वस्य धर्महितत्वमल्पप्रत्युपेक्षणादिभिः, सचेलत्वस्य तु धर्महितत्वमग्न्याद्यारम्भनिवारकत्वेन, ज्ञानी -विद्वान् , शीतादिपीडितस्य किं मे शरणमिति न परिदेवयेत् , अत्रोदाहरणं (दृ०११)
दशपुरे श्रीआर्यरक्षिताचार्यः पितृसोमदेव-मातृरुद्रसोमा भ्रातृफल्गुरक्षितादि कुटुम्बं प्रतिबोध्य प्रवाजितं तत्र च सोमदेवः स्वजनलज्जया द्विजस्वभावतः छत्रपदत्राणयज्ञसूत्रवस्त्रादीनि न मुञ्चति, अन्यदा आचार्यैर्बहिःपस्थितैः शिक्षितानि चेटरूपाणि भणति, यथासर्वान् साधून वन्दामहे मुक्तकं छत्रधरमिति ततोऽसौ वदति. इमे मम पुत्रा नप्तारश्च वन्द्यन्ते अहं न वन्द्यः किमहं न प्रबजितोऽस्मि ?, ततस्तानि भणन्ति न प्रव्रजितानां छत्रादीनि स्युः, तत आचार्येषु आगतेष्वेतान्यपि चोदयन्ति अलं पुत्र छत्रेण,
1 एवमेव पदत्राणयज्ञसूत्रादि मुक्तं न पुनः कटीपट्टं मुञ्चति, अन्यदा तत्रैकः साधुभक्तं प्रत्याख्यातः कालगतः, तत आचार्या भणति योऽमुं वहति तस्य महाफलं, ततः सर्वेऽपि भणन्ति वहामः, ततः स्थविरो भणति-पुत्र! किमत्र बहुतरा निर्जरा? आचार्या भणन्ति बाढं, ततो भणति अहमपि वहामि, आचार्या भणंति- अत्रोपसर्गा उत्पद्यन्ते ते यदि सम्यग् नाध्यास्यन्ते ततोऽस्माकं सुन्दरं न भविष्यति, एवं स स्थिरीकृतः, ततो यदा साधुमुत्क्षिप्य मार्गे गच्छति पश्चात्साध्व्यः स्थिताः ततः पूर्वसंज्ञिताः क्षुल्लका भणिताः सम्प्रति कटीपट मोचयन्तु ततस्तैमोचितः, तदा च तेन साधुर्मोक्तुमारब्धः, ततोऽन्यैश्चोलपट्टो दवरकेण बद्धः, ततोऽसौ
जानाति - उत्थितो ममोपसर्गेति लजितो वहति, पश्चादागते गुरुभिः शाटके परिधाप्यमाने भणति चोलपट्टक एवास्तु, कायद् द्रष्टव्यं तद् दृष्टं तेन पूर्वमचेलपरीपही नाध्यासितः पश्चाच्चाध्यासितः ॥ ६१॥
६ अचेल
परीषहे आर्यरक्षिपितृकथा
Jain Education
Lational
For Privale & Personal use only
w.jainelibrary.org

Page #52

उत्तरा० अवचूर्णिः
॥१८॥
mumaanaana
अचेलस्य वाऽप्रतिबद्धविहारिणः शीतादिभिरभिदूयमानत्वेनारतिरप्युत्पद्यते, अतस्तत्परीषहमाह
परीषहागामाणुगाम रीयंतं अणगारं अकिंचणं । अरई अणुप्पविसिज्जा तं तितिक्खे परीसहं ।। ६२ ॥
ध्ययनम् २ ग्रामः जिगमिषतोऽनुग्रामश्च तन्मार्गानुकूले इति ग्रामानुग्राम, यद्वा ग्रामो महान् अणुग्रामः स एव लघुरिति यद्वा ग्रामानुग्राममिति रूढिशब्दत्वादेकस्मादामादन्यो ग्रामस्ततोऽपि चान्यो ग्रामानुग्राम, नगराधुपलक्षणमेतत् , रीअंतं अनगारं विहरंतं अकिञ्चनं निःप्रतिबद्धं, अरतिः-संयमाधृतिः, अनुप्रविशेन्मनसि तमित्यरतिरूपं तितिक्षेत ॥ ६२ ॥
७ अरतितत्परीषहमाह
परीषहः अरई पिट्टओ किच्चा विरए आयरक्खिए । धम्मरामे निरारंभे उवसंते मुणी चरे ॥ ६३ ॥
तदुपरि
कथा च अरतिं पृष्ठतः कृत्वा तिरस्कृत्य, विरतो हिंसादेः, आत्मा रक्षितोऽपध्यानादेरनेनेति, धर्मे आरमते -रतिमान् स्यादिति धर्मारामो, निरारम्भ उपशान्तो मुनिश्चरेत् संयमाध्वनि, न त्ववधावनानुप्रेक्षी स्यादिति ॥ ६३ ॥ अत्रोदाहरणं (१० १२)-1
__ अचलपूरे जितशत्रुराजा, तत्पुत्रो युवराजा प्रव्रजितो, विहरन्नेकदा तत्रागतः पृच्छति-किमत्र केऽपि साधवः,219 सागारिका भणति, न शक्नुवन्ति स्थातुं राजपुत्रपुरोधःपुत्रयोरग्रे, ततोऽसौ तयोगृहे भिक्षार्थ गतः, पृष्टश्च ताभ्यां - वेत्सि गातुं, तेनोक्तं वाढं, युवां वादयतं ती न जानीतो वादयितुं, ततस्तो कुट्टितो, सर्वसन्धयः पृथक्कृताः, ततस्तौ तथैव मुक्त्वा साधुरुपा-28 श्रये गतः, ततो राजा सर्वबलेन तत्रागत्योपलक्ष्य च प्रसादनाय पादे पतितः, ततो भणति-यदि प्रव्रजतस्तदा मुश्चामि, राज्ञोक्तमे
।
Jan Ed

Page #53

KeXOXOXOXXXOXOXOXOXOXOL
वमस्तु, ततः पूर्व लोचं कृत्वा मुक्तौ प्रवजितौ च, तत्र पुरोधः पुत्रोऽमर्ष वहति - अहं बलेन प्रवाजितः, ततस्तेन कालगतेन दिवङ्गतेन महाविदेहे तीर्थकरः पृष्टः, किमहं सुबोधो दुर्बोधो वा, ? क च ममोत्पाद ? इति, भगवतोक्तं-दुर्बोधोऽसि, कौशाम्ब्यां मूकभ्रातृत्वेन च तवोत्पादः, तस्य चायं वृत्तान्तः, तापसश्रेष्ठी मृत्वा निजगृहे शूकरो जातः, जातिस्मृतिमान् , तत्पुत्रेण मारितः, तत्रैव पुनः सर्पो जातः, जातिस्मृतिमान् , पुनरपि मारितः, तत्सुतो जातः, जाति स्मृत्वा कथं वधूटी मातरं, सुतं पितरं, वदामीति विचिन्त्य मूको जातः, साधुसंसर्गात् धर्मकृत् , ततोऽसौ देवः तत्समीपमागत्य अहं त्वद्भाता भविष्यामि त्वया बोध्योऽहमेतत्कुण्डलादिदर्शनेनेत्युक्त्वा गतः, उत्पन्नश्च तत्रैव, बालकादपि बहुप्रतिबोधितोऽपि, न प्रतिबुध्यते, ततो भग्नो मूकः, प्रव्रज्य देवीभूय अवधिना विज्ञाय प्रतिबोधाय तस्य जलोदरं कृत्वा वैद्यीभूय तत्रागत्य भणति चेत्प्रव्रजसि तदा नीरोगं कुर्वे, Xस्त्रीपरीसहः एवमस्तु इत्युक्ते नीरोगी कृतः प्रव्रजितश्च, देवे गते पुनरपि भ्रष्टे तथैव कृते, एवं तृतीयवेलायां स्वसार्द्ध नीतो ज्वलद्धामप्रवेशोत्पथप्रस्थानउच्चस्थार्चितन्यन्तराधःपतनदर्शनादिमिर्बोधितः, पूर्वभवार्पितकुण्डलादिदर्शनाच्च जातिस्मृतिमान् भावव्रती सिद्धिं प्राप, अस्य पूर्वमरतिः पश्चाच्च रतिर्जाता ॥ ६३ ॥ १२॥
उत्पन्नसंयमारतेश्च स्त्रीभिरुपनिमन्त्र्यमाणस्य तदभिलाषः स्यादतस्तत्परीषहमाहसंगो एस मणुस्साणं जाओ लोगंमि इथिओ । जस्स एआ परिणाया सुकडं तस्स सामण्णं ॥ ६४ ॥
सजत्योति संगः, एष वक्ष्यमाणो, मक्षिकाणामिव श्लेष्मा, मनुष्याणां या काश्चन मानुष्याद्या, लोके स्त्रियः, एता एव हावभावादिभिरत्यन्तासक्तिहेतव अन्यथा गीताद्यपि सङ्गहेतुः, मनुष्यग्रहणं तेषामेव मैथुनसंज्ञातिरेकात् अतः किमित्याह-यस्य |
उत्तरा०४
SainEducation
Cotional
For Privale & Personal use only

Page #54

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १९ ॥
Jain Education
XX
यतेरेताः परिज्ञाता ज्ञपरिज्ञयेह परत्र वानर्थहेतुतया विदिताः प्रत्याख्यानपरिज्ञया च तत एव प्रत्याख्याताः सुकृतं स्वनुष्ठितं, सुपूव्यत्ययात्तेन श्रामण्यं व्रतं ॥ १६ ॥ ६४ ॥
अतः किं विधेयमित्याह
एवमादाय मेहावी पंकभूयाओ इत्थिओ । नो ताहिं विणिहण्णिज्जा चरेज्जत्तगवेस ॥ ६५ ॥
एवमुक्तं वक्ष्यमाणं चादाय बुद्ध्या गृहीत्वा धारणाशक्तिमान् पङ्कभूता मुक्तिपथप्रस्थितानां विबन्धकत्वेन मालिन्यहेतुत्वेन च, तुः अवधारणे, काः ? स्त्रियः, न ताभिः स्त्रीभिर्विहन्यात् - संयमजीवितोपघातेनातिपातयेदात्मानमिति गम्यं कृत्यमाहकिन्तु चरेत् धर्मानुष्ठानं आत्मगवेषकः कथमात्मा संसारात् निस्तारणीय इत्यभिप्रायेण, यद्वा सिद्धिः स्वरूपापत्तिरिति वचनात् सिद्ध्यन्वेषणकः ॥ अत्रोदाहरणं ( दृ० १३ ) -
यथा वर्षाकाले द्वादशसंवत्सरस्नेहानुबद्धगणिकामन्दिरे चातुर्मासीं स्थितः षड्ररसाहारं भुञ्जमानोऽतिदुष्करदुष्करकारकः श्रीस्थूलीभद्रस्वाम्येव पूर्वप्रसिद्धः, योऽग्नौ प्रविष्टो न च दग्धः, निशितासिधारायां चङ्क्रमितो न पुनरिछन्नो, यथा तेन स्त्रीपरीषeः सोढः तथा सोढव्यः, न तत्प्रतिस्पर्धिसाधुवत् ॥ १७ ॥ ६५ ॥
अयं चैकत्र वसतस्तथाविधस्त्रीसङ्गात् स्यादतश्चर्या कार्येति तत्परीषहमाह
एग चेव चरे लाढे अभिभूय परीसहे । गामे वा नगरे वावि निगमे वा रायहाणिए ।। ३६ ।। एक एव - रागद्वेषविरहितः, असहायो वा गीतार्थादिः चरेत् - अप्रतिबद्धविहारेण विहरेत्, लाढयति - यापयति आत्मान

परीषहा
ध्ययनम् २
चर्यापरीषदः
॥ १९ ॥
jainelibrary.org

Page #55

PRE
Romaasaataa
मेषणीयाहारेणेति लाढः प्रशंसाभिधायी वा देशी, अभिभूय -जित्वा परीषहान् ग्रामे नगरे वापि प्रसिद्धे निगमे वा-वणिनिवासे राजधान्यां वा ॥६६॥
असमाणो चरे भिक्खू नेव कुज्जा परिग्गहं । असंसत्तो गिहत्थेहिं अणिकेओ परिव्वए ॥६७॥ असमानो-गृह्यन्यतीर्थिकेष्वाश्रयामूोनियतविहारादिना चरेत् भिक्षुः, नैव कुर्यात् परिग्रह- ममत्वात्मकं असंसक्तः- असम्बद्धो गृहस्थैः, अनिकेतनः- अविद्यमानगृहः परिव्रजेत्- सर्वतो विहरेत् । अत्रोदाहरणं-(दृ०१४)
कोल्लयरे नगरे सङ्गमस्थविरा दुर्भिक्षे क्षीणजङ्घाबलाः साधूनन्यत्र विहार्य पुरं नवधा विभज्य नवकल्पविहारेण स्थिताः, ततश्च शुद्ध्यर्थागतदत्ताह शिष्यं नित्यवासिनोऽमी इति पृथगुपाश्रये स्थितं क्वापि भिक्षामलभमानं एकस्य व्यवहारिणो व्यन्त
Xसङ्गमाचार्यरीगृहीतं वालं-चुप्यटिकया विमोच्य तत्राप्तभिक्षया सन्तुष्टीकृत्य सन्ध्यायां धात्रीदोषमालोचयेत्यादिष्टवन्तः, स नालोचयति,
कथा ततो दुर्विनीतत्वाद् घोरान्धकार देवतया कृतं, ततोऽसौ बिभ्यन्निष्ठ्यूतस्पृष्टाङ्गुल्युद्दयोतेन स्वस्थं कृत्वा नवभागवृत्तान्तमूचुः, यथैतैः संगमस्थविरेरध्यासितः तथाऽन्यैरध्यासितव्यः ॥ १९ ॥ ६ ॥ यथा ग्रामादिष्वप्रतिबद्धन चर्या सोढव्या तथा शरीरादिष्वप्रतिबद्धन नैषेधिकीपरीषहोऽप्यधिसहनीय इति तमाह
सुसाणे सुन्नगारे वा रुक्खमूले व एगओ। अकुकुओ निसीइजा न य वित्तासर परं ।। ६८॥ श्मशाने-पितृवने, शून्यागारे वा वृक्षमूले वा एककोऽरागादिः, अक्रुकुचोऽशिष्टचेष्टारहितो निषीदेत् न च वित्रासयेत्विक्षोभयेत् परमुन्दरादिकम् ॥ २० ॥ ६८॥
Jain Educa
t
ional
For Privale & Personal use only
W
w.jainelibrary.org

Page #56

उत्तरा० अवचूर्णिः
परीषहा*ध्ययनम् २
॥२०॥
तत्र च तिष्ठतः कदाचिदुपसर्गोत्पन्ने यत् कृत्यं तदाह
तत्थ से चिट्ठमाणस्स उवसग्गाभिधारए । संकाभीओ न गच्छिज्जा उद्वित्ता अन्नमासणं ॥ ६९॥ तत्र श्मशानादौ से-तस्यासीनस्य उपसर्गाः, संभवेयुरिति शेषः, ततस्तानभिधारयेत् , किमेते ममाचलचेतसः करिष्यन्ति, शङ्काभीतः-स्वकृतापकारशङ्कातस्त्रस्तो न गच्छेत् , उत्थाय अन्यदासनं-स्थानम् , अत्रोदाहरणं-(६०१५)
हस्तिनापुरे इभ्यपुत्रः कुरुदत्तर्षिः, साकेतपुरादूरप्रदेशे चरमपौरुष्यां प्रतिमास्थो गोऽपहारिचौरगवेषकैस्तत्र पथद्वये निर्णयार्थ पृष्टः, अबुवन् रुष्टैर्मृत्पालिं कृत्वाक्षिप्तश्चिताङ्गारचलति शीर्षे सम्यग सहमानोऽसिध्यत, एवं सोढव्यः ॥२१॥ ६९॥
नैषेधिक्यां स्वाध्यायादि कृत्वा शय्यामागच्छेदिति तत्परीषहमाह
उच्चावयाहिं सिजाहिं तवस्सी भिक्खू थामवं । नाइवेलं विहणिज्जा पावदिट्ठी विहण्णइ ॥७॥ उच्चाः-शीतातपनिवारकत्वादिगुणैः प्रकृष्टाः शय्यान्तरोपरिस्थितत्वेन वा, अवचाः-तद्विपरीताः, अथवा उच्चावचा -विषमोनतप्रदेशास्ताभिः, शय्याभिः- वसतिभिर्भिक्षुः-तपस्वी स्थामवान्-शीतादिसहनं प्रति सामर्थ्यवान् , नातिवेला -अन्यसमयातिशायिनी मर्यादा-समतारूपां हर्षविषादादिना न विहन्यात्-नोल्लंघयेत् , यतः पापदृष्टिविहन्यात् मर्यादामिति शेषः ॥२२॥७॥
पुनः किं कुर्यादित्याहपहरिकं उवस्सयं लबूं कल्लाणं अदुव पावगं । किमेगरायं करिस्सइ एवं तत्थहियासए ॥ ७१॥
शय्यापरी
॥२०॥
Jain Education i
nciona
For Privale & Personal use only
ediainelibrary.org

Page #57

KOKEKO-KO-KO-KO-KOKOXOXOXOXOXOS
परिक-ख्यादिरहितं उपाश्रयं लब्ध्वा कल्याणं - शोभनं, अथवा पापकं - अशुभं, किं?, न किंचित्सुखं दुःखं वेति गम्यं, एकरात्रं करिष्यति, कोऽर्थः? सुकृतिनो मणिस्वर्णमयेषु अन्ये तु तृणधूल्यादिमयेषु नित्यं वसन्ति, मम त्वद्यैवैषा शय्या, श्वोऽन्यथा भविष्यति इति किं प्रमोदेन? किं विषादेन वा? एवं अमुना प्रकारेण तत्र शुभे, अशुभे वा उपाश्रये अध्यासीत-सुखं दुःखं च सहेत, जिनकल्पिकापेक्षया एकरात्रमितरापेक्षया कतिपयरात्रिदिनोपलक्षणं च रात्रिग्रहणमिति । अत्रोदाहरणं-(दृ०१६) __कौशाम्ब्यां यज्ञदत्तविप्रसुतौ श्रीसोमभूत्याचार्यस्यान्ते प्रव्रजितौ, बहुश्रुतौ जातो च सोमदत्तसोमदेवर्षी, त्यक्तस्वदेशावन्तीप्राप्तस्वजनदर्शनायागतो, देशरीत्या अदृष्यत्वात् द्विजगृहे विकटमादाय पीतवन्तौ, पश्चात् परिणत्या ज्ञात्वा सानुतापी नदीतटे काष्ठोपरि पादपोपगमं गतौ, अकालजलपूरेण काष्ठारूढौ नीत। महार्णवे, यादोग्रसनादि सहमानौ स्वर्गतौ, एवं सोढव्यः
Xशय्यापरीशय्यापरीषहः ॥ २३ ॥ ७१॥
षहे कथा, शय्यास्थितस्य तदुपद्रवेऽप्युदासीनस्य तथाविधः शय्यातरोऽन्यो वा कश्चिदाक्रोशेदिति तमाह
आक्रोशपरीअकोसिज्ज परो भिक्खु न तेसिं पड़ संजले । सरिसो होइ बालाणं, तम्हा भिक्खू न संजले ॥७२॥
षदश्व आक्रोशयेत् -तिरस्कुर्यात् परो भिक्षु, न तेसिंति सुप्व्यत्ययान्न तस्मै प्रति संज्वलेत् , यतो बालानां - अज्ञानां सदृशो भवति, यथा कञ्चित् क्षपकं तद्गुणावर्जिता देवता वन्दते, कार्यमावेदनीयमेवं च बूते, एकदा धिग् जातिना क्षपको युध्यन् पातितस्ताडितश्च, रात्रौ देवता आगता, क्षपकमब्रुवन्तं दृष्ट्वा पप्रच्छ-किं कारणं?, भणत्युपालम्भं-किं तस्य द्विजस्य ममापकारिणः त्वया न प्रतिकृतं?, सा ब्रूते-न ज्ञातः कोऽपि मया विशेषो यद् असौ श्रमणोऽयं च द्विजः, द्वावपि कोपाविष्टौ समौ सम्पन्नौ 'यस्मात्सदृशो बालानां तस्मादिक्षुने संज्वलेत् ॥ २४ ॥७२॥
*oXXXXXXXXXXXX
Jain Educatio
tional
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #58

-*-
*-
उत्तरा० अवचूर्णिः
*
॥ २१ ॥
परीषहाकृत्योपदेशमाह
*ध्ययनम् २ सोचा णं फरुसा भासा दारुणा गाम कंटया। तुसिणीओ उवेहिजा न ताओ मणसी करे ॥७३॥ सुच्चा-श्रुत्वा, परुषाः-कर्कशा भाषा-गिरो, मन्दसत्त्वानां संयमधृतिं दारयन्तीति दारुणाः, ग्राम-इन्द्रियग्रामस्तस्य * कण्टकाः-दुःखोत्पादकाः तूष्णींशीलो न कोपात् परुषभाषी एवंविधः उपेक्षेत - अवधीरयेत् , प्रक्रमात् परुषभाषा एव, कथमित्याह न त मनसि कुर्यात् , तद्भाषिणि द्वेषाकरणेन अत्रोदाहरणं (दृ०१७) यथा राजगृहे अर्जुननामारामिकः, तद्भार्या स्कन्दश्रीः, तयोश्च कुलदेवता मुद्गरपाणिर्यक्षः, पुरादहिस्तदारामासन्न एव
आक्रोशेड। वसति, एकदा स्कन्दश्रीः पत्युभक्तं नीत्वा गच्छन्ती तच्चैत्यस्थितैः षभिः पुरुषैर्भोक्तुं आरब्धा, ततो मालिकमायान्तं दृष्ट्वा * दृढं वद्ध्वा तस्यैव पुरस्ते भुञ्जन्ति, ततोऽसौ चिन्तयति-मयैष यक्षो मुधैवार्चितः, यदेतस्य पुरतः इत्थं मुधैव पराभूये, ततो * कथा
यक्षस्तच्छरीरमनुप्रविश्य मुद्गरं गृहीत्वा तान् षडपि पुरुषान् स्त्रीसप्तमान् हन्ति, एवं दिने दिने षडू नरान् स्त्रीसप्तमान् हन्ति, अन्यदा च तत्रोद्याने श्रीवीरवामिनं समवसृतं वन्दितुं सुदर्शनश्रेष्ठी यक्षेण सप्तजनवधेऽकृतेऽपि निर्गतः, ततस्तं दृष्ट्वा अर्जुनः
॥ २१॥ | पृष्ठे धावति, साकारं भक्तं प्रत्याख्याय प्रतिमास्थं श्रेष्ठिनमाक्रमितुं अशक्तः, स गते समुद्गरे यक्षे क्षोणी पतितः, उत्थितश्च, ततो । ज्ञातस्वव्यतिकरः श्रेष्ठिना सह समवसरणं गतः, ततो धर्म श्रुत्वा स्वाम्यन्ते प्रव्रज्य च राजगृह एव विहरन् जनाक्रोशान् सहमानो निर्वृतः, एवमन्यैरप्याक्रोशपरीषहः सोढव्यः ॥ २५ ॥७३॥
जूनमाली
REETITDHRAIIFETERANCE HIETre
Jain Education ROMonal
For Privale & Personal use only
Camjainelibrary.org

Page #59

wimmamAVI
वधे स्कन्दक
कश्चिदाक्रोशको वधमपि कुर्यादिति तत्परीषहमाहहओ न संजले भिक्खू मणं पिन पओसए। तितिक्खं परमं नचा भिक्खु धम्मं विचिंतए ॥ ७४ ॥ हतो यष्ट्यादिभिर्न संज्वलेत, कायतः कम्पनप्रत्याहननादिना वचनतश्च प्रत्याक्रोशदानादिना, मनोऽपि न प्रदूषयेत् , किंतु तितिक्षां-क्षमा धर्मस्य दयामूलत्वेन वा क्षमावान् दयां कुरुते परमां, धर्मसाधनप्रकर्षवती ज्ञात्वा, भिक्षुर्यतिः, धर्म-क्षान्त्यादिकं विचिन्तयेत् , यद्वा क्षमामूल एव धर्म इत्यादि ॥ २६ ॥ ७४॥
अमुमेव प्रकारान्तरेणाह
समणं संजय दंतं हणिज्जा कोइ कत्थइ । नत्यि जीवस्स नासो त्ति एवं पेहेज संजए ॥७॥ श्रमणं संयतं दान्तं हन्यात्, कोऽप्यनार्यः क्वचिद्रामादौ, नास्ति जीवस्योपयोगरूपस्य नाशः-अभावः, शरीरस्यैव नाशादू एवं चिन्तयेत् संयतः । अत्रोदाहरणं-(६०१८)
__ यथा श्रावस्त्यां जितशत्रुराजा, तत्पुत्रः स्कन्दकः, पुत्री पुरन्दरयशाः, सा दण्डिकराज्ञो दत्ता, तस्य पुरोधाः पालकःIS अन्यदा श्रावस्तीमागतो राज्ञोऽग्रे साधूनामवर्ण वदन् स्कन्दकेन निरुत्तरीकृतः, तदनु कुमारच्छिद्राणि पश्यति, अन्यदा
स्कन्दकः पञ्चशतैः सह श्रीमुनिसुव्रतस्वामिपादान्ते प्रव्रज्य स्वामिनमापृच्छ्रय च स विहरन् कुम्भकारकटपुरोटाने प्राप्तः, तत्र पूर्व पालकेन सर्वायुधानि गुप्तीकृत्य राज्ञो निवेदितं, यथैष परीपहपराजितस्त्वां व्यापाद्य राज्यं भोक्ष्यति, यतः पश्यैतानि आयुधानि सज्जीकृतानि, ततो राज्ञा ते तस्यैवार्पिताः, तेन सर्वेऽपि यन्त्रेण पीलिताः सम्यगधिसह्य सिद्धाः, नवरं स्कन्दकाचार्यो निदानं
कथा
T RINA
MANImaara
Jain Educat
i onal
REnjainelibrary.org

Page #60

उत्तरा० अवचूर्णिः
परीषहाध्ययनम् २
॥२२॥
कृत्वा अग्निकुमारेषुत्पद्य सजनपदं तन्नगरं जज्वाल, ततोऽद्यापि तद्दण्डकारण्यं भण्यते, यथा शिष्यैः सोढस्तथा सोढव्यो, न तु स्कन्दकाचार्यवत् ॥ २७ ॥ ७५ ॥
परैरभिहतस्य च तथाविधौषधादि कायोपयोगि यतेचितमेव स्यादिति याचना, तत्वरीपहमाह--
दुक्करं खलु भो निच्चं अणगारस्स भिक्खुणो। सव्वं से जाइयं होइ नत्थि किंचि अजाइयं ॥ ७६ ॥ दुष्करं खलु निरुपकारिण इति विशेष द्योतयति, भो-आमन्त्रणे, नित्यमनगारस्य-भिक्षोः, यतः सर्व आहारोपकरणादि से-तस्य याचितं भवति, नास्ति किञ्चिद् दन्तशोधनादि अयाचितम् ॥ २८ ॥ ७६ ॥
ततश्च
गोयरग्गपविट्ठस्स पाणी नो सुप्पसारए । सेओ अगारवासो त्ति इइ भिक्खू न चिंतए ॥ ७७॥ गोरिव चरणं गोचरः-भिक्षाचर्या तस्याग्रं-प्रधान एषणाशुद्धिग्राहितया प्रधानगोचरः तत्प्रविष्टस्य, पाणिर्न सुखेन प्रसार्यते पिण्डाद्यर्थमिति सुप्रसारको नैव, कथं निरुपकारिणा परः प्रार्थयितुं शक्यः? इतेर्भिन्नक्रमत्वादिति हेतोः श्रेयानगारवासोगार्हस्थ्य, तत्र हि न कश्चिद्याच्यते इति भिक्षुर्न चिन्तयेदिति अत्रोदाहरण (६०१९)
यथा एकदा भिक्षार्थ भ्रमन्तं बलदेवं दृष्ट्वा तद्रूपाक्षिप्तचित्ता काचित् स्त्री घटभ्रमेण बालकं गले बद्ध्वा कूपे मुमोच, तं च तादृशं वृत्तान्तं ज्ञात्वा महानर्थहेतुं भिक्षार्थ ग्रामप्रवेशाय नियमो गृहीतः, तृणकाष्ठकाहारकेभ्यः पथिकेभ्यश्चैव भिक्षा | लाति, एवं तेन सम्यगध्यासितः एवमन्यैरप्यध्यासितव्यः ॥ २९ ॥ ७७ ॥
याचनायां वलदेवकथा
॥
५
॥
Sain Education
ainelibrary.org

salonal

Page #61

Jain Education
या प्रवृत्तस्य कदाचिद् लाभान्तरायदोषतो न लभेतापीत्यलाभपरीषहमाह
परेसु घासमेसिजा भोगणे परिणिट्टिए । लद्धे पिंडे अलद्वे वा नाणुतप्पिज्ज संजए ॥ ७८ ॥ परेषु - गृहस्थेषु ग्रासं कवलमेषयेद् - गवेषयेत्, भोजने - ओदनादौ परिनिष्ठिते सिद्धे सति मा भूत् प्रथमगमनात्तदर्थ पाकादिप्रवृत्तिः, ततश्च लब्धेऽपि स्वल्पे अनिष्टे वा प्राप्ते आहारे अलब्धे - अप्राप्ते वा नानुतप्येत संयतः, यथा अधन्योऽहं न किञ्चिद लभे, उपलक्षणत्वालब्धेऽपि लब्धिवानहमिति ॥ ३० ॥ ७८ ॥
न हृष्येतेत्याह
अज्जेवाहं न लग्भामि अवि लाभो सुए सिया । जो एवं पडिसंविक्खे अलाभो तं न तज्जइ ॥ ७९ ॥ अद्यैवाहं न लभे अपि, सम्भावने सम्भाव्यते, श्वः- आगामिदिने स्यात् भवेत् उपलक्षणत्वादन्येद्युरन्यतरेद्युर्वा मा भूत्, य एवं प्रतिसमीक्षते - अदीनमनाः सन्नालोचयत्यलाभः - अलाभपरीषहस्तं न तर्जयेत् - नाभिभवेत् - (दृ०२०)
अत्र लौकिकोदाहरणं - यथा वासुदेव बलदेवसत्यकदारुकाश्वापहृताः अटव्यां रात्रौ न्यग्रोधाधः प्रत्येकं यामेषु यामिकीभूय सुप्ताः, तत्र दारुकस्याद्ये यामे क्रोधः पिशाचरूपभृत् उत्तस्थौ, तयोर्युद्धं लग्नं, दारुको युद्धं कुर्वन् यथा यथा रुष्यति तथा तथा स वर्द्धते अजय्यश्च स्यात्, एवं स्वं यामं कृच्छ्रेण निर्वाह्य सुप्तः, एवं २ - ३ यामौ सत्यकबलदेवाभ्यां निर्वाहितौ, ततश्चतूर्ययामे कृष्णेन क्षमां कुर्वता तद् बलादि प्रशंसता स हीनतां नीतस्तावद्यावदुट्टिकायां क्षिप्तः, प्रातस्त्रीनपि भिन्नजानुकूर्परान् दृष्ट्वा कृष्णेनोक्तं - किमेतत्ततस्तैस्तदुक्तं, ततस्तेन स एव मया क्षान्त्या जित इत्युक्त्वा तस्या आकर्ण्य तेषां दर्शितोऽधुनागमो अत्रो )दाहरणं - ( ० २१ )

अलाभपरी
पह
inelibrary.org

Page #62

are
उत्तरा वासुदेवसुतो ढण्ढणकुमारः, श्रीनेमिपाचे प्रबजितः, लाभान्तरायवशात् स्फीतायामपि द्वारिकायां हिण्डमानो न लभते परीषहाअवचूर्णिः
किञ्चिद्, यदापि लभते तदापि यत्तत्, ततस्तेन स्वामी पृष्टः, कथितं च भगवता यथावृत्तं पूर्वभवबद्धान्तरायकर्मस्वरूपं, ततस्तेना- IAध्ययनम् २ ॥२३॥
भिगृहीतं, - यथा परलाभो न ग्राह्यो मयेति, अन्यदा कृष्णेन को दुष्करकारक इति पृष्टे स्वामिना भणितं-ढण्ढणकुमारः, सतं नगरं प्रविशन् द्रक्ष्यसि, दृष्टः प्रविशता, ततो हस्तिस्कन्धादुत्तीर्य वन्द्यमान एकेनेभ्येन दृष्टः, एष महात्मैव यो वासुदेवेन
वन्द्यते, स च तस्यैव गृहे प्रविष्टः, तेन मोदकैः प्रतिलाभितः, ततो निवृत्य पृच्छति स्वामिनं - यथा मम लाभान्तरायः क्षीणः?, ततः स्वामिनोक्तं-एष कृष्णलाभः, इति भणितो मे परलाभो न कल्पते, मोदकान् परिष्ठापयन् केवली जातः, एवमलाभपरीषहः । सोढव्यः ॥ ३१ ॥ ७९ ॥ अलाभाच्चान्तप्रान्ताशिनां रोगा उत्पद्येयुरिति तत्परीषहमाह
रोगपरीषहः नचा उप्पड दुक्खं वेयणाए दुहट्टिए। अदीणो ठावए पण्णं पुट्ठो तत्थहिआसए ॥ ८॥ ज्ञात्वोत्पतितं- उद्भूतं दुःख-दुःखयतीति दुःखो-रोगस्तं, वेदनया - स्फोटाद्यनुभवात्मिकया दुःखेनातः क्रियते स्म दुःखार्तितः, एवंविधोऽप्यदीनः स्थापयेत् , दुःखितत्वेन चलन्ती स्थिरीकुर्यात् प्रज्ञा, स्वकर्मफलमेवैतदिति तत्त्वधियं स्पृष्टो-व्याप्तो राजयक्ष्मादिभिः, तत्र प्रज्ञादिस्थापने सति अध्यासीत - अधिसहेत रोगजं दुःखं ॥ ३२ ॥ ८ ॥
॥२३॥ तेगिच्छं नाभिणंदिज्जा संचिक्खत्तगवेसए । एयं खु तस्स सामण्णं जं न कुजा न कारवे ॥ ८१॥ चिकित्सा-रोगप्रतीकाररूपां नाभिनन्देत् -नानुमन्येत, अतो दूरायास्ते करणकारणे, संचिक्खे - समाधिना तिष्ठेत् न
ESLIEnaamananement
INTER
JainEducation R
ELonal
c
ainelibrary.org

Page #63

कूजितानि कुर्यात् , आत्मानं-चारित्रात्मानं गवेषयती त्यात्मगवेषकः, किमित्येवमत आह-एतद्वक्ष्यमाणं खुत्ति यस्मात् तस्य श्रामण्यं यन्न कुर्यात् न कारयेत् , उपलक्षणत्वान्नानुमन्येत प्रक्रमाच्चिकित्सां, जिनकल्पिकापेक्षमेतत् , स्थविरापेक्षया तु “जन्न कुजा" इत्यादी सावधमिति गम्यम् , अत्रोदाहरणं-(१०२२)
यथा मथुरायां जितशत्रुपुत्रः कालवैशिककुमारः, शृगालशब्दं श्रुत्वा स्वपत्तिभिरेकं शृगालमानाय्य खीति शब्दं कुर्वन्तं जघान, ततोऽसौ मृत्वा व्यन्तरो जातः, अन्यदा पुत्रः प्रव्रज्य बाल्यादर्शोरोगी मुद्गशैलपुरं गतः, तत्र च तत्पुरस्वामिपरिणीतभगिनीप्रदत्ताघ्निदलमिश्रभिक्षामधिकरणं विचिन्त्य पुराद्वहिर्भक्तं प्रत्याख्याय प्रतिमास्थो व्यन्तरेण बहुबालयुतनवप्रसूतशिवारूपेण खीखीति कुर्वता खाद्यमानः शिवार्त्तिमोतिं च सोढवान् एवमध्यासनीयः॥ ३३ ॥८१॥
IX तृणस्पर्शपरीरोगिणः शयनादौ दुस्सहस्तृणस्पर्श इति तत्परीषहमाहअचेलगस्स लहस्स संजयस्स तबस्सिणो । तणेसु सुयमाणस्स हुन्जा गायविराहणा ॥ ८२॥ अचेलकस्य रूक्षस्य संयतस्य तपस्विनः, तृणेषु-दर्भादिषु शयानस्य उपलक्षणत्वादासीनस्य वा भवेत् , गात्रविराधनाशरीरविदारणा ॥ ३४ ॥ ८२॥
आयवस्स निवारण अउला हवइ वेयणा । एअं नचा न सेवंति तंतु तणतजिया ॥ ८३ ॥ आतपस्य - धर्मस्य निपातेनातुला भवति वेदना, एतत् ज्ञात्वा न सेवन्ते आस्तरणायेति गम्यं, तन्तु-वस्त्रं कम्बलं वा तृणस्तर्जिता-निभसिताः, जिनकल्पिकापेक्षमेतत्, स्थविराश्च सापेक्षसंयमत्वात् सेवन्तेऽपीति, । अत्रोदाहरणं-(०२३)
m samaniancartnera
ANANCINTAMANIAMIRRIANIMALNITININTHINKismetimesunanews
mmm
Jain Educati
o
nal
A
jainelibrary.org

Page #64

उत्तरा० अवचूर्णिः
परीपहाध्ययनम् २
॥२४॥
मलपरीषहः
*XXXXXXXXXX
यथा श्रावस्त्यां जितशत्रुनृपपुत्रो भद्रर्षिः प्रव्रज्य वैरिराज्ये विहरन् हेरकोऽयमपि भ्रान्त्या नृपनरैधृतोऽब्रुवन् अनार्यैः क्षारेण तक्षित्वा शितकुशैर्वेष्टयित्वा मुक्तः, स तद्वेदनामधिसेहे, एवं शेषसाधुभिरप्यधिसह्यः॥ ३५ ॥ ८३॥ तृणानि च मलिनान्यपि कानिचित् स्युरिति तत्सम्पर्कात् स्वेदेन विशेषेण जल्लसम्भव इति तत्परीषहमाह
किलिन्नगाए मेहावी पंकेण व रएण वा। प्रिंसु वा परािवेतणं सायं नो परिदेवए॥८४॥ क्लिन्नं-बाधितं गात्रमस्येति, स मेधावी - अस्मानमर्यादावर्ती पङ्केन - स्वदामलिनरजसा-तेनैव काठिन्यं गतेन पांशुना वा ग्रीष्मे, वाशब्दाच्छरदि वा, परितापेन सात-सुखमाश्रित्येति शेषः, नो परिदेवेत, कदा मम मलदिग्धदेहस्य सुखानुभावः स्यादिति नो प्रलपेत् ॥ ३६ ॥ ८४ ॥
वेइज्ज निज्जरा पेही आरियं धम्मणुत्तरं । जाव सरीर भेओ त्ति जल्लं कारण धारए ॥ ८५॥ वेदयेत - सहेत जलजं दुःखमिति प्रक्रमः, कीदृशः सन्नित्याहनिर्जरणं निर्जरा-कर्मणामात्यन्तिकः क्षयस्तमपेक्षते - कथमसौ स्यादित्यभिलषतीति निर्जरापेक्षी क एवं कुर्यादित्याह-आर्य | धर्म-श्रुतचारित्ररूपमनुत्तरं प्रपन्न इति शेषः, यावच्छरीरस्य भेदो-विनाशस्तं, यावज्जीवमित्यर्थः, जलं-मलं कायेन धारयेत् अत्रोदाहरणं-(१० २४) __ यथा चम्पायां सुनन्दो वणिग् आपणे भेषजार्थागतसाधुमलगन्धेन दूनः, अहो असुन्दरं साधूनां यन्मलोद्वर्तनमिति चिन्तयन्ननालोच्यैव स्वर्गत्वा कोशाम्ब्यामिभ्यपुत्रो जातो, धर्म श्रुत्वा प्रव्रजितः, तत्कर्मोदयादतिदुर्गन्धः, उड्डाहभयादुपाश्रय
२४॥

For Privale & Personal use only

Page #65

उत्तरा० ५
Jain Education
•CXCXX
एव कायात्सर्ग कुर्वन् देवतया अतिसुगन्धः कृतः, तथाप्युड्डाहे कायोत्सर्गात्सहजगन्धः कृतः, तेन मलपरीपहा न सोडः, एवमन्यैर्न कार्यमिति ॥ ३७ ॥ ८५ ॥
समलश्च शुचीन् सत्क्रियपुरस्क्रियमाणान् दृष्ट्वा सत्कारपुरस्काराभ्यां स्पृहयेदिति तत्परीषहमाह
अभिवायणमन्भुट्टाणं, सामी कुज्जा निमंतणं । जे ताई पडिसेवंति, न तेसिं पीहए मुणी ॥ ८६ ॥ अभिवादनं - शिरोनमनादि, अभ्युत्थानं - आसनमोचनादि, स्वामी - राजादिः कुर्यान्निमन्त्रणं भिक्षाद्यर्थमिति शेषः, ये स्वयूथ्याः यूथ्या वा तानि अभिवादनादीनि प्रतिसेवन्ते - आगमनिषिद्धान्यपि भजन्ते न तेभ्यः स्पृहयेन्मुनिः, यथा सुलब्धजन्मानोऽमी य इत्थं सत्क्रियन्ते ॥ ३७ ॥ ८६ ॥
किंच
अणुसाई अपिच्छे, अन्नाएसी अलोलुए। रसेसु नाणुगिज्झिज्जा, नाणुतपेज पण्णवं ॥ ८७ ॥ अनुत्कः - अनुत्कण्ठितः सत्कारादिषु शेते इत्येवंशीलोऽनुक्तशायी, अणुकषायी वा सत्काराद्य कुर्वते कोपरहितस्तत्सम्पन्नावमानः, न वा तदर्थमातपनादिच्छद्मकारी, अत एवाऽल्पेच्छः - अल्पमात्रेच्छः, अज्ञातैषी अलोलुपः - सरसाहारेषु न लाम्पट्यवान्, रसेषु - मधुरादिषु न अनुगृध्येत - अभिकाङ्क्षां कुर्वीत, रसगृद्धिवर्जनोपदेशश्च तद्गृद्धित एवाज्ञानामभिवादनादिस्पृहासम्भवात्, तथा नानुतप्त सत्काराद्यर्थं, किमहमेषां नृपत्यादिसत्क्रियमाणानां मध्ये न प्रत्रजित इति, प्रज्ञा- हेयोपादेयविवेचनात्मिका मतिरिति प्रज्ञावानिति, अनेन सत्कारकारिणि तोषं न्यत्कारकारिणि च द्वेषमकुर्वताऽयं सोढव्य इति । अत्रोदाहरणं - ( दृ०२५ )
ional

FOXDXOXOXXX-*****
सत्कार
पुरस्कारपरीषहः
ainelibrary.org

Page #66

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ २५ ॥
Jain Education
xoxoxoxox
मथुरायामेकः श्रेष्ठी श्राद्धो गवाक्षाधः प्राप्तसाधोरुपरि लंबितांहिमिन्द्रदत्तपुरोहितं दृष्ट्वा कृततत्पादच्छेदप्रतिज्ञः छिद्रमलभमानोऽन्यदाऽऽचार्यान् वंदित्वा निजप्रतिज्ञां कथितवान् ततस्तैरुक्तं यदा राजा पुरोहितनव्यकारितगेहे भुक्त्यर्थ प्रवेशं करोति तदा त्वया करे धृत्वा राज्ञो ज्ञाप्यं, यथैष वासः पतिष्यति, तदा चास्माभिः स्वविद्यया पातयिष्यते, ततस्तेन श्राद्धेन तथैव कृतं, ततश्च शीघ्रमेवावासं पतितं दृष्ट्वा क्रुद्धो राजा पुरोहितं श्रेष्ठिन एवार्पितवान् ततः श्रेष्ठी तत्पादं छेदितमिव कृत्वा स्वप्रतिज्ञा पूरणाय कणिक्कमयं कृत्वा चिच्छेद, श्रेष्ठिवन्न न सोढव्यः, किंतु साधुवत्सोढव्यः ॥ ३९ ॥ ८७ ॥
पूर्वोक्तपरीपहान् जयतोऽपि कस्यचिज्ज्ञानावरणीयस्योदयात्प्रज्ञाऽपकर्षे तदपगमात् तदुत्कर्षे च वैक्लव्योत्सेक सम्भव इति प्रज्ञापरीवहः तत्परीषहमाह
से नूर्ण मए पुत्र, कम्माऽनाणफला कडा । जेणाहं नाभिजाणामि, पुट्ठो केणइ कण्हुई ॥ ८८ ॥ शब्दोऽथार्थे, स चोपन्यासे, नूनं निश्चितं मया पूर्व - प्राक् कर्माणि अज्ञानं - अनवबोधस्तत्फलानि ज्ञानावरणरूपाणि कृतानि - ज्ञाननिन्दाभिरुपार्जितानि येन हेतुनाऽहं नाभिजानामि पृष्टः केनचित् कस्मिंश्चिज्जीवादी सुगमेऽपि ॥ ४० ॥ ८८ ॥
आह
अह पच्छा उइजंति, कम्माऽनाणफला कडा । एवमासासि अप्पाणं, णचा कम्मविवागयं ॥ ८९ ॥ यदि पूर्व कृतानि कर्माणि किं न तदैव वेदितानि ? उच्यते, अथ - वाच्यान्तरोपन्यासे, पश्चाद्-अबाधोत्तरकालमुदीर्यन्तेविपच्यन्ते कर्माण्यज्ञानफलानि कृतानि, तथाविधद्रव्यसाचिव्यादेव तेषां विपाकदानात्, ततस्तद्विघातायैव यत्नो विधेयो न तु
EXCXCXCXXXXXX

परीपहा
ध्ययनम्
॥ २५ ॥
jainelibrary.org

Page #67

प्रज्ञापरीषहे
*****XXCXOXOXOX**
विषादः, एवं अमुना प्रकारेण आश्वासय-स्वस्थीकुरु, कं?, आत्मानं, मा वैक्लव्यं कृथा इत्यर्थः, उक्तमेव हेतुं निगमयति-ज्ञात्वा कुत्सितं कर्मविपाकं कर्मविपाककं, इत्थं प्रज्ञाया अपकर्षे सूत्रद्वयं व्याख्यातं, प्रकर्षपक्षे त्वेवं-से इत्युपन्यासे, मया पूर्व कर्माणिअनुष्ठानानि ज्ञानप्रशंसादीनि, ज्ञानमिह विमर्शपूर्वको बोधस्तत्फलानि ज्ञानफलानि कृतानि येन अहं, अपेलप्तत्वान्नाऽपिपुरुषोऽपि, न देव इत्यपेरर्थः, अभिजानामि पृष्टः-पर्यनुयुक्तः, केनचित्क्वचिद्यत्र तत्रातिदुर्गमेऽपि, अथेत्युत्कर्षानन्तरं अपथ्यानि आयति कटुकानि कर्माण्यज्ञानफलानि कृतान्युदेष्यन्ति, एवमाश्वासय-वस्थीकुरु, आत्मानं प्रज्ञावलेपावलुप्तचेतनम् । अत्रोदाहरणं-(१० २५)यथा
उज्जयिनीतः कालकाचार्याः शिष्यशिक्षार्थ शिष्यान मुक्त्वैव सुवर्णभूम्यां प्रशिष्यसागरपार्थे गताः, सागरो नाभिजानाति, S ततोऽसौ श्रुतानुयोगं कुर्वन्-वृद्धाः! शृणुतानुयोगं, किमप्यत्र संदिग्ध इत्यादि वदन् प्रज्ञापरीषहं न सहते, इतश्च कालक| शिष्याः शय्यातरप्रेरिताः सुवर्णभूमी प्रति विहृताः, कालकाचार्या विहरंतीति प्रसिद्धिं कुर्वाणाः श्रुतास्ततस्तेनोक्तं-वृद्धा ! मम | पितामहाः कालकाचार्या आगच्छंतः श्रूयमाणाः संति, वृद्धैरुक्तं-मयापि श्रुतं, ततः सागरमभ्यागतं ते शिष्याः पृच्छन्ति-संत्यत्र कालकाचार्या इति ?, ततः शङ्कितो भणति अस्त्यत्र कोऽपि वृद्धो, न जाने आचार्या इति, तैरुक्तं सागर ! संघाडिओसि
अम्हाणं, ततो द्वयैरपि क्षामिता आचार्या भणन्ति-सागर! मा गर्व कुरु-को जानाति ? सर्वागमं सर्वज्ञं विना, इति न सागर| वनाधिसहनीय इति, इदं प्रज्ञासद्भावमङ्गीकृत्योदाहरणमुक्तं, तदभावे तु स्वयं ज्ञेयम् ॥४१॥ ८९॥
प्रज्ञाया ज्ञानविशेषरूपत्वात्तद्विपक्षभूतत्वादज्ञानस्य, अतस्तत्परीषहमाहनिरहगंमि विरओ, मेहुणाओ सुसंवुडो। जो सक्खं नाभिजाणामि, धम्म कल्लाण पावगं ॥९॥
सागरमुनि
कथाम
X9X X9 X9 X9X
Cain E
For Privale & Personal use only
janesbrary.org

Page #68

उत्तरा० अवचूर्णिः
निरर्थके-प्रयोजनाभावे सति विरतो-निवृत्तः, कस्माद-मैथुनादू , अवान्तरविरतावपि यदस्योपादानं तदस्यैवातिदुस्त्यजत्वात् , परीपहासुसंवृत इन्द्रियनोइन्द्रियसंवरणेन योऽहं साक्षात्-स्फुटं नाभिजानामि,धर्म-वस्तुस्वभावं, प्राकृतत्वात् बिन्दुलोपः, कल्याणं-शुभंध्य यनम् २ | पापकं च-तद्विपरीतं, चो गम्यः, यद्वा धर्म-आचारं-कल्प-अत्यन्तनिरुक्तया मोक्षस्तमानयति-प्रापयतीति कल्याणो-मुक्तिहेतुस्तं, पापकं वा नरकादिहेतुं, अयं आशयः-चेद्विरतौ कश्चिदर्थः सिध्येत् तदा नैवं ममाज्ञानं भवेदिति ॥ ४२ ॥९॥ कदाचित्सामान्यचर्ययैव न फलावाप्तिरत आह
तवोवहाणमादाय, पडिमं पडिवजओ। एवंपि मे विहरओ, छउमं न नियति ॥ ९१ ॥ तपो-भद्रादि उपधानं-आगमोपचाररूपमाचाम्लादि, आदाय-स्वीकृत्य, चरित्वेत्यर्थः, प्रतिमां-मासिक्यादिकां प्रतिपद्य- अज्ञानपरीollमानस्य-अभ्युपगच्छतः, एवमपि विशेषचर्यया, आस्तां सामान्यचर्ययेत्यपिशब्दार्थः, विहरतो मे-मम छादयतीति छद्म-ज्ञाना- पहः ।
वरणादिकर्म न निवर्तते-नापति, इति भिक्षुर्न चिन्तयेदित्युत्तरेण संबन्धः, अयमपि परीषहः अज्ञानभावाभावाभ्यां द्विधेत्यज्ञानपक्षे व्याख्याय अज्ञानाभावपक्षे आह-सर्वागमवेद्यप्येवं भावयेत् , निरर्थकेऽपि प्रक्रमात्प्रज्ञावलेपे विरतो मैथुनात्सुसंवृतः सन्-संनिरुद्धात्मा सन् योऽहं साक्षात् समक्षं नाभिजानामि धर्म-कल्याणं पापकं वा, अयमर्थः 'जे एग से सव्वं जाणइ, जे सब से एग जाणइ' इत्यागमात्, छद्मस्थोऽहमेकमपि धर्म वस्तुस्वरूपं न तत्त्वतो वेद्मि, अतः किमल्पपरिज्ञानतोऽवलेपेन, तथा तपउप- ॥ २६॥ धानादिभिरप्युपक्रमणहेतुभिरुपक्रमयितुमशक्ये छद्मनि दारुणे वैरिणि प्रतिपत्तिकः किल मेऽहङ्कारावसर इति भावार्थः ॥ अक्षरार्थस्तु प्राग्वदिति ॥ अत्रोदाहरणं-(६० २६) यथा
Jain Education LIVE
For Privale & Personal use only
GRLinelibrary.org

Page #69

KoKOKeXOKEKOKEKOK-XKO-KOKOM
गंगाकले द्वौ भ्रातरौ प्रवजिती, एको बहुश्रुतोऽन्यश्चाल्पश्रुतः, तत्र योऽसौ बहुश्रुतः सोऽल्पश्रुतं समाधिना स्वपन्तं दृष्ट्वा अहोऽहं निष्पुण्यो, योऽहर्निशमध्यापयन् स्वपितुमपि न शक्नोमि इति विचिन्त्य ज्ञानावरणीयं बवा स्वर्गतः, तत आभीरगृहे असगडापिता जातो, वैराग्यात्प्रव्रजितो, यावत्रीण्युत्तराध्ययनान्यधीतवान् तावत्पूर्वबद्धज्ञानावरणीयोदयात्तस्याचाम्लान्येव कुर्वतो द्वादशवरसङ्येयाध्ययनं न पारं गतं, तदपि न विक्लवो जातः, ततो द्वादशवर्षान्ते तस्यैवमविक्लवतयाऽज्ञानपरीषहं सम्यगधिसहमानस्य केवलज्ञानं समुत्पन्नमित्येवं सोढव्यः, अज्ञानाभावपक्षे, यथा-स्थूलभद्रस्वामी विहरन् बालमित्रद्विजगृहे गतः, पृष्टवांस्तत्र भार्या, क्वामुको गत ? इति, तयोक्तं-वाणिज्यार्थ, ततः स्वामी स्तम्भमूलस्थितं निधिं पश्यन् स्तम्भाभिमुखं हस्तं कृत्वा "इदमीदृशं तच्च तादृश” मिति भणित्वा गतः, ततो गृहागतस्य द्विजस्य तद्भार्यया स्वामिवचो निवेदितं, तेन पण्डितेन > ज्ञातं, यथाऽवश्यं किञ्चिदस्ति, ततः खनिते लब्धो नानारत्नसुवर्णभृत् कलशः, एवं स्थूलभद्रवत् न सोढव्यः॥ ४३ ॥ ९१।।।
साम्प्रतमज्ञानाद्दर्शनेऽपि कश्चित्संशयीतेति तमाह
त्थि नूणं परे लोए, इड्डि वावि तवस्सिणो। अदुवा वंचिओमित्ति, इइ भिक्खू न चिंतए ॥१२॥ नास्ति नूनं परो लोको-जन्मान्तरं भूतात्मकत्वात् , शरीरस्य चेहैव पातात् , चैतन्यस्य च भूतधर्मत्वात् , ऋद्धिर्वा-तपोमाहात्म्यरूपा आमोषध्यादिः, अपिः पूरणे, तपस्विनः, अथवा किं बहुना, वञ्चितोऽस्मि, भोगानामिति गम्यते, इतीत्यमुनाशिरस्तुण्डमुण्डनोपवासादिना, इति भिक्षुर्न चिन्तयेत् ॥ ४४ ॥ ९२॥
अभू जिणा अस्थि जिणा, अदुवावि भविस्सई । मुसं ते एवमाहंसु, इइ भिक्खू न चिंतए ॥१३॥
अज्ञानपरीषहे कथानकम्
Jain Educationa
lional
Snjainelibrary.org

Page #70

उत्तरा० अवचूर्णिः
॥२७॥
अभूवन जिनाः, अस्तीति निपाताः, ततश्च विद्यन्ते जिना महाविदेहादिषु, अथवा अपेभिन्नक्रमत्वाद्भविस्सईति वचन
परीषहा* व्यत्ययाद्भविष्यन्ति, जिना इत्यपि मृषा, ते-जिनास्तित्ववादिन एवं प्रागुक्तं आहुः-ब्रुवत इति भिक्षुर्न चिन्तयेत् ॥
ध्ययनम् २ अत्रोदाहरणं (१०२७)यथा
वत्सभूम्यां आर्यापाढसूरयो नियमितबहुशिष्या एकस्य शिष्यस्य बहुप्रकारैर्निर्याम्य सुरीभूय त्वया मम दर्शनं देयमिX त्यादिष्टवंतः, ततोऽसौ सुरो देवाङ्गनादिलुब्धो यावन्नायाति तावदाचार्यान्मिथ्यात्वापन्नान् बहिनिर्गतान अवधिना ज्ञात्वा सुर
स्तत्रागत्य नाट्यं विकरोति, तच्च नाव्यं षण्मासानवलोक्य आर्याषाढा अग्रतः प्रस्थिताः, ततस्तत्संयमपरीक्षार्थ मार्गे सुरेण सर्वालङ्कारभूषिताः पृथ्वीकायादिकाः षट्कुमारा विकुर्विताः, ततः पृथ्वीकायादाभरणानि गृह्णन्नाचार्यस्तेनोक्तः, पूर्व कथां शृणु, 0
दर्शनपरीषहपश्चाद्यथेच्छ कार्यमित्युक्त्वा स तं वक्ति, यथा-एकः कुम्भकारो मृत्तिका खनन् तटाक्रान्तः पठति-"जेण भिक्खं बलिं देमि,
| स्तदुपरिजेण पोसेमि नायओ" सा मे मही अ[इकमइ, जायं सरणओ भयं ॥१॥ (नि०१२४) इहैवमुपनयः- चौरभयाद्भवन्तं श्रितोऽहं,
आर्याषाढत्वमेवं विलुम्पसि, तदा मेऽपि जातं शरणाद्भयम् , इत्यग्रेऽपि भाव्यं, ततो द्वितीयो वक्ति यथा-कश्चित्पाडलः कथाकथको
सूरिकथा गंगांभसा हियमाणो लोकैरुक्तः पठति-"जेण रोहंति बीआई, जेण जीवंति कासया । तस्स मज्झे विवज्जामि, जा०॥२॥ (नि०१२६ ततस्तृतीयः कश्चित्तापसः स्वोपाश्रयमग्निना दग्धं दृष्ट्या वक्ति" जमहं दिवा य राओअ तप्पेमि महुसप्पिसा । तेण मे उडओ दड्डो, जायं ॥३॥ (नि०१२७) यद्वा कश्चिद् व्याघ्रभीतोऽग्न्याश्रितस्तद्दग्ध आह-"वग्घस्स मए भीएण, पावओ
॥२७॥ सरणीकओ। तेण दहूं ममं अंगं, जायं०॥४॥ (नि० १२८) ततस्तुर्यः, कमपि तरुणं दृढांगमपटुं समीक्ष्य केनाप्यूचे-त्वं लङ्घनप्लवनसमर्थो भूत्वा कस्मादिदानीमात्तदण्डः ?, तेनोक्तं-"जेट्ठासाढेसु मासेसु, जो सुहो वाइ मारुओ। तेण मे भज्जए अंगं,
6XOX
mininelibrary.org
Jain Education

Page #71

जायं०॥५॥ “(नि० १३१) ततः पञ्चमो, यथैकस्मिन् वृक्षे पक्षिडिम्भानि तन्मूलोद्गतलताधारेण सर्पोपद्रुतानि वीक्ष्यान्य| पक्षिभिरुक्तं-"जाव वत्थं (वुच्छं) सुहं वत्थं (वुच्छे), पायवे निरुवद्दवे । मूलाओ उढिआ वल्ली, जायं०॥६॥ (नि०१३२) ततः षष्ठः, एकस्मिन् पुरे राजापुरोहितौ चौरभण्डको दृष्ट्वा लोको वक्ति-"जत्थ राया सयं चोरो, भंडिओ अ पुरोहिओ। दिसं भयह नागरगा, जायं०॥७॥ (नि० १३४) एवं तेभ्यः कथाः श्रुत्वाऽपि तेषामाभरणान्यात्तानि, पथि सर्वाभरणभूषितां साध्वी हा प्रवचनोड्डाहकारिके व यास्यसीति हक्कयन्तस्तया किं ते पतगृह इति प्रत्युपालब्धाः, पुरो यान्तः शङ्किताः, राज्ञा वन्दिताश्च, ततो राजा भणति-अहो मम भाग्यं यद्भवन्तो वन्दिताः पूज्याः, परं मया पाथेयार्थ गृहीतमिदं प्रासुकं मोदकादि गृह्णन्तु, ततस्ते नेच्छन्ति, ततो बलेन पतगृहे गृहीते राज्ञाभरणानि दृष्टोपालब्धाः, ततो देवेन प्रकटीभूय बोधिताः-हा न युज्यते युष्माकमेवं परिणाम इति, ततोऽनागमकारणमुक्त्वा सुरः स्वस्थानं गतः, तैः पूर्व दर्शनपरीषहो नाध्यासितः, पश्चाद्ध्या|सितः, एवं सोढव्यः॥ ४५ ॥ ९३॥ ___ एतेषां च द्वाविंशतिसंख्यानां परीषहाणां कर्मप्रकृतिष्वेवं समवतारः, तथाहि-दर्शनपरीषहो दर्शनमोहनीये, प्रज्ञाऽज्ञानपरी
पही ज्ञानावरणीये, अन्तराये अलाभः, आक्रोशारतिस्त्रीनषेधिक्यचेलयाच्चासत्काराः सप्तापि चारित्रमोहनीये, शेषाः एकादशाअपि वेदनीये, एतत् सङ्घाहिका गाथा, यथा “पण्णाऽनाण परीसह नाणावरणमि होति दुण्णीउ । एगो य अंतराए अलाभपरीसहो
होइ ॥१॥ अरई अचेल इत्थी णिसीहिया जायणा य अक्कोसे । सक्कारपुरकारे सत्तेव चरित्तमोहंमि ॥२॥ अरईइ दुगंछाए पुंवेअ भयस्स चेव माणस्स । कोहस्स य लोहस्स य उदएण परीसहा सत्त ॥३॥दसणमोहे सणपरीसहो नियमसो भवे एगो।
BKEKOXXX
"परीषहाणां कर्मप्रकृतिषु समवतारः
XXXXXX
an Educat
ion
For Privale & Personal use only
Janeibrary.org

Page #72

उत्तरा० अवचूर्णिः
॥२८॥
सेसा परीसहा पुण इक्कारस वेअणिज्जमि ॥४॥ पंचेव आणुपुवी चरिआ सिजावहे अरोगे। अतणफासजल्ल एव य एक्कारस
परीषहावेअणिजमि॥५॥” (नि० १४-१८) एककालमुत्कर्षतो जघन्यतश्च कियतामुपसर्गाणामुदय इत्याह-"वीसं उकोसपए वदृति
ध्ययनम् २ जहण्णओ हवइ एगो । सीउसिण चरियं णिसिहीआ य जुगवं ण वटुंति ॥१॥(नि०८२)
एए परीसहा सव्वे, कासवेणं पवेइआ। जे भिक्खू न विहण्णेजा, पुट्ठो केणइ कण्हुइ ॥१४॥ __ एते अनन्तरोक्ताः परीषहाः सर्वे द्वाविंशतिः काश्यपेन श्रीवीरेण प्रवेदिताः-प्ररूपिताः, यान् ज्ञात्वेति शेषः भिक्षुन विह*न्येत-न संयमात्पात्येत स्पृष्टो-बाधितः केनापि-द्वाविंशतेरन्यतरेण कुत्रचिद्देशे काले वा ॥४६॥ ९४ ॥ इति समाप्तौ ॥ *
परीषहसमब्रवीमीति सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनमाह
तारसङ्ग्रा___ इदं चाध्ययनं पूर्वगतं, यदाह-नियुक्तिकृत्-कम्मपवायपुब्वे सत्तरसे पाहुडंमि जं सुत्तं । भणि(सण)अं सोदाहरणं, तं चेव |
हिका गाथाः इहंपि नायव् ॥ ४॥ (नि० ६९) इति परीषहाध्ययनं २॥ इति परीषहाध्ययनावचूरिः॥
श्रीउत्तराध्ययने द्वितीयस्य परीषहाध्ययनस्य
अवचूरिः समाप्ता।
XXXXXXXX
२८
Jain Education
iona
For Privale & Personal use only
Pinjainelibrary.org

Page #73

॥ अथ तृतीयं चतुरङ्गीयाध्ययनम् ॥
XXXXXXXXXXXXX
इहानन्तराध्ययने परीषहसहनमुक्तं, तच्च किमालम्बनमालम्ब्य कर्त्तव्यमिति प्रश्ने मानुषत्वादिचतुरंगदुर्लभत्वमालम्बनमित्युत्तरमनेन सम्बन्धेनायातं चतुरङ्गीयं व्याख्यायते
चत्तारि परमंगाणि, दुल्लहाणीह जंतुणो। माणुसत्तं सुई सद्धा, संजमम्मि य वीरियं ॥ ९५ ॥ चत्वारि परमाण्यासन्नोपकारित्वादङ्गानि मोक्षकारणत्वात् , प्रक्रमात् धर्मस्य, दुर्लभानि, इह-संसारे जन्तोः-प्राणिनः, कानि पुनस्तानि ?, मानुषत्वं, श्रुतिः-धर्मश्रवणं, श्रद्धा-धर्मेच्छा, संयमे-आश्रवविरमणात्मके, चः-समुच्चये, भिन्नक्रमः, ततो वीर्यसामर्थ्यम् ।। १॥९५॥
तत्र मानुषत्वदौर्लभ्यमाहसमावन्ना ण संसारे, नाणागोत्तासु जाइसु । कम्मा नाणाविहा कद्द, पुढो विस्संभिया पया ॥ ९६ ॥ समिति-समन्तात् , आपन्नाः-प्राप्ताः, णेति वाक्यालङ्कारे, क?, संसारे, नानागोत्रासु-नानाभिधासु जातिषु-क्षत्रियादिषु कर्माणि-ज्ञानावरणीयादीनि-नानाविधानि कृत्वा पुढोत्ति-पृथगेकैकशो, बिन्दोरलाक्षणिकत्वात् विश्वभृतो-जगत्पूरकाः, सन्ति इति गम्यं, यतः-"वालाग्रमपि तन्नास्ति, यन्न स्पृष्टं शरीरिभिः" काः?, प्रजाजनसमूहरूपाः, तेन प्राप्तनरत्वानामपि कर्मवशाद्वि
दुर्लभानि चत्वारि परमाङ्गानि
Jain Educati
o
n
For Privale & Personal use only
Anjainelibrary.org

Page #74

उत्तरा०
अवचूर्णिः ॥२९॥
विधगतिगमन, नरत्वदुर्लभत्वे हेतुरुक्तः, यद्वा विश्रंभिताः-संजातविश्रंभाः कर्मस्विति व्याख्यायते अस्मिंश्च व्याख्याने पुढोत्ति चतुरङ्गीयापृथग-नानागोत्रास्विति योज्यते ॥२॥९६ ॥
Xध्ययनम् ३ अमुमेवार्थ स्पष्टयन्नाहएगया देवलोएम, नरएसुवि एगया। एगया आसुरं कायं, अहाकम्मेहिं गच्छई ॥९७॥ एकदा-शुभकर्मानुभवकाले देवलोकेषु, नरान् कायंति-योग्यतयाऽऽह्वयन्तीति नरकास्तेषु, अपिश्चार्थः, एकदा अशुभानुभवे एकदाऽऽसुरीभवनकाले असुराणामयमासुरस्तं काय, यथा कर्मभिस्तद्गत्यनुरूपचेष्टितैर्गच्छन्ति ॥ ३ ॥ ९७ ॥
मानुष्यत्वएगया खत्तिओ होई, तओ चंडालबोकसो । तओ कीडपयंगो य, तओ कुंथुपिवीलिया ॥२८॥ ___ एकदा-मनुष्यजन्मानुरूपकर्मप्रकृत्युदयकाले क्षत्रियो-राजा भवति, तत इति तदनन्तरं को वा प्राणी, चण्डालः प्रतीतो, यदि शूद्रेण ब्राह्मण्यां जातश्चण्डालः बुक्कसो वर्णान्तरभेदः, तथा च बृद्धाः-"बंभणेण सुदाए जाओ निसाओत्ति वुच्चइ, बंभणेण वेसीए जाओ अंबद्दत्ति वुच्चइ, तत्थ निसाएण अंवट्ठीए जाओ जो सो बुक्कसेति भणइ ।" इह क्षत्रियग्रहणादुत्तमजातयः चण्डालग्रहणान्नीचजातय उपलक्षिताः, ततो मानुषत्वादुङ्त्येति शेषः, कीटः प्रतीतः पतङ्गः-शलभः, चः समुच्चये, ततस्तको वा, चशब्दस्य लुप्तनिर्दिष्टत्वात्कुंथुः पिपीलिका च भवतीति प्राकृतत्वात् सर्वत्र योज्यं, शेषतिर्यग्भेदोपलक्षणं चैतत् ॥४॥९८॥
किमित्थं पर्यटन्तस्ते निर्विद्यन्ते न वेत्याहएवमावइजोणीसु, पाणिणो कम्मकिविसा । न निविजंति ससारे, सव्वढेसु व खत्तिया ॥ ९९ ।।
दोर्लभ्यम्
॥२९॥
Jain Education
B
o na
EOHainelibrary.org

Page #75

कम्मसंगेहिं संमूढा, दुक्खिया बहुवेयणा । अमाणुसासु जोणीसु, विणिहम्मति पाणिणो ॥१०॥ एवं प्रकारेणावतः-परिवर्तस्तेनोपलक्षितासु योनिषु-८४लक्षप्रमाणासु प्राणिनः कर्मणा किल्बिषाः-अधमाः न निर्विद्यन्तेकदैतद्विमुक्तिरिति नोद्विजन्ते, आवर्त्तयोनयः क ?, संसारे-भवे, सर्वार्थेषु-धनकनकशब्दादिरूपेषु इव-यथा क्षत्रिया| राजानः॥५॥९९॥
एवमनिर्विद्यमानाश्च कर्मभिः-ज्ञानावरणीयादिभिः सङ्गाः-सम्बन्धाः कर्मसङ्गास्तैः, समिति भृशं मूढाः वैचित्र्यमापन्नाः संमूढाः, दुःखिता-दुःखयुक्ताः, कदाचित्तन्मानसमेव स्यात् , अतः आह-बहुवेदनाः-बहुशरीरव्यथाः, अमानुष्यासु-नरकतिर्यगाभियोग्यादिदेवदुर्गतिसम्बन्धिनीषु योनिषु विनिहन्यन्ते-विशेषेण निपात्यन्ते, अर्थात्कर्मभिः प्राणिनः ॥ ६॥ १०॥ युग्मम् ॥
कथं तर्हि तदवाप्तिरित्याहकम्माणं तु पहाणाए, आणुपुवी कयाइ उ । जीवा सोहिमणुप्पत्ता, आययंति मणुस्सयं ॥ १०१॥ कर्मणां-नृगतिविवन्धकानामनन्तानुबन्ध्यादीनां, तुः पूर्वस्मात् विशेषद्योतका, प्रकृष्टं हान-अपगमः प्रहानं तस्या यो लाभस्तस्मिन् , यद्वा प्राकृतत्वात् प्रहान्या-अपगमेन, कथं पुनस्तेषां प्रहानिरित्याह-आनुपूर्व्या-क्रमेण, नतु झगित्येव तुः-एवार्थे कदाचिदेव न सर्वदा, जीवाः-प्राणिनः शुद्धिं-क्लिष्टकर्मापगमात्मिकां अनु-नरत्वविघातिकर्मापगमस्य पश्चात् प्राप्ताः, आददतेस्वीकुर्वन्ति मनुष्यताम् ॥७॥ १०१॥
मानुष्यत्वप्राप्त्युपायाः
Jain Educat
For Privale & Personal use only
K
w.jainelibrary.org

Page #76

चतुरङ्गीयाध्ययनम् ३
उत्तरा० अवचूर्णिः ॥३०॥
DXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO
नरत्वावाप्तावपि श्रुतिदुर्लभतामाहमाणुस्सं विग्गहं लर्बु, सुई धम्मस्स दुल्लहा । जं सुच्चा पडिवजंति, तवं खंतिमहिंसयं ॥ १०२॥ सूत्रत्वान्मानुष्यक-मनुष्यसम्बन्धिन, विग्रह-शरीरं, अपेर्गम्यत्वात् लब्ध्वाऽपि, श्रुतिः-आकर्णनं धर्मस्य दुर्लभा आलस्यादिहेतुभिः-"मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेया, भक्तं मध्ये पानकं चापराहे। द्राक्षाखण्डः शकरा चाद्धरात्रे, मोक्षश्चान्ते शाक्यपुत्रेण दृष्टः॥१॥” इत्यादिसुगतादिकल्पितोऽपि स्यात् , अतस्तदपोहायाह-यं धर्म श्रुत्वा, प्रतिपद्यन्ते-अङ्गीकुर्वन्ति, तपःअनशनादिद्वादशविधं क्षान्ति-क्रोधजयात्मिका, मानादिजयोपलक्षणं चैषा, अहिंसताम्-अहिंसनशीलतां, शेषव्रतोपलक्षणं चैतत् ॥८॥१०२॥
श्रुत्यवाप्तावपि श्रद्धादुर्लभतामह
आहच्च सवणं लडु, सद्धा परमदुल्लहा । सोचा नेयाउयं मग्गं, बहवे परिभस्सई ॥१०३॥ आहत्य-कदाचित् श्रवणं-प्रक्रमान् धर्माकर्णनं, उपलक्षणत्वात् मानुष्यत्वं च, अपेर्गम्यत्वात् , लब्ध्वापि प्राप्यापि श्रद्धारुचिरूपा, प्रक्रमात् धर्मविषयैव, परमदुर्लभा-अतिदुरापा, कुतः?, पुनः परमदुर्लभत्वमस्या इत्याह-श्रुत्वा-आकर्ण्य नैयायिकन्यायोपपन्नं मार्ग-सम्यग्दर्शनाद्यात्मकं मुक्तिपथं प्राप्तमपि बहवः-अनेके एव परिभ्रश्यन्ति च्यवन्ते, प्रक्रमान्नैयायिकमार्गादेव, यथा-जमालिप्रभृतयो निवाः, यच्च प्राप्तमपि अपैति तच्चिन्तामणिवत् परमदुर्लभमेवेति भावः। इहेव निहवा वक्तव्या इति ॥ ९॥ १०३॥
श्रुतिश्रद्धयो दौलभ्यम्
॥३०॥
Jain Education B
onal
For Privale & Personal use only
Alainelibrary.org

Page #77

एतन्त्रयावाप्तावपि संयमवीर्यदुर्लभत्वमाह
सुई च लडं सडं च, बीरियं पुण दुल्लहं । बहवे रोयमाणाऽवि, नो एणं पडिवजए ॥ १०४॥ श्रति चान्मनुष्यत्वं च प्राग्वल्लब्ध्वापि-प्राप्यापि श्रद्धां च वीर्य च प्रक्रमात् संयमविषयं, पुनःशब्दस्य विशेषकत्वात विशेषेण दर्लभं यतो बहवो रोचमानाः-श्रद्दधाना अपि नो चेति चशब्दस्यैवकारार्थत्वान्नैव, णमिति वाक्यालङ्कारे, अथवा सूत्रत्वान्नो एनं-धर्म प्रतिपद्यन्ते, चारित्रमोहनीयकर्मोदयतः कृष्णश्रेणिकसत्यकादिवत्, न कर्तुमभ्युपगच्छन्तीति ॥१०॥१०४॥
सम्प्रति दुर्लभस्य अस्य चतुरङ्गस्य फलमाह
माणुसत्तंमि आयाओ, जो धम्मं सोच सद्दहे । तवस्सी वीरिअं लड़े, संवुडो निझुणे रयं ॥ १०५॥ मानुषत्वे-मनुजत्वे, आयातः-आगतः सन् य इत्यनिर्दिष्टस्वरूपो यः कश्चित् धर्म श्रुत्वा श्रद्धत्ते, तपस्वी निदानादिविर| हितः प्रशस्यतपोऽन्वितः, वीर्य-संयमोद्योग लब्ध्वा संवृतः-स्थगिताश्रवो निधुनोति-अपनयति, रजः कर्म बध्यमानं बद्धं च, तदपनयनाच मुक्तिं प्रामोतीति भावः ॥ ११ ॥ १०५॥
इत्थमामुष्मिकं फलमुक्त्वा इदानीमिहैव फलमाहसोही उजुअभूयस्स, धम्मो सुद्धस्स चिट्टई । निव्वाणं परमं जाइ, घयसित्तेव पावए ॥ १०६॥ शुद्धिः-कषायकालुष्यापगमो भवतीति गम्यते, कत्य ?, ऋजुकभूतस्य चतुरंगप्राप्तया मुक्तिं प्रति प्रगुणीभूतस्य, तथा च धर्म:-क्षान्त्यादिः शुद्धस्य-शुद्धिप्राप्तस्य तिष्ठति-अविचलतयाऽऽस्ते, निर्वाण-जीवनमुक्तिं-"अमरोवमं जाणि अ सुक्खमुत्तम
दुर्लभानां चतुरङ्गानां फलम्
उत्तरा०६
Jain Education
For Privale & Personal use only
ARRjainelibrary.org

Page #78

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ ३१ ॥
3X-8X
X-XXX-X
Jain Education Inter
रयाण” इत्याद्यागमात् परमं प्रकृष्टं याति प्राप्नोति, घृतसिक्त इव पावकः, कोऽर्थः ?, तपस्तेजसा ज्वलितेन धृततर्पितानि - समानः ॥ १२ ॥ १०६ ॥
इत्थमामुष्मिकमैहिकं च फलमुपदर्श्य शिष्योपदेशमाह -
विfie कम्मुणो हेडं, जसं संचिणु खंतिए । पाढवं सरीरं हिच्चा, उड्डुं पकमती दिसं ॥ १०७ ॥ वेध पृथक् कर्मणो मनुष्यत्वादिविबंधकस्य हेतुं - मिथ्यात्वाविरत्यात्मकं, तथा यशोहेतुत्वाद्यशः- संयमं विनयं वा, सञ्चिनु- भृशमुपचितं कुरु, कया ? क्षान्त्या उपलक्षणत्वात् मार्दवादिभिश्च एवं कुर्वतः किं स्यादित्याह - परप्रसिद्ध्या पृथिवीविकारं शरीरं यद्वा परीषहसहिष्णुतया समदुःखतया च पार्थिवं शरीरं त्यक्त्वा ऊर्ध्व दिशं प्रक्रामति - प्रयाति भवानिति गम्यते ॥ १३ ॥ १०७ ॥
तथा
विसालिसेहिं सीलेहिं, जक्खा उत्तर उत्तरा । महासुक्का व दिपंता, मण्णंता अपुणोचयं ॥ १०८ ॥ अप्पिया देवकामार्ण, कामरूवविउग्विणो । उहुं कप्पेसु चिट्ठति, पुत्र्वा वाससया बहू ॥ १०९ ॥ मागधीभाषया विसदृशैः शीलैः - व्रतपालनात्मकैर्यक्षा देवा ऊर्ध्व कल्पेषु तिष्ठन्ति इत्युत्तरगाथायां सम्बन्धः, उत्तरोत्तराः, अनुत्तरविमानवासिनो - महाशुक्राः - चन्द्रादित्यास्त इव दीप्यमाना मन्यमाना अन्त्यतसुखितया अपुनयवं ॥ १४ ॥ १०८ ॥
onal

(CXCXCXCX******
चतुरङ्गीयाध्ययनम् ३
चतुरङ्गीय
फ
शिष्योपदेशः
॥ ३१ ॥
Ea ainelibrary.org

Page #79

अर्पिता :- प्राक् पुण्येन ढौकिता इव देवानां कामा- देवाङ्गनास्पर्शादयः सूत्रत्वात् कामरूपविकरणा-यथेप्सितरूपाभिनिर्वर्त्तनशक्तिसमन्विताः, ऊर्ध्वमुपरिकल्पेषु सौधर्मादिषु, उपलक्षणया ग्रैवेयकानुत्तरेषु तिष्ठन्ति - आयुःस्थितिमनुपालयन्ति, पूर्वाणि बहूनि - असङ्ख्येयानि एवं वर्षशतान्यपि बहूनि पूर्ववर्षशतायुषामेव चरणयोग्यत्वेन विशेषतो देशनौचित्यज्ञापनार्थमित्थमुपन्यासः ॥ युग्मं १५ ॥ १०९ ॥
तत्किमेषामेतावदेव फलमित्याशङ्कयाह
तत्थ ठिच्चा जहाठाणं, जक्खा आउक्खए चुया । उवेंति माणुस जोणिं, से दसंगेऽभिजाय ॥ ११० ॥
तत्र- ऊर्ध्वकल्पेषु स्थित्वा, यथास्थानं - यद्यस्य स्वानुष्ठानानुरूपमिन्द्रादिपदं तस्मिन्, यक्षाः - सुरा आयुःक्षये च्युता उपयान्ति आयान्ति मानुषीं योनिं तत्र से इति स कश्चिद् दशाङ्गानि वक्ष्यमाणानि अस्येति दशाङ्गोऽभिजायते, एकवचननिर्देशः कश्चिन्नवाङ्गादिरपि जायते इति ज्ञापनार्थः ॥ १६ ॥ ११० ॥
कानि पुनर्दशाङ्गानीत्याह
Jain Educationational
वित्तं वत्थु हिरणं च, पसवो दासपोरुसं । चत्तारि कामखंधाणि, तत्थ से उववज्जइ ॥ १११ ॥ मित्तवं नाइवं होइ, उच्चागोत्ते अ वण्णवं । अप्पायंके महापण्णे, अभिजाय जसो बले ॥ ११२ ॥ क्षेत्रं-ग्रामादि सेतुकेतूभयात्मकं वा, वास्तु खातोच्छ्रितोभयात्मकं, हिरण्यं सुवर्ण, उपलक्षणात् रूप्यं धनधान्यादि च,

X-axoxoxoxoxoxoxoxoxoxoxox
धर्म फलानि
क्षेत्रादि
दशाङ्गानि
jainelibrary.org

Page #80

उत्तरा०
चतुरङ्गीयाध्ययनम् ३
॥ ३२॥
KOKDAKDAKOXOXOKAKKekeBOX
पशवः-अश्वादयः, दासा:-भृत्याः, पौरुषेयं च-पदातिसमूहः, दास: पौरुषेयं चत्वार एते, कामा-मनोज्ञशब्दादयस्तदहेतवः स्कन्धाः-तत्त्वतः पुद्गलसमूहाः, कामस्कन्धा यत्र स्युरिति गम्यं, तत्र-तेषु कुलेषु स उपपद्यते, अनेन चैकमङ्गमुक्तम् ॥ १७ ॥ १११॥
शेषाङ्गान्याहमित्राणि-सहपांशुक्रीडितादीनि संति अस्येति मित्रवान् , ज्ञातिवान् , स्वजनवान् , उच्चैर्गोत्री, चः-समुच्चये, वर्णः-स्निग्धत्वादिगुणैः प्रशस्योऽस्येति वर्णवान् , अल्पातङ्को-नीरोग इत्यर्थः, महाप्रज्ञः-पण्डितः, अभिजातो-विनीतः सर्वजनाभिगमनीयः स्यात् , अविनीतस्तु अशेषगुणान्वितोऽपि न तथा, अत एव यशस्वी, वली-कार्यकरणं प्रति सामर्थ्यवान् , उभयत्र कार्यकारणत्वान्मत्वर्थीयलोपः, अङ्गनवकमिहोक्तम् ॥ १८ ॥११२॥
अथ किमेवंविधगुणसम्पत्समन्वितं मानुषत्वमेव तत्फलमित्याशङ्कयाह
भोचा माणुस्सए भोए, अप्पडिरूवे अहाउयं । पुव्वं विसुद्धसद्धम्मे, केवलं बोहि बुज्झिया ॥११३ ॥ भुक्त्वा-आसेव्य मानुष्यकान-मनुष्यसम्बन्धिनो भोगान् , अप्रतिरूपान्-अनुपमान् , यथायुः-आयुषः अनतिक्रमेण, पूर्व-पूर्वजन्मसु, विशुद्धसद्धर्मः केवलां-अकलङ्क बोधिं-जिनधर्मप्राप्तिरूपां बुद्धा-अनुभूय प्राप्येत्यर्थः॥ १९॥११३॥
चउरंगं दुल्लभं मच्चा, संजमं पडिवजिया। तवसा धुतकम्मंसे, सिद्धे हवइ सासए ॥११४ ॥ त्ति बेमि॥
मोक्षोपाय
प्रदर्शनम्
6X6YEXXX
॥३२॥

For Privale & Personal use only

Page #81

__ चतुर्णामङ्गानां समाहारश्चतुरङ्गी तामभिहितस्वरूपां मत्वा-ज्ञात्वा संयम-सर्वसावद्यविरतिरूपं प्रतिपद्य-आसेव्य, तपसा Xधुता-अपनीता कर्मणामंशा-भागा येन सः, ततः किं, सिद्धो भवति, शश्वद्भवनात् शाश्वतः ॥२०॥ ११४ ॥ इति परि. समाप्ती, ब्रवीमि गणधराधुपदेशेन ॥
इति चतुरङ्गीयावचूरिः समाप्ता ।
कर्मनाशे सिद्धत्वम्
FASSAAAASASASSSAASSASASAAAASSAASAASAASA 6 इति श्रीउत्तराध्ययने तृतीयस्य चतुरङ्गीया
ध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता।
8XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO-KOKE
Sain Educati
o
nal
For Privale & Personal use only
wwjainelibrary.org

Page #82

चतुर्थमसोयाध्ययनम् ४
उत्तरा० अवचूर्णिः
॥ अथ चतुर्थमसङ्ख्याध्ययनम् ( चतुर्थमसंस्कृताध्ययनम् ) ॥ दुर्लभचतुरङ्गीं प्राप्य प्रमादाप्रमादौ हेयोपादेयाविति सम्बन्धायातं प्रमादाप्रमादमिति नामाध्ययनमाहअसंखयं जीविय मा पमायए, जरोवणीयस्स हु नत्थि ताणं ।
एवं वियाणाहि जणे पमत्ते, कन्नु विहिंसा अजया गहिति ॥ ११५ ॥ असंस्कृतं-शक्रशतैरपि त्रुटितस्य सतो वर्द्धयितुमशक्यत्वाद् जीवितं, ततो मा प्रमादीः, कुतो ? जरयोपनीतस्य प्रक्रमाद् मृत्युसमीपं नीतस्य, हुर्यस्मान्नास्ति त्राणं, एतं प्रागुक्तमर्थ विजानीहि-अवबुध्यस्व, जरोपनीतस्य नास्ति त्राणं येन पुनयौवनमानीयते । अत्र दृष्टान्तो (६० १८) यथा
उज्जयिन्यां जितशत्रुराज्ञः, अट्टनो मल्लो, बहुशो राजधानीषु बहूपार्जितद्रव्यो वार्धक्ये विमुक्तनियुद्धव्यापारः, एष न कस्यापि कार्यस्य क्षम इति स्वजनैः परिभूयमानः कोशाम्ब्यां वर्षमेकं रसायनमुपजीव्य महाबलिष्ठीभूय युद्धमहे सर्वमल्लान् जित्वा कुतश्चिद्राज्ञो बहुद्रव्यं प्राप्नोति स्म, ततः सर्वोऽपि स्वजनवर्गो द्रव्यलोभेन तत्पार्श्वमागतः, ततोऽसौ चिन्तयति
सम्पति एते द्रव्यलोभेनाश्रिताः, पुनरपि मां परिभविष्यन्ति, जरार्तश्चाहं न पुनर्युवा कर्तुं शक्यो महोद्यमेनापि, ततो यावदXद्यापि सचेष्टः तावत्प्रव्रजामीति प्रबजितः ।।
*atokokoXaxeXXXXXXX
अत्राणेऽट्टनमल्लकथा
॥३३॥
JainEducation.indFRI
For Privale & Personal Use Only

Page #83

*
*
*
एवं जरोपनीतस्य अट्टनस्येव न त्राणं-बन्धुभिः पालनं-जरातो रक्षणं वा, एवं पूर्वोक्त विजानीहि-अवबुध्यस्व, तथैतच्च वक्ष्यमाणं जानीहि, यथा-जनाः प्रमत्ताः सूत्रत्वादेकवचनं, कमर्थ प्रक्रमात् त्राणं नु-वितर्के, विविध-अनेकधा हिंस्रा-हिंसनशीलाः अयताः-अविरताः सूत्रत्वात् गमिष्यन्ति ग्रहीष्यन्ति-वेति, नास्ति त्राणमित्यर्थः॥१॥ ११५॥
असंस्कृतं व्याचिख्यासुराह-ततो मा प्रमादीरित्युक्तोऽर्थोपार्जनं प्रत्यप्रमादः कार्यः, यतः-"धनैर्दुष्कुलीनाः कुलीनाः। क्रियन्ते, धनैरेव पापात्पुनर्निस्तरन्ति । धनिभ्यो विशिष्टो न लोकेऽस्ति कश्चिद्, धनान्यर्जयध्वं धनान्यर्जयध्वम् ॥१॥"x इति, केषाञ्चिदाशयस्तमपाकर्तुमाहजे पावकम्मेहिं धणं मणुस्सा, समाययंति अमई गहाय ।
धनस्यैहिकापहाय ते पास पयट्टिए नरे, वेराणुबद्धा नरयं उति ॥ ११६ ॥
मुष्मिकानर्थये पापकर्मभिः-कृषिवाणिज्यादिभिः धनं मनुष्याः समाददते-स्वीकुर्वन्ते, अमति-धनमेव सर्वैहिकामुष्मिकफलनिबन्धन
हेतुत्वम् मितिरूपां गृहीत्वा-सम्प्रधार्य 'पहाय'-प्रकर्षण हित्वा धनमिति शेषः, तान् धनैकरसिकान् पश्य प्रवर्तितान-प्रक्रमात् पापोपार्जितेन धनेनैव मृत्युमुखं गम्यं, प्रापितान् नरान् , तथैतच्च पश्य वैरानुवद्धाः-कर्मानुगताः नरकमुपयान्ति, अत्रैव मृत्युलक्षणापायदर्शनमुदाहरणम् (६० २९) यथा
एकश्चौरो रात्रौ रात्री चौर्येण बहुद्रव्यमानीय निजगृहैकदेशस्थकूपे प्रक्षिपति, यथेच्छं द्रव्यं दत्त्वा कन्यां परिणीय प्रसूतां
*
*
*
*
XXakoXXX
*
*

ainelibrary.org

Page #84

उत्तरा अवचूर्णिः ॥ ३४ ॥
चतुर्थमसङ्ख्येयाध्ययनम्४
सती मैषा चेटकाग्रे रत्नानि प्रकाशयतु इति हिंसित्वा तत्रैवावटे प्रक्षिपति, एवं कालो याति, अन्यदा तेनैका कन्या परिणीता, प्रसूतापि सा अतिसुरूपत्वान्न मारिता, बालके अष्टवर्षे जाते सति सा मारिता, ततो बालो गृहान्निर्गत्य आराटिं करोति, अनेन मम माता मारितेति, ततो राजपुरुषैहीतो, राजपाचे नीतः, शूलायामारोपितः, एवं धनमिहैवानर्थहेतुः॥२॥११६ ॥ इदानी कर्मणामवन्ध्यतामाहतेणे जहा संधिमुहं गहीए, सकम्मुणा किच्चइ पावकारी ।
एवं पया पिच्छ इहं च लोए, कडाण कम्माण न मोक्खो अत्थि ॥ ११७ ॥ स्तेनः-चौरः, यथा सन्धिमुखे-क्षात्रद्वारे गृहीतः, स्वकर्मणा-स्वानुष्ठानेन कृत्यते, सम्प्रदायः-एकस्मिन् पुरे एकश्चौरः फलकचितगृहे कपिशीर्षाकृतिक्षात्रे प्रक्षिप्तपादोऽन्तःस्थगृहेशेन बहिस्स्थचौरेण कृष्यमाणः स्वकृतक्षात्रकपिशीश्छिद्यमानश्च स विललापेति, एवममुनवोदाहरणदर्शनन्यायेन प्रजाः-प्राणिनः, तथाविधवाधानुभवनेन प्रेत्य-परभवे इहलोके च कृतानां कर्मणां न मोक्षोऽस्ति ॥ ३ ॥ ११७॥
इहकृतकर्मणामवन्ध्यत्वमुक्तं, तत्र च कदाचित्स्वजनतः एव तन्मुक्तिर्भविष्यति, अमुक्तौ वा धनादिवत् विभज्यैवामी भोक्ष्यन्ते इति मन्ये, तत आहसंसारमावन्न परस्स अट्ठा, साहारणं जं च करेइ कम्मं ।
कम्मस्स ते तस्स उ वेयकाले, न बंधवा बंधवयं उर्वति ॥ ११८ ॥
कृतकर्मणामवन्ध्यता
Jain Education
library

Page #85

6XOKO-KI-KOKOKOKeXOXOXOXOXOX
संसरणं-नीचोच्चकुले पर्यटनं संसारस्तं आपन्नः-प्राप्तः, परस्य-पुत्रकलत्रादेराद्-अर्थ-प्रयोजनं आश्रित्य, चस्य वार्थत्वात् भिन्नक्रमत्वाच्च साधारणं वा-आत्मनोऽन्येषां पुत्रकलत्रादीनां चैतद्भविष्यतीति चिन्तापूर्वकं यत् करोति कर्म-कृष्यादि भवानिति शेषः, हे कृष्यादिकर्त्तः ते-तव, तुशब्दस्याप्यर्थत्वात् तस्यापि परार्थस्य साधारणस्य वा कर्मणो वेदो-विपाकस्तत्काले नैव बान्धवाः-स्वजनाः बान्धवतां तद्विभजनापनयनादिनोपयन्ति, यतश्चैवमतस्तदुपरि प्रेमादिप्रमादपरिहारेण धर्म एवोद्यतेन भाव्यं आभीरीवश्चकवणिग्वत् (१०३०), यथा___एको वणिग् वश्चनया एकस्याभीर्या मुधैवैक रूप्यकं प्राप्य हृष्टो घृतपूरान् कारितवान् , ततोऽसौ स्नातो भोक्तुमुपविष्टो, स्वकृतकर्मणा भार्यया स्वाभाविके एव भक्ते परिवेषिते, किं न घृतपूराः परिवेष्यन्ते ?, इत्युक्ते जामात्रा भक्षिता इति तया प्रत्युक्तं, अहो परार्थ XI स्वेनैव मया महापापं कृतमिति विचिन्तयता बहिर्गतेन साधुदृष्टः, क्षणमत्र तरौ विश्रामयेत्युक्तश्च, ततो मुनिनोक्तं-स्वकार्यत्वरावानस्मि, परिभोगः, न तु त्वमिव परकार्यार्थीति, तद्वाचा मर्माहत इव जातः, ततस्तत्पाचे धर्म श्रुत्वा प्रबुद्धः, प्रबजितश्च, यथा चायं स्वजनेभ्यः आभीरीवनपापमुक्तिमगणयन् प्रव्रज्यार्थमाइतस्तथा अन्यैरपि यतितव्यमिति ॥ ४ ॥११८॥
| कवणिग्ह० इत्थं तावत् स्वकर्मभ्यः स्वजनान्न मुक्तिरित्युक्तं, अधुना तु द्रव्यमेव तन्मुक्तये भविष्यतीति कस्यचिदाशयः स्यादत आहवित्तेण ताणं न लभे पमत्ते, इमंमि लोए अदुवा परत्थ ।
दीवप्पणढे व अणंतमोहे, नेयाउयं ददुमदयुमेव ॥ ११९ ॥
Jain Educa
t
ional
For Privale & Personal use only
PRIMr.jainelibrary.org.

Page #86

उत्तरा० अवचूर्णिः
KeXXXXX
चतुर्थमसङ्ख्येयाध्ययनम् ४
वित्तेन-द्रव्येण त्राणं-स्वकृतकर्मणो रक्षणं न लभेत-न प्रामोति, प्रमत्तः-मद्यादिप्रमादवान्, अस्मिन् लोके, अथवा परत्र-परभवे, कथं पुनरिह जन्मनि न तत् त्राणाय?, अत्रोच्यते वृद्धसम्प्रदायः, तथा-केनचित् राज्ञा कस्मिंश्चिन्महे सर्वे पुरुषाः पुरावहिर्गच्छन्तु इति घोषितेऽपि पुरोहितपुत्रो राजप्रियो वेश्यागृहप्रविष्टो राजपुरुषैधृतः, सर्वस्वार्पणेऽपि शूलायामारोपित इति, एवं अन्येऽपि वित्तेन त्राणमिहैव तावन्नामुवंति, आस्तामन्यजन्मनि, तन्मूर्छावतः पुनस्तस्याधिकतरं दोषमाह-प्रणष्टो दृष्ट्यगोचरतां गतो दीपोऽस्येति आहितान्यादित्वाद् दीपप्रणष्टस्तद्वत् । अत्रोदाहरणं (१० ३१) ..
केऽपि धातुवादिनः सदीपाः साग्नीन्धना बिलं प्रविष्टाः, तत्प्रमादाद्दीपे अग्नौ च विध्याते गुहातमोमोहिता इतस्ततः परिभ्रमंतो महाविषसपैर्दष्टा महाग"यां पतिता मृताः, एवं अनन्तः-अपर्यवसितो मोहो-ज्ञानदर्शनावरणमोहनीयात्मकोऽस्येति सः, निश्चितः आयो-लाभो न्यायो-मोक्षःस प्रयोजनमस्येति नैयायिकः तं, सम्यग्दर्शनादिकं मुक्तिमार्गमिति गम्यं, दृष्ट्वाप्यदृष्ट्वैव स्यात् तदर्शनफलाभावात् , यद्वा अदछमेवेति प्राकृतत्वात् अद्रष्टैव भवति, न केवलं वित्तं त्राणाय न भवति, किंतु त्राणहेतुं सम्यक्त्वादिकमप्यवाप्तमुपहन्तीति सूत्रार्थः ॥५॥ ११९॥ एवं वित्तादिकं न त्राणायेत्युपदर्य यत्कृत्यं तदाहसुत्तेसु आवी पडिवुद्धजीवी, नो वीससे पंडिय आसुपन्ने ।
घोरा मुहुत्ता अवलं सरीरं, भारुडपक्खी व चरऽप्पमत्तो॥१२०॥
वित्तं न त्राणायेत्या
Jain Education
anal

Page #87

सुप्तेषु द्रव्यतः शयानेषु भावतस्तु धर्मं प्रत्यजाग्रत्सु, चः पादपूरणे, अपिः सम्भावने, ततोऽयमर्थः - सुप्तेष्वप्यास्तां जाग्रत्सु किमित्याह-प्रतिबुद्धः-प्रतिबोधवान् द्रव्यतो जाग्रद्भावतस्तु यथावस्थितवस्तुतत्त्वमवगच्छन् जीवतीत्येवंशीलः प्रतिबुद्धजीवी । अत्रोदाहरणं (दृ० ३२ ) यथा
उज्जयिन्यां अमोघरथो नामा रथिकः, तत्पत्नी यशोमती, तयोः पुत्रः अगडदत्तः, सः अन्यदा पितृमरणानन्तरं मात्रादेशात् कौशाम्ब्यां विद्यार्थं गतः, तत्र च शिक्षितसकलविद्यो राज्ञोऽग्रे कृतसप्तादिनमध्यमहाचौर कर्षणप्रतिज्ञः, पुराद्बहिः सहकारमूलोपविष्टः, त्वां धनेश्वरं करोमीति वदन्तं परिव्राजकं तादृग्लिंगैश्चौरमिति ज्ञात्वा तमाश्रितो, रात्रौ एकस्मिन्निभ्यगृहे क्षात्रेण बहुद्रव्यं नीत्वा, पुरात् बहिरागत्य, हृतद्रव्योत्पाटकनरे परिव्राजकेनाऽसिना हतेऽसिं गृहीत्वा श्मशानासन्नगृहे मद्भगिनीसमीपे गच्छ सा ते पत्नी भविष्यतीति परिव्राजकेनोक्ते तत्र गतः, तत्संस्तीर्णशय्यायामुपविश्य तस्यां व्याक्षिप्तायां जाग्रदेवाविश्वसन् तत उत्थाय स्तम्भांतरस्थः शय्यायां शिलापातं दृष्ट्वा हा दुष्टे ! मां घातयितुं इच्छसीत्युक्ते तां शरणागतां मुक्त्वा चौरसर्वस्वं गृहीत्वा राजाऽग्रे गतः पूजितो राज्ञा पौरलो कैश्चैवमन्यैरपि द्रव्यतो भावतश्च जाग्रद्भिरेव स्थेयं, एवंविधश्च किं कुर्यादित्याह-न विश्वस्यात् प्रमादेऽपि, पण्डितः, आशु कृत्येषु प्रवर्त्तितव्यमिति प्रज्ञा - बुद्धिरस्येति सः, यतो घोराः प्राणिप्राणापहारकत्वात् मुहूर्ताः - कालविशेषाः दिवसाद्युपलक्षणं चैतत्, शरीरं चावलं न मृत्युदायिमुहूर्त्तान् प्रति सामर्थ्यवत्, ततो भारुण्डपक्षीव अप्रमत्तःप्रमादरहितः त्वं चर - विहितानुष्ठानमासेवस्व, अन्यथा यथा भारुण्डपक्षिणः - अन्तर्वर्त्तिसाधारणचरणाः, एकोदराः, पृथगूग्रीवाः, अन्यान्यफलकाङ्क्षिणः प्रमत्ता विनश्यन्ति तथा तवापि प्रमाद्यतः संयमजीवितात् भ्रंशः ॥ ६ ॥ १२० ॥
Jain Education national

सदा जाम
तैव भाव्य[मित्यत्रागडदत्तोदा०
Jainelibrary.org

Page #88

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ ३६ ॥
अमुमेवार्थ स्पष्टयन्नाह
चरे पयाई परिसंकमाणो, जं किंचि पासं इह मन्नमाणो ।
लाभंतरे जीविय वूहइत्ता, पच्छा परिन्नायमलावधंसी ॥ १२१ ॥ चरेत् संयमाध्वनि पदानि-धर्मस्थानानि परिशंकमानः- संयमादि गणयन्- न ममेह प्रवर्तमानस्य मूलगुणमालिन्यं भविष्यतीति चिन्तयन् च, यत् किञ्चिद् अल्पमपि दुश्चिन्तितादि प्रमादपदं बन्धहेतुत्वात्पाशमिव पाशं मन्यमानो, भारण्डवत्, लाभान्तरेअपूर्वार्थप्राप्तिविशेषे सति जीवितं बृंहयित्वा वृद्धिं नीत्वा पश्चात् लाभान्तरप्राप्युत्तरकालं परिज्ञाय -अवबुद्ध्य न इदं गुणार्जकमिति ज्ञपरिज्ञया, ततः प्रत्याख्यानपरिज्ञया भक्तं प्रत्याख्याय कर्ममलापध्वंसी स्यात्, ततो यावल्लाभः तावच्छरीरं धारयेत् । अत्रोदाहरणं ( दृ० ३३ -
बेनातटे लब्धपूर्णचन्द्रस्वनः क्षपणत्रयानन्तरं भिक्षाप्राप्त कुल्माषकारितसाधुपारणाक सन्तुष्ट देवतादत्तेष्टदेवदत्तावेश्या सहस्रहस्त्यादिराज्यो मूलदेवो राज्यं करोति, तत्र च मंडिकनामा सूचिकचौरो दिवापट्टकबद्धजानुः स्वमशक्तं दर्शयन् रात्रावारक्षकाद्यग्राह्यः तत्पुरं मुष्णाति, द्रव्योत्पाटकनरं नगराद् वहिर्भूमिगृहे नीत्वा पादशौचमिषाद्भगिन्याः पातयति च कूपे, अन्यदा राजा स्वयं विलोकयन् तल्लोत्रवाहकीभूय तद्गृहे गतः, तद्भगिन्याः पाद सौकुमार्यादिना कोऽपि महान् अयमिति ज्ञात्वा दत्तसङ्केतो नष्टः, चौरोऽपि पृष्ठौ धावन् क्वापि तद् भ्रान्त्या काष्ठादि खनेनाहत्य पश्चाद् गतः, ततो राज्ञा प्रातराकारितः, तद्भगिनीमुद्वाह्य स तावत्सन्मानितो यावत्सर्वस्वं गृहीतं, ततो हत इति, अत्र अयमाशयः, यथा - अकार्यकार्यपि मण्डिको यावल्लाभं मूलदेवेन धारितस्तथा धर्मार्थिनाप्यसंयमहेतुकमपि शरीरं निर्जरामभिलषता तल्लाभं यावद् धार्यमिति ॥ ७ ॥ १२१ ॥

EXCXCXCXCXXXXXXXXX
चतुर्थ
सोया
ध्ययनम् ४
यावल्लाभः तावच्छरीरं
धार्य, मण्डिक चौरदृष्टान्तो
पनयः
॥ ३६ ॥

Page #89

Emaina
KE-Ke-ke-KO-X-
XX
maaamanuma
यदुक्तं मलापध्वंसी स्यात् , तत् किं स्वातत्र्येणोतान्यथेत्याहछंदंनिरोहेण उवेति मुक्खं, आसे जहा सिक्खियवम्मधारी।
पुवाइ वासाइं चरऽप्पमतो, तम्हा मुणी खिप्पमुवेति मुक्खं ॥ १२२॥ मोऽलाक्षणिकः, स्वच्छन्दतानिरोधेनोपैति मोक्षं, अत्र दृष्टान्तो, यथा-अश्वः शिक्षितो-वल्गनोत्प्लवनादिशिक्षा ग्राहितो, वर्म-अश्वतनुत्राणं तद्धरणशीलो वर्मधारी, ततोऽयमर्थो, यथा अश्वोऽस्वातन्त्र्येण प्रवर्तमानः समरेऽरिभिर्नोपहन्यते इति तन्मुक्तिमाप्नोति । अत्रोदाहरणं (१० ३४)
एकेन राज्ञा द्वयोः कुलपुत्रयोः शिक्षणार्थं अश्वौ दत्तौ, तत्रैकेन धावनवलगनादि-सर्वकला ग्राहितोऽश्वः, तौ च रणे सुखिनौ जाती, अन्येन आलस्येनाशिक्षितोऽश्वः, ततस्तौ च रणे मृतौ । एवं धर्मार्थ्यपि गुरुपरवश एवमुच्यते नान्यः, अत एव पूर्वाणि वर्षाणीति च एतावदायुषामेव चरणपरिणामाद्, आगमोक्तक्रिया सेवस्व, अप्रमत्तो-गुरुपारतव्यापहारिप्रमादपरिहर्ता तस्माद्अप्रमादचरणादेव ॥८॥ १२२॥ स पुब्वमेवं ण लभेज पच्छा, एसोवमा सासयवाइयाणं ।
विसीदती सिढिले आउयमि, कालोवणीए सरीरस्स भेए ॥ १२३ ॥ यः पूर्वमेवाप्रमत्ततया भावितमतिर्न स्यात् स तदात्मकं छन्दोनिरोध, एव शब्दो वाऽर्थे उपमार्थत्वात् पूर्वमिव न लभेत, पश्चाद्-अन्त्यकाले, एषोपमा शाश्वतवादिनां-आत्मनि मृत्यु अनियतकालभाविनं अपश्यतां, पश्चादपि छन्दोनिरोधमप्रामुवन्
मोक्षप्राप्तिः
DXOXOXOXOXO
उत्तरा०७
Jain Education
Rela
Swainelibrary.org

Page #90

उत्तरा०
अवचूर्णिः
चतुर्थमसङ्ख्येयाव्ययनम् ४
प्रमादत्यागे
विषीदति, शिथिले-आत्मप्रदेशान्मुश्चति आयुषि, कालेन-मृत्युनोपनीते शरीरस्य मेदे, अत आदित एव न प्रमादवद्भिः भाव्यम् ॥९॥१२३ ॥ कस्माच्छन्दोनिरोधं न लभते इत्याहखिप्पं न सके। विवेगमेउं, तम्हा समुट्ठाय पहाय कामे ।
समेच लोअं (प्र० लाभं) समता महेसी, आयाणरक्खी चरमप्पमत्तो॥१२४ ॥ क्षिप्रं-तत्क्षण एव न शक्नोति, एतुं-गन्तुं, कं ?, विवेक-द्रव्यभावसङ्गत्यागरूपं ॥ अत्रोदाहरणं (६० ३५)
एका ब्राह्मणी नित्यमण्डितैव सती तत्पतिनाभरणानि पर्वतिथिष्वेव व्यापार्यन्ते, अन्यथा चौरभयागोप्यन्ते, इत्युक्ते चौरागमवेलायां शीघ्रमेव गोपयिष्यामीति प्रत्युक्तवती, अन्यदा तद्गृहागतचौरैधृतोपचितपाणिपदा झगित्याभरणानि उत्तारितुमशकुवती छिन्नहस्ता जाता । एवमन्योऽपि प्राग् अकृतकर्मा न तत्काल एव विवेकमेतुं शक्नोति, यत एवं तस्मात् समिति-सम्यक्
प्रवृत्त्योत्थाय-पश्चाच्छन्दो निरोत्स्याम इत्यालस्थत्यागेनोद्यमं विधाय, तथा प्रहाय-हित्वा कामान् इच्छामदनात्मकान् समेत्यPO सम्यक् ज्ञात्वा लोकं-सर्व प्राणिवर्ग समतया-अरक्तद्विष्टतया महर्षिः सन् आत्मानं रक्षति अपायेभ्यः-कुगत्यादिभ्य इति
एवंशील आत्मरक्षी, मोऽलाक्षणिकः । इह च प्रमादाप्रमादपरिहारापरिहारयोरैहिकमुदाहरणं (६० ३६)___एका वणिक महिला प्रोषितपतिका निजवपुःशुश्रूषापरा गृहव्यापारेषु प्रमत्ता दासादीनां यथार्ह भोजनाद्यप्यददाना तैर्मुक्ता, ततो गृहागतपतिना भृत्यविभवहानिं दृष्ट्वा निष्कासिता, ततो वणिजा बहुद्रव्येनान्या परिणीता, सा च नात्मशुश्रूषापरा
लन प्रमत्तव्यं
तदुपरि
दृष्टान्तश्च
॥३७॥
Jain Education
Tional
For Privale & Personal use only
M
ainelibrary.org

Page #91

XOX
दासादीन् यथार्ह नियुञ्जयन्ती भोजयन्ती च पत्या गृहस्वामिनी कृता। तत इहैव गुणायाप्रमादो दोषाय च प्रमादः, आस्तामन्यजन्मनीति ॥ १० ॥ १२४ ॥ प्रमादमूलं च रागद्वेषाविति सोऽपायं तत्परिहारमाहमुहं मुहं मोहगुणे जयंतं, अणेगरूवा समणं चरंतं ।
फासा फुसंति असमंजसं च, न तेसु भिक्खू मणसा पउस्से ॥ १२५ ॥ मुहुर्मुहुः-वारंवारं मोहगुणा-मोहोपकारिणः शब्दादयस्तान् जयन्तं, अनेकरूपाः-परुषविषमसंस्थानादिभेदरूपाः श्रमणं-मुनि चरन्तं संयमाध्वनि स्पृशन्ति, स्वानि स्वानि इन्द्रियाणि ग्राह्यमाणतयेति, स्पर्शाः-शब्दादयः ते स्पृशन्ति-गृह्यमाणतयैव / स्पर्शादिषु सम्बध्नन्ति, असमंजसं-अननुकूलमेतक्रियाविशेषणं, चोऽवधारणे, न तेषु स्पर्शेषु भिक्षु-र्मुनिर्मनसोपलक्षणत्वाद्वचसा रागादिपरिकायेन च प्रदुष्येत्-प्रद्विष्यात, कोऽर्थः?, कर्कशसंस्तारकादिस्पादौ हन्तोपतापिता वयमेतेनेति न चिन्तयेत् न वा वदेत् हारोपायः परिहरेद्वा तमिति ॥ ११ ॥ १२५ ॥ मंदा य फासा बहुलोभणिज्जा, तहप्पगारेसु मणं न कुज्जा।
रक्खेज कोहं विणएज्ज माणं, मायं न सेवेज पहिज लोहं ॥ १२६ ॥ तथा मन्दयन्ति-विवेकिनं अपि अज्ञतां नयन्तीति मन्दाः, पूर्वापेक्षया, चः समुच्चये, स्पर्शाः-शब्दादयः, बहून् लोभयन्तिविमोहयन्तीति बहुलोभनीयाः, प्रवचनीयादित्वादनीयः, ततस्तथा प्रकारेष्वपि-मृदुस्पर्शमधुररसादिषु मनश्चित्तं न कुर्यात् , एवं |
P

Jain EducatioPAL
ainedbrary.org

Page #92

उत्तरा० अवचूर्णिः
चतुर्थमसङ्ख्येयाध्ययनम् ४
पूर्वगाथया द्वेषस्यानया रागस्य च परिहार उक्तः, स तु कथं भवतीत्याह-रक्षेत् क्रोधं, विनयेद्-अपनयेत् मानं मायां न सेवेत * प्रजह्यात्-त्यजेद् लोभम् ॥ १२॥ १२६॥ एतावता चारित्रशुद्धिरुक्ता, सा च न सम्यक्त्वशुद्धिं विना, अतस्तदर्थमाहजे संखया तुच्छपरप्पवादी, ते पेजदोसाणुगया परज्झा।
एए अहम्मुत्ति दुगुंछमाणो, कखे गुणे जाव सरीरभेए ॥ १२७ ॥ त्ति बेमि॥ ये संस्कृता न तात्त्विकशुद्धिमन्तः किन्तूपचरितवृत्तयः, अत एव तुच्छा-यदृच्छाभिधायितया निःसाराः, परप्रवादिनःसौगतादयः ते प्रेमद्वेषानुगताः, अत एव 'परज्झ' त्ति देशीपदत्वात्परवशा रागादिग्रस्तत्वात्, एते अधर्महेतुत्वादधर्म इत्यमुनो- ल्लेखेन जुगुप्समानः-निन्दन , अवधारयन् , न तु निन्दायाः सर्वत्र निषेधाद्, आकाङ्केत-अभिलषेत गुणान्-ज्ञानादीन् । यावच्छरीरस्य भेदो-विनाशो यावज्जीवमित्यर्थः ॥ १३ ॥ १२७ ॥
इत्यसयेयाध्ययनावचूरिः॥
यावर
XXXXXXXXXXXXX
नभिलपेद् न
परान्
श्रीउत्तराध्ययने तूर्यस्य असङ्ख्येयाध्ययनस्य
अवचूरिः समाप्ता।
३८॥
www
Jain Education LIVE
Jainelibrary.org

