Book Title: Siddha Hemchandra Shabdanushasan Bruhad Vrutti Part 03
Author(s): Vajrasenvijay
Publisher: Bherulal Kanaiyalal Religious Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032130/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aham // pUjyapAdAcAryadeva zrImad vijaya-dAna-prema-rAmacandra-bhadraMkara sadgurubhyo namaH // kalikAlasarvajJa-zrImadhemacandrasUribhagavatpraNItaM zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsanam [ svopajJabRhatvRtti tathA 'nyAsasArasamuddhAra' (laghunyAsa) saMvalitam ] tRtIyo bhAgaH Adya-sampAdaka : .sanasamrAT pU. AcAryadeva zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. kI preraNA se para pUjya AcAryadeva zrImad vijaya udayasUrIzvarajI ma. sA. sampAdaka : jinatrAsana-bhAsanabhAskara gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI ma. sA. ke niSyaratna adhyAtmayogI prAmarasanimagna pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivaryazrI ke ziSyaratna prAMtamUrti pUjya AcAryadeva zrImad vijaya kudakuMda sUrIzvarajI ma. sA. ke vidvAn niSyaratna pUjya munirAja zrI vajrasenavijayajI ma. saha-sampAdaka : sUkSmatattvacitaka pUjyapAda paMnyAsapravarazrI bhadraMkara vijayajI gaNivaryazrI ke ziSya munizrI ratnasena vijayajI ma. prakAzaka : bherulAla kanhaiyAlAla rilijoyasa TrasTa caMdanabAlA, bambaI-400 006 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka zA. bherulAla kanheMyAlAla rilijIyasa TrasTa caMdanabAlA epArTamenTa rIja roDa, vAlakezvara bambaI-400 006 prakAzana-tithi kArtika amAvasyA, dIpAvalI mahAparva dinAMka 2-11-86 (zrI vIravibhu nirvANa divasa) * prAvRtti-dvitIyA * mUlya * prApti-sthAna sarasvatI pustaka bhaNDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda pArva prakAzana, nIzA pola, averIvADa, ahamadAbAda-1 jAvaMtalAla giradharalAla donIvADAnI pola, ahamadAbAda-1 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EKO KO KO KAKKK) KO KO KO KO KO KO KO KOKAKKy samarpaNa prApti ke bAda hAra tarA jAya, 331 saMgha (sAdhu, nadhAna gaNadhara 1tA hai| py| rakta na kiyA aa abhivyakta LU USDKK) KAKK) KKKAD KIDKOKAKKRODUOUS MOUS SUDU SUJIUIDE macakuda ke puSpa kI bhA~ti apane nirmala jIvana dvArA tathA apanI sUkSma - tIkSNa va parimArjita buddhi-pratibhA dvArA bAla-jIvoM ke lie upayogI aura upakArI, sarasa, sarala va subodha sAhitya kI racanA kara jinhoMne aneka bhavyAtmAoM ko sanmArga pradAna kiyA hai, aise paramopakArI hAlAra-ratna prAcAryadeva zrImad vinaya kudakuMda sUrIzvarajI ma. sA. kI puNyAtmA ko yaha pavitra-graMtha samarpita karate hue hameM atyanta hI prAnanda ho rahA hai, jinako adRzya kRpA se yaha durgama kArya bhI sugama ho pAyA hai| ko sAkSAt/ leya anaMta haiM 'jaina-bhASA 'gaNI ke hI AdhArA' rahasyArtha/ kAmoM kI -muni vajrasena vijaya -muni snasena vijaya te hue bhI rahasyoM ke pe TIkAe~ KOKAKKO KOKYO KO KO KO KO KO KO KO KO KKK Tna honA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka kI kalama se... sakala zrIsaMgha kI sevA meM 'siddhahema bRhadvRtti laghunyAsa sahita mahAgraMtha ke dvitIya bhAga kA prakAzana karane ke bAda alpa samaya meM hI isa tRtIya bhAga ko prakAzita karate hue hameM atyaMta hI AnaMda ho rahA hai / parama kRpAlu mahAvIra deva jaba bAlyAvasthA meM the, nava saudharmendra ne Akara bhagavAn se vyAkaraNa sambandhI jo prazna kiye the, una sabhI kA bhagavAn ne saMtoSaprada samAdhAna kiyA thA / vAlpavaya meM bhI prabhu kI adbhuta jJAna pratibhA ko dekhakara sabhI daMga (prAzcarya cakita raha gaye the / usa kAla meM sarvaprathama jainendra vyAkaraNa prasiddhi meM AyA yaha bAta hama hara varSa paryuvaraNa meM sunate Aye haiN| - kalikAla sarvajJa zrImad hemacandrasUrijI ma. ne siddharAja kI prArthanA ko lakSya meM rakhakara 'siddhahemacandra - zabdAnuzAsanam' kA nirmANa kiyA thA aura unhoMne isa grantha para laghuvRtti - bRhadvRtti aura bRhannyAsa kA bhI nirmANa kiyA thaa| durbhAgyavaza prAja vaha bRhanmyAsa pUrNarUpa se upalabdha nahIM hai| isa vyAkaraNa kI bRhadvRtti para pU. AcArya zrI kanakaprabhasUrijI ma. viracita nyAsasAra samuddhAra (laghunyAsa saMjJaka ) uttama vivaraNa jJAnabhaMDAroM meM Aja bhI maujUda hai / parantu Aja usakI hAlata pratyanta hI khastA hai / patte jINaM ho gae haiM tathA isake sAtha hI duSprApya bhI haiN| lekina jaina zAsana kA saubhAgya hai ki usakI jIrNa hAlata ko - dekhakara pU. prAcArya zrI vijaya kundakundasUrIzvarajI ma. ke ziSyaratna pUjya munirAja zrI vayasena vijayajI ma. sA ke hRdaya meM usake punarmudraNa rUpa jIrNoddhAra karavAne kI sadbhAvanA jagI / dUsarI ora siddhAMta divAkara pa. pU. AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrijI ma. kI ora se hamAre TrasTa ke sadasyoM ko isa grantharatna ke jIrNoddhAra ke lie punIta preraNA prApta huI / vizAlagrantharatna kA prakAzana karanA, eka bhagIratha kArya thA aura isa kArya meM prAyaH DeDa lAkha rupaye se kama kharca nahIM thaa| pUjya guruvaryo kI zubha preraNA se hamAre TrasTa ke sadasyoM ke diloM meM yaha zubha manoratha huA ki apane TrasTa kI jJAnanidhi kA sadvyaya karake isa puNya kArya kA lAbha uThAyA jAya / Aja aise mahAn grantharatnoM ke pIche apanA amUlya samaya dene vAloM kI saMkhyA atyalpa hone se pUjya muni bhagavaMtoM kI isa pavitra bhAvanA ko kyoM na saharSa apanA liyA jAya ? aura basa, hamane isa mahAgranyaratna ke jIrNoddhAra meM pUrNa sahayoga dene kA nizcaya kara liyA / isa grantharatna ke suvAcya punaH saMpAdana ke isa bhagIratha kArya ko paramapUjya gacchAdhipati, saMghahitavatsala, prAcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA kI anumati aura zubhAzIrvAda se pratiparizramapUrvaka pUrNa karane vAle parama pUjya adhyAtmayogI paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI ke ziSya-praziSya paramapUjya munirAja zrI vajyasena vijayajI mahArAja sAhaba tathA parama pUjya muni zrI ratnasena vijayajI ma. sA. ke hama sadA RNI raheMge / unake isa bhagIratha kArya kI hama vAraMvAra dhanumodanA karate haiM, evaM sakala zrIsaMgha se dharja karate haiM ki aise saMgharatna muni bhagavaMta, jo ki bhUta-bhakti se niHsvArtha zruta sevA kara rahe haiM pradAna kara zruta samRddhiko yugoM paryaMta jIvanadAna dekara AtmakalyANa ke patha meM Age bar3he / unheM pUrNa sahayoga li. zrI bherulAla kanhaiyAlAla rilijIyasa TrasTa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aiM namaH // saMpAdaka kI kalama se... pUjya munizrI vajrasena vijayajI ma. anaMta upakArI tIrthaMkara paramAtmA jagat ke bhavya jIvoM ke upakAra ke lie kevalajJAna kI prApti ke bAda' 'dharmatIrtha' kI sthApanA karate haiN| 'tIryate'neneti tIrthaH' kI vyutpatti ke anusAra jisase saMsAra-sAgara tarA jAya, use tIrtha kahate haiN| jaina vAGamaya meM 'tIrtha' zabda kA artha prathama gaNadhara, dvAdazAMgI aura caturvidha saMgha (sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA) bhI hotA hai| parama tAraka zrI arihaMta paramAtmA ke pavitra mukha se 'tripadI' kA zravaNa karake bIjabuddhi ke nidhAna gaNadhara bhagavaMta 'dvAdazAMgI' kI racanA karate haiN| 'dvAdazAMgI' ke antargata samasta zrutajJAna kA samAveza ho jAtA hai| kisI vivakSA se jJeya padArthoM ke do bheda kara sakate haiM-(1) anabhilApya aura (2) abhilApya / anabhilApya arthAt aise jJeya padArtha, jinheM jJAna dvArA jAnane ke bAda bhI zabda dvArA vyakta na kiyA jA ske| abhilApya arthAt aise jJeya padArtha, jinheM jJAna dvArA jAnane ke bAda zabda/vANI dvArA abhivyakta kiyA jA ske| tAraka arihaMta paramAtmA apane kevalajJAna dvArA jagat ke samasta padArthoM ke samasta bhAvoM ko sAkSAt / pratyakSa jAnate hae bhI apane jJAna kA anaMtavA~ bhAga hI vANI dvArA abhivyakta kara sakate haiM, kyoMki jJeya anaMta haiM aura vANI kI zakti, samaya, AyuSya Adi maryAdita haiN| paramAtmA kI dharma dezanA ko gaNadhara-bhagavaMta sUtra rUpa meM grathita karate haiM aura inhIM sUtroM ko jaina-bhASA meM 'pAgama' kahate haiN| isase spaSTa hotA hai ki jitane bhI pAgama haiM, ve saba tIrthaMkara-paramAtmA kI vANI ke hI saMgraha (Collection) rUpa haiN| ve pAgama mokSa-mArga ke patha-pradarzaka haiN| pUjyapAda vIra vijaya jI ma. ne ThIka hI kahA hai-'viSamakAla jinabiba-jinAgama bhaviyaNaka AdhArA'. viSama (paMcama) kAla meM jinabiMba aura jinAgama hI bhavya-jIvoM ke lie parama-AdhAra/zreyabhUta haiM / gaNadhara bhagavaMtoM ne ye pAgama prAkRta (ardha mAgadhI) bhASA meM race haiN| una AgamoM ke rahasyArtha/ aidaMparyAyArtha ko samajhAne ke lie pUrvAcAryoM ne una AgamoM ke Upara niyukti, bhASya, cUrNI aura TIkAoM kI racanA kI hai| niyukti aura bhASya prAkRta bhASA meM race gaye haiN| 'cUrI' ko bhI mukhya bhASA 'prAkRta' hote hue bhI usameM kahIM-kahIM saMskRta bhASA kA bhI prAlaMbana liyA gayA hai| niyukti, bhASya aura cUrNI ke rahasyoM ke spaSTIkaraNa ke lie jinazAsana rahasyavedI gItArtha maharSiyoM ne vividha TIkAoM kI racanA kI hai| ye TIkAe~ saMskRta bhASA meM racI huI haiN| ataH Agama-abhyAsa ke adhikArI saMvigna-muniyoM ko saMskRta bhASA kA jJAna honA atyaMta hI anivArya hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) bhASA / vyAkaraNa, sAhitya meM praveza kA dvAra hai| vAkya / sUtra aura graMtha kA vAstavika bodha saMbhava nahIM hai / vyAkaraNa ke spaSTa bodha ke binA kisI bhI zabda / jainazAsana meM bhI sthAnakavAsI Adi jo nae mata nikale haiM, unakA bhI mUla vyAkaraNa-bodha kI ajJAnatA hI hai| vyAkaraNa ke samyagbodha ke prabhAva ke kAraNa hI sthAnakavAsI varga 'caitya' zabda kA viparIta artha karake mArga - vimukha banate jA rahe haiN| isase spaSTa hai ki jinAgamoM ke rahasyArthoM ko jAnane ke lie vyAkaraNa kA samyabodha atyanta hI jarUrI hai| saMskRta bhASA jJAna / vyAkaraNa ke samyabodha ke lie aneka vidvAnoM ne aneka vyAkaraNa-graMthoM kI racanA kI hai| gurjara samrAT siddharAja kI prArthanA ko dhyAna meM rakhakara kalikAla sarvajJa zrImad hemacandrAcAryajI bhagavaMta ne 'zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsanam' kI racanA kI / bhASA vijJAna ke sAMgopAMga bodha ke lie kalikAlasarvajJa AcArya bhagavaMta ne 'zabdAnuzAsanam' ke sAtha-sAtha 'liMgAnuzAsanam' dhAtu-pArAyaNam abhiyAna citAmaNikoza, 'uNAdigaNa-vRtti', 'dadyAzraya mahAkAvya' pAdi kI racanA kara bhavya jIvoM para mahAn upakAra kiyA hai / aneka vidvAnoM ne 'zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsanam' kI lokapriyatA ke viSaya meM koI sandeha nahIM hai| isa graMtha kA adhyayana / adhyApana kara isa graMtha kI upAdeyata / mahattA pragaTa kI hai| kI racanA kI hai aura usameM Ae durbhAgya se vaha 'bRhantyAsa pUrNa isa 'zabdAnuzAsanam' ke Upara kalikAlasarvajJa bhagavaMta ne 'bRhadvRtti' kliSTa padoM para 84000 zloka pramANa 'bRhanmyAsa' kI bhI racanA kI hai upalabdha nahIM hai| usa 'bRhatyAsa' ke saMkSimIkaraNa rUpa hI pU. prA. zrI devendrasUrijI ma. sA. ke ziSya prAcArya zrI kanakaprabhasUrijI ne 'nyAsasArasamuddhAra' kI racanA kI thI, jo dhAja saMpUrNatayA upalabdha hai| Aja se lagabhaga 100 varSa pUrva pa. pU. prAcArya zrI nebhisUrIzvarajI ma. sA. kI preraNA se pa. pU. grAcArya zrI udayasUrIzvarajI ma. sA. ne isa graMtha (bRhadvRtti laghanyAsa mahita) kA prakAzana kiyA thaa| Aja se varSoM pUrva bAlyavaya meM jaba merA pATaNa meM paMDitavarya zrI zivalAla bhAI ke pAsa siddhahema. kA abhyAsa cala rahA thA, usa samaya daramyAna isa mahAkAya grantha ke avalokana kA prasaMga grAyA thA aura usakI jIrNa-zIrNa avasthA ko dekhakara isa grantha ke punaruddhAra kI bhAvanA kA mana meM bIjAropaNa huA thaa| tatpazcAt anyAnya pravRtti meM kAphI samaya vyatIta ho gayA / punaH yogAnuyoga saMvat 2035 meM parama pUjya suvizAla gacchAdhipati zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI ma. sA. kI chatrachAyA meM mere parama upakArI parama gurudeva adhyAtmayogI pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadraM kara vijayajI gariNavarya zrI kA bhI pATaNa meM cAturmAsa huA / usa cAturmAsa daramyAna pUjyapAda vAtsalyamUrti paMnyAsa pravara zrI bhadrakara vijayajI gaNivayaM zrI ke carama ziSya muni zrI ratnasena vijayajI ma. kA bhI 'siddhahema' kA abhyAsa cala rahA thaa| 'laghunyAsa' kI jIrNAvasthA ko dekha, unake dila meM bhI yahI bhAvanA paidA huI ki isa mahAkAya grantha kA avazya punaruddhAra honA cAhiye / isa prasaMga para eka gujarAtI kahAvata yAda A jAtI hai - 'jhAjhA hAtha raliyAmaNAM' cAra hAtha milane para bhArI kAma bhI sugama ho jAtA hai| basa ! prAtmIya munizrI ne bhI apanA pUrNa sahayoga dene kA AzvAsana diyA / saMvat 2041 ke ratalAma cAturmAsa daramyAna muni zrI ratnasena vijayajI ma. ne tIsare adhyAya se sAtaveM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) adhyAya ke laghunyAsa kI presakaoNpI taiyAra kI, sAtha meM liMgAnuzAsanam Adi pariziSTa bhI taiyAra kie ge| dUsarI ora isa bhagIratha kArya kI nirvighna samApti ke lie pUjyapAda gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI ma. sA. ke punIta zubhAzIrvAda bhI prApta hue| isa kArya daramyAna paramopakArI vAtsalyanidhi karuNAmUrti pUjyapAda parama gurudeva paMnyAsa pravara zrI bhadrakara vijayajI gaNivarya zrI kI asIma kRpAvRSTi, parama pUjya saujanyamUrti AcAryadeva zrImad vijaya pradyotanasUrIzvarajI ma. sA. kI satata preraNA, pa. pU. upakArI gurudeva svargIya AcAryadeva zrImad vijaya kudakudasUrIzvarajI ma. sA. kI adRzya kRpA aura pa. pU sAMsArika pitA muni zrI mahAsena vijayajI ma. sA. kI sahAnubhUti satata prApta hotI rahI hai| sampAdana kArya meM AtmIya muni zrI ratnasena vijayajI ma. kA jo sAdyanta sahayoga milA, usake lie ve dhanyavAda ke pAtra haiN| isa prakAra ke prAcIna grathoM ke punarmudraNa meM pa. pU. prAcArya zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma. sA. ke sadupadeza se bherulAla kanhaiyAlAla rilijIyasa TrasTa ne lAbha liyA hai| anta meM, isa graMtha-prakAzana meM pratyakSa-parokSa rUpa se sahayoga dene vAle nAmI anAmI sabhI vyaktiyoM kA AbhAra mAnatA huuN| vidyAzAlA, ahamadAbAda-1 --muni vajrasena vijaya prASAr3ha suda 14, 2042 dinAMka 20-7-86 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // saha-saMpAdaka kI kalama se... munizrI ratnasena vijayajI ma. anaMta jJAnI, sarvajJa, sarvadarzI tIrthaMkara bhagavaMtoM ne jJAna ke pA~ca bheda batalAe haiM-(1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) mana.paryavajJAna aura (5) kevalajJAna / - ina pAMca jJAnoM meM mati aura zrutajJAna prAtma-parokSa haiM aura avadhi, manaHparyava aura kevalajJAna Atma-pratyakSa haiN| * chadmastha prAtmA ko ina pAMcoM jJAnoM meM se cAra jJAna saMbhava zakya haiN| kevalajJAna kI prApti ekamAtra vItarAga AtmA ko hI hotI hai / * ina pA~ca jJAnoM meM se prathama cAra jJAna kA viSaya maryAdita/sImita hai, jabaki kevalajJAna kA viSaya anaMta hai| kevalajJAna ke dvArA prAtmA jagat ke samasta padArthoM ke samasta paryAyoM ko sAkSAt jAna sakatI hai| * ina pAMcoM jJAnoM meM ekamAtra 'zrutajJAna' kI hI abhivyakti ho sakatI hai, zeSa cAra jJAna mUka haiN| ina pA~coM jJAnoM meM paropakAra meM samartha ekamAtra 'zrutajJAna' hI hai zeSa cAra jJAna svopakAra pradhAna haiN| * ina pAMcoM jJAnoM meM se ekamAtra zrutajJAna kA hI AdAna-pradAna ho sakatA hai, zeSa cAra jJAnoM kA nhiiN| jainazAsana kA lokottara-vyavahAra mArga 'zrutajJAna' ke Upara hI avalaMbita hai aura isa vyavahAra kA pAlana tIrthaMkara paramAtmA aura anya kevalI bhagavaMta bhI karate haiN| - tIrthaMkara paramAtmA bhI samavasaraNa meM baiThakara dezanA ke prArambha meM 'namo titthassa' kahakara dvAdazAMgI rUpa 'zrutajJAna' ko namaskAra karate haiN| tIrthaMkara paramAtmA bhI kevalajJAna dvArA dRSTa jagat ke bhAvoM kA nirUpaNa 'dravya-zruta' ke mAdhyama se hI karate haiN| isIlie prabhu kI vANI 'samyagzruta' svarUpa hai| . jainAgamoM meM 'namo baMbhIlivIe' kahakara zrata kI jananI-svarUpa brAhmI-lipi ko bhI namaskAra kiyA gayA hai| * 'zruta' ke samyag bodha ke lie aura dvitIya mahAvrata ke pAlana / rakSaNa va saMvardhana ke lie vyAkaraNa kA samyag bodha atyaMta hI jarUrI hai| 'praznavyAkaraNa' rUpa dasaveM aMga meM kahA gayA hai aha kerisayaM puNAi saccaM bhAsiavvaM ? jaM taM damvehiM pajjavehiM ya guNehiM kammehiM bahuvihehiM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sippehiM AgamehiM ya nAmakkhAyanivAyauvasagga-taddhia-samAsasaMdhi-padahetu-jogiya-uNAi-kirizrAvihAraNa-dhAtu-sara-vibhatti vaNNajuttaM tikallaM dasavihaM saccaM.------vattavvaM / (sUtra 24) artha-he bhagavaMta ! kisa prakAra kA satya bolanA cAhiye ? (bhagavAna-) jo dravya, paryAya, guNa, karma, bahuvidhazilpa tathA pAgama se yukta ho aura nAma, pAkhyAta, upasarga, taddhita, samAsa, saMdhi, padahetu, yogika, uNAdi, kriyA-vidhAna, dhAtu-svara, vibhakti aura varNa se yukta ho, vaisA trikAlaviSayaka dasavidha satya bolanA cAhiye / isa aAgama-pramANa se spaSTa hai ki mokSAbhilASI mumukSu AtmA ko zruta ke samyag bodha ke lie vyAkaraNa-zAstra kA avazya abhyAsa karanA caahiye| mahopAdhyAya zrImad vinayavijayajI ma. ne 'haimalaghuprakriyA' ke maMgalAcaraNa meM 'zrIhaimavyAkaraNa' ko bhI namaskAra kiyA hai aura unhoMne yukti-prayukti ke dvArA usakI namaskaraNIyatA ko siddha kiyA hai| 'zrIhaimavyAkaraNa' samyagdRSTi dvArA praNIta hone se zrutajJAna rUpa hai aura sakala zAstroM kI vyutpatti bodha meM hetu rUpa hone se loka meM bhI mahAn upakArI hai, ataH usako namaskAra samucita hI hai aura yaha vyAkaraNa sarasvatI rUpa hone se vyAkaraNa ko namaskAra karane se sarasvatI ko bhI namaskAra ho jAtA hai| vyAkaraNa kI mahimA kA gAna karate hue kisI vidvAn ne ThIka hI kahA hai arthapravRttitattvAnAM, zabdA eva nibandhanam / tattvAvabodhaH zabdAnAM, nAsti vyAkaraNaM vinA / / artha-viSayaka pravRtti ke rahasya meM zabda hI kAraNa haiM aura zabdoM kA vAstavika bodha vyAkaraNa ke binA saMbhava nahIM hai| ___ vyAkaraNa ke samyag bodha ke abhAva meM vAraNI ke vicitra (upahAsya) prayogoM para kaTAkSa karate hue kisI kavi ne ThIka hI kahA hai nAGgIkRtaM vyAkaraNauSadhAnAM, apATavaM vAci sugUDhamAste / kasmizcidukte tu pade kathaMcit svairaM vapuH svidyati vepate ca / / bhAvArtha-'jina vyaktiyoM ne vyAkaraNa rUpa auSadha kA sevana nahIM kiyA hai, unakI vANI meM atyaMta apaTutA hotI hai aura isa kAraNa jaba ve kisI vyAkaraNavid ke mukha se koI pada/vAkya sunate haiM,....to usa vAkya ke anavabodha ke kAraNa unake deha meM pasInA chUTane lagatA hai aura unakI deha kA~pane lagatI hai|' astu ! vidvajjana ke Age vyAkaraNa kI mahimA kA gAna, yaha to mAtA ke sAmane, mAmA ke ghara ke varNana samAna hI hai, kyoMki vidvajjana vyAkaraNa ke mAhAtmya se suparicita hI hote haiN| prastuta 'zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam' ke granthakartA kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrAcAryajI ke puNyanAma se bhalA kauna aparicita hogA? ve bahumukhI pratibhA ke dhanI the| gurjarasamrAT siddharAja aura paramArhat Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) kumArapAla ko pratibodha kara, unhoMne jinazAsana kI adbhuta prabhAvanA kI hai| unake virAT vyaktitva kA paricaya vANI se agocara hai, phira bhI prAcIna aura arvAcIna aneka vidvAnoM ne unake virATa vyaktitva ko prAMzika rUpa se zabda-deha dene kA prayAsa kiyA hai| 'siddhahemacandra zabdAnuzAsanam' ke prathama bhAga meM maiMne graMthakAra kA saMkSipta jIvana-paricaya dene kA alpa prayAsa - kiyA hai, parantu vaha paricaya to bAlaka dvArA apane hAtha pasAra kara udhi/sAgara kA mApa batalAne tulya hI hai| kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrAcArya bhagavaMta ke virAT vyaktitva kA paricaya dene vAlI tatkAlIna vidvAnoM kI aneka kAvya-paMktiyA~ itihAsa ke svarNa-pRSThoM para aMkita haiM, unameM se katipaya paktiyA~ yahA~ uddhRta kI jA rahI hai virAT prAtmA kA virAT vyaktitva aura adbhuta kRtitva (1) samyagjJAnanirguNairanavadheH zrIhemacandraprabhoH / graMthe vyAkRtikauzala, vasati tat kvAsmAdRzAM tAdRzaM / / artha-samyagjJAna ke nidhi aura guNoM se avadhi rahita zrI hemacandra prabhu ke grantha meM jo vyAkRti (vyAkaraNa-zabdavijJAna) kA kauzala hai, vaisA kauzala hamAre jaise meM kahA~ se ho? -zrI mahendra sUri kRta anekArtha-kairava kaumudI (2) vidyAmbhonidhimaMthamaMdaragiri : zrIhemacandro guruH / -zro devacandrasUri kRta candralekhA nATaka artha-vidyA rUpI samudra ko mathane ke lie zrI hemacandra guru maMdaragiri ke samAna haiN| (3) klapaM vyAkaraNaM navaM viracitaM. chando navaM dvayAzrayA 'laMkArau prathitau navau prakaTitau zrI yogazAstraM navaM / tarka: saMjanito navo jinavarAdInAM caritraM navaM, baddhaM yena na kena kena vidhinA, mohaH kRto dUrataH / / artha-navIna vyAkaraNa, navIna chandonuzAsana, navIna dvayAzraya mahAkAvya, alaMkAra zAstra, yoga-zAstra, pramANa-zAstra tathA jinezvara devoM ke caritroM kI racanA karake (zrImad hemacandrAcArya jI ne) kisa-kisa prakAra se apanA moha dUra nahIM kiyA hai ? arthAt aneka prakAra se dUra kiyA hai| --zrI somaprabhasUrikRta zatArthakAvya-TIkA zloka 93 (4) niHsImapratibhaikajIvitadharau, niHzeSabhUmispRzAM, puNyaudhena sarasvatIsuragurU, svAMgaikarUpo dadhat / ya: syAdvAdamasAdhayan nijavapuSTAntataH so'stu me, sadbuddhyambunidhiprabodhavidhaye, zrIhemacandra : prabhuH / / 1 / / ye hemacandraM munimetaduktagranthArtha-sevAbhiSataH zrayante / saMprApya te gauravamujjvalAnAM padaM kalAnAmucitaM bhavanti / / -zrI malliSeNasUrikRta syAdvAdamajarI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-samasta pRthvIvAsiyoM kI puNyagazi ko ikaTThI karake asIma pratibhA se eka jIvita dhAraNa karane vAlI sarasvatI aura bRhaspati ko jinhone apane zarIra meM eka rUpa karake dhAraNa kiyA hai aura apane deha ke dRSTAMta se jinhoMne syAdvAda ko siddha kiyA hai, aise candratulya zrI hemaprabhu merI sadbuddhirUpI sAgara ke prabodha (vikAsa) ke lie candra samAna hoN| jo isa grantha ke artha kI sevA ke bahAne se zrI hemacandramuni kA prAzraya lete haiM, ve gaurava prAptakara ujjvala kalAoM ke ucita sthAna rUpa banate haiN| (5) jayasiMhadevavayaNAu, nimmiyaM siddhahemavAgaraNaM / nIsesasaddalakkharaNanihAramibhiraNA muriMgadeNa / / artha-jayasiMha (siddharAja) rAjA ke vacana se isa munIndra ke dvArA samasta zabda lakSaNa ke nidhAna svarUpa siddhahaima vyAkaraNa racA gayA / kiM stumaH zabdapAthodhehemacandrayatermatim / ekenApi hi yenedRk kRtaM zabdAnuzAsanam / / artha- zabda-samudra rUpa hemacandra muni kI buddhi kI kyA stuti kareM (kaise stuti kareM ? ) ? kyoMki jinhoMne akele hI aise (mahAn) zabdAnuzAsana kI racanA kI hai| (7) zabda-pramANa-sAhitya-chando-lakSma-vidhAyinAM / zrIhemacandrapAdAnAM, prasAdAya namo namaH / / artha-zabda, pramAgA, sAhitya, chaMda aura vyAkaraNa ke vidhAyaka zrI hemacandra bhagavaMta ke prasAda guNa ko bArambAra namaskAra ho / -zrI rAmacandra sUri tathA zrI guNacandra sUri kRta nATyadarpaNa (8) * tuliiy-tvrinnjj-kNtii-syvtt-svtt-nynn-rmnnijjaa| pallaviya-loyaloyaNa-harisappasarA sarIra-sirI // 1 // pAbAlattaNo bihu cArittaM jariNaya-jaNa-camakkAraM / bAvIsa-parisahasahaNa-duddharaM tivva-tava pavaraM / / 2 / / muNiya-visamatthasatthA-nimiyavAyaraNa-pamuha-gaMthagaNA / paravAi parAjaya-jAyakittImaI jayapasiddhA / / 3 / / dhamma paDivattijaNaNaM, atuccha-micchatta mucchiANaM pi / mahu-khIrapamuha-mahuratta-nimmiyaM dhammavAgaraNaM / / 4 / / iccAi guNohaM hemasUriNo, pecchiUNa cheyajaNo / sadvahai adiTTha vi hu titthaMkara-garaNaharappamuhe / / 5 / / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) artha--zatapatra arthAt kamala samAna nayana se ramaNIya aura logoM ke nayanoM meM harSa ke prasAra ko pallavita karane vAlI jinakI zArIrika saMpadA tapanIya arthAt suvarNa kI kAMti ke samAna thI // 1 // bAlyakAla se hI jinakA cAritra logoM meM camatkAra paidA karane vAlA aura bAvIsa pariSahoM ko sahana karane se durjaya aura tIvra tapa ke kAraNa uttama thA // 2 // viSamArtha zAstra ke bodha vAlI, vyAkaraNAdi graMthoM ko racane vAlI aura paravAdI kA parAjaya kara kIrti prApta karane vAlI jinakI buddhi thI // 3 // mithyAtva se mUcchita bane hunoM ko bhI dharmabodha dene vAlA jinakA dharmakathana atuccha aura madhu-kSIra pramukha mAdhurya vAlA thA - ityAdi guNoM vAle hemacandrAcAryajI bhagavaMta ko dekhakara, catura-nipuNajana pradRSTa tIrthaMkara aura gaNadhara bhagavaMtoM para bhI zraddhA karate haiM // / 4-5 / / (e) saptarSayo'pi satataM gagane caranto, rakSu kSamA na mRgIM mRgayoH sakAzAt / jIyAcciraM kaliyuge prabhuhemasUri rekena yena bhuvi jovavadho niSiddhaH // - zrI somaprabhasUri kRta prabaMdha gururgurjararAjasya cAtuvidyekasRSTikRt / frefer rasadvRttakavirbAnAM na gocaraH / / - vividhagacchIya paTTAvalI saMgraha artha - zrAkAza meM satata ghUmane vAle saptarSi bhI zikArI ke pAsa se hariNI kA rakSaNa karane meM samartha na bana sake, jabaki kaliyuga meM ( prabhu hemacandrAcAryajI ne) akele hI pRthvI para jIvavadha kA niSedha karA diyA, aise hemacandra prabhu dIrgha kAla taka jaya pAe~ / (10) - zrI muniratnasUri kRta zramamacaritra artha - gurjara samrAT ke guru, cAra prakAra kI vidyAoM kA sarjana karane meM viziSTa aura triSaSTizalAkA puruSoM ke pavitra caritra ko likhane meM kavi aise zrI hemacandrAcAryajI gaNI se agocara haiM arthAt isa vANI dvArA unakI stuti zakya nahIM hai / (11) vaiduSyaM vigatAzrayaM zritavati zrIhemacandre divam / - rAjakavi somezvaradevaracita surathotsava artha - zrI hemacandra prabhu ke svarga-gamana para vidvattA Azrayarahita ho gaI / pracaMDa pratibhA ke svAmI kalikAla sarvajJa zrImad hemacandrAcAryajI bhagavaMta kI daivika pratibhA ke darzana hameM unakI kRtiyoM meM milate haiN| prAcIna arvAcIna aneka vidvAnoM ne unakI kAvya-kRtiyoM kI muktakaMTha se prazaMsA kI hai / saMskRtabhASA - bodha ke lie Aja taka aneka vyAkaraNa-grantha race gae haiM, una granthoM meM isa vyAkaraNa-grantha ko apanI maulika vizeSatAe~ haiM, jo adhyApaka va pAThakagaraNa svayaM hI samajha sakate haiM / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) 'siddhahema' ke adhyayana-adhyApana meM upayogI katipaya prAcIna arvAcIna graMthoM kI yahA~ sUcI dI jA rahI hai 1. kriyAratna samuccaya - zrA. guNaratnasUri kRta (saM. 1466) 2. syAdi - samuccaya-- prA. amaracandrasUri kRta 3. haimavibhrama- saTIka - prA. guraNacandrasUri kRta haimavibhrama- savRttika - prA. jinaprabhasUri kRta 4. 5. liMgAnuzAsana vRtti - prA. jayAnaMdasUri kRta 6. liMgAnuzAsanadurgapadaprabodhavRtti - zrI vallabhagaNi kRta 7. haima - kavikalpadruma - paM. harSakulagaNi kRta 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. siddhama para se avatarita vyAkaraNa syAdizabdadIpikA - prA. jayAnaMdasUri kRta prAkRtazabda samuccaya - prA. amaracaMdrasUri kRta dvayAzraya-kAvyavRtti (saMskRta) -- upA. abhayatilakagariNa kRta dvayAzrayavRtti - prAkRta - paM. pUrNakalaza gariNa kRta nyAyasaMgraha - nyAyArthaM maMjUSA nyAsa - hemahaMsa gaNi kRta abhidhAna-ciMtAmaNi nirNIti - maho. bhAnucandra gaNi kRta abhidhAna - ciMtAmaNi- sAroddhAravRtti - zrI vallabha gariNa kRta haimInAmamAlA - prA. jinadevasUri kRta 1. siddha sArasvata - prA. devAnaMdasUri kRta (saM. 1334) 2. haimalaghuprakriyA - maho. vinayavijaya gariNa kRta (1712) 3. haima prakriyA prakAza "3 4. candraprabhA (haimakaumudI ) - mahopAdhyAya meghavijaya gariNa kRta ( 1758 ) 5. hemazabdacandrikA - maho. meghavijaya gaNi 6. haimaprakriyA - vIrasI kRta 7. bRhad hemaprabhA - A. vijayanemisUri kRta siddha prabhA - A. sAgarAnaMdasUri kRta 9. hemabRhat prakriyA - paM. girijAzaMkara zAstrI kRta 10. hemasaMskRtapravezikA (gujarAtI) - paM. zivalAla kRta 8. 12 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) nyAsa sArasamuddhAra (laghunyAsa) ke kartA kA saMkSipta paricaya kalikAlasarvajJa hemacandrAcAryajI bhagavaMta viracita 'zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsanam' ke bRhannyAsa meM se pU. prAcArya zrI kanakaprabhasUrIzvarajI ma. sA. kA paricaya denA bhI atyaMta anivArya hai| prAcIna itihAsa ke graMthoM ke avalokana ke bAda bhI unake jIvana sabaMdhI vizeSa jAnakArI to nahIM mila pAI hai, phira bhI nyAsasArasamuddhAra ke anta meM prazasti kAvyoM ke dvArA unakI vidvattA kA hameM avazya bodha hotA hai| prazastikAvyaprAsId vAdidviradapRtanApATane paJcavaktrazcAndre gacche'cchataradhiSaNo dharmasUrimunIndraH / paTTa tasyAni janamano'nokahAnandakandaH, sUri: samyagguNagaNanidhiH khyAtibhAg ratnasiMhaH / / 1 / / yasyoparAgasImAyA-mudayaH parabhAgabhAg / devendrasUristatpa? jajJe navyo nabhomaNiH / / 2 / / bhUpAlamaulimANikya-mAlAlAlitazAsanaH / darzanaSaTkanistandro, hemacandro munIzvaraH / / 3 / / teSAmudayacandro'sti, ziSya: saMkhyAvatAM varaH / yAvajjIvamabhUdyasya, vyAkhyAjJAnAmRtaprapA / / 4 / / tasyopadezAd devendrasUriziSyalavo vyadhAt / nyAsasArasamuddhAraM, manISI kanakaprabhaH / / 5 / / artha- cAndragaccha meM vAdI rUpI hAthiyoM kI senAoM ko phAr3ane meM siMha samAna atyaMta buddhi nidhAna prAcArya dharmasUri the| jana-mana rUpI vRkSa ke pAnaMda rUpI kaMda vAle samyag guNa gaNa ke mahAsAgara aura atyaMta prasiddha ratnasiMhasUri unake paTTadhara the| uparAga arthAt vipakSAkramaNa kI parAkASThA meM jinakA udaya guNotkarSa ko bhaja rahA thA, aise navIna sUrya samAna devendrasUrijI ma. unake paTTa para utpanna hue| navInatA kA kAraNa yaha hai ki rAhu grahaNa kI parAkASThA meM sUrya tejasvitAhIna udita hotA hai, jabaki devendrasUrijI ma. paravAdiyoM ke AkramaNa meM adhika dIptimAna ho rahe the| mANeka kI zreNI se suzobhita mukuTa vAle rAjA bhI jinakI AjJA kA svIkAra karate the, aise SaDdarzana ke jJAtA zrI hemacandrasUrijI hue| unake aneka ziSyoM meM udayacandra nAma ke ziSya haiM, jo sadaiva jIvana-paryanta vyAkhyA jJAna rUpI amRta kI prapA (pyAU) the| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) unake upadeza se devendrasUri ke ziSya manISI kanakaprabha ne nyAsasArasamuddhAra kI racanA kI / uparyukta prazasti-kAvyoM se spaSTa hotA hai ki kalikAlasarvajJa AcArya bhagavaMta zrI ke ziSya paMDita udayacandra gari kI satpreraNA se pU. kanakaprabha muni ne 'nyAsasArasamuddhAra' kI racanA kI hai| pU. kanakaprabha manISI cAndragaccha ke antargata rAjagaccha meM hue haiN| candragaccha meM prAcArya dharmaghoSasUri nAma ke eka mahAn 'dharmasUri' thaa| ve vyAkaraNa ke pAragAmI, nyAyazAstra meM niSNAta buddhizAlI the| ve mahAvAdI the| aMbikA devI ke kRpA-pAtra the / prabhAvaka AcArya hue haiM, jinakA dUsarA nAma sUtra artha ke samartha vyAkhyAtA aura pUrva nAgaura ke rAjA prAlharaNa, zAkaMbharI ke rAjA ajayarAja, arNorAja tathA vigraharAja ko unhoMne pratibodha kiyA thA / unake upadeza se prabhAvita hokara vigraharAja ne jainadharma svIkAra kiyA thA aura usane apane rAjya meM parva- dinoM meM pramAri pAlana karavAyA thA / pU. AcArya dharmaghoSa sUrijI ma. ke paTTadhara pU. pA. ratna siMhasUrijI ma. the / ve bhI atyaMta prabhAvaka aura pratibhA saMpanna the / unhoMne bhI apane jIvana meM aneka granthoM kI racanA kI hai| pU. prA. zrI ratna siMhasUrijI ma. ke paTTadhara pU. prA. zrI devendrasUri hue aura unake ziSya paM. kanakaprabha maharSi the / ve bhI pratibhAvaMta aura jinazAsana ke anurAgI the| prastuta saMpAdana pUjyapAda gurudeva paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI ke munivara zrI vajrasenavijayajI ma. sA zrI vajrasenavijayajI ma. sA ke dila meM prAcIna granthoM ke parama pUjya dAtsalyanidhi svargIya kRpA pAtra bane pUjya vidvadvayaM grAtmIya prakAzana kI uttama bhAvanA rahI huI hai, jo atyaMta hI prazasya hai unake dila meM isa grantha ke punaruddhAra kI bhAvanA jAgRta huI aura unakI hI zubha preraNA se mu bhI yatkiMcit sevA kA avasara milA, unakA atyaMta hI abhArI hU~ / usake lie maiM prastuta grantha-saMpAdanAdi meM kahIM skhalanA raha gaI ho prastuta grantha bhavyAtmAoM ke samyag jJAna kI vRddhi meM nimitta bane bhoktA baneM isI zubhecchA ke sAtha vijayadAnasUri jJAnamaMdira kAlpura roDa ASAr3ha da 14, 2042 (cAturmAsa prAraMbha divasa ) dinAMka 20-7-66 : to usake lie kSamAyAcanA ke sAtha, aura ve bhavyAtmAe~ kramazaH zAzvata pada kI --muni ratnasena vijaya Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saaraaaxxxarpaRRRRRRRorraraxxxxxxx adhyAtmayogI nispRhaziromaNi paMnyAsapravara zrI bhadraMkara vijayajI gaNivaryazrI viracita tAttvika aura tArkika sAhitya daaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaad 1. jaina mArga nI pichAraNa 2. namaskAra-mahAmantra 3. anuprekSA 4. namaskAra-mImAMsA 5. namaskAra dohana jina-bhakti 7. deva-darzana 8. pratimA-pUjana 6. prArthanA 10. pratikramaNa nI pavitratA 11. dharma zraddhA 12. pArAdhanA no mArga 3. AstikatA no Adarza gujarAtI sAhitya 14. zrI mahAvIradeva nu jIvana 15. tattvadohana 16. tattvaprabhA 17. mananamAdhurI 18. maMgala vANI 16. vacanAmRta saMgraha 20. ajAtazatru nI amara vANI 21. cuTelu ciMtana 22. mahAmaMtra nA ajavAlA 23. anuprekSA nA ajavAlA 24. cintanadhArA 25. ciMtana suvAsa SaraKARArraparasharaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaar 1. parameSThi-namaskAra 2. mahAmantra kI anuprekSA namaskAra mImAMsA 4. cintana kI cinagArI 5. pratimA-pUjana hindI sAhitya 6. jaina mArga paricaya 7. cintana ke mUla 8. paramAtma-darzana 6. cintana kI cAMdanI m ssssssseeeeeeeeessex Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aham // anaMtalabdhinidhAnAya zrIgautamasvAmine namaH // / pUjyapAdAcArya devazrImad dAna-prema-rAmacandra-bhadraGkarasadgurubhyo namaH / kalikAlasarvajJa-zrIhemacandrasUribhagavatpraNItaMzrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam / [ svopajJatattvaprakAzikAbhidhabRhavRtti-manISikanakaprabhasUriviracitanyAsasArasamuddhAra (laghunyAsa) saMvalitam ] [tatra-SaSTho'dhyAyaH] taddhito'NAdiH // 6. 1. 1 // aNAdiH pratyayo ya ita UrdhvaM vakSyate sa taddhitasaMjJo vijJeyaH / aupagavaH, kApaTavaH / taddhitapradezAH 'Rto rastaddhite' (1-2-26) ityAdayaH // 1 // nyA. sa.-taddhito'NAdiH-tasmai laukika-vaidikazabdasaMdarbhAya tAbhyaH prakRtibhyo vikRtibhyo cA hitaH, AdyaM mataM jainendrasya, dvitIyamutpalasya / hitAdibhiH' 3-1-71 iti smaasH| pautrAdi vRddham // 6. 1. 2 // paramaprakRteH apatyavato yatpautrAdyapatyaM tadvaddhasaMgaM bhavati / gargasyApatyaM pautrAdi gAryaH, evaM vAtsyaH / pautrAdIti kim ? anantarApatye gAgiH vAtsirityeva bhavati, pautrasyApatyatvAt tadAdyapatyameva vijJAyate / vRddhapradezAH 'vRddhAni' (6-1-30) ityAdayaH // 2 // nyA0 sa0 pautrAdi vRddham-apatyavata iti-vizeSyaM paramaprakRteriti vizeSaNaM, anyathA paramaprakRtavizeSyatve apatyavata ityasya strItvaM syAt, paramA prakRSTA prakRtiH paramaprakRtiryasmAta paro'nyo na jJAyate, yadyapi pitAmahaprapitAmahAdinItyA vRddhasaMtAnasyAnantyaM tathApi yannAmnA kulaM vyapadizyate sa paramaprakRtirityucyate / gArgya iti-bAhvAdono bAdhako gargAderyaJ / gArgiriti-anna imo bAdhaka RSyaNa prApnoti, tadbAdhanAya bAhAditvAdi / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite vaMzyajyAyo bhrAtro javati prapautrAdyastrI yuvA // 6. 1. 3. // vaMze bhavo vaMzyaH pitrAdirAtmanaH kAraNam / jyAyAn bhrAtA vayo'dhika ekapitRka ekamAtRko vA, prapautraH pautrApatyam paramaprakRtezcaturthaH / strIvajitaM prapautrAdyapatyaM jIvati vaMzye jyAyobhrAtari vA yuvasaMjJaM bhavati / gArgyAyaNaH, vAtsyAyanaH / vaMzyajyAyo bhrAtroriti kim ? anyasmin jIvati gArgyaH / jyAyograhaNaM kim ? kanIyasi bhrAtari gArgyaH / jIvatIti kim ? mRte gArgyaH / prapautrAdIti kim ? pautro gArgya: / astrIti kim ? strI gArgI / vacanabhedaH pRthagnimittatvadyotanArthaH / / 3 / / 2 ] nyA0 sa0 - vaMzyajyAyobhrA 0 - vaMzya iti - AdipuruSe rUDhivazAd varttate / sapiNDe vayaHsthAnAdhike jIvadA / / 6. 1. 4 // yayorekaH pUrvaH saptamaH puruSastAvanyonyasya sapiNDau, vayo yauvanAdi, sthAnaM pitA putra ityAdi / paramaprakRteH strIvajitaM prapautrAdyapatyaM vayaHsthAnAbhyAM dvAbhyAmapyadhike sapiNDe jIvati jIvadeva yuvasaMjJaM vA bhavati / pitRvye pitAmahasya bhrAtari vA vayo'dhike jIvati jIvat gArgyasyApatyaM gArgyaH gArgyAyaNo vA, evaM vAtsyaH vAtsyAyano vA / sapiNDa iti kim ? anyatra gArgyaH / vayaH sthAnAdhika iti kim ? dvAbhyAmanyatareNa vA nyUne gArgyaH / jIvaditi kim ! mRto gArgyaH / jIvatItyeva ? mRte gArgya: / prapautrAdItyeva ? pautrI gArgyaH / astrotyeva ? strI gArgI // 4 // nyA0 sa0 sapiNDe vayaHsthAnA0 - pitRvye iti na vAcyaM pitRvye vAcye vaMzyadvArA pUrvaNaiva bhaviSyati, pitRvyasya vaMzyatAyA abhAvAt / pitrAdizatmanaH kAraNamiti yuktam / anyatreti - mAtulAdAvityarthaH / dvAbhyAmanyatareNeti-laghau pitRvyaje dvAbhyAM nyUnatvaM laghau pitRvye jIvatya'nyatareNa nyUnatvamiti / potro gAgryaM iti - gargasyApatyamanantaramapi vRddhatyopacArAt gArgyastasyApatyaM yuveti kRte gArgyAyaNa iti prApnoti, tanna bhavati / yuvavRddhaM kutsArye vA // 6. 1.5 // yuvA ca vRddhaM cApatyaM yathAsaMkhyaM kutsAyAmarcAyAM ca viSaye yuvasaMjJaM vA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 3 bhavati, yUnaH kutsAyAM pakSe yuvatvaM nivartyate, tatra vRddhapratyayenAbhidhAnaM bhavati / gAgyaMsyApatyaM yuvA kutsito gArgyaH gArgyAyaNo vA jAlmaH / gurvAyatto bhUtvA svatantro yaH sa evamucyate, kutsAyA anyatra gArgyAyaNa eva / vRddhasya carcAyAM pakSe yuvatvaM prApyate, tatra yuvapratyayenAbhidhAnaM bhavati / gargasyApatyaM vRddhamaMcitaM tatrabhavAn gArgyAyaNaH gArgyo vA / arcAyA anyatra gArgya eva / astrItyeva ? gargasyApatyaM pautrAdi strI gArgI // 5 // nyA0 sa0 - yuvavRddhaM 0 -yuvatvaM nivartyata iti - ' vaMzyajyAyaH 1 6-1-3 ityanena nityaM prAptam / saMjJA durvA // 6. 1. 6 // yA saMjJA saMvyavahArAya haThAnniyujyate sA dusaMjJA vA bhavati / devadattIyAH, daivadattAH, siddhasenIyAH, saiddhasenAH / drupradezAH ' dorIya:' (6-3-31) ityAdayaH / / 6 // nyA0 sa0 - saMjJA durvA - saMjJAyate'nayA sthAditvAt kaH, bAhulakAt strItvaM, saMjJAnaM vA, ' upasargAdAtaH ' 5 -3 - 110 ityaJ / tyadAdiH // 6. 1. 7 // sarvAdyantargatAstyadAdayo dusaMjJA bhavanti / tyadIyam, tadIyam, yadIyam, idamIyam, adasIyam, etadIyam ekIyam, dvIyam, yuSmadIyam, asmadIyam, kimIyam, tyAdAyaniH, yAdAyaniH // 7 // nyA0 sa0-tyadAdiH-bhavadanyairnodAhRtaH ityasmAbhirapi nodAhRtaH, prayogastu bhAvatAyaniH / vRddhiryasya svareSvAdiH // 61.8 // yasya zabdasya svareSu madhye AdiH svaro vRddhisaMjJo bhavati sa zabdo dusaMjJo bhavati / AmraguptAyaniH, zAlaguptAyaniH, AmbaSThyaH, zAlIyaH, mAlIyaH, aitikAyanIyaH, aupagavIyaH / vRddhiriti kim ? dattasyeme dAttAH, atra svareSvAdiH akArostIti dusaMjJA syAt, zAlIyA ityAdiSu tu na syAditi vRddhigrahaNam / yasyeti saMjJinirdezArtham / anena hi sa ityAkSipyate / svareSviti vyaJjanAnapekSayA buddhisaMnikRSTasvara saMnivezApekSamAditvaM yathA vijJAyetetyevamartham, tena vyaJjanAderapi dusaMjJA siddhA bhavati / Adiriti kim ? sabhAsannayane bhavaH sAbhAsaMnayanaH // 8 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 9-10] nyA0 sa0-vRddhi:-svareSviti-svarau ca svarAzca ekazeSe, zAlAyAM bhavo jAto vA 'dorIyaH' 6-3-32 / AmbaSTaya iti-AmghaSThAnAM rASTrasya rAjA, AmbaSThasya rAjJo'patyaMvA, 'dunAdi' 6-1-118 iti jyaH / aitikAyanIya iti-itikasyApatyaM vRddhaM naDAdyAyanaN , tasya chAtra iti kRte 'gotrAdadaNDa' 6-3-169 ityakaJ na ziSyavarjanAta, tato 'dorIyaH' 6-3-32 evamaupagavIyaH / ___ akAro'stIti-svareSu hi Adau akAraH cAtrAsti zAlIyA ityAdiSu tu Adisvaro'kAro nAsti kintu dvitIya AkAra iti na syAt / edoddeza eveyAdau // 6. 1. 9 // deza eva vartamAnasya yasya zabdasya svareSvAdiH svara ekAra okAro vA bhavati sa IyAdau pratyaye vidhAtavye dusaMjJo bhavati / saipurikA, saipurikI, skaungrikii| sepuraM skonagaraM ca vAhIkagrAmau / deza iti kim ? daivavAcakaM nandyadhyayanam / evakAro'nyatra vRttivyavacchedArthaH, tena deze'nyatra ca vartamAnasya na bhavati / koDaM nAmodaggrAmastatra bhavaH krIDaH, devadattaM nAma vAhIkagrAmastatra bhavo devdttH| kroDazabdaH svAga'pi vartate / devadattazabda: pusyapi kriyAzabdazca / IyAdAviti kim ? AyanibAdau na bhavati // 9 // nyA0 sa0-edoddeza0-IyAdAviti-'IyaH svasuzca' 6-1-89 'jAterIyaH sAmAnyavati' 6-3-139 ityAderIyasya na grahasteSu dusaMjJAnibandhanakAryAbhAvAt / saipuriketi-sinvantIti vic guNaH sayAM puraM sepuraM, tatra bhAvA 'vyAdibhyo NikekaNau' 6-3-34 ityadhikAre 'vAhIkeSu grAmAt ' 6-3-36 / devavAcakamiti-devAn vakti bAhulakAt NakaH, devavAcakena kRtaM proktaM vA kRte, tena prokte vA aNa, avazyaM nandatIti 'NincAvazyaka' 5-4-36 iti Nin , nandino'dhyayanaM nandanti bhavyaprANino'nayA nandI cAsAvadhyayanaM ca iti vA / ___ AyanibAdAviti-upacArAt sepurasthaH puruSo'pi sepurastasyApatyamavRddhAdAyaniJ , na ca vaktavyaM deze eva na varttate iti, mukhyAbhidheyApekSayA deze eva varttate ityuktamanyathA sarve'pi zabdA upacAreNa svArtha tyajantyeva / pAradeze // 6. 1. 10 // prAgdeze vartamAnasya yasya zabdasya svareSvAdiH svara ekAra okAro vA bhavati sa IyAdau pratyaye vidhAtavye dusaMjJo bhavati, kaH punaH prAgdezaH yaH zarAvatyAH saritaH pUrvottareNa vahantyAH pUrvato dakSiNato vA bhavati / yastu pazcimata uttarato vA sa udak / yadAhuH Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 11] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [5 prAgudaJcau vibhajate haMsaH kSIrodake yathA, viduSAM zabdasiddhaye yA sA vaH pAyAccharAvatI // 1 // eNopacane bhava eNIpacanIyaH / gonardIyaH, bhojakaTIyaH, kozavRkSIyaH, gomayahradIyAH, ekacakrakaH / kroDaM nAma prAgagrAmastatra bhavaH kroDIyaH, devadattaM nAma prAgagrAmastasya kAzyAdipAThAt NikekaNau, devadattikA, devdttikii| pUrvaka dezagrahaNam evakAreNa saMbaddhamiti punariha dezagrahaNam / deza eveti niyamanivRttyarthaM vacanam / / 10 // nyA0 sa0-prAgdeze-prAG cosau dezazca prAcAM deza iti vA / pUrvottareNeti-pUrvAvayavayogAt pUrva, utagavayacayogAdantarAlamuttaraM, pUrvaM ca taduttaraM c| IzAnato naiRtaM gcchti| gomahradIye iti-vAhIkeSu bAdhakaH 'kakhopAntya' 6-3-59 iti IyaH, nanu prAcIti kriyatAM dezavikAre sati ki pUnardezagrahaNena ? ityAha-evakAreNa saMbaddhamiti-tadanuvRttAvevakAro'pyanuvarttata; tannivRttyarthaM punargrahaNamityarthaH / nanu prAcIti sUtrakaraNasAmarthyAdecakArahita eva deza ityanuvartiSyate, yadi hyevakArasaMbaddhaM deza ityanuvatiSyate tadA prAcItyetadapi na kRryAt, pUrveNa / sAmAnyena siddhatvAt ? satyaM, prAcIti kRte sUtrasAmarthyAt prAci kAle'pi vartamAnasya dusaMjJA syAdityapyAzaGkA syAditi dezagrahaNaM, pUrcasUtre sAmAnye deze dusaMjJA sAmAnyamadhye vizeSo buDita eca, tataH kiM vacanena ? ityAha-deza eveti / vAdyAt / / 6. 1. 11 // vA iti ca AdyAditi ca dvitayamadhikRtaM veditavyam, tatra vAdhikArAdita UvaM vakSyamANAH pratyayA vikalpyante, tena pakSe yathAprAptaM vAkyaM samAsazca bhavati / upagorapatyama, upagvapatyam iti / utsargarUpastu taddhito'pavAdaviSaye 'pIlAsAlvAmaNDUkAdvA' (6-1-68) ityAdau vAgrahaNAnna bhavati / AdyAdityadhikArAtsUtre yadAdau nirdiSTaM tasmAtpratyayo bhavati nAnyasmAt, tena 'sAsya'-(6-2-98) ityadhikAre devatetyAdau seti prakRtirasyeti pratyayArtho vyavasthito bhavati / indro devatAsya aindram haviH, aindro mantraH // 11 // nyA0 sa0 vAdyAt-nanvatra yathA vakSyamANataddhitapratyayAnAM vikalpanAt pakSe vAkyasamAsau dazyete tathA kathamapavAda pratyayAnAM vikalpena pakSe notsargapratyaya ityAha utsargetyAdi / / vyavasthito bhavatIti-AdyAditi vinA tu asyeti prakRtirdevatArthe ityapi syAt / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite .. gotrottarapadAdgotrAdivAjihvAkAtyaharitakAtyAt // 6. 1. 12 // ___gotramapatyam, jihvAkAtyaharitakAtyajitAdgotrapratyayAntottarapadAt yadagotrapratyayAntamuttarapadaM tasmAdiva vakSyamANaH pratyayo bhavati, yatheha Iyo bhavaticArAyaNAyAH, pANinIyAH, jaiminIyA: rauDhIyAH tathA kambalacArAyaNIyAH, odanapANinIyA, kaDArajaiminIyAH, ghRtarauDhIyA ityAdAvapi bhvti| yathA cehA bhavati zAkalAH, kANvAH, dAkSAH, pAnnAgArAH tathA vehizAkalAH, paiGgalakANvAH, kApiladAkSAH, kSarapAnnAgArA ityatrApi bhavati / ajihvAkAtyaharitakAtyAditi kim ? yatheheyo bhavati kAtyasya chAtrA: kAtIyAstadvadiha na bhavati, jihvAcapala: kAtyo jihvAkAtyaH, haritabhakSaH kAtyo haritakAtya : tasyeme chAtrA: jaihvAkAtAH hArikAtAH // 12 // nyA0 sa0 gotro0-paramazcAsau gArgyazca paramagArgyastasyApatyaM pAramagAAyaNa iti na bhavati, zaiSike'rthe sUtrasya pravRttatvAt , zaiSikaH kathaM labhyate iti cet 1 satyaM, IyAdAvityadhakAre IyasyAdirIya Adirasyeti ca samAsAt / pANinIyA iti-paNanaM paNaH, 'paNermAne' 5-3-32 (iti) al , paNo'syAstIti paNI, 'ato'nekasvarAt' 7-2-6 (iti) in, paNino'patyaM vRddhaM, 'so'patye' 6-1-28 (iti ) aN pANinasyApatyaM yuvA, 'ata iJ' 6-1-31 pANinerime cchAtrA IyaviSaye 'yuni lup' 6-1-137 iti ibo lupi doriiyH| zAkalA iti-zakalasyApatyaM 'gargAderyaJ'6-1-42 tasyeme 'shklaaderyny| 6-3-27 ityabi 'avarNevarNasya' 7-4-68 ityanenAlope taddhitayasvare 2-4-92 iti yalupa / evaM kAdhvAH / prAg jitAdaNu // 6. 1. 13 // prAg jitazabdasaMkIrtanAt pAdatrayaM yAvat ye'rthA apatyAdayasteSvapavAdaviSayaM parityajyAN pratyayo vA bhavati / upagorapatyamopagavaH, maJjiSThayA rakta vastraM mAjiSTham, bhikSANAM samUho bhaikSam, azmano vikAra AzmaH, sraghne bhavaH sroghnaH, NakAro vRddhayartha: / adhikAraH paribhASA vidhirvA'yama. adhikArapakSe prAjitAdityuttarArtham / anyathekaNityAdivadaNityeva siddham // 13 // nyA0-sa.-prAji0 bhaikSamiti-autsargikANo bAdhakasya 'kavaci' 6-2-14 itIkaNo bAdhako bhikSAderaNa / adhikAra iti nanu ko'tra paribhASAdhikArayorbhedaH ! ucyate, paribhASA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH hi ekadezasthaiva sakale zAstramabhijvalantI vyavahite'pi anantarottarAdau pravartamAnA na pratihatazaktirbhavati, adhikArastu nadIsrotorUpatayA anantara eva pravarttate na vyavahite, vidhirapi yujyate eva yataH prAgajitAye arthAH teSAmiha buddhayA saMkalayya nirdezAt , tenAnenaiva sarveSvartheSvaNa vidhIyate, ataH pakSatraye'pyadoSa iti / dhanAdeH patyuH // 6. 1. 14 // dhanAdergaNAtparo yaH patizabdastadantAddhanapatItyevamAdeH prAgajitIye'rthe'Na pratyayo vA bhavati / dhanapaterapatyaM tatra bhavastata Agato vA dhAnapataH, AzvapataH, rASTrapateridaM rASTrapatam, dhAnyapatam prANapattam / dhana, azva, gaja, zata, gaNa kula, gRha, pazu, dharma, dhanvan, sabhA, senA, kSetra, adhi, rASTra, dhAnya, prANa iti dhanAdiH / kecittu gRhase nAzabdau na paThanti, tanmate gAhapatyaM sainApatyam ityuttareNa jya eva / patyuttarapadalakSaNasya jyasya rASTrAdiSu triSu -- dorIyaH' (6-3-31) itIyasya cApavAdo'yam // 14 // anidamyaNapavAde ca dityditvaadityymptyuttrpdaanyyH||6. 1.15 // diti-aditi-AdityayamazabdebhyaH patyuttarapadAcca prAjitIye'rthe idamarthavajite'patyAdAvarthe yo'No'pavAdaH pratyayastadviSaye ca jyaH pratyayo bhavati / diterapatyaM daityaH, aditerapatyamAdityaH / ditiraditirAdityo vA devatAsya daityam Adityam, Adityyam evaM yAmyam, patyuttarapada-bRhaspaterapatyaM bAhaspatyaH, prAjApatyaH, bRhaspatirdevatAsya bArhaspatyam, eva prAjApatyam / aNapavAde ca AdityasyApatyamAdityyaH, yamasyApatyaM yAmyaH, atra paratvAt 'ata im' (6-1-31) itIJ syAt / vanaspatInAM samUho vAnaspatyam, atracittalakSaNa ikaN syAt, jyo hi prAjitIyamaNaM bAdhitvA sAvakAza iti aNapavAdagrahaNam / aNagrahaNaM kim ? vaastossytybhaaryH| asatyaNgrahaNe svApavAdaviSaye'pyasya samAveze sati taddhitaH svaravRddhi hetuH-' (3-2--55) ityAdinA puMvadbhAvaniSedhAt vAstoSpatyAbhArya iti syAt / anidamIti kim ? AdityasyedamAditIyam, uSTrapati ma vAhanam tasyedamauSTrapatam, 'vAhanAt '-(6-3-176) ityatra jakArasya vRddhiH 'jidArSANiyoH' (6-1-140) iti ca prayojanam / / 15 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 1 sU0 16-17 ] 6 nyA0 sa0 anida0 Adilyamiti - aditerapatyaM JyaH, Adityo devatAsyeti JyaH, 'avarNevarNa' 7-4-68 ' taddhitayasvara 2-4-92 iti yalopaH, 'tato'syAH ' 1-3-34 dvitvaM athavA aditirdevatA'sya vyaH, Adityo devatA'syeti JyA, 'avarNavarNasya' 7-4-68 ityakAralopaH tadA yasya lup na bhavatyanapatyatvAt / AdityasyApatyamiti - aditirdevatA asyA'patye tu vAcye Apatyasya yasya lopaH syAt, atra 'avRddhAdbornavA 6-1-110 ityAyanaH pakSe iJ prApnoti, sa bAdhyate / <] jyo hIti-nanu ca Jyo'pyaNapatrAda inyAdayo'pi tatra yadInAdayo tryaM bAdhitvApi syuH, tadA yasya ko'vakAza ityanavakAzatvAt parAnapIvyAdInasau bAgheta kimaNapavAdagrahaNena ? ityAha-jyo hItyAdi ayamarthaH ' prAjitAt ' 6-1-13 ityanena yo vihito'N tasyAnyo'pavAdo nAsti, tatraitatsUtraM sAvakAzaM tatazceha AdityasyApatyaM vanaspatInAM samUha ityAdAvubhayaprAptau asatyaNapavAdagrahaNe innAdiMreva syAt na JyaH / aNapavAdagrahaNamiti - aNo'pavAdaviSaye jyo na syAt, tatrANapavAda eva syAdityarthaH / syApavAdaviSayepIti-strasyApavAdaH svApavAdaH tasya tathAhi vAstoSpatya bhArya ityatra vAstoSpatirdetAsyA iti vAkye 'devatA' 6-2-101 ityagapavAdo'nena JyaH prAptastadapavAdo 'yAvApRthivo' 6-2-108 iti ya iti tasyApavAdo'yaM syAdityarthaH / nanu yasya dyAvApRthivI * 6-2-108 iti yasya vA ko vizeSa ityAha- taddhitaH sva vRddhiriti - Adityasyeramiti - aditerapatyamiti karttavyaM, anyatheye ApatyAbhAvAt " taddhitaya mvara 2-4-92 iti lup na syAt / na vAcyaM 'gotrAdadaNDa ' 6-3 - 169 itIyabAdhako'kaJ syAt, yatastatra svApatyasaMtAnasyeti viziSTaM gAtraM lAtaM, etacca punarbhUputra' 6-1-39 iti sUtre pUrthyAdyapatyasyA'gotratvAt gotrAdhikAra vihitA lup saMghAdya'NU ca na bhaviSyatIta bhaNanAt jJAyate / nidArSAdaNiriti ceti-yamasyApatyaM vRddhaM yAmya, yAmyasyApatyaM yuvA 6 - 1 - 31, dArSANinAH 6-1-140 iti lope yAmyaH pitA putrazca / C bahiSaSTIka ca // 6. 1. 16 // ata iJa , " " bahis ityetasmAt prAgjitIye'rthe TIkaN pratyayo bhavati cakArAd Jyazca // bahirjAto bAhIkaH, bAhyaH, bAhyA / prAyovyayasya ( 7-4-65 ) iti antyasvarAdilopa:, TakAro GayarthaH / bAhIkI / NakAro NitkAryArthaH // 16 // nyA0 sa0-bahiSaSTIkaN ca - bAhIka iti - ' jAte'rthe ' 6-3-98 bhavetu 'yajJe Jya ' 6- 3 - 134 ityadhikAre 'gambhIrapaJcaJjana ' 6-3-135 iti Jya eva syAt na TIkaN yo'pyatra jAta eva bhavetu siddhatvAt / kalyagnereyaNa // 6. 1. 17 // kali agni ityetAbhyAM prAgjitIye'rthe'nidamyaNapavAde ca eyaN pratyayo bhavati / kalirdevatAsya kAleyam, Agneyam, kalau bhavaM kAleyam, Agneyam, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [9 [pAda. 1. sU, 18-19 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH kalinA dRSTaM sAma kAleyama, Agneyam, kaleridam kALeyam Agneyam / aNapavAde ca, kalerAgataM kAleyam, mAgneyam / atra nahetubhyaH '-( 6-3155) ityAdinA rUpyamayaTau syAtAm, anye tu jitAtpareSvapi prAgvatIyeSva rtheSveyaNamicchanti / kalaye hitaM kAleyam Agneyam / kalenimittaM utpAtaH saMyogo vA kAleyaH, AgneyaH / / 17 / / ___kalyagnereyaNa-Agneyamiti-gauNamukhyayoriti agnirivAgniryadA tadA na bhavatIti bhojaparibhASAvRttiH, etacca bhASyAnuyAyi, evaM 'vAsudevArjunAdakaH' 6-3-207 ityAdAvapi / pRthivyA aJ // 6. 1. 18 // pRthivIzabdAtprAjitIye'rthe'nidamyaNapavAde ca jAJ ityeto pratyayo bhvtH| pRthivyAM bhavaH pArthivaH, jAo striyAM vizeSaH / pArthivA, pArthivI / aNapavAde ca pRthivyA apatyaM pArthivaH, pArthivA, paarthivii| atra eyaN syAt, GI "bahuSu lup" saMghAdiSvaNiti prayojanamajvidhAnasya // 18 // nyA. sa. pRthivyA-pArthiveti-jAtitve'pyajAditvAdAp yadvA pratyayadvaya-vidhAnasya vyAptipuraHsaratvena vyAkhyAnAdAbityanenaivAp na tu jAtidvArA ddoH| ____ bahuSu lubiti-pRthivyA apatyAni, anenAJ, 'yavanaH' 6-1-126 iti lup 'yAdeH' 2-4-95 iti DInivRttina gaurAdau pRthivIti pAThAt , 'gozcAnta' 2-4-96 iti hasvatve jasi pRthivyH| saMghAdigviti -pRthivyA apatyAni abo lupi saMghAdIti vivakSAyAM 'gotrAdadaNDa' 6-3-169 ityakaviSaye 'na prAgajitIye 6-1-135 iti ano lubabhAve akaJbAdhake 'saMghaghoSAGka 6-3-172 ityaNi pArthivaH / / utsAde // 6. 1. 19 // utsa ityevamAdibhyaH zabdebhyaH prAgjitIye'rthe'nidamyaNapavAde cAm pratyayo bhavati / utsasyedamautsam , audapAnam, aNapavAde ca,-utsasyApatyam autsaH, audapAnaH, taruNyA apatyaM tAruNaH, tAlunaH, paJcAleSu bhavaH pAJcAlaH / atra iJ eyaN akaJ ca prApnuvanti / kurorapatyaM kauravya iti byavidhI kuruzamdopAdAnasyAnavakAzatvAt bhavati / kaurava iti tvapatyasyApodamartha vivakSAyAM bhaviSyati / uttaratra vaSkayazabdasya samAse pratiSedhAdutsAdyantasyApoha pratyayA, tena godhenubhya bAgataM gaudhenavamiti siddham / anyathA rUpyamayaTau syAtAm / utsa, udapAna, vikara, vinava, mahAnada, mahAnasa, mahAprANa, mahAprayANa, taruNa, taluna, dhena, paGkti, jagatI, bRhatI, triSTubha, mihadityapi kecit / satvat sacchabdo matvantaH / satvato'patyaM tatra bhavo vA sAtvataH, anye Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pA0 1 sU0 20-22 tu nAgamamicchanti, sAtvantaH, kuru paJcAla indrAvasAna uSNih kakubh akArAntAvetAvityanye / suvarNa, haMsapatha, vardhamAna iti utsAdi // 19 // nyA0 sa0 utsA0 - bhautsa iti - ' ata ina ' 6 - 1 - 31 prApnoti / tAruNa iti 'Gaso'patye 6-1-28 ityetasya bAdhako 'yAptyUGa : 6-1-70 ityanenaiyaN syAt / pAcAla iti - ' Ito'kana 6-3-41 ityadhikAre bhavArthe 'bahuviSayebhyaH ' 6-3-45 ityakaJ prApnoti / kurorapatyamiti - nanu yadyaNapavAde'pyana bhavati kathaM kauravya iti ? ityAhakurorapatyamiti-zyavidhAviti - rASTra kSatriyavAcakasya 'dunAdi 6-1-118 ityAdinA bAhmaNavAcakasya tu 'kurtrAdeH ' 6-1-100 / , vivakSAyAM bhaviSyatIti - anenaitrAJ pratyaya iti, anyathA kiM tatra samAsapratiSedhena grahaNavatA nAmnA ityanenaiva nyAyena kevalasya labdhatvAt / gau dhenavamiti - 'jaGgaladhenu ' 7-4-24 iti vottarapada vRddhiH / acchandasIti - acchandasItyAdayo grISmAdonAmarthanirdezArthAH saptamyantAH / C paJcAla iti - ' amadrasya dizaH 7-4-16 madrAdaJ ' 6-3-24 ityetayoH sUtrayoryAni supAMcAlakAdIni darzitAni tAni matAntareNa, te hi utsAdau brAhmaNavAcinaM pacAla zabdaM paThanti / rASTravacanAttvakameva, svamate tvakaJ ca prApnuvantIti bhaNanAd rASTrAkaJa prAptau utsAdipATha iti akaJ na syAdeva / assyAdasamAse // 6.1.20 // baSkayazabdAdasamAse vartamAnAt prAgjitI'rthe'nidamyaNapavAde cAn pratyayo bhavati / baSkayasyApatyaM bASkayaH / asamAsa iti kim ? subaSkayasyApatyaM saueosyiH / iva // 20 // nyA0 sa0 - badhka0 - bASkaya iti - vaskate gordUraM 'gayahRdayAdayaH : " 370 (uNAdi) / barakate'lpakSIratAM kA'c pRSodarAditvAt SatvaM baSkAM yAti 'Ato Da '5-1-76 iti DaH 'yApo bahulaM nAmni 2-4-99 iti hrasvaH / devAdyaJ ca // 6. 1. 21 // pratyayo devazabdAtprAgjitIye'rthe'nidamyaNapavAde ca yan cakArAdan bhavati / devasyedaM devAdAgataM vA devyam daivvam, yaJantAdanantAcca GayAM devI vAk / kecittu vyapratyayamapIcchanti, tanmate devyA ||21|| nyA0 sa0- devAdyacca - daivI vAgiti 'yamo DAyan ca vA 2-4-67 iti vA DAyani daivyAyanItyapi / aH sthAmnaH // 6. 1. 22 // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 23-24] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [11 sthAmanzabdAtprAjitIye'rthe aH pratyayo bhavati / azvatthAmno'patyamazvasthAmaH // 22 // nyA0 sa0 aH sthAmna:-azvatthAmna iti, azva iva tiSThati 'man vankvanip' 5-1-147 pRSodarAditvAt sasya taH, iSTivazAttadantAd vidhiH, evamuttaratra / logno'patyeSu // 6. 1. 23 // lomanzabdAtprAjitIye'patyalakSaNe'rthe aHpratyayo bhavati / udulomnA'patyAni uDulomAH, zaralomAH, uDalomaiH, shrlomaiH| apatyeSviti bahuvacanAta ekasminnapatye dvayozca vAhvAditvAdiova, auDulominA auDulomibhyAm / / 23 / / digognapatye yasvagadelubaddhiH // 6. 1. 24 // apatyAdanyasmin prAgajitIye'rthe utpannasya dvigoH parasya yakArAdeH svarAdezca pratyayasya sakRllupa bhavati na tu dviH / dvayo rathayAdvirathyA vAyaM voDhA dvirathaH / -- rathAtsAdezca vADhaGga' ityarthe ' yaH' (6-3-176) iti yaH / paJcasu kapAleSu paJcakapAlyAM vA samkRtaH paJcakapAlaH, paJcendrANyaH paJcendrANi vA devatAsya paJcendraH, catuge'nayogAn caturanuyogo vAdhote caturanuyogaH / evaM trivedaH / eSvaN / dvigorini kim ? pUrvazAlAyAM bhavaH paurvazAlaH, tryavayavA vidyA trividyA tAmadhIte vidyaH / anapatya iti kim ? dvaimAturaH, paanycnaapitiH| yasvarAderiti kim ? paJcabhyo gargebhya AgataM paJcagargamayam / adviriti kim ? paJcasu kapAleSu saMskRtaM paJcakapAlaM tasyedaM pAJcakapAlam / evaM vedam / prAgajitAdityeva ? dvo ratho vahati dvirathyaH, 'vahati '-(7-1-2) ityAdinA yaH / dvAbhyAM naubhyAM tarati dvainAvikaH / / 24 / / ___ nyA0 sa0 dvigora0-dviratha iti-yadA dvayo rathayooDheti vAkyaM tadA tadviviSaye dviguH, yadA tu dvirathyA veti tadA samAhAraviSaye dviguH yathAsaMbhavaM 'hyAdeH' 2-4-95 iti ko nivRttiH, evamanyatrApi / adviriti kimiti-ayamarthaH nanu adviriti vinApi dvitIya pratyayasya lub na bhaviSyati. luprasya prathamapratyayasya sthAnivena dvigorvyavadhAyakatvAttat kimadvihaNena ? naivaM, 'dreSaNaH' 6-1-123 ityatra yaudheyasya bhargAdipAThAta pratyayalopa iti nyAyamyAnityatvaM, bhargAdipATho hi yaudheyAt zastrajIvisaMghavivakSAyAM 'yaudheyAderaJ'7-3-65 iti svArthAbantAt 'gotrAdadaNDa' 6-3-169 iti prAptasyAuko bAdhakaH, 'saMghaghoSa' 6-3-172 ityaN yathA syAnnAkavityevamarthaH, yadi ca pratyayalopa iti nyAyaH syAttadA bhargAdipATho vyarthaH syAt / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1. sU. 25-28 ] pauvaMzAla iti-pUrvA cAsau zAlA ca 'pUrvAparaprathama' 3-1-103 iti samAsaH tataH pUrvazAlAyAM bhavaH, 'bhave' 6-3-133 (iti) aN , yadA tu pUrvasyAM zAlAyAM bhavaH tadA 'dik pUrvAdanAmnaH 6-3-23 iti NaH, 'digadhikam 3-1-98 iti samAsazca / pAzcanApitiriti-pazcAnAM nApitAnAmapatyaM 'ata im ' 6-1-31 vainAvika iti-asminneva vAkye 'nAvaH' 7-3-104 ityad samAsAntaH 'tarati' 6-4-9 ityanena ikaNa ca / prAgavataH strIpuMsAd naJ snaJ // 6. 1. 25 // prAgvato ye'steipvanidamyaNapavAde ca strIzabdAt puMszabdAcca yathAsaMkhyaM naJ snaJ pratyayo bhvtH| striyA apatyaM khaNaH, pauMsnaH, stroNAM samUhaH straNam, pauMsnam, strISu bhavaM straiNam, pauMsnam, strINAmiyaM straiNI, pauMsnI, strINAM nimittaM saMyoga utpAto vA straiNaH, pauMsnaH, strIbhyo hitaM straNam, pauMsnam / prAgvata iti kim ? striyA ahaM kRtyam, strIyA tulyaM vartata iti vA, strIvat, puvat, jakAro jitkAryArthaH // 25 // nyA0 sa0- prAgvataH-'prAgavataH' 6-1-25 iti tasyAhe / 7-1-51 iti vihitAdityarthaH, vata iti pratyayasyAvadhitve'pi na pratyaya imo pratyayo saMbhavata iti vacchandena tadartho nirdizyate / tve vA // 6. 1. 26 // strIzabdAtpusazabdAcca tve tvapratyayaviSaye bhAve yathAsaMkhyaM naJ snan pratyayo vA bhvtH| striyA bhAvaH straiNaM strItvaM strItA, pausnam, puMstvam, pustA, punarvAgrahaNaM pratyayavikalpArtham // 26 // goH svare yaH // 6. 1. 27 // gozabdAta svarAditaddhitaprasale yaH pratyayo bhavati / goridaM gavyama, gorapatyaM gavyaH, gavi bhavaM gavyam, gaurdevatAsya gavyaH, gavA carati gavyaH / svara iti kim ? gobhyo hetubhya AgataM gorUpyam, gomayam // 27 // ___ nyA. sa0 - goH-gorapatyamiti-yadA kriyate tadA 'catuSpAdya eyan' 6-1-83 tasya bAdhakaH / Daso'patye // 6. 1. 28 // aNAdayo'nuvartante / saH SaSThayantAnnAmno'patye'rthe yathAbhihitamaNAdayaH Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 1. sU. 29] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 13 pratyayA bhavanti / upagorapatyamopagavaH / dhAnapataH, daityaH, autsaH, straNa pauMsnaH / apatya ityapatyamAnaM vivakSitaM na liGgasaMkhyAdi, tena dayobahuSu strIliGgAdau ca bhavati / aupagavo, aupagavAH, aupagavI ityAdi / Gasa iti kim ? devadatte'patyam / apatya iti kim ? bhAnorayaM bhAnavIyaH, zyAmagacIyaH / 'tasyedam' (6-3-159) ityevANAdisiddhau apatyavivakSAyAM tadapavAdabAdhanArthaM bacanam, tena bhAnorapatthaM bhAnavaH, zyAmagavaH / atra * dorIyaH' (6-3-31) ittIyo na bhavati / kambala upagoH apatyaM devadattasyetyatra tu asAmarthyAnna bhavati // 28 // nyA. sa0-so'patye -paSTyantAditi usgrahaNasya SaSThyupalamaNavAt SaSThI labhyate / saMkhyAditi-AdizabdAdvidyamAnAvidyamAnAdi, brAhmaNatvAdi vA / zyAmagavIya iti-zyAmA cAsau gauzca 'gosvatpuruSAda' 7-3-105 bahuvrIhirvA / tadapavAdabAdhanArthamiti-tasya tasyedamityaNo'pavAdo yo dorIya ityAdistasva bAdhanArthamanyathA dusaMjJakAdapatyavivakSAyAmapi Iya eva syAt / asAmarthyAnna bhavatIti-ayamarthaH upagorityasya kambalena saMbandhityAnna tatsaMbandhitvenApatye vaktumay pratyayaH samarthaH / AdyAt // 6. 1. 29 // apatye ye'NAdayaHpratyayAste AdyAt paramaprakRtereva bhavanti / pautrAdyapatya sarvapUrvajAnAmAparamakRpateH pAraMparyeNa saMbandhAdapatvaM bhavati, tatra taistaiH saMbandhavivakSAyAmanantaravRddhayuvabhyo'pi pratyayaH prApnotIti niyamArtha bhArambhaH / upagorapatyamanantaraM vaddhaM bA aupagavaH, tasyApyaupagaviH, aupagaverapyopagavaH, gargasyApatyaM pautrAdi gArgyaH, gArgarapi gArgyaH, gArgyasyApi gArgyaH gAAyaNasyApi mArgyaH / anantarAdayo'pi paramaprakRtirUpeSavApatye pratyayamutpAdayanti // 29 // nyA0 sa0 AdyAt-parama paramaprakRtereveti gargAdirUpAnna gAgirityAdirUpAdityarthaH / pautrAdyapatyamiti nanu yasyaivAjatvenAnantaraH saMbandhaH tasyaiva tadaphtyamucyate, atastasmAdevApatyapratyayo yujyate nAnyasmAdityAzaGkA / / tatra taistairiti tatra parama prakRtI khastairgAniprabhRtibhirapatthaiH saha saMbandhavivakSAyAmityarthaH / niSamArtha bhArambha iti ayamarthaH gargasyApatyamanantaraM gArgiritISantAt , gargasyApatvaM vRddha gArgya iti yAntAt , gArgyasyApatyaM yuvA gAryAyaNa ityAyanaNantAccApatyapratyayo mA bhUt kintu yA mUlaprakRtirUpA gargAdilakSaNA tasyA evA'paropi apatyapratyayaH samutpadyate nAnyApatyapratyayAntAyAH, yuvArthApatyapratyayaM prati ca vRddhArthApatyapratyayAntaiva prakRtirAdyA vakSyate, tataH Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] ___ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite (pA0 1. sU0 30-31 ] sthitametat apatyapratyayo'napatyapratyayAntAyA eva prakRterbhavatIti / Agacchati cApare pratyaye agretano nivarttata eva / ___ anantarAdayo'pIti na kevalaM garga ityevaMrUpA prakRtiH paramaprakRtirUpeNa pratyayamutpAdayati, gArgi-gArgya-gAAyaNAdayo'pi anantaravRddhayuvAnaH parama prakRtirUpeNaiva pratyayamutpAdayanti / ayamarthaH putrapautrAdayo'pi mUla prakRterevotpannaiH pratyayairabhidhIyante na tattadvibhinnapratyayAntAyAH prkRteruutpnnaiH| vRddhAthUni // 6. 1. 30 // yUnyapatye vivakSite yaH pratyayaH sa AdyAt-vRddhAt paramaprakRteryo vRddhapratyayastadantAdbhavati / 'AdyAt ' (6-1-29) ityasyApavAdaH / vRddhAditi yUni prakRtividhIyate / gargasyApatyaM vRddhaM gArgyaH, tasyApatyaM yuvA gAgryAyaNaH / dakSasyApatyaM pautrAdi dAkSiH, tasyApatyaM yuvA dAkSAyaNaH, naDasyApatyaM vRddham nADAyanaH, tasyApatyaM yuvA nADAyaniH / yUnIti kim ? gAyaH, nADAyanaH / AdyAt ityeva ? upagorapatyaM vRddhamopagavaH tasyApatyaM yuvA aupaviH / gAAyaNasya apatyaM yuvA gAAyaNaH, atrAyana N ib ca na bhavani // 30 // nyA0 sa0 vRddhAdyani-yUni prakRtiriti yUni pratyaye vidhAtavye vRdapratyayAnta evAdya ityrthH| tasyApyapatyaM yuvA aupagavirati punarvRddhapatyayAntalakSaNAt paramaprakRteriJ nevantAdanyo yuvArthapratyaya ityrthH| atrAyanaN isa ca na bhavatIti, nanu 'vRddhAdhuni' 6-1-30 iti vacanAt vRddhapratyayAntAdeva yUni pratyayo, na tu yuvapratyayAntAdityatra prAptireva nAsti ? satyaM, atra aupagavyAdi yat yuvasaMjJamapatyaM tatpautrAdi vRddhamiti sAmAnyena bhaNanAt vRddhamapyastIti prAptiH / ata iJ // 6. 1. 31 / / Gaso'patya iti vartate, akArAntAt GasantAnnAmno'patye'rthe ibU pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / dakSasyApatyaM dAkSiH, asyApatyam iH| ata iti kima ? zaubhaMyaH, kailaalpH,| kecitta zubhaMyAkolAlapAzabdAbhyAmaNamapi necchanti kathaM 'tyajasva kopaM kulakIrtinAzanam, bhajasva dharma kulakIrtivardhanam // prasIda jIvema sabAndhavA vayaM, pradIyatAM dAzarathAya maithilI // 1 // __ tasyedamiti vivakSAyAmaNa bhaviSyati, apatyavivakSAyAM tu dAzarathigtyeiva bhavati / atha kAkabakazukAdeH kasmAnna bhavati / jAtyaivApatyArthasya pautrAderanantarasya cAbhihitatvAt, yatra tvarthaprakaraNAdevizeSapratItirasti tatra bhavatyeva, yathA kutazvarati mAyUriH kena kApiJjaliH kRzaH, etena kAkyAdibhya Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 32 // zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 15 eyaNAdayo'pi vyAkhyAtAH / kathaM tarhi krauJcaH kokilaH, gaudheraH, cATakaira iti / jAtizabdA evete yathAkathaMcidvyutpAdyante / yathA kSatraM kSatriyaH, rAjA rAjanyaH, manuH manuSyo, mAnuSa iti / anabhidhAnAcca zatasarvavRddhakArakarAjapuruSamAthurakurakurarAdibhyo na bhavati / JakAro JitkAryArthaH / / 31 / / nyA0 sa0 ata in-iriti nanvaga vRSNitvAdaN prApnoti ? na, tatra prasiddhA vaMzyAkhyA kSatriyA gRhyante, ayaM tu na tathAvidhaH / zaubhaMya iti zubhaM yAti / yAtIti vic, zubhaMyo'patyaM evaM kailaalpH| maithilIti mithilAyA ayaM svAmI ' tasyedam ' 6-3 - 160 aNi maithilasyApatyaM RSyaNi GoH / maithilasya rAjJo'patyaM vA 'rASTra kSatriyAd ' 6-1-114 ityaJ / jAtyaiveti yataH sarvo'pi lokaH kAkaM dRSTvA kAko'sAvityeva vyavaharati na kAkApatyamiti / eteneti pUrvoktaprakAreNetyarthaH / eyaNAdayo'pIti vizeSapratItau bhavanti, anyatra jAtyAbhihitatvAnna bhavantItyarthaH / sa iti eSu triSu godhAvarjamajAditvAdAp tatra dvayoH zivAditvAdaN / yathAkathamiti na kimapyapatyavivakSAphalaM tAdRzamastIti bhAvaH / kSatramiti kSaNanaM kSat, kvip 'gamAM kvau ' 4-2-58 iti nalope tAgame kSatastrAyate, kSaNanaM klIbe ktaH 6 yamiraminami 4 - 2-50 ityantalopaH / kSatAMta jAyate ' sthApA' 5-1-142 iti ke pRSodarAditvAda'sya lopaH / kSadi hiMsArthaH sautro vA 'huyAmA 491 ( uNAdi) iti traH / , bAhAdibhyo gotre // 6. 1. 32 // svApatyasaMtAnasya svavyapadezakAraNamRSiranRSirvA yaH prathamaH puruSastadapatyaM gotram / bAhvAdibhyo Gasantebhyo gotre'patyerthe iJ pratyayo bhavati, anakArAntArtho bAdhakabAdhanArthazvArambhaH / bAhorapatyaM bAhaviH, aupavAkaviH, naivAkaviH, ' daciH ihodAviti pailAdiSu codaJcIti sanakArasya pAThAdanarcAyAmapi nalopAbhAvaH / gotra iti kim ? yo'dyatve bAhurnAma tasyApatyaM bAhavaH / saMbhavApekSaM ca gotragrahaNam, tena paJcAnAmapatyaM pAciH, sAptiH, ASTiH ityAdi siddham / bAhu, upavAku, nivAku, vaTAku, caTAku, upabindu, cATAku, vRkalA, kRkalA, cUDA, balAkA, jaGghA, chagalA, bhagalA, lagahA, dhruvakA, dhuvakA, mUSikA, sumitrA, durmitrA / vRkalAdibhyo yathAsaMbhavameyaNo mAnuSInAmalakSaNasya cANo'pavAdo - syamiJ / yudhiSThira, arjuna, rAma, saMkarSaNa, kRSNa, gada, pradyumna, zAmba, satyaka, zUra, asura, ajIgarta, madhyaMdina, eSu RSyAdilakSaNasyANo'pavAdaH / sudhAvan svadhAvat, puSkarasad, anurahat, anaDuD, paJcan saptan, aSTan, kSemadhanvin, mASAzirovin, zRGkhalatodin, kharanAdin prAkAramardin, nagaramadin, indrazarman, madrazarman, agnizarman, devazarman, upadaJca, udaJca, kunAman sunAman sudAman, ziras loman etau tadantau / hastiziraso'patyaM hAstiziSiH, oDulomi:, zAralomiH, Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pa. 1 sU0 33-34 iti bAhvAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena sakhyurapatyaM sAkhiH / saMvezinaH sAMveziH, udaGkasya auGki, evamauddAlakiH, vAlmIkiH, AruNiH ityAdi siddham bhavati / zivAdezca prAmye'kArAntA bidAdayaptebhya RSyaNaM bAdhitvA uktAdarthAdanyatrAnenaiveja / bidAdevRddhe'ja vakSyate, bidasyApatyamanantaraM daidiH, auviH, gargAderyam gAgiH, vAsiH, kujAde ya yaH, kauJjiH, brAniH, azvAderAyana, Azvi:, ArkiH, naDAdibhya Ayanam nADiH, mojiH / anakArAntebhyastvaNeva aupamanyakaH, jAmadamnaH, bhAsmaH saumanasaH, laiMgavaH, zAradvataH / itaH prabhRti gotra ityadhikArAt gotre saMbhavati tato'nyatra pratiSedha / / 32 // nyA0 sa0 bAhma-kharanAdibhiti gaNapAThaat 'pUrvapadasthA' 2-3-64 iti na Natvam / uktArthAdanyatreti ko'rthaH vRddhArthAdanyatrAkArAntAnAM bidAdInAM 'RSivRSNyandhaka' 6-1-61 ityanenAN syAt , so'nena bAdhyate / ___ bhAsma iti bhasmano'patyaM RSyaNi 'aNi' iti pratiSedhe prApte 'avarmaNo mano'patye 7-4-49 ityanenAntyasvarAdilopaH / ___tato'nyatreti ayamarthaH, yatra gotramagotraM ca saMbhavati tatra tato gotrAdanyatre pratiSedhaH, yatra gotraM na saMbhavatyeva tatrAgotre'pIJ / vamaNo'cakrAt // 6.1.33 // cakrazabdavajitAtparo yo varman zabdastadantAdaratye'rthe ij pratyayo bhavati / indravarmaNo'patyamaindravamiH, acakrAditi kim ? cAkravarmaNaH // 33 // nyA0 sa0 varma- cAkravarmaNa iti cakraM varma yasya cakravarmA athavA cakramenaM vRSISTa "tikkRtau nAmni' 5-1-71 mana , 'nopadasya' 7-4-61 ityanenAntalope prApte 'aNi' 7-4-52 iti pratiSedhaH, 'avarmaNo mano' 7-4-59 ityanena bhaviSyatIsi ca na vAcyaM, tatra varmanvarjanAt / ajAdibhyo dhenoH // 6. 1.34 // ___ ajAdibhyaH paro yo dhenuzandastadantAdapatye'rthe iJ pratyayo bhavati / AjadhenaviH, bASkadhenaviH / ajAdayaH prayogato'nusartavyAH // 34 // nyA0 sa0 ajA-Ajadhenaviriti ajA cAso dhenuzceti kArya, 'poTAyuvati' 3-1-111 iti samAsaH, na tvajA dhenuryasyeti tadA 'svAGgAnDAH' 3-2-56 iti puMvanniSedyaH syAt / brAhmaNAdA // 6 / 1 35 // brAhmaNazabdAtparo yo dhenuzabdastadantAdapatye'rthe iJ vA bhavati / brAhmaNadhenaviH brAhmaNadhenavaH // 35 // bhUyaHsaMbhrayombhomitaujasaH sluka ca // 61 / 36 // bhUyas, saMbhUyas, ambhas, amitaujas ityetebhyo'patye'rthe iJ pratyayo Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 48-49] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 23 ityeva ? kuJjasyApatyamanantaraM kaujiH / kuJja, badhna, gaNa, bhasman, loman, laumAyanya / tadantAdeva kecit / auDulomAyanyaH / zaTa, ayaM gargAdiSvapi / zAka, zuNDA, zubhA, vipAz, ayaM zivAdiSvapi / skandha skambha zaGkha, ayaM gargAdAvazvAdau vidAdau ca / iti kujAdiH / akAro tritkAryArthaH / / 47 / / yA0 sa0 kujA-yadAkuJjasyApatyaM vRddhaM kauJjAyanyaH tasyApyapatyAni yuvAnaH 'ata iJ' 6-1-31 'bidArSAta' 6-1-140 iti tasya lupi ekatvadvitvarUpanimittAbhAvAt vyAyanyanivRttau bahutvasadbhAvAt 'strIbahuSvAyanaJ' 6-1-48 ityanenAyanaJ bhavati tadA kauJjAyanA iti rUpaM, yadA tu kuJjasyApatyAni vRddhAni kauJjAyanAsteSAmapatyaM yuvA iJo 'bidArSAt' 6-1-140 iti lupi AyananimittabahutvAbhAvAt tannivRttau jAyanyanimittaikatva bhAvAt jAyanye sati kojAyanya ityeva rUpam / strIbahuSvAyanaJ // 6. 1. 48 // kujAdibhyo Gasantebhyo bahutvaviziSThe vRddha striyAM vAbahutve'pi Ayana pratyayo bhavati / kuJAsyApatyaM strI kojAyanI, brAdhnAyanI, kuJjasyApatyAni kauJjAyanAH, baadhnaaynaaH| bakaro bitkAryArthaH // 48 // azvAdeH // 6. 1. 49 // azvAdibhyo vRddhe'patye AyanaJ pratyayo bhavati / azvasyApatyaM vRddhamAzvAyanaH, shaaNkhaaynH| vRddha ityeva ? AzviH / gotra ityeva ? azvo nAma kazcit tasyApatyaM vRddhmaashviH| azva, zaMkha, jana, utsa, grISma, arjuna, vailya, azman, vida, kuTa, puTa, sphuTa, rohiNa, kharjula, khajUra, khajUla, piJjUra, bhadila, bhaTila, bhaDila, bhaNDila, bhaTaka, bhaDita, bhaNDita, prAta, rAma, uda, kSAndha, grIva, rAmoda, rAmodakSa, andhagrIva, kAza, kANa, gola Ahva, golAhva, arka, svana, arkasvana, zuna, vana, pata, pada, cakra, kula, grIvA, zraviSThA, pAvitR, pavitrA, (pAvitra) pavindA, gomin, zyAma, dhUma, dhUmra, vastra, vAgmin, vizvAnara, vizvatara, vata, sanakha, sana, khaDa, jaDa, gada, jaNDa, arha, (artha) vIkSa, vizampa, vizAla, giri, capala, giricapala, cupa dAsaka, cupadAsaka, dhAyyA, dhanya, dharmya, puMsi jAta, zUdraka, sumanas, durmanas, Atava, utsAtava, kitava, kiva, ziva, khiva, khipa, khadira, AnaDuhya, AnaDuhyAyana iti yabantAdAyanaNApi sidhyati prAgjitIyasvarAdau tu 'yUni lup' (6-1-137) iti nityalubarthamasyopAdAnam ityazvAdiH / atra yo'zvAdivRddhakANDe'nyatrApi paThayate tasya so'pi bhavati / azvazabdAdvi Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 49 ] dAdiSu pAThAda, ihAyanam AzvaH, AzvAyanaH / zaMkhazabdAdvidAdiSva gargAdiSa yaJ kuJjAdiSu bAyanyaH ihAyanaJ / zAGkhaH zAnyaH, zAMkhAyanyaH, zAMkhAyanaH / janazabdAnaDAdiSavAyanaN ihAyanaJ / tatra yUni pratyaye vidheye vizeSaH, jAnAyaniH jAnAyano yuvA / utsagrISmayorutsAdiSu pATho'nantarArtho'napatyArthazca iha tu vRddhe'yameva yathA syaadityevmrthH| autsAyanaH, greSmAyaNaH / arjunazabdasya vAhvAdiSu paattho'nntraarthH| vRddhe tvayameva-ArjunAyanaH, vailyeti vilizabdo jyAntastato yUni pratyayaH, vailyAyano yuvA // 49 // nyA0 sa0 azvA-gaNaH 'laTikhaTi' 505 ( uNAdi) iti azvaH, 'zamimanI' 84 (uNAdi) iti zakhaH / aci jnH| 'RjiriSi' 567 (uNAdi) iti kiti se utsaH / prasate 'rukmagrISma' 346 (uNAdi) iti prISmaH / yAja' 288 (uNAdi) ityune arjunaH / vilerapatyaM 'dunAdi' 6-1-118 iti vailyaH / 'vindenaluka ca' 6 (uNAdi) iti vidH| 'nAmyupAntya' 5-1-64 iti ke kuTa, puTa, sphuTa / 'vipina' 284 iti rohinnH| 'kharjamArjane ca' 'kumula' 487 (uNAdi) iti kharjulaH / 'mAmasi' 427 (uNAdi) iti kharjuraH, latve kharjulaH / piJjayati 'momasi' 427 (uNAdi) iti pitaraH / bhandate sukhI bhavati 'sthaNDila' 6-2-139 iti bhdilH| bhaTati 'kalyani' 481 (uNAdi) iti bhaTilaH / bhaNDate 'bhaNDernaluk ca' 482 (uNAdi) maDila:, bhaNDilaH / bhaTasya tulyo bhaTakaH, bhaNDati 'putapitta' 204 ( uNAdi ) iti bhaDitaH / "bhaNDanaM bhaNDaH saMjAto'sya bhaNDitaH / prAdRte 'putapitta' 204 (uNAdi) iti prAdRtaH / undai sthAditvAta ke udaH / je kvip tAn andhayati kSAndhaH / 'praha' 514 (uNAdi) iti prIvaH / gamAmunatti rAmamudakaM yasya vA raamodH| akSI rAmANAmudakSaH rAmodakSaH / andhana gRNAti andhgriivH| aci kaashH| ghani kaannH| grahAdbhyaH kiti gola karaNe ke AhvaH, karmadhAraye golAhaH / suSTu aniti svanaH, akINAM stAvakAnAM svanaH arkasvanaH / ke shunH| aci dhana, pata, pada / 'kRgo dve ca' cakraH / ke kulaH / zravaNaM zravaH, tato matuH, bahUnAM madhye zravavatI zraviSThA / ___pUla tvaS4kSattu' 865 (uNAdi) paavitRH| 'RSinAmnAH karaNe' 5-2-86 pavitrA / paviM vanaM dadAti pavindAH / 'goH' 7-2-50 iti minpratyaye gomin / anye sugamAH / saha naravairvarttate sanakhaH / santyaci sanaH / khaDaNU Nico'nityatve'ci khaDaH / jala dhAtye Dalayoraikye aci jaraH / aci gadaH / aiiH| viikssH| vizAmyati 'bhApA' 296 (uNAdi) iti vizamyaH / Nake dAsakaH / kammedhAraye cupadAsakaH / dhana labdhA dhanyaH / ___ dharmAdanapeto dhrmyH| pusi jAyate sma puMsijAtaH / zUdraM kAyAta zUdrakaH / Atanoti 'kairava' 519 (uNAdi) iti AtavaH / karmadhAraye utsAtavaH 'kitikuDi' 518 (uNAdi) iti kitvH| kita jJAne 'praha' 514 iti kivH| khanUga 'praha' 514 iti / 'pampA' Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 1. sU. 43] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 21 rebhate ac rebhaH / agnimapi vizati agnivezaH / 'zamimani' 84 ( uNAdi) iti khe shNkhH| 'divyavi' 142 ( uNAdi) iti avttH| 'tappaNi' 569 iti namasaH / cmsH| dhanaM jayati dhanaMjayaH / tRkSati tRkSaH / vizvasmin vasUni yasya vizvAvasuH / jiMjaiti RkArAntaM manyate tanmate jaramANaH / 'pRSiraji' 208 ( uNAdi) iti kanaH kurUNAM kataH / casau vA / 'hRzyA' 210 ( uNAdi) iti rohitaH, latve lohitaH' __'haniyA' 733 ( uNAdi) iti babhruH latve vabhluH / maNDate 'bhRmR' 740 ( uNAdi) iti maNDuH / 'masji' iti suk bAhulakAnna-lopAbhAve makSu / 'ukhanarava' iti 'bhRmR' iti makhu / zaMgati, kevayunipAtaH 'kaizI' 749 ( uNAdi) iti zakuH / kRlAbhyAM kita' 780 (uNAdi) ltuH| 'racilaGghi 740 (uNAdi) iti liguH / 'gUhaluguggulu' 724 ( uNAdi ) iti gRhaluH / jetumicchuH jigISuH / manyate iti manu 'kRsikRmi' 773 (uNAdi) iti santuH, manuzcAsau tantuzca manutantuH / 'nighRSi' 511 ( uNAdi) iti kiti ve jhuvH| kacchate kcchkH| _ 'RjiriSi' 567 (uNAdi) iti RkSaH / rUkSaNaM rUkSaH / tarUn kSayati tarUkSaH, latve talakSaH / avazyaM taNDate taNDI, vanezca vataNDaH / 'ambhikuNThi 614 (uNAdi) iti kapiH / 'pRSiraJji' 208 ( uNAdi) iti kityate kataH / prase vAmarathaH / goriva kakSo bhakSyaH pAryo vA asya gokkssH| avazyaM kuNDate kunnddinii| yajJe valko'sya yajJavalkaH, prase abhyH| jAyate sma jAtaH, case abhayajAtaH / vizeSeNa rohati 'hRzyA' 210 ( uNAdi) iti virohitaH / vRSAn gaNayati vRSagaNaH raho gaNayati rahogaNaH / 'kalyani' 481 ( uNAdi) iti zaNDilaH / 'mudiguribhyAM' 404 ( uNAdi ) mudgaraH latve mudglH| musaM rAti musaraH tRpivRpi' 468 ( uNAdi) iti muslH| parAvRttyA zRNAti praashrH| jatuvat ko yasya jtuukrnnH| mandro gambhIraH zabdaH so'syA'sti 'tadasya' 7-1-138 itItaH, mandraM karoti vA tataH kta mandrita ___ azmavaduratho'sya ashmrthH| zarkarAvat akSiNI yasya 'sakthyakSNaH' 7-3-126 zarkarAkSaH / pUtayo mASA yasya pUtimASaH / 'sthAviDe' 429 ( uNAdi ) sthUraH / arA arAkArANi bhakSyANi gati 'bhINazali' 21 ( uNAdi) iti ararAkA / 'sphulikasi' 102 (uNAdi) iti piGgaH, piGgaM lAti piGgalaH / ___gAM lunAti 'kumuda' 244 iti golundaH, golAyAmunatti snAti vA, uliH sautraH olati 'zambUka' 61 ( uNAdi) iti ulUkaH / stabhnAti 'jajala' 18 ( uNAdi ) iti titimbhH| bhiSiH sautraH ke bhiSaH, 'bhiSebhiSabhiSNau ca vA' bhiSajaH, bhiSNajaH / patau sAdhustallunAti patyalaH / vRhaM lunAti bRhallaH / phalAni lunAti pRSodarAditvAt pamphalaH / madhubabhrobrAhmaNakauzike / / 6. 1. 43 // madhuzabdAdvabhrazabdAcca yathAsaMkhyaM brAhmaNe kauzike ca vRddhe'patyethe ya pratyayo bhavati / mAdhavyo brAhmaNaH, mAdhavo'nyaH, bAbhravya: kauzikaH, bAbhra Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1. sU. 44-47 ] vo'nyaH / babhromargAdipAThAdyaSi siddha kauzike niyamArthaM vacanam / gargAdipAThastu lohitAdikAryArthaH tena bAbhravyAyaNIti nityaM DAyan / kecittu akauzike'pi lohitAdipAThAdyaamicchanti, tanmatenedaM yajvidhAnaM babhrolohitAderbahiSkaraNArtham, tena kauzike yaSi sati lohitAdikArya na bhavati, tathA ca striyAM DAyan vA bhavati / bAbhravI bAbhravyAyaNI ca kauzikI // 43 // kapibodhAdAGgirase // 6. 1. 44 // kapibodhazabdAbhyAmAGgirase'patyavizeSe vRddhe yaJ pratyayo bhvti| kaperapatyaM vRddhamAGgirasaH kApyaH, evaM baudhyaH, anya kApeyaH, baudhiH, kapizabdo gargAdiSu paThyate tasyehopAdAnaM niyamArtham / AGgirasa eva yaJ nAnyatreti / lohitAdikAryArthazca gaNapAThaH / kApyAyanI, madhubodhayostu yajantayorubhayam / mAdhavI, mAdhavyAyanI, baudhI, baudhyAyanI // 44 // nyA0 sa0 kapi-yAntayorubhayamiti 'yabo DAyan ca vA' 2-4-67 ityanena vikalpa ityrthH| vataNDAt // 6. 1.45 // vataNDazabdAdAGgirase'patyavizeSe yameva bhavati / vataNDasyApatyaM vRddhamAGgirasaH vAtaNDayaH / AGgirasAdanyatra gargAdizivAdipAThadya aN ca bhavataH / vAtaNDayaH, vAtaNDaH / gargAdipAThAdeva yatri siddhe vacanamAGgirase zivAdyabAdhanArtham / zivAdipATho'pyasya vRddha evaavidhaanaarthH| anyatra hi RSitvAdeva aN siddhaH // 4 // nyA0 sa0-vataNDA-zivAdipATho'pyasyeti nanu yaH zivAdau aN so'patyamAne vihito gargAdau tu yaJ vRddhApatye tasmAd vizeSavidhAnAdeva AGgirase'nyatrApi ca yasiddhau kimartha sUtram ! ityAzaGkA aN siddha iti-anantare bAhAditvAdi prApnoti iti na vAcyaM, zivAdezca prAgiti vacanasya gargAdigaNApekSayA tu bAhAdibhya iti bahuvacanasyA'tantratvAt / striyAM lup // 6. 1. 46 // vataNDAzabdAdAGgirase'patyavizeSe vRddhe striyAM yatro laba bhavati, vataNDasyApatyaM vRddhaM strI AGgirasI vataNDI, jAtilakSaNo ngiiH| anAGgirase tu zivAdipAThAt vAtaNDI, lohitAdipAThAdvAtaNDyAyanI // 46 // kuJjAde yanyaH // 6. 1. 47 // kujAdibhyo Gasantebhyo vRddhe'patye'rthe prAyanyaH pratyayo bhavati / kuJjasyApatyaM vRddha kojAyanyaH, kojAyanyo brAdhnAyanyaH, braadhnaaynyau| vRddha Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 41] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH kazyapa, kuzika, bharadvAja, upamanyu, kilAta, kIdarbha, vizvAnara, RSTiSeNa, RtabhAga, haryazva, priyaka, piyaka apastambha, kuvAcAra, kuvAcara, zaradvat, zunaka, dhenu / utsAdiSvapi dhenuzabdaH paThyate / sa pratyagraprasavagavyAdivAcakaH, ayamaSivacanaH / azva zaGkha, gopavana, zigru, vindu, tAjama, azvAvatAna, zyAmAka, zyAparNa, harita, kindAsa, vasyaska, arkaluza, vadhyoga, viSNuvRddha, vRSNivRddha, pratibodha, rathItara, rathaMtara, gaviSThira, gaviSThila, niSAda, zabara, maThara, sadAku, pRdAku / kecidetau haritAdeH prAk paThanti / tanmate 'haritAderabaH' (6-1-55) ityAyanaN na bhavati / maTharazabdaM gopavanAdAvapi abI lubabhAvArtha kecitpaThanti / anye tu maTharAdyakArAdimabamicchanti / mATharyaH, mAThayauM / bahuSvajo lupi saMniyogaziSTatvAt yasyApi nivRttiriti maTharAH // 41 // ___ nyA0 sa0 bidA-saptamaH kAzyapAnAmiti atra kazyapasaMtAnApekSayA bahuvacanaM na tu bhrAtRvargApekSayA, atha gaNaH, vindatyavayavI-bhavati svagotre 'vindenalukaca' 6 ( uNAdi) iti aH bidaH, urvati aSTaprakAraM karma urvaH, kazAmarhati kazyaH, anayA vyutpattyA puruSa eva labhyate na madyaM, na puruSo madyayogAt kazAyogyaH atastadeva kazAyogyaM, kazyaM pibati kazyapaH / kuzyati satkarmasu 'kuzika' 503 ( uNAdi) iti saadhuH| bajaN varjiNi ganto vA, bharantaM vAjayati bharadvAjaH, upagataM manyu bahuvrIhirvA upabhanyuH / kiratIti 'nAmyupAntya' 5-1-54 iti ke kilastamatati kirAtasya sthAne vA kilaatH| kasya bhAryA ko, kyAM darbha iva pavitraH kiidrbhH| vizve naga asya vizvAnaraH / RSTayaH senAyAM RSTivat senA vA yasya RSTiSeNaH / Rtena satyena bhAgo bhAgadheyaM yasya Rta bhAgaH / harayo nIlavarNA azvA yasya haryazvaH / priya eva priyakaH priyaM kAyati vA / pibati uSNaM pAnIyAdikaM 'kIcaka' 33 ( uNAdi) iti piyakaH / apastabhnAti aSTaprakAraM karma apastambhaH / kutsitaM vAnti vica, kuvAH teSAM pArvena carati kuvAcarati kuvAcaraH, bAhulakAt dIrghatve vAcaraH / zarad upakArakatayA'syAsti zaradvat / zunati paramAM gatiM 'kIcaka' 33 ( uNAdi) iti 'nAmyupAntya' 5-1-54 iti ke zuna iva zunakaH / dhIyate asmAttatvamiti dhenuH / gopAnupa vanati vanute vA gopavanaH / zerate guNA atra zinoti vA shigruH| vettItyevaMzIlo 'vindvicchU' 5-2-34 vinduH / tAM lakSmI jamati tAjamaH / azvAnavatanoti azvAvatAna: / zyAyateH 'mavAka' 37 ( uNAdi ) zyAmAkaH / zyAyante zyAH zyAyAM vasatau gatAnA parNayati AdrIkaroti dezanayA zyAparNaH / 'hRzyA' 210 ( uNAdi) iti harita: / kimapi dAsate kiMdAsaH / vasimasyati 'bhINazali' 21 ( uNAdi ) iti ke vasyaskaH / arkamapi kazati tejasA makalaza: / vadhamarhanti vadhyAstAna uAti 'mUlavibhuja' 5-1-144 iti ke vayogaH / viSNuvat vRSNivad vA vRddhaH viSNuvRddhaH / vRSNivRddhaH / pratibodhayati pratibodhaH / radhyA tarati Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pA0 1 sU0 42 ] " rathItara: / ' bhRvRji ' 5 - 1 - 112 iti khe rathaMtaraH / niSIdanti guNA aveti niSAdaH / RcchicaTi' 397 ( uNAdi ) ityare zabaraH / maTharaH / 'sRpRbhyAM dAku ' 756 ( uNAdi ) sadAkuH, pRdAkuH iti bidAdayaH / gopavanAdAvapIti na kevalaM haritAdau / gargAderyaJ // 61. 42 // gargAdibhyo Gasantebhyo vRddhe'patye'rthe yaJ pratyayo bhavati / gargasyApatyaM vRddhaM gArgyaH, vAtsyaH / vRddha ityeva ? gargasyApatyamanantaraM gArgi: / gotra ityeva ? gargo nAma kazcit tasyApatyaM vRddhaM gAgiH / nanu manoratra pAThAllohitAditvAt striyAM nityaM DAyaniGayAM ca mAnavyAyanoti syAt tatkathaM mAnavI prajeti ? ucyate, apatya sAmAnyavivakSAyAM 'Gaso'patye ' ( 6-1-28) ityaNi bhaviSyati / kathamanantaro rAmo jAmadagnyaH, vyAsaH pArAzaryaH putre'pi pautrAdikArya karaNAt ? tathocyate, anantarApatyavivakSAyAM jAmadagnaH pArAzariH, kathaM pArAzaraH ? tasyedamiti vivakSAyAM bhaviSyati / garga, vatsa, vAja, aja, saMkRti, vyAghrapAd, vidabhRt, pitRbadh, prAcInayoga, pulasti, rebha, agniveza, zaMkha, zaTa, dhUma, avaTa, namasa, camasa, dhanaMjaya, tRkSa, vizvAvasu, jaramANa, kurukata, anaDuha, lohita, saMzita, vakra, babhru, babhlu, maNDu, makSu makhu, zasthu, zaGku, latu ligu, gUhala, jigISu, pranu, tantu, manutantu, manAyI / aNeyaNoH prAptAvasya pAThaH / puMvadbhAvastu ' kauNDinyAgastyayoH ' - (6 - 1 - 127 ) iti kauNDinyanirdezAdanitya iti na bhavati / sUnu sruva, kacchaka, RkSa, rukSa, rUkSa, talukSa, taNDin vataNDa, kapi, kata, zakala kaNva, vAmaratha, gokakSa, kuNDinI, yajJavalka, parNavalka, abhayajAta, virohita, vRSagaNa, rahogaNa, zaNDila, mudgara, mudgala, musara, musala, parAzara, jatUkarNa, mandrita, azmaratha, zarkarAkSa, pUtimASa, sthUra, sthUrA, ararAkA, piGga, piGgala, kRSNa, golUnda, ulUka, titimbha, bhiSa, bhiSaja, bhiSNaja, bhaNDita, bhaDita, dalbha, cikita, devahU, indrahU, yajJahU, ekalU, piSyallu, patyalU, vRhalU, papphalU, bRhadagni, jamadagni, sulAmina, kuTIgu, uktha, kuTala, caNaka, culuka, karkaTa, alApin suvarNa, sulAbhin iti gargAdiH ||42 // nyA0 sa0 gargA0 gaNaH girati vadati niravadyamiti 'gamyami' 92 ( uNAdi ) iti 'mAvAvadyami' 564 ( uNAdi ) iti ca gamau / gargaH, vatsaH, vAjayatyac vAnaH / na jAtaH ajaH / saMskaraNaM saMkRtiH / gaNapAThAt saDabhAvaH / vyAghrasyeva pAdau yasya vyAghrapAd / vidaM vibharti pitaraM badhnAti vi vidamRta pitRbadhU / bahuvrIhau prAcInayogaH / agivilityastiki pulasti: / , Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 37-39 / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [17 bhavati sakAralopazcaSAm / bhUyaso'patyaM bhauyiH, evaM sAMbhUyiH, AmbhiH , AmitaujiH / bhUyaso necchantyanye / akataso'pIcchantyeke AkatiH // 36 / / zAlajhyaudiSADivAivali // 6. 1. 37 // zAlaGki, audi, SADi, vADavali ityete zabdA apatye'rthe ipratyayAntA nipAtyante / zala korapatyaM zAGkiH / atre pratyaya ukAralopazca nipAtyete / udakasyaudiH, atreJ kalopazca / SaSNAM SADiH, atreJ antyasya ca Datvam / vAcaM vadati vAgvAdastasyApatyaM vADvaliH, atreSi vAco'ntamya DatvaM valabhAvazcottarapadasya // 37 // vyAsavaruTasudhAtRniSAdabimbacaNDAlAdantyasya cAkU // 6. 1.38 // vyAsAdibhyo'patye'rthe iJ pratyayo bhavati tatsaMniyoge caiSAmak ityayamantAdezo bhavati / vyAsasyApatyaM vaiyAsakiH, varuTasya vAruTakiH, sudhAtuH saudhAtakiH, niSAdasya naiSAdakiH, vRddha tu paratvAdvidAdilakSaNo'n / naiSAdaH, bimbasya, baimbakiH, caNDAlasya cANDAlakiH, sudhAtRvyAsAbhyAmaNo'pavAdaH / varuTAt kAruJyasyApavAdaH / zeSebhyostyeva / karmAravyAghrAgnizarmabhyo'pocchantyeke / kArakiH, vaiyAghrakiH, AgnizarmakiH // 38 // punarbhUputraduhitRnanAnduranantare'J // 6. 1. 39 // punarbhU putraduhitananAnda ityetebhyo Gasantebhyo'nantare'patye'rthe aja pratyayo bhavati / punavA anantaramapatyaM paunarbhavaH paunarbhavau, paunarbhavAH, pautraH, dauhitraH, nAnAndraH / anantara iti kim vRddhe'J na bhavati / aJo jitkaraNamuttarArtham, iha tu sUtre'bhi aNi vA nAsti bizeSaH / nanvastyeva vizeSaH, ani hi 'yatro'zyAparNa'-( 6-1-126 ) ityAdinAjo bahuSu lup syAt yathA baidaH, baidI, bidA iti, tathA saMghAdiSvartheSu 'saMghaghopAGka' ( 6-3-171) ityAdinAnaH paro'N syAt yathA baidamiti, aNi tu tadubhayamapi na bhavati yathopagavAH aupagavakamiti / tathA putrazabdAdapratyayAntAt tato'pyapatyavivikSAyAm 'ata in' (6-1-31) itIji 'jidArSAdaNiyoH '(6-1-140) iti tasya lupi pautra iti syAt yathA baida pitA, vaidaH putrH| aNi tu 'dvisvarAdaNaH, (6-1-109) ityAyanim syAt yathA kAIyaNiriti ? ucyate,-punadhipatyasyAgotratvAdotrAdhikAravihitA lup si. 3 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] bRhadvRtti- laghunyAsa saMvalite [ pAda. 1 sU0 40-41 ] saMghAdyaN ca na bhaviSyati / pautrazabdAccAvRddhapratyayAntatvAdaJyaNi ca iJ AyaniJ ca na bhaviSyatIti vizeSAbhAva eva kecittu punardhvaM iti lumapyudAharanti teSAM punarbhUriti gotraM tatrehApyasti vizeSaH ||39|| nyA0 sa0 punarbhU - - yathA vaidamitIti bidasyApatyAni bidAdevRddhe'J, bidAnAM saMghAdi bahuSu vartamAnasyAno na lup ' na prAjitIye khare ' 6-1-135 iti pratiSedhAt, tato 'gotrAdadaNDa ' 6-3-169 ityakaJbAdhakaH 'saMghaghoSa ' 6-3-172 ityaN / tato'pyapatyavivakSAyAmiti - ApAtamAtre pUrvapakSo'yam, anyathA 'vRddhAdyUni' 6-1-30 iti vacanAt anantarAdyUni pratyayo na syAt na ca vRddha eva bhaviSyatIti vAcyaM yataH AdyAt ' 6-1-29 iti sUtrAtputra ityevaMrUpAyAH paramaprakRtereva syAt / kiM ca tadA 'nidArSAdaNiyoH lApo na syAt, tatra yuvapratyayagrahaNAt / " baidaH putra iti cidasyApatyaM vRddhaM bidAderbuddhe aJ, 6 - 1 - 31 ' nidArSAdaNiyoH 6-1-140 iti lopaH / vaidasyApatyaM yuvA. ata iJ ' kAryANiritIti karturapatyaM vRddhaM 'Gaso'patye ' 6-1-28 aNU, kArttasyApatyaM yuvA 'dvisvarAdANa : ' 6-1-109 AyaniJ asya ca brAhmaNatvAt ( abrAhmaNAt ' 6-1-141 iti na lup / vizeSAbhAva eveti nanu tarhi iJabAdhakaH putrAdanityeva kriyatAM kiM guruNA sUtreNa, yataH zeSebhyaH sAmAnyo'N astyeva ? ucyate, matAbhiprAyeNa punarbhUputraduhitR nanAndgrahaNamiti darzitaM, yatastanmate duhitrAdInAM pUrvadarzitaM gotre phalamastIti / parastriyAH parazuzcAsAvayai // 6. 1.40 // parastrIzabdAdanantare'patye'J pratyayo bhavati tatsaMniyoge parastrIzabdasya parazubhAvazcAsAvarNyaM na cet puruSeNa saha samAno varNo brAhmaNatvAdistasyA bhavati / parA puruSAdbhinnavarNA strI parastrI, tasyA anantarApatyaM pArazavaH / asAvarNya iti kim ? parasya strI parastrI tasyA anantarApatyaM pArastreNeyaH / kalyANyAdipAThAdeyaN antasya cenAdezaH, anuzatikAdipAThAdubhayapada vRddhizca // 40 // bidAdervRddhe // 6. 1. 41 // bidAdibhyo vRddhe'patye'rthe aJ pratyayo bhavati / vidasyApatyaM vRddhaM baMdaH, baidau, bidA, aurvaH, aurvo, urvAH, kAzyapaH, kAzyapau, kazyapAH, bhAradvAjaH, bhAradvAjau, bharadvAjAH / athendrahUH saptamaH kAzyapAnAm bhAradvAjAnAM katamossItyatra bahuSu lup kasmAnna bhavati / nAyamaJ kiMtu asyedam iti vivakSA - yAmaN, sarveSAmapi hi pitaro'bhedopacAreNa kazyapAH, yathA babhruH maNDuH lamaka iti / vRddha iti kim ? bidasyApatyamanantaraM baidiH / bida, urva Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 50-53 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [25 300 ini khiSa: khipaH, nityalubarthamiti, anyathA 'vAyanaNAyaniyoH '6-1-72 iti vikalpaH syAt / yUni pratyaye vidheye vizeSa iti / Ayanino jitvAt 'tridArSAdaNitroH' 6-1-140 ityanena yUnyutpannasyebA lub bhavati na tvAyanaNaH / / zapabharadvAjAdAtraye // 6. 1. 50 // zapabharadvAja ityetAbhyAmAtreyApatye vRddha Ayanam pratyayo bhavati / zApAyanaH bhAradvAjAyanaH Atreyazcat / Atraya iti kim ? zApiH, bhAradvAjaH, bhAradvAjau bidAdau // 50 // bhargAtraigarte // 6. 1. 51 // bhargazabdAtraigarte'patye vRddha AyanaJ pratyayo bhavati / bhAIyaNasvaigartazcet, anyo bhAgiH / / 51 // AtreyAddhAradvAje // 6. 1. 52 / / AtreyazabdAvRddhapratyayAntAdbhAradvAje yUnyapatye AyanaJ pratyayo bhavati / AtreyAyaNo bhAradvAjo yuvA / Atreyo'nyaH / 'jidArSAt-' (6-1-140) itImao lup // 52 // nyA0 sa0, mAtre-arapatyaM vRddham 'ito'nitraH' 6-1-72 AtreyasyApatyaM yuvA anenAyanaJ / dvitIye bAhvAdIm 'tridArSAt ' 6-1-140 lup / / naDAdibhya AyanaNa // 6. 1. 53 // naDAdibhyo Gasantebhyo vRddhe'patye AyanaN pratyayo bhavati / naDasyApatyaM vRddhaM nADAyanaH, cArAyaNaH / vRddha ityeva ? naDasyApatyamanantaraM nADiH, NakAro vRddhayarthaH / naDa, cara, baka, muJja, itika, itiza, upaka, lamaka, saptala, (sattala) satvala, vyAja, (vAja) vyatiketyeke / prANa nara, sAyaka, dAza, mitra, dAzamitra, dvIpA, dvIpa, piGgara, piGgala, kiMkara, kiMkala, kAtara, kAthala, kAzyapa, kAzya, nAvya (tAvya), aja, amuSya, ligu, citra, amitra, kumAra, loha, stamba, stambha, agra, zizapA, tRNa, zakaTa, mikaTa, mimata, sumata, jana, Rca, indha, Rgindha, mita, janaMdhara, jalaMdhara, yugaMdhara, haMsaka, daNDin, hastin, paJcAla, camasin, sukRtya, sthiraka, brAhmaNa, caTaka, azvala, kharapa, badara, zoNa, daNDama, chAga, durga, aloha, Aloha, kAmuka, (kAmaka) brahmadatta, jadumbara, saNa, laGka, kekara, (kakara) nAvya, AlAha, Rga, vRSagaNa, adhvara, bAliza, daNDrapa iti nahAiyAra bahuvAdimAkRtigaNArtham // 53 // si. 4 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26) bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 54-57 ] yatritraH // 6. 1. 54 // vRddha iti yanimovizeSaNam, vRddhe vihitI yau yajilo tadantAyUnyapatye AyanaN pratyayo bhavati / 'vRddhAdhuni' (6-1-30) iti vacanAyUnIni labhyate / gArgyasyApatyaM yuvA gAAyaNaH, vAtsyAyanaH / dAkSerapatyaM yuvA dAkSAyaNaH, plAkSAyaNaH, audumbarAyaNaH, tailakhalAyanaH / vRddhavihitasyemo grahaNAdiha na bhavati / udumbarANAM rAjA audumbaristasyApatyamaudumbaraH audumbarAyaNirvA / avRddhAddornavA' (6-1-110) iti pakSe Ayanin, gAryA apatyaM gArgeyaH dAkSeya ityatra paratvAt 'DyAptyUGaH' (6-1-70) ityeyaNa bhavati // 54 // nyA. sa. yatri-audumbarAyaNa iti udumbarasya rAjJo'patyaM vRddhaM 'sAlvAMza' 6-1-117 itIja, tasyApatyaM yuvA, evaM dvitoye'pi / haritAdestraH // 6. 1. 55 // vidAdyantargaNo haritAdiH / vRddha vihito yo'na tadantebhyo haritAdibhyo yUnyapatye AyanaN pratyayo bhavati / haritasyApatyaM yuvA hAritAyanaH, kaindAsAyanaH / haritAderiti kim ? vaidasyApatyaM yuvA baidaH / atreno lup / aJa iti kim ? haritasyApatyaM vRddhaM hAritaH // 55 / / kroSTazalako k ca // 6. 1. 56 // kroSTTa zalaGku ityetAbhyAM vRddhe'patye AyanaN pratyayo bhavati tayozvAntasya lugbhavati / kroSTurapatyaM vRddhaM kroSTrAyana:, zAlaGkAyanaH // 56 / / darbhakRSNAnizarmaraNazaradacchunakAdAgrAyaNabrAhmaNavArSagaNyavAsiSThabhArgavavAtsye // 6. 1. 57 // darbhAdibhya AgrAyaNAdiSa yathAsaMkhyaM vRddhaSvapatyeSu AyanaN pratyayo bhavati / darbhAdAgrAyaNe, darbhasyApatyamAgrAyaNazcat dArbhAyaNaH, dAbhiranyaH / kRSNAdbrAhmaNe, kArNAyano brAhmaNaH, kASNiranyaH / agnizarmaNo vArSagaNye, AgnizarmAyaNo vArSagaNyaH, AgnizamiranyaH / raNAdvAsiSThe, rANAyano vAsiSThaH, rANiranyaH / zaradvato bhArgave, zAradvatAyano bhArgavaH, zAradvato'nyaH / zunakAdvAtsye, zaunakAyano vAtsyaH, zaunako'nyaH / zaradvacchanako bidAdI // 57 // nyA. sa0 darbhakRSNA-darbhAdibhyaH pakSe bAhvAdIJ / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 27 [pAda. 1. sU. 58-60] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH jIvantaparvatAdA // 6. 1. 58 // ___ jIvantaparvatAbhyAM vRddhe'patye AyanaNa pratyayo vA bhavati / jaivantAyana:, jaivantiH, pArvatAyanaH, pArvatiH, vRddha ityeva ? jaivantiH / / 58 / / droNAdA // 6. 1. 59 // yogavibhAgAdvaddha iti nivRttam, droNazabdAdapatyamAtre AyanaNa pratyayo vA bhavati / drauNAyanaH, drauNiH / / 59 / / zivAderaNa // 6. 1.60 // zivAdibhyo Gasantebhyo'patyamAtre'N pratyayo bhavati / ata imAderapavAdaH / zivasyApatyaM zaivaH, prauSThaH, prauSThikaH / ziva, prauSTha, prauSThika, vaSTa (caNDa) jamba, jambha, kakubha, kuthAra, anabhimlAna, kakustha, kohaDa, kahaya, rodha, piladhara, vataNDa, tuNa, karNa, kSorahada, jalahada, pariSika, zilinda, gophila, gohila, kapilaka, jaTilaka, badhiraka, majiraka, vRSNika, khajAra, khajAla, rekha, lekha, Alekhana, vartana, RkSa, vartanakSa, vikaTa, piTAka, takSAka, nabhAka, UrNanAbha, supiSTa, piSTa karNaka, parNaka, masurakarNa, masUrakarNa, khaDUraka, gaDeraka, yaska, lahya, druhya, ayasthUNa, bhalanda, bhalandana, virUpa, virUpAkSa, bhUri, saMdhi, bhUmi, muni, kruzcA, kokilA, ilA, sapatnI, jaratkAru, utkeyA, kAyyA, surohikA, pIThInAsA, mahitrI, AryazvetA, RSTiSeNa, gaGgA, pANDa, vipAza, takSan iti zivAdiH / atrAvirUpAkSAdilo'pavAdaH / bhUryAdInAmA AryazvetAyA eyaNaH, RSTiSeNasya senAntasya senAntabyetroH, bidAdipAThAdvRddhe'zeva bhavati tadantAcca yUni 'ata ibU' (6-1-31) tasya 'jidArSAdaNiyoH,(6-1-140) iti lupi ASTiSeNaH pitA ASTiSeNaH putraH / tathA RSTiSeNasyApatyaM vRddhaM bahavaH vidAdya tasya -- yasabaH '-(6-1-126) ityAdinA lupi RSTiSeNAH, pANDupAThaH zubhrAdyeyaNA gaGgApAThastikAdyAyanijA ca samAvezArthaH, tena pANDorUpyaM gaGgAyAzca trairUpyaM siddham / pANDavaH, pANDaveyaH, gAGgaH, gAGgAyaniH, gAGgeyaH / vipAzpAThaH kujAdilakSaNena Ayanyena samAvezArthaH / vaipAzaH, vaipaashaaynyH| takSanpAThaH kurvAdiJyena samAvezArthaH / tAkSNaH, tAkSaNyaH // 6 // nyA0 sa0 zivA - pravRddhAvoSThau yasya pauSThaH, 'vo'SThautau' 1-2-17 iti vA lupi / pauSThAvasya staH 'ato'neka' 7-2-6 itauke pauSThikaH / janaic 'tumbastumbAdaya' 320 ( uNAdi ) jambaH / kuthamiyarti karmaNo'Ni kuthAraH / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 61-64 ] ku 'avyayasya kod ca' 7-3-31 ityaki kaku kutsitaM tiSThanti vipakSA asmin sthAdibhyaH ke kakusthaH / kaM hayati kvipi yvRti dIrdhe kahUM yAti 'kvacit' 5-1-171 ityanena De kahUyaH / RSivRSNyandhakakurubhyaH // 6. 1.61 // RSayo laukikA vasiSThAdayaH apatyayogAt / vRSNayaH andhakAH / kuravazva prasiddhA vaMzAkhyAH ksstriyaaH| RSyAdivacanebhyaH zabdebhyo'patye'N pratyayo bhavati / imo'pavAdaH / RSi, vAsiSThaH, vaizvAmitraH, gautamaH, vRSNi vAsudevaH, AniruddhaH, vAghraH, prAtivAhanaH, audAraH, andhaka, zvAphalkaH, rAndhrasaH, catrakaH, kuru, nAkulaH, sAhadeva:, dauHzAsanaH, dauryodhanaH / atryAdibhyastu paratvAt eyaN Jyetro ca bhvtH| AtreyaH, jAtasenyaH jAtaseniH, augrasenyaH, augraseniH, vaiSvaksenyaH, veSvakseniH, bhamasenyaH, bhaimase niH| kathaM dauryodhaniH ? kriyAzabda tvAt duHkhena yudhyata iti| yodhiSThirirAju nirityatra tu bAhvAditvAdiva / 61 / . nyA0 sa0 RSi-vaMzAkhyA iti vaMzanimittA AkhyA abhidhAnaM yeSAM te / 3vAphalka iti 'dvArAdeH' 7-4-6 iti na bhavati vyutpattagnAzrayaNAt, zvAnaM phAlayatIti tu varNanirNayArtha vAkyam-emaNa abhyo ceti -- ito'nitraH' 6-1-72 'senAntakAru' 6-1-102 ityetAbhyAm / kanyAtriveNyAH kanInatrivaNaM ca // 6. 1. 62 // kanyAzabdAt triveNIzabdAccApatye'Na pratyayo bhavati tatsaMniyoge kanIna trivaNa ityetau ca yathAsaMkhyamAdezau bhavataH / kanyAyA apatyaM kAnIno vyAsaH kAnIna: karNaH, triveNyA apatyaM traivaNaH / eyaNo'pavAda: // 62 / / zuGgAbhyAM bhAradvAje // 6. 1. 63 // zuGgazabdAtpuMliGgAt strIliGgAcca, bhAradvAje'patye'Na pratyayo bhavati / zuGgasya zuGgAyA vA apatyaM zauGgo bhAradvAja, zaukSiH zauGgeyazcAnyaH / ' nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' iti siddhe paratvAt 'dvisvarAdanadyAH' (6-1-71) ityeyaNa prApnoti tadbhAdhanArthaM dvivacanena strIliGgaH zuGgAzabda upAdIyate // 63 // nyA0 sa0 zuGgA-zugazca zuGgA ca 'puruSaH striyA' 3-5-126 iti puruSaH ziSyate / vikarNacchagalAdAtsyAye // 6. 1. 64 // vikarNachagala ityetAbhyAM yathAsaMkhyaM vAtsye Atreye cApatyeN pratyayo bhavati / vaikarNo vAtsyaH, vaikaNiranyaH chAgala AtreyaH, chAgaliranyaH / / 64 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 65-67 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [29 nyA0 sa0 vika-vaikaNiranya iti RSitve'pi vyAvRttibalAt 'ata itra' 6-1-31 bAhAditvAd vaa| Nazva vizravaso vizaluka ca vA // 6. 1. 65 // vizravaso'patye'N pratyayastatsaMniyoge NakArazcAntAdezo bhavati saMniyoge vizazabdalopazcAsya vA, vizravaso'patyaM vaishrvnnH| vizluki tu rAvaNaH, aN siddha evAdezArthaM vacanam / evamuttaratra / / 6 / / saMkhyAsaMbhadrAnmAturmAtura ca // 6. 1. 66 // saMkhyAvAcinaH sambhadra ityetAbhyAM ca paro yo mAtRzabdastadantAdapatye'N pratyayo bhavati mAtuzca mAtur ityAdezaH / dvayormAtrorapatyaM dvaimAturaH, SADmAturaH / zatasya mAtA zatamAtA tasyApatyaM zAtamAturo bhrtH| saMgatA mAtA saMmAtA, tasyA apatyaM mAmAturaH bhadrAyAH bhadrasya vA mAtA bhadramAtA, tasyA apatyaM bhAdramAturaH, / 'saMbandhinAM saMbandhe' (7-4-121) iti vacanAt dhAnyamAturna bhavati, tena dvayotriorapatyaM dvaimAtraH / atrAdezo na bhavati / saMkhyAsaMbhadrAditi kim ? saumAtraH, zubhrAdipAThAdvaimAtreyaH // 66 // nyA0 sa0 saMkhyA-dvaimAtra iti nanvatra Niti taddhite 'nAmino'lihale: ' 4-3-51 ityantasya, yadvAkhyAta-kRtprakaraNamekameva tatsAhacayaditra prakaraNe yatsUtraM tadvihitapratyayo gRhyate, ayaM tu bhinnaprakaraNavihitaH / adonadImAnuSInAmnaH // 6. 1. 67 // adusaMjJakAnnadInAmno mAnuSInAmnazcApatyeNa pratyayo bhavati, eyaNo'pavAdaH yAmunaH praNetaH, airAvataH uddhyaH, vaitasta: palAzaH (la)zirAH, nArmado nIlaH, mAnuSI, devdttH| saudarzanaH sautAraH, svAyaMprabhaH, cantitaH, zaikSitaH / adoriti kima ? cAndrabhAgeyaH, vAsavadatteyaH / nadImAnuSIgrahaNaM kim / supAH suparNAyA vApatyaM sauparNeyaH, vainateyaH / devyAvete ityeke, pakSiNyAvityanye / nAmagrahaNaM kim ? zaubhaneyaH / zobhanAzabdo nadyAM mAnuSyAM ca vartate na tu nAmadheyatvena / / 67 // . nyA0 sa0 adornavAmAnuSI-devadatta iti adoreveti sAvadhAraNavyAkhyAnAta yA nityaM dusaMjJA saivAtra gRhyate, na saMjJA durvA' 6-1-6 iti vaikalpiko, tena devadatta ityAdi siddhaM, anyathA'tra saMdehaH syAt , ata eva vyAvRttyudAharaNe nityA dusaMjJA udAhRtA / cAndrabhAgeya iti candrabhAgI nAma nargo, tAbhyAM prabhavati, aN zoNAditvAt vA jhyAmApi ca cAndrabhAgyAH / cAndrabhAgAyA vA'patyam suparNAya veti garuDamAturjAtitvamanye na manyante ityAp / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMpalite [pAda. 1 sU0 68-71 ] devyAviti nanu suparNAvinatAzabdayoreka eva zabdArthastatkathaM devyAviti dvivacanam ? ucyate, zabdabhedAdarthabhedo bhavatItyAzrayaNAta / pIlAsAlvAmaNDUkAdA // 6. 1. 68 // .. - pIlAsAlvAmaNDUkazabdebhyo'patye'N pratyayo vA bhavati / pailaH, paileyaH, sAlvaH, sAlveyaH, mANDakaH, mANDUkiH / pIlAsAlvAbhyAM dvisvaraiyaNi maNDakAdiSi prApte vacanam, vAgrahaNaM maNDUkasya iJartham // 68 // nyA0 sa0 polAsAlvA-iarthamiti anyathA vAgrahaNaM vinApi yuttareNa cAnukRSTebhya ebhyastribhyo'pyeyaNa, anena tvaH bhavati, maNDUkAttu kathamapIm na syAditi / / ditezcaiyaNa vA // 6. 1.69 // ditizabdAnmaNDUkazabdAca GasantAdapatye eyaNa vA bhavati / daiteyaH, daityaH, mANDukeyaH, mANDukiH, cakAro maNDUkArthaH / pIlAsAlvAbhyAM hyavikalpAdeva eyaNa siddhaH / maNDake trairUpyaM sidameva / vAgrahaNaM diteArtham / ' ito'nitraH' (6-1-72) ityeva ditereyaNi siddhe ' anidamyaNapavAde ca'--(6-1-15) ityanena tasya bAdhAyAM pratiprasavArthaM vacanam / / 69 / / nyA0 sa0 dite-eyaNa siddha iti 'dvisvarAdanadyAH'6-1-71 ityanena / maNDUke rUpyamiti atra vAgrahaNaM vinApi pUrvasUtre vAgrahaNena maNDUke'NioH siddhatvAt , anena ca eyavidhAnAta trairUpyaM siddhamityarthaH / yApatyUGaH // 6. 1. 70 // GayantAdAvantAttyantAdUGantAccApatye eyaNa pratyayo bhavati / sauparNeyaH, vainateyaH, yauvateyaH, kAmaNDaleyaH // 7 // nyA0 sa0 kyAptyUka-yauvateya iti eye'gnApyeveti niyamAt puMvattvAbhAvAtterna nivRttiH / kAmaNDaleya iti devIvacano'tra kamaNDalUzabdaH, mAnuSIva vanAttu 'adonadI' 6-1-67 ityaNa catuSpAdavacanAttveyaJ syAt , 'akadrupANDvoH ' 7-4-69 iti uvarNasya luk / dvisvarAdanadyAH // 6. 1. 71 // dvisvarAt GyAptyUchantAdanadIvAcino'patye eyaN pratyayo bhavati / dAtteyaH, gaupteyaH / anadyA iti kim ? sotAyA apatyaM sataH, saMdhyAyAH sAndhyaH, veNNAyA vaiNNaH, siprAyAH saipraH, revAyAH revaH, zuddhAyAH zoddhaH, kulAyA: kaulaH, mahyA mAhaH, sItAdayo nadyaH / adonadImAnuSInAmno'pavAdo yogaH // 7 // nyA0 sa0 dvisva0- dAtteya iti jhyApsyUDo bAdhakasya 'adonadI' 6-1-67 ityaNA bAdhako'nenaiyaNa / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( pAda. 1. sU. 72-73 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH / 31 ito'nitra // 6. 1. 72 // __ iantajitAt dvisvarAdikArAntAdapatye eyaN pratyayo bhavati / nAbherapatyaM nAbheyaH, atrerAtreyaH / aherAheyaH, duledauleyaH, valeleyaH, nidhernedheyaH / ita iti kim ? dAkSiH / aniba iti kim ? dAkSAyaNaH / dvisvarAdityeva ? marIcerapatyaM mArIcaH, kathamajabasterapatyamAjabasteyaH zakandherapatyaM zAkandheya : paridheH pAridheyaH zakuneH zAkuneya : atitherAtitheya iti, zubhrAditvAdbhaviSyati // 72 // zubhrAdibhyaH // 6. 1. 73 // zubhrAdibhyo'patye eyaN pratyayo bhavati / yathAyogamizrAdInAmapavAdaH / zaubhreyaH, vaiSTapureyaH / zubhra, viSTapura, viSTapara, brahmakRta, zatadvAra, zatAhAra, zAlAdhala, kiTa (TIka), zAlaka, kRkalAsa, pravAhaNa, bhANa, bhArata, bhArama, kudatta, kapUra, itara, anyatara, AlIDha, sudatta, sudakSa, tuda, akazApa, vAdana, zatala, zakala, (zaka) zavala, khaDura, kuzamba, zukra, vigra, vIja, azva, vIjAzva, ajira, mavakra, makhaNDu, makaSTu, maghaSTu, sRkaNDu, mRkaNDu, jihmAzin, ajavasti, zakandhi, paridhi, aNoci, kaNIci, zakuni, atithi, anudRSTi, zalAkAbhrU, lekhAbhU, rohiNI, rukmiNI, kikazA, vivazA, gandhapiGgalA, SaDonmatA kumArikA, kuberikA, ambikA, azokA, zvan, gaGgA, pANDu, vimAtR, vidhavA, kAdU, godhA, sudAman, sunAman iti zubhrAdayaH // mavakrAntAnAmino'pavAda eyaNa makhaNDavAdInAM vimAtrantAnAmaNaH vidhavAyA eraNaH kadrUgodhayozcatuSpAdeyatraH / sudAmansunAmnoribA zubhrasya tu jyena samAvezArthaH pAThaH, bahuvacanamAkRtigaNArtham // 73 // . nyA0 sa0 zubhA-zobhate, 'Rjyaji' 388 ( uNAdi ) iti, viSTAni purANi yena viSTaM paraM yena, brahmaNA kriyate sma, zataM dvArANi yasyAM, zatamAharati, zAlAsu tiSThatipRSodarAditvAt , Tokate 'nAmyupAntya' 5-1-54 iti kaH, zalyaNeNit zAlUkaH / kRtakena zalati, pravAhayati nandyAditvAdanaH, bhaNyate upAdeyatayA, bharatasyAyam , bhAbhI ramate, kvAdIyate sma, kalpate sma kalpate, 'mImasi' 746 (uNAdi) iti, iNpUbhyAM kita , dvayormadhye prakRSTo'nyavaraH, Aliyate sma, sukhena dIyate sma, zobhanA dakSA yasya, tudAMta 'nAbhyupAntya' 5-1-54 iti kaH, akaM zapani, vAdayati nandyAditvAt , zataM lAti, 'mImami' 427 ( uNAdi ) iti khaDUraH / ko zAmyati 'zamyameNivA' 318 ( uNAdi ), vigatA nAsikA yasya, viyo ja, bIjazcAsau azvazca, 'sthaviraH' 417 (uNAdi) iti ajiraH' mayA lakSmyA vakraH, mayA khaNDayati kaSati gharSati kevayu' 746 ( uNAdi ) iti 'DyApobahulama' 2-4-99, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1. sU. 74-78 ) jimamaznAtItyevaMzIlaH, ajasyeva bastirasya, zakAn andhayati, paridhIyate' 'mRzvi' 627 (uNAdi ) iti zakerUniH, aterithiH, anudRzyAt , zalAkAvat lekhAvat bhUryasya, 'vipina' 284 ( uNAdi ) iti rohiNo, rukmasyA asti, vivaSTi vigato vazo yasyA vA, kuberasya tulyA kuberikAH / ___ ambate ambAyAstulyA vA, na vidyate zoko yasyAH, vigatA mAtA, vigato dhavo yasyAH, gudhyate godhA, zobhanaM dAma nAma yasyAH / zyAmalakSaNAdAsiSThe // 6. 1. 74 // zyAmalakSaNa *ityetAbhyAM vAsiSThe'patyavizeSe eyaN pratyayo bhavati / zyAmeyo vAriSThaH / shyaamaayno'nyH| anAditvAt vRddha Ayanaba, avRddha tu zyAmiH, lAkSaNeyo vAsiSThaH, lAkSaNiranyaH / / 74 // vikarNakuSItakAtkAzyape // 6. 1.75 // vikarNakupItaka ityetAbhyAM kAzyape'patyavizeSe eyaN pratyayo bhavati / vaikarNeyaH kAzyapaH, vaikaNiranyaH, kauSItakeyaH kAzyapaH, kauSItakiranyaH // 75 / / bhruvo bhruva ca // 6. 1. 76 // bhrUzabdAdapatye eyaN pratyayo bhavati bhruva cAsyAdezaH / bhruvo'patyaM bhrauveyaH / / 76 // nyA0 sa0 bhruvo-dhrauveya iti yathA culukasyA'patyasaMbhavastathA bhruvo'pi / kalyANyAderina cAntasya // 6. 1. 77 // kalyANyAdibhyo'patye eyaNa pratyayo bhavati ina ityayaM caantsyaadeshH| kalyANyA apatyaM kAlyANineyaH / saubhAgineyaH / kalyANI, subhagA, durbhagA, bandhakI, jaratI balIvardI, jyeSThA, kaniSThA, madhyamA, parastrI, anudRSTi, anusRSTi iti kalyANyAdiH / parastryantAnAM 'yAptyUH ' (6-1-70) iti anudRSTeH 'zubhrAdibhya' (6-1-73) iti eyaNa siddha eva inAdezamAtraM vidhIyate / anusRSTerubhayam / / 77 // nyA0 sa0 kalyA-zubhrAditvAta AnudRSTayaH, kalyANyAdipAThAt AnudRSTineyaH / kulaTAyA vA // 6. 1. 78 // kulAnyaTati kulaTA, kulaTAzabdAdapatye eyaN pratyayo bhavati tatsaMniyoge in ca vAntAdezaH / AvantatvAdeyaNa siddha AdezArthaM vacanam, ata evAdezasyaiva vikalpo na sveyaNaH / kolaTineyaH, kauttheyH| yA tu kulAnyaTantI zIlaM bhinatti tataH paratvAt kSudrAlakSaNa eraNeva, kaulaTeraH // 78 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 80-84 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 33 caTakANNairaH striyAM tu lup // 6. 1. 79 // caTakazabdAt GasamtAdapatyamAtre gairaH pratyayo bhavati striyAM svapatye vihitasya gairasya lup / caTakasyApatyaM cATakaraH, liGgaviziSTasya grahaNAt caTakAyA api cATakaraH striyAM tu lupa, caTakasya caTakAyA vA apatyaM strI caTakA caTaketi jAtizabdo'styeva striyAmapatye pratyayAzravaNArthaM labavacanam / astriyAmityeva siddhe pratyayAntarabAdhanArtha NairavidhAnam / 79 / nyA0 sa0 caTakA-caTaketi jAtiGIbAdhako'jAderAp, kSipakAditvAditvAbhAve pratyayalupi 'yAdeH' 2-4-95 iti AgnivRttau punarajAditvAdAp / caTaketi jAtizabda iti / - nanu striyAM lupA bhAvyaM, tato jAtizabdenaiva siddhe kiM strIliGge caTakazabdAt pratyayavidhAnenetyAzaGkA / kSudrAbhya eraNa vA // 6. 1. 80 // kSudrA aGgahInA aniyatapuskA vA striyaH, bahuvacanaM zUdrArthaparigrahArtham / kSadrAvAcibhyaH zabdebhyo GasantebhyaH strIliGgebhyo'patye eraNa pratyayo vA bhavati / aNeyaNorapavAdaH, kANAyA apatyaM kANeraH, kANeyaH, dAsyA dAseraH, dAseyaH, nATathA nATeraH, nATayaH, kardanAyAH kArdaneraH, kArdaneya: 80 / nyA0 sa0 kSudrA-aNeyaNorapavAda iti 'adornadImAnuSI' 6-1-67 ityaNaH 'dvisvarAdanadyA' 6-1-71 'hyApvyUGaH 6-1-70 ityetAbhyAmeyaNaH kardanA vaMzopari nartakI / godhAyA duSTe NArazca // 6. 1. 81 // godhAzabdAt GasantAt duSThe'patye NArazcakArAderaN ca pratyayo bhavati / godhAyA apatyaM duSTaM gaudhAraH, gaudheraH, yo'hinA godhAyAM janyate, gaudheyo'nyaH / zubhrAditvAdeyaN / 81 // jaNTapaNTAt / / 6. 1. 82 // jaNTapaNTa ityetAbhyAmapatye NAraH pratyayo bhavati / jANdAraH, pANTAraH / kecittu pakSasyApatyaM pAkSAra ityapIcchanti / 8 / catuSpAdabhya eyaJ // 6. 1. 83 / / catuSpAdvAcibhyo Gasantebhyo'patye eyaJ pratyayo bhavati, aNAdInAmapavAdaH / kamaNDalvA apatyaM kAmaNDaleyaH, zitibAhvAH, zaitibAheyaH, madrabAhvA mAdabAheyaH, jambvA jAmbeyaH, zabalAyAH zAbaleyaH, bahulAyA bAhuleyaH, surabheH saurabheyaH / 83 / nyA0 sa0 catuSpA-catvAraH pAdA yAsAM strINAmiti karttavyaM, na tu yeSAM yataH strIliGgAnAmeveSyate na puMliGgAnAmiti / zabalAyA iti-gaurAdau guNavAcakaparigrahAt saMjJAzabdAnna ddiiH| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU0 85-87 | gRSTyAdeH / / 6. 1. 84 // gRSTAdibhyo'patye eyan pratyayo bhavati, aNAdInAmapavAdaH / gRSTerapatyaM gArSTayaH, hRSTa: hArSNeyaH, gRSTizabdo yazcatuSpAdvacanastataH pUrveNaiva siddhe acatuSpAdarthamupAdAnam / gRSTi, hRSTi, hali, vAli, vizri, kudri, ajavasti, mitra iti gRSTacAdiH / JakArasya JitkAryArthatvAnmaitreya pitA maitreya putraH // 84 // nyA0 sa0 gRSTyA - maitreya iti 'sAravaikSvAka' 7-4-30 ityAdinA'yulopa:, tata iJa tasya 'nidA 6-1-140 iti lopaH / vADaveyo vRSe // 6. 1. 85 // vADaveya iti vaDavAzabdAt vRSe eyaJ eyaN vA pratyayo nipAtyate / vRSo yo garbhe bIjaM niSiJcati / vaDavAyA vRSaH bADaveyaH, apatye'Neva bhavati, vADava: / nipAtanameyaNeyaJorubhayorapi bRSe vyavasthApanArtham, anyathA anyataro'patye prasajjyeta / 85 / nyA0 sa0 vADa - anyantaro'patye iti 'ditazcaiyaNU vA' 6-1-69 ityadhikAre yadi kriyeta tadaiyaNa catuSpAdbhya ityadhikAre tveyaJ syAdityarthaH / revatyAderikaN // 6. 1. 86 / / revatItyevamAdibhyo'patye ikaN pratyayo bhavati eyaNAdInAmapavAdaH raivatikaH, AzvapAlikaH / revatI, azvapAlI, maNipAlI, dvArapAlI vRkavaJcin, vRkagrAha, karNagrAha, daNDagrAha, kukkuTAkSa iti revatyAdiH / dvArapAlyantAnAmeyaNo'pavAdaH, yadA mAnuSInAma tadANo'pi / vRkavaJcino'NaH zeSANAminaH / 86 / nyA. sa. reva-raivatika iti revate candramasaM 'putapitta ' iti revatyA candrayuktAtkAle'N lup, ' GayAdeH ' - GInivRttau punarDI revatyAM jAtA, ' bhartRsaMdhyAderaNa' 'citrAvatI iti lupi GInivRttiH, punarDI, revatyA apatyamanene kaNi jAtizca Ni 3-2-51 iti puMbhAve ' avarNevarNasya 7-4-68 / 6 vRddhastriyAH kSepe Nazca // / 6. 1. 87 / / vRddhapratyayAntAt strIvAcinaH zabdAdapatye NaH pratyayo bhavati cakArAdikaN cakSepe gamyamAne piturasaMvijJAne mAtrA vyavadezo'patyasya kSepaH, gArgya apatyaM yuvA gArgaH gArgiko vA jAlmaH, glucukAyanyA glocukAyano glaucukAyaniko vA jAlmaH / mlucukAyanyAH mlaucukAyanaH mlaucukAyaniko vA jAlmaH / 'vRddhAdyUni' ( 6- 1 - 30 ) iti yUnImau pratyayo / vRddhagrahaNaM kim ? kArikeyo jAlmaH / striyA iti kim ? aupagavirjAlmaH / kSepa iti kim ? gArgeyo mANavakaH, mAtuH saMvijJAnArtham idamucyate / 87 | Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 4. sU0 88-91] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 35 __ nyA0 sa0 vRddha-gArga iti 'jAtizca Ni taddhita' 3-2-51 iti puMvadbhAve'lope 'taddhitayasvare' 2-4-92 iti ya lup / glaucukAyana iti vRddhe'patye'dorAyaniH 'nurjAte' 2-4-72 DIH, tato'nena Ne 'jAtizca Ni' 3-2-51 iti puMvatve DInivRttI 'avarNevarNasya' 7-4-68 iti ilopaH / atra Na-ikaNpratyayorNitvaM glaucukAyana ityAdI vRddhezcaritArtha, na vAcyaM glaucukAyanIbhArya ityatra 'taddhitaH svaravRddhi' 2-4-92 iti puMvanniSedhAdapi, yato'tra vRddhapratyayAntAditi bhaNanAt yunImo pratyayau striyAzca yuktvAbhAvAdimI pratyayau na bhavata iti glaucukAyanIbhArya iti prayogo'pi na bhavati / kArtikeya iti kArikAyA 'jyAptyUGaH' 6-1-70 eyaNa 'taddhitAkakopAntya' 3-2-54 iti puMvattvAbhAvaH / gArgeyo mANavaka iti nanviha kSepo'styevAnyathA mANava ityatra NatvaM na syAt ? satyaM, vyAkhyAnAt piturasaMvijJAne yatra mAtrA vyapadezaH sa iha kSepo gRhyate, yastvanyathA sa nahi / idamucyata iti pitA prakhyAta eva paraM patnIbAhunye kasyA ayamityAha / bhrAturvyaH // 6. 1.88 // bhrAtRzabdAdapatye vyaH pratyayo bhavati / bhrAturapatyaM bhrAtRvyaH, zatrurapi bhrAtRvya ucyate sa upacArAt ekadravyAbhilASazcopacAranimittam / 88 / IyaH svasuzca // 6. 1. 89 // bhrAtRzabdAt svasRzabdAccApatye IyaH pratyayo bhavati / bhrAtrIyaH, svasrIyaH / 89 // mAtRpitrAderDeyaNIyaNau // 6. 1. 90 // mAtRpitRzabdAvAdI avayavau yasya svasuH svasantasya tasmAt mAtRSvasRzabdAt pitRSvasRzabdAccApatye DeyaN IyaN ityetau pratyayau bhavataH, vacanabhedAnna yathAsaMkhyam / mAtRSvaseyaH, mAtRSvasrIyaH, paitRSvaseyaH, paitRSvasrIyaH / DittvAt DeyaNi antyasvarAdilopaH, mAtRpitrAdeH svasantasya grahaNAdiha na bhavati / paramamAtRSva surapatyam, paramapitRSvasurapatyam / mAtRpitRzabdayoRkArAntayonirdezAt iha na bhavati / mAtuHsvasraH, paitusvasraH, mAtuHzvasraH, paituHSvasraH / atra 'alupi vA' (2-3-19) iti vikalpena Satvam / 90 / nyA0 sa0 mAtR-mAtA ca pitA ca mAtRpitarau, tAvAdI yasya zabdapradhAnatvAt nirdezasya 'A dvaMde' 3-3-39 iti na bhavati yonisaMbaMdhAbhAvAt / mAtRSvaseya iti-'svasRpatyorvA' 3-2-38 iti vA lupi| shvshuraadyH|| 6. 1.91 // zvazurazabdAdapatye yaH pratyayo bhavati, zvazurasyApatyaM zvazuryaH / 'saMbandhinAM saMbandhe' (7-4-121) itIha na bhavati, zvazuro nAma kazcit tasyApatyaM zvAzuriH / 91 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] bRhaduvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 0 92-95 ] jAtau rAjJaH // 6. 1. 92 // rAjanazabdAdapatye jAto gamyamAnAyAM yaH pratyayo bhavati / rAjJo'patyaM rAjanyaH kSatriyajAtizcet / jAtAviti kim / rAjano'nyaH / 92 / nyA0 sa0-jAtI-yadyapi jAtizabdA avyutpannA rAjanyAdayastathApyapatyArthasya vyutpattinimittatvAzrayaNena yapratyayatya ApatyatvAt 'taddhitayasvara' 2-4-92 iti prAptau rAjanyakamityatra 'na rAjanyamanuSyayoH' 2-4-94 iti niSegho yujyate / rAjano'nya iti rAjJaH svAmino'patyaM vAraNo vA / kSatrAdiyaH // 6. 1. 93 // kSatrazabdAdapatye iyaH pratyayo bhavati jAto gamyamAnAyAm, kSatrasyApatyaM kSatriyaH jAtizcat / kSAtriranyaH / 93 / ____ nyA0 sa0 kSatrA-kSAtriranya iti yadi jAtirapatyasya na gamyate kiMtu kSatrasyApatyamityetAvadeva tata iyAbhAve 'ata iJ' 6-1-31 iti iJ / manoryANau SazvAntaH // 7. 1. 49 // manuzabdAdapatye ya aN ityetau pratyayau bhavatastasaMniyoge ca manuzabdasya SakAro'nto bhavati jAto gamyamAnAyAma, manorapatyAni manuSyAH mAnuSAH, mAnuSI / jAtAvityeva ? mAnavaH, mAnavAH, mAnavI: prajA: pazya / atra hi manorapatyamityetAvAnevArtho vivakSito na jAtistena So'nto na bhavati, vRddhApatyavivakSAyAM tu lohitAdipAThAdyaveva / mAnavyaH, mAnavyau, manavaH, maanvyaaynii| manuSyamAnuSazabdAbhyAM satyasati cApatye'rthe anabhidhAnAdapatye punaranyaH pratyayo na bhavati / 94 / / nyA0 sa0 mano0-manuzabdasyeti atra pratyayasaMbandhe upayuktAyAH paJcamyAH SaSThIrUpatayA vipariNAmaH / jAtau gamyamAnAyAmiti apatyAdhikArAdapatye pratyayo vijJAyate. jAtAviti ca prakRtipratyayasamudAyavizeSaNaM na tu jAtiH pratyayArtha ityAha-Sonto na bhavatIti aNa sAmAnyaH siddha evA'nena So'nta eva vidhIyate ityAha-anabhidhAnAditi-yadApatyArtho na kiMtu manyate iti 'zikyAsyADhya' 364 ( uNAdi) iti 'apuSadhanuSAdayaH' 559 ( uNAdi ) iti ca manuSyamAnuSazabdau nipAtyete tadA'nabhidhAnAdaniSTarityarthaH, yadA tu manorapatyamiti tadA'nabhidhAnAda'pratipAdanAt, apratipAdanaM ca 'AdyAt ' 6-1-29 iti sUtrAt , na vAcyaM vRddhApatye ye'Ni puna!ni pratyayo bhaviSyatIti, yato'traiva vRddhApatyavivakSAyAM tu lohitAdipAThAt yatravetyuktam / mANavaH kutsAyAm / / 6. 1. 95 // __ mANava iti manuzabdasyautsagike'Npratyaye kutsAyAM gamyamAnAyAM nakArasya NakArAdezo nipAtyate / manorapatyaM kutsitaM mUDhaM mANavaH / 95 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 96 - 100 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH kulAdInaH // 6. 1. 96 / / kulazabdAntAtkevalAcca kulazabdAdapatye InaH pratyayo bhavati, kulasyApatyaM kulInaH / ISadaparisamAptaM kulaM bahukulam tasyApatyaM bahukulInaH, kSattriyakulInaH, eSu ata iJaH adorAyanezcApavAdaH / ADhacakulInaH, rAjakulInaH, atra 'avRddhAhornavA' ( 6-1 - 110 ) ityAyaniJo'ta iva / uttarasUtre samAse pratiSedhAdiha kulAntaH kevalazca gRhyate / 96 / [ 37 yaikatrAvasamAse vA / / 6. 1. 67 / / kulazabdAntAtkevalAcca kulazabdAdapatye ya eyakaJ ityetau pratyayau vA bhavataH tAbhyAM mukte Inazva na cet kulazabdaH samAse vartate / kulyaH kauleyakaH kulInaH, bahukulyaH bAhukuleyakaH bahukulInaH / asamAsa iti kim ? ADhacakulInaH / 971 duSkulAdeyaN vA // 6. 1. 98 // duSkulazabdAdapatye eyaN pratyayo vA bhavati / dauSkuleyaH, duSkulInaH // 98 // mahAkulAdvAJInaJau / 6. 1. 99 / / mahAkulazabdAdapatye aJ InaJ ityetau pratyayo vA bhavataH tAbhyAM mukte Inazca / mAhAkulaH, mAhAkulInaH, mahAkulInaH, mahetyAkAranirdezAt mahatAM kulaM mahatkulaM tasyApatyaM mahatkulIna iti Ina eva bhavati / 99 / kurvAdeH / / 6. 1. 100 // kuru ityevamAdibhyo'patye JyaH pratyayo bhavati / kauravyaH, akSatriyavacanasyeha kurorgrahaNam / kSatriyavacanAttu 'dunAdikuvitkozalAjAdAJyaH ( 6- 1 - 118 ) ityanena JyaH, ayaM cAnayovizeSaH / tasya dvisaMjJatvAt bahuSu lup / kuravaH / asya tu dvisaMjJAyA abhAvAt kauravyAH tato yUni tikAdi - pAThAdAyaniJ / kauravyAyaNiH / asmAccAta iJ / tasya ' JidASAdaNiJoH ' ( 6-1-140 ) iti lup / kauravyaH / kuruzabdazva tikAdiSvapi paThyate / kauravAyaNiH, utsAdyaJ tu JyAyaniJbhyAM bAdhitaH kuruzabdAdapatye na bhavati / zaGku, zAGkavyaH, bahuSu zAGkavyAH, strI zAGkavyA / lohitAdau pAThAt pautrAdI yaJi zAGkavyaH, bahuSu lup zaGkavaH, strI zAGakavyAyanI / kuru zaGku zakandhu, zAkabhU, pathikAsmi, matimatt, pitRmat, pitRmantu, vAc, hantR, hRdika, , Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38) bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 100 ] zalAkA, kAlAkA, erakA, padakA, khadAkA, kezinI, mati, kavi, hanti, piNDI, aindrajAlI, dhAtuji, rAjaki, dAmoSNoSi, gANakari, kezori, kApiJjalAdi, gargara, hanU, majUSa, avimAraka, ajamAraka, caphadak (caphadRk) kuTa, kuTala, mura, dabhra, sUrpaNAya, zyAvanAya, zyAvaratha, zyApratha, zyAvapratha, zyApapratha, zyApuvapratha, satyaMkAra, valabhIkAra, karNakAra, pathikAra, bRhatIkAra, vAntavRkSa, AmravRkSa, mUDha, zAka, ina, rathakAra, nApita, takSan, zubhra, iti kurvAdiH / atra hantrantAnAM sAmAnyANo hRdikasya tu vRSNyaNo'pavAdo jyaH / zalAkAdInAM kezinyantAnAmeyaNaH / mAnuSInAmatve'No'pi kezinIzabdasya strIliGgapAThAdeva puvadbhAvo na bhavati / kaizinya: puliGganivRttyarthastu sa pATho na bhavati / 'gAthividathike zipaNigaNinaH' (7-4-54) ityapatye - NyantyasvarAdeH lukapratiSedhAt, kezinazabdAddhi byavidhAne'N na saMbhavatyeva / matikavihantipiNDInAmeyaNaH / endrajAlyAdInAM kApiJjalAdhantAnAmAyanaNaH / grgraadiinaamitrH| takSazabdasya zivAdyaNA samAvezArthaH pAThaH, zubhrasyaiyaNA / 100 nyA0 sa0 kurvA-kurava iti-kathaM tarhi kauravyAH pazava iti ? ucyate, apatyasyApi idamarthavivakSAyAmutsAdyani kauravAstatastatra sAdhAviti ye ca bhaviSyati / na vAcyamapatya eva utsAdyaJ kathaM neti, yatastatroktaM kurorapatyaM kauravya iti byavidhau kuruzabdopAdAnasyAvakAzatvAd bhavatIti / tato yUni tikAdipAThAt iti 'dunAdi' 6-1-118 iti byAntAt , tikAdau hi aurasasAhacaryAt kauravyazabdo'pi rASTrakSatriyasvarUpa eva gRhyate iti vakSyate / kauravyAyaNiriti kauravyazabdAt kSatriyavacanAni utpannasya Ayaniapratyayasya 'abrAhmaNAt' 6-1-141 ityanena lup na bhavati vidhAnasAmarthyAt / ___ asmAcceti 'kurvAdervyaH' 6-1-100 iti byAntAt / tikAdiSvati paThyate iti kSatriyavacano brAhmaNo vA tena pAThasAmarthyAt kauravAyaNirityapi bhavati / atha gaNaHzakAnAmandhuriva pRSodarAditvAta alopaH zAkebhyo bhavati, panthAnaM karoti, matirasyAsti, pitari mantuH vipriyaM yasya, vaktItyevaMzIlaH, hanti tRc, kAlamakati, Irayati 'kIcaka' 33 ( uNAdi) iti, padyate 'kIcaka' iti edakA, khadanaM 'bhidAdayaH' 5-3-108 khadA kAryAta, kezA asyAH santi, manyate kavate manyAditvAdiH, vadhyAta hantiH. piNte aca gaurAditvAta GyAM piNDI, indraM jalati tasyApatyaM dhanoH rAzerjAtaH tasyApatyaM, virAjate tasyApatya, dAmayuktamuSNISaM yasya tasyApatyaM, gaNAn karoti tasyApatyaM, kizorasyApatyaM. kapijalAnAdatte tasyApatyaM, garga gati, hanti 'puta' 204 ( uNAdi) iti, 'khaliphali' 560 ( uNAdi) iti maJjUSaH, avInAmajAnAM mArakaH, dakAro dviH, 'nAmyupAntya' 4-1-54 itike kuTaH, 'tRpivapi' 468 ( uNAdi) iti kuTalaH, 'Rjyaji' 388 ( uNAdi) iti, sUrpa nayati 'karmaNo'N 5-1-62 zyAvaM piGgalaM nayatti, zyAvaH piGgalo ratho yasya, zyAyante zyAH gAsukAratai prathate / zyAvaiH piGgalaiH prathate, zyA gatvaraH patraM putro Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 1. sU. 101-104 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [39 yasya, satthaM valamI karNAnpanthAnaM bRhatIM karoti, vAntAM ArdrA vRkSA yasya muhyati sma, zakyate ArAdhayitum / ___ nApitAyaniriti paratvAt 'avRddhAdornavA' 6-1-110 ityapi / kezinya iti puMvadbhAve tu kaizya iti syAt sthite tu 'avarNavarNasya' 7-4-68 iti svarAdezasya sthAnitvAt 'nopadasya' 7-4-61 iti na bhavati lupratiSedhAt iti ayamarthaH kezin zabdasyANi antyasvarAdilukapratiSedho'narthakaH syAt yadyasmAt yaH syAt / samrAjaH kSatriye // 6 1. 101 // samrAja ityetasmAt kSatriye'patye jyaH pratyayo bhavati / samrAjo'patyaM sAmrAjyaH kSatriyazcet / anyatrAva sAmrAjaH, anye sAmrAjirityAhuH, tatra samrAT bAhvAdiSu draSTavyaH / 101 / senAntakArulakSmaNAdiJ ca // 6. 1. 102 // ___ senazabdAntebhya: kArava: kAriNastantuvAyAdayastadvAcibhyo lakSmaNazabdAccApratye iJ pratyayo bhavati jyazca / senAnta, hAriSeNiH, hAriSeNyaH, bAriSeNiH, vAriSeNyaH, kAru, tAntuvAyiH, tAntuvAyyaH, tonnavAyiH, tonnavAyyaH, vArSakiH, cArdhakyaH, kaumbhakAriH, kombhakAryaH / rathakAranApitatakSabhyo ya eva ne kurvAdipAThAt / kurvAdau jAtivAcina eva pAThAta radhakArAditrapItyeke / lakSmaNa, lAkSmaNiH, lAkSmaNyaH / RSitRSNyandhakakurubhyo'N DyApatyUDantebhyastveSaNa paratvAdAbhyAM bAdhyate / jAtaseniH, jAtasenyaH, vaiSvakseniH, vaiSvaksenyaH / augraseniH, augrasenyaH, bhaimaseniH, bhaimasenyaH / tantuvAyyA apatyaM tAntuvAyiH tAntuvAyya ityAdi / 102 / nyA0 sa0-senAnta hAriSeNiritti 'etyakaH' 2-2-26 iti patvam / jAtivacana eveti sthakArazabdo'jAtivAcI cAsti ityAha / suyAmnaH sauvIreSvAyaniJ // 6, 1. 103 // sUyAmanazabdAtsauvIreSu janapade yo'rthastasmin vartamAnAdapatye Ayanija pratyayo bhavati / sauyAmAyaniH / sauvIrebhyo'nyatra sauyAmaH / 1.3 / pANTAhRtimimatANNazca // 7. 4. 115 // pANTAhatizabdAdijantAnmimatazabdAcca sauvIreSu janapade yo'rthastasminvartamAnAbhyAmapatye'N Ayani ca pratyayo bhvtH| pANTAhRterapatyaM yuvA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1. sU0 105-107 sauvIragotraH pANTAhRtaH paannttaahRtaaynirvaa| mimatasya maimataH maimatAyanirvA / sauvIreSvityeva ? pANTAhRtAyanaH / 'yanijaH' ( 6-1-54) ityAyanaN / maimtaaynH| atra neDAditvAt / anantaro maimatiH / 104 / nyA0 sa0-pANTAhRtimimatA -paNTena AhRtaH phANTena anAyAsasAdhyeneti tu zAkaTAyanaH, bhASyakArastu yathAsaMkhyaM manyate, tato Nitvasya prayojanaM pAnTAhRtAmArya ityatra puMvanniSedhaH / mIyate paricchidyate RSitvena 'putapitta' 204 ( uNAdi) iti, mayA lakSmyA manyate sma pRSodarAditvAd vaa| bhAgavittitArNabindavAkazApeyAnnindAyAmikaNvA // 6. 1.105 // bhAgavitti tANabindava AkazApeya ityetebhyaH sauvIreSu vRddhe vartamAnebhyo yUnyapatye ikaN pratyayA vA bhavati nindAyAM gamyamAnAyAm / bhAgavittarapatyaM yuvA ninditaH bhAgavittikaH bhAgavittAyano vA jAlmaH, tArNabindavikaH tArNabindavirvA / AkazApeyikaH AkazApeyi / nindAyAmiti kima ? anyatra bhAgavitAyanaH tArNabindaviH AkazApeyiH ityeva bhavati / 10 // nyA0 sa0 bhAga-AkazApeyika iti akaM duHkhaM zapati aN akazApasyApatyaM vRddhaM zubhrAdibhya eyaN / sauyAmAyaniyAmundAyanivArSyAyaNerIyazca vA / / 6. 1. 106 // ebhya AyaniantebhyaH sauvIreSu vRddhe vartamAnebhyo yUnyapatye IyazcakArAdikaN ca pratyayo vA bhavati tAbhyAM mukte'N pratyayaH nindAyAM gamyamAnAyAm / suyAno'patyaM sauyAmAyanistasyApatyaM yuvA ninditaH sauyAmAyanIyaH, soyAmAyanikaH, sauyaamaaynirvaa| aNo lup / yamundasyApatyaM yAmundAyaniH / tikAditvAdAyani, tasyApatyaM yuvA ninditaH yAmundAyanIyaH, yAmundAyanikaH, yaamundaaynirvaa| vaSasyApatyaM vaarssyaaynniH| dagukosalAdisUtreNa ykaaraadiraaynitr| tasya vArSyAyaNIyaH / vArSyAyagikaH / vArSyAyANirvA / kazcittvanyebhyo'pIcchati, taikAyanerapatyaM yuvA taikaayniiyH| nindAyAmityeva ? anyatra sauyAmAyaMniH yAmundAyaniH vArSyAyaNiyuvA / aNeva / 'jidA daNioH ' (6-1-140) iti tasya lup / 106 / tikAderAyaniJ // 6. 1. 107 // tika ityevamAdibhyo'patye Aya nin pratyayo bhavati / ibAderapavAdaH / tekAyaniH / kaitvaayniH| tika, kitava, saMjJA, bAla, zikhA, bAlazikha, Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 1. sU. 108-110 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [41 uraza, zATaya, saindhava, yamunda, rUpya, pUrNika, grAmya, nIla, amitra, gokakSya, kuru, devara, devara, dhevara, dhaivara, devaratha, taitila, zailAla, auraza, kauravya, bhauriki, bhauliki, caupayata, caitayata, caiTayata, zaikayata, kSatayata, dhvAja, vata, dhvAjavata, candramas, zubha, zrubha, gaGga, gaGgA, vareNyaH vandhyA, bimbA, aruddha, AraddhA, Araddha, vahya kA, khalya, lobhakA, udanya, yajJa, nIDa, Arathya, laGkava, bhIta, utathya, suyAman, ukhA, khalvakA, zalyakA, jAjala, vasu, uras, iti tikAdiH / zAThayazabdo yajanto ghyaNanto vaa| zATyAyaniH, yAntAdAyanaNevetyeke zATathAyanaH / aurazazabdena kSatriya pratyayAntena sAhacaryAt kauravyazabdaH kSatriyapratyayAnta eva gRhyate / anyasmAdiava / tasya ca 'bidArSAdaNioH ' (6-1-140) iti lup / kauravyaH pitA, kauravyaH putraH / Ayaniastu 'abrAhmaNAt' (6-1-141) iti prAptApi lupa na bhavati vidhAnasAmarthyAt nahIna Ayanino vA lupi kazcidvizeSaH / kauravyaH pitA, kauravyAyaNiH putraH / 107 / ___ nyA0 sa0 tikA-sainghaveti sindhuSu bhavaH 'kopAntyAcA' 6-3-56-nRnRsthAbhyAmanyaH, nari nRsthe tu vizeSavidhAnAt kacchAditvAdakaJ syAt / sindhurAbhijano nivAso'sya 'sindhvaaderny| 6-3-216 vA / zAdayAyaniriti zaTa rujA0 ac tasyApatyaM vRddhaM 'gargAderya' 6-1-42 vidhAnasAmarthyAditi lupi hi akSatriyavacanasya kauravyazabdasya parihAre phalaM na syAt / dagukozalakAracchAgavRSAdyAdiH // 6. 1. 108 // ___ daga, kozala, karmAra, chAga, vRSa ityetebhyo'patye yakArAdirAyanitra pratyayo bhavati / dAgavyAyaniH, kauzalyAyaniH / janapadasamAnazabdAt kSattriyAt 'dUnAdi'-(6-1-118 ) ityAdinA jya eva / kauzalya iti / kAryAyaNiH, chAgyAyaniH, vArSyAyaNiH / 108 / disvarAdaNaH // 6. 1. 109 // dvisvarAdaNantAdapatye AyaniJ pratyayo bhavati / kartu rapatyaM kAtraH, tasya kA yaNiH, hartuH hAtraH, tasya hA yaNiH / pautraH, pautrAyaNiH / autsagiko'Na yAskAyaniH, zivAdyaN / dvisvarAditi kim ? aupagaviH / aNa iti kim ? dAkSeH dAkSAyaNaH, plAkSeH plAkSAyaNaH, vRddhAdevAyaM vidhiH / avRddhAtattareNa vikalpa eva, aGgAnAM rAjA AGgaH / tasyAGgiH AGgAyanirvA / 109 / nyA0 sa0 dvisvarAdaNaH kA yaNiriti brAhmaNatvAt 'abrAhmaNAt' 6-1-141 iti na lup, evamuttareSvapi / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 110-112 ] avRddhAdonavA // 6. 1. 110 // avRddhavAcino dusaMjJakAdapatye AyaniJ pratyayo vA bhavati / AmraguptAyaniH, AmraguptiH, zAlaguptAyaniH, zAlaguptiH, vAyurathAyaniH, vAyurathiH, paJcAlAnAM rAjA pAJcAlastasyApatyaM pAJcAlAyaniH, pAJcAliH, nApitasyApatyaM nApitAyaniH, nApityaH, pakSe nApitazabdasyaJ nAsti taddhAdhanArthaM hi kurvAdiSu tasya paatthH| avRddhAditi kim ? dAkSeH dAkSAyaNaH, plAkSeH plAkSAyaNaH / doriti kim ? akampanasyApatyamAkampaniH / 110 / putrAntAt // 6. 1. 111 // putrazabdAntAt dusaMjJakAdapatye AyaniJ pratyayo vA bhavati / gArgIputrAyANiH, gArgIputriH, vAsavadattAputrAyaNiH, vAsavadattAputriH / pUrveNAyaniji siddhe vacanamidamuttarasUtraprAptakAgamAbhAvArtham / uttareNa ca kAgamo'pi, evaM ca gArgIputrakAyaNiriti tArtIyIkamapi rUpaM bhavati / 111 // carmivarmigAreTakArkaTayakAkalaGkAvAkinAcca kazcAnto'ntyasvarAt camin vamin gAreTa kArkaTatha kAka laGgA vAkina ityetebhyaH putrAntAcca dusaMjJakAdapatye AyaniJ pratyayo vA bhavati tatsaMniyoge caiSAmantyasvarAtparaH kakAro'nto bhavati / cArmikAyaNiH, cArmiNaH, vAmikAyaNiH, vAmiNaH / 'saMyogAdinaH' (7-4-53) iti pratiSedhAdaNi antyasvadAdilopo na bhavati / gAreTakAyaniH, gAreTiH, karkaTasyApatyaM kArkaTayaH, tasyApatyaM kArkaTayakAyaniH, kArkaTayAyanaH / yadA tvavyutpannaH kArkaTathazabdastadA pakSe iva / kArkaTTiyaH, kAkakAyaniH, kAkiH, lAGkA, lAGkakAyani, lAGkeya:, laGkazabda kecidakArAntamicchanti, tanmate lAGkakAyaniH / lAGkiH, vAkinakAyani:, vAkini:, putrAntAdoH, gArgIputrakAyaNiH, gaargiiputriH| kakArasyAntyasvarAtparato bidhAnaM camimiNoH nakArasya lopArtham / yadyevaM parAdireva kriyeta / naivama, tathA sati pratyayasya vyaJjanAditvAtpuvadbhAvo na sidhyet / camiNyA apatyaM cArmikAyaNiH, varmiNyA apatyaM vArmikAyaNiH / 112 / nyA0 sa0 camivarmigAre-antagrahaNAbhAve kasya pratyayatvaM syAt, tatazca lAkakAyanirityatra 'yAdIdataH' 2-4-104 iti isvatvaM syAt / ata eva ca 'anantaH paJcamyAH pratyayaH' 1-1-38 ityatrAntagrahaNaM saphalam / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 1. sU0 113-115] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 43 nakArasya lopArthamiti antyasvarAderlopa iti vaktavye'pi vizeSAbhAvAnnakArasya lopArthamityuktamiti zakaTaH / parAdireveti kazcAdirityeva kriyatAM kiM kazcAnto'ntyasvarAditi guruNA sUtreNa, tatazca 'nAma sidavyaJjane' 1-1-21 iti padasaMjJAyAM 'nAmnononahnaH' 2-2-91 ityanenaiva nalopo bhaviSyati / adorAyaniH prAyaH // 6. 1. 113 // __ adusaMjJakAdapatye AyaniH pratyayo vA bhavati prAyaH / glucakAyani:, glaucukiH, mlucukAyaniH, mlaucukiH, ahicumbakAyaniH / AhicumbakiH, tripRSTAyaniH, traipRSTiH, zrI vijayAyaniH, zrevijayiH / adoriti kima ? aupagaviH, rAmadattiH, rAmadattAyaniH pitA, rAmadattAyaniH putrH| AyanijantAdaNo lup / prAyograhaNAtkacinna bhavati / dAkSiH, plAkSiH / 113 / nyA sa0 ado-rAmadattAyaniH putra iti vRddhaM rAmadattasyApatyaM 'avRddhAhornavA' 6-1-102 ityAyani, tato yuvArthe Gaso'No lup / rASTrakSatriyAtsarUpAdrAjApatye diraJ // 6. 1. 114 // kSatriyavAcisarUpAdrASTravAcino rASTravAcisarUpAcca kSatriyavAcino yathAsaMkhyaM rAjani kSatriye'patye cAJ pratyayo bhavati sa ca drisaMjJaH, veti nivRttam / videhAnAM rASTrasya rAjA vaidehaH vaidehI, videhAH, bahutve 'bahuSvastriyAm ' ( 6-1-124 ) iti lup / videhasya rAjJo'patyaM vaidehaH, vaidehI, videhAH, evam aikSvAkaH, aikSvAko, ikSvAkavaH, pAJcAlaH, pAJcAlI, paJcAlAH / rASTrakSatriyAditi kim ? paJcAlasya brAhmaNasya rAjA pAJcAla:, 'tasyedam' (6-6-159) ityaN / paJcAlasya brAhmaNasyApatyaM pAJcAli: / sarUpAditi kim ? surASTrANAM rAjA saurASTrakaH, mAdarzasya rASTrasya rAjA AdarzakaH, dazarathasya kSatriyasyApatyaM dAzarathiH, tripRSTasya pRSTiH, dripradezAH 'dreraNo'prAcyabhargAdeH' (6-1-123) ityAdayaH / 114 / ___ nyA0 sa0 rASTra-veti nivRttamiti apatye'nuvartamAne rAjanItyadhikArthasya bhaNanAt / aikSvAka iti 'sAravaizvAka' 7-4-30 iti ulopaH / ___ paJcAlasya brAhmaNasya rAjA pAJcAla iti-'utsAdeH' 6-1-19 ityappaJ na tatrApi rASTrasvarUpagrahaNAt / gAndhArisAlveyAbhyAm // 6. 1. 115 // gAndhArisAlveyazabdau iyaNantau sarUpI rASTrakSatriyavacanI, tAbhyAM rASTrAdrAjani kSatriyAdapatye aJ pratyayo bhavati sa ca drisaMjJaH / dulakSaNasya Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 116-117 ] jyasyApavAdaH, vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH, gAndhArINAM rAjA gAndhAre rAjJo'patyaM ca gAndhAraH, gAndhAro, gAndhArayaH, bahuSvatro lup / evaM sAlveyaH, sAlveyau, sAlveyAH / ekatvadvitvayostvapatyArthavivakSAyAmabrAhmaNAditi lup na bhavati vidhAnasAmarthyAt / anyathA JyavidhAvevAnayoH pratiSedhaH kriyeta / tathA pUrveNaivAJ sidhyati / 5 / __nyA0 sa0 gAndhAri-ineyaNantau sarUpAviti gandhamiyartti aNu, tasyApatyamiJ, sAlvAyA apatyaM, 'dvisvarAdanadyAH' 6-1-71 apatyapratyayAntAvapyupacArAd rASTre vrtte| vidhAnasAmarthyAditi nanu gAndhAra ityatra lubabhAve phalamasti yato lupte gAndhAririti syAta, sthite tu gAndhAraH sAlveya ityatra tu kiM phalam ? ucyate, atrAlupi saMghAdivivakSAyAmaN lupi tu 'gotrAdadaNDa' 6-3-169 ityakaJ syAt / nanu dulakSaNabhyasya bAdhanena vidhAnAmidaM caritArthamiti kuto vidhAnasAmarthyAdityuktam ? ityAha-anyathA jyavidhAviti / agAndhArisAlveyadunAdikurvitkozalAjAdAJya ityanayA yuktyA pratiSedhe kRte rASTrakSatriyAdityanenAJ bhaviSyatItyarthaH / purumagadhakaliGgazUramasadisvarAdaN // 6. 1. 116 // purumagadhakaliGgazUramasa ityetebhyo dvisvarebhyazca zabdebhyo rASTravAcibhyaH kSatriyavAcibhyazca sarUpebhyo yathAsaMkhyaM rAjanya patye cArthe diraN bhavati, aJo'pavAdaH / purorapatyaM pauravaH, pauravauH, puravaH, magadhAnAM rAjA magadhasyApatyaM vA mAgadhaH, mAgadhau, magadhAH, evaM kAliGgaH, kAliGgau, kaliGgAH, zauramasa: zauramasau, zUramasAH, dvisvara, aGgAnAM rAjA aGgasyApatyaM vA AGgaH, aGgAH, vAGgaH, vaGgAH, sauhmaH, suhmAH, pauNDraH, puNDrAH, dAradaH, daradaH, bhArgaH bhargAH, sAlvaH, sAlvAH / sarvatra bahuSu lup, purugrahaNamarASTrasarUpArtham / asti rAjA pururnAma na tu rASTram, tasyotsargikeNaivANA siddhe bahuSu labarthamidamavidhAnam / ava siddhe'vidhAnaM saMghAdyaNa bAdhanArtham / tenAkA bhavati, pauravakam mAgadhakam, kAliGgakam, zauramasakam, AGgakam, vAGgakam / anantAddhi gotrAt 'aJya jinaH' (6-3-172) ityaN bAdhakaH syAt / 116 / nyA0 sa0 puru-pauravakamiti purorapatyAni aN lup, purUNAM saMghAdi 'gotrAdadaNDa' 6-3-169 ityakalaviSaye 'na prAjitIye' 6-1-135 iti aNo lup nivartate / sAlvAMzapratyagrathakalakUTAzmakAdiz // 6. 1. 117 // sAlvA nAma janapadastadaMzAstadavayavA udumbarAdayastebhyaH pratyagrathakala. kaTAzmaka ityetebhyazca rASTravAcibhyaH kSatriyavAcibhya zca sarUpebhyo yathAsaMkhyaM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 117-118 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 45 rAjanyapatye ca iJ pratyayo bhavati sa ca drisaMjJaH / udumbarANAM rAjA udumbarasyApatyaM vA audumbariH, udumbarAH, evaM tailakhaliH, tilakhalAH, mAdrakAriH, madrakArA, yaugandhariH, yugandharAH, bhauliGgiH, bhuliGgAH, zAradaNDiH, zaradaNDAH, AjamIDiH ajamIDhAH, AjakundiH, ajakundAH, baudhiH, budhAH iti sAlvAMzAH / prAtyagrathiH, pratyagrathAH, kAlakUTiH, kalakUTAH, AzmakiH azmakAH, sarvatra bahuSu lup / udumbarAstilakhalA madrakArA yugaMdharAH / / bhuliGgAH zaradaNDAzca sAlvAMzA iti kIrtitAH / / 1 / / ajamoDhAjakundabudhAstUdumbarAdivizeSAH, te'pi sAlvAMzA eva / pratya grathAdigrahaNamasAlvAMzArtham / 117 // nyA0 sa0 sAlvA-udumbarA iti undanti ArdIbhavanti RddhyA' tIvara' 444 (uNAdi) iti, yadvA ullachitAmbarAH prAsAdaiH 'pRSodara' 3-2-155 ityAdinA nipAtaH / / tilakhalA iti tilA eva khalA yaja pracuratvAt , tilAH khalyante yatra 'gocara' 5-3-131 iti nipAtaH, tilaiH khalanti saMcitA bhavanti vaa| madrakArA iti madraM kurvanti 'kSemapriya' 5-1-105 iti aN , yugaM dhArayati 'dhArerdharca' 5-1-113 khH| bhuligA iti labheridutau cAtaH / zaradaNDA iti zaraiH daNDayanti / ajamIDhA iti ajaimihyante sma ktaH 'kArakaM kRtA' 3-1-68 sH| ajagudA iti ajA eva gudA yatra / baudhiriti budhyante iti 'nAmyupAntya' 5-1-54 iti kaH / prAtyathiriti-pratyayaH ratho yasya / kAlakUTiritti kUTayanti ac , kalpapradhAnAH kUTAH, Azmakiriti azmanaH kAyanti 'Ato Da' 5-1-76 iti Ga / te'pi sAlvAMzA eveti avayavAvayavopyavayavino'vayava eva / dunAdikurvitkozalAjAdA jyaH // 6. 1. 118 // dUsaMjJakebhyo nakArAdibhyaH kuruzabdAdikArAntebhyaH kozala ajAda ityetAbhyAM ca rASTravAcibhyaH kSatriyavAcibhyazca sarUpebhyo yathAsaMkhyaM rAjanyapatye ca jyaH pratyayo bhavati sa ca drisaMjJaH / duSThA, AmbaSThAnAM rAjA AmbaSThasyApatyaM vA mAmbaSThayaH, AmbaSThAH, sauvIrANAM sauvIrasya vA sauvIryaH, sauvIrAH, evaM kAmbavyaH, kAmbavAH, dArvyaH, daarvaaH| dvisvaralakSaNo'N paratvAdanena bAdhyate / nAdi, miSadhAnAM niSadhasya vA naiSadhyaH, niSadhAH, necakyaH, nicakAH, nepyaH,nIpAH, kurUNAM kurorvA kauravyaH, kuravaH, it, avantInAmavantervA AvantyaH, avantayaH, kauntyaH, kuntayaH, vAsAtyaH, vasAtayaH, caidyaH, cedayaH, kAzyaH, kAzayaH, kozalAnAM kozalasya vA kauzalyaH, kozalAH, ajAdAnAmajAdasya vA AjAdhaH, ajAdAH ebhya iti kim ? kumArI nAma janapadaH kSatriyA ca tato rAjanyapatye vAva bhavati, kaumAraH / 1180 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 119-122 ] nyA0 sa0 dunAdi kumArI nAma janapada iti janapadavAcakasya gaurAditvAt kSatriyAvAcakAt 'jAtezyAnta' 2-4-54 iti ngiiH| kSatriyA ceti nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti nyAyAt kSatriyAsarUpasyApi grahaH / pANDoDyaN // 6. 1. 119 // pANDuzabdAdrASTrakSastriyavAcinaH sarUpAdyathAsaMkhyaM rAjanyapatye cArthe DacaNa pratyayo bhavati sa ca drisNjnyH| pANDUnAM rAjA pANDorapatyaM vA pANDayaH, pANDayau, pANDavaH / kathaM pANDavAH yasya dAsAH ? tasya kSatriyasya rASTra sarUpasya ya Izyo janapado yazca tasya kSatriyasarUpasya rASTrasyezitA kSatriyaH sa eka gAte pratyAsatteH, atra tu kuravo janapadastasya rAjA pANDuriti zivAdyaN bhavati, DakAro'tyasvarAdilopArthaH / NakAro vRddhinimittavadbhAvapratiSedhArthaH / pANDyAbhAryaH / 119 // __ nyA0 sa0 pANDoryaN-pratyAsatteriti ayamarthaH yadi rASTrakSatriyayorekazabda-vAcyatA bhavati tadAnIM DyaN bhavati / zakAdibhyo drelup // 6. 1. 120 // zaka ityevamAdibhyaH parasya dreH pratyayasya lup bhavati / zakAnAM rAjA zakasyApatyaM vA zakaH, yavanaH, jartaH, kambojaH, colaH, keralaH, AdhArayaH, vidhArayaH, upadhArayaH, apadhArayaH, muralaH, khasaH / zakAdayaH prayogagamyAH / 120 // nyA0 sa0 zakAdibhyo-yavanAdiSu yathAyogyaM 'rASTrakSatriyAt' 6-1-114 ityanena 'purumagadha' 6-1-116 ityanena cAcaNI, AdhAraya ityatra 'dunAdi' 6-1-118 vyaH / kuntyavanteH striyAm // 6. 1. 121 // kunti avanti ityetAbhyAM parasya dreya'sya lup bhavati niyAmabhidheyAyAm / kunterapatyaM strI kuntI, evmvntii| striyAmiti kim ? kauntyaH, AvantyaH / prakRtasya drelu vijJAnAt svArthikasya jyaTo'drisaMjJakasya na bhavati, kauntI / 12 / / nyA0 sa0 kuntyavanteH adrisaMjJakasya na bhavatIti prAkaraNikAprAkaraNikayoH prAkaraNikasyaiva grahaNamiti nyAyAt / kauntIti-kunterapatyAni bahavo mANavakAH 'dunAdi' 6-1-118 iti vyaH / 'bahuSvastriyAM' 6-1-124 luk / te zastrajIvisaMghaH strItvaviziSTo vivakSitaH, 'pUgAdamukhyakAbyo driH' 7-3-60 ityadhikAre 'zastrajIvisaMghAt ' 7-3-62 iti jyada, yadvA kunterapatyaM bahavo mANavakAste zastrajIvisaMghaH strItvaviziSTo vivakSitaH, 'dunAdi' 6-1-118 anena lup / 'nurjAteH' 2-4-72 GIH, tataH zastrajIvisaMghAyada, 'avarNevarNasya' 7-4-68 'aNaya' 2-4-20 iti GIH, 'asya DyAm' 2-4-86 'vyaJjanAttaddhitasya' 2-4-88 iti ya lopaH / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 122-123 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [47 kurorvA // 6. 1. 122 // kuruzabdAtparasya dreya'sya striyAM vA lup bhavati / kurorapatyaM strI kuruH, kauravyAyaNI / -- kauravyamADUkAsureH' (2-4-70) iti DAyan / 122 / dekhaNo'prAcyabhargAdeH // 6. 1. 123 // prAcyAna bhargAdIMzca varjayitvAnyasmAtparasyAno'Nazca dreH striyAM lupa bhavati / aJ zUrasenasyApatyaM strI sUrasenI, evamapAcyA, am-madrI, darat, matsI veriti kim ? autsI, aupagavI / drAvanavartamAne punardrigrahaNaM bhinnaprakaraNasyApi dreluM bartham / parva:, rakSAH, asurI / pazu, rakSas, asura iti rASTrasarUpakSatriyavAcinaH / eSAmapatyaM saMgha: strItvaviziSTo vivakSita iti aNo: 'zakAdibhyo drelupa' (6-1-120) iti lupi punaH parvAdilakSaNaH svAthiko'N / tasyApi striyAmanena lup / aJaNa iti kim ? audumbarI / sAlvAMzatvAdiJ / aprAcyabhargAderiti kim ? pAJcAlI, vaidehI, pappalI, mAgadhI, kAliGgI, vaidarbhI, AGgI, vAGgI, sauhmI, pauNDrI, shaurmsii| pAJcalAdayaH prAcyA rASTrasarUpAH kSatriyAH / bhargAdi, bhArgI, kArUpI, bharma, karUpa, karUza, kekaya, kazmIra, sAlva, susthAla, urama, yaudheya, zaukreya, zaubhreya, ghArteya, dhArteya, jyAvAneya, trigarta, bharata, uzInara iti bhargAdiH / yaudheyAdijyAvAneyAntAnAM svArthikasyAlo neH lup pratiSidhyate / yaudheyInAM saMghAdi yaudheyamiti saMghAdyamartham, lapi hi satyAmajantatvAbhAvAt saMghAdyaNa na syAt / prakRtasya tu aJaH prasaGgAbhAvAt na pratiSedhaH, bharatozInarazabdAvasAdiSu paThayete / tayorihopAdAnAt satyapyaNapavAde cetyasmin utsAdya bAdhitvA drisaMzaka evAJ bhavatIti jJApyate, tena bharatAnAM rAjAno bharatA uzInarANAmuzInarA iti rAjJi vihitasyAja uttarasUtreNa lupa siddhA bhavati, utsAdyabastu drisaMjJAyA abhAvAnna syAt / nApi 'yajaJaH '-(6-1-126) ityAdinA prAptiH rAjJAmagotratvAt / 123 // nyA0 sa0 deratraNo-pazu riti parzorapatyaM bahavo mANavakAH 'purumagadha' 6-1-116 ityaN , zakAditvAllupi parzavaH te zastrajIvisaMgha strItvaviziSTo vivakSitaH, 'parvAderaNa' 7-3-66 anena lup' 'uto'prANinazca' 2-4-73 iti U, evamuttarayorapi / aNoriti pazUrakSasoH 'purumagadha' 6-1-116 ityaNaH asurAttu raassttrksstriyaadyH| zakAdibhya iti strItve'pi prAcyatvAt 'dreraNaH' 6-1-123 iti na bhavati / ___ striyAmanena lubiti luptANajantAnAM parvAdInAM prAcyAdAvapAThAt 'dekhaNaH '6-1-123 ityanena lugU bhavatyeva Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 bRhavRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 1. sU0 124 lup pratiSidhyata iti sA kimarthamityAha-yaudheyInAM saMghAdIti yudhAyA apatyAni 'dvisvarAdanadyAH 6-1-71, yaudheyAH zastrajIvisaMghAH strItvaviziSTA vivakSitAH, 'yaudheyAdera" 7-3-65 'aNaneya' 2-4-20 iti GIH, yaudheyInAM saMghAdi saMghAdyaNa na syAditi na vAcyaM, lupi satyAmapi pratyayalopa iti anaH sthAnitvAt 'saMghaghoSa' 6-3-172 ityaNeva bhaviSyati na 'gotrAdaNDa' 6-3-169 ityakam , yato 'dvigoranapatya' 6-1-24 ityatrAdviritikaraNAt 'svarasya' 7-4-110 iti paribhASAyA anityatvam / / prakRtasyeti 'rASTrakSatriya' 6-1-114 iti vihitasya / aJaH prasaGgAbhAvAditi amISAM rASTrakSatriyatvasvarUpatvAbhAve prAptyabhAvAdityarthaH yadvA santi yaudheyAdayo rASTrasvarUpavacanAH paraM striyAM lubucyate / yaudheyAdayazcApatya-pratyayAntA na punarapatye pratyayamutpAdayituM samarthAH 'vRddhAdhuni' 6-1-30 iti vacanAt , khiyAzca yuvasaMjJAniSedhAt , na vAcyamapatye mA bhavatu rASTrasarUpatvAt rAjanyatheM bhaviSyati yatastadApi paratvAdabaM bAdhitvA dusaMjJatvAt 'dunAdi' 6-1-118 iti vya eva syAt nAb, na ca byasyAnena lubasti ato'prAkaraNikasyaivAbo lapapratiSedhaH / bharatozInarazabdAviti-disaMjJaka evAJ bhavatIti prathamaM 'prAgajitAdaNa' 6-1-13 prApnoti tasya bAdhako rASTrakSatriya' 6-1-114 itya, idaM dvayamapi bAdhitvotsAditvAda prApnoti aNapavAde ceti vacanAditi sthite gaNapAThAt 'rASTrakSatriya' 6-1-114 ityameva bhavati / tenottarasUtreNeti tenetyAdinA jJApakasiddhaM phalaM darzayati, uttarasUtreNeti 'bahudhvastriyAm' 6-1-124 ityanena, na ca tasyApyanena niSedhaH, atra striyAmityadhikArAt / ___nApi yatra iti ayamarthaH, utsAdyayopi 'yatrayo'zyAparNa' 6-1-126 ityAdinA lup bhaviSyatIti na vAcyaM, tatra gotrAdhikArAdapatyasyaiva lup bhavati, na rAjani vihitasyeti / bahuSvastriyAm // 6. 1. 124 // dyantasya zabdasya bahuSu vartamAnasya yo driH pratyayastasyAstriyAM lapa bhavati / paJcAlAnAM rAjAnaH pazcAlasyApatyAni vA paJcAlA:, evaM puravaH, aGgAH, lohadhvajaH eva, lauhadhvajyaH lauhadhvajyau lohdhvjaaH| bahuSviti yantasya vizeSaNaM na nimittama, tatra hi paJcAlAnAM nivAsaH paJcAlanivAsaH, priyA vaDA yasya sa priyavaGgaH, aGgAna tikrAnto'tyaGgaH, paJcAlebhya AgataM paJcAlamayama, paJcAlarUpyam, lohadhvaja mayaM, lohadhvajarUpyamityAdau paJcAla aJ Ama nivAsa ityAdisthite ' antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgA lup bAdhate ' iti bahuvacanasya lapi Trelapa na syAt / dveriti pUrvavadeva bhinnaprakaraNasyApi parigrahaH / bahuSviti kim ? pAJcAlaH, lauhadhvajyaH / priyo vAgo yeSAM te priyavAGgA ityatra na dyantaM bahuSu kiM tahi samAsa iti lup na bhavati, pratyayaH prakRtyAderiti niyamAddhi na samAso yanto bhavati / paJcAlasyApatyaM pAJcAlastasya tayopityAni paJcAlA ityatra tu iJi lupte'jantameva bahaSa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda 1. sU. 125 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [49 vartata iti aJo'pi lupa / draH pratyayasya bahuSu vartamAnasya iti tu vijJAyamAne na syAt / astriyAmiti kim ? paJcAlasyApatyAni striyaH pAJcAlyaH / lauhadhvajyAH striyaH, paJcabhiH pAJcAlIbhiH krItaH paJcapaJcAla ityatra tu ikaNo lupaH pittvAt puvadbhAvena strItva nivRttela p bhavatyeva / 124 / nyA0 sa0 bahudhvastriyAma0 bahiraGgA lup bAdhate iti atra prakRteH pUrvaM pUrvamityantaraGgatvaM bahiraGgatvaM ca / nanu dve api lupau tatkathaM bAdhyabAdhakabhAvaH ? ucyate, vidhIniti sAmAnyabhaNanAta antaraGgA lup bAdhyate / iti tu vijJAyamAne na syAditi yadApyevaM vivakSyate tadApi na bhavati, paJcAlasyApatyAni pazcAlAH / aN teSAmapatyaM yuvA 'ata iJ' 6-1-31 atra prathamasyAyo na lup prAjitIya' 6-1-135 iti niSedhAt / 'bidArSa' 6-1-140 iti itri lupte'pi na bhavati bahutvAbhAvAt , tataH pAJcAla ityeva bhavati / yaskAdegotra // 6. 1. 125 // yaskAdibhyo yaH pratyayo vihitastadantasya bahutvaviziSTa gotre'rthe vartamAnasya yaskAderyaH sa pratyayastasyAstriyAM viSaye lup bhavati / yaskasyApatyaM yAskaH, yAsko, yaskAH, lAhyaH, lAhyo, lahyAH zivAdyaN / yaskAderiti kim ? upagorapatyamopagavaH, aupagavI, aupagavAH, yAskAyanayaH, laahyaaynyH| gotra iti kim ? yAskAzchAtrAH, yaskasyApatyAni yaskAH, tatpratikRtayo yAskA ityatra gotre utpannasyApi pratyayasya nedAnIM tadantaM pratikRtiSu vartamAna gotra iti na bhavati / astriyAmityeva ? yAskyaH striyH| yaska, laya, drA, ayasthUNa, tRNakarNa, bhalandana / ebhyaH zivAghaNo lapa, kharapa / asmaannddaadyaaynnnH| bhaDila, bhaNDila, bhaDita, bhaNDita, ebhyo'zvAcAyanatraH / sadAmata, kambalahAra, parNADhaka, karNADhaka, piNDIjaGgha, vakasaktha, rakSomukha, jaGghArathaH utkAza, kadumantha, kaTukamantha, viSapuTa, nikaSa, (kiSakaH), kaSaka: uparimekhala, kaDama, kRza, paTAka, kroSTrapAda, kroSTumAya, zIrSamAya, sthagala, padaka, varmaka ebhyo'ta iJaH / puSkarasad, asmaadvaahvaadiinH| vidhi, kRti, ajabasti, mitrayu, ebhyo, zRSThyAdheyaJaH iti yaskAdiH / 125 // nyA0 sa0 yaskAdergotre-yAskA iti atra yadi gotre utpannasya pratyayasya lubiti vyAkhyAyeta tadAtrApi prApnoti gotre pratyayasyotpannatvAt na tvevaM vyAkhyAyate'pi tu pratyayAntasya gotre bahA vartamAnasyeti, tatazca neha pratyayAntaM gotrabahutve ki tahi prakRtibahutva iti, atha yaskAdigaNo vivriyate / yasyati 'niSka' 26 ( uNAdi) iti yaskaH / lahiH sautrH| lahyati yati 'zikyA 364 ( uNAdi ) ipi lahyaH / druhyH| ayasaH sthUNA yA, tRNavat kau~ yasya, bhaliNa aca bhalamandati nandyAditvAdanaH, 'bhaNDene luk ca' 482 (uNAdi) iti bhaDilaH, bhaNDilA, Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU. 126 ] bhaDuG 'puna' 204 ( uNAdi) iti bhdditH| bhaNDyate sma bhaNDitaH / sadA mAdyati sma sadAmattaH / kambalaM harati kmblhaarH| parNavat ADhako deyo'sya, karNyate karNaH karNavadADhako bhedyo'sya, bakavatsapathyasya, rakSovanmukhaM yasya, jaGghA ratho yasya, utkAzate ac, kaM sukhaM dadAti 'pRkA' 729 iti kiduH| taM madhnAti, 'mivami' 51 ( uNAdi) iti kaTukaH taM mathnAti, viSaM puTati, mUle nikaSanti atreti, 'gocarasaMcara' 5-3-131 iti karSa kAyati, upari mekhalA yasya, kaDati 'sRpRprathi' 347 ( uNAdi) iti kaDamaH / kRzyati 'nAmyupAntya' 609 ( uNAdi) itike kRzaH / paTati 'zalivali' iti paTAkaH, koSThunA padyate 'padarUja' 5-3-16 iti kroSTuvatpAdau yasya, kroSTuvanmAyA yasya, zIrSa mimIte, SageSThage sthaga saMvArakaM lAti, padayate padakaH, varma vapuH kAyati, puSkare sIdati, vizaMta pravezane, 'taGki' 692 ( uNAdi) ityadhikAre riH vizriH, klAdIyate kudriH / ajasyeva bastirasya / yAsozyAparNAntagopavanAdeH // 6. 1. 126 // yajantasyAntasya ca bahutvaviziSTe gotre'rthe vartamAnasya yaH sa pratyayastasyAstriyAM lup bhavati gopavanAdibhyaH zyAparNAntebhyo vihitaM vrjyitvaa| gopavanAdividAdyantargaNaH / gArgyaH, gAgyau~, gargAH, vAtsyaH, vAtsyau, vatsAH, vaidaH, vaidau, vidAH, aurvaH, aurvo, urvAH, gargamayam, gargarUpyam azyApargAntagopavanAderiti kim ? gaupavanAH, zegravAH, vaindavAH, tAjamAH, AzvavatAnAH, zyAmAkAH, zyAparNAH / kecittu maThararAjamA'vatAnA'zvazyAmyAkazabdAnapi gopavanAdiSu paThanti / mATharA ityAdi / zyAparNAntagrahaNaM kim ? hAritaH, hArito, hritaaH| gopavanAdigrahaNaM kim ? dhenavaH, dhanavI, dhanavaH / bahuSvityeva ? gArgyaH, baidaH baidasya baidayopityAni bidA ityatra viji lupte'antaM bahuSviti lup / bivAnAmapatyaM baidaH baidau ityatra viji lupte'ntaM na bahuSviti lup na bhavati / ipratyaya viSaye'pyatro lap na bhavati 'na prAgjitIye svare' (6-1-135) iti pratiSedhAt / bidAnAmapatyaM bahavo mANavakA bidA ityatra cAjantaM bahuSviti bhavatyeva / kazyapapratikRtayaH kAzyapA ityatra yadyapi pratyayo gotra utpannastathApi tadantaM nedAnIM gotra bahutve ka tahi pratikRtiSviti lup na bhavati, astriyAmityeva / gAyaH, vaidyaH striyaH / paJcabhirgArgIbhiH krItaH paJcagargaH dazagargaH paTa ityatra vikaNo lupa: pittvAtpuvadbhAvena strItvanivRtte lup / gotra ityeva ! autsAzcAttrAH, utsAderaJ, paunabhaMbAH / pautrAH, dauhitrAH, nAnAndrAH / 'punarbhU putraduhitRnanAndaranantare'J' (6-1-39) / paarshvaaH| 'parastriyAH parazuzvAsAvargA' (6-1-40) ityaJ / kathaM priyo gAryo gAgryo vA yeSAM te priyagAryA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 126-127 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [51 iti, atra hi yAntasya bahuviSayatvAt lup prApnoti ? naivam, na yajantaM bahaSu ki tahi samAsaH sa ca 'pratyayaH prakRtyAdeH' (7-4-115) iti niyamAt yajanto na bhavatIti lup na bhavati, priyA gargA yasya sa priyagarga ityatra tu yaantasya bahutvAdbhavatyeva / 126 / nyA0 sa0 yayano'zyApa-strItvanivRttelabiti yadA paJcabhirgArgIbhiH krItA ikaNU lupa, puMvat tato bAhyastryApekSayAp paJcagAA dazagAryA ityeva bhavatIti nyAsaH, aJa sUtre gopavanAdau dusaMjJakAnAM pUrvAcAryAnurodhAt pAThaH, yAvatA nAsti vizeSaH, yato'bi lupi sayAmapi na prAgajitIya' 6-1-135 iti niSedhAt 'saMghaghoSa' 6-2-172 ityAdinANeva bhAvyam / kauNDinyAgastyayoH kuNDinAgastI ca // 6. 