Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહો શ્રુતજ્ઞાનમ્ ગ્રંથ જીર્ણોદ્ધાર – સંવત ૨૦૬૬ (ઈ. ૨૦૧૦).
શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાનભંડાર - સંયોજક- બાબુલાલ સરેમલ શાહ હીરાજૈન સોસાયટી, રામનગર, સાબરમતી, અમદાવાદ-૦૫. (મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ) ૨૨૧૩૨૫૪૩ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦
પૃષ્ઠ
296
160
164
202
48
306
322 668
516
268
456
420
१४.
638 192
428
070
406
પ્રાયઃ જીર્ણ અપ્રાપ્ય પુસ્તકોને સ્કેન કરાવીને સેટ નં.-૨ ની ડી.વી.ડી.(DVD) બનાવી તેની યાદી
या पुस्तat परथी upl stGnels sरी शाशे. ક્રમ પુસ્તકનું નામ
ભાષા કર્તા-ટીકાકાર-સંપાદક 055 | श्री सिद्धहेम बृहद्दति बृदन्यास अध्याय-६
पू. लावण्यसूरिजीम.सा. 056 | विविध तीर्थ कल्प
पू. जिनविजयजी म.सा. 057 ભારતીય જૈન શ્રમણ સંસ્કૃતિ અને લેખનકળા
| पू. पूण्यविजयजी म.सा. 058 | सिद्धान्तलक्षणगूढार्थ तत्वलोकः
श्री धर्मदत्तसूरि 059 | व्याप्ति पञ्चक विवृति टीका
श्री धर्मदतसूरि 06080 संजीत राममा
श्री मांगरोळ जैन संगीत मंडळी 061 | चतुर्विंशतीप्रबन्ध (प्रबंध कोश)
सं श्री रसिकलाल हीरालाल कापडीआ 062 | व्युत्पतिवाद आदर्श व्याख्यया संपूर्ण ६ अध्याय
| श्री सुदर्शनाचार्य 063 | चन्द्रप्रभा हेमकौमुदी
पू. मेघविजयजी गणि 064 | विवेक विलास
सं/४. श्री दामोदर गोविंदाचार्य 065 | पञ्चशती प्रबोध प्रबंध
सं | पू. मृगेन्द्रविजयजी म.सा. 066 | सन्मतितत्वसोपानम्
पू. लब्धिसूरिजी म.सा. 067 | 6:शभादीशुशनुवाई
पू. हेमसागरसूरिजी म.सा. 068 | मोहराजापराजयम्
सं पू . चतुरविजयजी म.सा. 069 | क्रियाकोश
सं/हिं श्री मोहनलाल बांठिया | कालिकाचार्यकथासंग्रह
| सं/Y४. | श्री अंबालाल प्रेमचंद 071 | सामान्यनिरुक्ति चंद्रकला कलाविलास टीका
श्री वामाचरण भट्टाचार्य 072 | जन्मसमुद्रजातक
सं/हिं श्री भगवानदास जैन | 073 | मेघमहोदय वर्षप्रबोध
सं/हिं | श्री भगवानदास जैन 074 | सामुदिइनi uiय थी
४.
श्री हिम्मतराम महाशंकर जानी 0758न यित्र supम ला1-1
४. श्री साराभाई नवाब 0768नयित्र पद्मसाग-२
४. श्री साराभाई नवाब 077 | संगीत नाटय ३पावली
४. श्री विद्या साराभाई नवाब 078 मारतनां न तीर्थो सनतनुशिल्पस्थापत्य
१४. श्री साराभाई नवाब 079 | शिल्पयिन्तामलिला-१
१४. श्री मनसुखलाल भुदरमल 080 दशल्य शाखा -१
१४. श्री जगन्नाथ अंबाराम 081 | शिल्पशाखलास-२
१४. श्री जगन्नाथ अंबाराम 082 | शल्य शास्त्रला1-3
| श्री जगन्नाथ अंबाराम 083 | यायुर्वहनासानुसूत प्रयोगीला-१
१४. पू. कान्तिसागरजी 084 ल्याएR8
१४. श्री वर्धमान पार्श्वनाथ शास्त्री 085 | विश्वलोचन कोश
सं./हिं श्री नंदलाल शर्मा 086 | Bथा रत्न शास-1
श्री बेचरदास जीवराज दोशी 087 | Bथा रत्न शा1-2
श्री बेचरदास जीवराज दोशी 088 |इस्तसजीवन
| सं. पू. मेघविजयजीगणि એ%ચતુર્વિશતિકા
पूज. यशोविजयजी, पू. पुण्यविजयजी સમ્મતિ તર્ક મહાર્ણવાવતારિકા
| सं. आचार्य श्री विजयदर्शनसूरिजी
308
128
532
376
374
538
194
192
254
260
238
260
114
910
436
336
४.
230
322
089
114
560
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
“અહો શ્રુતજ્ઞાન” ગ્રંથ જીર્ણોદ્વાર ૬૬
સન્મતિતત્ત્વસોપાનમ્
: દ્રવ્યસહાયક :
જિનશાસન શિરતાજ, કલીકાલ કલ્પતરૂ, સન્માર્ગ સંરક્ષક, પૂજ્યપાદ આચાર્ય ભગવંત્ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના સમુદાયના માતૃહૃદયા કરૂણાસિંધુ પૂ. સા. જયરેખાશ્રીજી મ.સા.ના મધુરભાષિ સુશિષ્યા સા. પીયૂષરેખાશ્રીજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી ૨૦૬૬ ના ચાતુર્માસમાં
શ્રી માણીભદ્ર સોસાયટીમાં ઉપાશ્રયમાં
આરાધના કરતી શ્રાવિકાઓના જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી
: સંયોજક :
શાહ બાબુલાલ સરેમલ બેડાવાળા
શ્રી આશાપૂરણપાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાનભંડાર
શા, વિમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન હીરાજૈન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫
(મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ.) ૨૨૧૩૨૫૪૩ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦ સંવત ૨૦૬૬
ઈ.સ. ૨૦૧૦
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीलब्धिसूरीश्वरजैन ग्रन्थमालाया: पञ्चदशो मणिः | १५ ]
तार्किकशिरोमणि-श्रीसिद्धसेन दिवा करप्रणीत- श्री सम्मतितर्कप्रकरणस्य तर्कपश्चाननश्रीमदभयदेवसूरिविहित श्रीतत्त्वबोधिनीवृत्त्यनुसारेण सङ्कलितम्
श्रीसम्मतितत्त्वसोपानम् ।
सङ्कलयिता-
जैनरत्न-व्याख्यानवाचस्पति-कविकुलकिरीट- सूरिसार्वभौम - जैनाचार्य श्रीमद्विजयलब्धि सूरीश्वरजी महाराजः ।
वीर सं. २४७२
प्रकाशक :
चन्दुलाल जमनादास शाह कार्याधिकारी, श्रीलब्धिसूरीश्वरजी जैनग्रन्थमाला
छाणी ( वडोदरा राज्य )
विक्रम सं. २००२
प्रतीनां पञ्चशतम्
आत्म सं. ५०
मूल्यं रूप्यकपञ्चकम्
"Aho Shrutgyanam"
इस्वी सन १९४६
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशकः प्राप्तिस्थानच शाह चन्दुलाल जमनादास श्री लधिसूरीश्वर जैनप्रन्थमाला
छाणी (वडोदरा)
मुद्रक :शाह गुलाबचंद लल्लुभाई, महोदय प्रो. प्रेस-भावनगर,
"Aho Shrutgyanam"
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને
કહેવા જેગું છે
વિદ્વાન વાંચકે સમક્ષ “સમેતિતસોપાન' નામક આ ગ્રન્થરને રજૂ કરતાં અત્યન્ત આનદ થાય છે.
તત્ત્વન્યાયવિભાકર ના પ્રકાશન પછી આ તેના જેવું જ મહત્વનું પ્રકાશન છે. અમારા તન્યાયવિભાકરના પ્રકાશનને જેન જૈનેતર વિદ્વાનોએ સારો આવકાર આપ્યો છે. અનેકાન્ત, જેન, આત્માનન્દ પ્રકાશ, જૈન ધર્મ પ્રકાશ, કલ્યાણ (ત્રિમાસિક) આદિ અનેક સામયિકોએ તેને જૈન દર્શનનો મહાન આકરગ્રન્થ ગણાવી તેનું સન્માન કર્યું છે. તેમાંય કલ્યાણ ત્રિમાસિક )માં પ્રકાશિત થયેલી પૂ. વિદ્વાન મુનિરાજશ્રી કનકવિજયજીની અને જૈન ધર્મ પ્રકાશિમાં પ્રકાશિત થયેલી ભાવનગર રિયાસતના ભૂતપૂર્વ ન્યાયાધીશ સાક્ષર શ્રી. જીવરાજ ઓધવજી દોશીની સમાલોચનાએ વિદ્વાનોનું સારું એવું લક્ષ આ ગ્રન્થની મહત્તા પ્રત્યે આકર્ષિત કર્યું છે.
આ શો “સમ્મતિતરવસોપાન' ગ્રન્થ સ્વતન્ન કૃતિ નહી પણ સંકલના છે. જેના તર્કશાસ્ત્રના પુરસ્કર્તા મહાન તાર્કિકશિરોમણિ શ્રીમદ સિદ્ધસેન દિવાકરના સમ્મતિતર્કપ્રકરણ ઉપર તર્ક પંચાનન શ્રી અભયદેવસૂરિજીની તત્વબોધિની નામની ટીકા છે. સમ્મતિતર્કની જેન ન્યાયના મહાન અને દશનપ્રભાવક ગ્રન્થ તરીકેની જૈન સમાજમાં ખ્યાતિ છે. છેલ્લા કેટલાક સમયથી આ ગ્રન્થનું અધ્યયન-પરિશીલન અ૫ થતાં આ ગ્રન્થ અશુદ્ધ પ્રાપ્ય થયે છે. ગુજરાત પુરાતત્વમન્દિર તરફથી પ્રકાશિત થયેલા સંસ્કરણમાં શુદ્ધ કરવાનો પ્રયત્ન તેના સંપાદક પં. સુખલાલ અને પં. બહેચરદાસે કર્યો હોવા છતાં હજી પણ કેટલાંક સ્થળે એવાં છે જેને શુદ્ધ ન કહી શકાય. આવા અશુદ્ધ સ્થાને લીધે તેના અભ્યાસિયોને અભ્યાસમાં નડતર થાય છે. ઉતટીકામાં સળંગ પૂર્વપક્ષ લઈ પછી સળંગ ઉત્તરપક્ષ આપ: આમ પદ્ધતિ છે. આ પદ્ધતિને લીધે અભ્યાસિયાને આખાય પૂર્વપક્ષ યાદ રાખવો પડે છે. આ સંકલનામાં આ મુશ્કેલીનો અંત આણવાને સફલ પ્રયત્ન કરાવે છે. પહેલાં પૂર્વ પક્ષની છેડી યુક્તિઓ આપી પછી તે યુક્તિઓના ખંડનરૂપ ઉત્તરપક્ષ, વળી પાછે શેડ પૂર્વપક્ષ અને ઉત્તરપક્ષ: આમ લગભગ પ્રશ્નોત્તર પદ્ધતિએ સંપૂર્ણ ગ્રથની સંકલન કરવામાં આવી છે. જે ભાગ અશુદ્ધ રહી ગયેલ છે તેને રદ કરી નાખે છે. રદ થયેલા ભાગને લીધે રસક્ષતિ અને સંબન્ધક્ષતિ ન થાય તે માટે ગ્ય અનુસંધાન કરી લેવામાં આવ્યું છે. એક વાત ખાસ બેંધવા જેવી છે અને તે એ કે,
"Aho Shrutgyanam
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ગ્રન્થની સંકલન શ્રી અભયદેવસૂરિજીની તત્વબોધિની વૃત્તિના આધારે જ કરાઈ છે એમનું આલેખન કાયમ રાખવામાં આવ્યું છે. બધી પંક્તિઓ તે વૃત્તિની જ છે.
વાંચકોને તે વૃત્તિ જ અવેલેકિયે છીએ એવો જ અનુભવ થશે. શ્રી અભયદેવસૂરિજીની વિશાલવૃત્તિમાં મૂલ કારિકાને અર્થ વેરણ છેરણ થાય છે જ્યારે અહિં શરૂમાં જ કારિકાનો અર્થ સપૂર્ણ આપે છે. બધી કારિકાઓની સંસકૃત છાયા પણ ગાથાની નીચે સાથે જ આપી દીધી છે જેથી કેવલ સંસ્કૃતના જ્ઞાતાઓ પણ કારિકાના મર્મને સમજી શકે.
શ્રી સમ્મતિતર્ક અને તેની તવબોધિની ટેકારૂપ પ્રાસાદ પર આરોહણ કરવાને નિસરણરૂપ યથાર્થનામાં આ શ્રી સમ્મતિ તવ-પાન ગ્રન્થના સંકલનાકાર, જેમના પુણ્યનામથી અમે અમારી ગ્રન્થમાલા પ્રસિદ્ધ કરીએ છીએ તે પૂજ્યપાદ સમર્થ વિદ્વાન આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયલબ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજા છે. પૂ. મહારાજશ્રીની અન્ય કૃતિઓની જેમ આ ગ્રન્થના પ્રકાશનનું પણું સૌભાગ્ય અમને મળ્યું તે માટે અમે મગરૂબ થઈએ છીએ.
આ ઉપરાન્ત પૂ. મહારાજશ્રીની બીજી કૃતિ “સૂત્રાર્થ મુક્તાવલિ'નું પ્રકાશન પણ અષ સમયમાં જ વાંચકોની સેવામાં રજૂ કરી શકીશું. આ ગ્રન્થ હાલ પ્રેસમાં છે અને લગભગ પૂર્ણ થવાની તૈયારીમાં છે. આ સિવાય પૂ. શ્રી મલવાદીસૂરિજી મહારાજકૃત અને શ્રી સિંહવાદી ક્ષમાશ્રમણની વૃત્તિથી સમલંકૃત “શ્રી દ્વાદશાનિયચક્ર'સમ્પાદન મહાન પરિશ્રમપૂર્વક પૂ. આચાર્યદેવ વિદ્ધ ોગ્ય રીતિએ કરી રહ્યા છે તેના પણ પ્રકાશનનું સૌભાગ્ય અમને મળનાર છે. રાજગીય શ્રી માનતુંગસૂરિજીકૃત પાંચ હજાર લેકપ્રમાણ સંસ્કૃત પદ્યબદ્ધ શ્રી શ્રેયાંસનાથચરિત્ર અને શ્રાદ્ધવિધિ પ્રકરણ ગુજરાતી અનુવાદ આ બને પુસ્તકોનું સંપાદન પૂ. મુનિરાજ શ્રી વિકમવિજયજી મ. અને પૂ. મુનિરાજ શ્રી ભાસ્કરવિજયજી મ. કરી રહ્યા છેઆ બન્ને ગ્રન્થ હાલ મુદ્રણ માટે પ્રેસમાં છે તે પણ અય સમયમાં જ વાંચકોની સેવામાં હાજર કરીશું.
આ ગ્રન્થના પ્રકાશનમાં તથા અમારા પ્રકાશન કાર્યમાં જે કૃતભક્તોએ સાહાય કરી છે તેમના નામ આ પુસ્તકમાં આપ્યા છે. વિશ્વયુદ્ધના અત્યત મેઘવારીના વાતાવરણમાં આ ગ્રન્થનું મુદ્રણ થયું હોવાથી ખર્ચ ઘણો થયો છે તે પણ મળેલી સાહાના લીધે પડતરથી પણ અ૯૫મૂલ્ય રાખવામાં આવ્યું છે. સુંદર લેઝ પેપર અને હેલકલોથ મજબૂત બાઈડીંગવાલા લગભગ પર ફોર્મના આ પુસ્તકનું આ મૂલ્ય ઘણું જ ઓછું ગણાય
અન્તમાં, અમારા પ્રકાશન કાર્યમાં આર્થિક મદદ આપનારા શ્રીમાન, સંપાદન કરી આપનાર સંપાદક અને અન્ય રીતે સાહાયક થનાર સર્વનો આભાર માનીએ છીએ અને પ્રાથીએ છીએ કે, વધુને વધુ શ્રુતસેવાનું સામર્થ્ય અમારામાં આવે.
-પ્રકાશક,
"Aho Shrutgyanam
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
किञ्चिदभिधे
निश्चितमेवैतद्विपश्चिदपश्चिमानां दुरन्तसंसारकान्तारसंसरणसमासादित क्लेशभूयिष्ठानां प्राणिगणानां परमश्रेयोनिधानभूमिः पुरुषार्थशेखरायमाणो मोक्ष एव परमं शरणमिति, तदवाप्युपायनिश्चिचीषायाचा सम्भावनाविपरीत भावनादुर्वासनादिवासितान्तः करणैस्तीर्थान्तरीयैरन्यथाऽन्यथा प्रहणेन प्राणेन तरलीकृतानामात्यन्तिकसुखपथ परिभ्रष्टत्वा देवानन्तभव भ्रमणपतितानां मरणतुल्यानामपारकरुणापारावारनिखिलपदार्थव्रातवेद्याप्त मुख्य भगवदर्ह न्मुखाम्भोरुह विनिर्यद्वचनामृतमेवोजीवनविधान - दक्षमिति च ।
तश्च वचनं नित्यानित्याद्यनेकान्तात्मकप्रत्यक्षादिप्रमाणाविसंवादिवस्तुतत्त्वव्यवस्थापकं विविधविकल्पोपनीतनयजालोपष्टम्भविधिभेदपदार्थैकवाक्यविधिविधानान्मध्यस्थवाक्यवत्प्रमाणगोष्ठीगरिमत एव प्रतिष्ठापितात्यन्तपरोक्षार्थश्रद्धानं तीर्थान्तरीय प्रज्ञापनातीत पदार्थसाधनं वादपरमेश्वरस्याद्वादसुधाधवलितं सुनिर्मलचारित्ररत्नाकरमिति ।
एवंविधमपि शासनं प्राचीनपरिकल्पितपापप्रयत्नजातपापसन्दोह परिपाकपरिणतज्ञानावरणविशेषा लाभपूजाख्यातिलोलुपाः केचिदविगणय्य तत एव निरवधारणानपि नयानुपादाय सावधारणीकृत्य निजमतिवैभवप्रख्यापनाय निर्मूलैकान्तनित्यानित्यभेदाभेद सामान्यविशेषकालेश्वर नियतियदृच्छापुरुषकाराद्यवलम्बनेन महतो निबन्धान् दुर्गमसंसारभ्रमणहेतूनारचयाञ्चक्रुः, प्रज्ञापयामासुश्च सरलहृदयान् । तदीयप्रकाशितसामान्य चमत्कारादिवशीभूताश्च सम्यक्छुद्धानादपि सुदूरगता बालधियो महदज्ञानान्धकाराच्छादितदृष्टयो बभूवुः ।
विलोक्य चैवंविधं जगदनुदिनं विपरीतमतिप्रसारितदुरन्तवाग्जाले मृतप्रायं जटिलतामाविभ्राणमपारानुकम्पापगातरङ्गतरङ्गितान्तरङ्गः पूर्वाश्रमे ब्राह्मण्यमादधानोऽपि श्रीवर्द्धमानतीर्थकरावेदिततस्वश्रद्धाभक्तिसुधाधवलितमानसः षडङ्गश्रुतिषड्दर्शनाद्यध्ययनाधिगतदुष्प्रधयै प्रतिभासम्पदलङ्कृतः संविग्नदिवाकरः ज्ञानन्त्रिकसस्य संपादनाय स्वपरसमय तथ्यातथ्यपरीक्षाविधानचमत्कृतिकरसतर्कधाराधरो द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकान्यायावतारादिप्रबन्धजनिकर: कमनीय कवितावनिता करधरः सुनिश्चितबाधकप्रमाणानुपलम्भाद्विक्रमचरितादिपूर्वाचार्यप्रन्थप्रामाण्यात्तथाविधपरम्परातश्च संवत् प्रवर्त
"Aho Shrutgyanam"
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ४:
यितृनृपतिपतिविक्रमक्षोणीपालाऽऽस्थानविद्वत्तारागणसुधाकरः श्वेताम्बरसम्प्रदायाम्बर मणिराचार्यसिद्धसेन दिवाकरस्तदुज्जिजीविषया सम्यक् श्रद्धादृढीकरणप्रयोजनं षट्षष्टयुत्तरशतसंख्यापरिमाणं सम्मतितर्कप्रकरणं नाम प्राकृतभाषामय मार्याछन्दोबद्धं प्रकरणमरीरचत् । इदमेव च तत्र तत्र मन्थेषु सम्मतिरिति सम्मतितर्क इति च व्यवद्दियते, समीचीना मतिर्यस्मात् स सम्मतिः, सम्यङ्मन्यतेऽवबुद्ध्यते प्रामाण्य सर्वज्ञत्वनयप्रमाणादिस्वरूपाणि यस्मात् स सम्मतिरिति वा सम्यङ्मननं सम्मतिस्तत्पूर्वकस्तर्कों हि यत्रेति सम्मतितर्क इति वा व्युत्पत्तिः, तर्कों हि मिथ्यादृशां प्रामाण्यादिविषयो नयाभासमूलकः, तन्निरासोऽत्र प्रमाणमूलतः क्रियत इति सम्मतितर्क इत्यन्वर्थं नाम, इदमेव च नामास्य मूलस्य ग्रन्थकर्तुरभिप्रेतमिति मौलविषयानुरोधात् प्राचीन लिखितमूलपन्नानुरोधाद्व्यवहा राव विज्ञायते । एतेन मूलस्य सन्मतिगर्भितमेव नाम दिगम्बरपरम्परायां महावीरस्य वाचकत्वेन सन्मतिशब्ददर्शनात्तत्सिद्धान्तप्रतिपादकत्वेनास्य मूलस्य तेन सह सम्बन्धप्रदर्शनौचित्यात्, श्लेषेण श्रेष्ठमतिमत्त्वस्यापि प्रदर्शनौचित्यात्, सम्मतिशब्दव्यवहारस्तु सन्मतिशब्दस्य महावीरवाचकत्वेनाग्रहणाद् भ्रममूलक एवेति मतमपास्तम्, महावीरेणैव प्रतिपादित सिद्धान्तप्रतिपादकत्वेनाभ्युपेतत्वे भवजिनानां जिनानां शासनं सिद्धं प्रतिपाद्य तद्व्याख्यातृप्रतिपादितार्थावधारण सामर्थ्य सम्पादकत्वं निजप्रकरणस्याभिधाय तीर्थकरवचनसङ्ग्रहविशेषप्रतिपादकद्रव्यार्थिक पर्यायार्थिकनयादिव्यावर्णनस्य भद्रं जिनवचनस्य भगवत इत्युपसंहरणस्य च मूलकारकृतस्य चारुताऽनिर्वाहात्, सामान्यतयोक्तेर्हेतुमन्तरेण महावीरॉवेशेषार्थ पर्यवसायित्व व्यावर्णनस्यानौचित्यात्, सत्सु बहुषु महावीरपर्यायव्देषु परम्परान्तरप्रसिद्धशब्दोपादाने प्रयोजनमन्तरेण मूलकृदभिप्रायकल्पनाया निर्मूलत्वात्, सम्मइ इति प्राकृताभिधानस्य गीर्वाणवाण्यां सन्मतीत्येव च्छाया न तु सम्मतीत्यत्र नियामकाभावात्, सम्मतिशब्दस्योक्तरीत्या सार्थकत्वे बाधकाभावाच्च ।
एतस्य व्याख्या राजगच्छालङ्कारेण प्रद्युम्नसूरिशिष्येण भर्तृहरिकुमारिलभट्टानन्तरकालीनेन न्यायवनसिंहेन तार्किक शिरोमणिना श्रीअभयदेवसूरिणा विरचिता सामान्यतः पश्चविंशतिसहस्रश्लोकप्रमाणा किसलयित विविधदर्शन वा दमही रुह कुठारकल्पा धीरधिषणावधार्यसारार्थी वादमहाfवापराभिधाना आर्हतसिद्धान्तप्रतिष्ठापनाऽप्रतीकाशसामर्थ्यप्रसविनी तत्त्वबोध विधायिनी यथार्थाभिधाना समुल्लसति । मूलग्रन्थः काण्डत्रयेणानिर्दिष्टविशेषनाम्ना विभक्तो भवेत् तथैव तद्व्याख्यापि, नयकाण्डज्ञानकाण्डज्ञेय काण्डेत्येवमभिधानविशेषश्चप्रचलित मुद्रित पुस्तके पूपलभ्यमानस्तत्प्रकाशकर्तृप्रकाशित एव, नतु तथाविध एव स नामविशेषो मूलटीकाकर्त्रभिप्रेत इत्यत्र प्रमाणमस्ति, सामान्यतो विषयमनुसृत्यैव प्रकाशकर्तृभिः तेपां तथाविधनाम्ना निर्देशः कृत इति भवेत् ।
व्याख्येयं तत्त्वबोधविधायिनी अनेकान्तसिद्धान्तसंस्थापनाधुरीणा दुर्गमतर्कमार्गविविकप्रचारा
"Aho Shrutgyanam"
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
दर्शनान्तरीयसुसूक्ष्मसिद्धान्तोपन्यासपूर्वकमनेकधा तानिराकृत्य तेषामनेकान्तसरणिसमाश्रयणत एवं मुसिद्धान्ततेति निरूपणपरायणा अत एव बालधियामतिक्लेशेनापि दुरधिगम्या प्रतिभामणये निकषषत्सङ्काशा समस्तीत्यत्र नास्ति केषामपि संशीतिलेशोऽपि, सामान्यमतिभिरनधिगमनीयत्वादेव च कालक्रमेण अध्ययनाध्यापनपदातिदूरवर्तिनी यथावत्परिज्ञानविधुरलेखकशोधकजनकलक्षिता तत्र तत्राशुद्धिस्फोटकाक्रान्तकलेवरा दक्षचिकित्सकविरहिता च साम्प्रतं चकास्ते ।
विभावनया चास्य सर्वस्य समापन्नव्याकुलितमनाः कालान्तरेऽपि वा कश्चिदपि तचिकित्साकुशलः कुशलमतिर्भर्वदेवेत्यभिमन्यमानो बालधिषणानामतिगभीरायामस्यां व्याख्यायामवगाहयोग्यतासमुल्लासाथै समुन्नतप्रासादकल्पाया अस्याः सोपानसदृक्षं सम्मतितत्त्वसोपानाभिधानं तस्या एव पदवाक्यजालान्युपादाय संक्षिप्य च प्रतिविषयं प्रत्येकसोपानकल्पनया परिकल्पितं संक्षेपभूतं प्रन्थममुं समकलयम् ।
सङ्कलनेऽस्मिन् कारिकार्थाः छायायुता यथासम्भवं सुगमतयोपनिबद्धाः,तत्तदर्शनवादा अपि लेशेन पूर्वपक्षमादावारचय्य सविस्तरं निराकृताः न तु महताऽऽडम्बरेण प्रथममेव पूर्वपक्षं विधायानुक्रमतस्तत्प्रतिक्षेप आरचितस्तत्त्वबोधविधायिन्यामिव, ततोऽत्र झटित्येव बालानां पूर्वोत्तरपक्षपरिज्ञानं भवतीति न सन्देहलेशोऽपि ।
आशासे च सम्मतितर्कपारावारमन्थनस्पृहयालवः सङ्कलनमिदमात्मसात्कृत्य परिकर्मितमतयो निजवाञ्छासंसिद्धिसम्पन्ना निःश सुदुर्गम्याहद्वचनमहार्णवे विहरिष्यन्तीति ।
तथा विशदीकृतोऽयं ग्रन्थः स्याद्वादशास्त्ररसिकानां मुमुक्षूणां वादविज्ञानबुभुत्सूनां विपश्चिदग्रेसराणाञ्च सन्तोषाय सम्बोभूयादिति ।
सङ्कलयिता आचार्यश्री विजयलब्धिमूरिः
1000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
आवश्यक संशोधन:
आ पुस्तकना संशोधनमा एक महत्त्वनी अशुद्धि रही जवा पामी छे ते सुघारी लेवा वांचकोने भलामण छ: ___सोपान ३३ मुं. पू. ३१० पछी सम्मति तर्क प्रक. रणनी कारिकाओना अंकमांत्रण अंको ओछा करवा.
जेमके ज्यां गाथांक ॥५०॥ छे त्यां ॥४७॥ ज्यां 1 ॥५१॥ छे त्यां ॥४८॥ एम बधे सुधारी लेवू.
"Aho Shrutgyanam"
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમારા આર્થિક સહાયકે
અમારા પ્રકાશન કાર્યમાં જે સદ્દગૃહસ્થાએ અમને આર્થિક સહાય કરી છે
તેમના નામે ધન્યવાદપૂર્વક આ નીચે આપીયે છીએ.
ખંભાત
વડાલી
૨૦૦૦ શેઠ છગનલાલ કસ્તુરચંદ ૫૦૧ શ્રી જૈન સંઘ ૩૦૧ માસ્ટર વર્ધમાન સ્વરૂપચંદની ધર્મપત્ની રેવાબેન ૧૦૧ શા. રાજમલજી ભીમાજી હઃ લાલચંદજી ૫૧ મેતા ભેગીલાલ માધવજી
વડાલી
બેડા વડાલી
પૂ. આચાર્ય મહારાજ શ્રીમદૂવિજય લક્ષ્મણરિજી મહારાજ સાહેબના સદુપદેશથી જે ગૃહસ્થાએ અમને આ પુસ્તકના પ્રકાશનમાં
મદદ કરી છે તેમના નામ નીચે મુજબ છે.
હિડા (સીરોહી સ્ટેટ)
૭૫૧ શા. વીરાજી વનેચંદજી. ૧૦૧ શા. વાલાજી રતનચંદજી ૧૦૧ શા. ત્રિલેકચંદજી જવાનમલજી ૧૦૧ મુત્તા અજબાજી બામણાજી ૧૦૧ સીધિ હરખચંદજી ગુલાબચંદજી ૧૦૧ શા. પન્નાજી કપુરચંદજી ૧૦૧ શા. બાબુલાલ ત્રિલેકચંદજી
"Aho Shrutgyanam
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
विषयाः
पू. पं. विषयाः ज्ञातृव्यापारनिरसनम्
१७ अनुमानस्य तदाहकतायां नियम
प्रतीत्यसंभवप्रदर्शनम् ६ १२ १ प्रथमकारिकावतरणम्
| १८ अन्वयेन नियमनिश्चयाभावकथनम् ६ १५ २ प्रथमा कारिका
| १९ व्यतिरेकेणापि तदभाववर्णनम् ६ १८ ३ प्रथमकारिकाव्याख्या ३ २० | २० व्यतिरेकघटकसाध्याभावनिश्चाय४ शासनस्य जिनप्रणीतत्वे मान
कतया वाद्युक्तादर्शनकल्पे विकप्रदर्शनम्
ल्पाऽऽरचनम् ५ प्रकारान्तरेण पुनर्व्याख्यानम् । २१ दृश्यानुपलम्भस्य चातुर्विध्यवर्णनम् ६ २५ ६ प्रयोगऽस्मिन् दृष्टान्तानुपदर्शने
२२ स्वभावानुपलम्भस्य । बीजोद्भावनम् ४ १९ प्रदर्शनम्
६ २६ ७ जितरागाणां शासनप्रणेतृत्वानु- २३ कारणानुपलम्भस्य तन्निश्चायकपपत्तिशङ्का
४ २६ त्वाभावकथनम्। ८ तत्समाधानविधानम्
५ ३२४ व्यापकानुपलम्भस्य तनिश्चयासा९ अनुपमसुखं स्थानमुपगतानामिति । | मर्थ्यप्रतिपादनम्
विशेषणसङ्गत्यनुपपत्तिसमाधाने ५ १२ | २५ विरुद्धोपलब्धेरपि द्विविधविरो१० तद्विशेषणोपादानस्य मतान्तरनि- । धासम्भवद्वारा निरासः ७ ६ ___ रसनपरत्ववर्णनम्
५ १५ / २६ स्वभावानुपलम्भादिभिः साधना११ शासनस्य जिनप्रणीतत्वानुपप- । मावस्याप्यनिश्चय इत्यभिधानम् ७ १३ त्तिकथनम्
__ ५ २२ | २७ वाद्युक्तव्यतिरेकमिश्चायकाभाव१२ उपपत्तौ वा प्रामाण्यं स्वतो न स्या
प्रमाणस्याऽऽत्मपरिणामविशेषत्वे दिति पूर्वपक्षरचनम्
५ २४ दोषोद्भावनम् १३ तस्योत्पत्तौ कार्ये शप्तौ च स्वतस्व. २८ अन्यवस्तुज्ञानरूपत्वे च विकल्प्यप्रतिपादनम्
दोषाभिधानम् १४ अनपेक्षत्वहेतोरसिद्धतोद्भावनपू
२९ अभावाख्यस्य प्रमाणत्वासम्भवर्वकं गुणानामपेक्ष्यमाणानां प्रमा
वर्णनारम्भः णतोऽनुपलम्भसाधनम् ६ १/३० अभावप्रमाणोदये निमित्तभूतस्य १५ उत्तरपक्षारचनम्
६ ९ वस्तुसद्भावग्रहस्य विकल्पनम् ८ २३ १६ वाटुक्तमातृव्यापारलक्षणप्रमाणे |३१ प्रतियोगिस्मरणस्यापि विकल्प्यप्रत्यक्षाभावप्रदर्शनम् ६ १०। दूषणम्
८ २७
"Aho Shrutgyanam"
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
संभासतरवसोपानम्
विषयाः
पृ. पं. | विषयाः ३२ अभावप्रमाणेनाभावप्रतीतायपि ४८ स्वनिश्चयेऽपि प्रामाण्यं स्वत इति प्रतियोगिनिवृत्त्यसिद्धिकथनम् - ९ ३] . पूर्वपक्षविधानम्
१२ २४ ३३ तत्रैव दोषान्तरप्रदर्शनम् ९ ६४९ भिन्नसन्तानविषयसमानजातीय ३४ निश्चितस्यानिश्चितस्य च तस्य
शानान्तरलक्षणसंवादकज्ञानपेक्ष. प्रमाणत्वाभाव प्रदर्शनम्
९ १३
त्वदापाद्भावनम् त्वे दोषोद्भावनम्
१२ २५ स्वतः प्रामाण्यभङ्गः
५० एकसंतानविषयभिन्नजातीय३५ स्वोत्पत्तौ प्रामाण्यस्य स्वतस्त्व
शानान्तरस्य तथात्वेऽपि दोषव्युदासः
प्रकटनम् ३६ स्वतः प्रामाण्यानुत्पत्ती झानस्य
। ५१ पूर्वपक्षप्रतिविधानारम्भः १३ ८ किं स्वरूपमित्याशंक्य समाधा
संवादज्ञानस्य प्रामाण्यनिश्वायनविधानम्
___ कत्वसमर्थनं तत्रानवस्थादिও মামা হাকিকবনামাহাফ ।
दोषपरिहारश्च तत्प्रतिविधानम्
१० १३ | ५३ संवादज्ञानस्य साधनज्ञानविषय
त्वतदन्थविषयत्वासम्भवान्न तस्य३८ ज्ञानाच्छक्तेभेदे सम्बन्धासम्भवो
प्रामाण्यनिश्चायकत्वमिति मतपपादनम् ३९ प्रामाण्यस्यौत्सगिकत्वनिरा.
निरासः करणम्
५४ संवादशान चक्रकदोषनिरासः १५ ११ ४० स्वकार्ये प्रामाण्यस्य स्वतस्त्व
५५ अभ्यासदशायामप्यनुमानात्सामिति पूर्वपक्षारम्भः
धनज्ञानस्य प्रामाण्यनिश्चयात् ४१ संवादशानापेक्षा न सम्भवती.
प्रवृत्तिरिति मतान्तरप्रदर्शनम् १४ त्यभिधानम्
| ५६ तदाऽनुमानमन्तरेणापि प्रवृ. ४२ न वा कारणगुणापेक्षति रूपणम् ११ १६ |
| तिरित्यपरमतनिर्देशः .. १४ ४३ उत्तरपक्षस्य निमित्तान्तरानपेक्ष
५७ प्रामाण्यं प्रति संदेहविपर्ययसमर्थनम्
१५ शब्दविकल्पनद्वारेण विधानम् ११ २० |
२ " | ५८ अप्रमाणे बाधककारणदोषशाने ४४ प्रमाणकार्यस्थ याथात्म्यपरि
नियते न तु प्रमाणे इति नियमच्छेदस्य ज्ञान कार्यत्वासम्भव
निरासः प्रदर्शनम्.
११ २३ |
वेदापौरुषेयताभङ्गः ४५ ज्ञानविशेषकार्यत्वे विशेषता न
बाधारहितत्वलक्षणा, तद्बाध्यत्वा- ५९ प्रेरणाजनितबुद्धेरप्रामाण्यनिरू
सम्भवादिति वर्णनम्- ११ २७ | पणम् ४६ अदुष्टकारणारब्धत्वं न विशेष
६० नापौरुषेयत्वं प्रसज्यप्रतिषेधइत्यभिधानम्
१२ १० रूपमिति समर्थनम् ४७ संवादित्वस्यापि न विशेषतेति
६१ न तदभावप्रमाणग्राह्यमितिजल्पनमू
प्रकाशनम्
"Aho Shrutgyanam"
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषया:
६२ ज्ञातस्याज्ञातस्य वा प्रमाणपञ्चकाभावस्य नाभावप्रमाणोत्थापकति साधनम्
७३ सामान्यविशिष्टविशेषात्मकशब्दस्य वाचकत्वसमर्थनम् ७४ शब्दे सामान्यं नास्तीति पूर्वपक्षविरचनम्
प्र.
७५ गोत्वादीनामिव वर्णत्वादिसामा न्यानां सम्भव इति निरुक्तपूर्वपक्षनिराकरणम्
७६ वर्णो वर्ण इत्यनुगतमतेः श्रोत्रॐ ग्राह्यत्वनिमित्तत्वभंजनम् ७७ गाधेकत्व प्रत्यभिज्ञा भ्रान्ता गादेरन्तरालेऽदर्शनादिति गादिना - नात्वसाधनम्
विषयानुक्रमः
पं.
६३ प्रमाणपञ्चकरहितस्यात्मनोऽपि न तथात्वमित्यभिधानम् ६४ प्रमेयाभावस्य सहकारिणो नागमान्तरेऽभाव इत्यस्य निरसनम् १६ ६५ वेदस्यानादिसत्त्वमपि नाभावप्रमाणोत्थापकमिति वर्णनम् ६६ अपौरुषेयत्वं न पर्युदासरूपमिति प्रतिपादनम्
६७ अनादिसत्त्वस्याप्य सिद्धताप्रदर्शनम्
१६ २६
१७ १
६८ कालत्वतोर्वेदकरणासमर्थ पुरुष. युक्तकाल साधकस्य विकल्पविधानेन निरासः ६९ शब्दतोऽपौरुषेयत्वसाधनव्युदासः १७ ९ ७० इतर प्रमाणानामपि निरासः १७ ११ ७१ परार्थ वाक्योच्चारणमपौरुषेयता
साधकमिति पूर्वपोपपादनम् १७ १४ ७२ अनित्यशब्दादप्यर्थबोधसम्भवेनोक्त पूर्वपक्षो न युक्त इत्येवं तन्मतनिराकरणम्
१६ ८
१६ १२
१४
१६ २१
१६ २५
१७ २७
१८ १
१८ १०
१८ २१
१८ २२
विषयाः
७८ अन्तरालेऽदर्शनं वर्णसंस्कारलक्षणाभिव्यक्त्यभावनिबन्धनमि
त्यस्य खण्डनम्
७९ श्रोत्र संस्कारलक्षणाभिव्यक्तयभावपक्षभञ्जनम्
८० व्यञ्जकनानात्वकल्पनाया निरा
करणम्
८१ उभयसंस्कार स्वरूपाभिव्यक्त्यभा
वपक्षनिराकरणं परार्थवाक्योच्चारणोपपत्तिप्रदर्शनञ्च
रणम्
८५ वर्णक्रमनित्यताव्युदासः ८६ वर्णनित्यतादूषणम्
८७ वैदिकवचनस्य पौरुषेयत्वे प्रयोगप्रदर्शनम्
८८ स्वोक्तप्रयोगे आश्रवासिद्धयादि दोषाभावोपपादनम्
व्युदासः ९६ उपसंहारः
१९ १७
८२ कस्य नित्यत्वमितिविकल्पविधानम् १९ २३ ८३ वर्णाभिव्यक्तेर्नित्यतानिरासः, ८४ वर्णाभिव्यक्तिक्रम नित्यता निराक
१९ २४
सर्वज्ञसाधनम्
९७ जिनस्य सर्वज्ञतासाघनारम्भः
३
पू. पं.
१८ २८
" Aho Shrutgyanam"
१९ ६
१९ ११
२० १
२० ३
२०
४
२०
ov 20
८९ नित्ये नररचितरचनाऽविशिष्टत्वशंका न सम्भवतीत्यभिधानम् २० १८ ९० विरोधाद्यभावप्रदर्शनम् ९१ प्रकरणसमत्वशंकनम्
२० २१
-२१ ३
९२ अध्ययनशब्दवाच्यताया हेतुत्वनिराकरणम्
९३ कर्त्रस्मरणविशिष्टस्यापि तस्य हेतुतानिरासः
९४ कर्त्रस्मरणं नाभावादिप्रमाणरूपमिति वर्णनम्
९५ कर्तृस्मरणयोग्यतारूपविशेषण
२१
१०
२० १२
५
२१ ८
२१ १०
२०
२१ २४
२२ १२
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाः
९८ सर्वज्ञे प्रमाणाभावाशङ्कनम् ९९ तत्रोदितहेतोरसिद्धत्वाभाववर्णनम्
१०० सर्वज्ञपुरुषसत्तासाधकहेतोरप्रतिबद्धतासाधनम्
१०३ प्रयोगस्फुटीकरणम् १०४ हेतुविशेषणस्याविसंवादित्वस्य सार्थकता प्रदर्शनम् १०५ अलिङ्गपूर्वकत्वस्य सार्थकता - प्रदर्शनम्
१०६ अनुपदेशपूर्वकत्वस्य सप्रयोजनत्ववर्णनम्
सम्मतितरवसोपानम्
पृ.
पं. विषयाः
२२ १८ ११९ अतीतादेः पदार्थधर्मत्वेऽपि दोषाभावसमर्थनम्
१२० अतीतादेस्तज्ज्ञानकाले सन्निहितत्वेन सर्वशशाने न प्रतिभासः प्रतिभासे वा वर्त्तमानतापत्तिरितिशङ्कनम्
१०१ शब्दादिप्रमाणवेिद्यत्वोपपादनम् २३ १०२ वचनविशेषत्वहेतुना सर्वविदः साधनम्
१०७ अनन्वयव्यतिरेकपूर्वकस्य प्रयोजनाभिधानम्
२२ १८
२२ २२
ir ov
१
२३ ७
२३ १०
२३ १३
२३ १६
२३ १९
२३ २३
१०८ हेतोरनैकान्तिकत्वादिनिरासः २३ २७ १०९ संवादादेव धर्मादिसाक्षात्कारज्ञानपूर्वकत्वस्यापि वचनविशेपस्य सिद्धयतीति वर्णनम् ११० एवं सकलपदार्थ साक्षात्कारिज्ञानपूर्वकताप्रतिपादनम् १११ सर्वज्ञज्ञनिन न सकूलवस्तुग्रहसम्भव इति पूर्वपक्ष: २४ १३ ११२ शक्तियुक्तेनापि नेति निरूपणम् २१ १८ ११३ प्रोक्तपूर्वपक्षनिरास: १९४ सर्वज्ञस्य वस्त्वियत्तानिश्चयो
२४ २४
पपादनम्
११५ अतीतानागतवस्तुग्रहणासम्भ
वाशङ्कनम्
११६ पदार्थानामतीतानागतत्वासम्भ
वाशङ्कनम्
११७ उक्ताशङ्काप्रतिविधानम् ११८ समयस्यातीतादिताच्यावर्णनम्
२४ १.
२४ ७
२५
२४ २८
હ
२५ १८
२५
2
२४
२५ २८
१२१ अतीतादिकालसम्बन्धित्वेन तस्य प्रतिभास इति न प्रोक्तदोष इति समर्थनम् १२२ सर्वज्ञज्ञानस्य विपरीतख्याति - शङ्कानिराकरणम्
१२३ सर्वज्ञज्ञानस्य चक्षुरादिजनितत्वाशंकोत्थापनद्वारेण पूर्वपक्षोत्थापनम्.
१२४ चक्षुरादिजनित सर्वशज्ञानस्यधर्मादिग्राहकत्वेऽविरोधो
परलोकव्यवस्थापनम् १३३ परलोक सिद्धयेऽवतरणम् १३४ तत्र पूर्वपक्षारम्भः १३५ प्रत्यक्षस्य तत्र न प्रवृत्तिरिति
कथनम्
"Aho Shrutgyanam"
पृ. पं.
२६ ४
२६ १२
२६ १८
२६ १९
द्भावनम्
१२५ तस्याभ्यासजनितत्वपक्षेऽपि दोषाभाववर्णनम्
१२६ तथाशब्दजनितत्वपक्षेऽपि अनुपपत्त्यभावसमर्थनम् १२७ अनुमानजनितत्वपक्षोऽप्यदुष्ट इति समर्थनम्१२८ भावनातः सर्वज्ञज्ञानस्य वैशasनुपपत्तिनिरसनम्
१२९ कुडयादीनाप्यावारकत्वं ज्ञानस्य न युक्तमिति कथनम् १३० ज्ञानाकारक रागादीनामात्यन्ति• कक्षयसम्भवोपपादनम् १३१ तत्रानुमानोपन्यासः १३२ सर्वज्ञसिद्ध्युपसंहारः
२७
२७
६
२०
२७ २४
२८ १
२८ ३
२८ ६
२८ १०
२८ १४
२८ २३
२९
६९ १२
२९ १५
२९ १७
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
दोषोद्भावनम्
विषयाः
पृ. पं. 1 विषयाः १३६ अनुमानस्य न प्रवृत्तिःप्रतिबन्ध- १५१ नवा शरीरादेरस्थिरस्थ स्थिराग्रहणासम्भवात् तद्विषया
लम्बनविषयतेति समर्थनम् ३२ १० सम्भवाञ्चेति वर्णनम् २९ १९ १३७ सिद्धान्तिना तत्रानुमान
१५२ सुख्यहमिति ज्ञानस्य नात्मध्य समर्थनम्
तिरिक्तविषयतेति वर्णनम् ३२ १३ ३० २
१५३ प्रत्यभिज्ञयाऽऽत्मन एकत्व१३८ कार्यत्वहेतोरसिद्धतानिरासः ३० १२
मिति वर्णनम् १३९ पदार्थानां कादाचिकत्वं न स्वभावेनेति वर्णनम् ३० १३
१५४ प्रत्यभिज्ञायां द्रष्टुरात्मनः स्प. १४० कार्यत्वहेतोः प्रतिवन्धसाधनम् ३० १६
ऽदृतानुप्रवेशेनाननुप्रवेशेन वा १४१ मातापितृसामग्रीमात्रेणेह
प्रतिभास इत्याशंक्योभयत्र । जन्मनः कादाचित्कत्वमिति
मतस्य निरासः ३ ० २२ | १५५ प्रतिभासभेदेऽभेदासम्भव १४२ आकारविशेषादपि इह जन्मनो
इति पूर्वपक्षः जन्मान्तरपूर्वकस्वमिति
| १५६ नीलादिप्रतिभासेऽपि तथेति समर्थनम्
३० २५ प्रतिवन्द्या सिद्धान्तरचन १४३ प्रतिबन्धग्राहकस्य प्रमाणस्य | १५७ दर्शनशानेन स्पर्शनावस्था
मतभेदेन प्रदर्शनम् ३१ ३] व्योर्तन ग्रह इत्याशंक्य प्रति१४४ प्रतिनियतार्थदर्शनतः प्रतिनि
विधानम् यतस्यैवार्थस्य प्रतिपत्तरनुमान
१५८ आत्मन एकत्वसमर्थनम् ३३ ९ प्रमाणमेवेति समर्थनम् ३१ ७ | १५९ शरीरान्तरसञ्चारित्वं ज्ञानस्य १४५ परलोक्यात्माभावात् परलोका
सम्भवतीति समर्थनम् ३३ भाव इति मतस्यापि निरासः ३१ ११ / १६० जन्मादिशरीरस्य स्वसन्तान१४६ बाह्येद्रियव्यापाराभावकाले
शरीरान्वयित्ववर्णनम जायमानेन अहमित्यबाधित
१६१ एकस्य कार्मणशरीरस्य प्रत्यक्षेणात्मनस्सिद्धिरित्या
साधनम् दर्शनम्
३१ १३ | १६२ पर्यनुयोगस्य प्रत्यक्षरूपत्वा१४७ नेदं ज्ञानमपह्रोतुं शक्यं परोक्षप्रमाणं वेति प्रतिपादनम्
सम्भववर्णनम्
३१ १६ १४८ बहिरिन्द्रियव्यापारकालेऽपि
१६३ अविनाभावावगमस्यावश्यविषयस्येवात्मनोऽपि प्रतिभा.
कत्वप्रदर्शनम् सोऽस्तीति समर्थनम् ३१ १९ | १६४ परलोकसाधनोपसंहारः ३४ २२ १४९ न च शरीरादीनामेकज्ञात
ईश्वरकर्तृत्वभङ्गः त्वमिति वर्णनम् १५० कृशोऽहमिति प्रत्ययवन्न ज्ञानवा- । १६५ ईश्वरसाधकानुमानस्य नैयानहमिति प्रत्ययो भ्रान्त इति
यिकैराविष्करणं हेतोरदुष्टता वर्णनम्
३२ १ प्रतिपादनश्च
"Aho Shrutgyanam"
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपानम्
वनम्
विषयाः
पृ. पं. | विषयाः १६६ सामान्यतो दृष्टानुमानं न तत्र १८० तत्र तज्ज्ञानस्य समवायेन प्रवर्तते इति सिद्धान्तोद्भा
व्याप्त्या वृत्त्यभ्युपगमेकार्यत्व
हेतोय॑भिचरितत्ववर्णनम् ३६ २७ १६७ तन्वादेरवयवित्वासम्भव इति १८१ अव्याप्त्या वृत्तौ सर्वगतात्मप्रतिपादनम्
३५ २२] साधकहेतुसूचनासङ्गति१६८ देशभेदेन प्रतिभासमानाना
प्रदर्शनम् मवयवानां भेदो न तद्धयति
|१८२ समवायानुपपत्तिः सतोऽसतो. रिक्तः कश्चनावयवी चकास्तीति
वेति प्रदर्शनम्
३७ ८ वर्णनम्
३५ २५ / १८३ समवायःन प्रत्यक्षसिद्ध इति १६९ अन्तेरणावयवप्रतिभासम.