Page #93

Jain Educati
॥ अथ पञ्चममकाममरणाध्ययनम् ॥
पूर्वाध्ययने 'यावच्छरीरभेद' मिति ब्रुवता मरणकालेऽप्यप्रमादः कार्य इत्युक्तं, स च मरणविभागपरिज्ञानत एव स्यादित्यनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनमवचूर्यते
अण्णवंस मोहहं (छं पा० ) सि, एगे तरइ (घं तिष्णे पा० ) दुरुत्तरे । तत्थ एगे महापण्णे, इमं पह (द्व पा० ) मुदाहरे ॥ १२८ ॥ अर्णवे-द्रव्यतो जलधौ, भावतः संसारे, महानोघः - प्रवाहो द्रव्यतो जलसम्बन्धी भावतस्तु भवपरम्परात्मको यत्र, सुव्यत्यये अर्णवान्महौघात्, दुरुत्तरात्तीर्ण इव तीर्णः - तीरं प्राप्तः, एको-घातिकर्मसाहित्यरहितः, तत्र - सदेवमनुजायां पर्षदि एकोऽद्वितीयः स च तीर्थकृदेव तत्काले, अत्रान्यस्य (त्र वा ) तीर्थकृतोऽभावात्, महती प्रज्ञा - केवलात्मिका संविद् यस्य, इमं वक्ष्यमाणं प्रश्नं- प्रष्टव्यार्थरूपमुदाहृतवान् ॥ १ ॥ १२८ ॥
यदुदाहृतवांस्तदाह
संतिमेय (ए पा० ) दुवे ठाणा, अक्खाया मारणंतिया । अकाममरणं चेव, सकाममरणं तहा ॥ १२९ ॥
प्राकृतत्वात् वचनव्यत्ययेन स्त इमे प्रत्यक्षे, चः पूरणे द्वे - द्विसंख्ये तिष्ठन्त्यनयोर्जन्तव इति स्थाने, आख्याते पूर्वतीर्थ कृद्भिः, मरणमेव-निजनिजायुःपर्यन्तस्तस्मिन् भवे मारणान्तिके, के ते? इत्याह-अकाममरणं वक्ष्यमाणं, चः समुच्चये, एवः पूरणे, सकाममरणं वक्ष्यमाणस्वरूपं तथा ॥ २ ॥ १२९ ॥
ational

XXX**********००)
अकामस
काममरणे
w.jainelibrary.org

Page #94

पञ्चमम* काममरणा
ध्ययनम् ५
उत्तरा०
केषां पुनरिदं कियत्कालं वेत्याहअवचूर्णिः
बालाणं अकामं तु, मरणं असतिं भवे । पंडियाणं सकामं तु, उक्कोसेण सतिं भवे ॥१३०॥ ॥ ३९॥
बालानां-सदसद्विवेकविकलानां, तु शब्दस्यैवार्थत्वादकाममेव मरणं असकृत्-वारंवारं भवेत् , ते हि विषयाभिष्वङ्गतो मरणमनिच्छन्त एव नियन्ते, पण्डितानां-चारित्रवतां सकाममिव सकामं, मरणं प्रत्यसंत्रस्ततया, तथात्वं चोत्सवभूतत्वात्तादृशां
तन्मरणस्य, उक्तं च-"संचिततपोधननां, नित्यं व्रतनियमसंयमरतानाम् । उत्सवभूतं मन्ये, मरणमनपराधवृत्तीनाम् ॥ १॥" *न तु तेषां परमार्थतः सकामत्वं, मरणाभिलाषस्याप्यागमे निषिद्धत्वात् , उक्तं च-"मा मा हु विचिंतिजा, जीवामि चिरं मरामि
अ लहंति । जइ इच्छसि तरिउं जे, संसारमहोअहिमपारं ॥१॥" तुः पूर्वापेक्षया विशेषद्योतकः, तच्चोत्कर्षेण उत्कर्षोपलक्षितं केवलिसम्बन्धीत्यर्थः, अकेवलिनो हि संयमजीवितं दीर्घमिच्छेयुरपि, मुक्त्यवाप्तिरितः स्यादिति, सकृद्-एकवारं भवेत् , जघन्येन तु शेषचारित्रिणः सप्ताष्टवारान् भवेत् ॥ ३ ॥१३०॥ यदुक्तं "स्त इमे द्वे स्थाने" (गा० १२९) तत्राद्यमाह
तथिमं पढमं ठाणं, महावीरेण देसियं । कामगिद्धे जहा बाले, भिसं कुराणि कुव्वति ॥१३१॥ तत्र-पूर्वोक्तयोद्धयोः स्थानयोरिदं वक्ष्यमाणं प्रथममकाममरणाख्यं स्थानं महावीरेण देसिअं-श्रीवीरप्ररूपितं, कामे-इच्छामदनात्मकेषु गृद्धः-अभिकाङ्क्षावान् यथेत्युपदर्शनार्थः, बालः-अज्ञो भृशं-अत्यर्थ क्रूराणि कर्माणि हिंसादीनि करोति, क्रिययाXऽशक्तावपि मनसा कृत्वा च, प्रक्रमादकाम एव वियते ॥ ४ ॥१३१॥
XOXOXOXOKAKKEKOROXOXOXOXO
कामगृद्धानामकाम
मरणम्
॥ ३९॥
Jain Education
Monal
For Privale & Personal use only
nelibrary.org

Page #95

OXOXOXOXOXXXXXXXXX
इदमेव प्रपञ्चयितुमाह
जे गिद्धे कामभोगेसु, एगे कूडाय गच्छइ । न मे दिढे परे लोए, चक्खुदिट्ठा इमा रती ॥ १३२॥ यो गृद्धः कामौ-शब्दरूपाख्यौ भोगाः-स्पर्शरसगन्धाख्याः तेषु, उक्तं च-“कामा दुविहा पन्नत्ता-सदा रूवा य, भोगा तिविहा पन्नत्ता, तंजहा-गंधा रसा फासा य" इति एकः कश्चित् क्रूरकर्मा, तन्मध्यात् कूटमिव कूट-प्राणिनां यातनाहेतुत्वात् नरकस्तस्मै कूटाय प्रवर्तते, प्रेरितश्च कैश्चिद्वक्ति-न मया दृष्टः परलोकः, चक्षुदृष्टेयं रतिः-कामसेवनरूपा चित्तपहित्तिः, तस्यायमाशयः-कथं दृष्टपरित्यागतोऽदृष्टपरिकल्पनयाऽऽत्मानं विप्रलम्भये ॥५॥१३२॥
पुनस्तदाशयमेवाहहत्थागया इमे कामा, कालिया जे अणागया । को जाणइ परे लोए ?, अत्थि वा नत्थि वा पुणो ॥१३३॥ कामादिगृहस्तागता इव-स्वाधीनतया इमे-प्रत्यक्षाः कामाः शब्दादयः, काले सम्भवन्ति कालिका-अनिश्चितकालान्तरप्राप्तयो ये *नोरुभयलोके अनागता-भाविजन्मसम्बन्धिनो, यतः कः पुनर्जानाति यथा 'परलोकोऽस्ति नास्ति वा' ॥६॥१३३॥ कश्चित्कथश्चिदुत्पादितपरलोकप्रत्ययोऽपि च कामान् परिहर्तुमशक्नुवन् इदमाह
जणेण सद्धिं होक्खामि, इति बाले पगभइ । कामभोगाणुराएणं, केसं संपडिवजह ॥१३४॥ जनेन सार्द्ध भविष्यामि, कोऽर्थः, बहुर्जनो भोगासङ्गी, तद्वदहमपि तद्गति गमिष्यामि इति, यद्वा जनेन सार्द्ध भोक्ष्यामिपालयिष्यामि कलत्रादिकं, न हीयान् जनोऽज्ञ इति बालः प्रगल्भते-धार्यमवलम्बते, ततश्च स एवं कामभोगानुरागेनाभिष्वङ्गेन क्लेशं-इह परत्र च बाधात्मकं संप्रतिपद्यते-प्राप्नोतीति ॥७॥१३४ ॥
इव-स्वाधीनतया इक पुनर्जानाति यथा हिमशक्नुवन् इदमाह
बाधा
संपडिवाइ ॥ १३१ माध्यामि
Jain Educatillational
For Privale & Personal use only
w.jainelibrary.org

Page #96

उत्तरा०
अवचूर्णिः
11 80 11
MOXCXBXX
यथा च कामभोगानुरागेण तं प्रतिपद्यते तथाह
तड से (प्र० तओ, तोसे) दंडं समारभति, तसेसुं थावरेसु य । अट्ठाए य अणट्ठाए, भूयगामं विहिंसह ॥ १३५ ॥ ततः कामभोगानुरागात् स धार्श्ववान् दण्डं - मनोवाक्कायात्मकं समारभते - प्रवर्तयति, त्रसेषु - द्वीन्द्रियादिषु, स्थावरेषुएकेन्द्रियादिषु च, अर्थाय - प्रयोजनाय चस्य भिन्नक्रमत्वादनर्थाय च ( दृ० ३७ -
यथैकोऽजापालः प्रतिदिन निरर्थकमेव वटवृक्षं सच्छिद्रं करोति, अन्यदा पराभूतराजपुत्रेण छायार्थं तत्र विश्रान्तेनामूढलक्ष्य इति ज्ञात्वा बहुद्रव्येण लोभयित्वा तत्पार्श्वान्निजभ्रातुरक्षाणि पातयित्वा तस्यैको ग्रामो दत्तः, ततोऽसौ यथेच्छं गुडतुम्वकं भक्षयन् हृष्टः सन् गायति - " अट्टमपि सिक्खिज्जा, सिक्खियं न हु निष्फलं । अट्टमट्टप्पसाएण, भुंज्जए गुडतुंवयं ॥ १ ॥” इति अनेन वच्छिद्राणि अनर्थाय भ्रातुरक्षाणि चार्थाय पातितानीत्यर्थः । तथा भूतग्रामं प्राणिसमूहं विहिनस्ति - व्यापादयति, अनेन च दण्डयव्यापार उक्तः ॥ ८ ॥ १३५ ॥
किमसौ कामभोगानुरागेण तावदेव कुरुते उतान्यदपीत्याह
हिंसे वाले मुसावाई, माईले पिसुणे सढे । भुंजमाणे सुरं मंसं, सेअमेयंति मन्नइ ॥ १३६ ॥
हिंस्रः - प्राणिघाती बाल:- मूर्खः मृषावादी मायावी पिशुनः - परदोषोद्धाटकः शठो-वेषाद्यन्यथा करणेन, मण्डिकचौरवत्, भुञ्जानः सुरां-मद्यं श्रेयः- प्रशस्यतरमेतदिति मन्यते, उपलक्षणत्वाद्भाषते च - " न मांसभक्षणे दोषो, न मद्ये न च मैथुने । ” तदनेन मनसा वाचा कायेन चासत्यत्वमस्योक्तं, इत्यादि ॥ ९ ॥ १३६ ॥
Jain Educationtional

*GXXXXXX
पश्चमम काममरणा
अध्ययनम् ५
कामासक्त
स्यानेकदोष
सम्भवः
॥ ४० ॥
ainelibrary.org

Page #97

XXXXXOXOXOXOXOXOXOKax
पुनस्तद् वक्तव्यतामेवाहकायसा वयसा मत्ते, वित्ते गिद्धे य इत्थिसु । दुहओ मलं संचिणइ, सिसुनागुब्व मट्टियं ॥ १३७॥ कायसत्ति सूत्रत्वात्कायेन वचसोपलक्षणत्वात् मनसा मत्तो-दृप्तः, वित्ते-द्रविणे गृद्धो-गृद्धिमान् , चस्य भिन्नक्रमत्वात् स्त्रीषु च गृद्धः, द्विधा-द्वाभ्यां रागद्वेषाभ्यां मलं-अष्टप्रकारं कर्म संचिनोति-बध्नाति शिशुनाग इव-अलसकीट इव मृत्तिका, यथा स स्निग्धतनुतया बही रेणुभिः अवगुण्ड्यते अन्तश्च अनाति मृदं, ततश्च यथाऽसौ बहिरन्तश्चोपचितमलो रविकरैः शुष्यन् क्लिश्यति विनश्यति च, तथाऽयमप्युग्रकर्मेति ॥१०॥१३७ ॥
अथ अमुमेव स्पष्टयन्नाह
तओ पुट्ठो आयकेण, गिलाणो परितप्पई। पभीओ परलोगस्स, कम्माणुप्पेहि अप्पणो ॥ १३८ ॥ तकस्तत्को वा अष्टकर्ममलतः स्पृष्टः आतङ्केन-आशु विघातिना शूलविषूचिकादिरोगेण तत्तदुःखोदयात्मकेन वा ग्लानो-मन्दो, विषादी वा, परीति सर्वप्रकारं तप्यते-खिद्यते, प्रभीत:-प्रकर्षण त्रस्तः, सुब्व्यत्ययेन परलोकात्, कर्मानुप्रेक्षी, यत इति गम्यं, आत्मनः, हा मया न किश्चिच्छुभमाचरितं, किंतु सदैवाऽजरामरवच्चेष्टितमिति ॥ ११ ॥ १३८॥
इदमेव स्पष्टयन्नाह
सुया मे णरए ठाणा, असीलाणं च जा गती । बालाणं कूरकम्माणं, पगाढा जत्थ वेयणा ॥ १३९ ॥ श्रुतानि मया नरके स्थानानि-सीमन्तकाप्रतिष्ठानादीनि कुम्भीवैतरण्यादीनि वा, अशीलानां-असदाचाराणां या गतिर्नर
नोः प्रान्ते पश्चात्तापः
-
Jan Ede
For Privale & Personal use only
32 anesbrary.org

Page #98

KOKEKO
उत्तरा अवचूर्णिः ॥४१॥
कात्मिका, सा च श्रुतेति सम्बन्धः, बालानां-मूर्खानां क्रूरकर्मणां-हिंस्रमृषाभाषकादीनां प्रगाढा-अत्युत्कटा यत्र यस्यां गतौ पञ्चममवेदनाः-शीतोष्णाधाः॥१२॥ १३९ ॥
Tiकाममरणातथा
Xध्ययनम् ५ तत्थोववाइयं ठाणं, जहा मे तमणुस्मुयं । आहाकम्मेहिं गच्छन्तो, सो पच्छा परितप्पति ॥१४॥ तत्र-नरकेषु उपपाते भवं औपपातिकं, तत्र अन्तर्मुहूर्तानन्तरमेव निरन्तरं छेदभेदादिसम्भवात् , गर्भजत्वे तु तदुःखान्तरमपि स्यादिति, स्थान-स्थितिः, यथा-येन प्रकारेण, भवतीति शेषः, मे-मया तदित्यनन्तरोक्तपरामर्श अनुश्रुतं-अवधारितं गुरुभिरुच्यमानं, यथाकर्मभिर्गमिष्यमाणः-आगत्यानुरूपैः कर्मभिः गच्छन् प्रक्रमात् तदनुरूपमेव स्थानं, स बालः पश्चाद् आयुषि हीयमाने आयुषि परितप्यते, यथा 'धिग् मामसदनुष्ठायिनं, किमिदानी मन्दभाग्यः करोमीति शोचते ॥ १३ ॥ १४॥ अमुमेवार्थ दृष्टान्तेन दृढयति
परितापः जहा सागडिओ जाणं, संमं हिचा महापहं । विसमं मग्गमोतिण्णो (प्रा० माइण्णो, मोगाढो), अक्खे भग्गंमि (प्र० अक्खभंगंमि) सोयह ॥ १४१॥ यथेत्युदाहरणोपन्यासार्थः, शाकटिको-गन्त्रीवाहको जानन्-अवबुध्यमानः समं-उपलादिरहितं हित्वा-त्यक्त्वा महापथं
॥४१॥ विषमं उपलादिसंकीर्ण मार्ग अवतीर्णो-गन्तुमुपक्रान्तः, अक्षे-धुरि भग्ने शाकटिक इव शोचते, धिमां जानन् अपि अपायमाप्तवान् ॥ १४ ॥ १४१॥
हीयमाने
Jain Educati
o nal
For Privale & Personal use only
jainelibrary.org

Page #99

सकाममरण
सम्प्रत्युपनयमाह
एवं धम्मं विउक्कम्म, अहम्म पडिवज्जिया। बाले मचुमुहं पत्ते, अक्खे भग्गे व सोयइ ॥ १४२॥ शाकटिकवत् धर्म व्युत्क्रम्य-विशेषेणोलच्छयाधर्म प्रतिपद्य, बालो मृत्युमुखं प्राप्तः, अक्षे भग्ने शाकटिक इव शोचते, यथा हा! किमेतज्जानतापि मयेवमनुष्ठितमिति ॥ १५॥ १४२॥
शोचनानन्तरं किमसौ करोतीत्याह
तओ से मरणंतंमि, बाले संतस्सई भया । अकाममरणं मरई, धुत्ते वा कलिणा जिए॥ १४३॥ ततः आतङ्कोत्पत्ती शोचनात् से इति सः मरणमेव अन्तस्तस्मिन्नुपस्थित इति शेषः, बालो-रागाद्याकुलचित्तः संत्रस्यति, नरकगमनभयात् , ततश्च सूत्रत्वादकाममरणेन म्रियते, वा शब्दस्येवार्थत्वात् , धूर्त इव कलिना-एकेन दायेन जितः शोचति, तथा चासावपि तुच्छैर्मनुजभोगैर्दिव्यसुखं हारितः शोचन्नेव म्रियते ॥ १६ ॥१४३ ॥
___ एवं अकाममरणं, बालाणं तु पवेइयं । इत्तो सकाममरणं, पंडियाणं सुणेह मे ॥ १४ ॥ प्रस्तुतार्थं निगमयति, एतदू अकाममरणं बालानां प्रवेदितं, इतः-अकाममरणादनन्तरं सकाममरणं पण्डितानां सम्बन्धि शृणुत मे-मम कथयत इति शेषः॥१७॥१४४ ॥ यथा प्रतिज्ञातमाह
मरणपि सपुण्णाणं, जहा मे तमगुस्सुयं । विप्पसनमणाघायं, संजयाणं वुसीमओ॥१४५ ॥
व्याख्या
Jain Education
For Privale & Personal use only
idiainelibrary.org

Page #100

*
उत्तरा० अवचूर्णिः
॥४२॥
मरणमप्यास्तां जीवितमिति अपेरर्थः, सपुण्यानां-पुण्यवतां यथा-येन प्रकारेण भवतीति शेषः, मे-मम कथयत इति गम्यं, पञ्चममतदित्युपक्षेपसूत्रोपातं, अनुश्रुतं-अवधारितं, भवद्भिरिति शेषः, विशेषेण विविधैर्वा भावनादिभिः प्रकारैः प्रसन्ना-मरणेऽप्यना- काममरणाकुलितचेतसस्तत्सम्बन्धि मरणमपि विप्रसन्नं, न विद्यते आघातः-तथाविधयतनया अन्यप्राणिनां आत्मनश्च विधिवत् संलिखित- ध्ययनम् ५ तनुतया यस्मिंस्तदानाघातं, संयतानां वुसीमओत्ति आर्षत्वात् वश्यवतां-वश्य आत्मा येषां ते ॥ १८॥ १४५॥ | अर्थतस्य दुर्लभतामाहन इमं सव्वेसु भिक्खूमुं, न इमं सब्वेसु गारिसु । नाणासीला अगारत्था, विसमसीला य भिक्खुणो ॥ १४६ ॥ न-नैवेदं-पंडितमरणं सर्वेषां भिक्षुणां, किंतु केषाञ्चिदेव भावभिषणां, तथा चागारिणां दुरापास्तमेव, नेदं सर्वेष्वगारिषु,
सकाममरयतो नानाशीला-अनेकविधव्रता अनेकभङ्गसम्भवादेशविरतेः, विषमशीलाश्च भिक्षवः, न सर्वेप्यनिदानिनोऽविकलचारित्रिणो
गस्य दुर्लभता वा तत्कालं म्रियन्ते ॥ १९ ॥ १४६ ॥ विषमशीलतामेवाह
संति एगेहि भिक्खूहि, गारत्था संजमुत्तरा। गारत्थेहि य सव्वेहि, साहवो संजमुत्तरा॥१४७॥ सन्त्येकेभ्यः कुप्रावनिकेभ्यो भिक्षुभ्यः, सूत्रत्वादगारस्थाः संयमेन देशविरत्यात्मकेनोत्तराः-प्रधानाः, अन्यभिक्षवो हि जीवा-X॥४२॥ द्यास्तिक्यादिरहिताः सर्वथा अचारित्रिणश्चेति कथं सम्यग्दृशो देशचारित्रिणो गृहिभ्यः संयमोत्तराः सन्तु, अगारस्थेभ्यश्च सर्वेभ्य इति-अनुमतिवर्जसर्वोत्तमदेशविरतिप्राप्तेभ्योऽपि साधवः संयमोत्तराः, परिपूर्णसंयमत्वात्तेषां, अत्र वृद्धसम्प्रदाय:-“एगो
Jain Education
nal
ainelibrary.org

Page #101

सावगो साहं पुच्छइ-सावगाणं साहूणं च किमंतरं?, साहुणा भणइ-सरिसवमंदरंतरं, तओ सो आउलीहूओ, पुणोवि पुच्छइकुलिङ्गीणं सावगाण य किमंतरं?, तेण भण्णइ-तदेव सरिसवमंदरंतरं, तओ समासस्सिओ, तथा चोक्तं-"देसिक्क देसविरया, | समणाणं सावया सुविहिआणं । जेसिं परपासंडा सइमंपि कलं न अग्यति ॥१॥” इति तदनेन तेषां सर्वचारित्राभावात् पंडितमरणाभाव उक्तः ॥ २०॥ १४७॥
ननु कुप्रवचनभिक्षवोऽपि विचित्रलिङ्गधारिण एवेति कथं तेभ्योऽगारस्थाः संयमोत्तराः?, अत आह
चीराजिणं निगिणिणं, जडी संघाडि मुंडिणं । एयाईपि न तायंति, दुस्सीलं परियागयं ॥१४८ ॥ चीराणि अजिनं-मृगादिचर्म, निगिणिणं सूत्रत्वात् नान्यं भावप्रधानवान्निर्देशस्य, जटित्वं संघाटी-वस्त्रसंहतिजनिता* मुण्डित्वं एतान्यपि, आस्तां तद्गार्हस्थ्यमिति अपेरर्थः, नैव त्रायन्ते भवादुष्कर्मणो वेति गम्यं, दुःशीलं-दुराचार, परिआगयंपर्याप्तं प्रव्रज्या पर्यायप्राप्तं वा ॥२१॥ १४८॥
आह-कथं गृहाद्यभावेऽप्यमीषां दुर्गतिरित्युच्यतेपिंडोलए व दुस्सीलो, नरगाओ न मुच्चइ । भिक्खाए वा गिहत्थे वा, सुव्वए कमइ दिवं ॥ १४९॥ पिण्डमवलगति पिण्डावलगः-परदत्ताहारोपजीवी वाशब्दस्याप्यर्थत्वात् सोऽपि, आस्तां गृहादिमान् इत्यर्थः, दुःशीलो नरकान्न मुच्यते, अत्रोदाहरणं (ह. ३७)
राजगृहे कश्चिद् द्रमक उद्यानिकानिर्गतजनेभ्यो भिक्षामलभमानो रुष्टः, सर्वेषां चूर्णनाय वैभारगिरिशिलां चालयस्ततो।
न्तरम्
उत्तरा०८
Jain Educati
o
nal
For Privale & Personal use only
jainelibrary.org

Page #102

उत्तरा अवचूर्णिः ॥४३॥
विपद्य शिलातले चूर्णितवपुः सप्तमं नरकं गतः। तर्हि कस्तत्त्वतः सुगतिगामी?, इत्याह-भिक्षादो-यतिः गृहस्थो वा सुव्रतः- पञ्चममसुशीलः कामति-गच्छति दिवम् ॥ २२॥ १४९॥
काममरणा___ यद् व्रतयोगाद्गृहस्थोऽपि दिवं याति तद् वक्तुमाह
ध्ययनम् ५ अगारिसामाइयंगाई, सड्डी कारण फासए। पोसहं दुहओ पक्खं, एगराई न हावए ॥ १५० ॥ ___ अगारिणः सामायिकाङ्गानि-निःशंकताकालाध्ययनाणुव्रतादिरूपाणि अगारिसामायिकाङ्गानि, सड्डिति-श्रद्धावान् , काय-16 | मनोवद्भिः स्पृशति-सेवते, पौषधं कुर्यात् , सामायिकाङ्गत्वेनैव सिद्धे पौषधस्य भेदेनोपादानमादरख्यापनार्थम् ॥ २३ ॥ १५०॥
अणुव्रताप्रस्तुतमेवार्थमुपसंहर्तुमाहएवं सिक्खासमावन्नो, गिहवासेऽवि सुव्वओ। मुच्चति छविपवाओ, गच्छे जक्खसलोगयं ॥ १५१॥ एवं-अमुनोक्तन्यायेन शिक्षया-व्रतसेवनात्मिकया समापन्नो-युक्तः शिक्षासमापन्नः, गृहवासेऽपि आस्तां प्रव्रज्यापर्याये, सुव्रतः-शोभनव्रतो मुच्यते, छविः-त्वक् पर्वाणि-जानुकूपरादीनि तद्योगादौदारिकशरीरमपि च्छविपर्व, ततः-तदनन्तरं च गच्छेत् , यक्षाः-देवाः, समानो लोकोऽस्येति सलोकस्तद्भवः सलोकता, यक्षैः-देवैः सलोकता यक्षसलोकता तां, अर्थात् देवगति, अनेन च पण्डितमरणावसरेऽपि प्रसङ्गतो बालपण्डितमरणमुक्तम् ॥ २४ ॥ १५१॥
॥४३॥ साम्प्रतं प्रस्तुतमेव पण्डितमरणं फलोपदर्शनद्वारेणाहअह जे संबुडे भिक्खू, दुण्हमेग(प्र० मण्ण)यरे सिया। सव्वदुक्खपहीणे वा, देवं वावि महड्डिए ॥१५२ ॥
देवत्वम्
XXXXXXXX
Jain Educatio
n
al
djainelibrary.org

Page #103

KEKO
अथेत्युपदर्शने, यः संवृतः-पिहितसमस्ताश्रवद्वारो भिक्षुरिति भावभिक्षुः, स द्वयोरन्यतर एकतरः स्यात् , प्रहीणसर्वदुःखो वा सिद्धः, प्राकृतत्वात् तस्य परनिपातः, देवो वा, अपि सम्भावने, सम्भवति हि संहननादिवैकल्यतो मुक्त्यनवाप्तो देवोऽपि स्यादिति, कीदृक् ?, महर्द्धिकः ॥ २५॥ १५२॥
यत्र चासो देवः स्यात् तत्र कीदृशा आवासाः कीदृशाश्च देवा इत्याह
उत्तराई विमोहाई, जुइमंताणुपुब्बसो। समाइण्णाइ जक्खेहि, आवासाइ जसंसिणो ॥१५३ ।। दीहाउया दित्तिमंता (इड्डिमंताप्र०), समिद्धा कामरूविणो। अहुणोववन्नसंकासा, भुज्जो अच्चिमालिप्पभा॥१५॥ ___ उत्तरा-उपरिस्था अनुत्तरविमानाख्या, विमोहा इव अल्पवेदादिमोहा इव अल्पवेदादिविशिष्टाः, द्युतिमन्तोऽनुक्रमेण समाकीर्णा व्याप्ता यक्षः-देवैः आवासा-विमानानि, सर्वत्र प्राकृतत्वात् नपुंस्त्वं, देवास्तु तत्र यशस्विनः॥ २६ ॥
दीर्घायुष ऋद्धिमन्तः-समृद्धा अतिदीप्ताः कामरूपिणो-विविधवैक्रियशक्त्यन्विताः, अनुत्तरेष्वपि विकरणशक्तेः सत्त्वात् , अधुनोत्पन्नसंकाशाः-प्रथमोत्पन्नदेवतुल्याः, अनुत्तरेषु हि वर्णद्युत्यादि यावद् आयुस्तुल्यमेव स्यात्, भूयोऽर्चिमाली भूयःप्राचुर्ये अर्चिमाली-सूर्यः, ततः प्रभूतादित्यकान्तयः॥ २७ ॥ युग्मम् ॥ १५३-१५४॥
उपसंहर्तुमाहताणि ठाणाइ गच्छंति, सिक्खित्ता संजमं तवं । भिक्खाए वा गिहत्थे वा, जे संतिपरिनिव्वुडा ॥ १५५॥
तान्युक्तानि स्थानानि गच्छन्ति, उपलक्षणत्वात् गता गमिष्यन्ति च, शिक्षित्वा-अभ्यस्य संयम सप्तदशधा, तपो द्वादशविधं भिक्षाका वा गृहस्था वा, भावतो यतय एव, ये शान्त्या उपशमेन परिनिवृता-विध्यातकषायानलाः॥२८॥ १५५ ॥
अनुत्तरदेवस्वरूपम्
BXXXXXXXXXXXXaoke
newmarwIDENT
JainEducati
o
nal
Fw.jainelibrary.org

Page #104

उत्तरा० अवचूर्णिः
पश्चममकाममरणा
॥४४॥
KOK
मरणेऽपि यतयो यथाभूताः स्युस्तथाह
तेसिं सुच्चा सपुजाणं, संजयाणं वुसीमओ । न संतसंति मरणंते, सीलमंता बहुस्सुआ॥१५६॥ तेषां भावभिक्षुणां श्रुत्वोक्तरूपस्थानावाप्तिमिति शेषः, सत्पूज्यानां सतां पूजाहाणां संयतानां-संयमवतां वश्यवतां न संत्रस्यन्ति-नोद्विजन्ते, मरणमेव अन्तस्तस्मिन् , शीलवन्तः-चारित्रिणो बहुश्रुताः॥ २९ ॥ १५६ ॥
इत्थं सकाममरणस्वरूपमुक्त्वा सम्प्रति शिष्योपदेशमाह
तुलिया विसेसमायाय, दयाधम्मस्स खंतिए। विप्पसीइज्ज मेधावी, तहाभूएण अप्पणा ॥ १५७॥ तोलयित्वा-परीक्ष्य, बालपण्डितमरण इति शेषः, ततश्च विशेष-बालमरणात् पण्डितमरणस्य विशिष्टत्वलक्षणं आदायगृहीत्वा, तथा चस्य गम्यत्वात् , दयाधर्मस्य-यतिधर्मस्य च विशेष-शेषधर्मातिशयित्वलक्षणं, क्षान्त्या-क्षमया विप्रसीदेत्-विशेषेण कपायपङ्कापगमादिरूपेण प्रसन्नतां भजेत् , न कृतद्वादशवर्षसंलेखनतपस्विवत् स्वांगुलीभङ्गादिना कुप्येत् , मेधावी-मर्यादावर्ती, तथाभूतेन-यथा प्रागनाकुलचेता अभूत् मरणकालेऽपि तथाभूतेनात्मनोपलक्षितः॥ ३० ॥ १५७ ॥ विप्रसन्नश्च यत् कुर्यात् तदाह
तओ काले अभिप्पए, सड्डी तालीसमंतिए । विणएज लोमहरिसं, भेअं देहस्स कंखए ॥ १५८ ॥ ततः कषायोपशमानन्तरं काले-मरणकाले अभिप्रेते, यदा योगा नोत्सर्पन्ति, सड्डित्ति-श्रद्धावान् तादृशमिति भयोत्थं,
-
मरणकाले शिष्योपदेशः
-
H
॥४४॥
Jain Education Me
dional
For Privale & Personal use only
awajainelibrary.org

Page #105

अन्तिके-समीपे गुरूणामिति गम्यं, विनयेत्-विनाशयेत् लोमहर्ष-रोमाञ्चं, हा मम मरणं भवतीत्यर्थः, तथा अभिप्रायभवं भेदंविनाशं देहस्य काङ्केत् , त्यक्तपरिकर्मतया, न तु मरणानुशंसया इति गमयति ॥ ३१॥ १५८ ॥
निगमनमाहअह कालंमि संपत्ते, आघायाय समुस्सयं । सकाममरणं मरई, तिण्हमन्नयरं मुणी ॥ १५९॥ त्ति बेमि ॥ | अथेति मरणेच्छानन्तरं काले-मरणे संप्राप्ते-"निष्फाइआ य सीसा सउणी जह अंडगं पयत्तेणं । बारस संवच्छरिअं, अह संलेहं तो करइ ॥१॥” इत्यादिक्रमेण समायाते, आपत्वात् आघातयन् संलेखनादिभिः समुच्छ्रयं-अन्तःकार्मणशरीरं बहिरौदारिक| शरीरं सकाममरणेनानन्तरोक्तेन म्रियते, त्रयाणां-भक्तिपरिज्ञेङ्गिनीपादपोगमनानामन्यतरेण, सूत्रत्वात् उभयत्र विभक्तिव्यत्ययः, मुनिः-तपस्वी ॥ ३२ ॥१५९ ॥ इति ब्रवीमीति प्राग्वत् ॥
॥ इत्यकाममरणीयावचूरिः॥
मोहहहहर
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने पञ्चमस्याकाममरणी
याध्ययनस्यावचूरिः ॥ मीकर महामहरु 55 56365TREETERESE55सहमहम-5 में
Jain Educatio
n
al
For Privale & Personal use only
Sajainelibrary.org

Page #106

उत्तरा ॥ अथ षष्ठं क्षुल्लकनिर्ग्रन्थीयमध्ययनम् ॥
| क्षुल्लकनिअवचूर्णिः
ग्रन्थीयम
ध्ययनम् ६ ॥४५॥
अनन्तराध्ययने विरतानां पण्डितमरणमुक्तं, न चैते चरणविकला इति तत्स्वरूपमनेनोच्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनं व्याख्यायते, तत्र च विपर्ययोऽपि व्याख्याङ्गमित्यादौ तद्विपर्ययमाहजावंतविजा पुरिसा, सवे ते दुक्खसंभवा (पा०ते सच्चे दुक्खमजिया)।लुप्पंति बहुसोमूढा, संसारंमिअणंतए १६० ___ यावन्तो-यावत्प्रमाणा अविद्या-मिथ्यात्वोपहतकुज्ञानात्मिका तत्प्रधानाः पुरुषाः, सर्वे ते दुःखेषु सम्भवो येषां ते दुःखसम्भवाः, * लुप्यन्ते-दारिद्यादिभिर्वाध्यन्ते, बहुशो मूढा-हिताहितविवेकाक्षमाः संसारे अनन्तके । अत्रोदाहरणं (१०३८) यथा-कश्चिद् *
अविद्यया द्रमकोऽभाग्यात् क्वापि किञ्चिदप्राप्नुवन् पुरादहिरेकस्मिन् देवकुले रात्रावुषितः, तत्रैकं पुरुषं घटप्रसादेनैव यथेष्टभोगान् भुञ्जानं
दुःखम् वीक्ष्य तमाराध्य तेन तुष्टेन विद्यायां दीयमानायामपि विद्यासाधनपुरश्चरणभीरुर्विद्याभिमन्त्रितमेव घटं गृहीत्वा तत्प्रसादेन सुखी-10 Sजातस्सन्नन्यदा पीतमद्यो घटं मस्तके कृत्वा नृत्यति, ततोऽसौ घटो भग्नो, न किमपि ददाति, ततोऽसौ शोचति, यदि मया विद्या * गृहीताऽभविष्यत् तदा तया पुनरपि घटमभिमन्य सुख्यभविष्यमिति, एवमविद्या नरा दुःखसंभृताः क्लिश्यन्त इति ॥१॥१६०॥ यतश्चैवं ततो यत्कृत्यं तदाह
॥४५॥ समिक्ख पंडिए तम्हा (तम्हा समिक्ख मेहावी पा०), पास जाईपहे बहू।
अप्पणा (अत्तहा पा०) सच्चमेसेज्जा, मित्तिं भूएसु कप्पए ॥ १६१ ॥
Jain Education
Irorldjainelibrary.org

Page #107

PXOXOXOXOXOXOXOXOXOXXXXC
___ समीक्ष्य आलोच्य पण्डितो-हिताहितविवेकभाग, तम्हत्ति यस्मादेवमविद्यावन्तो लुप्यन्ते तस्मात् , पाशा-अत्यन्तपारवश्यहेतवः कलत्रादिसम्बन्धास्तत एव तीव्रमोहोदयादिहेतुतया जातीनां-एकेन्द्रियादिजातीनां पन्थानः-तत्प्रापकत्वान्मार्गाः पाशजातिपथास्तान , बहूनविद्यावतां विलुप्तिहेतुन् आत्मना-स्वयं, न तु परोपरोधादिना, समो-जीवेभ्यो हितः सम्यग् रक्षणप्ररूपणादिभिरिति सत्यः-संयम आगमो वा तमेषयेद् , एषयंश्च मैत्रीं-मित्रभावं भूतेषु-पृथिव्यादिजन्तुषु कल्पयेत्-कुर्यात् ॥२॥१६॥
अपरं चमाया पिया पहुसा भाया, भज्जा पुत्ता य ओरसा। नालं ते मम ताणाय, लुप्पंतस्स सकम्मुणा ॥ १६२॥ एयमटुं सपेहाए, पासे समियदंसणे । छिंद गिद्धिं सिणेहं च, ण कंखे पुव्वसंथवं ॥ १६३ ॥
| मात्रादिर्न माता पिता स्नुषाः-वध्वो भ्राता भार्या पुत्राश्चोरसि भवा औरसाः-स्वयमुत्पादिताः, न अलं-समर्थास्ते मात्रादयो मम |* त्राणाय त्राणाय लुप्यमानस्य-छिद्यमानस्य कर्मणा-ज्ञानावरणीयादिना ॥ ३॥ १६२॥
एत-अनन्तरोक्तं अर्थ-वस्तु प्राकृतत्वात् संप्रेक्षया-स्वबुद्ध्या स्वप्रेक्षया वा, पश्येत्-अवधारयेत् , शमितं दर्शनं प्रस्तावामिथ्यात्वात्मकं येन स तथा, संश्छिन्द्यात् गृद्धिं-विषयाभिकानां स्नेहं च-खजनादिषु प्रेम, अपेर्गम्यत्वात् न-नैव काळे पुनः किं कुर्यात् इति अपेरर्थः, पूर्वसंस्तवं-पूर्वपरिचयं, एकग्रामोषितोऽयमित्यादिकम् ॥ ४॥ १६३ ॥
अमुमेवार्थ विशेषतोऽनूद्यास्यैव फलमाहगवासं मणिकुंडलं, पसवो दासपोरुसं। सव्वमेयं चइत्ता णं, कामरूवी भविस्ससि ॥१६४ ॥
XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOX
केटाप.
Jain Educa
t ional
Kaw.jainelibrary.org

Page #108

क्षुलकनि
अवचूर्णिः ॥४६॥
ग्रन्थीयमध्ययनम् ६
गावश्चाश्वाश्च गवावं, मणयो मरकतादयः, कुण्डलानि उपलक्षणं चैतच्छेषालङ्काराणां स्वर्णादीनां च, पशवः-अजैडकादयः, दासाः-गृहजातादयः, पौरुषेयं-पदात्यादिसमूहः, सर्वत्र समाहारद्वन्द्वः, सर्वमेतदधुनोक्तं त्यक्त्वा-संयम परिपाल्येत्यर्थः, कामरूपी भविष्यसि, इहैव वैक्रियादिलब्धियोगात् परत्र च देवभवप्राप्तेः॥५॥१६४ ॥
तथा
थावरं जंगमं चेव, धणं धणं उवक्खरं । पच्चमाणस्स कम्महिं, नालं दुक्खाओ मोयणे ॥ १६५॥ | अब्भत्थं सब्वओ सव्वं, दिस्स पाणे पियायए। न हणे पाणिणो पाणे (पाणिणं पाणं पा०), भयवेराओ उवरए ॥१६६॥ स्थावरं-गृहारामादि, जङ्गम-मनुष्यादि धनं धान्यं-शाल्यादि, उपस्कर-गृहोपकरणं, पच्यमानस्य कर्मभिः न अलं-
न समर्थानि, दुःखान्मोचने ॥ ६॥ १६५ ॥ ___ सम्पति पुनः सत्यस्वरूपमेव विशेषत आह
(सर्वतः सर्वथा ‘अब्भत्थंति ) अध्यात्ममात्मनि यद्वर्तते, तच्चेह सुखादि, सर्वतः इष्टसंयोगादिहेतुभ्यो, जातमिति गम्यते, ol सर्व दृष्ट्वा-प्रियत्वादिस्वरूपेण अवधार्य, चस्य गम्यत्वात् प्राणांश्च-प्राणिनश्च प्रिय आत्मा येषां ते प्रियात्मकास्तान् दृष्ट्वेत्यत्रापि योगः, न हन्यात् , भयं च वैरं च-प्रद्वेषो भयवैरं तस्मादुपरतो-निवृत्तः सन् ॥ ७॥१६६ ॥
प्राणातिपातमुक्त्वा शेषाश्रवनिरोधमाहआयाणं नरयं दिस्स, नायइज तणामवि । दोगुंछी अप्पणो पाते, दिण्णं भुजिज्ज भोयणं ॥१६७॥
XXOXOXOXOXXX
प्राणातिपातविरमणम्
Jain Educational
hainelibrary.org

Page #109

8XOK
__ अदीयत इत्यादान-धनधान्यादि नरकहेतुत्वान्नरकं दृष्ट्वा नाददीत तृणमपि आस्तां हिरण्यादि, जुगुप्सते आत्मानमाहारं विना धर्मधारणाक्षममित्येवंशीलो जुगुप्सी, आत्मनः पात्रे दत्तं-निसृष्टं गृहस्थैरिति गम्यं, भुञ्जीत भोजनं, अत्र जुगुप्सितशब्देनाहाराप्रतिबन्धदर्शनात् परिग्रहाश्रवनिरोध उक्तः, तदेवं तन्मध्यपतितस्तद्ब्रहणेन गृह्यत इति न्यायान्मृषावादादत्तादानमैथुनाश्रवनिरोधोऽप्युक्तः ॥ ८॥१६७ ॥
एवं पंचाश्रवविरमणात्मके संयमे यथा परे विप्रतिपद्यन्ते तथाह___ इहमेगे उ मन्नंति, अपच्चक्खाय पावगं । आय(या पा०)रियं विदित्ता णं, सव्वदुक्खा विमुच्चह ॥ १६८॥ ___ इह-जगति मुक्तिपथविचारे वा, मोऽलाक्षणिकः, एके कपिलादिकुतीर्थ्याः, तुः-पुनरर्थे, मन्यन्ते, उपलक्षणत्वात् प्ररूपयन्ति च, अपच्चक्खाय-अनिराकृत्य पापकं-हिंसादिविरतिमकृत्वैव, आर्य तत्त्वं यद्वाऽऽचरितं तत्तक्रियाकलापं ज्ञात्वा सर्वदुःखात्म विमुच्यन्ते ॥ ९॥ १६८॥
ते चैवं वा चैवात्मानं स्वस्थयन्ति, तथा चाह
भणंता अकरिता य, बंधमोक्खपइण्णिणो । वायावीरियमेत्तेणं, समासासेंति अप्पगं ॥ १६९॥ भणन्तः, प्रक्रमात् ज्ञानमेव मुक्त्यङ्गमिति, अकुर्वन्तश्च मुक्त्युपायमनुष्ठान, बन्धमोक्षयोः प्रतिज्ञा-अभ्युपगमस्तद्वन्त एव केवलं, न तु तथा अनुष्ठायिनः, वाग्वीर्य-वाचालता तदेव क्रियाशून्यं वाग्वीर्यमानं, तेन समाश्वासयन्ति-विज्ञानादेव वयं *मुक्तिगामिन इति स्वास्थ्यं प्रापयन्त्यात्मानम् ॥ १० ॥ १६९ ॥
कपिलादिकतेऽविरतिः
FoXXXXXXXX
JainEducation
For Privale & Personal use only
M
ainetbrary.org

Page #110

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ ४७ ॥
न चित्ता तायए भासा, कओ विज्जाणुसासणं ? । विसन्ना पावकम्मे ( किचे पा.) हिं, बाला पंडिअमाणिणो ॥ १७० ॥
नैव चित्रा- प्राकृतसंस्कृतादिरूपा आचारैकविषयं ज्ञानमेव मुक्त्यङ्गमित्यादिका वा त्रायते पापेभ्यो भाषा, स्यादेतद्- 'अचित्यो हि मणिमन्त्रौषधीनां प्रभावः' इत्यघोरादिमन्त्रात्मिका वा त्राणाय भविष्यतीत्याह, कुतो ? विद्या - विचित्रमन्त्रात्मका तस्या * ध्ययनम् ६ अनुशासनं त्रायते पापात् ?, न कुतोऽपि ये तदपि त्राणाय वदन्ति ते कीदृशा इत्याह- विविधं सन्ना - मग्नाः पापकर्मसु सततं कारितयेति भावः, बाला - रागाद्याकुलाः पण्डितमानिनः, स्वयं धर्मस्वरूपं सम्यगजानाना अपि परं न पृच्छन्ति, ततश्च विसन्ना एव भवन्तीति ॥ ११ ॥ १७० ॥
साम्प्रतं मुक्त्युपायप्रमत्तानां दोषमाह -
जे केइ सरीरे सत्ता, वण्णे रूवे य सव्वसो । मणसा कायवणं (प्र. वयसा चैव), सव्वे ते दुक्खसंभवा ॥ १७१ ॥
ये केचिच्छरीरे विषये सक्ता- लालनोद्वर्तनस्नानादिभिः बद्धाग्रहाः, तथा वर्णे - सुस्निग्धगौरत्वादिके सौन्दर्यादिके, चात् स्पर्शादिषु च सक्ताः सर्वथा मनसा वर्णादिवाञ्छात्मकेन कायेन रसायनाद्युपयोगेन, वाक्येन रसायनादिप्रश्नात्मकेन, सर्वे ते | इति ये अप्रत्याख्याय पापकमित्यादिवादिनो दुःखसम्भवा - इहामुत्र च दुःखभाजनम् ॥ १२ ॥ १७१ ॥
Jain Education Rational
अथैतेषां दुःखित्वं दर्शयन्नुपदेशसर्वस्वमाह-
आवण्णा दीहमद्धाणं, संसारंमि अनंतए । तम्हा सव्वदिसं पस्सं (प्र. पप्प), अप्पमत्तो परिव्व ।। १७२ ।।
.
क्षुल्लक नि ग्रन्थीयम
शरीराद्या
सक्ता दुःखभागिनः
॥ ४७ ॥
jainelibrary.org

Page #111

KOKKeXOXOXOXOXOXOXOXOKOKA
आपन्नाः-प्राप्ताः. दीर्घ अनाद्यनन्तमध्वानमिवाध्वानं-उत्पत्तिप्रलयरूपं एकत्रावस्थितेरभावात् संसारेऽनन्तके, यस्मादेवमेते दुःखसम्भवास्तस्मात सर्वदिश:-प्रस्तावादशेषभावदिशः पृथिव्यादि१८भेदाः पश्यन्नप्रमत्तो-यथैषामेकेन्द्रियादीनां विराधना न | स्यात् तथा परिव्रजेत्-संयमाध्वनि यायात् ॥ १३ ॥ १७२॥ __ यथा चाप्रमत्तेन प्रवर्तितव्यं तथा दर्शयितुमाह
बहिआ उडमायाय, नावकंखे कयाइवि । पुव्वकम्मक्खयहाए, इमं देहमुदाहरे ॥ १७३ ॥ बहिर्भूतं भवादिति गम्यं, ऊर्ध्व-सर्वोपरिस्थितमान्मोक्षमादाय मयेतदर्थ यतितव्यमिति निश्चित्य नावकाढ़ेद विषयादिकं. | कदाचिदपि उपसर्गाद्याकुलिततायामपि, एवं सति देहधरणमप्ययुक्तमेव एतद्धरणे सत्याकाङ्क्षासम्भवादत आह-पूर्वकर्मक्षयार्थ- मिम-प्रत्यक्षदेहं समद्धरेद-उचिताहारादिभिः पालयेत्, तद्धारणस्य शुद्धिहेतुत्वात् , यत आगमेऽप्युक्तं-"सव्वत्थ संजमं संजमाउ अप्पाणमेव रक्खिज्जा । मुच्चइ अइवायाओ पुणो विसोही न या विरई ॥१॥"॥१४॥ १७३ ॥
सम्प्रति देहपालनेऽपि नाभिष्वङ्गसम्भवस्तथाहविवि(गि पा)च कम्मणो हेडं, कालखी परिव्वए। मायं पिंडस्स पाणस्स, कडं लद्धण भक्खए॥ १७४ ॥ | वेविग्धि-परित्यज कर्मणो हेतु-मिथ्यात्वादि कालं-अनुष्ठानप्रस्तावं कासतीत्येवंशीलः परिव्रजेत् , मात्रां यावत्या संयमनिर्वाहस्तावतीं, ज्ञात्वेति शेषः, पिण्डस्य-ओदनादेरन्नस्य पानत्यायामादेः, खाद्यस्वाद्यानुपादानं यतेः प्रायस्तत्परिभोगासम्भवात्, कृतमात्मार्थ गृहिभिः पिण्डादिकमेव लब्ध्वा भक्षयेत् ॥ १५॥ १७४ ॥
संयमेऽप्रमत्तता, देहपालनोपायश्च
For Private&Personal Use Only

Page #112

उत्तरा० अवचूर्णिः
॥४८॥
XXXXXXXXXXX
कदाचिद्भक्तशेष धारयतोऽभिष्वङ्गः स्यादित्याह
| क्षुल्लकनिसन्निहिं च न कुविज्जा, लेवमायाय संजए। पक्खी पत्तं समायाय, निरविक्खो परिव्यए ॥ १७ ॥ ग्रन्थीयमसन्निधिं-अतिरिक्ताशनादिस्थापनं न कुर्वीत, चः पूर्वापेक्षया समुच्चये, लेपमात्रया, अयमर्थः-लेपमेक मर्यादीकृत्य न स्वल्पम- ध्ययनम् ६ प्यन्यत् संनिदधीत, संयतः क इव? पक्षीव पक्षी, यथा पत्र-पक्षसञ्चयं समादाय व्रजत्येवं भिक्षुरपि पात्रमुपलक्षितं शेषोपकरणं चादाय परिव्रजेन्निरपेक्षो-निरभिलाषः, तथा प्रतिदिनमसंयमभीरुतया पात्रादिधर्मोपकरणसंनिधिकरणेऽपि न दोषः॥ १६॥ १७५॥ सम्प्रति निरपेक्षत्वमेव व्यक्तीकुर्वन्नाह
सन्निधिरएसणासमिओ लजू, गामे अनियओ चरे। अप्पपत्तो पमत्तेहिं, पिंडवायं गवेसए ॥ १७६ ॥
भावः संचरएषणां-उत्पादग्रहणग्रासविषयां सम्यगितः स्थितः, लज्जा-संयमस्तद्वान्, ग्रामनगरादौ च अनियतं-अनियतवृत्तिश्चरेत् , XI णरीतिश्च अप्रमत्तः प्रमत्तेभ्यो गृहस्थेभ्यः पिण्डपात-भिक्षा गवेषयेत् ॥ १७ ॥ १७६ ॥
इत्थं संयमोक्त्या निर्ग्रन्थत्वमुक्तं, सम्प्रत्यत्रैवादरख्यापनार्थमाहएवं से उयाहु अणुत्तरनाणी अणुत्तरदंसी अणुत्तरनाणदंसणधरे । अरहा नायपुत्ते भयवं वेसालिए
॥४८॥ वियाहिए (एवं से उदाहु अरिहा पासे पुरिसादाणीए भगवं वेसालीए बुद्धे परिणिचुए पा०)॥१७७॥ त्ति बेमि॥
एवं अमुना प्रकारेण स-भगवान् उदाहृतवान् अनुत्तरज्ञानी, अनुत्तरदशी, अनेन च भेदाभिधानेन ज्ञानदर्शनयोभिन्नकाल

Page #113

तामाह, ततश्च मा भूदुपयोगद्वयवत् लब्धिद्वयमपि भिन्नकालभावीति व्यामोह इत्याह-अनुत्तरज्ञानदर्शनधरः, अर्हन् , ज्ञातःउदारक्षत्रियः, इह प्रस्तावात् सिद्धार्थस्तस्य पुत्रो वीरः, भगवान-ऐश्वर्यादिमान , विशालाः शिष्यास्तीर्थ यशःप्रभृतिगुणा वा विद्यन्ते यस्येति विशालिकः, व्याख्याता-सदेवमनुजायां पर्षदि धर्मस्य कथयिता ॥ १८॥ १७७ ॥ इति ब्रवीमीति प्राग्वत् ॥
इति क्षुल्लकनिर्ग्रन्थीयावचूरिः॥
धर्मकथकः श्रीवीरः
Team
१ ॥ इति श्रीउत्तराध्ययने षष्ठस्य क्षुल्लकनिम्रन्थीयस्य
अवचूरिः समाप्ता॥
उत्सरा०९
Jain Education
a
nal
For Privale & Personal use only
inelibrary.org

Page #114

उत्तरा० अवचूर्णिः
॥४९॥
3XXX**********
॥ अथ सप्तममौरभ्रीयाध्ययनम् ॥
औरधीया
*ध्ययनम् ७ इहानन्तराध्ययने निर्ग्रन्थत्वमुक्तं, तच्च रसगृद्धिपरिहारादेव, स च विपक्षे अपायदर्शनात् स्यात् , तच्च दृष्टान्तरेव परिस्फुटं स्यादित्युरभ्रादिदृष्टान्तपश्चकप्रतिपादकमिदमध्ययनमाहउक्तं च नियुक्तिकृताऽपि, “औरब्भे अकागिणी अंबए अ ववहार सागरे चेव । पंचेए दिट्ठता उरम्भिमि अज्झयणे॥१॥"|
(नि. २४७) - भोगानामातत्र पूर्वमुरदृष्टान्तमाह
यतावपायजहाऽऽएसं समुहिस्स, कोइ पोसज एलयं । ओयणं जवसं देज्जा, पोसेजावि सयंगणे ॥ १७८ ॥
बहुल उरभ्रयथेत्युदाहरणोपन्यासे, आदेशः-प्राघूर्णकस्तं समुद्दिश्य-आश्रित्य, कश्चित् पोषयेत् एलकं-उरणकं, ओदनं-तद्योग्यशेषा- दृष्टान्तः नोपलक्षणमेतद् यवसं-मुद्गमाषादि दद्यात्, तत एव पोषयेत् , पुनर्वचनमादरख्यापनाय, अपिः-संभावने, संभाव्यते एवैवंविधः, कोऽपि गुरुकर्मा, स्वकाङ्गणे-स्वगृहप्राङ्गणे । अत्रोदाहरणं (६० ३९)
जहेगो ऊवरणगो पाहुणयनिमित्तं पोसिज्जइ, सो अ पीणिअसरीरो सुहाओ हलिद्दादिकयंगराओ कयकन्नचूलओ, ॥४९॥ | कुमारगावि अतं नाणाविहेहिं कीडाविसेसेहिं कीलाविति, तं च वच्छगो एवं लालिज्जमाणं दट्टणं माऊए नेहेण गोविअं तयणुकंपाए मुक्कमवि खीरं न पिबइ रोसेण, ताए पुच्छिओ, भणइ-अंमो एस नंदिअगो सव्वेहिं एएहिं अम्हसामिसालेहिं इटेहिं
JainEducational

Page #115

उरभ्र
जवसजोगासणेहिं तदुवओगेहिं अलंकारविसेसेहिं अलंकिओ पुत्त इव पालिज्जइ, अहं तु मंदभग्गो सुक्काणि तणाणि कयावि लभामि, ताणवि न पजत्तगाणि, एवं पाणिअंपि, न य मं कोई लालइ, ताए भन्नइ-पुत्त ! “आउरचिन्नाई एआइं, जाइं चरइ नंदिउँ । सुक्त्तणेहिं लाढाहि, एअं दीहाउलक्खणं ॥१॥” जहा-आउरो मरिउकामो जं मग्गइ तं पत्थं अपत्थं वा दिज्जइ, एवं सो नंदिओ मारिजिहि, तओ वच्छगो नंदिरं पाहुणगेसु आगएसु वहिज्जमाणं दटुं तिसिओवि माऊए थणं नाहिलसइ भएण, ताए भन्नइ-किं पुत्त भयभीओसि, नेहेण पण्हुअंपि मं न पियसि, तेण भणइ-अम्मो कओ मे थणाभिलासो, नणु सो
वराओ नंदिअओ, अज्ज केहिं पि पाहुणगेहिं आगएहिं ममं अग्गओ विनिग्गयजीहो विलोलनयणो विसरं रसंतो अत्ताणो असरणो *मारिओ, तव्भेया कओ मे पाउमिच्छा, तओ ताए भण्णइ, नणु तया चेव ते कहिअं जहा आउरेति ॥१॥१७८ ॥
ततः कीदृग् जातः किं च कुरुत इत्याह
तओ स पुढे परिव्यूढे, जायमेदे महोयरे । पीणिए विपुले देहे, आदेसं परिकंखए ॥ १७९॥ ततः ओदनादिदानात् सः-एलकः पुष्टः उपचितमांसतया, परिवृढः-समर्थः, जातमेदाः-उपचितचतुर्थधातुः, महोदरःबृहज्जठरः, प्रीणितो यथााहारादिदानेन, विपुले देहेसति, आदेशं प्रतिकांक्षतीव इच्छतीव ॥२॥ १७९॥
स किमेवं चिरस्थायी स्यादित्याहजावन (प्र०न्न) एजति (प्र. एइ) आएसो, ताव जीवति सेऽदुही । अह पत्तंमि आएसे, सीसं छित्तण भुजति ॥१८॥ यावन्नायात्यादेशः तावज्जीवति स उरभ्रोऽदुःखी, यद्वा वध्यमंडलमिवास्यौदनदानादीति, तत्त्वतो दुःखमेव तदस्यास्ति
दृष्टान्तः
FoXXOXOXOXOXOXOXOXOX-6X6*
Sain Educatie National
For Privale & Personal use only
W
ainelibrary.org

Page #116

सत्तरा०
औरत्रीयाध्ययनम् ७
॥५०॥
इति दुःखी सन् , अथ प्राप्ते आदेशे शीर्ष छित्त्वा भुज्यते, एतेनैव स्वामिना, प्राघूर्णकसहितेनेति शेषः, अथ कथाशेषमुच्यते, ततस्तमेलकं-नंदिअगं प्राघूर्णकेषु आगतेषु मार्यमाणं दृष्ट्वा वत्सो भीतः पुनः स्तन्यपानमकुर्वन् मात्राऽनुशिष्टः स्मारितश्च'आउरचिणाई'ति गाथा (नि. २४९)॥३॥ १८॥ ___ इत्थं दृष्टान्तमभिधाय तमेवानुवदन दान्तिकमाह
जहा खलु से ओरम्भे, आएसाए समीहिए। एवं बाले अहम्मिहे, ईहति निरयाउयं ॥१८१ ॥ यथा-येन प्रकारेण स खलु-निश्चये, उरभ्र आदेशाय समीहितः-कल्पितः सन्नयमादेशं परिकाङ्गतीत्य नुवर्तते, एवं बालोऽधर्मिष्ठ ईहत इव तदनुकूलचारितया नरकायुष्कम् ॥ ४॥ १८१॥
उक्तमेवार्थ प्रपश्चयितुमाहहिंसे (कोही पा.) बाले मुसाबाई, अद्धाणमि विलोवए। अण्णदत्तहरे (प्र.बालो) तेणे, माई कण्हुहरे सढे ॥१८॥
इत्थीविसयगिद्धे य, महारंभपरिग्गहे । भुंजमाणे सुरं मंसं, परिवूढे परंदमे ॥ १८३ ॥
अयककरभोई य, तुंदिले चिय लोहिए । आउयं नरए कंखे, जहाऽऽएस व एलए ॥ १८४॥ सूत्रत्रयं, हिंस्रः-जीवहिंसाकृत् बाल:-अज्ञः मृषावादी अध्वनि-मार्गे विलोपको-मोषकः, अन्यादत्तहरः-ग्रामादिषु चौर्यकृत् स्तेनः, स्तेन्येनैवोपकल्पितवृत्तिः, मायी-वञ्चनैकचित्तः, कहुहरः-कस्यार्थ नु-वितर्के हरिष्यामि इति अध्यवसायी, शठःवक्राचारः॥ ५॥ १८२ ।।
XXXOXXXOXOXOXO)
उरभ्रदृष्टान्तोपनयः
SXOXOXOXOXOXOXO-KeXOXOXO-KOK
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
S
neibraryorg

Page #117

FOXOXOXO-KokokoKeXOXOXOXOXOM
तथास्त्रीश्च विषयाश्च तेषु गृद्धः-अभिकाजावान्, चः समुच्चये, महानारम्भः-अनेकजन्तूपघातकृत् व्यापारपरिग्रहश्च यस्य सः, भुञ्जानः सुरां मांसं, परिवृढः प्रभुरुपचितमांसशोणिततया, अत एव परंदमः-परवश्यकृत् ॥ ६॥ १८३॥
अजस्य-छागस्य कर्करं यच्चणकवद्भक्ष्यमाणं कर्करायते तत् मेदोदन्तुरमतिपक्कं वा मांसं तोजी च, अत एव तुन्दिलोबृहज्जठरः, चितशोणितः, शेषधातूपलक्षणमेतत् , आयुर्नरके काङ्गतीव, तद्योग्यकारंभितया, कमिव-क इवेत्याह-आदेशमिवैडकः, इह च हिंसेत्यादिना आरम्भ उक्तः, भुञ्जमाणे सुरमित्यादिना गृद्धिः, आउअमित्यादिना दुर्गतिगमनं, तणनाचार्थतः प्रत्यपायाभिधानम् ॥ ७ ॥ १८४ ॥
इदानीं साक्षादैहिकापायदर्शनायाहआसणं सयणं जाणं, वित्ते कामाणि (प्र. मे य) भुंजिया। दुस्साहडं धणं हिचा, बहुं संचिणिया रयं ॥१८॥ तओ कम्मगुरू जंतू, पचुप्पण्णपरायणे। अएब्च आगयाऽऽएसे (प्र. कंखे), मरणंतंमि सोयति॥१८६॥
आसनं, शयनं, यानं, वित्तं-द्रव्यं, कामांश्च शब्दादीन् भुक्त्वा, दुःखेन संहियते-मीलयते स्मेति दुःसंहृतं, यद्वा दुःखेनात्मनः परेषां च दुःखकरणेन सुष्ठ-आदरातिशयेनार्जित-उपार्जितं दुःखाहृतं, धनं हित्वा आसनाद्युपभोगेन द्यूताद्यसव्ययेन, बहु सञ्चित्य-उपाज्ये रजः-कर्मः॥८॥१८५॥ ___ततो रजः सश्चयात् कर्मणा गुरुरिव अधोगामितया कर्मगुरुर्जन्तुः, प्रत्युत्पन्नं-वर्तमानं तस्मिन् परायणः, "एतावानेव
भोगानामैहिकपारभविकापायदर्शनम्
Jan Ed
V
anesbrary.org

Page #118

उत्तरा० अवचूर्णिः
औरधीयाध्ययनम् ७
॥५१॥
लोकोऽयं, यावानिन्द्रियगोचरः।" इति नास्तिकतया परलोकनिरपेक्ष इत्यर्थः, अजवदागते आदेशे, इदं च प्रपञ्चितज्ञविनेयानु- ग्रहाय स्मारितं, मरणान्ते शोचते, हा उपार्जितगुरुकर्मणा वेदानी मया गन्तव्यमित्यादिप्रलापतः खिद्यते ॥९॥१८६ ॥
अनेनैहिकोऽपाय उक्तः, सम्प्रति पारभविकमाह| तओ आउ परिक्खीणे, चुत (प्र. ओ) देहा विहिंसगा। आसुरियं दिसं बाला, गच्छंति अवसा तमं ॥ १८७॥
ततः-शोचनानन्तरं आयुषि परिक्षीणे-सर्वथा क्षयं गते च्युताः-भ्रष्टाः, देहाद्विहिंसकाः-प्राणिघातकाः, असुराणां-रौद्राणामियमासुरी या तां भावदिश, नरकगतिमित्यर्थः, बाला गच्छन्ति, अवशाः-कर्मवशाः, तमोयुक्तत्वात्तमः, सर्वत्र बहुवचो व्याप्त्यर्थ, यथा नैक एवंविधः किन्तु बहव इति ॥ १० ॥ १८७॥ सम्प्रति काकिण्यानदृष्टान्तावाह
जहा कागिणीए हेळं, सहस्सं हारए नरो। अपत्थं अंबगं भुच्चा, राया रजं तु हारए ॥ १८८ ॥ यथा काकिण्या-विंशतिकपर्दमय्या रूपकाशीतितमभागरूपायाः हेतोः कारणात् सहस्रं कार्षापणानामिति गम्यं, हारयेत् | नरः, अत्रोदाहरणं (६०४०) यथा| कश्चिद् द्रमको महोपक्रमेण कार्षापणसहस्रं उपाय॑ सार्थेन समं स्वगृहं प्रस्थितो, भोजनार्थ एकरूपकं काकिणीभिर्मित्त्वा दिने दिने काकिण्या भुङ्क्ते, एवमन्यदा सार्थे चलितेऽपि विस्मृतशेषककाकिण्यर्थ कचित्प्रदेशे निजवांसलिका संगोप्य पश्चान्निवृत्तः, | ततः केनापि काकिनीवांसलिकाऽपहता, ततोऽसौ गृहं गतः शोचते ।
भोगानां तुच्छत्वे काकिण्याब्रदृष्टान्तौ
॥५१॥
XOXOX
Jain Education
For Privale & Personal use only
elbrary.org

Page #119

तथा अपथ्यं-अहितं आम्रकं-आम्रफलं भुक्त्वा राजा राज्यं, तुः-अवधारणे, अवधारणार्थत्वात् हारयेदेव, अत्रोदाहरणं, SI(६० ४१) यथा-कस्यचिद् राज्ञ आम्राजीणेन विषूचिका अभूत् , वैद्यैर्महोपक्रमेण तां अपनीय उक्तं-चेत्पुनः खादिष्यसि तदा X| विनझ्यसीति, ततस्तेन राज्ञा सर्वे आम्रा उत्खानिताः, अन्यदा अश्वापहृतः चूतच्छायायामुपविष्टः, अमात्येन वार्यमाणोऽपि x पतिताम्रभक्षणेन मृतो राजा ॥ ११॥ १८८ ॥
इत्थं दृष्टान्तं अभिधाय दार्टान्तिकयोजनामाहएवं माणुस्सगा कामा, देवकामाण अंतिए । सहस्सगुणिया भुज्जो, आउं कामा य दिब्विया ॥ १८९॥
मनुष्यकामाएवं काकिण्याम्रफलसदृशाः मानुष्यकाः कामाः-विषयाः देवकामानां अन्तिके-समीपे, किमेवं अत आह-सहस्रगुणिता भूयो
नाकाकिण्याबहून् वारानित्यर्थः, मनुष्यायुः कामापेक्षयेति प्रक्रमः, आयुः कामाश्च दिवि च भवा दिव्यकाः, अत्र आयुर्ग्रहणं तत्रत्यप्रभावादी
म्रफलोप| नामपि तदपेक्षयैवंविधत्वख्यापनार्थम् ॥ १२ ॥ १८९॥
मत्वम् मनुष्यकामानामेव काकिण्याम्रफलोपमत्वं भावयतिX अणेगवासानउया, जा सा पण्णवओ ठिई। जाइंजीयंति(हारेंति पा.)दुम्मेहा, ऊणे (प्र.जाण) वाससयाऊए॥१९॥ ___ अनेकानि-अनेकसंख्येयानि वर्षनयुतानि येषु तानि अनेकवर्षनयुतानि, अर्थात् पल्योपमसागराणि, प्राकृतत्वात् सकाराकारदीर्घत्वं पुंस्त्वं च, नयुतानयनोपायस्त्वयं-८४ वर्षलक्षाः पूर्वाङ्ग, तत् ८४ लक्षाहतं पूर्व, तच्च ८४ लक्षाहतं नयुताङ्ग, तदपि ८४ लक्षताडितं नयुतं, कैवमुच्यत ? इत्याह-या सा भवतां अस्माकं च प्रतीता, प्रकृष्टं क्रियायुक्तत्वात् ज्ञान-प्रज्ञा तद्वतः
6XXXXXXXXXXXX
Jain Educatie
N
ational
For Privale & Personal use only
V
w.jainelibrary.org

Page #120

उत्तरा० अवचूर्णिः
॥५२॥
DXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOX
स्थितिः, अर्थादेवभवेदेवायुअधिकृतत्वाद्देवकामाश्चः, यानि अनेकवर्षनयुतानि दिव्यस्थितेः दिव्यकामानां विषयभूतानि औरत्रीयाजीयन्ते-हार्यन्ते, तद्धत्वनुष्ठानासेवनेन, दुर्मेधसो विषयैर्जिताः जन्तवः, ऊने वर्षशतायुषि, प्रभूते ह्यायुषि प्रमादेन एकदा ध्ययनम् ७ हारितान्यपि पुनर्जायेरन् , अस्मिंश्च संक्षिप्तायुषि एकदा हारितानि हारितान्येव, श्रीवीरतीर्थं च प्रायो न्यूनवर्षशतायुष एव जीवा इति ॥ १३ ॥ १९॥
अथ व्यवहारोदाहरणमाहजहा य तिणि वणिया, मूलं घेतूण निग्गया। एगोऽत्थ लभते लाभ, एगो मूलेण आगओ ॥ १९१॥ यथेति प्राग्वत्, चः पूर्वोक्तदृष्टान्तसमुच्चये, एकस्य पुत्रास्त्रयो वणिजो मूलं-नीवी गृहीत्वा निर्गताः-स्वस्थानात् स्थानान्तरं
व्यवहारे
वणिग्त्रय| प्रति प्रस्थिताः, एको वणिक् कलाकुशलः, अत्र एतेषु मध्ये लभते लाभ-द्रव्योपचयं, एकस्तेषु एव अन्यतरो नातिनिपुणो-X | नात्यन्तानिपुणो मूलेन (आगतः) ॥ १४ ॥ १९१॥
दृष्टान्तस्तदु
पनयश्व एगो मूलंपि हारित्ता, आगओ तत्थ वाणिओ। ववहारे उवमा एसा, एवं धम्मे विजाणह ॥ १९२॥ एकोऽन्यः प्रमादपरो मूलं द्यूतमद्यादिना हारयित्वा आगतः-प्राप्तः, तत्र वणिगेव वाणिजः, तेषामागमानन्तरं छिन्नमूलः पित्रा प्रेष्यस्थानीयः कृतः, द्वितीयो गृहन्यापारे नियुक्तः, तृतीयो गृहस्वामी कृतः, व्यवहारे उपमा-दृष्टान्तः, एषा एवं धर्मे विजानीत ॥ १५ ॥ १९२॥
कथमित्याहमाणुसत्तं भवे मूलं, लाभो देवगई भवे । मूलच्छेएण जीवाणं, नरगतिरिक्खत्तणं धुवं ॥ १९३ ॥
Jain Educat
i onal
jainelibrary.org

Page #121

*
*
*
*
*
*
*
मानुषत्वं भवेत् मूलं इव मूलं, स्वर्गाद्युत्तरोत्तरलाभहेतुतया लाभो-अनुष्यापेक्षया सुवादिभिर्विशिटत्वात् देवगतिर्भवेत् , मूलच्छेदेन-मानुष्यहान्या जीवानां नरकतिर्यक्त्वं ध्रुव-निश्चितं, अत्रोदाहरण-यथा त्रयः संसारिणः-सत्त्वा मानुषत्वे आगता, तत्रैको मार्दवादिगुणवान् मध्यमारम्भपरिग्रहश्च कालं कृत्वा मूलस्थानीयं तदेव मानुषत्वं लभते, द्वितीयः पुनः सम्यग्दर्शनादिविशेषगुणवान् सरागसंयमेन लाभस्थानीयं देवत्वं लभते, तृतीयस्तु 'हिंसे वाले मुसाबाई' (गा. १८२) इत्यादिपूर्वोक्तसावद्यारम्भासक्तो मूलच्छेदस्थानीयेषु नरकेषु तिर्यक्षु वोत्पद्यत इति ॥ १६ ॥ १९३ ॥
यथा मूलच्छेदेन नरकतिर्यक्त्वाप्तिस्तथा स्वयं सूत्रकृदाह
दुहओ गती बालस्स, आवती वहमूलिया। देवत्तं माणुसत्तं च, जं जिए लोलुआसढे ॥ १९४ ॥ द्विधा गतिः नरकगतिः तिर्यग्गतिश्च बालस्य, स्यादिति गम्यं, आपतति-आगच्छति वधो मूलं आदिर्यस्याः सा वधमूलिका, देवत्वं मानुषत्वं च यत्-यस्माजितो-हारितो लोलता-पिशितादिलाम्पट्यं तद्योगाजन्तुरपि लोलता, अनेन नरकहेतुत्वाभिधानं, शाठ्ययोगात् शठो-विश्वस्तजनवञ्चकः, अनेन तिर्यग्गतिहेतुरुक्तः॥ १७ ॥ १९४ ॥
पुनर्मूलच्छेदमेव समर्थयति
ततो जिए सई होइ, दुविहं दुग्गतिं गते । दुल्लहा तस्स उम्मजा, अद्धाए सुचिरादवि ॥ १९५ ॥ ततो देवत्वमनुजत्वजयनात् जित एव सदा भवति, द्विविधां-नरकतिर्यग्भेदां, दुर्गतिं गतः, सदा जितत्वमेव व्यनक्ति
मूलच्छेदिक
*
ज्जीवानां नरकतिर्यक्वाप्तिः
*
*
KOXOXOXOXOX
*
*
*
JainEducaDOI

A
jainesbrary.org

Page #122

उत्तरा० अवचूर्णिः
॥५३॥
दुर्लभा तस्य वालस्य 'उम्मग्ग'त्ति सूत्रत्वात् उन्मज्जा-नरकतिर्यग्गतिनिर्गमात्मिका, अद्धायां-काले अर्थात् आगामिन्यां औरभ्रीयासुचिरादपि-प्रभूतायामपि ॥ १८ ॥ १९५॥
ध्ययनम् ७ पश्चानुपूर्व्यपि व्याख्याङ्गमिति पश्चादुक्तमपि मूलहारिणं आदावुपदर्य मूलप्रवेशमभिधातुमाह
एवं जिअं सपेहाए, तुलिया बालं च पंडियं । मूलिअंते पविस्संति, माणुसं जोणिमिति जे ॥ १९६॥ ___ एवं जितं बालमिति सम्प्रेक्ष्य-आलोच्य, तोलयित्वा-गुणदोषवत्तया परिभाव्य बालं पण्डितं चार्थात् मनुष्यदेवगतिगामिनं | मूलक-मूलधनं प्रवेशयन्तीव ये मानुषी योनि आयान्ति ॥ १९॥ १९६ ॥
मूलतल्लाभियथा मानुषीं योनिमायान्ति तथाह
* वणिग्वज्जीवेमायाहिं सिवखाहिं, जे नरा गिहि सुव्वया। उविति माणुसं जोणिं, कम्मसचा(त्ता पा.) पाणिणो ॥ १९७ ॥ वानां नरदेव__विमात्राभिः-विविधपरिमाणाभिः शिक्षाभिः, गृहिणश्च ते सुव्रताश्च-धृतसत्पुरुषव्रताः, गृहिसुव्रता आगमोक्तव्रतधारणं तु भवाप्तिः अमीषां असम्भवि, तस्य देवगतेरेव हेतुत्वात् , मानुषीं योनि उपयन्ति हु-यस्मात् सत्यानि-अवंध्यफलानि कर्माणि येषां ते सत्यकर्माणः प्राणिनो, निरुपक्रमकर्मापेक्षं चैतत् ॥२०॥ १९७ ॥ ___सम्प्रति लब्धलाभोपनयमाह
॥५३॥ जेसिं तु विउला सिवखा, मूलियं ते अतिच्छिया (हिया, कंता पा.)।सीलवंतासविसेसा, अद्दीणातिदेवयं ॥ १९८॥ येषां तु पुनः विपुला निःशंकितत्वादिसम्यक्त्वाचाराणुव्रतमहाव्रतादिविषयत्वेन शिक्षा-ग्रहणासेवनात्मिका, अस्तीति गम्यं,
Jain Educatio
nal
E
mainelibrary.org

Page #123

मौलिक-मूलधनभूतं मानुषत्वं ते अतिक्रान्ता-उल्लङ्कितवन्तः, तथा अतिक्रम्य शीलं-सदाचारो येषां ते तथा, सह विशेषेणउत्तरोत्तरगुणप्रतिपत्तिलक्षणेन वर्त्तन्ते इति सविशेषाः, अत एव अदीनाः यान्ति देवभावो देवता सैव दैवतं, साम्प्रतं विशिष्टसंहननाभावात् मुक्तिगतेरत्र व्यवच्छिन्नत्वात् देवत्वमेव लाभ उक्तः॥ २१ ॥ १९८ ॥
प्रस्तुतमेवार्थ निगमयन्नुपदेशमाह
एवं अदीणवं भिक्ष, अगारिंच विजाणिया। कहन्न जिचमेलिक्वं, जिच्चमाणो न संविदे? ॥ १९९॥ एवं लाभान्वितं अदीनं भिक्षु अगारिणं च विशेषेण देवनृगतिगामित्वलक्षणेन ज्ञात्वा यतमान इति शेषः, कथं, न कथञ्चिदित्यर्थः, नु वितर्के, जिचंति सूत्रत्वात् जीयेत-हार्येत, विवेकी, तत्प्रतिकूलैः कषायोदयादिभिरिति गम्यं, ईदृशं पूर्वोक्तं देवनरगतिलाभासंभवादिति गम्यं, ततो जीयमानो हार्यमाणो वा तैरेव कषायादिभिः, कथमिहापि योज्यं, न संवित्ते, अपि तु जानीतएव, ज्ञपरिज्ञया प्रत्याख्यानपरिज्ञया च संविदानश्च, यथा न जीयेत तथा यतेत तन्निरोधायेति ॥ २२ ॥१९९॥
समुद्रदृष्टान्तमाह
जहा कुसग्गे उदयं, समुहेण समं मिणे । एवं माणुस्सग्गा कामा, देवकामाण अंतिए ॥ २० ॥ यथा कुशाग्रे-दर्भकोटावुदकं समुद्रेणोपचारात् समुद्रजलेन समं मिनुयात्-परिच्छिन्द्यात्, एवं उक्तनीत्या मानुष्य काः कामा देवकामानां अन्तिके-समीपे, कृता इति शेषः, यथा अज्ञो विन्दुमन्धिवन्मन्यते, तथा चक्रवर्त्यादिमनुष्यकामान् देवकामान् मन्यते, न तु बिन्दुसमुद्रवत् महदन्तरं वेत्ति ॥ २३ ॥२०॥
| मनुष्यदेव
काम योः * समुद्रदृष्टान्ते
न तुलना
BOXOXOXOXOXO
XOXOXOXOXOXOX
Jain Educa
t
ional
For Privale & Personal use only
ITU.jainelibrary.org

Page #124

औरभ्रीयाध्ययनम् ७
उत्तरा०
उक्तमेवार्थ निगमयन्नाहअवचूर्णिः कुसग्गमित्ता इमे कामा, सन्निरुद्धम्मि आउए । कस्स हेउं पुरा काउं, जोगक्खेम न संविदे ? ॥ २०१॥ ॥५४॥
उपचारात् कुशाग्रस्थजलबिन्दुमात्रा इमे कामा-मनुष्यविषयाः संनिरुद्धे-अतिसंक्षिप्ते आयुषि, कस्स हेउत्ति सूत्रत्वात् कं हेतुं | पुरा काउंति सूत्रत्वात् पुरस्कृत्य योगक्षेम-अप्राप्तविशिष्टधर्मप्राप्तिं प्राप्तस्य च पालनं न संवित्ते जन इति शेषः, तदू असंवित्तौ हि विषयाभिष्वङ्गो हेतुस्ते च दिव्यभोगापेक्षयैवं, ततस्तत्त्यागतो विषयाभिलाषिणा धर्म एव यतितव्यमिति भावः ॥२४॥२०१॥ ___ इत्थं दृष्टान्तपञ्चकमुक्तं, तत्र च प्रथमं उरभ्रदृष्टान्ते भोगानामायतावपायबहुलत्वमुक्तं, आयतौ चापायबहुलमपि यन्न तुच्छं न तत्परिहतुं शक्यते, काकिण्याबदृष्टान्ततस्तत्तुच्छत्वं, तुच्छमपि च लाभच्छेदात्मकव्यवहारविज्ञतया आयव्ययतोलनात् कुशल एव हातुं शक्त इति व्यवहारोदाहरणं, आयव्ययतोलनापि कथं कर्तव्येति समुद्रदृष्टान्तेन तामाह सम्प्रति कामानिवृत्तस्य दोषमाह__ इह कामानियहस्स, अत्तट्टे अवरज्झति । सुच्चा (पत्तो पा.) नेयाउयं मग्गं, जं भुज्जो परिभस्सति ॥ २०२॥
इह मनुष्यत्वे प्राप्ते इति शेषः, कामानिवृत्तस्य कामेभ्योऽनुपरतस्यात्मनोऽर्थोऽर्थ्यमाणतया स्वर्गादिः अपराध्यति-विनश्यति, ४ यतः-श्रुत्वा प्रतिपद्य च नैयायिक मार्ग-मुक्तिपथं यत्-यस्मात् भूयः-पुनरपि परिभ्रश्यति, कामानिवृत्तित इति शेषः॥२५॥२०२॥
सम्प्रति कामनिवृत्तगुणमाह
इह कामानियहस्स, अत्तट्टे नावरज्झति । पूतिदेहनिरोहेणं, भवे देवित्ति मे सुयं ॥२०॥
XXXXXXXXXXXX
कामानिवृत्तस्य दोषत्वम्
॥५४॥

MAHainelibrary.org

Page #125

इह कामनिवृत्तस्यात्मार्थो न अपराध्यति, यतः पूतिः-कुथितो देहोऽर्थात् औदारिकशरीरं तस्य निषेधोऽभावस्तेन भवेत कामनिवृत्ती देवः, उपलक्षणत्वात् सिद्धो वा, इति मया श्रुतं गुरुभ्यः॥ २६ ॥ २०३॥
ततश्च यदसौ आप्नोति तदाह
इडीजुती जसो वन्नो, आउं सुहमणुत्तरे । भुजो जत्थ मणुस्सेसुं, तत्थ से उववज्जति ॥ २०४॥ ऋद्धिः-स्वर्णादिः, द्युतिः देहस्य, यशः पराक्रमजं, वर्णः-गांभीर्यादिगुणैः श्लाघागौरवादि, आयुः, सुखं, अनुत्तरं-सर्वप्रधानं इति सर्वत्र योज्यते, भूयः-पुनर्देवभवापेक्षायामिति, एतानि अनुत्तराणि एव यत्र-येषु मनुष्येषु तत्र-तेषु स उपपद्यते॥२७॥२०४॥
एवं कामानिवृत्तिनिवृत्तिभ्यां क्रमेण बालपण्डितावुक्ती, सम्पति तयोस्तथाभूतयोः स्वरूपं फलं चोपदर्शयन्नुपदेशमाहबालस्स पस्स बालत्तं, अहम्मं पडिवजिया (णो पा.)। चिचा धम्मं अहम्मिट्टे, नरएसूववजह ॥ २०५॥ धीरस्स पस्स धीरत्तं, सव्वधम्माणुवत्तिणो। चिचा अधम्म धम्मिटे, देवेसु उववजई ॥२०६॥ तुलिआ णं बालभावं, अबालं चेव पंडिए । चइऊण बालभावं, अबालं सेवए मुणी ॥ २०७॥ त्ति बेमि ॥ बालस्य-अज्ञस्य पश्य बालत्वं-अज्ञत्वं, यतोऽधर्मविषयासक्तिरूपं प्रतिपद्य, त्यक्त्वा धर्म-विषयनिवृत्तिरूपं, अधर्मिष्ठो नरके, उपलक्षणत्वात् , अन्यत्र दुर्गती, उपपद्यते ॥ २८॥ २०५॥
धिया राजत इति परीषहाद्यक्षोभ्यो वा धीरस्तस्य पश्य धीरत्वं सर्व धर्म क्षान्त्यादिरूपं अनुवर्तते इत्येवंशीलो यस्तस्य, त्यक्त्वा अधर्म धर्मिष्ठः-अतीवधर्मा, यद्वा अतिशयेन धर्मवान् , देवेषु उपपद्यते ॥ २९ ॥२०६॥
बालपण्डितXयोरुत्पत्ति| स्थाननिर्देश
उत्तरा०१०
Jain Education
library

Page #126

उत्तरा० अवचूर्णिः
औरभ्रीयाध्ययनम् ७
यतश्चैवंविधः ततो यद्विधेयं तदाहतोलयित्वा-गुणदोषवत्तया परिभाव्य,णमिति वाक्यालङ्कारे, बालभावं-बालत्वं भावप्रधानत्वात् निर्देशस्य, अबालत्वं-धीरत्वं, चः समुच्चये, प्राकृतत्वात् बिन्दुलोपः, एवं-अनन्तरोक्तप्रकारेण पण्डितस्त्यक्त्वा बालत्वं, अबालत्वं सेवते मुनिः ॥ ३०॥२०७॥ इति ब्रवीमीति प्राग्वत् ॥
इत्यौरभ्रीयावचूरिः॥
अबालत्वाचरणोपदेशः
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने सप्तमस्यौरभ्रीयस्य
अध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता ॥
Jain Education
For Privale & Personal use only
libraryong

Page #127

॥ अथ अष्टमं कापिलीयाध्ययनम् ॥
निर्लोभत्वे कपिल
अनन्तराध्ययने रसगृद्धित्याग उक्तः, स च न निर्लोभत्वेनैवेत्यस्मिन्निर्लोभत्वमुच्यते___अस्य चाध्ययनस्यायमुत्पत्तिक्रमः-(१०४६)
कौशाम्ब्यां काश्यपद्विजपुत्रः कपिलः, पितृमरणानन्तरं मात्रादेशात् विद्यार्थ श्रावस्त्यां पितृमिनेन्द्रदत्तद्विजान्ते गतः, तेन शालिभद्रेभ्यगृहे अन्नार्थ भणितः, पठंश्च परिवेषिकायां दास्यां लग्नः, तत्प्रेरितः अन्यदा सुवर्णमाषद्वयार्थी सन् प्रथमवर्द्धापकसुवर्णमाषद्वयदायिधनश्रेष्ठिनं वर्धापयितुं पश्चिमरात्रावेव व्रजन्नारक्षकैः धृत्वा राज्ञोऽर्पितः, सद्भावोक्तौ राज्ञा तुष्टेन यद् याचसे | तद् ददामीति भणितः, अशोकवनिकांतश्चिंतयन् जाति स्मृत्वा स्वयं बुद्धः कृतलोचो राज्ञोऽग्रे आगत्य अवदत् “जहा लाहो" इत्यादि, ततः संयम पालयन् षण्मासान्ते तस्य केवलोत्पत्तिः, अतो राजगृहान्तरे १८ योजनाटव्यां बलभद्राद्या इक्कडदासाश्चौराः पञ्चशतमितास्तद्बोधनायागतो ज्ञानेन ज्ञात्वा, ततस्तैर्भणितं, श्रमण ! नृत्यस्व, ततः असौ "अधुवे" इत्यादिध्रुवकान् गायन्नृत्यति, चौराश्च तालान् कुट्टयन्ति, तत्र केचिदाद्यध्रुवकेण केचित् द्वितीयेनैवं यावत्सर्वेऽपि प्रतिबुद्धा प्रव्रजिताः' इति सम्प्रदायः ।
अधुवे असासयम्मि(अधुवंमि मोहगहणए पा०)संसारम्मि दुक्खपउराए। किं नाम हुज तं कम्मयं? जेणाहं दुग्गइं न गच्छेजा(जेणाधं दुग्गईतो मुच्चेजा पा०)॥२०८॥ ध्रुवो-य एकास्पदप्रतिवद्धो न तथा अध्रुवस्तस्मिन् , भ्रमन्ति हि अस्मिन् , केषु ?-उच्चावचेषु स्थानेषु जन्तव इति, अशा
केवलिकथा
Jain Educati
ptional
For Privale & Personal use only
Now.jainelibrary.org

Page #128

उत्तरा० अवचूर्णिः
॥ ५६ ॥
श्वते-अनित्ये संसारे, सूत्रत्वात् दुःखस्य प्राङ्गिपाते प्रचुरदुःखे, यद्वा दुःखानां प्रचुरा आयो-लाभो यस्मिन् तस्मिन् , किं प्रश्ने, नाम सम्भावनायां, भवेत् तत् कर्मक-अनुष्ठान, येन कर्मणा हेतुना अहं दुर्गतिं न गच्छेयं-न यायां, भगवतो निस्संशयं दुर्गत्यभावेऽपि प्रतिबोध्यापेक्षमित्यमभिधानम् ॥१॥२०८॥
एवं भगवतोद्गीते तेऽप्येनमेव ध्रुवकं प्रत्युद्गायन्ति तालं च कुट्टयन्ति, तैश्च प्रत्युद्गीते स आहविजहित्तु पुवसंजोगं न सिणेहं कहिंचि कुविजा। असिणेह सिणेहकरेहिं दोसपडसेहि(पदहि पा.)मुच्चई भिक्खू॥
विहाय पूर्वसंयोगं-मात्रादिसंबंध, न स्नेह-अभिष्वङ्गं क्वचिद्वाह्ये अभ्यन्तरे वा वस्तुनि कुर्यात् , तथाऽऽह-अस्नेहः-प्रतिबन्धरहितः, अपेर्गम्यत्वात् (सुब्व्यत्ययाच्च ) स्नेहकरेष्वपि-स्नेहकरणशीलेष्वपि पुत्रकलत्रादिषु, आस्तां अन्येष्वित्यपेरर्थः, दोपैरिहैव मनस्तापादिभिः प्रदोषैश्च-परत्र नरकगत्यादिभिर्मुच्यते-त्यज्यते भिक्षुः॥२॥२०९॥
पुनर्यदसौ कृतवांस्तदाहतोनाण दंसणसमग्गो हियनिस्सेयसाए सव्वजीवाणं । तेसिं विमोक्खणट्टाए भासइ मुणिवरो विगयमोहो॥२१॥
ततो ज्ञानदर्शनाभ्यां प्रस्तावात् केवलाभ्यां समग्रः-समन्वितः, हितः-पथ्यो निःश्रेयसः-मोक्षः तस्मै, चस्य भिन्नक्रमत्वात् , सर्वजीवानां तेषां च चौराणां विमोक्षणार्थ-अष्टविधकर्मविमोचनार्थ, तानेवोद्दिश्य भगवत्प्रवृत्तेः पुनर्विमोक्षणार्थताभिधानं अदुष्ट, दृश्यते हि 'ब्राह्मणा आयाता वशिष्ठोऽप्यायात' इति सामान्योक्तावपि पुनः प्रधानस्याभिधानमिति, भाषते वर्तमानानिर्देशः तत्कालापेक्षया, मुनिवरो विगतमोहः॥३॥२१॥
**OXOXOXOXON
कपिलकेवलिनश्चौरान प्रत्युपदेशः
Jain Education.
i
n
For Privale & Personal use only
Manlanelibrary.org

Page #129

*
यदसौ भाषते तदाहसव्वं गंथं कलहं च विप्पजहे तहाविहं(हो पा०)भिक्खू । सव्वेसु कामजाएसु पासमाणो न लिप्पई ताई ॥२१॥
सर्व ग्रन्थ-धनं मिथ्यात्वादि, कलहहेतुत्वात् कलहः-क्रोधस्तं, चात् मानादींश्च, विप्रजह्यात् , तथाविधं कर्मबन्धहेतुं, न तु धर्मोपकरणमपि, भिक्षुः, ततश्च सर्वेषु कामप्रकारेषु पश्यन् विपाककटुतामिति गम्यं, न लिप्यते कर्मणा, कामदोषज्ञस्य तेषु प्रायोऽत्र प्रवृत्तेरभावात् , तायते त्रायते वा-रक्षत्यात्मानं दुर्गतेरिति तायी त्रायी वेति ॥४॥२११॥
इत्थं ग्रन्थत्यागिनो गुणमभिधाय व्यतिरेके दोषमाहभोगामिसदोसविसन्ने हियनिस्सेयसबुद्धिवोच्चत्थे(विवजत्थेप्र०)। बाले य मंदिर मूढे बज्झई मच्छिया वलंमि २१२
भोगा एव गृद्धिहेतुत्वाद् आमिषं तदेवात्मदूषणाद् दोषः तत्र विशेषेण सन्नो-निमग्नः, हितो यो निःश्रेयसो-मोक्षः तस्मिन् बुद्धिस्तत्प्राप्युपायविषया सा विपर्यस्ता यस्य स हितनिःश्रेयसबुद्धिविपर्यस्तः, बाल:-अज्ञः, मंदिएत्ति मन्दो-धर्मानुद्यतः मूढोमोहाकुलितमानसः, वध्यते कर्मणेति गम्यते, मक्षिकेव खेले-श्लेष्मणि, रजसेति गम्यं, यथा असौ तद्गन्धादिभिराकृष्यमाणा खेले मज्जति मग्ना च रेवादिना बध्यते, तथा जन्तुरपि भोगामिषमग्नः कर्मणेत्यभिप्रायः॥५॥२१२॥ ननु यद्यमी भोगाः कर्मबन्धहेतवः तर्हि किं नैतान् सर्वेऽपि जन्तवः त्यजन्तीत्याह
दुप्परिचया इमे कामा नो सुजहा अधीरपुरिसेहिं । अह संति सुब्बया साहु जे तरंति अतरं वणिया व( वणिया व समुदं पा०)॥२१३॥
FORakkakaXXXXXXXXXX
पन्थत्यागिना गुणस्त्यागिना दोषश्च
Jain Educa
t
ional
For Privale & Personal Use Only
Co
n
eibrary.org

Page #130

उत्तरा अवचूर्णिः
कापिलीयाध्ययनम् ८
दुष्परित्यजा-दुष्परिहार्या इमे कामाः, इमे कामा नैव सुहाना-सुत्यजाः, अधीरपुरुषैः-असात्विकनरैः, दुष्परित्यजा इत्युक्तेऽपि A नैव सुहाना इति पुनरुक्तिस्तदत्यन्तदुःपरित्यजत्वख्यापिका, धीरैस्तु सुत्यजा एवं अत एवाह-अथोपन्यासे सन्ति सुव्रता-साधवः ये तरन्ति व्रतादिना अतरं-तरीतुं अशक्यं विषयगणं भवं, वा शब्दस्यैवार्थत्वाद्वणिज इवाब्धि पोतेन ॥ ६॥२१३ ॥
सर्वेऽपि साधवस्तरन्ति उत नेत्याहसमणा मु एगे वयमाणा पाणवह मिया अजाणता । मंदा नरयं गच्छंति बाला पावियाहिं दिट्ठीहिं ॥ २१४॥ ।
श्रमणाः-साधवः मु इति वयमित्येके केचित् कुतीर्थ्याः वदमानाः-स्वाभिप्रायं उद्दीपयन्तो 'दीप्तिज्ञानयत्ने' त्यादिनाऽऽत्मनेपदं, प्राणवधं, मृगा इव मृगाः प्राग्वत् अज्ञा अजानन्तः, अनेन च प्रथमव्रतमपि न विदन्ति, आस्तां शेषव्रतानि, अत एव मन्दा मिथ्यात्वरोगग्रस्ततया निरयं-नरकं गच्छन्ति, बाला-हेयोपादेयविकलाः, पापिकाभिः-पापहेतुभिः दृष्टिभिः-दर्शनाभिप्रायैः। ब्रह्मणे ब्राह्मणमालभते, इन्द्राय क्षत्रं, मरुद्भ्यो वैश्य, तपसे शूद्रमित्यादिभिः दयाबहिःकृतैः॥७॥ २१४ ॥
अत एवाह सूत्रकृत्न हुपाणवहं अणुजाणे मुचिज कयाइ सव्वदुक्खाणं । एवमारिएहिमक्खायं जेहिं इमो साहुधम्मो पन्नत्तो॥२१५॥
न हु-नैव (प्राणवधं ) मृषावादाधुपलक्षणं चैतत् , अपेक्षुप्तनिर्दिष्टत्वात् , अनुजानन्नपि, आस्तां, कुर्वत् , कारयन् वा, मुच्येत, कदाचित् सर्वदुःखैः, ततः प्राणातिपातनिवृत्ता एव श्रमणास्त एव चातरं तरन्तीत्युक्तं, किमेतत्त्वयैवोच्यते ? इत्याह-एवम् उक्तप्रकारेण आर्याः-तीर्थकरादयः आचार्या वा तैराख्यातं, यैराराचार्यैर्वा अयं साधुधर्मः प्ररूपितः ॥ ८॥११५ ॥
XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOX
| व्रतवतामेव
मोक्षो नान्येषां कुतीर्थिका नाम्
॥५७॥
Jain Educati
o nal
For Privale & Personal use only
jainelibrary.org

Page #131

महिं थावरेहिं चमवयसा कायसायारेषु-पृथिव्यामित-कुर्यात् , दवा
मूलगुणोक्तिः
XXXXXXXXXXXox
यद्येवं ततः किं कृत्यमित्याहपाणे अनाइवाइजासे समियत्ति बुच्चई ताई। तओसे पावयं कम्मं निजाइ(णिपणाई पा०)उदयं व थलाओ॥२१६॥
प्राणान्नातिपातयेत् स्वयमिति गम्यं, चात् कारणानुमत्योरपि निषेधः, मृषावादाधुपलक्षणं चैतत् , यतः सेत्ति यः प्राणान्नातिपातयिता स समितः समितिमानित्युच्यते, कीदृग् सन् ?, त्रायी-अवश्यं प्राणित्राता, समितत्वेऽपि को गुण? इत्याह-ततःसमितात् , से अथार्थः, पापकं-अशुभं कर्म निर्याति-निर्गच्छति, किमिव ? उदकमिव, कुतः,? स्थलादू अत्युन्नतप्रदेशात् ॥९॥२१६॥
यदुक्तं "प्राणान् नातिपातयेदि"ति तदेव स्पष्टयन्नाहजगनिस्सिएहिं भूएहिं तसनामेहिं थावरेहिं च( जगणिस्सियाण भुयाणं तसाणं थावराण य पा०)।
नो तेसिमारभे दंडं मणसा वयसा कायसा चेव ॥ २१७ ॥ जगति निश्रितेषु-आश्रितेषु भूतेषु-जन्तुषु त्रसनामकर्मोदयवत्सु द्वीन्द्रियादिषु, स्थावरेषु-पृथिव्यादिषु, चः समुच्चये, सर्वत्र प्राकृतत्वात् सप्तम्यर्थे तृतीया, यद्वा तृतीयान्ततयैव व्याख्येयं, नो-नैव तेषु रक्षणीयत्वेन प्रसिद्धेषु आरभेत-कुर्यात् , दण्डंवधात्मकं, मनसा वचसा आर्षत्वात् कायेन, चः शेषभङ्गोपलक्षकः, ततो यथा नारभेत तथा नारम्भयेत् नाप्यनुमन्येत, एवःअवधारणे भिन्नक्रमश्च, नो इत्यस्याग्रे योजितः ॥ १० ॥२१७ ॥
इत्थं मूलगुणानुक्त्वा उत्तरगुणानाह| सुद्धसणा उ नच्चा णं तत्थ ठवेज भिक्खू अप्पाणं । जाताए घासमेसिज़ा रसगिद्धे न सिया भिक्खाए ॥ २१८ ॥
an
For Privale & Personal use only
Jainelibrary.org

Page #132

उत्तरा०
अवचूर्णिः
।। ५८ ।।
oxoxoxox
शुद्धैषणाश्च उद्गमैषणाद्या संसृष्टाद्या वा ज्ञात्वा तत्रैषणासु स्थापयेद् भिक्षुरात्मानं, कोऽर्थः ? अनेषणापरिहारेणैषणाशुद्धमेव गृह्णीयात्, यात्रायै - संयमनिर्वहणार्थ ग्रासमेषयेत् - गवेषयेत्, तथा रसगृद्धो न स्यात् भिक्षादः, उपलक्षणत्वात् अद्वेषश्च, अनेन ग्रासैषणोक्ता ॥ ११ ॥ २१८ ॥
अगृद्धश्च रसेषु यत् कुर्यात् तदाह
पंताणि चैव सेविज्जा सीयपिंडं पुराणकुम्मालं । अदु वुक्कसं पुलागं वा जवणट्ठाए नि (प्र० द्वव ) सेवए मधुं ॥ २१९ ॥ प्रान्तादीनि - नीरसानि, अन्नपानानि इति गम्यते, चादन्तानि च, एवस्य भिन्नक्रमत्वात्, सेवेतैव, शीतोऽपि शाल्यादिपिण्डः, सरस एव स्याद् अत आह- पुराणाः प्रभूतवर्षभूताः कुलमाषाः - राजमाषा अत्यन्तपूतयो नीरसाश्च स्युः, उपलक्षणं चैतत् पुराणमुद्गादीनां, अदु इति-अथवा बुक्कसं-निष्पीडितरसं अनिष्पन्नं वा पुलाकं असारं वल्लकचनकादि, वा समुच्चये, यापनार्थशरीरनिर्वाहार्थ निषेवेत, यदि त्वतिवातादिना तद्यापनैव न स्यात् तदा न निषेवेतापि स्थविरः, जिनस्तु एतान्येव निषेवेत, चस्य लुप्तनिर्दिष्टत्वात्, मन्थं च चदरादिचूर्ण अतिरुक्षतया चास्य प्रान्तत्वं, असारवस्तूपलक्षणं चैतत् पुनः क्रियाभिधानं न सकृदेवामूनि प्रान्तानि सेवेत, किंतु अनेकधाऽपीति ख्यापनार्थम् ॥ १२ ॥ २१९ ॥
शुद्धैषणास्थापनविपर्यये दोषमाह -
जे लक्खणं च सुविणं च अंगविज्जं च जे पउंजंति । न हु
ये लक्षणं च शुभाशुभसूचकं, पुरुषलक्षणादिलक्षणं, रूढितस्तत्प्रतिपादकं शास्त्रमपि लक्षणं एवमग्रेऽपि, यथा 'अस्थिष्वर्था '
Jain Educationational
समणा वुच्चति एवं आयरिएहिं अक्खायं ॥ २२० ॥

XXXX
कापिलीयाध्ययनम् ८
उत्तर
गुणोक्तिः
॥ ५८ ॥
ainelibrary.org

Page #133

*OXXXOXOXOXOXOXOXOXOXoxox
इत्यादि, स्वप्नं च गजारोहादि, अङ्गविद्यां "सिरफुरणे किर रज" मित्यादिकां, चशब्दः सर्वत्र वाथै, ये प्रयुञ्जन्ते, पुनः ये इत्युपादानं लक्षणादिभिः पृथग सम्बन्धसूचनार्थ, ततश्च प्रत्येकमपि लक्षणादीनि ये प्रयुञ्जन्ते किमित्याह-नैव ते एवंविधाः श्रमणा उच्यन्ते, पुष्टालम्बनं विना एतद् व्यापाराणामेवमुच्यते, अन्यथा करवीरलताभ्रामकतपस्विनोऽप्येवंविधत्वापत्तेः, एवमार्यैराचार्यैर्वा आख्यातम् ॥ १३ ॥ २२० ॥
ते चैवंविधा यदाप्नुवन्ति तदाहइह जीविअं अनियमेत्ता पन्भट्ठा समाहिजोगेहिं । ते कामभोगरसगिद्धा उववजंति आसुरे काए॥२२१॥
इह जन्मनि जीवितं, असंयमजीवितमनियततपोविधानादिना अनियत्र्य प्रभ्रष्टाः-च्युताः समाधिः-चित्तस्वास्थ्य तत्प्रधाना योगाः शुभमनोवाक्कायव्यापारास्तेभ्यः, ते अनन्तरोक्ता कामभोगविषयरसाः शृङ्गारमधुरादयो वा तेषु गृद्धाः-अभिकांक्षावन्तः, कामभोगान्तर्गतत्वेऽपि रसानां पृथगुपादानमतिरसगृद्धिं ख्यापकं, उपपद्यन्ते-जायन्ते आसुरे-असुरनिकाये, अयमर्थः-एवं| विधाः किञ्चिदनुष्ठानं कुर्वन्तोऽप्यसुरेष्वेवोत्पद्यन्ते ॥ १४ ॥ २२१॥ ___ ततोऽपि च्युतास्ते किमाप्नुवन्तीत्याह
तत्तो विय उवत्तिा संसारं बहुं अणुपरिय(परियडं प्र०)ति ।
बहुकम्मलेवलित्ताणं बोही होइ(जत्थ पा०)सुदुल्लहा तेसिं ॥२२२ ॥ ततोऽपि च-असुरनिकायादुद्धत्य संसार-चतुर्गतिरूपं बहु-विपुलं सातत्येन पर्यटन्तीत्यर्थः, किंच-बहुकर्मलेपलिप्तानां बोधिः
लक्षणादिप्रयोजका| नामसाधुत्वं दुर्गतिर्बोधिदुर्लभता च
Jain Educa
t
ional
oilaw.jainelibrary.org

Page #134

धर्मावाप्तिर्भवति सुदुर्लभामात भावः ॥ १५ ॥ २२२ ॥ तस्तदाकुलितस्यात्मनो दुष्पूर
उत्तरा० अवचूर्णिः ॥ ५९॥
KOXOXOXOX
प्रेत्य जिनधर्मावाप्तिर्भवति सुदुर्लभा-अतिशयदुरापा, तेषां ये लक्षणादि प्रयुञ्जन्ते इति सम्बन्धः, यतश्चैवमुत्तरगुणविराधनायांकापिलीया. दोषस्ततस्तदाराधनायामेव यतितव्यमिति भावः ॥ १५ ॥ २२२ ॥
Aध्ययनम् । ___ अमी द्रव्यश्रमणा जानन्तोऽप्येवं लक्षणादि प्रयुञ्जन्ते लोभतोऽतस्तदाकुलितस्यात्मनो दुष्पूरतामाहकसिणंपि जो इम लोयं पडि पुग्नं दलेज एगस्स । तेणावि से ण संतुस्से(प्र० तुसेजा)इइ दुप्पूरिए इमे आया ॥२२३॥ __ कृत्स्नमपि-पूर्णमपि, यः सुरेन्द्रादिरिमं लोक-जगत् परिपूर्ण-धनधान्यादिभृतं दल्लिजत्ति-दद्यात् , किं बहुभ्यः ?, इत्याहएकस्मै कस्मैचित् तेनापि-धनादिभृत् समस्तलोकदायिनापि, हेतौ तृतीया, स न सन्तुष्येत-न हृष्येत् , इत्येवंप्रकारेण दुष्पूर एव दुष्पूरकोऽयमात्मा ॥ १६ ॥ २२३ ॥
लोभामिकिमिति न सन्तुष्यतीति स्वसंविदितहेतुमाह
जहा लाभो तहा लोभो लाभा लोभो पबड्डति । दोमासकयं कजं कोडीएविन निट्टियं ॥ २२४॥ | दुष्पूरत्वम् यथा-येन प्रकारेण लाभ:-अर्थावाप्तिः तथा-तेन प्रकारेण लोभो, भवतीति गम्यं, किमेवमित्याह-लाभाल्लोभः प्रवर्द्धते-प्रकर्षेण वृद्धिं भजते इति वचनात् , यथा तथेत्यत्र वीप्सा गम्यते, कुत इत्याह-द्वाभ्यां माषाभ्यां-पञ्चरक्तिकमानाभ्यां क्रियतेनिष्पाद्यत इति द्विमाषकृतं कार्य-प्रयोजनं, तच्चेह दास्याः पुष्पताम्बूलमूल्यरूपं सुवर्णकोट्यापि-शतलक्षात्मिकयापि न निष्ठितंन निष्पन्नं उत्तरोत्तरवा छात इति भावः॥ १७ ॥ २२४ ॥
X ॥ ५९॥ तन्मूलं स्त्रीपरिहारमाहXIनो रक्खसीसु गिजिझज्जा गंडवच्छासु णेगचित्तासु । जाओ पुरिसं पलोभित्ता खेलंति जहा व दासेहिं ॥ २२५॥ *]
FoXXXXX

Page #135

8XOXOXOXOXOXOXOXXXXX
नैव ज्ञानादिजीवितापहारित्वात् राक्षस्य इव राक्षस्यः स्त्रियः तासु गृद्धयेत्-अभिकासावान् भवेत् , गण्ड-गडु उपचितपिशितपिण्डरूपतया गलत्पतिरुधिरार्द्रतासम्भवाच्च, तदुपमत्वात् गण्डे-कुचौ वक्षसी यासां तासु, वैराग्योत्पादनार्थ चेत्थमुक्तं, अनेकानि असंख्यानि चञ्चलतया मनांसि यास तासु, याः पुरुष, कुलीनमपीति गम्यं, प्रलोभ्य-त्वं शरणं त्वमेव च प्रीतिकृदित्यादि वाग्भिर्विप्रतार्य क्रीडन्ति, वाशब्दस्यैवकारार्थत्वात् , यथैव दासैः, इह मा यासीत्यादि वितथोक्तिप्रभृतिभिः क्रीडाभिर्विलसन्ति ॥ १८॥ २२५ ॥ । पुनस्तासामेवातिहेयतां दर्शयन्नाहनारीसु नो पगिज्झिज्जा इत्थीविष्पजहे व अणगारे। धम्मं च पेसलं नचा तत्थ ठविज भिक्खू अप्पाणं ॥२६॥ ___ नारीषु नो नैव प्रगृद्ध्येत्, प्रशब्द आदिकर्मणि, ततो गृद्धिमारभेतापि न, किं पुनः कुर्यात् , स्त्रियो विप्रजहाति-विविधैः | प्रकारैः प्रकर्षेण च त्यजतीति स्त्रीविप्रजहः, पूर्व नारीग्रहणात् मानुष्य(स्त्रिय)उक्ताः, इह च देवतियस्त्रियोऽपि त्याज्यतयोच्यन्ते इति न पौनरुत्यं उपदेशवचस्त्वाच्च, अनगारः, चस्यावधारणार्थत्वात् , धर्ममेव ब्रह्मचर्यादिरूपं पेशलं-मनोज्ञ ज्ञात्वा, तत्र धर्मे स्थापयेत् भिक्षुरात्मानम् ॥ १९ ॥ २२६ ॥
अध्ययनार्थोपसंहारमाहइइ एस धम्मे अक्खाए कविलेणं च विसुद्धपणेणं तरिहितिजे उ काहिंति तेहिं आराहिया दुवे लोगु॥२२७॥ त्ति बेमि
इति अनेन प्रकारेणैष धर्मो-यतिधर्मः, आङिति सकलधर्मस्वरूपाभिव्यात्या ख्यातः कथितः कपिलेन आत्मनिर्देशः पूर्व
लोभमूलनारीपरिहारोपदेशः
XXXXXXXX
।
Sain Educati
o
nal
For Privale & Personal use only
jainelibrary.org

Page #136

कापिलीयासध्ययनम् ८
उत्तरा०संगतिकत्वात् अमी मद्वचनतः प्रतिपद्यन्तां धर्ममिति, चः पूरणे, विशुद्धप्रज्ञेन-निर्मलावबोधेन, तरिष्यन्ति, भवाब्धिमिति अवचूर्णिः शेषः, ये, तुः पूरणे, करिष्यन्ति प्रक्रमात् अमुं धर्म, अन्यच्च-तैराराधिता-तफलीकृतौ द्वौ लोको-इहलोकपरलोको, क्रमेणेह
महाजनपूज्यतया, परत्र निःश्रेयसाभ्युदयप्राप्त्या च ॥ २० ॥ २२७ ॥ इति ब्रवीमि । ॥६ ॥
इति कापिलीयावचूरिः॥
धर्मेणोभयलोकसफलता
akooXXXXXXXXX
ANANIANANANANANANANAD है॥ इति श्रीउत्तराध्ययने अष्टमस्य कापिलीयाध्ययनस्य
अवचूरिः समाप्ता॥ QANANAMANMSMMMMMMMMM
६०॥
Jain Education
For Privale & Personal use only
WHATSinelibrary.org

Page #137

॥ अथ नवमं नमिप्रव्रज्याध्ययनम् ॥
अनन्तराध्ययने निर्लोभत्वमुक्तं अस्मिंश्चाध्ययने इहैव निर्लोभो देवेन्द्रादिपूज्यः स्यादित्यनेन सम्बन्धेनायातं नमिप्रव्रज्याख्यमध्ययनं व्याख्यायते
चइऊण देवलोगाओ उववन्नो माणुसंमि लोगंमि । उवसंतमोहणिज्जो सरती पोराणियं जाइं ॥ २२८॥ च्युत्वा देवलोकादुत्पन्नः मानुषे-मानुषसम्बन्धिनि लोके-प्राणिगणे, उपशान्तं-अनुदयप्राप्तं मोहनीयं-दर्शनमोहनीयं यस्य सः, स्मरतीति वर्तमाननिर्देशः तत्कालापेक्षया, पौराणिकी-चिरन्तनी जाति-उत्पत्तिं, देवलोकादाविति प्रक्रमः तद्गतसकलचेष्टोपलक्षणं चैव जातिरिति । अत्र सम्प्रदायो यथा-(६० ४७)
विदेहदेशे मिथिलापुर्या विदेहदेशी नमिराजा, अन्यदा महाहृदयदाहे जाते सति सर्वान्तःपुरीभिश्चन्दने घृष्यमाणे वलयखलाररावेण कर्णातौ जातायामेकैकवलये खलाररावमश्रुत्वा प्रबुद्धश्चेद् रोगान्मुच्ये तदा प्रव्रज्यामीति चिन्तयन् सुप्तः, स्वप्ने देवभवे जिनजन्मादिषु सुपरिचितं मेरुं वीक्ष्य प्रबुद्धो जातिं स्मृत्वा प्रत्रजितः, उक्तं हि-"बहुआणं सहयं सुच्चा, एगस्स य असद्दयं । वलयाण नमीराया, निक्खंतो मिहिलाहिवो ॥१॥" (उ०नि० २७४ )॥२२८ ॥
सम्प्रति यथाप्रव्रजितस्तथाऽऽहजाइं सरितु भयवं सहसंबुद्धो अणुत्तरे धम्मे । पुत्तं वित्तु रख्ने अभिनिक्खमति नमी राया ॥ २२९ ॥
नमिराजोत्पत्तिः
उत्तरा०११
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
inelibrary.org