1. 127 // ____ kauNDinya Agastya ityetayorbahutvaviziSTe gotre'rthe vartamAnayoryo'NazcAstriyAM laba bhavati tayozca kuNDinIagastyazabdayoH kuNDina agasti ityetAvAdezau bhavataH, Agastyazabdasya RpyaNantatvAt yatro na saMbhavataH, kUNDinyA apatyaM gargAditvAdha, ata eva nirdezAtpuvadbhAvAbhAvaH / kauNDinyaH, kauNDinyau, kUNDinAH, AgastyaH, Agastyau, agastayaH / pratyayalapaM kRtvAdezakaraNamagastInAmime AgastIyA ityevamartham / pratyayAntAdeze hi kRte agastizabdasyAderAkArasyAbhAvAt vRddhiryasya svareSvAdiH' (6-1-8) iti dUsaMjJA na syAt, tadabhAve ca tannimitto 'dorIyaH' (6-3-31) itIyaH pratyayo'pi na syAt, yadA tu pratyayasya lub vidhIyate tadA svarAdAvIya pratyaye bhAvini 'na prAjitIye svare' (6-1-135) iti pratiSedhAt pratyayasya lub na bhavati, tathA ca sati dusaMjJatvAt IyaH siddho bhavati / kuNDinyAmavizeSaH, pratyayAntAdeze hi kuNDinazabdAdadusaMjJakAt 'tasyedama' (6-3-159) ityaNA bhavitavyam / pratyayasya tu lupi na prAjitIye svare' (6-1-135) iti lappratiSedhe satyAmapi dusaMjJAyAmIyapratyayApavAdaH zakalAditvAdava syAt ato na vizeSaH / astriyAmityeva ? kauNDinyaH. AgastyaH striyaH / 127 / nyA0 sa0 kauNDinyA-yAtrau na saMbhavata iti tenAsyANa eva lubityarthaH kaNDinyAmavizeSa iti IyapratyayApekSamidamuktaM avizeSa iti na pratyayAntare, yataH pratyayalope'pi hi 'na prAgajitIye' 6-1-135 iti lopaniSedhe yajantAt kuNDinAnAmayaM saMvAdiH iti vivakSAyAmaNa bhavati, tathA ca kauNDinamiti bhavati, sapratyayAdeze hi ayajantAta 'gotrAdadaNDa' 6-3-169 ityakaJ syAt tadA kauNDinakamiti bhavatyato vizeSaH / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52] bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 128-129 ] bhRgvaGgiraskRtsavasiSThagotamAtreH // 6. 1. 128 / / ___ bhRgu, aGgiras, kutsa, vasiSTha, gotama, atri ityetebhyo yaH pratyayastadantasya bahutvaviziSTha gotre'rthe vartamAnasya yaH sa pratyayastasyAstriyA lub bhavati / bhArgavaH, bhArgavI, bhRgavaH, evamaGgirasaH, kutsAH, vasiSThAH, gautamAH, ebhyo'No lup / atryH| eyaNo lup / astriyAmityeva bhArgavyaH AGgirasyaH AtreyyaH striyaH / bahuSvityeva ? bhArgavaH, aatreyH| gotre ityeva ? bhArgavAzchAtrAH / bhRgvAdIn yaskAdiSvapaThitvedaM vacanaM 'vya keSu SaSThayAstatpuruSe yatrAdervA' (6-1-134) ityevamartham, anyathA bhRgukulaM bhArgavakulamiti na sidhyet / 128 / nyA0 sa0 bhRgavaGgiraH-bhRgukulamiti bhRgorapatyamapatye vA RSyaN , bhArgavasya bhArgavayorvA kulam / ___na sidhyediti tadA'yanAditvAt tatra hi yAdervetyuktaM, tatazca 'yAno'zyAparNa' 6-1-126 ityArabhya yeSAM bahutve lup teSAmekatvadvitvayorapi lup / prAgabharate bahusvarAditraH // 6. 1. 129 // ___ bahusvarAnnAmno ya iJ pratyayastadantasya bahutvaviziSThe'rthe prAggotre bharatagotre ca vartamAnasya yaH sa pratyayastasyAstriyAM lup bhavati / kSarakalambhiH , kSarakalambhI, kSIrakalambhAH, pAnnAgAriH, pAnnAgArI, pannAgArAH, mAnthareSaNiH, mAnthareSaNI, mnthressnnaaH| sarveSvata inyH| bharata, yaudhiSThiriH, yaudhiSThirI, yudhiSThirAH, Arju niH, ArjunI, arjunAH, auddAlakiH, auddAlakI, uddAlakAH / ebhyo bAhvAdInaH / prAgbharata iti kim / bAlAkayaH, hAstidAsayaH / kathaM taulvalayaH, tailvalayaH, tailvakayaH ityAdiSu lub na bhavati ? ucyate, yaskAdiSu puSkarasacchabdapAThAt, asya hi bahusvaratvAdanenaivelope siddhe tadartho yaskAdipATho jJApayati taulvalyAdInAmino lup na bhavatIti, bharatAH prAcyA eva teSAM pRthagupAdAnaM prAggrahaNenAgrahaNArtham, tena yaudhiSThiriH pitA yaudhiSThirAyaNaH putra ityatra 'prAcyetro'tolvalyAdeH' (6-1-143) iti lup na bhavati / apare tvAhuH / prAgagrahaNaM bharatavizeSaNam / kSIrakalambhAdayo vaizyAH prAgbharatAH, yudhiSThirAdayo rAjAna udagbharatAH, tatra prAggrahaNAdudIcyabharateSu rAjasu lub na bhavati / yaudhiSThirayaH, ArjunayaH, bharatagrahaNAttu prAcyeSu rAjasu lup na bhavati / mArasaMbandhayaH, bhAgavittayaH / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 130 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 53 bahusvarAditi kim ? cayaH, pauSpayaH, kAzayaH, vaashyH| ija iti kim ? zAntanavAH / 129 / ___ nyA0 sa0 prAgbharate -prAgagrahaNenAgrahaNArthamiti ayamarthaH anyatra sUtre prAggrahaNena bharatAgrahaNamityAha-rAjasu lub na bhavatIti prAcyA bharatA dvedhA vaizyA rAjAnazca, tato vaizyeSu vAcyeSu lub bhavati na rAjasu, udIcyabhAratA yajAna evocyante teSu prAggrahaNAnna lup / vopakAdeH // 6. 1. 130 // upaka ityevamAdibhyo yaH pratyayastadantasya bahutvaviziSTe gotre vartamAnasya yaH sa pratyayastasyAstriyAM lup bhavati vA / upakAH, aupakAyanAH, lamakAH, laamkaaynaaH| astriyAmityeva ? aupakAyinyaH khiyH| upaka, lamaka AbhyAM naDAdyAyanaNo lup, bhraSTaka, kapiSThala, kRSNAjina, kRSNasundara, piGgalaka, kRSNapiGgala, kalazIkaNTha, dAmakaNTha, jatuka, kanaka, madAgha, apajagdha, aDAraka, vaTAraka, pratiloma, anuloma, pratAna, anupada, abhihita, anabhihita, khArIjaGgha, kazakRtsna, zalAthala, kamandaka, kamantaka, kavantaka, pijhUlaka, aDaDuka, avavvaka, pataJjala, padaJjaNa, varNaka, parNaka kaTherita, ebhyo'ta itraH / kuSItaka, atra kAzyape'rthe / vikarNakuSotakAtkAzyape' (6-1-75) ityeyaNaH / anytrenyH| lekhAbhraH, atra zubhrAdyeyaNaH / piSTa, supiSTa, masurakarNa, karNaka, parNaka, jaTilaka, badhiraka, ebhyaH zivAdyaNaH / kaTheliti pataJjali, kharIkhana, ebhya autasargikANaH, ityupakAdiH / 130 / ___nyA0 sa0 vopakAdeH atha gaNaH upakAyati, kaperiva sthalamasya, kRSNamajati 'vipina' 284 ( uNAdi ) iti kRSNamajinamasya vA, apakRSTaM jagdhaM yasya apAtti smeti vApajagdhaH, aDatyac , aDaM vRzcikalAGgulamiyarti aDArakaH vaTArasya tulyo vaTArakaH pratigataM lomAnugataM loma 'pratyanvavAtsAmalomnaH' 7-3-82 pratiloma, anuloma / 'tanvyadhi' 5-1-64 pratAna: abhidadhAti anabhidhIyate sma 'zIrI' 201 ( uNAdi ) khArovajaGghA yasya, kamandati kamandakaH / kamantati kamantakaH / kauti kavaH kavamantati kavantakaH / 'piJjimaJji' 488 ( uNAdi) iti pijUlaH, aDati udyatate aD aDamaDDati aDaDDakaH, avamavati 'kIcaka' 33 ( uNAdi ) iti avavvakaH / pato jalAt pAJjalaH / Nake karNakaH, jaTilaM badhiraM ca kAyati badhirasya tulyo vA jaTilakaH badhirakaH / kaThamenamityAt kaThelitiH / pato'JjaleH pataJjaliH / kharI khanati kharIkhana: ityupkaadiH| parNakazabdasya RSivacanasya zivAdau pAThAt kriyAvacanAdata iva, ataH parNAti karotIti vAkyaM, atra gaNe'rthabhedAt nyAsakArairdvirupAttaH / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 131-132] tikakitavAdI dvande // 6. 1. 131 / / tikakitavAdiSu dvandvavRttiSu bahuSu gotrApatyeSa vartamAneSu taikAyanikaitavAyanItyAdInAM yaH sa pratyayastasyAstriyAM lupa bhavati / taikAyanayazca kaitavAyanayazca tikakitavAH, tikAdyAyanino lup / aubjayazca kAkubhAzca ubjakakubhAH, ubjAdinaH kkubhaacchivaadynnH| aurazAyanayazca lAGkaTayazca urazalaGkaTAH, urazAttikAdyAyanijaH laGkaTAt inyH| agnivezAzca dAzerakayazca agnivezadazerakAH, zaNDilAzca kAzakRtsnayazca zaNDilakazakRtsnAH , agnivezazaNDilAbhyAM gargAdiyaH dazerakakazakRtsnAbhyAM tvata iJaH / 'vAnyena '(6-1-133) iti yatro lubbikalpe prApte nityArthaH pAThaH / aupakAyanAzca lAmakAyanAzca upakalamakAH, atra naDAdyAyanaNaH / bhrASTrakayazca kApiSThalayazca bhraSTrakakapiSThalAH, kArNAjinayazca kArNasundarayazca kRSNAjina kRSNasundarAH, vAGkharayazca bhANDIrathayazca vaGkharabhaNDIrathAH, pAhakayazca nAraka yazca pahakanarakAH, bAkanakhayazca svAgudapAriNaddhayazca bakanakhasvagudapariNaddhAH, anyeSAM bAkanakhayazca svAgudayazca pAriNaddhayazceti tripado dvandvaH / (tA)lAyazca zAntamukhayazca (tA) laangkshaantmukhaaH| eSu sarveSvata inaH / upakalamakAH bhraSTrakakapiSThalAH kRSNAjinakRSNasundarA ityeSAmupakAdiSvadvandvArthaH pAThaH dvandve tvayameva nityo vidhiH / tikakitava, ubjakakubha, urazalaGkaTa, agnivezadazeraka, zaNDilakazakRtsna, upakalamaka, bhraSTrakakapiSThala, kRSNAjinakRSNasundara, vasarabhaNDIratha, pahakanaraka, bakanakha, svagudapariNaddha (tA) laDuzAntamukha iti tikakitavAdiH / 131 / nyA0 sa0 tikakitavAdI-samAsakAle'pi bahutvAvRttitvAt 'yavanaH' 6-1-126 iti yiyo lapi agnivezAica zaNDilAzceti samAsaH / ___ lubdikalpe prApte iti dvayoragnivezazaNDila zabdayoryantayorityarthaH, ayanantAnAM tu aGyantatvAnna / dyAdestathA // 6. 1. 132 // yAdipratyayAntAnAM dvandve'bahudhvartheSu vartamAne ya: sa dyAdipratyayastasya lup bhavati tathA yathApUrvam / bArkeNyazca lauhadhvajyazca kauNDIvRzyazca vRkalohadhvajakuNDIvRzAH / atra 'vRkATTeNyaNa' (7-3-64) iti TeNyaNaH * pUgAdamukhyakAJyo driH' (7-3-60) iti jyasya 'bAhIkeSvabrAhmaNarAjanyebhyaH ' (7-3-63) iti jyaTazca lup / AGgazca vAGgazca sauhmazca Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 1. sU0 133 - 134] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 55 vizeSaNAt / aGgavaGgasuhmAH, atra dvisvaralakSaNasyANa:, evaM gargavatsavAjAH / atra yaJaH, bidagargayaskAH / atrAjo yaJo'Nazca / tatheti kim ? yAskalAhyAzchAtrAH / atra ' tasyedam ' ( 6-3 - 159 ) ityaNo lup na bhavati 'yaskAdergotre ' ( 6-1-125 ) ityatra gotre utpannasyeti pratyayasya gArgIvatsavAjAH, atra vatsavAjayoreva yajo lup na gArgI ityatra tatrAkhiyAmiti pratiSedhAt, zaigravagaupavanAH / atra ' azyAparNAntagopavanAdeH' iti pratiSedhAt aJo lup na bhavati / bAlAkihAstidAsayaH, atra prAgbharateti vacanAt aprAgbharate na bhavati / vyAdigrahaNamagotre'pi yathA syAdityevamartham abahvarthaM vacanam / 132 // nyA0 sa0 dUyAde tathA- yAdipratyayAntAnAmiti ' bahuSvastriyAmityArabhya ye kecana lopanIyAH pratyayAste dyAdayo jJeyAH, 'drezvaNaH ' 6-1-123 ityanena tu ekatvadvitvabahutvasAmAnye lubuktAnenApi tathaiveti na tatrAsya kazcidupayogo'to ' bahuSvastriyAm ' 6-1-124 ityArabhyodAhriyate / yathApUrvamiti-pUrvapratyayAntabahutve yasya lub bhavati, dvandve bahutve'pi tasyaiva bhavati, yas na bhavati, tasya na bhaktyeva, yasyAdezena saha tasyAdezena sahaiva yasya vikalpastasya vikalpa evetyarthaH / vyAdigrahaNamagotrepIti nanu tatheti bhaNanAdyeSAM pUrvaM bahuSu labuktA teSAmeva bhaviSyati kiM vyAdigrahaNena ? ityAha-ayamarthaH, yadi vyAdigrahaNaM na kriyeta tadA ' yaskAdergotre ' 6-1-122 ityato gotra ityanuvartamAne gotra eva lup syAt yathA aGgabaGgasumhA iti nAgotre yathA vRkalohadhvajakuNDIvRzA itti / vAnyena // / 6. 1. 133 // yAderanyena saha tryAdInAM dvandve bahuSvartheSu vartamAne ya sa yAdipratyayastasya tathA vA lup bhavati yathA pUrvam / aGgavaGgadAkSayaH, AGgavAGgadAkSayaH, gargavatsaupagavAH, gArgya vAtsyaupagavAH, bhRguvatsAgrAyaNAH, bhArgavavAtsyAgrAyaNAH, gargakazyapagAlavAH, gArgya kAzyapagAlavAH, pUrveNa nitye prApte vikalpArthaM vacanam // 133 // mA0 sa0 vAnye bikalpArthamiti pUrveNa 'dyAde: ' 6-1-132 iti sAmAnyabhaNanAdatrApi siddhe yatrAnyena saha dvandvaH tatrAnena vikalpa evetyarthaH / dyeSu SaSThyAstatpuruSe yatrAdervA // 1. 1. 134 // SaSThItatpuruSe yatpadaM tasyAH SaSThacA viSaye dvayorekasmiMzca vartate tasya yaH sa yajAdiH pratyayastasya tathA vA luk bhavati yathA pUrvam / gArgyasya Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pAda. 1 sU0 135 ) gAryayorvA kulaM garma kulam, gArgyakulam, evaM bidakulam, baidakulam agastikulam, mAgastyakulam, bhRgukulam, bhArgavakulam / dvacekeSviti kim ? gargANAM kulam gargakulam / SaSThayA iti kim ? gAya'hitam, paramagArgyaH / SaSThayA iti tatpuruSasya vizeSaNena pratipadoktasyaiva SaSThItatpuruSasya parigrahAdiha na bhavati, mArgasya gAya'yontirgataH antargArya: / 'prAtyava'-(3-1-47) ityAdinA samAsaH / keSvityasya SaSThayA iti vizeSaNaM kim / devadattasya mArmyaH devadattagArgyaH, devadattagAgyauM / tatpuruSa iti kim ? gAya'sya samIpamupagArgyam / yAderiti kim ? AGgakulam, yAskakulam / 134 / / nyA0 sa0 dvyeke-prAtyavetyAdinA samAsa iti bAhulakAt SaSThyantena samAsaH, yatastatra paJcamyantAntaireva samAsa uktaH / na prAgjitIye svare // 6. 1. 135 // gotra iti vartate, gotre utpannasya bahuSa yA lubuktA sA prAmjitIye'rthe yo vidhIyate svarAdistaddhitastasmin viSayabhUte na bhavati / gargANAM chAtrAH gArgIyAH, vAtsIyAH, AtreyIyAH, AgastIyAH, khArapAyaNIyAH, hAritIyAH / prAgajitIye iti kim ? atribhyo hitaH atrIyaH, agastIyaH, gargIyaH, vtsiiyH| svara iti kim ? gargebhya AgataM gargamayam, gargarUpyam, bidAnAmapatyaM yuvA baidaH, baidAvityatra tu iJi viSayabhUte'nena pratiSedhaH / iJastu lupi satyAmajantaM na bahuSu vartate iti lupaH prAptireva nAsti / yatra tvasti tatra bhavatyeva, bidAnAmapatyAni bidAH / atheha kasmAnna bhavati atrINAM bharadvAjAnAM ca vivAhaH atribharadvAjikA vasiSThakazyapikA bhRgvaGgirasikA kutsakuzikiketi ? ucyate, pratyAsatteryasya pratyayasya lup pratiSidhyate tallopipratyayAntAdeva vidhIyamAne svarAdI pratiSedhaH, atra dvandvAdvidhIyate na tallopipratyayAntAditi pratiSedho na bhavati / 'gargabhArgavikA' (6-1-136 ) ityuttarasUtraM vA niyamArthaM vyAkhyAyate / garmabhArgavikAyA anyatra dvandve vRddha yUni vA pratiSedho na bhavati / gotra ityeva ? kuvalyAH phalaM kuvalam, tasyedaM kauvalam / 135 // nyA0 sa0 na prAgU-gArgIyA iti nanu gArgIyA ityAdau viSayavyAkhyAnAdutpanne pratyaye pazcAllopaH kathaM na bhavati ? ___ ucyate, viSayavyAkhyAnena traikAlyamapi gRhyate, tena yo vartate, yo bhUto yazca bhAvI tasmin sarvasmin na lopo bhavatItyarthaH / tallopipratyayAntAditi-sa lopI pratyayo'nte yasya tasmAdityarthaH / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 136-137 ] zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 57 gargamArgaviketyuttarasUtraM veti yadA kazcit pratyAsattimamanyamAno Dhaukate tadedamuttaraM, yadvA yadA dvaMdvapadAnAM kukkuTamayAvityAdivat kRtsnamAdezaM vivakSyate, yadvA yadA dvandvAtparaM padaM zrUyamANaM pratyekamabhisaMbadhyate tadA evamuttaram / gargabhArgavikA // 6. 1. 136 / / gargabhArgaviketi dvandvAt prAgjjatIye vivAhe yo vidhoyate'kal pratyayastasmin aNo luppratiSedho nipAtyate / gargANAM vRddhAnAM bhRgUNAM vRddhAnAM yUnAM ca vivAha garga bhAvikA, abhibharadvAjikAdivadaprAptaH pratiSedho nipAtyate / 136 / nyA0 sa0 garga- gargasya yUni gArgyAyaNAnAmiti prApnotIti gargANAM vRddhAnAmityevAha bhRgostu yUnyapi 'nidArSAt 6-1-140 iti lubiti yUnAM cetyAha / yUni lup / / 6. 1. 137 // tasya yUnyapatye vihitasya pratyayasya prAgjitIye svarAdau pratyaye viSayabhUte'nUtpanna eva lup bhavati, lupi satyAM yo yataH prApnoti sa tata utpadyate / pANTAhRtasyApatyaM pANTAhRtiH, tasyApatyaM yuvA pANTAhRtaH, 'pANTAhRtimimatANNazca ( 6-1-104) iti NaH / tasya chAtrA iti prAgjitIye svarAdau cikIrSite Nasya lup, tata iJantaM prakRtirUpaM saMpannam iti ' vRddheJaH ' ( 6-3-28) ityaJ bhavati / pANTAhRtAH bhagavittasyApatyaM bhAgavittiH tasyApatyaM yuvA bhAgavittikaH / ' bhAgavittitArNavindava ' - ( 6- 1 - 105 ) ityAdinA ikaN, chAtrA iti pUrvavadikaNi nivRtte'm / bhAgavittAH, vRSasyApatyaM vArSyANiH, tasyApatyaM yuvA vArSyAyaNIyaH, 'sauyAmAyani ' - ( 6-1-106) ityAdineyaH / tasya chAtrA iti pUrvavadIyasya lupi 'dorIyaH ( 6-3-31) itIyaH / vArSyAyaNIyAH, kapiJjalAdasyApatyaM kApiJjalAdistasyApatyaM yuvA kApiJjalAdyaH, kurvAditvAt JyaH, tasya chAtrAH pUrvavat vyasya lupi 'buddheJa : ' ( 6-3-28 ) ityan / kApiJjalAdAH, glucukasyApatyaM glucukAyaniH tasyApatyaM yuvA glocukAyanaH, autsargiko'N / tasya chAtrA iti pUrvavadaNo lupi punaH zaiSiko'Neva bhavati / glaucukAyanAH svara ityeva ? pANTAhRtamayam, vArSyAyaNIyarUpyam / prAgjitIya ityeva ? bhAgavittikAya hitaM bhAgavittikIyam | 137 / , nyA0 sa0 yUni-tasyApatyaM yubeti vArSyAyaNeH sauvIradezasthasyApatyaM yuvA yuvA ninditaH / vArSyAyaNIyA iti na vAcyaM prasthapura ' 6-3-43 ityakavyaH prAptiryatastena dezavAcakAd bhavatIti / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 58 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite / 139 / vAyanaNAyanitroH // 6. 1. 138 // AyanaNa Ayanitrazca yUnyapatye vihitasya prAgajitIye svarAdau pratyaye viSayabhUte lub vA bhavati, gargasyApatyaM gAryaH tasyApatyaM yuvA gAAyaNaH, 'yaniJaH' (6-1-54) ityAyanaNa, tasya chAtrA gArgIyAH gAAyaNIyA vA, 'dorIyaH' (6-3-31) itIyaH / ciGkasyApatyaM caiGkiH tasyApatyaM yuvA caiGkAyanaH, tasya chAtrAH caiGkIyAH caiGkAyanIyA vA, AyaniJaH khalvapi / hoturapatyaM hotraH tasyApatyaM yuvA hautrAyaNiH, dvisvarAdaNaH' (6-1-109) ityAyanirU, tasya chAtrAH hautrIyAH hautrAyaNIyA vA / 'dorIyaH' (6-3-31) itiiyH| AyanaNo Nita upAdAnAt jitaH pUrveNa nityameva lup, atrerapatyamAtreyaH / tasyApatya bhAradvAjo yuvA AtreyAyaNaH, 'AtreyAdbhAradvAje' (6-1-52) ityAyanaJ tasya chAtrAH AtreyIyAH / 138 // __ nyA. sa. vAya-caiDIyA iti 'vRddhevaH' 6-3-28 ityaJ na bhavati 'na dvisvarAt 6-3-29 iti pratiSedhAt / drItro vA // 6. 1. 139 // prAjitIye svara iti nivRttam, drisaMjJo ya iJ tadantAtparasya yuvapratyayasya lub vA bhavati / udumbarasyApatyamodumbariH, 'sAlvAMza'(6-1-117) ityAdineJ / tasyApatyaM yuvA audumbariH audumbarAyaNo vA, 'ya jinaH' (6-1-54) ityAyanaN / drigrahaNaM kim ? dAkSerapatyaM dAkSAyaNaH / itra iti kim ? aGgasyApatyamAGgaH / 'purumagadha'(6-1-116) ityAdinA aNa, tasyApatya miti 'dvisvarAdaNaH' (6-1-109) ityAya nin, tasya 'abrAhmaNAt' (6-1-141) iti nityaM lap / AGgaH pitA, AGgaH putraH / 'abrAhmaNAt' iti nityaM lupi prAptAyAM vikalpArthaM vacanam / 139 / nyA0 sa0 drItro-prAgajitIye svara iti nivRttamiti-asya sUtrasya karaNAt, anyathecantAt AyanaNaiva bhAvyamiti pUrveNaiva siddhe idaM na kuryAt / nanvAyanaNaiva bhAvyamiti na vAcyaM yata udumbarasyApatyaM strI iJ / nurjAtI tadA cantAta 'yAptyUkaH' 6-1-70 iti eyaNa prApnoti iti prAgajitIye pratyaye etadvinA lopo na prApnotItyetadartha kasmAnna bhavati ? satyaM, yadyetadartha syAttadA yUni lupi yasyAne idaM kuryAt / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 1. sU. 140-141 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [59 tridA daNitroH // 6. 1. 140 // jit ArSazca yo'patyapratyayastadantAtparasya yuvapratyayasya aNa iJazca lup bhavati, vcnbhedaadythaasNkhyaabhaavH| tritaH, tikasyApatyaM taikAyaniH, tikAderAyaniJ / tasyApatyamautsargiko'Na, tasya lup / taikAyaniH pitA, taikAyaniH putra, bidasyApatyaM baMdaH, bidAditvAda, tasyApatyam 'ata' (6-1-31) itIJ, tasya lup / baidaH pitA, baidaH putraH, kurorapatyaM kauravyaH, 'kurvAdeyaH' (6-1-100) / kauravyasyApatyam ' ata iJ' (6-1-31) tasya lapa, kauravyaH pitA, kauravyaH putraH, tikAdiSu aurazazabdasAhacaryAt kauravyazabdaH kSatriyagotravRttivijJAyate ayaM tu brAhmaNagotravRttiriti ata AyaniJ na bhavati / ArSAt vAsiSThaH pitA, vAsiSThaH putraH, vaizvAmitraH pitA, vaizvAmitraH putraH, RSyaNantAdiJ tasya lup / AtreyaH pitA, AtreyaH putraH, 'ito'nimaH' (6-1-72) ityeyaNantAdina, tasya lup / jidArSAditi kim ? aupagavaH pitA, aupagaviH putraH, autsagikArantAdi / kauhaDaH pitAH, kauhaDiH putraH / zivAdyaNantAdi / aNioriti kim ? dAkSerapatyaM dAkSAyaNaH / 140 / abrAhmaNAt // 6.1.141 // __ abrAhmaNavAcino vRddhapratyayAntAdhUni vihitasya pratyayasya lup bhavati, aGgasyApatyamAGgaH / 'purumagadha'-ityAdinAN / tasyApatyaM 'dvisvarAdaNaH' (6-1-189) ityAyaniJ, tasya lup / AGgaH pitA, AGgaH putraH, evaM sauhmaH pitA, sauhmaH putraH, magadhasyApatyaM mAgadhaH, 'purumagadha'(6-1-116) ityAdinANa, tasyApatyam ata iJ' (6-1-31) / tasya lup / mAgadhaH pitA, mAgadhaH putraH, evaM kAliGgaH pitA, kAliGgaH putraH, zauramasaH pitA, zauramasaH putraH, tathA nAkula: pitA, nAkulaH putraH, sAhadevaH pitA, sAhadevaH putraH, vAsudevaH pitA, vAsudevaH putraH, AniruddhaH pitA, AniruddhaH putraH, rAndhrasa: pitA, rAndhrasaH putraH, zvAphalkaH pitA, zvAphalkaH putraH, ebhyaH 'RSivRSNyandhaka kurubhyaH' (6-1-61) ityaNa, tata ino lup / bhANDIMjADiyaH (jaDidhaH) pitA, bhANDojADiyaH putraH, kArNakhAriH pitA, kArNakhAriH putraH, mAyUriH pitA, mAyUriH putraH, kApiJjaliH pitA, kApiJjali: putraH, atrAta ijitI tata AyanaNo lup / zvazuryaH pitA, zvazuryaH putraH, kulInaH pitA, kulInaH putraH, atreno lup / abrAhmaNAditi kim ? mArgyaH pitA, gAAyaNaH putraH / 141 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60) bRhadvRtti-laghunyAsasaMghalite . [ pA0 1. sU0 142-143 ] pailAdeH // 6. 1. 142 // - pailAdibhyo yUni vihitasya pratyayasya lub bhavati, brAhmaNArthamaprAcyArthaM vacanam / pIlAyA apatyaM pailaH, 'pIlAsAlvAmaNDUkAdvA' (6-1-68) ityaNa, tasyApatyaM 'dvisvarAdaNaH' (6-1-109) ityAyaniJ tasya lup / pailaH pitA, pailaH putraH, zalaGkorapatyaM zAlaGkiH / 'zAlakyaudi' - (6-1-37) ityAdinA nipAtanAt, tasyApatyaM 'yaniJaH' (6-1-54) ityAnayaNa tasya lup / zAlaGkiH pitA, zAlaGki putraH, paila, zAlaGki, sAtyaki, sAtyaMkAmi, audanyi, audazci, audamajji, audavaji, audabhRjji, audamedhi, audazuddhi, audaka zuddhi, daivasthAni, paiGgalaudani, rANi, rAhakSiti, bhauliGga, audbhAhamAni, aujjihAni, aujjahAni, iti pailAdiH / 142 / " nyA0 sa0 pailAdeH -pailAdigaNo vitriyate / satyaM kAyati tasyApatyaM sAtyakiH / satyaMzabdo makArAnto'vyayo'ti, satyaM kAmayate 'zIlikAmi' 5-1-73 tasyApatyaM sAtyaMkAmiH / udakamicchati kyani aci udanyAyA apatyaM bAhAdI, yadA tu udanyazabdaH puMliGgastadA satyapi tikAditve apavAdaviSaye kvacidutsargo'pi itotreva / udaJcatIti kvip , bAhAditvAdana!yAmapi na lopo, na udaJco'patyaM bAhvAdIbhi audaJciH / ___udakena majjati 'nAmnuttarapada' 3-2-107 iti udabhAvaH, udake vrajati udakaM vA vrajati, udakaM bhRjjati, mUlavibhujAdayaH, udakasya meghaH, udakena zuddha udazuddhaH, saMjJAyA abhAve udAdezAbhAve sati udakazudaH, tiSThatyatra sthAnaM devAnAM sthAnaM, udayate udeti vA nandyAditvAdane piGgalazcAsAvudayanazca piGgalodayanaH, raNatyac raNaH, rahakSita iti cintyaM, 'bhaleridutau' 103 ( uNAdi) iti bhuliGgaH, udnAhate Anazi unAhamAnaH, ujjihIte Anazi ujjihAnaH, ujjahe 'tatra kvasukAnau' 5-3-2 iti ujjahAnaH, sarvatra apatyArthe 'ata iny| 6-1-31 iti iva / prAcyeJo'taulvalyAdeH // 6. 1. 143 // prAcyagotre ya iJ tadantAttaulvalyAdivajitAt yUnyapatye vihitasya pratyayasya lub bhavati, brAhmaNArthaM vacanam / pAnnAgAriH pitA, pAnnAgAriH putraH, mAnthareSaNiH pitA, mAnthareSaNiH putraH / kSarakalambhiH pitA, kSairakalambhiH putraH, 'ata iJ' (6-1-31) tato 'yaniJaH' (6-1-54) ityAyanaN, tasya lup prAcyagrahaNaM kim ? dAkSiH pitA, dAkSAyaNaH putraH / itra iti kim ? rAghavaH pitA, rAghaviH putraH / taulvalyAdivarjanaM kim ? taulvaliH pitA, taulvalAyaniH putraH, telvaliH pitA, telvalAyanaH putraH, dAlIpiH pitA, dAlopAyanaH putraH, atra dilIpazabdasyAta eva nipAtanAdini vRddhirAkAraH / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 1. sU. 143] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [61 apare dalIpa iti prakRtyantaramAhuH, taulvali, telvali, tailvaki, dhAraNi, rAmaNi, dAlIpi, daivoti, daivamati, daivayajJi, prATAhati, prAdAhati, cAphaTTaki, Asuri, pauSkarasAdi, AnarAhati, Anati, naimizri, naimizli, naimizi, Azi, bAndhaki, yAsi, boddhaki, AsinAsi, Asibaddhaki, caiGki, pauSpi, Ahisi, vairaki, vailaki, vaizIti, vaihati, vaikaNi, vArkali, kAreNapAli, iti taulvalyAdiH / / 143 // '' ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvIpajJazabdAnuzAsanabRhavRttau SaSThasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH / / 6 / 1 // zrIvikramAdityanarezvarasya tvayA na ki viprakRtaM narendra / / yazAMsyahArSIH prathamaM samaMtAtkSaNAdabhAGgIratha rAjadhAnIm // 1 // - nyA0 sa0 prAcye-taulvalyAdirgaNo vicAryate, tulaN 'tulvalelvala' 500 (uNAdi) iti tulvalaH, tilat snehane, tilati 'tulvala' 500 ( uNAdi) iti nipAtanAt tilpalaH, tilati 'kIcaka' 33 ( uNAdi) iti tilvakaH, dharati nandyAditvAdane, dharaNaH, ramate ramyAditvAdanaTi ramaNaH, 'dalerIyo dila ca' 301 ( uNAdi) iti dilIpa, eke tu idAdezaM na manyate, tanmate ini nipAtanAbhAve'pi dalIpaprakRtiH siddhA, devena sataH, devena manyate sma devamataH, devenejyate devayajJaH, prakarSeNa TIkate 'kvacit' 5-1-171 iti De praTaH, tenAhanyate sma praTAhataH, prakarSeNa dadAti, 'upasarga' 5-1-56 iti De pradaH, tenAhanyate sma pradAhataH, capati 'kIcaka' 33 ( uNAdi ) iti caphaTakaH / ___asurasyApatyaM bAhvAdi, puSkare sIdati bAhvAdi, anurahati zatari bAhvAditvAt, AnUyate sma AnutaH, niyamena mizrayati aci nimizraH, rasya latve nimizlaH, niyamena mezatIti mimizaH, asya te asatIti vA aMsaH, 'dRkRnRsR' 27 ( uNAdi) iti bandhakaH, yasyati yasaH, baddhaM kAyati baddhakaH. asiM nAsate asinAsaH, asinA baddhaH asibaddhaM kAyati asibaddhakaH, cakate. aci pRSodarAditvAt ciGkaH, puSpyati puSpaH, na vidyate hiMsA yasya na hinastIti vA ahiMsaH, vIrayate vIrakaH, rasya latve vIlakaH, vigataM zItaM yasya vizItaH, vizeSeNa hanyate sma vihataH, vividhau viziSTau vA karNau yasya vikarNaH, vRkaM lAti vRkalA, bAhAditvAdiJ , kareNuM pAlayAMta kareNupAlaH, sarvatra 'bhata iJ' 6-1-31 iti iJ , iti taulvalyAdigaNaH saMpUrNaH / ityAcArya0 SaSThasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH sampUrNaH / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // dvitIyaH pAdaH // rAgATTo rakte // 6. 2. 1 // zuklasya varNAntarApAdanamiha raJjararthaH, rajyate'neneti rAgaH kusumbhAdiH / rAgavizeSavAcino nAmnaSTa iti tRtIyAntAdraktamityetasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / kusumbhena rakta bastraM kausumbhama, evaM kASAyam, koGkumam, mAJjiSTham, hAridram, mAhArajanam, vAdhikArAtpakSe vAkyaM samAsazca bhavati / kusumbhena raktam kusumbharaktam ityAdi / rAgAditi kim ? caitreNa raktam / pANinA raktam / rAgazabdena prasiddhA eva kusumbhAdayo rAgA gRhyante, teneha na bhavati / kRSNena raktam, lohitena raktam, pItena raktamiti, ete hi varNA dravyavRttayo na tu raagaakhyaaH| kathaM kASAyau gardabhasya kaNau hAridrau kukkuTasya pAdAviti ? kASAyAviva kASAyI hAridrAviva hAridrau ityupamAnopameyabhAvena tadguNAdhyAropAdbhaviSyati // 1 // nyA0 sa0 rAgA0-zuklasya varNAntarApAdanamiti-upalakSaNamidamanyeSAmapi varNAnAM varNAntarApAdanamiha raJjararthaH / .. tRtIyAntAditi Taityake dezena samudAyopalakSaNatvAttRtIyA labhyate / dravyavRttaya iti dravyeSu kusumbhAdiSu vRttiryeSAM dravyAzrayI guNa iti kRtvA / na tu rAgAkhyA iti-rajyate aneneti gagazabdavyutpattaraghaTanAt / lAkSAgecanAdikaN // 6. 2. 2 // lAkSArocanA ityetAbhyAM tRtIyAntAbhyAM raktamityetasminnarthe ikaNa pratyayo bhavati aNo'pavAdaH / lAkSayA rakaM lAkSikam, rocanayA raktam raucanikam / / 2 / / zakalakardamAdA // 6. 2. 3 // zakala kardama ityetAbhyAM tRtIyAntAbhyAM rAgavizeSavAcibhyAM raktamityetasminnarthe ikaNa pratyayo vA bhavati / zakalena raktam zAkalikam, zAkalam, kArdamikam kAdamam // 3 // nyA0 sa0 zakala-zakalaM raktacandanaM kardharavarNo vA, kardamastu mRdvikAravizeSaH sa ca pANDyamaNDale prasiddha iti vizrAntaH / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 4-5-6 / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [63 nIlapItAdakam // 6. 2. 4 // nIlapItazabdAbhyAM rAgavizeSavAcibhyAM tRtIyAntAbhyAM raktamityetasminnarthe yathAsaMkhyam a ka ityeto pratyayau bhvtH| nIlena liGgaviziSTagrahaNAnnIlyA vA rakta nIlam, pItena raktaM pItakam, ke cittu pItakazabdAdapyapratyayamicchanti, pItakena kusumbhaprathamaniryAsena rakta pItakam, guNavacanatvAtkenaiva siddhe aNapavAdArthaM vacanam / 4 / . nyA0 sa0 nIla-kecittviti te hi nIlapItakAdaH pItAtka iti dve sUtre viracayanti / bhaNapavAdArthamiti ayamarthaH, idaM sUtraM vinA'pi nIlapItaguNayogAnnIlaM pItaM ca pItAt tu svArthikena kutsitArthena vA kapA pItakamiti ca setsytiityaashngkaa| / uditagurorbhAyukte'bde // 6. 2, 5 // udito guruhaspatiryasmin bhe nakSatre tadvAcinastRtIyAntAt yukta'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati sa cedyukto'rtho'bdaH saMvatsaraH syAt / puSpeNoditaguruNA yuktaM varSa pauSaM varSam, phalgunIbhiruditagurubhiryuktaH phAlgunaH saMvatsaraH / uditaguroriti kim ? uditazanaizcareNa puSyeNa yukta varSamityatra na bhavati / bhAditi kim ? uditaguruNA pUrvarAtreNa yukta varSam / abda iti kim ? mAse divase vA na bhavati / 5 / / . candrayuktAtkAle lusvaprayukta ca // 6. 2. 6 // candreNa yukta yannakSatraM tadvAcinastRtIyAntAdyukte'rthe yayAvihitaM pratyayo bhavati sa ceyukto'rthaH kAlo bhavati aprayukte tu kAlavAcake zande laba bhavati, puSyeNa candrayuktena yUktamahaH pauSamahaH, evaM pauSI rAtriH, pauSo'horAtraH, pauSaH kAlaH, mAghamahaH, mAghI rAtriH, mAghohorAtraH, mAghaH kAlaH / candrayuktAditi kim ? zukrayuktena puSyeNa yuktaH kAlaH bhAdityeva ? candrayuktena zukreNa yuktaH kAla: / kAla iti kim ? candrayuktena puSyeNa yukto grahaH, lapa svaprayukte, agha puSyaH / adya maghAH / divA kRttikAH, rAtrau phalgunyaH / puSye pAyasamaznIyAt maghAsu palalaudanam / aprayukta iti kim / poSamahaH, pauSI rAtriH, pauSo'horAtraH, pauSaH kAlaH / 6 / . nyA0 ma0 candrayuktAt kAle- ahorAtra iti ekAd gatraH samAhAraH iti puMklIbatvaM, kathaM dIrghaNyahorAtrANIti samAhArAbhAve nikAyyarAtravRtrA iti puMstvameva prAptam ? satyaM, ahorAtraM ca 3 ityekazeSe / bhadya puSya iti atra adhetyasyAdhAratvameva na sAmAnAdhikaraNyam / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU. 7-8-9] phalgunya iti 'phalgunIproSTha' 2-2-123 iti bhuvbhaavH| puSye pAyasamiti payasi saMskRtaM 'saMskRte bhakSye' 6-2-140 aN , payasA saMskRtamiti tu kRte 'saMskRte' 6-4-3 ityanenekaN syAt / dvandvAdIya // 6. 2. 7 // candrayukta yannakSatraM tadvandvAttRtIyAntAyukte kAle'rthe IyaH pratyayo bhavati / rAdhAnurAdhAbhizcandrayuktAbhiryuktamahaH rAdhAnurAdhIyamahaH, adyarAdhAnurAdhIyam / evaM tiSyapunarvasavIyA rAtriH, adya tiSyapunarvasavIyam // 7 // ___ nyA0 sa0 dvaMdvA-rAdhAnurAdhIyamiti rAdhAbhiH candrayuktAbhiryuktaH kAlaH 'candrayukta' 6-2-6 ityaNa, aprayukte lup , tato rAdhAzca anurAdhAzca rAdhAnurAdhAH tAbhiH, evaM sarvatra / zravaNAzvatthAnnAmnyaH // 6. 2. 8 // candrayuktanakSatravAcinaH zravaNazabdAdazvatthazabdAcca tRtIyAntAyukte kAle akAraH pratyayo bhavati nAmni pratyayAntaM cet kasyacitkAlavizeSasya nAma bhavati, zravaNena candrayuktena yuktA zravaNA raatriH| zravaNA paurNamAsI, zravaNo muhUrtaH, azvatthena candrayuktena yuktA azvatthA rAtriH, azvatthA paurNamAsI, azvattho muhUrtaH, satyapi anvarthayoge na kAlamAtrameva ucyate api tu kAlavizeSa eveti nAmatvam / nAmnIti kim ? zrAvaNamahaH, zrAvaNI rAtriH, AzvatthamahaH, Azvattho rAtriH // 8 // ___ nyA0 sa0 zrava-paurNamAsIti mAti mimIte vA asityas , pUrNomAsazcandro'syAmasti pUrNamAso'Na, pUrNamAsa iyamiti vA, 'tasyedam 6-3-160 ityaNa, pUrNo mAso'syAM pUrNamAsA vA yuktA 'sAsya paurNamAsI' 6-2-98 ityaNi nipAto vA / SaSTayAH samUhe // 6. 2. 9 // SaSThayAntAnnAmna: samahe'rthe yathAvihitaM pratyayA bhavanti / gautrAdakaJ vakSyate acittAdikaNa pratipadaM kedArANNyazcetyevamAdayaH, tato'nya dihodAraNaM draSTavyam / cASANAM samUhazcASam, evaM kAkaM, vAkam, zaukaM, bhaikSukam, vADavam, vanaspatInAM samUho vAnaspatyam, khaiNam, pauMsnam, paJcAnAM kumArANAM samUhaH paJcakumArItyatra tu samUhaH samAhAra eva, sa ca samAsArthaH samAsenaiva ca gata iti taddhito notpadyate / yadyu-padyeta ko doSaH syAt utpannasyApi hyasya 'dvigoranapatye yasvarAdelu badviH' (6-1-24) iti lupA bhavitavyam tathA cAvizeSaH ? naivam, 'yAdegauNasya '-(2-4-94) ityAdinA DInivRttiH syAt, 'tasyedam ' (6-3-159) ityevANAdisiddhau samUhavivakSAyAM tadapavAdabAdhanArtho yogaH: // 9 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 2 sU. 10-12 ] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [65 nyA0 sa0 SaSThyAH-pratipadaM kedArANNyazca iti ukSakavaciprabhRtayaH pratipadoktatvAt kedArANaNyazcetyAdiSu draSTavyA iti 'gotrAdakaJ' ityatra na uktAH / samUha: samAhAra eveti dvayorapyekArthatvAt samUha eva samAhAra ityarthaH / DInivRtti syAditi taddhitaluki satyAmiti zeSaH / tadapavAdabAdhanArtha iti IyAdInAmityarthaH / bhikSAdeH // 6. 2. 10 // bhikSAdibhyaH SaSThayantebhyaH samUhe'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / bhikSANAM samho bhaikSam, gAbhiNam, yauvatam, acittekaNo bAdhanArthaM vacanam / aulukyazabdasya gotrAko bAdhanArthaH pAThaH, yuvateraN siddha eva, puvadbhAvabAdhanArthastu pAThaH, anye tu yuvatizabdaM na paThanti, tanmate puvadbhAve sati yuvatInAM samaho yauvanamityeva bhavati / surUpamatinepathyaM kalAkuzalayauvanam // yasya puNyakRtaH praiSyaM saphalaM tasya yauvanam // 1 // bhikSA bhikSazabdo'kArAnto'pItyeke, gabhiNI, yuvati, kSetra, karISa, aGgAra, dharman, varman carmin, vamin, paddhati, sahasra, atharvan, dakSiNA, khaNDika, yuga, varatrA, yugavaratrA, hala, bandha, halabandha, aulUkya iti bhikSAdiH / 10 / nyA0 sa0 bhikSA gAbhiNamiti-atra garbhiNIzabdo meghamAlAzAlipaGkyAdivAcakatvAdacittavizeSavacana itIkaNprAptau tadbAdhako'nenAN , tato 'jAtizca Ni' 3-2-51 iti puMvadbhAve 'saMyogAdinaH' 7-4-53 ityantalopapratiSedhaH, garbhavatIstravacanAttu ikaNo'prApterautsargika evANa / kSudrakamAlavAtsenAnAni // 6. 2. 11 // kSudrakamAlavazabdAt SaSThayantAtsamUhe'rthe yathAvihitamaN pratyayo bhavati senAyA nAmni saMjJAyAm, kSudrakAzca mAlavAzca kSudrakamAlavAsteSAM samUhaH kSaudrakamAlavI evaMnAmA kAcitsenA / senAnAmnIti kim ? kSaudrakamAlavakamanyat, gotrAkaJbAdhanArthaM vacanam , samUhAdhikAre hi tadantasyApi grahaNam / 'dhenoranaJaH' (6-1-15) iti pratiSedhAt / 11 / __ nyA0 sa0 kSudra0-tadantasyApIti anyathA 'pratyayaH prakRtyAdeH' 7-4-115 iti nyAyAt samudAyasyAgotratvAt kSaudrakamAlavakamiti na sidhyet / gotrokSavatsoSTravRddhAjorabhramanuSyarAjarAjanyarAjaputrAdakaJ // 6. 2. 12 // svApatyamaMtAnasya svavyapadezakAriNaH prathamapuruSasyApatyaM gotram / gotrapratyayAntebhya ukSAdibhyazca samUhe'kaJ pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH, gotra, Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 2. sU. 13-17 ] aupagavAnAM samUha aupagavakam, kApaTavakam, gArgakam, vAtsakam, gArgyAyaNakam, vAtsyAyanakam, ukSan aukSakam, vatsa vAtsakam, uSTra auSTrakam, vRddha vArdhakam, aja Ajakam, urabhra aurabhrakam, manuSya mAnuSyakam, rAjan rAjakam, rAjanya rAjanyakam, rAjaputra rAjaputrakam / 12 / nyA0 sa0 gotra0-manuSyarAjanyazabdau auNAdikau iti pRthagupAdAnam, aNpratyayAntayostu gotradvAreNa siddham / kedArANNyazca / / 6. 2. 13 / / kedArazabdAtsamUhe'rthe Nyo'kaJ ca pratyayau bhavataH, acittekaNo'pavAdaH / kaidAryam, kaidArakam / 13 / kavacihastyacittAJcekaN // 6. 2. 14 // kavacin hastin ityetAbhyAmacittavAcibhyaH kedArAcca samUhe ikaN pratyayo bhavati / kavacAnyeSAM santIti kavacinaH, teSAM samUhaH kAyacikam, hastinAM liGgaviziSTasyApi grahaNAt hastinInAM vA samUhaH hAstikam, acicAt, ApUpikam, zASkulikam, kedArAt kaidArikam, evaM kedArasya trairUpyaM bhavati / NyAkaJbhyAM bAdhA mAbhUditi kedArAt ikaNzvidhAnam | 14 | nyA0 sa0 kava0 - ika vidhAnamiti anyathA acittadvArA sidhyatItyAzaGkyAha / dhenoranaJaH / / 6. 2. 15 / / dhenuzabdAtsamUhe ikaN pratyayo bhavati na cet sa dhenuzabdo naJaH paro bhavati / dhenunAM samUho dhainukram anaJa iti kim ? adhenUnAM samUha Adhainavam, utsAditvAdaJa / 'dhenoranaJaH' (6 - 1 - 15 ) iti pratiSedho liGgam samUhe tadantasyApi bhavatIti, tena kSaudrakamAlavakam brAhmaNarAjanyakam vAnarahastikam gaudhenukam / 15 / nyA0 sa0 gheno0- Adhai navamiti 'baSkayAdasamAse 6-1 - 20 ityatrAsamAsavacanAdutsAdyaJ tadantAdapi, anuzatikAdInAmubhayapadavRddhiH / C brAhmaNa rAjanyakamiti na rAjanyamanuSyayoH ' 6 - 2 - 33 iti yalopAbhAvaH / brAhmaNamANavavADavAdyaH / / 6.2. 16 // brAhmaNamANavavADava ityetebhyaH samUhe yaH pratyayo bhavati / brAhmaNyam, mANavyam, vADavyam / 16 / gaNikAyA NyaH / / 6. 2. 17 / / gaNikA zabdAtsamUhe yaH pratyayo bhavati / gANikyam, brAhmaNAdInAM yavidhAnaM Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 2. sU. 18-23 ] . zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThAdhyAyaH [67 puvadbhAvArtham / brAhmaNAH prakRtA asyAM yAtrAyAM 'tayoH samUhavacca bahuSu' (7-3-3) iti yaH prtyyH| brAhmaNyA yAtrA yasya sa brAhmaNyayAtraH,mANavyayAtraH, vADavyayAtraH / Nye hi puMvadbhavo na syAt yathA gANikyAyAtraH / 17 / nyA0 sa0 gaNi0-puMvadbhAvo na syAditi 'taddhitaH svaravRddhi' 3-2-55 iti niSedhAt / kezAdA // 6. 2. 18 // __ kezazabdAt samUhe NyaH pratyayo vA bhavati / kezAnAM samUhaH kaizyaM kaizikam, acittalakSaNa ikaN / 18 // vAvAdIyaH // 6. 2. 19 // azvazabdAtsamUhe IyaH pratyayo vA bhavati / azvoyam, Azvam / 19 / parthA DvaNa // 6. 2. 20 // pazU zabdAtsamahe DavaN pratyayo bhavati, ikaNo'pavAdaH / pazUnAM samUhaH pArzvam / DitkaraNamantyasvarAdilopArtham / 20 / nyA0 sa0 parvA DvaN-pArvA sthivAcinaH pazUzabdAdUG / Ino'hnaH kratau // 6. 2. 21 // ahanzabdAtsamUhe Rtau vAcye InaH pratyayo bhavati / ahnAM samUho'hInaH RtuH / kratAviti kim ? Ahnamanyat, zvAdipAThAdaJ / 21 / pRSThAdyaH // 6. 2. 22 // pRSThazabdAtsamUhe Rtau vAcye yaH pratyayo bhavati / pRSThAnAM samUhaH pRSThayaH kratuH, pRsstthshbdo'hHpryaayH| rathantarAdisAmaparyAya ityanye / kratAvityeva ? pASThikam / 22 / caraNAddhamevat // 6. 2. 23 // caraNaM kaThakAlApAdi tasmAdyathA dharme pratyayA bhavanti tathA samahe'pi / vatsarvasAdazyArthaH, tena yakAbhyaH prakRtibhyo yaH pratyayo yathA dharme bhavati tAbhya eva prakRtibhyaH saH eva pratyayastathaiveha bhavati / yathA kaThAnAM dharmaH kAThakam kAlApakam chAndogyam aukthikyam bAhvayam AtharvaNam tathA samahe'pi kAThakamityAdi / 23 / nyA0 sa0 cara0-parArthe prayujyamAnAH zabdA vatimantareNApi vatyarthe gamayantItyAhavatsarvasAdRzyArtha iti| aukthikyamiti ukthamadhIte kecidakthikyasyApIti akthikyaM vAdhIte 'yAjJikaukthika' 6-2-122 iti ikaNanto nipAtaH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 2 sU0 24-28 ] bAhrvRcyamiti bahUnya Rco yasya, 'naJbahoRR'co mANavacaraNe 7-3 - 135 (iti) ap samAsAntaH, 'nApUpriyAdau 3-2-53 iti puMvadbhAvaniSedhaH kathaM na bhavati ? satyaM, priyAdisAhacaryAdappratyayAntamapi svarAntaM gRhyate, atra tu vyaJjanAntAdap priyAdayo hi svarAntAH teSAM dharmaH / AtharvaNamiti atharvANaM vettyadhote vA nyAyAderikaN ' ikaNyatharvaNaH ' 7-4-49 ityantyasvarAdilugabhAvaH / gorathavAtAlakaTa lUlam // 6.2.24 // gorathavAta ityetebhyaH samUhe yathAsaMkhyaM tral kaTacal Ula ityete pratyayA bhavanti / gavAM samUho gotrA, rathAnAM rathakaTyA, lakArau strItvArthI / vAtAnAM vAtUlaH / 24 / pAzAdezva lyaH / / 6. 2. 25 / / pAzAdibhyo gorathavAtazabdebhyazca samUhe lyaH pratyayo bhavati, ikaNAderapavAdaH / pAzAnAM samUhaH pAzyA, tRNyA, khalyA, gavyA rathyA, vAtyA / pAza, tRNa, khala, dhUma, aGgAra, poTagala, piTaka, piTAka, zakaTa, hala, nala, vana iti pAzAdiH / bhikSAdipAThAdaGgArahalAbhyAmapi / AGgAram, hAlam / lakAraH strItvArthaH / 25 / zvAdibhyo 'tra / / 6. 2. 26 / / zvanprakArebhyaH samUhe'J pratyayo bhavati / zunAM samUhaH zauvam, ahnAmAhnam, daNDinAM dANDam catriNAM cAkram | aNaiva siddhe 'no'padasya taddhite ' (7-4-61) iti antyasvarAdilopArthamaJvacanam aNapavAdabAdhanArthaM ca, zvAdayaH prayogagamyAH | 26 | nyA0 sa0 zvAdi0 antyasvarAdilopArthamiti anyathA'NItyAdibhiH sUtrairantyasvarAdilopaniSedhaH syAt / aNapavAdabAdhanArthaM ceti sUtrAbhAve ahan zabdAt kratoranyatra samUhe 'cittatvAdaNopavAda iRRN syAt / khalAdibhyo lin // 6. 2. 27 // khalaprakArebhyaH samUhe lin pratyayo bhavati, lakAraH strItvArthaH / khalAnAM samUhaH khalinI / pAzAditvAllayo'pi / khalyA, UkAnAm UkinI, kuTumbAnAM kuTumbinI / khalAdayaH prayogagamyAH | 27| grAmajanabandhugajasahAyAttal // 6. 2. 28 // ebhyaH samUhe tal bhavati / grAmANAM samUhaH grAmatA, janatA, bandhutA, gajatA, sahAyatA / lakAraH strItvArthaH / 28 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2 sU. 29-31] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [69 puruSAtkRtahitavadhavikAre caiyaJ // 6. 2. 29 // puruSazabdAtkRte hitte vadhe vikAre cakArAtsamahe ca eyaJ pratyayo bhavati / kRtAdau yathAbhidhAnaM vibhaktiyogaH / puruSeNa kRtaH pauruSeyo granthaH, puruSAya hitaM SauruSeyamArhataM zAsanam, puruSasya vadha: SauruSeyo vadhaH puruSasya vikAraH pauruSeyo vikAraH puruSANAM samUhaH pauruSeyam / 29 / vikAre // 6. 2.30 // SaSThayantAdvikAre yathAvihitaM pratyayA bhavati / dravyasyAvasthAntaraM vikAraH / azmano vikAraH AzmanaH, AzmaH, 'vAzmano vikAre' (7-4-63) ityantyasvarAdilopaH, bhasmano bhAsmanaH, mRttikAyAH mAttikaH, ardhasya AdhaH, halasya hAlaH, sIrasya sairaH, cedInAM caidaH, vRjInAM vArjaH / trigartAnAM traigartaH / rakaNAM rAGkavaH / tasyedam' (6-3-159) ityevANAdisiddhAvardhAdiSu vikAre aNapavAdavAdhanAthaM vacanam / 30 / / nyA0 sa0 vikAre-pratyayA bhavantIti bahuvacanAt kalervikAraH 'kalyagnereyaNa' 6-1-17 utsasya vikAraH 'utsAderaJ' 6-1-19 strINAM puMsAM vA vikAraH 'prAgvatH strI puMsA' 6-1-25 kAleyaH / autsaH straiNaH pauMsnaH ityAdyapi jJeyam / aNapavAdabAdhanArthamiti-ayamoM mArtika ityAdIni sidhyanti, Arddha ityAdiSu tu ardhazabdAt arghAdayaH' 6-3-39 halasIrAbhyAM 'halasIrAdIkaN' 7-1-6 cedivRjibhyAM rASTravAcitvAt 'bahuviSayebhyaH' 6-3-45 ityakatri prApte tadapavAdau cedizabdasya kAzAdipAThANNike karNo vRjestu 'vRjimadrAta' 6-3-38 iti kaH trigarttAt 'bahuviSayebhyaH' 6-3-45 ityaka raGkostu uvarNAdikagopavAdo 'raGkoH prANini vA' 6-3-15 iti TAyanaNityete pratyayAH prApnuvanti, te mAbhUvannityevamartham / prANyauSadhivRkSebhyo'vayave ca // 6. 2. 31 // prANina-auSadhivRkSavAcibhyaH SaSThyantebhyo'vayave vikAre ca yathAvihitaM pratyayA bhavanti / prANibhyaH kApotaM sakthi, kApotaM mAMsam, mAyUraM sakthi, mAyUraM mAMsam, AvikaM sakthi, AvikaM mAMsam, avizabdAdanabhidhAnAnna bhavati / auSadhibhyaH, daurvaM kANDaM daurvaM bhasma, mauvaM kANDaM maurva bhasma, vakSebhyaH,-kArIraM kANDaM kArIraM bhasma, vailvaM kANDaM vailvaM bhasma, prANyauSadhivRkSebhya iti kim ? pATaliputrasyAvayavaH pATaliputrakaH prAkAraH / ' tasyedam / (6-3-159) iti vivakSAyAmakaJ, evaM pATaliputrakaH prAsAdaH itaH paraM vikAre prANyauSadhivRkSebhyo'vayave ceti dvayamapyadhikriyate, tenottare pratyayAH Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMdalite [pAda. 2 sU0 32-37 / prANyauSadhivRkSebhyo'vayava vikArayoranyebhyastu vikAramAtre bhavantIti veditavyam / prANinazcetanAvantaH, auSadhayaH phalapAkAntAH, vRkSAH, puSpavantaH phalavantazca, vakSavizeSatvAt vanaspativIrudhAmapi vRkSagrahaNena grahaNam / prANigrahaNenaiva cetanAvattvena vRkSauSadhigrahaNe siddhe tadupAdAnamiha zAstre prANigrahaNena trasA eva gRhyante na sthAvarA iti jJApanArtham / 31 / nyA0 sa0 prAryo0-vRkSavizeSatvAditi ekadezena phalavattayA aikyaM na tu puSpavattayA / tAlAddhanuSi // 6. 2. 32 // tAlazabdAddhanuSi vikAre yathAvihitamaNa pratyayo bhavati, dulakSaNasya mayaTo'pavAdaH / tAlasya vikArastAlaM dhanuH / dhanuSoti kim ? tAlamayaM kANDam / 32 / nyA0 sa0 tAlA - tAlasya vikAra iti tAlasya tAlavRkSakASThasya vikAraH yato dhanuroH saMbhavati na vRkSAt, yadA tu tAlazabdo vRkSa iti vyAkhyAyate, tadAvayavArtho'pi ghaTate, pAraMparyeNa dhanuravayavo bhavati vRkSasyApi / trapujatoH So'ntazca // 6. 2. 33 // ___ apujatu ityetAbhyAM vikAre yathAvihitamaNa pratyayo bhavati tayozca So'nto bhavati / trapuNo vikAraH trApuSam, jatuno vikAraH jAtuSam, aN siddha eva SAgamArthaM vacanam / cakAraH saMniyogArthaH / 33 / zamyA laH // 6. 2. 34 // zamIzabdAdvikAre'vayave ca yathAvihitamaNa pratyayo bhavati tatsaMniyoge cAsya lo'ntH| zamyA vikAro'vayavo vA zAmIlaM bhasma, zAmIlI zAkhA / 34 / payodroryaH // 6. 2. 35 // payam dru ityetAbhyAM vikAre yaH pratyayo bhavati, payaso'No'pavAdaH / drorekasvaramayaTaH, payaso vikAraH payasyam, drordAruNo vikAro dravyam / 35 // uSTAdakaJ // 6. 2. 36 // uSTrazabdAdvikAre'vayave cAkaJ pratyayo bhavati / uSTrasya uSTraghA vA vikAro'vayavo vA auSTrakaM mAsam, auSTrikA jaGghA / 36 / umorNAdA // 6. 2. 37 // umA UrNA ityetAbhyAM yathAsaMbhavaM vikAre'vayeva ca vA akaJ pratyayo Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 2. sU. 38-41 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzasane SaSThodhyAyaH [71 bhavati / umA atasI tasyA vikAro'vayavo vA aumakam, aumam, UrNAyA vikAraH aurNakam, aurNaH kambalaH / 371 ____ nyA0 sa0 umo0-UrNAyA vikAra itti 'UrvatIti Ne' rAlluka 4-1-110 itti balope, 'bhvAdeH' 2-1-63 iti bAhulakAddIrghaH anyathA mormetivat guNaH syAt / eNyA eyaJ // 6. 2. 38 // eNozabdAdvikAre'vayave ca eyaJ pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / eNyA vikAro'vayavo vA aiNeyaM mAsam, aiNe yI jaGghA, strIliGganirdezAtpuliGgAdaNeva / aiNaM mAMsama, aiNI jaGghA / 38 / kauzeyam // 6. 2. 39 // kozazabdAdvikAre eyaJ pratyayo nipAtyate / kozasya vikAraH kauzeyama vastraM sUtraM vaa| nipAtanaM rUDhacartham, tena vastrasUtrAbhyAmanyatra bhasmAdau na bhavati / 39 / parazavyAdyaluk ca // 6. 2. 40 // parazave idaM parazavyam, tasmAdvikAre yathAvihitamaN pratyayo bhavati yakArasya ca luka / parazavyasyAyaso vikAraH pArazavam, aNa siddha eva yalugarthaM vacanam / atheha yagrahaNaM kimartham tadabhAve'pyavarNavarNasya [ 7-4-68] ityantalusiddhau luggrahaNAt antyAbhAve'ntya sadezastrApi yakArasya luga bhaviSyati ? satyam, yagrahaNaM yazabdasya samudAyasyaiva lopArtham, tenottarasUtre 'svarasya pare prAvidhau' (7-4-110 ) ityasyAnupasthAnAdyakAralope 'avarNavarNasya' (7-4-68) itIkAralopo bhavati / 40 // nyA0 sa0 parazavyAt-sadezasyApIti samIpasyApItyarthaH / antyAbhAve iti na vAcyaM 'svarasya' 7-4-110 ityakArasya sthAnitvaM yavidhitvAnna saMdhItyasyAvasthAnAta , yadvA'sya lukgrahaNaraya nairarthakyAt / tenottareti ayamartho'tra parazavyAlluka cetyevamapi kRte sidhyati, uttaratra tu kaMsIya zabdAta jye satyasya lope kRte 'svarasya pare' 7-4-110 ityAdivazAt Ilopo na syAt / haimo niSka iti hemno vikAraH, 'hemAdibhyo'J' 6-2-45, 'nopadasya' 7-4-61 ityanlup / yadyanenANU syAttadANItyantyasvarAdilugabhAvaH syAt, akArAntAttu anenaivANa haimaH / kaMsIyAJ JyaH // 6. 2. 41 // ___ kaMsAya idaM kaMsIyaM 'pariNAmini tadarthe' (7-1-44) itIyaH, kaMsIyazabdAdvikAre bhyaH pratyayo bhavati tatsaMniyoge yazabdasya luk ca / kAMsIyasya vikAraH kAMsyam / 41 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU. 42-45 ] hemArthAnmAne // 6. 2. 42 // hemavAcinaH zabdAnmAne vikAre vAcye yathAvihitamaN pratyayo bhavati, dumayaTo'pavAdaH / hATakasya vikAraH hATako niSkaH, hATakaM kArSApaNam, jAtarUpo niSkaH, jAtarUpa kArSApaNam / haimo niSkaH haimaM kArSApaNamityatra paratvAddha mAdilakSaNo'treva / arthagrahaNaM svarUpavidhivyudAsArtham / mAna iti kim ? hATakamayI yaSTi: / 42 // drorvayaH // 6. 2. 43 // druzabdAnmAne vikAre vayaH pratyayo bhavati, yasyApavAda: / drovikAro druvayaM mAnam / 43 // nyA0 sa0 drorvayaH yasyApavAda iti 'phyodroryaH' 6-2-35 iti prAptasya, mAnAdanyatra so'pi caritArtha iti / mAnAkrItavat / / 6. 2. 44 // mIyate paricchidyate yena tanmAnam iyattAparicchittihetuH saMkhyAdirucyate / mAnavAcinaH zabdAdvikAre krItavatpratyayavidhirbhavati / zatena krItaM zatyaM zatikam, zatasya vikAraH zatyaH zatikaH, evaM sAhasraH naisskikH| vatsarvavidhisAdRzyArthaH, tena lubAdikasyApyatidezo bhavati / dvizataH, trizataH, dvisahasraH, dvisAhasraH, dviniSkaH, dvinaiSkikaH / 44 / nyA0 sa0 mAnA-dvizata iti dvAbhyAM zatAbhyAM krItaH 'zatAdyaH' 6-4-145 iti vikalpena yaH prAptaH paraM tasya vidhAnasAmarthyAllup na syAditi, 'sNkhyaaddteH| 6-4-130 (iti) kaH, 'anAmnyadviH plup' 6-4-141 evaM trizataH dvisahasra iti| krIte 'sahasrazata' 6-4-136 ityaNa 'navANaH' 6-4-142 iti vikalpena lup, lubabhAve 'mAnasaMvatsara' 7-4-19 ityuktarapadavRddhiH / dviniSka iti 'dvitribahoH' 6-4-144 iti vA ikaNo lup / hemAdibhyo'J // 6. 2. 45 // heman ityevamAdibhyo yathAyomaM vikAre'vayave cArthe nityamaJ pratyayo bhavati / heno vikAro haimaM zarAsanam, haimo yaSTiH, rajatasya rAjataH, heman, rajata, udumbara, nIvudAra, rohItaka, bibhItaka, kaNDakAra, gavIdhukA, pATalI, zyAmAka, bAhiNa iti hemAdayaH / bahuvacanam AkRtigaNArtham / hemno'NbAdhanArthamaJvacanam / aNi hi sati 'aNi' (7-4-52) ityantyasvarAdelug na syAt, pATalIzyAmAkabAhiNAnAM dulakSaNasya zeSANAM tu vaikalpikasya mayaTo bAdhanArtham / 45 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 2. sU. 46-48] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [73 ___nyA0 sa0 hemA0-nanu rajatAdInAmabhi aNi vA nAsti vizeSaH tatasteSAmautsargiko'Neva bhaviSyati kimatra pAThena ? satyaM, abhakSyAcchAdanavivakSAyAM 'abhakSyAcchAdane' 6-2-46 iti vA mayaT syAttadvikalpe'N syAt, gaNapAThe tu gaNapAThasAmarthyAdava bhavati na mayada, ata evAha nityamapratyayo bhavatIti-AkRtigaNArthamiti vAcikavArtikena hemAdau kAJcanamiti niraTaGkiH tena kAJcanI vAsayaSTiriti siddhaM, anyathA'NapavAdo 'dospANinaH' 6-2-49 iti mayaTU syAt / - abhakSyAcchAdane vA mayaT // 6. 2. 46 // SaSThayantAdbhakSyAcchAdanavajite yathAyogaM vikAre'vayave ca mayaTa pratyayo vA bhavati / bhasmano vikAraH bhasmamayaM bhAsmanam, azmano vikAraH azmamayam Azmam, kapotasya vikAro'vayavo vA kapotamayam 'kApotam, dUrvAyA vikAro'vayavo vA dUrvAmayam daurvam, mUrvAmayam maurvam karIramayaM kArIram, zirISamayam zairISam abhakSyAcchAdana iti kim ? maudgaH sUpaH, kAsaH paTaH / bhakSyAcchAdanayormayaDabhAvapakSe ca 'tAlAddhanuSi' [6-2-32] ityAdiko vidhiH sAvakAzaH, ayaM ca bhsmmymityaadau| tatrobhayaprAptau paratvAdanena mayaT bhavati / tAlamayaM dhanuH, trapumayam, jatumayam, zamImayam, payomayam, drumayam, uSTramayam, umAmayam UrNAmayam, eNImayam, kozamayam, parazavyamayam, kaMsIyamayam, zatamayam / eke tu tAlAbanuSi droH prANivAcibhyazca mayaTaM necchanti / 46 / zaradarbhakUdItRNasomabalvajAt // 6. 2. 47 // zarAdibhyo yathAyogaM bhakSyAcchAdanajite vikAre'vayave ca nityaM mayaT pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / zaramayam, darbhamayam, kUdImayam, tRNamayam, somamayam, balvajamayam / 47 / . nyA0 sa0 zara0-nanUttareNa saha ekayogaH kathaM na kriyate ? ucyate, ekayoge zaradarbhAdInAmadusaMjJakAnAM sahacaryAdekasvarANAmapi adusaMjJakAnAM syAttato vAGmayamityAdi na syAt / ekasvarAt // .6.2.48 // ekasvarAnnAmno yathAsaMbhavaM bhakSyAcchAdanavajite vikAre'vayave ca nityaM mayaTa pratyayo bhavati / vAGmayam, tvaGmayam, mRnmayam, sruGmayam, gIrmayam, dhUrmayam // 48 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] bRhadvRtti-laghunyA saMvalite [ pA0 2. sU0 49-54 ] dospANinaH // 6. 2. 49 // dusaMjJakAdaprANivAcino yathAyogaM bhakSyAcchAdanavajite vikAre'vayave ca mayaT pratyayo bhavati, anno'pvaadH| Amramayam, zAlamayam, zAkamayam, kAzamayam, tanmayam, yanmayam / aprANina iti kim / zvAvidho vikAro'vayavo vA zauvAvidham zvAvinmayam / cASaM cASamayam / vA (bhA) saM vA (bhA) samayam / 49 / goH purISe // 6. 2. 50 // gozabdAtpurISe'rthe mayaT pratyayo bhavati / goH purISa gomayam / purISa iti kim ? gavyaM payaH, gavyaM sakthi / 'goH svare yaH' [6-1-27) iti yH| yadyapi purISaM vikAratvena na prasiddhaM tathApi doSadhAtumala mUlaM zarIramiti vivakSAyAM tAtsthyAttadvadupacAra iti goH purISaM payazca vikAro bhavati / 'ekasvarAt' [6-2-48] ityeva siddhe purISe niyamArthaM vacanam // 50 // . nyA0 sa0 goH pu0-vikAratveneti govikAratvena na prasiddha kiMtu AhArAdivikAra iti / vIheH puroDAze // 6. 2. 51 // ___ bohizabdAtpuroDAze vikAre nityaM mayaT pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / vrIhimayaH puroDAzaH / puroDAza iti kim / vaiha odanaH vaha bhasma 51 // tilayavAdanAni // 6. 2. 52 // tilayava ityetAbhyAM vikAre'vayave ca mayaT pratyayo bhavati anAmni, anno'pvaadH| tilamayam, yavamayam / anAmnIti kim / tailama, yavAnAM vikAro yAvaH sa eva yAvakaH / 52 / piSTAt // 6. 2. 53 // . piSTazabdAdvikAre mayaT pratyayo bhavati anAmni, aNo'pavAdaH / piSTamayam / 53 / , nAmni kaH // 6. 2. 54 // piSTazabdAnnAmmi vikAre kaH pratyayo bhavati / piSTasya vikAraH piSTikA / 54 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | pAda. 2. sU. 55-57 ] zrosiddha hemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH hyogohAdInaJ hiyazcAsya // 6.2.55 // hyogodohazabdAdvikAre nAmni InaJ pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca prakRtehiyaGgu ityAdeza: / hyogodohasya vikAra: haiyaGgavInaM navanItaM ghRtaM vA / nAmnItyeva ? hyogodohasya vikAra idamudazvit hyogo dohamityaNeva [ 75 bhavati // 55 // nyA0 sa0 hyogo0 - haiyaGagavInamiti na hyogodovikAra mAtraM kiMtu kiMcidevetyAha-navanIteti tenAbhyAmanyatra na bhavatIti pratyudAharati / apo yaJ vA // 6. 2. 56 / / apazabdAdvikAre yaJ pratyayo vA bhavati, emsvaramayaTo'pavAdaH / apAM vikAraH Apyam, ammayam // 56 / lubbahulaM puSpamUle // 6 2. 57 // vikArAvayavayorvihitasya pratyayasya puSpe mUle vA vikAratayAvayavatayA vA vivakSite bahulaM lUp bhavati / mallikAyA vikAro'vayavo vA puSpaM mallikA, yUthikA, navamAlikA, mAlatI / eSu aNo mayaTo vA lui GayAdegauNasyAkkipastaddhitalukya goNIsUcyoH ' (2-4-94) iti strIpratyayanivRtau lubantasya strItvApunaH strIpratyayaH / jAterjAti: / pATalyAH pATalAyA vA pATalaM pATalA vA / yadAhuH - puSpe klIbe'pi pATalA, pATalItyapi / kundam, sinduvAram, kadambam, karavIram, azokam, campakam, karNikAram, kovidAram / vidAryA mUlaM vidArI, aMzumatI, bRhatI, haridrA, mAdhavI, mustA kacinna bhavati / varaNasya puSpANi vAraNAni, eraNDasya mUlAni airaNDAni, bilvasya bailvAni / kvacidvikalpaH, zirISasya puSpANi zirISANi, zairISANi / hIberasya mUlAni hrIberANi, haiberANi / kacitpuSpamUlAbhyAmanyatrApi bhavati / Amalakasya vikAro vRkSaH AmalakI, badaro, vrIhevikAraH stambaH vrIhiH // 57 // nyA0 sa0 lubbahulaM-mallyate mUrddhi 'padipaThi' 607 ( uNAdi ) iti ke ca ' dRkRnR ' 27 ( uNAdi ) itya'ke vA / ( mallikA, yU pathayutha' 231 ( uNAdi ) iti the yUthI ke yUthikA / yUtho jAlaka mastyasyAM vA / navA mAlAssyAM navamAlikA / mAM lAti pRSiraJji 208 ( uNAdi ) iti dite gaurAditvAd DyAM mAlayatyAmodairvA 'putapitta ' 204 ( uNAdi ) iti mAlatI / ( aNo maTo veti mAlatyA dumayaTo'nyebhyastu 'prANyauSadhi ' 6-2-31 ityaNo'bhakSyAcchAdanavivakSAyAM tu mayaTo lup, punagaurAditvAd GIH / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2. sU. 58-61 ] ____pATalyA iti matAntareNa 'navA zoNAdeH' 2-4-31 iti jIvikalpAt , eke tu gaurAdau anye tu ajAdau, pATalyA 'hemAdibhyo'J' 6-2-45, pATalAyAstu mayaT / ' klIbe'pIti na kevalaM puSpe vartamAnaH striilinggH| phale // 6. 2.58 // vikAre'vayave vA phale vivakSite pratyayasya lupa bhavati / Amala kyA vikAro'vayavo vA phalamAmalaka.m, badaryA badaram, kuvalyAH kuvalam, bhallAtakyAH bhallAtakam, vrIhiH, yavaH, mudaH, mASaH, godhUmaH, niSpAvaH, tilaH, kulatthaH, harItakI, pippalI, kozAtakI, zvetapAkI, arjunapAkI, karkaTI, nakharajanI, zaSkaNDI, daNDI, doDI, dADI, pathyA, amlikA, ciJcA, drAkSA, dhrukSA, dhvAGkSA, mRdvIkA, kaNA, valA, elA, zAlA, kAlA, gargarikA, kaNTakArikA, zephAlikA, oSadhiH, kariH / harItakyAdibhyo lupi prakRtiliGgameva / tatra pUrvasya strIpratyayasya lupi punaH sa eva strIpratyayaH / yadyapyAmalakAdIni prakRtyantarANi santi tathApyAmalakyAdibhyaH pratyayazrutinivRttyarthaM lubvacanam / 58 / nyA0 sa0 phale-badarakuvalazabdau hemAdau draSTavyau abhakSyAcchAdanamayabAdhanArtham / plakSAderaNa // 6. 2. 59 // __plakSa ityevamAdibhyo vikAre'vayave vA phale vivakSite'N pratyayo bhavati, mayaTo'pavAdaH / vidhAnasAmarthyAccAsya lub na bhavati / plakSasya vikAro'vayavo vA phalaM plAkSam / evaM naiyagrodham / plakSa, nyagrodha, azvattha, iGgadI, veNu, vRhato, sagu, ru(sa) ku, kakratu iti plakSAdiH / 59 / jambvA vA // 6. 2. 60 // . jambUzabdAdvikAre'vayave vA phale vivakSite vANa pratyayo bhavati pakSe yathAprAptaM pratyayastasya ca lup / jambvA vikAro'vayavo vA phalaM jAmbavama, pakSe jambu jambUH / lupi strInapusakate / 60 / na dviradruvayagomayaphalAt // 6. 2. 61 // vayaM gomayaM phalavAci ca varjayitvA'nyasmAnnAmmo vikArAvayavayodviH pratyayo na bhavati / kapotasya vikAro'vayavo vA kApotaH kApotasya vikAro'vayavo veti 'doraprANina:' (6-2-49) iti mayaTa na bhavati, evaM vailvaH, aiNeyaH, zAmIlaH, auSTrakaH, kAMsyaH, paarshvH| advayagomayaphalAditi Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 62-65 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [77 kim ? drauvayaM khaNDama, gaumayaM bhasma, kApittho rsH| kathaM kapotasya mAMsa kApotam tasya vikAraH kApoto rasaH palAzasyAvayavaH pAlAzI zAkhA tasyA avayavaH pAlAzI samit iti ? vikAre'pi prakRtizabdo vartate, yathA mudgaH zAlIn bhuGkte / mudravikAraiH zAlivikArAniti gamyate, gobhiH sannaddho vahati / govikAraizcarmabhiriti gamyate / avayave'pyavayavizabdo vartate / pUrve paJcAlAH uttare pazcAlAH grAmo dagdhaH paTo dagdha iti / tatra vikAravRttaH prakRtizabdAdavayavavRtteravayavizabdAcca pratyayo bhaviSyati / vikAravikAro'pi vA vikAra eva avayavAvayavo'pyavayava iti // 6 // nyA0 sa0 na dvi0-avayave'pIti kApotaM prati uttaraM dattvA pAlAzI pratyAha vikAra evepti prakRterapItyarthaH / pitRmAturvyaDulaM bhrAtari // 6. 2. 62 // pitRmAtRzabdAbhyAM SaSThayantAbhyAM bhrAtari vAcye yathAsaMkhyaM vyaDula ityeto pratyayau bhavataH / piturdhAtA pitRvyaH mAturdhAtA mAtulaH, DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / 62 / nyA0 sa0 pitR-vikalpAdekazeSaH sUtratvAdvA 'A dvaMdve' 3-2-39 iti ca na / pitrorDAmahaT // 6. 2. 63 // pitRmAtRzabdAbhyAM SaSThayantAbhyAM mAtApitrorvAcyayorDAmahaT pratyayo bhavati / pituH pitA pitAmahaH, piturmAtA pitAmahI, mAtuH pitA mAtAmahaH, mAturmAtA mAtAmahI / dvivacanaTittvAbhyAM mAtApitroriti vijJAyate / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH, TakAro DyarthaH / 63 / averdugdhe soDhadUsamarIsam // 6. 2. 64 // ___ avizabdAt SaSThacantAt dugdhe'rthe soDha dUsa marIsa ityete pratyayA bhavanti / averdugdham avisoDham, avidUsam, avimarIsam / 64 / / rASTre'naGgAdibhyaH // 6. 2. 65 // rASTra janapadaH, SaSThayantAdaGgAdivajitAnnAmno rASTre'bhidheye yathAvihitamaN pratyayo bhavati / zibInAM rASTra zaibam / uSuSTAnAmauSuSTam / gAndhArINAM gAndhAram / anaGgAdibhya iti kim / aGgAnAM rASTraM vaGgAnAM rASTramiti vAkyameva bhavati / aGga vaGga suhma puNDa iti / aGgAdayaH pryoggmyaaH| kecittu agAdipratiSedhaM necchanti / aGgAnAM rASTramAGgam / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMtra lite [ pAda. 2 sU. 66-68 ] vAGgamityAdi / uttaratra nivAsa ityabhidhAnAt Izitavye rASTre'yaM vidhiH, ubhayathA hi rASTrasaMbandho bhavati / 65 / 7 nyA0 sa0 rASTre - zaibamiti zibe rAjJo'patyAni 'dunAdi 6-1-118 itiJyaH, 'bahuSvastriyAM' 6- 1 - 124 iti lup tato rASTre vAcye'nenANU, etad viSaye ' na prAgUjitIye ' 6-1-135 iti vyasya sthAnitvaM na kutaH eka na prAjitIya ityatra vRttau gotra iti padaM dvidhA vyAkhyAya gotre utpannasya ' yaskAdergotre ' 6-1-125 ityAramya yaH pratyayalopaH prApnoti tasya ' na prAjitIye 6-1-135 ityanena lupaM pratiSedhanti, vyo hi 'yaskAde gotre 6-1-125 ityatra prAgvihita eveti sthAnitvaM na, yadA tu zibInAM rAjAna iti kriyate tadAgotratvAt, 'na prAgUjitIye 6-1-135 ityasya prAptireva nAsti, evamuttareSvapi / uttaratreti 'nivAsAdUrabhave ' 6-2-69 ityatra / Izitavye iti yathecchaM viniyojye / ubhayathA hIti paripAlanena nivAsena ca / rAjanyAdibhyo'J // 6.2. 66 // rAjanya ityevamAdibhyo rASTre vAcye'kaJ pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / rAjanyAnAM rASTraM rAjanyakam, daivayAtavakam rAjanya, daivayAtava, devayAta AvRta, AvrItaka, vAtrava, zAlaGkAyana, bAbhravya, jAlandharAyaNa, jAnaMdharAyaNa, kauntAla, AtmakAmeya, ambarIputra, AmbarIputra, ambarISaputra, bailvavana, zailUSaja, udumbara, audumbara, taitala, saMpriya, dAkSi, UrNanAbha, UrNanAbhi, arjunAyana, virATa, mAlava, trigarta iti rAjanyAdiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / 66 / vasA // 6. 2. 67 // vasAtizabdAdrASTre vAcye'kaJ pratyayo vA bhavati / vasAtInAM rASTra vAsAtakaM, vAsAtam / 67 / bhauriyaikAryAdervidhabhaktam // 6.2.68 // bhauriki ityevamAdibhya aiSukAri ityevamAdibhyazca rASTre vAcye yathAsaMkhyaM vidha bhakta ityetau pratyayau bhavataH, aNo'pavAdaH / bhaurikINAM rASTra bhaurikividham, bhauli ki vidham, svabhAvAnnapuM sakatA / aiSukArINAM rASTramaiSukAribhaktam, sArasAyanabhaktam / bhauriki, bhaulika, caupayata, caudayata, caMTayata, caikayata, saMkayata, kSaitayata, kANeya, vAlikAdya, vANijaka iti bhaurikyAdiH / aiSukAri, sArasAyana, cAndrAyaNa, tArkSyAyaNa, vyAkSAyaNa, tryAkSAyaNa, vyakSAyaNa, tryakSAyaNa, aulAyana, sauvIra, dAsamitri, dAsamitrAyaNa, zaudrakAyaNa, zayaNDa, Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 2 sU. 69-70 ] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [79 zANDa, zAyANDa, zAyaNDAyana, khAdAyana, gau (mA)lukAyana, vizva, vaizva, dhenava, vaizvamANava, vaizvadeva, tuNDa, deva, tuNDadeva, zAyANDI, zAyaNDI, vAyauvida ityaiSukAryAdiH / 68 / nivAsAdUrabhave iti deze nAmni // 6. 2. 69 // SaSThayantAnnAmno nivAsa adUrabhava ityetayorarthayoryathAvihitaM pratyayo bhavati deze nAmni pratyayAntaM ceddezasya nAmadheyaM bhavati, itikaraNo vivakSArthaH / tenAnavRtte vyavahAramanupatite nAmni vijJeyam na saMgIte / nivasantyasmin iti nivAsaH / tatra, RjunAva, RjunAvAnAM vA nivAsa ArjunAvaH, zibInAM zaibaH, uSuSTasya auSuSTaH, zakalAyAH zAkala:, adUra bhave, vidizAyA adUrabhavaM vaidizaM nagaram, vaidizo janapadaH, varaNAsyoH vAraNasI, vrIhimatyA vaihimatam, yavamatyA yAvamatam, ' iha ke cidaGgAnAM nivAsaH aGgAH, vaGgAH, kaliGgAH, . sujhAH, magadhAH, puNDrAH, kuravaH / pnycaalaaH| matsyAH / varaNAnAmadUrabhavaM varaNA nagaram / zRGgazAlmalInAM zRGgazAlmalayo graamH| godayorhadayorgodau graamH| AlanyAyanaparNAnAmAlanyAyanaparNA grAmaH / zaphaNDyAH zaphaNDI / jAlapadAyA jAlapadA, mathurAyAH mathurA, ujjayanyAH ujjayanoM, gayAnAM gayA, urazAyAH urazA, takSazilAyA: takSazilA, kaTuka badaryA: kaTukabadarI, khalatikasya khalatikaM vanAnItyAdiSu pratyayamutpAdya lupamArabhante / satyAM ca lupi prakRtivAlliGgavacane ca manyante' / tadayuktam / atra hi prakRtimAtrameva dezanAma naM pratyayAntam pratyayAntasya ca dezanAmatve pratyayo vidhIyate iti na bhavati, tasya nivAsa ityAdivivakSAyAM tu vAkyameva / pratyayAbhAvAcca lubapi na vaktavyA / aGgavaraNAdInAM ca kSatriyavRkSAdivajjanapadanagarAdau svata eva vRttirna pratyayayogAt liGgasaMkhyopAdAnaM ca svagatameveti / 69 / nyA0 sa0 nivAsA0--itikaraNa iti kriyate'nenArthapratItiriti karaNaH zabdaH / RjunAva iti RuThyo nAvo yasya, ekatve tu 'pumanaDunnau' 7-3-173 iti kac syAt / RjunAvAnAmiti Rju ArjavayuktaM nuvanti 'karmaNo'Na' 5-1-72 / varaNAsyoriti varaNA cAsizca varaNAsI, tayoradUrabhavA pRSodarAditvAd vasya dIrgho Nasya tu hRsvH| prakRtimAtrameveti kevalaiva prakRtiH pratyayamantareNa dezanAma ityarthaH / aGgavaraNAdInAM ceti svamatameva draDhayannAha / tadatrAsti / / 6. 2. 70 // .taditi prathamAntAdatreti saptamyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 71-73 ] yattatprathamAntaM taccedastIti bhavati deze nAmni pratyayAntaM cet dezasya nAma bhavati / atrApItikaraNo vivakSArtho'nuvartata eva / tena prasiddha nAmni bhUmAdI cArthe bhavati, ata eva cobhaya prAptau paro'pi matvarthIyo'nena bAdhyate / udumbarA asmin deze santi audumbaraM nagaram, audumbaro janapadaH, audumbara: parvataH 70 / tena nivRtte ca // 6. 2. 71 // .. teneti tRtIyAntAnnirvRttamityetasminnarthe yayAvihitaM pratyayo bhavati deze nAmni pratyayAntaM ceddezasya nAma bhavati. yadA akarmakA api dhAtavaH sopasargAH sakarmakA bhavantIti karmaNi nirvRttazabdo vyutpAdyate tadA teneti kartari karaNe vA tRtiiyaa| yadA tvakarmaka vivakSayA kartari nirvRttazabdastadA hetau tRtIyA / kuzAmbena nirvRttA kauzAmbI, kakandena kAkandI, makandena mAkandI, saMgaraiH sAgaraH, sahasreNa nirvRttA sAhasrI parikhA, cakArazcaturNA yogAnAmuttaratrAnuvRttyarthaH / tenottare pratyayA yathAyogaM caturvartheSu bhavanti / 71 // nadyAM matuH // 6. 2. 72 // tasya nivAsaH tasyAdUrabhavaH tadatrAsti tena nivRttaM cetyeSvartheSu yathAyogaM matuH pratyayo bhavati nadyAM deze nAmni pratyayAntaM cennadIviSayaM dezasya nAma bhavati / nadInAmetyarthaH, aNo'pavAdaH / udumbarA asyAM santi udumbarAvatI nadI, pazakAvatI, vIraNAvatI, puSkarAvatI, ikSumatI, matI, zarAvatI, iraavtii| bhagIrathena nirvRttA bhAgIrathI / bhaimarathI, jAhnavI, sauvAstavI / amatvantAnyeva bhAgIrathyAdIni nadInAmAnIti maturna bhavati / 72 / madhyAdeH // 6. 2. 73 // ___madhvAdibhyo matuH pratyayo bhavati cAturathikaH deze nAmni pratyayAntaM ceddezasya nAma bhavati, anno'pvaadH| anadyarthazcArambhaH / madhumAn bisavAna sthANumAn / madhu, bisa, sthANu, RSi, ikSu, veNu, karkandhu karkandha, zamI, karIra, hima, kisara, sArpaNa, ruvat, pArdA, kIzaru, iSTakA, pAkI, zaru, zukti, Asuti, sutyA, AsandI, zakalI, veTa, pIDA, akSazila, akSazilA, takSazilA, AmiSI iti madhvAdiH / 73 / nyA0 sa0 madhvAdeH cAturarthika iti caturvartheSu bhavaH adhyAtmAditvAdikaNa, vidhAnato 'dvigoH' 7-1-144 iti na lup , atha gaNo vivriyate 'manijanibhyAM' 721 (uNAdi) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 2 sU. 74-77 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [81 iti madhuH, paTivIbhyAmiti bisaM bisac khaNDane vA, 'ajisthA' 768 ( uNAdi) iti sthANuH, 'nAmyupAntya' 5-1-54 iti RSiH, 'masji' 826 ( uNAdi) iti ikSuH, 'ajisthA' 768 ( uNAdi) iti veNuH, karkasya andhuriva karkandhuH, 'kRgaH kAdiH' 849 ( uNAdi) karkandhaH, zamayati zamo, 'kRzR' 619 karIraH, 'kSuhibhyAM' 341 ( uNAdi) __ himaH, kasya bhAryA kI sarati 'yApo bahulam ' 2-4-99 iti kisarA, sahArpaNena vartate sArpaNaH, rauti zatari ruvat , pardate bAhulakAddIce pArdA, kutsitaH zarUH kozaruH, pRSodarAdiH / 'idhyazi' iti iSTakA, pArdAmakati pArdAkI, 'bhRmR' iti zaru:, __ 'damuSi' 651 ( uNAdi) iti zuktiH, 'samiNA' 5-3-93 iti AsUyate AsutiH, 'samaja' 5-3-99 iti sutyA, Asik 'kumuda' 6-2-96 iti AsandI, AsaM dayate vA yogavibhAgAnmo'ntaH, viTa zabde, lihAdyaci veTa:, 'bhISa' iti pIDA / naDakumudavetasamahiSADit // 6. 2. 74 // naDAdibhyo Din matuH pratyayo bhavati cAturthikaH deze nAmni / aNAdyapavAdaH / naDvAn kumudvAn vetasvAn mahiSmAn dezaH, tatra bhavA mAhiSmatI nagarI, DittvamantyasvarAdilopArtham / 74 / / ___nyA0 sa0 naDakumuda0-aNAdyapavAda iti AdipadAt naDazabdAt 'naDazAdAdvalaH' 6-2-75 kumudAt 'kumudAderikaH' 6-2-96 ityAdigrahaH, mahiSmAnityatra 'dhuTastRtIya' 2-1-76 iti DatvaM na bhavati, asiddhaM bahiraGga-mantaraGgam iti akAsya sthAnitvena padAntatvAbhAvAt, na vAcyaM 'svarasya' 7-4-110 iti sthAnitvaM 'na sandhi' 1-3-52 ityasyAvasthAnAt / naDazAdAvalaH // 6. 2. 75 / / naDa zAda ityetAbhyAM Dit valaH pratyayo bhavati cAtuthiko deze nAmni, matvaNAdyapavAdaH / naDvalam, zAdvalam / 75 // nyA0 sa0 naDazAdA0-matvaNAyeti AdipadAt 'naDAdeH kIyaH' 6-2-92 iti / zikhAyAH // 6. 2. 76 // zikhAzabdAvalaH pratyayo bhavati cAturathikaH deze nAmni, aNo'pavAdaH / pRthagyogADiditi nirvRttam, zikhAvalaM nAma nagaram, matuprakaraNe zikhAyA valacaM vakSyati tat adezArthaM vacanam / 76 / nyA0 sa0 zikhAyA:-- vakSyatIti 'kRSyAdibhyo valac ' 7-2-27 adezArthamiti na vAcyaM sAmAnyenottareNa dezepyadeze'pi bhaviSyatIti yato'trANopavAda ityuktaM, tatazcAdeze tasya caritArthatvAt deze 'nivAsAdUrabhave' 6-2-69 ityAdayaH syuH / zirISAdikakaNau // 6. 2. 77 // zirISazabdAdikakaNa ityetau pratyayau bhavataH cAturathiko deze nAmni / zirISANAmadUrabhavo grAmaH zirISikaH, zairISakaH / 77 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite zarkarAyA ikaNIyA ca / / 6. 2. 78 / / zarkarAzabdAdikaN Iya, aN cakArAt ika, kaN ityete pratyayA bhavanti cAturarthikA deze nAmni | zarkarA asmindeze santi zArkarikaH, zarkarIyaH, zArkaraH, zarkarikaH, zArkarakaH / zirISAH zarkarA iti pratyayayogamantareNApi deze vRttiriti pUrvavatpratyayo na bhavati / 78 / [ pAda. 2 sU0 78-83 | nyA0 sa0 zarkarAyA0 - zirISAH zarkarA iti nanvevaMvidhAnyapi dezanAbhAni dRzyante tadarthaM pratyayalup vaktavyetyAzaGkA / ro'zmAdeH // 6. 2. 79 // azmAdibhyo raH pratyayo bhavati cAturarthiko deze nAmni | azmaraH, yUSaraH, azman, yUSa, USa, yUtha, mIna, guda, darbha, kUTa, guhA, vRnda, naga, ka.NDa, gahva, kanda, pAman ityazmAdiH // 79 // prekSAderin / / 6. 2. 80 // prekSAdibhya in pratyayo bhavati cAturarthiko deze nAmni | prekSI, phalakI / prekSA, phalakA, bandhukA, dhruvakA, dhuvakA, kSipakA, kUpa, puka, dhuka, ikkaTa, kaGkaTa, saMkaTa, maha, garta, nyagrodha, parivApa, yavASa, hiraNya iti prekSAdiH // 80 // tRNAdeH : sala // / 6. 2. 81 // tRNAdibhyazcAturarthikaH sal pratyayo bhavati deze nAmni / tRNasA, nadasA / tRNa, nada, jana, parNa, varNa, arNas, varaNa, vila, tusa, vana, pula iti tRNAdiH / 81 / kAzAderilaH / / 6. 2. 82 / / kAzAdibhyazcAturarthika ilaH pratyayo bhavati deze nAmni / kAzilam, vAzilam / kAza, vAza, azvattha, palAza, pIyUkSA, pAza, viza, tRNa, nala, vana, nalavana, kardama, karpUra varvara, vartUla, zIpAla, kaNTaka, guhA, kapittha iti kAzAdiH // 82 // arIhaNAderakaN // / 6. 2. 83 // arIhaNAdibhyazcAturathiko'kaN pratyayo bhavati deze nAmni / ArohaNakaM, khANDavakam / arIhaNa, khaNDu, khaNDU, drughaNa, kiraNa, khadira, bhagala, bhalandana, Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 2. sU. 84-85] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThAdhyAyaH [83 ulanda, khAvurAyaNa, khApurAyaNa, khAnurAyaNa, kauSTAyana, kaudrAyaNa, bhAstrAyaNa, traigartAyana, raivata, rAyaspoSa, vipatha, vipAza, uddaNDa, udaJcana, aiDAyana, jAmbavata, jAmbavat, zizapA, vIraNa, dhaumatAyana, yajJadatta, suyajJa, badhira, bilva, jambU, sAmburAyaNa, sauzAyana, saumAyana, zANDilyAyana, zvitrAyaNi, sAmvarAyaNa, kaza, kRtsna, suzarman ityarIhaNAdiH / 83 / supanthyAdeWH // 6. 2.84 // supanthin ityAdibhyazcAturathikoJyaH pratyayo bhavati deze nAmni / saupanthyam, sauvanthyam supathinzabdasyAta eva nipAtanAt pakArAtaro nAgamaH pasya ca vA vakAraH / sAMkAzyam, kAmpIlyam supanthin, suvanthin, saMkAza, kampIla, supari, yUpa, azman, azva, aGga, nAtha, kuNTa, kuTa, kUTa, mAdita, mRSTi Agastya, zUra, viranta, vikara, nAsikA, pragadina, magadin, kaTida, kaTipa, kaTiva, cUdAra, madAra, majAra, kovidAra, kazmIra, zUrasena kumbha, sIra, saraka, samala, aMsa, nAsA, roman, loman, tIrtha, pulina, malina, agasti, supathin, daza, nala, sakarNa, kaliva, khaDiva, gaDiva iti supanthyAdiH / 84 / nyA0 sa0 supanthyAdeya: supanthyAdirvicAryate, zobhanaH panthAH supanthAH supanthin gaNapAThAt vatve suvanthin , saMkAzate ac saMkAzaH, kaM sukhaM pIlati kaMpIlaH, suSThu pipartti 'svarebhya i.' 606 (uNAdi) supariH, 'yusuku' 297 (uNAdi) iti yUpaH, 'gamyami' 92 (uNAdi) iti 'uravanakha' iti vA aGgaH, nAthati ac nAthaH, kuTati 'nAmyupAntya' 5-1-54 itike kuTa:, kUTayati aci kUTaH, mAdyantaM prayukte mAdyate sma mAditaH, mArjanaM marzanaM marSaNaM vA mRSTiH, 'agapulAbhyAma' 663 ( uNAdi ) iti agastyaH tasyApatyamRSyaNa AgastyaH, zUrayate'ca zUraH, viramati 'putapitta' 204 ( uNAdi) iti yadvA viramatIti auNAdike tRpratyaye virantaramAcaSTe Niji virantayati, aci virantaH / vikaroti aci viziSTau karau yasya vA vikaraH, nasate 'nasivasi' 40 ( uNAdi) iti nAsikA, pragadatItyevaMzIlaH pragadI, mAM gadatItyevaMzIlaH 'DyApo bahulaM nAmni' 2-4-99 iti hrasve magadI, kaTiM dadAti, pAti vAti vA kaTidaH, kaTipaH, kaTivaH / cudaN 'dvAra' 411 iti cUdAraH, 'agyagi 405 ( uNAdi) iti madAraH, mRjumajazabde, majati 'agyaGgi' 405 ( uNAdi) iti bahuvacanAt 'dvAra' 411 ( uNAdi) iti vA majAraH, kaneH 'kovida' iti kovidAraH / sutaMgamAderiJ // 6. 2. 85 / / sutaMgamAdibhyazcAturthika iJ pratyayo bhavati deze nAmni / sautaMgamiH mauni vittiH, sutaMgama, munivitta, vipracitta, mahAvitta, mahAputra, zukra, zveta, Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 86-89 ] vigra, zvan, vigravan, arjuna, ajira, gadika, bIja, vApa, bIjavApa, bAjavApa, karNA iti sutaMgamAdiH / 85 / balAdeyaM // 6. 2. 86 // balAdibhyazcAturaMthiko yaH pratyayo bhavati deze nAmni / balyaM, pulyam bala, pula, mula, ula, kula, dula, nala, dala, urala, lakula, vana iti balAdiH / 86 // aharAdibhyo'J // 6. 2. 87 // ahan ityevamAdibhyazcAturathiko'J pratyayo bhavati deze nAmni / Ahnam, laumam, tena nirvRttamityarthe'haHzabdAddeze nAmni vihito'yamaJ vizeSavihitatvAt nirvRtta iti sAmAnyavihitasya kAle kaNo'pavAdaH / ahan loman veman gaGgA ityaharAdirAkRtigaNaH / 87 / nyA0 sa0 aharAdibhyo-ikaNopavAda iti tena hastAdya ityataH tRtIyAntamanuvartate, kAlAt parijayyetyataH kAlAditi ca tato nivRtte ityanena kAlasAmAnyavihita ikaNa prAptastasya bAdhako'yam / sakhyAdereyaNa / / 6. 2. 88 // sakhi ityevamAdibhyazcAturathika eyaNa pratyayo bhavati deze nAmni / sAkheyaH, sAkhidatteyaH / sakhi, sakhidatta, datta, agni, agnidatta, vAyudatta, vAyudattA, gophila, bhalla, bhallipAla, cakra, cakravAka, chagala, azoka, sIraka, saraka, vIra, cIra, sarasa, samala, roha, tamAla, kadala, karavIra, kuzIraka, surasA, sarama, sapUla iti sakhyAdiH / 88 / panthyAderAyanaN // 6. 2, 89 // panthyAdibhyazcAturANika AyanaN pratyayo bhavati deze nAmni / pAnthAyanaH pathinzabdasya pratyayayoge pakArAtparo nAgamo'ta eva nipAtanAt / pAkSAyaNaH, tauSAyaNaH / pathin pakSa, tuSa, aNDaka, valika, pAka, citra, citrA, atizva, kumbha, soraka, loman, roman, lopaka, haMsaka, sakarNa, sakarNaka, saraka, sahaka, sarasa, samala, aMzuka, kuNDa, yamala, vila, hasta, hastina, siMhaka iti panthyAdiH / 89 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 2. sU. 90-93 / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [85 karNAderAyaniJ // 6. 2. 90 // karNAdibhyazcAtturarthika AyaniJ pratyayo bhavati deze nAmni / kArNAyani:, vAsiSThAyaniH / karNa, vasiSTha, arka, lusa, arkalusa, drupada, AnA , pAJcajanya, sphig, sphija, kuliza, AkanIkumbha, jitvan, jitya, jaitra, ANDIvat, jIvanta iti karNAdiH / 90 / utkraaderiiyH|| 6. 2. 91 // utkarAdibhyazcAturathika IyaH pratyayo bhavati deze nAmni / utkarIyaH, saMkarIyaH / utkara, sakara, saMpara, saMpala, saphara, saMphala, saMphula, pippala, mUla, pippalamUla, arka, azman, suvarNa, suparNa, parNa, suparNaparNa, hiraNyaparNa, iDA, ajira, iDAjira, agni, tika, kitava, Atapa, aneka, palAza, tikakitava, vAtapAna, eka, palAza, anekapalAza, aMzaka, traivaNa, picuka, azvattha, kAza, kSudrA, kAzakSudrA, bhasvA, vizAla, zAlA, araNya, ajina, araNyAjina, janyajanaka, Arjana, khaNDAjina, calyaNa, utkoza, kSAndha, ru [kha] NDa, khadira sUparNAya, zyAvanAya, naivAkava, nitAnta, vRkSa, nitAnta vRkSa, AmravRkSa, indravRkSa, agnivRkSa, mantraNAha, arIhaNa, vAtAgara, vijigISA, saMsrava, rohita, nIvApaka, aNaka, nizAnta, khala, jina, vairANaka, avarohita, janya, indravarma, garta ityutkarAdiH / 91 / naDAdeH kIyaH // 6. 2. 92 // naDa ityevamAdibhyazcAturarthikaH kIyaH pratyayo bhavati deze nAmni / naDakIyaH, plksskiiyH| naDa, plakSa, bilva, veNu, vetra, vetasa tri, takSana, ikSukASTa, kapota, kruJca, kruJcAzabdasyAta eva gaNapAThAt hasvatvam iti naDAdiH / 92 / kRzAzvAderIyaN // 6. 2. 93 / / kRzAzvAdibhyazcAturathika IyaN pratyayo bhavati deze nAmni / kAzviIyaH, AriSTIyaH / kRzAzva, ariSTa, ariSya, veSya, vizAla, romaka, lomaka, romaza, zavala, zivala, kUTa, carcula, pUgara, sUkara, dhUkara, pUkara, saMdRza, sadRza, puragA, pUravA, dhUma, dhUmra, vinIta, Avinata, vikUcyA, ayas, sAyas, irasa, urasa, aruSya, airAsa, ira, Asa, mudala, maudgalya, suvarcala, pratara, ajina, abhijana, avanata, vikuTayAGkuza parAzara iti kRzAzvAdiH / 93 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsa saMcalite [ pAda- 2 sU0 94 - 98 ] 86 ] RzyAdeH kaH / / 6. 2. 94 // Rzya ityAdibhyazrAturarthikaH kapratyayo bhavati deze nAmni / RzyakaH, nyagrodhakaH, Rzya, nyagrodha, zara, nilIna, nivAta, vinaddha, sita, zita, naddha, ninaddha, parigUDha, upagUDha, uttara, azman, uttarAzman, sthUla, bAhu, sthUlabAhu, khadira, aradu, anaDuha, parivaMza, khaNDu, vIraNa, kardama, zarkarA, nibandha, azani, khaNDa, daNDa, veNu, parivRta, vezman, aMzu iti RzyAdiH / 94 / varAhAdeH kaN // 6. 2. 95 // varAhAdibhyazcAturathikaH : kaN pratyayo bhavati deze nAmni / vArAhakaH, pAlAzaka:, varAha, palAza, vinaddha, nibaddha, sthUla, bAhu, sthUlabAhu, khadira, vidagdha, vijagdha, vibhagna, vibhakta, pinaddha, nimagna iti varAhAdi: / 95| kumudAderikaH / / 6. 2. 96 / / kumuda ityevamAdibhyazcAturarthika ikaH pratyayo bhavati deze nAmni kumudikam, ikkaTikam, balvajikam / kecidamuM na paThanti / bAlvajaH kumuda, ikkaTa, niryAsa, kaGkaTa, saMkaTa, garta, parivApa, yavApa, kUpa, vikaGkata, balvaja, azvattha, nyagrodha, boja, dazA, zAlmali muni, sthala, grAma iti kumudAdiH / 96 / azvatthAderika / / 6. 2. 97 // azvattha ityAdibhyazvAturarthika ikaN pratyayo bhavati deze nAmni / azvatthakam, kaumudikam / azvattha, kumuda, gomaTha, rathakAra, dAza, grAma, ghAsa, kunda, zAlmali, muni, sthala, munisthala, kuTa, mucukarNa, mucukUNi, kuNDala, zucikarNa ityazvatthAdiH / iti karaNAdyathAdarzanaM pratyayavyavasthAyAmarthaprakRtyupAdAnaM prapaJcArtham / 97| nyA0 sa0 azvatthAderikaN itikaraNAditi pUrvaiH pratyayA eva vihitA, na prakRtInAmupAdAnaM kRtamitikaraNasya vivakSArthatvAllaukika - pratyayAnusAreNArtha prakRtayo'numIyanta iti, ataeva ca pratyupAdAne'pi kaizciddhInAH kaizcidadhikAH paThitA iti na matitryAmoho vidheyaH yathAdarzanaM tu prayogavyavasthA, ataH eva bAlvajikaM bAlvajamityAdyupadarzitam / sAsya paurNamAsI // 6. 2. 98 // iti zabda nAmnIti cAnuvartate / deza iti nivRttam / seti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccetpaurNamAsI bhavati nAmni pratyayAntaM cennAma syAt, itikaraNo vivakSArthaH / tena Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 99-101] [ 87 zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH mAsArdhamAsayoreva saMvatsaraparvaNoH pratyayaH saMvatsare'pyanye / asyetyavayavAvavisaMbandhe SaSThI, pauSI paurNamAsI asya pauSo mAsaH, pauSo'rdhamAsaH, evaM yAghaH vaizAkhaH ASADha iti / nAmnItyeva ? pauSI paurNamAsI asya paJcarAtrasya dazarAtrasya bhRtakamAsasya veti vAkyameva, paurNamAsIti pUrNo mAcandro'syAmastIti 'pUrNamAso'N ' ( 7- 2 - 55 ) ityaN / pUrNamAsa iyamiti vA ' tasyedam ( 6-3-159) ityaN / pUrNo mA mAso vAsyAM pUrNamAsA vA yukteti ata eva nipAtanAdaN / 98 / 4 nyA0 sa0 sAsya paurNamAsI - tenetyAdi mAsaH triMzadAtrarUpaH, mAsasyArdhamardhamAsaH paJcadazarAtrarUpaH, atraiva pratyayo bhavati, nAnyatra paJcarAtrAdau mAsArdhamA sAvapyanekarUpatvAdityAha - saMvatsaraparvaNoriti saMvatsarasya varSasya parvabhUto mAsaH sUryAcandramasoH saMzliSya punaH saMzliSTayorvizliSya punarvizliSTayorvAyau tau saMzleSau vizleSau vA tayorantarAla kAlaH, ardhamAsazca saMzleSavizleSayorantaramato bhRtakamAsAderna bhavati, saMvatsaraparvAbhAvAt / AgrahAyaNyazvatthAdikaN // 6. 2. 99 // AgrahAyaNI azvatthA ityetAbhyAM seti prathamAntAbhyAmasyeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccetpaurNamAsI bhavati nAmni pratyayAntaM cet nAma syAt / AgrahAyaNI paurNamAsI asya AgrahAyaNiko mAsordhamAso vA, azvatthA paurNamAsI asya azvatthako mAso'rdhamAso vA AgrahAyaNI mArgazIrSI, azvatthA AzvayujI, anye tu azvatthazabdamapratyayAntaM paurNamAsyAmapi puMliGgamicchanti, azvatthaH paurNamAsI / 99 / nyA0 sa0 AgrahAyaNya0 - AgrahAyaNIti amraM hAyanasya dvitricatuSpUraNa 3-1-56 iti saH, ' prathamoktam' 3-1-148 iti agrasya pUrvanipAtaH, 'pUrva padasthA' 2-3-64 iti tvaM agrahAyaNa evaM prajJAdibhyo'NU GIH / caitra kArtikI phAlgunI zravaNAdvA / / 6. 2. 100 // ebhya iN pratyayo bhavati vA sAsya paurNamAsIti asmin viSaye nAmni | caitrI paurNamAsI asya caitrikaH caitro vA mAso'rdhamAso vA, evaM kArtikyA: kArtikikaH, kArtikaH, phAlgunyAH phAlgunikaH, phAlgunaH, zravaNAyAH zrAvaNikaH zrAvaNaH / 100 / devatA / / 6. 2. 101 / / sAsyetyanuvartate / seti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yattatprathamAntaM devatA cetsA bhavati / arhan devatA asya ArhataH, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] bRhadvRtti-laghunyAmasaMvalite [pAda. 2. sU. 102-106 ] jainaH, Agneyo brAhmaNaH, aindaM haviH, aindraH puroDAzaH, vAruNazcaruH, AdityaH, bArhaspatyA, mavyam, dvondram / 101 // paiGgAkSIputrAderIyaH // 6. 2. 102 / / paiGgAkSIputra ityevamAdibhya Iya: pratyayo bhavati sAsya devatetyasmin viSaye, anno'pvaadH| paiGgAkSIputro devatAsya paiGgAkSIputroyaM haviH, tArNAbindavo devatAsya tArNabindavIyaM haviH evaM paiGgoputrIyam, paiGgAkSIputrAdayaH prayogagamyAH / 102 / nyA0 sa0 paiGgAkSIputrAdeH piGge akSiNI yasya 'sakthyakSNaH svAGge' 7-3-126 (iti) TaH, piGgAkSasyApatyaM vRddhaM strI, 'ata iJ' 6-1-31 'anArSe vRddhe / 2-4-78 iti SyaH, Apa piGgAkSAyAH putraH 'pyA putrapatyorIc ' 2-4-83, anantarApatye vA ijU, tadA 'nurjAteDIH' 2-4-72 piGgAkSyAH putraH / zukrAdiyaH // 6. 2. 103 // zukrazabdAdiyaH pratyayo bhavati sAsya devatetyasmin viSaye / zukriyaM haviH, zukriyo'dhyAyaH / 103 / / zatarudrAttau / / 6. 2. 104 / / zatarudrazabdAttau Iya iya ityetau pratyayo bhavata: sAsya devatetyasmin viSaye / zatasaMkhyA rudrAH zatarudrAH, te devatA asya zatarudrIyaM zatarudriyam / zataM rudrA devatAsyeti dvigAvapi vidhAnasAmarthyAt lub na bhavati / 104 / aponapAdapAnnapAtastR cAtaH // 6. 2. 105 // aponapAdapAnnapAt ityetAbhyAM tau pratyayau bhavataH sAsya devatetyasmin viSaye tatsaniyoge cAnayorAcchabdasya tR ityayamAdezo bhavati / aponapAta devatAsya aponaptroyam aponaptriyam apAMnaptrIyam apAnnaptriyam / 105 // ___ nyA0 sa0 aponapAda-aponaptrIyamiti na pAtIti zatRH nakhAditvAdadabhAvaH, tato'pa: karmatApannA napAta, ata eva nirdezAdalupa, yadvA'pakRSTamUnamaponaM tatpAtayati kvip apakRSTamannapAnnaM tatpAtayati kvip / mahendrAdhA // 6. 2. 106 / / mahendrazabdAtsAsya devatetyasmin viSaye to pratyayau vA bhvtH| mahendrIyam, mahendriyam, pakSe aN-mAhendraM haviH / 106 / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 107- 110 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH kasomAt TN // 6. 2. 107 // kazabdAtsomazabdAcca sAsya devatetyasmin viSaye TayaN pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / TakAro GayarthaH / kaH prajApatirdevatAsya kAyaM haviH, kAyI iSTiH, kazabdaM prati Nittvasya vaiyarthyAdAlopo na bhavati / somo devatAsya saumyaM haviH, saumyaM sUktam, saumI Rk / 107 / [ 89 nyA0 sa0 kasomAdayaN-atha kAyamityatra lopAtsvarAdezaH iti nyAyena lopAtpUrvaM vRddhau kRtAyAM pazcAdAkAralopaH kasmAnna bhavati ? ityAha-kazabdaM pratIti akArasyAkArasya vA lope vizeSAbhAvAt, yadvA sakRdgate spaddhe yadbAdhitaM tadbAdhitamevetyupatiSThate / dyAvApRthivI zunAsIrAmISoma marutvadvAstoSpa tigRhamedhAdI yayau // 6. 2. 108 // ebhyaH sAsya devatetyasmin viSaye IMya ya ityetau pratyayau bhavataH, aNo yasya cApavAdaH / dyauzca pRthivI ca dyAvApRthivyau te devate masya dyAvApRthivIyam haviH dyAvApRthivyam, zunazca vAyuH sIrazcAdityaH zunAsIrau tau devatA asya nAsIrIyam zunAsIryam | agnizca somazca agnISAmau tau devatA asya agnISomIyam, agnISomyam, marutvAn devatAsya marutvatIyam, marutvatyam, vAstoSpatirdevatAsyeti vAstoSpatIyam vAstoSpatyam, gRhamedho devatAsya gRhamedhIyam gRhamedhyam / 108 / vAvRtupitruSaso yaH // 6. 2. 109 // vAyu Rtu pitR uSas ityetebhyaH sAsya devatetyasmin viSaye yaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / vAyurdevatAsya vAyavyam / evam Rtavyam, pitryam, uSasyam / 109 / nyA0 sa0 vAyvRtu pitru0 - uSasyamiti saMdhyAvAcakaH strIklIbaH prabhAtavAcakastu napuMsakaliGgaH, uSA devatA'syeti vigrahaH / mahArAjaproSThapadAdikaN // / 6. 2. 110 // mahArAja proSThapada ityetAbhyAM sAsya devatetyasmin viSaye ikaN pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / mahArAjo devatAsya mAhArAjikaH / mAhArAjika, proSThapadikaH, proSThapadikI / 110 nyA0 sa0 mahArAja0 - pauSThapadika iti pauSTho gaustasyeva pAdAvasya suprAtasuzva ' 7-3 - 129 iti De nipAtaH proSThapadaH puruSaH nAmagrahaNe'pi khIliGgo'pi nakSatravAcI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU. 111-114 ] proSThapadAzabdo grAhyaH, yadA proSThapadAsu jAtaH 'jAte' 6-3-98 ityaNU tadA 'proSThabhadrAjAte' 7-4-13 ityuttarapadavRddhau proSThapAda iti syAt , bahulagrahaNAbahulamanyebhya iti jAtA ya-" syANo na lup , bahulagrahaNasya lakSyAnusArArthatve vyAkhyAtatvAt / kAlAdbhavavat // 6. 2. 111 // ___ kAlavizeSavAcibhyo nAmabhyo yathA bhave'rthe pratyayA vakSyante tathA sAsya devatetyasmin viSaye bhavanti / vatsarvasAdRzyArthaH, tena yakAbhyaH prakRtibhyo yena vizeSaNena ye pratyayA bhave'rthe bhavanti tAbhya eva prakRtibhyastenaiva vizeSaNena ta eva pratyayA iha bhavanti / yathA mAse bhavaM mAsikam, sAMvatsarikam, haimanam, vAsantam, prAvRSeNyam tathA mAso devatAsya mAsikam, sAMvatsarikam, haimanam, vAsantam, prAvRSeNyam / 111 / AdezchandasaH pragAthe // 6.2.112 // seti prakRtirasyeti pratyayArthazcAnuvartate / tayoryathAkramaM vizeSaNe Adezchandasa iti pragAthe iti ca, seti prathamAntAdAdibhUtAt chandaso'syeti SaSThyarthe pragAthe'bhidheye yathAvihitaM pratyayo bhavati / yatra dve Rcau pragranthanena prakarSagAnena vA tisraH kriyante sa mantravizeSaH pragAthaH / paGktirAdiryasya pragAthasya sa pAGktaH pragAthaH, evamAnuSTubhaH, jAgataH Aderiti kim ? anuSTub, madhyamasya pragAthasya / chandasa iti kim / udityayaM zabda Adirasya pragAthasya / pragAtha iti kim ? paGktirAdirasya anuvAkasya / 112 / / nyA0 sa0 AdezchandasaH pragAthe iti pragathyate ghaJ , ata eva nirdezAt ranakArayorlopaH pragIyate vA kamighugArtibhyasthaH, pragranthanena prakRSTaracanAvizeSeNa / prakarSagAnena uccAravizeSeNetyarthaH / anuvAkasyeti anuvAkaH pAThavizeSaH tasya / yoddhaprayojanAyuddhe // 6. 2. 113 // seti prathamAntAt yoddhavAcinaH prayojanavAcinazcAsyeti SaSThyarthe yuddhe'bhidheye yathAvihitaM pratyayo bhavati / vidyAdharA yoddhAraH asya yuddhasya vaidyAdharaM yuddham, bhArataM yuddham, prayojanaM pravRttisAdhyaM phalam / subhadrA prayojanamasya yuddhasya saubhadraM yuddham, sautAraM yuddham, atra subhadrAdizabdastatprAptau vartata iti prayojanam / yoddhaprayojanAditi kim ? mAso'sya yuddhsy| yuddha iti kim ? subhadrA prayojanamasya vairasya / 113 / bhAvaghaJo'syAM NaH // 6. 2. 114 // seti prakRtivizeSaNamanuvartate / bhAve yo gham tadantAt prathamAntAda Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2 sU. 115-117] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 91 syAmiti strIliGge saptamyarthe NaH pratyayo bhavati / prapAto'syAM vartate tithau prApAtA, evaM dANDAghAtA, mausalapAtA bhUmiH, bhAvagrahaNaM kim ? prakAro'syAm, prAsAdo'syAm / ghaJa iti kim ? zyenapatanamasyAm / strIliGgagrahaNAdiha na bhavati / daNDapAto'smin divase / itikaraNAnuvRtteH kacinna bhavati / droNapAko'syAM sthAlyAm, kevalAcca bhAva ghaJantAnna bhavati / 114 | nyA0 sa0 bhAvaghaJo'syAM 0 - prApAteti yadyapi pratyayaH prakRtyAdeH iti nyAyena pAta ityetadeva ghanantaM na samudAyastathApi, kRt sagatikArakasyApIti pratAtAdiH samudAyo ghananta eva / zyainaMpAtA tailaMpAtA // / 6. 2. 115 / / zyenazabdasya tilazabdasya ca bhAvaghaJante pAtazabde pare mAnto nipAtyate, pratyayastu pUrveNaiva siddhaH / zyenapAto'syAM vartate zyainaMpAtA / tilapAto'syAM vartate tailaMpAtA tithiH kriyAbhUmiH krIDA vA / 115 / praharaNAt krIDAyAM NaH // 6. 2. 116 // praharaNavAcinaH prathamAntAdasyAmiti saptamyarthe krIDAyAM NaH pratyayo bhavati / daNDaH praharaNamasyAM krIDAyAM dANDA, evaM mauSTA, pAdA, krIDA | praharaNAditi kim ? mAlA bhUSaNamasyAM krIDAyAm / krIDAyAmiti kim ? khaDgaH praharaNamasyAM senAyAm, yatrAdroheNa ghAtapratighAtau syAtAM sA krIDA / ' bhAvaghaJo'syAM NaH ( 6-2-114 ) ityanantaro No nAnuvartate krIDAyA arthAntaratvAt yathA pUrvasUtropAttaH samUhAdyartheSu tato yathAvihitameva pratyayo bhaveditIha punarNagrahaNam / 116 / nyA0 sa0 praharaNAt samUhAdyartheSviti ' zravaNAzvatthAnnAmnyaH 1 6-2-8 ityatropAtto'pratyayaH ' SaSThyAH samUhe ' 6 - 2 - 9 ityatra yathA nAnuvarttate, anyathA bhAvaghayosyAM Na ityato'dhikArAyAtenaiva sidhyati / tattyadhIte // 6. 2. 117 // taditi dvitIyAntAt vetti adhIte vetyetayorarthayoryathAvihitaM pratyayo bhavati / muhUrtaM vetti mauhUrtaH, evamautpAta, naimittaH / kecittu muhUrtanimittazabdau nyAyAdau paThanti tanmate mauhUrtikaH naimittikaH chando'dhIte chAndasaH, vyAkaraNaM vettyadhIte vA vaiyAkaraNaH, nairuktaH, ghaTaM vetti paTaM vettItyAdAvanabhidhAnAnna bhavati / kecittu vedanAdhyayanayorekaviSayatAyAmevecchanti / tanmate agniSTomaM yajJaM vettItyAdAvapi pratyayo na bhavati / 117 / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 118-120 ] nyA0 sa0 tadvettyadhIte-agniSTomaM yajJamiti yajJo hi kriyArUpastasya ca jJAnameva ghaTate / nAdhyayanam , te ca yaba jJAnAdhyayane dve api ghaTete tatraiva pratyayamicchanti nAnyatra / nyAyAderikaN // 6. 2. 118 // nyAyAdibhyo vettyadhIte vetyarthe ikaN pratyayo bhavati / nyAyaM vettyadhIte vA naiyAyikaH, naiyAsikaH, nyAya, nyAsa, lokAyata, punarukta, pariSad, carcA, krametara, zlakSNa, saMhitA, pade, pada, krama, saMghaTa, saMghaTA, vRtti, saMgraha, Ayurveda, gaNa, guNa, svAgama, itihAsa, purANa, bhArata, brahmANDa, AkhyAna, dvipadA, jyotiSa, gaNita, anasta, lakSya, lakSaNa, anulakSya, sulakSya, vasanta, varSA, zarad, varSAzarad, hemanta, zizira, prathama, carama, prathamaguNa, caramaguNa, anuguNa, atharvan, AtharvaNa iti nyAyAdiH // 118 / / nyA0 sa0 nyAyAderikaN-nanu nyAyaH pratipatyupAyaH prajJAvizeSaH kazciducyate, tasya ca vedanameva saMbhavati nAdhyayanaM tatkathamucyate nyAyaM vetyadhIte veti ! naiSa doSaH, nyAyAbhidhAyizAstrasyApi tAdarthyAnnyAya zabdenAbhidhAnAttasya ca vedanAdhyayanayoH saMbhavAditi, evaM pUrvasUtre'pyagniSTomapratipAdakagranthasya vedanAdhyayane saMbhavataH, nyAyazAstraM vA / padakalpalakSaNAntakratvAkhyAnAkhyAyikAt // 6. 2. 119 // padakalpalakSaNazabdAntebhyaH kratvAkhyAnAkhyAyikAvAcibhyazca vettyadhIte vetyarthe ikaN pratyayo bhavati / padAnta, paurvapadikaH, auttarapadikaH, AnupadikaH / bahupratyayapUrvAtpadazabdAnna bhavati anabhidhAnAt / kalpAnta,-mAtRkalpikaH, paitRkalpikaH, pArAzarakalpikaH, zrAddhakalpikaH, / lakSaNAnta,-gaulakSaNikaH, AzvalakSaNikaH, hAstilakSaNikaH, AnulakSaNikaH, saulakSaNikaH / lAkSaNika iti nyAyAditvAt siddham / Rtu-AgniSTomikaH, vAjapeyikaH, jyautiSTomikaH, rAjasUyikaH, AkhyAna, yAvakrotikaH, yAvakrikaH, preyaMgavikaH, prayaMgukaH, AvimArakikaH, AkhyAyikA-vAsavadattikaH, saumanoharikaH / / 119 // nyA0 sa0 padakalpa0-anabhidhAnAditi-yathA ISadaparisamAptaM padaM bahupadaM tadvettyadhIte vA, AkhyAneti abhinayati gAyan paThan yadeko granthakastadAkhyAnam , vyAkhyAnazabdasya nyAyAdipAThAdeva ikaN siddha ityarthapradhAno'yaM, etatsAhacaryAcca kratvAdInAmapyarthapradhAnAnAM grahaH, yAvakrItika iti yavaiH krItaM, yavAH krItA asminniti vA yavakrItanAmAkhyAnaM, yavAn krINAtIti yavakrIstamadhikRtya kRtamAkhyAnaM, 'amodhikRtya' 6-3-198 ityaNi yAvakraM tatastadvettyadhIte vetIkaNi. yAvakrikaH / akalpAt sUtrAt // 6. 2. 120 // kalpazabdavajitAtparo yaH sUtrazabdastadantAdvettyadhIte vetyarthe ikaN pratyayo Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 2. sU. 121-124] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThAdhyAyaH [ 93 bhavati / vArtisUtrikaH, sAMgrahasUtrikaH / akalpAditi kim ? sautraH, kAlpasautraH / / 127 / nyA0 sa0 akalpAt sUtrAt -- sautra iti akalpAditi paryudAsena pUrvapadAbhAve na bhavati / adharmakSatratrisaMsargAGgAdvidyAyAH // 6. 2. 121 // dharma kSatratri saMsarga aGga ityetacchabdavajitAtparo yo vidyAzabdastadantAdvettyadhIte vetyarthe ikaN pratyayo bhavati / vAyasavidhikaH sArpavidhikaH / adharmAderiti kim / vaidyaH, dhArmavidyaH, kSAtravidyaH, tryavayavA vidyA trividhA tAM vaittyadhIte vA traividyaH, atra trividyAzabdasya karmadhArayasyaiva grahaNam na dvigoH / tatra lupi satyAmaNikaNorvizeSAbhAvAt / trividyaH, sAMsargavidyaH, AGgavidyaH / / 121 // yAjJikaukthikalokAyitikam / / 6. 2. 122 / / yAjJikAdayaH zabdA vettyadhIte vetyarthe ikaNpratyayAntA nipAtyante, yAjJiketi yajJazabdAdyAjJikyazabdAccekaN ikyalopazva nipAtyate / yajJaM yAjJikyaM vA vettyadhIte vA yAjJikaH / aukthiketi ukthazabdaH keSucideva sAmasu rUDhaH / yajJAyajJIyAt pareNa yAni gIyante na ca teSu vartamAnAtpratyaya iSyate kiM tahi tadvyAkhyAne aukthikye upacAreNa vartamAnAt / ukthamadhIte aukthikaH, aukthikyamadhIte ityarthaH / aukthikyazabdAttu pratyayo na bhavatyanabhidhAnAt tasmAdapIcchantyeke / aukthikyamadhIte aukthikaH, laukAyitiketi lokAyatazabdAdikaN yakArAkArasya cekAro nipAtyate, lokAyataM vettyadhIte vA lokAyitikaH / lokAyatikA iti tu nyAyAdipAThAtsiddham / / 122 / / nyA0 sa0 yAjJikaukthika 0 pareNeti avyayaH parANItyarthaH / anubrAhmaNAdin // 6. 2. 123 // anubrAhmaNazabdAdvettyadhIte vetyarthe in pratyayo bhavati / brahmaNA prokto grantho brAhmaNam / brAhmaNasadRzo grantho'nubrAhmaNam / sadRzArthe'vyayIbhAvaH, tadvettyadhIte vAnubrAhmaNI / anubrAhmaNinau, anubrAhmaNinaH, matvarthIyenaivenA siddhe anabhidhAnAcca ikasyApravRttAvaNbAdhanArthamino vidhAnam // 123 // zataSaSTeH patha ikaT // 6. 2. 124 // zataSaSTi ityetAbhyAM paro yaH pathin zabdastadantAdvettyadhIte vetyarthe ikaT pratyayo bhavati / zatapathikaH, rAtapathikI, SaSTipathikaH, SaSTipathikI / 124 / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 125-128 ] padottarapadebhya ikaH // 6. 2. 125 // padazabda uttarapadaM yasya tasmAtpadazabdAtpadottarapadazabdAcca vettyadhIte / vetyarthe ikaH pratyayo bhavati / pUrvapadikaH, uttarapadikaH, pUrvapadikA, uttarapadikA, pada padikaH, padikA, padottarapadikaH, padottarapadikA / bahuvacanaM sarvabhaGgaparigrahArtham / 125 / nyA0 sa0 padottarapadebhyaH padazabda uttarapadaM yasya padottarapadazca padazca padottarapadazca sUtratvAdekazeSaH / padakramazikSAmImAMsAsAmno'kaH // 6. 2. 126 // pada krama zikSA mImAMsA sAman ityetebhyo tadvettyadhIte vetyarthe'kaH pratyayo bhavati / padakaH, kramakaH, zikSakaH, mImAMsakaH, sAmakaH / upaniSacchabdAdapIcchati kazcit / upaniSadakaH, ke sati zikSAkA zikSikA zikSakA / mImAMsAkA mImAMsikA mImAMsaketi rUpatrayaM syAt / zikSikA mImAMsiketi ceSyate, tadarthamakavacanam / 126 / / nyA0 sa0 padakrama0-rUpatrayamiti 'iccApuMsonikyAppare' 2-4-107 ityanena / sasarvapUrvAllup // 6. 2. 127 / / __ sapUrvAtsarvapUrvAcca vettyadhIte vetyarthe vihitasya pratyayasya lup bhavati / savAtikamadhIte savArtikaH, sasaMgrahaH, aNo lup / sakalpaH, atrekaNaH, sarvavedaH, sarvatantraH, atrANaH, sarvavidyaH, atrekaNaH / kathaM dvivedaH pazcavyAkaraNa iti ? 'dvigoranapatye yasvarAdelu badviH' (6-1-24) iti lupi bhaviSyati / 127 / saMkhyAkAtsUtre // 6. 2. 128 // saMkhyAyAH paro yaH kaH pratyayo vihitastadantAtsUtre vartamAnAt nAmno vettyadhIte vetyarthe utpannasya pratyayasya lub bhavati, aproktArtha ArambhaH / aSTAvadhyAyAHparimANamasya aSTakaM sUtram / tadvidanti adhIyate vA aSTakAH pANinIyAH, ApizalIyAH, trikAH kAzakRtsnAH, dazakA umAsvAtIyAH, dvAdazakA ArhatAH, saMkhyAgrahaNaM kim ? mAhAvAtikAH, kAlApakAH / kAditi kim ? catuSTayaM sUtramadhIyate cAtuSTayAH / 128 // nyA0 sa0 saMkhyAkA0-aproktArtha Arambha iti anyathottareNaiva sidhyati, trayodaza cAdhyAyA mAnamasya avayavAttayaTbAdhakaH 'saMkhyA'teH kaH' 6-4-130, trikaM dazakaM ca vidantyadhIyate vA yadA tu 'kvacit' 5-1-171 iti De kalApo'syAsti, kalApinA proktaM 'tena proktaM' Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 2. sU. 129-130 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 95 6-3-181 ityaNa 'kalApi' 7-4-72 ityantyasvarAdilup , kutsitaM kAlApaM kAlAparka tadvidanti adhIyate vA tadA lupyalupi vA na vizeSo vRddhastathaiva sadbhAvAt / proktAt // 6. 2. 129 // proktArthavihitaH pratyaya upacArAt prokta ityucyate, tadantAnnAmno vettyadhIte vetyarthe utpannasya pratyayasya lub bhavati / gotamena proktaM gautamam, tadvettyadhIte vA gautamaH / sudharmeNa sudharmaNA vA prokta saudharmam saudharmaNaM vA tadvetyadhIte vA saudharmaH saudharmaNaH, evaM bhAdravAhavaH / pANinIyaH, ApizalaH, striyAM vizeSaH / gautamA saudharmA saudharmaNA strI ityAdi / aNo lupyaNantasvAbhAvAt Gorna bhavati / 129 / nyA0 sa0 proktAt-sudharmeNeti zobhano dharmo yasya 'dvipadAdharmAdan ' 7-3-141 ityasyaikeSAM mate viklpH| ___ striyAM vizeSa iti nanvatra pratyayalupyalupi vA'vizeSastakimarthamidaM sUtraM ? ityAzaGkA sIna bhavati atra hi yasyAM striyAM yo'N vihitaH, sa luptaH yazca vidyate tasya na strI / vedenbrAhmaNamatraiva // 6. 2. 130 // proktagrahaNamihAnuvartate / tacca prathamAntaM vipariNamyate / proktaprasyayAntaM vedavAci inantaM ca brAhmaNavAci atraiva vettyadhIte vetyetadviSaye eva prayujyate, tena svAtantryam upAdhyantarayogo vAkyaM ca nivartate / veda, kaThena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA kaThAH, evaM kalApinA kAlApAH, maudena maudAH / paiSpalAdena paiSpalAdAH, RcAbhena ArcAbhina: vAjasaneyena vAjasaneyinaH, in brAhmaNaM khalvapi / tANDayena prokta brAhmaNaM vidantyadhIyate vA tANDinaH / bhAllavinA bhAllavinaH / zATayAyaninA zATayAyanena vA zATayAninaH, aitareyeNa aitreyinnH| ingrahaNaM kim ? yAjJavalkyena proktAni brAhmaNAni yAjJavalkyAni / 'zakalAderyajaH' (6-3-27) ityaJ, saulAbhena saulAbhAni / 'maudAdibhyaH' (6-3-180) ityaN / brAhmaNamiti kim / piGgenaM proktaH paigI kalpaH / brAhmaNa beda eva tatra veda ityeva siddha aninantasya niyamanivRttyarthaminabrAhmaNagrahaNam / proktAnuvartanaM kimartham / RcaH yajUSi sAmAni mantrAH vedaH / ArambhasAmarthyAdavadhAraNe siddha ubhayAvadhAraNArthamevakAraH / proktapratyayAntasyAtraiva vRttirnAnyatra tathAtra vRttireva na kevalasya proktapratyayAntasyAvasthAnam / anyatra svaniyamAtkacitsvAtantryaM bhavati, arhatA proktamArhataM zAstram / kcidupaadhyntryogH| ArhataM mahatsuvihitamiti, kacidvAkyam / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 130-131 / ArhatamadhIte, kacidvRttiH Arhata iti / iha punaniyamAyugapadeva vigrahaH / . kaThena proktamadhIyate kaThA iti / 130 / nyA0 sa0 vedena brAhmaNa prathamAntamiti arthavazAda vibhaktipariNAmaH, svAtantryamiti vettyadhIte vetyartharahitaM na prayujyata ityarthaH / upAdhyantarayoga iti kaThena proktaM zobhanaM vedaM vidantyadhIyate vA iti vizeSaNayogo na bhvtiityrthH| mudapippalAdAbhyAmRSyaNi maudaH, paippalAda: tato 'maudAdibhyaH, 6-3-182 itIyApavAdo'Na, RgbhirAbhAtIti RgAbhaH, pRSodarAditvAt gasya catve RcAbhaH, tataH prokte zaunakAditvANNin, tadantAdano lup , vAjasanAyA apatyaM 'GyAptyUGaH' 6-1-70 (iti) eyaNa, zauNakAditvANNin tato'Na lup , taNDinzabdAdgargAdiyabantAt zaunakAditvANNin tato'N lup , bhallavazabdAdinantAt proktArthe pUrvavaNNinAdayaH / zAdayAyanina iti zaTazabdAt gargAdiyabantAt tikAdyAyaniJ , eke tvayabantaM tikAdau paThanti tanmate 'yavitra' 6-1-54 ityAyanaNi pUrvavat zaunakAditvAt NinnAdau zATyAyaninaH, itarasyApatyaM zubhrAditvAdeyaNi etareyaH, tataH pUrvavaNNinAdau aitareyiNaH / ingrahaNamiti tena yAjJavalkAni brAhmaNAnItyaninantasya veda iti niyamo nivarttate / proktAnuvartanamiti ayamarthaH, RgAdayaH zabdA vedavAcino bhavanti na tu proktapratyayAntA iti, yadi proktagrahaNaM nAnuvarteta tadAtrApi vettyadhIte vetyetadviSaya eveti prayoganiyamaH prasajyeta tatazca RcastiSThanti ityAdi vaktuM na labhyeta / ____ Aheta itIti arhatA proktaM 'tena prokta' 6-3-181 ityaNU AhetaM vettyadhIte vA aN tasya lup / tena channe rathe / 6. 2. 131 / / ___ channa iti pratyayArtho ratha iti tasya vizeSaNam, teneti tRtIyAntAt channe rathe'bhidheye yathAbhihitaM pratyayo bhavati / vastreNa channo rathaH vAstraH, kAmbalaH, cArmaNaH, dvaipena carmaNA dvaipaH, vaiyAghraNa vaiyAghraH / ratha iti kim ? vastreNa channaH kAya:, channazabdena samantAdveSTitaM vyAptamucyate, teneha na bhavati / putraiH parivRto rathaH, iha kathamaNa bhavati / na vidyate pUrvaH patiryasyAH sA apUrvA kumArI tAdazI kumArImupapanna: kaumAraH patiriti, tatra 'bhave' (6-3-122) ityaNa bhaviSyati / kumAryAM bhavaH kaumAraH patiH dhavayoge tu kaumArI bhAryetyapi siddham / 131 / nyA0 sa0 tena0-vaiyAgheNeti vyAghrasya vikAraH 'prANyauSadhi' 6-2-31 ityaN , idamarthe tvIyaH syAt / kathamaNa bhavatIti paraistAvadatra kaumArApUrvavacana iti kaumArazabdo'Nanto vRttipradarzite'rthe nipAtyate, svamate tvasminnarthe'vidhAyakasUtrAbhAvAt katham ? ityAzaGkA / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pAda. 3. sU. 132-137] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [97 pANDukambalAdin // 6. 2. 132 // __pANDukambalazabdAttRtIyAntAcchanne rathe vAcye in pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / pANDukambalena channaH pANDukambalI rathaH / 132 // dRSTe sAmni nAmni // 6. 2. 133 // dRSTa iti pratyayArthastasya sAmnIti vizeSaNam / teneti tRtIyAntAt dRSTaM sAmetyasmin arthe yathAvihitaM pratyayo bhavati nAmni pratyayAntaM cetsAmno nAma bhavati / kruJcena dRSTaM sAma krauJcama, mRgIyuNA mArgIyavam, evaM maayuurm| taittiram, vAsiSTham, vaizvAmitram, kAleyam, Agneyam, evaM nAmAni sAmAni // 133 // nyA0 sa0 dRSTe0-kruJceneti naDAdigaNapAThAt krucAzabdasya hRsvaH / gotrAdayat // 6. 2. 134 // ___ gotravAcinastRtIyAntAt dRSTaM sAmetyasminnarthe aGkavat pratyayo bhavati / yathA tasyAyamaGka ityatredamarthe pratyayo bhavati tathA dRSTaM sAmetyetasninnarthe'pi / aupagavena dRSTaM sAma aupagavakam, kApaTa vakam, vAhatavakam / aGka iti vizeSopAdAne'pi tasyemityarthamAtraM pariga hyate / 134 // vAmadevAdyaH // 6. 2. 135 / / vAmadevazabdAttRtIyAntAt dRSTe sAmani yaH pratyayo bhavati / vAmadevena dRSTaM sAma vAmadevyam / 135 // DidAN // 6. 2. 136 // - dRSTaM sAmetyasminnarthe yo'N pratyayo vihitaH sa DidvA bhavati / uzanasA dRSTaM sAma auzanam, auzanasam / 136 / vA jAte diH // 6. 2. 137 // ___jAta ityasminnarthe yo'N pratyayo dvivihita utsargeNa prApto'pavAdena bAdhitaH san punavihitaH sa DidvA bhavati / zatabhiSaji jAtaH zAtabhiSaH shaatbhissjH| dviriti kim ? himavati jAto haimavataH, kecittu dviDittvamicchanti, tanmate dviDittvAt dvirantyasvarAdilope zAtabha ityapi bhavati, evaM pUrvasUtre'pi / auzaM sAma, evaM ca yogadvaye'pi trairUpyaM siddham / 137 / / nyA0 sa0 vA jA0-zAtabhiSa iti zataM bhiSajo'syAH zatabhiSajA candrayuktayA yuktaH Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 ] bRhadvRtti- laghunyAsa saMvalite [ pAda. 2. sU. 138-143 ] kAlo'N, lup 'jAte' 6-3-98 ityaNo bAdhako 'varSAkAlebhyaH 6-3-80 ikaN punastadbAdhako 'bhatu saMdhyAderaN' 6-3-89 / ityAcArya zrI hemacandra0 SaSThasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / tatroddhRtepAtrebhyaH // 6. 2. 138 // tatreti saptamyantAtpAtravAcinaH uddhRta ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / zarAveSu uddhRta odanaH zAzavaH, mAllaka:, kArparaH / pAtrebhya iti / kim ? pANAvuddhRta odanaH, bahuvacanaM pAtravizeSaparigrahArtham / 138 / sthaNDilAcchete vratI // 6. 2. 139 // sthaNDilazabdAtsaptamyantAcchete ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yo'sau zete sa cedvratI bhavati / tatra zayanavrato'nyatra zayanAnnivRtta ityarthaH, sthaNDila eva zete sthANDilo bhikSuH / vratI iti kim ? sthaNDile ze bAla: / 139 / saMskRte bhakSye / / 6. 2. 140 / / saMskRta iti pratyayArthaH / tasya vizeSaNaM bhakSya iti / tatreti saptamyantAtsaMskRte bhakSye yathAvihitaM pratyayo bhavati / sata utkarSAdhAnaM saMskAraH, bhrASTre saMskRtA bhrASTrA apUpAH, evaM kailAsAH / pAtrAH / bhakSye iti kim ? phalakaM saMskRtA mAlA / 140 / zUlokhAdyaH / / 6. 2. 141 // zUlokhAzabdAbhyAM saptamyantAbhyAM saMskRte bhakSye yaH pratyayo bhavati / zUle saMskRtaM zUlyaM mAMsam, ukhAyAm ukhyam / 141 / kSIrAdeya / / 6. 2. 142 // kSIrazabdAtsaptamyantAtsaMskRte bhakSye eyaN pratyayo bhavati / kSIre saMskRtaM bhakSyaM kSaireyam / kSaireyI yavAgUH / 142 / dadhna ika // / 6. 2. 143 // dadhizabdAtsaptamyantAt saMskRte bhakSye ikaN pratyayo bhavati, dani saMskRtaM bhakSyaM dAdhikam / nanu ca saMskRtArthe ikaN vakSyate tenaiva siddham ? na sidhyati / dadhnA hi tatsaMskRtaM yasya dadhikRtamevotkarSAdhAnam, iha tu dadhi kevalamAdhArabhUtaM dravyAntareNa tu lavaNAdinA saMskAraH kriyate // 143 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 2 sU. 144-145] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 99 vodazvitaH // 6. 2. 144 // udazvicchanda saptamyantAt saMskRte bhakSye ikaNa pratyayo vA bhavati / udakena zvayati udazvit, ata eva nirdezAvadabhAvaH tatra saMskRtaM bhakSyamaudazvitam audazvitkam // 144 // kacit // 6. 2. 145 // apatyAdibhyo'nyatrApyarthe kvacidyathAvihitaM pratyayo bhavati / cakSuSA gRhyata iti cAkSuSa rUpam, zrAvaNaH zabdaH, rAsano rasaH, dRSadi piSTA dArSadA: saktavaH, udUkhale kSuNNa audUkhalo yAvakaH, caturdazyAM dRzyate cAturdazaM rakSaH, catubhiruhyate cAturaM zakaTama, azvaruhyate Azvo rathaH, saMprati yujyate sAMpratam sAMprataH / 145 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvattau SaSThasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH // 6 / 2 // 6 // mRditvA doHkaNDU samarazruvi vairikSitibhujAm bhujAdaNDe dadhruH kati na navakhaNDAM vasumatIm / / yadevaM sAmrAjye vijayini vitRSNena manasA yazoyogIzAnAM pibasi napa tatkasya sadRzam / / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // tRtIyaH pAdaH // zeSe // 63. 1 // adhikAro'yam yadita UrdhvamanukramiSyAmaH zeSe'rthe tadveditavyam, upayuktAdanyaH zeSaH, apatyAdibhyaH saMskRtabhakSyaparyantebhyo yo'nyo'rthaH sa zeSaH, tasyedaM - vizeSA hyapatyasamUhAdayaH teSu vakSyamANA eyaNAdayo mA bhUnnivati zeSAdhikAraH kriyate / kiMca sarveSu prAk jitAt kRtAdiSu vakSyamANAH pratyayA yathA syaH anantareNaivArtha nirdezena kRtArthatA mAvijJAyi iti sAkalyArthaM zeSavacanam / 1 / nyA0 sa0 zeSe - tasyedamiti eyaNAdayazca tasyedamityarthe vihitAstatazcApatya samUhAdiSvapi prApnuvanti tad vizeSatvAtteSAm / teSviti apatyasamUhAdiSu anyatropayuktatvAtteSAM na kevalamapatyAdiSu eyaNAdInAM nivRttaye zeSAdhikAraH kriyate, yAvatsarveSu kRtajAtAdiSu asyeti SaSThyarthapaNAdInAM pravRttyarthazcetyAha- kiM cetyAdi ayamarthaH, saMnihitatvAt kRtalabdhakItAdiSvartheSu eNAdInAM pravRttervyavahiteSvartheSu pravRttirna bhaviSyatItyevaM zaGkA mAbhUdityarthaH / nadyAdere // 6. 3. 2 // nadyAdibhyo yathAsaMbhavaM trAgjitIye zeSe'rthe eyaN pratyayo bhavati / nadyAM jAto bhavo vA nAdeyaH, mAheyaH, vAneyaH, vanya iti tu sAdho yaH / zeSaH iti kim ? nadInAM samUho nAdikam, nadI, mahI, vArANasI, zrAvastI, kauzAmbI, vanakauzAmbI, vanavAsI, kAzapharI, khAdirI, pUrvanagara, pUrvanagarI, pura, vana, giri, pur, vanagiri, pUrvanagiri, pAvA, mAvA, mAlvA, dArvA, setakI, sainavI iti nadyAdiH / itaH prabhRti prakRtivizeSopAdAnamAtreNa pratyayA vidhAsyante teSAM kRtAdayo'rthA vibhaktayazca parastAdvakSyante // 2 // nyA0 sa0 nadyAde0 - atha gaNaH, nadati zabdAyate avagAhyamAnA satI aci nadI, madyate pUjyate rAjabhiH maha ityakArAntAd vA GI mahI, varaH ANaH zabdo yeSAM varANA vRkSAH, te'tra santi varANasA bhaddArikA tasyA adUrabhavA nagarI vArANasI, zRNvantaM prayuGkte zrAvayati zrAvaH, asi zrAvasaM, tAyate ' kvacit' 5-1-171 ( iti ) De, gaurAditvAt GyAM zrAvastI, kuzenAmbo yasya kuzyati vA 'tumbastumba' 320 ( uNAdi ) iti kuzAmbastena nirvRttA kauzAmbI nagarI, vanapradhAnA kauzAmbI nagarI, vanapradhAnA kauzAmbI, kau pRthivyAM zAmyati zamyame 318 ( uNAdi) kuzambastena nirvRttA kauzAmbI nagarI vanapradhAnAkauzAmbI / vanaM vAsayati 'karmago'NU: 5-1-72 vanavAsI aTavI, ' zapeH pha ca ' 401 ( uNAdi ) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU. 3-7] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [101 iti zapharaH, ku ISata zapharo matsyo yasyAH 'alpe' 3-2-136 kAdeze kAzapharI, khadirA atra santi, 'tadatrAsti' 6-2-70 khAdirI / pUrva ca tat nagaraM ca pUrvanagaraM, pUrvati 'nidhRSi' 511 ( uNAdi) iti vA pUrvaH nazyanti atra cauga iti nagarI, pUrvA cAso nagarI ca pUrvana garI pUrva nagirIti 'nAmyupAntya' 609 ( uNAdi) iti prasAdhi / / pUryate 'gapRdurvi' 943 ( uNAdi) iti pura / vanyate 'varSAdayaH' 5-3-29 iti vanaM, giranti zvApadA atra 'nAmyupAntya' 609 ( uNAdi ) iti giriH, vanapradhAno giriH vanamiriH, na vidyate giriya'sya nagiriH, na gRNAti vA nagiriH, pUrvazcAsau nagirizca / pavamAnaM mavabhAnaM bhavantaM vA prayukte pAvayati mAvayati pAvA, mAvA / malamAnaM prayuGkte mAlayati 'praha' 514 ( uNAdi ) iti mAlvA, dRNAti 'praha' 514 ( uNAdi) iti dArvA, sAM lakSmImitaH prAptaH setaH ko brahmA yasyAM setakI, gaurAditvAt yAM, setuH setubandho'trAsti 'tadatrAsti' 6-2-70 saitavI, iti ndyaadiH| rASTrAdiyaH // 6. 3. 3 // rASTrazabdAtprAgajitIye zeSe'rthe iyaH pratyayo bhavati / rASTre krItaH kuzalo jAto bhavo vA rASTriyaH / zeSe ityeva ? rASTrasyApatyaM raassttriH|3| dUrAdetyaH // 6. 3. 4 // dUrazabdAt zeSe'rthe etyaH pratyayo bhavati / dUre bhavo dUretyaH / 4 / uttarAdAhaJ // 6. 3.5 // uttarazabdAccheSe'rthe AhaJ pratyayo bhavati / auttarAhaH, auttarAhA strI, auttarAhIti uttarAhizabdAdbhavArthe'Ni / 5 / nyA0 sa0 uttarA0-uttarAhizabdAditi uttarA digdezo vA ramaNIyaH 'vottarAt' 7-2-121 ityAhiH pratyayaH, kAlArthatve tvAhipratyayAntAt 'sAyaMciraM' 6-3-88 iti tanaDeva na tvam / pArAvArAdInaH // 6. 3. 6 // pArAvArazabdAccheSe'rthe InaH pratyayo bhavati / avArassamudrastasya pAram rAjadantAditvAsArAvArastatra bhavo jAto vA pArAvArINaH / 6 / vyastavyatyastAt // 6. 3. 7 // pArAvArazabdAbyastAviparyastAca InaH pratyayo bhavati / pArINaH, avArINaH, avArapArINaH / / nyA0 sa0 vyasta0-avArapArINa iti rAjadantAditvAdvikalpena pUrvanipAto na / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 / bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 8-11 ] dyaprAgapAgudakapratIco yaH // 6. 3. 8 // __ divazabdAt prAca apAca udac pratyac ityetebhyazcAvyayAnaMvyayebhyaH zeSe'rthe yaH pratyayo bhavati / divi bhavaM divyam, prAci prAgvA bhavaM prAcyam, evamapAcyam, udIcyam, pratIcyam / digdezavRtteH prAgAderayaM yaH kAlavRttestvavyayAtparatvAt 'sAyam'-(6-3-87) ityAdinA tanaT / anavyayAttu 'barSAkAlebhyaH' (6-3-79) itIkaN / prAktanam prAcikamityAdi / 8 / nyA0 sa0 gruprA.-prAgAdayaH kvibantAste zvApratyayAntA avyayasaMjJAstadanutpattAvanavyayasaMjJA, vizeSAnupAdAnAccobhayeSAmapi grahaNam / grAmAdInaJ ca / / 6. 3. 9 // __ grAmazabdAccheSe'rthe InaJ cakArAdyazca pratyayo bhavati / grAmINaH grAmyaH, akAraH puMvadbhAvapratiSedhArthaH, grAmINA bhAryA'sya grAmINAbhAryaH / / kanyAdezcaiyakaJ // 6. 3.10 // __ kazci ityevamAdibhyo grAmazabdAcca zeSe'rthe eyakaJ pratyayo bhavati / kAtreyaka: pauSkareyakaH, grAma, grAmeyakaH, evaM ca grAmazabdasya trairUpyaM bhavati / katri, puSkara, puSkala, paudana, umpi, umbhi, aumbhi, kumbhI, kuNDinA, nagara, mahiSmatI, varmavatI, carmaNvatI iti kaThyAdiH / nagarazabdo mahiSmatyAdisAhacaryAt saMjJAyAmeyaka.jamutpAdayati anyatrANameva / 10 / nyA0 sa0 kazyA0-kacyAdi gaNo vivriyate-kutsitAstrayo dharmArthakAmA yasya katriH, pAMka vip , pA odano yasya paudanaH, ubhat 'padipaThi' 607 ( uNAdi) iti bhaNyAditvAdau bhasya vA patve umpi, umbhi, umbhasyApatyaM iJi aumbhi, kumbhAjjAtau iyAM kumbhI, kuduG 'vipina' 284 ( uNAdi) iti kuNDinA, mahiSA atra santi mahiSmatI, carmANi tanoti 'kvacit' 5-1-171 iti De gaurAdiGthAma / _____ saMjJAyAmiti ayabhoM mahiSmatyAdayo nagaryAdivAcakAH saMjJAzabdAstat sAhacaryAnnagarazabdo'pi sthAnavizeSavAcI pratyayaM janayati na sAmAnyapattanavAcI tarhi kathaM nAgaro brAhmaNaH ? satyaM devatArthe bhaviSyati / kuNDayAdibhyo yaluk ca // 6. 3. 11 // kUNDayAdibhyaH zeSe'rthe eyakaJ pratyayo bhavati tatsaMniyoge yaluka caiSAM bhavati / koNDeyakaH, kauNeyakaH / kuNDyA, kuNyA, ukSyA, bhANDayA, grAmakuDyA, tRNyA, vanyA, palyA, pulyA, mulyA iti kunnddyaadiH| bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / 11 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3. sU. 12-15] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 103 kulakukSigrIvAcchvAsyalaGkAre // 6. 3. 12 // kulakukSigrIvA ityetebhyo yathAsaMkhyaM zvAsyalakAraviziSTe prAgjitIye zeSe'rthe eyakaJ pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / kule zuddhAnvaye bhavo jAto vA kauleyakaH zvA, kolo'nyaH / kaukSeyako'siH, yaH kaGkakukSinijINenAyasA kRtH| kaukSo'nyaH, graiveyako'laMkAraH, graivo'nyaH / 12 / / ____ nyA0 sa0 kula0-kukSau grIvAyAM jAtaH bhave tu 'dRtikukSi' 6-3-130 iti grIvAto'NU ca' 6-3-132 (iti) syAt / dakSiNApazcAtpurasastyaH // 6. 3. 13 // ebhyaH zeSe'rthe tyaN pratyayo bhavati, aNopavAdaH / dakSiNA dik tasyAM bhavo dAkSiNAtyaH athavA dakSiNasyAM dizi vasati vA dakSiNAtprathamAsaptamyA A' (7-2-119) ityApratyaye dakSiNA tatra bhavo dAkSiNAtyaH pAzcAtyaH, paurastyaH, pazcAtpuraHzabdasAhacaryAdakSiNA iti dikazabdo'vyayaM vA gRhyate, teneha na bhavati, dakSiNAyAM bhavAni dAkSiNAni juhoti / atra dakSiNAzabdo gavAdivacana:, avyayAdevecchantyeke / 13 / / nyA0 sa0 dakSi0-dAkSiNAtya iti 'kauNDinyAgastayoH' 6-1-127 iti kauNDinyanirdezAt puMbhAvo'nityaH, tena 'sarvAdayo'syAdau' 3-2-61 ( iti ) na, yadA tvApratyayastadA avyayatvAt Delupi dakSiNAbhavaH puMbhAvo'pi na asarvAditvAt / pAzcAtya iti aparA dika dezo vA ramaNIyaH, 'adharAparAccAt ' 7-2-118 pUrvA pUrvo vA dika dezo vA ramaNIyaH, 'pUrvAvarAdharebhya' 7-2-115 ityas , pazcAdbhavaH purobhavaH / vahalyardipardikApizyASTAyanaNa // 6. 3. 14 // vahni adi padi kApizI ityetebhyaH zeSe'rthe TAyanaNa pratyayo bhavati / vAhlAyanaH, bAhlAyanI, auyinaH, aurdAyanI, pAyanaH, pAyanI / kApizAyanaM madhu, kApizAyanI drAkSA, valhIti USmopAntyaH / kecidatra vakAraM dIrghAntaM paThanti / 14 / ___ nyA0 sa0 vahalya-valhiH dezavizeSaH, UrdiH krIDA, pardiH pardanakrIDA, kapizA markaTA atra santi, tadatrAsti kApizI aTavI / rakoH prANini vA // 6. 3. 15 // raGkuzabdAtprANiviziSTe zeSe'rthe TAyanaN pratyayo vA bhavati / rAGkavAyaNaH, pakSe'N / rAGkavo gauH / prANinIti kim ? rAGkavaH kambalaH / manuSye tuprANinyapi kacchAdipAThAt 'kacchAde nRsthe' (6-3-54) iti paratvAdakaDeva bhavati / rAkavako manuSya: / 15 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite kvehAmAtratasastyac // 6. 3. 16 // 7 ka iha amA ityetebhyastratas pratyAntebhyazca zeSe'rthe tyac pratyayo bhavati / katyaH, ihatyaH, amAtyaH, tatratyaH, yatratyaH, tatastyaH, yatastyaH, kutastyaH / AvizzabdAdapi kazcit / AviSTayaH cakArastyaNtyaco: sAmAnyagrahaNAvighAtArthaH / 16 / 104 ] [ pAda- 3 sU0 16-22 ] nyA0 sa0 kvehA0 - atra tasitas sAnubandhitvAnna gRhyete kauzcitprAtastyap iti sUtraM vyavadhAyi, tena prAtastya ityapi siddhaM, svamate tu 'kveha ' 6-3 - 16 ityAdyavyayopalakSaNaM, tena yathArtha darzanamanyeSAmapi avyayAnAM bhavati / sAmAnyagrahaNeti anyathA svajJAjabhakha 1 2 4 108 ityAdau tyagrahaNe niranubandhatvAdasyaiva grahaH syAt / neve / / 6. 3. 17 / / nizabdAt dhruve'rthe tyac pratyayo bhavati / nityaM dhruvam // 17 // niso gate // 6. 3. 18 // niszabdAdvate'rthe tvac pratyayo bhavati / nirgato varNAzrAmebhyo niSTya caNDAlaH | 18| aiSamohyaHzvaso vA / / 6. 3. 19 / / aiSamas, hyas, zvas ityetebhyaH zeSerthe tvac pratyayo vA bhavati / aiSamastyam, aiSamastanam, hyastyam, hyastanam, zvastyam, zvastanam / 'zvasastAdi: ' ( 6- 3 - 83 ) iti ikaNapi bhavati / zauvastikam / 19 / kanyAyA ikaN / / 6. 3. 20 / / kanthA grAmavizeSaH, kanthAzabdAt zeSe'rthe ikaN pratyayo bhavati / kAnthikaH / 20 / varNAvakaJ / / 6. 3. 21 // varNurnAma hRdaH / tasya samIpo dezo'pi varNuH tatra yA kanthA tataH zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati / ikaNo'pavAdaH / kAnthakaH // 21 // rUpyottarapadAraNyANNaH / / 6. 3. 22 / / rUpyottarapadAdaraNyazabdAcca zeSe'rthe NaH pratyayo bhavati / vArkarUpyaH vArkarUpyA / zaivirUpyam, zaivarUpyam, AraNyAH sumanasaH, AraNyAH pazavaH / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 3. sU. 23-25] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 105 mANirUpye jAto mANirUpyaka ityatra tu dusaMjJakatvena paratvAt 'prasthapura'(6-3-42) ityAdinA jyopAntyalakSaNo'kaDeva bhavati / antagrahaNenaiva siddhe uttarapadagrahaNaM bahupratyayapUrvanivRttyartham / bAhurUpyo / 22 // dikpUrvAdanAmnaH // 6. 3. 23 // dikapUrvapadAdanAmno'saMjJAviSayAccheSe'rthe NaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / pauvaMzAlaH, pauvaMzAlA, AparazAlaH, aaprshaalaa| anAmna iti kim ? pUrveSukAmazamI nAmaH grAma, tasyAM bhavaH pUrveSukAmazamaH, evamaparaiSukAmazamaH, pUrvakArNamRttikA, aparakASrNamRttikA / 'prAggrAmANAm' (7-4-17) ityuttarapadavRddhiH / 23 / nyA0 sa0 dikpU0 -paurvazAlA iti yadA pUrvazabdo dezakAlavAcI tadA pUrvazAlAyAM bhavANi paurvazAlIti bhavati, yadA tu pUrvazabdo dikzabdastadA pUrvasyAM zAlAyAM bhavastaddhitaviSaye 'digadhikam ' 2-1-98 iti tatpuruSakarmadhArayau dvigustu saMkhyApUrvapadatvAbhAvAta tadA'nena NaH / madrA // 6. 3. 24 // . madrAntAdikpUrvapadAccheSerthe'J pratyayo bhavati / pUrveSu madreSu bhavaH paurvamadraH, paurvamadrI, 'bahuviSayebhyaH' (6-3-44) ityakaJ prAptastadapavAde 'vRjimadrAddezAtkaH' (6-3-37) iti ke prApte'Jvacanam / kevalAdeva madrAdakaJkavidhiriti cet tIdameva jJApakaM susadhidikzabdebhyo janapadasyoti tadantavidheH / tena supAJcAlakaH, sarvapAJcAlakaH, ardhapAJcAlakaH, pUrvapAJcAlakaH, aparapAJcAlakaH, sumAgadhakaH, sarvamAgadhakaH, suvRjikaH, sumadrakaH ityAdi siddham / 24 / nyA0 sa0 madrA0-nanu adhikArAyAto Na eva bhaviSyati kimakaraNena ? satyaM, NAdhikAre avacanaM yartha, tathApi na kartavyaM madrAdityeva kRte yathAvihitaH prAgUjitAdaNeva bhaviSyati, na tu NaH, kunaH dikpUrvAnmadrAccAnAmna ityekayogAkaraNAt ? satyaM, madrAdityeva siddhau yo hi yena bAdhito na prApnoti tadarthamidaM syAditi kabAdhitAkavartha syAt , sa mAbhUdityevamartha, uttarArtha ceti zakaTaH / udaggrAmAdyakallomnaH // 6. 3. 25 // . udaggrAmavAcino yakRllomanzabdAccheSe'rthe'J pratyayo bhavati / yAkRllomaH / udaggrAmAditi kim / anyasmAdaNeva / yAkRllomanaH / yakRllomna iti kim ? prekSiNi bhavaH praikSiNaH, koSTinyAM bhavaH kauSTinaH / 25 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] - bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 26-29 ] gauSTIkonaiketIgomatIzUrasenavAhIkaromakapaTaccarAt // 6. 3. 26 // ___gauSTayAdibhyaH zeSe'rthe'J pratyayo bhavati gauSTaH, taikaH, naiketaH, ebhyo vAhIkagrAmalakSaNayoNikekaNostaikyAH kopAntyalakSaNasyeyasya cApavAdaH / gaumataH, asminnollakSaNasyAkaJaH / zaurasenaH, atra raassttraaknyH| vAhokaH, romakaH / atra dulakSaNasyeyasya / pATaccaraH, atra ropaantylkssnnsyaaknyH| eke tu gauSThIsthAne goSThI taikIsthAne taikI naivIM ca paThanti / 26 / nyA0 sa0 goSThI-atra dulakSaNeti vAhIkazabdasya puruSavAcino 'dorIyaH' 6-3-32 ityasya dezavAcinastu 'kakhopAntye'6-3-59 ityasyApyapavAdaH tadubhayamapi dulakSaNasyetyanena zliSTanirdezena saMgRhItaM, yata ubhAbhyAmapi dusaMjJAyAM vidhAnAt , romakasya tu 'kakhopAntye' 6-3-59 ityasyaiva, yatastasya puruSavAcino dusaMjJA na prApnoti, dezavAcinastu 'prAgadeze' 6-1-10 iti dusaMjJA / zakalAdeyaMtraH // 6. 3. 27 // zakalAdibhyo yantebhyaH zeSe'rthe'J pratyayo bhavati / IyasyApavAdaH / gargAdyantargaNaH zakalAdiH / zakalasyApatyaM vRddhaM shaaklyH| tasya chAtrAH zAkalAH / evaM kASThAH / gaukakSAH / vaamrthaaH| yatra iti kim / zakalo devatAsya zAkalaH, tasyedaM zAkalIyam / kaNThAdAgataH kANThaH tasya chAtrAH kANThIyAH / 27 / vRddhatraH // 6. 3. 28 // vaddhe ya iJ vihitastadantAccheSe'rtheJ pratyayo bhavati, IyasyApavAdaH / dakSasyApatyaM vRddha dAkSistasya chAtrAH dAkSAH, plAkSAH / vRddheti kima ? sutaMgamena nirvRttA sautaMgamI nagarI tasyAM bhavaH sautaMgamIyaH / zAlaGkarapatyaM yuvA zAlaGkiH , 'yaniJaH' (6-1-54) ityAyanaNaH pailAdipAThAlalup / tasya chAtrAH zAlaGkA ityatra tu AyanaNi lupte yadyapIantaM yUni vartate tathApI vRddha ityatreva bhavati / 28 / ___ nyA. sa. vRddhatraH-yUni varttata iti 'vRddhAni' 6-1-30 ityatra yUno'pi vRddhasaMjJAkAryadarzanAdatra iantasya vRddhe'pi vartanamityAzrayaNe aupagavasyApatyaM yuvA, aupagavistasya chAtrA aupagavIyAH evaM pANanIyA ityAdAvapi syAt , ato mukhyatvAvRddha eveti vyAkhyeyam / na dvisvarAt prAgabharatAt // 6. 3. 29 // prAcyagotravAcino bharatagotravAcinazca nAmno vRddhajantAdvisvarAdaJ Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3 sU. 30-34] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 107 pratyayo na bhavati / pUrveNa prAptasya pratiSedhaH / prAcaH caikIyAH, pausspiiyaaH| ciGkapuSpazabdAvAbantAvapi tatra vAhvAditvAdiJ / bharatAta, kAza kAzIyAH, vAza vAzIyAH / dvisvarAditi kim ? pAnnAgArecchAtrAH pAnAgArAH, maanthressnnaaH| prAgabharatAditi kim ? dAkSAH, plAkSAH, prAggrahaNe bharatAnAM grahaNaM na bhavatIti svazabdena grahaNam / 29 / bhavatorikaNIyasau // 6. 3. 30 // __ bhavatuzabdAccheSe'rthe ikaNa Iyas ityetau pratyayo bhavataH, IyApavAdau / bhavataH bhavatyA vA idaM bhAvatkam, bhAvatkI, bhavadIyaH, bhavadIyA, sakAro ' nAma sidayavyaJjane' (1-1-21) iti padatvArthaH / ukArAntagrahaNAt zatrantAnna bhavati, bhavata idaM bhAvatam / 30 / nyA0 sa0 bhava0-zatrantAna bhavatIti nanu tarhi yadA matvantatA kriyate, bhamasyAstIti bhavat , tadA kathaM na bhavati yata ukArAnubandho'sti na, tadA maturevokArAnubandho na tu atha maturukArAnubandhastadyogAd bhavacchabdo'pi tathocyate ! naivaM, lAkSaNikatvAllakSaNapratipadoktayoH iti nyAyAt / yadyevaM tarhi auNAdikasyApi na prApnoti, yato DavaturayamukArAnubandhaH ? satyaM, avyutpattipakSAzrayaNAdadoSaH / parajanarAjJo'kIyaH // 6.3.31 // ebhyaH zeSe'rthe'kIyaH pratyayo bhavati / parakIyaH, janakIyaH, rAjakIyaH, akAraH puvadbhAvArthaH / rAjhyA idaM rAjakIyama, svakIyaM devakIyamiti tu svakadevakayorgahAditvAt siddham / ye tu svadevazabdAbhyAmakIyamicchanti teSAM svasyedaM sauvam daivamAyuH daivI vAk ityAdi na sidhyati // 31 // dorIyaH // 6. 3. 32 // dusaMjJakAcchaSe'rthe IyaH pratyayo bhavati, devadattIyaH, jinadattIyaH tadIyaH, yadIyaH, gArgIyaH, vAtsoyaH, zAlIyaH, gonardIyaH, bhojakaTIyaH / doriti kim ? sabhAsannayane bhava, sAbhAsannayanaH / aNapavAdo yogaH // 32 // uSNAdibhyaH kAlAt // 6. 3. 33 // ____ uNAdipUrvapadAtkAlAntAcchepe'rthe IyaH pratyayo bhavati / uSNakAlIyaH, bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / 33 / vyAdibhyo NikekaNau // 6. 3. 34 // vi ityevamAdibhyaH paro yaH kAlazabdastadantAccheSe'rthe Nika ikaN Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] bRhadvRtti-laghunyAsa saMvalite [pAda. 3 sU0 35 J ityetau pratyayau bhavataH / ubhayoH striyAM vizeSaH / vaikAlikaH, vaikAlikA, vaikAlikI, AnukAlikaH, AnukAlikA, AnukAlikI, aidaMkAlikA, aidakAlikI, dhaumakAlikA, dhaumakAlikI, ApatkAlikA, ApatkAlikI, sAMpakAlikA, sAMpatkAlikI, kaupakAlikA, kaupakAlikI, kraudhakAlikA, krodhakAlikI, aurdhvakAlikA, aurdhvakAlikI, paurvakAlikA, paurvakAlikI, tAtkAlikA, tAtkAlikI, kraurakAlikA, kaurakAlikI / vyAdayaH prayogagamyAH / 34 / kAzyAdeH / / 6. 3. 35 // doriti vartate, pUrvayogayostu na saMbadhyate, vyApArAsaMbhavAt / kAzItyevamAdibhyo dusaMjJakebhyaH zeSe'rthe Nika ikaN ityetau pratyayau bhavataH / kAzika:, kAzikA, kAzikI, caidikaH, vaidikA, caidikI / dorityeva ? devadattaM nAma vAhIkagrAmaH, tatra jAtau daivadattaH, devadattazabdasya prAgdeze eva dusaMjJA na vAhIkeSviti na bhavati, nApyuttareNa / tatrApi dorityanuvartanAt, prAggrAmeSu tu dusaMjJakatvena kAzyAditvAdbhavatyeva / daivadattikA, daivadattikI / yeSAM tu kAzyAdInAM dusaMjJA na saMbhavati teSAM pAThasAmarthyAdbhavati / cedi - zabdasAhacaryAcca kAzizabdo janapada eva vartamAna imau pratyayAtpAdayati nAnyatra / kAzoyAzchAtrAH / kAzi, cedi, devadatta, sAMyAti, sAMvAha, acyuta, modamAna, zvakulAla, zakulAda, hastikarSU, kaunAma, hiraNya, karaNa, haihiraNyaH, karaNe, ariMdama, sadhamitra, dAzamitra, sindhu mitra, dAsamitra, chAgamitra, dAsagrAma, zauvAvatAna, gauvAzana, gauvAsana, tAraGgi, bhAraGgi yuvarAja, uparAja, devarAja iti kAzyAdi: // 35 // nyA0 sa0 kAzyA0-vyApArAsaMbhavAditi phalAbhAvAdityarthaH, pUrvayogayorhi dusaMjJasyAdusaMjJasya ca bhavati, gaNapAThasAmarthyAt anena tu yeSAM dusaMjJatvamadusaMjJatvaM ca teSAM devadatta ityAdInAM duHsaMjJAnAmeva / atha gaNaH, kAzate 'padipaThI' 607 ( uNAdi ) iti kAziH, cadeg maNyAditvAdiH evaM ca devA enaM deyAsurdevadattaH saMyAti sma saMyAtastasyApatyaM ini sAMyAtiH / na cyavate sma acyuto viSNuH modate modamAnaH, zunAM kulaM zvakulamalati ikkulAla:, 'hRSivRSi' 485 ( uNAdi ) iti zakulaH, zakulAn matsyAn Adatte aci vA zakulAdaH, hastinaH karSUriva nadI iva sa dezo hastikarSU, ku pRthvIM nAmayati kunAmo'trAsti kaunAmaH, hiraNyasya karaNaM hiraNyakaraNa, hinoti haiH tasya hiraNyaM tadatrAsti haihiraNyaH karaNa iti ko'rthaH ? karaNArthe hiraNyaH prazasyate, anye tvAhuH hiraNyakaraNa evaMvidho dhvaniH samasta evAtra paThyate, tadevaM saMzliSTanirdezena saMgRhItaM, sindhurmitramasya sindhumitraH / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { pAda. 3. sU. 36-38 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [109 ___arIn damayati 'bhRvRji' 5-1-112 iti ariMdamaH, dhAnaM dhAH 'krutsaMpat' 5-3-114 iti kvip , saha dhA vartate sadhaH, sadho mitramasya sadhamitraH, dAzo dAso mitramasya dAzamitraH dAsamitraH, chAgo mitramasya chAgamitraH, dAsasya grAmaH dAsaprAmaH, zunaH saMkocastampAnneti zauvAvatAnaH, gA vAzyata iti nandyAditvAdane gmevAzano'trAsti govAzanaH, vAsaN, gAH vAsayati so'trAsti gauvAsanaH / ___ taraGgasyApatyaM tAraGgiH bhRz lvAdittvAdazai bharamasyApatyaM bhAraGgiH, yuvA cAso rAjA ca yuvarAnaH / rAjJaH samIpaM uparAjam , devasya rAjA devarAjaH / . vAhIkeSu grAmAt // 6. 3. 36 / / vAhIkadeze grAmavAcibhyo dusaMjJakebhyaH zeSe'rthe Nika ikaNa ityeto pratyayau bhvtH| kArantapikaH, kAraMtapikA, kAraMtapikI, zAkalikaH, zAkalikA, zAkalikI, mAnthavikaH, mAnthavikA, mAnyavikI, ArAtkaH, ArAtkA, ArAtkI, saipurikaH, saipurikA saipurikI skaunagarikaH, skaunagarikA, skaunagarikI, nApitavAstukaH ityatra tu paratvAt ' urNAdikaN' (6-3-38) itIkaN / vAtAnuprasthakaH nAndIpurakaH kaukkuTIvahakaH dAsarUpyakaH ityeteSu 'prasthapuravahAntayopAntyadhanvArthAt ' (6-3-42) iti paratvAdakab / sausukIya ityatra kopAntyalakSaNa Iyo'pavAdatvAcca bhavati / kathaM maujIyam ? mauja nAma vAhIkAvadhiratyadI yo grAmo na vAhIkagrAma ityeke, anye tu daza dvAdaza vA grAmA viziSTasaMnivezAvasthAnA mauja nAmeti grAmasamuha evAyaM na grAmaH, nApi rASTram yena rASTralakSaNo'kaJ syAt iti manyate / dorityeva ? devadattaM nAma vAhIkagrAmaH tatra jAtI daivadattaH / 36 / / ___mA0 sa0 vAhI0-apavAdattvAcceti na kevalaM paratvAnnApi rASTramiti viziSTasyaiva grAmasamudAyasya rASTratvAt / vozInareSu // 6. 3. 37 // uzInareSu janapade yo grAmastadvAcino dusaMjJakAccheSe'rthe NikekaNau pratyayo vA bhvtH| AhvajAlikaH, AhvajAlikA, AhvajAlikI, saudarzanikaH, saudarzanikA, saudarzanikI, pakSe AhvajAlIyaH saudarzanIyaH // 37 // vRjimadAddezAtka // 6. 3. 38 // . vajimadrazabdAbhyAM dezavAcibhyAM zeSe'rthe kaH pratyayo bhavati, rASTrAkajo'pavAdaH / doriti nivRttam / vRjikaH, madrakaH / susarvArdhadikzandebhyo Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3. sU. 39-42 ] janapadavAcinaH pratyayo bhavati / tatra madrAt dikpUrvapadAt 'madrAdaJ' : (6-3-24) ityaJ vihitaH zeSapUrvapadAttvayaM bhavati / sumadrakaH, sarvamadrakaH, ardhamadrakaH, suvRjikaH, sarvavRjikaH, ardhavRjikaH, pUrvavRjikaH, aparavRjikaH dezAditi kim ? manuSyavRtterjimAdraH / 38 // uvarNAdikaN // 6. 3. 39 // uvarNAntAddezavAcinaH zeSe'rthe ikaNa pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH paratvAdIyaNikekaNo'pi bAdhate / zabarajambvAM bhavaH zAbarajambukaH / niSAdakavA bhava: naiSAdakarSukaH / dAkSikA dAkSikarSukaH / plAkSikA plAkSikaSukaH / nApitavAsturvAhIkagrAmaH tatra bhavo naapitvaastukH| yastu prAggrAmastasmAduttareNa bhavati / AvotamAyau bhavaH AvrItamAyavakaH / jihanaSu jaihnavaka iti paratvAdyopAntyalakSaNo rASTralakSaNazcA kana, aikSvAka ityatra tu kopAntyalakSaNo'Na / uvarNAditi kim ? devadattaH / dezAdityeva / paTozchAtrAH pATavAH / 39 / nyA0 sa0 uvarNA0-nanu 'RvarNovarNa' 7-4-71 iti ikAralopena bhAvyaM, tataH kaNityeva kriyatAm ? na, striyAM GIna syAt / zAbarajambuka ityatra autsargikA'No dAkSikarSaka ityatretyasya nApitavAstuka ityatra 'vAhI keSu' 6-3-36 iti NikekaNoH prAptiH / doreva prAcaH / / 6. 3. 40 / / - zarAvatyA nadyAH prAcyAM dizi dezaH prAgdezaH tadvAcina uvarNAntAdadusajJakAdeva ikaN pratyayo bhavati / ASADha jambbAM bhavaH ASADhajambukaH, nApitavAstau jAtaH nApitavAstukaH, pUrveNa siddhe niyamArthaM vacanam / iha na bhavati mallavAstuH prAgrAmaH mAllavAstavaH / evakAra iSTAvadhAraNArthaH / doH prAca eveti niyamo mA bhUt / 40 / nyA0 sa0 dore0-ASADhajambUka iti 'candrayukta' 6-2-6 ityaNi AsADhA prayojanamasya 'vizAkhASADhA' 6-4-120 ityaNa , tasya jambUstatra bhavaH / ito'kaJ // 6. 2. 41 // dordezAtprAca iti ca vartate / IkArAntAtprAgdezavAcino dusaMjJakAccheSe. 'rthe'kaJ pratyayo bhavati, IyasyApavAdaH / kAkanyAM bhavaH kAkandakaH, mAkanyAM bhavaH mAkandakaH, prAca ityeva ? dAttAmitryAM bhavaH dAttAmitrIyaH / 41 ropAntyAt // 6. 3. 42 // rephopAntyAtprAgdezavAcino dusaMjJakAccheSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati, IyasyApavAdaH / pATaliputrakaH, aikacakrakaH / 42 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3. su. 43-45 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 111 prasthapuravahAntayopAntyadhanvArthAt // 6. 3. 43 // dordezAditi ca vartate / prasthapuravaha ityetadantAt yakAropAntyAddhanvavAcinazca dezavAcino dusaMjJakAccheSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati / dhanvazabdo mrudeshvaacii| prasthAnta, mAlAprasthakaH zauNaprasthakaH, kAJcIprasthakaH, vAtAnaprasthakaH, bANaprasthakaH / purAnta, nAndIpurakaH, vArtIpurakaH / vahAnta, pailuvahakaH, phAlgunIvahakaH, kokkuTIvahakaH, kaukucIvahakaH, yopAntya, sAMkAzyakaH, kAmpIlyakaH, mANirUpyakaH / dAsarUpyakaH AvotamAyavakaH / dhanvavAci, pAredhanva apAradhanva pAredhanvani bhavaH pAredhanvakaH / ApAredhanvakaH, airAvatakaH, supracaSTe De suprakhyena nirvRtta ityaNi sauprakhye bhavaH sauprakhyIya iti tu gahAditvAt, evaM kaamprsthiiyH| puragrahaNamaprAcyArtham, prAcyAddhi ropAntyatvenaiva siddham / ata eva hi prAca iti nAnuvartate / IyabAdhanArthaM vacanam / / 3 / __ nyA. sa. prastha0-phAlgunIvahaka iti phalgunIbhyAM 'candra' 6-2-6 ityaNa lup jInivRttiH, punarjI, phalgunyorjAtA 'phalgunyASTaH' 6-3-106 iti prAptau matAntareNa 'bhartusaMdhyAderaNa' 6-3-89 bhavati, tato 'vRddhiryasya' 6-1-8 iti duHsNhaa| rASTrebhyaH // 6. 3. 44 // dordezAditi ca vartate / rASTrebhyo dezebhyo dusaMjJakebhyaH zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati / IyasyApavAdaH / AbhisAre bhavaH AbhisArakaH, Adarza AdarzakaH, aupuSTazyAmAyane rASTrAvadhI api rASTre / aupuSTre aupuSTakaH, zyAmAyane zyAmAyanakaH, bahuvacanamakabaH prakRtibahutvaM dyotayadapavAdaviSaye'pi prApaNArtham, tenehApi bhavati / AbhisAragartakaH, atra garvottarapadalakSaNa Iyo na bhavati / rASTra samudAyo na rASTragrahaNena gRhyate itoha na bhavati / kAzikozalIyaH / 44 / bahuviSayebhyaH // 6. 3. 45 // doriti nivattama, yogavibhAgAt / ataH paraM doradozca vidhAnama / dezAditi tu vartate / rASTrebhyo dezebhyo bahutvaviSayebhyaH zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati, aNAdyapavAdaH / aGgeSu jAtaH AGgakaH, vaGgeSu jAtaH vAGgakaH, dArveSu dArvakaH kAmbaveSu kAmbavakaH, jinhuSu jainhavakaH, ajamIDheSu AjamIDhakaH, ajakandeSa AjakundakaH, kAlajareSu kAlajarakaH, vaikulizeSu vaikulizakaH, viSayagrahaNam ananyatra bhAvArtham, tena ya ekatva dvitvayorapi vartate tato mAbhUt / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CC 112 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 46 ] vartato ca vartanI ca vartanI ca vartanyaH tAsu bhavo vArtanaH / bahuvacanamapavAdaviSa ye'pi prApaNArtham, trigarteSu traigrtkH| atra gartottarapadlakSaNa Iyo bAdhyate // 45 / / nyA0 sa0 bahu0-aNAdyapavAda iti AdizabdAjihvoH uvarNAdikaNaH / ananyatreti na vidyate bahutvaviSayAdanyatra bhAvo yasya sa tathA so'rthaH prayojanaM yasya / dhUmAdeH / / 6 3. 46 // dezAditi vartate / dhUmAdibhyo dezavAcibhyaH zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati aNAdyapavAdaH / dhaumakaH, SADaNDakaH dhUma, SaDaNDa, SaDANDa, avataNDa, taNDaka, vataNDava, zazAdana, arjuna, Arju nAva, dANDAyana, sthalI, dANDAyanasthalI, mAnakasthalI, AnakasthalI, mAhakasthalI, madrakasthalI, mASasthalI, ghoSasthalI, rAjasthalI, aTTasthalo, mAnasthalI, mANavakasthalo, rAjagRha. satrAsAha, sAtrAsAha, bhakSyAdI, bhakSyalI, bhakSyAlI, bhadrAlI, madrakula, ajIkula, byAhAva, vyAhAva, dviyAhAva, triyAhAva, saMsphIya, barbaDa garta, varNya, zakunti, vinAda, imakAnta, videha, Anarta, vAdUraH, khADUra, mAThara, pATheya, pAtheyaH ghoSa, ghoSamitra, ziSya, vaNiya, pallI, arAjJI, ArAjJI, dhArtarAjJI, dhArtarASTrI, dhArtarASTra, avayA, tIrthakukSi, samudrakukSi, dvIpa, antarIpa, aruNa, ujjayanI, dakSiNApatha, sAketa iti dhUmAdiH / dANDAyanasthalItyAdInAM dusaMjJakAnAmIkArAntAnAM vAdUrakhADUramATharANAM ca paattho'praacyaarthH| prAcyAnAM tvIdropAntyalakSaNo'katra siddha eva, videhAnartayo rASTre'kaJ siddha eva / sAmarthyAdadezArthaH pAThaH, videhAnAmAnAnAM ca kSatriyANAmidaM vaidehakam / Anartakam, pATheyapAtheyayoryopAntyatvAdakaJ siddho'dezArthaH pAThaH / paTheH paThAyA vApatyaM pATheyaH, tasyedaM pATheyakam / 46 / nyA0 sa0 dhamA0-dhArtarASTrIti nanu nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNaM bhaviSyati kiM dvayorupAdAnena ? naivaM, nAmagrahaNeti nyAyastadA AzrIyate yadA dvayorapyeko'rtho bhavati, atra tu dhArtarASTrIzabdena kAcinnagarI ucyate, dhArtarASTrazabdena tu kazcit grAma iti bhinnazabdopAdAnaM, atha dhUmAdigaNo vivriyate-'vilibhili' 340 ( uNAdi ) iti dhUmaH, SaD aNDA ANDAzca yatra SaDaNDaH, SaDANDaH / ____avataNDayati ati avataNDaH, taNDate taNDakaH, avataNDate 'kairava' 519 ( uNAdi ) iti vataNDava: / zazAn ati zazAdanaH, 'yamyaji' 288 (uNAdi ) iti arjuna:, RjunAvAnAM nivAsaH ArjunAvaH, daNDAnAM samUho dANDaM, 'ivAdibhyo'J'6-2-26 dANDamayyate aneneti daannddaaynH| . sthalatisthalI, dANDAyanasya sthalI, mAnaM kAyati mA avidyamAnA AnakA yeSAM vA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU. 47-50 ] zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 113 mAnakAsteSAM sthalI, AnakAnAM sthalI, mahanti mAhakAsteSAM sthalI, madreSu bhavAH madrakAsteSAM sthalI, sthalyuttarapadAnAM sarvatra SaSThIsamAsaH, vyutpattistu sAnvayA, rAjJo gRhaM, satrAzabda AkArAnto'vyayaH, satrA sAkaM sahyate satrAsAhaH, santrAsAdo'trAsti sAnAsAhaH, bhakSyANi Adatte lAti, alAti bhadramalati ' karmmaNo'N' 5-1-72, madrabhUtaM kulaM yatra, anakti ac GI, aJjyAH kulaM, dvau tratro'ho vA yatra kecittu itrarNAdibhyaH yavaralAnicchanti, tanmate dviyAhAva ityAdi / saMsphAyate kvip tasmai hitaH saMsphIyaH, barbatIti 'vihaDa' 172 ( uNAdi ) iti baDaH, varjyate varjya:, zake runti zakuntiH, vinAdayati vinAdaH, izca mA ca tAbhyAM kAntaH pRSodarAditvAt imakAntaH / vidihyante videhAH, etya nRtyantyatra AnarttaH, vaTa veSTane khAdR 'sindUra' 430 ( uNAdi ) iti vAdUraH, khADUraH / maTharo'trAsti mATharaH / ghuSyata iti ghoSaH, sa mitramasya 'ikistiv ' 5 -3 - 138 iti vaNiM yAti vaNiyaH, na vidyate rAjA yasyAM ' nAmni' 2-4 -12 iti yAM arAjJI / AgatA rAjAno yasyAM sA bhArAjJI / dhRto rAjA yena dhRtarAjA, so'nAstIti dhArttarAjJI, dhRtarASTro'trAsti dhArttarASTrI, dhArtarASTraH / avayAti avayAH, samudravatkukSirasya samudrakukSiH, ujjIyate'nayA ujjayanI, ramyAditvAdujjayati vA, dakSiNasyAH, panthA dakSiNApathaH, sAyAH lakSmyAH keto nivAsaH sAketaH / sauvIreSu kUlAt // 6. 3. 47 // sauvIradezavAcinaH kUlazabdAccheSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati / kaulaka : sauvIreSu, kaulosnyatra // 47 // samudrAnnRnAvoH // 6. 3. 48 // samudrazabdAddazavAcinaH zeSe'rthe'kaJpratyayo bhavati sa cet pratyayAntavAcyo nA manuSyo naurvA bhavati / sAmudrako manuSyaH / sAmudrikA nauH / nRnAvoriti kim ? sAmudraM lavaNam // 48 | nagarAtkutsAdAye // 6. 3. 49 / / nagarazabdAddazavAcinaH zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati pratyayArthasya kutsAyAM dAkSye ca gamyamAne / kutsA nindA, dAkSyaM naipuNyam / kenAyaM muSita iha nagare manuSyeNa saMbhAvyate etannAgarake, caurA hi nAgarakA bhavanti / kenedaM citraM likhitamiha nagare manuSyeNa saMbhAvyate etannAgarake, dazA hi nAgarakA bhavanti / kutsAdAkSya iti kim ? nAgaraH puruSaH, saMjJAzabdAttu katryAdipAThAdeyakaJ / nAgareyakaH / 49 / kacchAmivaktravartottarapadAt / / 6. 3. 50 // kaccha agni vaktra varta ityetaduttarapadAddezavAcinaH zeSe'rthe'kaJ pratyayo Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 3 sU0 51-54 ] bhavati, IyANorapavAdaH / bhArukacche bhavo bhArukacchakaH, piSpalIyakacche. paiSpalIyakacchakaH, agni, kANDAgnau kANDAgnakaH, vibhujAgnau vaibhujAgnakaH, vaktra, ainduvaktre bhavaH ainduvaktrakaH, tinduvaktre tainduvaktrakaH, varta, bAhuvarte bAhuvartakaH, cakravarte cAkravartakaH / uttarapadagrahaNamabahupratyayapUrvArtham, ISadasamAptaH kaccho bahukaccho dezaH tato'kaJ na bhavati / 50 / ___nyA0 sa0 kacchA0-IyANorapavAda iti yatra pUrvapadasya dusaMjJA tatreyasyAnyatra tvaNaH, atra prathamaprayoge Iyasya dvitIye tvaNaH prAptiH / araNyAtpathinyAyAdhyAyebhanaravihAre // 6. 3. 51 // araNyazabdAddezavAcinaH pathyAdiSu vAcyeSu zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati / AraNyakaH panthAH nyAyo'dhyAyaH ibho naro vihAro vaa| pathyAdAviti kim ? AraNyAH sumanasaH, AraNyAH pazavaH // 51 // gomaye vA // 6. 3. 52 // araNyazabdAddezavAcina: zeSe'rthe gomaye vAcye'kaJ pratyayo bhavati / AraNyakA gomayAH, AraNyAni gomayAni / kecittu hastinyAmapi vikalpamicchanti, AraNyA AraNyakA hstinii| eke tu naravaja pUrvasUtre'pi vikalpamAhuH, AraNyaH AraNyakaH panthA ityAdi / 52 / kuruyugandharAdA // 6. 3. 53 // kuruyugandharazabdAbhyAM dezavAcibhyAM zeSe'rthe'kaJ pratyayo vA bhavati / kuruSu bhavaH kauravakaH kauravaH, yugandhareSu bhavaH yaugandharakaH, yaugandharaH, rASTrazabdAvetau bahuviSayo ca tatra yugandharAt 'bahuviSayebhyaH (6-3-44) iti nityamakaji prApte vikalpaH / kurostvakaJaH kacchAdyaNA bAdhitasya pratiprasavArthaM vacanam / tathA ca vikalpaH siddha eva / yugandharArthAttu vibhASA / nanasthayostu karoH paratvAdakatreva / kauravako manuSyaH kauravakamasya hsitm|53| sAlvAdoyavAgvapattau // 6. 3. 54 // sAlvazabdAddezavAcino gavi yavAgvAM pattijite ca manuSye zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati / sAlvako gauH, sAlvikA yavAgUH, sAlvako manuSyaH / goyavAgvapattAviti kim ? sAlvA vrIhayaH, sAlvaH pttiH| rASTrebhyo'katri kacchAdyaNA bAdhite goyavAgUgrahaNaM pratiprasavArtham apattIti pattipratiSedhAta tatsadaze manuSye vidhiH, tatra cottareNa siddha evAkani nari niyamArthamapatti Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pAda. 3. sU. 55] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [115 grahaNam / evaM ca goyavAgvoH pattivajite ca manuSye manuSyasthe ca hasitAdau sAlvakaH anyatra sAlva iti sthitam, ayaM ca vibhAgaH satvazabdasyAdorapi vijJeyaH // 54 // nyA0 sa0 sAlvA0-niyamArthamiti nari sAlvazabdAt yadyakaJ bhavati, tadA apattAveva na pattau, manuSyasthe ceti nanu goyavAgvapattAvityucyamAne manuSyasthaH kathaM na labhyate, nahi manuSyasthaH prahAsAdirgIyavAgUrapattirvA bhavati, na ca patteranyamAtramapatti, api tu manuSyo'nyathA vrIhaya ityatrApyaka prApnoti, tathA ca goyavAgUgrahaNamanarthakaM syAttatrApyapattAvityeva siddheH ? ucyate, apatti grahaNaM 'kacchAdernUnRsthe' 6-3-55 ityakatri siddha patteAvRttyarthaM kriyate na tu vidhyartha, tena yathA apattau manuSye bhavati tathA manuSyasthe'pi, tataH pratyayasyAvyAvartitatvAt / salyazabdasyeti upalakSaNatvAdekadezavikRtasyAnanyatvAd vA / kacchAde nRsthe / / 6. 3. 55 // kacchAdibhyo dezavAcibhyo nari manuSye nRsthe manuSyasthe ca zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / kAcchako manuSyaH, kAcchakamasya hasitam, smitaM jalpitam IkSitam, kAcchikA cUlA, saindhavako manuSyaH, saindhavakamasya hasitam, saindhavikA cUlA / nRnRstha iti kim ? kAccho gauH, saindhavaM lavaNam, kaccha, sindha, varNa, madhumat, kamboja, sAlva, kuru, anuSaNDa, anUSaNDa, kazmIra, vijApaka, dvIpa, anUpa, ajavAha, kulUta, raGga, (ku) gandhAra, sAlveya, yaudheya, sasthAla, sindhvanta iti kcchaadiH| kacchAdayo ye bahuviSayA rASTrazabdAstebhyo 'bahuviSayebhyaH' (6-3-44) ityaka siddha eva / uttareNa tvaNA bAdhA mAbhUditi punavidhIyate / varNasindhubhyAm ' uvarNAdikaN' (6-3-38) itIkaNi tadapavAde kacchAdyaNi, kuroH 'kuruyugandharAdvA' (6-3-52) iti vikalpe, vijApakasya kopAntyalakSaNe'Ni, kacchasyau sargikANi prApte'kavidhiHH, apare kacchamapi bahuviSayaM rASTrazabdamAhustadA pUrvoktameva pAThaphalam / 55 / / nyA0' sa0 kacchA0-aNopavAda iti 'kopAntyAccANa' 6-3-56 iti sAmAnyena prAptasya, atha kacchAdigaNo vivriyate-tudimadi' 124 ( uNAdi) iti kacchaH, 'syandi sRjibhyAm ' 717 ( uNAdi) iti sindhuH / __ 'ajisthA' 760 (uNAdi ) iti varNaH, madhu asyAsti madhumat , - 'salerNidvA' 510 ( uNAdi ) sAlvaH 'kRgR' 441 ( uNAdi ) iti kuruH, anurUpA SaNDA yatra anuSaNDaH, bAhulakAddIrghatve anUSaNDaH, "kazermo'ntazca' 420 ( uNAdi ) kazmIrAH, vijApayanti vijApakAH, dvidhA gatA anugatA Apo yatra dvIpaH, anUpaH, ajAnvahati ajavAhaH, Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 56-58 ] kutsitA lUtA yatra kulUtaH, 'kaizIzami' 749 ( uNAdi) iti rachakuH, gandhAniyarti gandhAraH,. sAlvAyA apatyaM sAlveyaH, yudhAyA apatyaM yaudheyaH, saha sthAlena vartate sasthAlaH / sindhuzabdo'nte yasya sidhvantaH, sindhu zabdAnto gRhyate, na tu sindhoranta iti kRtvA sidhvanta ityakhaNDaH, tadA hi 'hRdbhagasindhoH' ityatra sAktusaindhavaH pAnasaindhava ityAdiSu kacchAdau tadantavidherapISTatvAt iti yaduktaM tadupapannasyAt / pUrvoktameveti uttareNa tvaNA bAdhA mAbhUdityevarUpam / kopAntyAcANa // 6. 3. 56 // dezAdityeva vartate na nanRsthe iti / kopAntyAtkacchAdezca dezavAcinaH zeSe'rthe'N pratyayo bhavati, ikaNakorapavAdaH / kopAntyaH, RSikA janapadaH teSu jAtaH aarssikH| mahikeSu mAhiSakaH, azmakeSu AzmakaH, ikSvAkuSu aikSvAkaH, kacchAdi, kAcchaH, saindhavaH, vArNavaH / athANagrahaNaM kimartham yo hi anyena bAdhito na prApnoti tadarthamidaM syAt sa cANeva, na cAnantaro'kava syAdityAzaGkanIyam / evaM hi pUrvakamakavidhAnam anarthakaM syAt ? naivam, asatyaNgrahaNe ikSvAkoruvarNalakSaNa ikaN syAt sa hi tato rASTrAkA bAdhitaH / 56 / nyA0 sa0 kopA0-ikaNakanoriti 'uvarNAdika' 6-3-39 'bahuviSayebhyaH' 6-3-45 ityanayoH / anyena bAdhita iti 'prAjitAt 6-1-13 iti prApto'nyenAkayAdinA bAdhita ityarthaH / anarthakaM syAditi yadi hi nRnRsthe anyatra vAkova syAt tadA kiM pUrvasUtreNa, anenaiva kacchAdikopAntyAcca ityevaMrUpeNa siddhatvAt / ikaN syAditi yata ikSvAkorikaNapyanenAkA bAdhyamAno vidyate eva tatazca sopyanena syAditi / garvottarapadAdIyaH // 6. 3. 57 / / ___ garnottarapadAddezavAcinaH zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / zvAdidartAttu vAhIkagrAmalakSaNau NikekaNI paratvAdvAdhate / zvAvid bhavaH zvAvidyaH , vRkagIyaH zRgAlagartIyaH, rAhidIyaH / AbhisAragartakaH traigartakaH ityatrAkaJ 'rASTrebhyaH' (6-3-43 ) iti bahuviSayebhya iti bahuvacanasAmarthyAt bhavatItyuktam / uttarapadagrahaNaM bahupratyayapUrvanirAsArtham, bAhugataH / 57 / kaTapUrvApAcaH // 6. 3. 58 // kaTapUrvapadAtprAgdezavAcino nAmnaH zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati, anno'pvaadH| kaTanagarIyaH, kaTagrAmIyaH, kaTaghoSIyaH, kaTavartakIyaH, kttplvliiyH| prAca iti kim ? kATanagaraH / 58 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3 sU. 59-62 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 117 kakhopAntyakanthA paladanagaragrA mahadottarapadAddoH // 6. 3. 59 // kakArakhakAropAntyAtkanthApaladanagaragrAmahUda ityetaduttarapadAcca dezavAcino dusaMjJakAt zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati / bAdhakabAdhanArtha ArambhaH, kopAntyAt kopAntyalakSaNe'Ni prApte / ArohaNakIyaH, draughaNakIyaH, AzvasthikIyaH, zAlmalikIyaH, sauSukIyaH, ASTakIyaH, brAhmaNakIyaH, bAlakIyaH / khopAntyAt vAhIkagrAmalakSaNayoNikekaNoH, kauTazikhIyaH, mATizikhIyaH, ayomukhIyaH / kanthApaladottarapadAttayoreva / dAkSikanthIyaH, mAhakikanthIyaH, dAkSipaladIyaH, mAhakipaladIyaH / nagarottarapadAdropAntyalakSaNe'kaJi, dAkSinagarIyaH, mAhakinagarIyaH / grAmahadottarapadAt Nike kaNoreva / dAkSigrAmIyaH mAhakigrAmIyaH, dAkSihadIyaH, mAhaki hradIyaH / doriti kim ? ASikaH, mADanagaraH // 59 // nyA0 sa0 kakho0- bAdhakabAdhanArtha iti ' dorIyaH 1 6-3-32 iti Iyasya ye bAdhakAH kopAntyAccetyevamAdayasteSAM bAdhanaM bAdhastadartho'yamArabhyA ityarthaH, etadeva kopAntyAdityAdinA spaSTayannudAharati / ASTI iti 'irSyAza' 77 ( uNAdi ) iti taka ki sAdhyaH aSTau kAyati vA, aSTAvadhyAyA mAnamasyeti vA pazcAt ' tadatrAsti' 6-2-70 ityaN hAtagrahaNAdeva kevalasya nivRttau dutvAcca garvottarapadavad bahupUrva nivRttyarthamityAzaGkAyAabhAve uttarapadagrahaNaM kanthAdyantottarapadAgrahaNArthaM, ' prasthapukhahAnta' 6-3-43 ityatra tvantagrahaNAt prasthAdyantottarapadagrahasyApISTatvAt / parvatAt / / 6. 3. 60 // parvatazabdAdda dezavAcinaH zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / parvatIyo rAjA / parvatIyaH pumAn / 60 / anare vA // 6. 3.61 // parvatAddazavAcino naravarjite zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati vA / parvatIyAni pArvatAni phalAni, parvatIyaM pArvatamudakam / anara iti kim ? parvatIyo manuSyaH / 61 / parNakRkaNAdbhAradvAjAt // 6. 3. 62 // parNakRkaNa ityetAbhyAM bhAradvAjadezavAcibhyAM zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / parNIyaH / kRkaNIyaH / bhAradvAjAditi kim ? pArNaH, kArkaNaH // 62 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite 118 ] gahAdibhyaH // / 6. 3. 63 // dezAditi vartate / tadbhahAdInAM yathAsaMbhavaM vizeSaNam / gahAdibhyo yathAsaMbhavaM dezavAcibhyaH zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati, aNAdyapavAdaH / gahIyaH, antsthiiyH| gaha, antastha, antasthA, sama, viSama, uttama, aGgamagadha, zuklapakSa, pUrvapakSa, aparapakSa, kRSNazakuna, adhamazAkha, uttamazAkha, samAnazAkha, ekazAkha, samAnagrAma, ekagrAma, ekavRkSa, ekapalAza, iSvagra, dantAgra, iSvanIka, avasyanda, kAmaprastha, sauprakhya, khADAyani, kATheraNi, kATheriNi, lAverANi, lAveriNi, lAvIraNi, zauziri, zauGgi, zauGgizaizari, Asuri, AhiMsI, Amitra, vyADi, bhauGgi, bhauji, bhauji, Adhyazvi, Azvatthi, audvAhamAni, aupavindavi, agnizami, devazama, zroti, bATAraki, vAlmIki, kSaimadhRtvi, uttara, antara, mukhatas, pArzvatas, ekatas, anantara, AnRzaMsa, sATi, saumitri, parapakSa, svaka, devaka, iti gahAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / 63 / [ pA0 3. sU0 63 ] nyA0 sa0 gahAdiM0-atha gaNaH, gAhyate ghaJ, pRSodarAditvAt hrasvatve gahaH, ante tiSThati antasthaH, antasthAH, samati ac samaH, vigataH samAt viSamaH, uttAmyati bahUnAM prakRSTa utkRSTo vA uttamo dezaH aGgAzca magadhAzca aGgamagadhAH, zuklazcAsau pakSazca zuklapakSaH, evaM pUrvapakSa:, aparapakSaH, kRSNa zakunaH / asya adhama uttamA samAnA ekA zAkhA yasya, samAnazcAsau grAmazca samAnagrAmaH, dezavAcina evAsmin gaNe pAThaH, anyatra ' samAnapUrva 6-3-89 iti ikaNU, ekazcAsau grAmazca vRkSazca palAzazca ekagrAmaH ekavRkSa:, ekapalAza:, iSubhiragraH pradhAnaM iSvagraH, dantairagraH dantAgraH, sy pradhAnAnyanIkAni yatra iSvanIkaH, avasyandate'tra avasyandaH, kAmeSu pratiSThate kAmaprasthaH, supracaSTe suprakhyaH sotrAsti tasya nivAso vA sauprakhyaH, kaThamIrayati, nandyAditvAt karaNastasyApatyaM kATheraNiH, 'Rduhekita' 195 ( uNAdi ) iriNaM kaThasya iriNamiva uparamiva kaTheriNastasyApatyaM kATheriNi:, lUyate lavaH, lavamIrayati laveraNastasyApatyaM lAveraNi:, lavasyeriNamiva veriNastasyApatyaM lAveriNi:, lavo'syAstIti lavI, lavinamIrayati lavIraNastasyApatyaM lAvIraNiH, zizirasyApatyaM zaiziraH, zuGgatyApatyaM zauGgiH, zuGgasya zuGgAyA vApatyaM ' zuGgAbhyAM bhAradvAje' 6-1-63 aNU zaucAsau zaizirica, asurasyApatyaM AsuriH, bAhvAditvAdi, na hinasti, na vidyate hiMsA yasya vA ahiMsastasyApatyaM AhiMsiH, na mitramamitraH, praso vA tasyApatyaM AmitriH, vyaDasyApatyaM bhojasya bhUrjasya adhyazvasya azvatthasya udgAhamAnasyApatyaM 'ata iJ' 6-1-31 upavindoH agnizarmmaNo devazarmaNo'patyaM bAhvAdityAdiJ, zrutasyApatyaM zrautiH vaTAraM kAyati tasyApatyaM valmIkasyApatyaM ata ij ' 6-1-31, kSemaM dhRtavAn kSemadhRtvA tasyApatyaM bAhvAditvAdiJ kSaimadhRtviH, uttarati uttaraH, 'anikAbhyAM taraH' 437 ( uNAdi ) iti antaM rAti vA antaraH, ekaM tasyati kvip ekatAH, na antaraH anantaraH, nRn zaMsati nRzaMsaH, na nRzaMsaH anRzaMsastasyApatyaM bhAnRzaMsiH, SaT avayave, saTati saTastasyApatyaM sATiH, sumitrAyA apatyaM saumitriH, bAhvAditvAdiJ parasya pakSa parapakSaH iti grahAdigaNaH / 6 6 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU. 64-67 | zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH pRthivI madhyAnmadhyamazcAsya / / 6. 3. 