व्यवस्थापनम् वयविप्रतिभासस्य बाधितत्व
१८४ तंतुषु पट इति न प्रतीतिरपि वर्णनम्
तु पटे तन्तव इत्येवेति कथनम् ३७ २१ १७० कतिपयावयवप्रतिभासेऽव
१८५ ज्ञानतदात्मनोरभेदेऽपि दोषा
विष्करणम् यविप्रतिभासाभ्युपगमे दोषः ३६ १७१ सर्वावयवप्रतिभासे तदभ्यु
बुद्धयभावेन सर्वेषां मुक्ततापगमे दोषप्रदर्शनम् ३६ ।
प्रसङ्गदानम्
१८७ आत्मत्वे वैलक्षण्याङ्गीकारे १७२ भूयोऽवयवप्रतिभासे तदभ्यु
कार्यत्वमपि तथा भवत्विपगमेऽपि दोषदानम्
तिकथम् १७३ प्रत्यभिशाप्रत्यक्षेण पूर्वापरा
१८८ दृष्टान्तस्य साध्यविकलतावयवव्याप्तिरवयविनो गृह्यत
वर्णनम् इत्याशंक्य दोषप्रदर्शनम्
१ प्रागसतः स्वकारणसमवाय१७४ एको घट इत्यादि युद्धावपि ।
लक्षणकार्यत्वस्य व्युदासः ३८ ५ ___नावयविनो भानमिति कथनम् ३६ १४
१९० प्रागसतः स्वकारणसमवाय१७५ अवयव्यभावे परमाणूनाम
लक्षणकार्यत्वस्य व्युदासः ३८ १५ प्यभाव इति शंकाया: समा
१९१ सत्तायाः सद्रूपतयामाशक्य दोषधानम्
प्रदानम् १७६ बुद्धिमत्कारणपूर्वकत्वसाध्ये
| १९२ द्रव्यादेनं स्वरूपसस्वमवान्तर मतुबर्थानुपपत्तिर्वणनम् ३६ २१,
सामान्य सद्भावात् सत्तायास्तु १७७ तहुणत्वेऽपि तस्य तदिति भेद
तदभावात् स्वरूपसत्त्वमित्यपक्षेऽसम्भव इति वर्णनम् ३६ २३ ,
स्य खण्डनम्
३८ २३ १७८ समवायेनाप्यसम्भवादर्शनम् ३६ २४ | १९३ अवान्तरसामान्यत्वहेतोरसि१७९ तत्कार्यत्वादपि न तज्ज्ञानत्व
द्धत्ववैधर्म्यनिदर्शनानौचित्यसिद्धिरिति प्रदर्शनम् ३६ २५ प्रदर्शनम्
"Aho Shrutgyanam"
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषमाः
१९४ सत्तायाः प्रत्यक्षादिसिद्धत्वा
शङ्कनम् १९५ अप्रतिभासनात् सा नेति समर्थनम्
१९६ सदिति बुद्धेर्व्यक्तिविशेष एव निमित्तमित्यभिधानम् १९७ भिन्नभावेष्वेकत्वमपि न जातिरित्यभिधानम्
विषयानुक्रमः
पृ. पं. विषबा:
२०० अभूत्वाभावत्वं कार्यत्वमित्यस्यापिनिरासः
२०१ रचनावत्त्वहेतोः सदुष्टता
३९ ર
३९ १६
३९. १९
३९ २५
१९८ जातेरनेकव्यक्तिव्यापिता नव्यवस्थापयितुं शक्येति निरूपणम् ४० १९९ प्रत्यभिज्ञयापि न व्यवस्थाप्येति वर्णनम्
४९ १०
१
४० १५
४०
प्रकटनम् २०२ संयोगस्याप्यभाव इत्यभिधानम् ४० २०३ चैत्रो न कुण्डलीति प्रतीतिरपि
न संयोगसाधिकेत्यभिधानम् ४० २४ २०४ सम्बधिनोरसम्बधिनोर्वा
४१
संयोगाङ्कीका दोषप्रदानम् ४० २०५ संयोगस्वरूपप्रतिपादनम् २०६ बौद्धाभिप्रायेणापि कार्यत्वस्यासिद्धत्वाभिधानम्
२०७ बुद्धिमत्पूर्वकत्वव्याप्त कार्यत्वविशेषप्रतिपादनम्
१६
२१
२७
३
ev
४१ ६
४२
४१ ८
२०८ साध्यं विकल्प्य दोषाभिधानम् ४१ १४ २०९ सामान्येन वुद्धिमत्पूर्वकत्वे साध्येऽपि दोषाभिधानम्
२१० स्थावरादौ कर्त्रभावनिश्चयप्रति
पादनम् २११ उपलब्धिलक्षणप्राप्त शरीराद्युपलभाभावात् कार्यत्वस्य व्यभि चारितावर्णनम्
४१ ૪
४२ २
२१२ तच्छरीरस्यादृश्यत्वेऽपि व्य
तिरेकप्रतीतिसम्भवाभिधानम् ४२ ११
२१३ कायत्वस्य शरीरेण सहाव्यभि चारितानिरूपणम्
२१४ तथाकार्यत्वस्य बाधितत्वप्रतिपादनम
२१७ व्यापकानुपलब्धौ तस्य सद्भावप्रतिपादनम्
२१८ व्यतिरेकस्यानुमानतः सिद्धतानिरूपणम्
Z. पं.
२१५ प्रोक्तव्यापकानुपलब्धेरबाधितत्व
व्यवस्थापनम्
२१६ स्वग्राह्याव्यभिचारित्वस्य सर्वत्र प्रामाण्यनिबन्धत्वसाधनम्
४३
४२ १८
आत्मवित्वनिराकरणम् २२७ आत्मविभुत्वसाधकहेतोः पूर्वपक्षिणा प्रतिपादनम्
४२ २३
"Aho Shrutgyanam"
४३ २
२१९ कार्यत्वव्यावृत्तेर्बुद्धिमत्कारणव्यावृत्तिपूर्वकत्वासिद्धया कार्यत्वस्य विपक्षाद्व्यतिरेकासिद्धय भिधानम्
२२० ईश्वरस्य शरीरसम्बन्धाभावे दोषप्रतिपादनम्
२२१ नित्यज्ञानस्यैव कारणत्वसम्भवे
૪૩ ૨૪
४३ २७
४
४४
तदाधारेश्वरकल्पनानर्थकवर्णनम् ४५ ५ २२२ ज्ञानस्य तदात्मसमवेतत्वा सिद्धया तगुणत्वासिद्धिवर्णनम् ४५ २२३ शरीरसम्बन्धनिवृत्त्या कर्तृत्वनिवृत्यभिधानम्
४५ १६
२२४ कारकशक्तिपरिज्ञानलक्षणकार्यत्वनिरासः
२२५ तस्योपदेशकत्वे शरीरसम्ब न्धी दुर्वार इत्यभिधानम् २२६ ईश्वरसाधकप्रमाणाभाववर्णनद्वारेणोपसंहारः
६
४४ २४
४५
८
४५ २३
२७
४६ ६
४६ १७
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
संमतितत्वसोपानम् विषयाः
पृ. पं. | विषयाः २२८ स्वोक्तहेतावदुष्टताभिधानम् ४६ २१ ) २४८ अल्पमहत्वादपि तस्य द्रव्यत्व२२९ सिद्धान्तिना हेत्वसिद्धत्ववर्णनम्४७ २] साधनम् २३० बुद्धरात्मभेदेऽन्वयव्यतिरेकाभाव- | २४९ संयोगाश्रयत्वाद्रव्यत्ववर्णनम् ५० ९
तस्तद्गुणत्वासंभवाभिधानं ४७ ३२५० संख्यावत्त्वादपि द्रव्यत्व२३१ स्वसंविदितत्वानभ्युपगमने
निरूपणम् स्वस्मिन् तत्प्रत्ययाभाववर्णनम् ४७ ७ | २५१ एकद्रव्यत्वहेतोनिरासः ५० २३२ तस्या आत्मभेदे हेतुविशेषणा- २५२ सत्तासम्बन्धित्वादिति बिशेसिद्धयभिधानम्
ष्यांशनिरासः २३३ आत्माप्रत्यक्षतार्या हेतोविरु
२५३ विशेषगुणत्वे सति प्रदेशवृत्ति द्धत्ववर्णनम्
त्वादितिहेतोनिरसनम् ५० २३४ हेतुविशेषणासिद्धयभिधानम् ४७ २५४ विभुत्वसाधकान्यहेतूनामपि । २३५ व्यभिचारवर्णनम्
दूषणम् २३६ आकाशदृष्टान्तस्य हेतुसाध्य
२५५ शरीरमात्रव्यापकतासाधकानु. वैकल्याभिधानम्
मानोभावनम् २३७ शब्दस्य गुणत्वासिद्धिवर्णनम् | २५६ हेतोरसिद्धतानिरसनम् ५१ . २३८ शब्दस्य द्रव्यत्वसाधनम्
२५७ के तद्गुणा इति विकल्पनया २३९ शब्दस्य निक्रियत्वे दोषाभि
दोषप्रदर्शनम् धानम्
२५८ धर्माधर्मयोरचेतनत्वे नात्मगु२४० सक्रियत्वे च गुणत्वविरोध
णत्वमिति निरूपणम् इत्यभिधानम्
४८ १८. | २५९ धर्माधर्मयोः साधनम् २५१ वीचीतरङ्गन्यायेनोत्पत्तिस्वी
२६० कार्यत्वे सति तदुपकारकत्वाकारे क्रियाया अभावप्रति
दिति हेतुनिरसनम्
२ ३ पादनम्
४८ १९ २६१ शरीरमात्रव्यापकत्वसाधक२४२ प्रत्यभिज्ञया शब्दस्यैकत्वात्
हेतोरनैकान्तिकतानिराकरणम् ५२ ८ क्षणिकत्वानुमानं बाधितमिति | २६२ शरीरैकदेशवृत्तित्वे दोषप्रदानम्५२ १४ निरूपणम्
४८ २३ २६३ शरीरमात्रव्यापकतोसंहारः ५२ १८ २४३ विशेषणस्वरूपाभिधानम् ४९ २
परेष्टमोक्षविध्वंसनम् २४४ हेतोरनैकान्तिकताभिधानम् ४९ ४ २६४ आत्यन्तिकबुद्धयादिविशेषगुण२४५ धर्मादेरप्रत्यक्षत्वे तत्साधका
ध्वंसलक्षणमोक्षसाधनम् ५२ २६ नुमाने दोषाविर्भावनम् ४९ | २६५ तद्धेतोदुष्ताप्रकटनम् ५२ २९ २४६ दृष्टान्तस्य साध्यशून्यताभि
२६६ सन्तानोच्छेदे तत्त्वज्ञानं तच धानम्
प्रबलमिति साधनम् २४७ शब्दस्य गुणवत्त्वाद् द्रव्यमिति २६७ सिद्धान्तिना सन्तानत्वहेतावासाधनम्
श्रयासिद्धत्वादिदोषप्रदर्शनम् ५३ १०
४९ २०
"Aho Shrutgyanam"
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाः
पृ.- पं. | विषया: २६८ स्वरूपासिद्धथुद्भावनम् ... ५३ ११ | २८८ स्वोक्तसत्ताहेतोः साधनम् ५५ २६९ प्रतिवाद्यसिद्धताप्रकाशनम् ५३ १५/ २८९ क्षणिके क्रमयोगपद्याभ्यामर्थ.. २७० समवायस्य सदसद्भावे दोषा
क्रियाऽसम्भवनिरूपणम् ५६ १ विष्करणम्
२९. परिणामानभ्युपगमे कृत२७१ सम्बन्धिषु विशेषाङ्गीकारेऽपि
कत्वादिवस्तुस्वभावानुपपति दोषोद्भावनम्
वर्णनम् २७२ समवायस्यानुगतैकस्वभावता
२९१ एवं सत्प्रतिपक्षदोषाभिसुषणम्
धानम् २७३ व्यावृत्तस्वभावतादूषणम् ५३ २६ |
२९२ सुखादिसन्तानस्य निवृत्य २७४ प्रत्यक्षेणानेकानुगतकस्वभाव
सिद्धिवर्णनम् ग्रहणं न सम्भवतीत्यभिधानम् ५३ २७
२९३ आरब्धसञ्चितयोरुपभोग२७५ सम्बन्ध इति बुद्धया तस्य
तत्वज्ञानाभ्यां क्षय इति दूषणम् ५६ सम्बन्धत्वेनाध्यवसाय विकल्प्य
२९४ स्वमतेन सम्परज्ञानस्वरूप प्रथमपक्षे दोषवर्णनम्
वर्णनम् २७६ द्वितीयविकल्पे दोषः
२९५ चिदानन्दस्वरूपो मोक्ष इति २७७ तृतीयचतुर्थपक्षे दोषदानम् ५४ ६
पूर्वपक्षः २७८ पञ्चमविकल्पनिरासः
२९६ सिद्धान्ते तन्मतस्य दूषणम् ५७ ८ २७९ इहबुद्धयवलेयत्वपक्षनिरासः ५४ १२९७ तदा सुखोत्पत्ती कारणप्रदर्शनम् ५७ ११ २८० समवायबुद्धयध्यवलेयत्वकल्प
२९८ आत्मान्तःकरणसंयोगस्य निराकरणम्
निराकरणम् २८१ इह बुद्धयापि न समवाय
२९९ तत्र शरीरादेरपि कारणता प्रतीतिर्विकल्पानुपपत्तेरिति
नेत्यभिधानम् कथनम्
३०० युक्त्यन्तरेण मुक्तावस्थायां २८२ उपादानोपादेयभूतबुद्धयात्मक
शानसद्भाववर्णनम् प्रवाहलक्षण संतानत्वपक्षनिरास:५४ २२
३०१ शानस्य ज्ञानान्तरोत्पादनस्व
भावतयाऽन्यानपेक्षतासाधनम् ५८ २८३ पूर्वापरसमानजातीयक्षणप्रवा. दरूपसन्तानत्वनिराकरणम् ५४ २७
३०२ सावचित्तसन्ताननिरोध.
__स्वरूपमुक्तिप्रतिक्षेपः ५८ १५ २८४ व्यभिचाराविर्भावनम् ५५ २
३०३ सान्धनिराश्रवचित्तसन्त२८५ अत्यन्तानुच्छेद्वत्स्वेव संता
त्युत्पत्तिलक्षणमुक्तरुचितनत्वस्य सत्वेन विरुद्धता
त्वनिरूपणम् कथनम्
३०४ सान्दयतासाधनम् २८६ शब्दबुद्धिप्रदीपादीनामत्यन्तानु- ३०५ विज्ञानसन्तत्त्यनुच्छेद पूर्वपच्छेदप्रसाधनम्
५५ ६ क्षिणोपदर्शितदोषस्योद्धरणम् ५८ २१ २८७ कालात्ययापदिष्टतानिरूपणम् ५५ १९ | ३०६ ज्ञानयोर्युगपद्धृत्तितावर्णनम् ५९ २
५४
"Aho Shrutgyanam"
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
वर्णनम्
विषया
. . | विषयाः ३०७ एकान्तभावनातो विशिष्टप्रद |३२६ शब्दस्य परमार्थतो वस्त्वभिः . शेऽक्षयसुखादिलाभो मुक्तिरिति .
धायकत्वाभावानुमानप्रदर्शनम् ६३ १ साधनम्
५९ ७ | ३२७ हेतोरसिद्धतानिराकरणम् ६३ ४ ३०८ मृत्वादिजातेः स्वाश्रयादर्था
३२८ स्वलक्षणे शब्दस्य संकेतानुप न्तरतानिरसनम्
पत्तिनिरूपणम् ३०९ मोक्षवादोपसंहारः ५९ २४ | ३२९ अशक्यक्रियत्वान स्वलक्षणे आदिवाक्यसाफल्यप्रदर्शनसोपाने समय इति वर्णनम्
३३० जात्यादौ समयाभाववर्णनम् ६३ १९ ३१० द्वितीयकारिकावतरणम् ६० २
३३१ बुद्धयाकारेऽपि न समयसम्भव ३११ द्वितीया कारिका
इति स्वमतोपसंहारः ६३ २२ ३१२ कारिकार्यव्याख्यानम्
३३२ सिद्धन्तिनाभ्रान्ततासाधकहे३१३ आदिवाक्यस्य प्रामाण्या
तोरसिद्धतोपवर्णनम् ६४ भाववर्णनम् .
३३३ सामाम्यस्य सिद्धत्वोपवर्णनम् ६४ ३१४ बाह्याथै शब्दस्य प्रामाण्य
३३४ भेदेनाप्रतिभासनासामान्य
नास्तीतिमतनिराकरणम् ६४ १४ ३१५ प्रेक्षापूर्वकारिताभङ्गाभावव्या.
३३५ व्यक्तिभिन्नतया जातर्बहिर्नाः वर्णनम्
विभास इति पक्षनिराकरणम् ६४ २० ३१६ आताः शब्दमन्तरेणैव प्रवर्त
३३६ न केवलं सामान्यबुद्धय॑क्तयो यन्तीति पूर्वपक्षरचनं ।
निमित्तमिति वर्णनम् ६४ २५ ३१७ तन्निराकरणम्
| ३३७ सामान्यमनपेक्षत्वात्सदाऽनुगत ३१८ आदिवाक्यसफलतावर्णनो
झानजनकं भवे पसंहारः
६१ १९
विधानम् शब्दसङ्केतसमर्थनसोपाने ३३८ सामान्यस्य सर्वसर्वगतत्येऽनु
पपत्तिप्रदर्शनम्
६५ १७ ३१९ अपोहा शब्दार्थ इति बौद्धम- | ३३९ स्वव्यक्तिसर्वगतत्वेऽपि दोषोतप्रदर्शनम्
६२ २
कीर्तनम् ३२० शब्दार्थो विधिरिति मतारम्भः ६२ ८
३४० अन्यत्रोत्पन्नघटादौ सामान्यस्य ३२१ द्रव्यगुणादीनां शब्दप्रवृत्ति
गमनाद्यसंभवदोषोद्भवनम् ६५ निमित्ततासाधनम्
३४१ अनेकान्तवादे नोक्तदोषसम्भव
.६२ ३२२ विधिवादिसम्मतसाध्यवि
इति निरूपणम्
६६ कल्पनया बौद्धन निरसनम् ६२ १७
३४२ साधारणासाधारणस्वरूपस्यै
कत्वविरोधनिरसनम् ६६ ३२३ शाब्दप्रत्ययस्य भ्रान्तत्यनिर्वि
| ३४३ द्विविधविरोधस्याप्य त्रासम्भव
इति घणेनम् ३२४ भ्रान्ततासाधनम्
६२ २३ | ३४४ तथा प्रत्यक्ष प्रतिभासमाने न ३२५ तत्रोक्तहेतोरसिद्धतानिगसः ६२ २४ विरोधादिदोष इत्यभिधानम् ६६ १८
६५
२.
"Aho Shrutgyanam"
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाक्रमः
स्त्रियाः
५. पं. | विषयाः ३४५ स्वभावभेदाऽवसाधमानुमान- | ३६२ शानयोर्युगपतितामिरानिराकरणम्
६६ २२] करणम् ३४६ भिन्नयोगक्षेमत्वहेतोनिराकरणम्६६ २५ | ३६३ वाद्युक्तसामग्रीभेदसमर्थन३४७ भेदाभेदप्रतिभासादेव भेदाभेद
स्थाविकल्पेऽपि समानत्वव्यवस्थेत्यभिधानम्
प्रदर्शनम् ३४८ व्यापकैकसर्वव्यक्त्यनुगत
३६४ पूर्वपक्षिसम्मताविकल्पकवाना___सामान्यानभ्युपगमप्रदर्शनम् ६७
भाषप्रतिपादनम् ३४९ सजातीयविजातीयव्यावृत्त
३६५ अविकल्पकानभ्युपगमेऽर्थनिरंशवस्तुस्वीकर्तृमतवर्णनम् ६७ ११ ग्रहणाभावप्रसङ्गलक्षणदोषनि३५० हेतोयाप्त्यसिद्धिवर्णनम् ६७ १६
राकरणम्
६९ २२ ३५१ प्रत्यक्षेण तत्सिद्धिरित्यस्य
३६६ स्वमतेन विकल्पस्वरूपं प्रतिनिराकरणम्
पाच वाद्युक्तस्वस्वभावव्यवस्थि३५२ सर्वतो व्यावृत्तत्मनि तद्वलेन
तिलक्षणहेतोरसिद्धतास्थापनम् ६९ २९ विकल्पोत्पत्ती दोषप्रदानं ६७
३६७ परमार्थतः कृतसमयत्वामा३५३ विकल्पस्य स्वलक्षणमपि
वादिति हेतोनिरासः ७. १० विषयः स्यादिति निरूपणम् ६७
| ३६८ व्यक्त्यभिन्नसामान्यस्य सङ्केत ३५४ तस्थाविशदावभासित्वमित्या
विषयत्वाभिधानम् स्य निराकरणम्
३६९ भावानामेकान्तेनोदयानन्तरा३५५ दूरस्थवृक्षाद्यध्यक्षस्य प्रमा
पवर्गित्वाभावसमर्थनम् । णान्तरताप्रसङ्गप्रदानम्
३७० कृतकत्वमपि न साधकं ३५६ तस्याप्रमाणत्वे क्षणिकत्वानु
साध्यहेत्वोझेदाभावादिति वर्णनं ७० २३ मानमपि तथेतिवर्णनम् ६८ ३ ३७१ व्यावृत्तिभेदात्तयोभेद इति ३५७ समारोपव्यवच्छेदकत्वादनु,
पक्षस्य विकल्प्य दूषणम् ७० २४ मानस्य प्रमाणतेति पक्षस्यापि ३७२ चरमविकल्पे शब्दत्वादेरपि दूषणम् ११ हेतुताप्रसङ्गदानम्
७१ ५ ३५८ अनुमानस्य प्रामाण्ये व्याप्ति.
३७३ अभेदेऽपि निश्चयवशात्कृतकग्राहकस्य विकल्पविशेषस्य
त्वस्य गमकतेति पक्षक्षेपः ७१ ११ प्रामाण्याभ्युपगमो दुनिवार
३७४ बुद्धयारूढयोस्तयोः कल्पना इति वर्णनम् ..
या भिन्नयोरपि न प्रतिबन्ध ३५९ प्रतिवन्धग्राहकस्य स्वार्थेन
सम्भव इत्यभिधानम् ७१ १५ प्रतिबन्धो योग्यतात एवेति |३७५ साध्यसाधनयोर्भेदेऽपि न प्र. समर्थनम्
तिबन्धसम्भव इति वर्णनम् ७१ ३६० तत्रानवस्थानिराकरणम् ६८ २४ | ३७६ विनाशस्य निर्हेतुकत्वसाधक३६१ सविकल्पाविकल्पयोर्युगप
हेतुनिराकरणम्
७१ २२ त्वमिति पक्षस्य विक
३७७ प्रतिक्षणं विनाशाभावे बिना. ल्पनया निरसनम् ६९ ४ शमतीत्यसंभव इति पूर्वपक्षः ७१ २८
"Aho Shrutgyanam"
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाः
३७८ तन्निराकरणम्
३७९ परमाणूनां परस्परं सम्बन्धसमर्थनम्
३८० कृत्स्नैकदेशविकल्पयोगस्य वाकस्य निराकरणं
३८१ प्रकारान्तरसम्बन्धवर्णनम् ३८२ संबन्धप्रतीतेर्विकल्परूपत्वे दोषप्रकम्
पू.. पं.
७२ १०
C
७२ १५
७२
७२
३८३ क्रमयौगपद्याभ्यामर्थक्रियाकारित्वस्य नित्यानित्यात्मके वस्तुन्येव सम्भव इति वर्णनम् ७३ ३८४ विपक्षव्यावृत्तस्य हेतोरभीष्ट एव साध्याव्यभिचार इत्यस्य निराकरणम्
३८५ अक्षणिकाव्यभिचारित्वस्या
व्युपगादनम्
३८६ शक्तिभेदात्कार्यभेदमुपपाद्य तस्या भेदाभेद समर्थनम् ३८७ क्षणिकस्याक्रमकारित्वाभावो
पसंहारः
३८८ क्रमकारित्वासंभववर्णनम् ३८९ क्षणिकस्य क्रमाक्रमाभ्यामर्थक्रियाविरोधेन कृतकत्व हेतोविरुद्धावर्णनम्
३९० अनैकान्तिकता प्रदर्शनम् ३९१ सामान्यस्यानर्थक्रियाकारिश्ववर्णनस्य दूषणम्
७३ १
सम्मतितरवसोपानम्
विषयाः
३९५ पर्युदासलक्षणापोहस्य द्वैविध्योतिः
३९६ ज्ञानाभिन्नर्थाभासस्यापोहता
समर्थनम्
३९७ तस्यापोहव्यपदेशे मुख्यगौणनिमित्तवर्णनम्
७३
७४
७४
७३ १४
१६
२२
७३ १६
ต
३९२ अभ्युपगमवादेन सामान्यस्यावस्तुत्वमुदस्य स्वमतेन नित्य/नित्यत्वनिरूपणम्
३९३ सामान्यविशेषात्मक एव श उदस्य संकेत इत्युपसंहारः अपोहवाच्यता निरसन सोपाने. ३९४ अपोहस्य पूर्वपक्षे द्वैविध्याभि
धानम्:
*
९
७६
२४
✔
७४ २३
७४ .२५
९
११
૭
७५ २३
७५ २५
९
३९८ अर्थप्रतिबिम्बात्मकार्थाभासस्यापोहस्य शब्दार्थतोक्तिः ३९९ कार्यकारणभाव एव वाच्य चाचकभाव इति वर्णनम्
४०० शेषापोहद्वयस्य गौणशब्दा
प्र
"Aho Shrutgyanam"
७६ १०
७६ १३
७६ १६
७६
७६ २७
त्वकथनम्
४०६ तत्र सामर्थ्य प्रदर्शनम् ४०२ स्वलक्षणस्य गौणशब्दार्थताकथनम् . ४०३ सिद्धान्तिना शाब्दविज्ञानस्य वास्तविकार्थप्रादित्वाभिधानम् ७७ ४०४ विकल्पप्रतिबिम्बकमात्रस्य शब्दार्थता निरासः
४०५ स्वलक्षणस्योपचारेणापोहत्व
निरसनम्
४०६ व्यावृत्तेरन्यव्यावृत्तविकल्पाकारस्यापोहत्ये दोषोद्भावनम् ७७ १९ ४०७ सामानाधिकरण्यव्यवहारायो
गवर्णनम्
४०८ बहिरथै सामानाधिकरण्यायो गाद्विकल्पस्यायं विभ्रम इति पूर्वपक्षप्रदर्शनम्
४०९ सिद्धान्तिनाऽभेदस्य सङ्ग्रहलक्षणत्वनिराकरणम् ४१० अपोहवादे भ्रान्तिनिमित्त
वस्तुभूतसादृश्याभावनिरूपणम् ७८ २५ ४११ उपाधितद्वतोरभेदेऽपि शब्द
विकल्पयनफलत्वोक्तिः - ७९ ०३ ४१२ भेदपक्षेsपि एकार्थवृत्तितासंघटनम्
७१
२३
७७ ४
७७ ५
७७
6
७७
१०
७७ १४
७७ १६
२१
૭. ३
રોટ १६
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
नम
विषयाः पृ. पं. | विषयाः
पृ. पं. ४१३ सिद्धान्त्युक्तसर्वदर्शिताप्रस
| ४३२ शब्देभ्यः कल्पनाः प्रसूयन्त अस्य पूर्वपक्षिणा सम्बन्धवादि
इति निरूपणम् नामेवायं प्रसङ्ग इत्युपपादनम् ७९ २४३३ अन्यापोहश्शब्दार्थ इति ४१४ तदुपपादनस्य दूषणम् ७९ १५ /
प्रतिपादनम् ४१५ असम्बन्धवादिनापि सर्ववि
१४३४ विजातीयव्यावृत्तरूपेण स्वस्वापादनम्
७९ १६
लक्षणं शब्दभूमिरिति वर्णनं ४१६ अन्योन्याश्रयान्न धर्मधर्मिप्रति
४३५ तस्य विकल्पवेद्यत्वेऽपि अविपत्तिरिति मतप्रतिक्षेपः ७५.
संवादसमर्थनम् ४१७ धर्मधर्मिणोः परस्परापेक्षित्व
४३६ स्वमतोपसंहारः दोषः सविकल्पप्रत्यक्षवादिना
४३७ सिद्धान्ते सामान्यविशेषात्ममिति पूर्वपक्षकरणम् ७२ २५
कवस्तुनः शब्दलिङ्गविषय.
त्वसमर्थनम् ४१८ तन्निरासः उपसंहारश्च ७९ २८
१३८ परस्याप्यतिरिक्तसम्बन्धा. ४१९ विशेष्यविशेषणभाषसमर्थनम् ८०१ ४२० लिङ्गसंख्यादियोगवर्णनम्
भ्युपगमस्यावश्यकता समर्थनम् ८२ २२ ४२१ प्रक्षाकरमतदर्शनम्
४३९ कचियभिचारदर्शनात्सर्वत्रा४२२ संविद्वपुरम्यापोहः शब्दार्थ इति
नाश्वासे विवक्षासूचकत्वमपि तन्मतप्रतिपादनम्
शब्दस्य न भवेदित्यापादनम् ८२ २० ४२३ शब्दलियोर्जातिन विषय इति
४४० तत्राप्यप्रामाण्ये सर्वव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गदानम्
८३ ४ वर्णनम्
४४१ तादात्म्यतदुत्पत्तिलक्षणहे४२४ कल्पनाबुद्धरपि जातिर्न विषय
त्वोरपि व्यभिचारप्रदर्शनम् इति प्रतिपादनम्
४४२ तस्य प्रामाण्योपपादेन तुल्ययुः ४२५ शब्दलिजशाने जाते: प्रति
त्या शब्दस्यापि बहिरर्थे भासमाशंक्य निरसनम्
प्रामाण्यप्रसङ्गापादनम् ४२६ जात्यादरेव विषयत्वेऽनुपप
४४३ तस्यैवोपसंहार तिप्रदर्शनम
४४४ प्रतिबंध निश्चयस्येव संकेतनि४२७ आकृतिविशिष्टव्यक्तः शब्दा
श्चयोऽपीति वर्णनम् त्वनिरासः
४४५ तदपि प्रत्यक्षं विकल्परूपमे ४२८ व्यक्तय॑काव्यक्तस्वरूपता
वेति समर्थनम् निरासः
४४६ शब्दस्थाप्युभयात्मकवस्तु ४२९ ध्यतः शब्द लिङ्गयोरर्थत्वे
निश्चयात्मकत्वमिति वर्णनम् ८४ - दोषान्तरप्रदानम्
४४७ याच्यवाचकभावस्य क्षयोपश४३० इन्द्रियशानारूढे सम्बन्धव्यु:
मादाविर्भूतज्ञानविशेष प्रति. . स्पत्तिनिराकरणम्
भास इति निरूपणम् ८४ ११ ४३१ अस्येदं वाचकमित्यस्य विक
४४८ दृष्श्रतादिरूपकल्पनया दोषोस्य दृषणम्
८१ २० ब्रावनस्यानौचित्यवर्णनम् ८४ १७
"Aho Shrutgyanam"
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितश्चसोपानम
८
विषयाः
पृ. पं. | विषयाः ४४९ शब्दार्थसम्बन्धस्य काल्पनि
४६७ बोधनीलब्यापाराणां समानकत्वाभावसमर्थनम्
कालं प्रतिभासान्न ग्राह्यग्रा४५० उपसंहार:
हकमाव इति वर्णनम्
| ४६८ भिन्नकालयोर्योधनीलयोरपि नयद्वयघटकद्रव्यार्थिकस्वरूपम्
न तत्सम्भव इति वर्णनम् ८८ ११ ४५१ तृतीयकारिकावतरणम्
| ४६९ भेदस्य नास्तितानिरूपणम् ८८ ४५२ कारिका
४७० अभेदस्यापि न प्रसिद्धिरित्य४५३ कारिकार्थव्यावर्णनम्
स्य निराकरणम् ४५४ द्रव्यपर्यायार्थिकनयद्वयाति
| ४७१ सर्वत्र सन्मात्रस्योपलम्भ इति रिक्तनयाभावसमर्थनम् ।
निगमनम् ४५५ सङ्ग्रहनयाभिप्रायवर्णनारम्भः | ४७२ सन्मात्रस्य विद्यास्वभावत्वे । ४२६ अभेदप्रतिपादकागमस्याबा
दोषाशङ्कनम्
८८ २२ धितत्वर्णनम्
४७३ अविद्यास्वभावत्वे दोषशङ्कनम्
नम् ८८ २३ ४५७ प्रत्यक्षेण भेदप्रतिभासाभाव
४७४ तद्दषणम् कथनम्
४७५५ अविद्यायाः सद्भाववणर्नम् ८८ २४ ४५८ देशभेदाभेदोन संभवतीत्य
४७६ अविद्याया ब्रह्मणः स्वभावत्वे. भिधानम्
ऽतिरिक्तत्वे वा दोषाशङ्कनम् ८८ २७ ४५०. कालभेदाढ़ेदो न संभवतीति | ४७७ नित्यया विद्ययाऽविद्यानिवृत्ते. कथनम्
रुचितेन ब्रह्मातिरिक्ततत्वाभा.
वतस्तत्वाग्रहणलक्षणाविद्याया ४६० स्मृतिर्न भेदमवगमयतीति । प्रतिपादनम्
अभाव इति शंकनम्
४७८ तदेतन्मतनिराकरणम् ४६१ भेदस्य भावस्वरूपत्वाद्भावा
४७९ अविद्याया अनिर्वचनीयतावगमे तस्याप्यवगम इति दूषणं
स्थापनम् ४६२ आकारभेदाद्भद इति पक्ष.
४८० अविद्याजीवानां, काल्पनिको निरासः
जीवब्रह्मभेद इति कथनम् . ४६३ आकारस्य स्वतः प्रतिभासे
४८३ कल्पनाया असम्भवशंकनम् दोषप्रदानम्
४८२ मतविशेषेण तन्निराकरणम् ८९ ४६४ भिन्नप्रतिभासगम्यत्वे दोषो.
४८३ मतान्तरप्रदर्शनम् द्भावनम्
४८४ उपसंहारः ४६५ नीलसुखादिभिन्नस्य बोध.
४८५ अशुद्धद्रव्यार्थिकनयस्वरूपम् ८९ स्याहम्प्रत्ययगम्यत्वपक्षनि
(४८६ प्रधानादितो महदादि परिणामराकरणम्
८७ २९ वर्णनम् ४६६ व्यतिरिक्तबोधसद्भावेऽपि न.
५८७ प्रधानस्य त्रिगुणत्वाविवेकिभेदाधिगम इति वर्णनम् ८८ ३. त्वादिरूपणम्
"Aho Shrutgyanam"
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाः
पृ. पं. ] विषयाः ४८८ महदादीमा व्यक्ततासाधनम्
| ५०७ भेदो न प्रत्यक्षविषय इनि ४८९ सत्कार्यवादारम्भः
पक्षप्रतिक्षेपः ४९० असदकरणादितिहेतुवर्णनम्
५०८ सर्वेषां सदूपताप्रतिभासोऽबा४९९ उपादानग्रहणलक्षणहेतु
धितो न भेदप्रतिभास इति पक्षनिरूपणम्
खण्डनम् ४९२ सर्वसम्भवाभावादिति हतुः । ५०२ अन्यदेशस्थभेदानुगतस्वरूपव्यावर्णनम्
प्रतिभासाभावसमर्थनम् ९३ २४ ५९३ शक्तस्य शक्यकरणादिति हेतु
५१० भेदान्तरोपलम्भादनंतरमभेदनिरूपणम्
प्रतिपत्तिरित्यस्य दूषणम् ९४ ४९४ कारणभावादिति हेतुव्यावर्णनम् ९१ ५१. प्रत्यभिज्ञातो न तस्य प्रतिपत्तिः । ४९५ प्रधानसाधकस्य भेदानां परि
रितिवर्णनम् माणादिति हेतोर्निरूपणम् ९१ ५१२ प्रत्यभिज्ञायाः प्रत्यक्षत्वे दोषो. ४९६ भेदानां समन्वयादिति हेतु
कीर्तनम्
"" वर्णनम्
५१३ तदा स्मृत्यभावान सद्पताव ४९७ शक्तित: प्रवृत्तेरिति हेतुव्या
गम इत्यस्य दूषणम् ९४ वर्णनम्
५१४ पूर्वापरकालसम्बन्धित्वलक्षणा४९८ कारणकार्यविभागादिति हेतु
भेदोऽपि न प्रत्यक्षविषय इति
वर्णनम् प्रदर्शनम्
५१५ वर्तमानमात्रं सदेवाध्यक्षभूमि ४९९ वैश्वरूप्यस्याविभागादिति हेतु
रिति वर्णनम् समर्थनम्
५१६ अभेदो नाध्यक्षगम्य इति ५०० अशुद्धद्रव्यार्थिकस्योपसंहारः ९.२ ७ |
समर्थनम् ५०१ नंगमाभिप्रायाप्रदर्शने कारणा
५१७ क्षणभेदस्याध्यक्षगम्यता. भिधानम्
व्यावर्णनम् पर्यायार्थिकस्वरूपसोपाने ५९८ अनुमानमभेदग्राहकमिति ।
व्यवस्थापनम् ५०२ पर्यायाधिकेन द्रव्यार्थिकनया- ५१९. तन्मतप्रतिक्षेपः
भिधेयवस्तुनिरसनम २२ १९ | ५२० ध्वसहेत्वसन्निधाने स्थिरो भाव ५०३ भेदस्य प्रमाणबाधितत्वपक्ष
इति पूर्वपक्षरचनम् दूरीकरणम्
९२ २२ | ५२१ अस्थिरतयाऽध्यक्ष प्रतिभास५०४ भेदस्य कल्पनाविषयत्वनिरास: ९२ २६ नात् तन्मतप्रतिक्षेपः १५ ५०५ प्रत्यक्षं भेदेन प्रतिपादयतीत्य- ५२२ नाशहेत्वसम्भववर्णनम् ९५ २१ स्य निराकरणम्
९३ २५२३ अदर्शनमेय वस्तुनोऽभाव इति ५०६ अन्याप्रतिभासनमेय घटादेः प्र । सिद्धान्तस्य प्रतिक्षेपः ९५ २४ तिनियतरूपरिच्छेद इति
५२४ अन्यविधस्याभावस्यासम्भसमर्थनम्
५३ ४ वाददर्शनमेवाभाव इति साधनं ९५ २५
"Aho Shrutgyanam"
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
मातोपान विषयाः
पं. | विषयाः ५२५ अभावविकल्पघटकद्वितीय
५४३ सूर्वमेकं सदविशेषादित्यस्य विकल्पनिरासः
प्रतिक्षेपः ५२६ अनवरतमविच्छेदन ग्रहण
५४४ अशुद्धद्रव्यास्तिकमतप्रतिक्षे. स्याभेदग्रहणरूपतायां दोष
पारम्भः दानम्
५४५ महद'दिकार्याणां प्रधानस्व. ५२७ अविच्छिन्नदर्शनस्थ भेदेऽप्य
भावतायां दोषोद्भावनम् र्थस्याभेद इति पक्षदूषणम् ।
५४६ हेतुमत्वादिसाधननिरसनम् ५२८ संविद्भिन्नैकात्माभावेन न क्रम
५४७ प्रधान महदादिरूपेण परिणसम्भव इति शंकाव्युदासः
मतीति पक्षक्षणम् ९९ ५२९ कालाभावात् कथं पूर्वापर
५४८ एकदेशेन सर्वात्मना वा परिभाव इति शंकाप्रति विधानम् ९६
णामो न सम्भवतीति वर्णनम् ९९ ११ ५३० स्वभावविशेष एव क्रम इति
५४९ धर्मान्तरप्रादुर्भावलक्षणवर्णनम्
परिणामनिरासः ५३१ स्वभावाभेद इत्यस्य दूषणम् ९७
५५० धर्मधर्मिणोस्सम्बन्धाद्धर्मप५३२ अनेकक्षणस्थितिलक्षणनित्य
रिणामे धर्यपि परिणत एवेति ताप्रतिभासाभावसमर्थनम् ९७ ३ |
पक्षनिरासः ५३३ दर्शनस्यैव न क्षणिकतेति
५५१ सम्बन्धित्यायोगोपपादनम् पक्षनिरसनम्
९७ ६५५२ स्वमतविरोधोद्भावनम् ५३४ अनेककालतां दर्शनं युगपन्नाव- ५५३ धर्मयोर्व्यतिरेकाव्यतिरेकभासयतीति वर्णनम्
पक्षयोर्दोषप्रदानम् ५३५ क्रमेणापि नावभासयतीत्यभि
५५४ कार्य न सत् सदकरणादिति धानम्
वर्णनम् ५३६ पूर्वरूपतया दृश्यमानस्य प्रति
। उपादानग्रहणादिलक्षणसाभासे दोष.
धननिराकरणम् ५३७ दृश्यमानतया पूर्वरूपस्य प्रति
संशयविपर्ययनिवर्तकत्वं भासे दोषः
सर्वसाधनानां न सम्भवती५३८ उभयरूपतायाः प्रतिभासेऽपि
त्यभिधानम् दोषः
५५७ निश्चयोत्पादकत्वमपि न संभ ५३९ भेदप्रतिभासस्य मिथ्यात्व
वतीति वर्णनम् पक्षनिराकरणम्
५५८ स्ववचनविरोधोद्भावनम् । ५४० अविद्याया अवस्तुसद्रूपत्वे
५५९ स्वभावातिशयोत्पत्तिलक्षणादोषप्रदानम्
भिव्यक्तिनिराकरणम् ५४१ अविद्यायाः सद्रूपत्वेऽपि निवृ- ५६० तद्विषयज्ञानोत्पत्तिलक्षणात्तिसम्भवप्रदर्शनम्
९८ ५ भिव्यक्तिनिरासः । ५४२ संवृत्त्या व्यवहाराङ्गतेति
|५६१ तदुपलम्भावारकापगमलक्ष. पक्षदृषणम्
___९८ ८ गाभिव्यक्तिदूषणम्
"Aho Shrutgyanam"
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
निराकरणम्
१०८
विषयाः
पृ. पं. | विषयाः ५६२ भेदानामन्वयदर्शनादिति हेतु- (५८६ संग्रहस्य शुद्धत्वोक्तिः .. १०७ १८
_१०१ १३ / ५८७ व्यवहारस्य शुद्धताकीर्तनम् १०७ २४ ५६३ सुखादिरूपताया ज्ञानमयत्वे
५८८ पञ्चमकारिंकावतरणिका १०८ ६ न व्याप्तताप्रकाशनम्
५८९ पञ्चमकारिका ५६४ ज्ञानरूपविकलत्वहेतोरदुष्ट
५९० तद्वाख्यानम्
१०८ १२ त्वोपपादनम् .
५९१ ऋजुसूत्रस्य शब्दादयः ५६५ पुरुषस्य त्रिगुणात्मत्वप्रदर्श
सूक्ष्मभेदा इति वर्णनम् १०८ २० नेनानैकान्तिकत्वाभिधानम् ५६६ समन्वयादितिहेतोरनैकान्ति
शुद्धर्जुसूत्रस्वरूपसोपाने कत्ववर्णनम्
५९२ न प्रत्यक्षेण क्षणिकतानिश्चय ५६७ परिमाणादित्यादिहेतुनिरा
इति पूर्वपक्षविधानम् १०९ २ करणम्
५९३ तदनुभावकहेतोः सामान्यल५६८ संघातरूपताहेतुमुपपाद्य
क्षणविरहताप्रकटनम् १०९ निरसनम्
१०२ २०
५९४ विशेषलक्षणाभावाभिधानम् १०९ ५६९ प्रकृतेः पुरुषाभिलषितार्थोपना- ५९५ प्रत्यक्षेण स्थैर्यताया पवावगमयकत्वनिराकरणम् १०३
इत्यभिधानम् ५७० परार्थाश्चक्षुरादय इति साध
५९६ अनुमानतोऽप्यवगम इति नस्य दूषणम्
वर्णनम् ५७१ पर्यायास्तिकमतोपसंहारः १०३ १७ | ५९७ विनाशस्यावस्तुत्वमुदस्योप५७२ संक्षेपेण नयस्वरूपाभिधानम् १०३ १९
संहरणम् ५७३ नैगमस्वरूपाभिधानम् १०३ २१ | ५९८ सिद्धान्तेन क्षणिकत्वानुमा. ५७४ व्यवहारनयस्वरूपम् १०४ ५ पकहेतोः सामान्यविशेषलक्षण५७५ ऋजुसूत्रनयस्वरूपम् १०४ १३ सद्भावप्रदर्शनम् ५७६ अर्थनयस्वरूपम्
१०५ १ ५९९ तादात्म्यतदुत्पत्तिलक्षणप्र५७७ शब्दनयस्वरूपम्
तिबन्धाभिधानम्
१०९ २५ ५७८ शब्दनयस्वरूपम्
१०५ २३ | ६०० सत्त्वलक्षणस्वभावहेतोः ५७९ समभिरूढस्वरूपम्
क्षणिकतादात्म्यासिद्धिशनम् ११० । ५८० एवम्भूतस्वरूपम्
१०६ २१ | ६०१ क्रमयोगपद्ययोः प्रत्यक्षसिद्ध५८१ उपसंहरणम्
२०७
त्यप्रतिपादनम् शुद्धाशुद्धनयद्वयवर्णनसोपाने । ६०२ नित्येऽपि क्रमाक्रमाभ्यामर्थ.. ५८२ चतुर्थकारिकावतरणम् १०७ ९
कियाविरोधाविष्करणम् ५८३ चतुर्थकारिका
१०७ १०
६०३ सहकारिक्रमात् कार्यक्रम इति ५८४ तद्वाख्यानम्
पक्षनिरासः ५८५ ज्ञानप्रकरणे विषयाभिधान
६०४ नित्यं युगपदपि न करोतीति स्य निमित्तकथनम् १०७ १६ साधनम्
१०९ २०
१०७ १४
"Aho Shrutgyanam"
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
सम्मतितस्वसोपानम्
विषयाः
पृ. पं. | विषयाः ६०५ क्षणिकस्यापि क्रमाकमकर्तृ
६२० मानार्थयोाग्राहकभाव- . त्वाभावमाशंक्य निराकरणम् ११२ ११ | निरासः ।
निरासः ६०६ परस्परसहकारित्वेऽपि
६२१ ग्राह्यग्राहकव्यतिरिक्तग्रहणक्षणानां विशिष्टक्षणान्तरा
क्रियाया अनुपपत्त्या तयोनारम्भकत्वमाशंक्य तत्रोक्त.
रनुपपत्तिवर्णनम् ११७ १५ हेतुविकल्पनद्वारेण निरसनम् १११ २२ ६२२ नीलविज्ञानयोः स्वातंत्र्येण ६०७ क्षणिकस्य किश्चित्कार्य न
बोधानन्तरं कर्मकर्षभिनिवेसंभवतीतिपक्षखण्डनम् ११३ १० शिनी धीरिति पक्षस्य दूषणम् ११८ १८ ६०८ क्षणध्वंसोन कार्यहेतुप्रति
२३ सर्वस्य विज्ञप्तिमात्रत्वे मेयपाद्य इति मतनिरासः
मातृमानादिव्यवहारानुपप६०९ प्रत्यभिज्ञागम्यं भावानामक्षणि
त्तिमाशंक्य तत्समर्थनम् । ११९ २१ कत्वमिति मतस्य प्रत्यभि
| ६२४ शुद्धर्जुसूत्रनिरूपणोपसंहारः १२० ५ झायाः प्रमाणत्वासम्भवान्निरसनम्
शुद्धतमर्जुसूत्रनिरूपणम् ६१० विनाशस्य कारणाधीनत्व.
६२५ शुद्धतमर्जुसूत्रनिरूपणारम्भः १२० १५ पक्षन्युदासः ६११ विनाशकारणमग्यादि
६२६ शून्यवादिनो व्याप्तिप्रदर्शनम् १२० १७
६२७ तद्धतावसिद्धिप्रदर्शनम् इंधनं विकारं तुच्छस्वभावं वा
१२० १८
६२८ तन्निरासाय बाध्यत्वानुपन जनयतीति वर्णनम् . ११४
पत्तिसमधनम ६१२ ध्वंसोऽपि न विनाशकारण.
१२० २१ कार्यमिति समर्थनम्
६२९ वाधाभावस्य चैतथ्याभाव११५ ६
प्रसाधकत्वं न सम्भवतीति ६१३ अभावस्य हेतुमत्त्वे भावत्वाप
समर्थनम् ।
१२१ ७ त्तिरिति समर्थनम् ११५ १३ ६१४ ध्वंसे जातेऽपि काष्ठादेरुपल
| ६३० संचादित्वमपि न स्तम्भादेः म्भो दुर्धार पवेति वर्णनम् ११५ २२
सत्यतासाधकमितिप्रदर्शनम् १२१ ६१५ ऋजुसूत्रमतनिगमनम् ११६ ४
| ६३१ कालभेदाढ़ेदग्रहानुपपत्ति
निरूपणम् शुद्धतर्जुमूत्रनिरूपणम्
|६३२ देशभेदाभ्रेदग्रहानुपपत्ति६१६ शुद्धर्जुसूत्रनिरूपणारम्भः ११६ १४
निरूपणम् ६१७ अर्थस्पर्शशून्यं विज्ञप्तिमात्र
६३३ स्वरूपभेदादपि भेदग्रहो. मेव तत्वमित्यत्र प्रमाणाभावा.
नेति समर्थनम्
१२२ 5ऽशङ्कनम्
१ ६१८ अर्थसद्भावे बाधकप्रमाणा
६३४ स्वसंवेदनत एव स्तम्भादिभावशङ्का
११६ २७
भेदो नेति निरूपणम् १२२ ६१९ प्रत्यक्षेणार्थपरिच्छेदासम्भव
६३५ एवमभेदस्याप्यग्रहाच्छून्यइति विज्ञप्तिवादिन उत्तरम् ११७ ६ तेति स्थापनम्
"Aho Shrutgyanam"
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
१२३
१२७ १८
१२८
विषयाः
पृ. पं. विषयाः ६३६ चासनाबलेन पदार्थानां नियत- | ६५४ नीलादिभेदस्याविद्याविरचिदेशकालादितया प्रतिभास
तत्वमिति पूर्वपक्षः १२६ १५ इति वर्णनम
१२२ २०६५५ प्रमाणाभावात्तन्मतदुषणम् १२६ १८ ६३७ ज्ञानस्यापि शून्यत्वमिति
६५६ तत्र प्रत्यक्षं न सम्भवतीति__ समर्थनम्
प्रदानुमानस्याप्यसम्भव६३८ शून्यवादोपसंहारः १२३ ४ प्रदर्शनम्
१२६ २० ६३९ बौद्धमतचातुर्विध्यस्य विषय- | ३५७ अभेदे शब्दार्थयोः संकेतकरविभागप्रदर्शनम् १२३ १३ णमपि न तद्रूपतासाधकमिति
वर्णनम्
१२७ निक्षेपचतुष्टयवर्णनम्
३
६५८ शब्दार्थसम्बन्धविषये मीमां६४० निक्षेपनिरूपणावतारः १२३ २३ सकमतप्रदर्शनम् १२७ १३ ६४१ कारिका
६५९ भावनिक्षेपवादिमतेन तन्नि६४२ तदर्थप्रकाशनम्
रसनम् ६४३ नामनिक्षेपस्वरूपम् १२४ ५ ६६० स्थापनालक्षणमाचष्टे ६४४ शब्दब्रह्मवादिमतोत्थापनम् १२४ १२ | ६६१ सा द्रव्यार्थिकस्य निक्षेप इति ६४५ वस्तूनां शब्दमयत्वसाधना
प्रदर्शनम् यानुमानप्रदर्शनम् १२४ २० ६६२ द्रव्यलक्षणं द्रव्यार्थिकमतप्रद६४६ शब्दाकारानुस्यूतत्वहेतोरसि
निश्च द्धतानिरासः
| ६६३ द्रव्यार्थिकमतेन द्रव्यनित्य६४७ पर्यायास्तिकमतेन प्रतिज्ञा.
ताव्यवस्थापनम् दिदोषोद्भावनम्
६६४ क्षणिकत्वव्यवस्था न विकल्पे६४८ शब्दपरिणामस्वाच्छब्दमयत्व.
नेति प्रकाशनम्
१२८ २७ मिति पक्षतिरस्कारः
| ६६५ नानुमानादपि व्यवस्थेति ६४९ तत्राऽनुमाने विपर्यये बाधक
निरूपणम्
१२९ ६
उत्पत्त्यन्तरमेव ध्वंस इति पक्ष. प्रमाणप्रकाशनम्
१२५ निराकरणम्
१२९ ९ ६५० क्षणिकत्ववद्वधिरादेीलादिसंवेदनेऽपि शब्दादेर्न संवे.
६६७ भिन्नाभिन्नविकल्पाभ्यां ध्वं
___ सस्यासंभवादुत्पत्त्यनंतरं ध्वंस दनमित्याशंक्य तद्वयुदास
इत्यस्य पक्षस्य निराकरणम् १२९ २० करणम्
१२५ १८
|६६८ ध्वंसस्य मुद्गरादिहेतुकत्व६५१ शब्दात्मनः प्रतिपदार्थपरि
साधनम् णामं भेदेऽभेदे च दोषदानम् १२५ २७
६६९ भावानामभावः काल्पनिक ६५२ शहादुत्पत्तः शब्दमयत्व
इति पक्षस्य दूषणम् मिति पक्षनिराकरणम् १२६ ४६७० मुद्गरादेः क्षणान्तरोत्पादक६५३ शब्दाकारानुस्यूतत्वहेतोरसि
त्वमेव न विनाशस्येत्यस्य द्धताप्रकटनम्. १२६ १०। दूषणम्
१३० १९
- १२८ ९
"Aho Shrutgyanam"
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
सम्मतितत्वसोपानम्
विषयाः
पृ. पं. विषयाः ६७१ घट एव प्रच्युतिरित्यस्य
६८५ क्रमेणार्थक्रियाभेदेऽपि तद्धेतोप्रतिविधानम्
१३१ १ । न भेद इति वर्णनम् १३५ ८ ६७२ कपाललक्षणं घटप्रच्युतिरि
| ६८६ सत्वेन न क्षणस्थायितासिद्धिः त्यस्यापि निरासः १३१ ३ नित्ये सिद्धसाधनादिति ६७३ स्थायित्वदर्शनमयाधितमिति
दूषणम्
१३५ १८ प्रदर्शनम्
१३१ २३ |
| ६८७ अर्थक्रियायाः समानकाले ६७४ प्रत्यभिज्ञायाः प्रमाणत्व
भिन्नकाले वा न साध्यसाध. साधनम्
१३१ १७ कत्वं सम्भवतीति प्रकटनम् १३५ २२ ६७५ क्षणिकत्वानुमानं न सम्भव
| ६८८ नित्यद्रव्यसिद्धिपक्षोपसंहारः १३६ ५ तीति वर्णनम्
१३१ २३ | ६८९ द्रव्यनिक्षेपलक्षणम् १३६ ७ ६७६ वस्तुनो नित्यत्वव्यवस्थाप
६९० भावलक्षणम् कत्वं न प्रत्यक्षस्येति न
नयद्वयस्य सदसदर्थतानिरूपणम् क्षणिकत्वानुमान बाधितमिति विस्तरेण पूर्वपक्षविधानम् १३२ १३
६९१ सोपानोपसंहारः
६९२ द्रव्यपर्यायार्थिकनयौ शास्त्रस्य ६७७ प्रत्यक्षस्याप्रमाणत्वासम्भवेनानुमानं दुष्टमेवेति निरूपणम् १३२ १८
हृदयमित्यवतरणिका १३७ २ ६७८ प्रत्यक्षस्य वर्तमानसम्बन्धि
६९३ कारिका
१३७ ४ . तामात्र ग्राहकत्वेन नित्यत्वग्रा.
६९४ कारिकार्थः
६९५ परस्परापेक्षं नयद्वयं सदन्यहकत्वे प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षस्याप्रमाणत्वमेवेति पूर्वपक्षः १३३ ३
थाऽसदिति वर्णनम् १३७ ६७९ पूर्वापरकालसम्बन्धित्वादेर्न
६९६ अनेकान्तभावनया नयानां वर्तमानकालसम्बन्धित्वेन
सत्यार्थतेत्यवतरणिका १३७ २६ विरोध इति तद्राहकं प्रमाण
६९७ कारिका
१३८ १ मेवेति समाधानम्
६९८ कारिकार्थः
१३८ ५ ६८० क्षणिकतया भावस्य प्रत्यक्षे.
६९९ प्रकारान्तरेण अर्थवर्णनम् १३८ १२ ण ग्रहे कुतो न निश्चय इत्या.
७०० कारिकावतरणम् १३८ १८ क्षेपणम् ६८१ सत्त्वस्य नित्यत्वेन विरोधमा
७०१ कारिका
१३८ २९ शंक्य निरसनम्
१३४ १२/ ७०२ विशेषविनिर्मुक्तो द्रव्यार्थिकः ६८२ विरोधस्य विकल्पेन निरासः १३४ १४
__सामान्यविनिर्मुक्तः पर्यायार्थि६८३ अर्थक्रियालक्षणसत्ताया
को वा नास्तीतिकारिकार्थक्षणिकत्वेन व्याप्तिरिति कल्प
वर्णनम्
१३८ २३ स्य दूषणम्
१३४ २०/७०३ भजनाकृतभेदप्रकाशिका ६८४ नित्येऽर्थक्रिया स्वरूपसत्ताया
| कारिका
१३९ ५ असम्भव इति पूर्वपक्षः १३५ १/७०४ तस्या अर्थव्यावर्णनम् १३९ ९
"Aho Shrutgyanam"
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
बियाः
७०५ द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक विष यादर्शिका कारिका ७०६ तदर्थवर्णनम् ७०७ सोपानोपसंहारः
विषयानुक्रमः
पू. पं.
१३९
२२
१३९ २७
૪૦ ३
द्रव्यस्वरूपनिरूपणम्
७०८ द्रव्यलक्षणप्रदर्शिका कारिका १४० ७०९ कारिकार्थः
७१० उत्पादव्ययध्रौव्याणां परस्परानुविद्धत्वसमर्थनम् ७११ अनुगतरूपे प्रतिपन्ने विशेषप्रतिभासोबाधक इति पक्ष
दूषणम्
७१२ अनुगतरूपेऽप्रतिपन्ने विशेषप्रतिभासो बाधक इति पक्षदूषणम्
७१३ एकत्वप्रतिभासस्य मिथ्यात्वनिराकरणम्
७९४ स्तम्भादिप्रत्ययस्य मिथ्या
त्वेऽन्यथाभूतपदार्थसद्भावावश्यकतया तथाभूतपदार्थसद्भावसाधकप्रमाणं नास्तीत्यभिधानम्
७१५ तद्धर्मतया स्थूलस्य वस्तुत्वा भ्युपगमः सम्भवतीत्यस्य दूषणम्
७१६ कार्यकारणयोः कथञ्चित्तादास्यस्य निश्चयात् अनेकान्तरूपतेत्यभिधानम्
७१७ पूर्वोत्तरयोः कथञ्चित्तादात्म्यानुभवः पारमार्थिक इत्यभि
धानम
७१८ अन्यथा दोषस्याभ्युपगमेऽपि क्षणिकवादिनो दोषस्य प्रदर्शनम्
१०
१४० १४
१४० २१
१४०
१४१
१४१
२४
५.
८
१४१ १७
१४९ २४
१४२ १.
१४२ ११
१४२ २०
विषया:
७१९ शब्दविद्युत्प्रदीपादीनामपि उत्तरपरिणामोऽस्तीतिवर्णनम् १४३
७२० अन्ते क्षयदर्शनादाद्येऽपि तत्प्रसक्तिरित्यस्य दूषणम् ७२१ निरन्वयं सन्ततिविच्छेदो नेत्यभिधानम्
७२२ उत्पादव्ययस्थितीनां परस्प रात्मकता प्रदर्शनम्
७२३ असतामुत्पादव्यय धौव्ययोगात्सत्वमित्यस्य दूषणम् ७२४ अक्षणिके इव क्षणिकेऽपि क्र. मयौगपद्याभ्यामर्थक्रियाऽसभवसमर्थनम्
७२५ हेतुफलयोः कथञ्चिद्भेदाभेदव्यवस्थापनं सम्भवति न क्षणिकपक्ष इति प्रदर्शनम् ७२६ कारणे निवृत्त एव कार्यो त्पत्तिः स्यादिति पक्षविध्वंसनम्
७२७ हेतुफलयोरभेदबुद्धेरभ्रान्तत्वमिति वर्णनम्
नयसम्यक्त्वनिरूपणम् ७३३ द्रव्यपर्यायार्थिकनयापेक्षयाऽन्यनयाभाववर्णनम्
१४३
"Aho Shrutgyanam"
१४३ ४
२१
पू. पं.