Page #138

उत्तरा० जाति स्मृत्वा, "धैर्यसौभाग्यमाहात्म्ययशोऽर्कश्श्रुतधीश्रियः। तपोऽर्थोपस्थपुण्येशप्रयत्नतनवो भगाः॥१॥" इह प्रस्तावाद् नमिअवचूर्णिः Xभगो-धैर्य बुद्धिर्वा तद्वान् , सह-स्वयं सम्बुद्धं अवगततत्त्वो, यद्वा सहसा-जातिस्मृत्यनन्तरं झगित्येव बुद्धः, व?,-अनुत्तरे धर्मे- प्रव्रज्या
| चारित्रधर्मे, पुत्रं स्थापयित्वा राज्ये अभिनिष्क्रामति-धर्माभिमुख्येन गृहस्थपर्यायान्निर्गच्छति स्मेति शेषः, प्रबजितवानित्यर्थःध्ययनम् ९ ॥६१॥
नमी राजा ॥२॥ २२९ ।।
सोऽभिनिष्क्रामन् किं करोतीत्याहसो देवलोगसरिसे अंतेउरवरगतो वरे भोए । भुंजित्तु णमी राया बुद्धो भोगे परिचयइ ॥२३०॥
एकत्वभावI स देवलोकसदृशान् “मयूरव्यंसकादित्वा"न्मध्यपदलोपी समासः, वरान्तःपुरगतः प्राकृतत्वात् वरशब्दस्य परनिपातः, नायां निष्क25 वरान् भोगान् भुक्त्वा नमी राजा बुद्धो-ज्ञाततत्त्वो भोगान् परित्यजति, पुनः भोगग्रहणमतिविस्मरणशीला अप्यनुग्राह्या का
मणम् एवेति ज्ञापनार्थम् ॥ ३ ॥२३०॥
पुनः किं कृत्वेत्याहमिहिलं सपुरजणवयं बलमोरोहं च परियणं सव्वं । चेच्चा अभिनिक्खंतो एगंतमहिडिओ भयवं ॥ २३१॥ मिथिलां सह पुरैः-अन्यैर्जनपदेन वर्त्तते या सा तां, बलं-हस्त्यादिचतुरङ्ग अवरोध-अन्तःपुरं, चस्य भिन्नक्रमत्वात् परिजनं च-परिवर्ग च, सर्व त्यक्त्वा अभिनिष्क्रान्तः, एकान्त-द्रव्यतो विजनमुद्यानं, भावतश्च-"एकोऽहं नास्ति मे कश्चित् , न चाहमपि
॥६१॥ कस्यचित् । न तं पश्यामि यस्याहं, नासौ दृश्योऽस्ति यो मम ॥१॥" इति भावनात एक एवाहमित्यन्तो निश्चयः तमधिष्ठितो भगवान् ॥४॥२३१॥
FoXXXXXXXXXXX
Jain Education
For Privale & Personal use only
linelibrary.org

Page #139

Ko
तत्रैवमधिनिष्क्रामति यदभूत्तदाहकोलाहलगभूतं आसी मिहिलाए पव्वयंतंमि। तइआ रायरिसिम्मि नमिम्मि अभिनिक्खमंतंमि ॥ २३२ ॥
कोलाहलो-विलपिताक्रन्दितादिकलकलः स एव कोलाहलकः सम्भूतो-जातो यस्मिंस्तत् कोलाहलकभूतं, आसीत्-अभूत् , मिथिलायाः सर्व गृहविहारादीति प्रक्रमः, तदा प्रव्रजति काले राज्यावस्थायामपि च ऋषिरिव ऋषिः क्रोधादिषड्वर्गजयाद् राजर्षिः तस्मिन् नमौ निष्कामति-गृहादिभ्यो निर्गच्छति ॥५॥२३२॥
पुनरत्रान्तरे यदभूत्तदाह___अन्भुट्टियं रायरिसिं, पव्वजाठाणमुत्तमं । सक्को माहणरूवेण, इमं वयणमब्बवी ॥ २३३ ॥ अभ्युद्यतं-अभ्युत्थितं राजा प्रव्रज्यैव स्थान-आश्रयो ज्ञानादिगुणानां, तत्प्रति अनिष्क्रमणायेति शेषः, उत्तम प्रधानं, शक्रः-इन्द्रो माहनरूपेण-ब्राह्मणवेषेणेति गम्यं, तदाशयं परीक्षितुकामः, इमं वक्ष्यमाणं वचनं अब्रवीत् ॥ ६ ॥ २३३॥
यदुक्तवांस्तदाह
किं नु भो! अज मिहिलाए, कोलाहलगसंकुला। सुचंति दारुणा सद्दा, पासाएसु गिहेसु अ? ॥ २३४ ॥ । किं प्रश्ने, नु इति वितर्के, भो-आमन्त्रणे, अथ मिथिलायां कोलाहलेन संकुलाः-व्याकुलाः श्रूयन्ते दारयन्ति जनमनांसीति
दारुणाः, विलपिताः ऋन्दितादयः शब्दाः प्रासादेषु-देवतानृपभवनादिषु गृहेषु-तदितरेषु चशब्दात् त्रिकचतुष्कचत्वरादिषु चेति ॥७॥ २३४ ॥
प्रव्रज्याकालेमिथिलाकोलाहलः शक्रपरीक्षाप्रारम्भश्च
Jain Education
Lonal
For Privale & Personal use only
4
jainelibrary.org

Page #140

उत्तरा०
अवचूर्णिः |
॥६२॥
ततश्च
नमिएयमढे निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ । तओ णमी रायरिसी, देविंदं इणमब्बवी ॥ २३५ ॥
प्रव्रज्याएनमर्थमुपचारादर्थाभिधायिनं ध्वनि निशम्य हेतुः-पञ्चावयवरूपः कारणं च-अन्यथानुपपत्तिरूपमात्रं ताभ्यां चोदितः-प्रेरितः, ध्ययनम् ९ तथाहि-कोलाहलकसंकुलाः शब्दाः श्रूयन्ते इत्यनेन ह्युभयमेतत् सूचितं, तथाहि-अनुचितमिदं भवतोऽभिनिष्क्रमणं आक्रन्दादिदारुणशब्दहेतुत्वात् , यद्यदेवं तत्तद्धर्मार्थिनोऽनुचितं, यथा प्राणव्यपरोपणादि, तथा चेदं, तस्मात् तथेति हेतुः, आक्र|न्दादिदारुणशब्दहेतुत्वं भवदभिनिष्क्रमणानुचितत्वं विना अनुपपन्नमिति कारणं, अनयोः पृथगुपादानं प्रतिपाद्य वैचित्र्यात् x साधनवैचित्र्यसूचनार्थ, ततः-प्रेरणानन्तरं नमिराजर्षिरिदं वक्ष्यमाणं वचनं अब्रवीत् ॥ ८॥ २३५ ॥
शक्रप्रतिनमिकिं तदुक्तवानित्याह
वचनम् मिहिलाए चेइए वच्छे, सीतच्छाए मणोरमे । पत्तपुप्फफलोवेते, बहूणं बहुगुणे सता ॥ २३६ ॥ मिथिलायां चितिः-प्रस्तावात् पत्रपुष्पाद्युपचयस्तत्र साधुश्चित्यः, तदेव स्वार्थिके अणि चैत्यं-उद्यानं तस्मिन् , सूत्रत्वात् (ऋ) विलोपे वृक्षे शीतच्छाये मनोरमाभिधाने पत्रपुष्पफलोपेते युक्ते, बहूनां प्रक्रमात् खगादीनां बहवो गुणा यस्मिंस्तत्र, कोऽर्थः फलादिभिः प्रचुरोपकारिणि ॥९॥२३६ ॥
६२॥ तत्र किमित्याहवाएण हीरमाणंमि, चेइयंमि मणोरमे। दुहिया असरणा अत्ता, एए कंदंति भो! खगा ॥ २३७॥
KEEKOIKEKOKOK
JainEducation internationa

Page #141

(OKOKKKo KoKOK-Ko-KOKEKOKOX
वातेन ह्रियमाणे इतस्ततः क्षिप्यमाणे, वातश्च तदा शक्रेणैव कृत इति सम्बन्धः, चितिरिहेष्टकादिचयः तत्र साधुर्योग्यश्चित्यः स एव चैत्यस्तस्मिन् अधोबद्धपीठिके उपर्युपरि चोच्छूितपताके मनोरमे-मनोऽभिरतिहेतौ, वृक्षे इति शेषः, दुःखं संजातं येषान्ते दुःखिताः अशरणाः-त्राणरहिताः, अत एव आर्ताः-पीडिताः, एते प्रत्यक्षाः क्रन्दन्ति आक्रन्दं कुर्वन्ति भो खगाःपक्षिणः, इह च किमद्य मिथिलायां दारुणाः शब्दाः श्रूयन्ते इति यत् स्वजनाक्रन्दनमुक्तं तत् खगक्रन्दनप्राय, आत्मा च वृक्षकल्पः
खगोपमाश्च स्वजनादयस्तेषां नियतकालमेव सहावस्थितः, ततश्चाक्रन्दादिदारुणशब्दानामभिनिक्रष्मणहेतुत्वमसिद्धं स्वप्रयोजन* हेतुकत्वात् तेषां, सर्वेऽपि स्वस्वप्रयोजनहानिमेवाशङ्कमानाः क्रन्दन्तीत्यतो भवदुक्ते हेतुकारणे असिद्धे एव ॥ १० ॥ २३७ ॥
ततश्च
एयमझु निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमि रायरिसिं, देविंदो इणमब्बवी ॥ २३८ ॥ * एनमर्थं निशम्य हेतुकारणयोः पूर्वोक्तयोश्चोदितः असिद्धोऽयं भवदुक्तहेतुः कारणं चेत्यनुपपत्त्या प्रेरितः, ततो नर्मि राजार्ष देवेन्द्र इदमब्रवीदिति ॥ ११ ॥ २३८॥
किं तदित्याह-- एस अग्गी अ वाओ अ, एयं डज्झति मंदिरं । भगवं ! अंतेउरतेणं, कीस णं नावपि(प्र. योक्खह ? ॥ २३९॥
एषः प्रत्यक्षः अग्निश्च, वातश्च, एतत्प्रत्यक्ष दह्यते-भस्मसाक्रियते, प्रक्रमात् वातेरितेनैवाग्निना, मन्दिरं न वेति शेषः, भगवन् ! अंतेउरतेणं ति-अन्तःपुराभिमुखं, कीसत्ति-कस्मात्, णमिति वाक्यालङ्कारे, नावप्रेक्षसे नावलोकसे-यद्यदात्मनः स्वं तत्तद् रक्षणीय, यथा ज्ञानं, स्वं चेदं भवनोऽन्तःपुरमित्यादि हेतुकारणभावना ॥ १२ ॥ २३९ ॥
XXXXXXXXXXXXX
कोलाहलकारणम्
Sain Educat
i onal
O
riainelibrary.org

Page #142

उत्तरा
अवचूर्णिः
॥ ६३ ॥
Jain Education
FOXO
एयम निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ । तओ णमी रायरिसी, देविंदं इणमब्बवी ॥ २४० ॥ प्राग्वत् ॥ १३ ॥ २४० ॥
सुहं वसामो जीवामो, जेसिं मो नत्थि किंचणं । मिहिलाए डज्झमाणीए, न मे डज्झइ किंचणं ॥ २४१ ॥ सुखं यथा स्यादेवं वसामः - तिष्ठामः, जीवान् प्राणान् धारयामः, नो इत्यस्माकं नास्ति किञ्चन वस्तुजातं, अतश्च मिथिलायां दह्यमानायां न मे दह्यति किञ्चन - स्वल्पमपि, मिथिलाग्रहणं तद्गतसर्वस्वजनजनादिपरिग्रहार्थ, अनेन प्रागुक्तहेतोरसिद्धत्वमुक्तं तत्त्वतो ज्ञानादिव्यतिरिक्तस्य सर्वस्यास्वकीयत्वात् ॥ १४ ॥ २४१ ॥
एतदेव भावयति —
चत्तपुत्तकलत्तस्स, नित्र्वा वारस्स भिक्खुणो । पियं न विज्जई किंचि, अप्पियंपि न विजइ ॥ २४२ ॥ 'खु मुणिणो भहं, अणगाररस भिक्खुणो । सव्वतो विप्यमुक्कस्स, एगंतमणुपस्सओ ॥ २४३ ॥ त्यक्तपुत्रकलत्रस्य निर्व्यापारस्य त्यक्तकृष्यादिक्रियस्य भिक्षोः प्रियं न विद्यते किञ्चित्, अप्रियमपि न विद्यते ॥ १५ ॥ २४२ ॥ बहेव मुनिः भद्रं - कल्याणं सुखं वा अनगारस्य भिक्षोः सर्वतो विप्रमुक्तस्य एकांत इत्येक एवाहमित्यन्तो निश्चयस्तमनुपश्यतः - पर्यालोचयतः ॥ १६ ॥ २४३ ॥
एयमहं निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ । तओ णर्मिं रायरिसिं, देविंदो इणमव्यवी ॥ २४४ ॥ पागारं कारइत्ता णं, गोपुरहालगाणि य । उस्लए सयग्धी (प्र. ओ ) य, तओ गच्छसि खत्तिया ॥ २४५ ॥
.
XoXoXoxaxaxoxoxoxoxoxoxox
नमि
प्रव्रज्या
ध्ययनम् ९
सर्वमुक्ता
भिक्षवः
॥ ६३ ॥

Page #143

प्राकारं-धूलीष्टकादिकृतं कोट्टं कारयित्वा, गोपुराणि-प्रतोलीद्वाराणि, तद्ब्रहणमर्गलाकपाटोपलक्षणं, अट्टालकानि-प्राकारकोष्ठकोपरिवतर्तीन्यायोधनस्थानानि, उसूलगत्ति-खातिकाः शतभ्यो-यत्रविशेषरूपाः, तत एवं सर्व निराकुलीकृत्य गच्छसीति | गच्छ हे क्षत्रिय ! यः क्षत्रियः स पुररक्षां प्रत्यवहितः ॥ १७-१८ ॥ २४४-२४५॥
एयमÉ निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमी रायरिसी, देविंदं इणमब्बी ॥ २४६॥ सद्धं णगरि(प्रारं) किचा, तवसंवरमग्गलं । खंतिं निउण(पा. णं)पागारं, तिगुत्तं(त्ति पा०) दुप्पधंसगं ॥२४७॥
धणुं परक्कम किच्चा, जीवं च ईरियं सदा । धिइं च केयणं किच्चा, सच्चेणं परिमंथए ॥ २४८॥
तवनारायजुत्तेणं, भित्तूणं कम्मकंचुयं । मुणी विगयसंगामो, भवाओ परिमुच्चति ॥ २४९॥ . श्रद्धां-तत्त्वरुचिरूपामशेषगुणाधारतया नगरी कृत्वा, अनेन प्रशमसंवेगादीनि गोपुराणि कृत्वेत्युपलक्ष्यते, अर्गलाप्रधानं कपाटमप्यर्गला, ततोऽर्गलां-कपाटं कृत्वेति योगः, क्षान्ति-क्षमा क्रोधशत्रुजयनैपुण्यान्निपुर्ण प्राकार, कृत्वेति योगः, तिसृभिरहालकोच्छूलकशतघ्नीसंस्थानीयाभिगुप्तं, अत एव दुष्प्रर्ष परैः, इत्थं प्राकारादीन् कारयित्वा इति प्रश्नस्योत्तरमुक्तम् । ॥१९-२० ॥ २४६-२४७॥ ___अधुना प्राकाराट्टालकेष्ववश्यं योद्धव्यं, तच्च सत्सु प्रहरणादिषु प्रतिविधेये चारौ सम्भवत्यत आह
धनु:-कोदण्डं, पराक्रम-जीववीर्योल्लासरूपं जीवां च-प्रत्यश्चामीर्यामुपलक्षणत्वाच्छेषसमितीश्च, सदा धृति-धर्माभिरति केतनं शृङ्गधनुर्मध्ये काष्ठमयमुष्टिकात्मकं, तदुपरि स्नायुना बध्यते इदं तु केनेत्याह-सत्येन मनः सत्यादिना पलिमन्थयेत्निबनीयात् ॥ २१ ॥ २४८॥
प्राकारखरूपम्
Jain Education
a
nal
For Privale & Personal use only
Jainelibrary.org

Page #144

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ ६४ ॥
Jain Education &
तपोनाराचयुक्तेन प्रक्रमात् धनुषा भित्वा - विदार्य कर्मैव कशुकस्तं कर्मकशुकं कञ्चुकग्रहणेनात्मैवोद्धतो वैरीत्युक्तं भवति, कर्मणस्तु ककत्वं तद्गतमिथ्यात्वाद्युदयवर्त्तिनः, श्रद्धानगरमुपरुन्धत आत्मनो दुर्निवारत्वात्, कर्मभेदे जेयस्य जितत्वात्, विगतः संग्रामो यस्य स तथा भवात् संसारात् परिमुच्यते, एतेन यदुक्तं प्राकारेत्यादि तस्य सिद्धसाधनतोक्ता, इत्थं श्रद्धानगररक्षणाभिधानात् ।। २२ ।। २४९ ॥
एयमहं निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ । तओ णमिं रायरिसिं, देविंदो इणमब्बवी || २५० ।। पासा कारइत्ताणं, वहुमाणगिहाणि य । वालग्गपोइयाओ य, तओ गच्छसि खत्तिया ॥ २५१ ॥ प्रासादं - महोच्च भवनं कारयित्वा वर्द्धमानगृहाणि वा अनेकधा वास्तुविद्योक्तानि वालग्गपोइआउत्ति वलभीश्च कारयित्वेति शेषः, ततो गच्छ क्षत्रिय !, एतेन यः प्रेक्षावान् स सति सामर्थ्य प्रासादादि कारयिता, यथा ब्रह्मदत्तादिः, प्रेक्षावांश्च सति सामर्थ्य भवानिति हेतुकारणे सूचिते ॥ २३, २४ ॥ २५० - २५१ ॥
एम निसामित्ता, ऊकारणचोइओ । तओ णमी रायरिसी, देविंदं इणमब्बवी ॥ २५२ ॥ संसयं खलु सो कुणड़, जो मग्गे कुणई घरं । जत्थेव गंतुमिच्छेिजा, तत्थ कुविज सासयं ॥ २५३ ॥ एवमिति प्राग्वत् ॥ २५ ॥ २५२ ॥
खलोरेवार्थत्वात् संशयमेव स कुरुते, यथा मम कदाचिद् गमनं भविष्यतीति, यो मार्गे कुरुते गृहं गमननिश्चये तत्कारणा. योगाद् अहं तु न संशयित इत्याशयः, सम्यक्त्वादीनां मुक्तिहेतुत्वेन मया निश्चितत्वात् प्राप्तत्वाच्च, अतो यत्रैव गच्छेत्

*****
नमि
प्रव्रज्या
ध्ययनम् ९
श्रद्धानगर
रक्षणोपायम्
॥ ६४ ॥
binelibrary.org

Page #145

OXOXOXOXOXOXOXOKOKEKOKaK
| सत्रैव कुर्वीत स्वाश्रयं, अयमर्थः-इहावस्थानं मार्गावस्थानप्रायमेव, यत्र तु जिगमिषितं अस्माभिस्तन्मुक्तिपदं, तदाश्रयविधाने च पवृत्ता एव वयं, ततः पूर्वोक्तं, प्रेक्षावत्त्वं सिद्धसाधनमेव ॥ २६ ॥ २५३ ॥
ततश्चएयमझु निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमि रायरिसिं, देविंदो इणमब्बवी ॥ २५४ ॥
आमोसे लोमहारे य, गंठिभेए य तकरे । णगरस्स खेमं काऊणं, तओ गच्छसि खत्तिया!॥२५॥ आ-समन्तान्मुष्णन्ति स्तैन्यं कुर्वन्ति इति आमोषास्तान, लोमान्-रोमान् हरन्ति-अपनयन्ति प्राणिनां ये ते लोमहाराः, कोऽर्थः?, अतिनिस्त्रिंशतया आत्मविघातशङ्कया च प्राणान् विहत्यैव सर्वस्वमपहरन्ति, तथा च वृद्धाः-लोमहाराः प्राणहाराश्च, यापन्थि-द्रव्यसम्बन्धिनं भिदन्ति-घुर्घरकद्विकर्तिकादिना विदारयन्तीति ग्रन्थिभेदास्तान , चस्य भिन्नक्रमत्वात् तस्करांश्च सर्वकालं
पार्यकारिणः, उत्साद्येति गम्यते नगरस्य क्षेम-सुस्थतां कृत्वा, ततोऽनन्तरं गच्छ क्षत्रिय एतेन यः सुधर्मा नृपतिः, स इहाधर्मकारि निग्रहकृत् , भरतनृपवत् , सुधर्मनृपतिश्च भवानित्यादिहेतुकारणसूचा कृतैव ॥ २७,२८ ॥ २५४-२५५ ॥
एयमढे निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमी रायरिसी, देविंदं इणमब्बी ॥ २५६॥
असई तु मणुस्से हिं, मिच्छादंडो पउंजइ । अकारिणोऽत्थ बज्झंति, मुच्चई कारओ जणो ॥ २७ ॥ असइंतु त्ति-असकृदेव मनुष्यमिथ्या अनपराधिष्वज्ञानाहङ्कारादिभिरपराधिष्विव दण्डो-देशत्यागशरीरनिग्रहादिः प्रयुज्यते, कथमित्याह-अकारिणः-आमोषणाद्यविधायिनोऽत्र नृलोके बाध्यन्ते-निगडादिभिः नियन्त्र्यते, मुच्यते, कारक: आमोषणादीनां,
* मार्गगृहे
संशयः नगरक्षेमे प्रश्नश्च
XXXXXX
Jain Educa
t
ional
xjainelibrary.org

Page #146

नमि
उत्तरा० अवचूर्णिः ॥६५॥
सुधर्म
जनः, अनेन यदुक्तं प्रागामोषाकाद्युत्सादनेन नगरस्य क्षेमं कृत्वा गच्छेति, तत्र तेषां ज्ञातुमशक्यतया क्षेमकरणस्याप्यशक्यत्वमुक्तं, यत्तु यः सुधर्मेत्यादि प्रोक्तं, तत्र अज्ञानतोऽनपराधिनामपि दण्डं कुर्वतां सधर्मनृपतित्वमसिद्धम् ॥ २९,३०॥२५६-२५७ ॥
प्रव्रज्याइयता स्वजनान्तःपुरप्रासादनृपतिधर्मविषयः किमस्याभिष्वङ्गोऽस्ति न वेति विमृश्य सम्प्रति द्वेषाभावं विवेक्तुमिच्छ-1ध्ययनम् ९ विजिगीषुतामूलत्वाद्वेषस्य तामेव परीक्षितुकाम इन्द्र इदमाह- एयमé निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमि रायरिसिं, देविंदो इणमब्बवी ॥ २५८॥ जे केइ पत्थिवा तुम्भ(तुझं पा०), नानमंति नराहिवा । वसे ते ठावइत्ता णं, तओ गच्छसि खत्तिया! ॥ २५९॥ ये केचित्पार्थिवा-नृपास्तुभ्यं नानमन्ति-नमर्यादया प्रवीभवन्ति, हे नराधिप ! वशे-आत्मायत्तौ तान्-अनमत्पार्थिवान्
नृपतित्वं द्वेषस्थापयित्वा-कृत्वा शिष्टं स्पष्टं, इहापि यो नृपतिः सोऽनमत्पार्थिवनमयिता, यथा भरतादिः, इत्यादिहेतुकारणे
परीक्षाश्च सूचिते ॥ ३१,३२ ॥ २५८,२५९ ॥
एयमढे निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ । तओ णमी रायरिसी, देविंदं इणमब्बवी ॥ २६० ।। एयमिति प्राग्वत् ॥ ३३ ॥ २६०॥ जो सहस्सं सहस्साणं, संगामे दुजए जिणे। एग जिणिज्ज अप्पाणं, एस से परमो जओ ॥ २६१ ॥
॥६५॥ अप्पाणमेव जुज्झाहि, किं ते जुज्झेण बज्झओ ? । अप्पाणमेव अप्पाणं, जिणित्ता सुहमेहति ॥ २६२॥ पंचिंदियाणि कोहं, माणं मायं तहेव लोहं च । दुजयं चेव अप्पाणं, सव्वमप्पे जिए जियं ॥ २३३ ॥
OXOXOXO
Jain Education Here
W.jainelibrary.org

Page #147

KOXXOXOXE XO
गाथात्रय, यः सहस्रं सहस्राणां-दशलक्षात्मकं, प्रक्रमात् सुभटानां संग्रामे-युद्धे दुर्जये-दुष्परिभवे जयेद्-अभिभवेत् , एक-अद्वितीयं जयेद् यदि कथंश्चिज्जीववीर्योल्लासतोऽभिभवेत् , के ?, आत्मानं, एषोऽनन्तरोक्तः, से तस्य जेतुः सुभटदशशतसहस्रजयात् परमः-प्रकृष्टः जयः-परेषां अभिभवः, एतेन आत्मन एवातिदुर्जयत्वमुक्तम् ॥ ३४ ॥ २६१॥ । तथा च-तृतीयार्थे द्वितीया, आत्मनैव सह युध्यस्व, किं? न किञ्चिदित्यर्थः, ते-तव युद्धेन बाह्यत इति बाह्यं पार्थिवादि| कमाश्रित्य, यद्वा बाह्यत इति, तृतीयार्थे द्वितीया तसिः, तस्य बाह्येन युद्धेनेति सम्बध्यते, एवं चात्मनैवात्मानं जित्वा सुखं मुक्तिसुखात्मकं, अनेकार्थत्वाद्धातूनां एधते-प्रामोति ॥ ३५ ॥२६२॥ . कथमात्मन्येव सुखावाप्तिरित्याह
पञ्चेन्द्रियाणि क्रोधो मानो माया तथैव लोभश्च दुर्जयः, चः समुच्चये, एवः-अवधारणे भिन्नक्रमश्च, तत आत्मनैव, अत एव दुर्जयो-दुरभिभवः, सर्वत्र सूत्रत्वात् नपुंस्त्वं, सर्वमिन्द्रियाद्युपलक्षणात् मिथ्यात्वादि च आत्मनि-जीवे जिते जितं, एवंविधैव विजिगीषुता श्रेयसी ॥ ३६,३७ ॥ २६३-२६४ ॥
संप्रत्यभिष्वङ्गदोपत्यागं निश्चित्य जिनधर्म स्थैर्य परीक्षितुमाहएयमढे निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमि रायरिसिं, देविंदो इणमब्बवी ॥ २६४ ॥
जइत्ता विउले जन्ने, भोइत्ता समणमाहणे । दच्चा भुच्चा य जहा य, तओ गच्छसि खत्तिया! ॥ २६५ ॥ जइत्ता-याजयित्वा, विपुलान्-विस्तीर्णान् यज्ञान-यागान् , भोजयित्वा श्रमणमाहनान्-निर्ग्रन्थब्राह्मणान् , दत्त्वा द्विजा
आत्मजयः कर्तव्यः
*OXOXOXOXXX
Sain Education
anal
For Privale & Personal use only
N
inelibrary.org

Page #148

नमिप्रव्रज्याध्ययनम् ९
उत्तरा० दिभ्यो गवादीन् , भुक्त्वा मनोज्ञशब्दादीन् , इष्ट्वा च राजर्षित्वावाप्तौ स्वयं यागान् , ततो गच्छ क्षत्रिय!, अनेन यद्यत्प्राणिप्रीतिकअवचूर्णिः तत्तत् धर्माय, यथा हिंसोपरमादि, प्रीतिकराणि चामूनि यागादीनीत्यादिहेतुकारणे सूचिते ॥ ३८ ॥ २६५ ॥ ॥६६॥
एयमझु निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमी रायरिसी, देविंदं इणमन्बवी ॥ २६६ ॥
जो सहस्सं सहस्साणं, मासे मासे गवं दए। तस्सावि संजमो सेओ, अदितस्सवि किंचणं ॥ २६७॥ यः सहस्रं सहस्राणां-दशलक्षात्मक, मासे मासे गवां दद्यात् , तस्यापि-एवंविधं दातुरपि यदि कथञ्चिच्चारित्रमोहनीयक्षयोपशमेन संयमः-आश्रवादिविरमणात्मकः श्रेयानिति-प्रशस्यः, एवं च यागादीनां सावद्यत्वमर्थादावेदितं, तथा च यत् सावधं न तत् पाणिप्रीतिकर, यथा हिंसादि, सावधानि च यागादीनि, इत्यसिद्धो हेतुः ॥ ३९,४०॥२६६-२६७ ॥ प्रव्रज्यां प्रति दृढत्वं परीक्षितुमाह
एयमढे निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमि रायरिसिं, देविंदो इणमब्बी ॥ २६८ ॥
घोरासमं चइत्ता णं, अन्नं पत्थेसि आसमं । इहेव पोसहरओ, भवाहि मणुयाहिवा !॥ २६९ ॥ | इत्थं जिनधर्मस्थैर्यमवधार्य सम्प्रति प्रव्रज्यां प्रति दृढत्वं परीक्षितुकाम इदमवादीत्-घोरः-अत्यन्तदुरनुचरः स चासौ आश्र*मश्च, घोराश्रमो-गार्हस्थ्यमित्यर्थः, यत आहुः-"गृहाश्रमसमो धर्मो, न भूतो न भविष्यति। पालयन्ति नराः शूराः, क्लीवाः
पाषण्डमाश्रिताः॥१॥” तं त्यक्त्वा-अपहाय, जहित्ताणं इति पाठे हित्वा, अन्य-एतद्व्यतिरिक्तं कृषिपाशुपाल्याद्यशतकातर
यागस्य सावद्यत्वम्
Jain Education
Alinelibrary.org

Page #149

जनाभीष्टं, प्रार्थयसे-अभिलपसे, आश्रमं प्रव्रज्यारूपं, नेदं क्लीवाचरितं भवादृशामुचितमित्यभिप्रायः, तर्हि किमुचितमित्याहइहैव-अस्मिन्नेव, गृहाश्रमे स्थित इति गम्यं, पौषधं-अष्टम्यादितिथिषु व्रतविशेषस्तत्र रतः-आसक्तः पौषधरतो भव, अणुव्रताधुपलक्षणं चैतत् , अस्यैव चोपादानं पौषधदिनेऽवश्यं तपोऽनुष्ठानलक्षणख्यापकं, हे मनुजाधिप!, अत्र च घोरपदेन हेतुराक्षिप्तः, तथा हि-यद्यद् घोरं तत्तद्धर्मार्थिना अनुष्ठेयं, यथाऽनशनादि, तथा चायं गृहाश्रम इत्यादि सूचितम् ॥४१,४२॥२६८,२६९॥
एयमढ निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमी रायरिसी, देविंदं इणमब्बवी ॥२७॥ |मासे मासे उ जो बालो, कुसग्गेणं तु भुंजइ । न सो सुक्खा(प्र० यक्खायधम्मस्स, कलं अग्घइ सोलसिं ॥२७॥ __ इहोत्तरत्र चतुः एवकारार्थः, ततो मासे मासे एव, न तु एकस्मिन्नेव मासे अर्द्धमासादौ वा, यः कश्चित् बाल:-अविवेकः कुशाग्रेणैव-तृणविशेषप्रान्तेनैव भुते, न तु कराङ्गुल्यादिना, तृतीया तु ओदनेनासौ भुते इतिवत् साधकतमत्वेन विवक्षितत्वात् , यद्वा कुशाग्रेणेति यावत् कुशाग्रे अवतिष्ठते तावदेव भुते, न त्वधिक, नेति निषेधे, स एवंविधकष्टानुष्ठायी, सुष्टु-शोभनः सर्वसावद्यविरतिरूपत्वादाख्यातो जिनैः स्वाख्यातो धर्मो यस्य स तथा तस्य, चारित्रिण इत्यर्थः, कलां-भागं अर्घति-अर्हति षोडशी, कोऽर्थः?, षोडशांशसमोऽपि न स्यात् किं पुनः तुल्योऽधिको वेति, ततो यदुक्तं यद्यद्धोरं तत्तद्धार्थना अनुष्ठेयमनशनादिवदित्यत्र घोरत्वात् इत्यनैकान्तको हेतुः, घोरस्यापि स्वाख्यातधर्मस्यैव धर्मार्थिना अनुष्ठेयत्वात् , अन्यत्तु आत्मविघातादिवदन्यथात्वात् , प्रयोगश्चात्र यत् स्वाख्यातधर्मरूपं न भवति न तद्धोरमपि धर्थिना अनुष्ठेयं, यथाऽऽत्मवधादि तथा च गृहाश्रमः, तद्रूपत्वं चास्य सावद्यत्वात् , हिंसादिवदिति ॥ ४३-४४ ॥ २७०-२७१॥
गृहाश्रमः चारित्रिणः षोडशांशसमोऽपि न
उत्तरा०१२
Jain Education
air
a
For Privale & Personal use only
l
library

Page #150

उत्तरा०
नमिप्रव्रज्याध्ययनम् ९
इत्थं यतिधर्मेऽयं दृढ इति निश्चित्य दुरन्तोऽयमभिष्वङ्ग इति तदभावं परीक्षितमपि पुनः परीक्षितुकाम इदमुवाच
एयमझु निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमि रायरिसिं, देविंदो इणमब्बवी ।। २७२॥ हिरणं सुवणं मणिमोत्तं, कंसं दूसंच वाहणं(सवाहणं पा०)। कोसंचवड्डइत्ता णं,सओगच्छसि खत्तिया!॥२७॥ ___हिरण्यं-स्वर्ण, कीदृशं ? सुवर्ण-विशिष्टवर्णकं, यद्वा हिरण्यं-घटितस्वर्ण, सुवर्ण-अघटितं, मणयः-चन्द्रनीलाद्याः मुक्ताश्चमौक्तिकानि मणिमुक्तं, तथा कांस्य कांस्यभाजनादि, दुष्यं-वस्त्राणि, चः स्वगतानेकभेदसूचकः, वाहनं-रथाश्वादि, कोशो-भाण्डा
गारं,वर्द्धयित्वा-वृद्धि प्रापय्य, ततः समस्तवस्तुविषयेच्छापरिपूत्तौं,गच्छ क्षत्रिय, अयमाशयो-यःसाकाको नासौधर्मानुष्ठानयोग्यो X भवति, यथा मम्मणवणिक्, साकासश्च भवान , आकाङ्क्षणीयहिरण्यादिवस्त्वपरिपूर्तेस्तथाविधद्रमकवत् ॥४५-४६॥२७२-२७३॥
एयमढे निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमी रायरिसी, देविंदं इणमब्बवी ॥ २७४ ॥
सुवण्णरुप्पस्स उ पव्वया भवे, सिया हु केलाससमा असंखया।
नरस्स लुद्धस्स न तेहिं(णं पा०)किंचि, इच्छा हु आगाससमा अर्णतया ॥ २७५ ॥ पुढवी साली जवा चेव, हिरणं पसुभिस्सह । पडिपुन्नं नालमेगस्स, इइ विज्जा तवं चरे ॥ २७६ ॥ सुवर्णरूप्यस्य, तुः पुरणे, यद्वा आर्षत्वात् विभक्तिलोपे सुवर्णस्य, रूप्यस्य, तुः-समुच्चये, पर्वता इव पर्वतास्तत्प्रमाणा राशयः भवेयुः-स्युः, तत्प्रमाणत्वेऽपि च लघुपर्वतप्रमाणाः स्युः, अत आह स्यात्-कदाचित्, होः-अवधारणार्थस्य मिन्नक्रमत्वात् , कैलाससमा एव, न तु अन्यलघुपर्वतसमाः, कैलासश्च मेरुरिति वृद्धाः, तेऽपि असंख्यकाः-संख्यारहिताः, न तु द्वित्रा एव,
हिरण्यादिवृद्धिविषयकप्रश्नोत्तरः
TOXOXOXOXOXOX
॥६७॥
an
jainelibrary.org

Page #151

XXXXXXXXXXXXX
नरस्य-पुरुषस्योपलक्षणत्वात् स्त्रियाः पण्डकस्य वा, लुब्धस्य न तैः कैलाससमैरसंख्यैरपि सुवर्णरूप्यपर्वतैः किश्चिदपि, अल्पमपि परितोषोत्पादनं क्रियते इति शेषः, कुतः पुनरिदमित्याह-इच्छा-अभिलाषः, हुः-यस्मात् आकाशेन समा अनन्तिका-अन्तरहिता ॥ ४७-४८ ॥२७४-२७५ ॥ ____किं सुवर्णरूप्य एव केवलं नेच्छापरिपूर्तये इत्याशझ्याह
पृथ्वी-मही, शालयो-लोहितशाल्यादयः, यवाः प्रतीताः, चः शेषधान्यसमुच्चयार्थः, एवोऽवधारणे भिन्नक्रमश्च नेत्यस्यानन्तरं योक्ष्यते, हिरण्यं-सुवर्ण, ताम्राग्रुपलक्षणमेतत् , पशुभिः-गवाश्वादिभिः सह-सार्द्ध प्रतिपूर्ण-समस्तं नैव अलं-समर्थ, प्रक्रमादिच्छापूर्तये, एकस्य जन्तोरिति गम्यं, इति-एतत्पूर्वोक्तं विदित्वा, यद्वा इति अस्माद्धेतोः विद्वान् तपो द्वादशधाः चरेत्
आसेवेत, तत एव निःस्पृहतया इच्छापरिपूर्तिसम्भवादिति भावः, अनेन च सन्तोष एव निराकासतायां हेतुः न हिरण्यादिवर्द्धन| मिति, तथा च त्वदुक्तः साकाङ्क्षवलक्षणो हेतुरसिद्धो, न चाकाङ्क्षणीयवस्त्वपरिपूर्तेस्तस्य सिद्धत्वं, सन्तुष्टतया ममाकाङ्क्षणीयव- | स्तुन एवाभावादिति ॥४९॥ २७६ ॥ ' असत्सु विषयेषु निवृत्तोऽयमिति निश्चित्य सत्सु तेष्वभिष्वङ्गोऽस्ति न वेति विवेचयितुमाह
___ एयमहूँ निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमि रायरिसिं, देविंदो इणमब्बची ॥२७॥ अच्छेरयमन्भुदए, भोए जहित्तु पत्थिवा(चयसि खत्तिया पा०)। असंते कामे पत्थेसि,संकप्पेण विहम्मसि॥२७८॥
इच्छानामानन्त्यान्निरीहत्वमेव श्रेयः
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #152

नमि
उत्तरा० अब चूर्णिः
प्रव्रज्याध्ययनम् ९
का६८॥
-OXOXOXOXOXOXOXXXXXXX
__ आश्चर्यमिदं वर्त्तते, यत्त्वमेवंविधोऽपि अद्भूतकान् भोगान् त्यजसि-जहासि पार्थिव-नृप!, तथा तत्त्यागतश्च असतःअविद्यमानान् कामान् प्रार्थयसि-अभिलषसे, यत्तदप्याश्चर्यमिति सम्बन्धः, अथवा अधिकस्तवात्र दोषः, संकल्पेन-उत्तरोत्तराप्राप्तभोगाभिलाषरूपेण, विकल्पेन विहन्यसे-विविधं बाध्यसे, एवंविधसंकल्पस्यापर्यवसितत्वात् , अनेन यः सद्विवेको नासौ प्राप्तान् विषयानप्राप्तकासया परिहरति, यथा ब्रह्मदत्तचक्रवादिः, सद्विवेकश्च भवानित्यादि हेतुकारणे सूचिते ॥५०,५शा२७७,२७८॥
एयमढे निसामित्ता, हेऊकारणचोइओ। तओ णमी रायरिती, देविंदं इणमब्बवी ॥ २७९॥
सल्लं कामा विसं कामा, कामा आसीविसोवमा । कामे पत्थेमाणा, अकामा जति दुग्गइं ॥२८॥ शल्यमिव शल्यं, के ते?, कामा-मनोज्ञशब्दादयः, यथा हि शल्यं अन्तश्चल द्विविधबाधाविधायि तथा एतेऽपि, विषमिव विष कामा, यथा विषं भुज्यमानं मधुरमिवापाते आभाति, अथ च परिणतौ दारुणं, एवमेतेऽपि कामाः, आस्यो-दंष्ट्रास्तासु विषमित्याशीविषः-सर्पस्तदुपमाः, यथा ह्ययमक्षिभिरवलोक्यमानः स्फुरत्फणामणिभूषितः शोभन इव विभाव्यते, स्पर्शनादिभिरनुभूयमानश्च विनाशायैव स्यात्, तथैतेऽपि कामाः, किंच-कामान् , अपेलृप्तनिर्दिष्टत्वात् प्रार्थयमाना अपि-अमिलषन्तोऽपि अकामा इष्यमाणकामाभावात् यान्ति दुर्गति-नरकादिगति, अनेन न केवलं शल्यादिवदनुभूयमाना एव दोषकारिण एते किन्तु प्रार्थ्यमाना अपीत्युक्तं भवति, तथा च यः सद्विवेको नासौ प्राप्तमप्राप्तकासयेत्यादौ सद्विवेकत्वमनैकान्तिको हेतुः, न ह्ययमेकान्तो यथा प्राप्तार्थो न परिहियते, प्राप्तस्याप्यपायहेतोस्तदुच्छेदकप्राप्तार्थ विवेकिमिः परिह्रियमाणत्वात् , अनभ्युपगतोपालम्भश्चाय, मुमुक्षूणां क्वचिदाकाङ्क्षाया एवासम्भवात्, यदुक्तं-"मोक्षे भवे च सर्वत्र, निस्पृहो मुनिसत्तमः" ॥ ५२,५३ ॥२७९,२८० ।।
कामा दुर्गतिदायकाः
PROKeXOXOXOXOXokok
॥ ६८॥
Jain Education
anal
nelibrary.org

Page #153

XXX-XOXOXOXOXOKEKOK
कथं पुनः कामान् प्रार्थयमाना दुर्गतिं यान्तीति !, आह__ अहे वयइ कोहेणं, मागेणं अहमा गई । माया गइपडिग्घाओ, लोहाओ दुहओ भयं ॥ २८१ ॥ __ अधो-नरकगतौ व्रजति-गच्छति क्रोधेन-कोपेन, मानेन, अधमा-नीचा गतिः, स्यादिति शेषः, स्यादित्यव्ययात्, मायया, गतेः-प्रस्तावात् सद्गतेः प्रतिघातो-विनाशः गतिप्रतिघातः, लोभाद्-गायलक्षणात्, द्विधा-द्विप्रकार-ऐहिकं पारत्रिकं च, भयं-दुःखं, स्यादिति सर्वत्र गम्यं, कामेषु हि प्रार्थ्यमानेषु अवश्यभाविनः क्रोधादयः, ते चेदृशास्ततः कथं तत्प्रार्थनातो न दुर्गतिगमनमिति भावः, यद्वा सर्वमपि यदिन्द्रेणोक्तं तत् कषायानुपातीति तद्विपाकानुवर्णनमिदमिति ॥ ५४ ॥ २८१ ॥
एवं बहुभिरप्युपायैस्तं क्षोभयितुमशक्तः शक्रः किमकरोदित्याहअवउज्झिऊण माहणरूवं विउरूविऊण इंदत्तं । वंदइ अभित्थुणंतो इमाहि महुराहि वग्गूहिं ॥ २८२ ॥ अहो ! तेणिजिओकोहो, अहो! माणो पराइओ। अहो! ते णिरकिया माया, अहो! लोभोवसीकओ॥२८॥ अहो! ते अजवं साहू, अहो ! ते साहु ! मद्दवं । अहो! ते उत्तमा खंती, अहो ते मुत्ति उत्तमा ॥ २८४ ॥ अव इत्यादिगाथात्रय, अपोह्य-त्यक्त्वा, ब्राह्मणरूपं-धिग्वर्णवेष, विकृत्य, इन्द्रत्वं-उत्तरवैक्रियरूपमिन्द्रभावं, वन्दते अनेकार्थत्वात् प्रणमति अभिष्ट्रवन्-स्तुतिं कुर्वन् , आभिरनन्तरं वक्ष्यमाणाभिः मधुराभिः-श्रुतिसुखाभिः, आर्षत्वात् वाग्भिःवाणीभिः ॥ ५५ ॥ २८२ ॥
प्रत्यक्षभाव: स्तुतिश्च
JainEducation inma
nal
For Privale & Personal use only
A
hmelibrary.org

Page #154

उत्तरा अचूर्णिः ॥१९॥
नमिप्रव्रज्याध्ययनम् ९
XXOXOXOXOXOXOXoxoxoxoxo
तद्यथाअहो इति विस्मये, ते-त्वया निर्जितः-अभिभूतः, क्रोधः, यतस्त्वमनमत्पार्थिववशीकरणप्रेरणायामपि न क्षुभित इत्यर्थः, अहो ते-त्वया मानः पराजितः, यतस्त्वं मन्दिरं दह्यते इत्याधुक्तोऽपि कथं मयि जीवतीदमिति नाहंकृतिं कृतवान्, अहो त्वया प्राकृतत्वात् निराकृता-अपास्ता माया, यतस्त्वं पुररक्षाहेतुषु प्राकाराट्टालकोच्छूलकादिषु निकृतिहेतुषु आमोषोत्सादनादिषु न मनो निहितवान् , अहो त्वया लोभो वशीकृतो-नियन्त्रितः, यतस्त्वं हिरण्यादि वर्द्धयित्वा गच्छेत्युक्तोऽपि इच्छाया आकाशसमत्वमेवोदाहृतवान् ॥ ५६ ॥ २८३ ॥
अत एव अहो ते-तव आर्जवं-ऋजुत्वं साधु-शोभनं, तव साधुमार्दवं-मृदुत्वं, तव उत्तमा क्षान्तिः, तब मुक्तिः-निर्लोभता उत्तमा-प्रधाना, व्यत्ययनिर्देशस्तु अनानुपूर्व्यपि व्याख्याङ्गमिति कृत्वा ॥ ५७ ॥ २८४॥
इत्थं गुणोपवर्णनद्वारेणाभिष्टुत्याधुना फलोपदर्शनद्वारेण स्तुवन्नाहइहंऽसि उत्तमो भंते !, पेचा होहिसि उत्तमो । लोगुत्तमुत्तमं ठाणं, सिद्धिं गच्छसि नीरओ ॥ २८५ ॥ इह-अस्मिन् जन्मनि असि-भवसि उत्तमः गुणान्वितत्वात् भदन्त-पूज्य, प्रेत्य परलोके भविष्यसि, कथमित्याह-मोऽला| क्षणिकः ततो लोकस्य लोके वा, उत्तमोत्तम-अतिशयप्रधानं, स्थानं, किं तदित्याह-सिद्धिं-मुक्तिं, सूत्रत्वात् गमिष्यसि नीरजानिष्कर्मा ॥ ५८ ॥२८५॥
फलमुखा देवेन्द्रस्तुतिः
XXXXOXOXOXOXOXO)
JainEducationalitiendmonal

Page #155

Xoxoxoxoxox
** XXXXXXXXXXX
उपसंहारमाह
एवं अभित्थुणंतो रायरिसिं उत्तमाएँ सद्धाए । पायाहिणं करेंतो पुणो पुणो वंदती सको ॥ २८६ ।। एवमुक्तन्यायेन अभिष्ट्रवन् राजा प्रक्रमात् नमि, उत्तमया-प्रधानया श्रद्धया-भक्त्या प्रदक्षिणां कुर्वन्-विदधन्, पुनः पुनः वन्दते-प्रणमति शक्रः॥ ५९॥२८६ ॥ __ अनन्तरं यत्कृतवांस्तदाह
तो वंदिऊण पाए चक्कुसलक्खणे मुणिवरस्स। आगासेणुप्पतिओ ललियचवलकुंडलतिरीडी ॥ २८७॥ ततः वन्दित्वा पादौ-चरणौ, चक्र च अङ्कुशश्च तत्प्रधानानि लक्षणानि ययोस्तौ चक्राङ्कुशलक्षणी, मुनिवरस्य नमिनाम्नः, आकाशेन उत्पतितः, ऊर्ध्व देवलोकाभिमुखं गतः, ललिते च-ते सविलासतया चपले च-चञ्चलतया कुण्डले यस्य चासो तिरीडी च-मुकुटवान् ललितचपलकुण्डलकिरीटी ॥ ६०॥ २८७ ॥
स शक्रेणैवं स्तूयमानः किमुत्कर्षमाप्तवानुत नेत्याह
णमी णमेइ अप्पाणं, सक्खं सक्केण चोइओ। चइऊण गेहं वइदेही, सामण्णे पजुवडिओ ॥ २८८॥ नमिर्नमयति-प्रवीभवन्तमात्मानं तत्त्वभावविशेषतः प्रह्वीकरोति, कं?, आत्मानं, न तूसिक्ततां नयति, कथंभूतः सन् !, साक्षात्-प्रत्यक्षीभूय, शक्रेण चोदितः-प्रेरितः त्यक्त्वा गृहं, सूत्रत्वात् वैदेही-विदेहदेशाधिपः, यद्वा विदेहेषु भवा वैदेही
इन्द्रस्य प्रस्थान मुनेःश्रामण्यस्थितिश्च
OXOXOXOXOXOX
Jain Educati
o
nal
For Privale & Personal use only
-jainelibrary.org

Page #156

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥ ७० ॥
नमिप्रव्रज्याध्ययनम् ९
मिथिला पुरी सुब्व्यत्ययात्तां च त्यक्तेति सम्बन्धनीय, श्रामण्ये-श्रमणभावे पर्युपस्थित-उद्यतोऽभूदिति शेषः, नतु तत्प्रेरणातो धर्म प्रति विप्लुतोऽभूदिति भावः ॥ ६१ ॥ २८८ ॥
किमेष एवंविध उतान्येऽपीत्याहएवं करिति संबुद्धा, पंडिया पवियक्खणा । विणियति भोगेसु, जहा से णमिरायरिसि ॥२८९॥ त्तिबेमि॥
एवमिति यथैतेन निश्चलत्वं कृतं, तथा अन्येऽपि कुर्वन्ति, उपलक्षणादकार्युः, करिष्यन्ति च, नत्वयमेव, निदर्शनतयैवास्योपात्तत्वात् , कीदृशाः पुनरन्येऽप्येवं कुर्वन्ति ?, संबुद्धा-अवगततत्त्वाः पण्डिताः-सुनिश्चितशास्त्रार्थाः प्रविचक्षणा-अभ्यासातिशयतः क्रियां प्रति प्रवीणाः, तथाविधाश्च सन्तः किं कुर्वन्ति? इत्याह-विनिवर्तन्ते-उपरमन्ति, केभ्यो? भोगेभ्यः, किंवत्, यथा स नमिराजषिनिश्चलो भूत्वा तेभ्यो निवृत्तः ॥ १२॥ २८९ ॥
इति नमिप्रव्रज्याध्ययनावचूरिः समाप्ता॥
*30XXXXo-KO-KOKOKAXOXOXOXOM
पि भोगादु
परमन्ति
।
इति श्रीउत्तराध्ययने नवमस्य नमिप्रवज्या
ध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता।
॥७०॥
SUBond....
Jain Education in
For Privale & Personal use only
anelibrary.org

Page #157

॥ अथ दशमं द्रुमपत्रकाध्ययनम् ॥
पाण्डुपलाशव
अनन्तराध्ययने चरणं प्रति निष्प्रकम्पत्वमुक्तं, तच्चानुशासनादेव प्रायो भवति, न च तदुपमा विना स्पष्टमित्यादित उपमाद्वारेणानुशासनाभिधायकमिदमारभ्यते, अस्य च दुमपत्रकमिति नाम, अनेन चाध्ययनेन श्रीपीरखामी श्रीगोतमनिश्रया सर्वानपि | शिष्यान् अन्वशिषत्| दुमपत्तए पंडुरए जहा, निवडइ राइगणाण अच्चए । एवं मणुयाण जीवियं, समयं गोयम! मा पमायए ॥ २९ ॥
दुमो-वृक्षस्तस्य पत्रं-पलाश, दुमपत्रमेव तथाविधावस्थाप्राप्याऽनुकम्पितं दुमपत्रक आर्षत्वात् पाण्डुलकं कालपरिमाणतस्तथाविधरोगादेर्वा प्राप्तवलक्षभावं, यथा-येन प्रकारेण निपतति शिथिलवृन्तवन्धनत्वात् भ्रश्यति, प्रक्रमात् द्रुमात्, रात्रिगणानां-दिनाविनाभावित्वादुपलक्षणत्वाद्वा रात्रिन्दिनसमूहानां अत्यये-अतिक्रमे, एवमित्येवंप्रकारं मनुष्याणां, शेषजीवोपलक्षणं
चैतत्, जीवितं-आयुः, तदपि हि रात्रिगणदिनगणात्यये यथास्थित्या स्थितिखण्डापहारात्मकेनाध्यवसायादिजनितेनोपक्रमणेन * वा जीवप्रदेशेभ्यो भ्रश्यतीत्युच्यते, यतश्चैवं ततोऽपेर्गम्यत्वात् समयमपि, आस्तामावलिकादि, हे गौतम-इन्द्रभूते !, मा
प्रमादी:-मा प्रमादं कृथाः, शेषशिष्योपलक्षणं च गौतमग्रहणं, उक्तं हि नियुक्तिकृता-"तन्निस्साए भयवं सीसाणं देइ
जीवितम्
Jain Education
a
nal
For Privale & Personal use only
VAlinelibrary.org

Page #158

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ ७१ ॥
Jain Education
अणुसिट्ठि” मिति ( उ० नि० ३०६ ), अत्र पाण्डुरकपदाक्षितं यौवनस्याप्यनित्यत्वं, यदाह निर्युक्तिकृत् - " परि अट्टियलावणं चलंतसंधिं मुयंतबिंटागं । पत्तं च वसणपत्तं कालप्पत्तं भणइ गाहं ॥ १ ॥ जह तुम्हे तह अम्हे तुम्भेऽवि य होहिहा जहा अम्हे । अप्पा पडतं पंडुरपत्तं किसलयाणं ॥ २ ॥ नवि अत्थि नवि अ होही उल्लावो किसलपंडुपत्ताणं । उवमा खलु एस कया भवियजण विबोहणट्टाए ॥ ३ ॥” ( उ० नि० ३०७ - ९), गाथात्रयस्य व्याख्या-परिवर्तितं-कालपरिणत्या अन्यथा कृतं लावण्यं -अमिरामगुणात्मकमस्येति, यतो न तस्य प्रागिव सौकुमार्याद्यस्ति, तथा चलन्तः- शिथिलीभवन्तः, सन्धयो यस्मिन् तत्, अत एव मुञ्चत्-त्यजत्, सामर्थ्याद् द्रुमं वृन्तं - पत्रबन्धनं यस्य तन्मुश्चद्वृन्तकं वृन्तस्य वृक्षमोचने पत्रस्य पतनमेव स्यादिति, पत्र - पर्ण व्यसनं - आपदं प्राप्तं, तथा कालः- प्रक्रमात् पतनसमयस्तं गतं, भणति - अभिधत्ते गाथां ॥ १ ॥ यथेति सादृश्ये, ततो यथा यूयं किशलय भावमनुभवन्ति-स्निग्धा दिगुणैर्गर्वमुद्वहंन्त्यस्मानुपहसथ, तथा वयमपि तदशायां तथा यूयमपि च भविष्यथ, यथा वयमिति जीर्णभावे हि यथा वयमिदानीं विवर्णविच्छायतयोपहास्यानि एवं यूयमपि भावीनि, अप्पा हेति - उपदिशति उक्तरीत्या, पितेव पुत्रस्येति, पतत्पाण्डुरपत्रं - जीर्णपत्रं, किसलयानां - नवपत्राणाम् ॥ २ ॥ ननु किमेवं पत्रकिसलयानामुल्लापः स्याद्येनेदमुच्यते ?, अतआह- नैवास्ति नैव च भविष्यति, उपलक्षणान्नैव भूतः कोऽसौ ? उल्लापो वचनं, केषां ?, किसलयानां पाण्डुपत्राणां, तत्किमेवमुक्तमित्याह - उपमैव एषा पूर्वोक्ता कृता, शेषं सुगमं ॥ ३ ॥ यथा - किसलयानि पाण्डुपत्रेणानुशिष्यन्ते तद्वदन्योऽपि यौवनगर्वितोऽनुशासनीयः, तथा चानूक्तं वाचकेन - " परिभवसि किमिति लोकं, जरया परिजर्जरीकृतशरीरम् । अचिरात्त्वमपि भविष्यसि, यौवनगर्व किमुद्वहसि १ ॥ १ ॥ ॥ १ ॥ २९० ॥

XCXCXCXCXCXCXXXXXCXX
द्रुमपत्रका
ध्ययनम्
१०
पत्र किसलया
नामुल्लापः
॥ ७१ ॥
Minelibrary.org

Page #159

पुनरायुषोऽनित्यत्वमाहकुसग्गे जह ओसबिंदुए, थोवं चिट्ठति लंबमाणए । एवं मणुयाण जीवियं, समयं गोयम! मा पमायए ॥ २९१॥
कुशाग्रे यथेत्युपमा प्रदर्शकः अवश्यायबिन्दुकः-शरत्काल सूक्ष्मवर्षः, स्तोक-अल्पं, कालमिति गम्यं, तिष्ठति लम्बमानको-मनाम् निपतन, एवमुक्तसदृशं मनुजानां जीवितं, अतः समयमपि गौतम! मा प्रमादीः! ॥२॥२९॥ इइ इत्तरियमि आउए, जीवितए (एवं मणुयाण जीविए, एत्तिरिए पा०) बहुपचवायए।
विहुणाहि रयं पुराकडं, समयं ॥ २९२॥ इति-उक्तन्यायेन इत्वरे-स्वल्पकालभाविनि, एत्युपक्रमहेतुमिरनपवर्त्यतया यथास्थित्यैवानुभवनीयतां गच्छतीत्यायुस्तश्चैवं निरुपक्रममेव तस्मिन् , तथा चस्य गम्यमानत्वात् जीवितके, वार्थात् सोपक्रमायुषि, बहवः-प्रभूताः प्रत्यपाया-उपघातहेतवोऽध्यवसानादयो यसिन् तसिन , एवमुक्तरूपद्रुमपत्रोदाहरणात्, कुशाग्रजलबिन्दूदाहरणतश्च मनुजायुर्निरुपक्रम सोपक्रम चेत्वरमतोऽस्यानित्यतां मत्वा, विधुनीहि-जीवात् पृथक्कुरु, रजः-कर्म, पुराकृतं-पूर्वोपार्जितं, तद्विधुवनोपायमाह-समयमित्यादि ॥ ३॥ २९२ ॥ स्यात्-पुनः मनुष्यभवावाप्ती उद्यस्याम इत्याह
दुल्लहे खलु माणुसे भवे, चिरकालेणवि सव्वपाणिणं । गाढा य विवाग कम्मुणो, समयं०॥ २९३ ॥ दुर्लभो-दुरवापः, खलुर्विशेषणे, अकृतसुकृतानामिति विशेषणं द्योतयति, मानुषो भवो-नृसम्बन्धिजन्म, चिरकालेनापि
| आयुषोऽ| नित्यत्वमतो मा प्रमादीः
Jain Education
For Privale & Personal use only
NIEininelibrary.org

Page #160

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥७२॥
द्रुमपत्रकाध्ययनम्
१०
प्रभूतकालेनापि आस्तां अल्पकालेनेत्यपेरर्थः, सर्वप्राणिनां, किमेवमत आह-गाढा-विनाशयितुनशक्यतया दृढा, चेतियस्मात् , विपाका-उदयाः कर्मणां-मनुष्यगतिविघातिप्रकृतिरूपाणां, यत एवं ततः समयमित्यादि ॥४॥२९३ ॥ __ कथं पुनर्मनुजत्वं दुर्लभमित्याहपुढवीकायमइगओ उक्कोसं जीवो य संवते । काल संखातीयं समय०॥ २९४ ॥
आउकायमइगओ उक्कोसं० । कालं०॥ २९५ ॥ तेउकायमइगओ उक्कोसं०। कालं०॥ २९६ ॥
वाउकायमइगओ उक्कोसं० । कार०॥ २९७ ॥ यद्वा यदुक्तं सर्वपाणिनां दुर्लभं मनुजत्वमिति, तत्र एकेन्द्रियादिप्राणिनां दुर्लभत्वं दर्शयन् कायस्थितिमाह-पुढवीत्यादिगाथा ४ । पृथ्वी-कठिनरूपा सैव कायः-शरीरं पृथ्वीकायस्तं, अतिशयेन-मृत्वा तदुत्पत्तिलक्षणेन गतः-प्राप्तोऽतिगतः, प्राकृतत्वात् उत्कर्षतः जीवः-प्राणी, तुः पूरणे, संवसेत् तद्रूपतयैवावतिष्ठते, कालं संख्यातीतं-असंख्योत्सर्पिण्यवसर्पिगीमानं, यत एवं ततः समयमित्यादि सर्वत्र योज्यं, एवं अप्कायतेजस्कायवायुकाय सूत्रत्रयमपि व्याख्येयं ॥५-८ ॥ २२४-२९७॥
____वणस्सइकायमइगओ उक्कोसं० । कालमणंतदुरंत समय० ॥ २९८ ॥ तथा वनस्पतिकायमिति सुगमा, नवरं कालमनन्तमिति अनन्तकायिकापेक्ष, प्रत्येकानस्पतीनां कायस्थि तेरसंख्यातत्वात् ,
एकेन्द्रियाणां मनुष्यगति
दुर्लभता
R
॥७२॥
Jain Educatio
n
al
For Privale & Personal use only
PKAainelibrary.org

Page #161

तथा दुष्टोऽन्तोऽस्येति दुरन्तस्तं, इदमपि साधारणापेक्षयैव, ते ह्यत्यन्ताल्पबोधतया तत उद्धृत्ता अपि न प्रायो विशिष्टं नरादिभवं लभन्ते, इह चानन्तमित्यनन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिणीमानमवगन्तव्यम् ॥९॥२९८ ॥
बेइंदियकायमइगओ, उक्कोसं० । कालं संखिज्जसण्णिय, समयं०॥ २९९ ॥
तेइंदियकायमइगओ, उक्कोसं० । कालं०॥ ३०॥
__ चउरिंदियकायमइगओ, उक्कोसं० । कालं० ॥ ३०१॥ द्वे-द्विसंख्ये इन्द्रिये स्पर्शनरसनाख्ये स्तः, येषां ते द्वीन्द्रियाः-कृम्यादयस्तत्कायमतिगतः, शिष्टं स्पष्टं, नवरं कालं |संख्येयसंज्ञितं-संख्यातवर्षसहस्रात्मकं, एवं त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियसूत्रे ॥१०,११,१२ ॥ २९९-३००-३०१॥
*द्वीन्द्रियापंचिंदियकायमइगओ, उकोसं० । सत्तट्ठभवग्गहणे, समय० ॥ ३०२॥
दीनां स्वकायतथा पञ्च इन्द्रियाणि-स्पर्शनादीनि विद्यन्ते येषां ते पञ्चेन्द्रियाः, ते चोत्तरत्र देवनारकयोरभिधानान्मनुष्यत्वस्य तत्र दुर्लभत्वेन प्रक्रान्तत्वात् तिर्यश्च एव गृह्यन्ते, तत्कायमतिगतः-तत्कायोत्पन्नः, उत्कर्षतो जीवस्तु संवसेत् , सप्त वा अष्ट वा. सप्ताष्टानि च तानि भवग्रहणानि च-जन्मोपादानानि सप्ताष्टभवग्रहणानि ॥ १३ ॥ ३०२॥
देवे णेरइए य अइगओ, उक्कोसं० । एकेकभवग्गहणे, समयं० ॥ ३०३ ॥ देवान् नैरयिकांश्च अतिगतः एकैकभवग्रहणं, ततः परमवश्यं नरेषु तिर्यक्षु वोत्पादात्, यद्वा उत्कृष्यते तदन्येभ्य
स्थितिः
उत्तरा०१३
Jain Education ind
i
al
For Privale & Personal use only
bayong

Page #162

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ ७३ ॥
इत्युत्कर्षस्तमुत्कृष्टं कालं त्रयस्त्रिंशत् सागरोपममानं, अपेर्गम्यत्वात्, एकैकभवग्रहणमपि संवसन् यतो नीवः संवसेदतः समयमित्यादि ॥ १४ ॥ ३०३ ॥
उक्तमेवार्थमुपसंहरन्नाह
एवं भवसंसारे संसरति सुभासुभेहिं कम्मेहिं । जीवो पमायबहुलो, समयं० ॥ ३०४ ॥ एवमुक्तप्रकारेण पृथिव्यादिकाय स्थितिलक्षणेन भव एव तिर्यगादिजन्मात्मकः, संस्त्रियमाणत्वात् संसारो - भवसंसारस्तस्मिन् संसरति - पर्यटति शुभानि - शुभप्रकृत्यात्मकानि अशुभानि च - अशुभप्रकृत्यात्मकानि शुभाशुभानि तैः कर्मभिः - पृथ्वीकायादिभवनिबन्धनैः, जीवः प्रमादैर्बहुलो-व्याप्तः, अयमाशयो - यतोऽयं जीवः प्रमादबहुलः सन् प्रबलकर्माण्युपचित्य तदनुरूपा सु गतिष्वाजवंजवीभावमुपगत्य भ्राम्यति, ततो दुर्लभत्वात् पुनर्मानुषत्वस्य प्रमादमूलत्वाच्च सकलानर्थपरम्परायाः समयमपीत्यादि प्राग्वत् ॥ १५ ॥ ३०४ ।।
एवं नरभवदुर्लभत्वमुक्तं, इदानीं तदवाप्तावपि उत्तरोत्तरगुणावाप्तिरिति दुरापैवेत्याह
लडूणऽवि माणुसत्तणं, आरियत्तणं पुणरावि दुल्लभं । बहवे दसुया मिलेक्खुया, समयं० ॥ लडूणऽवि आरियत्तणं, अहीणपंचिंदियया हु दुल्लहा । विगलिंदयता हु दीसइ, समयं० ॥ अहीणपंचिंदियत्तंपि से लहे, उत्तमधम्मसुती हु दुल्लहा । कुतित्थिनिसेवए जणे, समयं० ॥ लद्धूणवि उत्तमं सुई, सद्दहणा पुणरावि दुल्लहा । मिच्छित्तनिसेवए जणे, समयं० ॥ ३०८
॥
Jain Education onal

३०५ ॥
३०६ ॥
३०७ ॥
द्रुमपत्रकाध्ययनम्
१०
जीवः प्रमादबहुलोऽतो
मा प्रमापीः
॥ ७३ ॥
ainelibrary.org

Page #163

धम्म पि हु सद्दहंतया, दुल्लभया कारण फासया। इह कामगुणेहि(सु पा०) मुच्छिया, समयं०॥३०९॥ लद्धणेत्यादि गाथापञ्चकं, लब्ध्वापि-प्राप्यापि मानुषत्वं आर्यत्वं-मगधाचार्यदेशोत्पत्तिलक्षणं, पुनरपि-भूयोऽपि, आकारोऽलाक्षणिकः, दुर्लभ-दुरापं, किमित्यत्र आह-बहवः-प्रभूताः दस्यवो-देशप्रत्यन्तवासिनश्चौराः, म्लेच्छा-अव्यक्तवाचो, न यदुक्तमार्यैरवधार्यते, ते च शकयवनशबरादिदेशोद्भवाः सर्वे च धर्माधर्मगम्यागम्यभक्ष्याभक्ष्यादिसकलार्थव्यवहारबहिष्कृतास्तिर्यक् प्राया एव, नरत्वमवाप्यापि येषु बहवो जन्तव उत्पद्यन्ते, अतः समयमपि इत्यादि योज्यम् ॥१६॥
इत्थमार्यत्वमपि दुर्लभं तथाविधमपि लब्ध्वापि आर्यत्वं अहीनपञ्चेन्द्रियता, हुः-अवधारणे, मिन्नक्रमश्च, दुर्लभा एव, यद्वा हुः-पुनरर्थे, ततोऽहीनपञ्चेन्द्रियता पुनर्दुर्लभा, इहैव हेतुमाह-विकलेन्द्रियता-रोगादिमिरुपहतेन्द्रियता, निपातानामनेकार्थतया | हुः-बाहुल्यसूचकः, ततश्च यतो बाहुल्येन विकलेन्द्रियता दृश्यते-ततो दुर्लभैवाहीनपश्चेन्द्रियता, तथा समयमित्यादि ॥ १७ ॥
तथा कथञ्चित्___ अहीनपञ्चेन्द्रियत्वमपि स जन्तुर्लभेत, तथापि उत्तमधर्मश्रुतिः अवधारणार्थस्य हो:-भिन्नक्रमत्वात् दुर्लभैव, किमिति !, यतः शाक्यादि कुतीर्थिनिषेवको जनः, कुतीर्थिनो हि यशःसत्काराद्येषिणो यदेव प्राणिप्रियं विषयादि तदेवोपदिशन्तीति सुकरैव तेषां सेवा, तत्सेवनाच्च कुत उत्तमधर्मश्रुतिः१, एवं दुर्लभत्वमवधार्य, समयमपीत्यादि प्राग्वत् ॥ १८॥
उत्तरोत्तरगुणावाप्तिर्दुरापाऽतो मा प्रमादी
लब्ध्वापि उत्तमां श्रुति-उत्तमधर्मश्रवणात्मिका, श्रद्धानं-तत्त्वरुचिरूपं, पुनरपि दुर्लभं, इह हेतुमाह-मिथ्यात्वं-अतत्त्वेऽपि
Jain Education
anal
Maulainelibrary.org

Page #164

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ ७४ ॥
Jain Education Inte
तत्त्वप्रत्ययरूपं निषेवते यः स मिथ्यात्वनिषेवकः जनः, अनादिभवाभ्यस्ततया गुरुकर्मतया च तत्रैव प्रायः प्रवृत्तेः, यत एवं द्रुमपत्र काततः समयमित्यादि ॥ १९ ॥
अन्यच्च
धर्म प्रक्रमादहत्प्रणीतं, अपिः - भिन्नक्रमो हुः - वाक्यालङ्कारे, ततः श्रद्दधतोऽपि कर्तुमभिलषतोऽपि दुर्लभकाः कायेनोपलक्षणत्वान्मनसा वाचा च, स्पर्शका - अनुष्ठातारः, कारणमाह-इह जगति कामगुणेषु शब्दादिषु मूच्छिता - गृद्धाः, जन्तव शेषः, यतश्चैवं ततो दुरापां धर्मसामग्रीं प्राप्य समयमपीत्यादि प्राग्वत् ॥ २० ॥ ३०५ - ३०९ ॥
अन्यच्च सति शरीरसामर्थ्य धर्मस्पर्शना इति संप्रति शरीरानित्यताद्वारेणाप्रमादोपदेशमाह -
परिजूरइ ते सरीरयं, केसा पंडुरगा (य) भवंति ते । से सोयबले य हायइ, समर्थ० ॥ ३१० ॥ परिजूरइ ते सरीरयं० । से चक्खुबले य० ॥ ३११ ॥ परिजूरइ ते सरीरयं । से घाणवले य० ॥ ३९२ ॥
परिजूर ते सरीरयं । से जिन्भ ( रसण प्र०) बले य० ॥ ३१३ ॥ परिजूर ते सरीरयं । से फासबले य० ॥ ३९४ ॥ परिजूरइ ते सरीरयं । से सव्वबले य० ।। ३१५ ।।
परिजीर्यति - सर्वप्रकारां वयोहानिमनुभवति, ते तव शरीरमेव जरादिभिरभिभूयमानतया अनुकम्पनीयं शरीरकं, यतः
BXXX-.*.*.*•XOXOXXXX

ध्ययनम्
१०
शरीरानिल
तथाऽप्रमादोपदेशः
॥ ७४ ॥
elibrary.org

Page #165

केशाः-शिरसिजाः, उपलक्षणत्वात् लोमानि च, पाण्डुरा एव पाण्डुरकाः भवन्ति, पूर्व जननयनहारिणोऽत्यन्तकृष्णाः सम्प्रति शुक्लतां भजन्ते तव, पुनस्तेशब्दोपादानं भिन्नवाक्यत्वादुपदेशाधिकाराच्चादुष्टमेवमुत्तरत्रापि, से इति तत् , यत् प्रथममासीत् श्रोत्रयोः-कर्णयोबलं-दूरादिश्रवणसामर्थ्य, चः समुच्चये, हीयते-जरातः क्षयमुपयाति, यद्वा शरीरजीर्णतावस्थाभावि एतद् द्वयमपि योज्यं, यथा परिजीर्यति ते शरीरकं, तथा च सति केशाः पाण्डुरका भवन्ति ते, से इत्यथ श्रोत्रबलं च हीयते यत. स्ततः शरीरस्य तत्सामर्थ्यस्य चास्थिरत्वात्समयमपीत्यादि प्रागवत्, एवं सूत्रपञ्चकमपि ज्ञेयं, नवरमिह पूर्व श्रोत्रोपादानं प्रधानत्वात् , प्रधानत्वं च तद्भावे शेषेन्द्रियाणामवश्यंभावात् पटुतरक्षयोपशमजत्वाच्च, तथोपदेशाधिकारादुपदेशस्य च श्रोत्रग्राह्यत्वात् , तथा सर्वबलमिति, सर्वेषां करचरणाद्यवयवानां स्वस्वव्यापारसामर्थ्य हीयत इति सूत्रपदकार्थः ॥२१-२६॥ ॥ ३१०-३१५॥
एवं जरातः शरीराशक्तिरुक्ता, अधुना रोगतस्तामाह
अरई गंडं विसूईया, आयंका विविहा फुसति ते । विहडइ विद्धंसइ ते सरीरयं, समयं ॥ ३१६॥ अरतिः वातादिजनितश्चित्तोद्वेगः, गण्डं-गण्डुः, विषूचिका-अजीर्णविशेषः, आतङ्काः-सद्योविघातिनो रोगविशेषाः, विविधाःअनेकप्रकाराः, स्पृशन्ति-परामृशन्ति, तव शरीरकमिति गम्यं, ततश्च विपतति-विशेषेण बलोपचयादपैति विध्वस्यतिजीवमुक्तं विशेषेणाधःपतति तव शरीरकं, अतः समयमिति, केशपाण्डुरत्वादि च यद्यपि गौतमे न संभवति, तथापि तन्निश्रयाशेषशिष्यप्रतिबोधनार्थत्वाददुष्टमेव, यदुक्तं-"तन्निस्साए भयवं सीसाणं देइ अणुसिटिं" (उ०नि०३०६)॥२७॥३१६॥
शरीर रोगप्रस्तमतोमा प्रमादी
Jain Educatio
sitional
ainelibrary.org

Page #166

उत्तरा०
अवचूर्णिः
दुमपत्रकाध्ययनम्
॥७५॥
यथा चाप्रमादो विधेयस्तथाह
वुच्छिद सिणेहमप्पणो, कुमुयं सारइयं व पाणियं। से सबसिणेहवज्जिए, समयं०॥ ३१७ ॥ __व्युच्छिद्धि-व्यपनय, कम्?, स्नेह-अभिष्वङ्गं, कस्य सम्बन्धिनः?, आत्मनः, किमिव ?, कुमुदमिव-उत्पलमिव, शरदि भवं शारदं, वा इवार्थो भिन्नक्रमश्च प्राग योजितः, पानीयं, यथा-तत्प्रथमं जलमग्नमपि जलमपहाय वर्तते तथा त्वमपि मद्विषय स्नेहमपनय, अपनीय च से इत्यथ सर्वस्नेहवर्जितः सन् समयमपीत्यादि योज्यं, इह जलमपहाय एतावति सिद्धे यच्छारदशब्दोपादानं तच्छारदजलस्येव स्नेहस्याप्यतिमनोहरत्वख्यापनार्थम् ॥ २८ ॥ ३१७॥
अप्रमादो विधेयः
चिचा ण धणं च भारियं, पब्वइओ हि सि अणगारियं। मा वंतं पुणो वि आविए, समयं०॥ ३१८॥ त्यत्त्वा, णेति वाक्यालङ्कारे, धनं-चतुष्पदादि, चस्य भिन्नक्रमत्वात् , भार्या च, प्रव्रजितः-(प्रव्रज्यां) प्रतिपन्नः, हि-यस्मात् सूत्रत्वेनाकारलोपे असि-भवसि, अनगारितां-भावभिक्षुतां, अतो मा-निषेधे, वान्तं-उद्गीर्ण पुनरपि आपिब, किन्तु समय० ॥२९ ॥ ३१८॥ कथं च वान्तापानं भवतीत्याह
अवउज्झिय मित्तबंधवं, विउलं चेव धणोहसंचयं । मा तं बिइयं गवेसए, समयं ॥ ३१९ ॥ अपोह्य-त्यक्त्वा मित्राणि च-सुहृदो बान्धवाश्च-स्वजनाः समाहारे मित्रबान्धवं, विपुलं-विस्तीर्ण, चः समुच्चये भिन्नक्रमश्च
॥ ७५॥
Jain Education

Page #167

एवेति पूरणे, ततो धनं-कनकादिद्रव्यं, तस्यौघः-समूहस्तस्य सञ्चयो-राशीकरणं धनौघसञ्चयस्तं च, मा तदिति-मित्रादिकं पुनर्द्वितीयं, पुनर्ग्रहणार्थमिति गम्यते, गवेषय-अन्वेषय, तत्परित्यागात् श्रामण्यमङ्गीकृत्य पुनस्तदभिष्वङ्गवान् मा भूः, त्यक्त हि वान्तोपर्म, तदभिष्वङ्गश्च वान्तापानप्रायः, किन्तु समयमपीत्यादि ॥ ३० ॥ ३१९॥ इत्थं प्रतिबन्धाभावार्धमुक्त्वा दर्शनविशुद्ध्यर्थमिदमाह
ण हु जिणे अज दीसइ, बहुमए दीसइ मग्गदेसिए । संपइ नेआउए पहे, समयं ॥ ३२०॥ नैव जिनः-तीर्थकृत् अद्य-अस्मिन् काले दृश्यते-अवलोक्यते, यद्यपीति गम्यं, तथापि बहुमतः-पन्थाः, स च द्रव्यतो नगरादिमार्गो भावतस्तु सातिशयश्रुतज्ञानदर्शनचारित्रात्मको मुक्तिमार्गः, तत्रेह भावमार्गः परिगृह्यते, अतः स दृश्यते-उपल-IAमोक्षमार्गे मा भ्यते भावप्रधानत्वान्निर्देशस्य मार्गत्वेन अर्थान्मुक्तेर्देशितो-जिनैः कथितो मार्गदेशितः, अयमाशयो-यद्यपि सम्पति जिनो *प्रमादं कृथाः न दृश्यते, तदुपदिष्टस्तु मार्गों दृश्यते, न च एवंविधोऽयमतीन्द्रियार्थदर्शनं जिनं विना संभवतीत्यसंदिग्धचेतसो भाविनो भव्या न प्रमादं विधास्यन्तीत्यतः सम्प्रति-इदानीं मयि सत्यपीति भावो, नैयायिके-निश्चितमुत्याख्यलाभप्रयोजने पथि-मार्गे समयमपि गौतम ! केवलानुत्पत्तितः संशयविधानेन मा प्रमादीः॥ ३१ ॥ ३२० ॥
अत्रैवार्थे पुनरुपदिशन्नाह
अवसोहिय कंटगापहं, ओइन्नोऽसि पहं महालयं । गच्छसि मग्गं विसोहिया, समयं ॥ ३२१ ॥ अवशोध्य-परिहृत्य, आकारोऽलाक्षणिकः कण्टका:-चरकादिकुश्रुतयस्तैराकुलः, पन्थाः कण्टकपथस्तं, ततश्चावतीर्णोऽसि
JainEducation
p onal

Page #168

उत्तरा अवचूर्णिः
अनुप्रविष्टो भवसि पन्थानं महान्तं महतां वा आलयं-आश्नय, सम्यग्दर्शनादिमुक्तिमार्ग, कश्चिदवतीर्णोऽपि मागे न। दुमपत्रकार गच्छेदित्याह-गच्छसि-यासि न पुनरवस्थित एवासि, सम्यग्-दर्शनाद्यनुपालनेन मुक्तिमार्गगमनप्रवृत्तत्वाद्भवतः, तत्राप्य
ध्ययनम् निश्चये प्रायः प्राप्तिरेव न स्यादित्याह-विशोध्य-विनिश्चित्य, तदेवं प्रवृत्तः सन् समयमपीत्यादि ॥ ३२ ॥ ३२१ ॥ ___ अनन्तरं मार्गप्रतिपत्तिरुक्ता, सम्प्रति तत्प्रतिपत्तावपि कस्यचिदनुतापसंभव इति तन्निराकरणायाह
अबले जह भारवाहए, मा मग्गे विसमेऽवगाहिया । पच्छा पच्छागुतावए, समय० ॥ ३२२॥ अबल:-अविद्यमानशरीरसामर्थ्यः, यथा भारवाहकः, मा निषेधे, माविषमं मन्दसत्वैरतिदुस्तरं, अवगाह्य-प्रविश्य,
संयमे , त्यक्ताङ्गीकृतभारः सन्निति गम्यं, पश्चात्-तत्कालानन्तरं पश्चादनुतापकः-पश्चात्तापकृत् , भूरिति शेषः, अयमाशयः-यथा प्रमादोन कश्चिद्देशान्तरगतो बहुभिरुपायैः सुवर्णादिकमुपायं स्वगृहाभिमुखमागच्छन् अतिभोरुतया अन्यवस्वन्तर्हित स्वर्णादिकं स्वशि- विवेयोऽन्यरस्यारोप्य कतिचिदिनान्युद्वहति, अनन्तरं क्वचिदुपलादिसंकुले पथि अहो अहमनेन भारेणाकान्त इति तं समुत्सृज्य स्वगृहमाग- तथाऽनुताप तोऽत्यन्तनिर्द्धनतयानुतप्यते-किं मया मन्दभाग्येन तत्त्यक्तमिति, एवं त्वमपि प्रमादपरतया त्य कसंयमभारस्तथा मा भूरिति | भावः, किंतु समयमपीत्यादि प्राग्वत् ॥ ३३ ॥ ३२२॥
बहिदमद्यापि निस्तरणीयं, अल्पं च निस्तीर्णमित्यभिसम्बन्धनोत्साहभंगोऽपि स्यादिति तदपनोदायाहतिण्णो हु सि अण्णवं महं, किं पुण चिट्ठसि तीरमागओ। अभितुर पारंगमित्तए, समयं० ॥ ३२३ ॥ तीर्ण एवासि-भवसि अर्णवमिवार्णवः, महान्तं, किमिति प्रश्ने, पुनरिति वाक्योपन्यासे, ततः किं पुनः तिष्ठसि तीरं-पारमागतः
Jain Education
a
nal
Listinelibrary.org

Page #169

प्राप्तः, अयमों-भवं उत्कृष्टस्थितीनि वा कर्माणि भावतोऽर्णव उच्यते, स च द्विविधोऽपि त्वया तीर्गप्राय एवेति किं तीरप्राप्तोxऽप्यौदासीन्यं भजसे ? नैवेदं तवोचितमिति, किंतु अभि-आभिमुख्येन त्वरस्व-शीघ्रो भव, पारं-परतीरं भावतो मुक्तिपदं | गन्तुं, अतश्च सम०॥ ३४ ॥ ३२३ ॥' - अथापि स्यात्-मम पारप्राप्तियोग्यतैव नास्त्यत आह
अकलेवरसेणिमूसिया, सिद्धिं गोयम ! लोय(य)गच्छसि । खेमं च सिवं अणुतरं, समयं०॥ ३२४॥ अकलेवराः-सिद्धास्तेषां श्रेणिरिव श्रेणिः ययोत्तरोत्तरशुभपरिणामप्राप्तिरूपतया ते सिद्धिपदमारोहन्ति, क्षपकश्रेणरित्ययः, तां उच्छ्रित्येवोच्छ्रित्य उत्तरोत्तरसंयमस्थानावाप्त्या तामुच्छ्रितामिव कृत्वा सिद्धि-सिद्धिनामानं हे गौतम! लो के सूत्रत्वात् गमिष्यसि, क्षेम-परचक्राद्युपद्रवरहितं, चः समुच्चये, भिन्नक्रमश्च शिवं अशेषदुरितोपशमेन, अनुत्तरं च सर्वोत्कृष्टं, यतश्चैवं ततः सम. ॥ ३५॥ ३२४॥
सम्पति निगमयन्नुपदेशसर्वस्वमाहबुद्धे परिणिध्वुए चरे, गाम गए नगरे व संजए। संतिमग्गं च बूहए, समयं गोयम ! मा पमायए ॥ ३२५॥ बुद्धः-अवगतहेयादिविभागः, परिनिर्वृत्तः कषायाग्न्युपशमात्समन्ताच्छीतीभूतः, चरः-आसेवस्व, संयममिति शेषः, सुपो* लोपात् ग्रामे गतः-स्थितः, नगरे वा उपलक्षणत्वादरण्यादिषु वा, सर्वत्रानभिष्वङ्गवानित्यर्थः, संयतः-सम्यक् पापस्थानेभ्यः उपरतः, शान्तिः-उपशमः, सैव मुक्तिहेतुतया मार्गो, दशविधयतिधर्मोपलक्षणं शान्तिग्रहणं तं, चो मिन्नक्रमः, ततो बृहयेश्चवृद्धिं नयेः भव्यजनप्ररूपणाया, ततः सम० ॥ ३६ ॥ ३२५ ॥
उपशममार्गवृद्धि नये:

Jain Education
Sinelibrary.org

Page #170

उत्तरा० अवचूर्णिः
दुमपत्रकाध्ययनम्
इत्थं जिनोक्तमाकर्ण्य गौतमो यत्कृतवांस्तदाह
बुद्धस्स निसम्म भासियं, सुकहियमपदोवसोहियं ।
रागं दोसंच छिदिया, सिद्धिगई गए गोयमे ॥ ३२६ ॥ त्तिबेमि ॥ बुद्धस्य-केवलालोकावलोकितसमस्तवस्तुतत्त्वस्य प्रक्रमात् श्रीवीरस्य निशम्य-श्रुत्वा, भाषितं-उक्तं, सुष्टु-शोभनेन नयानुगतत्वादिप्रकारेण कथितं, अत एवार्थपदैः-अर्थप्रधानपदैरुपशोभितं, जातशोभमर्थपदोपशोभितं, राग द्वेषं, चः समुच्चये छित्त्वा सिद्भिगतिं गतः-प्राप्तः, गौतमः-इन्द्रभूतिनामा भगवत्प्रथमगणधरः ॥ ३७॥ ३२६ ॥
इति दुमपत्रकावचूरिः समाप्ता ।
सभीवीरोचा
चरणे *श्रीगौतम
मुक्तिः
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने दशमस्य द्रुमपत्रका
ध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता ॥ की सरकारमा समस्या समस्कार महामस्मस्मस्मसमस्या
Jain Education
For Privale & Personal use only
N
inelibrary.org

Page #171

॥ अथ एकादशं बहुश्रुतपूजाध्ययनम् ॥
अनन्तराध्ययनेऽप्रमादार्थमनुशासनमुक्तं, तच्च विवेकिनैव भावयितुं शक्यं, विवेकश्च बहुश्रुतपूजात उपजायत इति बहुश्रुतपूजोच्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनं व्याख्यायते
संजोगा विप्पमुक्कस्स, अणगारस्स भिक्खुणो । आयारं पाउकरिस्सामि, आणुपुब्बि सुणेह मे ॥ ३२७॥ संयोगाद्विप्रमुक्तस्यानगारस्य-भिक्षोराचरणं-आचारं-उचितक्रियाविनयं, स चेह बहुश्रुतपूजात्मक एव गृह्यते, तस्यैवात्राधिकृतत्वात् तं प्रादुष्करिष्यामि, शेषयोजना प्राग्वत् ॥ १॥ ३२७ ॥
इह बहुश्रुतपूजा प्रकान्ता, सा च न बहुश्रुतखरूपपरिज्ञानं विना कर्तुं शक्या, बहुश्रुतस्वरूपपरिज्ञानं च तद्विपर्ययज्ञाने स्यादिति प्रथममबहुश्रुतस्वरूपमाह
जे यावि होइ निविजे, थद्धे लुद्धे अनिग्गहे। अभिक्खणं उल्लवई, अविणीए अबहुस्सुए ॥ ३२८॥
यः कश्चित् , चापि शब्दौ भिन्नक्रमी उत्तरत्र योक्ष्यते, भवति निर्गतः विद्यायाः-सम्यक्शास्त्रावगमरूपाया निर्विद्याः, अपि* शब्दयोगात् सविद्योऽपि, यः स्तब्ध-अहङ्कारी लुब्धो-रसादिषु गृद्धिमान्, न विद्यते निग्रहः-इन्द्रियनियमात्मकोऽस्येत्यनिग्रहः,
अभीक्ष्णं-पुनःपुनः, उत्-प्राबल्येनासम्बन्धभाषितादिरूपेण लपति-वक्ति उल्लपति, चयोगात् अविनीतश्च, 'यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धात्' सोऽबहुश्रुत उच्यत इति शेषः, सविद्यस्याप्यबहुश्रुतत्वं बाहुश्रुत्यफलाभावात्, एतद्विपरीतश्चार्थाद्वहुश्रुत इति ॥२॥३२८॥
अबहुश्रुतखरूपम्
EXOXXXXXXXXXXXX
XDXOXOX
JainEducation
For Privale & Personal use only
rebra

Page #172

उत्तरा० अवचूर्णिः
बहुश्रुत
पूजाध्ययनम्
॥७८॥
XOXOXOXXXXXXXXXX
कुतः पुनरीशमबहुश्रुतत्वं बहुश्रुतत्वं वा लभ्यत इत्याहअह पंचहि ठाणेहि, जेहिं सिक्खा न लब्भइ। थंभा कोहा पमाएणं, रोगेणालस्सेण य॥ ३२९ ।। अह अट्टहिं ठाणेहिं, सिक्वासीलेत्ति वुचः । अहस्सिरे सयाईते, न य मम्ममुयाहरे ॥ ३३० ॥
नासीले ण विसीले, ण सिया अइलोलुए। अकोहगे सचरए, सिक्खासी लेत्ति वुच्चइ ॥ ३३१ ॥ अथेत्युपन्यासे, पञ्चभिः-पञ्चसंख्यैः, तिष्ठन्त्येषु कर्मवशगा जीवा इति स्थानानि तैः स्थानः, यैर्वक्ष्यमाणैतुभिः शिक्षा-ग्रहणासेवनात्मिका न लभ्यते-नावाप्यते, तैरीदृशमबहूश्रुतत्वमवाप्यत इति शेषः, कैः पुनः सा न लभ्यते इत्याह-स्तम्भाद् मानात् १, क्रोधात् २, प्रमादेन-मद्यविषयादिना ३, रोगेन-गलत्कुष्ठादिना ४, आलस्येन-अनुत्साहादिना ५, शिक्षा न लभ्यते इति प्रक्रमः, चः समस्तानां व्यस्तानां चैषां हेतुत्वं द्योतयति ॥ ३॥ ३२९ ॥
.. इत्थमबहुश्रुतत्वहेतूनभिधाय बहुश्रुतत्वहेतूनाह__ अथाष्टभिः स्थानैः शिक्षां शीलयति-अभ्यस्यति शिक्षाशीलः-द्विविधशिक्षाभ्यासकृत् , इति-स्वरूपपरामर्श, उच्यते तीर्थकृदादिभिरिति गम्यं, तान्येवाह-अहसिता-अहसनशीलो-न सहेतुकं अहेतुकं वा हसन्नेवास्त, सदा-सर्वकालं, दान्तः-इन्द्रियदमवान् २,न च-नैव मर्म-परापभ्राजनाकारि कुत्सितं ज्यात्यादि, उदाहरेत्-उद्घट्टयेत् ३,न-नैव अशील:-अविद्यमानशीलः, सर्वथा विनष्टचारित्रधर्मा इत्यर्थः ४, न विशीलो-विरूपशीलोऽतीचारकलुषितव्रतः ५, न स्यात्-भवेत् , अतिलोलुपः-अतीव
Kekuke-Ke-KeekekKEREKEKe
अबदुबहु
श्रुतहेतवः
॥७८
For Privale & Personal use only
JainEducation.international
www.jainelbrary.org

Page #173

उत्तरा० १४
Jain Education !
रसलम्पटः ६, अक्रोधनः–अपराधिन्यपि क्षमावान् ७, सत्यरतः - सत्यभाषणासक्तः ८, निगमयितुमाह - शिक्षाशील इतीत्यनन्ततरोगुणभागुच्यते, स च बहुश्रुत एव स्यादिति भावः ॥ ४-५ ॥ ३३०-३३१ ॥ युग्मम् ।
किं चाबहुश्रुतत्वे बहुश्रुतत्वे वाऽविनयो विनयश्च मूलकारणं, न चाविनीतविनीतयोः स्वरूपमविज्ञाय तौ ज्ञातुं शक्याविति यैः स्थानैरविनीत उच्यते यैश्च विनीतस्तान्यभिधातुमाह-तत्र पूर्वमविनीतस्थानान्याह - गाथा ४,
अह चोहसहि ठाणेहिं, वट्टमाणो उ संजए । अविणीए बुच्चती सो उ, णिव्वाणं च ण गच्छइ ॥ ३३२ ॥ अभिक्खणं कोही भवइ, पबंधं च पकुव्वइ । मित्तिजमाणो वमति, सुयं लडूण मज्जइ ॥ ३३३ ॥ अवि पावपरिक्खेवी, अवि मित्तेसु कुप्पति । सुप्पियस्सावि मित्तस्स, रहे भासह पावगं ॥ पण्णवाई दुहिले, द्वे लुद्धे अनिग्गहे । असंविभागी अचियत्ते, अविणीपत्ति वुच्चइ ॥ अथेत्युपन्यासे, सुबुव्यत्ययाच्चतुर्दश संख्येषु स्थानेषु वर्त्तमानः - तिष्ठन् तुः पूरणे, संयमः- तपस्वी, अविनीत उच्यते, सत्वित्यविनीतः पुनः किमित्याह - निर्वाणं-मोक्षं च शब्दादिहैव ज्ञानादींश्च न गच्छति न प्राप्नोति, कानि पुनश्चतुर्दश स्थानानीत्याह- अभीक्ष्णं पुनः पुनः, यद्वा क्षणं क्षणं अभि-अभिक्षणं-अनवरतं क्रोधी- क्रोधनो भवति, सनिमित्तमनिमित्तं वा कुप्यनेवास्ते १, प्रबन्धं च प्रक्रमात् कोपस्यैवाविच्छेदात्मकं प्रकुरुते - प्रकर्षेण कुरुते, कुपितः सन् मृदुवाग्भिरपि न शाम्यति यद्वा विकथादिष्वविच्छेदेन प्रवर्त्तनं प्रबन्धस्तं च प्रकुरुते २ मित्रीय्यमाणोऽपि - मित्रं ममायमस्त्वितीष्यमाणोऽपि, अपिर्गम्यः,

३३४ ॥
३३५ ॥
FOXO
1030
अविनीतरथानानि
inelibrary.org

Page #174

उत्तरा अवचूर्णिः ॥७९॥
XXXX
बहुश्रुत
ध्ययनम्
अविनीत
वमति-त्यजति, प्रस्तावात् मित्रीयितारं मैत्री वा, कोऽर्थः?, यदि कश्चिद्धार्मिकतया वक्ति, यथा-त्वं न वेत्सि इत्यहं तव पात्रं लेपयामि, ततोऽसौ प्रत्युपकारभयादेव वक्ति-ममालमेतेन, कृतमपि वा कृतघ्नतया न मन्यते इति वमतीत्युच्यते ३, अपेगम्यत्वात् श्रुतमपि लब्ध्वा-प्राप्य माद्यति-दर्प याति, कोऽर्थः, श्रुतं हि मदापहारहेतुः, स तु तेनापि दृप्यति ४, तथा अपेः संभाव्यत एतद् , यथा असौ पापः कथञ्चित्समित्यादिषु स्खलितलक्षणैः परिक्षिपति-तिरस्कुरुत इत्येवंशीलः पापपरिक्षेपी, आचार्यादीनामिति गम्यं ५, तथा सुब्व्यत्ययादपेर्भिन्नक्रमत्वात् मित्रेभ्योऽपि कुप्यति-क्रुध्यति ६, सुप्रियस्यापि-अतिवल्लभस्यापि मित्रस्य रहसि-एकान्ते भाषते-वक्ति पापमेव-पापकं, कोऽर्थः ? अग्रतः प्रियं वक्ति पृष्ठतस्तु दोषमेव ७, तथा प्रकीर्ण असम्बद्धं वदतीति प्रकीर्णवादी, वस्तुतत्त्वविचारेऽपि यत्किंचनवादीत्यर्थः, यद्वा यः पात्रमिदमपात्रं चेत्यपरीक्ष्यैव कथञ्चिदधिगत श्रुतरहस्यं वदतीत्येवं शीलः स प्रकीर्णवादीति, प्रतिज्ञया वा इदमित्थमेवेत्येकान्तरूपया वदनशीलः प्रतिज्ञावादी ८, द्रोहणशीलो द्रोग्धा, न मित्रमपि अनभिद्रुह्यास्ते ९, स्तब्धः तपस्व्यहमित्याद्यहक्कृतिमान १०, लुब्धः-अन्नादिषु अभिकासावान् ११, अनिग्रहः प्राग्वत् १२, असंविभजनशीलोऽपि असंविभागी-नाहारादिकमवाप्यापि गर्द्धनोऽन्यस्मै स्वल्पमपि यच्छति, किंतु आत्मानमेव पोषयति १३, अप्रीतिकरो-दृश्यमानः सम्भाष्यमाणो वा सर्वस्याप्रीतिमेवोत्पादयति १४, एवंविधदोषान्वितोऽविनीत इत्युच्यते इति निगमनम् ॥ ६-९॥ ३३२-३३५॥
इत्थमविनीतस्थानान्युक्त्वाऽधुना विनीतस्थानान्याहअह पन्नरसहिं ठाणेहिं, सुविणीएत्ति वुच्चई । नीयावित्ती अचवले, अमाई अकुऊहले ॥ ३३६ ॥
स्थानानि
॥७९॥
Sain Education
For Private
Personal use only
Mainelibrary.org

Page #175

*9*9*c*CXCXOXO
अप्पं च अहिक्खिवति, पबंधं च ण कुत्र्वइ । मित्तिज्जमाणो भजति, सुयं लद्धुं न मज्जति ॥ ३३७ ॥ न य पावपरिक्खेवी, न य मित्तेसु कुप्पति । अप्पियस्सावि मित्तस्स, रहे कल्लाण भासइ ॥ ३३८ ॥ कलहडमरवज्जए, बुद्धे (अ) अभिआइए । हिरिमं पिडिसलिणो, सुविणीएत्ति वुच्च ॥ ३३९ ॥ अथ पञ्चदशभिः स्थानैः प्रकारैः सुविनीत इत्युच्यते, तान्येवाह - नीचं - अनुद्धतं यथा स्यादेवं वर्त्तत इत्येवंशीलो नीचवर्त्ती, कोsर्थः ? गुरुषु न्यग्वृत्तिमान् १, अचपलो - नारब्धकार्य प्रत्यस्थिरो, यद्वा चपलो - गति १ स्थान २ भाषा ३ भाव ४ भेदचतुर्द्धा तत्र गतिचपलो द्रुतचारी १, स्थानचपलो यस्तिष्ठन्नपि हस्तादिभिश्चलन् २, भाषाचपलोऽसदसभ्यासमीक्ष्यादेशकालप्रलापिभेदाच्चतुर्द्धा तत्र त्रयः सुगमाः, अदेशकालप्रलापी तु अतीते कार्ये यो वक्ति, यदीदं तत्र देशकाले वा अकरिष्यत् ततः सुन्दरमभविष्यत्, भावचपलः सूत्रेऽर्थे वा असमाप्ते एव योऽन्यं गृह्णाति ४, न तथा चपलः अचपलः २, अमायी - शुभाहारादौ न गुर्वादिवञ्चकः ३, अकुतूहलो - न कुहुकेन्द्रजालाद्यवलोकनरतः ४, अल्पशब्दोऽभावार्थः, ततो नैव कञ्चनाधिक्षिपति ५, प्रबन्धं चोक्तरूपं न करोति ६, मित्रीयमाण उक्तन्यायेन भजते- मित्रीयितारमुपकुरुते, न तु प्रत्युपकारं प्रत्यसमर्थः कृतघ्नो वा भवेत् ७, श्रुतं लब्ध्वा न माद्यति, किंतु मददोषपरिज्ञानतः सुतरामेव नमति ८, न च नैव पापपरिक्षेपी प्राग्वत् ९, न च मित्रेभ्यः कृतज्ञतया कथञ्चिदपराधेऽपि कुप्यति १०, अप्रियस्यापि मित्रस्य रहसि कल्याणं भाषते, अयमर्थेमित्रमिति यः प्रतिपन्नस्तस्यापराधशतेष्वपि एकमपि सुकृतमनुस्मरन् न रहस्यपि तद्दोषं वक्ति ११, कलहश्च - वाचिको विग्रहो डमरं च - पाणिघातादिजस्तद्वर्जकः १२, बुद्धो - बुद्धिमान्, एतच्च सर्वत्रानुगम्यत एवेति नेष्टसंख्याविरोधः, अभिजाति
Jain Education National

**************
अविनीतस्थानान
w.jainelibrary.org

Page #176

H
उत्तरा० अवचूर्णिः
बहुश्रुत पूजाध्ययन
कुलीनतां गच्छत्युरिक्षप्तभारनिर्वाहणादिनेत्यभिजातिगः १३, ह्रीमान्-कथञ्चित् कलुषाशयत्वेऽपि अकार्यमाचरन् लज्जते १४, प्रतिसंलीनो-गुरुसकाशे अन्यत्र वा निरर्थकं न यतस्ततश्चेष्टते १५, प्रस्तुतमुपसंहरन्नाह-सुविनीतः-एवंविधगुणान्वित इत्युच्यते | ॥१०-१३ ॥ ३३६-३३९ ॥
यश्चैवं विनीतः स कीदृग् स्यादित्याह
वसे गुरुकुले निचं, जोगवं उवहाणवं । पियंकरे पियंवाई, से सिक्खं लडुमरिहति ॥ ३४०॥ वसेत् गुरूणां-आचार्यादीनां कुलं-अन्वयो गच्छस्तस्मिन् , गुर्वाज्ञोपलक्षणं च कूलग्रहणं, नित्यं-यावज्जीवमपि गुर्वाज्ञायामेव प्रतिष्ठेदितिभावः, योगवान्-धर्मव्यापारवान् , उपधानं-अङ्गानाध्ययनादौ यथायोगमाचाम्लादितपोविशेषस्तद्वान्, प्रियङ्करः
सर्वेषां केनचिदपकृतोऽपि न प्रतिकूलमाचरति, अत एव केनचिदप्रियमुक्तोऽपि प्रियवादी, यद्वा प्रियङ्करः-आचार्यादेरभिमताहारादिनाऽनुकूलकारी, एवं प्रियवाद्यपि-आचार्याभिप्रायानुवर्तितयैव वक्ता, तथा चास्य को गुण? इत्याह-सः-एवं गुणयुक्तः शोभां शिक्षा-शास्त्रार्थग्रहणादिरूपां लब्धुमर्हति-योग्यो भवति, नान्या, तथा च यः शिक्षा लभते स बहुश्रुत इतरस्त्वन्यथेति | भावः ॥ १४ ॥ ३४॥
एव सविपक्षं बहुश्रुतमुक्त्वा प्रतिज्ञातं तत्प्रतिपत्तिरूपमाचारं तस्यैव स्तवद्वारेणाहजहा-संखंमि पयं निहितं, दुहओवि विरायइ । एवं बहुस्सुए भिक्खू, धम्मो कित्ती तहा सुयं ॥ ३४१ ॥
XXXXXXXXXXXX
सादिगुणोपेतस विनीतस्य বিদ্ধ
Jain Education billiona
For Privale & Personal use only
hinelibrary.org

Page #177

XOXOXOXOXOXOXOXOXXakakakeXO
यथा-शङ्के पयो-दुग्धं, निहितं-न्यस्तं, द्विधापि-स्वसम्बन्ध्याश्रयसम्बन्धिगुणद्वयलक्षणेन प्रकारद्वयेनापि विराजते, तत्र हि न तत्कलुषी भवति न चाम्लं नापि च परिश्रवति, एवमुक्तनीत्या बहुश्रुते सुब्व्यत्ययाद्भिक्षी, धर्मो-यतिधर्मः, कीर्तिः तथा श्रुतं-आगमो विराजते इति सम्बन्धः, यद्यपि धर्मकीर्तिश्रुतानि निरुपलेपतादिगुणेन स्वतः शोभाभाञ्जि तथापि मिथ्यात्वादिकालुष्यविगमतो निर्मलतादिगुणेन शङ्ख इव पयो बहुश्रुते स्थितान्याश्रयगुणेन विशेषतः शोभन्ते, तान्यपि हि न तत्र मालिन्यमन्यथाभावं हानि वा कदापि प्रतिपद्यते, अन्यत्र त्वन्यथाभूतभाजनस्थपयोवदन्यथापि स्युः॥१५॥ ३४१॥ पुनबहुश्रुतस्तवमाह
जहा से कंबोआणं, आइन्ने कथए सिया। आसे जवेण पवरे, एवं हवइ बहुस्सुए ॥ ३४२ ॥ ___ यथा-येन प्रकारेण सः प्रतीतः कम्बोजानां-कम्बोजदेशोद्भवानां प्रक्रमादश्वानां मध्ये आकीर्णो-व्याप्तः, शीलादिगुणैः
इति गम्यं, कन्थकः-प्रधानोऽश्वो, यः किल दृषच्छकलभृतकुतुपनिपतनध्वनेने त्रस्यति, स्यात्-भवेद् , अश्वः-तुरङ्गमः, जवेन| वेगेन प्रवरः प्रधानः, एवमितीदृशो भवती बहुश्रुतः, जैना हि वतिनो कम्बोजा इवाश्वेषु जातिजवादिगुणैरन्यधार्मिकापेक्षया श्रुतशीलादिभिश्च वरा एव, अयं त्वाकीर्णकन्थाश्ववत्तेष्वपि प्रवरः ॥ १६ ॥ ३४२॥
FoxaxXOOXAXXXXXXX
| बहुश्रुतापा
जहाइन्नसमारूढे, सूरे दढपरकमे । उभओ नंदिघोसेणं, एवं हवइ बहुस्सुए ॥ ३४३ ॥
Jain Educatio
n
al
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #178

Xok
आकीर्ण-सुगुणाश्वं समारूढः-अध्यासितः आकीर्णसमारूढः, शूरः-सुभटः दृढपराक्रमो-गाढशरीरसामर्थ्यः, उभयतः- बहुश्रुतअवचूर्णिः वामतो दक्षिणतोऽग्रतः पृष्ठतो वा, नन्दीघोषेण-द्वादशतूर्यनिनादेन, यद्वाशीर्वचनानि नान्दी जीयास्त्वमित्यादीनि तद् घोषण पूजा
बन्दीकृतेन, लक्षणे तृतीया, यथैवंविधः शूरो न केनचिदभिभूयते, न चान्यस्तदाश्रितः, तथा अयमपि जिनप्रवचनाश्वाश्रितो ध्ययनम् ॥८ ॥
दृप्यत् परवादिदर्शनेऽपि चात्रस्तस्तजये समर्थः, उभयतो-दिनरजन्योः स्वाध्यायघोषरूपेण स्वपरपक्षयो; चिरं जीवत्वन्वासौ
येनानेन प्रवचनमुद्दीपितं इत्याद्याशीर्वादात्मकेन नान्दीघोषेणोपलक्षितः, परतीर्थिभिर्नाभिभवितुं शक्यो, न च तदा*श्रितोऽन्योऽपि ॥ १७॥ ३४३॥
कुञ्जरवृषभोजहा करेणुपरिकिण्णे, कुंजरे सहिहायणे । बलवंते अप्पडिहए, एवं० ॥ ३४४ ॥
पमाभ्यां करेणुपरिकीर्णो-हस्तिनीभिः परिवृतः कुञ्जरः षष्टिहायनः-पष्टिवर्षप्रमाणः तस्य हि एतावत्कालं यावत्प्रतिवर्ष बलोपचयः, बहुश्रुतस्तवः अप्रतिहतो मदोत्कटैरप्यन्यैर्गजैः, सोऽपि करेणुभिरिव परप्रसरनिरोधिनीभिरौत्पत्तिक्यादिबुद्धिभिर्विद्याभिश्च वृतः, षष्टिहायनतया चात्यंतस्थिरमतिः, अत एव च बलवत्त्वेनाप्रतिहतो भवति, दर्शनोपहन्तृभिर्बहुभिरपि न प्रतिहन्तुं शक्यते ॥१८॥३४४॥ जहा से तिक्खसिंगे, जायक्खंधे विरायइ । वसभे जूहाहिवती, एवं० ॥ ३४५ ॥
F८१॥ तीक्ष्णे-निशिताग्रे शृङ्गे यस्य स तथा, जातः-उपचितीभूतः स्कन्धो यस्येति स तथा, समस्ताङ्गोपाङ्गोपचितत्वोपलक्षणं Xचेदं, विराजते, वृषभो यूथस्य-गवां समूहस्याधिपतिः सन् , सोऽपि परपक्षभेत्तृतया तीक्ष्णाभ्यां स्वपरशास्त्राभ्यां शृङ्गाभ्यामिवो
Jain Education
national
RANMainelibrary.org

Page #179

पलक्षितो, गच्छगुरुकार्यधुराधरणधीरेयतया च जातस्कन्ध इव जातस्कन्धः, अत एव यूथस्य-साध्वादिवृन्दस्याधिपतिःआचार्यपदवीं गतः सन् विराजते ॥ १९ ॥ ३४५॥
जहा से तिक्खदाढे, ओदग्गे दुप्पहंसए । सीहे मिगाण पवरे, एवं०॥ ३४६॥ तीक्ष्णदंष्ट्रः, उदग्रः-उत्कटोऽत एव दुष्प्रधर्ष एव दुष्प्रधर्षकः-अन्यैर्दुरभिभवः, सिंहो मृगाणां-आरण्यप्राणिनां प्रवरो भवति | एवं भवति बहुश्रुतः, अयमपि परपक्षभेत्तृतया तीक्ष्णदंष्ट्राभिरिव नैगमादिनयैः प्रतिभादिगुणोदग्रतया च दुरभिभव इत्यन्यतीर्थानां मृगस्थानीयानां प्रवर एव ॥ २०॥ ३४६ ॥ अपरं
जहा से वासुदेवे, संखचक्कगदाधरे । अप्पडिहयबले जोहे, एवं० ॥ ३४७ ॥ विष्णुः शङ्खचक्रगदाधरः, अप्रतिहतबल:-अस्खलितसामर्थ्यः, अयमर्थः-एकं सहजसामर्थ्यवान् , अन्यच्च तथाविधायुधान्वित इति, योधः-सुभटः, सोऽप्येकं स्वाभाविकप्रतिभाप्रागल्भ्यवान् , अपरं शङ्खचक्रगदाभिरिव सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रैरुपेत था इति, योध इव योधः कर्मवैरिपराभवं प्रति ॥ २१॥ ३४७॥ अपरं च
जहा से चाउरते, चक्कवट्टी महिड्डिए। चोद्दसरयणाहिवई, एवं०॥ ३४८॥
सिंह विष्णूपमाभ्यां बहुश्रुतस्तवः
Jain Education
anal
For Privale & Personal use only
X
a inelibrary.org

Page #180

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥। ८२ ।।
चतसृष्वपि दिवन्तः- पर्यन्तः - एकत्र हिमवान् अन्यासु त्रिदिक्षु समुद्रः स्वसम्बन्धितया अस्येति चतुरन्तः, यद्वा चतुभिर्हयगजरथनरात्मकैरन्तः - शत्रुविनाशात्मको यस्येति स तथा, चक्रवर्त्ती - षट्खण्ड भरतेशः महर्द्धिको दिव्यानुकारिलक्ष्मीकः, चतुर्दशरत्नाधिपः, सोप्यासमुद्रान्तमहीख्यातकीर्त्तिस्तिसृषु दिक्षु, अन्यत्र हिमवत्स्थबन्दीभूतविद्याधरवृन्दख्यातकीर्तिश्चेति दिक्चतुष्टयव्यापिकीर्त्तितया चतुरन्त उच्यते, चतुर्भिर्वा दानादिधर्मैः अन्तःकर्मारिविनाशः अस्येति स तथा, ऋद्धयश्चामषैषध्यादयः 'चक्रवर्त्तिनमपि योधयेदित्येवंविधपुला कलन्ध्यादयश्च महत्य एवास्य स्युः, सन्ति चास्यापि चतुर्दशरलोपमानि सर्वातिशयनिधानानि पूर्वाणीति न कथं चक्रवर्त्तितुल्यता अस्येति ॥ २२ ॥ ३४८ ॥
जहा से सहस्सक्खे, वज्जपाणी पुरंदरे । सक्के देवाहिवई, एवं० ॥ ३४९ ॥
सहस्रमणामस्येति सहस्राक्षः, अत्र च सम्प्रदायः- “सहस्सक्खेत्ति पंचमंपि सयाई देवाणं तस्स, तेसिं सहस्समक्खीणं, तेसिं नीइए विक्कमइ, अहवा-जं सहस्सणं अच्छीणं दीसइ तं सो दोहिं अच्छीहिं अन्भहियतरागं दीसइ । " वज्रं पाणाव वज्रपाणिः, लोकोक्तया पूर्दारणात्पुरन्दरः, क ईदृगित्याह - शक्रः - देवाधिपतिः सोऽपि श्रुतज्ञानेन नेत्रसहस्रेणैव जानीते, वज्रलक्षणस्य पाणौ सम्भवात् वज्रपाणिः, पूश्च शरीरमप्युच्यते, तद्विकृष्टतपोऽनुष्ठानतो दारयतीति पुरन्दरः, शक्रवद्, देवैरपि धर्मेऽत्यन्तनिश्चलतया पूज्य इति तत्पतिरप्युच्यते ॥ २३ ॥ ३४९ ॥
जहा से तिमिरविद्धंसे, उत्तिद्वंति दिवायरे । जलते इव तेएणं, एवं० ॥ ३५० ॥
Jain Education onal

CXCXCXX CXXX
XXXXX
बहुश्रुत
पूजा
ध्ययनम्
११
चक्रवर्ति
| देवेन्द्रोपमे
॥ ८२ ॥
inelibrary.org

Page #181

-
XXXOXOXOXOXOXOXXX
सूर्य
तिमिर-अन्धकारं विध्वंसयति-अपनयति, तिमिरविध्वंसः, उत्तिष्ठन्-उद्गच्छन् दिवाकरः-सूर्यः, स हि ऊर्ध्व नभोभागमति*क्रामन्नतितेजस्वितां भजते, अवतरंस्तु न तथेत्येवं विशेष्यते ज्वलन्निव ज्वालां मुश्चन्निव तेजसा, सोऽप्यज्ञानतिमिरापहारकः । संयमस्थानेषु विशुद्धविशुद्धतराध्यवसायत उत्सर्पन तपस्तेजसा ज्वलन् इव स्यात् ॥ २४ ॥ ३५० ॥
जहा से उडवई चंदे, नक्खत्तपरिवारिए । पडिपुन्ने पुण्णिमासीए, एवं०॥ ३५१ ॥ __उडूना-नक्षत्राणां पतिः-चन्द्रः, नक्षत्रैरश्चिन्यादिभिरुपलक्षणत्वात् ग्रहैस्ताराभिश्च परिवारः सञ्जातोऽस्येति नक्षत्रपरिवारितः, प्रतिपूर्णः-समस्तकलोपेतः, कदा ?, पौर्णमास्यां, असावपि हि नक्षत्राणामिवानेकसाधूनामधिपतित्वेन प्रतिपूर्णश्च स्यात् ॥ २५ ॥ ३५१ ॥
जहा से सामाइयाण(सामाइयंगाणं पा०), कोट्ठागारे सुरक्खिए । नाणाधण्णपडिप्पुण्णे, एवं०॥ ३५२॥ ___समाजः-समूहस्तं समवयन्तीति सामाजिकाः-समूहवर्त्तयो लोकास्तेषां, कोष्ठा-धान्यपल्ल्यास्तेषां अगारं-गृहं, सुष्टु-प्राहरिकपुरुषव्यापारणादिना रक्षितः-पालितो दस्युमूषकादिभ्यः सुरक्षितः, नानाधान्यादि शालिमुद्गादीनि तैः प्रतिपूर्णो भृतः, सोऽपि सामाजिकानामिव गच्छवासिनामुपयोगिभिर्नानाधान्यैरिवाङ्गोपाङ्गादिभेदैः श्रुतविशेषैः प्रतिपूर्ण एव स्यात् , सुरक्षितश्च प्रवचनाधारतया, यत उक्तं-"जेण कुलं आयत्तं तं पुरिसं आयरेण रक्खेह ।” इत्यादि ॥ २६ ॥ ३५२॥
जहा सा दुमाण पवरा, जंबूनाम सुदंसणा । अणाढियस्स देवस्स, एवं०॥ ३५३ ॥
चन्द्राद्युपमा:
Sin dat
For Privale & Personal use only

Page #182

XOXOXOXO
उत्तरा० यथा सा दुमाणां मध्ये प्रवरा जम्बूः नाम्ना सुदर्शना नाम सुदर्शना, न हि यथेयममृतोपमफला देवाद्याश्रयश्च तथा अन्यः
बहुश्रुतअवचूर्णिः कश्चिद् दुमोऽस्ति, सा च कस्येत्याह-अनादृतस्य नाम्नः-जम्बूद्वीपेशव्यन्तरसुरस्याश्रयत्वेन सम्बन्धिनी, सोऽप्यमृतोपमफल- पूजा* कल्पश्रुतान्वितो देवादीनामपि च पूज्यतया अभिगमनीयः, शेषदुमोपमसाधुषु प्रधानश्च स्यात् ॥ २७ ॥ ३५३ ॥
ध्ययनम् जहा सा नईण पवरा, सलिला सागरंगमा । सीया नीलवंतपवहा(भवा पा०), एवं०॥ ३५४ ॥ नदीनां प्रवरा सलिलमस्या अस्तीति 'अभ्राद्यप्रत्यये' सलिला-नदी, सागरङ्गमा-समुद्रपातिनी, न तु क्षुद्रनदीवदपान्तराल एव विशीयते, (शीता), नीलवतः प्रवहतीति नीलवत्प्रवहा, सोऽपि नदीनामिवान्यसाधूनामशेषश्रुतज्ञानिनां वा मध्ये प्रधानो विमलजलकल्पश्रुतान्वितश्च, तथा सागरमिव मुक्तिमेवासी गच्छति, तदुचितानुष्ठाने प्रवृत्तत्वात् , न चान्यतीर्थ्यानामिव
जम्बूशीतादेवादिभववाञ्छा तथा च कथमस्य तेषामिव प्रायोऽपान्तरालवस्थानं, नीलवत्तुल्याच्चोच्छ्रितोच्छ्रितमहाकुलादेवास्य प्रसूतिश्चम
मन्दरा
ग्रुपमाः स्यात् ॥ २८ ॥ ३५४॥
जहा से नगाण पवरे, सुमहं मंदरे गिरी । नाणोसहिपज्जलिए, एवं०॥ ३९५ ।। > नगानां-पर्वतानां मध्ये प्रवरः, इह पूर्वत्र व निर्धारणे षष्ठी, सुमहान्-अत्युच्चः, मन्दरो गिरिः-मेरुपर्वतः, प्रज्वलिता *
नानौषधयोऽस्मिन्निति प्रज्वलितनानौषधिः, प्राकृतत्वात् पूर्वापरनिपातः, ता ह्यतिशायिन्यः प्रज्वलन्त्य एवासत इति, एवं मेरुवत् ॥८३ ॥ सोऽपि श्रुतमाहात्म्येनात्यन्तस्थिर इति शेषगिरिकल्पापरस्थिरसाध्वपेक्षया प्रवर एव आमपौषध्यादिलब्धिभिः तमस्यपि प्रकाशकश्च स्यात् ॥ २९ ॥ ३५५ ॥
Jain Educati
MANDainelibrary.org
o

nal

Page #183

Xx
किं बहुना
जहा से सयंभूरमणे, उदही अक्खओदए । नाणारयणपडिपुण्णे, एवं भवइ बहुस्सुए ।। ३५६ ॥ स्वयम्भूरमणः समुद्रः अक्षय - अविनाश्युदकं - जलमस्मिन्निति अक्षयोदकः, नानारत्नैर्मरकतादिभिः प्रतिपूर्णः, सोऽप्यक्षयसम्यग्ज्ञानोदको नानातिशयरत्नवांश्च स्याद्, यद्वा अक्षत उदयो यस्य स अक्षतोदयः ॥ ३० ॥ ३५६ ॥
साम्प्रतमुक्तगुणानुवादनफलोपदर्शनतश्च तस्यैव माहात्म्यमाह
?