64 // pRthivImadhyazabdA dezavAcinaH zeSe'rthe iyaH pratyayo bhavati madhyamAdezazvAsya pRthivImadhyazabdasya bhavati / pRthivImadhye jAto bhavo vA madhyamIyaH // 64 // nivAsAccaraNe'N // 6. 3.65 // pRthivI madhyAnnivAsabhUtA dezavAcinazcaraNe nivastari zeSe'rthe'N pratyayo bhavati madhyamAdezazcAsya pRthivI madhyazabdasya / pRthivImadhyaM nivAsa eSAM caraNAnAM mAdhyamAzcaraNAH, trayaH prAcyAH trayaH udIcyAH trayo mAdhyamAH / nivAsAditi kim ? pRthivImadhyAdAgato madhyamIyaH kaThaH / caraNa iti kim ? pRthivImadhyaM nivAso'sya madhyamIyaH zUdraH / 65 / [ 119 nyA0 sa0 nivA0 - nanvaNgrahaNaM kimarthaM yato yo hi anyena bAdhito na prApnoti tadarthamidaM sa cANeva ? satyaM, nivAsAccaraNa iti kRte pUrvasUtreNaiva siddhe niyamArtha syAt pRthivImadhyAnnivAsabhUtadezavAcinazcaraNe eva nivastari nAnyatra tatazca madhyamIyAzcaraNA mAdhyamaH zUdra iti vaiparItyaM syAdatastanmA bhUdityaN grahaNam / veNukAdibhya IyaN // 6. 3. 66 // veNuka ityevamAdibhyo yathAyogaM dezavAcibhyaH zeSe'rthe IyaN pratyayo bhavati / vaiNukIyaH, vaitrakIya:, auttarapadIyaH, auttarIyaH, auttarakIyaH, prAsthIyaH, prAsthakIyaH, mAdhyamakIyaH, mAdhyamikIyaH, naipuNakIyaH, bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / 66 / nyA0 sa0 veNu0 - veNavaH santyatra uttarANyatra santi, 'RzyAdeH kaH ' 6-2-94 prasmasya tulyaH, madhyama eva, madhyamamasyAsti 6 ato'neka ' 7-2-6 itIkaH, alpA nipuNaH, 'kutsitAlpe 7-3-33 iti kap, tatra bhavaH / vA yuSmadasmado'JInatra yuSmAkAsmAko cAsyaikatve tu tavakamamakam / / 6. 3. 67 // dezAditi nivRttam, yuSmad asmad ityetAbhyAM zeSe'rthe aJ InaJ ityetau pratyayo vA bhavataH tatsaMniyoge ca yathAsaMkhyaM yuSmadasmadoryuSmAkAsmAkI, ekatvaviziSTe tvarthe vartamAnayostavakamamakAvAdezau bhavataH, pratyayau prati yathAsaMkhyaM nAsti vacanabhedAt / yuSmAkamayaM yuvayorvA yauSmAkaH / yoSmAkINaH, asmAkamayamAvayorvA AsmAkaH AsmAkInaH, pakSe tyadAditvena dusaMjJakatvAdIyaH / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3. sU. 68-74 ] yuSmadIyaH, asmadIyaH, ekatve tu tavakamamakam / tavAyaM tAvakaH, mamAyaM, mAmakaH, tAkInaH, mAmakInaH, pakSe tvadIyaH, madIyaH / 67 / dvIpAdanusamudraM NyaH // 6. 3. 68 // ___ samudrasamIpe yo dvIpastadvAcinaH zeSe'rthe NyaH pratyayo bhavati / kacchAdyakaaNorapavAdaH, dvaipyo manuSyaH, dvaipyamasva hasitam, dvaipyam / anusamudramiti kim ? anunadi yo dvIpastasmAt dvaipako vyAsaH, dveSakamasya hasitam, dvaipam / 68 / ardhAdyaH // 6. 3. 69 // ___ ardhazabdAccheSe'rthe ya: pratyayo bhavati / aya'm / 69 / sapUrvAdikaNa // 6. 3. 70 // sapUrvapadAdardhazabdAt zeSe'rthe ikaN pratyayo bhavati / pauSkarAdhikaH, baijayAdhikaH, bAleyAdhikaH, gautamAdhikaH, kSetrAdhikaH yauvanAdhikaH / 70 / dikapUrvapadAttau // 6. 3.71 // dikapUrvapadAdardhazabdAccheSe'rthe tau ya ikaN ityeto pratyayo bhavataH / pUrvAyam, paurvAdhikam dakSiNAya'm, dAkSiNAdhikam, pazcAya'm, pAzcAdhikam / 71 / grAmarASTrAMzAdaNikaNau // 6. 3. 72 // grAmarASTrakadezavAcino'rdhazabdAdikpUrvAt zeSe'rthe'N ikaNa ityeto pratyayau bhavataH, yApavAdau / grAmasya rASTrasya vA pUrvArdhe bhavaH paurdhiH, paurvAdhika :, dAkSiNArdhaH, dAkSiNAdhikaH / 72 / parAvarAdhamottamAdeyaH // 6. 3.73 / / ___ para avara adhama uttama ityetatpUrvAdardhazabdAccheSe'rthe yaH pratyayo bhavati, ikaNo'pavAdaH / parArdhyam, avarAyam, adhamAryam, uttamAryam, parAvara yoH dikzabdatve'pi paratvAdayameva yaH / 73 / nyA0 sa0 parAvarA0-dikzabdatve'pIti na kevalaM parAvarayoryathAkramaM zatravadharmArthayoranena pratyaya ityperrthH| amo'ntAvodhasaH // 6. 3. 74 // anta, avas, adhas ityetebhyaH zeSe'rthe'maH pratyayo bhavati / antamaH, avamaH, adhamaH, akArAditvamavo'dhaso'ntyasvarAdilopArtham / 74 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 3. sU. 75-78 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 121 " nyA0 sa0 amo0 - yatra prakRtivizeSo nopAdIyate tatra vAdyAt ' 6-1-11 iti pravarttate ityatra prakRtivizeSopAdanAdama ityasya prathamAntanirde'pi na prakRtibhAvaH / antama iti antazabdAt bhavAdanyatrAyaM vidhiH bhave tu digAdiya eva, tathA avodhaH zabdayordigdezavRttyoriha grahaNaM, kAlavRttyostu paratvAt ' sAyaMciram ' 6-3-88 iti tanaDeva / 6 akArAdIti anyathA Ama iti kRte 'nAma sidayyavyaJjane' 1-1-21 ityanena padatvAt prAyo 'vyayasya' 7-4 - 65 ityantyasvarAdilopo na syAt, 'no'padasya ' 7-4-61. ityatoSpada ityanuvartanAt / pazcAdAdyantAgrAdimaH | 6. 3. 75 // pazcAt Adi anta agra ityetebhyaH zeSe'rthe imaH pratyayo bhavati / pazcimaH / atrAvyayatvAdantyasvarAdilopa: / AdimaH, antimaH agrimaH / AdyantAbhyAM bhavAdanyatrAyaM vidhiH bhave tu paratvAddigAdiya eva // 75 // madhyAnmaH / / 6. 3. 76 / / madhyazabdAccheSe'rthe maH pratyayo bhavati / madhyamaH, bhave dinaNAdirvakSyate / tato'nyatrAyaM vidhiH // 76 | , madhya utkarSApakarSayoraH / / 6. 3. 77 / / utkarSApakarSayormadhye vartamAnAnmadhyazabdAccheSe'rthe a ityayaM pratyayo bhavati, mApavAdaH / nAtyutkRSTo nAtyapakRSTo madhyaparimANo madhyo vaiyAkaraNaH, madhyA guNAH, madhyA strI, nAtidIrghaM nAtihrasvaM madhyapramANaM madhyaM kASTham, nAtisthUlo nAtikRzo madhyaH kAyaH / yadyapi madhyazabdo madhyapariNAmavAcinyapi vartate tathApyavasthAvasthAvatoH syAdvAdAdbhedavivakSAyAmavasthAvAci prakRteravasthAvati pratyayArthe pUrveNa mo mAbhUditi vacanam // 77 // nyA0 sa0 madhya0-yadyapIti nanvAdhArAdheyayorabhedavivakSAyA madhyavartikASTAdyapi madhyazabdenocyate, tat kimanenetyAzaGkA / adhyAtmAdibhya ikaN // 6. 3. 78 // adhyAtma ityAdibhyaH zeSe'rthe ikaN pratyayo bhavati / adhyAtmaM bhavamAdhyAtmikam, evamAdhidaivikam, Adhibhautikam, anuzatikAditvAdanayorubhayapadavRddhiH / aurdhvadamikaH, aurdhvadehikaH, aurdhvadamikaH, aurdhvadehikaH, ata eva pAThAdUrdhvazabdasya damadehayorvA mo'ntaH / kecidUrdhvadamordhvadehAvanuzatikAdiSu paThanta ubhayapadavRddhimicchati / aurdhvadAmikaH, aurdhvadaihikaH, UrdhvamauhUrtikaH, atra 'saptamI cordhva mauhUrtike' ( 5 -3 - 12 ) iti jJApakAduttarapadasyaiva Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvRlite [pAda. 3 mU0 79-80 / vRddhiH / akasmAt hetuzUnyaH kAlaH tatra bhavamAkasmikam / amuSminparaloke bhavam AmuSmikam, evamAmutrikam, pAratrikam, iha bhavamohikam, zaiSikampAThasAmarthyAtsaptamyA alup / adhyAtmAdayaH prayogagamyAH / 78 / . nyA0 sa0 adhyAtmA0-Atmani iti vigRhya 'anaH' 7-3-88 ityat samAsAntaH tataH saptamyarthasyoktatvAt sipratyayaH, yadvA syAdvAdAt prakRtibhedena kArakabhede saptamyantAdikaN / __ AmuSmikamiti nanu 'nopadasya' 7-4-61 iti kathamantyasvarAdilopaH, 'tadantaM padam' 1-1-20 iti padatvAtvAnna prApnoti ! na, 'nAma siday' 1-1-21 iti niyamAtpadatvAbhAvaH / evamAmutrikamiti evaMzabdaH paralokalakSaNaM sAdRzyamavagamayati dvayoH / samAnapUrvalokottarapadAt // 6. 3. 79 // samAnapUrvapadebhyo lokazabdottarapadebhyazca zeSe'rthe ikaNa pratyayo bhavati / samAna grAme kRto bhavo vA sAmAnagrAmikaH, sAmAtadezikaH, iha loke kRto bhavo vA aihalaukikaH, pAralaukikaH, sArvalaukikaH, yogadvaye'pi bhavArtha eva pratyaya ityanye 79 / varSAkAlebhyaH // 6. 3.80 // varSAzabdAtkAlavizeSavAcibhyazca zeSe'rthe ikaNa pratyayo bhavati, aprapavAdaH dorIyamapi paratvAdvAdhate / varSAm bhavo vArSikaH, RtoNit pratyayastadavayavAdeRtvantAdapi bhavatyabhidhAnAt / pUrvavArSikaH, aprvaarssikH| evmuttrtraapi| kAlavAci, mAsikaH, ArdhamAsikaH, sAMvatsarikaH, AhnikaH, devasikaH, varSAgrahamA mRtvaNbAdhanArtham / kAlazabdaH kAla vizeSavAcI / 'bhartusaMdhyAderaNa' (6-3-88) ityatra saMdhyAdigrahaNAt / svarUpagrahaNe hi kAlalakSaNekaNbAdhakaM sadhyAdigrahaNamanarthakaM syAt / bahuvacanaM tu yathAkathaMcit kAla vRttibhyaH pratyayaprApaNArthaM, nizAsahacaritamadhyayanaM nizA pradoSasahacaritaM pradoSaH tatra jayI naizikaH prAdoSikaH / kadambapuSpasahacaritaH kAlaH kadambapuSpaM vrIhipalAlasahacaritaH kAlo vrIhipalAlam / tatra deyamRNaM kAdambapuSpikaM behipalAlikam / kAlazabdAtu kAlArthAdakAlArthAcca kAlataH, akAlAdapi kAlArthAt 'kAlebhyaH' iti yo vidhiH / 8 / / nyA0 sa0 varSA0-pUrvavArSika iti pUrvAzca tA varSAzca 'pUrvApAprathama' 3-1-103 iti samAsaH, pUrvAsu varSAsu bhava iti taddhitaviSaye 'digadhikam ' 3-1-98 ityanena vA, varSANAM pUrvatvamiti 'pUrvAparAdha' 3-1-52 ityAdinA tatpuruSo vA 'bhaMzAdRtoH' 7-4-11 ityuttarapadavRddhiH, vizeSavihitatvAt paratvAccAnena 'dikpUrvAt ' 6-3-71 iti bAdhyate / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU. 81-85] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 123 vizeSavAcIti gRhyata iti zeSaH, mAsAdyapekSayA kAlazabdo'pi kAlavizeSavAcI tena kAlika ityapi / yathAkathaMciditi yathAkathaMcit guNavRttyA mukhyavRttyA vA ye kAle varttante ityarthaH / akAlAdapIti-akAlazabdazca yadA kAlamupalakSaNIkRtya kAle varttate guNavRttyaiva tadAkAlazabdAt kAlarthAt pratyayo bhavati yathAdarzitAt kadambapuSpAdeH / yo vidhiriti kAlebhya ityaMzena yo vidhiH sa tasmAd bhavatIti / zaradaH zrAddhe karmaNi // / 6. 3. 81 // zaracchabdAtkAlavAcinaH zrAddhe karmaNi pitRkArye zeSe'rthe iN pratyayo bhavati, RtvaNo'pavAdaH / zAradikaM zrAddhakarma / karmaNIti kim ? zAradaH zrAddhaH, zraddhAvAnityarthaH / zrAddha iti kim ? zAradaM virecanam / 81 / navA rogAta // 6. 3. 82 // zaracchabdAt kAlavAcino roge Atape ca zeSe'rthe ikaNa pratyayo bhavati vA, RtvaNo'pavAdaH / zAradikaH zArado vA rogaH, zAradikaH zArada AtapaH / rogAtapa iti kim ? zAradaM dadhi // 82 // nizApradoSAt / / 6. 3. 83 // nizApradoSazabdAbhyAM kAlavAcibhyAM zeSe'rthe 'varSAkAlebhyaH' (6-3-79) iti nityaM prApta ikaMN vA bhavati / naizikaH naizaH prAdoSikaH prAdoSaH // 83 // zvasastAdiH // 6. 3. 84 // zvas ityetasmAtkAlavAcinaH zeSe'rthe ikaN pratyayo vA bhavati sa ca tAdiH / zauvastikaH, pakSe 'aiSamohyaHzvaso vA' ( 6-3-18) iti tyac / zvastyam / tatrApi vAgrahaNAt pakSe ' sAyam ' - ( 6-3-87 ) ityAdinA tanaT / zvastanam 184 / ciraparutparA restnaH // / 6. 3. 85 / / ciraparutparAri ityetebhyaH kAlavAcibhyaH zeSe'rthe tnaH pratyayo bhavati vA, ciratnaM paruttnaM parAritam, pakSe ' sAyam' [ 6-3-87 ] ityAdinA tanaT / ciraMtanam, paruttanam, parAritanam, parutparAribhyAM vikalpaM necchantyabhye / parArestu rilopa ityeke, parAtnaH / kecittu parutparAryostanaTayantyasvarAtparaM svAgamamicchanti / paruntanam, parAritanam // 85 // nyA0 sa0 cira0-mvAgamamiti moruditakaraNaM 'tau mumau ' 1-3-14 ityanusvarArthaM, " anyathA padAntatvAnna syAt, 'nAma siday' 1-1-21 ityanenApi masya padAntatvaM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda. 3 sU0 86-89 ] paritamityasyAt, paruntanamityatra tu antyasvarAt parasya takArAcca prAk sthitasya na syAt / " puronaH // 6.3.86 // purAzabdAt kAlavAcino'vyayAccheSe'rthe naH pratyayo bhavati vA / purA bhavaM purANam, purAtanam // 86 // pUrvApAttana // 6. 3. 87 // pUrvAhna aparAhna ityetAbhyAM kAlavAcibhyAM zeSe'rthe tanaT pratyayo vA bhavati / ' varSAkAlebhya: ' ( 6-3-79) iti nityamikaNi prApte vikalpa:, tena pakSe so'pi bhavati, pUrvAhna jAto bhavo vA pUrvAhnatanaH / pUrvAhnatanaH, aparAhNetanaH, aparAhRtanaH, ' kAlAttana' ( 3-2-24) ityAdinA vA saptamyA alup / pUrvAhNe jayI pUrvAhRtanaH aparAhRtanaH / atra jayini vAcye tatra vyavasthitavibhASAvijJAnAt nityaM saptamyA lup, pakSe paurvAhnikaH, AparAhlikaH / TakAro GayarthaH / pUrvAhNetanI, aparAhNetanI 87 / sAyaMciraMprAgevyayAt // 6. 3.88 // yogavibhAgAdveti nivRttam, sAyaMciraMprAprage ityetebhyo'vyayebhyazca kAlavAcibhyaH zeSe'rthe tanaT pratyayo nityaM bhavati / sAye bhavaM sAyantanam, cire cirantanam, ata eva nirdezAnmAntatvaM nipAtyate / prAtanam, pragetanam, anayorekArAntatvam / avyaya, divAtanam, doSAtanam, naktaMtanam, punastanam, prAtastanam, prAktanat / kAlebhya ityeva ? svarbhavaM sauvam, sAyaMciraMprAge ityavyayebhyo'vyayAdityeva siddhe sAyaciraprAha pragazabdebhya stanavidhAnaM kAlekaNbAdhanArtham / 88 / bhartu saMdhyA dera / / 6. 3. 89 // bhaM nakSatraM tadvAcibhya RtuvAcibhyaH saMdhyAdibhyazca kAlavAcibhyaH zeSe'rthe'N pratyayo bhavati, ikaNo'pavAdaH / puSyeNa candrayuktena yuktaH kAla: puSyaH / ' candrayukta ' - ( 6-2- 7 ) ityAdinAN / tasya lup puSye bhavaH pauSaH, evaM taiSaH AzvinaH rauhiNaH, sauvAtaH / Rtu graiSmaH zaiziraH, vAsantaH RtoNit pratyayastadavayavAderapi bhavati / pUrvagraiSmaH, aparazaiziraH / 'aMzAdRto: ' ( 7-4 -14 ) ityuttarapadavRddhiH / sandhyAdi, sAndhyaH, sAndhivela:, aamaavaasyH| ekadezavikRtasyAnanyatvAdamAvasyAzabdAdapi bhavati / AmAvasyaH, Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3 sU. 90-93 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 125 aNgrahaNaM svAtirAdhArdrApaurNamAsIbhya IyabAdhanArtham / yathAvihitamityucyamAne dorIya itIyaH prApnoti / kAlebhya ityeva ? svAteridamudayasthAnam svAtIyam, evaM rAdhIyam, Adryam / sandhyA sandhivelA amAvAsyA trayodazI, caturdazI, paJcadazI, paurNamAsI, pratipat, zazvat iti saMdhyAdiH / 'RvarNovarNAt '( 7 - 4 -71 ) iti sUtre'zazvaditi pratiSedhAcchazvacchabdAt ikaNapi / zAzvatam zAzvatikam / 89 / " nyA0 sa0 bhartu* ekadezavikRtasyeti 'vAdhAremAvasyA 1-1-21 iti hrasvatve ekadezavikRtatvam / aNugrahaNamiti anyathA yo'nyena bAdhito na prApnoti sa bhavati, sa cANeveti nyAyAt siddhaM kiM tadgrahaNena ? ImabAdhanArthamiti nanu kAlekaNU prApnoti tat kimuktaM IyabAdhanArthamiti ? satyaM, sUtrakaraNAt kAlekaNU na bhavati / ikaNapIti 'varSAkAlebhyaH ' 6-3-80 ityanena, na vAcyaM prayojanekaNi caritArthaH, yataH prayojanArthe ikaN asmAnneSyata eva / saMvatsarAtphalaparvaNo // 6. 3. 90 // saMvatsarazabdAtphale parvaNi ca zeSe'rthe'N pratyayo bhavati / sAMvatsaraM phalam, sAMvatsaraM parva / phalaparvaNoriti kim ? sAMvatsarikaM zrAddham / 90 hemantAdvA taluk ca // 6. 3. 91 // hemantazabdAdRtuvizeSavAcinaH zeSe'rthe'N vA bhavati tatsaMniyoge ca takArasya lugvA bhavati / nityamaNi prApte vibhASA / tathA trairUpyam, haimanam, haimantam, haimantikam, tadantavidhinA pUrva haimanam / ' aMzAdRtoH ' [ 7-4-14 ] ityuttarapadavRddhiH / 91 / prAvRSa eNyaH / / 6. 3. 92 // prAvRS ityetasmAt RtuvAcinaH zeSe'rthe eNyaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / prAvRSi bhavaH prAvRSeNyaH / jAte tu paratvAdika eva / prAvRSi jAtaH prAvRSikaH, eNya iti pratyaye mUrdhanyo NakAro nirnimittakaH prAvRSeNyayatIti NyantAt kipi prAvRSeN iti mUrdhanyArthaH / 92 / > nyA0 sa0 prArR0 nirnimittaka iti na tu 'raSRvarNa 2-3 - 63 ityanena mUrdhanyArtha iti, anyathA na loparUpe pare kArye ' NaSama' 2-1-60 iti NatvasyAsattvAdanyatvAcca 'ravarNaH ' 2-3-63 ityapravRttau 'nAmno nonahnaH ' 2-1-91 iti nalope'niSTaM rUpaM syAt / sthAmAjinAntAllup // 6. 3. 93 // sthAma nzabdAntAdajinAntAcca parasya zaiSikasya pratyayasya lup bhavati / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] 9 bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pA0 3. sU0 94-97 ] azvatthAmani bhavo jAtA vA azvatthAmA / ' aH stha mnaH [ 6-1-22 ] -ityaH / tasyaM lup / sihAjine bhavoM jAto vA siMhAMjinaH ulAjinaH, nRkAjinaH / bhavArthasyaiva lupamicchantyanye tanmate azvatthAmno'yaM tarta Agato vA azvatthAmaH, evaM hAjinaH vArkAjinaH ityAdI na bhavati / 93 / tatra kRtalabdhakIta saMbhUte // 6. 3. 94 // aNAdaya eyaNAdayazca savizeSaNA anuvartante tatreti saptamyantAt kRte labdhe kI saMbhUte cArthe yathAyogamaNAdaya eyaNAdayazva pratyayA bhavanti / yadanyenotpAditaM tatkRtam / yatpratigrahAdinA prApta tallabdham, yanmUlyena svIkRtam tat krItam / yatsaMbhAvyate saMmAti vA tatsaMbhUtam / srudhne kRtoM labdhaH krItaH saMbhUto vA sraughnaH, evaM mAthuraH, atrANaM autsaH utsAdyaJ / bAhyaH, bAhIkaH / 'bahiSaSTIkaNaca (6-1-16) / nAdeyaH nadyAditvAdeyaN / rASTriyaH / ' rASTrAdiya:' ( 6-3-3 ) / pArAvarINa: / ' pArAvArAdInaH (6-3-6) / tatreti kim / devadattena krItaH / kRtalabdhakrItasaMbhUta iti kim ? zeyane zete, Asana Aste | 4 | 1 * " nyA0 sa0 tatra 0 - yatsaMbhAvyate iti utpattijJAnaM saMbhAvanA, tatra utpadyate tatra ghaTate ityarthaH / samAti ceti pramANAnatirekeNAvatiSThate / tatsaMbhUtamiti saMmAtyarthe akarmakatvAcchIlyA ditvAt sati karttari ktaH, itare tu antarbhUtavyarthatvAt karmaNi ktaH / kuzale // 6. 3. 99 // tatreti saptamyantAtkuzale'rthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca pratyayA bhavanti / srudhne kuzala: sraughnaH mAthuraH nAdeyaH, rASTriyaH, yogavibhAga uttarArthaH / 95 / patho'kaH / / 6. 3.96 // tatreti saptamyantAtpathinzabdAtkuzale'rthe'kaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / pathi kuzalaH pathakaH / 96 / ko'zmAdeH / / 6. 3. 97 // tatreti saptamyantebhyo'zman ityAdibhyaH kuzale'rthe kaH pratyayo bhavati / aNAderapavAdaH / azmani kuzala: azmakaH, azanikaH AkarSakaH / azmAdaya upacArAttadviSayAyAM kriyAyAM vartamAnAH pratyayamutpAdayanti tatraiva kuzalArthayogAt / pratyayAntarakaraNa mikArokArAntazabdArtham / anyathA teSu aniSTaM " Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3. su. 98-101 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [127 rUpamApadyeta / azman azani AkarSatsaru, pizAca, picaNDa, pAda, zakuni, nicaya, jaya, naya, hAda, hrAda ityazmAdiH / 97 / nyA0 sa0 ko'zma-pratyayAntarakaraNamiti nanu 'pathokaH' 6-3-96 ityato'kenaiva sAdhyasiddhirbhaviSyati kiM karaNeneti ? aniSTamiti 'avarNavarNasya ' 7-4-98 iti prasaGgAt / jAte / / 6. 3. 98 // tatreti saptamyantAjjAte'rthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca pratyayA bhavanti / sughne jAtaH sraughnaH, evaM mAthuraH, aN-autsaH, audapAnaH, aJbAhyaH, bAhIkaH, JyaTIkaNau-kAleyaH, AgneyaH, 'kalyagnereyaNa' (6-1-17) / straiNaH, pauMsna, 'prAgvataH strIpusAnnasnaJ' (6-1-25) / nAdeyaH, eyaNa, rASTriyaH, iyaH pArAvArINaH, InaH grAmyaH, grAmINaH, yenau-kAtreyakaH / 'kanyAdezcayakA' (6-3-10) / tatretyeva / caitraajjaatH| jAta iti kim ? zayane zete / Asane Aste, svayamutpattirjAtasyArtha iti kRtAdibhyo bhedaH / 68 prAvRSa ikaH // 6. 3. 99 // tatreti saptamyantAtprAvRSzabdAjjAte'rthe ikaH pratyayo bhavati, ennysyaapvaadH| prAvRSi jAtaH prAvRSika: / 99 / nAmni zarado'kaJ // 6. 3. 100 // zaradityetasmAtsaptamyantAjjAte'rthe'kaJ pratyayo bhavati nAmni prakRtipratyayasamudAyazcetkasyacinnAma bhavati, RtvaNo'pavAdaH / zAradakA darbhAH, zAradakA mudrAH / darbhavizeSANAM mudavizeSANAM ceyaM saMjJA / nAmnIti kim ? zAradaM sasyam / 100 / sindhvapakarAtkANau // 6. 3. 101 // sindhuapakara ityetAbhyAM saptamyantAbhyAM jAte'rthe ku aNa ityatau pratyayau bhavata: nAmni / sindhoH kacchAdyakatraNoH apakarAccautsargikANo'pavAdaH, vacanabhedAdyathAsaMkhyAbhAvaH / sindhau jAtaH sindhukaH saindhavaH apakare kacavare jAtaH apakarakaH, ApakaraH / nAmnItyeva ? saindhavako manuSyaH / nAmnItyadhikAraH 'kAlAddeya RNe' (6-3-112) iti sUtraM yAvat anye tu nAmnItyadhikAraM necchanti / 101 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 102-105 ] pUrvAhAparAlA mUlapradoSAvaskarAdakaH // 6. 3. 102 // tatreti saptamyantebhyaH pUrvAllAdibhyo jAte'rthe'kaH pratyayo bhavati nAmni, ikaNAderapavAdaH / pUrvAhna jAtaH pUrvAhnakaH, aparAhakaH, atrekaNtanaTorapavAdaH / ArdrakaH, mUlakaH, atra bhANaH, pradoSakaH, atrekaNaNoH, avaskarakaH, atrautsagikANaH / nAmnItyeva ? paurvAhnikam, pUrvAhnatanam, AparAhnikam aparAhetanam Arda, maulaM, prAdoSikaM, prAdoSama, Avaskaram / kenaiva siddhe'kavidhAnamAdriketyevamartham / anyathA khaTvAkA khaTvakA khaTviketivat ke rUpatrayaM syAt / 102 / pathaH pantha ca // 6. 3.103 // - pathinzabdAtsaptamyantAjjAte'rthe'kaH pratyayo bhavati pathin zabdasya ca panthAdezo nAmni, aNo'pavAdaH / pathi jAtaH panthakaH / 103 / azva vA'mAvAsyAyAH // 6. 3. 104 // amAvAsyAzabdAtsaptamyantAjjAte'rthe'kAro'kazca pratyayau vA bhavataH nAmni, sndhyaadynno'pvaadH| amAvAsyAyAM jAtaH amAvAsyaH, amAvAsyakaH, pakSe saMdhyAdyaN / AmAvAsyaH, ekadezavikRtasyAnanyatvAt amAvasyAzabdAdapi bhavati / amAvasyaH, amAvasyakaH, AmAvasyaH / nAmnItyeva ? AmAvAsyaH / 104 / nyA0 sa0 azca0-amAvasyAzabdAditi 'vA'dhAre'mAvasyA' 5-1-21 iti dhyaNi vAhasvatvaniSAtanAt / zraviSThASADhAdIyazca // 6. 3. 105 // zraviSThA aSADhA ityetAbhyAM jAte'rthe IyaNa cakArAdazca pratyayo bhavataH nAmni, bhANo'pavAdaH / zraviSThAH dhaniSThAH, tAbhizcandrayuktAbhiryuktaH kAlaH zraviSThAH tAsu jAtaH zrAviSThIyaH, zraviSThaH / evam aSADhAyAmaSADhayoraSADhAsu vA jAtaH ASADhIyaH aSADhaH, aNamapIcchantyeke / zrAviSThaH ASADhaH / 105 // . nyA0 sa0 zraviSThASADhA-zraviSThA iti zRNotyanenAsminniti vA 'punnAmni' 5-3-130 iti ghaH, zravo vidyate asyAM matuIMH , 'mAvarNa' 2-1-94 iti vAdeze zravavatI, tata AtizAyike iSTe 'jAti' 3-2-51 iti puMvadbhAve 'vinmatorNISTheyasau' 7-4-32 iti matolRpi zraviSThAH tAbhiH / aSADhAyAmiti aSADhA nakSatramekadvitritArakaM ca manyante / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pAda. 3. sU. 106-109] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [129 phalgunyASTaH // 6. 3. 106 // phalgunIzabdAtsaptamyantAjjAte'rthe TaH pratyayo bhavati nAmni, bhANo'pavAdaH / phalgunyorjAtaH phalgunaH, phalgunI strii| aNamapIcchantyeke / phAlgunaH, TakAro GyarthaH / 106 // bahulAnurAdhApuSyArthapunarvasuhastavizAkhAsvAtelp // 6.3.107 // bahulAdibhyaH saptamyantebhyaH parasya bhANo jAte'rthe lup bhavati nAmni / bahulAH kRttikAH tAbhizcandrayuktAbhiryuktaH kAlo bahulAH tAsu jAto bahulaH / atrANo lupi 'yAdergauNasya'-(2-4-94 ) ityAdinApo'pi lup, evamanurAdhAsu anurAdhaH / 'ghaJyupasargasya bahulam' (3-2-86) iti dIrghatve anurAdhAH, tAsu anurAdhaH, puSyArtha-puSye puSyaH, tiSyaH, sidhyaH / punarvasau punarvasuH, haste hastaH, vizAkhAyAM vizAkhaH, svAtau svAtiH / 107 / ___ nyA0 sa0 bahula-punarvasAviti atra prAgeva ekaiva tArA vivakSiteti 'puSyArthAt ' 3-1-129 iti sUtraM vinA'pi siddhaM puMliGgazcAyam / citrArevatIrohiNyAH striyAm // 6. 3. 108 / / citrAdibhyaH saptamyantebhyaH parasya bhANo jAte'rthe striyAM lup bhavati nAmni / citrAyAM jAtA citrA mANavikA, revatyAM revatI, rohiNyAM rohiNI, striyAmiti kim ? caitraH revataH rohiNaH, puMsyeSAM vikalpa ityeke / tanmate citraH revataH rohiNa ityapi bhavati / 108 / bahulamanyebhyaH // 6. 3. 109 // aviSThAdibhyo ye'nye nakSatrazabdAstebhyaH saptamyantebhyaH parasya bhANo jAte'rthe bahulaM lup bhavati nAmni / abhijiti jAto'bhijit, AbhijitaH, azvayuji jAtaH azvayuk, AzvayujaH, zatabhiSaji zatabhiSak zAtabhiSajaH, zAtabhiSaH, 'vA jAte dviH' (6-2-137) iti vikalpanANo ddittvaadntysvraadilopH| kRttikAsu kRttikaH, kArtikaH, mRgazirasi mRgazirAH mArgazIrSaH, eSu vA lopH| kacinnityam / azvinISu jAtaH azvinaH, azvinI, rAdhaH, rAdhA, zravaNaH, zravaNA, uttaraH, uttraa| kacinna bhavati, maghAsu mAghaH, azvatthe AzvatthaH, proSThapadAsu proSThapAdaH, bhadrapAdaH, 'proSThabhadrAjAte' (7-4-13) ityuttarapadavRdiH / 109 / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3. sU. 110-114 sthAnAntagozAlakharazAlAt // 6. 3. 110 // sthAnazabdAntAnAmno gozAlakharazAla ityetAbhyAM ca saptamyantAbhyAM parasya jAterthe pratyayasya lubbhavati nAmni / gosthAne jAto gosthAnaH, azvasthAnaH, gozAle gozAla:, kharazAle kharazAlaH, liGgaviziSTasyApi grahaNAdosthAnyAM gosthAnaH / gozAlAyAM gozAlaH, kharazAlAyAM kharazAlaH / 'yAdegauNasya' (2-4-94) ityAdinA strIpratyayasyApi luk / 110 / nyA0 sa0 sthAnA0-gozAle iti atra tatpuruSe kRte paravalliGgatAyAM prAptAyAM 'senAzAlA' iti pakSe napuMsakatvAt hrasvatve gozAle jAta ityAdivigrahaH / vatsazAlAdA // 6. 3. 111 // vatsazAlazabdAtsaptamyantAtparasya jAte'rthe pratyayasya vA lup bhavati nAmni / vatsazAlaH, vAtsazAlaH / 111 // sodaryasamAnodayau~ / / 6. 3. 112 // sodaryasamAnodaryazabdau jAte'rthe yapratyayAntau nipAtyete / samAnodare jAtaH sodaryaH, samAnodaryaH / nipAtanAtpakSe samAnasya sabhAvaH, tata eva ca jAtArthamAtratve'pi bhrAtRSvevAbhidhAnam na kRmimalAdiSu / nAmnItyadhikArAdvA / 112 // kAlAddeye RNe // 6. 3. 113 // tatreti vartate, tatreti saptamyantAtkAlavizeSavAcino deye'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yattaddeyamaNaM cattadbhavati, nAmnIti nivRttam / mAse deyamaNaM mAsikam, ArdhamAsikam, sAMvatsarikamRNam / mAsAdike gate deyamityarthaH / RNa iti kim ? mAse deyA bhikSA / svAtau deyaM svastivAcanam / 113 / kalApyazvatthayavabusomAvyAsaiSamaso'kaH // 6. 3. 114 // kalApin azvattha yavabusa umAvyAsa aiSamas ityetebhyaH kAlavAcibhyaH saptamyantebhyo deya RNe'kaH pratyayo bhavati / ikaNAderapavAdaH / yasminkAle mayUrAH kedArAH ikSavaH kalApino bhavanti sa kAlastatsAhacaryAkalApI tatra deyamaNaM kalApakam / yasminkAle'zvatthA: phalanti sa kAlo'zvatthaphalasahacarito'zvatthaH tatra deyamRNamazvatthakam / yasminkAle yavAnAM busaM bhavati sa kAlo yavabusam tatra deyamNaM yavabusakam / umA vyasyante vikSipyante Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3. sU. 115-119] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 131 yasminsa kAla umAvyAsastatra deyamaNamumAvyAsakam / aiSamo'sminsaMvatsare deyamRNamaiSamakam / 114 / nyA0 sa0 kalA0--ikaNAderiti AdizabdAt 'aiSamohyaHzvaso vA' 6-3-19 iti tyactanaTau aiSama iti sAmAnyavizeSabhAvena bhUyaH saptamI, eke tu vizeSAbhAvaM manvAnAH saptamyarthAdapi pratyaya iti ca vyAcakhyaH / grISmAvarasamAdakaJ / / 6. 3. 115 // grISma avarasamA ityetAbhyAM kAlavAcibhyAM saptamyantAbhyAM deye RNe'kaJ pratyayo bhavati, aNikaNorapavAdaH bakAro vRddhyrthH| grISme deyamaNaM graiSmakam, avarA, samA, avarasamA, samAyA, avaratvamityavarasamaM vA / tatrAvarasamakam / aparasamAdapocchantyeke / Aparasamakam / 115 / saMvatsarAgrahAyaNyA ikaN ca // 6. 3. 116 / / saMvatvara AgrahayaNI ityetAbhyAM saptamyantAbhyAM deye RNe ikaNa cakArAdakazca pratyayo bhavataH, aNikaNorapavAda: / saMvatsarAddhi phale parvANi ca RNa prApnoti / saMvatsare deyamaNaM phalaM parva vA sAMvatsarikam, sAMvatsarakam, AgrahAyaNikam, AgrahAyaNakam, vetyakRtvA ikaNa ceti vidhAnaM 'saMvatsarAtphalaparvaNoH' (6-3-89) ityaNbAdhanArtham 116 / nyA0 sa0 saMva0-vetyakRtveti nanvAgrahAyaNyA vetyapi kRte sAdhyasiddhirbhaviSyatItyAzaGkA / sAdhupuSyatpacyamAne // 6. 3. 117 // __ kAlAditi vartate / tatreti saptamyantAtkAlavizeSavAcinaH sAdhau puSyati pacyamAne cArthe yathAvihitaM pratyayA bhavanti / hemante sAdhu haimanamanulepanam / haimantaM haimantikam / vasante puSyanti vAsantyaH kundalatAH, graiSmyaH pATalAH, zaradi pacyante zAradAH zAlayaH, zaizirA mudgAH / 117 / upte // 6. 3. 118 // tatreti saptamyantAtkAlavAcina upte'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / zarAptAH zAradA yavAH / hemante haimanAH, gRSmAH, naidAdhAH yogavibhAga uttarArthaH / 118 / . AzvayujyA akaJ // 6. 3. 119 // AzvayujIzabdAtsaptamyantAdupte'rthe'kaJ pratyayo bhavati, ikaNo'pavAdaH / azvinIbhizcandrayuktAbhiryuktA yA paurNamAsI sA AzvayujI, azvinIparyAyo'. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 120-124 ] zvayukazabdaH / AzvayujyAM kaumudyAmuptA AzvayujakA mASAH / 119 / nyA0 sa0 Azva0-AzvayujyAmiti ata eva nirdazAt 'candrayuktAt' 6-2-6 iti na lup / grISmavasantAdA // 6. 3. 120 // AbhyAM saptamyantAbhyAmupte'rthe'kaJ pratyayo bhavati vA, RtvaNo'pavAdaH / graiSmakaM, gRSmam sasyam vAsantakaM, vAsantaM sasyam / 120 / vyAharati mRge // 6. 3. 121 // tatreti, vartate kAlAditi ca, tatreti saptamyantAtkAlavAcino vyAharatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati vyAharaMzcanmago bhavati / nizAyAM vyAharati naiziko naizo vA shRgaalH| prAdoSikaH prAdoSo vA shgaalH| iti kim ? vasante vyAharati kokilaH / 121 // jayini ca // 6. 3. 122 / / ___ jayaH prshnmbhyaasH| so'syAstIti jayI, tatreti saptamyantAtkAlavAcino jayini vAcye yathAvihitaM pratyayo bhavati / nizAsahacaritamadhyayanaM nizA tatra jayI sAbhyAsaH naizikaH naizaH, prAdoSikaH, prAdoSaH, vAsantaH, vArSikaH / kevalakAlaviSayasya jayasyAyogAnizAdisahacaritAdhyayanAdivRttayo nizAdayaH zabdAH pratyayamutpAdayanti / cakAraH kAlAdityanukarSaNArthaH tena cAnukRSTatvAnnottaratrAnuvartate / 122 // nyA0 sa0 jayAni.-jayasyAyogAditi jayo hi kriyA, sA ca kevalasya na saMbhavatItyarthaH / bhave // 6. 3. 123 // tatretyanuvartate, tatreti saptamyantAdbhave'rthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca pratyayA bhavanti / sattA bhavatyartho gRhyate na janma jAta ityanena gatArthatvAt, judhne bhavaH sroghnaH, mAthuraH, autsaH, nAdeyaH, rASTriyaH, pArAvArINaH, grAmyaH, grAmINaH / 123 / digAdidehAMzAdhaH // 6. 3. 124 // digAdibhyo dehAvayavavAcinazca saptamyantAdbhave'rthe yaH pratyayo bhavati, anniiyaaderpvaadH| dizi bhavo dizyaH, vargya:, apsubhavo'psavyaH, 'apo yayonimaticare' (3-2-28) iti saptamyalup / dehAMza, mUrdhanyaH, " anoTaye" (7-4-51) ityano lopAbhAvaH / dantyaH / karNyaH / oSThayaH / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3. sU. 125-129 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 133 pANyaH / padyaH / taalvyH| mukhyaH / jaghanyaH / dehAMzAttadantAdapIcchantyeke / kaNThatAlavyaH, dntosstthyH| diza, varga, pUga, gaNa, yUtha, pakSa, ghAyyA, mitra, dhAyyamitra, meghA, nyAya, antar, pathin, rahasa, alIka, ukha, ukhA, sAkSin, Adi, anta, mukha, jaghana, megha, vaMza, anuvaMza, deza, kAla, veza, AkAza, ap iti digAdiH // mukhajaghanavaMzAnuvaMzAnAm adehAzArthaH pAThaH, senAyA yanmukhaM tatra bhavo mukhyaH, senAyA yajjaghanaM tatra bhavo jaghanyaH, vaMzo'nvayastatra bhavo vNshyH| evamanavaMzyaH / 124 / nyA0 sa0 dimA0-adehAMzArtha iti dehAMzArthatve iti tu anuvaMzasya matAbhiprAyeNa yasya siddhiH, svamate tadantavidhinirAsAt / nAmnyudakAt / / 6. 3. 125 // udakazabdAtsaptamyantAdbhave'rthe yaH pratyayo bhavati nAmni / udakyA rajasvalA / nAmnIti kim ? audako matsyaH / 125 / nyA. sa. nAmnyu0-udakyeti udake bhavA naimittika AdhAraH / madhyAdinaNNeyA mo'ntazca // 6. 3. 126 // madhyazabdAtsaptamyantAdbhave'rthe dinaN Iya ityete pratyayA bhavanti tatsaMniyoge ca mAgamo bhavati / madhye bhavA mAdhyaMdinA udAyanti, mAdhyamaH, madhyamIyaH, anye tu dinaM NitaM necchanti, madhyaMdinaH / 126 // jihvAmUlAgulezcayaH // 6. 3. 127 // jihvAmUla ali ityetAbhyAM madhyazabdAcca bhave'rthe IyaH pratyayo bhavati, yApavAdaH / jihvAmUle bhavo jihvAmUlIyaH, aGgulIyaH, madhyIyaH, cakAreNa madhyazabdAnukarSaNaM mAgamAbhAvArtham / 127 / nyA0 sa0 jihvA0-yApavAda iti 'digAdi' 6-3-124 iti prAptasya / vargAntAt // 6. 3. 128 // vargazabdAntAtsaptamyantAdbhave'rthe IyaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / kavargIyaH, pavargIyo varNaH / 128 / Inayau cAzabde // 6. 3. 129 // vargazabdAntAtsaptamyantAdbhave'rthe Inaya ityetau cakArAdIyazca pratyayA bhavanti azabde na cetsa bhavArthaH zabdo bhavati / bharatavargINaH, bharatavaryaH, bharatavargIyaH, bAhubalivargINaH, bAhubalivaryaH, bAhubalivargIyaH, yuSmadvargINaH, Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 130-133 ] yuSmadvargyaH, yuSmadvargIyaH, asmadvargINa:, asmadvargyaH, asmadvargIyaH, azabda iti kim ? kavargIyaH / 129 / datikukSikalazivastyahe re yaN / / 6. 3. 130 // ebhyaH saptamyantebhyo bhave'rthe eyaN pratyayo bhavati / aNAdInAmapavAdaH / dRtau carmakhalvAyAM bhavaM dArteyaM jalam, kukSau dehAMze bhavaH kaukSeyo vyAdhiH, dezArthAdapi bhave paratvAt ayameva na dhUmAdyakaJ / asAvapyayameva na kulakukSyAdyeyakaJ / asi kaukSeyamudyamya, kalazyAM manyanyAM bhavaM kAlazeyaM takram / vastI purISanirgamarandhre bhavaM vAsteyaM purISam / ahau bhavamAheyaM viSam // 130 // nyA0 sa0 dRti0 - ayameveti bhavAdanyatra jAtAdAvarthe tasya caritArthatvAt / asAvIta khaDgai'pItyarthaH / kalazyAmiti kalyate sma ke kalitaH, kalitaM kSiptaM paricchinnamaznute vyApnotIti karmaNo'Ni kalitAzI, pRSodarAditvAt kalazirityAdezaH / Asteyam / / 6. 3. 131 // astizabdAttivanta pratirUpakAdvyayAddhana vidyamAnaparyAyattatra bhave eyaN pratyayo nipAtyate asRj zabdasya vAstyAdezazcaM / dhane vA vidyamAne vA asRji vA bhavamAsteyam / 131 / grIvAtoN ca // 6. 3. 132 // grIvAzabdAdbhave'rthe'N cakArAdeyaN ca pratyayau bhavataH dehAMzayApavAdaH / grIvAyAM grIvAsu vA bhavaM graivagraiveyam, grIvAzabdo yadA zirodhamanIvacanastadA tAsAM bahutvAdbahuvacanam / 132| nyA0 sa0 grIvAto0- graivamiti 'grIvebhyo'N ca ' iti pANinIyasUtre bahuvacena jJApitatvAt grIvAsu bhavamiti bahutve eva pratyayo na zrIvAyAM bhava ityekatve / cAturmAsAnnAni // 6. 3. 133 // caturmAsazabdAttatraM bhave'N pratyayo bhavati nAmni samudAyazcennAma bhavati / catuSu mAseSu bhavA cAturmAsI, ASADhI, kArtikI, phAlgunI ca paurNamAsI bhaNyate / atra vidhAnasAmarthyAt 'dvigoranapatye ' - (6 - 1 - 24 ) ityAdinA pratyayasya lub na bhavati / nAmnIti kim ? caturSu mAseSu bhavazcaturmAsaH / atra ' varSAkAlebhyaH ' ( 6- 3 - 79) itIkaNu / tasya lup / 133 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3. sU. 134-137 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [135 yajJe JyaH // 6. 3. 134 // _____ caturmAsazabdAttatra bhabe majhe jyaH pratyayo bhavati / caturyu mAseSu bhavAni cAturmAsyAni yajJakarmANi / 13 / / gambhIrapaJcajanabahidaivAt / / 6. 3. 135 // .. ___gambhIrapaJcajanabahirdeva ityetebhyastatra bhave jyaH pratyayo bhavati, aNAya. pavAdaH / gambhIre bhavo gAmbhIryaH, pAJcajanyaH, bAhyaH, daivyaH / bhavAdanyatra gAmbhIraH, pAJcajanaH, dvigau tvalo lupi paJcajanaH / bAhIkaH, daivaH / bhave'pi bAhIka ityeke / 135 / nyA0 sa0 gambhIra0-dvigau tvaNo lupIti yadA paJcajanazabdaH pAtAlavAcakaH rathakArapaJcamasva cAturvarNasya vA iti vyAkhyA tadA na dviguH, asaMjJAyAM tasya vidhAnAta, yadA tu paJcasu janeSu bhavastadA dvigau jyaH, asya vidhAnasAmarthyAnna lup / parimukhAdekhyayIbhAvAt // 6. 3. 136 // ___ parimukha ityevamAdibhyo'vyayIbhAvebhyastatra bhace jyaH pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / paritaH sarvato mukhaM parimukham / ata eva vacanAdavyayIbhAvaH / varjanArtho vA pariH / mukhAt pari parimukham / 'paryapAG'-(3-1-32) ityAdinAvyayIbhAvaH / parimukhe bhavaH pArimukhyaH, pArihanavyaH, pAryoSThayaH / parimukhAderiti kim ? aupakUlam, aupamUlam, aupazAkham, aupakumbham, aupakhalam, Anukumbham, AnukUlam, Anukhalam / avyayIbhAvAditi kim ? pariglAno mukhAya parimukhaH tatra bhavaH pAri mRkhaH / parimukha, parihanu, paryoSTha paryulakhala, pariratha, parisira, parisIra, upasIra, anusIra, upasthUNa, upasthUla, upakalApa, upakapAla, anupatha, anugaGga, anutila, anasIta, (anuzIta) anumASa, anuyava, anuyUpa, anuvaMza, anupada iti parimukhAdiH / anuvaMzAddigAditvAdyo'pi anuvaMzyaH / 136 / nyA0 sa0 pari0-ata eva vacanAditi na tu 'paryapAG' 3-1-32 ityAdinA pazcamyantena saha tena vidhAnAt parezvAtra varjanArthAbhAvAt 'paryapAbhyAm ' 2-2-71 iti pnycmybhaavH| ___parisireti sinoteH 'Rjyaji' 308 ( uNAdi) iti kiti re sig| parisIreti sinoteH 'viji' iti dIrghatve ca sIrA / / antaHpUrvAdikaNa ca // 6. 3. 137 // . ___ antaHzabdapUrvapadAdavyayIbhAvAttatra bhave ikaN pratyayo bhavati, anno'pvaadH| agArasyAntaH antaragAram, tatra bhava AntaragArikaH / AntargehikaH, Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 138-141 ] AntazmikaH, AntapurikaH / avyayIbhAvAdityeva ? antargatamagArasya antaHsthaM vAgAramantaragAram tatra bhavabhAntaragAram / Anta:puram, AntaHkaraNam / 137 / / nyA0 sa0 anta:0-Antazmika iti vezmano'ntaH 'napuMsakAd vA' 7-3-89 (iti) at, antarvezme antarvezma 'saptamyA vA' 3-2-4 am , antarvezma vA bhavaH / paryano mAt // 6. 3. 138 // . .. pari anu ityetAbhyAM paro yo grAmazabdastadantAdavyayIbhAvAttatra bhave ikaNa pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / grAmAtpari parigrAmam, grAmasya samIpamanugrAmam, tatra bhavaH pArigrAmikaH, AnugrAmikaH / avyayIbhAvAdityeva ? parigato grAmaH parigrAmastatra bhava: pArigrAmaH AnugrAmaH / 138 / upAjjAnunIvikarNAt prAyeNa // 6. 3. 139 // upa ityetasmAtpare ye jAnunIvikarNazabdAstadantAdavyayIbhAvAdikaNa pratyayo bhavati prAyeNa tatra bhave yastatra bAhulyena bhavati anyatra ca kadAcidbhavati tsminnityrthH| jAnuna: samIpamupajAnu, prAyeNopajAnu bhavati aupajAnukaH sevakaH, aupajAnukaM zATakam, aupanIvikaM grIvAdAma, aupanIvika kArSApaNam, aupakaNika: sUcakaH / prAyeNeti kim ? nityaM bhave mAbhUt / aupajAnavaM mAMsam, aupajAnavaM gar3a, jAnuzabdo dehAvayavo nopajAnuzabda iti yo na bhavati / 139 / ruDhAvantaHpurAdikaH // 6. 3. 140 // __ antaHpurazabdAttatra bhave ikaH pratyayo bhavati rUDhau sa cedantaHpurazabda: kacidrUDho bhavati / ka cAyaM rUDhaH ekapuruSaparigrahe strIsamudAye, upacArAttanivAse'pi / antaHpure bhavA antaHpurikA strii| rUDhAviti kim ? purasyAntargatam antaHpuram yathAntaraGgulo nakha iti / tatra bhavaH AntaHpuraH / purasyAntarantaHpuramiti avyayIbhAvAttvikaN bhavati / AntaHpurika iti / 140 / nyA0 sa0 rUDhA-anta:puramiti purasya zarIrasya antargataM cittasthaM gRhasya vA'ntargatam , avyayIbhAvAditi rUDhAviti vacanAt avyayIbhAvAditi nivRttaM, avyayIbhAve rUDherasaMbhavAt , antaHpuramiti patra rAjJo'ntaHpuramiti rAjJaH strIvarga ucyate, nAsAvavyayIbhAvArtho bhavati, avyayIbhAvo hi pUrvapadArthapradhAnontararthapradhAna iti pUrveNekaNeva bhavatIti / karNalalATAtkala // 6.3.141 // ___ rUDhAviti vartate / seha rUDhiH prakRtipratyayasamudAyasya vizeSaNam / karNalalATazabdAbhyAM tatra bhave kala bhavati rUDhI prakRtipratyayasamudAyazretkva Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 137 [ pAda 3. sU. 142-143 ] cidraDho bhavati / karNikA karNAbharaNavizeSaH padmAdyavayavaMzca, lalaTikA lalATamaNDanam / rUDhAvityeva ? karNe bhavaM karNyam, lalATayam, lakAraH strItvArthaH / 141 / nyA0 sa0 karNalalATA0--padmAdyavayavazceti karNe bhaveti bhavArthastu vyutpattimAtraM padmAdyavayavasya karNe abhAvAt / tasya vyAkhyAne ca granthAt / / 6. 3. 142 // 1 granthaH zabdasaMdarbhaH / sa vyAkhyAyate'vayavazaH kathyate tena tadvyAkhyAnam / tasyeti SaSThyantAdvyAkhyAne'rthe tatreti saptamyantAcca bhave'rthe granthavAcino yathAvihitaM pratyayo bhavati / cakArastatra bhava ityasyAnukarSaNArthaH / vAkyArthasamIpe cakAraH zrUyamANaH pUrvavAkyArthameva samuccinoti / kRtAM vyAkhyAnaM kRtsu bhavaM vA kArtam, prAtipadikIyam / nanu ca tasya vyAkhyAne'rthe ' tasyedam ' (6-3-159) ityanenaiva pratyayavidhiH siddhaH cakArAnukRSTe'pi tatra bhave'rthe pUrvameva pratyayavidhiruktastatkimanayoryugapadupAdAnam ? ucyate, vakSyamANaH sakalo'pyapavAdavidhiranayorarthayoryathA syAt ityevamartham, uttareNaikayogatve cAnukRSTatvAttatra bhava ityasya tataH paraM nAnuvRttiH syAt / yogavibhAge vihAnuvRttiranarthaketi dvayoruttaratrAnuvRttirbhavati / udAharaNopanyAsastu anuvAdamAtram / granthAditi kim ? pATaliputrasya vyAkhyAnI sukosalA / pATaliputramevaM saMnivezamiti sukosalayA praticchandakabhUtayA vyAkhyAyate na tu pATaliputraM graMtha ityuttareNApavAdika ikaN na bhavati / 142 / nyA. sa. tasya0-udAharaNopanyAsa iti nanu kathamanarthakatvaM bhavAnuvartanasya yadi hi bhava iti nAnuvarttate tadA prAtipadikIyam ityatrApavAdabhUta ikaN prApnoti ? na tatra prAyograhaNAdeva na bhaviSyati, tarhi kimarthaM tadudAharaNaM darzyate, ityAha- anuvAdamAtram / vyAkhyAnIti vyAkhyAyate 'nayA vAcyaliGgaH / ikaN na bhavatIti kiMtu 'ropAntyAt ' 6-3-42 ityakaJ / prAyo bahusvarAdikaN // / 6. 3. 143 / / bahusvarAdgranthavAcinastasya vyAkhyAne tatra bhave cArthe prAya ikaN pratyayo bhavati, aNAderapavAdaH / SatvaNatvayorvyAkhyAnaM tatra bhavaM vA SAtvaNatvikam evaM nAtAnatikam / udAttAnudAttayoH svarayorete natAnatasaMjJe / Atmanepadaparasmaipadikam / AvyayIbhAva tatpuruSikam / nAmAkhyAtikam, AkhyAtikam, brAhmaNikam, prAthamikam, Adhvarikam, paurazcaraNikam / prAyovacanAtkvacinna bhavati / sAMhitam, prAtipadikIyam / 143 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 144-146 ] nyA0 sa0 prAyo0-nAtAnatikamiti nato'nudAttaH anatastUdAtto'lpasvaratvAnnatasya pUrvanipAtaH, paurazcaraNikamiti puro vipAkakAlAdarvAk caryate purazcaraNaM 'bhUjipatyAdibhyaH ' 5-3-128. prAyazcittaM tatpratipAdako grantho'pi / RdvisvarayAgebhyaH // 6 3. 144 // Rc ityetasmAt RkArAntAt dvisvarAt yAgazabdebhyazca granthavAcibhyastasya vyAkhyAne tatra bhave cArthe ikaN pratyayo bhavati, aNAderapavAda: / RcAM vyAkhyAnamRkSu bhavaM vA Acikam, RkArAnta, - caturSu hotRSu bhava ityaNo lupi caturhotA graMthaH, tasya vyAkhyAnaM tatra bhavaM vA cAturhotRkam / evaM pAzcahotRkam, dvisvara - AGgikam, paurvikam, sautrikam, tAkikam, nAmikam, yAga, - AgniSTomikam, rAjasUyikam, vAjapeyikam, pAkayajJikam, nAvayajJikam, pAJcaudanikam, dAzaudanikam, RdyAgagrahaNaM pUrvasyaiva prapaJcaH / yAgebhya iti bahuvacanaM sasomakAnAmagniSTomAdInAm asomakAnAM paJcAdanAdInAM ca parigrahArtham | 144 nyA0 sa0 RgRd0-nAvayajJikamityAdi navasu yajJeSu paJcasu dazasu odaneSu bhavaH aN tasya 'dvigoH ' 7-1-144 iti lup, RyAgagrahaNamiti RdantAnAM yAgavAcinAM ca dvisvarANAM dvisvaretyaMzena bahusvarANAM tu 'prAyo bahusvarAt ' 6-3-143 iti sidhyati, ekasvarAstu na saMbhavatyeva tat kimarthamidam ? ityAha- pUrvasyaiveti 'prAyo bahusvarAt ' 6-3 - 243 ityasyetyarthaH / asomakAnAmiti anyathA gauNamukhyayoH iti nyAyena sasomakAnAM mukhyAnAmagniSTomAdInAmeva grahaNaM syAditi / RSeradhyAye // 6. 3. 145 // RSizabdebhyo granthavAcibhyastasya vyAkhyAne tatra bhave cAdhyAye ikaN pratyayo bhavati / vasiSThasya graMthasya vyAkhyAnastatra bhavo vA vAsiSThiko'dhyAyaH, vaizvAmitrako'dhyAyaH / adhyAya iti kim ? vasiSThasya vyAkhyAnI tatra bhavA vA vAsiSThI Rk / ' prAyo bahusvarAt ' ( 6-3 - 42 ) iti prAyograhaNAdaprAptikalpanAyAM vidhyartham prAptikalpanAyAmadhyAya eveti niyamArthaM vacanam / 145 / 1 nyA0 sa0 RSe0 - pranthasyeti vasiSThAdi sAhacaryAt grantho'pi tathocyate / prApti kalpanAyAmiti prAyograhasya yAdRcchikatvAt / puroDAzapauroDAzAdikekaTau // 6. 3. 146 // AbhyAM graMthavAcibhyAM tasya vyAkhyAne tatra bhave cArthe ika ikaT ityetau pratyayau bhavataH, aNIyayorikaNo'pavAdaH / vacanabhedAdyathAsaMkhyAbhAvaH / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 139 [ pAda. 3 sU. 147-149 ] ikekaToH striyAM vizeSaH / puroDAzAH piSTapiNDAH, taiH sahacarito mantraH puroDAzaH tasya vyAkhyAnastatra bhavo vA puroDAzika : puroDAzikA, puroDAzikI, puroDAzAnAmayaM tatra bhavo yA pauroDAzaH tatsaMskArako mantrastasya vyAkhyAnastatra bhavo vA pauroDAzikaH, pauroDAzikA, pauroDAzikI | 146 / nyA0 sa0 puro0- aNIyayoriti puroDAzAdaNaH pauroDAzAdIyasya prAptikalpanAyAM tu dvAbhyAmapi prAyo bahusvarAdikaNo'pavAdo'yam / chandaso yaH // 6. 3. 147 // chandaHzabdAdgranthavAcinastasya vyAkhyAne tatra bhave ca yaH pratyayo bhavati, dvisvarekaNo'pavAdaH / chandaso vyAkhyAnastatra bhavo vA chandasyaH / 147 / zikSAdevA // 6. 3. 148 // zikSA ityevamAdibhyazchandaH zabdAcca graMthavAcinastasya vyAkhyAne tatra bhave cArtheN pratyayo bhavati, ikaNopavAdaH / zikSAyA vyAkhyAnastatra bhavo vA zaikSaH, ArgayanaH, chandas, chAndasaH, evaM chandas zabdasya dvairUpyaM bhavati / aNgrahaNamIyabAdhanArtham / naiyAyaH, vAstuvidyaH / zikSA, Rgayana, pada, vyAkhyAna, padavyAkhyAna, chandovyAkhyAna, chandomAna, chandobhASa, chandoviciti, chandovicitI, chandovijiti, nyAya, punarukta, nirukta, vyAkaraNa, nigama, vAstuvidyA, aGgavidyA, kSatravidyA, trividyA, vidyA, utpAta, utpAda, saMvatsara, muhUrta, nimitta, upaniSad, RSi, yajJa, carcA, krametara, lakSNa, iti zikSAdiH / bahusvarANAmadusaMjJakAnAmupAdAnaM prAyograhaNasya prapaJcaH / 148 nyA0 sa0 zikSA 0 - aggrahaNamiti nanu kimarthamatrANagrahaNaM yo'nyena bAdhito na prApnotIti nyAyAdaNeva bhaviSyatItyAzaGkA / prapaJca iti nanu dusaMjJAnAmIyabAdhanArthaM kriyatAM pAThaH, ye tu bahusvarA adusaMjJakAsteSAmupAdAnaM kathaM kRtaM yataH 'prAyo bahusvarAt ' 6-3 - 143 iti sUtre prAyograhaNAdeSAM na bhaviSyatI kiMtu aNevetyAzaGkA / tata Agate / / 6. 3. 149 // tata iti paJcamyantAdAgate'rthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca pratyayA bhavanti / srughnAdAgataH khaughnaH, mAthuraH, autsaH, gavyaHH, daityaH, bAhyaH, kAleyaH, AgneyaH, straiNaH, pauMsnaH, nAdeyaH, rASTriyaH, grAmINaH, grAmyaH / mukhyApAdAnaparigrahAtsrughnAdAgacchan vRkSamUlAdAgata ityatra bRkSamUlAnnAntaroyakApAdAnAnna bhavati / 149 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] vRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3. sU. 150-154 ] - vidyAyonisaMbandhAdakam // 6. 3. 150 // vidyAkRto yonikRtazca saMbandho yeSAM tadvAcibhyaH paJcamyantebhya Agate'rthe'kaJ pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / IyaM tu paratvAdvAdhate / vidyAsaMbandhaH, AcAryAdAgatamAcAryakam, aupAdhyAyakam, zaiSyakam, Atvijakam, AntevAsakam, yonisaMbandha paitAmahakam, mAtAmahakam, paitRvyakam, mAtulakam / 150 / ___ nyA0 sa0 vidyA0-vidyAkRta iti vidyA ca yonizca saMbandho yasyeti bahuvrIhiH, atra vidyAkRte saMbandhe vidyAzabdo yonikRte ca yonizabda upacArAdarthe ca kAryAsaMbhavAd vidyAyonisaMbandhavAcinaH pratipattirityAha-vidyAkRta ityAdi / pitoM vA / / 6. 3. 151 // pitRzabdAdyonisaMbandhavAcinaH paJcamyantAdAgate'rthe yaH pratyayo vA bhavati, ikaNo'pavAdaH / piturAgataM pitryam / 'Rto rastaddhite' (1-2-26) iti ratvam / pakSe paitRkam / 151 / Rta ikaNa // 6. 3. 152 // RkArAntAdvidyAyonisaMbandhavAcinaH paJcamyantAdAgate'rthe ikaN pratyayo bhavati, ako'pavAdaH / hoturAgataM hotRkam, pautRkam, prAzAstRkam prAtihartR kam, zAstRkam yaunisaMbandha-mAtRkam, bhrAtRkam, svAsRkam, dauhitakam, jAmAtRkam naanaandRkm| mAturAgatA mAtRkI vidyA, ikaNantatvAt GIpratyayaH / / 152 / / AyasthAnAt // 6. 3. 153 // __svAmigrAhyo bhAga Aya: sa yasminnutpadyate tadAyasthAnam / tadvAcinaH paJcamyantAdAgate'rthe ikaN pratyayo bhavati, anno'pvaadH| IyaM tu prtvaabaadhte| etya tarantyasminnityAtaro nadItIrtham / tata Agatam Atarikam, zaulkazAlikam / ApaNikam , dauvArikam AyasthAnatvenAprasiddhAdapi tApyeNa vivakSitAdbhavatIti kazcit / sraunikaH / / 153 / / nyA0 sa0 Aya0-eti aiti vA svAminaM, 'tanvyadhI' 5-1-64 iti Ne, AyAti vA 'upasargA' 5-1-56 iti DaH, AyastiSThatyasminniti sthAnaM Ayasya sthAnam // zuNDikAderaNa // 6. 3. 154 // zuNDika ityevamAdibhyaH paJcamyantebhya Agate'rthe'N pratyayo bhavati, ikaNAderapavAdaH / zuNDaH zuNDA vA surA tato matvarthIye zuNDikaH zuNDikA vA surApaNaH surAvikrayI cocyate / tata AgataM zauNDikam, audapAnam, kArkaNam, Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU. 155-156 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 141 aNgrahaNaM vispaSTArtham / yadi hyanenApyAyasthAnAdikaNtIrthAddhUmAdyakaJ parNakRkaNAbhyAM caiyaH syAt vacanamidam anarthakaM syAt / na codapAnAdihAyaNi vA vizeSo'stIti / yadA tu zuNDikAdIni sarvANyAyasthAnAnyeva tadA akajayabAdhanArtham / zuNDikA, udapAna, parNa, kRkaNa, ulapa, tRNa, tIrtha, sthaNDila, upala, udaka, bhUmi, pipala iti zuNDikAdiH // 154 // nyA00 zuNDikAde0 - bispaSTArthamiti nanu yadya grahaNaM na kriyate tadAnIM 'AyasthAnAt ' 6-3-153 ityAdibhirikaNAdayaH prApnuvatItyAha - yadIti / anarthakaM syAditi taireva sUtrairamISAM pratyayAnAM siddhatvAt kiM cAnantara ikaNU nAnuvarttate ? anAyasthAnatve hi sUtrArambhAt AyasthAnazuNDikAdibhyAmityeka yogA karaNAcca tasmAt vispaSTArthamiti sUktaM / akaJIyabAdhanArthamiti ayamarthaH yadA zuNDikAdIni sarvANyapyAyasthAnAnyeva tadA tIrthAda dhUmAdakanaH parNakRkaNAbhyAmiti ca IyasyApavAde AyasthAnAditIkaNi prApte ityArambhAdikaNo nivRtteryathAprAptamiti tato'kIya prApnutaH, atastau bAdhitvA tato'pyaNeva yathA syAdityevamarthamaN grahaNamityarthaH / gotrAdaGgavat // 6. 3. 155 // gotravAcinaH zabdAtpaJcamyantAdAgate'rthe aGka iva pratyayavidhirbhavati yathA bhavati vidAnAmaGkaH baMda: gArgaH dAkSa iti 'saMghaghoSAGka' - (6-3-171) ityAdinA tathehApi bidebhya AgataM baidam, gArgam, dAkSam, aGkagrahaNena tasyedamityarthaM sAmAnyaM lakSyate / tenokaJo'pyatidezaH / anyathA saMghAdyaN eva syAt, tena yathA bhavati aupagavakaH kApaTavakaH nADAyanakaH gAyaNika iti ' gotrAdadaNDa ' ( 6-3 - 168) ityAdinA'kaJ tathehApi aupagavakaH kApaTavakaH nADAyanakaH gArgyAyaNakaH, evaM ' raivatikAderIya: ' (6-3-169) / raivatikebhya AgataM raivatikIyam gauragrIvIyam, 'kaupiJjalahAstipadAdaN ' ( 6-3-170) kaupiJjalAdAgataM kaupiJjalam hAstipadam / / 155 / / nyA0 sa0 gotrA0 - kaupiJjalamiti kupiJjalasyApatyaM, hastipAdasyApatyaM ' ata ibhi prApte, ata eva nipAtanAdaN pAdasya padbhAvazca tasyedaM 'kaupialahAstipadAdaNU ' 6-3-171 / tubhyo rUpyamayaTI vA // 6. 3. 156 // nRvAcibhyo hetuvAcibhyazca paJcamyantebhya Agate'rthe rUpya mayaT ityetau pratyayau vA bhavataH tAbhyAM mukte yathAprAptam / vacanabhedAdyathAsaMkhyAbhAvaH / hetuH kAraNam, nRgrahaNamahetvartham / devadattAdAgataM devadattarUpyam, devadattamayam, daivadattam, atrApAdAne paJcamI / hetu samAdAgataM samarUpyam, samamayam, viSamarUpyaM viSamamayam, pakSe gahAdipAThAdIyaH / samIyam, viSamIyam, pAparUpyam pApamayam, Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 157-160 ] pakSe 'dorIyaH' (6-3-31) pApIyam / atra hetau paJcamI, TakAro yarthaH / jinadattamayI, samamayI, bahuvacanaM svarUpavyudAsArtham / 156 / ____ nyA0 sa0 nRhe0-samAdAgatamiti yadA samatvamRNaM tadA 'RNAddhetoH' 2-2-76 iti paJcamI, atha guNa vAcakastadA 'guNAdastriyAM navA' 2-2-77 ityanena / prabhavati // 6. 3. 157 // tata iti vartate tata iti paJcamyantAtprabhavati prathamaM prakAzamAne'rthe yathAvihitaM pratyayA bhavanti / prathamamupalabhyamAnatA prabhavaH / anye prabhavati jAyamAne ityAhuH / 'jAte' (6-3-97) iti bhUte saptamyantAtpratyayaH ayaM tu paJcamyantAdvartamAne iti vishessH| himavataH prabhavati haimavatI gaGgA, dAradI sindhuH, kAzmIrI vitastA, kazmIrazabdAt 'bahuviSayebhyaH' (6-3-44) iti akaJo'pavAdaH kacchAdyaN / 157 / vaiyaH // 6. 3.158 // ... viDUrazabdAtpaJcamyantAtprabhavatyarthebhyaH pratyayo nipAtyate / virAtprabhavati vaiyoM mnniH| viDUragrAme hyayaM saMskriyamANo maNitayA tataH prathamaM prabhavati / vAlavAyAttu parvatAdasau prabhavannasau na maNiH kiMtu pASANaH, yadA tu jAyamAnatArthaH prabhavazabdastadA vAlavAyazabdasya vyastatsaMniyoge viDUrAdezazca nipAtyate / vAlavAyaparyAya eva vA viDUrazabdaH / pratiniyataviSayAzca rUDhaya iti vaiyAkaraNAnAmeva prasiddhiH / yathA jitvarIzabdasya vArANasyAM vaNijAmeva / vAlavAyazabdAttu Iyapratyayo'nabhidhAnAnna bhavati / 158 / nyA0 sa0 vaiDUryaH-pratiniyateti yadyevaM tarhi kiM sarvatrApi vAlavAyaparyAyo viDUrazabdaH prayujyate ! ityAzaGkyAha prasiddhiriti iti vaiyAkaraNAnAmeva viDUrazabdasya vAlavAye prasiddhirnAnyeSAM yadA jitvarIzabdena vaNija eva vANArasI vyavaharanti / tyadAdermayaT // 6. 3. 159 // tyadAdibhyaH paJcamyantebhyaH prabhavatyarthe mayaT pratyayo bhavati / tanmayam, tanmayI, bhavanmayam, bhavanmayI / 159 / tasyedam // 6. 3. 160 // tasyeti SaSThyantAdidamityartha yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca pratyayA bhavanti / upagoridamaupagavam, kApaTavam, sraughnam, mAthuram, daityam, bAhaspatyam, kAleyam, Agneyam, autsam, straiNam, pauMsnam, gavyam, nAdeyam, Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3. sU. 161-165] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [143 rASTriyam, pArINaH, bhAnavIyaH, shyaamgviiyH| pATaliputrakaH prAkAraH, iha tvanabhidhAnAnna bhavati / devdttsyaanntrH| grAmasya samIpam / viMzateravayave ekaH, zatasya dvau, sahasrasya paJca, tasyeti SaSThyarthamAtramidamiti SaSThyarthasaMbandhimAtraM ca vivakSitam / yadanyalliGgasaMkhyApratyakSaparokSatvAdikaM tadvivakSitam / 160 / halasIrAdikaN // 6. 3. 161 // AbhyAM SaSThayantAbhyAmidamityarthe ikaN pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / hAlikam, sairikam / 161 // samidha AdhAne TenyaN // 6. 3. 162 / / ___ AdhIyate yena samittadAdhAnama, samidh ityetasmAttasyedamityarthe TenyaNa pratyayo bhavati taccedidamAdhAnaM bhavati, aNo'pavAdaH / TakAroGayarthaH, samidhAmAdhAno mantraH, sAbhidhenyo mantraH sAmidhenI Rk, sAmidhenIranvAha, paJcadaza sAmidhenyaH / 162 // vivAhe dvandvAdakal // 6. 3. 163 // dvandvAttasyedamityarthe vivAhe'bhidheye'kal pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / atribharadvAjAnAM vivAho'tribharadvAjikA, vaziSThakazyapikA, bhRgvaGgirasikA, kutsakuzikikA, gargabhArgavikA, kuruvRSNikA, kurukAzikA, lakAraH strItvArthaH / / 163 // adevAsurAdibhyo vaire // 6. 3. 164 // ___ dvandvAtSaSThyantAddevAsurAdivajitAdidamarthevaire'kal pratyayo bhavati, aNospavAdaH / IyaM tu paratvAddhAdhate / bAbhravazAlaGkAyanAnAmidaM vairam bAbhravazAlaGkAyanikA / kAkolUkasyedaM vairam kAkolUkikA, zvAvarAhikA, zvazRgAlikA, ahinakulikA adevAsurAdibhya iti kim ? daivAsuram, rAkSo'surama, devAsurAdayaH prayogagabhyAH // 164 / / naTAnnRtte jyaH // 6. 3. 165 // naTazabdAttasyedamityarthe nRtte jyaH pratyayo bhavati / naTAnAmidaM natyaM nATayam / nRtta iti kim ? naTAnAmidaM gRham // 165 // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 166-169 ] chandogaukthikayAjJikavacAcca dharmAmnAyasaMghe // 6. 3. 166 // chadogAdibhyazcaraNebhyo naTazabdAcca tasyedamityarthe dharmAdau JyaH pratyayo bhavati, chandogAdibhyazcaraNAko naTAdaNo'pavAdaH / chandogAnAM dharma AmnAyaH saMgho vA chAndogyam , auvithakyam , yAjJikyam, bAhavRcyam, nATayam / dharmAdiSviti kim ? chandogAnAM gRhaM chAndogam / / 166 / / AthavarNikAdaNikaluka ca // 6. 3. 167 / / ___ AtharvaNikazabdAttasyedamityarthe dharmAdAvaNpratyaya ikalopazcAsya bhavati / atharvaNA prokta vedaM vettvadhIte vA AtharvaNikaH, nyAyAditvAdikaN / ata eva nipAtanAdvaNapATasAmarthyAdvA proktAllupna bhavati / AtharvaNikAnAM dharma AmnAyaH saMgho vA AtharvaNaH, caraNAdakaji prApte vacamam // 167 // nyA0 sa0 Atha0-AtharvaNikAdaN luk ceti kriyatAM kimikopAdAnena, yato'No vidhAna sAmarthyAluk na bhaviSyati, tatazca pratyayApratyayoH iti nyAyAt ikasyaiva lopo bhaviSyati, na ca vAcyamutrayorapi prApnoti yadi syAttadA vidhAnasya na kimapi phalam ? naivaM, vidhAnasya etadeva phalamakaabhAvastata ubhayorapi lopeniSTaM syAta rUpaM, ata ika grahaNaM vidhAtavyam / caraNAdakaJ // 6. 3. 168 // caraNazabdo vedazAnAvacanastadyogAttadadhyApiSu vartate / caraNavAcinastasyedamityarthe dharmAdAvakaJ pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / IyaM tu paratvAdvAdhate / kaThAnAM dharma AmnAyaH saMgho vA kAThakaH, carakANAM cArakaH, kalApAnAM kAlApakaHpaiSpalAdAnAM paiSpalAdakaH, maudAnAM maudakaH, ArcAbhinAmA bhakaH, vAjasane yinAM vAjasaneyakaH // 168 // gotrAdadaNDamANavaziSye // 6. 3. 169 // . gotravAcinastasyedamityarthe daNdamANavaziSyavajite'kaJ pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / IyAau tu paratvAdbAdhate / aupagavasyedamaupagavakam, kApaTavakam, dAkSakam, plAkSakama, gArgakam, gAAyaNakam, glaucukAyanakam, mlaucukAyanakam adaNDamANavaziSye iti kim ? kAvyasyeme kANvA daNDamANavAH ziSyA vA, evaM gaukakSAH / zikalAderyajaH (6-3-27) ityaJ / dAkSerime dAkSAH, plAkSAH, mAhakAH / 'vRddheJaH' (6-3-28) ityaJ / daNDapradhAnA mANavA daNDamANavAH AzramiNAM rakSAparicaraNArthAH, ziSyA adhyayanArthA antevAsinaH // 169 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3 sU. 170-173] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [145 vatikA derIyaH // 6. 3. 170 // raivatikAdegotravAcinastasyedamityarthe IyaH pratyayo bhavati, akaaderpvaadH| raivatikasyedaM, raivatikIyam zakaTam, raivatikIyaH saMdhAdiH, raivatikIyA daNDamANavaziSyAH, gauragrIvIyaM zakaTama, gauragrIvIyaH saMghAdiH, gauragrIvIyA daNDamANavaziSyAH / raivatikaH, gauragrIvi, svApiziSya, kSamadhati, audameghi, audavAhi, vaijavApi, iti raivatikAdiH / 170 / nyA0 sa0 raiva0-akAderiti aadishbdaadnnboH| kaupiJjalahAstipadAdaN // 6. 3. 171 // AbhyAM gotravAcibhyAM tasyedamityarthe'N pratyayo bhavati, akAderapavAdaH / kupiJjalasyApatyaM kopiJjalaH, hastipAdasyApatyaM hAstipadaH, ato nipAtanAdevANa pAdasya ca padbhAvaH / tayoridaM kaupiJjalaM zakaTam / kaupiJjalA daNDamANavaziSyAH, hAstipadaM zakaTam, hAstipadA daNDamANavaziSyAH / athANagrahaNaM kimartham ? yathAvihitamityeva hyaN siddhaH / na ceyaH prApnoti / tadabhISTau hi revatikAdAvevaitau paThagheyAtAm, akaprAptau vacanamanarthakaM syAt ? naivam, asatyaNgrahaNe daNDamAgavakaziSyeSvakArthametat syAt / tatra hyakatra pratiSiddha iti / NittvaM uyarthaM puvadbhAvAbhAvArtha c| kaupiJjalIsthUNaH / hAstipadIsthUNaH / 171 / saMghaghopAGkalakSaNe'dhyajitraH // 6. 3. 172 // ajantAdhajantAdijantAcca gotravAcinastasyedamityarthe saMghAdAvaNa pratyayo bhavati, akaJo'pavAdaH / aJ bidAnAmayaM baidaH saMgho ghoSo'Gko vA, baidaM lakSaNam / yaJ gargANAmayaM gArgaH saMgho ghoSo'Gko vA, gArga lakSaNam / ina, dAkSINAmayaM dAkSaH saMgho ghoSo'Gko vA, dAkSaM lakSaNam / saMghAdiSviti kim ? vidAnAM gRham / aJyajiJa iti kim ? aupagavakaH saMghAdiH / gotrAdityeva ? sotaMgamIyaH saMghAdiH / athAGkalakSaNayoH ko vizeSaH / lakSaNaM lakSyasyaiva svam, yathA zikhAdi, aGkastu svAmivizeSavijJApakaH / svastikAdirgavAdistho na gavAdInAmeva svaM bhavati / 172 / nyA0 sa0 saMgha0-svaM bhavatIti svamAtmIyaM sAmAnyanirdezAnnapuMsakatvama / zAkalAdakaJ ca // 6. 3. 173 // zAkalazabdAttasyedamityarthe saMghAdAvaNa akaJ ca pratyayo bhavati / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3. sU. 174-177 ] zAkalyena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA zAkalAH, teSAM saMgho ghoSo'Gko vA zAkalaH zAkalakaH, zAkalaM zAkalakaM lakSaNam / 173 / nyA0 sa0 zAka0-nanu zAkalAd veti kriyatAM vikalpAt pakSe 'caraNAdakaJ' 6-3-168 iti akaJ bhaviSyati ? ___satyaM, iha sUtre saMghaghoSAGkalakSaNAzcatvAro'rthAH caraNAdakatrityatra tu dharmAmnAyasaMghAstrayo'stitazcAmISAM caturNAmetat sUtropAttArthAnAM mavyAttatra ekaH saMvA evArthaH paprathe nAnye iti anyArthArtho'kaJ , anyathA saMghArthAdanyatrA'rthe vikalpapakSe Iya syAt / gRhe'janIdho raNa dhazca // 6.3. 174 // agnIdh RtvigvizeSaH, tasmAttasyedamityarthe gRhe raN pratyayo bhavati antasya ca tRtIyabAdhanArthaM dhAdezaH, agnIdha idaM gRhamAgnIdhram / 174 / sthAtsAdezca voDhuGge // 6. 3. 175 // niyamamUtrametat, rathAtkevalAtsapUrvAcca SaSThayantAdidamarthe ya: pratyayaH sa rathasya voDhari rathAna eva ca bhavati rathasyAyaM voDhA rathyo'zvaH, rathasyedaM rathyaM cakram, rathyaM yugam, sAdi dvayo rathayorvoDhA dvirathaH, trirathaH 'dvigoranapatye yasvara-' (6-1-24) ityAdinA yalup / anye tu svarAdereva lumicchanti / tanmate dvirathyaH, trirathyaH / paramarathasyedaM paramarathyam, uttayarathyam, Azvaratham, cakram / vor3haGga eva iti niyamAt anyatra vAkyameva na pratyayaH / rathasyedaM sthAnam, azvarathasya svAmI / 175 // nyA0 sa0 rathA-niyamasUtramiti pratyayastUttareNaiva taDaeNka eva yogaH kriyatAm ? naivaM, sthAt sAdezca voDhaGge ya iti kRte vidhi sUtraM syAt ; tatazca vor3haGga ityasya vyAvRttI rathasyedaM sthAnamiti kRte aN prApet , niyame vAkyameva / yaH // 6. 3. 176 / / rathAkevalAtsAdezca SaSThayantAdidamarthe yaH pratyayo bhavati, aNAdyapavAdaH / rathasyAyaM voDhA rathyaH, dvayo rathayorvoDhA dvirathaH, trirathaH, rathyam, paramarathyama, kASTharathyaM cakram / 176 / patrapUrvAda // 6. 3. 177 / / panna vAhanam, tatpUrvAdrathazabdAtSaSThayantAdidamarthe'J pratyayo bhavati, yaapvaadH| azvarathasyedamAzvarathaM cakram / AzvarathaM yugam, auSTrarathama, rAsabharatham / 177 / ___ nyA0 sa0 patra0-nanvakaraNaM kimarthaM prAjitAdityeva setsyati ? satyaM, uttarasUtre hAsto ratha ityatra 'saMyogAdinaH' 7-4-53 iti niSedhaH syAt / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pAda. 3. sU. 178-182] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [147 vAhanAt // 6. 3. 178 // bAhanavAcinastasyedamityarthe'J pratyayo bhavati, aNAderapavAdaH / uSTasyAyamauSTaH, rAsabhaH, hAsto rathaH / 178 / nyA0 sa0 vAha0-aNAderiti AdizabdAdIyaJyayoH, Iye rAsabha iti, Jye auSTrapatamiti draSTavyamiti / vAhyapathyupakaraNe // 6. 3. 179 // niyamasUtramidam, vAhanAdyo'yaM pratyaya uktaH sa vAhya pathi upakaraNe eva cedamarthe bhavati nAnyatra / azvasyAyAmAzvo rathaH, AzvaH panthAH, Azva palyayanam, Azvo kazA, vAhyapathyupakaraNa eveti niyamAdanyatra vAkyameva na pratyayaH, azvAnAM ghAsaH / 179 / ___ nyA0 sa0 vAhya-yadi pUrveNa saha ekayogaM kuryAttadAnIM vAhanavAcino vAhyapathyupakaraNe atrevAnyatra yathA prAptameva syAt , pRthagyogaM tu niyamArtham / vahesturizvAdi // 6. 3. 180 // vaheH paro yastRcastRno vA tRzabdastadantAnAmnastasyedamityarthe'JpratyayastRzabdasya cAdirikAro bhavati / saMvoDhaH sAratheridaM sAMbahitram / 18 / / nyA0 sa0 vahe0-sAMvahitramiti atra pare ikArAgame kartavye DhatvAdizAstramasat , ikArAgame ca kRte na prApnoti / tena prokte // 6. 3. 181 // __ prakarSeNa vyAkhyAtamadhyApitaM vA proktam na tu kRtam, tatra kRta ityeva gatatvAt / tasminnarthe teneti tRtIyAntAnnAmno yathAvihitaM pratyayA bhavanti / bhadrabAhunA proktAni bhAdrabAhavAni uttarAdhyayanAni, gaNadharapratyekabuddhAdibhiH kRtAni tena vyAkhyAtAnItyarthaH / yAjJavalkyena yAjJavalkyAni brAhmaNAni, pANinena pANinIyam, Apiza linA Apizalam, kAzakRtsninA kAzakRtsnam / uzanasA auzanasam, bRhaspatinA bArhaspatyam / 181 // maudAdibhyaH // 6. 3.182 // maudaityevamAdibhyastena proktaM yathAvihitaM pratyayo bhavati, sa cApavAdairbAdhito'Neva / apavAdasyaiva bhAve vacanAnarthakyAt / maudena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA maudAH, 'vedenbrAhmaNamatraiva' (6-2-130) iti niyamAt atra veditradhyetRviSaya evAN / evaM paiSpalAdAH, jAjalAH, mAthureNa proktA mAthurI vRttiH, saulabhAni brAhmaNAni, maudAdayaH prayogagamyAH / 182 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 183-186 ] nyA0 sa0 maudA0-jAjala iti jAtaM jalamasya pRSodarAditvAt sAdhuH, 'jajala' 18 (uNAdi) iti nipAtanAd vA, jajalasyApatyamRSyayaNi jAjalaH yadvA jAjalena proktaM . jAjalaM, tadasyAsti in , jAjalena jAjalinA vA proktaM vedaM 'kalApi' 7-4-62 ityantyasvarAdilopaH / kaThAdibhyo vede lup // 6. 3. 183 // kaTha ityevamAdibhyaH prokte yaH pratyayastasya lup bhavati sa cetprokto vedo bhavati / kaThena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA kaThAH, carakAH, karkarAH, dhenukaNThAH, gogaDAH, 'vedenbrAhmaNamatraiva' (6-2-130) iti niyamAt vedidhyetroreva viSaye pratyayasya lap / veda iti kim ? carakeNa prokttAzvArakAH zlokAH, carako vaizampAyanaH, kaThAdayaH prayogagamyAH / 183 / tittikhirantatukhaNDikokhAdIyaN // 6. 3. 184 // tittirivaratantu khaNDika ukha ityetebhyastena prokte'rthe IyaNa pratyayo bhavati aNo'pavAdaH sa cetprokto vedo bhavati / tittiriNA proktaM veda vidantyadhIyate vA taittirIyAH, vAratantavIyAH, khANDikIyAH, aukhIyAH / vede ityeva ? tittiriNA proktAstaittirAH zlokAH, atrApi 'vedenbrAhmaNamatraiva' (6-2-130) ityupatiSThate / 184 // chagalino yin // 6. 3. 185 // ___ chagalinazabdAttena prokte vede Nayin pratgayo bhavati, aNo'pavAdaH / chagalinA prokta vedaM vidantyadhIyate vA chAgale yinaH / 185 // zaunakAdibhyo Nin // 6. 3. 186 // zaunaka ityevamAdibhyastena prokta vede Nin pratyayo bhavati, annaadypvaadH| zaunakena prokta vedaM vidantyadhIyate vA zaunakinaH, zAGgaraviNaH, vAjasaneyinaH / veda ityeva ? zaunakIyA zikSA / zaunaka, zAGgarava, vAjasaneya, zApeya, kAkeya, (zApheya) zASpeya, zAlpheya, skandha, skambha, devadarza, rajjubhAra, rajjutAra, rajjukaNTha, dAmakaNTha, kaTha, zATha, kuzATha, kuzApa, kuzAyana, AzvapaJcama, talavakAra, paruSAMsaka, puruSAMsaka, haridra, tumburu, upalapa, Alambi, paliGga, kamala, RcAbha, AruNi, tANDatha, zyAmAyana, khAdAyana, kaSAyatala, stambha iti zaunakAdayaH / AkRtigaNo'yam, tena bhAllavinA prokta brAhmaNaM vidantyadhIyate vA bhAllavinaH, zATathAyaninaH, aitareyiNaH Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3. sU. 187-189] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [149 ityAdi siddhaM bhavati / brAhmaNamapi ceda eva / mantrabrAhmaNaM hi bedaH / 186 / nyA0 sa0 zauna0-zAtyAyanina iti dhyaNantAt 'tikAderAyanim / 6-1-107 ityAyanaN , zATyAyaninA zATyAyanena vA proktaM vedaM vidantyadhIyate vA / nanvanena vede pratyayo'bhyadhAmi tatkathaM bhAllavinA proktaM brAhmaNam ? ityAha-bAmappamapIti / purANe kalpe // 6. 3. 187 / / teneti tRtIyAntAtprokte'rthe Nin pratyayo bhavati, aNAdyapadhAdaH / sa cetproktaH purANaH kalpo bhavati / pi*na proktaH kalpaH purANaH paiGgI kalpaH, tRNapiGgena tArNapinI kalpaH, aruNaparAjena AruNaparAjI kalpaH, ye'pi paiGginaM kalpaM vidantyadhIyate vA te'pi paiGginaH, AruNaparAjinaH / proktAddhi lubuktaiva / purANa iti kim ? AzmarathaH klpH| Azmarathyena proktaH kalpa uttarakalpebhya ArAtIya iti zrUyate / 187 // kAzyapakauzikAvedavaca / / 6. 3. 188 // __ AbhyAM tena prokta purANe kalpe Nin pratyayo bhavati, IyApavAdaH / bedavaccAsminkalpe kAryaM bhavati / kAzyapena prokta purANa kalpaM vidantyadhIyate vA kAzyapinaH, kauzikena kauzikinaH, kAzyapinAM dharma AmnAyaH saMgho vA kAzyapakaH, kauzikinAM kauzikakaH / vedavaccetyatidezAdveden brAhmaNamatraiveti niyamAdveditradhyetRviSayatA 'caraNAdakaJ' (6-3-167) ityakaJ ca bhavati / kalpa ityeva ? kAzyapIyA saMhitA, purANa ityeSa ? idAnIMtanena gotrakAzyapena proktaH kalpaH kaashypiiyH| vadavacceti atidezArthaM vacanam / 188 / nyA0 sa0 kAzya0 atidezArthamiti 'purANekalpe / 6-3-187 ityanenaiva siddhatvAt / zilAlipArAzaryAnaTabhikSusUtre // 6. 3. 189 / / zilAlinpArAzarya ityetAbhyAM tena prokta yathAsaMkhyaM naTasUtre bhikSusUtre ca Nin pratyayo bhavati, annjpvaadH| vedavaccAsmin kAryaM bhavati, naTAnAmadhyayanaM naTasUtram / bhikSUNAmadhyayanaM bhikSusUtram / zilalinA prokta naTasUtraM vidantyadhIyate vA zailAlino naTAH, pArAzaryeNa prokta bhikSasUtraM vidantyadhoyate vA pArAzariNo bhikSavaH, zailAlinAM dharma: AmnAyaH saMgho vA zailAlakam, pArAzarakam, atidezAdveditradhyetRviSayatA caraNAdakaJ ca bhavati / naTa bhikSusUtra iti kim ? zailAlaM pArAzaram / 189 / nyA0 sa0 zilA-maNaapavAda iti zilAlin zabdAttena prokta pArAzaryAttu zakalAderyatraH / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite . [ pA0 3. sU0 190-193 ) kRzAzvakarmandAdin // 6. 3. 190 // . AbhyAM tena prokta yathAsaMkhyaM naTasUtre bhikSusUtre ca in pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / vedavaccAsmin kAryaM bhavati / kRzAzvena proktaM naTasUtraM vidantyadhIyate vA kRzAzvino naTAH, karmandena prokta bhikSusUtraM vidantyadhIyate vA karmandino bhikSavaH, atidezAdakaJ ca / kAzvikam, kArmandakam / naTasUtre kApileyazabdAdapIcchantyeke / kApileyino nttaaH| kApileyaka amnAyaH / 190 / upajJAte // 6. 3. 191 // - teneti vartate, prathamata upadezena vinA vA jJAtamupajJAtam prathamataH kRtaM vopajJAtam / tasminnarthe tRtIyAntAdyathAvihitaM pratyayo bhavati / pANinena pANininA vopajJAtaM pANinIyam, akAlakaM vyAkaraNam / kAzakRtsna, gurulAghavam / 191 // nyA0 sa0 upa0-akAlakamiti na vidyate kAlaH, kAlAdhikAro yatra, pANineH pUrve AcAryAH kAlaparibhASAM kurvanti sma, A nyAyAdusthAnAdA nyAyAcca saMvezanAdeSo'dyatanaH kAlaH / anye punarAhuH ubhayatorddharAtraM veti, tatpANiniH pratyAcaSTe, tadaziSyaM lokato'rthagatestadevaM kAlaparibhASArahitamakAlakaM vyAkaraNaM pANininA prathamaM jJAtaM svayameva vopadezena vinA jJAtaM prathamataH kRtaM vetyarthaH, evaM kAzakRtsinanopajJAtaM kAzakRtsnam / 'vRddhe'ny| 6-3-28 ityaJ / gurulAMghavamiti 'aMzAdRtoH 7-4-14 ityatra guruzca gurutvaM lAghavaM ca gurorlAghavaM ceti darziSyate / kRte // 6. 3. 192 // teneti tRtIyAntAtkRte utpAdite'rthe yathAvihatamaNAdayo bhavanti / zivena kRto granthaH zaivaH, vArarucAni vAkyAni / jalUke na jalUkayA vA kRtA jAlUkAH zlokAH, jAlukinA jAlukAH, atra 'vRddhenaH' (6-3-27) ityaJ / siddhasenIyaH stavaH, iSTakAbhiH kRtaH prAsAda aiSTakaH, nAradena kRtaM gItaM nAradIyam, manasA kRtA mAnasI kanyA, takSNA kRtaH prAsAda ityAdAvanabhidhAnAnna bhavati, kRte granthe evecchantyanye / 192 // nAmni makSikAdibhyaH // 6. 3. 193 / / ___makSikAdibhyastRtIyAntebhyaH kRte'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati nAmni pratyayAntaM cennAma bhavati / makSikAbhiH kRtaM mAkSikaM madhu, saraghAbhiH sAragham, garmudbhirgAmutam, namukAbhirnAmukam / nAmnIti kim ? makSikAbhiH kRtaM zakRt, vAtapaiH kRtaM vAtapamityatrANantaM nAma neyAntamitIyo na bhavati / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3 sU. 194-197 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 151 makSikA, saraghA, gamut, namukA, puttikA, kSudrA, bhramara, baTara, vAtapa, iti makSikAdayaH prayogagamyAH / 1933 kulAlAdekaJ // 6. 3. 194 // kulAla ityevamAdibhyastena kRte'rthe'kaja pratyayo bhavati nAmni saMjJAyAm / kulAlena kRtaM kaulAlakama, vAruTakam / nAmnItyabhidheyaniyamArtham, tena ghaTaghaTIzarAvodaJcanAdyeva bhANDaM kaulAlakam na yatakiJcitkulAlakRtam / sUrpapiTakapaTalikApicchikA va bhANDaM vAruTakam nAnyat / evmnytraapybhidheyniymH| kulAla, varuTa, karmAra, niSAda, caNDAla, senA, sirandhra, devarAjan, devarAja, pariSad, vadhU, bhadra, anahuha, brahman, kumbhakAra, azvaSAka, ruru, iti kUlAlAdiH / 194 / nyA0 sa0 kulA0 sirandhreti sitAni baddhAni randhrANi yasya sitarandhraH, pRSodarAditvAttasya lopaH, 'adAso dAsavRttiyaH, sa sirandhra iti smRtaH / ' sarvacarmaNa Inenau // 6. 3. 195 // sarvacarmanzabdAttena kRte ina InaJ ityetau pratyayau bhavataH / nAmnItyadhikArAdabhidheyaniyamaH / sarvazcarmaNA kRtaH sarvacarmINaH sArvacarmANaH, atra sarvazabdasya kRtApekSasya carmazabdenAyoginApi ' nAma nAmnA'-(3-1-18) ityAdinA samAsaH / 195 // uraso yANau // 6. 3. 196 // uraszabdAttena kRte ya aN ityeto pratyayau bhavatI nAmni / urasA kRtaH urasyaH aurasaH / 196 / chandasyaH // 6. 3. 197 // chandasUzabdAttena kRte yaH pratyayo nipAtyate nAmni / chandasA icchayA kRtazchandasyaH, na tu pravacanena gAyatryAdinA vA / nAmnItyadhikArAdabhidheyavyavasthA / nipAtanAt kacidanyatrApi bhavati / ozrAvayeti caturakSaram astu zrauSaT iti caturakSaraM ye yajAmahe iti paJcAkSaram yajeti yakSaram, yakSaro vaSaTkAraH, eSa vai saptadazAkSarazchandasyo yajJamanuvihitaH / atra svArthe yH| yathAnuSTubAdirakSarasamUhazchandastathaiSAM saptadazAnAmakSarANAM samUha chandasya ucyate / 197 / nyA0 sa0 chandasya:-yajJamanuvihita iti yajJamanulakSyIkRtya vihito anugata ityarthaH / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsa saMvalite [ pAda. 3 sU0 198 - 202 152 ] amo'dhikRtya granthe // 6. 3. 198 // kRta iti vartate, ama iti dvitIyAntAdadhikRtya kRte grathe'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / adhikRtya prastutya uddizyetyarthaH, tadapekSA dvitIyA / subhadrAmadhikRtya kRto granthaH saubhadraH, bhadrAM bhAdraH, sutArAM sautAraH, bhImarathAmadhikRtya kRtAkhyAyikA bhaimarathI / grantha iti kim ? subhadrAmadhikRtya kRtaH prAsAdaH / kathaM vAsavadattAmadhikRtya kRtAkhyAyikA vAsavadattA urvazI sumanoharA afobandhanaM sItAharaNamiti / upacAradgranthe tAcchandyaM bhaviSyati / 198 | nyA0 sa0 amo0 - upacArAditi anyaiH pratyayamutpAdya lubuktA tatsvamate katham ? ityAha tAcchandyamiti sa cAsau zabdazca tasya bhAvaH, ayamarthaH, sa eva vAsavadattAdizabdo granthe vartate / jyotiSam // 6. 3. 199 // 7 jyotiHzabdAdamo'dhikRtya kRte granthe'N pratyayo vRddhyabhAvazca nipAtyate / jyotIMSyadhikRtya kRto grantho jyotiSam / 199 zizukrandAdibhya IyaH // 6. 3. 200 // zizukranda ityevamAdibhyo dvitIyAntebhyo'dhikRtya kRte granthe IyaH pratyayo bhavati / zizukrandamadhikRtya kRto granthaH zizukrandIyaH, yamasabhIyaH, indrajananIyaH, pradyumnapratyAgamanIyaH, pradyamnodayanIyaH, sItAharaNIyaH, sItAnveSaNIyaH, zizukrandAdayaH prayogato'nusartavyAH / zizukrandazabdAnkecinnecchanti / zaizu krandam / 200 / nyA0 sa0 zizu0 - yamasabhIya0 yamasya sabhA yamasamaM zAlAM vinA sabhA, rAjavarjitetyAdinA rAkSasAditvAt klIvatvam / dvaMdvAtprAyaH // 6. 3. 201 // dvandvAtsamAsAdamo'dhikRtya kRte granthe prAyaH IyaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / vAkyapadIyam, dravyaparyAyIyam, zabdArthasaMbandhIyam / zyenakapotIyam / prAya iti kim daivAsuram, rAkSosuram, gauNamukhyam / 201 | nyA0 sa0 dvaMdvAt - zyena kapotIya miti zyenakapotAvadhikRtyeti zakaTaH, utpalastu nityavairasyetyekavadbhAvamicchati, tataH zyenakapotamiti vA / gauNamukhyamiti saMjJApUrvako vidhiranityaH iti na dorIyaH, guNamukhyAd vA pratyayaH / abhiniSkrAmati dvAre // 6.3.202 // dvitIyAntAdabhiniSkrAmati abhinirgacchatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 3. sU. 203-207] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 153 taccedabhiniSkrAmadvAraM bhavati / sugghnamabhiniSkrAmati sraughnaM kanyakubjadvAram / mAthuram, nAdeyam, rASTriyaM dvAram, karaNabhUtasyApi dvArasyAbhiniSkramaNakriyAyAM svAtantryavivakSA / yathA sAdhvasizchinattIti / racanAbahirbhAve vA niSkramiH / yathA gRhakoNo niSkrAntaH / dvAra iti kim ? srughnamabhiniSkrAmati caitraH / 202 / nyA0 sa0 abhi0-niSkrAnta iti racanAyA bahirnigata ityarthaH / gacchati pathi dUte // 6. 3. 203 // dvitIyAntAdacchatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yo'sau gacchati sa cetpanthA dUto vA bhavati / sugghnaM gacchati srogghnaH panthA dUto vA, mAthuraH, nAdeyaH, rASTriyaH, pathistheSu gacchatsu taddhetuH panthA api gacchatItyucyate / srughnAdiprAptirvA patho gamanam / pathidUta iti kim ? sugghnaM gacchati sAdhuH, pATaliputraM gacchati nauH paNyaM vANigvA / 203 / bhajati // 6. 3. 204 // dvitIyAntAdbhajatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / srughnaM bhajati sraughnaH, mAthuraH, nAdeyaH, rASTriyaH / 204 / mahArAjAdikaN // 6. 3. 205 // ___ mahArAjazabdAt dvitIyAntAdbhajatyarthe ikaN pratyayo bhavati / mahArAja bhajati mAhArAjikaH / 205 / / acittAdadezakAlAt // 6. 3. 206 // dezakAlavajitaM yadacittamacetanaM tadvAcino dvitIyAntAdbhajatyarthe ikaNa pratyayo bhavati / aNAdebarbAdhakaH / apUpAnbhajati ApUpikaH, zASkulikaH, maudakikaH, pAyasikaH acittAditi kim ? devdttH| adezakAlAditi kim ? sraughnaH, haimanaH / 206 / vAsudevArjunAdakaH // 6. 3. 207 // ___ AbhyAM dvitIyAntAbhyAM bhajatyarthe'kaH pratyayo bhavati, IyAkorapavAdaH / vAsudevaM bhajati vAsudevakaH, yadA vAsudevazabda: saMjJAzabdo'kSatriyavacanastadottareNAkaJ na prAproti kiM tu dorIyaH (6-3-31) itIya: syAt iti tadgrahaNam / arjunaM bhajati arjunakaH / arjunazabdaH kSatriyavAcItyuttareNAkaJ Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 208-209] syAditi kenaiva siddhe'kavidhAnaM vAsudevI bhajati vAsudevakaHarjunImarjunaka iti evamartham / 207 / __nyA0 sa0 vAsu0-evamarthamiti kapratyaye 'DyAdIdUtaHke' 2-4-104 iti hrasvatvaM syAt , akapratyaye tu 'jAnizca ' 3-2-51 iti puMvad bhavati / / gotrakSatriyebhyo'kaJ prAyaH // 6. 3. 208 // __ gotravAcibhyaH kSatriyavAcibhyazca dvitIyAntebhyo bhajatyarthe'kaJ pratyayo bhavati prAyaH, aNAdyapavAdaH / glucukAya ni bhajati glaucukAyanakaH, aupagavakaH, dAkSakaH, gArgakaH, gaaaaynnkH| kSatriya, nAkulakaH, sAhadevakaH, dauryodhanakaH, dauHshaasnkH| bahuvacanaM kSatriya vizeSaparigrahArtham / prAya iti kim ? paNino'patyaM pANinaH taM bhajati pANinIyaH, pauravIyaH / 208 / sarUpAd dreH sarva rASTravat // 6. 3. 209 // ' rASTrakSatriyAtsarUpAdrAjApatye diraJ' (6-1-114) iti prastutya sarUpAdyo driH pratyaya uktasta dantasya dvitIyAntasya bhajatItyarthe sarvaM pratyayaH prakRtizca rASTravadbhavati / rASTravAcinI yA prakRtibaji ityAdistatazca yaH pratyayo 'vRjima drA ddezAtkaH' (6-3-37) ityAdinA vihitastadubhayaM vArya ityevamAdeH sarUpasya dripratyayAntasya bhajatItya smin viSaye bhavatItyarthaH / vAjyaM vAjyauM vRjIn vA bhajati vRjikaH, mAdraM mAdrau madrAnvA bhajati madrakaH, atra kprtyyH| pANDyaM pANDayau pANDUvA bhajati pANDavakaH, AGgakaH, vAGgakaH, pAJcAlakaH, vaidehakaH, audumbarakaH, tailakhalakaH / atra 'bahuviSayebhyaH' (6-3-44) ityakaJ / kauravakaH / kauravaH / yaugandharakaH / yaugandharaH / atra 'kuruyugaMdharAdvA' (6-3-52) iti vAkaJ / aikSvAkaH / atra 'kopAntyAccAN' (6-3-55) ityaN / sarUpAditi kim ? pauravIyam / atra purU rAjA anukhaNDo janapada iti sArUpyaM nAsti / ata eva 'purumagadha'-ityAdau dvisvaratvenaiva siddhe purugrahaNamasarUpArtha kRtam / dreriti kim / paJcAlAn brAhmaNAn bhajati pAJcAlaH, atra 'bahuviSayebhyaH' itya kaJ na bhavati / sarvagrahaNaM prakRtya tidezArtham / tacca vAya'mAdrapANDayakauravyAH prayojayanti / anyatra hi nAsti vizeSaH / 209 / nyA0 sa0 sarUpAdraH-sarUpAditi sUtrAMzena rASTrakSatriyAdityupalakSyate / bahuviSayebhya iti-pANDyaM pANDyAviti ekatvadvitvayorapi rASTravadityatidezAdabahuvattA tathaiva iti bahuviSayebhya iti akaJ bhavatyeva / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | pAda. 3. sU. 210-214 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 155 kauravaka iti kuzerapatyaM kurUNAM rAjA vA 'dunAdi 6-1-118 iti JyaH kauravyaM bhajati manuSye vAcce 'kacchAdernRnRsthe ' 6-3-55 nityamakaJ, anyatra tu 'kuruyugaMdharAvA ' 6-3-53 iti vA akaJ, pakSe 'kopAntyAccANU ' 6-3-56 / yaugandharaka iti yugaMdharANAM rAjA yugaMdharApatyaM vA 'sAlyAMza' 6-1-117 iti iJa taM bhajati autsargikA / , atidezArthamiti tena vRjikamadrakapANDavaka iti siddhaM, anyathA pANDyaka ityAdau yakArazrutiH syAt, na vAcyaM 'taddhitastrare 2-4 - 92 iti yalopaprAptiH, anApatyatvAt yakArasya / nAsti vizeSa iti - Agaka ityAdi likhitApekSayA etaduktaM yAvatA Avantaka ityAdAvastyeva vizeSaH, anApattyatvAdAvantya iti sthite yalopAprasaGgAt / Tastulyadizi / / 6. 3. 210 / / Ta iti sahArthatRtIyAntAttulyadizyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / tulyA, samAnA, sAdhAraNA dik, yasya tulyadik / ekadigityarthaH / sudAmnA ekadik saudAmanI vidyut, sudAmA nAma parvato yasyAM dizi tasyAM vidyut, tena sA sudAmnA sahaika digucyate / sUryeNa sahaikadik saurI balAkA, himavatA ekadik haimavatI gaGgA, trikakudA ekadik traikakudI laGkA | 210 / tasiH / / 6. 3. 211 // Ta iti tRtIyAntAttulyadizyarthe tasirityayaM pratyayo bhavati / pUrveNa yathAsvamaNAdaya eyaNAdayazca vihitAH pratyayAntaramidaM sarva prakRtiviSayaM vidhIyate / sudAmnA ekadik sudAmataH, sUryataH himavattaH, trikakuttaH, pIlumUlataH, pArzvataH pRSThataH, ikAro 'vattasyAm ' (1-1-34) ityatra vizeSaNArthaH / 211 , yazvorasaH / / 6. 3. 212 / / uras ityetasmAttRtIyAntAttulyadizyarthe yaH aNo'pavAdaH / urasA ekadik urasyaH, urastaH / 212 / bhavataH, pratyayazcakArAtta sizva sernivAsAdasya / / 6. 3. 213 / / seriti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yattatprathamAntaM nivAsazcatsa bhavati / nivasantyasminniti nivAso deza ucyate / sraghno nivAso'sya sraughnaH, mAthuraH, nAdeyaH, rASTriyaH / 213 | AbhijanAt // 6. 3. 214 // senivAsAdasyeti vartate / abhijanaH pUrvabAndhavAH, teSAmayamAbhijanaH / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3. sU. 215-219 ] saH prathamAntAdAbhijanAnnivAsAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / sugghno'syAbhijano nivAsaH saugnaH, mAthuraH, nAdeyaH, rASTriyaH / 214 / zaNDikAderyaH // 6. 3. 215 // zaNDika ityevamAdibhyaH prathamAntebhya AbhijananivAsavAcibhyo'syetyasminnarthe NyaH pratyayA bhavati, aNAdyapavAdaH / zaNDika Abhijano nivAso'sya shaannddikyH| kaucavAryaH / zaNDika, kucavAra sarvasena, sarvakeza, zaGkha, zaka, zaTa, raka, caraNa (caNaka), zaMkara, bodha iti zaNDikAdiH / 215 // sindhvAde / / 6. 3. 216 // sindhvAdibhyaH prathamAntebhya AbhijananivAsavAcibhyo'syetyasminnarthe'J pratyayo bhavati / sindhurAbhijano nivAso'sya saindhavaH, vArNavaH, sindhu, varNa, madhumat, kamboja, kulUja, gandhAra, kazmIra, salva, kiSkindha, gabdika, uras, darada, grAmaNI, kANDavaraka salvAntebhyo nRnRsthAkopavAdo'J / zeSebhyo bahuviSayarASTralakSaNasyAko grAmaNIkANDavarakAbhyAmIyasya / takSazilAdibhyastu aJ nocyate utsargeNaiva siddhatvAt / 216 / ___ nyA0 sa0 sindhvAderaJ-am nocyata iti kecittakSazilAdibhyo'tra bruvate, tanna, bAdhakapratyayAntarAprAptayA 'prAjitAt ' 6-1-13 ityeva siddhatvAt / salAturAdIyaNa // 6. 3. 217 // salAturazabdAtprathamAntAdAbhijananivAsavAcino'syetyasminnarthe IyaN pratyayo bhavati / salAtura Abhijano nivAso'sya sAlAturIyaH pANiniH / 217 / ____ nyA0 sa0 salAturA0-salAtureti sAlaistataM sAlatataM tacca tatpuraM ca sAlataspuraM, pRSodarA ditvAt slaaturH| tUdIvarmatyA eyaNa // 6. 3. 218 // tUdIvarmatIzabdAbhyAM prathamAntAbhyAmAbhijananivAsavAcibhyAmasyetyarthe eyaNa pratyayo bhavati / tUdI Abhijano nivAso'sya taudeyaH, vArmateyaH / 218 / ___nyA0 sa0 tUdIvarma0-tAvAnAyAmo yasyAH sA tAvadAyAmA, pRSodarAdittvAttadAdeze gaurAdiyAM tUdI, varma tanoti 'kvacit ' 5-1-171 iti De gaurAdiyAM ca vrmtii| girerIyo'strAjIve // 6. 3. 219 // girirya Abhijano nivAsastadabhidhAyinaH prathamAntAdasyeti SaSThyarthe IyaH pratyayo bhavati anAjIve akhamAjIvo jIvikA yasya tasminnAyudhajIvinyabhidheya ityarthaH / hadolaH parvata Abhijano nivAso'syAstrAjIvasya Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3 sU. 219 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [157 hRdolIyaH, evaM bhojakaTIyaH, rohitagirIyaH, andhazmIyaH / giroriti kim ? sAMkAzyako'strAjIvaH / 'prasthapura'-(6-3-42) ityAdinAkaJ / astrAjIva iti kim ? RkSodaH parvata Abhijano nivAso'sya Aryodo brAhmaNaH / pRthaH parvata Abhijano nivAso'sya pArthavaH / 219 / nyA0 sa0 gire0-andhazmIya iti andhA azmAno yatra parvate so'dhazmA, pRSodarAditvAta alopaH, andhazmA Abhijano nivAso'sya / ityAcAryaH SaSThasyAdhyAyasya tRtIyaH paadH| ityAcAryazrIhemacandraviracitAyo siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau SaSThasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH // 6. 3. / / jayastambhAn somanyanujaladhivelaM nihitavAn vitAnabrahmANDaM zuciguNagariSThaH pihitavAn // yazastejorUpairalipata jagantyardhaghusRNaH kRtau yAtrAnando viramati na ki siddhanapatiH // 1 // // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // caturthaH pAdaH // ikaN // 6. 4. 1 // aNa: pUrNo'vadhiH, adhikAro'yam A pAdaparisamApteH, yadita UrdhvamanukramiSyAmastatrApavAdaviSayaM parihRtyeka NityadhikRtaM veditavyam / 1 tena jitajayaddIvyatkhanatsu // 6. 4. 2 / / teneti tRtIyAntAjjite jayati dIvyati khanati cArthe ikaN pratyayo bhavati / akSaijitamAkSikam, zAlAkikam, akSairjayati AkSikaH, zAlAkikaH, akSairdIvyati AkSikaH, zAlAkikaH / abhrUcyA khanati AbhrikaH, kauddAlikaH, abhrI kASThamayI tIkSNAgrA, iha teneti karaNe tRtIyA veditavyA nAnyatrAnabhidhAnAt tena devadattena jitam dhanena jitamityatra na bhavati / atryA khanannaGgulyAH khanatItyatra tu satyadhyaGguleH karaNatve mukhyakaraNabhAvo'bhrA eva nAGgule rityaGgulizabdAnna bhavati / yathA sugghnAdAgacchanvRkSamUlAdAgata iti / jayadAdiSu triSu kAlo na vivakSitaH jite tu vivakSitaH bahuvacanaM pRthagarthatAbhivyak yartham |2| a / tena0 - AkSika iti akSerjayan dIvyana vA AkSikaH evamanyepi, jayatItyAdi tu vRttAvarthakathanaM vigrahaH zatrantenaiva dravyapradhAnena karttavyaH / kodvAlika iti kuM dAlayati karmmaNyaNi pRSodarAditvAt pUrvapadasya dAgamaH, tena khanan / na vivakSita iti karttA tu vivakSitoData eva jayadgrahaNe satyapi karmmaNyapi ika pratyArthaM jitagrahaNaM, ayamarthaH jayatItyukte jayati, jeSyati ajaiSIditi labhyate kiM jitagrahaNena ? ucyate, bhUte karmmaNyapi vAcye yathA syAdityevarthaM vivakSita iti atItaH kAlaH / saMskRte // 6. 4. 3 // teti tRtIyAntAtsaMskRte'rthe ikaN pratyayo bhavati / sata utkarSAdhAnaM saMskAraH, dadhnA saMskRtaM dAdhikam / mAricikram, zArGgaverikam, upAdhyAyena saMskRta : aurAdhyAyikaH ziSyaH, vidyayA saMskRto vaidyikaH, yogavibhAga uttarArthaH / 3 / kulatthakopAntyAdaN // 6. 4. 4 // kulatthazabdAtka kA ropAntyAcca zabdarUpAttena saMskRte'rthe'N pratyayo bhavati, ikaNopavAdaH / kulatthaiH saMskRtaM kaulattham, anye tu kulatthazabdAtsakArAkrAnta Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( pAda. 4. sU. 5-8] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [159 thakArAtpratyayaM manyante / kolasthaH, kopAntya, tittiDIkena tittiDIkAbhirvA saMskRtaM taittiDIkam, dardu rUkeNa dArdu rUkam, maraNDUkena mAraNDUkam, anye tu kavargopAntyAdapIcchanti / mauham, sAragham / 4 / / ___ nyA0 sa0 kula-sAraghamiti saraca miH vRtaM 'nAmni makSiSAdibhyaH' 6-3-193 ityaNa , sAragheNa madhunA saMskRtaH / / saMsRSTe // 6. 4. 5 // teneti tRtIyAntAtsaMsRSTe'rthe ikaNa pratyayo bhvti| mizraNamAtraM saMsarya iti pUrvoktAtsaMskRtAdbhedaH, dadhnA saMsRSTaM dAdhikam, zAGgaverikam, paippalikam, baiSikA bhikSAH, Azucikannam / 5 / nyA0 sa0 saMsR0-dAdhikamiti atra saMsRSTaM zAkAdi bhakSyaM vivakSitaM, anyathA ' vyaJjanebhya upasikte, 6-4-8 iti niyamaH syaar| Azucikamiti nAtrAnna bhojyArtha pazcAdbhAbanAyAmabhakSyatvAdato'niyamaH / lavaNAdaH // 6. 4. 6 // lavaNazabdAttena saMsRSTe akAraH pratyayo bhavati / lavaNena saMsRSTo lavaNaH sUpaH, lavaNaH zAkaH, lavaNA yavAgUH, lavaNazabdA dravyazabdA guNazabdazca / tatra dravyavAcI lavaNazabda: pratyayaM prayojayati na guNavAcI, guNena vizleSapUrvakasya saMsargasyAbhAvAt / 6 / cUrNamuddAbhyAminaNau // 6. 4. 7 // ___ AbhyAM tena saMsRSTe yathAsaMkhyamin aN ityeto pratyayau bhvtH| caNaH saMsRSTAzcaNino'pUpAH, cUNinyo dhAnAH / mudgaH saMsRSTo maud odanaH, maudrI yavAgUH / 7 / ___ nyA0 sa0 cUrNa0-matvarthIyenaiva inA siddhe saMsRSTavivakSAyAmikaNvAdhanArthama / vyaJjanebhya upasikte // 6. 4. 8 // vyaJjanavAcinastRtIyAntAdupasikta'rthe ikaN pratyayo bhavati / spena upasiktaH saupika odanaH, dAdhika odanaH, ghArtikaH sUpaH, tailika zAkam / vyajanebhya iti kim ? udakena upasikta odanaH / vyaJjanazabdo rUDhayA sUpAdau vartate / upasikta iti kim ? sUpena saMsRSTA sthaalii| upasiktamiti yadbhojanArthamupAdIyate bhojyAdi taducyate na sthAlyAdi / upasikta saMsaSTameva tatra 'saMsRSTe (6 / 4 / 5) ityeva siddha niyamArtha vacanam vyajanaiH saMsRSTa upasikta eva upasikte ca vyaJjanareva, bahuvacanaM svarUpavidhenirAsArtham / 8 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite pA0 3. sU0 9-15 ] nyA0 sa0 vyaJja.--upasikta eveti sUpena saMsRSTA sthAlItyanupasikke saMsRSTe pratyayo na bhavatIti pratyayArthavyavasthA / vyajanaireveti udakenopasikta odana ityudakAdavyaJjanAnna bhavatIti prakRtivyavasthA / tarati // 6. 4. 9 // teneti tRtIyAntAttaratyarthe ikaN pratyayo bhavati / uDuvena tarati auDuvikaH kANDaplavikaH, zAraplavikaH, gaupucchikaH 19 / nausvarAdikaH // 6. 4. 10 // nauzabdAdvisvarAcca nAmnastRtIyAntAttaratyarthe ikaH nAvA tarati nAvikaH, nAvikA, dvisvara, ghaTikaH, plavikaH bAhukA / 10 / pratyayo bhavati / dRtikaH, bAhukaH, carati // 6. 4. 11 // teneti tRtIyAntAccaratyarthe ikaN pratyayo bhavati / caratiriha gatyartho bhakSyArthazvagRhyate / gatyartha, hastinA carati hAstikaH, zAkaTikaH, ghANTikaH, AkaSikaH / AkaSaH suvarNanikaSopalaH auSadhapeSaNapASANazca / bhakSyartha, - dadhnA carati dAdhikaH, zAGga verikaH / 11 / parpAderikad / / 6. 4. 12 // parpa ityevamAdibhyastRtIyAntebhyazcaratyarthe ikaT pratyayo bhavati / parpeNa ardhya carati parpikaH, papikI, azvikaH, azvi kI / parpa, azva, azvattha, ratha, vyAla, vyAsa iti parpAdiH | 12 | padikaH / 6. 4. 13 // pAdazabdAttena caratyarthe ikaT pratyayo bhavati asya padbhAvazca nipAtyate / pAdAbhyAM carati padikaH | 13| zvagaNAdvA // / 6. 4. 14 // zvagaNazabdAttena caratyarthe ikaT pratyayo vA bhavati / zvagaNena carati zvagaNikaH, zvagaNikI, pakSe ikaN zvAgaNikaH, zvAgaNikI 'zvAderiti ' ( 7 - 4 - 10 ) iti vAtprAgaurna bhavati |14| vetana derjIvati // 6. 4. 15 // teneti vartate, vetana ityevamAdibhyastRtIyAntebhyo jIvatyarthe ikaN pratyayo Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 4. sU. 16-21] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [161 bhavati / vetanena jIvati vaitanikaH, vAhikaH / vetana, vAha, ardhavAha, dhanus daNDa, dhanurdaNDa, jAla, veza, upaveza, preSaNa, bhRti, upaveSa, upasthA, upAsti, upasthAna, sukha, zayyA, sukhazayyA, zakti, upaniSat, uparijana, sphija, sphiga, vAla, putacAla, upadeza, pAda, upahasta, iti vetanAdiH / 15 / vyastAcca krayavikrayAdikaH // 6. 3. 16 // krayavikrayazabdAtsamastAbyastAcca tena jIvatyarthe ikaHpratyayo bhavati / kraya vikrayeNa jIvati krayavikrayikaH, krayikaH, vikrayikaH / 16 / . vasnAt // 6.4.17 // ___ vasnAttena jIvatyarthe ikaH pratyayo bhavati / vasnaM mUlyaM tena jIvati vasnikaH / 17 / AyudhAdIyazca // 6. 4. 18 // AyudhazabdAttena jIvatyarthe IyazcakArAdikazca pratyayau bhvtH| AyudhIyaH, AyudhikaH AyudhikA, AyudhAdikekaNoH striyAM vizeSaH // 18 // nyA0 sa0 AyudhAdIyazca-striyAM vizeSa iti nanvAyudhAdIyo veti kriyatAM pakSe ikaNApi setsyatItyAzaGkA / vAtAdInaJ // 6. 4. 19 // vAtazabdAttena jIvatyarthe InaJ pratyayo bhavati / nAnAjAtIyA aniyatavRttayaH zarIrAyAsajIvinaH saMghA vaataaH| tatsAhacaryAttatkarmApi bAtam / tena jIvati vAtInaH, akAro vRddhayarthaH / tena taddhitaH svaravaddhi(3-2-55) ityAdinA puvadbhAvo na bhavati, vrAtInAbhAryaH / 19 / nivRtte'kSayUtAdeH // 6. 4. 20 // ___ akSayUta ityevamAdibhyastRtIyAntebhyo nirvRtte'rthe ikaN pratyayo bhavati / akSayUtena nirvRttamAkSayUtikaM vairam, jAGghAprahatikaM varam / akSayUta, jaGghAprahata, jaGghAprahRta, jaGghAprahAra, pAdasveda, pAdasvedana, kaNTakamarda, kaNTakamardana, zarkarAmardana, gata, Agata, gatAgata, yAta, upayAta, yAtopayAta, gatAnugata, anugata ityakSAtAdiH / 20 / . bhAvAdimaH // 6. 4. 21 // bhAvavAcinastena nivRtte'rthe imaH pratyayo bhavati / pAkena nivRttaM pAkiyam, sekimam, tyAgimam, rogimam, kuTTimam, saMmUchimam // 21 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 22-26 ] ___yAcitApamityAtkaNa // 6. 4. 22 // yAcita apamitya ityetAbhyAM tena nivRtte kaN pratyayo bhavati / yAcitena yAcyA nivRttaM yAcitakam, apamityeti yabantam / apamitya pratidAnena nirvRttamApamityakam / 22 / nyA0 sa0 yAci-apamityeti apamAnaM 'nimIlyAdimeGaH / 5-4-46 ktvA 'meGo vA mit ' 4-3-88 / haratyutsaGgAdeH // 6. 4. 23 // utsaGgAdibhyastRtIyAntebhyo haratyarthe ikaN pratyayo bhavati / utsaGgena haratyautsaGgikaH, utrupena autrupikaH, uDupena auDupikaH / utsaGga, utrupa, uDupa, utpuna, utpuTa, piTaka, piTAka ityutsaGgAdiH / 23 / bhastrAderikada / / 6. 4. 24 // __ bhatrAdibhyastRtIyAntebhyo haratyarthe ikaT pratyayo bhavati / bhasnayA harati bhastrikaH, bhastrikI, bharaTikaH, bhrttikii| bhastrA, bharaTa, bharaNa, zIrSabhAra, zIrSebhAra, aGgabhAra, aGgebhAra, aMsabhAra, aMsebhAra iti bhastrAdiH / 24 / vivadhavIvadhAdA // 6. 4. 25 // vivadhavIvadha ityetAbhyAM tena haratyarthe ikaT pratyayo vA bhavati / vivadhena harati vivadhikaH, vivadhikI, vIvadhikaH, vIvadhikI, pakSe ikaNa vaivadhikaH vaivadhikI, vivadhavIvadhazabdau samAnArthI pathi paryAhAre ca vartete // 25 // ___ nyA0 sa0 vividha0-pakSe ikaNiti atra vAgrahaNasAmarthyAt anyenAprApto'pi pakSe ikaN anyathA vAgrahaNamanarthakaM syAt / kuTilikAyA aN // 6. 4. 26 // kuTilikAzabdAttRtIyAntAddharatyarthe'N pratyayo bhavati / kuTilikAzabdenAgrevakA lohAdimayI aGgArAkarSaNI yaSTirvA kuTilA gatirvA palAlotkSe. paNo'grevako daNDo vA parivrAjakopakaraNavizeSo vA caurANAM naugRhAdhArohaNArtha dAmAgrapratibaddha Ayaso'rddhakuzo vocyate / kuTilikayA haratyaGgArAn kauTilikaH kAraH, kuTilikayA harati vyAdhaM kauTiliko magaH, kuTilikayA harati palAlaM koTilikaH karSakaH, kuTilikayA harati puSpANi kauTilikaH parivrAjakaH, kuTilikayA harati nAvaM kauTilikazcauraH / 26 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 4. sU. 27-31] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [163 ojaHsahombhaso vartate // 6. 4. 27 // ojas, sahas, ambhas ityetebhyastRtIyAntebhyo vartate ityarthe ikaN pratyayo bhavati, vRttirAtmayApanA ceSTA vaa| ojasA balena vartate aujasikaH, sahasA prasahanena parAbhibhavena vA sAhasikaH, ambhasA jalena AmbhasikaH / 27 / taM pratyanorlomepakUlAt // 6. 4. 28 // teneti nivRttam / tamiti dvitIyAntAtprati anu ityetAbhyAM paro yo / lomazabda ISazabdaH kUlazabdazca tadantAdvartate ityarthe ikaNa pratyayo bhavati / pratilobhaM vartate prAtilomikaH, AnulomikaH, prAtIpikaH, AnvIpikaH, prAtikUlikaH, AnukUlikaH akarmakasyApi vRtteryoge pratilomAdeH kriyAvizeSaNatvAt dvitIyA, tamiti puliGganirdezo'saMdehArthaH / 28 / ___ nyA0 sa0 taM pratyano0-asaMdehArtha iti taditi kRte hi prathamAntasyaitadrUpaM dvitIyAntasya veti saMdehaH, yataH syamorapi napuMsake sAdhAraNaM taditi rUpam / parermukhapArthAt // 6. 4. 29 / / parizabdAdyo mukhazabdaH pArzva zabdazca tadantAt dvitIyAntAt vartate ityarthe ikaN pratyayo bhavati / parimukhaM vartate pArimukhikaH, paripAca vartate pAripAzvikaH, parivarjane sarvatobhAve vA / svAmino mukhaM varjayitvA vartamAno'thavA yatoyataH svAmimukhaM tatastato vartamAnaH pArimukhikaH sevakaH, evaM pAripAzvikaH / 29 / / nyA. sa0 pare0-parimukhamiti mukhAt pari 'paryapAG' 3-1-32 ityavyayIbhAvaH, paritaH sarvato mukhaM parimukhaM tadA 'parimukhAderavyayIbhAvAt ' 6-3-136 vacanAdavyayIbhAvaH / rakSadaJchatoH // 6. 4. 30 // tamiti dvitIyAntAdrakSati uJchati cArthe ikaN pratyayo bhavati / samAja rakSati sAmAjikaH, sAmavAyikaH, nAgarikaH, sAMnivezikaH, badarANyuJchati uccinoti bAdarikaH, zyAmAkikaH, naivArikaH / 30 / pakSimatsyamRgArthAd ghnati // 6. 4. 31 // tamiti dvitIyAntebhyaH pakSyarthebhyo matsyArthebhyo mRgArthebhyazca ghanatyarthe ikaN pratyayo bhavati / pakSiNo hanti pAkSikaH, mAtsikaH, mArgikaH, arthagrahaNAttatparyAyebhyo vizeSebhyazca bhavati / zAkunikaH, mAyUrikaH, taittirikaH, mainikaH, zApharikaH, zAkulikaH, hAriNikaH, saukarikaH, naiykukH| athAjihmAna Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 4 sU. 32-35 ] hanti animiSAn hantItyatra kasmAnna bhavati / naitanmatsyetyasya svarUpaM na vizeSo na paryAyaH api tvasAdhAraNaM vizeSaNaM yathA jihmagA bhujagAH animiSA devA iti / 31 // ___ nyA0 sa0 pakSi0-na paryAya iti yaH kila paryAyazabdaH sa vyutpattimantareNApi tAvantamartha gamayatyayaM tu vyutpattyapekSa eva gamayati / vizeSaNamiti yatrApi ajihmAdizabdebhyo matyAdipratItistatrApyasAdhAraNavizeSaNatvenaiva na paryAyatvena / paripanthAttiSThati ca // 6. 4. 32 // paripanthazabdAdvitIyAntAttiSThiti ghnati cArthe ikaNa pratyayo bhavati / paripanthaM tiSThati hanti vA pAripanthikazcauraH, ataH eva nirdezAt paripathazabdasyekaNo'nyatrApi vA paripanthAdezaH, tena paripanthaM gacchati paripanthaM pazyati ityAdyapi bhavati / 32 / nyA. sa. paripanthamiti pathaH parizabdo varjanArthaH tadA 'paryapAmyAM vayaM ' iti paJcamI, 'paryapAbahiH' 3-1-32 iti samAsaH, yadA tu paritaH panthAnamiti sarvato'rthaH pariH tadA 'sarvobhayAbhipariNAtasA' 2-3-35 (iti) dvitIyA, sUtrasAmarthyAdavyayIbhAvaH 'RktaH pathyapo't ' 7-3-73 / paripathAt // 6. 4. 33 // tiSThatIti vartate, paripathazabdAdvitIyAntAttiSThatyarthe ikaN pratyayo bhavati / parirvarjane sarvatobhAve vA / pathaH pari sarvataH panthAnaM vA paripatham / paripathaM tiSThati pAripathikaH, panthAnaM varjayitvA vyApya vA tiSThatItyarthaH / 33 / avRddhagrahati garye // 6. 4. 34 // tamiti dvitIyAntAdvaddhizabdavajitAguhRtyarthe ikaN pratyayo bhavati yo'sau gRhNAti sa cedanyAyena grahaNAdro nindyo bhavati / dviguNaM gRhNAti dvaiguNikaH, traiguNikaH, vadhuSI vRddhi gRhNAti vAghu SikaH, alpaM dattvA prabhUtaM gRhNannapanyAyakArI nindyate / avRddheriti kim ? vRddhi gRhNAtIti vAkyameva / garye iti kim ? dattaM gRhNAti / 34 / nyA0 sa0 a0-vRdhuSImiti prayuktaM dhanaM puSNAtIti prayuktadhanapoSI tasya pRSodarAditvAt vRdhuSIzabda aadeshH| kusIdAdikaT // 6. 4. 35 // tamiti dvitIyAntAtkusIdazabdAgarne gRhRtyarthe ikaT pratyayo bhavati / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { pAda. 4. sU. 36-39] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [ 165 kusIdaM vRddhistadartha dravyamapi kusIdam / tadahNAti kusIdikaH, kusIdikI, TakAro GyarthaH // 35 // dazaikAdazAdikazca // 6. 4. 36 // tamiti dvitIyAntAddazaikAdazabdadA~ gRhNatyarthe ikazcakArAdikaTa ca pratyayo bhavati / dazabhirekAdaza dshaikaadshaaH| tAngRhNAti dazaikAdazikaH, dazaikAdazikA, dazaikAdazikI dazaikAdazAdityata eva nipAtanAdakArAntatvam / tacca vAkye prayogArtham / dazaikAdazAn gRhNAti / anye dazaikAdaza gRhNAtIti vigahanti / tadapi abAdhakAnyapi nipAtanAni bhavantIti nyAyAdupapadyate / 36 / arthapadapadottarapadalalAmapratikaNThAt // 6. 4. 37 / / gadya iti nivRttam, arthAtpadAtpadazabda uttarapadaM yasya tasmAt lalAmAta pratikaNThAcca dvitIyAntAdahatyarthe ikaN pratyayo bhavati / arthaM gRhNAti ArthikaH, padaM pAdikaH, padottarapada, pUrvapadaM paurvapadikaH, auttarapadikaH, AdipadikaH, AntapadikaH, lalAma lAlAmikaH, pratikaNThaM prAtikaNThikaH, avyayIbhAvasamAsAzrayaNAdiha na bhavati / pratigataH kaNThaM pratikaNThaH taM gRhNAti / uttarapadagrahaNAdvahupratyayapUrvAnna bhavati, bahupadaM gRhNAti / 37 / / nyA0 sa0 artha-laliNo nityaNyantAt karmaNike lalastamamati prApnoti lalAmaH pratikaNTha miti kaNThaM prati pratikaNThaM 'lakSaNenAbhiprati' 3-1-32 ityavavyayIbhAvaH, kaNThaMkaNThaM prati 'yogyatAvIpsyA' 3-1-40 iti vA samAsaH / pratigata: kaNThamiti 'prAtya' 3-1-47 iti samAsastatpuruSaH / paradArAdibhyo gacchati // 6. 4. 38 // paradArAdibhyo dvitIyAntebhyo gacchatyarthe ikaNa pratyayo bhavati / paradArAn gacchati pAradArikaH, gaurudArikaH, gaurutalpikaH, sabhartRkAM gacchati sAbhartRkikaH, bhrAtRjAyikaH, paradArAdayaH prayogagamyAH // 38 // nyA0 sa0 para0-bhrAtRjAyika iti bhrAtuH sakAzAt bhrAtari vA jAyeti kRtya, SaSThIsamAse tu 'RtAM vidyA' 3-2-27 ityalup syAt / pratipathAdikazca // 6. 4. 39 // pratipathazabdAdvitIyAntAhacchatyarthe ikaH pratyayo bhavati / cakArAdyathAprApta ikaN / panthAnaM 2 prati patho'bhimukhamiti vA pratipatham / tadgacchati pratipathikaH prAtipathiko vA / 39 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite mAthottarapadapadavyAkrandAddhAvati // 6 4 40 // tamiti vartate / mAtha uttarapadaM yasya tasmAnnAmnaH padavIzabdAdAkrandazabdAcca dvitIyAntAddhAvatyarthe ikaN pratyayo bhavati / daNDamAthaM dhAvati dANDamAthikaH, zauklamAthikaH / mAthazabdaH, pathiparyAya: / daNDa iva mAtho daNDamAthaH RjumArga ucyate / padavIM dhAvati pAdavikaH, Akrandanti yatra sa deza Akranda Akrandyate iti vA AkrandaH ArtAyanaM zaraNamucyate / AkrandaM dhAvati AkrandikaH, uttarapadagrahaNAdbahupratyayapUrvAnna bhavati / bahumAthaM dhAvati // 40 // [ pA0 4. sU0 40-44 ] nyA0 sa0 mAthottarapada 0 - daNDamAtha iti madhyate avagAhyate pAdaiH ghani mAthaH, daNDa iva mAthaH, upamAnaM sAmAnyaireveti niyamAdaprApto'pi mayUravyaMsaka 3-1-116 iti saH / (( pazcAtyanupadAt // 6. 4. 41 // pazcAtIti prakRtivizeSaNam / pazcAdarthaH pazcAt / pazcAdarthe vartamAnAdanupadazabdAdddvitIyAntAddhAvatyarthe ikaN pratyayo bhavati padasya pazcAdanupadam, anupadaM dhAvati AnupadikaH, pratyAsattyA dhAvatItyarthaH / pazcAtIti kim ? anupadaM dhAvati / atra ' dairghye'nuH' ( 3-1-34) samIpe ' prAtyava - ( 3-1-47 ) ityAdinA vA samAsaH / 41 / , susnAtAdibhyaH pRcchati // 6. 4. 42 // tamiti vartate / susnAtAdibhyo dvitIyAntebhyaH pRcchatyarthe ikaN pratyayo bhavati / susnAtaM pRcchati sausnAtikaH, saukharAtrikaH, saukhazAyanikaH, saukhazAyyikaH, susnAtAdayaH prayogagamyAH // 42 // prabhUtAdibhyo bruvati // 6. 4. 43 // prabhUtAdibhyo dvitIyAntebhyo bruvatyarthe ikaN pratyayo bhavati / prabhUtaM brUte prAbhUtikaH, paryAptaM brUte pAryAptikaH, vaipulikaH, vaicitrikaH, naipuNikaH, kriyAvizeSaNAdayamiSyate, teneha na bhavati / prabhUtamarthaM brUte paryAptamarthaM brUta iti / kacidakriyAvizeSaNAdapi / svargamanaM brUte sauvargamanikaH, svAgatikaH, sauvastikaH, prabhUtAdayaH prayogagamyAH |43| nyA0 sa0 prabhU0 - sauvastika iti svastIti brUte vyutpattipakSe 'yvaH padAntAt ' 7-4-5 iti avyutpattipakSe tu ' dvArAdeH ' 7-4-6 ityaut / mAzabdaityAdibhyaH / / 6. 4. 44 // mAzabda ityAdibhyo bruvatyarthe ikaN pratyayo bhavati / iti zabdo Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 3. sU. 45-47 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThIdhyAyaH [ 167 vAkyaparAmazArthaH / mAzabda iti brUte mAzabdikaH / mA zabdaH kriyatAmiti - brUta ityarthaH / kAryaH zabda iti brUte kAryazabdikaH, nityaH zabda iti brUte naityazabdikaH, mAzabda ityAdayaH prayogagamyAH / vAkyAtpratyayavidhAnArthaM vacanam / 44 / nyA0 sa0 mAza0 - vAkyAditi pUrveNa hi padAtpratyaya ityarthaH / zAbdikadArdarikalAlATikakaukuTikam // 6. 4. 45 / / zAbdikAdayaH zabdA yayAsvaM prasiddhe'rthavizeSe ikaNpratyayAntA nipAtyante / zabdaM karoti zAbdikaH, yaH kazcicchabdaM karoti na sa sarvaH zAbdikaH kiM tahi yaH zabdaM jAnAti vaiyAkaraNaH sa evAvinaSTaM zabdamuccArayan zabdika ucyate / evaM dArdarikaH, dardaro ghaTo vAditraM ca tatra vAditraM kurvanneva mucyate / lalATaM pazyati lAlATikaH, lalATadarzanena dUrAvasthAnaM lakSyate tena ca kAryeSvanupasthAnam / yaH sevako dRSTaM svAmino lalATamiti dUrato yAti na svAmikAyeMSUpatiSThate sa evamucyate / lalATameva vA kopamasAdalakSaNAya yaH pazyati sa lAlATikaH, kukkuTIM pazyati kaukkuTikaH, kukkuTIzabdena kukkuTIpAto lakSyate, tena ca dezasyAlpatA, yo hi bhikSuravikSiptadRSTiH pAdavikSepe deze cakSuH saMyamya puro yugamAtra dezaprekSI gacchati sa evamucyate / yo vA tathAvidhamAtmAnatathAvidho'pi saMdarzayati so'pi kaukkuTikaH / dAmbhikaceSTA vA mithyAzaucAdiH kukkuTI, tAmAcaran kaukkuTikaH, hRdayAvayavo vA kukkuTI tAM pazyati kaukkuTiko bhikSuH / nibhRMta ityarthaH / tadetatsarvaM nipAtanAllabhyate // 45 // samUhArthAtsamavete / / 6. 3. 46 // samUhavAcibhyo dvitIyAntebhyaH samavete tAdAtmyAttadekadezIbhUte'rthe ikaN pratyayo bhavati / samUhaM samavaiti sAmUhikaH, sAmAjika, sAMsadikaH, sAmavAyikaH, gauSThikaH / tadekadezIbhAvamanubhavannevamucyate / samavetyApagate tu samavetazabdo na vartate yathA suptotthite suptazabda iti tatra na bhavati // 46 // nyA0 sa0 samU0--kaizcidana pratyayalopaH kRtaH tataH svamate kathamityAha samavetyeti / parSado NyaH / / 6. 4. 47 / / parSacchabdAdvitIyAntAtsamavete'rtheNyaH pratyayo bhavati, parSadaM samavaiti pArSadyaH, pariSacchabdAdapIcchantyanye, pAriSadyaH |47 | Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 48-53 ] senAyA vA // 6. 4.48 // senAzabdAdvitIyAntAtsamavete'rthe NyaH pratyayo vA bhavati / senAM samavaiti sainyaH, pakSe samUhArthAtsamavete itIkaN / sainikaH, senaiva sainyamiti tu bheSajAditvAtsvArthe TayaNa // 48 // dharmAdharmAccarati // 6. 4. 49 / / dharma adharma ityetAbhyAM dvitIyAntAbhyAM caratyarthe ikaNa pratyayo bhavati / gharatistAtparyeNAnuSThAne / dharma carati dhArmikaH, AdharmikaH / 49 / SaSThayA dharmya // 6. 4. 50 // SaSThayantAddhaye''rthe ikaNa pratyayo bhavati / dharmo nyAyo'navRtta AcArastasmAdanapetaM dharmyam / zulkazAlAyA dharmyam zaulkazAlikam, ApaNikam, gaulmikam, Atarikam / 50 / RnnarAderaN / / 6. 4. 51 // RkArAntebhyo narAdibhyazca SaSThyantebhyo dharthe'rthe'N pratyayo bhavati / nurdharmya nAram, striyAM nArI, mAturmAtram, pituH paitram, zAstuH zAstram, vikartuH vaikatram, hotuhauM tram, potuH pautram, udAtuH audbhAtram, narAdi / narasya dharmyam nAram, striyAM nArI, nRzabdenaiva rUpadvaye siddhe narazabdAdikaN mAbhUditi tadgrahaNam / mahiSyA mAhiSam nara mahiSI, prajAvatI, prajApati vilepikA, pralepikA, anulepikA, varNaka, peSikA, varNakapeSikA, maNipAlI, purohita, anucAraka, anuvAka, yajamAna, hotRyajamAna iti narAdiH // 51 // vibhAjayitRvizasiturNIiluk ca // 6. 4. 52 // ____ AbhyAM SaSThayantAbhyAM dharthe'rthe'N pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca vibhAjayituNiluk vizasituzceTluk bhavati / vibhAjayiturdhayaM vaibhAjitram, vizasiturvaizastram, // 52 // - nyA0 sa0 vibhA0-vipUrvo bhajaNU, tato Nic tRc vibhAjayita / Nilukiti nanvatra iTlopa eva vidhIyatAM kiM Nilopena vibhAjayita ityatrApi iTlope NicA sasvaratve vaibhAjitramiti sidhyati ? naivaM, NilopAbhAve guNaH syAt , tato'niSTaM rUpaM syAt , Nilope tu iTo dhAtutvAbhAvAt guNo na bhavatIti sidhyati / . avakraye // 6. 4. 53 / / avakrIyate yenecchAniyamitena dravyeNa kiyantamapi kAlamApaNAdi so'vkryH| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda4. sU. 54-57 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 169 bhomanirvezo bhATakamiti yAvat / SaSThayantAnAmno'vakraye'rthe ikaN pratyayo bhavati / ApaNasyAvakrayaH ApaNikaH, zaulkazAlikaH, AtarikaH, gaulmikaH, lokapIDayA dharmAtikrameNApi avakrayo bhavatItyayaM dhAdbhidyate / 53 / __nyA sa0 avakraye-bhoganirveza iti bhUjyate iti bhogo gRhAdi, nirvizyate anena vyaJjanAd ghani nirvezaH, tataH sssstthiismaasH| dharmAdbhidyate iti tataH 'SaSThyA dharye' 6-4-50 ityanena na sidhyatIti pRthag yoga ityrthH| tadasya paNyam // 6. 4. 54 // taditi prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati, taccet prathamAntaM paNyaM vikreyaM bhavati / apUpAH paNyamasya ApUpikaH, paNyArthI vRttAvantarbhUta iti paNyazabdasyAprayogaH / evaM zASkulikaH, maudakikaH, lAvaNikaH / 54 / kizarAderikaT // 6. 4. 55 // kizara ityevamAdibhyastadasya paNyamityasmin viSaye ikaTpratyayo bhavati, kizarAdayo gndhdrvyvishessvcnaaH| kizaraM kizaro vA paNyamasya kizarikaH, kizarikI strI, tagarikaH, tagarikI strii| kizara, tagara, sthagara, uzIra, haridrA, haridru, haridrupI, guggulu, guggula, nldaa| iti kizarAdiH / / TakAro yarthaH / 55 / zalAno vA // 6. 4. 56 // zalAluzabdAindhavizeSavAcinastadasya paNya mityasmin viSaye ikaT pratyayo bhavati vaa| zalAlu paNyamasya zalAlukaH, zalAlukI, pakSe ikaN / zAlAlukI 56 / zilpam // 6. 4. 57 // tadasyeti vartate, taditi prathamAntAdasyetyarthe ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccecchilpaM bhavati / zilpaM kauzalam vijJAnaprakarSaH / anena tannirvartyaH kriyAvizeSo lakSyate, nRttaM zilpamasya nAtikaH / gItaM gaitikaH, vAdanaM vAdanikaH, mRdaGgo mRdaGgavAdanaM zilpamasya mArdaGgikaH, / eva pANavikaH, maurajikaH, vaiNikaH mRdaGgAdizabdA vAdanArthavRttayaH pratyayamutpAdayanti na drvyvRttyH| utpAdanArthavRttibhyastvanabhidhAnAnna bhavati / ata eva kumbhakArAdAvabhidheye mRdaGga karaNAdibhya eva pratyayaH, madaGgakaraNaM zilpamasya Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3. sU. 58-60 ] mArdaGgakaraNikaH, vaiNAkaraNikaH, mRdaGgavAdanAdibhyo'pyanabhidhAnAnna bhavati / zilpArtho vRttAvantarbhUta iti zilpazabdasyAprayogaH / 57 / nyA0 sa0 zilpaM0 mRdaGgAdizabdA iti AdizabdAt vyAkaraNakaraNAdi zilpamasyeti vaiyAkaraNikAdayaH / na dravyavRttaya iti dravyasya zilpAyogAttadviSayAyAH kriyAyAH zilpatvamiti vAdanArthavRttaya ityuktam / kumbhakArAdAviti keSucidgrAmeSu mRnmayA mRdaGgA bhavanti teSAM kumbhakArAdutpattiH / karaNAdibhya eveti na tu mRdaGgazabdAdityarthaH / jharjharAdvA // 6. 4. 58 // maDDukajharjhara ityetAbhyAM tadasya zilpamityetasmin viSaye aN pratyayo vA bhavati / maDDukavAdanaM zilpamasya mADDukaH, jhArjharaH, pakSe ikaN mADDukikaH / jhArjharika: / 58 | zIlam / / 6. 4. 59 / taditi prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccecchIlaM bhavati / zIlaM prANinAM svabhAvaH, phalanirapekSA pravRttiriti yAvat / apUpA apUpabhakSaNaM zIlamasya ApUpikaH, zASkulikaH, maudakikaH, tAmbUlikaH / paruSavacanaM zIlamasya pAruSikaH evamAkrozikaH / mRdaGgAdivadapUpAdayaH zabdAH kriyAvRttaya pratyayamutpAdayanti / zIlArtho vRttAvantarbhUta iti zIlazabdasyAprayogaH // 59 // asthAcchatrAderaJ / / 6. 4. 60 / / aGpratyayAntAttiSThaSThebhchatra ityAdibhyazca tadasya zIlamityasmin viSaye'J pratyayo bhavati / AsthA zIlamasya AsthaH, sAMsthaH, AvasthaH, sAmAsthaH, vaiyavasthaH, naiSThaH, vaiSThaH, ' upasargAdAtaH ' ( 6-3 - 110 ) ityaG / AntasthaH / bhidAditvAdaG / chatrAdi, chatraM zIlamasya chAtraH, chatrazabdena guru kAryeSvavahitasya ziSyasya chatrakriyAtulyA gurucchidrAcchAdanA'pAyarakSaNAdikA kriyocyate upacArAt / ziSyo hi chatravad gurucchidrAvaraNAdipravRtta chAtra ityucyate / abhyAsApekSA'pi kriyA zIlamityucyate / yathA zIlitA vidyeti / curAzIlaH cauraH, tapaHzIlaH tApasaH, karmazIlaH kArmaH striyAM chAtrI caurI tApasI / chatra, curA, tapas, karman, zikSA, cukSA, cikSA, bhikSA, bhakSA, titikSA, bubhukSA, vizvadhA, udasthAna, upasthAna, puroDA, kRSi, mandra, satya, anRta, vizikha, vizikhA, praroha iti chatrAdiH | 60| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 4. sU. 61-64] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [171 nyA0 sa0 asthA0-acAsau sthAzca, chatraM Adiryasya asthAzca chatrAdizca tasmAt , antarmadhye sthAnaM bhidAdyaGi 'vyatyaye luga vA' 1-3-56 iti ralopaH, antasthAnaM vA antasthA zIlamasya / abhyAsApekSApIti zIlaM hi prANinAM svabhAvaH, chAtrasya tu na sa svabhAva ityaashngkyoktm| cukSeti cukSiH sautro nirmalIkaraNe cukSA zaucaM cikSeti kecit zikSItyasya sthAne cikSIti paThanti dhAtvantaraM vA cikSiH, cikSA zikSetyarthaH / tUSNIkaH / / 6. 4. 61 // tUSNIMzabdAttadasya zIlamityasminviSaye kaH pratyayo makAralopazca nipAtyate / tUSNIMbhAvaH zolamasya tUSNIkaH / 61 / praharaNam // 6. 4. 62 // taditi prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccetpraharaNaM bhavati / asiH praharaNamasya AsikaH, prAsikaH, cAkrikaH, mauSTikaH, dhAnuSkaH, maudgarikaH, mausalikaH / caratItyatra vyApArasAdhanAt pratyayo yathA azvena caratIti / zilpamityatra tu vijJAnAtizaye yathA nRttaM zilpamasyeti, anena tu vyApArAbhAve'pi parijJAnamAtre pratyayaH / 62 / nyA0 sa0 praha-vyApArasAdhanAditi vyApArazcaraNarUpa sAdhyate yena tasmAt , ayamarthaH, caratyarthe vyApAraM sAdhayanneva zabdaH pratyayamutpAdayati / vyApArAbhAve'pIti praharaNasya hi vyApAraH parapaharaNarUpaH, tasyAbhAve'pi praharaNAbhAve'pItyarthaH, vijJAnAtizayazca prahAravaicakSaNyaM tadabhAvepi tanmAtre'pItyarthaH / parazvadhAdANa // 6. 4. 63 // parazvadhazabdAttadasya praharaNamityasminviSaye'N pratyayo vA bhavati / parazvadhaH praharaNamasya pArazvadhaH, pakSe ikaNa-pArazvadhikaH / 63 / zaktiyaSTeSTIkaNa / / 6. 4. 64 // zakti yaSTi ityetAbhyAM tadasyapraharaNamityasmin viSaye TIkaNa pratyayo bhavati / zaktiH praharaNasya zAktIkaH, zAktIkI, yASTIkaH, yASTIko, kathaM zAktikaH ? zaktyA jIvatIti vetanAdIkaNA bhaviSyati / 64 / / ___ nyA0 sa0 zakti0-nanu TikaNiti mAtrAlaghuH pratyayo vidhIyatAM, evamapi kRte zAktIkAdayaH setsyanti / na ca vAcyaM, 'avarNevarNasya ' 7-4-68 ityasya prasaGgaH, yataSTakAro hi yarthaH, - sa tu ikaNa dvArA siddhaH ityadhikasya TakArasyaitadeva phalaM yat 'avarNevarNasya ' 7-4-68 iti ilopaM bAdhitvA 'samAnAnAm ' 1-2-1 iti dIrpaNa TikaNi kRte'pi zAktIkAdayo bhavanti, paramuttaratra vAmbhasIka iti siddhyartha TIkaNakaraNam / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 65-68 ] veSTayAdibhyaH // 6. 4. 65 / / ____ iSTi ityevamAdibhyastadasya praharaNamityasminviSaye TIkaNa vA bhavati, pakSe praharaNamitIkaN / iSTiH praharaNamasya aiSTIkaH, aiSTIkI, aiSTikaH, ISA praharaNamasya aiSokaH, aiSIkI, aissikH| kampanaM praharaNamasya kAmpanIkaH, kAmpanIkI, kAmpanikaH, ambhaHpraharaNaH AmbhasIkaH, AmbhasIkI, AmbhasikaH, daNDapraharaNaH dANDIkaH, dANDIkI, dANDikaH, iSTayadayaH prayogagamyAH / 65 / nAstikAstikadaiSTikam / / 6. 4. 66 // ete zabdAstadasyetyasminviSaye ikaNpratyayAntA nipAtyante, nipAtanaM rUDhayartham / nAsti paralokaH puNyaM pApamiti vA matirasya nAstikaH, asti paralokaH puNyaM pApamiti vA matirasya AstikaH, nAstyastizabdau tivAdipratirUpake avyaye / nipAtanAdeva vA taditi prathamAdhikAre'pi AkhyAtAnnAstIti padasamudAyAcca pratyayaH, diSTaM daivaM tatpramANamiti matirasya diSTA vA pramANAnupAtinI matirasya daiSTikaH / 66 / nyA0 sa0 nAsti0-avyaye iti tayozca parataH prathamaikavacanam / vRtto'papATho'nuyoge // 6. 4. 67 // tadasyeti vartate / taditi prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccedanuyogaviSaye vRto'papATho bhavati, anuyogaH priikssaa| ekamanyadapapATho'nuyoge vRttamasya aikAnyikaH, dvaiyanyikaH, traiyanyikaH, saMkhyAnyazabdayostaddhite viSayabhUte samAsaH, tatastaddhitaH / vRtto'pATho'nuyoga ityasya tu vRttAvantarbhAvAdaprayogaH / anyatvaM cApapAThasya samyakpAThApekSam / vRtta iti kim ? vartamAne vaya'ti ca na bhavati / apapATha iti kim ? ekamanyadasya duHkhamanuyoge vRttam, jayo'nuyoge vRttaH / anuyoga iti kim ? svairAdhyayane mAbhUt / anye tvapapAThAdanyatrApyadhyayanamAtre pratyayamicchati, eka rUpamadhyayane vRttamasya aikarUpikaH, aikagrinthakaH / 67 / bahusvarapUrvAdikaH // 6. 4. 68 // bahasvaraM pUrvapadaM yasya tasmAnnAmnaH prathamAntAdasyeti SaSThayarthe ikaH pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccedvattopapATho'nuyoge bhavati / ekAdazAnyAnyapapATharUpANyanuyoge'sya vRttAni ekAdazAtyikaH, ekAdazAnyikA strI, Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 4. sU. 69-72 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [173 dvAdazAnyikaH, dvAdazAnyikA strii| trayodazAnyikaH, trayodazAnyikA, caturdazAnyikaH / caturdazAnyikA, atrApyanye pUrvavadanyatrApIcchanti / dvAdaza rUpANyadhyayane vRttAnyasya dvAdazarUpikaH / 68 // bhakSyaM hitamasmai // 6. 4. 69 // ___ taditi vartate / taditi prathamAntAdasmai iti caturthyartha ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccedbhakSyaM hitaM bhavati / apUpA bhakSyaM hitamasmai ApUpikaH, zASkulikaH, maudakikaH, gauDadhAnikaH / bhakSyamiti kim ? devadatto hito'smai / hitamiti kim ? apUpA bhakSyamahitamasmai / hitArtho bhakSaNakriyA ca taddhitavRttAvevAntarbhavati / 69 / / ___ nyA0 sa0 bhakSyaM0-athAsyetyanuvartamAnasya hitamityetadyoge'rthavazAt 'hittasukhAbhyAma, 2-2-65 iti caturthIpariNAmenAsmAyiti labhyate iti kimarthamasyopAdAnam ? ____ satyaM, uttarArthatvAdadoSaH, uttaratra hi niyuktaM dIyate iti SaSThyantasyApi saMbandhopapatterasmai iti na labhyate iti saMpradAnapratipattyartha, asmAyiti karttavyaM taduttarArtha sadiha sUtre'pi vibhaktipariNAmaklezamantareNa so'rthaH pratIyate iti kriyate / niyuktaM dIyate // 6. 4. 70 // taditi asmai iti ca vartate, taditi prathamAntAdasmai iti caturthyarthe ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccenniyuktamavyabhicAreNa nityaM vA dIyate / agrabhojanamasmai niyukta dIyate AgrabhojanikaH, AgraphalikaH, mAMsikaH, ApUpikaH, zASkulikaH, grAmikaH, AgrahArikaH, asmai ityeva / rajakasya vastraM nityaM dIyate-aryate ityarthaH 70 / zrANAmAMsaudanAdiko vA // 6. 4. 71 // ___ zrANAmAMsaudana ityetAbhyAM tadasmai niyukta dIyata ityasmin viSaye ikaH pratyayo vA bhavati / zrANA niyuktamasmai dIyate zrANikaH pathyAzI zrANikA, mAMsaudanikaH, mAMsaudanikA, pakSe ikaN / zrANikI, maaNsaudnikii| ikekaNoH striyAM vishessH| anye tvikaM necchanti / 71 / - bhaktodanAdANikada // 6. 4. 72 // bhakta odana ityetAbhyAM yathAsaMkhyamaN ikaT pratyayau vA bhavataH tadasmai niyukta dIyate itysminvissye| bhaktamasmai niyukta dIyate bhAktaH / odanikaH / odaniko pakSe ikaN / bhAktikaH, audanikaH-odanazabdAdikaNaM necchantyanye / 72 / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite navayajJAdayo'sminvartante // 6. 4. 73 // navayajJAdibhyaH prathamAntebhyo vartanta ityevamupAdhibhyo'sminniti sapta myarthe ikaN pratyayo bhavati, navA yajJA asminvartante nAvayajJikaH / pAkayajJikaH, navayajJAdayaH prayogagamyAH // 73 // 174 ] [ pA0 4. sU0 73-77 ] tatra niyukte // 6. 4. 74 // tatreti saptamyantAnniyukte'rthe ikaN pratyayo bhavati, niyukto'dhikRto vyApArita ityarthaH pUrvakasya niyuktamityasya kriyAvizeSaNarUpasyAvyabhicAro nityamiti cArthaH / pratyayArthazcAyam, sa tu prakRtyarthopAdhiH / zulkazAlAyAM niyuktaH zaulkazAlikaH, ApaNikaH, AtarikaH, dauvArikaH, AkSapaTalikaH // 74 | agArAntAdikaH // 6. 4. 75 / / agArAntAttatra niyukte'rthe ikaH pratyayo bhavati / devAgArikaH, devAgArikA, bhANDAgArikaH, bhANDAgArikA, AyudhAgArikaH, AyudhAgArikA, koSThAgArikaH, koSThAgArikA // 75 // adezakAlAdadhyAyini / 6. 4. 76 / / tatreti vartate / adhyayanasya yo pratiSiddhau dezakAlau tAvadezakAlau / tadvAcinaH saptamyantAdadhyAyinyarthe ikaN pratyayo bhavati, adeza, azucAvadhyAyI AzucikaH / zmazAne'dhyAyI zmAzAnikaH, zmAzAnAbhyAsikaH, akAlaH, sAndhyikaH, autpAtikaH, AnadhyAyikaH / adezakAlAditi kim ? svAdhyAyabhUmAvadhyAyI, pUrvAdhyAyI // 76 // nyA0 sa0 adeza.--adhyayanasyeti adhyAyinazca dezakAlAvevAdhArau bhavataH tAbhyAmanyatrA - dhyetumazakyatvAt, tatra dezakAlayorAdhArAbhAvena pratiSiddhayoH kvAnyatrAdhyAyI adhIyIteti virodhamAzaGkayAha-adhyayanasyeti etena pratiSiddhadezavAcakAt pratiSiddhakAlavAcakAcca saptamyandhyetara pratyayaH / nikaTAdiSu vasati // 6. 4. 77 // nikaTAdibhyaH saptamyantebhyo vasatyarthe ikaN pratyayo bhavati / nikaTe vasati naikaTikaH, AraNyakena bhikSuNA grAmAtkroze vastavyamiti yasya zAstrito vAsaH sa evocyate / etadarthaM eva ca tatretyadhikAre saptamInirdezaH / vRkSamUle vasati vArkSamUlikaH, zmAzAnikaH, AbhyavakAzikaH, AvasathikaH, nikaTAdayaH prayogagamyAH // 77 // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 'pAda 4. sU. 78-80] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 175 satIrthyaH // 6. 4. 78 // satIrthya iti samAnatIrthazabdAttatra vasatyarthe ya: pratyayo nipAtyate samAnazabdasya ca sabhAvaH, samAnatIrthe vasati satIrthyaH / tIrthamiha gururucyate / 78 / prastArasaMsthAnatadantakaThinAntebhyo vyavaharati // 6. 4. 79 // prastArasaMsthAna ityetAbhyAM prastArAntAt saMsthAnAntAt kaThinAntAcca vyavaharatyarthe ikaN pratyayo bhavati / vyavaharatiriha kriyAtattve kriyAyA aviparItasvabhAve, yathA laukiko vyavahAra ityatra, prastAre vyavaharati prAstArikaH, sAMsthAnikaH, tadanta, kAMsyaprastArikaH / lauhaprastArikaH, gausaMsthAnikaH, AzvasaMsthAnikaH, kaThinAnta, vAMzakaThinikaH, vArdhakaThinikaH, kaThinaM tApasabhAjanaM pITaM vaa| bahuvacanaM kaThinAnteti svarUpagrahaNavyudAsArtham rUDhayarthaM ca, prastArasaMsthAnAbhyAM tadantAbhyAM kecinnecchanti / 79 / nyA0 sa0 prastA0-vyavaharatiriti vyavaharatirayamasti vinimaye, yathA zataM vyavaharati zatasya vyavaharati iti, asti vivAde, yathA vyavahAre parAjita iti, asti vikSepe, yathA kAM vyavaharati, asti kriyAtatve, yathA laukiko vyavahAra iti, taha kriyAtattve vartamAna AzrIyate, kriyAyAstattvamaviparItaH svabhAvaH, yathetyAdinA'traiva vyavaharati nidarzayati, asya tvarthasya grahaNe hetuH, pratyayAntAdaviparItasvarUpakriyAnuSThAtuH pratipattiH / rUDhyarthaM cetti rUDhizca tApasabhAjanetyAdi tena kaThine kaThore na / saMkhyAdezvArhadalucaH / / 6. 4. 80 // ___ A arhadarthAdita UrdhvaM yA prakRtirupAdAsyate tasyAH kevalAyAstadantAyAzca saMkhyApUrvAyA vakSyamANaH pratyayo bhavatIti veditavyam na cetsA lugantA bhavati / candrAyaNaM carati cAndrAyaNikaH, dve candrAyaNe carati dvaicandrAyaNikaH, pArAyaNamadhIte pArAyaNikaH, dve pArAyaNe adhote dvaipArAyaNikaH saMkhyAderiti kim ? paramapArAyaNamadhIte, mahApArAyaNamadhIte, cakAraH kevalArthaH / Arhata ityatrAkAro'bhividhau, tenArhadarthe'pi bhavati / dve sahasre dvisahasra vArhati dvisAhasraH / aluca iti kim ? dvAbhyAM zUrpAbhyAM krItaM dvizUrpam, atra "zUdvAn' (6-4-137) ityaJ / 'anAmnyadviH plup' (6-4-141) iti lup / dvizarpaNa krItaM dvizaupikam / trizopikam / punarapi 'zUrpAdvAJ' (6-4-137) ityaJ na bhavati / 80 / - nyA0 sa0 saMkhyA-dvaicandrAyaNika iti "dvigoranapatye" 6-1-24 ityanena na lup , prAgajitIye'rthe tasya vidhAnAt , 'anAmnyadviH' 6-4-141 ityapi na yato'nAmnyeti sUtreNAsmAdeva sUtrAt ye'stimahatIti yAvat teSveva lup na tveSu tena nAca lup / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU. 81-86 ] godAnAdInAM brahmacarya // 6. 4. 81 // godAnAdibhyo nirdezAt SaSThayantebhyo brahmacarye'bhidheye ikaN pratyayo bhavati / godAnasya brahmacarya godAnikam, AdityavatAnAmAdityavatikama, mahAnAmnInAM mAhAnAmnikam / godAnAdayaH prayogagamyAH, yebhyo'sminnarthe ikaNa dRzyate te godAnAdayaH / 81 // . nyA0 sa0 godA0 godAnasyeti gAva iti lomnAmAkhyA gavAM lobhnAM dAnaM lavanaM vapanamityarthaH, yAvat godAnaM na karoti tAvad brahmacaryamityarthaH / / candrAyaNaM ca carati // 6. 4. 82 // candrAyaNazabdAnnirdezAdeva dvitIyAntAgodAnAdibhyazcAt dvitIyAntebhyazcaratyarthe ikaN pratyayo bhavati / candrAyaNaM carati cAndrAyaNikaH, godAnaM carati gaudAnikaH, AdityavatikaH, mahAnAmnyo nAma RcH| tatsAhacaryAtAsAM vratamapi mahAnAmnyaH, mahAnAmnIvrataM carati mAhAnAmnikaH / 82 / devavratAdIna Din // 6. 4, 83 // devavratAdibhyo nirdezAdeva dvitIyAntebhyazcaratyarthe Din pratyayo bhavati / devavrataM carati devavratI, tilavatI, avAntaradIkSI, mahAvratI, devavratAdayaH pryoggmyaaH| DiskaraNamuttaratrAntyasvarAdilopArtham / 83 / ukazcASTAcatvAriMzataM varSANAm // 6. 4. 84 // ___ varSANAM saMbandhino'STAcatvAriMzacchabdAvratavRttenidezAdeva dvitIyAntAccaratyarthe DakazcakArA DDin ca pratyayo bhavati / aSTAcatvAriMzadvarSasahitaM vratamaSTAcatvAriMzat taccarati aSTAcatvAriMzakaH, aSTAcatvAriMzI 84 / cAturmAsyaM to yaluka ca // 6. 4. 85 // cAturmAsyazabdAdvatavRttenirdezAdeva dvitIyAntAccaratyarthe to DakaDinI pratyayau yalopazca bhavati / caturyu mAseSu bhavAni 'yajJe JyaH' (6-3-133) . iti jyaH cAturmAsyAni nAma yajJAH, tatsahacaritAni vratAni cAturmAsyAni tAni carati cAturmAsakaH cAturmAsI / 85 / krozayojanapUrvAcchatAyojanAccAbhigamAhe // 6. 4. 86 // __krozazabdapUrvAdyojanazabdapUrvAcca zatAdyojana zabdAcca nirdezAdeva paJcamyantAdabhigamAI'rthe ikaN pratyayo bhavati / krozazatAdabhigamanamarhati krauzazatiko muniH, yojanazatiko muniH, yojanikaH sAdhuH / 86 / ..... Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda 4. sU. 87-93 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 177 tadyAtyebhyaH // 6. 4. 87 // taditi dvitIyAntebhya ebhyaH krozazata yojanazata yojana ityetebhyo yAti gacchatyarthe ikaN pratyayo bhavati / kozazataM yAti krauzazatikaH, yaujanazatikaH, yaujaniko dUtaH / ebhya iti kim ? nagaraM yAti caitrH|87| patha ikaT // 6. 4. 88 // pathinzabdAttaditi dvitIyAntAdyAtyarthe ikaT pratyayo bhavati / panthAnaM yAti pathikaH pathikI strI, TakAro DyarthaH / dvau panthAnau yAti dvipathikaH, dvipathikI strI, kaTamakRtvA ikavacanaM parasvAtsamAsAnte kRte'pi yathA syAdityevamartham / 88 / nityaM NaH panthazca / / 6. 4. 89 // nityamiti pratyAyArthavizeSaNam / pathinzabdAdvitIyAntAnnityaM yAtyarthe NaH pratyayo bhavati pathinzabdasya ca panthAdezaH / panthAnaM nityaM yAti pAnthaH, pAnthA stro, dvau panthAnau nityaM yAti dvaipanthaH, dvaipanthA strii| nityamiti kim ? pthikH|89| zakUttarakAntArAjavAristhalajaGgalAdestenAhate ca // 6. 4.90 // zakU uttara kAntAra aja vAri sthala jaGgala ityetatpUrvapadAt pathinnantAtteneti tRtIyAntAdAhRte yAticArthe ikaN pratyayo bhavati, zaGkupathenAhato yAti vA zAkupathikaH, auttarapathikaH, kAntArapathikaH, AjapathikaH / vAripathikaH, sthAlapathikaH, jAGgalapathikaH / 90 / sthalAdermadhukamarice'N // 6. 4. 91 // ___ sthalapUrvapadAtpathinnantAttRtIyAntAdAhRte'rthe'J pratyayo bhavati taccedAhRtaM madhukaM maricaM vA bhavati sthalapathenAhRtaM madhukaM maricaM vA sthALapatham / madhukamarica iti kim ? sthAlapathikamanyat / 91 / turAyaNapArAyaNaM yajamAnAdhIyAne // 6. 4. 92 // AbhyAM nirdezAdeva dvitIyAntAbhyAM yathAsaMkhyaM yajamAne'dhoyAne cArthe ikaN pratyayo bhavati / turAyaNaM nAma yajJastaM yajate taurAyaNikaH, pArAyaNamadhIte pArAyaNikaH / 92 // saMzayaM prApte jJeye // 6. 4. 93 / / saMzayamiti dvitIyAntAtprApte'rthe ikaN pratyayo bhavati sa cetprApto'rtho Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 4. sU. 94 - 97 ] jJeyo bhavati / saMzayaM prAptaH sAMzayikaH, sAMzayiko'yamUrdhvo na jAne sthANuruta puruSa iti, sAMzayikatro na jAne jIvati uta mRta iti / jJeya iti kim ? saMzayitari mAbhUt, so'pi hi saMzayaM prApto bhavati, tasya tatra bhAvAt / 93 // tasmai yogAdeH zakte // 6. 4. 94 // yogAdibhyastasmai iti caturthyantebhyaH zakte'rthe ikaN pratyayo bhavati / yogAya zaktaH yaugikaH, sAMtApikaH yoga, santApa, sannAha, saMgrAma, saMyoga, saMparAya, saMghAta, saMpAda, saMpAdana, saMkrama, saMpeSa, saMveza, saMmodana, niSpeSa, niHsarga, nirghoSa, nisarga, visarga, upasarga, pravAsa, upavAsa, saktu, mAMsa, odana, mAMsaudana, saktumAMsaudana iti yogAdiH / 94 / yogakarmabhyAM yokaJau // 6. 4. 95 // AbhyAM caturthyantAbhyAM zakte'rthe yathAkramaM ya ukaJ ityetau pratyayau bhavataH | yogAya zaktaH yogyaH / karmaNe zakta kArmukam / evaM yogazabdasya dvairUpyam / 95 / yajJAnAM dakSiNAyAm / 6. 4. 96 // yajJavAcibhyo nirdezAdeva SaSThyantebhyo dakSiNAyAmarthe ikaN pratyayo bhavati, yajJakarmakRtAM vetanAdAnaM dakSiNA / agniSTomasya dakSiNA AgniSTomikI, vAjapeya kI rAjasUyakI, nAvayajJikI, pAJcaudanikI aikAdazAhikI, dvAdazAhikI, dvaivAjapeyikI, bahuvacanaM svarUpavidheyudAsArtham / 96 / nyA0 sa0 yajJA0 - nAvayajJikI iti navAnAM yajJAnAM dakSiNA taddhitaviSaye saH / pAJcaudanikIti paJcasu odaneSu bhavaH aNU, tasya lupU, paJcaudanasya dakSiNA / aikAdazAhikIti ekAdazAnAmahnAM samAhAraH, 'dvigorannahnaH ' 7 - 3 - 99 ityaT, ekAdazAhena nirvayAgopyekAdazAhaH, tasya dakSiNA / dvaivAjapeyIti dvayorvAjapeyayordakSiNA iti taddhitaviSaye dviguH / teSu deye / / 6. 4.97 // yajJavAcibhyasteSviti nirdezAdeva saptamyantebhyo deye'rthe ikaN pratyayo bhavati / agniSTome deyam agniSTomikam / vAjapeyikaM bhaktam // 97 // ( nyA0 sa0 teSu0- nanu yadagniSTome deyaM tadagniSTome bhavati, tatra 'RgR dvisvarayAgebhyaH ' 6-3-144 itIkaN bhaviSyati kimarthamidaM vacanam ? ucyate, tatra tasya vyAkhyAne ca ' 6-3-142 ityato granthAdityadhikRte'gniSTomAdividhAyake granthe varttamAnAdagniSToma vihitaH, iha tvatmana iti viSayabhedaH, kiM ca dvayorvAjapeyayordeyaM dvaivAjapeyikamiti ika Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( pAda. 4. sU. 98-100] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [ 179 na syAt, atra tu 'saMkhyAdezca' 6-4-80 iti bhavati, deyatvaM ca pratyayArtho yathA syAditi vacanam / kAle kArye ca bhavavat // 6. 4. 98 // kAlavAcino nirdezAdeva saptamyantAdeye kArye cArthe bhavavatpratyayA bhavanti, yakAbhyaH prakRtibhyo yena vizeSeNa ye pratyayA bhave'rthe bhavanti tAbhyaH prakRtibhyastena vizeSeNa kArye deye cArthe te pratyayA bhavanti / vaddhi sarvasAdRzyArthaH / yathA varSAsu bhavaM vArSikam, mAsikam, zAradikam zrAddhaM karma zAradika: zArado vA roga Atapo vA nezaM naizikam, prAdoSaM prAdoSikam, zauvastikam, ciratnam, paruttnam, purANam, pUrvAhnatanam, sAyaMtanam, cirantanam, pauSam, zaiziram, sAndhyam, sAMvatsaram phalaM parva vA haimantam, haimanam, prAvRSeNyamiti bhavati evaM varSAsu deyaM kAryaM vA vArSikam mAsikamityAdi bhavati, pratyayasya bhAvo'trAtidizyate nAbhAva iti dvigoH parasya lup na bhavati / dvayormAsayordeyaM kAryaM vA dvaimAsikam, traimAsikam // 98 / vyuSTAdiSvaNa / / 6. 4. 99 // vyuSTAdibhyo nirdezAdeva saptamyantebhyo deye kArye cArthe'N pratyayo bhavati / vyuSTe deyaM kAryaM vA vaiyuSTam, natyam / vyuSTasAhacaryAnnityazabdaH kAlavAcI gRhyate tataH saptamyapavAdena ' kAlAdhvanorvyAptI ' (2-2-42) ityanena dvitIyAvidhAnAt nityaM deyaM kAryaM veti dvitIyAntAdeva pratyayaH, -anye tu saptamyantAdapIcchanti / nitye viSuvati SaDbhizcarAcarairmuhUrteranAkramyamANe deyaM kAryaM vA naityam, vyuSTa nitya niSkamaNa pravezana tIrthaM saMgrAma saMghAta agnipada pIlumUla pravAsa upavAsa / iti vyuSTAdiH / bahuvacanAdAkRtigaNo'yam // 99 // nyA0 sa0 vyuSTA0--viSuvatIti viSurnAma muhUrtaH, so'syAsti viSuvat samarAtridivaH kAlaH puMnapuMsakaH, yadudvaijayantI 'purItat mahimA hema, viSuvat karmmalobhado: ' nRSaNDha liGgAH / yathAkathAcANNaH // 6. 4. 100 // yathAkathAca zabdo'vyaya samudAyo'nAdareNetyarthe vartate tasmAddeye kArye cArthe NaH pratyayo bhavati / yathAkathAca dIyate yAthAkathAcam yAthAkathAcA dakSiNA // 100 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite tena hastAdyaH // 6. 4. 101 // teneti tRtIyAntAddhastazabdAddeye kArye cArthe yaH pratyayo bhavati / hastena deyaM kAryaM vA hastyam / 101 / zobhamAne // 6. 4. 102 / / teneti tRtIyAntAcchobhamAne'rthe ikaN pratyayo bhavati / karNaveSTakAbhyAM zobhate kArNaveSTakikaM mukham / evaM vAstrayugikaM zarIram / aupAnahikau pAdau / asamarthanaJsamAso'pyasminviSaye bhavati / karNaveSTakAbhyAM na zobhate akArNaveSTakikam, avAstrayugikam / 102 / nyA0 sa0 zobha0 - karNaveSTakAbhyAmiti karNau veSTate 'karmaNo'N' 5-1-72, tAveva karNaveSTaka tAbhyAM athavA veSTete Naka: veSTakau karNayorveSTakau tAbhyAm / [ pAda. 4 sU0 101-105 ] asamartheti atra hi naJ zobhamAne ityanena saMbaddhatvAdasamarthaH, tatsamAso'pi gamakatvAdabhidhAnAd bhavatItyarthaH / akArNaveSTakikamiti ikaNamAnIya pazcAnnaJsamAsaH / karmaveSAdyaH / / 6. 4. 103 // karman veSa ityetAbhyAM tRtIyAntAbhyAM zobhamAne'rthe yaH pratyayo bhavati / karmaNA zobhate karmaNyaM zauryam / veSeNa zobhate veSyo naTaH / pUrvavannaJsamAso bhavati / akarmaNyaH, aveSyaH / kecidveSasthAne vezaM paThanti, vezyA nartakI / 103 | kAlAtparijayyalabhyakAryasukare // 6. 4 104 // kAlavizeSavAcinaH zabdAtteneti tRtIyAntAtparijayye labhye kArye sukare cArthe ikaN pratyayo bhavati / parito jetuM zakyaM parijayyam, zakte kRtyaH, labhyakAryayoH zakte'rhe vA / akRcchreNa kriyate yattatsukaram / mAsena parijayyo mAsiko vyAdhiH, ArdhamAsikaH, sAMvatsarikaH, mAsena labhyo mAsikaH paTa, mAsena kAryaM mAsikaM cAndrAyaNam, mAsena sukaraH mAsikaH pramAdaH / kAlAditi kim ? caitraiNa parijayyam // 104 / nirvRtte // 6. 4. 105 // teneti kAlAditi ca vartate, kAlavAcinastRtIyAntAnnirvRte'rthe ikaN pratyayo bhavati / ahnA nirvRttamAhnikam, mAsikam, ArdhamAsikam, sAMvatsarikam, yogavibhAga uttaratrAsyAnuvRttyarthaH / 105 / nyA0 sa0 nirvR tte-atra sUtre'nye kAlAditi na manyante tanmate tAttvikA airyApithikItyAdayaH svamate ' prayojanam' 6-4-117 ityanena siddhAH / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 4. sU. 106-109] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [181 taM bhAvibhUte // 6. 4. 106 // ___ kAlAditi vartate, tamiti dvitIyAntAtkAlavAcino bhAvini bhUte cArthe ikaN pratyayo bhavati / svasattayA vyApsya mAnakAlo bhAvI, vyApta kAlo bhUtaH / mAsaM bhAvI mAsika utsavaH, mAsaM bhUto mAsiko vyAdhiH / 106 / nyA0 sa0 taM bhA0-vyApyasyamAneti vyApsyamAnaH kAlo yena bhAvinA utsavena sa vyApsyamAnaH kAlo bhaavii| vyAptakAla iti atrApi svasattayetyapekSyate. tatazca bhatabhAvino'rthasya svayA sattayA vyApsyamAnaH kAlo yena bhUtabhAvinA'rthena sa tathoktaH, iha kAla iti yaH kAle varttate tataH pratyayaH uta kAla eva vartate, kAlAna vyabhicati tataH pratyayaH / kiMcAtaH yadi kAle yo vartate tataH pratyayo ramaNIyaM varSa bhUtaH zobhanaM varSe bhUta iti ramaNIyAderapi prApnoti. yadA yaH kAla eva varttate tataH pratyayaH tadA SaSTi varSANi bhUto SASTikaH dviSaSTiM varSANi bhUto dviSASTikaH sAptatiko dvisAptatika iti na syAt , tatra saMkhyAyAH kAlavRtteH pratyayo vaktavyaH ? ___ ucyate, yaH kAle vartate tataH pratyayaH tena pASTika ityAdau kAlavRtteH saMkhyAyA pratyayaH siddho bhavati, ramaNIyaM vA bhUta ityAdau tvanabhidhAncAnna bhavati / tasmai bhRtAdhISTe ca / / 6. 4. 107 // kAlAditi vartate, tasmai iti tAdarthyacaturthyantAtkAlavAcino bhRte'dhISTa cArthe ikaN pratyayo bhavati / bhRto vetanena krItaH, adhISTaH satkRtya vyApAritaH, mAsAya bhRtaH mAsikaH karmakaraH, mAsaM karmaNe bhRta ityrthH| mAsAyAdhISTo mAsika upAdhyAyaH / mAsamadhyApanAyAdhISTa ityarthaH / evaM vArSikaH, sAMvatsarikaH, cakArastena nirvRtte taM bhAvibhUte tasmai bhRtAdhISTa gheti sUtratrayasyApyuttaratrAnuvRttyarthaH / 107 / / SaNmAsAdavayasi Nyekau // 6. 4. 108 // SaNmAsazabdAtkAlabAcinastena nivRtte ta bhAvibhUte tasmai bhatAdhISTe cetyasminviSaye'vayasi gamyamAne Nya ika ityeto pratyayo bhavataH, SaDbhirmAsainirvRttaH SaNmAsAn bhAvI bhUto vA SaNmAsebhyo bhRto'dhISTo vA pANmAsyaH, SaNmAsikaH / avayamIti kim ? SaNmAsAn bhUta: SaNmAsyaH, SaNmAsAdyaya. NikaN' (6-4-115) iti yaH / 108 / samAyA inaH // 6. 4. 109 // samAzabdAttena nivRtta ityAdipaJcakaviSaya Ina: pratyayo bhavati, samayA nirvRttaH samAM bhUto bhAvI vA samAyai bhRto'dhISTo vA samInaH / 109 / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 110-112 rAtryahaHsaMvatsarAca dvigorvA / / 6. 4. 110 // rAtri ahana saMvatsara ityetadantAtsamAzabdAntAcca dvigostena nirvata ityAdipaJcakaviSaye InaH pratyayo vA bhavati / dvAbhyAM rAtribhyAM nivRtto dve rAtrI bhUto bhAvI vA dvAbhyAM rAtribhyAM bhRto'dhISTo vA dvirAtrINa:, trirAtrINaH, evaM yahInaH, dvisaMvatsarINaH, dvisamInaH, pakSe ikaN dvairAtrikaH, dvaiyahikaH, dvaiyahika iti tu vyahazabdAtsamAhAradvigorikaNi bhavati / dvisAMvatsarikaH, 'mAnasaMvatsarasya' (7-4-19) ityAdinottarapadavRddhiH / dvaisamikaH, rAtryantAdaharantAcca paramapi samAsAntaM bAdhitvA anavakAzatvAdIna eva bhavati tathA ca samAsAntasaMniyoge ucyamAnaH 'sarvAMzasaMkhyAvyayAt ' (7-3-118) ityahlAdezo na bhavati / samAntAtpUrveNa nitye prApte zeSebhyo'prApte vikalpaH / 110 / nyA0 sa0 rAtrya-samAsAntaM bAdhitveti rAtrizabdAt 'saMkhyAteka' 7-3-119 ityanena prApta, ahnastu 'sarvAza' 7-3-118 ityanena / anakkAzatvAditi anyathA rAtryantAharantAbhAvAnna bhavati, ekadezetyapi nopatiSThate nyAyAnAmanityatvAt / varSAdazva vA // 6. 4. 111 // varSazabdo yaH kAlavAcI tadantAdvigostena nirvRtta ityAdipaJcakaviSaye'kArazca kArAdInazca vA bhavati, pakSe ikaN, evaM ca trairUpyaM bhvti| dvAbhyAM varSAbhyAM nivRtto dvau vaSauM dve varSe vA bhUto bhAvI vA dvAbhyAM varSAbhyAM bhato'dhISTo vA dvivarSaH, dvivarSINaH, dvivArSikaH, trivarSaH, trivarSINaH, trivArSikaH / 'saMkhyAdhikAbhyAM varSasyAbhAvini' (7-4-18) ityurpdvRddhiH| bhAvini tu pratiSedhAt dvaivArSikaH / traivarSikaH / 11 // prANini bhUte // 6. 3. 112 // kAlavAcivarSazabdAntAt dvigobhU te'rthe aH pratyayo bhavati sa cedbhataH prANI bhavati / dve varSe bhUto dvivarSoM dArakaH, trivarSoM vtsH| prANinIti kim ? dvivarSaH, dvivarSINaH, dvivArSikaH sarakaH / bhUta iti kim ? zeSeSvartheSa pUrveNa vikalpa eva / dvivarSaH, dvivarSINaH, dvivArSiko mnussyH| bhAvinyapi kecidicchanti, evamuttareSvapi triSu / pUrveNa vikalpe prApte nityArtho vidhiH / 112 / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 4. sU. 113-117 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThAdhyAyaH [ 183 mAsAdvayasi yaH // 6. 4. 113 // ___ mAsazabdAntAdvigobhU te'rthe yaH pratyayo bhavati vayasi gmymaano| dvau mAsau bhUto dvimAsyaH, trimAsyo daarkH| vayasIti kim ? dvaimAsiko vyAdhiH, traimAsiko vyAdhiH, dvaimAsiko nAyakaH / bhUta ityeva ? dvau mAsau bhAvI dvaimAsiko yuvA / 113 / InaJ ca // 6. 4. 114 // dvigoriti nivRttam yogavibhAgAta, mAsazabdAdbhate'rthe InaJ cakArAdyazca pratyayo bhavati vayasi gamyamAne / mAsaM bhUto mAsIna: mAsyo dArakaH, JakAro vaddhihetutvena vdbhaavaabhaavaarthH| mAsInA svasA'sya mAsInAsvasRkaH / vayasItyeva ? mAsiko nAyakaH / 114 / SaNmAsAdyayaNikaN // 6. 4. 115 // SaNmAsazabdAtkAlavAcino bhUte'rthe ya yaN ikaN ityete pratyayA bhavanti vayasi gamyamAne / SaNmAsAn bhUtaH SaNmAsyaH, SANmAsyaH, SANmAsikaH / bhUta ityeva ? SaNmAsAn bhAvI / vayasItyeva ? pANmAsyaH SaNmAsiko nAyakaH / 115 / nyA0 sa0 SaNmA0-SaNmAsAdyayaNa veti siddhe ikaNa grahaNe vyAvRttyudAharaNe ikaN nivRttyarthaM, atta eva vyAvRttyudAharaNe vAkyameva darzitam / so'sya brahmacaryatadvatoH // 6. 4. 116 // sa iti prathamAntAtkAlavAcino'syeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati brahmacarya tadvati cAbhidheye yattadasyeti nirdiSTaM taccedbrahmacaryam brahmacArI vA bhvtiityrthH| mAso'sya brahmacaryasya mAsikaM brahmacaryam, ArdhamAsikam, sAMvatsarikam / mAso'sya brahmacAriNo mAsiko brahmacArI, mAsaM brahmacaryamasyetyarthaH / evamArdhamAsikaH, sAMvatsarikaH / 116 / prayojanam // 6. 4. 117 // so'syeti vartate, sa iti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaNa pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccetprayojanaM syAt, prayojanaM prayojakam pravartanam janakamutpAdakam / jinamahaH prayojanamasya jainamahikam, aindramahikam, Abhijanika gonyatikama 1991 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184J bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 118-122 ] ekAgAsacaure / / 6. 4. 118 // ekAgAra zabdAttadasya prayojana mityasmin viSaye ikaN pratyayo bhavati caure yattadasyeti nirdiSTaM sa cet caurau bhavati / ekamasahAya magAraM prayojanamasya aikAmArikazcauraH, aikAgArikI, caure niyamArthaM vacanam / tenAnyatra na bhavati / ekAgAraM prayojanamasya bhikSoriti vAkyameva / 118 / nyA0 sa0 ekA0-niyamArthamiti 'prayojanam' 6-4-117 ityeva siddhatvAt / cUDAdibhyo'N // 6. 4. 119 / / cuDAdibhyastadasya prayojanamityasmin viSaye'N pratyayo bhavati / cUDA prayojanamasya cauDam, cUlA caulam, upanayanam aupanayanama, zraddhA zrAddham,cUDAdayaH prayomagamyAH / 119 / vizAkhASADhAnmanthadaNDe // 6. 4. 120 // vizAkhA aSADhA ityetAbhyAM tadasya prayojanamityasmin viSaye'Na pratyayo bhavati, yathAsaMkhyaM manthe daNDe cAbhidheye / mantho viloDanaM daNDo vA, vizAkhA prayojanamasya vaizAkho manthaH, ASADhA ASADhe aSADhAH prayojanamasya ASADho daNDa: / 120 // utthApanAderIyaH // 6. 4. 121 // utthApana ityevamAdibhyastadasya prayojanamityasmin viSaye IyaHpratyayo bhavati / utthApanaM prayojanamasyotthApanIyaH, upasthApanIya:, utthApana, upasthApana, anupravacana, anuvAcana, anuvadana, anuvAdana, anupAna, anuvAsana, ArambhaNa, samArambhaNa ityutthApanAdiH 121 viziruhipadipUrisamAperanAt sapUrvapadAt // 6. 4. 122 // _ viziruhipadipUrisamApi ityetebhyo'napratyayAntebhyaH sapUrvapadebhyastadasya prayojanamityarthe IyaH pratyayo bhavati / vizi, gRhapravezanaM prayojanamasya gRhapravezanIyama, saMvezanIyam, anuvezanIyam, anupravezanIyam, samAvezanIyam / ruhi prAsAdArohaNIyam, ArohaNIyam, prarohaNIyam, anurohaNIyam anvArohaNIyam, padi-azvaprapadanIyam, goprapadanIyam, pUri-prapApUraNIyam, mahApUraNIyam, samApi-aGgasamApanIyam, zrutaskandhasamApanIyam, vyAkaraNasamApanIyam / 122 / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 4. sU. 123-128 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 185 svargasvastivAcanAdibhyo yalupau // 6. 4. 123 // svargAdibhyaH svastivAcanAdibhyazca yathAsaMkhyaM tadasya prayojanamityasmin viSaye yaH pratyayo lup ca bhavataH, svargAdibhyo yaH / svargaH prayojanamasya svargyam, yazasyam, AyuSyam, kAmyam, dhanyam, svastivAcanAdibhya ikaNo lup / svastivAcana prayojanamasya svastivAcanam, zAntivAcanam, puNyAhavAcanam, svargAdayaH svastivAcanAdayazca prayogagamyAH / gaNadvayopAdAnAdvacanabhede'pi yathAsaMkhyam / 123 / samayAt prAptaH // 6. 4. 124 // so'syetyanuvartate / samayazabdAtprathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaNa pratyayo bhavati yo'sau prathamAntaH prAptazcetsa bhavati / samayaH prApto'sya sAmAyika kAryam, upanatakAlamityarthaH / 124 / RtvAdibhyo'N // 6. 4. 125 // Rtu ityevamAdibhyaH so'sya prApta ityarthe aN pratyayo bhavati / RtuH prApto'sya ArtavaM puSpaphalam, upavastA prApto'sya aupavastram, prAzitA prApto'sya prAzivam / RtvAdayaH prayogagamyAH / 125 / nyA0 sa0 RtvA-aupavastramiti upoSitapAraNake yadbhakSyadravyaM tadopavastraM yadvaidikam'mASAnmadhumasurAMzcavarjayedopavastrake' puruSastUpavastA / prAzitramiti bAlasya yatprathamaM bhojanaM taducyate prAzitram / kAlAdyaH // 6. 4. 126 // kAlazabdAtso'sya prApta ityarthe yaH pratyayo bhvti| kAla: prApto'sya kAlyastApasaH, kAlyA meghAH / 126 / dIrghaH // 6. 4. 127 // kAlazabdAtmaprathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaNa pratyayo bhavati yo'sau prathamAntaH sa ceddI? bhavati / dIrghaH kAlosya kAlikamRNam, kAlika vairam, kAlikI saMpat, yogAvibhAgAdikaN / yavidhAne hi kAlAdyo doghazcetyekameva sUtraM kriyeta / 127 // / AkAlikamikazcAdyante // 6. 4. 128 // AkAlikamiti zabdarUpamikAntamikaNantaM ca nipAtyate, AkAlazabdAdika ikaNa ca bhavatyarthe bhavatItyarthaH / Adyante Adireva yadhanto gamyate / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 129-130 ] kathaM cAdirevAnto bhavati ? yasminkAle yat pravRttamanadhyAyAdi tasminneva kAle pratyAvRtte yadi taduparameta, yadi vA yasminneva kAle kSaNAdau vidyudAderjanma yadi tasminneva kAle vinazyannAtmalAbhakAlAdUrdhvaM tiSThedityarthaH / AkAlaM bhavati AkAliko'nadhyAyaH pUrvedhuryasminkAle tRtIye caturthe vA yAme pravRttaH punaraparedhurapi A tasmAtkAlAdbhavan AkAliko'nadhyAya ucyate / AkAlikA AkAlikI vA vRSTiH / striyAmikekaNovizeSaH / AkAlikA AkAlikI vA vidyut, AjanmakAlameva bhavantI janmAnantaravinAzinI UrdhvamananuvartamAnA evamucyate / evaM ca dvedhApyAdirevAnto bhavati / Adyanta iti kim ? sarvakAlabhAvini mAbhUt, nipAtanamAdAvante ceti dvandvanivRttyartham / athavA nipAtanasyeSTaviSayatvAt samAnakAlazabdasyAkAlAdezaH / Adyanta iti ca dvandvaH prakRtivizeSaNam / AdyantayorvartamAnAtsamAnakAlazabdAt prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikekaNau pratyayau nipAtyete samAna kAlazabdasya cAkAlAdezaH / samAnakAlAvAdhantAvasyAkAliko'nadhyAyaH / AkAlikA AkAlikI vA vidyut, samAnakAlatAcAdyantayoH pUrvavadveditavyA / 128 / / nyA0 sa0 AkA0-tasminneveti iha yadyapi gataH kAlo na pratyAvarttate tathApi sAmAnyena tulyaH kAlaH sa evocyate, tathA ca vaktAro bhavanti / adya yasminkAle bhavAnAyAtaH zvaH so'pi tasminneva kAle samAgamiSyati / dvaMdvAnivRttyarthamiti 'yadyevamAkAlikamiti kimarthaM, AkAlAdikazcAdyanta ityucyamAne'pi sidhyati ? ucyate nipAtanAbhAve Adyanta iti dvaMdvA'pi vijJAyate, tatazcAkAlAdikazca bhavati, Adau ante ca gamyamAne ityapi syAt , tatazca yat kutazcidArUbdhamA kutazcitkAlAdAbhavati tatrApi pratyayaH prasajyeta / triMzadizaterDako'saMjJAyAmAIdarthe // 6. 4. 129 // triMzadvizati ityetAbhyAmA arhadarthAdyo'rtho vakSyate tasmin DakaH pratyayo bhavati kApavAdaH asaMjJAyAM viSaye na cetpratyayAntaM kasyacitsaMjJA bhavati / triMzatA krItaM triMzakam, viMzatyA krItaM viMzakam, trizatamarhati triMzakaH, vizakaH, AIdartha ityabhividhAvAkAraH / asaMjJAyAmiti kim ? triMzatkam, viMzatikam / 129 / nyA0 sa0 triMza-Arhadarthe iti arhazcAsAvarthazca, ahaMdarthAt AIdartha tasmin / saMkhyADatezvAzattiSTeH kaH // 6. 4. 130 // zadantatyantaSTayantajitAyAH saMkhyAyA DatipratyayAntAcca zabdAccakArA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { pAda. 4. sU. 131-132] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [187 triMzadizatibhyAM ca Arhadarthe kaH pratyayo bhavati, ikaNo'pavAdaH / saMkhyA dvAbhyAM krItaM dvikam, trikam, paJcakam, bahukam, gaNakam, yAvatkam, tAvatkam, adhyardhakam, ardhapaJcamakam / Dati-katibhiH krItaM katikam, triMzat triMzatkam vizati viMzatikam, azattiSTeriti pratiSedhe prApte DatitrizadvizatInAmupAdAnam / azattiSTeriti kim ? cAtvAriMzatkam pAJcAzatkam, sAptatikam, AzItikam nAvatikam, SASTikam / 130 / ____ nyA0 sa0 saMkhyA-nanu DatigrahaNaM kimarthaM saMkhyAdvAreNApi gatatvAt tyantadvAreNa pratiSedhaH syAditi na vAcyaM arthavagrahaNe iti nyAyena teH sArthakasyopAdAnAt ? / ___ucyate, STyantadvAreNa SaSTivarjanaM jJApayati, atrAvyutpattipakSaH avyutpattipakSe ca nyAyasyApravRttiH, kiM ca nyAyasyAnityatvajJApanArtha itigrahaNaM tena ekasaptatirityatra tyantadvAreNa pratiSedhaH siddhaH, anyathA saptatirityeva tyanto naikasaptatiriti na syAt / avyutpattipakSazca kasmAnnizcIyate ? SaSTigrahaNAt, anyathA SaSTizabdasyatipratyayAntatvAttyantadvAreNa pratiSedhe asyopAdanamanarthakaM syAditi bhAvArthaH / zatAtkevalAdatasminyekau // 6. 4. 131 // A arhadarthAdyo'rtho vakSyate tasminkevalAcchatazabdAt ya ika ityeto pratyayau bhavataH kApavAdau atasmin sa cedartho vastutaH prakRtyarthAdabhinno na bhavati / zatena krItaM zatyam zatikam, zatamarhati zatyaH zatikaH, zataM varSANi mAnamasya zatyaH zatikaH purussH| kevalAditi kim ? yuttaraM zataM dvizatam, tena krItaM dvizatakam / saMkhyAdezcArhadaluca iti prApnoti / atasminiti kim ? zataM mAnamasya zatakam stotram, zatakaM nidAnam, atra hi prakRtyarya eva zlokAdhyAyazataM pratyayAntenAbhidhIyate, anyasmistu zate bhavatyeva / zatena krItaM zATakazatam zatyam zatikam / 131 // nyA0 sa0 zatA0-vastuta iti vastuta iti paramArthavRttyA, yadyapi abhinne'pi vastuni kathaMcid bhedavivakSayA bhedo bhavatyeva tathApi na sa gRhyata ityarthaH / pratyayAnteneti zatakamiti kapratyayAntena, ayamarthaH,-atrAsyeti SaSThyarthe pratyayo vihita iti sa eva pratyayArthaH, tatazca zatarUpAt prakRtyarthAt asya stotrasyetvaMrUpaH pratyayArthI bhinna eva, yato yadeva zataM tadeva stotraM na khalu zatAdanyadpaM stotrasyeti / vAtorikaH // 6. 4. 132 // __atvantAyAH saMkhyAyA A ahaMdarthAdyo'rtho vakSyate tasminnikaH pratyayo vA bhavati / yAvatikam, yAvatkam, tAvatikam, tAvatyakam vidhAnasAmarthyAdikAralopo na bhavati / 132 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4. sU. 133-139 ] kArSApaNAdikaT pratizcAsya vA // 6. 4. 133 // kArSApaNazabdAdAhadarthe ikaT pratyayo bhavati, asya ca kArSApaNazabdasya prati ityAdezo vA bhavati / kArSApaNikam, kArSApaNikI, pratikam, prtikii| cakAra Adezasya pratyayasaMniyogaziSTatvArthaH, ata eva dvigolapi pratyAdezo na bhavati / dvikArSApaNam, adhyardhakArSApaNam, asyeti sthAnipratipattyartham, anyathA pratiH pratyayAntaraM vijJAyeta, TakAro DyarthaH / 133 / ardhAtpalakaMsakarSAt // 6. 4. 134 // . ardhazabdapUrvAtpalakaMsakarSa ityevamantAnnAmna Ahedarthe ikaT pratyayo bhavati / ardhapalikam, ardhapalikI, ardhakaMsikam, ardhakaMsikI, ardhakarSikam, ardhakarSikI / 134 / kaMsArdhAt // 6. 4. 135 // kaMsa ardha ityetAbhyAmArhadarthe ikaT pratyayo bhavati / kaMsikam, kaMsikI, adhikam, adhikI / 135 / / sahasrazatamAnAdaNa // 6. 4. 136 // sahasrazatamAna ityetAbhyAmArhadarthe'N pratyayo bhavati, kekaNorapavAdaH / sahasreNa krItaH sAhasraH, zatamAnena zAtamAnaH / 'vasanAt ' (6-4-136) ityatra sahasrazatamAnagrahaNamakRtvA'Nvacanam 'navANaH' (6-4-142) iti evamartham / 136 / nyA0 sa0 saha-kekaNorapavAda iti 'saMkhyADateH' 6-4-130 iti 'mUlyaiH krIte' 6-4-150 iti prAptayoH / evamarthamiti 'navANaH' 6-4-142 ityanenANapratyayasya vA lup , annastu 'anAmnyadviH' 6-4-141 iti nityaM lup syAdityarthaH / / zUpoMdAJ // 6. 4. 137 // ___ zUrpazabdAdAhadarthe'J pratyayo vA bhavati, ikaNo'pavAdaH / zaurpam, zaupikam / 137 // vasanAt // 6. 4. 138 // vasanazabdAdAhadarthe'J pratyayo bhavati / vasanena krItaM vAsanam / 138 / viMzatikAt / / 6. 4. 139 / / viMzatikazabdAdAhadarthe'J pratyayo bhavati / viMzatirmAnamasya viMzatikam tena krIttaM vaizatikam, yogavibhAga uttarArthaH / 139 / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda 4. sU. 140-142 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 189 digorInaH // 6. 4. 140 // viMzatikazabdAntAt dvigorAhadarthe InaH pratyayo bhavati, aJo'pavAdaH / vidhAnasAmarthyAllup na bhavati / dviviMzatikonam, triviMzatikInam, adhyardhavizatikInam, ardhapaJcaviMzatikInam / 140 / anAmnyaddhiH plup // 6. 4. 141 // dvigoH samAsAdArhadarthe utpannasya pratyayasya pillup sakRdbhavati na tu dviH anAmni na cetpratyayAntaM kasyacinnAma bhavati / dvAbhyAM kaMsAbhyAM dvikasyA cA krItam dvikaMsam, trikaMsam, adhyardhakasam, ardhapaJcakaMsam / dvizUrpam, trizUrpam / adhyardhazUrpam / ardhapaJcamazUrpam / adviriti kim ? dvAbhyAM zUrpAbhyAM krItaM dvizUrpam, aJlup / dvizUrpaNa krItaM dvizaupikam / anAmni iti kim ? paJca lohinyaH parimANamasya pAJcalohitikam, 'jAtizca Ni'-(3-2-51) ityAdinA puvadbhAvaH, paJca kalAyAH parimANamasya pAJcakalAyikam / parimANavizeSanAmnI ete / ata eva 'mAnasaMvatsara'(7-4-19) ityAdinA nottarapadavRddhiH, lapaH pittvAt paJcabhirgArgIbhiH krItaH paJcagarga ityatrekaNo lupi puvadbhAvo bhavati / saMkhyAntAt dvigola paM necchantyeke, dvAbhyAM SaSTibhyAM krItaM dviSASTikam, triSASTikam / 141 / nyA0 sa0 anA0-adhyarddhakasam , ardhapaJcamakaMsamiti 'kasamAsa' 1-1-41 iti 'ardhapUrva' 1-1-42 iti ca saMkhyAvattvAd dvigau 'saMkhyAdezca' 6-4-80 ityatidezAt 'kaeNsArdhAt' 6-4-135 ( iti) ikaTa, evaM pUrvodAharaNadvayepi dvizUrpamityAdau 'dvizadivAJ' vikalpapakSe ikaNa ca dvizaupikamiti, 'saMkhyAdezca' 6-4-80 ityatrA'luca iti bhaNanAlluci satyAM zUrpAdvAJ na bhavati, 'mAnasaMvatsara' 7-4-19 ityuttarapadavRddhiH / / puMbhAvo bhavatIti 'kyaGmAni' 3-2-50 ityanena puMbhAve kRte 'yatrAH '6-1-126 iti yatro lup / navANaH // 6. 4. 142 // dvigoH parasyAhadarthe vihitasyANaH pillup vA bhavati na tu dviH / dvisahasram dvisAhasram, adhyardhasahasram, adhyardhasAhasram, ardhaSaSThasahasram, ardhaSaSThasAhasram, dvizatamAnam, dvizAtamAnam, adhyardhazatamAnam, adhyardhazAtamAnam, ardhaSaSThazatamAnam, ardhaSaSThazAtamAnam / aNa iti kim ? dvau droNau pacati dvidronnH| adhyardhadroNaH, pUrveNa nityameva lup / 142 / / nyA0 sa0 navA0-dvizAtamAnamiti dvAbhyAM zatamAnAbhyAM krItaM 'sahasrazatamAnAdaNU' 6-4-136 sarveSvatra prakaraNe 'mAnasaMvatsara' 7-4-19 ityuttarapadavRddhiH / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] bRhadvRtti - laghunyAsa rsavalite suvarNakArSApaNAt // 6. 4. 143 // ... suvarNAntatkArSApaNAntAcca dvigoH parasyArhadarthe vihitasya pratyayasya vA lup bhavati na tu dvi: / dvAbhyAM suvarNAbhyAM krItaM dvisuvarNam, dvisauvaNikam, adhyardhasuvarNam, adhyardhasaurvANakam, dvikArSApaNam, dvikArSApaNikam, dviprati, dvipratikam, adhyaryakArSApaNam, adhyardhakArSApaNikam, adhyardhapratikam | 143 | dvitrivahorniSkabistAt // 6. 4. 144 // [ pAda. 4 sU0 143 - 147 ] dvitribahu ityetebhyaH paro yo niSkabistazabdau tadantAt dvigorArhadarthe utpannasya pratyayasya lup vA bhavati na tu dviH / dviniSkam, dvinaiSkikam, triniSkam, trinaiSkikam, bahuniSkam, bahunaiSkikam, dvibistam, dvibaistikam tribistam, traibaistikam, bahubistam, bahubaistikam // 144 // zatAdyaH / / 6. 4. 145 // zatAntAt dvigorArhadarthe yaH pratyayo vA bhavati, pakSa saMkhyAlakSaNaH kaH tasya lup bhavati, asya tu vidhAnasAmarthyAnna bhavati / dvAbhyAM zatAbhyAM krItam dvizatyam, dvizatam, adhyardhazatyam, adhyardhazatam, ardhaSaSTazatyam, ardhaSaSThazatam / / 145 / zANAt / / 6. 