१
१४३ १४
१४३ २१
६
१४४ ७
१४५
७२८ सदृशापरापरोत्पत्त्या क्षणिकत्वं न निश्चीयत इत्यस्य दूषणम् १४५ ७२९ भावस्य विनाशं प्रत्यनपेक्ष
त्वं प्रसाध्य निराकरणम् ७३० अनुस्यूतिव्यतिरेकेण ज्ञानानां कार्यकारणभावादिविभागो नोपपद्यत इत्येवं विस्तरतोऽनेकान्तात्मकत्वप्रदर्शनम्
१४४ १३
१४३ २०
७३१ उत्पादादीनां परस्परानपेक्षतया द्रव्यलक्षणं न भवतीत्यर्थककारिकावर्णनम् ७३२ सोपानोपसंहारः
ધ
११
१४५ १७
१४६ ર
१४७ २५ १४८
६
१४८ १४
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
सम्मतितरपसोपानम्
विषयाः
पृ. पं. | विषयाः ७३. निरपेक्षग्राहिणां मिथ्यान
| ७५३ कारणनि वृत्तः कारणहेतुकयत्ववर्णनम्
वाहे तुकत्वनिर्हेतुकत्यादि७३५ उभयवादप्रज्ञापकनयाभावप्र
पक्षदूषणम् काशनम्
| ७५४ कारणं स्वयमेव न भवतीति७३६ द्रव्यार्थिकपक्षे पर्यायार्थिक
पक्षस्य विकल्पतो दृषणम् १५६ १९ पक्षे वा संसारासम्भवप्रका
| ७५५ भावस्याभावात्मकत्वाजन्मा. शनम्
नन्तरमभवनमितिपक्षप्रतिक्षेपः१५६ २६ ७३७ उभयमते सुखदुःखादेरनुप
७५६ सदसदात्मकताव्यवस्थापनम् १५७ ९ पत्तिवर्णनम्
।
७५७ तदेव वेति पक्षनिराकरणम् १५८ ६ ७३८ बन्धस्थितिकारणस्याप्यस
७५८ इतरनयविषयनिरपेक्षस्य विषम्भवर्णनम्
यपरिच्छेदकनयाना मिथ्या७३९ मोक्षार्थप्रवृत्तिरपि न भव
रूपताप्रदर्शककारिका १५८ १८ तीत्याह
| ७५९ तद्भावार्थव्यावर्णनम् १५८ २२ ७४० स्वस्वपक्षव्यवस्थितानां गया
७६० द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयनां मिथ्यात्वं मिलितानाश्च
__ वक्तव्यतासूचककारिका १५९ ३ सम्यक्त्वमिति वर्णनम् १५२ ४.७६१ तदर्थवर्णनम् ७४१ तत्र दृष्टान्तप्रतिपादनम् . १५२ २०
| ७६२ भेदद्वैविध्यादर्शककारिका ७४२ तस्यैव विवरणम् १५३ ९ ७६३ तद्वयाख्याकरणम् ७४३ दृष्टान्तोपन्यासफलप्रकाशिका
| ७६४ सर्वे सर्वात्मकमित्येवम्भावप्रकारिका
। काशिका कारिका १५९ २७ ७४४ तदर्थव्यावर्णनम्
७६५ तदर्थस्फुटीकरणम् १६० ३ ७४५ दृष्टान्तस्य साध्यसमताख्या
७६६ वस्तुनः सविकल्पनिर्विकल्प. पकमताविर्भावककारिका
रूपताख्यापिका कारिका १६० ७४६ तदर्थप्रकाशनम्
७६७ तद्भावार्थवर्णनम् ७४७ सत्कार्यवादविध्वंसनम्
७६८ वस्तुनि व्यअनार्थपर्यायसंघ७४८ कारणात्मकपरिणामवाद
टनम् प्रतिक्षेपः
७६९ शब्दार्थविषये वैयाकरणमत७४९ असदुत्पत्तिनिरासः
वर्णनम् ७५० कारणनिवृत्त्याऽसदेव कार्य
| ७७० तन्मतनिरासकतया वैशेषि
कमतवर्णनम् मुत्पद्यत इति पक्ष दूरीकरणम् १५५
७७१ तत्रैव मीमांसकमतप्रदर्शनम् १६३ ६ ७५१ कारणनिवृत्तेः कार्यतदुत्पत्ति
७७२ तदेतन्मतानां निरासारम्भः १६३ ९ तदुभयानुभवतभावादिरूप
७७३ वैशेषिकाभ्युपगमनिरासः १६३ १६ तानिरसनम्
१५५ २०७७४ शब्दार्थयोनित्यसम्बन्धासम्भ७५२ कारणनिवृत्तेः कारणाझेदेऽ
ववर्णनम्
१६३ २० भेदे च दोषप्रदर्शनम् १५६ ७ | ७७५ स्वाभाविकसम्बन्धनिरासः १६३ २३
'शका
१५३ २०
१५३
"Aho Shrutgyanam"
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
१७०
पा
विषयाः
पृ. पं. | विषयाः ७७६ योग्यतासमर्थनम् १६४ ३ | ७९९ भङ्गसप्तके सुनयदुनयताव्य ७७७ वाच्यवाच्यकसम्बन्धस्यानि.
वस्थाप्रकटनम् त्यवर्णनम्
१६४ १० ८०० चतुर्थभङ्गस्य प्रतिपादिका ७७८ वर्णानां शब्दरूपतास्थापनम् १६४ २६ साभिप्राया कारिका ७७९ शब्दस्य व्यञ्जनपर्यायत्य
८०१ पञ्चमभङ्गस्य प्रतिपादिका वर्णनम्
साभिप्राया कारिका ७८० सतात्पर्य वस्तूनामेकानेकत्व
८०२ प्रथमतृतीयभङ्गसंयोगात्मवर्णनपरा कारिका
कताव्युदासः ७८१ उपसंहारकारिका
८०३ षष्ठभङ्गस्य प्रतिपादिका ७८२ निर्विकल्पसविकल्पवस्तु.
साभिप्राया कारिका १७१२० व्यवस्थाकारिकारिका ७८३ सोपानोपसंहारः
८०४ सप्तमभङ्गस्य प्रतिपादिका
साभिप्राया कारिका १७२२ सप्तभङ्गनिरूपणम्
सप्तविधवचसामर्थव्यञ्ज७८४ सप्तभङ्गनिरूपणायावतरणम् १६७ ४
नपर्याययोग्यव्यवस्थाप्रका७८५ सप्तविकल्पोत्थानबीजप्रद
शिका कारिका एकविधर्शककारिका
ब्याख्यायुता
१७२ १६ ७८६ भाद्यभङ्गत्रयव्यवस्था ७८७ उक्तधर्मद्वयस्य मुख्यतो गौ
८०६ शम्दादिषु प्रथमद्वितीयावेव
भङ्गावित्यशयेन व्याख्यान्तरम् १७३ १ णतो वा प्रतिपादकस्य वचन. स्थाभाववर्णनम्
८०७ सप्तवाक्यमूलद्रव्यपर्याय७८८ बहुब्रीह्यादिसमस्तपदानामप्य
नययोविषयमभिधातुं पर्यासामर्थ्यप्रदर्शनम्
यनयविषयादर्शिका कारिका १७३ १७ ७८९ भङ्गत्रये प्रकारान्तरेणापेक्षा
द्रव्यनयनिरपेक्षत्वेऽस्य विशेषप्रदर्शनम्
१६८
समयप्रज्ञापनाऽसामर्थ्य-- ७९० तत्रैव तृतीयः प्रकार: १६८ १०
प्रदर्शनम् ७९१ तत्रैव चतुर्थः
१६८ १७
८०९ द्रव्यनयविषयस्य युक्त्या ७९२ तत्रैव पश्चमः ७९३ तत्रैव षष्ठः प्रकारः । १६८ २४ ७९४ तत्रैव सप्तमः प्रकार:
तत्रापि समयप्रशापनाया
१६८ २८ ७९५ तत्रैवाष्टमः प्रकारः
१७४ १० १६९
अपूर्णतावर्णनम्
५ ७९६ तत्रैव नवमः प्रकार:
८११ पुरुषदृष्टान्ते भेदाभेदात्मकत्व ७९७ तत्रैव दशमः प्रकारः
एवातीतानागतपर्यायसम्ब७९८ भङ्गत्रयाणां सकलादेशत्व
न्ध इति प्रदर्शनम्
१७४ २१ मन्येषां विकलादेशत्वं तत्रा
८१२ दाष्टान्तिके जीव निगमन द्यत्रयं निरक्यवविषयमपरं
प्रदर्शनम् सावयव विषयमिति निरूप.
८१३ उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकस्य । १६९ २२ जीवस्यानाद्यनन्ततास्थापनम् १७५ १२
१६७ १९
वर्णनम्
णम्
"Aho Shrutgyanam"
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वतोपानम्
विषयाः
पृ. पं. | विषयाः ८१४ विपर्यये दोषप्रदर्शनम् १७५ १५/८३१ वैभाषिकमतखण्डनाय ज्ञान ८१५ कपालादेर्भावाभावरूपता
विकल्प्यबोधमात्रपक्षदूषणम् १८२ १८ समर्थनम्
१७५ २८ ८३२ बोधविशेषपक्षनिरासः १८२ २७ ८१६ पूर्वोत्तराकारपरित्यागोपा
८३३ बोधस्य साकारत्वे प्रमेयाकादानतयैकं मृदादिवस्त्वनुभूयते
रत्वासम्भवव्यावर्णनम् १८३ १ इति तदनुरोधादनकान्तता
८३४ ज्ञानस्यार्थाकारतया भावाव्यवस्थापनम्
साकारतेत्यस्य निरसनम् १८३ ८१७ विरोधसंशयव्यधिकरणता.
८३५ बोधस्य निराकारत्वेऽनिष्टप्र. दिदोषनिराकरणम्
सङ्गोपपादनम् ८१८ जीवकर्मणोः कथञ्चिद्भेदा
८३६ तन्निराकरणम् भेदसमर्थनम्
१७७ ८३७ विज्ञानस्य साकारताप्रती. ८१९ तथा जीवपुद्गलगुणयोरपि
तौ विकल्पदोषप्रदर्शनम् १८४ भेदाभेदसमर्थनम् १७८ | ८३८ अनुमानादिभिर्विज्ञाने ८२० अतएव एक आत्मेत्यादि शास्त्र
बाझोऽर्थः प्रतीयत इत्यस्य व्यवहार सिद्धिरिति समर्थनम् १७८ १३ दूषणम् ८२१ वाह्याभ्यन्तरविभागसमर्थनम् १७८ २६ ८३९ बाह्यार्थसाधन र्वपक्षः ८२२ शरीरात्मनोरभेदे परप्रत्यक्षा
८४० तम्मतप्रतिक्षेपः
१८४ १४ तापत्तिशंकानिरासः . १७९ ६ ८४१ निराकारज्ञानस्यार्थे तव्यापार ८२३ मन आत्मनो दे दोषोद्धाटनम् १७९ ९ निर्यापारं वा न प्रवृत्तिरिति ८२४ शरीरच्छेदे आत्मनः कथञ्चि
पूर्वपक्षाऽऽरचनम् १८४ १८ च्छेदाभ्युपगमः १७९ २१ ४२ उक्तपक्षखण्डनम्
१८४ २६ ८२५ द्रव्यपर्यायनययोः प्रत्येक
८४३ साकारवादिमतेन निराकारदृष्टया बन्धादिसंभवासम्भव
वादप्रतिक्षेपः प्रदर्शनम्
१८० ११ ८४४ निराकारतायां प्रमाणाभाव८२६ वेदनाविषये नयद्वयव्यवस्था १८०
वर्णनम् ८२७ परस्परापेक्षयोरेवानयोः स्वः | ८४५ पुनर्निराकारवादिनः पूर्वपक्षसमयप्रशापनाकुशलतेति
त्वेन वर्णनम् वर्णनम्
८४६ तन्निराकरणं साकारवादिरीत्या १८५ १९ ८२८ निरपेक्षयोस्तु न तथेति
८४७ सिद्धान्तोपवर्णनारम्भः साकावर्णनम्
रवादप्रतिक्षेपरूपः १८५ २७ ८२९ सोपानसंवरणम् २८१ २२ ] ८४८ बाह्यवस्तुव्यतिरेकेण शानस्य
प्रत्यक्षतः प्रतीयमानत्वोपद. प्रमाणविचारः
र्शनम् ८३० प्रमाणस्य दर्शनशानात्मकतया- ८४९ ज्ञानस्य सुखव्यतिरिक्तता-- तयोर्विषयमाह
१८२ ५ . निरूपणम्
१
१८६
२
"Aho Shrutgyanam"
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
१९१ २८
१८८
३ |
विषयाः
पृ. पं. | विषयाः ८५० नीलादिकमेव प्रकाशरूपं न तु
८६५ सन्तनापेक्षयापि तन्न सम्भ. तद्भिन्नं ज्ञानमस्तीति विज्ञान
वीति वर्णनम्
१९० ११ वाद्युक्तस्य निरासः १८६ १८ | ८६६ नैयायिकभितस्य सामग्री८५१ ज्ञानस्य निराकारत्वे प्रतिकर्म
प्रामाण्यस्य निरासः व्यवस्थाप्रदर्शनम्
८६७ साधकतमत्वानुपपत्तिवर्णनम् १९० २६ ८५२ प्रकाशताया नीलाद्याकारत्वे
८६८ विवक्षया साधकत्वमित्यस्य दोषोद्भावनम्
प्रतिक्षेपः ८५३ ग्राह्याकारत्वेऽपि दोषाऽऽदर्शनम्१८७ ७ ८६९ सन्निपत्यजनकत्वपक्षस्यापि ८५४ नीलाद्याकारत्वे ज्ञानस्य
व्युदसनम् दोषोद्भावनं
१८७ १७।८७० कारकसाकल्यस्य प्रमाणत्व८५५ मीमांसकाभिमतानधिगता
सम्भवप्रदर्शनम् र्थगन्तत्वांशस्य प्रमाणलक्षण
तन्निरासाय विकल्पारचनम् घटकस्य निराकरणारम्भः १८७ २३ ८७२ सकलकारणानि साकल्यमिति ८५६ एकान्ततोऽनधिगतार्थाधिगं.
पक्षखण्डनम् तृत्वे प्रामाण्यनिर्णयासम्भव
८७३ तद्धर्मः साकल्यमिति पक्षवर्णनम्
दूरीकारणम्
१९२ ९ ८५७ अधिगतेऽर्थे प्रमाणाप्रेक्षिणो
८७४ तत्कार्यं साकल्यमिति पक्षऽप्रेक्षापूर्वकारित्वप्रसङ्गस्य
खण्डनम् - १९२ १२ निरासः
१८८ १०
८७५ नित्यानां कारणत्वे सफलत८५८ सौगतसंमतप्रमाणलक्षणम् १८८ २९
कार्योत्पत्त्यादिदोषोद्भावनम् १९२ १४
८७६ पदार्थान्तरं साकल्यमिति पक्ष८५९ अविसंवादकत्वलक्षणस्य प्रत्यक्षेऽनुमाने व समन्वयात्ते
स्यापि निराकरणम् १९३ ९ एव प्रमाणमिति वर्णनम् १८९
८७७ सोपानोपसंहारः १९३ १५ ८६० प्रापकत्वं प्रदर्शकत्वमिति व्य
स्वपरनिर्णयस्वभावस्थापनम् वस्थाप्य प्रत्यक्षानुमानयोः
८७८ झानस्य झानान्तरग्राह्यत्ववाप्रापकत्वसमर्थनम् १८९
दिनैयायिकमतप्रतिक्षपांरभः १९३ २१ ८६१ प्रामाण्यनिश्चयप्रकारस्तन्मते १८९ ८७२ तदुक्तशेयत्वहेतावसिद्धयादि८६२ अथ प्रदर्शकत्वमेव प्रापकत्व
दोषाविर्भावनम्
१९३ २३ मिति सौगतोक्तस्य निरसनम् १८९
८८० धर्मिणो ज्ञानस्य मानसवि. . षयत्वशङ्का
१९३ २५ ८६३ उपेक्षणीयवस्तुसद्भावसमर्थनम्
१८९
८८१ मनसोऽसिद्धत्ववर्णनम् १९
८८२ मनसः सत्त्वेऽपि युगपक्षा८६४ सौगतमतेन प्रदर्शितार्थप्राप
नोदयापत्तिदानम् कत्वमेव न कस्यापि ज्ञानस्य
८८३ युगपज्ज्ञानानुत्पत्तेरसिद्धत्व सम्भवतीति समर्थनम् १९० ४
१९४ १४
। ८८२ यापतिपति
वणेनम्
"Aho Shrutgyanam"
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
विषया:
८८४ मानसविकल्पद्वयस्यैवाभावो
न तु इन्द्रियमनोविज्ञानद्वयस्पेति स्वपक्षयणनम् ८८५ प्रत्यक्षत्वे सति ज्ञानत्वहेतो. मनःसाधकतयोपन्यस्तस्य निराकरणम्
८८६ सुखादेः स्वप्रकाशरूपतासमर्थनम्
८८७ सुखादीनां ज्ञानात्मनोर्भेदे
मुक्तेऽपि तत्प्रसङ्गापादनम् ८८८ आत्ममन:संयोगस्याध्यसम्भवप्रतिपादनम्
८९० स्वसंविदितज्ञानानङ्गीकारे दोषान्तरप्रकटनम्
८९१ स्वनिर्णीतिस्वभावत्वं ज्ञानस्येति निगमनम्
. ८९२ अर्थग्रहणस्वभावता ज्ञानस्येति सौगतमतप्रदर्शनम्
८९३ सर्वत्र ज्ञानत्वसाधकस्यावभासत्वहेतोर्विकल्प्य निरा
करणम्.
पू.
८८९ मनसः प्रतिनियमेादेर्हेतुतानिरास:
रिति प्रदर्शनम् ८९९ नीलादीनां परमार्थसत्त्वसाधनम्
९०० तत्रोक्तहेतोर्वाधकाभावसमर्थनम्
१९८ १४
१९४ १९ ९०१ अनैकान्तिकत्वाभावप्रदर्शनम् १९८ १६ ९०२ बाध्यत्वाभावमाशंक्य तन्निरा
१९४ २४
१९५
सम्मतितत्त्व सोपानभू
पं । विषयाः
१९५ ९.
१९५ ११
१९५ १६
१
१९६
१९५ २५
१९६
ac
४
८
१९६ १०
८९४ स्वतोऽवभासलक्षणहेतोः परस्यासिद्धिरिति वर्णनम् ८९५ नीलादेर्भिन ज्ञानेन ग्रहणं
१९६ ११
न भवतीत्यस्य निराकरणम् १९६ १८ ८९६ परतोऽवभासलक्षणहेतोर्वाद्यसिद्धत्ववर्णनम् ८९७ दृष्टान्तस्य सुखादेनैयायिका
१९७ १८
द्यपेक्षया साध्यविकलत्ववर्णनं १९७ २७ ८९८ स्वमतेनापि व्याप्यसिद्धि
१९८ ६
१९८ ११
करणम्
९०३ विरुद्धत्वादिनिराकरणम् ९०४ सोपानोपसंहारः
प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षणम् - ९०५ प्रत्यक्षं निर्विकल्पकरूपत्वान निर्णयस्वभावमिति सौगतपूर्वपक्ष:
९०६ तत्प्रतिक्षेपिनो वैयाकरणस्य शब्दानुविद्धत्ववादिनः मतस्य वर्णनम्
५. पं
१९८ १७ १९९ २
१९९ ६
"Aho Shrutgyanam"
१९९ १२
१९९ १७
९०७ शब्दस्यासन्निहित्वान्न प्रत्यक्षेsaभास इति दूषणम् ९०८ नयनाद्यविषयत्वाद्वाचो न तजन्यमतो तस्याः प्रतिभास इति वर्णनम्
९०९ रूपमिदमित्येक संवेदनाच्छव्दपरिष्वरूपवेदनस्यैकत्वमित्यस्य दूषणम् ९१० विशेषणस्य शब्दादेर्नयन मताव प्रतिभासेऽपि स्मृतिबलेन तस्य प्रतिभास इति शङ्कानिराकरणम् ९११ तन्मतेऽध्यक्षाभावप्रसंगमापाद्य प्रत्यक्षस्य निर्विकल्पकत्वेनोपसंहारः
९१२ नैयायिकमतेन नियतदेशादितया वस्तुनोऽवभासात्सविकल्पकं प्रत्यक्षमिति पूर्वपक्ष: २०१ ६ ९१३ निर्विकल्पप्रत्यक्षवादिना तन्म तस्य निरासकरणम्
१९९ २०
२०० ४
२००
१२
२०० १८
२०० २५
२०१ १२
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाः
९१४ अध्यक्षं भिन्न कालभावयोर्न विशेषणविशेष्यभावमवभासयतीति निरूपणम् ९१५ नापि तुल्यकालयोस्तदवभासयतीति निरूपणम् ९१६ विशेषणविशेष्यभावस्य काल्पनिकत्ववर्णनम्
९१७ इन्द्रियस्य प्रागवगतेऽपि व्यापारे सर्वाध्यक्षमतीनां स्मृतित्वप्रसङ्ग इत्यभिधानम् ९१८ विकल्पस्यार्थसाक्षात्करणस्वभावाभावसमर्धनम्
करणम्
९२७ विकल्पस्य निर्णया निर्णयात्म
कताप्रकटनम्
९२८ विकल्पस्य परतो ग्रहेऽनव
स्थाप्रकटनम्
पृ. पं.
२०१ १९
२०१ २५
२०२
विषयानुक्रमः
२०२ १०
९१९ विकल्पस्य प्रवर्त्तकत्वाभावसमर्थनम्
९२० सौगतमतनिराकरणाय प्रत्यक्षस्य स्वार्थनिर्णयस्वभावत्वे तड्राहकप्रमाणाभावशंकाया सिद्धान्तेन प्रतिक्षेपविधानम् २०३ ११
९२१ विकल्पे वैशद्यमध्यारोपितमित्यस्य निराकरणम् ९२२ विकल्प विकल्पयोरैक्याध्यवसायस्य निरसनम् ९२३ विकल्पस्य निर्विकल्पतया विज्ञाने दोषोद्भावनम् ९२४ चैपरीत्येऽपि दोषोद्भावनम् २०४ ९२५ विकल्पेनाविकल्पस्य तिर
स्कारान्न तन्निर्णय इत्यस्य दूषणम्
९२६ विकल्पस्य बलीयस्त्वनिरा
२०२ २५
२०३
५
२०३ १६
२
२०३ २०
२०४
२०३ २४
२०४
18
२०४ ७
१ ९३९ अनुभवस्यैव यथावस्थित वस्तु ग्राहकत्वं स्वभावो न विक ल्पस्येत्यस्य प्रत्याख्यानम्
१०
२०४ १५
२१
विषयाः
९२९ बौद्धसम्मतस्य परमार्थतो विकल्पस्य निर्विषयत्वस्य विकल्पतो निराकरणम् ९३० अविद्यमानाकारग्राहकत्वानिर्विषयत्वमित्यस्य निरासः २०५
९३१ तादात्म्येन तदुत्पश्या चा सम्ब
न्धेन ग्रहणमित्यस्य निरासः २०५ १२ ९३२ अविकल्पकस्य विकल्पे एक
त्वेनाध्यारोप इत्यस्य दूषणम् २०५ २० ९३३ यदर्थसामर्थ्यप्रभवं तदेव विशदमिति व्याप्तेर्निरासः ९३४ विकल्प एव विशदो नाविकल्पोऽनुपलब्धेरिति प्रतिपाद
२०५ २६
नम् ९३५ अविकल्पः स्वसंवेदनसिद्ध
इत्यस्य प्रत्याख्यानम् ९३६ सविकल्पस्यावैशद्यमाशंक्यनिराकरणम्
९.३७ अध्यक्षं शब्दयोजनामन्तरेणापि निर्णयात्मकमिति स्था पनम् ९३८ बौद्धोक्तनिरंशवस्तुमभवत्वस्य निर्विकल्पकत्वसाधकहेतोः निराकरणम्
९४० तत्प्रभवत्वात्तड्राहकत्व - मित्यस्य निरासः
९४१ कारणं विषय एव कारणमेव विषय इति विकल्प्योभयत्र दोषदानम्
"Aho Shrutgyanam"
२७
ट. पं.
२०५
४
१
२०६ ४
२०६ २
२०६ १२
२०६ २०
२०६ २५
९४२ कारणं स्वाकाराधायकं विज्ञाने विषय एवेति पक्षनिराकरणम् २०८
२०७ ५
२०७ १५
२०७ २९
६
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
विषयाः
९४३ विकल्पो न स्वाकारानुकारीत्य
स्य दूषणम् ९४४ अनुमानवत्तस्य प्रमाणतेति
वर्णनम् ९४५ प्रमाणत्वेऽपि विकल्पस्यानुमाने ऽन्तर्भाव इत्यस्य निरासः ९४६ अनुमानादपि सविकल्पस्या
ध्यक्षतासाधनम् ९४७ तद्धेतावसिद्धत्वाद्यभाववर्णनम्
९४८ बाधकप्रमाणाभाववर्णनम् ९४९ स्वार्थनिर्णीतिस्वभावं ज्ञानं
प्रमाणमित्युपसंहारः ९५० इन्द्रियार्थसन्निकर्षेत्यादिनैयायिकप्रत्यक्षलक्षणपूर्वपक्षोप
पणम्
९५६ तत्र मतान्तरेण व्यावृत्तिप्रकट.
नम्
q. पं.
२०८ १७
सम्मतितरवसोपानम्
विषयाः
९६४ अनुमानात्तद्रश्मिसिद्धिरित्यस्य निराकरणम् ९६५ चक्षुषः प्राप्तार्थ प्रकाशकत्वलाधकतैजसत्वहेतोः प्रतिक्षेपः २१३ ९६६ चक्षुषः तैजसत्वसाधननिराकरणम्
२०८ २१
९६२ तन्निराकरणम् ९६३ चक्षूरश्मीनामनुद्भूतरूपस्पर्श
वचानिरास:
२०९ २
न्यासः
९५१ तदर्थवर्णनम्
९५२ तंत्रस्थपदप्रयोजनवर्णनम् ९५३ पूर्वपक्षे ज्ञानसुखयोर्भेदेन प्रतिपादनम्
२११
२.५४ व्यपदेश्य पदसार्थक्य प्रदर्शनम् २११ ९५५ अव्यभिचारिपदफलनिरू
२०९ १०
२०९ १४
२०९ २३
२१० ९
२१० ११
२१० १३
२१० २४
रम्भः
९५९ इन्द्रियस्य विकल्पतो दूषणम् २१२ ९६० चक्षुषो रश्मेरसिद्धत्ववर्णनम् २१२ ९६९ चक्षुषः प्राप्तार्थप्रकाशकत्वा
२
७
२११ १८
२११ २५ ९५७ ज्ञानपदस्य सार्थक्यवर्णनम् २१२ ७ ९५८ तदेतन्नैयायिकमतप्रतिक्षेपा
२१२ १४
१५
२२
द्रश्मिसिद्धिरिति पूर्वपक्षः २१३ ५
२१३ G
२१३ ११
करणम्
९७० चक्षुषः प्राप्तार्थप्रकाशकत्वे
दोषान्तरदानम्
९७१ सन्निकर्षस्य समवायस्याभा ववर्णनम् .
९७२ कथञ्चित्तादात्म्यस्यावश्यक
स्वप्रदर्शनम्
९७३ विशेष्यविशेषणभावसम्ब
धनिराकरणम्
९९४ चक्षुषोऽप्राप्तार्थप्रकाशकत्व -
साधनम् ९७५ अर्थग्रहण सार्थक्यनिराकरणम्
९७६ ज्ञानग्रहणफलनिरासः ९७७ अव्यपदेश्यपदप्रयोजन
९६७ रूपादिमध्ये रूपस्यैव प्रका
शकत्वादिति हेतोर्निराकरणम् २१४ १० ९६८ तत्रोक्तदृष्टान्तस्यापि निरासः २१४ १८ ९६९ तमसोऽभावस्वरूपत्वनिरा
पृ. पं.
२१३ १४
"Aho Shrutgyanam"
२५
२१४ ५
२१५ १
२१५ २२
२१६ १
२१६
२१६ ३
66
२१६ १२
२१६ १८ २१६ २१
खण्डनम् ९७८ अव्यभिचारादिपद सार्थक्य.
प्रत्याख्यानम्
९७९ प्रवृत्तिसामर्थ्येन पूर्वज्ञानस्याव्यभिचारित्वमित्यस्य दूषणम् २१७ २१ ९८० अव्यभिचारिपदफलस्येन्द्रयार्थसंनिकर्षपदेनैव व्यावृत्तिसम्भव इति वर्णनम् ९८९ व्यवसायपदनिरर्थकताssविष्करणम्
२१६ २६
२१७ ५
२१८ ६
२१८ २०
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
धानम्
विषयाः
पृ. पं. | विषयाः ९८२ सिद्धान्तेन प्रत्यक्षलक्षणाभि
२००१ द्वितीयलक्षणविचार: २२३ १५ धानम्
२१९ ५१००२ त्रिविधशब्दव्याख्या २२३ २४ ९८३ तस्य भेदद्वयस्वरूपम्
| १००३ कारणात्कार्ये साध्ये धर्म्यनु९८४ अवग्रहादिस्वरूपम्
पपत्तिमाशंक्य समाधानम् २२३ २५ ९८५ तस्य कथश्चित्प्रमाणफलत्व
१००४ शेषवदनुमानविचारः २२४ १० समर्थनम्
१००५ सामान्यतो दृष्टानुमानविचारः२२४ १४ ९८६ मतिज्ञानश्रुतज्ञानयोः केचि
१००६ तृतीयलक्षणविचारः २२४ २० न्मतेन भेदप्रदर्शनम्
१००७ कारणात् कार्यानुमाननि९८७ सिद्धान्तेन तदाख्यानम् २१९ २८ राकरणम्
२२४ २५ ९८८ सोपोनोपसंहारः
२२० १००८ अस्वभास्याकार्यकारणभूतअनुमानविचारः
स्य चागमकत्वमित्याख्यानम् २२५ ९ ९८९ चार्वाकमतेनानुमानस्य प्रमा
१००९ तादात्म्यतदुत्पत्तिव्यतिरेणत्वाभावनिरूपणम् २२०
केणहेतोः पक्षधर्मत्वमपि नेति
वर्णनम् ९९० सामान्यविषयत्वं विशेषवि
१०१० बौद्धमतेनोपसंहारः २२५ २५ षयत्वं वानानुमानस्येत्यभि
१०११ सोपानसमाप्तिः ९९१ व्याप्तिग्रहणमपि न संभव
प्रमाणसंख्यानिर्णयः तीत्यभिधानम् ९९२ सौगतमतेनानुमानस्य
१०१२ सौगतमतेन प्रमाणसंख्या तत्समर्थनं च
२२६ २ प्रमाणत्वसाधनम् ९९३ अनुमानस्योपचरितविषय.
२०१३ शाब्दादीनां निराकरणारम्भत्वमाशंक्य निराकरणम् ।
स्तन्मतेन ९९४ अनधिगतार्थपरिच्छित्तिः
१०१४ उपमानस्य प्रामाण्यनिराप्रमाणमित्येतस्य निरासः ।
करणम्
२२६ २० ९९५ हेतो त्रैरूप्यप्रसिद्बयसम्भव
१०१५ नैयायिकसम्मतोपमानस्थामाशंक्य तत्प्रतिषेधनम् २२१
पि दूषणम्
૨૨૭ ૩ ९९६ तादात्म्यहेतुकानुमानवैयर्थ्य
१०१६ अर्थापत्तनिरासः २२७ १५ माशंक्य तद्वयुदसनम् २२२ १०१७ अभावप्रमाणनिराकरणम् २२७ २६ ९९७ अनुमानस्य सामान्यविषय.
१०१८ सिद्धान्तिना त्रैलक्षण्यस्य त्वप्रदर्शनम्
२२२ ६
प्रतिक्षेपकरणम् २२८ १५ ९९८ हेतुहेत्वाभासप्रदर्शनम् २२२ १० ९९९ नैयायिकोक्तानुमानलक्षणनिरा
१०१९ त्रैलक्षण्याभावेऽप्यविनाभावकरणाय तल्लक्षणोपन्यासः २२२ २५ सद्भावप्रदर्शनम् २९८ १७ १००० तव्याख्याभेदाः प्रथमलन
१०२० व्याप्तिनिश्चयाय दृष्टान्तकविचारश्व
२२२ २६ । ल्पनेऽनवस्थोद्भावनम् २२८ २५
"Aho Shrutgyanam"
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितरबसोपानम्
२३७
२३१ २२
विषयाः
पृ. पं. | विषयाः १०२१ ब्यतिरेकस्यान्वयन विनाऽ.
१०३७ तयाख्यारम्भः २३५ ६ भावादगमकतेति मत निरासा२२९ १२ १०३८ तत्रागमप्रदर्शनपूर्वकं त. १०२२ पक्षधर्मतानिराकरणम् २२९ २० व्याख्यानं केषाञ्चित् २३५ ७ १०२३ पक्षलक्षणस्य परोक्तस्य
१०३९ तत्र पक्षे सर्वस्याकिञ्चिज्क्ष- निराकरणम्
२३० ६ स्वादिदोष निराकरणम् २३५ २२ १०२४ त्रैलक्षण्यसम्भवेऽपि न तस्या- (१०४० तन्मतनिराकरणात्मरम्भः २३५ २७ प्यपेक्षेत्याख्यानम्
| १०४१ किञ्चित्वादिदोषप्रदानं २३६ १
२३० १२ क्षत्याख्यानम् १०२५ धर्ममात्र वचनेऽपिसाधा
१०४२ अनुमानेनापि तद्योगपद्यरस्यैवाविनामावित्वमिति
समर्थनपरा कारिका २३६ १७ वचनम्
२३० २४
| १०४३ तद्व्याख्यानम् १०२६ अविनाभावित्वमेव हेतो.
१०४४ दृष्टान्तपूर्वकं तत्समर्थन रेक रूपं न सपक्षलत्या
परा कारिका
२३७ दिकमिति व्यवस्थापनम् २३१ ८ १०४५ तदर्थाभिधानम् १०२७ स्वभावकार्यानुपलम्भव्या.
१०४६ क्रमवादिन आगमविरोधः तोऽविनाभाव इत्यस्य
प्रदर्शनम् निरास:
१०४७ तदर्थप्रकाशनम्
१०४८ शानदर्शप्रधानाक्रमोपयोग१०२८ प्रतिबन्धोऽविनाभावग. मक इत्यस्य निराकरणम् २३२ ८
वादोपसंहारः कारिकायाम् २३८ १५
१०४९ ग्रन्थकृतमतप्रदर्शिका १०२९ तर्क एवाविनाभावग्राहक
कारिका
२३८ २२ इति समर्थनम्
२३३
१०५० एकोपयोगवादस्य समर्थनम् २३९ १ १०३० सोपानोपसंहारः
१०५१ स्वमते सर्वज्ञत्वसम्भव इति सर्वज्ञोपयोगविचारः
प्रदर्शिका कारिका २३९ ७ १०३१ सर्वशोपयोगविचारारम्भः २३३ २६ | १०५२ तदभिप्रायवर्णनम् १०३२ सामान्यविशेषरूपतापरस्प.
१०५३ साकारानाकारोपयोगयोरेररूपापरित्यागेनात्मन इति
कान्तभेदाभावप्रकाशिकाप्रदर्शिका कारिका २३४ १
कारिका
२३९ २० १०३३ तद्भावार्थप्रकाशनम् २३४ , | १०५४ तत्तात्पर्यार्थः
२३९ २४ १०३४ प्रत्यादिचतुष्टयस्य ज्ञानद
१०५५ क्रमाक्रमोपयोगद्वयवाद र्शनोपयोगौक्रमिको. केव
आपत्त्यन्तरज्ञापिका कारिका २४० ७ ल्यस्य तु समकाल वित्यभि
१०५६ तदीयभावार्थोपवर्णनम् २४० ११ प्राया कारिका
२३४ १६ | १०५७ तथा सर्वशत्वाभावख्या१०३५ तद्विस्तृतार्थः
पिका कारिका
२४० १८ १०३६ प्रोक्तसिद्धान्त आगमविरो
१०५८ तदर्थाभिधानम
२४० २२ धीति केचिन्मतवर्णन परा
१०५९ शानदर्शनयोरेकत्वसमर्थकारिका
नपरा कारिका
२४० २४
"Aho Shrutgyanam"
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
विषयाः
. पं. | विषयाः १०६० तत्फलितार्थवर्णनम् २४१ ३ १०५६ तत्तात्पर्यवर्णनम् ___२४५ ५ १०६१ भेदतो शानवत्त्वदर्शनवत्वे
| १०७७ स्वपक्षे आगमविरोधपरिन सम्भवत इत्यभिधानपरा
हारपरा कारिका कारिका
९ १०७८ तद्व्याख्यानम् १०६२ तदर्थप्रकटनम्
२४१ १३ | १०७९ तथाविधकेवलस्य ज्ञानत्व १०६३ केवलिनः कवलाहाराभाव
नैवातिदेशे कारणाभिधानवादिनः पूर्वपक्षारम्भः
परा कारिका १०६४ छद्मस्थविजातीयत्वहेतुना
१०८० तद्व्याख्या स्वमतसाधनम्
१०८१ तस्यैकरूपानुविद्धानेकरूप१०६५ उक्तमतप्रतिक्षपारम्भः
ताप्रकाशिका कारिका २४६ १९ १०६६ क्रमोपयोगे क्षयोपशमस्य
१०८२ तदर्थव्याख्यानम् २४६ २३ हेतुतया तदभावान्न केव
१०८३ तत्रैव दृष्टान्तप्रदर्शिका लिनः क्रमोपयोग इत्य
कारिका भिधानम्
१०८४ तत्स्फोटनम् १०६७ अविकलकारणत्वात् क्रमो
१०८५ तत्रैव भेदाभेदाविर्भावनपयोगोपपादनम्
परा कारिका
२४७ ११ १०६८ केवलिनि भुक्तिकारणाभा
१०८६ तदर्थाभिधानम् २४७ १५ वासिद्धत्ववर्णनम्
१०८७ अवग्रहमानं दर्शनमिति नि१०६९ पूर्वपश्युक्तविजातीयत्वहे.
__ यमनिराकरणपरा कारिका २४७ १९ तोर्विकल्प्यनिराकरणम् २४२ १०८८ तत्तात्पर्यार्थः १०७ तस्य भुक्तिप्रतिपादकाग
१०८९ शेषेन्द्रियदर्शनेष्यवग्रह एव मोपच्यासः
दर्शनमित्यभ्युपगमान्मति१०७१ निरन्तराहारोपंदशो विशि.
ज्ञान प्राप्तमित्यादि दोषाटपुद्गलग्रहणविषय इत्यस्य
ऽऽदर्शिका कारिका दूषणम्
२४३ १२ । १०९० तदभिप्रायप्रकाशनम् २४८ ९ १०७२ औदारिकशरीरस्थितेवि.
१०९१ दर्शनाभावशंकानिरासपरा शिष्टाहारनिमित्ततानियम
कारिका
२४८ १७ निराकरणे दोषप्रदर्शनम् २४३ २४ | १०९२ तद्भावार्थः
२४८ २१ २०७३ कमेण युगपद्वा नोपयोग. . १०९३ अस्पृष्टाविषयार्थज्ञानस्य द्वयमित्यत्र दृष्टान्तप्रदर्शिका
दर्शनत्वे दोषप्रदर्शिका कारिका २४४ १८ कारिका
२४८ २६ १०७४ तदभिप्रायसूचनम् २४४ २२ | १०९४ तद्भावार्थविवरणम् १०७५ अक्रमोपयोगद्वयात्मकमेक
| १०९५ मन पर्यवस्य ज्ञानरूपतै- ' केवलमिति उपसंहरणपरा
वेत्यभिधानम्
२४९ ५ कारिका
२४५ १ । १०९६ तत्रैव कारिकाऽपरा २४९ १३
"Aho Shrutgyanam"
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
सम्मतितरवसोपानम्
विषयाः
पृ. पं. | विषयाः १०९७ तदर्थः
२४९ १७ | १११८ तत्र दृष्टान्तप्रदर्शनपरा १०९८ श्रुतदर्शनं न भवतीति प्रद
कारिका
२५४ २२ र्शनपरा कारिका २४९ २१ | १११९ दान्तिके योजनादर्शिका १०९९ तद्व्याख्यानम्
कारिका
२५५ ६ ११०० अवधेर्दर्शनरूपताऽपीति
११२० द्रव्यपर्याययोर्भदवर्णनपरा वर्णनपरा कारिका
सव्याख्या कारिका २५५ १९ ११०१ तदर्थव्याख्यानम्
१ केवलज्ञानात्मनोः कथञ्चि११०२ केवलस्य ज्ञानदर्शनात्मक
देकत्ववर्णनपरा सटीका तावर्णनपरा कारिका
कारिका १९०३ तद्भावस्फुटीकरणम्
११२१ सोपानोपसंहारः २५६ १४ ११०४ छमस्थावस्थायां वैलक्षण्य.
सामान्यविशेषात्मकत्वस्थापनम् प्रकाशनम् ११०५ आभिनिबोधो दर्शनं मति
११२३ सामान्यविशेषयोर्भेदाभेदज्ञानश्चेति मतनिराकरणम् २५१
प्रदर्शिका टीकायुता कारिका २५६ २२ ११०६ द्वयात्मक एक एव केवला.
११२४ तयोरेकान्तेन भेदाभाववर्ण। वबोध इतिदर्शनपरा कारिका २५१ २८
नपरा कारिका
२५७ ७ ११०७ तदर्थवर्णनम्
२५२ ३ | ११२५ अनेकान्तवस्तुप्रतिपादकं ११०८ एवं श्रद्धधानः सम्यग्दृष्टि
वचनमाप्तस्येति निरूपणपरा कारिका
२५७ १९ रिति वर्णनरूपा कारिका २५२ ७
११२६ तद्भावार्थवर्णनम् २५८ १ ११०९ तदर्थः
२५२ ११ १९१० सम्यग्ज्ञाने सम्यग्दर्शनं नि.
११२७ प्रत्युत्पन्नभावस्य विगतभयमेनेति वर्णनरूपा कारिका २५२ १६
विष्यद्भयां समन्वये दोषाभि११११ तद्व्याख्यानम्
२५२ २०
धानपूर्वक निराकरणम् २५८ ३ १११२ साद्यपर्ववसितत्वश्रवणान्न
गामित्ववर्णनम् २५८ १० पर्याय इति केचिन्मतनिरा
११२९ ज्ञानात्मनोयतिरेकाव्यतिकरणपरा सब्याख्या कारिका २५३
रेकसमर्थनम्
२५८ १८ १११३ तत्र कारणप्रदर्शनपरा सन्या.
१२३० प्रत्युत्पन्नपर्यायस्यातीता ख्या कारिका
२५३
नागतकालासत्त्वे बाधायुद्भाव१९१४ सिद्धयत्समये तदुत्पादवर्ण
नापरिहारपरा सव्याख्या नपरा सटीका कारिका २५३
कारिका १११५ जीवकेवलयोर्भदवर्णनपरा
२१३१ घटादेरस्तित्वनास्तित्वसटीका शङ्का कारिका २९३ २७ व्यवस्था परा कारिका २५९ २५ १११६ तदेव कारिकान्तरेणाभिधा.
११३२ तद्व्याख्यानम्
२६० १ नम्
२५४ ६ | ११३३ वर्तमानपर्यायेण भावस्या१११७ तदुत्तराभिधानपरा सटीका
स्तित्वे एकान्तवादपरिहाकारिका
२५४ १४ । रपरा सटीका कारिका २६० ११
"Aho Shrutgyanam"
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाः
११३४ आत्मनोऽनेकान्तात्मकताप्रद
र्शनपरा टीकोपेता कारिका २६० २५ ११३५ द्रव्यगुणयोर्भेदेकान्तवादपूपक्षपरा कारिका ११३६ तद्व्युदासपरा अभेदवा दिनः कारिका
२६१ ७
११३७ गुणास्तिकनयशङ्कापरा
कारिका
११३८ तदनुपदेशात्तस्याभाववर्णनपरा कारिका ११३९ पर्यायनयद्वारेणैव गुणस्य देशनेति वर्णनपरा कारिका ११४० गुणार्थिकोऽप्यस्तीति सम नपरा कारिका
विषयानुक्रमः
११५० एकान्तवादे दोषोद्भावन
कारिका
११५१ तत्रैव विकल्पमुखेन निराकरणकारिका
पू. पं.
२६१ १७
२६२ १
२६२ ९.
२६२ १८
२६३ २
२६३ १०
१९४९ तन्निराकरणपरा कारिका १९४२ तत्र दृष्टान्तप्रदर्शनपरा
कारिका
११४३ अभेदैकान्तवादिनिरूपणपरा कारिका
१९४४ तत्रोदाहरणप्रदर्शिका
२०
कारिका २६४ १३ ११४५ तन्मतोपसंहारपरा कारिका २६४ १९४६ सिद्धान्तप्रदर्शिका कारिका २६५ ११४७ अभेदैकान्तवादिनः शंका २६५ १२
२
१९४८ तत्समाधानकारिका
२६५ १९
१९४९ विषमपरिणतेरेकत्रासम्भ
निराकरणकारिका
२६३ १९
२६४
ॐ
२६६ २
२६६ १३
२६६ २३
११५२ शिष्यबुद्धिवैशद्यायैवायं
प्रबन्ध इति वर्णनकारिका २६७ ७ ११५३ एकान्तवादिनो मिथ्यावादिन इति प्रतिपादनम्
२६७ १५
विषया:
११५४ अनेकान्तेऽप्यनेकान्त इतिव र्णनपरा कारिका
११५९ अनेकान्तस्य व्यापकत्ववर्णनम्
१९५६ तत्राशङ्का तन्निराकरणम् ११५७ दहनादेरप्युभयात्मकता प्रद
र्शनकारिका
२६९ १३
११५८ अनेकान्तनिरूपणोपसंहारः २६९ २६ ११५९ सोपानोपसंहारः
२७०
वत्वसाधनम्
११६८ तदभिप्रायवर्णनम् १९६९ उत्पादादित्रयाणां भिन्ना
भिन्नकालत्वद्रव्यभिन्नाभिन्नत्वयोः वर्णनपराकारिका
११७० सयुक्तिकं समर्थनं भिन्नाभिन्न कालत्वयोः ११७१ द्रव्याद्भिन्नाभिन्नत्वयोः सम
१३
पृ. पं.
नम् १९७२ अत्रैव प्रात्यक्षिकोदाहरण
प्रदर्शककारिका
"Aho Shrutgyanam"
२६७ २५
उत्पादादिविशेषनिरूपणम्
११६० उत्पादभेदप्रदर्शककारिका २७० છ ११६१ वैत्रसिकोत्पादस्य द्वैविध्य वर्णनम्
११६२ गगनस्य सावयवताव्यव
स्थापनम्
२७१ ९
१९६३ निरवयवत्वे दोषप्रदर्शनम् २७१ १३ ११६४ समवायिकारणत्वात्सावय
११६५ तद्विनाशान्यथानुपपश्यापि
तत्साधनम् ११६६ निगमनम्
११६७ विगमस्यापि द्वैविध्यप्रद र्शककारिका
२६८ ક
२६९ १
6 ू
२७१ १
२७२
२७२
२७२
cor
३
२७२
७
२७२ १६
२४
२८
२७३ १३
२७३ १७
२७४ ६
२७४ १६
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्बतितत्वसोपानम्
११९८
विषयाः
पृ. पं. ] विषयाः ११७३ तद्व्याख्यानम् २७४ २० | ११९४ सोपानोपसंहारः
:२८० २५ ११७४ उत्पादादीनामपि प्रत्येक
हेत्वहेतुवादस्वरूपम् त्रैविध्यप्रदर्शिका कारिका २७५ १. ११७५ सोपपत्तिकं तन्निरूपणम २७५ ६ ११९५ धर्मवादभेदादर्शिका ११७६ समवाय्यादिकारणेभ्यो भिन्न
कारिका
. २८१ ४ कार्यमुत्पद्यत इति मतादर्शिका
११९६ उपयोगभेदवर्णनं व्याख्या. कारिका
२७६ १
याम् ११७७ तट्टीका
११९७ भव्याभव्यत्वादावागम एव ११७८ तत्र दोषाविर्भावनपरा
प्रमाणमिति वर्णनम् कारिका
२७६ ९
अनुमानगम्यमपीत्यवतर
णिका ११७९ तत्र न्यायमतेन पूर्वपक्षमार
२८१२४ चय्य तन्निराकरणम् २७६ १३
१२९९ हेतुवादलक्षणं कारिकायाम् २८२ ४ १९८० पूर्वस्वभावव्यवस्थितानामेव
१२०० तद्व्याख्यानम्
२८२ ८ कार्यजनकत्वमिति पूर्वपक्षः २७७ ३
१२०१ तत्र व्यवस्थाप्रदर्शनं कारि१९८१ तत्र सिद्धान्तरचना २७७ १०
कायाम् १९८२ यणुकनिर्वर्तकसंयोगस्या
१२०२ प्रतिपादनकुशलतावर्णनम् २८२ श्रये विकल्परचना २७७ १५
१२०३ तस्यैव नयवादः परिशुद्ध १९८३ प्रथमपक्षे दोषः २ ७७ १६
इत्यभिधानं कारिकायाम् । ११८४ द्वितीय तृतीयपक्षयोर्दोषः २७७ २०
| १२०४ तस्फुटीकरणम्
२८३ २६ ११८५ संयोगस्य नित्यत्वे दोषः २७७ २१
१२०५ अपरिशुद्धनयवादभेदः का. १९८६ संयोगस्य कार्य परमाणु
रिकायाम्
२८४ ८ नाश्रय इत्यभिधानम् २७७ २५
१२०६ तद्वयाख्यारचनम्
२८४ १२ १९८७ अयुतसिद्धयाऽऽश्रयायि
१२०७ कपिलबौद्धदर्शनविषयकथ.
नं कारिकायाम् भावविरोधवर्णनम् २७८
२८४ २१ १९८८ परमाणोः स्वरूपापरित्यागे
१२०८ सोपानोपसंहारः कार्यानारम्भकत्वसमर्थनम् २७८
कणादोक्तज्ञेयनिरसनम् ११८९ परमाणोः प्रादुर्भावसम
१२०९ औलूक्यदर्शनविषयवर्णनम् र्थनम्
कारिकायाम् ११९० अनन्तपर्यायात्मकतोपसं
१२१० विशेषतस्तन्मताभिधानम् २८५ १५ हारपरकारिका
१२११ तन्निराकरणार्थ पृथिव्यादि११९१ एकसमयेऽप्यनन्तपर्याया
परमाणुचतुष्टयनिरासः २८५ २७ त्मकताव्यवस्थापनकारिका २७९, १९ | १२१२ परमाण्वारब्धावयविद्रव्य११९२ दृष्टान्तद्वारा तत्समर्थनपर
निरासः कारिका
२८० २] १२१३ पूर्वपक्षे गुणव्यतिरिक्तगुणि११९३ सोपपत्ति तद्भावार्थः २८० ६ साधनम्
२८५
३
२७१७
"Aho Shrutgyanam"
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
२८९
८
वि याः पृ. पं. | विषयाः
पृ. पं. १२१४ तन्निराकरणम्
२८७ ६ १२३३ संख्याया निराकरणम १२१५ षण्णामस्तित्वमित्यादौ षष्टी- | १२३४ परिमाणनिराकरणम् २९४ २५ विभक्तिविचारः
| १२३५ पृथक्त्वनिरासः २९५ १८ १२१६ अवयविनिरासः
| १२३६ संयोगविभागनिरासः २९६ १ १२१७ पटादिशब्दप्रयोगनिमित्ता.
१२३७ संयोगविभागबुद्धिनिमित्त भिधानम्
प्रदर्शनम्
२९६ १३ १२१८ एकवचनादिसार्थकताप्रद
१२३८ कार्यजनकतयापि संयोगर्शनम्
स्य न सिद्धिरिति वर्णनम् २९७ २ १२१९ परमाण्वात्मकत्वेऽपि प्रत्यः
१२३९ परत्वापरत्वयोनिरासः २९७ १७ क्षतावर्णनम्
१२४० वुद्धयादिनिषेधो नैयायिका१२२० नीलादिज्ञाने स्थूलप्रतिभासो
भिप्रायेण
२९८ ९ नास्तीति प्रत्यक्षविरोधोद्भा
१२४१ गुरुत्वनिषेधः
२९८ २९ वनम्
१२४२ संस्कारनिषेधः १२२१ अनुमानविरोधप्रदर्शनम्
१२४३ अदृष्टगुणनिरासः स्थूलतायाम् | १२४४ शब्दनिषेधः
३०० १२२२ स्थूले एकस्मिन् सर्वशब्द.
१२४५ कर्मनिषेधः
३०० १० प्रयोगसमर्थनम्
२८९ १० | १२४६ क्षणिकानामक्षणिकानां वा १२२३ स्थूले सर्वशब्दप्रयोगस्या
नकर्म सम्भवतीत्यभिधानम् ३०० १९ नुपचरितत्ववर्णनम् २८९ १६, १२४७ सामान्यस्य प्रतिक्षेपः ३०१ १२२४ सर्व वस्त्रं रक्तमित्यादौ रागः १२४८ प्रत्यक्षे तदप्रतिभासवर्णनम् ३०१ संयोगविशेषत्वाव्या
१२४९ अनुमानतोऽपि न तन्निश्चय प्यवृत्तिरित्याशङ्कय निराक
३०२ इति वर्णनम् - २८९ २४ रणम् १२२५ अव्याप्यवृत्तिशब्दार्थः २९० ७ १२५० सामान्यबुद्धय॑क्तिभिन्न १२२६ स्थूलमेकं द्रव्यं नास्तीत्यु
निमित्तत्वे दोषप्रदर्शनम् ३०२ पसंहारः
| १२५१ यत्रानुगतं ज्ञानं तत्र सा१२२७ व्यापकविरुद्धोपलब्धिवृत्य
मान्यसम्भव इति नियमनुपपत्तिवर्णनम्
दूषणम्
३०२ २३ १२२८ कात्स्न्यैकदेशाभ्यां वृत्तिवि
१२५२ यत्र सामान्यसम्भवस्तत्राकल्पानुपपत्तेः प्रसङ्गसाधनरू
नुगतं ज्ञानमिति नियमपताभिधानम् २९१ ६ दूषणम्
३०२ २६ १२२९ आकाशसाधनानुमानभङ्गः २९१ २५ | १२५३ पिण्डेन सह सामान्यस्य सम्ब१२३० कालदिशोर्निराकरणम् २९२ १३ न्धानुपपत्तिवर्णनम् ३०३ ६ १२३१ मनसो निरासः २९३ १२ | १२५४ सामान्यस्याक्षणिकैक१२३२ रूपादेनिरासः
२९३ २०
व्यापकस्वभावत्वे दोषः ३०३ २३
"Aho Shrutgyanam"
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
विषयाः
१२५५ सामान्यसाधकानुमानस्याप्रतिभासतः प्रतिक्षेपः १२५६ क्षणिकत्ववत् प्रतिभासनस्यापि नोपलक्ष्यतेत्यस्य खण्डनम्
१२५७ अनुगतधियः क्रमवत्कारणप्रभवत्वेऽक्रम कारणप्रभवत्वे च दोषाविर्भावनम् १२५८ व्यक्तीनामिदं सामान्यमिति सम्बन्धनिमित्ताभावकथनम् ३०४
१२५९ व्यक्तिषु स्थितिलक्षणवृत्त्यसम्भववर्णनम्
१२६० अभिव्यक्तिलक्षणवृत्त्यनुपपतिप्रदर्शनम् १२६१ विशेषनिराकरणम् १२६२ अण्वादेः स्वरूपम संकीर्ण संकीर्ण वेति विकल्प्य - निराकरणम्
१२६३ विशेषेषु विलक्षणबुद्धिनिमिताङ्गीकारानङ्गीकारपक्षयो
र्दोषः
१९६४ विशेषाभ्युपगमोऽनुमानबाधित इति वर्णनम् १२६५ समवायस्वरूपवर्णनम् १२६६ तन्निराकरणम्
१२६७ तन्तुषु पट इत्यादि बुद्धेरेवासिद्धत्ववर्णनम्
१२६८ समवायस्यैकत्वानेकत्वचर्चा
१२६९ समवायस्य नित्यत्वे दोषप्रदर्शनम्
१२७० समवायनानात्वे दोषः १२७१ सोपानोपसंहारः
१२७२ तत्र कारिका
सम्मतितरवसोपानम्
पृ. पं विषयाः
३०४
५
३०४ ९
३०४ १५
२४
३०५ ८
३०५ १९ ३०५ २५
३०६ १०
३०६ १४
३०७ २
३०७
३०७ १६
सदाद्येकान्तवादभञ्जनम्
३०७ २२
३०८ ११
३०९
३०९ ૨૪
३१० ३
の
३१० १०
प्र.पं.