समुद्दगंभीरसमा दुरासया, अचकिआ केणइ दुप्पहंसया ।
अस्स पुण्णा विउलस्स ताइणो, खवेत्तु कम्मं गहमुत्तमं गया ।। ३५७ ॥
समुद्रस्य आर्षत्वात् गाम्भीर्येण - अलब्धमध्यात्मकेन गुणेन समाः समुद्रगम्भीरसमाः, दुःखेनाश्रीयन्ते - अभिभवबुद्ध्या आसाद्यन्ते वा - जेतुं सम्भाव्यन्ते केनापीति दुराश्रया दुरासदा वा अत एवाचकिता - अत्रासिताः, केनचित्परीषहादिना परप्रवादिना वा, तथा दुःखेन प्रधयन्ते - पराभूयन्ते केनापीति दुष्प्रधर्षकाः, सुब्व्यत्ययात् श्रुतेन-आगमेन पूर्णाः, विपुलेनअङ्गोपाङ्गप्रकीर्णकादिभेदतो विस्तीर्णेन तायिनः त्रायिणो वा, एवंविधाश्च बहुश्रुता एव, तानेव फलतो विशेषयितुमाह-क्षपयित्वा - विनाश्य कर्म - ज्ञानावरणादि, गतिमुत्तमां- मुक्तिमित्यर्थः, गताः प्राप्ताः, उपलक्षणत्वात् गच्छन्ति गमिष्यन्ति च, इह चैकवचनप्रक्रमेऽपि बहुवचननिर्देशता पूज्यताख्यापनार्थ व्याप्त्यर्थं वा ॥ ३१ ॥ ३५७ ॥

फलोप मुखेम
बहुश्रुतस्तवः

Page #184

K
उत्तरा० अवचूर्णिः
इत्थं बहुश्रुतगुणवर्णनात्मिकां पूजामुक्त्वा शिष्योपदेशमाहतम्हा सुयमहिढेजा, उत्तमहगवेसए । जेणऽप्पाणं परं चेव, सिद्धिं संपाउणिजासि ॥ ३५८ ॥ त्तिबेमि॥ यस्मादमी मुक्तिगमनावसाना बहुश्रुतगुणास्तस्मात् श्रुतं अधितिष्ठेत्-अध्ययनश्रवणचिन्तनादिनाऽऽआश्रयेत् , उत्तमोऽर्थःप्रयोजनं, स च मोक्ष एव तं गवेषयति-अन्वेषतीति, उत्तमार्थगवेषकः, येन किं स्यादित्याह-येन श्रुताश्रयणेन आत्मानं परं चान्यं तपस्व्यादिकं, एव अवधारणे, भिन्नक्रमश्च, ततः सिद्धिं-मुक्तिं सम्प्रापयेदेव, नेह कश्चित्सन्देहः ॥ ३२॥ ३५८ ॥
बहुश्रुत
पूजाध्ययन ११
॥८४॥
इति बहुश्रुतपूजाध्ययनावचूरिः॥
शिष्योपदेश
XXXXOXOXOX**ox
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने एकादशस्य बहुश्रुत
पूजाध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता ॥
X
॥८
॥
Jain Education Interational

Page #185

॥ अथ द्वादशं हरिकेशीयमध्ययनम् ।
अनंतराध्ययने बहुश्रुतपूजोक्ता, इह तु बहुश्रुतेनापि तपः कार्यमिति ख्यापनार्थ तपःसमृद्धिरुपवर्ण्यते हरिकेशिनिदर्शनेनसोवागकुलसंभूओ, गु(अ पा०)णुत्तरधरो मुणी। हरिएस बलो नाम, आसी भिक्खू जिइंदिओ ॥ ३५९ ॥ ___ अत्र सम्प्रदायो यथा (६० ४४)
मथुरायां शंखो नाम युवराजा प्रव्रज्य विहरन् गजपुरं गतः, तत्र भिक्षां हिण्डन्नेकां रथ्यां प्राप्तः, साऽत्युष्णकाले केनापि न *तपस्समृद्वौ शक्यते अतिक्रमयितुं, योऽजानस्तत्र याति स म्रियते, तस्या नाम हुतवहरथ्येति जातं, एषा रथ्या निर्वहतीति साधुना पृष्टे
हरिकेशिपुरोहितपुत्रो विद्विष्टोऽवदत्-निर्वहति, साधोर्गच्छतस्तपःप्रभावाच्छीतीभूता सा दृष्ट्वा प्रबुद्धः स, प्रबजितो, जातिरूपमदं कृत्वा दृष्टान्तः
खर्गतः, ततश्युत्वा मृतगङ्गातीरे बलकोट्टनामानो हरिकेशास्तेषां पतिरपि बलकोट्टः, तस्य गौरी गान्धारी भार्ये, गौरीकुक्षे | स उत्पेदे, सा स्वप्ने वसन्तमासं तत्र चूतं पुष्पितं चापश्यत् , स्वप्नपाठकैः पुत्रफलकथनं, समये जातः, स पूर्वकर्मणा कालो | विरूपः, बलनाम कृतं, स कलहप्रियोऽमर्षणं, अन्यदा कस्मिंश्चिदुत्सवे ते सम्भूय मांसमश्नन्ति सुरां च पिबन्ति, स तन्मध्ये
प्रवेशं न लभते यावत्तावत्तत्राहिरागात्, तैर्मारितश्च, ततः क्षणेन भेरुण्डसर्प आगात्, तैर्निर्विषोऽयमिति ज्ञात्वा जीवन्मुक्तः, a तं दृष्ट्वा बलोऽचिन्तयत्-'अहो स्वदोषेणैव जीवाः क्लिश्यन्ते, तस्माद् “भद्दएणेव होअव्वं, पावइ भद्दाणि भद्दओ। सविसो
उत्तरा०१५
Jain Education
onal
For Privale & Personal use only
Mahainelibrary.org

Page #186

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ ८५ ॥
हम्मए सप्पो, भेरुंडो तत्थ मुच्चई ॥ १ ॥ " ( उ० नि० ३२६ ) इति चिन्तयन् सम्बुद्धः, प्रब्रजितो, गतो वाणारयां, तिन्दुकोद्याने गण्डीयक्षायतने अनुज्ञाप्य तस्थौ, सो यक्षस्तत्तीत्रतपसा उपशान्तो जातः संस्तं सेवते, अथान्यदा कोसलिकराजपुत्री पुष्पादीन्यादाय यक्षमर्चितुं तत्रागता, प्रदक्षिणां कुर्वती तं साधुं कालं विकरालं दृष्ट्वा निष्ठुभति स्म, यक्षेण रुष्टेन विवशीचक्रे, ततो गृहं नीता, आवेशितोऽवादीत् तदा मुञ्चामि चेत् तस्यैव ददध्वं, मानितं राज्ञा, ततो मुक्ता, पश्चात् राज्ञा विवाहिता, प्रतिमास्थः स नेच्छति, तत ऋषिपत्लीति कृत्वा पुरोधसोऽर्पिता, पश्चाद्यज्ञे दीक्षितुकामेन पुरोहितेन यक्षपली भविष्यतीति स्वीकृता च सा' इति सम्बन्धः । श्वपाकाः - चाण्डालास्तेषां कुले सम्भूतः - समुत्पन्नः - श्वपाककुलसम्भूतः, गुणेषु उत्तराः-प्रधानाः, ज्ञानादयस्तान् धारयति गुणोत्तरधरो मुनिः, श्वपाककुलोत्पन्नोऽपि कदाचित्संवासादिना अन्यथैव प्रतीतः स्यादत आह- हरिकेशो- हरिकेशतयैव - चाण्डालतयैव प्रतीतो, बलाह्व आसीत् अभूत्, भिनत्ति सदनुष्ठानेन क्षुधमष्टविधं कर्मेति भिक्षुः, अत एव जितानि - वशीकृतानीन्द्रियाणि येनेति जितेन्द्रियः ॥ ३५९ ॥
तथा
इरिएस भासाए, उच्चारसमिईसु य । जओ आयाणनिक्खेवे, संजओ सुसमाहिओ ॥ ३६० ॥ ईर्ष्या - एषणाभाषोच्चार समितिषु, भासाएत्ति एकारोऽलाक्षणिकः, चो भिन्नक्रमोऽग्रे योक्ष्यते, यतो- यत्नवान्, तथादाननिक्षेपे च, समितिशब्दश्च मध्यस्थितो डमरकमणिरिवाद्यन्तयोरपि सम्बध्यते, ततश्चादाननिक्षेपसमिताविति योज्यं, किंभूतः सन् ?, संयतः-संयमवान्, सुसमाहितः - सुष्ठुसमाधिमान् ॥ ३६० ॥
Jain Education on

**OX CXCX ** c*****c*** XCX
हरि
केशीयम
ध्ययनम्
१२
हरिकेशि
दृष्टान्तः
।। ८५ ।।
ainelibrary.org

Page #187

तथा
मणगुत्तो वयगुत्तो, कायगुत्तो जिइंदिओ। भिक्खट्ठा बंभइजमि, जन्नवाडमुवडिओ ॥ ३६१॥ मनोगुप्त्या गुप्तः संवृतो मयूरव्यंसकादित्वान्मध्यपदलोपीसमासान्मनोगुप्तः, एवं वाग्गुप्तो-निरुद्धवाक्प्रसरः, कायगुप्तंअसत्कायक्रियाविकला, जितेन्द्रियः पुनरुपादानं अस्य कदाचित्कत्वनिरासार्थ अतिशयख्यापनार्थ च, भिक्षार्थ, ब्रह्मणां-विप्राणां इज्या-यजनं यस्मिन् , सुब्ब्यत्ययात् यज्ञपाटे वा उपस्थितः-प्राप्तः ॥ ३६१ ॥ तं च तत्रायातं समीक्ष्य तत्रत्यलोका यदकुर्वस्तदाह
तं पासिऊणमिजंतं, तवेण परिसोसियं । पंतोवहिउवगरणं, उवहसंति अणारिया ।। ३६२॥ तमिति बलनामानं दृष्ट्वा आयान्तं-आगच्छन्तं, तपसा परिशोषितं-कृशीकृतं, तथा प्रान्त-जीर्णमलिनत्वादिभिरसारं उपधिःवर्षाकल्पादिः, स एव उपकरण-धर्मशरीरोपष्टम्भहेतुरस्येति प्रान्तोपध्युपकरणस्तं उपहसन्ति अनार्या:-म्लेच्छाः, ततश्चानार्या इवानार्याः साधुनिन्दादिना ॥ ३६२॥ कथं पुनरनार्याः कथं चोपहसितवन्तस्ते इत्याहजाइमयं पडिथद्धा, हिंसगा अजिइंदिया। अबंभचारिणो बाला, इमं वयणमब्बवी ॥ ३६३ ॥
कयरे(को रे पा०)आगच्छइ दित्तरूवे !, काले विकराले फोकनासे। ओमचेलए पंसुपिसायभूए, संकरदूसं परिहिय कंठे ॥ ३६४ ॥
हरिकेशि
स्वरूप विप्राणां प्रलापश्च
Jain Education
G
onal
For Privale & Personal use only
Lainelibrary.org

Page #188

-*-0
हरि
उत्तरा० अवचर्णिः/
केशीयमध्यवनम्
॥८६॥
१२
गाथाद्वयं, जातिमदेन 'ब्राह्मणा वय'मिति अनेन प्रतिस्तब्धाः, हिंसका:-प्राण्यपकारिणः, अजितेन्द्रियः, अत एवाब्रह्ममैथुनं तच्चरितुं शीलं धर्मो वा एषां ते अब्रह्मचारिणः, अत एव बाला इव बालाः, बालक्रीडानुकारिष्वग्निहोत्रादिषु प्रवृत्तत्वात्, इदं वक्ष्यमाणं वचनं तिब्यत्ययादब्रुवन्-उक्तवन्तः, किं तदित्याह-कतरः प्राकृतत्वादेकारः आगच्छति-आयाति, दीप्तरूपः, दीप्तवचनं तु अतिबीभत्सोपलक्षक, अत्यन्तदाहिषु स्फोटकेषु शीतलकव्यपदेशवत्, कालो वर्णतः विकरालको-भयानको दन्तुरत्वादिना, देशीवचनत्वात्फोक्का-अग्रे स्थूलोन्नता नासा अस्येति फोक्वनासः, अवमन्थि-असाराणि लघुत्वजीर्णत्वादिना चेलानि-वस्त्राण्यस्येति अवमचेलकः, पांशुना-रजसा पिशाचवद्भूतो जातो, गमकत्वात्समासः, पिशाचो हि लौकिकानां दीर्घश्मश्रुनखरोमा पांशुगुण्डितश्चेष्टस्ततः सोऽपि निष्प्रतिकर्म तया रजोदिग्धदेहतया चैवमुक्तः, सङ्करः प्रस्तावात्तृणभस्मगोमयादीनां मेलक उत्कुरुडिकेत्यर्थः, तत्र दूष्यंवस्त्रं सङ्करदूष्यं, तत्र हि यदत्यन्तनिकृष्टं-निरुपयोगि तल्लोकैरुत्सृज्यते, ततस्तत्प्रत्ययमन्यदपि तथोक्तं, यद्वोज्झितधर्मकमेवासौ गृह्णाति इत्येवमुक्तिः, परिधृत्य-निक्षिप्य, क? कण्ठे-गले, सो ह्यनिक्षिप्तोपकरण इति स्वमुपधिमुपादायैव भ्राम्यति, अत्र कण्ठैकपाधै कण्ठशब्दः ॥ ३६३-३६४ ॥ इत्थं दूरादागच्छन्नुक्तः, आसन्नं चैनं किमाहुरित्याह
कयरे(को रे पा०)तुमं इय अदंसणिज्जे ?, काए व आसा इहमागओऽसि । ओमचेलगा! पंसुपिसायभूया !, गच्छ क्रखलाहि किमिहं ठिओऽसि ॥ ३६५ ॥
ब्राह्मणानां स्वरूपमुक्तिश्च
XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXE
॥८६॥
Jain Education Internamonal
For Privale & Personal use only
helibrary.org

Page #189

कतरस्त्वं, को रे इति पाठे कस्त्वं रे इति नीचामन्त्रणे, इति-एवमदर्शनीयो-द्रष्टुमनर्हः, कया वा-किंरूपया वा आशया, प्राकृतत्वादेकारलुप्, इह-यज्ञपाटके, मोऽलाक्षणिकः, आगतः-प्राप्तः असि-भवसि, अवमचेलकः पांशुपिशाचभूतः, पुनरनयोरुक्तिरत्यन्ताधिक्षेपप्रदर्शनार्थ, गच्छ-ब्रज, प्रक्रामाद्यज्ञपाटकात् , खलाहित्ति देशीवचनत्वादपसर अस्मदृष्टिपथात् , तथा किमिह | यज्ञपाटके स्थितोऽसि त्वं ?, नैवेह त्वया स्थेयमिति भावः ॥ ७॥ ३६५॥ एवमधिक्षिप्तेऽपि तस्मिन् मुनी प्रशमपरतया किञ्चिदजल्पति, तत्सान्निध्यकारी गण्डीतिन्दुकयक्षो यदचेष्टत तदाह
जक्खो तहिं तिंदुयरुक्खवासी, अणुकंपओ तस्स महामुणिस्स। पच्छायइत्ता नियगं सरीरं, इमाई वयणाई उदाहरित्था ॥ ३६६ ॥
X ब्राह्मणालापे यक्षो-व्यन्तरविशेषः, तस्मिन्नवसरे इति गम्यं, तिन्दुकवनमध्ये तिन्दुको नाम वृक्षस्तद्वासी, तस्यैवाधश्चैत्यं यत्र स साधुःयक्षोत्तरम स्थितोऽस्ति, अनुरूपं कम्पते-चेष्टते इत्यनुकम्पक:-अनुकूलक्रिया प्रवृत्तिः, कस्येत्याह-तस्य हरिकेशबलस्य महामुनेः प्रच्छाद्य| प्रकर्षणावृत्य निजक-आत्मीयं शरीरं तदेहे एवाविश्य, स्वयमनुपलक्ष्यः सन् इत्यर्थः, इमानि वक्ष्यमाणानि वचनानि उदाहार्षीत्-1K उदाहृतवान् ॥ ८॥ ३६६ ॥ कानि पुनस्तानीत्याह
समणो अहं संजउ बंभयारी, विरओ धणपयण(प्र० सयण)परिग्गहाओ। परप्पवित्तस्स उ भिक्खफाले, अन्नस्स अट्ठा इहमागओमि ॥ ३६७ ॥
Jain Education
For Privale & Personal use only
ROUNainelibrary.org

Page #190

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ ८७ ॥
वियरिज्जइ खज्जइ भुज्जई य, अन्नं पभूयं भवयाणमेअं । जाणाहि मे जायणजीवि (प्र० व) णुत्ति, सेसावसेसं लहओ (प्र० ऊ) तवस्सी ॥ ३६८ ॥
गाथाद्वयं श्रमणो - मुनिः, अहं किमभिधानत एवेत्याशङ्कयाह - संयत-असद्व्यापारेभ्य उपरतः, अत एव ब्रह्मचारी - ब्रह्मचर्यवान्, तथा विरतो - निवृत्तः, कुतो ?, धनं-चतुष्पदादि पचनं च आहारस्य निष्पादनं, परिग्रहश्च द्रव्यादीनां मूर्च्छा तस्मात्, अत एव तोरेवार्थत्वात्परप्रवृत्तस्यैव- परार्थ निष्पन्नस्यैव, न तु मदर्थं साधितस्येति भावः, भिक्षाकाले अन्नस्य अर्थाय, भोजनार्थमिति भावः । इह यज्ञवाट के आगतोऽस्मि अनेन यदुक्तं 'कतरस्त्वमित्यादि तत्प्रतिवचनमुक्तं, एवमुक्ते ते कदाचिदभिदध्युः - नेह किञ्चित्कस्मैचिद्दीयते, न वा देयमस्त्यत आह-वितीर्यते - दीयते दीनानाथादिभ्यः, खाद्यते खण्डखाद्यादि, भुज्यते च भक्तं सूपादि, अन्नं सर्वमपि सामान्येनोच्यते, प्रभूतं भवतां सम्बन्धि एतत्प्रत्यक्षं जानीत- अवगच्छत, सूत्रत्वान्मां याचनेन जीवनं - प्राणधारणमस्येति याचनजीवनः, आर्षत्वादिकारः, इति-स्वरूपपरामर्शकः, यतश्चैवं ततः, यद्वा याचनजीवनशीलं - याचनजीविनं, द्वितीयार्थे षष्ठी, इत्यस्माद्धेतोः शेषावशेषमुद्धरितस्याप्युद्धरितमन्तप्रान्तमित्यर्थः, लभतां प्राप्नोतु तपस्वीयतिर्वराको वा भवदभिप्रायेण ॥ ९ ॥ ३६७ ॥ ३६८ ॥
एवं यक्षेणोक्ते ते प्राहुः

saras भोयण माहणाणं, अत्तट्ठिअं सिद्धमिहेगपक्खं । नऊ व (प्र० उच्च) यं एरिसमन्नपाणं, दाहामु तुज्झं किमिहं ठिओऽसि ? ॥ ३६९ ॥

XXXCXXXCXX
हरिकेशीयमध्ययनम्
१२
श्रमणस्वरूपमागमन
प्रयोजनं च
11 20 11

Page #191

उपस्कृतं-लवणवेसवारादिसंस्कृतं, भोजनं माहनानां-ब्राह्मणानां आत्मार्थे भवं-आत्मार्थिक, ब्राह्मणैरप्यात्मनैव भोज्यं, न| | त्वन्यस्मै देयं, किमिति, यतः-सिद्धं निष्पन्नं, इह यज्ञे एकः पक्षो विप्रलक्षणो यस्य तदेकपक्षकोऽर्थो यदस्मिन्नुपस्क्रियते न तद्ब्राह्मणव्यतिरिक्तायान्यस्मै दीयते, विशेषतस्तु शूद्राय, यदुक्तं-"न शूद्राय मतिं दद्यान्नोच्छिष्टं न हविष्कृतम् । न चास्योपदिशेद्धर्म, न चास्य व्रतमादिशेत् ॥१॥” यतश्चैवमतो नतु-नैव वयं ईदृशमुक्तरूपं, अन्नं चोदनादि, पानं च द्राक्षापानाद्यन्नपानं दास्यामः, तुभ्यं नैवेहावस्थितावपि तव किंचिदिति भावः ॥ ११॥ ३६९ ॥ यक्ष आह
*न ददम इति थलेसु बीआई ववंति कासया, तहेव निन्नेसु य आससाए।
वचने कृषीएआइ सद्धाइ दलाहि मज्झं, आराहए पुण्णमिणं खु खित्तं (गा होहिम पुण्णखेत्तं पा०)॥ ३७० ॥
| बलवद्देयता स्थलेषु-जलावस्थितिरहितेषु उच्चभूभागेषु बीजानि-गोधूमशाल्यादीनि वपन्ति-रोपयन्ति कर्षकाः-कृषीबलाः, तथैव-यथा स्थलेष्वेवमेव, निम्नेषु-नीचभूभागेषु च आशंसया-अत्यन्तवर्षणे स्थलेषु अल्पवर्षणे निम्नेषु (च) फलावाप्तिः स्यादित्येवमभिलाषात्मिकया, एतया-एतदुपमया उक्तरूपकर्षकाशंसातुल्ययेत्यर्थः, श्रद्धया-वाञ्छया ददध्वं मह्यं, कोऽर्थः? यद्यपि भवतां निम्नोपमत्वबुद्धिरात्मनि, मयि तु स्थलतुल्यताधीस्तथापि मे दातुमुचितं, अथ स्याद् एवं दत्तेऽपि न फलावाप्तिरित्याह-खोरेवार्थस्य भिन्नक्रमत्वादाराधयेदेव पुण्य-शुभं, इदं दृश्यमानं क्षेत्रमिव क्षेत्रं पुण्यसस्यप्ररोहहेतुतया आत्मानमेव पात्रभूतमेवाह ॥१२॥ ३७०॥
CXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXXX
Sain Educ
a
tional
For Privale & Personal use only
ww.jainelibrary.org

Page #192

केशीयमध्ययनम्
१२
उत्तरा
ते प्राहुःअवचूर्णिः
खेत्ताणि अम्हं विइयाणि लोए, जहिं पकिन्ना विरुहंति पुण्णा।
जे माहणा जाइविजोववेया, ताई तु खित्ताई सुपेसलाई ॥ ३७१ ॥ ॥८८॥
क्षेत्राणीति क्षेत्रोपमानि पात्राण्यस्माकं विदितानि-ज्ञातानि वर्तन्त इति शेषः, सुब्ब्यत्ययाद्येषु प्रकीर्णानि-दत्तानि अशनाबदानीति शेषः, विरोहन्ति-जन्मान्तरोपस्थानतः प्रादुर्भवन्ति पूर्णानि-समस्तानि, कानि पुनस्तानीत्याह-ये ब्राह्मणा जातिविद्योपताः
तान्येव क्षेत्राणि, शोभनानि-प्रीतिकराणि वा, न तु भवादृशानि शूद्रजातीनि वेदादिविद्याबहिष्कृतानीति, यदुक्तं-" सममश्रोत्रिये दान, द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे । सहस्रगुणमाचार्ये, अनन्तं वेदपारगे ॥१॥"॥ १३ ॥ ३७१ ॥ यक्ष आह
कोहो य माणो य वहो य जेसिं, मोसं अदत्तं च परिग्गरं च ।
ते माहणा जाइविजाविही(प्रह)णा, ताई तु खित्ताई सुपावयाइं ॥ ३७२ ॥ क्रोधश्च मानश्च, चान्मायालोभी येषां प्रक्रमाद्भवतां, मृषा 'सत्यभामा सत्ये तिवत्पदैकदेशस्य दर्शनाददत्तादानं, चान्मैथुनं *च, अस्तीति सर्वत्र गम्यं, ते इति क्रोधाद्युपेता यूयं ब्राह्मणा जातिविहीनाः, यतः-"एकवर्णमिदं सर्व, पूर्वमासीद्युधिष्ठिर!।
क्रियाकर्मविभागेन, चातुर्वर्ण्य व्यवस्थितम् ॥१॥" "ब्राह्मणो ब्रह्मचर्येण, यथा शल्येन शल्लिकः” इति वचनात्, ब्राह्मण
क्रोधायुपेत
ब्राह्मणे क्षेत्राभावः
*

For Privale & Personal use only

Page #193

आरंभत्वे
त्वसाधकब्रह्मचर्यक्रियाद्यभावान्न जातिः, तथा विरतिरूपज्ञानफलाभावान्नापि विद्या इति, तुरेवार्थभिन्नक्रमः, ततस्तानि भवद्विदितानि ब्राह्मणलक्षणानि क्षेत्राणि सुपापकान्येव, न तु सुपेशलानि क्रोधाद्युपेतत्वेनातिशयपापहेतुत्वात् ॥ १४ ॥ ३७२ ॥ कदाचित्ते वदेयुः-वेदविद्याविदो वयं, अत एव च ब्राह्मणा इत्याह
तुब्भेत्थ भो!भारहरा गिराणं, अटुं न याणाह अहिज्ज वेए।
उच्चावयाई मुणिणो चरंति, ताई तु खित्ताई सुपेसलाई ॥ ३७३ ॥ यूयमत्र लोके, भो इत्यामन्त्रणे, भारधरा गिरा-वेदसम्बन्धिनीनां, यतोऽर्थ न जानीथ, अपेर्गम्यत्वात् अधीत्यापि वेदान, तथाहि 'आत्माऽरे ज्ञातव्यो निदिध्यासितव्यः', तथा 'कर्मभिर्मृत्युमृषयो निषेदुः, प्रजावन्तो द्रविणमन्विच्छमानाः, अथापरं
कर्मभ्योऽमृतत्वमानशुः'-"परेण नाकं निहितं गुहायां, विभ्राजते यद्यतयोऽविशन्त । वेदाहमेतं पुरुषं महान्तं, तमेव विदित्वा*मृतत्वमेति ॥१॥ नान्यः पन्था अयनाये"त्यादिवचसां यद्यर्थवेत्तारः स्युः तत्किमर्थ यागादि कुर्वीरन् ?, ततस्तत्त्वतो वेदविदोऽपि
भवन्तो न भवन्ति, कानि तर्हि क्षेत्राणीत्याह-उच्चावचानि-उत्तमाधमानि मुनयश्चरन्ति-भिक्षार्थ पर्यटन्ति ये गृहाणीति शेषः, नतु भवन्त इव पचनाद्यारम्भरताः, ततस्तत्त्वतस्त एव वेदविदः, तत्रापि भैक्षवृत्तेरेवोक्तत्वात् , तथा चोक्तं “चरेन्मधुकरी वृत्तिमपि म्लेच्छकुलादपि । एकान्नं नैव भुञ्जीत, बृहस्पतिसमादपि ॥१॥” यद्वा उच्चव्रतानि-महाव्रतानि ये मुनयश्चरन्तिआसेवन्ते, न तु यूयमिव अजितेन्द्रियाः, तान्येव मुनिलक्षणानि ॥ १५ ॥ ३७३ ॥
वेदविदभावः
XXX
Jain Education
anal
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #194

उत्तरा० अवचूर्णिः
॥८९॥
कोपे
इत्थमध्यापकं यक्षेण निरुत्तरीकृतं दृष्ट्वा तच्छात्राः प्राहुःअज्झावयाणं पडिकूलभासी, पभाससे किन्तु सगासि अम्हं ।
केशीयम
ध्ययनम् अवि एविणस्सउ अन्नपाणं, न य णं दाहामु तुम(प्रह)नियंठा! ॥ ३७४ ॥
१२ अध्यापकानां-उपाध्यायानां प्रतिकूलं भाषते इत्येवंशीलः प्रतिकूलभाषी सन् प्रभाषसे-षे, किं क्षेपे, तुरक्षमायां, ततो धिक् भवन्तं, न वयं क्षमामहे, यदीत्थं भवान् ब्रूते सकाशे-समीपे अस्माकं, अपिः-सम्भावने एतत्परिदृश्यमानं विनश्यतु, नैव, णं वाक्यालङ्कारे, दास्यामः तव हे निर्ग्रन्थ-गुरुप्रत्यनीको हि भवान् , अन्यथा तु कदाचिदनुकम्पया यत्किञ्चिद्मोऽपीति
XI छात्राणां भावः ॥ १६ ॥ ३६४॥ यक्ष आह
यक्षोत्तरम् समिईहिं मझं सुसमाहियस्स, गुत्तीहि गुत्तस्स जिइंदियस्स ।
जइ मे न दाहित्य अहेसणिजं, किमज जन्नाण लभित्थ लाभ?॥ ३७॥ समितिभिः मह्यं सुष्ठ समाधिमते, गुप्तिभिः गुप्ताय, जितेन्द्रियाय, सर्वत्र चतुर्थ्यर्थे षष्ठी, यदि मे-मह्यं, मज्झमित्यस्य w८९॥ व्यवहितत्वात् क्रियां प्रति पुनरुपादानमदुष्टं, न दास्यथ, अथेत्युपन्यासे, एषणीयं-एषणाशुद्धमन्नादि, किं ? न किञ्चिदित्यर्थः, अद्य-अधुनाऽऽरब्धयज्ञानां-यागानां, यद्वा हे आर्याः ! यज्ञानां लप्स्यध्वं-प्राप्स्यध्वं ?, लाभ-पुण्यप्राप्तिरूपं पात्रदानादेव हि विशिष्टपुण्यावाप्तिः, अन्यत्र तु तथाविधफलाभावाद्दीयमानस्य हानिरेव ॥ १७ ॥ ३७५ ॥
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
nelibrary.org

Page #195

K-XOKOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO
इत्थं तेनोक्ते अध्यापकप्रधान आह
के इत्थ खत्ता उवजोइया वा, अज्झावया वा सह खंडिएहिं ? ।,
एयं खु दंडेण फलेण हंता, कंठंमि चित्तूण खलेज जोणं ॥ ३७६ ॥ के अत्रास्मिन स्थाने क्षत्रा:-क्षत्रियाः उपज्योतिष्काः अग्निसमीपवर्तिनो महानसिका ऋत्विजो वा, अध्यापका-पाठका वा, उभयत्र वा विकल्पे, सह युक्ताः खण्डिकैः छात्रैः, ये किमित्याह, एनं श्रमणकं दण्डेन-वंशयथ्यादिना फलेन-बिल्वादिना, यद्वा दण्डेन-कूपराभिघातेन फलेन-मुष्टिप्रहारेण हत्वा-ताडयित्वा, ततश्च कण्ठे-गले गृहीत्वा स्खलयेयुः-निष्कासयेयुः, वचनव्यत्ययाद्ये इत्थमेतदभिघाते निष्कासने वा शक्ताः, णं वाक्यालङ्कारे ॥ १८ ॥ ३७६॥ अत्रान्तरे यदभूत्तदाह
अज्झावयाणं बयणं सुणित्ता, उद्धाइया तत्थ बहू कुमारा ।
दंडेहिँ वित्तेहिं कसेहि बेव, समागया तं इसिं(प्र० मुणि)तालयंति ॥ ३७७ ॥ एकत्वेऽपि पूज्यत्वाद्बहुवचनं, वचनमुक्तरूपं, (श्रुत्वा) उद्धाविता वेगेन प्रसृताः-तत्र यत्र मुनिरस्ति, कुमारास्तरुणाश्छात्रादयः, ते हि क्रीडनकमागतमिति रभसतो दण्डैः, वेत्रैः-जलवंशात्मकैः, कशैः-वध्रविकारैश्च, एवेति पूरणे, समागताः-सम्प्राप्ता मिलिता वा तं ऋषि ताडयन्ति-घ्नन्ति ॥ १९ ॥ ३७७॥
अध्यापकवाक्ये छात्रोपद्रवः
JainEducationa
l
arbaryong

Page #196

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ ९० ॥
Jain Education
रणो तहिं कोसलियम्स धूया, भद्दत्ति नामेण अणिदियंगी । तं पासिया संजय हम्ममाणं, कुद्धे कुमारे परिनिव्ववेइ ॥ ३७८ ॥
अस्मिंश्चावसरे राज्ञो - नृपतेः, तत्र यज्ञपाटे कोशलायां भवः कौशलिकस्तस्य पुत्री भद्रेति नाम्नी अनिन्दिताङ्गी - चारुशरीरा, तं हरिकेशबलं दृष्ट्वा संयतं तस्यामप्यवस्थायां हिंसादेरुपरतं हन्यमानं - दण्डादिभिस्ताड्यमानं, क्रुद्धान् कुमारान् परिनिर्वापयतिउपशमयति ॥ २० ॥ ३७८ ॥
सा च तान्परिनिर्वापयन्ती तस्य माहात्म्यमतिनिःस्पृहतां चाह
देवाभिओगेण निओइएणं, दिन्ना मु रण्णा मणसा न झाया । नरिंददेविंदऽभिवंदिएणं, जेणामि वंता इसिणा स एसो ॥ ३७९ ॥ सोहु सो उगतो महप्पा, जिइंदिओ संजओ बंभयारी । जो मे तथा नेच्छई दिजमाणी, पिउणा सयं कोसलिएण रण्णा ॥ ३८० ॥ महाजसो एस महाणुभागो, घोरव्वओ घोरपरक्कमो य ।
मा एवं हीलह अहीलणिज्जं, मा सब्वे तेएण भे निहिज्जा ॥ ३८९ ॥
गाथा ३, देवस्याभियोगो - बलात्कारस्तेन नियोजितेन - व्यापारितेन दत्ताऽस्मि, केन ? - राज्ञा प्रक्रमात् कोशलिकेन यस्मा इति

(aXaX
हरिकेशीयमध्ययनम्
१२
भद्रावचनम्
॥ ९० ॥
inelibrary.org

Page #197

a-KOKOKeXOXOXOXOXOXOXOXOXOXi
| गम्यं, तथापि अपेर्गम्यत्वान्मनसापि न ध्याता-नाभिलषिता, प्रक्रमादेतेन मुनिना, कीडशेन? नरेन्द्रदेवेन्द्रामिवन्दितेन-स्तुतेन, अत एव येनास्मि अहं वान्ता-त्यक्ता ऋषिणा स एष-युष्माभियः कदर्थयितुमारब्धः, ततो न युक्तमेतत् , पुनरिममेवार्थ समर्थयन्तीत्याह-एष एव स न मनागप्यत्र संशयः, उग्रं-दारुणं कर्म शत्रु प्रति तपोऽस्येत्युग्रतपाः, अत एव महात्मा जितेन्द्रियः संयतः ब्रह्मचारी, स क इत्याह-यो मां तदा नेच्छति-नाभिलपति दीयमानां, केन?, पित्रा स्वयं, न तु प्रधानप्रेषणादिना, कोशलिकेन राज्ञा, तदनेन निस्पृहत्वमुक्तं, पुनस्तन्माहात्म्यमाह-महायशा एष-प्रत्यक्षः महानुभाग:-अतिशयाचिन्त्यशक्तिः, घोरव्रतोधृतदुर्द्धरमहाव्रतः, घोरपराक्रमश्च-कषायजयं प्रति रौद्रसामर्थ्यः, अयमीहक् ततः किमित्याह-मैनं यति हीलयत-अवधूतं पश्यत, अहीलनीयं-अवज्ञातुमनुचितं, किमित्यत आह-मा सर्वान् तेजसा-तपोमाहात्म्येन मे-भवतो निद्धोक्षीत्-भस्मसात्कार्षीत् , अयं हि हीलितो रुष्टः सन् सर्वमपि भस्मासादेव कुर्यादिति भावः ॥ २१-२३ ॥ ३७९-३८१ ॥ अत्रान्तरे मा भूदेतस्या वचो मृषेति यद्यक्षः कृतवांस्तदाह
एयाइं तीसे वयणाइ सुच्चा, पत्तीइ भद्दाइ सुभासियाई । इसिस्स वेयावडियट्ठयाए, जक्खा कुमारे विणि पात(वार पा०)यंति ॥ ३८२ ॥ ते घोररूवा ठिय अंतलिक्खे, असुरा तहिं तं जणं तालयंति । ते भिन्नदेहे रुहिरं वमंते, पासित्तु भद्दा इणमाहु भुज्जो ॥ ३८३ ॥
भद्रावचनं
सत्तरा०१६
JainEducation

Page #198

XOX
उत्तरा० अवचूर्णिः
हरिकेशीयमध्ययनम्
१२
॥९
॥
M
यक्षवचनम्
गाथा २, एतानि प्रागुक्तानि तस्या वचनानि श्रुत्वा, पल्या-यज्ञवाटेशस्य सोमदेवपुरोहितस्य, तस्यैव वा मुनेरिति गम्यं, भद्राया-भद्राभिधानायाः, सुभाषितानि-सूक्तानि, वचनानीति योज्यं, ऋषेस्तस्यैव मुनेः, सूत्रत्वाद्वैयावृत्त्यार्थ-प्रत्यनीकनिवारणार्थ, यक्षा बहुवचनं यक्षपरिवारस्य बहुत्वात् कुमारान् विनिवारयन्ति-विशेषेणोपनतो निवारयन्ति, तथा ते यक्षा घोररूपारौद्राकारधारिणः स्थितारन्तरिक्षे-आकाशे, असुरा-असुरभावान्वितत्वात्, तस्मिन् यज्ञपाटे तमुपसर्गकारिणं जन-छात्रलोकं ताडयन्ति-प्रन्ति, ततस्तान् कुमारान् भिन्नदेहान्-यक्षप्रहारैर्विदारिताङ्गान् रुधिरं वमन्तः-उद्गिरन्तो दृष्ट्वा भद्रा सैव-कौश-| लिकराजसुता इदं वक्ष्यमाणं वचनव्यत्ययादाह-बेते, भूयः-पुनः॥ २४-२५ ॥ ३८२-३८३ ॥ गिरि नहेहिं खणह, अयं दंतेहिं खायह। जायतेयं पायेहिं हणह, जे भिक्खुं अवमन्नह ॥ ३८४ ।।
आसीविसो उग्गतवो महेसी, घोरव्वओ घोरपरकमो य । अगणिं व पक्खंद पयंगसेणा, जे भिक्खुं भत्तकाले वहेह ॥ ३८५ ॥ सीसेण एवं सरणं उवेह, समागया सव्वजणेण तुम्हे ।
जइ इच्छह जीवियं वा धणं वा, लोगपि एसो कुविओ डहिज्जा ॥ ३८६॥ गाथा ३, गिरि-पर्वतं नखैः खनथेव खनथ, इह च मुख्यखननक्रियाद्यसम्भवादिववतिमन्तरेणाप्युपमार्थो गम्यते, एवं सर्वत्र XI ज्ञेयं, अयो-लोहं दन्तैः खादथेव खादथ, जाततेजसं-अग्निं, पादैहथेव हथ-ताडयथ ये यूर्य, भिक्षु प्रक्रमादेनं अवमन्यथ
९१।।
Jain Education
a
l

Page #199

अवधीरयथ, अनर्थफलत्वाद्भिवपमानस्येति भावः, कथमिदमित्याह-आशीविषः-शापानुग्रहसमर्थः, यद्वा आशीविष:-सर्प इवासीविषः, अवज्ञातः सन् मरणप्रद इति भावः, कुतः पुनरयमेवंविधो ?, यत उग्रतपाः, महान्-बृहन् शेषस्वर्गाद्यपेक्षया मोक्षस्तमिच्छति-अभिलपतीति महदेषी महर्षिर्वा, यतश्चैवमतः अग्निं, वा इवार्थे भिन्नक्रमश्च, ततः प्रस्कन्दथेव-आक्रमथेव, का इव ?, उपमार्थस्य गम्यमानत्वात्पतङ्गसेनेव-शलभततिरिव, यथा ह्यसौ तत्र निपतन्ती आशु घातमामोत्येवं भवन्तोऽपीति भावः, ये यूयं अनुकम्पितं भिक्षु भिक्षुकं भक्तकाले-भोजनसमये, तत्र हि दीनादेरवश्यं देयमिति शिष्टसमयो, यूयं तु न केवलं न यच्छथ, किंतु तत्रापि विध्यथ-ताडयथ, अयमत्राशयो-यतोऽयं आशीविषादिविशेषणान्वितो मुनिरितो गिरिनखखननादिप्रायमेवेदं मुनिताडनं, अतश्च कृत्योपदेशमाह-शीर्षण-शिरसा एनं मुनि शरणं-त्राणं उपेता-अभ्युपगच्छत, कोऽर्थः ?, शिरःप्रणामपूर्व अयमेवास्माकं शरणमिति प्रतिपद्यध्वं, समागताः-संमिलिताः सर्वजनेन, सहार्थे तृतीया, यूयं यदीच्छत-अभिलपथ, जीवितं वा धनं वा, नास्मिन् कुपिते जीवितव्यादिरक्षाक्षममन्यच्छरणमस्ति, यतो लोकमपि-भुवनमप्येष कुपितो दहेद्भस्मसात्कुर्यात् ॥ २६-२८ ॥ ३८४-३८६॥ सम्प्रति तत्र पतितान् यादृशान् ददर्श, दृष्ट्वा च यदचेष्टत तदाह
अवहेडिय(आवडिए पा०)पिडिसउत्तमंगे, पसारियाबाहुअकम्मचिठे। निब्भेरियच्छे रुहिरं वमंते, उड्डेमुहे निग्गयजीहनित्ते ॥ ३८७॥
यक्षवचनम
-aXXXXXXXXXXXXX
Jain Education
Alainelibrary.org

Page #200

PX
उत्तरा० मवचूर्णिः
हरिकेशीयम ध्ययनम्
॥१२॥
१२
ते पासिआ खंडिअ कट्ठभूए, विमणो वि(प्र० वो)सन्नो अह माहणो सो।
इसिं पसाएइ सभारियाओ(प्र० ओसे), हीलं च निंदं च खमाह भंते !॥ ३८८ ॥ गाथाद्वयं, अवहेठितानि-अधोनामितानि, पृष्ठिं यावत्सन्ति-शोभनानि उत्तमाङ्गानि येषां ते अवहेठितपृष्ठिसदुत्तमाङ्गास्तान् प्रसारिता-विरलीकृता बाहवो यैर्येषां ते तथा, कर्माणि-अग्नौ समित् क्षेपादीनि तद्विषया चेष्टा कर्म चेष्टा सा न विद्यते येषां | ते तथा तान , पसारिआ इत्यत्राकारः प्राकृतत्वात् , प्रसारितानि अक्षीणि-लोचनानि येषां तान् , रुधिरं वमन्तः, ऊर्ध्वमुखान्| उन्मुखीभूतवक्त्रान् , अत एव निर्गतजिह्वानेत्रान् , तानुक्तरूपान् दृष्ट्वा आर्षत्वात्सुपो लुकि खण्डिकान्-छात्रान् काष्ठभूतान् अत्यन्तनिश्चेष्टतया काष्ठोपमान् विगतमिव विगतं मनोऽस्येति विमनाः, विषण्णः-कथममी सजीभविष्यन्तीति चिन्ताव्याकुलः, अथेति दर्शनानन्तरं, स सोमदेवनामा ऋषि-तमेव हरिकेशबलनामानं प्रसादयति, सभार्याकः, कथमित्याह-हीलां च-अवज्ञा निन्दा च-दोषोद्धट्टनं क्षमस्व-सहस्व भदन्त ! ॥ २९-३० ॥ ३८७-३८८ ॥ पुनः प्रसादनार्थमेवाह
बालेहि मूढेहिं अयाणएहिं, जं हीलिया तस्स खमाह भंते !।
महप्पसाया इसि(प्र० मुणि)णो हवंति, न हु मुगी कोवपरा हवंति ॥ ३८९ ॥ बालैः-शिशुभिः, मूढैः कषायमोहनीयवशाद्वैचित्र्यं गतैः, अत एव चाज्ञैः-हिताहितविवेकविकलैः, यद् इत्युपदर्शने,
KOKDOXOXOXOXOXOXe
याज्ञिकब्राह्मणानां क्षमापना
॥ ९२॥
Jain Educational
PCinelibrary.org

Page #201

Jain Education
हीलिताः - अवज्ञाताः, सूत्रत्वात् तत् क्षमध्वं भदन्त !, किं च महान् प्रसादश्चित्तप्रसक्तिरूपो येषां ते महाप्रसादा ऋषयो भवन्ति, न पुनर्मुनयः कोपपारवश्यगा भिन्नवाक्यत्वात्पुनर्मुनिग्रहणमदुष्टं ॥ ३१ ॥ ३८९ ॥
मुनिराह
पुचि च इहि च अणामयं च (पच्छा व तहेव मज्झे पा०), मणप्पओसो न में अस्थि कोई । जक्खा हु वेयावडियं करिंति, तम्हा हु एए निहया कुमारा ॥ ३९० ॥
पूर्व च - पुरा, इदानीं च - अस्मिन्काले, अनागते च भविष्यत्काले मनःप्रद्वेषो न मे ममास्ति, उपलक्षणत्वात् आसीत्, भविष्यति च, कोऽपि अल्पोऽपि न च कुमारावहेठनादिदर्शनात् प्रत्यक्षविरुद्धता शङ्कनीया, हुः यस्मात् यक्षा वैयावृत्त्यं प्रत्यनीकप्रतिघातरूपं कुर्वन्ति, तस्मात् हुरेवार्थे तस्मादेव हेतोरेते निहता- नितरां ताडिताः कुमाराः, न तु मम मनःप्रद्वेषोऽत्र हेतुरिति भावः ॥ ३२ ॥ ३९० ॥
संप्रति तद्गुणाकृष्टचेतस उपाध्यायादय इदमाह–
अत्थं च धम्मं च विद्याणमाणा, तुम्भे नवि कुप्पह भूइपन्ना ।
तुभं तु पाए सरणं उवेमो, समागया सव्वजण अम्हे || ३९१ ॥
अर्थो - रागद्वेषविपाको यद्वा अर्थः-अभिधेयं प्रक्रमात् शास्त्राणां च शब्दस्तद्गतानेकभेदसूचकः, धर्म-सदाचारं यतिधर्मं च

*OXXX
मुनेः प्रतिवचनं तेषां
शरणागतत्वच
ainelibrary.org

Page #202

उत्तरा अवचूर्णिः
हरि
विशेषेण जानन्तः यूयं नापि नैव, कुप्यथ-कोपं कुरुध्वं, भूतिः-मङ्गलं वृद्धी रक्षा वा, ततो भूतिर्मङ्गलं सर्वमङ्गलोत्तमत्वेन | वृद्धिर्वा वृद्धिविशिष्टत्वेन रक्षा वा प्राणिरक्षकत्वेन प्रज्ञा-बुद्धिरेषां ते भूतिप्रज्ञाः, अतश्च तोरेवार्थत्वायुष्माकमेव, पादौ शरणं उपेमः-उपगच्छामः वयं ॥ ३३ ॥ ३९१ ॥
केशीयमध्ययनम्
॥१३॥
भक्तायाम
ब्रणम्
अचेमु ते महाभागा!, न ते किंचिन ना(प्र०चि त)चिमो? । भुंजाहि सालिमं करं, नाणावंजणसंजुयं ॥ ३९२ ॥ ___ अर्चयामः-पूजयामः ते-तव सम्बन्धि, सर्वमपीति गम्यते, हे महाभाग ! अतिशयाचिन्त्यशक्ते, नेति-नैव ते-तव किञ्चिदिति-चरणरेवादिकमपि नार्चयाम अपि तु सर्वमप्यर्चयामः-पूजयामः, अस्य च पूर्वेणैव गतार्थत्वे पुनरभिधानमन्वयव्यतिरेकाभ्यां उक्तोऽर्थः सुखावगमो भवतीति कृत्वा, अथवा अर्चयामः ते इति सुब्व्यत्ययात्त्वां, अनेन स्वतस्तस्य पूज्यत्वमुक्तं, उत्तरेण तु तत्सम्बन्ध्यपि पूज्यताहेतुः, तथा भुक्ष्वेतो गृहीत्वेति गम्यते शालिमयं-शालिनिष्पन्नं कूर-ओदनं नानाव्यञ्जनैः| अनेकप्रकारैर्दध्यादिभिः संयुतं-संमिश्र नानाव्यञ्जनसंयुतम् ॥ ३४ ॥ ३९२ ॥ अन्यच्च
इमं च मे अस्थि पभूअमन्नं, तं भुंजसू अम्ह अणुग्गहहा। पाढंति पडिच्छइ भत्तपाणं, मासस्स उ पारणए महप्पा ॥ ३९३ ।।
॥९३॥
Jain Education
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #203

RANDIINIAurangamamme
इदं च प्रत्यक्षतः परिदृश्यमानं ममास्ति-विद्यते, प्रभूत-प्रचुर अन्नं-मण्डकखण्डखाद्यादि, यत् प्राक् पृथगोदनग्रहणं तत्तस्य सर्वान्नप्रधानत्वख्यापनार्थ, तत् भुङ्ग, अस्माकमनुग्रहार्थ-वयमनुगृहीता भवाम इति हेतोः, एवं च तेनोक्ते मुनिराह-वाढमेवं कुर्म इत्येवं त्रुवाण इति शेषः, प्रतीच्छति-गृह्णाति भक्तपानं, मासादेव यद्वा मासस्यैव अन्ते इत्युपस्कारः पार्यते-पर्यन्तः क्रियते गृहीतनियमस्यानेनेति पारणं तदेव पारणकं-भोजनं तन्निमित्तं, महान्-प्रशस्यो विशिष्टवीर्योल्लासत आत्मा अस्येति महात्मा ॥ ३५ ॥ ३९३ ॥ तदा च तत्र यदभूत्तदाह
तहियं गंधोदयपुप्फवासं, दिव्वा तहिं वसुहारा व बुट्ठा।
पहया दुंदुहीओ सुरेहिं, आगाले अहोदाणं च(प्र. ति)घुटुं ।। ३९४ ॥ तस्मिन् मुनौ भक्तपानं प्रतीच्छति यज्ञपाटके गन्धप्रधानमुदकं गन्धोदकं च पुष्पाणि च तेषां वर्षणं वर्ष गन्धोदकपुष्पवर्ष, सुरैरिति सम्बन्धात् कृतमिति गम्यते, दिव्या-अतिश्रेष्ठाः तस्मिन् वसु-द्रव्यं तस्य धारा-सततपातजा सन्ततिवृष्टा-पातिता, सुरैरिति अत्रापि सम्बध्यते, प्रहताः-ताडिताः दुन्दुभयो-देवानकाः, उपलक्षणत्वात् शेषातोद्यानि च, सुरैः-देवैः, तथा तैरेव आकाशे अहो इति विस्मये, विस्मयनीयमिदं दानं कोऽन्यः किलैवं शक्नोति दातुं ?, एवं दत्तं सुदत्तं इति च घुष्ट-शब्दितम् ॥३६॥ ३९४ ॥
दाने वसुधारादिदिव्यानि
पातिता,
'' एवं दत्तं व सुरैः-देवः
JainEducation

Page #204

हरि
उत्तरा० अवचूर्णिः
केशीयमध्ययनम्
॥ ९४ ॥
तेऽपि द्विजा विस्मिता इदमाहुः
सक्खं खु दीसइ तवोविसेसो, न दीसई जाइविसेस कोई ।
सोवागपुत्तं(त्तो पा०)हरिएससाहुँ, जस्लेरिसा इड्डि महाणुभागा ॥ ३९५ ॥ खोः-अवधारणार्थत्वात् साक्षादेव-प्रत्यक्षमेव दृश्यते, तपसो-लोकरूढेव्रतस्य उपवासादेवा विशेषो-माहात्म्यं तपोविशेषः, न-नैव दृश्यते जातिविशेषो-जातिमाहात्म्यं कोऽपि-स्वल्पोऽपि, किमित्येवमत आह-यतः श्वपाकपुत्रं हरिकेशश्चासौ मातङ्गत्वेन प्रसिद्धत्वात् साधुश्च हरिकेशसाधुस्तं, पश्येति शेषः, यत्येडशी दृश्यमाना ऋद्धिः-देवसन्निधानात्मिका सम्पत् , महानुभागा-अतिशयमाहात्म्या, जातिविशेष हि सर्वोत्तमब्राह्मणजातिमतामस्माकमेव देवा वैयावृत्त्यं कुर्युरिति भावः ॥३७॥३९५॥ सम्प्रति स एव मुनिस्तानुपशान्तमिथ्यात्वानिव पश्यन्निदमाह
किं माहणा ! जोइसमारभंता, उदएण सोहिं बहिया विमग्गहा? ।
जं मग्गहा पाहिरियं विसोहिं, न तं सुदिहँ कुसला वयंति ॥ ३९६ ॥ किं क्षेपे, ततो न युक्तमेतत् , यद् हे ब्राह्मणाः !, ज्योतिः-अग्निं समारभमाणा-यागं कुर्वन्त इत्यर्थः, उदकेन शुद्धि-निर्मलतां बाह्यां-बाह्यहेतुका, यागं ह्यारभमाणैर्जलेन या शुद्धिमार्यते, तत्र यागनाने एव तत्त्वतो हेतुत्वेनेष्टे ते च भवदभिमते बाह्ये | एवेति विमार्गयथ-अन्वेषयथ, किमेवमुपदिश्यत इत्याह-यद् यूयं मार्गयथ बाह्यां-बाह्य हेतुकां विशुद्धिं न तत् सुदृष्ट-सुष्टु प्रेक्षितं कुशलाः तत्त्वज्ञा वदन्ति-प्रतिपादयन्ति ॥ ३८ ॥ ३९६ ॥
Xoxo
XXXoxoxoxoxoxoxoxoXXX
मुनेः प्रशंसा उपदेशश्च
T
॥१४॥
Sain Education
a
l
For Privale & Personal Use Only
Mainelibrary.org

Page #205

KOKTOXOXOXOXOXOXOXOXOXOX
यथा चैतत् सुदृष्टं न स्यात्तथा स्वत एवाह
कुसं च जूवं तणकट्ठमरिंग, सायं च पायं उदयं फुसंता।
पाणाई भूयाई विहेडयंता, भुजोऽवि मंदा! पकरेह पावं ॥ ३९७ ॥ कुशं च-दर्भ, यूपतृणं-धीरणादि, काष्ठं-समिदादि, अग्निं, सर्वत्र परिगृह्णन्त इति शेषः, सायं-संध्यायां, चस्य भिन्नक्रमत्वात् प्रातश्च-प्रभाते उदकं स्पृशन्तः-आचमनादिषु परामृशन्त-प्राणान्-द्वीन्द्रियादीन् पूतरकादीन, भूतान-तरून् , उक्तं च "प्राणाः द्वित्रिचतुः प्रोक्ता, भूताश्च तरवः स्मृताः। जीवाः पञ्चेन्द्रिया ज्ञेयाः, शेषाः सत्त्वाः प्रकीर्तिताः॥१॥” इति पृथिव्यायेकेन्द्रियोपलक्षणं चैतत् , बिहेडयन्तो-विविधं बाधमानाः, विनाशयन्त इत्यर्थः, किमित्याह-भूयोऽपि-पुनरपि, न केवलं पुरा, किंतु विशुद्धिकालेऽपि जलानलादिजीवोपमर्दतो मन्दा-जडाः प्रकुरुथ-प्रकर्षणोपचिनुथ यूयं पापं-अशुभं कर्म, अयमाशयः-कुशला हि कर्ममलविलयात्मिकां शुद्धिं मन्यन्ते, भवदभिमते यागस्नाने प्रागुक्तनीत्या प्रत्युत कर्ममलोपचयहेतू एवेति, कथं तद्धेतुकशुद्धिमार्गणं सुदृष्टं ते वदेयुः १ ॥ ३९ ॥ ३९७ ॥ इत्थं तद्वचनतो यागं प्रत्युपन्नशङ्कास्ते एवं पप्रच्छुः
कहं चरे भिक्खु ! वयं जयामो?, पावाई कम्माई पणुल्लयामो। अक्खाहि णे संजय ! जक्खपूइया!, कहं सुजÉ कुसला वयंति ? ॥ ३९८ ॥
यागे पाएं दोषदर्शनन
Jain Educa
t
ion
For Privale & Personal Use Only
ONMr.jainelibrary.org

Page #206

हरि
अवचूर्णिः ॥९५॥
Animum
कथं-केन प्रकारेण तिङ्वचनव्यत्ययाच्चरेमहि-यागार्थ प्रवर्त्तमहि-हे भिक्षो !, यजामो-यागं कुर्मः कथमिति योगः, पापानि कर्माणि प्रणुदामः-प्रेरयामः येनेति गम्यं, आख्याहि-कथय, न:-अस्माकं, हे संयत ! यक्षपूजितः, कोऽर्थो ? यो ह्यस्म- केशीयमद्विदितः कर्मापनोदनोपायत्वेन यागः स युष्माभिर्दूषित इति भवन्त एवापरं यागमुपदिशन्तु, कदाचिदविशिष्टमेव तमुपदिशे
ध्ययनम्
१२ दित्याशङ्याह-कथं स्विष्टं-शोभनयजनम् ? ॥ ४० ॥ ३९८ ॥ मुनिराह
छज्जीवकाए असमारभंता, मोसं अदत्तं च असेवमाणा। परिग्गहं इत्थिउ माण मायं, एयं परिन्नाय चरंति(चरेज पा०)दंता ।। ३९९ ।।
यागस्वरूपम् षड्जीवकायान्-पृथिव्यादीन् असमारम्भमाणाः-अनुपमर्दयन्तः, मृषा-अलीकभाषणं अदत्तादानं च, अनाचरन्तः स्त्रियः, मानं, मायां तत्सहचरित्वात्कोपलोभी च, एतत् पूर्वोक्तं परिग्रहादि परिज्ञाय ज्ञपरिज्ञया सर्वप्रकारं ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञ या * च प्रत्याख्याय, यत इति गम्यं, दान्ताश्चरन्ति यागे प्रवर्त्तन्ते, अतो भवद्भिरप्येवं चरितव्यमिति भावः ॥ ४१ ॥ ३९९ ॥ आद्यस्य प्रश्नोत्तरमुक्त्वा शेषप्रश्नस्योत्तरमाह
सुसंवुडा पंचहि संवरेहिं, इह जीवियं अणवकखमाणो । वोसहकाओ सुइयत्तदेहो, महाजयं जयई जन्नसि(प्र.मि)॥ ४०॥
XOXOXOX 8XOXOXKOKeXOXe
यथार्थ
For Privale & Personal use only
Jain Education Interational
www.arteibrary.om

Page #207

सुसंवृतः-स्थगिताश्रवद्वारः, पञ्चभिः-पञ्चसंख्यैः संवरैः-हिंसाविरत्यादिवतैः, इह-मनुष्यजन्मनि उपलक्षणत्वात्परत्र च, जीवितं प्रस्तावादसंयमजीवितं, अनवकाङ्कन-अनिच्छन् विशेषेण परीषहोपसर्गसहिष्णुतालक्षणेन उत्सृष्टः-त्यक्तः कायो येन स व्युत्सृष्टकायः, शुचिः-अकलुषव्रतः स चासौ त्यक्तदेहश्चात्यन्तनिष्प्रतिकर्मतया स शुचित्यक्तदेहः, महान् जयः कारीणां | यस्मिंस्तं, क्रियाविशेषणं वा, यजति यतिरिति गम्यं, ततो भवन्तोऽप्येवमेव यजन्तामिति भावः, प्राकृतत्वात् श्रेष्ठयज्ञं, श्रेष्ठवचनेन चैतद्यजन एव स्विष्ठं कुशला वदन्ति, एष एव च कर्मप्रणोदनोपाय इत्युक्तं स्यात् ॥ ४२ ॥ ४००॥ श्रेष्ठयज्ञं यजमानस्य कान्युपकरणानि ? को वा यजनविधिरित्याशयेन ते एवं प्राहुःके ते जोई के व ते जोइठाणा ?, काते सूथा किं च ते कारिसंगं ? ।
यथार्थएहा या ते कयरा संलि भिक्खू, कयरेण होमेण हुणासि जोइं? ॥ ४०१॥
यागस्वरूपम् किं तव ज्योतिः-अग्निः?, किं वा तव ज्योतिः स्थानं ? यत्र ज्योतिनिधीयते, काः सुचो-घृतादि प्रक्षेपिकादर्व्यः ?, किंवा तव करीष एव अङ्ग-अग्युद्दीपनकारणं करीषाङ्गं येनासौ संधुक्ष्यते, एधाश्च-समिधो याभिरग्निः प्रज्वाल्यते, तब कतरा:-काः?, PSI चस्य गम्यत्वात् शान्तिश्च-दुरितोपशमहेतुरध्ययनपद्धतिः कतरेति योगः, हे भिक्षो ! कतरेण-केन होमेन-हवनविधिना जुहोषि-आहुतिभिः प्रीणयसि ? किं ज्योतिः-अग्निं, पड्जीवनिकायसमारम्भनिषेधेनास्मदभिमतो होमस्तदुपकरणानि च पूर्व निषिद्धानीति कथं भवतो यजनसम्भव इति भावः॥४३॥ ४०१॥
mansamananementERAKESKUMAR
NEETUREITRATIMIRSINES
Jain Education
For Privale & Personal use only
inelibrary.org

Page #208

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१६॥
मुनिराह
हरितवो जोई जीवो जोइठाणं, जोगा सुया सरीरं कारिसंग ।
केशीयमकम्म एहा संजमजोग संती, होमं हुणामी इसिणं पसत्थं ॥ ४०२॥
ध्ययनम्
IN १२ तपो द्वादशधा ज्योतिः-अग्निः, भावेन्धनकर्मदाहकत्वात् , जीवो ज्योतिः स्थाने, तपो ज्योतिराश्रयत्वात् , योगा-मनोवाकायरूपाः, स्रुचः तैर्हि शुभव्यापाराः स्नेहस्थानीयास्तपोज्योतिषो ज्वलनहेतवः, तत्र स्थाप्यन्ते शरीरं करीवाझं, तेनैव हि तपोऽग्निरुद्दीप्यते, तद्भावभावित्वात्तस्य, कमैंधाः, तस्यैव तपसा भस्मीकरणात् , संयमयोगाः-संयमव्यापाराः, शान्तिः सर्वप्राण्युपद्रवापहारित्वात्तेषां, स्यादिव्यत्ययाद्धोमेन जुहोमि तपोज्योतिरिति गम्यं, ऋषीणां सम्बन्धिना प्रशस्तेन जीवोपघातरहितत्वेन विवेकिभिः श्लाषितेन सम्यक् चारित्रेणेति भावः, तदनेन 'किं माहणे'त्यादि लोकप्रसिद्धयज्ञस्नानानां निषिद्धत्वाद्यज्ञस्वरूपं मायागस्वरूपम् तैः पृष्टं मुनिनोक्तं च ॥४४॥ ४०२॥ अथ स्नानस्वरूपं पिपृच्छिषव इदमाहुस्ते
के ते हरए के य ते संतितित्थे !, कहंसि पहाओ व रयं जहासि ।
___ आयक्ख णे संजय ! जक्खपूइया!, इच्छामु नाउं भवओ सगासे ॥ ४०३ ॥ कः तव हृदो-नदः?, किं च तव शान्त्यै-पापोपशममिति सिद्ध्यर्थ पुण्यक्षेत्रं ?, यद्वा कानि च सन्ति-विद्यन्ते तीर्थानि
यथार्थ
॥९६॥
www.janelibrary.org
Jain Education Informational

Page #209

OXOXOXOX
संसारोदधितरणोपायभूतानि ?, तथा च वाशब्दस्य भिन्नक्रमत्वात् कस्मिन्वा स्नातः रज इव रजःकर्म जहासि-त्यजसि ? आचक्ष्व-व्यक्तं वद नः-अस्माकं, इच्छामो ज्ञातुं भवतः सकाशे ॥ ४५ ॥ ४०३ ॥ मुनिराह
धम्मे हरए बंभे संतितित्थे, अणाविले अत्तपसन्नलेसे । जहिं सि ण्हाओ विमलो विसुद्धो, सुसीइ(ल पा०)भूओ पजहामि दोसं ॥ ४०४॥ धर्मो-अहिंसाद्यात्मकः, हृदः कर्मरजोऽपहन्तृत्वात् , ब्रह्मेति-ब्रह्मचर्य शांतितीर्थ, तदासेवनेन हि सकलमलमूल रागद्वेषा. वुन्मूलितावेव, सत्याधुपलक्षणं चैतत् , तथा चाह-"ब्रह्मचर्येण सत्येन, तपसा संयमेन च । मातङ्गर्षिर्गतः शुद्धिं, न शुद्धिस्तीर्थयात्रया ॥१॥” यद्वा मतुब्लोपात्सुब्व्यत्ययाच्च ब्रह्मेति ब्रह्मचर्यवंतः-साधव उच्यन्ते, ते सन्ति तीर्थानि ममेति गम्यं, हृदशान्तितीर्थे एव विशिनष्टि, अनाविले-मिथ्यात्वगुप्तिविराधनादिभिरकलुषे, अत एवात्मनो-जीवस्य प्रसन्ना-मनागप्यकलुषा पीताद्यन्यतरा लेश्या यस्मिंस्तस्मिन्नात्मप्रसन्नलेश्ये, एवंविधे धर्महदे ब्रह्माख्ये शान्तितीर्थे च, यदा ब्रह्मेति ब्रह्मचर्यवन्त उच्यन्ते तदा तत्पक्षे इदं विशेषणद्वयं वचनव्यत्ययेन व्याख्येयं, यत्र-यस्मिन् स्नात इव स्नातः विमल:-विगतभावमलः, अत एव विशुद्धःगतकलङ्कः, सुशीतीभूतो-रागाद्यनुत्पत्तितः सुष्ठ शैत्यं प्राप्तः, प्रजहामि-त्यजामि दूषयति-विशुद्धमप्यात्मानं विकृति नयतीति दोषः-कर्म तं, एतेन ममापि ह्रदतीर्थे एव शुद्धिस्थानं, परमेवंविधे एवेति ॥४६॥४०४ ॥
धर्मादेहूंदादित्वम्
PXOXOXOXOX
उत्तरा०१७
Jain Education
a
l
For Privale & Personal Use Only
Enelibrary.org

Page #210

उत्तरा०
अवचूर्णिः
हरिकेशीयमध्ययनम्
॥९७॥
निगमयन्नाह
एयं सिणाणं कुसलेण दिटुं, महासिणाणं इसिणं पसत्थं । जहिं सि पहाया विमला विसुद्धा, महारिसी उत्तमं ठाणं पत्ता ॥ ४०५॥ त्तिबेमि ॥
॥इति हरिकेसीयं बारसमं अज्झयणं ॥ १२॥ एतत्पूर्वोक्तं स्नानं-रजोहानं कुशलैदृष्टं, इदमेव च महास्नानं, न तु युष्मदभीष्टं, अस्यैव सकलमलापहारित्वात् , अत एव ऋषीणां प्रशस्तं-प्रशंसास्पदं, न तु जलस्नानवत्सदोषतया निन्द्यं, अस्यैव फलमाह-सुब्व्यत्ययायेन स्नाताः विमलाः-विशुद्धाः, महर्षयः उत्तमं स्थानं-मुक्तिलक्षणं प्राप्ताः॥४७॥ ४०५॥
इति हरिकेशीयाध्ययनावरिः परिपूर्णा ॥
धर्महदे स्नानात् मुक्तिः
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने द्वादशस्य हरिकेशीया
ध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता ॥
॥९७॥
in Education inimational

w
a
telibraryorg

Page #211

॥ अथ त्रयोदशं चित्रसंभूतीयमध्ययनम् ॥
चित्रसंभूतिभवाः
__ अनन्तराध्ययने तपःसमृद्धिरुक्ता, इह तु तत्प्राप्तावपि निदानं परित्याज्यमितिदर्शयितुं यथा तन्महापायहेतुस्तथा चित्रसंभूतोदाहरणेन निर्दिश्यते (६० ४५)*जाईपराजिओ खलु कासि नियाणं तु हथिणपुरंमि । चुलणीइ बंभदत्तो उववन्नो नलिन(पउम)गुम्माओ॥४०६॥
साकेतपुरेशचन्द्रावतंसकराजसुतमुनिचन्द्रः स्वसुतं राज्ये निवेश्य प्रबजितः, अन्यदा स सार्थेन गुरुभिः समं ब्रजन भक्ताद्यर्थ क्वचित्प्रत्यन्तग्रामे प्रविष्टो, विस्मृत्या गुर्वादिषु सार्थवशाच्चलितेषु अनुचलितो, मूढदिक पतितो वन्ध्याटवीं, उत्तीर्णस्तृतीयदिने, तदा च क्षुत्क्षामकुक्षिशुष्कोष्ठकण्ठतालुवृक्षाधो मूञ्छितो, दृष्टश्चतुर्भिोपैः, जातानुकम्पैः प्रतिजागरितः, प्रतिलाभितश्च प्रासुकान्नादिना स साधुः, अनेनोक्तो धर्मः, गृहीतश्च तैः, तत्र द्वयोः साधुदेहमलजुगुप्सा अभूत् , तदनुकम्पातः सम्यक्त्वाच्चैते चत्वारोऽपि | दिवं ययुः, ततश्च्युत्वा, अकृतजुगुप्सी कतिचिद्भवान्तरिती द्वाविषुकारपुरे द्विजकुले जातो, तद्वक्तव्यता च इषुकारीयाध्ययने वक्ष्यते, यौ च द्वौ जुगुप्सको तो दशपुरे शाण्डिल्यद्विजयशोमतीदासीसुतो यमली जातौ, अन्यदा काष्ठार्थ बहिर्गतो, रात्री सर्पदृष्टौ मृत्वा मृगौ जातो, तत्र व्याधहती हंसी जातो, तत्रापि लुब्धकेन व्यापादितौ चित्रसंभूताख्यो श्वपाकसुतौ जाता, तयोर्मध्ये संभूतजीवब्रह्मदत्तजीवेनात्राधिकारो, ब्रह्मदत्तस्यैव निदानस्यैवात्र विवक्षितत्वात् , द्वितीयेनापि च प्रसङ्गतोऽभिधीयमानत्वात् ।
Jain Education
For Privale & Personal use only
Jainelibrary.org

Page #212

उत्तरा० अवचर्णिः
चित्र
संभूतीयम
ध्ययनम्
॥ ९८॥॥
OXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO-Kox
सम्प्रति सूत्रं-जात्या चण्डालाख्यया पराजितं-अभिभूतो जातिपराजितः, पुरा जन्मनीति शेषः, यद्वा जातिभिः-* दासादिनीचस्थानोत्पत्तिभिरुपर्युपरिजाताभिः पराजितः, 'अहह अहं अधन्यो यदित्थं नीचास्वेव जातिषु पुनः पुनरुत्पन्न इति पराभवं मन्यमानः, खलुः-वाक्यालङ्कारे, अकार्षीद् निदान-चक्रवर्तिपदप्रार्थनारूपं, तुः पूरणे, क्वेदं कृतवानित्याहहस्तिनागपुरे, चुलन्यां ब्रह्मदत्त उत्पन्नः पद्मगुल्मात्-नलिनगुल्मात् , च्युत्वेति शेषः, भावार्थस्त्वयं-स हि ब्रह्मदत्तः पूर्वभवे वाणारस्यां भूतदिन्नचाण्डालाधिपतेः संभूतनाम्ना सुतः, तज्येष्ठभ्राता चित्रश्चासीत् , अन्यदा तत्र च नमुचिनामा ब्राह्मणो ममान्तःपुरधर्षीति उत्पन्नकोपेन शङ्खराज्ञा मारणायार्पितो मातङ्गेशस्य तयोः पितुः, उक्तश्चायमेतेन-यदि मे सुतौ सकलकलाकुशलौ करोषि ततो जीवितमस्ति, नान्यथेति, प्रारब्धं च तदर्थिना नमुचिना तद्गृहे एव गुप्तस्थाने तदध्यापन, ग्राहितौ च तो सकलकलाः, स चान्यदा तन्मातरि लुब्धः तत्पित्रा मारयितुमिष्टो, ज्ञात्वा ताभ्यां गुरुत्वाज्ज्ञापिते, ततो नंष्ट्वा गजपुरे सनत्कुमारचक्रिणो मन्त्र्यभूत् , इतश्च-तौ चित्रसम्भूतौ गीतकलाक्षेपत्याजितस्पर्शास्पर्शविभागौ राज्ञा निषिद्धपुरप्रवेशौ कौतुकात् कौमुदीमहेक्षणार्थमन्यदा पुरीमागतौ जनेन कदर्थिती, ततो वैराग्यात्प्रव्रजिती, तपसाऽऽप्ततेजोलेश्यादिलब्धी गतौ गजपुरे, प्रविष्टो मासपारणके तत्र भिक्षार्थ संभूतयतिः, दृष्टश्च नमुचिना, मे दुवृत्तमयं प्रकाशयिष्यतीति निर्भसिंतो-धिग् मुण्ड ! चाण्डाल ! क्व नगरस्यान्तः प्रविष्टोऽसीत्यादि निष्ठुरवचोभिः, प्रहतश्चेष्टकोपलशकलादिभिस्तत्परिजनेन, तदनु सर्वलोकेन च, T ततोऽसौ कुपितस्तेजोलेश्याममुश्चत् , ज्ञात्वा तत्रागतचित्रवचनैरप्यात्मानमस्मरन् सनत्कुमारचक्रिणा स्त्रीरत्नसहितेन क्षाम्यमानः स्त्रीरत्नालकस्पर्शोत्पन्नतदभिलाषो विगलितानुशयश्चण्डालजातिरेव ममैवमनेकधा कदर्थनाहेतुरिति चिन्तयंश्चित्रेण वार्य
निदानकारणम्
FoXXXXXX
॥ ९८॥
Jain Educatio
Ariainelibrary.org
n
For Privale & Personal use only
al

Page #213

XOXOXOXOXOXO-KeXXXXXX
माणोऽपि चक्रित्वनिदानमकरोत् , ततोऽनशनेन नलिनीगुल्मविमानेषु सुरोऽजनि, ततश्युत्वा ब्रह्मराज्ञः पत्न्यां चुलन्यां चतुर्दशस्वमसूचितो ब्रह्मदत्तो जातः॥१॥४०६ ॥
__ क्वेत्याह___ कंपिल्ले संभूओ चित्तो पुण जाओं पुरिमतालंमि । सिट्टिकुलंमि विसाले धम्मं सोऊण पवइओ॥४०७॥
काम्पील्ये-पाञ्चालमण्डलतिलक इव काम्पील्यनगरे सम्भूतजीवो, ब्रह्मदत्तनाम्ना चक्री जात इति सबन्धः, चित्रस्य तु का वार्तेत्याह-चित्रः पुनर्जातः पुरिमताले सहनामा महर्षिः, तत्र सम्भूतनाम्नि भ्रातरि तथा अनशनं प्रतिपन्नवत्यहो दुरन्तो मोहः,*
चित्रसम्भूतचित्रा कर्मपरिणतिः, चञ्चलं चित्त'मित्यादि विचिन्त्य अनशनं गृहीत्वा मृत्वा च पण्डितमरणेन समुत्पन्नस्तत्रैव नलिनीगुल्मे,
योरुत्पत्तितत्र खस्थितिमनुपाल्योत्पन्नः पुरिमताले, तत्रापि क्वेत्याह-श्रेष्ठिकुले विशाले पुत्रपौत्रादिभिर्विस्तीर्णे, प्राप्तवयाश्च तथाविधस्थ
स्थानं विरसन्निधौ धर्म-यतिधर्म श्रुत्वा प्रबजितः-प्रव्रज्यां प्रतिपन्नवान् ॥ २॥ ४०७॥
मीलनं च ततः किमित्याह__कंपिल्लंमि अ नयरे समागया दोऽवि चित्तसंभूया। सुहदुक्खफलविवागं कहिंति ते इक्कमिकस्स ॥४०८॥
काम्पील्ये च नगरे-ब्रह्मदत्तोत्पत्तिस्थाने समागती मिलितौ द्वावपि चित्रसम्भूती, जन्मान्तरनामस्मृतिना ब्रह्मदत्तेन "दासा दसन्ने"त्यादि अस्यार्द्ध श्लोकं यः पूरयति तस्मै राज्याई ददामीत्युक्ते सर्वत्र सर्वलोकैः पठ्यमाने भ्रातृबोधनार्थागतचित्रजीवयतिना द्वितीयं श्लोकाध पूरितं श्रुत्वा आरघट्टिकेन राज्ञोऽग्रे पठने राज्ञो महाचित्रावेशोन्मूलने भूमिलुठने कुपितेन परि
ainelibrary.org
Jain Educatio
n

al

Page #214

उत्तरा० जाजनेन कुहितेनोचे-न मया अपूरि, किंतु अन्येन भिक्षुणैतत्कलिमूलेन, ततश्चैतन्याप्तौ ज्ञातसम्बन्धो राजा तद्वाटिकायां गतो |XI चित्रअवचूर्णिः* वन्दितश्च मुनिः, मिथः कथयामासतुश्च स्नेहेन सुखदुःखफलविपाकम् ॥ ३॥ ४०८ ॥
संभूतीयम
ध्ययनम् तत्र चक्रवाहचक्कवट्टी महिड्डीओ, बंभदत्तो महायसो। भायरं बहुमाणेणं, इमं वयणमब्बवी ॥४०९॥ आसिमो भायरा दोऽवि, अन्नमन्नवसाणुगा । अन्नमन्नमणुरत्ता, अन्नमन्नहिएसिणो ।। ४१०॥ दासा दसन्नये आसि, मिया कालिंजरे नगे। हंसा मयंगतीराए, सोवागा कासिभूमिए ॥ ४११॥
ब्रह्मदत्तदेवा य देवलोगंमि, आसि अम्हे महिडिया। इमा णो(मे पा०)छट्ठिया जाई, अन्नमन्नेण जा विणा ॥ ४१२ ॥ ज्ञापिता
भवाः ब्रह्मदत्तः महायशाः भ्रातरं-जन्मान्तरसौन्दर्य बहुमानेन-मानसप्रतिबन्धेन इदं वक्ष्यमाणं वचनं अब्रवीत्-उक्तवान् , तथा अभूव आवां भ्रातरौ द्वावपि अन्योऽन्य-परस्परं वशं-आयतामनुगच्छन्तौ यौ तावन्योऽन्यवशानुगौ-अन्योऽन्यमनुरक्तीअतीवस्नेहवन्ती, तथा अन्योऽन्यं हितैषिणी-सुखाभिलाषिणी, पुनः पुनरन्योन्यग्रहणं तुल्यचित्ततातिशयख्यापनार्थ, मकारः सर्वत्रालाक्षणिकः, केषु पुनर्भवेष्वित्थमावामभूवेत्याह-दासौ दशार्णदेशे अभूव, मृगौ कालिञ्जरनाम्नि नगे, हंसी मृतगङ्गातीरे,
चाण्डालौ कासीभूम्यां-कास्याख्ये देशे, देवौ च देवलोके सौधर्माख्ये, अभूव आवां महर्द्धिकी, न तु किल्बिषी, इयं आवयोः * षष्येव षष्ठिका जातिः, या अन्योन्येन विना-परस्परसाहित्यरहिता, वियुक्तयोर्यकेति भावः ॥४-७॥४०९-४१२॥
२
॥
OXOXOM
JainEducation
V
ERedbrary.org

Page #215

Kok
इत्थं चक्रिणोक्ते मुनिराह
कम्मा नियाणप्पगडा, तुमे राय ! विचिंतिया। तेसिं फलविवागणं, विप्पओगमुवागया ॥४१३॥ कर्माणि ज्ञानावरणादीनि नितरां दीयन्ते-लूयन्ते तथाविधसानुबन्धफलाभावतस्तपःप्रभृतीत्यनेनेति निदान-साभिष्वङ्गप्रार्थनारूपं तेन प्रकृतानि-विहितानि, निदानवशनिबद्धानीत्यर्थः, त्वया राजन् विचिन्तितानि तद्धेतुभूतातध्यानविधानतः X कर्माण्यपि तथोच्यन्ते, तेषामेवंविधकर्माणां फलं चासौ विपाकश्च-शुभाशुभजनकत्वलक्षणः फलविपाकस्तेन विप्रयोग-विरहमुपागतौ-प्राप्ती, कोऽर्थो ? यत्तदा त्वया अस्मन्निवारितेनापि निदानं कृतं तत्फलमेतद्यदावयोस्तथाभूतयोरपि वियोगः॥८॥४१३ ॥ 11 वियोगे इत्थं ज्ञातवियोगहेतुश्चक्री पुनः प्रश्नयति
निदानस्य
कारणत्वे सच्चसोअप्पगडा, कम्मा मए पुरा कडा । ते अज परिभुंजामो, किं नु चित्तवि से तहा ? ॥ ४१४ ॥
प्रश्नः सत्यं मृषाभाषापरिहाररूपं शौच-अमायमनुष्ठानं ताभ्यां प्रकटानि-प्रख्यातानि, कर्माणि-प्रक्रमात् शुभानुष्ठानानि-शुभप्रकृतिरूपाणि वा, मया पुरा कृतानि, यानीति गम्यं, तानि अद्य-अस्मिन्नहनि, शेषतद्भवकालोपलक्षणं चैतत् , तिब्यत्ययात्परिभुञ्जे-तद्विपाकोपनतस्त्रीरत्नादिपरिभोगद्वारेण वेद्ये, यथेति गम्यं, किमिति प्रश्ने, नु वितर्के, चित्रोऽपि, कोऽर्थः ?, भवानपि, से इति तानि तथा परिभुङ्क्ते ?, नैव भुते, भिक्षुकत्वात् भवतः, तथा च किं तव तानि मयैव सहोपार्जितानि शुभकर्माणि विफलानि जातानीत्याशयः ॥९॥४१४॥
Jain Education
Mw.jainelibrary.org
For Privale & Personal use only
onal

Page #216

उत्तरा अवचूर्णिः ॥१०॥
चित्रसंभूतीयमध्ययनम् १३
KOKOKIKEKO XOXO-Ko-Ko-Ko-Ko-Ko-)
मुनिराह
सत्वं सुचिपणं सफलं नराणं, कडाण कम्माण न मोक्खु अत्थि। अत्थेहि कामेहि अ उत्तमेहिं, आया ममं पुण्णफलोववेओ॥ ४१५ ॥ जाणाहि संभूय ! महाणुभागं, महिड्डियं पुण्णफलोववेयं । चित्तंपि जाणाहि तहेव रायं !, इड्डी जुई तस्सवि अप्पभूआ॥ ४१६ ॥ महत्थरूवा वयणप्पभूया, गाहाणुगीया नरसंघमज्झे ।
जंभिक्खुणो सीलगुणोववेया, इहजयंते समणो म्हि जाओ॥ ४१७ ॥ सर्व-निरवशेष सुचीर्ण-शोभनमनुष्ठितं, तपःप्रभृतीति गम्यं, सह फलेन वर्तत इति सफलं, नराणामुपलक्षणत्वादशेषप्राणिनां, किमिति ?, यतः सुब्व्यत्ययात् कृतेभ्यः कर्मभ्यो न मोक्षो-मुक्तिरस्ति, स्यादेतत्-त्वयैव व्यभिचार इत्याह-अथैः-द्रव्यैःप्रया-प्रार्थनीयैर्वस्तुभिरिति गम्यं, कामैश्च-मनोज्ञशब्दादिभिरुत्तमैः-प्रधानरुपलक्षितः सन् आत्मा मम पुण्यफलोपेतश्चशुभकर्मफलान्वित इति, यथा त्वं, जानासि हे सम्भूत ! पूर्वजन्मनि सम्भूताभिधः, महानुभाग-बृहन्माहात्म्यं-महर्द्धिकं-सातिशयविभूतियुक्तं, अत एव पुण्यफलोपेतं चित्रमपि जानीहि-अवबुध्यस्व तथैवाविशिष्टमेव हे राजन् !, किमित्येवमत आह| ऋद्धिः-सम्पत् द्युतिः-दीप्तिः तस्यापि पूर्वजन्मनि चित्राभिधस्य ममापीति भावः, च यस्मादर्थे, ततो यस्मात्प्रभूता-बहीत्यर्थः, गृहिभावे ममाप्येवंविधत्वादेवेति भावः ॥ १०-११॥४१५-४१६ ॥ यदि तवाप्येवं समृद्धिरासीत् तत्किं प्रबजित इत्याह
| मुनेर्वचनम्
॥१०
॥

For Privale & Personal use only

Page #217

चरित्रे
XXXXXXXXXXXX
महान्-अपरिमितोऽनन्तद्रव्यपर्यायात्मकतया अर्थः-अभिधेयं यस्य तन्महार्थ रूपं-स्वरूपं यस्या सा तथा, यद्वा महतोऽर्थान्-जीवादितत्त्वानि रूपयति-दर्शयतीति महार्थरूपा, वचनेनाप्रभूता अल्पभूता वा, स्तोकाक्षरेत्यर्थः, काऽसौ ?, गीयत इति गाथा, सा चेहार्थाद्धर्मार्थाभिधायिनी सूत्रपद्धतिः, अन्विति-तीर्थकृगणधरादिभ्यः श्रुत्वा प्रतिपादिता स्थविरैरिति शेषः, यद्वा अनुकूलं गीता-अनुगीता, अत्रापि स्थविरैरिति शेषः, अनेन च श्रोत्रानुकूलैव देशना कार्येति ख्यापितं, क्वेत्याह-नरसङ्घमध्ये, यां गाथां श्रुत्वेति शेषः, भिक्षवः शीलं-चारित्रं गुणो-ज्ञानं ताभ्यां उपपेताः-युक्ताः शीलगुणोपेताः, इह जिनप्रवचने यतन्ते-यत्नवन्तो भवन्ति, सोपस्कारत्वात्सूत्रस्य सा मयापि श्रुता, ततः श्रमणाः तपस्वी अस्यहं जातो, न तु दुःखदग्धत्वादिति भावः ॥ १२॥ ४१७ ॥
गाथाश्रवणस्य इत्थं मुनिनोक्ते ब्रह्मदत्तो निजसमृद्ध्या ते निमन्त्रयति
हेतुत्वं उच्चोअए महुकक्के य बंभे, पवेइया आवसहा य(इ पा०)रम्मा ।
| ब्रऋद्ध्यैनिइमं गिहं वि(प्र० चित्तधणप्पभूयं, पसाहि पंचालगुणोववेयं ॥ ४१८॥
मन्त्रणं च नद्देहि गीएहि य वाइएहिं, नारीजणाहिं परिवारयंतो (पवियारियंतो पा०)।
भुंजाहि भोगाई इमाइं भिक्खू!, मम रोअई पञ्चजा हु दुक्खं ॥ ४१९ ॥ उच्चो इति गाथाद्वयं, उच्चोदयः १, मधु २, कर्कशः ३, चान्मध्यः ४, ब्रह्मा ५, च पञ्च प्रधानाः प्रासादाः प्रवेदिता मम X वर्द्धकिपुरस्सरैः सुरैरुपनीता इत्यर्थः, आवसथाश्च शेषभवनप्रकाराः रम्या-रमणीयाः, एते तु यत्रैव चक्रिणे रोचते तत्रैव x
ininelibrary.org
Sain Educati
o
nal

Page #218

चित्र
उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१.१॥
-KO-KOKeXOKeXOXOXOXOKeXOXOKa
स्युरिति वृद्धाः, किंच-इदं प्रत्यक्षं गृह-अवस्थितप्रासादरूपं प्रभूतं-बहु चित्रं-अनेकधा धनं-हिरण्यादि यस्मिंस्तत्प्रभूतचित्रधनं, सूत्रत्वात् प्रभूतशब्दस्य परनिपातः, प्रशाधि-प्रतिपालय, पञ्चालनाम देशस्तस्मिन् ये गुणा-इन्द्रियोपकारिणो रूपादयस्तै- xसंभूतीयमरुपेतं पश्चालगुणोपेतं, कोऽर्थः ?, पञ्चालेषु यान्युत्कृष्टवस्तूनि तान्यस्मिन् गृहे सर्वाण्यपि सन्ति, पञ्चालानां तदा अत्युदीर्ण- ध्ययनम् त्वात्पश्चालग्रहणं, अन्यथा भरतस्यापि सारं तद्गृहेऽस्ति ॥ १३ ॥ ४१८ ॥
किंचद्वात्रिंशत्पात्रोपलक्षितै व्यैर्नृत्तैर्वा विविधाङ्गहाररूपैर्वा गीतैः, चस्य भिन्नक्रमत्वात् वादित्रैश्च नारीजनान् परिवारयन्
ऋद्धावापरिवारीकुर्वन् , पविआरियंतो इति पाठे तु प्रविचारयन्-सेवमानः, भुङ्ग भोगान् इमान, लिङ्गव्यत्ययः सर्वत्र सूत्रत्वात् ,
मत्रणे हे भिक्षो!, इह तु यद्गजाद्यनभिधाय स्त्रीणामेवाभिधानं तत् स्त्रीलोलुपत्वात्तस्य, तासामेव चात्यन्ताक्षेपकत्वख्यापनार्थ, कदाचि- मुनवचनम् चित्रो वदेदित्थमेव सुखमित्याह-मह्यं रोचते, प्रतिभाति प्रव्रज्या, हुरेवार्थो भिन्नक्रमश्च, दुःखमेव ॥ १४॥ ४१९ ॥ इत्थं चक्रिणोक्ते मुनिः किं कृतवानित्याहतं पुवनेहेण कयाणुरागं, नराहिवं कामगुणेसु गिद्धं ।
॥१०॥ धम्मस्सिओ तस्स हिआणुपेही, चित्तो इमं वयणमुदाहरित्या ॥ ४२० ॥ तं-ब्रह्मदत्तं पूर्वस्त्रेहेन-जन्मान्तरप्रणयेन कृतानुरागं कामगुणेषु-अभिलष्यमाणशब्दादिषु गृद्धं धर्माश्रितो-धर्मस्थितः
6X9X0*6*
*eXXXXXXX

Jain Educationa l
ainerbrary.org

Page #219

XOXO XOXO)
तस्य चक्रिणः हितमनुपेक्षते-पर्यालोचयतीत्येवंशीलो हितानुप्रेक्षी, कथं नु नामास्य हितं स्यादिति चिन्तनपरः ?, इदं उदाहृतवान् उक्तवान् ॥ १५ ॥ ४२० ॥ किं तदित्याह
स विलवियं गीयं, सर्व नहं विडंबणा । सधे आभरणा भारा, सधे कामा दुहावहा ।। ४२१ ॥ बालाभिरामेसु दुहावसु, न तं सुहं कामगुणेसु रायं ! |
विरत्तकामाण तवोधणाणं, जं भिक्खुणं सीलगुणे रयाणं ॥ ४२२ ॥
गाथा, सर्व लिपितमित्र विलपितं निरर्थकतया मत्तबालकगीतवद् गीतं गानं, सर्व नृत्यं विडम्बितमिव विडम्बितं, यथा हि यक्षाविष्टः पीतमद्यादिर्वा यतस्ततो हस्तपादादीन्विक्षिपत्येवं नृत्यन्नपि, सर्वान्याभरणानि - मुकुटाङ्गदादीनि भाराः, तत्त्वतो भाररूपत्वात् तेषां तथाविधवनिता भर्तृकारित सुवर्णस्थगित शिलापुत्रकाभरणवत्, ( कामाः - शब्दादयो ) दुःखावहाः - मृगादीनामिवायती दुःखावाप्तिहेतुत्वात्, तथा बालानां चित्ताभिरतिहेतुषु दुःप्रापकेषु न तत्सुखं, सेव्यमानेष्विति शेषः, राजन् ! कामविरक्तानां यत्सुखमिति सम्बन्धः, भिक्षूणां शीलगुणयो रतानां आसक्तानाम् ॥ १६-१७ ॥ ४२१-४२२ ॥
सम्प्रति धर्मफलोपदर्शनद्वारेणोपदेशमाह
Jain Educationonal
नदि जाई अहमा नराणं, सोवागजाई दुहओ गयाणं ।
जहिं वयं सवजणस्स वेसा, वसीय सोवागनिवेसणेसु ॥ ४२३ ॥

*CXCXCXXBOXEX
*CXXCX
गीता दीनि
विल पिता
दीन्येव
Cainelibrary.org

Page #220

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१०२॥
चित्रसंभूतीयमध्ययनम्
तीसे य जाईइ उ पावियाए, बुच्छा मुसोवागनिवेसणेसुं। सवस्स लोगस्स दुगंछणिज्जा, इहं तु कम्माई पुराकडाई ॥ ४२४ ।।
सो दाणि सिं राय! महाणुभागो महिड्डिओ पुण्णफलोववेओ। चइत्तु भोगाई असासयाई, आयाणहेउं अभिनिक्खमाहि (मेवाणुचिंतयाहि पा०)॥४२५ ॥ नरिंदेत्यादि गाथात्रय, हे नरेन्द्र-चक्रवर्त्तिन् जातिः-अधमा नराणां-मनुष्याणां मध्ये श्वपाकजातिः, द्वयोरपि गतयोःप्राप्तयोरासीत् , कोऽयो ? यदाऽऽवां-श्वपाकजातावुत्पन्नौ, तदा सर्वजनगर्हितजातिरासीत्, कदाचित्तामवाप्याप्यन्यत्रैवोषितो स्यातामित्याह-यस्यां जातौ वयं प्राकृतत्वात् बहुवचनं सर्वजनस्य द्वेष्यौ-अप्रीतिकरौ अवसाव-उषितौ, केषु ?, श्वपाकानां निवेशनेषु-गृहेषु, कदाचित्तत्रापि विज्ञानविशेषादिना अहीलनीयावेव स्यातामित्याह-तस्यां च जातो, श्वपाकसम्बन्धिन्यां तु | विशेषणे, ततः शेषजातिभ्यः कुत्सितत्वं विशिनष्टि, पापैव पापिका कुत्सिता तस्यां पापिकायां वा, नरकादि कुगतेरिति गम्यं, उषिती, मु इत्यावां, श्वपाकनिवेशनेषु कीदृशौ ?, सर्वस्य लोकस्य जुगुप्सनीयौ-हीलनीयौ, इह-अस्मिन् जन्मनि तुः-पुनः कर्माणि-शुभानुष्ठानानि पुराकृतानि-पूर्वजन्मनोपार्जितानि, विशिष्टजात्यादिबन्धनमिति शेषः, तत उत्पन्नप्रत्ययैः पुनस्तदर्जन एव यतितव्यं, न तु विषयाभिष्वंगव्याकुलैरेव स्थेयमिति भावः, यतश्चैवमतो यः पुरा सम्भूतनामा मुनिरासीत् स इदानींअस्मिन्काले, सिं इति पूरणे, यद्वा दाणिसिंति देश्यभाषयेदानी, राजापुण्यफलोपेतश्च सन् दृष्टधर्मफलत्वेनाभिनिष्क्रामेति योगः यद्वा सोपस्कारत्वाद्यः स एव त्वमिदानी राजा महानुभागताद्यन्वित इह जातस्तत्कर्माणि पुरा कृतानि इति सम्बन्धः, कोऽर्थः?,
XoxoxotoXXXXX 6XXXXX
मुनेरुपदेशः
call||१०२॥
Jain Education
swww.dainelibrary.org

emanal

Page #221

पुरार्जितकर्मविपुलफलमेवैतत् , कथमन्यथा तथाभूतस्यैवंविधा समृझ्यवाप्तिरिति भावः, यतश्चैवमतोऽभिनिष्क्रामेतियोगः, किं | कृत्वा ?, त्यक्त्वा, भुज्यन्त इति भोगा-द्रव्यौघाः कौघा वा तानशाश्वतान् आदीयते-गृह्यते सद्विवेकरित्यादानः चारित्रधर्म | स्तद्धेतोः, अभिनिष्क्राम-आभिमुख्येन प्रव्रजितो भवः ॥ १८-२० ॥ ४२३-४२५ ॥ क एवमकरणे दोष इत्याह
इह जीविए राय ! असासयंमि, धणियं तु पुण्णाई अकुचमाणो।
से सोअई मचुमुहोवणीए, धम्मं अकाऊण परंमि लोगे ॥ ४२६ ॥ इह जीविते-मनुष्यसम्बन्धिनि आयुषि, राजन् ! अशाश्वते-अस्थिरे अतिशयेनैव, न तु ध्वजपटप्रान्ताद्यन्यास्थिरवस्तु-1 साधारणतया, पुण्यानि-पुण्यहेतुभूतानि शुभानुष्ठानानि अकुर्वाणः, स इति पुण्यानुपार्जकः शोचते-दुःखातः पश्चात्तापं कुरुते, मृत्युः-आयुःपरिक्षयस्तस्य मुखमिव मुखं मृत्युमुखं, शिथिलीभवद्वन्धनाद्यवस्थानादुपनीतः-तथाविधकर्मभिरुपढौकितः सन् : धर्ममकृत्वा, चस्य गम्यमानत्वात् परस्मिंश्च लोके जन्मान्तररूपे, गत इति शेषः, नरकादिष्विति वेदनार्दितः, शशिनृपवत् , किं न मया तदैव सदनुष्ठानमनुष्ठितमिति खिद्यत एवाधर्मकारीति ॥ २१॥ ४२६ ॥ अथ तस्य स्वजनादयस्त्राणं भविष्यन्तीत्याशंक्याह
जह सीहो व मियं गहाय, मञ्चू नरं नेह हु अंतकाले । न तस्स माया व पिया व भाया, कालंमि तम्मंसहरा भवंति ॥ ४२७॥
धर्ममकरतारस्य मृत्युकाले शोकः
उत्तरा०१८
JainEducation
Dainelibrary.org

Page #222

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १०३ ॥
न तस्स दुक्खं विभयंति नायओ, न मित्तवग्गा न सुआ न बंधवा । rat सयं पचहोइ दुक्खं, कत्तारमेवं अणुजाह कम्मं ॥ ४२८ ॥
गाथाद्वयं यथा इह लोके सिंहः, वा पूरणे, मृगं गृहीत्वा प्रक्रमात् स्वमुखं परलोकं आनयतीति सम्बन्धः, एवं मृत्युः - यमः नरं - पुरुषं होरेवार्थत्वात् नयत्येव, अन्तकाले - जीवितावसानसमये, तदा च न तस्य मृत्युना नीयमानस्य माता वा पिता वा, वाशब्दस्य गम्यत्वाद्, भ्राता वा, काले तस्मिन् - जीवितान्तरूपे अंशं प्रक्रमाज्जीवितभागं धारयति, मृत्युना नीयमानं रक्षन्तीत्यंशधरा भवन्ति, यथा हि-नृपादौ स्वजन सर्व स्वमपहरति स्वद्रविणदानात्स्वजनादिभिस्तद्रक्ष्यते नैवं स्वजीवितांशदानतस्तज्जीवितमिति, अथ दुःखात् त्रायिष्यन्त इत्याह-न तस्य- मृत्युना नीयमानस्य दुःखं शारीरं मानसं वा विभजन्ति - विभागीकुर्वन्ति, ज्ञातयःअदूरवर्तिनः स्वजनाः, किंतु ? एक:-अद्वितीयः, स्वयमात्मना प्रत्यनुभवति - वेदयते दुःखं-क्लेशं किमिति ?, यतः कर्तारमेवउपार्जयितारमेवानुयाति - अनुगच्छति कर्म, येन यत्कृतं तत्तस्यैव फलमुपनयतीति भावः ॥ २२-२३ ॥ ४२७-४२८ ॥
८०२ Jain Educationational
इत्थमशरणत्वभावनामुक्त्वा एकत्व भावनामाह
चिचा दुपयं च चउप्पयं च खित्तं गिहं धणधन्नं च सव्वं । narrate अवसो पयाई, परं भवं सुंदर पावगं वा ।। ४२९ ।। तं इक्कगं तुच्छसरीरगं से, चिईगयं दहिउं पावगेणं । भज्जा य पुत्तावि य नायओ अ, दायारमन्नं अणुसंकर्मति ॥ ४३० ॥
.
axaxaxaxaxaxa
चित्रसंभूतीयम
ध्ययनम्
१३
मृत्युना नीयमाने न
स्वजनादय
नायकाः
॥ १०३ ॥

Page #223

कार
गाथाद्वयं, त्यक्त्वा द्विपदं-भार्यादि चतुष्पदं च-हस्त्यादि, क्षेत्र-इक्षुक्षेत्रादि, गृहं-धवलगृहादि, धनं-कनकादि धान्यंशाल्यादि, चात् वस्त्रादि च, सर्व-अशेष, कर्मैव आत्मनो द्वितीयमस्येति कर्मात्मद्वितीयः, अवशः-अवतन्त्रः प्रकर्षेण यातिप्राप्नोति प्रयाति, कं ? परं भवं-अन्यजन्म सुन्दरं स्वर्गादिकं पापकं वा नरकादिकं, स्वकृतकर्मानुरूपमिति भावः, अथ जीवत्यक्तस्य शरीरस्य का वार्तेत्याह-तद्यत्तेन त्यक्तं एक-अद्वितीयं, द्वितीयस्य जन्तोरन्यत्र गमनात् , तुच्छं-असारं, अत एव कुत्सितं शरीरं शरीरकं, अनयोस्तु विशेषणसमासः, से-तस्य भवान्तरगतस्य चितिगतं-चिताप्राप्त दग्ध्वा, तुः पूरणे, पावकेन-अग्निना भार्या च पुत्रोऽपि च ज्ञातयश्च, दातारं-ईप्सितवस्तुसंपादयितारमन्यं अनुसङ्कामन्ति-उपसर्पन्ति, ते हि गृहमनेनावरुद्धमिति तद्वहिनिष्कास्य जनलज्जादिना भस्मसात्कृत्य तदनु कृत्वा लौकिककृत्यानि आक्रन्द्य च कतिचिदिनानि पुनः स्वार्थतत्परतया पूर्ववद्विलसन्ति, न तत्प्रवृत्तिमपि पृच्छन्ति, आस्तां तदनुगमनमिति अभिप्रायः ॥२४-२५ ॥ ४२९-४३०॥ किंच- उवणिज्जई जीवियमप्पमायं, वणं जरा हरइ नरस्स रायं !।
पंचालराया! वयणं सुणाहि, मा कासि कम्माइं महालयाई ॥ ४३१॥ उपनीयते-ढौक्यते, प्रक्रमात् मृत्यवे तथाविधकर्मभिः, जीवित-आयुः, अप्रमाद-प्रमादं विनैव, आवीचीमरणतो निरन्तर* मित्यभिप्रायः, सत्यपि जीविते वर्ण-सुस्निग्धच्छायात्मकं जरा-विरसा हरति-अपनयति नरस्य-मनुष्यस्य राजन् !, यतश्चैवमतः
हे पञ्चालदेशोद्भव नृप ! वचनं शृणु-आकर्णय, किं तदित्याह-मा कार्षीः कर्माण्यसदारम्भरूपाणि अतिशयमहान्ति, महान् वा लयः-कर्माश्लेषो येषु तानि महालयानि, उभयत्र पञ्चेन्द्रियव्यपरोपणमांसभक्षणादीनि ॥ २६ ॥ ४३१॥
कर्ममनुसरति अतः तथारूपं कर्म मा कार्षीः
Sain Educatie r
ational
For Privale & Personal use only
w.jainelibrary.org

Page #224

उत्तरा० अवचूर्णिः
चित्र
संभूतीयमध्ययनम्
॥१०४॥
KXEXOXOXOKOKeXakoAKoKOKO-XC
एवं मुनिनोक्ते नृपः प्राह
अहंपि जाणामि जहेह साहू ! (जो एत्थ सारो पा०), जं मे तुमं साहसि वक्कमेयं ।
भोगा इमे संगकरा भवंति, जे दुजया अजो! अम्हारिसेहिं ॥ ४३२॥ अहमपि, न केवलं भवानित्यपेरों, जानामि तथेति शेषः यथा-येन प्रकारेण इह-जगति साधो! यन्मे-मम त्वं साधयसिकथयसि वाक्यं-उपदेशरूपं वच एतदनन्तरोक्तं, तर्हि किं विषयान्न परित्यजसि ?, अत आह-भोगाः-शब्दादयः, इमे प्रत्यक्षाः सङ्गकराः-प्रतिबन्धोत्पादकाः भवन्ति ये, यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धात्ते दुःखेन जीयन्ते-अभिभूयन्ते इति दुर्जयाः-दुस्त्यजाः, आर्य !, अस्मादृशैर्गुरुकर्मभिरिति गम्यते ॥ २७ ॥ ४३२॥
किंचहत्यिणपुरंमि चित्ता ! दट्टणं नरवई महिड्डियं । कामभोगेसु गिद्धेणं नियाणमसुभं कडं ॥ ४३३ ॥
तस्स मे अप्पडिकंतस्स, इमं एयारिसं फलं । जाणमाणोऽवि जं धम्म, कामभोगेसु मुच्छिओ ॥४३४॥ गाथाद्वयं, हस्तिनागपुरे हे चित्र ! चित्रनाम महामुने, आकारोऽलाक्षणिकः, दृष्ट्वा नरपति-सनत्कुमाराख्यं चतुर्थचक्रवर्तिनं महर्द्धिकं-सातिशयसम्पदं कामभोगेषूक्तरूपेषु गृद्धेन-आकाङ्क्षवता निदानं-जन्मान्तरभोगाशंसात्मकं अशुभ-अशुभानुवन्धि, कृतं मयेति शेषः, सुब्व्यत्ययात् तस्मान्निदानान्मे-मम अप्रतिक्रान्तस्य-अप्रतिनिवृत्तस्य, तदा हि त्वया बहुधोच्यमानेऽपि न मच्चेतसः प्रत्यावृत्तिरभूदितीदमेतादृशं अनन्तरं-वक्ष्यमाणरूपं फलं-कार्य, यदीहगित्याह-जानन्नपि-अवबुध्यमानोऽपि
दुस्त्यजा
भोगाः
॥१०४॥
K-