4. 146 / / zANAntAdvigorArhadarthe yaH pratyayo vA bhavati, pakSe ikaN, tasya lup / asya tu na bhavati vidhAnasAmarthyAt / paJcazANam, paJcazANyam, adhyardhazANyam, adhyardhazANam, ardhapaJcamazANyam, ardhapaJcamazANam, yogavibhAga uttarArthaH / 146 / dvitryAderyANa vA / / 6. 4. 147 // dvitri ityetatpUrvI yaH zANazabdastadantAdvigorArhadarthe yaaN ityetau pratyayo vA bhavataH, bAgrahaNamuttaratra vAnivRttyartham / dvAbhyAM zANAbhyAM krItaM dvizANyam, dvaizANam / pakSe ikaN tasya lup dvizANam, evaM trizANyam, vaizANam, trizANam, evaM ca trairUpyaM bhavati // 147 // nyA0 sa0 dvitryAderyAN0- dviyyAdera veti kriyatAM dvitryAdiryaH zANazabdastadantAdanenAN zANAda veti yaH vikalpapakSe cekaNiti rUpatrayaM sidhyati, ucyate, takra kauNDinyanyAyena pratyayasya bAdhA AzaGakyeta / yapratyayabAdhako'NU vA bhavati tannivRttyarthaM yagrahaNam / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 4. sU. 148 - 151] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 191 paNapAdamASAdyaH / / 6. 4. 148 / / paNapAdamA ityevamantAdvigorArhadarthe yaH pratyayo bhavati, vidhAnasAmarthyAnna lup / dvAbhyAM paNAbhyAM krItaM dvipaNyam, tripaNyam, adhyardhapaNyam, ardhaSaSThapaNyam, dvipAdyam, tripAdyam, adhyardhapAdyam, mASapaNasAhacaryAtpAdaH parimANaM gRhyate na prANyaGgam / tena 'himahatikASiye pada' ( 3-2-96) iti padbhAvo na bhavati tatra prANyaGgasyaiva grahaNAt yadvA pAdasaMbandho yakArastatra gRhyate ayaM tu dvigusaMbandhIti na bhavati / dvimASyam, trimASyam, adhyardhamASyam / 148 khArIkAkaNIbhyaH kac // 6. 4. 149 // khArIkAkaNI ityevamantAt dvigorbahuvacanAtkevalAbhyAM ca khArIkAkaNIbhyAmAdarthe kac pratyayo bhavati vidhAnasAmarthyAcca na lup / dvAbhyAM khArIbhyAM krItaM dvikhArIkam, trikhArIkam, adhyardhakhArIkam, ardhatRtIyakhArIkam, evaM dvikAkaNIkas, trikAkaNIkam adhyardhakAkaNIkas, ardhatRtIyakAkaNIkam / kevalAbhyAm, khArIkam, kAkaNIkam cakAro 'na kaci ' (2-4- 104 ) iti pratiSedhArthaH / 149 / mUlyaiH krIte // 6. 4. 150 // mUlyavAcino nirdezAdeva tRtIyAntAt krIte'rthe yathAvihitamikaNAdayaH pratyayA bhavanti / prasthena krItaM prAsthikam, saptatyA sAptatikam, AzItikam, naiSkikam pANikam, pAdikam, triMzakam, viMzakam, dvikam, trikam, zatyam, zatikam / mUlyairiti kim ? devadattena krItam, pANinA kItam / vRttau saMkhyAvizeSAnavagamAt dvivacanabahuvacanAntAnnA bhavati / prasthAbhyAM prasthairvA krItamiti, yatra tu saMkhyAvizeSAvagame pramANamasti tatra bhavatyeva / dvAbhyAM krItaM dvikam, trikam, dvAbhyAM prasthAbhyAM krItaM dviprastham, triprastham, yathA mudreH krItaM maudrikam, mASikam, na hyekena muddhena mASeNa vA krayaH saMbhavati / 150 / :: nyA0 sa0 mUlyai:- mUlyairiti bahuvacananirdezo lAghavArthaH, svarUpagrahaNavyudAsArthazca / "khyAvizeSA'navagamAditi pratyaye sati na jJAyate vRttirddhivacanena bahuvacanena vA kRtetyekavacanAntAdeva pratyaya ityarthaH / tasya vA / / 6. 4. 151 // tasyeti SaSThyantAdvApe'rthe yathAvidhi ikaNAdayo bhavanti, upyate'sminniti Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 ] bRhavRtti-laghunyAsasavalite [pAda. 4 sU. 152-155 / vApaH kSetram / prasthasya vApaH prAsthikam, drauNikam, maudrikam, zatyam,, zatikam, khArIkam / 151 / vAtapittazleSmasaMnipAtAcchamanakopane // 6. 4. 152 / / vAtAdibhyastasyeti SaSThacantebhyaH zamane kopane cArthe yathAvihitamikaNa pratyayo bhavati / zAmyati yena tacchamanama, kuSyati yena tatkopanama, vAtasya zamanaM kopanaM vA vAtikama, paitikama, zlaiSmikam sAMnipAtikam / pathyamapathyaM ca dravyAdyevamabhidhIyate prakaraNAttu vizeSagatiH / 152 / hetau saMyogotpAte // 6.4. 153 // ___ tasyeti SaSThacantAddhatAvarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yo'sau hetuH sa cet saMyoga utpAto vA bhavati / hetunimittam, saMyogaH sNbndhH| prANinAM zubhAzubhasUcako mahAbhUtapariNAma utpAtaH / zatasya heturIzvarasaMyomaH zatyaH zatikaH, sAhasraH, utpAta somagrahaNasya heturutpAtaH somanahaNiko bhUmikampaH, sAMgrAmi kamindradhanuH, saubhikSikaH, pariveSaH, zatasya heturdakSiNAkSispandanam zatyaM zatikam, sAhasram / saMyogotpAta iti kim ? zatasya hetuzcaitraH / 153 / putrAyeyau // 6. 4. 154 // putrazabdAttasyeti SaSThayantAddhetAvarthe ya Iya ityeto pratyayau bhavataH sa ceddhetuH saMyoga utpAto vA bhavati / putrasya hetuH saMyoma utpAto vA putryaH, putrIyaH / 154 / dvisvarabrahmavarcasAdyo'saMkhyAparimANAvAdeH / / 6. 3. 155 // saMkhyAparimANAzvAdivajitAdvisvarAnnAmno brahmavarcasazabdAcca tasyeti SaSThayantAddhetAvarthe yaH pratyayo bhavati sa caiddhetuH saMyoga utpAto vA bhavati, ikaNAdInAmapavAdaH / dhanasya hetuH saMyoga utpAto vA dhanyaH, yazasyaH, AyuSyaH, vAtyA vidyut, brahmavarcasasya hetuH saMyoga utpAto vA brahmavarcasyaH / kathaM gorhetuH saMyoga utpAto vA gavyaH ? dvisvarAbhAvAt 'goH svare yaH' (6-1-27) iti bhaviSyati / dvisvareti kim ? vijayasya hetuH saMyoga utpAto vA vaijayikaH, AbhyudayikaH / brahmavarcasagrahaNamadvisvarArthama, asaMkhyAparimANAzvAderiti kim ? saMkhyA, paJcAnAM hetuH saMyoga utpAto vA paJcakaH, saptakaH, parimANa, prAsthikaH, khArIkaH / 'UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 4. sU. 156-158 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 193 tu sarvataH, AyAmastu pramANaM syAtsaMkhyA bAhyA tu sarvataH' iti saMkhyAparimANayovizeSaH / azvAdi, AzvikaH, gANikaH, vAsukaH / azva, gaNa, vasu, vastra, UrNA, umA, bhaGgA, varSA, azman ityazvAdiH / 155 / ____ nyA0 sa0 dvisva0 -UrdhvamAnamiti iha saMkhyAgrahaNaM kimarthaM parimANagrahaNenaiva saMkhyA gRhyate, saMkhyA hi parimANaM bhavati, parimIyate paricchidyate iyattAvadhAryate yena tadvi parimANaM saMkhyayApi ceyattAvadhAryate ? ityAha-saMkhyeti / pRthivIsarvabhUmerIzajJAtayozvAJ // 6. 4. 156 // pRthivIsarvabhUmizabdAbhyAM SaSThyantAbhyAmIzajJAtayostasya hetussaMyoga utpAta ityasmin viSaye cAJ pratyayo bhavati / IzaH svAmI, pRthivyA IzaH pArthivaH, sarvabhUmeH sArvabhaumaH sarvabhUmeranuzatikAditvAdubhayapadavRddhiH / pRthivyA jJAtaH pArthivaH, kartari SaSThI saMbandhavivakSAyAM vA evaM saarvbhaumH| pRthivyA hetuH saMyoga utpAto vA pArthivaH, sArvabhaumaH, IzajJAtayoriti dvivacanaM hetuvizeSaNatvazaGkA vyavacchedArtham / 156 / nyA0 sa0 pRthivIsarvabhUme0-vyavacchedArthamiti hetuvizeSaNatve ti saMyoga utpAta Iza jJAtetyarthacatuSTayaM vijJAyeta, tatazca sa ceddhetuH saMyoga utpAta Izo jJAto vA bhavatItyarthaH syAt / lokasarvalokAjjJAte // 6. 4. 157 // lokasarvalokazabdAbhyAM tasyeti SaSThayantAbhyAM jJAte'rthe yathAvihitamikaNa pratyayo bhavati / lokasya jJAto laukikaH, saarvlaukikH| sarvalokazabdasyAnuza tikAditvAdubhayapadavRddhiH / 157 / / tadatrAsmai vA vRddhayAyalAbhopadAzulka deyam // 6. 4. 158 // taditi prathamAntAdatreti saptamyarthe asmai iti caturthyarthe vA yathAvihitaM pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccedvaddhirAyo lAbha upadA zulka vA deyaM bhavati / adhamaNenottamAya gRhItadhanAtiriktaM deyaM vRddhiH, grAmAdiSu svAmigrAhyo bhAga AyaH / paTAdInAmupAdAnaM mUlyAtirikta prAptaM dravyaM lAbhaH, upadA utkocaH, laJca utkoTa iti yAvat, vaNijAM rakSAnirdezo rAjabhAgaH zulkam, paJcAsmin zate vRddhiH paJcakaM zatam, paJcAsmin grAme Aya: paJcako grAmaH, paJcAsmin paTe lAbhaH paJcakaH paTaH, paJcAsmin vyavahAre upadA paJcako vyavahAraH / paJcAsmin zate zulkaM paJcakaM zatam / evaM zatamasmin vRddhirAyo lAbha upadA zulkaM vA deyam zatyaM zatikam / sAhasram, prAsthikam, drauNikam, asmai, paJcAsmai devadattAya vRddhirAyo lAbha Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda. 4 sU0 159-162 ] upadA zulkaM vA deyam paJcako devadattaH, zatyaH, zatikaH, sAhasraH, prAsthikaH, drauNikaH / vRddhyAdigrahaNaM kim / paJca mUlyamasminnasmai vA dIyate / 158 / pUraNArddhAdikaH / / 6. 4. 159 // pUraNapratyayAntAdardhazabdAcca taditi prathamAntAdasminnasmai vA dIyata ityarthayorikaH pratyayo bhavati yattatprathamAntaM vRddhyAdi cettadbhavati, ikaNikaTorapavAdaH / dvitIyamasminnasmai vA vRddhirAyo lAbha upadA zulkaM vA deyam dvitIyakaH, tRtIyikaH, paJcamikaH, SaSThikaH, ardha- adhikaH, adhikA strI / ardhazabdo rUpakA rUDhaH / 159 / nyA0 0 pU0 - ikaNikaToriti pUraNapratyayAntebhyaH pUrveNekaNU, arddhAttu 'kaMsArddhAt ' 6-4- 135 itIkaT / bhAgAdyekau // 6. 4. 160 // bhAgazabdAttadasminnasmai vA vRddhyAdInAmanyatamaM deyamiti viSaye ya ika ityetau pratyayau bhavataH, ikaNo'pavAdau / bhAgo'sminnasmai vA vRddhyAdInAmanyatamaM deyaM bhAgyaH, bhAgika, bhAgikA strI / bhAgazabdo'pi rUpakArthasya vAcakaH / 160 / taM pacati droNAdvAJ / / 6. 4. 161 / / tamiti dvitIyAntAdroNazabdAtpacatyarthe aJ pratyayo vA bhavati, pakSe iN / droNaM pacati drauNaH, drauNikaH, drauNI droNikI sthAlI gRhiNI vA, dvau droNau pacati dvidroNI / ' anAmnyadviH plup' ( 6-4-141) iti aJikaNorlup / 161 / saMbhavadavaharatoca // 6. 4. 162 / / tamiti dvitIyAntAnnAmnaH pacati saMbhavadavaharatozcArthayoryathAvihitamikaNAdayo bhavanti / tatrAdheyasya pramANAnatirekeNa dhAraNaM saMbhavaH, atirekeNAvahAraH / prasthaM pacati saMbhavatyavaharati vA prAsthikaH kaTAhaH, prAsthikI sthAlo, evaM khArIkaH, kauDavikaH, saMbhavatiH akarmakaH sakarmakazca saMbhavati tatra sakarmaka iha grAhyaH / saMbhavatyavagRhNAtItyarthaH / cakAraH pacatA saMbhavadavaharatoH samuccayArthaH / tenottaratrArthatrayasyApyanuvRttiH // 162 // | nyA0 sa0 saMbha0-akarmaka iti yathA prastho'tra saMbhavati mAti nAtiricyata iti akarmakaH, prasthamayaM saMbhavatyavagRhNAti na nirvamati nAtirecayatIti sakarmakaH / samuccayArtha iti na tvAkarSaNArtha:, tena cAnukRSTamityasyApravRttiH / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( pAda. 4. sU. 163-166] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [195 pAtrAcitADhakAdIno vA / / 6. 4. 163 // pAtra Acita ADhaka ityetebhyo dvitIyAntebhyaH pacatsaMbhavadavaharatsvartheSu InaH pratyayo vA bhavati, pakSe ikaNa pAtraM pacati saMbhavatyavaharati vA pAtrINaH, pAtrikaH, pAtrINA, pAtrikI sthAlI, AcitInA, AcitikI, ADhakInA, aaddhkikii| pAtrAdayaH parimANazabdAH / 163 / digorInekaTau vA // 6. 4. 164 // ___ pAtrAcitADhakAntAt dvigodvitIyAntAtpacadAdiSu triSvartheSu Ina ikaT ityetau pratyayau vA bhavataH, pakSe ikaN / tasya ca 'anAmnyadviH plapa' (6-4-141) iti lup nAnaoNvidhAnasAmarthyAt / dve pAtre pacati saMbhavatyavaharati vA dvipAtrINaH, dvipAtrikaH, dvipAtraH, dvipAtrINA, dvipAtrikI, dvipAtrI, yAcitInA, citikI, byAcitA / AcitAntAt Dorna bhavati abistAcitakambalyAditi pratiSedhAt / vyADhakInA, vyADhakikI, vyADhakI, TakAro ngyrthH|164| nyA0 sa0 dvigo0-nanviha IngrahaNaM kimarthaM, Ino veti prakRtaM tatra lAghavAt dvigorikada ca veti vaktavyaM, evaM ca dvigorikaTa cakArAdInazca vA bhavatIti vijJAyate ? atrocyate, iha ca zabdena Ine samuccIyamAne 'kulijAdvA' 6-4-165 ityuttarasUtre ikaDeva vijJAyeta, na tvIna ityuttarArthamInagrahaNam / kulijAdA lup ca // 6. 4. 165 // ___ kulijAntAdvi godvitIyAntAtpacadAdiSu triSvartheSu Ina ikaTa ityetau pratyayau vA bhavataH, pakSe ikaN / tasya ca lup vA bhavati, tena cAturUpyaM saMpadyate / dve kulije pacati saMbhavatyavaharati vA dvikulijInA dvikulijikI, pakSe dvikulijI, dvaikulijikI lupi 'parimANa'-(2-3-23) ityAdinA GIH / anye tu lupavikalpaM na manyate, tanmate trairUpyameva / 165 / . nyA0 sa0 kuli0- tasya ceti tasyekaNo lupU vA bhavatItyarthaH, na cene kaTorapi vikalpena vidhAnattayoH yadi hi lubabhISTA syAttadA nityaM vidadhyAt , na vAcyaM vidhAnAdeva lup na bhaviSyatIti. lapo'pi vikalpavidhAnena pakSe caritArthatvAta / vaMzAderbhArAddharadahadAvahatsu // 6. 4. 166 // vaMzAdibhyaH paro yo bhArazabdastadantAd dvitIyAntAnAmno harati vahati Avahati cArthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / vaMzabhAraM harati vahati Avahati vA vAMzabhArikaH, kauTabhArikaH / vaMzAderiti kim ? bhAraM vahati / bhArAditi kim ? vaMzaM harati, aparo'rthaH / bhArabhUtebhyo vaMzAdibhyo dvitIyAntebhyo Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 167-170 ] haradAdiSvartheSu yathAvihitaM pratyayo bhavati / bhArabhRtAn vaMzAna harati vahati Avahati vA vAMzikaH, kauTikaH, vAlvajikaH / bhArAditi kim ? eka vaMzaM harati, haratirdezAntaraprApaNe caurye vaa| vaha tirukSipya dhAraNe, AvahatirupAdAne / vaMza, kuTa, kuTaja, valvaja, mUla, sthUNA, akSa, azman, ikSu, khaTvA, zlakSNa iti vaMzAdiH / / bahuvacanamarthatrayasUcanArtham / 166 / dravyavasnAtkekam // 6. 4. 167 / / / ___ dravyavasna ityetAbhyAM dvitIyAntAbhyAM harati vahati Avahati cArthe yathAsaMkhyaM ka ika ityetau pratyayau bhvtH| dravyaM harati vahati Avahati vA dravyakaH, evaM vasnikaH / 167 / sosya bhRtivasnAMzam // 6. 4. 168 // ___sa iti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitamikaNAdayo bhavanti, yattatprathamAntaM taccedbhatirvasnamaMzo vA bhavati / bhRtivetanam, vasno niyatakAlakrayamUlyam / aMzo bhAgaH, paJcAsya bhRtiH paJcakaH karmakaraH, paJcAsya vasnaM paJcaka: paTaH, paJcAsyAMzAH paJcakaM nagaram, evaM saptakaH, aSTakaH, zatyaH zatikaH, sAhasraH, prAsthikaH / 168 / mAnam // 6. 4. 169 // so'syeti vartate / sa iti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccenmAnaM bhavati, mIyate yena tanmAnam / prastho mAnamasya prAsthiko rAziH / drauNikaH, khArIkaH, khArIzatikaH, khArIsahasrikaH / varSazataM mAnamasya vArSazatiko devdttH| vArSasahasrikaH, paJca lohitAni paJca lohinyo vA mAnamasya pAJcalohitikam, pAJcakalAyikam / anayoH saMjJAzabdatvAt 'anAmnyadviH plup' (6-4-141) iti lup na bhavati, atha mAso mAnamasya varSa mAnamasyetyAdau kasmAtpratyayo na bhavati / na kAlo mAnagrahaNena guhyate 'mAnasaMvatsarasya-' (7-4-19) ityAdau mAnagrahaNe satyapi saMvatsaragrahaNAt / 169 / nyA0 sa0 mAnam-na kAla iti mIyate yenA'nayA vyutpattyA kAlasyApi grahaNaM prApnoti / jIvitasya san // 6. 4. 170 // ____ jIvirtasya yanmAnaM tataH prathamAntAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati sa ca san tasya 'anAmnya dviH plup' (6-4-141) iti lup Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 4. sU. 171 - 172 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 197 prAptA na bhavatItyarthaH / SaSTirjIvitamAnamasya SASTikaH, sAptatikaH, vArSazatikaH, vArSasahasrikaH, dve SaSTI jIvitamAnamasya dviSASTikaH, triSASTikaH, dvisAptatikaH, trisAptatikaH, dvivArSazatikaH, trivArSazatikaH, dvivArSasahasrikaH / trivArSasahasrikaH kathaM punaH SaSTaghAdayo jIvitamAnaM bhavanti / vRttau varSazabdelopAt, yathA zatAyurve puruSa iti / evaM tarhi mAnamityanenaiva siddhe kimarthamidam ? naivam, prAsthika ityAdau vrIhmAdaya eva meyAH ta eva ca pratyayArthaH, atra tu jIvitaM meyaM puruSastu pratyayArtha ityetadarthaM lubabhAvArthaM " ca / 170 / nyA0 sa0 jIvi0-kathamiti dinAdInAnAmapi kathaM SaSThyAdirna labhyata ityAha-vRttau varSeti yathA zataM varSANyAyuryasyAsau zatAyurityatra samAsavRttau gatArthatvAt varSazabdalopaH, etadarthamiti pUrvasUtre meyaH pratyayArtho'tra tu mAnavAcinI prakRtiH jIvitaM meyaM pratyayArthastu mevAnityarthaH / saMkhyAyAH saMghasUtrapAThe // 6. 4. 171 // saMkhyAvAcinaH prathamAntAdasya mAnamityarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yattadasyeti nirdiSTaM taccetsaMghaH sUtraM pATho vA bhavati / saMghaH prANinAM samUhaH, sUtraM zAstragranthaH, pATho'dhItiradhyayanam / paJca gAvo mAnamasya paJcakaH saMghaH, saptakaH, aSTAvadhyAyA mAnamasyASTakaM pANinIyaM sUtram, dazakaM vaiyAghrapadIyam, zatakaM nidAnam, aSTau rUpANi vArA mAnamasyASTakaH pATho'dhItaH saMghasUtrapATha iti kim ? pazca varNA mAnamasya paJcatayaM padam padaM na saMgho na sUtraM na pATha iti ko na bhavati / api tu tayaDeva / evaM catuSTayI zabdAnAM pravRttiH / paJcAdInAM saMkhyeyAnAmavayavatayA saMghAdermAnatvAnmAnamityanenaiva sidhyati paratvAttuM tayaT prApnoti tadbAdhanArthaM vacanam, na cAtiprasaGgaH / abhedarUpApanne saMghAdau tayAyaTorbAdhikamidam / bhedarUpApanne tu tayaDeva / catuSTeya brAhmaNakSatriyaviT zUdrAH / dvaye devamanuSyAH, syAdvAdAzrayaNAccAtra bhedAbhedayoH saMbhava iti / 171 / nyA0 sa0 saMkhyAyA0 - na cAtiprasaGga iti saMghe vAcye ka eveti / nAmni / / 6. 4. 172 // saMkhyAvAcinastadasya mAnamityarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati nAmni samudAyazcennAma bhavati / paJceti saMkhyA mAnameSAM paJcakAH zakunayaH / trikAH / zAlaGkAyanAH, saptakA brahmavRkSAH, aSTakA rAjarSayaH, yogavibhAgakaraNAt Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 4 sU0 173-175 ] saMjJAyAM paJcaiva paJcakAH traya eva trikA iti svArthe eva vA pratyayo bhavati / 172 / viMzatyAdayaH // 6. 4. 173 // viMzatyAdayaH zabdA nAmni viSaye tadasya mAnamityarthe sAdhavo bhavanti / dverdazadarthe vibhAvaH zatizca pratyayaH / dvau dazatau mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya viMzatiH, stribhAvaH zacca pratyayaH, trayo dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya triMzat, caturazcatvAriMbhAvaH zacca pratyaH, catvAro dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya catvAriMzat / paJcana AtvaM ca, paJca dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya paJcAzat / SaSastiH SaSca, SaT dazato mAnameSAM sakhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya SaSTiH, saptanastiH, sapta dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya saptatiH, aSTano'zI ca, aSTau dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya azItiH, navanastiH, nava dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya navatiH, dazanaH zabhAvastazca pratyayaH / daza dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya zatam daza zatAni mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya sahasram, evaM daza sahasrANyayutam, yazAyutAni niyutam / daza niyutAni prayutam / daza prayutAnyarbudam / dazArbudAni nyarbudam / bahuvacanAllakSakoTikharvanikharvAdayo bhavanti, paJca pAdA mAnamasyAH paGiktazchandaH / pipIlikApaGktirityAdau tu pacuNa vistAre ityasmAt ktyantAdbhavati, yadatra lakSaNenAnutpanna tatparva nipAtanAtsiddham // liGgasaMkhyAniyamazca viMzatyAdyA zatAditi siddhH|173| ___ nyA0 sa0 viMza0-bahuvacanAditi dazAyutAni lakSaM daza prayutAni koTiH, dazAbjAni kharvam , dazasarvANi nikharvam / traizaM cAtvAriMzam // 6. 4. 174 // trizaccatvAriMzadityetAbhyAM tadasya mAnamityarthe DaN nipAtyate pratyayAnta cetkasyacinnAma bhavati / triMzadadhyAyA mAnameSAM zAni cAtvAriMzAni kAnicit brAhmaNAnyevamucyante / 174 / paJcadazadarge vA // 6. 4. 175 / / paJcaddazadityetau zabdau tadasya mAnamityetasmin viSaye varge'bhidheye Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda 4. sU. 176-181] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 199 DatpratyayAntau nipAtyete vA, pakSe ko bhavati / paJca mAnamasya vargasya paJcadvargaH, paJcako vargaH, dazadvargaH, dazako bargaH // 175 / stome DaT / / 6. 4. 176 // saMkhyAvAcinaH prathamAntAttadasya mAnamityasmin viSaye stome'bhidheye DaT pratyayau bhavati / RgAdInAM samUhaH stomaH / paJcadaza Rco mAnamasya paJcadazaH stomH| viMzaH, paJcaviMza, triMzaH, paJcadazI pngktiH| DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / TakAro DyarthaH / 176 / tamarhati // 6. 4. 177 / / tamiti dvitIyAntAdarhadarthe yathAvidhi pratyayo bhavati / zvetacchAmarhati "tacchatrikaH, vaiSikaH, vAstrikaH, vAstrayugikaH, AbhiSecanikaH, bAlIvardikaH, cAmarikaH, zatyaH zatikaH, sAhanaH, bhojanamarhati pAnamarhatItvAdAvanabhidhAnAnna bhavati / 177 / daNDAderyaH / / 6. 4. 178 // daNDAdibhyo dvitIyAntebhyo'rhatyarthe yaH pratyayo bhavati / ikaNo'pavAdaH / daNDamarhati daNDayaH, musalyaH, daNDa, musala, medhA, vadha, madhuparka, argha, megha (tha), udaka, ibha, kazA, yuga iti daNDAdiH / 178 / yajJAdiyaH // 6. 4. 179 // yajJazabdAdvitIyAntAdarhatyarthe iyaH pratyayo bhavati / yajJamarhati yajJiyo dezaH, yajJiyo yajamAnaH, yajJo nAma kriyAsamudAyaH kazcit tadabhivyaGgyaM vApUrvam ityAhuH / 179 / pAtrAttau // 6. 4. 180 // pAtrazabdAdvitIyAntAdarhatyarthe to ya iya ityeto pratyayo bhavataH / pAtramarhati pAtryaH / pAtriyaH / 180 / dakSiNAkaDaGgarasthAlIvilAdIyayau // 6. 4. 181 // dakSiNA kaDaGgara sthAlIvila ityetebhyo dvitIyAntebhyo'rhatyarthe Iya ya ityatau pratyayau bhavataH / dakSiNAmahati dakSiNIyo dakSiNyo guruH, kaDaGgarIyaH kaDaGgoM gauH / kaDaGgaraM mASAdikASTham, sthAlIvilIyAH sthAlIvilyA staNDulAH pAkAhA' ityarthaH / 181 / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] bRhadvRtti-laghunyAsasavalite. [pAda. 4. sU. 182-185 } chedAdenityam // 6. 4. 182 // nityamityarhatItyasya vizeSaNam, chedAdibhyo dvitIyAntebhyo nityamahatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhvti| chedaM nityamarhati chaidikaH, bhaidikaH / cheda, bheda, droha, doha, narta, gonarta, karSa, vikarSa, prakarSa, viprakarSa, prayoga, viprayoga, saMprayoga, prekSaNa, saMprazna, viprazna iti chedAdiH / 182 / virAgAdiraGgazca // 6. 4. 183 // virAmazabdAdvitIyAntAnnityamahatyarthe yathAvidhi pratyayaH tatsaMniyoge ca virAgazabdasya viraGgAdezo bhavati / nityaM virAgamarhati vairaGgikaH / 183 / zIrSacchedAdyo vA / / 6. 4. 184 // zIrSacchedAdvitIyAntAnityamahatyarthe yaH pratyayo vA bhavati, pakSe ikaN / zIrSacchedaM nityamarhati zIrSacchedyaH cauraH, zairSacchadikaH / 184 / / zAlInakaupInAvijInam // 6. 4. 185 // ___ zAlIna kaupIna AtvijIna ityete zabdAstamahatyarthe InapratyapAntA nipAtyante, nityamiti nivRttam / nipAtanasyeSTa viSayatvAt / zAlIna iti zAlApravezanazabdAdInaJ uttarapadasya ca luka, zAlApravezana marhati zAlonaH, akArasya vRddhinimittatvAtpuvadbhAvo na bhavati / zAlInAbhAryaH / zAlInazabdo'dhRSTaparyAyaH / kaupIna iti kUpapravezanamarhati kaupInaH, kaupInazabdaH pApakarmaNi gopanIyapAyUpasthe tadAvaraNe ca cIvarakhaNDe vartate / AtvijIna iti RtvijzabdAt RtvikarmazabdAdvA InaJ pratyayaH karmazabdalopazca nipAtyate, RtvijamahatyAtvijIno yajamAnaH, Rtvikkarhiti AtvijInaH Rtvigeva / 185 / nyA0 sa0 zAlI-gopanIyeti upasthazabdena sarvavastUnAM madhyabhAgo'bhidhIyate iti guhyapratipattyartha gopanIyagrahaNam / ityAcArya0 SaSThasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopaz2azabdAnuzAsanabRhadvRttau SaSThasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH // 6. 4 / / bhUmi kAmagavi svagomayarasairAsinna ratnAkarA muktAsvastikamAtanudhvamuDupa tvaM pUrNakumbhIbhava / dhRtvA kalpatarodalAni saralaidigvAraNAstoraNAnyAdhatta svakaravijitya jagatIM nanve te siddhAdhipaH / / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha saptamo'dhyAyaH // // prathamaH paadH|| yaH // 7 1.1 // adhikAro'yam, yadita UrdhvamanukramiSyAmo yAvat prakRtisAmAnyaviSayamanupAttaprakRtivizeSaM pratyayAntaramIyo'dhikariSyate tAvat tatra ya ityetadapavAdaviSayaM parihRtyAdhikRtaM veditavyam / / ___nyA0 sa0 ya:-prakRtasAmAnyeti prakRtisAmAnyaM viSayo yasya ata evAnupAttaH prakRtivizeSo yatra ttprtyyaantrmiiylkssnnmityrthH| vahati rathayugaprAsaGgAt // 7. 1. 2 // tamityanuvartate, tamiti dvitIyAntebhyo rathayugaprAsaGga ityetebhyo vahatyarthe yaH pratyayo bhavati / rathaM vahati rathyaH, dvau rathI vahati dvirathyaH, yugaM vahati yugyH| ihAnabhidhAnAnna bhavati / kAlasaMjJakaM yugaM vahAMte rAjA, yugaM vahati mnussyH| 'kupya bhidha'-(5-1-39) ityAdinipAtanAdeva yugya iti siddhe idamarthavivakSAyAmaNbAdhanArthaM yugagrahaNam / yo hi yugaM vahati sa yugasya saMbandhI bhavati / prasajyate iti prAsaGgaH / yatkASThaM vatsAnAM damanakAle skandha Asajyate / tat vahati yaH sa praasnggyH| yattvanyat yatprasaGgAdAgataM prAsaGgamiti tadahati na bhavatyanabhidhAnAt / nanu yo rathaM vahati sa rathasya voDhA bhavati, tatra 'rathAtsAdezca voDhuGge' 'yaH'-(6-3-175) ityeva siddham tatki rathasya grahaNena ? satyam, alubartha tu tasya grahaNaM, tena hi ye vidhIyamAne 'dvigoranapatye yasvarAdela badviH'-(6-1-24) iti lupA bhavitavyam / dvayo rathayorvoDhA dvirathaH / anena tu vidhIyamAne na bhavati aprAgajitIyatvAt, evaM ca dvigau rUpadvayaM saMpannaM bhavati / / __nyA0 sa0 vaha-yugaM vahati manuSya iti akAlasaMjJake'pi yuge manuSye voDhari na bhvtiityrthH| anena tpiti nanvatra grahaNavatA nyAyAdeva tadantasya yo na bhaviSyati tatkathamucyate alubarthamiti ! ucyate, etadeva sUtrakaraNaM jJApayati, yattadantAdapi bhavati / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 3-7 ] dhuro yaiyaNa // 7. 1. 3 // dhur ityetasmAt dvitIyAntAt vahatyarthe ya eyaN ityetau pratyayau bhvtH| dhuraM vahati dhuryaH dhaureyaH / eyaNa vetyakRtvA yagrahaNamidamarthavivakSAyAM vahatyarthe'NbAdhanArtham / yo hi yadvahati sa tasya saMbandhI / kazcit tu yaDeya kaNAvapIcchati tanmate dhuryaH / striyAM TittvAn GI dhurI, dhaureyakaH / 3 / vAmAdyAderInaH // 7 1. 4 // vAma AdiryeSAM te vaamaadyH| tatpUrvAt dhur ityetadantAt dvitIyAntAdvahatyarthe InaH pratyayo bhavati / vAmA dhUrvAmadhurA, samAsAntAdAp / vAmadhurAM vahati vAmadhurINaH / evaM sarvadhurINaH, uttaradhurINaH, dkssinndhuriinnH| vAmAdayaH prayogagamyAH / sarvadhurya ityatra yapratyayo'pIti kazcit / dhurINa iti kevalAdapIna ityanyaH / 4 / nyA0 sa0 vAmA0-dhura ityetadantAditi nanu ca vAmadhurAdisamudAyaH samAsAntAdApi kRte dhuranto na bhavati tatra kathaM dhurantAducyamAnaH prApnoti pratyayaH ? ___ ucyate, 'dhuro'nakSasya ' 7-3-77 iti samAsAntena bhAvyameva tataH sAmAsAntatve mukhyAntatvAyogAt tatsamIpavartI samAsAnto dhuranta itydossH| ashcaikaadeH|| 7. 1. 5 // ekazabdAdedhur ityetadantAdvitIyAntAdvahatyarthe aH pratyayo bhavati cakArAdInazca / ekA ekasya vA dhUrekadhurA / ekA dhUrasminnekadhuram, tAM tadvA vahati ekadhuraH, ekadhurINaH / / halasIrAdikaN // 7. 1. 6 // halasIra ityetAbhyAM dvitIyAntAbhyAM vahatyarthe ikaN pratyayo bhavati / halaM vahati hAlikaH, sairikaH / 6 / zakaTAdaNa // 7.1.7 // zakaTazabdAdvitIyAntAdvahatyarthe'N pratyayo bhavati / zaTakaM vahati zAkaTo gauH / nanu ca tasyedam ' (6-3-159) iti zakaTAdaN halasIrAdikaNa (6-3-160) iti halasIrAbhyAm ikaNa ca siddha eva, yo hi yadvahati sa tasya saMbandhI bhavati ? satyam, rathavadeva tadantArthamupAdAnam, tenAtrApi dvigau dvairUpyaM bhavati / dvayoH zakaTayohalayoH sIrayorvA voDhA dvizakaTaH, Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 1. sU. 8-10] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [203 dvihalaH, dvisIraH / dve zakaTe hale sIre vA vahati dvaizakaTaH, dvaihalikaH, dvaisiirikH| anye tu zakaTahalasIrebhya idamarthavivakSAyAM pratyayamicchanti na vahatyarthe tanmate dvizakaTa ityeva bhavati / halasIrAbhyAM tu tadantavidhi necchantyeva / / nyA0 sa0 zaka0-ikaNU ceti tRtIyapAdoktena 'halasIrAdIkaN' 6-3-161 iti sUtreNetyarthaH / tadantArthamiti alubarthamityarthaH, yatastadantasyaiva lupyprsnggH| dvizakaTa iti triSvapi ' tasyedam ' 6-3-160 ityaNo lup, na tu ' halasIrAbhyAm ' iti zaiSikeNa sUtreNa vihatasyekaNaH, kevalAbhyAM tena vidhAnAt / anye viti-ayamabhiprAyaH, te hi halasIrAbhyAmikaNa iti idamarthaprastAva evArabhante, zakaTAttu autsargiko'N siddha eva, tatazca yathA rathAt sapUrvAdapi ya pratyaya iSyate, na tathA halasorAbhyAmiti vacanAnna kevalaM tadantAbhyAmikaNa na bhavati, autsargiko'NapIti dvihala trihala ityAdi na bhavati / vidhyatyananyena // 7. 1.8 / / tamiti vartate, tamiti dvitIyAntAdvidhyatyarthe yaH pratyayo bhavati, sa cedvidhyannAtmano'nyena karaNena na vidhyati / pAdau vidhyanti padhAH shrkraaH| UrU vidhyanti UravyAH kaNTakAH / uro vidhyanti urasyA vAtAH / ananyeneti kim ? cauraM vidhyati caitraH / atra hi caitrazcauraM vidhyan dhanuSA pASANena vA vidhyati / zarkarAdayastu na karaNena vidhyanti / yaccamukhatakSNyAdi karaNam tateSAmAtmano nAnyat / yadyevaM pAdau vidhyanti zarkarAH mukheneti karaNaprayoge kasmAnna bhavati asti hi atrAnanyatkaraNamiti ? ucyate, atrApradhAnasya sApekSatvAt / sAdhanapradhAne hi taddhite kriyA'pradhAnameva / anbhidhaanaadvaa| mukhena padyA ityukte hi mukhasyopalakSaNatvaM sahayogo vA pratIyate na vyadhanaM prati karaNatvamiti / 8 / nyA0 sa0 vidhya0-sApekSatvAditi apradhAnasya vyadhanasya ko'rtho'pradhAnAyA vyadhanakriyAyA mukhasyA'pekSamANatvAt , aprAdhAnyaM ca kutaH 1 ityAha-sAdhanapradhAne hIti yataH padyA ityukte vyadhanakriyAviziSTaH karlocyate ataH kattava pradhAnaM taddhite / anabhidhAnAdveti aprtipaadnaadityrthH| dhanagaNAllabdhari // 7. 1. 9 // dvitIyAntAddhanazabdAdaNazabdAcca labdharyarthe yaH pratyayo bhavati / dhanaM labdhA dhanyaH, gaNaM labdhA gaNyaH / labdheti tRnnantam / / _No'nnAt / / 7. 1.10 // annazabdAdvitIyAntAllabdhari NaH pratyayo bhavati / annaM labdhA AnnaH / 10 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 0 11 ] hRdyapadyatulyamUlyavazyapathyavayasyadhenuSyAgArhapatyajanyadharmyam / // 7. 1. 11 // hRdyAdayaH zabdA yathAsvamarthavizeSeSu yapratyayAntA nipAtyante, hRdya iti hRdayazabdAt SaSThayantAt priye'rthe bandhane ca vazIkaraNamatre yaH pratyayo nipAtyate / hRdayasya priyaM hRdyamauSadham / hRdyo dezaH / hRdayasya bandhano hRyo vazIkaraNamantraH / ' hRdayasya hRllAsalekhANye '-(3-2-94) iti hRdAdezaH / nipAtanaM rUDhayarthaM teneha na bhavati / hRdayasya priyaH putraH / padya iti padazabdAtprathamAntAt dRzyatvopAdhikAdasminniti saptamyarthe yH| padamasmin dRzyaM padhaH kardamaH nAtidravo nAtizuSko yatra pratimudrotpAdanena padaM draSTuM zakyate, tulya iti tulAzabdAtsaMmite'rthe yaH, tulayA saMmitaM tulyaM bhANDam, nipAtanaM rUDhayartham, tena na tulAsaMmita evocyate kiM tu sahazArtho'pi tulyazabdaH, giriNA tulyo hstii| mUlyamiti mUlazabdAtprathamAntAdasyeti SaSThyarthe yaH tacca yadyutpATanayogya bhavati / mUlameSAmutpAThayaM mUlyA mudrAH / tRtIyAntAccAnAmye same ca, mUlenAnAmyaM mUlyam / mUlaM paTAdyutpattikAraNam, tenAnAmyaM yatpaTAdevikrayAtprApyate suvarNAdi tanmUlyam / mUlena samo mUlyaH paTaH, upAdAnena samAnaphala ityarthaH / vazya iti vazazabdAdvitIyAntAdbhate'rthe ya: / vazaM gato vazyo gauvidheyaH / icchAnuvartIti yAvat, nipAtanaM rUDhayarthaM teneha na bhavati / vazaM gataH, icchAM prAptaH, abhipretaM gata ityrthH| pathya iti pathinzabdAdanapete yaH patho'napetaM pathyam odanAdi / nipAtanAdiha na bhavati, patho'napetaM zakaTAdi / vayasya iti vayaHzabdAttRtIyAntAttulye'rthe yH| vayasA tulyo vayasyaH sakhA, nipAtanAdiha na bhavati / vayasA tulyaH zatruH / ___ dhenuSyeti-dhenuzabdAdviziSTAyAM dhenau yaH So'ntazca / dhenuSyA yA gomatA gopAlAyAdhamaNena cottamaya A RNapradAnAddohArthaM dhenudIyate sA dhenureva dhenussyaa| pItadugdheti yasyAH prsiddhiH| gArhapatya iti gRhapatizabdAttRtIyAntAtsaMyukte'rthe jyaH pratyayaH, gRhapatinA saMyukto gArhapatya evaMnAmA kazcidagniH / nipAtanAdanyatra na bhavati / janya iti janIzabdAdvadhUvAcino dvitIyAntAdvahatsu abhidheyeSu janazabdAcca SaSThayantAjjalpe'rthe yaH / janIM vahanti janyAH jAmAtuvayasyA ucyante, janasya jalpaH janyaH / nipAtanAdanyatra na bhavati / dharmya iti dharmazabdAttRtIyAntAtprApye'rthe paJcamyantAccAnapete'rthe yaH / dharmeNa prApyaM Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 12-19 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH / 205 dharmyam sukham, dharmAdanapetaM ca dharmyam / yaddharmamanuvartate // 11 // nauviSeNa tAryavadhye // 7. 1. 12 // nauviSa ityetAbhyAM nirdezAdeva tRtIyAntAbhyAM yathAsaMkhyaM tArye vadhye cArthe yaH pratyayo bhavati / nAvA tAyaM nAvyamudakam, cAvyA nadI, viSeNa vadhyo vadhArho viSyaH / 12 / nyAyArthAdanapate // 7. 1. 13 // nyAya artha ityetAbhyAM nirdezAdeva paJcamyantAbhyAmanapete'rthe yaH pratyayo bhavati / nyAyAdanapetaM nyAyyam, arthAdanapetamarthyam / 133 matamadasya karaNe // 7. 1. 14 // matamadazabdAbhyAM nirdezAdeva SaSThayantAbhyAM karaNe'rthe yaH pratyayo bhavati / iSTaM sAmyaM jJAnaM matirvA matazabdenocyate, karaNaM sAdhakatamaM kRtirvA / matasya karaNaM matyam, madasya karaNam madyam / 14 / nyA0 sa0 mata0-sAmyamiti mananaM mata, dhAtUnAmanekArthatvena matazabdaH sAmye'pi yathA matIkRtA smiikRtetyrthH| tatra sAdhau // 7. 1. 15 // tati saptambantAtsAdhAvarthe yaH pratyayo bhavati / sAdhuH pravINo yogya upakArako vA, sAmani sAdhuH sAmanyaH, vemani sAdhurvemanyaH, karmaNi karmaNyaH, sabhAyAM sabhyaH, zaraNe zaraNyaH / 15 / pathyatithivasatisvapatereyaNa // 7. 1. 16 // __ pathin atithi vasati svapati ityetebhyastatra sAdhau eyaN pratyayo bhavati / pathi sAdhu pAtheyam, Atitheyam, vAsateyam, svApateyam / 16 / bhaktANNaH // 7. 1. 17 // bhaktazabdAttatra sAdhau NaH pratyayo bhavati / bhaktaM sAdhurbhAktaH zAliH, bhAkta'staNDulAH / 17 / parSadoNyaNau // 7. 1. 18 // parSacchabdAttatra sAdhau NyaNetyetau pratyayau bhavataH / parSadi sAdhuH pArSadhaH, pArSadaH / pariSado'pIcchantyanye, pAriSadyaH, pAriSadaH / 18 / sarvajanANNyenatrau // 7. 1. 19 // sarvajanazabdAttatra sAdhau Nya InaJ ityeto pratyayau bhavataH / sArvajanyaH, Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite pratijanA derInaJ // 7. 1.20 // pratijanAdibhyastatra sAdhAvInaJ pratyayo bhavati / pratijane sAdhuH prAtijanInaH, anujane sAdhuH AnujanInaH, idaMyuge sAdhuH aidaMyugInaH / pratijana, anujana, vizvajana, pAJcajana, mahAjana, idaMyuga, saMyuga, samayuga, parayuga, parakula, parasyakula, amuSyakula iti pratijanAdiH | 20 | SaSThyAH kSepe ' 3-2-30 206 ] sArvajanInaH / 19 / nyA0 sa0 prati0 - parasyakuleti gaNapAThAt SaSThyalup iti vA yadA parakulasaMbandhitvenA'kSiSyate / evamuSyakuleti / [ pAda. 1 sU. 20-25 kathAderikaN // 7. 1. 21 // kathAdibhyaH saptamyantebhyaH sAdhAvarthe ikaN pratyayo bhavati / kathAyAM sAdhuH kAthikaH, vaikathikaH / kathA, vikathA, vizvakathA, saMkathA, vitaNDA, janevAda, janavAda, ( janovAda ) bhRzovAda, janabhRzovAda, vRtti, saMgraha, guNa, gaNa, Ayurveda, guDa, kulmASa, gulmAsa, ikSu, saktu, veNu, apUpa, mAMsaudana, mAMda, odana, saMgrAma, saMghAta, saMvAha, pravAsa, nivAsa, upavAsa iti kathAdiH // 21 // devatAntAttadarthe / 7. 1. 22 / / devatAntAcchabdarUpAttadarthe'rthe yaH pratyayo bhavati / arthAccaturthyantAt pratyayaH, agnidevatAyai idamagnidevatyam / pitRdevatyam, devadevatyam / devatAzabdena deyasya havirAdeH pratigrahItA svAmI saMpradAnamucyate // 22 // myA0 sa0 deva0 - tadarthaM iti pratyayArthAdevetyarthaH / pAdyArthye // 7. 1. 23 // pAdya ardhya ityetau tadarthe yapratyayAnto nipAtyete pAdArthamudakaM pAdyam, nipAtanAdeva ye padAdezo na bhavati / ardho mUlyaM pUjanaM vA, arghArthaM ratnamarghyam / 23 / Nyo'titheH / / 7. 1.24 // atithizabdAttadarthe yaH pratyayo bhavati / atithyarthamAtithyam | 24| sAdezvA tadaH / / 7. 1. 25 / / adhikAro'yam yadita UrdhvamanukramiSyAmastatra A tadastaditi sUtraM Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |'paad. 1. sU. 26-29] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [207 yAvatkevalasya sAdezca vidhirveditavyaH / 25 / halasya karSe // 7. 1. 26 // halazabdAtkevalAtsAdezca nirdezAdeva SaSThayantAtka'rthe yaH pratyayo bhavati / halasya karSoM halyA halyo vA, dvayodvihalyA, trihalyA, prmhlyaa| uttamahalyA, bahuhalyaH / yatra halaM kRSTaM sa mArgaH karSaH / kRSyate iti karSaH kSetramityanye / 26 / nyA0 sa0 hala0-kRSTamiti kRSTaM gatamityarthaH, karSa ityadhikaraNe ghaJ, na tu karSa iti palasya caturtho bhAgaH parimANamiha gRhyate anabhidhAnAt / sItayA saMgave // 7. 1. 27 // sItAzabdAtkevalAtsAdezca nirdezAdeva tRtIyAntAtsaMgate'rthe yaH pratyayo bhavati / sItayA saMgataM sItyam, dvAbhyAM sItAbhyAM saMgataM dvisItyam, trisItyam, paramasItyam / yasya pUrNo'vadhiH / 27 / / IyaH // 7. 1. 28 // A tada ityanuvartate, yadita UrdhvamanukramiSyAmastatrAtado'rtheSu Iya ityadhikRtaM veditavyam / 28 / havirannabhedApUpAdeyoM vA // 7. 1. 29 / / havirbhadavAcibhyo'nnabhedavAcibhyo'pUpAdibhyazca zabdebhyaH A tado'rtheSu vA yaH pratyayo'dhikriyate, IyApavAdaH / havirmedaH AmikSAyai idaM dadhi AmikSyam, AmikSIyam puroDAzAya ime puroDAzyAH, puroDAzIyAstaNDulAH, haviszabdAttu paratvAdyugAdipAThAnnityameva yH| annabheda, odanAya ime odanyA odanIyAstaNDulAH, kRzarAyai kRzAH kRzarIyAstaNDulAH, surAyai suryAH suriiyaastnnddulaaH| apUpAdi, apUpAyedamapUpyam, apUpIyam, taNDulAya taNDulyam, taNDulIyam / sAdezcetyadhikArAttadantAdapi bhavati / yavApUpyam yavApUpIyam, vIhitaNDulIyam, vrIhitaNDulIyam / uvaNNantiAttu havirannabhedAtparatvAnnityo yo bhavati / carabyAstaNDulAH, saktavyA dhAnAH / apUpa, taNDula, odana, pRthaka, abhyUSa, abhyoSa, avoSa, kiNva, musala, kaTaka, zakaTa, karNaveSTaka, Irgala, Ilvala, sthUNA, yUpa, sUpa, dIpa pradIpa azvapanna ityapUpAdiH / apUpAdiSu ye'nnabhedazabdA apUpAdayasteSAM kenacidAkArasAdRzyena arthAntaravRtto pratyayArthamupAdAnam / kecittu apUpAdipaThitAnnabhedavyatiriktAnAmannabhedAnAM tadantavidhi necchanti / yavasurIyam Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 bRhadvRtti- laghunyAsa saMkalite [ pAda- 1 sU0 30-31 piSTasurIyam, yo na bhavati / 29 / nyA0 sa0 havi0 - AmikSeti - AmizritaM kSIraM kAJjikena yasyAM sA AmizritakSIrA tArthatvAt kAJjikazabdasya lopaH pRSodarAditvAdAmikSAdezaH / arthAntaravRttAviti apUpAkaraM carmAdyapUpamityeva / tadantavidhimiti ko'rthaH ? ye apUpAdiSu paThitA annabhedAsteSAM tadantAnAM vidhirbhavati, annabhedavAcinAM tu apUpAdiSvapaThitAnAM tadantavidhirna bhavatItyarthaH / uvarNayugAderyaH 1: 11 6. 9. 30 11 varNAntAdyugAdibhyazvA tado'rtheSu yo bhavati, IyApavAdaH / uvarNa, zaGkave idaM zaGkavyaM dAru, picavyaH karpAsaH, parazavyamayaH kamaNDalavyA mRttikA caravyAstaNDulAH, saktavyA dhAnAH / yugAdi, yugAya hitaM yugArthaM yugo'sya syAditi vA yugyam / haviSyam / sAdezcetyadhikArAtsuyugyam / atiyugyam / yuga, havis, aSTakA barhis, medhA, srac, bIja, kUpa, kSara, akSara, khada, skhada, viSa, dAza, khara, asura, dara, adhvan, go iti yugAdiH / ' go: svare yaH' ( 6-1-27 ) ityanenaiva siddhe gograhaNaM tadantArtham / tena sugavyam atigavyam ityapi siddham / iha yagrahaNaM bAdhaka bAdhanArtham / sanaGgaveM idaM sanaGgavyaM carma atra hi paratvAt ' carmaNyaJ ( 7-1-45 ) iti prApnoti |30| nyA0 sa0--- uva0--bAdhanArthamiti uvarNAntatvAdanena yaH prAptastaM bAdhitvA carmaNyaJa prApta iti tadbAdhanArtham / nAbhernam cAdehAzAt // 7. 1.31 // nAbhizabdAdadehAMzavAcina A tado vakSyamANeSvartheSu yaH pratyayo bhavati nAbhizabdasya ca nam ityAdezo bhavati / nAbhyai nAbhaye vA hitaM nabhyamaJjanam, nabhyo'kSaH, nAbhaye idaM nabhyaM dAru, arakamadhyavartI akSadhAraNazcakrAvayavo nAbhistadarthaM nabhyam / yattu arakagaNDarahitaM cakram ekakASThaM tatra na nAbhiriti tadarthe nabhyamityupacArAt / nabhyo vRkSaH nabhyA zizapeti nabhyArthe vRkSAdI tAcchandyAnnabhyatvam indrArthAyAM sthUNAyAmindravat / adehAMzAditi kim ? nAbhaye hitaM nAbhyaM tailam atra nabhAdezo na bhavati / yastu ' prANyaGga ( 7 - 1 - 37 ) ityAdinA bhavati |31| , nyA0 sa0 nA0 - ekakASThamiti pASANAnayanazakaTasya rahaDU iti prasiddhasya / nabhyo vRkSa iti zAkhAdyeva nAbhaye hitaM na samasto vRkSa iti praznAzayaH / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 32-35 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [209 na codhasaH // 7. 1. 32 // UdhaszabdAt A tado'rtheSu yaH pratyayo nakArazcAntAdezo bhavati, IyApavAdaH / Udhase hitam Udhanyam / 32 / nyA0 sa0 na codha0-IyApavAda iti yadA prANyAvAcI tadA yaH siddha eva nakArAssdezo'nena vidhIyate, yadAtu na prANyaGgavAcI kiMtu tadAkAraM kiMcidabhrAdi vivakSyate tadA IyaH prApnoti, atastadapavAdaH / zuno vazvodUt // 7. 1. 33 // zvanazabdAdA tado'rtheSu yaH pratyayo bhavati vakArazca ukAra ukArarUpo bhavati, abhedanirdezaH sarvAdezArthaH / zune hitaM zunyam, zUnyam / nAbhi Udhas zvanazabdAn yugAdiSu paThitvApi zakyaH pratyayaH AdezArthAstu yogAH / 33 / nyA0 sa0 zuno0-yugAdiSviti nAbhyUdhasoH prANyaGgatvAbhAve yugAdipATha AzrIyeta, prANyagArthatve tu 'prANyagaratha ' 7-1-37 ityanenaiva yaH sidhyet / kambalAnnAni / / 7. 1. 34 // kambalazabdAdA tado'rtheSu yaH pratyayo bhavati IyApavAdaH nAmni saMjJAyAM viSaye / kambalo'sya syAt kambalyaM parimANam UrNApalazatamucyate / azItizatamityanye / ssttssssttishtmitypre| nAmnIti kim ? kambalIyA UrNA / 34 / tasmai hite // 7. 1. 35 // hita upakArakaH, tasmai iti caturthyantAnAmno hite'rthe yathAdhikRtaM pratyayo bhavati / vatsebhyo hito vatsIyaH, karabhIyaH, pitrIyaH, mAtrIyaH, AmikSyaH, AmikSIyaH, odanyaH, odanIyaH, apUpyaH, apUpIyaH, haviSyaH, yugyaH, zunyaH, zUnyaH, UdhanyaH / vatsebhyo na hitaH avatsIyaH, evamakarabhoyaH / 35 / __ nyA0 sa0 tasmai0-avatsIya iti nanu hite pratyaya ucyamAno niSidhyamAne tasmin kathaM syAditi cet 1 na, vivakSopAgehiNyarthe zabdaprayogAd bAhyavastuniSedhe'pi na taniSedhaH, anyathA niSidhyamAnAbhidhAyizabdaprayogAnnirviSayapratiSedhaH kathamiva zakyakriyaH syAt , pratyayArthasya ca prakRtyarthena na pratyayArthenA'sAmarthyAt , etadeva hi prAdhAnyaM yadhugapatkAlopakArakasaMbandhasahatvaM nAma, evaM hitArthe nabarthApekSe'pi prtyyotpttirviruddhaa| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 36-40 ] na rAjAcAryabrAhmaNavRSNaH // 7. 1. 36 // rAjana AcArya brAhmaNa vRSan ityetebhyazcaturthyantebhyo hite'rthe'dhikRtaH pratyayo na bhavati / rAjJe hitaH AcAryAya hitaH, brAhmaNAya hitaH, vRSNe hitaH iti vAkyameva bhavati / 36 / prANyaGgarathakhalatilayavavRSabrahmamASAdyaH / / 7. 1. 37 // prANyaGgavAcibhyo rathAdibhyazca catuthyantebhyo hite'rthe yaH pratyayo bhavati / dantebhyo hitaM dantyam, karNyam, cakSuSyam, kaNThayam, oSThayam, nAbhyam, 'rathAya hitA rathyA bhUmiH, khalAya hitaM khalyam agnirakSaNam, tilebhyo hitaH tilyo vAyuH, yavebhyo hito yavyastuSAraH, vRSAya hitaM vRSyaM kSIrapANam, brahmaNe hito brahmaNyo dezaH, mASebhyo hito mASyo vAtaH / sAdezcetyadhikArAt rAjadantyam, zaGkhanAbhyam, azvarathyA bhUmiH, kRSNatilyaH, rAjamASyaH / 37 / ___ nyA0 sa0 prANya.- zaMkhanAbhyamiti zaMkho nAbhizca dehAMzau tataH zaMkhazca nAbhizca 'prANi-tUryADa gANAm ' 3-1-36 iti samAhAre zaMkhanAbhine hitaM, zaMkhAkArA nAbhirvA tadA zaMkhanAbhaye hitam / avyajAtthyap // 7. 1.38 / / avi aja ityetAbhyAM tammai hite thyap pratyayo bhavati / avibhyo hitam avithyam, ajebhyo hitam ajathyam, pakAraH puvadbhAvArthaH / ajAbhyo hitA ajathyA yUtiH / 38 / __ nyA0 sa0 avya0-ajadhyeti-pitkaraNamAmAta 'svAGgAnDIr' 3-2-56 ityanena niSiddho'pi 'kyaGmAni' 3-2-50 ityanena puMvadbhAvaH / carakamANavAdInaJ // 7. 1. 39 // AbhyAM tasmai hite'rthe InaJ pratyayo bhavati / carakebhyo hitazcArakINaH, mANavIna: / 39 / bhogottarapadAtmayyAmInaH // 7. 1. 40 // bhogottarapadAdAtmanazabdAcca tasmai hite'rthe InaH pratyayo bhavati / mAtRbhogAya hito mAtRbhogINaH pitRbhogoNaH, grAmaNibhogonaH, senAnibhogInaH, AcAryabhogInaH / atra kSumnAditvAnna Natvam / Atman, Atmane hitaH AtmanInaH, anAtmanInaH / 'Ine'dhvAtmanoH' (7-4-48) ityantyasvarAdilopAbhAvaH / 40 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 41-44 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH paJcasarvavizvAjjanAtkarmadhAraye // 7 1 41 // paJca sarva vizva ityetebhyaH parAjjana zabdAtkarmadhAraye vartamAnAttasmai hite InaH pratyayo bhavati, IyApavAdaH / paJcajanebhyaH paJcajanAya vA hitaH paJcajanInaH, rathakArapaJcamasya cAturvarNyasya paJcajana iti saMjJA evaM sarvajanInaH, vizvajanInaH / karmadhAraya iti kim ? paJcAnAM janaH paJcajanaH, tasmai hitaH paJcajanIya: / sarvojano'sya sarveSAM vA janaH, sarvajanaH, tasmai hitaH sarvajanIyaH, evaM vizvajanIyaH // 41 // [ 211 nyA. sa. paJca0 rathakArapazcamasyeti dvAdazadhA bhinnasya zUdrasya traivarNyasya ca madhye na patatIti rathakArasya pRthagupAdAnaM, yata ArathakRnmizrajAtaya ityuktaM rathakAsya tu kiM lakSaNam ? iti cet, ucyate - mAhiSyeNa tu jAtaH syAt karaNyAM rathakArakaH, vezyAyAM kSatriyAjjAto mAhiSya ucyate, vRSalastriyAM vaizyAttu karaNaH strI cet karaNI | mahatsarvAdika // 7. 1. 42 // mahataH sarvAcca yo janazabdastadantAtkarmadhAraye vartamAnAttasmai hite ikaN pratyayo bhavati / mahate janAya hitaH mAhAjanikaH, sarvasmai janAya hitaH sArvajanikaH, evaM ca sarvajanAtpUrveNa InaH anenekaNiti dvairUpyam / karmadhAraya ityeva ? mahAn jano'sya mahAjanaH, tasmai hitaH mahAjanIyaH, sarveSAM janAya hitaM sarvajanIyam // 420 sarvANo vA // 7. 1. 43 / / janAtkarmadhAraya iti ca nivRttam, sarvazabdAttasmai hite NaH pratyayo vA bhavati / sarvasmai hitaH sArvaH, pakSe IyaH sarvIyaH |43| pariNAmini tadarthe / 7. 1.44 // hita iti nivRttam, tadbhAvaH pariNAmasso'syAstIti pariNAmi dravyamucyate, tasmai iti caturthyantAttadarthe caturthyantArthArthe pariNAmini kAraNadravye'bhidheye yathAdhikRtaM pratyayo bhavati / aGgArebhya imAni aGgArIyANi kASThAni, aGgArArthAnItyarthaH / evaM prAkArIyA iSTakAH, zaGkavyaM dAru, picavyaH karpAsa: AmikSyam AmikSayaM dadhi, odanyA odanIyAstaNDulAH / apUpyam apUpIyam piSTam / pariNAminIti kim ? udakAya kUpaH, a kozI / na kUpaH kozI vA udakAsibhAvena pariNamete / tadarthe iti kim ? mUtrAya yavAgUH, uccArAya yavAnnam, pAdarogAya naDvalodakam / yavAgvAdi Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 45-48 ] matrAditayA pariNamati na tu tadartham athavA tadarthe iti caturthIvizeSaNam / tadarthe yA caturthI tadantAtpratyayaH, iha tu saMpadyatau caturthIti na bhavati / tasmai ityeva ? saktUnAM dhAnAH, dhAnAnAM yavAH / atra satyapi tAdarthya saMbandhamAtravivakSAyAM SaSThI yathA guroridaM gurvarthamiti / bhavati ca sato'pyavivakSA yathAnudarA kanyeti / 44 / nyA0 sa0 pari0 athaveti pUrva hi tadarthe iti pariNAmizabdasya vizeSaNam / carmaNyaJ // 7. 1. 45 / / tasmai iti caturthyantAtpariNAmini tadarthe carmaNyabhidheye aJ pratyayo bhavati / vardhAyedaM vArdham carma, varatrAya idaM vAratraM carma, rathopasthAyedaM rAthopasthaM carma, halAbandhAyedaM hAlAbandhaM carma / sanaGgake idaM sanaGgavyaM carmeti 'uvarNayugAderyaH' (7-1-30) iti yagrahaNAdya eva bhavati / sanaGga zcarmavikAraH / / 45 // * nya0 sa0 carma0-rAthopasthamiti atrAdhikArAyAtatvAt pariNAminIti yojitamapi yathAsaMbhavaM yojyaM, tenA'tra carmaNo rathopastharUpeNa pariNAmAbhAvepyaJ bhavati / sanagave iti aGgeSu sannaM 'rAjadantAdiSu' 3-1-149 iti saptamyantasya paranipAtaH, pRSodarAditvAt sanaguzabda AdezaH / carmavikAra iti sthAlAdInAM rakSArtha kozaH / RSabhopAnahAyaH / / 7. 1. 46 // RSabha upAnaha ityetAbhyAM caturthyantAbhyAM pariNAmini tadarthe abhidheye jyaH pratyayo bhavati / RSabhAya ayam ArSabhyo vatsaH, aupAnahyo muJjaH, aupAnAm kASTham aupAnAM carmeti carmaNyapi pariNAmini paratvAdayameva bhavati / 46 / chadilereyaNa // 7. 1. 47 / / chadisa bali ityetAbhyAM caturthyantAbhyAM pariNAmini tadarthe eyaNa pratyayo bhavati / chadiSe imAni chAdiSeyANi tRNAni, balaye ime bAleyAstaNDulAH, carmaNyapi paratvAdayameva bhavati / chAdiSeyaM carma / kathamaupadheyaH, upadhoyata ityupadheyaH / sa eva prajJAdyaNi svAthike aupdheyH| upadhiH rathAGgamiti yAvat, ata upadheH svArye eyaNini nArambhaNIyam / 47 / parikhAsya syAt / / 7. 1. 48 / / parikhAzabdAnnirdezAdeva prathamAntAdasyeti SaSThayarthe pariNAmini eyaN Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pAda. 1. sU. 49-51] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [213 pratyayo bhavati yA sA parikhA sA cetsyAditi yogyatayA saMbhAvyate, tadityanena yathAdhikRtasya pratyayasya vidhAsyamAnatvAdihottaratra ca eyaNevAnuvartate / parikhA AsAmiSTakAnAM syAditi pArikheyya issttkaaH| syAditi saMbhAvane saptamI / iSTakAnAM bahutvena saMbhAvyata etatparikhAsAM syAditi / syAditi / kim ? parikhA iSTakAnAm / pariNAminItyeva ? parikhAsya nagarasya syAt / 48 / nyA0 sa0 pari0-eyaNeveti etatsUtrottarasUtrakaraNAt , anyathA tadityane naiva yathAdhikRtasya siddhatvAdidaM sUtradvayaM vyartham / atra ca / / 7. 1. 49 // parikhAzabdAnnirdezAdeva prathamAntAdatreti saptamyartha eyaNa pratyayo bhavati sA cetparikhA syAditi saMbhAvyate / parikhAsyAM syAt pArikheyo bhUmiH / yogavibhAgaH pariNAminItyasyeha asaMbandhArthaH / cakAra uttaratrAsya syAditi pariNAminyatra syAditi cobhayasyApyanuvRttyarthaH / 49 / / nyA0 sa0 atra ca0-asaMbandhArtha iti teneha pariNAmini apariNAmini ca bhavatItyarthaH / tad // 7. 1. 50 // taditi prathamAntAdasyeti paSThayarthe pariNAmini atreti saptamyarthe ca yathAdhikRtaM pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccetsyAditi saMbhAvyate / prAkAra AsAmiSTakAnAM syAtprAkArIyA issttkaaH| prAsAdIyaM dAru, parazavyamayaH / prAsAdo'smindeze syAt prAsAdoyo dezaH, prAsAdIyA bhuumiH| syAdityeva prAkAra iSTakAnAm / pariNAminItyeva prAsAdo'sya caitrasya syAt / 50 / tasyAhe kriyAyAM vat // 7. 1. 51 // Iyasya pUrNo'vadhiH, arhatItyaham ' ac '-( 5-1-49 ) ityac / tasyeti SaSThyantAdarhe'rthe vat pratyayo bhavati yattadahaM taccet kriyA bhavati rAjJo'haM rAjavat vRtamasya rAjJaH, rAjatvasya yuktamasya rAjJo vRttamityarthaH, rAjavadavartata bharataH / rAjAhaM vartate smetyarthaH / evaM kulInavat, sAdhuvat / sa zirAMsi dviSAmAjau ciccheda kRtahastavat / rAjJi ekasminnupamAnopameyabhAvAsaMbhavAduttareNa na sidhyatIti vacanam, yadA tu rAjJaH sagarAdervRttasyAha idAnIMtanaH kazcidrAjeti bhedo vivakSyate tadottareNaiva siddham / kriyAyAmiti kim zatasyA) devadattaH, rAjJo'rho maNiH / 51 / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 52-55 ) nyA0 sa0 tasyA-rAjAhamiti atrAdyatvAt na bharatasyopamAnamanyo rAjA'sti sa eva sarveSAM rAjJAmupamAnabhUtastatra rAjavaditi, rAjJa Atmana evArha vRttamavartatetyarthaH / syAderive // 7. 1. 52 // syAdyantAdivArthe vatpratyayo bhavati, ivazabdaH sAdRzyaM dyotayati / tacce tsAdRzyaM kriyAyAM kriyAviSayaM kriyAgataM bhavati / kSatriyA iva kSatriyavadyudhyante brAhmaNAH, azvavaddhAvati caitraH, devamiva devavatpazyanti munim / sAdhuneva sAdhuvadAcaritaM maitreNa, brAhmaNAyeva brAhmaNavadattaM kSatriyAya parvatAdiva parvatavadavarohati AsanAt / syAderiti kim gacchannAsta iva mandatvAdIpsitadezasya asaMprApteH / adhIyAno nRtyatIva aGgavikAraprAyatvAt / kriyAyAmityeva gauriva gavayaH / devadatta iva gomAn, hastIva sthUlaH / atra dravyaguNaviSaye sAdRzye na bhavati / kathaM devadattavatsthUlaH yajJadattavadomAn iti / atra tulyAyAmastau bhavatau cAdhyAhiyamANAyAM pratyayo bhaviSyati, athopamAnopameyakriyayoH sAdhanabhedApekSAyAmiha kasmAnna bhavati RcaM brAhmaNavadayaM gAthAmadhIta iti, sApekSatvAt / 52 / nyA0 sa0 syAde0-asaMprApteriti yathA AsIno'bhimataM dezaM na prApnoti tathaiSa gacchannapi / sAdhanabhedApekSAyAmiti yadyapi vastuvRttyA adhyayanamekameva tathApi sAdhanabhedAd vyApyalakSaNabhedAd bheda eva / sApekSatvAditi brAhmaNavat ayaM gAthAmadhIta ityukte hi RcaH karmaNo'pekSA bhavati / tatra / / 7. 1. 53 // tatreti saptamyantAdivArthe vatpratyayo bhavati / mathurAyAmiva mathurAvatpATaliputra prAsAdAH, srughna iva sAkete parikhA srughnavat / guruvadaruputre vartitavyamityAdiSu kriyAsAdRzye pUrveNaiva siddham / akriyArthastvArambhaH / 53 / nyA0 sa0 tatra-akriyArtha iti tathApi nArambhaNIyamidaM sUtraM SaSTIsaptamyorAbhedAt saptamIviSaye SaSTIpravRttadarzanAta uttarasatreNaiva bhaviSyati. na. adhikaraNavivakSAyAM saptamyantAdapi yathA syAdityevamarthaH na ca saptamIviSaye SaSThyA niyamena samAvezaH, yathA nabhasIvodake zazIti / tasya // 7. 1. 54 // tasyeti SaSThayantAdivArthe vatpratyayo bhavati / caitrasyeva maitrasya gAvazcaitravat, brAhmaNasyeva kSatriyasya dantAH brAhmaNavat, akriyAviSayasAdRzyArtha ArambhaH / yogavibhAga uttarArthaH / 54 / bhAve svatala // 7. 1. 55 // tasyeti SaSThayantAdbhAve'bhidheye tva tala ityetau pratyayau bhavataH / bhavato Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 1. sU. 55] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 215 'smAt abhidhAnapratyayau iti bhAvaH zabdasya pravRttinimittam dravyasaMsargI bhedako guNaH, yadAhuH yasya guNasya hi bhAvAt dravye zabdanivezastadabhidhAne tvatalAviti / tatra 'jAtiguNAjjAtiguNe, samAsakRttaddhitAttu saMbandhe / DitthAdeH sve rUpe, svatalAdInAM vidhirbhavati' / tatra jAtivacanebhyo jAtau, gauH zabdasya bhAvo gotvam gotA, atra gozabdajAtirbhAvaH, gorarthasya bhAvo gotvam gotA, atra gavArthajAtirbhAvaH / evamazva vamazvatA, zuklasya guNasya bhAvaH zuklatvaM zuklatetya tra zuklaguNajAtiH, rUpasya bhAvo rUpatvam rUpatA, rasasya rasatvam, rasatA / atra rUpAdiguNajAti: / katvaM khatvamiti bhinnavarNavyaktisamavetA jaatiH| kavargatvaM cavargatvamiti kakArAdivargavyaktisamavetA jAtiH sNhtiH| guNazabdebhyo guNe, zuklasya paTasya bhAvaH zuklatvam zuklatA / atra zuklo guNo bhAvaH / evaM zuklataratvaM zuklatamatvamiti sa eva prakRSTaH / aNutvaM mahattvamiti parimANalakSaNo guNaH, ekatvaM dvitvamiti saMkhyAlakSaNaH, pRthaktvaM nAnAtvamiti bhedalakSaNaH, uccastvaM nIcaistvamiti ucchayAdilakSaNaH, vRttau pRthagAdizabdAH pRthagbhUtAdyarthe satve vartante iti pratyayaH vigrahastu pRthagbhUtasya bhAva ityAdi / paTavAdayo'pi guNA eveti paTutvaM mRdutvaM tIkSNatvamityAdiSvapi guNo bhAvaH / samAsAtsaMbandhe, rAjapuruSatvaM citragutvam / atra svsvaamisNbndhH| kRtaH saMbandhe, pAcakatvaM paktRtvaM kAryatvaM sAdhanatvam / atra kriyAkArakasaMbandhaH / taddhitAtsaMbandhe, aupagavatvam daNDitvaM viSANitvam / atropagudaNDAdisaMbandhaH / DitthAdeH svarUpe, DitthAdestu yadacchAzabdAdanyasya pravRttinimittasyAsaMbhavAttasminneva svarUpe DitthazabdavAcyatayA adhyavasitabhede'vyatirikte'pi vyati rikta iva zabdapratyaya balAt buddhyAvagRhIte dharme prtyyH| Ditthasya bhAvaH svarUpaMDitthatvaM Davitthatvam / evaM gojAte vo gotvam goteti gozabdasya svarUpam / zukla jAterbhAvaH zuklatvaM zuklateti zuklazabdasya svarUpam, gavAdayo hi yadA jAtimAtravAcinastadA teSAM zabdasvarUpameva pravRttinimittam, tathAhyarthajAtau zabdArthayorabhedena zabda svarUpamadhyavasyate yo gozabdaH sa evArtha iti / evaM deva dattatvaM, candratvaM, sUryatvaM, diktvam, AkAzatvam, abhAvatvamiti svarUpamevocyate / ____eke tu yahacchAzabdeSu zabdasvarUpaM saMjJAsaMjJisaMbandho vA pravRttinimittamiti manyante, anye tu DisthatvaM devadattatvamiti vayo'vasthAbhedabhinnavyaktisamavetaM sAmAnyam, candratvaM sUryatvamiti kAlAvasthAbhedabhinna vyaktisamavetaM sAmAnyaM, diktvam AkAzatvam abhAvatvam iti upacaritabhedavyaktisamavetaM sAmAnya Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU. 55 } pratyayArtha iti vadanto'trApi jAtimeva tvatalAdipratyayapravRttinimittamabhidadhati / nanu ca samAsakRttaddhitebhyo'pi bhAva pratyayena jAtirevAbhidhIyate gaurakharatvaM lohitazAlitvaM saptaparNatvaM dhavakhadiratvamiti, kumbhakAratvaM tantuvAyatvaM stamberamatvaM paGkajatvamiti, hastitvaM mAnuSatvaM kSatriyatvaM rAjanyatvamiti ucyate, samAsakRttaddhiteSu saMbandhAbhidhAnamanyatra rUDhayabhinnarUpAvyabhicaritasaMbandhebhyaH, tatra rUDhayo gaurakharAdaya udAhRtA eva, abhinnarUpAstu taddhitAntA eva lubAdibhiH saMbhavanti gargatvaM paJcAlatvamiti, atra gargAdayaH zabdA yaJolu pi yadyapi taddhitAntAstathApi mUlaprakRtyA saha sahavivakSAyAmabhinnarUpatvAt pratyayotpattihetuH saMbandho nyagbhUta iti abhinnazabdAbhidheyataiva bhAvapratyayAtpratIyate na saMbandhaH, atha paJcAlazabdAt yugapadapatya janapadAbhidhAyino bhAvapratyayena kimabhidhIyate ? pravRttinimitasaMghAtaH yathA dhavakhadiratvamiti jAtisaMhatiH / etena akSatvaM pAdatvaM mASatvamityAdInyapi vyAkhyAtAni / avyabhicaritasaMbandhAstu prAyaH kRtsveva bhavanti / sato bhAvaH sattvaM sattA vidyamAnatvaM vidyamAnatA, atra hi jAtAveva bhAvapratyayaH / na hi sadvastu sattAsaMbandhasya vyabhicaratIti sattAsaMbandhAnapekSaNAnna saMbandhe / pAcaka ityAdau tu saMbandhasya kAdAcitkatvAt tadapekSaH pAcakAdizabdaH svArthamabhidhatta iti tataH sambandhe pratyayo yuktaH / tasmAtsatsu vidyamAneSu ca padArtheSu nityasamavAyinI zabdapravRttihetuH sattva bhAvapratyayavAcyA na tu satsattayoH saMbandhaH kazcit iti / tataH sthitametat rUDhayAdibhyo'nyatraiva kRttaddhitasamAseSu saMbandhAbhidhAnamiti / ' tve vA' ( 6-1-26 ) iti vacanAtstrIpuMsAbhyAM pakSe nasnatrAvapi bhvtH| strItvaM strotA straNam / pustvaM puNst| pauMsnam iti / lakAraH strItvArthaH / tvAntam A tvAttvAdiH' iti napuMsakam / 55 / nyA0 sa0 bhAve0-abhidhAnapratyayAviti yadyapi pUrva jJAnaM pazcAcchabda iti kramastathApi svarAdyadantatvAt abhidhAnasya 'laghvakSara' 3-1-160 iti pUrvanipAta evamAha-pRthagbhUtAdyartha iti-nanu pRthagAdizabdAnAmavyayAnAmasatvavAcitvAt kathamatra bhAvapratyayo nAsatvAdasatve pratyayo bhAvo hyasatvarUpa iti AzaGkA ? . ___DityAdeH svarUpe iti DityAdaistasminneva svarUpe dhameM pratyayo bhavati, kathaMbhUtAt DisthAderyadRcchAzabdAdata evAnyasya pravRttinimittasyAsaMbhavAta, nanu yadi svarUpa eva pratyayo bhavati tarhi Ditthasya bhAva iti vAkye bhAvazabdopAdAnaM na prApnoti yato DitthazabdenApi svarUpamabhidhIyate, bhAvazabdenApi tadevocyate tatkathaM bhAvazabdopAdAnam ? ityAha-adhyavasitamede Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 1 sU. 55-56 ] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 217 ko'rtho'dhyavasita Aropito bhedo yasya svarUpasya tadadhyavasitabhedaM tatra kayA.? DitthazabdavAcyatayA, Ditthazabdena vAcyatvena ko'rthaH ? Ditthazabdasya yadeva svarUpaM pravRttinimittaM tadevAzritya DitthazabdaH pravRtta ityarthaH, tato DitthazabdavAcyatayA kRtvA adhyavasitabhede Aropitabhede / ko'rthaH 1 svarUpameva vizeSyaM vizeSaNaM cA'tra yato bhAvo vartate iti vizeSaNaM kasya Ditthasya, idaM ca vizeSyaM, na hi DitthazabdAvyatiriktaM kiMcidbhAvazabdenAbhidhIyate api tarhi tadeva paramadhyavasitabhedAttadeva vizeSyaM vizeSaNaM ca bhavati / ___kiM viziSTe'dhyavasitabhede 'vyatirikte'pi vyatirikta iva ka iva yathA zilAputrakasya zarIramityatrAvyatirikte'pi vastuni vyatirikte pratyayo jAyate tathAtrApi, paraM kasmAdityAhazabdapratyayabalAt buddhyAvagRhIte zabdena kRtvA pratyayo jJAnaM tabalAt / atraiva prastAve gojAte vo gotvaM goteti gozabdasya svarUpamityuktaM, tatazca gozabdasya svarUpaM ko'rtho gojAteH svarUpamiti hi kilAtrArthaH / nanu gozabdasya svarUpamityukte gojAteH svarUpamiti kathaM labhyata ? ityAha -zabdArthayorabhedena jAtilakSaNo'rthastato jAtilakSaNenArthena gozabdasyAbhedaH, ya eva gozabdaH sa eva jAtilakSaNo'rtha iti, ata eva zabdasvarUpaM pravRttinimitaM ko'rthaH ? gozabdasya svarUpaM jAtistadeva pravRttinimittam / ___avasthAbhedabhinna vyaktisamavetamiti nityamekamanekarvRtti sAmAnyamityanekavRttitvajJApanAyAhavayo bAlyayauvanavArdhakalakSaNamiti mAndyakAyalambakarNAdayo bhedA avasthAH, evamuttareSu bhAvanA kaaryaa| upaca ratabhedavyaktisamavetamiti AkAzadizorekatvAdupacAra AzrIyate, atra gargAdaya iti lakSaNasya pravRttireva nAsti tatkathamAdizabdenopacAro gRhyate, yatastaddhitapratyayAnto'pi tadA gargazabdo nAsti ? ucyate, taddhitapratyayAntatvaM yogyatayA vyAkhyAtavyaM tato yogyatayA'trApyasti / sahavivakSAyAmiti yugapadvivakSAyAmityarthaH, sA ca kathamityucyate, gargazabdenApi so'pyabhidhIyate. gargasyApatyAni gargAzcetyanayA vivakSayA, sa eveti kRtvA'bhinnasvarUpatvam yugapadapatyajanapadAbhidhAyina iti yugapadabhidhAyitvaM ca katham ? ityucyate, paJcAlasyApatyAni paJcAlAH, dvitIyapacAlazabdastu pratyayarahito janapadavAcI tataH pacAlAzca paJcAlAzcetyekazeSe kRte yugapadabhidhAnaM bhavati / pravRttinimittasaMghAta iti apatyajanapadarUpaH / akSatvamiti akSazabdenendriyapAzabibhItakAdInyacyante, pAdazabdena caraNakiraNazlokacaturthA zapratyantaparvatAH, mASazabdena dhAnyavizeSadazArddhaguJjavRkSavizeSA ucyante, tata ekazeSe svapratyayaH / nanu yathA dhavakhadiravamiti dRSTAnta uktastatazcAtra jAtisaMhatirvAcyA kathaMbha vati, yataH samAsakRttaddhitAttu saMbandha iti lakSaNAt saMbandha eva pravRttinimittaM prApnoti ? ucyate. prAyikametat jJAtavyaM, tato dvaMdve'pi saMbandho nAbhidhIyate kintu jAtisaMhatirevocyate / tve veti vacanAditi 'prAgvataH strIpuMsA0' 6-1-25 ityasmAdapretanena sUtreNetyarthaH / prAktvAdagaDulAdeH // 7. 1. 56 // svatalityanuvartate, brahmaNastva ityatra yattvasaMzabdanaM tasmAt prAk tvatala Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU0 50 ] , ityetau pratyayAvadhikRtau veditavyo gaDulAdIn varjayitvA te uttaratraivodAhariSyante / apavAdaiH samAvezArthaH karmaNi vidhAnArthazcAdhikAraH / agaDulAderiti kim ? gADulyam, kAmaNDalavam / gaDula, vizasta, dAyAda, bAliza, saMvAdin, bahubhASin, zIrSaghAtin ' zIrSAghAtin kamaNDalu iti gaDulAdiH / eSu kamaNDalo: ' vRvarNA llaghvAdeH ( 7 - 1-69 ) ityaN / zeSebhyastu rAjAderAkRtigaNatvAt TyaN / gaDulAderapi kecidicchanti / gaDulatvam gaDulatA // 56 // " nyA0 sa0 prAktvA0- te uttaratraiveti pratyayayordvitve'pi pratisUtraM vyaktyapekSayA bahuvacanaM, yadvA tvatapratyayAntAH zabdAH / natratatpuruSAdabudhAH // 7. 1. 57 // prAktvAnnaJpUrvAttatpuruSAdvadhAdyantavajitAttvatalau bhavata ityayamadhikAro veditavyaH yaNAdibAdhanArtham / na zuklo'zuklastasya bhAvo'zuklatvamazuklatA, varNalakSaNaTacaNbAdhayA tvatalAveva, azauktyam akArNyamiti ca TayaNantena samAsaH / samAsAttu TayaNi naJo vRddhiH prasajjyeta / evamapaterbhAvaH karma vA apatitvam apatitA, atra patyantalakSaNaTaghaNbAdhayA / anAdhipatyam agANapatyamiti yaNantena samAsaH / arAjatvamarAjatA, atra rAjAntalakSaNaTaghaNbAdhA, anAdhirAjyamayauvarAjyamiti TacaNantena samAsaH / amUrkhatvamamUrkhatA, atra guNAGgalakSaNaTacaNbAdhayA / amauryyama jADayamiti TayaNantena samAsaH / asthaviratvamasthaviratA, atra vayovacanalakSaNAJbAdhayA, asthAvirama kaizoramityaNatrantena samAsaH / ahAyanatvamahAyanatA, atra hAyanAntalakSaNANbAdhayA, advaihAyanam atraihAyanamityaNantena samAsaH / apaTutvamapaTutA, atra yvRvarNalakSaNANbAdhayA, apATavamalAdhavamityaNantena samAsaH / aramaNIyatvamaramaNIyatA, atra yopAntyalakSaNAkaJbAdhayA / arAmaNIyakam akAmanIyakamityakaJantena samAsaH / naJgrahaNaM kim ? prAjApatyam sainApatyam / tatpuruSAditi kim ? na vidyate patirasya apatirgrAmaH tasya bhAvaH karma vA Apatyam evamArAjyam, AhAyanam, AramaNIyakam / abudhAderiti kim ? na budha: abudhaH tasya bhAvaH karma vA Abudhyam, Acaturyam / budha, catura, saMgata, lavaNa, vaDa, kata, rasa, lasa, yathA, tathA, yathAtatha, yathApura, Izvara, kSetrajJa, saMvAdin, saMvezin, saMbhASin, bahubhASin, zIrSaghAtin, Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 1. sU. 58-59] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 219 samastha, viSamastha, purastha, paramastha, madhyastha, madhyamastha, duSpuruSa, kApuruSa, vizAla iti budhAdiH, ebhyo naJtatpuruSebhyo rAjAditvAt TayaN / gaDulavizastadAyAdAnAmapi pATa kecit icchanti / anye tu budhAdInAmaSTAnAmeva pratiSedhamicchanti, eSAmeva ca vikalpamapare / atha TayaNantAnAmeSAM nasamAso bhavati vA navA budhasya bhAvaH karma vA baudhyam na baudhyama abaudhyamiti / bhavatItyeke, na bhavatItyanye / 57 / nyA0 sa0 naJ tat0 -- atra vayovacaneti sthaTirazabdasya kevalasyaiva yuvAdau pAThAdatra nampUrvasya vayolakSaNasyAna eva prAptistenAsthAviramityatra yuvAdyaN / __ atraihAyanamiti trayo hAyanA yasya gRhasya trihAyanasya bhAvaH, atrAvayo'rthatvAt 'catusnehayanasya vayasi ' 2-3-74 iti na Natvam / pRthvAderiman vA // 7. 1. 58 // pRtha ityevamAdibhyastasya bhAve iman pratyayo vA bhavati / prAktvAdityadhikArAt tvatalau ca, vAvacanAdyazcANAdiH prApnoti so'pi bhavati / pRthorbhAva: prathimA pRthutvaM pRthutA pArthavam , mradimA mRdutvaM mRdutA mArdavam, bahulasya bhAvo baMhimA / imani bahulasya 'priyasthira' (7-4-38 ) ityAdinA bahabhAvaH, bahulatvaM bahulatA bAhulyam / TayaN / vatsimA, vatsatvaM, vatsatA vAtsaM, vayolakSaNo'J / pRthu, mRdu, paTu, mahi, tanu, laghu, bahu, sAdhu, Azu, uru, guru, khaNDu, pANDu, bahula, caNDa, khaNDa, akiMcana, bAla, hoDa, pAka, vatsa manda, svAdu, Rju, vRSa, kaTu, hasva, dIrgha, kSipra, kSudra, priya, mahat, aNu, cAru, vakra, vRddha, kAla, tRpta, iti pRthvAdiH / 58 // vaNedahAdibhyaSTayaNa ca vA // 7. 1. 59 // varNavizeSavAcibhyo dRDhAdibhyazca tasya bhAve TayaNa imana ca ityetau pratyayau vA bhavataH, prAktvAdityadhikArAt tvatalau ca / vAvacanAdyazcANa prApnoti so'pi bhavati / zuklasya bhAvaH zauklyaM zuklimA zuklatvaM zuklatA, kAyaM kRSNimA kRSNatvaM kRSNatA, kAdravyaM kadrimA kadrutvaM kadrutA, ziterbhAvaH zaityaM zitimA zititvaM zititA zaitam, vAvacanAvRvarNAntasya pAJcarUpyam / dRDhAdi, da DhayaM draDhimA dRDhatvaM dRDhatA, vADhayaM vaDhimA vRDhatvaM vRDhatA, pArivaDhayaM parivaDhimA parivRDhatvaM parivRDhatA, vaimatyaM vimatimA vimatitvaM vimatitA vaimatam, sAMmatyaM saMmatitA saMmatitvaM saMmatitA sAMmatam, yvavarNAntalakSaNo'N TakAro Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU. 60 ] ngyrthH| arhato bhAvaH karma vA Arhantyam DI cet aarhntii| evamaucitI, yathAkAmI, sAmagrI, zailI, pArikhyAtI, AnapUrvI / __ dRDha, vRDha, parivRDha, kRza, bhRza, cukra, zukra, Amra, tAmra, amla, lavaNa, zIta, uSNa, tRSNA, jaDa, badhira, mUka, mUrkha, paNDita, madhura, viyAta, vilAta, vimanasa, vizArada, vimati, saMmati, saMmanas iti dRDhAdiH / bahuvacanAdAkRtigaNo'yam, tena sthairya sthemetyAdyapi siddham / 59 / nyA0 sa0 varNa0-baDhimeti atra matAntareNa rattvaM, etacca 'pRthumRdu' 7-4-39 ityatra kathayiSyate / patirAjAntaguNAGgarAjAdibhyaH karmaNi ca // 7. 1. 60 // patyantebhyo rAjAntebhyo guNAGgebhyo rAjAdibhyazca tasyeti SaSThayantebhyo bhAve karmaNi ca kriyAyAM TayaN pratyayo bhavati, prAktvAdityadhikArAt tvatalau ca / patyanta, adhipaterbhAvaH karma vA Adhipatyam, adhipatitvam, adhiptitaa| evaM nArapatyam, bArhaspatyam, prAjApatyam, sainApatyam / rAjAnta-AdhirAjyam, adhirAjatvam, adhirAjatA, evaM saurAjyam, yauvarAjyam guNAGga-dravyAmayI guNaH / guNo'GgaM nimittaM yeSAM pravRttau te guNAGgAH guNadvAreNa ye guNini vartante na tu guNavacanA eva / mauDhayam mUDhatvam mUDhatA, maukharyam, vaiduSyam, rAjAdi rAjyam rAjatvaM rAjatA, kAvyaM kavitvaM kavitA, brAhmaNyaM brAhmaNatvaM brAhmaNatA / cakAro bhAve karmaNi cetyubhayasamuccayArthaH / rAjan, kavi, brAhmaNa, mANava, daNDamANava, vADava, caura, dhUrta, ArAdhaya, virAdhaya, uparAdhaya, apirAdhaya, anRzaMsa, kuzala, capala, nipuNa, pizuna, caukSa, svastha, vizvasta, viphala, vizasya, purohita, grAmika, khaNDika, daNDika, kamika, carmika, varmika, zilika, sUtaka, ajinika, ajanika, aJjalika, chatrika, sUcaka, suhita, bAla, manda, hoDa rAjAdirAkRtigaNaH / 60 / nyA0 sa0 pati0-dravyAzrayI guNa iti dravyANAmevAzraya evAsyAstIti, tato dravyamevAzrayo yasyeti jAteya'vacchedaH ayaM caivakAro'nyayogaM vyavacchedayati, nahi jAtivyamevAzrayati kiMta guNamapi iti jAtiguNo na bhavati / Azraya eveti kimuktaM bhavati ? kevalo guNo na bhavati, kiMtu dravyamevAzrayati, anena cAyogavyacchedaH, tenotkSepaNAvakSepaNeti yA tArkikANAM kriyA tasyA guNasaMjJA na bhavati, yattasyA Azraya eva nAsti / na ca guNavacanA eveti na hi mUDho guNo'pi bhaNyate, kiMtu mohaguNadvAreNa guNinyeva vartate, ato guNo'Gga pravRttinimittamasyA'pi vidyate iti guNAGgaH na tu guNavacanaH, guNavacanA hi pUrva guNe pazcAd guNini varttante, etAvatA rUpAdInAM vyudAsaH / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 1. sU. 61-65 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 221 ArAdhayeti AyUrvAdrAdheH NyantAdata eva nipAtanAt saH evamuttaratraye'pi / anRzaMseti nana zaMsatyam, tato natra yogH|| caukSeti cukSA zIlamasya ' aGgthA' 6-4-60 ityaJ / arhatastont ca // 7. 1. 61 // ___ arhatzabdAt SaSThayantAdbhAve karmaNi cArthe TyaN pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca takArasya nt ityAdezo bhavati, arihananAt rajohananAt rahasyAbhAvAcca arhan pRSodarAditvAt / yadvA, catustrizatamatizayAn surendrAdikRtAM pUjAM vArhatIti arhana, tasya bhAvaH karma vA Arhantyam, ArhantI / prAktvAdititvatalau ca arhattvam, arhattA / 613 sahAyAdA // 7. 1. 62 // sahAyazabdAttasya bhAve karmaNi ca TayaNa pratyayo vA bhavati, vAvacanAtpakSe yopAntyalakSaNo'kaJ / prAktvAditi tvatalau ca / sahAyasya bhAvaH karma vA sAhAyyam, sAhAyakam, sahAyattvam, sahAyatA / 62 / sakhivANigdatAdyaH / / 7. 1.63 // sakhivaNijadUta ityetebhyastasya bhAve karmaNi ca yaH pratyayo bhavati prAktvAditi tvatalau ca / sakhyurbhAvaH karma vA sakhyam sakhitvam sakhitA, caNijyA vaNijyam vaNiktvaM vaNiktA, dUtyam dUtatvaM dUtatA, sajAdirAkRtigaNatvAt TayaNapi / vANijyam dautyam / 63 / stenAnnaluk ca / / 7. 1, 64 // stenazabdAttasya bhAve karmaNi ca yaH pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca na ityetasya luga bhavati, prAktvAditi tvatalau ca / stenasya bhAvaH karma bA steyam, stenatvam, slenatA / rAjAdidarzanAt stainyamityapi bhavati / 64 / kapijJAtereyaN / 7. 1. 65 / / kapi jJAti ityetAbhyAM tasya bhAve karmaNi ca eyaN pratyayo bhavati svattalau ca / kaperbhAvaH karma vA kApeyam kapitvam, kapitA, jJAteyam, jJAtitvam, jJAtitA, kapeH ikArAntatvAdaNi prApte jJAtezca prANijAtitvAdani prApte vacanam / 65 / nyA0 sa0 kapi0 ikArAntatvAditi yadyapi kapizabdasya prANijAtitvaM tathApi vizeSatvAt 'vRvarNa' 7-1-69 ityaNi prApte / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 1 sU0 66-68 } prANijAtivayorthAdA // 7. 1. 66 // prANijAtivAcino vayovacanAcca tasya bhAve karmaNi cAJ pratyayo bhavati tvatalau ca / azvasya bhAvaH karma vA Azvam, azvatvam, azvatA, gArdabham, mAhiSam, dvIpino dvaipam, hastino hAstam, ani 'no'padasya taddhite' (7-4-61) iti antyasvarAdilopaH / vayo'rtha-kumArasya bhAvaH karma vA kaumAram, kumAratvam, kumAratA, kaizoram, zAvam, vArkaram, kAlabham / prANigrahaNaM kim ? tRNatvam, tRNatA / jAtigrahaNaM kim ? devadatatvam, devadattatA / 66 / yuvAderaN // 7. 1. 67 // yuvAdibhyaH zabdebhyastasya bhAve karmaNi cAN pratyayo bhavati tvatalau ca / yUno liGgaviziSTasyApi grahaNAt yuvaterbhAvaH karma vA yauvanam yuvatva yuvatA, caurAdipAThAdyauvaniketyapi bhavati / sthAviram, sthaviratvam, sthvirtaa| ___ yuvan, sthavira, yajamAna, kutuka, zramaNa, zramaNaka, zravaNa, kamaNDaluka, kustrI, duHstrI, sustrI, suhRdaya, durha daya, suhRt, durha t, subhrAtR, durdhAta, vRSala, parivrAjaka, sabrahmacArin, anRzaMsa, capala, kuzala, nipuNa, pizuna, kutUhala, kSetrajJa, udgAtR, unnetR, prazAstR, pratihartR, hotR, potR, bhrAtR, bhartR, rathagaNaka, pattigaNaka, suSTu, duSTha, adhvayu, kartR, mithuna, kulIna, sahasa, 'sahasra', kaNDuka kitava iti yuvAdiH / sthavirazramaNapizunanipuNakuzalacapala-anRzaMsebhyo rAjAdidarzanAt TaghaNapi bhavati / sthAviryaM zrAmaNyamityAdi, pUrvatrANi dvaMpAdi na sidhyati / iha tvaji yauvanAdi ityatraNorupAdAnam / 67 / ____ nyA0 sa0 yuvA-suhRdayaduIdazabdayoraNi 'hRdayasya ' 3-2-94 ityAdeze 'hRdbhagaM 7-4-25 ityubhayapadavRddho sauhArda dauhArdamiti, evamuttarayorapi, tatazca ekataradvayopAdAnenaiva siddhe yat yugaladvayopAdAnaM tadarthabhedArtham / hAyanAntAt // 7. 1. 68 // ____hAyanAntebhyaH zabdebhyastasya bhAve karmaNi cAN pratyayo bhavati tvatalI ca / dvaihAyanam, dvihAyanatvam, dvihAyanatA, traihAyanam, cAturhAyanam / atrAvayovAcitvAt 'catustreyinasya vayasi'-(2-3-75) iti NatvaM na bhavati, vayasi tu pUrveNAJ / traihAyaNam, cAturhAyaNam / 68 / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 69-70 ] khUvarNAlaghvAdeH // 7 1. 69 // laghurAdiryasyevarNovarNarvarNasya tadantAnnAnnastasya bhAve karmaNi cAN pratyayo bhavati tvatalau ca / zucerbhAvaH karma vA zaucam, sucittvaM zucitA, zakuneH, zAkunam, munerbhAvaH karma vA maunam, saMmateH sAmmatam, kaverbhAvaH karma vA kAvyamiti tu rAjAdipAThAt, nakharajanyA nAkharajanam, harItakyA hArItakam, titaunastaitavam / pRthoH pArthavam, paTo: pATavam, laghorlAghavam, vadhvA vAdhavam, pituH paitram, AdigrahaNaM samIpamAtrArtham, tena titau ityatrA vyavahite zucyAdI caikavarNavyavahite laghuni bhavati / yvavarNAditi kim ? ghaTatvaM paTattvam / laghvAderiti kim ? pANDutvaM kaNDUtvam / kecittu kRzAnorbhAvaH karma vA kArzAnavam aratnerAratnam arAterArAtam ityAdiSvapIcchanti, tanmatasaMgrahArthaM laghvAderiti prakRtevizeSaNam na yvRvarNasyeti vyAkhyeyam, tanmate sAmmatamitti na bhavati / 69 / puruSahRdayAdasamAse / / 7. 1. 70 // zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 223 puruSahRdaya ityetAbhyAM tasya bhAve karmaNi cAN bhavati tvatalau ca asamAse na cedanayoH samAso viSayabhUto bhavati / puruSasya bhAvaH karma vA pauruSam puruSatvaM puruSatA, hRdayasya bhAvaH karma vA hArdam, 'hRdayasya hRllAsalekhANye' (3-2-94) iti hRdbhAvaH, hRdayatvam hRdayatA / asamAsa iti kim ? paramapuruSatvam paramahRdayatvam satpuruSatvam sauhRdayyam / paramapauruSam paramahArdam ityAdi mA bhUt / ata eva niSedhAt sApekSAdapi bhAvapratyayo vijJAyate, tena kAkasya kArNyam balAkAyAH zauklyam ityAdi siddham / pauruSamiti prANijAtyatrApi siddham, samAsaviSaye pratiSedhArthaM puruSo - pAdAnam / 70 / nyA0 sa0 puru0--asamAsa iti prasajya pratiSedhaH na paryudAsaH, tatra hi samAsAdanyatra kasyAMcidvRttau syAt bahuhRdayo bahupuruSa iti iha na syAt / pauruSama, hArdam asamAsa iti ca viSayasaptamIyaM na satsaptamI, asyAM hi grahaNavattA nAmnA iti nyAyena kebalAbhyAmevANa uktatvAt paramazcAsau puruSazca paramapuruSAdeH prAptireva nAsti, ato viSayagrahaNAt samAsArvAgavasthAyAM paramasya puruSasya bhAva ityevaMvidhAyAM pratyayaH prakRtyAderiti paribhASayA paramapauruSamiti syAt / nanu paramaM ca tat pauruSaM ceti kRte paramapauruSamiti bhavati vA navA ucyate, sAdRzyatvAnna bhavati, evaM hi kRte paramasya puruSasya bhAvaH paramaM ca tatpauruSaM ceti vA kRtamiti vizeSo na jJAyate / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224J bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 71-73 } parama pauruSaM mA bhUditi tatazca paramasya puruSasya bhAva iti vAkye 'sanmahat' 3-1-107 ityAdinA samAsaviSayo yato bhAvapadApekSayA SaSThI tataH sAmAnAdhikaraNyaM iti 'sanmahat" 3-1-107 iti prAptiH, tatastve samAnIte sati puruSatvaM evaMvidhena zabdena saha paramazabdasya samAsaH, 'SaSThyayatnAccheSe' 3-1-76 ityanenaiva paramasyaivaMvidhasya puruSatvena zabdena saha samAso na bhavati, 'sanmahat' 3-1-107 iti sUtreNa vizeSaNavizeSyAbhAvAt, vizeSaNavizeSyatvaM ca samAnAdhikaraNye sati saMbhavati, atra puruSatvaM paramasyeti vaiyadhikaraNyaM, ataH 'SaSThyayatnA' 3-1-76 ityanenaiva samAsa iti prakAradvayenApi samAsaviSayo bhavati / __ ata eveti nanu samAse cikIrSite puruSahRdayazabdau padAntarApekSau bhaktastatra sApekSatvAdeka na bhaviSyati kiM pratiSedhena ? ityaah-saapeksstvaadpiityaadi| zrotriyAghaluka ca // 7. 1.71 / / zrotriyazabdAttasya bhAve karmaNi cAN pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca ya ityasya lopo bhavati tvatalau ca / zrotriyasya bhAvaH karma vA zrautram, zrotriyatvaM zrotriyatA, caurAdipAThAdakaJapi zrotriyakam / 71 / / yopAntyAdrUpottamAdasuprakhyAdakaJ // 7. 1. 72 / / triprabhRtInAmantyamuttamam tatsamIpamupottamam, upottamaM gururyasya tasmAta yakAropAtyAt suprakhyavajitAt tasya bhAve karmaNi cAkaJ pratyayo bhavati svatalau ca / __ ramaNIyasya bhAvaH karma vA rAmaNIyakam, ramaNIyatvam ramaNIyatA, dArzanIyakam, kAmanIyakam, aupAdhyAyakam pAnIyakam / gurugrahaNAdanekavyaJjanavyadhAne 'pi bhavati / AcAryakam, gurugrahaNaM hi dIrghaparigrahArthaM saMyogaparaparigrahArthaM ca, anyathA dIrghopottamAdityucyeta / yopAntyAditi kim ? kApotaM, vimAnatvam / gurUpottamAditi kim ? kSatriyatvam, kAyatvam / asuprakhyAditi kim ? suprakhyatvam / guNAGgatvAt TayaNapi, sauprakhyam / 72 / nyA0 sa0 yopA.-gurupottama ityatra 'vizeSaNasarvAdi' 3-1-150 iti guroH pUrvanipAtaH saMyogapareti-saMyoge gururityarthaH, tenAcAryakamityAdAvane kavyaJjanavyadhAne'pi / kSatriyatvama, kAyatvam-prathame gurunAsti dvitIye tu upottamatvaM nAsti / caurAdeH // 7. 1. 73 / / caurAdibhyastasya bhAve karmaNi cAkam pratyayo bhavati tvatalau ca / caurasya bhAvaH karma vA caurikA caurakam, dhautikA dhaurtakam, mAnojJakama, preyarUpakam, cauratvam, caurtaa| caura, dhUrta, yuvan, grAmaputra, grAmasaNDa, grAmasANDa, grAmakumAra, grAmakUla, Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( pAda. 1. sU. 74-75 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 225 grAmakulAla, amuSyaputra, amuSyakula, zarapatra, zArapatra, manojJa, priyarUpa, adorUpa, abhirUpa, bahula, medhAvin, kalyANa, ADhaya, sukumAra, chAndasa, chAtra, zrotriya, vizvadeva, grAmika, kulaputra, sAraputra, vRddha, avazyam iti caurAdiH / manojJAdInAmakaJantAnAM napuMsakatvameva / pUrveSAM tu 'caurAdyamanojJAdyakaJiti strInapusakate' / cauryaM dhautyaM grAmikyamiti rAjAditvAt Tayapi // 73 / indrAli / / 7. 1.74 // dvandvasamAsAttasya bhAve karmaNi cAkaJ pratyayo bhavati sa ca lit tvatalauca, litkaraNaM strItvArtham / gopAlapazupAlAnAM bhAvaH karma vA gaupAla pazupAlikA, zaiSyopAdhyAyikA, kautsakuzikikA, vizva pakSI nA ca naraH vitrorbhAvaH karma vA vaitrikA, atra yvRvarNAllaghvAdeH' (7-1-69) ityaNi prApte paratvAdakaJ / evaM bhAratabAhubalikA, gopAlapazupAlatvam, gopAlapazupAlatA // 74 // " nyA0 sa0 dvaMdvA0 - kautsa kuzikiketi kutsasya kuzikasya cApatyAni prathame RSyaNu dvitIye 'vidAdyaJ, 'bhRgvaGgira' 6-1-128 ' yanaJozyAparNa ' 6-1-126 iti ca yathAkramaM luk / evamiti atrAyaNi prApte ityarthaH atra bAhubalizabda ikArAnto grAhyaH anyathA'Nos prAptiH / gotracaraNAcchalAghAtyAkAraprAptyavagame / 7. 1. 75 // gotravAcinazcaraNavAcinazca zabdAttasya bhAve karmaNi ca lidakaJ pratyayo bhavati tvatalau ca zlAghAdiSu viSayabhUteSu, zlAghA vikatthanam, atyAkAraH parAdhikSepaH, viSayabhAvaH punaH zlAghAdInAM kriyArUpANAM bhAvakarmaNI prati sAdhyatvAt / gotramapatyam pravarAdhyAya paThitaM ca caraNaM zAkhAnimittaM kaThAdi / gArgyasya bhAvaH karma vA gArgikA tayA zlAghate kAThikayA vikatthate, gAgika yAtyAkurute, kAThikayAdhikSipati, gArgikAM prAptavAn / kAThikAmadhigatavAn, gArgikAmavagatavAn, kAThikAM vijJAtavAn gArgyatvena gArgyatayA kaThatvena kaThatayA zlAghate / zlAghAdiSviti kim ? gArgam, kATham, prANijAtilakSaNoJ / 75 / , nyA. sa. gotracaraNA0 viSayabhUteSviti na vizeSaNeSu, yato vizeSaNAni na ghaTante, kutaH ? iti cet -- ucyate, bhAva iti zabdasya pravRttinimittamiha gRhyate, gArgikAityAdiSu na zlAghAdayaH prabRttinimittAnyapi tarhi gargatvamiti, karma iti ca kriyA gRhyate, ataH kriyAvizeSaNaM na saMbhavatIti zlAghAdiSu viSayabhUteSviti vyAkhyAtam / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 s0 76-79 ] sAdhyatvAditi bhAvakarmabhyAM kartRbhyAM zlAghAdayo yatra sAdhyante iti tAtparyam , viSayabhAva ityAdinA zlAghAdInAM bhAvakarmaNI prati viSayamAha, eSAM ca bhAvakarmaNI prati viSayatvaM bhAvakarmasAdhyatvAt, kriyArUpatvAcca teSAM bhAvakarmaNI prati sAdhyatvamupapadyata eva bhAvakarmaNoH satvAtmanostatra kArakatvopapatteriti zlAghAdInAM kArake bhAve karmaNi ca pratyaya ityarthaH, ayamarthaH, zlAghAdyA hi kriyAstAzca kArakaireva sAdhyAH, kArakANi cAtra bhAvakarmarUpANyeveti taiH sAdhyatvam / paThitaM ceti pravaramAdyaM gotraM tasyAdhyAyastatra paThitaM yat gotraM tadapyabhidhIyate, etena kimuktaM bhavati ? dvividhamiha gotraM gRhyate, tena mitrayorbhAvaH karma veti kRte maitreyiketyatra prayojanam / hotrAbhya IyaH // 7. 1. 76 // hotrAzabda RtvigvizeSavacanaH, RtvigvizeSavAcibhyastasya bhAve karmaNi ca IyaH pratyayo bhavati tvatalau ca / maitrAvaruNasya bhAvaH karma vA maitrAvaruNIyam, maitrAvaruNatvam, maitrAvaruNatA // agnIdhaH agnIdhIyam, neSTaH neSTrIyam, potuH potrIyam, brAhmaNAcchasino brAhmaNAcchaMsIyam / hUyate Abhiriti hotrA Rca ityeke, tAnyevodAharaNAni / maitrAvaruNAdayastu RgvacanAH, bahuvacanaM svarUpavidhinirAsArtham / 76 / nyA0 sa0 hotrA0-RtvigavizeSavacana iti strIliGgo'pi san RtvijaH prAha / brahmaNastvaH // 7. 1. 77 / / hotrAbhya iti vartate, brahman ityetasmAdatvigvAcinastasya bhAve karmaNi ca tvaH pratyayo bhavati, IyApavAdaH / brahmaNo bhAva: karma vA brahmatvama, hotrAdhikArAd brAhmaNaparyAyAjjAtivAcino brahmazabdAt talapi bhavati, brahmatvam brahmatA / 77 / / nyA0 sa0 brahmaNa -IyApavAda iti IyetyupalakSaNaM talo'pyayamapavAdaH, anyathA Iyasyaiva pratiSedhe brahmaNo neti sUtraM kuryAt / talapIti na kevalaM 'bhAve tvatala' 7-1-55 ityanena tvaH kiMtu talapi, ayamarthaH Rtvigravacanasya brAhmaNavacanasya ca tvapratyayaH samAnaH, tena jAtivacanasya talapi bhavatItyarthaH / upalakSaNaM cedaM tena brahmaNo bhAvaH karma vA prANijAtyani brAhmamityapi / zAkaTazAkinau kSetre // 7. 1. 78 // tasyeti vartate, kSetraM dhAnyAdInAmutpattyAdhArabhUmiH, tasyeti SaSThayantAkSetre'rthe zAkaTazAkina ityeto pratyayau bhavataH / ikSUNAM kSetram ikSuzAkaTam, ikSuzAkinam, mUlakazAkaTaM mUlakazAkinam, zAkazAkaTam zAkazAkinam / 78 / dhAnyebhya InaJ // 7. 1. 79 // dhAnyavAcibhyaH SaSThayantebhyaH kSetre'rthe InaJ pratyayo bhavati / kulatthAnAM Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 80-87 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 227 kSetra kaulatthInam, maudgInam, preyaGgavINam, naivArINam, kaudravINam 179 / bIhizAlereyaNa / / 7. 1. 80 // vrIhizAli ityetAbhyAM tasya kSetre eyaN pratyayo bhavati, Ino'pavAdaH / vrIheH kSetraM heyam, zAleyam / 8 / yavayavakaSaSTikAMdyaH // 7. 1. 81 / / yavayavakaSaSTika ityetebhyastasya kSetre yaH pratyayo bhavati, Ino'pavAdaH / yavAnAM kSetraM yavyaM, yavakyaM, SaSTikyam, SaSTirAtreNa pacyamAnA vrIhayaH SaSTikAH, ataH eva nipAtanAt siddhiH / 81 / vANumASAt // 7. 1. 82 // aNumASa ityetAbhyAM SaSThayantAbhyAM kSetre'rthe yaH pratyayo bhavati vA, pakSe InaJ / aNUnAM kSetramaNavyam, ANavInam, mASyam, mASINam / 82 / . vomAbhaGgAtilAt // 7. 1. 83 // umAbhaGgAtila ityetebhyaH SaSThayantebhyaH kSetre'rthe yaH pratyayo vA bhavati, pakSe Ina / umAbhaGge api dhAnye eveSyete / umAnAM kSetram umyam aumInam, bhaGgayam, bhAGgInam, tilyam, tailInam, yogavibhAga uttarArthaH / 83 / alAbvAzca kaTo rajasi // 7. 1. 84 // alAbUzabdAccakArAdumAbhaGgAtilebhyazca SaSThayantebhyo rajasyarthe kaTaH pratyayo bhavati / alAbUnAM rajaH alAbUkaTam, umAkaTam, bhaGgAkaTam, tilakaTam / 84 / ahnA gamye'zvAdInaJ // 7. 1, 85 // tasyeti SaSThyantAdazvazabdAdekenAhA gamye'rthe InaJ pratyayo bhavati / azvasyaikenAhnA gamyaH AzvIno'dhvA, aGketi kim ? azvasya mAsena gamyaH / 85 / kulAjjalpe // 7. 1. 86 // tasyeti SaSThyantAtkulazabdAjjalpe'rthe InaJ pratyayo bhavati / kulasya jalpa: kaulonam / 86 / pIlvAdeH kuNaH pAke // 7. 1.87 // pIlu ityAdibhyaH SaSThayantebhyaH pAke'rthe kuNaH pratyayo bhavati / pIlUnAM .. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU. 88-93 ] 228 ] pAka: pIlukuNaH, karkandhukuNaH / pIlu, karkandhu, zamI, karIra, badara, kuvala, azvattha khadira iti pItvAdiH // 87 // G karNAdermUle jAhaH // 7. 1. 88 // karNAdibhyaH SaSThyantebhyo mUle'rthe jAhaH pratyayo bhavati / karNasya mUlaM karNajAham, akSijAham / karNa, akSi, Asya, vaktra, nakha, mukha, keza, danta, oSTha, bhrU, zRGga, pAda, gulpha, puSpa, phala iti karNAdiH 188 pakSAtiH // 7. 1. 89 // pakSazabdAtSaSThyantAnmUle'rthe tiH pratyayo bhavati / pakSasya mUlaM pakSatiH 189 / nyA0 sa0 pakSA0 - pakSatiriti mUlepyabhidheye zabdazaktisvAbhAvyAt strIliGgaH / himAlaH sahe / / 7. 1. 90 // himazabdAtSaSThayantAtsahe sahamAnArthe eluH pratyayo bhavati / himasya sahaH himaM sahamAna: himeluH // 90 | balavAtAdUlaH / / 7. 1. 91 // balavAta ityetAbhyAM SaSThayantAbhyAM sahe'rthe UlaH pratyayo bhavati / balasya sahaH balaM sahamAnaH balUla:, vAtUlaH // 91 // nyA0 sa0 bala0 - vAtUla iti vAtasahaH, vAtAsaho'pyetadartha eveti zabdabhedaH / zItoSNatRprAdAlurasahe / 7. 1. 92 / / zIta, uSNa, tRpta ityetebhyaH SaSThayantebhyo'sahe'sahamAnerthe AluH pratyayo bhavati / zItasyAsahaH zItamasahamAnaH zItAluH, uSNAluH, tRprAluH, tRpram duHkham / 92 / yathAkhamusaMmukhAdInastaddazyate 'smin / / 7. 1.93 / / yathAmukhasaMmukha ityetAbhyAM taditi prathamAntAbhyAmasminniti InaH pratyayo bhavati yattatprathamAntaM dRzyate cattadbhavati, yathAmukhaM dRzyate'smin yathAmukhInaH AdarzAdi: mukhasya sadRzo'rtho yathAmukhaM pratibimba ucyate, ata eva nipAtanAdyathAthA ( 3-1-41 ) iti pratiSedhe'pyavyayIbhAvaH / samaM mukhaM Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T pAda. 1. sU. 94-97 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 229 saMmukham, samaM mukhamasyAneneti vA saMmukhaM pratibimbameva, ata eva nipAtanA - tsamazabdasya antalopaH, saMmukhaM dRzyate'sminniti saMmukhInaH yathAmukhInaH sItAyA iti / saMmukhIno hi jayo randhraprahAriNAmiti ca upamAnAt / 93 // nyA0 sa0 yathA0--antalopa iti nanu samzabda eva vRttiviSaye samazabdasyArthe varttiSyate tataH kiM samasyAntalopena 1 ucyate, samazabdasyApi vizeSaNa samAsAdau mukhazabdena saMmukha iti yathA syAdityevamartham / sarvAdeH pathyaGgakarma patrapAtrazarAvaM vyApnoti / / 7. 1. 94 // sarva zabdapUrvebhyaH pathin, aGga, karman, paJca, pAtra, zarAva ityetadantebhyo nirdezAdeva dvitIyAntebhyo vyApnotItyarthe InaH pratyayo bhavati / sarvapathaM cyApnoti sarvapathIno rathaH / sarvapathAn vyApnoti sarvapathInamudakam / evaM sarvAGgINastApaH / sarvakarmINaH puruSaH sarvapatrINaH sArathiH sarvapAtrINa odanaH, sarvazarAvINa odanaH sarvAderiti kim ? panthAnaM vyApnoti // 94 | Amapadam / / 7. 1. 95 // pragataM padaM prapadam padAgramityarthaH, athavA pravRddhaM padaM prapadam padasyopariSTAt saMsthA khaluko gulpha iti yAvat, AGa maryAdAyAmabhividhau vA / A prapadAt Aprapadam 'paryAG ' - ( 3-1-32 ) ityavyayIbhAvaH / AprapadazabdAnnirdezAdeva dvitIyAntAt vyApnotItyarthe InaH pratyayo bhavati / " AprapadaM vyApnoti na tadativartate yaH sa AprapadInaH paTaH, anena paTasya pramANamAkhyAyate / 95 / anupadaM baddhA / / 7. 1. 96 // anupadazabdA nirdezAdeva dvitIyAntAdvadvA ityetasminnarthe InaH pratyayo bhavati / anupadaM baddhA anupadInA upAnat / padapramANetyarthaH / anupadamiti ' dairghye'nuH ' - ( 3-1-34 ) ityavyayIbhAvaH / 96 / nyA0 sa0 anu0 - anupadamiti padaM lakSyIkRtyAyataM bandhanamiti kriyAvizeSaNatvAt dvitIyAbhedopacArAd baddhetyucyate / ayAnayaM neyaH / / 7. 1.97 // ayAnayazabdAnnirdezAdeva dvitIyAntAnneya ityetasminnarthe InaH pratyayo bhavati / ayAnayaM neyo'yAnayInaH zAraH, phalakazirasi sthita ucyate / ayaH pradakSiNaM gamanam anayaH prasavyaM vAmam, zAridyUte hi kecicchArAH pradakSiNaM Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 J bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU0 98- 100 macchanti kecitprasavyam, teSAM gatirayasahito'nayo'yAnaya ityucyate / yasmin parazAraiH padAnAmapravezaH tadubhayaM neyaH ayAnayIna iti rUDhiH / athavA ayaH zubhaM devam, anayo'zubham / zubhAddavAdapavartate'zubhaM daivaM yasmin karmaNi tadayAnayaM zAntikarma catuHzaraNapratipattiranAghAtaghoSaNaM devagurupUjA tapo dAnaM brahmacaryAdiniyamaH tadyo neyaH kArayitavyaH so'yAnayIna Izvara iti / 97 / nyA0 sa0 ayA0 - ayAnayaM neya iti karmaNi dvitIyA, yadyapi neyazabdena karmAbhidhIyate tathApi ayAnyazabdAd dvitIyA bhavatyeva dvikarmakatvAt zAra ityetadeva hi karmAbhihitaM netarat / yasminniti dakSiNagamane vAmagamane ca parazArA bAdhitA bhavanti, tasmin parazAraiH kartRbhiH padAnAM gRhANAM karmabhUtAnAM svazArairbaMddhatvAt apravezaH rUDhiriti pradakSiNaprasavyagAmI ca zAro mIyamAno na sarvo'yAnayIna ityucyate api tu kazcideveti, ayamarthaH, yatra phalake akSairdIvyanti tasya yacchirobhUtaM sthAnaM kitavAnAM prasiddha satrastha eva zAro'yAnayInaH / sarvAnnamatti // 7 1. 98 // sarvAnnazabdAdvitIyAntAt attItyasminnarthe InaH pratyayo bhavati, sarvazabdaH prakArakAtsrtsnye / sarvaprakAramannaM sarvAnnam tadatti sarvAntono bhikSuH niyamarahitaH / 98 / parovarINaparaMparI NaputrapautrINam // 7. 1. 99 // parovarINAdayaH zabdA anubhavatyarthe InapratyayAntA nipAtyante / parAvarazabdAdddvitIyAntAdanubhavatyarthe InaH pratyayo'varazabdAkArasya cotvaM pratyayasaMniyoge nipAtyate / parAMzcAvarAMzcAnubhavati parovarINaH, pArovaryamityatrAtItakramavAci parovaramiti zabdAntaram / paraMparINeti paraparatarazabdAt dvitIyAntAdanubhavatyarthe InaH paraMparabhAvazca parAn paratarAMzcanubhavati paraMparoNaH / mantriparaMparA mantraM bhinattItyatra paramparAzabda Abanto bAhulyArthaH prakRtyantaram, putrapautrINeti putrapautrazabdAt dvitIyAntAdanubhavatyarthe InaH / putrAMzca pautrAMzvAnubhavati putrapautrINa 199 / nyA0 sa0 paro0 - pArovaryamiti yadi pratyayasaMniyoge otvaM tatkathamatra tadabhAve ityAzaGkA | yathAkAmAnukAmAtyantaM gAmini // 7 1. 100 // yathAkAmAnukAma atyanta ityetebhyo nirdezAdeva dvitIyAntebhyo gAminyarthe Ina : pratyayo bhavati / yathAkAmaM gAmI yathAkAmInaH, anukAmIna:, yathecchaM gAmItyarthaH / atyantaM gAmI atyantInaH bhRzaM gantetyarthaH / 100 / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda 1. sU. 101 - 105 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 231 pArAvAraM vyasta vyatyastaM ca // 7 1. 101 // pAsavArazabdAtsamastAvyastA vyatyastAcca nirdezAdeva dvitIyAntAdbhAminyarthe InaH pratyayo bhavati / pArAbAraM gAmI pArAvArINa, pArINaH, avArINa, avArapArINaH / 101 / anugvalam // 7 1. 102 // anuguzabdA dvitIyAntAdalaMgAmini InaH pratyayo bhavati / alaM paryAptimityarthaH / gavAM pazcAdanugu tadalaM gAmI angabIno gopAlakaH / 102 / adhvAnaM yenau / / 7. 1. 103 // alaM gAminIti vartate / adhvanzabdAnnirdezAdeva dvitIyAntAdalaMgAmini ya Ina ityetau pratyayau bhavataH / adhvAnamalaM gAmI adhvanyaH adhvanInaH / 103 / abhyamitramIyazca / / 7. 1. 104 // abhyamitra zabdA nirdezAdeva dvitIyAntAdalaMmAminiH ImaH pratyayo bhavati cakArAdyenau ca | abhyamitramalaMgAmI abhyamitrIyaH abhyamitryaH, abhyamitrINaH, amitrAbhimukhaM bhRzaM gantetyarthaH / 104 / samAMsamInAdyazvInAdyaprAtInAgavIna sAptapadInam // 7. 1. 105 // samAMsamInAdayaH zabdA InapratyayAntA nipAtyante / sAptapadInastvInaJpratyayAntaH / samAMsamIneti samAMsamAmiti vIpsAdvitIyAntAtsamudAyAdgarbha dhArayatyarthe InaH pUrvapadavibhaktezvAlup / samAM samAM garbhaM dhArayati samAMsamInA gauH / samAmiti ' kAlAdhvanorvyAptau ' (2 - 2 - 42 ) iti dvitIyA / anye samAyAM samAyAM vijAyate garbhaM vimuJcati samAMsamIneti pUrvapadasya yalopamAhuH | vyAptyabhAvAccAdhikaraNe saptamI / adyazvIneti adyazva:zabdayorvArthe samAsaH vijaniSyamANe'rthe bijananasya pratyAsattau gamyamAnAyAmInaH / adya zvo vA vijaniSyamANA adyazvInA gauH / evaM nAma pratyAsannaprasavetyarthaH / anye tu pratyAsattau gamyamAnAyAM bhaviSyatyarthe pratyayamAhuH / adya zvo vA bhaviSyati adyazvIno lAbha:, adyazvInaM maraNam, evamadya prAtaHzabdAdInaH, adyaprAtInA gauH, adyaprAtIno lAbhaH, adyaprAtInaM maraNam, AgabIneti AgopratidAnazabdAtkAriNyarthe InaH pratidAnazabdasya ca luk / Ago - pratidAnaM kArI AgavInaH karmakaraH / gavA bhRto ya A tasyA goH pratya Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ] bRhavRtti-laghunyAsasakAlate . [ pAda. 1. sU0 106-107 / rpaNAtkarma karoti sa AgavInaH, rUDhizabdo'yam / yatkiMcidAdAyA tasya, pratidAnAtkarmakara evamucyate ityeke, anye tu A goH prApteH karma kArI AgavIna ityAhuH / sAptapadIneti saptapadazabdAttRtIyAntAttadavApye'rthe Ina yattadavApyaM taccetsakhyaM sakhA vA bhavati / saptabhiH padairavApyam sAptapadInaM sakhyam, sAptapadInaH sakhA, sAptapadInaM mitram // 10 // nyA0 sa0 samAsa-dvitIyeti nanu samAyAH kathaM vyAptirekadeze eva garbhagrahaNAt ! satyaM, avayave samudAyopacArAt / ekamiti pUrvoktanItyA vijaniSyamANe bhaviSyati cA'the ityarthaH / aSaDakSAzitaMgvalaMkaliMpuruSAdInaH // 7 1. 106 / / aSaDakSa, AzitaMgu, alaMkarman, alaMpuruSa, ityetebhyaH svArthe InaH pratyayo bhavati / avidyamAnAni SaDakSINyasmin aSaDakSINo mantraH, sakthyakSNaH svAGge' (7-3-126) iti ttaantaadiinH| aSaDakSINA krIDA, dvAbhyAM sAdhyata ityrthH| aSaDakSINaH kandukaH, yena dvau kriiddtH| adRzyAni SaDakSINyasya aSaDakSINazcaitraH pituH pitAmahasya putrasya vA draSTocyate / indriyaparyAyo vAkSazabdaH / avidyamAnAni SaDakSANyasyASaDakSINo'manaskaH / vicAreNa vinA pravartate ityarthaH / AzitA gAvo'sminniti AzitaMgu, asmAdeva nipAtanAtpUrvapadasya mo'ntH| tat InaH / AzitaMgavInamaraNyam, alaM karmaNe alaM puruSAya 'prAtyavapari'-(3-1-47) ityAdinA samAsa: tata iinH| alaMkarmINaH, alaMpuruSINaH / rAjAdhInamiti tvadhInena zANDAditvAtsaptamIsamAsaH / asti cAdhInazabdaH / asmAsvadhInaM kimu niHspRhANAm iti, vAkyaM hi vaktaryadhInaM bhavati iti, tadetat prayoktaryadhInaM bhavatIti / 106 / adistriyAM vAJcaH // 7. 1. 107 / / ___ aJcatyantAnnAmna InaH pratyayo vA bhavati svArthe na cetsa dizi striyAM vartate / prAk prAcInam, pratyak pratIcInam, udaka udIcInam, avAk avAcInam, samyaG samIcInaH / adistriyAmiti kim ? prAcI udIcI dik / diggrahaNaM kim ? prAcInA zAkhA, avAcInA. brAhmaNI, strIgrahaNaM kima ? prAk prAcInaM ramaNIyam / dizyapi lubantaM svabhAvAt napuMsakam, vAdyAt (6-1-11) iti vikalpe labdhe vAgrahaNaM pUrvatra nityArtham / 107 / nya0 sa0 adig-prasajyo'yaM naJ digUlakSaNA strI cenna bhavatIti na tu adig: lakSaNAyAM niyAmitiparyudAsastena puMklIbayorapi bhavati / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 1. sU. 108-110 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [233 nanu dizaH strotvamavyabhicAri tatkimatra strIgrahaNena? ityAha-strIgrahaNamiti-bIliGArahitAyAM dizyaJcatyantavAcyAyAM pratyudAharati prAkprAcInaM rmnniiymityaadinaa| napuMsakamiti prAgiti dhAtulubantam , avyayatvAlliGgAyogyaM, prAcInaM ca svArthikAntatvAt tadvat tathApi svabhAvAnnapuMsakaM, anyathA abhede aliGagatvaM bhede tu strIliGgatvaM syAt / nityArthamiti 'aSaDakSa' 7-1-107 ityatra sUtre vAkyaM tvalaukikam / tasya tulye kaH saMjJApratikRtyoH // 7. 1. 108 // tasyeti. SaSThayantAttulye sadazerthe kaH pratyayo bhavati saMjJApratikRtyoH saMjJAyAM pratikRtau ca viSaye / pratikRtiH kASThAdimayaM praticchandakam, azvasya tulyaH azvakaH, uSTrakaH, gardabhakaH / azvAdisadRzasya saMjJA etAH / pratikRtiH, azvakam rUpam / azvikA pratimA, azvakAni rUpANi / tulya iti kim ? indradevaH / evaMnAmA kazcit, nAtra sAdRzyam / saMjJApratikRtyoriti kim ? gostulyo gavayaH / saMjJA grahaNamapratikRtyartham, eke svAhuH-tulyamAne pratyayaH,-ziva iva zivakaH / / 108 / / nyA0 sa0 tasya -saMjJA etA iti evaM nAmAnaH pazuvizeSA, na tu pratibimbAni / indradeva iti SaSThyantAdabhede indradevasya saMbandhI indradevaH, indradevaka ityukte saMjJA pratIyata iti na dvynggvikltaa| gostulya iti na hi goka iti kapratyayAntena saMjJA pratIyate / na nRpUjArthadhvajacitre / / 7. 1. 109 // nari manuSye pUjArthe dhvaje citre ca citrakarmaNi abhidheye kaH pratyayo na bhavati, tatra so'yamityevAbhisaMbandhaH / saMjJApratikRtyoriti yathAsaMbhavaM prApte pratiSedhoyam / nR, caJcA tRNamayaH puruSaH, yaH kSetrarakSaNAya kriyate / caJcAtulyaH puruSazcazcA, evaM vadhrikA, kharakuTI, pUjArtha, arhan, zivaH, skandaH / pUjanArthAH pratikRtaya ucyante / dhvaja, garuDaH, siMhaH, tAlo, dhvajaH, citra, duryodhanaH, bhImasenaH / / 109 // nyA0 sa0 na nR0-tatreti niSedhe stiityrthH| soyamiti caJcAtulya puruSo'bhedopacAreNa cacA, atazcaJcA puruSa ityAdau sAmAnAdhikAraNyam tathA cAnyairiva pratyayasya lup na vaktavyA / yathAsaMbhavamiti manuSye saMjJAyAM pujArthAdiSu pratikRtI prAptiH / apaNye jIvane / / 7. 1. 110 // jIvantyaneneti jIvanam / paNyaM vikretavyam / paNyajitaM yajjIvanaM tasmin kaH pratyayo na bhavati / vAsudevasadRzaH vAsudevaH, zivaH skandaH viSNuH, devala. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU. 111-115 / kAnAM jIvikArthAH pratikRtaya ucyante / apaNya iti kim ? hastikAn. vikrINIte / jIvana iti kim ? krIDane niSedho mA bhUt / hastikaH / 110 / devapathAdibhyaH // 7. 1. 111 / / devapatha ityevamAdibhyastulye saMjJApratikRtyoH kaH pratyayo na bhavati / devapathasya tulyaH devapathaH, evaM haMsapathaH / devapatha, haMsapatha, ajapatha, vAripatha, rAjapatha, zatapatha, zaGkapatha, sthalapatha, sindhupatha, uSTragrIvA, vAmarajju, haMsa, (hasta) indra, daNDa, pathya (puSpa) matsya, iti devapathAdiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham , pUrvayogAvasyaiva prapaJcaH / 111 / vastereyaJ // 7. 1. 112 // ___ tasya tulya iti vartate na saMjJApratikRtyoriti / vastizabdAtSaSThayantAttulye'rthe eyaJ pratyayo bhavati / vastestulyaM vAsteyam , vAsteyo praNAlikA / 112 / nyA0 sa0 vaste0-na saMjJeti pratyayAntaropAdAnAt / zilAyA eyacca / 7. 1. 113 // zilAzabdAtSaSThayantAttulye'rthe eyac pratyayo bhavati cakArAdeyaJ ca / zilAyAstulyaM zileyaM dadhi, zileyI iSTakA, zaileyaM dadhi, zaileyI issttkaa| cakAraH 'aNajeyekaN'-(2-4-20) iti eyasya sAmAnyagrahaNAvidhAtArthaH / anyathA hyasyaiva syAt , anye tu dravyazabdavadeyajantaM striyAM nAstItyAhuH / 113 / nyA0 sa0 zilA0-dravyazabdavaditi yathA drobhavye iti tulyArthe ye dravyazabdo niyataM liGgamAha evaM zileyamiti / zAkhAderyaH // 7. 1. 114 // zAkhA ityevamAdibhyastasya tulye yaH pratyayo bhavati / puruSaskandhasya vakSaskandhasya vA tiryak prasRtamaGgaM zAkhetyucyate, tadyathA zAkhA pAyatA tathA kulasya yaH pAzrvAyato'GgabhUtaH sa zAkhAyAstulyaH zAkhyaH, mukhyaH, jaghanyaH / zAkhA, mukha, jaghana, skanda, skandha, megha, zRGga, caraNa, zaraNa, uras , ziras , ana / iti zAkhAdiH / 114 / drobhavye // 7. 1. 115 // druzabdAttasya tulye bhavye'bhidheye yaH pratyayo bhavati / viziSTeSTapariNAmena bhavatIti bhavyam abhipretAnAmarthAnAM pAtram / drutulyaH dravyamayaM mANavakaH, dravyaM kArSApaNam , yathA dru agranthi ajihma dAru upakalpyamAnaviziSTeSTarUpaM Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 116-120] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 235 bhavati tathA mANavako'pi vinIyamAno vidyAlakSbhyAdibhAjanaM bhavatIti dravyamucyate // kArSApaNamapi viniyujyamAnaM viziSTeSTamAlyAdhupabhogaphalaM bhavati iti dravyamucyate / druriva dravyaM rAjaputraH, yathA drumaH puSpaphalAdibhirathinaH kRtArthayati evamanyo'pi yaH so'pi dravyamucyate / bhavya iti kim ? drutulyo'yaM na cetayate / 115 / kuzAgrAdIyaH // 7. 1. 116 // kuzAgrazabdAttasya tulye IyaH pratyayo bhavati, kuzAgrasya tulyaM kuzAgrIyaM zastram tadAkAratvAt / kuzAgrIyA buddhiH, tIkSNatvAt // 116 // kAkatAlIyAdayaH // 7. 1. 117 // kAkatAlIyAdayaH zabdA IyapratyayAntAH sAdhavo bhavanti tasya tulye'bhidheye / kAkazca tAlazca kAkatAlam , yathA kathaMcidvajataH kAkasya nipatatA tAlenAtakitopanatazcitrIyamANaH saMyogo lakSaNayocyate tattulyaM kAkatAlIyam , evaM khalatibilvIyam , andhakazca vartikA ca andhakavatikam , atrAndhakasya vartikAyA upari akitaH pAdanyAsa ucyate, andhakasya bAhUtkSepe vartikAyAH kare nilayanaM vA tattulyamandhakavatikIyam / ajayA pAdenAvakiratyAtmavadhAya kRpANasya darzanamajAkRpANam tattulyamajAkRpANIyam , evaMvidhacitrIkaraNaviSayAH kAkAtAlIyAdayaH / nipAtanaM rUDhayartham / bahuvacanAdanye'pi, ardhajaratIya , ghuNAkSarIya mityAdi / 117 / zarkarAderaN // 7. 1. 118 // zarkarAdibhyastasya tulye'N pratyayo bhavati / zarkarAyAstulyaM zArkaraM dadhi madhuratvAt / zArkarI mRttikA kaThinatvAt / zarkarA, kapAlikA, kamvASTikA, gopuccha goloman puNDarIka, zatapatra, narAcI, nakula, sikatA, kapATikA / iti zarkarAdiH / 118 / aH sapalyAH // 7. 1. 119 // sapatnIzabdAttasya tulye aH pratyayo bhavati / sapanyAstulyaH sapatnaH / 119 / ekazAlAyA ikaH // 7. 1. 120 // ekazAlAzabdAttasya tulye ikaH pratyayo bhavati / ekazAlAyAstulyamekazAlikam / 120 / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 121-126 ] goNyAdezvekaN // 7. 1. 121 // ___goNyAdibhya ekazAlAzabdAcca tasya tulye ikaN pratyayo bhavati / goNyAstulyaM gauNikam aGguleraGgulyA vA AGgalikam, ekazAlAyA aikazAlikam / __ goNI, aGgalI, bharujA, vabhru. babhru, valgu, maNDara, maNDala, zaSkulI, hari, maNDu, kapi, bharu, khala, udazvit, taras kuliza, muni, ruru, iti goNyAdiH / 121 // karkalohitATTIkaN ca // 7. 1. 122 // karkalohitayabdAbhyAM tasya tulye TIkaN pratyayo bhavati cakArAdikaN ca // zuklo'zvaH karkaH / tasya tulyaH kArkIkaH, kArkikaH, lauhitIkaH, lauhitikaH / sphaTikAdiH alohitavarNo'pyupAzrayavazAdyastathAvabhAsate sa evamucyate, TakAro DyarthaH / kArkIkI, lauhitIkI / 122 / ___ nyA0 sa0 karka0-nanu lohitena tulyasya saMbhavo nAsti, lohitaguNayuktazcet svayameva lohito guNAntarayuktazcet kathaM lohitena tulyaH syAdityAzakyasphaTikAderlohitaguNayuktena dravyeNa tulyatAM samarthayitumAha-alohitavarNopItyAdi / vevistRte zAlazaGkaTau // 7. 1. 123 // vizabdAdvistRte'rthe zAla zaGkaTa ityetau pratyayau bhvtH| vizAla:, vizaGkaTaH vistRta ityarthaH / vinAnAnetyavyaye pRthagbhAve vartete iti vinaJbhyAM nAnAjI pratyayau na vaktavyau / 123 / kaTaH // 7. 1. 124 // vizabdAdvistRte'rthe kaTaH pratyayo bhavati / vikaTaH / 124 / saMpronneH saMkIrNaprakAzAdhikasamIpe // 7 1. 125 / / sama pra ud ni ityebhyo yathAsaMkhyaM saMkIrNAdiSvartheSu kaTaH pratyayo bhavati / samaH saMkIrNe saMkaTaH, prAtprakAze, prakaTaH, udo'dhike, utkaTaH, neH samIpe nikaTam / 125 // avAkuTArazcAvanate // 7. 1. 126 // avazabdAdavanate'rthe kuTArazcakArAtkaTazca pratyayo bhavati / avakuTAraH, avakaTaH / 126 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 1. sU. 127-131 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [237 nAsAnatitadvatoSTITanATabhraTam // 7. 1. 127 // __ avazabdAnnAsAnatI tadvati ca vAcye TITa' nATa bhraTa ityete pratyayA bhavanti naasaantau| nAsAyA namanam avaTITam, avanATam, avabhraTam / sA nAsAnatividyate yasmin sa tadvAn nAsA puruSaH, apakRSTo vArthaH / tatra avaTITA, avanATA, avabhraTA nAsikA / avaTITaH, avanATaH, avabhraTaH purussH| avaTITam, avanATam, avabhraTaM vA brahmadeyam / apakRSTamapi hi vastu dRSTvA loko nAsikAM nAmayati / 127 / nerinapiTakAzcikacicikazcAsya // 7. 1. 128 // nizabdAnnAsAnatau tadvati cAbhidheye ina piTa ka ityete pratyayA bhavanti tatsaMniyoge cAsya neryathAsaMkhyaM cik ci cik ityete AdezA bhavanti / cikinam, cipiTam, cikkam, nAsikAnamanam / cikinA, cipiTA, cikkA, naasikaa| cikinaH, cipiTa:, cikkaH puruSaH / bahuvacanaM ruDhayartham / 128 // nyA0 sa0 nerina0-cikinamiti nAsikAyA namanaM zabdAntareNa nizabdasyArthakathanam / rUDhyarthamiti tenAprakRSTe arthe brahmadeyalakSaNe cikinamityAdayo na bhavanti / biDabirIsau nIrandhre ca // 7. 1. 129 // nizabdAnnIrandhre'rthe nAsAna titadvatozca biDabirIsa ityetau pratyayau bhvtH| nibiDAH nibirIsAH kezAH, nibiDam nibirosam vastram, nAsikAyA namanaM nibiDam, nibirIsam / nibiDA, nibirIsA naasikaa| nibiDo, nibirIsau maitrH| vidhAnasAmarthyAt SatvaM na bhavati / 129 / klinnAllazcakSuSi cilU pilU cula cAsya // 7. 1. 130 // klinnazabdAccakSuSi vAcye laH pratyayo bhavati tatsaMniyoge cAsya cila pila cula ityete AdezA bhavanti / cillam , pillama cullam cakSuH / tadyogAtpuruSo'pi cillaH, pillaH cullaH / 130 / upatyakAdhityake // 7. 1. 131 // / upatyakA adhityakA ityetau zabdau nipAtyete / upAdhizabdAbhyAM yathAsaMkhyam parvatasyAsannAyAmadhirUDhAyAM ca bhuvi tyakaH pratyayo nipAtyate / upatyakA, adhityakA / kSipakAditvAditvAbhAvaH / svabhAvataH strIliGgAvetau / pUliGgAvapIti kazcit upatyako dezaH, adhityakaH panthAH, nipAtanaM rUDhayartham / 131 / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU0 132-138 } aveH saMghAtavistAre kaTapaTam // 7. 1. 132 // avizabdadAt sAmarthyAtSaSThacantAtsaMghAte vistAre cArthe yathAsaMkhya kaTapaTa ityetau pratyayau bhvtH| avInAM saMghAtaH avikaTaH, avInAM vistAraH avipaTaH, saMghAte sAmUhikAnAM vistAre aidamathikAnAM cApavAdo yogaH / 132 / ___nyA0 sa0 ava: saMghAta-sAmarthyAditi SaSThImantareNa saMghAtavistArArthayorapratIteH SaSThyaika ca pratIterityarthaH / saMghAta iti avizabdasya kaTapaTazabdAbhyAM siddhasvarUpAbhyAM SaSThIsamAse avikaTa ityAdi sidhyati kimartho yogaH ? ityAha-sAmUhikAnAmiti 'SaSThyAH samUhe" 6-2-9 ityAdInAm / aidarthikAnAmiti tasyedam' 6-3-160 ityAdInAM 'dorIya' 6-3-32 iti ca dusaMjJAvivakSAyAm / pazubhyaH sthAne goSThaH // 7. 1. 133 // pazunAmabhyaH SaSThayantebhyaH sthAne'rthe goSThaH pratyayo bhavati, idamarthAnAmapavAdaH / gavAM sthAnaM gogoSTham , mahiSIgoSTham , azvagoSTham / 133 / dvitve goyugaH // 7. 1. 134 / / pazunAmabhyaH SaSThayantebhyo dvitve'rthe goyugaH pratyayo bhavati, idamarthAnAmapavAdaH / gavodvitvaM gogoyugam , azvagoyugam , uSTragoyugam / 134 / SaTve SaDgavaH // 7. 1. 135 // pazunAmabhyaH SaSThayantezvaH SaTtve gamyamAne SaDgavaH pratyayo bhavati / uSTrANAM SaTtvam uSTraSaDgavam , hastiSaDgavam , azvaSaDgavam / idamarthAnAmapavAdaH / 135 / tilAdibhyaH snehe tailaH // 7. 1. 136 // tilAdibhyaH sAmaSiSThayantebhyaH snehe'rthe taila iti pratyayo bhavati, vikArapratyayApavAdaH / tilAnAM sneho vikArastilatailam , sarSapatailam iGgudatailam , eraNDatailam / 136 / tatra ghaTate karmaNaSThaH // 7. 1. 137 / / karmanzabdAttatreti saptabhyantAddhaTate ityarthe ThaH pratyayo bhavati / karmANi ghaTate karmaThaH / 137 / tadasya saMjAtaM tArakAdibhya itaH // 7. 1 138 // taditi prathamAntebhyastArakA ityAdibhyo'syeti SaSThayarthe itaH pratyayo Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 1. sU. 139-141 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 239 . bhavati yattatprathamAntaM saMjAtaM cettadbhavati / tArakAH saMjAtA asya tArakilaM nabhaH, puSpANi saMjAtAnyasya puSpitastaruH / tArakA, puSpa, karNaka, RjISa, mUtra, purISa, niSkramaNa, uccAra, vicAra, pracAra, Asala, kuDmala, kusuma, mukula, vakula, stabaka, pallava, kizalaya, veza, vega, nidrA, tandrA, zraddhA, bubhukSA, pipAsA, abhra, zvabhra, roga, aGgAraka, aGgAra, parNaka, droha, sukha, duHkha, utkaNThA, bhara, taraGga, vyAdhi, vraNa, kaNDUka, kaNTaka, maJjarI, koraka, aGkara, hastaka, pulaka, romAJca, harSa, utkarSa, garva, kallola, zRGgAra, andhakAra, kandala, zaivala, kutUhala, kuvalaya, kalaGka, kajjala kardama, sImanta, rAga, kSudh, tRSa, jvara, gara, doha, zAstra, paNDA, mukura, mudrA, gargha, phala, tilaka, candraka iti tArakAdiH / / bahuvacanamAkRtigaNArtham 1138 // garbhAdaprANini // 7. 1. 139 // garbhazabdAttadasya saMjAtamityarthe itaH pratyayo bhavati 1 aprANini sa cetSaSThyarthaH prANI na bhavati / garbhaH saMjAto'sya gabhito vrIhiH, gabhitAH zAlayaH / aprANinIti kim ? garbhaH saMjAto'svA dAsyA iti bAkyameva 1139 / pramANAnmAtraT // 7. 1, 140 // tadasyeti vartate / taditi prathamAntAtpramANavAcino nAmno'syeti SaSThyarthe mAtraTa pratyayo bhavati, AyAmamAnaM pramANa, tadvividham UrdhvamAnaM tiryagmAnaM c| tatrordhvamAnAt, jAnunI pramANamasya jAnumAtramudakam / jAnumAtrI khAtA, UrumAtramudakam, UrumAtrI khAtA / tiryagmAnAt, rajjumAtrI bhUmiH, tanmAtrI, taavnmaatrii| TakAro yarthaH / 140 / hastipuruSAdANa // 7. 1. 141 / / taditi prathamAntAtpramANavAcino hastizabdAtpuruSazabdAccAsyeti SaSThyarthe'Na pratyayo cA bhavati pakSe yathAprAptam / hastI pramANamasya hAstinaM hastimAtram hastidaghnaM hastidvayasamudakam, hAstinI hastimAtrI hastidaghnI hastidvayasI khaataa| pauruSam puruSamAtram puruSadaghnam puruSadvayasamudakam, pauruSI puruSamAtrI puruSadaghnI puruSadvayasI khAtA, pauruSI puruSamAtrI chAyo / 141 // nyA. sa. hasti-pauruSI puruSamAtrI chAyeti atra tiryagamAnamiti Urdhva mAne vidhIyamAna daghnadadvayasaTau ca bhavataH kiMtu mAtradeva / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite vo dadyasad / / 7. 1. 142 / / T UrdhvaM yatpramANaM tadvAcino nAmnaH prathamAntAdasyeti SaSThyarthe daghnaT dvayasaT ityetau pratyayo vA bhavataH pakSe mAtraT / UruH pramANamasya urudaghnam Urudvayasam UrumAtramudakam, urudaghnI UrudvayasI UrumAtrI khAtA, taddaghnI tadvayasI tanmAtrI, tAvaddaghnI tAvadvayasI tAvanmAtrI, vAgrahaNamaNmAtraTorabAdhanArtham, tena puruSadaghnam puruSadrayasam puruSamAtram pauruSamiti puruSahastinozrAturUpyaM bhavati / Urdhvamiti kim ? rajjumAtrI bhUmiH / 142 / nyA0 sa0 vordhva0 - vA grahaNamiti anyathA UrdhvamAnAbhAve'NumAtrau sAvakAzAviti tau bAdhitvA imAveva syAtAm / mAnAdasaMzaye lup / 7. 1. 143 / / pramANAditi vartate, mAnavAcyeva sAkSAdyaH pramANazabdo hastavitastyAdi: prasiddho na tu rajjvAdiryo lakSaNayA pramANe vartate tasmAtprastutasya mAtraDAdeH pratyayasyAsaMzaye gamyamAne lub bhavati / hastaH pramANamasya hastaH, vitastiH, diSTiH / zamaH caturviMzatiraGgulAni / mAnAditi kim ? UrumAtramudakam, rajjumAtrI bhUmiH / asaMzaya iti kim ? zamaH pramANamasya syAt zamamAtram. diSTimAtram, vitastimAtram / kecittu mAnamAtrAnmAtraTaM tasyAsaMzaye lubvikalpaM cecchanti / prasthaH prasthamAtro vA vrIhiH / hastaH hastamAtraM vA kASTham, pala palamAtraM vA suvarNam, zataM zatamAtrA vA gAvaH / 143 / nyA0 sa0 mAnA0-mAnavAcyeveti pramANAdityadhikAre mAnagrahaNamavadhAraNArthamiti / dvigoH saMzaye ca // 7. 1. 144 / / : mAnAditi vartate, pramANAditi nivRttam ' puruSAdvA ' - ( 2 - 4 - 25 ) ityatra upacaritapramANAtpuruSAllupi GIvidhAnAt / tadanuvRttau tu tasya mAnena vizeSaNAt prasiddhAdeva hastAdeH lup syAt / mAnAntAdvigoH saMzaye cakArAdasaMzaye ca prastutasya mAtraDAdeH pratyayasya lup bhavati / dvau zamau pramANamasya dvau zamI pramANamasya syAditi vA dvizamaH, dvidiSTiH, dvivitastiH, dvikANDA kSetrabhaktiH, dvikANDI rajjuH, dvipuruSI khAtA, dvihastinI, trihastinI, dvau prasthau mAnamasya syAt dviprasthaH, dvipalam, dvizataH / mIyate'nena mAnaM pramANam parimANam unmAnaM saMkhyA ceha gRhyate / [ pAda. 1 sU0 142-144 | ' UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAtsaMkhyA bAhyA tu sarvata: ' / / 1 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( pAda. 1. sU. 145-148 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [241 anye tu rUDhapramANAntAdeva dvigoricchanti tanmate dviprasthamAtram dvipalamAtraM dvizatamAtraM syAdityAdau lup na bhavati / 144 // nyA0 sa0 dvigo:0-upacaritapramANAditi puruSazabdasya hi pramANatvamupacaritameva na sAkSAt pramANameva / lup syAditi tadabhAve ca DIna syAt / dvizama iti 'mAtraT' 7-1-145 iti mAtrada saMzayavivakSAyAM sarvatra, anyatra yathAsaMbhavaM mAtraT daghnaT yasad ca, evaM sarvatra / dvipuruSIti atra 'hastipuruSAdvA'N ' 7-1-141, na, tatra tadantavidheranAzrayaNAditi mAtraDAderlup / mAtrada // 7. 1. 145 // mAnAt saMzaye iti ca vartate, taditi prathamAntAnmAnavAcino nAmnaH SaSThayarthe mAtraT pratyayo bhavati saMzaye / prastho mAnamasya syAt prasthamAtram dhAnyam, prasthamAtrA vIhayaH, kuDavamAtram, palamAtram, karSamAtram, paJcamAtrAH, zatamAtrAH, zatamAtram, diSTimAtram / mAtradanadvayasAni nAmAnyapi santi / anubandhAsaJjanArthaM tu pratyaya vidhAnam, tena ca striyAM vishessH| vaizvadevamAtrA bhikSA / 145 / nyA0 sa0 mAtra0-vaizvadevamAtreti vizve devA devatA asyAN vaizvadevo mAtraM mAtrA'vAsyAH / zanazaddhizateH // 7. 1. 146 // zannantAcchadantAcca saMkhyAzabdAdvizatizabdAcca mAnavRttestaditi prathamAntAdasyeti SaSThayarthe saMzaye gamyamAne mAtra pratyayo bhavati, Dino'pavAdaH / daza mAnameSAM syAt dazamAtrAH, paJcadazamAtrAH, triMzanmAtrAH, trayastrizanmAtrAH viMzatimAtrAH / 146 / Dina // 7. 1. 147 / / ___ saMzaye iti nivRttam, yogavibhAgAt / zannantAcchadantAcca saMkhyAzabdAdvizatizabdAcca mAnavRttestaditi prathamAntAdasyeti SaSThayarthe Din pratyayo bhavati / paJcadazAhorAtrAH parimANamasya paJcadazI ardhamAsaH, paJcadazinI, paJcadazinaH, evaM trizI trizinau triMzano mAsAH / trayastrizino devavizeSAH, vizino bhavanendrAH / 147 / nyA0 sa0 Din0-yogavibhAgAditi anyathA zanazadvizaterDinvetyeka eva yogaH kriyeta / - idaMkimo'turiy kiy cAsya // 7. 1. 148 // .. tadasya mAnAditi vartate, taditi prathamAntAdidaMzabdAt kiMzabdAcca Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 149-151 ] mAnavRtterasyeti SaSThayarthe meye'tuH pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca idamkimzabdayoriya kiya ityetAvAdezo bhavataH / caturvidhaM mAnaM, tatra pramANAt, ideM mAnamasya iyAn pttH| kiM mAnamasya kiyAn paTa: / parimANAt, iyaddhAnyam, kiyaddhAnyam, unmAnAt, iyatsuvarNam, kiyatsuvarNam, saMkhyAyAH, iyanto gunninH| kiyanto guNinaH iyatI, kiytii| uditkaraNaM dIrghatvAdyartham // 148 // ___nyA0 sa0 idaMkimo -dIrghatvAdyarthamiti AdizabdAt 'RduditaH' 1-4-70 iti nAgamaH, 'adhAtUdRditaH' 2-4-2 iti GIzca gRhyate / yattadetado DAvAdiH // 7. 1. 149 // yattadetadityetebhyastaditi prathamAntebhyo mAnavRttibhyo'syeti SaSThayarthe meye'tuH pratyayo bhavati sa ca ddaavaadiH| yattadetadvA pramANamasya yAvAn paTaH, tAvAn, etAvAn, yAvat, tAvat, etAvat, dhAnyam, yAvat, tAvat, etAvat, suvarNam / yAvanti tAvanti etAvanti adhikaraNAni / yAvatI tAvatI etaavtii| nanu mAtraDAdayo'pi dRzyante idaM pramANa masya idaMmAtraM kimAtram yanmAtram tanmAtram etanmAtram yaddaghnam yadvayasamityAdi ? satyam, svaviSaye mAnavizeSe pramANe mAtraTAdayo bhavantyeva mAnasAmAnye'tureveti vibhAgaH / 149 / nyA0 sa0 yattade0-nanviti mAnavAcino'tAvucyamAne kathaM mAtraDAdaya ityAzaGkA / yattatkimaH saMkhyAyA DatirvA // 7. 1. 150 // saMkhyArUpaM yanmAnaM tadvattibhyo yattatkim ityetebhyaH prathamAntebhyo'syeti SaSThayarthe saMkhyeye meye DatiH pratyayo bhavati vA pakSe yathAvihito'tuzca / yA saMkhyA mAnameSAM yati yAvantaH, sA saMkhyA mAnameSAM tati tAvantaH, kA saMkhyA mAnameSAM kati kiyantaH / etau cAtuDati pratyayau svabhAvAdvahuvacanaviSayAveva bhavataH / saMkhyAyA iti kim ? kriyAn yAvAn tAvAna paTaH / mAnAditi saMkhyAyA vizeSaNaM kim ? kSepe mAbhUt, kA saMkhyA yeSAM dazAnAm / 150 // nyA0 sa0 yattat -etau ceti anena saMkhyAvRttibhyo vihito mAnavRttestu 'idaM kimotu' 7-1-148 ityAdinA ekatvAdAvapi / avayavAttayaTaH // 7. 1. 151 // tadasyeti saMkhyAyA iti ca vartate, mAnAditi nivRttam, avayavAditi vizeSaNAntarApAdAnAt, avayave vartamAnAtsaMkhyAvAcino nAmnastaditi prathamA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 152-153 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 243 ntAta asyeti SaSThyarthe avayavini tayaTa pratyayo bhavati / catvAro'vayavA asyAH catuSTa yI zabdAnAM prvRttiH| catuSTayI rajjuH, paJcatayo yamaH, saptatayI nayapravRttiH, dazatayo dharmaH, dvAdazatayaH siddhAntaH / 151 / ditribhyAmayaT vA // 7. 1. 152 // dvitri ityetAbhyAmavayavavRttibhyAM prathamAntAbhyAmasyeti SaSThayarthe avayavini ayaT pratyayo vA bhavati / dvAvavayavAvasya dvayam dvitayam tapaH, trayaM tritayam jagat, trayaH tritayo mokSamArgaH / TakAro Gayartha / dvayI dvitayI, trayI tritayI rajjuH / avayavA avayavini saMbaddhA iti sAmarthyAdavayavI pratyayArtha iti vijJAyate / trayANi pAnAni yathAtathA pibedityatra tu dezakAlAdibhedena samudAyAbhidhAnAt bahuvacanam / dvaye padArthA jIvA ajIvAzcetyatra tu jIvAjIvatayA dvairAzyopAdAnAt bahUnAmapi dvAvavayavau bhavataH / kathamubhayo maNiH ubhaye devamanuSyAH ubhayI dRSTiriti ? ubhayazabdaH sarvAdiSu ubhayaT iti paThayamAnaH zabdAntarameva vijJeyam tathA cAsya 'nemA '-(1-4-10) ityAdinA jasa ikAravikalpo na bhavati / 152 / .. nyA0 sa0 dvitri-payazca divyaM zuci meghasaMbhavaM svatiprasannAM paramAM ca vAruNI, mamAtulaM vAri ca vaktrasaMbhavaM trayANi pAnAni yathAtathA pibet / bahuvacanamiti pAnasyaikatvAt kathaM bahuvacanamityAzaGkArthaH / kathamiti iha kecidubhayazabdAnnityamayaTamicchanti ubhau zuklakRSNau avayavAvasya tat svamate kathamityAzaGkA / dyAderguNAnmUlyakreye mayaT // 7. 1. 153 // saMkhyAyA iti vartate, byAdeH saMkhyAzabdAdguNavRttestaditi prathamAntAdasyeti SaSThayarthe mayaT pratyayo bhavati sa cetsaMkhyAzabdo mUlye. keye vA vartate / yavAnAM dvau guNau mUlyamasyodazvitaH kreyasya dvimayamudazvidyavAnAm, evaM trimayam, caturmayam / udazvito dvau guNo keyAveSAM yavAnAM dvimayA yavA udazvitaH, evaM trimayAH, cturmyaaH| vyAdipadasya sApekSasyApi nityasApekSatvena gmktvaadvRttiH| vyAderiti kim ? yavAnAmeko guNo mUlyamasyodazvita udazvita eko guNaH kreya eSAM yavAnAm / / guNAditi kim ? dvau vrIhiyavau mUlyamasyodazvitaH / dve ghRtodazvitI 'kreye eSAM yavAnAm / mUlyakreya iti kim ? kSIrasya dvau guNau tailasya pAkyasya // aparaH prakAraH / mUlyakreya iti pratyayArthavizeSaNam / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMbalite [pAda. 1 sU. 154 ] dhyAdeH saMkhyAzabdAdguNavRttestaditi prathamAntAdasyeti SaSThayarthe mayaT pratyayo bhavati sa cet SaSThyartho mUlyaM kreyaM vA bhavati / dvau guNAveSAM mUlyabhUtAnAM yavAnAmudazvitaH dvibhayA yavA udazvito muulym| trimayAH, caturmayAH / dvau guNAvasyodazvitaH keyabhUtasya dvimaya mudazvidyavAnAm keyam, trimayam, caturmayam / byAderiti kim ? ekaguNA yavA udazvito mUlyam ekaguNamudazvidhavAnAm kreyam / guNAditi kim ? udazvitastrayANAM bhAgAnAM dvau bhAgau yavAnAM mUlyabhUtAnAm / yavAnAM trayANAM bhAganAM dvau bhAgau udazvitaH kreyasya / dvau guNAviti kreyaM mUlyaM caikaguNaM kRtvA tadapekSayA mUlyakreyayo_istAvattocyate / mUlyakreya iti kim ? dviguNaM kSIraM tailasya pAkyasya / 153 / ___ nyA0 sa0 dvayAde0-mUlye keye veti yadA mUlye saMkhyAzabdastadA keyaH pratyayArthaH, keye tu mUlyaM prtyyaarthH| pratyayArthavizeSaNamiti pUrva tu prakRti vizeSaNam / guNAditi kim -bhAgAditi kriyatAmityarthaH / dvau bhAgau yavAnAmiti yatra sAkSAt guNaH prayujyate tatra bhavatIti bhAgazabdaprayoge maabhuudityrthH| adhikaM tatsaMkhyamasmin zatasahasre zatizadazAntAyA DaH // 7. 1. 154 // saMkhyAyA iti vartate taditi ca taditi prathamAntAt zatiza ddazana ityevamantAtsaMkhyAzabdAdasmin iti saptamyarthe zate sahasre ca Da: pratyayo bhavati yattat prathamAntaM taccedadhikaM tatsaMkhyaM ca bhavati, sA zatasahasralakSaNA saMkhyA yasya yojanAdestattatsaMkhyaM zataM sahasramiti ca yatsaMkhyAyate tadeva yadyadhikamapi bhavatItyarthaH / . yojanAnAM viMzatiryojanAni vA viMzatiradhikAsminyojanazate zate vA yojaneSu vizaM yojanazatam vizaM zataM yojanAni, evaM vizaM yojanasahasrama vizaM sahasraM yojanAni, vizaM kArSApaNazatam vizaM zataM kArSApaNAni, vizaM kArSApaNasahasram vizaM sahasraM kArSApaNAni / saMkhyAsamudAyo'pi saMkhyeva saMkhyAyate'nayeti kRtvetvatrApi bhavati / ekaviMzati ekaviMzam dvAviMzaM zatama, zat, triMzaM zataM triMzaM sahasram, ekatriMzam, catvAriMzam, paJcAzam, dazana, ekAdazaM zatam, ekAdazaM sahasram dvAdazam trayodazam zataM sahasram vA, yojanAdInAmiva zatAnAmapi sahasre bhavati / vizatiH zatAnyadhikAnyasmina Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. su. 155-156 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 245 zatAnAM saha vizaM zatasahasram, triMzam ekAdazam, evaM sahasrANAmapi zate bhavati / vizatiH sahasrANyadhikAnyasminsahasrANAM zate vizaM zatasahasram, trizam, ekAdazam / rAjadanta diSu pAThAcchatazabdasya pUrvanipAtaH / ___ adhikamiti kim ? viMzatiH triMzat ekAdaza vA UnA asmin zate / tatsaMkhyamiti kim ? viMzatirdaNDA adhikA asmin yojanazate, triMzatpaNA adhikA asmin kArSApaNasahasra, ekAdaza mASA adhikA asmin kArSApaNazate / asminnitti kim ? viMzatiradhikAsmAcchatAt / zatasahasra iti kim ? ekAdazAdhikA basyAM trizati / zatizaddazAntAyA iti kim ? SaDadhikA asmin sate, dasAdhikA asminsahasre / vyapadezivadbhAvAddazAntatve zannityeva kriyate na tu dazanniti / saMkhyAyA ityeva ? moviMzatiH adhikA asmina gozate, na goviMzatizabda ekaviMzatyAdivatsaMkhyAzabdaH / 154 // nyA0 sa0 adhi0 - nanu dazAntazatizata ityukte'pi zatizatoH pratyayatvAt pratyayagrahaNaparibhASayA tadantapratipattirbhaviSyati kiM tayorantarasaMbandhanena ! satyaM, antagrahaNAbhAve viMzalitriMzadAdereca syAt , na tvekavizaMtyekatriMzadAdeH, antagrahaNe tu yAvataH zatizacchabdAvantau svastAvato grahaNaM siddham / bhavatyevaM tathApi saMkhyAnuvRtteH saMkhyA- , zabdAducyamAnaH pratyayaH saMkhyAsamudAyAdekaviMzatyAdena syAt ityAzajhyAha-saMkhyAsamudAyopItyAdi ekaviMzatyAdeH samudAyasya loke pRthak saMkhyAtvena rUDhatvAditi bhAvaH / pUrvanipAta iti sahasrANAM zatamiti kRte 'SaSThyAyatnA0' 3-1-76 iti samAsse prathamoktatvAt sahasrasya pUrvanipAte praapte| UnA asmin zate iti yojaneSvityAdhyAhAryamanyathA tatsaMkhyatvaM na syAt / saMkhyApUraNe DaT // 7. 1. 155 // saMkhyA pUryate yena tatsaMkhyApUraNam, saMkhyAyA iti vartate / saMkhyAzabdAtsaMkhyApUraNe'bhidheye DaT pratyayo bhavati, anna sAmarthyAt SaSThacantAtpratyayo vijJAyate, ata eva taditi nivRttam / / ekAdazAnAM pUraNaH ekAdazaH, ekAdazasaMkhyApUraNa ityarthaH / evaM dvAdazaH, trayodazaH, caturdazaH, ekAdazI strii| saMkhyAgrahaNaM kim ? ekAdazAnAmuSTrikANAM pUraNo ghaTaH / ekasya tu pUrapAbhAvAnna grahaNam, dhyAderityanuvRttervA / 15 // viMzatyAdervA tamaT // 7. 1. 156 / / viMzatyevamAdikAyAH saMkhyAyAH saMkhyApUraNe tamaT pratyayo vA bhavati, pakSa DaT / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] bRhadvRtti-laghunyAsa saMbalite [ pAda. 1 sU0 157 - 161 ] vizate pUraNa : viMzatitamaH viMzaH, viMzatitamI, viMzI strI, ekaviMzatitamaH | ekaviMzaH, dvAviMzatitamaH, dvAviMzaH, ekAnnatriMzattama, ekAnnatriMzaH, trizattamaH triMzaH, catvAriMzattamaH catvAriMzaH, dvAcatvAriMzatamaH dvAcatvAriMzaH, paJcAzattamaH pazvAzaH, aSTapaJcAzattamaH aSTapaJcAzaH / 156 / zatAdimAsArdhamAsasaMvatsarAt // 7 1 157 // zatAdibhyaH saMkhyAzabdebhyo mAsa ardhamAsa saMvatsara ityetebhyazca saMkhyApUraNe tamaT pratyayo bhavati / zatasya pUraNaH zatatamaH zatatamI, ekazatatamaH sahasratamaH, lakSatamaH, mAsasya pUraNo mAsatamo divasaH, ardhamAsatamaH saMvatsaratamaH / SaSThayAderityeva siddhe zatAdigrahaNaM saMkhyAdyartham / 157 / SaSTayA de saMkhyAdeH / 7. 1.158 // saMkhyA Adiravayavo yasya sa saMkhyAdiH, tato'nyasmAt SaSThayAdeH SaSTiprabhRtibhyaH saMkhyAzabdebhyaH saMkhyApUraNe tamaT pratyayo bhavati, vikalpApavAdaH / SaSTheH pUraNaH SaSTitamaH saptatitamaH azItitamaH navatitamaH / asaMkhyAderiti kim ? ekaSaSTitamaH, ekaSaSTaH, ekasaptatitamaH ekasaptataH / vizatyAderiti vikalpa eva / 158| no mad / / 7. 1. 159 // asaMkhyAdeH saMkhyAzabdAnnakArAntAtsaMkhyApUraNe maT pratyayo bhavati, DaTospavAdaH / , paJcAnAM pUraNaH paJcamaH, paJcamI, saptama, aSTamaH, navamaH, dazamaH / na iti kim ? vizaH / asaMkhyAderityeva ? ekAdazaH, dvAdazaH / 159 / pitthida bahugaNapUgasaMghAt // 7. 1. 160 // bahugaNapUgasaMgha ityetebhyaH saMkhyApUraNe tithaT pratyayoM bhavati sa ca pit / bahunA pUraNaH bahutithaH, bahvInAM pUraNI bahutithI, gaNatithaH, gaNatithI, pUgatithaH, pUgatithI, saMghatithaH, saMghatithI / saMkhyAvizeSaNaM saMbhavApekSam / pitkaraNaM puMvadbhAvArtham, TakAro GadyarthaH / 160 / atorithada / 7. 1. 161 // atvantAtsaMkhyA zabdAtsaMkhyApUraNe ithaT pratyayo bhavati sa ca pit, seispavAdaH / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 162-167 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH / 247 iyatAM pUraNaH iyatithaH, iyatInAM pUraNI iyatithI, kiyatithaH, kiyatithI, yAvatithaH, yAvatithI, tAvatithaH, tAvatithI, etAvasthiH , etAvatithI / 161 // SaTkatikatipayAtthaT // 7. 1. 162 // SaT kati katipaya ityetebhyaH saMkhyApUraNe thaT pratyayo bhavati sa ca pit / SaNNAM pUraNaH SaSThaH SaSThI, kattInAM pUraNaH kattithaH, katithI, katipayathaH, katipayAnAM strINAM pUraNI katipayathI / / SaSThI vAnAdare' (2-2-108) 'caturthI' (2-2-53) iti ca nirdezAthaTi 'nAma sidayavyaJjane" (1-1-21) iti padatvaM na bhavati / 162 // caturaH // 7. 1. 163 // catur ityetasmAtsaMkhyApUraNe thaT pratyayo bhavati / caturNI pUraNaH caturthaH / catasRNAM pUraNavi caturthI / yogavibhAga uttarArthaH / 163 / yeyo caluka ca // 7. 1. 164 / / catur ityetasmAtsaMkhyApUrame ya Iya ityeto pratyayau bhavataH ca ityetasya luk ca bhavati / caturNA pUraNaH turyaH turIyaH, turyA turiiyaa| evaM ca cairUpyaM bhavati / 16 / / dvestIyaH // 7. 1. 165 // dizabdAtsaMkhyApUrappe tIyaH pratyayo bhavati / dvayoH pUraNaH dvitIyaH dvitIyA // 16 // vestR ca // 7. 1. 166 // tri ityetasmAtsaMkhyApUrame tIyaH pratyayo bhavati, tatsaMniyoge ca trestR ityayamAdezo bhavati / trayANAM pUraNaH tRtIyaH, tisRNAM pUraNI tRtIyA // 16 // pUrvamanena sAdezven // 7. 1. 167 / / pUrvamiti kriyAvizeSaNAnnirdezAdeva dvitIyAntAtkebalAtsAdeH sapUrvAzcAneneti tRtIyArthe kartari in pratyayo bhvtiH|| kevalAt-pUrvamanena pUrvI, pUrviNo, pUrviNaH / aneneti kartRpadaM, kartA ca kriyAmantareNa na bhavatIti kRtaM bhuktaM pItaM ceti kAMcitkriyAmapekSate / vize Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] . bRhavRtti-laghunyAsasavalite [pAda. 1 s0 168-171 ] SAvagamastu arthAt prakaraNAt zabdAntarasaMnidhervA bhavati / pUrvI kaTam, pUrvI odanam, pUrvI pyH| sAdeH, kRtaM pUrvamanena kRtapUrvI kaTama, bhuktaM pUrvamanena bhuktapUrvI odanam, prItaM pUrvamanena pItapUrvI pyH| kRtapUrvAdisamAsAt pratyayaH ktAntaM yenaiva samAnAdhikaraNaM tasyaiva karmatAM vakti / na ca vRttau ktAntaM kaTAdinA samAnAdhikaraNamiti kaTAdigataM karmAnuktamiti ato dvitIyA / 167 / iSTAdeH // 7. 1. 168 // iSTa ityevamAdibhyaH sAmarthyAtprathamAntebhyo'neneti tRtIyANe kartari ina pratyayo bhavati / iSTamanena iSTI yajJa, pUrtI zrAddhe / 'vyASye ktenaH' (2-2-99) iti karmaNi sptmii| ___iSTa, pUrta, upapAdita, upasAdita, upAsita nigadita, parigadita, nikaTita, saMkalita, parikalita, saMrakSita, parirakSita, acita, agaNita, avamaNita, avakIrNa, avamukta, Ayukta, gRhIta, adhIta, AmnAta, zruta, Asevita, avadhArita, avakalpita, kRta, nirAkRta, upakRta, upAkRta, anuyukta, anuguNita, anugaNita, gaNita, pariMgaNita, anupaThita, nipaThita, paThita, vyAkulita, udgRhIta, kathita, nikathita, niSAdita itISTAdiH / 168 / zrAddhamadya bhuktamikenau // 7. 1. 196 // zrAddhazabdAtprathamAntAdadyabhuktamityevamupAdhikAdaneneti tRtIyArthe kartari ika ina ityetau pratyayau bhavataH, zrAddhazabdaH karmanAmadheyaM tatsAdhane dravye vartitvA pratyayamutpAdayati / zrAddhamanenAdya bhukta zrAddhikaH, zrAddhI / adhagrahaNAdadya bhukte zrAddhe zvaH zrAddhikaH zrAddhI iti na bhavati / bhuktamiti kim ? zrAddhamanenAdha kRtam / 169 / anupadyanveSTA // 7. 1. 170 // ___ anupadIti innataM nipAtyate anveSTA cetpratyayArtho bhavati, anupadamanveSTA anupadI uSTrANAm / anupadI gavAm / 170 / dANDAjinikAyaHzalikapArzvakam // 7. 1. 171 // dANDAjinikAya:zUlikazabdau ikaNpratyayAntI pArzva kazabdazca kapratyayAntau nipAtyate anveSTA cetpratyayArtho bhavati / daNDAjinaM dambhaH tenAnveSTA dANDAjinikaH, yo mithyAvratI paraprasAdArtha Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda 1. sU. 172-174 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 249 daNDAjinamupAdAyArthAna nvicchati sa dAmbhika ucyate / nipAtanaM rUDhayarthaM tena vibhAgavatAdau na bhavati / AyaHzUlika iti, tIkSNa upAyo'yaHzUlasAmyAdayaHzUlam tenAnveSTA AyaHzUlikaH, yo mRdunopAyenAnveSTavyAnarthAntIkSNopAyenAnvicchati rAbhasikaH sa evamucyate / keciddaNDAjinAyaHzUlAbhyAmikamevAhuH tanmate daNDAjinikaH daNDAjinikA ayaHzUlikaH aya:zUlikA / pArzvaka iti pArzva manajurupAyaH laJcAdiH tenAnveSTA pArzvakaH |RjunopaayenaanvessttvyaanrthaannRjunopaayen yo'nvicchati sa pArzvaka ucyate, yastu rAjJaH pAzvanArthAnavicchati sa rAjapuruSastatra na bhavati / 171 / kSetre'nyasminnAzya iyaH // 7. 1. 172 // kSetrazabdAnnirdezAdeva saptamyantAdanyopAdhikAnnAzye'rthe iyaH pratyayo bhavati / anyasmin kSetre nAzyaH kSetriyo vyAdhiH, kSetraM zarIram / anyaditi janmAntarazarIramucyate / tatra nAzyo nehetyasAdhyo vyAdhirucyate / kSetriya viSam / taddhi svazarIrAdanyasminparazarIre saMkramayya kiMcinnAsyaM cikitsyaM bhavati / kSetriyANi tRNAni, tAni hi sasyakSetre'nyasminnutpannAni nAzyAnyutpAdyAni bhavanti / kSetriyaH pAradArikaH, sa hi svakSetrAdanyasmin kSetre paradAreSu pravartamAnastatra nAzyo nigrAhyo bhavati / dArAH kSetram // 172 / chando'dhIte zrotrazca vA / / 7. 1. 173 // chandaszabdAnnirdezAdeva dvitIyAntAdadhIta ityasminnarthe iyaH pratyayo vA bhavati tatsaMniyoge ca chandaszabdasya shrotrbhaavH| chando'dhIte zrotriyaH, pakSe'N chAndasaH / 173 / indriyam // 7. 1. 174 // indriyamitIndrazabdAdiyapratyayo nipAtyate, nipAtanaM rUDhayartha, tena ythaayogmrthklpnaa| indra AtmA indrasya liGgamindriyam cakSurAdyucyate tena hi karaNenAtmAnumIyate nAkartR kaM karaNamiti / indreNa dRSTamindriyama, AtmA hi cakSurAdIni dRSTvA svaviSaye niyuGkte, indreNa sRSTamindriyam / AtmakRtena hi zubhAzubhena karmaNA tathAvidhaviSayopabhogAyAsya cakSarAdIni bhavanti / indreNa juSTamindriyam, taddvAreNAsya vijJAnotpAdAt / indreNa dattamindriyama, viSayagrahaNAya viSayebhya: samarpaNAt / indrasyAvaraNakSayopazamasAdhanamindriyam, evaM sati saMbhave'nyApi vyutpattiH kartavyA / 174 / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU0 175-179 ] tena vitte caJcucaNau / / 7. 1. 175 // teneti tRtIyAntAdvitte'rthe caJcucaNa ityetau pratyayo bhvtH| vitto jJAtaH prakAza ityarthaH, vidyayA vittaH vidyAcaJcuH, vidhAcaNaH, kezacaJcuH, kezacaNaH / 175 // . pUraNAdagranthasya grAhake ko lukcAsya // 7. 1. 176 / / teneti tRtIyAntAtpUraNapratyayAntAt granthasya grAhake'rthe kaH pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca pUraNapratyayasya luk / dvitIyena rUpeNa granthasya grAhakaH dvikaH, trikaH, catuSkaH, paJcakaH, SaTkaH vaiyAkaraNaH / granthasyeti kim ? paJcamena dinena zatrUNAM grAhakaH / 176 / grahaNAdA // 7. 1. 177 // granthasyeti vartate pUraNAditi ca, gRhyate'neneti grahaNaM rUpAdi, granthasya grahaNAd grahaNe vartamAnAtpUraNatpratyayAntAnnAmnaH kaH pratyayo bhavati svArthe prakRtyartha eva arthAntarAnirdezAt tatsaMniyoge ca pUraNapratyayasya vA luka, veti lukaiva saMbandhyate na pratyayena / pakSe pratyayAnutpattermahAvibhASayaiva siddhatvAt / / dvitIyameva dvikam granthagrahaNamasya, dvitIyakam granthagrahaNamasya evaM trika vyAkaraNasya grahaNam, tRtIyakaM vyAkaraNasya grahaNam, catuSkaM caturthakaM paJcaka paJcamakam / granthasyetyeva ? dvitIyaM grahaNaM dhAnyasya / 177 / sasyAdgaNAtparijAte // 7 1. 178 // sasyazabdAdaguNavAcinasteneti tRtIyAntAtparijAte'rthe kaH pratyayo bhavati / pariH sarvatobhAve, janiH saMpattau, sasyena parijAtaH sasyakaH zAliH, yaH sarvato guNaiH saMpanno na yasya kiMcidapi vaiguNya masti sa evamucyate / evaM sasyako dezaH, sasyako vatsaH, sasyakaM sIdhu, sasyako maNiH / rUDhizabdazcAyaM maNiviSaye / sasyakaH, khaDgaH sarvataH sAreNa sNbddhH| guNAditi kim ! dhAnyavacanAnmA bhUt / sasyena parijAtaM kSetram / 178 / nyA0 sa0 sasyA0-rUDhizabdazceti guNena parijAto'stu vA mA vA samudAyaprasiddhayA tu maNivizeSasya saMjJA / dhanahiraNye kAme // 7. 1. 179 // ___ dhana hiraNya ityetAbhyAM nirdezAdeva saptamyantAbhyAM kAme'bhilASe'rthe kaH pratyayo bhavati / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 1. sU. 180-185 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [251 ___ dhane kAmaH dhanakaH caitrasya, hiraNyako maitrasya / 179 / svAGgeSu sakte // 7. 1. 180 // svAGgavAcibhyo nAmabhyo nirdezAdeva saptamyantebhyaH sakte tatpare'rthe kaH pratyayo bhavati / kezeSu saktaH kezakaH nakhakaH, dantakaH / kezAdiracanAyAM prasakta ucyate / bahuvacanAtsvAGgasamudAyAdapi bhavati / dantauSThakaH, kezanakhakaH / 180 / udare vikaNAyUne // 7. 1. 181 // udarazabdAnnirdezAdeva saptamyantAsakte'rthe ikaN pratyayo bhavati saktacaMdAno bhavati / udare saktaH audarikaH AyunaH avijigISuH yo bubhukSayAtyantaM pIDayate / audarikI / Adhuna iti kim ? udrko'nyH| tu zabda: pUrvayogazeSatAmasya kathayati tena kAdhikAro na bAdhyate / 181 // aMzaM hAriNi // 7. 1. 182 // aMzazabdAnirdezAdeva dvitIyAntAddhAriNyarthe kaH pratyayo bhavati / aMzaM hArI aMzako dAyAdaH, hArItyAvazyake Nin / 182 / nyA0 sa0 aMzaM0-avazyaM hariSyati Nin , 'eSyahaNenaH' 2-2-94 iti SaSThyA niSedhaH, zIlArthe tu SaSThI syAt / tantrAdacirodate // 7. 1. 183 // tantrAzabdAnnirdezAdeva paJcamyantAdaciroddhRte'cirAduttIrNe'rthe kaH pratyayo bhavati / tantrAtpaTavAnopakaraNAdacirottIrNaH tantrakaH paTaH / pratyaya ityarthaH / 183 / brAhmaNAnAni // 7. 1. 184 // brAhmaNazabdAnnirdezAdeva paJcamyantAdaciroddhRte'rthe nAmni saMjJAyAM kaH pratyayo bhavati / sadAcArabrAhmaNebhyastadAnImevoddhRtya pRthakkRtaH brAhmaNako nAma dezaH / yatrAyudhajIvinaH kANDaspRSTA nAma brAhmaNA bhavanti / AyudhajIvI brAhmaNa eva brAhmaNaka ityanye / 184 / uSNAt // 7. 1. 185 / / uSNazabdAtpaJcamyantAdaciroddhRte'rSe kaH pratyayo bhavati nAmni / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU0 186-191 ] uSNAdagneraciroddhRtA uSNikA yavAgUH / alpAnnA peyA vilepiketi yAvat, uSNakuNDAnnisRtA nadIti kecit / 185) zItAca kAriNi // 7. 1. 186 // zItAduSNAcca sAmarthyAt dvitIyAntAtkAriNyarthe kaH pratyayo bhavati nAmni / zItaM mandaM karoti zItaka: alasaH, uSNaM kSipraM karoti uSNakaH dakSaH / nAmnItyanuvRtteH zItoSNazabdAviha mAnyazIghravacanau gote na sparzavacanau / kriyAvizeSaNatvAt dvitIyA, kArItyAvazyake Nin / 186 / adherArUDhe // 7. 1. 187 // __ adhizabdAdAruDhe'rthe vartamAnAtsvArthe kaH pratyayo bhavati / AruDhazabdaH kartari karmaNi ca ktapratyaye siddhaH / tatra yadA kartari tadA adhiko droNaH khAryAH adhiko droNaH khAryAmiti ca bhavati / yadA tu karmaNi tadA adhikA khArI droNeneti bhavati / 187 / ___ nyA0 sa0 adhe0-khAryAH, khAryAmiti ceti 'adhikena bhUyasaste / 2-2-111 paJcamIsaptabhyau / droNeneti 'tRtIyAlpIyasaH' 2-2-112 / anoH kamitari // 7. 1. 188 // anuzabdAtkaH pratyayo bhavati samudAyena cetkamitA gamyate / anukAmayate'nukaH / 188 / amerIzca vA // 7. 1. 189 / / abhizabdAtkaH pratyayo bhavati IkArazcAsya vA bhavati samudAyena cetkamitA gamyate / abhikAmayate abhikaH, abhIkaH / 189 / : so'sya mukhyaH // 7. 1. 190 // sa iti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ka pratyayo bhavati yattatprathamAntaM sa cenmukhyaH pradhAnaM grAmaNIrbhavati / devadatto mukhyo'sya devadattaka: saMghaH, jinadattakaH, devadatto mukhya eSAM devadattakAH, jinadattakAH, mukhya iti kim ? devadattaH zatrureSAm / 190 / zRGakhalakaH karame // 7. 1. 191 // zRGakhalakazabda: kapratyayAnto nipAtyate karabhe uSTrazizau vAcye / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6pAda. 1. sU. 192-195 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 253 zRGkhalaM bandhanamasya zRGkhalakaH karabha ucyate / karabhANAM kASThamayaM pAdabadhanaM zRGkhalam, vayaHzabdazcAyam / zRGkhalaM bandhanaM bhavatu vA mAbhUt / 191 / udutsorunmanasi // 7. 1. 192 // ut utsu ityetAbhyAmasyetyunmanasyabhidheye kaH pratyayo bhavati / udleM mano'sya utkaH, utsugataM mano'sya utsukaH,-unmanA ityarthaH / 192 // kAlahetuphalAdoge // 7. 1. 193 // ___ sa iti vartate, sa iti prathamAntebhyaH kAlavizeSavAcibhyo hetubAcibhyaH phalavAcibhyazcAsyeti SaSThacarthe kaH pratyayo bhavati yattadasyeti nirdiSTaM rogazrettadbhavati / dvitIyo divaso'syAvirbhAvAya, dvitIyakaH, tRtIyakaH, caturthako jvaraH, satataH kAlo'sya satatako jvrH| hetu,-viSapuSpaM hetuH kAraNamasya viSapuSpakaH, kAzapuSpakaH, parvatako rogaH / phala, zItaM phalaM kAryamasya zItakaH, uSNako jvaraH / roga iti kim ? dvitIyo divaso'sya jAtasya bAlakasya / 193 / nyA0 sa0 kAla0-sa iti vartate iti ataH kAraNanirdezAdeva paJcamyantebhya iti na labhyate / nanu kAlasyApi rogakAraNatvAd hetugrahaNenaiva tadgrahaNe siddhe kiM kAlagrahaNena ? na, anyatto bhavato'pi rogasyAyamasya kAla iti rogAdhikaraNabhUtasya kAlasyAsaMbandhitve vijJAyamAne'pi yathA syAdityevamartham / prAyo'nnamasminnAmni // 7. 1. 194 // sa iti vartate / sa iti prathamAntAdasminniti saptamyarthe nAmni saMjJAyAM viSaye kaH pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccedannaM prAyaH prAyeNa bhavati, prAyazabdo'trAnnasamAnAdhikaraNo niyataliGgasaMkhyA, prAyaH akRtsnabahutvam / ___ guDApUpAH prAyeNa prAyo vAnnamasyAM guDApUpikA paurNamAsI, tilApUpikA, kRzarikA, tripuTikA / nAmnIti kim ? apUpAH prAyeNa prAyo vAnnamavantiSu / 194 / nyA0 sa0 prAyo0-niyataliGgasaMkhya iti anavyayaM puMliGga ekavacanAnto'dantazca pUrvastu sAnto'vyayatvAdaliGgazca / ityAcArya zrI hemacandraviracitAyAM...siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJa0 sa0 prathamaH pAdaH / kulmAsAdaN // 7. 1. 195 // kulmAsazabdAtprathamAntAtprAyo'nnamasminnityarthe'N pratyayo bhavati nAmni / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] bRhadvRtti - laghunyAsasa~valite [ pAda. 1 sU. 196-197 ] kulmAsAH prAyeNa prAyo vAnnamasyAM paurNamAsyAM kolmAsI / kulmASa iti mUrdhanyopAntyopyasti / 195 / vaTakAdin / / 7. 1. 196 // vaTakazabdAtprathamAntAtprAyo'nnamasminnityarthe in pratyayo bhavati nAmni kAni prAyeNa prAyo vAnnamasyAM paurNamAsyAM vaTakinI / 196 / sAkSAdraSTA / / 7. 1. 197 / / sAkSAcchandAdddraSThaityasminnarthe in pratyayo bhavati / * sAkSAdraSTA sAkSI, sAkSiNau, sAkSiNaH / ' prAyo'vyayasya ityantyasyarAdilopaH // nAmnItyeva ? sAkSAddraSTA // 197 // (7-4-65) ityAcAryazrI hemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau saptamasvAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH 7. 1 / / labdhalakSA vipakSeSu vilakSAstvayi mArgaNAH / tathApi tava siddhendra dAtetyuktaM gharaM yazaH // 1 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // dvitIyaH paadH|| tadasyAstyasminniti matuH // 7. 2. 1 // taditi prathamAntAdasyeti SaSThayarthe'sminniti saptamyarthe vA matuH pratyayo bhavati yattatprathamAntamastIti cettadbhavati astisamAnAdhikaraNaM bhavatItyarthaH / __ mAvo'sya santi gomAn, yavamAn, vRkSA asmin santi vRkSavAn plakSavAn parvataH, asti dhanamasya astimAn, svasti ArogyamasyAsti svastimAna, atrAstisvastI avyayau dhanArogyavacanau / astIti ca sAmAnyAbhidhAyi / vizeSAstezva sAmAnyAstinA sAmAnAdhikaraNyamupapadyata eva / astIti vartamAnakAlopAdAnAt vartamAnasattAyAM pratyayo bhavati na bhUtabhaviSyasattAyAm gAvo'syAsan gAvo'sya bhavitAra iti / na tarhi idAnImidaM bhavati gomAnAsIt gomAn bhaviteti / bhavati, na tvetasmitvAkye bhavati / tathA sati hi yathA gomAn yavamAnityatrAsteH prayogo na bhavati evaM gomAnAsIt gomAn bhavitetyatrApi na syAt / bhavatu vA prayogaH tathApi gAvo'syAsan gAvo'sya bhavitAra itivat momAnAsIdityAdiSvapi bahuvacanaM zrayeta / kA tIyaM vAcoyuktiH gomAnAsot gomAn bhaviteti ? eSaiSA vAcoyuktiH, naiSA gavAMsattA kathyate gomatsattaiSA kathyate / tahi kathaM matuH ? astyatra vartamAnakAloktiH / kathaM tarhi bhUtabhaviSyatkAlatA gamyate, dhAtoH saMbandhe pratyayAH' (5-4-41) iti / atheha kasmAnna bhavati, citrA gAvo'sya santi sa citraguH zabalaguriti ? bahutrIhiNaiva matvarthasyoktatvAt / evaM pUrvazAla: aparazAla: paJcaguH dazagurityatrApyastItipadasApekSaM taddhitadvigu dvaimAtura ityAdau sAvakAzaM bAdhitvA astipadanirapekSatvAdantaraGgeNa bahuvrIhiNA bhavatA uktArthatvAnmaturna bhavati / ___ astIti kim ? gAvo'syAnantarAH, gAvo'sya smiipaaH| anantarAdiSvapi syAt / itikaraNo vivakSArthaH / tena / 'bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane / / saMsarge'stivivakSAyAM prAyo matvAdayo mtaaH'|1| bhUmni,-gomAn yavamAn, nindAyAm,-zaGkhodakI, kkudaavrtii| prazaMsAyAma,-rUpavatI zIlavatI kanyA, nityayoge-kSIriNo vRkSAH kaNTakinaH, Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] bRhadvRtti-laghunyAsasavalite [pA0 2. sU0 1 atizAyane-udariNI kanyA, balavAn mallaH, saMsarga, daNDI chatrI / prAyikametadbhamAdidarzanaM sattAmAtre'pi pratyayo dRzyate / vyAghrakAn, parvataH, sparzarasagandhavarNavantaH pudalAH, rUparasagandhasparzavatI pRthivI, rUparasasparzavatya ApaH, rUpasparzavattejaH, sparzavAn vaayuH| yavamatIbhiradbhidrUpaM prokSanti / tathA matvarthIyAnmatvarthIyaH sarUpo na bhavati, gAva eSAM santIti gomantaH gomanto'tra santIti maturna bhavati, daNDa eSAmastIti daNDikAH daNDikA atra santIti iko na bhavati / virUpastu bhavatyeva / daNDimatI zAlA, hastimatI upatyakA / virUpopi matvarthIyaH samAnAyAM vRttau na bhavati / daNDa eSAmastIti daNDikAH daNDinaH / daNDikA asya santi daNDino'sya santIti inmatU na bhavataH // __zaiSikAcchaiSiko neSTaH sarUpaH pratyayaH kvacit // samAnavattI matvanmitvarthIyo'pi neSyate ' // 1 // kaciditi samAnAyAmasamAnAyAM ca vRttI, zAlAyAM bhavaH zAlIya / 'dorIyaH' (6-3-31) itIye sati punaH zAlIye bhavaH zAlIyasyAyaM vetIyo na bhavati / virUpastu bhavati / ahicchatre bhava AhichatraH tatra bhava AhicchatrIyaH // tathA asaMjJAbhUtAt karmadhArayAnmatvarthIyo na bhavati / vIrapuruSA asmin grAme santi / atra bahuvrIhireva bhavati / vIrapuruSako grAmaH, saMjJAyAstu bhavatyeva-gaurakharavadaraNyam, kRSNasarpavAn valmIkaH, lohitazAlimAn grAmaH / kathamaikagavikaH sarvadhanIti / 'ekAdeH karmadhArayAt' (-7-2-58) ityAdyArambhasAmadbhiviSyati / tathA guNe guNini ca ye guNazabdA vartante tebhyo matvarthIyo na bhavati / zuklo varNo'syAstIti tikto raso'syAstoti pratyayamantareNApyeSAM tadabhidhAne sAmarthyAt, ye tu guNamAtre tebhyo bhavatyeva / rUpavAn rasavAn zauklyavAn kaayevaaniti / 1 / __ arh| tada0-astIti ceti yadA astizabdo dhanArthastadAstimAnityupapadyate, yadA tu vidyamAnArthastadA kathaM dvayorekArthatvAdityAha-sAmAnyAbhidhAyIti astIti kriyApadaM sAmAnyAbhidhAyi sAmAnyenAstitvamAtrapratipAdanAt , prakRtibhUtasya tvavyayasya vizeSAbhidhAyitvaM vidyamAnatvarUpavizeSasyAbhidhAnAt / ____ astIti vartamAneti yadyapi sUtre liGga saMkhyA kAlazcAtantrANi tathApIha sUtre vartamAnakAlasyaiva prAdhAnyamastItipadopAdAnAdanyathA kimanena ? na khalu padArthaH sattAM vyabhicarati, tataH sattAyAM nisargasiddhAyAM yatpunarastIti grahaNaM tadvartamAnakAlArtham / eSaiSeti eSA yA tvayA pRSTA sA eSA vkssymaannetyrthH| kathaM maturiti vartamAnatvAbhAvAdityarthaH / ___ dhAtoH sambandha iti anena sUtreNAyathAkAlamapi pratyayA bhavantItyarthaH, tena pratyayasya vartamAnakAlatve'pi bhUtabhaviSyatkAlatAvagamaH / zabalaguriti zabalazabdAvarNavAcino gaurAditvAt Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 2] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [257 DyAM zabalyo gAvo'sya santItyevaM kAryam / yadA tu zabalazabdo gavi varttate tadA gaurAditvAbhAvAdApi sati 'taddhitAkakopAnya' 3-2-54 ityanena AkhyAdvAreNa puMvattvaniSedhAt zabalAgurityeva syAt / zaMkhAdakakudAvattau dve api azvasyApalakSaNe / - samAnAyAM vRttAviti atra eSAmasyeti ca ubhayatrApi SaSThyAH sadbhAvAt samAnA vRttiH / samAnavRttAvityAdi pUrvArddhaM yatsarUpa iti padaM taduttarArddha'pi yojyaM, tato'yamarthaH-na kevalaM sarUpo matvarthIyo matvarthIyAt samAnavRttI na bhavati, matvarthIyo'potyatrApizabdAd virUpo'pi iti / viSamavRttau sarUpo matvarthIyo na bhavatIti tu kArikayA na saMjagRhe athavA pUrvArdhAt sarUpa iti nAdhikriyate kiMtu matvarthIyo'pi neSyata iti sAmAnyena bhaNanAt sarUpo virUpazca neSyata ityeva vyAkhyAyate, apizabdastu zauSikApekSayA samuccaye vyaakhyeyH| asaMjJAbhUtAditi dvividhaH karmadhArayaH saMjJAbhUto'saMjJAbhUtazca, tatra saMjJAbhUto yaH samudAyaprasiddhayA pravartate yathA gaurakharAdayaH, asaMjJAbhUto yo'vayavArthayogena pravartate, na pRthaksamudAyaprasiddhayA yathA vIrapuruSAdiH / karmadhArayAdityAdi upalakSaNamidaM yatkarmadhArayAnmatvarthIyo na bhavatIti / yAvatA naJ tatpuruSAdapi bahubrohiNaiva bhAvyaM, yathA aghoSA iti / atra hi na ghoSo'ghoSaH, so'syAsti iti kRte bahuvrIhireva na matuH, yatra tvarthavizeSo matvarthIyenAbhidhIyate tatra natatpuruSAdapyasau bhavati yathAnakhanti cakrANIti / atra hi naJtatpuruSeNa cakreSvarakAbhAvaH sAmAnyenocyate, matvarthIyena tvatyantaM mUlato'pyarakAbhAva yAvat , tathA yadyapyasaMjJAbhUtAt karmadhArayAnmatvarthIyo na bhavatItyuktaM tathApi prAyeNa dRzyate yathA visakisalayachedapAtheyavanta iti, atra hi bisakisalayacchedAcca te pAtheyaM ceti karmadhAraye sati maturiti vallabhena nizcikye / kathamiti atrApyasaMjJAbhUtaH karmadhArayo'ntItyabhiprAyaH / A yAt // 7. 2. 2 // gaNAdibhyo yaH (7-2-53) rUpAtprazastAhatAt (7-2-54) ityA etasmAdya pratyayAt yAH prakRtayo nirdezyante tAbhyo matuH pratyayo bhavati tadasyAsti tadasminnastItyasminviSaye / kumArImAn, vrIhimAn, daNDavAn, azIrSavAn, vAtavAn, cUDAvAn, sidhmavAn, gomAn, guNavAn / A yaaditybhividhaavaang| apavAdaibarbAdhA mAbhUditi vacanam, tena yathAbhidhAnamuttaratra maturapi bhavati / 2 / nyA0 sa0 A yAt-atra kumArImAnityAdi-prayogeSu yathAkramaM ' nAvAderikaH' 7-2-3 'vrohyAdibhyasto' 7-2-5 'ato'nekasvarAt' 7-2-6, 'aziraso'zIrSazca' 7-2-7 'balavAtadanta0' 7-2-19, 'prANyaGgAdAto laH' 7-2-20, 'sidhmAdikSudrajantu" 'goH, 7-2-50, 'guNAdibhyo yaH' 7-2-53 ityAdisUtravihitapratyayaviSaye pakSe A yAdityanena maturvidhIyate / yathAbhidhAnamiti 'kAlAjaTA' 7-2-23 ityAdibhiH kaizcitsUtrairarthavizeSe pratyayo'bhihitaH, sa ca matunA na gamyata iti tadarthapratipAdanAya tatsUtravihita eva pratyayo bhavati, na tu mturityaashyH| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 3-6 ] nAvAderikaH // 7. 2. 3 // nau ityevamAdibhyo matvarthe ikaH pratyayo bhavati matuzca / naurasyAsminvAstIti nAvikaH, naumAn, kumArikaH, kumArImAna, yavakhadikaH, yavakhadAvAn / naukumArIbhyAm inaM kecidAhuH nAvI, kumArI / nau, kumArI, yavakhadA, sabhA, karaNa iti nAvAdiH / / nyA0 sa0 nAvA0-ina kecidAhuriti te hyanayoH zikhAdau pAThamicchanti / yavakhadika iti khadana bhidAdyaG, yavAnAM khadA yavakhadA yavAbhyoSaH / zikhAdibhya in // 7. 2. 4 // zikhA ityevamAdibhyo matvarthe in pratyayo bhavati matuzca / zikho, zikhAvAn, mAlI, mAlIvAn / zikhA, mAlA, zAlA, mekhalA, zAkhA, vINA, saMjJA, vaDavA, aSTakA, balAkA, patAkA, karman, carman, varman, bala, utsAha, uddAsa, udbhAsa, ula, mula, mUla, AyAma, vyAyAma, prayAma, Aroha, avaroha, pariNAha, zaGga, vRnda, gadA, nicula, mukula, kUla, phala, ala, mAna, manISA, vrata, dhanvana, caDA, kekA daMSTrA, sUnA, ghRNA, karuNA, jarA, AyAsa, (Ayasa) stabaka, upayAma, udyama iti zikhAdirAkRtigaNaH / kecittu vaDavA, aSTakA, karmana, varman, carman ityetebhya ikamapIcchanti / 4 / nyA0 sa0 zikhA 0-ikamapIcchanti iti te hyetAn brIhyAdau paThanti / vrIhyAdibhyastau // 7. 2. 5 // vrIhyAdibhyo matvarthe tau ika in ityeto pratyayau bhavataH matuzca / vrIhayo'syAsminvA santi vrIhikaH, brohI, vrIhimAn, mAyikaH, mAyI, mAyAvAn, mAyAvIti vin / vrIhyAdayaH prayogagamyAH / 5 / ato'nekasvarAt / / 7. 2.6 // akArAntAdanekasvarAnmatvarthe tau ika in ityetau pratyayo bhavataH matazca / daNDikaH, daNDI, daNDavAn, chattrikaH, chattrI, chattravAn / ata iti kim ? khaTvAvAn, mAlAvAn / anekasvarAditi kim ? khavAn, svavAna / abhidhAnArthasyetikaraNasyAnuvRtteH kRdantAna bhavataH / rApyavAn, lApyavAn, lavyavAna, havyavAn, kRtyavAn, bhRtyavAn, kArakavAn, hArakavAna, kumbhakAravAna, dhAnyamAyavAna, hiMsravAn, IzvaravAn pAkavAn, snehanavAn / kvacidbhavataH / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 2. sU. 7-8 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 259 kAryikaH, kArTI, hAyikaH, hArdI, gRhikaH, gRhI, dAtrikaH, dAtrI, pAtrikaH, pAtro, bhogikaH, bhogI, tarikaH, tarI, vijayikaH, vijayI, saMyamikaH, saMyamI, sthAnikaH, sthAnI iti / jAtizabdebhyo na bhavataH / vyAghravAn, siMhavAn, vRkSavAn, plakSavAn, tathA dravyavAn, kravyavAn, sasyavAn, dhAnyavAn, mAlyavAn, puNyavAn satyavAn apatyavAn, dhanavAn / kvacidbhavataH, taNDulikaH, taNDulI, karpaTikaH, karpaTI / dhanAduttamaNe bhavataH-dhanikaH, dhnii| saptamyarthe ca na bhavataH-daNDo'sminnasti daNDavadgRhama, vIravAn grAmaH / kvacidbhavataH / khalinI bhUmiH, zAlinI bhuumiH| rasarUpavarNagandhasparzazabdasnehebhyo guNavAcibhyo na bhavataH / kacidbhavataH / rasiko naTaH, rasI ikSuH, rUpiko dAravaH, rUpiNI kanyA, rUpiSvavadhiH, rUpisamavAyAccAkSuSANi, spaziko vAyuH, gandhikaH, gandhI / tadevaM vyabhicAre sUtraNAdabhidhAnameva zreyaH / 6 / nyA0 sa0 ato0-svavAniti atra svAmitvAvivakSaNAt 'svAminnIze' -2-49 iti na min / tathA dravyavAniti vyAghrAdayo lokaprasiddhayA jAtizabdA dravyAdayastu zAstraprasiddhathA iti dravyAdInAmapi zAstraprasiddhayA jAtizabdatvaM darzayatA tathetthupAttam / ____ guNavAcibhyo neti yadA tu kasyacidrUpaM rasa ityAdi nAma bhavati tadA bhavatyeva / rUpisamavAyAditi saMkhyA parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau karma ca rUpisamavAyAJcAkSuSANIti / aziraso'zIrSazca / / 7. 2. 7 // aziraHzabdAnmatvarthe to ika in ityetau pratyayau bhavataH matuzca tatsaMniyoge cAziraHzabdasyAzIrSa ityayamAdezo bhavati / azISikaH, azIrSI, azIrSavAn / ikenoH 'zIrSaH svare taddhite' (3-2-103) iti zIrSAdezo vidyata eva, mato tvaziraso'zIrSabhAvo'nena vidhIyate / / arthArthAntAdbhAvAt // 7. 2. 8 // arthazabdAdarthAntAcca bhAvavAcino matvarthe to ika in ityeto pratyayau bhavataH, niyamArthamidam, ubhayathA cAyaM niyamo vAkya bhedena kriyate. bhAvavAcina evaitau pratyayau bhavataH, bhAvavAcinazcatAveva bhvtH| - arthaNi upayAcane-arthanamarthaH, so'syAstItyathikaH arthii| pratIpamarthane pratyarthaH so'syAstIti pratyarthikaH, pratyarthI / ikenAveveti niyamAdato matarna Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 9-13 ] bhavati / bhAvAdeveti niyamAdato dravyavAcina ikenau na bhavataH, artho hiraNyAdirasyAstIti arthavAn iti matureva bhavati / 8 / vrIhyarthatundAderilazca // 7. 2. 9 // vrIhivAcibhyastundAdibhyazca matvarthe ila: pratyayo bhavati cakArAttau cekenau A yAditi matuzca / vrohyartha, kalamA asyAsminvA santi kalamilaH, kalamikaH, kalamI, kalamavAn, zAlilaH, zAlikaH, zAlI, zAlimAn / vrohizabdo'pi vrIhyartho bhavati kiMtu tasya pUrvatropAdAnAdilo na bhavati / bhAve hi tatropAdAnamanarthakaM syAt / bhavatItyeke / vriihilH| tundAdi, tundilaH, tundikaH, tundI, tundavAn, udarilaH, udarikaH, udarI, udaravAn / tunda, udara, picaNDa, yava, graha, paGka, guhA, kalA, kAka iti tundAdiH / 9 / nyA0 sa0 vrIhya-cakArAttau ceti atra ca zabdo'pyarthe taavpiityrthH| pUrvatreti vrIhyAdibhyastAvityatra / nanu tarhi arthagrahaNAbhAve'pi vrIhizabdopAdAne'pi brIhyarthagrahaNe labdhe kimarthagrahaNena ? na, pratipattigauravanirAsArthatvAdarthagrahaNasya / svAGgAdivRddhAtte // 7. 2. 