३१० १४
१२७३ कारिकाव्याख्यानम् १२७४ असत्कार्यपक्षप्रतिक्षेपारम्भः ३१० २० १२७५ असत्कारणं कार्यमिति पक्षो
*मूलनम् १२७६ सत्कार्यवाद विध्वंसनम् १२७७ विद्यमानात्कारणात्कार्यमिति पक्षनिराकरणम् १२७८ सर्वशून्यताऽऽशंकानिरा
करणम् १२७९ चित्ररूपदृष्टान्तेन स्याद्वादवर्णनम्
१२८० एकत्र नानारूपाभ्युपगमे तस्य व्याप्यवृत्तित्वमव्याज्यवृत्तित्वं वेत्याशंक्य समाधानम्
१२८९ तत्र कारिका १२९० तदर्थसंक्षेपः
३११ १२
३१२ ८
१२९१ कालकारणवादः १२९२ तन्निराकरणम्
३१२ २१
१२९३ स्वभाव कारणवादः १२९४ तत्प्रतिक्षेपविधानम्
"Aho Shrutgyanam"
३१३ ४
१२८२ समानजातीयगुणारम्भकत्वं कारणगुणानामिति नियमनिराकरणम्
३१४ २
१२८२ एकानेकस्वभावं चित्रपट
रूपवद्वस्त्विति प्रतिपादनम् ३१४ १५ १२८३ प्रतिभासस्य तथात्ववर्णनम् ३१४ २७ १२८४ अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तदर्थस्यैव दृढीकर्त्तृकारिका १२८५ तदभिप्रायनिरूपणम् १२८६ उक्तार्थोपसंहारकारिका १२८७ तदर्थस्फुटीकरणम् १२८८ सोपानोपसंहारः
३१३
८
३१३ १७
कालाद्येकान्तवादभञ्जनम्
३१५ ९
३१५ १३
३१५ २१
३१५ २५
३१६ ९
३१६ १६
३१६ २०
३१६ २२
३१६ २७
३१७ ७
३१७
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
३७
३२० १०
विषयाः
पृ. पं विषयाः १२९५ द्रव्यक्षेत्राद्यपेक्षत्वसमर्थनम् ३१७ २४ | १३१९ पूर्वपक्षिणा पञ्चरूप्यतावा१२९६ कादाचित्कत्वहेतुनिरासः ३९८ १२ दिना प्रकरणसमस्योक्तदो. १२९७ अनुपलम्भस्य हेतुतानिरा
षेभ्यो भिन्नतया व्यवस्थाकरणम् ३१८ २३ पनम् ।
३२४ १७ १२९८ नियतिकारणवादः
१३२० तन्मतप्रतिक्षेपारम्भः ३२५ १८ १३९९ तत्प्रतिक्षेपारम्भः
१३२१ अनुपलम्यमाननित्यधर्मत्व. १३०० कर्मकारणवादः
हेतोः विकल्पात् प्रकरणस१३०१ तत्खण्डनम्
मत्ववेयर्थ्यप्रदर्शनम् ३२५ १९ १३०२ पुरुषकारणवादः
१३२२ विरुद्धलक्षणमभिधायोक्तहे१३०३ तद्वघुदासारंभः
तोर्विरुद्धत्वादि व्युदस्य प्रक१३०४ परानुग्रहाद्यर्थ न तस्य
रणसमताया एव पूर्वपक्षिणा __प्रवृत्तिरिति वर्णनम् ३२० १५ | स्थापनम् १३०५ सोपानोपसंहारः ३२१ ९ १३२३ सिद्धान्तिना साध्यधर्मिण्य
पि प्रतिबंधग्रहस्यावश्यकत्व. आत्मनो मिथ्यात्वस्थानवर्णनम् ।
समर्थनम्
३२६ ९ १३०६ तत्र कारिका
३२१ १८ | १३२४ प्रकरणसमत्वनिराकरणम् ३२६ १९ १३०७ तद्वयाख्यानम्
३२१ २२/१३२५ नित्यधर्मोपलब्धि विकल्प्य १३०८ मिथ्यात्वस्थानानां षण्णां
प्रकरणसमत्वासम्भववर्णनम् ३२७ २ वर्णनम्
३२१ २२ / १३२६ तुल्यबलयोर्हेत्वोरेका परस्पर१३०९ तेषां प्रतिविधानाभिधानम् ३२२ १ प्रतिबन्धात्साध्यासाधकत्व१३१० उक्तविपर्ययरूपेणापि मिथ्या
मित्याशंकानिराकरणम् ३२७ १६ स्वस्थानषट्कवर्णनं कारिका
१३२७ कालात्ययापदिष्टलक्षणदूषणम् ३२७ २७ याम्
३२२ २० १३२८ अनुमानस्यानुमानाभासत्वं १३११ तट्टीकाविरचनम्
३२२ २४ विकल्पतो न सम्भवती१३१२ तत्रैव पाठान्तरप्रदर्शनम ३२३ २ त्युपवर्णनम्
३२८ ३ १३१३ सोपानोपसंहारः ३२३ २१ | १३२९ हेतोरवाधितविषयत्वं न लक्षणहेत्वाभासविमर्शनम्
मिति वर्णनम्
३२८ ८
१३३० हेतोर्गमकत्वप्रदर्शनम् ३२८ २३ १३१४ तत्र कारिका
३२४ १ | १३३१ हेतोस्त्रैरूप्याङ्गीकारे परषादा१३१५ तदभिप्रायवर्णनारम्भः
श्रयणवर्णनम्
३२९ ३ १३१६ सामान्यस्य साध्यत्वास
१३३२ हेतुरपि सामान्यरूपो विशेम्भववर्णनम्
३२४ १० षरूपो वेति विकल्प्यदूषणम् ३२९ १४ १३१७ विशेषव्यापितदसम्भव
१३३३ सामान्यनिराकरणद्वारा वर्णनम् ३२४ ११ आद्यपक्षदूषणम्
३२९ १७ १३१८ हेतो त्रैरुप्यनिरसनम् । ३२४ १५ | १३३४ द्वितीयपक्षेऽपि दूषणम् ३३० १५
રૂર
છે
"Aho Shrutgyanam"
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
विषयाः
१३३५ सोपानोपसंहरणम्
सन्मार्गप्रदर्शनम्
१३३६ तत्र कारिका
१३३७ तद्वयाख्याने द्रव्यपर्यायनय द्वयविषयवर्णनम्
१३३८ कथंभूतं साध्यमभ्युपगंत व्यमिति सूचिकाकारिका
१३३९ तद्वयाख्यानम् १३४० एकान्तभूत साध्योपन्यासे दोषादर्शिका कारिका १३४१ अनेकान्तपक्षे सपक्षविपक्षसदसत्त्वयोर्नापेक्षेति वर्ण
नम् १३४२ एकान्तवादिनां प्रतिबन्धग्रहणं न संभवतीति
वर्णनम्
१३४३ प्रज्ञापनामार्गप्रदर्शन पर रा कारिका
१३४४ द्रव्याद्यष्टभावप्रदर्शनम् १३४५ द्रव्यादिभेदरहितवस्तुनोऽ
प्रमाणताकथनम्
१३४६ द्रव्यादेर्वस्तुन एकानेकात्म
१३४८ नहि तथाविधविज्ञानस्य भ्रान्ततेति वर्णनम् १३४९ क्षणिकान्तसाधक हेतुमात्रस्य विरुद्धतावर्णनम् १३५० क्षणिके कार्यकारणभावा
सम्भवप्रकटनम् १३५१ तत्रान्वयव्यतिरेकप्रतिपत्त्यसंभवनिरूपणम्
पृ. पं
३३० २३
कताव्यवस्थापनम्
१३४७ ग्राह्यग्राहकसंवित्तिलक्षणरुपत्रयात्म कैक चिज्ञानलक्षणदृष्टान्तस्य बौद्धं प्रति सिद्धतासमर्थनम्
३३१ ३
सम्मतितत्त्व सोपानम्
विषयाः
१३५२ अक्षणिकेऽप्यर्थक्रिया न सम्भवतीति वर्णनम्
३३५ २४
१३५३ क्रमयौगपद्याभ्यां तदसिद्धिसमर्थनम् १३५४ स्वमते तत्सम्भववर्णनम् ३३६ २ १३५५ भेदमन्तरेण नाभेदोपलम्भ इति वर्णनम् १३५६ महासामान्यादेर्निराकरणम् ३३६ १३५७ अवयविनो निरासः ३३६ १३ १३५८ भेदाभेदात्मकतासमर्थनम् ३३६ १६
३३६ ફ ७
१३५९ सामान्यविशेषात्मकता
३३१ ७
३३१ २३
३३१ २
३३५
r
३३२ ७
३३२ २२
३३३ १०
३३३ १४
३३३ २१
३३४
३३४ ૭
१०
३३४ १६
३३४ २०
३३४ २३
३३५ ક
समर्थनम्
१३६० सामान्यस्य व्यक्तिभिन्नस्यानुपलब्धिनिरूपणम् १३६१ व्यतिरेकाव्यतिरेक पक्षेऽनवस्थादिदोषाभाववर्णनम्
१३६२ पराभ्युपगमानाम सत्यत्ववर्णनम् १३६३ हिंसाविचारः १३६४ सोपानोपसंहारः
आर्त्तादिध्यानवर्णनम्
१३६५ तत्र कारिका
१३६६ तद्वयाख्याकरणम् १३६७ एकनयप्रदर्शन प्रवृत्तानां
दोषकथनकारिका
१३६८ तदर्थवर्णनम्
१३६९ आगमविनाशकास्ते कथ
१३७० तद्वयाख्यानारम्भः १३७१ तत्त्ववर्णनम्
१३७२ राशिद्वयेन जगतो व्याप्त
ताऽभिधानम् १३७३ आस्त्रवबन्धादि पृथग्वर्णन निमित्ताभिधानम्
"Aho Shrutgyanam"
पृ. पं.
३३५ २३
३३६ २५
३३७
३३७ १९
७
३३७ २५
३३८ १०
३३९ १५
मिति प्रदर्शनपरा कारिका ३४०
३४०
३४१
३३९ १८ ३३९ २६
३४०
३४०
V
८
१२
१८
२२
२
३४९ १२
३४१ १७
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
विषयाः
पृ. 4.1 विषयाः १३७४ अप्रशस्तात्मपरिणामद्वय
| १३९८ पदार्था वाक्यार्थ कथं बोवर्णनम् आर्त्तवर्णनश्च ३४२ २ धयन्तीति विकल्प्य प्रत्य१३७५ रौद्रध्यानवर्णनम्
३४२ ११॥ क्षानुमानपक्षयोर्दूषणप्रद१३७६ प्रशस्तपरिणामद्वयमभिधाय
र्शनम्
३५१ १० धर्मध्यानवर्णनम् ३४२ २० १४९९ अर्थापत्तित इति पक्षस्य १३७७ शुक्लध्यानवर्णनम्
निराकरणम्
३५१ १६ १३७८ तस्याद्यभेदवर्णनम् ३४३ १४ | १४०० वाक्यार्थेन सह सम्बन्धप्र१३७९ द्वितीयभेदवर्णनम् ३४४ १ तिपत्त्यसम्भवप्ररूपणम् ३५१ २१ १३८० तृतीयभेदाभिधानम्
३४४ ७
१४०१ क्रियाद्यवच्छिन्नः सामान्य १३८९ चतुर्थभेदनिरूपणम् ३४४ ११ विशेषात्मको वाक्यार्थ इति १३८२ मोक्षवर्णनम्
३४४ १७ स्वपक्षस्य संक्षेपेण वर्णनम् ३६२ १ १३८३ आस्रवादि साधनम् ३४४ २० १४०२ अन्विताभिधानमतनिरासः ३५२ १२ १३८४ निर्जरासिद्धिः
३४५ १४ १४०३ विशेषा अपि न पदवाच्या १३८५ बन्धवर्णनम्
इति वर्णनम्
३५२ १९ १३८६ आगमप्रामाण्यवर्णनम् ३४६ १५ | १४०४ समानासमान परिणामात्म१३८७ सोपानोपसंहारः ३४७ ३ कैकवस्तुप्रतिपादकत्वं शब्द
स्येति स्वपक्षप्रदर्शनम् ३५३ ५ वचनविचारः
१४०५ सोपानोपसंहारः ३५३ १५ १३८८ सामान्य वाच्यमिति पूर्वपक्षः ३४७ ११ १३८९ वाक्यमेव प्रवृत्तिनिमित्तव्य.
मुनिवस्त्रादिसमर्थनम् वहारक्षममिति वर्णनम् ३४७ १६ | १४०६ अर्थवशात् सूत्रनिष्पत्तिरित्य१३९० तन्निराकरणारम्भः
भिधानपरा कारिका ३५३ २३ १३९१ पूर्वपदानुरञ्जितं पदमेव वा
१४०७ तदर्थव्यावर्णनम् ३५४ १ क्यमिति मतान्तरनिरूपणम् ३४८ १० १४०८ अनेकान्तार्थप्रतिपादकत१३९२ तत्प्रतिविधानारम्भः ३४८ २० यैव सूत्रस्य व्याख्या कार्येति १३९३ लिङ्गादिभिर्भावोऽभिधीयत
वर्णनपरा कारिका इति मनिरासः
३४८ २४, १४०९ तद्व्याख्यानारम्भषम् ३५४ १७ १३९४ प्रेषणाध्येषणादिभिन्नः प्रवर्त
१४१० दिग्वाससः पूर्वपक्षः ३५४ २४ कैकस्वभावो विधिलिङर्थ इति
| १४११ तदुक्तस्य रागाद्यपचयनिमतदूषणम्
३४९ १४ मित्तनैर्ऋथ्यस्य विकल्प्य१६९५ न हिंस्यादिति प्रतिषेधवि
प्रतिक्षेपः धेरयुक्तताप्रतिपादनम् ३५० ११ / १४९२ देशनैग्रंथ्यपक्षेऽपि विक१३९६ वाक्यार्थो भावनेतिमत
ल्पनम् दूषणञ्च प्रदर्शनम्
३५० २५ / १४१३ वस्त्राद्यभावहेतोः पारापतादौ १३९७ तन्मतदूषणारम्भः
व्यभिचारदानम्
"Aho Shrutgyanam"
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितरपयोपानम्
विषयाः
नम्
पृ. पं. | विषयाः १४१४ पुरुषत्वे सतीति विशेषणे
१४३० चतुर्दशपूर्वसंवित्संबन्धित्वादोषप्रदर्शनम्
३५५ ६ . भावसिद्धिर्यथा तथैव मुक्ति१४१५ आर्यदेशोत्पत्त्यादि विशेषणे
भाक्त्वसिद्धिरपीति वर्णनम् ३५९ २१ ऽपि दोषोद्भावनम् ५५ ७१४३१ अविद्यमानार्धःसप्तमनरक१४१६ वस्त्रपरिग्रहस्य तृष्णापूर्व
प्राप्स्यविकलकारणकर्मबीजकत्वमाशंक्याऽऽहारादीनामपि
भूताध्यवसानत्वहेतोविकतथात्वप्रसङ्गमुद्भाव्य निरस
ल्पनातो निरसनम्
२५ । १४३२ स्त्री तथाविधकर्मण्या-- १४१७ आहारादेः क्लिष्टाध्यवसायाहेतु । गमस्य प्रमाणत्वे मुक्तितामाशंक्य निरसनम् ३५६ २
योग्यतापि तत एव प्रति१४१८ वस्त्रादिग्रहणे प्राणिव्याप
पन्नेत्यभिधानम्
३६० १४ त्तिमाशंक्य प्रतिविधानम् ३५६ ८ | १४३३ स्त्रीणामायशुक्लध्यानद्वयाभा. १४१९ वस्त्रादिग्रहणस्य नैन्थ्यवि
वान्न निर्वाणमित्यस्य दूषणम् ३६१ ३ पक्षभूतत्वासिद्धिवर्णनम् ३५६ २२ १४३४ क्रूराध्यवसायत्वं तासामि
त्याशंकानिराकरणम् १४२० वस्त्रादेर्धर्मोपकरणतासाध
३५६ २७ १४३५ भगवत्प्रतिमाया आभरणा१४२१ पात्रस्यापि धर्मोपकरणत्व
दिन विधेयेति दैगम्बरमतसमर्थनम्
३५७ ९ प्रतिक्षेपः
३६१२३ १४२२ करपात्रित्वे दोषप्रदानम् .
३५७ १६ | १४३६ सिद्धान्तप्रत्यनीकः सम्य
गर्थावधारणविधुरो भव१४२३ स्वीकृतग्रन्थत्वादिहेतो
तीति प्रदर्शिका कारिका ३६२ ६ निराकरणम्
१४३७ तदर्थप्रतिपादनम् ३६२ १० १४२४ सोपानोसंहारः
१४३८ स्वपरसमयविज्ञानाभावे स्त्रीमुक्तिसाधनम्
दोषप्रदर्शनपरा कारिका ३६२ १७ १४२५ मुक्तिभाक्त्वाभावसाधकस्त्री
१४३९ तद्भावार्थवर्णनम् ३६२ २१ त्वहेतोर्विकल्पविधानेन निर.
१४४० नानक्रिययोरम्यतरन्न मोक्ष
साधनमिति बोधककारिका ३६३ ३ सनम्
३५८ २२
१४४१ तद्भावार्थप्रकाशनम् ३६३ ७ १४२६ अबिकलचारित्रप्राप्तिन स्त्री.
१४४२ जिनवचनस्य मङ्गलं भवत्विति णामित्यस्य दूषणम् ३५८ २७
प्रतिपादनपरा कारिका ३६३ १९ १४२७ विशिष्टचारित्रवत्वेऽपि न
१४४३ तद्वयाख्यानम् तासां परिणामविशेषप्राप्ति
१४४४ प्रत्येक नयानां दुर्नयत्वेऽपि रित्याशकाय निराकरणम् ३५९ ५
सापेक्षाणां सुनयत्वमित्यभि१४२८ स्त्रीणां तद्वेदपरिक्षयसाम
धानम् यंकथनम् ३५९ ११ १४४५ प्रकरणोपसंहारः
३६४ १२ १४२९ उदितस्त्रीवेदत्वादिति हेतो
१४४६ सङ्कलयितुर्वृत्तानि निराकरणम्
३५९ १७ | १४४७ सोपानस्य ग्रन्थस्य च पूर्णता ३६४ २८ -: इति विषयानुक्रमः :
"Aho Shrutgyanam"
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
#1 अर्हम् ||
जैनाचार्य - श्रीमद्विजयलब्धिसूरीश्वरेण सङ्कलितम्
सम्मतितत्त्वसोपानम्
"Aho Shrutgyanam"
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ॐ अहम् ।। श्री आत्मकमललब्धिसूरीश्वरेभ्यो नमः जैनाचार्यश्रीमद्विजयलब्धिस्सूरीश्वरेण सङ्कलितम् सम्मतितत्त्वसोपानम् ॥
-~~ -~श्रीज्ञानादिगुणैककान्तनिलयं स्याद्वादविद्यागुरुम्
- दुर्वादिद्विपगर्वभञ्जनचणं देवेन्द्रमुख्यैर्नुतम् । श्रीमदीरजिनेश्वरं भविहितं नत्वाऽल्पधीसुग्रहम्
कुर्वे सम्मतितत्वयोनिलययोः सोपानमत्युज्वलम् ।। अथ करालकालकवलितमतीनां मोक्षानन्यसाधारणकारणरत्नत्रयावाप्तिकामनया सुदुर्ग- 10 म्याईद्वचनमहार्णवमवतितीर्षणां भव्यानां तदवतरणकारणतया सम्मतितर्कनामानं प्रन्थमारिरिप्सुराचार्यः श्रीसिद्धसेनदिवाकरः शिष्टाः कचिदभीष्टे वस्तुनि प्रवर्त्तमाना अभीष्टदेवताविशेषस्तवविधानपूर्वकं प्रवर्तन्त इति शिष्टाचारपरिपालनपरः शासनमतिशयतः स्तवाह तीर्थकरैरपि शासनाभिव्यक्तिकरणसमये विहितस्तवत्वादिति मत्वा तदसाधारणगुणोत्कीर्तनमुखेन तत्स्तवमारचयति--
सिद्धं सिद्धत्थाणं ठाणमणोवमसुहं उवगयाणं । कुसुमयविसासणं सासणं जिणाणं भवजिणाणं ॥ १॥
सिद्धं सिद्धार्थानां स्थानमनुपमसुखमुपगतानाम् ।
कुसमयविशासनं शासनं जिनानां भवजिनानाम् ।। छाया ।। 'सिद्धं ' इति, जीवादयः पदार्था यथावस्थितत्वेन शास्यन्तेऽनुशिष्यन्तेऽनेनेति शासनं 20 द्वादशाङ्गम । तश्च कीदृशमित्यत्राह सिद्धमिति, स्वतो निश्चितप्रामाण्यकं नतु तत्र प्रकरणात् प्रामाण्यं प्रतिष्ठाप्यमित्यर्थः । केषां तच्छासनमित्यत्राह जिनानामिति, तीर्थकृतामित्यर्थः, तथा च जिनानां शासनमेव स्वतो निश्चितप्रामाण्यकमित्यर्थः। ननु जिनानां शासनमिति
15
"Aho Shrutgyanam"
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ प्रथम शासनस्य जिनप्रणीतत्वं तत्प्रणीतत्वाञ्च प्रामाण्यमुक्तं भवति तथा च कथं तस्य तत्प्रणीतत्वसि. द्धिरित्यत्र हेतुगर्भविशेषणमाह-कुसमयविशासनमिति, सम्यक्-प्रमाणान्तराविसंवादित्वेन, ईयन्ते-परिच्छिद्यन्त इति समया नष्टमुष्टिचिन्तालाभालाभसुखासुखजीवितमरणग्रहोपरागमंत्री
षधशत्यादयः पदार्थाः, तेषां विविधमन्यपदार्थकारणवेन कार्यत्वेन चानेकप्रकारं शासनं प्रति5 पादकं समयविशासनम् , कु:--पृथिवी तस्या इव समयविशासनं कुसमयविशासनमिति । एवं
च यो यद्विषयाविसंवाद्यलिङ्गानुपदेशानन्वयव्यतिरेकपूर्वको वचनविशेषः स तत्साक्षात्कारि ज्ञानविशेषप्रभवः, यथाऽस्मदादिप्रवर्तितः पृथिवीकाठिन्यादिविषयस्तथा भूतो वचनविशेषः, नष्टमुष्टिविशेषादिविषयाविसंवाद्यलिङ्गानुपदेशानन्यव्यतिरेकपूर्वकवचन विशेषश्चार्य शासनल
क्षणोऽर्थः, तस्मात्तस्साक्षात्कारिज्ञानविशेषप्रभव इति प्रयोगः । तत्साक्षात्कारिज्ञानवान् 10 बुद्धादिः कुतो नेत्यत्राह-सिद्धार्थानामिति, निश्चितानामर्थानां शासनमिति भावः, बुद्धादीनामागमे हि येऽर्थाः प्रतिपादिता न ते प्रमाणविषयत्वेन निश्चिताः, अर्हच्छासनन्तु न तथा, अत्र प्रमाणविषयत्वेन प्रतिपादितानामर्थानां तथैव निश्चितत्वादिति भावः । ननु मा भूत्तत्साक्षात्कारिज्ञानवान बुद्धादिः परं स्वभावसंसिद्धज्ञानादिसम्पन्न ईश्वरः स्यादित्यत्राह-भव
जिनानामिति, नारकादिचतुःपर्यायत्वेन भवन्त्युत्पद्यन्ते प्राणिनोऽस्मिन्निति भवः संसारः, 15 तत्कारणत्वेन रागादिरत्रोपचाराद्विवक्षितः, तं जितवन्त इति भवजिनास्तेषाम् । अनेन
कारणरागादिजयद्वारेण तत्कार्यभूतस्य भवस्य जयो यैः कृतस्तेषामेवेश्वरत्वं न तु कस्यचित्तव्यतिरिक्तम्येति सूचितम् | अथवा यतः सिद्धानामर्थानां शासन-प्रतिपादकं द्वादशाङ्गं भव. त्यतस्तच्छासनं भवजिनानां कार्यत्वेन सम्बन्धि, अत्र च प्रयोगः, शासनं जिनप्रणीतम् , प्रमा
णान्तराविसंवादियथोक्तनष्टमुष्ट्या दिसूक्ष्मान्तरितदूरार्थप्रतिपादकत्वान्यथानुपपत्तेरिति, अत्र 20 च पक्षे साधनस्य स्वसाध्येन व्याप्तिः साध्यधर्मिण्येव निश्चिताऽतो न दृष्टान्तोपन्यासः
कृतः, बहिर्याप्त विद्यमानत्वेऽपि साध्यधर्मिणि साध्यव्याप्त्यप्रतिपत्तौ तत्र साध्यासिद्धेः सादृश्यमानस्याकिञ्चित्करत्वात् , दृष्टान्तव्यतिरेकेणापि साध्यस्य सिद्धेश्च । कुसमयविशासनमिति पदन्तु बुद्धादिशासनानामसर्वज्ञप्रणीतत्वप्रतिपादनपरम् , तथा च कुत्सिता ये
समयाः बुद्धकपिलादिप्रणीतसिद्धान्तास्तेषां दृष्टादृष्टविषये विरोधाशुद्भावकत्वेन विशासनं25 विध्वंसकं यतो द्वादशाङ्गमतस्तदेव भवजिनानां जिनानां शासनं भवति, अत एव च तत्सिद्धं
निश्चितप्रामाण्यकमिति भावः । ननु यदि संसारहेतुरागादिजेतृत्वं तीर्थकृतां न तर्हि तेषां शास्त्रप्रणेतृत्वं स्यात् , तज्जयानन्तरमेवापवर्गप्राप्त्या शरीराभावेन वक्तृत्वासम्भवात् , यदि तु तत्क्षयेऽपि नानन्तरमपवर्गप्राप्तिर्न तर्हि तज्जयोऽपवर्गहेतुर्भवेत् , न हि यस्मिन् सत्यपि यन्न भवति तत्तदविकलकारणमिति व्यवस्थापयितुं शक्यम् , शाल्यङ्करस्य यवबीजमिव । अथ
"Aho Shrutgyanam"
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
शातृव्यापारनिरसनम् । तेषां निरवशेषं रागादिजयाभावेनापवर्गप्राप्तेः पूर्वमेव शासनप्रणेतृत्वान्न दोष इत्युच्यते तदापि तच्छासनं रागलेशसंपृक्तपुरुषप्रणीतत्वेन नैकान्ततः प्रमाणं स्यात् , कपिलादिपुरुषप्रणीतशासनमिवेत्याशङ्कायामाह-स्थानमनुपमसुखमुपगतानामिति, यद्यपि जिनाः सर्वज्ञताप्र. तिबन्धकघातिकर्मचतुष्टयक्षयाविर्भूतकेवलज्ञानवन्तस्तथापि भवोपमाहिशरीरनिमित्तानामल्प. स्थितिकानां कर्मणां सद्भावेन न शरीराभावनिबन्धनशासनप्रणेतृत्वानुपपत्तिः, न वा रागादि- 5 लेशसद्भावेन तत्प्रणीतागमस्याप्रामाण्यम् , विपर्यासनिमित्तस्य घातिकर्मणोऽत्यन्तं क्षयात् । नापि तदानीमपवर्गप्राप्तिः भवोपनाहिकर्मणोऽद्यापि सामस्त्येनाक्षयात, तरक्षय एव चापवर्गस्यानन्तरभावित्वात्सकलकर्मक्षयस्यैवापवर्गप्राप्तावविकलकारणत्वादिति । शब्दार्थश्च तिष्ठन्ति सकलकर्मक्षयावाप्तानन्तज्ञानसुखाद्यध्यासिताश्शुद्धात्मानोऽस्मिन्निति स्थानं लोकाग्रलक्षणं वि. शिष्टक्षेत्रम् , न विद्यते उपमा स्वाभाविकात्यन्तिकत्वेन सकलव्याबाधारहितत्वेन च सर्व. 10 सुखातिशायित्वाद्यस्य तत्सुखमानन्दरूपं यस्मिस्तदनुपमसुखम् , उपगतानां- कालसामीप्येन तत्प्राप्तानां, यद्वा अनुपमसुखं स्थानं उप-प्रकर्षण गतानां प्राप्तानामित्यर्थः, यद्यपि ते लोकाग्र. लक्षणं स्थानं न प्राप्तास्तथापि ‘पदार्थे प्रयुज्यमानाः शब्दा वतिमन्तरेणापि तमर्थं गमयन्ती' ति न्यायादनुभूय मानतीर्थकरनामकर्मादिलेशसद्भावेऽपि तद्गता इव गता इत्युक्तास्तेन तस्यामवस्थायां शासनप्रणेतृत्वं तेषां नानुपपन्नमेव । अथवा 'मुक्ताः सर्वत्र तिष्ठन्ति व्योमवत्ताप- 15 वर्जिता 'इति दुर्नयनिरासायोक्तं ' स्थानमनुपमसुखमुपगताना 'मिति, अनुपमसुखं स्थानं प्रकर्षणापुनरावृत्त्या गतानामुपगतानामित्यर्थः । यद्वा 'बुद्ध्यादीनां नवानां विशेषगुणानामात्यन्तिकः क्षय आत्मनो मुक्ति 'रिति मतव्यवच्छेदार्थमुक्तं स्थानमनुपमसुखमुपगतानामिति, स्थितिः-स्थानं स्वरूपप्राप्तिः, तदनुपमसुखं उप सकलकर्मक्षयानन्तरमव्यवधानेन गतानांप्राप्तानां शैलेश्यवस्थाचरमसमयोपादेयभूतमनन्तसुखस्वभावमात्मनः कथञ्चिदनन्यभूतं स्वरूपं 20 प्राप्तानामिति यावत् । अत्रापि प्राप्तव्यपदार्थसामीप्याद्विशेषणं सनमनीयमिति कारिकार्थः ।।
__अत्र सिद्धं शासनमिति पदाभ्यां शासनं स्वतस्सिद्धं नातःप्रकरणात प्रामाण्येन प्रतिष्ठाप्यमिति युक्तमुक्तम् , इदन्त्वयुक्तं जिनानामिति, जिनानामसत्त्वेन शासनस्य तस्कृतत्वानुप पत्तेः, उपपत्तौ च परतः प्रामाण्यं स्यात् तच्च न सम्भवति, तथाहि अर्थतथाभावप्रकाशकज्ञातृव्यापारः प्रमाणम, अर्थतथाभावप्रकाशकत्वं प्रमाणनिष्ठं प्रामाण्यम् , तच्चोत्पत्तौ स्वतः, 25 स्वोत्पादकसामग्र्यतिरिक्तगुणादिसामभ्यन्तरानपेक्षत्वात्, अर्थपरिच्छेदलक्षणे स्वकार्येऽपि स्वतः, प्रमाणान्तरानपेक्षत्वात् , तथा स्वज्ञप्तावपि स्वत एव, स्वसंवेदनग्रहणानपेक्षत्वात् , तथा च स्वोत्पत्तिप्रभृतिषु इतरापेक्षारहितत्वेन प्रामाण्यं स्वत उच्यते, प्रयोगश्च प्रामाण्य स्वरूपनियतं अनपेक्षत्वात् , यथाऽङ्करोत्पादने विकला कारणसामग्रीति । नन्वसिद्धोऽयं हेतु
"Aho Shrutgyanam"
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[प्रथम रनपेक्षत्वादिति , अप्रामाण्यस्येवोत्पत्तौ प्रामाण्यस्य चक्षुराद्यतिरिक्तगुणाद्यन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वेन गुणादिकारणान्तरसापेक्षत्वात्, अन्यथाऽप्रामाण्यस्याप्युत्पत्तौ स्वतस्त्वापत्तेरिति, मैवम् , गुणानां प्रमाणतोऽनुपलम्भेनासत्त्वात् , न हि प्रत्यक्षेण चक्षुरादिगुणा ग्रहीतुं शक्या:,
इन्द्रियाणामतीन्द्रियत्वेन तद्गुणग्रहणासम्भवात् । नाप्यनुमानेन, उपादीयमानहेतौ साध्या5 विनाभावनिर्णयासम्भवात् , न हि प्रत्यक्षेण तन्निश्चयः, इन्द्रियगुणानामप्रत्यक्षत्वेन तया
तेरप्यप्रत्यक्षत्वात् । व्याप्तेः साध्यहेत्वोः सम्बन्धरूपत्वेन सम्बन्धप्रत्यक्षे यावदाश्रयप्रत्यक्षस्य हेतुत्वात् । नवाऽनुमानेन तनिश्चयः, अनवस्थाप्रसङ्गात् , गृहीतसम्बन्धस्यैव तस्य व्याप्तिनिश्चायकत्वेन तत्र सम्बन्धग्रहणेऽनुमानान्तरापेक्षणेऽनवस्थानात् । तस्मान्नासिद्धो हेतुरिति,
अत्रोच्यते ज्ञातृव्यापारस्य भवदभ्युपगमेनैव प्रमाणस्वरूपत्वासम्भवात् , तद्राहकप्रमाणाभा10 वात् । न हि स्वसंवेदनलक्षणं प्रत्यक्षं तद्राहकम् , तस्य भवता तद्राह्यत्वानङ्गीकारात् । नापि
बाह्यम् , इन्द्रियाणां सम्बद्धवर्तमानप्रतिनियतरूपादिग्राहकतया ज्ञातृव्यापारेण तेषां सम्बन्धासम्भवात् । न वा मानसम् , तथाप्रतीत्यभावादनभ्युपगमाञ्च । अथानुमानं तद्ाहकमिति चेन्न, तद्धि ज्ञातसम्बन्धस्यैकदेशदर्शनादसन्निकृष्टेऽर्थे बुद्धिरूपम , तत्र सम्बन्धोऽपि नियमलक्षण ए.
वेति त्वयाऽभ्युपगम्यते, अपरेषां तादात्म्यादिसम्बन्धानां व्युदासात् , स च सम्बन्धः कथं 15 प्रतीयते, किमन्वयेन व्यतिरेकेण वा निश्चयेन, तत्र न तावत्प्रत्यक्षेणान्वयनिश्चयः सम्भवति,
झातृव्यापारस्य प्रत्यक्षविषयत्वासम्भवेन तद्भाव एव तद्भाव इत्येवमन्वयनिश्चयस्यासम्भवात्। नाप्यनुमानेन तन्निश्चय शक्यः कर्तुम् , तस्यापि निश्चितान्वयहेतुजन्यत्वेन तत्र प्रत्यक्षतरतन्निश्चयासम्भवात् , अनवस्थाप्रसङ्गेन चानुमानतस्तदसम्भवात् । नापि व्यतिरेकनिश्चयेन सम्ब
न्धप्रतीतिः, व्यतिरेको हि साध्याभावे हेतोरभाव इत्येवंरूपः, तत्र न साध्यस्याभावः प्रत्यक्षे20 णानुमानेन वा समधिगम्यः, तयोरभावविषयत्वानङ्गीकारात् , अन्यथाऽभावप्रमाणवैयर्थ्यप्र.
सनः स्यात् । न च साध्यस्यादर्शनात्तदभावो निश्चीयत इति वाच्यम्, यतः किमदर्शनमनुपल. म्भरूपमुताभावप्रमाणरूपं वा स्यात् , अनुपलम्भोऽपि दृश्यानुपलम्भरूपोऽदृश्यानुपलम्भरूपो वा स्यात् , तत्र न तावत्स्वस्यादृश्यानुपलम्भः साध्याभाव निश्चायकः, परचेतोवृत्तिविशेषाणां
स्वकीयानुपलम्भविषयत्वेऽपि तदभावासम्भवात् । नापि सर्वसम्बन्ध्यदृश्यानुपलम्भस्तथा, 25 तदसिद्धेः । दृश्यानुपलम्भोऽपि न, स हि चतुर्विधः, स्वभावानुपलम्भः, कारणानुपलम्मः,
व्यापकानुपलम्भो विरुद्धोपलब्धिश्चेति । तत्र न स्वभावानुपलम्भः साध्याभावनिश्चायकः, त
१ उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलम्भरूप इत्यर्थः, एकज्ञानसंसर्गिणि एकस्मिन् दृश्यमाने तदितर यदि समस्तदर्शनसामग्रीकं भवेत् तर्हि दृश्यमेव भवेत् , तस्यानुपलम्भो दृश्यानुपलम्भ इति भावः, एकेन्द्रियज्ञानग्राहामन्योन्यापेक्षं वस्तुद्वयमेकज्ञानसंसर्गौत्युच्यते ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
भावव्यापारनिरसनम् । स्यैवंविधविषये व्यापारासम्भवात् , तथाहि एकज्ञानसंसर्गि तुल्ययोग्यतास्वरूपं भावान्तरमभावव्यवहारहेतुः, स च पर्युदासवृत्त्या तदन्यज्ञानस्वभावोऽभ्युपगम्यते न च प्रकृतस्य साध्य. स्य केनचित्सहै कहानसंसर्गित्वं सम्भवतीति । प्रकृतस्य साध्यस्यादृश्यत्वात्केनचित्सह कार्यस्वस्यानिश्चयेन न कारणानुपलम्भोऽपि तनिश्चायकः प्रत्यक्षादीनामप्रवृत्त्या कार्यकारणभाव. स्यासिद्धेः । साध्यस्यादृश्यत्वादेव च कस्यापि पदार्थस्य प्रकृतसाध्यव्यापकत्वेन निश्चेतुम- 5 शक्यत्वान्न व्यापकानुपलम्भोऽपि तन्निश्चयसमर्थः । नापि विरुद्धोपलब्धिरत्र प्रवर्तते, विरोधो हि सहानवेस्थानरूपो वा परस्परपैरिहारस्थितिलक्षणो वा स्यात् , सत्र न प्रथमः, सकलकारणसमवधाने सति हि यत्सद्भावे यस्याभावस्तयोः सहानवस्थानलक्षणो विरोधो भवेत् , शीतोष्णयोरिव, साध्यस्य चात्रादृश्यत्वेन नाविकलकारणं तत्कस्यचिद्भावे निवर्तमानमुपलभ्यते । नापि द्वितीयो विरोधः, तस्य दृश्यत्वाभ्युपगमनिष्ठस्य दृश्यत्वाभ्युपगमनिमित्त- 10 प्रमाणनिबन्धनस्य प्रकृतसाध्यविषयेऽसम्भवात् । अर्थप्राकट्यलक्षणसाधनाभावनिश्चयोऽपि नादृश्यानुपलम्भेन सम्भवति, स्वपरसम्बन्धिनस्तस्यानैकान्तिकासिद्धत्वादिदोषदुष्टत्वात् । दृश्यानुपलम्भेऽपि न स्वभावानुपलम्भो निमित्तम् , तस्योद्दिष्टविषयाभावव्यवहारसाधकत्वात् । नापि कारणानुपलम्भो नियामकः, भवताऽर्थप्राकट्यलक्षणफलहेतुत्वेन ज्ञातृव्यापारस्याभ्युपगतत्वात् ज्ञातृव्यापारस्याप्रत्यक्षतया कारणत्वानिश्चयेन कारणानुपलम्भासम्भवात् । अत 15 एव न व्यापकानुपलम्भोऽपि तथा, अर्थप्राकट्य प्रति हि ज्ञातृव्यापारस्य व्यापकत्वमभ्युपेयम् , नान्यं प्रति, अन्यथा विपक्षाव्यापकनिवृत्त्या निवर्तमानस्य साधनस्य साध्यनयत्यं न भवेत् तथा च न पूर्वोदितरीत्या तस्य व्यापकत्वनिश्चयः सम्भवति । न वा विरुद्धोपलन्ध्या साधनाभावनिश्चयः, अत्यन्तपरोक्षत्वेन साध्येऽज्ञाते तद्विपक्षस्याप्यज्ञानात्तेन सहार्थप्रकाशन
१ घटभूतलयोरेकज्ञानेन विषयीकरणात्ते एकज्ञानसंसर्गिणी, तयोः प्रत्यक्ष सामग्री तुल्याऽतस्ते तुल्ययोग्यता. स्वरूपे. तत्रैकस्य भूतलादेरुपलम्भे घटादेरनुपलम्भे केवलं भूतलमेव घटाभावव्यवहारहेतुः, पर्युदासवृत्त्या च भावान्तरविनिर्मुक्तभाव एव घटाभावो नातिरिक्तः कश्चित् , तथास्वरूपोपलम्भभिन्नज्ञानान्तरमेव स्वभावानुपल. म्भरूपम् , नास्ति च प्रकृते साध्यस्य केनचिदेकज्ञानसंसर्गित्वमिति न स्वभावानुपलम्भप्रवृत्तिरिति भावः ॥ २ यो हि उरुणस्पर्शस्याविकलकारणस्य जनको भूत्वा शीतस्पर्शजननशक्ति प्रतिबध्नन् शीतस्पर्शस्य निवतक: स विरुद्धः, स च हेतुवैकल्यकारी जनक एव, अकिञ्चित्करस्य विरुद्धत्वासम्भवात् । दूरस्थयोर्विरोधाभावानिकटस्थयोरेव निवर्त्यनिवर्तकभावः, निवत्तकश्चायं तृतीये क्षणे निवर्तयति, प्रथमक्षणे निपतनसमर्थावस्थानयोग्यो भवति, द्वितीयेऽसमर्थ विरुद्धं करोति, तृतीये त्वसमर्थे निवृत्ते तद्देशमाकामति, असमर्थावस्थाजनकत्वमेव निवर्तकत्वं बोध्यम् ॥ ३ यस्मिन् परिच्छिद्यमाने यद्व्यवच्छिद्यते तत्परिच्छिद्यमानमवच्छिद्यमानपरिहारेण स्थितं भवति, एवम्भूतो विरोधः । आंधन विरोधेन शीतोष्णस्पर्शयोरेकत्वं वार्यते, द्वितीये न तु सहावस्थानम् । आद्यः कतिपये वस्तुन्येच प्रवर्तते, द्वितीयश्च सकले वस्तुन्यवस्तुनि चेति बौद्धसिद्धान्तः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[प्रथम रूपस्य हेतोः सहानवस्थानलक्षणविरोधस्यासिद्धेः, अर्थप्रकाशनाज्ञातृव्यापारयोरर्थप्रकाशना. प्रकाशनयोरिव परस्परव्यवच्छेदरूपत्वाभावेन परस्परपरिहारस्थितिलक्षणविरोधस्यासिद्धेश्च । न चार्थप्रकाशनस्य ज्ञातव्यापारनियतत्वात्साध्यविपक्षेण तस्य विरोध इति वाच्यम् , नियतत्वसिद्धौ विपक्षविरोधसिद्ध्या तत्सिद्धौ च नियतत्वसिद्धथाऽन्योऽन्याश्रयात् । ननु मा 5 भूदनुफ्लम्भेन व्यतिरेकनिश्चयः, अभावाख्यप्रमाणेन तु स्यादिति चेन, यदि हि तन्निषिध्यमानवस्तुविषये प्रमाणपश्वकस्वरूपतयाऽऽत्मनोऽपरिणामलक्षणं तर्हि समुद्रोदकस्य पलादि परिमाणनिर्णये प्रमाणपञ्चकस्याप्रवृत्त्या तद्रूपेणात्मनोऽपरिणामेऽपि पलादिपरिमाणाभावानिश्चयेन व्यभिचारः । यदि तु अन्यवस्तुविषयकज्ञानरूपं तत्तदापि किं तज्ज्ञानं साध्य
नियतसाधनाद्भिग्नं यत्पदार्थान्तरं तद्विषयकमुत साध्यनियतसाधनाद्भिन्नो यः साध्याभावस्त10 द्विषयकम् । तत्राद्य पदार्थान्तरस्य साधनेन सहैकज्ञानसंसर्गित्वेऽपि न तद्विषयकज्ञानात् यत्र
यत्र साध्याभावस्तत्र तत्रावश्यन्तया साधनस्याप्यभाव इति सर्वोपसंहारेण साधनाभावनियतसाध्याभावनिश्चयात्मकस्य व्यतिरेकनिश्चयस्य साध्यनियतत्वलक्षणनियमनिश्चायकस्य सिद्धिः, तथाविधज्ञानात् प्रतिनियतविषयस्यैव यथोक्तसाधनाभावस्य सिद्धेः । पदार्थान्तर
स्य साधनेनैकज्ञानासंसर्गित्वे चातिप्रसङ्गः, न बन्यपदार्थोंपलम्भमात्रात्तदतुल्ययोग्यताव. 15 तोऽन्यस्य तेन सहै कज्ञानासंसर्गिणोऽभावनिश्चयः, अन्यथा सह्योपलम्भाद्विन्ध्याभावनिश्चयः
स्यात् । द्वितीयपक्षे च किं तज्ज्ञानं यत्र साध्याभावस्तत्र तत्र साधनाभाव इत्येवं प्रवर्त्तते किं वा कचिदेव साध्याभावे साधनाभाव इत्येवम् , तत्र प्रथमस्तु पक्षो निखिलदेशकालाप्रत्यक्षतया न सम्भवति, निखिलदेशकालप्रत्यक्षाङ्गीकारे च सर्वज्ञाभावप्रसाधनं अनुपपन्नं
स्यात् । द्वितीयपक्षोऽपि सर्वोपसंहारेण साधनाभावनियतसाध्याभावानिश्चयेन व्यतिरेक. 20 स्यानिश्चयान सम्भवति । तस्मादन्यवस्तुविषयकविज्ञानस्वरूपाभावाख्यप्रमाणादपि व्यतिरेकस्यानिश्चयेन न ज्ञातृव्यापाररूपप्रमाणस्य प्रामाण्यधर्मिणः सिद्धिरिति ॥
किश्चाभावाख्यं प्रमाणमपि न सम्भवति, अभावप्रमाणोत्पत्तौ हि वस्तुसद्भावग्रहः प्रतियोगिस्मरणश्च निमित्ततया भवद्भिरभ्युपगतम् , तत्र वस्तुसद्भावग्रहणं किं प्रतियोगिसंसृष्ट
वस्त्वन्तरग्रहणरूपं तदसंसृष्टवस्त्वन्तरग्रहणरूपं वा, आद्ये प्रत्यक्षेण तत्संसृष्टतया वस्त्वन्त25 रस्य ग्रहणे प्रतियोगिमत एव ग्रहणान्न तदभावप्राहकत्वेनाभावप्रमाणप्रवृत्तिः, प्रवृत्तौ वा
प्रतियोगिसद्भावेऽपि तदभावग्राहकत्वेन विपर्यस्ततयाऽप्रामाण्यापत्तिः स्यात् । द्वितीये च प्रत्यक्षेणैव प्रतियोग्यभावस्य गृहीतत्वेन अभावप्रमाणं तत्र प्रवर्त्तमानं निरर्थकं स्यात् । एवं प्रतियोगिस्मरणमपि किं वस्त्वन्तरसंसृष्टस्य प्रतियोगिनः स्मरणं किं वाऽसंसृष्टस्य, नाद्यः पूर्ववदभावप्रमाणस्याप्रवृत्त्यापत्तेः । न द्वितीयः, तथाऽनुभवमन्तरेण वस्त्वन्तरासंसृष्टप्रति
"Aho Shrutgyanam
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
स्वतःप्रामाण्यभङ्गः ।
1
योगिस्मरणासम्भवेन तथाऽनुभवेनैवाभावग्रहणात्पुनरभावप्रमाणप्रवृत्तेस्तत्र व्यर्थतापत्तेः । असंसृष्टताग्रहस्याभावप्रमाणेनाभ्युपगमे तु चक्रकापत्तिः, तथाविधप्रतियोगिग्रहणे हि तत्स्मरणं ततोऽभावप्रमाणप्रवृत्तिः, तत्प्रवृत्तौ चासंसृष्टताग्रहस्तग्रहे च स्मरणमिति । किञ्चाभावप्रमाणस्याभावग्राहकत्वेनाभ्युपगमे तेनाभावस्यैव प्रतीतिः स्यात्, प्रतियोगिनो निवृत्तिश्च कथं तेन प्रतिपादिता स्यात् । न चाभावप्रतिपत्तौ प्रतियोगिनिवृत्तिरपि प्रतिपन्नैवेति वाच्यम्, 5 निवृत्तेरपि स्वप्रतियोग्य संस्पर्शित्वेन तत्प्रतिपत्तावपि प्रतियोगिनिवृत्त्यसिद्धेः । अपि चाभावप्रतिपत्तौ तत्र प्रतियोगिस्वरूपं यद्यनुवर्त्तते तर्हि तत्र प्रतियोगिनोऽभावस्यासन्त्वप्रसङ्गः, अथ व्यावर्त्तते तर्हि कथं तत्प्रतिषेधः प्रतिपादयितुं शक्यः न च प्रतियोगिविविक्तस्य प्रतिपत्या तत्प्रतिषेध इति वाच्यम्, प्रतियोग्यप्रतिभासे तद्विविक्तताया एवाप्रतिपत्तेः । न च प्रत्यक्षे प्रतियोगिनः प्रतिभासनान्नायं दोष इति वाच्यम्, तथा सति तन्निवृत्त्य सिद्धेः 10 प्रतियोगिसद्भावस्यैव सिद्धत्वात् । न च स्मरणे तत्प्रतिभासत इति वाच्यम्, प्रतियोगिस्वरूपादभावस्यान्यत्वे प्रतियोगिप्रतिपत्तावपि तन्निवृत्त्यसिद्धेः । अनन्यत्वे प्रतियोगिनः प्रतिपन्नत्वादेव निषेधासम्भवाञ्च । किवाभावाख्यं प्रमाणं निश्चितं सत् प्रकृताभावनिश्चायकं किंवाऽनिश्चितं सत्, नाद्यः, तन्निश्चयस्याभावाख्यप्रमाणान्तरमूलकत्वेऽनवस्थाप्रसङ्गात् । प्रमेयाभावात्तन्निश्चये चान्योऽन्याश्रयः, प्रमेयाभावनिश्चयादभावप्रमाणनिश्चयः, सोऽपि प्रमेयाभा - 15 निश्चयोऽभावाख्यप्रमाणनिश्चयादिति । नान्त्यः स्वयम निश्चितस्यान्यनिश्चायकत्वासम्भवात्, खरविषाणादेखि | अभावस्य प्रमाण (भावात्मकत्वेनावस्तुतयाऽन्यज्ञानं प्रति कारणत्वासम्भ वान्नेन्द्रियादिवदनिश्चितस्यापि निश्चायकत्वमिति नाभावाख्यं प्रमाणं सम्भवतीति ॥
इति तपोगच्छनभोमणि श्रीमद्विजयानन्द सूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिन विन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्स्वसोपानस्य ज्ञातृव्यापारनिरसनं नाम प्रथमं सोपानम् ॥
←
20
अथ स्वतः प्रामाण्यभङ्गः ।
एवं प्रामाण्यं स्वोत्पत्तौ स्वतः, अनपेक्षत्वादिति यदुक्तं तदसङ्गतम्, अविद्यमानस्या- 25 त्मलाभरूपाया उत्पत्तेर्निर्हेतुकत्वे देशकालस्वभावनियमाभावप्रसङ्गात्, अतो गुणवचक्षुरादिकारणसद्भावे यथावस्थितार्थप्रतिपत्त्या तदभावे तदभावेन चान्वयव्यतिरेकाभ्यां तद्धेतुकत्वं निर्णीयते, अन्यथा दोषस्यान्वयव्यतिरेकस श्वेऽप्यप्रामाण्यं स्वत एव स्यात् । अक्षाणाम
२
"Aho Shrutgyanam"
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ द्वितीयं तीन्द्रियत्वेन तद्गतगुणनिर्णयो न सम्भवतीत्यभिधानं अप्रामाण्यजनकदोषनिर्णयेऽपि समानमेव, इन्द्रियाश्रितदोषसद्भाचे प्रमाणस्याप्रवृत्तेः । अतीन्द्रियस्वेन प्रत्यक्षस्याप्रवृत्तौ तन्मूलकानुमानादीनामध्यप्रवृत्ते, प्रतिबन्धादिनिश्चयासम्भवात् । यदि लोको मिथ्याज्ञानं दोषवश्चक्षु. रादिप्रभवमभिदधातीति न स्वतोऽप्रामाण्यमित्युच्यते तर्हि प्राक् लोचने सदोषे अभूतामि5 दानी समासादितगुणे संजाते इति लोकाभिप्रायात् प्रामाण्यमप्युत्पत्तौ परतः कथं न स्यात् । न च नैर्मल्यादिकं दोषाभाव एव, तिमिरादेरपि गुणाभावरूपत्वप्राप्तेः । ननु प्रामाण्यस्य स्वसामग्रीतो विज्ञानोत्पत्तावप्यनुत्पत्तौ तस्य किंस्वरूपमभ्युपगम्यते, प्रामाण्याप्रामा. ण्यातिरिक्तस्य तत्स्वरूपस्याभावात् । प्रामाण्यस्य पश्चादुत्पत्तौ च विरुद्धधर्माध्यासात्का
रणभेदाच तस्य भेद एव स्यात्तयोरेव भेदकत्वात् , अन्यथा सर्वमेकं जगत्स्यादतः स्वत 10 एव प्रामाण्यमिति चेन्न, अनवगतपराभिप्रायोपलम्भमात्रत्वात् , न हि चक्षुरादिसामग्रीतो
ज्ञानस्योत्पत्तावपि प्रामाण्यं पश्चान्नैर्मल्यादिभ्य. उत्पद्यत इत्यभ्युपगम्यते किन्तु गुणवञ्चक्षु. रादिसामग्रीत उत्पद्यमानं विज्ञान प्रामाण्य विशिष्टस्वरूपमेवोपजायत इति, अतो ज्ञानव. त्तदव्यतिरिक्तस्वभावं प्रामाण्यमपि परत उच्यते । न चार्थतथाभावपरिच्छेदरूपा शक्तिः
प्रामाण्यं घटस्योदकाहरणशक्तिवत्स्वत एव भवति सा नोत्पादककारणकलापाधीना, तस्याः 15 कारणेध्वविद्यमानत्वात् , ये हि कार्यधर्माः कारणेष्वविद्यमाना न ते कारणेभ्य उदयमासाद
यति कार्ये तत एव प्रादुर्भवन्ति किन्तु स्वत एवेति वाच्यम् , विपरीतार्थपरिच्छेदशक्तिरूपस्या.प्रामाण्यस्यापि तुल्यन्यायेन स्वतस्त्वापत्तेः, इन्द्रियादिकारणेभ्य आत्मनि ज्ञानमेवोत्पद्यते न पुनश्शक्तय इत्यत्र नियामकाभावात् । शक्तीनामेव स्वत उत्पत्तिर्न पुनस्तदाधारज्ञानविशेषाणामित्यत्रापि नियामकाभावाच्च, न हि शक्तयो ज्ञानविशेषेभ्यो भिन्नाः, येन स्वकारणेभ्यो ज्ञान20 स्योत्पत्तावपि तेभ्य उत्पत्ति नासादयेयुः । न वा तस्यास्ततो भिन्नत्वम् , ततोऽभवन्त्यास्त
स्यास्तेन सम्बन्धासम्भवात् , भिन्नानां कार्यकारणभावातिरिक्तस्य सम्बन्धस्यासम्भवात् , तदभावे आश्रयायिभावस्याप्यसम्भवात् । न च धर्मत्वाच्छक्तेर्ज्ञानमाश्रय इति वाक्यम् , पारतंत्र्याभावे वस्तुतो धर्मत्वा सम्भवात् । न च शक्तिरूपं प्रामाण्यं स्वोत्तरकालभाविसंवा
दप्रत्ययान्न जन्यत इत्येतावता स्वतस्त्वमुच्यते न तु ज्ञानकारणान्नोत्पद्यत इतीति वाच्यम् , 25 सिद्धसाधनात्, एवमप्रामाण्यस्यापि स्वतस्त्वापत्तेश्च, न ह्युत्पन्ने ज्ञाने तदप्युत्तरकालभावि. विसंवादप्रत्ययात्तत्रोत्पद्यत इति कस्यचिदभ्युपगमः । तस्मात्प्रामाण्यस्य शक्तिरूपस्य गुणव
१ अयं भावः प्रामाण्याप्रामाण्ये नैकव्यक्त्याधारे स्वतो भवतः, परस्परपरिहारस्थितिकत्वेनैकन विरोधात् , नापि व्यक्तिभेदेन नियते, नियामकाभावात् । नवोभये परतः, उभयस्वभावात् पूर्व ज्ञानस्य निःस्वभावतापत्तः, अप्रामाण्यस्य स्वतस्व प्रामाण्यस्य परतः स्वीकृती प्रामाण्याशङ्कव न स्यात् , स्वयमेवाप्रमाणलात् , तस्माद्त्यन्तराभावात् सर्वप्रमाणानां प्रामाण्यं स्वतः परतस्त्वप्रामाण्यमिति ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
स्वतःप्रामाण्यभङ्गः। कारणजन्यत्वेन नौत्सर्गिकत्वम् , दुष्टकारणजन्येषु मिथ्याज्ञानेषु तदभावात् । न च प्रामाण्यस्योत्पत्तौ गुणानां नापेक्षा किन्तु तेभ्यो दोषाभावस्तदभावाच्च संशयविपर्ययलक्षणाप्रा. माण्यस्यासम्भवादौत्सर्गिकं प्रामाण्यमनपोदितमेवास्त इति वाच्यम् , अप्रामाण्येऽपि तथा वक्तुं शक्यत्वात् , प्रामाण्यस्य गुणवत्कारणजन्यतयाऽन्वयव्यतिरेकसिद्धत्वात् , दोषाभावस्य तुच्छस्य गुणनिष्पाद्यत्वासम्भवाच्च । तुच्छाभावाभ्युपगमे च भावान्तरविनिर्मुक्त- 5 भावस्याभावत्वाभ्युपगमविरोधः, तस्मात्पर्युदासवृत्त्या दोषाभावो गुणात्मक एव स्यात् , एवञ्च सति गुणेभ्यो गुणा इति स्यात् , न च गुणेभ्यः कारणस्वरूपा गुणा जायन्ते, स्वात्मनि क्रियाविरोधात , अन्येभ्य एव गुणोत्पत्तिसद्भावाच, तथा च जन्मापेक्षया गुणवञ्चक्षुरादिकारणप्रभवं प्रामाण्यं परत इति सिद्धम् ॥