For Privale & Personal use only
wwirjainelibrary.org

Page #225

Jain Education
XXXXX
यदहं धर्मश्रुतं - धर्मात्मकं वचः कामभोगेषु मूर्च्छितो-गृद्धः, इदं कामभोगेषु मूर्च्छनं हि मम निदानकर्मण एव फलं, अन्यथा ज्ञानस्य फलं विरतिरिति कथं न जानतोऽपि मे धर्मानुष्ठानावाप्तिः स्यादिति ? ॥ २८-२९ ॥ ४३३–४३४ ॥ पुनर्निदानफलमुदाहरणतो दर्शयन्नाह -
नागो जहा पंकजलावसन्नो, दहं थलं नाभिसमेह तीरं । एवं वयं कामगुणे गिद्धा, न भिक्खुणो मग्गमणुयामो ॥ ४३५ ॥
नागः- हस्ती यथा पङ्कप्रधानं जलं पङ्कजलं यत्कलमिति उच्यते, तत्रावसन्नो - विमग्नः सन् दृष्ट्वा स्थलं - निर्जल भूतलं, न-नैवाभिसमेति-प्राप्नोति, अपेर्गम्यत्वात् तीरमपि - पारमपि, आस्तां स्थलमिति भावः, एवमित्येवंविधनागवत्, वयं कामगुणेषूक्तरूपेषु गृद्धा - मूर्च्छिता न भिक्षोः - साधोः, मार्ग-सदाचाररूपं अनुसरामः, अमी हि कामभोगाः पङ्कजलोपमाः, ततस्तत्परतन्त्रतया न तत्परित्यागतो निरप/यतया स्थलमिव मुक्तिमार्गमवगच्छन्तोऽपि पङ्कजलावमग्नगजवद्वयं अनुगन्तुं शक्नुम इति ॥ ३० ॥ ४३५ ॥ पुनरनित्यता दर्शनाय मुनिराह -
अचेर कालो तुरंत राईओ, न यावि भोगा पुरिसाण निच्चा ।
विच भोगा पुरिसं चयंति, दुमं जहा खीणफलं व पक्खी ।। ४३३ ।। अत्येति - अतिक्रामति, कालो - यथाऽऽयुष्कालः किमिति - यतस्त्वरति - शीघ्रं गच्छन्ति, रात्रयो दिवोपलक्षणमिदं, ततोऽनेन जीवितस्यानित्यत्वमुक्तं, उक्तं च- "क्षणयामदिवसमासच्छलेन गच्छन्ति जीवितदलानि । इति विद्वानपि कथमिह गच्छसि
.
XXX********
निदानस्य
फलं अनि
त्यता च
ainelibrary.org

Page #226

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १०५ ॥
निद्रावशं रात्रौ ? ॥ १ ॥” इति यद्वा अत्येति - अतीवायाति कालो-मृत्युः कुतः ? एतद्यतस्त्वरन्ति रात्रयः, न च अपेर्भिन्नक्रमत्वात् भोगा अपि, आस्तां जीवितमपि, अपेरर्थः, पुरुषाणां नित्याः - शाश्वताः, यत उपेत्य - स्वप्रवृत्त्या न तु पुरुषाभिप्रायेण भोगाः पुरुषं त्यजन्ति-परिहरन्ति कमिव क इवेत्याह- द्रुमं यथा क्षीणफलं-विनष्टफलं, वा इवार्थे भिन्नक्रमश्च ततः पक्षीव - विहग इव, फलोपमानि हि पुण्यानि, ततस्तदपगमे क्षीणफलं वृक्षमिव पुरुषं पक्षिवत् भोगा विमुञ्चन्तीति ॥ ३१ ॥ ४३६ ॥ यत एवमतः जईसि भोगे चहउं असत्तो (जह तंसि भोगे चहतुं असत्ता पा० ), अजाई कम्माई करोहि राय ! | धम्मे टिओ पाणुकंपी. तं होहिसि देवो इओ विब्बी ॥ ४३७ ॥
यदि तावदसि त्वं भोगांस्त्यक्तुं, अशक्तः - असमर्थः, कोऽर्थः ? अनित्यत्वे भोगत्यागतो यतिमार्गानुसरणमेवोचितं, यदि चैवं तावत्कर्तुं न शतस्ततः आर्याणि - हेयधर्मेभ्यो ऽतिनिस्तुंशतादिभ्यो दूरजातानि विशिष्टजनोचितानि कर्माणि - अनुष्ठानानि कुरु राजन् ! धर्मे - क्रमागृहस्थधर्मे सम्यग्दृष्ट्यादिशिष्टानुचरिताचारलक्षणे स्थितः सन् सर्वप्रजानुकम्पी - सर्वप्राणिदयापरः, तत | आर्यकर्मकरणाद् भविष्यति देवो वैमानिकः इतः - अस्मान् मनुष्यभवादनन्तरं वैक्रियशरीरवान् ॥ ३२ ॥ ४३७ ॥ एवमुक्तोऽपि यदाऽसौ न किञ्चित्प्रतिपद्यते, तदा तदविनयमवधार्य मुनिराह -
Jain Educationational
न तुज्झ भोगे चईऊण बुद्धी, गिद्धोऽसि आरंभपरिग्गहेतुं । मोहं कओ इत्ति पिलावो, गच्छामि रायं ! आमंतिओऽसि ॥ ४३८ ॥

XOXOXOXOyyy XXX
चित्र
संभूतीयम
ध्ययनम्
१३
आर्यधर्मत्त्व उपदेशो मुनेनिर्गमनं च
॥ १०५ ॥
v.jainelibrary.org

Page #227

नेति प्रतिषेधे तव भोगान् शब्दादीन् , उपलक्षणत्वात् अनार्यकर्माणि वा, त्यतुं बुद्धिः, यद्वा सोपस्कारत्वाद्भोगांस्त्यक्त्वा धर्मो मया विधेय इति बुद्धिः, अवगतिः, किंतु गृहो-मूच्छितोऽसि-भवसि, केषु ?-आरम्भपरिग्रहेषु सावद्यव्यापारेषु चतुष्पद
द्विपदापदस्वीकारेषु च मोघं-निष्फलं यथा स्यादेवं सुव्यत्ययावा मोघो-निष्फलो मोहेन वा-पूर्वजन्मनि मे भ्राताऽऽसीदिति * स्नेहलक्षणेन कृतो-विहितः, एतावान् विप्रलापो-विविधव्यर्थवचनोपन्यासः, सम्प्रति तु गच्छामि राजन् ! आमन्त्रितः-सम्भा-[*
षितः, अनेकार्थत्वात् धातूनां पृष्टोऽसि वा, कोऽर्थः ? अनेकधा जीवितानित्यत्वादिदर्शनद्वारेणानुशिष्यमाणस्यापि तव मनागपि | न विषयविरक्तिरित्यविनेयत्वादुपेक्षैव श्रेयस्करीति ॥ ३३ ॥४३८ ॥ इत्थमुक्त्वा गते मुनी ब्रह्मदत्तस्य यदभूत्तदाह
पंचालरायाऽषिय बंभदत्तो, साहुस्स तस्स वयगं अकाउं ।
अणुत्तरे भुजिय कामभोगे, अणुत्तरे सो नरए पविट्ठो ॥ ४३९ ।। अपिः-पुनरर्थे, चः पूरणे, ततः पञ्चालराजः पुनर्ब्रह्मदत्तः, साधोस्तस्यानन्तरोक्तस्य, वचनं-हितोपदेशरूपं, अकृत्वा-अवन ज्ञाय वज्रतन्दुलवद्गुरुकर्मतयाऽत्यन्तदुर्भेदत्वादननुष्ठाय, अनुत्तरान्-सर्वोत्तमान् भुक्त्वा-आसेव्य, कामभोगान् अनुत्तरे
स्थित्यादिभिः सकलनरकज्येष्ठे अप्रतिष्ठाने स ब्रह्मदत्तः, नरके प्रविष्टः-तदन्तरुत्पन्नः, तदनेन निदानस्य नरकावसानफलत्वं दर्शितं भवतीति ॥ ३४ ॥ ४३९॥
ब्रह्मदत्तस्य नरकगमनम्
Jain Education
brary.org

Page #228

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१०६॥
चित्रसंभूतीयमध्ययनम्
सम्प्रति प्रसङ्गतश्चित्रवक्तव्यतामाह
चित्तोऽवि कामेहिं विरत्तकामो, उदत्त(ग्ग पा०)चारित्ततवो महेसी। अणुत्तरं संजम पालइत्ता, अणुत्तरं सिद्धिगई गओ॥४४० ॥ त्तिबेमि ॥
॥चित्तसंभूइज्जं समत्तं ॥ १३ ॥ अपिः-पुनरर्थे, ततः चित्रः-चित्रजीवयतिः, पुनः कामेभ्यो-मनोज्ञशब्दादिभ्यो विरक्तः-पराङ्मुखीभूतः काम-अभिलाषो|ऽत्येति विरक्तकामः, उदग्रं-प्रधानं चारित्रं तपश्च यस्य स उदग्रचारित्रतपाः महर्षिः, अनुत्तरं-सर्वसंयमस्थानोपरिवर्त्तिनं संयम चारित्रं अनुत्तरां, सर्वलोकाकाशोपरिवर्तिनीमतिप्रधानां वा गतः-प्राप्तः॥ ३५ ॥ ४४०॥
इति चित्रसंभूतीयावचूरिः॥
XKXKXKO-X-XOXOXOXOXOXO
चित्रमुनेः सिद्धिगमनम्
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने त्रयोदशस्य चित्रसंभूतीया
___ध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता ॥
Can E

Page #229

॥ अथ चतुर्दशमिपुकारीयाध्ययनम् ॥
अनन्तराध्ययने मुख्यतो निदानदोष उक्तः प्रसङ्गतो निर्निदानतागुणश्च, अत्र तु मुख्यतः स एवोच्यते इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्याध्ययनस्य प्रस्तावनार्थमिपुकारवक्तव्यतामाह,
देवा भवित्ताण पुरे भवंमी, केई चुया एगविमाणवासी । पुरे पुराणे इसुयारनामे, खाए समिद्धे सुरलोगरम्मे ॥ ४४१॥ सकम्मसेसेण पुराकएणं, कुलेसु उग्गे(सुदत्ते.)सु य ते पसूआ। निविण्णसंसारभया जहाय, जिणिंदमग्गं सरणं पवन्ना ॥ ४४२ ॥ पुमत्तमागम्म कुमार दोऽवि, पुरोहिओ तस्स जसा य पत्ती।
विसालकित्ती य तहेसुआरो, रायऽत्थ देवी कमलावई य॥४४३ ॥ अत्र सम्प्रदायः (१० ४६)पूर्वोक्तचतुर्गीपमध्यादवशिष्टौ द्वौ देवलोकाच्च्युत्वा क्षितिप्रतिष्ठिते इभ्यपुत्री जाती, चत्वारोऽन्ये इभ्यपुत्रा वयस्याश्च तयोर्जाताः, तत्र भोगान् भुक्त्वा गुरूणां पार्वे प्रव्रज्य सौधर्मे कल्पे नलिनीगुल्मविमाने चतुष्पल्यस्थितयः षडपि गताः, ततो
| इषुकारीयासध्ययनोपक्रमे
कथानकम्
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
Ramainelibrary.org

Page #230

१४
उत्तरा०गोपवर्जाश्चत्वारोऽपि देवाश्युत्वा कुरुजनपदे इषुकारपुरे इषुकारनाम्ना नृपस्तस्यैव राज्ञी कमलावती तस्यैव राज्ञो भृगुनामा पुरो- इषुकारीयाअवचूर्णिः
S तस्तस्य पत्नी-भार्या यशात्वेन चोत्पन्ना, अनपत्यत्वात्सखेदस्य भृगोः पार्श्वे गोपदेवौ तत्र स्वोत्पत्तिमवधिना विज्ञाय साधुरूपेणा- ध्ययनम् ॥१०७॥ गतो, तेन च वन्दितौ सप्रियेण, धर्म श्रुत्वा गृहीतश्च श्राद्धधर्मः, पृष्टौ च तावपत्यविषये, तावूचतुः-भविष्यतो द्वौ पुत्रौ, तयोश्च
लघ्वोरेव प्रव्रजतोर्व्याघातो न कार्यो, बहुजनबोधकत्वात्तयोरित्युक्त्वा गती, च्युत्वा तत्रोत्पन्नौ, ततो भृगुः प्रत्यन्तग्रामे तस्थौ, । तत्र जातौ व्युदाहितौ च यथैते साधवो बालकं व्यापाद्य पश्चात्तन्मांसं भक्षयन्तीति, अन्यदा तो रममाणी बहिः साधून दृष्ट्वा भिया वटमारूढी, गृहीतान्नपानेषु च साधुषु तत्रैव स्थित्वा भुञ्जानेषु स्वाभाविक भक्तपानं पश्यन्तौ जातिं स्मृत्वा सम्बुद्धौ । साम्प्रतं सूत्रं-देवाः-सुरा भूत्वा-उत्पद्य, पुरा भवे-अनन्तरातीते जन्मनि, केचित् च्युताः, एकस्मिन् पद्मगुल्माख्ये विमाने का इषुकारीयावसन्तीत्येवंशीला एकविमानवासिनः, पुरे-नगरे पुराणे-चिरन्तने इषुकारनाम्नि ख्याते-प्रसिद्धे सुरलोकवत् रमणीये, स्वं
ध्ययनोपक्रमे कर्म-पुण्यप्रकृतिलक्षणं तस्य शेष-उद्धरितं स्वकर्मशेषस्तेन न तु सर्वथोपभुक्तेन, पुराकृतेन-जन्मान्तरोपार्जितेन, कुलेषु उदग्रेषु- कथानकम् 4 उच्चेषु, चः-पूरणे, ते षडपि प्रसूताः-उत्पन्नाः, आर्षत्वात् निर्विण्णाः-उद्विग्नाः, कुतः?, संसारभयात् , परित्यज्य भोगादीनिति शगम्यते, जिनेन्द्रमार्ग-तीर्थकृदुपदिष्टं सम्यग्दर्शनादिकं मुक्तिमार्ग शरणं-अपायरक्षाक्षममाश्रयं प्रपन्नाः-अभ्युपगताः, इत्यध्यय- ॥१०७ जनार्थसूचनम् , कः किं रूपः सन् जिनेन्द्रमार्ग शरणं प्रपन्नं ? इत्याह-पुंस्त्वं-पुरुषत्वं आगम्य-प्राप्य कुमारौ अकृतपाणिग्रहणी
द्वौ, अपिः-पूरणे, सुलभवोधिकत्वेन प्राधान्यख्यापनार्थमनयोः पूर्वमुपादानं, पुरोहितस्तृतीयः, तस्य यशा च नाम्ना पत्नी
JainEducation
a l

Page #231

चतुर्थः, विशालकीर्तिश्च विस्तीर्णयशाश्च तथा इषुकारो नाम राजा पञ्चमः, अत्रैव तस्मिन् भवे देवी प्रधानपत्ती प्रक्रमस्तस्यैव राज्ञः कमलावती च नाना षष्ठ इति गाथार्थः ॥ १-३॥ ४४१-४४३॥ सम्प्रति यथैतेषु कुमारयोजिनेन्द्रमागाप्तिर्जाता तथाह
जाईजरामचभयाभिभूया(ए पा०),बहिं विहाराभिणिविहिचित्ता। संसारचकस्स विमोक्खणट्ठा, दट्टण ते कामगुणे विरत्ता॥ ४४४ ॥ पियपुत्तगा दोन्निवि माहस्स, सकम्मसीलस्स पुरोहियस्स।
सरितु पोराणिय तत्थ जाई, तहा सुचिण्णं तव संजमं च ॥ ४४५॥ गाथाद्वयं, जातिः-जन्म, जरा-विस्रसा, मृत्युः-मरणं तेभ्यो भयं तेनाभिभूतौ जातिजरामृत्युभयाभिभूती, बहिः संसारा- पुत्रयोर्जातिद्विहारः-स्थानं बहिर्विहारः, स चार्थान्मोक्षस्तत्राभिनिविष्टं बह्वाग्रहं चित्तं ययोस्तो, संसारश्चक्रमिव चक्रं भ्रमणोपलक्षितत्वात्। स्मरणम् संसारचक्रं तस्य विमोक्षणार्थ-परित्यागनिमित्तं, दृष्ट्वा साधूनिति शेषः, तावनन्तरोक्तौ सुव्यत्ययात्कामगुणेभ्यः शब्दादिभ्यो, विषयसप्तमी वा विरक्तौ-परामुखौ प्रियौ-वल्लभौ तौ च पुत्रायेव पुत्रको-प्रियपुत्रको, द्वावपि, न एक एवेत्यपेरर्थः, कस्य ?, माहनस्य-विप्रस्य स्वकर्मशीलस्य-यजनयाजनादिस्वानुष्ठाननिरतस्य पुरोहितस्य-शान्तिकर्तुः स्मृत्वा पौराणिकी-चिरन्तनी, तत्र सन्निवेशे कुमारभावे वा जाति-जन्म तथा सुचीर्ण निदानादिना अनुपहतत्वात् , तपः संयमं च स्मृत्वेति योगः, अत्र कामगुणविरक्तिरेव जिनेन्द्रमार्गप्रतिपत्तिरिति ॥ ४-५॥ ४४४-४४५ ॥
Jain Education
x
onal
For Privale & Personal use only
X
ainelibrary.org

Page #232

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १०८ ॥
x*x*x*x
ततस्तौ किमकाष्टमित्याह
ते कामभोगेसु असजमाणा, माणुस्सएसुं जे यावि दिवा । मोक्खाभिकखी अभिजायसद्धा, तातं उवागम्म इमं उदाहु || ४४६ ॥
तौ पुरोहितपुत्रौ कामभोगेषु असजन्तौ - सङ्गमकुर्वन्तौ मानुष्यकेषु - मनुष्यसम्बन्धिषु ये चापि दिव्याः - सम्बन्धिनः इदं कामभोगास्तेषु चेति प्रक्रमः, मोक्षाभिकाङ्क्षिणी - मुक्त्यभिलाषिणौ, अभिजातश्राद्धौ - उत्पन्नतत्त्वरुची तातं - पितरमुपागम्य, इदंवक्ष्यमाणं उदाहरतां -उक्तवन्तौ ॥ ६ ॥ ४४६ ॥
Jain Education intonal
यच्च तावुक्तवन्तौ तदाह
असासयं दट्टु इमं बिहारं, बहुअंतरायं न य दीहमाउं ।
तम्हा गिहंसिं न रहूं लभामो, आमंतयामो चरिस्सामु मोणं ॥ ४४७ ॥
अशाश्वतं दृष्ट्वा इमं प्रत्यक्षं विहरणं-विहारं - मनुष्यत्वेनावस्थानं, किमिति बहवः - प्रभूताः अन्तरायाः विघ्नाः व्याध्यादयो यस्य तद्बह्वन्तरायमपि दीर्घत्वादवस्थायि स्यादित्याह-न च नैव दीर्घ पल्योपमादिमितं आयुः जीवितं यत एवं सर्वमनित्यं तस्मात् गृहे न रतिं - धृतिं लभावहे - प्राप्नुयाव, आमन्त्रयावहे - पृच्छाव आवां, यथा चरिष्यावहे - आसेविष्यावहे मौनं-मुनिभावं, संयममिति ॥ ७ ॥ ४४७ ॥

*X*X*XX*********
|इषुकारीया
ध्ययनम्
१४
पुत्रयोः
संयमस्य
प्रार्थनम्
॥ १०८ ॥
inelibrary.org

Page #233

XXXXXX
*OXXXXBFXXXXXXX
एवं च ताभ्यामुक्ते
अह तायओ तत्थ मुणीण तेसिं, तवस्स वाघायकरं वयासी। इमं वयं वेयविओ वयंति, जहा न होई असुयाण लोगो ॥ ४४८॥ अहिज वेए परिविस्स विप्पे, पुत्ते परिठप्प गिहंसि जाया (ए पा०)।
भुच्चा ण भोगे सह इत्थियाहिं, आरण्णगा होह मुणी पसत्था ॥ ४४९ ॥ गाथाद्वयं, अथ-अनन्तरं तात एव तातकः, तत्रावसरे मुन्योः-प्रतिपन्नमुनिभावयोः कुमारयोः तपस उपलक्षणत्वाच्छेषधर्मानुष्ठानस्य च, व्याघातकरं-बाधाविधायि, वचनमिति शेषः, अवादीत्, यदवादीत्तदाह-यथा इमां वाचं वेदविदो वदन्ति, यथा-न भवति असुतानां-अविद्यमानपुत्राणां लोकः-परलोकः, तं विना पिण्डप्रदानाद्यभावे गत्याद्यभावात् , तथा च वेदवचः "अनपत्यस्य लोका न सन्ति,” तथा अन्यैरप्युक्तं-"पुत्रेण जायते लोकः, इत्येषा वैदिकी श्रुतिः। अथ पुत्रस्य पुत्रेण, स्वर्गलोके महीयते ॥१॥" यत एवं तस्मादधीत्य-पठित्वा वेदान् , परिवेष्य-भोजयित्वा, कान् ?, विप्रान् , तथा पुत्रान् परिष्ठाप्य-कलाकलापकलत्रग्रहणादिना निवेश्य गृहे-गृहस्थधर्मे हे जाती-पुत्रौ, तथा भुक्त्वा णेति वाक्यालङ्कारे, भोगान्-शब्दादीन् सह| सार्द्ध स्त्रीभिः, तत आरण्यको-आरण्यकब्रतधारिणौ भवेतां-सम्पद्येथां युवां, मुनी-तपस्विनी प्रशस्तौ-श्लाघ्यौ, इत्थमेव ब्रह्म
चांद्याश्रमव्यवस्थानात् , उक्तं हि-"ब्रह्मचारी १, गृहस्थश्च २, वानप्रस्थो ३, यतिः ४ तथा।" इह चाधीत्य वेदानित्यनेन ब्रह्मचर्याश्रमः, परिवेष्येत्यनेन गृहस्थाश्रमः, आरण्यकावित्यनेन वानप्रस्थाश्रमः, मुनिग्रहणेन यत्याश्रमश्चोक्तः॥८-९॥४४८-४४९॥
गृहस्थधर्मानन्तरं यति
त्वमिति भृगोरुत्तरम्
-
उत्तरा०१९
Jain Education a
nal
For Privale & Personal use only
D
ainelibrary.org

Page #234

उत्तरा० अवचूर्णिः
इषुकारीया ध्ययनम्
१४
॥१०९॥
ISI कुमारयो
XXXXXXXXXXXXX
रुत्तरम्
इत्थं तेनोक्ते कुमारको यदकाष्टी तदाह
सोअग्गिणा आयगुणिंधणेणं, मोहानिला पन्जलणाहिएणं । संत(प्र० सत्तभावं परितप्पमाणं, लोलु(प्र० लाल)प्पमाणं बहुहा बहुं च ॥ ४५० ॥ पुरोहियं तं कमसोऽणुणंतं, निमंतयंतं च सुए धणेणं । जहकम कामगुणेहिं(सु पा०) चेव, कुमारगा ते पसमिक्ख वकं ॥ ४५१ ॥ वेआ अधीआ न भवंति ताणं, भुत्ता दिया निति तमं तमेणं । जाया य पुत्ता न हवंति ताणं, को नाम ते अणुमन्निज एवं? ॥ ४२२॥ खणमित्तसुक्खा बहुकालदुक्खा, पगाम दुक्खा अणिगामसुक्खा। संसारमुक्खस्स विपक्खभूआ, खाणी अणत्थाण उ कामभोगा ॥ ४५३॥ परिचयंते अनियत्तकामे, अहो य राओ परितप्पमाणे । अन्नप्पमत्ते धणमेसमाणे, पप्पुत्ति मधु पुरिसे जरं च ॥ ४५४ ॥ इमं च मे अत्थि इमं च नथि, इमं च मे किच इमं अकिच्चं ।
तं एवमेवं लालप्पमाणं, हरा हरंतित्ति कहं पमाओ? ॥ ४५५ ॥ 'सोअग्गी' त्यादि गाथाषर्, शोकाग्निना आत्मनो गुणाः कर्मक्षयोपशमादिजाः सम्यग्दर्शनादयस्ते इन्धनं उद्दीपकतया यस्य
JainEducation
toila
C
inelibrary.org

Page #235

स तथा तेनात्मगुणेन्धनेन मोहानिलाद्-अज्ञानपवनाद् अधिकं महानगरदाहादिभ्योऽप्यर्गलं प्रज्वलन-प्रकर्षेण दीपनं यस्य तेन, अधिकशब्दस्य परनिपातः प्राकृतत्वात् , यद्वा प्रज्वलनेनाधिक इतराग्न्यपेक्षय समन्तात्तप्त इव तप्तोऽनिर्वृततया, भावः-अंतः करणमस्य तं, अत एव परितप्यमान-समन्ताद् दह्यमानं अतिशयेन दीनवचांसि लपन्तं बहुधा-अनेकप्रकारं बहु च यथा स्यादेवं, पुरोहितं-पुरोधसं ते क्रमेण परिपाट्या अनुनयन्तं स्वाभिप्रायेण प्रज्ञापयन्तं निमन्त्रयन्तं च सुतौ धनेन यथाक्रम-क्रमानतिक्रमण कामगुणेषु शब्दादिषु, चसमुच्चये, एकः-पूरणे, कुमारको ती प्रसमीक्ष्य-प्रकर्षणाज्ञानाच्छादितमतिमालोक्य, उक्तवंतौ इति गम्यते, वाक्यं-वचनं, किं तदित्याह-वेदा अघीता न भवंति त्राणं, तदध्ययनमात्रतो दुर्गतिपतनरक्षणासिद्धेः, उक्त हि वेदविद्भिः“अकारणमधीयानो, ब्राह्मणस्तु युधिष्ठिर!। दुष्कुलेनाऽप्यधीयन्ते, शीलं तु मम रोचते॥१॥ तथा-शिल्पमध्ययनं नाम, वृत्तं ब्राह्मणलक्षणम् । वृत्तस्थं ब्राह्मणं प्राहुर्नेतरान् वेदजीवकान् ॥२॥” इति, तथा अन्तर्भूतण्यर्थत्वाोजिता द्विजा-विप्रा नयन्ति-प्रापयन्ति, तमसोऽपि यत्तमस्तस्मिन्-अतिरौद्ररौरवादिके नरके, णमिति वाक्यालङ्कारे, ते हि भोजिताः कुमार्गप्ररूपणपशुवधादावसद्व्यापार एव प्रवर्तन्ते, अतस्तदोजनस्य नरकहेतुत्वं, अनेन च तेषां निस्तारकत्वं दुरापास्तमेव, तथा जाताश्च-उत्पन्नाः पुत्रा न भवन्ति, त्राणं नरकादिकुगती पततामिति गम्यं, उक्तं च वेदानुगैरपि-"यदि पुत्राद्भवेत् स्वर्गों, दानधर्मो निरर्थकः।” तथा “बहुपुत्रा नकुली गोधा, ताम्रचूडस्तथैव च। तेषां च प्रथमं स्वर्गः, पश्चाल्लोको गमिष्यति॥शा” यतश्चैवमतः का नाम-न कश्चित्सम्भाव्यते, यस्ते-तवानुमन्येत-शोभनमिदमित्यनुजानीयात् , स विवेक इति गम्यते, एतद्वेदाध्ययनादित्रयमन्तरोक्तं भुक्त्वा भोगानित्येतस्य प्रतिवचनमाह-क्षणमात्रं सौख्यं येषु ते तथा, बहुकालं नरकादिषु दुःखं येभ्यस्ते, कदाचित्स्वल्पकालमेव सुखं बहुकालभाविनोऽपि दुःखस्या
कुमारयोरुत्तरम्
Sain Education I
o nal
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #236

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ ११० ॥
•OXOXXX
Jain Education intuit
पहन्तृ स्यादत आह- प्रकामं - अतिशयेन दुःखं येभ्यस्ते, अनिकामसौख्या- अप्रकृष्टसुखाः, ईदृशा अप्यायती शुभफलाः स्युरत * इषुकारीयाआह- संसारान्मोक्षो विश्लेषो निर्वृतिरित्यर्थस्तस्य संसारमोक्षस्य विपक्षभूताः - तत्प्रतिबन्धतया अत्यन्तप्रतिकूलाः, किमित्येवं| विधास्ते इत्याहु: - अग्रेतनतुशब्दस्यैवकारार्थस्य भिन्नक्रमत्वात् खानिरेव - आकर एव, अनर्थानां - इहपरलोकदुःखावाप्तिरूपाणां, के ?, कामभोगाः, अनर्थखानित्वमेव स्पष्टयति-परिव्रजन् - विषयसुखलाभार्थमितस्ततो भ्राम्यन्, अनिवृत्तकामं - अनुपरतेच्छः सन्, आर्यत्वात् चस्य भिन्नक्रमत्वाच्च अह्निरात्रौ - चाहर्निशमितियावत्, परितप्यमानः तदवाप्यै समन्ताच्चिन्ताग्निना दह्यमानः, अन्ये - सुहृत्स्वजनादयः अन्नं भोजनं वा तदर्थं प्रमत्तः- तत्कृत्यासक्तचेता अन्यप्रमत्तो वा धनं वित्तं एषयन्- विविधोपायैरन्वेपयन् प्राप्नोति मृत्युं - प्राणत्यागं पुरुषः जरां - वयोहानिलक्षणां, किं च इदं च मे अस्ति धान्यादि, इदं च नास्ति रजतरूप्यादि, इदं च मे कृत्यं गृहादि इदमकृत्यमारब्धमपि वाणिज्यादि कर्तुमुचितं तं पुरुषं, एवमेवं वृथैव लालप्यमानं - अत्यर्थ व्यक्तवाचा वदन्तं हरन्ति - अपनयन्ति आयुरिति हरा - दिनरजन्यादयो व्याधिविशेषा वा हरन्ति, जन्मान्तरं नयन्ति इत्यस्माद्धेतोः कथंकेन प्रकारेण प्रमादः - अनुद्यमः प्रक्रमाद्धर्मे कर्तुमुचित इति शेषः । १०-१५ ॥ ४५०–४५५ ॥
सम्प्रति तौ धनादिभिर्लोभयितुं पुरोहितः प्राह
भूयं सह इत्थियाहिं, सयणा तहा कामगुणा पगामा ।
तवं कए तप्प जस्स लोगो, तं सब साहीणमिहेव तुझं ॥ ४५६ ॥
धनं प्रभूतं सह स्त्रीभिः स्वजनाः - पितृपितृव्यादयः, तथा कामगुणाः - शब्दादयः प्रकामाः - अतिशायिनः तपः- कष्टानुष्ठानं
*******®*®*x*x*x

ध्ययनम्
१४
कुमारयो
रुत्तरम्
॥ ११० ॥
lanelibrary.org

Page #237

कृते निमित्तं तप्यते-अनुतिष्ठति यस्य धनादेर्लोको-जनः तत्सर्व-अशेष स्वाधीन-आत्मायत्तं इहैव-अस्मिन्नेव गृहे सूत्रत्वाद्यवयोः, यद्यपि तयोस्तदा स्त्रियो न सन्ति तदवाप्तियोग्यताऽस्तीति तासामभिधानम् ॥ १६॥४५६॥ तावाहतुः
धणेण किं धम्मधुराहिगारे ?, सयणेण वा कामगुणेहिं चेव ।
समणा भविस्सामु गुणोधारी, बहिविहारा अभिगम्म भिक्खं ॥ ४५७॥ धनेन किं ?, न किंचिदित्यर्थः, धर्म एवातिसात्त्विकैरुह्यमानत्वाद् धूरिव धूर्धर्मधूस्तदधिकारे-तत्प्रस्तावे?, स्वजनेन वाx कामगुणैश्चैव, तथा वेदेऽप्युक्तं-"न प्रजया न धनेन त्यागेकेनानैमृतत्वमानशु"रित्यादि, ततः श्रमणी-तपस्विनौ भविष्यावः, धनेन प्रलोगुणाः-सम्यग्दर्शनाद्यास्तदोघं धारयत इत्येवंशीलौ गुणौधधारिणी, वहिः-ग्रामादिभ्यो बहिर्वर्तित्वाद्रव्यतो भावतश्च क्वचिद- IS भने तस्यैप्रतिवद्धत्वाद्विहारो-विहरणं ययोस्तौ बहिर्विहारी, अभिगम्य-आश्रित्य भिक्षा तामेवाहारयन्ताविति भावः॥१७॥ ४५७ ॥ | वानर्थता धर्मानुष्ठाननिराकरणाय तदाधारभूतात्माऽभावमाह भृगुः
जहा य अग्गी अरणीउसंतो, खीरे घयं तिल्लमहा तिलेसु । एमेव जाया सरीरंमि सत्ता, संमुच्छई नासइ नावचिठे ॥ ४५८॥ नो इंदियग्गिज्झु अमुत्तभावा, अमुत्तभावा चि य होइ निच्चो। अज्झत्यहेउं निययस्स बंधो, संसारहेउं च वयंति बंधं ॥ ४५९॥
Jain Education
.in
Jar.ininelibrary.org

Page #238

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १११ ॥
Jain Education I
चस्य - अवधारणार्थत्वात् यथैव अग्निः अरणितोऽग्निमंथनकाष्ठात् असन्- अविद्यमान एव सम्मूर्च्छति, तथा क्षीरे घृतं, इषुकारीयातैलं अथ तिलेषु, एवमेव हे जाती- पुत्रौ ! शरीरे सत्त्वाः- प्राणिनः सम्मूर्च्छन्ति - पूर्वमसंत एव शरीराकारपरिणतभूतसमुदायत उत्पद्यन्ते, नश्यन्ति अभ्रपटलवत् प्रलयमुपयान्ति न पुनरवतिष्ठन्ते - वपुर्विनाशे क्षणमप्यवस्थितिभाजो भवन्ति, यद्वा-शरीरे सत्यप्यमी सत्त्वा नश्यन्ति - नावतिष्ठन्ते जले बुद्बुदवत् उक्तं हि - " जलबुडुदवज्जीवाः, " अत्र च प्रत्यक्षतोऽनुपलम्भ एव प्रमाणं, न ह्यसौ शरीरे शरीरव्यतिरिक्तो वा भवान्तरप्राप्तौ प्रत्यक्षत उपलभ्यते इति नास्ति, शशविपाणवदिति भावः ॥ ४५८ ॥ तावाहतुः - तो निषेधे इन्द्रियैः - श्रोत्रादिभिः ग्राह्यः - संवेद्य इंद्रियग्राह्यः प्रक्रमादात्मा, अमूर्त्तभावा - इंद्रियग्राह्यरूपाद्यभावात् पिशाचादिवत्, न चादृश्यत्वादेव अघटभूतले घटवत् सर्वथा तदभाव एव शङ्कयः, तत्साधकस्यानुमानस्य सद्भावाद् - अस्त्यात्मा, अहं पश्यामि, अहं जिघामि इत्याद्यनुगतप्रत्ययान्यथानुपपत्तेरित्यादिरूपस्य सद्भावात्, अमूर्त्तभावादपि च भवति नित्यः तथाहि - यद्रव्यत्वे सति अमूर्तं तन्नित्यं यथा व्योम, अमूर्तश्चायं द्रव्यत्वे सति, अनेन विनाशानवस्थाने प्रत्युक्ते, न चैवममूर्त्तत्वादेव तस्य बन्धासम्भवः सम्भवे वा सर्वस्य सर्वदा तत्प्रसङ्ग इति वाच्यं, यतः अध्यात्मशब्देन आत्मस्था मिथ्यात्वादय इहोच्यन्ते, ततस्तद्धेतुः - तन्निमित्तो नियतो निश्चितो न सन्दिग्धो जगद्वैचित्र्यान्यथानुपत्तेरस्यात्मनो बन्धः - कर्मभिः संश्लेषः, यथा ह्यमूर्त्तस्यापि नभसो घटादिभिः सम्बन्ध एवमस्यास्त्यमूर्त्तस्यापि मूतैरपि कर्मभिरसौ न विरुध्यते, तथा चाह - "अरूपं हि यथाssकाशं, रूपिद्रव्यादिभजनं । " इति मिथ्यात्वादिहेतुत्वाच्च न सर्वदा तत्प्रसङ्ग इत्यदोषः, एवं हि येषामेव मिध्यात्वादि तद्धेतुसम्भवस्तेषामेवासौ न पुनस्तद्विरक्तानां सिद्धानामपि,
*OXXX*****

ध्ययनम्
१४
काष्ठादितो म्यादिवत् संसाराद्बन्धः
॥ १११ ॥
cinelibrary.org

Page #239

XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO
तथा संसार:-चतुर्गतिभ्रमणरूपस्तद्धेतु-तत्कारणं च वदन्ति बन्धमिति-कर्मबन्धं, अनेनामूर्त्तत्वाद्योम्न इव निष्क्रियत्वमपि निराकृतमिति ॥ १८-१९ ॥ ४५८-४५९ ॥ यत एवमस्त्यात्मा नित्योऽत एव भवान्तरानुयायी तस्य च-बंधादेव मोक्ष इत्यतः
जहा वयं धम्ममजाणमाणा, पावं पुरा कम्ममकासि मोहा।
ओरुज्झमाणा परिरक्खयंता, तं णेव भुजोऽवि समायरामो ॥ ४६॥ यथा-येन प्रकारेण वयं धर्म-सम्यग्दर्शनादिकं अजानाना-अनवबुध्यमानाः पापं-पापहेतुः पुरा-पूर्व कर्म-क्रिया अकार्म:कृतवन्तः मोहात्-तत्त्वानवबोधात् , अवरुध्यमाना-गृहान्निर्गममलभमानाः परिरक्ष्यमाणा:-अनुजीविभिः अनुपाल्यमानाः, तत्पापकर्म नैव भूयोऽपि-पुनरपि समाचरामः-अनुतिष्ठामः, सूत्रत्वात् द्वित्वेऽपि बहुवचनं सर्वत्र, सम्प्रत्युपलब्धमेवास्माभिर्वस्तु- तत्त्वमिति ॥२०॥ ४६०॥
अन्यच्चअभाहयंमि लोगंमि, सवओ परिवारिए । अमोहाहिं पड़तीहि, गिहंसि न रई लभे॥ ४६१ ॥
अभ्याहते-अभिमुख्येन पीडिते लोके-जने सर्वतः-सर्वासु दिक्षु परिवारिते-परिवेष्टिते अमोघाभिः-अवन्ध्यप्रहरणोपमाभिः | पतन्तीभिः-आगच्छन्तीभिः, गृहे-गृहवासे न रति-आसक्तिं लभावहे, यथाहि-वागुरायां परिवेष्टितो मृगोऽमोघैश्च शास्त्रा
नाहतो न रतिं लभते एवमावामपीति भावः ॥२१॥४६१॥
द्वन्धः तस्माद्गृहेऽरतिः
Sain Education
oral
For Privale & Personal Use Only
diainelibrary.org

Page #240

उत्तरा० अवचूर्णिः
इषुकारीयाध्ययनम् १४
॥११२॥
भृगुराहकेण अमाहओ लोओ, केण वा परिवारिओ। का वा अमोहा वुत्ता ?, जाया ! चिंतावरो हमि ॥ ४६२॥
केन-व्याधतुल्येनाभ्याहतो लोकः ?, केन वागुरास्थानीयेन परिवारितः ?, का वा अमोघाः-अमोघशस्त्रोपमा अभ्याहतिक्रियां प्रति करणतयोक्ताः, हे जाती-पुत्रौ ! चिन्तापरो भवामि-अस्मि, ततो ममावेद्यतामयमर्थ इतिभावः ॥ २२॥ ४६२ ॥
मञ्चुणाऽभाहओ लोओ, जराए परिवारिओ। अमोहा रयणीवुत्ता, एवं ताय ! वियाणह ॥ ४६३ ॥ तावाहतुः-मृत्युना-यमेनाभ्याहतो लोकः, तस्य सर्वत्राप्रतिहतप्रसरत्वात् , जरया परिवारितः, तस्या एव तदभिघातयोग्यतापादकत्वात् , अमोधा रजन्य उक्ताः, उपलक्षणत्वात् दिवसाश्च, तत्पतने ह्यवश्यम्भावी जनस्याभिघातः, एवं तौ अविजानीतअवगच्छत ॥ २३ ॥ ४६३ ॥
EXXXXXXXXXXX
लोकस्याऽभ्याहतत्वादि अधर्मधर्मऽफलसफलत्वञ्च
जा जा बचह रयणी, न सा पडिनियत्तई । अहम्मं कुणमाणस्स, अहला जंति राइओ॥ ४६४॥
जा जा बच्चा रयणी, न सा पडिनियत्तई । धम्मं च कुणमाणस्स, सफला जंति राइओ॥ ४६५॥ जा जेति गाथाद्वयं, या या व्रजति रजनी, उपलक्षणत्वात् दिनं च, न सा प्रतिनिवर्तते-पुनरागच्छति, तदागमने हि सर्वदा सैवैका जन्मरात्रिः स्यात्ततो न द्वितीया मरणरात्रिः कदाचित्पादुष्ष्यात् , ताश्च अधर्म कुर्वतो, जन्तोरिति गम्यते, अफला यान्ति रात्रयः, अधर्मनिबन्धनं च गृहस्थतेति-आयुषोऽनित्यत्वादधर्मकरणे च तस्या निष्फलत्वात्तत्परित्याग एव श्रेयानिति
॥११२॥

For Privale & Personal use only

Page #241

भावः । इत्थं व्यतिरेकद्वारेण प्रव्रज्याप्रतिपत्तिहेतुमभिधाय तमेवान्वयमुखेनाह-जा जेत्यादि पूर्ववत् , नवरं चः-पुनरर्थे, ततो धर्म पुनः कुर्वतः प्राणिनः सफला धर्मरूपफलोपार्जनतो यान्ति रात्रयो, न च व्रतप्रतिपत्तिं विना धर्मोऽतो व्रतं प्रतिपत्स्यावहे आवामित्यभिप्राय इति गाथाद्वयार्थः॥२४-२५॥ ४६४-४६५॥
इत्थं कुमारवचनादाविर्भूतसम्यक्त्वस्तद्वचनमेव पुरस्कुर्वन् भृगुराहएगओ संवसित्ता णं, दुहओ संमत्तसंजुया । पच्छा जाया ! गमिस्सामो, भिक्खमाणा कुले कुले ॥ ४६६ ॥
एकतः-एकस्मिन् स्थाने समुष्य-सहैवासित्वा द्वयं च द्वयं च द्वये-आवां युवां च, व्यक्त्यपेक्षया बहुवचनं, पुरुषप्राधान्याच्च * पुलिंगता, सम्यक्त्वेन संयुताः-सहिता उपलक्षणत्वाद्देशविरत्या च संयुताः, पश्चाद्-यौवनोत्तरकालं, वृद्धत्वे इत्यर्थः, हे जाती
गमिष्यामो-वजिष्यामो वयं ग्रामनगरादिषु मासकल्पादिक्रमेणेति शेषः, अर्थाच्च प्रव्रज्यां प्रतिपद्य भिक्ष्यमाणा-याचमानाः का पिण्डादिकमिति गम्यते, कुले कुले-गृहे गृहे, न त्वेकस्मिन्नेव गृहे, किमुक्तं भवति ?, अज्ञातोञ्छवृत्त्येत्यर्थः॥ २६ ॥ ४६६ ॥
कुमरावाहतुःजस्सास्थि सचुणा सक्खं, जस्स चाथि पलायणं । जो जाणइ न मरिस्लामि, सो हु कंखे सुए सिया ॥ ४६७ ॥
अजेव धम्म पडिवजयामो, जहिं पवना न पुणब्भवामो। अणागयं नेव य अस्थि किंची, सद्धाखमं नो विणइत्तु रागं ॥ ४६८॥
साधुत्वे
OXOXOXEKKET228
ऽज्ञातोछवृत्तिता
Jain Educatioo
nebrar og

tione

Page #242

उत्तरा० अव चूर्णिः
१४
॥११३॥
गाथाद्वयं, यस्यास्ति-विद्यते मृत्युना-कृतान्तेन सख्यं-मित्रत्वं, यस्य चास्ति पलायनं-नशनं, मृत्योरिति प्रक्रमः, तथा यो इषुकारीया जानीते यथाऽहं न मरिष्यामि, स एव काङ्क्षति-प्रार्थयते श्वः-आगामिदिने स्यादिदमिति गम्यं, न च कस्यचित् मृत्युना
ध्ययनम् सख्यं ततो वा पलायनं तदभावेज्ञानं वा, अतोऽद्यैव धर्म-यतिधर्म प्रतिपद्यामहे-अङ्गीकुर्महे, आर्षत्वात् , यं धर्म प्रपन्नाःआश्रिताः, न पुनर्भविष्यामः-न पुनर्जन्मानुभविष्यामः, तद्धेतुभूतकाभावात् , जरामरणाद्यभावोपलक्षणं चैतत् , किंच-अनागतं-अप्राप्त, नैव चास्ति किञ्चिदतिसुन्दरमपि विषयसौख्यादिः, संसारे सर्वभावानामनन्तशः प्राप्तत्वात् , ततो न तदर्थमपि
गृहस्थावस्थानं युक्तमिति भावः, यद्वा अनागतं यत्र मृत्योरागतिः नास्ति-तन्नैव किञ्चित्स्थानमस्ति, यतश्चैवमतः श्रद्धा-अभि-1 * लापः क्षम-युक्तं इहपरलोकयोः श्रेयःप्राप्त्यर्थमनुष्ठानं, कर्तुमिति शेषः, नः-अस्माकं विनीय-अपसार्य रागं-खजनाभिष्वङ्गं, मृत्युना सहतत्त्वतो हि कः कस्य स्वजनः परजनो वा ?, उक्तं हि-"अयं णं भंते ! जीवे एगमेगस्स जीवस्स माइत्ताए धूअत्ताए भजत्ताए
वामित्रत्याभवः सुहिसयणसंबंधसंथुअत्ताए उववण्णपुव्वे ?, हंता गोअमा! असई अदुवा अणंतखुत्तो." ॥२७-२८ ॥ ४६७-४६८ ॥ ततस्तयोर्वचनं श्रुत्वा भृगुरुत्पन्नव्रतेच्छो ब्राह्मणी ब्रह्मविघ्नकारिणी मत्वेदमाह
पहीणपुत्तस्स हु नत्थि वासो, वासिहि ! भिक्खायरियाइ कालो। साहाहिरुक्खो लहए समाहि, छिन्नाहिं साहाहिं तमेव खाणुं ॥४६९॥
॥११३॥ पंक्खाविद्हणो व जहेव पक्खी, भिच्चविहीणु व रणे नरिंदो। विवन्नसारो वणिउच्च पोए, पहीणपुत्तोमि तहा अहंपि ॥ ४७० ॥
XXOXOXOXOXOX FOXOXOXOXOXO-Ko
Jain Education billional
linelibrary.org

Page #243

गाथाद्वयं, सूत्रे पूर्वापरनिपातस्यातन्त्रत्वात्पुत्राभ्यां प्रहीणः-त्यक्तः पुत्रप्रहीणस्तस्य, हुः-पूरणे, नास्ति वासः-अवस्थानं, मम गृहे इति गम्यं, हे वासिष्ठगोत्रे! भिक्षाचर्यायाः-भिक्षाटनस्य, एतदुपलक्षणत्वाद् व्रतग्रहणस्य काल:-प्रस्तावो, वर्तत इति शेषः, किमित्येवं यतः शाखाभिः वृक्षः लभते-प्राप्नोति समाधि-स्वास्थ्यं, छिन्नाभिः शाखाभिः तमेव वृक्षं यस्ताभिः समाधिमवाप्तवान् स्थाणुं जनो व्यपदिशतीत्युपस्कारः, यथा हि तास्तस्य शोभासंरक्षणसहायकरणादिना समाधिहेतवः, एवं ममाप्येतौ सुतौ, अतस्तद्विरहे अहमपि स्थाणुकल्प एवेति किमेवंविधस्य मे गृहवासेनेतिभावः, किं च-पक्षाभ्यां-पतन्त्राभ्यां विहीनो-विरहितः पक्षविहीनः, वा दृष्टान्तान्तरसमुच्चये, यथेह लोके पक्षी-विहङ्गमः, मार्जारादिभिरभिभूयते, तथा भृत्याः-पदातयस्तद्विहीनो वा प्राग्वत् , रणे नरेन्द्रः शत्रुजनपराजयस्थानमेव जायते, तथा विपन्नो-विनष्टः सारो-हिरण्यादिवस्तुरस्येति विपन्नसारः वणिक् वा प्राग्वत् , पोते-प्रवहणे भिन्ने इति गम्यं, नार्वाग्-न च परत इति, उदधिमध्यवती विषीदति, पुत्रविहीनोऽस्मि तथा अहमपि, कोऽर्थः १, पक्षभृत्यार्थसारभूताभ्यां पुत्राभ्यां विरहितोऽहमप्येवंविध एव ॥ २९-३० ॥ ४६९-४७० ॥
सुसंभिया कामगुणा इमे ते, संपिंडिया अग्गरसा पभूया।
भुंजामु ता कामगुणे पगामं, पच्छा गमिस्सामु पहाणमग्गं ॥ ४७१ ॥ सुसम्भृताः-अतिशयेन संस्कृताः कामगुणाः-गीतशब्दादयः, इमे स्वगृहवर्तितया प्रत्यक्षतया सम्पिण्डिताः-सम्यगपुञ्जीकृताः, चस्य गम्यमानत्वात् अय्यरसाश्च-प्रधानमधुरादयश्च प्रभूताः-प्रचुराः, कामगुणान्तर्गतत्वेऽपि प्रथमग्रहणं रसानामति
ब्राह्मणी प्रति भृगोर्वचनं ब्राह्मणीवचनं च
XEXXE.
XXE
Sain Education
nelibrary.org

Page #244

इषुकारीयाध्ययनम्
१४
उत्तरा०*गृद्धिहेतुत्वात् , कामगुणविशेषणं वा अग्र्या रसास्त एव शृंगारादयो वा येषु ते तथा, भुञ्जीमहि यस्मादमी सुसम्भृतादि अवचूर्णिः विशेषणविशिष्टास्तव स्वाधीनाः सन्ति, तस्मात् कामगुणान् प्रकाम-अतिशयेन पश्चाद्वद्धत्वे गमिष्यामः-प्रतिपत्स्यामहे,
प्रधानमार्ग-महापुरुषसेवितं प्रव्रज्यारूपं मुक्तिपथम् ॥ ३१॥ ४७१॥ ॥११४॥
भृगुः प्राह
भुत्ता रसा भोइ ! जहाइ णो वओ, न जीवियहा पजहामि भोए।
लाभ अलाभं च सुहं च दुक्खं, संचिक्खमाणो चरिस्सामि मोणं ॥ ४७२॥ भुक्ताः-सेविताः रसाः--मधुरादयः, उपलक्षणत्वात् शेषकामगुणाश्च, हे भवति ! जहाति-त्यजति न:-अस्मान् वयः प्रक्रमादिष्टक्रियाकरणक्षम, उपलक्षणत्वात् जीवितं च, ततो यावन्नैतत्त्यजति तावत्प्रव्रजाम इत्यभिप्रायः, तत्किं वयःस्थैर्याद्यर्थ दीक्षार्थी, उच्यते हि कैश्चिद् 'दीक्षा वयःस्थैर्यविधायिनी'त्याशङ्कयाह-न-निषेधे, जीवितं-असंयमजीवितमुपलक्षणत्वात् वयश्च तदर्थ प्रजहामि-प्रकर्वेण त्यजामि भोगान् , किंतु लाभ-इष्टवस्तुप्राप्तिरूपमलाभं च-तदभावरूपं सुख-इष्टविषयसम्भोगजं चस्य भिन्नक्रमत्वात् दुःखं च-बाधात्मकं समतया ईक्षमाणः-पश्यन् , अयमों-लाभालाभयोस्तथा सुखदुःखयोः उपलक्षणत्वाद् जीवितमरणादीनां च समतामेव भावयंश्चरिष्यामि-आसेविष्ये मौनं-मुनिभावं, ततो मुक्त्यर्थमेव मम दीक्षाप्रतिपत्तिरितिभावः ॥ ३२ ॥ ४७२ ॥
ब्राह्मणी प्रति भृगोर्वचनं
KeAKE
H॥११४॥
Jain Education in
For Privale & Personal use only
Palamelibrary.org

Page #245

उत्तरा०२०
वासिष्ट्याह
माहू तुमं सोअरियाण संभरे, जुन्नो व हंसो पडिसोयगामी । भुंजाहि भोगाई मए समाणं, दुक्खं खु भिक्खायरिया विहारो ॥ ४७३ ॥
मा-निषेधे, हुर्वाक्यालङ्कारे त्वं सौदर्याणां भ्रातॄणां उपलक्षणात् शेषस्वजनानां भोगानां च स्मार्षीः क इव १, इवस्य भिन्नक्रमत्वात् जीर्णो-वृद्धो हंसपक्षीव प्रतिश्रोतोगामी सन् कोऽर्थो ?, यथासौ नदी श्रोतस्यतिकष्टं प्रतिकूलगमनमारभ्यापि तत्राशक्तः सन् पुनरनुश्रोत एवानुधावति, एवं त्वमपि दुरनुचरं संयमभारं वोढुमक्षमः पुनः सोदरादीन् भोगादींश्च स्मरिष्यसि, अतो भुङ्ग भोगान् मया समानं - सह, दुःखहेतुरेव भिक्षाचर्या - भिक्षाटनं विहारोऽप्रतिबद्धतया ग्रामादिषु उपलक्षणत्वाद् दीक्षा शिरोलोचश्च ॥ ३३ ॥ ४७३ ॥
स प्राह
Jain Education tional:
जहा य भोई (भोगी पा० ) तणुअं भुयंगे, निम्मोअणि हिच पलाइ मुत्तो । एमेऍ (ते पा० ) जाया पजहंति भोए, तेऽहं कहं नाणुगमिस्समिको ? ॥ ४७४ ॥ छिंदित्तु जालं अवलं व रोहिया, मच्छा जहा कमागुणे पहाय । धोरेयसीला तवसा उदारा, धीरा हु भिक्खायरियं चरंति ॥ ४७५ ॥

CXCXXXXXX******
भृगुप्रति वासिष्ट्या वचनम्

Page #246

उत्तरा० अवचूर्णिः
इषुकारीया ध्ययनम्
१४
॥११५॥
___ गाथाद्वयं, यथा च हे भवति ! तनुज-देहजं, भुजङ्ग:-सर्पः निर्मोचनीयं-निर्मोक हित्वा पर्येति-समन्ताद्गच्छति मुक्तोनिरभिष्वङ्गो निरपेक्षः, एवं एतौ जातौ पुत्रौ प्रजहीतः-प्रकर्षेण त्यजतः भोगान् तौ पुत्री कथं नानुगमिष्यामि-प्रव्रज्याग्रहणेनानुसरिष्यामि एकः-अद्वितीयः ?, यद्यनयोः कुमारयोरपीयान् विवेको यन्निर्मोकवदत्यन्तसहचरितानपि भोगान् भुजङ्गवत् त्यजतः तत्किमिति भुक्तभोगोऽप्यहमेतावन्न त्यक्ष्यामि ?, किं वा असहायस्य गृहवासेनेति भावः, तथा छित्त्वा तीक्ष्णपुच्छादिना जालं अवलमिव जीर्णत्वादिना निस्सारमिव बलीयोऽपीति गम्यं, रोहिता-रोहितजातीया मत्स्या-मीनाः, चरन्तीति
सम्बन्धः, यथा तथेति गम्यं, ततस्तथा जालप्रायान् कामगुणान् प्रहाय-परित्यज्य, धुरि वहति धौरेयस्तेषामिव शीलं उत्क्षिप्त| भारनिर्वाहलक्षणः स्वभावो येषां ते धौरेयशीलाः, तपसा-अनशनादिना उदाराः-प्रधानाः धीराः-सत्त्ववन्तः, हुः-यस्मान् , भिक्षाचर्या उपलक्षणत्वात् व्रतं च चरन्ति-आसेवन्ते, अतोऽहं अपीत्थं व्रतमेव ग्रहीष्ये इति भावः ॥३४-३५॥४७४-४७५॥ इत्थं तत्प्रतिबोधिता ब्राह्मण्यप्याह
नहेव कुचा समइक्कमंता, तयाणि जालाणि दलित्तु हंसा ।
पलिंति पुत्ता य पई य मज्झं, तेऽहं कहं नाणुगमिस्समिक्का ? ॥ ४७६ ॥ नभसीव-आकशे इव क्रौञ्चाः-पक्षिविशेषाः समतिक्रामन्तः-तांस्तान् देशानुल्लकन्यन्तः ततानि-विस्तीर्णानि जालानि-बन्धनविशेषरूपाणि आत्मनोऽनर्थहेतून् दलयित्वा-मित्त्वा चस्य गम्यमानत्वात् हंसाश्च परियन्ति-समन्ताद्गच्छन्ति, पुत्रौ च पतिश्च मम सम्बन्धिनी गम्यमानत्वाद् एतद् जालोपमं विषयाभिष्वङ्गं भित्त्वा नभाकल्पे निरुपलेपतया संयमाध्वनि तानि तानि
देहादेः कनु क्यादेरियत्याजत्वम्
॥११५॥

Amairielibrary.org
Jain Education

Page #247

संयमस्थानानि अतिक्रामन्तेऽतस्तान् कथं नानुगमिष्याम्येव ?, एवंविधवयसां हि स्त्रीणां पतिः पुत्रा वा गतिरिति, यद्वा जालानि भित्त्वेति हंसानामेव सम्बन्धनीयं, समतिक्रामन्तः स्वातन्त्र्येण गच्छन्त इति तु क्रौश्चाना, ततश्च क्रौञ्चोदाहरणमजातकलत्रादिबन्धनसुतापेक्षं हंसोदाहरणं तु तद्विपरीतपत्यपेक्ष भावनीयमिति ॥ ३६॥ ४७६ ॥ इत्थं चतुर्णामप्येकवाक्यतायां प्रव्रज्याप्रतिपत्तौ यदभूत्तदाह
पुरोहियं तं ससुयं सदारं, सुच्चाऽभिनिक्खम्म पहाय भोए।
कुटुंबसारं विउलुत्तमं तं, रायं अभिक्खं समुवाय देवी ॥ ४७७ ॥ वंतासी पुरिसो रायं, न सो होइ पसंसिओ। माहणेण परिचत्तं, धणं अदाउमिच्छसि ॥ ४७८ ॥
नृपस्य प्रव्रसत्वं जगं जइ तुहं, सवं वावि धणं भवे । सबंपि ते अपज्जतं, नेव ताणाय तं तव ॥४७९॥
ज्याप्रति नृप
बोधनम् मरिहिसि रायं ! जया तया वा, मणोरमे कामगुणे पहाय ।
इको हु धम्मो नरदेव ! ताणं, न विजई अन्न(प्र० ज)मिहेह किंचि ॥ ४८० ॥ गाथा ४, पुरोहितं तं भृगुनामानं ससुतं-पुत्रद्वयान्वितं सदारं-सपत्नीकं, श्रुत्वा अभिनिष्क्रम्य-गृहान्निर्गत्य प्रहाय भोगान् , *प्रबजितमिति गम्यं, कुटुम्बसारं धनधान्यादिविपुलोत्तम-विस्तीर्णप्रधानं च, पुरोहितत्यक्तंगृह्णन्तमिति शेषः,र राजानं अभीक्ष्ण-13
पुनपुनः समुवाच-सम्यगुक्तवती देवी-तदग्रमहिषी कमलावती, किमुक्तवतीत्याह-वान्तं-उद्गीर्ण अशितु-भोक्तुं शीलमस्येति चन्ताशी पुरुषो य इति गम्यते, हे राजन् ! न स भवति प्रशंसितः-श्लाघितः विद्वद्भिरिति शेषः, स्यादेतत्-कथं अहं वान्ताशी-10
OMXoxoxooX-OXOXOXOXOXXX.
*6XOX-6*
*
*
Sain Education
For Privale & Personal use only
leisbrary.org

Page #248

इषुकारीयाध्ययनम्
KOHOTO-Ko
उत्तरा०त्याह-ब्राह्मणेन परित्यक्तं धनमादातुं-ग्रहीतुमिच्छसि, नैव भवत एतदुचितं, यतस्त्वमप्येवं वान्ताशितया अश्लाघ्य एव भवि- अवचूर्णिः प्यसि, किं च-सर्व-निरवशेषं जगत्-भुवनं भवेदिति शेषः, यदि कथञ्चित् ततः सर्व चापि धनं-रजतादि द्रव्यं भवेत् ,
यदि तवेतीहापि योज्यते, सर्वमपि ते अपर्याप्तं-अशक्तं, इच्छापूरणं प्रतीति शेषः, तस्या आकाशसमत्वेनोक्तत्वात् , तथा नैव ॥११६॥
त्राणाय-जरामरणाद्यापदपनोदाय तत्सर्वं जगद्धनं वा तव, इह च पुनः पुनः सर्वशब्दस्य युष्मदस्मदोश्चोपादानं भिन्नवाक्यत्वादपुनरुक्तं, पूर्वेण गर्हितत्वमनेन चानुपकारितां पुरोहितधनाद्यग्रहणहेतुमादर्य सम्प्रत्यनित्यतां तद्धेतुमाह-मरिष्यसि राजन् ! यदा तदा वा-यस्मिंस्तस्मिन् वा काले, अवश्यमेव मर्त्तव्यं, “जातस्य हि ध्रुवं मृत्युः,” उक्तं च “कश्चित्तावत् त्वया दृष्टः, श्रुतो वा शङ्कितोऽपि वा। क्षितौ वा यदिवा स्वर्गे, यो जातो न मरिष्यति ॥१॥ तथापि किञ्चिदादायैव मरिष्याति इत्यत आह- मनोरमान् चित्तालादकान् कामगुणान् प्रहाय-प्रकर्षेण त्यक्त्वा, त्वमेकाक्येव मरिष्यसि, न किञ्चिदन्यत्त्वया सह यास्यतीति- भावः, तथा एक एव-अद्वितीय एव धर्मः-सम्यग्दर्शनादिरूपः, हे नरदेव-नृप !, त्राणं-शरणं परिरक्षणक्षम, न विद्यते-नास्ति, | अन्यत्-अपरं इहलोके, इहास्मिन् मृत्यौ किञ्चित्स्वजनधनादिकं, धर्म एवैकस्त्राणं मुक्तिहेतुत्वेन, नान्यत्किञ्चिद् अतः स एवानुष्ठेय इति भावः ॥ ३७-४०॥ ४७७-४८०॥ यस्माद्धर्माहते नान्यत्त्राणमतो-नाहं रमे इत्यादि गाथाष्टकं,
नाहं रमे पक्खिणि पंजरे वा, संताणछिन्ना चरिसामि मोणं । अकिंचणा उजुकडा निरामिसा, परिग्गहारंभनियत्तऽदोसा ॥ ४८१ ॥
नृपस्य प्रव्रज्याप्रति नृपबोधनम्
XOXOXOXo
KOKOKAKK
॥ ११६॥
Jain Education
K
For Privale & Personal use only
"
nelibrary.org

Page #249

। ।
दवरिगणा जहा रणगे, डज्झमाणेसु जंतुसुं। अन्ने सत्ता पमोयंति, रागहोसवसं गया ॥ ४८२॥ एवमेव वयं मूढा, कामभोगेलु मुच्छिया। डज्झमाणं न बुज्झामो, रागहोसग्गिणा जगं॥ ४८३ ॥ भोगे भुच्चा वमित्ता य, लहुभूयविहारिणो । आमोअमाणा गच्छंति, दिया कामकमा इव ॥ ४८४ ॥ इमे य बद्धा फंदंति, मम हत्थज्जमागया। वयं च सत्ता कामेसु, भविस्सामो जहा इमे ॥ ४८५ ॥ सामिसंकुललं दिस्सा, बज्झमाणं निरामिसं। आमिसं सबमुज्झित्ता, विहरिस्सामो निरामिसा ॥ ४८६ ॥ गिद्धोवमे यनचा णं, कामे संसारवड्डणे । उरगो सुवष्णपासिब, संकमाणो तमु चरे ॥ ४८७ ॥
नागुव बंधणं छित्ता, अप्पणो वसहिं वए। एयं पत्थं (इति एत्थं प्र०)महारायं!, उसुयारित्ति मे सुयं ।। ४८८॥ माह रमे-रतिमवामोमि, वा शब्दस्येवार्थस्य भिन्नक्रमत्वात् पक्षिणी वा-शारिकादिशकुनिकेव पञ्जरे, कोऽर्थो ? यथेयं दुःखोत्पादिनि पञ्जरे न रतिं प्राप्नोति, तथाऽहमपि जरामरणाद्युपद्रवविद्रुते तव पञ्जरे न रमे, अतश्छिन्नसन्ताना प्रक्रमाद्विनाशितस्नेहसन्ततिः सती, छिन्नशब्दस्य परनिपातः सूत्रत्वात् , चरिष्यामि-अनुष्ठास्यामि, न विद्यते किञ्चनं-द्रव्यतो हिरण्यादि, भावतः कषायादिरूपमस्याः सा अकिञ्चना, अत एव ऋजु-अमायं कृतं-अनुष्ठितं यस्याः सा ऋजुकृता, निष्क्रान्ता आमिषागृद्धिहेतोविषयादेर्या सा, परिग्रहारम्भावेव जीवदूषकत्वाद्दौषौ ताभ्यां निवृत्ता-उपरता परिग्रहारम्भदोषनिवृत्ताः, प्राकृतत्वाच्च पूर्वापरनिपातः, यद्वा परिग्रहारम्भनिवृत्ता, अत एवादोपा-विकृतिरहिता अनयोर्विशेषणसमासः, अपरं च-दावाग्निना-दावानलेन यथा अरण्ये-बने दह्यमानेषु भस्मसाक्रियमाणेषु जन्तुषु-प्राणिषु, अन्ये-अपरे सत्त्वाः-प्राणिनः अविवेकिनः प्रमोदन्ते-प्रकर्षण
*नृपस्य प्रव्रज्याप्रति नृपबोधनम्
Jain Education a
nal
ainelibrary.org

Page #250

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥११७॥
१४
KEKOKEKOKEKOXEXOXOXOXOXOX
हृष्यन्ति, किमित्येवंविधास्ते इत्याह-यतो रागद्वेषवशमायत्ततां गताः-प्राप्ताः, बिन्दोरलाक्षणिकत्वादेवमेव वयं मूढानि-मोहवश- इषुकारीयागानि, कामभोगेषूक्तरूपेषु मूच्छितानि-गृद्धानि दह्यमानमिव दह्यमानं न बुद्ध्यामहे-नावगच्छामो रागद्वेषाग्निना सत्प्राणिसमूह, ध्ययनम् | यो हि सविवेको रागादिमांश्च न भवति, स दावानलेन दह्यमानानन्यसत्त्वान् अवलोक्याहमप्येवमनेन दहनीय इत्यात्मरक्षणोपायतत्पर एव स्यात् न तु प्रमत्तः सन् प्रमोदते, यश्चात्यन्तमज्ञो रागादिमांश्च स आयतिमचिन्तयन् हृष्यति, न तु तदुपशमनोपाये प्रवर्त्तते, ततो वयमपि भोगापरित्यागादेवंविधान्येवेति भावः, ये त्वेवंविधा न स्युस्ते किं कुर्वन्तीत्याह-भोगान्-मनोज्ञशब्दादीन भुक्त्वा-आसेव्य, पुनरुत्तरकालं वान्त्वा च-अपहाय, लघुः-वायुस्तद्भूताः-तदुपमाः सन्तो विरहन्तीत्येवंशीला लघुभूत- नृपस्य प्रव्रविहारिणं-अप्रतिबद्धविहारिणः, यद्वा लघुभूतः-संयमस्तेन विहां शीलं येषां ते तथा, आमोदमानास्तथाविधानुष्ठानेन हृष्यन्तः ज्याप्रति नृपगच्छन्ति विवक्षितं स्थानं इति शेषः, के इव ?, इवस्य भिन्नक्रमत्वाविजा इव-पक्षिण इव कामेन-स्वेच्छया क्रमन्ति-चरन्तीति कामक्रमाः, कोऽर्थो ?, यथा स्वेच्छया पक्षिणो यत्र यत्रावभासते तत्र तत्रामोदमाना भ्रमन्त्येवमेतेऽप्यभिष्वङ्गाभावाद्यत्र यत्र संयमनिर्वाहस्तत्र तत्र यान्तीतिभावः, पुनर्बहिरास्थां निराकुर्वन्त्याह-इमे अनुभूयमानाः, प्रत्याक्षाः शब्दादय इति गम्यं, चः समुच्चये बद्धा-नियन्त्रिता अनेकधोपायै रक्षिता इत्यर्थः, स्पन्दत इव स्पन्दते अस्थितिधर्मतया, ये कीदृशा इत्याह-मम उपलक्षणत्वात् ४ तव हस्तं हे आर्य ! अद्य वा आगताः, स्ववशा इत्यर्थः, आत्मनोऽज्ञतामाह-वयं पुनः सक्तानि-अभिष्वङ्गवन्ति, द्वित्वेऽपि बहुत्वं
॥११७॥ प्राकृतत्वात् , कामेषु-मनोज्ञशब्दादिषु, एवंविधेष्वपि वामीषु अभिष्वङ्ग इति मोहविलसितमितिभावः, यत एवमतो भविष्यामो यथा इमे पुरोहितादयः, अयमर्थः-यथाऽमीभिश्चञ्चलमवलोक्य एते त्यक्तास्तथा वयमपि त्यक्ष्याम इति, स्यादेतद्-अस्थिरत्वेऽपि
बोधनम्
-OXOXOXOX
JainEducathore

Page #251

सुखहेतुत्वात् किममी त्यजन्त इत्याह-सामिषं-मांससहितं कुललं-गृधं शकुनिकां वा दृष्ट्वा बद्ध्यमानं-पीड्यमानं, पक्ष्यन्तरैरिति शेषः, निरामिषं-पिशितविरहितं अन्यथाभूतं च दृष्ट्रेति गम्यं, अभिष-अभिष्वङ्गहेतुं धनधान्यादि, सर्व-निरवशेष उज्झित्वात्यक्त्वा विहरिष्यामि-अप्रतिवद्धविहारितया-चरिष्यामि, निरामिपा-परित्यक्ताभिष्वङ्गहेतुः, उक्तानुवादेनोपदिष्टुमाह-गृध्रोपमा
नुक्तन्यायेन, तुः समुच्चये भिन्नक्रमश्च योक्ष्यते, ज्ञात्वा, णं वाक्यालङ्कारे, कान् ?-प्रक्रमाद्विषयामिषवतो लोकान् , कामांश्च* विषयांश्च संसारवर्द्धनान्-संसारवृद्धिहेतून् , ज्ञात्वेति योगः, ततः किमित्याह-इवस्य भिन्नक्रमत्वादुरग इव-सर्प इव सौपर्णेयपाधै-* गरुडसमीपे शङ्कमानो-भयत्रस्तः, तनुस्तोकं मन्दयतनयेति यावक्रियासु चरेः-प्रवर्तस्व, अयमर्थः यथा सौपर्णेयोपमैर्विषयैर्न
नृपस्य प्रव्रवाध्यसे तथा संयमं आसेवस्व, ततश्च किमित्याह-नाग इव-गज इव बन्धनं छित्त्वा आत्मनो वसतिं व्रजेः, अयमाशयो-यथा | नागो बन्धनं-वरत्रं छित्त्वा आत्मनो वसति-विन्ध्याटवीं ब्रजति, एवं भवानपि कर्मबन्धनं छित्त्वा आत्मनो वसतिं-कर्मविगमतःX
बोधनम् शुद्धो यत्रात्मा अवतिष्ठते सा च मुक्तिरेव तां ब्रजेः, अनेन प्रसङ्गतो दीक्षायाः फलमुक्तं, इत्थमुपदिश्य निगमयति, एतन् | मयोक्तं पथ्यं-हितं हे महाराज ! प्रशस्यभूपते ! इषुकारनामन् एतन्न स्वबुद्ध्यैवोच्यते किंतु इतीत्येतन् मया श्रुतं साधुसकाशादिति गम्यम् ॥ ४१-४८॥ ४८१-४८८॥
एवं च तद्वचनमाकर्ण्य प्रतिबुद्धो नृपः, ततश्च यत्ता चक्रतुस्तदाहचइत्ता विउलं रज्ज(१ पा०), कामभोगे अ दुच्चए । निविसया निरामिसा, निन्नेहा निप्परिग्गहा ॥ ४८९॥ सम्मं धम्मं वियाणित्ता, चिचा कामगुणे चरे। तवं पगिज्झऽहक्खायं, घोरं घोरपरकमा!॥ ४९०॥
Jain Education
ona
Mainelibrary.org

Page #252

उत्तरा०
अवचूर्णिः
*
॥११८॥
गाथाद्वयं, त्यक्त्वा विपुलं राज्यं कामभोगांश्च दुस्त्यजान्-दुष्परिहारान् निविषयौ-शब्दादिविषयरहितौ, अत एव निरामिषौ, Xइषुकारीयाकुतः पुनरेवं विधौ ?, यतो निरस्नेही-निष्प्रतिबन्धौ सम्यग्-अविपरीतं धर्म-श्रुतचारित्रात्मक विज्ञाय, त्यक्त्वा कामगुणान्- ध्ययनम् शब्दादीन् वरान् , पूर्व गतार्थत्वेऽपि पुनरभिधानं परित्यागातिशयख्यापकं, तपः-अनशनादि प्रगृह्य-अभ्युपगम्य यथाख्यातंयेन प्रकारेण तीर्थकरैः कथितं, घोरं-दुरनुचरं, घोरकर्मा वैरिणः प्रति रौद्रः पराक्रमो-धर्मानुष्ठानविषयसामर्थ्यात्मको ययोस्तौ |* देवीनृपी, तथैव कृतान्यतौ इति शेषः॥ ४९-५० ॥ ४८९-४९०॥ सर्वोपसंहारमाह
*राज्ञः संयमे एवं ते कमलो बुद्धा, सच्चे धम्मपरायणा (परंपरा पा०)। जम्ममनुभउविग्गा, दुक्खस्संतगवेसिणो ॥४९१॥
मतिः सर्वेषां सासणि (प्र०) विगयमोहागं, पुर्विभावणभाविया । अचिरेणेव कालेणं, दुक्खस्संतनुवागया॥४९२॥
प्रव्रज्याश्च एवं-उक्तप्रकारेण तानि पडपि क्रमशः-उक्तपरिपाट्या बुद्धानि-अवगततत्त्वानि सर्वाणि धर्मपरायणानि-धमैकनिष्ठानि जन्ममृत्युभयेभ्यः उद्विन्नानि-त्रस्तानि दुःखस्यान्तगवेषिणः सापेक्ष्यस्यापि समासः 'देवदत्तस्य गुरुकुलमित्यादिवत्,' पुनस्तद्वक्तव्यतामेवाह-शासने-दर्शने विगतमोहाना-अर्हता सम्बन्धिनि, पूर्व अन्यजन्मनि भावनया-कुशलधर्माभ्यासरूपया भावितानि, यद्वा भाविता भावना यस्तानि भावितभावनानि, पूर्वापरनिपातः प्राग्वत् , अत एवाचिरेणैव-स्वल्पेनैव कालेनैव दुःखस्यान्तंमोक्षं उपागतानि--प्राप्तानि, सर्वत्र प्राकृतत्वात् पुंलिंगत्वम् ॥ ५१-५२॥ ४९१-४९२॥
पुनर्मन्दमतिस्मरणायाध्ययनार्थोपसंहारमाह
१८॥
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
sinelibrary.org

Page #253

Jain Education
राया सह देवी, माहणो उ पुरोहिओ । माहणी दारगा वेब, सधे ते परिनिबुडि ॥ ४९३ ॥ त्तिबेमि ॥ ॥ उसुआरियं चउदसमं ॥ १४ ॥
राजा इषुकारः सह देव्या कमलावत्या, ब्राह्मणश्च -पुरोहितो भृगुनामा, ब्राह्मणी तत्पत्नी, दारकौ - तत्पुत्रौ चैवेति पूर्ववत् सर्वाणि तानि परिनिर्वृतानि कर्माम्युपशमतः शीतीभूतानि मुक्तिं गतानीत्यर्थः ॥ ५३ ॥ ४९३ ॥
इति इषुकारीयाध्ययनावचूरिः ॥
tional
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने चतुर्दशस्य इषुकारीयाध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता ॥

XaX CXOXOX
_0X8X8XX
अध्यायेनोपसंहारः
jainelibrary.org

Page #254

उत्तरा० अव चूर्णिः
॥ अथ पञ्चदशं सभिक्षुकमध्ययनम् ॥
सभिक्षुकमध्ययनम्
॥११९॥
भिक्षुगुणाः
अनन्तराध्ययने निर्निदानतागुण उक्तः, स च मुख्यतो भिक्षोरेव स्याद् , भिक्षुश्च गुणत इति तद्गुणा अनेनोच्यते,
मोणं चरिस्सामि समिच्च धम्मं, सहिए उजुकडे नियाणछिन्ने ।
संथूवं जहिज अकामकामे, अन्नायएसी परिवए स भिक्खू ॥ ४९४ ॥ अस्य च भिक्षुनाम, मुनेः कर्म मौनं-सम्यग्चारित्रं चरिष्यामि-आसेविष्ये इत्यभिप्रायेणेत्युपस्कारः, समेत्य-प्राप्य धर्मदीक्षारूपं सहितः सम्यग्दर्शनादिभिरन्यसाधुभिर्वा, न त्वेकाकी, स्वस्मै हितः स्वहितो वा सदनुष्ठानकारणाद् ऋजुः संयमस्तत्प्रधान |ऋजु वा-मायात्यागतः कृतं अनुष्ठानमस्येति ऋजुकृतः, निदानं-विषयाभिष्वङ्गात्मकं प्राणातिपातादिकर्मबन्धकारणं छिन्नं अप| नीतं येन स छिन्ननिदानः कांतस्य परनिपातः छिन्ननिदानो वा-अप्रमत्तसंयत इत्यर्थः, संस्तवं-पूर्वसंस्तुतैर्मात्रादिभिः पश्चात्संस्तुतैः श्वश्वादिभिः परिचयं जह्यात्-त्यजेत् , न कामान् इच्छामदनादिभेदान् कामयते-प्रार्थयते इति अकामकामः, यद्वा अकामो-X मोक्षस्तत्र सकलाभिलाषनिवृत्तेस्तं कामयते यः स तथा, अज्ञातः-तपस्वितादिभिर्गुणैरनवगत एषयते ग्रासादिकमित्येवंशील अज्ञातैषी, परिव्रजेद्-अनियतविहारितया विहरेत् , यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धाद्य एवंविधः सः भिनत्ति-विदारयति, क्षुद्रं-अष्टप्रकार कर्मेति भिक्षुः, अनेन सिंहतया निष्क्रम्य सिंहतयैव विहरणं भिक्षुत्वनिबन्धनमुक्तम् ॥ १॥ ४९४॥
॥११९॥
XXXXX
Jain Education
Y
onal

Page #255

तच्च सिंहतया विहरणं यथा स्यात्तथाह
राओवरयं चरिज लाढे, विरए वेदवियाऽऽयरक्खिए।
पन्ने अभिभूय सवदंसी, जे कम्हिवि न मुच्छिए स भिक्खू ॥ ४९५ ।। रागः-अभिष्वङ्गः, उपरतः-निवृत्तो यस्मिंस्तद्रागोपरतं यथा स्यादेवं चरेत्-विहरेत् , अनेन मैथुननिवृत्तिरुक्ता, रागाविनाभावित्वान्मैथुनस्य, यद्वा राज्युपरतं चरेत्-भक्षयेत् , अनेन रात्रिभोजननिवृत्तिरप्युक्ता, लाढः-सदनुष्ठानतया प्रधानः विरतः-19 असंयमान्निवृत्तः, अनेन च संयमस्याक्षेपात् प्राणातिपातनिवृत्तिः सावधवचननिवृत्तिरूपत्वाद्वा संयमस्य मृषावादनिवृत्तिश्चोक्ता, विद्यते अनेन तत्त्वमिति वेदः-सिद्धान्तस्तस्य वेदनं-वित् तयाऽऽत्मा रक्षितो दुर्गतिपतनादनेनेति वेदविदात्मरक्षितः, यद्वाः वेदं साधोः * वेत्तीति वेदवित् तया रक्षिता आयाः-सम्यग्दर्शनादिलाभा येन स रक्षितायः, रक्षितशब्दस्य परनिपातः प्राकृतत्वात् , प्राज्ञो-16 सिंहत्वम्
हेयोपादेयबुद्धिमान् , अभिभूय-पराजित्य, परीपहोपसर्गानिति गम्यं, सर्व गम्यमानत्वात्प्राणिगणं पश्यत्यात्मवत् इत्येवं शीलः सर्वदर्शी, यद्वा अभिभूय रागद्वेषौ सर्व सरसविरसमाहारं, दशति-भक्षयतीत्येवंशीलः सर्वदंशी, उक्तं च-"पडिग्गहं संलिहिताण" मित्यादि, अत एव यः कस्मिंश्चित्सचित्तादिवस्तुनि न मूञ्छितः-प्रतिबद्धः, एतेन परिग्रहनिवृत्तिरुक्ता, मूञ्छितश्च कथमदत्तमाददीत इत्यदत्तादाननिवृत्तिश्च, तथा य एवं मूलगुणान्वितः स भिक्षुः ॥२॥ ४९५ ॥ अन्यच्च
अकोसवहं विदित्तु धीरे, मुणी चरे लाढे निच्चमायगुत्ते । अबग्गमाणे असंपहिहे, जो कसिणं अहिआसए स भिक्खू ॥ ४९६ ॥
Jain Educati
o
nal
For Privale & Personal use only
P
Ujainelibrary.org

Page #256

उत्तरा० ___ आक्रोशः-असभ्यालापो, वधः-घातस्ताडनं वा, अनयोः समाहारद्वन्द्वे, आक्रोशवधं, विदित्वा-स्वकर्मफलमेतदिति मत्वा *सभिक्षुकमअवचूर्णिःधीरः-अक्षोभ्यः सम्यग् सोढा मुनिः चरेत्-पर्यटेत्, अनियतविहारेणेति गम्यं, तदनेनाक्रोशवधचर्यापरीपहसहनमुक्तं, प्रधानः
ध्ययनम् नित्यं-सदा गुप्तः असंयमस्थानेभ्यः आत्मा येन सः, परनिपातः प्राग्वत् , यद्वा आत्मा-शरीरं तेन गुप्तो न यतस्ततः करचरणादि॥१२०॥
विक्षेपकृत् , अव्यग्रं-अनाकुलं असमंजसचिन्तोपरमतो मनोऽस्येति अव्यग्रमनाः, असम्प्रहृष्टः-आक्रोशादिषु न प्रकर्षवान् , यथा कश्चिदाह-“कश्चित्पुमान् क्षिपति मां परिरूक्षवाक्यैः, श्रीमत्क्षमाभरणमेत्य मुदं व्रजामि। शोकं व्रजामि पुनरेवमयं तपस्वी, चारित्रतः स्खलितवानिति मन्निमित्तं ॥१॥” इति , प्रकृतोपसंहारमाह-यः कृत्स्नम्-उत्कृष्टादिभेदतः समस्तं आक्रोशवधं, अध्यास्ते-सहते समतयेति गम्यं ॥ ३ ॥ ४९६ ॥
आक्रोशवध
शीतोष्णदंशकिंच
मशकपंतं सयणासणं भइत्ता, सीउण्हं विविहं च दंसमसगं ।
सहनम् अवग्गमणे असंपहिढे, जो कसिणं अहिआसए स भिक्खू ॥ ४९७ ॥ प्रान्त-अवमं शयनासनं-संस्तारकपीठादि, उपलक्षणत्वाद्भोजनाच्छादनादि च भुक्त्वा-सेवित्वा, चस्य गम्यत्वात् शीतोष्णं ॥१२॥ च सेवित्वा, विविधं च दंशमशकं प्राप्येतिशेषः, यूकामत्कुणाधुपलक्षं चैतत् , शेषं प्राग्वत्, अनेन शीतोष्णदंशमशकपरीषहसहनमुक्तम् ॥४॥४९७ ॥
XOXOXOXOXOXOX8XOXOXEXXX
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
INMainelibrary.org

Page #257

अपरं च
नो सक्रियमिच्छई न पूअं, नोवि य वंदणगं कुओ पसंसं ?।
से संजए सुब्बए तवस्सी, सहिए आयगवेसए स भिक्खू ॥ ४९८ ॥ नैव सत्कृतं-सत्कारं अभ्युत्थानानुगमनादिरूपं इच्छति-अभिलपति, प्राकृतत्वाद्दीर्घनिर्देशः, नैव पूजां वस्त्रपात्रादिभिः, नैव च वन्दनक-द्वादशावादिरूपं, कुतः प्रशंसां-निजगुणोत्कीर्तनरूपां ?, नैवेच्छतीत्यभिप्रायः, स एवंविधः सम्यग् यतते सदनुष्ठानं प्रतीति संयतः, तत एव सुव्रतः, सुव्रतत्वाच्च तपस्वी-प्रशस्यतपा, तथा च सहितः सम्यग्ज्ञानक्रियाभ्यां अत एव आत्मानं कर्मविगमात् शुद्धस्वरूपं गवेषयति, कथमित्थम्भूतो भवेदिति अन्वेषयते यः स आत्मगवेषकः, यद्वा अयं-सम्यग्दर्शनादिलाभं गवेषयतीत्यायगवेषकः यः स भिक्षुः, अनेन सत्कारपुरस्कारपरीषहसहनमुक्तम् ॥ ५॥ ४९८॥
जेण पुणो जहाइ जीवियं, मोहं वा कसिणं नियच्छई।
नरनारिं पहे सया तवस्सी, न य कोऊहलं उवेइ स भिक्खू ॥ ४९९ ॥ का येन हेतुना पुनः शब्दोऽस्य सर्वथा संयमप्राप्तित्वविशेषद्योतकः जहाति-त्यजति संयमजीवितं मोहं वा कषायनोकषायादिरूपं
मोहनीयं कृत्स्नं कृष्णं वा शुद्धाशयविनाशकतया, नियच्छति-बध्नाति, तदेवंविधं नरश्च नारी च नरनारि प्रजह्यात्-प्रकर्षण
त्यजेत् यः सदा तपस्वी, न च कुतूहलं-अभुक्तभोगतायां ख्यादिविषयं कौतुकं-उपलक्षणत्वात् भुक्तभोगतायां स्मृतिं च उपैतिउत्तरा०२१X गच्छति स भिक्षुः, अनेन स्त्रीपरीषहसहनमुक्तम् ॥ ६॥ ४९९ ॥
सत्कारपुरकारखीपरीपहसहनम्
6XXXX***
in Educat

Page #258

KOTKORK
सभिक्षुकमध्ययनम्
उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१२१॥
इत्थं परीषहसहनेन भिक्षुत्वसममात्सिंहविहारित्वमुक्त्वा तदेव पिण्डविशुद्धिद्वारेणाह
छिन्नं सरंभोमं अतालिक्खं, सुविणं लक्खणं दंड वत्थुविजं ।
अंगविगारं सरस्स विज(प्र० सयं, जो विजाहिं न जीवई स भिक्खू ॥५०॥ बेदन-छिन्नं वस्त्रदशनादीनां तद्विषषशुभाशुभनिरूपिका विद्यापि छिन्नमित्यक्त्वा, एवं सर्वत्र, 'देवेसु उत्तमो लाभो' इत्यादि, परम्वरूपाभिधान 'सज्ज रवइ मयूरी इत्यादि, भूमी भवं-भौम-भूकम्पादिलक्षणं, आन्तरिक्ष-गन्धर्वनगरादिलक्षणं, स्वप्नस्वागतशुभाशुभकथन गायन रादन घूयादित्यादि, लक्षणं-स्त्रीपुरुषयोर्गजादीनां चापि दण्डशास्त्रं एकपर्वादि वास्तुविद्याशास्त्रं
भिकाश्चैवे'त्यादि, अङ्गयिकार:शिर:स्फुरणादिस्ततशुभाशभसचकं शास्त्रमपि 'सिरफरणे किर रज्ज मित्यादि, स्वरस्य दार्विजय:-शुभाशुभानरूपणाभ्यास, तता य एताभिर्विद्यामिर्न जीवति न एता एव जीविका, प्रकल्प्य प्राणान् धारयांत स भिक्षुः॥७॥५०॥ निमित्तरूपोत्पादनादोषं निषिध्याधुना मन्त्रादिरूपनदोषा
मंतं मूलं विविहं विजचिंतं, वमणविरेवणधूमनित्तसिणाणं ।
आउरे सरणं तिगिच्छियं च, तं परिन्नाय परिवए स भिक्खू ॥५०१॥ कारादि स्वाहापर्यन्तं, मूल-मूलिकाकोशाभिहितं तत्शास्त्रविहितं मूलकर्म वा विविधं, वैद्यचिन्तां नानाविधौषध
मिकां. विविधामित्यत्रापि योज्यते, वमनं-उद्गिरणं, विरेचनं-कोष्ठशुद्धिरूपं, धूम-मनःशिलादिसम्बन्धि, नेत्र
निमित्तमात्रपरिहारित्वम्
॥ १२१॥
Jain Education eternallal
For Privale & Personal use only
D
nelibrary.org

Page #259

शब्देन नेत्रसंस्कारको समीराञ्जनादि, स्नान-अपत्यार्थ मन्त्रौषधिसंस्कृतैर्जलैरभिषेचनं, वमनादीनां स्नानान्तानां समाहारद्वन्द्धः, सुब्व्यत्ययाद् आतुरस्य-रोगादिपीडितस्य, स्मरणं हा तात हा मात'रित्यादिरूपं, चिकित्सितं-चात्मनोऽशेषप्रतीकाररूपं, तदिति यदनन्तरोक्तं, द्विपरिज्ञाभ्यां परिज्ञाय प्रत्याख्याय च परिव्रजेत्-सर्वप्रकारं संयमाध्वनि यायात् यः ॥८॥५०१॥ अन्यच्च
खत्तियगणउग्गरायपुत्ता, माहणभोई य विविहा य सिप्पिणो।
नो तेसिं वयह सिलोगपूअं तं परिन्नाय परिवए स भिक्खू ॥५०२॥ क्षत्रियाः-राजानः, गणा-मल्लादिसमूहाः उग्रा-आरक्षकादयः राजपुत्राः-नृपसुताः, एतेषां द्वन्द्वः, माहना:-ब्राह्मणाः, भोगेन-विशिष्टनेपथ्यादिना चरन्तीति भौगिका नृपमान्याः, अमात्यादयः, उभयत्र सुपो लोपः, विविधाश्च शिल्पिनः-स्थपत्यादयः ये इति शेषः, नैव तेषां क्षत्रियादीनां वदति, श्लोकपूजे श्लोकं पूजां च, यथैते शोभना इति, पूजां च, यथैतान् पूजयतेति, उभयत्र पापानुमत्यादिदोषसम्भवात् , किंतु तत् श्लोकपूजादिकं द्विविधया परिज्ञया परिज्ञाय परिव्रजेत् यः॥९॥५०२॥ अनेन वनीपकत्वपरिहारमुक्त्वा अधुना संस्तवपरिहारमाह
गिहिणो जे पचइएण दिहा, अप्पबईएण व संथुया हविजा। तेसिं इहलोयफलट्टयाए, जो संथवं न करेइ स भिक्खू ॥ ५०३ ॥
क्षत्रियादिप्रशंसाऽभावः।
Jain Educa
t
ional
Pow.jainelibrary.org

Page #260

XOXO
उत्तरा० अवचूर्णिः
॥१२२॥
__ गृहिणो-गृहस्था ये प्रव्रजितेन-गृहीतदीक्षेण दृष्टा उपलक्षणत्वात् परिचिताश्च, अप्रव्रजितेन वा-गृहस्थावस्थेन संस्तुता:- सभिक्षुकमपरिचिता भवेयुः, गृहिणो ये इति सबन्धः, तैरुभयावस्थयोः परिचितैर्गहिभिः इहलौकिकफलार्थ-वस्त्रपात्रादिलाभनिमित्तं यः
ध्ययनम् संस्तवं-परिचयं न करोति ॥१०॥५०३॥ तथा
सयाणासणपाणभोयणं, विविहं खाइमसाइमं परेसिं।
अदए पडिसेहिए नियंटे, जे तत्थ ण पओसई स भिक्खू ॥ ५०४ ॥ शयनासनपानभोजनं विविध-अनेकप्रकारं खादिम-पिंडखजूरादि स्वादिममेलालवंगादि, उभयत्र समाहारः, परेभ्यो- Xगृहस्थसंस्तगृहस्थादिभ्यः अदयः प्रतिषिद्धः-वचित्कारणान्तरे याचमानो निराकृतः सन् निग्रंथो-मुक्तद्रव्यभावग्रंथो यस्तथाऽदाने न विस्य क्रोधप्रदुष्यति-न प्रद्वेषं याति, पुनर्दास्यतीत्यभिधायकक्षपकर्षिवत् स भिक्षुः, अनेन क्रोधपिण्डपरिहार उक्तः, उपलक्षणं चैतद- पिण्डस्य च शेषभिक्षादोषपरिहारस्य ॥ ११॥ ५०४ ॥
त्याज्यता सम्प्रति ग्रासैषणादोषपरिहारमाह
॥१२२॥ जं किंचाहारपाणगं विविहं, खाइमसाइमं परेसिं लर्छ । जो तं तिविहेण नाणुकंपे, मणवयकायसुसंवुडे जे स भिक्खू ॥५०५ ।।
Jain Education
Mainelibrary.org

Page #261

Jain Education I
*****
XXXX0
यत्किंचित्-आहारपानं - अशनपानीयं चस्य गम्यत्वात् खादिमस्वादिमं च परेभ्यो - गृहस्थेभ्यः लब्ध्वा प्राप्य यः, सुब्व्यत्ययात्तेनाहारादिना त्रिविधेन मनोवाक्कायलक्षणेन प्रकारत्रयेण नानुकम्पते, बालग्लानादीन् नोपकुरुते न स भिक्षुरिति शेषः, यस्तु मनोवाक्कायसुसंवृतः सन् वालादीननुकम्पत इति गम्यं स भिक्षुः, यद्वा यो ना - पुरुषोऽनुकम्पते मनोवाक्कायसुसंवृतः सन् स भिक्षुः अनेनार्थतो गृहाभावकथनादंगारदोषपरिहार उक्तः ।। १२ ।। ५०५ ॥
धूमपरिहार माह
आयामगं चैव जवोदणं च सीयं सोवीरजवोदगं च ।
नो हीलए पिंडं नीरसं तु, पंतकुलाणि परिवए स भिक्खू ।। ५०६ ।।
आचामकं - अवश्रावणं च उत्तरापेक्षया समुच्चये स्वगतानेकभेदसूची वा, एव- पूरणे, यवौदनं च-यवभक्तं शीतं - शीतलं, अंतप्रांतोपलक्षणं चैतत्, सौवीरं च आचाम्लं यवोदकं च यवप्रक्षालननीरं सोवीरयवोदकं च नो हीलयेत् - धिगिदं किमनेनामनोज्ञेनेति न निन्देत् पिण्डस्तमायामकाद्येव, तोरप्यर्थत्वान्नीरसमपि, अत एव प्रान्तकुलानि यः परिव्रजेत् स भिक्षुः ॥ १३ ॥ ५०६ ॥
तथा
onal
सद्दा विविहा भवंति लोए, दिवा माणुसया तहा तिरिच्छा । भीमा भयभेरवा उराला, जो सुच्चा ण बिहिज्जई स भिक्खू ॥ ५०७ ॥

XXXX
अङ्गारदोषधूमदोषपरि
हारता
jainelibrary.org

Page #262

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १२३ ॥
toxoxoxox
शब्दा विविधा - विमर्शप्रद्वेषादिना विधीयमानतया नानाप्रकारा भवन्ति, लोके - जगति दिव्याः - देवसम्बन्धिनः मानुष्यकाःमानुष्यसम्बन्धिनः, तैरश्चाः - तिर्यग् सम्बन्धिनः, भीमाः - रौद्राः, भयेन - भैरवा - अत्यन्तसाध्वसोत्पादका भयभैरवाः, उदाराःमहान्तः, यः श्रुत्वा प्रक्रमादेतानेव शब्दान्, न व्यथते न विभेति धर्मध्यानान्न चलति वा स भिक्षुः ॥ १४ ॥ ५०७ ॥ अनेन उपसर्गसहिष्णुत्वं सिंहविहारितायां निमित्तमुक्तं, सम्प्रति समस्तधर्ममूलं सम्यक्त्वस्थैर्यमाह -
वायं विविहं समिच लोए, सहिए खेयाणुगएअ कोवियप्पा | पन्ने अभिभूय सङ्घदंसी, उवसंते अविहेडए स भिक्खू ।। ५०८ ॥
वादं विविधं मुण्डस्य भवति धर्मः, तथा जटाभिः सवाससां धर्मः, गृहवासेऽपि च धर्मो, वनेऽपि वसतां भवति धर्मः इत्यादि स्वस्वदर्शनाभिप्रायवचनरूपमनेकप्रकारं समेत्य-ज्ञात्वा सहितः स्वहितो वा प्राग्वत् खेदयत्यनेन कर्मेति खेदः संयम अनुगतो - युक्तः खेदानुगतः, चः पूरणे, कोविदो-लब्ध शास्त्रपरमार्थ आत्मा अस्येति, स प्राज्ञो हेयोपादेयबुद्धिमान्, अभिभूय रागद्वेषाविति गम्यं, सर्व वस्तु पश्यतीत्येवंशीलः सर्वदर्शी, उपशान्तः अविहेठको - न कस्यचिद्विबाधको यः स ॥ १५ ॥ ५०८ ॥ असिप्पजीवी अगिहे अमित्ते, जिइंदिओ सबओ विप्पमुक्के ।
अणुकसाई लहु अपभक्खी, विश्वा गिहं एगचरे स भिक्खू ।। ५०९ ॥ तिबेमि ॥ ॥ सभिक्खू अज्झणं ॥
१५ ॥
Jain Education onal

XXXXOXOX
सभिक्षुकमध्ययनम् १५
धर्मध्यानेऽचलत्वं सम्य
क्त्वं स्थैर्य च
॥ १२३ ॥
ainelibrary.org

Page #263

Jain Educatio
X-X
शिल्पेन - चित्रपत्रच्छेद्यादिविज्ञानेन जीवितुं शीलमस्येति शिल्पजीवी, न तथा २ अगृहो - गृहरहितः, अविद्यमानानि मित्राणि - अभिष्वङ्गवो वयस्या अस्य सः, उपलक्षणत्वात् अशत्रुः, जितानि वशीकृतानीन्द्रियाणि येन स जितेन्द्रियः सर्वतो बाह्याभ्यन्तराच्च ग्रन्थादिति गम्यं, विविधैः प्रकारैः मुक्तः, अणुकषायी - स्वल्पकषायः, 'प्राकृतत्वात्' ककारस्य द्वित्वं यद्वा उत्कषायी - प्रवलकषायी न तथा २, अन्यानि स्तोकानि लघूनि निस्साराणि, निष्पावादीनि भक्षितुं शीलमस्येति अल्पलघुभक्षी, व्यत्ययः सूत्रत्वात् त्यक्त्वा - अपहाय गृहं द्रव्यभावभेदभिन्नं, एको रागद्वेषरहितस्तथाविधयोग्यतायामसहायो वा चरतिविहरतीति एकच यः सभिक्षुः अनेनैकाकिविहार उपलक्षितः ॥ १६ ॥ ५०९ ॥
इति सभिक्ष्वध्ययनावचूरिः ॥
tional
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने पञ्चदशस्य सभिक्ष्वध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता ॥
ecececec

XXXX
अशिल्पी
त्यादि
ainelibrary.org

Page #264

उत्तरा० अवचूर्णिः
॥ अथ षोडशं ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानाध्ययनम् ॥
ब्रह्मचर्यसमाधि
॥१२४॥
स्थानाध्ययनम्
ब्रह्मचर्य
समाधि
अनन्तराध्ययने भिक्षुगुणा उक्ताः, ते च तत्त्वतो ब्रह्मचर्यव्यवस्थितस्य स्युः, तदपि ब्रह्मगुप्तिपरिज्ञानत इति ता अत्रोच्यते
सुअं मे आउसं! तेणं भगवया एवमक्खायं-इह खलु थेरेहिं भगवंतेहिं दसबंभचेरसमाहिठाणा पन्नत्ता, जे भिक्खू सुच्चा निसम्म संजमबहले संवरबहुले समाहियहुले गुत्ते गुत्तिदिए गुत्तबंभयारी सया अप्पमत्ते विहरिजा । सू० २। ___ अस्य च दशब्रह्मचर्यसमाधिस्थानमिति नाम, श्रुतं हि मया हे आयुष्मन् ! तेन भगवता कथितं, कथमित्याह-सोपस्कारत्वात्सूत्रस्य यथेति गम्यते, ततो यथेह क्षेत्रे प्रवचने वा खलु-निश्चयेन स्थविरैः-गणधरादिभिर्भगवद्भिः-परमैश्वर्यादिकयुक्तैर्दशब्रह्मचर्यसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि, कोऽभिप्रायः ?-नैषामियं स्वबुद्धिः, किंतु तेन भगवताऽप्येवमाख्यातं, मया श्रुतं, ततोऽत्र मा अनास्थां कृथाः, तान्येव विशिनष्टि-यानि ब्रह्मचर्यस्थानानि भिक्षुः-यतिः श्रुत्वा शब्दतः निशम्य-अवधार्यार्थतः बहुल:-प्रभूतः, उत्तरोत्तरस्थानावाप्त्या संयमः-आश्रवविरमणात्मकोऽस्येति बहुलसंयमः, सूत्रे पूर्वापरनिपातस्यातन्त्रत्वात्, संवरः-आश्रवनिरोधः स बहुल:-प्रभूतोऽस्येति सः, अत एव समाधिः-चित्तस्वास्थ्यं तेन बहुलो बहुलसमाधिः, गुप्तो-मनोवाक्का
स्थानाने
॥१२४॥
JainEducation international
For Privale & Personal Use Only
wow.jainelibrary.org.