10 // svAGgAdvivRddhopAdhikAnmatvarthe te ila ika ina ityete pratyayA bhavanti matuzca / vivRddhau mahAntau karNAvasya sta: kaNilaH, kaNikaH, karNI, karNavAna, oSThilaH, oSThikaH, oSThI, oSThavAn / vivRddhAditi kim ? anyatrelo na bhavati / 'ato'nekasvarAt' (7-2-6) itIkenmatava eva bhavanti / 10 / vRndAdArakaH // 7. 2. 11 // vandazabdAnmatvarthe ArakaH pratyayo bhavati matuzca / vRndArakaH, vRndavAn / zikhAditvAt vRndI / 11 / zRGgAt // 7. 2. 12 // zaGgAnmatvarthe ArakaH pratyayo bhavati matuzca / zRGgArakaH, zRGgavAn / zikhAditvAt zRGgI / 12 / phalabA~ccenaH // 7. 2. 13 // phalabaha ityetAbhyAM zRgAcca matvarthe inaH pratyayo bhavati matuzca / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. pAda. 2. sU. 14-19] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [261 phalinaH, phalavAn, bahiNaH, barhavAn, zRGgiNaH, zRGgavAn / zikhAditvAt phalI bau~ / 13 / malAdImasazca / / 7. 2. 14 // ___malazabdAnmatvarthe Imasa inazca pratyayau bhavata: matuzca / malImasaH, malinaH, malavAn / 14 / marutparvaNastaH // 7. 2. 15 // __ marutparvan ityetAbhyAM matvarthe taH pratyayo bhavati matuzca / maruttaH, paruttvAn, parvataH, parbavAn // 15 // valivaTituNDerbhaH // 7. 2. 16 // valivaTituNDi ityetebhyo matvarthe bhaH pratyayo bhavati / valibhaH, valina ityaGgAditvAnna / caTibhaH, tuNDibhaH / sidhmAdipAThAlle tuNDilaH, matuzva / valivAna, pravaddhA nAbhistuNDiH / 16 / / . nyA0 sa0 valiva0-vaTirunnatanAbhyarthaH, ekadeza iti nyAyAttundizabdAdapi bhe tundibha iti kSIraH / UrNAhaMzubhamo yus // 7. 2. 17 // UrNA aham zubham ityetebhyo matvarthe yus pratyayo bhavati / UrNAyuH urabhraH, ahaMyuH ahaMkArI, zubhaMyu: kalyANabuddhiH / 17 / kaMzaMbhyAM yustiyastutavabham // 7. 2. 18 // kam, zam ityetAbhyAM mattvarthe yus, ti, bas, tu, ta, va, bha ityete pratyayA bhavanti / __ kaMyuH, zaMyuH, kantiH, zaMtiH, kaMyaH, zaMyaH, kaMtuH, zantuH, kantaH, zantaH, kaMvaH, zaMvaH, kaMbhaH, shNbhH| yusyasoH sakAro nAma sidavyajane'(1-1-21) iti padatvArthaH, tena 'tau mumo vyaJjane svau ' (1-3-14) ityanusvArAnunAsiko siddhau| kaMyuH, kayyuH, zaMyaH, zayyaH / 18 / balavAtadantalalATAdUlaH // 7. 2. 19 // ebhyo matvarthe UlaH pratyayo bhavati / balUlaH, vAtUlaH, dantUlaH, lalATUlaH / matuzca / balavAn, vAtavAn, dantavAn lalATavAn / 19 / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ phAda. 2 sU0 20-21 ] prANyaGgAdAto laH // 7. 2. 20 // prANyaGgavAcina AkArAntAnmatvarthe laH pratyayo bhavati matuzca / cUDAlaH, jaGghAlaH, zikhAlaH, cUDAvAn, jaGghAvAn, zikhAvAn / prANyaGgAditi kim ? jaGghAvAn prAsAdaH, zikhAvAn prdiipH| aGgagrahaNaM kim ? icchAvAn, vAsanAvAn / kaNikAla ityatra kaNikAzabdaH prANyaGgasyaiva vAcaka ityAhuH / Ata iti kim ? hastavAn, pAdavAn / 20 / nyA0 sa0 prANya-cUDAla iti zAkhAdipAThena na bAdhyate itikaraNAt / zikhAla iti idamudAhRtaM zakaTotpalabhojaiH mUlodAharaNaM tu bhojenaiva tatazcaivaM jJAyate yathA zikhAyA valac saMjJAyAM tathA innapi vahnau mayUra iti niyate'rthe draSTavya ityavadhAryamitikaraNAt prANyaGgasyaiveti na tu karNAbharaNasyetyarthaH / sidhmAdikSudrajanturugbhyaH // 7. 2. 21 // sidhmAdergaNAta kSudrajantuvAcibhyo rugvAcibhyazca matvarthe laH pratyayo bhavati matuzca / sidhmAnyasya santi sidhmalaH, sidhmavAn, varmalaH, varmavAn / aGgAditvAnne varmanaH / gaDulaH, gaDumAn / pArNIdhamanIzabdau dIrghAntAveva gaNe paThayete tena dIrghAntAbhyAmeva lH| pAIlaH, dhamanIlaH / hasvAntAbhyAM tu matureva / pANimAn, dhamanimAn / kSudrajantu, yUkAlaH, yUkAvAn, makSikAlaH, makSikAvAn / A nakulAt kSudrajantuH / ruku, mUrchAlaH, mR vAn, vicacikAlaH, vicikAvAn / rugbhya iti bahuvacanaM svarUpavidhiniSedhArtham / sidhma, varman, gaDu, tuNDi, maNi, nAbhi, bIja, niSpAda, niSpad, niSpa, pAMzu, hanu, pazu, pArNI, dhamanI, saktu, mAMsa, patra, vAta, pitta, zleSman, pArzva, karNa, sakthi, sneha, zIta, kRSNa, zyAma, piGga, pakSaman, pRtha, mRdu, maJju, caTu, kaND iti sidhmaadiH| kathaM vatsalaH snehavAn aMsalo balavAn ? nAtra kazcidvatsAdyartho'sti iti pezalakulAdivadetau yathAkathaMciyutpAdanIyau sidhmAdiSu vA paThanIyau / 21 // nyA0 sa0 sidhmA0-nanu sidhmazabdasya durbhittArthatvAt rugadvAreNaiva laH siddhaH kiM gaNapAThena? satya, asyAdantatvAta 'prANisthAdasvAGgAt ' 7-2-60 itIna syAttadbAdhanArtham , varmanazabdasyApi durbhittArthatvAt kaNDUzabdasya ca tathaiva siddhaM kiM tvAbhyAM yathAkramaM 'no'gAdeH' Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pAda. 2. sU. 22-25 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 263 'madhvAdibhyoraH' 7-2-26 ityeva syAta, tathA'tra gaDazabdo gaDalasvarUpe guNe vattate iti rugadvAreNa na sidhyati / pezalakuzalAdivaditi yathA pezaM lAti, kuzaM lAti ityevamanayoyutpattirevaM vatsalAMsalayorapi / auNAdiko vA manojJamedhAvi vAcinau / prajJAparNodakaphenAllelau // 7. 2. 22 // prajJA parNa udaka phena ityetebhyo matvarthe la ila ityetau bhavataH matuzca / prajJAlaH, prajJilaH, prajJAvAna, parNalaH, paNilaH, parNavAna, udakalaH, udakilaH, udakavAn, phenalaH, phenilaH, phenavAn / 221 kAlAjaTAghATAtkSepe // 7 2. 23 / / kAlAjaTAghATA ityetebhyo la ila ityetau pratyayau bhavataH kSepe pratyayArthasya nindAyAM gamyamAnAyAm / kAlAla: kaalilH| kAleti DopAntyaM kecitpaThanti / kADAlaH, kADilaH, jaTAla:, jaTilaH, ghATAlaH, ghATilaH / matunA kSepo na gamyate iti kSepe maturna bhavati / kSepe iti kim ? kAlAvAn, jaTAvAn, ghATAvAn / 23 / nyA0 sa0 kAlA0-kAlAla iti kaDat Nig bhidAdyaG, 'RphiDa' 2-3-104 iti le kAlA pAdatrasAvizeSaH, asmAnmato 'prANyaGga' 7-2-20 iti le abhrAdyakAre ca prApte lelo 1___ jaTAla iti lokavacanAya jaTA asyAsti / ghATAla iti nindyA ghATA kRkATikAsyAsti / vAca AlATo // 7. 2. 24 // vAc ityettasmAnmattvarthe Ala ATa ityetau pratyayau bhavataH kSepe gamyamAne, gmino'pavAdaH / vAcAlaH, vAcATaH / yo bahu niHsAraM bhASate sa evaM kssipyte| matunA kSepo na gamyate iti kSepe maturna bhavati / kSepe ityeva ? bAgmI, vAgvAn / 24 / gmina / / 7. 2. 25 // vAco matvarthe gmin pratyayo bhavati matuzca / vAgmI, vAgvAn / gakAraH 'pratyaye ca' (1-3-2) iti anunAsika nibRttyarthaH / kSepa iti nivRttam / 25 / nyA0 sa0 smin nivRttyartha iti dvittIyagazravaNe na syAditi na vAcya, rUpameva hi bhidyate na zrutiH, zabdasya zrotragrAhyatvAditi pUrvanyAsAH / kSepa iti nivRttam-pRthagyogAditi-karaNAnuvRttezca prazaMsAyAmevAyaM na svarUpamA / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 26-28 ] madhvAdibhyo raH // 7. 2. 26 / / _ madhvAdibhyo matvartha raH pratyayo bhavati / madhuro rsH| atra madhuzabdaH svAdutve guNatve guNasAmAnye vartate / madhuraM madhu, madhuraM kSoram, atra gume / kSaudrAdidravyavRttestu matureva itikaraNAnuvRttaH / madhumAn ghaTaH / evaM khaM mahat kaNThavivaramasyAsti kharaH gardabhaH, khavAnanyaH / mukhaM sarvasmin vaktavye yasyAstIti mukharaH vAcAlaH, mukhavAnanyaH / kujAvasya staH kuJjaro hastI / kuJjazabdo'tra hanuparyAyaH / kuJjavAnanyaH / namaraM puraM, nagavadanyat / USaraM kSetram, USavadanyat / muSkaraH pazuH, musskvaannyH| zuSiraM zuSimatkASTham / kaNDUraH kaNDUmAn, pANDuraH pANDumAn, pAMzuraH pAMzumAn, madhvAdayaH prayogagamyA: / 26 // nyA0 sa0 madhvA0-madhura iti madhuzabdo mAdhurye'rthe puMliGgaH kSaudrAdyarthe tu napuMsakaH tasmAt mAdhurye'rthe puMliGgena vAkyaM kArya madhurasyAtIti, svAdutve ityasya guNatva iti guNasAmAnye iti ca paryAyadvayam / evamiti itikaraNAnu vRtteH, khara ityAdiSu arthavizeSe spratyayo'nyatra madhurevetyartha / pANDura iti atra pANDuzabdaH pANDutvarUpe guNe varttate / kRSyAdibhyo valac // 7. 2. 27 // kRSyAdibhyo matvarthe valac pratyayo bhavati / kRSIvalaH kuTumbI, kRSimatkSetram, AsutIvalaH kalyapAlaH, AsutimAn, pariSadvalaH, pariSadvAn, parSadvalaH, parSadvAna, pariSadalaM tIrthaM paGkilamityarthaH / pariSadvat / rajasvalA strI, rajasvAn grAmaH / kecittu rajasvalo dezaH rajasvalA bhUmiH rajasvAn rajasvatIti sarvatrA vizeSeNa vRttimicchanti / dantAvalo nAma rAjA hastI ca / zikhAvalaM nagaram zikhAvalo mayUraH, zikhAvalA sthUNA, dantavAn zikhAvAnanyaH / mAtRbala: mAtRmAn, evaM pitRvalaH, bhrAtRvalaH, utsAhavalaH putravala: utsnggvlH| vizeSa itikrnnaatsiddhH| kRSyAdayaH prayogagamyA: / 27 / nyA0 sa0 kRSyA0 -zikhAvalo mayUra iti itikaraNAt prANyaGgArthAdapi zikhAzabdAta balac na tu laH, evaM dantavAn zikhAvAnanya iti dantazikhAbhyAM saMjJAyAmiti pUrvairuktatvAt / lomapicchAdeH zelam / / 7. 2. 28 // lomAdibhyaH picchAdibhyazca matvarthe yathAsaMkhyaM za ila ityetau bhavataH matuzva / lomazaH lomavAn, romazaH romavAn, picchilaH picchavAna urasilaH urasvAn / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 29-31 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 265 loman, roman, babhru, valgu, hari, kapi, muni, giri, uru, karka iti lomAdiH / piccha, uras, dhuvakA, dhruvakA, pakSa, cUrNa iti picchAdiH / 28 / nyA0 sa0 loma0-picchila iti picchaM cikkaNatvamasyAsti, yadvA picchaM mayUrAdisatkamasyAstyupamAnatayA / no'GgAdeH / / 7. 2. 29 // aGga ityevamAdibhyo matvarthe naH pratyayo bhavati matuzca / aGgAnyasyAH santi aGganA / rUDhizabdo'yaM, kalyANAGgI strI ucyate itikaraNAt anyatrAGgavatI / pAmanaH pAmavAn, vAmanaH vAmavAn / aGga, pAman, vAman, heman, zleSman sAman, varSman ( varSman) zAkin, palAlin, palAzin, USman, kadru, bali ityaGgAdiH yogavibhAga uttarArthaH / 29 / nyA0 sa0 no'GgA0- ghAmana iti vAmAni nIcAnyarthAdaGgAnyasya / yogavibhAga iti ekayogastu lomapicchAGgAdeH zelenamityevaMvidhaH syAt / zAkI palAlI davA hrasvazca / / 7. 2. 30 / / zAkI palAlI dadrU ityetebhyo matvarthe naH pratyayo bhavati matuva napratyayasaMniyoge caMSAM hrasvo'ntAdezaH / mahacchAkaM zAkamUsaho vA zAkI, mahatpalAlaM palAlakSodo vA palAlI / dadbhUrnAma vyAdhiH / zAkinaH, zAkImAn, palAlinaH, palAlImAn dadruNaH, dardUmAn / kecittu zAkIpalAlyo IsvatvaM necchanti / tanmate zAkInaH, palAlInaH | 30| nyA0 sa0 zAkI-zAkIti mahattve samUhe'pi tadbahulamiti strItve gaurAditvAt GI / viSvaco viSuzca // 72. 31 / / viSvac ityetasmAnmatvarthe naH pratyayo bhavati viSu ityayaM cAdezo bhavati / viSu avatIti viSvak / viSvaJco razmayo viSvagnatAni vA asya santi iti viSuNaH AdityaH / viSuNaH vAyuH / viSuzabdo nipAto nAnAtve vartate / viSvagiti akhaNDamavyayaM vA / nakArasaMniyoge Adezasya vidhAnAt matau viSvagvAn / kathaM viSumAna hau rAtrapravibhAga iti ? viSurnAma muhUrtastasmAdbhaviSyati / 31 / nyA0 sa0 viSvaco0- viSvakU iti atra rUpamityadhyAhArAt klIvatve seluMpi nAgamAbhAvaH / akhaNDamiti cakArAntamityarthaH cakArAntasyaiva sUtre grahaNAt / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMcalite lakSmyA anaH / / 7. 2. 32 / / lakSmIzabdAnmatvarthe'naH pratyayo bhavati / lakSmIrasyAstIti lakSmaNaH, matau lakSmIvAn / 32 / prajJAzraddhAcavRtterNaH / 7. 2.33 // prajJAzraddhArcAvRtti ityetebhyo matvarthe NaH pratyayo bhavati matuzca / prAjJaH, prajJAvAn, zrAddhaH, zraddhAvAn, Arca:, arcAvAn, vArttaH, vRttimAn / strI tu prAjJA zrAddhA ArcA vArtA / prAjJIti svArthikANantAt / 33 / jyotsnAdibhyo'N // 7. 2.34 // jyotsnA jyotsnA ityevamAdibhyo matvarthe'N pratyayo bhavati / asminnasti jyotsnaH pakSaH, jyotsnI rAtriH, tAmisraH pakSaH, tAmisrI rAtriH / tAmisrANi guhAmukhAni / vaisarpo vyAdhiH, vaipAdikaM kuSTham, kautupaM gRham, kauNDalo yuvA, tApasaH pAkhaNDI, sAhasro devadattaH, matau jyotsnAvAn tamisrAvAnityAdi / tApasa iti rUDhizabdo rUDhiviSaye ca maturna bhavati / kuNDalI sahasrI ceti zikhAditvAt / jyotsnAdayaH prayogagamyAH | 345 sikatAzarkarAt // 7 2. 35 // [ pA0 2. sU0 32-37 ] T sikatAzarkarA ityetAbhyAM matvarthe'N pratyayau bhavati matuzca / saikataH, sikatAvAn dezaH, zArkaraH zarkarAvAnodanaH / 35 / ilazca deze / / 7. 2. 36 // sikatAzarkarAbhyAM deze matvarthe ilacakArAdaN ca pratyayau bhavataH matuzca / sikatilaH, saikataH, sikatAvAn dezaH, zarkarilaH, zArkaraH, zarkarAvAn dezaH / sikatAH, dezaH, zarkarAH dezaH ityabhedopacArAt | 36 | nyA0 sa0 ila0- nanu pUrva sUtre ga sAmAnyena bhaNanAddeze'pi ' sikatAzarkarAbhyAmaN' 7-2-35 siddha eveti kimatra tadanukarSaNArthena ca zabdena ? dyudrormaH // 7. 2. 37 // satyaM, yadyatra cakAro na syAttadanukarSaNArthastadA deze'sAveva syAnna tva / nanu sikatA deza ityAdyarthaM matvarthIyasya pakSe lup lubantasya ca prakRtiliGgasaMkhye vaktavye ityAha-upacArAditi rUDhivazAcca bahuvacanAnta iti / iti divaH kRtokArasya nirdeza: dhuzabda ukArAnto'haH paryAyaH Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda, 2. sU 38-43 | zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 267 prakRtyantaraM vA / dyudruzabdAbhyAM matvarthe maH pratyayo bhavati / dyoburvAsyAsminvAstIti maH / drUNi dArUNyasyAsminvA santAti drumaH / rUDhizabdAvimau rUDhiviSaye ca maturna bhavati / anyatra tu matureva / dyumAn, drumAn / 37 / kANDANDabhANDAdIraH // 7. 2. 38 // kANDa ANDa bhANDa ityetebhyo matvarthe Ira : pratyayo bhavati matuzca / kANDIraH, kANDavAn, ANDIraH, ANDavAn, bhANDIraH, bhANDavAn / ANDau mukau |38| nyA0 sa0 kANDA0-ANDIra iti ekadezeti nyAyAt zliSTanirdezAdvA aNDIra ityapi gauDau / kacchavA DuraH / / 7. 2. 39 // kacchUzabdAnmatvarthe DuraH pratyayo bhavati / kacchuraH, kacchUmAn / 39 / dantAdunnatAt / / 7. 2. 40 / / unnatatvopAdhikAddantazabdAnmatvarthe DuraH pratyayo bhavati / unnatA dantA asya santi danturaH / unnatAditi kim ? dantavAn |40| nyA" sa0 dantA0-dantavAniti nirgatatvamunnatatvaM, pramANAtirekastu vRddhiriti bhinnatvaM, tatronnatatve danturaH, vivRddhivivakSAyAM tu 'svAGgAd vivRddhAt ' 7-2-10 iti ' AyAt ' 7-2-2 iti ca dantilo, dantI, dantiko, dantavAniti yathAyogaM bhavati, unnatArtho manA nagamyate ityatra maturna bhavati / medhAsthAnnaraH // 7. 2. 41 // meghAratha ityetAbhyAM matvarthe iraH pratyayo vA bhavati, vAvacanAdyathAprAptimikenau A yAditi matuzca / medhiraH / medhAvAn / uttarasUtreNa vinnapi / medhAvI, rathiraH, rathikaH, rathI, rathavAn / 41 / kRpAhRdayAdAluH || 7. 2. 42 // kRpAhRdayazabdAbhyAM matvarthe AluH pratyayo vA bhavati matuzca / kRpAluH kRpAvAn, hRdayAluH, hRdayikaH, hRdayI, hRdayavAn / 42 / kezAdaH / / 7. 2. 43 / / kezazabdAnmatvarthe vaH pratyayo vA bhavati matuzca / kezavaH kezikaH, kezI, kezavAn / kezava iti rUDhizabdo'pi viSNuvAcI |43| nyA0 saM0 za0 - rUDhizabdo'pIti na kevalaM yasya kezAH santi sa kezavaH, kintu viSNurapi / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 44-48 ] maNyAdibhyaH // 7. 2. 44 // maNyAdibhyo matvarthe vaH pratyayo vA bhavati matuzca, yogavibhAgAdveti nivRttam / maNivaH, maNimAn / sidhmAdipAThAt maNilaH, hiraNyavaH, hiraNyavAn, bimbAvam, kurarAvam, kurabAvam / 'ghaJyupasargasya bahulam' ( 3-2-86 ) iti bAhulakAddIrghaH / rAjIvam, iSTakAvam, gANDivama, gANDIvam, ajakAvam, bimbAvam ityAdayo rUDhizabdAH / rUDhizabdaviSaye ca maturna bhavati / viSayAntare tu bhavatyeva / bimbavAnityAdi, maNi, hiraNya, bimba, kurara, kurava, rAjI, iSTakA, gANDi, gANDI, ajakA iti maNyAdayaH prayogagamyAH / 44 / hInAtsvAGgAdaH // 7. 2. 45 // hInopAdhikAt svAGgAnmatvarthe aH pratyayo bhavati / khaNDaH karNo'syAsti karNaH, chinnA nAsikAsyAsti nAsikaH / hInAditi kim ? karNavAn nAsikAvAnityeva bhavati / 45 / abhrAdimyaH // 7. 2. 46 // abhra ityevamAdibhyo matvarthe aH pratyayo bhavati yathAdarzanaM matuzca / abhrANyasmin santi abhra nabhaH, asyisya santi arzaso devadattaH, urasaH / urasvAn / ___ abhra, arzas, uras, tunda, catura, palita, jaTA, ghATA, kardama, kAma, bala, ghaTA, amla, lavaNa ityabhrAdirAkRtigaNaH / 46 / astapomAyAmedhAsrajI vin // 7. 2. 47 // asantebhyastapasmAyAmeghAsraj ityetebhyazca matvarthe vin pratyayo bhavati matazca / asanta, yazasvI, yazasvAn, sarasvI, sarasvAn, sarasvatI, evaM tejasvI, varcasvI, tapasvI, tapasvAn / asantatvenaiva siddha tapaso grahaNaM jyotsnAdyaNA bAdho mAbhUdityevamartham / mAyAvI, mAyAvAn, mAyI, mAyika iti vrIhyAdipAThAt / medhAvI, medhAvAn, sragvI, sragvAn / 47 / nyA0 sa0 asta0-sarasvatIti yadA nadI tadA saraH saraNaM gamanamasyAstIti vAkyaM, yadA tu bhAratI tadA saro mAnasAdyasyAstIti / AmayAbIghezca // 7. 2.48 // AmayazabdAnmatvarthe vin pratyayo dIrghazcAmayazabdasya bhavati matuzca / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 2. sU. 49-54] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 269 AmayAvI, AmayavAn / 480 svAnaminnIze // 7. 2. 49 / / svazabdAnmatvarthe Ize vAcye min pratyayo bhavati dIrghazcAsya / svamasyAstIti svaamii| Iza iti kim ? svavAn / 49 / goH // 7. 2. 50 // ___ gozabdAnmatvarthe min pratyayo bhavati / gAvo'sya santi gocI, matuzcagomAn / pUjya eca minamicchantyanye / 50 / UrjA vinvalAvazcAntaH // 7. 2. 51 // UzabdAnmatvarthe vinvala ityeto pratyayau bhavattaH tatsaMniyoge cAsyAsa cAnto bhavati / UrjasvI, UrjasvalaH, matuzca-UrvAn, kathamUrjasvAn ? UrjayateH aspratyayAntasya matau / 51 // ___ nyA0 sa0 UrjA0-aspratyayAntasyeti yo UrjayaterasantasyAstapomAyetyanena asantatvAdvina siddha eva kimatra sUtre UrjuzabdAd vividhAnena ? / ____satya, asantasya Urjayateniyata eva prayoga iti, tato'nena vinavidhAnaM, etacca UrjazabdAd vividhAnenaiva jJApyate / tamisrANevajyotsnA // 7. 2. 52 // tamisrArNavajyotsnA ityete zabdA nipAtyante / tamisrati tamazzabdAdraH upAntyasya cetvam / tamo'trAstIti tamisrA rAtriH, tamisraM tamaHsamUhaH, tamisrANi guhAmukhAni / matuzca / tamasvAn, arNaveti arNaso vaH pratyayaH antyasya ca lopaH, arNavaH samudraH / jyotsneti jyotiHzabdAnnaH pratyaya upAntyalopazca nipaatyte| jyotsnA candraprabhA / anyatra jyotiSmatI rAtriH nipAtanasyeSTaviSayatvAt / 52 / guNAdibhyo yaH // 7. 2. 53 // gaNAdibhyo matvarthe yaH pratyayo bhavati / guNyaH puruSaH, himyaH parvataH, matuzca-guNavAn, himavAn / kathaM ko guNino nArcayet iti in ? zikhAditvena bhaviSyati / muNAdayaH prayomagamyAH // 53 // rUpAtprazastAhatAt / / 7. 2. 54 // prazastopAdhikAdAhatopAdhikAcca rUpAnmatvarthe yaH pratyayo bhavati / / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 55-57 ] prazastaM rUpamasyAsti rUpyo gauH| rUpyaH puruSaH, AhataM rUpamasyAsti rUpyaH kArSApaNaH / nighAtikAtADanAddInArAdiSu yadrUpamutpadyate tadAhetaM rUpyam / prazastAhatAditi kim ? rUpavAn / prazaMsAyAM maturapi bhavati / rUpavatI knyaa| Ahate na bhavati itikaraNAt / kathaM rUpiNI kanyA rUpiko dAraka iti ? vriihyaaditvaadbhvissyti| A yAdityasya pUrNo'vadhiH ataH paraM maturnAsti / 54 / pUrNamAso'N / / 7. 2. 55 / / pUrNamAszabdAnmatvarthe'N pratyayo bhavati / pUrNo mAzcandramA asyAmasti paurNamAsI / 55 / gopUrvAdata ikaN // 7. 2. 56 // gozabdapUrvAdakArAntAnmatvarthe ikaNa pratyayo bhavati, matvAdInAmapavAdaH / gauzatikaH, gausahasrikaH / ata iti kim ? goviMzatimAn / kathaM gauzakaTikaH ? zakaTIzabdena samAnArthaH zakaTazabdo'sti / zakaTIzabdAttu matuH anabhidhAnAnna bhavati / ke cittu gavAderanakArAntAdapIcchanti / gavAM samUho gotrA sA vidyate yasya gautrikaH, gAvo kyAMsi cAsya santi gauvayasikaH / 56 / __ nyA0 sa0 gopU0-kathamiti adantAdvihita ikaN kathaM zakaTIzabdAd bhavatItyAzayaH zakaTIzabdAttviti zakaTIzabdAttAvadadantatvAbhAvAdikaN na bhavati, paraM maturbhavati no vetyAhaanabhidhAnAditi / niSkAdeH zatasahasrAt / / 7. 2. 57 // niSko ya AdistataH paraM yacchataM sahasraM ca tadantAnmatvarthe ikaN pratyayau bhavati / naiSkazatikaH, naiSkasahastrikaH / niSkAderiti kim ? zato, shsrii| AdigrahaNAtsuvarNaniSkazatamasyAstItyatra na bhavati / 57 / nyA0 sa0 niSkA-niSkazcAsAvAdizca bahuvrIhirvA / * nana bahuvrIhau suvarNaniSkazatazabdAdapi prApnoti ? satya, atrAdizabdo'vayavArthaH niSkazabdazca zatasahasrazabdayoravayavaH samAsa eva sati bhavati vAkye tasya svAtantryAta. samAsazca suvarNaniSkazabdena zatazabdena cArabhyata iti zatazabdAntasamAsApekSayA suvarNaniSkazabdasyaivAvayavatyaM, na tu niSkazabdasyeti suvarNaniSkazatazabdAnnekaNU, athavAtrAdizabdaH prAthamyArtho'pi vyAkhyAyate prAthamyaM ca suvarNaniSkazatazabde zatazabdApekSayA niSkazabdasyAstyevetIkaNa prApnotIti tannivRttyarthaM sAvadhAraNaM vyAkhyeyaM niSka evAdiryasyeti atra tu na niSka evAdiH kiMtu suvarNazabdo'pIti na bhavati, evamuttaratrApi / AdigrahaNAdityAdi suvarNasya niSkAzasteSAM zatamiti vigrahaH / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pAda. 2, sU. 58-62] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [271 ekAdeH karmadhArayAt // 7. 2. 58 // ekAdeH karmadhArayAdakArAntAnmatvarthe ikaNa pratyayo bhavati / eko gaurekagavaH so'syAstyaikagavikaH, aikazatikaH aikasahasrikaH / karmadhArayAditi kim ? ekasya gaurekagavaH so'syAsti iti na bhavati / ata ityeva ? ekaviMzatirasyAstIti na bhavati / kathamekadravyavattvAditi / ekena dravyavattvamiti samAse bhaviSyati // 58 / / . nyA sa0 ekA0-samAse iti / 'UnArthapUrvAdyaiH' 3-1-67 ityanena / sarvAderin // 7. 2. 59 // sarvAderakArAntAtkarmadhArayAnmatvarthe in pratyayo bhavati / sarvaM dhanaM sarvadhanam tadasyAstIti sarvadhanI, sarvabIjI, sarvakezI naTaH / 59 / / prANisthAdasvAGgAdvandagnindyAt // 7. 2. 60 // prANistho'svAGgavAcI akArAnto yo dvandvaH samAso yazca rugvAcI nindhavAcI ca zabdastasmAnmatvarthe in pratyayo bhavati / dvandva. kttkvlyinii| zaMkhanapuriNI / ruk-kuSTI, kilAsI, nindya, kakudAvartI, kAkatAlukI / prANisthAditi kim ? puSpaphalavAn vakSaH / asvAGgAditi kim ? stnkeshvtii| ata ityeva ? citrakalalATikAvatI / vipAdikAvatI / kAkatAlumatI / ' ato'nekasvarAt ' (7-2-6) ityeva siddha ikAdibAdhanArthaM vacanam / 60 / nya0 sa0 prANi-zaGkhanUpuriNIti anuparato vo yasya yasmAd vA tadanuparataravaM tasya pRSodarAditvAnnUpurAdezaH 'zvazura ' 3-1-123 iti nipAttanAd vaa| vAtAtIsArapizAcAtkazvAntaH // 7. 2. 61 // vAta, atIsAra, pizAca ityetebhyo matvarthe in pratyayo bhavati kakArazcAntaH / vAtAtIsArayo ruktvAt pUrveNen siddhaH kArthamupAdAnam / pizAcasya tUbhayArtham / vAtakI, atIsArakI, pizAcakI / 61 // nyA0 sa0 vAtA-atra ekadezavikRteti nyAyAdatisArakItyapi / pUraNAdayasi / / 7. 2. 62 / pUraNapratyayAntAdvayasi gamyamAne matvarthe inneva pratyayo bhavati / paJcamo * mAsaH saMvatsaro vAsyAstIti paJcamI bAlakaH dazamI karabhaH / 62 / nyA0 sa0 pUra0-nanu ' ato'nekasvarAt ' 7-2-6 ityanenen siddha eva kimanena ? satyaM, inneveti niyamArtha tena hi ina vidhAne iko'pi syAditi / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 63-68 ] sukhAdeH // 7. 2. 63 // sukhAdibhyo matvarthe inneva pratyayo bhavati / sukhI, dukhii|| sukha, duHkha, tRpra, kRccha, asra, alIka, kRpaNa, soDha, pratIpa, praNaya, hasta, (hala) Asra, kakSa, sIla ityeke iti sukhAdiH / 631 mAlAyAH kSepe // 7. 2. 64 // mAlAzabdAtkSepe gamyamAne matvarthe inneva pratyayo bhavati / mAlI / kSepa iti kima ? mAlAkAna, mAlAzabda: shikhaadiH| tataH kSepe matunivRttyartha vacanam / 640 dharmazIlavarNAntAt / / 7. 2. 65 // dharmazIlavarNa ityetadantAnmatvarthe inneva bhavati / munidhI, yatizIlI, brAhmaNavarNI // 65 // bAhAdebalAt // 7. 2. 66 // bAhu-UrupUrvodalAntAnAmno matvarthe inneva bhavati / bAhubalI, UrubalI / 66 manmAbjAdernAmni / / 7. .2 67 // mannantebhyo mAntebhyo'bjAdibhyazca matvarthe inneva bhavati nAmni samudAyazretkasyacinnAma bhavati / mannanta, dAminI, sAminI, prathiminI, mahiminI, miNI (vminnii)| kamiNI, mAnta-prathaminI, bhAminI, kAminI, yAminI, sominI, abjAdi, abjinI, kamalinI, saroruhiNI, sarojinI, ambhojinI, rAjIvinI, aravindinI, paGkajinI, puTakinI, nAlIkinI, mRNAlinI, bisinI, tAmarasinI, yavAsinI / nAmnIti kim ? sAmavAn, somavAn, abjavAn / 67 / nyA0 sa0 manma-pratyayApratyayoH iti nyAyAt mannantebhya ityukte'pi manpratyayAntebhya iti dRzyaM abjinyAdayaH kamalinIvAcakAH yavAsinI tvauSadhiH / hastadantakarAjjAtau // 7. 2. 68 // hasta danta kara ityetebhyo matvarthe inneva bhavati samudAyena cejjAtirabhidhIyate / hasto'syAstIti hastI, dantI, krii| jAtAviti kim ? hastavAn, dantavAn karagan naraH / 68 // nyA0 sa0 hasta0-nanu hastI ityAdibhirjAtimAnevAbhidhIyate na jAtistatkathamanena ? satyaM, jAtimatyucyamAne goNavRttyA jAtirapyucyate, gauNamukhyanyAyastu mukhyayA vRttyA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 69-71 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 273 inpratyayAntena hasta ityAdinA pratipAdanAsaMbhavAnnAdriyate, yadvA nirvizeSaM na sAmAnyaM bhavecchazaviSANavaditi nyAyAt samudAyena cejjAtirabhidhIyate ityukte'pi jAtimatI vyaktirucyata iti draSTavyaM nirvizeSAyAstasyA jAteH asatkalpatvAt / varNAdbrahmacAriNi // 7. 2. 69 / / varNazabdAnmatvarthe in bhavati brahmacArI vedabhidheyo bhavati / varNazabdo brahmacaryaMparyAyaH, varNo brahmacaryamasyAsti varNI, brahmacArItyarthaH / anye tu varNazabdo brAhmaNAdivarNavacanaH / tatra brahmacArItyanena zUdravyavacchedaH kriyate iti manyante tena traivarNiko varNItyucyate / sa hi vidyAgrahaNArthamupanIto brahma carati na zUdra iti / brahmacAriNIti kim ? varNavAn / 69 / nyA0 sa0 varNAt-traivarNika iti triSu varNeSu bhavaH adhyAtmAdibhya itIkaNa vidhAna sAmarthyAt 'dvigoranapatya' 6-1-24 ityanena na lup, prayojanam ' 6-4-117 iti veNU prAjitIyatvAbhAvAt 'dvigoranapatye ' 6-1-24 ityasya lupaH prasaGga eva nAsti / vidyAgrahaNArthamiti evamukte'pi vedavidyAgrahaNArthamiti vyAkhyeyam / puSkarAderdeze // 7. 2. 70 // puSkarAdibhyo matvarthe inneva bhavati deze'bhidheye / puSkariNI, padminI / deza iti kim ? puSkaravAna hastI / puSkara, padma, utpala, tamAla, kumuda, kairava, nala, kapittha, bisa, mRNAla, kardama, zAlUka, vivarha, karISa, zirISa, yavAsa, yabASa, yava, mASa, hiraNya, taTa, taraGga, kallola iti puSkarAdiH / kathaM kumudvatI sarasI kumudvAn hRdaH naDvAn naDvalamiti ? ' naDakumuda '- ( 6-2-74 ) ityAdinA cAturarthikena matunA bhaviSyati // 70 / nyA0 sa0--puSka0-puSkariNI, padminI ca dezavizeSau yavAsazabdo'bjAdigaNe puSkarAdigaNe cAdhItastatrauSadhau pUrvasUtraM pravarttate dezavizeSe tvidamiti vivekaH / kathamiti atra gaNapAThAt kumudinI ityeva prApnotItyAzaGkA / / / 7. 2. 71 / / sUktasAmnorIyaH sUkte sAmani cAbhidheye matvarthe IyaH pratyayo bhavati, matvAdInAmapavAdaH / acchAvAk zabdo'tra sUkte'sti acchAvAkIyam, maitrAvaruNIyam, sAmni, yajJAyajJIyam, azanApipAsIyam, vAratantavIyam sAma / athAsyavAmIyaM sUkta' kayAnazrcitrIyaM sAmetyatra ' aikArthya' ( 3-2-8) iti vibhaktilopaH kathaM na bhavati ucyate, asyavAmAdayaH sUktasAmasthAnAmanukAryANAmakhaNDA evAnu Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 72-75 ] karaNazabdAH nAtra vibhaktiriti lup na bhavati / ata eva prathamAntatApi na viruyate / sUktasAmnI granthavizeSau / 71 / / nyA0 sa0 sUkta0 -ata eva prathamAntatApIti yata evAmI akhaNDA anukaraNazabdA ata eva tenaivAnukAryeNArthanArthavattvAnnAmatve sati prathamAntatApyaviruddhaivetyarthaH / luba vAdhyAyAnuvAke // 7. 2. 72 // adhyAye'nuvAke cAbhidheye matvartheya Iyastasya lub vA bhavati / ata eva lubvacanAdadhyAyAnuvAkayorIyo'numIyate / etAvapi granthavizeSau / gardabhANDazabdo'sminnadhyAye'nuvAke vAstIti gardabhANDaH gardabhANDIyo'dhyAyo'nuvAko vaa| epaM dIrghajIvitiH, dIrghajIvitIyaH, palitastambhaH, palitastambhIyaH, palitaH, palitIyaH, stambhaH, stambhIyaH, ucchiSTaH, ucchiSTIyaH, drumapuSpaH, drumapuSpIyaH // 72 // nyA0 sa0 lub vA0-adhyAyAnuvAkayorarthAntaratvAt pUrveNa na prApnotItyAhaata eveti| vimuktAderaN / / 7. 2. 73 // - vimuktAdibhyo matvarthe'dhyAyAnuvAkayorabhidheyayoraNa pratyayo bhavati / vimuktazabdo'sminnadhyAye'nuvAke vAsti vaimuktaH / devAsuraH / vimukta, daivAsura, rakSosura, upasad, upasada, parisAraka, vasu, marut, satvat, satvantu, darzArha, vayas, havirdhAna, mahitrI, somApUSan, iDA, ilA, agnAviSNU, urvazI, dazArNa, vasumantu, patnIvantu, varhavantu, (su) vRtrahan, patatrina, suparNa iti vimuktAdiH / 73 / / nyA0 sa0 vimu0-somApUSanniti atra 'vedasahazruta' 3-2-41 iti pUrvapadasya Atvam / ghoSadAderakaH // 7. 2. 74 // ghoSadityevamAdibhyo matvarthe'dhyAyAnuvAkayorabhidheyayorakaH pratyayo bhavati / ghoSacchabdo'sminnasti ghoSadakaH, goSadakaH, iSetvakaH / ghoSada, goSada, iSetvA, mAtarizvan, devasyatvA, patvA, devIrApa, kRSNosya, khareSThA, devidhIyA, rakSohaNa, aJjana, pratUrta, uzAna, kRzAnu, sahasrazIrSan, vAcaspati, svAhA, prANa iti ghoSadAdiH / 74 / _ prakAre jAtIyar // 7. 2. 75 // . tadasyeti vartate, taditi prathamAntAdasyeti SaSThyarthe jAtIyar pratyayo Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 2. sU. 76-77 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 275 bhavati yattatprathamAntaM taccetprakAro bhavati / sAmAnyasya bhidyamAnasya yo vizeSo ' vizeSAntarAnupravRttaH sa prakAraH / paTuH prakAro'sya paTujAtIyaH, madujAtIyaH, yajjAtIyaH, tajjAtIyaH, nAnAbhUtaH prakAro'sya nAnAjAtIyaH, evaM prakAro'sya evaMjAtIyaH, asyeti SaSThyarthe vidhAnAt prakAravati jAtIyar vijJAyate / tataH prakAramAtrabhAvithAthamantAdapi jAtIyar pratyayo bhavati / yathAjAtIyaH, tathAjAtIyaH, kathaMjAtIyaH, itthaMjAtIyaH / ritkaraNaM 'riti' (3-2-58) ityatra vizeSaNArtham / 75 / ___nyA0 sa0 prakA0-sAmAnyasya puruSarUpasya bhidyamAnasya paTujaDAdibhedena vizeSyamANasya yo vizeSo paTutvAdirityarthaH / vizeSAntarAnupravRtta iti sa vizeSo dviprakAro vizeSAntareSvanupravRtto'nusyutaH saMbaddha iti yAvat yathA'yaM paTuma'duH paNDita ityAdi, ayaM hi paTutvalakSaNo vizeSo bahUnAmApi tathA bhAvAt sabhedeSu vizeSAntareSvanupravRtto bhavati, aparazcAnanupravRtto yasya bhedA na santi yathA amUrtasAmAnyasyAkAzamiti bhedaH, AkAzamiti hyekaM dravyaM, na tasya bhedAH santi yena vizeSo vizeSAntareSvanupravRttaH syAt , tatra yo vizeSo vizeSAntareSvanupravRttaH sa prakAra ucyate / koNvAdeH // 7. 2. 76 // aNu ityevamAdibhyastadasya prakAre ityasmin viSaye kaH pratyayo bhavati / jAtIyaro'pavAdaH / aNuH prakAro'sya aNukaH paTaH, sthUlakaH paTaH, aNukA mASAH, sthUlakA mASAH, mASakaM hiraNyam, iSukA, golikA / ___ aNu. sthUla, mASa, iSu, ikSu, vAdya, tila, kAla, tilakAla, patra mUla, patramUla, parNamUla, kumArIputra, kumArI, zvazura, maNi, bRhat, caJcat, candra, eraNDa, puNDra ityaNvAdiH / 76 / jIrNagomUtrAvadAtasurAyavakRSNAcchAlyAcchAdanasurAhivrIhitile / / 7. 2. 77 // jIrNa, gomUtra, avadAta, surA, yava, kRSNa ityetebhyo yathAsaMkhyaM zAliAcchAdanasurA'hivrIhitileSu vAcyeSu tadasya prakAra ityasminviSaye kaH pratyayo bhavati / ____ jIrNAcchAliSu, jIrNaH prakAra eSAM jIrNakAH zAlayaH / gomatrAdAcchAdane, gomUtraprakAraM gomUtrakam gomUtravarNamAcchAdanam / avadAtAtsurAyAm, avadAtaprakArA avadAtikA surA, surAyA ahau, surAprakAraH surAvarNaH surako'hiH / yavAt vrIhiSu, yavaprakArA yavakA vrohayaH / kRSNAttileSu, kRSNaprakArAH kRSNakAstilAH / zAlyAdiSviti kim ? jIrNajAtIyo'nya ityAdi / 77 / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 78-81 ] nvA0 sa0 jIrNa0-gomutraprakAramiti arthakathanamidaM vAkyaM tu gomUtra prakAro'syetyevaM / hAryam , evamavadAtaprakAretyAdiSvapi jJeyam / bhUtapUrva pracasT // 7. 2. 78 // ataH paraMprAyaH svAthikAH pratyayAH / tatropAdhiH prakRtevijJAyate sa pratyayasya dhotyo bhavati / pUrvaM bhUto bhUtapUrvaH, bhUtapUrve'rthe vartamAnAnnAmnaH pacaraT pratyayo bhavati svArthe / bhUtapUrva ADhaya ADhayacaraH, drshniiycrH| TakAro DyarthaH / pakAraH puMvadbhAvArthaH, bhUtapUrvA ADhayA ADhayAcarI, darzamIyacarI / bhUtazabdo vartamAne'pyasti pUrvazabdo digAdAvapIti atikrAntakAla. pratipattyarthamubhayorupAdAnam / pratyAsatteH zabdapravRttinimittasya bhUtapUrvatve'yaM pratyaya itIha na bhavati / arjuno mAhiSmatyAM bhUtapUrva iti 78 / nyA0 sa0 bhUtapUrva0-tatropAdhiriti tatra teSu svArthikapratyayeSu prakAnteSu upAdhirvizeSaNaM bhUtapUrvAdi prakRtereva sakAzAdavasIyate kevalaM pratyayena dyotyate na tUcyate / pratyAsatteriti atra hi nAjUnatvasyArjunazabdAbhidheyasya bhUtapUrvatvam , na hi arjuno mAhiSmatyAmarjunena bhUtapUrva ityatra vivakSA'pi tu rAjatvenetyatra na bhavati / goSThAdInaJ // 7. 2. 79 // goSThazabdAdbhatapUrvatve InaJ pratyayo bhavati / goSTho bhUtapUrvo gauSThIno dezaH 79 / SaSyA rUpyapacaraT // 7. 2. 80 // SaSThayantAdbhatapUrve'rthe rUpyapcaraT pratyayau bhavataH / bhUtapUrva itIha pratyayArthaH / devadattasya bhUtapUrvo devadattarUpyo gauH, devadattacaraH, pacaraTityatra pakAraTakArau puvadbhAvaGIpratyayAthau / devdttcrii|80| nyA0 sa0 SaSThyA0-pratyayArtha iti prakRtyarthastu pUrvasUtreNaiva siddhaH sarvavibhaktyantatvAt / devadattacarIti devadattAyA bhUtapUrvA, asaMjJAzabdo'yamanyathA 'taddhitAka' 3-2-54 iti niSedhaH syAt / vyAzraye tasuH // 7. 2. 81 // nAnApakSAzrayo vyAzrayaH, SaSThayantATyAzraye gamyamAne tasuH pratyayo bhavati / ukAro'dhaNtasvAdyAzasaH (1-1-32) ityatra vizeSaNArthaH / devA arjunato'bhavana, AdityaH karNato'bhavat / arjunakarNayovivadamAnayorarjunasya pakSe devAH karNasya pakSe Adityo'bhavadityarthaH / yatto'bhavat yasya pakSe ityarthaH / tatto'bhavat tasya pakSe ityarthaH / evaM tvatto'bhavat, mato'bhavat / vyAzraya iti kim ? vRkSasya zAkhA / 81 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 82-86 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [277 nyA0 sa0 vyAzra0-yatta iti tasorukArAnubandhatvAt 'AdveraH' 2-1-41 iti na bhavati / rogAtpratIkAre // 7. 2. 82 // rogavAcinaH SaSThacantAtpratIkAre'panayane gamyamAne tasuH pratyayo bhavati / pravAhikAtaH kuru, pracchadikAtaH kuru, asya rogasya cikitsAM kurvityarthaH / 82 / paryabheH sarvobhaye // 7. 2, 83 // pari abhi ityetAbhyAM yathAkrama sarvobhayArthe vartamAnAbhyAM tasuH pratyayo bhavati / paritaH sarvata ityarthaH / abhitaH ubhayata ityarthaH / sarvobhaya iti kim ? vRkSaM pari, vRkSamabhi / 833 AdhAdibhyaH // 7. 2. 84 // AdyAdibhyaH saMbhavAdvibhaktyantebhyastasuH pratyayo bhavati / Adau AdervA AditaH, evaM madhyataH, antataH, aprataH, vakSastaH, pArzvataH, pRSThataH, mukhataH, sarvataH, vizvataH, ubhavataH, anyataH, pUrvataH, ekataH, itH| pramANena pramANAdvA pramANataH, pRSThena pRSThato'ka seveta / evaM pArzvataH, itaH, duSTaH zabdaH svarato varNato vA, zabdataH, arthataH, adhidhAnataH, yena yasminvA yataH, tataH, pRSodarAditvAt dlopH| AdhAdayaH prayogagamyAH / 8 / / ___ nyA0 sa0 AdyA0-dalopa iti 'AdveraH' 2-1-41 iti tu na tasAdAvityadhikArAt, ayaM tu udanubandhaH / kSepAtigrahAvyatheSvakartustRtIyAyAH // 7. 2. 85 // tRtIyAntAdakartRbAcinaH kSepAtigrahAvyathAviSaye tasuH pratyayo bhavati / kSepo nindA, vRttena kSiptaH vRttataH kSiptaH, vRttena nindita ityarthaH / atikramya grahaNamatigrahaH / vRttenAtigRhyate vRttato'tigRhyate / sAdhuvRtto'nyAnatikramya vRttena gRhyate / sAdhvAcAra iti saMbhAvyata ityarthaH / atizayena vA grhnnmtigrhH| tatrAtizayena gRhyata ityarthaH / acalanamakSobhaNamavyathA abhItirvA / vRttena na vyathate vRttato na vyathate / vRttena na calati na bibheti cetyarthaH / kSepAtigrahAvyatheSviti kim ? vRttena bhinnaH / akartu riti kim ? devadattena kSiptaH / tRtIyAyA iti kim ? devadattaM kSipati / 85 / - pApahIyamAnena // 7. 2. 86 // _ akartRvAcinastRtIyAntAtpApahIyamAnAbhyAM yoge tasuH pratyayo bhavati / vRttena pApaH vRttataH pApaH, vRttena hIyate vRttato hIyate / zabdato hInaH Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda. 2 sU0 87-89 ] svarato varNato vA / pApahIyamAneneti kim / cAritreNa zuddhaH / akartuM rityeva ? caitreNa hIyate / tRtIyAyA ityeva ? grAme hIyate / kSepasyAvivakSAyAM tattvAkhyAne yathA syAditi vacanam / 86 nyA0 sa0 pApa pApahIyamAnAbhyAM yoge kSepasya pratIyamAnatvAt pUrveNaiva sidhyatItyAhatattvAkhyAne iti / pratinA paJcamyAH // 7. 2.87 1 pratinA yoge yA pacamI vihitA tadantAttasuH pratyayo bhavati vA // abhimanyurarjunAtprati abhimanyurarjunataH prati / arjunasya pratinidhirityarthaH / mASAtasmai tilebhyaH prati yacchati tilataH prati yacchati / paJcamyA iti kim ? vRkSaM prati vidyotate // 87 // ahIruho'pAdAne / / 7. 2. 88 // apAdAne yA paJcamI vihitA tadantAttasuH pratyayo bhavati vA taccedapAdAnaM hIyaruho: saMbandhi na bhavati / grAmAdAgacchati grAmataH Agacchati / caurAdvibheti caurato bibheti / ahIyaruha ihi kim ? sArthAt hIyate sArthAddhInaH parvatAdavarohati / sArthAditi kartu rapAye'vadhivivakSA, sArthena hIyate devadattaH ityarthaH / hIyate iti karmakartarItyanye / sArthAtsvayameva hIyate devadatta ityarthaH / hIyeti kyAntasya jahAtenirdezo jihIte ityasya vyudAsArtha:, tena tatra pratiSedho na bhavati / bhUmita ujjihote / hAgiti nirdezenaiva hAGo nivRttisiddho hIyeti nirdezo yatraiva bhAve karmaNi karmakartari ca jahAteH prayogastatraivApAyavivakSA nAnyatretyevamartham tena sArthAjjahAtIti na bhavati / apAdAna iti kim / Rte dharmAtkutaH sukham / A pATaliputrAdRSTo devaH / 88 / bhyA0 sa0 ahI 0 - hIyata iti jahAti sArtho devadattaM sa evaM vivakSate, nAhaM jahAmi kiMtu svayameva hIyate / tena sArthAjjahAtIti na bhavatIti sArtho jahAtIti vaktavye | kimayAdisarvAdyavaipulyabahoH pittam / / 7. 2. 89 / / paJcamyA ityanuvartate, kiMzabdAt vyAdivajitebhyaH sarvAdibhyo'vaipulyavAcino bahuzabdAcca paJcamyantAttas pratyayo bhavati sa ca pit / kim, kasmAt kutaH, sarvAdi, sarvataH, vizvataH, yataH tataH bahu, bahubhyaH bahutaH / kimaH sarvAditve'pi Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 2. sU. 90-91] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 279 byAdivarjanAna prApnotIti pRthagupAdAnam / vyAdivarjanaM kim ? dvAbhyAm, tvat, mat, yuSmat, asmat, bhavataH / kathaM dvitaH tvattaH mattaH yuSmattaH asmatta iti / "ahIyaruho'pAdAne' (7-2-88) iti bhaviSyati / anena hi tavidhAne ' A DheraH' (2-1-41) ityatvaM syAt / tasAvapyatvamicchantyeke / bahorvaipulyapratiSedhaH kim / bahoH sUpAt / kimayAdisarvAdyavaipulyabahoriti kim / vRkssaadvinaa| kiMsarvAdicahozca tasuviSaye'pi paratvAdayameva tas / yataH prati, tataH prati, yata Agacchati, tata Agacchati / niranubandhapratyayAntarakaraNamattvArtham / pitkaraNaM puvadbhAvArtham / bahvIbhyo bahutaH, paJcamyantamAtrAdayaM vidhiH / sarvato hIyate, sarvato rohati, sarvato hetoH, sarvataH pUrvaH / 89 / nyA0 sa0 kima0-dvirAdiryasya dvayAdistatto natrA yogaH, sarva Adiryasya sarvAdiH, advyAdizcAsau sarvAdizca ayAdisarvAdiH, acaipulye bahuH avaipulyabahuH, kim ca adUvyAdisarvAdizca avaipulyabahuzca, tasmAt tasuviSaye'pIti 'pratinA paJcamyAH' 7-2-87 'ahIyaruhopAdAne' 7-2-88 iti vihivasya / paJcamyantamAtrAditi na tvapAdAna evaM vihitapaJcamyantAt / ito'taH kutaH // 7. 2. 90 // ___ itas atas kutas ityete zabdA nipAtyante / ita iti idamastasi iH sarvAdezo nipAtyate / asmAditaH, imakasmAditaH, ata iti etadaH aH sarvAdezaH / etasmAdataH, etksmaadtH| kuta iti kimaH kurityAdezaH, kasmAtkutaH / iha paJcamyA iti nAnuvartate / lakSaNAntareNa tasi tasau vA / siddhe AdezamAnaM vidhIyate / tenottarasUtreNa tasi itobhavAn atobhavAn AdyAditasau ita AsyatAmiti bhavati / 90 / bhavatvAyuSmadIrghAyurdevAnAMpriyaikArthAt // 7. 2. 91 // - bhavatu AyuSmat dIrghAyus devAnAMpriya ityetaiH samAnAdhikaraNAt kimabyAdisarvAdyavaipulyabahoH sarvavibhaktyantAtpittas pratyayo vA bhavati / sa bhavAn tatobhavAn, tau bhavantau tatobhavantau, te bhavantaH tatobhavantaH saM bhavantaM tatobhavantam, tena bhavatA tatobhavatA, tasmai bhavate tatobhavate, tasmAdbhavataH tatobhavataH, tasya bhavataH ttobhvtH| evamayaM bhavAn itobhavAn ko bhavAn kutobhavAn ityAyudAhAryam / tathA sa AyuSmAn tataAyuSmAn, sa dIrghAyuH tatodIrghAyuH, sa devAnAMpriyaH tatodevAnAMpriyaH, ayamAyuSmAn itaAyuSmAn, ka AyuSmAn kutaAyuSmAna, evaM dIrghAyurdevAnAMpriyAbhyAmapi / bhavasvityukAraH Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] bRvRtti-laghunyAsasaMvalite pAda. 2 sU. 92-93 ) sarvAdiparigrahArthaH / tena matuzatrantavyudAsaH / 91 // nyA0 sa0 bhavatvA0-ukAropAdAnAt mukhyavRttyA udanubandhasya bhavatuzabdasya sarvAdipaThitasya auNAdikatvAt avyutpannasya praNaM, na tu bhazabdAt matau bhavatuzabdasya, atra pratyayasyaika udittvaM zabdasya tUpacAreNa, yadvA zrutAnumiteti nyAyAt / trap ca // 7. 2, 92 // bhavatvAyuSmadIrghAyurdevAnAMpriyaH samAnAdhikaraNAt kimayAdisarvAMdyavaipulyabahoH sarvavibhaktyantAt trap pratyayo vA bhavati / sa bhavAn tatrabhavAn, tau bhavantau tatrabhavantau, te bhavantaH tatrabhavantaH, taM bhavantam tatrabhavantam, tena bhavatA tatrabhavatA, tasmai bhavate tatrabhavate, tasmAdbhavataH tatrabhavataH, tasya bhavataH tatrabhavataH, tasmin bhavati tatrabhavati / evamAyuSmaddIrghAyurdaivAnAMpriyairapyudAhAryam / yogavibhAgazcakAreNa punastasvidhAnArthaH / tena saptamyantAdapi tas bhavati / tatobhavati, tatrabhavati, anyathA hi tataH 'saptamyAH ' (7-2-94) iti paratvAtrabeva syAt / rUDhizabdAzte tatobhavadAdayaH samudAyAH pUjAvacanA yathAkathaMcit vyutpAdyante / ata eva punstydaadirnupryujyte| sa tatrabhavAn, taM tatrabhavantam / kecittu bhavacchabdasyAmantraNe sau bho ityAdezaM kurvanti tanmate tato bhoH tatrabhoH ityatrApi bhavati / kecittu bhavadAdyayoge'pi traptasAvicchanti / ka gamiSyasi kaM dezaM gamiSyasItyAdi / 12 / nyA0 sa0 trapca-ata eveti yadyete rUDhizabdA na syuravayavArthayogena pravarteran tadA sa tatra bhavAn taM tatrabhavantamiti punastadaH prayogo'nupapannaH syAt , prakRtyaiva tadarthasyAkgatatvAt , rUDhizabdatve tu na tatrAvayavArtho'sti, kiMtu samudAyo'yaM viziSTaH pUjAM gamayatIti tadarthapratipAdanAya punastacchabdaprayoga upapadyate / ka kutrAtreha // 7. 2. 93 // ka, kutra, atra, iha ityete zabdAvabantA nipAtyante / kveti kimaH kAdezaH, trapazcAkAraH / kasmin kva, kutreli kimaH ku ityAdezaH, kasmina kutra, atreti etado'kArAdezaH / etasmin atra, etakasmin atra, iheti idama ikArAdezaH trapazca hAdezaH / asmin iha, imakasminniha / eSu 'saptamyA:' (7-2-94) iti trap / trapmAtre caite AdezA vidhIyante tena bhavadAdiyoge'pi bhavanti / kvabhavAn, kutrabhavAn, atrabhavAn, ihabhavAn, kvAyuSmAn kutrAyuSmAn, atrAyuSmAn, ihAyuSmAn, kvadIrghAyuH, kutradIrghAyuH, atradIrghAyuH ihadIrghAyuH ityAdi / 93 / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 2. su 94-99 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 281 " ' trap ca ' 7-2-92 ityanena sarvavibhaktidvAreNApi nyA0 sa0 kvaku0 - kvabhavAniti trapAyoge kvAdyAdezaH / saptamyAH saptamyantAt kimavyAdisarvAdyavaipulyabahostrap bhavati / kasminkutra, sarvatra, tatra bahuSu bahutra / pakArasya puMvadbhAvArthatvAt bahvISu bahutra / 94 / kiyattatsarvekAnyAtkAle dA / / 7. 2. 95 / 7. 2. 94 // kiyattatsarva eka anya ityetebhyaH saptamyantebhyaH kAle vAcye dA pratyayo bhavati / kasmin kAle kadA, yadA tadA sarvadA ekadA anyadA / kAla iti kim ? kva deze / 95 / sadAdhunedAnIM tadAnImetarhi / / 7. 2. 96 // sadA, adhunA idAnIM tadAnIm etarhi, ityete zabdAH kAle vAcye nipAtyante / sadeti sarvazabdAdA pratyayaH sabhAvazcAsya / sarvasmin kAle sadA, sarvadetyapi pUrveNa / adhuneti idamo dhunA pratyayo'kArAdezazca / asminkAle'dhunA idAnImiti idamo dAnIM pratyayaH ikArAdezazca, asminkAle idAnIm, tadAnImiti tado dAnIm pratyayaH, tasmin kAle tadAnIm etahati idamohiH pratyayaH etAdezazva, asminkAle etahi / 96| easyo || 7. 2. 97 // sadyas adya paredyavi ityete'hni kAle nipAtyante / sadya iti samAnazabdAt saptamyantAdahni kAle vartamAnAt dyas pratyayaH samAnasya ca sabhAvo nipAtyate / samAne'hni, sadyaH, adya iti adyeti idaM zabdAt dyaH pratyayaH akArAdezazcAsya, asminahani adya / paredyavi iti parazabdAt edyavi pratyayaH, parasminnahani paredyavi, sadya iti kecitkAlamAtre nipAtayanti / 97 / 298 // S pUrvAparAdharo tarA nyAnyataretadedyus // 7 pUrva, apara, adhara, uttara, anya, anyatara, itara, ityetebhyaH saptamyantebhyo'hni kAle vartamAnebhya edyus pratyayo bhavati / pUrvasminnahani pUrvedyuH, aparedyuH, adharedyuH, uttaredyuH, anyedyuH, anyataredyuH, itaredyuH / 98 / ubhayAt sUca || 7. 2. 99 // ubhayazabdAdahni kAle dyas cakArAdedyus ca pratyayo bhavati / ubhayasminnahani ubhayadyuH, ubhayedyuH / 99 / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU. 100-103 ] aiSamAparutparAri varSe // 7. 2. 100 // aiSamas, parut, parAri ityete varSe saMvatsare kAle nipAtyante / aiSamasiti idamzabdAtsaptamyantAdvarSe vartamAnAt samasiN pratyayaH idamazvakArAdezaH / asmin saMvatsare aiSamaH, imakasmin saMvatsare aiSamaH / paruditi pUrvazabdAt parazabdAdvA ut pratyayastasya ca para ityAdezaH / pUrvasmin parasmin vA saMvatsare parut / parArIti pUrvatarazabdAtparatarazabdAdvA AripratyayaH tasya ca parAdezaH, pUrvatare paratare vA saMvatsare parAri / 100 / anadyatane hiH / / 7. 2. 101 // saptamyantAdanadyatane kAle vartamAnAt yathAsaMbhavaM kimayAdisarvAdhavaipulyabahoH hiH pratyayo bhavati / kasminnanadyatane kAle kahi, yahi, tahi, anyahi / etasmin kAle etarhi, etadaH sAko neSyate / amuSmin kAle amuhi, idamastu anena neSyate / bahuSu kAleSu bahurhi / kiMyattadetadanyebhya evecchantyanye / kAla ityeva ? yasminnanaghatane bhojane yatra / anadyatana iti kim ? yasmin kAle yadA, anadyatane'pi kAle kAlamAtravivakSAyAm dAdiH pratyayo bhavati / kadA, yadA, tadA, tadAnIm, anyadA saptamyarthamAtravivakSAyAM pravapi bhavati / amutra kAle / 101 / nyA0 sa0 ana0-anena neSyate iti kiMtu 'sadAdhunedAnIMtadAnIm ' 7-2-96 iti sAmAnyakAle bhavati / bahuSu kAleSviti bahuvacanenAvaipulyaM darzyate / prakAre thA // 7. 2. 102 // saptamyA iti nivRttam / yathAsaMbhavaM vibhktiH| sAmAnyasya bhidhamAnasya bhedAntarAnupravRtto bhedaH prakAraH tastinvartamAnAt kimayAdisarvAdyavaipulyabahoH thA pratyayo bhavati / sarveNa prakAreNa sarvathA, yathA, tathA, ubhayathA, anyathA, aparathA, itarathA / bahostu paratvAddhA bhavati / 102 / . nyA0 sa0 prakA0-bahostu paratvAditi 'saMkhyAyA dhA' 7-2-104 ityanena / kathamittham // 7. 2. 103 // kathamitthamiti prakAre nipAtyate, kathamiti kimasthApavAdastham nipAtyate / kena prakAreNa katham, itthamiti idam etado vA tham pratyaya idAdezazca, anena etena vA prakAreNa ittham / 103 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 4] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [283 saMkhyAyA dhA // 7. 2. 104 // saMkhyAvAcino nAmnaH prakAre vartamAnAddhA pratyayo bhavati / ekena prakAreNa ekdhaa| dvidhA, tridhA, caturdhA, paJcadhA, zatadhA, bahudhA, gaNadhA, katidhA, tAvaddhA / 104 / ___ nyA0 sa0 saMkhyA-dvidheti 'kimaH kastasAdau ca' 2-1-40 ityatrAdizabdo vyavasthAvAcIti thamavasAnA eva tasAdayo grAhyAH, tenAtra dhApratyaye 'AdveraH' 2-1-41 ityatvaM na bhavati tasAdyabhAvAt / vicAle ca // 7. 2. 105 // vicalanaM vicAlaH, dravyasya pUrvasaMkhyAyAH pracyutiH saMkhyAntarApattiH ekasyAnekIbhAvaH anekasya caikIbhAvaH, tasmin gamyamAne saMkhyAvAcino nAmnI dhApratyayo vA bhavati / eko rAziauM kriyate dvidhA kriyate, vidhA kriyate / eko rAziauM bhavati dvidhA bhavati, tridhA bhavati / eka rAzi dvau karoti, dvidhA karoti, tridhA karoti zatena zatadhA / 'yadi me yatamAnAyA vacanaM na kariSyasi / unmatta zatavA mUrdhA tavaiSo'dya phaliSyati' // 1 // aneka ekaH kriyate ekadhA kriyate / aneka eko bhavati ekadhA bhavati / anekamekaM karoti ekadhA karoti / paJca rAzayatrayo dvau eko vA kriyante tridhA dvidhA ekadhA vA kriyante / evaM tridhA, dvidhA, ekadhA vA bhavanti / tridhA, dvidhA, ekadhA vA karoti / evaM bahudhA, gaNadhA, katidhA, tAvaddhA / cakAra uttaratra prakAre vicAle cetyubhayoH samuccayArthaH / 105 / nyA0 sa0 vicAle0-prakAre vicAle ceti prakAro'vasthitasya dharmiNo bhavati, vicAle tu avasthita eva dharmI (dharmaH) pRthakkrayate / vaikAd dhyamaJ // 7. 2. 106 / / eka ityetasmAt saMkhyAvAcinaH prakAre vartamAnAdvicAle ca gamyamAne dhyamaJ pratyayo bhavati vaa| ekena prakAreNa aikadhyam, ekadhA bhukte / anekamekaM karoti aikadhyaM karoti, ekadhA karoti / vAgrahaNaM dhArtham // 106 / nyA0 sa0 vaikA0-saMkhyAvAcina iti anyAdAvapyasau varttate iti saMkhyAvizeSaNaM sArthakam / - ditrerdhamatredhI vA // 7 2. 107 / / di. tri ityetAbhyAM saMkhyAvAcibhyAM prakAre vartamAnAbhyAM vicAle ca Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda. 2 sU0 108-112 ] gamyamAne dhamaJ edhA ityetau pratyayau vA bhavataH / vacanabhedAdyathAsaMkhyaM nAsti / dvAbhyAM prakArAbhyAM dvaidham, traidham, dvedhA, tredhA bhuGkte / vAvacanAt dvidhAH tridhA / ekaM rAzi dvau karoti dvaidham, traidham, dvedhA tredhA, dvidhA, tridhA karoti / 107 / tadvati dhaN // 7 2 108 // dvitribhyAM saMkhyAvAcibhyAM tadvati prakAravati vicAlavati cAbhidheye dhaN pratyayo bhavati / dvau prakArau vibhAgau vA eSAM dvaidhAni, traidhAni, rAjadvaidhAni, rAjadvaidhAni dvaidhIbhAvaH, traidhIbhAvaH / 108 / vAre kRtvas // 7. 2. 109 // saMkhyAyA iti vartate, vAro dhAtvarthasyAyaugapadyena vRttiH, tatkAlo vA / tasminvartamAnAtsaMkhyAzabdAt tadvati vAravati dhAtvarthe kriyAyAmarthe kRtvas pratyayo bhavati / pacavArA asya paJcakRtvo bhuGkte, SaTkRtvaH, zatakRtvaH sahasrakRtvo'dhIte / bahukRtvaH, gaNakRtvaH, katikRtvaH, tAvatkRtvaH / bhujyartho vAravAniti bhujyarthasya idaM vizeSaNam / tadvatItyeva ? bhojanasya paJca vArAH / saMkhyAyA ityeva ? bhUrayo vArA asya bhojanasya / 109 / nyA0 sa0 vAre0 - tatkAlo veti tasya dhAtvarthasyAyaugapadyena vRtteH kAlaH / idaM vizeSaNamiti paJcakRtva ityAdikam / bhojanasya paJca vArA iti iha vAre paJceti saMkhyAyA vRttirasti na tu vAzvAnucyate bhojanasya vAreNa saMbandhamAtrasyaiva vidyamAnatvAt / dvitricaturaH suc // 7. 2. 110 // dvitricatur ityetebhyaH saMkhyAzabdebhyo vAre vartamAnebhyastadvati suc pratyayo bhavati, kRtvaso'pavAdaH / dvau vArAvasya dvirbhuGkte, trirbhuGkte, catubhuGkte / iha tu dvistAvAn prAsAdaH dvirdazeti gamyamAne'pi vAre bhavati / cakAraH ' suco vA' (2-3-10 ) ityatra vizeSaNArthaH / 110 / nyA. sa. dvitri0-gamyamAne'pIti dhAtvarthasyAyaugapadyena vRttirvAraH iha tu na dhAtvarthasya vRttirapi tu dazeti saMkhyArthasyetyAzaGkA / ekAtsakRccAsya / / 7. 2. 111 // ekazabdAdvAre vartamAnAttadvatyabhidheye sucpratyayaH sakRditi cAsyAdezo bhavati / kRtvaMso'pavAdaH / ekavAraM bhuGkte sakRdbhuGkte / 111 / bosa ne / 7. 2. 112 // bahuzabdAtsaMkhyAvAcina Asanne avidUre'viprakRSTakAle vAre kriyApravRttau Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 113-114 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [285 tatkAle vAviprakRSTa vartamAnAttadvati dhA pratyayo bhavati / bahava AsannA vArA asya bahudhA bhuGkte, bahudhA pibati / Asanna iti kim ? bahukRtvo mAsasya bhuGkte / AsannavAre'pi cAramAtre dyotye kRtvas pratyayo bhavatyeva / bahukRtvo'hno bhuGkte, AsannatA tu prakaraNAdinA gamyate / eke tu gaNadhA bhuGakte tAvaddhA bhuGakte ityatrApIcchanti 1112 // dikazabdAdigdezakAleSu prathamApaJcamIsaptamyAH // 7. 2. 113 // dikazabdAdizi prasiddhAcchabdAdizi deze kAle ca vartamAnAt prathamApaJcamIsaptamyantAt svArthe dhA pratyayo bhavati / prAcI dig ramaNIyA prAgramaNIyam / prAG dezo ramaNIyaH prAgramaNIyam, prAGa kAlo ramaNIyaH prAgra- . maNIyam, prAcyA diza AgataH prAgAgataH, prAco dezAdAgataH prAgAgataH, prAcaH kAlAdAgataH prAgAgataH, prAcyAM dizi vasati prAgvasati, prAci deze vasati prAgvasati, prAci kAle vasati prAgvasati / 'lubaJceH'-(7-2-123) iti dhApratyayasya lup / lupi 'yAdeH' (2-4-94) ityAdinA Goluk / dikzabdAditi kim ? aindrI dik / digdezakAleSviti kim ? prAG vRkSaH / prathamApaJcamIsaptamyA iti kim / prAcI dizaM pazyati, prAcyA dizA prajvalitam / prAcya dize dehi, prAcyA dizaH svam / digdezakAleSviti bahuvacana prathamAdibhiryathAsaMkhyanivRttyartham / 113 / nyA0 sa0 dikza-nanu digdezakAleSviti digagrahaNe kimartha, yo hi digzabdaH sa dizi vartata eva ? naivaM, na hi digazabdo dizyeba vartate'pi tu dezAdAvapi, tatra diggrahaNaM vinA dezakAla ityucyamAne yadA dikzabdo deze kAle vA vartate tadaiva pratyayaH syAt , yadA tu dizi tadA na syAt , tato digdezakAleSu triSveva vartamAnA dikzabdA gRhyante, tena kevalAyAM dizi kakubhaprabhRtibhyo na bhavati / prAgaramaNIyamiti eSu kriyAvyayavizeSaNe ityanenAvyayavizeSaNatvAt napuMsakatvam / UrdhvAdiriSTAtAvupazcAsya // 7. 2, 114 // UrdhvazabdAdigdezakAleSu vartamAnAt prathamApaJcamIsaptamyantAt ri riSTAt ityetau pratyayau dhApavAdau bhavataH, asya cordhvazabdasyopAdezo bhavati / UrdhvA digdezaH kAlo vA ramaNIyaH, upari ramaNIyam upariSTAt ramaNIyam, evam uparyAgataH, upariSTAdAgataH, upari vasati upariSTAdvasati / 114 // Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 115-118 } pUrvAvarAdharebhyo'sastAtopuvadhazcaiSAn / / 7. 2. 115 // pUrva, avara, adhara ityetebhyaH pratyeka dindezakAlavRttibhyaH prathamApaJcamIsaptamyantebhyo'sa astAt ityeto pratyayau bhavataH, eSAM ca pUrvAvarAdharazabdAnAM yathAsaMkhyaM pur, av, adh ityete AdezA bhavanti / pUrvA dindezaH kAlo vA ramaNIyaH puro ramaNIyam purastAdramaNIyam / pura AgataH purastAdAmataH, puro vasati purastAdvasati, avarA digdezaH kAlo vA ramaNIyaH avo ramaNIyam, avastAdramaNIyam, ava AgataH / avastAdAgataH, avo vasati, avastAdvasati / adharA digdezaH kAlo vA ramaNIyaH adho ramaNIyam, adhastAdramaNIyam / adha aagtH| adhastAdAgataH, adho vasati, adhastAvasati / 115 / parAvarAtstAt / / 7. 2. 116 // paraavara ityetAbhyAM digdezakAleSu vartamAnAbhyAM prathamApaJcamIsaptamyantAbhyAM svArthe stAtpratyayo bhavati / parA dindezaH kAlo vA ramaNIyaH parastAdramaNIyam, prstaadaagtH| parastAt vasati, evamavarastAdramaNIyam, avarastAdAgataH, avarastAvasati / 116 // dakSiNottarAccAtas // 7. 2. 117 // dakSiNa utara ityetAbhyAM cakArAtparAvarAbhyAM ca digdezakAleSu vartamAnAbhyAm prathamApaJcamIsaptamyantAbhyAM svArthe'tas pratyayo bhavati / dakSiNazAdaH kAle na saMbhavatIti digdezavRttiguhyate / dakSiNA digdezo vA ramaNIyaH dakSiNato ramaNIyam, dakSiNata AgataH, dakSiNato vasati, uttarA digdezaH kAlo vA ramaNIyaH uttarato ramaNIyam, uttarata AgataH, uttarato vasati, parato ramaNIyama, parata AgataH, parato vasati, avarato ramaNIma, avarata AgataH, avarato vasati, evaM cAvarazabdasya cAtUrUpyaM bhavati / akArastaso'sya bhedArthaH, tenAtaH 'kehAmAtratasastyac'-(6-3-16) iti tyaca na bhavati parato bhavaM pAratamityaNeva / 117 / nyA0 sa0 dakSi0-cAtUrUpyamiti avaH avastAt avarastAt avarataH / adharAparAccAt // 7. 2. 118 / / adhara, apara ityetAbhyAM digdezakAla vRttibhyAM prathamApaJcamIsaptamyantAbhyAmAtpratyayo bhavati cakArAddakSiNottarAbhyAM ca / adharA digdezaH kAlo vA ramaNIyaH adharAdramaNIyam, adharAdAgataH, adharAdvasati / evaM cAdharazabdasya bhairUpyama / aparA digdezaH kAlo vA ramaNIyaH pazcAdramaNIyam, pazcAdAgataH, Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhapAda. 2. sU. 119-122 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [287 'pazcAdvasati, dakSiNapazcAdramaNIyam, dakSiNapazcAdAgataH, dakSiNapazcAdvasati / "paco'parasya'-(7-2-124) ityAdinA pazcAdezaH / dakSiNAdramaNIyam, dakSiNAdAgataH, dakSiNAdvasati / uttarAdramaNIyam, uttarAdAgataH, uttarAdvasati / 118 / nyA0 sa0 adha0-trarUpyamiti adhaH adhastAt adharAt / pazcAdramaNIyamiti pazcAdezodantaH kAryaH pazcArdhamityAdisiddhayarthaM tataH 'avarNevarNasya' 7-4-68 / dakSiNapazcAditi dakSiNA ca sA aparA ca dakSiNAparA 'sarvodayosyAdau' 3-2-61 iti puM bhAve dakSiNAparA digamaNIyA, 'pakSo'parasya' 7-2-124 iti sUcanAt ntadantAdapi prtyyH| vA dakSiNAtprathamAsaptamyA AH // 7. 2. 119 // dakSiNazabdAdigdezavRtteH prathamAntAtsaptamyantAcca AH pratyayo bhavati vA / dakSiNA ramaNIyam, dakSiNA basati, pakSe atasAtau / dakSiNato ramaNIyam, dakSiNato vasati, dakSiNAdramaNIyam, dakSiNAdvasati / paJcamyAM sAvakAzAvatasAtAvAkAro bAdhetetti vAgrahaNam / prathamAsaptamyA iti kim ? dakSiNata AgataH, dakSiNAdAgataH / 116 / AhI dUre // 7. 2. 120 // dikazabdA avadhyapekSAH / tatrAvadherdU re dizi deze vA vartamAnAt prathamAsaptamyantAt dakSiNazabdAdA Ahi ityetau pratyayau bhavataH / grAmAd dUrA dakSiNA digdezo vA ramaNIyaH grAmAddakSiNA ramaNIyam, dakSiNAhi ramaNIyam, dakSiNA basati, dakSiNAhi vasati / dUra iti kim ? dakSiNaH dakSiNAt dakSiNA ramaNIyam, Ahirna bhavati / AkArastu pUrveNa sAmAnyena vidhAnAdbhavatyeva / yadyevamihAkAra grahaNaM kimartham ? vizeSavihitenAhinA bAdho mA bhUdityevamartham uttarArthaM ca / prathamAsaptamyA ityeva ? dakSiNata AgataH / 120 // nyA0 sa0 Aho0-abadhyapekSayA iti yathAyamasmAt pUrva ityAdi / vottarAtH // 7. 2. 121 // uttarazabdAtprathamAsaptamyantAt A Ahi ityetau pratyayau vA bhavataH, yogavibhAgAddUra iti nAnuvartate / uttarA ramaNIyam, uttarA vasati, uttarAhi ramaNIyam, uttarAhi basati, pakSe atasAtau, uttarataH, uttarAt / prathamAsaptamyA ityeva ? uttarataH, uttarAdAgataH / 121 / adare enaH // 7. 2. 122 / / vottarAditi nAnuvartate, dikzabdAdigdezakAlavRtteH prathamAsaptamyantA Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 1 bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 2 sU0 123-125 ] davadheradUre vartamAna dena : pratyayo bhava'ta / asma ta pUrvA adUrA dika ramaNIyA dezaH kAlo vA pUrveNAsya ramaNIyam, pUrveNAsya vasati, apareNAsya ramaNIyam, apareNAsya vasati / evaM dakSiNena uttareNa adhareNa / adUra iti kim ? puro ramaNIyam, puro vasati / prathamAsaptamyA ityeva ? puraH AgataH / dimdezakAlamAtre dyotye ye sAmAnyapratyayA uktA adUre api sAmAnyavivakSAya te bhavantyeva prakaraNAdezcAdUratA gamyata iti nArtho vAgrahaNena, anye tu dakSiNottarAdharazabdebhya eva enapratyayamicchanti / 122 / nyA0 sa0 adUre0-nAnuvartata iti 'dvitIyASaSThyAvenenAnaJceH3-2-117 ityatrAJcevarjanAt / nArtho vA grahaNeneti evaM tarhi 'AhI dUre' 7-2-120 ityatra kathamuktaM vizeSavihitena AhinA bAdho mAbhUdityevamarthamiti anenaiva prakAreNa siddhatvAt ? satyaM, so'pi prakAro'stIti jJApanArtham / lubaJcaH // 7. 2. 123 // aJcatyantAdizabdAdigdezakAleSu vartamAnAtprathamApaJcamIsaptamyantAdyaH pratyayo vihito dhA eno vA tasya lup bhavati / prAcI dik dUrAdUrA vA ramaNIyA dezaH kAlo vA prAgramaNIyam, prAgAgataH, prAgvasati / evaM pratyaka avAk udak / lupi ca satyAM strIpratyayasyApi lup bhavati / 123 // pazco'parasya dikpUrvasya cAti // 7. 2. 124 // aparazabdasya kevalasya dikpUrvapadasya ca Ati pratyaye pare pazcAdezo bhavati / aparA digdezaH kAlo vA ramaNIyaH pazcAdramaNIyam / pazcAdAgataH, pazcAdvasati / dikapUrvAt, dakSiNA ca sA aparA ca dakSiNAparA digdezo vA ramaNIyaH dakSiNapazcAdramaNIyam / dakSiNapazcAdAgataH, dakSiNapazcAdvasati, uttarapazcAdramaNIyam, uttarapazcAdAgataH, uttarapazcAdvasati / 124 / vottarapade'rdhe // 7. 2. 125 // aparazabdasya kevalasya dikpUrvapadasya ca ardhazabde uttarapade pazcAdezo kA bhavati / aparamarthaM pazcArdham aparArdham dakSiNAparasyA ardhaH dakSiNa pazcArdhaH dakSiNAparArdhaH, uttarapazcArdha, uttarAparAdhaH, uttarapade iti. kima ? aparA ardhe zobhate / asamAso'yam / pUrvapadamuttarapadamiti hi samAse bhavati / 125 / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 2. sU. 126-127 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 289 kRbhvastibhyAM karmakartRbhyAM prAgatattattvaM ciH // 7. 2. 126 // bhUzca astizca bhavasti kA ca bhvasti ca kRbhvAstinI tAbhyAMkRbhvastibhyAma, dvivacanaM karmakartRbhyAmiti yayAsaMkhyArtham / karotikarmaNo bhvastikatuzca prAka pUrvamatasya tattve'bhUtatadbhAve gamyamAne kRbhvastibhyAM ca yoge cviH pratyayo bhavati / dravyasya guNakriyAdravyasaMbandhasamUhavikArayoge prAgatattattvamudAhAryam / zuklIkaroti paTam , prAgazuklaM zuklaM karotItyarthaH, zuklIkriyate paTaH prAgaMzuklaH zuklaH kriyata ityarthaH / zuklIkaraNam, zuklIbhavati paTaH / prAgazuklaH paTa idAnIM zuklo bhavatItyarthaH / zuklIbhavanam, zuklIsyAtpaTa:, prAgazuklaH paTa idAnIM zuklaH syAdityarthaH / evaM kArakIkaroti caitram, kArakIbhavati kArakIsyAccaitraH / daNDIkaroti caitram, daNDIbhavati daNDIsyAt caitraH, rAjapuruSIkaroti caitram, rAjapuruSIbhavati rAjapuruSIsyAccaitraH / saMdhIkaroti gAH, saMdhIbhavanti sadhIsyurgAvaH, ghaTIkaroti mRdam, ghaTIbhavati ghaTI syAnmRt, paTIkaroti tantUn , paTIbhavanti paTIsyustantavaH, bhasmIkaroti kASTham, bhasmIbhavati kASTham, bhasmIsyAt kASTham / kRbhvastibhyAmiti kim ? azuklaM zuklaM saMpAdayati, azukla: zuklaH saMpadyate / karmakartRbhyAmiti kim ? prAgadevakUle idAnI devakule karoti, prAgadevakule idAnIM devakule bhavati / kathaM samIpIbhavati, dUrIbhavati, abhyAsIbhavati ? atrApi upacArAttatsthe dravye vartamAnAnAM samIpAdInAM kartRtvam / prAgatattattva iti kim ? zuklaM kroti| zuklo bhavati / zuklaH syAt / prAggrahaNaM kim ? azuklaM zuklaM karoti / ekakAlamatattattve na bhavati / bhavati hi eko bhAvaH kazcidekakAlaM zuklo'zuklazca dezabhedana citrapaTIvat / abhadraM bhadraM karoti bhadrAkaroti ziraH, aniSkulaM niSkulaM karoti niSkulAkaroti dADimamityatra paratvAt DAjeva // 126 // nyA0 sa0 kRbhva0-prAgatattatve iti, tasya mAvastattvaM, na sa asaH, prAg asaH prAgasaH, 'avyayaM pravRddhAdibhiH' 3-1-48 iti saH, prAgatasya tattvaM prAgatattattvaM tasmin / ___daNDIkarotIti asatpara ityadhikArasya 'rAt saH' 2-1-90 ityavasthitatvAt 'dIrghazci0' 4-3-108 iti dIrghaH / kathamiti nanvatra prAgatattatvaM nAsti prakRtivikArAbhAvAta, nahyasamIpaM bhavati kiM tarhi asamIpasthaM samIpasthaM bhavatIti samIpAdibhyaH cviH pratyayo vaktavya ityAzaGkyAha upacArAditi samIpazabdaH samIpasthe vastuni vartate ityrthH| armanazcakSuzvetorahorajasAM luk cvau // 7. 2. 127 // arus, manas, cakSus, cetas, rahas, rajas ityeteSAM cvau pare'ntasya Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU. 128-130 ] lugbhavati / anaruH aruH karoti arUkaroti, arUbhavati arUsyAt, mahArUkaroti; prahArUbhavati, mahArUsyAt, manIkaroti, manIbhavati manIsyAt, unmanIkaroti, unmanIbhavati, unmanIsyAt, carkaroti, cakSubhavati carsyAt, uccakSukaroti, uccakSubhavati, uccakSusyAt, cetIkaroti cetIbhavati, cetIsyAt, vicetIkaroti, vicetIbhavati, vicetIsyAt, rahIkaroti / rahIbhavati, rahIsyAt, virahIkaroti, virahIbhavati, virahIsyAt, rajIkaroti, rajIbhavati, rajIsyAt, virajIkaroti, virajIbhavati, virajIsyAt / cyAviti kim ? aruH karoti / bahuvacanaM tadantAnAmapi parigrahArtham, anyathA grahaNavatA na tadantavidhirityupatiSThet // 127 // isusorbahulam // 7. 2. 128 // is us ityevamantasya cvau pare bahulamantasya luka bhavati / apiH sapiH karoti sIkaroti navanItam, dhanUbhavati vaMzaH / na ca bhavati sapirbhavati dhanurbhavati / bahulagrahaNaM prayogAnusaraNArtham // 128 // vyaJjanasyAnta IH // 7. 2. 129 / / vyaJjanAntasya cvau pare bahulamIkAro'nto bhavati / dapadIbhavati zilA, samidhIbhavati kASTham / na ca bhavati dapadbhavati, samidbhavati // 129 / / nyA0 sa0 vyaJja0-nanvantagrahaNaM kimartham ? satyaM, vyaJjanAdIriti kRte prakRteH pratyayatvAt darado'patyaM strI 'purumagadha' 6-1-116 ityaNi 'dekhaNo' 6-1-123 iti lupi adara darad bhavatIti cvAvanena Ipratyaye 'jAtizca Ni' 3-2-51 iti puMbhAvaH syAttatazca dAradIti syAt , daradIti ceSyate / vyAptau ssAt // 7. 2. 130 // kRbhvastibhyAM karmakartRbhyAM prAgatattattve iti vartate / etasminviSaye sakArAdiH sAt pratyayo bhavati, vyAptau prAgatattattvasya cedvyAptiH sarvAtmanA dravyeNAbhisaMbandho gamyate / dvisakArapAThaH patvaniSedhArthaH / sarvaM kASThaM prAganagnimagni karoti agnisAtkaroti kASTham, agnisAdbhavati, agnisAt syAt / udakasAtkaroti lavaNam, udakasAdbhavati, udakasAt syAt / vyAptAviti kim ? agnIkaroti kASTham, agnIbhavati agnIsyAtkASTham / satyAmapi vastuni vyAptau prAgatattattvamAtre virbhavatyeveti nArtho vAvacanena / agnIkaroti, agnIbhavati, agnIsyAtkASTham, udakIkaroti, udakIbhavati udakIsyAllavaNam / vyAptistu prakaraNAdergamyate // 130 // Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 131-134 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 291 jAteH saMpadA ca // 7. 2. 131 // kRbhvastibhiH saMpadA ca yoge karAtikamaNo bhvastikatu : saMpadikatu zca prAgatattattvena jAteH sAmAnyasya vyAptI ssAtpratyayo bhavati / asyAM senAyAM sarvaM zastramagnisAtkaroti devam, asyAM senAyAM sarva zastramagnisAdbhavati, agnisAt syAt, asyAM senAyAM sarvaM zastramagnisAtsaMpadyate / varSAsu sarvaM lavaNamudakasAkaroti meghaH, udakasAdbhavati, udakasAt syAt, udakasAtsaMpadyate / yathava Tekasya dravyasya sarvAvayavAbhisaMbandhe prAgatattattvena vyAptirbhavati tathA jAte: sAmAnyasya sarvavyaktisaMbandhe bhavati / evaM ca vyAptAviti sAmAnyopAdAnAt kRbhvastiyoge pUrveNaiva ssAtsiddhaH saMpadyarthaM tu vacanam, cakAra uttaratrobhayoH samuccayArthaH // 131 // tatrAdhIne // 7. 2. 132 // kRbhvastibhyAM saMpadA cetyanuvartate, karmakartRbhyAM prAgatattattve iti ca nivRttm| tatreti saptamyantAdadhone Ayatte'rthe kRbhvastisaMpadbhiryoge ssAtpratyayo bhavati / rAjanyadhInaM karoti rAjasAtkaroti, rAjasvAmikaM karotItyarthaH, rAjasAdbhavati, rAjasAtsyAt, raajsaatsNpdyte| AcAryasAtkaroti, AcAryasAdbhavati, AcAryasAt syAt, AcAryasAtsaMpadyate // 132 // nyA0 sa0 tatra0-nivRttamiti tatreti bhaNanAt karmakartRbhyAmiti adhIne ityabhinavArthopAdAnAJca prAgatattatva iti / deye trA ca // 7. 2. 133 // tatreti saptanyantAddayopAdhike'dhIne'rthe kRbhvastisaMpadbhiryoge trApratyayo bhavati / cakAro na ssAto'nukarSaNArthaH tasyAdhInatAmAtravivakSAyAM pUrveNaiva siddhatvAt / kiMtu kRbhvastibhyAM saMpadA cetyasyAnukarSaNArthaH, tenottaratra naanuvrtte| deve'dhInaM deyaM karoti devatrA karoti dravyam, devAya dAtavyamiti yat sthApitaM tadidAnI devAya dadAtItyarthaH, deve'dhInaM deyaM bhavati devatrA bhavati / devatrA syAt, devatrA saMpadyate, gurutrA karoti, gurutrA bhavati, gurutrA syAta, gurutrA saMpadyate / deya iti kim ? rAjasAdbhavati rASTram / / 133 // * saptamI dvitIyAddevAdibhyaH // 7. 2. 134 // saptamyantebhyo dvitIyAntebhyazca devAdibhyastrA pratyayo vA bhavati svArthe / deveSu vasati devatrA vasati, deveSu bhavati devatrA bhavati, deveSu syAddevatrA Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMbalite [ pAda. 2 sU0 135-136 / syAt, devAn karoti devatrA karoti, devAn gacchati devatrA gacchati / evaM manuSyatrA vasati, manuSyatrA gacchati, martyatrA vasati martyatrA gacchati, puruSatrA vasati, puruSatrA gacchati, purutrA vasati, purutrAgacchati, bahutrA vasati, bahutrA gacchati / devAdayaH ziSTaprayogagamyAH // 134 // tIyazambabIjAt kRgA kRSau DAcU / / 7. 2. 135 // tIyapratyayAntAt zambabIja ityetAbhyAM ca karotinA yoge kRSiviSaye DAc pratyayo bhavati / dvitIyaM vAraM karoti kSetraM dvitIyA karoti kSetram, dvitIyaM vAraM kRSatItyarthaH, tRtIyAkaroti kSetram, tRtIyaM vAraM kRSatItyarthaH / zambAkaroti kSetram, anulomakRSTaM punastiryak kRSatItyarthaH / anye tvAhuH zambasAdhanaH kRSiriti zambena kRSatItyarthaH / eke tu zambAkaroti kulivamityudAharanti / lohakaM vA vardhrakuNDalikA vA bam, tat kulivasya karotItyarthaH / bIjAkaroti kSetram, upte pazcAdbIjaiH saha kRSatItyarthaH / yadApyevaM vigrahaH kSetrasya dvitIyAM kRSi, karSa, karSaNaM karoti / zambaM karoti kSetrasya kulivasya vA bIjaM karoti kSetrasyeti tadApi dvitIyAkaroti kSetramityAdau kSetrAt dvitIyA bhavati / dvitIyAkarotItyAdayo hi muNDayatItyAdivat kriyAzabdAsteSAM ca kSetrAdi karma bhavati / kRgeti kim ? dvitIyaM vAraM kRSati / kRSAviti kim ? dvitIyaM paTaM karoti / cakAro, 'DAcyAdau '- ( 7 - 2 - 149) ityatra vizeSaNArthaH / 935 / nyA0 sa0 tIya0 - pratyayAntAditi ' dvastIyaH 7-1-165 ityAdivihitAt yastu mukhatIya ityAdau tIyastadantAdanarthakatvAnna bhavati / zambasAdhana iti zambo halabhedaH sa sAdhanaM kArakaM yasya, yadApyevaM vigraha iti nanu prathama SaSThI DAci utpanne kathaM dvitIyetyAzaGkA / saMkhyAderguNAt / / 7. 2. 136 // saMkhyAyA AdyavayavAtparo yo guNazabdastadantAt kRgA yoge kRSiviSaye DAc pratyayo bhavati / dviguNaM karSaNaM karoti kSetrasya dviguNAkaroti kSetram, triguNAkaroti kSetram | kSetrasya dviguNaM triguNaM ca vilekhanaM karotItyarthaH / kRSAbityeva / dviguNAM rajju karoti / 136 / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 137 - 141 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 293 samayAdyApayAnAm / / 7. 2. 137 // samayazabdAdyApanAyAM kAlaharaNe gamyamAne kRgA yoge DAc pratyayo bhavati / samayAkaroti tantuvAyaH / adya zvaste paTaM dAsyAmIti kAlakSepa karoti ityarthaH / yApanAyAmiti kim ? samayaM karoti // 137 // sapatra niSpatrAdavivyathane / 7. 2. 138 // sapaJca niSpatra ityetAbhyAM kRgA yoge'livyathane'tipIDane gamyamAne DAc pratyayo bhavati / sapatrAkaroti mRgam, patre zaraH saha patramaneneti sapatra, taM karoti zaramasya zarIre pravezayatItyarthaH / niSpatrAkaroti, nirgataM patramasmAditi niSpatraH taM karoti zaramasyAparapAna niSkramayatItyarthaH, sapatrAkaroti vRkSaM vAyuH, niSpatrAkaroti vRkSaM vAyuH, atra pattrazAtanamevAtivyathanam / sapattrakarotItyapi maGgalAbhiprAyeNa vRkSasya niSpattrAkaraNamevocyate / yathA dIpo nandatIti vidhvaMsaH / ativyathana iti kim ? sapatraM karoti vRkSa jalaseka -, niSpatraM karoti vRkSatalaM bhUmizodhaka: / 138 | niSkulAnniSkoSaNe / 7. 2. 139 // niSkulazabdAtkRgA yoge niSkoSaNe'rthe DAc pratyayo bhavati / niSkRSTaM kulamavayavasaMghAto'smAditi niSkulam, antaravayavAnAM, bahiniSkAsanaM niSkoSaNam, niSkulaM karoti niSkulAkaroti dADimam niSkuSNAtItyarthaH / evaM niSkulAkaroti pazu caNDAlaH / niSkoSaNa iti kim ? niSkulaM karoti zattram / 139 / priyasukhAdAnukUlye / / 7. 2. 140 // priyasukha ityetAbhyAM kRgA yoge AnukUlye gamyamAne DAc pratyayo bhavati / priyAkaroti gurum, sukhAkaroti gurum / gurorAnukUlyaM karoti tamArAdhayatItyarthaH / AnukUlya iti kim ? priyaM karoti sAmavacanam, sukhaM karotyauSadhapAnam / 140 nyA0 sa0 priya0--sAmavacanamiti AnukUlyaM hi cetanadharmmaH, tadatra nAsti evamuttare'pi / duHkhAt prAtikUlye / 7. 2. 149 // duHkhazabdAt prAtikUlye gamyamAne kRgA yoge DAc pratyayo bhavati / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 142-145: 3 duHkhAkaroti zattrata, zattroH prAtikUlyaM karoti, pratikUlamAcarati / anabhimatAnuSThAnena taM piiddytiityrthH| prAtikalya iti kim ? duHkhaM karoti rogaH / 141 // zUlApAke / / 7. 2. 142 / / zUlazabdAtpAke gamyamAne kRmA yoge DAn pratyayo bhavati / zUlAkaroti mAMsam, zUle pacatItyarthaH / pAka iti kim ? zUlaM karoti kadannam / 142 / satyAdazapathe // 7. 2, 143 // satyazabdAcchapathAdanyatra vartamAnAt kRgA yomeM DAca pratyayo bhavati / satyAkaroti vaNig bhANDam, kArSApaNAdidAnena mayAvazyamevaitat kretavyamiti vikretAraM pratyAyayati / azapatha iti kim ? satyaM karoti / yadIdamevaM nA syAta, irda ye iSTaM mAbhUt, aniSTaM vA bhavatviti zapathaM karotItyarthaH / 143 / madrabhadrAddhapane // 7. 2. 144 // madrabhadrazabdAbhyAM vapane muNDane gamyamAne kRgA yoge DAc pratyayo bhavati / madraM vapanaM karoti madrAkaroti, bhadrAkaroti naapitH| zizormaGgalyaM kezacchedanaM karotItyarthaH / madrabhadrazabdau mngglyvcnau| vapana iti kim ? madraM karoti, bhadraM karoti sAdhuH / 144 // avyaktAnukaraNAdanekasvarAt kamvastinAnitau dizca // 7. 2. 145 // yasmin dhvanAvakArAdayo varNA vizeSarUpeNa nAbhivyajyante so'vyaktaH tasyAnukaraNamavyaktAnukaraNam, tasmAdanekasvarAdanitiparAt kRbhUasti ityetairdhAtubhiryAge DAc pratyayo vA bhavati dvizcAsya prakRtirucyate / pratyayasya dvirvacanAnarthakyAt / paTat karoti paTapaTA karoti, paTapaTA bhavati, paTapaTA syAt, damata karoti, damadamAkaroti, damadamAbhavati, damadamAsyAt, evaM masat karoti, masamasA karoti, kharaTat karoti, kharaTakharaTA karoti / avyaktavarNasyApi kathaMcid dhvanimAtrasAdRzyAt vyaktavarNamanukaraNaM bhavati / avyaktAnukaraNAditi kim ? dRSatkaroti / atra vyaktavarNamanukAryam / anekasvarAditi kim ? Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 146-149 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [295 zratkaroti, khAT karoti / kRbhvastineti kim ? paTajjAyate / anitAviti kim ? paTiti karoti / 145 / ___ nyA0 sa0 avyakta0 AnarthakyAditi yadi pratyayasya dvibhaktiH kriyate tathApi samAnAnAmiti dIrghatve ekasyaiva zrutirbhavati / avyaktavarNasyApIti atha paTadityAdi vyaktavarNamavyaktavarNasya kathamanukaraNamanukaraNasyAnukAryasadRzatvAdanyathAtiprasaGgaH syAdityAha-kathaMciditi, paTiti karotIti na ca paratvAt 'itAvato luk' 7-2-146 itti lukA bhAvyamiti vAcyam , kRbhvastInAmabhAve tasya caritArthatvAt / itAvato luk // 7. 2. 146 // avyaktAnukaraNasyAnekasvarasya yo't ityayaM zabdastasya itizabde pare luga bhabati / paTat iti paTiti, jhaTat iti jhaTiti, evaM chamat chamiti, ghaTat caTiti, asiddhaM bahiraGgamantaraGge iti luki sati tRtIyatvaM na bhavati / avyaktAbukaraNasyetyeva, jagaditi / anekasvarasyetyeva, chat iti chaditi / sat iti sraditi / ata iti kim ? mahat iti maruditi / zarad iti zaraditi / itAviti kim ? paTadatra / kathaM ghaTaditi gambhIramambudainaMdita, cakaditi taDitApi kRtam iti / dakArAntAcetau draSTavyau / 146 / na dvitve / / 7. 2. 147 // ___ avyaktAnukaraNasyAnekasbarasya dvitve dvirvacane kate itizabde pare yo't zabdastasya luga na bhavati / paTatpaTaditi, ghaTaghaTaditi, jhaTatjhaTaditi / cIpsAyAM dvivacanam / dvitve iti kim ? paTitti / kathaM caTaccaTiti ? dhagaddhagiti paTatpaTiti nAtra dvitvamapi tu samudAyAnukaraNamitti bhavati // 147 // to vA // 7. 2. 148 // dvitve sati avyaktAnukaraNasyAnekasvarasya yo'cchabdastasya saMbandhinastakArasyetau pare vA luga bhavati / paTatpaTeti karoti, paTapaTaditi karoti, ghaTadghaTeti karoti, ghaTatghaTaditi karoti // 148 / / DAcyAdau // 7, 2. 149 // __ avyaktAnukaraNasyAnekasvarasyAcchabdAntasya dvitve sati Adau pUrvapade yo'tastakArastasya DAci pare lugbhavati / paTapaTA karoti, damadamA karoti / AdAviti kim ? patapattA karoti / DAcyantyasvarAdilope mUlaprakRtestakArasya luga na bhavati // 149 // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda. 2 sU0 150 - 151 ] 7 2 150 // bahvalpArthAtkArakAdiSTAniSTe prazas // bahvarthAdalpArthAcca kArakAbhidhAyino nAmnaH pazas pratyayo vA bhavati yathAsaMkhyamiSTe'niSTe ca viSaye / 296 ] 7 iSTaM prAzitrAdi, aniSTaM zrAddhAdi grAme bahavo dadati, bahuzo dadati, bahu dhanaM dadAti, bahuzo dhanaM dadAti, vivAhe bahUn kArSApaNAn dadAti, bahuzaH kArSApaNAn dadAti vivAhe bahubhirbhuktamatithibhiH bahuzo bhuktamatithibhiH / bahubhyo'tithibhyo dadAti bahuzo'tithibhyo dadAti, bahubhyo grAmebhya Agacchati bahuzo grAmebhya Agacchati / bahuSu grAmeSu vasati, bahuzo grAmeSu vasati / evaM bhUrizaH, prabhUtarAH, gaNazaH / alpArthe, alpa Agacchati alpaza Agacchati / alpaM dhanaM dadAti, alpajJo dhanaM dadAti / zrAddhe alpairbhuktam alpazo bhuktam, alpebhyo dadAti, alpazo dadAti, alpebhya Agatam, alpeSu vasati, alpazo vasati, evaM stokazaH, katipayazaH / bahvalpArthAditi kim ? gAM dadAti, azva dadAti / kArakAditi kim ? bahUnAM svAmI / iSTAniSTa iti kim ? bahu dadAti zrAddhe, alpaM dadAti prAzitrAdau / pakAraH pitkAryArthaH / / 150 // saMkhyaikArthAdvIpsAyAM zas // 7. 2. 151 // saMkhyAvAcina ekasvaviziSTArthavAcinazca kArakAbhidhAyino nAmno vISsAyAM dyotyAyAM zas pratyayo bhavati / vIpsAyAM dvirvacanasya prAptI tadapavAdo'yam, vAdhikArAtpakSe dvirvacanamapi bhavati / ekaikaM dadAti - ekazo dadAti dvaudvau dvizaH, evaM trizaH, tAvacchaH, katizaH, gaNazaH / ekaikena dIyate ekazo dIyate / dvAbhyAM dvAbhyAM dvizaH, trizaH, tAvaccha, evaM katizaH, gaNazaH / ekArtha, mASaM mASaM dehi mAMSazo dehi, kArSApaNazaH, paNazaH, pAdazaH, palazaH, prasthaza, ardhazaH, parvazaH, tilaza: saMghazaH pUgazaH, vRndazaH paktizaH, vanazaH pravizatiH, kUpIzaH khanati, kumbhIzaH kalazIzo dadAti / kramaza iti kramavatAM bhedAt krameNakrameNeti vIpsA bhavati / saMkhyaikArthAditi kim ? mASau mASau dadAti / vIpsAyAmiti kim ? dvau dadAti mAsaM dadAti tAnekaikazaH pRcchet ekaizo'pi nighnanti ekaikazo dadAtIti vIpsAyAM dviruktAtpUrveNAtpArthAditi prazas / vIpsitavIpsAyAM vAnenaiva zas / ekaikam ekaikaM pRcchedityarthaH / kArakAdityeva ? dvayordvayoH svAmI / mASasya mASasyeSTe / / 151 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 152-155 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [297 - nyA. sa0 saMkhyaiH-ekaikaza iti 'plupacAdAvekasya syAdeH' 7-4-81 iti dvivacane Adivibhakte cha / saMkhyAdiH pAdAdibhyo dAnadaNDe cAkalU luka ca // 7. 2. 152 // saMkhyAyAH prakRtyAdhavayavAtpare ye pAdAdayastadantAnAmno dAnadaNDe cakArAdvIpsAyAM ca viSaye'kala pratyayo bhavati, tatsaMniyoge ca prakRterantasya lugbhavati / dvau dvau pAdau dadAti dvipadikAM dadAti, tripadikAM dadAti, dve zate vyavasRjati, dvizatikAM vyavasRjati / dvimodakikAm trimodakikAm tyajati, daNDe dvaupadI daNDitaH dvipadikAM daNDitaH, evaM tripadikAm dvizatikAm trizatikAma, dvimodakikAm, trimodakikAm, vIpsAyAM, dvau dvau pAdau bhuGkte dvipadikAM bhukte, tridikAm, dvizatikAm, trizatikAma, dvimodakikAm, trimodakikAm / saMkhyAderiti kim ? pAdaM dadAti, pAdaM daNDitaH, pAdaM pAdaM bhuGkta / pAdAdibhya iti kim ? dvau dvau mASau dadAti / dAnadaNDe ceti kim ? dvau pAdau bhukte / cakAro vIpsAyA anukrssnnaarthH| lakAraH strItvArthaH / lugvacanam animittalugartham, tena pAdaH padbhAvo bhavati / parinimittAyAM tu luci sthAnivadbhAvo na syAt / pAdAdayaH prayogato'nusartavyAH / 152 / / ___nyA0 sa0 saMkhyA-animittalugarthamiti nanvakali 'avarNevarNasya ' 7-4-68 iti prakRtyantasya lup bhaviSyati kimartha lugvacanamityAzaGkA / tIyATrIkaNa na vidyA cet // 7. 2. 153 // tIyamatyayAntAtsvArthe TIkaNa pratyayo vA bhavati, na cettIyAntasya vidyA viSayo bhavati / dvitIyam dvaitIyIkam, tRtIyaM tArtIyIkam / TakAro DyarthaH / dvaitIyIkI, tArtIyIkI zATI na vidyA cediti kim ? dvitIyA vidyA, tRtIyA vidyA, mukhatIyaH pArzvatIya iti tIyasyAnarthakatvAnna bhavati / 153 / nyA0 sa0 tIyA-mukhatIya ityAdi mukhe mukhataH AdyAdibhyastas mukhato bhavaH gahAdibhya IyaH 'prAyo'vyayasya' 7-4-65 ityantalopaH, evaM pArvatIyaH / niSphale tilAt piJjapejau // 7. 2. 154 / / tilazabdAnniSphalerthe vartamAnAt piJjapeja ityeto pratyayo bhavataH / * niSphalastila: tilapiJjaH, tilapejaH / 154 / prAyo'toddhayasaTamAtraT // 7. 2. 155 // anupratyayAntAt svArthe dvayasaTa mAtraT ityetau pratyayau bhavataH prAyaH / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU. 156-159 ] yAvadeva yAvaddvayasam, yAvanmAtram, tAvadeva tAvadvayasam, tAvanmAtram, etAvadeva etAvadvayasam, etAvanmAtram, kiyadvayasam, kiyanmAtram / prAyograhaNaM prayogAnusaraNArtham / 155 // nyA0 sa0 prAyo0-yAvaviyasamiti striyAM yAvatIdvayasI, sAmAnyavivakSAyAM pratyaye pazcAt strItve yAvadvayasItyapi / varNAvyayAtsvarUpe kAraH // 7. 2. 156 // varNebhyo'vyayebhyazca svarUpArthavRttibhyaH svArthe kAraH pratyayo bhavati / akAraH, ikAraH, kkaarH| khakAraH / kakArAdiSvakAra uccAraNArthaH / avyaya,-oMkAraH, svAhAkAraH, svadhAkAraH, vaSaTkAraH, hantakAraH, namaskAraH, cakAraH, itikAraH, evakAraH, huMkAraH, pUtkAraH, sItkAraH, suutkaarH| nanu yathA huMkRtiH, pUtkRtiH, sUtkRtam, sItkRtamiti bhavanti tathA kArazabdena ghaantena samAse oMkArAdayo bhaviSyanti ? satyam, kiMtu oMkAramuccArayati vaSaTkAramabhidhatte hukAraM karotItyAdi na sidhyati / svarUpa iti kim ? a: viSNuH, i. kAmaH kaH brahmA, kham AkAzam, oM brahma, vaSaDindrAya, svAhAgnaye, svadhA pitRbhya ityarthaparatAyAM na bhavati / prAyo'nuvatteranyatrApi bhavati / mana eva manaskAraH, ahamevAhaMkAraH / 156 / nyA0 sa0 varNA0-namaskAra iti kaskAditvAt saH na tu 'pratyaye' 2-3-6 ityanena tatrAnavyayasyetyadhikArAt / okAramuccArayatIti yadyatra kR ityasya kAra iti niSpadyate tadA omiti karaNasya kimucAraNaM bhavatIti na saMgacchate / manaskAra iti manasU zabdaH svarAditvAt avyayazcittAbhoge varttate, kaskAditvAt sH| rAdephaH // 7. 2. 157 // razabdAdephaH pratyayo vA bhavati / rephaH, prAyovacanAdrakAra ityapi / 157 / nAmarUpabhAgAddhayaH // 7. 2. 158 // . nAmana, rUpa, bhAga ityetebhyaH svArthe dheyaH pratyayo vA bhavati / nAmaiva nAmadheyam, rUpameva rUpadheyam, bhAga eva bhAgadheyam / 158 // mAdibhyo yaH // 7. 2. 159 / / mata ityevamAdibhyaH svArthe yaH pratyayo vA bhavati / marta eva martyaH, sUra eva sUryaH, evaM kSebhyaH, yaviSyaH, bhAgyam, aparAdhyam, ravyam, lavyam / martAdayaH prayogagamyAH / 159 / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 2. sU. 160-165 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [299 navAdInatanatnaM ca nU cAsya // 7. 2. 160 // navazabdAtsvArthe Ina, tana, tna cakArAdyazca pratyayA vA bhavanti, tatsaMniyoge ca navazabdasya nU ityayamAdezo bhavati / navameva navInam, nUtanam, nUtnam, navyam / 160 / prAtpurANe nazca / / 7. 2. 161 // prazabdAtpurANe'rthe vartamAnAt svArthe naH pratyayo bhavati, cakArAdInatanatnAzca / pragataM kAlaneti prazabdena purANamucyate, praNaM, prINaM, pratanam, pratnam / 161 / devAttala // 7. 2. 162 // devazabdAt svArthe tal pratyayo vA bhavati / deva eva devatA, litkaraNaM svyartham / 162 / hotrAyA IyaH // 7. 2. 163 // hotrAzabdAtsvArthe IyaH pratyayo vA bhavati / hotraiva hotrIyam // 163 / bheSajAdibhyaSTayaN / / 7. 2. 164 // bheSaja ityevamAdibhyaH svArthe TayaNa pratyayo bhavati vA / bheSajameva bhaiSajyam, ananta eva Anantyama, Avasatha eva Avasathyam, itiha ityeva aitihym| itiheti nipAtasamudAya upadezapAraMparye vartate / catvAra eva varNAzcAturvarNyam, cAturAzramyam / catvAro vedAzcatasro vidyA vA cAturvaidyam, evaM traivaidyam / anuzatikAditvAdubhayapadavRddhiH / trailokyam, aikabhAvyam, dvaibhAvyam, traibhAvyam, AnyabhAvyam, sArvavaidyam, sArvalokyam, SADguNyam / zolameva zailIyam AcAryasya / bhaiSajyAnantyAvasathyati hyazabdA yadi striyAM syustadA ajAdiSu drssttvyaaH|| bheSajAdayaH ziSTaprayo gagamyAH // 164 / / nyA. bheSa. cAturvaidyamiti 'vyaJjanAt paJcamAntasthAyAH sarUpe vA' 1-3-47 iti yalopaH, atha bhaiSajyAdaya AbantAH striyAM dRzyante te kathamityAha-ajAdiSvityAdi anyathA TyaNantatvAt DIH syAt / / prajJAdibhyo'N // 7. 2. 165 // prajJa ityevasAdibhyaH svArthe'N pratyayo vA bhavati / prajAnAtIti prajJaH prajJa eva prAjJaH, prAjJI kanyA / prajJAsyA astIti Ne prAjJA kanyA / vaNigeva vANijaH / . Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 166-169 ] prajJa, vaNija, uzija, pratyakSa, vidvas, vidat, vidanta, dvidat, ssoddt| vidyA, manas, juhvat, cikIrSat, cikIrSati, vasu, marut, (vasumat) satvas, sanvatu, sarva, dazAha, kruJca, vayas, rakSas, asura, zatru, cora, yodha, cakSus, pizAca, azani, karSApaNa, devatA, bandhu, anujA, vara, anuSuka, catuSprAsya, rakSoghna, viyAta, vikRta, vikRti, vyAkRta, varivaskRta, agrAyaNa, agrahAyaNa, saMtapana, madhupa, dvidhA, (tA) caNDAla, gAyatrI, uSNiha, anuSTubh, bRhatI, paGakti, triSTubh, jagatI, iti prajJAdirAkRtigaNaH / tena AgnIdhI AgnIdhrA vA zAlA sAdhAraNI sAdhAraNA vA bhUmirityAdi siddham // 165 // zrotrauSadhikRSNAccharIrabheSajamRge // 7. 2. 166 // zrotra, oSadhi, kRSNa ityetebhyo yathAsaMkhyaM zarIre bheSaje mRge ca vartamAnebhyaH svArthe'N pratyayo vA bhavati / zrotrAccharIre, zrotrameva zrautraM zarIram, zrotramevAnyat / oSadherbheSaje oSadhivauSadham bheSajam / oSadhirevAnyat / kRssnnaanmRge| kRSNa eva kArgo mRgaH, kRSNa evAnyaH // 166 // karmaNaH saMdiSTe // 7 2. 167 / / saMdiSTeo'rthe vartamAnAtkarmaNaH svArthe'N pratyayo bhavati / anyenAnyonyasmai yadAha tvayedaM kartavyamiti tatsaMdiSTaM karma / karmaiva kArmaNaM karoti, saMdiSTaM karma krotiityrthH| vazIkaraNamapi vRddhaparaMparopadezAta kriyate iti kArmaNamucyate / saMdiSTa iti kim ? karma karoti / satyapi mahAvAdhikAre viziSTo'rthaH pratyayamantareNa na pratIyate ityasmin viSaye nitya eva pratyayaH / 167 / vAca ikaN // 7. 2. 168 // saMdiSTho'rthe vartamAnAdvAcazabdAtsvArthe ikaN pratyayo bhavati / anyenAnyo'nyasmai yAmAha sA saMdiSTA vAk / vAgeva vAcikaM kathayati, saMdiSTAM vAcaM kthytiityrthH| saMdiSTa ityeva, citrA vAka caitrasya / atrApi pUrvavannityo vidhiH // 16 // vinayAdibhyaH // 7. 2. 169 // vinaya ityevamAdibhyaH svArthe ikaN pratyayo vA bhavati / vinaya eva Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 2. sU. 170-172 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [301 vainayikam, samaya eva sAmayikam / vinaya, samaya, samAya, kathaMcit, akasmAt, upacAra, vyavahAra, samAcAra, saMpradAya, samutkarSa, saMgati, saMgrAma, samUha, vizeSa, avyaya, atyaya, anugAdin iti vinayAdirAkRtigaNaH / / 169 // upAyAdudhrasvazca // 7. 2. 170 // upAyazabdAtsvArthe ikaN pratyayo vA bhavati tatsaMniyoge ca hUsvaH / upAya eva aupayikam / / 170 // mRdastikaH // 7. 2. 171 / / mRcchabdAtsvArthe tikaH pratyayo vA bhavati / madeva mRttikA // 171 // sasno prazaste // 7. 2. 172 // mRd ityetasmAt prazaste'rthe vartamAnAt sa sna ityetau pratyayau vA bhavataH, rUpapratyayApavAdaH / prazastA mRt mRtsA mRtsnA, kecittu rUpamapIcchanti prazastA mRt mRdUpA // 172 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhavRttau saptamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH // 72. 172 // utsAhasAhasavatA bhavatA narendra, dhArAvataM kimapi tadviSamaM siSeve / yasmAtphalaM na khalu mAlavamAtrameva zrIparvato'pi tava kandukakelipAtram // 1 // ____ ityAcArya zrI hemacandraviracitAyAM bRhadvRttAvacUrNikAyAM saptamaspAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH smaaptH| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // tRtIyaH paadH|| prakRte mayaT // 7. 3. 1 // prAcuryeNa prAdhAnyena vA kRtaM prakRtam, prakRte'rthe vartamAnAnnAmnaH svArthe mayaT pratyayo bhavati / annaM prakRtam annamayam, ghRtamayam, dadhimayam, TakAro ddyrth:yvaaguumyii| ativartante'pi svArthikAH prakRtiliGgavacanAnIti yavAgUH prakRtA yavAgUmayam / evamuttaratrApi / apUpAH prakRtAH ApUpikam apUpamayam, zaSkulyaH prakRtAH zASkulikam zaSkulImayam / prakRta iti kim ? annam ghRtam // 1 // ___nyA0 sa0 prakRte.-annamayamiti annaM pracuraM pradhAnaM vetyrthH| ativartante iti ihAnamayamityAdiSu yuktamannAdernapuMsakatvAt pratyayasyApi tatraiva vRttiriti yavAgUmayItyapi yuktameSa prakRtyarthasya strItvAt pratyayasya svArthikasya tatraiva striyAM vRttaH, yavAgUmayamiti tvayuktaM yavAgvarthasya strItvAt svArthikasya pratyayasyApi tattaiva vRtrairnapuMsakatvAyogAdityAzaGkA / / asmin // 7. 3. 2 // prakRte'rthe vartamAnAnnAmno'sminniti saptamyarthe mayaT pratyayo bhavati / annaM prakRtamasminnannamayaM bhojanam, apUpamayaM parva, vaTakamayI yAtrA, yavAgUmayI iSTiH // 2 // tayoH samUhavacca bahuSu // 7. 3. 3 // tayoH 'prakRte' 'asmin' ityetayoviSayayorbahuSu vartamAnAnnAmnaH samUhavatpratyayo bhavati cakArAnmayaT ca / apUpAH prakRtAH ApUpikam, apUpamayam, maudakikam, modakamayam, zASkulikam, zaSkulImayam / 'kavacihastyacittAccekaN' 'dhenukam dhenumayam, 'dheneAranaJaH' / apUpAH prakRtA asmin ApUpikam apUpamayaM parva, maudakikI modakamayI pUjA, gaNikAH prakRtA yasyAM yAtrAyAM gANikyA, gaNikAmayI yaatraa| 'gaNikAyA NyaH' / azvIyA azvamayI yaatraa| 'vAzvAdIyaH' // 3 // nindye pAzapa // 7. 3. 4 // nindye'rthe vartamAnAnnAmnaH svArthe pAzap pratyayo bhavati / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3. sU. 5-6] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [303 nindyo vaiyAkaraNaH vaiyAkaraNapAzaH, chAndasapAzaH / nindha iti kim ? saadhurvaiyaakrnnH| pratyAsatteH zabdapravRttinimittakutsAyAmayamiSyate, teneha na bhavati / vaiyAkaraNazcauraH / nakSatra cauryeNa vaiyAkaraNatvaM kutsyate kiM tahi zIlamiti / pakAraH vadbhAvArthaH, kutsitA kumArI kumArapAzA, kizorapAzA / atheha vayovacanatvAtpunarjIH kasmAnna bhavati / kumArAdayo vayovacanA, na kumArapAzAdayaH / nindAvacanA hi te iti na bhavati // 4 // nyA0 sa0 ninye0-iti na bhavatIti nanu pAzapaH pratyayasya svArthe utpannatvAt kumArapAzAdayo'pi vayovacanA iti prApnoti ? ___ satyaM, yatra kevalavayovAcitvaM tatraiva GIH gauNamukhyayoriti nyAyAt , kumArapAzAdayastu nindAviziSTavayovAcina iti / prakRSTe tamapa // 7. 3. 5 // prakRSTa prakarSavatyarthe vartamAnAnnAmnastamap pratyayo bhavati / prakarSo'tizayaH / sa ca guNakriyayoreva na jAtidravyayoH / sarve ime zuklAH ayameSAM prakRSTaH zuklaH zuklatamaH, zuklatamau, zuklatamAH, evamADhayatamaH, sukumAratamaH, kArakatamaH, sAdhakatamaH, prkRsstttmH| jAtidravyavacanebhyo'pi guNakriyAprakarSavivakSAyAM bhvti| gaurayaM ya susaMhananaH zakaTaM vahati / gotamo'yaM yaH sulakSaNaH zakaTa sIraM ca vahati / gotamayaM yA samAMsamAM vijAyate strIvatsA ca / dravyAntarasamavAyinA ca prakRSTena guNena kRtvA prakRSTa dravye tadvataH pratyayo bhavati / atizayena sUkSmANi vastrANyasya suukssmvtrtmH| prakarSapratyayAntAcca prakarSasyApi prakarSavivakSAyAM pratyayo bhavati / yathA yudhiSThiraH zreSThatamaH kurUNAm, taravantAttu tarapana bhavati, anabhidhAnAt / tathA yathA pUrvapadAtizaye pUrvapadAdahuvrIhervA AtizAyikaH pratyayo bhavati sUkSmatamavastraH sUkSmavastratamo vA na tathottarapadAtizaye bahuvrIheH bahvADhayakatama iti kiMtUttarapadAdeva / bahava ADhacatamA yatra bahvADhathatamakaH / kecittu pUrvapadAtizaye bahuvrIherevAtizAyikamicchanti / dvayoH prakarSe tarapo vidhAnAt bahUnAM prakarSe'ya vidhiH / kathaM tahi pradhAnamayaM grAmaH pradhAnatamo'yaM grAme, ADhatha nagaram ADhathatamo'yaM nagare / ekasminnapi nirdiSTe samudAye tadantargatAvayavAntarApekSayA prakarSe bhaviSyati / prakRSTa iti kim ? mahatsarSapaM mahAn himavAniti / zuklApekSayA ca kRSNe mAbhUt / adUraviprakarSe samAnaguNakriyayozca spardhA bhavati, nahi niSkadhanaH zataSkidhanena spardhate / ADhayAbhirUpau vA gantRpAcakau vaa| tathA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 0 5-6 ] ca tannimittaH prakarSo'pi nAsti / kathaM tahi zuklakRSNayoH kRSNo bhAsvaratara. iti / bhAsvaratvamekajAtIyam tadapekSo bhvissyti| kathamandhAnAM kANatamaH, andhazabdasya kANaparyAyatvAtkANazabdasya caandhpryaaytvaaddossH| kathamahiMsakaH zreyAn pApIyAn prANinAM hantetyatra taravarye Iyas / naitayoH parasparaM spardhA, kiM tahi anyApekSA, pakAraH puMvadbhAvArthaH / zuklatamA zATI // 5 // __ nyA0 sa0 prakR0-susaMhanana iti susaMbaddha iti samAMsamAmiti atra 'kAlAdhvabhAva' 2-2-23 ityAdhArasya karmatve dvitIyAntasya vIpsAyAM dvitvam / strIvatsA ceti strI vatsA yasyAH sA tathA, savatsetyucyamAne saha vatsena vatsayA yA vartate iti saMzayaH syAt tannirAsAya strIvatsetyuktam / dravyAntaraiti devadattarUpAt dravyAdanyadravyaM vastrAdi tatra samavAyI yo guNaH sUkSmatvAdiH tena / tadvata iti prakRSTaguNavad dravyavatazcaitrAdeH paramArthavRttyA'syaiva prakarSa ityarthaH / kurUNAmiti kurorapatyAni 'dunAdi' 6-1-118 iti vyaH, 'bahuSvastriyAm' 6-1-124 iti tasya lup / tarabantAttvityAdi dvayoH zuklatarayormadhye prakRSTaH zuklatara iti vigrahe satIti jJeyama / tatheti anabhidhAnAdityarthaH / bahvADhyakatama iti prayoge bahuvrIhijJApanAya kac darzita / kecittvityAdi tanmate sUkSmatamavastra iti prayogo na bhavati / kathamiti yadi bahUnAM prakarSo'yaM vidhistarhi pradhAnatamo'yaM grAma ityatra grAmapuruSayoddhayoH prakarSe na prApnotIti kathamarthaH uttaraM tu sugamameva / mahAn himavAniti atra sarSapApekSayA himavato mahattvAt mahacchabdAttarapa prApnoti taryuttarasUtre'yaM vicAro yuktastarapa uttareNa vidhAnAt 1 satyaM, prakarSasyAtra prastutatvAttadvicAraprastAve ukta iti na doSaH, viSamaguNayoH spardhAyA abhAvAt prakarSAbhAve tamap na prApnotItyAha-kathamandhAnAmiti, kathamahiMsaka ityAdi dvayorvAkyayoH pRthakprAptayoH zreyaH pApIyasoviSamaguNayoH parasparApekSayA prakarSa pratipadyamAna paraH prAha kthmityaadi| anyApekSeti anyamahiMsakAntaramapekSate, ' zIlikAmi' 5-1-63 iti NaH / dvayovibhajye ca tarap // 7. 2. 6 // dvayostadaNayorarthayormadhye yaH prakRSTastasmin vibhajye ca vibhaktavye ca prakaSTe'rthe vartamAnAnnAmnastarap pratyayo bhavati, tamapo'pavAdaH / dvAvimau paTU ayamanayoH prakRSTaH paTuH paTutaraH, evaM sukumaartrH| pAcakataraH, gotaro yaH zakaTaM vahati sIraM ca, gotarA yA samAMsamAM vijAyate strIvatsA ca / dantAzca oSThau ca dantauSTham dantauSThasya, dantAH snigdhatarAH / pANI ca pAdau ca pANipAdam, pANipAdasya pANI sukumaartrau| atra yadyapi vigrahe bahatvasaMkhyA pratIyate tathApi samAhAre'vayavau svArthamAtraM dantatvAdilakSaNam Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 305 [ pAda. 3. sU. 7-8 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamodhyAyaH abhedaikatvasaMkhyAyogyupAdadAta na saMkhyAbhedamiti dvayoreva prakarSaH / yadA punaritaretarayogastadA bahvarthaprakarSa iti tamabeva bhavati / asmAkaM ca devadattasya ca devadatto'bhirUpataraH / atrAsmAkamityekasyaiva 'avizeSaNe dvau cAsmadaH ' (2-2122 ) iti bahuvadbhAvaH / parudbhavAnpaTurAsIt paTutara aiSayaH / atraikasyApi paryAyArthArpaNayA dvitvamiti dvayoreva prakarSaH / vibhajye, sAMkAzyakebhyaH pATaliputrakA ADhyatarAH abhirUpatarAH sukumAratarAH, sAMkAzyakebhyaH pATaliputrakebhyazrca mAthurA ADhacatarAH abhirUpatarAH sukumAratarAH, sAMkAzyakAdiSu pATaliputrakAdInAmapravezAt vibhAgaH, vibhajyasya ca vizeSaNamapyAdayAdyarthaH prakRSTaM vibhajyaM bhavati tataH pratyayaH / dvayorvibhajye ceti kim ? gavAM kRSNA saMpannakSIratamA, sAMkAzyakAnAM pATaliputrakANAM ca pATaliputrakA ADhadyatamA ityatra rAzyapekSayA dvitve'pi zabdena bahutvopAdAnAttarap na bhavati / vibhajyagrahaNamadvitvArtham / prakRSTe ityeva, ayamanayoH paTuH, sAMkAzya kebhyaH pATaliputrakA ADhayAH / pakAraH puMvadbhAvArthaH / zuklatarA zATI // 6 // nyA0 sa0 dvayoH0--tadguNayoriti sa vivakSitaH samAno guNo yayoriti vigrahaH / abhedai - katvasaMkhyeti na vidyate bhedo yasyAH sA abhedA, sA cAsAvekatvasaMkhyA ca yathauSadhirasAH sarve madhunyA hitazaktayaH, avibhAgena varttante tAM saMkhyAM tAdRzIM viduH, caitreNa caitrAbhyAM caitrairvA bhUyata ityatra yA saMkhyA sA abhedaikatvasaMkhyeti / paryAyArthArpaNayeti paryAyeSu padupaTutarAdiSu arthasya vizeSasya catrAderarpaNA Dhaukanam / gavAM kRSNeti atra yathA dvayorarthayormadhye prakRSTatvaM nAsti tathA vibhajyoSpi nAsti, sa hi bhedarUpamApannAnAM bhavati, atra tu gotvena sarvAi kRSNA gAvo'bhinnAH / sAMkAzyakAnAM pATaliputrakANAM ceti prakarSadvAreNa vibhajyadvAreNApi na bhavati, SaSThyantapadAbhyAM samudAyasyAbhinnasyaiva pratipAdanAt na tvatrApyapAyapratipAdikA paJcamyasti, api tu cakAreNAvibhAgaH pratIyate / nanu dvayorityukte'pi atra na bhaviSyati kiM vibhajyagrahaNena ? ityAha-vibhajyagrahaNamityAdi vibhajye ityasati dvayoreva prakRSTe syAt, tatazcAsatyapi bhaye yathA syAdityevamartham / fear kvacit svArthe // 7. 3. 7 // kvacit svArthe'pi tarap pratyayo pavati / prakRSTe siddha eva | abhinnamevAbhinnatarakam, upapannamevopapannatarakam, uccairevoccaistarAm / kacidgrahaNaM ziSTaprayogAnusaraNArtham // 7 // kityAdyevyayAdasattve tayorantasyAm / / 7. 3 8 // kiMzabdAt tyAdyantAt ekArAntAdavyayebhyazca parayostamaptaraporantasyA Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 9 ] mityayamAdezo bhavati asattve na cetI satve dravye idaMtaditiparAmarzayogye prakRSTe vartete / idamanayoratizayena kiM pacati kitarAM pacati, idameSAmatizayena kiM pacati kitamAM pacati tyAdi, dvAvimau pacataH ayamanayoratizayena pacati pacatitarAma , sarve ime pacanti, ayameSAM prakRSTaM pacati pacatitamAma , asmAdeva vacanAt tyAdyantAdapi vyarthaprakarSe tarap vahvarthaprakarSe tamap bhavati / pUrvAhaNetarAM bhuGkte / pUrvAhaNetamAm, bhuGkte / aparAhaNetarAm / aparAhNatamAm / prAhetarAm prANetamAm pragetarAm, pragatamAm, agretarAm , agretamAm / egrahaNasAmarthyAt kAle satve'pyAm bhavati nAnyasminnedantAbhAvAt / agrezabdo'pi / kAlavAcI / athavA vibhaktyartho na dravyam / tatprakarSe'tra taraptamapau / zobhano hezabdo yasya sa suhetara ityatrAnabhidhAnAnna bhavati / kriyAzabdebhyazca, jayatIti vici jeH jetara ityAdi, avyaya, nitarAm , sutarAm,. atitarAm atita. mAm , atIvatarAm, natarAm, uccstraam| uccastamAm / kityA'vyayAditi kim ? zIghrataraM gacchati / asatva iti kim ? kiMtaraM dAru / uccastaraH uccastamau vRkSaH, uttaraH, uttamaH / 8 / / nyA0 sa0 kityAce0-asmAdeveti nAmaprastAvAt 'tyAdezca prazaste rUpap' 7-3-10 iti vacanAca nAmna eva prApnuta iti praznAzayaH / . athaveti yadyapi pUrvAhoparAha iti kAlaH satvamatra nAmArthaH tathApi vibhaktyartho yA'dhikaraNazaktirna sA AdheyaparatantrA iti tasyA asattvAttatra pratyaya iti / guNAGgAdveSTeyasU / / 7. 3. 9 // __ tayoriti saptamyA vipariNamyate, guNo'GgaM pravRttinimittaM yasya sa gunnaanggH| yaH zabdo guNamabhidhAya dravye vartate / tasmAttayostamaptarapoviSaye yathAsaMkhyamiSTha Iyasu ityeto pratyayo vA bhvtH| pakSe yathAprAptaM tamaptarapo ca / tamabarthe iSThaH / ayameSAmatizayena paTuH paTiSThaH, paTutamaH, paTiSThau, paTutamo, paTiSThAH, paTutamAH, evaM laghiSThaH, laghutamaH, gariSThaH gurutamaH, mradiSThaH, madUtamaH taravarthe IyasuH, ayamanayoratizayena paTuH paTIyAn, paTutaraH, garIyAna, gurutaraH, laghIyAna, laghutaraH, mradIyAn , mRdutaraH, parudbhavAn paTurAsIt paTIyAnaiSamaH, paTutaraH, mAthurebhyaH pATaliputrakAH paTIyAMsaH pttutraaH| guNagrahaNaM kim ? gotamaH, gotaraH, pAcakatamaH, pAcakataraH, dantoSThasya dantAH snigdhatarAH, parudbhavAn , vidvAnAsIt aiSamo vidvattara iti / atra jAti. kriyAGgatvAnna bhavati / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3. sU. 10-11] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 307 aGgagrahaNaM kim ? zuklatamam , zuklataraM rUpam / atra hi guNa eva vattina' tadupasarjane dravya iti na bhavati / IyasorukAra uditkAryArthaH / paTIyasI / / nyA sa0 guNA0-tadupasarjana iti sa guNa upasarjanaM yatra tatra / tyAdezva prazaste rUpam // 7. 3. 10 // tyAdyantAnnAmnazca prazaste'rthe vartamAnAdrUpap pratyayo bhavati / prazastaM pacati pacatirUpam, pacatorUpam, pacantirUpam / tyAdyantAnAM kriyApradhAnatvAttasyAzca sAdhyatvena liGgasaMkhyAbhyAmayogAt rUpabantasyautsargikamekavacanaM napusakaliGga ca bhavati / prazasto vaiyAkaraNo vaiyAkaraNarUpaH, paNDitarUpaH / prakRte pravRttinimittasya vaispaSTayam paripUrNatA prazastatvam, tenAtrApi bhavati / vaSala rUpo'yamapi palANDunA surAM pibet / dasyurUpo'yamapyakSNoraJjanaM haret / paTutamarUpaH, paTutararUpaH / pakAraH puMvadbhAvArthaH / zobhanarUpA, darzanIyarUpA // 10 // atamabAderISadasamApte kalpap dezyap dezIyar // 7. 3. 11 // ___ tyAdezcati vartate, saMpUrNatA padArthAnAM smaaptiH| sA kiMcidUnA ISadasamAptiH / tadviziSThe'rthe vartamAnAtyAdyantAnnAmnazca tamabAdhantajitAt kalpap dezyapa dezIyara ityete pratyayA bhavanti / ISadasamAptaM pacati pacatikalpam, pacatidezyam, pacatidezIyam, pacataHkalpam, pacatodezyam, pacatodezIyam, pacantikalpam, pacantidezyam, pacantidezIyam, pakSyatikalpam / apAkSItkalpamityAdi / pUrvavannapusakatvamekavacanaM c| idameva tyAdigrahaNaM jJApakam zeSastaddhito nAmna eva bhavati / ISadasamAptaH paTuH paTukalpaH, paTudezyaH, paTudezIyaH, kArakakalpaH, kArakadezyaH, kArakadezIyaH, kRtakalpaM bhuktadezyam, pItadezIyam, ISadasamApto guDo guDakalpA drAkSA, guDadezyA, guDadezIyA, payaskalpA yavAgaH, candrakalpaM makhama, tailakalpA prsnnaa| guDAdidharmANAM mAdhuryAdInAM drAkSAdiSvISadasamAptatvAta gaDAditveneSadasamAptA drAkSAdaya evamucyante / kalpabAdhantamupameye vartamAnamupameyaliGgasaMkhyam / bahupratyayapUrvaM tu prakRtiliGgasaMkhyam / svabhAvAcchabdazaktireSA yaduta svArthikAH kecit prakRtiliGgAnyativartante yathA kuTIra:, zuNDAraH, zamIruH, zamIraH, daivatam, aupayikam, auSadham vAcikamiti / kecittu nAtivartante yAvakaH, maNikaH, hatikA, mRttikA, kAsUtarI, goNItarI vyAvakrozI, vyAvahAsIti / atamavAderiti kim / yadA prakarSA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.8 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 12-14 ] diviziSTasyeSadasamAptivivakSA bhavati tadA tamabAdibhyaH kalpabAdayaH prApnavantyataste mA bhUvan / yadA tvISadasamAptasya prakarSAdayo vivakSyante tadA kalpabAdhantebhyastamabAdayo bhavantyeva / paTukalpatamaH paTukalpataraH, paTudezyatamaH, paTadezyataraH paTukalparUpaH, paTudezyarUpaH / pakArau puvadbhAvAau~ / darzanIyakalpA, drshniiydeshyaa| keciddezyaM pitaM necchanti tanmate darzanIyAdezyetyeva bhavati / dezIyariti repho 'riti' (3-2-58) ityatra vizeSaNArthaH / sraunadezIyA / paJcamadezIyA / 11 / nyA0 sa0 atama0-pacataH kalpamiti 'pratyaye' 2-3-6 ityanena so na bhavati avyayaparyudAsena nAmno grahaNAt, avyayaM nAma tadvarjanenAnyadapi nAma gRhyate / sraunadezIyeti ISadasamAptA sroghnI paJcamI vA, anayoH 'taddhitaH svaravRddhiH' 3-2-55 iti 'taddhitAkakopAntya ' 3-2-54 ityAbhyAM niSiddho'pi 'riti ' 3-2-58 ityanena puMvadbhAvaH / nAmnaH prAgbahuvoM // 7. 3. 12 // ISadasamApte'rthe vartamAnAnAmno bahupratyayo vA bhavati sa ca prAka purastAdeva na parastAt / ISadasamAptaH paTuH bahupaTuH, bahumRduH, bahubhuktam, bahapItama, bahuguDo drAkSA, bahutailaM prasannA, bahupayo yavAgUH, bahucandro mukham / nAmagrahaNaM tyAdyanta nivRttyartham / tyAdhanteSu sAvakAzAH kalpavAdayo bahunA mA bAdhiSateti vAvacanam / tena pakSe te'pi bhavanti / 12 // na tamabAdiH kpo'cchinnaadibhyH|| 7. 3. 13 // chinnAdIn varjayitvAnyasmAdhaH kap pratyayastadantAttamabAdiH pratyayo na bhavati / ayameSAM prakRSTaH paTukaH, ayamanayoH prakRSTaH paTukaH / prakarSAdimataH kutsitatvAdivivakSAyAM tamabAdyantebhyaH kap bhavatyeva / ayameSAmatizayena paTaH kutsitaH paTutamakaH, ayamanayoH, paTutarakaH, paTurUpakaH paTakalpakaH paTadezyakaH, pttudeshiiykH| kab iti kim ? kuttiirtmH| pakAraH kim ? lohitakatamo maNiH / lohitakatamamakSi kopena / acchinnAdibhya iti kima? kutsito'lpo'jJAto vA chinnaH chinnakaH / ayameSAmatizayena chinnakaH chinnakatamaH, chinnakataraH, chinnakarUpaH, chinnakakalpaH / chinnAdayaH prayogagamyAH / 13 / anatyante // 7. 3. 14 // anatyante'rthe yaH kapa tadantAttamabAdirna bhavati, chinnAdyarthaM vacanam / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda 3. sU. 15-18] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 309 anatyantaM chinnaM chinnakam , anatyantaM bhinna bhinnakam , idameSAM prakRSTa chinnakam , prakRSTaM bhinnakam , idamanayoH prakRSTaM chinnakam prakRSTaM bhinnakam , yadA tu prakarSavato'natyantaviziSTavivakSA tadA tamabAdyantAt 'ktAttamabAdezcAnatyante' (7-3-56) iti kab bhavatyeva / chinnatamakam , chinnatarakam , bhinnatamakam , bhinnatarakam // 14 // yAvAdibhyaH kaH // 7. 3. 15 // yAva ityevamAdibhyaH svArthe kaH pratyayo bhavati / yAva eva yAvakaH, maNireva maNikaH, avireva avikaH / / yAca, maNi, avi, asthi, lAtra, pAtra, pIta, stabdha, jJAta, ajJAta, puNya, nitya, satvat dazAha, vayas, candra, jAnu, bhUta, bhikSu iti yAvAdirAkRtigaNaH / tenAbhinnattarakam bahutarakamityAdi siddham / 15 / kumArIkrIDaneyasoH // 7. 3. 16 / / kumArINAM yAni krIDanAni tadvAcibhya IyasupratyayAntebhyazca svArthe kaH pratyayo bhavati / kandureva kandukaH, utkaNTakaH, girikaH, samudgakaH, dolikA, bhramarakaH, zaGgakam / Iyasu, zreyAneva zreyaskaH, jyAyaskaH, bhUyaskaH / 16 / ___nyA0 sa0 kumA0-doliketi dolaiva 'iccAu~so ni' 2-4-107 iti vA itvam / jyAyaska iti dvayormadhye prakRSTo vRddhaH prazasyo vA IyasuH 'vRddhasya ca jyaH' 7-4-35 'jyAyAn ' 7-4-36 iti IkArasya AkAraH, jyAyAneva 'pratyaye 2-3-6 iti sUtreNa sH| bhUyaska iti dvayormadhye prakRSTo bahuH Iyasi 'bhUrlak cevarNasya ' 7-4-41 bhUrAdeza Ilopazca / lohitAnmaNau // 7. 3. 17 // lohitazabdAnmaNau vartamAnAta svArthe kaH pratyayo vA bhavati / lohita eva lohitako maNiH, liGgaviziSTasyApi grahaNAllohinyeva lohinikA maNiH, lohitaiba lohitikA maNiH, maNevizeSaNametadityeke / nAmadheyamityanye / vAdhikArAnna bhvtypi| lohito mnniH| maNAviti kim ? lohitA gauH / 17 / raktAnityavarNayoH / / 7. 3. 18 // rakta dravyAntareNa lAkSAdinA varNAntaramApAdite'nitye ca varNe, vartamAnA'llohitazabdAtkaH pratyayo vA bhavati / rakta lohita eva lohitakaH paTaH, liGgaviziSTasyApi grahaNAt lohinikA Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 ] bRhavRtti laghunyAsasaMlite [pAda. 3 sU0 19-23 ] zATI, lohitikA paTI, anityavarNe, lohitakamakSaNo rUpaM kopena, lohitakamakSi kopena, lohinikA lohitikA kanyA kopena, vAdhikArAnna bhvtypi| lohitA lohinI vA kopena / nityo'pi rakto varNo'sti yathA kRmirAgAdirakta paTa iti raktagrahaNam / anityagrahaNaM kim / lohita indragopakaH / satyevAzrayadravye'payannihAnitya ucyate / anyathA raktagrahaNasyAnarthakyAt / varNagrahaNaM dravya nivRtyartham, asati varNagrahaNe strINAmArtave dravye syAt / taddhi satyevAzraye khiyAM kadAcinna bhavati lohitazabdavAcyaM ca / 18 / / nyA0 sa0 raktA0-nityopItyAdi-nanu rakte vastuni anitya eva varNo bhavati yathA haridrAdau, tatrAnityavarNe ityeva pratyayaH sidhyati kimartha raktagrahaNamityAzaGkA ? satyeveti indragopakAbhAve lohitatvanivRttAvapi nAnityatvamiti / kAlAt // 7. 3. 19 // kAlazabdAtkajjalAdinA rakte anityavarNe cArthe vartamAnAtkaH pratyayo vA bhavati / rakta, kAla eva kAlakaH paTaH, anityavaNe, kAlakaM mukhaM vailakSyeNa / vAdhikArAnna bhavatyapi / kAlaH paTaH, kAlaM mukham / 19 / zItoSNAdatau // 7. 3. 20 // zItoSNazabdAbhyAmRtau vartamAnAbhyAM kaH pratyayo vA bhavati / zIta eva zItaka RtuH, uSNaka RtuH| RtAviti kim ? zIto vAyuH, uSNaH sparzaH / 20 / lanaviyAtAtpazI // 7. 3. 21 // lanaviyAtazabdAbhyAM pazo vartamAnAmyAM svArthe kaH pratyayo vA bhavati / lUna eva lUnakaH, viyAtakaH pazuH / pazAviti kim ? lano yavaH, viyAto baTuH / vihAnazabdAdapocchantyeke / vihAnakaH pazuH, vihAna evAnyatra / 21 // snAtAdedasamAptau // 7. 3. 22 // snAtazabdAvedasamAptI gamyamAnAyAM kaH pratyayo bhavati / vedaM samApya snAtaH snAtakaH / vedasamAptAviti kim ? tIrthe snAtaH / 22 / / tanuputrANubRhatIzUnyAt sUtrakRtrimanipuNAcchAdanarikte / / 7.3.23 // tanuputrANubRhatIzUnya ityetebhyo yathAsaMkhyaM sUtrakRtrimanipuNAcchAdanarikta ityeteSvartheSu vartamAnebhyaH svArthe kaH pratyayo bhavati / tanoH sUtre, tana sUtra Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda, 3. sU. 24-28 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [311 tanakama bhaGgAdimayaM kalpAdi c| sUtra iti kim ? tnvNshH| putrAt trime, kRtrimastakSAdivyApAraniSpAditaH / kRtrimaH putraH putrakaH / kRtrima iti kim / aurasaH putraH / aNonipuNe, nipuNo niSNAto'NuH aNukaH / nipuNa iti kim / aNurvIhiH / bRhatyA AcchAdane, bRhatikA AcchAdanavizeSaH / pratyayamantareNArthAnavagamAt nitya evAyaM vidhiH| AcchAdana iti kim ? bRhatI chandaH, bahatI oSadhiH, zUnyAdrikta, rikto dhanaprajJAdinA, zUnya eba zUnyakaH riktazcet / rikta iti kim ? zune hitaM zUnyam / anye tu sUtrAdayo'rthAH pratyayamantareNa na pratIyante iti tadviSaye tanvAdibhyo nitya eva pratyayavidhiriti manyate, evaM pUrvasUtre'pi / 23 / nyA0 sa0 tanu0-nitya evAyamiti AcchAdanarUpasyArthasyAnavagamAt / bhAge'STamAJaH // 7. 3. 24 // aSTamazabdAdbhA'geMze vartamAnAtsvArthe baH pratyayo vA bhavati / aSTama evASTamo bhaagH| bhAga iti kim ? aSTamo jinaH candraprabhaH // 24 // SaSThAt // 7. 3. 25 // SaSThazabdAdbhAge vartamAmAtsvArthe JaH pratyayo vA bhavati / SaSTha eba SASTho bhAgaH / bhAga iti kim ? SaSTho jinaH pdmprbhH| yogavibhAya uttarArthaH / 25 // mAne kazca / / 7. 3. 26 // mIyate yena tanmAnam / tasmin mAne bhAge vartamAnAt SaSThazabdAtkazcakArAJazca pratyayo vA bhvtH| SaSTha eva SaSThakaH, SASTho bhAgaH mAnaM cet / mAma iti kim ? SaSTha eva SASTho bhAgonyaH / 26 / ekAdAkin cAsahAye // 7. 3. 27 // ekazabdAdasahAyArthavAcina Akin pratyayo bhavati cakArAtkazca / eka eva ekAkI ekakaH / asahAya iti kim ? eke AcAryAH, eko dvau bahavaH / 27 / - prAg nityAtkap // 7. 3. 28 // nityazabdasaMkIrtanAt prAgye'rthAsteSu ghotyeSu kA pratyayo'dhikRto vaidi Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 29-31 tavyaH / kutsito'lpo'jJAto vA azvaH azvakaH, gardabhakaH, pakAraH puMvadbhAvArthaH / kutsitA darad dAradikA, prAgnityAdityavadhyartham / anyathApavAdabAdhito nottaratrAnuvarteta / parato'pi cAnuvartate / 280 6. nyA0 sa0 prAgUni 0 - dAradiketi daradAM rAjJI purumagadha 6-1-116 ityaNU, 'dreztraNo' 6-1-123 iti lup, tato'nena kapi 'kyamAni 1 3-2-50 ityanena alopa nivRttirUpe puMvadbhAve ' At 2-4 -18 ityA 'asyAyattat ' 2-4-111 itvam, yadA tvapatye aN tadA gotraM ca caraNaiH saheti jAtitve 'svAGgAn GorjAtiraca ' 3-2-56 iti niSedhaH syAt / , tyAdisarvAdeH svareSvantyAtpUrvo'k // 7 3. 29 // tyAdyantasya sarvAdonAM ca svareSu svarANAM madhye yo'ntyasvarastasmAt pUrvok pratyayo bhavati, prAgnityAt kapo'pavAdaH / kutsitamalpamajJAtaM vA pacati pacataki / pacatakaH, pacantaki / sarvAdi, sarvake, vizvake, sarva kasmai, vizvakasmai, katpitA, takatpitA, tvatpitA, makatthitA, paramasarvake, paramavizvake / tadantasyApi sarvAditvamastItyatrApyak / svareSvantyAditi kim ? tyAdyantAtsarvAdeva pUrvaM mAbhUt / pUrva iti kim ? paro mAbhUt / 29 / nyA0 sa. tyAdi0--yakatpitetyAdiSu bahuvrIhivarja samAsaH kAryaH, bahuvrIhau tu 'RnnityaditaH ' 7-3 - 171 kac syAt / yuSmadasmado'sobhAdisyAdeH / / 7. 3. 30 // 6 yuSmadasmadityetayoH sakArAdyokArAdibhakArAdivarjitasyAdyantayoH svareSvantyAtpUrvo'k pratyayo bhavati / yuSmadasmadoH svareSvantyAtpUrvasyApavAda: / svayakA, makA, tvayaki, mathaki, yuSmAkakam, asmAkakam, paramatvayakA, paramamayakA, yuSmadasmada iti kim ? takayA, yakayA, sarvakeNa, vizvakena, imakena, amukena, imakai:, amukaiH, bhavantau bhavakantaH / kecidbhavacchabdasyApi syAdyantasyAntyasvarAtpUrvamakamicchanti / tanmate, bhavatakA bhavatake bhavataka: bhavatItyapi bhavati / asobhAdisyAderiti kim ? yuSmakAsu, asmakAsu, yuvakayoH, AvakayoH, yuvakAbhyAm, AvakAbhyAm, yuSmakAbhiH, asmakAbhiH | 301 avyayasya ko du ca // 7. 3. 31 // prAnityAdya'rthAsteSu dyotyeSu avyayasya svareSvanyAtsvarAtpUrvamak pratyayo bhavati tatsaMniyoge yatkakArAntamavyayaM tasya dakAro'ntAdezo bhavati, Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 3. sU. 32-34 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 313 kapo'pavAdaH / kutsitamalpamajJAtaM vA uccaiH uccakaiH, nIcais, nIcakaiH, dhik dhakit, hiruk hirakuda, pRthak pRthakad / cakAro'nvAcaye tena sarvasyAvyayasyAk bhavati / kakArAntasya tvak dAntAdezazca / yogavibhAgastyAderdAdezAbhAvAryaH / zaklRT zaktau / yaG lup div, azAzak / aki, azAzakak / 31 // tUSNIkAm // 7. 3. 32 // tUSNIkAmiti tUSNImo makArAtpUrvaM kA ityAgamo nipAtyate prAnityAt, ako'pavAdaH / kutsitamalpamajJAtaM vA tUSNIM tUSNIkAm Aste / tUSNIkAM tiSThati |32| kutsitAtpAjJAte // 7. 3. 33 // kutsitaM ninditam, alpaM mahatpratiyogi, ajJAtaM prakRtyupAttadharmavyatirekeNa kenacit svatvAdinA dharmeNAnizcitam sarvathA tvajJAte prayogAyogAt / kutsi - tAlpAjJAtopAdhike'rthe vartamAnAdyathAyogaM kabAdayaH pratyayA bhavanti / kutsito'lpo'jJAto vAzvaH azvakaH, gardabhakaH, ghRtakam, tailakam, pacataki, bhindhaki, sarvake, vizvake, uccakaiH, nIcakaiH, tUSNIkAm / kathaM kutsitaka:, alpakaH, ajJAtakaH / kutsAdInAM bhedopapatteH kutsitAdibhyo'pi kutsitAdau pratyayo bhavati prakRSTatara ityAdI prakarSabhede taravAdivat / rAdhakaH, pUrNakaH, zUdraka ityAdI satyAmapi saMjJAyAM kutsAyogAt kutsita ityeva kap / vyAkaraNakena nAma tvaM garvitaH yAjJikyakena nAma tvaM vikatthase ityAdI avakSepaNamapi kutsitameva / nahyakutsitenAvakSipyate / 33 / nyA0 sa0 kutsi 0---kathamiti kutsitAdeH prakRtyaiva gatArthatvAt pratyayasyArthAbhAvAnna tadartha - dyotI pratyayo'tra yukta ityAzaGkA / kutsAyogAditi tenAnyairiva saMjJAyAM kap na vidhAtavyaH, yathA ajJAte kutsite caiva, saMjJAyAmanukampane / tadyuktanItAvapyalpe, vAcye hrasve ca kaH smRtaH // 1 // avakSepaNamapIti vyAkaraNaM kutsanaM vaiyAkaraNastu kutsita iti vyAkaraNAt kathaM pratyaya ityAzaGkA / anukampAtadyuktanItyoH // 7. 3. 34 // anukampA kAruNyena parasyAnugrahaH / tayA anukampayA yuktA nItistatiH, nItiH sAmAdiprayogaH, tatrAnukampAyAM sAmopapradAne eva na bhedadaust tayo: anukampAyA ayogAt / anukampAyAM tadyuktAyAM nIto bhagamya Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda- 3 sU0 35 ] mAnAyAM yathAyogaM kabAdayaH pratyayA bhavanti / anukampA tannItizca prayoktRdharmo veditavyau / putrakaH, vatsakaH, bAlakaH, bubhukSitakaH, jvaritakaH, zanakaiH, tUSNIkAm, svapitaki, svapiSaki, jalpataki, ehaki / anukampamAna evaM prayuGkte putraka eha ki utsaGgake upaviza kadama kenAsi digdhakaH kaNTakaste lagnakaH, vatsaka tUSNIkAM tiSTha odanaM bhokSyase hanta te guDakA hanta te dhAnakA addhaki / atropaviza asi tiSTha odanaM bhokSyase hanta te ityeteSvanabhidhAnAnna bhavati, yatra tvabhidhAnaM tatra bhavati / naka tvakaM putraka pazyasaki, asako kAkako vRkSake uccakaiH praNilIyate / anukampAyAM pratyAsatteranukampyamAnAdeva syAt nAnyasmAt utsaGgAdestato'pi yathA syAditi tadyuktanItigrahaNam / 34 / nyA0 sa0 anu0 guDakA iti guDena mizrA dhAnA iti vigrahe 'te lugU vA' 3-2-108 "iti dhAnAzabdasya luki anena kap / dhAnakA iti atra guDazabdalope kapi 'iccApuMso'ni0 ' 2-4-107 iti navA idhasvau / ajAtenRnAmno bahusvarAdiyekelaM vA // 7. 3.35 // tadyuktanItAviti na vartate anukampyAdeva pratyayavidhAnAt nRnAmno manuSyanAmadheyAdbahusvarAdanukampAyAM gamyamAnAyAM iyaM ika ila ityete pratyayA bhavanti vA ajAteH na cenmanuSyanAma jAtizabdo bhavati / anukampito devadattaH deviyaH, devikaH, devilaH / vAvacanAtkabapi / devadattakaH, jiniyaH, jinikaH, jinilaH / jinadattakaH / ajAteriti kim / mahipakaH / varAhakaH / zarabhakaH / sUkarakaH / gardabhakaH / ete jAtizabdA manuSyanAmAni ca / ajAteriti prAyiko niSedha ityanye / vyAghralaH siMhila iti hi dRzyate, tanmate bahusvarAdityapi prAyikam / nRnAmna iti kim ? susImakaH, sImA sphaTA / nRgrahaNaM kim ? anukampito devadatto hastI devadattakaH / nAmagrahaNaM kim ? madrabAhukaH / vizeSaNametanna nAma / bahusvarAditi kim ? rAmaka:, guptakaH / 35 / nyA0 sa0 ajA0 - tadyuktanItAviti na varttate iti nRnAmna ityukte nRnAmno hi anukampai ghaTate na tatyuktanItiH / vyAghra ityAdi atra vyAghrasiMhaityevaMvidhA dvisvaraiva prakRtirna tu vyAghradattasiMha dattetyanesvarA dvisvarayorevAnayorjAtivAcitvAt bahusvarAdityapi prAvikamityasyAsaMgatArthatvApattezca / devadatto hastIti kasyacit hastino devadatta iti nAma / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 3. sU. 36-38 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 315 vopAderaDAko ca // 7. 3. 36 // upapUrvAdajAtirUpAnmanuSyanAmadheyA husvarAdanukampAyAM gamyamAnAyAM aDa aka cakArAt iya ika ila ityete pratyayA vA bhavanti / anukampita upendra - datta: upaDa:, upakaH, upiyaH, upikaH, upilaH / vAvacanAtpakSe kabapi / upendradattakaH / 36 / nyA0 sa0 vopA0 -- upaDa iti 'Ato nendra' 7-4-29 iti jJApakAdakRtasaMghereva 'dvitIyAtsvarAdUrdhvam ' 7-3-41 iti indradattetyasya luk / RvarNovarNAtsvarAderAderluk prakRtyA ca / / 7. 3. 37 / / RvarNAntAduvarNAntAcca parasyAnukampAyAM vihitasya svarAdeH pratyayasyAderlugbhavati tacca RvarNovarNAntaM luki sati prakRtyA tiSThati na vikAramApadyata ityarthaH / anukampito mAtRdattaH mAtRyaH, mAtRkaH, mAtRlaH / anukampitaH pitRdattaH pitRyaH, pitRkaH, pitRlaH / anukampito vAyudattaH vAyuyaH, vAyukaH, vAyula: / anukampito bhAnudattaH bhAnuyaH, bhAnukaH, bhAnulaH, prakRtivadbhAvAt rephAvAdezau na bhavataH / RvarNovarNAditi kim ? anukampito devadatto deviyaH, devikaH, devilaH / anukampito vAgAzIH, vAciyaH, vAcikaH vAcilaH / svarAderiti kim ? madrabAhukaH / Aderiti kim ? sarvasya mAbhUt / 37 / nyA0 sa0 RvarNo0 - rephAvAdezAviti 'Rto rastaddhite 1-2 - 26 iti apadAnte varttamAnasya 'asvayaM bhuvo'bU' 7-4-70 iti ca / , bAhuka iti maNDUkaplutinyAyenAdhikArAnuvRttiriti nRnAmeti padaM na saMbadhyate, tato'tra vizeSaNa zabdatvena nRnAmatvAbhAve'pi vyAvRtterna dvayaGGgavikalatA, yadA tu nRnAmetyatrApi saMbadhyate tadedamapi nRnAma vivakSyate, tataH ' ajAternRnAmnaH 7-3-35 ityanena iyAdau pratyaye vikalpena sati madriyaH madrabAhuka ityAdInyapi bhavanti / lukyuttarapadasya kan // 7. 3. 38 // nAmno yaduttarapadaM tasya te lugveti luki sati tataH kapn pratyayo bhavati anukampAyAM gamyamAnAyAm, kabAdInAmapavAdaH / devadatto devaH / atra ' te lugvA ' ( 3-2- 108) ityuttarapadalopaH / anukampito devaH devakaH, evamanukampito yajJaH yajJakaH, pakAraH puMvadbhAvArthaH / nakAraH ' iccApu so'nitkyAppare ' (2-4 - 106 ) ityatra paryudAsArthaH / anukampitA devI devakA / atra kapni sati pittvAtpu MvadbhAve nittvAdAppare'pi kakAre itvaM na bhavati / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 39-40 ] uttarapadasyeti kim ? devadattA dattA, atra ' te lugvA' (3-2-108) iti pUrvapadasya luk / anukampitA dattA dattikA, pUrveNa kap / 38 // luk cAjinAntAt / / 7. 3. 39 // __ ajinazabdAntAnmanuSyanAmno'nukampAyAM gamyamAnAyAM kapn pratyayo bhavati tatsaMniyoge luk cottarapadasya / vyAghrAjino vyAghramahAjino vA nAma manuSyaH so'nukampito vyAghrakaH, evaM siMhakaH, zarabhakaH, vRkakaH, kRSNakaH, ulakaH, anukampitA vyAghrAjinA vyAghramahAjinA vA vyAghrakAH, siMhakAH / 'Ato nendravaruNasya' (7-4-29) ityatra jJApanAdakRtasaMdherevottarapadasya luka / 39 / nyA0 sa0 lakcA0-pUrvottarapadasya luki kapani devakaH lugabhAve tu kapi devadattakaH evaM ca rUpadvayaM syAditi, atra hi ajinAntAdeva kagni nityaM luki vyAghraka eveti, ayamatra bhAvaH ajinAntasyAnukampAyAM kapna sanniyoga eva luka, tena vyAghrajinaka iti na bhavati / SaDvajaikasvarapUrvapadasya svare // 7. 3. 40 // SaTchabdavajitamekasvaraM pUrvapadaM yasya tatsaMbandhina uttarapadasyAnukampAyAM vihite svarAdI pratyaye lug bhavati / uttarasUtrasyApavAdaH / anukampito vAgAzI: vAgdattaH vAgAzIdatto vA vAciyaH, vAcikaH, vAcilaH / evaM tvaciyaH, tvacikaH, tvacilaH, sruciyaH, sUcikaH, srucilH| SaDvajaeNkasvarapUrvapadasyeti kim ? upendreNa dattaH upendradattaH, so'nukampitaH upaDaH, upakaH, upiyaH, upikaH, upilaH / uttareNa lak / SaDvarjeti kim ? anukampitaH SaDaGgali:, SaDiyaH, SaDikaH, SaDilaH / atrottareNa dvitIyasvarAdUrdhvaM lopaH / tathA cAvaNevarNasyetyallucaH sthAnivadbhAvAtpadasvasyAnivRttestRtIyatva na nivartate / SaDa. varjanAdeva ca padatve saMdhividhAvapi allukaH sthAnitvaniSedho na bhavati / svara iti kim ? vAgAzIkaH vAgAzIrdattakaH / 40 / nyA0 saSaDva0 vAciya iti nanvatra ekasvarAdUrdhva lope sati 'cajaH kagam / 2-1-86 iti kathaM na bhavati, yato'ntarvattivibhaktimAzritya padasaMjJA'sti ? ucyate, yadi pratyaye para. bhAvabhAji antavartinI vibhaktimAzcitya padasaMjJA syAttahiM sityeveti niyamAnna bhavati padatvaM, athetthaM bhaNiSyanti sityeveti niyamastadA pravartate, yadA vAgAzIrdatta evaMvidhasya prApnoti kiMcit , yataH 'pratyayaH prakRtyAdeH' 7-4-115 iti ? . naivaM, yataH SaDvarjanAt pUrvapadasyApi padasaMjJAyAM kartavyAyAM sityeveti niyamaH pravartate. yato'tra paDika ityAdisiddhyartha SaT varjanaM kriyate, tacca tadabhAve'pi setsyati, yato'nena sUtraNAvagulilope'pi 'pratyayaH prakRtyAdeH' 7-4-115 iti paribhASayA padatvasyAnivRtteH, yad vA'vayavasamudAyayorabhedopacArAt samudAyasya vibhaktiravayavAt draSTavyA tataH sityeveti niyamaH pravarttate / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU. 41-44 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 310 dvitIyAtsvarAdUrdhvam // 7. 3. 41 // ___ anukampAyAM vihite svarAdau pratyaye parataH prakRtedinIyAtsvarAdUrva zabdasvarUpasya luga bhavati / anukampito devadatto deviyaH, devikaH, devilaH / anukampita, upendradatta, upaDaH, upakaH, upiyaH, upikaH, upilaH, anukampitaH pitRdattaH, pitRyaH, pitRkaH, pitRlaH, evaM vAyuyaH, vAyukaH, vAyulaH, UrdhvagrahaNaM sarbalopArtham / 41 // nyA0 sa0 dvitI0-upaDa iti akRtasaMdhereva lubityuttareNAprAptiH, tRtIyatvaM ca pUrvabanna bhavati / saMdhyakSarAttena // 7. 3. 42 // anukampAyAM vihite svarAdau pratyaye parataH prakRtadvitIyAtsaMdhyakSararUpAtsvarAdUrdhvaM zabdarUpasya tena dvitIyena saMdhyakSareNa saha luga bhavati / anukampitaH kuberadattaH kubiyaH, kubikaH, kubilaH / anukampitaH kahoDaH, kahiyaH, kahikaH, kahilaH / anukampito lahoDa:-lahiyaH, lahikA, lhilH| anukampitaH kapotaromA-kapiyaH, kapikaH, kapilaH / anukampito'moghaH amoghadattaH, amoghajihvo vA amiyaH, amikaH, amilaH / sandhyakSarAditi kim ? anukampitto gurudattaH guruyaH, gurukaH, gurulaH / 42 / zevalAdyAdestRtIyAt // 7. 3. 43 // zevalAdipUrvapadasya manuSyanAmno'nukampAyAM vihite svarAdau pratyaye pare tRtIyAtsvarAdUcaM lagbhavati, dvitiiyaatsvraaduurvmitysyaapvaadH| amukampitaH zevaladattaH, zevaliyaH, zevalikaH, zevalilaH evaM suparidattaH, supariyaH, suparikaH, suparilaH / vizAladattaH, vizAliyaH, vizAlikaH / vizAlila:, varuNadattaH varuNiyaH, varuNikaH, vrunnilH| aryamadattaH aryamiyaH, aryamikaH, aryamilaH / atrApyakRtasaMdhereva lopaH zevalendradatto'nukampittaH zevalika iti yathA syAt zevalayika iti mAbhUt, suparyAzIrdatto'nukampita: suparika iti yathA syAta supayika iti mA bhUt / zevala, supari, vilAza, varuNa, aryaman iti zevalAdiH / kecittu vizAkhilaH, kumArila ityatrApIcchanti / 43 / nyA sa0 zeva0-suparidatta iti suSThu piparti suparIti pUrva padaM nopasargadvayam / kacitturyAt // 7. 3. 44 // anukampAyAM vihite svarAdau pratyaye pare kacillakSyAnusAreNa turyAcca Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAdaH 3 sU0 45-48 turthAtsvAddhvaM lugbhavati / anukampito bRhaspatidatto bRhaspatizarmA vA bRha spatiyaH bRhaspatikaH, bRhaspatilaH, evaM prajApatiyaH, prajApatikaH, prajApatilaH / akRtasandherityeva pUrvavat prajApatyAzIrdatto'nukampitaH prajApatika iti yathA syAt prajApatyika iti mA bhUt / kacidgrahaNAdiha na bhavati / anukampitaH upendradattaH, upaDaH, upakaH, upiyaH upilaH // 44 | pUrvapadasya vA // 7 3. 45 // anukampAyAM vihite svarAdau pratyaye pare pUrvapadasya lug vA bhavati anukampito devadattaH, dattiyaH, dattikaH, dattilaH / vAvacanAdyathAprAptam / deviyaH, devikaH, devilaH 'dvitIyAtsvarAdUrdhvam ( 7-3-41 ) iti luk / 45 / 2 nyA0 sa0 pUrva0 - dattiya iti ' te lug vA ' 3-2-108 iti pUrva luki bahusvaratvAbhAvAdiyAdirna syAditi vacanam / hrasve // 7. 3. 46 // A dIrghapratiyogi hrasvam, hasve'rthe vartamAnAcchabdarUpAdyathAyogaM kabAdayaH pratyayA bhavanti / hasvaH paTaH paTakaH, zATaka:, hasvaM pacati pacataki, hasvakAlayogAtkriyA hasvetyucyate / hasvAH sarve sarvake, vizvarke, uccakaiH, nIcakaiH, tUSNIkAm / saMjJAyAmapi hasvatvayogAtkap sa hasva ityeva siddhaH / vaMzakaH, veNukaH, naDakaH (naraka), lalakaH, varaka: / 46 | A nyA0 sa0 hasve0 - dIrghapratiyogi hasvamiti lohAdikaM havaM ca mahacca saMbhavatIti mahatpratiyogini ' alpe ' 3-2 - 136 iti na sidhyati / siddha iti ye hi saMjJAyAM kap pratyayaM vidadhati te'pi svatvodhikAyAM saMjJAyAmiti vyAkhyAntIti saMjJAyAmadhyenaiva kapU siddha ityarthaH / A kuTI zuNDAdraH // 7. 3. 47 // kuTIzuNDA ityetAbhyAM hrasve'rthe vartamAnAbhyAM raH pratyayo bhavati, kapo'pavAdaH / hrasvA kuTI kuTIraH, zuNDAraH / kecittu kuTIsthAne kurdoM paThanti / kudIraH / 47 / zamyA rurau // 7 3. 48 // zamIzabdAt hrasve'rthe vartamAnAt rura ityetau pratyayau bhavataH / hrasvA zamI zamIruH, zamIraH / 48 / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 3. sU. 49-53 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamA'dhyAyaH 319 kutvA DupaH / / 7. 3. 49 / / kutUzabdAddhasve'rthe vartamAnAtsvArthe DupaH pratyayo bhavati / hrasvA kutaH kutupa:, kuturiti carmamayaM tailAdyAvapanamucyate / 49 5 kAsUgANIbhyAM tara / / 7. 3. 50 / / kAsUgoNI ityetAbhyAM hrasve'rthe vartamAnAbhyAM tara pratyayo bhavati / svA kAsU: kAsUtarI, goNItarI / puMliGgamapi dRzyate ityeke / kAsUtaraH, goNItaraH, kAsUH zaktirnAmAyudham / goNI dhAnyAvaSanam / TakAro GayarthaH / 50 vatsokSA varSamAduprAse pit // 73.59 // vatsa, ukSan, azva, RSabha ityetebhyaH zabdapravRttinimittasya svArthasya hrAse gamyamAne tara pratyayo bhavati sa ca pit / hrasito vatsaH vatsataraH / ktsaH prathamavayasko gauH tasya hrAso dvitIyavayaHprAptiH, hrasita ukSA ukSataraH, ukSA dvitIyavamAstaruNastasya hrAsastRtIyavayaH prAptiH / hrasito'zvo'zvataraH / azvenAzvAyAM jAto'zvastasya hrAso gardabha pitRkatA, AzugamanAdvAzvastasya hAso gamane mandatA, sarvathAzvatarazabdo jAtizabdaH, hasita RSabhaH RSabhataraH, RSabho'naDvAn balIyAn tasya hAso bhAravahane mandazaktitA, pratyAsatteH zabdapravRttinimittasya hAse bhavati / iha mAbhUt kRzo vasso vatsatara iti / piskaraNaM pu MvadbhAvArtham / hUsitA vatsA vatsatarI, hUsitAzvA azvatarI / 51 / vaikAd dvayornirdhAryetaraH / / 7. 3. 52 / / samudAyAdekadezo jAtiguNakriyA saMjJA dravyainiSkRSya buddhyA pRthakkriyamANo nirdhAryaH / ekazabdAt dvayormadhye nirdhArye'rthe vartamAnAt DataraH pratyayo vA bhavati / ekataro bhavattoH kaThaH paTurgantA devadatto daNDI vA / cAvacanam agartham / ekako bhavatoH kaThaH paTurvA, mahAvAdhikArAnna bhavatyapi / eko bhavatoH paTuH / dvayoriti kim ? eko'smin grAme pradhAnam / nirdhA iti kim ? eko'nayorgrAmayoH svAmI / 52 / nyA. sa. vaikAd. agarthaMmiti mahAvAdhikAreNaiva siddhe kimartha vAvacanamityAzaGkA / yattatkimanyAt / / 7. 3. 53 // yad, tad, kim, anya ityetebhyo dvayorekasmin nirdhArye'rthe vartamAnebhyo Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ] bRhaddhRtti-laghunyAsasavalite [pAda. 3 s0 54-55 ] DataraH pratyayo bhavati / yataro bhaktoH kaThaH paTurgantA devadatto daNDI vA tatara Agacchatu / kataro bhavatoH kaThaH paTurgantA devadatto daNDI kA, anyataro bhaktoH kaThaH pargantA devadatto daNDI kA / mahAvAdhikArAtpratyayo nA bhavatyapi / yo bhaktoH paTuH sa Agacchatu / ko zvatoH paTuH, anyo bhavatoH phTuH, dvayorityeva ? yo'smin grAma pradhAnaM sa gacchatu / nirdhArya ityeva ? ko'nayomiyoH svAmI sa Agacchatu / 53 / / bahanAM prazne Datamazca vA // 7. 3. 54 / / yad, tad, kim, anya ityetebhyo bahUnAM madhye nirdhArye'rthe vartamAnebhyaH praznaviSaye DatamaH pratyayo vA bhavati cakArADDatarazca / yatamo yataro vA bhavatAM kaThastatamastataro vA Agacchatu, katamaH kataro vA bhavatAM kaThaH, pramANAntarAt pratipatto bahUnAmaprayoge'pi bhavati / yathA bahuSvAsIneSu kazcitkaMcityacchati katamo devadattaH kataro devadattaH / anyatamojyataro vA bhavatAM ktthH| zucivalkavItavapuranyatamastimiracchidAmiva mirau bhavataH / vRddhastu vyAdhito vA rAjA mAtRvandhakulyaguNavatsAmantAnAmanyatamena kSetre bIjamutpAdayet / vAvacanamagartham / yako bhavatAM kaThaH saka Agacchatu, anyaka eSAM kaalaapH| kimastu sAkaH kAdeza uktaH / mahAvAdhikArAt pratyayo na bhavatyapi / yo bhavatAM kaThaH sa Agacchatu / bahUnAmiti kim ? yo'smin grAme kaThaH sa Agacchatu / prazna iti kima ? kSepe mAbhUt / ko bhavatAM kaThaH kutsita ityarthaH / praznagrahaNaM kimo vizeSaNaM nAnyasyAsaMbhavAt / anye svAhuH yattatkibhyo jAtAdeva utamaH; Datarastu bahUnAM nirdhAyeM kima eva na yattadbhyAm, saca jAtAdeva, anyazabdAdapi bahuviSaye Datama eva na tu itaraH, DataraDatamau ca nirdhAyeM anyazabdAnnityAveva nAka, nApi kevalasya prayogaH, eke tvavizeSeNetyatrAbhidhAnamanusatavyam / 54 // vaikAt // 7. 3. 55 // ekazabdAt bahUnAmekasmin nirdhArye'rthe vartamAnAta DatamaH pratyayo vA bhavati / ekatamo bhavatAM kaThaH paTurgantA devadatto daNDI vaa| vAvacanAdaka, ekakaH / mahAvAdhikArAnna bhavatyapi / eko bhavatAM kaThaH / pRthagyogo DataranivRttyarthaH // 55 // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU. 56-60 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 321 ktAttamabAdezvAnatyante // 7. 3. 56 / / ktAntAtkevalAMttamabAdyantAccAnatyante'rthe vartamAnAt kap pratyayo bhavati / kriyAyAH svenAzrayeNa saaklyenaanbhisNbndho'ntynttaa| anatyanta bhinna bhinnakam, anatyantaM chinnaM chinnakam, anatyantaM bhinnA bhinnikA ghaTI, chinnikA rajjuH, tamabAdyantAt tAt, anatyantaM bhinnatamaM bhinnatamakam, evaM bhinnata rakam bhinnakalpam, bhinna kalpakam chinnatamakam, chinnatarakam, chinnakalpam, tamabAdhanteSu ktAntatA nAstIti tamabAdigrahaNam / asamAsastamabAderityatrApi ktAdityasya sabandhArthaH, teneha na bhavati / anatyantaM zuklatamam / 56 / na sAmivacane // 7. 3. 57 / / ___ sAmi ardhaH, sAmivacane upapade anatyante'rthe vartamAnAt ktAntAtkevalAttamabAdyantAcca kap pratyayo na bhavati / sAmi anatyantaM bhinnam, evaM kRtaM bhuktaM pItam / bhinnatamam, bhinnataram / vacanagrahaNaM paryAyArtham / ardhamanatyantaM bhinnam / nemamanatyantaM bhinnam / evaM zakalaM khaNDamityAdi / anye tu samAsa evodAharanti / sAmi kRtama ardhakRtamiti / nanu sAmyAdibhirevAnatyantatAyA abhihitatvAduktArthatvena kap na prApnotIti vyarthaH pratiSedhaH / ucyate sAmyAdibhiH samudAyaviSayakriyAyA evAnatyantatA pratIyate na svaviSaye / tatrAnatyantavivakSAyAM kap prApnototi pratiSedhavacanam / 57 / nityaM atrino'N // 7. 3. 58 // ajin ityetatpratyayAntAtsvArthe nityamaN pratyayo bhavati / nityagrahaNAmahAvibhASA nivRttaa| vyAvakrozI, vyAvalekhI, vyAvahAsI vartate / nin, sAMkoTinam, sAMrAviNam, sAmAjinam / 58 / visAriNo matsye // 7. 3. 59 // visArina zabdAnmatsye vartamAnAtsvArthe'N pratyayo bhavati / visaratIti visArI, grahAditvANin / matsyazcet vaisaarinnH| matsya iti kim ? visArI devadattaH / 59 / pUgAdamukhyakAJyo driH // 7. 3. 60 // nAnAjAtIyA aniyatavRttayo'rthakAmapradhAnAH saMghAH pUgAH / pUgavAcino nAmnaH svArthe jyaH pratyayo bhavati saca drisaMjJaH na cetpUgavAci nAma 'so'sya Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 61-62-63 ] mukhya:' ( 7-1-190 ) iti vihitakappratyayAntaM bhavati / lohadhvajAH 'pUgA:, lohadhvajyaH, lohadhvajyau, lohadhvajAH, zaibyaH, zaibyo, zibayaH, vAtakyaH, vAtakyau, vAtakAH / ditvAt bahuSvastriyAM lup / amukhyakAditi kim ? devadatto mukhyo'sya devadattakaH, indrAgni luptakaH pUgaH / 60 / vAtAdastriyAm / / 7. 3. 61 / / nAnAjAtIyA aniyatavRttayaH zarIrAyAsajIvinaH saMghA vrAtAH / vrAtavAcino'striyAM vartamAnAt svArthe JyaH pratyayo bhavati sa ca drisaMjJaH / kApotapAkyaH, kApotapAkyo, kapotapAkAH, vaihimatyaH, vaihimatyau, vrIhimatAH / akhiyAmiti kim ? kapotapAkA, vrIhimatA strI / 61 / zastrajIvisaMghAJJyaD vA / / 7. 3. 62 / / zastrajIvinAM yaH saghastadvAcinaH svArthe JyaT pratyayo bhavati sa ca dvisaMjJaH / zabarAH zatrajIvisaMghaH / zAbaryaH, zAbaya, zabarAH, paulindyaH, paulindyau, pulindAH / kunterapatyaM bahavo mANavakAH kuntayaH te zastra jIvisaMghaH kauntyaH kauntyo, kuntayaH / pakSe zabaraH / pulindaH / zastrajIvigrahaNaM kim ? mallAH saMghaH, mallaH, mallo, mallAH, zayaNDaH, zayaNDau, zayaNDA: / saMghAditi kim ? samrAT, vAguraH, vAgurau, vAgurAH / naite zreNibaddhA iti na saMghaH / TakAro GayarthaH / zAbarI, paulindI, kauntI // 62 // nyA0 sa0 zastra0 kuntaya iti etatasUtrAyAtasyApi yaTo ' bahubvastriyAm ' 6-1-124 iti lupU, yaNDa iti zayaNDA yoddhRvizeSA yeSAM loke caukaDiyA iti prasiddhiH / kauntIti kunterapatyaM bahavo mANavakAste zastrajIvisaMghaH strotvaviziSTo vivakSitaH, 'dunAdi 6-1-118 iti JyaH, 'kuntyavanteH striyAm ' 6-1-121 iti lup, 'nurjAte:' 2-4-72 GIH tataH ' zastrajIvisaMghAJyaT ' 7-3 - 62 vA 'avarNe'varNasya ' 7-4-68 'aNaneye '2-4-20 iti GI, 'vyajjanAttaddhitasya 2-4-88 iti yalup / vAhIkeSvabrAhmaNarAjanyebhyaH // 7. 3. 63 // vAhIkeSu yaH zastrajIvisaMgho brAhmaNarAjanyavajitastadvAcinaH svArthe JyaT pratyayo nityaM bhavati sa ca drisaMjJaH / kuNDIvizAH zastrajIvisaMghaH, kauNDIvizyaH, kauNDIvizyau, kuNDIvizAH kSaudrakyaH, kSaudrakyau, kSudrakAH, mAlavyaH, mAlavyau, mAlavAH / vAhIkeSviti kim ? zabarAH zastrajIvisaMghaH / zabaraH, zabarau, pulindaH, pulindau / abrAhmaNa rAjanyebhya iti kim ? gaupAli:, gaupAlI, zAlaMGkAyanaH, zAlaGkAyanau, rAjanyaH, rAjanyau, kAmbavyaH, kAmbavyo / striyAM rAjanyA Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU. 64-66 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 323 kaambvyaa| vyaTi tu DIH syAt / brAhmaNapratiSedhe brAhmaNavizeSapratiSedhaH / na hi brAhmaNazabdavAcyo vAhIkeSu zastrajIvisaMgho'sti / rAjanye tu svarUpasya vizeSasya ca pratiSedhaH / tadarthameva bahuvacanam / zastrajIvisaMghAdityeva / mallaH, zayaNDaH, samrAT, vAguraH / 63 / vRkATeNyaN // 7. 3. 64 // vakazabdAcchastrajIvisaMghavAcinaH svArthe TeNyaN pratyayo bhavati sa ca driH / vArkeNyaH, vAgyo, vRkAH / TakAro yarthaH / vArkeNI strI, zastrajIvisaMghAdityeva / kAmakrodhau manuSyANAM khAditArau vRkAviva / vAhIkatve nityamavAhIkatve tu vikalpena jyaTi prApte vacanam / evamuttarasUtratrayamapi / 64 / yaudheyAdet / / 7. 3. 65 // . yaudheyAdibhyaH zastrajIvisaMghavAcibhyo'J pratyayo bhavati sa ca driH / yudhAyA apatyaM bahavaH kumArAste zastrajIvisaMdhaH yaudheyaH, yaudheyau, yaudheyAH, evaM zaubhreyaH, zaukreyaH ghAyaH, dhArteyaH, jyAvaneyaH / aJvacanaM 'saMghaghoSAGka. lakSaNeJyajinaH' (6-3-171) ityaNartham, tena yaudheyasya sNghaadiyodhey iti bhavati / nanu yaudheyAdayaH saMghavacanAH kathaM gotraM bhavanti ? ucyate, bhargAdyantargaNo yaudheyAdistatra ye'patyapratyayAntAste gotraM bhavanti aupagavAdivat / apatyaM hi gotram, apatyapratyayAntAcca svAthiko'pyapatyagrahaNena gRhyate / atra cedameva aJvacanaM liGgam / 65 / nyA0 sa0 yaudhe0-anuvacanamiti atha yaudheyAdibhyo'avacanaM kimartham ? yaudheyAdiSu ye tAvadeyaNantAsteSvaJ bhAvAbhAvayoravizeSaH, yataH tadeva hi rUpaM sa eva cArthaH pratyayasya svArthikatvAt , trigartabharatozInareSu tu rUpabhedA'sti tAn pazvarvAdau prakSipya tebhyo'Na vidheyo na hi traigartaH traigauM trigartA ityAdAvaNayorvizeSo'sti, atha yaudheyAdibhyaH zastrajIvisaMghavAcibhyo vAhIkatvAvAhIkatvAbhyAM nityo vikalpito vA jyaTa prApnotItyaJ vidheyastarhi tAnapi parvAdiSu prakSipya tebhyo'pyaNa vidheya ityAzaGkA / poderaNa / / 7. 3.66 // pazu ityevamAdibhyaH zastrajIvisaMghavAcibhyaH svArthe'N pratyayo bhavati sa ca driH / parzorapatyaM bahavo mANavakA prshvH| dvisvaratvAdaN lup / te zastrajIvisaMghaH, pArzavaH, pArzavI, parzavaH, rAkSasaH, rAkSasau, rakSAMsi / striyAM tu 'dreraJaNo'prAcyabhargAdeH' (6-1-123) iti lup / pshuH| aNo lupi 'uto'prANinazca-' (2-4-73) ityaadino| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 67-69 ] pazu, rakSas, asura, valika, vayas, (vacas) vasu marut, satvan, satvantu dazAha pizAca azani, kArSApaNa iti parvAdiH / 66 / nyA sa0 parvA0-lubiti niyAmekatve'pi lup bhavatItyarthaH / dAmanyAderIyaH // 7. 3. 67 / / dAmanyAdibhyaH zastrajIvisaMghebhyaH svArthe IyaH pratyayo bhavati sa ca driH / damanasyApatyaM bahavaH kumArAste zastrajIvisaMghaH, dAmanIyaH, dAmanIyau, dAmanayaH, aulapIyaH, aulapIyau, aulapayaH / dAmani, aulapi, aupali, vaijavApi, audaki, Acyutanti, kAkandi kAkandaki, kakundi, kakundaki, zAkrantapi, (zatruntapi) sArvase ni, bindu. tulabhA, maujAyana, audame ghi, aupabindi sAvitrIputra, kauNThoparatha, kauNDoparatha, kauNThAratha, dANDaki, krauSTaki, jAlamAni, jAramANi, brahmagupta, brAhmagupta, jAnaki iti dAmanyAdiH / 67 / / zrumacchamIvacchikhAvacchAlAvadarNAvaddhidabhRdabhijito gotre'No yaJ // 7. 3.68 // zastrajIvisaMghAditi nivRttam, zramacchamIvacchikhAvacchAlAvadUrNAvadvidabhRdabhijidityetebhyo gotre yo'N tadantebhyaH svArthe yaJ pratyayo bhavati sa ca driH| bhramato'patyamaN tadantAdyaJ / zrImatyaH, zrImatyau, zrImatAH / zrImacchabdAdapi ke cidicchanti / zramatyaH, zramatyau, zramatAH, zAmIvatyaH, zAmIvatyau, zAmIvatAH, zaikhAvatyaH, zaikhAvatyau, zekhAvatAH, zAlAvatyaH, zAlAvatyo, zAlAbatAH, aurNAvatyaH aurNAvatyauH, aurNAvatAH, vaidabhatyaH, vaidabhRtyau, vaidabhatA:, AbhijityaH, Abhijityau, AbhijitAH / gotragrahaNaM kim ? zrumata idaM zrImatam, Abhijito muhUrta: / AbhijitaH sthAlIpAkaH, apatyapratyayAntAtsvAthiko'patya eva vartate iti tadAzrayaH pratyayo bhavati / zrImatyasyApatyaM yuvA zrImatyAyanaH, AbhijityAyanaH / atra 'yajiJaH' (6-1-64) ityAyanaN / zrImatyasyAyaM zrImatakaH, AbhijitakaH, atra 'gotrAdadaNDa '-(6-3-168) ityAdinA'kaJ / zrImatAnAM samUhaH zrImatakam , Abhijitakam / atra gotrokSa-(6-2-12) ityAdinA'kaJ / zrImatyasya saMghAdi bhaumatam Abhijitam / atra saMghaghoSAGkalakSaNe'JyajiJaH' (6-3-171) ityaN / 68 / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 3. sU. 69-72 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [325 samAsAntaH // 7. 3. 69 // adhikAro'yamApAdaparisamApteH, ataH paraM ye pratyayAste samAsasyAntA avayavA bhavanti tadgahaNena gRhyante / prayojanaM bahuvrIhyavyayIbhAvadvigudvandvasaMjJAH / sujambhe sujambhAnau striyau / atrAno vahusrohigrahaNena grahaNAt DApDIvikalpaH siddhaH / upadhuram upazaradam, atrAto'vyayIbhAvagrahaNena grahaNAdvibhaktInAmambhAva: / dvidhurI, tridhurI / atra dvigugrahaNena grahaNAnchIH / vAgdRSadinI srakvacinI / atra dvandvagrahaNena grahaNAdin / 69 / / nyA0 sa0 samA0 dvaMdvasaMjJA iti upalakSaNaM cedaM karmadhArayAdisaMjJA api bhavati / na kimaH kSepe // 7. 3. 70 // nindAyAM yaH kiMzabdastasmAt pare ya RgAdayo yAnu pAdAya samAsAnto vidhAsyate tadantAdvakSyamANaH samAsAnto na bhavati / kiryA na tathA garvI, ki rAjA yo na rakSati, sa kisakhA yo'bhidruhyati, kiM gauryo na cahati, kA kutsitA dhUrasya kiMdhUH sakaTam, ke kutsite akSiNI asya kimakSi hmaNaH / kima iti kim ? kurAjaH / duHsakhaH / kSepe iti kim ? keSAM rAjA kirAjaH, kiMsakhaH, kiMgavaH / 70 / naJtatpuruSAt / / 7. 3. 71 / / naJtatpuruSAdvakSyamANaH samAsAnto na bhavati / na Rka anRk, arAjA, asakhA, apnthaaH| apathamiti pathazabdasya yathA kupatham / tatpuruSAditi kim ? na vidyate dhUrasya adhuraM zakaTam, apatho'yamuddezaH / rAjJAmabhAvo'rAja vartate / 71 / nyA0 sa0 naJ0-kupathamiti yadyatra pathinazabdaH spAttadA 'kAkSapathoH' 3-2-134 prvrttt| pUjAsvateH prAk TAt // 7. 3. 72 / / pUjAyAM yau svatI tAbhyAM pare ya RgAdayastadantAtsamAsAt 'bahubohe: kASThe Ta:' (7-3-125) iti TapratyayAtprAk yaH samAsAnto vakSyate sa na bhavati / zobhanA dhUH sudhUH, atidhUH, surAjA, atirAjA, sudhUH zakaTam, atidhUH zakaTam, susakhA, atisakhA, sugauH, atigauH / pUjAgrahaNaM kim ? atikrAnto rAjAnamatirAjaH, atisakhaH, atigavaH / svateriti kim ? paramadhurA, Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 ] bRhavRtti-ladhunyAsasaMkalate [pAda. 3 sU0 73-75 / paramarAjaH, paramasakha:, paramagavaH / prAkTAditi kim ? svAlaM kASTham atyaGgulaM kASTham, susakthaH, atisakthaH, svakSaH, atyakSaH 172 / bahoDe / / 7. 3.73 / / De DaviSaye DaprasaGgo yatra tato bahvantAtsamAsAnto Da: kac ca na bhavati / AsannA bahavo yeSAM te AsannabahavaH, upabahavaH / bahoriti kim ? dvitrAH, upadazAH / Da iti kim ? priyA bahavo'sya priyabahukaH / 73 / nyA0 sa0 baho0-Asannabahava iti 'AsannadUra' 3-1-20 iti saH, 'bahugaNaM bhede' 1-1-40 iti saMkhyAvabhAvAt 'pramANIsaMkhyADDaH '7-3-128 iti Da pratyayaHprApnoti, tasmin niSiddhe 'zeSAd vA' 7-2-175 iti kacca prApnoti, ubhayasyApi sAmAnyenA'yaM pratiSedha ityubhayamapi na bhavati / upabahava iti 'avyayam ' 3-1-21 iti samAsaH / priyabahaka iti ' ekArtha cA'neka ca' 3-1-22 iti sAmAnyasamAsaH, tataH 'pramANIsaMkhyADU DaH' 7-3-128 ityatra pratipadoktabahuvrIhergrahaNAt bahovaipulyarthatvena vA saMkhyAtvAbhAve DaH samAsAnto na bhavati kiMtu kac / ic yuddha // 7. 3. 74 // . yuddhe yaH samAso vihitastasmAdic samAsAnto bhavati / kezAke zi, daNDAdaNDi, musalAmusali, muSTAmuSTi, asyasi / cakAraH 'icyasvare dIrgha Acca' (3-2-72) ityatra vizeSaNArthaH / 74 / nyA0 sa0 ic yuddha-vizeSaNArtha iti atha tatrA'pi irityeva kriyatAm ? na, tathA sati 'dRtinAthAt pazAviH' 5-1-97 ityasminnapIkAre dIrghaprasaGgaH / dvidaNDayAdiH // 7. 3. 75 // dvidaNDi ityevamAdayaH samAsA ijantAH sAdhavo bhavanti / dvau daNDAvasmin praharaNe dvidaNDi praharati / evaM dvimusali, ubhAdanti ubhayAdanti, ubhAbAhu, ubhayAbAha / ubhau hastAvasminpAne ubhAhasti pibati / evamubhayAhasti / ubhApANi ubhayApANi, ubhAJjali, ubhayAJjali, ubhau karNAvasmina zravaNe ubhAkaNi zrRNoti, evamubhayAkaNi / ante vAso'sminsthAne'ntevAsi tiSThati / antevAsI guroriti tAcchIlikAnto'nya eva zabdaH / saMhitAni pucchAnyasmin saraNe saMhitapucchi dhAvanti / ekaH pAdo'smin gamane ekapadi gacchati, samAnau pAdAvasminsapadi gacchati / AcyapAdau AcyapAde zete / evaM propAde hastinaM vAhayati, nikucya ko nikucyakaNi dhAvati / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 3. sU, 76-78 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [327 tiSThadgvAditvAdavyayIbhAvaH / ubhAbAhu ubhayAbAhvityatra nipAtanAdijlupi sthaanivddhaavaadijnttvenaavyyiibhaavsNjnyaa| vibhaktyaluka pAdasya padbhAvaH samAnastha sabhAvazcetyAdi sarvaM nipAtanAt siddham / kriyAvizeSaNAccAnyatra na bhavati / dvau daNDAvasyAM zAlAyAM / dvidaNDA, dvimusalA / 75 / nyA0 sa0 dvida0-ubhayApANIti ubhasya ubhayo'dvitve ityanupadakArasUtraM tataH ubhayaH pANiH ubhayo vA pANayo yasminnityekatve bahutve eca vAkyaM kArya, evamanyatrA'pi / RkapUHpathyapo't / / 7. 3. 76 // ___ Rc, pura, pathin, ap ityetadantAtsamAsAdat akAraH samAsAnto bhavati / Rco'rdham ardharcaH, RcaH samopamuparcam, saptarca sUktam, uccAritarcaH / pur, zriyAH pUH zrIzcAsau pUzceti vA zrIpuram, piSTapurama, 'tripuram, sphotapuro dezaH / pathin, jalapathaH, sthalapathaH, upapatham, pratipatham, vizAlapathaM nagaram, apa, dvirgatA Apo'smin dvIpam, samIpam, pratIpam bahvapaM taDAgam, purapathazabdAbhyAM siddhe pur pathin ityetayorupAdAnametadviSaye prayoganivRttyartham / 76 / nyA0 sa0 RkpU:0-tripurImati tisRNAM purAM samAhAraH, uttarapadasyAdantatvAbhAvAt strItvAbhAvaH, kiMtu anyastu sarvo napuMsakaH prayoganivRttyarthamiti samAsAntaviSaye vyaJjanAntayoH prayogo na bhvtiityrthH| dhuro'nakSasya // 7. 3. 77 / / dhurantAtsamAsAdat samAsAnto bhavati sA ceddhaH akSasaMbandhinI na bhavati / rAjyadhurA, raNadhurA dvidhurI, tridhurI, upadhuram mahAdhuraM zakaTam / anakSasyeti kim ? akSadhUH dRDhadhUrakSaH / 77 / nyA0 sa0 dhuro0- akSasaMbandhinI neti zabdadvArakametannArthadvArakama, sena mahAdhurai zakaTamiti siddham / dvidhurItyAdi dvayoH dhuroH samAhAraH, tisRNAM dhurAM samAhAraH, anyastu sarvo napuMsaka iti vacane satyapi tadbahulamiti strItve 'dvigoH' 2-4-22 iti DIH / saMkhyApANDUdakakRSNA meH 7. 3. 78 // saMkhyAvAcibhyaH pANDu udac kRSNa ityetebhyazca nAmabhyaH paro yo bhUmizabdastadantAtsamAsAdatsamAsAnto bhavati / dvayobhUmyoH samAhAro dvibhUmam, tribhUmam dve bhUmo asya dvibhUma: tribhUmaH prAsAdaH pANDubhUmiH pANDubhUmam pANDubhUmo dezaH, udIcI bhUmiH udagbhUmam, udagbhUmo dezaH, Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 3 sU0 79-82 , kRSNA bhUmiH kRSNabhUmam, kRSNabhUmo dezaH / bhUmo'saMkhyAta ekArtha iti / pANDubhUmAdenaMpusakatvam / saMkhyAdibhya iti kim ? sarvabhUmiH / 78 / / upasargAdadhvanaH // 7. 3. 79 // upasargAt dhAtuyome yaH prAdirupasargasaMjJAM labhate tasmAtparAdadhvano'ta samAsAnto bhavati / pragatamadhvAnaM prAdhvaM zakaTam, prAdhvo rathaH, upakAntamadhvAnamupAdhvam niradhvam, atyadhvam / 79 / samavAndhAttamasaH // 7. 3.80 // sama aba andha ityetebhyaH paro yastamasazabdastadantAtsamAsAdat samAsAnto bhavati / saMtataM tamaH saMtataM tamasA saMtataM tamo'sminniti vA saMtamasam / avahInaM tamo'vahInaM tamasA avahInaM tamo'sminniti vA avatamasam / andhaM karotItyandham, andhaM ca tattamazca andhaM tamo'sminniti vA andhatamasam, andhazca tamazcati andhatamasam andhatamase vA / 80 / nyA0 sa0 sama0-andha karotIti andhaN ityetasyAci tataH karotyarthe Nici tato'ci saamaanaadhikrnnym| taptAnvabAdahasaH // 7. 3. 81 // raha iti aprakAzyaM vijanaM vaa| tapta, anu, ava ityetatpUrvo yo rahaHzabdastadantAntAdatsamAsAdatsamAsAnto bhavati / taptaM taptAya ivAnadhigamyaM rahaH taptarahasam, taptaM raho'syeti taptarahasaH, anugata raho'nugataM rahasA vA anurahasam, anugataM raho'syeti anurahasaH / avahInaM raho'vahInaM rahasA vA avarahasam, avahInaM rho'syetyvrhsH| 81 / pratyanvavAtsAmalognaH // 7. 3. 82 // prati anu ava ityetebhyaH parau yo sAmanulomanazabdau tadantAtsamAsAdatsamAsAnto bhavati / pratigataM sAma pratisAmama, pratigataM sAmAsya pratisAmaH, evamanusAmam anusAmaH, avasAmam avasAmaH, pratilomam pratilomaH, anulomam anulomaH, avalomam, avalomaH / avyayIbhAve tu paratvAdvikalpaH / sAma sAma prati sAno'bhimukhaM vA pratisAma, pratisAmam / sAma sAmAnu sAmnaH samIpaM sAmnA tulyAyAmaM vA anusAma, anusAmam evaM pratiloma, pratilomam, anuloma, anulomam / pratyanvavAditi kim ? niHSAma Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda 3. sU. 83-87] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 329 vacanam / nirlomA puruSaH / sAmalomna iti kim ? pratikarma / 82 / nyA0 sa0 pratya0-vilomeneti tu pRSodarAditvAt lomna RddhyabhAvo vA vilomaM 'napuMsakAd vA' 7-3-89 iti samAsAnte tadyogAt / brahmahastirAjapalyAdarcasaH // 7. 3. 83 // brahman, hastin, rAjan, palya ityetebhyaH paro yo varcaszabdastadantAsamAsAdatsamAsAnto bhavati / varcastejo balaM vA, brahmaNo varcaH brahmavarcasam, evaM hastivarcasam / rAjavarcasam / palyavarcasam / palyaM kaTakRtaM pavAlavartikRtaM vA dhAnyabhAjanam / hastividhA vaa| brahmAdibhya iti kim ? nRpAH somArkavarcasaH / kathaM tviSimAn rAjavarcasvIti / samAsAntavidheranityatvAt / etacca 'RkyUHpathyapo't '-(7-3-76) iti nirdezAtsiddham / 83 / praterurasaH saptamyAH // 7. 3. 84 // pratizabdAtparo ya urasazabda: saptamyantastadantAtsamAsAdatsamAsAnto bhavati / urasi vartate pratyurasam, vibhatyarthe'vyayIbhAvaH / urasi pratiSThitaM pratyurasam, 'prAtyava'-(3-1-47) ityAdinA ttpurussH| saptamyA iti kim ? pratigatasuraH uraH prati vA pratyuraH / 84 / akSNo'prANyaGge // 7. 3. 85 // akSizabdAntAtsamAsAdatsamAsAnto bhavati aprANyaGga na cet so'kSizabdaH prANyaGge vartate / lavaNasyAkSi lavaNamakSIveti vA lavaNAkSam / puSkarAkSam, gavAkSaH, rudrAkSam, mahiSAkSo guggula: / kacarAkSamazvAnAM mukhapracchAdanaM bahucchidrakam / aprANyaGga iti kim ? ajAkSi, upAkSi, vAmAkSi / 85 / saMkaTAbhyAm // 7. 3.. 86 // ____saMkaTa ityetatpUrvAdakSizabdAdatsamAsAnto bhavati / saMgatamakSaNA samIpamakSNo vA samakSam / kaTasyAkSi kaTAkSaH / prANyaGgArthaM vacanam / 86 / pratiparo'nokhyayIbhAvAt // 7. 3. 87 // prati paras anu ityetatpUrvo yo'kSizabdastadantAdavyayIbhAvasamAsAdatsamAsAnto bhavati / akSiNI prati pratyakSam, parasamAnArthaH paraszabdo'vyayam, akSNoH paraM parokSam, atyye'vyyiibhaavH| akSNaH samIpamanvakSam / kathaM pratyakSo'rthaH parokSaH kAla ityAderavyayIbhAvasya satvavacanatA / abhrAderAkRti Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 ] . bRhRvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 88-92 ] gaNatvAdapratyayena bhaviSyati // akSazabdenendriyaparyAyeNa siddhe pratyAdibhyaH parasyAkSizabdasyAvyayIbhAve prayogo mA bhUditi vacanam / 87 / / anaH // 7. 3.88 // annantAdavyayIbhAvAdasamAsAnto bhavati / uparAjam, / upatakSam, adhyAtmam, pratyAtmam / 88 / napuMsakAdA // 7. 3. 89 // annantaM yannapusakaM tadantAdavyayIbhAvAdatsamAsAnto vA bhavati / upacarmam, upacarma, pratikarmam pratikarma, pratisAma, pratisAmam, anuloma, anulomam, pratiloma, pratilomam, / pUrveNa nitye prApte vikalpaH / 89 / girinadIpaurNamAsyAgrahAyaNyapaJcamavAdA // 7. 3. 90 // giri nadI paurNamAsI AgrahAyaNI ityetacchabdAntAtpazcamarahitA ye vAstadantAccAvyayIbhAvAtsamAsAdatsamAmAnto bhavati vaa| girerantaH antagirama antagiri, gireH samIpamupagiram, upagiri, evamupanadam upanadi, upapaurNamAsam upapaurNamAsi, upAgrahAyaNam, upAgrahAyaNi, apaJcamavarya, upacam upasruka, adhisrajam, adhisrak, upaiDaviDam, upaiDaviD, pratimarutam, pratimarut, upadRSadam, upadRSad, upasamidham, upasamit, upakakubham, upakakub / 90 / nyA0 sa0 girinadI0-upaiDaviDamiti iDaviDo'patyaM strI 'rASTrabhatriya' 6-1-114 ityaJ 'taratraNaH' 6-1-123 iti lupa, anenAt 'viSaye 'jAtizca Ni' 3-2-51 iti puMvadbhAve'naH pratyAvRttiH tato vagantitvAbhAvAdat na bhavati, puMvadbhAva eva cA'sya phlm| saMkhyAyA nadIgodAvarIbhyAm // 7. 3. 91 // saMkhyAvAcinaH parau yau nadIgodAvarIzabdo tadantAdavyayIbhAvasamAsAdatasamAsAnto bhavati / paJca nadyaH paJcanadam, saptanadam, dvigodAvaram, trigodAvaram / saMkhyAyA iti kim ? upanadi / avyayIbhAvAdityeva ? ekndii| iha nadIgrahaNaM mityArtham / 91 / zaradAdeH // 7. 3. 92 // zaradAdyantAdavyayIbhAvasamAsAdatsamAsAnto bhavati / zaradaH samIpamupazaradam, pratizaradam, upatyadam, pratityadam / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU. 93-96 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [331 zarad, tyad, tad, yad, kiyat, hiruka, himavat, upasad, sadasa, aMdare, anas, manas, vipAz, diza, dRza, viza, upAnaha, anaDuha, catur div / atrApaJcamavAntapATho nityArthaH / avyayIbhAvAdityeva / paramazarad / 92 / nyA0 sa0 zaradA0--vipAziti pAzaM pAzAd vA vimocayati Nic vasiSThaM vipAzitavatI 'vizivipAzibhyAm ' 950 ( uNAdi) iti vA kvip / jarAyA jaram ca // 7. 3. 93 // jarAzabdAntAdavyayIbhAvasamAsAdatsamAsAnto bhavati tatsaMniyoge ca jarAzabdasya jarasAdezaH / / upajarasam / pratijarasam / 93 / sarajasopazunAnugavam // 7. 3. 94 // ___ sarajasa, upazuna, anugava ityete'vyayIbhAvA adantA nipAtyante / saha rajasA sarajasamabhyavaharati / sAkalye'vyayIbhAvaH, zunaH samIpe upazunaM tiSThati / atra nipAtanAdvasyotvam / gAmanvAyatamanagavam / 'darthe'naH' (3-1-34) ityavyayayIbhAvaH, daidinyatra naM bhavati / gavAM pazcAdanega yAnam / 64 / jAtamahadaddhAdukSNaH karmadhArayAt / / 7. 3. 95 // jAtamahadvaddha ityetebhyaH paro ya ukSanazabdastadantAtkarmadhArayAdatsamAsAnto bhavati / jAtazcAsAvakSA ca jAtokSaH, mahokSaH, vRddhokSaH / jAtAdibhya iti kim ? paramokSA, uttmokssaa| ukSNa iti kim ? mahAzmazru / karmadhArayAditi kim ? jAtasyokSA jAtokSA, mahadukSA, vRddhokSA / 95 / striyAH puMso dvandvAcca // 7. 3. 96 // ___ strIzabdAtparo yaH pumszabdastadantAdvandvAtkarmadhArayAcAt samAsAnto bhavati / strI ca pumAMzca strIpusa strIpusau strIpusAH / karmadhArayAta strI cAsau pumAMzca strIpusaH zikhaNDau, strIpusaM viddhi rAkSasam / dvandvAccaiti kim ? striyA: pumAn strIpumAn / 96 / RksAmaya'juSadhenvanaDuhavAGmanasAhorAtragatriMdivanaktaMdivAhardi vorvaSThIvapadaSThIvAsibhravadAragavam // 7. 3. 