अथार्थपरिच्छेदलक्षणे स्वकार्ये प्रवर्तमान प्रमाणं म्वोत्पादककारणातिरिक्तनिमित्तान. 10 पेक्षमेव प्रवर्तते न तु निमित्तान्तरापेक्षम , यदि हि तदपेक्ष्येत तदा किं संवादज्ञानमुत स्वोत्पादककारणगतगुणाः, नाद्यः, स्वकार्ये प्रमाणस्य प्रवृत्तौ सत्यां हि भवेदर्थक्रियार्थिनां प्रवृत्तिः, सत्याञ्च प्रवृत्तावर्थक्रियाज्ञानरूपः संवादस्तश्च संवादमपेक्ष्य प्रमाणं स्वकार्ये प्रवर्त्तते नान्यथेति चक्रको दोषः, न च भाविसंवादापेक्षया प्रवर्तत इति वक्तुं शक्यम् , भाविनः सहकारित्वासम्भवात् , असत्त्वात् । न द्वितीयः, अगृहीतानां गुणानां सत्त्वासिद्ध्या सहका- 15 रित्वासम्भवात् । गुणानां ज्ञानन्त्वनवस्थाप्रसङ्गेन न सहकारि, गृहीतस्वकारणगुणापेक्षं हि प्रमाणं स्वकार्ये प्रवर्तेत, स्वकारणगुणज्ञानमपि निजकारणगुणज्ञानापेक्षं सत्प्रमाणकारणगुणज्ञानरूपे स्वकार्ये प्रवर्तेत तदपि तथेति । न च प्रमाणकारणगुणज्ञानं निजकारणगुणज्ञानानपेक्षमेव प्रवर्तत इति शक्यं वक्तुम , प्रमाणस्यापि तथा प्रसङ्गात् । तस्मात्स्वकारणेभ्यः अर्थयाथात्म्यपरिच्छेदशक्तियुक्तमेव प्रमाणमुपजायत इति स्वकार्ये प्रवृत्तिः स्वत एवेति चेनमैवम् , 20 निमित्तान्तरानपेक्षमित्यनेन हि किं कार्योत्पादकसामग्रीव्यतिरिक्तनिमित्तसामान्यानपेक्षमित्य. भिप्रेतं यत्किश्चिनिमित्तानपेक्षमिति वा, न प्रथमः सिद्धसाधनात् । न द्वितीयः, सामग्र्येकदेशस्याकारणत्वात् , सामग्र्या एव जनकत्वात् । प्रमाणस्य कार्यमपि न केवलमर्थपरिच्छेदः, तस्याप्रमाणेऽपि भावात , किन्तु याथात्म्यपरिच्छेदः, स च न ज्ञानस्वरूपकार्य:, भ्रान्तज्ञानेऽपि स्वरूपस्य सत्त्वेन यथार्थपरिच्छेदापत्तेः । न च ज्ञानस्वरूपविशेषकार्यः स इति 25 वक्तव्यम , स हि स्वरूपविशेषो यद्यपूर्वार्थविज्ञानत्वं तर्हि तैमिरिकज्ञानस्यापि तादृशत्वेन यथार्थपरिच्छेदः स्यात् , यदि बाधारहितत्वम् , तदा तत्कालभाविनो बाधाविरहस्य मिथ्याज्ञानेऽपि भावात्तथात्वं स्यात् , उत्तरकालभाविनोऽज्ञातस्य तस्य विशेषत्वन्तु असाचे न न सम्भवति, यदि ज्ञातस्य विशेषत्वं तर्हि पूर्वज्ञानेन बाधाविरहस्य ज्ञान न सम्भवति,
"Aho Shrutgyanam"
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसापाने
[द्वितीय तेन स्वसमानकालीनसम्निहितनीलादेरेवावभासात्, पूर्वमनुत्पन्नबाधकानामप्युत्तरकालं बाध्यत्वदर्शनाच | उत्तरझानेन तस्य ज्ञातत्वेऽप्युत्तरकालभाविबाधाविरहस्य विनष्टपूर्व विज्ञानं प्रति भिन्नकालतया विशेषत्वासम्भवात् । अपि च बाधकेन विज्ञानस्य स्वरूपं कि बाध्यते,
प्रमेयं वा, अर्थक्रिया वा, नायः स्वसत्ताकाले विज्ञानस्य स्पष्टतया प्रतिभासमानत्वेन 5 तदानीं बाधायोगात् , उत्तरकाले च विज्ञानस्य स्वत एव नाशाभ्युपगमेन तत्र बाधकस्याकिश्चित्करत्वात् । न द्वितीयः, येन रूपेण प्रमेयं भासते तेन रूपेण तस्य सत्त्वादेव बाधाऽसम्भवात् , अन्यथा सम्यम्ज्ञानावभासिनोऽप्यसवप्रसङ्गः । येन च रूपेण न भासते तेन रूपेणापि बाधाऽसम्भवात् , अप्रतिभासमानरूपस्य प्रतिभासमानरूपादन्यत्वात् , न
झन्यस्याभावेऽन्यस्याभावः सम्भवत्यतिप्रसङ्गात् । नाप्यन्त्यः, उत्पन्नाया अर्थक्रियायाः 10 सत्त्वादेव बाधाऽसम्भवात् , अनुत्पन्नायास्वनुत्पन्नत्वादेव बाधाऽसम्भवाच । एवमदुष्टकार
णारब्धत्त्वमपि न विशेषस्तस्याज्ञातस्य विशेषत्वासम्भवात् । न च ज्ञातस्य विशेषत्वं स. म्भवति तज्ज्ञानोपायाभावात् । अन्यस्माददुष्टकारणारब्धाद्विज्ञानात्तज्ज्ञानमिति चेदनवस्था, तस्यापि तादृशाज्ञानं तस्याप्यपरस्मात्तादृशादिति । न च संवादप्रत्ययात्तज्ज्ञानमिति वा
च्यम्, तथाप्यनवस्थातादवस्थ्यात् , तस्याप्यदुष्टकारणारब्धत्वं विशेषः, स चान्यस्माद15 दुष्टकारणारब्धात्संवादप्रत्ययाद्विज्ञायते सोऽपि च तथेति । किश्च ज्ञातमदुष्टकारणारब्ध
त्वलक्षणं विशेषमपेक्ष्य प्रमाण स्वकार्ये प्रवर्तत इति स्वीकारे परत इति स्वीकृतं स्यादिति स्वसिद्धान्तभङ्गप्रसङ्गः । अदुष्टकारणारब्धत्व निश्चयमन्तरेण स्वकार्ये प्रमाणस्य प्र. वृत्तिस्वीकारोऽपि न चारु, संशयादिविषयीकृतस्य प्रमाणस्य स्वार्थनिश्चायकत्वासंभवात् ,
अन्यथाऽप्रमाणस्यापि स्वार्थनिश्वायकत्वं स्यादिति । अथ संवादित्वं विशेष इति चेत्तर्हि 20 तनिश्चयमन्तरेण स न ज्ञातुं शक्यते तदपेक्षश्च प्रमाणं स्वकार्ये प्रवर्तत इत्यभ्युपगमे तत्र
तत् परत एव स्यात् । न चात्र चक्रको दोषः, तस्याग्रे निराकरिष्यमाणत्वात् । तस्मादविसंवादित्वरूपार्थतथात्वपरिच्छेदशक्तेः परतो ज्ञायमानत्वात्तदपेक्षं प्रमाणं स्वकार्ये प्रवर्तत इति निमित्तान्तरानपेक्षत्वमसिद्धमिति दिक् ॥
अथ प्रामाण्यं स्वनिश्चये नान्यापेक्षम , अपेक्ष्यमाणानां कारणगुणानां निश्चयासम्भवात् , 25 न च संवादमपेक्षते, अपेक्ष्यमाणं हि संवादकज्ञानं यदि भिन्नसन्तानविषयं समानजातीयं
ज्ञानान्तरं तदा देवदत्तघटज्ञानं प्रति यज्ञदत्तघटज्ञानस्यापि संवादकत्वप्रसङ्गः, यदि च एक सन्तानप्रभवस्य समानजातीयस्य ज्ञानान्तरस्थ तथात्वे तज्ज्ञानान्तरं यदि पूर्व प्रमाणतयाभिमतविज्ञानगृहीतवस्तुविषयं तदा संवाद्यसंवादकयोरविशेषप्रसङ्गः, पूर्वज्ञानस्योत्तरज्ञानं प्रयसंवादकत्ववदुत्तरस्याप्यसंवादकत्वात् , एकविषयत्वात् । भिन्नार्थविषयत्वे च शुकिकायां
"Aho Shrutgyanam"
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
स्वतम्प्रामाण्यमः।
रजतज्ञानस्य तथाभूतं शुक्तिकाज्ञानं प्रामाण्यनिश्चायकं स्यात् । अथैकसन्तानप्रभवं भिन्नजातीयं ज्ञानं संवादकं तर्हि तदर्थक्रियाज्ञानं वा स्यादन्यद्वा भवेत् , तत्र चार्थक्रियाज्ञानस्य प्रामाण्यनिश्चये प्रवृत्तेरेवासम्भवः, तत्र प्रामाण्यनिश्चये क्रियमाणे चक्रकप्रसङ्गः अन्यज्ज्ञानन्तु नोपयोगि, अन्यथा घटज्ञानमपि पटज्ञानप्रामाण्य निश्चायकं भवेत् । न च प्रामाण्यनिश्चयाभावेऽपि संशयादपि प्रवृत्तिसम्भवान्नार्थक्रियाज्ञानमनुपयोगीति वाच्यम् , 5 प्रामाण्यनिश्चयस्य वैयापत्तेः । विना हि प्रामाण्यनिश्चयं प्रवृत्तो विसंवादभाङ् मा भूवमित्यर्थक्रियार्थी प्रामाण्यनिश्चयमन्वेषते सा च प्रवृत्तिनिश्चयमन्तरेणापि सखातेति प्रामाण्य. निश्चयप्रयासो निष्फल एवेति चेत् , अत्रोच्यते, न वयं कारणगुणज्ञानात् प्रामाण्यनिश्चय इत्यभ्युपगच्छामः, कारणगुणानां संवादज्ञानमन्तरेण ज्ञातुमशक्यत्वात् , तस्मात्तन्निश्चयाभ्युपगमे तु तत एव प्रामाण्यनिश्चस्यापि सिद्धत्वेन कारणगुणनिश्चयपरिकल्पनाया वैयर्थ्यप्रसङ्गः, 10 प्रामाण्यनिश्चयानन्तरश्च गुणज्ञानस्य भावात् तन्निश्चयः प्रामाण्यनिश्चयेऽनुपयोगी भवेत् । न चैकदा संवादात्कारणगुणानिश्चित्यान्यदा तदन्तरेणापि गुणनिर्णयादेव प्रामाण्यनिश्चय इति वाच्यम्, अन्यदापि संवादमन्तरेण प्रामाण्यनिश्चयासम्भवात् , अतीन्द्रियेषु चक्षुरादिषु तदा गुणानुवृत्तिनिश्चयाभावात् , अपि तु अर्थक्रियाज्ञानरूपात्संवादप्रत्ययात्प्रामाण्यनिश्चयोऽ भ्युपगम्यते, अविसंवादिज्ञानस्य प्रमाणत्वाभ्युपमात् । न च संवादित्वलक्षणं प्रामाण्यं 15 स्वतो ज्ञायते, संवादज्ञानजननशक्तिरूपस्य प्रमाणनिष्ठस्य तस्य संवादज्ञानलक्षणकार्यदर्शनम. न्तरेण निश्चेतुमशक्यत्वात् । संवादप्रत्ययस्य च स्वयं संवादरूपत्वेन संवादान्तरानपेक्षणा. नानवस्थाप्रसङ्गः, प्राथमिकञ्च ज्ञानं संवादमपेक्षत एव, तस्य संवादजनकत्वलक्षणप्रामाण्यास्मकत्वादतः पूर्वस्य प्रामाण्यमुत्तरसंवादज्ञानाव्यवस्थाप्यते । अर्थक्रियाज्ञानन्तु साक्षादविसंवादि, अर्थक्रियाविषयकत्वात् तस्य च प्रामाण्यं स्वविषयसंवेदनरूपमेव, तञ्च स्वतः 20 सिद्धमिति न तत्रान्यापेक्षा । न चार्थक्रियाज्ञानस्याप्यवस्तुवृत्तिशंकायामन्यप्रमाणापेक्षत्वादनवस्थेति वाच्यम् , अर्थक्रियाज्ञानस्यार्थक्रियानुभवस्वभावत्वेनार्थक्रियामात्रार्थिनां किमेतज्ज्ञानं
१ अविसंवादिज्ञानं हि प्रमाणं, अविसंवादोऽर्थक्रियालक्षण एव, प्रमाणचिन्तायास्तदर्थत्वात् , सा चाथक्रिया दाहपाकादिनिर्भासिज्ञानोदयरूपा, तदुत्पादादेवार्थक्रियार्थिनः प्रवृत्तस्याकांक्षानिवृत्तेः । तच्चार्थक्रियाज्ञानमात्मसंवेदनप्रत्यक्षतया स्वयमेवाविर्भवति, स्पटानुभवत्वाचानन्तरं यथानुभवं परामर्शज्ञानोत्पत्त्या निश्चितमिति स्वत एव सिद्धम् , न च तत्साध्यं फलान्तरमाकांक्षितं पुरुषेण । लोके हि वृद्धिच्छेदादिकं फलमभिवामिछ. तम् तच्चाहादपरितापादिरूपज्ञानाविर्भावादेवाभिनिवृत्तमित्येतावताऽऽहितसन्तोषा निवर्तन्ते जना इति स्वत एव तस्य सिद्धिरुच्यते, यत्तु पूर्व तत्कारणभूतं ज्ञानं तस्य च तत्प्रापणशक्तिः प्रामाण्यमुच्यते, सा च श. क्तिरनभ्यासादविदितकार्यैर वधारयितुं न शक्यत इत्युत्तरकार्यज्ञानप्रवृत्त्या निश्चीयत इति प्रथमस्य परतः प्रामाण्यमुच्यत इति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
। द्वितीयं भिन्नार्थक्रियात उत्पन्नमुत तदन्तरेणेत्येवंभूतायाश्चिन्ताया निरर्थकत्वात् । न च स्वप्नेऽर्थक्रियाज्ञानमन्तरेणाप्यर्थक्रियां दृष्टमिति जाग्रदर्थक्रियाज्ञानमपि तथाशक्काविषयः स्यादिति वाच्यम् , तस्य तद्विपरीतत्वात् , स्वप्नार्थक्रियाज्ञानं ह्यप्रवृत्तिपूर्व व्याकुलमस्थिरञ्च तद्विपरीतश्च जाम्रज्ज्ञानम् , यदि जाग्रहशायामर्थक्रियाज्ञानमपि विनार्थं स्यात् तर्हि किमन्यज्ज्ञान5 माव्यभिचारि भवेत् , यतोऽर्थव्यवस्था स्यात् । तस्माद्यत् प्रमाणस्यात्मभूतं अर्थक्रियालक्ष
णपुरुषार्थाभिधानं फलं यदर्थोऽयं प्रेक्षावतां प्रयासः तेन स्वतःसिद्धेन फलान्तरं प्रत्यनङ्गीकृत. साधनान्तरात्मतया भवितव्यमिति तत्रानवस्था प्रेर्यमाणा परस्यासङ्गतैव । तदेतत्संवादज्ञानं न साधनज्ञानग्राहकत्वेन साधनज्ञानस्य प्रामाण्यं व्यवस्थापयति, किन्तु धूम इवाग्नि तत्कार्यविशेष
त्वेन, एतेन संवादज्ञानं किं साधननिर्भासिज्ञानग्राहि, किं वा तदप्राहि, नाद्यः, चक्षुरादिज्ञानेषु 10 ज्ञानान्तरस्याप्रतिभासनात्, प्रतिनियतरूपादीनामेवावभासनात् । न द्वितीयः, तज्ज्ञानप्रामा
ण्यानिश्चायकत्वप्रसङ्गात् , न हि धर्मिणोऽग्रहणे तद्गता धर्मा गृह्यन्त इत्यपास्तम् , संवादज्ञानाच्च प्रामाण्यनिश्चये न वा चक्रको दोषः, यदि हि प्रथममेव संवादज्ञानात्साधनस्य प्रामाण्यं निश्चित्य प्रवर्तेत स्यात्तदा तहषणम् , यदैकदा शीतपीडितः कश्चिदन्याथ केन
चिद्ववेरानयने तं दृष्ट्वा तत्स्पर्शमनुभवन् वहिदर्शनस्पर्शनज्ञानयोः सम्बन्धमेवस्वरूपो भाव 15 एवम्भूतप्रयोजननिर्वर्त्तक इत्येवलक्षणमवगच्छति, अवगतप्रतिबन्धोऽसावन्यदाऽनभ्यासद
शायां ममायं रूपप्रतिभासोऽभिमतार्थक्रियानिर्वर्तकः एवंरूपप्रतिभासत्वात्, पूर्वोत्पत्वं रूपप्रतिभासवदित्यनुमानाद्वद्विज्ञानस्य प्रामाण्यं निश्चित्य प्रवर्ततेऽतो न चक्रकावकाशः । अत्राभ्यासदशायामपि साधनज्ञानस्यानुमानात् प्रामाण्यं निश्चित्य प्रवर्तते तदान्वयव्यतिरेक
व्यापाराज्ञानेऽपि अकस्माद्धमदर्शनादग्निप्रतिपत्ताविवानुपलक्ष्यमाणस्यापि तद्व्यापारस्याभ्यु20 पगमनीयत्वादित्येके । अपरे तु तदाऽनुमानमन्तरेणापि प्रवृत्तिः सम्भवति, विकल्पस्वरू
पानुमानमन्तरेणापि अभ्यासदशायां प्रत्यक्षादपि प्रवृत्तिदर्शनेन प्रवृत्तेरनुमानकार्यत्वे नियामकाभावात् । न चादावनुमानमन्तरेण प्रवृत्तेरदर्शनात्पश्चादपि न तद्विना प्रवृत्तिसम्भव इति वाच्यम्, आदौ पर्यालोचनाद्व्यवहारदर्शनेऽपि पश्चात्तदन्तरेण पुरःस्थितवस्तुदर्शन
मात्रात्तद्भावात् । अनुमानं विना प्रवृत्तेरभावे तु व्याप्तिनिश्चयेऽपि प्रत्यक्षस्याप्रवृत्त्या तत्रा25 प्यनुमानस्यैव हेतुत्वेऽनवस्था दुवारा भवेदिति न कचित् प्रवृत्तिलक्षणो व्यवहारः स्या
दिति प्रत्यक्षं स्वत एव अभ्यासदशायां व्यवहारकृत्स्वीकार्यम् । अनुमानन्तु व्याप्तिनिश्चयबलेन स्वसाध्यादुपजायमानत्वादेव तत्प्रापणशक्तियुक्तमतः संवादप्रत्ययात्पूर्वमेव प्रमाणाभासविवेकेन निश्चीयत इति स्वत एव न तु परतः प्रामाण्यनिश्चय इति न चक्रकचोद्यावतारः। प्रत्यक्षे त्वनभ्यासदशायामदुत्पत्तिः संवादात्प्रागशक्यनिश्चयेति संवादापेक्षयैव तस्य प्रामा
"Aho Shrutgyanam"
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
वेदापौरुषेयताभः ण्याध्यवसितिरन्यथा संदेहविपर्ययौ न स्यातामिति उत्पत्तौ स्वकार्ये ज्ञप्तौ च सापेक्षत्वादनपेक्षत्वमसिद्धमिति स्थितम् । अत एव सर्वेषां प्रामाण्यं प्रति न संदेह विपर्ययौ स्यातामिति निराकृतम् , प्रेक्षापूर्वकारिणामेव प्रमाणाप्रमाणचिन्तायामधिकारात् , ते च कासाश्चिज्ज्ञानव्यक्तीनां विसंवाददर्शनाजातशङ्का न ज्ञानमात्रादेवमेवायमर्थ इति निश्चिन्वन्ति, न वा तज्ज्ञानस्य प्रामाण्यमध्यवस्यन्ति, अन्यथा तेषां प्रेक्षावत्त्वमेव न स्यात् , अतो न कथं सन्दे- 5 हविषये संदेहः । तथा कामलादिदोषप्रभवे ज्ञाने विपर्ययरूपताप्यस्तीति सद्लाद्विपर्ययकल्पनाऽपरज्ञानेऽपि सङ्गतैव । न चाप्रमाणे तदुत्तरकालं बाधककारणदोषज्ञाने अवश्यम्भाविनी, अतस्तत्र ततोऽप्रामाण्यनिश्चयः, प्रमाणे च तयोरभावेन नाप्रामाण्यशकेति वाच्यम् , एतादृशविशेषग्राहकाभावात् , स हि विशेषः किं बाधकाज्ञाने वा तदभावनिश्चये, वा गृह्यते, नाद्यः, भ्रान्तानां बाधकसद्भावेऽपि कश्चित्कालं तद्रहणात्सर्वत्राग्रहणप्रसङ्गात् । 10 न च तेषां कालान्तरे बाधकप्रत्यय उदेति, सम्यग्ज्ञाने तु न कदापि तद् इति वाच्यम् , एतादृशनिर्णयस्य सर्वविदामेव भावात् । न द्वितीयः, प्रवृत्तिप्राकालस्य बाधकामावनिश्च. यस्य भ्रान्तज्ञानेऽपि सम्भवेन प्रमाणताप्रसङ्गात् , प्रवृत्त्युत्तरकालस्य च तमन्तरेणैव प्रवृत्ते. रुत्पन्नतया वैयर्थ्यप्रसङ्गादिति दिक् ।। इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय
15 कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पदृघरेण विजयलन्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्वसोपानस्य स्वतःप्रामाण्य
निरसनं नाम द्वितीयं सोपानम् ।।
अथ वेदापौरुषेयताभङ्गः।
20 __ एवं प्रेरणाजनितबुद्धेरप्रामाण्यं सूचयितुं जिनानामिति पदम् , न हि प्रेरणाबुद्धेः प्रामाण्ये प्रत्यक्षस्येव संवादोऽस्ति न वाऽव्यभिचारिलिङ्गनिश्चयो वर्त्तते किन्तु तव न्यायेनाप्रामाण्य निश्चय एव स्यात्, दुष्टकारणप्रभवज्ञानस्याप्रामाण्य नियतत्वात् । अग्निहोत्रं जुहुया. दित्यादिवाक्यजं ज्ञानञ्च दोषवत्प्रेरणावाक्यजन्यम् । त्वदभिप्रायेण प्रेरणायां गुणवद्वकभावे तद्गुणानिराकृतदोषजन्यत्वस्य प्रेरणाजन्यज्ञाने दुर्वारत्वात् । न च प्रामाण्यापवादका दोषा 25 वक्तगुणैरेव निराक्रियन्त इति न नियमः किन्तु वकभावेन तत्र निराश्रयाणां दोषाणामसद्भाव इति वाच्यम् , तदपौरुषेयत्वे प्रमाणाभावात् । तथाहि किमपौरुषेयत्वं प्रसज्यप्रतिषेधरूपं पर्युदासरूपं वा, न प्रथमः, तस्य सदुपलम्भकप्रमाणाग्राह्यत्वात् , यद्यभावप्रमाणप्रा. ह्यत्वमुच्यते तर्हि तदभावप्रमाणं निषेध्यविषयप्रमाणपञ्चकस्वरूपतयाऽऽत्मनोऽपरिणामलक्षणं
"Aho Shrutgyanam"
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ तृतीयं चेत्तदा तस्यागमान्तरेऽपि सद्भावेन व्यभिचारः । तदन्यवस्तुविषयज्ञानस्वरूपं तदिति चेत् तर्हि तदन्यस द्विषयत्वेन न तदभावाख्यं प्रमाणं स्यात् , तस्य सद्विषयत्वविरोधात् । न च पौरुषेयत्वादन्यो यस्स एव पौरुषेयत्वाभावः, तद्विषयं ज्ञानमेव तदन्यज्ञानमुच्यते तचा.
भावप्रमाणमिति वाच्यम् , सर्वसम्बन्धिप्रमाणपत्रकाभावस्यासिद्धत्वेनाभावप्रमाणोत्थापक5 त्वासम्भवात् , स्वसम्बन्धिप्रमाणपञ्चकाभावस्याऽऽगमान्तरेऽपि सम्भवेन व्यभिचारात् ।
न चागमान्तरे परेण पुरुषसद्भावस्वीकारान्न स प्रमाणपञ्चकाभावोऽभावप्रमाणोत्थापक इति वाच्यम् , भवतः पराभ्युपगमस्याप्रमाणत्वात् । वेदेऽपि परेण पुरुषसद्भावाभ्युपगमेन प्रमाणताप्रसङ्गाच्च । किश्च प्रमाणपञ्चकाभावो ज्ञातः सन् यद्यभावप्रमाणस्योत्थापकस्तर्हि अनवस्था
तज्ज्ञानस्याप्यपरप्रमाणपञ्चकाभावेन ज्ञातेन भावात् । यद्यज्ञातस्तदा समयानभिज्ञस्यापि अ10 भावप्रमाणोत्थापको भवेत् , न चेष्टापत्तिः, कृतयत्नस्यैव प्रमाणपञ्चकाभावोऽभावज्ञापक इत्य
भिधानात् , अभावस्य सर्वशक्तिवैधुर्यतयेन्द्रियादेरिवाज्ञातस्यापि अभावप्रमाणोत्थापकत्वमित्यभ्युपगन्तुमशक्यत्वाच्च, अभ्युपगमे वा भावस्यैवाभाव इत्यभिधानान्तरं स्यात् । न वा प्रमाणपञ्चकरहित आत्माऽभावज्ञानजनकस्तस्यागमान्तरेऽपि भावात् , न च तस्य प्रमेयाभावः
सहकारी, आगमान्तरे च तदभावान्नाभावज्ञानमिति वाच्यम् , प्रमेयाभावाभावस्य प्रमेयात्म15 कतया तस्य प्रत्यक्षादिनाऽनिश्चये प्रमेयाभावाभावज्ञानासम्भवात् । यदि त्वभावज्ञानाभावात्
प्रमेयाभावाभावप्रतिपत्तिर्न पुनः सदुपलम्भकप्रमाणादिति चेत्तर्हि कस्याभावज्ञानाभावात् प्रमेयाभावाभावज्ञानं किं वादिनः प्रतिवादिनः सर्वस्य वा, नाद्यः, वादिनस्तेनाऽऽगमान्तरे प्रमेयाभावाभावज्ञानवत्प्रतिवादिनो वेदेऽपि तेन तज्ज्ञानं स्यात् । न च वेदे वादिनोऽभावज्ञानम
स्तीति न प्रमेयाभावाभावावगम इति वाच्यम, वादिनस्तज्ज्ञानस्य साङ्केतिकत्वात् , न हि साङ्के20 तिकादभावज्ञानादभावसिद्धिः । न द्वितीयः, वेदेऽपि तत्प्रसङ्गात्। अत एव न तृतीयः, सर्वस्या
भावज्ञानाभावासिद्धेश्व, तस्मात्रात्मा प्रमाणपञ्चकविनिर्मुक्तोऽभावज्ञानजनकः । न च वेदस्यानादिसत्त्वमभावप्रमाणोत्थापकमिति वाच्यम्, प्रत्यक्षादेरप्रवृत्त्या वेदानादिसत्त्वज्ञानाभावात् , तत्प्रवृत्त्यभ्युपगमे वा तत एव पुरुषाभावसिद्ध्याऽभावप्रमाणवैयर्थ्यप्रसङ्गात् , अनादिसत्त्वसिद्धेः
पुरुषाभावज्ञाननान्तरीयकत्वात्। अगृहीतसमयस्यापि तत्र तदुत्पत्तिप्रसङ्गेन नाना दिसत्त्वमज्ञात25 मुत्थापकमिति नाभावप्रमाणात्पुरुषाभावसिद्धिः। नाप्यपौरुषेयत्वं पर्युदासरूपम् , तस्य पौरुषे.
यत्वादन्यसत्त्वलक्षणत्वे इष्टापत्तेः, तस्यास्माभिरप्यभ्युपगमात् । अनादिसरवस्वरूपन्तु न सिद्धं तद्राहकप्रमाणाभावात् । अनादिकालस्येन्द्रियाविषयतया तत्सम्बद्धसत्त्वस्यापि प्रत्यक्षेणाग्रहणात् । अथातीतानागतौ कालौ वेदकर्तृपुरुषरहितौ कालत्वात् , वर्तमानकालवदित्यनुमान
१ प्रमेयाभावज्ञानाभावेन ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
वेदापौरुषेयताभन तद्वाहकमिति चेत्तर्हि किमिदानी यादृशो वेदकरणासमर्थपुरुषयुक्तस्तरकर्तृपुरुषरहितः काल उपलब्धस्तादृशावेवातीतानागतौ कालौ साध्येते उतान्यथाभूतौ वा, न प्रथमः, सिद्धसाधनात् कचित्कालविशेषे वर्तमानसदृशे तत्कर्तृरहितत्वस्यास्माकमपीष्टत्वात् । न द्वितीयः, अप्रयोजकत्वात्कालत्वहेतोः सन्निवेशादिहेतोरिव, यथाभूतानामभिनवकूपप्रासादादीनां हि सन्निवेशादिकं बुद्धिमत्कारणपूर्वकत्वेन व्याप्तमुपलब्धं तथाभूतानामेव जीर्णकूपप्रासादादीनां 3 सनिवेशादिकं बुद्धिमत्कारणत्वप्रयोजकं भवति न त्वन्यथाभूतानां तत् । यदि त्वन्यथाभूतस्य कालस्य कालत्वं तद्रहिततां साधयेत्तर्हि अन्यथाभूतभूभूधरादीनां सन्निवेशादिकमपि बुद्धिमत्कारणपूर्वकत्वं साधयेदिति जगत्कर्तुरीश्वरस्य सर्वज्ञस्य सिद्ध्यापत्त्या वेदानामपौरुषेयत्वं न सिद्धयेत् । नापि शब्दादपौरुषेयत्वसिद्धिः, अन्योऽन्याश्रयात् , शब्दस्यापौरुषेयत्वसिद्धौ तस्य प्रमाणतयाऽपौरुषेयत्वं सिद्ध्येत्, सिद्धे च तस्मिन् प्रमाणं शब्दः स्यादिति, 10 नाप्युपमानात्तत्सिद्धिः, विधिवाक्यसदृशस्यापौरुषेयस्य कस्याप्यभावात् । नाप्यर्थापत्तेः, अपौरुषेयत्वाभावेऽनुपपद्यमानस्य कस्यचिद्धर्मस्य वेदेऽभावात् । नाप्रामाण्याभावस्तादृशो धर्मः, आगमान्तरेऽपि तादृशधर्मसद्भावेनापौरुषेयत्वप्रसङ्गात् । नाप्यतीन्द्रियार्थप्रतिपादनं तादृशो धर्मः, तस्याप्यागमान्तरे समानत्वात् । ननु परार्थवाक्योच्चारणान्यथानुपपत्त्या - पौरुषेयताप्रतिपत्तिः, तथाहि अगृहीतसंकेतस्य पुरुषस्य वाक्यादर्थप्रतिपत्तेरभावेन स्वार्थे- 15 नावगतसम्बन्ध एवं शब्दोऽथं गमयति, सोऽयं सम्बन्धावगमः प्रत्यक्षानुमानार्थापत्तिभ्यः मम्पद्यते, यथा देवदत्तः गामभ्याज एनां शुक्लेन दण्डेनेत्यादौ वाक्ये प्रतिपन्नसंकेताय वृद्धेन प्रयुक्ते सति पार्श्वस्थोऽव्युत्पन्नसंकेतः शब्दार्थों प्रत्यक्षेण प्रतिपद्यते, श्रोतृचेष्टालक्षणलिङ्गेन तस्य गवादिबोधमवगच्छति, तत्प्रतीत्यन्यथानुपपत्त्या च शब्दस्य तत्र शक्ति निर्धारयति तदेवं सङ्गत्यवगमो न सकृद्वाक्यप्रयोगात्सम्भवति, वाक्यात्सं मुग्धार्थप्रतिपत्ताववयवशक्ते- 20 रावापोद्वापाभ्यां निश्चयात् । पुनः पुनरुचारणचास्थिरत्वे शब्दस्य न सम्भवति, तदभावे च कथं वाचकशक्तरन्धयव्यतिरेकतोऽवगमः, अतःपरप्रबोधाय वाक्यमनुच्चारणीयं भवेत् उच्चार्यते च प्रेक्षावद्भिः, तस्मात्परार्थवाक्योच्चारणान्यथानुपपत्त्या गृहीतशक्तिकोऽर्थप्रतिपादकः शब्दो नित्योऽभ्युपेयः । न च सादृश्यादेकत्वेन निश्चीयमानो भूयो भूय उच्चार्यमाणशब्दोऽर्थ गमयतीति वाच्यम् , सादृश्येन शब्दादर्थाप्रतिपत्तेः, य एव हि सम्बन्धग्रहणसमये मया प्रति. 25 पन्नशब्दः स एवायमित्येकत्वेन प्रतीयमानो वाचकतयाऽध्यवसीयते न पुनः सदृशतया, अन्यथा शब्दादर्थप्रतीतिर्धमरूपा भवेत् , अन्यत्र सङ्केतग्रहादन्यतो बोधाच्चेति चेत्र, अनित्यस्यापि शब्दस्य धूमादेरिवावगतसम्बन्धस्यार्थप्रत्यायकत्वसम्भवात् नहि धूमत्वादिकं सा. मान्यं वह्नयादिसामान्यस्य गमकम् , धूमत्वान्मया वह्निः प्रतिपन्न इत्यप्रतिपत्तेः, धूमावह्निः
"Aho Shrutgyanam"
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[तृतीयं प्रतिपन्नः इत्येव प्रतिपत्तेः, सा च सामान्यविशिष्टयोर्विशेषयोः सम्बन्धग्रहणे सति युक्ता न तु धूमसामान्यवह्निसामान्ययोः, तथा च सामान्यविशिष्टविशेषयोरेव गम्यगमकभावो वाच्यवाचकभावश्चाभ्युपगन्तव्यः, अन्यथा सामान्यस्यैव अनुमेयत्वे वाच्यत्वे वा दाहाद्य
र्थक्रियायास्तदसाध्यत्वात् तत्साध्यज्ञानाद्यर्थक्रियायाश्च सदैव समुद्भूतेरनुमेयस्य वाच्यस्य वा 5 सामान्यात्मकस्य प्रतिभासेऽपि दाहाद्यर्थिनां प्रवृत्त्यनुदयापत्त्याऽनुमेयवाच्यप्रतिभासयोरप्रामाण्यं भवेत् , तस्मात्सामान्यविशिष्टस्यानुमेयत्ववाच्यत्वयोरिव तथाविधस्यैव लिङ्गत्वं वाचकत्वश्चाभ्युपगन्तव्यमेव । न च व्यक्ति विना सामान्यस्यानुपपद्यमानतया व्यक्ती लक्षणातः प्रवृत्तिभविष्यतीति वाच्यम् , आदौ सामान्यप्रतिभासस्ततो व्यक्तिप्रतिभास इति
क्रमानुपलक्षणात् , तस्माद्भूमादेः सामान्यविशिष्टस्य विशेषस्य गमकत्ववच्छब्दादेर्वाच. 10 कत्वे सम्भवति किं नित्यत्वेन, विनापि तेनार्थप्रतिपत्तेः । ननु धूमादेर्गमकत्वं तत्र सामा.
न्यस्य सम्भवाद्भवतु नाम, शब्दे तु नास्ति तथाविधं सामान्य किञ्चित् , येन तस्य वाचकत्वं भवेत् । न च शब्दत्वं सामान्यमस्तीति वक्तुं शक्यम् , गोशब्दत्वेन गोः सम्बन्धा. ग्रहात , शब्दत्वस्यैवाभावाच्च न तद्व्याप्यानां गोशब्दत्वगत्वादीनां सत्त्वम् , वर्णान्तरस्य
ग्रहणे वर्णान्तरस्यानुसन्धानाभावाच्छन्दत्वादीनामभावः सिद्धः, दृष्टं हि यत्र सामान्य15 मस्ति तत्रैकस्य ग्रहणेऽपरस्यानुसन्धानम् , यथा शाबलेयग्रहणे बाहुलेयस्य । गादौ च गृह्यमाणे न कादीनामनुसन्धानमस्ति, तन्न शब्दत्वादीनां सम्भव इति चेन्मैवम् , कादिवर्णेषु अयमपि वर्णोऽयमपि वर्ण इत्यनुसन्धानस्यानुभूयमानत्वात् , कादौ गृह्यमाणे न मादीनामनुसन्धानमिति तु शाबलेयादावपि समानमिति गोत्वादीनामप्यभावप्रसङ्गेन न वक्तुं
शक्यम् , न हि शाबले यादौ गृह्यमाणेऽयमपि बाहुलेय इत्यनुसन्धानमस्ति, तथा च यथा 20 तत्र गौौरित्यनुगताकारा प्रतीति रस्ति तथात्रापि वर्णो वर्ण इत्यनुगताकारप्रतीतेः सद्भावेन
कथं न वर्णत्वादीनां सद्भावः, निमित्तस्योभयत्र तुल्यत्वात् । न चात्र श्रोत्रग्राह्यत्वमेव निमि. त्तम् , तस्यातीन्द्रियत्वेन निमित्ताग्रहणे तद्हणनिबन्धनानुगतप्रतीतेरसम्भवात् । न च गा. दिवर्णानां प्रत्यभिज्ञयैकत्वान्न तत्र गत्वादिसामान्यसम्भव, इति वाच्यम् , दलितपुनरुदि.
तनखशिखरादाविव प्रत्यभिज्ञाया भ्रान्तत्वात् , अन्तरालेऽदर्शनरूपबाधकस्योभयत्र समा. 25 नत्वात् । न च नखशिखरादेरन्तरालेऽदर्शन तदभावनिमित्तं गादीनामदर्शनन्तु अभिव्य. त्यभावनिमित्तमेव, न तु तदभावनिमित्तमिति वाच्यम् , यतो वायुविशेषेण वर्णस्य श्रोत्रस्योभयस्य चावारकाणां वायूनामपनयनमनुक्रमेण वर्णसंस्कारः श्रोत्रसंस्कार उभयसंस्कारश्वाभिव्यक्तिरिति वक्तव्यम् , तत्र वर्णसंस्कारस्याभिव्यक्तित्वाभ्युपगमे वायुनाऽऽवारकेण ज्ञानानुकूलशक्तिप्रतिघाताद्वर्णोऽपान्तराले ज्ञानं न जनयतीत्यभ्युपेयम, एवश्च तच्छक्तेर्वर्णाः
"Aho Shrutgyanam"
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
वेदापौरुषेयतामङ्गः। देकान्तभेदे ततस्तस्यानुपकारे तस्यैवासाविति सम्बन्धानुपपत्तिः, उपकारे चापरापरोपकारस्वीकारप्रसङ्गतोऽनवस्था भवेत् , अभेदे च तच्छक्तिप्रतिघाते वर्णस्वरूपमपि प्रतिहतमिति वर्णस्यानित्यत्वमेवायातम् , व्यञ्जकेनापि वायुना शक्तिप्रतिबन्धापनयनद्वारेण विज्ञानजननशक्तिमुद्भासयता वर्णस्वरूपमेवाविर्भावितं भवतीति वर्णस्य व्यञ्जकजन्यत्वमपि दुष्परिहरमेव, स्वभावभेदेन तत्स्वरूपभेदादन्यथा व्यञ्जकबलोद्भूतविज्ञानजननस्वरूपस्याव- 5 स्थानेऽनवरतं तज्ज्ञानोदयो भवेत् । श्रोत्रसंस्कारस्याभिव्यक्तित्वे तु सकृत्संस्कृतं श्रोत्रं सर्व. वर्णानेकदैव शृणुयात् , अञ्जनादिसंस्कृतं नेत्रं यथाऽविशेषेण सर्वान् गृह्णाति स्वविषयान् । न च प्रतिनियतवर्णश्रवणान्यथानुपपत्त्या कर्णमूलादि विभिन्नावयवसम्बद्धानां व्यञ्जकानामभ्युपगमान्न यौगपद्येन सर्वेषां वर्णानां श्रवणप्रसङ्गः, यथा ताल्वादिसंयोगविभागलक्षणनिमित्ताविशेषेऽपि प्रतिनियतानामेव वर्णानामुत्पत्तिरनित्यपक्षे, न हि गकारजनकैः संयोग- 10 विभागैः ककारादिरन्यो वर्णो जन्यत इति वाच्यम , इन्द्रियसंस्कारकाणां व्यञ्जकानां समानदेशसमानेन्द्रियग्राह्येष्वर्थेषु प्रतिनियतविषयग्राहकतया संस्कारकत्वस्यादर्शनात्, न ह्यञ्जनादिसंस्कृतं चक्षुः पुरस्थं कश्चन स्वविषयं गृह्णाति न कञ्चन, तथा बाधिर्यनिराकरणद्वारेण बलातैलादिना संस्कृतं श्रोत्रं स्वग्राह्यान् गकारादीन वर्णानविशेषेणैवोपलभमानमुपलभ्यते । किञ्च व्यञ्जकमिन्द्रियं संस्कुर्वद्यथावस्थितवस्तुग्राहकत्वेन यदीन्द्रियसंस्कारं विदध्यात्तदा 15 सकलनभस्तलव्यापिनो गादेः प्रतिपत्तिः स्यान्न चासौ दृष्टा, अथान्यथा न तर्हि वर्णस्वरूपप्रतिभास इति न तत्स्वरूपसिद्धिरिति न श्रोत्रसंस्कारोऽभिव्यक्तिः । एवमुभयसंस्कारोऽभिव्यक्तिरिति पक्षोऽपि प्रत्येकपक्षोक्तदोषानुषङ्गादुपेक्ष्य एव । तस्माद्गादिप्रत्यभिन्ना लूनपुनर्जातनखादिष्विवाप्रमाणैवातोऽन्तरलेऽनुपलम्भो गादीनां नानभिव्यक्तिनिमित्तः, एवञ्च पूर्वोपलब्धगादेरयमल्पो महान् कर्कशो मधुरो वा गादिरित्यबाधितमहत्वादिभेदभि- 20 नगकारादेः प्रतिभासनाद्गादिनानात्वसिद्धौ सामान्य सद्भावेन संकेतावगमस्य धूमादीनां व्याप्यवगमस्येव सम्भवात्परार्थशब्दोच्चारणोपपत्तौ तदन्यथानुपपत्त्या शब्दस्य नित्यत्वकल्पनमयुक्तमेव । किञ्च किं वर्णानां नित्यत्वमुत तत्क्रमस्य, आहोस्विद्वर्णाभिव्यक्तेरुत वा तदभिव्यक्तिक्रमस्येष्टम् , तत्र न तावद्वर्णाभिव्यक्तनित्यता, पुरुषप्रयत्नप्रेरितवायुजन्यत्वेनापौरुषे
------
----
१ तथा च प्रयोगद्वयम् . श्रोत्रं समानेन्द्रियग्राह्यसमानधर्मापन्नानामर्थानां ग्रहणाय प्रतिनियतसंस्कारकसंस्कार्य न भरति, इन्द्रियत्वात् , नयनपत् । तथा शब्दाः प्रतिनियतसंस्कारसंस्कायन्द्रियग्राह्या न भवन्ति, समानेन्द्रियप्रायित्वे सति युगपदिन्द्रियसम्बद्धत्वात् , कुम्भादिवदिति, एकेन्द्रियाभिसम्बद्धरूपरसादिभिराम्रफलगतळभिचारवारणाय सत्यन्तम् । व्यवहिताव्यवहितघटाभ्यां व्यभिचारवारणाय विशेष्यम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २० :
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ तृतीयं
यत्वासम्भवात् । नापि तदभिव्यक्तिक्रमस्य, अभिव्यक्तेरभावे तत्क्रमस्याप्यभावात् , तदभिव्यक्त्यभावश्च पूर्व प्रसाधित एव । तस्याः पौरुषेयत्वे तत्क्रमस्यापि पौरुषेयत्वाञ्च । न वा वर्णक्रमस्य, वर्णानां नित्यत्वेन तन्तुपटवत्कालकृतस्य व्यापकत्वेन मुक्तावलीवद्देशकृतस्य वा क्रमस्यासम्भवात् । नापि वर्णानामपौरुषेयत्वम्, लौकिकशब्दवैदिकशब्दयोस्त्वयाऽभेदाभ्यु. 5 पगमेन लोकायतादिशास्त्राणां प्रमाणतापत्तेः, लौकिकवाक्येषूपलभ्यमानविवादासम्भवापत्तेः, लौकिकवैदिकशब्दयोः स्वरूपाविशेषेण सङ्केतग्रहणसापेक्षार्थप्रतिपादकत्वेनानुच्चार्यमाणयोरश्रूयमाणतया च समानत्वादपरविशेषाभावाच्च तयोः पौरुषेयत्वापौरुषेयत्वविभागानुपपत्तेश्च । न च नित्यत्वे पुरुषेच्छारशादर्थप्रतिपादकत्वं युक्तम् , उपलभ्यन्ते च यत्र पुरुषैः सङ्केति
तास्तमर्थमविगानेन प्रतिपादयन्तः, अन्यथा नियोगाद्यर्थभेदपरिकल्पनमसारं स्यात् । 10 एवञ्च ये नररचितरचनाऽविशिष्टाः ते पौरुषेयाः, यथाऽभिनवकूपप्रासादादिरचनाऽविशिष्टा
जीर्णकूपप्रासादादयः, नररचितरचनाऽविशिष्टश्च वैदिकं वचनमिति पौरुषेयत्वे प्रयोगः । न चाश्रयासिद्धो हेतुः वैदिकीनां तथाविधरचनाना प्रत्यक्षत उपलब्धेः। नाप्यसिद्धविशेषणः पक्षः, अभिनवकूपप्रासादादिषु पुरुषपूर्वकत्वस्य साध्यधर्मलक्षणस्य विशेषणस्य सिद्धत्वात् । न वा हेतुः स्वरूपासिद्धः, वैदिकीषु वचनरचनासु विशेषग्राहकप्रमाणाभावेन तदभावात् । अप्रा. 15 माण्याभावलक्षणविशेषस्य च पौरुषेयत्वनिराकरणासामर्थ्यात् । यादृशस्य च विशेषस्य
तन्निराकरणसामर्थ्य तादृशविशेषस्याभावेनाविशिष्टता दुरुद्धरैव । नाप्यनैकान्तिकता, पौरुषेयेषु प्रासादादिषु नररचितरचनाऽविशिष्टताया दर्शनादपौरुषेयेषु चाकाशादिष्वदर्शनात् । न चापौरुषेयेष्वपि नररचितरचनाऽविशिष्टत्वमाशंक्यते तत्र तत्सद्भावे विरोधाभावात् ,
अतः सन्दिग्धविपक्षवृत्तित्वादनैकान्तिक इति वक्तव्यम् , तत्रापि तत्सद्भावे निश्चितपौरु20 थेयेषु प्रासादादिषु सकृदपि तस्य सद्भावासम्भवात् , अन्यहेतुकस्य ततःकदाचिदप्यभावात् |
भावे वा तद्धेतुक एवासाविति नापौरुषेये तस्य सद्भावः शङ्कनीयः। अत एव न विरुद्धः, पक्षवृत्तित्वे सति विपक्ष एव वृत्तिर्यस्य सविरुद्धः, न चास्य विपक्षे वृत्तित्वम् । प्रत्यक्षानुमानागमबाधितकर्मनिर्देशानन्तरप्रयुक्तत्वलक्षणं कालात्ययापदिष्टत्वन्तु नात्र सम्भवति, यत्र हि खसाध्याविनाभूतो हेतुर्मिणि प्रवर्तमानः स्वसाध्यं व्यवस्थापयति तत्रैव न प्रमाणान्तरं
25 , वेदो हि व्याख्यातः स्वार्थे प्रतीति जनयेत् नान्यथा, व्याख्यानच्च न स्वतः, व्याख्याभेदानुपपत्तेः,
पुरुषाचेत् तर्हि व्याख्यानात्पौरुषेयादर्थप्रतिपत्तौ दोषाशंकाऽनिवृत्तिर्भवेत् , पुरुषा हि रागादिमन्तो विपरीतमप्यर्थ व्याचक्षाणाः समुपलभ्यन्ते, संवादेन प्रामाण्याझीकारेऽपौरुषेयत्वकल्पनवैयर्थम्, न च व्याख्यानानां संवादो दृश्यते, परस्परविरुद्धतया विधेः नियोगभावनाऽऽप्ताभिप्रायबलवदनिष्टाननुबन्धीसाधनतादिरूपार्थव्याख्यानादन्योन्यं विसंवादोपलम्भादिति भावः ॥ २ कारणतयेति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
वेदापौरुषेयताभङ्गः। प्रवृत्तिमासादयत् तदेव साध्यं व्यावर्त्तयितुं शक्नोति, एकस्यैकदैकत्र विधिप्रतिषेधयोर्विरोधात् , अत एव न प्रकरणसमत्वमपि, स्वसाध्याविनाभूतहेतुमद्धर्मिणो विपरीतधर्मवत्त्वासम्भवात् । न चाखिलं वेदाध्ययनं गुर्वध्ययनपूर्वकं वेदाध्ययनवाच्यत्वादाधुनिकाध्ययनवदिति प्रत्यनुमानसद्भावात् प्रकृतहेतोः प्रकरणसमत्वं पक्षस्य वाऽनुमानबाधितत्वं स्यादिति वाच्यम, यत: किमत्र हेतुः अध्ययनशब्दवाच्यत्वं किं वा कर्तुरस्मरणरूपो विवक्षितः तत्र प्राथमि. 5 कस्य हेतोनिश्चितकर्तकेषु भारतादिष्वपि सद्भावेनानैकान्तिकत्वं भवेत् , किश्च यथाभूतानां पुरुषाणामध्ययनपूर्वकं वेदाध्ययनं दृष्टं तथाभूतानामेवाध्ययनपूर्वकत्वं यद्यध्ययनवाच्यत्वं साध. यति तदा सिद्धसाधनम्, यद्यन्यथाभूतानामित्युच्यते तदाऽप्रयोजको हेतुः । न च कर्बस्मरणविशिष्टमध्ययनशब्दवाच्यत्वं हेतूक्रियत इति वाच्यम् , विशेष्यांशस्य वैयर्थात् , केवलस्य विशेषणस्यैव गमकत्वसम्भवात् । इष्टत्वेऽपि न विशेषणमभावप्रमाणरूपम् , अभावप्रमाणस्य 10 प्रामाण्याभावात् , सदुपलम्भकप्रमाणपञ्चकनिवृत्त्यभावाच्च, पौरुषेयत्वानुमापकस्य नररचितरचनाऽविशिष्टत्वलक्षणानुमानस्य दर्शितत्वात् । नापि कर्चस्मरणमनुमानरूपम् , व्यधिकरणत्वात् , अस्मर्यमाणकर्तृकत्वस्य हेत्वर्थत्वे तु भारतादौ निश्चितकर्तृकेऽनैकान्तिकत्वम , न च तत्र परैः कर्ता स्मर्यत इति वाच्यम् , परकीयकर्तृस्मरणस्य तव प्रमाणत्वे वेदेऽपि परैः कर्तुः स्मरणाद्भवतोऽपि हेतोरसिद्धत्वापत्तेः । न च वेदे कर्तविशेषे विप्रतिपत्तिसद्भावेन नासिद्धतेति 1 वाच्यम् , तथा सति कर्तविशेषस्मरणस्यैवासत्यत्वेन सामान्यतः कर्तृस्मरणस्याबाधितत्वात् अन्यथा कादम्बर्यादीनामपि कर्तृविशेषे विप्रतिपत्तेः कर्तृमात्रस्मरणस्यासत्यत्वेन तत्राप्यस्मयं. माणकर्तृकत्वस्य सद्भावादनैकान्तिकत्वं स्यात् । न च कादम्बर्यादौ कर्तविशेष एव विप्रतिप. त्तिर्न तु कर्तृसामान्ये, वेदे तु कर्तृसामान्ये ऽपीति वाच्यम्, विप्रतिपत्त्या कर्तृस्मरणस्यासत्यतेवारमर्यमाणकर्तृकत्वस्याप्यसत्यत्वापत्तेः विप्रतिपत्तेरविशेषात् । न वा कर्तुः स्मरण- 20 योग्यत्वे सति अस्मर्यमाणकर्तृकत्वं हेत्वर्थः स च न सिद्धकर्तकेषु वर्तत इति नानैकान्तिक इति वाच्यम्, आगमान्तरेऽप्यस्य हेतोः सद्भावे बाधकाभावात् सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वेनानैकान्तिकतातादवस्थ्यात्, कर्तुः स्मरणयोग्यत्वलक्षणस्य विशेषणस्य विषक्षेण पौरुषेयत्वेन सह विरोधस्यासिद्धत्वाद्वैयर्थ्याच्च । तस्मादपौरुषेयत्वसाधकप्रमाणाभावाच्छासनस्यापौरुषेयत्वासम्भवेन तस्य सर्वज्ञप्रणीतत्वानभ्युपगमे प्रामाण्यासम्भवतो धर्म प्रेरणा 25
१ अत्र वेदाध्ययनवाच्यलं हेतुः, तच्च यदि निर्विशेषणं तदाऽनैकान्तिकम् , विषक्षेऽप्यस्याविरुद्धतया सद्भावसम्भवात् न खलु वेदाध्ययनवाच्यत्वं कर्तृपूर्वकत्वलक्षणविपक्षेण विरुद्धम् , भारताध्ययनवाच्यत्ववत्तस्य तेनाविरोधादिति भावः । यदि भारतादौ कर्तस्मृत्या बाध उच्यते तर्हि कर्तुर स्मरणं हेतुर्विवक्षितं शत्तत्र व्य. धिकरणमिति भावः ॥ २ अपौरुषेयत्वं वेदे कर्चस्मरणं चात्मनि वर्तते इति कर्चस्मरणस्य व्यधिकरणत्वम् ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ चतुर्थ
सम्मतितस्वसोपाने प्रमाणमेवेत्ययोगव्यवच्छेदेनावधारणमनुपपन्नं मीमांसकस्य, सर्वज्ञस्वीकारे च चोदनैव त्रैकालिकमर्थमवगमयितुं समर्था नान्या काचिदित्यभिधानमसङ्गतं स्यादित्युभयतःपाशा रज्जुः, अतो यदि सिद्धं शासनमभ्युपगम्यते तदा तजिनप्रणीतमेवाभ्युपगन्तव्यमिति मूलकृता मीमांसकापेक्षया प्रसङ्गसाधनं युक्तमनुष्ठितमिति स्थितम् ।।
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्वसोपानस्य
वेदापौरुषेयत्वभङ्गाभिधं तृतीयं सोपानम् ॥
अथ सर्वज्ञसाधनम् । ननु भवतु मीमांसकापेक्षया प्रसङ्गसाधनम् , अपौरुषेयत्वसाधकप्रमाणाभावेन शासनस्यापौरुषेयत्वासम्भवात् , सर्वज्ञप्रणीतत्वानभ्युपगमे तत्प्रामाण्यस्याप्यसम्भवाञ्च , ये तु
शासनस्याप्रामाण्य स्वीकुर्वन्ति तान् प्रति जिनः सर्वज्ञस्तत्प्रणीतत्वाच्छासनं प्रमाणमिति 15 धक्तव्यं तन्न सम्भवति सर्वशे प्रमाणाभावात् , प्रमाणाविषयस्य च सयवहारविषयत्वा
सम्भवात् , तथाहि ये सदुपलम्भकप्रमाणागोचरा भावा न ते प्रेक्षावतां सद्व्यवहारयोग्याः, यथा नाकपृष्ठादयस्तथात्वेनाभ्युपगमविषयाः, सदुपलम्भकप्रमाणाविषयश्च समस्तवस्तुव्यापिज्ञानवान पुरुष इति सद्व्यवहाराविषयत्वसाधिकाऽनुपलब्धिः, न हि तथाविधः पुरुषः
प्रत्यक्षसमधिगम्यो येन हेतोरसिद्धता भवेत् , पुरोवर्तिप्रतिनियतरूपादिविषयकचाक्षुषादि 20 विज्ञानानां परगतकतिपयग्राहिज्ञानमात्रस्यापि ग्रहणासमर्थानां निखिलविषयज्ञानस्य तदध्या
सितस्य वा पुरुषस्यालम्बने सामर्थ्याभावात् । न वाऽनुमानसमधिगम्यः, निश्चितस्वसाध्य. प्रतिबद्धपक्षधर्महेतूदितस्यैवानुमानस्य प्रमाणतया तथाविधहेतोरत्राभावात् , न हि सकलपदाथैवेदिपुरुषसत्तालक्षणस्वसाध्येन हेतोः प्रतिबन्धः प्रत्यक्षग्राह्यः, तदविषयत्वात्साध्यस्य, नानु.