Page #265

XXX
*XXXXXXX
गुप्तिभिः, गुप्तत्वादेव च गुप्तानि - विषयप्रवृत्तितो रक्षितानीन्द्रियाणि येन सः, अत एव च गुप्तं नवगुप्तिसेवनाद् ब्रह्मेति ब्रह्मचर्य चरितुं - आसेवितुं शीलमस्येति गुप्तब्रह्मचारी, सदा-सर्वदा, अप्रमत्तः - प्रमादरहितो विहरेत्, अप्रतिबद्धविहारितया चरेत् एतेन संयमबहुलत्वादिदशब्रह्मचर्यसमाधिस्थानफलमुक्तं, एतदविनाभावित्वात्तस्य । १ । २ ।
करे ते खलु थेरेहिं भगवंतेहिं दसवंभचेरसमाहिठाणा पन्नत्ता ?, इमे खलु ते जाव विहरिजा, तंजहाविवित्ताई सयणासणाई सेविज्जा से निग्गंथे, नो इत्थीप सुपंडगसंसत्ताई सयणासणाई सेवित्ता हवइ से निग्गंथे, तं कहं इति चे (X) दायरियाह (X)- निग्गंधस्स खलु इत्थीपसुपंडगसंसत्ताई सयणासणाई सेवमाणस्स भयारिस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिमिच्छा वा समुप्पज्जिज्जा, भेयं वा लभिज्जा, उम्मायं वा पाउणिज्जा, दीहकालियं वा रोगायकं हविज्जा, केवलिपन्नत्ताओ धम्माओ वा भंसिज्जा, तम्हा नो इत्थिपसुपंडग| संसत्ताई सयणासणाई सेवित्ता हवइ से निग्गंथे (१) । ३ ।
कतराणीति प्रश्नसूत्रमिमानीत्यादि निर्वचनसूत्रं च प्राग्वत्, तान्येवाह - तद्यथा - इत्युपन्यासे, विविक्तानि - स्त्रीपशुपण्डकाकीर्णत्वविरहितानि शय्यते येषु तानि शयनानि - फलकसंस्तारकादीनि, आस्यते येषु तानि आसनानि, पीठपादपुञ्छनादीनि शयनासनान्युपलक्षणत्वात्स्थानानि च सेवेत यः, निर्ग्रन्थो - भावग्रन्थान् निष्क्रान्तो भवतीतिशेषः, इत्थमन्वयेनोक्तत्वाऽव्यु - पन्नविनेयानुग्रहायामुमेवार्थं व्यतिरेकेणाह - स्त्रियाश्च - दिव्या मानुष्यो वा पशवश्च - अजैडकादयः, पण्डकाश्च - नपुंसकानि स्त्रीपशुपण्डकास्तैः संसक्तानि - आकीर्णानि स्त्रीपशुपण्डकसंसक्तानि शयनासनानि सेविता - उपभोक्ता भवति, तद्-अनन्तरोक्तं, कथं
Jain Education rational

प्रथमं ब्रह्मचर्यसमाधि
स्थानम् १
v.jainelibrary.org

Page #266

KOXOX
उत्तरा० अव चूर्णिः
ब्रह्मचर्य
॥१२५॥
१६
केनोपपत्तिप्रकारेणेति, चेद् एवं यदि मन्यसे, अत्रोच्यते-निर्ग्रन्थस्य खलु-निश्चितं स्त्रीपशुपण्डकसंसक्तानि शयनासनानि सेवमानस्योपभुञ्जानस्य, अपेर्गम्यत्वाद् ब्रह्मचारिणोऽपि सतो ब्रह्मचर्ये शङ्का वा अन्येषां यथा किमसावेवंविधशयनासनसेवी ब्रह्मचार्युत समाधिनेति, आत्मनस्तु किमेताः सेवे, उत नेत्येवंरूपाः, स्यादिभिरत्यन्तापहृतचित्ततया मिथ्यात्वोदयतः, कदाचिदेतत्परिहार एव न स्थानाजिनरुक्तो भविष्यति, तदा सेवते वा यो दोष उक्तः, स दोष एव न भविष्यतीत्येवंविधसंशयरूपा वा, काङ्गा-चस्त्राद्यभिलाष- ध्ययनम् रूपा, विचिकित्सा वा-किमेतावत्कष्टानुष्ठानफलं भावि न वा, तद्वरमेतदासेवनमेवास्तु, एवंरूपा उत्पद्यते, भेदं च-नाशं चारित्रस्येति गम्यते लभते, उन्माद-कामग्रहात्मकं वा प्राप्नुयात्, दीर्घकालिकं वा-प्रभूतकालभावि त्याद्यभिलाषातिरेकतोऽरोच
द्वितीयं ब्रह्म कत्वं, ततश्च रोगो-दाघज्वरादिरातङ्कश्च आशुघाती शूलादि रोगांता भवेत् स्यात् , केवलिप्रज्ञप्ताद्वा धर्मात्-श्रुतचारित्ररूपा
चर्यसमाधि अश्येत्-अधः प्रतिपतेत्, कस्यचिदतिक्लिष्टकर्मोदयात् सर्वथा धर्मपरित्यागसंभवाद्, वा शब्दाः सर्वत्र समुच्चये, यत एवं
Xस्थानम् २ तस्मादिति निगमनवाक्यं स्पष्टार्थम् । २।३ ।
उक्तं प्रथमं समाधिस्थानं, द्वितीयमाह
नो इत्थीणं कहं कहित्ता हवइ से निग्गंथे, तं कहमिति चे(x)दायरियाऽऽह (x)-निग्गंधस्स खलुx इत्थीणं कहं कहेमाणस्स बंभयारिस्स यंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिजा (x) भेयं वा ॥१२५॥ लभिज्जा उम्मायं वा पाउणिज्जा दीहकालियं वा रोगायक हविजा केवलिपन्नत्ताओ वा धम्माओ भंसिज्जा (x) तम्हा नो निग्गंथे इत्थीणं कहं कहिजा (२)।४।
SainEducat
onal

Page #267

नो-नैव स्त्रीणामेकाकिनीनामिति गम्यं, कथां-बाक्यप्रबंधरूपां स्त्रीसम्बन्धिी कथा वा “कर्णाटी सुरतोपचारचतुरा लाटी | विदग्धप्रिया” इत्यादिरूपां, जातिकुलरूपनेपथ्यविषयां वा कथां कथयिता भवति, य एवंविधः स निर्ग्रन्थो नत्वन्य इत्यर्थः, तत्कथमित्यादि प्राग्वत् । ३।४।
तृतीयमाह
नो इत्थीहिं सद्धिं संनिसिजागए विहरित्ता हवह से निग्गंथे०, तं कहं इति चेदयरियाह-निग्गंधस्स खलु * इत्थीहिं सद्धिं संनिसिज्जागयस्स बंभयारिस्स बंभचेरे०, तम्हा खलु नो निग्गंथे इत्थीहिं सद्धिं संनिसिज्जागए शविहरइ (३)।५।
नोस्त्रीभिः सार्ध-सह संनिषद्या-पीठाद्यासनं तस्यां गतः-स्थितो संनिषिद्यागतः सन् विहर्ता-अवस्थाता भवति, कोऽर्थः ? स्त्रीभिः सहकासने नोपविशेत् , उत्थितास्वपि तासु मुहूर्त तत्र नोपवेष्टव्यमिति सम्प्रदायः, एवंविधः स निर्ग्रन्थो, नत्वन्यः।४।५।
चतुर्थमाह
नो इत्थीणं इंदियाई मणोहराई मणोरमाइं आलोइत्ता निज्झाइत्ता हवइ से निग्गंथे, तं कहं इति चेदायरियाऽऽह-निग्गंथस्स खलु इत्थीणं इंदियाई मणोहराई मणोरमाइं जाव निज्झाएमाणस्स बंभचेरे, सम्हा खलु ISIनो निग्गंथे इत्थीणं इंदियाई निज्झाइजा (४)।६।
तृतीयं ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानम् ३
Sain Educati
o
nal
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #268

उत्तरा० अवचूर्णिः
ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानाध्ययनम्
॥१२६॥
-KeKe-KI-KAKKOK
नो स्त्रीणां इन्द्रियाणि-नयनादीनि मनः-चित्तं हरति दृष्टमात्राण्याक्षिपन्तीति मनोहराणि, मनो रमयन्ति-दर्शनानन्तरमनुचिन्त्यमानानि आह्वादयन्तीति मनोरमाणि, आलोकिता समन्ताद् द्रष्टा निर्ध्याता दर्शनानन्तरमतिशयेन चिन्तयिता, यथा अहो लवणत्वं लोचनयोः, ऋजुत्वं नासावंशस्येत्यादि, यद्वा आङ्-ईषदर्थे, तत आलोकिता-ईषद्रष्टा निर्ध्याता-प्रबन्धेन निरीक्षिता भवति यः स निर्ग्रन्थः। ५।६।
पञ्चमाह
नो निग्गंथे इत्थीणं कुडतरंसि वा दसंतरंसि वा भित्तिअंतरंसि वा कुइयसई वा रुइयसई वा गीयसई वा हसियसई वा थणियसदं वा कंदियसई वा विलवियसई वा सुणित्ता हवइ से निग्गंथे, तं कहं इति चेदाधरियाह-इत्थीणं कुडुंतरंसि जाव सुणमाणस्स बंभयारिस्स बंभचरे०, तम्हा खलु निग्गंथे नो इत्थीणं कुटुंतरंसि वा जाव सुणमाणे विहारजा (५)।७।
नो स्त्रीणां कुड्यं-खटिकालेष्टुकादिरचितं तेनान्तरं-व्यवधानं तस्मिन् कुड्यान्तरे वा, दुष्यं-वस्त्रं तदन्तरे वा, यवनिकान्तरे ही इत्यर्थः, भित्तिः पक्वेष्टकादिरचिता तदन्तरे वा स्थित्वेति शेषः, वा सर्वत्र विकल्पे, कूजितशब्द वा सुरतसमये विविधविहग
भाषया अव्यक्तशब्द, रुदितशब्द वा रतिकलहादिकं मानिनीकृतं, गीतशब्दं वा-पञ्चमादिहुङ्कतिरूपं, हसितशब्दं वा-कहकहादिक, स्तनितशब्दं वा-रतिसमयकृतं, क्रन्दितशब्द वा-प्रोषितभर्तृकादिकृताक्रन्दरूपं, विलपितशब्दं वा-प्रलापरूपं श्रोता यो न भवति स निग्रंथो, नान्यः तत्कथमित्यादि प्राग्वत् । ६।७।
XXXXXXXXXXXXX
चतुर्थपञ्चमे ब्रह्मचर्य
समाधि | स्थाने ४,५
॥१२६॥
XXX
Jain Education
anal
For Privale & Personal use only
minjainelibrary.org

Page #269

उत्तरा०२२
X-0XEX
षष्ठमाह
नोनिग्गंथे पुधरयं पुबकीलियं अणुसरित्ता हवइ, तं कहं इति चेदायरियाह - निग्गंधस्स खलु इत्थीणं पुवरयं पुछकीलियं अणुसरमाणस्स बंभयारिस्स वंभचेरे०, तम्हा खलु नो निग्गंथे इत्थीणं पुवरयं पुधकीलियं अणुसरिजा ( ६ ) । ८
नो-नैव निर्ग्रन्थः, पूर्वस्मिन् - गृहस्थावस्थालक्षणे काले रतं - ख्यादिभिः सह विषयानुभवनं, वा शब्दस्य गम्यमानत्वात् पूर्वक्रीडितं वा ताभिरेव सह पूर्वकालभावि दुरोदरादिरमणात्मकं अनुस्मर्ता - अनुचिन्तयिता भवति यः स निर्ग्रन्थः । ७ । ८ ।
सप्तममाह
णो पणीयं आहारं आहारित्ता हवइ से निग्गंथे, तं कहं इति चेदायरियाह - निग्गंधस्स खलु पणीयं पाणभोयण आहारेमाणस्स बंभयारिस्स बंभचेरे०, तम्हा खलु नो निग्गंथे पणीयं आहारं आहारेजा ( ७ ) । ९ । नो-नैव प्रणीतं - गलत्स्नेहबिन्दुः, उपलक्षणत्वात् अन्यमपि अत्यन्तधातूद्रेककारिणं आहारं - अशनादिकं आहारयिता - भोजयिता भवति यः सः इह च यः प्रणीतपानभोजनयोरेव ग्रहणं एतयोरेव मुख्यतया यतिभिरार्यमाणत्वाद्, अन्यथा खाद्यस्वाद्ये अप्येवंविधे वर्जनीये एवेत्यर्थः । ८ । ९ ।
अष्टममाह
नो अइमायाए पाणभोयणं आहारित्ता हवइ से निग्गंथे, तं कहं इति चेदायरियाह- अइमायाए पाण
Jain Education onal

XXX**********
gaan
ब्रह्मचर्यसमाधिस्थाने
ainelibrary.org

Page #270

ब्रह्मचर्य
उत्तरा० अवचूर्णिः
॥१२७॥
भोयणं आहारेमाणस्स बंभयारिस्स बंभचेरे०, तम्हा खलु नो निग्गंथे अइमायाए पाणभोयणं भुंजिजा(८)।१०।
नैव, अतिमात्रया-मात्रातिक्रमेण तत्र मात्रा-परिमाणं, सा च पुरुषस्य द्वात्रिंशत्कवलाः, स्त्रियः पुनरष्टाविंशतिः, उक्तं हि"बत्तीसं किर कवला आहारो कुच्छिपूरओ भणिओ। पुरिसस्स महिलिआए अट्ठावीसं भवे कवला ॥१॥” इति, अतिक्रमस्तु तदाधिक्यसेवनं, पानभोजनमाहारयिता-भोक्ता भवति यः।९।१०।
नवममाह
नो विभूसाणुवाई हवइ से निग्गंथे, तं कहं इति चेदायरियाह-विभूसावत्तिए विभूसियसरीरे इत्थिजणस्स अभिलसणिजे हवइ, तओ णं तस्स इत्थिजणेणं अभिलसिज्जमाणस्स बंभयारिस्स बंभचेरे०, तम्हा | खलु नो निग्गंथे विभूसाणुवाई सिया (९)।११।
नैव विभूषा-शरीरोपकरणादिषु स्नानविलेपनादिभिः संस्कारस्तदनुपाती-तत्कर्मा विभूषानुपाती भवति यः स निर्ग्रन्थः, तत्किमिति चेदाचार्य आह-विभूषां वर्तयितुं-विधातुं शीलमस्येति विभूषावती स एव विभूषावर्तिकः, स किमित्याह-विभूषितशरीरः-स्नानालङ्कृतसंस्कृततनुः सन् स्त्रीजनस्याभिलषणीयः-प्रार्थनीयो भवति, "उज्वलवेषं पुरुषं दृष्ट्वा स्त्री कामयते” इति वचनात् , ततः स्त्रीजनाभिलषणीयत्वतः, णं-वाक्यालङ्कारे, तस्य निर्ग्रन्थस्य स्त्रीजनेनाभिलष्यमाणस्य ब्रह्मचारिणोऽपि सतो | ब्रह्मचर्ये शङ्का वा-यथा किमतास्तावदित्थं प्रार्थयमाना उपभुञ्जे?, आयतौ तु यद्भावि तद्भवतु, अथवा कष्टाः शाल्मलीश्लेषादयो नरके एतद्विपाका इति परिहरामीत्येवंरूपः संशयः, शेष प्राग्वत् । १० । ११ ।
समाधिस्थानाध्ययनम् १६
KOKO-KO-KE-KOKKOK
अष्टमनवमे ब्रह्मचर्यसमाधि
Fo3
स्थाने
॥१२७ ।
Jain Educati
o nal
For Privale & Personal use only
jainelibrary.org

Page #271

दशममाह
नो सदरूवरसगंधफासाणुवाई हवइ से निग्गंथे, तं कहं इति चेदायरियाह-निग्गंथस्स खलु सहरूवरसगंधफासाणुवाइस्स बंभयारिस्स बंभचेरे०, तम्हा खलु नो निग्गंथे सद्दरूवरसगंधफासाणुवाई हवइ से निग्गंथे, दसमे बंभचेरसमाहिठाणे हवइ (१०)।१२। ___ नो-नैव शब्दो-मन्मनभाषितादि रूपं-कटाक्षनिरीक्षणादि चित्रादिगतं वा स्यादिसम्बन्धि रसो-मधुरादिरभिबृंहणीयो गन्धः-सुरभिः स्पर्शः-स्पर्शानुकूलकोमलमृणालादिः, एतानभिष्वङ्गहेतून् अनुपतति-अनुयातीत्येवंशीलः शब्दरूपरसगन्धस्पर्शानुपाती भवति यः, स निग्रन्थः तत्कथमित्यादि प्राग्वत्, दशमं ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानं भवतीति निगमनं, । इह च प्रत्येकं ख्यादिसंसक्तशयनादेः शङ्कादिदोषदर्शनमत्यन्तदौष्ट्यदर्शकं प्रत्येकमपायहेतुतां प्रति तुल्यबहुत्वख्यापकं च ।११।१२।
भवन्ति य इत्य सिलोगा, तंजहाभवन्ति-विद्यन्ते, अत्र उक्त एवार्थे, श्लोकाः-पद्यरूपाः, तद्यथा
जं विवित्तमणाइन्नं, रहियं थीजणेण य । बंभचेरस्स रक्खट्ठा, आलयं तु मिसेवए ॥ ५१०॥ यो विविक्तो-रहस्यभूतस्तत्रैव वास्तव्यख्याद्यभावाद् अनाकीर्णः-असंकुलस्तत्प्रयोजनागतस्याद्यनाकुलत्वात् , रहितः-परित्यत्तोऽकालचारिणा वन्दनश्रवणादिनिमित्तागतेन स्त्रीजनेन, चात् पण्डकैः षिङ्गादिपुरुषैश्च ब्रह्मचर्यस्य रक्षार्थ-पालननिमित्तं आलयः-आश्रयः, सर्वत्र प्राकृतत्वात् नपुंनिर्देशः, यत्तदोनित्याभिसंबन्धात् तं आलयं, तुः-पुरणे निषेवते-सेवते ॥१॥५१०॥
-*-6XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOX
दशम ब्रह्मचर्यसमाधि
स्थानं
Jain Education inte
For Privale & Personal use only

Page #272

उत्तरा० अवचूर्णिः
ब्रह्मचर्य
समाधिस्थाना
॥१२८॥
ध्ययनम्
XXOXOXOXOXOXOXOXOXOXE
मणपलायजणणी, कामरागविवड्डणी । बंभचेररओ भिक्खू, थीकहं तु विवजए॥५११॥ मनःप्रह्लादजननी-चित्तानन्दकारिणी, अत एव कामरागो विषयाभिष्वंगस्तस्य विवर्द्धनी-वृद्धिहेतुः कामरागविवर्धनी तां, | * ब्रह्मचर्ये रतः-आसक्तः, स्त्रीकथां “तद्वक्तुं यदि मुद्रिता शशिकथे" त्यादिरूपाम् ॥२॥५११॥
समं च संथवं थीहिं, संकहं च अभिक्खणं । बंभचेररओ भिक्खू, निच्चसो परिवज्जए ॥ ५१२॥ समं च संस्तवं-परिचयं स्त्रीभिः निषिद्या प्रक्रमात् एकासनभोगेनेति गम्यते, संकथां च ताभिरेव समं सन्ततभाषणादिकां अभीक्ष्णं-पुनः पुनः नित्यम् ॥ ३॥ ५१२ ॥
अंगपञ्चंगसंठाणं, चारुल्लवियपेहियं । बंभचेररओ थीणं, चक्खुगिज्झं विवजए ॥ ५१३॥ अङ्गानि च-शिरःप्रभृतीनि प्रत्यङ्गानि कुचकक्षावादीनि, संस्थानं च-कटीनिविष्टकरादिनिवेशात्मकं समाहारे सिद्धं, चारु उल्लपितं च-मन्मनभाषितानि तत्सहगतमुखादिविकारोपलक्षणमेतत् , प्रेक्षितं च-अर्द्धकटाक्षनिरीक्षितादि उल्लपितपेक्षितं | स्त्रीणां-स्त्रीसम्बन्धि चक्षुषा गृह्यत इति चक्षुर्ग्राह्यं सद्विवर्जयेत् , कोऽर्थः, चक्षुपि हि सति रूपग्रहणमवश्यंभावि, परं तद्दर्शनेऽपि तत्परिहार एव कर्तव्यो, न तु रागवशात्पुनः पुनस्तदेव वीक्षणीयं, उक्तं हि-"असक्का रूपमद्दई, चक्खुगोअरमागयं । रागद्दोसे उ जे तत्थ, ते बुहो परिवजए ॥१॥” ४ ॥५१३ ॥
कूड़यं रुइयं गीयं, हसियं थणिय कंदियं । बंभचेररओ थीणं, सोअगिज्झं विवजए॥५१४॥ नवरं स्त्रीणां कृजितादिविवा यत् कुड्यंतरेष्विति शेषः॥५॥५१४॥
ब्रह्मचर्य
स्थानदर्शिका गाथाः
KAIXXXX
॥ १२८॥
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
Teibraryorg

Page #273

हासं किहुं रई दप्पं, सहसावत्तासियाणि य (हस्स दप्पं रई किडु सह भुत्तासियाणि य पा०)।
बंभचेररओ थीणं, नाणुचिंते कयाइवि ॥५१५॥ हासं क्रीडां-बूतरमणात्मिकां रति-कान्ताङ्गसङ्गजनितां प्रीति, दर्प-मनस्विनीमानदलनोत्थं गर्व 'सहसा अवत्रासितानि च | पराङ्मुखदयितादेः सपदि त्रासोत्पादकानि अक्षिस्थगनमर्मोद्धट्टनादीनि, सर्वत्र पूर्वकृतत्वं प्रक्रमादपेक्षणीयं नानुचिन्तयेत् कदाचिदपि ॥ ६॥ ५१५ ॥
पणीयं भत्तपाणं च, खिप्पं मयविवड्डणं । बंभचेररओ भिक्खू, निचसो परिवजए॥५१६ ॥ पणीअंसूत्रं सुगम, नवरं मदः-कामोद्रेकः इह गृह्यते तस्य विवर्द्धनं-अतिबृंहकतया विशेषतो वृद्धिहेतुं परिवर्जयेत्॥७॥५१६॥ धम्म लद्धं (धम्मलद्धं पा०) मियं काले, जत्तत्थं पणिहाणवं । णाइमत्तं तु भुंजिज्जा, बंभचेररओ सया ॥५१७॥
विभूसं परिवजिजा, सरीरपरिमंडणं । बंभचेररओ भिक्खू, सिंगारत्थं न धारए ॥५१८॥ धर्मादनपेतं धर्म्यमेषणीयमित्यर्थो, यद्वा धर्मेण हेतुना न तु कुण्डलादिकरणेन लब्धं-प्राप्तं, गृहस्थेभ्य इति गम्यं, मितं“अद्धमसणस्से "त्याद्यागमोक्तमानान्वितं, आहारमिति गम्यं, काले प्रस्तावे, यात्रार्थ-संयमनिर्वाहार्थ, न तु रूपाद्यर्थ, प्रणिधानवान्-चित्तस्वास्थ्योपेतो, न तु रागद्वेषवशगो, भुञ्जीतेति सम्बन्धः, तोरेवकारार्थस्य व्यवहितसम्बन्धात्तद् न अतिमात्रं-अतिरिक्तं भुञ्जीत सदा-सर्वकालं, कदाचित्कारणतोऽतिमात्राहारस्य येनादुष्टत्त्वात् , विभूषां-उपकरणगतामुत्कृष्टवस्त्राद्यात्मिक परिवर्जयेत्परिहरेत् , शरीरपरिमण्डनं-नखकेशश्मश्रुसमारचनादि शृङ्गारार्थ-विलासार्थ न धारयेत्-न कुर्यात् ॥८-९ ॥५१७-५१८॥
ब्रह्मचर्यस्थानदर्शिका
गाथाः
SKARKIOXOXOXOXOX
Jain Education
anal
RECOVijainelibrary.org

Page #274

ब्रह्मचर्य
उत्तरा० अवचूर्णिः
समाधिस्थानाध्ययनम्
॥१२९॥
XXXXXXXXXXXXX
सहे रूवे य गंधे य, रसे फासे तहेव य । पंचविहे कामगुणे, निचसो परिवज्जए ॥५१९॥ स्पष्टं, नवरं, कार्म-इच्छामदनरूपस्तस्य द्विविधस्यापि गुणाः-साधनभूता उपकारकाः कामगुणास्तान् ॥ १०॥ ५१९ ॥ सम्प्रति यत्प्राक् प्रत्येकमुक्तं शङ्का वा स्यादित्यादि तद् दृष्टान्ततः स्पष्टयितुमाहआलओ थीजणाइन्नो, थीकहा य मणोरमा। संथवो चेव नारीणं, तासिं इंदियदरिसणं ॥५२० ॥ कुइयं रुइयं गीयं, हसियं भुत्तासियाणि य । पणीयं भत्तपाणं च, अइमायं पाणभोयणं ॥ ५२१ ॥
गत्त(प्र० गाय)भूसणमिटुं च, कामभोगा य दुजया। नरस्सऽत्तगवेसिस्सा, विसं तालउडं जहा ॥५२२॥ गाथात्रयं प्रतीतं, नवरं संस्तवः-परिचयः, स चेहाप्येकासनभोगेनेति प्रक्रमः, भुक्तासितानि च स्मृतानीति शेषः, तत्र भुक्तानि-भोगरूपाणि आसितानि-रूयादिभिरेव सहावस्थितानि, हास्यादि उपलक्षणं चैतत्, गात्रभूषणं, चोऽप्यर्थः, तत इष्टमपि आस्तां विहितं, कामभोगाश्चोक्तरूपाः नरस्योपलक्षणत्वात्स्यादेश्च, आत्मगवेषिणः, विषं-तालपुटं सद्योघाति यत्रौष्ठपुटान्तर्वर्तिनि तालमात्रकालविलम्बतो मृत्युरुपजायते तत्तालपुटं, यथा कोऽर्थः ? यथैतद्विपाकदारुणं तथा स्त्रीजनाकीर्णालयाद्यपि शङ्कादिकरणतः संयमजीवितस्येतरस्य च नाशहेतुत्वात् ॥११-१३ ॥ ५२०-५२२॥
सम्प्रति निगमयन्नाह
दुजए कामभोगे य, निच्चसो परिवज्जए। संकठाणाणि सवाणि, वजिजा पणिहाणवं ॥५२३॥ दुःखेन जीयन्त इति दुर्जयास्तान कामभोगान् नित्यं परिवर्जयेत्-सर्वप्रकारं त्यजेत् , पूर्वत्र चस्य भिन्नक्रमत्वात् शंकास्था
RXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOKeXOK.
ब्रह्मचर्कस्थानदर्शिका गाथाः
॥ १२९॥
JainEducationic

Page #275

नानि चानन्तरोक्तानि सर्वाणि द(ड)शापि वर्जयेत् , अन्यथा आज्ञाभंगानवस्थामिथ्यात्वविराधनादिदोषसम्भवः प्रणिधानवान्एकाग्रमनाः सन् ॥ १४ ॥ ५२३ ॥ एतदर्जकश्च किं कुर्यादित्याह
धम्माराम चरे भिक्खू, धिईमं धम्मसारही। धम्मारामरए दंते, बंभचेरसमाहिए ।। ५२४ ॥ धर्म आराम इव पापसन्तापोपतप्तानां जन्तूनां निवृतिहेतुतयाऽभिलषितफलप्रदानतश्च धर्मारामस्तस्मिन् , चरेत्-गच्छेत् , प्रवर्त्ततेति यावत्, यद्वा धर्मे आसमन्ताद्रमते इति धर्मारामः संचरेत्-संयमाध्वनि यायात् भिक्षुः, धृतिः-चित्तस्वाथ्यं । तद्वान् , स चैवं धर्मसारथिः “ठिओ उठावए पर"मिति वचनादन्येषामपि धर्मे प्रवर्त्तयिता, धर्म आरमन्ते इति धर्मारामाः सुसाधवस्तेषु रतः-आसक्तो, नतु एकाकित्वे, दान्तः-उपशान्तः, ब्रह्मचर्ये समाहितः-समाधानवान् ब्रह्मचर्यसमाहितः॥ १५॥ ५२४ ॥
अथ ब्रह्मचर्यमाहात्म्यमाह-- देवदाणवगंधवा, जक्खरक्खसकिनरा । बंभयारिं नमसंति, दुक्करं जे करंति तं (प्र० ते)॥५२५॥. देवाः-वैमानिकज्योतिष्काः, दानवाः-भवनपतयः, गन्धर्वाः-व्यन्तरविशेषाः, यक्षराक्षसकिन्नराः व्यन्तरविशेषाः, उपलक्षणत्वात् भूतपिशाचादिसर्वदेवाः ब्रह्मचारिणं तमिति शेषः, नमस्यन्ति-नमस्कुर्वन्ति, दुस्कर-कातरजनदुरनुचरं यः करोत्यनु| तिष्ठति तद् ब्रह्मचर्यम् ॥ १६ ॥ ५२५ ॥
माहात्म्यम्
Jain Education
d
onal
For Privale & Personal use only
MAlainelibrary.org

Page #276

उत्तरा० अवचूर्णिः
ब्रह्मचर्यसमाधिस्थाना
॥१३०॥
ध्ययनम्
XXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOX
अध्ययनार्थोपसंहारमाहएस धम्मे धुवे नियए, सासए जिणदेसिए । सिद्धा सिझंति चाणेणं, सिज्झिसंति तहापरे ॥५२६॥ त्ति बेमि ॥
॥बंभचेरसमाहिठाणअज्झयणं समत्तं ॥१६॥ एषः पूर्वोक्तो धर्मों ब्रह्मचर्यलक्षणः, ध्रुवः-स्थिरः परवादिभिः अप्रकम्पतया प्रमाणप्रतिष्ठित इत्यर्थः, नित्यः-त्रिकालमपि सम्भवात् शाश्वतोऽनवरतभवनात् , एकार्थिकानि च अमूनि नानादेशजविनेयानुग्रहार्थमुक्तानि, जिनदेशिताः-तीर्थकृत्प्रतिपादिताः, | अस्यैव त्रिकालगोचरफलमाह-सिद्धाः पुरा अनन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिणीषु सिध्यन्ति, चः समुच्चये महाविदेहे इहापि वा तत्कालापेक्षयाऽनेन ब्रह्मचर्यधर्मेण सेत्स्यन्ति, तथा अपरे-अन्येऽनन्तायामनागताद्धायां ॥ १७ ॥ ५२६ ॥
इति दशब्रह्मचर्यसमाधिस्थानावचूरिः १६ ॥ [
सम्प न्न ॥ इति श्रीउत्तराध्ययने षोडशस्य दशब्रह्मचर्य
समाधिस्थानस्य अवचूरिः समाप्ता ॥ सम्मममममममममस्मरसमससससस
XXXXXXXXXXXXX
ब्रह्मचर्यात्
सिद्धिः
॥१३०॥
Jan Eden

Page #277

॥ अथ सप्तदशं पापश्रमणीयमध्ययनम् ॥
XXXXXXXXXXXXX
अनन्तराध्ययने दशब्रह्मचर्यगुप्तय उक्ताः, ताश्च पापस्थानवर्जनादेवासेवितुं शक्यन्ते इति पापश्रमणस्वरूपोच्या तदेवात्र काक्कोच्यते
जे केइ उ (जे के इमे पा०) पवइए नियंठे, धम्म सुणित्ता विणओववन्ने ।
सुदुल्लहं लहिडं बोहिलाभ, विहरिज पच्छा य जहासुहं तु ॥ ५२७॥ अस्य च पापश्रमणीयं नाम, यः कश्चित् तुः पूरणे प्रव्रजितो-निष्क्रान्तः निग्रन्थः, कथं पुनः प्रबजित इत्याह-धर्म-श्रुतचारित्ररूपं श्रुत्वा-निशम्य विनयेन-ज्ञानदर्शनचारित्रोपचारात्मकेनोपपन्नो-युक्तः विनयोपपन्नः सन् सुदुर्लभं-अतिशय-| दुष्प्रापं लब्धं बोधिलाभ-जिनधर्मप्राप्तिरूपं, अनेन भावप्रतिपत्त्या असौ प्रव्रजित इत्युक्तं, स किमित्याह-विहरेत्-चरेत्, पश्चात्-प्रव्रजनोत्तरकालं, चः पुनरर्थविशेषद्योतकः, ततः प्रथमं सिंहवृत्त्या प्रव्रज्य पश्चात्पुनः तोरेवकारार्थत्वात् यथासुख| निद्राविकथादिभिः शृङ्गालवृत्त्यैव विहरति, उक्तं हि-"सीहत्ताए निक्खंतो सिआलत्ताए विहरई"त्ति ॥१॥५२७ ॥ स च गुरुणा अन्येन वा हितैषिणा अधीष्वेत्युक्तो यद्वक्ति तदाह
सिजा दढा पाउरणं मि अत्थि, उप्पज्जई भुत्तु तहेव पाउं । जाणामि जं वइ आउसुत्ति!, किं नाम काहामि ? सुएण भंते ! ॥५२८॥
साधोः सिंहशृगालवृत्तिता
XXXXX
Jain Education
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #278

पाप
श्रमणीयमध्ययनम् १७
उत्तरा शय्या-वसतिः दृढा-वातातपजलाधनभिभाव्या, तथा प्रावरणं-वर्षाकल्पादि ममास्ति, किं च-उत्पद्यते-जायते भोक्तुंअव चूर्णिः भोजनाय पातु-पानाय, यथाक्रम अशनं पानं चेति शेषः, तथा जानामि-अवगच्छामि, यद्वर्त्तते-यदिदानीमस्ति, हे आयुष्म
न्निति प्रेरयितुरामन्त्रणं, इति-एतस्माद्धेतोः किं नाम ?, न किञ्चिदित्यर्थः, करिष्यामि श्रुतेन अधीतेनेत्यध्याहारः, भदंतेति ॥१३॥
पूज्यामन्त्रणं, इह च प्रक्रमात् क्षेपे, ततः कोऽर्थो ये भवन्तो भदन्ता अधीयन्ते तेऽपि नातीन्द्रियं वस्तु किंचनावबुध्यन्ते, किंतु साम्प्रतमात्रेक्षिण एव, तच्चैतावदस्मास्वेवमप्यस्ति, तत्किं हृदयगलतालुशोषकारिणाऽधीतेनेत्येवमध्यवसितो यः स पापश्रमणः इत्युच्यत इतीहापि सिंहावलोकितन्यायेन सम्बन्ध्यते ॥ २॥ ५२८ ॥
किंच
जे केइ उ पचईए, निहासीले पगामसो। भुच्चा पिचा सुहं सुअई (वसइ० पा०),पावसमणत्ति वुचई ॥५२९॥ यः कश्चित् प्रव्रजितः निद्राशीलो-निद्रालुः, प्रकामशः-बहुशः, भुक्त्वा दध्योदनादि, सुखं यथा स्यादेवं सर्वक्रियानुष्ठाननिरपेक्ष एव स्वपिति-शेते, स एवंभूतः पापश्रमण इत्युच्यते ॥ ३॥ ५२९॥
आयरियउवज्झाएहिं, सुअं विणयं च गाहिए। ते चेव खिसई बाले, पाव०॥५३०॥ __ न केवलमपठन्नेव पापश्रमणः, किंतु आचार्योपाध्यायैः श्रुतं-आगममर्थतः शब्दतश्च विनयं च ग्राहितः-शिक्षितो यैरिति XIगम्यं तानेवाचार्यादीन्निन्दति बालो-निर्विवेकः, गम्यमानत्वात् स पापश्रमणः ॥ ४ ॥ ५३०॥
पाप श्रमस्वरूपारम्भः ज्ञानाचर
विषये पापश्रमणता
XXXXX
॥१३१॥
Jain Education
Bonal

Thinelibrary.org

Page #279

KXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOX
इत्थं ज्ञानाचारविषयं पापश्रमणमुक्त्वा दर्शनाचारनिरपेक्षं तमेवाह
आयरियउवज्झायाणं, सम्मं नो पडितप्पई । अप्पडिपूअए थद्धे, पावस०॥५३१॥ आचार्योपाध्यायानां सम्यग्-अवैपरीत्येन न परितप्यते-न तप्तिं विधत्ते, दर्शनाचारान्तर्गतवात्सल्यविरहतो न तत्कार्येषु अभियोगं विधत्ते इत्यर्थः, अप्रतिपूजकः प्रस्तावादहदादिषु यथोचितप्रतिपत्तिपराङ्मुखः, यद्वा केनाप्यपकृतोऽपि न प्रत्युपकारी स्तब्धो-गर्वाध्मातः केनचित्प्रेर्यमाणोऽपि न तद्वचनतः प्रवर्तते गर्वादात्मानमेव बहुमन्यते यः॥५॥५३१॥ सम्प्रति चारित्राचारविकलं तमेवाह
संमद्दमाणे पाणाणि, बीयाणि हरियाणि य । असंजए संजय मन्नमाणे, पाव० ॥५३२॥ __संमर्दयन्-हिंसन् प्राणानिति प्राणयोगाद् द्वीन्द्रियादीन् प्राणिनः बीजानि-शाल्यादीनि हरितानि च-दूर्वाङ्करादीनि, सर्वै- केन्द्रियोपलक्षणमिदं, अत एवासंयतोऽपि सोपस्कारत्वात् संयतोऽहमिति मन्यमानः, पापेत्यादि प्राग्वत् , अनेन च संविग्नपाक्षिकत्वमप्यस्य नास्तीत्युक्तम् ॥ ६ ॥ ५३२॥
संथारं फलगं पीढं, निसिज्जं पायकवलं । अप्पमजियमारुहई, पाव०॥ ५३३ ॥ तथा संस्तारः कंबल्यादि, फलकं दारुमयं, पीठं आसनं, निषद्या-स्वाध्यायभूम्यादिकं, पादकंबलं-पादपुच्छनकं, प्रमृज्य रजोहरणादिना असंशोध्योपलक्षणत्वादप्रत्युपेक्ष्य च, आरोहति-समाजामति यः स पा०॥७॥५३३ ॥
दर्शनचारित्राचरे पापश्रमणता
XXXXXXX
in Education
For Privale & Personal use only
nelibrary.org

Page #280

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१३२॥
पापश्रमणीयम|ध्ययनम्
१७
OXXXXXXXXXXXXX
दवदवस्स चरई, पमत्ते अ अभिक्खणं । उल्लंघणे अ चंडे अ, पाव०॥५३४॥ तथाकृतं-तथाविधालम्बनं विनाऽपि त्वरितं चरति-गोचरचर्यादिषु भ्राम्यति, प्रमत्तश्च-प्रमादवांश्च भवतीति शेषः, अभीक्ष्णं-वारं वारं उल्लङ्घनश्च बालादीनामुचितप्रतिपत्त्यकरणतः अधःकर्ता चण्ड:-क्रोधनः यद्वा चण्डोऽनुपयुक्त ईर्यासमिती, उल्लङ्घनश्च वत्सडिम्भादीनां चण्डः आरभटवृत्त्याश्रयणतः ॥८॥५३४ ॥
पडिलेहेइ पमत्तो, अवउज्झइ पायकंबलं । पडिलेहाअणाउत्ते, पाव० ॥ ५३५ ॥ तथा प्रतिलेखयति प्रमत्तः सन् , अपोज्झति यत्र तत्र निक्षिपति पादकम्बलं पात्रकम्बलं वा, उपलक्षणत्वात्समस्तोपधिं च, स एवं प्रतिलेखनाऽनायुक्तः-प्रत्युपेक्षानुपयुक्तः, पाप०॥९॥५३५ ॥
पडिलेहेइ पमत्ते, से किंचि हु निसामिआ । गुरुं परिभाव(स पा०)ए निच्चं, पाव०॥५३६॥ __ तथा प्रतिलेखयति प्रमत्तः सन् स होरप्यर्थत्वात् किञ्चिदपि विकथादीति गम्यं निशम्य-आकर्ण्य, तत्राक्षिप्तचित्ततयेति भावः, गुरुपरितापको नित्यं-सदा, कोऽर्थः १, असम्यक् प्रत्युपेक्षमाणोऽन्यद्वा वितथमाचारन गुरुभिश्चोदितस्तानेवासत्यवचनैरभिभवति, यथा-स्वयमेव प्रत्युपेक्षध्वं, युष्माभिरेव वयमित्थं शिक्षितास्ततो युष्माकमेवैष दोष इत्यादि, इह च गुरुपरिभाषकत्वं प्रमत्तत्वस्य च निशमनहेतुत्वं पूर्वस्माद्विशेष इति न पौनरुक्त्यम् ॥१०॥५३६ ॥ किंच
बहुमाई पमुहरी, थद्धे लुद्धे अणिग्गहे । असंविभागी अचियत्ते, पाव० ॥५३७॥
चारित्राचारेऽपि पापश्रमणता
॥१३२॥
braryong

Page #281

Xoxoxoxo-KOLX
FoXXXXXXXXXX
___ बहुमायी-प्रभूतवञ्चनाप्रयोगवान् , प्रकर्षण मुखरः प्रमुखरः स्तब्धो-लुब्धो, अविद्यमानो निग्रहः-इन्द्रियनोइन्द्रियनियन्त्रणात्मकोऽस्येति अनिग्रहः, संविभजन्ति-गुरुग्लानबालादिभ्य उचितमशनादि यच्छतीत्येवंशीलः संविभागी न तथा य आत्मपोषकत्वेनैव सोऽसंविभागी, गुर्वादिष्वप्यप्रीतिमान् ॥११॥ ५३७॥
अन्यच्चविवायं च उदीरेइ, अधम्मे अत्तपल(प्र० पत्तपण्ण, पा० पण)हा । बुग्गहे कलहे रत्ते, पाव० ॥ ५३८ ॥ विवाद-वाकलह, चः-पूरणे, उदीरयति-कथञ्चिदुपशान्तमपि उत्पासनादिना वृद्धिं नयति, अधर्मः-अविद्यमानसदाचारः,
| ज्ञानचारिआत्तां-सिद्धान्तश्रवणतो गृहीतां आप्तां वा इहपरलोकयोः सद्बोधरूपतया हितां वा प्रज्ञां आत्मनोऽन्येषां वा बुद्धिं कुतर्क- *त्राचारविषये व्याकुलीकरणतो हन्ति यः स आत्मप्रज्ञाहा, व्युद्गृहे-दण्डादिघातजनिते विरोधे-कलहे तस्मिन्नेव वाचिके रतः-अभि
Xपापश्रमणवक्तः ॥ १२॥ ५३८॥ अपरं च
अथिरासणे कुक्कुईए, जत्थ तत्थ निसीअई। आसणंमि अणाउत्ते, पाव० ॥५३९॥
ससरक्खपाओ सुअई, सिजं न पडिलेहई। संधारए अणाउत्तो, पाव० ॥५४०॥ अत्थिरासनः कुत्कुचो वा द्वयमपि प्राग्वत्, यत्र तत्र संसक्तरजस्कादावपि निषीदति-उपविशति, आसने पीठादौ अना
त्वम्
*
*
*
उत्तरा०२३
*
*
For Privale & Personal Use Only
A
Jain Education
n
elibrary.org

Page #282

उत्तरा० अवचूर्णिः
पापश्रमणीयमध्ययनम्
१७
युक्तः-अनुपयुक्तः सन् ॥१३॥ तथा सह रजसा वर्तेते सरजस्कौ तादृशौ पादौ यस्य स सरजस्कपादः स्वपिति, कोर्यः ? संयमविराधनां प्रत्यभीरुतया पादावप्रमृज्यैव शेते, तथा शय्यां-वसतिं न प्रतिलेखयति, उपलक्षणत्वात् न प्रमार्जयति, संस्तारकेफलककम्बलादी सुप्त इति शेषः, अनायुक्तः “कुक्कुडिपायपसारण" इत्याद्यागमार्थानुपयुक्तः, शेषं प्राग्वत् ॥१४॥५३९-५४०॥ इदानीं तपआचारातिक्रमतस्तमाह
दुद्धदहीविगईओ, आहारेइ अभिक्खणं । अरए अ तवोकम्मे, पाव० ॥ ५४१॥ दधिदुग्धे प्राकृतत्वात् व्यत्ययो विकृतिहेतुत्वाद्विकृती, उपलक्षणत्वात् घृताद्यशेषविकृतिपरिग्रहः, आहारयति अभीक्ष्णंवारंवारं, तथाविधपुष्टालम्बनं विनापि इति भावः, अत एवारतश्च-अप्रीतिमांश्च तपःकर्मणि-अनशनादौ ॥ १५॥ ५४१॥ अपि च
अत्यंतंमि य सूरंमि, आहारेइ अभिक्खणं । चोइओ पडिचोएइ, पाव०॥५४२॥ अस्तान्ते, चः पूरणे, उदयादारभ्येति गम्यते, सूर्ये-आदित्ये आहारयति, अभीक्ष्णं-वारं वारं, तथाविधपुष्टालम्बनं विनापीत्यर्थः, कोऽर्थः ? प्रातरारभ्य सन्ध्यां यावत्पुनः पुनर्भुङ्के, यद्वा अस्तं अयति सूर्ये आहारयति, किमेकदैवेत्याह-अभीक्ष्णंपुनः २, दिने दिने इत्यर्थः, यदि वाऽसौ केनचिनर्वादिना आयुष्मन् ! किमेवं त्वयाऽऽहारतत्परेणैव स्थीयते ?, दुर्लभा खलु इयं मनुजत्वादिचतुरङ्गसामग्री, तत एनमेवाप्य तव तपस्येवोद्यन्तुमुचितमित्यादि चोदितः सन् प्रतिचोदयति, यथा कुशलस्त्वमुपदेशदाने, न तु स्वयमनुष्ठाने, अन्यथा किमेवमवगच्छन्नपि भवान्न विकृष्टं तपोऽनुतिष्ठति इत्यर्थः ॥ १६ ॥ ५४२॥
तपाचार
विषये पापश्रमण
त्वम्
॥१३३॥
Sain Education
Mainelibrary.org

Page #283

XOXOXXXoxoxo***6*6*6)
तथा
आयरियपरिचाई, परपासंडसेवए । गाणंगणिए दुन्भूए, पाव०॥५४३ ॥ आचार्यपरित्यागी, ते हि तपः कर्मणि विषीदन्तमुद्यमयन्ति, आनीतमपि वा अन्नादि बालग्लानादिभ्यो दापयन्ति, अत अतीवाहारलोल्यात्तत्परित्यजनशीलः, परपाषण्डान्-सौगतादीन् “मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेये"त्यादिकाभिप्रायवन्तः
अत्यन्तमाहारप्रसक्तास्तत एव हेतोः सेवते इति परपाषण्डसेवकः, तथा स्वेच्छाप्रवृत्ततया गणाद्गणं षण्मासाभ्यन्तर एव व सङ्क्रामतीति 'गाणंगणिक' इत्यागमिकी परिभाषा, अत एव दुरिति दुष्टं भूतं-जातमस्येति दुर्भूतो-दुराचारतया निन्द्यो भूत al इत्यर्थः॥ १७ ॥ ५४३ ॥
अथ वीर्याचारविकलं तमाह
सयं गेहं परिचज, परगेहंसि वावरे (ववहरे पा०)। निमित्तेण य ववहरई, पाव० ॥५४४ ॥ स्वकं गृहं परित्यज्य-दीक्षाग्रहणतः परिहत्य परगृहे व्याप्रियते, पिण्डाद्यर्थी सन् गृहिणामाप्तभावं दर्शयंस्तत्सत्कृत्यानि कुरुते, निमित्तेन च-शुभाशुभसूचकेन व्यवहरति द्रव्यार्जनं करोति ॥ १८॥ ५४४॥
अपि चसंनाइपिंडं जेमेइ, निच्छई सामुदाणियं । गिहिनिसिजं च बाहेइ, पावसमणित्ति वुच्चई ॥ ५४५॥
वीयाचार
विषये पापश्रमणत्वम्

For Privale & Personal Use Only
w
a
telibraryorg

Page #284

पाप
उत्तरा० अवचूर्णिः|
श्रमणीयम
ध्ययनम्
॥१३४॥
१७
खज्ञातिभिः-निजबन्धुभिः, स्नेहाद्याहारो दीयते, स स्वज्ञाति पिण्डस्तं भुते, नेच्छति समुदानानि-भिक्षास्तेषां समूह सामुदानिक-बहुगृहसंबंधिनं भिक्षासमूह, गृहिनिषद्यां-पर्यङ्कतूल्यादिकां शय्यां वाहयति-सुखशीलतयाऽऽरोहति |॥ १९॥ ५४५॥ सम्प्रत्यध्ययनार्थमुपसंहरनुक्तदोषासेवनवर्जयोः फलमाह
एयारिसे पंचकुसीलसंवुडे, रूवंधरे मुणिपवराण हिडिमे। अयंसि लोए विसमेव गरहिए, न से इहं नेव परत्थलोए ॥५४६ ॥ जे वज एए उ सदा उ दोसे, से सुबए होइ मुणीण मज्झे । अयंसि लोए अमयं व पूइए, आराहए दुहओ लोगमिणं ॥ ५४७॥ तिबेमि ॥
॥ पावसमणिशं १७॥ एतादृशो-यादृश उक्तः पञ्चकुशीला पार्श्वस्थादयः तद् असंवृतः-अनिरुद्धाश्रवद्वारः पञ्चकुशीलासंवृत्तो रूपं-रजोहरणादिकं वेषं धारयतीति रूपधरः, प्राकृतत्वाद्विन्दुः, मुनिपवराणां मध्ये अधोवी-अतिजघन्यसंयमस्थानवर्त्तित्वान्निकृष्ट इत्यर्थः। अस्मिन् लोके विषमिव गर्हितः, अत एव न स गृहीतीह लोके परत्र-परलोके परमार्थतः सन्निति शेषः, यो हि ऐहिकमामुष्मिकं च गुणं नोपार्जयति तद्गणनायामप्रवेशतस्तत्त्वतोऽविद्यमान एवेति, यो वर्जयति एतानुक्तरूपान् सदैव दोषान् सुव्रतः-निरति
पापशमणत्वे
फलम्
XOXOXOXOXOXOXOXOXOKe
॥१३४॥
Jain Education
ainelibrary.org

Page #285

xoxoxox
XXX
चारता प्रशस्यव्रतो भवतीति मुनीनां मध्ये, कोऽर्थो ?, भावमुनित्वेनासौ मुनिमध्ये गण्यते, तथा चास्मिन् लोकेऽमृतमिव पूजितः, आराधयति लोकमिमं प्रत्यक्षं सर्वपूज्यतया, तथा परं - परलोकं सुगत्यवाया, ततः पापस्थानवर्जनमेव विधेयमिति भाव इति गाथाद्वयार्थः ॥ २०-२१ ॥ ५४६-५४७ ॥
इति पापश्रमणीयाध्ययनावचूरिः ॥ १७ ॥
Jain Education tional
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने सप्तदशस्य पापश्रमणीया - ध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता ॥

*-01-00**
पापश्रमण
निवृती फलम्
v.jainelibrary.org

Page #286

॥ अथ संयतीयाख्यमष्टादशमध्ययनम् ॥
उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१३५॥
संयतीयाख्यमष्टादशमध्ययनम्
XOXOXXXXXXXXX
मृगव्यां
अनन्तराध्ययने पापस्थानवर्जनमुक्तं, तच्च संयतस्यैव, स च भोगर्द्धित्यागत एव, स एव सञ्जयोदाहरणतोऽत्रोच्यते, X(६० ४७)
कंपिल्ले नयरे राया, उदिनबलवाहणे । नामेणं संजओ नाम, मिगवं उवनिग्गए ॥५४८॥ | अस्य सञ्जयीयं नाम, काम्पील्ये नगरे राजा, उदीर्ण-उदयप्राप्तं बलं-चतुरङ्गं वाहनं-गिल्लिथिल्यादिरूपं यस्य उदीर्णबलवाहनो, यद्वा बलं-शरीरसामर्थ्य वाहनं-गजाश्वादि, पदात्युपलक्षणं चैतत् , स च नाम्ना-अभिधानेन नामेति-प्रकाश्यते ततः सञ्जय इति नाम्ना प्रसिद्धः, मृगव्यां-मृगयां, प्रतीति शेषः, उप-सामीप्येन निर्गतो-निर्यात उपनिर्गतः, तत एव नगरादिति शेषः॥१॥५४८॥ सच कीदृग् निर्गतः-किं च कृतवानित्याह
हयाणीए गयाणीए, रहाणीए तहेव य । पायत्ताणीए महया, सबओ परिवारिए ॥५४९॥ ___हयानीकेन गजानीकेन रथानीकेन तथैव च पदातीनां समूहः पादातं तस्यानीकं-कटकं पादातानीकं तेन, सुब्व्यत्ययः प्राग्वद् , इह पूर्वत्र च बृहता प्रमाणेनेति सर्वत्र सम्बद्ध्यते, सर्वतः परिवारतः॥२॥५४९॥
सञ्जतस्य निर्गमनम्
al॥१३५॥
Jain Education
A
n al
SOJainelibrary.org

Page #287

मिए छुभित्ता हयगओ, कंपील्लुजाणकेसरे । भिए संते मिए तत्थ, वहेइ रसमुच्छिए ॥५०॥ ___ मृगान् क्षिप्त्वा-प्रेरयित्वा, काम्पील्यस्य सम्बन्धिनि केसराख्ये उद्याने भीतान् सतः श्रान्तान्-वा इतस्ततः प्रेरणया 2 | खिन्नान मितान्-परिमितान् तत्र-तेषु मृगेषु मध्ये विध्यति-हन्ति, शरैरिति गम्यं, रसः-तन्मांसास्वादस्तत्र मूर्च्छितःगृद्धः॥३॥ ५५०॥
अत्रान्तरे यदभूत्तदाह
अह केसरंमि उजाणे, अणगारे तवोधणे । सज्झायझाणजुत्तो, धम्मज्झाणं झियायइ ॥५५१॥ अथान्तरं केसराख्ये उद्याने अनगारः-तपोधनः स्वाध्यायः-अनुप्रेक्षादि ध्यान-धर्मध्यानादि ताभ्यां संयुक्तो-यथाकालं तदासेवनया सहितः, अत एव ध्यानं ध्यायति-चिन्तयति ॥४॥५५१॥ क्वेत्यादि
अप्फोवमंडवंमी, झायई झवियासवे । तस्सागए मिए पासं, वहेइ से नराहिवे ॥५५२ ॥ अपफोव इति-वृक्षाद्याकीर्णः स चासौ मण्डपश्च नागवल्यादिसम्बन्धी अप्फोवमण्डपस्तस्मिन् ध्यायति, धर्मध्यानमिति गम्यं, पुनरभिधानमतिशयख्यापकं, क्षपिता-निमूलिता आश्रवाः हिंसादयः येन क्षपिताश्रवः तस्य मुनेः समीपं-पार्श्वमिति योगः आगतान प्राप्तान् मृगान् विध्यति-हन्ति वा सः सञ्जयनामा नराधिपो-राजा ॥५॥ ५५२ ॥
-oXXXoxoxoxoxox
मुनिसमीपस्थमृगहननम्
XOXOXOXOXOXOXOXEXOXOXXX
Jain Education
fonal
For Privale & Personal use only
Lainelibrary.org

Page #288

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १३६ ॥
Jain Education In
****
पुनस्तत्र यदभूत्तदाह
अह आसगओ राया, खिप्यमागम्म सो तहिं । हए मिए उपासित्ता, अणगारं तत्थ पासई ॥ ५५३ ॥ अथानन्तरं अश्वारूढः राजा क्षिप्रं - शीघ्रं आगत्य स सञ्जयाख्यः, तस्मिन् मण्डपे हतान्, तोरेवकारार्थत्वान्मृगानेव, न पुनर्मुनिं दृष्ट्वा अनगारं साधुं तत्रैव स्थाने पश्यति ॥ ६ ॥ ५५३ ॥
ततः किमसौ अकार्षीदित्याह
अह राया तत्थ संभंत, अणगारो मणाऽऽहओ । मए उ मंदपुण्णेणं, रसगिद्वेण घंतुणा ॥ ५५४ ॥ अहेत्यादिगाथाचतुष्कं अथ राजा तत्रेति तद्दर्शने सति सम्भ्रान्तो भयव्याकुलः, यथा अनगारो मनाक् - स्तोकेनैवाहतो - न विनाशितः, तदासन्नमृगहननादित्यर्थः, मया, तुः पूरणे, मन्दपुण्येन रसगृद्धेन घातुकेन- हननशीलेन ॥ ७ ॥ ५५४ ॥
ततश्च
आसं विसज्जइत्ताणं, अणगारस्स सो निवो। विणएणं वंदई पाए, भगवं ! इत्थ मे खमे ॥ ५५५ ॥
अश्वं विसृज्य - विमुच्य णं-वाक्यालङ्कारे, अनगारस्य मुनेः, स नृपो विनयेन वन्दते - स्तौति पादौ चरणौ, वक्ति च यथा भगवन् ! अत्रेति एतस्मिन्मृगवधे मे मम अपराधमिति शेषः क्षमस्व - सहस्व ॥ ८ ॥ ५५५ ॥
ततश्च
अह मोणेण सो भगवं, अणगारो झाणमस्सिओ । रायाणं न पडिमंतेइ, तओ राया भयहुओ ॥ ५५६ ॥

XXX.XX.
संयतीयाख्यमष्टादशम
ध्ययनम् १८
10
अणगारं
दृष्ट्टा क्षामणम्
॥ १३६ ॥
Finelibrary.org

Page #289

अथेत्यनन्तरं मौनेन-वाग्निरोधेन स गर्दभालिनामा भगवान्-अनगारः ध्यानं धर्मध्यानमाश्रितः स्थितः राजानं न प्रतिमन्त्रयते-न प्रतिवक्ति, यथा-अहं क्षमिष्ये न वेति, ततस्तत्प्रतिवचनाभावतः अवश्यमयं क्रुद्ध इति राजा भयद्रुतो-भयत्रस्तो, यथा न ज्ञायते किमसौ क्रुद्धः करिष्यतीति ॥९॥५५६॥
उक्तवांश्च
संजओ अहमस्सीति, भगवं! वाहिराहि मे। कुद्धे तेएण अणगारे, दहिज्जा नरकोडिओ॥५५७॥ सञ्जयो नाम राजा अहमस्मीति, मा भून्नीचोऽयमिति सुतरां कोप इत्येतदभिधानं, इत्यस्माद्धेतोभगवन् ! ब्याहर-सम्भाषय, सुव्यत्यान्मां, किमेवं भयभीत इत्याह-क्रुद्धः सन् तेजसा-तपोमाहात्म्यजनितेन तेजोलेश्यादिना अनगारो-मुनिदेहेत्भस्मसात्कुर्यात् नरकोटीरपि, अतः अहमत्यन्तभयद्रुतः ॥ १० ॥ ५५७ ॥ इत्थं तेनोक्ते मुनिराह
अभओ पत्थिवा! तुज्झं, अभयदाया भवाहि य ।
अणिच्चे जीवलोगंमि, किं हिंसाए (रजंमि पा०) पसन्जसि? ॥ ५५८ ॥ ___ गाथासप्तकं, अभयं-भयाभावः, पार्थिव-नृप!, आकारोऽलाक्षणिकः, तव, इत्थं समाश्वास्योपदेशमाह-अभयदाताच-प्राणिनां त्राणकर्ता भव, यथाहि-भवतो मृत्युभयं, तथा अन्येषामपीति भावः, च:-प्राग योजितः, अनित्ये जीवलोके, किं प्रश्ने, हिंसायां
*भयद्रुते नृपे
मुनेरभयोपदेशः
Jain Education
Forjainelibrary.org

Page #290

उत्तरा०
अवचूर्णि
॥ १३७ ॥
Jain Education
प्रजसि - अभिष्वक्तो भवसि जीवलोकस्य अनित्यत्वे भवानप्यनित्य एव ततः स्वल्पदिनकृते किमित्थं पापमुपार्जयसि ?, | नैवेदमुचितमिति भावः ॥ ११ ॥ ५५८ ॥
हिंसा त्यागमुपदिशति —
जया (प्र० हा) सवं परिचज्ज, गंतवमवसस्स ते ।
अणिचे जीव लोगंमि, किं रज्जमि (प्र० हिंसाए ) पसज्जसि ? ।। ५५९ ॥
या सर्व कोशान्तः पुरादिपरित्यज्य - इहैव विमुच्य गन्तव्यं भवान्तरमिति शेषः, अवशस्य - परतन्त्रस्य ते-तव, व सति ?, अनित्ये जीवलोके, ततः किं राज्ये प्रसजसि !, राज्यपरित्याग एव युक्त इति भावः ॥ १२ ॥ ५५९ ॥
जीवलोकानित्यत्वमाह -
जीवियं चैव रूवं च विज्जुसंपायचंचलं । जत्थ तं मुज्झसी रायं!, पिच्चत्थं नाववुज्झसी ॥ ५६० ।। जीवितं - आयुः, चः समुच्चये, एवः पूर्णे रूपं च पिशितादिपुष्टस्य शरीरशोभात्मकं, विद्युतः सम्पातः - चलनचमत्कारो विद्युत्सम्पातस्तद्वत् चंचलं अतीवास्थिरं यत्र जीविते रूपे च त्वं मुह्यसि - मोहं विधत्से, मूढश्च सन् हिंसादौ प्रसजसीति भावः, राजन् ! प्रेत्यार्थ- परलोकप्रयोजनं नावबुद्ध्यसे, कोऽर्थः १, जानास्यपि न, किं पुनस्तत्करणमिति ॥ १३ ॥ ५६० ॥ दाराणि य सुया चेव, मित्ता य तह बंधवा । जीवंतमणुजीवंति, मयं नाणुवयंति य ॥ ५६१ ॥ तथा दाराश्च - कलत्राणि, प्राकृतत्वान्नपुंनिर्देशः, सुताश्चैव मित्राणि तथा बान्धवाः - स्वजनाः, जीवन्तमनुजीवन्ति तदुपार्जित -
tional
.
FOXCXOXOXOXOXO*********
संयतीया
ख्यमष्टा
दशम
ध्ययनम्
१८
हिंसात्यागोपदेशः
॥ १३७ ॥
Jainelibrary.org

Page #291

पुत्रादि
वित्तायुपभोगत उपजीवन्ति, मृतं चस्याप्यर्थत्वादनुव्रजन्ति अपि न, किं पुनः सह यास्यन्तीति ?, तदनेन दारादीनामपि कृतघ्नतया न तेष्वास्थां कृत्वा धर्मे प्रमाद्यमिति भावः॥ १४ ॥५६१ ॥
पुनस्तत्प्रतिबन्धनिराकरणायाह
नीहरंति मयं पुत्ता, पियरं परमदुक्खिया। पियरो अतहा पुत्ते, बंधू रायं! तवं चरे ॥५६२॥ निस्सारयन्ति मृतं पुत्राः पितरं परमदुःखिता-अतिशयसञ्जातदुःखा अपि, किं पुनर्ये न तथा दुःखमाज इति भावः, पितरोऽपि तथा पुत्रान् , बन्धवश्च बन्धूनिति शेषः, अतो राजन् ! तप उपलक्षणादानादि च चरेः-आसेवस्व ॥ १५ ॥ ५६२॥
अपरं च
तओ तेणजिए दवे, दारे य परिरक्खिए। कीलंतऽन्ने नरा रायं !, हतुहमलं किया ॥५६३॥ ततो-मृतनिस्सारणानन्तरं तेन पित्रादिना अर्जिते वित्ते-द्रव्ये, दारेषु च-कलत्रेषु च रक्षितेषु-सर्वोपायपरिपालितेषु, उभयत्रार्षत्वादेकवचनं, क्रीडन्ति-विलसन्ति, तेनैव वित्तेन दारैश्चेति गम्यते, अपरे नराः हृष्टाः-बहिःपुलकादिमन्तः तुष्टाःअन्तरप्रीतिभाजोऽलङ्कृताः, यत ईदृशी भवस्थितिस्ततो राजन् ! तपश्चरेरिति मध्यदीपकत्वात्पूर्वगाथोक्तेन सम्बन्धः ॥१६॥५६॥
मृतस्य का वार्तेत्याह
तेणावि जं कयं कम्म, सुहं वा जइ वा दुहं । कम्मुणा तेण संजुत्तो, गच्छई उ परं भवं ॥५६४॥ तेनापि मृतेन यत्कृतं कर्म शुभं वा-पुण्यप्रकृतिरूपं यदि वा-अथवा दुःख-दुःखहेतुः पापप्रकृत्यात्मकमित्यर्थः, कर्मणा
*प्रतिबन्ध
निराकरणम्
Jain Education
I
o nal
For Privale & Personal use only
POjainelibrary.org

Page #292

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १३८ ॥
Jain Education in
-oxoxox
EXOX
अग्रस्थतौरेवार्थत्वाद्भिन्नक्रमत्वाच्च तेनैव नतु धनादिना, संयुक्तः सहितो गच्छति, परं- अन्यं भवं ततः शुभहेतुं तपःपुण्यमेव चरेरिति भावः ॥ १७ ॥ ५६४ ॥
ततस्तद्वचः श्रुत्वा राजा किमचेष्टतेत्याह
सोऊण तस्स सो धम्मं, अणगारस्स अंतिए । महया संवेगनिवेयं, समावन्नो नराहिवो ॥ ५६५ ॥ संजओ चइउं रजं, निक्खंतो जिणसासणे । गद्दभालिस्स भगवओ, अणगारस्स अंतिए । ५६६ ।। श्रुत्वा तस्य सञ्जयाख्यो राजा अनगारस्य अन्तिके- समीपे महता आदरेणेति शेषः, सुबूव्यत्ययेन वा महान्तं संवेगं निर्वेदं, तत्र संवेगो - मोक्षाभिलाषो निर्वेदः - संसारोद्विग्नता समापन्नः - प्राप्तो नराधिपः सञ्जयनामा त्यक्त्वा राज्यं निष्क्रान्तः - प्रत्रजितः जिनशासने- अर्हन्मते, गर्दभालिनाम्नो भगवतोऽनगारस्य अन्तिके ॥ १८-१९ ॥ ५६५-५६६ ॥
स एवं गृहीतदीक्षोऽधिगतहेयोपादेयविभागोऽनियतं विहरंस्तथाविधसन्निवेश मागात्, तत्र च तस्य यदभूत्तदाहचिच्चा र पवईओ, खत्तिओ परिभासई । जहा ते दीसई रूवं, पसन्नं ते तहा मणो ॥ ५६७ ॥ त्यक्त्वा राष्ट्रं - ग्रामादिसमुदायं प्रत्रजितः - प्रतिपन्नदीक्षः, क्षत्रियजातिरनिर्दिष्टनामा परिभाषते सञ्जयमुनिमिति शेषः, सह पूर्वजन्मनि वैमानिक आसीत्, ततश्च्युत्वा क्षत्रियकुले अजनि, तत्र च कुतश्चित् तथाविधनिमित्ततः स्मृतपूर्वजन्मा तत एव चोत्पन्नवैराग्यः प्रव्रजितो, गृहीतव्रतश्च विहरन् सञ्जयमुनिं दृष्ट्वा तद्विमर्शार्थमिदमित्याह-यथा ते दृश्यते रूपं आकृतिः प्रसन्नंविकाररहितं तव तथा प्रसन्नमिति प्रक्रमः, किं तत् ?, मनः- चित्तं, नहि अन्तःकालुष्ये बहिरेवं प्रसन्नतासम्भवः ॥ २० ॥ ५६७ ॥

。。。Xxx
X X X X X X X
संयतीया
ख्यमष्टा
दशम
ध्ययनम्
१८
सञ्जयस्य
निष्क्रमणम्
॥ १३८ ॥
nelibrary.org

Page #293

उत्तरा० २४
यथा
किंनामे किंगुत्ते कस्साए व माहणे ? | कहं पडियरसी बुद्धे ?, कहं विणीयत्ति वुच्चसि ? ॥ ५६८ ॥ किंनामा, किंगोत्रः–अन्वयः, कस्मै वार्थाय - प्रयोजनाय मा वधीरित्येवं रूपं मनो वाक्कायक्रिया च यस्यासौ माहनः ?, प्रव्रजित इत्यर्थः, कथं प्रतिचरसि - सेवसे बुद्धान् - आचार्यादीन् ?, कथं विनीतो - विनयवानित्युच्यते १ ॥ २१ ॥ ५६८॥ युग्मं ॥ संजयमुनिराह -
संजओ नाम नामेणं, तहा गुत्तेण गोयमो । गद्दभाली ममायरिया, विज्ञाचरणपारगा ।। ५६९ ।।
संजय नाम नाम्ना, तथा गोत्रेण गौतमः, उभयत्राहमिति गम्यते, अथ शेषप्रश्नत्रयप्रतिवचनमाह-गर्दभालिनामानो मम आचार्या धर्मोपदेशकत्वादिना, विद्या च श्रुतज्ञानं चरणं च चारित्रं विद्याचरणे तयोः पारगाः, एवं च वदतोऽयमाशयोयथा तैर्धर्माचार्यैर्जीवघातान्निवर्त्तितोऽहं विद्याचरणपारगत्वाच्च तैस्तन्निवृत्तौ मुक्तिलक्षणं फलमुक्तं, ततस्तदर्थं माहनोऽस्मि, यथा च तदुपदेशः तथा गुरून् प्रतिचरामि, तदुपदेशसेवनाच्च विनीत इति भावः ॥ २२ ॥ ५६९ ॥
Jain Education tional
इत्थं च विमृश्य तद्गुणबहुमानतोऽपृष्टोऽपि क्षत्रिय इदमाह
किरियं अकिरियं विणयं, अन्नाणं च महामुणी ! । एएहिं चउहिं ठाणेहिं, मेअन्ने किं पभासई ? ॥ ५७० ॥ क्रिया-अस्तीत्येवंरूपा, प्राकृतत्वान्नपुंसकता, अक्रिया - तद्विपरीता, विनयो - नमस्करणादि, लिङ्गव्यत्ययः प्राग्वत्, अज्ञानं

*********०*०
संजयमुने
नमादि
Kinelibrary.org

Page #294

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१३९॥
संयतीयाख्यमष्टादशमध्ययनम्
तत्त्वानवगमः, चः समुच्चये, महामुने ! एतैः क्रियादिभिश्चतुर्भिः स्थानैर्मिथ्यात्वाध्यवसायाधारभूतैर्मेयं-ज्ञेयं जीवादिवस्तु तद् | जानंतीति मेयज्ञाः, क्रियादिभिश्चतुर्भिः स्थानैः स्वस्वाभिप्रायकल्पितर्वस्तुतत्त्वपरिच्छेदिन इत्यर्थः, किमिति कुत्सितं प्रकर्षण भाषन्ते प्रभाषन्ते, विचाराक्षमत्वात् , आत्मास्तित्वविभुत्वाद्येकान्तवादस्य युक्तिवाधितत्वात् , आत्मादिनास्तित्ववादस्य प्रत्यक्षादिप्रमाणबाधितत्वात् , ज्ञानध्यानानुष्ठानादिगुणरहिताश्रवादिदोषदृषितसुरासुरनृपयतिकरितुरगहरिणजलचरखेचरस्थलचरादिसर्वजीवविनयस्य श्रेयोहेतुत्वाभावात् , ज्ञानस्य मुक्तिं प्रत्यनुपयोगित्वात्तपः कष्टादेव सिद्धिरितिवादस्य ज्ञानमन्तरेण तपोऽपवर्गादीनामपि स्वरूपापरिज्ञानतः क्वचित्प्रवृत्त्यसम्भवात् विधिविरहितस्य महतोऽपि कष्टस्य तियग्नरकादीनामिवापवर्ग प्रत्यहेतृत्वाच्च कुत्सितभाषकत्वमिति भावः ॥ २३ ॥ ५७० ॥ न चैतत्स्वाभिप्रायेणैवोच्यते
इइ पाउकरे बुद्धे, नायए परिनिव्वुडे । विजाचरणसंपन्ने, सच्चे सच्चपरकमे ॥ ५७१॥ किंतु इति-एतक्रियावादिनः किं प्रभाषन्ते इत्येवं रूपं प्रादुरकार्षीत्-प्रकटितवान् , बुद्धं अवराततत्त्वः सन् ज्ञातको जगत्प्र| तीतः, क्षत्रियो वा, स चेह प्रस्तावान्महावीर एव, परिनिर्वृतः कषायानलविध्यापनासमन्ताच्छीतीभूतः, विद्याचरणाभ्यां प्रक्रमात् क्षायिकाभ्यां सम्पन्नो-युक्तः, अत एव सत्यः-सत्यवार, सत्यस्तात्त्विकत्वेन परेषां-भावारीणां आक्रमः-अभिभवो यस्यासौ सत्यपराक्रमः॥ २४ ॥ ५७१॥
GXOXOXO-KO-KO-XSXOXOXOXOXOXoka
क्रियादिचतुःस्थानविषये राज्ञः प्रश्राः
॥१३९॥
JainEducation
ainelibrary.org

Page #295

KeKEKXO
तेषां च फलमाह
पडं ति नरए घोरे, जे नरा पावकारिणो । दिवं च गई गच्छंति, चरित्ता धम्ममारियं ॥५७२॥ पतन्ति-गच्छन्ति नरके-सीमन्तकादौ घोरे-रौद्रे ये नरा उपलक्षणत्वात् स्यादयश्च पापं इह प्रस्तावादसत्प्ररूपणैव तत्कर्तुं * शीलं-स्वभावो येषां ते पापकारिणः, ये त्वेवंविधा न स्युः ते किमित्याह, चः-पुनरर्थे, स च पूर्वेभ्यो विशेषद्योती, ततो दिव्यां
पुनर्गतिं गच्छन्ति, चरित्वा-आसेव्य धर्म-इह प्रस्तावात् सत्प्ररूपणारूपं श्रुतधर्ममेव आर्य, अयमाशयः-असत्प्ररूपणापरिहारेण सत्प्ररूपणापरेणैव भाव्यं भवतेति ॥ २५ ॥ ५७२ ॥
कथं पुनरमी पापकारिण इत्याह
मायावुइयमेयं तु, मुसा भासा निरत्थिया। संजममाणोऽवि अहं, वसामि इरियामि य ॥५७३॥ ___ मायया-शाट्येनोक्तं मायोक्तमेव, एतद्-यदनन्तरं क्रियादिवादिभिरुक्तं, तुरेवार्थः, प्राग्योजितः, अतश्चैतन्मृषाभाषा-अलीकोक्तिः, निरर्थिका-सम्यगभिधेयशून्या, तत एव चापेरेवार्थत्वात्संयच्छन्नेव-उपरमन्नेव तदुक्त्याकर्णनादितः, अहमित्यात्मनिर्देरो विशेषतस्तस्थिरीकरणार्थ, उक्तं हि-"ठिओ ठावए परं"ति, वसामि-तिष्ठामि, उपाश्रये इति शेषः, ईरे च-गच्छामि च गोचरचयादिषु ॥ २६॥ ५७३॥
कुतः पुनस्त्वं तदुक्त्याकर्णनादिभ्यः संयच्छसीत्याहसवे ते विइया मज्झं, मिच्छादिट्ठी अणारिया। विजमाणे परे लोए, सम्मं जाणामि अप्पगं ॥ ५७४ ।।
पापान्नरकं धर्मात् स्वर्ग
XOXOXOXO
Jain Education
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #296

उत्तरा० अवचूर्णिः
संयतीयाख्यामष्टादशनध्ययनम्
॥१४
॥
१८
सर्वे ते क्रियादिवादिनः विदिता-ज्ञाता मम यथाऽमी मिथ्या-विपरीता परलोकात्माद्यपलापित्वेन दृष्टि:-बुद्धिरेषामिति मिथ्यादृष्ट्यः, अत एवानार्याः-अनार्यकर्मप्रवृत्ताः, कथं पुनस्ते एवंविधास्तव विदिता इत्याह-विद्यमाने सति परलोके-अन्यजन्मनि सम्यग्-अविपरीतं जानामि-अवगच्छामि, आत्मानं, ततः परलोकात्मनोः सम्यग्वेदनान्ममैवंविधत्वेन विदिताः, ततोऽहं तदुक्त्याकर्णनादितः संयच्छामीति ॥ २७ ॥ ५७४॥ ___ कथं पुनस्त्वमात्मानमन्यजन्मनि जानासीत्याह
अहमासि महापाणे, जुइमं वरिससओवमे । जा सा पाली महापाली, दिवा वरिससओवमा ॥ ५७५ ॥ से चुए बंभलोगाओ, माणुस्सं भवमागए । अप्पणो य परेसिं च, आउं जाणे जहा तहा ॥ ५७६ ॥
अहेति गाथाद्वयं, अहं अभूवं महाप्राणाख्ये ब्रह्मलोकविमाने द्युतिमान-दीप्तिमान् वर्षशतजीविना उपमा-दृष्टान्तो यस्या|सौ वर्षशतोपमो, मयूरव्यंसकादित्वान्मध्यपदलोपी समासः, कोऽर्थो-यथेह वर्षशतजीवी इदानी परिपूर्णायुरुच्यते, तथा | अहमपि तत्र परिपूर्णायुरभूवं, तथा हि-या सा पालिरिव पालिः-जीवितजलधारणाद्भवस्थितिः, सा चाग्रे महाशब्दोपादानादिह पल्योपमप्रमाणा, महापाली-सागरोपमप्रमाणा दिविभवा दिव्या, वर्षशतेनोपमा यस्याः सा वर्षशतोपमा, यथा हि-वर्षशतमिह परमायुस्तथा तत्र महापाली, यद्वा वर्षशतैः केशोद्धारहेतुभिरुपमा अर्थात्पल्यविषया यस्याः सा वर्षशतोपमा द्विविधापि स्थितिः, सागरोपमस्यापि पल्योपमनिष्पाद्यत्वात् , तत्र मम महापाली दिव्या भवस्थितिः आसीदित्युपस्कारः, अतश्चाहं वर्षशतोपमायुरभूवमिति भावः, से-अथ स्थितिपरिपालनानंतरं च्युतो ब्रह्मलोकात् पञ्चमकल्पात् मानुष्यं-मनुष्यसम्बन्धिनं
स्वपरजन्मनि ज्ञानम्
OXXoxoxoxoxoxoXXX
॥१४॥
Jain Ede
For Privale & Personal use only

Page #297

Jain Education
*80X9X9
भवं - जन्म आगतः, इत्थमात्मनो जातिस्मृतिलक्षणमतिशयमाख्यायातिशयान्तरमाह - आत्मनश्च परेषां चायुः जीवितं जाने, यथा येन प्रकारेण स्थितिमिति, गम्यं, तथा - तेनैव प्रकारेण, न त्वन्यथेत्यभिप्रायः ।। २८-२९ ॥ ५७५-५७६ ॥
इत्थं प्रसङ्गतः परितोषतश्चापृष्टमपि स्ववृत्तान्तमावेद्योपदेष्टुमाह
नाणा रुई च छंदं च परिवज्जिज्ज संजओ । अणट्ठा जे अ सवत्था, इइ विजामणुसंचरे ॥ ५७७ ॥
अनेकधा रुचिं च- प्रक्रमात्क्रियावाद्यादिमत विषयमभिलाषं, छन्दश्च - स्वमतिकल्पिताभिप्रायं, इहापि नानेतियोगादनेकविधं, परिवर्जयेत् परित्यजेत् संयतो- यतिः, तथा अनर्थाः - अनर्थहेतवो ये च सर्वार्था - अशेषहिंसादयो, गम्यमानत्वात् तान् वर्जयेदिति सम्बन्धः, यद्वा सवत्था इत्याकारस्यालाक्षणित्वात् सर्वत्र क्षेत्रादौ अनर्था इति-निष्प्रयोजना ये च, व्य इति गम्यते, तान् परिवर्जयेत्, इत्येवंरूपां विद्यां - सम्यग्ज्ञानरूपां, अन्विति - लक्षीकृत्य सञ्चरेः-त्वं सम्यक्संयमाध्वनि
यायाः ॥ ३० ॥ ५७७ ॥
अन्यच्च
पक्किमामि पसिणाणं, परमंतेहिं वा पुणो । अहो उट्ठओ अहोरायं, इह विज्जा तवं चरे ॥ ५७८ ॥ प्रतीपं क्रमामि प्रतिक्रमामि - प्रतिनिवर्त्ते, केभ्यः १, सुब्व्यत्ययात्प्रश्नेभ्यः - शुभाशुभसूचकाङ्गुष्ठप्रश्नादिभ्योऽन्येभ्यो वा साधिकरणेभ्यः, परे -गृहस्थास्तेषां मन्त्राः तत्कार्यालोचनरूपाः परमन्त्रास्तेभ्यः, प्रतिक्रमामीति योगः चः समुच्चये, पुनर्विशेषणे,
onal

•••••••••••••
संयमतपसोरुपदेश:
ainelibrary.org

Page #298

उत्तरा० अवचूर्णिः
O:-XO
संयतीयाख्यमष्टादशमध्ययनम् १८
॥१४१॥
अतिसावद्यत्वं तेषां विशिनष्टि, सोपस्कारत्वात्सूत्रस्यामुनाऽभिप्रायेण यः संयम प्रत्युत्थानवान् , सः अहो विस्मये उत्थितो-धर्म प्रत्युद्यतः, कश्चिदेव हि महात्मा एवंविधः सम्भवति, अहोरात्रं-अहर्निशं, इति-एतदनन्तरोक्तं विद्वान्-जानन् , 'सावधारणत्वात् वाक्यस्य' तप एव, न तु प्रश्नादि, चरेः-आसेवस्व ॥ ३१॥ ५७८ ॥
पुनस्तत्स्थिरीकरणार्थमाहजं च मे पुच्छसी काले, सम्मं सु(प्र० बुद्धेण)चेयसा। ताई पाउकरे बुद्धे, तं नाणं जिणसासणे ॥ ५७९॥ यच्च मां पृच्छसि-प्रश्नयसि, काले प्रस्तावे, सम्यगशुद्धेन-अविपरीतबोधवता, चेतसा-चित्तेन उपलक्षितः सूत्रत्वात् , प्रादुप्करोमि-प्रकटीकरोमि, बुद्धः-अवगततत्त्वः सन् , कुतः पुनर्बुद्धोऽसि ?, अतः आह-तदिति यत्किञ्चिदिह जगति प्रचरति ज्ञान-यथाविधवस्त्ववबोधरूपं तजिनशासने, अस्तीति गम्यते, ततोऽहं तत्र स्थित इति तत्प्रसादात् बुद्धोऽस्मीत्यभिप्रायः, अतः पृच्छ यथेच्छं, यद्वा अप्पणो अपरेसियेत्यादिना तस्यायुर्विज्ञानं ज्ञात्वा संजयमुनिनोक्तं, कथं त्वमायुर्जानासीति पृष्टोऽसौ प्राह-यच्च मां पृच्छसि काले-कालविषयं सम्यक् शुद्धेन चेतसोपलक्षितः, तत्प्रादुष्कृतवान् , बुद्धः-सर्वज्ञः, अत एव तज्ज्ञानं 'सावधारणत्वात् वाक्यस्य' जिनशासने एव, न त्वन्यस्मिन् सुगतादिशासने, अतो जिनशासन एव यत्नो विधेयो येन यथाऽहं जानामि तथा त्वमपि जानीपे इति भावः, इह पूर्वोक्तश्चायुर्विज्ञानविषयः प्रश्नः संजयकृतोऽस्मादेव प्रतिवचनात् लक्ष्यते इति ॥ ३२ ॥ ५७९ ॥
*6X9XXXXXX NOKeXXXX
जिनशासन ज्ञानम्
१५१॥
TXOXOK
Jain Education
For Privale & Personal use only
library

Page #299

*-*-*-*
पुनरुपदेष्टुमाह
किरिच रोज धीरो, अकिरियं परिवज्जए । दिट्टिए दिट्टिसंपन्नो, धम्मं चरसु दुच्चरं ॥ ५८० ॥
क्रियां च - अस्ति जीव इत्यादिरूपां सदनुष्ठानात्मिकां वा रोचयेत् यथाऽसौ स्वस्मै रोचते तथा कुर्यात्, धीरो मिथ्यादृग्भिरक्षोभ्यः, तथा अक्रियां-नास्त्यात्मा इत्यादिरूपां मिथ्यादृग्परिकल्पिततत्तदनुष्ठानरूपां वा परिवर्जयेत्, ततश्च दृष्ट्या - सम्यग् दर्शनात्मिकया हेतुभूतया दृष्टिः- बुद्धिः सा चेह- सम्यग्ज्ञानात्मिका तया सम्पन्नो युक्तः, एवं च सम्यग्दर्शनज्ञानान्वितः सन् धर्म-यतिधर्म चर - सेवस्व, सुदुश्वरः - अत्यन्त दुरनुष्ठेयम् ॥ ३३ ॥ ५८० ॥
पुनः क्षत्रियमुनिरेव संजय मुनिमहापुरुषोदाहरणैः स्थिरीकर्त्तुमाह
एयं पुण्ण (प्र० ण) पयं सुच्चा, अत्थ धम्मोवसोहियं । भरहोऽवि भारहं वासं, चिच्चा कामाई पछए ॥ ५८१ ॥ सगरोsवि सागरतं, भरहवासं नराहियो । इस्सरियं केवलं हिचा, दयाए परिनिब्बुडो || ५८२ | एतदनन्तरोक्तं पुण्यहेतुत्वात्पुण्यं तच्च तत्पद्यते गम्यते, अर्थोऽनेनेति पदं च पुण्यपदं पुण्यस्य वा पदं स्थानं पुण्यपदं| क्रियादिवादिस्वरूपं नानारुचिपरिवर्जनाद्यावेदकं शब्दसंदर्भ श्रुत्वा अर्थः- अर्यमानया स्वर्गमोक्षादिः धर्मः - तदुपायभूतः श्रुतधर्मादिस्ताभ्यां उपशोभितं विभूषितं अर्थधर्मोपशोभितं, भरतनामा चक्री, अपिशब्द उत्तरापेक्षया समुच्चये, प्राकृतत्वात् भरतं वर्षक्षेत्रं त्यक्त्वा, चस्य गम्यत्वात् कामांश्च प्राकृतत्वात् नपुंसकत्वं, प्रात्राजीत्, तथा हि अयोध्यापुर्यां भरतनामा चक्री,
Jain Education leonal

*OXXXOXXX XOX
xoxoxox
धर्मकरण उपदेशो महापुरुषोदाहर
णानि च
ainelibrary.org

Page #300

63-6
उत्तरा० अवचूर्णिः
॥१४॥
श्रीऋषभनिर्वाणात्पञ्चलक्षपूर्वाणि राज्यं कृत्वा, आदर्शभवने भावनां भावयन् केवलं प्राप्तो दशसहस्रनृपैरात्तव्रतश्चैकं पूर्वलक्षं
संयतीयासंयमं प्रतिपाल्य सिद्धः, सुगम, नवरं सागरान्तं समुद्रपर्यन्तं दिक्त्रये अन्यत्र तु हिमवत् पर्यन्तमिति गम्यं, ऐश्वर्य केवलं-12
ख्यमष्टापरिपूर्णमनन्यसाधारणं वा, दयया-संयमेन परिनिवृतः-इहैव विध्यातकषायानलत्वाच्छीतीभूतो मुक्तो वा, तथा हि-अयोध्यायां दशमऋषभसन्ताने अजितपितृजितशत्रुनृपलघुभ्रातृसुमित्रविजययुवराजपुत्रीजसमतीपुत्रः सगरचक्री, अष्टापदाद्रौ भरतकारित
ध्ययनम् तीर्थरक्षार्थ खातिका कुर्वतां जहुप्रमुखषष्टिसहस्रनिजसुतानामेककालं ज्वलनप्रभनागेन्द्रान्मृत्युं श्रुत्वा सम्बुद्धो, भगीरथं राज्ये १८ संस्थाप्य अजितपार्श्वे प्रव्रज्य सिद्धः॥ ३४-३५ ॥ ५८१-५८२॥ चइत्ता भारहं वासं, चक्कवट्टी महिडिओ। पवजमन्भुवगओ, मघवं नाम महाजसो ।। ५८३ ।।
| महापुरुषोसणंकुमारो मणुस्सिदो, चक्कवट्टी महिड्डिओ। पुत्तं रजे ठवेत्ताणं, सोऽवि राया तवं चरे॥५८४॥
दाहरणानि चइत्ता भारहं वासं, चक्कवट्टी महिडिओ । संती संतिकरो लोए, पत्तो गइमणुत्तरं ॥ ५८५ ॥ इक्खागरायवसहो, कुंथूनाम नरेसरो। विक्खायकित्ता धिइमं (प्र. भयवं), मुक्खं गओ अणु(प्र० पत्तो गइमणु )तरं ॥५८६॥
॥१४२॥ अभ्युपकृतः-अंगीकृतवान् , अत्रैव भरते श्रावस्त्यां समुद्रविजयनृपभद्रादेव्योः पुत्रो मघवा नाम तृतीयचक्री, चिरं चक्रित्वमनुभूयोत्पन्नवैराग्यो राज्ये सुतं निवेश्य दीक्षां गृहीत्वा सनत्कुमारकल्पे गतः ॥ ३६-३९ ॥ ५८३-५८६ ॥
Jain Education
ww.jainelibrary.org
For Private&Personal Use Only
national

Page #301

सागरंतं जइत्ताणं, भरहवासं नर(प्र० हनरवरी)सरो। अरोअ अरयं(सं०पा०)पत्तो, पत्तो गइमणुत्तरं ॥५८७॥
एतेषां कथा सुप्रसिद्धैव, तथा अरश्च-अरनामा तीर्थकृत् चक्री रतस्य रजसो वा अभावरूपमरतं अरजो वा प्राप्तः, गतः X गतिमनुत्तरामित्यर्थः ॥ ४० ॥ ५८७॥
चइत्ता भारहं वासं, चक्कवट्टी महिडिओ। चिच्चा य उत्तमे भोए, महापउमो दमं चरे ॥ ५८८ ॥ 2 तथा त्यक्त्वोत्तमान् भोगानिति पुनस्त्यक्त्वेत्यभिधानं भिन्नवाक्यादपुनरुक्तं, महापद्मनामा नवमचक्री विष्णुकुमारऋषिलघुभ्राता अवतरत् ॥४१॥ ५८८ ॥
एगच्छत्तं पसाहित्ता, महिं माणनिसूरणो। हरिसेणो मणुस्सिदो, पत्तो गइमणुत्तरं ।। २८९ ।। एक छत्रं-नृपतिचिह्नमस्यामित्येकच्छत्रा तां एकाध्यक्षामित्यर्थः महीं-पृथ्वी प्रसाध्य-वशीकृत्य दृप्तारात्यहङ्कारविनाशको हरिषेणनामा मनुष्येन्द्रः-चक्री दशमः॥४२॥ ५८९॥
तथाअनिओ रायसहस्सेहि, सुपरिचाई दमं चरे। जयनामो जिणक्खायं(प्र० ओ),पत्तो गइमणुत्तरं ॥ ५९॥
अन्वितो-युक्तः राजसहस्रः सुष्टु-शोभनेन प्रकारेण राज्यादिपरित्यजतीत्येवंशीलः सुपरित्यागी दमं जिनाख्यातमिति * सम्बन्धः अचारीत्, चरित्वा च जयनामा चक्रीति शेषः ॥ ४३ ॥ ५९॥
महापुरुषो
दाहरणानि
Jain Educa
POSTw.jainelibrary.org

t ional

Page #302

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १४३ ॥
XXXXX
तथा
दसण्णरज्जं मुइयं, चइत्ता णं मुणी चरे । दसण्णभहो निक्खंतो, सक्खं सक्केण चोइओ ॥ ५९१ ॥
दशार्णो देशस्तद्राज्यं - तदाधिपत्यं मुदितं - सकलोपद्रवविरहात्प्रमोदवत् त्यक्त्वा अचारीत् - अप्रतिबद्धविहारेण विहृतवानित्यर्थः, साक्षात् शक्रेण चोदितः - अधिकविभूतिदर्शनेन धर्म प्रति प्रेरितः ॥ ४४ ॥ ५९१ ॥
तथा
नमी नमेइ अप्पाणं, सक्खं सक्केण चोइओ । जहित्ता रजं (प्र० चइउण देहं ) वइदेही, सामने पज्जुवङिओ ॥ प्र० १ करकंडू कलिंगाणं (प्र० गेसु), पंचालाण (प्र० लेसु) य दुम्मुहो ।
मी या विदेहा (प्र० हेसु), गंधाराण (प्र० रेसु ) य नगई ॥ ५९२ ॥ एए नरिंदेवसभा, निक्खता जिणसासणे । पुत्ते रज्जे ठवेत्ता णं, सामन्ने पज्जुवट्टिया ॥ ५९३ ॥ निष्क्रान्ताः–प्रव्रजिताः निष्क्रम्य च श्रामण्ये - श्रमणभावे पर्युपस्थिताः - तदनुष्ठानं प्रत्युद्यता अभूवन्निति शेषः ॥ प्र० १,
५९२-५९३ ॥ तथा

सोवीररायवसभो, चइत्ताण मुणीचरे । उद्दायणो पवइओ, पत्तो गइमणुत्तरं ॥ ५९४ ॥ सौवीरेषु राजवृषभः त्यक्त्वा राज्यमिति शेषः, मुनिः त्रैकाल्यावस्थावेदी सन् अचारीत्, उदायननामा चेटकराजसुताप्रभा

*CXCXCX*****CXCXXX
संयतीया
ख्यमष्टा
दशम
ध्ययनम्
१८
महापुरुषोदाहरणानि
॥ १४३ ॥
inelibrary.org

Page #303

ra
वतीपतिः कुमारनंदीसुवर्णकारजीवहासाग्रहासापतिविद्युन्मालीसुरकृतदेवाधिदेवप्रतिमापूजाकृच्चरमराजर्षिश्च प्रव्रजितः, प्रव्रज्य शाच प्राप्तो गतिमनुत्तराम् ॥४८॥ ५९४ ॥
तहेव कासीरायावि, सेओसचपरकमो। कामभोगे परिच्चन, पहणे कम्ममहावणं ॥ ५९५ ॥ तथैव-तेन प्रकारेणैव कासिराजः-कासिदेशाधिपतिः नंदनाख्यः सप्तमबलदेवः श्रेयसि-अतिप्रशस्ये सत्ये-संयमे पराक्रमः| सामर्थ्यः यस्यासौ श्रेयस्सत्यपराक्रमः, प्राहन्-प्रहतवान् कर्म महावनमिवातिगहनतया कर्ममहावनं, सम्प्रदायश्चायं-वाणा| रस्यामग्निशिखराजभाजयन्तीकुक्षिसमुद्भूतः सप्तमबलदेवो नन्दनो नाम, तस्यानुजो भ्राता शेषवती सुतो दत्ताख्यो वासुदेवः, स च वासुदेवपदवीमनुपाल्य ५६सहस्रवर्षाण्यायुरतिवाह्य च पञ्चमनरके गतो मृत्वा, नन्दनस्तु प्रव्रज्यां गृहीत्वा केवलज्ञानोत्पत्तौ पञ्चषष्टिवर्षसहस्राण्यायुः प्रतिपाल्य सिद्धः॥४९॥ ५९५ ॥ तथातहेव विजओ राया, अणट्टा (प्र. अन्नट्ठा) कित्तिपवए (आणट्ठाकिइपञ्चइ पा०)।
___रजं तु गुणसमिद्धं, पयहित्तु महायसो ॥ ५९६ ॥ तथैव विजयनामा द्वितीयबलदेवः, आर्षत्वात् अनातः-आर्तध्यानविकलः, कीर्त्या उपलक्षितः सन् , यद्वा अनाग-सकलदोषविगमतोऽबाधिता कीर्तिरस्येति अनातकीर्तिः सन् , 'आणढाकितिपवइ' इति पाठे तु, आज्ञा-आगमोऽर्थो-हेतुरस्याः सा तथा
दाहरणानि
Sain Education
Formal
ainelibrary.org

Page #304

| महापुरुषो
उत्तरा० विधा आकृतिः-अर्थान्मुनिवेषात्मिका यत्र तदाज्ञार्थाकृति यथा स्यादेवं, यद्वा आनष्टा-सर्वकलंकविकलतया सामस्त्येनापगता संयतीयाअवचूर्णिः/- अकीर्तिः-अश्लाघा यस्यासी आनष्टाकीर्तिः सन् प्राब्राजीद्, राज्यं, तोरप्यर्थस्य भिन्नक्रमत्वाद्गुणैः-शब्दादिभिवा समृद्धमपि ख्यमष्टागुणसमृद्धमपि प्रहाय महायशाः, तथाहि-असौ द्वारवत्यां ब्रह्मराजस्य सुभद्रायाश्च राझ्याः पुत्रत्वेनोत्पद्य उमासुतद्विपृष्टिवासु
दशम॥१४४॥ देवज्येष्ठभ्रातृत्वेन संभूय ७०वर्षसहस्रायुष्कवासुदेवमरणानन्तरं व्रतं गृहीत्वोत्पादितकेवलज्ञानः पञ्चसप्ततिवर्षलक्षाणि सर्वा
ध्ययनम् युरभिवाह्य सिद्धः ॥ ५० ॥ ५९६॥
तहेवुग्गं तवं किच्चा, अब(प्र०त्त)क्खित्तेण चेयसा। महायलो रायरिसी, अदाय सिरसा सिरं (आदाय सिरसो सिरिं पा०)॥५१७॥ तथैवोग्रं तपः कृत्वा अव्याक्षिप्तेन चेतसा महावलो राजर्षिः आदाय-गृहीत्वा शिरः श्रियं-सर्वोत्तमां केवललक्ष्मी, तृतीय- दाहरणानि भवे परिनिर्वृत इति शेषः, "सिरसा सिरमिति पाठे तु अदायत्ति-आषत्वादादित-स्वीकृतवान् , शिरसेव शिरसा-शिरः प्रदानेनैव, जीवितनिरपेक्षमित्यर्थः, शिर इव शिरः-सर्वजगदुपरिवर्तितया मोक्षं, तथाहि-हस्तिनागपुरे बलो राजा, तस्य प्रभावती भार्या, तयोः सिंहस्वप्नसूचितो महाबलनामा पुत्रोऽजनि, स च यौवन एव परिणीताष्टभार्याः परिहृत्य तत्रागतश्रीविमलनाथ
तीर्थकरसन्ताने श्रीधर्मघोषसूरिपार्श्वे प्रव्रज्य द्वादश वर्षाणि संयममनुपाल्य ततः पंडितमरणेन मृत्वा ब्रह्मलोककल्पे दश-IN॥१४४॥ * सागरोपमायुष्कः सुरोऽजनि, ततश्युत्वा वणिग् ग्रामेषु सुदर्शननामा श्रेष्ठी जातः, स च तदा श्रीमहावीरपार्श्वे प्रव्रज्य x लासिद्धः। इति सप्तदशगाथार्थः ॥५१॥ ५९७॥
XXXXXXXXXXXX
Jan Ed

Page #305

ज्ञानपूर्वक
इत्थं महापुरुषोदाहरणैर्ज्ञानपूर्वकक्रियामाहात्म्यमुक्त्वोपदेष्टुमाह
कहं धीरो अहेऊहिं, उम्मत्तो छ महिं चरे? । एए विसेसमादाय, सूरा दढपरक्कमा ॥५९८ ॥ कथं-केन प्रकारेण धीरः, अहेतुकः-क्रियावाद्यादिपरिकल्पितकुहेतुभिः उन्मत्त इव-ग्रहगृहीत इव तात्त्विकवस्त्वपलपनेनालजालभाषितया महीं-पृथ्वी चरेत्-भ्रामेत् !, नैव चरेदित्यर्थः, किमिति ?, यतः एते अनन्तरोक्ता भरतादयः, विशेष-विशिष्टतां गम्यत्वान्मिथ्यादर्शनेभ्यो जिनशासनस्य आदाय-गृहीत्वा मनसि सम्प्रधाउँति यावत् शूरा दृढपराक्रमाः, एतदेवाश्रितवन्त इति शेषः, कोऽर्थो ?-यथेति महात्मानो मिथ्यादर्शनपरिहारतो जिनशासन एव निश्चितमतयोऽभूवंस्तथा त्वयापि धीरेण सता विशेषज्ञेनास्मिन्नेव निश्चितं चेतो विधेयमिति ॥५२॥ ५९८॥
किंचअचंतनियाणखमा, एसा (सबा पा०) मे भासिया वई। अतरिंसु तरितेगे(ण्णे पा०), तरिस्संति अणागया ॥ ५९९ ॥ | अत्यन्तं-अतिशयेन निदानैः-कारणैर्हेतुभिरित्यर्थो, न तु परप्रत्ययेनैव, क्षमा युक्ता अत्यन्तनिदानक्षमा, यद्वा निदानंकर्ममलशोधनं तस्मिन् क्षमा-समर्थाः "दैवं शोधने' इत्यस्य निदानशब्दसिद्धिः, सत्या मे मया भाषिता वाग् जिनशासनमेवा
श्रयणीयमेवंरूपा, अनया अङ्गीकृतया अतीर्घः-तीर्णवन्तः, तरन्त्येके परे सम्प्रत्यपि, तत्कालापेक्षया क्षेत्रान्तरापेक्षया वेत्थमउत्तरा०२५
II भिधानं, तथा तरिष्यन्ति अनागता-भाविनः, भवोदधिमिति सर्वत्र शेषः॥५३॥ ५९९ ॥
क्रियाया माहात्म्यम्
Jain Educati
o nal
For Privale & Personal use only
Riralaujainelibrary.org

Page #306

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १४५ ॥
Jain Education In
यतश्चैवमतः-
कहं धीरे अहेऊहिं, अद्दायं ( प्र० आदायं, अत्ताणं पा० ) परियावसे ( सि पा० ) । सङ्घसंगविणिम्मुको, सिद्धे भवइ नीरए || ६०० ॥ तिबेमि ॥
संजइ ॥ १८ ॥
कथं धीरोऽहेतुभिरात्मानं पर्यावासयेत् ? कथमात्मानमहेत्वाधारं कुर्यात् ? नैव कुर्यादित्यर्थः, किं पुनरित्थमकरणे फलमित्याह - सर्वे - निश्शेषाः सञ्जन्ति-कर्मणा सम्बन्ध्यन्ते जन्तव एभिरिति संयोगा द्रव्यतो द्रविणादयो भावतस्तु मिथ्यात्वरूपत्वात्, एत एव क्रियादिवादास्तैर्विनिर्मुक्तो - विरहितः सर्वसङ्गविनिर्मुक्तः सन् सिद्धो भवति नीरजाः, अनेनाहेतु परिहारस्य सम्यग्ज्ञानहेतुत्वेन सिद्धत्वं फलमुक्तं, इत्थं तमनुशास्य गतो विवक्षितं स्थानं क्षत्रियः, शेषसञ्जयवक्तव्यतां त्वाह नियुक्तिकृत्"काऊण तवच्चरणं बहूणि वासाणि तो धुअकिलेसो । तं ठाणं संपत्तो जं संपत्ता न सोयंति ॥ १ ॥” स्पष्टा, नवरं धुता-अपनीताः क्लेशा :- रोगादयो येन स यत्स्थानं प्राप्ता न शोचंते, शोकहेतुशारीरमानसदुःखाभावात्, मोक्षमित्यर्थः ॥ ५४ ॥ ६०० ॥ इति सञ्जययाध्ययनावचूरिः ॥
पनि नदिन
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने अष्टादशस्य सञ्जययाध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता ॥

XXXX-OX
संयतीया.
ख्यमष्टा
दशम
ध्ययनम्
१८
सङ्गत्या
गान्मुक्तिः
॥ १४५

Page #307

Jain Education Insteadin
॥ अथ एकोनविंशं मृगापुत्रीयाख्यमध्ययनम् ॥
अनन्तराध्ययने भोगर्द्धित्याग उक्तः, तस्माच्च श्रामण्यमुपजायते, तच्चाप्रतिकर्मतया प्रशस्यतरं स्यादित्यत्र सोच्यते (०४८ ) - सुगवे नयरे रम्मे, काणणुजाणसोहिए। राया बलभहुत्ति, मिया तस्सग्गमाहिसी ॥ ६०१ ॥ अस्य मृगापुत्रीयं नाम, सुग्रीवनाम्नि नगरे रमणीये काननैः - बृहद्वृक्षाश्रयैर्वनैः - उद्यानैः क्रीडावनैः - आरामैः शोभिते, राजा बलभद्रनाम्नेति शेषः, मृगानाम्नी तस्य राज्ञोऽग्रमहिषी - प्रधानपती ॥ १ ॥ ६०१ ॥
तेसिं पुत्ते बलसिरी, मियापुत्तत्ति विस्सुए । अम्मापिऊहिं दहए, जुवराया दमीसरे ।। ६०२ ॥ तयो राज्ञोः पुत्रः बलश्रीः मातापितृकृतनाम्ना लोके च मृगापुत्र इति विश्रुतः, अम्बापित्रोः दयितो - वल्लभः, युवराजः - कृतयौवराज्याभिषेकः, दमिनः - उद्धतदमनशीलास्ते च राजानस्तेषां ईश्वरः प्रभुः दमिनां - उपशमिनां वा ईश्वरो भाविकालापेक्ष चैतत् ॥ २ ॥ ६०२ ॥
नंद सो उपासाए, कीलए सह इत्थिहिं । देवो दोगुंदगो चेव, निचं मुझ्यमाणसो ॥। ६०३ ॥
नन्दने - लक्षणोपेततया समृद्धिजनके स मृगापुत्रः, तुः - वाक्यान्तरार्थोपन्यासे, प्रासादे क्रीडति - विलसति, सह-सम स्त्रीभिः चः- पूरणे, दोगुन्दक इव, दोगुन्दकाश्च त्रयस्त्रिंशाः, तथा च वृद्धः - " त्रायस्त्रिंशा देवा नित्यं भोगपरायणा दोगुन्दका इति भण्यन्ते,” नित्यं - सदा प्रमुदितमानसो - हृष्ट चित्तः ॥। ३ ।। ६०३ ॥

-OXQX-X---X-
मृगापुत्र
स्वरूपम
Inelibrary.org

Page #308

उत्तरा० अवचूर्णिः
मृगापुत्रीयाख्यमध्ययनम् १९
॥१४६॥
*********OXOXOXOXOX
मणिरयणकुहिमतले, पासायालोअणे ठिओ । आलोएइ नगरस्स, चउक्कतियचच्चरे ॥ ६०४॥ स चैवं क्रीडन् कदाचित् मणयश्च-विशिष्टप्रभावान्विताश्चन्द्रकान्ताद्या रत्नानि च-गोमेधकादीनि मणिरत्नानि तैरुपलक्षितं कुट्टिमतलं यस्मिंस्तस्मिन्मणिरत्नकुट्टिमतले, आलोक्यन्ते, दिशोऽस्मिंस्थितरित्यालोकनं प्रासादे प्रासादस्य वा, आलोकनं तस्मिन् सर्वोपरिवर्तिचतुरिकारूपे गवाक्षे वा स्थितः-उपविष्टः, आलोकते-कुतूहलतः पश्यति, नगरस्य सुग्रीवनाम्नः सम्बन्धीनि चतुष्कत्रिकचत्वराणि ॥४॥६०४॥
ततः किमित्याहअह तत्थ अइच्छंतं, पासई समणसंजयं । तवनियमसंजमधर, सीलड्ढे गुणआगरं ॥ ६०५ ॥ तं पेहई मियापुत्ते, दिट्ठीए अणिमिसाइ उ। कहिं मन्नेरिसं रूवं, दिठ्ठपुवं मए पुरा ।। ६०६॥ साहुस्स दरिसणे तस्स, अज्झवसाणंमि सोहणे। मोहं गयस्स संतस्स, जाईसरणं समुप्पन्नं ॥ ६०७॥ देवलोगचओ संतो, माणुसं भवमागओ । सन्निनाणसमुप्पन्ने, जाई सरइ पुराणयं ॥प्र०२॥ जाईसरणे समुप्पण्णे, मियापुत्ते महिडिए। सरइ पोराणियं जाई, सामण्णं च पुराकयं ॥ ६०८॥ अहेत्यादिगाथाचतुष्कं, अथानन्तरं, तत्रेति-तेषु चतुष्कत्रिकचत्वरेषु अतिक्रामन्तं, पश्यति श्रमणसंयतमिति, श्रमण: शाक्यादिरपि स्यादिति तद्व्यवच्छेदार्थ संयतग्रहणं, तपः-अनशनादि, नियमश्च द्रन्याद्यभिग्रहात्मकः संयमश्च-सप्तदशविधस्तान
मुनिदर्शने
जातिस्मरणम्
॥१४६॥
Jain Education A
Mininelibrary.org
For Privale & Personal use only
nal

Page #309

XXXXXXXXXXXXX
धारयतीति तपोनियमसंयमधरस्तं तथा, अत एव शीलं अष्टादशशीलाङ्गसहस्ररूपं तेनाढ्यं-परिपूर्ण शीलाढ्यं, अत एव गुणानांज्ञानादीनामाकर इवाकरो गुणाकरस्तम् ॥ ५॥ ६०५॥ तं श्रमणसंयतं पश्यति मृगापुत्रो युवराजः, दृष्ट्या-दशा, तोरेवार्थत्वादनिमेषयैव-अविद्यमाननिमेषयैव, क्व मन्ये-जाने ईदृशमेवंविधं रूपं-आकारः, दृष्टपूर्व-पूर्वमप्यवलोकितं, मया पुरेति-पूर्व| जन्मनि ॥ ६॥ ६०६ ॥ तस्य मृगापुत्रस्य अध्यवसाने चित्तपरिणामे शोभने-प्रधाने क्षायोपशमिकभाववर्तिनि इत्यर्थः, मोहंक्वेदं मया दृष्टपूर्वमित्यतिचिन्तातश्चित्तसङ्घट्टजमूर्छात्मकं गतस्य-प्राप्तस्य सतः ॥७॥६०७ ॥ संज्ञिज्ञानं चेह सम्यग्दशः, स्मृतिरूपमतिभेदात्मक तस्मिन् समुत्पन्ने सति ॥प्र०२॥ तथा पूर्वार्द्ध स्पष्टं, स्मरति पौराणिकी जाति-जन्म, श्रामण्य-श्रमणभावं पुराकृतं-जन्मान्तरानुष्ठितम् ॥८॥६०८॥ ___सम्प्रति यदसौ उत्पन्नजातिस्मरणः कृतवांस्तदाह
विसएसु(हिं प्र०) अरजंतो, रजंतो संजमंमि य । अम्मापियरं उवागम्म, इमं वयणमब्बवी ॥ ६०९॥ सुप्व्यत्ययात् विषयेषु-मनोज्ञशब्दादिषु अरज्यन्-अभिष्वङ्गमकुर्वन् , रज्यन्-रागं कुर्वन् , क ?, संयमे-चरित्रे, चः-पुनरर्थे, अम्बापितरावुपागम्य-उपसृत्य-इदं वक्ष्यमाणं वचनमब्रवीत्-उक्तवान् ॥ ९॥ ६०९॥ किं तदब्रवीदित्याह
सुआणि मे पंच महत्वयाणि, नरएस दुक्खं च तिरिक्खजोणिसु । निविण्णकामो मि महण्णवाओ, अणुजाणह पवइस्सामि अम्मो ! ॥ ६१०॥
जातजाति| स्मरणे x
बैराग्य महाव्रतेच्यान
SainEducation.international
For Privale & Personal use only

Page #310

अवचूर्णिः ॥१४७॥
मृगापुत्रीयाख्यमध्ययनम्
भोगस्य
श्रुतानि-आकर्णितानि अन्यजन्मनीत्यभिप्रायः, मे-मया पञ्चमहाव्रतानि, तथा नरकेषु दुःखं, चशब्दस्य गम्यमानत्वात् , तिर्यग्योनिषु च, उपलक्षणात् देवमनुष्यभवयोः, ततः किमित्याह-निवृत्तकामो-निवृत्ताभिलाषः, अस्मि अहं महार्णव इव महार्णवः-संसारस्तस्मात् , यतश्चैवमतोऽनुजानीत-अनुमन्यध्वं, मामिति शेषः, प्रव्रजिष्यामि अम्मोत्ति पूज्यत्वाद्विशिष्टप्रतिबन्धास्पदत्वाच्च मातुरामन्त्रणं, यो हि भाविदुःखं तत्प्रतीकारहेतुं च नावैति स कदाचिदित्थमेवासीत् , अहं तु उभयत्रापि विज्ञ इति कथं न दुःखप्रतीकारोपायभूतां महाव्रतात्मिकां प्रव्रज्यां प्रतिपत्स्ये इति गाथाभावार्थः॥१०॥ ६१०॥
अम्माताय ! मए भोगा, भुत्ता विसफलोवमा । पच्छा कडुयविवागा, अणुबंधदुहावहा ॥ ६११ ।। इदानीं तो कदाचित् भोगैस्तं निमन्त्रयेयातामित्यभिप्रायतो भोगनिन्दाद्वारेण संसारनिर्वेदस्य हेतुमाह-अम्मेति गाथाः ३ सुगमा एव, नवरं विषशब्देन विषवृक्षो गृह्यते, तस्य फलं विषफलं तदुपमाः, तदुपमत्वमेव भावयति-पश्चात् कटुक इव कटुकोऽनिष्टत्वेन विपाको येषां ते कटुकविपाकाः, आपात एव मधुरा इत्यर्थः, अनुबन्धदुःखावहा-अनवच्छिन्नदुःखदायिनः, यथा हि | विषफलमास्वाद्यमानमादौ मधुरमायतौ तु कटुकविपाकं सातत्येन दुःखोपनेतृ एवमेतेऽपीति भावः॥ ११॥ ६११॥
इमं सरीरं अणिचं, असुइं असुइसंभवं । असासयावासमिणं, दुक्खकेसाण भायणं ।। ६१२॥ किं च-अमी कामाः शरीरभोज्यास्तच्चेदं शरीरमनित्यं, अशुचि-स्वाभाविकशुचिरहितं, अशुचिसम्भवं-अशुचिरूपशुक्रशोणिHIतोत्पन्नं, कथञ्चिदवस्थितत्वेऽपि अशाश्वत:-अनित्यः आवास:-प्रक्रमात जीवस्यावस्थानं यस्मिंस्तदशाश्वतावास, पुनरिदमित्य
भिधानमतीवासारसूचकं, दुःखहेतवो ये क्केशा-ज्वरादयो रोगास्तेषां भाजनं-स्थानम् ॥ १२॥ ६१२ ॥
कटुकविपाकत्वं शरीरस्याशाश्वतत्वं च
१४७॥
Jain Education Electional
For Privale & Personal use only
Poinejainelibrary.org

Page #311

Jain Education
FOXXX-X
यतश्चैवमतः
असासए सरीरंमि, रई नोवलभामहं । पच्छा पुरा व चइयव्वे, फेणबुब्बुयसन्निभे ।। ६१३ ॥ अशाश्वतशरीरे रतिं-चित्तस्वास्थ्यं नोपलभे-न प्राप्नोम्यहं, भोगेषु सत्सु अपीति गम्यं, पश्चाद्-भुक्तभोगतावस्थायां वार्द्धक्यादौ पुरा वा-अभुक्तभोगतायां बाल्यादौ त्यक्तव्ये - अवश्यत्याज्ये, फेनबुद्बुदसन्निभे क्षणदृष्टनष्टतया ॥ १३ ॥ ६१३ ॥
एवं भोगनिमन्त्रणापरिहारमुक्त्वा प्रस्तुतस्यैव संसारनिर्वेदस्य हेतुमाह
माणुसत्ते असारंमि, वाहीरोगाण आलए । जरामरणघत्थंमि, खर्णपि न रमामहं ।। ६१४ ॥
गाथा ४ स्पष्टा एव, नवरं व्याधयः - अतीव दुःखहेतवः कुष्ठादयः रोगाः - ज्वरादयः तेषामालये-आश्रये, जरामरणग्रस्ते, क्षणमपि न रमे - नाभिरतिं लभेयम् ॥ १४ ॥ ६१४ ॥
इत्थं नरभवस्य निर्वेदहेतुत्वमुक्त्वा अधुना चतुर्गतिकस्यापि संसारस्य तदाह
जम्म दुक्खं जरा दुक्खं, रोगा य मरणाणि य । अहो दुक्खो हु संसारो, जत्थ कीसंति जंतुणो ॥ ६१५ ।। अहो इति सम्बोधने, दुःखहेतुरेव, यत्र यस्मिन् संसारे-गतिचतुष्टयात्मके क्लिश्यन्ति - बाधामनुभवन्ति, जन्मादिदुःखैरेवेति गम्यं, जन्तवः ॥ १५ ॥ ६१५ ॥
वित्तं वत्युं हिरणं च पुत्तदारं च बंधवा । चइत्ता ण इमं देहं गंतवमवसस्स मे ॥ ६१६ ॥ तथा, खित्तमित्यादिनेष्टवियोगोऽशरणत्वं च संसारनिर्वेदहेतुरुक्तः ॥ १६ ॥ ६१६ ॥

CXCXXXXXX
मानुष्यत्वे दुःखं खेत्रादेरवश्यगन्त
व्यता
ainelibrary.org

Page #312

उत्तरा० अवचूर्णिः
मृगापुत्रीयाख्यमध्ययनम्
॥१४८॥
XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXXX
जह किंपागफलाणं, परिणामो न सुंदरो । एवं भुत्ताण भोगाणं, परिणामो न सुंदरो॥ ६१७॥ तथा किम्पाको वृक्षविशेषस्तस्य फलानि अतीव सुखादानि, अनेन चोपसंहारसूत्रेणोदाहरणान्तरद्वारेण भोगदुरन्ततैव निर्वेदहेतुरुक्ता ॥ १७ ॥ ६१७ ॥
इत्थं निर्वेदहेतुमभिधाय दृष्टान्तद्वयोपन्यासतः स्वाभिप्रेयमेव प्रकटयतिअद्धाणं जो महंतं तु, अपाहेजो पवज(प्र. दृ)ई। गच्छंतो से दुही होइ, छुहातण्हाइपीडिओ ॥ ६१८॥ एवं धम्म अकाऊणं, जो गच्छइ परं भवं । गच्छंतो से दुही होई, वाहिरोगेहिं पीडिओ ॥ ११९॥ अद्धाणं जो महंतं तु, सपाहेजो पवजई। गच्छंतो से सुही होइ, छुहातहाविवजिओ ॥ ६२०॥ एवं धम्मपि काऊणं, जो गच्छइ परं भवं । गच्छंते से सुही होइ, अप्पकम्मे अवेयणे ॥ ६२१ ॥ जहा गेहे पलित्तमि, तस्स गेहस्स जो पहू । सारभंडाणि नीणेइ, असारं अवउज्झइ ॥ ६२२ ॥
एवं लोए पलितमि, जराए मरणेण य। अप्पाणं तारइस्सामि, तुब्भेहिं अणुमन्निओ ॥ ६२३ ।। गाथाषर्दू स्पष्टार्थमेव, केवलं प्रथमगाथया दृष्टान्त उक्तः, अत्र च अध्वानं-मार्ग अपाथेयः-अविद्यमानशम्बलको यः प्रपद्यतेअङ्गीकुरुते, क्षुत्तृष्णापीडितत्वं चेह दुःखित्वभवने हेतुः, द्वितीयगाथया दान्तिकोपदर्शनं-व्याधिरोगपीडितत्वं चात्र दु:खित्वभवने निमित्तं, दारियादिपीडोपलक्षणं चैतत्, उत्तरगाथाद्वयेन चैतद्गाथाद्वयोक्तस्यैवार्थस्य व्यतिरेक उक्तः, अत्र च क्षुत्तृ
निर्वेदे दृष्टान्तद्वयं
॥१४८॥
Jain Educatio
n
al
For Privale & Personal use only
m
ainelibrary.org

Page #313

OXOXOXOXOXOXOXOXOX
ष्णावर्जितत्वं सुखित्वे हेतुः, धर्म अपिः-पूरणे कृत्वा गच्छन्नुपलक्षणाद्गतश्च स धर्मकर्ता, प्रक्रमात्पाथेयोपमधर्मसहितः सुखी भवति, अल्पं प्रस्तावात् कर्म-पापं यस्य सः, अल्पासातवेदनश्च, अनेन धर्मकरणाकरणयोर्गुणदोषदर्शनात् धर्मकरणाभिप्रायः प्रकटितः, जहेत्यादिगाथाद्वयेन तमेव द्रढयति, अत्र च यथा सारभाण्डानि-महामूल्यवस्त्रादीनि निष्कासयति असारं-जरद्वस्त्रादि अपोज्झति-त्यजति, एवं लोके प्रदीप्त इव प्रदीप्ते-अत्याकुलीकृत आत्मानं सारभाण्डतुल्यं तारयिष्यामि-जरामरणप्रदीप्तलोकपारं नेष्यामि, प्रक्रमात् धर्मकरणेन, असारं तु कामभोगादि त्यक्ष्यामीति भावः, अनेन धर्मकर्मकरणविलम्बासहिष्णुत्वमुक्तं, युष्माभिरिति द्वित्वेऽपि बहुत्वं पूज्यत्वात्, अनुमतः-अभ्यनुज्ञातः॥ १८-२३ ॥ ६१८-६२३ ॥
तं वितऽम्मापियरो, सामन्नं पुत्त ! दुच्चरं । गुणाणं तु सहस्साणि, धारेयवाई भिक्खुणा(णो पा०)॥ ६२४ ॥ एवं च तेनोक्ते तं वितेत्यादिगाथा विंशतिः सुगमा एव, नवरं तमिति बलश्रियं मृगापुत्रापरनामक युवराजं ब्रूतः-अभिधत्तः, अम्बापितरौ-श्रामण्यं पुत्र ! दुश्चरं, गुणानां-श्रामण्योपकारकाणां शीलाङ्गरूपाणां सहस्राणि प्राक् तुशब्दस्य-एवार्थस्य इह सम्बन्धात् धारयितव्यान्येव, व्रतग्रहणे इति गम्यं, भिक्षोः सम्बन्धिनां गुणानामिति योगः॥२४॥ ६२४॥
समया सबभूएसुं, सत्तुमित्तेसु वा जगे। पाणाइवायविरई, जावजीवाय दुकरं ॥ ६२५ ॥ तथा समता-रागद्वेषाकरणेन तुल्यता सर्वभूतेषु-समस्तजन्तुषु उदासीनेष्वितिः गम्यं, शत्रुमित्रेषु वा जगति-लोके, अनेन | सामायिकमुक्तं, प्राणातिपातविरतिः, यावज्जीवं दुष्कर-दुरनुचरमेतदिति शेषः ॥ २५ ॥ ६२५ ॥
पित्रोः
श्रामण्ये दुष्करताऽभिधानम्
XO
Jain Educat
i onal

Page #314

मृगापुत्रीयाख्यम
ध्ययनम्
KeXO
उत्तरा०
निच्चकालऽप्पमत्तेणं, मुसावायविवजणं । भासियवं हियं सचं, निश्चाउत्तेण दुकरं ॥ ६२६ ॥ अवचूर्णिः
नित्यकालाप्रमत्तेन, निद्रादिवशगो हि मृषा भाषत इति अप्रमत्तग्रहणं, नित्यायुक्तेन-सततोपयुक्तेन, अनुपयुक्तस्यान्यथापि ॥१४९॥ भाषणसम्भवाद् एतच्च दुष्करं, यच्चान्वयव्यतिरेकाभ्यामेकस्याप्यर्थस्यामिधानं तत्स्पष्टं गतार्थमदुष्टमेवेत्येवं सर्वत्र भावनीयम्
॥ २६ ॥ ६२६॥ दंतसोहणमाइस्स, अदत्त (प्र.दित)स्स विवजणं । अणवज्जेसणिजस्स, गिण्हणा अवि(प्र. अतिदुक्करं ॥ ६२७॥ ___ मकारोऽलाक्षणिकः, अपेर्गम्यत्वात्, दन्तशोधनादेरप्यतितुच्छस्यास्तामन्यस्य, तथा अनवद्यस्य-एषणीयस्य दत्तस्यापीति गम्यं, ग्रहणं दुष्करम् ॥ २७ ॥ ६२७ ॥
विरई अबंभचेरस्स, कामभोगरसन्नुणा । उग्गं महत्वयं बंभं, धारेयवं सुदुकरं ॥ ६२८ ॥ कामभोगानां रसः-आस्वादः कामभोगरसो, यद्वा रसाः-शृङ्गारादयः, ततश्च कामभोगाश्च रसाश्च कामभोगरसास्तज्ज्ञेन, तदन्यस्य हि तदनवगमात्तदभिलाष एव न भवेत् , तथा च सुकरत्वमपि स्यादित्याशयः ॥ २८ ॥ ६२८ ॥
धणधन्नपेसवग्गेसु, परिग्गहविवजणं । सव्वारंभपरिच्चागो, निम्ममत्तं सुदुक्करं ॥ ६२९॥ परिग्रहः-सत्सु स्वीकारस्तद्विवर्जना, तथा सर्वे निश्शेषाः ये आरम्भा-द्रव्योत्पादनव्यापारास्तत्परित्यागः, अनेन निराकाहत्वXमुक्तं, चस्य गम्यत्वात् निर्ममत्वं च-सर्वत्र ममेति बुद्धिपरिहारः॥ २९ ॥ ६२९॥
पित्रोः श्रामण्ये दुष्करताऽभिधानम्
॥१४९॥
XEOOK
Jain Educati
o
nal
For Privale & Personal use only
2030Hainelibrary.org