97 // RksAmAdayo dvandvA atpratyayAntA nipAtyante / Rk ca sAma ca Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 97-99 J RksAme / Rk ca yajuzca RgyajuSamadhIyAnAn / dhenuzca anaDvAMzva dhenvanaDu, dhenvanaDuhAH / asamAhArArthaM dhenvanaDuhagrahaNam / samAhAre tUttareNaiva siddham / vAk ca manazca vAGamanase, ahazca rAtrizca ahorAtraH, puNyAvimAvahorAtrau rAtrizca divA ca rAtridivam, rAtridivAni pazyati / nipAtanApUrvapadasya mo'ntaH, nakta ca divA ca naktaM divam, atrApi, mo'ntaH / ahazva divA ca ahardivam / paryAyayorapi vIpsAyAM dvandvo nipAtanAt / aharaharityarthaH / rAtriparyAyo'trAnyatara ityeke / aharnizamityarthaH, UrU ca aSThIvantau ca UrvaSThIvam / nipAtanAdantyasvarAdilopaH pAdau cASThovantau ca padaSThIvam / atra padbhAvazca / akSiNI ca bhruvau ca akSibhruvam / dArAzca gAvazca dAragavam, atra bhrUzabdasya nipAtanAduvAdezo'kSidArazabdayozca pUrvanipAtaH / dvandvAdityeva ? RksAma yasya RksAmA mugdhaH / Rgyajuryasya sa RgyajuH, dhenoranaDvAn dhenvana'vAn / 67 / nyA0 sa0 RksAma0 - nanu cAhardivazabdau tulyArthI tayozcoktArthAnAmaprayoga iti vA samAnAm ' 3-1-118 ityekazeSArambhAd vA dvaMdvo nopapadyata ityAha - paryAyayorapItyAdi / pUrvanipAta iti 'laghvakSara' 3-1-160 ityAdinA alpasvaratvena bhrU - gozabdayoH pUrvanipAte prApte cavargadahaH samAhAre / 7. 3. 98 // 6 1 cavargadakAraSakArahakArAntAdddvandvAtsamAhArerthe vartamAnAdatsamAsAnto bhavati / vAk ca tvak ca vAktvacam, vAk ca samucca vAksamuccham, zrIsrajam |d, samipadam, saMpadvipadam Sa, vAktvaSam / bAgvipruSam ha, chatropAnaham, gogoduham / samAsAntatvena pratyayasya dvandvAvayavatvAt chatropAnahinIti dvandvalakSaNo matvarthIya in bhavati / cavargadaSaha iti kim dRSatsamit / yakRnmedaH / samAhAre iti kim ? prAvRTzaradbhyAm, azvAnaDudbhyAm dvandvAdityeva ? paJca vAcaH samAhRtAH paJcavAk // 98| nyA sa0 cavarga0 - vAkUsamucchamiti ucchet vivAsa ityasya kvip ' anunAsike ca 4-1-108 iti zatvasyAnityatvAt samucchervici vA / gogoduhamiti atra gozabdaH kiraNAdiparyAyastataH samAhAro bhavati, anyathA tu gavi varttamAnasya svairiti vyAvRttiviSayatvAnna syAt samAhAraH, evaM dAragavamityatrApi, yadUvA godhuk vatsA gAM dogdhIti vyutpattyA / dvigorano'd // 7. 3.99 / / annantAdahanzabdAntAcca dvigoH samAhAre vartamAnAdaT samAsAnto bhavati / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 'pAda. 3. sU. 100-102 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 333 paJca takSANaH samAhRtAH paJcatakSI, paJcatakSam, dazokSI, dazokSam, zatarAjI, zatarAjam, yahaH, vyahaH / dvigoriti kim ? samAhRtAstakSANaH saMtakSANaH, samAhRtAnyahAniH smnaaH| 'sarvAMzasaMkhyAvyayAt' (7-3-118) ityat / samAhAra ityeva ? . dvAbhyAsunabhyAM krItaH vyukSA, nyukSA, dvayora norbhavaH vdhanaH, vyahnaH / annantatvenaiva siddhe'hna idamavidhAnaM samAhAre ' sarvAzasaMkhyAvyayAt ' (7-3-118) iti parasyApyaTo bAdhanArtham / tasmin hi satyanAdezaH syAt / 99 diJarAyuSaH // 7. 3. 100 / dvitri ityetAbhyAM paro ya AyuSzabdastadantAt dvigoH samAhAre vartamAnAdaT samAsAnto bhavati / dvayorAyuSoH samAhAro dvathAyuSam, vyAyuSam / dviveriti kim ? caturAyuH / samAhAre ityeva ? dvadhAyu:priyaH / tryAyuHpriyaH 11001 vAjaleralukaH // 7. 3. 101 // dvitribhyAM paro yo'JjalizabdastadantAt dvigoraT samAsAnto vA bhavati na cetsa dvigustaddhitaluganto bhavati / dvayorajalyoH samAhAraH dvayajalam, yaJjali, vyaJjalam, vyaJjali / dvAbhyAmaJjalibhyAmAgataM dvathaJjalamayam, dathaJjalimayam, dvathaJjalarUpyam, dvadhaJjalirUpyam, vyaJjalamayam, tryaJjalimayam, vyaJjalarUpyam, tryamalirUpyam / dvAvajalI priyo yasya dvayajalapriyaH dvadhaJjalipriyaH, yajalapriyaH vyaJjalipriyaH aluka iti kim ? dvAbhyAmaJjalibhyAM krItaH dvayaJjalirghaTaH, yjlirghttH| dvigorityeva ? dvayoraJjaliH dvayaJjaliH, vyaJjaliH / dvAvajalI asya dvayaJjalikaH, vyaJjalikaH / nityo'yaM vidhirityeke / 101 / / nyA0 sa0 vAja.-dvigoriti atra samAhAro nAnuvartate apekSAta iti vacanAt, samAhAre luk na saMbhavatIti aluka iti vacanAdeveti na vAcyaM samAhArAdapi taddhitalopasaMbhavAt yathA dvayaJjalena krIta ikaNo lupi samAsAntanivRttau dvayaJjalirghaTa ityatra, aluka ityasya caritArthatvAt / khAryA vA // 7. 3. 102 // pRthagyogAdvitreriti nivRttam, khArIzabdAntAt dvigoraluko'T samAsAnto vA bhavati / dvikhAram / pakSe 'klIbe' (2-4-96) iti isvatve dvikhAri / kecidatra puMstvamapIcchanti, tanmate 'gozvAnte'-(2-4-95) Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 3 sU0 103-104 ] ityAdinA isvatve dvikhAriH / strItvamapyanye / tanmate pUrvavadadhrasvatve. "ito'ktyarthAt ' (2-4-32) iti GyAM ca dvikhaarii| evaM paJcakhAram paJcakhArI, dvikhAramayama, dvikhArImayam, paJcakhArarUdhyam, paJcakhArIrUpyam, dvikhArapriyaH, dvikhArIpriyaH, paJcakhAra dhanaH, paJcakhArIdhanaH / dvigorityeva ? upakhAri, adhikhAri / aluka ityasya pratyudAharaNaM nAsti vizeSAbhAvAt / yatastaddhitalukyaDabhAve'pi 'yAde:'-(2-4-94) ityAdinA Doluki punnapuMsakayo dvikhAraH dvikhAram, striyAM tu 'parimANAttaddhitaluki'-(2-3-23) ityAdinA DIpratyaye dvikhArIti bhavati / etacca trairUpyamaTyapi bhavati / idantAt iyAM khArItyeke / tadA tu astyeva vizeSaH / 102 / / nyA. sa. khAryA-puMstvamapIcchantIti sthite tu anyastu sarvo napuMsaka iti klIbatvameva / dvikhAra iti bhavedamAdAvaNa kIte tvarthe 'khArIkAkaNIbhyaH kac ' 6-4-149 prApnoti tasya ca vidhAnasAmarthyAt lup na bhavati 'dvigoranapatye 6-1-24 ityaNo lup / dvikhArIti de khAryo mAnamasyAH syAt , 'mAtrada' 7-1-145 iti mAtraTU 'dvigoH saMzaye ca' 7-1-144 iti lup 'parimANAt' 2-4-23 iti GIH / idantAt jyAmiti svamate tu khAraDiti nipAtane TAnubandhAt TidvAreNa GIH / astyeva vizeSa iti yatastaddhitaluki idantA prakRtiravatiSThate / vArdhAcca / / 7. 3. 103 // ___ardhazabdAtparo yaH khArIzabdastadantAcca samAsAdaluko'T samAsAnto vA bhavati / 'sameM'ze'dhaM navA' (3-1-54) ityardhazabde yaH pratipadaM samAsa uktastatrAyaM vidhiH, argha khAryAH ardhakhAram ardhkhaarii| vidhAnasAmarthyAdaDantasya na striyAM vattiH / cakAro dvigoranukarSaNArthaH / tenottaratra dvayamapyanuvartate // 103 // nyA. sa. vArdhA0-pratipadamiti lakSaNapratipadoktayoH' iti nyAyAt , tatrAyaM vidhiriti na bahuvrIhyAdI / dvayamapIti iha tu prayojanam / nAvaH // 7. 3. 104 // ardhazabdAtparo yo nauzabdastadantAtsamAsAt dvigozca nauzabdAntAdaluko'Ta samAsAnto bhavati / ardhaM nAva: ardhanAvam ardhanAvI, dvigoH, dvinAvama, paJcanAvama, dvinAvamayam, paJcanAvamayam, dvinAvarUpyam, paJcanAMvarUpyama, dvinAvapriyaH, dvinAvadhanaH / aluka ityeva ? dvAbhyAM naubhyAM krItaH dvinIH, pnycnauH| dvigorityeva ? dvayonauMH dvinauH, ardhAdityeva ? rAjanauH, prmnauH| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 3. sU. 105-107 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [335 TakAro jhyarthaH / ardhanAvam ardhanAvIti hi strInapusakayodRzyate // 104 / / nyA sa0 nAva:-ardhanAbamityAdi ardhapUrvapado nAva itti strokloktve bhavataH / gostatpuruSAt // 7. 3. 105 // - gozabdAntAttatpuruSAdaluko'T samAsAnto bhavati / rAjJo gau rAjagavaH, rAjagavI, puMgavaH, strIgabI, atigavaH, atigavI, paJcagavam, dazagavam, paJcagavamabama, paJcagavarUpyam, paJcagavadhanaH, dazagavadhanaH, dshgbpriyH| tatpuruSAditi kim ? citraguH / alaka ityeva / paJcabhirmobhiH kotaH paJcaguH // 10 // rAjansakheH // 7. 3. 106 // aluka iti nivRttam pRthagyogAt / rAjan sakhi ityetadantAttatpuruSAda samAsAnto bhavati / devAnAM rAjA devarAjaH, mahAMzcAsau rAjA ca mahArAjaH, atikrAnto rAjAnamatirAjaH, atiraajo| paJcAnAM rAjJAM samAhAraH paJcarAjI, dazarAjI / paJcabhI rAjabhiH krItaH pazcarAjaH, paJcarAjI, paJcarAjapriyaH / sakhi,-rAjasakhaH, mahAsakhaH, atisakhaH, atisakhI, paJcasakham, dazasakham, panAsakhaH, paJcasakhI, paJcasakhapriyaH, rAjanniti nAntanirdezAdanakArAntAnna bhavati / madrANAM rAzI madrarAjJI, vidyArAjJI, mhaasjnyii| sakhIzabdAttvaTi satyasati bA na rUpabhedaH // 106 / / nyA. sarAjan0-nAntanirdezAditi nAmagrahaNe iti nyAyAt aTi sati ' jAtizca Ni' 3-2-51 iti dhuvAve madrarAjIti prApnotItyAzakA / na rUpameda iti sakhIzabdasya IkArAntasyApi pazcAnAM sakhInAM samAhAra ili 'klIbe' 2-4-97 iti hrasvatve idantAdevAda bhavati, tathA ca paznasakhamiti, tathA sakhImatikrAnta iti kRle sakhIzabdAdaDabhAve'pi 'gozcAnta' 2-4-96 jhati kRte sakhidvAreNAda prApnotyeva, tathA paJcAnAM sakhI ityapi kRte aTi aDabhAve'pi tatpuruSasyottarapadapradhAnatvAt paJcasakhItyeva rUpam , evamanyadaSi rUpabhedAhetukamabhyUhyam / . . rASTrAkhyAdbrahmaNaH // 7. 3. 107 // rASTravAcinaH paro yo brahmanzabdastadantAsatpuruSAda samAsAnto bhavati / surASTre brahmA surASTrabrahmaH, yaH surASTreSu vasati sa saurASTriko brAhmaNa ityarthaH // evamavantibrahmaH, kAzibrahmaH / / rASTrAkhyAditi kim / devabrahmA nAradaH / AkhyagrahaNaM rASTrabAcyartham // 107 // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3 sU0 1908- 112 ] 3-36 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite kumahadbhyAM vA // 7. 3. 108 // ku mahadityetAbhyAM paro yo brahman zabdastadantAttatpuruSAdvAT samAsAnta bhavati / pApo brahmA kubrahmA kubrahamaH, mahAn brahmA mahAbrahmaH mahAbrahmA, pApo mahAMzca brAhmaNa evamucyate // 108 // grAmakoTAttakSNaH // 7. 3. 109 // grAmakoTa ityetAbhyAM paro yastakSan zabdastadantAttatpuruSAdaT samAsAnto bhavati / grAmasya takSA grAmatakSaH, grAmasAdhAraNa ityarthaH / kuTI zAlA tasyAM bhavaH kauTaH koTastakSA koTatakSaH, svApaNazAlAyAM yaH karma karoti svatantro na kasyacitpratibaddha ityarthaH / grAmakoTAditi kim ? rAjatakSA / tatpuruSAdityeva / grAmazca takSA ca grAmatakSANoM / kauTastakSAsya koTatakSA / / 109 / / goSThAteH H zunaH // 7. 3. 110 // goSTha ati ityetAbhyAM paro yaH zvanzabdastadantAttatpuruSAdaT samAsAnto bhavati goSThe zvA goSThazvaH, atikrAntaH zvAnam atizvo varAhaH atijavana ityartha: / atizvaH sevakaH / suSThu svAmibhakta ityarthaH / atizvI sevA / atinIcetyarthaH // 110 // prANina upamAnAt // 7. 3. 111 // prANivAcina upamAnAtparo yaH zvan zabdastadantAttatpuruSAdaT samAsAnto bhavati / vyAghra iva vyAghraH sa cAsau zvA ca vyAghrazvaH, ' upameyaM vyAghrAdyaiH sAmyAnuktI' ( 3-1-102 ) iti samAsaH / ata eva vacanAt zvanzabdasya paranipAtaH / mayUravyaMsakAditvAdvA samAsaH / evaM siMhazvaH, vRkazvaH / prANina upamAnAditi pUrvapadavijJAnAdiha na bhavati / vAnaraH zveva vAnarazvA / prANina iti kim ? phalakamiva zvA phalakazvA / upamAnagrahaNaM kim ? devadattazvA / prANI upamAnabhUto yaH zvAzabdaH tadantAttatpuruSAdicchantyeke / vyAghraH zveva vyAghrazvaH / evaM siMhazvaH, vRkazva:, puruSazvaH tanmate vAnarazvetyatra samAsAntavidheranityatvAnna bhavati // 111 // : nyA0 sa0 prANi0--paranipAta iti prathamoktatvena upameyasya pUrvanipAte prApte / aprANini / / 7. 3. 112 // pUrvasUtre upamAnAditi pUrvapadasya vizeSaNam iha tu zunaH, aprANini Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU, 113-115] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [337 vartate ya upamAnavAcI zvanzabdastadantAttatpuruSAda samAsAnto bhavati / zveva zvA AkarSazcAsau zvA ca AkarSazvaH / evaM phalakazvaH, shkttshvH| aprANinIti kim ? vAnaraH zvava vAnarazvA / upamAnAdityeva ? AkarSe zvA AkarSazvA / kukkuravacchAre'pi zvana zabdo rUDho nopamAnam / tatrApyupamAnAdeva vartata ityeke, tanmate AkarSazva ityeva bhavati / kecittapamAnAditi nApekSante tanmate AkarSe zvA AkarSazvaH zakaTazva ityeva bhavati / anye tUpamAnAdaprANinIti ekameva yogamArabhante, tanmate vyAghrazva ityAdi na bhavati / 112 // nyA0 sa0 aprA0 ekameva yogamiti te hi asyaiva sUtrasya viSayamAdriyante, na tu pUrvasya 'prANina upamAnAt ' 7-3-111 ityasya / pUrvottaramRgAcca sakthnaH / / 7. 3. 113 / / pUrvottaramaga ityetebhya upamAnavAcinazca zabdAtparo yaH sakthizabdastadantAttatpuruSAdaT samAsAnto bhavati / pUrvaM sakthi sakthnaH pUrvaM vA pUrvasaktham, evamuttara saktham, mRgasya sakthi mRgasaktham, upamAnAt, phalakamiva phalakam, phalaka ca tat sakthi ca phalakasaktham, vyaaghrshvaadivtsmaasH| pUrvazabdAnnecchantyeke kukkuTAdapIcchantyanye / kukkuTa saktham / 113 / ___ nyA0 sa0 pUrvottara, vyAghrazvAdivaditi vacanasAmarthyAnmayUravyaMsakAditvAd vetyarthaH, etacca 'prANina upamAnAt ' 7-3-111 ityatra darzitamasti / uraso'gre // 7. 3. 114 // ___ agraM mukhaM pradhAnaM vA tatra vartamAno ya uraszabdastadantAttatpuruSAdaT samAsAnto bhavati / azvAzca te urazca azvorasaM dRzyate, senAyA azvA mukhamityarthaH, azvAtAmuraH azvorasaM varjayet / azvAnAM mukhamagradezamityarthaH / / azvAnAmuraH azvorasam azvAnAM pradhAna mityrthH| evaM hastyurasam, rathorasam / agra iti kim ? azvorasyAvartaH / 114 / saro'no'zmAyaso jAtinAnoH // 7. 3. 115 / / ___ saras, anas, azman, ayas ityetadantAttatpuruSAdaT samAsAnto bhavati jAtAvabhidheyAyAM nAmni ca viSaye / idaM ca yathAsabhavaM vizeSaNam / jAtasarasam, maNDUkasarasama, evaMnAmno srsii| maNDUkasarasamiti jAtirityeke / upAnasamiti annavizeSasya saMjJA jAtirvA / mahAnasaM pAkasthAnasya saMjJA / rAjJa upasthitamityeke / gonasaM jAtiH, sthUlAzmaH amRtAzmaH kanakAzmaH / azmajAtivizeSA ete / piNDAzmaH saMjJA jAtirvA / kAlAyasam, lohitAyasam, Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 ] bRhavRtti-laghunyAsasavalite [pAda. 3 sU0 116-119 ] tIkSNAyasam / ayo jAtivizeSA ete / lohitAyasamiti nAmetyeke / jAtinAmnoriti kim ? paramasaraH, sadanaH, sadazmA / kathaM bindusaraH bakasara iti / naiSA saMjJA, rUDhayA hyatra saMjJAvijJAnaM zUrpanakhIvat / 115 // nyA0 sa0 saro0-yathAsaMbhavamiti kvApi jAtau kvApi nAmni cetyarthaH / mahAnasamiti ana ivAnaH mahacca tadanazca / gonasamiti gavAmana iva gonasamahijAtiH, bAhulakAnnapuMsakaH / ahnaH // 7. 3. 116 // ahanazabdAntAttatpuruSAdaTa samAsAnto bhavati / paramAhaH, uttamAhaH, ekAham, puNyAhama, sudinAham / 116 / saMkhyAtAdahnazca vA // 7. 3. 117 // saMkhyAtazabdAtparo yo'hanazabdastadantAttatpuruSAda samAsAnto bhavati tasya cAhanazabdasyAhanAdezo vA bhavati / saMkhyAtamahaH saMkhyAtAhnaH saMkhyAtAhaH / ahnAdezAthaM vacanam, aT tu pUrveNaiva siddhH| cakAra uttaratrAhanAdezasyATsaMniyogaziSTatvArthaH / anyathA hyaTo'pavAdo'hnAdezo vijJAyeta, tathA ca striyAM GIna syAt / 117 / nyA0 sa0 saMkhyA -alAdeza iti 'ato'hnasya' 2-3-73 iti 'saMkhyAsAyaveH' 1-4-50 iti ca jJApakAnna pratyayazakA / sIzasaMkhyAvyayAt // 7. 3. 118 / / sarvazabdAdaMza ekadezastadvAcibhyaH saMkhyAvAcibhyo'vyayebhyazca paro yo'hanzabdastadantAt tatpuruSAdaT samAsAnto bhavati tasya cAhanzabdasya nityamahnAdezo bhavati / sarvamahaH sarvAla, aMza, pUrvAhnaH, aparAlaH, madhyAhnaH, saayaahnH| saMkhyA, dvayoranorbhavaH vyahnaH paTaH, vyahanIH aSTakA, evaM tryahanaH, tryahanI, dve ahanI priye yasya sa byahanapriyaH, tryahanapriyaH, dve ahanI jAtasya yahanajAtaH, tryahanajAtaH, avyaya, atyahanaH, atyahanI kathA, nirahUnaH, nirahanI velA, vyahanaH, vyahanI / 118 saMkhyAtaikapuNyavarSAdIrghAcca rAtrarat // 7. 3. 119 // saMkhyAta, eka, puNya, varSA, dIrgha ityetebhyazcakArAtsa zAdibhyazca paro yo rAtrizabdastadantAttatpuruSAdat samAsAnto bhavati / saMkhyAvA rAtriH saMkhyAtarAtraH, ekarAtraH, puNyarAtraH, varSANAM rAtriH varSA rAtraH, dIrgharAtraH, Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda 3. sU. 120-123 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 339 sarvarAtraH aMza, pUrvarAtraH, apararAtraH, argharAtraH, dvitiiyraatrH| saMkhyA, dvayo rAtryoH samAhAraH dvirAtraH, triraatrH| dvayo rAtryorbhavaH dvirAtraH, dvirAtrA, trirAtraH trirAtrA, dvirAtrapriyaH, trirAtrapriyaH, dvirAtrajAtaH, trirAtrajAtaH, avyaya,atirAtraH, atirAtrA, nIrAtraH, niiraatraa| ekagrahaNaM saMkhyAgrahaNenAnenaikasyAgrahaNArtham / tena pUrvasUtra saMkhyAzabdenakasyAgrahaNam / ekamahaH ekAham / aTi prakRte'vidhAnaM striyAM DyabhAvArtham / 119 / / puruSAyuSadristAvatristAvam // 7. 3. 120 // ___ ete'tpratyayAntAstatpuruSA nipAtyante / puruSasyAyuH puruSAyuSam, dvistAvatI dvistAvA, tristAvA vediH, vedyAmanayoH prayogaH / atIzabdalopo nipAtanAt / prakRtau yAvatI vedistAvatI dviguNA triguNA vA kasyAMcidvikRtI bhavati / prakRtivikRtI yAgavizeSau / anyatrApi dRzyate / dvistAvo'gniH, tristAvo'gniH / 120 / zvaso vasIyasaH // 7. 3. 121 // __ zvasaH paro yo vasIyaszabdastadantAttatpuruSAdatsamAsAntI bhavati / vasumacchabdAdIyasau matorantyasvarAdezca lope vasIyaH, zobhanaM vasIyaH zvovasIyasaM kalyANam / 121 // nisazca zreyasaH // 7. 3. 122 // niszabdAt zvaszabdAcca paro yaH zreyaszabdastadantAttatpuruSAdat samAsAnto bhavati / nizcitaM zreya: niHzreyasaM nirvANam / zobhanaM zreyaH zvaHzreyasam / 122 / natravyayAtsaMkhyAyA DaH // 7. 3. 123 // naJo'vyayAcca paro yaH saMkhyAzabdastadantAttatpuruSAt DaH samAsAnto bhavati / na daza adazAH, anavAH / nyUnA daza nyUnA nava ityarthaH / naJpUrvo'yaM vaikalye dRzyate / avyaya, nirgatastriMzato'GgulibhyaH nistriMzaH khaGgaH, niniza iva krUrakarmA nistriMzaH khalaH, / triMzato nirgatAni nistriMzAni varSANi, nikhrizAnyahAni, nizcatvAriMzAni, niSpaJcAzAni / natravyayAditi kim ? gotriMzat / nagrahaNaM 'naJtatpuruSAt' (7-3-71) iti pratiSedhe prApte pratiprasavArtham / saMkhyAyA iti kim ? niHzakRt / tatpuruSAdityeva / na Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 124-127 ] vidyante trayo yasya so'triH / zobhanAstrayo yasya sutriH nirgatAstrizadasya, nistrizat / DitvamantyasvarAdilopArtham / 123 / nyA0 sa0 naJ0-nagrahaNamiti avyayadvAreNApi siddhe / saMkhyAvyayAdaguleH // 7. 3. 924 // - saMkhyAyA avyayAcca paro yo'GgulizabdastadantAttatpuruSAt DaH samAsAnto bhavati / dvayoragulyoH samAhAraH byaGgulam, vyaGgulam / dve aGgulI pramANamasya mAtraTa tasya lup, tataH smaasaantH| vyaGgulam, vyagulam, vyaGgulapriyaH, tryaphulapriyaH, avyaya,-niragulam atyagulam, tatpuruSAdityeva ? upAGguli, pnycaanggulihstH| anaguliH puruSaH / kathamAtmAmulaM pramANAgulam utsedhAGgulamiti ? agulazabdaH pramANavAcI prkRtyntrm| yathA 'svenAGgulapramANenAgulAnAM zataM pumAn' / hasto'Gagulavizatyeti / 124 / bahavIheH kASThe TaH // 7. 3. 125 // amulyantAdvahuvrIhe: kASThe vartamAnAt Ta: samAsAnto bhavati / dve aGgulI yasya vyaGagulam / vyaGgralaM, caturaGgulam, paJcAGgulam / aGgalisadazAvayavaM dhAnyakaNTakAdInAM vikSepaNakASThamevamucyate / bahuvrIheriti kim ? upAGaguli, atyAlA yaSTiH / kASTha iti kim ? paJcAGga lihastaH / aGgaleriti nirdezAdamulIzabdAntAnna bhavati / dvAvamulIsadRzAvavayavo yasya tata byaGgalIkam daaru| 'na kaci' (2-4-104) iti isvAbhAvaH, TakAro DyarthaH / diirghaanggulii| tIkSNAGgalI yaSTiH / 125 // sakthyakSNaH svAGge // 7. 3. 126 // svAGgavAcI yaH sakthizabdo'kSizabdazca tadantAdahuvrIheSTaH samAsAnto bhavati / dIrgha sakthi yasya dIrghasakthaH, dIrghasakthI, gaurasakthaH, gaurasakthI, vizAlAkSaH, vizAlAkSI, kamalAkSaH, kamalAkSI, svakSaH, svkssii| sakthyakSNa iti kim ? subAhuH, dIrghajAnuH / svAGga iti kim ? dIrghasakthi zakaTam, sthlaasthirikssH| bahuvrIherityeva ? paramasakthi, sadakSi / 126 / / nyA0 sa0 sakthya0-sthUlAkSirikSuriti samAsAntavigheranityatvAt 'akSNo'prANyaGage' 7-3-85 ityanenApi na bhavati / / dinemUnoM vA // 7. 3. 127 // dvi, tri ityetAmyAM paro yo mUrdhanzabdastadantAbahuvrIheSTaH samAsAnto Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 3. sU. 128-130 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [341 vA bhavati / dvimUrdhaH, dvimUrdhA, trimUrdhaH, trimUrdhA, dvimUrdhI strI / bahuvrIherityeva / dvayomardhA dvimUrdhA / 127 // pramANIsaMkhyAiDaH // 7. 3. 128 // ___ pramANI zabdAntAtsaMkhyAvAcizabdAntAcca bahuvrI herDaH samAsAnto bhavati / strI pramANI yeSAM te strIpramANAH kuTumbinaH, bhAryApramANAH zreNayaH, kalyANI pramANyasya klyaannprmaannH| saMkhyA, dvau vA trayo vA dvitrAH, paJcaSAH, dvidazAH, tridazAH, AsannadazAH, adUradazAH, adhikadazAH, upadazAH, upagaNAH / pramANazabdena siddhe pramANIzabdAntAtkajabhAvArthaM vacanam / saMkhyAntasya pratipadoktasya bahuvrIhergrahaNAdiha na bhavati / atriH / sutriH, priyapaJcAnaH, priyaSaSaH / bahuvroherityeva / dvAdaza, trayodaza / 128 / / nyA0 sa0 pramA0--atririti tatra saMkhyAvAcinA nAmnA saMkhyeye'nyapadArtha iti vyAkhyAnAt 'avyayam ' 3-1-21 iti na samAsaH, atra tUttarapadaM saMkhyeyavAci / priyaSaSa iti strItve'pi 'yApaH' 2-4-99 iti hrasvaH, anyathA SaSa upAdAnAnupAdAnayoravizeSa iti liGgAnuzAsane SNantA saMkhyetyatrAnupapannaM syAt / suprAtasuzvasudivazArikukSacaturazreNIpadAjapadaproSTapadabhadrapadam // 7. 3. 129 // suprAtAdayo bahuvrIhayo DapratyayAntA nipAtyante / zobhanaM karma prAtarasya suprAtaH, zobhanaM karma zvo'sya suzvaH / zobhanaM karma divAsya sudivaH, zAreriva kukSirasya zArikukSaH, catasro'zrayo yasya caturazraH, eNyA iva pAdAvasya eNIpadaH, evamajapadaH, proSTho gaustasyeva pAdAvasya proSThapadaH, bhadrau pAdAvasya bhadrapadaH / nipAtanAtpadbhAvo viSaya vyavasthA ca bhavati / 129 / pUraNIbhyastatprAdhAnye'p // 7. 3. 130 // pUraNapratyayAntaH strIliGgazabdaH pUraNI tadantAbahuvrIherap samAsAnto bhavati tatprAdhAnye tasyAH pUraNyAH prAdhAnye, samAsenAbhidhIyamAno hyarthaH pradhAna bhavati / kalyANI paJcamI rAtriryAsAM rAtroNAM tAH kalyANIpaJcamA rAtrayaH / atra rAtrayaH smaasaarthH| tAsu paJcamyapi rAtritvenAnupraviSTeti pradhAnam / evaM kalyANIdazamAH, kalyANoturyAH / kalyANIturIyAH, kalyANIdvitIyAH, klyaanniitRtiiyaaH| pUraNIbhya iti kim ? dvitIyA bhAryA kalyANI yAsAM bhAryANAM tA dvitIyAkalyANIkAH / strItvanirdezaH kim ? kalyANa Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342] . bRhaddRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 131-135 ] paJcamakA divasAH, kalyANadvitIyakAnyahAni / bahuvacanaM vyAptyarthama, tena kalyANIpaJcamA rAtraya ityatra 'RnnityaditaH' (7-3-171) iti paro'pi kac na bhavati / tatprAdhAnya iti kim ? kalyANapaJcamIkaH pkssH| pakAro 'nApriyAdau' (3-2-53) iti paryu dAsArthaH / 130 // nasuvyupatrezcaturaH // 7. 3. 131 // naJ su vi upa tri ityetebhyaH paro yazcatuHzabdastadantAt bahuvroherapa samAsAnto bhavati / avidyamAnAni adRzyAni vA catvAri yasya so'caturaH / sudRzyAni zobhanAni vA catvAri yasya sucaturaH, visadRzAni vigatAni vA catvAri yasya vicaturaH, catvAraH samIpe yeSAM saMkhyeyAnAM te upacaturAH, trayo vA catvAro vA tricaturAH / samAsAntavidheranityatvAdiha na bhavati / trayazcatvAro yasya sa tricatvA unmugdhaH, upagatAzcatvAro yena sa upacatvAH / 131 // nyA sa0 naJ su0-atra sAmAnyo bahuvrIhiH, pratipadoktagrahaNe tu 'ekArtha cAnekaM ca' 3-1-22 iti cakAreNa vidhIyamAne bahuvrIhI acatura ityAdayo na syuH / antarbahiyA lognaH // 7. 3. 132 // antar bahis ityetAbhyAM paro yo lomanzabdastadantAdvahuvrIhera samAsAnto bhavati / antarlomAnyasya antarlomaH, bahirlomaH prAvAraH / 132 / bhAnnetuH // 7. 3. 133 // bhAnnakSatravAcinaH paro yo netRzabdastadantAbahuvrIherapa samAsAnto bhavati / mago netA AsAM mRganetrA rAtrayaH, puSyanetrAH / bhAditi kim ? devdttnetRkH| netrazabdenaiva siddhe netRzabdAtkac mA bhUditi vacanam / 133 / nAbhernAni // 7. 3. 134 // nAbhyantAbahuvrIheraph samAsAnto bhavati nAmni abantena cet saMjJA gamyate / padmanAbhaH, UrNanAbhaH, hemanAbhaH, vajranAbhaH, hirnnynaabhH| nAmnIti kim ? viksitvaarijnaabhiH| aghonAbhaM prahatavAniti avyayIbhAve'pi tiSThadgAvAdiSu tathApAThAt siddham / 134 / navahoco mANavacaraNe // 7. 3. 135 // naJ bahu ityetAbhyAM paro ya RcazabdastadantAbahuvrIherap samAsAnto Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU. 136-139 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 343 bhavati yathAsaMkhyaM mANave caraNe ca vAcye / na vidyante Rco'sya anaco mANavaH / bacazcaraNa: / mANavacaraNa iti kim ? anukkaM sAma / bavakkaM sUktam / 'RkyUHpathyapo't' (7-3-76 ) ityeva siddha niyamArthaM vacanam / 135 // nyA0 sa0 natrabaho0-niyamArthamiti ubhayathApi niyamaH / . nasudurvyaH saktisakthihalevA // 7. 3. 136 // naJ su dur ityetebhyaH pare ye saktisakthihalizabdAstadantAbahuvrIherap samAsAnto bhavati vA / sajanaM saktiH, avidyamAnA saktirasya asaktaH, asaktiH, susaktaH, susaktiH, duHsaktaH, duHsaktiH, asakthaH, asakthiH, susakthaH, susakthiH, duHsakthaH, duHsakthiH, ahalaH, ahaliH, suhalaH, suhaliH, duhalaH, duhaliH / nasudurghya iti kim ? gaurasakthI strii| dIrghasa vitha zakaTama, bahuhaliH puruSaH / halasaktazabdAbhyAM siddhe kajabhAvArthaM vacanam, tena na vidyate halamasya ahalaka ityAdi na bhavati / saktizabdAnnecchantyanye / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / 136 / nyA0 sa0 nasu, kajabhAvArthamiti atrAhala iti sAdhyaM tacca halazabdasyApi sidhyati iti siddhau satyAM yat halizabdopAdAnaM tajjJApayati halAdapi kac na bhavati, haliM prati tu vicArAzaGkApi na tena halyantAd vaikalpikaH kajU bhavati / prajAyA as // 7. 3. 137 // natrAdibhyaH paro ya: prajAzabdastadantAbahuvrIherasa samAsAnto bhavati / avidyamAnAH prajA asya aprajAH, aprajasau, aprajasaH, evaM suprajasau, duSprajaso / 137 / mandAlpAcca medhAyAH / / 7. 3. 138 // manda alpa ityetAbhyAM nAdibhyazca paro yo medhAzabdasta dantAbahuva heras samAsAnto bhavati / mandA medhAsya mandamedhAH, mandamedhasau, mandamedhasaH / evamalpamedhAH, amedhAH, sumedhAH, durmedhAH / 1381 jAterIyaH sAmAnyavati / / 7. 3. 139 // * jAtizabdAntAbahuvrIherIyaH samAsAnto bhavati sAmAnyavati sAmAnyAzraye'nyapadArtha vaacye| brAhmaNo jAtirasya brAhmaNajAtIyaH, atra brAhmaNazabdena brAhmaNasthA jAtirucyate / evaM kSatriyajAtIyaH, sujAtIyaH, durjAtIyaH Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 140-142 ] nAnAjAtIyaH, kiMjAtIyaH / sAmAnyavatIti kim ? bahujAtimiH / atra grAmo na sAmAnyavAn kintu tatsthAH puruSAH / ajAtIya ityatra tu sAmAnyavAnevAnyapadArthaH / pratiSedhastu naarthaH / sAmAnyagrahaNaM kim ? durjAteH sUtaputrasya / atra jAtizabdo janmaparyAya iti na sAmAnyavAnanyapadArthaH / kathaM pitRsthAnIyaH, gurusthAnIyaH ? sthAnIyaM durgamitivat sthIyate'sminniti sthAnIya ityadhikaraNapradhAnena sthAnIyazabdena bhvissyti| piteva sthAnIyaH pitRsthAnIyaH / 136 // ___ nyA sa0 jAte0-yadi sAmAnyavatIdaM vidhAnaM kathaM ajAtIya iti ? atra hi sAmAnya pratiSidhyate na vidyate jAtirasyeti, na ca tasmin pratiSidhyamAne tadbodhanArthaH saMbhavatItyAhaajAtIya ityAdi ayamarthaH, sAmAnyavatIti sAmAnyamAtrasaMbandhinyanyapadArthe vAcye pratyayo, na tu vidhIyamAnasAmAnyasaMbandhinIti / bhRtipratyayAnmAsAdikaH // 7. 3. 140 // bhRtau vartamAnAdya: pratyayo vihitastadantAtparo yo mAsazabdastadantAbahuvAherikaH samAsAnto bhavati / paJca bhatirasya paJcakaH, paJcako mAso'sya paJcakamAsikaH, saptakamAsikaH, vizakamAsikaH, trizakamAsikaH, zatyamAsikaH, zatikamAsikaH krmkrH| bhRtipratyayAditi kim ? sumaasH| bhatigrahaNaM kim ? varSAsu bhavo vArSikaH, vArSiko mAso'sya vaarssikmaaskH| pratyayagrahaNaM kim ? bhRtimAso'sya bhRtimaaskH| mAsAditi kim ? paJcako divaso'sya paJcakadivasakaH / 140 // dipadAddharmAdan // 7. 3. 141 // dharmazabdAntAdvipadAdabahuvrAheran samAsAnto bhavati / sAdhanAmika dharmo'sya sAdhadharmA, kSatriyadharmA, anantadharmA, vinAzadharmA / sAkSAtkRto dharmo yeSAM te (etaiH) sAkSAtkRtadharmANaH / vikalpamicchantyeke / kalyANadharmA, kalyANadharmakaH, taddharmA, taddharmakaH, viparItadharmA, viparItadharmakaH / dvipadAditi kima ? paramaH stro dharmo'sya paramasvadharmaH / iha kasmAnna bhavati paramaH svadharmo'sya prmsvdhrmH| pratyAsattedvipadasya bahuvroheryadi dharma evottarapadaM bhavati tadA syAditIha na bhavati / 141 // suhastitRNasomAjjambhAt // 7. 3. 142 // su harita tRNa soma ityetebhyaH paro yo jambhazabdastadantAdabrahavIherana Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | pAda. 3. sU. 143-146 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [345 samAsAnto bhavati, jambhazabdo'bhyavahAryavacano daMSTrAvacano vA / zobhano jambho jambhA vA asya sujambhA, haritajambhA, tRNajambhA, somajambhA / daMSTrApakSe tRNamiva jambho'sya tRNajammA / evaM somjmbhaa| svAdibhya iti kim ? cArujambhaH, pratitajambhaH / 142 / ___ nyA0 sa0 suhari0-jammo, jambhA veti ubhayatrApi vaiyAkaraNamate puMstrIliGgaH / dakSiNermA vyAdhayoge // 7. 3. 143 // dkssinnemeti bahuvrIhirannanto nipAtyate vyAdhena yoge sati / ImaiM bahu vaNaM vA / dakSiNamaGgamIrmamasya dakSiNe'Gga Imamasyeti vA dakSiNermA mRgaH / vya jhukAmasya vyAdhasya dakSiNaM bhAgaM bahUkRtya vyadhanAnukUlaM sthito vyAdhena vA dakSiNabhAge kRtavraNa evamucyate / vyAdhayoga iti kim ? dakSiNema zakaTam / dakSiNermaH pazuH / 143 / supUtyutsurabhegendhAdidguNe / / 7. 3. 144 // supUtiutsurabhi ityetebhyaH paro yo gandhazabdo guNe vartate tadantAbahuvIherita samAsAnto bhavati / zobhano gandho guNo'sya sugandhi candanam, pratigandhi karajam, udgandhi kamalam, surabhigandhi kesaram / utaratrAgantovacanAdiha svAbhAvikAdbhavati / svAdibhya iti kim / tIvragandhaM hiGga, ugragandhA vcaa| gandhAditi kim ? surasaH / guNa iti kim ? zobhanA gandhAH kuSThAdayo'sya sugandha ApaNikaH / iditi takAra uccAraNArthaH / 144 / vAgantau // 7. 3. 145 // svAdibhyaH para Agantau AhArye guNe vartate yo gandhazabdastadantAbahavrIherita samAsAnto vA bhavati / sugandhi sugandhaM vA zarIram, pUtigandhi pUtigandhaM vA jalam, udgandhiH udgandho vA ApaNaH, surabhigandhiH surabhigandho vA pavanaH / 145 / vAlpe // 7. 3. 146 / / __ alpe'rthe yo gandhazabdastadantAbahuvroheritsamAsAnto vA bhavati / sUpasya gandho mAtrAsmin sUpagandhi sUpagandhaM bhojanam / alpasUpamityarthaH / mAlyagandhiH mAlyagandhaH utsavaH, evaM dadhigandhi dadhigandhaM bhojanam / asAmAnAdhikaraNye'pi uSTramukhAditvAdbahuvrIhiH / 146 / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 147-151 ] vopamAnAt // 7. 3. 147 // upamAnAtparo yo gandhazabdastadantAbahuvrIheritsamAsAnto vA bhavati / utpalasyeva gandho'sya utpalagandhi utpalagandhaM vA mukham, karISagandhi karISagandhaM vA zarIram / 147 / pAtpAdasyAhastyAdeH // 7. 3. 148 // hastyAdijitAdupamAnAtparasya pAdazabdasya bahuvrIhI pAdityayamAdezaH samAsAnto bhavati / vyAghrasyeva pAdAvasya vyAghrapAta, siMhapAd, RkSapAd / ahastyAderiti kim ? hastina iva pAdAvasya hastipAdaH, azvapAdaH / / hastina, azva, kaTola, kaTolaka, kaNDola, kaNDolaka, gaNDola, gaNDolaka, gaDola, gaDolaka, gaNDa, mahelA, dAsI, gaNikA, kusUla, kapota, jAla, aja iti hastyAdiH / 148 // kumbhapadyAdiH // 7. 3. 149 // ___kumbhapadyAdayaH zabdAH kRtapAtsamAsAntA DyantA eva bahuvrIhayo nipAtyante / kumbhAviva pAdAvasyAH kumbhapadI, jAlapadI, ekapadI, zatapadI, sthUNApadI, sUtrapadI, munipadI, zitipadI, ArdrapadI, godhApadI, kalazIpadI, dAsIpadI, viSNupadI, kRSNapadI, kuNipadI, guNapadI, droNa (NI)padI, sakRtpadI, sUkarapadI, zucipadI, sUcopadI, vipadI, apadI, niSpadI, aSTApadI, azItipadI, iti kumbhapadyAdiH / ye'tropamAnapUrvAsteSAM pUrveNa saMkhyAdInAM cottareNa siddhe yadiha vacanaM tena 'vA pAdaH' (2-4-6) iti GIvikalpo na bhavati / kathamekapAditi ? kecidihaikapadIzabdaM na paThanti / 149 / __ nyA0 sa0 kumbha0 aSTApadIti saMjJAyAM 'nAmni' 3-2-75 ityasaMjJAyAM tu nipAtanAd diirghH| susaMkhyAt // 7. 3. 150 // supUrvasya saMkhyApUrvasya ca pAdazabdasya bahuvrIhI pAdityayamAdezaH samAsAnto bhavati / zobhanau pAdAvasya supAd, dvipAd, tripAt, catuSpAt / striyAM tu vA pAdaH'-(2-4-6) iti pakSe DIH / supadI supAt, dvipado dvipAt / 150 / vayasi dantasya datR // 7. 3. 151 // supUrvasya saMkhyApUrvasya ca dantazabdasya bahuvrIhI vayasi gamyamAne datR Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU 152-155 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 347 ityayamAdezaH samAsAnto bhavati / zobhanA: sujAtAH samastA vA dantA asya sudan kumAraH, sudatI kumaarii| dvau dantAvasya dvidan bAlaH, tridan, caturdan, SaD dantA aspa SoDan, 'ekAdazaSoDazaSoDat'-(3-2-91) ityAdinA SaSa utvaM dasya ca DaH / vayasIti kim ? sudanto dAkSiNAtyaH, dvidantaH kuJjaraH, RkAro GayAdyarthaH / 151 / striyAM nAmni // 7. 3. 152 // bahuvrIhI striyAM strIliGge nAmni viSaye dantazabdasya datrAdezaH samAsAnto bhavati / aya iva dantA asyA ayodatI, phAladatI, prshudtii| evaMnAmA kAcit / striyAmiti kim ? vajradantaH, nAgadantaH / nAmnIti kim ? samadantI, snigdhadantI / asamAsa uttaratra nAmmInyetAvato'nuvRttyarthaH / 152 / zyAvArokAdA // 7. 3. 153 // zyAva aroka ityetAbhyAM paro yo dantazabdastasya bahuvrIhau datrAdezaH samAsAnto vA bhavati nAmni saMjJAyAM vissye| zyAvAH kapizA dantA asya zyAvadana, zyAvadantaH / arokA nirdIptayo nizchidrA vA dantA asya arokadana, arokadantaH / nAmnItyeva, zyAvadantaH, arokadantaH / 153 / vAgrAntazuddhazubhravRSavarAhAhimUSikazikharAt // 7. 3. 154 // agrAntebhyaH zuddha, zubhra, vRSa, varAha, ahi, mUSika, zikhara ityetebhyazca paro yo dantazabdastasya bahuvrIhau datrAdezaH samAsAnto vA bhavati / kuDmalAgramiva dantA asya kuDmalAgradan, kuDmalAgradantaH, zikharAmA dantA asya zikharAgradan, zikharAgradantaH, zuddhA dantA asya zuddhadan, zuddhadantaH, zubhradana, zubhradantaH, vRSasyeva dantA asya vRSadan, vRSadantaH, evaM varAhadan, varAhadantaH, ahidana, ahidantaH, mUSikadan, mUSikadantaH, zikharadan, zikharadantaH / yogavibhAgAnnAmnIti nivRttam / 154 / saMprAjjAnojajJau / / 7. 3. 155 // ___ saMpra ityetAbhyAM parasya jAnuzabdasya bahuvrIhau jujJa ityetAvAdezI samAsAntI bhavataH / saMgate jAnunI asya saMjuH, sNjnyH| pragate pravRddhe praNate prakRSTe vA jAnunI asya prajuH prjnyH| saMprAditi kim ? vijAnuH / vacanabhedAdyathAsaMkhyAbhAvaH / 155 / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 156-161 ] vordhvAt // 7. 3. 156 // UrdhvazabdAtparo yo jAnuzabdastasya bahuvrIhI jujJa ityetAvAdezI samAsAntau vA bhavataH / Urve jAnunI asya UrdhvajuH, UrdhvajJaH, UrdhvajAnuH / 156 / suhRhRddanmitrAmitre // 7. 3. 157 // suhRt, duI diti supUrvasya duSpUrvasya ca hRdayazabdasya bahuvrIhau yathAsaMkhyaM mitre sakhyau amitre zatrau cAmidheye hRdityayamAdezaH samAsAnto nipAtyate zobhanaM hRdayaM yasya suhRnmitram, durha damitraH / mitrAmitra iti kim ? suhRdayo muniH, duhRdayo vyAdhaH / 157 / dhanuSo dhanvan // 7. 3. 158 // dhanuHzabdasya bahuvrIhI dhanvan ityayamAdezaH samAsAnto bhavati / zAGga dhanurasya zAGgadhanvA, pinAkadhanvA / ajakAvadhanvA, gANDovadhanvA / kathaM gANDIvadhanuSaH khebhyo nizcacAra hutAzanaH iti ? saMjJAtvavivakSAyAmuttareNa vikalpo bhaviSyati / 158 / vA nAmni // 7. 3. 159 // ___ dhanuszabdasya bahuvrIhau dhanvannityayamAdezaH samAsAnto vA bhavati nAmni saMjJAyAM viSaye / zatadhanvA, zatadhanuH, puSpadhanvA, puSpadhanaH / 159 / kharakhurAnnAsikAyA nas // 7. 3. 160 // khara, khura ityetAbhyAM parasya nAsikAzabdasya bahuvrIhI nas ityayamAdezaH samAsAnto bhavati nAmni / kharA kharasyeva vA nAsikA asya kharaNAH, khrnnsau| khura iva nAsikAsya khuraNAH, khuraNasau / 'pUrvapadasthAnnAmnyagaH' (2-6-65) iti Natvam / nAmnItyeva ? kharanAsikaH, khuranAsikaH / 160 / asthUlAca nasaH // 7. 3. 161 // sthUlazabdavajitAtpUrvapadAtkharakhurazabdAbhyAM ca parasya nAsikAzabdasya bahuvrIhI nasa ityayamAdezaH samAsAnto bhavati nAmni / duriva nAsikAsya druNasaH, vArdhIva nAsikAsya vaarssiinnsH| taddhitaH svara'-(3-2-55) ityAdinA puMvadbhAvAbhAvaH / goriva nAsikAsya gonasaH, kumbhInasaH, kharaNasaH, khuraNasaH / asthUlAditi kim ? sthUlanAsikaH / nAmnItyeva / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda 3. sU. 162 - 167 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 349 tuGgA nAsikAsya tuGganAsikaH // kathaM gonAsaH ? yadyasti nAsAzabdena bhaviSyati / cakAraH pUrveNAsya bAdhAnivRttyarthaH / 161 / nyA0 sa0 asthU0 - vArSINasa iti vardhasyeyaM rajjuriti rajjuvizeSaNena vAzabdaH parataH strIti bhAvaprAptiH, tadvannirasthirnAsA asya / upasargAt / / 7. 3. 162 / / dhAtuyoge yaH prAdirupasargasaMjJo bhavati tasmAtparasya nAsikAzabdasya bahuvrIhau nasa ityayamAdezaH samAsAnto bhavati / pragatA pravRddhA vA nAsikA asya praNasaM mukham, 'nasasya ( 2-3-66 ) iti NaH / unnatA uddhatA vA nAsikAsya unnasaM mukham, asaMjJArthaM vacanam / 162 / 7 vaiH : khutragram / / 7. 3. 163 / / vizabdAdupasargAtparasya nAsikAzabdasya bahuvrIhau khutra ityete AdezA: samAsAntA bhavanti / vigatA nAsikAsya vikhuH, vistraH, vigraH / upasargAdityeva / ceH pakSiNa iva nAsikAsya vinAsikaH / 1630 jAyAyA jAniH // 7. 3. 164 // jAyAzabdasya bahuvrIhau jAnirityayamAdezaH samAsAnto bhavati / yuvatiyA asya yuvajAniH priyajAniH, zobhanajAniH, vadhUjAni: ananyajAniH / 164 | vyudaH kAkudasya luk / / 7. 3. 965 // vi ud ityetAbhyAM parasya kAkudazabdasya bahuvrIhau luk samAsAnto bhavati / vigataM kAkudaM tAtvasya vikAkut, utkAkut / 165 / pUrNAdvA / / 7. 3. 166 // pUrNazabdAtparasya kAkudazabdasya bahuvrIhau luk samAsAnto vA bhavati / pUrNa kAkudamasya pUrNakAkut, pUrNakAkudaH / pUrNAditi kim ? raktakAkudaH / 166 / kakudasyAvasthAyAm / / 7. 3. 167 / / avasthA vayaH, kAkudazabdasya bahuvrIhAvavasthAyAM gamyamAnAyAM luk samAsAnto bhavati / na saMjAtaM kakudamasya asaMjAtakakudvAlaH, pUrNakakud yuvA, sthUlakakudbalavAn, yaSTikakud, nAtisthUlo nAtikRzaH sannakakud kRzaH, pannakakuddhRddhaH / avasthAyAmiti kim ? zvetakakudaH / kakucchabdenaiva siddhe kakudazabdasyAsminviSaye prayoganivRttyarthaM vacanam / 167 / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] bRhadvRtti-laghunyAsasa~valite. [pAda. 3 sU. 168-172 // trikakudirau // 7. 3. 168 // girI parvate'bhidheya kakudazabdasya trizabdAtparasya bahuvrIhI kakudAdezaH samAsAnto nipAtyate / trINi kakudAni kakudAkArANi zikharANyasya trikkutprvtH| girAviti siddhe nipAtanaM mirivizeSapratipattyarthama, tenAnyasmin trikakuda ityeva bhavati / 168 / striyAmUdhaso na // 7. 3. 169 // striyAM vartamAnasya Udhaszabdasya bahuvrIhI nakArAdezaH samAsAnto bhavati / kuNDamivodho'syAH kuNDodhnI, ghaTonI, pIvaramUdho'syA: pIvarodhnI, mahonI gauH| khiyAmiti kim ? mahodhAH parjanyaH / bahuvIherityeva ? UdhaH prAptA prAptodhA gauH / 169 / ina: kac // 7. 3. 170 // ___innantAbahuvrIheH striyAM vartamAnAtkac pratyayaH samAsAnto bhavati / bahavo daNDino'syAM bahudaNDikA, bahucchatrikA senA / bahurAsabharAvikA shaalaa| * aninasmangrahaNAnyarthavatAnartha kena ca tadantavidhi prayojayanti / bahusvAmikA vahuvAgmmikA purii| striyAsityeva / bahudanDI badahuNDiko raajaa| cakAro 'na kaci' (2-4-104) iti vizeSaNArthaH / 170 / RnnityaditaH // 7. 3. 171 // RkArAntAnnityaM didAdezo yasmAttadantAcca bahIvoheH kaca samAsAnto bhavati / Rt, bahukartRkaH, bahuhartRkaH / nityadita, bahukumArIkaH, bahubrahmabandhUko grAmaH / nityagrahaNaM kim ? pRthuzrIH pRthuzrIkaH, lambabhrUH, lambabhrakaH / parvatra khiyAM vidhiriti yogvibhaagH| kecinnityaditAM yaGantAnAmeva kacamicchanti / tanmate bahutantrIH bahutantrIka iti * zeSAdvA' (7-3-175) iti vikalpa: / 171 / dadhyuraHsarpimadhUpAgacchAleH // 7. 3. 172 // dadhi, uras, sapis, madhu, upAnah, zAli ityetadantAbahuvrIheH kac samAsAnto bhavati / priyadadhikaH, priyoraskaH, priyasapiSkaH, priyamadhukaH, triyopAnakA priyazAlikaH / 172 / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU. 173-177 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [351 pumanaDunnaupayolakSmyA ekatve // 7. 3. 173 // ekatvaviSaye pums anaDuG no payas lakSmI zabdAstadantAbahuvrIheH kac samAsAnto bhavati / priyaH pumAnasya priyapuskaH, priyAnaDutkaH, priyanaukaH, 'priyapayaskaH, priyalakSmIkaH ekatva iti kim ? dvipumAn dvipuskaH, vahvanaDvAn, vahvanaDutkaH, bahunauH, bahunaukaH, bahupayAH, bahupayaskaH, bahulakSmIH, bahUlakSmIkaH / " zeSAdvA' (7-3-175) iti vikalpaH / kecillakSmIzabdAt dvitvabahutvayorapi nityaM kacamicchanti / apare tulyayoge'pi / salakSmIko 'vinAzitaH 1173 / ___ nyA0 sa0 puma0-tulyoge'pIti svamate tu "sahAttulyayoge' 7-3-178 iti niSedhAt kanna bhavati / no'rthAt // 7. 3. 174 / / naJaH paro yo'rthazabdastadantAbahuvrIheH kac samAsAnto bhavati / na vidyate'rtho yasyAnarthakaM vacaH / natra iti kim ? apArtham, apArthakam / 174 / zeSAdA // 7. 3. 175 // yasmAdbahuvrIheH samAsAntaH pratyaya Adezo vA na vihitastasmAccheSAt kaca pratyayaH samAsAnto vA bhavati / bahavyaH khaTvA asmin bahukhaTvakaH, bahukhaTvaH, bahumAlakaH, bahumAlaH, bahuvINakaH, bahuvINaH / zeSAditi kim ? priyapathaH, priyadhuraH, vyAghrapAd, siMhapAd / asali zeSagrahaNe pakSe paratvAt kac syAt / / 17 // na nAmni // 7. 3. 176 // nAmni saMjJAyAM viSaye kac samAsAnto na bhavati / bahudevadattaH, vizvadevadattaH, bahuviSNumitraH, vizvaviSNumitraH / evaMnAmAno grAmAH / / vizvadevaH, vizvayazAH / evaMnAmAnau puruSau, padmazrIH evaMnAmA svii| zvetAzvatariH strI puruSo vA / 1761 IyasoH // 7. 3. 177 // IyasvantAtsamAsAtkaca samAsAnto na bhavati / bahuzreyAn, bahupreyAn / liGgaviziSTasyApi grahaNAt bahuzreyasI, bahupreyasI / 17 // Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 178-181 ) sahAttulyayoge // 7. 3. 178 // tulyayoge yaH sahazabdaH sAmarthyAttadAderbahuvrIheH kac samAsAnto na bhavati / tulyayogo vartipadArthasya putrAdevRttyarthena pitrAdinA saha kriyAguNajAtidravyaiH sAdhAraNaH saMbandhaH / saputra AgataH, saputraH sthalaH, saputro brAhmaNaH, saputro gomAn / sahAditi kim ? zvetAzvako devadatta aagtH| tulyayoga iti kim ? saha vidyamAnAni lomAnyasya salomakaH / sapakSakaH, sakarmakaH / 178 / nyA0 sa0 sahA0-vartipadArthasyeti vartante pUrvapadottarapadAnyasmin 'vidivRttervAhaH' 610 ( uNAdi) varttiH samAsastasya padAni teSAmarthaH / bhrAtuH stutau // 7. 3. 179 // bhrAtrantAtsamAsAtkac samAsAnto na bhavati stutau bhrAtuH samAsArthasya vA prazaMsAyAM gamyamAnAyAm / zobhano bhrAtAsya subhrAtA, kalyANabhrAtA, priyabhrAtA, bhubhraataa| bhrAturiti kim ? sumAtRkaH / stutAviti kim ? mUrkhabhrAtRkaH / 179 / nADItantrIbhyAM svAGge // 7. 3. 180 // __ svAGge yau nADItantrIzabdau tadantAtsamAsAtkac samAsAnto na bhavati / bahavyo nADayo yasmin bahunADiH kAyaH, bahutantrorgIvA, tantrIrdhamaniH / GayAdyantAbhAvAdbhasvo na bhavati / svAGga iti kim ? bahunADIkaH stambaH, bahatantrIkA vINA / anye tvAhurna pAribhASikaM svAGgamiha gahyate kiMta svamAtmoyamaGga svaanggm| AtmA ceha anyapadArthaH tsyaanggmvyvstsminniti| teSAM bahanADiH stambaH bahuntrIrvINA / pratyudAharaNaM tu bahunADIkaH kuvindaH bahutantrIko naTaH 180 / nyA0 sa0 nADI0-AtmA ceheti nanu svamAtmIyamaGgaM svAGgamityuktaM tatazca ko'sAvAtmetyAha-syeti / niSpravANiH // 7. 3. 181 / / niSpravANiriti kajabhAvo nipAtyate / proyate'syAmiti pravANI tantuvAyazalAkA sA nirgatAsmAditi niSpravANiH kambala:, niSpravANiH paTaH, tantrAdaciroddhata ityarthaH / 'gozcAnte isvaH' (2-4-95) ityAdinA isvaH / Uyate asyAmiti vAniH, prabhRtA vAni: pravANiH, sA nirgatA tantabhyo'syeti niSpravANiH sadaza ityeke / nirgataH pravANyA niSpravANiriti Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 3. sU. 182 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [353 tatpuruSeNa siddhe bahuvrIhI kac mA bhUditi vacanam / 181 // suvAdibhyaH // 7. 3. 182 // . subhrU ityevamAdibhyaH kac samAsAnto na bhavati / subhraH, lekhA, zalAkAbhrUH, komalorUH, saMhitorU, varorUH, pIvaroru / jAtivacanatvAduGantA ete / evaM hi Amantrye sau isvo bhavati / he subhra, he varoru / bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena karabhorUH saMhitorUH ityAdayo'pi bhavanti / 182 / nyA. sa0 suvA-suzruriti zobhanaM bhU bhramaNaM yasyA atra UGaH prAk 'zeSAdvA' 6-3-175 iti kaci prApta pratiSedhaH, na ca UkyapyAnIte nityadivAreNa kacprasaktaH tatrottarapadasthasyaiva nityadittvagrahaNAt / nanu 'uto'prANinazca' 2-4-73 ityatra uG ityeva vidhIyatAM kiM dIpanirdizena ! satyaM, U UkArAnta eva bhavati, na tadviSaye pratyayAntaram / evaM tarhi dIrghanirdezAdeva kac na bhaviSyati kiM niSedhakaraNena ? satyaM, zobhane dhruvau yasyAH sA subhUriti 'zeSAdvA' 7-3-175 iti pakSe'pi kac na bhavati iti pratiSedhakaraNaM sArthakam , sunu ityevamAdibhya iti tu vivaraNaM vizeSavyAkhyAnAnapekSayA kRtam ityAcArya0 saptasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopanazabdAnuzAsanabRhadvattau saptamasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH // 7.3 // ayamavanipatIndo mAlavendrAvarodhastanakalazapavitrAM patravallI lunAtu // kathamakhilamahIbhRnmaulimANikyameve ghaTayati paTimAnaM bhagnadhArastavAsiH / / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // caturthaH pAdaH // vRddhiH svareSvAdeNiti taddhite // 7. 4. 1 // aiti Niti ca taddhite pratyaye pare pUrvo yaH prakRtibhAgastasya svareSu svarANAM madhye ya AdiH svarastasya vRddhirAdezo bhavati / miti, dAkSiH / plAkSiH, kANiH, naivAkaviH, cauliH, Niti,-kApaTavaH, bhArgavaH, zaivaH, aupagavaH / zrIrdevatA asya zrAyaH sthAlIpAkaH, evaM hAyaH / svareSviti vyaJjanApekSAvyudAsArtham, tena vyaJjanAderapi bhavati / NitIti kim zaGkavyaM dAru / taddhita iti kim ? cikIrSakaH / 1 / kekayamitrayupralayasya yAderiyca // 7. 4. 2 // kekayamitrayupralaya ityeteSAM Niti taddhite pare sveraSvAdeH svarasya vRddhiryAdezca zabdarUpasya iyAdezo bhavati / kekayasyApatyaM kaikeyH| rASTrakSatriyAt '-(6-1-114) ityAdinAJ / mitrayorbhAvaH maitreyikayA zlAghate / gotracaraNa'-(7-1-75) ityAdinAkaJ / pralayAdAgataM prAleyaM himam / 'tata Agate' (6-3-148) ityaN / NitItyeva / kekayatvam / / __ahaM / nyA0 sa0 devi0-kevalAnAmeveti grahaNavateti nyAyAt / devikAziMzapAdIrghasatrazreyasastatprAptAvAH // 7. 4. 3 // devikAzizapAdIrdhasatrazreyasa ityeteSAM svareSvAdeH svarasya Niti taddhite nimitte tatprApto vRddhiprasaGge AkAra Adezo bhavati / devikAyAM bhavaM dAvikamudakam, devikAkUle bhavA dAvikAkUlAH zAlayaH pUrvadevikA nAma prAcyagrAmastatra bhavaH puurvdaavikH| atra 'prAggrAmANAm ' (7-4-17) ityuttrpdvRddhipraaptiH| zizapAyA vikAraH zAMzapa: stambhaH, zizapAsthale bhavAH zAMzapAsthalAH zAlayaH, pUrvazizapA nAma prAcyagrAmastatra bhavaH parva. zAMzapaH, dIrghasatre bhavaM dArghasatram, zreyo'dhikRtya kRtaM zrAyasaM dvAdazAGgam / tatprAptAviti kimartham ? sudevikAyAM bhavaH saudevika ityatra niSedhArthama pUrvottarapadAnAmapi yathA syAdityevamathaM ca, anyathA hi kevalAnAmeva syAt / / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 4. sU. 4-5] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH vahI narasyait / / 7. 4. 4 // vahIna ra zabdasya Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasya aikAra Adezo bhavati / vahI narasyApatyaM vaihInariH, vahInarasyedaM vaihInaram, vihInarasya vRddhyA sidhyati, vahInarasya vAhInarirmAbhUditi vacanam |4| khaH padAntAtprAgedot // 7 4. 5 // iita taddhite ivarNovarNayostatprApto vRddhiprasaGge tayoreva sthAne yau yakAravakArI padAntau tAbhyAM prAk yathAsaMkhyam ait aut ityetAvAgamo bhavataH / yakArAtprAgaikAraH, vakArAtprAgaukAra ityarthaH / vyAkaraNaM ve vA vaiyAkaraNaH, naiyAyikaH, naiyAsikaH, vyasane bhavaM vaiyasanam, svAgamaM vettya - dhote vA sauvAgamikaH, svazvasyApatyaM sauvazviH, svazvasyAyaM sauvazvaH, pUrvatryalindo nAma prAggrAmaH tatra bhavaH pUrvatraiyalindaH, paratvAnnityatvAcca vRddheH prAgeva sarvatra anenaidautau / yva iti kim ? sauparNeyaH / padAntAditi kim ? yata ime yAtAzchAtrAH / yata itoNaH zatrantasya rUpam / tatprAptAvityeva ? dAdhyazviH mAdhvazviH / atredutoranAditvAdvRddhiprAptirnAsti / dvAbhyAmazItibhyAM nirvRtto dvAbhyAmazItibhyAmadhISTo bhRto vA dve azItI bhUto bhAvI vA dvacAzItikaH, tryAzItikaH, atrApi 'mAnasaMvatsarasyAzANakulijasyAnAmni ' (7-4-19) ityuttarapadavRddhau yakArasthAnina ikArasya vRddhi - prasaGgo nAstIti / prAptizcAkRte yatvavatve iti veditavyam / kRte hIvarNovarNayorabhAvAnnAsti prAptiH / vRddhacapavAdazca dodAgama:, tena taddhitasya svara vRddhi - hetutvAbhAvAt pu MvadbhAvapratiSedho na bhavati / vaiyAkaraNabhAryaH, zauvazvabhAryaH / 5 / [ 355 nyA0 sa0 gratraH pa0 - nanu vaiyAkaraNaH sauvazvirityAdiSu vyAkaraNAdizabdasAdhanakAla eva yattravatvabhAvAdivarNovarNayoH kathaM vRddhiprAptiH ? satyaM, 'Ato nendravaruNasya 7-4-29 ityatra jJApayiSyante, pUrvottarapadakArye kRte tataH saMdhikAryamiti vRddhirUpe pUrvapada kArye kRte yatvamiti vRddhiprAptiH / tatprAptau ca satyAmetatsUtrasAmarthyAt vRddhi bAdhitvA yatvavatve bhavataH, tata aidautau | paratvAnnityatvAcceti ' vRddhi: svara 7-4 -1 iti sUtrApekSayA hetudvayamapi dRzyam ' yvaH padAntAt ' 7-4-5 ityasya paratvAt tathA yakAravakArAbhyAmayetanasvarasya ' vRddhiH svare ' 7- 4 - 1 ityanena vRddhirbhavatu mA vA tathApi 'yayaH padAntAt ' 7-4-5 iti edaudAgame bhAvyameva, prathamaM tu aiaudAgamAta vRddhyA na bhAvyaM tadbAdhakatvA dadaudAgamasyeti kRtAkRta`prasaGgitvena nityatvamapyasti, pUrvatraiyalinda ityAdau tu yatve kRte alindazabdasaMbandhino'sya 'prAg grAmANAm' 7-4-17 iti vRddhau cikIrSitAyAM nityatvAdityeka eva heturdraSTavyaH / anena dautAviti etacca 'Ato nendravaruNasya ' 7-4-29 ityatra yatpUrvaM sandhikArya ne Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvaTite [ pA0 4. sU0 6 ] bhavatIti jJApitaM tasyAnAzrayaNena jJApakajJApitatvAt tasya jJApakasya samAzrayaNe vA pUrva yatvavatvAbhAve aidautaH prApterabhAvAt pUrvamivarNovarNayovRddhau tata AyAvAdeze ca yvaH prAgaidauti Ata aivatve tAnyeva rUpANyataH pUrva vRddhireva na yatvavatve ityAgraho na kArya iti / yAtA iti nanvatra vRddhiprAptyabhAvAt dvayaGgavikalatA prApnoti ? satyaM yata ime iti vAkyakAle yadyapi kRtayatvasyeNo rUpaM tathApi i at Gas aNU ityeva draSTavyaM yataH antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgApi lup bAdhate iti nyAyenAntaraGgasyApi ' hniNorabbiti '4-3-15 vidhIyamAnasya yatvasya 'aikArthye ' 3-2-8 iti vidhIyamAnayA spratyayasya lupA bAdhitatvAt, tato solupa NitpratyayamAzritya vRddhiprAptiH, tato'ntaraGgAdvRddhiM bAdhitvA tvamajaniSTa, etacca vaiyAkaraNa ityAdiSvapi jJeyaM, tathAhi vi AkaraNa am aN iti sthitau antaraGgamapi yatvaM bAdhitvA tenaiva nyAyena prathamamamo lup tato vRddhiprAptAvantaraGgatvAt yatvamiti / dvayAzItika ityAdi eSu ' nirvRtte' 6-4-20 ityAdibhirikaNU, atrAzItizabdo divasArddhamAsamAsAdeH kAlasya saMkhyAM brUte iti kAle varttamAnatvAdazIti-zabdAt ' kAlAtparijayya ' 6-4-104 iti kAlAdhikAra vihitastena 'hastAdyaH' iti tRtIyAntAdhikAre 'nirvRtte ' 6-4-20 ityAdisUtrairnirvRttAdyartha iN / prAptizcAkRte iti vaiyAkaraNa ityAdiSu yvoH sthAninovirNovarNayovRddhaprasaGga ityarthaH / dvArAdeH / / 7. 4. 6 // dvAra ityevamAdInAM yau yakAravakArau tayoH samIpasya svareSvAdeH svarasya tatprApto vRddhiprasaGge tAbhyAmeva prAk ait aut ityetAvAgamau bhavataH JNiti taddhite pare / dvAre niyuktaH dIvArikaH, svaramadhikRtya kRto granthaH sauvaraH, svarbhavaH saubaH, 'prAyo'vyayasya ' - ( 7 - 4 - 65 ) ityantyasvarAdilopa: / svastItyAha sauvastikaH, avyutpanno'yam / supUrvasya tu pUrveNaiva siddham / svAdumRdo'patyaM sauvAdumRdaH, vyalkase bhavo vaiyalkasaH, vipUrvasya tu pUrveNaiva siddham / vo bhavaH zauvastikaH, ' zvasastAdi: ' - ( 6-3-83) iti tikaN / zuna idaM zauvanaM mAMsam / sphyakRtasyApatyaM spheyakRtaH / RSyaN / svasyedaM sauvam, svAdhyAyena jayati sauvAdhyAyikaH / ' tena jita ' - ( 6-4-2 ) ityAdinekaN / svagrAme bhavaH sauvagrAmikaH, adhyAtmAditvAdikaN / 'zvAderiti ' ( 7-4-10) iti pratiSedhAt dvArAdipUrvANAmapi bhavati / dvArapAlasyApatyaM dauvArapAliH, ' ata iJ ' - (6-1-31) / dvArapAlyA apatyaM dauvArapAlikaH, rebatyAditvAdikaN, svarAdhyAye bhavaH sauvarAdhyAyaH, svargamanamAha sauvargamanikaH / prabhUtAditvAdikaNa - zvAdaMSTrAyAM bhavaH zauvAdaMdro maNiH, zauvabhastraH / yvoH samIpasya bRddhiprAptAviti vijJAnAt vaiyalkasa ityatra vakArAtprAgaukAro na bhavati / svapAThenaiva siddhe svAdhyAyasvagrAmapAThAt svApateyaM svAjanyamityAdau ca bhavati / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda 4. sU. 7-8] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [357 dvAra, svara, svara, svasti, svAdumRd, vyalkasa, zvasa, zvan, sphyakRta, sva, svAdhyAya, svagrAma iti dvArAdiH / 6 / nyA0 sa0 dvArA0-sauca itti atra bhave aNa, atha svarzabdasyAvyayattvAt 'sAyaMciram / 6-3-88 ityanena kathaM na tana ? satyaM, 'varSAkAlebhyaH' 6-3-80 ityataH kAlAdhikArAt / vaiyalkasa iti atra yakArasvarasya vRddhiprAptiriti yAtprAgaikAraH, na tu vAt prAgaukAraH, cakArasamIpe svarasyaivAbhAvena vRddhiprAptirnAstIti / / vipUrvasyeti0 vigato arkaH, vyakaM syati 'Ato DaH' 5-1-76 itti DaH RphiDAdisvAdasya lH| zauvanamitti saMkoca evAntyasvarAdilopavidhAnAdatra mAMse vAcye na bhavati / zvAderitIti0 zvanzabdo'pi dvArAdistatra tadAdeH kAryapratiSedhAt tatprAptirvijJAyata ityarthaH / zauvAdaMSTra iti atra yadyapi vAdaMSTrAyAM bhava iti vAkye zvanazabdasyAtvaM dRzyate, tathApi 'zuna:' 3-2-90 ityasminnAtvavidhAyake sUtre bahulAdhikArAdaNi pratyaya eva satyAtvaM bhavatti, anyathA prathamamAtve kRte 'dorIyaH' 6-3-32 itIyaH syAt / sauvabhastra iti0 zveva bhastrA yasya bAhulakAt 'zunaH' 3-2-90 iti na dIrghaH / nyagrodhasya kevalasya / / 7. 4. 7 // myagrodhazabdasya kevalasya yo yakArastasya sthAnI avyutpattipakSe tu samIpo yaH svareSvAdiH svarastasya tatprAptau vRddhiprAptau tasmAdeva yakArAt prAka aikAra Agamo bhavati Niti taddhite pare / nyagrodhasya vikAro naiyagrodho daNDaH, naiyagrodhaH kaSAyaH / kevalasyeti kim ? nyagrodhamUle bhavA nyAgrodhamUlAH zAlayaH, nyagrodhAH santyasmin RzyAditvAccAturathikaH kaH-nyagrodhakam, tatra bhavo nyAnodhakaH / idamapi dvArAdInAM tadAdividhermApakam / nyagrohatIti nyagrodha iti vyutpattipakSe niyamArtham / kevalasyaiveti / avyutpattipakSe tu vidhyarthaM vacanam / / nyA sa0 nyagrodhasya0-idamapIti na kevalaM 'zvAdeH' 7-4-10 iti niSedhaH, kiMtu kevalagrahaNamapItyarthaH / nanvetatsUtramapi kimartha kRtam ! ityAha-nyagarohatItyAdi-ayamarthaH, yadA vyutpattipakSa AzrIyate tadA nyakzabdasAdhanakAle yA nizabdAt prathamA, tadapekSayA nisaMbandhina ikArasya padAntatvAt tatsthAnaprAdurbhAvAt yasyApi padAntatve 'baH padAntAt ' 7-4-5 ityanenaivadAgame siddhe satIdaM sUtraM niyamArtham / avyutpattipakSe tu yasyApadAntatvAt 'vaH padAntAt' 7-4-5 iti na sidhyatIti vidhyarthamidam / nyakorvA // 7. 4. 8 // bhyaGkazabdasya taddhite Niti pare yakArAtprAgaikAro vA bhavati / nyakoridaM naipaDUvam, nyAGkavam / 8 / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU. 9-12 ] ____nyA sa0 nyaGko-nyaJcatIti 'neruceruH' 724 ( uNAdi ) 'nyabRdga' 4-1-112 iti kaH, vyutpattipakSe pUrveNa prApte vibhASA, avyutpattipakSe tvaprApte / na asvaGgAdeH // 7. 4. 9 // apratyayAntasya svaGgAdezca Niti taddhite pare yvaH prAgaikAra kArau na bhavaptaH / , vyAvakozI, vyAvalekhI, vyAvacarcI, vyAvahAsI, vyaatyukssii| 'vyatihAre'nIhAdibhyo naH'-(5-3-116) iti nH| tato nityaM ajino'N '-(7-3-58) ityaN / svaGgAdi, svaGgasyApatyaM svAGgiH, vyAGgiH, vyADiH, svAgatamityAha svAgatikaH, svadhvareNa carati svAdhvarikaH, vyavahAreNa carati vyaavhaarikH,| vyAyAmaH prayojanamasyAH vyAyAmikI vidyA / svaGga, vyaGga, vyaDa, svAgata, svadhvara, vyavahAra, vyAyAma iti svaGgAdiH / 9 / zvAderiti // 7. 4. 10 // ___ zvanzabda Adiravayavo yasya tasya zvAdernAmna iti ikArAdau Niti taddhite pratyaye pare vaH prAgaukAro na bhavati / zva bhavasyApatyaM zvAbhastriH, zvAzISiH, zva daMSTriH, zvagaNena carati zvAgaNikaH, zvAyUthikaH AdigrahaNaM kim ? zvabhizcarati shauvikH| itIti kim ? zvahAnasyedaM zauvahAnam, zauvabhakham, zvAdaMSTrAyAH vikAraH zauvAdaMSTro maNiH / 10 / iJaH // 7. 4. 11 // __vAderi pratyayAntasya Niti taddhite pare vakArAtaprAgaukAro na bhavati / zvAbhaveridaM zvAbhatram, zvAkarNeH zvAkarNam / ikArAdau nimitta ucyamAnaH pUrveNa pratiSedha iantasya pratyayAntare na prApnotIti vacanam / 11 // nyA0 sa0 itra:0-ivAkarNeriti vAkye pUrveNa aunniSedhaH / padasyAniti vA // 7. 4. 12 // ... padazabdAntasya zvAdeH zabdasya ikArAdijite Niti taddhite pare vakArAtprAgaukAro vA bhavati / zuna iva padamasya zvApadam, tasya vikAraH zvApadaM, zauvApadam / anitIti kim ? zvApadena carati zvApadikaH / zvanazabdasya dvArAdiSu pAThAt tatra tadAdividherjApitatvAnnityamaukArAgame prApte vikalpaH / 12 / nyA0 sa0 pada - zvApadazako bAhulakAta punapuMmakaH / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 4. sU 13-15 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [359 proSThabhadrAjjAte // 7. 4. 13 // vaddhirityanuvartate, proSThazabdAd bhadrazabdAcca parasya padazabdasyottarapadasya svareSvAdeH svarasya sthAne jAte'rthe vihite Niti taddhite pare vRddhibhavati / proSThapadAsu jAtaH proSThapAdaH, bhadrapAdo mANavakaH / jAta iti kim ? proSThapadAsu bhavaH prauSThapado meghaH, UrdhvamauhUtika iti 'saptamI cordhvamauhUti ke ' (5-4-30) iti nipAtanAt, gurulAghavamiti gurolAghavaM guruzca gurutvaM lAghavaM ceti vA, saMhatapArArthyamiti saMhate pArArthyamiti siddhamato nArtha uttarapadavRddhi vidhAnena / 13 / nyA0 sa0 proSTha0-prakRtiharItakyAdiriti vacanAt kAle'pi proSThapadAdayaH striilinggaaH| aMzAdatoH // 7. 4. 14 // aMzavAcinaH zabdAtsarasya RtuvAcina uttarapadasya svareSvAdeH svarasya sthAne Niti taddhite pare vRddhirbhavati / pUrvAsu varSAsu bhavaH pUrvavArSikaH, aparavArSikaH / 'varSAkAlebhyaH' (6-3-79) itIkaN / pUrvazAradaH, aparazAradaH pUrvanaidAghaH, aparanaidAghaH, pUrvahaimanaH, aparahaimanaH / RtvaNa / aMzAditi kim ? pUrvAsu RtvantarairvyavahitAsu varSAsu bhavaH paurvavarSikaH, suvarSAsu bhavaH sauvrssikH| Rtoriti kim ? pUrvapippalyA idaM paurvapippalam, Ardhapippalam / 14 / . nyA0 sa0 aMzA0-pUrvAsu varSAsviti arthakathanamidaM yAvatA 'pUrvAparaprathama' 3-1-103 ityanena karmadhAraye pUrvavarSAsu bhavaH pUrva bhAgAntara varSANAM vA iti kArya, anyathAMzavAcakatvena pUrvasyAdigvAcitvAbhAvAt, 'digadhikam ' 2-1-98 iti na syAt, evaM pUrvazArada ityAdAvapi yathA pUrva bhAgAntaraM zaradaH pUrva bhAgAntaraM nidAghasya tatra bhavaH / RtvantarairvyavahitAsviti atra hi pUrvazabdo na varSANAmekadezaM brUte kiMtu vyavahitatvamiti na puurvshbdoN'shvcnH| susarvArdhAdrASTrasya / / 7. 4. 15 // sU, sarva, ardha ityetebhyaH parasya rASTravAcina uttarapadasya Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati / supaJcAleSu bhavaH supAJcAlakaH, sarvapAJcAlakaH, arghapAJcAlakaH, sumAgadhakaH, sarvamAgadhakaH ardhamAgadhakaH / 'bahuviSayebhyaH' (6-3-44) ityakab / rASTrasyeti kim ? sugandhAH paNyamasya saugandhikaH, ardhapippalyAM bhava ArdhapippalaH / 15 / ... nyA0 sa0 susa-supAJcAlaka iti utsAdau paJcAlazabdo brAhmaNavAcyeva gRhyata iti kecit , tanmatena nAtrA kiMtvakameva / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 16-18 ] bahuviSayebhya iti 'susarvArddhadikzabdebhyo janapadasya' 7-4-15 iti jJApakAttadantasyApi bhavati / amadrasya dizaH // 7. 4. 16 // digvAcinaH parasya rASTravAcino madrazabdavajitasya Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati / pUrvapAJcAlakaH, aparapAJcAlakaH, dakSiNapAJcAlakaH, uttrpaanycaalkH| amadrasyeti kim ? paurvamadraH, diza iti kim ? pUrva paJcAlAnAM pUrvapaJcAlAH, aMzisamAsaH, teSu bhavaH paurvpnycaalkH| avayavavRtterapi pUrvazabdasya dizi dRSTatvena dikzabdatvAttadantavidhau sati 'bahuviSayebhyaH' (6-3-44) ityakaJ / eke tvasya dikzabdatvaM necchanti, tanmate tadantavidhyabhAve'Neva / paurvapaJcAlaH / 16 / nyA0 sa0 ama0 -pUrva paJcAlAnAmiti atra pUrvazabdasya digazabdatvAbhAvAt 'susarvArdhadikzabdebhyo janapadasya ' 7-4-15 iti nyAyena dikzabdAt parato janapadasya tadantavidhirvidhIyamAno na prApnotIti kathaM 'bahuviSayebhyaH' 6-3-45 ityaka ? ityAha-avayavavRtterapItyAdi tatra hi dikzabdebhya ityuktaM na tu digvAcina iti / prAggrAmANAm // 7. 4.17 // . prAradezagrAmavAcinAM yo'vayavo digvAcI tataH parasyAvayavasya dizaH pareSAM ca prAggrAmavAcinAM Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati / pUrvakRSNamRttikA nAma prAkSu grAmaH tatra bhavaH pUrvakArNamRttikaH, evamaparakArNamRttikaH, pUrveSukAmazamI nAma prAggrAmastatra bhavaH pUrveSukAmazamaH, evamaparaSukAmazamaH, bahuvacanAd grAmagrahaNena nagaramapi gRhyte| pUrvasminkanyakubje bhavaH pUrvakAnyakubjaH, aparakAnyakubjaH, evaM pUrvapATaliputrakaH, aparapATaliputrakaH / prAggrahaNaM kim ? devadattaM nAma vAhIkagrAmaH pUrvasmindevadatte bhavaH paurvadevadattaH, AparadevadattaH // 17 // nyA0 sa0 prAgU0-atra sUtrArthadvayaM tatrAvayavasyetyanaH prathamaH sUtrArthaH, dizaH pareSAmityAdistu dvitIyaH, tatra 'prathamasUtrArthApekSayAparameSukAmazama ityantAni yataH pUrvakRSNamRttikAdIni akhaNDAni prAgagrAmanAmAni, eSu sarveSu bhave'N / dvitIyasUtrArthApekSayA pUrvakAnyakubja ityAdIni, eSu sarveSu bhave'N / / pUrvapATaliputraka ityatra 'saMjJA durvA' 6-1-6 iti vA dusaMjJAyAM 'ropAntyAdakA' 6-3-42 dusaMjJAyA abhAve tvaNantAtsvAthe kaH / saMkhyAdhikAbhyAM varSasyAbhAvini // 7. 4. 18 // . __ saMkhyAvAcino'dhikazabdAcca parasya varSazabdasya Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati abhAvini na cetsa taddhito bhAvItyasminnarthe Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [da. 4. sU. 19 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [361 vihito bhavati / dvAbhyAM varSAbhyAM nivRttaH dvAbhyAM varSAbhyAM bhRto'dhISTo vA dve varSe bhUto vA dvivArSikaH, trivArSikaH, adhikavArSikaH / abhAvinIti kim ? dve varSe bhAvi dvaivarSika traivarSikam dhAnyam, dvAbhyAM varSAbhyAM bhRto'dhISTo vA karma kariSyati dvivArSiko manuSya iti, adhISTabhRtayoH pratyayo nabhAvinIti pratiSedho na bhavati / gamyate hyatra bhaviSyattA na tu pratyayArthaH / 18 / nyA0 sa0 saMkhyA0-nanu dvivArSika ityAdau 'nirvRtte' 6-4-20 ityAdibhirikaNa na prApnoti, tatra 'kAlAt parijayya' 6-4-104 ityataH kAlAditi adhikArAt, atra tu varSazabda eva kAlavAcI, na tu dvivarSetyAdiriti ? ___satyaM, 'saMkhyAdezcAIdalucaH' 6-4-80 ityanena saMkhyAderapi kAlavAcino bhavatIti, tarhi adhika vArSika ityatra kathaM na hyadhikazabdaH saMkhyAvAcIti ? satyaM, abhAvinItivyAvRttisAmarthyAta , abhAvinIti vyAvRttavarSika ityAdiSu caritArthatvamiti cet , tarhi abhAvinIvyAvRttervyaktyA pravRttarikaN bhaviSyatIti / mAnasaMvatsarasyAzANakulijasyAnAni // 7. 4. 19 // mIyate paricchidyate yena tanmAnam parimANAdi / saMkhyAyA adhikazabdAcca parasya zANakulijazabdajitasya mAnavAcinaH saMvatsarazabdasya ca JNiti taddhite pare svareSvAde: svarasya vRddhirbhavati anAmni asaMjJAyAM vissye| saMkhyAdhikAbhyAM mAnasaMvatsarasya vacanabhedAnna yathAsaMkhyam / dvau kuDavI prayojanamasya dvikauDavikaH, trikauDavikaH / adhikakoDavikaH / dvAbhyAM suvarNAbhyAM krItaM dvisauvaNikaM trisauNikam / adhikasauNikam, dvAbhyAM SaSTibhyAM nirvatto dvAbhyAM SaSTibhyAM bhUto'dhISTo vA dve SaSTI bhUto bhAvI vA dviSASTikaH, triSASTikaH, adhikaSASTikaH, dvisAptatikaH, adhikasAptatikaH, dviSaSTayAdizabdAH saMkhyeye kAle vartanta iti kAlAdhikAravihitaM pratyayamutpAdayanti / dvAbhyAM navatibhyAM krItamiti 'mUlyaiH krIte' (6-4-150) itIkaN / tasya anAmnyadviH palup (6-4-141) iti lupi dvinavati dravyam tena dvau ca navatizca dvinavatistayA vA krItaM dvinAvatikam, evaM trinAvatikama, saMvatsara, saMvatsara, dvAbhyAM saMvatsarAbhyAM nirvatto dvAbhyAM saMvatsarAbhyAM bhato'dhISTo vA dvau saMvatsarau bhUto bhAvI vA dvisAMvatsarikaH, trisAMvatsarikaH, saMvatsaragrahaNAt kAlo mAnagrahaNena na gRhyate tena dvaisamikaH, samikaH, dvairAtrikaH, trairaatrikH| azANakulijasyeti kim ? dvAbhyAM zANAbhyAM krItaM dvaizANaM, traizANam, dve kulije pacati saMbhavatyavaharati ca dvaikulijikaH / traikulijikH| anAmnIti kim ? paJca lohinyaH parimANamasya pAJca Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362] bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite (pA0 4. sU0 20 ] lohitikam, pAJcakalAyikama / taddhitAntamidaM parimANavizeSasya nAma / 19 / nyA0 sa0 mAna-dvimaurgikamityAdi atra tu 'suvarNa kaarssaapnnaat| 6-4-143 ityenenekaNo vA lup bhavati / ___ dviSaSTyAdizabdA iti dve SaSTI saptatI vA divasAnAM mAsAnAmardhamAsAnAM veti vivakSayA kAlavRttitvam / __kAlAdhikAravihitamiti 'kAlAta parijayya' 6-4-104 itya sman kAlAdhikAre vihitaM 'nivRtte' 6-4-20 ityAdibhiH pratyayamikaNarUpam / kAlo mAnagrahaNeneti mIgate aneneti vyutpatyA mAnagrahaNena kAlasyApi grahaNaprasaGge satItyartha. dvairAtrika ityAdi atra saMkhyAte' 6-3-119 ityat , tata ikaN / dvaizANamiti 'dvivyAderyANa ca' 6-4-147 ityaN tasya ca vidhAnasa mathyAt 'anAmnpadviH plu' 6-4141 iti lubbhaavH| dvaikulijika iti atra 'saMbhava' 6-4-162 iti ikaN, 'kulijAd vA' 6-4-165 iti vA lup / ___ pAJcalohitikamiti atra 'mAnam' 6-4-169 itIkaN 'jAtizca Ni' 3-2-51 iti puNvdbhaavH| pAJcakalAyikamiti kalAyo dhAnyavizeSo mAlavikAsiddhaH, tatkaNAnAM paJcAnAM yAvat parimANaM bhavati, tAvanmAtrAtya parimANavizeSasyedaM nAma, atra eva 'anAmnyadviH plup' 6-4-141 iti lubapi na bhavati / ardhAtparimANasyAnato vA tvAdeH // 7. 4. 20 // ardhazabdAtparasya parimANavAcinaH kuDavAdeH zabdarUpasya Niti taddhite pare svareSvAde: svarasthAnato'kArarahitasya vRddhirbhavati vA svAdeH parimANAtpUrvasya svardhazabdasya vA bhavati / ardhakuDavena krItam ardhakauDavikama, AdhakoDavikam, ardhamauSTikam, ArdhamauSTikam, ardhadrauNikam ArdhadrauNikam / parimANasyeti kim ? ardhakrozaH prayAjanamatya ArdhakA [ko] zikam / anata iti kim ? ardhaprasthikam, Ardhaprasthikam, ardhasikam, Akasikam, ardhacamasikam / Ardhacamasikam Adivikalpa uttaravRddhyanapekSa iti bhavatyeva / ataH pratiSedhAdAkArasya vRddhirbhavatyeva / ardhakhAyA~ bhavaH ardhakhArIkaH / punaratra vizeSaH satyAmasatyAM vA vRddhau| ucyate, ardhakhArI bhAryAsya ardhakhArIbhArya iti / yadyatra vRddhipratiSedhaH syAt ayaM taddhito na vRddhi heturiti puvadbhAvapratiSedho na tyAta, yathArdhaprasthe bhavArdhaprasthI sA bhAryAsya ardhaprasthabhArya iti / 20 / __nyA0 sa0 arddha0-arddhakaMsikamitiarddhakaMsazabdAt krIte'rthe ikaNa na bhavati, 'arddhAtpalakaMpakarSAt / 6-4-134 itIkaTA bAdhitatvAttataH prayojane'rthe ikaNa dRshyH| arddhaprasthabhArya iti atrAnata iti bhaNanAnnottarapadavRddhiH, pUrvapadasyApi vA tvAdeH' iti vacanAnna bhavati, tatastaddhitasya svaravRddhitahetutvAbhAvAna puMvaniSedhaH / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 4. sU. 21-23 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 363 prAbrAhaNasyaiye / / 7. 4. 21 // vAtvAderiti vartate prazabdAtparasya vAhaNazabdasya eye Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasva vRddhirbhavati AdeH pUrvasya tu prazabdasya vA bhavati / pravAhayatIti pravAhaNaH pravAhaNasyApatyaM pravAhaNeyaH prAvAhaNeyaH, zubhrAditvAdeyaN / atrApyuttarapadavRddheH pUrvoktameva prayAjanam, tena pravAhaNeyI bhAryA yasya pravAhaNeya bhArya iti puMvadbhAvapratiSedho bhavati / 21 / eyasya / / 7. 4. 22 // eyapratyayAntAvayavAtprazabdAtparasya vAhaNazabdasya JNiti taddhite pare svareSvAdeH : svarasya vRddhirbhavati Adestu prazabdasya vA bhavati / pravAheNayasyApatyaM yuvA pravAhaNeyiH prAvAhaNeyiH / pravAhaNeyasyedaM saMghAdi tasya bhAvo vA pravAhaNeyakam / prAvAhaNeyakam / bAhyataddhitanimittA vRddhirevAzrayeNa vikalpenAzakyA bAdhitumiti sUtrArambhaH / 22 / nyA0 sa0 eya.--pravAhaNeyiriti atra brAhmaNatvAt ' abrAhmaNAt ' 6-1-141 ityanena ino na lup / bAhyataddhiteti - bAhyastaddhita eyavyatiriktastannimittA vRddhiH 'vRddhiH svara' 6-4-1 ityanena nityaM prAptA eyAzrayeNa vikalpena 'prAvAhaNasya' 6-4-21 iti vihiteneti yojanA / naJaH kSetrajJezvarakuzalacapalanipuNazuceH // 7. 4. 23 // naJaH pareSAM kSetrajJa, Izvara, kuzala, capala, nipuNa, zuci ityeteSAM prakRtyavayavAnAM Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati Adestu naJo vA / akSetrajJasyedaM akSetrajJam AkSetrajJam / akSetrajJasya bhAvaH karma vA akSaitraiyam AkSaitrazyam, rAjAditvAt TayaN / evamanaizvaram, Anezvaram, anaizvaryam, Anaizvaryam / akuzalasyedam akauzalam Akauzalam, evamacApalam, AcApalam, anaipuNam / AnaipuNam / na zucirazucistasyedam azaucam, Azaucam, na vidyate zucirasyeti vA azucistasya bhAvaH karma vA azaucam, Azaucam / kSetrajJakuzalacapalanipuNAnAM na pUrvANAmapi yuvAdipAThAdaNamicchantyeke / AyathAtathyamiti samAsAtpratyayaH / ayAthAtathyamiti pratyayAntena samAsaH / ebam AyathApuryam ayAthApuryam yathA Acaturyam acAturyam iti / yathAtathA yathApurA ityakhaNDamavyayaM vA ' nAma nAmnA ' - ( 3-1-18) iti vA samAso ' yathA'thA' ( 3-1-41 ) iti avyayIbhAvo vA Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU. 24-25 / akArAntaH / 23 / nyA. sa. natraH-bhakSetrajJamiti 'natatpuruSAdabudhAdeH' 7-1-57 ityanena TyaN na' bAdhyate, kSetrajJezvarayorbudhAdipAThAt / na vidyate zucirasyeti veti pUrvaprayogApekSayA vA na tu vAkyApekSayA naJtatpuruSe hi 'nabatatpuruSAt ' 6-3-71 iti tvatalAveva syAtAmato bahuvrIhireva kAryaH / . avyayIbhAvo veti tathetyasya yogyatvaM puretyasya yogyatvaM tathetyasya puretyasya cAnatikrama iti vA yathAtathaM, yathApuram / akArAnta iti avyayIbhAvasya napuMsakatve 'klIbe' 2-4-97 ityanena hrasvaH / jaGgaladhenuvalajasyottarapadasya tu vA // 7. 4. 24 // Aderityanuvartate / veti tu nivRttm| uttarapadasya cetyakaraNAt / jaGgala, dhenu, valaja ityetaduttarapadAnAM zabdAnAmAdeH pUrvapadasya giti taddhite pare svareSvAdeH svarasya nityaM vRddhirbhavati / uttarapadasya punarvA bhavati / kurujaGgaleSu bhavaH kaurujaGgalaH, kauru jAGgalaH, vaizvadhenavaH vaizvadhainavaH, sauvarNavalajaH sauvarNavAla jaH / 24 / nyA0 sa0 jaGgala0-vaizva(nava ityatra 'utsAderam' 6-1-19 zeSeSu 'bhave' 6-3-123 aN / hRdabhagasindhoH // 7. 4. 25 / / __ Aderuttarapadasyeti ca dvayamanuvartate, hRdbhagasindhu ityevamantAnAM zabdAnA Niti taddhite pare AdeH pUrvapadasyottarapadasya ca svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati / __suhRdaH suhRdayasya vA idaM bhAvaH karma vA tasyedam ' (6-3-159) ityaNi yuvAdyaNi vA sauhArdam, evaM dauhArdam / suhRdo bhAvaH karma vA rAjAditvAt TayaNi sauhAryam, dauhAryam / bahulAdhikArAt mitrAmitrArthayoH suhRduhRcchabdayoH, sauhRdam dau<< damityapi bhavati / subhagasya bhAvaH saubhAgyam, daurbhAgyam, subhagAyA apatyaM saubhAgineyaH, do giNeyaH, ekapadatvANNatvam / saktupradhAnAH sindhavaH saktusindhavaH, teSu bhavaH sAktusaindhavaH, pAnasaindhavaH, lAvaNasaindhavaH, mAhAsaindhavaH, saurasaindhavaH / kacchAditvAdaNa / tatra tadantavidherapISTatvAt / 25 / / nyA0 sa0 hRd bhaga0-suhRdasya veti mitrArthatvAbhAvAnna 'shRduii| 7-3-157 ityanena suhRdAdezaH, tathA cANi sati 'hRdayasya' 3-2-94 iti hRdAdezaH / sauhAryamiti ayaM suhRzabdasyaiva prayogaH suhRdayazabdasya tu TyaNi sauhRdayyamityeva bhavati, hRdayasya Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 4. sU, 26-27] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [365 hallAsa' 3-2-94 ityatra niranubandhagrahaNe iti nyAyAnniranubandhasyaiva yasya grahaNena dayaNi hRdAdezAbhAvAt / / bahulAdhikArAditi 'isusorbahulam' 7-2-128 ityato'nuvRttAt / mitrAmitrArthayoriti nanu suhRduIcchabdayormitrArthayoriti vizeSaNaM kimarthaM mitrAmitrArthayoreva suhRduhRdrUpasamAmAntavidhAnenAvyabhicArAt ! satya, suhRdayaduhRdayazabdayoH gapharArthayoryadA 'tasyedam' 6-3-160 ityaNi 'hRdayasya hallAsa' 3-2-94 ityanena hRdAdezastadApi suhRduIcchabdau sta iti tadvyavacchedArtha mitrAmitrArthayorityuktam / tatra tadantavidheri ti na kevala sindhu ityasya kebalasya kacchAdI pAThAt kevalAn pratyayaH kiMtu sindhyanteti pAThAt tadantAdapItyarthaH / prAcAM nagarasya // 7. 4. 26 // prAcAM deze vartamAnasya nagarAntasya zabdasya Niti taddhi te pare AdeH 'pUrvapadasyottarapadasya ca svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati / sumanagare bhavaH sauhmanAgaraH, pauNDanAgaraH, vAju (vrAMja) nAgaraH, bairATanAparaH, pairinAgaraH / prAcAmiti kim ? udIcAM mADanAgaraH // 26 // nyA0 sa0 prAcAM-puNDAmaDAzca puruSavizeSAH / anuzatikAdInAm // 7. 4. 27 // anazatika ityevamAdInAM zabdAnAM Niti taddhite pare pUrvapadasyottarapadasya ca svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati / anuzatikasyedamAnuzAtikam, anuzatikasyApatya mAnuzAtikiH, anuhoDena carati AnuhauDikaH / ___anazatika, anuhoDa, anusaMvatsara, anusaMvaraNa, anurahat, agAraveNu, asihatyA, azvi (sya.) hatya, asyaheti, asyahetu, aniSAda, adhenu, kRruruta, kurupaJcAla, adhideva, adhibhUta, ihaloka, paraloka, sarvaloka, sarvapuruSa, sarvabhUmi, badhyoga, prayoga, abhigama, parastrI, puSkarasad, udakazuddha, sUtranaDa, caturvidyA, zAtakumbha, sukhazayana ityanuzatikAdiH / AkRtigaNo'yam, tena rAjapauruSyAdayaSTadhaNantA atraiva paTaya te / rAjapauruSyam, pArimANDalyam, prAtibhASyam, sArvavaidyam / pratyayAntare tvAdereva bRddhiH| rAjapuruSasyApatyaM rAjapuruSAyaNi: / / 27 / ___ nyA0 sa0 anu0 -pArimANDalyamiti parimaNDalamaNUnAM parimANaM tadyogAt paramANavo'pi parimaNDalAsteSAM bhaavH| prAtibhAvyamiti pratibhuvo bhAvaH dayaNi ubhayapadavRddhau 'yyakye 1-2-25 ityAvAdezaH, * asvayaMbhuvo'v ' 6-4-70 iti kRte pazcAdubhayapadavRddhirvA / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMlite / pAna. 3 sU0 28-29 ] sArvavaidyamiti sarve vedAH sarvA vidyA vA bheSajAdibhyaSTrayaNi 'avarNevarNasya' 6-4-68, yadA vidyA tadA 'vyaJjanAt pazcama' 1-3-47 iti yasya luk / rAjapuruSAryANariti atra 'avRddhAt' 6-1-110 ityAyaniJ / devatAnAmAtvAdau // 7. 4. 28 // devatArthAnAM zabdAnAmAtvAdau viSaye Niti taddhite pare AdeH pUrvapadasyottarapadasya ca svare vAdeH svarasya vRddhirbhavati / agnizca viSNuzca devatA asya AgnAvaiSNavaM sUktam, aindrApauSNaM haviH, AgnimArutaM karma, AgnivAruNImanaDvAhImAlabheta / AtvAdAviti kim ? skandavizAkhayoridaM skandavizAkham, brAhmaprajApatyam / 'vedasahazrutAvAyudevatAnAm' (3-2-41) ityata Arabhya 'uSAsoSasaH' (3-2-46) iti yAvadAtvAdayaH / 28 / / ... nyA. sa0 devatA0-vizAkhaH skandamijam / brAhmaprajApatyamiti atra patyavayavayogAt prajApratizabdo'pi patiriti 'anidamya' 6-1-15 iti jyaH, bhAve 'patirAjanta' 7-1-60 iti TyaN vA / Ato nendravaruNasya // 7. 4. 29 // AkArAntAtpUrvapadAtparasya indrazabdasya varuNazabdasya cottarapadasya svareSvAdeH svarasya vaddhirna bhavati / agnizca indrazca agnendrau, tau devatA asya Agnendram sUktam, saumendraM haviH, aindrAvaruNam, maitrAvaruNam / Ata iti kim / AgnivAruNam / uttarapadasyetyeva ? aindrAgnam ekAdazakapAlaM puroDAzaM nirvapet / nanu cendrazabdasya dvau svarau tatrAdyaH saMdhikAryeNa hriyate'paro ''varNevarNasya' (7-4-68) ityato'svara evendrazabdastasya ki vRddhipratiSedhena ? satyama, kintvanenetajjJApyate / bahiraGgamapi pUrvaM pUrvottarapayoH kAryaM bhavati pazcAtsadhikAryam, tena pUrveSukAmazama ityAdi siddhaM bhavati / 29 / ___ nyA0 sa0 Ato0 AgnendraM sUktamiti nanvagnizcendrazcAgnendrau tau devate asyeti vigrahe AkAro na prApnoti, yataH antaraGgAnapi vidhIna bahiraGgApi lup bAdhate iti iH kathaM na syAt yathA AgnivAruNamiti vyAvRttyudAharaNe, atha sUtrasAmarthyAdAkArI bhaviSyatIti iti cet , na, sUtramanyatrApi caritArtha yathA saumendraM haviriti, atha 'ivRddhimati' 3-2-43 iti i: prApnoti, na yato'gnizabdasya pratyayAdi 'I:Soma' 3-2-42 iti sUtrAdagnerityanuvRtteH? ___ ucyate, 'Ato nendra' 7-4-29 iti sUtraM vyaktI prAvarttiSTa tata etatsUtrAdAkAro bhavatyeva / AgnivAruNamiti agnizca varuNazca devatA'syeti vigrahe'Ni sati 'aikaayeN| 3-2-8 ityanena vibhaktilopaH 'IH SomavaruNe'gneH' 3-2-42 ityantaragAmItvaM ca tato antaragAnapi vidhIn bahiraGgApi lup bAdhate iti nyAyAt lubeva pravarttate, tato vibhaktilope Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pAda. 3. sU. 30-31] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [367 sati ItvaM 'devatAnAmAvAdI' 7-4-28 ityubhayapadavRddhizca prApnoti, dvayoH prAptau paratvAdubhayapadavRddhiH kriyate, tasyAM ca satyAM vizeSa vihitatvAt 'ivRddhimatya vaSyau' 3-2-43 iti ikAra eva / __ekAdazakapAlamiti ekAdazasu kapAleSu saMskRtaM 'saMskRte bhakSye' 6-2-140 ityaNa 'dvigoH' 7-1-144 iti lug / __pUrveSu kAmazama ityAdIta atra bhave'N 'prAdhAmANAm ' 7-1-17 ityutarapadavRddhiH, atra yadi pUrva saMdhiH syAttadA ikArasya pUrva padatvAt SusaMvandhina ra kArasya vRddhiH syAt / / sAsvaizvAkamaitreyabhrINahatyadhaivatyahiraNmayam // 7. 4. 30 / / sAravAdayaH zabdA aNAdipratyayAntAH kRtAralApAdayo nipAtyante / saravAM bhavaM sAravamudakam, sarayUzabdasyANi pratyaye'yityasya lopH| ikSvAkorapatyamaikSvAkaH / ' rASTrakSatriyAt'-(6-1-114) ityAdinAJ / ikSvAkoridamaikSavAkam, ikSvAkuzabdasya abhi aNi cokAralopaH / mitrayorapatyaM maitreyaH, mitrayuzabdasya gRSTyAditvAdeyani yulopaH / atha mitrAzabdo vidAdiSu kiM na paThayate / tathA ca ' kekayamitrayupralaya'-(7-4-2) ityAdineyAdezenaiva sidhyatIti nedaM nipAtanamArabdhavyaM bhavati / yaskAdiSu ca mitrayuzabdo bahuSu lubartha na paThitavyo bhavati ' yAJaH' (6-1-126) ityAdinaiva siddhatvAt / ucyate, ani sati mitrayUNAM saMdho maitreyakamityatrAkaDaM bAdhitvANa syAditi vidAdiSu na SaThyate / bhrUNaghno bhAvaH karma vA bhrauNahatyam, dhono bhAvaH karma vA dhaivatyam / atra TyaNi nakArastha tkaarH| hiraNyasya vikAro hiraNmayam, atra mayaTi yazabdalopaH / 30 / / vAntamAntitamAntito'ntiyAntiSad // 7. 4. 31 // antamAdayaH zabdAstamavAdipratyayAntAH kRtatikAdilopAdayo vA nipAtyante / ayameSAmatizayenAntikaH antamaH pakSe antikatamaH, atrAntikazabdasya tamappratyaye tikazabdalopo 'no'prazAno'nusvArAnunAsiko ca pUrvasyAdhuTpare' iti sakArAbhAvazca nipaatyte| ayameSAmatizayenAntikaH antitamaH / atra kazabdasya lopaH, pakSe antiktmH| antikAdAgacchati antita Agacchati, atrApAdAnalakSaNe tasau kazabdasya lopH| pakSe'ntikata Agacchati, antike sAdhuH antiyaH, atra yapratyaye kazabdasya lopaH ikArasya ca lopAbhAvaH / pakSe antikyaH / antike sIdati antiSada, atra saditi kibante kalopaH sasya SatvaM ca / pakSe antikasat / 31 // Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 32-36 / nyA0 sa0 vAnta0 sakArAbhAvazceti 'nAma sidayUvyaJjane' 1-1-21 iti padatvAt sakAraH prAptaH / vinmatorNISTheyasau lup // 7. 4. 32 // vinmatu ityetayoH pratyayayoNi iSTha iyasu ityeteSu pratyayeSu pareSu lub bhavati / sragviNamAcaSTe sranayati, ayameSAM sragviNAmatizayena sragbI srajiSThaH / ayamanayoH sragviNoratizayena sragvA srajoyAn, tvagvantamAcaSTe tvacayati, ayameSAmatizayena tvagvAn tvaciSThaH, ayamanayoratizayena tvagvAn tvacoyAn, kumudantamAcaSThe kumudayati, kumudiSThaH, kumudoyaan| ata eva vacanAdaguNAGgAdapISTheyasU / nirdizyamAnatvAt pratyayamAtrasya lup / 32 / ___ nyA0 sa0 vinma0-srajiSTha iti atrAntavarttivibhaktyapekSayA yathA vinnantasya iSThapratyaye prAptasya padatvasya sityeveti niyamena niSedhastathA vinlope'pi, na ca 'pratyayaH prakRtyAdeH" 7-4-115 iti vinnantAdiSThapratyayo vihito'tastasyaiva niyamena padatvAbhAvo, na tu vinlope pAzcAtyasyeti yataH 'pratyayaH prakRtyAdeH' 7-4-115 iti paribhASAyAH 'SaDvarjeka0' 7-3-40 ityatra SaDvarjanenAnityatvajJApanAt , evaM tvaciSTha ityAdiSvapi dRzyam / alpayUnoH kanvA / / 7. 4. 33 / / alpa yuvana ityetayoNi iSTha Iyasu ityeteSu pareSu kan ityayamAdezo vA bhavati / kanayati, kaniSThaH, kanIyAn, pakSa-alpayati, alpiSThaH, alpIyAna, yavayati, yaviSThaH yavIyAn / 33 / nyA0 sa0 alpa0-atrApi aguNAGgAdapi iSTheyasU vacanasAmarthyAd bhavataH, anyathA 'sthUladUra' 7-4-42 ityanenAntasthAdevayavasya lubapi na syAt tayorabhAvAt evamuttareSvapi dRzyam / prazasyasya zraH // 7. 4. 34 // prazasyazabdasya NISTheyasuSu parata: zra ityayamAdezo bhavati / yati zreSThaH, zreyAn / 34 / vRddhasya ca jyaH // 7. 4. 35 // vRddhazabdasya prazasya zabdasya ca NoSTheya suSu parato jya ityAdazo bhavati / jyayati, jyeSThaH / 35 // jyAyAn // 7. 4. 36 // jyAyAniti pUrvasUtreNa vihitAjjyAdezAtparasyeyasorIkArasya AkArAdezo nipAtyate / ayamanayoratizayena prazasyo vRddho vA jyAyAn, jyAyasI / 36 / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 4. sU. 37-39 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [369 nyA0 sa0 jyAyA0-AkArAdeza iti atrAkArasyApi nipAtane jyAyAniti sidhyati 'lugasyAdetyapade' 2-1-113 ityasyAkArakaraNAdevApravRtteH prakriyAnirAsArtha tvAkArakaraNam / bADhAntikayoH sAdhanedau // 7. 4. 37 / / bADha antika ityetayorNISTheyasuSu parato yathAsaMkhyaM sAdhaneda ityetAvAdezI bhavataH / sAdhayati, sAdhiSThaH, sAdhIyAn, nedayati, nediSThaH, nedIyAn / 37 / __ nyA. sa0 bADhA0 sAdhaneda iti adantAvetAviti samAnalopitvAdasasAdhadiyatra Gapare Nau sanvadAdikAryAbhAvaH / priyasthirasphirorugurubahulatRpradIrghavRddhavRndArakasyemani ca prAsthA sphAvaragarabaMhatrapadAghavarSavRndama // 7. 4.38 // priyAdInAM yathA saMbhavamimani NISTheyasuSu ca yathAsaMkhyaM prA ityAdaya AdezA bhavanti / priyasya prA,-premA, prApayati, preSThaH, preyAn / sthirasya sthA, sthemA, sthApayati, stheSThaH, stheyAn / sphirasya sphA,-sphApayati, spheSThaH, spheyAn / urovara,-varimA, varayati, variSThaH, varIyAn / gurorgara,-garimA, garayati, gariSThaH, garoyAn / bahulasya baMha,-baMhimA, baMyati, baMhiSThaH, bahIyAn / tRprasya trap-trapimA, trapayati, trapiSThaH, pIyAn / dIrghasya drAghadrAghimA, drAghayati, drAghiSThaH, drAdhIyAn / vRddhasya varSa-vaSimA, varSayati, varSiSThaH, varSIyAn / vRndArakasya vand-vRndimA, vRndayati, vRndiSThaH, vRndIyAn / sphirazabdasyAvarNatvAdapRthvAditvAdadRDhAditvAcca nemn-prtyyH| varAdInAmakAra uccAraNArthaH, kazcitta karotyarthe Nau prAdyAdezaM necchati, tanmate priyayati, sthirayatItyAdi / 38 / / ____ nyA0 sa0 priya0-sthemeti atra bahuvacanasAmarthyAt 'varNadRDhAdibhyaH' 7-1-59 itIman , zeSeSu 'pRthvAderiman vA' 7-1-58 vRndArakAt 'varNadRDhAdibhyaH STya N ca vA' 7-1-59 ityaneneman / pRthumRdubhRzakRzadaDhaparivRDhasya Rto raH // 7. 3. 39 // pRthvAdInAmRkArasyemani NISTheyasuSu ca pareSu razabda Adezo bhavati / prathimA, prathayati, prathiSThaH, prathIyAn, mradimA, mradayati, mradiSThaH, mradIyAn, bhrazimA, bhrazayati, bhraziSThaH, bhrazIyAn, RzimA, krazayati, RziSTaH, krazIyAn, draDhimA, draDhayati, draDhiSThaH, draDhoyAn, parivaDhimA, parivaDhayati, - parivaDhISThaH, parivaDhIyAn / kecittu vRDhazabdasyApIcchanti / vaDhimA, vaDhayati, vaDhiSThaH, vaDhIyAn / pRthvAdInAmiti kim ? RjimA, Rjayati, RjiSThaH, Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 40-42 | RjIyAn, kRSNimA, kRSNayati, kRSNiSThaH, kRSNIyAn / anRcIyAn svacIyAn / Rta iti kim ? sarvasya mA bhUt / 39 / C nyA0 sa0 pRthu0 - anucIyAnityAdi na vidyante Rco 'sya naJ bahoH ' 7-3-139 ityap, zobhanA Rg yasya svRc, AbhyAmapyaguNAGgatve'pi 'vinmatoH ' 7-4-32 iti jJApakasya sarvodviSTatvAdIyas / bahorNoSThe bhUy // 7. 4. 40 // bahuzabdasya NISThayoH parayorbhUya ityayamAdezo bhavati, bhUbhAvApavAdaH / bhUyayati, bhUyiSThaH / bahorAkhyAnaM bhUyanam / Nau kecidvikalpamAhuH / bhUyayati, bhUyamam / pakSe bahayati, bahanam / bahorNo bhAviti kazcit / bhAvayati // 40 // nyA. sa. baho0 - bahorAkhyAnamiti Nico'naTazcaikamevedaM vAkyaM, yad vA bahumAcaSTe Nic bhUyyata ityanaT / bhUlukaH caivarNasya / / 7. 4. 41 / / bahuzabdasya IyasAvimani ca pare bhU ityayamAdezo bhavati anayozcevarNasya lugbhavati / bhUyAn bhUyAMso, bhUyAMsaH, bhUmA / bhU U iti UkAra prazleSAdavAdezo na bhavati / ivarNasyeti kim ? sarvasya mAbhUt / 41 / nyA0 sa0 bhUlU 0 - ' priyasthira' 7-4-38 ityataH sUtrAdimaNiiSThaI yasavazcatvAro'nuvarttante teSu ca NISThayoH pUrvasUtrAghrAtatvAt pArizeSAdimanIyasorevAyaM vidhirityAhaIyasAvimani ceti / UkAra prazleSAditi na ca bhU ityAdezavidhAnAdatra na bhaviSyati iti yato bhUmetyatra padatvAdapade uktaH 'asvayaMbhuveSu' 7-4-70 iti abU na bhaviSyatIti, atra bhU Adezasya caritArthatvAt, bhUyAnityAdAvav syAditi bhUzcAsAvUzceti prazleSavyAkhyAnam / sthUladUrayuvahasva kSiprakSudrasyAntasthAderguNazca nAminaH / / 7. 4.42 // sthUlAdInAM yathAsaMbhava mimani NISTheyasuSu ca pareSvantasthAderavayavasya lag nAminazca guNo bhavati / sthUla - sthavayati, sthaviSThaH, sthavIyAn / dUradavayati, daviSThaH, davIyAn / yuvan - yavayati, yaviSThaH, yavIyAn / hrasva - hasima:, hrasayati, isiSThaH, hrasIyAn / kSipra-kSepimA, kSepayati, kSepiSThaH, kSepIyAn / kSudra - kSodimA, kSodayati, kSodiSThaH, kSodIyAn / hrasvAdibhyaH pRthvAditvAdiman / uttareNAntyasvarasyAnenArthAdantasthAyA lope siddhe antasthAderiti kimartham ? yena nAprAptinyAyenAntyasvarAdilopaM bAdhitvAnenAntasthAyA eva lopo mA bhUdityevamartham / nAmina iti kim ? hrasvakSiprakSudrANAM sakArapakAradakArANAM Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 4. sU. 43-45 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [371 mAbhUt, kecittu sthUladUrayUnAM karotyarthe Nau necchanti / sthUlaM karoti sthUlayati, dUrayati, yuvayati / 42 // . nyA0 sa0 sthUla0-antasthAderiti kimarthamiti-antyasvarasya tAvat 'trantyasvarAdeH' 7-4-43 ityanena lupi satyAmantasthAmAtramevAvaziSyate, tatazcAtrAdigrahaNaM nirarthakaM kiMtu antasthAderityanIyAntasthAyA iti kartumucitamiti praznAzayaH / ____dakArANAM mAbhUditi sarvamukhasthAnamavarNamityekadezena pratyAsattyA sakAradakArayorArasya svotvaM syAt / trantyasvarAdeH // 7. 4. 43 // tRpratyayasyAntyasvarAdezcAvayavasyemani NISTheyasUSu ca pareSu lugbhavati / / kartR mantamAcaSTe karayati, kariSThaH, karIyAn, kartAramAcaSTe karayati / mAtayati bhrAtayatItyatra anarthakatvAt tRzabdasya na bhavati / paTimA, paTayati, paTiSThaH, paTIyAn / laghimA, laghayati, laghiSThaH, laghoyAn / vimanaso bhAvo vimanimA, sanmanaso bhAvaH sanmanimA, dRDhAditvAdiman / vinmatolu pi anekasvarasyAntyasvarAdelacaM ca vikalpenecchantyeke, lugabhAvapakSe Nau guNaM cecchanti / / payasvinamAcaSTe payayati, payasayati, payiSThaH, payasiSThaH, payoyAna, payasIyAn / vasumantamAcaSTe vasayati, vasavayati, vasiSThaH, vasaviSThaH, vasIyAn, vasavIyAn / 43 / nyA0 sa0 trantya0-anarthakatvAditi anarthakatvaM cAsyAvyutpannatvAt, tRpratyayazca vaNa pUrvI vijJAnArthaH / naikasvarasya // 7. 4. 44 // ekasvarasya zabdarUpasya yo'ntyasvarAdiravayavastasyemani NISTheyasuSu ca pareSu lugna bhadati / sragviNamAcaSTe srajayati, srajiSThaH, srajIyAn / sragvantamAcaSTe sUcayati, sruciSThaH, srucIyAn / ekasvarasyeti kim ? vasumantamAcaSTe vasayati, vasiSThaH, vasIyAn / imani cetyeva / asyApatyam iH| jJo devatAsya jJaH, zriye hitaH zrIyaH, yogavibhAgAt 'avarNevarNasya' (7-4-68) iti lopasyApi prtissdhH| zreSThaH, zreyAna / 44 / nyA0 sa0 naika0-yogavibhAgAditi anyathA trantyasvarAderanekasvarasyetyeva kuryAt / daNDihastinorAyane // 7. 4. 45 // daNDina, hastin ityetayorAyane pratyaye'ntyasvarAdeluMga na bhavati / 'nopadasya-' (7-4-61) iti prAptau pratiSedhaH / daNDino'patyaM dANDinAyanaH, Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda. 4 sU0 46 - 51 ] hAstinAyanaH, naDAdyAyanaN / Ayana iti kim ? daNDinAM samUho dANDam hAstikam // 45 // ' kavaci ' nyA0 sa0 daNDi0 - dANDam, hAstikam - 'zvAdibhyo'J' 6-2-14 itIkaN, 'nopadasya' 7-4-61 ityantalopaH / vAzina Ayanau / / 7. 4. 46 / / 6-2-26, vAzin zabdasyAyanipratyaye pare'ntyasvarAderlug na bhavati / vAzino'patyaM vAzinAyaniH / ' avRddhAddornavA' ( 6-1-110 ) ityAyani / 46 / ye jihmAzinaH // 7. 4. 47 // jihmAzinzabdasya eye pratyaye pare'ntyasvarAderlug na bhavati / jihmAzino'patyaM jaihmAzineyaH, zubhrAditvAdeyaN // 47 sasvartmanoH // 7. 4. 48 // adhvan Atman ityetayorIna pratyaye pare 'ntyasvarAderlug na bhavati / adhvAnamalaMgAmI adhvanInaH, ' adhvAnaM yenI' ( 7 - 1 - 103 ) itInaH / Atmane hita AtmanInaH, ' bhogottarapadAtmabhyAmIna: ' ( 7-1-40 ) itInaH / Ina iti kim ? prAdhvam, adhyAtmam // 48 // ikaNyatharvaNaH // 7. 4. 49 // atharvan zabdasyekaNi pratyaye pare'ntyasvarAderlug na bhavati atharvANaM vettyadhIte vA AtharvaNikaH, nyAyAditvAdikaN / 49 / yUno ke / 7. 4. 50 // yuvan zabdasyA ke pratyaye pare 'ntyasvarAderlug na bhavati / yUno bhAvaH yauvanakA, caurAditvAdakaJ / aka iti kim ? yuvA prayojanamasya kim // 50 // nyA0 sa0 yUno0 - yauvaniketi caurAdyamanojJAdyakamiti strIklIvatvam / ano'Tye ye / 7. 4. 51 // an ityetadantasya Tyavajate ye pratyaye pare'ntyasvarAderlugna bhavati / sAmani sAdhuH sAmanyaH, evaM vemanyaH, mUrdhani bhavaH mUrdhanyaH, takSNo'patyaM tAkSaNyaH, kurvAditvAt JyaH / aTya iti vacanAt sAnubandhe'pi pratiSedhaH / ana iti kim ? chatriSu sAdhuH chattryaH, aTaya iti kim ? rAjJo bhAvaH karma vA rAjyam, daurAtmyam / ya iti kim / paramarAjaH, dvimUrdhaH / 51 / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda 4. sU. 52-56] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 373 aNi // 7. 4. 52 / / __ an ityetadantasyANi taddhite pare'ntyasvarAdelugna bhavati / sutvano'patyaM sautvanaH, yAjvanaH, sAma devatAsya sAmanaH, vaimana:, saMdiSTaM karma kArmaNama, 'parvaNi bhavaH pArvaNaH aNIti kim ? karma zIlamasya kArmaH, chantrAditvAdaJ / karmaNe zaktaM kAmu kam, 'yogakarmabhyAM yoko' (6-4-95) ityuka, yogavibhAga uttarArthaH / 52 / saMyogAdinaH // 7. 4. 53 // saMyogAtparo ya in tadantasyANi pare'ntyasvarAdeluga na bhavati / zaGkhino'patyaM zAGakhinaH, cAkriNaH, vAjriNaH, srAgviNaH, mAdriNaH, bhAdriNaH / saMyogAditi kim ? medhAvino'patyaM maidhAvaH, mAyAvaH / aNItyeva ? prAkAramadino'patyaM prAkAramardiH, vAhvAditvAdi / anapatye uttareNa siddhatvAdapatyArtho'yamArambhaH / 53 / gAthividathikezipaNigaNinaH // 7. 4. 54 // gAthin, vidathin, kezina, paNin, gaNin ityeteSAminnantAnAmaNi pare'ntyasvarAdelugna bhavati / gAthino'patyaM gAthinaH, vaidathinaH, kaizinaH, 'pANinaH, gANinaH // 54 anapatye // 7. 4. 55 // innantasyApatyAdanyatrArthe yo'N tasmin pare'ntyasvarAdelug na bhavati / sAMkUTinaM vartate, sAMkoTinam, sAMrAviNam, sAmAjinam gabhiNInAM samUho mAbhiNam / bhikSAditvAdaN / guNina idaM gauNinam, stragviNa idaM svAgviNama anapatye iti kim ? medhAvino'patyaM maidhAvaH / aNItyeva ? garbhiNAM samUho gArbham, daNDinAM dANDam, cakriNAM cAkram / zvAdibhyo'n ' ( 6-2-26) ityaJ / 55 / nyA0 sa0 ana0-gAmiNamiti 'jAtizca' 3-2-51 iti puMvat , anyathA 'svarasya' 7-4-110 iti sthAnitvAt prAptireva na / ukSNo luk // 7. 4. 56 // ukSanazabdasyAnapatye'Ni pare'ntyasvarAdeluMga bhavati / ukSaNa idamaukSaM padam / anapatya ityeva ? ukSNo'patyamokSaNaH // 56 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4. sU. 57-625 ! brahmaNaH / / 7. 4. 57 / / brahmazabdasyAnapatye'Ni pare'ntyasvarAdeluga bhavati / brahmaNa idaM brAhmamatram, brAhmo mantraH, yogavibhAga uttarArthaH / 571 jAto / / 7. 4. 58 / / brahmanazabdasya jAtAvabhidhyAyAmanapatye evANi pare'ntyasvarAdeluga bhavati / brahmaNa iyaM brAhmI oSadhiH, pUrveNa siddhe jAtAknapatye eketi niyamArtha vacanam, tenottarasUtreNApatye lag na bhavati / brahmaNo'patyaM brAhmaNaH, jAtAviti kim ?' brahmaNo'patyaM brAhmo nAradaH / 58 / / nyA0 sa0 jAtI0-niyamArthamiti vyaktivAcinastu brahmaNo'patye'NiH brAhma iti bhavatyuttareNa lopAta , sUtrAkaraNe tu brAhmaNa iti na syAt / avameNo mano'patye / / 7. 4. 59 / / varmanazabdavajitasya mannantasyApatyArthavihite'Ni pare'ntyasvarAdela gA bhavati / suSAmno'atyaM sauSAmaH, mAdasAmaH, bhAdrasAmaH / adharmaNa iti kim ? cakravarmaNo'patyaM cAkravarmaNaH / mana iti kim ? sutvano'pratyaM sautvanaH vAgvanaH / apatya iti kim ? carmaNA channazcArmaNo rathaH / 59 / nyA0 sa0 avamai0-cAkravarmaNa iti atra vyAvRttau sarvatra 'nopadasya' 7-4-61 ityanenApi nAnyasvarAdilopaH 'aNi' 7-4-52 ityanena niSedhAt / hitanAmro vA // 7..4. 60 // hitanAmanazabdasyAphtye'Ni pare'ntyasvarAdelaga bhavati baa| hitanAmno'patyaM haitanAmanaH, haitanAmaH / apatya iti kim ? haitanAmanaH / 60 / no'padasya taddhite // 7. 4. 61 // nakArAntAnAmapadasaMjJakAnAM taddhite pare'ntyasvarAdeluga bhavati / medhAvimoatyaM maidhAvaH, mAyAvaH, auDulomiH, zAralomiH, aamnimiH| dvayorahroH samAhAro vyahaH, yahaH / hastinAM samUho hAstikam / na iti kim ? vaidyutaM tejaH / apadasyeti kim ? medhAvirUpyam medhAvimayam / taddhita iti kim ? hastinA, hastine / 6 // kalApikuthumitatalijAjalilAGgalizikhaNDizilAlisabrahma cAripIThasarpisUkarasadmasuparvaNaH / / 7. 4. 62 // kalApyAdInAM nakArAntAnAmapadasaMjJakAnAM taddhite pare'ntyasvarAdelama Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda. 4. sU. 63-65] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [375 bhavati / atra ye innantAsteSAmanapatya iti zikhaNDipIThasarpiNorapatye'pi " saMyogAdinaH' (7-4-53) iti sUkarasadmasuparvaNostvaNi (7-4-52) iti niSedhe prApte lugavacanam / kalApinA prokta vedamadhIyate kAlApAH, kauthumAH / taitalI, jAjalo, lAGgalI, cAcAryAH / tatkRto grantho'pyupacArAt tacchabdenocyate / tamadhIyate taitalAH, jAjalAH, lAGgalAH, zikhaNDina ime'patyAni vA zaikhaNDAH, zilAlinaH zailAlAH, sabrahmacAriNaH sAbrahmacArA, pIThasarpiNaH 'paiThasarpAH, sUkarasadmanaH saukarasadmAH, suparvaNaH sauparvAH / 621 vAzmano vikAre / 7. 4. 63 / / .. azmanazabdasyApadasya vikAre vihite taddhite pare'ntyasvarAdela gvA bhavati / azmano bikAraH AzmaH, Azmano bA 6 vikAra iti kim ? Azmano mantraH, nityamicchantyeke / 63 / carmazunaH kozasaMkoce / / 7. 4. 64 / / ___ carman, zvana ityetayorapadabhUtayoryathAsaMkhyaM koze saMkoce cArthe taddhite 'pare'ntyasvarAdeluga bhavati / carmaNo vikAraH koshshcaamH| kosAdanyatra cArmaNaH / zuno'yaM zauvaH saMkocaH, saMkocAdanyatra zauvanaH / kathaM zuno vikAro'vayavo pA zauvaM mAsam zauvaM pucchamiti ? haimAditvAdani 'no'padasya' -(7-4-61) ityeva bhaviSyati / 64 / prAyo'vyayasya / / 7. 4. 65 // __ avyayasyApadasaMjJakasya taddhite pare'nsyasvarAdeH prAyo laga bhavati / svarbhavaH sauvaH, bahirjAto bAhyaH, bAhokaH, sAyaMprAtikaH, paunaHpunikaH / 'varSAkAlebhyaH' (6-3-79) itIkam / anabhidhAnAdavyayalakSaNastanada na bhavati / paunaHpunyam, upariSTAdAgataH aupariSTaH, parata AgataH pArataH, ekaikazyam / prAyograhaNaM prayogAnusaraNArtham, teneha na bhavati / ArAtIyaH, zAzvatikaH, zAzvataH, pArthakyam / apadasthetyeva / kaMyuH, zaMyuH, ahaMyuH / 65 / nyA0 sa0 prAyo0-sAyaMprAtika ityAdi athAvyayasamudAyo'vyayagrahaNena gRhyate iti 'sAyaMciram', 6-3-88 iti sAyaMprAtarAdibhyastanaT kasmAnna bhavati ? ityAha-anabhidhAnAdiyAdi, ekaikazyamiti ekamekaM dadAti, ekazabdasyAmantasya vIpsAyAM dvitvaM 'plupcAdAveka' 7-4-81 ityamo lupi bahvalpArthAt ' 7-3-150 iti kArake zas , ekaikazo bhAvaH ttynn| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ] bRhadRtti-laghunyAsasa~valite [pA0 4. sU0 66-68 ] ArAtIya ityAdi-'dorIyaH' 6-3-32 varSAkAlebhyaH' 6-3-80 itIkaNa,. 'bhartusaMdhyAderaNa' 6-3-89 / anInAdaTyato'taH // 7. 4. 66 // Ina-at-aTvajite taddhite pare'padasyAhno yo'kArastasya luga bhavati / ahnAM samUhaH Ahnam, ahnA nirvRttam Ahnikam, anInAdaTIti kim / dvAbhyAmahobhyAM nirvRttaH dvAbhyAmahobhyAM bhRto'dhoSTo dve ahanI bhUto bhAvI vA byahInaH, tryahINaH, 'rAtryahaH'-(6-4-110) ityAdinenaH / ati, anvaham, pratyaham / aTi,-dvayoroH samAhAraH byahaH, tryahaH, uttamAhaH, paramAhaH, puNyAham, sudinAham / 66 / nyA0 sa0 anI-dvayahIna iti 'sarvA zasaMkhyA' 7-3-118 iti vihitamaTaM paramapi samAsAntaM bAdhitvAnavakazitvAt 'rAtryahaH saMvatsara' 6-4-110 itIna eva anvahamityAdi aharaharanu, aharahaH prati 'yogyatA' 3-1-40 iti vIpsAyAmavyayIbhAve napuMsakAd vA' 4-3-89 ityat / yadA tu anugataM pratigatamahaH tadA 'ahnaH' 7-3-116 ityarTa bAdhitvA'vyayadvAreNa 'sarvAza' 7-3-118 ityada ahlAdezazca syAt / dvayahaH, tryahaH, "dvigoranaho'da' 7-3-99 / vizatesterDirti / / 7. 4. 67 / / vizatizabdasyApadasaMjJakasya yastizabdastasya Diti taddhite pare lagA bhavati / vizatyA krItaH viMzakaH, viMzatiradhikAsmin zate vizaM zatama, ekaviMzam, vizateH pUraNaH viMzaH, ekaviMzaH, AsannA vishtiressaamaasnnvishaaH| vizateriti kim ? ekasaptateH pUraNaH ekasaptataH, ekaashiitH| taddhita ityeva / viMzatau / 671 avarNavarNasya / / 7. 4. 68 // avarNAntasyevarNAntasya cApadasya taddhite pare lagbhavati / nidizyamAnasvAdavarNavarNayoreva / dakSa, dAkSiH, plakSa, plAkSiH, cUDA, cauDiH, balAkA,bAlAkiH, ivarNa,-nAbhi, nAbheya: / saMkRtiH, sAMkRtyaH, dulI,dauleyaH, rohiNI,rauhiNeyaH, vatsaM prINAtIti vatsaprIH tasyA apatyaM vaatspreyH| atra 'catuSpAdya aiyaJ' (6-1-83) / paratvAcceyAdezo bAdhyate / zrAyaM havirityAdiSu tu vizeSavihitatvAt 'vRddhiH svare' (7-4-1) ityAdinA vRddhireva / apadasyetyeva / zuklatamaH, UrNAyuH, zucitaraH / taddhita ityeva / vakSe, agnyoH / 68 // Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda 4. sU. 69-72 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [377 akadrapANDavoruvarNasyaiye // 7. 4. 69 // kadrUpANDuzabdavajitasya uvarNAntasya eye taddhite pare luga bhavati / kamaNDalvA apatyaM kAmaNDaleyaH, madrabAhvA mAdrabAheyaH, zitibAhvAH zaitibAheyaH, jambbA jAmbeyaH, lekhAbhruvaH laikhaabhreyH| atra paratvAduvAdezo bAdhyate / akadrUpANDvoriti kim ? kAdraveyaH, pANDaveyaH / uvarNasyeti kim ? vaimaatryH| eya iti kim ? mANDavyaH / 69 / asvayaMbhuvo'v // 7. 4. 70 // ___ svayaMbhUzabdavajitasyApadasaMjJakasyovarNAntasya taddhite pare av ityayamAdezo bhavati / upagorapatyamaupagavaH, kApaTavaH, bAbhravyaH, mANDavyaH / zaGkavyaM dArU, picavyaH karpAsaH, bAhaviH, aupabindaviH (aupabAhaviH) asvayaMbhuva iti kim ? svAyaMbhuvaH / 70 / RvarNovarNadosisusazazvadakasmAtta ikasyeto luk // 7. 4. 71 // RvarNAntAduvarNAntAddoszabdAdisantAdusantAcchazvadakasmAdvivajitAttakArAntAcca parasyekapratyayasya saMbandhina ita ikArasya lugbhavati / mAturAgataM mAtRkam, paitRkam / 'Rta ikaN' (6-3-151) / uvarNa, niSAdakA bhavaH naiSAdakarSukaH, zAbarajambukaH, 'uvarNAdikaN' (6-3-38) / dos, dobhyA tarati dauSkaH, is, sapiH paNyamasya sApiSkaH, bAhiSkaH / us, dhanuH praharaNamasya dhAnuSkaH, yAjuSkaH, udazvitA saMskRta odana audazvitkaH, zakRtA saMsRSTaH zAkRtkaH / yAkRtaH / zazvadakasmAt pratiSedhaH kim ? zazvadbhavaM zAzvatikam, 'varSAkAlebhyaH' (6-3-79) itIkaNa-Akasmikam, adhyaatmaaditvaadiknn| pratyayayayorisusohaNAdiha na bhvti| AziSA carati AziSikaH vase: ki us, uSA carati auSikaH, mathitaM paNyamasya mAthitika ityatrApi tAntatvasya lAkSaNikatvAt na bhavati / 71 / asakRtsaMbhrame // 7. 4. 72 // ___ bhayAdibhizcittavyAkSepAt prayoktustvaraNaM sNbhrmH| tasmindyautye yat pravartate padaM vAkyaM vA tadasakRdanekavAraM prayujyate / ahirahiH, budhyasva budhyasva, ahirahirahiH, budhyasva budhyasva budhyasva, hastyAgacchati hastyAgacchati, laghu palAyadhvaM laghu palAyadhvam / saMbhramAdau padaM Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 4 sU0 73 | vAkyaM vA vartate na padAvayava iti nAsau asakRdvirvA bhavati / tacca padaM vAkyaM vA pariniSpannaM sattatra vartate nApariniSpannamiti kRteSu yatvAdikAryeSu tadasakRdvirvA bhavati nAkRteSu / tena drogdhA drogdhA, droDhA droDhetyeva bhavati natu drogdhA droDhA droDhA drogdhA / evaM mASavApANi mASavApANi, mAtuHSvasA mAtuHSvasA hoNo hINaH / kRtadvirvacanAnAmapi rUpArthayorabhedena sthAnivadbhAvena caikapadatvAt kautaskutaH paunaHpunyam paunapunikaH ityAdiSu taddhitaH siddho bhavati // 72 // nyA0 sa0 asa0 10 - asakRdvirveti anenAsakRt vakSyamANaistu dviH / kautaskuta iti kaskAdau kautaskuteti pAThAdAgate'rthe aNeva, na tu 'kvehAmAtra ' 6-3 - 16 iti tyac / bhRzAbhIkSNyAvicchede diH prAktamavAdeH / / 7. 4. 73 / / kriyAyAH sAkalyamavayavakriyANAM kAtsyaM bhRzArthaH / paunaHpunyamA bhIkSNyam, sAtatyaM kriyAntarairavyavadhAnamavicchedaH / eteSu dyotyeSu yatpadaM vAkyaM vA vartate tattamavAdipratyayebhyaH prAgeva dvirucyate / bhRze, lunIhi lunIhItyevAyaM lunAti, adhISvAdhISvetyevAyamadhIte, AbhIkSNye, bhojaM bhojaM vrajati, bhuktvA bhuktvA vrajati avicchede, pacati pacati, adhIte adhIte, brahmacaryaM carati carati, prapacati prapacati, satkaroti satkaroti, alaMkaroti alaMkaroti / bhRzAdayazca kriyAdharmA iti kriyApadamevAtra saMbadhyate / kriyAvizeSaNasyApi kriyAtvenAdhyavasAya t bhRzAdiyAMge dvirvacanaM bhavati / yathA punaHpunaH pacati bhUyo bhUyaH paThati, vAraMbAraM bhuGkte, muhurmuhuH pibati, zanaiH zanairgacchati, mandaM manda tudati, stokaM stokaM calati, pRthakpRthagabhidhatte / yadA tu kriyArUpatA na vivakSyate tadA ' navA guNaH sadRze rit' (7-4-86 ) iti sAdRzye dvirvacanaM bhavati / manda mandaM tudati, stokaM stokam astamayati iti / eteSviti kim lunIhi, bhuktvA vrajati, pacati / bhRzAbhIkSNyayoryaGiti yaGantamuktArthatvAnna dvirucyate / yadA tu bhRzArthe yaG tadAbhIkSNyArthAbhivyaktaye dvirvacanam pApacyate pApacyata iti / yadA tu tatpratipAdanAya paJcamI vidhIyate tadA tasyA dvirvacanasahAyAyA evAbhIkSNyapratipAdane sAmarthyaM ktvANamoriveti dvirvacanamapi bhavati pApacyasva pApacyasveti / prAktamabAderiti kim ? pacatipacatitamAm, pacatipacatitarAm / atra tamabAderAtizAyikAtpUrvameva dvirvacanam pazcAttamavAdiH, anyathA hyaniyamaH syAta // 73 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 4. sU. 74-75 | zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 379 nyA0 sa0 bhRzAbhIkSNyA0- AmIkSNyaM vicchedenApi sthitvA sthitvA kriyAkaraNe saMbhavati, avicchedazca nirantarakriyAkaraNe saMbhavati ityanayorbhedaH / kriyAvizeSaNasyeti yadi kriyApadamevAtra saMbadhyate tarhi punaH punaH pacatItyatra kathaM kriyAvizeSaNasya dvirvacanam ? ityAzaGkA, astamayatIti ' iMNk gatau ' ayanamayaH astamayo'stamayaH, sa ivAcati kvipi rUpamidaM iM duM ityasya vA / dvirvacanamiti yadA tu AbhIkSNye yaG tadA bhRzArtha ghyAvayavakriyAsAkalyarUpasya madhyapatitvena gatArthatvAd vicAro na kRtaH / nAnAvadhAraNe // 7 4. 74 // nAnAbhUtAnAM bhedeneyattAparicchedo nAnAvadhAraNam / tasminyacchandarUpaM vartate tadvirucyate, yogavibhAgAtprAktamabAderiti nAnuvartate / asmAtkArSApa - dibhavadbhyAM mASaM mASaM dehi, pratyekaM mASamAtraM dehi nAdhikamityarthaH / dvau dvau dehi, trIn trIn dehi, eSu kArSApaNasaMbandhino mASA na sAkalyena ditsitAH kiM tarhi pratyekaM mASamAtrameva dvAveva traya eva veti na vIpsAsti / nAnAgrahaNaM kim asmAtkArSApaNAdihabhavaddhabhyAM mASaMdehi / ekamevetyarthaH / avadhAraNa iti kim / asmAtkArSApaNAdibhavadbhyAM mASaM dvo trInvA dehi // 74 // nyA0 sa0 nAnA0--bhUtAnAmityAdi nAnAzabdo nAnAbhUte mASAdau vatrttate tasyAvadhAraNamekatvAdi nAnAvadhAraNamiti na vIpsA'stIti, iha satyapi nAnAvadhAraNe vIpsAstyeva, dvAvapi hi tau mASau pratyekaM dAnena vIpsyete, tato vIpsAyAmeva dvirvacanaM bhaviSyati kimarthamidam ? ityAha-eSu kArSApaNasaMbandhina ityAdi vIpsA hi dvirucyamAnasya yAvanto'rthabhedAstAvatAM pratyekaM kriyAdinA vyAptumicchA sA na dvayostrayANAM vA saMbandhe bhavati, api tu sarveSAmeva, atra ca kArSApaNa nAmAnekamA samudAyarUpastatra tatsaMbandhino mASAH sarva eva na dAtumiSTAH kintu ve, vIpsAyAM tu sarvaM dadAtyeva / AdhikyAnupUrye / 7. 4. 75 / / / / AdhikyaM prakarSa:, AnupUrvyaM kramAnullaGghanam / etayoryacchabdarUpaM vartate tadvirucyate / Adhikye, namo namaH, adhikaM nama ityarthaH / kanyA darzanIyA kanyA darzanIyA, ahodarzanIyA ahodarzanIyA, mahyaM rocate mahyaM rocate, eSa tavAJjalireSa tavAbjaliH, mahya rocatetarAm mahyaM rocatetarAm, atra prAgAtizAyikaH pazvA dvitvam, AnupUrvye, mUle mUle sthUlAH, agre agre sUkSmA:, jyeSThaM jyeSThamanupravezaya, kaniSThaM kaniSThamAsaya, mUlAdyAnupUrvyeNaiSAM sthaulpAdaya ityarthaH / agramUlamadhyAni trayo bhAgAH tatraikameva mukhyamatraM mUlaM ca / anyeSAM tu bhAgAnAmapekSAkRto'gra mUlavyapadezaH / aghaH sanniviSTamapekSyAgra Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMbalite [ pAda. 4 sU. 76-77 ] vyapadezaH, uparisaMniviSTamapekSya mUlavyapadezaH / na caikarUpaM bhAgAnAM sthaulyaM saukSmyaM vA kiM tarhi yathAmUlamupacIyate sthaulyam yathAgraM ca saukSmyopacaya iti vIpsA nAsti, evaM jyeSThatva kaniSThatvayorapi ApekSikatvAdvA nAstIti vacanam / / 75 / / C nyA0 sa0 adhi0 - agrea iti virAmavivakSaNAt na sandhiH 1-3-52 iti saMdhiniSedhaH / vIpsA nAstIti sAkalyena vyAptyabhAvAt / ApekSikatvAditi sAkalyaM nAsti, na hi ye vRddhAste vRddhA eva, ye ca kaniSThAste kaniSThA eveti / sarsaat samAnAM strIbhAvaprazne / / 7. 4. 76 // samAnAM kenacidguNena tulyatayA saMpradhAritAnAM strIliGgasya bhAvasya prazne yadvartate itarAntaM DatamAntaM ca zabdarUpaM tadvirucyate, ubhAvimAvADhyau katarA katarA anayorADhyatA kiM daivakRtA uta pauruSakRtetyarthaH katamA katamA anayorADhayatA ki sAdhanasaMbandhakRtA utAnyasaMbandhakRtA AhosvidubhayasaMbandhakRtetyarthaH / evaM sarva ime ADhyAH katarA katarA eSAmADhacatA / katamA katamA eSAmADhadyatA / sarva ime ADhayAH yatarA yatarA eSAM vibhUtiH tatarA `tatarA kathyatAm / yatamA yatamA eSAM saMpat, tatamA tatamA kathyatAm / taramAviti kim ? ubhAvimAvADhaghau kAnayorADhyatA / samAnAmiti kim ? ADhayo'yaM katarAsyADhayatA katamAsyADhyatA / strIgrahaNaM kim ? ubhAvimAvADhayau kataradanayorADhadyatvam / katamo'nayorvibhavaH / bhAvagrahaNaM kim ? ubhAvimau lakSmIvantau katarAnayorlakSmIH / katamAnayorlakSmIH / lakSyate'nayA puNyakarmeti lakSmIH, iyaM strI bhavati na bhAva iti / prazna iti kim ? ubhAvimAvADhacau yatarAnayorADhayatA tatarA zrUyatAm / keciDData raDatamAbhyAM strIliGgAccAnyatrApIcchanti / ubhAvimAvADhayo kIdRzI kIdRzI anayorADhayatA / kataratkataradanayorADhayatvam, katamaH katamo'nayovibhavaH / katarAnayaurADhayatetyAdI prApte svArthikaM dvirvacanam // 76 // pUrvaprathamAvanyato'tizaye / / 7. 4. 77 / / pUrvazabdaH prathamazabdazcAnyato'tizaye tadarthasya prakarSe dyotye dvirucyate, AtizAyikApavAdaH / pUrva pUrvaM puSyanti, prathamaM prathamaM pacyante, anyebhyaH pUrvataraM puSyanti, prathamataraM pacyanta ityarthaH / anyata iti kim ? pUrvataraM puSyanti, prathamataraM pacyante / atra svavyApArApekSAtizayo gamyate na tAvadime Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 pAda. 4. sU. 78-80 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 381 kizalayitA yAvatpuSpitAH, na tAvadime puSpitA yAvatpakvA iti / atizaya iti kim ? pUrvaM prathamam / anye'tizayamAtre'pi dvirvacanamicchanti tamaptarabarthaM ca vikalpam // 77 // nyA0 sa0 pUrva0 - tadarthasyeti prakarSo hyarthasya bhavati taddharmatvAt, tatazca dvirvacana bhAjoH pUrva prathama zabdayoreva pratyAsattervijJAyata iti / na tAvadime iti kramo hi kizalayAnantaraM puSpaM tattyAge na prathamameva puSpamevaM puSparityAge na phalamiti / propotsaM pAdapUraNe / / 7. 4. 78 // pra, upa, ut, sam ityetAnyupasargarUpANi dvirucyante tena cet pAdaH pUryate // prazAntakaSAyAgnerupopaplavavarjitam // udujjvalaM tapo yasya saMsaMzrayata taM jinam ||1|| pAdapUraNa iti kim ? praNamya sacchAsanavardhamAnam / idaM chandasIti kazcit // 78 // sAmIpye'dho'dhyupari / / 7. 4. 79 / / adhas, adhi, upari ityetAni zabdarUpANi dvirucyante sAmIpye vivakSite / sAmIpyaM dezakRtA kAlakRtA vA pratyAsattiH / adho'dho grAmam, adhyadhi grAmam, uparyupari grAmam, uparyupari duHkhAni, sAmIpya iti kim ? adhaH pannagAH, adhi brahmadatte paJcAlA, upari candramAH, kathamupari ziraso ghaTa iti ? atrottarAdharyamAtraM vivakSitam na sadapi sAmIpyamiti na bhavati / yathAyathamiti makArAntamavyayaM yathAsvamityarthe AzrIyate iti yathAsbe yathAyathamiti nArabhyate // 79 // vIpsAyAm / / 7. 4. 80 / / pRthaksaMkhyAyuktAnAM bahUnAM sajAtIyAnAmarthAnAM sAkalpena pratyekaM kriyayA guNena dravyeNa jAtyA vA yugapatprayokturvyAptumicchA bIpsA, tasyAM yadvartate zabdarUpaM tadvirucyate / vIpsA ca syAdyanteSveva bhavatIti teSAmeva dvivacanam / vRkSaM vRkSaM siJcati, grAmo grAmo ramaNIyaH, gRhe gRhe azvAH, goddhA yoddhA kSatriyaH, tathA rUpaM rUpaM pazyati, zuklaM zuklamAnayati, kriyAM kriyAmArabhate upacaritabhedasyApi bhavati / khinnaH khinno vizrAmyati, kSINaH kSINaH payaH pibati / vyApakadharmasyApi vyApyenAbhedopacArAdbhede sati vyApakAntarApekSAyAM vIpsA bhavati / sa evAnyo'nyaH saMpadyate / navo navo bhavati Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382] bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 80] jAyamAna iti / ADhacataramADhayataramAnaya / atra dvirvcnaatpraagaatishaayikH| vIpsAyAmiti kim ? vRkSaM siJcati / jAtyeka zeSetaretarayogakramAbhidhAneSu satyAmapi vyAptau yathoktalakSaNavIpsAyA abhAvAnna bhavati / tathAhi-saMpanno yavaH saMpannA yavA iti jAte rekatvAt bahvarthAbhidhAnaM nAsti / asminvane vRkSAH zobhanA iti eka zeSe sAkalyena vyAptirnAsti / tathAhi-katipayeSvapi vRkSeSu zobhaneSvayaM prayogo bhavati / evamitaretarayoge'pi / asminvane dhavakhadirapalAzAH zobhanA iti na vIpsA, tathAsminvane'yaM vRkSaH zobhano'yaM vRkSaH zobhana iti kramAbhidhAne sAkalyenApi vyAptI yogapadyAbhAvAnna bhavati / asminvane sarve vRkSAH zobhanA ityatra tu sarvazabdena vIpsArthAbhidhAnAnna bhavati / yathA taddhitasamAsAbhyAm / taddhitena tAvat, dvau dvau pAdau dadAti dvipadikAM dadAti, ekaikaM dadAti ekazo dadAti, ekaikazo dadAtItyatra vIpsAyAM dvirvacane kRte 'vahvalpArthAt '- (7-2-50) iti kArake prazas bhaviSyati / samAsenApi, arthamarthaM prati pratyartham, gehaMgehamanupravezamAste gehAnupravezamAste, kacittu vIpsyamAnamapi samAsenAbhidhIyate / parvaNi parvaNi sapta parNAnyasya saptaparNaH, paGktau paGkto aSTau padAnyasya aSTApadaH, nanu ca vRkSaM vRkSaM siJcatItyAdau vIpsAyAM bahavo'rthAH pratIyante tatra bahuSu bahuvacanaM prApnoti ? ucyate-pRthaksaMkhyAyuktAnAmiti vacanAta parigahItaikatvAdisaMkhyAnAM padArthAnAM vIpsayA yoga iti punaH samudAyAdavacanaM na bhavati / 80 / ____ nyA0 sa0 vIpsAyAm-upacaritabhedasyeti ekasyApi dezakAlAvasthAdibhedena bhedopacArAdanekatvAd vIpsAyAM dvirvacanavirodha ityrthH| vyApakadharmasyApItyAdi atreyamAzaGkA-yadutAnyonyaH saMpadyata ityAdiSu .. anyatvAdidharma eka eva tatkathaM vIpsA? ityaah-vyaapkdhrmo'nytvaadiH| jIvazca vyApyaH, sa ca jIvaH kadAcid hastI bhavati kadAcinnaraH kadAcit zagAla ityanekabhedaH, vyApakadharmasya vyApyena sahAbhedopacArAt bhedatvaM vyApakadharmasya bhede nAnAtve sati vyApakAntarApekSAyAM bhavati, saMpadyata ityAdikriyArUpAyAM vIsA bhavati, yataH kriyAdinA vyAptumicchA vIpsA iti kriyaadiaapkH| yathA'nyo'nyaH saMpadyate sa eva jIvo'nyo'nyo bhavati / ko'rthaH ? kadAcid hastI naraH zvA ca bhavatIti vyApyabhUto jIvo'nekaprakAraH tabhedAd vyApakadharmopyanekaprakAraH, tato bahUnAmarthAnAmityAdi yadvIpsAlakSaNaM tad ghaTata eva, evaM navo navo bhavati jAyamAna ityatrApi / ____ nanu tasyaivAnyatvamanyAvaM ityarthaH tasya ca jAyamAnasya navatvaM bhavatItyartha ityanayoH prayogayorarthaH, tatkathaM sa evAnyonyaH saMpadyate sa eva navA navo bhavati jAyamAna iti sAmAnAdhikaraNyaM syAt ! ucyate, dharmadharmiNogbhedanayena bhaviSyatIti / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 4. sU. 81-83] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 383 plup cAdAvekasya syAdeH // 7. 4. 81 // ___ ekazabdasya vIpsAyAM dviruktasyAdau vartate ya ekazabdastatsaMbandhinaH syAdeH plup bhavati, pitkaraNaM puvadbhAvArtham / ata evAtaddhite'pi lupi puvadbhAvaH / ekaikaH, ekaikA, ekaikasyAH, ekaekA, ekaekasyAH, atra virAmasya vivakSitatvAtpuvadbhAve sati saMdhikArya na bhavati / yathA agre agre sUkSmAH, yathA vA, Rka Rgiti / Adipadastha syAdeH plapyuttareNAbhedAzrayaNe syAdyantatvAt 'sarvAdayo'syAdau' (3-2-61) iti puvadbhAvo na prApnotIti lupaH pittvaM vidhIyate / cakAra uttaratra plupadvivaMcanayoH samuccayArthaH / iha tu dvirvacanaM pUrveNaiva siddham / plupmAtraM vidhIyate / AdAviti kim ? uttarokto mA bhUt / 81 ___ nyA0 sa0 plup cA0-AdipadasyetyAdi nanu cAtra syAdelRpA nivRtteH 'sarvAdayo'syAdau' 3-2-61 iti puMvadbhAvo bhaviSyati kiM pittvavidhAnena ? ityAzaGkA / dvandaM vA // 7. 4. 82 // dvandvamiti vIpsAyAM dviruktasya dvizabdasyAdau syAdeH plapa ikArasyAm bhAva uttaratrekArasyAtvaM syAdezcAmbhAvo vA nipAtyate / dvandvaM tiSThataH, dvau dvau tiSThataH / narakapaTalAnyadho'dhodvandvaM hInAni / dvAbhyAM dvAbhyAM hInAni dvandvaM yuddhaM vrtte| dvayordvayoryuddhaM vartate dvandvaM kRtaM dvAbhyAM dvAbhyAM dvAbhyAM kRtam, dvandvaM sthitaM dvayordvayoH sthitam / 82 / / rahasyamaryAdoktivyutkrAntiyajJapAtraprayoge // 7. 4. 83 // vIpsAyAmiti nivRtam / dvandvamiti dvizabdasya dvivacanaM zeSaM pUrvavat rahasyAdiSu gamyamAneSu nipAtyate / rahasye, dvandvaM mantrayante, rahasyaM mantrayanta ityrthH| maryAdoktau, AcaturaM hIme pazavo dvandvaM mithunaaynte| mAtA putreNa pautreNa prapautreNa tatputreNa ca maithunaM yaatiityrthH| vyutkrAntI, dvandvaM vyutkrAntAH dvairAzyena bhinnA ityarthaH / vyutkrAntirbhedaH / yajJapAtraprayoge, dvandvaM yajJapAtrANi prayunakti / dve dve pryunktiityrthH| rahasyAdiSviti kim ? dvau tiSThataH / uktigrahaNaM zabdopAttAyAM maryAdAyAM yathA syAt prakaraNAdigamyAyAM mA bhUdityevamartham / dvandvaH samAsaH, dvandvaH kalahaH, dvandvaM yuddha, dvandvaM yugmam, dvandvAni sahate, duHkhAnItyarthaH / atra dvandva iti zabdAntaram / 83 / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 4 sU0 84-87 ] ___ nyA0 sa0 rahasya-rahasyaM mantrayanta ityartha iti atra dvaMdvazabdo rahasyArthaH, na tu dvizabdArthaH saMkhyA kAcidasti, yadanekArthaH 'dvaMdvaH sa dvaMdvamAhave rahasye mithune yugme' iti / lokajJAte'tyantasAhacarye // 7. 4. 84 // lokajJAte'tyantasAhacarye dyotye dvizabdasya pUrvavat dvandvamiti nipAtyate / dvandvaM nAradaparvato, dvandvaM rAmalakSmaNau, dvandvaM' baladevavAsudevau, dvandvaM skandavizAkhau, dvandvaM shivvaishrvnnau| lokajJAta iti kim ? dvau caitramaitrI / atyanta sAhacarya iti kim ? dvau yudhiSThirArjunau / dvandvamiti ca sUtratraye'pi napuMsakam veditavyamanuprayogasya napuMsakatvArtham / / 8 / / AvAdhe // 7. 4. 85 // AbAdho mana:-pIDA prayoktRdharmaH, tasmin viSaye vartamAnaM zabdarUpaM dirucyate tatra cAdau pUrvapade syAdeH plup bhavati / Rk Rka, pU: pUH, gatagataH, naSTanaSTaH, gatagatA, naSTanaSTA / nana karomi / RgAdeduruccAraNAdinA pIDathamAnaH prayoktA evaM prayuGkte / aSTamI aSTamI kAlikA kAlikA ityatra tu pUraNapratyayAntatvAt kopAntyatvAcca puvadbhAvo na bhavati / / 85 // nyA0 sa0 AbA.- kAlikAkAliketi 'gaurAdibhya' 2-4-19 iti yAM kAlyeva yAvAdibhyaH kaH' 7-3-15 / navA guNaH sadaze rit // 7. 4. 86 // gaNazabdo mukhya sadaze guNe gaNini vA vartamAno vA dvirucyate tatra cAdau vartamAnasya syAdeH plup bhavati sA ca rit / ritkaraNaM pratipiddhasyApi puMvadbhAvasya 'riti ' (3-2-58) iti vidhAnArtham / zuklazuklaM rUpam, zukla zuklaH paTaH, kAlakakAlikA, shuklaadisdRshmpripuurnngunnmevmucyte| vAgrahaNAtpakSe jAtIya rapi bhavati / zuklajAtIyaH, pttujaatiiyH| guNa iti kim ? agnirmANavakaH, gaurvAhIkaH / sadA guNavAcI yaH sa iha guNazabdo gahyate / ayaM tUpamAnAtprAradravyavAcI pazcAttu taikSNyajADyAdiguNavAcIti na bhavati / sadRza iti kim ? zuklaH paTaH, paTuzcatraH / 86 / nyA. sa. navA-kAlakakAliketi 'bhAjago' 2-4-30 iti byAM kAlyeva kAlikA / priyasukhaM cAkRcchre // 7. 4. 87 // priyasukhazabdau akRcchre klezAbhAve vA dvirucyete tatra cAdau zabdarUpasya Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. [ pAda. 4. sU. 88-89 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 385 syAdeH plup bhavati / priyapriyeNa dadAti / priyeNa dadAti / sukhasukhenAdhIte sukhenAdhIte, aklezenAdhIte ityarthaH / akRcchra iti kim ? priyaH putraH, sukho rathaH / cakAraH plup cAdau syAdeH ityasyAnukarSaNArthaH / 87 / vAkyasya parivarjane / / 7. 4. 88 / / vAkyasyAvayavo yaH parizabdoM na padasya sa varjane vartamAno vA dvirucyate / paripari trigartebhyo vRSTo meghaH, pari trigartebhyo vRSTo meghaH, paripari sauvIrebhyaH, pari sauvIrebhyaH / vAkyasyeti kim ? paritrigataM vRSTo meghaH / vAkyasyaivetyavadhAraNavijJAnAtpadAvayave na bhavati / paririti kim ? apa trigartebhyo vRSTo meghaH / varjana iti kim / sAdhurdevadatto mAtaraM pari // 88 // nyA0 sa0 vAkya 0 -- vAkyasyaiveti / yadyapi yaH padAvayavaH sa vAkyasyApi tathApi yo vAkya yaiva bhavatIti / nanu parizabdo nAvAkyAvayavaH kazcidasti sarvamapi hi padaM vAkyAvayave prayujyate vAkyAvayavatvAt saMvyavahArasya saMvyavahArArthatvAcca zabdaprayogasya, na ca parizabdaH kevalaH prayujyamAno varjanaM gamayati dyotakatvAt, dyotako hi kasyacit saMnidhAveva prayujyamAno dyotyaM dyotayatIti vAkyAvayavatve siddhe vAkyAvayavatvapratipattyarthaM vAkyasyetyanarthakam, tatazca siddhe sati niyamaH / saMmatyasUyAkopakutsaneSvAdyAmantryamAdau svareSvantyazva plutaH / / 7. 4. 89 // kAryeSvAbhimatyaM sammatiH pUjanaM vA / paraguNAsahanamasUyA, kopaH krodhaH, nindA kutsanam / ete prayoktRdharmA nAbhidheyadharmAH / eteSvartheSu vartamAnasya vAkyasyAdibhUtamAmantrya mAmantraNIyArthaM padaM dvirucyate, tatra dvirvacane Adau pUrvoktau svareSu svarANAM madhye yo'ntyasvaraH sa pluto vA bhavati / saMmatyasUyAkopakutsaneSviti bahuvacanAt dvirvacane vikalpo na sabadhyate / saMmata, mANavaka 3 mANavaka mANavaka mANavaka abhirUpaka 3 abhirUpaka abhirUpaka abhirUpaka zobhanaH khalvasi / asUyAyAm, mANavaka 3 mANavaka mANavaka mANavaka abhirUpaka 3 abhirUpaka abhirUpaka abhirUpaka rikta te AbhirUpyam / kope, mANavaka 3 mANavaka mANavaka mANavaka avinItaka 3 avinItaka avinItaka avinItaka idAnIM jJAsyasi jAlma / kutsane, zaktike 3 zaktike zaktike zaktike yaSTike 3 yaSTike yaSTike yaSTike riktA te zaktiH / saMmatyasUyAkopakutsaneSviti kim / devadatta gAmabhyAja zuklAM daNDena | AdI kim ? zobhanaH khalvasi mANavaka / Amantryamiti kim ? udAro devadattaH / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 s0 90-92 ] AdAviti kim ? uttarIktI mA bhUt / svareSviti kim / vyaJjanAntasyApi yathA syAt / antya iti kim ? Adimadhyo vA mA bhUt / cakAro dvirvacanAnukarSaNArthaH / tathA ca cAnukRSTatvAduttaratra nAnuvartate / 89 / bhartsane paryAyeNa // 7. 4. 90 // ___ bhartsanaM kopena daNDAviSkaraNam, tatra dvivacanaM siddhameva plutArtha aarmbhH| bhartsane vartamAnasya vAkyasya yadAmantryaM padaM tadvirucyate / tatra paryAyeNa pUrvasyAmuttarasyAM vokto svare'vantyaH svaraH plato vA bhavati / caura 3 caura, caura caura 3, caura caura, dasyo 3 dasyo, dasyo dasyo 3, dasyo dasyo ghAtayiSyAmi tvAM, bandhayiSyAmi tvAm / 9 / tyAdeH sAkAGkSasyAGgena // 7. 4. 91 // vAkyasya svareSvantyaH plato vetyanuvartate bhartsana iti ca, bharsane vartamAnasya vAkyasya svareSvantyaH svarasyAdyantasya padasya vAkyAntarAkAGkSasya aGga ityanena nipAtena yuktasya saMbandhI pluto vA bhavati / aGga kUja 3 aGga kUja idAnIM jJAsyasi jAlma aGga vyAhara 3 aGga vyAhara idAnIM jJAsyasi jAlma / tyAderiti kim ? aGga devadatta mithyA vadasi / sAkA GkSasyeti kim ? aGga paca, naitadaparamAkAGkSati / aGganeti kim ? devadatta kajedAnIM jJAsyasi jAlma / bharsana ityeva / aGgAdhISva modakaM te dAsyAmi / 91 / __ nyA0 sa0 tyAde0-aGga paceti atrAGgazabdAt 'sammatyasUyA' 7-4-89 iti 'bharsane pa' 7-4-90 iti ca sUtreNa pluto dvirvacanaM ca na bhavati' yato'nyorAmantrye AmantraNIyArthe yatpadaM vartate tad gRhyate, aGgeti ca padamAmantraNameva dyotayati na tvAmantryam / devadatta kjetyAdi nanvatra bhartsanasya vidyamAnatvAt 'sammatyasUyA' 7-4-89 ityanenAthAmantryasya dvitvaM plutazca kasmAnna bhavati ? . ucyate, vAkyaikadezatvAnna bhavati, atra hi paramadevadattetyAdi mahadvAkyamastIti na plutH|| kSiyAzIH zreSe // 7. 4. 92 // kSiyA AcArabhreSaH, AzIH prArthanAvizeSaH, . preSo'satkArapUvikA vyApAraNA, eteSu vartamAnasya vAkyasya svareSvantyaH svarastyAdyantasya padasya vAkyAntarAkAGkSasya saMbandhI pluto vA bhavati / kSiyAyAma, svayaM ha rathena yAti 3 upAdhyAyaM padAti gamayati, svayaM Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | pAda. 4. sU. 93-95 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 387 ha rathena yAti upAdhyAyaM padAti gamayati, svayaM ha odanaM bhuGkte 3 upAdhyAyaM saktUn pAyayati, svayaM ha odanaM bhuGkte upAdhyAyaM saktUn pAyayati / AziSi, siddhAntamadhyeSISThAH 3 vyAkaraNaM ca tAta, siddhAntamadhyeSISThA vyAkaraNaM ca tAta, putrAMzca lapsISThAH 3 dhanaM ca tAta, putrAMzca lapsISThAH dhanaM ca tAta / preSe tvaM ha pUrvaM grAmaM gaccha 3 caitro dakSiNam, tvaM ha pUrvaM grAmaM gaccha caitro dakSiNam / kaTaM ca kuru 3 grAmaM ca gaccha 3, kaTaM ca kuru grAmaM ca gaccha / tyAderityeva / bhavatA khalu kaTaH kartavyaH grAmazca gantavyaH / sAkAGkSasyetyeva / dIrghaM te Ayurastu / 92 / citIvArthe: / / 7. 4. 93 // ivArthe upamAyAM vartamAne cit ityasminnipAte prayujyamAne vAkyasya svareSvantyaH svaraH pluto vA bhavati / agnicidbhAyA3t agnici / yAt / rAjA cidabhUyA3t, rAjA cidbhUyAt / agniriva rAjevetyarthaH / citIti kim ? agniriva bhAyAt / citIti rUpasattAzrayaNAdaprayoge na bhavati / agnirmANavako bhAyAt / ivArtha iti kim ? karNaveSTakAMzcitkAraya / karNaveSTakAnevetyarthaH / kathaMcidAhuH kRcchreNAhurityarthaH / 63 / pratizravaNanigRhyAnuyoge // 7. 4. 94 // pratizravaNaM paroktasyAbhyupagamaH svayaM pratijJAnaM zravaNAbhimukhyaM ca nigRhya svamatAtpracyAvyAnuyogo nigrahapadasyAviSkaraNaM nigRhyAnuyogaH / upAlambha iti yAvat / etayorvartamAnasya vAkyasya khareSvantyasvaraH pluto vA bhavati / abhyupagame - gAM me dehi bhoH, hanta te dadAmi 3, hanta te dadAmi / svayaM pratijJAne,-nityaH zabdo bhavitumarhati 3, nityaH zabdo bhavitumarhati / zravaNAbhimukhye, bho devadatta kiM mArSa 3, ki mArSa / mArSeti zravaNAbhimukhyadyotako nipAtaH / nigRhyAnuyoge, adya zrAddhamityAttha 3 / adya zrAddhamityAttha / adya zrAddheti vAdI yuktyA svamatAtpracyAvyaivamupalabhyate |4| vicAre pUrvasya / / 7. 4. 95 / / kimidaM syAt kimidamiti nirUpaNaM tasmin viSaye saMzayyamAnasya yatpUrvaM tasya vicAraH saMzaya iti yAvat / svareSvantyaH svaraH pluto vA bhavati / hi 3 rajjurnu, ahinu rajjurnu, sthANurnu3 puruSo nu, sthANu puruSA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU. 96-99 ] omaHprArambhe // 7. 4. 96 // prArambhe praNAmAderabhyAdAne vartamAnasya omazabdasya svareSvantyaHsvaraH pluto vA bhavati / o 3 m RSabhaM pavitram. omRSabhaM pavitram, evam o 3 ma RSabhamRSabhagAminaM praNamata 2 / o 3 m agnimIle purohitam / prArambha iti kim ? oM dadAmi / omatrAbhyupagame / 96 / " nyA0 sa0 omaH- praNAmAderiti om ityasya plutavidhAnAt praNAmAdereva prArambho gamyate / heH praznAkhyAne // 7. 4. 97 // praznasyAkhyAne pRSTaprativacane vartamAnasya vAkyasya svareSvantyaH svaro hizabdasaMbandhI pluto vA bhavati / akArSIH kaTaM devadatta, akArSa hi 3, akArSa hi / alAvIH kedAraM devadatta, alAviSaM hi 3 / alAviSaM hi / heriti kim ? akArSIH kaTaM devadatta, karomi nanu / praznagrahaNaM kim / kaTaM devadattAkArSaM hi / apraznapUrvaka AkhyAne na bhavati / AkhyAnagrahaNaM kim ? devadatta kaTamakArSIhi / uttareNa siddhe niyamArthaM vacanam / heH praznAkhyAna eva heH praznAkhyAne vAkyasya svareSvantya eva pluta iti ca / 97 / nyA0 sa0 heH praznA0-niyamArthamiti atra heH praznAkhyAna eveti niyamena devadatta kaTamakArSI_ti prazne pluto nivartyate, heH praznAkhyAne vAkyasya svareSvantya eva pluta ityanena tu akArSa hi kaTamityanantyasya na bhavati, etanniyamadvayamupalakSaNaM hereva praznAkhyAne vAkyasya svareSvantyaH svaraH pluto bhavatItyapi niyamo draSTavyastena karomi nanviti hi sajAtIyasya nipAtAntarasya pluto nivartyate / agamaH 3 pUrvA 3 na prAmA 3 nityAdAvanipAtasya vijAtIyasya bhavatyeva / prazne ca pratipadam // 7. 4. 98 / / prazne praznAkhyAne ca vartamAnasya vAkyasya saMbandhinaH padasya svareSvantyaH svaraH plato vA bhavati / prazne, agamaH 3 pUrvA 3 na grAmA 3 na devadatta 3, agamaH pUrvAn grAmAn devadatta / praznAkhyAne, agama 3 m pUrvA 3 na grAmA 3 na jinadatta 3 / agamampUrvAn grAmAn jinadatta / prazne ceti kim ? devadatta grAmaM gaccha / pratipadamiti kim ? vAkyasyaivAntyaH svaraH pluto mA bhUt / 98 // dUrAdAmantryasya guruvaiko'nantyo'pi lanRt // 7. 4. 99. / yatra prAkRtAtprayatnAtprayatnavizeSe AzrIyamANe saMdeho bhavati kimayaM zroSyati naveti tadram / vAkyasya yaH svareSvantyaH svaro dUrAdAmantryasya Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 4. sU. 99-100 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 389 padasya saMbandhI gururvAnantyo'pi RkArajitaH svara lakArazcaiko dUrAdAmanyasyaiva saMbandhI sa pluto vA bhavati / Agaccha bho mANava kapilaka 3, Agaccha bho mANava kapilaka / Agaccha bho devadatta 3, Agaccha bho devadatta / Agaccha bho indrabhUte 3, Agaccha bho indrabhUte / Agaccha bhoH kluptazikha 3, Agaccha bhoH klRptazikha / guruvaiko'nantyo'pi lanRta, saktUn piba de 3 vadatta / saktUn piba devadatta / Agaccha bho i 3 ndrabhUte, Agaccha bho indrabhU3 te / Agaccha bho na 3Sabha, Agaccha bho nRSabha / Agaccha bhoH kla3ptazikha, Agaccha bhoH kluptazikha / mahAvibhASayaiva pluta vikalpe siddhe vAgrahaNaM na vikalpArthaM kiMtvanyaplutena saha guroH asamAvezArtham / tena kla 3 ptazikha 3 iti na bhavati / dUrAditi kim ? zRNu devadatta / Amannyasyeti kim ? Agacchatu devdttH| pradhAne kAryasaMpratyayAdiha na bhavati / Agaccha bhoH kapilaka mANava,-atra mANaveti kapilaka ityasya vizeSaNamityapradhAnatA / garuriti kim ? anantyasya laghormA bhUt / eka iti kim ? anekasya guroryogapadyena mA bhUt / anantyo'pIti kim ? antyasyaiva mA bhUt, lakAragrahaNamanaditi pratiSedhanivRttyartham / atha RtaH pratiSedhe lakArasya kaH prasaGkaH ? ucyate,-idameva jJApakamavarNagrahaNe lavarNasyApi grahaNaM bhavatoti, tenAcIkalapadityAdau RvarNakAryam lavarNasyApi siddhaM bhavati / anUditi kim ? kRSNami 3 stra / kRSNamitra 3 / anRditi guruviziSyate na svareSvantyastenehApi bhavati / Agaccha bhoH kartR 3, Agaccha bhoH kartR / vAkyasya svareSvantyaH pluta ityanuvRtteriha na bhavati / devadatta aho Agaccha, abhipUjite'pi dUrAdAmantryasyaiva pluta iSyate iti abhipUjite ceti nArambhaNIyam, zobhanaH khalvasi mANavaka 3 / zobhanaH khalvasi mANavaka / 99 / nyA0 sa0 dUrA0 RkAravarjita iti guroreva vizeSaNam / RkAravarjitaH svara lakArazceti / asamAvezArthamiti tena yadAntyasya plutastadAntyasyeva na tu guroH, yadA tu gurostadA guroreva na tvantyasyetyarthaH / RvaNakAryamiti-luvarNasyeti 'Rtto't' 4-1-38 ityevaMvidham RvarNasya ityanena lakArasyApi madhye guNabAdhanArtham lkaarH| he haiSveSAmeva // 7. 4. 100 // dUrAdAmantryasya saMbandhinau yau hehaizabdo ko ca tau yau tadAmantraNe vartete tayoH prayujyamAnayostayoreva vAkye yatratatrasthayorantyaH svaraH pluto vA bhavati / he 3 devadatta Agaccha, Agaccha he 3 devadatta, Agaccha devadatta he Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMbalite [pAda. 4 sU0 101 ] 3, hai 3, devadatta Agaccha, Agaccha hai 3 devadatta, Agaccha devadatta hai 3 // hehaiSvitvadhAraNasya viSayArtham / eSAmiti sthAminirdezArtham / bahuvacanaM ha i he hae hai iti lAkSaNikayorapi parigrahArtham, evakAro'nyasya plutasya vyudAsArthaH / ata eva caivakArAt yatratatrasthayoH pluto vijJAyate / 100 / nyA0 sa0 hehai.-eSAmitIti hehAyAmevetyeva kRte pUrvasUtreNa sAmAnyena plutaprAptI yotakAnAM cet plutaH syAt tadA hehAyAmeveti niyamArtha syAttena he 3 Agaccha he 3 devadatta ityAdi siddhaM, pUrva hi devadatta 3 ityAdau caritArtha bhoHprabhRtiSu tu na syAt / / yajatatrasthayoriti yadi punarantabhUtAnAmeva hehAyAM plutaH syAttadA'parasyAntyabhUtasyAsaMbhavAt prAptireva nAsti kimevakAreNa ? astrIzUdre pratyabhivAde bhogotranAmno vA // 7. 4. 101 // ___ yadabhivAdyamAno guruH kuzalAnayogenAziSA vA yukta vAkyaM prayukta sa pratyabhivAdaH / tasminna strIzUdraviSaye vartamAnasya vAkyasya svareSvantyaH svaro bhoHzabdasya gotrasya nAmno vAmantryasya saMbandhI pluto vA bhavati / abhivAdaye devadatto'haM bhoH 3, abhivAdaye devadatto'haM bhoH, AyuSmAnedhi bhoH 3, AyuSmAnedhi bhoH, AyuSmAnedhi devadatta bho: 3 / AyuSyAnedhi devadatta bhoH / gotre, abhivAdaye gAryo'haM bhoH, kuzalyasi gArgya 3, kuzalyasi gArya / AyuSmAnedhi gAya' 3, AyuSmAnedhi gAya' / rAjanyavizorapi gotratvameva / abhivAdaye'hamindravarmA bhoH, AyuSmAnedhIndravarma 3 n, indravarman / abhivAdaye indrapAlitohaM bhoH, AyuSmAnedhIndrapAlita 3 / indrapAlita / nAma, abhivAdaye deva datto'haM bhoH, AyuSmAnedhi devadatta 3, devadatta / strIzUdravarjanaM kim ? abhivAdaye gAyeha bhoH, AyuSmatI bhava gAgi, abhivAdaye tuSajako'haM bhoH, AyuSyAnedhi kuzalyasi tuSajaka / pratyabhivAde iti kim ? abhivAdaye sthAlyahaM bhoH, AyuSmAneghi sthAli 3 / abhivAdayitAha kharakuTIvanna mamekArAntA saMjJA kA tarhi daNDivannakArAntA / punagururAha AyuSmAnedhi sthAli 3 na sa punarAha IkArAntava mama saMjJA, sa pratyucyate, asUyakastvamasi jAlma, na tvaM pratyabhivAdamarhasi / bhidyasva vRSala sthaali| bhogotranAmna iti kim ? devadatta kuzalyasi, devadattAyuSmAnedhi, punarvAgrahaNamuttaratra vAdhikAranivRttyartham / 101 // ___ nyA0 sa0 astrI0 devadatta kuzalyasItyAdi atra edhi asIti kriyApadena Amantrya iti dvayaGgavikalatA vyAvRtteriti na vAcyaM, yato'trAvyaye tvamityasya arthasya vAcake ityAmantryatA, yadvA vAkyaikadezo bhavya ityAdyadhyAhArArthaH / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 4. sU. 102-103 | zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 391 praznAcavicAre ca saMdheyasaMdhyakSarasyAdidutparaH / / 7. 4. 102 // ' prazne saMdheyaH saMdhiyogyaH yaH kacitsvare pare vikAramApadyate, prazne'rcAyAM vicAre pratyabhivAde ca vartamAnasya vAkyasya saMbandhinaH svareSvantyasvarasya saMdheyasaMdhyakSarasya pluto bhavan AkAra idutparaH pluto bhavati / sa ca pratyAsattyA ekAraikArayorikArapara okAraukArayorukAraparo bhavati / prazne, agamaH 3 pUrvAn 3 grAmA 3 nagnibhUtA 3 i, paTA 3 u / adA 3 stasmA 3 i, apacA 3 i, paTA 3 u, ahauSI 3 ragnA 3 u / ca pratipadam ' ( 7-4 - 98 ) iti plutaH / arcA pUjA tasyAM ' dUrAdAmantryasya ' ( 7 - 4 - 99 ) iti plutaH / zobhanaH khalvasi agnibhUtA 3 i / paTA 3 u / vicAre, vastavyaM kiM nirgranthasya sAgArikA 3 i utAnAgArike / pratyabhivAde, AyuSmAnedhi agnibhUtA 3 i, paTA 3 u, AyuSmantau bhUyAstAM devadattajinadattA 3 u / praznArcAvicAre ceti kim ? Agaccha bho agnibhUte 3 / saMdheyagrahaNaM kim ? kacci 3 t kuzala 3 m bhavatyoH 3 kanye 3 / agamaH 3 pUrvA 3 n grAmA3 naho 3 bhadrakA'si gauH 3 / AyuSmAnedhi bhau 3H / saMdhyakSarasyeti kim ? bhadrikAsi kumAri 3 / vAkyasya svareSvantyasvara iti vijJAnAdiha na bhavati / agama: 3 pUrvo 3 grAmI 3 devadatta 3 / 102 / nyA0 sa0 praznA0--saMdhiyogya iti yasya ' IdUdet ' 1-2-34 ityevamAdirbhirniSedho nAsti / tayokha svare saMhitAyAm // 7. 4. 103 // tayoH plutAkArAtparayoridutoH sthAne svare pare saMhitAyAM viSaye yathAsaMkhyaM yakAravakArAvAdezau bhavataH / avirAmaH saMhitA, agama 3 agnibhUtA 3 yatrAgaccha, agama 3 agnibhUtA 3 yihAgaccha, agama: 3 paTA 3 vatrAgaccha, agamaH 3 paTA 3 vudakamAnaya, sve dIrghatvasyAsve svare hrasvatvasya bAdhanArthaM vacanam / svara iti kim ? agnA 3. i, paTA 3 u, saMhitAyAmiti kim ? agnA 3 i indram, paTA 3 u udakam, agnA 3 i atra, paTA u atra / kecidaidautozcaturmAtraM plutamicchanti / ai 4 tikAyana, au 4 pagava / 103 | Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392) bRhapRtti-laghunyAsavilite [pA0 4. sU0 410-107 ] paJcamyA nirdiSTe parasya // 7. 4. 104 // . . . . . . paJcamyA nirdiSTe yatkArya mucyate tatparasya sthAne bhavati / ato ' bhisa ais' (1-4-2) vRkSaH, plakSaiH / iha na bhavati, mAlAbhiratra / nirdiSTagrahaNasyAnantaryArthatvAdiha na bhavati, dadbhiH / vyavahite'pi hi parazabdo dRzyate / yathA mahodayAtparaM sAketamiti / ata ityAdau digyogalakSaNA pnycmii| tatra pUrvasya ca parasya ca kAryaM syAditi niyamArthaM vacanam / 104 / / saptamyA pUrvasya // 7. 4. 105 // _saptamyA nirdiSTe yatkAryamucyate . tatpUrvasyAnantarasya sthAne bhavati / 'ivarNAderasve svare yavaralam' (1-2-21) / dadhvatra / madhyatra / nirdiSTAdhikArAdiha na bhavati / samidatra, triSTubatra, vyavahite'pi pUrvazabdo dRzyate / mathurAyAH pUrvaM pATaliputramiti / svara ityAdI aupazleSikamadhikaraNaM pUrva paraM ca saMbhavati tatra parameva grAhya miti niyamArthaM vacanam / 105 / nyA0 sa0 sapta0-nanvatra dadhyatretyAdau sUtramantareNApi yatvAdi sidhyati, yata 'ivarNAde' 1-2-21 ityatra svare ityaupazleSikamadhikaraNaM tacca pUrva paraM ca saMbhavati, tataH svaraH paro vidyate, na ca madhvidamityAdau pUrvasmin svare nimitte uttarasya ikArasya yatvaM syAdityAzaGkanIyaM yataH prakRteH pUrva pUrvamiti nyAyAt pUrvasya ukArasya vatvaM bhaviSyati ? ucyate, aSTAbhiraSTapriya ityatra pUrvasmin bhisi pare uttarasyASTanzabdasya 'vASTanaH' 1-4-52 ityAtvaM syAditi sUtraM saphalam / SaSThayAntyasya // 7. 4. 106 // SaSThayA nirdiSTe yatkAryamucyate tadantyasya SaSThInirdiSTasyaiva yo'ntyo varNastasya sthAne bhavati na tu samastasya / 'vANTana AH syAdau ' (1-4-52) / aSTAbhiH / aSTAsu / 106 / anekavarNaH sarvasya // 7. 4. 107 // .. anekavarNa AdezaH SaSThayA nirdiSTasya sarvasyaiva sthAne bhavati / 'tricaturastisRcatasR syAdau ' (2-1-1) tisRbhiH, ctsRbhiH| sarvasyeti nirdizyamAnApekSam, tena vyAghrapAdityatra 'pAtpAdasyAhastyAdeH' (7-3-148) iti nirdiSTasya pAdazabdasya bhavati na tu smudaaysy| 'RtAM viDatIra' (4-4-117) / kirati / pUrvasyApavAdo'yam evamuttaro'pi / 107 / / nyA0 sa0 ane0-ekazabdo'dhyAropitadvayAdivRttirnayA na eko'neka iti vigRhya Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * [ pAda 4. sU0 108 - 109] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 393 naJsamAsaH kriyate / tasmin kRte viSayagatAyAH saMkhyAyA agrahaNe svasaMkhyAyAH aparityAgAdekavacanopapattiH, anye tu viSayagatAM saMkhyAmAzritya dvivacanabahuvacanayorutpattimicchanti anekau aneke iti, tena kadAcidaneko varNo'syeti bahuvrIhiH kadAcidane ke varNA asyeti / pratyayasya / / 7. 4. 108 / / pratyayasthAne vidhIyamAna AdezaH sarvasya bhavati / sarve, aSTI, kati | 108 | sthAnIvAvarNavidhau // 7. 4. 109 // 1 sthAnaM prasaGgaH, so'syAtIti sthAnI AdezI, AdezasthAninoH pRthaktvAtsthAnikAryamAdeze na prApnotItyatidizyate / AdezaH sthAnivadbhavati sthAnyAzrayANi kAryANi pratipadyate ' avarNavidhau ' na cettAni sthAnivarNAzrayANi bhavanti, tatra dhAtuprakRtivibhaktikRdavyayapadAdezA udAharaNam / dhAtvAdezo dhAtuvadbhavati / 'asti bruvorbhU vacAvaziti' ( 4 - 4 - 1) bhUvaco - stRjAdayo bhavanti / bhavitA bhavitum, bhavitavyam, vaktA, vaktum, vaktavyam / prakRtyAdezaH prakRtivat / kasmai, ke, keSAm / kimaH kAdeze kRte sarvAditvAmAyAdayo bhavati / vibhaktyAdezo vibhaktivat / vRkSAya, plakSAya, rAjA / atra syAditvAddIrghatvaM padatvaM ca bhavati / paceyam, paceyuH / atra AdyantatvAtpadatvam / kRdAdezaH kRdvat / prakRtya / prahRtya / atra ktvo yabAdeze ' hrasvasya taH pitkRti' ( 4-4 - 114) iti to'nto bhavati / avyayAdezo'vyayavat / prastutya, upastutya / atra avyayasya' ( 3-2-7 ) iti serlup bhavati / padAdeza: padavat, dharmo vo rakSatu, dharmo no rakSatu, padatvAtso rutvam / ivagrahaNaM svAzrayArtham, anyathA sthAnItyAdezasya saMjJA vijJAyeta, tena Ahata AvadhiSTetyAdI 'AGo yamahanaH sve'Gge ca ' ( 3-3-86 ) ityanenobhayatrApyAtmanepadaM bhavati / anyathA vadhereva syAt / avarNavidhAviti kim / varNAzrayo vidhirvarNavidhiriti samAsasyAzrayaNAdvarNAtparasya vidhirvarNe parato vidhirvarNasya sthAne vidhirvarNena vidhirapradhAnavarNAzrayo vA vidhirvarNavidhiriti sarvatrAvarNavidhAviti pratiSedho bhavati / tatra varNAtparasya vidhi: / dyauH panthAH, saH | atra autvAtvatyadAdyatveSu kRteSu sthAnivadbhAvAdvyaJjanAtparasya serlopaH prApnoti sa na bhavatIti / varNe parato vidhiH / ka iSTaH, sa uptaH, atra yvRti kRte 'ghopavati' (1 - 3 - 21 ) iti rorutvam ' etadazca' - (1-3-46) ityAdinA serlopazca na bhavati / varNasya sthAne vidhiH, zrIrdevatAsya zrAyaM Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda. 4 sU0 109 ] haviH, atrekArasya vRddhI kRtAyAM sthAnivadbhAvAdavarNavarNasya ( 7-4-68) iti lopaH prApto na bhavati / varNena vidhiH / ura:keNa / ura : peNa: / uru keNa / ura peNa / atra sakArAdezAnAM visarjanIyajihvAmUlIyopadhmAnIyAnAM sthAnivadbhAvapratiSedhAdalacaTatavargazasAntare iti NatvapratiSedho na bhavati / vyUDhoraskena mahoraskenetyatra tu sakAre kRte svAzrayaH pratiSedhaH pravartate / apradhAnavarNAzrayo vidhiH / pradIvya prasIvya / atra stAdItyanyapadArthasyAzita: prAdhAnyAt storaprAdhAnyamiti sthAnivadbhAvapratiSedho bhavati / sthAnivarNAzrayakArya pratiSedhAccAdezavarNAzrayANi sthAnyanubandhAzrayANi ca kAryANi bhavantyeva / Adeza varNAzrayANi / sarveSAm / atra sAmAdeze kRte sakArAzrayametvaM bhavati / sthAnyanubandhAzrayANi / prabhidya, nirudhya, praNIya, pralUya / atra ktvo yavAdeze kRte sthAnivadbhAvena viGatIti guNapratiSedho bhavati / anubandhA hyasanta eva guNAbhAvAdika kAryaM kurvanti / atha kathamagrahIdityatreTo dIrghatve sthAnivadbhAvAdiTa ItIti sico lopo bhavati, varNavidhihyaSaH ? ucyate, - nAyaM varNavidhiH, viziSTaM hyeSa samudAyamavarNamAzrayate iTaM nAma / atha zobhanA dRSado'sya sudRSadityatra jaslupaH sthAnivadbhAvenAsantatvAt 'abhvAderatvasaH sau ' (1-4-90) iti dIrghaH kasmAnna bhavati / 'lupyayvRllenat' (7-4-112 ) iti pratiSedhAt / bhvAdipratiSedhena zrUyamANAsantaparigrahAcca na bhavati / sudRSadAnityatra tu itikaraNasAmarthyAdasantalakSaNo vinna bhavati / 109 / nyA0 sa0 sthAnI0 - avarNavidhAvityasyArthamAha-na cet tAnItyAdi varNAzrayANi kAryANi trividhAni vidyante, AdezavarNAzrayANi anubandhavarNAzrayANi sthAnivarNAzrayANi ca tatra sthAnyAzrayANAM kAryANAmatidezaprastAvena sthAnivarNAzrayANAmevAvarNavidhAviti pratiSedho nyAyyo, na tvAdezAzrayANAmanubandhAzrayANAM ceti manasikRtya sthAnivarNAzrayANItyuktam tena sarveSAM prabhidyetyAdau sAmAdeze ktvo yavAdeze ca kRte sthAnivadbhAvAt sakArAzrayametvam, akGiti iti guNapratiSedhazca bhavatyevAkAryazabdaM punaH punaH prayuJjAnaH kAryAtidezatAmabhyAcaSTe, evaM ca yatkAryaM varNamuccArya vidhIyate tadUvarNAzrayamastu yattu dhAtvAdisamudAyoccAreNa na tadvarNAzrayaM varNasya tatra zabdenAsaMsargAt / nanu agnirmANavakaitivadivagrahaNamantareNApIvArthAnumAnaM bhaviSyati kimivagrahaNena ? ityAzaGkyAha -- ivagrahaNaM svAzrayArthamiti svasya sthAnisvarUpasya han itvAderAzraya AzrayaNaM tadarthama, anyathA ivagrahaNAbhAve saMjJAsaMjJisaMbandho vijJAyeta, Adeza iti saMjJI sthAnIti ca saMjJA tato yatrAdezaH sthAnI ca syAttatra sthAnItyAdezasya saMjJA vijJAyetetIvagrahaNam / svAzrayaH pratiSedha iti ' pratyaye ' 2-3 - 6 ityanena yaH kRtaH sakArastadAzrayo NatvaniSedho, na tu mUlabhUta sakArAzrayaH tasya varNatvAt varNAzraye ca sthAnitvaniSedhAt / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 4. sU. 110] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [395 pratiSedho bhavatIti sthAnivadbhAvapratiSedhAcca pradIvyetyAdau 'Udito vA' 4-4-42 itITU prAptaH sakAratakArarUpApradhAnavarNAzrayatvAt sthAnitvAbhAve na bhavati / ___guNapratiSedha iti atrApi na sthAnivarNAzrayaM kimapi kArya vidhIyate kiMtu sthAnino yo'nubandhaH kakArAdilakSaNastadAzraya eva guNapratiSedhastatra ca sthAnitvam / athAnubandhAnAmaprayogitvAt kathaM teSvasatsu tadAzrayaM kAryamucyata ityata Aha-anubandhA ityAdi, varNavidhihyeSa iti / varNAt parato vidhiriti samAsAt / zrUyamANAsanteti bhvAdayo hi tAvat piDagraH carmava ityAdayaH bhUyamANA santa evaM pratiSidhyante, tatazca gRhyante'pi zrUyamANAsanta eva / svarasya pare prAvidhau // 7. 4. 110 // svarasyAdezaH pare paranimittako vyavahite'vyavahite vA pUrvasya vidhI kartavye sthAnIva bhavati / kathayati, avadhIt / atrAllukaH sthAnivadbhAvAdupAntyalakSaNA vRddhirna bhavati / spRhayati, mRgayate / atra laghUpAntyalakSaNo guNo na bhavati / pAdAbhyAM tarati pAdikaH, atra padbhAvo na bhavati / zAtanI, paatnii| atrAno'sya lug na bhavati / dharaNasyApatyaM dhAraNiH / ravaNasyApatyaM rAvaNiH / atra 'no'padasya'-(7-4-61) ityantyasvarAdilopo na bhavati / srasyate, dhvaMsyate / atra NilukaH sthAnivadbhAvAdupAntyanakAralopo na bhavati / yAjyate, vApyate,-atra yvRnna bhavati / nirAdanaM pUrva nirAdya, samAdya / atra jagdhAdezo na bhavati / ghAtyAt / atra vadhAdezo na bhavati, nigAryate, nigAlyate / atra ' navA svare' (2-3-103) iti pakSe latvam / cAturau, AnaDuhau / atra autvAdezasya sthAnivadbhAvAt 'vAH zaSe' (1-4-82) iti vA na bhavati / pAde / atra etvAdezasya sthAnivadbhAvAtpadbhAvo na bhavati / ubhayajanyatve'pi anyataravyapadezAt autvatvayoH paranimittatvam / avIvadadvINAM parivAdakenetyatra tu NijAtyAzrayaNAdupAntyasya isvo bhavati / dvAbhyAmityatra tu nimittApekSayA prAvidhAvAsve'tvasya na sthAnitvam / ' vaikatra dvayoH ' (2-2-85) iti nirdezAt / svarasyeti kima ? akrASTAm, adrASTAm / atra sijlopo na svarAdeza iti SaDhoH kaH si' (2-1-62) iti katve sthAnI na bhavati / Agatya, abhimatya / atra paJcamalopo hasvalakSaNe takAre sthAnI na bhavati / para iti kima ? dvau pAdau dadAti dvipadikAM dadAti, atrAllucaH paranimittatvAbhAvAt sthAnitvAbhAve padAdezo bhavati / prAvidhAviti kim ? bAbhravyasya chAtrAH bAbhravIyAH / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396] bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 111 ] atra 'taddhitayasvare'nAti' (2-4-91) iti yalope paravidhau kartavye'vAdezaH sthAnI na bhavati / nidhAnaM nidhiH, tasyApatyaM naidheyaH, nidhikaH / atra 'iDetpUsi cAto luka' (9-3-94) ityAkAralopo dvisvaralakSaNa eyaNikapratyayavidhI parasmin sthAnI na bhavati / anyathA trisvaratvAtpratyayo na syAt / ilukAyA adUrabhavaM nagaramailakam, parikhAyA: pArikham, tatra bhava: ailakIyaH pArikhIyaH / atrANyAkAralopaH paravidhau kakhopAntyalakSaNe Iye sthAnI na bhavati / pUrvasmAdvidhiH prAgavidhirityapyAzrIyate, tena adhakSanteti 'svare'taH (4-3-75) iti sako'kAralopasya paramapyadAdezaM prati sthAnivadbhAva iti sa na bhavati / pUrvatrAvarNavidhAviti pratiSedhAdvarNavidhyarthaM vacanam / 110 / nyA0 sa0 svara0-vRddhirna bhavatIti 'Niti' 4-3-100 'vyajanAdeogantyasyAtaH' 4-3-47 ityAbhyAm / autvaitvayoriti iSTasidhyarthamakArasyaiva vyapadezaH kAryaH, na tvaukAraikArayoH / na saMdhiGIyaviddhidIrghAsadvidhAvaskluki // 7. 4. 111 // pUrveNAtiprasaktaH sthAnivadbhAvaH pratiSidhyate / saMdhividhau Dovidhau yavidhI kvividhaudva yodvitvasya vidhau dIrghavidhau 'saMyogasyAdau skolaka' (2-1-88) iti sklakavajite'sadvidhau ca svarasyAdezaH sthAnIva na bhavati / 'li lo' (1-3-65) iti yAvatsaMdhividhiH / tatra viyanti, apayanti / atreNo yatvaM svarAdezaH paranimittakaH pUrva vidhau dIrghatve etve ca kartavye sthAnIva na bhavati / tAni santi, tI staH, atrAsterallopo yatve AvAdeze ca kartavye sthAnI na bhavati / vaiyAkaraNaH, sauvazvaH, atra yatvavatvayoH sthAnivadbhAvAbhAvAdadautorAyAvAdezo na bhavataH / ziNDhi, piNDhi / atra znasyAkAralopo 'mnAM dhuDvarge'ntyo'padAnte' (1-3-39) iti vargAnte kartavye sthAnI na bhavati / ziSanti piMSanti ityatra svanusvAre / jakSatuH, jakSuH / atra prathamatve ghserupaantylopH| nimittApekSayApi prAvidhiriSyate, tena nayanaM lavanamityatra gaNasya sthAnivadabhAvapratiSedhAdayavAdezI siddhau / sthAnivadbhAve tviyuvAdezI syAtAma / DIvidhI, bimbyAH phalaM bimbam, hemAditvAdanu / 'phale' (6-2-58) iti lup / DyAderityAdinA Dolupa, tasya paranimittatve'pi sthAnivadabhAvaniSedhAt 'asya GayAM luk' (2-4-85) ityakArasya luga na bhavati / evamAmalakyAH phalamAmalakam, 'doraprANinaH' (6-2-49) Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 4. sU. 111 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [390 iti mayaT / paJcabhiH khArIbhiH kRtaH paJcakhAraH / 'kRte' (6-3-190) ityaN / "dvigoH '-(6-1-24) ityAdinA lup / paJcendrANyo'gnAyyo vA devatAsya paJcendraH, paJcAgniH, atra 'devatA' (6-2-101) ityaN / tasya lupi DIpratyayasyApi luk / tasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt tatsaMniyukta AnAgama aikArAdezazca na bhavati / yavidhau,-kaNDU tiH, kaNDUyateH ktAvato lopaH paranimittako 'yvoH pvaravyaJjane luk ' (4-4-122) iti lope kartavye na sthAnivadbhavati / sUryeNaikadik saurI balAkA / atrako'NyakAralopo dvitIyo GayAM tayoH sthAnivattvAdyakArasyAnantaro Gorna bhavatIti yalopo na syAt sthAnivadbhAvaniSedhAcca bhavati / vividhau,-devayate: ki, dayUH, lavamAcaSTe lavayate: kip lauH,-atra NilagallucI kvividhAbUTi kartavye na sthAnivadbhavataH / dvitvavidhau, daddhayatra, maddhvatra,-atra yatvavatvayoH sthAnivadabhAvAbhAvAdekavyajanalakSaNaM dhakArasya dvitvaM bhavati, dvitvasya saMdhikAryatvenaiva sthAnivadbhAvapratiSedhe siddhe dvigrahaNamasiddhaM bahiraGgamantaraGga iti nyAyabAdhanArtham / tenAntaraGga dvitve kriyamANe yakAravakArau parapadAzritatvena bahiragAvapi nAsiddhau bhavataH / dIrghavidhI, zAmaMzAmam / azAbhi / zaMzAmaMzaMzAmam, azaMzAmi,-atra NigantAdyaGantAcca Nigi rUNambicoH parayoNiglagyaGo luka ca sthAnivanna bhavati / asadadhikAre vihito vidhirasadvidhiH tatra yAyajyateryAyaSTiH / nAmni tik,-pApacyateH pApaktiH / yAjayateryASTiH, pAcayateH pAktiH, atrAllopaNilopayoH sthAnivadbhAvapratiSedhAt Satvakatve bhavataH / dehayategdhiH , lehayatele DhiH / atra Nilopasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt dhunimitte ghatvaDhatve bhvtH| pratidInvA, pratidInve / atra 'ano'sya' (2-1-107) iti alopo 'bhvAde minaH'-(2-1-63) ityAdinA dIrghatve sthAnI na bhavati / skluvidheH pratiSedhaH kim ? sukusmayateH kvip / sukaH / kASThaM takSayati kvip, kASThatak / atra saMyogAdyo: skola ki NilakaH sthAnivadabhAvapratiSedhAbhAvAt skolagna bhavati / saMyogAntalopastvasadvidhau sthAnivadabhAvapratiSedhAt bhavatyeva / kASThataDiti aNyantasya / prAyiko'yaM niSedhaH, tena madhazcayatIti kvip / madhuk / atra zalopaH siddhaH / vetasvAnityallakaH sthAnivadbhAvAbhAve'pi ' na staM matvarthe' (1-1-23) iti padatvAbhAvAtso runa bhavati / brahmabandhvau brahmabandhva iti UGAdezasya vakArasya sthAnivadabhAvAbhAve'pyantara dhasya tRtIyatve luki ca bahiraGgatvenAsiddhatvam, evaM kiryoH Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda. 4 sU0 112-113 ] giryoriti nAmino dIrghatve / kAkyarthaM vAsyarthamityatra tu padasyeti yalope yatvasyAsiddhatvam / atha sakhIyatIti kvipi alluko yavidhau sthAnivattvA - bhAvAdyaluki Gasi ' yo'nekasvarasya ' (2-1-56 ) iti yasya 'voH ' (4-4-112 ) ityAdinA kvibAzrayo luk kathanna bhavati / bahiH pratyayAzrayatvena bahiraGgasya yasya antaHkvivAzraye lukyasiddhatvAt / 111 6 nyA0 sa0 na saMdhi0 - madhuk iti atra 'na saMdhi0 ' 7-4 -111 ityanena sthAnitvaniSedhaH pravarttate, asadudvidhikArye saluki NilukaH sthAnitvaM na bhavati / Umadezasyeti UGpratyayAdezo vakAro'pi pratyayastasmin dhasya padatve 'ghuTastRtIyaH 2-1-76 iti dhasya datvaM, tanniSedhe saMyogAntatvAt 'padasya 2-1-89 iti lugvA prApnotItyAzaGkA / lupyavRllet / / 7. 4. 112 // parasya pratyayasya lupi satyAM lubbhUtaparanimittakaM pUrvakAryaM na bhavati 'ayvRllenat' yvRllatvamenacca varjayitvA / tad, atra sthAnivadbhAvapratiSedhAt tyadAdyatvasatve na bhavataH / garbhasyApatyAni gargAH, gargAditvAdyaJ / ' yaJaJo'zyAparNAntagopavanAdeH' ( 6-1-126) iti lup / kuvalyAH vikAraH phalaM kuvalam / hemAditvAdan / 'phale ' ( 6-2-58) iti tasya lup / atra vRddhirna bhavati / plupyapi lubrUpatAstyeva, tena paJcagoNirityatrekaNaH plupi vRddhirna bhavati / lupIti vacanAtluki bhavatyeva, gomAn yavamAn / atra siluki tannimittaM dIrghatvaM bhavati / lupIti saptamI nirdezAt pUrvasya yatkAryaM prAptaM tanniSidhyate / samudAyasya tu bhavatyeva / payaH, sAma, paJca, sapta / atra padasaMjJA tathA ca tannibandhanAni rutvanalopAdIni bhavanti / kathaM pApakti pApacItItyatra dvitvam ? nedaM yaGi nimitte kiMtu yaGantasya / ayvRllena diti kim ? yavRt vyadh, veviddhi / zvi, zozavIti / graha, jarIgRhIti / lu, kRR nijAgalIti / enat, enatvazya, enacchritakaH / sthAnIvAvarNavidhAviti lupaH sthAnivadbhAvena prAptAnAM pUrveSAM kAryANAM pratiSedhArthaM vacanam / 112 / * " nyA0 sa0 lupyayvR0-paJcagoNiriti ' kyaGmAni' 3-2-50 iti puMvanna bhavati, jhyAdergoNasyetyatra goNIzabdavarjanAt enacchritaka iti nanvatraitacchabdasya sAkAGkSasyAsamarthatvAt kathaM samAsa enadAdezazca ? ucyate, arthAt prakAraNAdavA apekSye nirjJAte samAsa enadAdezazca bhavatyeva / vizeSaNamantaH / / 7. 4. 113 // viziSyate'neneti vizeSaNam, vizeSaNaM vizeSyasya samudAyasyAnto'vayavo " Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pAda. 4. sU. 114-115 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [399 bhavati, iha zAstre dhAtvAdiH samudAyo'bhedenAba yavavizeSaNaka upAdIyate / tatra so'vayavastatsamudAyasyAntatvena niyamyate / ataH syamo'm / kuNDaM tiSThati, kuNDa pazya, iha na bhavati-tad / 'yuvarNa vRdRvazaraNagamRdgrahaH' / jayaH, stavaH, iha na bhavati / sekaH, yogaH / iNo'li aya ityAdau vyavadezivabhAvAdbhavati / 113 / __nyA0 sa0 vize0-iha zAstre dhAtvAdiH samudAya upAdIyate, kathaMbhUto'vayavo vizeSaNaM yasya sa tathA kenAbhedena tAdAtmyena ko'bhiprAyaH ? kila 'nAmino guNa' 4-3-1 ityatra dhAtu ma tyabhidhIyate, nAmyavayavayogAt samudAyo'pi dhAtulakSaNo nAmItyabhidhIyate ityekadezena sAmAnAdhikaraNyenAvayavavizeSaNaka upAdIyate iti tatsAmAnAdhikaraNye sati nAmI AdI madhye ante ca saMbhavati, tatra so'vayavastasya samudAyasya antatvena niyamyate / saptamyA AdiH // 7. 4. 114 / / saptamyantasya vizeSyasya yadvizeSaNaM tattasyAdiravayavo bhavatIti veditavyam / in DIsvare luk / pathaH, pathAm / iha na bhavati / pathiSu / 'byuktopAntyasya ziti svare' (4-3-14) nenijAni / anenijam / iha na bhavati-nenekti / * uta auviti vyaJjane'dveH' (4-3-59) yauti, rauti / iha na bhavati astavIt / pathA, ayaudityAdau vyapadezivadbhAvAdbhavati,-antatvApavAdo yogaH / 114 / pratyayaH prakRtyAdeH // 7. 4. 115 // ___ yasmAdyaH pratyayo vidhIyate sA tasya prkRtiH| pratyayaH prakRtyAdeH samudAyasya vizeSaNaM veditavyam nonAdhikasya / mAturbhogo mAtRbhogastasmai hito mAtRbhogINaH / 'bhogottarapadAtmabhyAmInaH' (7-1-40) / kharapasyApatyaM khArapAyaNaH,-naDAditvAdAyanaN / atra 'tadantaM padam ' (1-1-20) iti padasaMjJA samudAyasya bhavati na tUnasya bhogINa ityAdirUpasya tenaikapadatvAt NatvaM siddham / rAjJaH puruSaH rAjapuruSaH, SaSThayayatnAccheSe' ( 3-1-76) iti samAsaH / adhikasya na bhavati / Rddhasya rAjJaH puruSaH, gAryasyApatyaM gAAyaNaH / / 'yaniJaH' (6-1-54) ityAyanaN / adhikArasamudAyAnna bhavati / paramagArgyasyApatyam / putramicchati putrakAmyati, adhikAnna bhavati, mahAntaM putramicchati, nyUnAdhikavyavacchedArthaM vacanam / tadantatvaM ca 'vizeSaNamantaH' (7-4-113) ityeva siddham / 115 // ___ nyA0 sa0 pratya0 prakRtyAderiti AdizabdAt pratyayo gRhyate, tataH prakRtipratyayasamudAyasya pratyayo vizeSaNaM bhavatIti siddham / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 ] bRhatti -laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU. 116-119 , nanu pratyayaH prakRtevizeSaNaM bhavatIti kiM na pUryate, kimAdigrahaNAt pratyayagrahaNena ? - ucyate, AdizabdAbhAve pratyayaH prakRtervizeSaNamiti ko'rthaH ? pratyayaH pUrvA prakRti vizeSayatItyarthaH syAma ca syAdau pUrvasyAH prakRteH syAdyantatvaM syAttataH phyAMsi ityAdI jasi pUrvasyAH prakRtervibhaktyantatvAt 'so ruH' 2-1-72 iti rutvaM syAta, yataH kiM hi vacanAnna sidhyatIti AdigrahaNena pratyayo gRhyate / NatvaM siddhamiti anyathA 'ravarNa' 2-3-63 iti ekapadatvAbhAvAt NatvaM na syAt / gauNo DyAdiH / / 7. 