मानग्राह्यः, अनवस्थापत्तेः न हि प्रतिबन्धग्रहं विना हेतोस्समुत्पद्यमानाऽनुमितिः प्रमाणभाव 25 भजते, नापि धर्मिसम्बन्धज्ञानं प्रत्यक्षतः, तादृशज्ञानवतः प्रत्यक्षे इन्द्रियकप्रत्यक्षस्याप्रवृत्तेः,
अन्यथा तेनैव सर्वज्ञवेदनेऽनुमानोपन्यासोऽनर्थको भवेत् । हेतुपक्षधर्मत्वज्ञानं विना धर्मिग्राह. कस्यानुमानस्याप्रवृत्त्याऽनुमानादपि न सर्वविदोऽवगमः। किञ्च सर्वज्ञसत्त्वे भावधर्मस्य हेतुत्वे भावस्यैवासिद्ध्या तद्धर्मस्यासिद्धता, अभावधर्मस्य हेतुत्वे विरोधः, तस्याभावाव्यभिचारिस्वात् । उभयधर्मस्य हेतुत्वे चानैकान्तिकता, भावाभावाव्यभिचारित्वेन भावस्यैवासाधकत्वात् ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ] सर्वसाधनम् ।
: २३: नापि शब्दसमधिगम्यः, नित्यस्य सद्रोधकस्यागमस्याभावात् , भावेऽपि तत्प्रतिपादकस्य सिद्धार्थस्य प्रामाण्याभावात् , कार्येऽर्थे तत्प्रामाण्यस्य स्वीकारात् । अनित्यस्य तत्प्रतिपादकस्याग मस्य तत्प्रणीतत्वेऽन्योऽन्याश्रयः, अन्यप्रणीतत्वे च न प्रामाण्यमुन्मत्तवाक्यवत्। सर्वज्ञत्वेनोपमानभूतस्य कस्यचित् प्रत्यक्षादितोऽसिद्धेनॊपमानादपि स समधिगम्यः, तत्सद्भावं विनाऽनुप. पद्यमानस्य प्रमाणषट्रकविज्ञातस्यार्थस्याभावेन नार्थापत्तिसमधिगभ्योऽपि । न वाऽभावप्रमाण- 5 समधिगम्यः, तस्थाभावसाधकत्वात् , तदेवं तत्सद्भावसाधकप्रमाणाभावात्कथं तत्प्रणीतं शासनं प्रमाणं भवितुमर्हतीति प्राप्ते अत्र प्रतिविधीयते, वचनविशेषः विशिष्टकारणपूर्वकः वचनविशे षत्वात् कठिना पृथिवीत्यादिवचोविशेषवदित्यनुमानेन सर्वविदः सिद्धेः सदुपलम्भकप्रमाणाविषयत्वमसिद्धम् , अत्र सर्वविदो धर्मित्वेनानुपादानान्नापक्षधर्मत्वादिदूषणमुद्भावयितुं युक्तम् , अत्रायं मानार्थः, यो यद्विषयाविसंवाद्यलिङ्गानुपदेशानन्वयव्यतिरेकपूर्वको वचनविशेषः स 10 तत्साक्षात्कारिज्ञानविशेषप्रभवः, यथाऽस्मदादिप्रवर्तितः पृथ्वीकाठिन्यादिविषयस्तथाभूतो वचनविशेषः, नष्टमुष्टिचिन्तालाभालाभविशेषादिविषयाविसंवाद्यलिङ्गानुपदेशानन्वयव्यतिरेकपूर्वेकवचनविशेषश्चार्य शासनलक्षणोऽर्थ इति, न चात्र हेतोर्वचनविशेषत्वस्य विशेषणमविसंवादित्वमसिद्धं वक्तुं शक्यम् , तादृग्वचनविशेषप्रतिपादितार्थानां प्रमाणान्तरतस्तथैवोपलभ्यमानत्वात् , यत्र कचिद्वचनविशेषे त्वया विसंवादः परिकल्प्यते सोऽपि सम्यक् तदर्था- 15 परिज्ञानादेव न तु तस्यासत्यार्थत्वान् , सामग्रीवैकल्याद्वा । नाप्यलिङ्गपूर्वकत्वविशेषणमसिद्धम् , नष्टमुष्टिग्रहोपरागादीनामस्मदादीन्द्रियाविषयत्वे तद्धेतुतयाऽभिमतानामपि तथात्वाततस्तत्प्रतिपत्त्यसम्भवात् , सम्भवे तु वचनविशेषमन्तरेणापि तल्लिङ्गदर्शनादस्माकमपि ग्रहोपरागादिप्रतिपत्तिर्भवेत् । न चोपदेशपरम्परया प्रमाणभूतो वचनविशेषोऽनुवर्तत इत्यनुपदेशपूर्वकत्वविशेषणमसिद्धमिति वाच्यम् , तस्योपदेशपरम्परापूर्वकत्वे वक्तदोषैरज्ञानादिभिः 20 श्रोतृदोषैः मन्दबुद्धित्वादिभिः क्षीयमाणस्य कदाचिन्मूलतोऽपि हान्यापत्तेः, तस्मादन्तराऽन्तरा विच्छिन्नोऽपि सूक्ष्मादिपदार्थसाक्षात्कारिज्ञानवता केनचिदभिव्यक्त इयन्तं कालं यावदागच्छतीत्यभ्युपगमनीयमिति नासिद्धत्वम् । अन्वयव्यतिरेकाभ्याच ग्रहोपरागौषधशक्त्यादयो ज्ञातुं न शक्यन्ते, ग्रहोपरागादीनां दिक्प्रमाणफलकालादिषु नियमाभावात् , एकस्याप्यौषधस्य नानाद्रव्यसंमिश्रणप्रभवायाश्शक्तः युगसहस्रेणापि ज्ञातुमशक्यत्वाद्रव्याणामनन्तत्वात् , त- 2 स्मान्न ग्रहोपरागादिवचनविशेषोऽन्वयव्यतिरेकपूर्वको येनानन्धयव्यतिरेकपूर्वकत्वविशेषणमसिद्धं स्यात् । न च प्रकृतवचनविशेषस्य साक्षात्कारिज्ञानपूर्वकत्वाभावेऽपि सम्भवादनैकान्तिकत्वमिति शङ्कयम् , सविशेषणस्य हेतोर्विपक्षे सत्त्वासम्भवात् । विपक्ष एव वर्तमानस्य हेनोविरुद्धत्वेनावगतस्वसाध्यप्रतिबन्धस्य हेतोर्विपक्षवृत्तित्वासम्भवाच न विरु
"Aho Shrutgyanam
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ चतुर्थ
सम्मतितस्वसोपाने द्धत्वम् । इत्थं संवादतो ग्रहोपरागादिवचनस्य तत्साक्षात्कारिज्ञानपूर्वकत्वे सिद्धे धर्मादिसाक्षात्कारिज्ञानपूर्वकत्वमपि सिद्ध्यति तत्रापि तस्य संवादात् । ज्योतिःशास्त्रादेहि ग्रहोपरा गादिकं विशिष्टवर्णप्रमाणदिग्विभागादिविशिष्ट प्रतिपद्यमानः प्रतिनियतानां प्रतिनियतदेशवर्तिनां प्राणिनां प्रतिनियतकाले प्रतिनियतकर्मफलसंसूचकत्वेन प्रतिपद्यते, उक्तश्च — नक्षत्र5 ग्रहपञ्जरमहर्निशं लोककर्मविक्षिप्तम् । भ्रमति शुभाशुभमखिलं प्रकाशयत् पूर्वजन्मकृत' मिति । अतो ज्योतिःशास्त्रं ग्रहोपरागादिकमिव धर्माधर्मावपि प्रमाणान्तरसंवादतोऽवगमयति अतस्तत्साक्षात्कारिज्ञानपूर्वकत्वमपि सिद्धम् , तसिद्धौ च सकलपदार्थसाक्षात्कारिज्ञानपूर्वकत्वमपि सिद्धिमासादयति, न हि धर्माधर्मयोः सुखदुःखकारणत्वसाक्षात्करणं सहकारि
कारणाशेषपदार्थतदाधारभूतसमस्तपाणिगणसाक्षात्करणमन्तरेण सम्भवति, सर्वपदार्थानां 10 परस्परप्रतिबन्धादेकपदार्थसर्वधर्मप्रतिपत्तिश्च सकलपदार्थप्रतिपत्तिनान्तरीयकाऽतो भवति स
कलपदार्थसाक्षात्कारिज्ञानपूर्वकत्वसिद्धिरतो हेतोर्वचनविशेषस्य, तत्सिद्धौ च तत्प्रणेतुः सूक्ष्मान्तरितदूरानन्तार्थसाक्षात्कार्यतीन्द्रियज्ञानसम्पत्समन्वितस्य कथं न सिद्धिरिति । ननु सर्वज्ञज्ञानेन यत्सर्ववेदनं तत्कि सकलपदार्थग्रहणलक्षणं किं वा शक्तियुक्तत्वम्, न
प्रथमः, क्रमेण तद्हणे सकलपदार्थानामतीतानागतवर्तमानानामपरिसमाप्त्या तज्ज्ञानस्याप्य15 परिसमाप्तितः सर्वज्ञत्वायोगात् । युगपत्तद्रणे च शीतोष्णादीनां परस्परविरुद्धानामेकज्ञाने
प्रतिभासो न स्यात् , अन्यथा तज्ज्ञानस्य प्रतिनियतार्थाग्राहकत्वेनास्मदादिभ्योऽपि तज्ञानवान् हीनतरः स्यात् , किञ्चैकक्षण एवं युगपत्सर्वपदार्थग्रहणे द्वितीयादिक्षणेऽकिश्चिज्ज्ञ एवं स्यात् । न द्वितीयः, सकलपदार्थवेदनं विना तच्छक्तेातुमशक्यत्वात् । किश्व सर्वपदार्थज्ञान
परिसमाप्तावपि सर्वमियदेवेति कथं परिच्छेदशक्तिः, अपरवेदनाभावादिति चेत्कथं तन्निश्च20 यः, तदपेक्षयाऽन्यस्योपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलम्भादभावनिश्चय इति चेत्तहीतरेतराश्रयः,
सर्वज्ञत्वनिश्चये तदभावनिश्चयः, तदभावनिश्चये सर्वज्ञत्वनिश्चय इति । न च प्रधानभूतपदार्थजातं यावदुपयोगि तावदसौ वेत्तीति तत्परिज्ञानात् सकलज्ञ इति वाच्यम् , सर्वपदा.
वेदने सकलपदार्थव्यवच्छेदेनैषामेव प्रयोजननिर्वर्तकत्वमिति नियमासम्भवात् मैवम् , क्रमेणातीतानागतपदार्थवेदनमित्यनभ्युपगमात् , किन्तु क्रमतोऽनुभूतेऽपि शास्त्रार्थेऽत्यन्ता25 भ्यासाद्यथा न क्रमेण संवेदनमनुभूयते तद्वदत्रापि स्यात् । विरुद्धानामपि जलानलादीनां
छायातपादीनाश्चैकज्ञाने प्रतिभाससंवेदनात् प्रतिनियतार्थप्राहकत्वाच न योगपद्येऽपि दोषः । न चैकदैव सर्वपदार्थसंवेदनात् द्वितीयक्षणे पदार्थानां तज्ज्ञानस्य चाभावः स्यादिति वाच्यम् , तथाऽनभ्युपगमात् , अन्यथा द्वितीयक्षणे सर्वपदार्थाभावात् सकलसंसारोच्छेदः स्यात् , न वाऽपरिसमाप्तिर्दोषः, अत्यन्ताभ्यस्तशास्त्रार्थज्ञानस्येव युगपदनाद्यनन्तार्थप्राहिणस्तज्ज्ञानस्यापि
"Aho Shrutgyanam"
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सर्वसाधनम् |
परिसमाप्तिसम्भवात् । अन्यथा ' चोदना भूतं भवन्तं भविष्यन्तं सूक्ष्मं व्यवहितं विप्रकृष्टमित्येवं जातीयकमर्थं शक्नोत्यवगमयितुं नान्यत्किञ्चनेन्द्रियमि 'त्यादिवचनस्य नैरर्थक्यं स्यात् । न वाऽन्योन्याश्रयः, यथा हि उपलब्धिलक्षणप्राप्ते सन्निहितदेशादावपरानुपलब्धेरपरमत्र नास्तीतीदानींतनानामियत्तानिश्चयस्तथा सर्वज्ञस्यापि सकलपदार्थग्रहणस्वशक्तिपरिच्छेदादियत्तानिश्चयसम्भवात्, अन्यथा घटादीनामपि क्वचित्प्रदेशेऽभावनिश्चयेऽन्यः 5 प्रकारासम्भवेन सकलव्यवहारविलोपप्रसङ्गः, तदेवं सकलपदार्थज्ञत्व सिद्धौ यावदुपयोगि तावदसौ जानातीत्याद्यपि निरस्तम् । ननु कथमतीतानागतवस्तुग्रहणम्, अतीतादीनां स्वरूपासम्भवात् । असत्स्वरूपग्रहणे च न तैमिरिकज्ञानवत्प्रमाणत्वं स्यात्, यदि त्वतीतादिकमपि वस्तु वर्त्तते तदाऽतीतादित्वादेरभावात्सर्वज्ञत्र्य व्यवहारोच्छेदः दः । न च प्रतिपाद्यापेक्षया तस्याभाव इति युक्तम्, विद्यमानस्यैवापेक्षया तदैवाविद्यमानत्वासम्भवात् । न चानुपलब्ध्याऽविद्य- 10 मानतेति वाच्यम्, तर्ह्यनुपलब्धेरेव सिद्धेः, न हि तावताऽविद्यमानत्वमपि सिद्ध्यति, एकस्याभावेऽपरस्याप्यभावाङ्गीकारेऽतिप्रसङ्गात् । न चासाव विद्यमानत्वेन तस्य प्रतिभातीत्यविद्यमानतेति वाच्यम्, असद्विकल्पसम्भवेन तस्य भ्रान्तत्वापत्तेः, असद्विकल्पस्य विषयी - करणेन च सर्वज्ञोऽपि भ्रान्त एव स्यात् । न च विकल्पोऽपि स्वरूपेऽभ्रान्त एव तस्य वेदनश्च सर्वज्ञज्ञानमभ्रान्तमिति वाच्यम्, तथा सति केवलं स्वरूपसाक्षात्करणादतीताद्य- 15 विद्यमान साक्षात्कारासम्भवात् । एवञ्चातीतानागतपदार्थाभावात्तत्साक्षात्करणासम्भवान्न तद्रहणात् सर्वज्ञः । स्वरूपमात्र संवेदने च तन्मात्रस्यैव विद्यमानतया तद्वेदनेऽद्वैतवेदनान सर्वज्ञव्यवहारः तद्भावे वा सर्वः सर्ववित् स्यात् । किञ्च पदार्थानामतीतानागतत्वं यदि अतीतानागतकालसम्बन्धित्वादुच्यते तर्हि कालस्यातीतानागतत्वं अपरस्मादतीतानागतकालसम्बन्धात्तनवस्था भवेत्, यद्यतीतानागतपदार्थक्रियासम्बन्धात्कालस्य तथात्वमुच्यते तदापि 20 पदार्थक्रियाणां तथात्वेऽपरापेक्षयाऽनवस्था । स्वरूपत एव कालस्यातीतानागतत्वे च पदार्थानामपि स्वत एव तथात्वसम्भवात् अतीतानागतकालसम्बन्धात्तथेत्ययुक्तम्, तथात्वे तु पदार्थस्वरूपस्य तस्यास्मदादिज्ञानेऽपि प्रतिभासनान्नास्मदादिभ्यः तादृशपदार्थग्राहित्वेन सर्वज्ञस्य कश्चिद्विशेषः इति चेदुच्यते, अतीतादेरसत्त्वासम्भव इति यदि हि तस्यातीतादिकालसम्बन्धित्वेनासत्त्वमुच्यते तन्न युक्तं वर्त्तमानकालसम्बन्धित्वेन वर्त्तमानपदार्थस्येव 25 तत्कालसम्बन्धितया तस्यापि सत्त्वात् । न चातीतादेः कालस्याभावोऽनवस्थाप्रसङ्गादिति वाच्यम्, अपरातीतादिकालसम्बन्धित्वात् पदार्थस्यातीतादित्वाद्वा कालस्यातीतादित्वमित्यनभ्युपगमात् । किन्तु स्वरूपत एवातीतादिसमयस्यातीतादित्वम्, अनुभूतवर्त्तमानत्वो
४
"Aho Shrutgyanam"
१५ ।
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वलोपाने
[ चतुर्य हि समयोऽतीत उच्यते अनुभविष्यद्वर्तमानत्ववानागतः, तत्सम्बन्धित्यात् पदार्थस्यातीतानागतत्वे अविरुद्ध एव । एकपदार्थधर्मस्यान्यत्रासञ्जयितुमशक्यत्वादेव च कालस्य स्वरूपेणैव तथात्वे पदार्थानामपि तथा भवत्वित्याशङ्काया अयोगः, अन्यथा निम्बादेस्तिक्तता
गुडादावप्यासञ्जनीया स्यात् । भवतु वाऽतीतादित्वं पदार्थधर्मस्तथापि नास्माकमभ्युपग5 मक्षतिः, विशिष्टपदार्थ परिणामस्येवातीतादिकालत्वेनेष्ठत्वात् , स्मरणविषयत्वं हि पदार्थस्या
तीतत्वं, अनुभवविषयत्वं वर्त्तमानत्वं स्थिरावस्थादर्शनलिङ्गबलोत्पद्यमान — कालान्तरस्थाय्ययं पदार्थ' इत्यनुमानविषयत्वमनागतकालत्वमुच्यते, तस्मादतीतादिकालस्य सत्त्वान्न तत्काल. सम्बन्धित्वेनातीतादेः पदार्थस्यासत्त्वम् । वर्तमानकालसम्बन्धित्वेन त्वतीतादेरसत्वाभिधा
नमस्माकमपीष्टमेव, न ह्यतीतकालसम्बन्धित्वसत्त्वमेवैतज्ज्ञानकालसम्बन्धित्वमस्माभिरभ्युप10 गम्यते, न वैतत्कालसम्बन्धित्वेनासत्त्वे स्वकालसम्बन्धित्वेनाप्यतीतादेरसत्त्वं भवति, अन्य
थैतत्कालसम्बन्धित्वस्याप्यतीतादिकालसम्बन्धित्वेनासत्त्वात्सर्वाभावः स्यादिति सर्वव्यवहारोच्छेदः स्यात् । न चातीतादेः सत्त्वेऽपि न सर्वज्ञज्ञाने तस्य प्रतिभासः, तज्ज्ञानकाले सस्यासन्निहितत्वात् , सन्निहितत्वे च तज्ज्ञानावभासिन इव वर्तमानकालसम्बन्धिनोऽतीता
देरपि वर्तमानकालसम्बन्धित्वप्राप्तः, न हि वर्तमानस्यापि सन्निहितत्वेन तत्कालज्ञानप्रति15 भासित्वं मुक्त्वाऽन्यद्वर्तमानकालसम्बन्धित्वम् , एवमतीतादेस्तज्ज्ञानावभासित्वे वर्तमान
त्वमेवेति वर्तमानमात्रपदार्थज्ञानवानस्मदादिवन्न सर्वज्ञः स्यात् , अतीतादेः तज्ज्ञानकालेऽसन्निहितत्वे तु तज्ज्ञाने न प्रतिभासः प्रतिभासे वा स्वज्ञान सम्बन्धित्वेन तस्य ग्रहणात्तज्ज्ञानस्य विपरीतख्यातिरूपताप्रसक्तिरिति वाच्यम् , तज्ज्ञानेऽतीतादिकालपदार्थस्या
तीतादिकालसम्बन्धित्वेनैव प्रतिभासनात्त स्यार्थस्य वर्तमानकालसम्बन्धित्वाभावात् , यथा 20 सत्यस्वप्नज्ञानेऽस्मदादीनामसन्निहितकालोऽप्यर्थः प्रतिभाति न चासन्निहितस्य तस्यातीतादि
कालसम्बन्धिनो वर्तमानकालसम्बन्धित्वम् , नापि स्वकालसम्बन्धित्वेन सत्यस्वप्नज्ञाने तस्य प्रतिभासनात्तद्राहिणो ज्ञानस्य विपरीतख्यातित्वम , यत्र यन्यदेशकालोऽर्थोऽन्यदेशकालसम्बन्धित्वेनैव प्रतिभाति सा विपरीतख्यातिः। अत्र त्वतीतादिकालसम्बन्धी अतीतादिकालस
म्बन्धित्वेनैव प्रतिभातीति न तत्प्रतिभासिनोऽर्थस्य तत्कालसम्बन्धित्वेन वर्तमानत्वम् , नापि 25 तद्राहिणो विज्ञानस्य विपरीतख्यातित्वम् । अविसंवादवतोऽपि च ज्ञानस्याविसंवादविषये
विप्रतिपत्त्यभ्युपगमे संवेदनमात्रेऽपि विप्रतिपत्तिसद्भावादतिसूक्ष्मेक्षिकया तस्यापि तत्स्व
१ सर्वज्ञो ह्यतीतादेः स्वेनैव रूपेण प्रतिपद्यते, नैतावता तज्ज्ञानस्त्र प्रत्यक्षतानुपपत्तिः, परिस्फुटत. याऽर्थस्य ग्राहकत्वात् , परिस्फुटतयाऽर्थस्य प्रतिभास एवं हि प्रत्यक्षलक्षणम्, स चेदतीतादेयर्थस्यास्ति कथं न तद्वाहकज्ञानस्य प्रत्यक्षतेति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
सर्वशसाधनम् । रूपत्वासम्भवात् सर्वशून्यताप्रसङ्गात्सत्यस्वप्नज्ञानेऽतीताद्यर्थप्रतिभासे समानमेव दूषणमिति न वक्तुं शक्यम् । यथा वा सकलशास्त्रार्थापरिज्ञानेऽपि व्यवहारिणा सकलशास्त्रज्ञः कश्चि. निश्चीयते तथा केनचित् सकलपदार्थापरिज्ञानेऽपि सर्वज्ञत्वेन कस्यचिन्निश्चयीकरणे बाधकाभाव एव, अन्यथा सकलपदार्थापरिज्ञानेऽपि कथं युष्माभिरपि जैमिनिरन्यो वा वेदार्थज्ञत्वेन निश्चीयते तस्मात् सर्वज्ञसत्त्वेऽपि तत्कालेऽप्यसौ नासर्वातुं शक्यत इत्यादिजल्पन- 5 मल्पमेव । ननु सर्वज्ञज्ञानं प्रतिनियतचक्षुरादिजनितं किं धर्मादिग्राहकमुताभ्यासजनितं आहोस्वित् शब्दजनितं किं वाऽनुमानप्रभावितम् । नाद्यः प्रतिनियतरूपादिविषयस्य चक्षुरादेर्धर्मादिग्राहकत्वासम्भवात् । न द्वितीयः, अभ्यासो हि प्रतिनियते शिल्पकलादौ प्रतिनियतोपदेशात् सम्भाव्यते न च सर्वपदार्थविषयोपदेशसम्भवः, न था सर्वपदार्थविषयानुपदेश. ज्ञानसम्भवः येन तज्ज्ञानाभ्यासात्सकलज्ञानप्राप्तिः स्यात् सम्भवे वा सकलपदार्थविषयज्ञा- 10 नस्य सिद्धत्वेनाभ्यासप्रयासवैयर्थ्यात् । नापि तृतीयः पक्षः, शब्दस्य तत्प्रणीतत्वेन प्रामाण्ये सर्वपदार्थज्ञानसम्भवः, तत्सम्भवे च सर्वज्ञस्य तथाभूतशब्दप्रणेतृत्वमित्यन्योऽन्याश्र. यात् । नान्त्यः कल्पः धर्मादिग्राहकत्वेनाभ्युपगम्यमानस्य हेतोस्तेन सह सम्बन्धासिद्धेः, धर्मादेरतीन्द्रियत्वात् । अस्पष्टत्वेनानुमानस्य तज्जनितज्ञानस्यावैशद्यात्तेन सर्वज्ञायोगाच्च । न चानुमानज्ञानमविशदमपि पुनः पुनर्भाव्यमानमभ्यासबलादनक्षजस्यापि ज्ञानस्य कामशोकभयो- 15 न्मादचौरस्वप्नायुपप्लुतस्य वैशद्यमिव भावनाप्रकर्षपर्यन्ते योगिज्ञानरूपं सद्वैशद्यभाग् भवतीति वाच्यम् , तज्ज्ञानवदतीन्द्रियार्थविद्विज्ञानस्थाप्युपप्लुतत्वापत्तेः । न च रजोनीहाराद्यावरणावृतवृक्षादिदर्शनमविशदमपि तदावरणापाये विशदमिव रागाद्यावारकाणां विज्ञानावैशद्यहेतूनामपाये सर्वज्ञज्ञानं विशदतामनुभविष्यतीति वाच्यम् , रागादीनामावरणत्वासिद्धेः, कुड्यादीनामेव ह्यावारकत्वं लोके प्रसिद्धं न रागादीनामिति चेन्मैवम् , चक्षुरादिज्ञानस्य धर्मादि. 20 ग्राहकत्वेऽविरोधात् , सर्वदा हि पदार्थजनकत्वेन द्रव्यगुणकर्मजन्यत्वेन च धर्मादेः सर्वपदार्थविशेषणतयाऽतीतातीन्द्रियकालादेरिव विशेष्यविशेषणग्रहणप्रवृत्तचक्षुरादिना ग्रहणं सम्भवत्येव, मन्त्रादिद्वारेण कालविप्रकृष्टार्थग्राहकं यथा चक्षुर्भवति तथैव कस्यचित्पुरुषविशेषस्य पुण्यादिसंस्कृतं चक्षुरादिकं धर्मादेहिक भविष्यतीति न कश्चिद्विरोधः । उत्पादव्ययध्रौव्यं सदित्यादेः सामान्यतः सकलपदार्थविषयोपदेशस्य सम्भवेनाभ्यासपक्षेऽपि दोषा- 25 भावः, अनुमानादिप्रवर्तनद्वारेणैतदर्थाभ्यासे सकलविषयाभ्यास सम्भवात् । न चाभ्यासवैयर्थ्यम् , सामान्यविषयत्वेनास्पष्टरूपस्यैव ज्ञानस्य भावात् , अभ्यासजन्यस्य च सकलपदा
१ विषयापरिज्ञाने विषयिणोऽप्परिज्ञानाभ्युपगमे असकलवेदार्थविदा कथं जैमिन्यादेः सकलवेदार्थपरिज्ञाननिश्चयः स्यात् , तदनिश्चये च कथं तद्व्याख्यातार्थाश्रयणादग्निहोत्रादावनुष्ठाने प्रवृत्तिर्भवेदिति भावः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ चतुर्थ
सम्मतितत्वसोपाने थंगतविशेषविषयत्वेन स्पष्टत्वात् । शब्दज्ञानजज्ञानपक्षेऽपि नान्योऽन्याश्रयः, अन्यान्यसर्वज्ञप्रणीतागमप्रभवत्वेन तदसम्भवात् , अनवस्था तु इष्यत एव, आगमसर्वज्ञपरम्पराया अ. नादित्वात् । स्वविषयग्रहणयोग्यज्ञानस्य तद्विषयाग्राहकत्वं विशिष्टद्रव्यसम्बन्धपूर्वकम् , यथा पीतहृत्पूरपुरुषज्ञानस्य, न गृह्णाति च सर्वमनेकान्तात्मकमिति सामान्यविषयं ज्ञानं तद्गत5 निखिलविशेषामिति पौगालिकातीन्द्रियधर्मादिसाधकहेतुसम्भवेन तज्ज्ञानस्य लिङ्गजत्वेऽपि
न क्षतिः । न च भावनाबलात्तज्ज्ञानवैशये कामादिविप्लुतविशदज्ञानवत इवासर्वज्ञत्वं शयम , भावनाबलाज्ज्ञान वैशद्यमनुभवतीत्येतावन्मात्रेण दृष्टान्तस्योपात्तत्वात सकलदृष्टान्त. धर्माणां साध्यधर्मिण्यासञ्जनायोगात्, अन्यथा सकलानुमानोच्छेदप्रसङ्गात् , न हनुमान
गृहीतार्थस्य भावनाबलात् प्रतिभासिन्यभ्यासजन्ये ज्ञाने वैशद्यमनुभवतो वैपरीत्यं सम्भवति, 10 येन तज्ज्ञानं कामाद्युपप्लुतज्ञानमिवोपप्लुतं स्यात् । अन्वयव्यतिरेकाभ्याञ्च कुड्यादीनाम
प्यावारकत्वं न सम्भवति, सत्यस्वप्नप्रतिभासस्य हि अर्थग्रहणे न कुड्यादीनामावारकत्वम , निश्छिद्रापवारकमध्यस्थितेनापि भाव्यतीन्द्रियार्थस्यान्तरावरणाभावे प्रमाणान्तरसंवादिन उपलम्भात् , कुड्यादीनां त्वावरणत्वे तद्दर्शनमसम्भव्येव स्यात, तथाप्रतिभासेनादृष्टार्थेऽपि
कुझ्यादीन नावारकत्वम् । न च रागादीनां कथमात्यन्तिकः क्षयः, कथं वाऽविशदं ज्ञानम. 15 भ्यस्यमानमपि लङ्घनोदकतापादिवत् प्रकृष्टप्रकर्षावस्थायां वैशद्यञ्चावाप्नोतीति वाच्यम् ,
रागादीनां स्वरूपज्ञाने कस्या अप्यनुपपत्तेरभावात् , ज्ञानावरणहेतुत्वेन हि रागादीनामावा
रकत्वम् , तत्सद्भावे प्रबलप्रमाणनिश्चितस्य सर्वज्ञज्ञानस्याभावप्रसङ्गादनित्यत्वम् , अत एव ' च नाकस्मिकत्वं तस्य, मिथ्याज्ञानश्च तस्योत्पादकम् , न च मिथ्याज्ञानस्य नित्यत्वम् ,
तत्सद्भावे रागादीनां सद्भावेन तदावृतत्वात्सर्वज्ञज्ञानस्याभावप्रसङ्गात, आकस्मिकत्वे तु 20 तस्य कारणमन्तरेणापि प्रवृत्तेः रागादीनामपि प्रवृत्तौ सर्वज्ञज्ञानाभावप्रसङ्गतादवस्थ्यात्,
अहेतुकस्य मिथ्याज्ञानस्य देशकालपुरुषप्रतिनियमाभावेन भ्रान्ताभ्रान्तविभागाभावप्रसङ्गाश्च । नापि तत्प्रतिपक्षभूतोपायस्यापरिज्ञानम् , मिथ्यात्वविपक्षतया सम्यग्ज्ञानस्य निश्चितत्वात् , तदुत्कर्षे च मिध्याज्ञानस्यात्यन्तं क्षयात् । तथा च यदुत्कर्षतारतम्याद्यस्यापचयतारतम्यं तस्य विपक्षप्रकर्षावस्थायामात्यन्तिकक्षयः यथोष्णस्पर्शस्य प्रकर्षावस्थायां
25 १ अयं भाव: यद्यतो देशतः क्षीयमाणं समुपलभ्यते तत्ततः परमप्रकर्षावस्थाजायमानसर्वप्रक्षयम् , यथा
चिकित्सावाय्वादिभ्यो रोगमेघादि, समुपलभ्यते च देशतः क्षीयमानमावरणं सम्यग्दर्शनादिभ्य इति । यत्र हि आवरणविरोधिसम्यग्दर्शनादिपरमप्रकर्षसद्धावस्तत्र तदत्यन्तनिवृत्तिसद्भाव आवश्यकः यथा चक्षुषि तिमिरादि, आवरणविरोधिसम्यग्दर्शनादिपरमप्रकर्षश्च कचिदात्मनि, यथा' कस्यचिच्चक्षुषि तिमिरादेरत्यन्तनिवृत्तिमत्त्वप्रसिद्धः तद्विरोधिविशिष्टा जनादिपरमप्रकर्षसद्धावसिद्धिश्च निर्विवादः सम्यग्दर्शनादेरावरणविरोधित्वञ्च तत्प्रकर्षे तदपकर्षदर्शनात् , यथोष्णस्पर्शः शीतस्पर्शस्येति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
परलोकव्यवस्थापनम् । तथाविधशीतस्पर्शस्यात्यन्तिकः क्षयः, सम्यग्ज्ञानोपचयतारतम्यश्चानुविधत्ते मिथ्याज्ञानापच. यतारतम्यमिति तदुत्कर्षेऽस्यात्यन्तिकक्षयसद्भावान्मिथ्याज्ञानकार्यरागाद्यनुत्पत्तेरावरणाभावः सिद्ध इति, रागादिविपभभूतवैराग्याभ्यासाद्वा रागादीनां निर्मूलतः भय इति कथं नावरणाभाव इति । तथा च सर्वज्ञावेदकप्रमाणसद्भावाद्वाधकप्रमाणविरहाच सर्वज्ञसिद्धौ जिनानां शासनमिति विशेषणात्सर्वज्ञविशेषसिद्धिः, इतरकपिलादिप्रणीतसिद्धान्तानां दृष्टेष्ट- 5 विषये विरोधात् । अतः स्थितमेतजिनशासनं तत्त्वादेव निश्चितप्रामाण्यमिति ॥ इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कार श्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य
सम्मतितत्त्वसोपानस्य सर्वसाधनं नाम तुर्य सोपानम् ॥
अथ परलोकव्यवस्थापनम् । इत्थं सर्वज्ञसिद्धौ स न तावत्कश्चिदतिरिक्तो जीवेभ्यः, न वा कश्चित्स्वभावत एव रागादिक्लेशरहितोऽपि तु स भवजिन एवेति परलोकसाधनाथ नैयायिकाद्यभिप्रेतेश्वरनिरसनार्थश्च भवजिनानामित्युक्तम् । ननु भवेति विशेषणेन नारकतिर्यनरामररूपपरिणतिस्वभावतया भवन्ति उत्पद्यन्तेऽस्मिन्निति प्रतिपादितं तच्चायुक्तं परलोकस्यास्तित्वे मानाभावात , तथाहि 15 तदभ्युपगन्तृभिः प्रत्यक्षमनुमानमागमो वा तत्र प्रमाणमभिधानीयम् , तश्च न सम्भवति, परलोकप्रतिपादकत्वेन प्रत्यक्षस्याप्रवृत्तेः, तस्य सन्निहितप्रतिनियतरूपादिविषयत्वात् , योगिन एवाप्रसिद्ध्या तत्प्रत्यक्ष स्याप्यसम्भवात् प्रत्यक्षाप्रवृत्तौ च तत्पूर्वकानुमानस्याप्यप्रवृत्तेः । सामान्यतो दृष्टस्यापि प्रतिपन्न लिङ्गप्रभवत्वेन तल्लिने तत एव प्रत्यक्षतोऽनवस्थानाचानुमानतो व्याप्तिप्रतिपत्तेरसम्भवात् , अस्मान् प्रति तस्य प्रमाणाभासवदनिश्चितार्थप्रतिपादकत्वेन 20 प्रमाणत्वासिद्धेः, विषयविचारेणापि अनुमानस्य प्रामाण्यायोगाच्च । तथाहि धर्मस्य धर्मिणः स्वतन्त्रतयोभयस्य वा तेन साधने सिद्धसाध्यता स्यात् , अतो विशेषणविशेष्यभावः साध्यः, विशिष्टप्रमेयविपयप्रमाजनकं हि प्रमाणं प्रमाणभावमश्नुते, इतरेतरावच्छिन्नश्च समुदायोऽत्र प्रमेयः, तदपेक्षया च पक्षधर्मत्वादीनां रूपाणामप्रसिद्धिः, न हि हेतुः समुदायधर्मः, न वा समुदायेन हेतोरन्वयो व्यतिरेको वा, केवलं धर्म्यपेक्षया पक्षधर्मत्वे धर्मापेक्षया चान्वये 25 व्यतिरेके वा प्रमाणस्य गौणता स्यात् । नापि एकदेशाश्रयेण त्रैरूप्यं युक्तं, व्याप्त्यसिद्धेः, - १ अयं भावः, अनुमानं तावन्न प्रमाणम् , गौणत्वात् , पक्षधर्मत्वं हि तज्जन कस्य हेतोः स्वरूपं पक्षश्च धर्मधर्मिसमुदायात्मा, तदनिश्चये कथं तद्धर्मताया हेतौ निश्चयः, तनिश्चये चानुमानं व्यर्थम् । ततोऽवश्यं पक्षधर्मव्यवहारसिद्धये धर्मधर्मिसमुदाय रूडोऽपि पक्षशब्दस्तदेकदेशे धर्मिण्युरचरणीयः, तस्मादित्थं पक्षस्य गौणत्वं तद्वौणत्वे च हेतोरपि गौणता तद्धर्मत्वात् , तजन्यत्वेनानुमानमपि गौणमिति न प्रमाणं गौणत्वादिति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ पञ्चम सत्तामात्रेण हि नाविनाभावो गमकोऽतिप्रसङ्गात् किन्त्ववगत एव, स चाविनाभावो निखिलसपक्षविपक्षाप्रत्यक्षीकरणे दुर्विज्ञेयः । न च भूयोदर्शनतस्तदवगमः, सहस्रशोऽपि दृष्टसाहचर्यस्य व्यभिचारात् , ततोऽप्रमाणमनुमान नातीन्द्रियपरलोकसद्भावप्रतिपादकम् । न च
जन्मेदं पूर्वजन्मान्तरमन्तरेण न युक्तमिति जन्मान्तरलक्षणपरलोकसिद्धिरिति वाच्यम् , यतो 5 यदीयमापत्तिस्तदा तल्लक्षणाभावान्न परलोकसिद्धिः, अस्य जन्मनो जन्मान्तरमन्तरेणानुपपत्तेरभावात् , मातापितृसामग्रीमात्रेण तस्योपपत्तेः । न चागमादपि परलोकसिद्धिः, तस्य प्रामाण्यासिद्धेः । न चाप्रमाणसिद्धं परलोकादिकमभ्युपगन्तुं युक्तम् , तदभावस्यापि तथाऽभ्युपगमप्रसन्नात् । न च भवतः परलोकनास्तित्वे किं प्रमाणमिति शङ्कयम् , परोपन्यस्तप्रमाणप
यनुयोगमात्रस्यैवास्माभिः क्रियमाणत्वादिति चेत् उच्यते, यत्कार्य तत्कार्यान्तरोद्भूतम् , यथा 10 पटादिलक्षणं कार्यम् , कार्यश्चेदं जन्मेति परलोकसिद्धिः न च प्रत्यक्षाभावेऽनुमानं कथं
प्रवर्तत इति वाच्यम् , प्रत्यक्षेण सम्बन्धग्रहणपूर्व परोक्षे पावकादौ यथाऽनुमानप्रवृत्तिस्तथा परलोकसाधनेऽपि तस्य प्रवृत्तेः । न चेहजन्मनः कार्यत्वमसिद्धम् , अकार्यत्वे हेतुनिरपेक्षतया नित्यसत्वासत्त्वप्रसङ्गात् । न च कादाचित्कत्वं पदार्थानां स्वभावत एव भविष्यति, प्रत्यक्षतः
कार्यकारणभावस्यैवासिद्ध्या तस्य कार्यकारणभावपूर्वकत्वस्य प्रत्यक्षतोऽनुपलब्धेरिति वाच्य. 15 म्, तथा सति सकलव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् , बाह्येनाप्यर्थेन सह कार्यकारणभावस्यासिद्ध्या
स्वसंवेदनमात्रत्वादद्वैतम् , विचारतस्तस्याप्यभावेन सर्वशून्यत्वं वा स्यात् । अतः आत्मनो बाह्यार्थप्रतिबद्धत्वं प्रत्यक्षतः प्रतीयत एव, अन्यथा इहलोकस्याप्यप्रसिद्धेः, प्रत्यक्षतस्तजन्यस्वभावत्वानवगमे तस्य तद्वाहकत्वासम्भवात, यथा चेहलोकसाधनार्थ स्वार्थेन सहात्मनः प्रति
बन्धसाधकं प्रत्यक्षमङ्गीकर्तव्यम् , तथा परलोकसाधनार्थमपि तदेव साधनमिति सिद्धः पर20 लोकोऽनुमानतः, यथा च बाह्यार्थप्रतिबद्धत्वं प्रत्यक्षस्य कादाचित्कत्वेन साध्यते धूमस्यापि च
वहिप्रतिबद्धत्वम् , तथा इहजन्मनोऽपि कादाचित्कत्वेन जन्मान्तरप्रतिबद्धत्वमपि । ततोऽनलबाह्यार्थवत् परलोकेऽपि सिद्धमनुमानम् । न चेहजन्मादिभूतमातापितृसामग्रीमात्रादप्युत्पत्तेः कादाचित्कत्वं युक्तमेवेहजन्मन इति वाच्यम् , प्रदेशा दिसामग्रीविशेषादेव धूमादेः सम
नन्तरप्रत्ययमात्रसामग्रीविशेषादेव प्रत्यक्षसंवेदनस्य च कादाचित्कत्वाद्वहिबाह्यार्थप्रतीत्य25 सिया सकलव्यवहाराभावप्रसङ्गात् । यदि अन्यथाऽसम्भविन आकारविशेषादेवानलबा
ह्यार्थसिद्धिरित्युच्यते तर्हि प्रज्ञामेधाद्याकारविशेषादेवेहजन्मनोऽपि मातापितृशरीरव्यतिरिक्तनिजजन्मान्तरपूर्वकत्व सिद्धिः । यथा च तैमिरिकादिज्ञानव्यावृत्त आकारविशेष एवायं प्रत्यक्षस्य बाह्यार्थमन्तरेण न सम्भवतीति निश्चीयते, अन्यथा बाह्यार्थासिद्ध्या ज्ञानाद्वैतप्रसजात्, तथेहजन्मादिभूतप्रज्ञाविशेषात् इहजन्मविशेषाकारो निजजन्मान्तरप्रतिबद्ध इति
"Aho Shrutgyanam"
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
परलोकव्यवस्थापनम् । अनुमानेन निश्चीयते । न चैवं विधविषयेऽनुमानमितरेतराश्रयदोषान्न प्रवर्तत इति वक्तव्यम् , तथा सति सर्वभेदाभावात् व्यवहारोच्छेदात् , अतो तदुच्छेदमनभ्युपगच्छता व्यवहाराथिनाऽवश्यमनुमानमभ्युपगन्तव्यम् । न वाऽनुमानपूर्वकत्वेऽनवस्थेति प्रतिबन्धाग्रह इति शङ्कयम् , उक्तहेतोः व्याप्तिप्रसाधनाय केषांचिन्मतेन निर्विकल्पकस्य, अन्येषां तु चक्षुरादि. करणव्यापारजन्यस्य सविकल्पकस्य, अपरेषां मानसप्रत्यक्षस्य, केषाश्चिद् व्यावृत्तिग्रहणो. 5 पयोगिज्ञानस्य, अन्येषां प्रत्यक्षानुपलम्भबलोद्भूतालिङ्गजोहाख्यस्य परोक्षस्य प्रमाणत्वेन प्रवृत्तेः । न चास्मान् प्रत्यनुमानं न प्रमाणमिति वाच्यम् , अनुमानमात्रस्य प्रतिषेधासम्भवात्, अन्यथा लोकव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् , प्रतियन्ति हि कोविदाः कस्यचिदर्थस्य दर्शने नियमेन किश्चिदर्थान्तरं न तु सर्वस्मात् सर्वस्यावगमः, अतः किञ्चिद् दृष्टा कस्यचिदवगमे निमित्तं कल्पनीयम , तच्च निमित्तं व्याप्तिरेव तदवगमश्च पूर्वोक्तप्रमाणादेव । यदि तन्निमित्ता । व्याप्ति भ्युपगम्यते तदा कथं न सर्वस्मात्सर्वप्रतिपत्तिः । न च परलोकिन आत्मनोऽ भावात् परलोकाभावः, न ह्यनाधनन्त आत्मा प्रत्यक्षेण सिद्धः, अनुमानेन चेदन्योन्याश्रय इति वाच्यम्, शरीरेन्द्रियविषयव्यतिरिक्तस्यात्मनोऽहंप्रत्यय प्रत्यक्षेणोपलम्भात्, तस्य च स्वसंवेदनप्रत्यक्षग्राह्यत्वात् । उपसंहृतसकलेन्द्रियव्यापारस्य हि अन्धकारस्थस्य च अहमिति ज्ञानं सर्वप्राणिनामुपजायमानं स्वसंविदितमनुभूयते तत्र च शरीराधनवभासेऽपि तद्वयति- 1 रिक्तमात्मस्वरूपं प्रतिभाति । न चैतज्ज्ञानमपह्रोतुं शक्यम , सर्वानुभवापलापप्रसङ्गात् , अनुभूयमानस्याप्यपलापात् । न चेदं नोत्पद्यते, कादाचित्क्रत्वविरोधात् । न च बहिरिन्द्रियव्यापारप्रभवम् , तद्व्यापाराभावेऽप्युपजायमानत्वात् । नापि शब्दलिङ्गादिनिमित्तोद्भूतम् , तदभावेऽप्युत्पत्तिदर्शनात् । न चेदं बाध्यत्वेनाप्रमाणम्, तत्र बाधकसद्धावस्यासिद्धेः । तथा कदाचिद् बाह्येन्द्रियव्यापारकालेऽपि यदा घटमहं जानामीति विषयमवगच्छति तदा स्वा-2 त्मानमपि, कर्मतया विषयस्य कर्तृतयाऽऽत्मनश्चावभासनात् । न च शरीरादीनामेव ज्ञातत्वम्, घटादिविषयस्येव प्रतीतिकर्मतया शरीरादेः प्रतिभासनात्, 'मम घटादयः, अहं घटादीनां ज्ञातेति प्रतीतिवत् ' मम शरीरादयः अहं शरीरादीनां ज्ञाते'ति प्रतीतेः । न वा ज्ञातुरप्रतिभासनम् , तदप्रतिभासे · ममैते भावाः प्रतिभान्ति नान्यस्ये ' त्येवं प्रतिभासाभावप्रसङ्गात् । तस्माल्लिङ्गायनपेक्षस्याऽऽत्मावभासस्य सद्भावात्स कथं न प्रत्यक्षप्रसिद्धः । 2 न चात्मावभासस्येन्द्रियव्यापाराजन्यत्वेन न प्रत्यक्षतेति वाच्यम् , इन्द्रियजन्यमेव प्रत्यक्षमित्यनभ्युपगमात्, इन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तं यत्र यद्विशदं ज्ञानं तत्तत्र प्रत्यक्षमित्यभ्युपगमाच्च । न च शरीरसामानाधिकरण्येन 'कृशोऽहं स्थूलोऽह' मिति ज्ञानस्य भावाच्छरीरमेवाईप्रत्ययविषयो नात्मेति वाच्यम् , चक्षुरादीन्द्रियव्यापाराभावेन शरीरस्याग्रहणेऽपि अहमिति
"Aho Shrutgyanam"
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
। ३२ ।
सम्मतितत्त्व सोपाने
[ पञ्चमं
प्रत्ययस्य सुखादिसमानाधिकरणत्वेन स्फुटप्रतिभासविषयतयोत्पत्तेः । न हि कृशोऽहमिति प्रत्ययस्य भ्रान्तित्वे ज्ञानवानमिति प्रत्ययस्यापि भ्रान्तत्वं युक्तमन्यथाऽग्निर्माणवक इत्यादापचरितविषयस्थाग्निप्रत्ययस्य माणवके भ्रान्तत्वेऽग्नावपि तत्प्रत्ययस्योपचरितत्वेन भ्रान्तत्वं स्यात् । न च तत्र पाटव पिङ्गलत्वादिलक्षणस्योपचारनिमित्तस्य सत्त्वेनोपचरितप्रत्ययसम्भवेऽ 5 पि प्रकृते तथाविधनिमित्ताभावान्न तथाप्रत्यय इति वाच्यम्, संसार्यात्मनः शरीराद्युपकृतत्वेन तदनुबद्धस्योपभोगाश्रयत्वेनोपभोगकर्तृत्वस्यात्राप्युपचारनिमित्तस्य सत्त्वात् । दृष्टश्व शरीरादिव्यतिरिक्तेऽप्यत्यन्तोपकार के स्वभृत्यादावुपचरितप्रत्ययस्तन्निमित्तः योऽयं भृत्यः सोऽहमिति । न च सुखादिसामानाधिकरण्येनोपजायमानस्यैवाहम्प्रत्ययस्योपचरितविषयति वाच्यम्, अग्नावग्निप्रत्यययदबाधितत्वेनास्थलद्रूपत्वेन चात्र मुख्यत्वात् गौरत्वादेस्तु पुद्गल10 धर्मत्वेन बाह्येन्द्रियग्राह्यतयाऽन्तर्मुखाकारानिन्द्रियां प्रत्ययविषयत्वासम्भवात् । न वा गौरत्वाद्याश्रयशरीरादेः प्रतिक्षणविशरारुत्वेनाभ्युपगमविषयस्य ' य एवाहं प्राङ् मित्रं दृष्टवान् स एवाहं वर्षादिव्यवधानेन स्पृशामी 'ति स्थिरालम्बनत्वेनानुभूयमानप्रत्ययविषयत्वं सम्भवति, अन्यथा रूपविषयकत्वेनानुभूयमानस्य तस्य रसाद्यालम्बनं स्यात् । नापि सुखादिविवर्त्तात्मकास्मालम्बनत्वे किश्चिद्बाधकमस्ति, नापि च तत्र तस्य स्खलद्रूपता, तस्मादबाधितारखलपाहू15 प्रत्ययप्रास्यत्वादात्मनो नासिद्धिः । न चात्मन एकत्वे सिद्धे तत्प्रतिबद्धोऽनुसन्धानप्रत्ययः, तत्सिद्धौ च ततस्तस्यैकत्वमित्यन्योऽन्याश्रय इति वाच्यम्, य एवाहं घटमद्राक्षं स एवेदानीं तं स्पृशामीति प्रत्ययात् प्रत्यभिज्ञास्वरूपादात्मन एकत्वसिद्धेः । ननु किं प्रत्यभिज्ञायामात्मनो द्रष्टृता स्पष्टृतानुप्रवेशेन प्रतिभासते, अननुप्रवेशेन वा आये स्पष्टृतैव स्यात्, द्रष्टृतायास्तत्रानुप्रवेशात् तथा चाहं द्रष्टां स्पृशामीत्युभयावभास्येकं प्रत्यभिज्ञानं न स्यात्, द्वितीयेप्येकं 20 प्रत्यभिज्ञानं न स्यात्, दर्शनस्पर्शनावभासयोर्भेदात्, तथाप्येकत्वे घटपटप्रतिभासयोरप्येकत्वं
स्यात् । न च प्रतिभासभेदेऽपि तद्विषयस्यात्मनोऽभेद इति वक्तुं शक्यम्, अभेदासिद्धेः, प्रतिभासभेदात् । न च स्वतोऽभेदः, तस्याद्यापि विवादविषयत्वात् । न च दर्शनस्पर्शनावस्थयोर्भेदेऽपि चिद्रूपस्यावस्थातुरभिन्नत्वान्न दोष इति वाच्यम्, दर्शनावस्थाप्रतिभासकाले तत्सम्बद्धस्यैवात्मनो ग्रहणात् स्पर्शनावस्थाया अनुत्पन्नत्वात् । तत्प्रतिभास काले च तत्सम्बद्धस्यैव 25 ग्रहणम्, दर्शनावस्थायास्तदानीं विनष्टत्वेनाप्रतिभासनात्, तथापि तत्प्रतिभासने चानाद्यवस्थापरम्पराप्रतिभासप्रसङ्गः, तथा च नोभयावस्थाव्याप्येकावस्थातृसिद्धिरिति चेन्न नीलादिप्रतिभासेऽप्येवं वक्तुं शक्यत्वात् । तथाहि किमेकनीलज्ञानपरमाण्वव भासोऽपरतन्नीलज्ञानपरमाण्ववभासानुप्रवेशेन प्रतिभाति, उताननुप्रवेशेन, नाद्यः, अपरतन्नीलज्ञानपरमाण्ववभासानामेकनीलज्ञानपरमाण्ववभासानुप्रवेशेनैकपरमाणुरूपतया तस्य चाननुभवान्नीलसंवेदना
"Aho Shrutgyanam"
$
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
परलोकव्यवस्थापनम् ।
सिद्धिः । न द्वितीयः, नीलज्ञानपरमाण्ववभासानामयः शलाका कल्पानां प्रतिभासनात्स्थूलैकनीलज्ञानसंवेदनासिद्धेः, प्रतिनीलज्ञानपरमाण्ववभासं भिन्नत्वात् । न च स्वसंवेदनविषयभेदेऽपि न तत्प्रतिभासस्य नीलज्ञानस्य भेद इति वाच्यम्, नीलज्ञानस्याभेदासिद्धेः, स्वसंवेदन भेदात्, स्वतोऽभेदस्यासिद्धत्वाचेति । न च दर्शनावस्थायां स्पर्शनावस्थाया अप्रतिभासनादवस्थातुदर्शनज्ञानेन स्पर्शनावस्थाव्याप्तिर्न ग्रहीतुं शक्येति वाच्यम्, तदव्याप्तेरपि ग्रहीतुमशक्यत्वात्, 5 तस्या एव प्रतिभासे तत इदमवस्थातृरूपं व्यावृत्तमित्यपि ग्रहीतुमशक्यत्वात् । अत एव तद्विविक्ततया अग्रहात् 'तद्विविक्त प्रतिभासादेव तदव्याप्तिर्ग्रहीतै वे' त्यपि वक्तुं न शक्यते । न च तदव्याप्तेस्तत्स्वरूपतया दर्शनज्ञानेन तत्स्वरूपग्रहे तदव्याप्तिरपि गृहीतैवेति वाच्यम्, तद्वयाप्रेरपि तत्स्वरूपत्वेन तत्स्वरूपग्रहे तस्या अपि ग्रहस्य वक्तुं शक्यत्वात् । न चाबाधितैकप्रत्य - यविषयस्यात्मन एकत्वमसिद्धम्, न वास्यैकत्वाध्यवसायस्य किञ्चिद्वाधकमस्ति, नापि 10 पूर्व दर्शितरीत्याऽन्योऽन्याश्रयः, एकत्वव्याप्तताया अनुसन्धानस्यान्वयदृष्टान्तद्वारेणानिश्चयनात्, किन्त्वनेकत्वेऽनुसन्धानस्यासम्भवात्ततो व्यावृत्तमनुसन्धानं तदेकत्वेन व्याप्यत इत्येकसन्ताने स्मरणाद्यनुसन्धानदर्शनादनुमानतोऽपि तत्सिद्धिः । न च भेदेऽनुसन्धानं सम्भवति, देवदत्तानुभूतेऽर्थे यज्ञदत्तस्य स्मरणाद्यनुसन्धानादर्शनात्, तस्मादध्यक्षानुमानप्रमाणसिद्धत्वात् परलोकिनः तस्याभावात्परलोकाभाव इति वचो निर्मूलमेव । न च शरीरान्तर्गत 15 संवेदनं कथं शरीरान्तरसञ्चारि, जीवतस्तावन्न शरीरान्तरसञ्चारो दृष्टः परस्मिन् मरणसमये भविष्यतीति दुरन्वयमेतदिति वाच्यम्, जीवत एव कुमारशरीरान्तर्गतपाण्डित्यादिविकल्पानां वृद्धावस्थाशरीरसञ्चारित्वेन दर्शनात् । न चैकमेवेदं शरीरं बालकुमारादिभेदभिन्नम्, जन्मान्तरशरीरन्तु मातापित्रन्तरशुक्रशोणितप्रभवं शरीरान्तरप्रभवमिति वाच्यम्, बालकुमारादिशरीरस्यापि भेदात् तस्मान्न मातापितृशुक्रशोणितान्वयि जन्मादिशरीरमपि 20 तु स्वसन्तानशरीरान्वय्येव, वृद्धादिशरीरवत्, अन्यथा मातापितृशरीरचपलतादिविलक्षण शरीरचेष्टावन्न स्यात् । न चेहजन्मबालकुमाराद्यवस्थाभेदेऽपि प्रत्यभिज्ञानात्तदवस्थाव्यापकस्य शरीस्यैकत्वं सिद्धम्, तद्दृष्टान्तबलाच्चात्यन्तभिन्ने जन्मान्तरशरीरादौ न ज्ञानसञ्चारो युक्त इति वाच्यम्, पूर्वोत्तरजन्मशरीरज्ञान सञ्चारकारिणः कार्मणशरीरस्यात एव कथचिदेकत्वसिद्धेः, इहजन्मादौ ज्ञानं हि अपर निजजन्मज्ञानप्रभवम्, तस्य चेहजन्मबालकुमाराद्यवस्था भेदेषु 25 तदेवेदं शरीरमित्यबाधित प्रत्यभिज्ञा प्रत्ययाव गतैकरूपान्त्रयिषु सञ्चारदर्शनात् पूर्वोत्तरजन्मावस्थास्वपि तथाभूतानुगामिकार्मणशरीरसमन्वितासु तस्य सञ्चारोऽनुमीयते, न चास्मदादिप्रत्यक्षविषयौदारिकशरीरस्य जन्मान्तरावस्थास्त्रनुगमो दाहादिना तस्य ध्वंसोपलब्धेः ।
५
"Aho Shrutgyanam"
: ३३ :
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४ : सम्मतितत्त्वसोपाने
[ पञ्चमम् अतो जन्मद्वयावस्थाव्यापकस्योष्मादिधर्मानुगतस्य कार्मणशरीरस्य विज्ञानसञ्चारकारिणः सद्भावः सिद्धः । पूर्वोत्तरजन्मावस्थाव्यापकस्यावस्थातुस्तदवस्थाभ्यः कथश्चिदभेदान्मातापितृशरीरविलक्षणनिजपूर्वशरीरावस्थाचपलताद्यनुविधाने उत्तरावस्थायाः कथं नावस्थातृज्ञान
लक्षणधर्मानुविधानम् , तथा च कार्यविशेषस्य विशिष्टकारणपूर्वकत्वादुक्तरूपेण पूर्वजन्म5 सिद्धिः ! यदुकं पर्यनुयोगमात्रमस्माभिः क्रियत इति तदयुक्तम् , पर्यनुयोगकारिणः प्रत्य.