Page #315

KeXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO
चउच्चीहेऽवि आहारे, राईभोयणवत्रणा । संनिहीसंचओ चेव, वजेयत्वो सुदुकरं ॥ ६३०॥ सन्निधीयते नरकादिष्वनेनात्मा इति सन्निधिः-घृतादेरुचितकालातिक्रमेण स्थापनं स चासौ सञ्चयश्च सन्निधिसञ्चयश्च स एव वर्जयितव्य इत्येतत्सुदुष्कर, अनेन षष्ठव्रतदुष्करत्वमुक्तम् ॥ ३० ॥ ६३० ॥
छुहा तण्हा य सीउण्हं, दंसमसगा य वेयणा । अक्कोसा दुक्खसिजा य, तणफासा जल्लंमेव य ॥ ६३१॥
छहेत्यादिना परीपहाभिधानं, अत्र च दंशमशकवेदना-तद्भक्षणोत्थदुःखरूपा, दुःखशय्या च-विषमोन्नतत्वादिना दुःख| हेतुर्वसतिः॥ ३१ ॥ ६३१ ।।
तालणा तजणा चेव, वहबंधपरीसहा। दुक्खं भिक्खायरिया, जायणा य अलाभया ॥ ६३२॥ ताडना-करादिभिर्हननं, तर्जना-अङ्गुलिभ्रूभ्रमणादिरूपा, वधश्च-लकुटादिप्रहारः बन्धश्च-मयूरबन्धादिः तावेव परीषही, याच्ञा, च अनुक्ताशेषपरीषहसमुच्चयार्थः, दुःखशब्दश्चेह क्षुद्दुःखमित्यादिषु प्रत्येकं योज्यः, इह च बन्धताडने वधपरीषहे अन्तर्भवतः, तर्जनाऽऽक्रोशे, भिक्षाचर्या च याच्ञायां, भेदोपादानं व्युत्पत्त्यर्थमिति ॥ ३२ ॥ ६३२॥
कावोया जा इमा वित्ती, केसलोओ अ दारुणो। दुक्खं बंभवयं घोरं, धारेउं अमहप्पणो ॥ ६३३ ॥ X कपोतपक्षिणामियं-कापोती येयं वृत्तिः-निर्वाहणोपायः, यथा हि ते शङ्किताः कणकीटादिग्रहणे प्रवर्तन्ते, एवं भिक्षुरप्येष
णादोषचंक्येव भिक्षादौ प्रवर्त्तते, सा च दुरनुचरत्वेन दारयति-कातरमनांसीति दारुणेत्युत्तरेण योगः, अर्थवशाच्च लिङ्गपरिणामः, उपलक्षणं चैतत् सर्वोत्तरगुणानामिति, यच्चेह ब्रह्मव्रतस्य पुनर्दुर्द्धरत्वाभिधानं, तदस्यातिदुष्करत्वख्यापनार्थम् ॥ ३३॥ ६३३ ॥
पित्रोः श्रामण्ये
ऽभिधानम्
XOXOXO
no

Page #316

उत्तरा० अवचूर्णिः
मृगापुत्रीयाख्यमध्ययनम्
॥१५
॥
EXOXOXOXXXXXXXXXX
उपसंहारमाहसुहोइओ तुमं पुत्ता !, सुकुमालो सुमजिओ । न हुसी पभू तुमं पुत्ता, सामन्नमणुपालिया ॥ ६३४ ॥ सुखोचितः-सुखयोग्यः त्वं पुत्र! सुकुमार:-अकठिनदेहः सुमज्जितः-सुष्ठुस्नपितः, सुष्टुनेपथ्योपलक्षणं चैतत् , इह च सुमजि. तत्वं सुकुमारत्वे हेतुः उभयं चैतत्सुखोचितत्वे, होरेवार्थत्वान्नैव असि-भवसि प्रभुः-समर्थः श्रामण्यमनुपालयितुं, इह सुखोचितत्वाभिधानमनीदृशो हि ईदृशं दुष्करमपि न दुष्करं मन्यत इति ॥ ३४ ॥ ६३४ ॥
पुनरप्रभुत्वमेवोदाहरणैः समर्थयितुमाह___ जावजीवमविस्सामो, गुणाणं तु महन्भरो । गुरुओ लोहभारु व, जो पुत्ता ! होइ दुवहो ॥ ६३५ ॥
अविश्रामो यत्रोद्धृते न विश्राम्यते, गुणानां-यतिगुणानां तुः-पूरणे महाभारो-महासमूहः, गुरुको लोहमार इव यो दुर्वहः. | स वोढव्य इति शेषः, त्वं तु सुखोचित इत्यतो न प्रभुरसीत्युत्तरत्रापि योज्यम् ॥ ३५ ॥ ६३५ ॥
आगासे गंगसोउ छ, पडिसोउब दुत्तरो। बाहाहिं सागरो चेव, तरियो य गुणोयही ॥ ६३६ ॥ __ आकाशे गङ्गाश्रोतोवत् दुस्तर इति योज्य, लोकरूढ्या चैतदुक्तं, तथा प्रतिश्रोतोवत् यथा प्रतीतं जलप्रवाहो दुस्तरो दुःखेन । तीर्यत इति, बाहुभ्यां सागरवच्च दुस्तरो यः स तरितव्यः-पारगमनाय अवगाहयितव्यः, कोऽसौ ?, गुणाः-ज्ञानादयस्ते उदधिरिख गुणोदधिः, कायवाड्मनोनियन्त्रणा दुष्करत्वे हेतुः ॥ ३६॥ ६३६ ॥
XOXOXOXOXOXOXOXOXOKeXO7
पित्रोः
श्रामण्ये दुष्करताऽभिधानम्
॥१५॥

For Privale & Personal use only

Page #317

उत्तरा० २६
वालुयाकवले चेव, निरस्साए उ संजमे । असिधारागमणं चेव, दुक्करं चरिउं तवो ॥ ६३७ ।। वालुकाव इव निरास्वादो - नीरसो, विषयगृद्धानां वैरस्यहेतुत्वात् ॥ ३७ ॥ ६३७ ॥
अही वेगं तदिट्ठीए, चरित्ते पुत्त ! दुच्चरे । जवा लोहमया चेव, चावेयवा सुदुक्करं ।। ६३८ ॥ अहिरिवैकान्तो- निश्चयो यस्याः सा तथा, सा चासौ दृष्टिश्चैकान्तदृष्टिस्तया अनन्याक्षिप्तया, अहिपक्षे दृशा, अन्यत्र बुद्ध्योपलक्षितं एकान्तदृष्टिकं वा चरित्रं दुश्वरं विषयेभ्यो मनसो दुर्निवारत्वात्, चैवत्ति एवकारस्योपमार्थत्वाद्यवा लोहमया इव चयितव्याः, कोऽर्थो ?, लोहमययवचर्वणवत्सुदुष्करं चारित्रम् ॥ ३८ ॥ ६३८ ॥
जहा अग्गिसिहा दित्ता, पाउं होइ सुदुक्करं । तह दुक्करं करेउं जे तारुण्णे समणत्तणं ॥ ३३९ ॥ सुब्व्यत्ययात् यथा अग्निशिखां-अग्निज्वालां, दीप्तां उज्वलां करालां वा पातुं सुदुष्करं नृभिरिति गम्यं, यद्वा लिङ्गव्यत्ययात्सर्वधात्वर्थात्करोतेः सुदुष्करा - सुदुश्शका यथा अग्निशिखा दीप्ता पातुं भवतीति योगः, जे इति निपातः सर्वत्र पूरणे ।। ३९ ।। ६३९ ।
Jain Educationtional
जहा दुक्खं भरे जे, होइ वायस्स कुत्थलो । तहा दुक्खं करेउं जे, कीवेणं समणत्तणं ॥ ६४० ॥ कुत्थल इह वस्त्रकम्बलादिमयो गृह्यते, चर्ममयो हि सुखेनैव वियेतेति क्लीबेन - निस्सत्वेन ॥ ४० ॥ ६४० ॥
जहा तुलाए तोलेडं, दुक्करं मंदरो गिरी। तहा णिहुअणीसंकं, दुक्करं समणत्तणं ॥ ६४१ ॥ निभृतं निश्चलं- विषयाभिलाषादिभिरक्षोभ्यं निश्शङ्कं - शरीरादिनिरपेक्षं, शङ्काकाङ्क्षादि सम्यक्त्वातिचाररहितं वा ॥४१॥६४१ ॥

पित्रोः श्रामण्ये
दुष्करताsभिधानम्
ainelibrary.org

Page #318

उत्तरा० अवचूर्णिः
मृगापुत्रीयाख्यमध्ययनम्
॥१५॥
जहा भूयाहि तरिउं, दुकरं रयणायरो। तहा अणुवसंतेणं, दुक्करं दमसायरो ॥ ६४२ ॥ तथा अनुपशान्तेनोत्कटकषायेन, इह च दमसागर इत्यनेन प्राधान्यख्यापनार्थ केवलस्यैवोपशमस्य समुद्रोपमाभिधानं, पूर्वत्र | गुणोदधिरित्यनेन निश्शेषगुणानामिति न पौनरुक्त्यम् ॥ ४२ ॥ ६४२ ॥
भुंज माणुस्सए भोए, पंचलक्खणए तुमं । भुत्तभोगी तओ जाया !, पच्छा धम्मं चरिस्ससि ॥ ६४३ ॥ यतश्चैवं तारुण्ये प्रव्रज्या दुष्करा अतो भुक्ष्वेत्यादिना पितरौ कृत्योपदेशं ब्रूतः, मानुष्यकान् पञ्चलक्षणकान्-शब्दादिपञ्चस्वरूपान् , ततो-भोगभुक्तेरनन्तरं जातपुत्रः पश्चाद्वाक्ये धर्म चरेः॥ ४३ ॥ ६४३ ॥ ततो मृगापुत्रो यदुक्तवांस्तदाह
ते बिंत( सो बेअ पा०, तो बेंत पा० )ऽम्मापियरो, एवमेयं जहाफुडं ।
इहलोगे निप्पिवासस्स, नत्थि किंचिवि दुकरं ॥ ६४४॥ सो बे० इत्याद्यकत्रिंशद्गाथाः सुगमा एव, नवरं मृगापुत्रो ब्रूते-हे अम्बापितरौ एवमिति यथोक्तं भवद्भयां, तथैतत्प्रव्रज्यादुष्करत्वं यथास्फुटं-सत्यतामनतिक्रान्तं सत्यमेवेत्यर्थः, तथापीहलोके निष्पिपासस्य-निस्पृहस्य, इहलोकशब्देन च "तात्स्थ्यात्तव्यपदेश"इतिकृत्वा ऐहलौकिकाः-स्वजनधनसम्बन्धादयो गृह्यन्ते, नास्ति न विद्यते-किश्चिदतिकष्टमपि शुभानुष्ठानमिति गम्यं, अपिः-सम्भावने, दुष्कर-दुरनुष्ठेयं, भोगादिस्पृहायामेवास्य दुष्करत्वादिति भावः॥ ४४ ॥ ६४४ ॥
-KI-KO-KO-XOXOKOKOX
मृगापुत्रस्य पित्रोरुत्तरम्
॥१५१॥
Jain Educatio
n
al
For Privale & Personal use only
Lainelibrary.org

Page #319

निस्पृहताहेतुमाहसारीरमाणसा चेव, वेयणा उ अणंतसो । मए सोढाओ[इं] भीमाओ[ई], असई दुक्खभयाणि य ।। ६४५ ॥
शारीरमानसयोर्भवाः शारीरमानस्यो वेदनाः प्रस्तावादसातरूपाः, चैवः-पूरणे, अनन्तशः मया सोढाः भीमाः-रौद्राः असकृत्-अनेकशः, दुःखोत्पादकानि भयानि-राजविड्वरादिजनितानि दुःखभयानि, चः समुच्चये ॥ ४५ ॥ ६४५॥
जरामरणकंतारे, चाउरते भयागरे । मया सोढाणि भीमाई, जम्माई मरणाणि य॥६४६ ।। जरामरणाभ्यामतिगहनतया कान्तारे चत्वारो देवादिभवा अन्ता-अवयवा यस्यासौ चतुरन्तः-संसारस्तत्र मया सोढानितदुत्थवेदनासहनेनानुभूतानि ॥ ४६॥ ६४६॥ - जहा इहं अगणी उण्हो, इ(ए पा०)त्तोऽयंतगुणो(णा० पा०) तहिं ।
___ नरएसु वेयणा उण्हा, अस्साया वेइया मए ॥ ६४७ ।। सम्पति शारीरमानस्यो यथा यत्रोत्कृष्टाः सोढाः तथाऽऽह, यथेह मनुष्यलोके 'अग्निरुष्णोऽनुभूयते' इत इहत्याग्नेरनन्तगुणः तेषु नरकेषु, येष्वहमुत्पन्न इति भावः, तत्र च बादराग्नेरभावात्पृथिव्या एव तथाविधः स्पर्श इति गम्यते, अतश्चोष्णानुभवात्मकत्वेन असाता-दुःखरूपा वेदिता मया ॥ ४७ ॥ ६४७ ॥
तथाजहा इहं इमं सीयं, इत्तोऽणंतगुणं(णा पा०)तहिं । नरएसु वेयणा सीया, अस्साया वेइया मए ॥६४८॥
असाताX वेदनादीनि
अनन्तशः सोढानि, नरके दुस्सहा वेदना च
Jain Educativ
ational
For Privale & Personal use only
Fw.jainelibrary.org

Page #320

उत्तरा० अवचूर्णिः
मृगापुत्रीयाख्यम ध्ययनम्
॥१५२॥
यथा इह मनुष्यलोके इदं यदनुभूयते शीतं तच्च माघादिसम्भवं हिमकणानुषक्तमात्यन्तिकं गृह्यते, ततश्च वेदना शीतानु| भावात्मकत्वेनासाता वेदिता ॥ ४८ ॥ ६४८॥
कंदतो कंदुकुंभीसु, उद्धपाओ अहोसिरो। हुयासणे जलंतमि, पक्कपुवो अणंतसो॥ ६४९ ॥ क्रन्दन् , कन्दुकुम्भीषु पाकभाजनविशेषरूपासु लोहादिमयीषु हुताशने-देवमायाकृते अग्नौ ॥ ४९ ॥ ६४९ ॥
महादवग्गिसंकासे, मरुमि वइरवालुए । कालंबवालुआए उ, दडपुत्वो अणंतसो ॥ ६५० ॥ महादवाग्निना संकाशे-सदृशेऽतिदाहकतया, अनान्यस्य दाहकतरस्यासम्भवादित्थमुपमोक्तिः, अन्यथेहत्याग्नेरनन्तगुण एव तत्रोष्णपृथिव्यनुभावेनोक्तः, मरौ-मरुवालुकानिवह इव तात्स्थ्यात्तव्यपदेशसम्भवादन्तर्भूतेवार्थत्वाच्च अत एव वज्रवालुकानदीसम्बन्धिपुलिनमपि वज्रवालुका तत्र, कदम्बवालुकायां च प्राग्वत् , कदम्बवालुकानदीपुलिने च महादवाग्निसङ्काश इति योज्यते ॥५०॥ ६५०॥
रसंतो कंदुकुंभीसु, उड़े बद्धो अबंधवो । करवत्तकरकयाईहिं, छिन्नपुचो अणंतसो ॥ ६५१॥ ऊर्ध्वमुपरि वृक्षशाखादी बद्धो-नियन्त्रितो, माध्यमितोऽनियन्त्रितोऽनंक्षीदिति, अबान्धवः इति च तत्राशरणतामाह, करपत्रं प्रतीतं, क्रकचमपि तद्विशेष एव ॥५१॥ ६५१॥
अइतिक्खकंटगाइण्णे, तुंगे सिंबलिपायवे । खेवियं पासबद्धणं, कडोकहाहि दुकरं ॥ ६५२॥
नरके दुस्सहा वेदना
KeXOXOKE
॥१५२॥
Jain Educati
o
nal
ainelibrary.org

Page #321

XoxoxotoXXOXOXOXOXXX
खेविअंति-खिन्नं-खेदः क्लेशोऽनुभूतः, क्षपितं वा पापमिति गम्यते, कैः कर्षणापकर्षणैः परमाधार्मिककृतैः दुष्करं-अतिदुस्सहमिदमिति शेषः ॥ ५२ ॥ ६५२ ॥
महाजंतेसु उच्छू वा, आरसंतो सुभेरवं । पीलिओमि सकम्मेहिं, पावकम्मो अणंतसो ॥ ६५३ ॥ वाशब्दः-उपमार्थे, तत इक्षुरिव आरसन्-आक्रन्दन् स्वकर्मभिः हिंसाधुपार्जितैर्ज्ञानावरणादिमिः, पापकर्मा-पापानुष्ठानः X॥५३॥ ६५३ ॥
कृवंतो कोलसुणएहिं, सामेहिं सबलेहि य । पाडिओ फालिओ छिन्नो, विप्फुरंतो अणेगसो॥ ६५४ ॥ कूजन कोलसुणएहिति-शूकररूपधारिभिः श्यामः शवलैः-परमाधार्मिकविशेषैः पातितो भुवि, पाटितो जीर्णवस्त्रवत्, | छिन्नो वृक्षवदुभयदंष्ट्राभिरिति गम्यते, विस्फुरन्-इतस्ततश्चलन् ॥५४॥ ६५४ ॥
असी(अरसा पा०)हिं अयसिवण्णेहिं, भल्लीहिं पट्टिसेहि य ।
छिन्नो भिन्नो विभिन्नो य, उववन्नो (उइण्णो पा०) पावकम्मुणा ॥ ६५५॥ असिभिः-खड़ेः अतसीपुष्पवर्णाभिः-कृष्णाभिः पट्टिशैश्च-प्रहरणविशेषैश्छिलो-द्विधाकृतः भिन्नः-विदारितो विभिन्नः सूक्ष्मखण्डीकृतः, यद्वा छिन्न ऊर्ध्व भिन्नः तिर्यग् विभिन्नो विविधैः-प्रकारैः ऊर्ध्व तिर्यक्, उपपन्नं-अवतीर्णः सन् , नरके इति | गम्यं, पापकर्मणा हेतुना ॥ ५५ ॥ ६५५ ॥ अवसो लोहरहे जुत्तो, जलते(त. पा०) समिलाजुए। चोइओ तुत्तजुत्तेहि, रुजसो वा जह पाडिओ ॥ ६५६॥
नरके दुस्सहा वेदना
M
Jain Education
ilinelibrary.org
For Privale & Personal use only
a
l

Page #322

चर्णि
मृगापुत्रीयाख्यमध्ययनम्
॥१५३॥
8XOXOXOXOXOXOXO-KO-XOXOXOXOK
___ लोहरथे-लोहमयशकटे योजितः, परमाधार्मिकैरिति सर्वत्र गम्यते, ज्वलति-दीप्यमाने कदाचिद्दाहभीत्या ततो नश्येदपीत्याह-समिलोपलक्षितं युग-यूपं यस्मिन् स तथा, तत्र समिलायुगे-समिलायुते वा चोदितः-प्रेरितः, तोत्रयोक्त्रैः-प्राजनकबन्धनविशेषः, मर्मघट्टनाहननाभ्यामिति गम्यते, वा समुच्चये भिन्नक्रमो, यथेत्यौपम्ये, ततो रोज्झः-पशुविशेषवत् पातितश्च, लकुटादिपिट्टनेनेति गम्यम् ॥५६॥ ६५६ ॥
हुताशने ज्वलति, क्वेत्याहहुआसणे जलंतंमि, चिआसु महिसो विव । दद्धोए(प्र० प)को अ अवसो, पावकम्मेहिं पाविओ॥३०॥
चितासु-परमाधार्मिककृतेन्धनसञ्चयरूपासु, 'विव'शब्दस्येवार्थत्वात्, महिष इव दग्धः-भस्मसात्कृतः, पक्वो-भटित्रीकृतः, X| अवशः पापिको-महापापः, यद्वा पापकर्मभिः प्राप्तः-व्याप्तः॥ ५७ ॥ ६५७ ॥
बला संडासतुंडेहिं, लोहतुंडेहिं पक्खिहिं । विलत्तो विलवंतोऽहं, ढंकगिद्धेहिंऽणंतसो ॥ ६५८ ॥ ___ बलात्-हठात् संदंशः प्रतीतस्तदाकृतीनि तुण्डानि-मुखानि येषां ते संदंशतुण्डाः तैः, तथा लोहवन्निष्ठुरतया तुण्डानि येषां तैः लोहतुण्डैः, पक्षिभिः-ढङ्कगृद्धैरिति योगः, एते च वैक्रिया एव, तत्र तिरश्चामभावात् , विलुप्तो-विविधं छिन्नः ॥५८॥६५८ ॥
तस्य कदीमानस्य तृडुत्पत्तौ का वार्तेत्याहतण्हाकिलंतो धावतो, पत्तो वेयरणिं नइं। जलं पाहंति चिंतंतो, खुरधाराहिं विवाइ(डि पा०)ओ॥ ६५९ ॥
TOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOKOTA
नरके दुस्सहा वेदना
॥ १५३॥
JainEducation
a l
ainelibrary.org

Page #323

तृष्णा(पा)क्लान्तः जलं पास्यामीति चिन्तयत् , क्षुरधाराभिरिवातिच्छेदकतया वैतरणीजलोर्मिभिरिति शेषः, व्यापादितः ॥ ५९॥ ६५९ ॥
उण्हाभितत्तो संपत्तो, असिपत्तं महावणं । असिपत्तेहिं पडतेहिं, छिन्नपुवो अणेगसो ॥ ६६०॥ उष्णेन-वज्रवालुकादिसम्बन्धिना तापेनाभिमुख्येन तप्तः उष्णातितप्तः सम्प्राप्तः असिवत्-खड्गवत् भेदकतया पत्राणि-पर्णानि | यास्मिंस्तदसिपत्रं महावन, देवमायाकृतम् ॥ ६०॥ ६६०॥
मुग्गरेहिं मुसुंढीहिं, सूलेहिं मुसलेहि य । गयासंभग्गगत्तेहिं, पत्तं दुक्खं अणंतसो ॥ ६६१ ॥ मुद्गरादिभिरायुधविशेषैः, गता-नष्टा आशा-परित्राणगोचरमनोरथात्मिका यत्र तद्गताशं यथा भवत्येवं भग्नगात्रेण सता प्राप्तं दुःखमिति योगः ॥६१॥६६१॥ खुरेहिं तीक्खधाराहिं, छुरियाहिं कप्पणीहि य।कप्पिओ फालिओ छिन्नो, उक्कि(कं० पा०)त्तो अ अणेगसो॥३६२॥ __ कल्पितो वस्त्रवत् खण्डितः कल्पनीभिः पाटितः-उर्ध्व द्विधाकृतः, क्षुरिकाभिः छिन्नः-तिर्यक् खण्डितः, क्षुरैरिति पश्चानुपूर्व्या सम्बन्धः, उत्कृत्तः त्वगपनयनेन, विवाइतो इतिपाठे तु विपादितो-विनाशित इत्यर्थः, प्रत्येकं वा क्षुरादीनां कल्पितादिभिः | सम्बन्धः॥ ६२॥ ६६२॥
पासेहिं कूडजालेहिं, मिओ वा अवसो अहं । वा(ग पा)हिओ बद्धरुद्धो अ, विवसो चेव विवाइओ॥ ६६३ ।।
OXXXXXXXXXXXXX
नरके दुस्सहा वेदना
Jain Educati
onal
For Privale & Personal use only

Page #324

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१५४॥
OXXXXXXXXOXOXOXOX)
पाशैः कूडजालैः प्रतीतैः बन्धनविशेषः अवशः-परवशः वाहितो-विप्रलब्धः बद्धो-बन्धनेन रुद्धो-बहिःप्रचारनिषेधेन,
मृगापुत्रीअनयोर्विशेषणसमासः, विपादितो-विनाशितः ॥ ६३ ॥ ६६३ ॥
याख्यमगलेहिं मगरजालेहिं, वच्छो वा अवसो अहं । उल्लिओ फालिओ गहिओ, मारिओ अ अणंतसो॥ ६६४॥ ध्ययनम् X गलैः-बडिशैः मकरैः-मकररूपधारिभिः, परमाधार्मिकैः जालैश्च-तत्कृतैः वैक्रियैरनयोर्द्वन्द्वः, ततो यथासायं आर्षत्वा- १९ | दुल्लिखितः-पाटितो गृहीतश्च, मारितश्च सर्वैरपि ॥ ६४ ॥ ६६४ ॥ | विदंसएहिं जालेहिं, लिप्पाहिं सउणो विव । गहिओ लग्गो अ बद्धो अ, मारिओ अ अणंतसो॥ ६६५ ।।
तथा विशेषेण दशतीति विदंशकाः-श्येनादयस्तैः जालैः तथाविधवन्धनविशेषैः लेपैः वज्रलेपादिभिः श्लेषद्रव्यैः शकुन इव पक्षीव गृहीतो विदंशकैः जालैश्च लग्नश्च-श्लिष्टो लेपद्रव्यैः, बद्धस्तैः जालैश्च, मारितश्च सर्वैरिति ॥ ६५ ॥ ६६५ ॥ * नरके दुस्सहा कुहाडपरसुमाईहिं, वहुईहिं दुमो विव । कुटिओ फालिओ छिन्नो, तच्छिओ अ अणंतसो ॥ ६६६ ॥
वेदना कुट्टितः-सूक्ष्मखण्डीकृतः पाटितश्च-छिन्नश्च प्राग्वत्, तक्षितस्त्वगपनयनेन, द्रुम इवेति सर्वत्र योज्यम् ॥ ६६ ॥ ६६६ ॥ __चवेडमुहिमाईहि, कुमारेहिं अयं पिव । ताडिओ कुहिओ भिन्नो, चुण्णिओ अ अणंतसो॥ ६६७ ॥
चपेटामुष्ट्यादिभिः कुमारैः अयस्कारैरय इव-लोह इव, घनादिभिरिति गम्यं, ताडितः-आहतः, कुट्टित इह छिन्नः, भिन्नः। खण्डीकृतः चूर्णितः-श्लक्ष्णीकृतः प्रक्रमात्परमाधार्मिकैः ॥ ६७ ॥ ६६७ ॥
तत्ताइं तंबलोहाइं, तउआई सीसगाणि य । पाइओ कलकलंताई, आरसंतो सुमेरवं ॥ ६६८॥
॥१५४॥
Jain Education n
ational
www.ainelibrary.org

Page #325

CO-OVERVA
तप्ततावादीनि वैक्रियाणि पृथिव्यनुभावभूतानि वा पायितः कलकलयन्ति-अतिक्वाथतः कलकलशब्दं कुर्वन्ति ॥६८॥६६८॥
तुहप्पियाई मंसाई, खंडाई सु(सो)ल्लगाणि य । खाविओ मि समंसाई, अग्गिवण्णाई णेगसो॥६६९॥ तव प्रियाणि मांसानि खण्डानि-खण्डरूपाणि, भटित्रीकृतानि, स्मारयित्वेति शेषः, खादितोऽस्मि स्वमांसानि-मच्छरीरादेवोत्कृत्योत्कृत्य ढौकितानि, अग्निवर्णान्यतितप्ततया अग्निच्छायानि ॥ ६९ ॥ ६६९ ॥
तुहं पिया सुरा सीहू, मेरओ अ महणि य । पन्जिओ मि जलंतीओ, वसाओ रुहिराणि य ॥ ६७० ॥ सुरादीनि-मद्यविशेषरूपाणि, इहापि स्मारयित्वेति शेषः, पायितोऽस्मि ज्वलन्तीरिव ज्वलन्तीः अत्युष्णतया वसारुधिराणि च, ज्वलन्तीति लिङ्गव्यत्ययेन सम्बन्धनीयम् ॥ ७० ॥ ६७० ॥
निचं भीएण तत्थेणं, दुहिएणं वहिएण य । परमा दुहसंबद्धा, वेयणा वेइया मए ॥ ६७१ ॥ निच्चेत्यादि, नरकवक्तव्यतोपसंहर्तृगाथात्रयं, तत्र च भीतेन-उत्पन्नसाध्वसेन, तथा 'त्रसी उद्वेगे' इति त्रस्तेन-उद्विग्नेन, अत एव दुःखितेन-सञ्जातविविधदुःखेन, व्यथितेन च-कंपमानसर्वाङ्गोपाङ्गतया चलितेन, दुःखसम्बन्धेति वेदनाविशेषणं सुखसम्बन्धिन्या अपि वेदनायाः सम्भवात् वेदिता-अनुभूता मया ॥ ७१॥ ६७१॥ तिवचंडप्पगाढाओ, घोराओ अइदुस्सहा। महन्भयाओ(महालयाओ पा०) भीमाओ, नरएसुवेइयामए । ६७२॥
तीव्रा अनुभागतोऽत एव चण्डा-उत्कटा प्रगाढाः गुरुस्थितिकाः तत एव घोराः-रौद्राः, अतिदुस्सहा-अत्यन्तदुरध्यासास्तत
नरके दुस्सा वेदना
in Ede
For Privale & Personal use only
L
uisinelibrary.org

Page #326

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१५५॥
XOXOXOXOX
मृगापुत्रीयाख्यमध्ययनम्
एव च महद्भयं याभ्यस्ता महाभयाः, भीमाः श्रूयमाणा अपि भयप्रदाः, एकार्थिकानि वैतान्यत्यन्तभयोत्पादनायोक्तानि, वेदना इति प्रक्रमः ॥७२॥ ६७२॥
जारिसा माणुसे लोए, ताया : दीसंति वेयणा । इत्तो अणंतगुणिया, नरएसुं दुक्खवेयणा ॥ ६७३ ॥ कथं पुनस्तस्यास्तीत्रादिरूपत्वमित्याशब्याह-वेदनापेक्षया नरकदुःखवेदनाया अनन्तगुणत्वमुक्तं हे तात! प्रक्रमाहुःखवेदना, इतः-इहत्य दुःखवेदनायाः॥ ७३ ॥ ६७३ ॥
सवभवेसु अस्साया, वेयणा वेइया मए । निमिसंतरमित्तंपि, ज साया नत्थि वेयणा ॥ ६७४ ॥ | न केवलं नरक एव दुःखवेदना अनुभूताः, किंतु सर्वास्वपि गतिष्वित्येतदाह-सर्वभवेषु-सर्वास्वपि गतिषु, असाता-दुःखरूपा
वेदना वेदिता मया, निमेषः-अक्षिनिमीलनं तस्यान्तरं-व्यवधानं, यावता कालेनासौ भूत्वा पुनर्भवति, तावन्मात्रमपि | तत्परिमाणमपि कालमिति शेषः, यत्-यस्मात्साता-सुखरूपा-नास्ति वेदना तत्त्वतो वैषयिकसुखस्यापीाद्यनेकदुःखानुविद्धत्वेन विपाकदारुणत्वेन वा दुःखरूपत्वात् , सर्वस्य वास्य प्रकरणस्यायमाशयो-येन मयैवं नरकेऽपि दुःखान्यनुभूतानि निमेषमात्रमपि कालं सुखं न लब्धं सोऽहं कथं तत्त्वतः सुखोचितः सुकुमारो वेति शक्यते वक्तुं ?, कथं वा तस्य मम महाव्रतपालनं क्षुदादि| सहनं वा बाधाविधायि, तत्त्वतस्तस्य परमानन्दहेतुत्वात् , ततः प्रव्रज्यैव मया ग्राह्या ॥ ७४ ॥ ६७४ ॥
तं बितऽम्मापियरो, छंदेणं पुत्त ! पव्वया । नवरं पुण सामण्णे, दुक्खं निप्पडिकम्मया ॥ ६७५ ॥ तस्मिन्नेवमुक्त्वोपरते तं मृगापुत्रं ब्रूतः-अम्बापितरौ, छन्दसा-अभिप्रायेण स्वकीयेनेति गम्यते, पुत्र ! प्रव्रज-यथाभिरुचितं |
सर्वभवेषु असाता
BXXXXXXX
X॥१५५॥
Jain Education
et
For Privale & Personal use only
Mainelibrary.org

Page #327

प्रबजितो भवेत्यर्थः, नवरं-केवलं पुनर्विशेषः श्रामण्ये-श्रामणभावे, दुःख-दुःखहेतुः निष्प्रतिकर्मता, कथञ्चिद्रोगोत्पत्ती चिकित्साऽकरणरूपा ॥ ७५ ॥ ६७५॥
सो बिंतऽम्मापियरो, ! एवमेयं जहाफुडं । परिकम्मं को कुणई, अरन्ने मिगपक्खिणं? ॥ ६७६ ॥ ___इत्थं जनकाभ्यामुक्ते सो वितेत्यादि गाथाष्टकं, स मृगापुत्रः आर्षत्वात् अम्बापितरौ एवमेतद्यधुवाभ्यामुक्तं, तथा स्फुट
सत्यतामनतिक्रान्तं परं परिभाव्यतामिदं परिकर्म कः करोति ?,न कश्चिदित्यर्थः, व ? अरण्ये, केषां-मृगपक्षिणां, अथ वैतेऽपि | |जीवन्ति चरन्ति च, किं ततः ?, किमस्या दुःखरूपत्वमिति भावः ॥ ७६ ॥ ६७६ ॥ एगभूओ अरन्ने वा, जहा ऊ चरई मिगो । एवं धम्म चरिस्सामि, संजमेण तवेण य ॥६७७॥
मृगचर्यारूपं __ यतश्चैवमत एगेत्यादि सर्व स्पष्टमेव, नवरं एकभूतः-एकत्वं प्राप्तोऽरण्ये, वा पूरणे, यथैव चरति मृगः, एवमेकभूतः संश्च
श्रामण्यम् | रिष्यामि संयमेन तपसा च हेतुभूतेन ॥ ७७ ॥ ६७७ ॥
जया मिगस्स आयंको, महारणंमि जायई । अच्छंतं रुक्खमूलंमि, को णं ताहे चिगिच्छई ॥६७८॥ आतङ्कः-आशुघाती रोगः, महारण्ये इति महाग्रहणं अमहति शरण्ये कश्चित् कदाचित् पश्येत् दृष्ट्वा च चिकित्सेदपि, 18 श्रूयते हि "केनचित् वैद्येन व्याघ्रस्य चक्षुरुद्घाटितमटव्या"मिति, वृक्षमूले इति तथाविधावासाभावदर्शनं, कोणंति क एनं मृगं तदा-आतङ्कोत्पत्तिकाले चिकित्सति-औषधाधुपदेशेन नीरोगं कुरुते ?, न कश्चिदित्यर्थः॥ ७८ ॥ ६७८ ॥
को वा से ओसहं देइ, को वा से पुच्छई सुहं । को से भत्तं व पाणं वा, आहरित्तु पणामई ॥ ६७९ ॥
Jain Education
Conal
For Privale & Personal use only
On jainelibrary.org

Page #328

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १५६ ॥
Jain Education
XXXXX
चिकित्सके चासति को वा समुच्चये से तस्य औषधं ददाति, आहृत्य-आनीय, प्रणामयेत् - अर्पयेत् 'अपैः पणाम' इति वचनात् ॥ ७९ ॥ ६७९ ॥
कथं तर्हि तस्य निर्वहणमित्याह
जयाय से सुहि होइ, तथा गच्छइ गोअरं । भत्तपाणस्स अट्ठाए, वल्लुराणि सराणि य ॥ ६८० ॥ यदा च स सुखी भवति, स्वत एव रोगाभावादिति गम्यं, तदा गच्छति-याति गौरिव परिचितेतरभूभागपरिभावनारहितत्वेन चरणं- भ्रमणं यस्मिन्निति गोचरस्तं, भक्तमिव भक्तं तद्भक्तं- तृणादि तच्च पानं च तस्य अर्थाय प्रयोजनाय, गोचरमेव विशेषत आह-वल्लराणि - गहनानि, उक्तञ्च - " गहणमवाणियदेसं रणे छेत्तं च वल्लरं जाण" इति सरांसि च - जलाश्रयाः ॥ ८० ॥ ६८० ॥ खाइत्ता पाणियं पाउं, वल्लरेहिं सरेहि य । मिगचारियं चरित्ता णं, गच्छई मिगचारियं ॥ ६८१ ॥ खादित्वा निजभक्ष्यमिति गम्यं, पानीयं पीत्वा सुब्व्यत्ययात् वल्लरेषु सरस्सु च, तथा मृगाणां चर्या - इतश्चेतश्चोत्प्लवनात्मकं चरणं मृगचर्या तां मृगचारितां वा-परिमितभक्षणात्मिकां चरित्वा- आसेव्य, परिमिताहारा एव हि स्वरूपेणैव मृगा भवन्ति, गच्छति मृगाणां चर्या - स्वातन्त्र्योपवेशनादिका चेष्टा यस्यां सा मृगाश्रयभूस्तां, विशेषाभिधायित्वान्न पौनरुक्त्यम्
॥ ८१ ॥ ६८१ ॥
इत्थं दृष्टान्तमुक्त्वा गाथाद्वयेनात्मन्येव दृष्टान्तोपसंहारमाह
एवं समुट्ठिए भिक्खू, एवमेव अणेगए (अणिएयणे पा० ) । मिगचारियं चरित्ता णं, उड्डुं पक्कमई दिसं ॥ ६८२ ॥

XXXX
pay-aX-XXX-Xbx
X X X X X X X X X
मृगापुत्री
याख्यम
ध्ययनम्
१९
मृगचर्यारूपं
श्रामण्यम्
॥ १५६ ॥
ainelibrary.org

Page #329

मृगचर्यारूपं
SXE-KE-KEKOXOXOXOXOXOXOXOXOM
एवं मृगवत् समुत्थितः-संयमानुष्ठानं प्रत्युद्यतः तथाविधातकोत्पत्तावपि (न) चिकित्साभिमुख इति भावः, एवमेव-मृगवदेवानेकगोपनियतस्थानस्थतया, स चैवं-मृगचर्या चरित्वा मृगवदातङ्काभावे भक्तपानार्थ गोचरं गत्वा तल्लन्धभक्तपानोपष्टम्भतश्च सम्यग्ज्ञानादि भावतः शुक्लध्यानारोहणादपगताशेषकर्माशः ऊर्ध्व दिशं प्रक्रामन्ति, सर्वोपरिस्थानस्थितो भवतीत्यर्थः, एवं च निवृतेरेवेह मृगचर्योपमाऽर्थत उक्ता, तथा हि मृगोपमा मुनयः इत इतश्चा प्रतिबद्धविहारितया विहृत्य गच्छन्तीति ॥८२॥६८२॥ मृगचर्यामेव स्पष्टयितुमाह
जहा मिए एग अणेगचारी, अणेगवासे धुवगोअरे अ।
एवं मुणी गोयरियं पविढे, नो हीलए नोवि य खिंसइज्जा ॥ ६८३ ॥ यथा मृग एकः-अद्वितीयः, अनेकचारी-नैकत्र भक्तपानार्थ चरतीत्येवंशीलः, नैकत्रैव वासः-अवस्थानमस्यास्तीत्यनेकवासः, ध्रुवगोचरश्च-सदा गोचरलब्धमेवाहारमाहारयति, एवं-मृगवदेकत्वादिविशेषणविशिष्टो मुनिर्गोचर्या प्रविष्टो नो हीलयेत्-अवजानीयात् कदशनादीति गम्यं, नापि च निन्देत् , तथाविधाहाराप्राप्तौ स्वं परं वा, इह च मृगपक्षिणामुभयेषां उपक्षेपे यन्मृगस्यैव पुनः पुनः दृष्टान्तत्वेन समर्थनं तत्तस्य प्रायः प्रशमप्रधानत्वादिति भावः॥८३ ॥ ६८३ ॥ एवं मृगचर्यास्वरूपमुक्त्वा यत्तेनोक्तं यच्च पितृभ्यां, पितृवचनानन्तरं यदसौ कृतवांस्तदाह
मिगचारियं चरिस्सामि, एवं पुत्ता ! जहासुहं । अम्मापिऊहिंऽणुण्णाओ, जहाइ उवहिं तओ॥ ६८४ ॥ मिगेत्यादि गाथा ४ । मृगस्यैव चर्या-निष्पतिकर्मतादिरूपां चेष्टां करिष्यामीति बलश्रियोक्ते पितृभ्यामभाणि-एवं यथा
PXXXXXXXXXXXX
श्रामण्यम्
उत्तरा०२७
Jain Education
fonal
For Privale & Personal use only
Boilmjainelibrary.org

Page #330

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१५७॥
XXXXXXXXXX6X6)
KI भवते अभिरुचितं तथा यथासुखं ते अस्त्विति शेषः, एवं य अनुज्ञातः सन् जहाति-त्यजति, उपधीयते नरकमनेनात्मा | मृगापुत्रीइत्युपधिं-उपकरणं इत्यत आभरणादि, भावतश्छद्मादि, ततः प्रव्रजतीत्यर्थः ॥ ८४ ॥ ६८४ ॥
याख्यम___ उक्तमेवार्थ सविस्तरमाह
ध्ययनम् मिगचारियं चरिस्सामो, सव्वदुक्खविमुक्खणिं । तुम्भेहिं अम्ब ! ऽणुण्णओ, गच्छपुत्त ! जहासुहं ॥ ६८५ ॥
मृगचर्या चरिष्यामि, सर्वदुःखविमोक्षणी-सकलासातविमुक्तिहेतुं, युवाभ्यां अम्ब ! उपलक्षणापितुश्च अनुज्ञातः-अनुमतः सन् , तावाहतुः-गच्छ, मृगचर्ययेति गम्यते, पुत्र ! यथासुख-सुखानतिक्रमेण ॥ ८५॥ ६८५॥
मृगापुत्रस्य एवं सो अम्मापियरं, अणुमाणित्ताण बहुविहं । ममत्तं छिंदई ताहे, महानागुत्व कंचुयं ॥ ६८६॥
निष्क्रमणम एवं स मृगापुत्रः अम्बापितरौ अनुमन्य-अनुज्ञाप्य ममत्वं-प्रतिबन्धं छिनत्ति-अपनयति, तदानीं महानाग इव कचकं, यथाऽसौ अतिजरठतया चिरप्ररूढमपि कञ्चकमपनयतीत्येवं असौ अपि ममत्वमनादिभवाभ्यस्तमुपलक्षणात् मायादींश्च, इत्यनेनान्तरोपधित्याग उक्तः॥८६॥ ६८६ ॥
सम्प्रति बहिरुपधित्यागमाहइड्डी वित्तं च मित्ते य, पुत्तदारं च नायओ। रेणुअं व पडे लग्गं, निझुणित्ता ण निग्गओ ॥ ६८७॥
X॥१५७ ऋद्धिं-करितुरगादिसम्पदं, वित्तं च-द्रव्यं, ज्ञातीन्-सोदरादीन् , पटलग्नरेणुवत् नि येव निर्द्धय-त्यक्त्वा निर्गतो-निष्कान्तो गृहादिति गम्यते, प्रवजित इत्यर्थः ॥ ८७॥ ६८७ ॥
Jain Educatio
n
al
For Privale & Personal Use Only
libraryong

Page #331

ततोऽसौ कीदृशो जात इत्याह
पंचमहत्वयजुत्तो पंचसमिओ तिगुत्तिगुत्तो अ। सभितरवाहिरिए, तवोकम्ममि उजुओ॥ ६८८ ॥ पंचमहेत्यादिगाथापञ्चकं स्पष्टमेव, नवरं सहाभ्यन्तरैः-प्रायश्चित्तादिभिः बाश्चि-अनशनादिभिः भेदैर्वर्त्तते, यत्तत्सबाह्याभ्यन्तरं तस्मिन् , प्रधानत्वात् प्रथममभ्यन्तरोपादानं, तपःकर्मणि ॥ ८८॥ ६८८ ॥
निम्ममो निरहंकारो, निस्संगो चत्तगारवो । समो अ सबभूएसु, तसेसु थावरेसु अ॥ ६८९॥ निर्ममो ममत्वबुद्धिपरिहारतः, निस्सङ्गः सङ्गहेतुधनादित्यागात् , समश्च-न रागद्वेषवान् ॥ ८९॥ ६८९ ॥ समत्वमेव प्रकारान्तरेणाह
लाभालाभे सुहे दुक्खे, जीविए मरणे तहा । समो निंदापसंसासु, तहा माणावमाणओ॥ ६९० ॥ समो न लाभादौ चित्तोत्कर्षभाग नाप्यलाभादौ दैन्यवान्, जीविते मरणे समो, नैकत्राप्याकासावान् , तथा मानापमानयोः |॥९०॥ ६९०॥
गारवेसु कसाएसु, दंडसल्लभएमु अ । नियत्तो हाससोगाओ, अनियाणो अबंधणो ॥ ६९१ ॥ गौरवादीन सुब्व्यत्ययात् पञ्चम्यन्ततया व्याख्येयानि, निवृत्त इति सर्वत्र सम्बन्धनीयं, अबन्धनो-रागद्वेषबन्धनरहितः ॥९१॥ ६९१॥
अणिस्सिओ इहं लोए, परलोए अणिस्सिओ। वासीचंदणकप्पो अ, असणे अणसणे तहा ॥ ६९२ ॥
OXOXOXOXOXOXOXOXOXOKKokod
मृगापुत्रचस्विरूपम
Jain Education
anal
NEPjainelibrary.org

Page #332

उत्तरा० अवचूर्णिः
| मृगापुत्रीयाख्यमध्ययनम्
॥१५८॥
अत एव अनिश्रितो नेहलोकार्थ चानुष्ठानवान्, “नो इह लोगट्ठयाए तवमहिद्विजा, नो परलोगट्ठयाए तवमहिडिजा" इत्याद्यागमात्, पुनरनिश्रिताभिधानं मन्दमतिविनेयानुग्रहार्थ अदुष्टमेव, वासीचन्दनकल्प इत्यनेन समत्वमेव विशेषत आह, इह च वासीचन्दनशब्दाभ्यां तब्यापारकपुरुषावुपलक्षितो, ततश्च योको वास्या तक्ष्णोति अन्यश्च चन्दनेन लिम्पति, तथापि रागद्वेषाभावात् , द्वयोरपि कल्पशब्दस्य सदृशार्थत्वात् तुल्यः, नञ्-अभावे कुत्सायां वा, ततोऽशने-आहारे, अनशने-भोजनाभावे कुत्सिताशनभावे वा, तथा कल्प इत्यत्राप्यनुवर्तते ॥ ९२॥ ६९२॥
अप्पसत्थेहिं दारेहिं, सवओ पिहियासवो। अज्झप्पाझणजोगेहिं, पसत्थदमसासणो ॥ ६९३ ॥ ___ अप्रशस्तेभ्यो द्वारेभ्यः सर्वतः-सर्वेभ्यो य आश्रवः कर्मसङ्गलनात्मकः स पिहितः-तद्वारस्थगनतो निरुद्धो येनासौ पिहिता
श्रवो, गमकत्वात् समासः, यद्वा-अप्रशस्तेभ्यो द्वारेभ्यः सर्वेभ्यो निवृत्त इति गम्यते, अत एव पिहिताश्रवः, कैः पुनरेवंविध | अधि आत्मनि भ्यानयोगाः शुभध्यानव्यापारा अभ्यात्मध्यानयोगास्तैः, प्रशस्तः-प्रशंसास्पदो दमश्च-उपशमः शासनं-सर्वज्ञागमात्मकं यस्य स प्रशस्तदमशासनः ॥ ९३ ॥ ६९३ ॥
सम्प्रति तत्फलमाहएवं नाणेण चरणेण, दंसणेण तवेण य । भावणाहिं वि(प्र. य )सुद्धाहिं, सम्म भावितु अप्पयं ॥ ६९४ ।। बहुयाणि उ वासाणि, सामन्त्रमणुपालिया। मासिएण उ भत्तेणं, सिद्धिं पत्तो अणुत्तरं ।। ६९५ ॥
XXXXXXXXXXXXX
मृगापुत्रचर्यास्वरूपं सिद्धिगमनं
॥१५८॥
Jain Education
B
onal
Plainelibrary.org

Page #333

गाथादयं स्पष्टमेव, नवरं भावनामिश्च महाग्रतसम्बन्धनीभिरनित्यत्वादिभिर्वा शुद्धामिः-निदानादिदोषरहितामिर्भावयित्वातन्मयता नीत्वा आत्मानम् ॥ ९४ ॥ ६९४ ॥
मासैर्भवं मासिकं तेन, तुः-पूरणे, भक्तेन-भोजनेन, मासोपवासोपलक्षणत्वादर्द्धमासोपवासेनेतियावत् सिद्धिं-निष्ठितार्थतां सकलकर्मक्षयेणेति गम्यं, अनुत्तरां-सर्वसिद्धिप्रधानं, अनेनाञ्जनसिद्ध्यादिव्यवच्छेदमाह ॥ ९५ ॥ ६९५॥ ___ सम्प्रत्यध्ययनार्थोपसंहारद्वारेणोपदिशन्नाहएवं करंति संबुद्धा (संपन्ना), पंडिया पवियक्खणा। विणियति भोगेसु, मियापुत्ते जहामिसी ॥ ६९६॥ सुगम, नवरं सङ्गता प्रज्ञा येषां ते सम्प्रज्ञाः, सम्पन्ना वा ज्ञानादिमिर्यथा-ऋषिः, मकारोऽलाक्षणिकः॥९६ ॥ ६९६ ॥ इत्थं निगमनोक्त्योपदिश्य पुनर्भजयन्तरेणोपदिशन्नाह
महप्पभावस्स महाजसस्स, मियापुत्तस्स निसम्म भासियं। तवप्पहाणं चरियं च उत्तम, गइप्पहाणं च तिलोअविस्सुतं ॥ ६९७ ।। वियाणिया दुक्खविवड्डणं धणं, ममत्तबंधं च महाभयावहं । सुहावहं धम्मधुरं अणुत्तरं, धारेह निवाणगुणावहं महं ॥ ६९८ ॥ तिबेमि ॥
॥मियापुत्तीजं ॥१९॥ गाथाद्वयं सुगममेव, नवरं-मृगायाः पुत्रस्य भाषितं संसारदुःखरूपतावेदकं यत्नेन पित्रोः पुरत उक्तः, प्रधानं तपो यत्र
KOXXXXXXXXXXX
अध्ययनोपसंहारेणोपदेशः

Page #334

अवचूर्णिः
मृगापुत्रीयाख्यमध्ययनम्
॥१५९॥
चरिते तत्प्रधानतपः, चरितं च-चेष्टितं, प्रधानगतिंच-मति. उभयत्र सूत्रे व्यत्ययनिर्देशः, त्रिलोकविश्रुतं-जगत्रयप्रतीतम् ॥९७ ॥ ६९७॥ ___एतन्निशमनाच्च विदित्वा ममत्वं बन्ध इव सत्प्रवृत्तिविघातितया ममत्वबन्धस्तं च, महाभयावह, तत ए
महाभयावाप्तेः, धर्मो धूरिव महासत्त्वैरुह्यमानतया धर्मधरा-पंचमहाव्रतात्मिका तां धरत, निवाणगुणा-अनन्त | त्रवीर्यादयस्तदावहां-तत्प्रापिकां धारयतेति सम्बन्धः, अपरिमितमाहात्म्यतया महतीं ॥ ९८ ॥ ६९८॥
ति मृगापुत्रीयाध्ययनावचूरिः १९ ॥
अध्ययनोपसंहारेणोपदेशः
ESS
मसामनवमरस ॥ इति श्रीउत्तराध्ययने एकोनविंशस्य मृगापुत्री
याध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता ॥
BESED
Al॥१५९॥
HEESESESESSESESSलतनततप
E
Jain Education
in
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #335

॥ अथ विंशतितमं महानिर्ग्रन्थीयमध्ययनम् ॥
महानिग्रन्थोपक्रमः
अनन्तराध्ययने निष्प्रतिकर्मतोक्ता, सा चानाथत्वपरिभावनेनैव पालयितुं शक्येति महानिर्ग्रन्थहितां तामभिधातुमनाथतैव अनेकधा अनेनोच्यतेसिद्धाण नमो किच्चा, संजयाणं च भावओ। अत्थधम्मग(व पा०)इ तचं, अणुसिडिं सुणेह मे ॥ ६९९ ॥
अस्य च महानिर्ग्रन्थीयं नाम, सिद्धेभ्यः-तीर्थकरसिद्धेभ्य इतरेभ्यश्च, नमो-नमस्कारं कृत्वा संयतेभ्यः-सर्वसावधव्यापारोपरतेभ्यः, आचार्योपाध्यायसर्वसाधुभ्य इति यावत् , भावतः-परमार्थतो, न तु संवृत्त्यैव, इत्थं पञ्चपरमेष्ठिरूपेष्टदेवतास्तवमभिधायाभिधेयादित्रयमाह-अर्थश्च धर्मश्चार्थधौं, यद्वा अर्थ्यते-हितार्थिभिरभिलष्यत इत्यर्थः, स चासौ धर्मश्चार्थधर्मस्ततस्तयोस्तस्य वा गतिः-गत्यर्थानां ज्ञानार्थतया हिताहितलक्षणस्वरूपज्ञानं यया यस्यां वा साऽर्थधर्मगतिस्तां, तत्त्वां-अविपरीतां अनुशिष्टिंहितशिक्षां शृणुत-आकर्णयत, मे इति मम, मया वा कथयतः कथ्यमानां वेति शेषः, स्थविरवचनमेतत् , इह चानुशिष्टिरभिधेया, अर्थधर्मगतिः प्रयोजनं, अनयोश्च परस्परमुपायोपेयभावलक्षणः सम्बन्धः सामर्थ्यादुक्तः॥१॥ ६९९ ॥ सम्प्रतिधर्मकथानुयोगद्वारेण प्रतिज्ञातमेवोपक्रमितुमाह
पभुयरयणो राया, सेणिओ मगहाहिवो । विहारजत्तं निजाओ, मंडिकुच्छिसि चेइए ॥ ७००॥
Jain Educati
o
nal
For Privale & Personal use only
lawjainelibrary.org

Page #336

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १६० ॥
Jain Education
नाणादुमयान्नं, नाणापक्खिनि सेवियं । नाणाकुसुमसंच्छण्णं, उज्जाणं नंदणोवमं ॥ ७०१ ॥
प्रभूय इत्यादि गाथाः ७ स्पष्टाः, नवरं, प्रभूतानि रत्नानि - मरकतादीनि प्रवरगजाश्वादिरूपाणि वा यस्यासौ प्रभूतरत्नः, सुन्व्यत्ययात् विहारयात्रया -क्रीडार्थ अश्ववाहनिकादिरूपया निर्यातो-निर्गतः, पुरादिति गम्यं, मण्डिकुक्षौ - मण्डिकुक्षिनाम्नि चैत्ये- उद्याने, तदेव नानेत्यादिना विशिनष्टि ॥ २-३ ॥ ७००-७०१ ॥
तत्थ सो पासए साहु, संजयं सुसमाहियं । निसन्नं रुक्खमूलंमि, सुकुमालं सुहोइयं ॥ ७०२ ॥ तत्रोद्याने साधुं, साधुः सर्वोऽपि शिष्ट उच्यत इति सं (तद्) व्यवच्छेदार्थ संयतमित्युक्तं, सोऽपि च बहिःसंयमवान्निह्नवादिरपि | स्यादिति सुसमाहितं- सुष्ठु समाधिमन्तमित्युक्तं, सुखोचितं शुभोचितं वा ॥ ४ ॥ ७०२ ॥
तस्स रूवं तु पासित्ता, राइणो तंमि संजए । अचंतपरमो आसी, अउलो रूवविम्हओ ॥ ७०३ ॥ अत्यन्तपरमः - अतिशयप्रधानः, अतुलः - अनन्यसदृशः, रूपविषयो विस्मयो- रूपविस्मयः ॥ ५ ॥ ७०३ ॥
विस्मयस्वरूपमेवाह
अहो वण्णो अहो रूवं, अहो अजस्स सोमया । अहो खंती अहो मुत्ती, अहो भोगे असंगया ॥ ७०४ ॥ अहो रूपं - आकारः, सौम्यता चन्द्रस्येव द्रष्टुरानन्ददायिता, असङ्गता- निस्स्पृ
अहो-आश्चर्ये, वर्णः-सुस्निग्धः गौरतादिः,
हता ॥ ६ ॥ ७०४ ॥
onal

XXXXXXXXX
LoXox
महानिग्रन्थीयम
ध्ययनम्
२०
संयतमुने
दर्शने
श्रेणिक
विस्मयः
॥ १६० ॥
jainelibrary.org

Page #337

तस्स पाए उ वंदित्ता, काऊण य पयाहिणं । नाइदूरमणासन्ने, पंजली पडिपुच्छई ॥७०५॥ पादवन्दनानन्तरं प्रदक्षिणाभिधानं पूज्यानामालोके एव प्रणामः क्रियते इति स्थापनार्थ, तथा चागमः-"आलोए जिणपडिमाणं पणामं करे” इति, प्राञ्जलिः प्रतिपृच्छति-प्रश्नयति ॥७॥७०५॥ तरुणोसि अजो! पवइओ, भोगकालंमि संजया!। उवडिओ(हितोपा०)ऽसि सामन्ने, एअमटुं सुणेमु ता ॥७०६॥
तरुणेत्यादिना प्रश्नस्वरूपमुक्तं, इह च यत एव तरुणोऽत एव भोगकाले प्रवजित इत्युच्यते तारुण्यस्य भोगकालत्वात् , यद्वा तारुण्येऽपि रोगादिपीडायां न भोगकालः स्यादित्येवमुक्तं, सोऽपि कदाचित् संयमे अनुद्यत एव स्यादिति त्वं पुनः उपस्थितोऽसि एवमर्थ-निमित्तं, येनार्थेन त्वमीश्यामप्यवस्थायां प्रव्रजितः शृणोमि, ता इति तावत् पश्चात्तु यत्त्वं भणिष्यसि * तदपि श्रोष्यामीति भावः॥ ८॥ ७०६॥ * मुनिराह
अणाहो मि महारायं, नाहो मज्झ न विजई । अणुकंपयं सुहिं वावि, कंची नाहि तुमे(नाभिसमे पा०)महं ॥७०७॥ ___ अनाथः-अस्वामिकोऽस्मि अहं, महाराज-प्रशस्यनृपते !, किमित्येवं ?, यतो योगक्षेमविधाता मम न विद्यते, तथा अनु- 1 कम्पकं सुहृदं वापि कञ्चिदपि नाभिसमेमि-नाभिसङ्गच्छामि, न केनचिदनुकम्पनेन सुहृदा वा सङ्गतोऽहमित्यादिना अर्थेन तारुण्येऽपि प्रत्रजितोऽहमिति भावः॥९॥७०७॥
श्रेणिकप्रश्ने नाथाभवकथनम्
Jain Educatio
n
al
For Privale & Personal use only
M
ainelibrary.org

Page #338

उतरा०
अवचूर्णिः
॥ १६१ ॥
ax-a
एवं च मुनिनोक्ते
ते सो पहसिओ राया, सेणिओ मगहाहियो । एवं ते इडिमंतस्स, कहं नाहो न विजई ? || ७०८ ॥ होमि नाहो भयंताणं, भोगे भुंजाहि संजया ! । मित्तनाईपरिवुडो, माणुस्सं खु सुदुल्लाहं ॥ ७०९ ॥ तओ इत्यादि गाथाद्वयं, प्रतीतार्थमेव, नवरं एवमिति दृश्यमानप्रकारेण ऋद्धिमतो - विस्मयनीयवर्णादिसम्पत्तिमतः कथं - केन प्रकारेण नाथो न विद्यते ?, यथा " यत्राकृतिस्तत्र गुणा भवन्ति” तथा “गुणवति धनं, ततः श्रीः, श्रीमत्याज्ञा, ततो राज्य" मिति लोकप्रवादः, तथा च न कथं कथञ्चिदनाथत्वं भवतः सम्भवतीति भावः ॥ १० ॥ ७०८ ॥
यदि चानाथतैव भवत प्रव्रज्याप्रतिपत्तिहेतुस्ततः होमित्ति भवाम्यहं नाथो भदन्तानां पूज्यानां ततश्च मयि नाथे सति मित्राणि ज्ञातयो भोगाश्च तव सुलभा एवेत्यभिप्रायेण भोगे इत्याद्युक्तवान्, मानुष्यं खुरिति निश्चये, सुदुर्लभमिति च त्वभिधानम् ॥ ११ ॥ ७०९ ॥
अप्पणावि अणाहोऽसि, सेणिया ! मगहाहिवा । अप्पणा अणाहो संतो, कहं ( प्र० स्स) नाहो भविस्ससि १ ७१० एवं च मुनिनोक्ते
एवं वृत्तो नरिंदो सो, सुसंभंतो सुविम्हिओ । वयणं अस्सुअपुत्रं, साहुणा विम्यं निओ ॥ ७११ ॥ अस्सा हत्थी मणुस्सा मे, पुरं अंतेउरं च मे । भुंजामि माणुसे भोए, आणाइस्सरियं च मे ॥ ७१२ ॥

-OXCXBX
XXXXXX
महानिग्रन्थीयम
ध्ययनम्
२०
अनाथत्वे
प्रश्नः
॥ १६१ ॥
jainelibrary.org

Page #339

एरिसे संपयग्गमि(यायंमि पा०), सघाकामसमप्पिओ।
कहं अणाहो भवई ?, मा हु भंते !(भंते मा हु पा०)मुसं वए ॥ ७१३ ॥ एवमित्यादि गाथात्रिकं, सुगम, नवरं आद्यस्य घटनैवं-स श्रेणिको नरेन्द्रो विस्मयान्वितः प्रागपि रूपादिविषयविस्मयोपेतः सन् एवम्-उक्तनीत्या वचनं, आत्मनाप्यनाथस्त्वमित्यादिरूपमश्रुतपूर्व साधुनोक्तः सुसम्भ्रान्तः-अत्याकुलः सुविस्मितश्चअतीव विस्मयोपेतो भूत्वा उक्तवानिति शेषः ॥ १३ ॥ ७११॥
यदुक्तवास्तदाह
अश्वा मे सन्तीत्यादि क्रिया सर्वत्राध्याहर्त्तव्या, अत एव भुनज्मीति भावः, मानुष्यान् भोगान् , आज्ञा-अस्खलितशासXIनात्मिका 'ऐश्वर्य च' द्रव्यादिसमृद्धिः, यद्वा आज्ञा ऐश्वर्य-प्रभुत्वं आज्ञैश्वर्य च ॥ १४ ॥ ७१२ ॥
__तथा च
ईदृशे-अनन्तरोक्ते सम्पदामग्रे सम्पदग्रे-समृद्धिप्रकर्षे प्राकृतत्वात् समर्पितसर्वकामे कथमनाथः-अस्वामी भवइत्ति पुरुषव्यत्ययेन भवामि ?, हुः-यस्मादर्थे यत् एवं तत् मा भदन्तमृषा वादीः ॥ १५ ॥ ७१३ ॥ यतिस्तमाहन तुमं जाणासिऽ(णे अ)नाहस्स, अत्थं पुच्छं च(पोत्थं व पा०)पत्थिवा।
जहा अणाहो भवई, सणाहो वा नराहिव ! ॥ ७१४ ॥
सम्पद्सत्वे कथमनाथता?
Jan Eden

Page #340

6 महानिग्रेन्थीयमध्ययनम्
२०
उत्तरा०
न तु ममित्यादि गाथाः २० प्रतीतार्थाः, नवरं न त्वं जानीषे-अवबुध्यसे अनाथस्येत्यनाथशब्दस्यार्थ-अभिधेयं प्रोत्यां अवचर्णिायवा-प्रकर्षणोत्था उत्थान-मूलोत्पत्ति केनाभिप्रायेणायं मयोक्त इत्येवंरूपां, अत एव यथा अनाथः सनाथो वा भवति तथा
च न जानीघे इति सम्बन्धः ॥ १६ ॥ ७१४ ॥ ॥१६॥
सुणेहि मे महाराय !, अवक्खित्तेण चेयसा । जहा अणाहो भवई, जहा मेअ पवत्तियं ॥ ७१५ ॥ शृणु मे-मम कथयत इति शेषः, किं तदित्याह-अनाथ इति अनाथशब्दस्याभिधेयः पुरुषो भवति, यथा मया च प्रवर्तितंप्ररूपित, अनाथत्वमिति प्रक्रमः, अनेनोत्थानमुक्तम् ॥ १७ ॥ ७१५॥
कोसंबीनाम नयरी, पुराणपुरभेयिणी(नगराण पुडभेयणा पा०)।
तत्थ आसी पिया मझं, पभूयधणसंचओ ॥ ७१६ ॥ पुराणपुराणि भिनत्ति-स्वगुणैरसाधारणत्वाद्भेदेन व्यवस्थापयतीति पुराणपुरभेदिनी ॥ १८ ॥ ७१६ ॥
पठमे एव महाराय !, अउला मे अच्छिवेयणा । अहुत्या ति(वि पा०)उलो दाहो, सवगत्ते(सवंगे पा०)सु पत्थिवा !॥ ७१७ ॥ प्रथमे वयसि प्रक्रमात् यौवने अतुला-निरुपमा अक्षिवेदना-अक्षिरोगजनिता व्यथा अभूत्, आषत्वात्तोदको-व्यथकः सर्वगात्रेषु सर्वाङ्गेषु ॥ १९॥ ७१७ ॥
अनाथत्वनिरूपणम्
Ske-kokekekeXOXOXOKOKeke
॥१६॥
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
tulainelibrary.org

Page #341

| अनाथत्व
सत्यं जहा परमतिक्खं, सरीरविवरंतरे (बीयअंत्तेर पा०)। पविसिज(प्र० आवीलि, आवेलिज पा० )अरी कुद्धो, एवं मे अच्छिवेयणा ॥ ७१८॥ शरीरविवराणि-कर्णरन्ध्रादीनि तेषां मध्यतरं मध्यं शरीरविवरान्तरं तस्मिन् आपीडयेत्-गाढमवगाहयेत्, इह च शरीरविवरग्रहणमतिमुकुमारत्वादान्तरत्वचो गाढवेदनोपलक्षणं, एवमित्यापीड्यमानस्य शस्त्रवत् मे-ममाक्षिवेदना, कोऽर्थो ?, यथा तदत्यन्तबाधाविधायि तथैषाऽपीति ॥२०॥७१८॥
तिअं मे अंतरिच्छं च, उत्तमंगं च पीडई। इंदासणिसमा घोरा, वेयणा परमदारुणा॥ ७१९।। त्रिकमिति कटिभागं कर्मतापन्नं अन्तरा-मध्ये इच्छं च-अभिमतवस्त्वभिलाषं, न केवलं बहिस्त्रिकाद्येवेति भावः, पीडयतिबाधयति, वेदनेति सम्बन्धः, वर्तमाननिर्देशस्तत्कालापेक्षया, एवमन्यत्रापि, इन्द्रस्याशनिः वज्रं इन्द्राशनिस्तत्समातत्तुल्या इन्द्राशनिसमाः, अतिदाहोत्पादकत्वात्, घोरा-परेषामपि दृश्यमाना भयजनिका परमदारुणा-अतीवदुःखोत्पादिका ॥२१॥ ७१९॥ किं न कश्चित्तां प्रतिकृतवानित्याह
उवढिया मे आयरिया, विजामंतचिगिच्छगा। अबीया(प्र० धीइय)सत्यकुसला(नानासत्थत्थकुसला पा०), मंतमूलविसारया ॥ ७२० ॥ उत्तरा०२८X
उपस्थिता-वेदनाप्रतिकारं प्रत्युद्यताः मे-मम आचार्याः-प्राणाचार्याः वैद्या इत्यर्थः, विद्यामन्त्रचिकित्सका-विद्यामन्त्राभ्यां
XXXXXXXXXXXXX
XXXXXXXXXXXXX
निरूपणम्

in Education
Vdainelibrary.org

Page #342

उत्तरा० अवचूर्णिः
महानिग्रन्थीयमध्ययनमा
॥१६॥
२०
अनाथम निरूपणम
व्याधिप्रतिकारः, अद्वितीया-असाधारणतया तथाविधद्वितीयवैद्याभावात् , शस्त्रेषु शास्त्रेषु वा कुशलाः शस्त्रकुशलाः शास्त्रकुशला वा, मन्त्राणि च-उक्तरूपाणि मूलानि च-औषधयस्तेषु विशारदा विज्ञा मन्त्रमूलविशारदाः॥२२॥ ७२०॥
ते मे तिगिच्छं कुवंति, चाउप्पायं जहाहियं । न य (मे) दुक्खा विमोयंति, एसा मज्झ अणाया ॥ ७२१॥ ___ न चोपस्थानमात्रेणैव ते स्थिताः, किंतु मे चिकित्सां कुर्वन्ति, चतुष्पदां-भिषग्भेषजातुरप्रतिचारकात्मकचतुर्भागचतुष्टयात्मिकां, यथाहितं-हितानतिक्रमेण, यथा अधीतां वा-गुरुसम्प्रदायागतां वमनविरेचनादिरूपां, ततः किमित्याह-न चैवं कुर्वन्तोऽपि दुःखादेवंविधरोगजनितान् विमोचयन्ति-विशेषेण मुत्कलयंति, एषा दुःखाविमोचनात्मिका ममानाथता ॥२३॥७२१॥ अन्यच्च
पिया मे सवसारंपि, दिजाहि मम कारणा । न य दुक्खा० ॥ ७२२ ।। __ पिता मे-मम सर्वसारमपि-निश्शेषप्रधानवस्तुरूपं दद्यात्, न चैवमादरवानपि दुःखात् वचनव्यत्ययात् विमोचयति, एवं | सर्वत्र ॥ २४ ॥ ७२२॥
माया (वि) मे महाराय !, पुत्तसोगदुहद्दि(हिपा०)या। न य दुक्खा० ॥ ७२३ ॥ पुत्रविषयः शोको-हा कथमित्थं मत्सुतो दुःखी जातः ? इत्यादिरूपस्ततो यदुःखं तेनार्ता अर्दिता वा उभयत्र पीडिता इत्यर्थः, ततः शोकदुःखात्तों पुत्रशोकदुःखार्दिता वा ॥ २५ ॥ ७२३ ॥
॥१६३।
Jain Education
anal
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #343

Jain Education i
तथा---
भायरा मे महाराय !, सगा जिट्ठकणिट्टगा । न य दुक्खा० ॥ ७२४ ॥ समत्ति लोकरूढितः सौदर्याः स्वका वा आत्मीयाः ॥ २६ ॥ ७२४ ॥
ओ मे महाराय !, सगा जिहकणिट्ठगा । न य दुक्खा० ।। ७२५ ।। तथा भगिन्यः ॥ २७ ॥ ७२५ ॥
अपरं च -
भारिया मे महाराय !, अणुरत्त ( त्तर पा० ) मणुवया । अंसपुन्नेहिं नयणेहिं, उरं मे परिसिंचाई ॥ ७२६ ॥ भार्या अनुरक्ता - अनुरागवती, मोडलाक्षणिकः, अन्विति - कुलानुरूपं व्रतं - आचारोऽस्या अनुव्रता पतिव्रता इत्यर्थः, वयोsनुरूपा वा, उरो - वक्षः परिषिञ्चति - समन्तात्प्लावयति ॥ २८ ॥ ७२६ ॥
पाणं च हाणंच, (तारिसं रोगमावण्णे पा० ) गंधमल्लविलेवणं । मए नायमनायं वा, सा बाला नोवभुंजई || ७२७ ॥
स्नात्यनेनेति स्नानं - गन्धोदकादि, नोपभुङ्क्ते - नासेवते ।। २९ ॥ ७२७ ॥
मया ज्ञातमज्ञातं वेत्यनेन सद्भावसारतामाह, सा भार्या बालेव बाला - अभिनवयौवना
खर्णपि मे महाराय !, पासा ओवि न फिट्टई । न य दुक्खा विमोएइ, एसा मज्झ अणाहया ॥ ७२८ ।।

*00*10
अनाथत्व
निरूपणम्
ainelibrary.org

Page #344

उत्तर अवचूर्णिः
महानिग्रन्थीयमध्ययनम्
॥१६४॥
EXXXOXOXOXOXOXOXOXOXXX
अपिशब्दस्य चार्थत्वात् पार्थाच्च नापयाति, सदा सन्निहितैवास्ते, अनेन तस्या अतिवत्सलत्वमाह ॥ ३० ॥ ७२८ ॥ तओह (प्र० हं) एवमासु, दुक्खमा हु पुणो पुणो । वेयणा अणुहविडं जे, संसारंमि अणंतए ॥ ७२९ ॥
ततो रोगाप्रतिकार्यतानन्तरमहं एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेणोक्तवान् , यथा होरेवार्थत्वादुःखमेव-दुस्सहैव, पुनः पुनः वेदनोक्तरूपा रोगव्यथा अनुभवितुं-वेदयितुं, जे इति निपातः पूरणे ॥ ३१ ॥ ७२९ ॥ यतश्चैवं अतः
सयं च जइ मुंचिजा, वेयणा विउला इओ। खंतो दंतो निरारंभो, पवइए अणगारियं ॥ ७३०॥ चशब्दस्याप्यर्थत्वात् सकृद्-एकदापि, यदि मुच्येऽहमिति गम्यते, कुतो वेदनाया विपुलायाः-विस्तीर्णायाः, कुतः इतिअनुभूयमानायाः, तर्हि क्षान्तः-क्षमावान् दांतः-इन्द्रियनोइन्द्रियदमवान् प्रव्रजेयं-निष्क्रमेयं, ततश्चानगारितां-भावभिक्षुतां अङ्गीकुर्यामिति शेषः, यद्वा प्रव्रजेयं-प्रतिपद्येयं अनगारितां, येन संसारो विच्छिनत्ति, न ततो मूलत एव वेदनासम्भवः स्यादिति भावः॥ ३२ ॥ ७३०॥
एवं च चिंतइत्ता णं, पासुत्तो मि नराहिवा !। परियत्तीइ राईए, वेयणा मे खयं गया ॥ ७३१॥ न केवलमुक्त्वा चिन्तयित्वा चैवं प्रसुप्तोऽस्मि, परिवर्त्तमानायां-अतिक्रामन्त्यां रात्रौ वेदना मे क्षयं गता ॥ ३३ ॥ ७३१॥
तओ कल्ले पभायंमि, आउच्छित्ता ण बंधवे । खंतो दंतो निरारंभो, पबईओ अणगारियं ।। ७३२॥ ततो वेदनोपशमनानन्तरं कल्यो-नीरोगः सन् प्रभाते-प्रातः, यद्वा कल्ल इति चिन्तार्दितापेक्षया द्वितीयदिने, प्रकर्षण अजितो-गतः प्रवजितः, प्रतिपन्नवाननगारताम् ॥ ३४ ॥ ७३२ ॥
वेदनाऽभवे प्रव्रजनम्
॥१६४॥
Jain Education
ma
For Privale & Personal use only
MAlainelibrary.org

Page #345

XOXXXXXXXXXXX
तोऽहं नाहो जाओ, अप्पणो अ परस्स य । सवेसिं चेव भूयाणं, तसाणं थावराण य ॥ ७३३ ॥ तत इति प्रव्रज्याप्रतिपत्तेरहं नाथो जातः, आत्मनः-स्वस्य परस्य च-अन्यस्य पुरुषादेः सर्वेषां चैव भूतानां-जीवानां त्रसानां | स्थावराणां च ॥ ३५ ॥ ७३३ ॥
किमिति प्रव्रज्याप्रतिपत्त्यनन्तरं नाथस्त्वं जातः पुरा तु नेत्याह
अप्पा नई वेयरणी, अप्पा मे कूडसामली। अप्पा कामदुहा घेणू, अप्पा मे नंदणं वणं ॥ ७३४॥
अप्पागाथाद्वयं, व्यवच्छेदफलत्वाद्वाक्यस्य आत्मैव नान्यः कश्चित् नदी वैतरणी, तद्धेतुत्वात्, अत एव चात्मैव कूटमिव * | जन्तुयातना हेतुत्वात्, शाल्मली-नरकोद्भवा कूटशाल्मली, तथा आत्मैव कामान्-अभिलाषान् दोग्धि-कामितार्थप्रापकतयार प्ररूपयति कामदुधा धेनुः, इयं च लोकरूढित उक्ता, एतदुपमत्वं चाभिलषितस्वर्गापवर्गाप्तिहेतुतया, आत्मैव मे-मम नन्दनं
सुखदुःखानां वनं-उद्यानं, एतदौपम्यं चास्य चित्तप्रल्हत्तिहेतुतया ॥३६॥ ७३४॥ यथा चैतदेवं तथाह
कर्ता
आत्मैव अप्पा कत्ता विकत्ता य, दुहाण य सुहाण य । अप्पा मित्तममित्तं च, दुप्पट्ठियसुपढिओ॥ ७३५ ।। ___ आत्मैव कर्त्ता, दुःखानां सुखानां चेति योगः, प्रक्रमादात्मन एव, विकरिता च-विक्षेपकश्चात्मैव तेषामेव, अतश्चात्मैव मित्रंउपकारितया सुहृत्, अमित्रश्च-अपकरितया दुईत् , कीग सन् ? दुष्टं प्रस्थितः-प्रवृत्तो, दुराचारविधातेत्यर्थः, सुप्रस्थितः-सदनुष्ठानकर्तेत्यर्थः, एतयोविशेषणसमासः, दुष्प्रस्थितो ह्यात्मा सर्वदुःखहेतुरिति वैतरिण्यादिरूपः, सुप्रस्थितश्च सकलसुखहेतुरिति कामधेन्वादिकल्पः, तथा च प्रव्रज्यावस्थायामेव सुप्रस्थितत्वेनात्मनोऽन्येषां च योगक्षेमकरणे समर्थत्वेन नाथत्वमिति भावः॥३७॥७३५॥
For Privale & Personal use only
A
Jain Educatio llational
w.jainelibrary.org

Page #346

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१६५॥
महानिग्रन्थीयम ध्ययनम् २०
पुनरन्यथा अनाथत्वमाह
इमा हु अन्नावि अणाहया निवा!, तामेगचित्तो निहुओ सुणेहि मे।
नियंठधम्मं लहियाणवी जहा, सीयंति एगे बहुकायरा नरा ॥ ७३६ ॥ इमेत्यादिगाथात्रयोदशकेन, इयं च-वक्ष्यमाणा हुः-पूरणे, अन्या-अपरा, चः समुच्चये, अनाथता, यदभावतोऽहं नाथो जात इत्याशयः, नृप ! तामनाथतां एकचित्तः एकाग्रमनाः, निभृतः-स्थिरः शृणु, कः पुनरसावित्याह-निर्ग्रन्थधर्म-भिक्ष्याचारं * लब्ध्वापि, यथेत्युपदर्शने सीदन्ति-तदनुष्ठानं प्रति शिथिलीभवंति, एके-केचन ईषद्-अपरिसमाप्ताः, कातरा-निस्सत्त्वास्ते मूलत एव न निर्ग्रन्धमार्ग प्रतिपद्यन्ते, तत एवमुच्यते, नराः सीदन्तश्च नात्मानमन्यांश्च रक्षयितुं क्षमा इतीयं सीदनलक्षणाऽपरा अनाथतेति भावः ॥ ३८॥ ७३६ ॥
जो पव्वइत्ताण महव्वयाई, सम्म (च) नो फासई पमाया ।
___ अणिग्गहप्पा य रसेसु गिद्धे, न मूलओ हिंदइ बंधणं से ।। ७३७॥ जो पवइत्ताणेत्यादि, सीदनस्यैवानेकधा स्वरूपानुवादतः फलोपदर्शकाः स्पष्टा एव, नवरं नो स्पृशति-न सेवते प्रमादात्-18 निद्रादेः, अनिग्रहः-अविद्यमानविषयनियंत्रण आत्माऽस्येत्यनिग्रहात्मा, अत एव रसेषु मधुरादिषु गृद्धो-गृद्धिमान् , बन्धनंरागद्वेषात्मकं सः॥ ३९ ॥७३७ ॥
महानि तास्वरूपम
EXOXOXOXOXOXOXOKeXOXO-Ko-kok
॥ १६५
Jain Education Inty
For Privale & Personal use only
HEROmelibrary.org

Page #347

XOXOXOXOKa
आउत्तया जस्स य नत्थि कावि, इरियाइ भासाइ तहेसणाए ।
आयाणनिक्खेवदुगंछणाए, न वीरजायं अणुजाइ मग्गं॥७३८॥ आयुक्तता-दत्तावधानता, काचित् स्वल्पापि आदाननिक्षेपयोः-उपकरणग्रहणन्यासनयोर्जुगुप्सनायाम् , इह चोच्चारादीनां | संयमानुपयोगितया जुगुप्सनीयत्वेनैव परिस्था(ष्ठा)पना जुगुप्सनोत्का, स ईदृग् सन्किमित्याह-नवीरैर्यातं गतं वीरयातं अनुयातिअनुगच्छति, अल्पसत्त्व इति भावः, कं ? सम्यग्दर्शनादिक-मुक्तिपथम् ॥ ४० ॥ ७३८ ॥
तथा चचिरंपि से मुंडरुई भवित्ता, अथिरवए तवनियमेहि भट्ठे। चिरंपि अप्पाण किलेसइत्ता, न पारए होइ हुसंपराए।७३९॥
चिरमपि-प्रभूतकालमपि, मुण्ड एव-मुण्डन एव केशापनयनात्मनि शेषानुष्ठानपराङ्मुखतया रुचिर्यस्यासौ मुण्डरुचिः, अस्थिराणि-गृहीतमुक्ततया चलानि व्रतानि यस्येत्यस्थिरव्रतः, तपोनियमेभ्यो भ्रष्टः-च्युतः, चिरमप्यात्मानं क्लेशयित्वा-लोचादिभिबधियित्वा, आत्मनैवेति गम्यं, न पारगो-पर्यन्तगामी भवति, हुः-चाक्यालङ्कारे, भृशं पर्यटन्ति अस्मिन् जन्तव इति सम्परायः सुब्व्यत्ययात्सम्परायस्य ॥४१॥ ७३९ ॥
पुल्लेव (पोल्लार पा०) मुट्ठी जह से असारे, अयंतिते कूडकहावणे य । राढामणी वेरुलियप्पगासे, अमहग्घए होइ हु जाणएसु ॥ ७४० ॥
महानिर्ग्रन्थ
मार्गे गमनता
Jain Education
Maletional
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #348

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१६६॥
महानिग्रन्थीयमध्ययनम्
XXXXXXXXXXXX
स चैवंविधः पोल्लैव-अन्तःशुषिरैव न मनागपि निविडा मुष्टिः, यथेति सादृश्ये, असारा तथा सोऽपि, असारत्वं चोभयोरपि. सदर्थशून्यतया, अयन्त्रितः-अनयमितः कूटकार्षापण, स हि न केनचित्कूटतया नियन्त्र्यते, तथैषोऽपि गुरूणामप्यविनीततयोशपेक्षणीयत्वात् राढमणिः-काचमणिः वैडूर्यमणिसदृशः, अमहार्घकश्च-अमहामूल्यो भवति, चः-समुच्चये, स च प्राग्योजित एव, मुग्धजनविप्रतारकत्वात् तस्य ॥ ४२ ॥ ७४०॥
कुसीललिंगं इह धारइत्ता, इसिज्झयं जीविय व्हइत्ता। ____ असंजए संजय लप्प( लाभ पा० )माणे, विणिघायमागच्छइ से चिरंपि ।। ७४१ ॥ कुशीललिङ्गं-पार्श्वस्थादिवेषं, इहास्मिन् जन्मनि ऋषिध्वजं मुनिचिह्न रजोहरणादि, आर्षत्वात् जीविकायै बृंहयित्वा-प्रधानमिति ख्यापनेनोपबृंह्य, यद्वा सुब्व्यत्ययात् ऋषिध्वजेन बिन्दुलोपात् जीवितं-असंयमजीवितं जीविकां वा-निर्वाहणोपायरूपां |बृंहयित्वा-पोषयित्वा, अत एव असंयतः सन् सोपस्कारत्वात्संयतमात्मानं लपन विनिघातं-विविधाभिघातरूपं आगच्छतिआयाति, सुचिरमपि, आस्तां अल्पकालं, नरकादाविति भावः॥ ४३ ॥ ७४१॥ ___ इहैव हेतुमाह
विसं तु पीयं जह कालकूडं, हणाइ सत्थं जह कुग्गहीयं । एसेव धम्मो विसओववन्नो, हणाइ वेयाल इवाविवन्नो (बंघणो पा०) ७४२॥ विषं, तुः चार्थे अग्रे योक्ष्यते, पीतं यथा कालकूटं हन्ति शस्त्रं च, यथा कुत्सितं गृहीतं कुगृहीतं, एष एव विषादिवत् |
महानिर्भन्थ
मार्गे गमनता
॥१६६॥
Jain Education
Alinelibrary.org

Page #349

Jain Education
XXXX
धर्मो यतिधर्मः विषयोपपन्नः - शब्दादिविषययुक्तः दुर्गतिपातहेतुत्वेन द्रव्ययतिमिति शेषः, चस्य गम्यत्वात् वेताल इवाविपन्नोऽप्राप्तविपत् मंत्रादिभिरभियन्त्रित इत्यर्थः, साधकमिति गम्यम् ॥ ४४ ॥ ७४२ ॥
जो लक्खणं सुविण पउंजमाणो, निमित्तकोऊहलसंपगाढे ।
कुहेड विजासवदारजीवी, न गच्छई सरणं तंमि काले ॥ ७४३ ॥
यः लक्षणं स्वप्नं च प्रयुञ्जानो - व्यापारयन्, निमित्तं च-भौमादिकुतुकं चापत्याद्यर्थं स्नपनादि तयोः सम्प्रगाढः - अतिशयासक्तः, स कुटकविद्या - अलीकाश्चर्यविधायिमन्त्रतन्त्रज्ञानात्मिकास्ता एव कर्मबन्धहेतुतया आस्रवद्वाराणि तैर्जीवितुं शीलमस्येति कुहेक विद्याssवद्वारजीवी, न गच्छति न प्राप्नोति, शरणं- दुःखितरक्षाक्षमं त्राणं तस्मिन् - फलोपभोगोपलक्षिते कालेसमये ।। ४५ ।। ७४३ ॥
अमुमेवार्थ भावयितुमाह
तमंतमेणेव उसे असीले, सया दुही विप्परियासुवेइ । संधावई नरगतिरिक्खजोणी, मोणं विराहित्तु असाहुरूवे ॥ ७४४ ॥ अतिमिथ्यात्वोपहततया तमस्तमसैव प्रकृष्टाज्ञानेनैव, तुः - पूरणे, स द्रव्ययतिः, अशीलः, सदा दुःखी वैरजनितदुःखेनैव विपर्यासं तत्त्वादिषु वैपरीत्यमुपैति - गच्छति नरकतिर्यग्योनी मौनं - चारित्रं विराध्य असाधुरूपस्तत्त्वतः अयतिस्वभावः सन् अनेन विराधनाया अनुबन्धवत्फलमुक्तम् ॥ ४६ ॥ ७४४ ॥
ional
.
• *** * * * * * * *. ***e
महानिर्ग्रन्थ
मार्गे
गमनता
4. jainelibrary.org

Page #350

KOKOKOKE
उत्तरा० अवचूर्णिः
॥१६७॥
KOKe KKOKEKOKe-Ko-KOKe-Ko-K
कथं पुनमौनं विराध्य कथं वा नरकतिर्यग्गती संधावतीत्याह
महानिउद्देसियं कीयगडं नियागं, न मुच्चई किंचि अणेसणिज्ज ।
ग्रन्थीयम___ अग्गीविवा सवभक्खी भवित्ता, इओ चुओ गच्छइ कह पावं ॥ ७४५ ॥
ध्ययनम् क्रीतेन-क्रयणेन कृतं क्रीतकृतं, नित्यागं-नित्यपिण्डं, अग्निरिव प्राकृतत्वादाकारः सर्वमप्रासुकमपि भक्षयतीत्येवंशीलः सर्वभक्षी भूत्वा कृत्वा च पापमिति योगः, इतश्च्युतो गच्छति-याति कुगतिमिति शेषः ॥ ४७ ॥ ७४५ ॥ न तं अरी कंठ छित्ता करेइ, जं से करे अप्पणिया दुरप्पा ।
Xमहानिर्ग्रन्थसे नाहिई मचुमुहं तु पत्ते, पच्छाणुतावेण दयाविहणो ।। ७४६ ॥ यतश्चैवं दुश्चरितैरेव दुर्गतिप्राप्तिरतो न-नैव तमिति प्रस्तावादनथ, अरिः कण्ठच्छेत्ता-प्राणहर्ता करोति यमनर्थ से-तस्य o
गमनता करोति, आत्मीया दुरात्मता-दुष्टाचारप्रवृत्तिरूपा, न चैनामाचरन्नपि जन्तुरत्यन्ताज्ञतया वेत्ति-तकिमुत्तरकालेऽपि न वेत्स्यतीत्याह-स दुरात्मता का ज्ञास्यति प्रक्रमात् दुरात्मतां मृत्युमुख-मरणसमयं, तुः पुनः प्राप्तः पश्चादनुतापेन-हा दुष्टु मया * अनुष्ठितमित्येवंरूपेण, दयया-संयमेन विहीनो दयाविहीनः सन् , मरणकाले हि प्रायोऽतिमन्दधर्मस्यापि धर्माभिप्रायोत्पत्ति
॥१६७॥ रित्येवमुक्तं, यतश्चैवं महानर्थहेतुः पश्चात्तापहेतुश्च दुरात्मता तत आदित एव मूढतामपहाय परिहर्तन्या दुरात्मता इति भावः॥४८॥ ७४६॥
मार्गे
Jain Educationalismonal
For Privale & Personal use only
atelibrary.org

Page #351

महानिर्ग्रन्थ| मागे
यस्तु अन्तेऽपि न तां वेत्स्यति तस्य का वार्तेत्याह
निरत्थया नग्गरुई उ तस्स, जे उत्तमढे विवयासमेइ ।
इमेवि से नत्थि परेवि लोए, दुहओऽवि से झिज्झइ तत्थ लोए ।। ७४७ ॥ निरर्थिका तुशब्दस्येह सम्बन्धान्निरर्थिकैव-निष्फलैव, नाग्ये-श्रामण्ये रुचिः-इच्छा नाग्न्यरुचिस्तस्य नान्यरुचिः, यः अपेर्गम्यमानत्वात् उत्तमार्थेऽपि-पर्यन्तसमयाराधनारूपेऽपि, आस्तां पूर्वमित्यपेरर्थः, विपर्यासं-दुरात्मतायामपि सुन्दरात्मतापरिज्ञानरूपम् , प्रत्यन्तरे सुन्दरमित्यपि दृश्यते, एति-गच्छति, इतरस्य तु कथञ्चित्स्यादपि किञ्चित्फलमिति भावः, किमेवमुच्यते ?, यतः अयमपि प्रत्यक्षो लोक इति सम्बन्धः, तस्य नास्ति-न विद्यते, न केवलमयमेव, किंतु परोऽपि लोको जन्मान्तरलक्षणः, तत्रेह लोकाभावः शरीरक्लेशहेतुलोचनादिसेवनात् परलोकाभावश्च कुगतिगमनतः शारीरमानसदुःखसम्भवात् , तथाविधोऽपि ऐहिकपारत्रिकार्थाभावेन स ऐहिकपारतिकार्यसम्पत्तिमतो जनान् विलोक्य धिग्मा अपुण्यभाजनमुभयभ्रष्ट इति चिन्तया क्षीयते, तत्रेत्युभयलोकाभावे सति लोके-जगति ॥ ४९ ॥ ७४७ ॥ यदुक्तं ‘स ज्ञास्यति पश्चादनुतापेने ति, तत्र यथाऽसौ परितप्यते तथा दर्शयन्नुपसंहारमाह
एमेवाहाछंदकुसीलरूवे. मग्गं विराहित्तु जिगुत्तमाणं ।
कुररी विवा भोगरसाणुगिद्धा, निरहसोया परितावमेह ।। ७४८ ॥ एवमुक्तरूपेणैव महाव्रतस्पर्शनादिना प्रकारेण यथा छन्दाः-स्वरुचिविरचिताचाराः कुशीलं रूपं-स्वभावो यस्यासौ कुशील
गमनता
Jain Education
anal
ainelibrary.org

Page #352

महानिग्रन्थीयमध्ययनम् २०
महानिर्ग्रन्थ
उत्तरा०
रूपः कुररीव-पक्षिणीव निरर्थः-निष्प्रयोजनः शोको यस्याः सा परिताप-पश्चात्तापरूपमेति गच्छति, यथा चैषाऽऽमिषगृद्धानां अवचूर्णिः पक्ष्यन्तरेभ्यो विपत्प्राप्तौ शोचते, न च ततः कश्चित् विपत्प्रतीकारः, एवमसावपि भोगरसगृद्धः, उभयलोकानर्थप्राप्तौ, ततोऽस्य
स्वपरपरित्राणासमर्थत्वेनानाथत्वमिति भावः, इति त्रयोदशगाथार्थः ॥ ५० ॥ ७४८॥ ॥१६८॥ X एतत् श्रुत्वा यत्कृत्यं तदाह
सुचाण मेहावि सुभासियं इमं, अणुसासणं नाणगुणोववेयं ।
मग्गं कुसीलाण जहाय सवं, महानियंठाण वए पहेणं ॥ ७४९ ॥ सुगम, नवरं मेधाविन् ! सुष्ठ-शोभनप्रकारेण भाषितं इममनन्तरोक्तमनुशासनं-विषदनदोषदर्शनेनार्थावृत्त्या शिक्षणं, ज्ञानं च गुणश्च-विरतिस्ताभ्यां उपेतं-युक्तं ज्ञानगुणोपेतं मार्ग कुशीलानां हित्वा सर्व महानिर्ग्रन्थानां व्रजेस्त्वं पथा-मार्गेण M॥५१॥ ७४९॥ ततः किं फलमित्याह
चरित्तमायारगुणन्निए तओ, अणुत्तरं संजम पालिया णं ।
निरासवे संखविया ण कम्मं, उवेइ ठाणं विलुउत्तम धुवं ॥ ७० ॥ मकारोऽलाक्षणिकः, ततश्चारित्रस्याचारः-सेवनं स एव गुणो यद्वा गुणो-ज्ञानं ततस्तेन ताभ्यां वाऽन्वितश्चारित्राचारगुणान्वितः, ततो निर्ग्रन्थमार्गगमनादनन्तरं, अनुत्तरं-प्रधानं संयम-यथाख्यातचारित्रात्मकं पालयित्वा, स निराम्रवो-हिंसाद्या
मार्गे
गमनता
KeXOXOXOKEKO-
XX
॥१६८॥
Jan Eden

Page #353

FoxoxoxoxoxoXXXXXXX
महानिर्ग्रन्थताश्रवणे
आम्रवरहितः सन् क्षपयित्वा, यद्वा 'संखविआ णं'ति सङ्घपय्य-क्षयं नीत्वा उपैति-गच्छति स्थानं विपुलं च-तदनन्तानामपि तत्रावस्थितेरुत्तमं च-विपुलोत्तम, ध्रुवं-नित्यं मुक्तिमित्यर्थः॥५२॥ ७५० ॥ सर्वोपसंहारमाह
एवुग्गदंतेऽवि महातवोधणे, महामुणी महापइणे महायसे ।
महानियंठिज्जमिणं महासुअं, से कहाए महाया वित्थरेणं ॥ ७५१ ।। एवमुक्तप्रकारेण स श्रेणिकपृष्टो मुनिरकथयत् , तत्कालापेक्षया कथयति वेति संबन्धः, उग्रः-कर्मशत्रु प्रत्युत्कटः स चासौ X| दान्तश्चोग्रदान्तः, अपिः-पूरणे, महाप्रतिज्ञा-अतिदृढीकृताभ्युपगमः, अत एव महायशाः, महानिर्ग्रन्थेभ्यो हितं महानिर्ग्रथी- | यमिदं पूर्वोक्तम् ॥ ५३ ॥ ७५१ ॥
ततश्च
तुट्ठो अ सेणिओ राया, इणमुदाहु कयंजली । अणाहयं जहाभूयं, सुट्ठ मे उवदंसियं ॥ ७५२ ॥ * तुट्टो इत्यादि गाथाः ४ स्पष्टा एव, नवरं तुष्टः, चः पुनरर्थः, चशब्दस्य भिन्नक्रमत्वात् , श्रेणिकः पुनरिदमाह-यथाभूतंयथावस्थितं उपदर्शितं त्वयेति शेषः॥ ५४॥ ७५२॥
तुझं सुलद्धं खु मणुस्सजम्म, लाभा सुलद्धा य तुमे महेसी!। तुन्भे सणाहा य सबंधवा य, जंभे ठिया मग्गि जिणुत्तमाणं ।। ७५३ ॥
pkoXeKOKeXOXOKekoKoKO-KO-Kod
| अणिककृता
प्रशंसा
उत्तरा०२९
Jain Education
ainelibrary.org

Page #354

उत्तरा
अवचूर्णिः ॥१६९॥
महानिग्रन्थीयमध्ययनम् २०
XXXXX6X6X6X63-640
04-0XE
तव खोरेवार्थत्वात् सुलब्धमेव, लाभा-वर्णरूपाद्यवाप्तिरूपाः धर्मविशेषोपलम्भात्मका वा, सुलब्धाश्च, उत्तरोत्तरगुणप्रकर्षहेतुत्वात् , यूयं सनाथाश्च सबान्धवाश्च तत्त्वत इति गम्यं, यत्-यस्मात् मे इति भवन्तः इह जिनोत्तममार्गस्थितत्वं सुलब्ध- नरजन्मत्वादौ हेतुः॥ ५५ ॥ ७५३ ॥
तंसि नाहो अणाहाणं, सवभूयाण संजया! । खामेमि ते महाभाग!, इच्छामि अणुसासिउं॥ ७५४ ॥ तंसीति पूर्वार्द्धन पुनरुपबृंहणा कृता, उत्तरार्द्धन तु क्षामणोपसम्पन्नते दर्शिते, इह तु 'ते' इति सुब्व्यत्ययात्त्वां अनुशासयितुं आत्मानं भवतेति गम्यते ॥५६॥ ७५४ ॥
पुच्छिऊण मए तुम्भं, झाणविग्यो य जंकओ। निमंतिया य भोगेहिं, तं सत्वं मरिसेहि मे ॥ ७६५ ।। पृष्ट्वा 'कथं त्वं प्रथमवयसि प्रवजित' इत्यादि, निमन्त्रितश्च भोगैर्यदिति सम्बन्धः ॥ ५७ ॥ ७५५ ॥ सकलाध्ययनार्थोपसंहारमाह
एवं थुणित्ताण स रायसीहो, अणगारसीहं परमाइ भत्तीए । सओरोहो य सपरियणो [ सबंधवो य], धम्माणुरत्तो विमलेण चेयसा ॥ ७५६ ॥ गाथात्रय, राजा चासौ सिंहश्चातिपराक्रमवत्तया राजसिंहः, अनगारश्चासौ सिंहश्च कर्ममृगान् प्रत्यतिदारुणत्वात् अनगारसिंहस्तं, परमया भक्त्या सावरोधः-सान्तःपुरः सपरिजनः-सपरिवारः, विमलेन-विगतमिथ्यात्वमलेन चेतसोपलक्षितः ॥५८॥७५६॥
ऊससियरोमकूवो, काऊण य पयाहिणं । अभिवंदिऊण सिरसा, अइयाओ नराहियो । ७५७ ॥
श्रेणिकस्य महानिर्यन्यताश्रवणे मार्गप्राप्तिः
Jain Education
For Privale & Personal use only
djainelibrary.org

Page #355

XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXद्ध
उच्छुसिता इवोच्छसिता-उद्भिन्ना रोमकूपाः-रोमरन्ध्राणि यस्यासौ उच्छ्रसितरोमकूपः, अतियातो-गतः स्वस्थानमिति गम्यम् ॥ ५९॥ ७५७॥ मुनिवक्तव्यतामाह
इयरोऽवि गुणसमिद्धो तिगुत्तिगुत्तो तिदंडविरओ य। विहग इव विप्पमुक्को, विहरइ वसुहं विगयमोहु ॥ ७५८ ॥ त्तिबेमि ॥
॥महानियंठिज्जं ॥२०॥ इतरोऽपि मुनिः सोऽपि विहग इव-पक्षीव विप्रमुक्तः क्वचिदपि प्रतिबन्धविरहितो विहरति, तत्कालापेक्षया, वसुधां-पृथ्वीं विगतमोहः, शेष स्पष्टम् ॥ ६० ॥ ७५८ ॥
इति महानिर्ग्रन्थीयाध्ययनावचूरिः ॥ २० ॥
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने विंशतितमस्य महानिर्ग्रन्थी-1
याध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता ॥
*मुनेः पक्षीव
बिहरणम
JainEducation

Page #356

समुद्र पालीयमध्ययनम्
२१
उत्तरा०
अथ एकविंशं समुद्रपालीयमध्ययनम् । अवचूर्णिःIX
---- - - - ॥१७॥
अनन्तराध्ययने अनाथत्वमनेकधोक्तं, इह तु तदालोचनाद् विविक्तचर्ययैव चरितव्यमित्यभिप्रायेण सैवोच्यते, अस्य च समुद्रपालीयमिति नाम, इदमुत्तरं चाध्ययनं प्रायः सोपस्कारतया व्याख्यास्यते
चंपाए पालिए नाम, सावए आसि वाणिए । महावीरस्स भगवओ, सीसो सो उ महप्पणो ॥ ७५९ ॥ चंपाए इत्यादि गाथाः १० प्रायः सुगमाः, नवरं (१०४९)-चम्पायां पालितो नाम सार्थवाहः श्रावकः आसीत्-अभूत्, वणिगेव वणिजो-वणिग्जातिः, महावीरस्य भगवतः शिष्यः, स तुर्विशेषणे महात्मनः(त्मा)-प्रशस्यात्मनः(त्मा)॥१॥७५९॥ स च कीदृगित्याह
निग्गंथे पावयणे, सावए से विकोविए । पोएण ववहरंते, पिहुंडं नयरमागए ॥ ७६० ॥ निर्ग्रन्थे-निर्ग्रन्थसम्बन्धिनि प्रवचने श्रावकः स पालितः विशेषेण कोविदः, विदितजीवादितत्त्व इत्यर्थः, पोतेन व्यवहरन्प्रवहणवाणिज्यं कुर्वन् पिहुण्डं-पिहुण्डनामकं नगरमागतः-प्राप्तः ॥२॥ ७६० ॥
पिहुंडे ववहरंतस्स, वाणिओ देइ धूअरं । तं ससत्तं पइगिज्झ, सदेसमह पथिओ॥ ७६१॥
XXXoxoxoxoXXXXXX
पालितस्य पिहुण्डगमनम्
KeXOKOKeXOXOXeko
॥१७॥
Sain Education International
For Privale & Personal use only

Page #357

KOXOXOXO-
XXKKokeKXXOXOX
तत्र च पिहुण्डे व्यवहरते, तस्मै (इति) गम्यं, तद्गुणाकृष्टचेताः कश्चिद्वाणिजो ददाति-यच्छति दुहितरं, ऊढवांश्च तामसौ, स्थित्वा च कियन्तमपि कालं तां ससत्त्वां-आपन्नसत्त्वां, सग मित्यर्थः, प्रतिगृह्य-आदाय स्वदेशमथानन्तरं प्रस्थितः-चलितः॥३॥७६॥ * अह पालियस्स घरणी, समुदंमि पसवई । अह दारए तहिं जाए, समुद्दपालित्ति नामए ॥ ७६२ ॥
तत्र चागच्छतोऽथ पालितस्य गृहिणी समुद्रे प्रसूते-गर्भ विमुश्चति स्मेति शेषः, अथेत्युपन्यासे बालकः-सुतः तस्मिन्-प्रसवने जातः-उत्पन्नः समुद्रपाल इति नामतः ॥ ४ ॥ ७६२ ॥
खेमेण आगए चंपं, सावए वाणिए घरं । संवडई घरे तस्स, दारए से सुहोइए ॥ ७६३ ॥ । क्रमेण चागच्छन् क्षेमेन-कुशलेन आगतः चम्पां श्रावकः वाणिजः, चस्य गम्यमानत्वात् गृहं च स्वकीयं, संवर्द्धते च गृहे तस्य पालितस्य दारकः सः सुखोचितः-सुकुमारः॥५॥ ७६३ ॥ बावत्तरीकलाओ अ, सिक्खिए (क्खए पा०) नीइकोविए । जुवणेण य अप्फुण्णे (संपण्णे पा०) सुरुवे पियदसणे ।।
एवं च प्राप्तः कलाग्रहणयोग्यतायां द्वासप्तति कलाश्च शिक्षितः नीतिकोविदो-न्यायाभिज्ञो जातश्च, चस्य भिन्नक्रमत्वाद् यौवनेन सम्पन्नो-युक्तश्च, अत एव सुरूपः-सुसंस्थानः, प्रियदर्शनः-सर्वस्यानन्ददाता ॥ ६ ॥ ७६४ ॥
तस्स रूववइ भजं, पिया आणेइ रूविणिं । पासाए कीलए रम्मे, देवो दोगुंदगो जहा ॥ ७६५ ॥ एवं च परिणयनयोग्यतां तस्य विज्ञाय रूपवती-विशिष्टाकृति भार्या पिता पालितः आनयति-तथाविधकुलादागमयति,
समुद्रपालस्य जन्मपरिणयने
Jain Education
fonal
ainelibrary.org

Page #358

उत्तरा अवचूर्णिः
समुद्रपालीयमध्ययनम्
॥१७१॥
रूपिणी-रूपिणीनाम्नी, परिणायितश्च तामसौ, ततः प्रासादे क्रीडति-रमते तया सह रम्ये-अभिरतिहेती, देवो दोगुन्दको यथा ॥७॥ ७६५॥
अह अन्नया कयाई, पासायालोअणे ठिओ। वज्झमंडनसोभागं, वज्झं पासइ बज्झगं ॥ ७६६॥ अथान्यदा कदाचित् प्रासादालोकने-गवाक्षे स्थितः सन् वधमर्हति वध्यस्तस्य मण्डनानि-रक्तचन्दनकणवीरादीनि तैः शोभा यस्यासौ वध्यमण्डनशोभाकस्तं वयं-वधाह कञ्चन तथाविधाकार्यकारिणं पश्यति, बाह्य-पुरबहिर्वर्तिप्रदेशं गच्छतीति | बाह्यगस्तं, कोऽर्थो ?, बहिनिष्क्रामन्तं, यद्वा वध्यगं इह वध्यशब्देनोपचारात् वध्यभूमिरुक्ता ॥ ८॥ ७६६ ॥
तं पासिऊण संविग्गो, समुद्दपालो इणमब्बवी । अहो असुहाण कम्माणं, निजाणं पावगं इमं ॥ ७६७ ॥
तमिति तथाविधं वध्यं दृष्ट्वा, संवेगः-संसारवैमुख्यता मुक्त्यभिलाषस्तद्धेतुत्वात्सोऽपि संवेगस्तं समुद्रपाल इदं वक्ष्यमाणं | अब्रवीत् , यथा अशुभानां-पापकानां कर्मणामनुष्ठानानां निर्यानं-अवसानं, पापक-अशुभं, इदं प्रत्यक्षं यदसौ वराको वधार्थमित्थं नीयते इति भावः॥९॥७६७ ॥
संबुद्धो सो तहिं भयवं, परमं संवेगमागओ। आपुच्छऽम्मापियरो, पवए अणगारियं ॥ ७६८ ।। एवं च परिभावयन् सम्बुद्धः-अवगततत्तः, स समुद्रपालस्तस्मिन्नेव प्रासादालोकने भगवान्-माहात्म्यवान् परमं प्रकृष्टं S| संवेगमागतः, ततश्च आपृच्छय मातापितरौ प्रावाजीत्-प्रकर्षण गतवान् , प्रतिपन्नवानित्यर्थः, अनगारितां-दीक्षां ॥१०॥७६८॥
तस्य वध्यदर्शनेन
वैराग्यानिष्क्रमणम
॥ १७१॥
XOXO
Jain Education
M
onal

wellaneibrary.org

Page #359

व्रतादिपालनम्
KOLKO-Ko-Ko-KeXo-Ko-Ko-KOKOKOKOTKE
प्रव्रज्य च यदसौ कृतवांस्तदा(यथाऽसौ आत्मानमनुशासितवांस्तथाऽऽ)हजहिज सग्गंथ (जहित्तु संगं च, जहाय संगं च पा०) महाकिलेस, महंतमोहं कसिणं भयावहं ।
परियायधम्म चभिरोअइज्जा, वयाणी सीलाणि परीसहे य ।। ७६९ ॥ जहीत्यादि गाथाः १३, हित्वा सङ्गं-स्वजनादिसम्बन्धं, चः पूरणे, महान् केशो-दुःखं यस्मात् यस्मिन्वा तं महान् मोहोऽभिष्वङ्गो यस्मात् यस्मिन् वा तं, कृष्णं वा कृष्णलेश्यापरिणामहेतुत्वाद्भयानकं, कृत्स्नं कृष्णं-समस्तमहाक्लेशरूपत्वादेव विवेकिनां भयावह, पर्यायः प्रक्रमात् प्रव्रज्यापर्यायस्तत्र धर्मः पर्यायधर्मस्तं, चः पादपूरणे, ततोऽभ्यरोचयेत-अमिरोचितवांस्तदनुष्ठानविषयां प्रीतिं कृतवान् , आर्षत्वात् यस्तन्यर्थे सप्तमी, यद्वा आत्मानमेवायमनुशास्ति, यथा हे आत्मन्-सङ्गं त्यक्त्वा प्रव्रज्यापर्यायधर्ममेव अभिरोचयेः, पर्यायधर्ममेव विशेषत आह-व्रतानि-महाव्रतानि शीलानि पिण्डविशुद्ध्याद्युत्तरगुणरूपाणि परीषहाणीति भीमसेनन्यायेन परीषहसहनानि च ॥ ११ ॥ ७६९ ॥ एतदभिरुच्यनन्तरं यत्कृतवांस्तदाह
अहिंस सच्चं च अतेणगं च, तत्तो अबंभं अपरिग्गह (अब्बंभपरिग्गरं पा०)च।
पडिवज्जिया पंच महत्वयाणि, चरिज धम्मं जिणदेसियं विऊ ।। ७७० ॥ अहिंसा सत्यं चास्तैन्यकं च, ततश्च ब्रह्मचर्यमपरिग्रहं प्रतिपद्य-अङ्गीकृत्य पञ्च महाव्रतान्युक्तरूपाणि प्राग्वत् अचरत्-असेवत, यद्वाहेआत्मन् चरेत्-सेवेत, उभयत्र नाङ्गीकृत्यैव तिष्ठेदिति भावः, धर्म-श्रुतचारित्ररूपं जिनदेशितं विद्वान्-जानानः॥१२॥७७०॥
Jain Education
onal
Mainelibrary.org

Page #360

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १७२ ॥
8-0-0-0-0-0-01-01
POXXX8X
सबहिं भूएहिं दयाणुकंपी, खंतिक्खमे संजयबंभयारी ।
सावज्जजोगे परिवज्जयंतो, चरिज्ज भिक्खू सुसमाहिइंदिए । ७७१ ॥
सुब्व्यत्ययात्सर्वेषु - अशेषेषु प्राणिषु दयया- हितोपदेशरूपया रक्षणरूपया वा अनुकम्पनशीलो दयानुकम्पी, क्षान्त्या, नत्वशक्त्या क्षमते- प्रत्यनीकाद्युक्तदुर्वचनादिकं सहते इति क्षान्तिक्षमः, संयत इति संयतः स चासौ ब्रह्मचारी च सः पूर्वत्र ब्रह्मप्रति पत्त्या गतत्वेऽपि ब्रह्मचारीत्यभिधानं ब्रह्मचर्यस्य दुरनुचरत्वख्यापनार्थ, अनेन च मूलगुणरक्षणोपाय उक्तः ॥ १३ ॥ ७७१ ॥ काले कालं विहरिज रहे बलाबलं जाणिय अप्पणी अ ।
सीहो व सद्देण न संतसिज्ञा, वड्जोग सुच्चा न असम्भमाहू || ७७२ ॥
कालेन-पादोनपौरुष्यादिना कालं कालोचितं प्रत्युपेक्षणादि कुर्वन्निति शेषः व्यहरत् राष्ट्रे-मण्डले बलाबले सहिष्णुत्वासहिष्णुत्वलक्षणं ज्ञात्वा आत्मनो यथा यथा संयमयोगहानिर्न जायते तथा तथा इति भावः, अन्यच्च - सिंह इव शब्देन प्रस्तावाद्भयोत्पादकेन 'न समत्रस्यत्' - नैव सत्त्वाञ्च्चलितवान् सिंहदृष्टान्ताभिधानं च तस्य सात्त्विकत्वेनातिस्थिरत्वात्, अत एव वाग्योगमर्थादुःखोत्पादकं श्रुत्वा च नो-नैव असभ्यं - अशीलरूपं आहुत्ति-उक्तवान्, आत्मानुशासनपक्षे तु कालेन कालं विहरेत्, तथा सिंह इव शब्देन न संत्रस्येत् न सत्वाच्चलेत्, हे आत्मन् भवानिति सर्वत्र गम्यं, नासभ्यं आर्षत्वात् ब्रूयात् शेषं प्राग्वत् ॥ १४ ॥ ७७२ ॥

Ko XX X * * * * * * * XX
समुद्र
पालीयम
ध्ययनम्
२१
सिंहव
निर्भीकता
॥ १७२ ॥

Page #361

46XXXXXXXXXXX
तर्हि किमयमकरोत्किं कुर्याद्वा इत्याह
उवेहमाणो उ परिवइज्जा, पियमप्पियं सब तितिक्खइज्जा।
न सब सवत्थभिरोअइजा, न यावि पूर्य गरिहं च संजए॥ ७७३ ॥ उपेक्षमाणः-तमवधीरयन् पर्यव्रजन् तथा प्रियाप्रियं सर्व वस्तु तितिक्षते-सोढवान्, न सर्व वस्तु सर्वत्र स्थाने अभ्यरोचयत, न यथादृष्टाभिलाषुकोऽभूदिति भावः, यद्वा यदेकत्र पुष्टालम्बनतः सेवितं न तत् सर्वमभिमताहारादि सर्वत्राभिलषितवान् , न चापि पूजां गहाँ वाभ्यरोचयतेति सम्बन्धः, इह च गाँतोऽपि कर्मक्षय इति केचिदतस्तन्मतव्यवच्छेदार्थ गांग्रहणं, यद्वा गाँ-परापवादरूपा, आत्मानुशासनपक्षे तु अर्थः प्राग्वत्, नवरं उपेक्षमाणस्तं हे आत्मन् ! परिव्रजेत् । भवानिति शेषः, प्रियाप्रियं सर्व तितिक्षेत-सहेत, किञ्च ?-न सर्व सर्वत्राभिरोचयेत्, यथादृष्टाभिलाषुको मा भूदिति भावः, न चापि पूजा गर्दा वाभिरोचयेदिति सम्बन्धः ॥ १५॥ ७७३॥ ननु यतेरपि किमन्यथाभावः स्याद्येनेत्थमित्थं चात्मनोऽनुशासनमसौ चक्रे इत्याह
अणेग छंदा मिह माणवेहि, जे भावओ से पकरेइ भिक्खू ।
भयभेरवा तत्थ उइं( वें पा०)ति भीमा, दिवा माणुस्सा अदुवा तिरिच्छा ॥ ७७४ ॥ वृत्तार्द्ध, अनेके छन्दाः-अभिप्रायाः, स्युरिति गम्यं, इह-जगति, सुब्ब्यत्ययात् मानवेषु यान् अनेकान् छन्दान् भावतः
सर्ववस्तुसहनत्वम्
Jain Educatio
n
al
Isr.jainelibrary.org