4. 116 / / DImArabhya vyaM yAvat GayAdiH pratyaya: sa gauNa upasarjanaM san prakRtyAdeH samudAyasya vizeSaNaM bhavati nonAdhikasya / kArISagandhyAmatikrAntaH sa bandhurasya atikArISagandhya bandhuH / atikaumudagandhya bandhu / atra vyeNAdhikasyAgrahaNAt 'bandhI bahuvrIhau' (2-4-83) iti Ica na bhavati / gauNa iti kim / agauNo'dhikasyApi samudAyasya vizeSaNaM bhavati, paramakArISagandhIbandhuH prmkaumudgndhiibndhuH| pUrveNaiva siddhe'gauNasyAdhikaparigrahArthaM vacanam / 116 // nyA0 sa0 kRtsaga0-bhasmanihutamityAdiSu 'tatpuruSe kRti' 3-2-20 iti sarvatrAlup / kRtsagatikArakasyApi // 7. 4. 117 / / kRtpratyayaH prakRtyAdeH samudAyasya gatikArakapUrvasya apizabdAtkevalasyApi vizeSaNaM bhavati, yatheha samAso bhavati bhasmanihutam pravAhemutritam tathA udake vizIrNam avataptena kulasthitamiti sagatikena sakArakeNa ca ktAntena 'ktana' (3-1-92) iti samAsaH siddho bhavati / tathA vyAvakrozI vyAvahAsI sAMkauTinaM sAMrAviNamiti 'nityaM ajino'Na' (7-3-58) iti aN siddhaH / 'pratyayaH prakRtyAdeH' (7-4-115) ityato'prApte vacanam / 117 // paraH // 7. 4. 118 // yaH pratyaya sa prakRteH para eva bhavati / ajA, khaTvA, vRkSaH, vRkSau, vRkSAH, jugupsate, mImAMsate, kAryam, gamyam, aupagavaH / 118 // spardhe // 7. 4. 119 // ___ dvayovidhyoranyatra sAvakAzayostulyabalayoH ekatra anekatra ca upanipAtaH spardhaH tatra yaH sUtrapAThe paraH sa vidhirbhavati / 'zaso'tA sazca naH pusi' (1-4-49) ityasyAvakAzo vRkSAn munIn / 'napusakasya ziH' Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pAda. 4 sU. 121-122] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [401 (1-4-55) ityasya tu mahAnti yazAMsi / ihobhayaM prApnoti vanAni madhuni,-tatra paratvAcchireva bhavati / ayaM tAvadekasya dvikAryayoge spardha uktaH / anekasyApyasaMbhave sati bhavati / 'I: vomavaruNe'gneH' [3-2-42] ityasyAvakAzo'gnIvaruNo, 'devatAnAmAtvAdo' (7-4-28) iti vRddheravakAza AgnAvaiSNavaM haviH, ihobhayaM prApnoti / AgnivAruNImanar3avAhImAlabheta / paratvAttu vRddhirbhavati / atra hyagnerItvaM varuNazabdasya ca vRddhiriti naiko dvikAryayuktaH / asaMbhavastvasti vRddho satyAm ' iddhimatyaviSNau ' [3-2-43] iti agnerItvApavAda irbhavati, parasparapratibandhenApravRttau paryAye vA prApte vacanam / 119 / ___ nyA0 sa0 spardhe0-ekatreni ekatra ekasmin sthAnini / upanipAtaH prasaGgo dvayorvidhyorityarthaH / anekatra ceti anekasmin sthAnini upanipAto dvayorvidhyorityarthaH / AsannaH // 7. 4. 120 // iha AsannAnAsannaprasaGge yathAsvaM sthAnArthapramANAdibhirAsanna eva vidhirbhavati / tatra sthAnena, daNDAgram, kSupAgram, kaNThayayorakArayoH kaNThya evAkAro dIpo bhavati / arthena, vAtaNyayuvatiH, dAradavRndArikA, atra vataNDIzabdasya daracchabdasya ca 'puMvatkarmadhAraye' [3-2-57 | iti vadbhAve kartavye arthata Asanmo vAtaNDayabhAvo dAradabhAvazca bhavati / pramANena, amuSmai / amUbhyAm 'mAduvarNo'nu' (2-1-47) iti mAtrikasya mAtriko dvimAtrasya ca dvimAtraH / 120 // nyA0 sa0 Asa0-dAradabhAvazceti na tu vataNDadaradbhAvaH puMstvaM tu tasyApi vidyata eva paramanAsanno gotrAnabhidhAnAt / saMbandhinAM saMbandhe // 7. 4. 121 // saMbandhizabdAnAM yatkAryamukta tatsaMbandha eva sati bhavati nAnyathA / 'shvshuraadyH'| zvazurasyApatyaM zvazuryaH / saMjJAzabdAttu iva / zvAriH / 'mAtRpituH svasuH' (2-3-18) mAtRSvasA, dhAnyamAtuH svasustu na bhavatimAtRsvasA / 121 // samarthaH padavidhiH // 7. 4. 122 // ___ smrthpdaashrittvaatsmrthH| padasaMbandhI vidhiH padavidhiH, tena yaH padAdvidhiH yazca pade yazca padasya padayoH padAnAM vA sa sarvaH padavidhireva, Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 ] bRhaddRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 122 ] sarvaH padavidhiH samartho veditavyaH / samarthAnAM padAnAM vidhirveditavya ityarthaH / tacca sAmarthya vyapekSA ekArthIbhAvazca / atra byapekSAyAM saMbaddhArthaH saMprekSitArtho. vA padavidhiH sAdhurbhavati / ekArthIbhAve tu vigrahavAkyArthAbhidhAne yaH zaktaH saMgatArthaH saMsRSTArtho vA padavidhiH sa sAdhurbhavati, atra ca padAni upasarjanIbhUtasvArthAni nivRttasvArthAni vA pradhAnArthopAdAnAt vyarthAni arthAntarAbhidhAyIni vA bhavanti / padavidhizca samAsanAmadhAtukRttaddhitopapadavibhaktiyuSmadasmadAdezaplutarUpo bhavati / tatra samAsaH, dvitIyA 'zritAdibhiH' / dharma zrita: dharmazritaH, 'tRtIyA tatkRtaiH' / zaGakulayA kRtaH khaNDaH zakulAkhaNDaH / 'caturthI prakRtyA' yUpAya dAru yU padAru, 'paJcamI bhayAdyaiH' vRkAdbhayaM vRkabhayam, 'SaSThayayatnAccheSe' rAjJaH puruSaH rAjapuruSaH, 'saptamI zauNDAdyaH' akSeSa zauNDaH akSazauNDaH, 'vizeSaNaM vizeSyeNaikArthaM karmadhArayazca' nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalam, eSu pUrvottarapadayorvAkyAvasthAyAM parasparAkAGkSAlakSaNA vypekssaa| vRttyavasthAyAM tu pRthagarthAnAM satAmekA bhAva iti / tathA hi-dharmamityetatsAdhanasvAtsAdhyabhUtAM kriyAmapekSate / zrita ityetadapi zrayaNakriyopasarjanakartRvAci svakriyAviSayaM sAdhanamapekSate, tayozca parasparasaMsargAt mUchitAvayava iva vRttAvekArthIbhAvo bhavati / dharmaM zrito dharmazritazcaitra iti, evaM zaGakulayA kRtaH khaNDaH zaGakulAkhaNDa iti, kartRkarmaNorgamyamAnakarotikriyAkRtA vAkye vyapekSA / vRttAvekArthIbhAvaH, evaM caturthIsamAsAdAvapi yUpAyetyAdi sAmAnyamavacchedAya bhedAnAkAGkSati ki yUpAya gacchatyAgacchati puSpaM dAru veti / dArvapi yUpAya gRhAya dAhAya veti bhedAnAkAGkSati / evaM sarvatra upasarjanAnAM pradhAnAnAM ca parasparamAkAGkSAvatAM kacitprakRtivikArabhAvalakSaNa : kacidavadhyavadhimaddhAvAtmakaH kacitsvasvAmibhAva: kacidviSayaviSayibhAvarUpaH saMbandho vAkye vyapekSA, vRttau tvekArthIbhAvaH / evaM nIlamityetadvizeSaNaM guNatvAt dravyamAkAGkSati / utpalamityetadapi sarvotpalAvagraharUpeNa pravRttaM sadvizeSyatvAdvizeSaNaM guNamAkAGkSati / vRttau punarekArthIbhAvena pAMsUdakavadavibhAgApanno tAvubhAvapyarthAvekasminnadhikaraNe mUchitAviva bhavataH / nIlaM ca tadutpalaM ca nolotpala miti, tadetatsAmarthyamavizeSoktamapi lokavyapekSayA vRttyavRttyoH svabhAvena vibhaktamavatiSThate / yatra tvasAmarthya tatra samAso na bhavati / pazya dharmam zrito maitro gurukulam, ki te zaGkulayA khaNDo maitra upalena, gaccha yUpAya dAru zobhanaM zaile, nivartasva Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda. 4. sU. 122 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [403 vyAghrAt bhayaM caitrasya maitrAt, bhAryA rAjJaH, puruSo devadattasya, saktastvamakSeSu, zauNDaH pibati pAnAgAre iti, nAmadhAtuH, putramicchati putrIyati, zyena ivAcarati zyenAyate / samartha iti kim ? pazyati putramicchati sukham kRt-kumbhaM karoti kumbhakAraH, samartha iti kim ? pazya kumbhaM karoti kaTam / taddhitaH, upagorapatyamopagavaH / samartha iti kim ? gRhamupagorapatyaM tava / upapadavibhaktiH namo devebhyaH, abhijAnAsi devadatta kAzmIreSu vatsyAmaH, upAdhyAyazcedAgacchedAzaMse yukto'dhIyIya / samartha iti kim ? idaM namo devAH zRNuta, devadatta mAtaraM smarasi, avasAma dIrgha magadheSu / yuSmadasmadAdezaH, dharmaste svaM dharmo me svam / dharmo vaH svaM dharmo naH svam / samartha iti kim ? AdanaM paca, tava bhaviSyati, mama bhaviSyati / pluta,-aGga kUja 3 idAnIM jJAsyasi jAlma / samartha iti kim ? aGga kUjatyayamidAnIM jJAsyati jAlmaH / padagrahaNAdvarNavidhirasAmarthye'pi bhavati, tiSThatu dadhyazAna tvaM zAkena / tiSThatu kumArIcchatraM hara devadatteti / yatvaM dvitvaM ca bhavati / evaM samAsanAmadhAtukRttaddhiteSu vAkye vyapekSA vRttaavekaarthiibhaavH| zeSeSu punarvyapekSaiva sAmarthyaM bhavati / nanu ca rAjJaH puruSamAnayetyukte yo'rthe AnIyate rAjapuruSamAnayetyapyukte sa eva tatko'tra vyapekSaikArthIbhAvayovizeSa: / ucyate, saMkhyAvizeSo vyaktAbhidhAnamupasarjanavizeSaNaM cayogazceti / tatra rAjJaH puruSaH rAjJoH puruSaH rAjJAM puruSaH iti vAkye saMkhyAvizeSo bhavati, samAse na bhavati / rAjapuruSaH / vAkye hayupasarjanAni vibhaktArthAbhidhAyitvAtsaMkhyAvizeSayukta svArtha pratipAdayanti / samAse'ntarbhUtasvArthaM pradhAnArthamabhidadhatItyabhedakatvasaMkhyAM gamayanti / saMkhyAvizeSANAmavibhAgenAvasthAnamabhedaikatvasaMkhyA // 'yathauSadharasAH sarve madhunyAhitazaktayaH / avibhAgena vartante tAM saMkhyAM tAdRzIM viduH' / 1 / vibhaktivAcyaiva tu saMkhyA vRttau nivartate nAmAdigamyA tu na nivartate / yathA dviputraH paJcaputra ityAdau nAmArtha evaM saMkhyAvizeSaH / tAvakIno mAmakIna ityAdezAbhivyaGgayamekatvam / zaurSikaH mAsajAta iti parimANasvAbhAvyAdekatvasaMkhyAvagamaH / kArakamadhyaM vyaJjanamadhyamityAdau madhyAnyathAnupapattyA dvitvAvagamaH / yatrApi vRttau vibhaktaTuMba nAsti dAsyAH putra devAnAMpriyaH AmuSyAyaNaH apsavyaH goSucaraH varSAsuja iti tatrApi saMkhyAvizeSo nAsti sAmAnyena vizeSaNamAtrapratIteH / ata eva vRttau saMkhyAbhedAbhAvAtsvabhAvato Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 4 sU. 122 ] nivRttA vibhakti pA anvAkhyAyate, alupsamAse tu zabdAntaraM vibhaktyantapratirUpAvayavamanenopAyena pratipAdyate, tathA vAkye vyaktAbhidhAnaM bhavati / brAhmaNasya kambalastiSThati / samAse punaravyakta' brAhmaNakambalastiSThatIti, saMdihyate'tra SaSThIsamAso vA saMbodhanaM veti / kiMcitpunaravyaktaM vAkye / yathArdhaM pazordevadattasyeti / pazuguNasya vA devadattasya yadardhaM yo vA saMjJIbhUto pazustasya yadardhamiti / tacca samAse vyaktam ardhapazu devadattasyeti, tathA vAkye upasarjanavizeSaNaM bhavati / Rddhasya rAjJaH puruSaH, samAse na bhavati / rAjapuruSaH / yathAhu:- ' savizeSaNAnAM vRttirna vRttasya vA vizeSaNaM na prayujyata iti' / vizeSaNayoge hi sApekSatvenAgamakatvAtsAmarthyaM na bhavati / yatra ca kacidvizeSaNayoge'pi gamakatvaM tatra bhavatyeva samAsaH yathA devadattasya gurukulam, yajJadattasya dAsabhAryA / yadAha saMbandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH pravartate / " svArthavatsA vyapekSAsya vRttAvapi na hIyate |1| tathA vAkye cayogo bhavati svacayogaH svAmicayogazca / rAjJo gauzvAzvazva puruSazca / caitrasya maitrasya mitrasya ca gauH / samAse na bhavati / rAjJo gozvapuruSAH / caitramaitramitrANAM gauriti / yadi samarthaH padavidhiH kathamasAmarthye sUryamapi na pazyantya sUryaM pazyA rAjadArAH, punarna gIyante'punargeyAH zlokAH, zrAddhaM na bhuGkte'zrAddhabhojI, alavaNabhojI, sarvazvarmaNA kRtaH sArvacarmINo rathaH, kRtaH pUrvaM kaTo'neneti kRtapUrvI kaTam ityAdyA vRttayo bhavanti / kiM hi vacanAnna bhavati / 122 / nyA0 sa0 sama0 - vyapekSeti parasparAkA kSetyarthaH sA ca vAkye saMbhavati, ekArthIbhAvastu samAse / saMbaddhArtha iti saMbaddho'rtho yasya yatra jhaTityeva padAnAmanvayaH pratIyate rAjJaH puruSa ityAdI saMbaddhArthaH padavidhiH / saMprekSitArthaM iti saMprekSitaH kaSTakalpanayA pratIto'rtho yatra yathA - rAjotpale haribhujAmiha ke zavasya, yasyorasInduradanaM ca jaTAkalApe / zaM khAmbaro'pi pavanAdarinAthasUnuH, kAntA savo'gatanayA vipulaM dadAtu // 1 // ityAdau fronto kaSTakalpanayArthaH pratIyate, asya kAvyasya vyAkhyA - yasyorasi haribhujAM vAyubhujAM sarpANAM rAjA zeSaH, yasya ca jaTAkalApe induryasya ca zavasya ke mRtakasya ke mastake utpale nirmA se adanaM bhakSaNaM, yasya ca kAntAgatanayAdrisutA Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 405 [ pAda. 4. sU. 122 ] sa khAmbaro'pi vipulaM zaM sukhaM vo dadAtu, pavanAt sarpastasyArimayUrastasya nAthaH kArtikeyaH sa sUnuryasyetyarthaH / saMgatArtho gatArthaH, yathA vIrapuruSako grAmaH atikhaTva iti, atra hi padAnAmarthaH sarvo'pi gataH samAsArtha eva pratIyate, saMsRSTArthastu militArthaH, yathA rAjapuruSa iti / dvayarthAnIti pradhAno'rthaH samAsArtha lakSaNastadupAdAnAt dvayarthAnIti, ayamarthaH, ekastAvat pradhAno'rthaH paraH svArtha iti dvayarthatA / arthAntarAbhidhAyanIti arthAntaraM samAsArthalakSaNaM tadabhidhAyInIti | mUrcchitAvayava iveti mUcchitabhinnapadArthAvayava ityarthaH / upasarjanAnAM pradhAnAnAM ceti dvitIyAdyantAnAM vizeSaNAnAM prathamAntAnAM vizeSyANAM cetyarthaH / dravyamAkAGkSatIti dravyAzrayo guNa iti guNalakSaNAt / aGga kUjatyayamiti atra 'tyAdeH sAkAGkSasya ' 7-4-91 ityanena sUtreNAyamityanena AkAGkSyamANasya idAnIM jJAsyatItyasya vAkyasya bhedakatvenAsAmarthyAt pluto na bhavati / parimANasvAbhAvyAditiM yadyapi sUrpAbhyAM sUpairvA krIta iti mAsau mAsA vA jAtasyeti fare saMkhyAvizeSo'sti, tathApi vRttau parimANasvAbhAvyAdekatvameva pratIyate / anvAkhyAyata iti nahi vidyamAne'rthe vibhakterlubanvAkhyAyate api tu saMkhyA bhedAbhAvAt ko'rthaH ? ekatvadvitvabahutvAbhAvAt svata eva nivRttA vibhakti: ' aikArthye 3-2-8 iti pAnvAkhyAyate / cayogo bhavatIti vAkye bhinnatvAt padArthAnAM bhedanibandhanasamuccayadyotanAya ca zabdaH prayujyate, vRttau tu samUhalakSaNaikArthaprAdurbhAvAt bhedasya nivarttanAt dyotyArthAbhAvAt dyotakasya cazabdasya nivRttiH / kathamasAmarthye ityAdi--anna hi sUrya kamikayA dRzikriyayA namaH saMbandhaH, na sUryasattayA / punarna gIyanta iti gAnena nanaH saMbandho na punaH zabdArthena / azrAddha bhojItyAdau tu bhujinA naJaH saMbandho na zrAddhAdinA zrAddhAdi bhojananiSedhAvagamAt, evaM sArvacaNaH kRtapUrvItyatra sarvazabdasya kRtazabdena kRtazabdasya kaTazabdena ca saMbandho na carmma pUrvazabdAbhyAmiti / kiM hi vacanAnna bhavatIti gamakatvAt ' naJ' 3-1-51 ityanenAsAmarthye'pi bAhulakAd bhavatItyarthaH / iti vyAkaraNasya sAroddhAraprakaraNe saptamasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH / ( prazastiH ) AsId vAdidviradapRtana pATane paJcavaktraicAndre gacche'cchataradhiSaNo carmmasUrirmunIndraH / paTTe tasyAjani janamano'no kahAnandakandaH, sUriH samyag guNagaNanidhiH, khyAtibhAg ratnasiMhaH || 1|| yasyoparAgasImAya-mudayaH parabhAgabhAg / devendrasUristatpaTTe, jajJe navyo nabhobhaNiH // 2 // Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 122 ] itazca nirvIrAdhanamuktizAstraracanAbhIvAvadhotsarpaNAzrIkaumAravihAramaNDitamahI, bhUpaprabodhAdikA / kSIrododadhimudrite'vanitale, yasyorjitAH kelayaH, so'bhUttIrthakarAnukAriracanaH (caritaH) zrIhemacandro guruH // 3 // bhUpAlamaulimANikya,-mAlAlAlitazAsanaH / darzanaSaTkanistandroM hemacandro munIzvaraH // 4 // teSAmudayacandro'sti, ziSyaH saMkhyAvatAM vrH| yAvajjIvamabhUdyasya, vyAkhyAjJAnAmRtaprapA // 5 // tasyopadezAd devendrasUriH ziSyalavo vyadhAt / nyAsasArasamuddhAraM, manISI kanakaprabhaH // 6 // taddhitAvacUrNikA samAptA / " iti laghunyAsaprazastiH" ye tu zAstre sUcitA lokasiddhAzca nyAyA na tadarthaM yatnaH kriyate / svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA / 1 / susaddhidikzabdebhyo janapadasya / / RtoddhimadvidhAvavayavebhyaH / 3 / svarasya isvadIrghaplutAH / 4 / Adyantavadekasmin / 5 / prakRtivadanukaraNam / 6 / ekadezavikRtamananyavat / 7 / bhuutpuurvkstdvdupcaarH|8| bhAvini bhuutvdupcaarH|9| yathAsaMkhyamanudezaH samAnAnAm / 10 / vivakSAtaH kArakANi / 11 / apekSAtodhikAraH / 12 / arthavazAdvibhaktipariNAmaH / arthavadgrahaNe nAnarthakasya (grahaNam) / 14 / lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva (grahaNam) / 15 / nAmagrahaNe liGgaviziSTa syApi // 16 // prakRti grahaNe yaGlubantasyApi / 17 / ztivA zavA'nubandhena nirdiSTaM yadaNena ca / ekasvaranimittaM ca paJcaitAni na yaGlupi / 18 / saMnipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya / 19 / asiddhaM bahiraGgamantaraGge / 20 / na svarAnantarye / 21 / gauNamukhyayomukhya kAryasaMpratyayaH / 22 / kRtrimAkRtrimayoH kRtrime / 23 / kvacidubhayagatiH / 24 / siddhe satyArambho niyamArthaH / 25 / dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyaye kAryavijJAnam / 26 / naJyuktaM tatsadRze / 27 / uktArthAnAmaprayogaH / 28 / nimittAbhAve naimittiksyaapybhaavH|29| sNniyogshissttaanaamekaapaaye'nytrsyaapypaayH|30| nAnvAcIyamAnanivRttau prdhaansy|31| niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya |32ekaanubndhgrhnne na vyanubandhakasya / 33 / nAnubandhakRtAnyasArUpyAnekasvaratvAnekavarNatvAni / 34 / samAsAntAgamasaMjJAjJApakagaNana niSTiAnya Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ {pAda. 4. sU. 122] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [407 nityAni // 35 / pUrve'pavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn / 36 / madhye'pavAdAH pUrvAn / 37 / yaM vidhi pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate / 38 // yasya tu vidhenimittameva nAsau bAdhyate / 39 / yena nAprApte yo bidhirArabhyate sa tasya bAdhakaH / 40 / balavannityamanityAt / 41 / antaraGga bahiraGgAt / 42 // niravakAzaM sAvakAzAt / 43 / vArNAt prAkRtam / 44 / svRt vadAzrayaM ca / 45 upapadavibhakteH kArakavibhaktiH / 46 / lubantaraGgebhyaH / 47 / sarvebhyo lopa: / 48 / lopAtsvarAdezaH / 49 / AdezAdAgamaH / 57 / AgamAtsarvAdezaH / 51 / parAnnityam 152 / nityAdantaraGgam / 53 / antaraGgAccAnavakAzam / 54 / utsargAdapavAdaH 155 / apavAdAt kvacidutsargo'pi / 56 / nAniSTArthA zAstrapravRttiriti / 57 / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhahemacandrAbhidhAnasvopajazabdAnuzAsanabRhadvattau saptamasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH // 7 / 4 / / kSitighava bhavadIyaH kSIradhArAvala:-ripuvijayayazobhiH zveta evAsidaNDaH / / kimuta kavalitaistaiH kajjalairmAlavInAM pariNatamahimAnaM kAlimAnaM tanoti // 1 // / / iti saptamo'dhyAyaH // Ning Lu Po Po Po Gan Lu Lu Po Po Mi Mi ,Mi Mi Sheng Sheng Sheng Gan Tan Sheng Mi Sheng Mo Mi Mi Yan Ling Meng Liao Liao Liao Mi Mi Mi Mi Lu Lu nissImapratibhaikajIvitadharau niHzeSabhUmispRzAM, puNyaughena sarasvatIsuragurU svAgakarUpaudadhat / yaH syAdvAdamasAdhayannijavapurdaSTAntataH so'stu me, sadbuddhayambunidhiprabodhavidhaye zrIhemacandraH prabhuH // zrI malliSeNasUriH // Mo Mo Mo Mo Lu Lu Lu Qi Gun Gun Gun Gun Sheng Lu Lu Lu Du Du Du Du Du Ning Lu Mi Mi Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang samApta Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TRURRRRRRER // iti zrIsiddhahemacandra (saMskRta) zabdAnuzAsanaM (bRhadavRttiH) laghunyAsasahitam // Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 liGgAnuzAsanam / puMliGga kaTaNathapabhamayaraSasasnvantamimanalau kiztiv / nanaGau ghaghau daH ki ve kho'kartari ca kaH syAt // 1 // atha liGgAnuzAsanAvacUriH-- OM namaH sarvajJAya / liGAnazAsanamantareNa zabdAnazAsanaM nAvikalamiti sAmAnyavizeSalakSaNAbhyAM liGgamanuziSyate / nAmeti vakSyamANamiha saMbadhyate / ka Ta Na thapa bha ma ya ra Sa sAntaM snvantaM ca nAma puliGga syAt, kAdayo'kArAntA gRhyante pRthak santanirdezAt, dvisvarasantAnAM napusakatvasya vakSyamANatvena ekatrisvarAdisantA gahyante / kAntaH-pAnaka: paTaho dundubhizca ityAdi / TAntaH-kakSApuTaH sArasaMgrahagranthaH ityAdi / NAntaH-guNaH zumbepradhAnAdau ityAdi / thAntaH-nizIthaH ardharAtraH zapathaH samayaH ityAdi / pAntaH kSupo latAsamudAyaH ityAdi / bhAntaH-darbho bahiH ityAdi / mAntaH-godhUmo nAgaraGga syAdityAdi / yAntaH-bhAgadheyo dAyAdaH, rAjadeye tu pustriyorvakSyate, zubhe tu tannAmatvAdeva klobatvam, tandulIyaH zAkavizeSaH ityAdi / rAntaH-nirdaraH kandarI ityAdi / SAntaH-gavAkSaH 'gavAkSI zakravAruNyAM, gavAkSo jAlake kapau' ityAdi / sAntaH-kUrpAsaH kaJcuke, haMso vihaGgabhede ityAdi / santa:-mAzcandramAsayo: pusi, anehAH kAla: ityAdi / nantaH-grAvA pASANo girizca ityAdi / ukArAntaH-taku: sUtraveSTanamagnyAdhArabhANDaM ca, mantuH aparAdhaH ityAdi / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane antAntaM nAma puliGgam, paryanto'vasAnam, viSTAntaH maraNam. pratyantasya bAhulakatvAnnapusakatvameva / iman pratyayAntaM al pratyayAntaM ca nAma puliGgam -imanprathimA, mradimA, draDhimA ityAdi / nantatvenaiva siddhe iman grahaNaM 'pAtvAt tvAdiH' iti napusakabAdhanArtham, yastvauNAdikastasyAzrayaliGgatA, bharimA pRthvI, varimA tapasvI ityAdi / ala, prabhavaH 'prabhavastu parAkrame, mokSe'pavarga: ityaadi| tathA kyantaM ztivantaM (ca) nAma puliGgam-kiH ayaM vRtiH vRtUGa dhAtustadarthazca / zitav-ayaM pacatiH DupacI dhAtustadarthazca / ztivsAhacaryAt 'ikiztiva svarUpArthe' [5-3-138] iti vihitasyaiva kergrahaNam / tathA na pratyayAntaM naGapratyayAntaM (ca) nAma pulinggm| 'svapnaH svApe prasuptasya, vijJAne darzane'pi ca' prazna: pRcchA, naGa vizno gamanam, tathA gha pratyayAntaM ghA pratyayAntaM ca nAma pU liGgam / gha:, kara: 'karo varSopale razmo, pArago pratyAyazuNDayoH / ' parisaro mRtyau devopAntapradezayoH, urazchadaH kavacaM pracchadazcotarapaTaH, chadasya tu napuMsakatA vakSyate ityAdi / ghAntam-pAdaH / pAdo budhnAMhituryAMzarazmipratyantaparvatAdiSu, prAplAvaH snAnam, bhAvaH, 'bhAvaH sattAsvabhAvAbhiprAyaceSTAtmajanmasu / kriyAlolApadArtheSu vibhUtibandhajantuSu / anubandhaH prkRtyaadernupyogii| dAsaMjJakAddhAtorya: kiH pratyayo vihitastadantaM nAmapuliGgam / AdiH prAthamyam, vyAdhiH rogaH, upAdhirdharmacintA kaitavaM kuTumbavyAvRto vizeSaNaM ca, upadhi: kapaTam, upanidhiH nyAsaH, pratinidhiH pratibimbam, saMdhiH pumAn suruGgAdau / paridhi: pariveSaH, avadhistvavadhAnAdau, praNidhi: prArthanamavadhAnaM carazca, samAdhiH pratisamAdhAnaM, niyamo maunaM cittaikArthyaM ca, vidhiH kAlaH kalpo brahmA vidhivAkyaM vidhAnaM daivaM prakArazca / vAladhiH puccham, zabdadhiH karNaH, jaladhiH samudraH. antaddhirvyavadhA, pradhestu nemau strIpusatvaM rogavizeSe strItvaM, zirodhestu strItvam, iSudhestu strIpusatvaM vakSyate ityaadi| bhAve khaH, bhAve'rthe yaH kho vihitastadantaM nAma lingm| prAzitasya bhavanam pAzitaMbhavo vartate, tRptirityarthaH / bhAva iti kim ? aAzito bhavatyanayA AzitaMbhavA paJcapUlI, akartari ca kaH syAt, bhAve kartRvajite ca kArake yaH kaH pratyayastadantaM nAma puliGgam / prAkhUnAmutthAnamA khUtthaH, vihanyate'nenAsmin vA vighna antarAyaH ityAdi / akartari ceti kim ? jAnAtIti jJA pariSad // 1 // hastastanauSThanakhadantakapolagulpha, kezAndhugucchadinasatu patadgrahANAm / niryAsanAkarasakaNThakuThArakoSTha, haimArivarSaviSabolarathAzanInAm // 2 // hastAdInAM nAma jaladhyAdInAM tu sabhidAM saprabhedAnAmapi puliGga bhavati / hastanAma, paJcazAkhaH, karaH, zayaH, ayaM zayyAyAmapi yAntatvAt pusi, hastasya tu punapusakatvam, stananAma stanaH, payodharaH, kucaH vakSoja: ityAdi / proSThanAma aoSThaH, adharaH, dantacchadaH ityAdi / nakhanAma, karaja:, kararuhaH, madanAGa kuza: ityAdi / nakhaH Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 3 pukliba: nakharastu triliGga, dantanAma dantaH, dazanaH, ayaM rudraTena klIbe'pi nibaddhaH 'dazanAni ca kundakalikAH syuH' iti taccintyam dvijaH, radaH radanaH ityAdi / kapolanAma kapola:. gaNDaH, galla: ityAdi / gulphanAma gulphaH, guTuH, prapadaH, prAprapadaH, khurakaH, nistodaH pAdazIrSaH ityAdi / hastigulphastu prauhaH ghuTikaghuNTighuNTagulphAstu strIpusaliGgA vakSyante / kezanAma kezaH, zirojaH, ziroruhaH, cikuraH, cihuraH, kaca: ayaM bAhulakAd varaNe'pi pusi, guroH putra tu dehinAmatvAt siddham / ibhyAM tu yonimattvAtstrItvam / asraH, vellitAnaH ityAdi / vRjinazca yadgauDa: 'vRjinaM kalmaSe klIbaM, keze nA kuTile triSu / ' kuntalazca-'kuntalAH syurjanapado, halo vAlazca kuntalaH / ' hale bAhulakAt pusi| vAla: punapusako vakSyate, tadvizeSo'pi kezaH / kuralaH, alkH| andhuH kUpastannAma, andhuH, hrahiH prahiH ityaadi| kUpastu strIpusaliGgaH / gucchanAma gucchaH gutsaH, gulucchaH, stabakastu puklIbaH / dinanAma ghasraH, sUryAGkaH, daNDayAmaH dinadivasavAsarANAM punapusakatvam / divAhnostu napusakatvam / sa iti samAsasyAkhyA pUrvAcAryANAm tannAma bahuvrIhiH, avyayIbhAvaH, dvandvaH ityAdi / RtunAma hemantaH, vasantaziziranidAghA: punapusakAH, zaratprAvRDvarSAzca strIliGgAH / Rtustu udantatvAt pusi, patadgraha AcelakAdhArastannAma pratigrahaH, pratigrAhaH ityAdi / niryAsanAma vRkSAdInAM rasaH, guggulaH, zrIpRSTaH, zrIveSTa:, sarjarasaH, uSaH, ulUkhalaM napusakam / niryAsastu punapusakaH, kumbhakundolUSale tu baahulkaanpuske| nAkanAma svargaH, svaH avyayam nAkatridivau punapusakau, divaM triviSTabaM klIbe, dyodivau strii| rasAH zRgArAdayastannAma zRGgAra-hAsya-karuNa-raudravIra-bhayAnaka-zAnta-vIbhatsAdbhutA iti / vatsalastu putrAdisnehAtmA ratibheda eva, zRGgAraH puklIbaH, gaustu zRMgAravIrau bIbhatsaM, raudraM hAsyaM bhayAnakam / karuNA cAdbhutaM zAntaM, vAtsalyaM ca rasA daza // 1 // iti / kaNThanAma galaH, nAlaH / kuThAranAma, parazuH, pazu:, svadhitiH ityAdi / kuThAraH pustrI, koSTanAma, kuzUlaH ityAdi / haimanAma haimo bheSajabhedaH kirAtatiktaH kirAtakasaMjJaH / arinAma, dviSan. pratyarthI, ripuH ityAdi / varSanAma vatsaH, saMvatsara: saMvadityayamavyayamapIti kazcit / varSahAyanAbdAstu puklIbAH, zaratsame tu strIliGga / viSanAma, garaH, brahmasutaH, zveDaH, vatsanAbhaH ityaadi| viSa-kAlakUTa-garala-hAlAhala-kAkolA: punapusakAH, madhurasya bAhulakAt klIbatvam / bola auSadhavizeSastannAma, gandharasa: prANaH ityAdi / rathanAma, patAkI, syandanaH, punapusako'yamiti goDazeSaH, rathaH pustrii| azaninAma paviH ityAdi / prazaniH strI, vajrakulizau puklIbo, bhiduraM bAhulakAt klIbam / / 2 / / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane zvetaplavAtmamurajAsikaphAbhrapaGka, manthatviSAM jaladhizevadhidehabhAjAm / mAnadrumAdriviSayAzugazoraNamAsa, dhAnyAdhvarAgnimarutAM sabhidAM tu nAma // 3 // zvetanAma, zvetaH, kapardaH / plavanAma, kolaH, bhela, uDupastu puMklIbaH / AtmanAma, jIva:, puGgalaH, kSetraja:, pradhAne tvAzrayaliGgatA puruSaH ityAdi / murajo mardalastannAma mRdaGgaH, murajabhedo'pi murajaH / asinAma nistrizaH, khaDgaH, RSTestu puMstrItvam / kaphaH zleSmA kheTastu puMklIbaH / abhra N meghaH, abhrastu puklIbaH / paGko niSadvaraH, paGkajambAlau puMklIbo / manthaH, manthAnaH / tviTkAntiH aMzuH prayaM ravAvapi prabhISuH mUrdhanyopAntyo'yam / yUkhaH / prayaM zobhAjvAlayorapi bAhulakAt puMsi rucitvitidIghatayaH strIliGgAH, rociH zociSI tu dvisvarasantatvAt klobe, gomarIcipraznayastu puMstrIliGgAH, razmi:, zrayaM rajjau striyAm / jaladhiH, arNavaH, samudraH, mahAkacchaH / pazcimAzApatI tu dehinAmatvAt puMsi tatprabhedanAma kSIrodaH, lavaNodaH ityAdi zevadhiH, nidhiH tatprabhedaH -- 'mahApadmazca padmazca zaGkho makarakacchapau / mukundakundanIlAzca kharvazca nidhayo nava / / 1 / / padmasya vibhabindo napuMsakatvam / dehI, jantuH, janmI, janmazabdo'kArAnto'pyasti, jantuH punapuMsakaH tatprabhedaH brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdraH ityAdi / devaH sura: ityAdi / tatprabhedaH indraH, candraH ityAdi / mAnanAma tUla:, kuDavaH, prastha: puMnapuMsakaH, ADhakastu triliGgaH / drumanAma aMhnipaH, vanaspatiH / viSayanAma viSaya indriyagrAhyo gandhazabdasparzAdiH / dezazca tubararAva kaSAyakolAhalanIlAnAM puklIbatvaM, rUpasya tu napu Msakatvam / AzuganAma patattriH zarabAraNakANDAH puraMnapuMsakAH / iSastriliGgaH / dhAnyanAma vrIhiH stambakariH / dhAnyasotyazasyAnAM saMyuktayAntatvena napuMsakatvam / bhASA puMnapuMsakau / zrADhakIpriyaMgU strI, masUra : strIpu saH, zaraNaM napuMsakam / 1 adhvaraH, makha:, yajJaH / vitAna - vAjapeya - rAjasUyAnAM yajJavizeSAraNAM puMnapuMsakatvam / bahiH satrayostu napuMsakatvam / agninAma bhAskaraH, prAzuzukSariNaH prayamaNyanto'pi bAhulakAt puMsi / marunnAma vAtaH, samAnastu puMnapuMsakaH // 3 // adhvaranAma barho'cchadehirvapre vrIhyagnyorhAyana - bahiSau / 1 mastuH saktau sphaTike'ccho nIlamitrau maraNInayoH // 4 // chadaH parNaM picchaM ca tato'nyasmin barhaH puMsi, barhaH parivAraH tayostu puMnapuMsakaH / vapre kedAreshiH puMsi, sarpe tu puMstrI / hAyanabahiSau vrIhAvagnau ca puMsi / varSarazmyozca bhedepuMnapuMsakau / barhiSA'gninAmatvAdeva siddhe dvisvarasantaklIbatvabAdhanArtham / sakto dhAnAvikAre mastu:, anyatra tu stvantatvAt klIbatvam / sphaTike'ccha:, zrayamavyayamAbhimukhye'pyasti / maNau ratne ine sUrye krameNa nIla Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 5 mitrau pusi, nolAntatvAnmahInIlo'pi, mitrasya dehinAmatvAdeva siddhe niyamArthaM, tena suhRdi saMyuktarAntatvena klIbatvam / / 4 / / koraNe'srazcaSake kozastalastAlacapeTayoH / anAtodye ghano bhUmni dAraprANAsuvalvajAH // 5 // koNe'sraH pusi, koNaH asraH, anyatredamasra rudhiram, saMyuktarAntatvAnnapusakatvam , keze ta tannAmatvAdeva pUstvam / caSake koza: pusi, kozazcaSakaH, pratyAkAre zambAyAM ca triSu, bhANDAgArAdau tu punpuskH| tAlo vRkSavizeSo vitastizca tayozcapeTe ca talaH pusi, talAntatvAt pratalo'pi cpette| prAtodyamupalakSaNaM nRtyasya, AtodyAnmadhyamanRttAccAnyatra ghanaH puusi| dArAH kalatram, prANA asavo jIvitaM ca, asavaH prANA: valvajA upalAkhyastRNabhedaH, ete puMliGa gAH, bhUmni bahutva eva, kvacideSAmekatvamapi, asusAhacaryAttadvAcina eva prANasya bahutvam, pustvaM tu NAntatvAdeva siddham / / 5 / / kAntazcandrArkanAmAyaH paro yAnArthato yugaH / yazca syAdasamAhAre dvandvo'zvavaDavAviti // 6 // candrArkanAmabhyo'yaH zabdAcca paraH kAnto yAnArthavAcinaH paro yugazca puliGgaH, candrakAntaH, sUryakAntaH, ayaskAnta: lohAkarSaNaH (yUpayugmayorapi) yAnayugaH, zakaTayugaH, yazcAsamAhAre itaretarayoge dvadvo'zvavaDavAviti sa pusi, azvazca vaDavA cemAvazvavaDavau, dvivacanamatantram, teneme'zvavaDavAH, azvavaDavAna pazya, 'azvavaDavapUrvAparAdharottarA' [3.1.131] iti nirdezAd hrasvatvam, asamAhAra iti kim ? azvavaDavam / dvandva iti kim ? azvo vaDavA'syAzvavaDavamunmugdhaM kulaM, azvavaDavA strI, dvandvasyAparavalliGgatvaprAptau vacanam / / 6 // vAkottarA naktakarallakAGkA, nyuGa khottarAsaGgataraGgaraGgAH / parAgapUgau sRgamastuluGa gakuDaGagakAliGagamataGgamaGa gAH // 7 // ataH paraM svarAntakrameNa zabdA udAhriyante, tatra svarAnteSu kakAropAntyAdikrameNAkArAntA udAhriyante, vAkottarapadA naktakAdayazca zabdA: puliGgAH, anUcyata iti anavAka: RgayajaH samahAtmakaM vacanaM, dhAntatvAdeva. siddha niyamArthaM vacanama 'bhAva eva pustvamiti' tena vaGka kASThamityAdau bhAvAdanyatra ghanantasyAzrayaliGgatA, athavA anugato vAko'nena tadanuvAka iti anyapadArthatve'pi pustvArtham / naktako galanam, rallakaH pakSmakambalaH, aGkaH samIpan, naktakarallakayorvastranAmatvenAGkasyAntikanAmatvena klIbatve prApte vacanam / nyUGa khAH SaDoGa kArA:, samyagamanojJe tvAzrayaliGgaH, uttarAsaGa gaH vaikakSyama, tadvAcI arthaprAdhAnyAt kambalo'pi / taraGaga: UmiH, raGa go nartanabhUmiH, parAgo Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dhUlyAdiH, pUgaH kramukaH saMgho'pi, ayaM klIbo'pi iti kazcit / sRgo bhindipAlAkhyaH zastravizeSo'rthaprAdhAnyAd bhindi (da) pAlo'pi / mastuluGa go mastiSkaH kuDaGa go vRkSagahanam, kAliGa gaH kAliGi ganI tatphalaM ca, cirbhaTyAM vallinAmatvAdeva strItvam, vallinAmatvena strItve phalanAmatvena klIbatve prApte vacanam / tamaGa gaindrakozaH, maGago dharmo nauH zirazca / / 7 / / vegasamudgAvapAGgavagaughArdhA maJcasapucchapicchagacchAH / vAjaujakilijapuJjamujA avaTaH paTTahaThaprakoSThakoSThAH // 8 // vego rayaH kiMpAkaphalaM pravAho mUtrAdipravRttizca, samudgaH saMpuTaH, apAGgo netrAntastilakazca, vargaH saMghAtaH, aoghaH samUhAdiH, arko mUlyaM pUjAvizeSazca, vega-varga-raGa gaughArdhANAmauNAdikagAntAnAM samudgasya ca DAntasya grahaNam, ghanantatve tu siddhameva / maJco rAjAsanam, pucchaH pazcAbhAgaH, lAGa gUle tu punapuMsakaH, picchaM, lAGa gUlam, gaccho'bhimatasaMkhyAvasAnam, vAjaH piccham, projo viSamasaMkhyA, kilijaH kaTaH, mujaH zareSIkA, avaTo randhran, paTTaH peSaNapASANaH pIThaM ca, lalATabhUSAyAM bAhulakatvAt strItve paTTo haThaH balAtkAraH vAriparNI ca, prakoSThaH kUrparAdadhaH, koSThaH kukSigRhayorantarAlaM Atmoyazca / / 8 // aGaguSThagaNDau laguDapragaNDakaraNDakUSmANDaguDAH zikhaNDaH / varaNDaruNDau ca picaNDanADIvraNau guNabhra raNamalaktakuntau // 6 // aGa guSTho'Ga gulivizeSaH, atha DAntA daza, gaNDa: piTakaH, laguDo lohamayaM zastraM, pragaNDa: kUrparAMsayormadhyam, karaNDA bhANDavizeSaH, kuSmANDa: karkAruH bhra gAzca, guDo golakaH, zikhaNDazcUDA, varaNDo'ntarAvedau ruNDaH, kabandhaH, ruNDAntatvAd vAruNDa: sekapAtram, picaNDa udaram NAntAstrayaH, nADovraNo rogavizeSaH, vraNasya punapusakatvena tatpuruSeNa paravalliGagatAprAptau vacanan, guNaH paTa: bhra go garbhiNI strI zizuzca, guNasyAMzukanAmatvena napusakatve bhrUNasya tu yonimannAmatvena strItve prApte pAThaH, atha tAntAH sapta, alakto yAvakaH, kuntaH prAsaH, arthaprAdhAnyAt zalaparAcadIrghAyudhA api / / 6 / / potaH piSTAtaH pRSatazcotpAtavAtAvarthakapadauM / bubudagadamagado makarando janapadagandhaskandhamagAdhAH // 10 // potaH pravahaNaM zizuzca, piSTAta paTavAsakaH, pRSatA bindavaH, prAyeNa bahuvacanAnto'yam, mRgavAcinastu dehinAmatvAdeva puMstvam, utpAtaH upasargaH, vrAtaH samUhaH / atha thAnta:-'arthaH prakAre viSaye, cittakAraNavastuSu, abhidheye'pi zabdAnAn' / dhananAmatvena klIbatve prApte'sya paatthH| atha dAntAH SaT kapardo harajaTAbandhaH, varATavAcinastu tannAmatvAdeva siddhaM pustvam, bubudaH jalAdisaMsthAnavizeSaH, gado vyAdhiH Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 7 viSNoranujazca, agada auSadham, makarandaH puSparasaH, arthaprAdhAnyAnmaranda iti, janapado janasamUho viSaya: karadazca kuTumbI, agadajanapadayobhaiSajanAmapadAntatvAbhyAM napuMsakatve prApte pAThaH / atha dhAntAH 'gandho gandhaka prAmode leze saMbandhagarvayoH' skandhaH 'prakAnDeM'ze nape skandhaH kAye vyUhasamUhayo:' / agAdhaH viralam, bilanAmatvAdeva klIbatve prApte'sya pAThaH / / viraM chandaH / / 10 / / ardhasudarzanadevanamahnAbhijanajanAH prighaatnphenau| pUpApUpau sUpakalApau rephaH zophaH stambanitambau // 11 // ardhaH khaNDam, grAmAH, adhaH paTI, ardhaH nagaram, samAMze tu klIbatvasya vakSyamANatayA vissmaaNshvttirihaadhshbdH| atha nAntAH sapta, sudarzana : viSNucakraM zakrapuraM ca, merujambvAM strI pusaliMgaH, devanaH akSaH, krIDAvihAravijigISAsu nAntatvAnnapusakatvameva / ahna iti 'saMkhyAta' [7.3.116] iti 'sarvAMza' [7.3.118] iti ca kRtasamAsAnto'han zabdaH, saMkhyAtAhnaH, sarvamahaH sarvAH, pUrvamahnaH, pUrvAhnaH, evaM sAyAhnaH, prArambho madhye cAhnaH prANaH madhyAhnaH, aparAhNastu puklobaH, paravalliGa gatApavAdo'hnasya pAThaH, abhijanaH kule khyAtAva bhijano janmabhUmyAM kuladhvajau / janaH lokaH, parighAtanaH ayobaddho laguDaH, phenaH DiNDoraH, arthaprAdhAnyAdabdhikapha itypi| atha pAntAzcatvAraH pUpo'pUpazca guNabhedaH sUpa: mudgAdivikAraH sUpakAre dehinAmatvAdeva siddham, arthaprAdhAnyAt sUda ityapi, pUpAdInAM napusakatve prApte'sya pAThaH, 'kalApaHsaMhatau barhe kAJcyAM bhUSaNatUNayoH', picchanAmatvAnnapusakatve'sya pAThaH / atha phaanto| repho'vadyam, varNavize ye tu viSayanAmatvenaiva pustvam, zophaH zvayathuH / atha bAntAH stambaH pAlAnaM vrIhyAdInAM prakANDavizeSazca, tatra cArthaprAdhAnyAd guccho'pi, nitambaH 'striyAH pazcAt kaTau, sAnau nitambaH kaTarodhasoH' / / 11 / / zambAmbau pAJcajanyatiSyau puSyaH sicayanikAyyarAtravRtrAH / mantrAmitrau kaTaprapuNDArAH kallolollau ca khallatallau // 12 // zamba: musalAgrastho lohamaNDalakaH, azanau tu tannAmatvAdeva pustvaM, ambaH sarakAdInAm, atha yAntAH / pAJcajanyo viSNoH zaGkhaH poTagalazca, tiSya: puSyazca kaliyugaM, nakSatre bahulaM nakSatretyanena mAsa vizeSe tu mAsanAmatvAdeva pustvam, sicayo vastram, aMzukanAmatvena klIbatve prApte'sya pAThaH / nikAyyo nivAsaH / / __ atha rAntA: rAtra iti kRta samAsAnta: 'saMkhyAka' [7.3.116] iti 'RksAma' [7.3.67] iti ca rAtri zabdaH / puNyArAtriH puNyarAtraH, varSA rAtraH, dIrdharAtraH, cirarAtraH, pUrvarAtraH, apararAtra:, ardharAtraH, ahorAtrAvimau, ekAt samAhAre ca puklIbaH, Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane T paravalliGgatApavAdo'sya pAThaH / vRtro'ndhakAraH ripuzca, mantraH RgAdilakSaNaH, zramitrA vairI / arinAmatvAdeva siddhe saMyuktarAntatvAt klIbatvabAdhanArthaM vacanam, kaTapraH samUhaH 'puNDro daityavizeSekSubhedayoratimuktake' prAraH prArakUTa:, dravanAmatvAt klIvatve prApte'sya pATha: / atha lAntA: 26 kallolastaraGgaH, prarthaprAdhAnyAdullolo'pi, ulla: sUraNaH, khallaH kRtau hastapAdAvamardanAkhyaruji ca, tallastaDAgaH // 12 // kaNDolapoTagalapudgala kAlavAlA velA galo jagalahiGa gulagolaphAlAH / syAddevalo bahulataNDulapatrapAla vAtUlatAlajaDulA bhRmalo nicolaH / / 13 // kaNDolaH piTakAkhyaM bhAjanam, poTagalaH kAzaH naDazca, pudgalaH paramANuH dehazca / kAlo mRtyuH, vAlo'zvakarivAladhiH, tuTo tu bAhulakAt striyAm, AvelazcavitatAmbUlam, gala: sarjarasaH, arthaprAdhAnyAt kalakala ityapi kaNThe tu tannAmatvAdeva pu Mstvam / dravanAmatvAt klIvatve prApte'sya pAThaH, jagalaH piSTamadyam, hiGa gulaM dAradaM, gola: sarvatovRttaH bAlakrIDanakASTe strIpatrAkhanAdau klIba:, yastu gola eva golaka iti svArthikapratyayAnto mRte bhartari jArajasya vAcakaH sa zrAzrayaliGgaH / phAla: kuzI, devalaH devAyatanam, bahula: kRSNapakSaH, taNDulaH dhAnyasAraH viDaGgaM ca / patrapAlaH dorghAchurI / vAtUlaH vAtasamUhaH vAtAsahe conmatte cAzrayaliGgaH / tAlaH gItakAlakriyAmAna karatalAdI / jaDulo dehe kRSNaM lakSma / bhRmalo rogavizeSaH, nicolaH niculakam, upasargasyAtantratvAt colaH strINAM kUrpAsakazcolaH / / 13 / / kAmalakuddAlAvayavasvAH sruvarauravayAvAH mAdhavaparaNavAdIna vahAvadha vakoTIzAMzAH kAmalo 'marau roge'vataMse nA kAmalastriSu kAmuke' kuddAlaH khanitravizeSaH / atha vAntAH 12-avayavaH aGgam / sva AtmA svabhAvaH jJAtizca, arthe tu puMklIba: prAtmIye tu guNavRttitvAdAzrayaliGgaH / sravaH sra ugbhedaH, rauravo narakabhedaH, yAvaH alaktakaH, zivo vedAdiH, dAvo araNyam, vahnivizeSe tu pu MstvaM siddhameva, arthaprAdhAnyAddava ityapi 'kAnane vanavahnau ca syAddAvo davavannari', mAdhavo madhumizra prAsavaH, svArthike ke mAdhavakaH, mAghe mAsabhede madhau viSNau ca siddhameva puMstvam, striyAmapIti kazcit paraNava: paTahaH, prAdInavo doSaH parikliSTa : durantazca, hAva: bhAvasUcakaH, dhruva pratau zive zaGka ityAdi / atha zAntAH 7 koTIzo loSTabhedana:, arthaprAdhAnyAt koTizo'pi, aMza: bhAgaH, spaza: saMparAyaH praNidhizca, 'vaMzo varga kule veraNI pRSThasyAvayave'pi ca // 14 // kuzoDDIzapuroDAza- vRSa kulmAsaniSkuhAH / grahanivU hakalahAH pakSarAzivarAzyRSiH / / 15 / / zivadAvau / spazavaMzau // 14 // Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 9 kuza: yoktram dvIpazca, uDDIzo granthavizeSaH, hare tu dehinAmatvAt pustvaM puroDAzo havibhade camasyAM piSTakasya ca / rase somalatAyAzca, hutazeSe ca puMsyapi // atha SAntaH vRSaH gavAdiH, vatinAmAsanaM vRssii| atha sAntaH kulmAsaH ardhasvinno mASAdiH, annanAmatvAt klIbatve prApte'sya pAThaH, mUrdhanyopAntyo'pyayam / atha hAntAH 4 niSkuhaH koTaram, ye tu TAntamAhustanmate TAntatvAt pustvam, aha iti 'dvigoH' [7. 1. 114.] iti 'ahnaH' [7. 3. 116.] iti ca kRtasamAsAnto'hanzabdaH, dvayorahno: samAhAro dvayahaH, tryahaH, paJcAhaH, saptAhaH / dviguranneti strInapusakatve paramAha uttarAha ityAdau paravalliGgatAprAptau vacanam, sudinaikAbhyAM klIbatvam, puNyAhasya tu punapusakatvam / niyUhaH zekhare nAgadante niryAse'pi, kalahaH khaDgakoze bhaNDane ca / atha kSAntaH,-pakSa: piccham, yuddhapicchanAmatvAtklIbatve prApte vacanaM, pratijJArthAdau ca pakSasya SAntatvAdeva pustvam / athekArAntAH,-rAzirmeSAdiH punazca, varAzi: sthUlazATa:, vastranAmatvAt klAbatve prApte'sya pAThaH, RSirvedaviziSTAdau / / 15 / / dundubhirvamativRSNi pANyavijJAtirAlikalayo'Jjali riNaH / agnivahnikRmayoM'hridIdivigranthikukSitayo'rdanirdhvaniH // 16 / / dundubhirbherIvizeSe, daitye tu siddhameva prakSe strItvam, vamatirvAntiH, vRSNi: kulavizeSaH meSazca, pANiH hastaH, aviH mUSakakambalaH, jJAtiH svajanaH, rAliH kalahaH, kaliH, antyayugam, aJjaliH pANipuTaH, ghRNirabhIzuH, agniH kRzAnuH, vahniH sa eva, kRmiH kITa:, arthaprAdhAnyAt krimirpi| aMhniH pAdaH, arthaprAdhAnyAdaGa ghrirapi, dIdiviH prodanam, arthaprAdhAnyAt kuruzca. granthiH rajjvAdiveSTanabandhaH kukSirjaTharam, Tatizcarma carmaprasevakazca, ardaniH agniH, dhvaniH pratIyamAno'rthaH, vRSNighRSNyorNyantatvAt agnivahnayozca nyantatvAt ardaneranyantatvAt kRmeya'ntatvAt pANikukSyaM hrINAM prANyaGgavAcIdantatvAt strItve dIdiverannanAmatvAd rAlezca yunnAmatvAt klIbatve prApte vacanam / / 16 / / girizizrujAyuko hAhAhUhUzca nagnahUrgamut / pAdazmAnAvAtmA pApmasthemoSmayakSmAraNaH // 17 // // iti puMliGa gaM samAptam // ___ giri: kandukaH, zizruH zrotram, jAyurauSadham, karpU: karASAgniH, hAhAhUhUrityakhaNDaM nAma devagAyanavAci, kecit khaNDayanti, avyayatvAdaliGgAviti kecit, gandhavauM ca hAhA hUhUriti tu lkssym| * ekadezavikRtasyAnanyatvAt * arthaprAdhAnyAd vA nirdezasya tadapi saMgRhItam, dehinAmatvAdeva pustvasiddhau vimatijJApanArthaM hUhUrityasya kRta iti strItvabAdhanArtham, nagnahUSidalinyAdibIjam, arthaprAdhAnyAnnagnahurityapi, nagnAn hvayatIti vyutpattiprAdhAnye tvAzrayaliGa gtaa| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane atha vyaJjanAntAH 8 garmata savarNama saraghA ca, dravanAmatvAnnapasakatve prApta'sya pAThaH, pAda: caraNaH, adanto'pyayam, azmA pASANaH, upalakSaNatvAd vemalo'pi / AtmA zarIraM svabhAvazca, pApmA pApaM rogazca, sthemA stharyam, imannantatvAdeva siddhe dvisvaraM mannakartari iti klIbatvabAdhanArthamasya paatthH| USmA saMtApa: samRddhizca, yakSmA kSayarogaH, tadantatvAd raajykssmaapi| azmAdInAmannantatvena klIbatve prApte vacanam, evaM zeSeSvapi liGgaSu svaravyaJjanAntakramo jJeyaH / / 17 / / // iti puMlliGgasyAvacUriH / strIliGa gaM yonimadvamrI-senAvallitaDinnizAm / vIcitandrA'vaTugrIvA - jihvAzastrIdayAdizAm // 1 // nAmeti smaryate, yonimadAdInAM nAma strIliGa gaM bhavati-puruSI, strI, rAmA, vAmA, hastino, vazA, vRSo, azvA, makarI, matso, mayUrI ityAdi / vamrI nAma upadehikA ityAdi / senAnAma-camUH, pRtanA, vAhinI ityAdi / vallinAma-latA, pratAninI, vallarI ityAdi / vallI ajamodAyAM tu asya bAhulakAt strItvam / taDinnAma-zaMbA, capalA, carA, ityAdi / nizAnAma tuGgI, tamI, niTa zabdo'pyasti nishaavaacii| vIcinAma-vIciH, utkalikA, laharo, bhaGgiH ityAdi 'taraGgollolakallolAnAM puMstvamuktam / tandrAzabdenAlasyanidre gRhyte| avaTunAma ghATA, kRkATikA ityAdi, avaTostu strIpusatvam / grIvAnAma--grIvA, ayaM tcshiraayaampi| jihvAnAma rasajJetyAdi / zastrInAma zastrI, asiputrI ityAdi / dayAnAma-dayA, karuNA ityAdi / dignAma-pAzA, kakup ityAdi / / 1 / / zizapAdyA nadIvINA-jyotsnA-cIrItithIdhiyAm / aGa gulIkala - zikvaGa gu - hiGa gupatrIsurAnasAm // 2 // ___zizapAdigaNo nadyAdInAM nAma ca strIliGga bhavati / zizapAdi - zizapA, vIrut, pATalA, viDA, phalgukA, snukasnuhyau, nirguNDI, jhaNTI, jambUH, zrIparNI, bhadraparNI, badarI ityaadignnpaatthH| nadonAma-nadI, dhunI, nimnagA ityAdi / vINAnAma-ghoSavatI, tadbhedo'pi, vipaJcI ityAdi / jyotsnAnAma candrikA, kaumudI ityAdi / cIrI jIvavizeSaH, tithIti G yantaM padam, pratipadAdyAH, dvitIyA, tRtIyA, caturthI ityAdi yAvat paJcadazI, saiva pUrNacandrA rAkA, pUrNimA; nyUnacandrA'numatiH amAvasyA ityAdi / dhInAma-dhiSaNA, paNDA / aGa gulInAma aGa gulI karazAkhA, kalazI, gargarI, kvaGa gardhAnyavizeSaH, hiGa gapatrI galmabheda: sarA vAruNI nasA nAsikA / / 2 / / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 11 rAsnAzilAvacAlA - lAzimbAkRSNoSNikAzriyAm / spRkkApaNyAtasIdhAyyAsaraghArocanAbhuvAm // 3 // haridrAmAM sidUrvA''lU - balAkAkRSNalAgirAm / ittu prANyaGa gavAci syAdIdUdekasvaraM kRtaH // 4 // rAsnA auSadhIvizeSaH, zilA, manaH zilA vacA zatapavikA, golomI, jIvA SaDagranthA, ugragandhA ityaadi| lAlA sRNIkA, zimbA bajikozI, kRSNA kRSNajIrakI rAjikA ca pippalyAM vallinAmatvAt siddhameva, uSNikA yavAgUH, zrI:-lakSmI:, kamalA, padmA, padmavAsA, haripriyA, kSIrodatanayA, mA, ramA, indirA ityaadi| spRkkA gandhadravyavizeSaH tannAma, marunmAlA, pizunA, pRkkA, devIlatA ityAdi / paNyAnAma paNyA, kaTatI, suvarNalatA, jyotiSkA ityAdi / atasInAma kRSNapriyA, caNDiphA, masRNA, kSumA, umA, ityAdi / ghAyyAnAma sAmidhenI Rk ityAdi / saraghAnAma kSudrA, madhumakSikA ityAdi / rocaneti gorocanA vaMzarocanA ca gRhyate / tatrAdyAnAma 'vandanIyA tu rocanA, bhUtaghnI bhUtanAzinI / ' vaMzarocanA tu vAMzI tu kAkSIrI tukA zubhA ityAdi / bhUnAma bhUH, bhUmiH, pRthvI, mahI ityaadi| haridrA pItikA, mAMsigaMdhadravyavizeSaH, dUrvA haritAlo, pAla: karkarI galantikA ca, balAkA pudhvaje'pi strItvameva, balAkA visakaNTikA, kRSNalA guJjA, gIrvAk / prANyaGa gavAci ikArAntaM nAma strIliGa gam / godhirlalATam, kaTiH pAli: ityaadi| iditi kim ? karNaH / prANyaGa gavAcIti kim ? nAbhi , kSatriyaH, prANyaGa gavAcinastu strIpusatvam, cakrapiNDikAyAM tu strItvam, IkArAntamUkArAntaM caikasvaraM strIliGa gm| hrIH, prIH, zrIH, bhra :, sra :, dUH, jH| ekasvaramiti kim ? svyNbhuubrhmaa| nI:, lUrityAdau tu guNavRttitvAdAzrayaliGa gatA, kRtsambandhinau yAvIdUtau tadantaM nAma strIliGa gaM anekasvarArtha prArambhaH lakSmIH, papI:, yayIH ityAdi / yavAgUH kukUH, kacchUH, ajU, tanUH ityAdi / / 3-4 / / pAtrAdijitA - dantottarapadaH samAhAre / dvigurannAbantAnto, vAnyastu sarvo napuMsakaH // 5 // pAtrAdivajitamakArAntamuttarapadaM yasya sa dvigu: samAhAre strI, paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH pnycpuulii| pAtrAdivajita iti kim ? dvipAtram, dvimAsam tribhuvanam , caturyugam / dvitricaturyaH paraH pathaH, tripurmityaadi| adanteti kim ? paJcasamiti, trigupti, paJcakumAri, dazakumAri, antyayoH strIpusatvamapItyeke, uttarapadeti kim ? paJca gAvaH samAhRtAH paJcagavam, evaM dazagavaM, saptabhUmaM, atra dviguradanto nottarapadam / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] zrImiddhahemacandrazabdAnuzAsane samAhAra iti kim ? paJcAmrapriyaH, annantamAbantaM ca yaduttarapadaM tadanto dvigurvA strI, paJcarAjI, paJcarAjama, paJcamAlI, paJcamAlam, trisaMdhyaM tu klIbam / annantaM cAbantaM botarapadaM na dviguriti dvirantagrahaNam, uktastrItvAdanyo dviguH samAhAre vartamAno napuMsakam, tena pAtrAghuttarapadasyAnadantottarapadasya vikalpitastrItvasya ca pakSe klIbatvam / / 5 / / linminyaniNyariNastryuktAH kvacittigalpahrasve kap / vizatyAdyA zatAvadve, sA caikye dvandvameyayoH // 6 // litpratyayAntaM mi-ni-ani-ariNa-pratyayAntaM striyAmuktAH stryuktAH ktiH, kyap, zaH, ya , aH, aGa, anaH, kvip, JaH, aniH, iJ, kazca ityetadantaM ca nAma strIliGga syAt / lit-gavAM samUho gotrA, evaM rathakaTyAtRNyA-janatAdayo'pi, zuklasya bhAvaH zuklatA, deva eva devatA ityAdi / miH,-nemiH kUpasyAnte tryasra kASThaM cakradhArA ca, valmi: indraH, dalmiH zastram / niH-veniH kezaracanA, aniH vartani: mArgaH, attnirdhnusspraantH| riNa:vAriNaH mUlyaM, veriNaH kezaracanA pravAhazca, ariNa:-saraNiH panthAH, taraNiH saMkramo yavAgUzca, samudrAdau tu stropasatvam / kti:-bhuutyaadyH| kyapa-prAsyA Asanam / aTyA-vrajyA, IryA ca gmne| sh:-kriyaa| yaH-jAgaryA / a:-zaMsA, icchA, zuzrUSA shrvnnecchaa| aGa-bhidA, chidA, puujaa| anaH-vandanA stutiH, cetanA savittiH / yAcerapi bAhalakAdane yAcanA, eSAM bhAve klIbatvam / kvipa-saMpat, samit edho raNazca, ruka tviTa dyacca kaantiH| tra:-vyAtyUkSI vyatihAreNa secanam / aniH-ajananiste vRSala bhUyAt / iJ, kAM, tvaM kArimakArSI: sarvAM kArimakArSam / Naka: bhavataH zAyikA, zayitu paryAya ityarthaH / kvacillakSyAnusAreNa tigantaM nAma strIliGgam / tanutAttantirityAdi / alpe hrasve cArthe yaH kap tadantaM nAma strIliGgam alpaH kraya: RyikA, hrasvaH puTa: puttikaa| kvaciditi kim ? puTakaH, vizatyAdyA saMkhyA saMkhyeye saMkhyAne vartamAnA ca strIliGgam / iyaM viMzatiH ghaTA ghaTAnAM vA, evaM triMzadAdayo'pi / ___SaSTistriliGgaH, zatAdyAnAM punapusakatvam, nantasaMkhyA tvaliGgA, dvandva viMzatyAdyA saMkhyA zatAdarvAk strIliGga ekviNshtiryaavnnvnvtiH| dvandvakatve iti klIbatvabAdhanArthaM vacanam, sA viMzatyAdyA saMkhyA dvaMdva itaretarasamAse meye saMkhyeye ca vartamAnA ekatva eva prayoktavyA, itaretarArthaM vacanam / ekaviMzatighaMTA ghaTAnAM vA, ekazatam, dvilakSam, dvisahasram / dvandvameyayoriti kim ? dve viMzatI ghaTAnAM tisro vA viMzatyaH, viMzatyAde: saMkhyAsthAnasyaiva dvitva bahutvavivakSAyAM dvivacanabahuvacane, sA ceti prasiddhasaMkhyAparAmarzAdiha na syAt, ekazcaitrAya, viMzatimaitrAyeti ekaviMzatI prAbhyAM dIyatAmiti dvivacanameva / / 6 / / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 13 sra gagItilatAbhidi dhra vA viDanari vAri ghaTIbhabandhayoH / zalyadhvanivAdyabhitsu tu kSveDA dundubhirakSabinduSu // 7 // sra gbhede yajJabhANDabhede gItilatAbhido: zAliparNImUrvayozca dhra vAzabda: striilinggH| narAdanyatra viT, vArIti zabdarUpaM ghaTyAmibhabandhana bhuvAM vA, zalyabhidi veNuzalAkAyAM, dhvanibhidi bhaTAnAM siMhanAde, vAdyabhidi ca dantoSThavAdye veDA strii| akSabinduSu pAsakabinduSu dundubhi strI / / 7 / / gahyA zAkhApure'zmante'ntikAkIlA ratAhatau / rajjau razmiryabAdirdoSAdau gajA surAgRhe // 8 // zAkhApuraM samopasthapuraM tatra gRhyA, azmante cullyAmantikA, ratAhatau surataprahaNane kIlA strI, rajjau vAcyAyAM razmi strI, iha yavAdayo yavayavaneti sUtroktAH zabdA doSAdayazcArthA gRhyante, duSTo yavo yavAnI, yavanAnAM lipiryavanAnI, uru araNyamaraNyAnI, mahaddhimaM himaanii| doSAdAviti kim ? yavaH, yavanA, dhAnyaviSayanAmatvAt pustvameva, araNya himayostu pratipadapAThAnnapusakatvam, surAgRhe vAcye gaJjA strI, khAnau strIpusaliGgaH / / 8 // ahaM pUrvikAdivarSAmaghA, apakRttikA bhau| vA tu jalaukApsarasaH, sikatAsumanaH samAH // 6 // ahaM pUrvikAdayo mayUravyaMsakAdiSu kRtanipAtaH strIliGgAH, 'ahaM pUrvo'haM pUrva ityahaM pUrvikA striyAm / aAhopuruSikA darpAdyA syAt saMbhAvanAtmani, ahamahamikA tu sA syAt prsprmhNkRtiH'| varSAmaghA'pkRttikA: strI0, bahuvacanAntAzca, jalaukaprAdayo'pi strI0, vikalpena bahuvacanAntAzca, kRttikA'rthaprAdhAnyAd bahulA'pi samAntatvAt suSamA'pi kAlabhede paramazobhAyAM ca / / 6 / / gAyatryAdaya iSTakA bRhatikA saMvatikA sajikA-, dUSIke api pAdukA jhirukayA paryastikA mAnikA / nIkA kaJculikA'llukA kalikayA rAkA patAkAndhikA , zUkA pUpalikA trikA cavikayolkA paJcikA piNDikA // 10 // SaDakSarI gAyatrImAdIkRtya SaDviMzatyakSarImutkRSTi yAvat chandojAtinAmAni strI0, zarkarI mekhalAnadyorapi, akSaraniyamAtmakaM chanda , gurulaghuniyamAtmakaM vRttaM, iti bahulaM vRttetyAdinA na sidhyati iSTakA mRvikAraH, bRhatikA uttarAsaGgaH, kapratyayAbhAve bRhatI riGigaNI, saMvartikA padmAdInAM navobhinna dalam, sarjikA kSAravizeSa:, Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 1 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane arthaprAdhAnyAt sajhikApi, sucikA sraghno ityAdi / dUSIkA netramalaM, arthaprAdhAnyAt dUSikA ityAdi, pAdukA upAnat, arthaprAdhAnyAdupAnadAdayo'pi tatparyAyAH sarve, jhirukA koSThikAkhyo mRdvikAraH paryastikA parikaraH arthaprAdhAnyAdavasakthikApi, mAnikA droNacatuSTayaM, nIkA sAraNiH, kaJca likA kaJca kaH, allakA dhAnyakam, kalikA kuDmalaM, kalikAntatvAdutkalikA'pi helotkaNThayoH rAkA kaccha:, patAkA saubhAgyaM dhvajazca, arthaprAdhAnyAt paTAkAvaijayantIjayantyo'pi, andhikA kaitavam, zUkA hallekhA, pUpalikA'pUpaH, kAbhAve pUpalI, arthaprAdhAnyAt polI, trikA kUpasyAnte vyasra kASThaM, cavikA zleSmaghnazcavyAkhyo bheSaja: arthaprAdhAnyAt sugandhApi, ulkA jvAlA, paJcikA nyAsaH, piNDikA cakranAbhiH / / 10 / / dhra vakA kSipakA kanInikA, zambUkA zibikA gavedhukA / kariNakA kekA vipAdikA, mahikA yUkA makSikASTakA // 11 // dhra vakA bhANDavizeSaH, upalakSaNatvAt dhuvakApi, kSipakA zastravizeSaH, kanInikA . netratArA, zambUkA zuktiH, zibikA yApyayAnaM, gavedhukA tRNadhAnyavizeSaH, arthaprAdhAnyAt gavIdhukA'pi, kaNikA govUma cUrNa, arthaprAdhAnyAt zuddhasamitA'pi, kekA mayUradhvaniH, vipAdikA pAdasphoTa:, mihikA himam, yUkA kSudrajIva vizeSaH, makSikA'pi, aSTakA pitRdevatyaM karma / / 11 / / kUcikA kUcikA TIkA kozikA keriNakomikA / jalaukA prAvikA dhUkA kAlikA dIghikoSTrikA // 12 // kUcikA kSIravikRti , kUcikA kapATAGa kuTa:, arthaprAdhAnyAt kuJcikApi, TIkA vRttiH, kozikA dopabhAjana, keNikA guNalayanI, UmikA aGa guloyakam, jalaukA raktAkarSaH prANo, arthaprAdhAnyAjjalUkA'pi, prAvikA zyenaH, dhUkA patAkA, kAlikA kSAravizeSaH kITazca, doghikA parikhA, uSTrikA aliJjaraH arthaprAdhAnyAnnandA'pi / / 12 / / za (zi)lAkA vAlukeSIkA vihaGigakeSike ukhA / parikhA vizikhA zAkhA, zikhA bhaGa gA suruGa gayA // 13 // zalAkA citrakUcikA, vAlukA sikatA, vAlukAntatvAd himavAlukA'pi karpU re, iSIkA vIraNazalAkAvizeSaH, vihaGgikA bhArayaSTiH, ISikA gajAkSikUTa, ukhA sthAlI, parikhA kheyavizeSaH, vizikhA pratolI, zAkhA bhujaH, zikhA cUDA, bhaGgA tRNadhAnyaM, suruGgA gUDhamArgaH, arthaprAdhAnyAt saMdhilA'pi / / 13 / / jaGghA caJcA kacchA picchA piJjA guJjA khajA prjaa| . jhaJjhA ghaNTA jaTA ghoNTA poTA bhissaTayA chaTA // 14 // Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 15 jaGghA'GgavizeSaH, caJcA tRNamayaH puruSaH, kacchA kacchoTikA. arthaprAdhAnyAt kacchATikA'pi, picchA kAzcikaM, piJjA tulaM, gukhA paTahaH, khajA mantha: davizca, arthaprAdhAnyAta khajAkA'pi, prajA lokaH, jhaJjhA sazIkaro meghavAta:, ghaNTA vAdyavizeSaH, arthaprAdhAnyAt kiGgiNIkSudraghaNTike'pi, jaTA kacavikAraH, ghoNTA badarIphalaM, poTA zaNDaH, arthaprAdhAnyAt tRtIyAprakRtirapi, bhissaTA dagdhikA, chaTA samUhavizeSa // 14 / / viSThA maJjiSThayA kASThA pAThA zuNDA guDA jddaa| beDA vitaNDayA dADhA, rADhA rIDhA'valIDhayA // 15 // viSThA purISaM, maJjiSThA rAgadravyavizeSo'arthaprAdhAnyAt aruNA'pi, kASThA maryAdA, pAThA auSadhavizeSaH, zuNDA karihastaH, guDAsnuhI, guDikApi ca, jaDA zUkazimbI, beDA nauH, vitaNDA vAdabhedaH, dADhA daMSTrA, rADhA zobhA, rIDhA avahelA, avaloDhA'pi / / 15 // ghRNorNA varvaNA sthUNA dakSiNA likhitA ltaa| tRNatA trivRtA tretA, gItA sItA sitA citA // 16 // ghRNA nindA, UrNA meSaroma, varvaNA makSikA, sthUNA gRhAdInAmuttambhanakASThaM, dakSiNA yajJadAnaM, likhitA lipiH, tRNatA cApaM, trivRtA auSadhiH, arthaprAdhAnyAdaruNAdayo'pitatparyAyAH, tretA yugavizeSaH, gItA zAstravizeSaH, sItA lAGa galapaddhatiH, sitA zarkarA, arthaprAdhAnyAt kaThinyapi, citA mRtakadAhAya kASThazayyA / / 16 / / muktA vArtA latA'nantA, prasRtA maajitaa'mRtaa| kanthA maryAdA gadekSugandhA godhA svadhA sudhA // 17 // muktA mauktikaM, vArtA, vRttiH, lUtA UrNanAbhaH, anantA dUrvA, prasRtA jaGaghA, mAjitA zikhariNI, arthaprAdhAnyAt majitA zikhariNyAvapi, amRtA pathyA guDUcI ca, kanthA syUtajIrNavastrapAvaraNam, maryAdA'vadhiH, gadA praharaNavizeSaH, ikSugandhA kokilAkSe gokSurakAzakroSTrISu, godhA dostrANaM prANivizeSazca pudhvajo'pi, godhAntatvAt tRNagodhA kRkalAsaH, svadhA pitRdAnArtho mantravizeSaH, sudhA pIyUSaM lepanaM ca / / 17 / / sAsnA sUnA dhAnA pampA, jhampA rampA prapA shiphaa| kambA bhambhA sabhA hambhA, sImA pAmArume umA // 18 // sAsnA gogalacarma, sUnA ghAtasthAnaM, dhAnA bhraSTayavo'Ga kurazca, pampA sarovaravizeSaH, jhampA uccAdadhaH patanam, rampA carmakRdupakaraNaM, prapA'mbUzAlA,-akartari kaH syAditi pUstve prApte'sya paatthH| ziphA tarujaTA, kambA kambiH, bhambhA bherI, sabhA vandaM sabhAsadazca, hambhA godhvaniH arthaprAdhAnyAd rambhA'pi, sImA maryAdA pAmA kaNDaH arthaprAdhAnyAd vicikA'pi, rumA lavaNAkaraH, umA kItiH / / 18 / / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane cityA padyA paryA yogyA, chAyA mAyA peyA kakSyA / dRSyA nasyA zamyA saMdhyA, rathyA kulyA jyA maGagalyA // 16 // cityA citA, padyA mArgaH, paryA kramaH, sahayoge saparyA pUjA, yogyAbhyAsaH / chAyA zobhAtamaH pratibimbeSu pAlanotkocayoH paGktyarka yoSit kAntyAdiSu ca, mAyA dambhaH, arthaprAdhAnyAt zAmbarI, peyA zRtaM dugdhAdi kakSyA kAJcI harmyAdermadhyabhAgazva, dRSyA rajjuH, nasyA vRSAdInAM nAsArajjuH, zamyA yugakIlakaH, saMdhyA cintAmaryAdAdiSu, rathyA rathAnAM samUhaH pratolI panthAzca kulyA sAraNiH, jyA mUrvI, maGgalyA mallikAgandhyaguruzca / / 16 / / upakAryA jalArdrerA, pratisIrA paramparA / kaNDarAssRgdharA, horA vAgurA zarkarA zirA / / 20 / / upakAryA nRpamandiraM, - prarthaprAdhAnyAdupakArikApi, jalArdrA prArdravastraM, irA jalamannaM gozva pratisorA javanikA, paraMparA paripATiH santAnakazca kaNDarA mahAsnAyuH, asRgdharA'jinaM, horA lagnaM, vAgurA mRgabandhinI, zarkarA upalA, zirA dhamanI / / 20 / / gundrA mudrA kSudrA bhadrA, bhastrA chatrA yAtrA mAtrA / daMSTrA phelA velA melA, golA dolA zAlA mAlA / / 21 / / gundrA mustAvizeSaH artha prAdhAnyAnmahilA'pi mudrA prANyaGa gulisaMniveza:, kSudrA vezyA naTI kaNTakArikA ca bhadrA viSTi, bhastrA lohaghamanI, chattrA madhurikA kustu baruzilandhrayAzca, yAtrA prayANI devotsavo vRttizca mAtrA paricchadaH mAnamalpaM ca, daMSTrA dADhA arthaprAdhAnyAd rAkSasyapi, phelA bhojanojjhitaM, arthaprAdhAnyAt piNDoli : phelizva, velA kAle budhagrahastriyAM sImni vAci ca prakAraprazleSAdavelA pUgacUrNaH, melA masiH, golA bAlakrIDanakASTa, dolA praGkhA, zAlA gRhaM arthaprAdhAnyAt kimItyapi, mAlA paGktiH, svArthike ke mAlikA puSpamAlyaM saridbhedaH pakSI graiveyakaM ca / / 21 / / mekhalA sidhmalA lIlA, rasAlA sarvalA balA / kuhAlA zaGkulA helA, zilA suvarcalA kalA / / 22 / / mekhalA kAJcIzaila nitambakhaDgabandheSu sidhmalA matsyacUrNam lIlA keliH / rasAlA mArjitA jihvA ca / sarvalA bAraNabhedaH / balA prauSadhivizeSaH prarthaprAdhAnya / dvinayApi / balAntatvAdatibalAmahAvale api / kuhAlA kAhalA, --prarthaprAdhAnyAccaNDakolAhalA picchalA patrakAhalA ca, zaGakulA krIDanazaGa kuH. helAvahelA, zilA dRSat stambhAdhArabhUtaM gaNDUpadyAM tu Ga yAM zilI, suvarcalA zAkavizeSaH, kalA zilpAdiH / / 22 / / upalA zArivA mUrvA, laTvA khaTvA zivA dazA / dAru ca / kazA kuzeSA maJjUSA, zeSA mUSeSayA snasA / / 23 / / * Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 liGgAnuzAsanam upalA'zmarUpA mRt zarkarA ca, pratra copalakSaNatvAt mAghavI madhunaH zarkarA / atha vAntAH paJca zArivA zrauSadha-vizeSaH zAlivizeSaH, mUrvA jyAhetustRNavizeSaH, arthaprAdhAnyAnmoraTAsrave'pi, kaTaMbharApi ca, laTvA kusumbhaM bhramarazva khaTvA zayanaM, zivA kroSTrI, dazAvasthA vartizca, kazA'zvatADanaM carmadaNDaH, zrarthaprAdhAnyAtsaptalApi kuzI balA Ga mayAM kuzA Ayaso cet, IzA haladaNDaH, maJjUSA peTA arthaprAdhAnyAt peTIpeTe'pi, zeSA devanirmAlyaM mUSA svarNavilayanabhANDaM, ISA halAdyavayavaH, snasA snAyuH / / 23 / / vasnasA visrasA bhissA, nAsA bAhA guhA svAhA / kakSAssmikSAfrakSA rAkSA, bhaGagyAvalyAyatistroTiH / / 24 / / [ 17 vasnasA snAyuH visrasA jarA bhissA prodanaH, nAsA stambhAdInAmupari dAru, bAhAbAhuH, guhA girivivaraM, svAhAgnibhAryA, kakSA udgrAhariNakA spardhA padaM kaTATikA ca, grAmikSA zRtakSIrakSiptadadhi, rikSA yUkANDaM, latve likSA, rAkSA jatu, latve lAkSA arthaprAdhAnyAt varavaNinI rajanI palaMkaSA ca / atha cedantAH - bhaGgivicchittiH, AvaliH paMktiH, AyatiruttarakAlaH prabhAvaH dairghyaM ca, troTitmasyabhede bandyAM ca / / 24 / / pezirvAsirva sativiparaNI - nAbhinAtyAlipAli bhalliH palli kuTizakaTI carcariH zATibhATI / khATativratativamizuNThItirItivirtAda - vanaviccha bilivizaDhizreDhi jAtyAjirAji / / 25 / / 1 pezima sapiNDI khaGa gapidhAnaM ca vAsistakSopakaraNaM, arthaprAdhAnyAttakSaNyapi / vasatirvezma, vipariNaH paNyamApaNaH paNyavIthI ca, asyAM ca puMsyapIti kazcit, nAbhicakrAdinAbhiH / nAliH kAlamAnaM kandalaM ca latvAbhAve nADirnAlam zirA ca, zirAyAM cArthaprAdhAnyAla lanApi, prAliranarthaH setuzca, pAliH karNalatAgraM astrirutsaGgaprAntazca / pAlyantatvAdaGkakapAtyapi / bhallirbANabheda: / palli : kuTI hrasvagrAmazca, bhrakuTibhrabhaGgaH upalakSaNatvAt bhrU kuTiH bhrakuTI api zakaTiH zakaTaM carcariH harSakrIDA, zATiH prAvaraNavizeSaH bhATiH suratamUlyaM, khATi: kiraNa: vattirdIpastaddazA ca vratativistAraH, vamirvAntiH zuNThirnAgaraM, ItirupadravaH - arthaprAdhAnyAt zRgAlyapi / ativRSTiranAvRSTirmUSakAH zalabhAH zukAH / atyAsannAzca rAjAno SaDetA ItayaH smRtAH // rItirArakUTa - arthaprAdhAnyAdarIrI api, virtAdirvedika, davirdAruhastaH, virmUladhanaM chaviH kAntiH zobhA, libilipi: arthaprAdhAnyAlli pirapi / zaDhirauSadhavizeSaH, zreDhirgariNatavyavahAravizeSaH, jAtirmAlatI, prajiH saMgrAmaH puMsyapIti kazcit rAjiH paktiH, ke rAjikA kedAraH / / 25 / / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane ruciH sUcisAcI khaniH khAnikhArI , khaliH kolitUlI klmirvaapidhuulii| kRSiH sthAlihiNDI truTirvedinAndI , kikiH kukkuTiH kAkaliH zuktipaGaktI // 26 // ruciH kAntiH, sUciH sevanI sAciH tiryag, khanirAkaraH, khAniH sa eva, khArirmAnavizeSaH, khaliH piNyAkAdiH, kI liH kIlikA, tUliH citrakUcikA, klamiH klamaH, vApiH kUpaH, dhUliH pAMzuH, kRSiH karSaNaM, upalakSaNaM cedaM kipratyayAntAnAm, tena chidi-bhiditviSyAdayo'pi siddhAH, sthAlirukhA, hiNDiH rAtrau rakSAcAraH, truTiH saMzaye'lpe'pi, vediyajJopakaraNI bhUH, nAndiH pUrvaraGa gAGga, kakiH pakSavizeSaH, kukkuTiH kuhanI kAkalirdhvanivizeSaH, zuktiH kapAlazakale, paGa ktirdazasaMkhyA / / 26 / / kikhistADikambI dyutiH zArirAti staTiH koTiviSTI vttigssttiviithii| darirvallarirmaJjariH puJjibherI zarAristuriH piNDinADhI muSuNDhiH / / 27 // kikhiH kAlasya gotravizeSaH, tADirAbharaNavizeSaH, kambidaviH dyutiH kAntiH, zArirakSopakaraNaM, AtiH zarAriH, taTiH nadyAdau jalAsphoTanasthAnaM, koTiragraM. viSTirbhadrA, vaTigulikA, gRSTirmAnavizeSaH, vIthiH paGa ktyAdiSu / dariH kandarA, vallarimAyauM ekArthe, puJjiH saMhatiH, bheriH vAdyaM, zarArirATiH, turistantuvAyopakaraNaM, piNDiniSpIDitasnehapiNDaH, mADhi: patrasnasA, muSuNDhirAyudhavizeSaH / / 27 / / rATirATiraTaviH paripATiH, phAligAlijanikAkinikAni / cArihAnivalabhi pradhikampI, cullicuNDitarayoM'hatizAraNI // 28 // rATi: kalahaH, pATi: zarAriH, aTaviH araNyaM, paripATi: kramaH, phAlidalaM, gAliravadyodbhAvanaM, janirjanma, kAkinirmASacaturbhAgaH, kAniH saMkocaH, cAriH pazubhakSyaM, hAnirrarthanAzaH, valabhiH paTalAdhAro vaMzapaJjaraH, idantatvAt GyAM valabhI, arthaprAdhAnyAt gopAnasI, pradhiH rogavizeSaH, kampiH kampana culliruddhAnaM, cuNDhiH kSudravApI, tariH nauH arthaprAdhAnyAt droNyapi, aMhatirdAnaM, zANiH zANaH / / 28 / / saniH sAnimenI marirmArirathyoSadhI vidradhillariH pArirabhriH / zirodhiH kaviH kIrtigantrIkabaryaH, kumAryADhako svedanI hrAdinIlI // 26 // Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 19 saniryAJcA, sAnirvastrabhedaH, meniH saMkalpaH, marirmArizca marakaM, azriH koTiH, proSadhirauSadhaM, vidradhiH rogavizeSaH, jhallarirvAdyavizeSaH, arthaprAdhAnyAt kalarirapi, pAristailAdyAdhAraH, abhriH khanitra zirodhiH kandharA, kabiH khalInaM, kotiryazaH / athedantAH,-gantrI zakaTikA, kabarI veriNaH, kumArI rAmataruNI, prADhakI dhAnyavizeSaH, arthaprAdhAnyAt tubaryapi, svedinI kaNDUH, hrAdinI vajra, IlI ekadhAro'siH / / 26 / / hariNyazmarI katarIsthagyapaTyaH, karIyeMkapadyakSavatyaH prtolii| kRpAraNIkadalyau palAlIhasanyau, bRsI gRdhrasI ghargharI karparI ca // 30 // haraNI svarNapratimA, azmarI mUtrakRccha, katinI taku:, sthagI tAmbUlakaraGkaH, apaTI kANDapaTaH, karIrI karidantamUlaM, ekapadI mArgaH, arthaprAdhAnyAt padavirapi / akSavatI dyUtaM, pratolI vizikhA, kRpANiH kartariH, arthaprAdhAnyAt kartaryapi, kadalI patAkA, palAlI kSodaH, hasano aGgArazakaTI, arthaprAdhAnyAt hasantyapi, bRsI vatinAmAsanaM mUrdhanyopAntyo datyopAntazca, gRdhraso urusaMdhau vAtaruk. ghargharI kiMkiNI, karparI tutthAanaM arthaprAdhAnyAddarvikA'pi / / 30 / / kANDI khallI madI dhaTI goNI khaNDolyeSaNI druNI / tilaparNI kevalI khaTI nadhrIrasavatyau ca pAtalI // 31 // kANDI vedaviSayo granthaH, khallI hastapAdAvamardanAkhyo rogaH, madI kRSivastuvizeSaH, dhaTI vastrakhaNDaM, goNI dhAnyabhAjanavizeSaH, arthaprAdhAnyAt kaNThAlApi, khaNDolI sarasI tailamAnaM ca, eSaNI vaidyazalAkA, arthaprAdhAnyAt nArAcyapi, druNI karNajalaukA, tilaparNI raktacandanaM, parNyantatvena mASapaNItyAdyapi, kevalI jyotiHzAstraM, khaTI khaTinI,-arthaprAdhAnyAt kaSkaTI kaThinyAmapi, nadhrI vadhrI, rasavatI mahAnasaM, pAtalI vAgurA / / 31 / / bAlI gandholI kAkalI goSThyajAjI ___ ndrANI matsyaNDI dAmanI ziJjinI ca / zRGagI kastUrI dehalI mau~tibhyA sandIkSareyyaH zaSkulI dadruprasaM // 32 // bAlI karNabhUSaNa, kapratyaye bAlikA sikatA, gandholI kSudra jantuH, kAkalI dhvanivizeSaH, goSThI sabhA saMlApazca, ajAjI jIrakaH, indrANI karaNavizeSaH sinduvArazca / matsyaNDI, zarkarAbhedaH / arthaprAdhAnyAt mAtsyaNDI manANDI ca, dAmanI pazurajjuH, ziJjinI jyA zRGgI svarNavizeSaH, kastUrI mRgamadaH arthaprAdhAnyAdyojanagandhApi, dehalI 'gehadvArAgrasthalI, maurvI jyA, atibhIrvajrajvAlA, AsandI vetrAsanaM, kSareyI pAyasaM, zaSkulo annabhedaH / athodantAH daduH kuSThabhedaH, pazu: pAGasthi / / 32 / / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane karNAndukaccha tanU rajjucaJcu snAyurjuhUH sImadhurau sphirgavAk / dvAodivau stra ktvagRcaH zaradvAdirdarat pAmahaSadRzo nauH // 33 // // iti strIliGa gAH // karNAndurutkSiptikA, kacchuH pAmA, tanuH kAyaH, rajjurguNaH -arthaprAdhAnyA varatrApi, caJcuH pakSimukhAgraM, snAyuH zirA, juhUH sra gabhedaH, sImA maryAdA, dhUH zakaTAGgam , sphig kSutaM, arvAk avAntaraM, dvAra dvAraM, dyodivityetau svargAkAzavAcinau prokaaraantvntau| sa ga homabhANDaM, tvak carma valkalaM ca, valkale cArthaprAdhAnyAt challirapi, Rg gAyatryAdiH, ete trayo'pi cantAH, zarat RtuvizeSaH varSazca, vA: vAri. kvacit klIbatvaM, chadirvAntiH, darat mlecchavizeSaH, pAmA kaccha:, dRSata pASANaH, dRg locanaM, naustarI / / / / 33 // iti strIliGa gam samAptam / / nalastutatta - saMyuktararuyAntaM napuMsakam / vedhaprAdIn vinA santaM dvisvaraM mannakartari // 1 // nAntaM, lAntaM, stvantaM, tAntaM, ttAntaM saMyuktA ye raruyAstadantaM ca napuMsakaliGa gaM syAt / nAntamajinaM carmetyAdi, lAntaM cakravAlaM samUhaH, dalaM zakalaM, stvantaM vastu tattvaM padArthazca, mastu dadhinisyandaH, tAntaM zItamanuSNaM adbhutamAzcaryamityAdi / tAntaM bhittaM, zakalaM, nimittaM heturityaadi| tasya saMyuktasya pRthagupanyAsAt pUrve'saMyuktA gRhyante, saMyaktarAntaM agraM puraH adhikaM ca, gotraM nAma kulaM kSetraM ca, zukraM saptamo dhAtuH ityAdi / saMyuktaruzabdAntaM zmazru kUrca ityAdi, saMyuktayAntaM zaravyaM lakSyaM vedhyaM ca / sAnnAyyaM hvymityaadi| vedhasprabhRtIn varjayitvA sakArAntaM dvisvaraM napusakam / idaM rakSaH nizAcaraH, uSaH prabhAtaM saMdhyAyAM tu pustrii| tapaH kRcchrAcaraNaM, mAghe punapusakaM, rajo reNuH,-pusIti gauDaH, jopAntyo'yaM, yAdo jalacaraH, rociH zocizca diiptii| vedha prAdIniti kim ? vedhA budho viSNuvidhizca, sahAhemantaH, nabhA meghAdiH, aokA AzrayaH, aokasya tu kAntatvAt pustvaM, pUrvApavAdo yogaH, tenAmbhaH sroto yAda ityAdInAM nadyAdinAmatve'pi klIbatvameva, guNavRttestu AzrayaliGagatA paratvAt, dvisvaramiti vartate, akartari vihito yo mantadantaM nAma napUsakaM, dhAma tejaH, vama pramANa zarIraM ca, tama yUpAgraM, vartma, mArgaH / akartarIti kim ? dadAtIti dAmA, karotIti karmA / / 1 / / dhanaratnanabho'nnahRSIkatamoghusRraNAGa garaNazulkazubhAmburuhAm / aghagUthajalAMzukadArumanobilapicchadhanurdalatAluhRdAm // 2 // ghanAdInAM nAma napusakaM, dhananAma draviNaM, vastu ityAdi / ratnaM mANikamityAdi / nabho viyadityAdi, anna sikthaM bhakta, hRSIkaM indriyaM akSaM, tamo'vatamasaM ityAdi / digambarasya tu bAhulakAt puMstvaM, ghusRNaM kumkumaH, pusoti vAcaspatiH, kazmIrajaM ityAdi / aGagaNaM prAGgaNaM ajiraM ityAdi / zulkaM pAranAlaM tuSodaka Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 21 mityAdi / zubham zvaHzrevasaM, kalyANamityAdi, zambhAvapi nizreyasazabdo bAhulakAt npuNskH| amburuham abjan kazezayam ityAdi amburuhavAcinAM nalinAmbujapadmakamalanAlIkAnAM punapusakatvaM, aghaM pApaM, gUthaM azuciH / ___ jalaM. salilaM, kIlAlaM, kSIraM, dadhisArabANayostu punapusakatvaM, gauDastu ghanarasasyApi, varuNasya tadvAcino bAhulakAt pustvaM, aMzukaM, vastram / dAru kASThaM, kASThAntatvAt pUtikASThamapi saralo devadAruzca drumau, edhastu ghAntatvena pusi, samidhastu stryuktatvAt strItvaM, mano mAnasamityAdi / bilaM randhra ityAdi, picchaM patattram, pattraM / tanUruhagarudbarhAstu punapusakAH, dhanuH kAmu kaM, pinAka-kodaNDa-gANDIvagANDivAnAM punapusakatvaM, dalaM kisalayaM, tAluH kAkudaM, hRt hRdayaM, vakSaH punapuMsakam / / 2 / / haladuHkhasukhAguruhiGa gurucatvacabheSajatutthakusumbhadRzAm / maricAsthizilAbhavasRkkayakRnnaladAntikavalkalasidhmayudhAm // 3 // halaM lAGa galaM, duHkhaM kaSTaM, sukhaM zarma,--sukhAdInAM guNavRttestvAzrayaliGa gtaa| sukhaH sukhA, aguru lohaM. hriGa guH sahasravedhi, rucaM hrIberaM, tvacaM gandhadravyavizeSaH, bheSajaM zamanaM, tutthaM cakSuSyo dravyavizeSaH, auSadhastu punapusakaH / kusumbhaM vahnizikhaM, mahArajataM, kusubhastu punpuskH| akSiH IkSaNaM, dRg dRSTiH strIliGa ge, maricaM velhajaM, asthi kIkasaM, zilAbhavaM zilAyAH sAraH nisyandaH zaileyasaMjJaM, sRkka proSThaparyantaH, yakRt dakSiNapArve kRSNamAMsAMzaH, naladaM tRNavizeSaH, antikaM samopaM, abhyarNaM. abhyAzam / dantyopAntye tu bAhulakAt pustvam / sidhma kilAsaM, yat yuddhaM, yudhastustrItvam,saMyato napusakatvam / / 3 / / sauvIrasthAnakadvAraklomadhauteyakAsRjAm / lavaNavyaJjanaphala-prasUnadravatAM sabhit / / 4 // sauvIrAdInAM lavaNAdInAM tu sabhedamapi klIbaM, vAcyasya sabhedatvAnnAmApi sabhedaM, sauvIraM sauvIrAJjana, sthAnakaM yoghAnAmAlIDhAdisaMsthAnavizeSaH, dvAramupAye'pi bAhulakAt klIbaM / klomamudaryo jalAdhAro hRdayasya dakSiNe yakRt klImaM ca vAme plIhA puSpasAzceti vaidyAH, dhauteyakaM granthipaNe, tadvAcI jIvadastu bAhulakAt pusi / asRg rudhiraM, lavaNaM tadbhedAH, akSIvamANivandhaviDAdayaH, vyaJjanabhedAH dadhidugdhAjyatakAdayaH, gorasasya sAntatvAt pustvaM, phalabhedA nAlikerAdayaH, prasUnabhedAzcampakAdayaH, agnisaMparke ye dravanti vilIyante te dravantasteSAM bhedA lohAdayaH, svarNavAcinastu cAmpeyasya prArakUTavAcino madanasya tu bAhulakAt pustvaM, iha pRthaggrahaNAt jalasaMparkAd ye dravanti, na teSAM parigrahaH, tena na mRdo'pi parigrahaH // 4 // Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane puraM sadmAGa gayozchatrazIrSayoH punnddriikke| madhu drave dhra vaM zazvattarkayoH khapuraM ghaTe // 5 // ayUpe daive'kAryAdau, yugaM diSTaM tathA kaTu / ase dvandva sthale dhanvAriSTamadrumapakSiNoH // 6 // sadmani aGage ca puraM klIbaM, nagare tu triliGa gaH / puNDarIka kaM ca krameNa chattre zIrSe ca, dravati vastuni madhu klIba, madhu makarandaH, zazvannitye ta Uhe carke dhra vaM anyatra tu yathAprAptam / khapuraM ghaTe vAcye klIbam / ayUpAdiSvartheSu yathAsaMkhyaM yugAdiSTakaTuzabdAH klIbAH, yugaM yugmaM kRtAdi ca, yUpe tu punapusakaM, gogoyugaM ityAdau tu goyugapratyayAntAdeva siddhaM / diSTaM devaM, kAle tu pusi, kaTu akAryaM dUSaNaM ca, samAsAdanyatra dvandva kloba, dvandva yugmaM arthaprAdhAnyAd dvandvamapi, dhanvan zabdaH sthale klIbaH / marau tu punapusakaH, drumaM ca pakSiNaM ca varjayitvA'riSTaM klIbaM, ariSTaM sUtikAgRhaM, maraNaM, azubham / / 5-6 / / dharma dAnAdike tulyabhAge'rdhaM brAhmaNaM zrutau / nyAyye sAraM padmamibhabindau kAmamanumatau // 7 // dAnAdike puNyasyopAye dharmaH klIbaH, tAni dharmANi prathamAnyAsan, puNye tu mAntatvAt pustvaM, svabhAve tu punapusakaH / sameM'ze vAcye'rdhazabdaH, ardhaM pippalyAH ardhapippalI, atulye bhAge tu pustvaM, kecidAzrayaliGa gatAmAhuH. zrutau vedaviSaye brAhmaNaM napuMsaka, nyAyAdanapetaM nyAyyaM tasmin vAcye sArazabdaH balAdau tu pustvaM, ibhabindau vAcye padma napusakaM anyatra tu yathAprAptaM / anujJAyAM kAmaM klIbaM, ayamavyayamapyasti / / 7 / / khalaM bhuvi tathA lakSaM, vedhye'haH sudinaikataH / bhUmo'saMkhyAta ekArthe pathaH saMkhyAvyayottaraH / / 8 / / bhuvi vAcyAyAM klIbaM khalaM, piNyAke durjane ca punapusakaH sthAne tu triliGa gaH / suvedhye vAcye lakSaM. vyAje tu punapusakaH, saMkhyAyAM tu pustrI, zobhanavAcidinazabdAdekazabdAcca paro aha iti kRtasamAsAnto'han zabdaH klIbaH / bhUma iti kRtasamAsAnto bhamizabdaH saMkhyAyA anyebhyaH paraH ekArthe karmadhAraye vartamAnaH klobaH, pANDarbhamiH pANDabhamama evamudagbhUmaM, kRSNabhUmam / asaMkhyAta iti kim ? dvayobhUmyoH samAhAraH dvibhUmaM, 'anyastu sarvo napusakaH' iti napusakatvam / nanu cet saMkhyApUrvasyApi klIbatvaM tahi niSedho'narthakaH ? navaM, dvayobhUmyoH krIta iti kRtasamAsAntAdikariNa tasya lupi klIbatvaM pAzrayaliGagatA ceSyate, etacca viziSTaM vyAvRtteH phalaM, saMkhyAvAcino'vyayAcca paraH kRtasamAsAnto'yaM pathinzabdaH pathazabdo vA klIbe, dvayoH panthAH dvipathaM, dvayavayavo vAyam / / 8 / / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 23 dvandva tvAvyayIbhAvau, kriyAvyayavizeSaraNe / kRtyAH ktAnAH khal Jin bhAve yA tvAt tvAdiH samUhaH / / 6 / / dvandvakatvaM sukhaduHkhaM, avyayIbhAvaH daNDAdaNDi, tUSNIMgaGagaM dezaH, paJcanadama, pAregaGgamityAdi / kriyAyA avyayasya ca yadvizeSaNaM samAnAdhikaraNaM tadvAci napuMsakaM sAdhu pacati, prAgramaNIyaM dig dezaH kAlo vA, evamudag pratyagityAdi / bhAve vihitAH kRtyAH ktAnAH khal trin tadantaM nAma klIbam, caitreNa kArya pAkyaM kartavyaM karaNIyaM, deyaM brahmabhUyaM brahmatvamityAdi / tAnA iti prazleSAt prAnAnAnaTo gRhyante, kta caitreNa kRtaM, Aneti kAnAnazorgrahaNaM, pecAnaM pacyamAnaM caitreNa pranaT nirvAraNaM, ana iSa sthAnaM maitreNa / khal durADhyaMbhava maMtreNa / trin samantAd rAvaH sAMrAviNam / 'bhAve tvatal' [7-1-55] iti tva pratyayAdArabhya brahmaNastvamiti tvamabhivyApya ye pratyayA tva-yaeyaN-aJ-graN-akaJ - Iya-tvarUpAstadantaM nAma klobam / tva tadAtvaM tatkAlaH / ya:sakhyaM maMtrI, variNajyaM tu strI klIbam / eyaN -- kApeyaM kapeH krIDAdikam / aJ- dvaipaM dvIpino jAtiH karma ca / aN-cApalam / akaJ - AcAryakaM, prAcAryatA / IhotrIyam / tva - brahmatvam / samUhe jAtA ye pratyayA paN, akaJ, Nya, ikaN, ya, Iya, DvaN, aJ, eyarUpAstadantaM nAma klIbam / praN- bhaikSaM, prakaJ praupagavakaM Nya kaidAryaM, ikaN kAvacikaM, ya brAhmaNyaM, Iya prazvIyaM, DvaN pArzva, aJ zauvaM, eyaJ pauruSeyam ityAdi / / 6 / / trAyatryAdyaraNa, svArthe'vyaktamathAnaJkarmadhArayaH / tatpuruSo bahUnAM cecchAyA zAlAM vinA sabhA // 10 // gAyatryAdIni cchandonAmAni svArthe yo'Na tadantAni klIbAni, gAyatrayeva gAyatram, evamAnuSTubhAdInyapi / avyakta avyaktaliGa gavAci klIbam / kiM tasyA garbhejAtaM, yattatrotpadyate tadAnaya, idaM ca ziSTaprayukta Sveva draSTavyaM adhikAro'yaM gRhataH sthUNA iti yAvat / yadita UrdhvamanukramiSyAmastatra naJsamAsaM karmadhArayaM ca varjayitvA yo'nyastatpuruSaH sa napuMsakaM bhavatIti adhikRtaM veditavyaM, chAyAntastatpuruSaH klIbaH, sA yadi yeSAM bahUnAM samuditAnAM saMbhavati, zalabhAnAM chAyA zalabhacchAyaM, zaracchAyam / bahUnAmiti kim ? kuDyasya chAyA kuDyacchAyA / senA zAletyA dinA vikalpe prApte vacanaM nityArtham / zAlAM muktvA'nyatrArthe yaH sabhAzabdastadantastatpuruSaH klIbaH, strIsabhaM, dAsIsabhaM, manuSyasabhaM tatsamUha ityarthaH / naJ karmadhAraya ityeva ? prasabhA, paramasabhA, paramasabhAyA uttarapadatvavijJAnAdiha na syAt strINAM paramasabhA strIparaMmasabhA evamuttaratrA'pi / / 10 / / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane rAjavajitarAjArtharAkSasAdeH parA'pi ca / prAdAvupakramopajJe kanthozInaranAmani // 11 // rAjArthA IzvarAdayastebhyo rAjajitebhyo rAkSasAdayaH pizAcAdayazca prANino'manuSyAstebhyaH parA yA sabhA tadantastatpuruSaH klIba, zAlArtha prArambhaH, inasabhaM, IzvarasabhaM, napasabhaM, pizAcasabhaM, rakSaH sabhaM, tadgRhaM tatsaMgho vetyarthaH / nRpatisabhAmagamaditi bAhulakAt / rAjavajiteti kim ? rAjasabhA, samUhArthasya bhavatyeva pUrveNa rAjasabham / rAjArtharAkSasAderiti kim ? narasabhA, prAdau upakramasyopajJAnasya ca prAthamye vivakSite mopajJetyetadantastatpuruSaH klIbaH / zreyAMsasyopakramaH zreyAMsopakrama dAnaM. zreyAMsena zreyase prathamaM pravartitamityarthaH / AdidevasyopajJA AdidevopajJaM dharmavyavasthA / Adidevena prathamaM jJAtvA pravartitetyarthaH, upakramyate ityupakramaH, upajJAyate ityupajJA, karmaNi ghanaGAvityanuyogena sAmAnAdhikaraNyam / uzInarA nAma dezastatra cet kasyacit saMjJAyAM vartamAnaH kanthAntastatpuruSaH klIbaH / sauzamInAM kanthA sauzamikanthaM, prAharakanthaM, nAma uzInareSu graamH| uzInareti kim ? dakSiNakanthA nAma grAmasaMjJA kintu uzInareSu na / / 11 / / senAzAlAsurAcchAyA-nizA vorNA zazAtparA / bhAdgaNo gRhataH sthUNA, saMkhyAdantA zatAdikA // 12 // senAdyantastatpuruSo vA klIbaH, kapisenaM, kapisenA, hastizAlaM, hastizAlA, yavasuraM, yavasurA, chattracchAyaM chattracchAyA, cauranizaM caurnishaa| anaJ karmadhAraya iti kim ? asenA, prmsenaa| zazAtparo ya UrNAzabdastadantastatpuruSa. klobaH / zazoNaM, anyatra tu n| chAgorNA, bhAtparo yo gaNastadantastatpuruSaH klIbaH, bhagaNam anyatra na / gogaraNaH gRhAt parA yA spUNA tadantastatpuruSa klIbaH, gRhasthUNaM gRhadhAraNaM, anyatra tu na / shaalaasthuunnaa| akArAntA: zataprabhatisaMkhyA: klIbAH, abja, kharva, nikharvaM, mahAsarojamityAdi / zatasahasrAyutaprayutAnAM punapusakatvaM, lakSasya tu pustrItvam / / 12 / / mauktikaM mAkSikaM sauptikaM klotakaM, nAraNakaM nATakaM kheTakaM toTakam / AhnikaM rUpakaM jApakaM jAlakaM, veNa kaM gairaka kArakaM vAstukam // 13 // atha kAntAH 47 mauktika muktA, mAkSikaM yasmAttAmrAdi bhavati sa dhAtuvizeSaH, soptikaM rAtrIdhATI klAtakaM madhaka, nANakaM rUpakAdi, nATaka dazarUpakabhedaH, kheTakaM phalaka, toTakaM dazarUpakabhedaH vattaM ca, grAhikaM nityakriyA bhojanaM ca, rUpakaM kAvyAlaMkAravizeSaH upalakSaNatvAdyamakaM dIpakaM ca, jApakaM darvI sugandhidravyavizeSazca, arthaprAdhAnyAt kAlapakamiti, dartyAM ca puliGa go'pyayamityeke, jAlaka kuDmalaM, veNukaM gajayotraM, gairika dhAtuvizeSaH, kArakaM kAdi, guNavRttistvAzrayaliGa gaH, vAstukaM zAkavizeSaH / / 13 / / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam rucakaM dhAnyAkaniH zalAkAlIkAlikazalkopasUryakAlkam / kavaka ki bukatoka tintiDIkaiDUkaM rucakaM candanapeSaraNI zilA, dhAnyAkaM allukA, arthaprAdhAnyAt dhAneyakaM, dhAnyakaM, dhAnIyakaM api / niHzalAkaM rahaH / arthaprAdhAnyAjjanAntikamapi, alIkaM lalATaM alikaM ca, zalkaM khaNDaM, upasUryakaM pariveSaH pratkazva rogaH / kavakaM bhUkandavizeSaH / kibukaM jalotpanna dravyavizeSaH, tokamapatyaM, titiDIkaM cakra, eDrakaM antarnyastAsthi kuDyaM chatrAkaM bhUkandavizeSaH, trikaM pRSThAdho bhAgaH, ulmukaM alAtam / / 14 / / chatrAkatrikolmukAni // 14 // mAkadambake bukaM cibukaM kutukamanUka citrake / kuhukaM madhuparkazIrSake zAlUkaM kulakaM prakIrNakam / / 15 / / [ 25 mArdIkaM mRdvIkAsavaH, arthaprAdhAnyAt mAdhvIkamapi hArahUraM ca surAnAmatvena strItve prApte vacanam / kadambakaM samUhaH, kAbhAve kadambaM, bukaM tRNavizeSa, cibukamadharasyAdhaH / kutakaM kutUhalaM, anUkamanvayaH, citrakaM puNDha, kuhukamAzcaryaM madhuparkaM dadhimadhvAdiH devAdInAmarghaH, zorSakaM zirastrANaM, zAlUkamutpalAdikandaH, kulakaM vRttasamUhaH, prakIrNakaM cAmaran / / 15 / / hallIsaka puSpake khaliGgaM sphigamaGgaM pragacocabIjapiJjam / riSTaM phANTaM lalATamiSTa vyuSTaM karoTakRpITa - cInapiSTam // 16 // hallIsakaM strINAM nRttabhedaH, puSpakaM netrarogaH, khaM saMvedanaM, liGgaM hetucihna N ca arthaprAdhAnyAccihnamapi, sphigaM, sphig graGagaM pratIkaH samIpaM ca aGgAntatvAd varAGgaM cakrAGgaM ca / pragaM prabhAtaM, cocamupabhuktaphalAvazeSazchallyAdi / bIjaM hetuH pradhAnaM ca, piJja balaM, riSTaM kSemaM phANTamanAyAsaM, lalATaM bhAlaM, iSTaM Rtukarma, vyuSTaM prabhAtaM, karoTaM mastakaM kAMsyabhAjanaM ca kRpITamudaraM, cInapRSTaM sindUram / / 16 / / zRGgATamora piTAnyatha pRSThagoSTha bhANDANDa tuNDazara raNagraharaNe raNAni / piGa gAragatIkSNalavaNa draviNaM purANaM, trANaM zaraNaM hiraNakAraraNakArmaNAni / / 17 / zRGgATaM jalodbhavakandaH catuSpathaM ca / moraTamikSumUlaM, piTaM chardiH, TAntAnAM tu pu Mstve prApte'sya pAThaH / graMtha ThAntau pRSThaM prANyaGagaM goSThaM, gokulaM goSThapratyayAnta* mapi, gogoSThaM, azvagoSThaM / 'pazubhyaH sthAne goSTha H' iti goSThaH / bhANDaM bhAjanaM gehaM ca, aNDaM vRSaNaH, tuNDaM muNDaM prarthaprAdhAnyAt dvijAlayamapi zaraNaM gRhaM trANaM ca grahaNamAdaraH, iriNamUSaram | arthaprAdhAnyaH dUramapi / piGgANaM kAcabhAjanaM gehaM ca / tokSNaM viSAdiH / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 } zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane lavaNaM lAvaNyam / draviNaM parAkramaH arthaprAdhAnyAt dyumnamapi / purANaM paJcalakSaNam / trANaM trAyamAnAkhyo vidhivizeSaH zaraNaM dhAnyavizeSaH, hiraNaM 'virATahemaretaH su hiraNaM syAddhiraNyavat / ' kAraNaM hetu:, kArmaraNaM saMvananamapi / / 17 / / paryAraNa prANapArAyaNAni, zrIparNoSNe dhoraraNakSUraNabhUtam / prAdezAntAzmantazItaM nizAntaM vRntaM tUstaM vArttavAhityamuktham // 18 // paryANaM palyayanam, RNamuttamarNadeyaM ghrANaM ghrANA, pArAyaNaM zAstravizeSa, zrIparNamagnimanthaH, uSNaM zItavirodhaH, dhoraNaM vAhanaM, kSUNaM vikalatA, bhUtaM prANI, prAdezAntaM pramANavizeSAvasthAnaM prazyantaM culliH, zItaM RtuvizeSaH uSNavirodhazva, nizAntaM gRhaM avarodhazca antAntatvAt pu Mstve prApne'sya pAThaH, vRntaM prasavabandhanam vRntAntatvAttAlavRntamapi / tUstaM kezajaTA, jarad vastraM / khaNDe tu siddhameva, vArtamArogyaM niHsAraM ca / thathAntau vahitthaM gajakumbhayoradhaH, ukthaM sAma / / 18 / / acchodagodakusidAni kusIdatundavRndAspadaM dapadanimna sazilpa talpam / kUrpatriviSTapaparIpavadantarIparUpaM ca puSpanikurambakuTumba zulbam / / 16 / / atha dAntAH 11 | acchodaM devasaraH, upalakSaNatvAt mAnasamapi, godaM mastakasnehaH, kusidaM RNaM kusIdaM vijJAnaM, tundamudaraM, vRndaM samUhaH, AspadaM pratiSThA kRtyaM ca / daM kalatraM trAraNaM ca, padaM trANaM sthAnaM pAde puMsyapi padAntatvAt goSpadaprapadAdayo'pi, nimnaM gambhIraM, zilpaM vijJAnaM, talpaM raNamaNDapaH aTTaH dArAzca zayanIye tu puklIbaH kUrpa bhruvormadhyaroma, kUpamiti bhArgaviH, triviSTapaM svargaH, tripiSTapamapi, parIpaM parigatA Apo yatra, antarIpaM madhyejalapradezaH, rUpaM cakSuviSayaH saundaryaM ca puSpaM strIrajonetraroga-zrIdavimAna- prasUneSu, nikurambaM samUhaH, kuTumbaM putradArAdi, zulba rajjuH / / 16 / / prasabhatalabhazuSmAdhyAtmadhAmermasUkSmaM, kilimatalimatokmaM yugmatigmaM trisaMdhyam / kisalayazayanIye sAyakheyendriyAriNa, druvayabhaya kalatra dvApara - kSetrasatram // / 20 / / atha bhAntau - prasabhaM balAtkAraH, talabhaM karikarAghAtaH, bhAntatvena puMstve prApte'sya vacanaM / atha mAntA daza 10 - zuSmabhojaH, prAtmAnamadhiSThita madhyAtmaM yogazAstra, bAhulakAt tatpuruSAdapi samAsAntaH, avyayIbhAvasya tu 'dvandvaikatva' (1) iti napuMsakatvam, dhAmaM mehaM tejazca nantasya tu mannantatvAdeva siddham, IrmaM vraraNaM, sUkSmamaraNau, kilimaM devadAruH, talimaM kuTTimaM talpaM, candrahAsaH vitAnaM ca / tokmaM karNamalaH, yugmaM, yugaM tigmaM tIkSNaM, arthaprAdhAnyAt tIkSNaM kharaM tIvramapi / atha yAntAH 8 trisandhyamupavaraNavaM sandhyAtraya samAhAraH, 'annAbantAnto vA' iti pakSe strItve prApte'sya - - Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 27 pAThaH, kisalayaM pallavaH, zayanIyaM zayyA, sAyaM dinAvasAnaM, kheyaM parikhA, indriyaM retaH, vayaM mAnaM, pAyyamapi / bhayaM pratibhayaM kubjkprsuune'pi| zuSmAdInAM mAntatvAt kisalayAdInAM yAntatvAt pustve prApte paatthH| atha rAntAH 21 kalatraM bhAryA, dvApara yugavizeSaH, kSetra kedAraH, kSetrakalatrayoryonimannAmatvena strItvaprAptau vacanaM, satraM gRhaM AcchAdanaM, sadAdAnaM, vana, dambha : sAdhanaM yajJazca / / 20 / / zRGa gaveramajirAbhrapuSkaraM, tIramuttaramagAranAgare / sphAramakSarakukundarodaraprAntarANi zibiraM kalevaram // 21 // zRGgaveramAkaM, ajiraM prAGgaNe, vAte, viSaye dardure tnau| abhra meghaH nAkazca, svAthike ke prabhrakaM girijAmalaM, arthaprAdhAnyAt zailAbhrAdayo'pi, puSkaraM paGkajavyomapayaHkarikarAgreSu, toraM taTa, trapuvAcI tu tIro bAhulakAt pusi, uttaraM prativacanaM, agAraM gRhaM. nAgaraM mustaka: zuNThI ca, sphAraM vipulaM, gunnvRttestvaashrylinggtaa| akSaraM varNaH, mokSaH, parabrahma ca, kukundaraM jaghanakUpaH, arthaprAdhAnyAt kakundararatAvuke api, udaraM jaTharavyAdhiyuddhAni, jaThare triliGgo'yamiti buddhisaagrH| prAntaraM vipine dUrazUnyavartmani koTare ca zibiraM sainyaM tannivezazca, kalevaraM zarIram / / 21 / / sindUra - maNDUra - kuTIra - cAmara-krUrANi dUrAraravairacatvaram / auzIrapAtAlamulUkhalArtave, satvaM ca sAntvaM divakiNvayautavam // 22 // sindUraM dhAtuvizeSaH, arthaprAdhAnyAt masivarddhanaM, gandhIraM nAgasaMbhavamityapi, maNDUraM lohamalaM, kaTIraM kaTI, cAmaraM prakIrNakaM, pusyapIti kazcit krUraM kraurya, dUraM viprakRSTa, anayoguNavRttestvAzrayaliGgataiva / araraM kapATaM raNaM ca, vairaM virodhaH, catvaraM catuSpathaM, auzoraM zayanAsane cAmaraM yaSTizca / atha lAntau pAtAlaM vaDavAnalaH, ulUkhalaM guggulaH, niryAsanAmatvAt pustve prApte pAThaH, prArtavaM puSpaM strIrajazca, satvaM vyavasAye svabhAve vilambite citte guNe dravyAtmabhAvayoH, casyAnuktasamuccayArthatvAt tattvaM svarUpe vAdyabhede paramAtmani ca, plavaM mustaH gandhatRNaM ca, sAntvaM sAma dAkSiNyaM ca, divaM divasaH svargazca, kiNvaM surAbIjaM, yautavaM mAnavizeSaH / / 22 / / vizvaM vRzapalizapizakilbiSAnutarSASiSaM miSamacISamajISazIrSe / pIyUSa-sAdhvasamahAnasasAdhvasAni, kAsIsamatsatarasaM yavasaM bisaM ca // 23 // vizvaM jagat, vRzaM zRGgaveraM lazunaM mUlakaM ca, palizaM yatra sthitvA mRgAdi vyApAdyate / apizaM prArdramAMsaM, bAlavatsAyA dugdhaM ca / atha SAntAH kilbiSaM rogaH aparAdhaH viSaM ca, anutarSa madyaM aSiSa ArdramAMsaM, miSaM vyAjaH, RcoSaM RjISaM ca piSTapacanabhAjanaM, zIrSa ziraH, zIrSAntatvAt kapizIrSamapi, pIyUSamamRtaM pratyagraprasava Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane gavyAdikSIravikArazca / atha sAntAH sAdhvasaM bhayaM mahAnasaM pAkasthAnaM. sAhasaM duSkarakarmavaiyAtyamavimRzyakAritA damazca kAsIsaM dhAtuvizeSaH - prarthaprAdhAnyAt dhAtukAsIsaM dhAtuzekharamapi / matsaM sandhisthAnaM, tarasaM mAMsaM arthaprAdhAnyAt uttaptaM zuSkamAMsaM, yavasamazvAdighAsaH, bisaM padmakandaH / / 23 / / mandAkSavIkSamatha sakthi zayAtu yAtu, svAdvAzu tumbaru kazeru zalAlu cAlu / saMyatkakunmahadahAni pRSatpurItat parvAriNa roma ca bhasacca jagallalAma / / 24 / / // iti napuMsakaliGa gaM samAptam // zalAlu gandhadravyaM, mandAkSaM lajjA zUkA ca vIkSaM vismayaH dRzyaM ca sakthi Uru : 'ittu prANyaGga' (strIliGga - zloka 4) iti strItvaprAptau vacanaM / athodantAH zayAtu ajagara, yAtu rAkSasaH, svAduH payaH, prAzu zIghra tumbaru prauSadhivizeSaH, ukArAntatvAt puMstve prApte vacanaM, kaseru kandavizeSaH, pRSThAsthi ca arthaprAdhAnyAt gAGga eyamapi / Alu kandavizeSaH / atha vyaJjanAntAH saMyat saMgrAmaH kakut vRSaskandhaH, mahat rAjyaM buddhitattvaM ca yaM puMsyapi, mahAn prakRtiH, ahadinaM, pRSat binduH darzapratipadoH sandhiH, granthiprastAvayorapi parva klIbamAhave ca roma tanUruhaM, romaraNI iti dvivacanaM, mannantatvenaiva siddhe kartrarthaM vacanaM bhasadAsyaM jaghanamAmAzrayasthAnaM, dakArAnto'yaM jagat vizvaM / lalAma dhvajAdau ramye ca, lalAmasya tu punnapu sakatvam / / 24 / / iti napuMsakaliGgam / purotat prantraM, parva viSuvat prabhRtiSvapi, puMsyapi kazcit / puMstrIliGgaM caturdazake, zaGkuniraye ca durgatiH / do le kakSa prAkare gaJjo bhUruhi bAraNapipalau // 1 // caturdazake sthAne vartamAna: zaGa kuzabdaH strISu saliGgaH, zrayamiyaM vA zaGkuH / ekaM dazaM zataM tasmAt sahasramayutaM tataH paraM lakSam / prayutaM koTimathArbudamabjaM khavaM nikharva ca // 1 // tasmAnmahAsarojaM zaGku saritAM pati tatastvantyam / madhyaM parArdhamAhuryathottaraM dazaguNaM tajjhAH / / 2 // niraye vAcye durgatizabdaH strIpuMsaliGgaH, prayamiyaM vA durgatiH, bhujamUle'bhidheye kakSazabdaH strISu saliGgaH, kakSaH kakSA dormUlaM, zrAkare vAcye gajaH strIpu saliGgaH, gaJjaH gakhA AkaraH, bhANDAgAre tu puMnapuMsakatvamasurAlaye tu strItvaM pratipadapAThenokta, bhUruhi vRkSe vAcye bANapiSpalazabdau strIpu sakau, bAgaH bAraNA jhiNTI, piSpalaH piSpalI azvatthaH, vastracchedanopakaraNe pratipadapAThAt puMnapuMsakatvaM, jale tu tannAmatvAnnapuMsakatvam / / 1 / / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 29 nAbhiH prANyaGgake pradhirnemA kvacana baligRhe kuTaH / zroNyoSadhyoH kaTo bhramo mohe piNDo vRndagolayoH // 2 // prANyaGga vAcye nAbhizabdaH strIpu saliGgaH, ayaM nAbhiriyaM nAbhi: prANyaGgavizeSaH, nemau cakradhArAyAM vAcyAyAM pradhiH, ayamiyaM vA pradhiH kvacanArthavizeSaM balizabda: strIpuMsaliGgaH, bavayoraMkyena nirdeza:, prayamiyaM vA baliH upahAraH tvag mAMsasaMkocazca jaTharAvayavazca, gRhe vAcye kuTa zabda:, kuTaH kuTI, ghaTe halAGga e ca puklIba:, zroraNAvauSadhi vizeSe ca kaTaH pu MstrIliGgaH, kaTa: kaTI zroNiH kaTaH kaTA zrauSadhiH, mohe ajJAnavizeSe ca bhramaH puMstrI, bhramaH bhramI prajJAnavizeSe saMdehe bhramaNe ca, vRnde saktvAdInAM gole ca vAcye piNDaH puMstrI, piNDaH piNDo vRndaM golakazca / / 2 / / bhakanInikayostAro bhe'zleSahastazravaNAH / karaNaH sphuliGge leze ca varATo rajjuzastrayoH // 3 // bhe nakSatre kanInikAyAM tArakAyAM ca tArazabdaH strIpuM saliGgaH, tArastArA nakSatraM kanInikA ca bhe nakSatravizeSe prazleSahastazravaNAH strIpuMsaliGgAH azleSa : azleSA, hasto hastA, zravaNaH zravaraNA nakSatrANi / sphuliGga leze ca vAcye karaNaH strIpu saliGgaH, karaNaH karaNAH sphuliGgo lezazca varATaH varATA rajjuzastravizeSau anyatra tu kaparde zvetanA matvAt pu Mstvameva / / 3 / / kumbhaH kalaze taraNiH samudrArkAMzuyaSTiSu / bhAgadheyo rAjadeye merujambvAM sudarzanaH // 4 // kalaze vAcye kumbhaH pu MstrI, kumbha: kumbhI kalazaH, anyatra tu yathAprAptaM, guggulau bAhulakAnnapuMsakatvam / prayamiyaM vA taraNiH samudraH, arka, aMzuH patitagorUpotthApanI yaSTizca anyatra tu linminyaniNyariNastrayuktAH iti strItvameva / bhAgadheyo bhAgadheya rAjadeyaH karaH, merujambvAM sudarzanazabdaH strIpu saliGga / sudarzana: sudarzanA merujambU :, anyatra tu viSNucakre zakrapure ca pratipadapAThAt puMstvameva / / 4 / / kareraNa rgajahastinyoralyAkhyApatyataddhitaH / lAjavastradazau bhUmnIhAdyAH pratyaya bhedataH / / 5 // gaje hastinyAM ca vAcye kare : strIpu saliGgaH, ayamiyaM vA kare guH gajaH hastinI ca, abhraM marasyAkhyA puMstrI, prayamaliH, iyamaliH evamalI alinI, bhRGgaH bhRGgI ityAdi / dehinAmatvAt puMstve prApte yonimannAmatvA bhAvAcca strIpuMsArthaM vacanam, apatye'rthe jAtastaddhitastadantaM nAma puMstrIliGa gaM, ayamaupagavaH iyamaupagavI, evaM baidaH, baidI, gArgyaH, gArgI ityAdyapi / zrAzrayaliGgatvamapIti kazcit, praupagavaH nA, praupagavI Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane strI, praupagavaM kulmityaadi| lAjazabda: vastrasaMbandhidazAvAcI, ca dazazabdaH strIpusau tau ca bahutva eva prayoktavyau, aghapratyayabhedenehAdyA : zabdA: strIpusaliGgAH, IhaH IhA, vAJchA udyamazceSTA ca, UhaH UhA tarkaH, spardhaH spardhAH saMgharSaH ityAdi / / 5 / / zuNDikacamaprasevakau, sallakamallakavRzcikA api / zalyakaghuTikau pipiili-kshculukhuddukkturussktindukaaH|| 6 // atha kAntA: 12 zuNDikaH zuNDikA surApaNaH, carmaprasevakaH carmaprasevakA dRtiH, sallakaH, sallakI, gajapriyataru: niryAsavizeSazcetyaruNaH, mallaka: mallikA dIpavAdhAraH, vRzcika: vRzcikI saviSa: koTa:, zalyaka: zalyakI zvAvit, dhuTika: ghuTikA gulphaH, arthaprAdhAnyAt dhuNTika: buNTikA, ghuTa: ghuTI, gulphaH gulphA ityAdi / pipIlakaH pipIlikA valmIkakRmi:, calaka: calakA grAsyapuraNaM vAri, haDakkaH haDakkAtodyaM, syapUraNaM vAri, huDukkaH huDukkAtodyaM, turuSkaH turuSkA sihakaH, tindukaH tindukI vRkSavizeSaH / / 6 / / zRGago'tha laJcabhujazATasaTAH sRpATaH, kITaH kiTasphaTaghaTA varaTaH kilATaH / coTazcapeTaphaTazuNDaguDAH sazANAH, syuripamphalagartarathAjamodAH // 7 // zuGa gaH zuGa gA kandalaH / atha cAntaH laJcaH laJcA upacAraH, bhujaH bhujA bAhuH, zATaH zATI paridhAnaM, saTa: saTA siMhaskandhakezAH, sRpATaH sRpATI parimAraNavizeSaH, kiTaH kiTo vaMzAdiputtalikA, sphaTa: sphaTA pharaNaH, ghaTa: ghaTI kalazaH, varaTa: varaTA drajantuvizeSaH, kilATa: kilATo kSIravikAraH, kilATiketyamaraTIkA, coTaH coTI zATikA, capeTaH capeTA vistRtAGa gulipANitalaM, phaTa: phaTA phaNaH, zuNDaH zuNDA surA, guDaH guDA hastisannAhaH, zAraNaH zANA nikaSaH, vAripaH vAriparNI phaGa gAnAmazAkaM, phaNaH phaNA phaTA, gartaH gartA zvabhra. rathaH rathI syandanaH, ajamodaH, ajamodA brahmakuzA / / 7 / / vidhakUpakalambajityavardhAH, sahacara-mudgaranAlikerahArAH / bahukarakRsarau kuThArazArau, vallarazapharamasUrakolarAlAH // 8 // vidhaH vidhA prakAraH, kUpaH kUpI andhuH, kalambaH kalambI zAkavizeSaH, jityaH jityA haliH / atha rAntA:-va: vo carmarajjuH, sahacaraH sahacarI latA samUhavizeSazca, mudgara mudgarI loSThAdibhedanopakaraNa, nAlikeraH nAlikerI taruvizeSaH phale tu tannAmatvAt klIbatvaM, hAraH hArA muktAdAma, bahukaraH bahukarI samAjinI, kRsaraH kRsarI tilaudanaH, kuThAraH kuThArI pazu:, zAra: zArI pAyAnayInaH, varATazceti hrssH| vallara: vallarI maJjaro arthaprAdhAnyAnmaJjaraH maJjarItyapi, zaphara zapharo matsyavizeSaH, masUraH Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 31 masUrI mASavizeSaH arthaprAdhAnyAt masuro'pi, kIlaH kIlA kaphaNyAdi, rAla: rAlA sarjarasaH / / 8 / / paTolaH kambalo bhallo, daMzo gaNDuSavetasau / lAlaso rabhaso vati-vitastituTayastruTiH // 6 // paTolaH paTolA auSadhivizeSaH, kamvalaH kambalI UrNAvastraM gogalacarma ca, bhallaH bhallI zastrabhedaH / atha zAntaH-daMzaH daMzI kSudrajantuvizeSaH, gaNDUSaH gaNDUSA karajalAdimukhapUraNam / atha sAntA: vetasa: vetasI, vAnIraH, lAlasaH, lAlasA tRSNAtirekautsukyayAtrAsu anyatra tu AzrayaliGgaH, rabhasa: rabhasA paurvAparyAvicAraH, rabhaso harSavegayoH, mAghe tu striyAM 'kramate nabho rabhasayaiva' / athedantAH 34 ayaM vatiriyaM, vatirvastrasya dazA, ayaM vitastiriyaM vitasti: vitatAGa guSThakaniSThaH kara: ayaM kuTiriyaM kuTi: svalpavAsaH, ayaM truTiriyaM truTi avasyA kSaNadvayaM cetyaruNaH / / 6 / / Urmozamyau ratnyaratnI avIcilavyaNyAriNazreNayaH zroNyasNyau / pASrNozalyau zAlmaliyaSTimuSTIyonimunyau svAtigavyUtibastyaH // 10 // ayamUmiriyamUmiH vI cyAdi, ayamiyaM vA. zamistaruvizeSaH, ayamiyaM vA ratniH baddhamuSTi: karaH, ayamiyaM vA'ratni: sakaniSThaH karaH, ayamiyaM vA'vIciH narakabhedaH, ayamiyaM vA lavitriM, ayamiyaM vA agi: akSAmrakIlikA azriH sImA ca, ayamiyaM vANi: saiva, ayamiyaM vA zreriNaH paGaktiH , ayamiyaM vA zroNI: kaTi:, ayamiyamaraNiH agninirmanthanakASThaM, ayamiyaM vA pANiH gulphayoradhaH pAdAvayavaH, sainyapRSThe tu bAhulakAt pusi, ayamiyaM vA zaliH kauTilyaM, ayamiyaM vA zAlmalivRkSavizeSaH, ekadeza vikRtasyAnanyatvAt zalmaliH, ayamiyaM vA yaSTiH pAlambanadaNDa, ayamiyaM vA muSTi: saMpIDitAGa guliH karaH, ayamiyaM vA yonirutpattisthAna zroNizca, yadgauDa: 'dvayoryonirbhagAkAre' ayamiyaM vA munistapasvI, ayamiyaM vA svAtinakSatra, ayamiyaM vA gavyUtiH krozadvayaM, ayamiyaM vA bastimUtrAdhAraH / / 10 / / methirmedhimazI maSISudhI RSTiH pATalijATalI ahiH / praznistithyazanI mariNaH sRriNamauliH kelihalImarIcayaH // 11 // ayamiyaM vA methiH pazubandhanAtha khalamadhye sthUNA, ayamiyaM sedhiH saiva, ayamiyaM masiH kajjalaM. ayamiyaM maSistadeva, ayamiyamiSudhistUNIraH, ayamiyamRSTi : khaDgaH vyaJjanAdirapi, ayamiyaM pATalistaruvizeSaH, ayamiyaM nATaliH sa eva, ayamiyamahiH sarpaH, ayamiyaM prazniH kiraNaH, ayamiyaM tithiH pratipadAdiH, ayamiyamazanivajra vidyucca, amiyaM maNiH ratnAdi, ayamiyaM sRriNaraGa kuzaH, ayamiyaM mauli: cuDA mukuTa: kezAzca, ayamiyaM kaliH parihAsaH, ayamiyaM hali: mahAhalaM, ayamiyaM marIciH karaH / / 11 / / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane hanvAkhU kakandhuH sindhurmRtyumanvAvaTvervAruH / uruH kanduH kAkuH kiSkurbAhurgavedhUrAgaurbhAH // 12 // // iti strIpuMsaliGgam // ayamiyaM hanuH kapolayoradhovartI mukhAvayavaH / ayamiyamAkhuH mUSikaH / ayamiyaM karkandhuH bdrii| ayamiyaM sindhuH saridarNavazca / ayamiyaM mRtyuH prANaviyogaH / ayamiyaM manuH prajApatiH, ayamiyamavaTuH kRkATikA, ayamiyamervAruH cirbhaTaH upalakSaNatvAdIrvArurapi, svAthike tu ke prakRtiliGa gabAdhayA ervArukamapi, ayamiyamUruH sakthi, ayamiyaM kanduH svedanikA, ayamiyaM kAkuH dhvanivikAraH, ayamiyaM-'kiSkuH haste vitastau ca, prakoSTha vA napusakam / ' ayamiyaM bAhuH hastaH, ayamiyaM gavedhuH tRNadhAnyavizeSaH, ayamiyaM rA dravyaM, `ayamiyaM gauH, ayamiyaM bhAH gau ayamiyaM kAntiH prabhAvazca. anyatra prabhAyAmapi bhAH zabdaH santaH puliGa ga eva cetyAha / / 12 / / iti strIpusaliGa gAva vRriH / punapuMsakaliGa go'bjaH zaGakhe padmo'bjasaMkhyayoH / kaMso'si kazo bahirvAlo hrIverakezayoH // 1 // zaGakhe vAcye'bjazabdaH punapusakaliGga., abjaH abjaM zaMkha:, yaduktam-'abjo dhanvantarI candre, zaMkhe strIklIbamambuje' abje saMkhyAvizeSe ca padmaH punapusakaM, padmaH padmamabjaM saMkhyAvizeSazca. padmakAdAvapItyanye / apusi narAdanyatrArthe kaMsazabdaH punapusakaH, kaMsaH kasaM mAnavizeSaH pAnapAtraM kAMsyaM ca, kuzazabdaH punapusako bahirdarbhazcedvAcyaH, kuzaH kuzaM darbhaH, rAmasute tu dehinAmatvAdyoktradvIpAntarayostu pratipadapAThAt pusi, aparo'pyarthaH / bahiH zabdaH punapusakaH kuzo darbhazced vAcyo bhavati, ayamidaM vA bahi. kuzaH, hrIbere keze ca vAcye vAlazabdaH, vAla: vAlaM hrIberaM kezazca, karivAladhiH pratipadapAThAt pusi / / 1 / / dvAparaH saMzaye chede piSpalo viSTarastarau / abdo varSe darastrAse kukalastuSapAvake // 2 // saMzaye saMdehe vAcye dvAparazabda: punapusakaH, dvAparaH dvApara saMzayaH, anyatra tu yathAprAptaM, dvApara yugavizeSaH pratipadapAThAt napusakaH / chidyate'neneti cchedo vastropakaraNaM, tasmin vAcye piSpala: punapusakaH, piSpala: piSpalaM vastracchedopakaraNam / taroranyatrArthe viSTaraH punapusakaH, viSTaraH viSTaraM AsanaM barhimuSTizca, abda: abdaM varSa, daro daraM bhayaM, kandare tu triliGa gaH, ISadarthe tvavyayaM dezyapadaM vA, yathA-'daradalitaharidrApikharANyaGa gakAni / ' tuSapAvake tuSAgnau vAcye kukUlaH punapusakaH, kukUlaH kukUlaM tuSapAvakaH, anyatra tu lAntatvAnnapusakaM, kukUlaM zaMkumAn gartaH / / 2 / / parIvAdaparyaGkayorjanyatalpau, tapodharmavatsAni maaghossnnhRtsu| vaTastulyatAgolabhakSyeSu varNaH, sitAdisvarAdyo raNe saMparAyaH // 3 // Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 33 jaNyazabdaH parIvAde kolIne vAcye talpazca palyata punnapusakaH, janyaH janyaM parIvAda: 'janyaH syAjjanavAde'pi' ityamaraH / talpaM talpaH paryaGkaH, tapaH zabdo mAghamAse, dharmazabda uSNe zItavirodhinI, vatsaH hRdi punapusakaH, ayaM tapA idaM tapaH mAghaH dharmaH gharmamuSNaH, vatsaH vatsa hat, vaTazabdastulyatAyAM golake bhakSyavizeSe ca vAcye punpuskH| vaTa: vaTaM tulyatA golaka: bhakSyavizeSaH, nyagrove rajjau ca triliGa gaH, bhakSye svAthike ke'pi vaTaka: vaTaka, nyagrodhaphale phalanAmatvAnnapusakaM, varNazabda: sitAdau svarAdau ca vAcye punapusakaH, varNaH varNa sitakRSNAdi rUpaM svarAdyakSaraM ca, anyatra tu NAntatvAtpusyeva, vilepane'pyeke. raNe yuddhe vAcye saMparAyaH punapuMsakaH. saMparAya: saMparAyaM raNam / / 3 / / saindhavo lavaNe bhUtaH prete tamo vidhutude / svadAyau kasvare kRccha, vrate zukro'gnimAsayoH // 4 // lavaNe vAcye saindhavaH punapusakaH, saindhavaH saindhavaM lavaNa, prete vAcye bhUtaH punapusakaH, bhUtaH bhUtaM pretaH anyatra tu pRthivyAdau prANini ca klIbaH, vidhutude rAhI vAcye tamaH zabdaH punpusklinggH| ayaM tamA idaM tamo sahuH, svadAyazabdau kasvare dhane vAcye punapusakau, svaH svaM kasvaram, anyatra svaH aAtmA svabhAvo jJAtizca, pratipadapAThAt pustvameva / dAya: dAyaM dhanam, kRcchazabdo vrate vAcye punapusakaH, kRcchraH kRcchra sAntapanAdi vrataM, agnau jyeSThamAse ca zukraH zabdaH punapusakaH, zukra zukramagniyeSThamAsazca / / 4 / / karpUrasvarNayozcandra, uDAvRkSaM chade dalaH / dharmaH svabhAve rucako bhUSAbhinmAtuliGa gayoH // 5 // karpU re svarNaM ca vAcye candrazabda: punapusakaH / candraH candraM karpUra svarNaM ca, uDau nakSatre vAcye RkSazabdaH punapusakaH, RkSaH RkSaM bham, chade paNe vAcye dala zabdaH punapusakaH dala : dalaM chadaH, svabhAve svarUpe vAcye dharmazabdaH punapusakaH, dharmaH dharma svabhAvaH anyatra tu puNyopAye klobatvamukta, anyatra tu puliGa ga eva / bhUSAbhidi greveyake mAtuliGage ca bAjapUre vAcye rucakaH punapusakaH, rucakaH rucakaM graiveyakaM bIjapUraM ca, sauvarcale candanapeSaNyAM zilAyAM ca klIbaH / / 5 / / pAtAle vADavo vaH, sIsa AmalakaH phale / piTajaGa galasatvAni, piTakAmAMsajantuSu // 6 // pAtAle vAcye vADavazabdaH punapusakaH, vADavaH vADavaM pAtAlaM, vardhaH sIse sIsake vAcye, phale vAcye prAmalaka: punapusakaH, pAmalakaH pAmalakam phalaM, piTakAkhye bhAjanavizeSe mAMse jantau ca yathAsaMkhyaM piTajaGa galasatvAH punapusakAH / piTa: piTa piTakA, anyatra chadauM Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane AkarSaphale ca pratipadapAThAnnapuMsakatvam, jaGagalaH jaGagalaM mAMsa, jaGagalo nirjale deze triliGgaH pizite'striyAM, satvaH satvaM jantuH, jantuvizeSo'pi jantuH tena pizAcAdAvapi puMnapuMsakatvaM upalakSaNatvAda guNaprANayorapi, anyatra tu klIbaH // 6 // madhupiNDau surAtanvornAma zevAlamadhyayoH / ekAdrAtraH samAhAre, tathA sUtakakUlakau / / 7 / / madhyaH, surAyAM mRdvikAmadye tanau ca vAcyAyAM madhupiNDazabdau puMnapuMsakau, ayaM madhuH idaM madhu surA / ayaM piNDaH idaM piNDaH tanuH, zevAlamadhyayornAma napuMsakam, zevAlaH zevAlam, zevalaH zevala mityAdi / madhyaM madhyamaH, madhyamaM avalagnaH avalagnaM, vilagnaH vilagnaM ityAdi / rAtra iti kRtasamAsAnto rAtrizabdo gRhyate sa ekazabdAt paraH puraMnapuMsakaH / samAhArArthaM vacanaM ekA cAsau rAtrizca ekarAjaH ekarAtraH ekarAtraM, samAhAre dvigusamAhAro dvaMdvasamAhArazca gRhyate, tasmin vartamAno yo rAtrazabdaH sa napuMsakaH, dve rAtrI samAhRte dvirAtraH dvirAtram, evaM trirAtraH trirAtramityAdi, dvaMdvasamAhAre grahazca rAtrizca grahorAtraH ahorAtram / samAhAra iti kim ? pUrvo rAtreraMzaH pUrvarAtra: / atha kAntAH 16 - sUtakaH sUtakaM pArada, kUlakaH kUlakaM stUpaH / / 7 / / vainItaka bhramarako marako valIka valmIkavalkapulakAH pharakavyalIkau / kiMjalka kalkamarika stabakAvitaGka varcaskacUcukataDAkataTAkataGkAH / / 8 / / vainItakaH vainItakaM paraMparAvAdyaM yApyayAnAdi, bhramarakaH bhramarakaM lalATastho - 'lakaH / marakaH marakaM bahuprANimaraNaM, valIkaH valIkaM novraM valmIkaH valmIkaM pipIlikAdikRto mRtasaMcayaH, valkaH valkaM tarutvak, pulakaH pulakaM romAJcaH, pharaka pharakaM kheTakaH, ralayoraikyena phalakamapi / vyalIkaH vyalIkamapriyamakAryaM ca kiJjalka: kiJjalkaM kesaram, kalka: kalkaM kaSAyaH, tilAdeH khalazca maNika: maNikamaliJjaraH, stabakaH stabakaM gucchakaH, vitaGkaH vitaGkam ArogyaM varcaskaH varcaskamavaskara, cUcukaH cUcukaM kucAgraM, taDAkaH taDAkaM saraH, taTAkaH taTAkaM tadeva arthaprAdhAnyAttaDAgo'pi, taGkaH taGkam prAtaGkaH / / 8 / bAlakaH phalakamAlakAlakA, mUlakastilakapaGkapAtakAH / korakaH karakakandukAn, dukAnIkaniSkacapakA vizeSakaH // 6 // bAlakaH 2 parihAryamaGgulIyakaM ca phalakaH phalaM kheTakaM / tadantatvAt, zAliphalako'pi aSTApadaH, mAlaka : mAlakaM grAmAntarATavI, alakaH alakaM cUrNakuntala:, mUlaka: mUlakaM zAkavizeSaH, tilakaH tilakaM puNTh, paGkaH paGka kardamaH pApaM ca pAtakaH pAtakaM pApaM, Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! liGgAnuzAsanam [35 korakaH korakaM kuDmalaM prarthaprAdhAnyAt kSArako'pi / karakaH karakaM kamaNDaluH karaGkazzrca, kandukaH kandukaM giriH andukaH grandukaM gajapAdabandhanaM, anIkaH anIkaM yuddhaM senA ca, niSkaH niSkaM hemnaH aSTottaraM, zataM, palaM karSaH, hemnaH, urobhUSaNaM dInArazca / caSaka: caSakaM madyapAnabhAjanaM vizeSakaH vizeSakaM tilakaH / / 6 / / zATakakaNTakaTaGkaviTaGkA, maJcakamecakanA kapinAkAH / varNakamodakamUSikamuSkAH / / 10 / / pustaka mastakamusta kazAkA, zATaka: zATakaM vastravizeSaH, kaNTakaH kaNTakaM romAJcaH vRkSabhedI ca, TaGkaH pASANAdicchedopakaraNaM girizRGga ca viTaGkaH viTaGka kapotapAlIsaMjJaM pakSivizrAmArthaM bahirnigataM dAru, vadArvAdhAraH tatra hi kapotapaGktirutkIryate / JcakaH palyaGkaH, mecaka: varNavizeSaH, nAka: svarga: AkAzaM ca, pinAka: rudradhanuH, pustaka: likhitapatrasaJcayaH, raNakapratyayAnto'yam tena pustAt svArthikakena na sidhyati / mastakaH ziraH, uNAdau tu kAnto'yaM tapratyayAntAdvA svArthikaH kaH, mustaka: mustA / zAkaM mUlakAdi, varNaka: vilepanaM, modakaH laDDuka:, mUSikaH zrA:, muSkaH vRSaNaH / / 10 / / caNDAta kazcaraka rocaka kaJcukAni, mastiSkayAvakakaraNDakataNDakAni / prAtaGkazUkasarakAH kaTakaH sazulkaH, piNyAkabharbhara kahaMsakazaMkhapuMkhAH // 11 // caNDAtakaH ardhorukavastraM, carakaH zAstravizeSaH / rocakaH kSut, kaJcukaH sannAhAdi:, mastiSkaH mastakasnehaH yAvakaH alaktakaH, karaNDakaH puSpAdyAdhAraH, taNDakaH zAlyAdisAraH, prAtaGkaH iSTa viyogatAparukzaGkAdiSu, ghaJantatvAt puMsi / zUkaH dhAnyAdeH zRGgaH, sarakaH madyabhAjanaM madyapAne tu triliGgaH, kaTakaH sainyaM sAnu: valayo'drizRMgaM ca, zulka: mArgAdau rAjadeyaM strIvivAhaparigrAhyaM dhAnyaM ca / piNyAka : tilAdikhalaH, jharjharakaH kaliyugaM, haMsakaH nUpuraM, zaMkhaH kambuH valayaM prANyaGga, puGkhaH zaraspRSTam / / 11 / / nakhamukhamadhikAGgaH saMyugaH padmarAgo, bhagayugamatha TaGa godyogazRGgA nidAghaH / krakaca kavacakUrcArdharcapucchoJchakacchA, vrajamuTajanikuJjau kuJjabhUrjAmbujAzca / / 12 // nakhamukhe prasiddhe, adhikAGgaH sArasanaM yad hRdi badhyate yudhi, saMyugaH saMgrAmaH, padmarAgaH zoNamaNiH, bhaga upasthaH, yugo yUpa:, TaGgaH khanitraM udyogaH parAkramaH zaM. gaM zikharaM nidAdyaH groSmaH, krakacaH karapatraM, kavacaH varma, kUrcaH bhrUmadhyaM dIrghazmazru kaitavaM ca / Rco'rdhamardharcaH / 'paraliGgo dvaMdvoM'zI' ityasyApavAdaH / pucchaH lAGgUlaM, uJchaM jIvikAvizeSaH, kaccho bahujalo dezaH vrajaH panthAH, uTajaH tApasa parNakuTI nikuJjaH Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane gahvaraM, kuJjaH gahvaraH gajakumbhAdho dantidantaH hanuzca, bhUjaM ca taruvizeSatvak. ambujaH kamalaM cakAro'nuktasamuccaye. tena cAnteSu adhya! namasyA / / 12 / / dhvajamalayajakUTAH kAlakUTArakUTau, kavaTakapaTakheTAH karpaTaH piSTaloSTau / naTanikaTakirITAH karbaTaH, kukkuTATTI, __ kuTayakuTaviTAni vyaGagaTaH kohakuSTau // 13 // dhvajaH patAkAdiH malayajaH zrIkhaNDa, kUTaM mAyAdi, kAlakUTa viSaM, prArakUTo rItiH, kavaTaH ucchiSTha, kapaTa: dambhaH, kheTaH phalakaM kaphazca, karpaTa: vAsaH, piSTa: apUpaH, loSTaH mRcchakalaM, naTa: nartakavizeSaH, nikaTaH samIpaM, kirITaH mukuTaM, karbaTaH parvatAvRtagrAmavizeSaH, kukkuTaH tAmracUDaH, aTTaH kSaumaM gehabhedazca, kuTo ghaTaH halAGgavizeSazca / yakuTaH vArtAkokusumaM, viTa: khiGgaH govizeSazca, vyaGgaTa: zikyabhedaH, koTTaH durgaH / atha ThAntau kuSThaM tvagdoSaH gandhadravyavizeSazca / / 13 / / kamaTho vAruNDakhaNDaSaNDAnigaDAkrIDanaDaprakANDakANDAH / kodaNDataraNDamaNDamuNDA, daNDANDau dRDhavAravAraNabAraNAH // 14 // kamaThaH asuravizeSaH bhAjanaM ca, kUrbhe tu dehinAmatvAta pustvameva, vAruNDaH dRkkarNamalaH gaNistharAjazca, khaNDaH zakalamijhuvikArazca, guNavRttestvAzrayaliGgatA, khaNDaH khaNDI khaNDamiti, SaNDaH vRkSAdisamUhaH, nigaDaH pAdabandhanaM, aAkrIDaH udyAnavizeSaH, naDaH naDvalajastRNavizeSaH, prakANDaH stambaH, zastaM tarozca mUlazAkhAntaraM, kANDaH zaraH samayazca, prakaraNaM, samUhaH, jalaM, vAlaM, kutsitaM vRSaskandhaH latA ca / kodaNDaM cApaM, taraNDhaH uDupaH, maNDaH dravadravyANAmuparistho bhAgaH bhaktAdiniryAsaH eraNDaH mastu ca, muNDaM ziraH, daNDaH yaSTiH, manthAH sainyaM damanaM c| aNDaH pakSyAdiprasavaH / atha DhAntaH dRDhaH sthUlaM balavAMzca, vArabANaM carma, bANaH zaraH puSpavizeSazca / / 14 / / karSAparaNaH zravaNapakvaraNakaGa karaNAni, droNAparAhNacaraNAni tRNaM suvarNam / svarNavaNau vRSaNabhUSaNadUSaNAni, bhAraNastathA kiraNaraNapravaNAni cUrNaH // 15 // karSApaNaH mAnavizeSaH paNaSoDaSakaM ca, prajJAdyaNi kArSApaNo'pi zravaNaH karNaH, pakvaNaH zabarAlayaH, kaGkaNaH hastarakSAsUtraM, droNaH parimANavizeSaH aparAhnaH divasAparabhAgazca, caraNaM gotrAdi, tRNaH upalAdiH, suvarNaH svarNaH hemaM, vraNaH UruH, vRSaNaH muSkaH, Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 37 bhUSaNaH alaMkAraH arthaprAdhAnyAt maNDano'pi. dUSaNaH upAlambhaH. bhANaH prabandhabheda: kiNaH tvaggranthiH, raNaH saMparAyaH. pravaNaH catuSpathaM, cUrNaH kSodaH / / 15 / / toraNapUrtaniketanivAtAH paartmntputpryutaani| veDitamakSatadaivatavRttairAvatalohitahastazatAni // 16 // toraNaH vandanamAlA bahibhari niyUM hazca / pUrtaH khAnAdikarma, niketaH AvAsaH, nivAtaH gRhaM durbhedaM carma ca, vAtarahite pradeze tvaashrylinggtaa| pArataM rasendraH arthaprAdhAnyAta pAradamapi / antaH prAntaH samIpaM svarUpaM ca, upalakSamaNatvAt prAntaH prAntamapi, putaM apAnaM, prayutaM dazalakSANi. veDitaH siMhanAdavizeSaH akSatA: akSataM, maGgalasya taNDulAH, pusi bahutva evAyam / daivataH devatAH, vRttaM zIlaM nistalaM ca, airAvataH surendradantI, lohitaH zoNitaM guNavRttistvAzrayaliGgaH hastaH karaH, zataM paJca viMzatayaH / / 16 / / vratopavItau palito, vasantadhvAntAyutadyUtaghRtAni pustaH / zuddhAntabustau rajato, muhUrtadviyUthayUthAni varuthagUthau // 17 // vrataH zAstrito niyamaH, upavItaH kaNThasUtraM, palitaM pakvakezaH, kezapAke kardame ca tAntatvaunnapusakatvaM, vasantaH surabhi: devaputravizeSazca, dhvAntaM tamaH, ayutaM dazasahasrANi, ghRtaH durodaraM, dyUtaM prAjyaM, pustaM lekhyapatrasaMghAtaH, lepAdikarma ca, zuddhAntaH antaHpuraM pustaM pakvamAMsavizeSaH, rajato rUpyaM zvetaM ca, muhUrtaH ghaTikAdvayaM, dvayorya thayo: samAhAro dviyUthaH, yUthaH sajAtIyapazvAdisaMghAtaH, varutha: rathaguptiH, gUthaH viSThA / / 17 / / prasthaM tIrtha prothamalindaH kakudaH kakudASTApadakundAH / gudadohadakumudacchadakandALU dasaudhamathotsedhakabandhau // 18 // prasthaH mAnaM, tanmitaM vastumAtraM ca, tIrthaM puNyasthAnaM jalAvatArazca, prothaH azvAde?NAntaraM, alindaH gRhaddhArasthA sthalI, kakudaH kukudazca zreSThaM vRSaskandhaH rAjacihna ca, aSTApadaM suvarNa dyUtaphalakaM ca arthaprAdhAnyAt zAriphalakamapi, girau zalabhe kapau cAdridehinAmatvAt pustrI, kundaH puSpavizeSaH, nidhibhedamurabhidostu pustvamuktameva, cakrabhramau ca bAhulakAt pusi, gudaM apAnaM, dohadaH zraddhAdauM, hRdayasya tu bAhulakAnapusakatvaM, kumudaH kairavam, chadaH dalaM picchaM ca, kandaH payodharaH sasyamUlaM ca, arbudo dazakoTayaH koTirityanye, sthAnavizeSaH akSirogavizeSazca parvatavizeSe tu pustvameva, atha dhAntAH saudhaH rAjagRhaM, utsedhaH unnatiH, kabandhaH zirorahitaH kAyaH / / 18 / / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 1 zrImaddha hemacandra zabdAnuzAsane zrAddhAyudhAndhauSadhagandhamAdanaprasphoTanA lagnapidhAnacandanAH / vitAnarAjAdana ziznayauvanApInodapAnAsanaketanAzanam // 16 // zrAddhaH pitRkarma / yastu matvarthIyANantaH sa zrAzrayaliGgaH, prAyudhaH praharaNaM, andhaH tamaH auSadho bheSajaM, gandhamAdanaH parvatavizeSaH, prasphoTanaH zUrpaM, lagnaM meSAdi, pidhAnaM saMvaraNaM, apeH pyAdezAbhAve'pidhAnamapi, candanaH malayajataruH candanAntatvAddharicandano devadAru : candana vizeSazca vitAnaM vistAraH ulloca:, zUnyaM yajJazca rAjAdanaH piyAlaH kSIrikA ca ziznaM meDhraH, yauvanaM dvitIyaM vayaH, prApInaM UdhaH, udapAnaM kUpaH, asanaM vRkSavizeSaH zleSa nirdezAdAsanamupavezanaM, ketanaH dhvajaH, prazanaH zrodanaH / / 16 / / lipulinamaunA vardhamAnaH samAnaudanadinazatamAnA hAyanasthAnamAnAH / dhananidhana vimAnAstADanastenavasnA, bhavanabhuvanayAnodyAnavAtAyanAni // 20 // nalinaH padma' pulinaH saikataM, mauno vAgyamaH, vardhamAnaH zarAvaH samAnaH tulyaH zarIrastho vAyuvizeSazca, prodanaH kUraM, dino divasaH zataM mAnAnyasya zatamAnaH, bhUbhAgavizeSaH rUpyamAnaM ca, hAyanaH varSaH razmizca / sthAnaM zrAzrayaH, mAnaH darpaH, dhano dravyaM nidhanaH vinAzaH kulaM ca vimAnaM vyomayAnAdi tADanaH vyadhanaM, stenaH cauraH cauryaM caH vasnaH avakrayaH, dhanavastrayostu klIbatvaM, bhavanaH gehaM bhuvanaM jagat, yAnaH vAhanaM, udyAna : krIDAsthAnaM, vAtAyanaH gavAkSaH / / 20 / / abhidhAnadvIpina nipAnaM, zayanaM lazunarasonagRJjanAni / khalinakhalInAnumAnadIpAH, kuraNapaH kutapAvApacApasUrpAH / / 21 / / abhidhAnaM saMjJA zabdazva, dvIpinaM vyAghraH, nipAnaM AhAvaH, zayanaM zayyA, lazunarasonagRJjanA mahAkandAH, khalinaM khalInaM ca kaviyaM, anumAno hetu:, akartranaDanto'yaM, bhAve tu klotvameva, dIpaH pradIpaH, kuraNapaH zavaM, kutapaH chAgaromakRtakambalaH darbhaH aparAhNakAlazva, AvApo valaya:, cApaM dhanuH, zUrpaM dhAnyAdipavanaM bhANDam / / 21 / / stUpo pau viTapamaNDapazaSpabASya dvIpAni viSTapanipau zaphaDimbabimbAH / jambhaHkusumbhakakubhau kalabhau nibhArma saMkrAmasaMkramalalAmahimAni hemam / / 22 / / stUpo mRdAdikUTa:, uDupaM plavaH candre tu puMstvaM, viTapaH taroH skandhAdUrdhvaM zAkhA, maNDapo janAzrayaH, zaSyaM vAlatRNaM prokta, bASpaM netravAri USmA ca dvIpaM madhyejalaM dezaH, viSTAM jagat, nipaM 'ghaTaH, zaphaH khuraH, DimbaH udarAnto'vayavaH, bimbaM pratibimbaM maNDalaM ca, Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 39 jambho jambIraH, kusumbhaM kamaNDaluH mahArajataM ca, kakubhaH vINAprasevaH, kalabhaH karipotaH, nibho vyAjaH, armaH cakSurogaH, saMkrAmaH saMkramazca, jalataraNavizeSaH lalAmaH zRGgapucchaM hayamukhe'nyavarNaH puNr3haH ketuzca, himaH tuSAraH, hemaM svarNaH / / 22 / / udyamakAmodyAmAzramakuTTimakusumasaMgamA / gulmaH kSemakSaumau kambalivAhyo maireyatUyau ca // 23 / / udyamaH utsAhaH, kAmaH abhilASaH, udyAmaH 'udyamoparamau' iti nipAtanAdavRddhiniSedhe'pi ata eva nipAtanAdAtvamapi, Azrama : munisthAnaM brahmacaryAdizca, kuTTimaH saMskRtabhUmivizeSaH, kusumaM puSpe strIrajasyapi ca, netraroge tu bAhulakAt klIbatvameva / saGgamaH saMgamaH, gulmaH viTapaH prakANDaM ca, kSemaH kuzalaM labdharakSaNaM ca, kSaumaM aTTAlakaH abhyantare prAkAradhAraNArthaM khomAkhyAzca / kambalivAhya gantrI, maireyaH sIdhuH, tUryaM vAdyam / / 23 // pUyA'janyapramayasamayA rAjasUyo, hiraNyAraNye saMkhyaM malayavalayau vAjapeyaH kaSAyaH / zalyaM kulyAvyayakaviyavadgomayaM pArihAryaH, pArAvArAtikharazikharakSattravastropavastrAH // 24 // pUyaH klinnAsRg, ajanyaH utpAtaH, pramayaH maraNaM, samayaH kAlaH, anyatra pusi, rAjasUyaH kratuH, hiraNyaM svarNa, araNyaH aTavo, saMkhyaH AhavaH, malayaH girivizeSaH, valayaH kaTakaM, vAjapeyaH RtubhedaH, kaSAyo rasabhede'Ggaroge ca, zalyaM dehagataM zastrAdi, kulyaH asthi, avyayaM svarAdi, kaviyaH khalinaM, gomayaH gozakRt, pArihArya valayam / atha rAntAH pAraM paratIraM samAptizca, avAraM arvAktIraM, atikharaH auSadhavizeSaH, zikharaM zalavRkSAgraM pulakaH pakvadADimabIjAbhamANikyaM ca, kSatraM kSatriyaH, vastrAM vAsaH, upavastraM upavAsaH, yattUpavastA prApto'syeti kRtavANi praupavastramupavAsaH tatsaMyuktarAntatvAnnapuMsakam / / 24 / / aliJjaraH kUbarakUraberanIhArahijIrasahasramer3hAH / saMsArasIrau tubarazca sUtrazRGa gArapadrAntarakarNapUrAH // 25 // aliJjaraH maNikaH, kUbaraM yugandharaH, kUraH prodanaM, bero dehaH, nIhAraH himam, 1 hiJjIraH andukaH, sahasra dazazatAni, meNr3haH zaphaH, saMsAraH jagat, sIraM halaM, tubaraH kaSAyaH, sUtraH tantuH sUtraNA ca, zRGgAro rasavizeSaH, pa, grAmasthAnavizeSaH, antaraM madhyaM chidraM vinArthazca avadhiH avakAzaH vizeSazca, karNapUraH avataMsaH nIlotpalaM ca / / 25 / / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] zrI middhahemacandra zabdAnuzAsane netraM vaktra pavitra patrasamaro zIrAndhakArA varaH, kedArapravarau kulIrazizirAvADambaro gahvaraH / kSIraM koTaracakracuRtimirAGa gArAstuSAraH zara bhrASTrapahvararASTra takrajaTharArdrAH kuJjaraH paJjaraH / / 26 / / netro nayanaM paridhAnavizeSazca vaktro mukhaM, pavitra pAvanaM, guNavRttestvAzrayaliGgatA, patraM parNaM vAhanaM ca, samaraH raNaM, uzIraH vIraNImUlaM, andhakAraH tamaH prarthaprAdhAnyAnnIlapaGkadinakesarAvapi varaH zreSThaH devatAdezva - manAgiSTe tvavyayaM, anye tu klIbam / kedAraH vapraH, pravaro gotravizeSa: himaM ca kulIraH karkaTakaH ziziraH RtuvizeSaH grADambaraM karigarjitaM paTaha uddhataveSAdizva, gahvaraM bilaM nikuJjaH dambhazra, kSIraH dugdhaM. jale tu napuMsakatvaM, koTaraM chidraM niSkuhazva, cakraH prAyudham : rathAGga, saMghAtaH rASTra kaTakaM ca, - svalpahrasvayoH kapi cakrikA durudyogaH ghuNAvartava cukraM amlo rasaH amlavyaJjanaM ca, timiraH tamaH, aGgAraH zragnidagdhakASThazakalaM tuSAraH himaM zara: bAraNaH dadhisAraca, bhrASTraM ambarISaH, upahvaraH upasaraH rahaH samIpaM ca, rASTraH janapadaH upadravazva, takraM udazvit, jaTharaM udaraM, ArdraH zRGgaveraM kuJjaraH gajaH, paJjaraM vItasam / / 26 / / karpUranUpurakuToravihAravArakAntAratomaradurodara vAsarANi / kAsArakesarakarIrazarIraJjIramaJjIra zekha rayugaMdharavajravaprAH / / 27 / / karpUraM ghanasAraH, nUpuro gaJjIra, kuTIraM hrasvA kuTI vihAraM bhikSusthAnaM yaticaryA ca vAraH paripATiH avasaraH samUhazca kAntAro mahAraNyaM, tAmaraM zastravizeSaH, durodaraM paNaH, vAsaraM dinaM kAsAraH palvalaM, kesaraH kiJjalkaH saTA ca, karIraM vaMzAdyaGa, kuraH ghaTazca, zarIraH kAyaH, jIraM prajAjIkaH jIrako'pi ca, maJjIraH nUpuraM, zekharaM zirobhUSaNaM, yugaMdharaM kUbaraM, vajra azaniH ratnaM ca vapraM kSetraM rodhazca / / 27 / / AlavAlapalabhAlapalAlAH, palvalaH khalacaSAlavizAlAH / zUlamUlamukulAstalatailau tulakuDmalatamAlakapAlAH / / 28 / / AlavAlaM pravAlaM, palaM mAMsaM mAnavizeSazva, bhAlaM lalATaM palAlaM dhAnyAde: zukanA, palvalaH kAsAraH, khalaH piNyAka: durjanazca durjane prAzrayaliGgo'pyayamityeke, caSAlaH yajJapAtraM, vizAlaH vistIrNatA guNavRttestvAzrayaliGgatA, zUlaM zrAyudhaM mUlaM prAdiH pratiSThA ca mukulaM kuDmalaH talaM atraH svabhAvazva, pRSThe tu lAntatvAnnapuMsakaH, tailaM tilAdisnehaH, tUlaM pitra, kuDmalo mukulaH, tamAlo vRkSavizeSaH, kapAlaM 'ziro'sthi ghaTAdizakale vraje bhikSAbhAjane ca strIklIbaH / / 28 / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 41 kavalapravAlabalazambalotpalopala-zIlazailazakalAGa gagulAJcalAH / kamalaM malaM muzalazAlakuNDalAH, kalalaM nalaM nigalanIlamaGa galAH / / 26 // kavalaH bhakSyapiNDaH, pravAlaM navakizalayaM vidrumazca, balaH prANaH arthaprAdhAnyAt saho'pi. sainyasthaulyarUpeSa ta klIbaH, zaMbalaM pAtheyaM, utpalaM saroja arthaprAdhAnyAta kuvalayamapi. upalaH pASANaH, zIlaM sadvattaM svabhAvazca, zailaM gaDaH, zakalaM khaNDaM, aGgalaH aGa gulIyamAnaM, aJcalaM vastraikadezaH, kamalaH padma jale tu klIba, arthaprAdhAnyAnnAlIkamapi, malaM kiTTa pApaM ca, kiTTa cArthaprAdhAnyAt kiTTaH kiTTa, musalaH kSodanopakaraNaM arthaprAdhAnyAt ayo'graH / zAlaM vRkSavizeSaH, kuNDalaM karNAbharaNaM, kalalaM zukrazoNitayorISadghanaH pariNAmaH, nalaM antaHzuSirastRNa vizeSaH, nal gandhe ityasyeda rUpamiti kRtalatvAnnaDAdasya bhedaH / nigalyate badhyate'neneti nigalaH pAdabandhanam / ayamapi dhAtubhede kRtalatvAnna sidhyati / nIlaM vrnnvishessH| maGgalaH prazastam / / 26 / / kAkolahalAhalau halaM kolAhalakaGa kAlavalkalAH / sovarcaladhUmale phalaM hAlAhalajambAlakhaNDalAH // 30 // kAkolo viSabhedaH, halAhalaH sa eva, halaH sIraH kolAhalaH kalakalaH kaMkAlaM zarorAsthi / valkalaM vRkSAdInAM tvak, sauvarcalaM rucakaM, dhUmalaH tUryaH, phalaH prayojanaM puSpAdibhavaM ca, hAlAhalo viSabhedaH ekadezavikRtasyAnanyatvena hAlAhalamapi, jambAla: kardamaH, khaNDalaH khaNDam / / 30 / / lAGa gUlagaralAvindranIlagANDIvagANDivAH / ulvaH pArazavaH prArvApUrvatridivatANDavAH // 31 // lAGa gUla: pucchaM, garalaM viSaM, indranIlaH ratnabhedaH, gANDIvaM dhanuH pArthadhanuzca, gANDivaM tadeva, ulvaH kalalam / pArazavaH zastraM, pArzvaH kakSAdhaH zarIradezaH, apUrva dharmAdhamauM, tridivaM svargaH, tANDavaM uddhataM nRtyam / / 31 / / niSThevapragrIvazarAvarAvau bhAvaklIvazavAni / devaH pUrvaH pallavanalvau pAzaM kulizaM karkazakozau // 32 // niSThevaH niSThevanaM-patra yajJopakaraNavAcinaM pAtrIvazabdaM kecita paThanti sa tvAzrayaliGgaH, pragrIvo vAtAyanaM zarAvo vardhamAnaM, rAvaH dhvanivizeSaH, bhAvaH svabhAvAdiH, klIbaH tRtIyAprakRtiH arthaprAdhAnyAt napusakamapi / zavo mRtazarIraM, devo vidhiH, pUrvaH 'prathamatA, guNavRttistvAzrayaliGgaH, pallavaH kizalayaM, pallavAntatvAd sapallavo vAsaH, nalvo hstctuHshtii| atha zAntAH 8-pAzo bandhanaM, kulizA vajra, karkazo'mRdutvaM Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane guNavRttestvAzrayaliGgatA, kozo bhANDAgAraH kuDmalaM zapathazca-bhANDAgAre'rthaprAdhAnyAt gajo'pi tAlavyopAntya , samAnArthaH mUrdhanyopAntyaH koSazabdo vakSyate / / 32 // AkAzakAzakariNazAGa kuzazeSaveSo __SNISAmbarISaviSarohiSamASameSAH / pratyUSayUSamatha koSakarISakarSa varSAmiSA rasabusekkasacikkasAzca // 33 // AkAzo nabhaH, kAzaH tRNavizeSaH, kariNazaM dhAnyazIrSakaM, aGa kuzaH sRNiH / atha SAntAH 15 zeSaH upayukta tarat, veSaH AkalpaH tAlavyopAntyo'pyayaM, uSNISaM kirITaM ziroyeSTanaM ca, ambarISaM bhrASTraH, viSaM garala, rohiSaM raktatRNaM mASaH dhAnyavizeSaH, meSaH meNr3ha, pratyUSaH prabhAtaM, yUSaM mudgAdigsavizeSaH, koSaH kuDmalaM, karISaH zuSkagomayaM tadagnizca, karSaH palacaturthAMzaH varSa; saMvatsaraH, vRSTi: khaNDa: bharatakSetrAdi c| AmiSaM utkocaH mAMsaM bhogyavastu ca rasaM madhurAdi zRgArAdi viSaM vIrya rAgazca, busaM kaDaGgaraH, ikkasaM vastuvizeSaH, cikkasaM yavAnna vizeSaH, cakArAt pAyasaM paramAnnaM ca / / 33 / / karpAsa pAso dipasAvataMsavItaMsamAMsAH panasopavAsau / niryAsamAsau camasAMsakAMsasnehAni barho gRhagehalohAH // 34 // karyAsa: tUlakAraNaM, pAso dhanuH, divasaM dinaM, avataMsa: zekharaH avasya vAdeze vataMso'pi, arthaprAdhAnyAduttaMso'pi, votaMsaH paJjaraH, mAMsaM jaGgalaM, pAnaso vRkSavizeSaH, upavAsa: ahorAtranirazanatA. niryAso vRkSAdenisyandaH, mAsa: pakSadvayaM, camasaM yajJapAtraM, masUrAdipiSTe tu bAhulakAt strItvaM, camasI, aMsaH skandhaH, kAMso bhANDavizeSaH, snehaM sauhRdaM tailaM ca, bahaH kalApaH varNaM ca, gRhANi dArA vezma ca, gehaH sadanaM, lohaH ayaH aguru ca / / 34 / / puNyAhadehau paTahastanUraho, lakSAraristhAnukamaNDalUni ca / cATuzcaTurjantukaziSNaNustathA, jIvAtukustumburu jAnu sAnu ca / / 35 // puNyAhaH puNyadinaM, dehaH kAyaH, paTahaH prAnakaH, tanUruhaH garullomno, lakSaH vyAjaH, vedhye klIbaH, saMkhyAyAM tu stroklIbaH, arariH kapATam / athodantAH sthANuH zaGa kuH zive tu dehinAmatvAtpustvam, kamaNDaluH karakaH, cATuH priyavAkyaM cATuH tadeva, jantuH prANI, kazipu: bhojanAcchAdane, aguH paramANu: sUkSmaparimANavizeSa ityarthaH, jIvAtuH jIvAtuH jovanauSadhaM, kustumburu: dhAnyavizeSaH, jAnuH aSThIvAn, sAnuH giritaTam / / 35 / / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 43 kambuH sakturvagururvAstu palANDu hiGa guH zigrurdostitauH sIdhvatha bhUma / vema prema brahma garullIma vihAyaH . karmASThIvat pakSamadhanurnAma mahimnI // 36 // // iti puMnapuMsakaliGgAH / / kambuH zaMkha:, valaye zambUke, gaje kacUre ca pusi, saktuH yavAdivikRtiH, kecidenaM bahavacanAntaM paThanti, dAru kASThaM. dArvantatvAdeva mahAdAdiyo'pi praklIvAH, sarve'pyete ekArthAH, aguru gandhadravyavizeSaH, vAstu: gRhabhUmiH palANDuH kandavizeSaH, hiGa guH rAmaThaM, zigyaH zobhAjanam / athodantaprakrama eva chando'nusaMdhAnAt santaH, do bAhuH, titauH zUrpa, sIdhuH maireyam / atha vyaJjanAntAH 13 bhUmA vahutvaM, vemA tantuvAyazalAkA, premA snehaH narma ca, brahma tapa vedaH jJAnaM AtmA prajApatiH, garut svarNa picchaM ca lobha ca tanUruhaM, vihAyAH zakuninabhazca, karma kriyA vyApyaM ca, aSThIvAn jAnuH, pakSma akSiroma tUlaM ca. dhanuH cApaM, nAma saMjJA, mahimA mahattvam / / 36 / / / / iti punapusakaliGa gaM samAptam / / strIklIbayonakhaM zuktau vizvaM madhukamauSadhe / mAne lakSaM madhau kalyaM, koDo'Gka tindukaM phale // 1 // zuktI gandhadravyavizeSe nakhazabda: strIklIbaliGgaH, nakhI, nakhaM vizvamadhukanAmnI proSadhavAcinI striikliibe| vizvA vizvaM zuNThI, madhukA madhukaM madhuyaSTiH, mAne saMkhyAyAM lakSaM strIklIbaM, lakSA lakSaM sahasrazataM, madhau madye vAcye kalyazabda: strIklIbaH, kalyA kalyaM, aGka urasi vAcye kroDazabdaH strIklIbaH kroDA. koDama phalavizeSe tindakaM strIklIbaM. tindukI, tindukam / / 1 / / taralaM yavAgvAM puSpe pATalaM paTalaM cye| vasantatilaka vRtte kapAlaM bhikSabhAjane // 2 // yavAgvAM vAcyAyAM taralaM, taralA, taralaM / hAre tanmadhyamaNau cAbharaNanAmatvAt pustvam / puSpavizeSe vAcye pATalaM, pATalI pATalaM, caye samUhe vAcye paTalaM, paTalI paTalam, piTakatilakaparicchedeSu lAntatvAnnapusakatvaM, vRttavizeSe vasantatilaka, vasantatilakA, vasantatilakaM, bhikSubhAjane vAcye kapAlaM stroklobam, kapAlI, kapAlam / / 2 / / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane ardhapUrvapado nAvaSTyaraNakarbanaTau kvacit / corAdyamanojJAdyakaJ kathAnakakazeruke // 3 // ardhazabdapUrvapado'TsamAsAnto nauzabdaH strIklIba , ardhanAvI, ardhanAvaM-TyaNa - pratyayAntaM kartRvajite kArake vihito yo'naTpratyayastadantaM ca kvacillakSyAnusAreNa strIklIbam / TayaNa-ucitasya bhAvaH karma vA aucitI, aucityam, evaM yAthAkAmI yAthAkAmyaM, vaidagdhI vaidagdhyaM, maitrI maitryaM, AnupUrvI prAnupUyaM ityAdi / kvacidvacanAt kvacit stritvameva zIlameva zailI, kvacitklIbatvameva-zaityaM, evaM dADhyaM, jADyaM, brAhmaNyaM, trailokyaM, sainyaM ityAdi / akarbanaT / aAsthAnI prAsthAnam raajsbhaa| rAjadhAnI rAjadhAnam skandhAvAra : / cAlinI cAlanam titauH / evaM karaNI karaNam / pramA pramANam ityAdi / kvacitstrItvameva guNalayanI duSyaM, bhramaNI rAjJaH krIDA, prasAdhanI kaGkatikA veSe tu klIbatvameva, gavAdanI gavAM ghAsasthAnaM ityAdi, kvacinnapusakatvameva pradhIyate'sminniti pradhAnam prakRtau ca mahAmAtre, prajJAyAM paramAtmani / napuMsakaM pradhAnaM syAt, ekatve tUttame sadA // 1 // sAdhyate'neneti sAdhanaM pramANaM turagAdisamUhazca, lakSaNaM lakSma cihna nAma ca, upavartana dezaH, sthAnaM sthiti: sAzyaM ca, yuktArthe karaNArthe ca sthAne ityavyayam / ketanaM gRhaM ketau tu punapusakaM, pramANaM samyak pravaktA, kAraNaM maryAdA mAnaM ca, upasarjanaM gauNamityAdayaH, kecittu AzrayaliGgabhAjaH, rAjabhojanaH zAliH, rAjabhojanI drAkSA, rAjabhojanamannaM ityaadikaaH| manojJAdyantargaNajitebhyazcaurAdibhyo yo'kapratyayastadantaM nAma strInapusakam / caurikA, caurakaM, dhaurtikA, dhaurtakaM, yauvanikA yauvanakaM ityAdi / amanojJAditi kim ? mAnojJakaM preyarUpakaM ityAdau 'pA tvAttvAdiH' ityanena klIbatvameva, caura, dhUrta, yuvan, grAmaputra, grAmaSaNDa, grAmabhANDa, grAmakumAra, grAmakula, grAmakulAla, amuSyaputra, amuSyakula, zaraputra, zAraputra, manojJa, priyarUpa, prAbhirUpa, bahula, medhAvin, kalyANa, pADhya, sukumAra, chAndasa, chAtra, zrotriya, vizvadeva, grAmika, kulaputra, sAraputra, vRddha, avazya iti caurAdiH / atha kAntAzcatvAraH kathAnikA kathAnakaM AkhyAnaM, kazerukA kazeruka pRSThAsthi / / 3 / / vaMzikavakrauSThikakanya-kubjapIThAni naktamavahittham / razanaM rasanAcchoTanazumbaM, tumbaM mahodayaM kAMsyam // 4 // ___ vaMzikA, vaMzika aguruH, vakroSThikA, vakroSThikaM smitam / atha jAntaH kanyakubjA kanyakubjaM mahodayAkhyo deshH| atha ThAntaH pIThI pIThamAsanaM, naktA nakta rAtriH naktamiti mattamavyayamapi, avahitthA avahitthamAkAragopanaM razanaM razanA, kAJcI, rasanA rasanaM jihvA, acchoTanA aAcchoTanaM mRgayA, zumbA zumbaM rajjuH, tumbI tumbaM valkivizeSaH, Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 liGgAnuzAsanam [ 45 mahodayA mahodayaM kanyakubjAkhyo dezaH, kAMsyI, kAMsyaM saurASTrakA artha prAdhAnyAt saurASTrakA saurASTra kamapi // 4 // mRgavyacavye ca vaNijyavIryanAsoragAtrApara mandirANi / tamistrazastre nagaraM masUratvakSIrakAdambarakAhalAni / / 5 / / mRgavyA mRgavyaM pApaddha:, cavyA cavyaM nAgavallimUlaM vacAyAM tu strItvameva / vaNijyA variNajyaM variNakkarma, vIryA vIryaM pratizayazaktiH / atha rAntA: daza- nAsIrA nAsIramagrayAnaM gAtrA gAtraM gajasya pUrvajaGaghAdibhAgaH. aparA aparaM gajasya pAzcAtyajaGaghA, mandirA mandiraM gRhaM, samudre tu puMstvameva nagare tu klIbaM, tamisra tamaH, tamisrA nibiDaM tamaH sAmAnyavizeSayorabhedavivakSayA aikArthyam. kope tu klIbaM, kRSNapakSanizAyAM tu strI / zastramAyudhavizeSa:, nagarI nagara purI masUrI masUraM carmAsana, tvakkSIrI tvakkSIraM vaMzalocanA, kAdambarI kAdambaraM madyavizeSaH, sAmAnyavizeSayorabhedavivakSAyAmitthaM nirdeza, yadAha - ' kAdaMbaraM madyabhede dadhisAre sIdhuni striyAm' / atha lAntA praSTa / kAhalA kAhalaM zuSiro vAdyabhedaH / / 5 // sthAlIkadalyau sthalajAlapittalA, golAyugalyau baDizaM ca chardi ca / alAbu jambUDuruSaH saraH sado rodo'ciSI dAma guraNe tvayaT tayaT // 6 // / / iti strIklIbaliGgAH // 2 sthAlI sthAla bhAjana vizeSa kadalI kadalaM zAkAdernavanAlaM sthalI akRtrimA cet kRtrimA tu sthalA, sthalaM unnato bhUbhAga:, jAlI jAlaM AnAyaH samUhaH gavAkSazca, pittalA pittalamArakUTam / golA golaM patrAJjane kunadyA ca, godAvaryAM ca maNDale / sakhImaNikayorgolA, golaM lakSyAnusArataH / / 1 / / yugalI yugalaM yugam / atha zAntaH baDizA baDizaM matsyabandhanaM, baDizItyapi kvacit / athedanta' iyaM chadiH, idaM chadiH vAntiH, iyamalAbUH idamalAbu tumbolatA, iyaM jambUH idaM jambu jambUvRkSaphalaM, anayoH klIbatve hrasvatA, uDuH uDu nakSatraM, uSAH uSaH sandhyA, prabhAte puMnapuMsakaM, saraH sarasI taDAga, sadaH sadA sabhA, rodasI dyAvApRthivyau, arci: agnizikhA razmizca dAma bandhanaM- guNavAci prayatayaDantaM nAma strInapuMsakaM, dvayI dvayaM, trayI trayaM catuSTayI catuSTayaM, guriNani tvAzrayaliGgataiva / dvaye padArthAH dvayI gatiH, dvayaM vastu trayAriNa jargAnta catuSTaye kaSAyAH, catuSTayI zabdAnAM pravRttiH ityAdi / / 6 / / / / iti strIklIbaliGgam / / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane svatastriliGgaH sarako'nutarSe zalalaH zale / karako'bdopale koza: zimbAkhaDgapidhAnayoH // 1 // svato na tu vizeSyavazAt, anutarSe madyapAne vAcye sarakazabdastriliGgaH, saraka:, sarakA, sarakaM, svatastriliGga ityadhikAraH / zale zvAvidromariNa vAcye zalalazabdastriliGgaH, zalala:, zalalI, zalalaM / abdopale meghapASANe, vAcye karakazabdastriliGgaH, zimbAyAM bIjakoze khaDgapidhAne pratyAkAre ca kozazabdastriliGgaH / / 1 / / jIvaH prANeSu kedAre valajaH pavane khalaH / bahulaM vRtanakSatra purAdyAbharaNAbhidhAH // 2 // prANeSu suSu vAcyeSu jIvaH svatastriliGgaH / jIvaH, jIvA jIvaM prAraNAH, kedAre vAcye valajastriliGgaH, pavanedhAnyapavanasthAne khalazabdastriliGgaH, vRttaM mAtrAdicchandaH, vRttAdInAmabhidhA nAmAni bahulaM lakSyAnurodhena triliGgAni, vRttAbhidhA zlokaH puTaH paraNava ityAdi puMsi / pramANI, samAnI, kalikA, gAthA, grAryA ityAdi striyAM paktraM vitAnamityAdi klIbe, daNDakaH pu' napuMsakaH, vasaMtatilakaM strIklIbe ukta', nakSatrAbhidhA tiSya: punarvasU ityAdi puMsi, azvinI ilvalAH citrA ityAdi striyAM, bhaM nakSatraM ityAdi napuMsakam / mRgaziraH puMnapuMsakaH, kasyacit purasyAbhidhA draGgaH drAGgaH nigamaH ityAdi puMsi / pU: amarAvatI alaketyAdi striyAM, adhiSThAnaM pattanaM durgaM ityAdi klIbam / prAdizabdo grAmadezopalakSaNam, tena varaNA grAmaH godau grAmaH ityAdi pusi / zAlUkinI grAmaH kAJcI mADhizva dezaH ityAdi striyAm / koDaM grAmaH kurukSetra ca deza : ityAdi klIbe | AbharaNAbhidhA, tulAkoTi:, tADaGkaH ityAdi puMsi vAlapAzyApAritathyA zabdo kezAbharaNe, mekhalA saptakI ityAdi striyAM, keyUrAGgade mukuTaM graGa gulIyakaM ityAdi klIbe, AvApyAdayaH puMnapuMsakAH, hAraH puMnapuMsakaH, razanaM strIklIbam / / 2 / / bhallAtaka grAmalako harItakabibhItakau / tArakADhakapiTaka - sphuliGgA viDaGgataTau // 3 // bhallAtakI grAmalakI harItakI bibhItakyAdayo vRkSabhedAH, tArakA bham grADhakI mAnavizeSa: piTakAbhAjanavizeSaH phoTazca sphuliGgA agnikaraNAH, viDaGgA prauSadhivizeSa:, abhijJe tvAzrayaliGgaH, taTI rodhaH / / 3 / / paTaH puTo vaTo vATaH kapATazakaTau kaTaH / peTo maThaH kuNDanIDa - viSAraNAstUraNakaGa katau // 4 // Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 47 paTI vastravizeSaH, puTI patrabhAjanaM, bhUrjAdyavayave tu TAntatvAt pustvameva, vaTI nyagrodhataru: rajjuzca, vATI vRtti: yavavikAre varaNDe'Gge ca bAhulakAt punapusakaH, vartmani pustvameva, ikkaTIvAstunostu striyAM, kapATI arariH, japAditvAdvatve kavATI, zakaTI anaH, kaTI vIraNAdikRtaH, peTI saMghAtaH paricchadazca, svArthe ke peTikA, maThI AzrayavizeSaH, kuNDI bhAjanabheda: nIDA kulAyaH, viSANI viSANA vA gavAdizRGga dantidantazca / tUNI tUNA vA iSudhiH kaMkatI kezamArjanam / / 4 / / mustakuyeGa gudajRmbhadADimAH, piTharapratisarapAtrakandarAH / nakharo vallUro daraH purazchattrakuvalamRNAlamaNDalAH // 5 // mustA kandavizeSaH, kuthA varNakambalaH, iGa gudI vRkSavizeSaH, jumbhA jRmbharaNaM, dADimA ucciliGgataruH tatphalaM tatkaNazca, piTharI sthAlo mustaM manthAnadaNDayostu klIbaM, pratisarA maGgalyasUtraM senAyA: pazcAdbhAgazca / pAtrI bhAjanaM, yogye yajJabhANDe nATyAnukattari ca klIba:, kandarI kandarA ca darI, aMkUze tu puusi| nakharI nakharA vA nakha:, vallarA sokaraM zuSkaM vA mAMsaM, USare nakSatre vAhane ca klIba, darI zvabhra, pUrI nagarI, chattrI prAtapatraM, kuvalI vRkSavizeSaH tatphalaM ca, mRNAlI bisaM, maNDalI dezaH samUhazca bimba caturasratA ca / / 5 / / nAlapraNAlapaTalAgalazaGkhalakandalAH / pUlAvahelau kalazakaTAhau SaSTireNviSu // 6 // // iti svatastriliGgAH // nAlI nAlA vA padmAdivRntaM, jalanirgame tu bAhulakAtpusi, latvAbhAve nADaH / praNAlI jalapaddhatiH, paTalI gRhoparibhAgaH, akSirogazca, 'argalA triSu kallole, daNDe cAnta: kapATayoH / ' zRGkhalaH zRGkhalA zRGkhalamayomayI rajjuH, kandalI uparAgaH samUhaH navAGa kuraH drumabhedazca, pUlI pUlA vA baddhatRNasaMcayaH, avahelA'vajJA, kalazI jalAdyAdhAravizeSaH, dantyopAntyo'yamapi, kaTAhI bhANDavizeSaH, SaSTiH saMkhyAvizeSa:, reNadhuli:, iSurbANaH / / 6 / / / / iti svatastriliGgAvacariH / / paraliGa go dvadvo'zI Ga'rtho vAcyavadapatyamitiniyatAH / astryAropAbhAve guragavRtterAzrayAdvacanaliGage // 1 // dvandvaH samAso dvandvasyaiva yatparamuttarapadaM tatsamAnaliGgo bhavati, sa ca samAhArA'danyo bhinnaliGgavatipado vacanaM prayojayati, samAhArastu napuMsaka uktaH 'samAnaliGgavatipado'pi siddhaliGga eva' / imau mayUrIkukkuTo, ime kukkuTamayUyauM, ityAdi, Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane aMzitatpuruSamamAsaH paraliGgo bhavati, argha pipalyA ardhapippalI, ayaM 'sameM'ze'rdha navA' [3. 1. 54] iti samAsaH, a? jaratyA: ardhajaratoyaM 'jaratyAdibhiH' [3. 1. 55] iti samAsaH, dvitIyaM bhikSAyAH dvitIyabhikSA 'dvitri' [3. 1. 56] iti samAsa:, pUrvAhnapUrvarAtrAdInAM 'ahna' [7. 3. 116] iti 'rAtra' iti ca pustvaM, Garthazcaturthyartho'rthazabdo yatra prastAvAt tatpuruSasamAse sa vAcyasya yalliGga tatsamAliGgo bhavati, brAhmaNAyAyaM brAhmaraNArthaH sUpaH, evaM brAhmaNArthA peyA, brAhmaNArthaM payaH / / Ga iti kim ? dhAnyenArthaH dhAnyArthaH, pustvApavAdo yogaH, apatya miti apatyAdayaH zabdA niyatA niyate ajahadvatinI vyaste samaste vA liGgavacane yeSAM te tathA, apatyaM duhitA putrazca, iti zabdasyAdyarthattvAdeva toka rakSaH, sArathiH, sAdI, niSAdI atithiH strI pumAn kulaM vA, syAdvAdaH pramAraNaM anekAntAtmakaM vastu saMvidAM gocara , daNDa upasarjanaM, vidyA guNaH gauH prakANDaM, kamArI tallajaH azvo matallikA svAthikakapratyayAntAstu kvacidvAcyaliGgA api bhavanti / vIrau rakSaH prakANDako, kumArI tallajakA ityAdi, bAhulakAt kvacidAzrayaliGgA api, pramANI brAhmaNI, guNo vizeSaNaM tasmAt pravRttinimittAd vizeSye vRttiryasya sa guNavRttiH zabdaH tasyAzrayAd vizeSyavazAlliGgavacane syAtAM, paratvAt sakalazAstrApavAdaH, astryA ropeti Aropo'rthAntare nivezanaM, astriyAmAropo'stryAropaH tasyAbhAve sati, guNavRttizca guNadravyakriyopAdhibhedAt tridhaa| guNopAdhiH zuklaH, paTaH, zuklA zATI zuklaM vastraM, mUoM nA mUrkhA strI mUrkha kulaM ityAdi / dravyopAdhi:-daNDI nA, daNDino strI daNDi kulaM ityaadi| kriyopAdhiH-pAcako nA pAcikA strI, pAcakaM kulaM ityAdi, sarvAdi kevalastadantazca guNavRttiH evaM saMkhyApi, sarvaH sUpaH, sarvA yavAgUH, sarvamannam, evaM sa, sA, tat, anyaH, anyA, anyat, dvAbhyAmanya: dvayanyaH, dvayanyAH dvayanyat eka: paTaH, ekA paTI, ekaM vastraM, evaM dvau, dva, dve, trayaH tisraH trINi, bahuvrIhiradigvRttiguNavRttiH / citrA gAvo'sya citragurnA, citraguH strI, citragu kulaM ityAdi. digvAcI tu diganAmatvAt strIliGgaH, dakSiNasyAH pUrvasyAzca yadantarAlaM dik sA dakSiNapUrvA dik, evaM dkssinnpshcimaa| pUrvapadapradhAnastatpuruSastaddhitArthadviguzca guNavRttiH, atikrAntaH khaTvAM atikhaTvaH, atikhaTvA, atikhaTvaM evaM avakruSTa: kokilayA avakokilaH, avakokilA, avakokilam / pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH 3, alaM jIvikAya alaMjIvikaH 3, niSkrAntaH kauzAmbyA niSkauzAmbiH, prApto jIvikAM prAptajIvikaH 3 ityAdayaH / zatAt pare para:zatA: 3, evaM paraHsahasrA: 3, parolakSA: 3 / uttarapadapradhAnasya tu yathAsvaM liGga, taddhitArthadviguH paJcasu kapAleSu saMskRtaH paJcakapAlaH, paJcakapAlA, paJcakapAlaM, raktAdyarthe'NAdyantAzca guNavRttayaH / haridrayA raktaH hAridraH, hAridrI, hAridra / evaM sarvataddhiteSu ythaayogmpvaadvrjmudaahaayN| AropAbhAve iti kin ? Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAnuzAsanam [ 49 caJceva caJcA puruSaH, atra samatayA AropaH, evamanyeSvapyAropeSUdAhAryam / astrIti kim ? dhavanAmno yogAttadbhAryAyAmadhyArope AzrayaliGgataiva, praSThasya bhAryA sa eveyamityabhedopacAreNa praSThI, evaM bhavAnyAdayo'pi / / 1 / / prakRteliGa gavacane bAdhante svArthikAH kvacit / prakRtiharItakyAdirna liGagamativartate // 2 // svArthe prakRtyarthe bhavanti iti svAthikA , te ca kvacillakSyAnusAreNa prakRteliGga vacanaM ca bAdhante, bAdhite ca liGga bahulaM liGgavyavasthA, saMdiSTA vAk vAcikaM, vinaya eva vainayika, upAya eva aupayikam, yogye tvAzrayaliGgatA, vRttireva vArtikaM, hrasvA zuNDA zamI vA zuNDAraH zamIraH, kvacidanuvartate, rAjJo dhUH rAjavurA, mRdeva mRttikA mRtsA mRtsnA, kvacidvikalpaH, ISadaparisamApto guDo bahuguDo bahuguDA vA drAkSA, prakRtiliGga pratipattivyudAsArthaM vacanaM, harItakyAdikA prakRtiH pratyayArthe vartamAnApi prakRtyarthaliGganAtikrAmati, harItakyA: vikAro'vayavo vA harItakI harItakyau harItakyaH phalAni, evaM pippalyAdayo'pi / mallikAyA vikAro'vayavo vA puSpaM mallikA, evaM mAlatI yUthikA mAgadhI navamAlikAdayo'pi / / 2 / / vacanaM tu khalatikAdirbahvarthAtyeti puurvpdbhuutaa| strIpunapuMsakAnAM sahavacane syAt paraM liGagam // 3 // khalatikAdikA prakRtirvacanameva nAtikAmati, liGa gaM tu atikrAmati / turevArthe, khalatiko nAma parvatastasyAdUrabhavAni khalatikaM vanAni, bahuviSayA prakRtiH paJcAlAdikA pUrvapadabhUtA satI svagataM vacanamatikAmati / 'astryAropAbhAve' ityasyApavAdaH, paJcAlAzca nivAsa: mathurA ca pnycaalmthure| strIpunapusakAnAmiti strIpunapusakaliGgAnAM sahavacane paraM puliGa gaM napusakaliGa gaM vA bhavati, strIpusayo: sahavacane puliGa gaM bhavati / sA ca sa ca tau, sa ca zATI ca tau, strInapusakayornapuMsakam, sA ca vastraM ca te, punapusakayornapusakaM, sa ca tacca te, strIpunapusakAnAM napuMsakaM, sA ca sa ca tacca tAni / / 3 / / nantA saMkhyA DatiyuSmadasmacca syuraliGa gakAH / padaM vAkyamavyayaM cetyasaMkhyaM ca tadbahulam // 4 // niHzeSanAmaliGa gAnuzAsanAnyabhisamIkSya saMkSepAt / prAcAryahemacandraH samadRbhadanuzAsanAni liGa gAnAm // 5 // Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane nantA saMkhyA DatyantaM yuSmadasmadI ca aliGgAH zabdAH, paJca kati yati vA striya, atra GIna bhavati, yuSmabhyaM asmabhyaM atrAp na bhavati, vibhaktyantaM padaM, savizeSaNamAkhyAtaM vAkyaM, svarAdyavyayaM ca aliGgAni asaMkhyAni ca / kANDe, kulaM pacate, kANDIbhUtaM kulaM, eSu 'klIbe' [2-4-67] iti hrasvo na bhavati, tad bahulaM, tatpUrvokta liGgalakSaNaM bahulaM draSTavyaM, tena piGgaH pizaGga piGgo tu zamyAM piGga tu bAlakam / rAmaThe nAlikAyAM tu piGgA gorocanAmayoH // 1 // ityevamAdiliGa gaM ziSTa prayogAnusAreNa veditavyaM, tadukta vAgaviSayasya tu mahataH saMkSepata eva liGgavidhiruktaH / yannoktamatra sadbhistallokata eva vijJeyam // 1 // // iti liGgAnuzAsanAvacUriH samAptA / / RAMMAR IMIRH MANDARMW AdSNUARY ANTHAN ., Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 aiuvarNa-deH / 1 aM aH - gauM / 1 / akArAdisUtrAnukramaNikA / 2 / 41 / / 1 / 6 / / aM aH ka- T / 1 / 1 / 16 / / aMzaM hAriNi / 7 / 1 / 182 / / aMzAdRtoH / 7 / 4 / 14 // aH sapatnyAH / 7 / 1 / 116 / / : sRjidRzo'kiti / 4 / 4 / 112 / / aH sthAmnaH / 6 / 1 / 22 / / akakhAdya - vA / 2 / 3 / 80 / / kaTddhinozca raJjeH / 4 / 2 / 50 / / akadrU pA-ye / 7 / 4 / 66 / / akamerukasya / 2 / 2 / 63 / / akalpAt sUtrAt / 6 / 2 / 120 / / kAle'vyayIbhAve / 3 / 2 / 146 / kena krIDAjIve / 3 / 1 / 81 / / aklIbe'dhvaryukratoH / 3 / 1 136 / / prakSNo'prANyaGga / 7 / 3 / 85 / / agArAntAdikaH / 6 / 4 / 75 / / agalAdgilagila-yoH / 3 / 2 / 115 / / agnicityA / 5 / 1 / 37 / / agnezceH / 5 / 1 / 164 / / agrahAnupadeze'ntaradaH / 3 / 1 / 5 / / aghaJkyabala-rvI / 4 / 4 / 2 / ghoSe - ziTaH / 4 / 1 / 45 / / aGapratista-mbhaH / / 41 / / - hino - rvAt / 4 / 1 aGgAnnirasane NiG / 3 / 4 / 34 / / / 38 / / aGaMsthAcchatrAderaJ / 6 / 4 / 60 / / ac / 5 / 1 / 46 / / acaH / / 4 / 66 / / aci / / 4 / 15 / / acittAdadezakAlAt / 6 / 3 / 206 / / acitte Tak / 5 / 1 / 83 / / 1 / 170 / / 1 / 154 / / acc prA-zca / 2 / 1 / 104 // ajAteH paJcamyAH / 5 / jAte: zIle / 5 / jAternR - - vA / 7 / 3 / ajAdibhyo dhenoH / ajAdeH / 2 / 4 / 16 / / 35 / / 6 / 1 / 34 / ajJAne jJaH SaSThI / 2 / 2 / 80 / / aJcaH / 2 / 4 / 3 / / aJceznarcAyAm / 4 / 2 / 46 / / aJjanAdInAM girau / 3 / 2 / 77 / / aJvarga-taH / 1 / 3 / 33 / / aJvargAt na / 1 / 2 / 40 / / atasU - rNoH / 3 / 4 / 10 / / adhAtorA-Da - GA / 4 / 4 / 26 / / araNaJeyeka-tAm / 2 / 4 / 20 / / ariNa / 7 / 4 / 52 / / rikkarmaNik - tau / 3 / 3 / 88 / / raNagi prANika-gaH / / 3 / 107 // ataH 4 / 3 / 82 / / prataH kRkami - sya / 2 / 3 / 5 / / ataH pratyayAlluk / 4 / 2 / 85 / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane ataH zityut / 4 / 2 / 86 / / adyarthAccAdhAre / 5 / 1 / 12 / / ataH syamo'm / 1 / 4 / 57 / / avyaJjanAt sa-lam / 3 / 2 / 18 / / ata prA:-ye / 1 / 4 / 1 / / advyaJjane / 2 / 1 / 35 / / ata iJ / 6 / 1 / 31 / / adhnn-sH| 1 / 1 / 32 / / atamabAde-yar / 7 / 3 / 11 / / adharAparAccAt / 7 / 2 / 118 / / atiratikrame ca / 3 / 1 / 45 / / adharmakSatri-yAH / 6 / 2 / 121 / / ato'ti roruH / 1 / 3 / 20 / / adhazcaturthAt tathordhaH / 2 / 1 / 76 / / ato'nekasvarAt / 7 / 2 / 6 / / adhAtuvi-ma / 1 / 1 / 27 / / ato ma pAne / 4 / 4 / 115 / / adhAtUdaditaH / 2 / 4 / 2 // atorithaT / 7 / 1 / 161 / / adhikaM tatsaM-DaH / 7 / 1 / 154 / / ato'hnasya / 2 / 3 / 73 / / adhikena bhayasaste / 2 / 2 / 111 / / atra ca / 7 / 1 / 46 / / adhISTau / 5 / 4 / 32 / / pradazcAT / 4 / 4 / 61 / / adheH prasahane / 3 / 3 / 77 / / adaso'kaJAyanaNoH / 3 / 2 / 33 / / adheH zIsthAsAm aAdhAraH / 2 / 2 / 20 / / adaso daH sestu Dau / 2 / 1 / 43 / / . adherArUDhe / 7 / 1 / 187 / / adistriyAM vA'JcaH / 7 / 1 / 107 / / adhyAtmAdibhya ikaN / 6 / 3 / 78 / / adIrghAt-ne / 1 / 3 / 32 / / adhvAnaM yenau / 7 / 1 / 103 / / adurupasargA-neH / 2 / 3 / 77 / / anaH / 7 / 3 / 88 // adUre enaH / 7 / 2 / 122 / / anak / 2 / 1 / 36 / / adRzyAdhike / 3 / 2 / 145 / / anjiraadi-tau| 3 / 2 / 78 / / adeta:-k / 1 / 4 / 44 / / anaJaH ktvo yap / 3 / 2 / 154 / / adevAsurAdibhyo vaira / 6 / 3 / 164 / / / anamo mUlAt / 2 / 4 / 58 / / pradezakAlAdadhyAyini / 6 / 4 / 76 / / / anaT / 5 / 3 / 124 / / ado'nannAt / 5 / 1 / 150 / / anaDuhaH sau / 1 / 4 / 72 / / ado mumI / 1 / 2 / 35 / / anato'nto'dAtmane / 4 / 2 / 114 / / adorAyaniH prAyaH / 6 / 1 / 113 // anato lup / 1 / 4 / 56 // adonadI-mA-mnaH / 6 / 1 / 67 / / anato lup / 3 / 2 / 6 / / adyatanI / 5 / 2 / 4 / / anatyante / 7 / 3 / 14 / / adyatanI-mahi / 3 / 3 / 11 / / anadyatane hiH / 7 / 2 / 101 // adyatanyAM vA-ne / 4 / 4 / 22 / / anadyatane zvastanI / 5 / 3 / 5 // Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadyatane hyastanI / 5 / 2 / 7 / / ananoH sanaH / 3 / 3 / 70 / / anantaH payaH / 1 / 1 / 38 // anapatye / 7 / 4 / 55 / / anare vA / 6 / 3 / anavararNA nAmI / 1 akArAdisUtrAnukramaNikA 61 / / 1 / 6 / / / 3 / 28 / / manAGamAGo chaH / 1 anAcchAdajA - vA / 2 / 4 / 47 / / anAto nazvAnta-sya / 4 / 1 / 66 // anAdezAde - taH / 4 / 1 / 24 / / anAmnyadviH plup / 6 / 4 / 141 / / anAm svare nontaH / 1 / 4 / 64 / / anArSe vRddhe - yaH / 2 / 4 / 78 / / anidamyaraNapavAde - JyaH / 6 / 1 / 15 / / aniyo- ve / 1 / 2 / 16 / / anInAda - taH / 7 / 4 / 66 / / anukampA-tyoH H / 7 / 3 / 34 / / anugvalam / 7 / 1 / 102 / / anunAsike ca - T / 4 / 1 / 108 / / anupadaM baddhA / 7 / 1 / 16 / / anupadyanveSTA / 7 / 1 / 170 / / anupasargAH kSIbo- - llAH / 4 / 2 / 80 // anubrAhmaNAdin / 6 / 2 / 123 / / anuzatikAdInAm / 7 / 4 / 27 / / anekavarNaH sarvasya / 7 / 4 / 107 / / noH kamitari / 7 / 1 / 188 // anoH karmaNyasati / I / 81 / / ano'ca ye / 7 / 4 / 51 / / anorjanerDa: / 5 / 1 / 168 / / anordeze up / 3 / 2 / 110 / / ano vA / 2 / 4 / 11 / / ano'sya / 2 / 1 / 108 / / antaH pUrvAdikaN / 6 / 3 / 137 / / antarddhiH / 5 / 3 / 86 / / antarbahi- - mnaH / 7 / 3 / 132 / / anto no luk / 4 / 2 / 64 / / anyatyadAderAH / 3 / 2 / 152 / anyathaivaMkatha-kAt / 5 / 4 / 50 / / anyasya / 4 / 1 / 8 / / anyo gho-n / 1 / 1 / 14 / / anvAGpareH / 3 / 3 / 34 / / an svare / 3 / 2 / 126 / / [ 53 apaH / 1 / 4 / 88 / / apacitaH / 4 / 4 / 78 / / apaJcamA- T | 1 / 1 / 11 // apaNye jIvane / 7 / 1 / 110 / / apaskiraH / 3 / 3 / 30 / / apAccatuSpArthe / 4 / 4 / 66 / / apAccAyazciH ktau / 4 / 2 / 66 / / apAye'vadhirapAdAnam / 2 / 2 / 26 / / polvAdervahe / 3 / 2 / 86 / / po'd bhe / 2 / 1 / 4 / / aponapAdapA-taH / 6 / 2 / 105 / / apo yaJ vA / 6 / 2 / 56 / / apo yonimaticare / 3 / 2 / 28 / / apratyAdAvasAdhunA / 2 / 2 / 101 // zraprayogIt / 1 / 1 / 37 / / aprANini / 7 / 3 / 112 / / aprANipazvAdeH / / 136 / / abrAhmaNAt / 6 / 1 / 141 / / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane abhakSyAcchAdane vA mayaT / 6 / 2 / 46 // abhiniSkrAmati dvAre / 6 / 3 / 202 // abhiniSThAnaH / 2 / 3 / 24 / / abhivyAptau - Jin / 5 / 3 / 60 / / abherIzva vA / 7 / 1 / 186 / abhyamitramIyazca / 7 / 1 / 104 // abhyambhyasaH / 2 / 1 / 18 / / abhrAdibhyaH / 7 / 2 / 46 / / abhvAde-sau / 1 / 4 / 60 / / amadrasya diza: / 7 / 4 / 16 / / zramavyayIbhAva - myAH / 3 / 2 / 2 // amA tvAmA / 2 / 1 / 24 / / amAvyayAt kyan ca / 3 / 4 / 23 / / amUrdhamastakA - me / 3 / 2 / 22 / / amo'kamyamicamaH H / 4 / 2 / 26 // amo'dhikRtya granthe / 6 / 3 / 168 / / zramo'ntAvo'dhasaH / 6 / 3 / amaumaH / 2 / 1 / 16 / / 74 / / ayajJe straH / 5 3 68 // ayadi zraddhA - navA / 5 / 4 / 23 // yadi smRntI / 5 / 2 / 6 // prayamiyaM puM - sau / 2 / 1 / 38 / / ayi raH / 4 / 1 / 6 // araNyAt pathi-re / 6 / 3 / 51 / / arIhaNAderakaN / 6 / 2 / 83 / / arurmanazca cvau / 7 / 2 / 127 / / aroH supi raH / 1 / 3 / 57 / / aGauM ca / 1 / 4 / 36 // tiblIhI - punaH / 4 / 2 / 21 / / arthapadapadottara-NThAt / 6 / 4 / 37 / / arthArthAntA-t / 7 / 2 / 8 // ardhapUrvapadaH pUraNaH / 1 / 1 / 42 / / arthAt pari-deH / 7 / 4 / 20 / / ardhAt palakaM-t / 6 / 4 / 134 / / ardhAd yaH / 6 / 3 / 66 // kSatriyAd vA / 2 / 4 / arhatasto nt ca / 7 / 1 / 61 / / arham / 1 / 1 / 1 // 66 / / arhe tRc / 5 / 4 / 37 / / arho'c / 5 / 1 / 61 / / alAbvAzca - si / 7 / 1 / 84 / / api vA / 2 / 3 / 19 // alpayUnoH kan vA alpe / 3 / 2 / / 136 // 7 / 4 / 33 / / avaH svapaH / 2 / 3 / 57 // avakraye / 6 / 4 / 53 // avayavAt tayaT / 7 / 1 / 151 // avarNabho-dhiH / 1 / 3 / 22 / / avarNasyA-sAm / 1 / 4 / 15 / / avarNasye-ral / 1 / 2 / 6 / / avarNAdazno-GayoH / 2 / 1 / 115 // avarNevarNasya / 7 / 4 / 68 / / avarmaNo-tye / 7 / 4 / 56 / / avahRsAsaMsroH / 5 / 1 / 63 / / prvaaccaashryo| 2 / 3 / 42 / / avAt / 3 / 3 / 67 / / avAt / 5 / 3 / 62 // avAt kuTA-te / 7 / 1 / 126 / / avAt tR stR bhyAm / 5 / 3 / 133 // aviti vA / 4 / 1 / 75 / / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA avitparokSA - reH / 4 / 1 / 23 / / avidUre'bheH / 4 / 4 / 65 / / avivakSite / 5 / 2 / 14 / / pravizeSaNe - daH / 2 / 2 / 122 / avRddhAddornavA / 6 / 1 / 110 / / vRddhergRhNati gahyaM / 6 / 4 / 34 / / aveH saMghA-Tam / 7 / 1 / 132 / / praverdugdhe-sam / 6 / 2 / 64 / / avau dAdhau dA / 3 3 / 5 / / avyaktAnu-zca / 7 / 2 / 145 / / avyajAt thyap / 7 / 1 / 38 / / avyayam / 3 / 1 / 21 / / avyayaM pravRbhiH / 3 / 1 / 48 / / avyayasya / 3 / 2 / 7 // avyayasya ko'd ca / 7 / 3 / 31 / / avyApyasya mucermogvA / 4 / 1 / 16 / / azavi te vA / 3 / 4 / 4 / / azityassan- Ti / 4 / 3 / 77 / / ziraso'zIrSazca / 7 / 2 / 7 / / azizoH / 2 / 4 / 8 // azca vA'mAvAsyAyAH / 6 / 3 / 104 / / azcaikAdeH / 7 / 1 / 5 / / azraddhAmarSe - pi / 5 / 4 / 15 / / azvatthAderikaN / 6 / 2 / 67 / / azvavaDavapU - rAH / 3 / 1 / 131 / / azvAdeH / 6 / 1 / 46 // aSaDakSA-naH / 7 / 1 / 106 // SaSThItRtIrthe / 3 / 2 / 116 / / aSTa ja -soH / 1 / 4 / 53 / / [ 55 asaMbhastrAjinaika-t / 2 / 4 / 57 / / asaMyogAdoH / 4 / 2 / 86 / / asakRt saMbhrame / 7 / 4 / 72 / / asatkANDa-t / 2 / 4 / 56 / / asattvArAda-m / 2 / 2 / 120 / / asattve GaseH / 3 / 2 / 10 / / asadivA-rvam / 2 / 1 / 25 / / asamAnalope - Ge / 4 / 1 / 63 / / asarUpopa-kta eH / 5 / 1 / 16 / / asahanaJvi-bhyaH / 2 / 4 / 38 / / ko vAki / 2 / 1 / 44 / / asUryogrAd dRzaH / 5 / 1 / 126 / / asoGasivU-TAm / 2 / 3 / 48 / / as ca laulye / 4 / 3 / 115 / / astapomAyA - vin / 7 / 2 / 47 / / astibruvorbhUvacAvaziti / 4 / 4 / 1 / / asteH si-ti / 4 / 3 / 73 / / astrIzUdra e- - vA / 7 / 4 / 101 / / asthUlAcca nasaH / 7 / 3 / 161 // aspaSTAva - vA / 1 / 3 / 25 // asmin / 7 / 3 / 2 // asya GayAM luk / 2 / 4 / 86 / / asyAderAH parokSAyAm / 4 / 1 / 68 / asyA'yatta--nAm / 2 / 4 / 111 // asvayaMbhuvo'v / 7 / 4 / 70 / / asvasthaguNaiH / 3 / 1 / 87 / / hanpaJcamasya--ti / 4 / 1 / 107 / / aharAdibhyo'J / 6 / 2 / 87 / / ahIruho --ne / 7 / 2 / 88 / / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane ahnaH / 2 / 1 / 74 // ahnaH / 7 / 3 / 116 // ahnA ga--naJ / 7 / 1 / 85 // prA amshso'taa| 1 / 4 / 75 // AH khanisanijanaH / 4 / 2 / 60 // AkAlika--nte / 6 / 4 / 128 // AkhyAtaryupayoge / 2 / 2 / 73 // AguNAvanyAdeH / 4 / 1 / 48 / / AgrahAyaNyazva--kaN / 6 / 2 / 66 / / prAGa: / 4 / 4 / 121 // AGaH krIDamuSaH / 5 / 2 / 51 // AGaH zIle / 5 / 1 / 66 // praanglpe| 3 / 1 / 46 / / AGAvadhau / 2 / 2 / 70 // AGo jyotirudgme| 3 / 3 / 52 // AGo'ndhUdhasoH / 4 / 1 / 63 // AGo yamahanaH--ca / 3 / 3 / 86 // prAGo yi / 4 / 4 / 105 // AGo yuddhe / 5 / 3 / 43 // prAGo ruploH / 5 / 3 / 46 // prA ca hau / 4 / 2 / 101 // prAt / 2 / 4 / 18 // Ata aiH kRau / 4 / 3 / 53 / / AtAmAteprAthA-diH / 4 / 2 / 121 / / A tumo'tyA-t / 5 / 1 / 1 // Ato Do'hvAvAmaH / 5 / 1 / 76 // prAto raNava auH / 4 / 2 / 120 // prAto nendra-sya / 7 / 4 / 26 // prAtmanaH pUraNe / 3 / 2 / 14 // prAtreyAd bhAradvAje / 6 / 1 / 52 // prAta saMdhyakSarasya / 4 / 2 / 1 // pAtharvaNikA-ca / 6 / 3 / 167 / / AditaH / 4 / 4 / 72 // AdezchandasaH pragAthe / 6 / 2 / 112 / / prAdyadvitIya-SAH / 1 / 1 / 13 / / AdyAt / 6 / 1 / 26 / / prAdyAdibhyaH / 7 / 2 / 84 / / prAdyoM'za ekasvaraH / 4 / 1 / 2 / / prA dvandva / 3 / 2 / 36 // prA dvaraH / 2 / 1 / 41 / / AdhArAccopa-re / 3 / 4 / 24 / / prAdhArAt / 5 / 1 / 137 // AdhArAt / 5 / 4 / 68 / / AdhikyAnupU] / 7 / 4 / 75 / / AnAyo jAlam / 5 / 3 / 136 // prAnulomye'nvacA / 5 / 4 / 88 // Apatyasya kyaccyoH / 2 / 4 / 61 / / Apo GitAM-yAm / 1 / 4 / 17 / / prAprapadam / 7 / 1 / 65 // AbAdhe / 7 / 4 / 85 // AbhijanAt / 6 / 3 / 214 // Ama prAkam / 2 / 1 / 20 // grAma kRgaH / 3 / 3 / 75 / / AmantAlvAyyetnAvay / 4 / 3 / 85 / / Amantrye / 2 / 2 / 32 // / aAmayAddIrghazca / 7 / 2 / 48 / / Amo nAm vA / 1 / 4 / 31 // AyasthAnAt / 6 / 3 / 153 // Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 57 A yAt / 7 / 2 / 2 // AyudhAdibhyo-deH / 5 / 1 / 64 // AyudhAdIyazca / 6 / 4 / 18 // Arambhe / 5 / 1 / 10 / / pArAdarthaH / 2 / 2 / 78 / / A rAyo vyaJjane / 2 / 1 / 5 // AziSi tu-tng| 4 / 2 / 116 / / AziSi nAthaH / 3 / 3 / 36 // AziSi hanaH / 5 / 1 / 80 // AziSINaH / 4 / 3 / 107 // AziSyakan / 5 / 1 / 70 // AziSyAzIH paJcamyau / 5 / 4 / 38 / / prAzIH kyAt-sImahi / 3 / 3 / 13 // prAzIrAzA-raNa / 3 / 2 / 120 / / AzvayujyA akaJ / 6 / 3 / 116 / / AsannaH / 7 / 4 / 120 // AsannAdUrA-rthe / 3 / 1 / 20 / / AsInaH / 4 / 4 / 116 // Asuyu-maH / 5 / 1 / 20 // prAsteyam / 6 / 3 / 131 / / prAsyaTivrajyajaH kyap / 5 / 3 / 67 / / pAhAvo nipAnam / 5 / 3 / 44 // AhitAgnyAdiSu / 3 / 1 / 153 // AhI dUre / 7 / 2 / 120 // ikaraNa / 6 / 4 / 1 // ikaNyathavaraNaH / 7 / 4 / 46 / / ikiztiv svarUpArthe / 5 / 3 / 138 / / iko vA / 4 / 3 / 16 / / iGitaH kartari / 3 / 3 / 22 // iGito vyaJjanA-t / 5 / 2 / 44 // ingo'paadaane-dvaa| 5 / 3 / 16 // . iccApuMso-re / 2 / 4 / 107 // icchArthe karmaNaH sptmii| 5 / 4 / 86 // icchArtha saptamIpaJcamyau / 5 / 4 / 27 // icyasvare dI-cca / 3 / 2 / 72 / / ic yuddhe / 7 / 3 / 74 / / iJa itaH / 2 / 4 / 71 / / iJaH / 7 / 4 / 11 // iTa Iti / 4 / 3 / 71 / / iT sijAziSo-ne / 4 / 4 / 36 // iDetpusi-luk / 4 / 3 / 64 / / iNaH / 2 / 1 / 51 / / iNikorgAH / 4 / 4 / 23 / / iNo'bhre Se / 5 / 3 / 75 // itAvato luk / 7 / 2 / 146 // ito'ktya rthAt / 2 / 4 / 32 // ito'taH kutaH / 7 / 2 / 60 / / ito'niJaH / 6 / 1 / 72 / / idaMkimItkIH / 3 / 2 / 153 // idaMkimo-sya / 7 / 1 / 148 / / idamaH / 2 / 1 / 34 / / idamadaso'kyeva / 1 / 4 / 3 // iduto'stre-t / 1 / 4 / 21 // inaH kac / 7 / 3 / 170 / / inDIsvare luk / 1 / 4 / 76 // indriyam / 7 / 1 / 174 / / indra / 1 / 2 / 30 / / indhya saMyoga-dvat / 4 / 3 / 21 / / inhan-syoH / 1 / 4 / 87 // iraMmadaH / 5 / 1 / 127 / / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane irdaridraH / 4 / 2 / 68 // irvRddhimatyaviSNau / 3 / 2 / 43 / / ilazca deze / 7 / 2 / 36 / / ivarNAde-lam / 1 / 2 / 21 / / ivRdha - sanaH / 4 / 4 / 47 / / izva sthAdaH / 4 / 3 / 41 / iSo'nicchAyAm / 5 / 3 / 112 / / iSTAdeH / 7 / 1 / 168 / / isAsaH zAsoGgvyaJjane / 4 / 4 / 115 / isusorbahulam / 7 / 2 / 128 / / IH SomavaruNe'gneH / 3 / 2 / 42 / / Igita: / 3 / 3 / 65 / / vA / 2 / 1 / 106 / / I ca gaNaH / 4 / 1 / 67 / / Ito'kaJ / 6 / 3 / 41 // IdUde -nam / 1 2 / 34 / / InaJ ca / 6 / 4 / 114 // Inau cAzabde / 6 / 3 / 126 / / Ine'dhvAtmanoH / 7 / 4 / 48 / / Ino'hnaH kratau / 6 / 2 / 21 / / IyaH / 7 / 1 / 28 / / yaH svasuzca / 6 / 1 / 86 / / IyakArake / 3 / 2 / 121 / / IyasoH / 7 / 3 / 177 / / IrvyaJjane'pi / 4 / 3 / 67 / / IzIDa : - moH / 4 / 4 / 88 / / IzcvAvavarNa-sya / 4 / 3 / 111 / / ISadguNavacanaiH / 3 / 1 / 64 / / I3vA / 1 / 2 / 33 // uH padAnte'nUt / 2 / 1 / 118 / / ukSNo luk / 7 / 4 / 56 / / uraNAdayaH / 5 / 2 / 63 / / uta praviti vyaJjane'dba: / 4 / 3 / 56 // uti zava - bhe / 4 / 3 / 26 / / / uto'naDuccaturo vaH / 1 uto'prANina - UG / 2 utkarAderIyaH / 6 / 2 utkRSTe'nUpena / 2 / 2 / 4 / 81 / / 4 / 73 / / / 61 / / / 36 / / uttarAdAham / 6 / 3 / 5 // utthApanAderIyaH / 6 / 4 / 121 / / utpAtena jJApye / 2 / 2 / 56 // utsAderaJ / 6 / 1 16 // utsvarAdyu- Je / 3 / 3 / 26 / / udaH paci - reH / 5 / 2 / 26 / / udaH zreH / 5 / 3 / 53 / / udaH sthAstambhaH saH / 1 / 3 / 44 // udakasyodaH peSaMdhivAsa -ne / 3 / 2 / 104 / / udaggrAmAdya - mnaH / 6 / 3 / 25 // 135 / / udaGko'toye / 5 / 3 / udaca udIc / 2 / 1 / 103 / / udanvAnabdhau ca / 2 / 1 / 67 / / udare vikaraNAdyUne / 7 / 1 / 181 / / udazvaraH sApyAt / 3 / 3 / 31 // uditaH svarAnno'ntaH / 4 / 4 / 66 // uditagurorbhA-bde / 6 / 2 / 5 / / udutsorunmanasi / 7 / 1 / 162 / / rasad | 3 / 62 / / udyamoparamau / 4 / 3 / 57 / / upajJAte / 6 / 3 / 161 / / upatyakAdhityake / 7 / 1 / 131 / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA . [ 59 upapIDarudha-myA / 5 / 4 / 75 // upamAnaM sAmAnyaiH / 3 / 1 / 101 / / upamAnasahita-roH / 2 / 4 / 75 // upameyaM vyaaghraa-ktau| 3 / 1 / 102 // upasargasyAni-ti / 1 / 2 / 16 // upasargasyAyau / 2 / 3 / 100 // upasargAt / 7 / 3 / 162 // upasargAta khalaghozca / 4 / 4 / 108 // upasargAt suga-tve / 2 / 3 / 36 // upasargAdadhvanaH / 7 / 3 / 76 / / upasargAdasyoho vA / 3 / 3 / 25 / / upasargAdAtaH / 5 / 3 / 110 / / / upasargAdAto-zyaH / 5 / 1 / 56 / / upasargAdUho hrasvaH / 4 / 3 / 106 / / upasargAdaH kiH / 5 / 3 / / 5 / 3 / 87 / / upasargAddivaH / 2 / 2 / 17 / / / upasargAddava-zaH / 5 / 2 / 66 / / upAne'nvAje / 3 / 1 / 12 / / upAjjAnunIvi-Na / 6 / 3 / 136 / / upAt / 3 / 3 / 58 / / upAt kiro lavane / 5 / 4 / 72 / / upAt stutau / 4 / 4 / 106 / / upAt stha: / 3 / 3 / 83 / / upAdbhUSAsamavAya-re / 4 / 4 / 63 / / upAntyasyAsamA-De / 4 / 2 / 35 / / upAntye / 4 / 3 / 34 / / upAnvadhyAvasaH / 2 / 2 / 21 / / upAyAdmasvazca / 7 / 2 / 170 / / upenAdhikini / 2 / 2 / 105 / / upte / 6 / 3 / 118 / / ubhayAd dhus ca / 7 / 2 / 66 / / umorNAdvA / 6 / 2 / 37 / / uraso'ne / 7 / 3 / 114 / / uraso yANau / 6 / 3 / 166 / / uvarNayugAderyaH / 7 / 1 / 30 / / uvarNAt / 4 / 4 / 56 / / uvarNAdAvazyake / 5 / 1 / 16 / / uvarNAdikaraNa / 6 / 3 / 36 / / uznoH / 4 / 3 / 2 / / uSAsoSasaH / 3 / 2 / 46 / / uSTramukhAdayaH / 3 / 1 / 23 / / uSTrAdakaJ / 6 / 2 / 36 / / uSNAt / 7 / 1 / 185 / / uSNAdibhyaH kAlAt / 6 / 3 / 33 / / UGaH / 3 / 2 / 67 / / OM coJ / 1 / 2 / 36 / / UTA / 1 / 2 / 13 / / UDhAyAm / 2 / 4 / 51 / / Udito vA / 4 / 4 / 42 / / UduSo Nau / 4 / 2 / 40 / / UnaH / 2 / 4 / 7 / / UnArthapUrvAdyaiH / 3 / 1 / 67 / / UoM vinva-ntaH / 7 / 2 / 51 / / UhiMzubhamo yusa / 7 / 2 / 17 // UrdhvAt pU:zuSaH / 5 / 4 / 70 / / UrvAdibhyaH kartuH / 5 / 1 / 136 / / UrvAdiriSTA-sya / 7 / 2 / 114 / / UryAdyanu-tiH / 3 / 1 / 2 // Rlti-vaa| 1 / 2 / 2 / / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane RHzR dRpaH / 4 / 4 / 20 // RkpUHpathyapo't / 7 / 3 / 76 // RksAmardI-vam / 7 / 3 / 67 // RgRdvisvarayAgebhyaH / 6 / 3 / 144 / / / RcaH zzaMsi / 3 / 2 / 67 // Rci pAdaH-de / 2 / 4 / 17 / / RNAddhetoH / 2 / 2 / 76 // RNe pra-r / 1 / 2 / 7 // Rta ikaNa / 6 / 3 / 152 / / RtaH / 4 / 4 / 80 / / RtaH svare vA / 4 / 3 / 43 / / RtAM vidyAyo-ndhe / 3 / 2 / 37 / / Rte tR-se / 1 / 2 / 8 / / Rte dvitIyA ca / 2 / 2 / 114 / / RtemayaH / 3 / 4 / 3 / / Rto Dar / 1 / 4 / 37 / / Rto't / 4 / 1 / 38 / / Rto raH-ni / 2 / 1 / 2 // Rto ra-te / 1 / 2 / 26 // Rto rIH / 4 / 3 / 106 // Rto vA tau ca / 1 / 2 / 4 / / RttRSamRSakRza-seT / 4 / 3 / 24 / / RtyAru-sya / 1 / 2 / 6 // RtvAdibhyo'raNa / 6 / 4 / 125 / / Rtvidiz-gaH / 2 / 1 / 66 / / RduditaH / 1 / 4 / 70 // Rdudittaratama-zca / 3 / 2 / 63 / / RdupAntyAda-caH / 5 / 1 / 41 // Rduzanaspu-rDAH / 1 / 4 / 84 / / . RdRvarNasya / 4 / 2 / 37 / / RddhanadIvaMzyasya / 3 / 2 / 5 / / Rdha It / 4 / 1 / 17 / / RnnarAderaNa / 6 / 4 / 51 / / RnnityaditaH / 7 / 3 / 171 // RphiDAdInAM Dazca laH / 2 / 3 / 104 // RmatAM rIH / 4 / 1 / 55 // Rra lalaM-Su / 2 / 3 / 66 // RvarNadRzo'Gi / 4 / 3 / 7 / / ghya Na / 5 / 1 / 17 / / taH / 4 / 4 / 57 // RvarNAt / 4 / 3 / 36 // RvargovarNa-luk / 7 / 4 / 71 / / RvarNovarNA-ca / 7 / 3 / 37 / / RvRvyeda iT / 4 / 4 / 81 / / RzyAdeH kaH / 6 / 2 / 64 // RSabhopA-jyaH / 7 / 1 / 46 / / RSinAmnoH karaNe / 5 / 2 / 86 / / RSivRSNyandhakakurubhyaH / 6 / 1 / 61 / / Rsserdhyaaye| 6 / 3 / 145 / / RSau vizvasya mitre / 3 / 2 / 76 / / RsmipUGajjazau-cchaH / 4 / 4 / 48 / / RhrIghrAdhA-rvA / 4 / 2 / 76 / / RtAM kGitIr / 4 / 4 / 117 / / RdicchvistambhU-vA / 3 / 4 / 65 / / RlvAdere-praH / 4 / 2 / 68 / / RstayoH / 1 / 2 / 5 / / luta-vA / 1 / 2 / 3 / / lutyAl vA / 1 / 2 / 11 / / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkAdisUtrAnukramaNikA [ 61 ladidyutAdi-smai / 3 / 4 / 64 / / lu dantAH -naaH| 1 / 1 / 7 // e ai o au-ram / 1 / 1 / 8 / / e: / 1 / 4 / 77 / / ekadvitri-tAH / 1 / 1 / 5 / / ekadvibahuSu / 3 / 3 / 18 / / ekadhAtau karma-ye / 3 / 4 / 86 // ekazAlAyA ikaH / 7 / 1 / 120 / / ekasvarAt / 6 / 2 / 48 / / ekasvarAdanu-taH / 4 / 4 / 57 / / ekAgArAccaure / 6 / 4 / 118 / / ekAt-sya / 7 / 2 / 111 / / ekAdaza SoDaza-DaDhA / 3 / 2 / 11 / / ekAdAki-ye / 7 / 3 / 27 / / ekAdeH karmadhArayAt / 7 / 2 / 58 / / ekArthaM cAnekaM ca / 3 / 1 / 22 / / ekopasargasya ca ghe / 4 / 2 / 34 // ejeH / 5 / 1 / 118 / / eNyA eyaJ / 6 / 2 / 38 / / etadazca-se / 1 / 3 / 46 / / etAH zitaH / 3 / 3 / 10 / / etyakaH / 2 / 3 / 26 / / etyastervRddhiH / 4 / 4 / 30 // edApaH / 1 / 4 / 42 / / edaito'yAya / 1 / 2 / 23 / / edotaH-luk / 1 / 2 / 27 // edoddeza eveyAdau / 6 / 1 / 1 / / edodbhyAM -raH / 1 / 4 / 35 / / edvahusbhosi / 1 / 4 / 4 / / eyasya / 7 / 4 / 22 / / eye'gnAyI / 3 / 2 / 52 / / eye jihmAzinaH 7 / 4 / 47 // eSAmILaJjane'daH / 4 / 2 / 17 / / eSyatyavadhau-ge / 5 / 4 / 6 / / eSyadRraNenaH / 2 / 2 / 64 / / aikAkSaM / 3 / 2 / 8 / / aidaut-raiH / 1 / 2 / 12 / / aiSamAparu-rSe / 7 / 2 / 100 // aiSamohyaHzvaso vA / 6 / 3 / 16 / / projaHsaho-te / 6 / 4 / 27 // projoJjaHsa-STaH / 3 / 2 / 12 // projo'psarasaH / 3 / 4 / 28 / / prota auH / 1 / 4 / 74 / / protaH zye / 4 / 2 / 103 / / prodantaH / 1 / 2 / 37 / / prodauto'vAva / 1 / 2 / 24 / / omaH prArambhe / 7 / 4 / 66 / / aomAGi / 1 / 2 / 18 // prontisthA-Ne / 4 / 1 / 60 // aoSThayAdur / 4 / 4 / 118 / / autA / 1 / 4 / 20 / / praudantAH svarAH / 1 / 1 / 4 / / aurIH / 1 / 4 / 56 / / kazaMbhyAM-bham / 7 / 2 / 18 / / kaMsArdhAt / 6 / 4 / 135 // kaMsIyAyaH / 6 / 2 / 41 / / kakudasyA-m / 7 / 3 / 167 / / kakhopAntya-doH / 6 / 3 / 56 / / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane kagevanajanai-raJjaH / 4 / 2 / 25 / / kaGazcaJ / 4 / 1 / 46 / / kacchAgnivaktra-dAt / 6 / 3 / 50 // kacchAdernu nRsthe / 6 / 3 / 55 / / kacchvA DuraH / 7 / 2 / 36 / / kaTaH / 7 / 1 / 124 // kaTapUrvAt prAcaH / 6 / 3 / 58 // kaThAdibhyo vede lup / 6 / 3 / 183 // kaDArAdayaH karmadhAraye / 3 / 1 / 158 / / kaNemanastRptau / 3 / 1 / 6 / / kaNDvAdestRtIyaH / 4 / 1 / 6 // katara-katamau-zne / 3 / 1 / 106 / / kattriH / 3 / 2 / 133 / / kattryAdezcaiyakaJ / 6 / 3 / 10 / / kathamittham / 7 / 2 / 103 / / kathami saptamI ca vA / 5 / 4 / 13 / / kathAderikaNa / 7 / 1 / 21 // kadA-kornavA / 5 / 3 / 8 / / kanthAyA ikaNa / 6 / 3 / 20 // kanyAtriveNyAH -ca / 6 / 1 / 62 / / kapijJAterayaNa / 7 / 1 / 65 // kapibodhA-se / 6 / 1 / 44 // kapergotre / 2 / 3 / 26 // kabaramaNi-deH / 2 / 4 / 42 / / kameriNaGa / 3 / 4 / 2 / / kambalAnnAmni / 7 / 1 / 34 / / karaNakriyayA kvacit / 3 / 4 / 64 / / karaNaM ca / 2 / 2 / 16 / / karaNAdyajo bhUte / 5 / 1 / 158 / / karaNAdhAre / 5 / 3 / 126 / / karaNebhyaH / 5 / 4 / 64 / / karkalohi-ca / 7 / 1 / 122 / / karNalalATAt kal / 6 / 3 / 141 / / karNAderAyaniJ / 6 / 2 / 10 // kAdema le jAhaH / 7 / 1 / 88 / / kartari / 2 / 2 / 86 / / kartari / 5 / 1 / 3 / / kartaryanadbhyaH zav / 3 / 4 / 71 / / kartu : kvip-Dit / 3 / 4 / 25 / / kartu : khaz / 5 / 1 / 117 // karturjIvapuruSA-haH / 5 / 4 / 66 / / kartugin / 5 / 1 / 153 / / kartu yApyaM karma / 2 / 2 / 3 / / kartR sthAmUrtApyAt / 3 / 3 / 40 / / karmajA tRcA ca / 3 / 1 / 83 // karmaNaH saMdiSTe / 7 / 2 / 167 / / karmaNi / 2 / 2 / 40 // karmaNi kRtaH / 2 / 2 / 83 / / karmaNo'raNa / 5 / 1 / 72 / / karmaNo'raNa / 5 / 3 / 14 // karmaNyagnyarthe / 5 / 1 / 165 / / karmaveSAd yaH / 6 / 4 / 103 / / karmAbhipreyaH saMpradAnam / 2 / 2 / 25 / / kalApikuthu-gaH / 7 / 4 / 62 / / klaapyshvtth-kH| 6 / 3 / 114 / / kalyagnereyaNa / 6 / 1 / 17 // kalyANyAderin cAntasya / 6 / 1 / 77 / / kavaciha-kaNa / 6 / 2 / 14 // Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 63 kavargakasvaravati / 2 / 3 / 76 / / kAlAdhvanoptiau / 2 / 2 / 42 / / kaSaH kRcchagahane / 4 / 4 / 68 / / kAlAdhvabhA-NAm / 2 / 2 / 23 / / kaSo'niTaH / 5 / 3 / 3 / / kAle kArye-vat / 6 / 4 / 18 / / kaSTakakSakRccha-Ne / 3 / 4 / 31 / / kAlena tRSya-re / 5 / 4 / 82 // kasamA-dhaH / 1 / 1 / 41 / / kAle bhAnnavAdhAre / 2 / 2 / 48 / / kasomAt TayaNa / 6 / 2 / 107 / / kAlo dvigau ca meyaiH / 3 / 1 / 57 // kAkatAlIyAdayaH / 7 / 1 / 117 / / kAzAderilaH / 6 / 2 / 82 // kAkavau voSNa / 3 / 2 / 137 / / kAzyapakau-cca / 6 / 3 / 188 // kAkAdyaiH kSepe / 3 / 1 / 60 // kAzyAdeH / 6 / 3 / 35 / / kAkSapathoH / 3 / 2 / 134 / / kAsagoNIbhyAM taraTa / 7 / 3 / 50 // kANDANDabhANDAdIraH / 7 / 2 / 38 / / kiMyattat sarvaM-dA / 7 / 2 / 65 / / kANDAt pramA-tre / 2 / 4 / 24 / / kiMvRtte lipsAyAm / 5 / 3 / 6 / / kAdirvyaJjanam / 1 / 1 / 10 // kiMvRtte sptmii-ntyau| 5 / 4 / 14 / / kAmoktAvakacciti / 5 / 4 / 26 / / kiMyattadbahoraH / 5 / 1 / 101 // kArakaM kRtA / 3 / 1 / 68 / / kikilaastyrth-ntii| 5 / 4 / 16 // kAraNam / 5 / 3 / 127 // ki kSepe / 3 / 1 / 110 // kArikA sthityAdau / 3 / 1 / 3 // kiMtyAdya-syam / 7 / 3 / 8 / / kaarssaaprnnaa-vaa| 6 / 4 / 133 // kitaH saMzayapratIkAre / 3 / 4 / 6 // kAlaH / 3 / 1 / 60 / / kimaH ka-ca / 2 / 1 / 40 / / kAlavelAsamaye-re / 5 / 4 / 33 // kimadvayAti-tas / 7 / 2 / 86 / / kAlasyAnahorAtrANAm / 5 / 4 / 7 // kiro dhAnye / 5 / 3 / 73 / / kAlahetu-ge / 7 / 1 / 163 // kiro lavane / 4 / 4 / 63 / / kAlAjaTAghA-pe / 7 / 2 / 23 // kizarAderikaTa / 6 / 4 / 55 / / kAlAt / 7 / 3 / 16 / / kukSyAtmodarA-khiH / 5 / 1 / 60 / / kAlAta tn-tr-tmkaale| 3 / 2 / 24 // kaJjAdeyinyaH / 6 / 1 / 47 / / kAlAt pari-re / 6 / 4 / 104 // kuTAdeGidvadaJNit / 4 / 3 / 17 / / kAlAd deye RNe / 6 / 3 / 113 / / kuTilikAyA aNa / 6 / 4 / 26 / / kAlAd bhavavat / 6 / 2 / 111 // kuTIzuNDAd raH / 7 / 3 / 47 / / kAlAd yaH / 6 / 4 / 126 // kuNDyAdibhyo yaluk ca / 6 / 3 / 11 / / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane kutvA DupaH / 7 / 3 / 46 // kutsitAlpAjJAte / 7 / 3 / 33 / / kuntyavanteH striyAm / 6 / 1 / 121 / / kupyabhidyo-mni / 5 / 1 / 36 / / kumahadbhyAM vA / 7 / 3 / 108 // kumAraH zramaNAdinA / 3 / 1 / 115 / / kumArazIrSANNin / 5 / 1 / 82 / / kumArIkrIDa-soH / 7 / 3 / 16 / / kumudAderikaH / 6 / 2 / 66 / / kuruchuraH / 2 / 1 / 66 / / kuruyugaMdharAd vA / 6 / 3 / 53 / / kurorvA / 6 / 1 / 122 / / kurvAdervyaH / 6 / 1 / 100 / / kulakukSi-re / 6 / 3 / 12 / / kulaTAyA vA / 6 / 1 / 78 / / kulatthakopAntyAdaNa / 6 / 4 / 4 // kulAkhyAnAm / 2 / 4 / 76 // kulAjjalpe / 7 / 1 / 86 // kulAdInaH / 6 / 1 / 66 / / kulAlAderakaJ / 6 / 3 / 164 / / kulijAd vA lup ca / 6 / 4 / 165 / / kulmAsAdaraNa / 7 / 1 / 165 / / kuzalAyuH-yAm / 2 / 2 / 67 / / kuzale / 6 / 3 / 65 // kuzAgrAdIyaH / 7 / 1 / 116 / / kuSiraJjApye-ca / 3 / 4 / 74 / / kusIdAdikaT / 6 / 4 / 35 / / kUlAdudrujodvahaH / 5 / 1 / 122 / / kUlAbhrakarI-SaH / 5 / 1 / 110 / / kRga: khanaTa-Ne / 5 / 1 / 126 / / kRgaH pratiyatne / 2 / 2 / 12 // kRgaH za ca vA / 5 / 3 / 100 / / kRgaH supuNya-t / 5 / 1162 / / kRgo navA / 3 / 1 / 10 / / kRgo yi ca / 4 / 2 / 88 / / kRgo'vyayenA-mau / 5 / 4 / 84 / / kRggraho-vAt / 5 / 4 / 61 / / kRgatanAderuH / 3 / 4 / 83 / / kRtaca tanRta-rvA / 4 / 4 / 50 / / kRtAdyaH 2 / 2 / 47 / / / kRtAsmaraNA-kSA / 5 / 2 / 11 / / kRti / 3 / 1 / 77 / / kRte / 6 / 3 / 162 / / kRtyatulyA-tyA / 3 / 1 / 114 / / " kRtye'vazyamo luk / 3 / 2 / 138 / / kRtyasya vA / 2 / 2 / 88 / / kRtsaMgati-pi / 7 / 4 / 117 / / kRdyenAvazyake / 3 / 1 / 65 / / kRpaH zvastanyAm / 3 / 3 / 46 / / kRpAhRdayAdAluH / 7 / 2 / 42 / / kRbhvastibhyAM-cviH / 7 / 2 / 126 / / kRvRSimRji-vA / 5 / 1 / 42 / / kRzAzvaka-din / 6 / 3 / 160 / / kRzAzvAderIyaNa / 6 / 2 / 63 / / RSyAdibhyo valac / 7 / 2 / 27 / / kR taH kortiH / 4 / 4 / 123 / / kekayamitrayu-ca / 7 / 4 / 2 // kedArANNyazca / 6 / 2 / 13 / / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 65 kevalamAmaka-jAt / 2 / 4 / 26 // kevalasa-rauH / 1 / 4 / 26 // kezAd vaH / 7 / 2 / 43 / / kezAd vA / 6 / 2 / 18 // keze vA / 3 / 2 / 102 / / koH kat tatpuruSe / 3 / 2 / 130 // koTaramizraka-Ne / 3 / 2 / 76 / / ko'NvAdeH / 7 / 2 / 76 // kopAntyAccAraNa / 6 / 3 / 56 // ko'zmAdeH / 6 / 3 / 67 / / kauNDinyAga-ca / 6 / 1 / 127 / / kaupiJjalahAstipadAdaN / 6 / 3 / 171 // kauravyamANDUkAsureH / 2 / 4 / 70 // kauzeyam / 6 / 2 / 36 // kGiti yi zay / 4 / 3 / 105 // kta nAdibhinnaiH / 3 / 1 / 105 // ktaktavatU / 5 / 1 / 174 / / ktayoH / 4 / 4 / 40 // ktayoranupasargasya / 4 / 1 / 62 // ktayArasadAdhAre / 2 / 2 / 61 / / ktAH / 3 / 1 / 151 / / ktAcca nAmni vA / 2 / 4 / 28 / / ktAttamabAde-nte / 7 / 3 / 56 // ktAdalpe / 2 / 4 / 45 / / ktAdezo'Si / 2 / 1 / 61 / / kta To gurorvyaJjanAt / 5 / 3 / 106 / / ktana / 3 / 1 / 62 // ktanAsattve / 3 / 1 / 74 // ktaniTazcajo:-ti / 4 / 1 / 111 // ktvA / 4 / 3 / 26 / / ktvAtamama / 1 / 1 / 35 / / ktvAtumam-ve / 5 / 1 / 13 // knaH palitAsitAt / 2 / 4 / 37 // kyaH ziti / 3 / 4 / 70 // kyaG / 3 / 4 / 26 // kyaGmAnipit-te / 3 / 2 / 50 / / kya kSo navA / 3 / 3 / 43 // kyani / 4 / 3 / 112 // kyayaGAzIrye / 4 / 3 / 10 // kyo vA / 4 / 3 / 81 // kramaH / 4 / 4 / 54 / / kramaH ktvi vA / 4 / 1 / 106 // kramo dIrghaH parasmai / 4 / 2 / 106 // kramo'nupasargAt / 3 / 3 / 47 // krayyaH krayArthe / 4 / 3 / 61 // kravyAt kravyA-dau / 5 / 1 / 151 / / kriyAtipatti:-mahi / 3 / 3 / 16 // kriyAmadhye'dhva-ca / 2 / 2 / 110 // kriyAyAM kriyArthA-ntI / 5 / 3 / 13 / / kriyArtho dhAtuH / 3 / 3 / 3 / / kriyAvizeSaNAt / 2 / 2 / 41 // kriyAvyatihA-rthe / 3 / 3 / 23 // kriyAzrayasyA-raNam / 2 / 2 / 30 // kriyAhetuH kArakam / 2 / 2 / 1 // krIDo'kUjane / 3 / 3 / 33 / / krItAt karaNAdeH / 2 / 4 / 44 / / kuMtsaMpadAdibhyaH kvip / 5 / 3 / 114 // krudru he-paH / 2 / 2 / 27 // Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] kuzastunaH - si / 1 / 4 / 61 // krozayojana - hai / 6 / 4 / 86 // kroSTRzalaGkorluk ca / 6 / krauDayAdInAm / 2 / 4 / 80 / / krayAdeH / 3 / 4 / 76 / / klinnAlla - sya / 7 / 1 / zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane 1 / 56 / / 130 / / 128 // / klIbamanye - vA / 3 / 1 klIbe / 2 / 4 / 67 // klIbe ktaH / 5 / 3 / 123 / / klIbe vA / 2 / 1 / 63 / / klezAdibhyo'pAt / 5 / 1 / 81 / / kvakutrAtreha / 7 / 2 / 63 // kvacit / 5 / 1 / 171 // kvacit / 6 / 2 / 145 / / kvacit turyAt / 7 / 3 / 44 / / kvacit svArthe / 7 / 3 / 7 / / kvasuSmatau ca / 2 / 1 / 105 / / kvip / 5 / 1 / 148 / / kvibvRtterasudhiyastau / 2 / 1 / 58 / / kvehAmAtratasastyac / 6 / 3 / 16 / / kvau / 4 / 4 / 120 / / kSattrAdiya: / 6 / 1 / 63 // kSayya - jayyau zaktau / 4 / 3 / 60 // kSiparaTaH / 5 / 2 / 66 // kSiprAzaMsArtha- myau / 5 / 4 / 3 / / kSiyAzIH preSe / 7 / 4 / 62 / / kSIrAdeyaNa / 6 / 2 / 142 / / kSuttRDgardhe'zanA-yam / 4 / 3 / 113 / / kSudra mAlavA - ni / 6 / 2 / 11 / / kSudrAbhya eraNa vA / 6 / 1 / 80 // kSudhaklizakuSa - saH / 4 / 3 / 31 / / kSudhavasasteSAm / 4 / 4 / 43 / / kSubdhaviribdha - bhau / 4 / 4 / 71 // kSubhnAdInAm / 2 / 3 / 66 / / kSuzroH / 5 / 3 / 71 / / kSeH kSIH / 4 / 3 / 86 // kSeH kSIH cAdhyArthe / 4 / 2 / 74 / / kSetre'nya- yaH / 7 / 1 / 172 / / kSepAtigra - yAH / 7 / 2 / 85 / / kSepe ca yaccayatre / 5 / 4 / 18 / / kSepe'pijAtvo-nA / 5 / 4 / 12 / kSemapriya - khANa / 5 / 1 / 105 / / kSaizuSipaco - vam / 4 / 2 / 78 / / khano DaDarekekavakadhaM ca / 5 / 3 / 137 // khalAdibhyo lin / 6 / 2 / 27 / / khArIkAka--kac / 6 / 4 / 146 / / khAryA vA / 7 / / 102 // khitikhItI - r / 1 / 4 / 36 / / khityanavyayA -- ca / 3 / 2 / 111 // kheyamRSodye / 5 / 1 / 38 / / khNam cAbhIkSNye / 5 / 4 / 48 / / khyAgi / 1 3 / 54 / / khyAte dRzye / 5 / 2 / 8 // gacchati pathi / 6 gaDadabAde --ye / 2 / 1 / 77 / / gaDvAdibhyaH / 3 / 1 / 156 / / gaNikAyA NyaH / 6 / 2 / 17 / / 3 / 203 / / gatiH / 1 / 1 / 36 // gatikAraka -- kvau / 3 / 2 / 85 / / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 67 gatikvanya-SaH / 3 / 1 / 42 / / gatibodhA-dAm / 2 / 2 / 5 // gate gmye'dhv-vaa| 2 / 2 / 107 // gatenavA'nApte / 2 / 2 / 63 / / gatau sedhaH / 2 / 3 / 61 // gatyarthavado'cchaH / 3 / 1 / 8 / / gatyarthAkarmaka-jeH / 5 / 1 / 11 / / gatyarthAta kuTile / 3 / 4 / 11 / / gatvaraH / 5 / 2 / 78 / / gndhnaavksse-ge| 3 / 2 / 76 / / gamahanajana-luk / 4 / 2 / 44 / / gmhnvidl-vaa| 4 / 4 / 84 / / gamAM kvau / 4 / 2 / 58 / / gamiSadyamazchaH / 4 / 2 / 106 / / gameH kSAntau / 3 / 3 / 55 / / gamo'nAtmane / 4 / 4 / 51 // gamo vA / 4 / 3 / 37 / / gambhIra--vAt / 6 / 3 / 135 // gamyayapaH karmAdhAre / 2 / 2 / 74 / / gamyasyApye / 2 / 2 / 62 / / gargabhArgavikA / 6 / 1 / 136 // gargAderyaJ / 6 / 1 / 42 / / gartottarapadAdIyaH / 6 / 3 / 57 / / garbhAdaprANini / 7 / 1 / 136 // gavAzvAdiH / 3 / 1 / 144 / / gavi yukta / 3 / 2 / 74 / / gaviyudheH sthirasya / 2 / 3 / 25 / / gasthakaH / 5 / 1 / 66 / / gahAdibhya / 6 / 3 / 63 / / gahorjaH / 4 / 1 / 40 / / gAH parokSAyAm / 4 / 4 / 26 // gAtrapuruSAt snaH / 5 / 4 / 56 / / gAthivida-naH / 7 / 4 / 54 / / gAndhArisAlveyAbhyAm / 6 / 1 / 115 / / gApApaco bhAve / 5 / 3 / 65 / / gApAsthAsAdA-ka: / 4 / 3 / 6 / / gAyo'nupasargAdRk / 5 / 1 / 74 // girinadI-dvA / 7 / 3 / 10 // girinadyAdInAm / 2 / 3 / 68 / / girerIyo'strAjIve / 6 / 3 / 216 / / guNAGgAd veSTheyasU / 7 / 3 / 6 // guraNAda-navA / 2 / 2 / 77 / / guNAdibhyo yaH / 7 / 2 / 53 // guNo'redot / 3 / 3 / 2 / / gapaudhUpavi-yaH / 3 / 4 / 1 / / guptijo-san / 3 / 4 / 5 / / gurAvekazca / 2 / 2 / 124 / / gurunAmyAde-rNoH / 3 / 4 / 84 / / gaSTayAdeH / 6 / 1 / 84 / / gRhe'gnodho raNa dhazca / 6 / 3 / 174 / / gRhNo'parokSAyAM doghaH / 4 / 4 / 34 / / gR lupasada-gahya / 3 / 4 / 12 / / gehe grahaH / 5 / 1 / 55 / / goH / 7 / 2 / 50 / / goH purISe / 6 / 2 / 50 / / goH svare yaH / 6 / 1 / 27 / / gocarasaMcara-Sam / 5 / 3 / 131 / / goNyAdezcekaNa / 7 / 1 / 121 / / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane goNyA meye / 2 / 4 / 103 / / grahavazvabhrasjapracchaH / 4 / 1 / 84 / / gotrakSatriye-yaH / 6 / 3 / 208 / / grahAdibhyo Nin / 5 / 1 / 53 / / gotracaraNA-me / 7 / 1 / 75 / / grAmakauTAt takSNaH / 7 / 3 / 106 / / gotrAdaGkavat / 6 / 2 / 134 // grAmajanabandhu-tal / 6 / 2 / 28 / / gotrAdaGkavat / 6 / 3 / 155 / / grAmarATrAMzAd-Nau / 6 / 3 / 72 / / gotrAdadaNDa-Sye / 6 / 3 / 166 / / grAmAgrAnniyaH / 2 / 3 / 71 / / gotrokSavatso-kaJ / 6 / 2 / 12 // grAmAdInaJ ca / 6 / 3 / 6 / / gotrottarapadAt-tyAt / 6 / 1 / 12 / / / grAmyAzizudvi-yaH / 3 / 1 / 127 / / godaanaadiinaaN-yeN| 6 / 4 / 81 // grIvAto'Na ca / 6 / 3 / 132 / / godhAyA duSTe pArazca / 6 / 1 / 81 / / grISmavasantAd vA / 6 / 3 / 120 / / gopUrvAdata ikaraNa / 7 / 2 / 56 / / grISmAvara-kaJ / 6 / 3 / 115 / / gomaye vA / 6 / 3 / 52 / / gro yaGi / 2 / 3 / 101 / / go'mbAmba-sya / 2 / 3 / 30 / / glAhAjyaH / 5 / 3 / 118 / / gorathavAtAtra-lam / 6 / 2 / 24 / / ghaJi bhAvakaraNe / 4 / 2 / 52 / / gornAmnyavo'kSe / 1 / 2 / 28 / / ghaJyupasagaM-lam / 3 / 2 / 86 // gozcAnte-hau / 2 / 4 / 66 / / ghaTAdehrasvo -re / 4 / 2 / 24 / / goSThAteH zunaH / 7 / 3 / 110 / / ghasekasvarA-soH / 4 / 4 / 83 / / goSThAdInaJ / 7 / 2 / 76 / / ghasla sana-li / 4 / 4 / 17 // gostatpuruSAt / 7 / 3 / 105 / / ghasvasa: / 2 / 3 / 36 // gohaH svare / 4 / 2 / 42 / / ghuTi / 1 / 4 / 68 / / gauNAtsama-yA / 2 / 2 / 33 / / ghuSeravizabde / 4 / 4 / 66 / / gauraNo DyAdiH / 7 / 4 / 116 / / ghoSadAderakaH / 7 / 2 / 74 / / gaurAdibhyo mukhyAn GIH / 2 / 4 / 16 / / ghoSavati / 1 / 3 / 21 // gauSThItaikI-ccarAt / 6 / 3 / 26 / / / ghrAdhmApATadhe-zaMH / 5 / 1 / 58 / / gmin / 7 / 2 / 25 / / ghrAdhmoryaGi / 4 / 3 / 18 // granthAnte / 3 / 2 / 147 / / ghyaNyAvazyake / 4 / 1 / 115 / / grahaH / 5 / 3 / 55 / / GasezcAd / 2 / 1 / 16 / / grahaguhazca sanaH / 4 / 4 / 60 / / Gaso'patye / 6 / 1 / 28 / / grahaNAd vA / 7 / 1 / 177 / / Gasyukta kRtA / 3 / 1 / 46 / / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 69 GiDauMH / 1 / 4 / 25 / / Gityaditi / 1 / 4 / 23 / / .: smin / 1 / 4 / 8 / / DeDasA te me / 2 / 1 / 23 / / . (GasyoryAtau / 1 / 4 / 6 // pivaH pIpy / 4 / 1 / 33 / / Gau sAsahivAva-ti / 5 / 2 / 38 / / yoH kaTA-vA / 1 / 3 / 17 // GayaH / 3 / 2 / 64 / / GayAdIdUta: ke / 2 / 4 / 104 // yAdegauNa-cyoH / 2 / 4 / 65 / / GayApo bahulaM nAmni / 2 / 4 / 66 / / DyAptyUGaH / 6 / 1 / 70 / / / cakSo vAci-khyAMga / 4 / 4 / 4 / / cajaH kagam / 2 / 1 / 86 / / caTakANNairaH-p / 6 / 1 / 76 / / caTate sa-ye / 1 / 3 / 7 / / catasrAddham / 3 / 1 / 66 / / caturaH / 7 / 1 / 163 / / caturthI / 2 / 2 / 53 // caturthI prakRtyA / 3 / 1 / 70 / / caturmAsAnnAmni / 6 / 3 / 133 / / / 3 / 1 / 112 / / catuSpAdbhaya eyaJ / 6 / 1 / 83 / / catusro -si / 2 / 3 / 74 / / / catvAriMzadAdau vA / 3 / 2 / 63 / / candrayuktAt-kte / 6 / 2 / 6 / / candrAyaNaM ca carati / 6 / 4 / 82 // carakamA-natra / 7 / 1 / 36 // caraNasya sthenno-de| 3 / 1 / 138 / / caraNAdakatra / 6 / 3 / 168 / / caraNAddharmavat / 6 / 2 / 23 // carati / 6 / 4 / 11 / / caraphalAm / 4 / 1 / 53 / / craacrclaa-vaa| 4 / 1 / 13 / / carerAGastvagurau / 5 / 1 / 31 / / careSTa: / 5 / 1 / 138 / / carmaNyatra / 7 / 1 / 45 / / carmaNvatya-t / 2 / 1 / 66 / / crmshunH-ce| 7 / 4 / 64 / / camivarmi-rAt / 6 / 1 / 112 / / carmodarAt pUreH / 5 / 4 / 56 // calazabdArthA-t / 5 / 2 / 43 / / calyAhArArthaG-naH / 3 / 3 / 108 / / cavargada-re / 7 / 3 / 68 // cahaNaH zAThaye / 4 / 2 / 31 / / cAturmAsyan-ca / 6 / 4 / 85 / / cAdayo'sattve / 1 / 1 / 31 / / caadi:-naang| 1 / 2 / 36 / / cAyaH kI: / 4 / 1 / 86 / / cArthe dvandvaH sahoktau / 3 / 1 / 117 // cAhahavaivayoge / 2 / 1 / 26 / / ciklidacakraNasam / 4 / 1 / 14 / / . citidehA-deH / 5 / 3 / 76 / / citIvArthe / 7 / 4 / 63 / / citeH kaci / 3 / 2 / 83 // citte vA / 4 / 2 / 41 / / / citrArevatI--yAma / 6 / 3 / 108 / / citre / 5 / 4 / 16 / / ciraparutpa-stnaH / 6 / 3 / 85 / / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane cisphurornavA / 4 / 2 / 12 / / cIvarAt paridhArjane / 3 / 4 / 41 / / curAdibhyo Nic / 3 / 4 / 17 / / cUDAdibhyo'N / 6 / 4 / 116 / / cUrNamudrA-Nau / 6 / 4 / 7 // ceH kirvA / 4 / 1 / 36 / / celArthAt knopeH / 5 / 4 / 58 / / caitrIkArtikI - dvA / 6 / 2 / 100 // caurAdeH / 7 / 1 / 73 / / cvau kvacit / 3 / 2 vyarthe kartrApyAgaH / 5 / 3 / 140 / / cvyarthe bhRzAdeH stoH / 3 / 4 / 26 / / chagalino yin / 6 / 3 / 185 / / chardibalereyaraN / 7 / 1 / 47 / / 60 / / chaderismantraT kvau / 4 / 2 / 33 / / chandaso yaH / 6 / 3 / 147 / / 167 // / 166 / / chandasyaH / 6 / 3 / chandogau - ghe / 6 / 3 chando'dhIte - vA / 7 / 1 / 173 / chandonAmni / 5 / 3 / 70 / / chAzorvA / 4 / 4 / 12 / / chedAdernityam / 6 / 4 / 182 / / jaGgala-vA / 7 / 4 / 24 / / jaNTapaNTAt / 6 / 1 / 82 / / janazo nyupAntye - ktvA / 4 / 3 / 23 / / japajabhadahadaza - zaH / 4 / 1 / 52 / / japAdInAM po vaH / 2 / 3 / 105 / / jabhaH svare / 4 / 4 / 101 / / jambvA vA / 6 2 / 60 / / jayini ca / 6 / 3 122 / / jaratyAdibhiH / 3 / 1 / 55 / / jaraso vA / 1 / 4 / 60 // jarAyA ja- ca / 7 / 3 / 63 // jarAyo ja-vA / 2 / 1 / 3 // jasa iH / 1 / 4 / 6 // jasyedot / 1 / 4 / 22 / / jasvize ntrye / 2 / 1 / 26 / / jAguH / 5 / 2 / 48 / / : kiti / 4 / 3 / 6 / / jAgurazca / 5 / 3 / 104 / / guvi / 4 / 3 / 52 / / jAguSasamindhernavA / 3 / 4 / 46 / / jJAnotyAdau / 4 / 2 / 104 / jAtamahad-yAt / 7 / 3 / 65 / / jAtikAlasukhA-va - vA / 3 / 1 / 152 / / jAtivaritaddhi-re / 3 / 2 / 51 / / jAtIyaikArthe'cve / 3 / 2 / 70 / jAyadAdau saptamI / 5 / 4 / 17 / / jAte / 6 / 3 / 68 / / jAteH sampadA ca / 7 / 2 / 131 / / jAterayAnta-t / 2 / 4 / 54 / / jAterIyaH sAmAnyavati / 7 / 3 / 136 / / jAtau / 7 / 4 / 58 / / jAtau rAjJaH / 6 / 1 / 62 / / jAtyAkhyAyAM - vat / 2 / 2 / 121 / / jAyApatevi-ti / 5 / 1 / 84 // jAyAyA jAniH / 7 / 3 / 164 // jAsanATa-yAm / 2 / 2 / 14 // jighrateriH / 4 / 2 / 38 / / jifvapUnyo - cb / 5 / 1 / 43 / / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 71 jihvAmUlA-yaH / 6 / 3 / 127 // jiNa dRkSi-thaH / 5 / 2 / 72 // jIrNagomUtrA-le / 7 / 2 / 77 / / jIvantaparvatAd vA / 6 / 1 / 58 / / jIvikopani-mye / 3 / 1 / 17 // jIvitasya san / 6 / 4 / 170 // ja bhramavama-vA / 4 / 1 / 26 // vazcaH ktvaH / 4 / 4 / 41 / / jR So'tRH / 5 / 1 / 173 / / jegiH sanparokSayoH / 4 / 1 / 35 // jJaH / 3 / 3 / 82 // jJapyApo jJIpIp-sani / 4 / 1 / 16 // jJAnecchArthAi -na / 3 / 1 / 86 // jJAnecchArthinI-ktaH / 5 / 2 / 62 / / jJIpsAstheye / 3 / 3 / 64 / / jJo'nupasargAt / 3 / 3 / 66 / / jyazca yapi / 4 / 1 / 76 / / jyAyAn / 7 / 4 / 36 / / jyAvyadhaH kGiti / 4 / 1 / 81 // jyAvyevyadhivyaci-riH / 4 / 1 / 71 // jyotirAyu-sya / 2 / 3 / 17 / / jyotiSam / 6 / 3 / 166 // jyotsnAdibhyo'raNa / 7 / 2 / 34 // jvalahvalamala-vA / 4 / 2 / 32 // jigamorvA / 4 / 4 / 107 // jica te pada-ca / 3 / 4 / 66 // jiNavi ghan / 4 / 3 / 101 // jidArSAdariNajoH / 6 / 1 / 140 / / JNiti / 4 / 3 / 50 / / JNiti ghAt / 4 / 3 / 100 / / TaH puMsi nA / 1 / 4 / 24 / / TanaNa / 5 / 1 / 67 // Tastulyadizi / 6 / 3 / 210 / / TAGasorinasyau / 1 / 4 / 5 / / TAyosi yaH / 2 / 1 / 7 / / TAdau svare vaa| 1 / 4 / 62 / / TausyanaH / 2 / 1 / 37 // Tausyet / 1 / 4 / 16 / / TdheghrAzAchAso vA / 4 / 3 / 67 / / . TdhezvervA / 3 / 4 / 56 // TUvito'thuH / 5 / 3 / 83 / / DakazcASTAca-gAma / 6 / 4 / 84 / / Datara-Datamau-zne / 7 / 4 / 76 // DatiSNaH -p / 1 / 4 / 54 // Datyatu saMkhyAvat / 1 / 1 / 36 / / DAcyAdau / 7 / 2 / 146 / / DAclohitA-Sit / 3 / 4 / 30 // DityantyasvarAdeH / 2 / 1 / 114 / / DidvANa / 6 / 2 / 136 / / Din / 7 / 1 / 147 // DIyazvyaditaH ktayoH / 4 / 4 / 61 // DnaH sa:-zvaH / 1 / 3 / 18 // Dvitastrimak-tam / 5 / 3 / 84 // DhastaDDhe / 1 / 3 / 42 // ekatRcau / 5 / 1 / 48 // gazca vizravaso-vA / 6 / 1 / 65 / / gaSamasatpare syAdividhau ca / 2 / 1 / 60 / / NasvarAghoSA-zca / 2 / 4 / 4 // gAvajJAne gamuH / 4 / 4 / 24 // Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane Nij bahulaM-Su / 3 / 4 / 42 / / gidvAntyo raNava / 4 / 3 / 58 / / Nin cAvazya-ye / 5 / 4 / 36 / / NivettyAsa-naH / 5 / 3 / 111 / / riNazridrusra kama:-GaH / 3 / 4 / 58 / / NistorevA'-Ni / 2 / 3 / 37 / / NisnuzyAtmane-t / 3 / 4 / 62 / / garaniTi / 4 / 3 / 83 / / garvA / 2 / 3 / 88 // No'nnAt / 7 / 1 / 10 // * raNau krIjIGaH / 4 / 2 / 10 / / Nau Gasani / 4 / 1 / 88 / / gau dAntazAnta-ptam / 4 / 4 / 74 / / raNo mRgaramaNe / 4 / 2 / 51 / / Nau sanGe vA / 4 / 4 / 27 // Nyo'titheH / 7 / 1 / 24 / / taH sau saH / 2 / 1 / 42 / / takSaH svArthe vA / 3 / 4 / 77 / / tataH ziTa: / 1 / 3 / 36 / / tata Agate / 6 / 3 / 146 / / tato'syAH / 1 / 3 / 34 / / tato ha-rthaH / 1 / 3 / 3 / / tatpuruSe kRti / 3 / 2 / 20 / tatra / 7 / 1 / 53 / / tatra kRtalabdha-te / 6 / 3 / 64 / / tatra kvasukAnau-t / 5 / 2 / 2 / / tatra ghaTate-SThaH / 7 / 1 / 137 / / tatra niyukta / 6 / 4 / 74 / / tatra sAdhau / 7 / 1 / 15 / / tatrAdAyami-vaH / 3 / 1 / 26 / / tatrAdhIne / 7 / 2 / 132 / / tatrAhorAtrAMzam / 3 / 1 / 63 / / tatroddha te pAtrebhyaH / 6 / 2 / 138 / / tatsApyAnApyA-zca / 3 / 3 / 21 / / tad / 7 / 1 / 50 / / tadaH se:-rthA / 1 / 3 / 45 / / tadantaM padam / 1 / 1 / 20 / / tadatrAsti / 6 / 2 / 70 / / tadatrAsma vA-yama / 6 / 4 / 158 / / tadarthArthana / 3 / 1 / 72 // tadasya paNyam / 6 / 4 / 54 / / tadasya saM-taH / 7 / 1 / 138 / / tadasyAstya -tuH / 7 / 2 / 1 / / taddhitaH svara-re / 3 / 2 / 55 // taddhitayasvare'nAti / 2 / 4 / 62 / / taddhitAkako-khyAH / 3 / 2 / 54 / / taddhito'raNAdiH / 6 / 1 / 1 / / tadbhadrAyuSya-Si / 2 / 2 / 66 / / tadyAtyebhyaH / 6 / 4 / 87 / / tadvati dhaNa / 7 / 2 / 108 / / tadvattyadhIte / 6 / 2 / 117 // tadyukta hetau / 2 / 2 / 100 / / tanaH kye / 4 / 2 / 63 / / tanuputrANu-kta / 7 / 3 / 23 / / tano vA / 4 / 1 / 105 / / tantrAdaci-te / 7 / 1 / 183 / / tanbhyo vA--zca / 4 / 3 / 68 / / tanvya dhINa --taH / 5 / 1 / 64 / / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 73 tapaH karcanutApe ca / 3 / 4 / 61 // tapasaH kyan / 3 / 4 / 36 // tapestapaH karmakAt / 3 / 4 / 85 // taptAnvavAdrahasaH / 7 / 3 / 81 // tamarhati / 6 / 4 / 177 // tamisrArNavajyotsnAH / 7 / 2 / 52 // taM pacati dronnaadvaaj| 6 / 4 / 161 / / taM prtyno--laat| 6 / 4 / 28 / / taM bhAvibhUte / 6 / 4 / 106 // tayoyvauM--yAm / 7 / 4 / 103 // tayoH samU-Su / 7 / 3 / 3 // tarati / 6 / 4 / ha / / tarutRNadhAnya--tve / 3 / 1 / 133 // tava mama DasA / 2 / 1 / 15 // tavargasya zca--gauM / 1 / 3 / 60 / / tvyaaniiyau| 5 / 1 / 27 / / tasiH / 6 / 3 / 211 / / tasmai bhRtA--ca / 6 / 4 / 107 // tasmai yogAdeH zakta / 6 / 4 / 64 // tasmai hite / 7 / 1 / 35 / / tasya / 7 / 1 / 54 / / tasya tulye ka:--tyoH / 7 / 1 / 108 // tasya vApe / 6 / 4 / 151 / / tasya vyAkhyA--t / 6 / 3 / 142 / / tasyedam / 6 / 3 / 160 / / tasyAhe--vat / 7 / 1 / 51 / / taadrthy| 2 / 2 / 54 // tAbhyAM vA--t / 2 / 4 / 15 // tArakA varNakA--tye / 2 / 4 / 113 // tAlAddhanuSi / 6 / 2 / 32 / / tikakitavAdau dvandva / 6 / 1 / 131 / / tikAderAyaniJ / 6 / 1 / 107 / / tikkRtau nAmni / 5 / 1 / 71 / / ti copAntyA --duH / 4 / 1 / 54 / / tittirivara--yaNa / 6 / 3 / 184 / / tirasastiyati / 3 / 2 / 124 // tiraso vA / 2 / 3 / 2 / / tiro'ntadhauM / 3 / 1 / 6 // tirycaapvrge| 5 / 4 / 85 / / tirvA SThivaH / 4 / 1 / 43 / / tilayavAdanAmni / 6 / 2 / 52 / / tilAdibhyaH--laH / 7 / 1 / 136 // tivAM gavaH parasmai / 4 / 2 / 117 / / tiSThateH / 4 / 2 / 36 // tiSThadagvi--yaH / 3 / 1 / 36 / / tiSya-puSyayorbhANi / 2 / 4 / 60 / / tIyaM Dita--vA / 1 / 4 / 14 / / tIyazamba--DAc / 7 / 2 / 135 / / tIyATTokaNa --cet / 7 / 2 / 153 / / tuH / 4 / 4 / 54 // tudAdeH shH| 3 / 4 / 81 // tubhyaM mahya DyA / 2 / 1 / 14 / / tumarhAdicchAyAM--naH / 3 / 4 / 21 // tumazca manaHkAme / 3 / 2 / 140 // tumaurthe bhA--t / 2 / 2 / 61 / / turAyaNapA--ne / 6 / 4 / 62 / / tulyasthAnA--svaH / 1 / 1 / 17 / / tulyArthastRtIyASaSThayau / 2 / 2 / 116 / / tUdIvarmatyA eyaNa / 6 / 3 / 218 / / tUSNIkaH / 6 / 4 / 61 / / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] tUSNIkAm / 7 / 3 / 32 / / tUSNImA / 5 / 4 / 87 // zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane 1 / / tRNAdeH sal / 6 / 2 / 81 // 132 / / / 46 / / 3 / 1 / 65 / / 13 / / / 84 // tRNe jAtau / 3 / 2 / tRtIyastR-rthe / 1 / 3 tRtIyasya paJcame / 1 / tRtIyA tatkRtaiH / 3 / tRtIyAntAt-ge 1 / 4 / tRtIyAyAm / 3 / 1 tRtIyApIyasaH / 2 / 2 / 112 / / tRtIyoktaM vA / 3 / 1 / 50 / / tRnnudantA--sya / 2 / 2 / 60 / / tRn zIladharmasAdhuSu / 5 / 2 / 27 / / tRptArtha pUrA - zA / 3 / 1 / 85 / / tRSidhRSisvapo najiG / 5 / 2 / 80 / / tRsvasR-r / 1 / 4 / 38 / / tRhaH znAdIt / 4 / 3 / 62 / / tR trapaphalabhajAm / 4 / 1 / 25 / / te kRtyAH / 5 / 1 / 47 // tena cchanne rathe / 6 / 2 / 131 // tena jita - tsu / 6 / 4 / 2 / / tena nirvRtte ca / 6 / 2 / 71 / / tena prokta e / 6 / 3 / 181 / / tena vitte - Nau / 7 / 1 / 175 / / tena hastAdya: / 6 / 4 / 101 / / tergrahAdibhyaH / 4 / 4 / 33 / / te lugvA / 3 / 2 / 108 / / teSu deye / 6 / 4 / 67 / / to vA / 7 / 2 / 148 / / tau mAGayAkrozeSu / 5 / 2 / 21 / tau mumo- svau / 1 / 3 / 14 / / tau sanastiki / 4 / 2 / 64 / / tyajayajaprabacaH / 4 / 1 / 118 // tyadAdiH / 3 / 1 / 120 / / tyadAdiH / 6 / 1 / 7 // tyadAdermayaT / 6 / 3 156 // 1 / 152 / / tyadAdyanyasamA - ca / 5 / tyadAmena -te / 2 / 1 / 33 / / tyAdisarvAdeH - 'k / 7 / 3 / 26 / / tyAdeH sA - na / 7 / 4 / 61 / tyAdezca pra-pap / 7 / 3 / 10 / / tyAdau kSepe / 3 / 2 / 126 / / trane vA / 4 / 4 / 3 // trantyasvarAdeH / 7 / 4 / 43 / / pujatoH So'ntazca / 6 / 2 / 33 / / trap ca / 7 / 2 / 62 / / trasigRdhi-knuH / 5 / 2 / 32 / / trikakud girau / 7 / 3 / 168 / / tricaturas-dau / 2 / 1 / 1 / / triMzadvizate-rthe / / 4 / 126 // trINi trINyanya - di / 3 / 3 / 17 // trestR ca / 7 / 1 / 166 / / trestrayaH / 1 / 4 / 34 // zacAtvAriMzam / 6 / 4 / 174 / / tvate guNaH / 3 / 2 / 56 // tvamahaM - ka - kaH / 2 / 1 / 12 / / tvamau pra-n / 2 / 1 / 11 / / tve / 2 / 4 / 100 // Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 75 tve vA / 6 / 1 / 26 // dANDAjini-kam / 7 / 1 / 171 / / the vA / 4 / 1 / 26 / / dAmaH saMpradA-ca / 2 / 2 / 52 / / tho nth / 1 / 4 / 78 / / daamnyaaderiiyH| 7 / 3 / 67 / / daMzasaJjaH zavi / 4 / 2 / 46 / / dAmnaH / 2 / 4 / 10 // daMzestRtIyayA / 5 / 4 / 73 // dAzvatsAha vanmIDhvat / 4 / 1 / 15 // daMzestraH / 5 / 2 / 60 / / / dikpUrvapadAdanAmnaH / 6 / 3 / 23 / / dakSiNAkaDaGgara-yau / 6 / 4 / 181 / / dikapUrvAttau / 6 / 3 / 71 / / dakSiNApazcA-tyaNa / 6 / 3 / 13 // dikzabdAttIra-raH / 3 / 2 / 142 // dakSiNermA vyAdhayoge / 7 / 3 / 143 // dikazabdA-myAH / 7 / 2 / 113 / / dakSiNottarAccAtas / 7 / 2 / 117 // digadhika sNjnyaa-de|3|1|18|| dagukozala-diH / 6 / 1 / 108 / / digAdihehAMzAdyaH / 6 / 3 / 124 / / daNDAdeyaMH / 6 / 4 / 178 // ditezcaiyaNa vA / 6 / 1 / 66 / / daNDihasti-ne / 7 / 4 / 45 // didyuddadRjja-paH / 5 / 2 / 83 // dat / 4 / 4 / 10 / / diva auH sau / 2 / 1 / 117 / / dadhna ikaraNa / 6 / 2 / 143 // divas divaH-vA / 3 / 2 / 45 / / dadhyasthi -n| 1 / 4 / 63 / / divAde: zyaH / 3 / 4 / 72 // dadhyuraH sa-leH / 7 / 3 / 172 // divo dyAvA / 3 / 2 / 44 / / dantapAdanA-vA / 2 / 1 / 101 / / dizo rUDhayA-le / 3 / 1 / 25 / / dantapAdunnatAt / 7 / 2 / 40 // disyorITa / 4 / 4 / 86 // dambhaH / 4 / 1 / 28 // diGa: sani vA / 4 / 2 / 6 // dambho dhipdhIpU / 4 / 1 / 18 / / dIpajanabudha-yA / 3 / 4 / 67 / / dayAyAskAsa: / 3 / 4 / 47 // daridro'dyatanyAM vA / 4 / 3 / 76 / / .. dIptijJAnayatna-daH / 3 / 3 / 78 / / darbhakRSNAgnizarma-tsye / 6 / 1 / 57 // dIya dIGa:-re / 4 / 3 / 63 / / dazanAvodai-tham / 4 / 2 / 54 / / dIrghaH / 6 / 4 / 127 / / dazaikAdazAdikazca / 6 / 4 / 36 // dIrghayAba-seH / 1 / 4 / 45 // dazcADaH / 5 / 1 / 78 / / dIrghamavo'ntyam / 4 / 1 / 103 // dasti / 3 / 2 / 88 // dIrghazcviyaG-ca / 4 / 3 / 108 / / dAgo'svAsyaprasAravikAse / 3 / 3 / 53 // dIrghAnAmya-SaH / 1 / 4 / 47 // dAdhesizada-ruH / 5 / 2 / 36 // duHkhAt prAtikUlye / 7 / 2 / 141 / / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane duHsvISataH-khala / 5 / 3 / 136 // dugorU ca / 4 / 2 / 77 / / dunAdikurvi--JyaH / 6 / 1 / 118 / / dunindAkRcchre / 3 / 1 / 43 / / / duSkulAdeyaraNa vA / 6 / 1 / 18 / / duhadihaliha--kaH / 4 / 3 / 74 // duhercha ghaH / 5 / 1 / 145 / / dUrAdAmantrya--nRt / 7 / 4 / 66 / / dUrAdetyaH / 6 / 3 / 4 / / dRgdRzadRkSe / 3 / 2 / 151 // dRtikukSi-yaNa / 6 / 3 / 130 // dRtinAthAt pazAviH / 5 / 1 / 67 / / dRnpunarvarSAkArairbhuvaH / 2 / 1 / 56 // dRvRgastujuSe-saH / 5 / 1 / 40 // dRzaH kvanip / 5 / 1 / 166 / / dRzyabhivadorAtmane / 2 / 2 / 6 / / dRzyarthazcintAyAm / 2 / 1 / 30 // dRSTe sAmni nAmni / 6 / 2 / 133 // deye trA ca / 7 / 2 / 133 // dedigi: parokSAyAm / 4 / 1 / 32 // devatA / 6 / 2 / 101 // devatAnAmAtvAdau / 7 / 4 / 28 / / devatAntAttadartha / 7 / 1 / 22 // devapathAdibhyaH / 7 / 1 / 111 / / devavAtAdApaH / 5 / 1 / 66 / ' devavratAdIn Din / 6 / 4 / 83 / / devAt tal / 7 / 2 / 162 / / devAdyaJ ca / 6 / 1 / 21 // devAnAMpriyaH / 3 / 2 / 34 / / devArcAmaitrI--sthaH / 3 / 3 / 60 / / devikAziza--vAH / 7 / 4 / 3 / / deze / 2 / 3 / 70 / / deze'ntaro--naH / 2 / 3 / 61 / / daiye'nuH / 3 / 1 / 34 // daivayajJizauciva-rvA / 2 / 4 / 82 / / do maH syAdau / 2 / 1 / 36 / / doraprANinaH / 6 / 2 / 46 / / dorIyaH / 6 / 3 / 32 / / doreva prAcaH / 6 / 3 / 40 / / dosomAstha iH / 4 / 4 / 11 / / dyAvApRthivI--yau / 6 / 2 / 108 / / dhuteriH / 4 / 1 / 41 / / yudbhayo'dyatanyAm / 3 / 3 / 44 / / dhudrormaH / 7 / 2 / 37 / / dhuprAgapAgu--yaH / 6 / 3 / 8 / / dhuprAvRTvarSA--t / 3 / 2 / 27 / / dramakramo yaGaH / 5 / 2 / 46 // dravyavasnAt kekam / 6 / 4 / 167 / / drImo vA / 6 / 1 / 136 / / dra rajaNo'prAcyabhargAdeH / 6 / 1 / 123 / / droNAdvA / 6 / 1 / 56 / / drobhavye / 7 / 1 / 115 / / drorvayaH / 6 / 2 / 43 / / drayAdestathA / 6 / 1 / 132 / / dvandva vA / 7 / 4 / 82 / / dvandvAt prAyaH / 6 / 3 / 201 / / dvandvAdIyaH / 6 / 2 / 7 / / dvandvAllita / 7 / 1 / 74 // Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 77 dvandve vA / 1 / 4 / 11 // dvitve vAM nau / 2 / 1 / 22 / / dvayovibhajye ca tarap / 7 / 3 / 6 / / dvitve hvaH / 4 / 1 / 87 // dvArAdeH / 7 / 4 / 6 // dvidaNDyAdiH / 7 / 3 / 75 / / dviH kvAnaH-saH / 1 / 3 / 11 / / dvipadAddharmAdan / 7 / 3 / 141 // dvigoH saMsaye ca / 7 / 1 / 144 / / dvirdhAtuH parokSAGe-dheH / 4 / 1 / 1 / / dvigoH samAhArAt / 2 / 4 / 22 / / dviSantapaparantapau / 5 / 1 / 108 / / dvigornptye-dviH| 6 / 1 / 24 // dviSo vAtRzaH / 2 / 2 / 84 / / dvigoranahI'T / 7 / 3 / 66 // dvisvarabrahma deH / 6 / 4 / 155 // dvigorInaH / 6 / 4 / 140 // dvisvarAdaNaH / 6 / 1 / 106 / / dvigorInekaTau vA / 6 / 4 / 164 // dvisvarAdanadyAH / 6 / 1 / 71 / / dvitIya-turya-vauM / 4 / 1 / 42 / / dviheto-vA / 2 / 2 / 87 / / dvitIyayA / 5 / 4 / 78 / / dvIpAdanusamudra NyaH / 6 / 3 / 68 // dvitIyA khaTvA kSepe / 3 / 1 / 56 // dvastIyaH / 7 / 1 / 165 / / dvitIyAt svarAdUrvam / 7 / 3 / 41 / / dvayantaranava-Ip / 3 / 2 / 106 // dvitIyAyAH kAmyaH / 3 / 4 / 22 / / dvayAderguNAn-yaT / 7 / 1 / 153 / / dvitIyASaSThayAve-JceH / 2 / 2 / 117 // dvaya ktajakSapaJcataH / 4 / 2 / 63 / / dvitricaturaH suc / 7 / 2 / 110 / / dvaya ktopAntyasya-re / 4 / 3 / 14 / / dvitrictussp-yH| 3 / 1 / 56 // dvaya keSu-rvA / 6 / 1 / 134 / / dvitribaho-stAt / 6 / 4 / 144 // dvaya SasUta-sya / 2 / 4 / 106 / / dvitribhyAmayaG vA / 7 / 1 / 152 // dhanagaNAllabdhari / 7 / 1 / 6 / / dvitrisvarau-bhyaH / 2 / 3 / 67 / / dhanahiraNye kAme / 7 / 1 / 176 / / dvitrarAyuSaH / 7 / 3 / 100 // dhanAdeH patyuH / 6 / 1 / 14 // dvirdhamajedhau vA / 7 / 2 / 107 / / dhanurdaNDatsaru-haH / 5 / 1 / 62 / / dvitrermoM vA / 7 / 3 / 127 / / dhanuSo dhanvan / 7 / 3 / 158 // dvitryssttaanaaN-hau| 3 / 2 / 12 // dharmazIla-t / 7 / 2 / 65 // dvitryAderyAN vA / 6 / 4 / 147 / / dharmAdharmAccarati / 6 / 4 / 46 / / dvitve goyugaH / 7 / 1 / 134 // dharmArthAdiSu dvandva / 3 / 1 / 156 / / dvitve'dho'dhyuparibhiH / 2 / 2 / 34 / / dhavAdyogA-t / 2 / 4 / 56 // dvitve'pyante-vA / 2 / 3 / 81 // dhAgaH / 4 / 4 / 15 // Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dhAgastathozca / 2 / 1 / 78 / / na karmaNA jica / 3 / 4 / 88 // dhAtoH kaNDvAderyak / 3 / 4 / 8 // na kavateryaGaH / 4 / 1 / 47 / / dhAtoH pU-ca / 3 / 1 / 1 // na kimaH kSepe / 7 / 3 / 70 // dhAtoH sambandhe pratyayAH / 5 / 4 / 41 // nakhamukhAdanAmni / 2 / 4 / 40 // dhAtoranekasvarAdAm-ntam / 3 / 4 / 46 / / / nakhAdayaH / 3 / 2 / 128 // dhAtorivarNo-ye / 2 / 1 / 50 // nakhyApUg-zca / 2 / 3 / 10 // dhaatrii| 5 / 2 / 61 // nagarAt kutsAdAkSye / 6 / 3 / 46 / / dhAnyebhya InaJ / 7 / 1 / 76 / / nagarAdagaje / 5 / 1 / 87 // dhAyyApAyyasA-se / 5 / 1 / 24 // na gRNAzubharucaH / 3 / 4 / 13 // dhArIGo'kRcch tRz / 5 / 2 / 25 / / nago'prANini vA / 3 / 2 / 127 / / dhArerdhar ca / 5 / 1 / 113 / / nagnapalita-kau / 5 / 1 / 128 / / dhuTastRtIyaH / 2 / 1 / 76 / / na janavadhaH / 4 / 3 / 54 // dhuTAM prAk / 1 / 4 / 66 / / naJ / 3 / 1 / 51 // dhuTo dhutti-vaa| 1 / 3 / 48 // naJaH kSetrajJe-ceH / 7 / 4 / 23 // dhuhrasvA-thoH / 4 / 3 / 70 // nAt / 3 / 2 / 125 / / dhuro'nakSasya / 7 / 3 / 77 / / naJavyayA-Da: / 7 / 3 / 123 // dhuro yaiyaNa / 7 / 1 / 3 // na asvaGgAdeH / 7 / 4 / 6 // dhuugauditH| 4 / 4 / 38 / / no'niH zApe / 5 / 3 / 117 // dhUgprogonaH / 4 / 2 / 18 / / northAt / 7 / 3 / 174 / / dhUgasustoH parasmai / 4 / 4 / 85 / / naJtatpuruSAt / 7 / 3 / 71 // dhUmAdeH / 6 / 3 / 46 / / naJtatpuru-deH / 7 / 1 / 57 / / dhRSazasaH pragalbhe / 4 / 4 / 66 / / nabaho-Ne / 7 / 3 / 135 / / dhenoranaJaH / 6 / 2 / 15 // nasudurvyaH rvA / 7 / 3 / 136 / / dhenorbhavyAyAm / 3 / 2 / 118 / / nasuvyupa-raH / 7 / 3 / 131 / / na / 2 / 2 / 18 // naTAnnRtte vyaH / 6 / 3 / 165 // naM kye / 1 / 1 / 22 / / naDakumudavetasa-Dit / 6 / 2 / 74 / / naH zi Jc / 1 / 3 / 16 / / naDazAdAd valaH / 6 / 2 / 75 // na kaci / 2 / 4 / 105 / / naDAdibhya AyanaNa / 6 / 1 / 53 / / na kartari / 3 / 1 / 82 // naDAdeH kIyaH / 6 / 2 / 62 // Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 79 na DozIG-daH / 4 / 3 / 27 // na piGyasUda-kSaH / 5 / 2 / 45 / / bhyaH / 7 / 3 / 13 / / na tiki dIrghazca / 4 / 2 / 56 / / na dadhipayAdiH / 3 / 1 / 145 // na disyoH / 4 / 3 / 61 // nadIdezapurAM-nAm / 3 / 1 / 142 / / nadIbhirnAmni / 3 / 1 / 27 // nadyAdereyaraNa / 6 / 3 / 2 / / nadyAM matuH / 6 / 2 / 72 / / na dvitve / 7 / 2 / 147 / / na dviradruvaya-t / 6 / 2 / 61 // na dvisvarA-tAt / 6 / 3 / 26 / / na nAGidet / 1 / 4 / 27 // na nAmni / 7 / 3 / 176 / / na nAmyeka-'maH / 3 / 2 / 6 / / na napUjArthadhvajacitre / 7 / 1 / 106 / / nanau pRSToktau-t / 5 / 2 / 17 // nandyAdibhyo'naH / 5 / 1 / 52 / / nanvorvA / 5 / 2 / 18 / / / napuMsakasya ziH / 1 / 4 / 55 / / napuMsakAd vA / 7 / 3 / 86 // na paMvanniSedhe / 3 / 2 / 71 / / na prAgjitIye svare / 6 / 1 / 135 / / na prAdirapratyayaH / 3 / 3 / 4 / / / na badanaM saMyogAdiH / 4 / 1 / 5 // namaspuraso-saH / 2 / 3 / 1 // namovarivazcitraGo-rye / 3 / 4 / 37 // na yi taddhite / 2 / 1 / 65 // na rAjanya-ke / 2 / 4 / 64 / / na rAjAcArya-SNaH / 7 / 1 / 36 / / na rAt svare / 1 / 3 / 37 // narikA mAmikA / 2 / 4 / 112 / / nre| 3 / 2 / 80 // na vaJcegetau / 4 / 1 / 113 // navabhyaH -vA / 1 / 4 / 16 // na vamantasaMyogAt / 2 / 1 / 111 // navayajJAdayo'-nte / 6 / 4 / 73 / / na vayo ya / 4 / 1 / 73 / / navA kvaNayamahasasvanaH / 5 / 3 / 48 // navA'khitkRda-treH / 3 / 2 / 117 / / navA guNa:-rit / 7 / 4 / 86 / / navANaH / 6 / 4 / 142 / / navAdIna-sya / 7 / 2 / 160 / / navAdyAni zatR-padam / 3 / 3 / 16 / / navApaH / 2 / 4 / 106 / / navA parokSAyAm / 4 / 4 / 5 / / navA bhAvArambhe / 4 / 4 / 72 / / navA rogAtape / 6 / 3 / 82 // navA zoNAdeH / 2 / 4 / 31 / / navA sujathaiH kAle / 2 / 2 / 66 / / navA svare / 2 / 3 / 102 // na viMzatyAdi-ntaH / 3 / 1 / 66 / / na vRddhizcA-pe / 4 / 3 / 11 / / na vRdbhyaH / 4 / 4 / 55 // navaikasvarANAm / 3 / 2 / 66 // nazaH zaH / 2 / 3 / 78 / / na zasadada-naH / 4 / 1 / 30 // na zAt / 1 / 3 / 62 / / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane na ziti / 4 / 2 / 2 // nazernez vAGi / 4 / 3 / 102 / / nazo dhuTi / 4 / 4 / 106 // nazo vA / 2 / 1 / 70 // na zvijAgRzas-taH / 4 / 3 / 46 / / na saMdhiH / 1 / 3 / 52 / / na saMdhiGIya-ki / 7 / 4 / 111 / na saptamIndvAdibhyazca / 3 / 1 / 165 // na sarvAdiH / 1 / 4 / 12 // nasasya / 2 / 3 / 65 / / na sAmivacane / 7 / 3 / 57 // na staM-rthe / 1 / 1 / 23 / / nas nAsikA-dre / 3 / 2 / 66 / / na ssaH / 2 / 3 / 56 / / na hAko lupi / 4 / 1 / 46 / / nhaahordhtau| 2 / 1 / 85 // nADIghaTokharI-zca / 5 / 1 / 120 // nADItantrIbhyAM svAGga / 7 / 3 / 180 // nAthaH / 2 / 2 / 10 / / nAnadyatana-tyoH / 5 / 4 / 5 / / nAnAvadhAraNe / 7 / 4 / 74 // nAnyat / 2 / 1 / 27 // nApriyAdau / 3 / 2 / 53 // nAbhernabh-zAt / 7 / 1 / 31 / / nAbhernAmni / 7 / 3 / 134 // nAmantrye / 2 / 1 / 62 / / nAma nAmnaikArthya-lam / 3 / 1 / 18 / / / nAmarUpa-yaH / 7 / 2 / 158 / / nAma sida-ne / 1 / 1 / 21 / / nAminaH kAze / 3 / 2 / 87 // nAminastayoH SaH / 2 / 3 / 8 // nAmino'kalihaleH / 4 / 3 / 51 / / nAmino guNo-ti / 4 / 3 / 1 // nAmino'niTa / 4 / 3 / 33 // nAmino lugvA / 1 / 4 / 61 / / nAmnaH prathamai-hau / 2 / 2 / 31 / / nAmnaH prA-rvAg / 7 / 3 / 12 // nAmnA grahAdizaH / 5 / 4 / 83 // nAmni / 2 / 1 / 65 / / nAmni / 2 / 4 / 12 / / nAmni / 3 / 1 / 14 / / nAmni / 3 / 2 / 16 // nAmni / 3 / 2 / 75 / / nAmni / 3 / 2 / 144 / / nAmni / 6 / 4 / 172 / / nAmni kaH / 6 / 2 / 54 // nAmni puMsi ca / 5 / 3 / 121 // nAmni makSikAdibhyaH / 6 / 3 / 163 / / nAmni vA / 1 / 2 / 10 / / nAmni zarado'kaJ / 6 / 3 / 100 // nAmno gamaH-haH / 5 / 1 / 131 / / nAmno dvitI-STam / 4 / 1 / 7 // nAmno no'nahnaH / 2 / 1 / 61 / / nAmno vadaH kyap ca / 5 / 1 / 35 / / nAmnyuttarapadasya ca / 3 / 2 / 107 / / nAmnyudakAt / 6 / 3 / 125 // nAmyantasthA-pi / 2 / 3 / 15 // nAmyAdereva ne / 2 / 3 / 86 / / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 81 nAmyupAntya-kaH / 5 / 1 / 54 // nArI-sakhI-zrU / 2 / 4 / 76 // nAvaH / 7 / 3 / 104 // nAvAderikaH / 7 / 2 / 3 / / nAziSyagovatsahale / 3 / 2 / 148 / / nAsatvAzleSe / 3 / 4 / 57 // .. nAsAnati-Tam / 7 / 1 / 127 / / nAsikodarau-NThAt / 2 / 4 / 36 / / nAstikA-kam / 6 / 4 / 66 / / nisanikSa-vA / 2 / 3 / 84 / / nikaTapAThasya / 3 / 1 / 140 // nikaTAdiSu vasati / 6 / 4 / 77 / / nigavAdernAmni / 5 / 1 / 61 / / nighodghasaMgho-nnam / 5 / 3 / 36 / / nijAM zityet / 4 / 1 / 57 / / nityadid-svaH / 1 / 4 / 43 // nitymnvaadeshe| 2 / 1 / 31 // nityavarasya / 3 / 1 / 141 / / nityaM ajino'raNa / 7 / 3 / 58 // nityaM NaH panthazca / 6 / 4 / 86 // nityaM pratinAlpe / 3 / 1 / 37 // nityaM haste--he / 3 / 1 / 15 // ni dIrghaH / 1 / 4 / 85 // ninadyA:--le / 2 / 3 / 20 / / nindahiMsa--rAt / 5 / 2 / 68 // nindyaM kutsanai--dyaiH / 3 / 1 / 100 // nindya pAzapa / 7 / 3 / 4 // nindye vyApyA-yaH / 5 / 1 / 156 // nipuNena cArcAyAm / 2 / 2 / 103 // niprAdhujaH zakye / 4 / 1 / 116 // niprebhyo ghnaH / 2 / 2 / 15 // nimIlyAdimeGa--ke / 5 / 4 / 46 // nimalAta kaSaH / 5 / 4 / 62 // niya Am / 1 / 4 / 51 // niyazcAnupasargAd vA / 5 / 3 / 60 / / niyukta dIyate / 6 / 4 / 70 / / nirabheH pUlvaH / 5 / 3 / 21 // nirabhyanozca--ni / 2 / 3 / 50 / / nirgo deze / 5 / 1 / 133 / / nirduHsuveH--teH / 2 / 3 / 56 // nirdurbahi--rAm / 2 / 3 / 6 // nirduHso--mnAm / 2 / 3 / 31 // nirneH sphurasphuloH / 2 / 3 / 53 / / nirvANamavAte / 4 / 2 / 76 // niviNNaH / 2 / 3 / 86 // nirvRtte'kSatAdeH / 6 / 4 / 20 / / nirvRtte / 6 / 4 / 105 // ni vA / 1 / 4 / 86 / / nivAsAccaraNe'Na / 6 / 3 / 65 / / nivAsAdUrabhave--mni / 6 / 2 / 66 // nivizaH / 3 / 3 / 24 // nivisvanvavAt / 4 / 4 / 8 // nizApradoSAt / 6 / 3 / 83 // niSedhe'laMkhalvoH ktvA / 5 / 4 / 44 // niSkAdeH--strAt / 7 / 2 / 57 / / niSkulAnni-raNe / 7 / 2 / 136 // niSkRSaH / 4 / 4 / 36 // niSpravAriNaH / 7 / 3 / 181 // niSphale tilA--jau / 7 / 2 / 154 // niSprA--nasya / 2 / 3 / 66 // Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane nisastape'nAsevAyAm / 2 / 3 / 35 // nisazca zreyasaH / 7 / 3 / 122 / / niso gate / 6 / 3 / 18 / / nihnave jJaH / 3 / 3 / 68 / / nI-dAva-zas-straT / 5 / 2 / 88 / / nIlapItAdakam / 6 / 2 / 4 / / nIlAta prANyauSadhyoH / 2 / 4 / 27 // nupracchaH / 3 / 3 / 54 / / nurjAteH / 2 / 4 / 72 / / nurvA / 1 / 4 / 48 // nRteryaGi / 2 / 3 / 65 / / nRtsvanaJjaH -T / 5 / 1 / 65 // nahetubhyo-vA / 6 / 3 / 156 / / nR naH-vA / 1 / 3 / 10 // nensiddhasthe / 3 / 2 / 26 // nemArdha-vA / 1 / 4 / 10 / / nerinapiTa-sya / 7 / 1 / 128 / / nemAdApata-gdhau / 2 / 3 / 76 / / neve / 6 / 3 / 17 // ne dagadapaTha-raNa: / 5 / 3 / 26 / / nevuH / 5 / 3 / 74 / / nakasvarasya / 7 / 4 / 44 // naikArthe'kriye / 2 / 3 / 12 / / no'GgAdeH / 7 / 2 / 26 // notaH / 3 / 4 / 16 // no'padasya taddhite / 7 / 4 / 61 / / nopasargAt hA / 2 / 2 / 28 / / nopAntyavataH / 2 / 4 / 13 / / no'prshaano-re| 1 / 3 / 8 / / nobhayorhetoH / 2 / 2 / 86 / / no maT / 7 / 1 / 156 // noAdibhyaH / 2 / 1 / 66 / / no vyaJjanasyA-taH / 4 / 2 / 45 // naudvisvarAdikaH / 6 / 4 / 10 / / nauviSeNa-dhye / 7 / 1 / 12 / / n codhasaH / 7 / 1 / 32 / / nyagrodhasya-sya / 7 / 4 / 7 / / nyaGkadga-yaH / 4 / 1 / 112 / / nyakorvA / 7 / 4 / 8 // nyabhyupavezciot / 5 / 3 / 42 / / nyavAcchApe / 5 / 3 / 56 // nyAdo navA / 5 / 3 / 24 // nyAyAderikaraNa. / 6 / 2 / 118 / / nyAyArthAdanapete / 7 / 1 / 13 / / nyAyAvAyA-ram / 5 / 3 / 134 / / nyudo graH / 5 / 3 / 72 / / nsmahatoH / 1 / 4 / 86 // pakSAccopamAde: 2 / 4 / 43 / / pakSAttiH / 7 / 1 / 86 / / pakSimatsya-ti / 6 / 4 / 31 / / paciduheH / 3 / 4 / 87 // paJcako vargaH / 1 / 1 / 12 / / paJcato'nyAde-daH / 1 / 4 / 58 / / paJcaddazadvarge vA / 6 / 4 / 175 / / paJcamI-grAmahain / 3 / 3 / 8 / / paJcamI-bhayAdyaiH / 3 / 1 / 73 / / paJcamyapAdAne / 2 / 2 / 66 / / paJcamyarthahetau / 5 / 3 / 11 / / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 83 paJcamyAH kRg / 3 / 4 / 52 / / paJcamyA tvarAyAm / 5 / 4 / 77 / / paJcamyA ni-sya / 7 / 4 / 104 / / paJcasarva-ye / 7 / 1 / 41 / / paraNapAdamASAdyaH / 6 / 4 / 148 / / paNermAne / 5 / 3 / 32 // patirAjAnta-ca / 7 / 1 / 60 / / pativatnyanta-NyoH / 2 / 4 / 53 / / pattirathau gaNakena / 3 / 1 / 76 / / patyunaH / 2 / 4 / 48 / / patrapUrvAdaJ / 6 / 3 / 177 / / patha ikaT / 6 / 4 / 88 / / pathaH pantha ca / 6 / 3 / 103 / / pathinmathin-sau / 1 / 4 / 76 // patho'kaH / 6 / 3 / 66 // pathyatithi-yaNa / 7 / 1 / 16 // padaH pAdasyAjyA-te / 3 / 2 / 65 / / padakalpala-kAt / 6 / 2 / 116 // padakramazikSA-kaH / 6 / 2 / 126 // padarujaviza-ghaJ / 5 / 3 / 16 / / padasya / 2 / 1 / 86 // padasyAniti vA / 7 / 4 / 12 / / padAdhug-tve / 2 / 1 / 21 // padAnta ragamye vA / 3 / 3 / 66 // padAntATa-teH / 1 / 3 / 63 // padAnte / 2 / 1 / 64 / / padAsvairivA-haH / 5 / 1 / 44 / / padikaH / 6 / 4 / 13 / / pade'ntare'nA-te / 2 / 3 / 63 / / padottarapadebhya ikaH / 6 / 2 / 125 / / paddhateH / 2 / 4 / 33 // panthyAderAyanaNa / 6 / 2 / 86 / / payodroryaH / 6 / 2 / 35 / / paraH / 7 / 4 / 118 / / paraHzatAdiH / 3 / 1 / 75 / / parajanarAjJo'kIyaH / 6 / 3 / 31 / / parataH strI puMvat-G / 3 / 2 / 46 / / paradArAdibhyo gacchati / 6 / 4 / 38 / / parazavyAdyaluk ca / 6 / 2 / 40 / / parazvadhAdvANa / 6 / 4 / 63 / / parastriyAH pa-ye / 6 / 1 / 40 / / parasparAnyonyeta-si / 3 / 2 / 2 / / parANi kAnAna-dam / 3 / 3 / 20 / / parAtmabhyAM GaH / 3 / 2 / 17 // parAnoH kRgaH / 3 / 3 / 101 // parAvarAt stAt / 7 / 2 / 116 / / parAvarAdhamoryaH / 6 / 3 / 73 // parAvare / 5 / 4 / 45 / / parAverjeH / 3 / 3 / 28 / / parikrayaNe / 2 / 2 / 67 / / pariklezyena / 5 / 4 / 80 / / parikhA'sya syAt / 7 / 1 / 48 // paricAyyopa-gnau / 5 / 1 / 25 / / pariNAmi-rthe / 7 / 1 / 44 / / paridevane / 5 / 3 / 6 // pariniveH sevaH / 2 / 3 / 46 / / paripathAt / 6 / 4 / 33 // paripanthAttiSThati ca / 6 / 4 / 32 // Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane parimANA-lyAt / 2 / 4 / 23 / / parvatAt / 6 / 3 / 60 // parimAraNArtha-caH / 5 / 1 / 106 / / parvA DvaN / 6 / 2 / 20 / / parimukhAde-vAt / 6 / 3 / 136 / / parvAderaN / 7 / 3 / 66 / / parimuhAyamA-ti / 3 / 3 / 64 // parSado NyaH / 6 / 4 / 47 / / parivyavAt kriyaH / 3 / 3 / 27 / / parSado NyaraNau / 7 / 1 / 18 / / pareH / 2 / 3 / 52 / / pazubhyaH -SThaH / 7 / 1 / 133 / / pare: krame / 5 / 3 / 76 / / pazuvyaJjanAnAm / 3 / 1 / 132 // pareH sRcareryaH / 5 / 3 / 102 / / pazcAtyanupAdAt / 6 / 4 / 41 / / pareghaH / 5 / 3 / 40 / / pazcAdAdyantA-maH / 6 / 3 / 75 / / parerNAGkayoge / 2 / 3 / 103 / / pazco'parasya-ti / 7 / 2 / 124 // parerdevimuhazca / 5 / 2 / 65 / pazyadrAgadi-NDe / 3 / 2 / 32 / / pare te / 5 / 3 / 63 // pAkakarNaparNa-t / 2 / 4 / 55 / / paremukhapAt / 6 / 4 / 26 / / pAThe dhAtvAderNo naH / 2 / 3 / 17 // parema' pazca / 3 / 3 / 104 // pANikarAt / 5 / 1 / 121 / / pare vA / 5 / 4 / 8 / / pANigRhItIti / 2 / 4 / 52 / / parokSA-mahe / 3 / 3 / 12 // pANighatADaghau-ni / 5 / 1 / 86 / / parokSAyAM navA / 4 / 4 / 18 / / pANisamavAbhyAM sRjaH / 5 / 1 / 18 / / parokSe / 5 / 2 / 12 / / pANTAhRti-Nazca / 6 / 1 / 104 // paropAt / 3 / 3 / 46 / / pANDukambalAdin / 6 / 2 / 132 / / parovarINa-raNam / 7 / 1 / 66 / / pANDorya N / 6 / 1 / 116 / / parNakukaraNAt-jAt / 6 / 3 / 62 / / pAteH / 4 / 2 / 17 / / paryAderikaTa / 6 / 4 / 12 / / pAtpAdasyAha-de: / 7 / 3 / 148 // paryaMdhervA / 5 / 3 / 113 / / paatraacitaa-vaa| 6 / 4 / 163 // paryanomAt / 6 / 3 / 138 / / paatraattau| 6 / 4 / 180 / / paryapAG-myA / 3 / 1 / 32 / / pAtrasami-yaH / 3 / 1 / 61 / / paryapAt skhadaH / 4 / 2 / 27 / / / 3 / 1 / 143 / / paryapAbhyAM vaye / 2 / 2 / 71 / / pAdAdyoH / 2 / 1 / 28 / / paryabheH sarvobhaye / 7 / 2 / 83 / / pAdyArthye / 7 / 1 / 23 / / / paryAyArhaNotpattau ca NakaH / 5 / 3 / 120 // pAnasya bhAvakaraNe / 2 / 3 / 66 / / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 85 pApahIyamAnena / 7 / 2 / 86 / / pArAvAra-ca / 7 / 1 / 101 // pArAvArAdInaH / 6 / 3 / 6 // paaremdhye-vaa|3|1 / 30 // pAdibhyaH-GaH / 5 / 1 / 135 / / pAzAcchAsA-yaH / 4 / 2 / 20 // pAzAdezca lyaH / 6 / 2 / 25 // pitA mAtrA vA / 3 / 1 / 122 / / pituryo vA / 6 / 3 / 151 / / pitRmAturvya-ri / 6 / 2 / 62 // pittithaTa-ghAt / 7 / 1 / 160 // pitro mahaT / 6 / 2 / 63 / / pibaitidAbhUsthaH-T / 4 / 3 / 66 / / piSTAt / 6 / 2 / 53 // pIlAsAlvA-dvA / 6 / 1 / 68 / / pIlvAde:-ke / 7 / 1 / 87 / / nAmni ghaH / 5 / 3 / 130 / / puMvat karmadhAraye / 3 / 2 / 57 / / puMsaH / 2 / 3 / 3 // puMsoH pumans / 1 / 4 / 73 / / puMstriyoH-s / 1 / 1 / 26 / / pucchAt / 2 / 4 / 41 / / pucchAdutparivyasane / 3 / 4 / 36 / / puJjanuSo'nujAndhe / 3 / 2 / 13 / / putrasyAdi-ze / 1 / 3 / 38 / / putrAdyeyau / 6 / 4 / 154 / / putrAntAt / 6 / 1 / 111 / / putre / '3 / 2 / 40 / / putre vA / 3 / 2 / 31 // punarekeSAm / 4 / 1 / 10 // punarbhUputra-J / 6 / 1 / 36 / / pumanaDu-tve / 7 / 3 / 173 / / pumo'zi-raH / 1 / 3 / 6 // puraMdarabhagaMdarau / 5 / 1 / 114 // purANe kalpe / 6 / 3 / 187 / / puraayaavtovrtmaanaa| 5 / 3 / 7 // purumagadhakaliGga-dae / 6 / 1 / 116 / / puruSaH striyA / 3 / 1 / 126 / / puruSahRdayAdasamAse / 7 / 1 / 70 / / puruSAt kRta--yaJ / 6 / 2 / 26 / / puruSAdvA / 2 / 4 / 25 / / puruSAyu-vam / 7 / 3 / 120 // puruSa vA / 3 / 2 / 135 / / puro'grato'gre sarteH / 5 / 1 / 140 / / puroDAza--Tau / 6 / 3 / 146 // puro naH / 6 / 3 / 86 / / puro'stamavyayam / 3 / 1 / 7 / / pUva itro daivate / 5 / 2 / 85 / / puSkarAdedeze / 7 / 2 / 70 / / puSyArthAdbha punarvasuH / 3 / 1 / 126 / / puspau / 4 / 3 / 3 / / pUgAdamukhya--driH / 7 / 3 / 60 / / puklizibhyo navA / 4 / 4 / 45 / / pUGyajaH zAnaH / 5 / 2 / 23 / / pUjAcAryaka--yaH / 3 / 3 / 36 // pUjAsvateH prAk TAt / 7 / 3 / 72 / / pUtaRtuvRSA--ca / 2 / 4 / 60 // pUdivyaJcernA-ne / 4 / 2 / 72 / / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pUraNAdgrantha-sya / 7 / 1 / 176 / / pUraNAdvayasi / 7 / 2 / 62 / / pUraNA dikaH / 6 / 4 / 156 / / pUraNIbhyastat-p / 7 / 3 / 130 // pUrNamAso'Na / 7 / 2 / 55 // pUrNAdvA / 7 / 3 / 166 / / pUrvakAlaika-kam / 3 / 1 / 67 / / pUrvapadasthA-gaH / 2 / 3 / 64 // pUrvapadasya vA / 7 / 3 / 45 / / pUrvaprathamA-ye / 7 / 4 / 77 / / pUrvamanena-n / 7 / 1 / 167 / / pUrvasyA'sve svare yvoriyuv / 4 / 1 / 37 / / pUrvAgreprathame / 5 / 4 / 46 / / pUrvAt kartuH / 5 / 1 / 141 / / pUrvAparapra-ram / 3 / 1 / 103 / / puurvaapraadh-naa| 3 / 1 / 52 // pUrvAparA-dhus / 7 / 2 / 18 / / pUrvAvarAdha-SAm / 7 / 2 / 115 / / pUrvAla-naT / 6 / 3 / 87 / / pUrvAhNA-kaH / 6 / 3 / 102 / / pUrvottara-kthnaH / 7 / 3 / 113 // pRthaga nAnA-ca / 2 / 2 / 113 // pRthivImadhyAn-sya / 6 / 3 / 64 / / pRthivIsarva-zvAJ / 6 / 4 / 156 / / pRthivyA AJ / 6 / 1 / 18 / / pRthamRdu-raH / 7 / 4 / 36 / / pRthvAderimanvA / 7 / 1 / 58 / / pRSodarAdayaH / 3 / 2 / 155 / / pRSThAdyaH / 6 / 2 / 22 // pRbhRmAhAGAmiH / 4 / 1 / 58 // paiGgAkSIputrAderIyaH / 6 / 2 / 102 // pailAdeH / 6 / 1 / 142 // poTAyuvati-ti / 3 / 1 / 111 / / pautrAdi vRddham / 6 / 1 / 2 // pyAyaH pii| 4 / 1 / 61 // prakAre jAtIyar / 7 / 2 / 75 // prakAre thA / 7 / 2 / 102 / / prakRte mayaTa / 7 / 3 / 1 // prakRSTe tamap / 7 / 3 / 5 // praghaNapraghANau gRhAMze / 5 / 3 / 35 / / pracaye nvaa-sy| 5 / 4 / 43 / / prajAyA as / 7 / 3 / 137 / / prajJAdibhyo'Na / 7 / 2 / 165 / / prajJAparNoda-lau / 7 / 2 / 22 / / prajJAzraddhA-raNaH / 7 / 2 / 33 / / praNAyyo ni-te / 5 / 1 / 23 / / pratIjanAderInaJ / 7 / 1 / 20 / / pratijJAyAm / 3 / 3 / 65 // pratinA paJcamyAH / 7 / 2 / 87 / / pratipanthAdikazca / 6 / 4 / 36 / / pratiparo'no-vAt / 7 / 3 / 87 / / pratizravaNa-ge / 7 / 4 / 64 / / prateH / 4 / 1 / 18 / / prate: snAtasya sUtre / 2 / 3 / 21 // praterurasaH saptamyAH / 7 / 3 / 84 // pratezca vadhe / 4 / 4 / 64 / / pratyanoguNA-ri / 2 / 2 / 57 / / pratyanvavAt sAmalomnaH / 7 / 3 / 82 / / pratyabhyateH kSipaH / 3 / 3 / 102 // pratyayaH-deH / 7 / 4 / 115 / / / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA .. [ 87 pratyayasya / 7 / 4 / 108 // pratyaye / 2 / 3 / 6 / / pratyaye ca / 1 / 3 / 2 / / pratyAGa: zru-ni / 2 / 2 / 56 / / prathamAda-chaH / 1 / 3 / 4 / / prathamokta prAk / 3 / 1 / 148 / / prabhavati / 6 / 3 / 157 // prabhUtAdi-ti / 6 / 4 / 43 / / prabhUtyanyArtha-raiH / 2 / 2 / 75 / / pramANasamAsattyoH / 5 / 4 / 76 / / pramANAnmAtraT / 7 / 1 / 140 / / pramANIsaMkhyADGa: / 7 / 3 / 128 / / prayoktRvyApAre Nig / 3 / 4 / 20 // prayojanama / 6 / 4 / 117 // pralambhe gadhivaJceH / 3 / 3 / 86 // pravacanIyAdayaH / 5 / 1 / 8 / / prazasyasya zraH / 7 / 4 / 34 / / praznAkhyAne veJ / 5 / 3 / 116 / / praznArcAvicA-raH / 7 / 4 / 102 // prazne ca pratipadam / 7 / 4 / 68 // praSTho'grage / 2 / 3 / 32 / / prasamaH styaH stii| 4 / 1 / 65 // prasitotsu-ddhaH / 2 / 2 / 46 / / prastArasasthAna-ti / 6 / 4 / 76 / / prasthaparavahAnta-t / 6 / 3 / 43 / / prasyaiSa--raNa / 1 / 2 / 14 / / praharaNam / 6 / 4 / 62 / / praharaNAt / 3 / 1 / 154 / / praharaNAt krIDAyAM raNaH / 6 / 2 / 116 // prAkkArasya vyaJjane / 3 / 2 / 16 // prAkkAle / 5 / 4 / 47 / / prAktvAdagaDulAdeH / 7 / 1 / 56 / / prAganityAt kap / 7 / 3 / 28 // prAginAt / 2 / 1 / 48 // prAggrAmANAm / 7 / 4 / 17 / / prAgjitAdaraNa / 6 / 1 / 13 // praagdeshe| 6 / 1 / 10 / / prAgbharate--JaH / 6 / 1 / 126 // prAgvat / 3 / 3 / 74 / / prAgvata:--snaJ / 6 / 1 / 25 / / prAcAM nagarasya / 7 / 4 / 26 / / prAcca yamayasaH / 5 / 2 / 52 / / prAcyeo'taulvalyAdeH / 6 / 1 / 143 / / prAjjJazca / 5 / 1 / 76 / / prANijAti-daJ / 7 / 1 / 66 / / prANitUryAGgANAm / 3 / 1 / 137 / / prANina upamAnAt / 7 / 3 / 111 / / prANini bhUte / 6 / 4 / 112 / / prANisthAdasvA-ta / 7 / 2 / 60 / / prANyaGgarathakhala-dyaH / 7 / 1 / 37 / / prANyaGgAdAto laH / 7 / 2 / 20 / / prANyauSadhivR-ca / 6 / 2 / 31 / / prAttazca mo vA / 4 / 1 / 66 // prAttumpatergavi / 4 / 4 / 67 / / prAtpurANa nazca / 7 / 2 / 161 // prAtyavapari-ntaiH / 3 / 1 / 47 // prAtsUjorin / 5 / 2 / 71 // prAdurupasargA-steH / 2 / 3 / 58 / / prAddAgasta pA-kta / 4 / 4 / 7 / / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prAdazmitulAsUtre / 5 / 3 / 51 / / prAdvahaH / 3 / 3 / 103 / / prAdvAhaNasyaye / 7 / 4 / 21 / / prAdhvaM bandhe / 3 / 1 / 16 // prAptApannau-cca / 3 / 1 / 63 / / prAyo'to ya-traTa / 7 / 2 / 155 / / prAyo'nnama-mni / 7 / 1 / 164 // prAyo bahusvarAdikaraNa / 6 / 3 / 143 // prAyo'vyayasya / 7 / 4 / 65 / / prAllipsAyAm / 5 / 3 / 57 / / prAvRSa ikaH / 6 / 3 / 66 // prAvRSa eNyaH / 6 / 3 / 62 / / priyaH / 3 / 1 / 157 / / priyavazAdvadaH / 5 / 1 / 107 / / priyasukhaM-che / 7 / 4 / 87 / / priyasukhAdA--lye / 7 / 2 / 140 / / priyasthira--ndama / 7 / 4 / 38 // prasRlvo'ka: sAdhau / 5 / 1 / 66 / / prekSAderin / 6 / 2 / 80 / / praiSAnujJAvasare--myau / 5 / 4 / 26 / / proktAt / 6 / 2 / 126 // propAdArambhe / 3 / 3 / 51 / / propotsaM-raNe / 7 / 4 / 78 // proSThabhadrAjjAte / 7 / 4 / 13 / / plakSAderaNa / 6 / 2 / 56 / / plutAdvA / 1 / 3 / 26 / / pluto'nitau / 1 / 2 / 32 / / plupcAdA--deH / 7 / 4 / 81 / / pvAdeha svaH / 4 / 2 / 105 / / phalabacceinaH / 7 / 2 / 13 // phalasya jAtau / 3 / 1 / 135 / / phale / 6 / 2 / 58 // phalgunIpro--bhe / 2 / 2 / 123 // phalgunyASTaH / 6 / 3 / 106 / / phenoSmabASpa-ne / 3 / 4 / 33 / / bandhe ghani navA / 3 / 2 / 23 / / bandhernAmni / 5 / 4 / 67 / / bandhau bahuvrIhau / 2 / 4 / 84 // balavAtadanta--laH / 7 / 2 / 16 // balavAtAdUlaH / 7 / 1 / 61 // balAderyaH 6 / 2 / 86 // balisthUle dRDhaH / 4 / 4 / 66 / / baSkayAdasamAse / 6 / 1 / 20 / / bahiSaSTIkaraNa ca / 6 / 1 / 16 / / bahuga--de / 1 / 1 / 40 / / bahulaM lup / 3 / 4 / 14 / / bahulam / 5 / 1 / 2 // bahulamanyebhyaH / 6 / 3 / 106 / / bahulAnurAdhA--lup / 6 / 3 / 107 // bahuvidhvaru--daH / 5 / 1 / 124 / / bahuviSayebhyaH / 6 / 3 / 45 / / bahuvrIhe:--TaH / 7 / 3 / 125 // bhssvstriyaam|6|1|124 / / bahuSverIH / 2 / 1 / 46 // bahusvarapUrvAdikaH / 6 / 4 / 68 / / bahUnAM prazne--vA / 7 / 3 / 54 / / / bahorDe / 7 / 3 / 73 / / bahorNISThe bhUya / 7 / 4 / 40 / / bahordhAsanne / 7 / 2 / 112 / / bahvalpArthA--pzas / 7 / 2 / 150 / / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA 66 / / bADhAntika--dau / 7 / 4 / 37 / / bAhUrvAderbalAt / 7 / 2 / bAhvantaka--ni / 2 / 4 / 74 / / bAhvAdibhyo gotre / 6 / biDabirI - ca / 7 / 1 / 126 / / bidAdevRddhe / 6 / 1 / 41 / / bibheterbhIS ca / 3 / 3 / 62 / / bilvakIyAderIyasya / 2 / 4 / 93 / 1 / 32 / / brahmaNaH / 7 / 4 / 57 / / brahmaNastvaH / 7 / 1 / 77 / brahmaNo vadaH / 5 / 1 / 156 / / brahmabhrUNavR-p / 5 / 1 / 161 / / brahmahasti saH / 7 / 3 brahmAdibhyaH / 5 / 1 / / 85 / / 83 / / 2 / 16 / / 2 / 11 / / brAhmaNamAraNa - dyaH / 6 brAhmaNAcchaMsI / 3 / brAhmaNAdvA / 6 / 1 / 35 / / brAhmaNAnnAni / 7 / 1 / 184 / / bruvaH / 5 / 1 / 51 / / brUgaH paJcAnAM-zca / 4 / 2 / 118 / / brUtaH parAdiH / 4 / 3 / 63 / / bhaktANNaH / 7 / 1 / 17 / bhaktaudanAdvANikaT / 6 / 4 / 72 / / bhakSehiMsAyAm / 2 / 2 / 6 // bhakSyaM hitamasmai / 6 / 4 / 66 / / bhajati / 6 / 3 / 204 / / bhajo viraNa / 5 / 1 / 146 / / bhajibhAsimido ghuraH / 5 / 2 / 74 / / bhaJje vA / 4 / 2 / 48 / / [ 89 / bhadroSNAt karaNe / 3 / 2 / 116 / / bhargAt traigarte / 6 / 1 / 51 / / bhartuH tulyasvaram / 3 1 / 162 / / bhartuH saMdhyAderaNa / 6 / 3 / 86 // bhartsane paryAyeNa / 7 / 4 / 60 / / bhavateH sijlupi / 4 / 3 / 12 / / bhavatorikaraNIyasau / 6 3 / 30 // bhavatvAyu-rthAt / 7 / 2 / 61 / / bhaviSyantI / 5 / 3 / 4 / bhaviSyantI - he / 3 / 3 / 15 / / bhave / 6 / 3 / 123 / / bhavyageyajanya - navA / 5 / 1 / 7 / bhastrAderikaT / 6 / 4 / 24 / / bhAgavittitA vA / 6 / 1 / 105 / / bhAgAdyekau / 6 / 4 / 160 / / bhAgini ca - bhiH / 2 / 2 / 37 / / bhAge'STamAJJaH / 7 / 3 / 24 / / bhAjagoraNa--ze / 2 / 4 / 30 / / bhANDAt samAcitau / 3 / 4 / 40 / / bhAdito vA / 2 / 3 / 27 / / bhAnnetuH / 7 / 3 / 133 / / bhAvakarmaNoH / / 4 / 68 / / bhAvaghaJo--- raNaH / 6 / 2 / 114 / / bhAvavacanAH / 5 / 3 / 15 / bhAvAkartrI : H / 5 / 3 / 18 / / bhAvAdimaH / 6 / 4 / 21 / / bhAve / 5 / 3 / 122 / / bhAve cAzi - khaH / 5 / 1 / 130 / / bhAve tvatal / 7 / 1 / 55 / / bhAve'nupasargAt / 5 / 3 / 45 / / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane bhikSAdeH / 6 / 2 / 10 // bhikSAsenAdAyAt / 5 / 1 / 136 // bhittaM zakalam / 4 / 2 / 81 // bhidAdayaH / 5 / 3 / 108 // bhiyo navA / 4 / 2 / 66 // bhiyo rurukalukam / 5 / 2 / 76 / / bhisa ais / 1 / 4 / 2 / bhImAdayo'pAdAne / 5 / 1 / 14 // bhIruSThAnAdayaH / 2 / 3 / 33 // bhISibhUSi-bhyaH / 5 / 3 / 106 / bhIhrIbhRhostivvat / 3 / 4 / 50 // bhujanyubjaM-ge / 4 / 1 / 120 // bhujipatyA ne / 5 / 3 / 128 // bhujo-bhakSye / 4 / 1 / 117 // bhunajo'trANe / 3 / 3 / 37 / / bhuvo vaH-nyoH / 4 / 2 / 43 // bhuvo'vajJAne vA / 5 / 3 / 64 // bhUGa: prAptau rigaG / 3 / 4 / 16 / / bhUjeH SNuk / 5 / 2 / 30 // bhUtapUrve pacaraT / 7 / 2 / 78 // bhUtavaccAzaMsye vA / 5 / 4 / 2 // bhUte / 5 / 4 / 10 // bhUyaHsaMbhUyo-ca / 6 / 1 / 36 / / bhUlaka cevarNasya / 7 / 4 / 41 / / bhUzyado'l / 5 / 3 / 23 / / bhUSAkodhArtha-naH / 5 / 2 / 42 / / bhUSAdarakSepe-t / 3 / 1 / 4 // bhUSArthasan-kyau / 3 / 4 / 63 / / bhUsvaporadutau / 4 / 1 / 70 // bhRgo nAmni / 5 / 3 / 68 // bhRgo'saMjJAyAm / 5 / 1 / 45 // bhRgvaGgirasku-treH / 6 / 1 / 128 / / bhRjjo bha / 4 / 4 / 6 // bhRtipratya-kaH / 7 / 4 / 140 / / bhRtau karmaNaH / 5 / 1 / 104 // bhRvRjita -mni / 5 / 1 / 112 / / bhRzAbhIkSNyA -deH / 7 / 4 / 73 / / bhRzAbhIkSNye hi-di / 5 / 4 / 42 // bheSajAdibhyaSTayaNa / 7 / 2 / 164 // bhogavadgaurimato mni / 3 / 2 / 65 / / bhogottara-naH / 7 / 1 / 40 // bhojasUtayoH-tyoH / 2 / 4 / 81 // bhaurikya Su-ktam / 6 / 2 / 68 / / bhrAjabhAsabhASa-navA / 4 / 2 / 36 / / bhrAjyalaMkRga-SNa: / 5 / 2 / 28 // bhrAturvyaH / 6 / 1 / 88 // bhrAtuH stutau / 7 / 3 / 176 // bhrAtuSputra-yaH / 2 / 3 / 14 / / bhrAtRputrAH svasR-bhiH / 3 / 1 / 121 // bhrASTrAgnerindhe / 3 / 2 / 114 / / bhrAsabhlAsabhrama-rvA / 3 / 4 / 73 / / bhra vo'cca-TayoH / 2 / 4 / 101 // bhra vo bhra va c| 6 / 1 / 76 / / bhra znoH / 2 / 1 / 53 // bhyAdibhyo vA / 5 / 3 / 115 // bhvAderdAderghaH / 2 / 1 / 83 // bhvAdernAmino--ne / 2 / 1 / 63 / / maDDukajharAdvANa / 6 / 4 / 58 // maNyAdibhyaH / 7 / 2 / 44 // matamadasya karaNe / 7 / 1 / 14 / / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA - [ 91 matsyasya yaH / 2 / 4 / 87 / / mathalapaH / 5 / 2 / 53 / / madrabhadrAdvapane / 7 / 2 / 144 // madrAdaJ / 6 / 3 / 24 / / madhubabhrorbrAhma-ke / 6 / 1 / 43 // madhya utka-raH / 6 / 3 / 77 / / madhyAddinaNNeyA montazca / 6 / 3 / 126 / / madhyAntAd gurau / 3 / 2 / 21 // madhyAnmaH / 6 / 3 / 76 // madhye pade ni-ne / 3 / 1 / 11 / / madhvAdibhyo raH / 7 / 2 / 26 / / madhvAdeH / 6 / 2 / 73 / / manaH / 2 / 4 / 14 // manayavalapare he / 1 / 3 / 15 // manasazcAjJAyini / 3 / 2 / 15 // manurnamo-ti / 1 / 1 / 24 / / manorau ca vA / 2 / 4 / 61 // manoryANau SazcAntaH / 6 / 1 / 64 // mantasya yuvA-yoH / 2 / 1 / 10 // manthaudanasaktu-vA / 3 / 2 / 106 // mandAlpAcca medhAyAH / 7 / 3 / 138 / / manmAbjAdernAmni / 7 / 2 / 67 // manyasyAnAvA-ne / 2 / 2 / 64 // manyANNin / 5 / 1 / 116 // manvankvani-cit / 5 / 1 / 147 / / mayUravyaMsaketyAdayaH / 3 / 1 / 116 / / marutparvaNastaH / 7 / 2 / 15 / / martAdibhyo yaH / 7 / 2 / 156 // malAdImasazca / 7 / 2 / 14 / / mavyavidhivi-na / 4 / 1 / 106 // mavyasyAH / 4 / 2 / 113 // masjeH saH / 4 / 4 / 110 // mahataH-DAH / 3 / 2 / 68 // mahatsarvAdikaraNa / 7 / 1 / 42 // mahAkUlAdvAjonau / 6 / 1 / 68 / / mahArAjapro-kaNa / 6 / 2 / 110 // mahArAjAdikaNa / 6 / 3 / 205 / / mahendrAdvA / 6 / 2 / 106 / / mAMsasyAnaD-vA / 3 / 2 / 141 / / mAGayadyatanI / 5 / 4 / 36 // mAraNavaH kutsAyAm / 6 / 1 / 65 // mAtamAtRmAtRke vA / 2 / 4 / 85 / / mAtarapitaraM vA / 3 / 2 / 47 // mAturmAtaH-trye / 1 / 4 / 40 / / mAtulAcAryo-dvA / 2 / 4 / 63 // mAtRpituH svasuH / 2 / 3 / 18 / / mAtRpitrAderDeyaNIyAraNau / 6 / 1 / 60 / / mAtraT / 7 / 1 / 145 // mAthottarapada-ti / 6 / 4 / 40 / / mAduvarNo'nu / 2 / 1 / 47 / / mAnam / 6 / 4 / 166 // mAnasaMva-mni / 7 / 4 / 16 // mAnAt krItavat / 6 / 2 / 44 / / mAnAdasaMzaye lup / 7 / 1 / 143 / / mAne / 5 / 3 / 81 / / mAne kazca / 7 / 3 / 26 // mAraNatoSaNa-jJazca / 4 / 2 / 30 / / mAlAyAH kSepe / 7 / 2 / 64 / / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane mAleSIke-te / 2 / 4 / 102 // mAvAnto-vaH / 2 / 1 / 64 // mAzabda ityAdibhyaH / 6 / 4 / 44 / / mAsanizA-vA / 2 / 1 / 100 // mAsavarNabhrAtranupUrvam / 3 / 1 / 161 // mAsAdvayasi yaH / 6 / 4 / 113 / / migamIgo'khalacali / 4 / 2 / 8 / / mithyAkRgo'bhyAse / 3 / 3 / 63 / / midaH zye / 4 / 3 / 5 / / mimImAdAmitsvarasya / 4 / 1 / 20 // mucAditRphadRpha-ze / 4 / 4 / 66 // murato'nunAsikasya / 4 / 1 / 51 // muhadruhaSNuhaSNiho vA / 2 / 1 / 84 / / mUrtinicitAbhre ghanaH / 5 / 3 / 37 / / mUla vibhujAdayaH / 5 / 1 / 144 // mUlyaiH krIte / 6 / 4 / 150 / / mRgakSIrAdiSu vA / 3 / 2 / 62 / / mRgayecchA yAtrA-rdhA / 5 / 3 / 101 / / mRjo'sya vRddhiH / 4 / 3 / 42 // mRdastikaH / 7 / 2 / 171 / / mRSaH kSAntau / 4 / 3 / 28 // meghartibhayA-khaH / 5 / 1 / 106 / / meGo vA mit / 4 / 3 / 88 // medhArathAnnaveraH / 7 / 2 / 41 / / mo'kamiyamirami-maH / 4 / 3 / 55 // mo no mvozca / 2 / 1 / 67 // morvA / 2 / 1 / 1 / / mo'varNasya / 2 / 1 / 45 / / maudAdibhyaH / 6 / 3 / 182 // mnAM dhuD-nte / 1 / 3 / 36 / / mriyateradyata-ca / 3 / 3 / 42 / / ya eccAtaH / 5 / 1 / 28 // yH| 6 / 3 / 176 // yaH / 7 / 1 / 1 // yaH saptamyAH / 4 / 2 / 122 // yaturustobehulam / 4 / 3 / 64 // yajasRja-SaH / 2 / 1 / 87 / / yajAdivaceH kiti / 4 / 1 / 76 // yajAdivaz yvRt / 4 / 1 / 72 // yajijapidaMzi-kaH / 5 / 2 / 47 // yajisvapirakSi-naH / 5 / 3 / 85 / / yajeryajJAGga / 4 / 1 / 114 / / yajJAdiyaH / 6 / 4 / 176 / / yajJAnAM dakSiNAyAm / 6 / 4 / 66 / / yajJe grahaH / 5 / 3 / 65 / / yajJe JyaH / 6 / 3 / 134 / / yatro'zyAH --de: / 6 / 1 / 126 / / yaniJaH / 6 / 1 / 54 // yatro DAyan ca vA / 2 / 4 / 67 / / yataH pratini--nA / 2 / 2 / 72 / / yatkarmasparzAt--taH / 5 / 3 / 125 / / yattakima:--rvA / 7 / 1 / 15. // yattatkimanyAt / 7 / 3 / 53 / / yattadetado DAvAdiH / 7 / 1 / 146 // yathAkathAcANNaH / 6 / 4 / 100 // yathAkAmA--ni / 7 / 1 / 100 // yathAtathAdIrghottare / 5 / 4 / 51 / / yathA'thA / 3 / 1 / 41 / / yathAmukha--smin / 7 / 1 / 63 // yadbhAvo bhAvalakSaNam / 2 / 2 / 106 / / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 93 yudrudroH / 5 / 3 / yadbhadaistadvadAkhyA / 2 / 2 / 46 // yadvIkSye rAdhIkSI / 2 / 2 / 58 // yapi / 4 / 2 / 56 // yapi cAdo jagdha / 4 / 4 / 16 / / yabakGiti / 4 / 2 / 7 / / yamaH sUcane / 4 / 3 / 36 / / yamaH svIkAre / 3 / 3 / 56 / / yamamadagado'nupasargAt / 5 / 1 / 30 // yamiraminamigami--ti / 4 / 2 / 55 / / yamiraminamyA--zca / 4 / 4 / 86 / / yamo'parive--ca / 4 / 2 / 26 / / yaralavA antasthAH / 1 / 1 / 15 / / yavayavaka--dyaH / 7 / 1 / 81 // yavayavanAra--tve / 2 / 4 / 65 // yazcorasaH / 6 / 3 / 212 // yaskAdergotre / 6 / 1 / 125 // yasvare pA--Ti / 2 / 1 / 102 // yAcitApamityAt kaNa / 6 / 4 / 22 // yAjakAdibhiH / 3 / 1 / 78 / / yAjJikaukthika--kam / 6 / 2 / 122 / / yAjyA dAnaci / 5 / 1 / 26 / / yaamyuusoriymiyuusau| 4 / 2 / 123 / / yAyAvaraH / 5 / 2 / 82 // yAvatovindajIvaH / 5 / 4 / 55 / / yApAdiyattve / 3 / 1 / 31 / / yApAdibhyaH kaH / 7 / 3 / 15 / / yiH sanverNyaH / 4 / 1 / 11 / / yi luk / 4 / 2 / 102 // yujaJcakruJco no GaH / 2 / 1 / 71 // yujabhujabhaja--naH / 5 / 2 / 50 // yujAdernavA / 3 / 4 / 18 // . yujro'samAse 1 / 4 / 71 // . / / 3 / 56 / / yupUdrAghaja / 5 / 3 / 54 / / yuvarNavadavaza-haH / 5 / 3 / 28 / / yuvavRddhaM kutsArce vA / 6 / 1 / 5 / / yuvA khalati--naiH / 3 / 1 / 113 / / yuvAderaNa / 7 / 1 / 67 / / yuSmadasmadoH / 2 / 1 / 6 / / yuSmadasmado--deH / 7 / 3 / 30 / / yUnastiH / 2 / 4 / 77 / / yUni lUpa / 6 / 1 / 137 / / yUno'ke / 7 / 4 / 50 // yUyaM vayaM jasA / 2 / 1 / 13 / / ye navA / 4 / 2 / 62 // yeyau caluka ca / 7 / 1 / 164 / / ye'varNe / 3 / 2 / 100 / / yaiyakatrAvasamAse vA / 6 / 1 / 67 // yogakarmabhyAM yoko / 6 / 4 / 65 / / yogyatAvIpsA-zye / 3 / 1 / 40 // yoddhaprayojanAd yuddhe / 6 / 2 / 113 / / yo'nekasvarasya / 2 / 1 / 56 // yopAntyA --kaJ / 7 / 1 / 72 / / yo'ziti / 4 / 3 / 80 // yaudheyAderaJ / 7 / 3 / 65 / / yyakye / 1 / 2 / 25 / / yvaH padAntAt--daut / 7 / 4 / 5 // yvRt sakRt / 4 / 1 / 102 / / yvRvarNAllaghvAdeH / 7 / 1 / 66 / / yvoH pvayvya Jjane luk / 4 / 4 / 121 // Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 1 zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane : raH kakhapa - pau / 1 / 3 / 5 / / raH padAnte - yoH / 1 / 3 / 53 / / raktAnityavarNayoH / 7 / 3 / 18 / / rakSaduJchatoH / 6 / 4 / 30 / / raGkoH prANini vA / 6 / 3 / 15 / / rajaH phalemalAd grahaH / 5 / 1 / 68 / / rathavade / 3 / 2 / 131 / / rathAtsAdezca voDhuGga e / 6 / 3 / 175 / / rada / damUrcchama - ca / 4 / 2 / 66 / / tu -va / 4 / 4 / rabhalabhazaka - miH / 4 / 1 rabho'parokSAzavi / 4 / 4 101 / / / 21 / / 102 // / 126 / ramyAdibhyaH - ri / 5 / 3 raSRvarNAnno-re / 2 / 3 / 63 / / rahasyamaryA - ge / 7 / 4 / 83 / / rAgATTo rakta e / 6 / 2 / 1 / / rAjaghaH / 5 / 1 / 88 / / rAjadantAdiSu / 3 / 1 / 146 / / rAjanyAdibhyo'kaJ' / 6 / 2 / 66 // rAjanvAn surAjJi / 2 / 1 / 68 / / rAjan-sakheH / 7 / 3 / 106 / / rAtrau vaso-dya / 5 2 / 6 / / rAtryahaHsaM-rvA / 6 / 4 / 110 / / rAtsaH / 2 / 1 / 60 / / rAdephaH / 7 / 2 / 157 / / rAdhervadhe / 4 / 22 / / rAlluk / 4 / 1 / 110 / / rASTrakSatriyAt - raJa / 6 / 1 / 114 / / , rASTrAkhyAd brahmaNaH / 7 / 3 / 107 / / rASTrAdiyaH / 6 / 3 / 3 / / rASTra 'naGgAdibhyaH / 6 / 2 / 65 / / rASTrabhyaH / 6 / 3 / 44 / / ri: zakyAzIrye / 4 / 3 / 110 / / riti / 3 / 2 / 58 / / ririSTAt-tA / 2 / 2 / 82 / / rirau ca lupi / 4 / 1 / 56 / / rucikRpya - Su / 2 / 2 / 55 / / rucyAvyathyavAstavyam / 5 / 1 / 6 // rujArthasyA-ri / 2 / 2 13 / / rutpaJcakAcchidayaH / 4 / 4 / 88 / / rudavidamuSa - ca / 4 / 3 / 32 / / rudhaH / 3 / 4 / 86 // rudhAM svarAcchno- ca / 3 / 4 / 82 / / ruhaH paH / 4 / 2 / 14 / / rUDhAvantaH purAdika: / 6 / 3 / 140 / / rUpAt prazastAhatAt / 7 / 2 / 54 // rUpyottarapadAraNyANNaH / 6 / 3 / 22 // revata rohiNAd bhe / 2 / 4 / 26 / / revatyAderikaraNa / 6 / 1 / 86 / / raivatikAderIya: / 6 / 3 / 170 / / roH kAmye / 2 / 3 / 7 // rogAt pratIkAre / 7 / 2 / 82 / / ropAntyAt / 6 / 3 / 42 / / romanthAd vyApyA-Ne / 3 / 4 / 32 / / rorupasargAt / 5 / 3 / 22 / / ro re lug-taH / 1 / 3 / 41 / / roryaH / 1 / 3 / 26 // ro lupyari / 2 / 1 / 75 / / ro'zmAde: / 6 / 2 / 76 / / rnAmyantAt-DhaH / 2 / 1 / 80 / / Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 95 rlo vA / 1 / 4 / 67 // dirhsv-vaa| 1 / 3 / 31 // lakSaNavIpsye-nA / 2 / 2 / 36 / / lakSaNenAbhi-khye / 3 / 1 / 33 / / lakSmyA anaH / 7 / 2 / 32 / / laghordIrgho'svarAdeH / 4 / 1 / 64 / / laghorupAntyasya / 4 / 3 / 4 // laghoryapi / 4 / 3 / 86 / / laghvakSarAsa-kam / 3 / 1 / 160 // laGgikampyo-tyoH / 4 / 2 / 47 // labhaH / 4 / 4 / 103 / / lalATavAta-kaH / 5 / 1 / 125 / / lavaraNAdaH / 6 / 4 / 6 / / laSapatapadaH / 5 / 2 / 41 // lAkSArocanAdikaraNa / 6 / 2 / 2 // lipsyasiddhau / 5 / 3 / 10 / / limpavindaH / 5 / 1 / 60 / / liyo no'ntaH-ve / 4 / 2 / 15 // li lau| 1 / 3 / 65 / / lihAdibhyaH / 5 / 1 / 50 // lIlino-pi / 3 / 3 / 60 / / lIlinorvA / 4 / 2 / 6 // luk / 1 / 3 / 13 / / lukcAjinAntAt / 7 / 3 / 36 // lukyuttarapadasya kap na / 7 / 3 / 38 // lugasyAdetyapade / 2 / 1 / 113 / / lugAto'nApaH / 2 / 1 / 107 / / lupyayvRllenat / 7 / 4 / 112 / / lubaJcaiH / 7 / 2 / 123 // lubbahulaM puSpamUle / 6 / 2 / 57 // lubvAdhyAyAnuvAke / 7 / 2 / 72 // lubhyaJcevimohAce / 4 / 4 / 44 // ladhasa--taH / 5 / 2 / 87 / / lUnaviyAtAt pazau / 7 / 3 / 21 // lokaMpRNama-tnam / 3 / 2 / 113 // lokajJAte-rye / 7 / 4 / 84 // lokasarva--te / 6 / 4 / 157 / / lokAt / 1 / 1 / 3 // lomapicchAdeH zelam / 7 / 2 / 28 / / lomno'patyeSu / 6 / 1 / 23 // lo laH / 4 / 2 / 16 // lohitAdiza--t / 2 / 4 / 68 / / lohitAnmaNau / 7 / 3 / 17 // vNshaaderbhaa-tsu| 6 / 4 / 166 // vNshyjyaayo-vaa| 6 / 1 / 3 / / vaMzyena pUrvArthe / 3 / 1 / 26 // vaco'zabdanAmni / 4 / 1 / 114 / / vaJcasra sadhvaMsa-nIH / 4 / 1 / 50 // vaTakAdin / 7 / 1 / 166 // vataNDAt / 6 / 1 / 45 // vattasyAm / 1 / 1 / 34 // vatsazAlAd vA / 6 / 3 / 111 // vatsokSAzva--pit / 7 / 3 / 51 // vadabrajalaH / 4 / 3 / 48 // vado'pAta / 3 / 3 / 7 // vanyAGpaJcamasya / 4 / 2 / 65 / / vami vA / 2 / 3 / 83 // vamyaviti vA / 4 / 2 / 87 // vayaHzaktizIle / 5 / 2 / 24 // vayasi danta-tR / 7 / 3 / 151 // Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane vayasyanantye / 2 / 4 / 21 / / varAhAdeH kaNa / 6 / 2 / 95 // varuNendra--ntaH / 2 / 4 / 62 // vargAntAt / 6 / 3 / 128 / / varcaskAdiSva--yaH / 3 / 2 / 48 / / varNadRDhAvA / 7 / 1 / 56 // varNAd--Ni / 7 / 2 / 66 // varNAvakaJ / 6 / 3 / 21 // varNAvyayAt--raH / 7 / 2 / 156 / / vartamAnA-mahe / 3 / 3 / 6 // vartervattaM granthe / 4 / 4 / 65 // vaya'ti gamyAdiH / 5 / 3 / 1 / / vaya'ti--le / 5 / 4 / 25 // varmaNo'cakrAt / 6 / 1 / 33 // vryopsryaa-ye| 5 / 1 / 32 // varSakSara-je / 3 / 2 / 26 // varSavighne'rvAd grahaH / 5 / 3 / 50 / / varSAkAlebhyaH / 6 / 3 / 80 // varSAdayaH klIbe / 5 / 3 / 26 / / varSAdazca vA / 6 / 4 / 111 // valacyapitrAdeH / 3 / 2 / 82 // valivaTi--bhaH / 7 / 2 / 16 // vazerayaGi / 4 / 1 / 83 // vasAtervA / 6 / 2 / 67 / / vasanAt / 6 / 4 / 138 / / vasurAToH / 3 / 2 / 81 // vastareyaJ / 7 / 1 / 112 / / vasnAt / 6 / 4 / 17 / / vahati rathayu--t / 7 / 1 / 2 // vahAbhrAllihaH / 5 / 1 / 123 // vahInarasyait / 7 / 4 / 4 // vaheH praveyaH / 2 / 2 / 7 // vahesturizcAdiH / 6 / 3 / 180 // vahya krnne| 5 / 1 / 34 // vaha lyUdipadi--naN / 6 / 3 / 14 // vAH zeSe / 1 / 4 / 82 // vA'karmaNA--raNau / 2 / 2 / 4 // vAkAGkSAyAm / 5 / 2 / 10 / / vAkyasya parirvajane / 7 / 4 / 88 / / vAkrozadainye / 4 / 2 / 75 // vA klIbe / 2 / 2 / 62 // vAkSaH / 3 / 4 / 76 // vAgantau / 7 / 3 / 145 / / vAgrAnta--rAt / 7 / 3 / 154 / / vAca AlATau / 7 / 2 / 24 / / vAca ikaNa / 7 / 2 / 168 // vAcaMyamo vrate / 5 / 1 / 115 / / vAcaspati--sam / 3 / 2 / 36 / / vA jAte dviH / 6 / 2 / 137 / / vA jvalAdi-raNaH / 5 / 1 / 62 / / vAJjaleralUkaH / 7 / 3 / 101 // vA'TATayAt / 5 / 3 / 103 / / vADaveyo vRSe / 6 / 1 / 85 // vAraNa mASAt / 7 / 1 / 82 // vAtapitta--ne / 6 / 4 / 152 / / vAtAtIsAra--ntaH / 7 / 2 / 61 // vA tRtIyAyAH / 3 / 2 / 3 / / vAtorikaH / 6 / 4 / 132 / / vAtmane / 3 / 4 / 63 / / vAtyasaMdhiH / 1 / 2 / 31 / / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 97 vA dakSiNAt-pAH / 7 / 2 / 116 // vAdezca raNakaH / 5 / 2 / 67 / / vAdyatanIkriyA-rgIG / 4 / 4 / 28 // vAdyatanI purAdau / 5 / 2 / 15 / / vAdyAt / 6 / 1 / 11 / / vAdrau / 2 / 1 / 46 // vA dviSAto'naH pus / 4 / 2 / 61 / / vA''dhAre'mAvAsyA / 5 / 1 / 21 // vA nAmni / 1 / 2 / 20 // . vA nAmni / 7 / 3 / 156 // vaantike|3|1 / 147 // vAntamAnti-Sad / 7 / 4 / 31 / / vAnyataH pumaan-re| 1 / 4 / 62 // vAnyena / 6 / 1 / 133 // vApaguro gami / 4 / 2 / 5 / / vA parokSAyaGi / 4 / 1 / 10 // vA pAdaH / 2 / 4 / 6 // vApnoH / 4 / 3 / 87 / / vA bahuvrIheH / 2 / 4 / 5 // vAbhinivizaH / 2 / 2 / 22 // vA'bhyavAbhyAm / 4 / 1 / 66 / / vAmaH / 4 / 2 / 57 / / vAmadevAdyaH / 6 / 2 / 135 // vAmAdyAderInaH / 7 / 1 / 4 // vAmazasi / 2 / 1 / 55 / / vAyaraNAyanijoH / 6 / 1 / 138 / vA yuSmada-kam / 6 / 3 / 67 // vAyvRtupitruSaso yaH / 6 / 2 / 106 / / vAre kRtvas / 7 / 2 / 106 // vArdhAcca / 7 / 3 / 103 // vA lipsAyAm / 3 / 3 / 61 // vAlpe / 7 / 3 / 146 // vaavaapyo-pii| 3 / 2 / 156 // vA vetteH kvasuH / 5 / 2 / 22 // vA veSTaceSTaH / 4 / 1 / 66 // vAzina Ayanau / 7 / 4 / 46 // vAzmano vikAre / 7 / 4 / 63 // vAzvAdIyaH / 6 / 2 / 16 / / vASTana prAH syAdau / 1 / 4 / 52 / / : / 6 / 3 / 207 // vA svIkRtau / 4 / 3 / 40 // vAhanAt / 6 / 3 / 178 // vAharpatyAdayaH / 1 / 3 / 58 / / vAhIkeSu grAmAt / 6 / 3 / 36 // vAhIkeSvabrAhma-bhyaH / 7 / 3 / 63 // vA hetusiddhau ktaH / 5 / 3 / 2 // vAhyapathyupakaraNe / 6 / 3 / 176 / / vAhyAdvAhanasya / 2 / 3 / 72 // viMzatikAt / 6 / 4 / 136 // viMzate-ti / 7 / 4 / 67 // viMzatyAdayaH / 6 / 4 / 173 // vizatyAdervA tamaT / 7 / 1 / 156 / / vikarNakuSIta-pe / 6 / 1 / 75 // vikarNacchagalA-ye / 6 / 1 / 64 // . vikAre / 6 / 2 / 30 // . vikuzamipare:-sya / 2 / 3 / 28 // / 7 / 4 / 65 / / vicAle ca / 7 / 2 / 105 // viccho naG / 5 / 3 / 86 / / vijeriTa / 4 / 3 / 18 / / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane vittaM dhanapratItam / 4 / 2 / 82 / / viSvaco viSuzca / 7 / 2 / 31 // vidRgbhyaH -Nam / 5 / 4 / 54 / / visAriNo matsye / 7 / 3 / 56 // vidyAyonisambandhAdakatra / 6 / 3 / 150 / / vIpsAyAm / 7 / 4 / 80 // vidhinimantraNA-ne / 5 / 4 / 28 / / vIrunnyagrodhau / 4 / 1 / 121 // vidhyatyananyena / 7 / 1 / 8 // vRkATTeNyaNa / 7 / 3 / 64 / / vinayAdibhyaH / 7 / 2 / 166 // vRgo vastre / 5 / 3 / 52 / / vinA te tRtIyA ca / 2 / 2 / 115 // vRjimadrAddezAt kaH / 6 / 3 / 38 // vinimeyadyUtapaNaM-hoH / 2 / 2 / 16 // vRttisargatAyane / 3 / 3 / 48 / / vindviccha / 5 / 2 / 34 // vRtto'papATho'nuyoge / 6 / 4 / 67 // vinmatorNISThe-lup / 7 / 4 / 32 / / vRttyanto'saSe / 1 / 1 / 25 // vipariprAtsarteH / 5 / 2 / 55 / / vRddhastriyAH-gazca / 6 / 1 / 87 // vibhaktitha-bhAH / 1 / 1 / 33 // vRddhasya ca jyaH / 7 / 4 / 35 // vibhaktisa-yam / 3 / 1 / 36 / / vRddhAdya ni / 6 / 1 / 30 // vibhAjayitR-ca / 6 / 4 / 52 / / vRddhiH svareSvA-te / 7 / 4 / 1 / / vimuktaderaN / 7 / 2 / 73 / / vRddhirAraidaut / 3 / 3 / 1 / / viyaH prajane / 4 / 2 / 13 // vRddhiryasya sva-diH / 6 / 1 / 8 / / virAgAdviraGgazca / 6 / 4 / 183 / / vRddhejaH / 6 / 3 / 28 // virAme vaa| 1 / 3 / 51 // vRddho yUnA tanmAtrabhede / 3 / 1 / 124 // virodhinAma-svaiH / 3 / 1 / 130 // vRbhikSiluNTi-kaH / 5 / 2 / 70 // vivadhavIvadhAd vA / 6 / 4 / 25 / / vRdbhayaH syasanoH / 3 / 3 / 45 // vivAde vA / 3 / 3 / 80 // vRndAdArakaH / 7 / 2 / 11 // vivAhe dvandvAdakal / 6 / 3 / 163 // vRndArakanAgakuJjaraiH / 3 / 1 / 108 // vizapatapada-kSNye / 5 / 4 / 81 // vRSAzvAnmaithune sso'ntaH / 4 / 3 / 114 // vizAkhASA-NDe / 6 / 4 / 120 / / vRssttimaan-vaa| 5 / 4 / 57 / / viziruhi-dAt / 6 / 4 / 122 // va to navA'nA-ca / 4 / 4 / 35 // vizeSaNaM vi-zca / 3 / 1 / 66 / / veH / 2 / 3 / 54 // vizeSaNamantaH / 7 / 4 / 113 / / veH kRgaH-ze / 3 / 3 / 85 // vizeSaNasa-hau / 3 / 1 / 150 // veH khukhagram / 7 / 3 / 163 / / vishessaaviv-)| 5 / 2 / 5 // veH skando'ktayoH / 2 / 3. / 51 // vizramervA / 4 / 3 / 56 / / veH straH / 2 / 3 / 23 // Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 99 veH svArthe / 3 / 3 / 50 / / vege sarterdhAt / 4 / 2 / 107 // veTo'pataH / 4 / 4 / 62 / / veNakAdibhya IyaraNa / 6 / 3 / 66 / / vetanAderjIvati / 6 / 4 / 15 // vetticchidabhidaH kit / 5 / 2 / 75 // vetteH kit / 3 / 4 / 51 // vetternavA / 4 / 2 / 116 // vedasahazru-nAm / 3 / 2 / 41 / / vedUto'navya-de / 2 / 4 / 18 // vedenbrAhmaNamatraiva / 6 / 2 / 130 / / veyivadanAzva-nam / 5 / 2 / 3 // veyuvo'striyAH / 1 / 4 / 30 // verayaH / 4 / 1 / 74 / / verazabde prathane / 5 / 3 / 66 // verdahaH / 5 / 2 / 64 / / vervay / 4 / 4 / 16 / / vevicakattha-naH / 5 / 2 / 56 // vevistRte-ttau| 7 / 1 / 123 // vezca droH / 5 / 2 / 54 // veSTayAdibhyaH / 6 / 4 / 65 / / vesuso'pekSAyAm / 2 / 3 / 11 // vaikatra dvayoH / 2 / 2 / 85 // vaikavyaJjane pUrye / 3 / 2 / 105 // vaikAta / 7 / 3 / 55 / / vaikAt-raH / 7 / 3 / 52 / / vaikAd dhyamaJ / 7 / 2 / 106 / / vaiDUryaH / 6 / 3 / 158 / / vaiNe kvaraNaH / 5 / 3 / 27 // votAt prAk / 5 / 4 / 11 // vottarapada-hnaH / 2 / 3 / 75 / / vottarapade'rdhe / 7 / 2 / 125 // vottarAt / 7 / 2 / 121 / / vodaH / 5 / 3 / 61 // vodazvitaH / 6 / 2 / 144 // vopakAdeH / 6 / 1 / 130 / / vopamAnAt / 7 / 3 / 147 / / vopAt / 3 / 3 / 106 // vopAderaDAkau ca / 7 / 3 / 36 // vomAbhaGgAtilAt / 7 / 1 / 83 / / vorgugaH seTi / 4 / 3 / 46 // vorNoH / 4 / 3 / 16 / / vorNoH / 4 / 3 / 60 // voz2a da-saT / 7 / 1 / 142 / / vordhvAt / 7 / 3 / 156 // vo vidhanane jaH / 4 / 2 / 16 / / vozanaso-sau / 1 / 4 / 80 // vozInareSu / 6 / 3 / 37 // vau vartikA / 2 / 4 / 110 / / vau viSkiro vA / 4 / 4 / 66 / / vau vyaJjanAdeH-yva / 4 / 3 / 25 / / vauSThautau-se / 1 / 2 / 17 // vyaH / 4 / 1 / 77 // . . vyaktavAcAM sahoktau / 3 / 3 / 76 // vyaco'nasi / 4 / 1 / 82 / / vyaJjanasyA-luk / 4 / 1 / 44 // vyaJjanasyAnta IH / 7 / 2 / 126 / / vyaJjanAcchnAherAnaH / 3 / 4 / 80 / / Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane vya JjanAttaddhitasya / 2 / 4 / 88 / / vya JjanAt pa-vA / 1 / 3 / 47 / / vya JjanAdereka--vA / 3 / 4 / 6 // vyaJjanAde myupAntyAd vA / 2 / 3 / 87 // vya JjanAdervo--taH / 4 / 3 / 47 / / vya JjanAd ghaJ / 5 / 3 / 132 // vya JjanA: sazca daH / 4 / 3 / 78 // vyaJjanAnAmaniTi / 4 / 3 / 45 / / vyaJjanAntasthA--dhyaH / 4 / 2 / 71 / / vyaJjanebhya upasikta / 6 / 4 / 8 // vyatihAre'nIhA--JaH / 5 / 3 / 116 / / vyatyaye lugvA / 1 / 3 / 56 // vyadhajapamadbhyaH / 5 / 3 / 47 / / vyapAbherlaSaH / 5 / 2 / 60 / / ... vyayodroH karaNe / 5 / 3 / 38 / / vyavAt svano'zane / 2 / 3 / 43 / / vyastavyatyastAt / 6 / 3 / 7 / / vyastAcca kra--kaH / 6 / 4 / 16 / / vyasthavaNavi / 4 / 2 / 3 // vyAghrAghra prA--soH / 5 / 1 / 57 / / vyApare ramaH / 3 / 3 / 105 / / vyAdibhyo NikekaNau / 6 / 3 / 34 / / vyAptau / 3 / 1 / 61 // vyAptau ssAt / 7 / 2 / 130 // vyApyAccevAt / 5 / 4 / 71 / / vyApyAdAdhAre / 5 / 3 / 88 / / vyApye kta naH / 2 / 2 / 16 // vyApye ghurake--cyam / 5 / 1 / 4 / / vyApye dvidro--yAm / 2 / 2 / 50 / / / vyAzraye sutaH / 7 / 2 / 81 // vyAsavaruTa--cAk / 6 / 1 / 38 // vyAharati mRge / 6 / 3 / 121 // vyudaH kAku--luk / 7 / 3 / 165 // vyudastapaH / 3 / 3 / 87 / / vyupAcchIGaH / 5 / 3 / 77 // vyuSTAdiSvaNa / 6 / 4 / 66 / / vyosyamoryaGi / 4 / 1 / 85 / / vyoH / 1 / 3 / 23 / / vratAd bhujitannivRttyoH / 3 / 4 / 43 / / vratAbhIkSNye / 5 / 1 / 157 // vAtAdastriyAm / 7 / 3 / 61 // brAtAdInaJ / 6 / 4 / 16 / / vrIhizAlereyaNa / 7 / 1 / 80 // vrIheH puroDAze / 6 / 2 / 51 // vrIhyarthatundA--zca / 7 / 2 / 6 // vrIhyAdibhyastau / 7 / 2 / 5 // zaM saM svayaM--DuH / 5 / 2 / 84 / / zaMsipratyayAt / 5 / 3 / 105 / / zakaH karmaNi / 4 / 4 / 73 / / zaka-dhRSa-jJA-rabha--tum / 5 / 4 / 60 / / zakaTAdaNa / 7 / 1 / 7 // zakalakardamAd vA / 6 / 2 / 3 / / zakalAderya JaH / 6 / 3 / 27 / / zakAdibhyo nerlup / 6 / 1 / 120 / / zakitakicati--t / 5 / 1 / 26 // zakRt stambAd--gaH / 5 / 1 / 100 // zakojijJAsAyAm / 3 / 3 / 73 // zaktArthavaSaTnamaH--bhiH / 2 / 2 / 68 // zaktArhe kRtyAzca / 5 / 4 / 35 / / zaktiyaSTeSTIkaraNa / 6 / 4 / 64 / / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 101 zakta : zastre / 2 / 4 / 34 // zaGktta ra-ca / 6 / 4 / 60 // zaNDikAderyaH / 6 / 3 / 215 / / shtrudraattau| 6 / 2 / 104 // zataSaSTe: patha ikaT / 6 / 2 / 124 / / zatAt keva-kau / 6 / 4 / 131 // zatAdimAsA-rAt / 7 / 1 / 157 / / zatAdyaH / 6 / 4 / 145 // zatrAnazAve-syau / 5 / 2 / 20 // zadiragatau zAt / 4 / 2 / 23 // zadeH ziti / 3 / 3 / 41 / / zanzadvizateH / 7 / 1 / 146 // zapa upalambhane / 3 / 3 / 35 // zapabharadvAjAdAtreye / 6 / 1 / 50 // zabdaniSkaghoSamizre vA / 3 / 2 / 18 / / zabdAdeH kRtau vA / 3 / 4 / 35 // zamaSTakAt--raNa / 5 / 2 / 46 / / zamo darzane / 4 / 2 / 28 / / zamo nAmnyaH / 5 / 1 / 134 / / zamyA rurau / 7 / 3 / 48 / / zamyA laH / 6 / 2 / 34 // zamsaptakasya zye / 4 / 2 / 111 / / zayavAsivAse--t / 3 / 2 / 25 / / zaradaH zrAddha karmaNi / 6 / 3 / 81 / / zaradarbhakUdI--jAt / 6 / 2 / 47 / / zaradAdeH / 7 / 3 / 12 / / zarkarAderaNa / 7 / 1 / 118 / / zarkarAyA ika--Na ca / 6 / 2 / 78 // zalAluno vA / 6 / 4 / 56 / / zaSase za vA / 1 / 3 / 6 // zasotA--si / 1 / 4 / 46 / / zaso naH / 2 / 1 / 17 // zastrajIvi-vA / 7 / 3 / 62 // shaakttshaa-|| 7 / 1 / 78 // zAkalAdakaJ ca / 6 / 3 / 173 // zAkIpa-zca / 7 / 2 / 30 // zAkhAdeyaH / 7 / 1 / 114 // zANAt / 6 / 4 / 146 / / .. zAn-dAn-mAn-badhA-taH / 3 / 4 / 7 // zApe vyApyAta / 5 / 4 / 52 / / zAbdikadArda-kam / 6 / 4 / 45 / / zAlayaudiSA-li / 6 / 1 / 37 / / zAlInakau-nam / 6 / 4 / 185 // zAsas-hana:-hi / 4 / 2 / 84 / / zAsUyudhidRzi-naH / 5 / 3 / 141 // zAstyasUvakti-raG / 3 / 4 / 60 // zikSAdezcAraNa / 6 / 3 / 148 / / zikhAdibhya in / 7 / 2 / 4 // zikhAyAH / 6 / 2 / 76 / / ziTaH pratha-sya / 1 / 3 / 35 / / ziTayaghoSAt / 1 / 3 / 55 // ziTayAdyasya dvitIyo vA / 1 / 3 / 56 // ziDDhe'nusvAraH / 1 / 3 / 40 // zidavit / 4 / 3 / 20 // zirasaH zIrSan / 3 / 2 / 101 // zirISAdikakaNau / 6 / 2 / 77 // ziro'dhasa:-kye / 2 / 3 / 4 // zighuTa / 1 / 1 / 28 // Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane zilAyA eyacca / 7 / 1 / 113 / / zilAlipA-tre / 6 / 3 / 186 / / zilpam / 6 / 4 / 57 // zivAderaNa / 6 / 1 / 60 // zizukrandA-yaH / 6 / 3 / 200 // zIGa e: ziti / 4 / 3 / 104 // zIGo rat / 4 / 2 / 115 // zIzraddhAnidrA--luH / 5 / 2 / 37 // zItAcca kAriNi / 7 / 1 / 186 / / zItoSNatR-he / 7 / 1 / 62 // zItoSNAdRtau / 7 / 3 / 20 / / zIrSaH svare taddhite / 3 / 2 / 103 // zIrSacchedAdyo vA / 6 / 4 / 184 // zIlam / 6 / 4 / 56 // zIlikAmi--NaH / 5 / 1 / 73 / / zukrAdiyaH / 6 / 2 / 103 // zuGgAbhyAM bharadvAje / 6 / 1 / 63 // zuNDikAderaNa / 6 / 3 / 154 / / zunaH / 3 / 2 / 60 / / zunIstana-TdheH / 5 / 2 / 116 // zuno vazcodUt / 7 / 1 / 33 / / zubhrAdibhyaH / 6 / 1 / 73 // zuSkacUrNa-va / 5 / 4 / 60 / / zUrpAdvAJ / 6 / 4 / 137 // zUlAt pAke / 7 / 2 / 142 // zUlokhAd yaH / 6 / 2 / 141 / / zRGkhala--bhe / 7 / 1 / 161 / / zRGgAt / 7 / 2 / 12 // zR.-kama-gama-kaN / 5 / 2 / 40 // za vanderAruH / 5 / 2 / 35 // zepapucchalA-naH / 3 / 2 / 35 / / zevalAdyAde-yAt / 7 / 3 / 43 / / zeSAt parasmai / 3 / 3 / 100 // zeSAd vA / 7 / 3 / 175 // zeSe / 2 / 2 / 81 / / zeSe / 6 / 3 / 1 // zeSe bhaviSyantyayadau / 5 / 4 / 20 / / zeSe luk / 2 / 1 / 8 // shokaapnud-ke| 5 / 1 / 143 // zobhamAne / 6 / 4 / 102 // zo vrate / 4 / 4 / 13 / / zaunakAdibhyo riNan / 6 / 3 / 186 / / zau vA / 4 / 2 / 65 / / znazcAtaH / 4 / 2 / 66 / / znAstyorluk / 4 / 2 / 60 // zyaH zIrdravamUrti--" / 4 / 1 / 67 / / zyazavaH / 2 / 1 / 116 / / zyAmalakSaNA--STe / 6 / 1 / 74 / / zyAvArokAdvA / 7 / 3 / 153 // zyetaitaharita-nazva / 2 / 4 / 36 // zyainaMpAtA--tA / 6 / 2 / 115 / / zraH zRtaM haviH kSIre / 4 / 1 / 100 / / zranthagrantho nluk--ca / 4 / 1 / 27 / / zrapeH prayokye / 4 / 1 / 101 / / zravaNAzvatthAnnAmnyaH / 6 / 2 / 8 / / zraviSThASADhAdIyaNa ca / 6 / 3 / 105 / / shraannaamaaNsau-vaa| 6 / 4 / 71 / / zrAddhamadya--nau / 7 / 1 / 166 // Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 103 zritAdibhiH / 3 / 1 / 62 / / zrumacchamI-yaJ / 7 / 3 / 68 / / zruvo'nAprateH / 3 / 3 / 71 / / zrusadavasabhyaH --vA / 5 / 2 / 1 / / zrusra drupa--rvA / 4 / 1 / 61 / / zreNyAdikRtA--rthe / 3 / 1 / 104 / / zrotriyAdaluk ca / 7 / 1 / 71 / / zrotrauSadhi--ge / 7 / 2 / 166 / / zro vAyuvarNanivRtte / 5 / 3 / 20 // zrautikRvudhiyu-dam / 4 / 2 / 108 / / zvAdibhyaH / 5 / 3 / 62 / / zlAghaha nusthA--jye / 2 / 2 / 60 / / zliSaH / 3 / 4 / 56 / / zliSazIG--ktaH / 5 / 1 / 6 // zvagaNAdvA / 6 / 4 / 14 / / zvan-yuvan-ma--uH / 2 / 1 / 106 // zvayatyasUvaca-ptam / 4 / 3 / 103 // zvazuraH zvazrUbhyAM vA / 3 / 1 / 123 // zvazurAdyaH / 6 / 1 / 61 / / zvasajapavama-maH / 4 / 4 / 75 / / zvasastAdiH / 6 / 3 / 84 / / zvaso vasIyasaH / 7 / 3 / 121 / / zvastanI tA-tAsmahe / 3 / 3 / 14 / / zvAdibhyo'J / 6 / 2 / 26 / / zvAderiti / 7 / 4 / 10 // zvetAzvAzvatara-luk / 3 / 4 / 45 / / zvervA / 4 / 1 / 86 // SaH so'STaya-kaH / 2 / 3 / 18 / / SaTkati-thaT / 7 / 1 / 162 // SaTtve SaDgavaH / 7 / 1 / 135 // SaDavarjeka-re / 7 / 3 / 40 // SaDhoH kaH si / 2 / 1 / 62 / / SaNmAsAdavayasi-kau / 6 / 4 / 108 // SaNmAsAdya-karaNa / 6 / 4 / 115 / / SaSTayAderaH-de: / 7 / 1 / 158 / / SaSThAt / 7 / 3 / 25 // SaSTho vA'nAdare / 2 / 2 / 108 / / SaSThayayatnAccheSe / 3 / 1 / 76 / / SaSThayAH kSepe / 3 / 2 / 30 / / SaSThayAH samUhe / 6 / 2 / 6 / / SaSThayA dharthe / 6 / 4 / 50 / / SaSThayAntyasya / 7 / 4 / 106 / / SaSThayA rUpya-TU / 7 / 2 / 80 // SAtpade / 2 / 3 / 62 // SAdihan-Ni / 2 / 1 / 110 // SAvaTAdvA / 2 / 4 / 66 / Si tavargasya / 1 / 3 / 64 // Sito'Ga / 5 / 3 / 177 / / SThivUklamvAcamaH / 4 / 2 / 110 // SThvisivo'naTivA / 4 / 2 / 112 // SyA putrapatyoH -Se / 2 / 4 / 83 / / saMkaTAbhyAm / 7 / 3 / 86 / / saMkhyAkSa-ttau / 3 / 1 / 38 // saMkhyAGkAt sUtre / 6 / 2 / 128 // saMkhyADate-kaH / 6 / 4 / 130 // saMkhyAtA-vA / 7 / 3 / 117 // saMkhyAtaika-rat / 7 / 3 / 116 // saMkhyAdeH pAdA-ca / 7 / 2 / 152 // Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saMkhyAderguNAt / 7 / 2 / 136 / / saMkhyAderhAya-si / 2 / 4 / 6 // saMkhyAdezcA-caH / 6 / 4 / 80 // saMkhyAdhi-ni / 7 / 4 / 18 / / saMkhyAnAM SrNAm / 1 / 4 / 33 // saMkhyAne / 3 / 1 / 146 / / saMkhyApANDU-meH / 7 / 3 / 78 // saMkhyApUraNe DaT / 7 / 1 / 155 / / saMkhyAyAH sNgh-tthe| 6 / 4 / 171 // saMkhyAyA dhaa| 7 / 2 / 104 / / saMkhyAyA nadI-m / 7 / 3 / 61 // saMkhyAvyAyAdaGguleH / 7 / 3 / 124 // saMkhyA samAse / 3 / 1 / 163 // saMkhyA samAhAre / 3 / 1 / 28 / / saMkhyA samAhAre-yam / 3 / 1 / 66 // saMkhyAsAya--vA / 1 / 4 / 50 / / saMkhyAsaMbha-rca / 6 / 1 / 66 / / saMkhyAhardivA--Ta: / 5 / 1 / 102 / / saMkhyaikArthA-zas / 7 / 2 / 151 // saMgate'jaryam / 5 / 1 / 5 / / saMghaghoSA-JaH / 6 / 3 / 172 // saMghe'nA / 5 / 3 / 80 / / saMcAyyakuNDa-tau / 5 / 1 / 22 // saMjJA durvA / 6 / 1 / 6 // saMdhyakSarAttena / 7 / 3 / 42 // saMniveH / 3 / 3 / 57 // saMniverardaH / 4 / 4 / 63 // . . saMnivyupAdyamaH / 5 / 3 / 25 // saMparivyanuprAdvadaH / 5 / 2 / 58 // saMpareH kRgaH ssaT / 4 / 4 / 61 // saMparervA / 4 / 1 / 78 // saMpraterasmRtau / 3 / 3 / 66 / / saMpradAnAccAnya-yaH / 5 / 1 / 15 / / saMprAjjA jJau / 7 / 3 / 155 // saMprAdvasAt / 5 / 2 / 61 // saMpronneH saM-pe / 7 / 1 / 125 // saMbandhinAM saMbandhe / 7 / 4 / 121 / / saMbhavadavaharatozca / 6 / 4 / 162 / / sNbhaavne'lmrthe-ktau| 5 / 4 / 22 / / saMbhAvane siddhavat / 5 / 4 / 4 / / saMmatyasU-taH / 7 / 4 / 86 // saMmadapramadau harSe / 5 / 3 / 33 // saMyogasyA-k / 2 / 1 / 88 // saMyogAt / 2 / 1 / 52 / / saMyogAdinaH / 7 / 4 / 53 / / saMyogAdRtaH / 4 / 4 / 37 // saMyogAdadarteH / 4 / 3 / 6 / / saMyogAdervA-SyeH / 4 / 3 / 65 / / saMvatsarAna-ca / 6 / 3 / 116 // saMvatsarAt-NoH / 6 / 3 / 60 // saMviprAvAt / 3 / 3 / 63 / / saMveH sRjaH / 5 / 2 / 57 / / saMzayaM prApte jnyeye| 6 / 4 / 63 / saMsRSTe / 6 / 4 / 5 // saMskRte / 6 / 4 / 3 / / . . saMskRte bhakSye / 6 / 2 / 140 // saMstoH / 5 / 3 / 66 // saH sijastedisyoH / 4 / 3 / 65 / / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 105 sakthyakSNaH svAGge / 7 / 3 / 126 // sakhivaNigdUtAdyaH / 7 / 1 / 63 // sakhyAdereyaNa / 6 / 2 / 88 / / sakhyurito'zAvat / 1 / 4 / 83 // sajuSaH / 2 / 1 / 73 / / sajervA / 2 / 3 / 38 / / sati / 5 / 2 / 16 // satIcchArthAt / 5 / 4 / 24 // satIrthyaH / 6 / 4 / 78 / / satyAmadAstoH kAre / 3 / 2 / 112 / / satyAdazapathe / 7 / 2 / 143 / / satyArthavedasyAH / 3 / 4 / 44 // satsAmIpye sadvadvA / 5 / 4 / 1 // sadAdhune-hi / 7 / 2 / 96 // sado'prateH-deH / 2 / 3 / 44 // sadyo'dya--hni / 7 / 2 / 67 // sanastatrA''vA / 4 / 3 / 66 / / sani / 4 / 2 / 61 // sanIGazca / 4 / 4 / 25 / / sanbhikSAzaMseruH / 5 / 2 / 33 // sanmahatparamo--yAm / 3 / 1 / 107 / / sanyaGazca / 4 / 1 / 3 // sanyasya / 4 / 1 / 56 / / sapatnyAdau / 2 / 4 / 50 // sapatrAniSpatrA--ne / 7 / 2 / 138 // sapiNDe vayaHsthAnA--dvA / 6 / 1 / 4 // sapUrvAt-dvA / 2 / 1 / 32 // sapUrvAdikaraNa / 6 / 3 / 70 // saptamI-Imahi / 3 / 3 / 7 // saptamI cA-Ne / 2 / 2 / 106 // saptamI cordhva-ke / 5 / 3 / 12 // saptamI co-ke / 5 / 4 / 30 / / . saptamI dvitI-bhyaH / 7 / 2 / 134 / / saptamI yadi / 5 / 4 / 34 // . saptamI zauNDAyaiH / 3 / 1 / 88 // saptamyadhikaraNe / 2 / 2 / 95 // saptamyartha kri-ttiH / 5 / 4 / 6 / / saptamyAH / 5 / 1 / 166 // saptamyAH / 7 / 2 / 64 // saptamyA AdiH / 7 / 4 / 114 / / saptamyA pUrvasya / 7 / 4 / 105 / / saptamyA vA / 3 / 2 / 4 / / saptamyatApyorbADhe / 5 / 4 / 21 // sabrahmacArI / 3 / 2 / 150 / / samaH kSNoH / 3 / 3 / 26 // samaH khyaH / 5 / 1 / 77 // samaH pRcaipajvareH / 5 / 2 / 56 // samajanipaniSada-gaH / 5 / 3 / 66 // samatyapAbhi-raH / 5 / 2 / 62 / / samanuvyavAddhaH / 5 / 2 / 63 / / samayAt prAptaH / 6 / 4 / 124 / / samayAdyA-yAm / 7 / 2 / 137 // samarthaH padavidhiH / 7 / 4 / 122 // samavAndhAttamasaH / 7 / 3 / 80 // samastatahite vA / 3 / 2 / 136 // smsttiiyyaa|3|3|32 // samAMsamI-nam / 7 / 1 / 105 / / samAnapUrva-t / 6 / 3 / 76 // Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane samAnasya dharmAdiSu / 3 / 2 / 146 // samAnAdamo'taH / 1 / 4 / 46 // samAnAnAM-rghaH / 1 / 2 / 1 // samAnAmarthenaika: zeSaH / 3 / 1 / 118 // samAyA InaH / 6 / 4 / 106 // samAsAntaH / 7 / 3 / 66 / / samAse'gneH stutaH / 2 / 3 / 16 / / samAse'samastasya / 2 / 3 / 13 / / / samiraNA sugaH / 5 / 3 / 63 // samidhA -nyaNa / 6 / 3 / 162 / / samIpe / 3 / 1 / 35 / / / samudAGo yameragranthe / 3 / 3 / 18 // samudo'jaH pazau / 5 / 3 / 30 / / samudrAnnanAvoH / 6 / 3 / 48 / / samUhArthAt samavete / 6 / 4 / 46 / / sameM'ze'dhaM navA / 3 / 1 / 54 // samogama-zaH / 3 / 3 / 84 / / samo giraH / 3 / 3 / 66 / / samo jJo'-vA / 2 / 2 / 51 // samo muSTau / 5 / 3 / 58 / / samo vA / 5 / 1 / 46 / / samrAjaH kSatriye / 6 / 1 / 101 // samrAT / 1 / 3 / 16 // sayasitasya / 2 / 3 / 47 / / sarajasopa-vam / 7 / 3 / 64 // sarUpAd dre-vat / 6 / 3 / 206 / / saro'no-mnoH / 7 / 3 / 115 / / sarteH sthira-tsye / 5 / 3 / 17 // sartyatairvA / 3 / 4 / 61 / / sarvacarmaNa Inenau / 6 / 3 / 165 / / sarvajanANNyenau / 7 / 1 / 16 // sarvapazcA-yaH / 3 / 1 / 80 / / sarvANNA vA / 7 / 1 / 43 // sarvAt sahazca / 5 / 1 / 111 / / sarvAdayo'syAdau / 3 / 2 / 61 / / srvaadivissvg-nycau| 3 / 2 / 122 / / sarvAdeH pa-ti / 7 / 1 / 64 // sarvAdeH sarvAH / 2 / 2 / 116 // sarvAdeH smai-smAtau / 1 / 4 / 7 / / sarvAderDaspUrvAH / 1 / 4 / 18 // sarvAderin / 7 / 2 / 56 / / sarvAnnamatti / 7 / 1 / 18 / / sarvAMza-yAt / 7 / 3 / 118 // sarvobhayA-sA / 2 / 2 / 35 / / salAturAdIyaNa / 6 / 3 / 217 / / savizeSaNa-kyam / 1 / 1 / 26 / / sasarvapUrvAllup / 6 / 2 / 127 / / sasta: si / 4 / 3 / 62 / / / sasnau prazaste / 7 / 2 / 172 // sasme hyastanI ca / 5 / 4 / 40 / / sasya zaSau / 1 / 3 / 61 // sasyAd guNAt-te / 7 / 1 / 178 // sastrikridadhi-mi / 5 / 2 / 36 // saharAjabhyAM-dheH / 5 / 1 / 167 // sahalubheccha -deH / 4 / 4 / 46 / / sahasamaH sadhrisami / 3 / 2 / 123 / / sahastena / 3 / 1 / 24 / / sahasrazata-daNa / 6 / 4 / 136 // Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 107 sahasya so'nyArthe / 3 / 2 / 143 // sahAttulyayoge / 7 / 3 / 178 // sahAyAd vA / 7 / 1 / 62 / / sahArthe / 2 / 2 / 45. // sahivahe-sya / 1 / 3 / 43 / / sAkSAdAdizcvya rthe / 3 / 1 / 14 / / sAkSAdraSTA / 7 / 1 / 167 / / sAtihetiyUti-ti / 5 / 3 / 64 // sAdeH / 2 / 4 / 46 / / sAdezvAtadaH / 7 / 1 / 25 // sAdhakatamaM karaNam / 2 / 2 / 24 / / sAdhunA / 2 / 2 / 102 / / sAdhupuSyatpacyamAne / 6 / 3 / 117 / / sAdhau / 5 / 1 / 155 // sAmIpye'dho-ri / 7 / 4 / 76 // sAyaMciraMprA-yAt / 6 / 3 / 88 / / sAyAhnAdayaH / 3 / 1 / 53 // sAravaizvA-yam / 7 / 4 / 30 // saalvaat-ttau| 6 / 3 / 54 / / saalvaaNshprty-diny| 6 / 1 / 117 // sAsya paurNamAsI / 6 / 2 / 18 / / sAhisAtive-t / 5 / 1 / 56 // sikatAzarkarAt / 7 / 2 / 35 // sici-parasmai-ti / 4 / 3 / 44 / / sico'JjaH / 4 / 4 / 84 / / sico yaGi / 2 / 3 / 60 / / sijadyatanyAm / 3 / 4 / 53 / / sijAziSAvAtmane / 4 / 3 / 35 // sijvido'bhuvaH / 4 / 2 / 62 / / siddhiH -t / 1 / 1 / 2 // siddhau tRtIyA / 2 / 2 / 43 / / sidhmAdi-gbhyaH / 7 / 2 / 21 / / sidhyaterajJAne / 4 / 2 / 11 / / sindhvapakarAt kAraNau / 6 / 3 / 101 // sindhvAderaJ / 6 / 3 / 216 // siMhAdyaiH pUjAyAm / 3 / 1 / 86 / / sItayA saMgate / 7 / 1 / 27 / / suH pUjAyAm / 3 / 1 / 44 / / sukhAdeH / 7 / 2 / 63 / / . sukhAderanubhave / 3 / 4 / 34 / / sugadurgamAdhAre / 5 / 1 / 132 / / sugaH syasani / 2 / 3 / 62 / / sug dviSAhaH-tye / 5 / 2 / 26 // suco vA / 2 / 3 / 10 // sujvArthe saM-hiH / 3 / 1 / 16 // sutaMgamAderiJ / 6 / 2 / 85 / / sudurvyaH / 4 / 4 / 108 // supanthyAdervyaH / 6 / 2 / 84 / / supUtyutsu-raNe / 7 / 3 / 144 / / suprAtasuzva-dam / 7 / 3 / 126 / / subhvAdibhyaH / 7 / 3 / 182 / / suyajoDUvanip / 5 / 1 / 172 // suyAmnaH sauvI-niJ / 6 / 1 / 103 / / sUrAsIdhoH pibaH / 5 / 1 / 75 / / suvarNakArSApaNAt / 6 / 4 / 143 / / susarvArdhAdrASTasya / 7 / 4 / 15 / / susaMkhyAt / 7 / 3 / 150 // susnAtAdi-ti / 6 / 4 / 42 // Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] zrIsiddhahemacandrazandAnuzAsane suharita tRNa-t / 7 / 3 / 142 / / suhRd-durhan-tre / 7 / 3 / 157 / / sUktasAmnorIyaH / 7 / 2 / 71 / / sUteH paJcamyAm / 4 / 3 / 13 / / straaddhaarnne| 5 / 1 / 13 / / sUyatyAdyoditaH / 4 / 2 / 70 // sUryAgastya yo-ca / 2 / 4 / 86 // sUryA vatAyAM vA / 2 / 4 / 64 // sRglahaH prajanAkSe / 5 / 3 / 31 // sRghasyado marak / 5 / 2 / 73 // sRjaH zrAddhe-tathA / 3 / 4 / 84 / / sRjidRziskR-vaH / 4 / 4 / 78 // sRjINa nazaSTva rap / 5 / 2 / 77 / / seH sdvAMcarurvA / 4 / 3 / 76 // seT ktayoH / 4 / 3 / 84 // seDnAniTA / 3 / 1 / 106 // senAGgakSudra-nAm / 3 / 1 / 134 / / senAntakA-ca / 6 / 1 / 102 // senAyA vA / 6 / 4 / 48 // segrase karmakartari / 4 / 2 / 73 // senivAsAdasya / 6 / 3 / 213 / / / sodaryasamAnodayauM / 6 / 3 / 112 // sodhivA / 4 / 3 / 72 // somAt sugaH / 5 / 1 / 163 / / soruH / 2 / 1 / 72 / / so vA luk ca / 3 / 4 / 27 / / so'sya brahma-toH / 6 / 4 / 116 / / so'sya bhati--zam / 6 / 4 / 168 / / so'sya mukhyaH / 7 / 1 / 160 // sau navetau / 1 / 2 / 38 // sauyAmAyani-vA / 6 / 1 / 106 // saurvIreSu kUlAt / 6 / 3 / 47 // skandasyandaH / 4 / 3 / 30 / / skabhnaH / 2 / 3 / 55 / / skRccha to-yAm / 4 / 3 / 8 // skrasRvRbhR--yAH / 4 / 4 / 81 // stambAd ghnazca / 5 / 3 / 36 // stambhUstumbhU--ca / 3 / 4 / 78 // stAdyazito-riTa / 4 / 4 / 32 // stusvajazcA --vA / 2 / 3 / 46 / / stenAnna luk ca / 7 / 1 / 64 // . stokAlpa--Ne / 2 / 2 / 76 / / stomeDaTa / 6 / 4 / 176 / / styAdivibhaktiH / 1 / 1 / 16 // striyAH / 2 / 1 / 54 / / striyAH puMso--cca / 7 / 3 / 66 / / striyA GitAM--m / 1 / 4 / 28 / / . striyAM ktiH / 5 / 3 / 61 // striyAM nAmni / 7 / 3 / 152 / / striyAM nRto--maH / 2 / 4 / 1 // striyAM lup / 6 / 1 / 46 // striyAm / 1 / 4 / 63 // striyAm / 3 / 2 / 66 // striyAmUdhaso'n / 7 / 3 / 166 / / strIdUtaH / 1 / 4 / 26 / / strI puMvacca / 3 / 1 / 125 / / strI bahuSvAyanaJ / 6 / 1 / 48 / / sthaNDilAt--to / 6 / 2 / 136 // sthalAdermadhuka--Na / 6 / 4 / 61 / / sthAglAmlApaci-snuH / 5 / 2 / 31 // Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 109 sthAdibhyaH kaH / 5 / 3 / 82 // sthAnAntago-lAt / 6 / 3 / 110 // sthAnIvAvarNavidhau / 7 / 4 / 106 // sthApAsnAtraH kaH / 5 / 1 / 142 / / sthAmAjinA-p / 6 / 3 / 63 // sthAsenisedha-pi / 2 / 3 / 40 // sthaladUra-naH / 7 / 4 / 42 // sthezabhAsa-raH / 5 / 2 / 81 / / stho vA / 5 / 3 / 66 / / snAtAdva dasamAptau / 7 / 3 / 22 // . snAnasya nAmni / 2 / 3 / 22 / / / snoH / 4 / 4 / 52 / / .. spardhe / 7 / 4 / 116 / / spRza-mRza-kRSa-vA / 3 / 4 / 54 // spRzAdisRpo vA / 4 / 4 / 112 / / spRzo'nudakAt / 5 / 1 / 146 / / spRheApyaM vA / 2 / 2 / 26 / / sphAya sphAv / 4 / 2 / 22 // sphAyaH sphI vA / 4 / 1 / 14 // sphura-sphulorghatri / 4 / 2 / 4 / / smiGa: prayoktuH svArthe / 3 / 3 / 61 // smRtyarthadayezaH / 2 / 2 / 11 // smRdR tvarapratha-raH / 4 / 1 / 65 / / smRdRzaH / 3 / 3 / 72 // sme ca vrtmaanaa| 5 / 2 / 16 // sme paJcamI / 5 / 4 / 31 // smya jasahiMsa--raH / 5 / 2 / 76 // syadojave / 4 / 2 / 53 // syAdAvasaMkhyeyaH / 3 / 1 / 116 / / syAderive / 7 / 1 / 52 / / syAdau vaH / 2 / 1 / 57 / / syaujasa-diH / 1 / 1 / 18 // sras-dhvaMs-daH / 2 / 1 / 68 // sva jazca / 2 / 3 / 45 / / sva jernavA / 4 / 3 / 22 / / svajJA'jabha-kAt / 2 / 4 / 108 // svatantra kartA / 2 / 2 / 2 // svaperyaGGa ca / 4 / 1 / 80 / / svapo NAvuH / 4 / 1 / 62 / / svayaM sAmI ktana / 3 / 1 / 58 // svara-graha-dRza--vA / 3 / 4 / 66 // svara-duho vA / 3 / 4 / 60 // . svarasya pare-dhau / 7 / 4 / 110 // svara-hana-gamoH-Ti / 4 / 1 / 104 / / svarAcchau / 1 / 4 / 65 // svarAt / 2 / 3 / 85 // svarAdayo'-yam / 1 / 1 / 30 // / svarAduto--roH / 2 / 4 / 35 // svarAdupasargAt-dhaH / 4 / 4 / 6 / / svarAdedvitIyaH / 4 / 1 / 4 / / svarAdestAsu / 4 / 4 / 31 / / svare'taH / 4 / 3 / 75 // svarebhyaH / 1 / 3 / 30 / / svare vA / 1 / 3 / 24 / / svare vA'nakSe / 1 / 2 / 26 / / svarga-svasti--pau / 6 / 4 / 123 // svasRpatyorvA / 3 / 2 / 38 / / / svasnehanArthA--SaH / 5 / 4 / 65 / / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane svAGgatazcvyartha--: --zca / 5 / 4 / 86 / / svAGgAt ni / 3 / 2 / 56 / / svAGgAderakRta - heH / 2 / 4 / 46 / / svAGgAdvivRddhAtte / 7 / 2 / 10 / / svAGga enAdhra uveNa / 5 / 4 / 76 / / svAGga eSu sakte / 7 / 1 / 180 / / svAdeH znuH / 3 / 4 / 75 / / svAdvarthAdadIrghAt / 5 / 4 / 53 / / svAnminnIze / 7 / 2 / 46 / / svAmi-cihna - / 3 / 2 / 84 / / svAmi- vaizye'ryaH / 5 / 1 / 33 / / svAmIzvarA - taiH / 2 / 2 / 68 / / svAmye'dhiH / 3 / 1 / 13 / / svArthe / 4 / 4 / 60 / / sveze'dhinA / 2 / 2 / svaira-NyAm / 1 / 2 / ssaTi samaH / 1 / 3 / 12 / / haH kAla-vrIhyoH / 5 / 1 / 68 / / hatyA - bhUyaM bhAve / 5 / 1 / 36 / / hanaH / 2 / 3 / 82 / / hanaH sic / 4 / 3 / 38 / / 104 / / 15 / / hanazca samUlAt / 5 / 4 / 63 / / hanRtaH syasya / 4 / 4 / 46 / / hano gha / 2 / 3 / 64 / / hano ghnIrvadhe / 4 / 3 / 66 // hano rin / 5 / 1 / 160 / / hano'ntarghanA - deze / 5 / 3 / 34 / / hano vadha - au / 4 / 4 / 21 / / hano vA vadhU ca / 5 / 3 / 46 / / 26 / / 12 / / hano hno ghnaH / 2 / 1 / 112 / / haratyutsaGgAdeH / 6 / 4 / 23 / / haritAderana: / 6 / 1 / 55 / / halakoDAsssye puvaH / 5 / 2 / 86 / / halasIrAdikaraNa / 6 / 3 / 161 / / halasIrAdikaraNa / 7 / 1 / 6 / / halasya karSe / 7 / 1 / havaH ziti / 4 / 1 / haviranna - vA / 7 / 1 / 26 / / haviSyaSTana: kapAle / 3 / 2 / 73 / / hazazvadyugAntaH - ca / 5 / 2 / 13 / / haziTo nA - sak / 3 / 4 / 55 / / hastadanta - tau / 7 / 2 / 68 / / hastaprApye cerasteye / 5 / 3 hastArthAd graha- taH / 5 / 4 / 66 / / hastipuruSAdvAraNa / 7 / 1 / 141 / / hasti bAhukapA - tau / 5 / 1 / 86 / / hAkaH / 4 / 2 / 100 / / hAko hi: kvi / 4 / 4 / 14 // hAntasthAJ jIDbhyAM vA / 2 / 1 / 81 // 78 / / hAyanAntAt / 7 / 1 / 68 / / hitanAmno vA / 7 / 4 / 60 / / hitasukhAbhyAm / 2 / 2 / 65 / / hitAdibhiH / 3 / 1 / 71 / / himahatikASiye pad / 3 / 2 / 66 / / himAlaH sahe / 7 / 1 / 60 / / hiMsArthAdekApyAt / 5 / 4 / 74 / / hInAt svAGgAdaH / 7 / 2 / 45 / / hudhuTo hedhiH / 4 / 2 / 83 // Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 111 hakrornavA / 2 / 2 / 8 // hago gatatAcchIlye / 3 / 3 / 38 / / hago vayo'nudyame / 5 / 1 / 65 // hRdayasya--Nye / 3 / 2 / 64 // hRdbhagasindhoH / 7 / 4 / 25 / / hRdya-padya-tulya--ya'm / 7 / 1 / 11 / / hRSeH kezaloma--te / 4 / 4 / 76 // heH praznAkhyAne / 7 / 4 / 67 // hetukartR karaNe--Ne / 2 / 2 / 44 / / hetutacchIlA--t / 5 / 1 / 103 / / hetusahArthe'nunA / 2 / 2 / 38 / / hetau saM--te 6 / 4 / 153 // hetvastR-dyAH / 2 / 2 / 118 / / hemantAdvA taluk ca / 6 / 3 / 61 / / hemAdibhyo'J / 6 / 2 / 45 // hemArthAt mAne / 6 / 2 / 42 // hehaiSveSAmeva / 7 / 4 / 100 // hotrAbhya IyaH / 7 / 1 / 76 // hotrAyA IyaH / 7 / 2 / 163 / / / ho dhuTpadAnte / 2 / 1 / 82 // hau daH / 4 / 1 / 31 // hrasvaH / 4 / 1 / 36 / / hasvasya garaNaH / 1 / 4 / 41 / / hrasvasya taH pitkRti / 4 / 4 / 113 // hrasvAnG-ga -no du / 1 / 3 / 27 / / hrasvAnnAmnasti / 2 / 3 / 34 // hrasvApazca / 1 / 4 / 32 // hrasve / 7 / 3 / 46 / / hrasvo'pade vA / 1 / 2 / 22 / / hyastanI--mahi / 3 / 3 / 6 // hyo godohAdI--sya / 6 / 2 / 55 // hlAdo hlad--zca / 4 / 2 / 67 // hvaH samAhvayA-mnoH / 5 / 3 / 41 // hvaH spardhe / 3 / 3 / 56 / / hvAlisicaH / 3 / 4 / 62 / / hviNorapviti vyau / 4 / 3 / 15 / / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIhemacandrAcAryaviracitoNAdisUtrasUcI praH // 2 // agapulA--Dit // 363 / / agivilipuli-stika // 660 // agyaGgimadi--AraH / / 405 // ajisthAvRrIbhyo Na : // 768 // ajeo'ntazca // 834 / / aJceH kca vA // 656 // aJjariSNa : / / 771 / / aAjayuji-ga ca / / 666 // aJjayarteH kit / / 777 // aJjayaveriSThuH / / 764 // aDol ca vA / / 837 / / praNeDit / / 72 // praNe?'ntazca / / 836 / / aterithiH // 673 / / adupAntyaR--ntaH // 14 // aderandha ca vA / / 663 // adeNit // 104 // adermaniH / / 685 // adestrin / / 626 // pradestrINiH // 645 // ado bhuvo DutaH / / 214 / / anaso vahe:--Da: / / 1006 // anikAbhyAM taraH // 437 / / anizR pR.--pATa: / / 145 / / anerokahaH / / 565 // apuSadhanuSAdayaH / / 556 // abheryAmAbhyAm / / 663 // abheramuH // 800 // amima bhyAM Nit // 546 // amerbhahI cAntau / / 662 // amervarAdiH / / 555 / / ambhikuNThika-ca / / 614 // arjej ca // 722 // artINa bhyAM nas // 676 / / artINa bhyAM pizatazau // 536 // artIristu-maH / / 338 / / arteH zasAnaH / / 265 / / artaratniH / / 682 // arterurAzauM ca / / 667 / / arterca / / 736 // artedha ca / / 606 / / arte kSinak / / 628 / / ariSaH / / 546 // alerambusaH // 585 // avabhRniR-bhyaH / / 226 / / avAdgo'cca vA / / 226 / / aveNit / / 665 // ave ca vA / / 348 // ave ca vA / / 368 // avermaH / / 633 / / avervA / / 661 / / averhasvazca vA // 342 / / atigR bhyo'STuH / / 762 / / azaUpaH pazca / / 312 / / / azerAnno'ntazca / / 716 / / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azeDit / / 87 / / azeriMNat / / 415 // zeryazvAdiH / / 58 / / azArazvAdi: / / 622 / / azorazvAdiH / / 688 // azorazcAdau / / 270 / / praznoterIccAdeH / / 442 / / as / / 652 / AGaH kRhR-naH / / 643 / / prAGa: pariNapani - bhyaH / / 36 / / AGazca riNat / / 620 / / ApaH kvip hasvazca / / 631 / / Apo'p ca / / 238 // Apo'p ca / / 776 / / Apo'p ca / / 823 // uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA po'p ca / 861 // ApopAptA - zca / / 664 / / AragervadhaH / / 254 / / AsphAryoDit / / 218 // iGgayabibhyAmudaH / / 242 / / iraNa As / / 688 // iraNaH / / 581 // iNaH kit / / 328 / / iraNastad / / 896 / / iNastazas / / 684 / / iNurvizA veNi - NaH / / 182 // iNo rit / / 68 / / iNo damak / / 38 / / iAbhyAM vA / / 386 // iNa pUbhyAM kit / / 438 / / idudupAntyA - ca / / 17 / / ivarNAdirlupi / / 206 // iSeH svAkuk ca / / 757 / / iSerudhak / / 256 / iSyazimasibhyastakak / / 77 / / I kamizami - Dit / / 141 // IDeraviD hasvazca // 876 // ukSitakSyakSI-ran // 600 // ucciliGgAdayaH / / 105 / / ucyaJceH ka ca / / 665 // uTajAdayaH / / 134 / / uDerupak / / 311 / / uD ca bhe / / 738 / / udakAcchaveDit / / 888 // udarteriMNadvA / / 672 // udvaTikulya - kumaH / / 351 / / undernaluk ca / / 271 / / upasargAcceDit / / 754 / / upasargAdvasaH / / 233 // ubherdvatrau ca / / 615 / / ubhyaverluk ca / / 303 // urderdha ca / / 507 / / urverAderUdetau ca / / 814 // uleH kit / / 828 // uzerazak / / 531 / / uSeH killuk ca / / 88 / / uSeradhiH / / 675 // uSerja ca // 56 // [ 113 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] zrIsiddhahemacandrazandAnuzAsane uSeo'ntazca // 556 / / RkRmRva-pAlaH // 475 / / RkR.va.-uNaH / / 166 // RcyujihRSI-kit / / 48 / / RcchicaTivaTi-raraH / / 367 / / Rjanergo'ntazca / / 467 // RjiriSi-kit // 567 // Rjiza pR.bhyaH kit / / 554 / / RjyajitaJci-kit / / 388 // Rjiraji-'sAnaH // 276 / / RtR za mRbhrA-zca / / 727 / / Rtorat ca / / 840 / / RdhipRthibhiSi-kit / / 874 / / Rzijani-kit // 361 / / R-zIkruzi-kvanip // 606 / / RSivRSilusi-kit / / 331 / / RsRta vyAli-raDaH / / 171 // RhRsRmRdhR-NiH / / 638 // RtaSTit // 6 // Rd dhRsRku-kit / / 635 // RdruheH kit // 165 // Rpa nahihani-uSaH / / 557 / / edheriniH // 683 // kakimakibhyAmandaH // 245 / / kakutriSTubanuSTubhaH // 632 / / kakeriNat / / 640 // kakerubhaH / / 333 / / kakeriNadvA / / 243 // kaGkariccAsya vA / / 636 / / kaJcakAMzUka-yaH // 57 / / kaTikaTayarteraruH / / 812 // kaTipaTikaNDi-polaH // 463 / / kaThicakisahi-poraH // 433 / / kaDerevarAGgarau / / 445 / / kariNabhallerdIrghazca vA // 60 // kaNyariNakhanibhyo NidvA // 166 / / kaNyaNeriNat // 56 // kaderiNadvA / / 322 / / kanigadimaneH sarUpe / / 8 / / kaneH kovida-zca / / 410 // kanerInakaH // 73 / / kanerIzcAtaH // 534 / / kande kund ca // 818 / / kapaTakIkaTAdayaH // 144 // kapATavirATa-yaH // 148 // kapoTavakoTA-yaH // 161 // kaphAdIrela ca / / 836 / / kaberotaH paca / / 217 // kamijanibhyAM bUH // 847 / / kamitamizamibhyo Dit / / 107 // kamitimerdo'ntazca / / 54 / / kamipragAtibhyasthaH / / 225 / / kamivamijami-Nit / / 618 / / kamerata ucca / / 406 / / kamyamibhyAM buH / / 766 / / karkerAruH / / 813 / / kalikulibhyAM mAsak // 584 / / kaligalerasyocca / / 315 / / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kale: kilba ca / / 551 / / kaleraviGkaH / / 65 // kalerApaH / / 308 // uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA kalermaSaH / / 562 // kaleSTit / / 532 / kalyanimahi - ilaH / / 481 // kalyalipuli - indak / / 246 / / kalyavimadi - 'caH / / 114 / / kalyANaparyAraNAdayaH / / 163 / / kazermo'ntazca / / 420 / / karSoDat / / 224 / / kaSecchau ca SaH / / 831 / / sidyartyAdibhyo Nit / / 835 / / kaseralAdiriccAsya / / 368 / / kasyatibhyAmipuk / / 768 / / kAkusibhyAM kumbhaH / / 337 / / kAcchIGo DerUH // 851 / / kAya: kiricca vA / / 623 / / kAvAvItrIzri - riNaH / / 634 / / kicca / / 10 / / kitikuDi - jit / / 518 / / kito ge ca / / 587 / / kimaH zroNit / / 725 / / kiraH Sa ca / / 751 / / kiro'GkorolA vA / / 62 / / kirola vA / / 147 // kilipilipizi-bhyaH / / 608 / / kileH kit / / 575 / / kiza vRbhyaH karaH / / 435 / / kIcakapecaka-yaH // 33 // kukeH ko'ntazca / / 334 // kugupatikathi - keraH / / 431 // kuguvali - rayaH / / 365 / / kuguhunI - kit // 170 // kucyorno'ntazca / / kuTikuli - iJca kuTeraja: / / 130 / / 652 / / / / 123 / / kuTTiveSTi - ima: / / 346 / / kuTa ndicuri - kumba: / / 326 / / kuDituDyaDeruvaH / / 524 // kuraNeH kit / / 180 / / kuthigurUmaH / / 353 / / kundumalinduma- - dayaH / / 352 // kusamira bhyazca / / 112 / / kuperva ca vA / / 247 / / kudrikudrayAdayaH / / 665 / / kumudabudbudAdayaH / / 244 / / kumulatumula--daya: / / 487 / / kulikanika - - kiza: / / 535 / / kuliciribhyAmiGkak / / 64 // kulipuli- kit / / 410 // kulimayibhyAmUta / / 215 / / kuliluli -- kAya: / / 372 / / klivilibhyAM kit / / 143 / / kulerDaca vA / / 362 / / kulerijak / / 135 / / kulezca mASak / / 563 / / kuvaH kuba kunau ca / / 126 / / [ 115 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] kuzikamibhyAM ca / / 503 / / kuzikahRdika--ya: / / 45 / / kuzeruNDak / / 178 / kuSaH kit // 80 // kuServA / / 164 / / kuSyuSisRpibhyaH kit / / 112 / / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane kuseridau / / 241 / / cUrcAdayaH / / 113 // ka lipiliviza - kit / / 476 / / kRkaDikaTivaTerambaH / / 321 / / kRkalerambhaH / / 336 // kRkasthUrAdvacaH kca / / 728 / / kRkuribhyAM pAsaH / / 583 // kRgaH kAdiH / / 846 // kRga: kit / / 376 / / kRgo'JjaH / / 136 / / kRgo dve ca / / 7 // kRgomAdizca / / 407 // kRgo yaGaH / / 205 // kRgo vA / / 23 / / kRjanyedhipAbhya itvaH / / 526 / / kRtiputilati - kit / / 76 / / kRteH kRnt ca / / 458 / / kRteH krUkRcchau ca // 395 // kRtestarka, ca / / 723 / / kRtyazaubhyAM snak // 294 // * kRdhUtanyRSibhyaH kit // 440 / / kRpikSudhipI - kit // / 815 / / kRpiviSivR-- raNaka / / 161 // kRpizakibhyAmaTiH // 630 // kRbhUbhyAM kit / / 660 / / kRlAbhyAM kit / / 780 / / kRvApAji--uraNa // / 1 // kRvRbhRvanibhyaH kit / / 528 / / kRzaka mazAkheroTaH / / 160 / / kRkuTigraha - - vA / / 616 / / kRzerAnuk // 764 // kRSicamitani-u -UH / / 826 // kRSerguNavRddhI ca vA / / 31 / / kRSezcAdeH / / 641 / / kRsikamyami- stun / / 773 / / hastu nukau / / 791 / / kRhRbhUjIvi-eNa uu : kR. gRpR. - kit / / 188 // : / / 772 / / kR.ga.zR RdRvRg-varaT / / 441 / / kR. graRtaur ca / / 734 / / kR. tRbhyAmISaH / / 553 / / kR. pR. kaTipaTi -- rahaH / / 586 // kR. vRkalyali-- Ataka // / 206 // kR.zR.gR.zali--2 --bhaH / / 326 // kR . zR pR pUg--IraH / / 418 / / kRzR sR--sya / / 268 // kevayubhuraNyva-- yaH / / 746 / / karavabhairava -- yaH / / 516 / / zIzamiramibhyaH kuH / / 746 / / koracoramora - yaH / / 434 / / koradUSATarUSa -- dayaH / / 561 / / korandhaH / / 257 / / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA [ 117 koraSaH // 544 // ko ruruNTiraNTibhyaH // 28 // koDikhiH / / 626 // korDim // 636 // koryaSAdiH / / 648 // korvA // 466 / / korvA / / 526 / / kauteriyaH / / 375 / / krakacAdayaH / / 115 / / kramigamikSame--taH // 942 / / Rmitami--vA / / 613 // RmimathibhyAM canmanau ca / / 12 / / krameH kRm ca vA / / 53 / / kramerelakaH / / 66 / / krIkalyali--ika: / / 38 // Rzipizi--kit / / 212 // kru zervRddhizca / / 265 // kliza: ke ca // 530 / / kvaNrDayiH // 691 / / kvipi mlecchazca vA / / 880 / / kSaH kit // 167 // kSipe: kit / / 642 / / kSiperaNa ka // 770 / / kSucupipUbhyaH kit // 301 / / kSuhibhyAM vA // 341 / / khajerarITa: / / 152 / / khano luka ca / / 808 // khaliphali--USaH / / 560 // khalihiMsibhyAmInaH / / 286 // khalyamirami--ratiH / / 653 / / , khurakSuradUra--yaH / / 366 / / gandherarcAntaH / / 508 / / gamijamikSami--Dit / / 637 / / gameH sanvacca / / 762 / / gamerA ca / / 453 / / gamerin / / 616 // gamerjam ca vA // 13 // gameDidadve ca / / 885 // gamyamiramya--gaH / / 62 // gayahRdayAdayaH / / 370 // gAdAbhyAmeSNaka // 166 // guGa Idhukadhukau / / 74 // guDerUcaT / / 120 / / gudhigRdhesta ca // 568 // gapimithidhra bhyaH kit // 483 / / guluJchapili-yaH / / 126 // gRhalaguggulukamaNDalavaH // 824 / / gRdhergabh ca / / 661 / / ga ja da va -zca // 153 / / gR dR rami-bhaH // 327 / / gR pR. durvidhurvibhyaH kvip / / 643 // goH kit / / 236 // gopAderanerasiH // 708 / / grasihAgbhyAM grA-ca / / 336 / / graherA ca / / 605 // grahyAdbhyaH kit / / 464 // grogRS ca // 646 / / groNit // 156 / / cccccc Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 118 1 zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane gromAdirvA // 80 // glAnudibhyAM DauH // 868 / / ghaTAghATAghaNTAdayaH / / 141 / / ghasivazipuTi - kit / / 416 / / ghuyuhipituzordIrghazca / / 24 / / ghRvIhvAzuSyu - kit / / 183 / / cakirami-sya || 363 / / cakSaH zidvA / / 66 / / cakSeH zidvA / / 1.01 / / caTikaThipadibhya AkuH / / 752 / / caNDibhallibhyAmAtakaH // 82 // caterur / / 648 / / candoramas / / 186 // capereTa: / / 158 // cameruccAtaH / / 632 // camerUruH / / 816 // cAtvAlakaGkAla-dayaH / / 480 / / cAyaH ke ca / / 778 / / cAyeH kek ca / / 366 // cAyenau hrasvazca vA / / 657 / / cikkaraNa kukkaraNa - dayaH / / 160 / / cijizusi - zca / / 362 / / cinIpImyazibhyo ruH / / 806 / / cimidizaMsibhyaH kit / / 454 / / cimerDo caDaJcau / / 122 / / cireriTobh ca / / 146 / / cumbikumba - ca / / 360 / / chaviyAM chandodhau ca / / 654 / / chavicchivi-daya: / / 706 / / chidibhidipiTervA / / 30 / / cho DaggAdirvA / / 471 / / jajalatitala - yaH / / 18 / / jaTharakrakara--dayaH / / 403 / / niparika--zca / / 140 / / janihanizadyartesta ca / / 806 / / jambIrAbhora --daya: / / 422 / / jAyA miga: / / 860 / / jibhRsRji--zca // 447 / / jI zIdI -- kit / / 261 / / jIveradAnuk / / 795 / / jIverAtuH / / 782 / jIverAtRkojaiv ca / / 67 / / jIvezca / / 216 / / kR tR zR-- NDa: / / 173 / / cc cc . pRdRza -- dau / / 47 / nR vizibhyAmantaH / / 216 / / C jR vR. bhyAmUthaH / / 236 // nR. zR stR jAgR-- Git / / 705 / / nR Sorazca vaH / / 664 / / jhamerbhaH / / 137 / / TiNTazcar ca vA / / 150 / / Dit / / 605 / / DimeH kit / / 356 / / statbandhi-- DimbaH / / 325 / / gerlup / / 20 / / taGkivayaGka--ri: / / 662 / / taDerAga: / / 67 // tanitR lApA -- utraH / / 461 / / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA [ 119 tanityajiyaji--Dad // 865 // taneDauH // 748 // taneDit / / 674 / / tanevaca / / 872 // taneryatuH / / 781 // tapyariNapanya--rasaH / / 566 / / tamimanikaNibhyo DuH // 765 / / tameo'ntodIrghastu vA / / 486 / / talikasimyAmIsaNa / / 576 / / tavervA / / 550 / / tasa / / 580 // tijiyujerga ca // 345 // tinizetizAdayaH / / 537 / / tIvara-dhIvara-dayaH // 444 / / tudAdiviSiguhi--kit // 5 / / tudhAdivRji--kit / / 273 // tudimadipadya--zchak // 124 / / tubhUstubhyaH kit / / 666 / / tumbastambAdayaH / / 320 / / tumberuruH / / 817 / / tulvalelvalAdayaH / / 500 // tuSikuThibhyAM kit / / 408 / / tUSerIm go'ntazca // 640 // tRpivapikupi--kit // 468 / / tRpeH kat / / 881 // tR ka kRpi--kITa / / 151 / / tR ka za pR.--raNaH // 187 / / tR khaDibhyAM DU: / / 845 / / tR jibhUvadi-bhyaH / / 221 / / tR dRbhyAM dUH / / 846 / / ta palimalerakSuH / / 827 / / ta bhramyadyApi--zca / / 611 // tR stR tandritantrya--IH / / 711 // toH kik / / 866 / / traH kAdiH / / 406 / / baT // 446 / / traperusaH // 578 // tvaSTakSatRduhitrAdayaH / / 865 / / dadhiSAyyadIdhISAyyau / / 374 / / damerunasUnasau / / 687 / / dabheNidvAdazca DaH // 402 // damerdubhirdum ca // 686 / / damerluk ca / / 756 / / damo duND ca / / 335 / / damyamitami--staH // 200 // dalivali--'paH // 304 / / dalerIpo dil ca // 310 // dastyUhaH / / 564 // dAbhAbhyAM nuH // 786 // dAbhUkSaNyundi-ranuG / / 763 / / dinanagnaphena-yaH // 268 // diva RH / / 852 // divAdirabhi--kit / / 572 / / divipurivaSi--kit / / 566 / / diveDin // 646 // divedyauM ca // 448 / / divyavizruku--'TaH / / 142 / / duHsvapavanibhyaH sthaH / / 732 // Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] dukUla - kukUla - dayaH / / 461 / / durodraH- durca / / 156 // duSeDit // e66 / / dRpRbhRmR--'taH / / 207 / / dRbhicape: svarA--zca / / 841 / / dRmuSikRSi - kit / / 651 / / dRkR nR sRbhR--'kaH / / 27 / / dRpRvRbhyo viH // 704 // deGaH / / 668 / / do DimaH / / 355 / / dya gamibhyAM DoH / / 867 / / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dya terAdezca jaH / / 661 / / dya drubhyAm / / 744 / / suno mAGa Dit / / 266 / / dramo rizadvA // 15 // drAgAdayaH / / 870 / / -- cc hivRhimahi -- katRH // 884 // druhRvRhi iNaH / / 164 / / drorvA / / 184 / droha svazca // 88 // dvArazRGgAra--dayaH // 411 // dhAgrAji -- nyaH / / 376 // dhAlUzidhibhyaH / / 70 / / dhUgo dhun ca / / 785 / / dhUmUbhyAM likliNo / / 701 // dhUzAzIGo ha, svazca / / 678 / / dhRSivahe -- --sya / / 186 // dhRSedadhiSadidhISau ca / / 842 / / dheH zit / / 787 / / dhyApyordhIpIca / / 608 / / dhru dhUdi - kit // 26 // naJa : / / 211 / / na here ca / / 675 / / naJaH kramigami-- Dit / / 4 / / naJaH puMseH / / 32 / / naJaH saheH SA ca / / 181 / / naJo dAgo DitiH / / 667 / / naJo bhuvo Dit // 512 / / naJo lambernaluk ca // / 838 // naJo vyatheH / / 552 / / naJo halipateH / / 358 / / naDeriMNat / / 712 / / nadivallayati--rariH / / 668 / / namitanijani ca / / 136 / / nameH pa ca / 862 / / namernAk ca / / 720 / / narkuTa - kukkuTo - yaH / / 155 / / nazi-nRbhyAM naktanUnau ca / / 35 / / nasivasikasi - riNat / / 40 / / nahilaGga rdIrghazca / / 466 // naherbhaM' ca / / 621 // nAmyupAntyakR gR - kit / / 606 // nighRSISyR - kit / / 511 / / niyaH SAdiH // 864 // niyo Dit / / 854 // niyo Dit / / 664 / / niyo vA / / 302 / / niraiNa Uhaz / / 563 / / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA [ 121 niSajedhit / / 671 // niSka-turuSko-yaH // 26 // nInarami-kit / / 227 / / nImIkutucerdIrghazca / / 443 // nIvIprahRbhyo Dit // 616 / / nIsAvRyuza.-miH / / 687 / / nIhviNdhya-stvaH / / 525 / / navo dhathAdiH // 73 // nRtizRdhi-kit / / 844 / / neH syateradhak / / 252 / / neraJceH / / 724 / / nyukhAdayaH / / 10 / / nyujhyAmaJceH--cca / / 1003 / / nyudbhyAM zIGaH / / 228 / / paMsedIrghazca / / 718 // paHpIpyau ca vA / / 775 // pacivacibhyAM sas / / 183 // pariccAtaH / / 735 / / / paJcamADDaH / / 168 / / paTacchapadAdayo-raNAH / / 883 / / paTivIbhyAM Tisa-Disau / / 576 / / paTheNit / / 287 // patikRlUbhyo Nit / / 476 / / patitamitR.--GgaH // 68 / / pate: salaH / / 504 / / pateratriH / / 667 / / pateratrin / / 630 // pathayUtha--dayaH / / 231 / / 'pathi-manthibhyAm / / 626 / / padipaThipaci--bhyaH / / 607 // panerdIrghazca / / 766 // pampAzilpAdayaH / / 300 // paramAt kit // 625 / / parAbhyAM zR.--Dit // 742 // parAccho Dit / / 255 // palimRbhyAmANDakaNDuko / / 767 / / palisacerivaH / / 522 / / palerAzaH / / 533 / / paSoNit // 162 / / SaSThadhiThAdayaH / / 166 / / pastho'ntazca / / 663 / / pATyaJjibhyAmaliH / / 702 / / pAteH kRth / / 863 / / pAtericca / / 858 / / pAtejasthasau / / 677 / / pAteDumsuH // 1002 // pAtervA / / 659 // pAdAccAtyajibhyAm / / 620 / / pAdAvamyamibhyaH za: / / 527 // pApulikRSi--kit / / 41 // pAreraj / / 873 / / pAhAbhyAM payahyau ca / / 653 // picaNDairaNDa--dayaH // 176 / / piJchola-kallola--dayaH / / 465 / / piJjimaji--UlaH // 488 // pizimithikSudhibhyaH kit / / 260 / / pizerAcak / / 116 // piSaH pin-piNyau ca / / 36 / / pIGa: kit / / 821 // pIGo nasak / / 582 // Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] pIpUGo ha svazca / / 125 / / pImRgamitra - yu: / / 741 / / pIvizikuriNa -- kit / / 163 // putapitta-daya: / / 204 / / putrAdayaH / / 455 / / pule : kit / / 560 / / puvaH pun ca / / 128 // pUgo gAdiH / / 174 / / pUmudibhyAM kit / / 63 / / pUmuhoH punmUrau ca / / 86 / / pUsanyamibhyaH zca / / 147 / / pRbhyAM kit / / 263 / / pRSiraJji - kit / / 208 / / pRSihRSibhyAM vRddhizca / / 636 / / pR. kAhRSidhRSISa - kit // 726 // pR. palibhyAM Tit--sya / / 11 / / pR. palibhyAM rit / / 248 // pyAdhApanyani - naH / / 258 / / praH zuH / / 825 / / praH sad / / 897 / / pratherivaT pRth ca // 521 // pratherluk ca vA / / 647 / / praprateryAbudhibhyAm / / 123 / / prahvAhvAya-yaH / / 514 / / prAGa: pariNapani - bhyaH / / 42 // prAtsadirI - zca // 610 / / prAtstha: / / 624 / / prAdatera r // 645 // priyaH kit / / 66 // prIkaipainIle raGguk / / 761 / / zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane pruSipluSizuSi - sik / / 707 / / plujJAya jiSapi - stiH // 646 // pluSeH plaS ca / / 566 / / phanasatAmarasAdayaH / / 573 / / phalivalyamerguH / / 758 / / phaleH phelU ca / / 830 // phalergo'ntazca / / 261 / / baMhibR' herna luk ca / / 660 / / bandhivahi- itraH // 456 / / bandheH / / 157 / bali-bili- prAhakaH / / 81 / / balefraNadvA / / 536 // balervo'ntazca vA / / 133 / / bahulaM garaNavRddhI cAdeH / / 16 / / bRherno'cca / / e13 / bhajeH kagau ca / / 477 / / bhaNDernaluk ca vA / / 482 // bhandervA / / 361 / / bhaleridutau cAtaH / / 103 / / bhAterDavatuH / / 886 / / bhApAcariNa-paH / / 266 // bhikSuNI / / 168 / bhiyaH So'ntazca vA / / 344 / / bhayo dva e ca // 78 // bhillAcchabhalla - dayaH / / 464 / / bhiSebhiSabhiSNau ca vA / / 131 / / bhIvRdhiru - raH / / 387 / / bhIrA - zalivali - kaH / / 21 / / bhujikuti - kit // 305 // bhujeH kit / / 802 // Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA bhuvo vA / / 22 / / bhUkSipicareranyuk / / 804 // bhU vadicaribhyo Nit / / 460 / / bhUsUkuzivizi- kit / / 663 / / bhRpariNabhyAmij - ca / / 875 / / bhRbhRtR tsari-3 - u: / / 716 // bhRvRbhyAM no'ntazca / / 64 / / bhRzIzapi - 'tha: / / 232 / / bhramigamitanibhyo Dit / / 843 // bhrAtRraNaguraNa - dayaH / / 186 / / maghAghavAghadIrghAdayaH / / 110 / / maGkarnaluk sya / / 424 / / marmakamukau ca / / 154 / / maGga e rnaluk ca / / 253 / / maNDemaMDuD ca / / 55 / / mariNavaseriMNat / / 516 // madimandicandi - iraH / / 412 / / madeH syaH / / 383 / / man / / 611 / / manijanibhyAM dhatau ca / / 721 / / manerutau vA / / 612 / / manermanmAtau ca / / 100 / / mayedhibhyAmUkhekha / / 61 // malervA / / 517 // mavAkazyAmAka - yaH / / 37 / maSimaservA / / 15 / / masjISyazibhyaH suk / / 826 / / `masyaGkibhyAmuza: / / 538 / / masyasighasi - uriH / / 666 / / mahatyurca / / 737 / / mahikariNacaNya - riNat / / 428 / / maheruccAsya vA // 86 // [ 123 maherelaH / / 462 / / maheriMNadvA / / 285 / / mahyavibhyAM Tit / / 547 / / mAGastuleruGgak ca / / 106 / / mAnibhrAjerluk ca / / 856 / / mAvAvadyami- saH / / 564 / / mAsAvibhyA - malI / / 703 / / migaH khala-cca / / 467 / / mithiraJjyuSi - kit / / 671 / / mivamikaTi - rukaH / / 51 / / mivahicaricaTibhyo vA / / 726 / / mIjyajimA - saraH / / 436 / / mImapizi - Ura: / / 427 / / mucisvaderdha ca / / 602 // mucerghaghu / / 371 / / mukundakunda / / 250 / / mudaribhyAM - ntau / / 404 / / mumucAna - gAH / / 278 / / muraloralavi-daya: / / 474 / / murvermur ca / / 132 / / muSeruNa cAntaH / / 633 / / muSerdIrghazca / / 43 / / mustyuk / / 805 // muhimithyAdeH kit / / 1000 / / muhe: kit / / 70 / jikhanyAni - Dit / / 472 / / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane mRja zakamya-5ThaH / / 167 // mRjerguNazca / / 833 / / / mRjerNAlIyaH / / 377 / / mRtrapibhyAmicaH / / 117 / / madikandikuNDi-ralaH / / 465 / / madervo'ntazca vA // 46 / / madyandipiThi-kit / / 366 / / mRmanyajijali-UkaH / / 58 / / mazIpasi-diH / / 360 / / mRzvikaNyariNa--IciH / / 627 / / mra ut / / 886 // mriyaterIcaraNa // 118 / / mlecchIDehra svazca vA / / 3 / / yajizundhidahi--yuH / / 801 / / yaje: kaca / / 862 // yajo yaca / / 664 / / yatinanandibhyAM dIrghazca / / 856 / / yamidamibhyAM Dos // 1005 / / yamerundaH / / 246 / / yamerduk / / 783 / / yamyajizakya--unaH // 288 / / yApAbhyAM dve ca / / 714 // yujalerASaH / / 545 / / yubalibhyAmAsaH / / 574 // yuyujiyudhi--kit / / 277 / / yuSyasibhyAM kmad // 866 // yusukuru-cca // 267 / / yendhibhyAM yAdedhau ca / / 668 / / yoH kit / / 658 // yorAgUH / / 850 // yorUcca vA / / 541 / / yvasirasi--ranaH / / 266 / / raGghilaviliGga luk ca / / 740 / / rajeH kit / / 681 / / rabhiprathibhyA--rasya / / 730 / / ramestaca // 264 / / raservA / / 260 / / rAteDaiH // 866 / / rAlApAkAbhyaH kita / / 63 / / rAzadikhaki--striH / / 666 / / riceH kaca / / 680 // / 681 / / rIzIbhyAM phaH // 314 // rukmagrISma--dayaH / / 346 / / rucikuTi-malak / / 502 // rucibhujibhyAM kiSyaH / / 384 / / rucyacizuci--is / / 686 / / rudyartijani--us / / 667 // rupUbhyAM kit / / 807 // ruhinandi--ziSi / / 220 / / ruhiyajeH kit / / 280 / / ruhervRddhizca // 548 / / rorvA / / 235 // lakSermo'ntazca / / 715 / / lageruDaH / / 177 // laGgha raT naluk ca / / 877 / / laTikhaTi--vaH // 505 // laSeH zU ca / / 286 // laSerucaH kazca // 116 // . laliSca vA // 506 / / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA [ 125 lasjISyizalerAluH // 822 / / lAkSAdrAkSAmikSAdayaH / / 567 / / lAdibhyaH kit / / 367 / / lihejiha ca / / 553 / / ludhapracchibhyaH kit / / 676 / / luSaSTaH // 138 // lUgo haH / / 586 // lUpUyuvRSi-kit / / 601 / / . lUmro vA / / 202 / / vaceH kagau ca / / 760 // vaceranku: / / 766 / / vaco'thya ut ca / / 386 // vayathibhyAmuSyaH / / 385 // vaDivaTipe--ravaH / / 515 / / vaNeriNat // 626 // vadisahibhyAmAnyaH / / 381 // vadyavicchadi--ntiH / / 665 / / vanikariNa--SThaH // 162 // vanivapibhyAM git / / 421 / / vanesta ca // 175 / / vayaHpayaHpuro--gaH / / 674 / / vayimakhacimAdayaH / / 350 / / vardharakiH / / 624 / / valinitanibhyAM vaH // 317 / / valipuSeH kalaka / / 466 // vale rakSaH // 566 / / vazeH kit / / 876 / / vaSTe: kanas // 685 // vaseriNadvA / / 774 // vastyagibhyAM Nit // 670 / vasyatibhyAmAtiH / / 662 / / vahiyubhyAM vA // 571 / / vahimahigu--'tuH / / 776 / / vahe ca // 832 / / / vArisAderiNik // 644 // vAtAt pramaH kit // 713 // vAzyasivAsI-uraH // 423 / / vAteriNadvA / / 657 / / vAraui / / 644 / / ... vicipuSimu--kit / / 22 // viDivili--kit / / 101 / / vidanagagana-dayaH / / 275 // vidipa bhyAM kit / / 558 / / vidibhidi--kit / / 234 // vidivatervA / / 610 / / vidoradhik / / 676 / / vidheH kit / / 425 // vidhervA // 672 // vipinAjinAdayaH / / 284 / / vindernaluk ca // 6 // viyo jak / / 127 // vilibhili-kit / / 340 // vile:--kita // 562 // vizivipAzibhyAM kvipa // 50 // vizeripak / / 306 / / vizvAd vidibhujibhyAm / / 656 // viSeH kit / / 766 // viSTapolapa-yaH // 307 / / vihaDakahoDa-dayaH / / 172 // vihAyassumanas-saH // 676 // vihAvizA-kelimaH // 354 // Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] vIpatipaTibhyastana: / / 262 // vasubahyagibhyo'niH / / 677 / / vIsaJjyasibhyasthik / / 669 / / vRkaTizamibhya grahaH / / 561 / / vRkR tR mIGmAbhyaH SaH / / 540 / / vRgo vrat ca / / 655 / / vRgnakSipaci - 'traH / / 456 / / vRGa eNyaH / / 382 // vRGaH zaSau cAntau / / 366 / / vRjihi- kit / / 283 / / vRtukusu-zca / / 240 / / vRtestikaH / / 75 / vRdhRpR vR sAbhyo nasiH / / 706 / / vRdhervA / / 281 / / vRmithidizitAH / / 601 / / veH sAhAbhyAm / / 600 / / vego Dit / / 628 / / vetestAdiH / / 378 / / vauriceH : svarA-zva / / 617 / / vyavAbhyAM tane--veH / / 565 / / vyega edotau ca vA / / 614 / / vriyo hik / / 710 / / zaMse: za iccAtaH / / 306 / / zaH sanvacca / / 747 / / zakerandhUH / / 848 / zakeruntaH / / 223 // * zakeruntiH / / 666 // zakeruniH / / 684 // zakerRt / / 891 / / zaterAdayaH / / 432 // zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane zadibAdhi-- ca / / 266 / / zaderUcca / / 364 / / zapeH ph ca / / 401 / / zaphakapha-dayaH / / 316 / / zamikamipalibhyo balaH / / 466 / / zamimanibhyAM khaH / / 84 / / zamiSaNibhyAM DhaH / / 176 / / zame ca vA / / 470 / / zamerluk ca vA / / 165 / / zamo niyoDaismaluk ca / / 1004 / / zambUka zAmbUka - yaH / / 61 / / zamya meriMgadvA / / 318 / / zalibalipati - prAkaH / / 34 / / zaleraGkuH / / 755 / / zalerATuH / / 763 / / zalyarNoriMNat / / 56 / zalyalerUccAtaH / / 316 / / zava - zazericcAtaH / / 413 / / zAkheridetau cAtaH / / 400 / / zAmAzyAzakya - la: / / 462 / / zAzapimani-da: / / 237 / / zAsizaMsi - stRH / / 857 / / zikyAsyADhya - yaH / / 364 / / zigrugeruna mervAdayaH / / 811 / / zilavilAdeH kit / / 323 / / zIGa: phas c / / 682 // zIGastalakpA-lAH / / 501 / / zIGaH sanvat / / 267 / / zIGApo hrasvazca vA / / 506 / / zIGo dhuk // 784 // Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA [ 127 zIGo luH / / 820 // zIbhIrAjezcAnakaH // 71 // zIrIbhUdU--kit // 201 / / zukazImUbhyaH kit / / 463 / / zubhigRhi--kit / / 35 / / zubheH sa ca vA // 743 / / zuSISi bandhi--kit / / 416 / / zRGgazAdiyaH / / 66 / / zRNAterAvaH / / 520 // zRdR bhaserad / / 864 / / zmanaH zIGo Dita // 810 / / zyaH zIta ca / / 816 / / zyatericca vA // 85 / / zyAkaThikhali--inaH // 282 / / zrantheH zith ca / / 414 // zRdakSigahi--yyaH / / 373 / / zreDhiH // 631 / / zro no'nto ha svazca / / 468 // zliSeH ka ca // 736 / / zilaSeH ze ca / / 543 / / zleSmAtakAmrA-dayaH / / 83 // zvanmAtarizvan--ti / / 602 / / zvazurakukundura--dayaH / / 426 // zvitervazca mo vA / / 452 / / zva: zava ca vA / / 655 / / SapyazaubhyAM tan / 603 // SaseriNat / / 256 // saMvibhyAM kaseH / / 52 // saMzcadvehatsAkSAdAdayaH / / 882 // saMstuspRzimantherAnaH // 276 // 'sajerdha ca / / 356 / / sadivRtyami--raniH / / 680 // sanikSamiduSaH / / 604 // sarterayvanyU / / 803 / / sanerDakhiH / / 625 // saneDit / / 330 // saminikaSibhyAmAH / / 598 / / sarteraghaH / / 111 // sataraD // 878 // sartergo'ntazca / / 478 / / sarteriNat / / 230 // sataH SapaH / / 313 // sataH sur ca // 108 // saleriNadvA // 510 // savyAt sthaH / / 855 / / saheH SaS ca / / 651 // saherdha ca / / 662 / / sAtmantrAtmanve-ti / / 616 // sArerathiH / / 670 // siTikibhyA--ca / / 332 // sindUrakarcura--dayaH / / 430 // sivikuTikuThi--kit // 753 / / siverDit // 121 // sImantahemanta--yaH // 222 // suvaH / / 621 // susitani--vA // 203 // sUGa: kit / / 788 // sUdhUbhUbhrasjibhyo vA // 274 // sUpuSibhyAM kit / / 436 // sUmUkhanyuSibhyaH kit / / 446 / / sRjeH sraksRkau ca // 607 / / sRragIkAstIka--yaH / / 50 / / sRpR.bhyAM dAkuk // 756 / / sRpR.prathicari--ramaH // 347 / / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] sRvayibhyAM rit / / 570 / / sRvRnRbhyo Nit / / 66 / / sRsRpeH kit / / 146 // sRhRbhRdhRstR sabhya Iman / / 18 / / serI ca vA / / 343 / / serDit / / 577 / / servA / / 262 / / sorarterluk ca / / 146 / / soraseH / / 853 // sorasteH zit / / 650 / / sorU ca / / 263 // soreteram / / 634 / sobrUga graha ca / / 603 / / soviMdaH kit / / 457 / / skanderdhaM ca / / 960 / / skandyamibhyAM dhaH / / 251 // strI / / 450 / / sthaNDilakapi-- dayaH / / 484 / / sthavirapiThira--dayaH // 417 / / sthAkSutorUcca / / 185 / / sthAchAmAsA -- yaH / / 357 / / zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane sthAmadipadyati--van / / 104 // sthAtijanibhyo ghaH / / 106 / / sthAvaGki - k ca / / 486 // sthAviDe: kit / / 426 / / stho vA / / 473 / / snupUsUmvarka--kit / / 542 / / syaterI ca vA // 615 / / spRzeH zvaH pAr ca / / 523 / / sphuli kali- iGgak // 102 // spazibhrasje: : sluk ca / / 731 // syateriMNat / / 936 // syandisRjibhyAM ca / / 717 / / yamika SidU - Ika: / / 46 / / syameH sIm ca // 44 // srarterUccAtaH / / 686 // srarIbhyAM tas / / 678 // strozcik / / 871 / / svarebhya iH / / 606 // haniyAkRbhR-dva e ca / / 733 / / harghatajaghau ca / / 272 / / hanteraMhU ca / / 654 // haripati - druvaH / / 745 / / hiNDivileH ca / / 324 / / hiraNyaparjanyAdayaH / / 380 / / hiMse : sim ca / / 588 / / hupUggonno-- ji / / 863 / / huyAmAzru -- straH / / 451 / / hariNadhUriMgabhUri--daya: / / 637 / / hRga ItaraNa / / 213 // hRjanibhyAmiman / / 17 / / bhUlAbhya AraNakaH / / 68 / / ruhipiNDabhya ItakaH / / 76 / / hRzyAruhi -- itaH / / 210 / / hRSipuSidhuSi--nuH / / 767 / / ha. SivRticaTi - ulaH / / 485 / / ha. sRphalikaSerA ca / / 16 / / ha sRruhi - it / / 887 / / hehinca / / 760 / / ho jahU ca / / 786 // homin / / 627 / / hriyaH kidro lazca vA / / 750 / / hiyo razca lo vA / / 25 / / 000 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 5 6 6 6 6 8 8 11 13 16 16 16 24 26 31 38 63 70 70 74 to 106 113 116 125 paMkti 5 27 2 azuddha 23 16 10 27 17 18 22 17 18 15 5 25 30 * hRdIyA: 0 4 4 10 20 24 azm: 3 JyA 30 bhavetu paMkti saMkhyA 26 meM jor3eM: triSTubh, anuSTubh, janapada, bharata, uzInara, grISma, acchandasi pIlukaraNa, udasthAna, deze, vRSad, aMze, vRSadaMza ityanye / bhallakIya rathantara madhyaMdina bRhat mahiman / 25 adviti 18 cArAyaNAyAH hArikAtA : kASvA: 0 kRpate: 0 Jaya yaH 0 GA: kuvAcAra akIraNAM 0 sAhacaryAditra o vaSTapureyaH 0 jati zuddhipatrakam SaSTho'dhyAyaH lusva 0 zamyA payam haM pazakA0 kASThA: tratro rAhi sthAma n zuddha * hRdIyaH cArAyaNIyAH hArita kAtA: kANvA: Azma: JyaH bhave tu dviriti 0 prakRteH 0 yanyaH 0 GI: kuvAcara prakaraNAM 0 sAhacaryAda vaiSTapureyaH 0 jatiH luptva 0 zamyAzva payas vaihaM mazakA 0 kANThAH trayo rohi0 sthAman Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pRSTha paMkti azuddha zuddha 27 jayAni zikalA0 0ghopA. piGgana abhra vyA jayini zakalA0 ghoSA0 piGgana abhra yA 132 144 145 146 158 158 158 176 177 187 166 99.52 0mAI.. ikaGa tAvatyakam zva0 0mArha 0 ikaD tAvatkam zva vahati l mAMda 206 206 207 206 210 210 212 212 214 217 217 saptamo'dhyAyaH vahAMte grahaNavatA grahaNavatA nAmneti zaTaka zakaTaM lupyaprasaGgaH lupprasaGgaH kevalAbhyAM kevalAbhyAmeva halasIrAbhyAM bhAkta staNDulAH bhAktAstaNDulAH evamuSyakuleti evamamuSyakuleti mAMsa deva0 deva0- arthAditi vrIhitaNDulIyam, vrIhitaNDulyam, ukArarUpo UkArarUpo tUryA gANAm tUryAG gANAm bhogottarapadAtmayyAmIna: bhogottarapadAtmabhyAmInaH sanaGgake sanaGgave 27 svArye eyariNani svArthe eyaNiti SaSThIpravRtadarzanAt SaSThIpravRttedarzanAt upacareta upacarita 18 vIM paMkti (gargAdaya iti) ke bAda nIce kI paMktiyA~ baDhAe~-Adi zabdAdupacAro gRhyate / yadA gargazabdena garga upacArAttadapatyAni vA abhidhIyante tadApi bhAvapratyayAntasya jAtirevapravRttinimittam / nanu upacAre prAzrite samAsakRttaddhitAttu sambandha iti 13 24 10 18 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatrakam [ 131 pRSTha paMkti azuddha zuddha 30 217 221 221 221 ghavakhadikhamiti nan natra baNiktvaM hRdbhagaM' 223 224 ." 9urfor kh 3 l 231 234 237 dhavakhadiratvamiti nR n natrA varitaktvaM 'hRdbhaga' ityatrAvyavahite yakAropAntyAt cAkaJ yAtrozyAparNa pakSatiH yathAmukha yattadbhavati nIyamAno paratarAMzcA pautrINaH gAmini vRkSaskandhasya kezA: nibiriso avizabdAt trizino kiyAn bhAgAnAM sahasra SaSThyayatnA0 pakSe 166 pUraNapratyayA. zve dAbUno tantrazabdA0 pratyaya brAhmaNAnnAmni zRGakhalaka ityatrA vyavahite yakAropAtyAt cAvaJ yajJozyAparaNa kSatiH yathAkhamu cattadbhavati mIyamAno paratarAMzca pautrINa gAmini vukSaskandhasya vezA: nibirIsau avizabdadAt trizanI kriyAn bhAganAM saha SaSThyAyatnA0 pakSa 166 pUraNatpratyayA. zca dAbUno tantrAzabdA0 pratyaya bAhmaNAnAmni zRGakhalaka 238 241 242 244 245 - . m 048 ~ 250 ur or 252 27 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] pRSTha 254 255 257 258 " 256 11 261 33 262 264 "" 265 "1 267 268 266 270 13 273 " 275 278 281 282 13 283 285 286 11 288 31 286 paMkti ha 11 2 7 wd 28 16 28 24 "1 2 12 17 27 10 20 16 21 16 16 11 22 28 15 21 15 ha 1 30 1 3 12 zrazuddha ityantyasya rA0 tvetasmivAkye AkhyAdddvAreNa zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane khadana mAlIvAn hArakavAna tathetthupAttam bhAvavAcinazcatAveva kay : zayya pezalakulAdivadetau matvartha madhurastIti zAkamUsaho viSumAnaurAtra kacchavA * medhAsrajI tamisrANevajyotsnA 0 sahastrika: zato puSkaravAna hRdaH bahUnAmApi putrAddaSTo dyas travapi tastinvartamAnAt zatavA pAGa 0 vaSAn paJcAdramaNIyam bhavata / asmata eva saghasyurgAva : zuddha ityantyasvarA0 tvetasminvAkye prakhyAdvAreNa khadanaM mAlAvAn hArakavAn tathetyupAttam bhAvavAcinazca tAveva : pezalakuzalAdivadetau matvarthe madhurasyAstIti zAkasamUho viSumAnahorAtra kacchvA * medhAsrajo tamisrArNavajyotsnA 0 sahasrika : zatI puSkaravAn hradaH bahUnAmapi putrAvRSTo ghus bapi tasminvartamAnAt zatadhA prAGa 0 vaSAm pazcAdramaNIyam bhavati / zrasmAt evaM saMghIyurgAva : Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatrakam [ 133 pRSTha prazuddha 260 261 :08 zuddha dRSadIbhavati dRSadbhavati karotikarmaNo saMpadikartuzca davam prathama zatrum zatrum tairdhAtubhiryoge marut alpazo ekatva Exur mASa 297 14 ekaikazo'pi paranimittAyAM tIyapratyayAntAtsvArthe ziSTaprayogagamyAH " dRpadIbhavati dRpadbhavati karAtikamaNo sapadikatuzca devam prathama zastra zatrat tairdhAtubhiryAge mahat alpajJo ekasva 27 mAsa ekaizo'pi parinimittAyAM tIyamatyayAntAsvArtha ziSTaprayo gagamyAH zrotra proSadhivauSadham nakSatra tarapna zataSkidhanena taravarye dantauSTham dantoSThakya, aiSayaH hatikA vartamAnA nAmno kalpavAdayo rakta trime aSTamazabdAbhA'geMze 13 idhasvI 16. sU cikaH 266 300 zrotra 305 307 --308 oSadhirevauSadham nahyatra tarapna zataniSkadhanena tarabartha dantauSTham . dantauSThasya aiSamaH vRhatikA vartamAnAnnAmno kalpabAdayo rakte kRtrime aSTamazabdAbhAgeM'ze ijrasvI sra cikaH 306 26 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pRSTha paMkti azuddha zuddha evaM evaM 317 316 hrastito'zvo saMgha 322 m Mmm 9 saMgha 326 mms hastito'zvA sagha sagha AsannadUra priyabahaka bahorvaipulyarthatvena aba andha taptAnvabAdrahasaH vagantitvA nakta samidRpadam samAhRtAnyahAniH WWW AsannAdUra priyabahUka bahorvaipulyArthatvena ava andhaM taptAnvavAdrahasaH vargAntatvA r 330 naktaM 3 am umr samiddRSadam samAhRtAnyahAni mr KWW:WM punnapusakayoH chayaha nI mr m vrIheras 345 R . 347 348 punnapusakayo dvayaha nI: vaheras sabhAsAntA pratitajambhaH vrIherita utaratrA nAmmInye suhRha 6.0 samAsAntA kAkuda 0gacchAleH lekhAbhra saMhitorU subhra riti * vRddhaprasaGga zauvAdaMSdro nyagarohatItyAdi ityanenaivadAgame 349 350 24 samAsAnto patitajambha: vrIherit uttaratrA nAmnItye suhRdda hu0 samAsAnto kakuda nacchAle: lekhAbhra: saMhitorU: subhra riti * vRddhiprasaGga zauvAdaMSTro nyagrohatItyAdi / ityanenaivaidAgame 353 356 357 26 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 358 361 362 365 366 " 19 367 " 368 370 371 376 378 11 31 376 " 21 381 382 11 " 384 385 " 386 387 11 386 13 " 11 paMkti 4 24 34 26 3 11 21 18 22 6 12 23 26 11 16 21 28 14 26 27 17 30 31 32 12 11 22 26 11 16 7 23 23 25 azuddha prAkArAkArau palup svaravRddhi 0 paTayate rAjapuruSAryA riti skandamijam pUrvottarapayA: SaThyate zabdAstamavA0 sragvA bhUlu kH sracayati vAtsaprayaH 0 mA bhIkSNyam manda manda pazcAttamavAdi: 0 bhavaddhabhyAM mahya mahya pazvAlA, tasyaivAnyamanyatvaM navA navo dharmmammaNombheda0 dirucyate vAkya yaiva bha tIti sabadhyate preSo agnizvi yAt khareSvantya0 3 te zuddhipatrakam RkAravarjitaH lRkArazvati RRvarNakAryamiti zuddha prAgaikAraukArI plup svaravRddhi 0 paThyante rAjapuruSAyaririti skandamitram pUrvottarapadayoH paThyate zabdAstamabA0 sragvI bhUrlu k tracayati vAtsapreyaH * mAbhIkSNyam mandaM mandaM pazcAttamabAdi: 0 bhavadbhyAM mahya mahya paJcAlAH, tasyaivAnyamanyatvaM saMpadyata navo navo dharmmammaNorabheda0 dvirucyate vAkyasyaiva bhavatIti saMbadhyate praiSo agnizcidbhAyAt svareSvantya0 te RkAravarjitaH lRkAraca RRvarNa kAryamiti [ 135 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pRSTha paMkti zuddha 25 azuddha la varNasyeti yajatatra luvarNasyeti yatra tatra 360 8 McM bhau bho dadhyatra / madhvatra / 362 364 366 dadhvatra / mdhytr| uru ) kvividhaudva yo azAbhi atikaumudagandhyabandhu 197 15 kvividhau dvayo0 azAmi atikaumudagandhyabandhuH 600 10 time