क्षप्रमाणरूपत्वासम्भवात् , प्रत्यक्षस्याविचारकत्वेन पर्यनुयोगलक्षणविचारकरणासामर्थ्यात् । भवदभ्युपगमेन प्रत्यक्षस्य प्रामाण्यलक्षणानाक्रान्तत्वाच । स्वरूपव्यवस्थापकधर्मो हि लक्षणम् , प्रत्यक्षस्य च प्रामाण्यव्यवस्थापको धर्मोऽविसंवादित्वमेव तञ्च प्रत्यक्षप्रामाण्येन सहा.
विनाभूतं स्वीकार्यम् , अन्यथा प्रत्यक्षप्रामाण्यासिद्धेः । अविनाभावावगमश्च निखिलदेश10 कालव्यात्या प्रमाणतोऽभ्युपगमनीयः, अन्यथा यस्यामेव व्यक्तौ संवादित्वप्रामाण्ययोरविना
भावोऽवगतस्तस्यामेव ततस्तत्सिद्ध्येत् , न व्यक्त्यन्तरे तत्र तस्यानवगमात् । न च यस्यां ध्यक्ती सोऽवगतः सा देशकालान्तरमनुवर्तते, तस्यास्तदैव ध्वंसात् , व्यत्यन्तराननुगमात् , अनुगमे वा व्यक्तिरूपत्वाभावेन सामान्यरूपत्वापत्तिः सामान्यस्य च भवतान
भ्युपगमात् , अभ्युपगमे वा न सामान्यलक्षणानुमानविषयाभावप्रतिपादनेन तत्प्रतिक्षेपो 15 युक्तः । तादृशाविनाभावावगमकञ्च प्रमाणं न प्रत्यक्षात्मकम् , सन्निहितस्वविषयप्रतिभास
मात्रे तस्य व्यापारास , न चैकत्र व्यक्ती प्रत्यक्षेण तयोरविनाभावावगमादन्यत्रापि एवम्भूतं प्रत्यक्षं प्रमाणमिति प्रत्यक्षेणापि लक्ष्यलक्षणयोर्देशकालव्याप्त्या प्रतिबन्धावगम इति वाच्यम् , अन्यत्रापि प्रत्यक्षेणैव एवम्भूतं ज्ञानलक्षणं कार्य एवम्भूतज्ञानकार्यप्रभव
मिति सर्वोपसंहारेण कार्यलक्षणहेतोः स्वसाध्याविनाभावावगमप्रसङ्गात् , तथा चानुमा20 नमप्रमाणमविनाभावसम्बन्धस्य व्यास्था ग्रहीतुमशक्यत्वादिति दूषणमसङ्गतं स्यात् ।
नाप्यनुमानादिकं पर्यनुयोगकारि, भवद्भिरनुमानादेः प्रमाणत्वेनानभ्युपगमात् । तदेवं परलोकस्य प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धत्वाद्भवेति विशेषणं सार्थकमेवेति दिक् ॥ इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वर चरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य
सम्मतितत्वसोपानस्य परलोकव्यवस्थापनं नाम 25
पञ्चमं सोपानम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
ईश्वरकर्तृत्वभङ्गः ।
अथेश्वरकर्तृत्वभङ्गः। अत्र नैयायिकाः पूर्वोदितरीत्या सर्वज्ञसिद्धावपि स नित्यज्ञानादिधर्मकलापान्वितः शासनादिसर्वजगत्स्रष्टा ईश्वर एव । न च तत्र नास्ति प्रमाणमिति वक्तव्यम् , सामा. न्यतो दृष्टानुमानस्य तत्र प्रमाणत्वात् , तनुभुवनकरणादिकं बुद्धिमत्कारणपूर्वक कार्यत्वात् , घटादिवदित्यनुमानस्य सत्त्वात् , न च पृथिव्यादौ कार्यत्वमसिद्धम् , बौद्धस्त- 5 स्य कार्यत्वाभ्युपगमात्, सर्वैः संस्थानवत्त्वस्य तत्राभ्युपगतत्वेन कार्यत्वस्यावश्यकत्वाच । नाकृष्टजातैः स्थावरादिभिव्यभिचारो व्याप्त्यभावो वा, साध्याभाववति वर्तमानस्यैव हेतो. र्व्यभिचारित्वात , तेषु तु न सकर्तृकत्वाभावनिश्चयः, किन्तु कर्वग्रहणमात्रम्, न चोपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य कर्तुः तत्रानुपलम्भादभावनिश्चय इति वाच्यम् , उपलब्धिलक्षणप्राप्त तायाः कर्तुस्तेष्वनभ्युपगमात कत्रग्रहणश्च शरीराद्यभावात् , न त्वसत्त्वात् । न च शरी- 10 राद्यभावे कर्तृत्वस्याप्यभाव इति वाच्यम्, कार्यस्य शरीरेण सह व्यभिचारात्, शरीर. स्य प्रवृत्तिनिवृत्त्यादिषु शरीरापेक्षाविरहात्, अन्यथाऽनवस्थानात् । साध्यान्विते चैकस्मिन् हेतौ स्थिते सति द्वितीयस्य साध्याभावान्वितस्य हेतोस्तत्रानवकाशतया न सत्प्रतिपक्षता, अबुद्धिमत्कारणपूर्वकत्वस्य प्रमाणेनाग्रहणान्न बाधः । नापि धर्म्यसिद्धता, पृथिव्यादेर्भूतग्रामस्य च प्रमाणेन सिद्धत्वात् । न वा हेतोर्विशेषविरुद्धता, तद्विरुद्धत्वे 15 हेतोर्विशेषणेऽभ्युपगम्यमाने कस्यापि हेतोरविरुद्धत्वासम्भवात् । धूमस्य वह्निसाधकत्ववदेतद्देशकालावच्छिन्नवह्नयभावस्यापि साधकत्वात् , न हि पूर्वधूमस्यैतद्देशकालावच्छिअवह्निना व्याप्तिः, यदि वह्निमात्रेण हेतोाप्लेन विरुद्धतेत्युच्यते तर्हि कार्यमात्रस्य बुद्धिमत्कारणपूर्वकत्वेन व्याप्तेर्ने विरुद्धता, एवञ्चोक्तहेतोर्ज्ञानाद्यतिशयवद्गुणयुक्तस्य सिद्धेस्तस्यैव शास्त्रप्रणेतृत्वं न तु योगिनामिति भवजिनानां शासनमित्ययुक्तमिति चेदुच्यते 20 सामान्यतो दृष्टानुमानस्यापि तत्साधकत्वेनाप्रवृत्तिः हेतोराश्रयासिद्धत्वादिदोषदुष्टत्वात् , तथाहि प्रतीयमानं तन्वादिकमवयविरूपं न सम्भवति, देशादिभिन्नस्य तस्य स्थूलस्यैकस्यासम्भवात् , न ह्यनेकदेशादिगतमेकं भवितुमर्हति, देशादिभेदलक्षणविरुद्धधर्माध्यासेन भेदात्, अन्यथा घटपटादीनामपि भेदो न स्यात् , विरुद्धधर्माध्यासमन्तरेण प्रतिभासस्यापि भेदासम्भवेन तद्भेदाद्धटपटादीनां भेदस्य वक्तुमशक्यत्वात् । न चैकत्व. 25 प्रतिभासाद्देशादिभेदेऽपि तन्वादेरेकत्वमिति वाच्यम् , देशभेदेन व्यवस्थितानामवय. वानां प्रतिभासभेदेन भेदात्, न हि ते एकरूपा भासन्ते, पिण्डस्याणुमात्रतापत्तेः, तद्व्यतिरिक्तस्य चापरस्य तन्वाद्यवयविनो द्रव्यस्योपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलम्भेनासत्वात् । न च समानदेशत्वादवविनोऽवयवेभ्यः पृथगनुपलम्भ इति वाच्यम् , समानदेशानामपि
"Aho Shrutgyanam"
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितश्व सोपाने
वातातपादीनां पृथक् भिन्नतनुत्वेनोपलम्भात् । न च मन्दमन्दप्रकाशेऽन्तरेणावयवप्रतिभासमवयविप्रतिभासो भवतीति वाच्यम्, अस्पष्टप्रतिभासस्य तस्यावयविस्वरूपव्यवस्थापकत्वायोगात्, अस्पष्टरूपस्य स्पष्टज्ञानावभासितत्स्वरूपेण विरोधात् । किञ्चावयविप्रतिभासः किं कतिपयावयवप्रतिभासे सत्यभ्युपगम्यते निखिलावयवप्रतिभासे वा नाद्यः, महतो 5 जलमग्नस्तम्भादेरुपरितनकतिपयावयवप्रतिभासे सत्यपि समस्तावयवव्यापिस्तम्भाद्यवयविनोऽप्रतिभासनात् । न द्वितीयः, मध्यपरभागवर्त्तिसमस्तावयव प्रतिभासासम्भवेनावयविनोऽप्रतिभासप्रसङ्गात् । न च भूयोऽवयवग्रहणादवयवी गृह्यत इति वाच्यम्, पुरोववयवप्राहिप्रत्यक्षतः परभागभाव्यवयवाग्रहणात्तद्व्याप्तेरवयविनो ग्रहणासम्भवात्, व्याप्याग्रहणे तेन तद्व्यापकत्वस्यापि ग्रहीतुमशक्तेः ग्रहणे चातिप्रसङ्गात् । न च पुरोवयवयवद10 शेने सत्युत्तरकालं परभागदर्शने ततः स्मरण सहकृतेन्द्रियजनितेन स एवायमिति प्रत्यभिज्ञालक्षणप्रत्यक्षेणावयविनः पूर्वापरावयवव्याप्तिर्गृह्यत इति वाच्यम्, एतद्विषयप्रत्यभिज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वानुपपत्तेः, प्रत्यक्षस्याक्षानुसारित्वेनेन्द्रियाणां व्यवहिते व्यापारासम्भवादवकूपरभागभाव्यवयवग्रहणे व्यापारासम्भवात्, अविषये स्मरणसहायस्यापीन्द्रियस्य व्यापारासम्भवाश्च, अन्यथा परिमलस्मरणसहाय लोचनमपि गन्धादौ प्रवर्त्तेत, एको घट इति 15 घटादिद्रव्यावसायेऽपि तदवयवस्वरूपं नामोल्लेखश्वाध्यवसीयते नावयविद्रव्यम्, वर्णाकृत्यक्षराकारशून्यस्य तद्रूपस्य केनचिदप्यननुभवात् । न चावयव्यभावे दिग्भेदादिविरुद्धधर्माध्यासाद्यावत्परमाणु भेदात् प्रतिभासविषयस्थौल्यादीनां तत्राभावेन स्थूलताप्रतिभासो न स्यात्, तथा परमाणूनामपि नानादिक्सम्बन्धात्सांशतयाऽनवस्थापत्तितोऽभावप्रसक्तिरिति वाच्यम्, अवयव्यभावेऽपि निरन्तरोत्पन्नानां घटाद्याकारेण परमाणूनां सद्भावात् 20 तद्ब्राहकाणामपि ज्ञानपरमाणूनां तथोत्पन्नानां तद्ब्राहकत्वात् परमाणूनां ज्ञानस्य चाभावे सुतरां कार्यत्वादिहेतोराश्रयासिद्धतादिदोषाञ्च । एवं बुद्धिमत्कारणमिति साध्यनिर्देशे बुद्धिमदिति मतुबर्थस्य साध्यधर्मविशेषणस्यानुपपत्तिः, तज्ज्ञानस्य ततो भिन्नत्वे कार्यत्वे च तस्य तदिति सम्बन्धानुपपत्तेः । न च तद्गुणत्वात्तस्य तदिति वाच्यम्, नित्यत्वे च तस्यैव तद्गुणो नाकाशादेरिति व्यवस्थापयितुमशक्तेः । न च समवायो व्यवस्थाकारी, तस्यापि 25 ताभ्यां भेदे तस्यैव दोषस्य सत्त्वात् न चेश्वरात्मकार्यत्वादीश्वर गुणस्तज्ज्ञानमिति वाच्यम्, तदसिद्धेः, तस्मिन् सति तद्भावस्थाकाशादावपि समानत्वात्, नित्यव्यापित्वाभ्याञ्च तदभावे तदभावस्यासम्भवात् । यदि तदात्मन्येव तस्य दर्शनात्तत्कार्यत्वमिति उच्यते तर्हि तदात्मन्येव तस्येत्यनेन तस्य तदात्मसमवेतत्वं समवेतत्वञ्च समवायेन वर्त्तनमिति वक्तव्यम्, तत्र व्यात्या समवायेन वर्त्तने यथाऽस्मदादिज्ञानविलक्षणं तज्ज्ञानं तथा घटादौ कार्यत्वस्य
,
: ३६ :
"Aho Shrutgyanam"
[ षष्ठं
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
ईश्वरकर्तृत्वभङ्गः । कर्मकर्तृकरणनिर्वय॑त्वेऽपि वनस्पत्यादिष्वकृष्टोत्पत्तिषु तचेतनकर्तृरहितमपि स्यादिति बुद्धिमत्कारणपूर्वकत्वे साध्ये हेतुः कार्यत्वं स्थावरैयभिचरितं स्यात् । अव्याप्त्या च वर्त्तने देशान्तरोत्पत्तिमत्सु तन्वादिषु तस्थासन्निधानेऽपि यथा व्यापारस्तथाऽदृष्टस्याप्यग्न्यादिदेशेषु असन्निहितस्यापि ऊर्ध्वज्वलनादि विषयो व्यापारो भविष्यतीति । अग्नेरूव॑ज्वलनं वायोस्तिर्यपवनं, अणुमनसोश्चाद्यं कर्मादृष्टकारितम् ' (वैशेषिकद० अ० ५-२-१३) इत्यनेन 5 सूत्रेण सर्वगतात्मसाधकहेतुसूचनमसङ्गतं भवेत् , ज्ञानादिविशेषगुणवददृष्टगुणस्य तत्रासन्निहितस्याप्यग्न्यायूर्द्धज्वलनादिकार्येषु व्यापारसम्भवात् । तस्मात्तस्यैव तन्नान्यस्येति सम्बन्धानुपपत्तिः, समवायस्यानुपपत्तेश्व, तथाहि समवायः किं सतां स्यादसतां वा, नाधः, सम. वायात्प्राक् तेषां सत्त्वासम्भवात् , न चापरसमवायात्सन्तस्ते, तस्यैकत्वाभ्युपगमात् । यदि च तेषां स्वत एव सत्त्वं तर्हि समवायाभावेऽपि सत्त्वाभ्युपगमे तत्परिकल्पनाऽऽनर्थक्यम् । 10 ननु ते समवायात्पूर्वं न सन्तो नाप्यसन्तः, सत्तासमवायाच सन्त इति चेन्न, ततः पूर्व पदार्थानां योगिज्ञानस्याप्यजनकत्वेऽसत्त्वाभावासम्भवान् , जनकत्वे वा सत्त्वाभावासम्भवात् , अन्योन्यव्यवच्छेदरूपाणामेकनिषेधस्यापर सत्तानान्तरीयकत्वादसत्त्वनिषेधे सत्ताविधानस्य सत्त्वनिषेधे चासत्त्वविधानस्यावश्यकत्वाच्च । न द्वितीयः, शशशृङ्गादीनामपि तत्प्रसङ्गात् । न चात्यन्तासत्वात्तेषां न तत्प्रसङ्ग इति वाच्यम् , आत्मतज्ज्ञानयोरत्यन्तासत्त्वाभावासिद्धेः । 15 न च तत्समवायात्तत्सिद्धिरिति वक्तव्यम् , अन्योन्याश्रयात् , सिद्धे तत्समवाये तयोरत्यन्तासत्त्वाभावः, तदभावाच्च तत्समवाय इति । न च समवायः प्रत्यक्षप्रमाणसिद्ध इति वक्तव्यम् , इन्द्रियजे तदात्मा तज्ज्ञानं तत्समवायश्चेति त्रितयम्यागोचरत्वात् , स्वसंवेदनाध्यक्षस्य च भवतानभ्युपगमात् , एकार्थसमवेतानन्तरमनोऽध्यक्षविषयत्वे तदेकार्थसमवेतानन्तरप्रतीतेरप्यपरतथाभूतप्रतीत्यव्यवस्थापितत्वे न समवायव्यवस्थापकप्रतीतिव्यवस्थापक- 20 त्वमिति पुनरपि तथाभूताऽपरा प्रतीतिरभ्युगन्तव्ये त्यनवस्था भवेत् । न च तन्तुषु पटः शृङ्गे गौः, शाखायां वृक्ष इति लौकिकी प्रतीतिरस्ति, पटे तन्तवः गवि शृङ्गं वृक्षे शाखा इत्याकारेण प्रतीत्युत्पत्तेः संवेदनात् , तस्याश्च समवायनिबन्धनत्वे तन्त्वादीनां पटाद्यारब्धत्वप्रसङ्गः। तदेवं बुद्धस्तदात्मनो भेदे सम्बन्धासिद्धमतुबर्थानुपपत्तिः । तयोरभेदे तु तदात्मनि तद्रुद्धरनुप्रवेशेन बुद्धेरभावाद्गगनादिवत्तदात्मा जडस्वरूप इति कथं स जगत्स्रष्टा स्यात् । तदात्मनो 25 घुड्यादिगुणगणवैकल्ये चास्मदाद्यात्मनोऽप्यात्मत्वेन तद्वैकल्यान्मुक्तात्मन इव संसारित्वं न स्यात् , नवानां विशेषगुणानामात्यन्तिकक्षयोपेतस्यात्मनो मुक्तत्वाभ्युपगमात् । यद्यात्मत्वाविशेषेऽपि तदात्माऽस्मदाद्यात्मभ्यो विशिष्टोऽभ्युपगम्यते तर्हि घटादिकार्येभ्यः कार्यत्वाविशेषेऽपि स्थावरादिकार्यमकर्तृकत्वेन विशिष्टं किं नाभ्युपगम्यते तथा च तैः कार्यत्वं ब्यभिचारि। एवं
"Aho Shrutgyanam"
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ षष्ठ तदात्मनस्त बुद्धावनुप्रवेशे तस्या निराधारत्वेनास्मदादिबुद्धरपि तथात्वापया मतुबर्थासम्भवाद्वटादावपि बुद्धिमत्कारणत्वस्यासिद्धत्वात् साध्यविकलो दृष्टान्तः । अथ बुद्धित्वे समानेऽपि तबुद्धरेवानाश्रितत्वलक्षणो विशेषोऽभ्युपगम्यते तर्हि पृथिव्यादिकार्यस्यापि समानेऽपि का
यत्वेऽकर्तृपूर्वकत्वलक्षणो विशेषोऽभ्युपगन्तव्य इति पुनरपि तैहेतुर्यभिचारी। किञ्च किमिदं 5 तन्वादीनां कार्यत्वम्, प्रागसतः स्वकारणसमवायो वा सत्तासमवायो वा, नाद्यः, प्रागिति विशेषणानर्थक्यात् कारणसमवायात् प्रागिव कारणसमवायसमयेऽपि स्वरूपसत्त्ववैधुर्यात्, सति सम्भवे व्यभिचारे चोपादीयमानं विशेषणं ह्यर्थवद्भवति, यदि कारणसमवायसमये तन्वादिकं स्वरूपेण सद्भवेत्तदा तत्काल इव प्रागपि तस्य सत्त्वे कार्यत्वं न स्यादिति क्रिय
माणं विशेषणं सार्थकं स्यात् , यदा तु प्रागिव कारणसमवायसमयेऽपि स्वरूपसत्त्वविकलता 10 तदा प्रागिति विशेषणं न कश्चिदर्थं पुष्णाति, असत इत्येतावन्मात्रस्यैव सम्यक्त्वात् । न
चासतः कारणसमवायोऽपि युक्तः, शशशृङ्गादीनामपि तत्प्रसङ्गात् । न च तेषामसत्त्वाकारणविरहेण न तत्प्रसङ्ग इति वाच्यम, तन्वादेः कारणमस्ति न शशशृङ्गादेरित्यत्र नियामकाभावात् । किञ्च तन्वादिरेव सन् न वन्ध्यासुतादिरिति कुतः, यदि कारणसमवा.
यात्तथेत्युच्यते तर्हि सोऽपि कुतः, सत्त्वादिति चेत्तर्हि अन्योन्याश्रयः कारणसमवायात्सत्त्वं 15 ततश्च कारणसमवाय इति । नापि प्रागसतः सत्तासमवायलक्षणो द्वितीयः पक्षः, पूर्ववत्
प्रागिति विशेषणवैयात् । असतः सत्तासमवाये च कूर्म रोमादेरपि तत्प्रसङ्गः, अविशेषात् । न च तस्यात्यन्तासरवं तन्वादिकन्तु न स्वयं सत् , नाप्यसत् सत्तासम्बन्धात्तु तदेव सदिति वाच्यम, अन्योन्यव्यवच्छेदरूपाणामेकतरनिषेधेऽपरविधानस्यावश्यकत्वात् , सत्तायाः
स्वयमसत्त्वेन ततस्तन्वादेः सत्वासम्भवाच्च । तस्याः सत्वं यद्यन्यसत्तातस्तदाऽनवस्था, 20 स्वतः सत्त्वे च पदार्थानामपि स्वत एव सत्त्वात्तस्या वैयर्थ्यापत्तिः, तस्याः स्वतः सत्वे
प्रमाणाभावश्च । न च सत्ता स्वयं सती, तत्सम्बन्धात्तन्वादेः सत्त्वादिति प्रमाणमस्तीति वाच्यम् , अन्योन्याश्रयात् , तत्सम्बन्धात् तन्वादिसत्त्वे सिद्धे सत्तासत्त्वसिद्धिः तत्सिद्धौ तत्सम्बन्धात् तन्वादिसत्त्वसिद्धिरिति । न च सदभिधानप्रत्ययविषयत्वात्सत्ता
स्वत: सतीति वक्तव्यम् , द्रव्यं सत् गुणः सन्नित्येवं सदभिधानप्रत्ययविषयत्वेऽपि परेण 25 स्वतः सत्त्वानभ्युपगमेन व्यभिचारात् , स्वतस्तदभ्युपगमे तु सत्ताकल्पनाया वैययं स्यात् ।
न च द्रव्यादौ तद्विषयत्वं परापेक्षं न सत्तायामिति वाच्यम् , तस्यामपि तदपेक्षत्वसम्भवात् , यथैव हि सत्तासम्बन्धात् द्रव्यादिकं सत् तथा द्रव्यादिस्वरूपसत्त्वसम्धन्धात् सत्तापि सती । न च द्रव्यादेः स्वरूपसत्त्वं नास्तीति वाच्यम् , तस्य स्वतः सत्त्वे दोषाभावात्। न चावान्तरसामान्याभावो दोष इति वाच्यम् , स्वतोऽसत्त्वे खरविषाणादेरिव सुतरां द्रव्यादेर
"Aho Shrutgyanam"
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
— ईश्वरकर्तृत्वभङ्गः । भावप्रसङ्गात् । न च यत्स्वतः सत् तन्नावान्तरसामान्यवत् यथा सामान्यविशेषसमवायाः, द्रव्यादयस्त्ववान्तरसामान्यवन्तोऽतः स्वतो न सन्त इति व्यतिरेकिहेतुना स्वतोऽसत्वं साध्यत इति वाच्यम् , प्रतिज्ञाया बाधितत्वात् , धर्मिणो हि द्रव्यादेः कस्याश्चित्प्रतीतेर्गोचरतया सत्त्वे सैव प्रतीतिस्तस्य स्वतः सत्त्वं साधयतीति तदसत्त्व विषयां प्रतीतिं कुतो न बाधते । किञ्च द्रव्यादेरवान्तरसामान्यानां एकान्तेन भेदे तस्यैव तानीत्यत्र नियामकाभावादवान्तरसामान्यव- 5 स्वादिति हेतुरसिद्धः, तथापि तस्येत्यभ्युपगम्यमाने सामान्यादयोऽपि कथं न तद्वन्त इति सामान्यादिवदिति वैधय॑निदर्शनमयुक्तं स्यात् । यदि द्रव्यादावेव समवेतानीत्यतो न दोष इत्युच्यते तदा समवायसत्त्वेऽपि यत्र द्रव्ये गुणे कर्मणि च द्रव्यत्वं गुणत्वं कर्मवश्वावान्तरसामान्य तत्रैव पृथिवीत्वादीनि रूपत्वादीनि गमनत्वादीनि च तथाविधानि सामान्यानि समवायोऽपि तत्रैव, सामान्यवत्तस्य सर्वगतत्वाञ्च द्रव्यादिवत्सामान्यादीन्यप्यन्योन्यसत्तानीति न 10 द्रव्यादेः स्वतः सत्त्वबाधनमत आशङ्का न निवर्तते किं द्रव्यादिसम्बन्धात्सत्ता सती किं वा तया द्रव्यादिकं सदिति, तस्मान्न सत्तातस्तन्वादेः सत्वं तस्या एवासिद्धत्वात् । अथ प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धत्वं सत्तायाः, न च द्रव्यप्रतिभासवेलायां प्रत्यक्षबुद्धौ परिस्फुटरूपेण व्यक्तिविवेकेन सत्ता न प्रतिभातीति वाच्यम् , अनुगताकारस्य व्यावृत्ताकारस्य च प्रत्यक्षानुभवस्य संवेदनात् , न हि विषयं विना व्याकारा बुद्धिर्घटते, अन्यथा नीलादिस्वलक्षणप्रतीतेरपि तथाभावप्रस- 15 शादिति, मैवम् , व्यक्तिदर्शनसमये स्वरूपतो बहिर्लाह्याकारतया प्रतीतौ जातेरप्रतिभासनात् , न हि घटपटवस्तुद्वयप्रतिभाससमये तदैव तद्व्यवस्थितमूर्तिर्भिन्नाऽभिन्ना वा जातिराभाति, तदाकारस्यापरस्य बहिग्राह्यतया तत्राप्रतिभासनात् , बहिन ह्यावभासश्च बहिरर्थव्यवस्थाकारी, नान्तरावभासम् | घटपटादिषु च प्रतिभासमानेषु केवलं बुद्धिरेव सत् सदिति तुल्यतनुराभाति न तु बाह्या जातिनिमित्तम् । न वा निनिमित्तता, कासांचिद्बाह्यव्यक्तीनामेव तत्र निमित्तत्वात् । 20 न च व्यक्तीनामनुगताकारबुद्धिनिमित्तत्त्वे गिरिशिखरादिदर्शनेऽपि गौर्गोरिति एकाकाराप्रतीतिर्भवेदिति वाच्यम् , यत्रैव तादृशी बुद्धिरुदेति तासामेत्र व्यक्तीनां तथाविधबुद्धिजनने सामावधारणात् , यथाऽऽमलकीफलादिषु यथाविधानमुपभुक्तेषु व्याधिविरतिलक्षणं फलमुपलभ्यत इति तान्येव तद्विधौ समर्थानीयवसीयते, व्यक्तिभेदाविशेषेऽपि न पुन. स्त्रपुषदध्यादीनि । न च भिन्नेषु भावेषु सत् सदितिमतिरस्ति, तत्र यदेकत्वं सैव जातिरिति 25 वाच्यम् , यतः तदेकत्वं घटपटादिषु किमन्यत् उतानन्यत्, नाद्यस्तस्याप्रतिभासनात् । न द्वितीयः, एकरूपाप्रतिभासनात् न हि घटस्य पटस्य चैकमेव रूपं प्रतिभाति, सर्वात्मना प्रतिद्रव्यं भिन्नरूपदर्शनात् , तस्मादप्रतीतेरभिन्नापि जातिनास्ति तस्यादर्शनात् , बुद्धिरूपमप्यपरबुद्धिस्वरूपं नानुगच्छतीति तदपि न सामान्यमित्येकानुगतजातिवादो
"Aho Shrutgyanam"
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ षष्ठं मिथ्यावाद एव । किञ्च सामान्यस्य नानेक व्यक्तिव्यापित्वं केनचिज्ज्ञानेन व्यवस्थापयितुं शक्यम् , पुरोवर्त्तिव्यक्तिप्रतिभासकाले तद्व्यक्तिसंस्पर्शित्वेनैव जातेः स्फुटमवभासनात् , अपर. व्यक्तीनां तदाऽसन्निधानात् । तथा च यदेव रूपं यस्याः परिस्फुटदर्शने प्रतिभाति तदेव
तस्या युक्तम् दर्शनासंस्पर्शिनः स्वरूपस्यासम्भवात् , सम्भवे वा तस्य दृश्यस्वभावाद्भेद5 प्रसङ्गात् तदेकत्वे सर्वत्र भेदप्रतिहतेरेकरूपं जगत्स्यात् । तस्माद्दर्शनगोचरातीतञ्च व्यक्त्यन्तरसम्बद्धं जातिस्वरूपमप्रतिभासनादसत् , प्रतिभासे च तत्सम्बद्धव्यक्त्यन्तराणामपि प्रतिभासप्रसङ्गः । न च पुरोवर्तिव्यक्तिप्रतिभासकाले व्यक्त्यन्तरसम्बद्धजात्यप्रतिभानेऽपि व्यत्यन्तरदर्शनसमये तद्तत्वेन जातिभानात्साधारणस्वरूपपरिच्छेदः पश्चात्सम्भवतीत्य
नेकव्यक्तिव्यापिता इति वाच्यम् , व्यक्त्यन्तरदर्शनकालेऽपि तत्सम्बद्धत्वेनैव जातिस्वरूप10 प्रतिभासनात् । न च प्रत्यभिज्ञानादनेकव्यक्तिसम्बन्धित्वेन ग्रह इति वाच्यम् , प्रत्यभिज्ञाया
अक्षजत्वे प्रथमव्यक्तिदर्शनकाल एव समस्तव्यक्तिसम्बद्धजातिस्वरूपपरिच्छेदप्रसङ्गात् । नापि पूर्वदर्शनजनितसंस्कारोबोधसञ्जातस्मरणसहकृतमिन्द्रियं तत्वदर्शनं जनयितुमीशम् , तत्सहकृतस्यापीन्द्रियस्यासन्निहितव्यक्तिप्रतिभासनसामर्थ्य विरहात् , तस्मादनेकव्यक्तिव्यापि
जात्यसिद्धः सत्तासमवाययोरभावेन सत्तासमवायलक्षणं कार्यत्वमसिद्धमिति स्वरूपासिद्धः 15 कार्यत्वहेतुः। अथ कार्यत्वमभूत्वा भवनरूपम् , तच भूभूधरादेः रचनावत्त्वेन साध्यते, भूभू
धरादयः कार्य रचनावत्वात् , घटादिवदतः कार्यत्वहेतु सिद्ध इति चेन्न, पूर्ववदवयव्यसिद्ध्याऽऽश्रयासिद्धेः, हेतोरसिद्धविशेषणत्वाच्च, अवयवसन्निवेशोत्पाद्यत्वं हि रचनावत्त्वं भूभूधरादेः, तत्रावयवसनिवेशस्य संयोगापरनाम्नः तद्वाहकप्रमाणाभावेन बाधकप्रमाणोपप
तेश्वासिद्धिः, निरंतरोत्पन्नवस्तुद्वयप्रतिभासकाले तत्प्रतीतौ वस्तुद्वयव्यतिरेकेणापरस्य 20 संयोगस्य बहिग्राह्यरूपतां दधानस्याप्रतिभासनात् , तदेवमुपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य संयोगस्या
नुपलब्धेरभावः शशविषाणवत् । न च संयुक्तप्रतीत्यन्यथानुपपत्या तत्सिद्ध्यतीति वाच्यम् , निरन्तरावस्थवस्तुद्वयस्यैव तत्र निमित्तत्वात् , भवतापि तदवस्थापन्नस्य संयोगजनकत्वेन संयुक्तप्रत्ययहेतुत्वस्य स्वीकारात् संयोगमन्तरेणैव तस्य तद्धेतुत्वसम्भवेऽन्तर्गडोः संयोगस्य
निरर्थकत्वात् । न च चैत्रो न कुण्डलीत्यादौ न कुण्डलं चैत्रो वा प्रतिषिध्यते, तयोरन्यत्र 25 सत्त्वात् किन्तु चैत्रकुण्डलसंयोग इति संयोगस्यावश्यकत्वमिति वाच्यम , तत्र चैत्रसम्ब
न्धिकुण्डलस्यैव निषेधात् न तु संयोगस्य, न च सम्बन्धव्यतिरेकेण चैत्रस्य कुण्डलसम्बन्धानुपपत्तिरिति वक्तव्यम् , यतः स सम्बन्धः किमसम्बन्धिनोरुत सम्बन्धिनो द्यः हिमवद्विन्ध्ययोरिवासम्बन्धिनोः सम्बन्धानुपपत्तेः, असम्बन्धिनोभिन्नेन सम्बन्धेन तदभिन्नसम्बन्धित्वविधानासम्भवाच्च, विरुद्धधर्माध्यासेन भेदात् । न वा भिन्नसम्बन्धित्व विधानम् ,
"Aho Shrutgyanam"
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
ईश्वरकर्तृत्वभनः । तत्सद्भावेऽपि स्वरूपतस्तयोरसम्बन्धित्वप्रसङ्गात् , भिन्नस्य तत्कृतोपकारमन्तरेण तत्सम्बन्धित्वायोगात् , ततोऽपरोपकारकल्पनेऽनवस्थापत्तेः । न द्वितीयः, सम्बन्धकल्पनावैयात्, विनैव सम्बन्धं तयोः स्वत एव सम्बन्धिरूपत्वात् । तस्मादेकसामग्र्यधीनविशिष्टोत्पत्तिमत्पदार्थव्यतिरेकेण नापरः संयोगः, तस्य बाधकप्रमाणविषयत्वात् , साधकप्रमाणाभावाच, अतो रचनाववादित्यत्र विशेषणस्य रचनालक्षणसंयोगविशेषस्यासिद्ध्या तद्विशिष्टस्यापि हेतोर-5 सिद्धिरिति स्वरूपासिद्धत्वम् । न च बौद्धैः पृथिव्यादौ कार्यत्वस्य स्वीकाराम तैरसिद्धता हेतोरुद्भावनीयेति वाच्यम् , तत्र कार्यत्वस्य प्रसिद्धत्वेऽपि बुद्धिमत्कारणत्वेन व्याप्तस्य कार्यस्वस्यासिद्धत्वात् , यादृशं हि देवकुलादिषु कार्यत्वमन्वयव्यतिरेकाभ्यां बुद्धिमत्पूर्वकत्वेन व्याप्तमुपलब्धं, यदक्रियादर्शिनोऽपि जीर्णदेवकुलादाबुपलभ्यमानं लौकिकपरीक्षकादेः तत्र कृतबुद्धिमुत्पादयति तादृशस्य कार्यत्वस्य क्षित्यादावनुपलब्धेरसिद्धः कार्यत्वलक्षणो हेतुः, उपलम्भे 10 वा तत्र ततो जीर्णदेवकुलादिष्विवाक्रियादर्शिनोऽपि कृतबुद्धिः स्यात् । तथा च यद्बुद्धिमत्का. रणत्वेन व्याप्तं देवकुलादौ कार्यत्वं प्रमाणत: प्रसिद्धं तच्च क्षित्यादावसिद्धं, यञ्च क्षित्यादौ कार्यत्वमात्रं हेतुत्वेनोपन्यस्यमानं सिद्धं तत्साध्यविपर्यये बाधकप्रमाणाभावात्सन्दिग्धव्यतिरेकित्वेनानैकान्तिकमिति न ततोऽभिमतसाध्यसिद्धिः । किश्च क्षित्यादेः किं व्यापकनित्यैकबुद्धिमत्कारणमभिप्रेतं किं वा बुद्धिमत्कारणमात्रम् , न प्रथमः, दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्वात् , 15 तत्र तत्पूर्वकत्वेन कार्यत्वस्यानिश्चयात् , हेतोविरुद्धत्वाच, अनित्याध्यापकानेकबुद्ध्याधारकपूर्वकत्वेन व्याप्तस्य कार्यत्वस्य घटादौ निश्चयात् । नान्त्यः, नित्यव्यापकैकबुद्ध्याधारकर्तृ. पूर्वकत्वलक्षणस्य विशेषस्यासिद्ध्येश्वरासिद्धेः । न च बुद्धिमत्कारणत्वसामान्यमेव साध्यते तच पक्षधर्मताबलाद्विशिष्टविशेषाधार सिद्ध्यति निर्विशेषस्य सामान्यस्यासम्भवात् , अनित्यज्ञानवतश्शरीरिणः क्षित्यादिविनिर्माणसामर्थ्यरहितत्वेन घटादावुपलब्धस्य विशेषस्य 40 बुद्धिमत्कारणत्वसामान्याधारस्य तत्रासम्भवादिति वाच्यम् , तथापि क्षित्यादौ बुद्धिमत्कारणत्वस्यासिद्धेः घटादौ सामान्याश्रयत्वेन प्रसिद्धाया व्यक्तेः क्षित्यादावसम्भवात् विवक्षित. सामान्याश्रयत्वेनान्यस्या व्यक्तेरप्रसिद्धत्वात् निराधारस्य सामान्यस्यासम्भवाच्च । न चाक
१ अयम्भावः प्रतिबन्धग्रहण ह्यध्यक्षेण, तच्च कार्यजातिविशेषप्रतिबद्धम् कार्यजातिभेदे प्रवृत्तस्यापि प्रत्यक्षस्य कार्यमात्रविषयकत्वे कारणेऽपि प्रवर्त्तमानेन तेन कारणमात्रस्यैव व्यापकतया निश्चयनाद्बुद्धिमत्कारण एवं तदसिद्धेः। एवञ्च कार्यजातीनामत्यन्तविलक्षणानामानन्त्यात् प्रतिजातिभेदं व्याप्तिग्रहणापेक्षणान् यावजातिकं कार्य बुद्धिमत्पूर्वकं परिच्छिन्नं तथाविधं कार्यमेव बुद्धिमत्पूर्वकत्वं साधयति । तादृशी कार्यजातिश्च यद्दर्शनादकियादर्शिनोऽपि कृतबुद्धिरूदेति सा, इयञ्च कुविन्दादिस्वभावसाध्यबुद्धिः तदभावाच क्षित्यादेरत्यन्तविजातीयतया तव्याप्तकार्यत्वस्यासिद्धिः, तद्गतकार्यत्वे वा न वुद्धिमत्पूर्वकत्वाविनाभाव सिद्धिरिति ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्व सोपाने
[ षष्ठं
स्थावरादिभिर्न व्यभिचारो व्यात्यभावो वा साध्याभावे हेतुर्वर्त्तमानो व्यभिचाच्यते, तेषु तु कर्त्रग्रहणं न कर्त्रभावनिश्चय इति वाच्यम्, सर्वप्रमाणाविषयत्वेन कर्त्रभावनिश्रयात् तथात्वेऽपि यदि न निश्चयस्तर्हि गगनादौ रूपाद्यभाव निश्चयो मा भूत्, न चाकृष्टजातेषु स्थावरादिषु न कर्त्तुरग्रहणेन प्रतिक्षेपः कर्त्तुं शक्यः अनुपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वाददृष्टवत् 5 न च सर्वा कारणसामग्र्युपलब्धिलक्षणप्राप्तेति वाच्यम शरीरसम्बन्धरहितस्य मुक्तात्मन इव जगत्कर्तृत्वानुपपत्तेः । न च मुक्तात्मनोऽकर्तृत्वं ज्ञानप्रयत्नचिकीर्षा समवायाभावात् न तु शरीरसम्बन्धाभावादिति वाच्यम्, ज्ञानादिसमवायस्य कर्तृत्वेनाभ्युपगतस्यान्योऽन्याश्रयातत्राप्यसिद्धेः, सिद्धे हि सकलजगदुपादानाद्यभिज्ञत्वे सकलजगत्कर्तृत्वसिद्धिः तत्सिद्धौ च तस्य तदभिज्ञत्वसिद्धिरित्यन्योन्याश्रयः तस्माच्छरीरसम्बन्धादेव तस्य जगत्कर्तृत्वमभ्युप10 गन्तव्यं कुलालस्येत्र घटकर्त्तृत्वम्, ततश्च कथं न तस्योपलब्धिलक्षणप्राप्तता, अतः स्थावरेषु तस्यानुपलम्भादभावसिद्धौ कार्यत्वं हेतुर्व्यभिचार्येव । न च तच्छरीरमदृश्यमिति वाच्यम्, अस्मिन् सती स्थावरादिकं जातमिति अन्वयप्रतिपत्यभावेऽपि यथान्यकारणसद्भावेऽपीन्द्रियस्यातीन्द्रियस्याभावे न भवति रूपादिज्ञानं तथा पृथिव्यादिकारण साकल्येऽपि तच्छरीरविरहे तत्स्थावरादिकार्य नोपजायत इति व्यतिरेका प्रतीतिः स्यात् न च 15 भवति तथा । न च तच्छरीरं नियमेन सन्निहितमतो न तथा प्रतीतिरिति वक्तव्यम्, त्रिलोकाधिकरणेषु युगपद्भाविषु पदार्थेषु सावयवस्य मूर्त्तस्यैकस्य तच्छरीरस्य युगपद्र्यात्यसम्भवात्, अमूर्त्तत्वे च निरंशप्रसङ्गेनाकाशमेव तच्छरीरमिति वाच्यम्, तस्य तच्छरीरत्वेनाद्याप्यसिद्धत्वात् । नापि कार्यस्य शरीरेण सह व्यभिचारः स्वशरीरावयवानां प्रवृत्तिनिवृत्योर्विनापि शरीरान्तरं करणादिति वक्तव्यम्, तत्रापि शरीरसम्बन्धव्यतिरेकेण चेतनस्य 20 कार्यनिर्वर्त्तकत्वादर्शनात शरीररहितस्यापि कर्तृत्वे मुक्तस्यापि शरीरमन्तरेण ज्ञानसमवायिकारणत्व कल्पनापत्तेः तथात्वे च ज्ञानादिगुणरहितात्मस्वरूपावस्थितिलक्षणमुक्त्य सम्भवेन तदर्थमीश्वराराधनस्यासंगतिप्रसङ्गः, व्यतिरेकमात्रादपि नेश्वरस्य कारणतासिद्धिः तस्य नित्यव्यापकतया व्यतिरेकासम्भवादतो न व्याप्तिसिद्धिः कार्यत्वहेतोः । तथा बाधितोऽपि हेतुः, तदभावग्राहकानुमानस्य सत्वात् । यद्धि यस्यान्वयव्यतिरेको नानुविधत्ते तन्न तत्का25 रणम, यथा पादयो न कुलालकारणाः, नानुविदधति चाङ्कुरादयो बुद्धिमत्कारणान्वयव्यतिरेकाविति व्यापकानुपलब्धिः यच यत्कारणं तत्तस्यान्वयव्यतिरेकावनुविधत्ते यथा बटादिः कुलालस्य । न चोपलब्धिमत्कारणसन्निधाने प्रागनुपलब्धस्याङ्कुरादेरुपलम्भस्तदभावे
: ४२ :
,
१ अत्र हि प्रतिषेध्यं बुद्धिमत्कारणं तयापकं अङ्कुरादेर्बुद्धिमत्कारणान्वयव्यतिरेकानुविधानं तस्यानुपलम्भात्तत्कारणत्वाभावः सिद्धयतीति तात्पर्यम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
ईश्वरकर्तृन्यभङ्गः । चापरकारणसाकल्येऽपि तस्यानुपलम्भ इत्यन्वयव्यतिरेकानुविधानमङ्कुरादिकार्याणाम् । न चेयं व्यापकानुपलब्धिरेव बुद्धिमत्कारणानुमानेन बाध्यत इति वाच्यम् , लोहलेख्यं वनं पार्थिवत्वात् काष्ठवदित्यनुमानेन तस्य तदलेख्यत्वग्राहकप्रत्यभस्य बाधितत्वापत्तेः । न च पार्थिवत्वानुमानमाभास इति वाच्यम , प्रत्यक्षबाधितविषयत्वे सति तदनुमानस्याभासत्वम् तस्याभासत्वे च प्रत्यक्षमबाधित विषयत्वेनानाभासमिति तद्बाधकं भवेदित्य- 5 न्योऽन्याश्रयात् । न च प्रत्यक्षम्य स्वपरिच्छेद्याव्यभिचारादनाभासत्वमतो न दोष इति वाच्यम् , अनुमानस्यापि स्वसाध्याव्यभिचारादेवानाभासत्वात् । न चाबाधितविषयत्वे सति तस्य स्वसाध्याव्यभिचारित्वं परिसमाप्यत इति वाच्यम् , अबाधित विषयत्वम्येव निश्चेतुमशक्यत्वेन कचिदपि स्वसाध्याव्यभिचारित्वस्याप्रसिद्धिप्रसङ्गात् । न हि बाधानुपलम्भाद्वाधाभावः, तस्य विद्यमानबाधकेष्वप्यनुत्पन्न बाधकप्रतिपत्तिषु भावात् । 10 न च यत्र बाधकमस्ति तत्र प्राक्तदनुपलम्भेऽपि उत्तरकालं नियमेन तदुपलब्धिः, यत्र तु तन्नोपलभ्यते तत्र न तत्सद्भाव इति वाच्यम् , अर्वाग्डशा तदनुपलम्भमात्रेण नात्र कदाचनापि बाधकोपलब्धिरिति ज्ञातुमशक्यत्वात् , स्वसम्बन्धिनोऽनुपलम्भस्यानैका. न्तिकत्वात् , सर्वसम्बन्धिनोऽसिद्धत्वात् । नापि बाधकाभावोऽभावग्राहिप्रमाणावसेयः, तस्य प्रमाणत्वासम्भवात् । न चाज्ञातः सोऽनुमानाङ्गम् , पक्षधर्मत्वादिवत् । 15 न च स्वसाध्याव्यभिचारित्वनिश्चयादेव बाधकामावनिश्चयः, तनिश्चयमन्तरेण त्वदभिप्रायेण स्वसाध्याव्यभिचारित्वस्यापरिसमाप्तत्वेन निश्चयायोगात । तस्मात् पक्षधर्मत्वान्वयव्यतिरेकनिश्चयलक्षणस्वसाध्याविनाभावित्वस्य प्रकृतानुमानेऽपि सद्भावात् प्रत्यक्षवन्न तस्थापि तदाभासत्वम् । यदि विपर्यये बाधकप्रमाणाभावात् पार्थिवत्वानुमानस्य नान्ताप्तिरिति तदाभासत्वमिति चेत्तर्हि कार्यत्वानुमानेऽपि विपर्यये बाधकप्रमाणाभावात् व्याप्त्य- 20 भावतस्तदाभासत्वमिति न व्यापकानुपलब्धिविषयबाधकत्वम् । तदेवं स्वग्राह्याव्यभिचारस्यैव सर्वत्र प्रामाण्य निबन्धनत या व्यापकानुपलब्धौ तस्य प्रमाणनिश्चितस्य पक्षधर्मत्वान्वयव्यतिरेकस्वरूपस्य सत्त्वात्तथाविधाया एव च तस्याः स्वसाध्यप्रतिपादकत्वेन प्रामाण्यं न तु बुद्धिमत्कारणानुमानस्य, स्वसाध्याव्यभिचाराभावादिति । न च व्यापकानुपलब्धावपि पक्षधर्मत्वाऽन्वयव्यतिरेकनिश्चयस्य स्वसाध्याव्यभिचारित्वनिश्चयलक्षणस्याभाव 25 इति वाच्यम् , विपक्षे बाधकप्रमाणसद्भावात् तत्रान्वयव्यतिरेकयोरवगमात् , तत्कारणेषु हि कुम्भादिषु तदन्वयव्यतिरेकानुविधानस्योपलब्धिः तदनुपलब्धेबर्बाधकं प्रमाणम् । अथवा तत्कारणत्वं तदन्वयव्यतिरेकानुविधानेन व्याप्तम् , तदभावेऽपि भवतस्तत्कारणत्वे सर्व सर्वस्य कार्य कारणश्च स्यात् , ततश्च न कचित्कार्यकारणभावव्यवस्था स्यात् , अतस्तव्यवस्था
"Aho Shrutgyanam"
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ षष्ठं मिच्छता तदभावे कार्यकारणभावो नाभ्युपगन्तव्य इत्यन्वयव्यतिरेकानुविधानेन कार्यकारणभावो व्याप्तः, स यत्रोपलभ्यते तत्रान्वयव्यतिरेकानुविधानसंनिधापनेन तदभावं बाधत इत्यनुमानसिद्धो व्यतिरेकः, तत्सिद्धेश्चान्वयोऽपि सिद्धः, तथाहि य एव सर्वत्र साध्याभावे
साधनाभावलक्षणो व्यतिरेकः स एव साधनसद्भावेऽवश्यन्तया साध्यसद्भावस्वरूपोऽन्वय 5 इति व्यापकानुपलब्धेः पक्षधर्मत्वान्वयव्यतिरेकलक्षणः साध्याव्यभिचारः प्रमाणतः सिद्धः, न चैवं कार्यत्वादेरयमविनाभावः सम्भवति, पक्षव्यापकत्वे सत्यन्वयव्यतिरेकयोरभावस्य विपर्यये बाधकप्रमाणाभावतः प्रतिपादितत्वात् । तन्वादीनाश्च बुद्धिमत्कारणत्वे साध्ये तद्विपर्ययोऽबुद्धिमत्कारणाः परमाण्वादयः, न च तेभ्यो बुद्धिमत्कारणव्यावृत्तिनि
मित्तकार्यत्वनिवृत्तिप्रतिपादकं प्रमाणं प्रवर्तते अवयविनो भिन्नस्याभावेन विशिष्टावस्था10 प्राप्तपरमाणुरूपत्वात् । न च तेभ्यः कार्यत्वव्यावृत्तिः प्रत्यक्षतः सिद्धा, बुद्धिमत्कारण
निमित्तकार्यत्वग्राहकत्वेन प्रत्यक्षस्य प्रत्यक्षानुपलम्भशब्दवाच्यस्य तत्राप्रवृत्तेः, परमाण्व. न्तरासंसृष्टपरमाणूनाश्च प्रत्यक्षबुद्धावप्रतिभासनान्न ततः साध्यव्यावृत्तिप्रयुक्ता साधनव्यावृत्तिप्रतिपत्तिः । नाप्यबुद्धिमत्कारणेषु कार्यत्वादेरदर्शनात् साकल्येन ततो व्यतिरेक
सिद्धिः, स्वसम्बन्धिनोऽदर्शनस्य परचेतोवृत्तिविशेषैरनैकान्तिकत्वात् सर्वसम्बन्धिनोs15 सिद्धत्वान्न ततो विपक्षाद्धेतोयाप्त्या व्यतिरेकसिद्धिः । नापि परमाण्वादीनामनुमाना
नित्यत्वसिद्धेरकार्यत्वस्य कार्यत्वविरुद्धस्य तेषु सद्भावात्ततो व्यावर्तमानः कार्यत्वलक्षणो हेतुर्बुद्धिमत्कारणत्वेनान्वितः सिद्ध्यति, कार्यत्वस्याबुद्धिमत्कारणत्वेन विरोधासिद्धेरङ्कुरादिष्वबुद्धिमत्कारणनिष्पाद्येष्वपि तस्य सम्भवात् । न च कार्यत्वमकृतकत्वादेव नित्येभ्यो
व्यावृत्तं, अङ्करादीनाश्चोत्पत्तिमतां बुद्धिमत्कारणपूर्वकत्वेन पक्षीकृतत्वान्न तेहेतोय॑भि 20 चार इति वाच्यम् , पक्षीकरणमात्रादेवावुद्धिमत्कारणत्वाभावस्य तेष्वसिद्धेः, तथाभ्युपगमे
वा पक्षीकरणादेव साध्यसिद्धेहेतूपादानवैयर्थ्यात् । तस्मात्साकल्येन व्यतिरेकासिद्ध्या साकल्येनान्वयासिद्धन कार्यत्वं हेतुः प्रकृतसाध्यसाधनसमर्थः । न च सर्वानुमानेष्वेष दोषस्तुल्य इति वक्तव्यम् , अन्यत्र विपर्यये बाधकप्रमाणबलादन्वयव्यतिरेकसिद्धेः, प्रकृते
तु तदभावात् । किञ्चेश्वरस्य शरीरसम्बन्धाभावेऽपि क्षित्यादिकार्यकर्तृत्वे कर्तत्वं ज्ञानचि25 कीर्षाप्रयत्नानां समवायरूपं वक्तव्यम् , तन्न सम्भवति समवायस्य निषिद्धत्वात् , कुलालादौ
शरीरसम्बन्धव्यतिरेकेणान्यस्य कर्तृत्वस्यानुपलम्भात् , तथा चेश्वरेऽपि तदेव कर्तृत्वं कल्प. नीयं दृष्टानुसारित्वात् कल्पनायाः । न हि शरीरव्यतिरेकेण ज्ञानचिकीर्षाप्रयत्नानां सद्भावः कचिदुपलब्ध इति नेश्वरेऽपि तदभावेऽसावभ्युपगन्तव्यः । ज्ञानाद्युत्पत्तौ हि समवायिकारणमात्मा, आत्ममनःसंयोगोऽसमवायिकारणं, शरीरादि निमित्तकारणम् , न च कारणत्रया
"Aho Shrutgyanam"
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ] ईश्वरकर्तृत्वभङ्गः ।