Page #362

उत्तरा०
अवचूर्णिः
॥ १७३ ॥
तत्त्ववृत्त्या सम्प्रकरोति-भृशं विधत्ते, अपेर्गम्यत्वात् भिक्षुरपि, अत इत्थमित्थं च तद्गुणोक्तिरिति भावः, यद्वा इत्थमित्थं चात्मानुशासनमिति भावः, अपरं च - भय भैरवा - भयोत्पादकत्वेन भीषणाः तत्र ब्रह्मप्रतिपत्ता उद्यन्ति - उदयं यान्ति, उपसर्गा इति गम्यं, भयभैरवा इत्यनेनापि गते भीमा इति पुनरभिधानमतिरौद्रताख्यापनार्थ, दिव्या मानुष्यका अथवा तैरश्वाः ॥ १६ ॥ ७७४ ॥ परीसहा दुबिसहा अणेगे, सीयंति जत्था बहुकायरा नरा । से तत्थ पत्ते न वहिन पंडिए, संगामसीसे इव नागराया ॥ ७७५ ॥
तथा परीषहा दुर्विषहाः, अनेके उद्यन्तीति सम्बन्धः, सीदन्ति - संयमं प्रति शिथिलीभवन्ति यत्र - येषूपसर्गेषु परीषहेषु च सत्सु सः तत्र तेषु वचनव्यत्ययात्प्राप्तेषु प्राप्तो वा - अनुभवनद्वारेणायातो न व्यथेत्-न सत्त्वाच्चलेत् भिक्षुः सङ्ग्रामशीर्ष इव - युद्धप्रकर्ष इव नागराजो - गजेन्द्रः, आत्मानुशासनपक्षे तु 'से' इत्यथ, तेषु प्राप्तेषु पाप्तो वा न व्यथेत-न सत्वाच्चलेत् बिभीयात् वा भवान् शेषं प्राग्वत् ॥ १७ ॥ ७७५ ॥
सीओसिणा दंसमसगा य फासा, आयंका विविहा फुसति देहं ।
अक्कुक्कुओ (अकक्करे पा० ) तत्थऽहियासइज्जा, रयाई खेविज पुराकडाई || ७७६ ॥
शीतोष्णदंशमशकाः स्पर्शाः - तृणस्पर्शादयः, पूर्वत्र चस्येह सम्बन्धादातङ्काश्च - रोगाश्च स्पृशन्ति-उपतापयन्ति, देहं भवत इति गम्यं, आर्षत्वात् कुत्सितं क्रूजति - पीडितः सन्नाक्रन्दति कुकूजो न तथेत्यकुकूजः सन् तत्रेति, अकक्करेति पाठे कदाचित्
Jain Education tional

XOXOXOXOX
समुद्रपालीयम
ध्ययनम् २१
शीतोष्णदंश
मशका
तङ्कपरीषहसहनता
॥ १७३ ॥
Cotainelibrary.org

Page #363

XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOX
वेदनातॊऽपि न कर्करायितकारी, अनेन च पूर्वसूत्रोक्त एवार्थो विस्पष्टार्थमन्वयेनोक्तः, एवंविधश्च रजांसीव रजांसि-जीवमालिन्यहेतुतया कर्माणि अक्षिपत्-परीषहसहनादिभिः क्षिप्तवान् , आत्मानुशासनपक्षे तु शीतादिआतन्कान्ता विविधाः स्पृशन्तिउपतापयन्ति, देहं भवत इति गम्यं, अकुकूर्जस्तत्र विसहेत, एवंविधश्च रजांसि क्षिपयेत् पुराकृतानि, शेषं प्राग्वत् ॥१८॥७७६॥
पहाय रागं च तहेव दोसं, मोहं च भिक्खू सययं वियक्खणे ।
मेरुव वारण अकंपमाणे, परीसहे आयगुत्ते सहिजा ॥ ७७७ ॥ प्रहाय-प्रकर्षेण त्यक्त्वा, मोहं च-मिथ्यात्वहास्यादिरूपं अज्ञानं वा, आत्मना गुप्तः-आत्मगुप्तः कूर्मवत् संकुचितसर्वागः सन् , असहत परीषहानिति सम्बन्धः, अनुशासनपक्षे तु सहेत परीषहान् , अनेन परीषहसहनोपाय उक्तः ॥ १९॥ ७७७॥ किंच
अणुन्नए नावणए महेसी, न यावि पूर्य गरिहं च संजए।
से उजुभावं पडिवज संजए, निवाणमग्गं विरए उवेइ ।। ७७८ ॥ अनुन्नतो नावनतः महर्षिः, न चापि पूजां गहां च प्रतीति शेषः, असजत्-सङ्गं कृतवान् , तत्र चानुन्नतत्वं अनवनतत्वं च | हेत्, भावत उन्नतो हि पूजां प्रति अवनतश्च गहाँ प्रति सङ्गं कुर्यात् न त्वन्यथेतिभावः, पूर्वत्रापि रुचेनिषेधः उक्तः, इह च सङ्गस्येति पूर्वस्मात् विशेषः, स एवंगुणः, ऋजुभावं-आजवं प्रतिपद्य-अङ्गीकृत्य संयतः निर्वाणमार्ग-सम्यग्दर्शनादिरूपं विरतः
परीषहे मेरुवन्निप्रकम्पता
JainEducational
F
i nelibrary.org

Page #364

समुद्रपालीयम
ध्ययनम्
उत्तरा० सन्नुपैति-प्राप्नोति, तत्कालापेक्षया च वर्तमाननिर्देशः, अनुशासनपक्षे तु न चापि पूजां गहां च प्रति सजेत्-सङ्गं कुर्यात् , स || अवचूर्णिः इति स एवमात्मानुशासनक ऋजुभावं प्रतिपद्य, शेषं सर्वे प्राग्वत् ॥ २० ॥ ७७८ ॥ ॥१७४॥ खा
ततः स तदा कीदृशः किं करोतीत्याहअरइरइसहे पहीणसंथवे, विरए आयहिए पहाणवं । परमट्टपएहिं चिट्ठई, छिन्नसोए अममो अकिंचणे ॥७७९॥
अरतिरती संयमासंयमविषये सहते, न ताभ्यां बाध्यत इति अरतिरतिसहः, प्रक्षीणसंस्तवः संस्तवाहीणो वा, संस्तवश्च पूर्व*पश्चात्परिचयरूपो वचनसंवासरूपो वा गृहिभिः सह, प्रधानः-सर्वसंयमो मुक्तिहेतुत्वात् स यस्यास्त्यसौ प्रधानवान्, परमः
प्रधानोऽर्थः-पुरुषार्थो वा अनयोः कर्मधारये परमार्थो-मोक्षस्तस्य सम्पद्यते-गम्यते यैस्तानि पदानि-सम्यग्दर्शनादीनि सुव्यत्ययात्तेषु परमार्थपदेषु तिष्ठति अविराधकतया असौ छिन्नशोकः अममः अकिंचनः, इह संयमविशेषाणामानन्त्यात्तदभिधायि| पदानां पुनः पुनर्वचनेऽपि न पौनरुत्यम् ॥ २१ ॥ ७७९ ॥ तथा
विवित्तलयणाई भइज ताई, निरोवलेवाइं असंथडाई।
इसीहिं चिन्नाई महायसेहिं, कारण फासिज्ज परीसहाई ॥ ७८० ॥ विविक्तलयनानि स्यादिरहितोपाश्रयरूपाणि, अत एव निरुपलेपानि-अभिष्वङ्गरूपोपलेपवर्जितानि भावतो, द्रब्यतस्तु तदर्थ
अरतिरतिसह्नता
oxxxfototoXXX
KokoKOKOKe-KOK
॥१७४॥
Jain Education Indian
Mainelibrary.org

Page #365

w
नोपलिप्तानि, असंस्कृतानि-बीजादिमिरव्याप्तानि, अत एव च निर्दोषतया ऋषिभिश्चीर्णानि-आसेवितानि महायशोभिः, अस्पृशत्-सोढवान् परीषहान् , तिब्यत्ययात् स्पर्शते वा, पुनः परीषहस्पर्शनाभिधानमतिशयख्यापनार्थम् ॥ २२॥ ७८० ॥ ततोऽपि स कीदृगभूदित्याह
सो णाण( सण्णाण पा०)नाणोवगए महेसी, अणुत्तरं चरियं धम्मसंचयं ।
अ(गु पा० )णुत्तरेनाणधरे जसंसी, ओभासई सूरिए वतलिक्खे ॥ ७८१ ॥ स समुद्रपालनामा मुनिः ज्ञानमिह श्रुतज्ञानं तेन ज्ञानं-अवगमः प्रक्रमात् यथावक्रियाकलापस्य तेनोपगतो-युक्तो ज्ञानज्ञानोपगतः चरित्वा-आसेव्य धर्मसञ्चयं-क्षान्त्यादियतिधर्मसमूह, एकारस्यालाक्षणिकत्वाद्, अनुत्तरज्ञानं केवलाख्यं तद् धारयतीत्यनुत्तरज्ञानधरः, अत एव यशस्वीव भासति-प्रकाशते सूर्यवत्, अन्तरिक्षे यथा ब्योनि सूर्योऽवभासते तथा असावुत्पन्नकेवलः ॥ २३ ॥ ७८१॥ सम्प्रत्यध्ययनार्थमुपसंहरंस्तस्यैव फलमाह
दुविहं खवेऊण य पुनपावं, निरंग( ज पा०)णे सवओ विप्पमुक्के । तरित्ता समुहं व महाभवोहं, समुद्दपाले अपुणागमं गए।७८२॥ त्तिबेमि ॥
॥ समुद्दपालिज्जं ॥२१॥
समुद्रपालमुनेः
केवलम्
उत्तरा०३०
-X
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
KOainelibrary.org
K
X

Page #366

द्विविध-द्विभेदं घातिकर्मभवोपग्राहिभेदेन पुण्यपाप-शुभाशुभप्रकृतिरूपं, अङ्गेर्गत्यर्थत्वात् निरङ्गणः-प्रस्तावात् संयमं प्रति समुद्रअवचूर्णि:1XI निश्चलः, शैलेश्यवस्थाप्राप्त इत्यर्थः, अत एव सर्वतो बाह्यादान्तराच्च प्रक्रमात् अभिष्वगहेतोर्विप्रमुक्तः, तीर्थ्या-उल्लङ्घय समुद्र-II पालीयममिवातिदुस्तरतया महांश्चासौ भवौघश्च-देवादिभवसमूहस्तं, अपुनरागमा गति-मुक्तिमित्यर्थः ॥ २४ ॥ ७८२ ॥
ध्ययनम् ॥१७५॥
२१ ॥ इति समुद्रपालीयाध्ययनावचूरिः॥ २१ ॥
मुनेर्मुक्ति
गमनम्
*OXOXOXOXOXOXOXOXOKG
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने एकविंशस्य समुद्रपालीया
ध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता ॥
IKEKO-Ko-KO-Ko-Ko-KOKAROKAR
॥१७५॥
Jain Education
For Privale & Personal use only
air library og

Page #367

॥ अथ द्वाविंशं रथनेमीयमध्ययनम् ॥
अनन्तराध्ययने विविक्तचर्योक्ता, सा च चरणे धृतिमतैव शक्यते कर्तुमतो रथनेमिवच्चरणं, तत्र कथञ्चिदुत्पन्नविश्रोतसि. केनापि धृतिश्चाधेयेत्यनेनोच्यते (१०५०)
सोरियपुरंमि नयरे, आसि राया महड्डिए । वसुदेवत्ति नामेणं, रायलक्खणसंजुए ॥ ७८३ ॥ ___ सोरिअ इत्यादिषोडश गाथाः सुगमा एव, नवरं राजलक्षणानि-चक्रस्वस्तिकाङ्कुशादीनि त्यागसत्यशौर्यादीनि वा तैः
रथनेमिसंयुक्तो-युक्तो राजलक्षणसंयुतः, अत एव राजेत्युक्तम् ॥१॥ ७८३॥
Xवक्तव्यतायां तस्स भजा दुवे आसि, रोहिणी देवइ तहा । तासिं दुण्हंपि दो पुत्ता, इट्ठा (जे) रामकेशवा ॥ ७८४ ॥
पूर्व समुद्र
विजयादितस्य-वसुदेवस्य भार्ये द्वे अभूतां, तयो रोहिणीदेवक्योः द्वौ पुत्रौ इष्टौ-वल्लभी, अभूतामितीहापि योज्यते, इह रथनेमि
चरित्रम् वक्तव्यतायां कस्य तीर्थे जातः? इति संशयापनोदाय पूर्व भगवच्चरित्रमाह, तत्रापि तद्विवाहादिषूपयोगिनां केशवादीनां पूर्वोत्पनत्वेन तेषां प्रथममभिधानमिति भावनीयम् ॥ २॥ ७८४ ॥
सोरियपुरंमि नयरे, आसि राया महडिए । समुद्दविजए नामं, रायलक्खणसंजुए ॥ ७८५ ॥ थ पुनः सौर्यपुराभिधानं च समुद्रविजयवसुदेवयोरेकत्रावस्थितिदर्शनार्थ, इह च राजलक्षणानि-छत्रचामरसिंहासनादीनि अपि गृह्यन्ते ॥ ३ ॥ ७८५॥
an
inbrary.org

Page #368

उत्तरा० अवचूर्णिः
रथनेमी
यमध्ययनम्
X
॥१७६॥
२२
10
XXXXXXXXXXXXX
तस्स भज्जा सिवा नाम, तीसे पुत्तो महायसो। भयवं अरिट्टनेमित्ति, लोगनाहे दमीसरे ॥ ७८६ ॥ दमिनामुपशमिनामीश्वरोऽत्यन्तोपशमवत्तया दमीश्वरः ॥ ४॥ ७८६ ॥ | सोऽरिट्टनेमिनामो अ, लक्ख(वंज पा०)णस्सरसंजुओ। अट्ठसहस्सलक्खणधरो, गोयमो कालगच्छवी ॥ ७८७ ॥
प्राकृतत्वात् स्वरस्य यानि लक्षणानि शौर्यगाम्भीर्यादीनि तैः संयुतो-युक्तः स्वरलक्षणसंयुतः, अष्टसहस्रलक्षणधरः-अष्टोत्तरसहस्रसङ्ग्यशुभसूचककरादिरेखाद्यात्मकचक्रादिलक्षणधारकः, गौतमः-गौतमसगोत्रः, कालकच्छविः-कृष्णत्वक् ॥५॥ ७८७॥
वजरिसहसंघयणो, समचउरंसो झसोदरो । तस्स राईमई कन्नं, भजं जायइ केसवो ॥ ७८८ ॥ वज्रऋषभनाराचसंहननः समचतुरस्रसंस्थानः झपः-मत्स्यस्तदुदरमिव तदाकारतयोदरं यस्यासी झषोदरो, मध्यपदलोपी समासः, इतश्च गतेषु द्वारिकापुरी यदुषु, निहते जरासिन्धुप्रतिवासुदेवे प्राप्तभरतार्द्धराज्यः केशवो यौवनस्थेऽरिष्टनेमिनि समुद्रविजयादेशतो यदचेष्टत तदाह-तस्य अरिष्टनेमिनो राजीमती भार्या, कर्तुमिति शेषः, याचते केशवस्तजनकमिति प्रक्रमः॥ ६ ॥ ७८८॥
सा च कीदृशीत्याह
अह सा रायवरकन्ना, सुसीला चारुपेहिणी। सबलक्खणसंपन्ना, विजुसोआमणिप्पभा ॥ ७८९ ॥ अथेत्युपन्यासे, राजवर उग्रसेनः तस्य कन्या राज्ञो वा तस्यैव वरकन्या राजवरकन्या, सुष्टु शीलं-स्वभावो यस्याः सा
अरिष्टनेम्यर्थ राजीमत्या
याचनम्
XXXXX
Jain Education
nal
For Privale & Personal use only
aMainelibrary.org

Page #369

सुशीला, चारु प्रेक्षितुं-अवलोकितुं शीलमस्याः सा चारुप्रेक्षिणी, नाधोदृष्टितादिदोषदुष्टा इत्यर्थः, विशेषेण द्योतते-दीप्यत | इति विद्युत् सा चासौ सौदामिनी च-तद्वत् प्रभा यस्याः सा विद्युत्सौदामिनीप्रभा॥७॥ ७८९ ॥
अथ याञ्चानन्तरमाह
अहाह जणओ तीसे, वासुदेवं महड्डियं । इहागच्छउ कुमरो, जा से कन्नं ददामहं ।। ७९० ॥ जनकस्तस्या राजीमत्याः, इहागच्छतु, सुब्व्यत्ययात् येन तस्मै ददामि-विधिनोपढौकयाम्यहम् ॥८॥७९० ॥ एवं च प्रतिपन्नायामुग्रसेनेन राजीमत्यामासन्नेन च क्रौष्टिक्यादिष्टे विवाहलग्ने यदभूत्तदाह
सहोसहीहिं पहविहो, कयकोऊयमंगलो। दिवजुयलपरिहिओ, आभरणेहिं विभूसिओ॥ ७९१ ॥ सर्वोपधिभिः-जयाविजयर्द्धिवृद्ध्यादिभिः स्वपितः-अभिषिक्तः, कृतकौतुकमङ्गल इत्यत्र कौतुकानि-ललाटमुशलस्पर्शनादीनि मङ्गलानि-दध्यक्षतर्वाचन्दनवन्दनादीनि, सूत्रत्वात्परिहितं दिव्यं युगलमिति प्रस्तावाद्दष्ययुगलं येन स परिहितदिव्ययुगलः ॥९॥ ७९१॥
मत्तं च गंधहत्थि च, वासुदेवस्स जिट्ठयं । आरुढो सोहई अहियं, सिरे चूडामणी जहा ॥ ७९२॥ वासुदेवस्य सम्बन्धिनमिति गम्यं, ज्येष्ठमेव ज्येष्ठकमिति प्रशस्यं वृद्धं वा गुणः, पट्टहस्तिनमित्यर्थः, शोभते इति वर्तमान| निर्देशस्तत्कालापेक्षया, शिरसि चूडामणि-शिरोऽलङ्काररत्नं यथा ॥ १०॥ ७९२ ॥
अह ऊसिएण छत्तण, चामराहि य सोहिओ। दसारचक्केण तओ, सबओ परिवारिए ॥ ७९३ ॥
XXXXXXXXXXXXX
विवाहार्थोपक्रमः
Jain Education
For Privale & Personal use only
ainelibrary.org

Page #370

यम
OTAS
उत्तरा० अथ उच्छ्रितेन-उपधृतेन छत्रेण चामराभ्यां च शोभितः, दशार्हचक्रेण च-यदुसमूहेन च ॥११॥ ७९३ ॥
रथनेमीअवचूर्णिः चउरंगिणीए सेणाए, रइयाए जहकमं । तुडियाणं सन्निनाएणं, दिवेणं गगणं फुसे ।। ७९४ ।।
ध्ययनम् ॥१७७॥ | चतुरंगिन्या-हस्त्यश्वपदातिरथरूपाङ्गचतुष्टयान्वितया सेनया रचितया-न्यस्तया यथाक्रम-यथापरिपाटि तूर्याणां-मृदङ्गपट
२२ हादीनां सन्निनादेन, समो भृशार्थत्वादतिगाढध्वनिना दिव्येन-प्रधानेन, देवागमनस्यापि तदा सम्भवात् , देवलोकोद्भवेन वा, आर्षत्वात् गगनस्पृशा-अतिप्रबलतया नभोऽङ्गणव्यापिना, उपलक्षित इति गम्यम् ॥ १२ ॥ ७९४ ॥ एयारिसीइ इड्डीए, जुइए उत्तिमाइ य । नियगाओ भवणाओ, निजाओ वहिपुंगवो ७१९ ॥
तत्र निरुद्ध
X प्रणिनां एतादृश्यानन्तराभिहितरूपया ऋद्ध्या-विभूत्या, उत्तरत्र चशब्दस्येह योगाद् द्युत्या च-दीप्त्या, चोत्तमया उपलक्षितः
दर्शनम् Xसन्निजकाद्भवनात् निर्यातो-निष्क्रान्तः, वृष्णिपुङ्गवो-यादवप्रधानो भगवानरिष्ठनेमिरित्यर्थः ॥ १३ ॥ ७९५ ॥ * अह सो तत्थ निजतो, दिस्स पाणे भयदुए । वाडेहिं पंजरेहिं च, संनि( बद्ध पा० )रुद्धे सुदुक्खिए ॥ ७९६ ॥ । ततश्चासौ क्रमेण गच्छन् प्राप्तो विवाहमण्डपासन्नदेशं, अथानन्तरं स तत्र निर्यन्-अधिकं गच्छन् दृष्ट्या प्राणान्-प्राणिनो
rol॥ १७७॥ मृगलावकादीन भयद्रुतान्-भयत्रस्तान् वाटैरिति वाटकैः-वृतिवरण्डकादिपरिक्षिप्तदेशरूपैः पञ्जरैश्च-बन्धनविशेषैः सन्निरुद्धान्गाढं नियन्त्रितान् , अत एव सुदुःखितान् ॥ १४ ॥ ७९६ ॥
जीवियंतं तु संपत्ते, मंसट्ठा भक्खियवए । पासित्ता से महापण्णे, सारहिं इणमब्बवी ।। ७९७ ॥
BXOXOX
Jain Education
For Privale & Personal Use Only

Page #371

प्राणिविषयक
प्रश्नोत्तरः
तथा-जीवितान्तं-मरणं सम्प्राप्तानिव सम्प्राप्तान , अतिप्रत्यासन्नत्वात्तस्य, मांसार्थ-मांसनिमित्तं भक्षयितव्यान् , यद्वा 'मांसेन | मांसमुपचीयत' इति प्रवादतो मांसमुपचितं यथा स्यादिति मांसार्थ भक्षयितव्यान् अविवेकिभिरिति शेषः, दृष्ट्वा, कोऽर्थः ?
उक्तविशेषणविशिष्टान् हृदि निधाय स अरिष्ठनेमिः, महती प्रज्ञा-प्रक्रमान्मतिश्रुतावधिज्ञानात्मिका यस्यासौ महाप्रज्ञः, Xसारथिं-प्रवर्तयितारं प्रक्रमात् गन्धहस्तिनो, हस्तिमित्यर्थः, यद्वा अत एव तदा रथारोहणमनुमीयत इति रथप्रवर्त्तयितारम् |
॥ १५॥ ७९७॥ कस्स(अ) इमे पाणा, एए स ( बहुपाणे० पा० )सुहेसिणो । वाडेहिं पंजरेहिं च, संनिरुद्धा य अच्छहि ? ॥७९८॥ ___ कस्यार्थाद्-हेतोः इमे प्राणा एते सर्वे, इमे इत्यनेनैव गम्यते एते इति पुनरभिधानमतिसार्द्रहृदयतया पुनः पुनस्त एव भग
वतो हृदि विपरिवर्तन्त इति ख्यापनार्थ, यद्वा इमे प्रत्यक्षाः, एते समीपतरवर्तिनः, सुखैषिणः-साताभिलाषिणः सन्निरुद्धाः, चः X| पूरणे, आसते ॥ १६ ॥ ७९८ ॥
एवं च भगवतोक्तेअह सारही तो भणइ, एए भद्दा उ पाणिगो। तुझं विवाहकजंमि, भोआवेडं बहुं जणं ॥ ७९९ ॥ अथ च भगवद्वचनानन्तरं भद्रा एव-कल्याणा एव, ननु शृगालादिवत् कुत्सिताः, अनपराधितया वा भद्राः, तव विवाहकार्ये भोजयितुं, अनेन यदुक्तं कस्यादिति तत्प्रत्युत्तरमुक्तम् ॥ १७ ॥ ७९९ ॥
Jain Education
anal
For Privale & Personal use only
A
jainelibrary.org

Page #372

उत्तरा० अवचूर्णिः
रथनेमी
यमध्ययनम्
॥१७८॥
XXXXXXXXXXXXX
इत्थं सारथिनोक्ते यद्भगवान् कृतवांस्तदाह
सोऊण तस्स वयणं, बहुपाणिविणासणं । चिंतेइ से महापन्ने, साणुकोसे जिएहि उ॥ ८०० ॥ तस्य सारथेः बहूनां प्राणानां विनाशनं-हननमदभिधेयं यस्मिन् तद्बहुप्राणविनाशनं स भगवान् सानुक्रोशः-सकरुणः जीवेषु, तुः पूरणे ॥ १८ ॥ ८००॥ जइ मज्झ कारणा एए, हम्मंति(हम्मिहंति पा०) सुबह जिया। न मे एयं तु निस्सेसं, परलोगे भविस्सई ।। ८०१॥
मम कारणाद्-हेतोरेते हन्यन्ते, हनिष्यन्त इत्यर्थः, सुबहवो जीवाः, एतज्जीवहननं, तुरेवार्थः नेत्यनेन योज्यते, ततो न तु-नैव निःश्रेयसं-कल्याणं परलोके भविष्यति, पापहेतुत्वादस्येति भावः, भवान्तरेषु च-परलोके भीरुत्वस्यात्यन्तमभ्यस्ततया एवमभिधानं, अन्यथा भगवतश्चरमदेहत्वादतिशयज्ञानित्वाच्च कुत एवंविधचिन्ताऽवसरः॥ १९ ॥ ८०१॥
एवं च ज्ञातस्वाम्याकूतेन सारथिना मोचितेषु सत्त्वेषु परितोषतोऽसौ यत्कृतवांस्तदाह
सो कुंडलाण जुयलं, सुत्तगं च महायसो। आभरणाणि य सवाणि, सारहिस्स पणामई ॥ ८०२॥ सूत्रकं च-कटीसूत्रकं, अर्पयतीति योगः, आभरणानि च-शेषाणि सर्वाणीति गम्यम् ॥ २० ॥ ८०२॥ मणपरिणामोअकओ, देवाय जहोइयं समोइन्ना (वइया पा०)। सबिड्डीइ सपरिसा, निक्खमणं तस्स काउंजे॥८०३॥
ततश्च मनःपरिणामश्च-अभिप्रायः कृतो, निष्क्रमणं प्रतीतिगम्यं, देवाश्च यथोचितं-औचित्यानतिक्रमेण समवतीर्णाः, चकाराभ्यां चेह समुच्चयार्थाभ्यामपि तुल्यकालताया ध्वन्यमानत्वात् तदैवेति गम्यते, सर्वा-समस्तविभूत्या, स परिषदो
XXXXXXXXX
प्राणिगणनिमोचनम्
॥१७८॥
Xo
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
Invejainelibrary.org

Page #373

बाह्यमध्याभ्यन्तरपर्षत्त्रयोपेता निष्क्रमणमिति-प्रक्रमान्निष्क्रमणमहिमानं तस्य भगवतोऽरिष्ठनेमिनः कर्तु, जे इति पूरणे ॥२१॥८०३॥
देवमणुस्सपरिखुडो, सीबियारणं तओ समारूढो। निक्खमिय बारगाओ, रेवययंमि ठिओ भयवं ॥ ८०४॥ शिबिकारत्न-देवनिर्मितमुत्तरकुरुनामकमिति गम्यते, ततः तदनन्तरं समारूढो-अध्यासीनः, निष्क्रम्य-निर्गत्य द्वारिकातः रैवतक-उजयन्ते स्थितः ।। २२ ॥ ८०४ ॥
तत्रापि कतरं प्रदेशं प्राप्तः स्थितश्चेत्याहउजाणे संपत्तो, ओइन्नो उत्तमाउ सीयाओ। साहस्सीए परिवुडो, अह निक्खमइ उ चित्ताहि ॥ ८०५॥ उद्यानं-सहस्राम्रवननामकं प्राप्तः, तत्र च अवतीर्णः शिबिकातः, सहस्रेण पुरुषाणामिति गम्यं परिवृतः, अथ-अनन्तरं निष्कामति-श्रामण्यं प्रतिपद्यते, तुः पूरणे, चित्रासु-चित्रानाम्नि नक्षत्रे ॥ २३ ॥ ८०५ ॥
कथमित्याहअहसो सुगंधगंधिए, तुरियं मउअकुंचिए। सयमेव लुचई केसे, पंचट्ठाहिं (प्र. द्वाहिं, मुट्ठीहिं) समाहिओ॥८०६॥ । सुगन्धिगन्धिकान् त्वरितं-शीधं मृदुककुञ्चितान्-कोमलकुटिलान् स्वयमेव लुञ्चति-अपनयति पञ्चमुष्टिभिः, समाहितः| समाधिवान् , सर्व सावद्यं ममाकर्तव्यमिति प्रतिज्ञारोहणोपलक्षणमेतत् । इह तु वन्दिकाचार्यः सत्वमोचनसमये सारस्वतादिबोधनभवनगमनमहादानानन्तरं निष्क्रमणाय पुरीनिर्गमनमवर्णयत् ॥ २४ ॥ ८०६॥
XXXXXXXXXXXXX
नेमिनाथप्रभोर्निष्क
मणम्
Jain Education
LEDional
For Privale & Personal use only
oildrjainelibrary.org

Page #374

उत्तरा० अवचूर्णिः
SEXOXo
रथनेमी.
२२
वासुदेवो अणं भणई, लत्तकेसं जिइंदियं । इच्छियमणोरहे तुरियं, पावसू तं दमीसरा ! ॥ ८०७॥ एवं चात्तदीक्षे भगवति गाथात्रयं स्पष्टं, वासुदेवः, चशब्दात् बलभद्रसमुद्रविजयादयश्च, लुप्तकेशं-अपनीतशिरोरुह, ईप्सितः-18
यम* अभिलाषितः स चासौ मनोरथश्च भगवन्मनोरथविषयत्वान्मुक्तिरूपोऽर्थ ईप्सितमनोरथस्तं, त्वरितं प्राप्नुहि त्वम् ॥ २५ ॥८०७॥X
ध्ययनम् नाणेणं दसणेणं च, चरित्तेणं तवेण य । खंतीए मुत्तीए वद्धमाणो भवाहि य ॥ ८०८॥ वर्द्धमानो-वृद्धिभाग भव, चशब्द आशीर्वादान्तरसमुच्चये ॥२६॥ ८०८॥ एवं ते रामकेसवा, दसारा य बहु जणा। अरिट्टनेमि वंदित्ता, अइगया बारगाउरिं ।। ८०९॥
राजीमत्या एवं-उक्तप्रकारेण वन्दित्वा-स्तुत्वेति योगः, इह चैवंविधाशीर्वचसामपि गुणोत्कर्षसूचकत्वेन स्तवनरूपत्वमविरुद्धमिति
दीक्षाग्रहणभावनीयं, दशाहर्हाः, चस्य भिन्नक्रमत्वात् बहवो जनाश्च अतिगताः-प्रविष्टाः द्वारकापुरीम् ॥ २७॥ ८०९॥
मनोरथः कीदृशी सती राजीमती किमचेष्टतेत्याह
सोऊण रायकन्ना, पञ्चज्ज सा जिणस्स उ । णीहासा उ निराणंदा, सोगेण उ समुच्छिया ।। ८१०॥ गाथात्रयं स्पष्टमेव, नवरं निगता हासात् निर्हासा, चस्य भिन्नक्रमत्वात् निरानन्दा च, शोकेन समवहता-अवष्टब्धा॥२८॥८१०॥ राईमई विचिंतेइ, घिरत्थु मम जीवियं । जाऽहं तेण परिचत्ता, सेयं पबइउं मम ।। ८११॥
॥१७९॥ धिगस्तु मम जीवितमिति स्वजीवितनिन्दोद्भावकं वचः, याऽहं तेन परित्यक्ता इति स्वेदहेतूपदर्शकं, ततः श्रेयः-अतिशयप्रशस्य, * प्रवजितु-प्रव्रज्यां प्रतिपत्तुं मम, येन अन्यजन्मन्यपि नैवंदुःखभागिनी भवेयमिति भावः ॥ २९ ॥ ८११॥
Jain Education betonal

Page #375

•*•*•*•
इत्थं चासौ तावदस्थिता यावदन्यत्र प्रविहृत्य तत्रैव स्वाम्यगात्, तत उत्पन्नवैराग्या किं कृतवतीत्याह
अह सा भमरसंनिभे, कुच्चफणगप्पसाहिए। सयमेव लुंबई केसे, धिइमंती ववस्सिया ।। ८१२ ॥ अथानन्तरं सा राजीमती भ्रमरसन्निभान् कृष्णतया कूर्चे- गूढकेशोन्मोहको वंशमयः, फनकः - कङ्कतकस्ताभ्यां प्रसाधिताः संस्कृता ये तान् कूर्चफनकप्रसाधितान् स्वयमेव-आत्मनैव लुञ्चति - अपनयति, स्वाम्यनुज्ञयेति गम्यं, केशान् धृतिमती व्यवसिता - अध्यवसिता सती, धर्मं कर्तुमिति शेषः ॥ ३० ॥ ८१२ ॥
वासुदेवो अ णं भणइ, लुत्तकेसिं जिइंदियं । संसारसागरं घोरं, तर कन्ने ! लहुं हुं ॥ ८१३ ॥ तत्प्रव्रज्याप्रतिपत्तौ वासुदेवगाथा स्पष्टा, नवरं तर उल्लङ्घय लघु-त्वरितं त्वरितं सम्भ्रमे द्विर्वचनम् ॥ ३१ ॥ ८१३ ॥ तदुत्तरवक्तव्यतामाह
सा पवईया संती, पवावेसी तहिं बहुं । सयणं परियणं चेव, सीलवंता बहुस्सुआ ॥ ८१४ ॥ गाथाः ४ स्पष्टा एव, नवरं सा राजीमती प्रावीत्रजत् - प्रब्राजितवती तस्यां द्वारकापुरि ॥ ३२ ॥ ८१४ ॥
गिरिं रेवययं जंती, वासेणोल्ला उ अंतरा । वासंते अंध्यारंमि, अंतो लयणस्स सा ठिया ॥। ८१५ ।। रैवतकं-उज्जयन्तं यान्ती - गच्छन्ती, स्वामिवन्दनार्थमिति गम्यं, वर्षेण-वृष्ट्या आर्द्रा- स्तिमितसर्वचीवरा, अन्तरा - अर्द्धपथे, वर्षात नीरदे इति गम्यं, अन्धकारे - अप्रकाशे, कस्मिन् ? - अन्तः - मध्ये लयनस्य - गुहायाः सा स्थिता, असंयमभीरुतयेति गम्यम्
।। ३३ ।। ८१५ ।
Jain Educatiomational

**************
गुहायां
राजीमत्या
गमनम्
ww.jainelibrary.org

Page #376

रथनेमी
यमध्ययनम् २२
उत्तरा०
चीवराणि विसारंती, जहा जायत्ति पासिया। रहनेमी भग्गचित्तो, पच्छा दिट्टो अतीइवि ॥ ८१६॥ अवचूर्णिःX तत्र चीवराणि-सङ्घाव्यादिवस्त्राणि विस्तारयन्ती, अत एव यथा जाता-अनाच्छादितशरीरतया जन्मावस्थोपमा इत्येवंरूपां ॥१८॥
दृष्ट्वा रथनेमिः-स्वामिभ्राता मुनिः भग्नचित्तः-भग्नपरिणामः, प्रक्रमात्संयम प्रत्यभूदिति गम्यं, पश्चात् दृष्टश्च तया राजीमत्या, अपिः पुनरर्थः, प्रथमप्रविष्टैर्हि नान्धकारे किञ्चिदृश्यते, अन्यथा हि वर्षणसम्भवादन्यान्यगुहासु गतासु शेषसाध्वीषु एकाकिनी | प्रविशेदपि न तत्रेयमिति भावः ॥ ३४ ॥ ८१६ ॥
भीया य सा तहिं द8, एगते संजयं तयं । बाहाहिं काउ संगुप्फ, वेवमाणी निसीयई ॥ ८१७॥ भीता च मा कदाचिदसौ मम शीलभङ्गं विधास्यतीति, तस्मिन्-लयने दृष्ट्वा एकान्ते-विविक्ते तकं-रथनेमि, ततः किं | कृतवत्यसावित्याह-बाहुभ्यां कृत्वा सङ्गोपं-परस्परवाहुगुम्फनं-स्तनोपरि मर्कटबन्धमित्यर्थः, वेपमाना-शीलभङ्गभयात्कम्पमाना निषीदति-उपविशति, तदाश्लेषादिपरिहारार्थमिति भावः ॥ ३५॥ ८१७॥
अह सोऽवि रायपुत्तो, समुद्दविजयंगओ। भीयं पवेविरं दटुं, इमं वक्कमुदाहरे ।। ८१८ ॥ अत्रान्तरे अहेत्यादि गाथात्रयं, सोऽपि पुनः राजपुत्रो रथनेमिः, भीतां प्रक्रमात् राजीमती उदाहरत्-उक्तवान् ॥३६॥८१८॥ किं तदित्याहरहनेमी अहं भद्दे !, सुरूवे! चारुभासिणी! । ममं भयाहि सुअणु !, न ते पीला भविस्सई ॥ ८१९ ॥
रथनेमेप्रचित्तता
॥१८
॥
Jain Education
Sajainelibrary.org

Page #377

रथनेमिरहमिति, अनेनात्मनि रूपवत्त्वाद्यभिमानतः स्वप्रकाशनं, तस्या अभिलाषोत्पादनार्थ विश्वासहेतुमन्यशङ्कानिरासार्थ वा खनामाख्यानं, मां भजस्व-सेवस्व, सुतनु ! न ते-तव पीडा-बाधा भविष्यति, सुखहेतुत्वाद् विषयासेवनस्येति भावः, यद्वा तां ससम्भ्रमां दृष्ट्वा एवमाह-मा मा भैषीः सुतनु ! यतो न ते कस्यचिदिह पीडाहेतोरभावात् , पीडाशङ्कया च भयं स्यादित्येवमुक्तम् ॥ ३७॥ ८१९ ॥
एहि ता भुजिमो भोगे, माणुस्सं खु सुदुल्लहं । भुत्तभोगा पुणो पच्छा, जिणमग्गं चरिस्सिमो ॥८२०॥ एहि-आगच्छ, तस्मात्तावद्वा मानुष्यं, खुरिति निश्चितं, सुदुर्लभं, तदेतदवाप्ताविदमपि तावद्भोगरूपमस्य फलं उपभुकुमहे इत्यर्थः, भुक्तभोगाः पुनः पश्चाद्वार्धिक्ये जिनमार्ग-जिनोक्तमुक्तिपथं चरिष्यामः॥३८॥८२०॥ ततो राजीमती किमचेष्टतेत्याह
दढुण रहनेमि तं, भग्गुज्जोयपराइयं । राईमई असंभंता, अप्पाणं संवरे तहिं ॥ ८२१ ॥ गाथाः ७ स्पष्टा एव, नवरं भग्नोद्योगः-अपगतोत्साहः, प्रस्तावात् संयमे स चासौ पराजितश्च स्त्रीपरीपहेण भग्नोद्योगपराजितस्तं, असम्भ्रान्ता नायं बलादकार्ये प्रवर्तयितेत्यभिप्रायेणात्रस्ता, आत्मानं समवारीत्-आच्छादितवती चीवरैरिति गम्यं, | तस्मिन्-लयनमध्ये ॥ ३९ ॥ ८२१॥
___ अह सा रायवरकन्ना, सुट्टिया नियमबए । जाई कुलं च सीलं च, रक्खमाणी तयं वदे ।। ८२२॥
सुस्थिताः-निश्चलाः नियमव्रते-इंद्रियनोइन्द्रियनियमे प्रव्रज्यायां च, रक्षन्ती, शीलध्वंसे कदाचिदस्या एवंविधैव जातिः कुलं चेति सम्भावनया ते अपि विनाशिते स्यातामित्येवमुक्तम् ॥४०॥८२२॥
रथनेमिप्रति राजीमत्याः शीलरक्षणात्मकं वचः
DXXX RXXXX
उत्तरा०३१
Jain Educa
t ional
For Privale & Personal use only
w.jainelibrary.org

Page #378

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१८॥
रथनेमी
यमध्ययनम्
२२
विषया
जइऽसि रूवेण वेसमणो, ललिएण नलकूबरो।तहावि ते न इच्छामि, जइऽसि सक्खं पुरंदरो ॥ ८२३॥ यदि असि-भवसि रूपेण-आकारसौन्दर्येण वैश्रमणः-धनदः, ललितेन-सविलासचेष्टितेन नलकूबरो-देवविशेषः, ते इति त्वां, साक्षात् पुरन्दरः॥४१॥ ८२३ ॥ अपरं च
धिरत्थु ते जसो कामी !, जो तं जीवियकारणा । वंतं इच्छसि आवेडं, सेयं ते मरणं भवे ॥ ८२४॥ __धिगस्तु ते-तव, पौरुषमिति गम्यं, यशःकामिन्निव-कीर्त्यभिलाषिन् , दुराचारवाञ्छितया, यद्वा धिगस्तु ते यशः, कुलसम्भवोद्भवं, कामिन्-भोगाभिलाषिन् , यस्त्वं जीवितकारणाद्-असंयमजीवितहेतोः वान्तं यतश्च शृगालैरपि त्यक्तं तदिच्छस्यापातुं, यथा हि-कश्चित् वान्तमापातुमिच्छत्येवं त्वमपि दीक्षाग्रहणेन त्यक्तान् भोगान् पुनरापातुमिवापातुं-भोक्तुमिच्छसि, अतः श्रेयःकल्याणं ते मरणं भवेत् , न तु वान्तापानम् ॥ ४२ ॥ ८२४॥ __ अहं च भोगरायस्स, तं चऽसि अंधगवण्हिणो। मा कुले गन्धणा होमो, संजमं निहुओ चर ॥ ८२५ ॥
चः पूरणे, भोजराजस्य-उग्रसेनस्य, त्वं चासि अन्धकवृष्णेः कुले जातः इत्युभयत्र शेषः, अतश्च मा-निषेधे, कुले-अन्वये | गन्धनानां-सर्पविशेषाणां होमुत्ति-भूव तच्चेष्टितानुकारितयेति भावः, ते हि वान्तमपि विषं ज्वलद्वह्निपातभीरुतया पुनरापिबन्ति, | तर्हि किं कृत्यमित्याह-संयमं निभृतः-स्थिरः संश्चरस्व-आसेवस्व ॥४३॥ ८२५ ॥ | जइ तं काहिसि भावं, जा जा दिच्छसि नारिओ। वायाविद्धव हडो, अट्टिअप्पा भविस्ससि ॥ ८२६ ।।
*-*6XOXOXOXOXOXOX-60*6*6
भिलाषाद् मरणं श्रेयः
१८१॥
Jain Education
a
l

Taniainelibrary.org

Page #379

KOXOXOXOXoxoxoxoxoxoXAXE
यदि त्वं करिष्यसि भावं प्रक्रमाद्भोगाभिलाषरूपं, या या द्रक्ष्यसि तासु तासु इति गम्यं, ततः किमित्याह-वातेनाविद्धः-समन्तात् ताडितो-भ्रमित इत्यर्थो वाताविद्धो हठो-वनस्पतिविशेषः, स इवास्थितात्मा-चञ्चलचित्ततया अस्थिरस्वभावः, भविष्यति ॥४४॥८२६॥ गोवालो भं(दं पा०)डवालो वा, जहा तद्दवाणिस्सरो । एवं अणीसरो तंपि, सामन्नस्स भविस्ससि ॥ ८२७ ।।
गोपालो-यो गान् पालयति, भाण्डपालो वा-यः परकीयभाण्डकानि भाटकादिना पालयति, यथा तद्रव्यस्य गवादेः सततरक्षणीयस्यानीश्वरः-अप्रभुः, विशिष्टतत्फलोपभोगाभावात् , एवं मुनीश्वर ! त्वमपि श्रामण्यस्य भविष्यसि, भोगाभिलाषतो विशिष्टतत्फलाभावात् इति भावः ॥ ४५ ॥ ८२७ ॥ एवं तयोक्ते रथनेमिः किं कृतवानित्याह
तीसे सो वयणं सुच्चा, संजईए सुभासियं । अंकुसेण जहा नागो. धम्मे संपडिवाइओ।। ८२८ ॥ तस्याः-राजमत्याः स रथनेमिः वचनं पूर्वोक्तानुशिष्टिरूपं श्रुत्वा संयत्याः सुष्टु संवेगजनकत्वेन भाषितं-उक्तं सुभाषितं, अङ्कुशेन यथा नागः-हस्ती, पथीति शेषः, एवं धर्मे-चारित्रधर्मे संप्रतिपातितः-संस्थितः, तद्वचसैवेति गम्यम् ॥ ४६॥ ८२८ ॥
मणगुत्तो वयगुत्तो, कायगुत्तो जिइंदिओ। सामन्नं निचलं फासे, जावजीवं दढवओ ।। ८२९॥ ततश्च श्रामण्यं निश्चलं-स्थिरं अस्पाक्षीद्-आसेवितवान् , शेषं स्पष्टम् ।। ४७॥८२९॥ उभयोरप्युत्तरवक्तव्यतामाहउग्गं तवं चरित्ता णं, जाया दुन्निवि केवली । सव्वं कम्मं खवित्ता णं, सिद्धिं पत्ता अणुत्तरं ॥८३०॥
| राजीमत्या वचनेन रथनेमेईढता आराधनान्तमुभयोरपि सिद्धता च ।
JainEducation
Pw.jainelibrary.org

Page #380

उत्तरा० अवचूर्णिः
॥१८२॥
२२
उग्रं तपः-कर्मशत्रुदारुणतया चरित्वा जाती-भूतौ, द्वावपि रथनेमि-राजीमत्यौ केवलिनौ, सर्व कर्म-भवोपग्राहि क्षपयित्वा A
| रथनेमीसिद्धि प्राप्ती अनुत्तरां, अनयोश्च चत्वारि वर्षशतानि केवलिपर्याय इति, एवं वर्षाधिकनव वर्षशतानि सर्वायुरभूत् ॥ ४८ ॥ ८३०॥x
यमसम्प्रति भग्नपरिणामतया मा भूत् कस्यचित् रथनेमौ अवज्ञेत्याह
ध्ययनम् एवं करेंति संवुद्धा, पंडिया पवियक्खणा । विनियटॅति भोगेसुं, जहा सो पुरुसोत्तमो॥ ८३१ ॥ त्तिबेमि ॥
॥रहनेमिजं ॥ २२ ॥ एवं वक्ष्यमाणं कुर्वन्ति सम्बुद्धा बोधिलाभतः पण्डिता बुद्धिमत्त्वेन प्रविचक्षणा:-प्रकर्षण शास्त्रज्ञतया, किमित्याह-विशेषेण
उत्तमपुरुषा कथञ्चिद्विश्रोतसिकोत्पत्तावपि तन्निरोधलक्षणेन निवर्तन्ते भोगेभ्यः, यथा स पुरुषोत्तमो रथनेमिः॥४९॥ ८३१ ॥
भोगान्निइति रथनेमीयाध्ययनावचूरिः॥
XXXXXXXXX
वर्तन्ते
XXXXXXXXXX
॥ इति श्रीउत्तराध्ययने द्वाविंशस्य रथनेमीया-1
ध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता॥
॥१८२॥
है
Jain Education Interational
For Privale & Personal use only
Jelanelibrary.org

Page #381

अथ त्रयोविंशतितमं केशिगौतमीयमध्ययनम् ।
FoXXXXXXXXXXX
अनन्तराध्ययने कथञ्चिदुत्पन्नविश्रोतसि केनापि रथनेमिवत् धृतिश्चरणे कार्येत्युक्तं, इह तु परेषामपि चित्तविप्लतिमुपलभ्य केशिगौतमवत् तदपनयनाय यतितव्यमित्याशयेन यथा शिष्यसंशयोत्पत्तौ केशिपृष्टेन गौतमेन धर्मस्तदुपयोगि च लिङ्गादि वर्णितं तथाऽऽह, अस्य केशिगौतमीयं नाम (६०५१)
जिणे पासित्ति नामेणं, अरहा लोगपूइए । संवुद्धप्पा य सव्वन्नू, धम्मतित्थयरे जिणे
(अरिहा लोयविस्सुए। सबन्नू सचदंसी य, धम्मतित्थस्स देसए पा०)।। ८३२ ॥ जिनः-परीषहोपसर्गजेता पार्श्व इति नाम्नाऽभूदिति शेषः, स चान्योऽपि स्यादित्याह-अर्हन्-तीर्थकृत् , अत एव लोक-1 पूजितः, सम्बुद्धः-तत्त्वावगमवानात्मा यस्य स सम्बुद्धात्मा, स चानुत्पन्नकेवलोऽपि स्यादत आह-सर्वज्ञः-सर्वद्रव्यपर्यायवित् धर्म एव तीर्यते भवाम्भोधिरनेनेति तीर्थ तत्करणशीलो धर्मतीर्थकरः, जिनः-जितसकलकर्मा ॥ १॥ ८३२॥ ततः किमित्याह
तस्स लोगपईवस्स, आसि सीसे महायसे । केसी कुमारसमणे, विजाचरणपारगे ॥ ८३३॥
FOXXXXXXXXXXXX
अध्ययनोपक्रमे पार्श्व
Jain Education
tonal
For Privale & Personal use only
Mw.jainelibrary.org

Page #382

उत्तरा० अवचूर्णिः
KON
केशिगीतमीयमा ध्ययनम्
॥१८३॥
२३
गाथात्रयं, तस्य-पार्श्वनाम्नः, लोकस्य प्रदीप इव प्रदीपस्तद्गतसर्ववस्तुप्रकाशकतया तस्य आसीत् , शिष्यः केशी-केशिनामा कुमारश्चासावपरिणीततया श्रमणश्च-तपस्वितया कुमारश्रमणः, विद्या-ज्ञानं, चरणं-चारित्रं विद्याचरणे तयोः ज्ञानचारित्रयोः पारगः-पर्यन्तगामी विद्याचरणपारगः ॥२॥८३३ ॥
ओहिनाणसुए बुद्धे, सीससंघसमाउले। गामाणुगाम रीयंते, सेऽवि सावत्थि(प्र०सावत्थिनयरि)मागए ॥ ८३४॥
सुव्यत्ययाद् अवधिज्ञानश्रुताभ्यां "मइपुवं जेण सुअं" इत्यागमान्मतिपूर्वकतया श्रुतस्य, मत्या च बुद्धः-अवगततत्त्वः, शिष्याणां सङ्घन-समूहेन समाकुलः-परिवृतः शिष्यसङ्घसमाकुलः, रीयमाणः-विहरन् श्रावस्तीनाम्नी नगरीमागतः ॥३॥८३४॥
तिंदुयं नाम उज्जाणं, तंमि नयरमंडले । फासुए सिजसंथारे, तत्थ वासमुवागए ॥ ८३५ ॥ तस्याः-श्रावस्त्याः नगरमण्डले-पुरपरिसरे, प्रासुके-स्वाभाविकागन्तुकजीवरहिते, क्वेत्याह-शय्या-वसतिस्तस्यां संस्तारकःशिलाफलकादिस्तस्मिन् शय्यासंस्तारके, तत्रेति तिन्दुकोद्याने वासं-अवस्थानं उपागतः-प्राप्तः॥४॥ ८३५ ॥
अत्रान्तरे यदभूत्तदाह
अह तेणेव कालेणं, धम्मतित्थयरे जिणे । भयवं वद्धमाणुत्ति, सव्वलोगंमि विस्सुए ।। ८३६ ॥ गाथाचतुष्टयं स्पष्टमेव, नवरं अथेति वक्तव्यतान्तरोपन्यासे, सुब्व्यत्ययात् तस्मिन्नेव काले वर्द्धमाननाम्ना अभूदिति शेषः, विश्रुतः-विख्यातः ॥५॥८३६ ।।
केशिकुमारस्य श्रावस्त्यामागमनम्
6XXOXOXOXOXOXOXOX
॥१८३ ॥
Jain Education
ona
For Privale & Personal use only
jainelibrary.org

Page #383

6XOXOXOXOXOXXX
तस्स लोगप्पईवस्स, आसि सीसे महायसे । भयवं गोयमे नाम, विजाचरणपारगे ॥८३७॥ गौतमनामेति गोत्रनामतः॥६॥ ८३७ ॥
बारसंगविऊ बुद्धे, सीससंघसमाउले । गामाणुगाम रीयंते, सेऽवि सावत्थिमागए ॥ ८३८॥ द्वादशाङ्गवित्, सोऽपि गौतमनामा भगवान् ॥ ७ ॥ ८३८॥
कुढगं नाम उजाणं, तंमि नयरमंडले। फासुए सिजसंथारे, तत्थ वासमुवागए ।। ८३९॥ इहापि तस्याः-श्रावस्त्याः तत्र कोष्ठगोद्याने ॥ ८॥ ८३९ ॥ __ ततः किमजनीत्याह
केसीकुमारसमणे, गोयमे अ महायसे । उभओऽवि तत्थ विहरिंसु, अल्लीणा सुसमाहिया ॥ ८४०॥ केसीत्यादिगाथापञ्चकं, उभावपि-केशिगौतमौ, तत्र श्रावस्त्यां, वचनव्यत्ययाद् व्यहाष्टी-विहृतवन्तौ, आलीनौ-मनोवा क्कायगुप्तौ आश्रितौ वा प्रक्रमात् तस्यामेव पुरि, यद्वा अलीनौ-पृथगवस्थित्या परस्परं अश्लिष्टौ, सुसमाहिती-सुष्टु ज्ञानादिसमाधि गतौ ॥९॥८४०॥
उभओ सीससंघाणं, संजयाणं तवस्सिणं । तत्थ चिंता समुप्पन्ना, गुणवंताण ताइणं ॥ ८४१ ॥ उभयोः-द्वयोः केशिगौतमयोः शिष्यसङ्घानां तपस्विना-विशिष्टतपोऽन्विताना, तत्र श्रावस्त्यां चिन्ता-वक्ष्यमाणविकल्पा, | गुणाः-सम्यग्दर्शनादयस्तद्वतां, तायिनां त्रायिणां वा ॥ १० ॥ ८४१॥
KeXXXXXXXXXXXX
श्रावस्त्यां
केशिगौतमयोविचरणम्
JainEducation
jainelibrary.org

Page #384

केशिगौतमीयमध्ययनम्
उत्तरा०
चिन्तास्वरूपमाहअवचूर्णिः | केरिसो वा इमो धम्मो, इमो धम्मो व केरिसो? । आयारधम्मप्पणिही, इमा वा सा व केरिसी? ॥ ८४२॥
कीदृशः-किंस्वरूपः, वा-विकल्पे पुनरर्थे वा, अयं-अस्मत्सम्बन्धी, धर्मः-महाव्रतात्मकः, धर्मशब्दाग्रस्थवाशब्दस्य भिन्न॥१८४॥X
क्रमत्वात् अयं वा दृश्यमानगणभृच्छिष्यसम्बन्धी धर्मः कीदृशः?, आचारो-वेषधारिणादिको बाह्यः क्रियाकलाप इत्यर्थः, स एव धर्मस्तस्य प्रणिधिः-व्यवस्थापनं आचारधर्मप्रणिधिः, प्राकृतत्वादयं वा अस्मत्संबन्धी, प्राकृतत्वात् स वा द्वितीययतिसत्का, अस्माकं अमीषां च सर्वज्ञोक्त एव धर्मस्तत्किमस्यैतत्साधनानां च भेद इत्येतद् जिज्ञासामहे इति भावः ॥ ११॥ ८४२॥
उक्तामेव चिन्ता व्यक्तीकर्तुमाहचाउजामो अ जो धम्मो, जो इमो पंचसिक्खिओ। देसिओ वद्धमाणेणं, पासेण य महामुणी ॥ ८४३॥ चातुर्यामो-महाव्रतचतुष्टयात्मको यो धर्मो देशितः-कथितः पार्श्वनेति सम्बन्धः, चकारस्य प्रश्लेषाद्यश्चायं पञ्च शिक्षा:प्राणातिपातादिविरमणोपदेशात्मिका सञ्जाता यस्मिन् असौ पञ्चशिक्षितः, तारकादेराकृतिगणत्वादिवत् प्रत्ययः, वर्द्धमानेन
देशित इति योगः, सुब्व्यत्ययात् महामुनीत्युभयोरपि विशेषणं, महामुनीनां च, अनयोर्विशेषे किं नु कारणमित्युत्तरेण सम्बन्धः, PA अनेन धर्मविषयः संशयो व्यक्तीकृतः॥१२॥ ८४३॥
सम्प्रत्याचारधर्मप्रणिधिविषयं तमेवाभिव्यनक्तिअचेलगो अ जो धम्मो, जो इमो संतरुत्तरो। एगकजपवन्नाणं, विसेसे किं नु कारणं? ॥ ८४४॥
exoxoxoxox-oXXXo
चतुर्यामपञ्चमहाव्रतरूपधर्मे किं कारणम्
॥१८४॥
Jain Education india
For Privale & Personal use only
Binelibrary.org

Page #385

FoXXXXOXOXOXOXOXOXOXOXO
अचेलकः-अविद्यमानचेलकः कुत्सितश्चलको वा, यो धर्मो वर्द्धमानेन देशित इत्यपेक्ष्यते, तथा पूर्ववत् यश्चायं सान्तराणिश्रीवीरसत्कयतिवस्त्रापेक्षया कस्यचित्कदाचित् मानवर्णविशेषतः सविशेषाणि उत्तराणि च-महाय॑तया प्रधानानि प्रक्रमाद् वस्त्राणि यस्मिन् असौ सान्तरोत्तरधर्मः, पार्श्वन देशित इतीहाप्यपेक्ष्यते, एकं कार्य-मुक्तिलक्षणं फलं तदर्थ प्रपन्नौप्रवृत्तावेककार्यप्रपन्नौ तयोः, प्रक्रमात् पार्श्ववर्द्धमानयोः, विशेषे-उक्तरूपे किमिति संशये नु-वितर्के कारणं हेतुः, "कारणभेदे हि कार्यभेदसम्भव” इति भावः ॥ १३ ॥ ८४४ ॥
एवं शिष्यचिन्तोत्पत्तौ तौ यद् अकार्टा तदाह
अह ते तत्थ सीसाणं, विण्णाय पवियक्कियं । समागमे कयमई, उभओ केसिगोयमा ॥ ८४५ ॥ अथानन्तरं तौ-केशिगौतमी, तत्र श्रावस्त्यां प्रकर्षण वितर्कितं-विकल्पितं प्रवितर्कितं, समागमे-मीलके कृतमती अभूतामिति शेषः, द्वौ ॥ १४ ॥ ८४५ ॥ ततश्च
गोअमो पडिरूवन्नू, सीससंघसमाउले । जिहें कुलमविक्खंतो, तिंदुयं वणमागओ॥ ८४६ ॥ प्रतिरूपः-प्रतिरूपविनयो यथोचितप्रतिपत्तिरूपस्तं जानातीति प्रतिरूपज्ञः, ज्येष्ठं प्रथमभावितया कुलं-पार्श्वनाथसन्तानं अपेक्षमाणो-गणयन् तिन्दुकवनमागतः॥१५॥ ८४६ ॥
Xoxoxoxoxoxoxox
साधूनां संशयव्यवच्छेदार्थ गौतमखामिनः तिन्दुकवनगमनम्
Jain Education
na
For Privale & Personal use only
adjainelibrary.org

Page #386

SIXEX
उत्तरा० अवचूर्णिः
केशिगौतमीयमध्ययनम् २३
द्वयोर्मिलनम्
XXXXXXoxox
केसी कुमारसमणे, गोअमं दिस्समागयं । पडिरूवं पडिवत्तिं, सम्मं संपडिवजई ॥८४७॥ केशिः गौतमं दृष्ट्वा आगतं-प्राप्तं प्रतिरूपां-उचितां प्रतिपत्ति-अभ्यागतकर्त्तव्यरूपां सम्यग् सम्प्रतिपद्यते-अङ्गीकरोति |॥१६॥ ८४७॥
प्रतिपत्तिमेवाह
पलालं फासुअंतत्थ, पंचमं कुसतणाणि य । गोयमस्स निसिजाए, खिप्पं संपणामए ॥ ८४८॥ पलालं, प्रासुकं-विगतजीवं तत्र-तिन्दुकोद्याने, वचनव्यत्ययात् पञ्चमानि-पश्चसङ्ख्यापूरणानि कुशतृणानि चादन्यान्यपि साधुयोग्यानि तृणानि, पञ्चमत्वं चैषां पलाल ४ भेदापेक्षया, ते चामी-“साली १वीही २ कुद्दव ३ रालग ४ रण्णे तणाई ५ च।" निषद्यायै-उपविशनार्थ क्षिप्रं समर्पयति ॥१७॥ ८४८॥
तौ च तत्रोपविष्टौ यथा प्रतिभातस्तथाह
केसी कुमारसमणे, गोअमे य महायसे । उभओ निसन्ना सोहंति, चंदसूरसमप्पहा ।। ८४९ ॥ स्पष्टं, नवरं द्वौ शोभेते, चंद्रसूर्यवत् प्रभा-छाया ययोस्तौ तथा-चंद्रसूर्योपमावित्यर्थः ॥ १८ ॥ ८४९ ॥
तयोः सङ्गमे यदभूत्तदाहसमागया बहु तत्थ, पासंडा कोउगासिया(मिगा पा०)। गिहत्थाण अणेगाओ, साहस्सीओ समागया ॥ ८५०॥
॥१८५॥
Jain Education
national

Page #387

XXXX
गाथाद्वयं, समागताः - मिलिताः, पाषण्डं - व्रतं तद्योगात् पाषण्डाः - शेषव्रतिनः कौतुकान्मृगा इव मृगा अज्ञत्वात्, प्राकृतत्वादमितकौतुकावा, नैकानि, सूत्रत्वात्सहस्राणि ॥ १९ ॥ ८५० ॥
देवदाणवगंधव्वा, जक्खरक्खसकिंनरा । अहिस्साण य भूआणं, आसि तत्थ समागमो ॥ ८५१ ॥ देवाः - ज्योतिष्कवैमानिकाः, दानवाः - भवनपतयो गन्धर्वा हि व्यन्तरविशेषाः, समागता इति पूर्वेण सम्बन्धः, एते त्वनन्तरमदृश्यविशेषणाद् दृश्या ग्राह्याः, तथा अदृश्यानां च भूतानां - केली किलव्यंतरविशेषाणां आसीत् समागमः - मीलकः ॥ २०॥८५१ ॥ सम्प्रति तयोर्जल्पमाह -
पुच्छामि ते महाभाग !, केसी गोयममब्बवी । तओ केसिं बुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी ॥ ८५२ ॥ गाथाद्वयं, पृच्छामि-प्रश्नयामि ते त्वां महाभाग ! अतिशयाचिन्त्यशक्ते ! अब्रवीत् उक्तवान् ततस्तद्वचनानन्तरं, तोः पुनरर्थस्येह सम्बन्धात् केशिं पुनर्बुवन्तं - अभिदधतम् ॥ २१ ॥ ८५२ ।।
पुच्छ भंते ! जहिच्छं ते, केसिं गोयममब्बवी । तओ केसी अणुन्नाए, गोअमं इणमब्बवी ॥ ८५३ ॥ इच्छाया अनतिक्रमेण यथेच्छं यदवभासते इत्यर्थः, सुब्व्यत्ययात् गौतमोऽब्रवीत्, अनुज्ञातः - अनुमतो गौतमेनेति प्रक्रमः शेषं स्पष्टम् || २२ || ८५३ ॥
Jain Educationtional
यच्चासौ गौतमं पृष्टवांस्तदाह
चाउज्जामो अ जो धम्मो, जो इमो पंचसिक्खिओ । देसिओ वद्धमाणेणं, पासेण य महामुनी ॥। ८५४ ॥

aX-X-6*-6*******
द्वयोर्मिलने
देवादीनामा
गमनम्
jainelibrary.org

Page #388

उत्तरा०
KO-Ko-Ko-KOKO
॥१८६॥
केशि
KO XOXOXOXOXOXOXXXXXX
अत्र च केशिपृष्टार्थसंग्राहकद्वारगाथात्रयमिदं-"सिक्खावए अ१लिंगे २ अ, सत्तूणं च पराजए ३ । पासावगत्तणे चेवर | केशिगौ४, तंतुद्धरणबंधणे ५॥१॥ अगणिणिबावणे ६ चेव, तहा दुट्ठस्स निग्गहे ७। तहा पहपरिन्नाय ८, महासोअनिवारणे तमीयम९॥२॥ संसारपारगमणे १०, तमस्स य विघायणे ११ । ठाणोवसंपया चेव १२, एवं बारससू कमो ॥३॥ (उत्त०नि० | ध्ययनम् | गा० ४५५-५७)" शिक्षात्रतद्वारमाह-चातुर्यामो-हिंसानृतस्तेयपरिग्रहो(बहिधों)परमात्मकबतचतुष्टयात्मकः, पञ्चशिक्षितः स २३ | एव मैथुनविरमणात्मक-पञ्चव्रतसहितः॥ २३ ॥ ८५४ ॥ | एगकजपवन्नाणं, विसेसे किं नु कारणं ? । धम्मे दुविहे मेहावी, कहं विप्पच्चओन ते ? ॥८५५॥ इत्थं च धर्मे-साधुधर्मे द्विविधे-द्विभेदे, हे मेधाविन् !, कथं विप्रत्ययः-अनाश्वासः, न ते-तव, तुल्ये हि सर्वज्ञत्वे किं*
कुमारस्य कृतोऽसौ मतो-भेद इति भावः॥ २४ ॥ ८५५ ॥
द्वादशप्रने
प्रथमप्रश्नः१ एवं केशिनोक्ते
तओ केसिं बुवंतं तु, गोयमो इणमव्ववी । पन्ना समिक्खए धम्मतत्तं तत्तविणिच्छियं ॥ ८५६॥ गाथाद्वयं, ततः-तदनन्तरं केशिं ब्रुवन्तमेव-जल्पादनुपरतमेव, अनेनापरातिशयमाह-किं तदब्रवीदित्याह, प्रज्ञा-बुद्धिः ॥१८६॥ समीक्ष्यते-सम्यक् पश्यति, किं तदित्याह-बिन्दोरलाक्षणिकत्वाद्धर्मतत्त्वं-धर्मपरमार्थ, तत्त्वानां-जीवादीनां विनिश्चयो-विशिष्ट| निर्णयो यास्मिंस्तत्तत्त्वविनिश्चयं, न वाक्यश्रवणमात्रादेव वाक्यार्थनिर्णयः स्यात् , किंतु प्रज्ञावशादिति भावः ॥ २५॥ ८५६ ॥
Sain Education
Mianelibrary.org
a
For Privale & Personal use only
l

Page #389

KOKeXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO)
ततःपुरिमा उजुजडा उ, वक्क(प्र० वंक)जड्डा य पच्छिमा। मज्झिमा उजुपन्ना उ, तेण धम्मे दुहा कए ॥८५७॥ पूर्वे-प्रथमतीर्थकृत्साधवः, ऋजवश्च प्राञ्जलतया जडाश्च दुष्प्रतिपाद्यतया ऋजुजडाः, तुरिति यस्मात् , वक्राश्च वक्रबोधतया जडाश्च तत एव स्वकानेककुविकल्पतो विवक्षितार्थप्रतिपत्त्यक्षमतया वक्रजडाः, चः समुच्चये, पश्चिमाः-पश्चिमतीर्थकृत्साधवः, मध्यमास्तु पुनः ऋजवश्च ते प्रकर्षेण जानन्तीति प्रज्ञाश्च सुखेनैव विवक्षितमर्थ ग्राहयितुं शक्यन्त इति ऋजुप्रज्ञाः, तेन हेतुना धर्मो द्विभेदः कृतः, एककार्यप्रतिपन्नत्वेऽपीति प्रक्रमः ॥ २६ ॥ ८५७ ॥
पूर्वादीनामेवंविधत्वेऽपि कुत एतद् द्वैविध्यमित्याहपुरिमाणं दुविसुज्झो उ, चरिमाणं दुरणुपालओ। कप्पो मज्झिमगाणं तु, सुविसुज्झो सुपालओ ॥ ८५८॥
पूर्वेषां दुःखेन विशोधयितुं-निर्मलतां नेतुं शक्यते दुर्विशोध्यः, कल्प इति सम्बन्धः, ते हि अतिऋजुतया गुरुभिरनुशिष्यमाणा अपि न तदनुशासनं स्वप्रज्ञाऽपराधाद्यथावत्प्रतिपत्तुं क्षमन्ते, अतस्तेषां दुर्विशोध्य इत्युच्यते, तुशब्द उत्तरेभ्यो विशेष द्योतयति, चरमाणां दुःखेनानुपाल्यत इति दुरनुपालः, स एव दुरनुपालकः, कल्पः-यतिक्रियाकलापः, ते हि वक्रत्वेन कुविकल्पाकुलचित्ततया कथञ्चित् जानाना अपि न यथावदनुष्ठातुमीशते इति, मध्यमकानां तु सुविशोध्यश्चस्य गम्यत्वात् सुपाल-16 कश्च, कल्प इतीहापि योगः, ते हि ऋजुप्रज्ञा इति सम्यग्मार्गानुसारिबोधतया सुखेनैव यथावदवगच्छन्ति पालयन्ति च, अतो
चतुर्यामे
पञ्चव्रते च प्रश्नः १
उत्तरा०३२
indo

Page #390

उत्तरा० अवचूर्णिः
रथनेमी
यमध्ययनम्
॥ १८७॥
२
.
मध्यमाश्चतुर्यामोक्तावपि पश्चममपि याममुक्तहेतोर्ज्ञातुं पालयितुं च क्षमा इति तदपेक्षया पार्श्वेन चतुर्याम उक्तः, पूर्वपश्चि| माश्चोक्तनीतितो नेत्थमिति ऋषभवर्धमानाभ्यां पञ्चमं व्रतमुक्तं, प्रसङ्गतश्चेहाद्यजिनाभिधानम् ॥ २८ ॥ ८५८ ॥ इत्थं गौतमोक्ते केशिराह
साहु गोयम ! पन्ना ते (पण्णाए पा०), छिन्नो मे संसओ इमो।
___ अन्नोऽवि संसओ मज्झं, तं मे कहसु गोयमा ! ॥ ८५९॥ साधु-शोभना हे गौतम !, प्रज्ञा-बुद्धिः ते-तव, यतः छिन्नः-अपनीतः त्वयेति गम्यं, मे-मम संशयः-सन्देहः अयमुक्तरूपः, शैक्षापेक्षं चेत्थमभिधानं, न तु तस्य ज्ञानत्रयवत एवंविधसंशयसम्भवः, एवं सर्वत्र भावनीयं, अन्योऽपि वक्ष्यमाणसंशयो मे-मम कथय गौतम !, तद्विषयमप्यर्थ यथावत् प्रतिपादयेति भावः ॥ २८ ॥ ८५९ ॥ सम्प्रति लिङ्ग-वर्षाकल्पादिरूपो वेषस्तदधिकृत्याह
अचेलओ अ जो धम्मो, जो इमो संतरूत्तरो।
देसिओ वद्धमाणेणं, पासेण य महामुणी(जसा पा०) ॥ ८६०॥ अचेलओ इत्यादि प्राग्व्याख्यातमेव नवरं महायशाः ॥ २९ ॥ ८६०॥ ___एगकजपवन्नाणं, विसेसे किं नु कारणं? । लिंगे दुविहे मेहावी !, कहं विप्पच्चओ न ते ? ॥ ८६१॥ सुगम, नवरं लिङ्गे द्विविधे अचेलकतया विविधवस्त्रधारकतया च द्विभेदः ॥ ३० ॥ ८६१॥
वर्षाकल्पादिरूपलिङ्ग प्रश्नः २
॥१८७
Jain Education
jainelibrary.org

Page #391

HoXXXXXXXXXXX
इत्थं केशिनाभिहिते गौतमवचोऽभिधायक
केसि एवं बुवाणं तु, गोयमो इणमब्बवी। विन्नाणेण समागम्म, धम्मसाहणमिच्छयं ॥ ८६२॥ __ केसिमित्यादिगाथात्रयं, विज्ञानेन-केवलेन समागम्य यद्यस्योचितं तत्तथैव ज्ञात्वा धर्मसाधनं-धर्मोपकरणं वर्षाकल्पादि | इष्ट-अनुमतं, पार्श्ववीराभ्यां इति प्रक्रमः, वीरशिष्याणां हि रक्तादिवस्त्रानुज्ञाने वक्रजडत्वेन वस्त्ररञ्जनादिषु प्रवृत्तिरतिदुर्निवारैव स्यादिति तेन न तदनुज्ञातं, पार्थशिष्यास्तु न तथेति रक्तादीनामपि तेनानुज्ञातमिति भावः॥ ३१ ॥ ८६२॥
पञ्चयत्थं च लोगस्स, नाणाविहविकप्पणं । जत्तत्थं गहणत्थं च, लोगे लिंगपओअणं ॥ ८६३॥ किञ्च-प्रत्ययार्थ च-प्रतीतिनिमित्तं लोकस्य, अन्यथा विडम्बकादयोऽपि पूजाद्यर्थ वयं वतिन इत्यभिदधीरन् , ततो व्रति|ष्वपि न लोकस्य वतिन इति प्रतीतिः स्यात् , अतो नानाविधविकल्पनं, प्रक्रमात् नानाप्रकारोपकरणपरिकल्पनं, तदर्थं च कथश्चित् चित्तविप्लवो, नानाविधं हि वर्षाकल्पाद्यपकरणं यथावधतिष्वेव सम्भवतीति कथं न तत्प्रत्ययहेतुः स्यात् , तथा यात्रासंयमनिर्वाहस्तदर्थ, विना हि वर्षाकल्पादिकं वृश्यादौ संयमवाधैव स्यादिति, ग्रहणं-ज्ञानं तदर्थं च, कथञ्चित् चित्तविप्लवोत्यत्तावपि गृह्णातु-यथाऽहं व्रतीत्येतदर्थं, लोके लिङ्गस्य-वेषधारणस्य प्रयोजनं-प्रवर्त्तनं लिङ्गप्रयोजनम् ॥ ३२ ॥ ८६३ ॥
अ(प्र० इ)ह भवे पइन्ना उ, मुक्खसम्भूयसाहणा । नाणं च दंसणं चेव, चरित्तं चेव निच्छए ॥ ८६४॥ अथेत्युपन्यासे-एवार्थस्य तोः भिन्नक्रमत्वात् भवेदेव, प्रतिज्ञा-अभ्युपगमः प्रक्रमात् पार्श्ववीरयोः, प्रतिज्ञास्वरूपमाह
वर्षाकल्पादिरूपलिङ्गे प्रश्नः २
Jain Education Cational
For Privale & Personal use only
X
w.jainelibrary.org

Page #392

रथनेमी
उत्तरा० अवचूर्णिः
यमध्ययनम्
॥१८८॥
२२
मोक्षस्य सद्भूतानि च तानि तात्त्विकत्वसाधनानि च हेतुत्वात् मोक्षसद्भूतसाधनानि, कानि? इत्याह, ज्ञानं च दर्शनं चैव चारित्रं च, एवोऽवधारणे, स च लिङ्गस्य मुक्तिसद्भूतसाधनतां व्यवच्छिनत्ति, ज्ञानाद्येव मुक्तिहेतुः, न तु लिङ्गमिति, श्रूयते हि भरतादीनां लिङ्गं विनापि केवलोत्पत्तिः, निश्चये इति निश्चयनये विचार्ये, व्यवहारनये तु लिङ्गस्यापि कथञ्चित् मुक्तिसद्भूतहेतुता इष्यत एव, कोऽर्थः ?-निश्चयो लिङ्गं प्रत्याद्रियत एव न, व्यवहार एव तु तदिच्छतीति, तद्भेदस्य ततोऽकिञ्चित्करत्वान्न विदुषां विप्रत्ययहेतुता ॥ ३३ ॥ ८६४ ॥
साह गोयम! पन्ना ते०॥८६॥ इत्थं महाव्रतात्मकधर्मविषयं वेषात्मकलिङ्गभेदविषयं च शिष्याणां विप्रत्ययमपनीय प्रसङ्गतस्तेषामेव व्युत्पत्त्यर्थ जानन्नपि अपरमपि वस्तुतत्त्वं पृच्छन् केशिरन्योऽपि संशय इत्याद्याह ॥ ३४ ॥ ८६५ ॥ __ शत्रूणां पराजय इत्येतदधिकृत्याहअणेगाण सहस्साणं, मज्झे चिट्ठसि गोयमा! । ते अ ते अभिगच्छंति, कहं ते.निजिया तुमे ? ॥ ८६६॥
अनेकानां-बहूनां सहस्राणां प्रक्रमात् शत्रुसम्बन्धिनां मध्ये तिष्ठति गौतम ! तवानेकसहस्रसङ्ख्याः शत्रवस्ते इति त्वां अभिलक्षीकृत्य गच्छन्ति-धावन्ति अर्थात् जेतुं, दृश्यते तत् जयफलमपि प्रशमादि तव, तत्कथं-केन प्रकारेण ते शत्रवः निर्जिताः त्वया ॥ ३५ ॥ ८६६॥
XOXOXOXOXOXOXOXXX
BXXXXXXXXXXX
शत्रुपराजये प्रश्नः३
८॥
Jain Education inlai
For Privale & Personal use only
inelibrary.org

Page #393

इत्थं केशिनोक्ते गौतम आह
एगे जिए जिया पंच, पंच जिए जिया दस । दसहा उ जिणित्ता णं, सबसत्तू जिणामहं ॥ ८६७॥ एकस्मिन् सर्वभावारिमुख्ये आत्मनि जिते-अभिभूते जिताः पञ्च, कथं ?-एकः स एवान्ये चत्वारः कषायाः, तथा सूत्रत्वात् पञ्चसु जितेषु जिता दश, पञ्चेन्द्रियक्षेपात् , ततो दशधा-दशप्रकारानुक्तरूपान् पुनर्जित्वा सर्वशत्रून-कषायादीन् , तदुत्तरोत्तरभेदांश्चानेकसहस्रसङ्ख्यान् जयाम्यहं, तदनेन पूर्वप्रधानजयो जयनप्रकार उक्तः ॥ ३६॥ ८६७ ॥ ततश्च
सत्तू अ इइ के वुत्ते ?, केसी गोयममब्बवी । तओ केसिं० ॥ ८६८ ॥ चः पूरणे, इति भिन्नक्रमः, जातावेकवचनं, ततः 'शत्रुः क उक्त' इति केशिर्गौतममब्रवीत् , ननु यद्यसौ शत्रूनपि न वेत्ति तत्कथं तन्मध्यगतस्त्वं तिष्ठसीत्यादिकमनेन प्रागुक्तं ?, उच्यते, अज्ञप्रतिबोधनार्थ सर्वा अपि ज्ञपृच्छा एवैताः, उत्तरार्द्ध प्राग्वत् ॥ ३७॥ ८६८॥
एगप्पो अजिए सत्त, कसाया इंदियाणि य । ते जिणित्तू जहानायं, विहरामि अहं मुणी ॥ ८६९॥ एक आत्मा जीवश्चित्तं वा अजितः-अवशीकृतः, अनेकानावाप्तिहेतुतया शत्रुरिव शत्रुः, तथा उक्तहेतोरेव कषायाःक्रोधादयः, इन्द्रियाणि-स्पर्शनादीनि, चान्नोकषाया कषायाद्युत्तरोत्तरभेदाश्चाजिताः शत्रव इति वचनविपरिणामेन योज्यं, इह
शत्रुपराजये प्रश्नः३
Jain Education X
onal
For Privale & Personal use only
Yavjainelibrary.org

Page #394

KO
उत्तरा० अवचूर्णिः
केशिगौतमीयमध्ययनम्
२३
च कषायाणां पूर्वमुपादानं इन्द्रियाणामपि कषायवशत एवानर्थहेतुत्वख्यापनार्थ, सम्प्रत्युपहारव्याजेन तज्जये फलमाहतानुक्तरूपान् जित्वा यथान्यायं-यथोक्तनीत्यनतिक्रमण विहरामि, तन्मध्येऽपि तिष्ठन्नप्रतिबद्धविहारितयेति गम्यं, तेषामेवप्रतिबन्धहेतुत्वेन तद्विबन्धकाभावादिति भावः, हे महामुने! ॥ ३८ ॥ ८६९ ॥
साहु गोयम ! पन्ना ते० ॥८७०॥ एवं गौतमोक्ते-साधु गोयम ! ॥ ३९ ॥ ८७० ॥ पाशावकर्तनद्वारमाह
दीसंति बहवे लोए, पासबद्धा सरीरिणो । मुकपासो लहुन्भूओ, कहं तं विहरसी मुणी ! ।। ८७१॥ गाथाः ४ स्पष्टा एव, नवरं पाशैर्बद्धा-नियन्त्रिताः पाशबद्धाः, शरीरिणः, मुक्तपाशः-त्यक्तपाशः अत एव लघुभूतो वायुः स इव लघुभूतः, सर्वत्राप्रतिबद्धविहारित्वात् ॥४०॥ ८७१ ॥
गौतम आह
ते पासे सवसो छित्ता, निहंतूण उवायओ। मुक्कपासो लहुब्भूओ, विहरामि अहं मुणी ॥ ८७२॥ तान्-लोकबन्धकान् पाशान् , सूत्रत्वात् सर्वान् छित्त्वा-त्रोटयित्वा, निहत्य-पुनर्बन्धाभावलक्षणेनातिशयेन विनाश्य, कथं ? उपायतः-सद्भूतभावनाभ्यासतः॥४१॥ ८७२॥
OXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO
पाशबद्धे
॥१८९॥
Jain Education
C
onal
For Privale & Personal use only
Selainelibrary.org

Page #395

PXOXOXOXOXO
पासा अ इइ के वुत्ता ?, केसी गोयम०॥ ८७३ ॥ पाशाश्च-पाशशब्दवाच्याः के उक्ताः ?,॥ ४२ ॥ ८७३ ॥
रागद्दोसादओ तिवा, नेहपासा भयंकरा । ते छिदित्तु जहानायं, विहरामि जहक्कम ॥ ८७४ ॥ रागद्वेषादयः, आदेः मोहादिग्रहः, तीव्राः-अतिगाढाः, तथा स्नेहाः-पुत्रकलत्रसम्बन्धास्ते पाशा इव पारवश्यहेतुतया पाशा इत्युक्ता इति, उक्ता इति प्रक्रमः, अतिगाढत्वाच रागान्तर्गतत्वेऽपि अमीषां पृथगुपादानं भयङ्करा-अनर्थहेतुतया त्रासोत्पादकाः, यथाक्रममिति-क्रमो यतिविहिताचारस्तदनतिक्रमेण ॥ ४३ ॥ ८७४ ॥
साहु गोयम ! पन्ना ते ॥ ८७५ ॥ पूर्ववत् ॥ ४४ ॥ ८७५ ॥
अथ तन्यते भवोऽनेनेति तन्तुः-भवतृष्णा स एव बन्धहेतुत्वाद्वन्धनं तस्योद्धरणम्-उन्मूलनं तन्तुबन्धनोद्धरणं, प्राग्वत् परनिपातः, तदधिकृत्याह
अंतोहिअयसंभूया, लया चिट्ठइ गोयम !। फलेइ विसभक्खीणं, सा उ उद्धरिया कहं ? ।। ८७६ ॥ हृदयस्यान्तरं अन्तर्हृदयं, मन इत्यर्थः, तत्र सम्भूतोत्पन्ना लता तिष्ठति-आस्ते हे गौतम! आर्षत्वात् फलति, विषवत् | भक्ष्यन्त-इति विषभक्ष्याणि-पर्यन्तदारुणतया विषोपमाणि फलानीति गम्यं, सा तु-पुनः, उद्धृता-उत्पाटिता त्वयेति गम्यं, | कथं-केन प्रकारेण ? ॥४५॥ ८७६ ॥
तन्तुबन्धनो
द्धरणे
XXXXXXXX
Sain Educat
i onal
For Private
Personal use only
X
jainelibrary.org

Page #396

उत्तरा० अवचूर्णिः
केशिगौतमीयमध्ययनम्
*
॥१९॥
तन्तुबन्धनो.
गौतम आह
तं लयं सवसो छित्ता, उद्धरित्ता समूलियं । विहरामि जहानायं, मुक्कोमि विसभक्खणं ॥ ८७७॥ तां लतां सर्वा छित्त्वा-खण्डीकृत्य, उद्धृत्य-उत्पाट्य समूलामेव-समूलिकां-रागद्वेषलक्षणमूलनिर्मूलनेन यथान्यायं विहरामि, तत्फलमाह-मुक्तोऽस्मि, सुब्ब्यत्ययात् विषभक्षणात्-विषफलाभ्यवहारोपमात् क्लिष्टकर्मणः ॥ ४६ ॥ ८७७॥
लया य इति का वुत्ता?, केसी गोयमः॥८७८ ॥ लता चेत्यादि स्पष्टम् ॥ ४७ ॥ ८७८॥
भवतण्हा लया वुत्ता, भीमा भीमफलोदया। तमुच्छित्तु जहानायं, विहरामि महामुणी ॥ ८७९॥ भवे-संसारे तृष्णा-लोभात्मिका भवतृष्णा लतोक्ता, भीमाः-भयदाः स्वरूपतः कार्यतश्च भीमो-दुःखहेतुतया फलानामर्थात् क्लिष्टकर्मणामुदयो-विपाको यस्याः सा भीमफलोदया तामुद्धृत्य ॥ ४८ ॥ ८७९ ॥
साहु गोयम! पन्ना ते॥ ८८०॥ ॥४९॥ ८८०॥ अग्निनिर्वापणं चैवेति षष्ठद्वारमङ्गीकृत्याह
संपज्जलिया घोरा, अग्गी चिट्ठइ गोयमा !। जे डहंति (जा डहेति पा०) सरीरत्था, कहं विज्झाविया तुमे ? ॥ ८८१॥
द्धरणे
XXXXXXXXXXXXX
XXXX*****
प्रशः ५
१९०॥

For Privale & Personal use only

Page #397

HoXXXoxoxoxoxoXXXXXXX
संपेत्यादिगाथाः ४, समन्तात्प्रकर्षण ज्वलिताः सम्प्रज्वलिताः, अत एव घोराः-रौद्राः, आर्षत्वात् वचनव्यत्यये अग्नय* स्तिष्ठन्ति हे गौतम ! ये दहन्तीव दहन्ति परितापकारितया शरीरस्था, न बहिर्वर्तिनः, एते च यद्यप्यात्मस्थास्तथापि देहात्मनोरन्योऽन्यानुगमनख्यापनायेत्थमुक्ताः, कथं विध्यापिताः-निर्वापिताः त्वया ? ॥५०॥८८१॥ गौतम आह
महामेहपसूयाओ, गिज्झ वारि जलुत्तमं । सिंचामि सययं ते उ (देही । तं तु पा०), सित्ता नो व डहंति मे ॥ ८८२॥ महामेघात् प्रसूतं-उत्पन्नं महामेघप्रसूतं तस्मान्महाश्रोतस इति गम्यं, गृहीत्वा वारि-पानीयं जलोत्तम-शेषजलापेक्षया प्रधानं, तेन सिञ्चामि-उक्षामि विध्यापयामीति यावत् सततं-अनवरतं तान्-अग्नीन् , प्रसङ्गतस्तत्सेवने फलमाह-तुशब्दस्य मिन्नक्रमत्वात् सिक्तास्तु नैव दहन्ति माम् ॥५१॥ ८८२॥
अग्गी अ इइ के बुत्ते?, केसी०॥८८३॥ अग्नी प्राग्वत् , नवरं अग्निप्रश्नो महामेघादिप्रश्नोपलक्षणम् ॥५२॥ ८८३ ॥ कसाया अग्गिणो वुत्ता, सुअसीलतवो जलं । सुयधाराभिहया संता, भिन्ना हु न डहंति मे ॥ ८८४॥ कषायाः-क्रोधादयः अग्नयः परितापकतया शोषकतया चोक्तास्तीर्थकृद्भिरिति गम्यं, श्रुतं च इहोपचारात्कषायोपशमहेतवः श्रुतान्तर्गतोपदेशाः शीलं च-महाव्रतानि तपश्च-अनशनप्रायश्चित्तादि श्रुतशीलतप इति समाहारः, तत्किमित्याह-जलं-वारि,
घोरामित्वे प्रश्नः६
TOXOXOXOXOXOXOXOXOXOX
Jain Education
a
l
For Privale & Personal use only
2221ainelibrary.org

Page #398

KO-XOX
उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१९१॥
OXXXXXXXX
उपलक्षणत्वाच्चास्य महामेधः त्रिजगदानन्दकतया शेषमेघातिशायित्वेन तीर्थकरो महाश्रोतश्च तत उत्पन्न आगमः, उक्तमेवार्थ केशिगौसविशेषमुपसंहरन्नाह-श्रुतस्योपलक्षणत्वात् शीलतपसोश्च धारा इव धारा-आक्रोशहननतर्जनधर्मभ्रंशेषूत्तरोत्तरभावस्यालाभ-16 तमीयम| रूपतादिसततपरिभावनास्ताभिरभिहताः-ताडिताः श्रुतधाराभिहताः सन्तः प्रक्रमादुक्तरूपा अग्नयो भिन्नाः-विदारिताः तदभि-* ध्ययनम् घातेन लवमात्रीकृताः, हुः-पूरणे, न दहन्ति माम् ॥ ५३॥ ८८४ ॥
साहु गोयम ! पन्ना ते०॥ ८८५ ॥ ॥५४॥ ८८५॥ दुष्टाश्वनिग्रह इति सप्तमद्वारमधिकृत्याह
दुष्टाश्वनिप्रहे अयं साहस्सिओ भीमो, दुट्ठस्सो परिधावई । जंसि गोयम! आरूढो, कहं तेण न हीरसि ?॥८८६॥
प्रश्नः ७ अयं प्रत्यक्षः सहसा-असमीक्ष्य प्रवर्तत इति साहसिकः, दुष्टश्चासौ अकार्यप्रवृत्त्या अश्वश्च दुष्टाश्वः परिधावति-समन्ताद्गच्छति, यस्मिन् दुष्टाश्वे, हे गौतम ! आरूढः-चटितः, अनारूढस्य हि न वक्ष्यमाणापायहेतुरसौ स्यादित्येवमुक्तं, ततः कथमिति प्रश्ने, तेन दुष्टाश्वेन न ह्रियसे?-प्रस्तावान्नोन्मार्ग नीयसे? ॥ ५५ ॥ ८८६॥
गौतम आह
पहावंतं निगिण्हामि, सुयरस्सीसमाहियं । न मे गच्छइ उम्मग्गं, मग्गं च पडिवजइ ।। ८८७ ।। प्रधावन्तं-उन्मार्गाभिमुखं गच्छन्तं निगृह्णामि-रुणध्मि, कीदृशं सन्तमित्याह-श्रुतं नियन्त्रकतया रश्मिरिव रश्मिस्तेन
XXOXOXOXOXOXOXOXOX-XXX
॥१९१॥
Jain Education
Leational
jainelibrary.org

Page #399

BXXXXXXXXXXXXX
समाहितो-बद्धः श्रुतरश्मिसमाहितः तं, अतो न मे-मम सम्बन्धी दुष्टाश्वो गच्छत्युन्मार्ग, ततो न मम तेन हरणमिति भावः, ततश्च किमुदास्त एवेत्याह-मार्ग च-सत्पथं पुनः प्रतिपद्यते-अङ्गीकुरुते ॥ ५६ ॥ ८८७ ॥
अस्से अ इइ के वुत्ते ?, केसी० ॥ ८८८॥ मणो साहस्सिओ भीमो, दुहस्सो परिधावइ । तं सम्मं तु निगिण्हामि, धम्मसिक्खाइ कंथगं ॥ ८८९॥
सुगमा, नवरं इह साहसिक इत्याद्यभिधानं प्रक्रमानुस्मरणार्थ, विशेषमुपसंहरन्नुपसंहारमाह-तं सम्यग् निगृह्णामि, धर्मविषया | शिक्षा-उपदेशो धर्मशिक्षा तया, यद्वा शिक्षा-अभ्यासस्ततो धर्मशिक्षायै-धर्माभ्यासनिमित्तं, कन्थको-जात्याश्वस्तमिव, अयमर्थः-दृष्टाश्वोऽपि निग्रहणयोग्यः कन्थकप्राय एव ॥ ५७-५८॥८८८-८८९ ॥ केशिराह
साह गोयम ! पन्ना ते॥८९० ॥ ॥ ५९॥८९०॥
तथा परिज्ञाद्वारमाश्रित्याह
कुप्पहा बहवे लोए, जेसिं नासंति जंतवो। अद्धाणे कह वहतो, तं न नाससि गोयमा!॥ ८९१ ॥ गाथाः ४, कुत्सिताः पथाः कुपथाः-असन्मार्गा बहवो लोके-जगति, यैः कुपथैनश्यन्ति सन्मार्गाद्भश्यन्ति जन्तवः, ततश्चाध्वनि-प्रस्तावात्सन्मार्गे वर्तमानस्त्वं कथं न नश्यसि-सत्पथाच्यवसे ? ॥ ६०॥ ८९१ ॥
*दुष्टाश्वनिग्रहे
प्रश्नः७
KO- XXXXXX
Jain Education
For Privale & Personal use only
X
ainelibrary.org

Page #400

केशिगौतमीयम| ध्ययनम्
२३
X
उत्तरा०
__ गौतम आहअवचूर्णिः
जे अमरगेण गच्छंति, जे अ उम्मग्गपट्टिया । ते सव्वे विइया मज्झं, तो न नस्सामहं मुणी ! ॥ ८९२॥
और मार्गेण-सन्मार्गेण गच्छन्ति ये चोन्मार्गप्रस्थिताः-उत्पथप्रवृत्ताः, ते सर्वे विदिता-प्रतीताः, मम ततश्च इति ॥१९२॥
पारिजानतो न नश्याम्यहं मुने! ये हि स्वयं पथापथस्वरूपानभिज्ञाः स्युस्ते बहुतरकुपथदर्शनात्तेष्वेव सुपथभ्रान्त्या II नश्येयुः, अहं तु न तथेति बहुकुपथदशेनेऽपि कथं नश्येयमिति भावः ॥ ६१॥ ८९२॥
मग्गे अ इति के वुत्ते !, केसी० ॥ ८९३ ॥ मांगेति सुगम, नवरं मार्गः-सन्मार्गः, कः-उपलक्षणत्वात्कुमार्गश्च कः ? ॥ ६२ ॥ ८९३ ॥
पवयणपासंडी, सव्वे उम्मग्गपट्ठिया। सम्मग्गं तु जिणक्खायं, एस मग्गे हि उत्तमे ॥ ८९४ ॥ कपोकपिलादिप्ररूपितकुत्सितमतेषु पाषण्डिनो-वतिनः कुप्रवचनपापण्डिनः सर्वे उन्मागस्थिताः, अनेन कुप्रवचनानि कृपया इत्युक्तं. सन्मार्ग पुनर्विन्द्यादिति शेषः, जिनाख्यातं-जिनप्रणीतं, मार्गमिति गम्यं, कुत इत्याह-एष मार्गो हि-यस्मादत्तम: अन्यमार्गेभ्यः प्रधानस्तस्मादयमेव सन्मार्ग इति भावः, उत्तमत्वं चास्य प्रणेतॄणां रागादिविकलत्वेन भावनीयम्॥६३॥८९४॥
साहु गोयम ! पन्ना ते॥ ८९५ ॥ ॥६४॥८९५॥
मार्गविषये प्रश्नः८
KeXXXXXXXXXXo)
॥१९२॥
Jain Education in
For Privale & Personal use only
M
iainelibrary.org

Page #401

OXOXOXOXOX Ko-KO-KOKEKOKOKOX
महाश्रोतोनिवारणेत्यधिकृत्याह
महाउदगवेगेणं, बुज्झमाणाण पाणिणं । सरणं गई पइटुं च, दीवं कं मन्नसी ? मुणी ! ॥ ८९६॥ गाथाः ४, महोदकं-प्रक्रमान्महाश्रोतस्तस्य वेगेन उह्यमानाना-नीयमानानां प्राणिनां शरणं-तन्निवारणक्षम, अत एव गम्यमानत्वात् गतिं, तत एव प्रतीत्य-आश्रित्य तिष्ठन्ति दुःखिताः प्राणिनस्तमिति प्रतिष्ठा स्थिरावस्थानहेतुस्तां च, द्वीपं कं मन्यसे ? मुने !, नास्त्येव कोऽपि तादृशो द्वीप इति प्रश्नयितुराशयः॥६५॥८९६ ॥ गौतम आह
अस्थि एगो महादीवो, वारिमज्झे महालओ। महाउदगवेगस्स, गई तत्थ न विजई ॥ ८९७ ॥ अस्ति एकः महांश्चासौ प्रशस्यतया दीपश्च महाद्वीपः, क?, वारिमध्ये, समुद्रान्तवतिरन्तीप इत्यर्थः, कीडग् ?, महान् उच्चैस्त्वेन विस्तीर्णतया च, अत एव महोदकवेगस्य-क्षुभितपातालकलशवातेरितप्रवृद्धजलमहाश्रोतोवेगस्य गतिः-गमनं, तत्र महाद्वीपे न विद्यते-नास्ति ॥६६॥ ८९७॥
दीवे अ इइ के वुत्ते ?, केसी० ॥८९८॥ द्वीपप्रश्न उदकवेगप्रश्नोपलक्षणम् ॥ ६७ ॥ ८९८ ॥
जरामरणवेगेणं, वुज्झमाणाण पाणिणं । धम्मो दीवो पइट्ठा य, गई सरणमुत्तमं ।। ८९९ ।। जरामरणे एव निरन्तरप्रवाहप्रवृत्ततया वेगः प्रक्रमादुदकमहाश्रोतसो जरामरणवेगस्तेन उह्यमानानामिवोह्यमानानां अपरा
| महाश्रोतोनिवारणे प्रश्नः ९
उत्तरा०३३
JainEducational
Sainelibrary.org

Page #402

उत्तरा अवचूर्णिः
परपर्यायनयनेन प्राणिनां धर्मो द्वीप इव द्वीपः, उक्त इति प्रक्रमः, स हि भवोदधिमध्यवर्ती मुक्तिपदहेतुतया जरामरणवेगेन | केशिगान गन्तुं शक्यः, अत एव विवेकिनस्तमाश्रित्य तिष्ठन्तीति प्रतिष्ठा, तथा गतिः शरणं चोत्तमम् ॥ ६८ ॥ ८९९ ॥
तमीयमसाहु गोयम ! पन्ना ते ॥९००॥
ध्ययनम् ॥ ६९॥९००॥ संसारपारगमनद्वारमाश्रित्याह
अन्नवंसि महोहंसि, नावा विपरिधावई । जंसि गोयममारूढो, कहं पारं गमिस्ससी ? ॥९०१॥ गाथाः ४, अर्णवे-समुद्रे महौधे-बृहज्जलप्रवाहे नौः विपरिधावति-विशेषेण समन्ताद्गच्छति, यां नावमसि-भवसि, यस्यां संसारपार वा नावि हे गौतम ! आरूढः-चटितः त्वमिति गम्यं, कथं ? केन प्रकारेण पारं-पर्यन्तं प्रक्रमादर्णवस्य गमिष्यसि-यास्यसि ?, न कथञ्चिदिति प्रष्टुराशयः॥ ७० ॥९०१॥
प्रश्नः १० गौतम आहजा उ अस्साविणी नावा, न सा पारस्स गामिणी। जा निरस्साविणी नावा, सा उ पारस्स गामिणी ॥९०२॥
या तुः-पूरणे आश्राविणी-जलसंग्राहिणी, नौः न सा पारस्य प्रस्तावादब्धेः गामिनी-अवश्यंयायिनी, अग्रस्य तुशब्दस्य K१९३॥ पुनरर्थस्य भिन्नक्रमत्वात् या पुनः निराश्राविणी-निस्सन्धिः सा पारस्योक्तरूपस्य गामिनी-अवश्यंप्रापिका, ततोऽहं निराश्राविणी मारूढः, अतः पारगाम्येव भविष्यामीति भावः ॥ ७१॥९०२॥
गमने
यास्यसि ?,
Jain Educational
For Privale & Personal use only
SUMjainelibrary.org

Page #403

XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO
नावा अ इइ का वुत्ता ?, केसी०॥९०३॥ नावेत्यादिप्रतीतार्थ, नवरं नावस्तरणत्वात्तरिता तार्य च पृष्टमेवात एवोत्तरमाह ॥ ७२ ॥ ९०३ ॥
सरीरमाह नावत्ति, जीवो वुच्चइ नाविओ। संसारो अन्नवो वुत्तो, जंतरंति महेसिणो ॥९०४॥ शरीरमाहुः-ब्रुवते नौरिति, तस्यैव शरीरस्य सम्यग्दर्शनादिसदनुष्ठानहेतुतया भवाब्धितारकत्वात् , जीव उच्यते तीर्थकृद्भिरिति शेषः, नाविकः, स ह्युक्तरूपया नावा भवाब्धि तरतीति, संसारोऽर्णव उक्तः, तस्यैव तत्त्वतस्तार्यत्वात् , यं संसारमर्णवप्राय तरन्ति महर्षयः ॥ ७३ ॥ ९०४॥
साहु गोयम ! पन्ना ते ॥९०५ ।। ॥७४ ॥ ९०५॥
तमसश्च विघटनेत्यधिकृत्याहअंधयारे तमे घोरे, चिट्ठति पाणिणो बहू (प्र० भवे)। को करिस्सइ उज्जोयं ?, सब्बलोगंमि पाणिणं ॥९०६॥ ___ अन्धमिवान्धं जनं करोतीति अन्धकार तस्मिन् तमसि प्रतीते भयानके तिष्ठन्ति बहवः, कः करिष्यत्युद्योतं सर्वलोके जगति | प्राणिनां ?, न कथश्चित्तादृशं निर्धारयाम इति भावः ॥ ७५ ॥ ९०६॥
गौतम आहउग्गओ विमलो भाणू, सव्वलोगपभंकरो। सो करिस्सइ उज्जोयं, सबलोगंमि पाणिणं ॥९०७॥
तमसश्च विघटने प्रश्नः १
Jain Education

Page #404

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१९४॥
| केशिगौतमीयमध्ययनम्
उद्गतः-उदितः विमलः भानुः-सूर्यः सर्वलोकप्रभाकरः-सकलजनप्रकाशविधाता सः॥ ७६ ॥९०७॥
भाणू अ इति के वुत्ते?, केसी० ॥९०८ ॥ भानुः क उक्तो य उड्योतं करिष्यतीति प्रक्रमः ॥ ७७ ॥९०८॥
उग्गओ खीणसंसारो, सवण्णू जिणभक्खरो। सो करिस्सइ उज्जोयं, सबलोगंमि पाणिणं ॥९०९॥ उद्गतः-उदयं प्राप्तः क्षीणसंसारः सर्वज्ञः जिनभास्करः-अहंदादित्यः, उझोतं-सर्ववस्तुप्रकाशनं, तच्च तमोविघटनादेवेति तदेवानेनोक्तं, शेषं स्पष्टम् ॥ ७८ ॥ ९०९॥
साहु गोयम ! पन्ना ते॥९१०॥ ॥ ७९ ॥९१०॥ स्थानमेवोपसम्पद्यते-प्राप्यते इति स्थानोपसम्पत् प्राप्यं स्थानमिति द्वादशं द्वारमङ्गीकृत्याह
सारीरमाणसे दुक्खे, बज्झ(पञ्च पा०)माणाण पाणिणं ।
खेमं सिवं अणाबाहं, ठाणं किं मन्नसी ? मुणी ! ॥ ९११॥ गाथाः ५, आर्षत्वात् शारीरमानसैदुःखैः बाध्यमानानां-पीड्यमानानां प्राणिनां क्षेमं व्याध्यभावेन शिवं जरामरणाद्युपद्रवाभावेन अनाबाधं स्वाभाविकबाधाऽपगमतः स्थानं-आश्रयः, एवंविधं किं मन्यसे-प्रतिजानीषे ?, न किञ्चिदीदृशं निश्चिनुम इति भावः॥८॥९११॥
6XXXXX XXXXXXXX
स्थानविषये
प्रश्नः१२
॥१९४॥
JainEducatbo

Page #405

XXXXXXXXXXXXX
स्थान
गौतम आह
अस्थि एग धुवं ठाणं, लोगग्गंमि दुरारुहं । जत्थ नत्थि जरा मचू, वाहिणो वेयणा तहा ॥ ९१२॥ एकं-अद्वितीय, दुःखेनारुह्यते-अध्यास्त इति दुरारोह, दुरापेणैव सम्यग्दर्शनादित्रयेणावाप्यत्वात्, वेदना-शारीरमानसदुःखानुभवात्मिका, अस्य व्याध्यभावेन क्षेमत्वं, जरामरणाभावेन शिवत्वं, वेदनाभावतोऽनाबाधत्वमुक्तमिति भावनीयम् ॥ ८१ ॥ ९१२॥
ठाणे अइइ के वुत्ते !, केसी० ॥९१३ ॥ स्थानं किमुक्तं ?, ध्रुवादिविशेषणविशिष्टमिति प्रक्रमः॥ ८२॥९१३ ॥
निवाणंति अबाहंति, सिद्धी लोगग्गमेव य। खेमं सिवं अणाबाहं, जं तरंति महेसिणो ॥९१४ ॥ निर्वान्ति-कर्मानलविध्यापनाच्छीतीभवन्ति जन्तवोऽस्मिन्निति निर्वाणं, इतिः स्वरूपपरामर्शको, यत्रापि नास्ति तत्रापि ज्ञेयः, सतत उच्यते इत्यध्याहृत्य, निर्वाणमिति यदुच्यते इत्यादि भाव्यं, अबाधं-अविद्यमानशारीरमानसपीडं प्राग्वत् , सिद्ध्यन्ति
निष्ठितार्था भवन्त्यस्यां, सिद्धिः-लोकाग्रं सर्वजगदुपरिवर्तितया, एवः-पूरणे, चः समुच्चये, तथा यत्तरन्ति प्लवन्ति गच्छन्ती| त्यर्थः॥ ८३ ॥ ९१४ ॥
तं ठाणं सासयं(प्र० या)वासं, लोगग्गंमि दुरारुहं । ज संपत्ता न सोयंति, भवोहंतकरा मुणी ॥९१५॥ तत्स्थानमुक्तमिति गम्यं, तदेव विशिनष्टि बिन्दोरलाक्षणिकत्वात् शाश्वतवासं-नित्यावस्थितिः लोकाग्रे दुरारोहं,
XXXXXXX
विषये
प्रश्नः १२
XOXOKSXXX
Jain Educatio
ational
For Privale & Personal use only
View.jainelibrary.org

Page #406

उत्तरा० अवचूर्णिः ॥१९५॥
उपलक्षणत्वात् जराद्यभावात् , प्रसङ्गतस्तन्माहात्म्यमाह-यत्सम्प्राप्ता न शोचन्ते भवाः-नारकादयस्तेषामोघः-पुनःपनर्भावरूपः केशिगौप्रवाहस्तस्य अन्तकराः-पर्यन्तविधायिनो भवौघान्तकरा मुनयः॥ ८४ ॥ ९१५ ॥
तमीयम
ध्ययनम् साहु गोयम ! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इमो । नमो ते संसयाईय!, सव्वसुत्तमहोयही ! ॥ ९१६॥
प्राग्वत्, नवरं नमोऽस्तु इति शेषः ते-तुभ्यं संशयातीत ! सन्देहातिक्रान्त ! सर्वसूत्रमहोदधिरिव महोदधे !, सामस्त्येन *तदाधारतया, अनेनोपबृंहणा पूर्व स्तवनमाह ॥ ८५ ॥ ९१६ ॥
छिन्नसंशये प्रश्नोपसंहारमाह नियुक्तिकृत्-“एवं बारससू कमो” (उत्त०नि० गा० ४५७)-एवमुक्तरूपो द्वादशसु केशिप्रश्नेषु क्रमः-1 केशिकुमारपरिपाटी भवति-अनेनैव क्रमेणामी केशिना कृताः, तथाहि-धर्मार्थत्वात्सर्वानुष्ठानस्य शिक्षाव्रतरूपत्वाच्चास्य पूर्व तेषां प्रश्नः, स्य पञ्चमहाततो लिङ्गपाल्यान्येतानि इति लिङ्गस्य, सत्यपि च लिङ्गे नात्मादिशत्रुजयं विना सुखेनासौ पालयितुं शक्यत इति तस्य, व्रतधर्माङ्गी
तेष्वपि रागद्वेषावुत्कटौ इति पाशावकर्तनस्य, तत्रापि लोभ एव दुरन्त इति लतोच्छेदस्य, तदुच्छेदोऽपि न कषायनिर्वापणं करणम् * विनेत्यग्निनिर्वापणस्य, तद्विध्यापनमपि न मनस्यनिगृहीत इति दुष्टाश्वनिग्रहस्य, तन्निग्रहेऽपि च न सम्यक्पथपरिज्ञानं विना XI | इष्टपदप्राप्तिरिति तस्य, स च जिनोक्तधर्म एवेति तस्यैव सन्मार्गत्वख्यापनाय महाश्रोतोनिवारणस्य, ततस्तत्रैव दाढ्र्योत्पादनार्थ ॥ १९५॥
संसारपारगमनस्य, अथ यद्ययमेव सन्मार्गस्तत्किमित्यन्येऽपि न विदन्तीत्याशङ्यान्येषामज्ञत्वख्यापनार्थ तमोविघटनस्य, तथापि | | किमनेन सन्मार्गेण स्थानमवाप्यमित्याशङ्कासद्भावे स्थानोपसम्पदः, इति गाथापदार्थः । पुनस्तद्वक्तव्यतामेव सूत्रकृदाह
NEXXoxox-oXXX
२३
KOK
Jain Education
.tional

Page #407

BKOXOXOXO-KOKo-KOKEKO-KO-KOKeX
एवं तु संसए छिन्ने, केसी घोरपरक्कमे । अभिवंदित्ता सिरसा, गोयमं तु महायसं ॥ ९१७ ॥
पंचमहत्वयं धम्म, पडिवजइ भावओ। पुरिमस्स पच्छिमंमी, मग्गे तत्थ सुहावहे ॥ ९१८ ॥ गाथे २, एवं तु-अमुनव क्रमेण संशये उक्तरूपे छिन्ने-अपनीते जातावेकवचनं शेषं स्पष्टं, भावतः-अभिप्रायतः, पूर्व हि चतुर्यामो धर्मः प्रतिपत्तव्य इति भाव आसीत् , अधुना तु पञ्चयामो धर्म इत्याह, पूर्वस्य-आदिजिनस्याभिमते इत्युपस्कारः, पश्चिमे-पश्चिमतीर्थकृत्सम्बन्धितया मार्गे, तत्रेति प्रक्रान्ते तत्र वा तिन्दुकोद्याने शुभावहे-कल्याणप्रापके मार्गविशेषणम् ॥८६-८७ ॥ ९१७-९१८ ॥ सम्प्रत्यध्ययनार्थोपसंहारव्याजेन महापुरुषसङ्गफलमाह
केशिगौतमकेसीगोअमओ निच्चं, मि आसि समागमे । सुयसीलसमुक्करिसो, महत्थत्थविणिच्छओ ॥९१९ ॥
समागमे केशिगौतम इति केशिगौतमावाश्रित्य नित्यं तत्पुर्यवस्थानापेक्षया तस्मिन् प्रक्रान्तस्थाने आसीत् समागमे-मीलके श्रुत
शिष्याणां शीलयोः-श्रुतज्ञानचारित्रयोः समुत्कर्षः श्रुतशीलसमुत्कर्षः, तथा महार्थाः-महाप्रयोजनाः मुक्तिसाधकत्वेन ये अर्थाः-शिक्षा-1 श्रुतशीलयो व्रतादयस्तेषां विनिश्चयः-विशिष्टनिर्णयो महार्थार्थविनिश्चयस्तच्छिष्याणामिति गम्यम् ॥ ८८ ॥ ९१९ ॥
रुत्कर्षः शेषपर्षदो यदभूत्तदाहतोसिआ परिसा सबा, संमग्गं समु(पन्जु पा०)वट्ठिया। संथुया ते पसीयंत, भगवं केसी गोयम् ॥९२०॥ त्तिबेमि ।
॥केसिगोयमिजं ॥२३॥
XXXXXaxoxoXXXXXX
Jain Education
Sational
For Privale & Personal use only
Mr.jainelibrary.org

Page #408
सत्तरा० अवचूर्णिः तोषिता पर्षद्-सभा सर्वा सन्मार्ग-मुक्तिपथमनुष्ठानमिति गम्यं समुपस्थिता-उद्यता, अनेन पर्षदः फलमाह-इत्थं सद्भूतगुणगर्भस्तच्चरित्रद्वारवर्णनद्वारेण तयोः स्तवनमुक्त्वा प्रणिधानमाह-संस्तुतौ-सम्यगभिवन्दितौ तौ प्रसीदतां-प्रसादपरौ भवतां भगवत्केशिगौतमौ // 89 // 920 // केशिगौतमीयमध्ययनम् 23 // 196 // इति केशिगौतमीयाध्ययनावचूरिः // 23 // XXXXXXXXXXX प्रश्नोत्तरे पर्षदः सम्यग्मार्ग उद्यमः KOKeXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO 585655556F // इति श्रीउत्तराध्ययने त्रयोविंशस्य केशिगौतमीया ध्ययनस्य अवचूरिः समाप्ता // मोम हमलहर-56-5656565/--- लाल --------- // 196 // JainEducation For Private & Personal use only nelibrary.org