:४५: भावे भवद्भिः कार्योत्पत्तिरभ्युपगम्यते, न चासमवायिकारणात्ममनःसंयोगादिसद्भाव ईश्वरेऽ. भ्युपगत इति न ज्ञानादेरपि तत्र भावः । न चासमवायिकारणादेरभावेऽपि तत्र ज्ञानमुत्पद्यत इति वक्तव्यम् , तथा सति निमित्तकारणव्यतिरेकेणापि क्षित्यादेरुत्पत्तिप्रसङ्गात् । तज्ज्ञानादीनाश्च नित्यत्वे नित्यमकुरादिकार्योत्पत्तिप्रसङ्गः । न च सर्वदा न सहकारिणां सन्निधान. मतो न दोष इति वक्तव्यम् , लेषामपि तज्ज्ञानायत्तजन्मतया सर्वदा सन्निधानात् , नित्यज्ञा- 5 नादीनामेव कारणसम्भवे तदाधारेश्वरकल्पनावैयर्थ्यप्रसङ्गाञ्च, न चानाश्रितस्य ज्ञानादेः सम्भवोऽतस्तदात्मा कल्प्यत इति चेन्न, तदात्मनोऽप्यनाश्रितस्याप्यसम्भवेनापरापराश्रयकल्पनाप्रसङ्गात् । न च तस्यात्मनो द्रव्यत्वेनानाश्रितस्यापि सम्भव इति वाच्यम् , गुणाश्रितस्यैव द्रव्यत्वेन बुद्ध्यादेर्गुणत्वासिद्धेः, तत्समवेतत्वानिश्चयात्, इदमत्र समवेतमितीश्वरप्रतीतेरयोगात्तेनात्मनो ज्ञानस्य चाग्रहणात् । न वा तज्ज्ञानं स्वं स्वधारञ्चा- 10 स्मानं वेत्ति, अस्वसंविदितत्वाभ्युपगमात् । न चापरं ग्राहकं नित्यं ज्ञानं तस्येश्वरस्य सम्भवति, येनैकेन सकलपदार्थजातमपरेण च तज्ज्ञानमवगमयतीति स्यात् , एकदा यावद्रव्यभाविसजातीयगुणद्वयस्यान्यत्रानुपलब्धेः, ज्ञानद्वयाङ्गीकारेऽपि ज्ञानस्य स्वाग्राहकत्वेन स्वाधारस्य स्वसहचारिज्ञानस्यान्यस्य गोचरस्य वा ग्राहकत्वासम्भवः, यद्धि स्वग्रहणविधुरं तन्नान्यग्राहकं, यथा घटादि, स्वग्रहणविधुरश्च प्रकृतं ज्ञानमिति । तस्मान्न तत्समवेतत्वेन 15 बुद्धेर्गुणत्वं नापि तदाधारस्य द्रव्यत्वं सिद्ध्यति, एवश्च शरीरसम्बन्धस्यैव कुम्भकारादो कर्तृत्वव्यापकत्वेन प्रतीतेस्तदभावे कर्तृत्वस्यापि व्याप्यस्याभावप्रसङ्गः, कर्तृत्वं हि कचित्करादिव्यापारेण कारणप्रयोक्तृत्वलक्षणं यथा कुम्भकारस्य दण्डादिकारणप्रयोक्तृत्वम् । अपरं वाग्व्यापारेण यथा स्वामिनः कर्मकरादिप्रयोक्तृत्वस्वरूपम् , अन्यच्च प्रयत्नव्यापारेण यथा जाप्रतः स्वशरीरावयवप्रेरकत्वस्वभावम, किश्चिञ्च निद्रामदप्रमादविशेषेण ताल्वादिकरादि 20 प्रेरकत्वम् । अतः सर्वथा शरीरसम्बन्ध एव कर्तत्वस्य व्यापकः, स यदीश्वरान्निवर्त्तते तर्हि स्वव्याप्यं कर्त्तत्वमप्यादाय निवर्तते, इति न तस्य कर्तृत्वमभ्युपगन्तव्यमिति प्रसङ्गः । अथ तस्य जगत्कर्तृत्वमभ्युपगम्यते चेत्तदा शरीरसम्बन्धः कर्तृत्वव्यापकोऽभ्युपगन्तव्यः इति प्रसङ्गविपर्ययः, न हि कारकशक्तिपरिज्ञानलक्षणं तस्य कर्तत्वम् , येन प्रसङ्गविपर्ययो
र्याप्त्यसिद्धेरभावः स्यात, कुम्भकारादौ मृत्पिण्डादिकारकशक्तिपरिज्ञानेऽपि शरीरव्यापारा- 25 भावे घटादिकार्यकर्तत्वादर्शनात , सुप्तप्रमत्तादौ च ताल्वादिकारणपरिज्ञानाभावेऽपि तद्रूया. पारे प्रयत्नलक्षणे सति तत्प्रेरणाकार्यदर्शनात् | किश्च मुमुक्षुभिः सर्वज्ञत्वेन विशिष्टधर्माधर्माग्रुपदेशकर्तेश्वर उपास्यः अन्यथाऽज्ञोपदेशानुष्ठाने विप्रलम्भशंकया प्रवृत्तिर्न स्यात् । तस्य सर्वज्ञत्वे सत्यपि शरीराभावे वाभावादुपदेष्वृत्वासम्भवेन तदुपदेशस्य तत्कृतत्वेन प्रामा
"Aho Shrutgyanam"
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ४६ :
सम्मतितत्व सोपाने
[ सप्तमम्
यसिद्धिर्न स्यात्, तथा च मुमुक्षूणां तत्र प्रवृत्तिर्न भवेदेवातस्तस्योपदेशकत्वेऽवश्यं शरीरसम्बन्धो वक्तव्यः व्याप्याभ्युपगमस्य व्यापकाभ्युपगमनान्तरीयकत्वात्, शरीरसम्बन्धाभावे च व्याप्यस्याप्युपदेशकत्वस्याभावः इति प्रसङ्गविपर्ययौ, व्याप्यव्यापकभावप्रसाधक प्रमाणं प्रत्यक्षानुपलम्भशब्दवाच्यं कार्यकारणभावप्रसाधकं प्रत्यक्षमेव, ताल्वादि5 व्यापाराभावेऽप्युपदेशस्य सद्भावे तस्य तद्धेतुकत्वासम्भवात् । ततो न शरीराभावे ईशस्य कर्तृत्वम्, तेन शरीरमनः सम्बन्धाभावे प्रयत्न बुद्ध्यादेरभावादीश्वर सत्चैवासिद्धा, तदेवमीश्वरकर्तृत्वसाधकस्य तन्नित्यत्वादिधर्मसाधकस्य च प्रमाणस्याभावात् क्लेशकर्म विपाकाशयैर परामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वर इत्याद्यसिद्धमेव । तस्माद्भवहेतुरागादिजयात् शासनप्रणेतारो जिनाः सिद्धाः, अतः सुव्यवस्थितं भवजिनानां शासनमिति दिक् ||
10
15
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वर पट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिन विन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्वसोपानस्य ईश्वरकर्तृत्वभङ्गो नाम षष्ठं सोपानम् ॥
बि
अथात्मविभुत्वनिराकरणम् ।
20
-----
स्थानमनुपम सुखमुपगतानामित्यनेन नवानां बुद्ध्यादिविशेषगुणानामात्यन्तिकः क्षय आत्मनो मुक्तिरिति मतस्य व्यवच्छेदः । ननु त्रिभुतयाऽऽत्मनो विशिष्टस्थानप्राप्तिहेतुगत्यभाचेन कथमनुपम सुखं स्थानमुपगतानामिति युज्यते, सुखस्यापि कर्मक्षयेन शरीरमनःसंयोगाभावान्निमित्तभूतासमवायिकारणाभावेन मुक्तात्मसूत्पत्त्यसम्भवात्, नित्यस्य चावैषयिकस्य सुखस्यानुपलम्भेनासत्त्वात्, आत्मनो विभुत्वञ्च नित्यत्वे सत्यस्मदाद्युपलभ्यमानगुणाधिष्ठानत्वाद्गनादेखि सिद्धम, न च बुद्धेर्गुणत्वासिद्ध्या हेतुविशेषणासिद्धिरिति वाच्यम्, प्रतिषिध्यमानद्रव्यकर्मस्वभावे सति सत्तासम्बन्धित्वात्तत्सिद्धेः, बुद्धिर्हि सामान्यविशेषवत्वे सत्ये केन्द्रिय प्रत्यक्षत्वात् रूपादिवत् सामान्यविशेषवत्त्वे सत्यगुणवश्वे च सति अचाक्षुषप्रत्यक्षत्वात् शब्दवदेकद्रव्या, एकद्रव्यत्वाच रूपादिवद्रव्यं न भवति, संयोगविभागाकारणत्वाच्च कर्म न भवति, एवं बुद्धिः सतीति प्रत्ययोत्पत्तेः सा सत्तासम्बन्धिनीति न गुणत्वसाधकहेतोरसिद्धता । बुद्धेरस्मदाद्युपलभ्यमानत्वञ्च तदेकार्थसमवेतानन्तरज्ञानप्रत्यक्षत्वानासिद्धम, अकार्यत्वादाकाशवदात्मनो नित्यत्वमपि सिद्धम् । न वा विभुत्वसाधकस्य हेतोरनैकान्तिकत्वं विपक्षेऽस्याप्रवृत्तेः । नापि विरुद्धः विभुन्याकाशे वृत्त्युपलम्भात् । नापि
25
"Aho Shrutgyanam"
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
:४७
सोपानम् ]
आत्मविभुत्वनिरासः। बाधितविषयः, प्रत्यक्षागमयोरस्याविभुत्वप्रदर्शकयोरसम्भवात् । नापि प्रकरणसमः, तथाविधहेत्वन्तरस्याभावात् , तस्मात्सकलदोषरहितादतो हेतोर्विभुत्वसिद्धिरिति मैवम् , सत्ताया असिद्ध्या बुद्धेर्गुणत्वासिद्धौ तदधिष्ठानत्वलक्षणहेत्वसिद्धः, आत्मनो बुद्धभिन्नत्वे समवायस्य सद्भावेऽसद्भावे वा तस्या आत्मगुणत्ववदन्यगुणत्वप्रतिषेधासम्भवेन तस्यैव गुणोऽसावि. त्यसिद्धेश्च । न चात्मसद्भावे भावात्तस्यास्तत्कार्यतया तद्गुणत्वमिति वक्तुं युक्तम् , आकाश- 5 सद्भावेऽपि तस्या भावात्तत्कार्यत्वेन तद्गुणत्वप्रसक्तेः, आत्माभावेऽभावात्तस्यास्तकार्यतया तथास्वमित्यपि न सम्यक्, आत्मनो नित्यत्वेन व्यापित्वेन च तदभावासम्भवात् । अथात्मन्येव तस्याः प्रतीतेस्तद्गुणत्वमिति चेन्न, आत्मनः स्वसंविदितत्वानभ्युपगमेन स्वस्मिन् बुद्धेः प्रत्ययासम्भवात् , ज्ञानान्तरप्रत्यक्षत्वे विवादाच्च । स्वसंविदितत्वानभ्युपगमादेव च स्वात्मन आत्मव्यवस्थितत्वेन बुद्धसा ग्रहीतुमशक्यत्वात् , बुद्ध्यन्तरग्राह्यत्वस्य चासंभवात् , 10 बुद्धेरात्माव्यतिरेके तु आत्मन इव तस्यापि द्रव्यत्वेन प्रतिषिध्यमानद्रव्यत्वे सतीति हेतुविशेषणासिद्धिः, इतरेतराश्रयश्च बुद्धेर्गुणत्व सिद्धौ निराधारगुणासम्भवेन तदाधारस्यास्मनो द्रव्यत्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ च द्रव्य प्रतिषेधेन तदाश्रितत्वावद्धेर्गुणत्वसिद्धिरिति । किञ्च यद्यात्माऽप्रत्यक्षो बुद्धिश्च तद्गुणस्तदाऽस्मदाद्युपलभ्यमानत्वं विरुद्धम , अत्यन्तपरोक्षगुणिगुणानामस्मदाद्यप्रत्यक्षताव्याप्यत्वस्य परमाणुरूपादौ निश्चितत्वात् । न च वायुस्पर्शेन 15 व्यभिचारः, वायोः कश्चित्तव्यतिरेकेण तद्वत् प्रत्यक्षत्वात् । बुद्धिश्च यद्यस्मदादिप्रत्यक्षविषया तर्हि तस्या अत्यन्तपरोक्षात्मविभुद्रव्य विशेषगुणिगुणत्वं विरुद्धं स्यात् , घटरूपादावस्मदादिप्रत्यक्षत्वस्यात्यन्तपरोक्षगुणिगुणत्वाभावव्याप्यत्वनिश्चयात् । अतो बुद्धिर्यद्यस्मदादिप्रत्यक्षविषया न तत्यन्तरोक्षात्मविशेगुणरूपा, तथाभूता यदि न त_स्मदादिप्रत्यक्षविषयेति अस्मदाद्युपलभ्यमानत्वलक्षणं हेतुविशेषणमसिद्धम् । आत्मा प्रत्यक्षविषयो नात 20 उक्तदोष इति चेत्तर्हि तस्य हर्षविषादाद्यनेकविवर्तात्मकस्य देहमात्रव्यापकस्य स्वसंवेदन: प्रत्यक्षसिद्धतयाऽनुमानतो विभुत्वसाधनमसङ्गतं स्यात् । पक्षधर्मताविशिष्टहेतुसद्भावमात्रेण विभुत्वाभ्युपगमे पक्कान्येतानि फलानि, एकशाखाप्रभवत्वात् , उपभुक्तफलवदित्यप्यनुमानं भवेत् , न चास्य प्रत्यक्षबाधा, प्रकृतेऽपि समानत्वात , अनुमानस्य प्रत्यक्षपूर्वकत्वाभ्युपगमाञ्च नानुमानेन स्वसंवेदनलक्षण प्रत्यक्षस्य बाधितत्वम् , तथाविधप्रत्यक्षस्याप्रामाण्यसाधकस्याप- 25 रस्य कस्यचिदभावाच्च । तदेवं बुद्धिलक्षणो गुणो यद्यस्मदाद्युपलभ्यस्तदा हेतोः कालात्ययापदि. ष्टता, यदि चानुपलभ्यः तर्हि विशेषणासिद्धत्वम् । तथा व्यभिचारश्च परमाणूनां नित्यत्वे सत्यस्मदाद्युपलभ्यमानपाकजगुणाधिष्ठानत्वेऽपि विभुत्वाभावात् । न च परमाणुपाकजगुणा अप्रत्यक्षा इति वक्तव्यम् , तथा सति कार्यत्वेन बुद्धिमत्कारणत्वे साध्ये व्याप्तिग्रहणा
"Aho Shrutgyanam"
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ सप्तमम् सम्भवात् , तेऽपि हि कार्यत्वेनाभिमताः, तेषाञ्च व्याप्तिज्ञानेनाविषयीकरणे कथं बुद्धिमत्कारणत्वेन व्याप्तिसिद्धिर्भवेत् तथा च कार्यत्वं हेतुरेतैरेव शङ्कितव्यभिचारी स्यात् । तत्र च व्यभिचारवारणाय यदि नित्यत्वे सत्यस्मदादिबाह्येन्द्रियोपलभ्यमानगुणाधिष्ठानत्वादित्युच्यते तर्हि तस्य बुद्धावभावेन हेतोर्विशेषणासिद्धत्वं स्यात् । एवमा5 काशलक्षणो दृष्टान्तो हेतुसाध्यविकलः, तयोस्तत्रासिद्धेः । न च तेनैव हेतुनाऽऽत्मदृष्टान्तेन शब्दाधिकरणस्य तस्य विभुत्वसिद्ध्या न साध्यविकलता, अस्मदाद्युपलभ्यमानशब्दलक्षणगुणाधिष्ठानत्वस्य तत्र सिद्धत्वाच्च न साधनविकलतेति वाच्यम् , इतरेतराश्रय. प्रसङ्गात् , सिद्धे ह्यात्मनो विभुत्वे तदृष्टान्तेनाकाशस्य विभुत्वसिद्धिः, तसिद्धेश्चात्मनो
विभुत्वसिद्धिरिति । तथा शब्दम्य गुणत्वमप्यसिद्धम् , न च प्रतिषिध्यमानद्रव्यकर्मत्वे सति 10 सत्तासम्बन्धित्वात्तस्य गुणत्वं सिद्ध्यतीति वाच्यम् , सत्तायास्तत्सम्बन्धस्य समवायस्य चा
भावेन विशेष्यासिद्धेः शब्दस्य द्रव्यत्वेन विशेषणासिद्धेश्च । यद्धि क्रियावत्तद्रव्यं दृष्टं यथा शरादिः, क्रियावांश्च शब्दस्तस्माद्रव्यम् , निष्क्रियत्वे तु तस्य श्रोत्रेण सह सम्बन्धाभावात्ततो ग्रहणं न स्यात् , तथापि तस्य ग्राहकत्वेऽप्राप्यकारित्वापत्तिः स्यात् । तत्स
म्बन्धकल्पनान्न दोष इति चेत्तर्हि शब्ददेशं गत्वा यदि श्रोत्रमभिसम्बध्यते तदा श्रोत्रस्य स्वा15 दृष्टाभिसंस्कृतकर्णशष्कुल्यवरुद्धाकाशरूपत्वं न स्यात् , आकाशस्य निष्क्रियत्वात् , सक्रिय
त्वेऽपि श्रोत्रं शब्ददेशं गच्छतीति प्रतीत्यभावात् । अन्तरालवर्तिनामन्यशब्दानां ग्रहणप्रसमात्, अनुवासप्रतिवाततिर्यग्वातेषु प्रतिपत्त्यप्रतिपत्तीपत्प्रतिपत्तिभेदाभावप्रसङ्गाच, गच्छतश्श्रोत्रस्य तत्कृतोपकाराद्ययोगात् । यदि तु शब्दस्य श्रोत्रदेशे आगमनमुच्यते तर्हि न
तस्य गुणत्वं गुणस्य निष्क्रियत्वात् , तथा च सक्रियत्वाव्यत्वमेव तस्य । न च वीचीतरङ्ग20 न्यायेन श्रोत्रदेशे समुत्पन्न एव शब्दस्तेन गृह्यते न वाद्य एव तत्रागच्छतीति वाच्यम् ,
तथा सति तुल्ययुक्त्या पूर्वपूर्वशरादिप्रभवाणामन्येषामेव शरादीनां लक्ष्यदेशसमुद्भूतानां तेनाभिसम्बन्ध इति स्वीकारप्रसङ्गात् , इष्टापत्तौ सर्वत्र क्रियाया अभावप्रसङ्गेन क्रियाव. द्रव्यमिति द्रव्यलक्षणमसम्भवि स्यात् । न च शरादौ प्रत्यभिज्ञानादेकत्वमिति वक्तव्यम,
देवदत्तोच्चारितं शब्दं शृणोमीति प्रत्यभिज्ञयाऽत्राप्येकत्वस्य सिद्धत्वात् । न चेदं प्रत्यभि25 हानं सादृश्यनिबन्धनम् , शरादिप्रत्यभिज्ञानस्यापि तथात्वप्रसङ्गात् । न च शब्दैकत्वप्र
त्यभिज्ञानं बाधितमिति वक्तुं शक्यम्, तत्क्षणिकत्वविषयकप्रत्यक्षस्य विवादविषयत्वेन सद्बाधकत्वायोगात् । प्रत्यभिज्ञायास्त्वया मानसप्रत्यक्षाभ्युपगमेन तया क्षणिकत्वसाधकानुमानस्यैव बाधनात्, अत एव क्षणिकः शब्दः, अस्मदादिप्रत्यक्षत्वे सति विभुद्रव्यविशेषगुणत्वात् ज्ञानादिवदित्यनुमानमपास्तम् , प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षबाधितत्वात् धर्मा
"Aho Shrutgyanam
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
आत्मविभुत्वनिरसमम् । देविभुद्रव्यविशेषगुणत्वेऽपि क्षणिकत्वाभावेन व्यभिचाराच्च । न च विशिष्टस्य हेतोस्तत्राभावान्न व्यभिचार इति वाच्यम् , अस्मदादिप्रत्यक्षत्वस्य विपक्षणा विरोधात् ! विपक्षविरुद्धं हि विशेषणं ततो हेतुं निवर्त्तयति, यथाऽहेतुकत्वं ततः कादाचित्कत्वं निवर्तयति, न चास्मदादिप्रत्यक्षत्वं अक्षणिकत्वविरुद्धम, अक्षणिकेष्वपि सामान्यादिषु भावात् , ततो यथाऽस्मदादिप्रत्यक्षा अपि केचित्क्षणिकाः प्रदीपादयः, अपरेऽक्षणिकाः सामान्यांदयः । तथाऽस्मदादिप्रत्यक्षा अपि विभुद्रव्यविशेषगुणाः केचित् क्षणिका अपरेऽक्षणिका भविष्यन्तीति संदिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वादनैकान्तिको हेतुः । न च तादृशविशिष्टो हेतुरक्षणिके न दृष्ट इति ततो व्यावृत्त इति वाच्यम् , स्वसम्बन्ध्यदर्शनस्य परलोकादिनाऽनैकान्तिकत्वात् , सर्वसम्बन्धिनोऽसिद्धत्वाच्च । धर्माधर्मादेश्वास्मदाद्यप्रत्यक्षत्वे देवदत्तं प्रत्युपसर्पन्तः पश्चादयो देवदत्तगुणाकृष्टाः देवदत्तं प्रत्युपसर्पणवत्त्वात् यथा ग्रासादिरित्यनुमानं तत्साधकं न स्यात् 10 व्याप्तेरग्रहणात् , तथाप्यनुमाने यतः कुतश्चित् यत्किञ्चिदवगम्येत । प्रासादेर्देवदत्तं प्रत्युपसर्पणस्य देवदत्तप्रयत्नगुणाकृष्टत्वेन व्याप्तिदर्शनात्तस्यैव तत्पूर्वकत्वानुमानं स्यात् तस्य च वैयर्थ्यात्। न च पश्वादेरपि देवदत्तं प्रत्युपसर्पणस्य देवदत्तप्रयत्नसमानगुणाकृष्टत्वेन व्याप्तिः प्रतीयत इति वाच्यम् , प्रयत्नसमानगुणस्य पश्वादेर्देवदत्तं प्रत्युपसर्पणस्य वाऽप्रतिपत्तौ तदाकृष्टत्वेन व्याप्त्यसिद्धेः, न हि प्रयत्नाप्रतिपत्तौ तदाकृष्टत्वेन प्रतिपन्नस्य प्रासादेर्देवदत्तं प्रत्युप- 15 सर्पणस्य व्याप्तिप्रतिपत्तिः, तत्प्रतिपत्तिश्च यदि तेनैवानुमानेन तदाऽन्योऽन्याश्रयः, व्याप्तिसिद्धावनुमानं तत्सिद्धौ व्याप्तिसिद्धिरिति, न चास्ति तज्ज्ञापकं मानान्तरमतो मानसप्रत्यक्षेण सा गृह्यत इति स्वीकार्यम, अतः समाकर्षकस्य प्रयत्नसमानगुणस्याकृष्यमाणपश्वादेश्वास्मदादि प्रत्यक्षत्वे धर्मादेरपि प्रत्यक्षत्वमेवेति । अस्मदादिबाह्यप्रत्यक्षत्वे सतीति तु न वाच्यम् ज्ञानादेस्तथाऽप्रत्यक्षतया दृष्टान्तस्य साधनविकलत्वात् । ज्ञानादेत्रिभुद्रव्यविशेषगुणत्वासिद्ध्या 20 दृष्टान्तः साधनशून्यः, साध्यशून्यश्च ज्ञानादेः क्षणिकल्पासम्भवात् अन्यथा न ततः संस्कारः तदभावान्न स्मरणं तदभावाञ्च न प्रत्यभिज्ञादिव्यवहारः, विनष्टात् कार्यानुत्पादात्, अन्यथा चिरविनष्टादपि स्यात् , अनन्तरस्य कारणत्वे तु सर्वमनन्तरं कारणं स्यात् । तस्मान क्षणिकत्वं शब्दस्येति सक्रियत्वाद्रव्यतैव । तथा गुणवत्त्वाच्छब्दो द्रव्यं, लोष्ठादीनामिव स्पर्शवत्वात्तस्य गुणवत्त्वम् , तत्र च स्पर्शाभावे कांस्यपाञ्यादिध्वनिसम्बन्धेन कर्णशडकुल्या अभिघातो 25 न स्यात् । अल्पः शब्दो महान् शब्द इति प्रतीत्या अल्पमहत्वाभिसम्बन्धादपि तस्य द्रव्य
१ तथा च कथञ्चिद्रव्यं शब्दः, क्रियावत्वात् , बाणादिवदिति प्रयोगः, अत्र परिस्पन्दरूपक्रियया क्रियावक्त्वं ग्राह्यम्, तेनास्ति भवतीत्यादिधात्वर्थलक्षणक्रियया क्रियावस्वेऽपि गुणादौन व्यभिचारः ॥
"Aho Shrutgyanam" |
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वतोपाने
[ सप्तमम् त्वम् । न चाल्पमहत्त्वे न परिमाणरूपे, इयत्तानवधारणात् , शब्दोऽयं महानित्यध्यवस्यन् हि न इयानित्यवधारयतीति वाच्यम् , वायोरियत्तानवधारणेऽपि अल्पमहत्वयोः सम्भवेन व्यभिचारात्, न हि बिल्वबदरादेरिव तत्रेयत्तानिर्णयः । तत्र सत्यपीयत्ताऽप्रत्यक्षवाद्वायोः न निर्णीयते, शन्दस्य प्रत्यक्षतया स्यादेव तन्निर्णय इति चेन्न, स्पर्शविशेषरूपस्य वायोरप्रत्य5 क्षत्वांसिद्धेः । इयत्तायाश्व परिमाणभिन्नत्वेऽन्यस्यानवधारणेऽपरस्याभावो न युक्तोऽतिप्रस. मात् । परिमाणरूपत्वे तु अल्पमहत्त्वपरिमाणनिर्णये कथं न तदवधारणम, अन्यथा बिल्वादावपि तथाप्रसङ्गात् । किम्वाल्पमहत्त्वयोः परिमाणरूपत्वाभावे शब्दे ते किरूपे इति वक्तव्यम् , न च गुणवृत्तित्वादवान्तरजाति विशेषस्वरूपे इति वक्तुं शक्यम , शब्दस्य गुणत्वासिद्धेः, तस्मात्तयोः परिमाणरूपतया गुणवत्त्वाष्ट्रव्यं शब्दः । पांवादय इव वायुनाऽभि10 हन्यमानतया संयोगाश्रयत्वाच्छब्दो द्रव्यम , वायुना शब्दस्याभिघातोऽपि देवदत्तं प्रत्याग.
च्छतः प्रतिकूलेन वायुना प्रतिनिवर्त्तनात्सिद्धः, प्रतिनिधर्तनमपि अन्यदिगवस्थितेन श्रवणात्सिद्धम् । न च गन्धादीनामागच्छता वायुना निवृत्तिदृष्टा, तेषाम्न मुणत्वेन न वायुना संयोग इति वाच्यम् , तद्वतो द्रव्यस्यैव तेन निर्वर्तनात् , केवलानाश्च गन्धादीनां निष्क्रिय
त्वेनागमनपरावर्तनासम्भवात् । न चान तद्वतो निवर्तनम् , आकाशस्य सर्वगत्वेनाक्रिय. 15 त्वात् , न वाऽसंयुक्तस्य शब्दस्य निवर्तनम् , सर्वस्य निवर्तनप्रसङ्गात् । एकत्वादिसंख्या
वत्वादपि शब्दो गुणवान् , प्रतीयते हि एकः शब्दो द्वौ शब्दौ बहवशब्दा इति, तस्मात् क्रियागुणवत्वाच्छब्दस्य द्रव्यतया प्रतिषिध्यमानद्रव्यत्वलक्षणं हेतुविशेषणमसिद्धम् । एकद्रव्यत्वमपि शब्दस्य न द्रव्यत्वाभावसाधकम् , एकद्रव्यसंयोगित्वस्य तदर्थत्वे विरुद्धत्वात् ,
संयोगित्वस्य द्रव्यधर्मत्वात् । समवायस्य निरस्ततया नैकद्रव्यसमवेतत्वं तदर्थः सम20 वायसत्त्वेऽपि शब्दस्य गुणत्वसिद्धावेवैकद्रव्यसमवेतत्वसिद्धेः । अनेकद्रव्यः शब्दोऽस्म
दादिप्रत्यक्षत्वे सति स्पर्शवत्त्वात् , घटादिवदिति प्रत्यनुमानेन बाधितत्वान्न सामान्यविशेषवत्वे सति बाबैकेन्द्रियप्रत्यक्षत्वं तस्यैकद्रव्यत्वसाधकम् , वायोस्तथात्वेऽपि नैकद्रव्यत्वाद्यभिचारश्च । सत्तासम्बन्धित्वमपि यदि स्वरूपसत्तासम्बन्धित्वरूपं तदा सामान्या
दिभिर्व्यभिचारः प्रतिषिध्यमानद्रव्यकर्मत्वे सति निरुक्तसत्तासम्बन्धित्वेऽपि गुणत्वाभा25 वात् । तेषाश्च स्वरूपसत्ताभावे खपुष्पादेरविशेषप्रसङ्गात् । यदि तु भिन्नसत्तासम्बन्धित्वरूपं
तदा तादृशसत्ताया अभावेन शब्दस्यापि तत्सम्बन्धित्वासिद्धिः । तस्माच्छब्दस्य गुणत्वासिद्धेनित्यत्वे सत्यस्मदाद्युपलभ्यमानगुणाधिष्ठानत्वस्याकाशेऽसिद्धेः साधन विकलो दृष्टान्तः । एतेन ज्ञानं परममहत्त्वोपेतद्रव्यसमवेतं, विशेषगुणत्वे सति प्रदेशवृतित्वात् शब्दवदित्यपि प्रत्युक्तम् , अन्योऽन्याश्रयात् ज्ञानस्य परममहत्त्वोपेतद्रव्यसमवेतत्वे सिद्धे तद्दष्टान्ततः
"Aho Shrutgyanam"
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
आत्मविभुत्वनिरसनम् । शब्दस्य तसिद्धिः, तत्सिद्धेश्च तदृष्टान्तेन ज्ञानस्य तत्सिद्धिरिति ! ज्ञानस्य चात्माभेदे तस्यापित्वमिति न प्रदेशवृत्तित्वम् , तथापि तद्वृत्तित्वे ज्ञानेतरस्वभावतयाऽनेकान्तत्वसिद्धिरात्मनः । आत्मभेदे तु ज्ञानस्यात्मगुणत्ववदन्यगुणत्वाप्रतिषेधाद्विशेषगुणत्वासिद्धिः, आत्मनस्त्वया प्रदेशानभ्युपगमेन तद्वृत्तित्वस्यासिद्धिश्च, कल्पितप्रदेशस्वीकारे च तद्वृत्तित्वलक्षणो हेतुरपि कल्पित इति न तत: साध्यसिद्धिः, अन्यथा सर्वतः सर्वस्य सिद्धिः स्यात् । अहमिति 5 स्वसंवेदनप्रत्यक्षेणात्मनः स्वदेहमात्रव्यापकत्वेन हर्षविषादाद्यनेकविवर्तात्मकस्य सिद्धत्वाद्विभुत्वसाधकतयोपन्यस्यमानः सर्व एव हेतुः प्रत्यक्षबाधितकर्मनिर्देशानन्तरप्रयुक्तत्वेन कालात्ययापदिष्टः । एवं सत्प्रतिपक्षश्च तव हेतुः देवदत्तात्मा देवदत्तशरीरमात्रव्यापकः, तत्रैव व्याप्योपलभ्यमानगुणत्वात् , यो यत्रैव व्याप्त्योपलभ्यमानगुणः स तन्मात्रव्यापकः, यथा देवदत्तस्य गृहे एव व्याप्त्योपलभ्यमानभास्वरत्वादिगुणः प्रदीपः देवदत्तशरीर एव व्याप्योपल- 10 भ्यमानगुणस्तदात्मा इत्यनुमानस्थ सद्भावात् , तदात्मनो हि ज्ञानादयो गुणास्तद्देह एव व्यायोपलभ्यन्ते न परदेहे, नाप्यन्तराले । न च देवदत्ताङ्गनाङ्गं देवदत्तगुणपूर्वकम् , कार्यत्वे सति तदुपकारकत्वात् , ग्रासादिवदित्यनुमानेन कारणस्य कार्यदेशे सन्निधानावश्यकत्वात्तदङ्गना
प्रादुर्भावदेशे तत्कारणतद्गुणसिद्ध्याऽसिद्धस्तव हेतुरिति वाच्यम् ,यतो यदि तद्गुणा ज्ञानदर्शनसुखवीर्यस्वभावास्ते च तदननाङ्गे तदन्तराले च वत्तन्त इत्युच्यते तन्न सम्यक् , संवेदन- 15 स्वरूपाणां ज्ञानदर्शनसुखानां तत्र वृत्तितयाऽप्रतीतेः, शक्तिस्वरूपस्य वीर्यस्य च क्रियानुमेयतया देवदत्तशरीर एव क्रियादर्शनेन तत्रैव तस्यानुमानात् । नापि धर्माधर्मों तदङ्गनादिकार्यनिमित्तभूतौ तद्गुणशब्देन विवक्षिताविति वक्तुं युज्यते, अस्वसंविदितत्वेनाचेतनत्वात्तयोः शब्दादिवत्तदात्मगुणत्वासम्भवात् । सुखादीनाश्च स्वसंविदितत्वेन चेतनरूपतया नाचेतनत्वं व्यभिचारि, अभिमतपदार्थसम्बन्धसमय एव हि स्वसंवेदनरूपाहादस्वभावस्य 20 तदात्मनोऽनुभवः, अन्यथा सुखादेः स्वयमननुभवादनवस्थादोषप्रसङ्गादन्यज्ञानेनाप्यननुभवे सुखस्य परलोकप्रख्यताप्रसक्तिः । न च धर्माधर्मयोर्ज्ञानरूपत्वाद् बौद्धदृष्ट्या ज्ञानस्य च खग्रहात्मकत्वादसिद्धो हेतुरिति वाच्यम, तयोः स्वरूपग्रहणात्मकत्वे सुखादाविव विवादाभाव. प्रसक्तः, अस्ति चासौ, तत्रानुमानोपन्यासान्यथानुपपत्तेः । न हि लौकिकपरीक्षकयोः प्रत्यक्षं कर्मेति व्यवहारसिद्धम् । नाप्यचेतनत्वे तयोस्तदात्मगुणत्वे न विरोध इति शङ्कथम् , अचे- 25 तनस्य चेतनगुणत्वासम्भवात् । न वा धर्माधर्मयोरभावादाश्रयासिद्धता हेतोः, चेतनस्य स्वपर
१ शुभाशुभफलसंस्कारस्वरूपा ज्ञानविशेषात्मिका वासना कर्मेत्युच्यते बौद्धैः॥ २ धर्माधर्मलक्षणस्य ह्यदृष्टस्यात्मगुणत्वे आत्मपरतंत्रताहेतुर्न भवेत् , न खलु यो यस्य गुणः स तस्य पारतंत्र्यनिमित्तम् , यथा पृथिव्यादेः रूपादिः आत्मगुणश्च धर्माधर्मादिसंज्ञकं कर्म परैरभ्युपगम्यतेऽतो न तदात्मनः पारतंत्र्यनिमित्तं स्यात् , तस्मान्नेदं कर्माऽऽत्मगुणरूपम् , किन्त्वचेतनं पुद्गलात्मकमेवेति तात्पर्यम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितरवसोपाने
[ सप्तमम् ज्ञस्य हीनमातृगर्भस्थानप्रवेशः तत्सम्बद्धान्यनिमित्तः, तदनन्यनेयत्वे सति तत्प्रवेशात् , मत्तस्याशुचिस्थानप्रवेशवत् , योऽसावन्यः स द्रव्यविशेषो धर्मादिरिति । पूर्वशरीरपरित्यागेन शरीरान्तरगमनस्य पूर्व प्रसाधितत्वान्न तत्प्रवेशस्यासिद्धता। कार्यत्वे सति तदुपकारकत्वादित्यत्र
कार्यत्वे सतीति विशेषणं व्यर्थ, सति सम्भवे व्यभिचारे च विशेषणोपादानस्य सार्थकत्वात् , 5 प्रकृते च न व्यभिचारः तद्गुणपूर्वकत्वाभावे कस्मिँश्चिन्नित्ये तदुपकारकत्वस्यादर्शनात् ,
कालेश्वरादौ दृष्टमिति चेत्, न कालेश्वरादिकमतद्गुणपूर्वकमपि यदि तदुपकारक तर्हि कार्यमपि किश्चिदतगुणपूर्वकं तदुपकारकं स्यादिति संदिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वादनैकान्तिको हेतुः । तस्मान्न तत्रैव व्याप्त्योपलभ्यमानगुणत्वहेतोरसिद्धता । न च तदेहव्यापकतयैवोपलभ्य
मानगुणोऽपि तदात्मा सर्वगतो निजदेहैकदेशवृत्तिर्वा स्यादविरोधात्, अतः संदिग्धविपक्षव्या10 वृत्तिकत्वादनैकान्तिको हेतुरिति वाच्यम , वाय्वादावपि तथाभावप्रसङ्गेन प्रतिनियतदेशस.
म्बद्धपदार्थव्यवहारोच्छेदप्रसक्तेः । यद्धि यथा प्रतिभाति तत्तथैव सद्व्यवहारपथमवतरति, यथा प्रतिनियतदेशकालाकारतया प्रतिभासमानो घटादिकोऽर्थः । अन्यथा प्रतिभासमाननियतदेशकालाकारस्पर्शविशेषगुणोऽपि वायुः सर्वगतः स्यात्, न चात्र प्रत्यक्षबाधा,
त्वया तस्य परोक्षत्वोपवर्णनात् । स्वदेहैकदेशवृत्तित्वे सर्वत्र शरीरे सुखादिगुणानुपलब्धिप्रसङ्गः 15 तथा सर्वत्रोपलभ्यमानगुणोऽपि वायुरेकपरमाणुमात्रः स्यात् , अनुक्रमेण सर्वदेहभ्रमणात्
तस्य तत्रोपलब्धिरिति चेन्न, युगपत्तत्र सर्वत्र सुखादिगुणस्योपलम्भात् | न चाशुवृत्तेयॊगपद्याभिमानः, अन्यत्रापि तथाप्रसङ्गात् , शक्यं हि वक्तुं घटादिरप्येकावयववृत्तिः, आशुवृत्तेयुगपत्सर्वेष्ववयवेषु प्रतीयत इति । तस्मान्नानकान्तिको हेतुः, एवञ्च निर्दृष्टादस्माद्धेतोः केशन
खादिरहितशरीरमात्रव्यापकस्यात्मनः सिद्धया स्थानमनुपमसुखमुपगतानामिति युक्तमुक्तम् ।। 20 इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्वसोपानस्य आत्मविभुत्वनिरसनं नाम
सप्तमं सोपानम् ॥
अथ परेष्टमोक्षखण्डम् । ननु तथापि स्थानमनुपमसुखमुपगतानामित्ययुक्तम , आत्यन्तिकबुद्ध्यादिविशेषगुणध्वंसयुतस्यात्मन एव मुक्तिस्वरूपतया तस्यानुपमसुखत्वे मानाभावात् , न चेहशस्य मुक्तित्वे प्रमाणं नास्तीति वक्तव्यम् , बुद्ध्यादिविशेषगुणसन्तानोऽत्यन्तमुच्छिद्यते सन्तानत्वात् प्रदीपसन्तानवदित्यनुमानसद्भावात , बुद्धयादिषु सन्तानत्वस्य सत्त्वान्नासिद्धता हेतोः, प्रदीपादौ सा
"Aho Shrutgyanam"
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
परेष्टमोक्षविध्वंसनम् । ध्यसमानधर्मिणि सत्वान्न विरुद्धत्वं, विपक्षे परमाण्वादावभावान्नानकान्तिकत्वम , साध्याभावसाधकयोः प्रत्यक्षागमयोरनुपलम्भान्न कालात्ययापदिष्टत्वं, साध्याभावव्याप्तहेत्वन्तरस्य तत्राभावान सत्प्रतिपक्षत्वमिति पश्चरूपत्वात्प्रमाणम् । तत्सन्तानोच्छेदे हेतुश्च मिथ्याज्ञानादिव्यकच्छेदद्वारा तत्त्वज्ञानमेव, शुक्तिकादौ मिथ्याज्ञाननिवृत्तेः सम्यग्ज्ञानसाध्यत्वेनोपलम्भान्न तत्त्वज्ञानस्य मिथ्याज्ञानव्यवच्छेदासामर्थ्यम् । न च सम्यग्ज्ञानस्य उत्तरकालभाविना मिथ्याज्ञाने- 5 नापि विरोधः स्यादिति वाच्यम् , मिथ्याज्ञानस्यासदर्थत्वेन दुर्बलत्वात् , सम्यग्ज्ञानस्य तु सत्यार्थत्वादलीयस्त्वेन तदुच्छेदकत्वात् तथा च निवृत्ते मिथ्याज्ञाने तन्मूलत्वाद्रागादयो न भवन्ति कारणाभावे कार्यानुत्पत्तेः, तदभावे च तत्कार्यरूपप्रवृत्तेरभावस्ततश्च धर्माधर्मयोरनुत्पत्तिः आरब्धकार्ययोश्वोपभोगात् सश्चितयोश्च तत्त्वज्ञानादेव प्रक्षय इति, अत्रोच्यते, सन्तानत्वलक्षणो हेतुराश्रयासिद्धत्वादिदोषदुष्टः, त्वया बुद्ध्यादीनां ज्ञानान्तरपाद्यतास्वीका- 10 रात्तत्र चानवस्थानात् , अवेद्यतयाऽज्ञातस्य च सत्त्वासिद्धेः । तथा स्वरूपासिद्धः सन्तानत्वस्य सामान्यात्मकत्वे बुद्ध्यादिविशेषगुणेषु प्रदीपे च तेजोद्रव्ये सत्त्वातिरिक्तस्योभयसाधारणस्यापरसामान्यस्यासम्भवात् । सत्तास्वरूपत्वे तु तस्य सत् सत् इति प्रत्यये हेतुत्वमेव स्यान तु सन्तानप्रत्ययहेतुत्वम् , सन्तानत्त्वस्य विशेषगुणमात्राश्रितजातिरूपत्वे तस्य दृष्टान्ते प्रदीपेऽभा. वेन स साधनविकलो भवेत् । स्वाधारसर्वगतस्यैकस्य सामान्यस्य प्रतिवाद्यसिद्धत्वेन प्रतिवाद्य- 15 सिद्धोऽपि । समवायस्याभावेन बुद्धयादिषु व्याप्त्या तस्य वर्तमानत्वमप्यसिद्धम् , समवायाङ्गीकारेऽपि तस्य तत्र वृत्तित्वमिव आकाशादिष्वपि नित्येषु तस्य सद्भावादनैकान्तिकोऽपि । न च सम्बन्धाविशेषेऽपि सम्बन्धिनोर्विशेषात्सन्तानत्वं बुद्ध्यादिष्वेव वर्तते नाकाशादाविति वाच्यम् , अन्योन्याश्रयात् , सिद्धे हि समवायस्याकाशादिव्यवच्छेदेन बुद्ध्यादिवृत्तित्वे विशेषत्वसिद्धिः, तत्सिद्धेश्चान्यपरिहारेण तद्वृत्तित्वसिद्धिरिति । सर्वत्र समवायस्याविशेषेऽपि 20 बुद्ध्यादिविशेषगुणसन्तानत्वयोः प्रतिनियताधाराधेयभावो यदि सिद्धस्तर्हि समवायाभ्युपग. मो व्यर्थः, तद्व्यतिरेकेणापि तयोस्तद्रूपतासिद्धेः । न च समवायिनोर्विशेषरूपत्वान्यथानुपपत्त्या न समवायपरिकल्पनं किन्तु प्रमाणसिद्धत्वादिति वाच्यम् , तद्राहकप्रमाणाभावात् , स हि किं सर्वेषु समवायिषु अनुगतैकस्वभावोऽभ्युपगम्यते व्यावृत्तस्वभावो वा, नाद्यः तस्य समवायत्वायोगात् , नित्यस्य सतोऽनेकवृत्तेः सामान्यस्य त्वया समवायत्वानभ्युप. 35 गमात् । न द्वितीयः, सर्वतो व्यावृत्तस्वभावस्यान्यासम्बन्धित्वेन नीलस्वरूपवत समवाय. त्वानुपपत्तेः । निर्विकल्पकं सविकल्पकं वा प्रत्यक्षं न तावत्तत्स्वरूपस्यापि ग्राहकं किमुताने
१ समवायस्याश्रयतयाभिमतव्यक्तिदर्शनसमये समवायः स्वरूपतो बहि ह्याकारतया हि न प्रतीतिपथमवतरन्नुद्भाति, बहिह्यिाकारतयाऽवभासच बहिरर्थव्यवस्थाकारी. कल्पनाधीरपि दर्शनदृष्टभेव बहिरुल्लिखन्ती प्रतिभातीति दर्शनाभावे सापि न प्रवर्तत इति न समवायस्वरूपग्रहमिति भावः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपामे
| अष्टमम् कानुगतैकत्वलक्षणतद्विशेषरूपस्य । न च सम्बन्धत्वेनाध्यवसीयत इति युक्तम् , स हि किं सम्बन्ध इति बुद्ध्या उत इहेतिबुद्ध्या किं वा समयाय इति बुद्ध्या अध्यवसीयते, आये कोऽसौ सम्बन्धः, किं सम्बन्धत्वजातियुक्तः, आहोरिवदनेकोपादानजनितः, उत अनेकाश्रितः, किं वा सम्बन्धबुद्धिविषयः अथवा सम्बन्धबुद्ध्युत्पादकः, नाद्यः समवायस्या. 5 सम्बन्धवप्रसङ्गात् , तत्र त्वया जात्यनभ्युपगमात् । न द्वितीयः, घटादेरपि सम्बन्धत्व. प्रसङ्गात् । न तृतीयः, घटजात्यादेः सम्बन्धत्वप्रसङ्गात् । न तुर्यः, घटादिष्वपि सम्बन्धशब्दव्युत्पादने कृते सम्बन्धज्ञानविषयत्वेन तेषां सम्बन्धवप्रसङ्गात् । सम्बन्धेतरयोरेकज्ञानविषयत्वे इतरस्यापि सम्बन्धरूपताप्रसङ्गाच्च । न चरमः, चक्षुरादेरपि सम्बन्धत्वापत्तेः ।
न चेहबुद्ध्यवसेयत्वं समवायस्य, तदुद्धरधिकरणाभ्यवसायरूपत्वात् , न ह्यन्यस्मिन्नाकारे 10 प्रतीयमानेऽन्याकारोऽर्थः कल्पयितुं युक्तोऽतिप्रसङ्गात् । नापि समवायबुद्ध्या स प्रतीयते,
तदुद्धेरनुपपत्तेः, न ह्येते तन्तवः, अयं पटः, अयश्च समवाय इति परस्परं भिन्नतया त्रयं कस्यांचित् प्रतीतौ प्रतीयते, तथानुभवाभावात् । प्रत्यक्षाभावे च तत्पूर्वकानुमानस्याप्य. प्रवृस्या न तेन स प्रतीयते । सामान्यतो दृष्टानुमानमपि समवायजन्यकार्यानुपलब्ध्या नात्र
प्रवर्तते, न च इह तन्तुषु पट इतिप्रत्ययः सम्बन्धनिमित्तः, अबाधितेहप्रत्ययत्वात् , 15 इह कुण्डे दधीति प्रत्ययव दित्यनुमानमुखेनेहबुद्धिरेव समवायज्ञापिकेति वाच्यम् , विक
ल्पानुपपत्तेः, अनेन हि किं निमित्तमात्रं प्रतीयते सम्बन्धो वा, निमित्तमात्रप्रतीतौ सिद्धसावनम् , द्वितीयेऽपि स किं संयोगः उत समवायः, न प्रथमः, अभ्युपगतसमवायासिद्धेः । अन्त्ये च व्याप्त्यभावः, न चान्यसम्बन्धे सत्यन्यस्य गमकत्वम् ,
न हि देवदत्तेन्द्रियघटसम्बन्धे यज्ञदत्तेन्द्रियं रूपादिकमर्थ करणत्वात् प्रकाशयद् दृष्टम् , 20 तस्मान्न समवायः कस्यचित्प्रमाणस्य गोचरः। असम्बद्धस्य तस्य सम्बन्धत्वासम्भवेन
तत्र सम्बन्धान्तराभ्युपगमेऽनवस्था च । अतः समवायासिङ्ख्या बुद्धयादिसन्तानेषु सन्तानत्वं न तेन सम्बन्धेन वृत्तिमदिति हेतुरसिद्ध एव । नापि उपादानोपादेयभूत बुद्ध्यादिस्वरूपं प्रवाहरूपमेव सन्तानत्वं वक्तुं शक्यम् , असाधारणानैकान्तिकत्वात् ,
तथाभूतहेतोरन्यत्राननुवृत्तेः, अभ्युपगमविरोधाच्च, न हि त्वया बुद्धयुपादाना बुद्धिरिष्यते, 25 आत्मोपादानाङ्गीकारात् । तथाभ्युपगमे च मुक्तावस्थायामपि पूर्वपूर्वबुद्धथुपादानक्षणादु.
त्तरोत्तरोपादेयबुद्धिक्षणस्य सम्भवेन बुद्धिसन्तानस्यात्यन्तोच्छेदो न स्यात्, तथा च हेतुबोधितः स्यात् । न वा पूर्वापरसमानजातीयक्षणप्रवाहमात्र सन्तानत्वम् , असाधारणानैका
१ द्रव्यगुणकर्मस्वेव आतेनैयायिकैः स्वीकारात्, समवाये जात्यङ्गीकारेऽसम्बन्धस्य प्रतियोगिताऽनुयोगितान्यतरसम्बन्धेन समवायाभावलक्षणस्य बाधकत्वाभिधानात् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
परेष्टमोक्षविध्वंसनम् । न्तिकत्वतादवस्थ्यात् । एकसन्तानरूपस्यान्यत्राननुवृत्तेः, व्यक्तेर्व्यक्त्यन्तराननुगमात , अनुगमे वा सामान्यपक्षभाविदोषानुषङ्गात् । पाकजपरमाणुरूपादिभियभिचारश्च, तत्र तथाविधसन्तानत्वस्य सद्भावेऽपि अत्यन्तोच्छेदाभावात् । सन्तानत्वं स्थादत्यन्तोच्छेदश्च न स्यादिति विपर्यये हेतोर्बाधकप्रमाणाभावेन सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वादनैकान्तिकश्च, शब्दबुद्धिप्रदीपादिष्वत्यन्तानुच्छेदवत्स्वेव सन्तानत्वस्य भावाद्विरुद्धश्च, अत्यन्तनित्येष्विवात्य- 5 न्तानित्येष्वपि अर्थक्रियाकारित्वलक्षण सत्त्वस्यासम्भवात् , प्रत्यक्षतः प्रदीपादीनामुत्तरपरिणामस्यादर्शनमात्रेण ते तथा न सन्तीति व्यवस्थापयितुमशक्तः, अन्यथा परमाणूनामपि पारिमाण्डल्यगुणाधारतया प्रत्यक्षतोऽप्रतिपत्तेस्तद्रूपतयाऽसत्वप्रसङ्गात् । अनुमानात्तद्रूपतया तस्य प्रतिपत्तिस्तु प्रदीपादावपि तुल्यैव । यथाहि स्थूलकार्यप्रतिपत्तिस्तदपरसूक्ष्मकारणमन्तरेणासम्भविनी परमाणुसत्तामवबोधयति तथा मध्यस्थितिदर्शनं पूर्वापरकोटि- 10 स्थितिमन्तरेणासम्भवि तामपि साधयत्येव । न च ध्वस्तस्य प्रदीपादेविकारान्तरेण स्थित्यभ्युपगमे प्रत्यक्षबाधा, वारिस्थे तेजसि भास्वररूपाभ्युपगमेऽपि तद्बाधोपपत्तेः । न चोष्णस्पर्शस्य भास्वररूपाधिकरणतेजोद्रव्याभावेऽसम्भवादनुद्भूतस्य तत्रानुमानतः कल्पनमिति वाच्यम् , प्रदीपादेरप्यनुपादानोत्पत्तिवत् सन्ततिविपत्यभावमन्तरेण न विपत्तिरसम्भवतीत्यनुमानतोऽपि तत्सन्तत्यनुच्छेदस्यापि सिद्धेः । अन्यथा सन्तानचरमक्षणस्य क्षणान्तरा• 15 जनकत्वेनासत्त्वे पूर्वपूर्वक्षणानामपि तत्त्वान्न विवक्षितक्षणस्यापि सत्वमिति प्रदीपादेईष्टान्तस्य बुद्ध्या दिसाध्ययर्मिणश्चाभाव इति नानुमानप्रवृत्तिः स्यात् , तस्माच्छब्दबुद्धिप्रदीपानामपि सत्त्वे नात्यन्तिको व्युच्छेदोऽभ्युपगन्तव्यः अन्यथा विवक्षितक्षणेऽपि सत्त्वाभाव इति सर्वत्रानत्यन्तोच्छेदवत्येव सन्तानत्वलक्षणो हेतुर्वर्तत इति कथं न विरुद्धः । विपरीतार्थोपस्थापकानुमानान्तरस्य सदावादनुमानबाधितः पक्षः, हेतोर्वा कालात्ययापदिष्ठत्वम् । तथाहि 20 पूर्वापरस्वभाषपरिहारावाप्तिलक्षणपरिणामवान् शब्दबुद्धिप्रदीपादिकोऽर्थः, सत्त्वात् , कृतक. त्वाद्वा, यावान् कश्चिद्भावस्वभावः स सर्वस्तादृशस्वभावविवर्तमन्तरेण न सम्भवति । न हि तावत् क्षणिकस्य निरन्वयविनाशिनः सत्त्वसम्भवोऽस्ति स्वाकारानुकारि झानमन्यद्वा कार्यान्तरमप्राप्त्याऽऽत्मानं संहरतः सकलशक्तिविरहितस्य व्योमकुसुमादेरिव सत्त्वानुपपत्तेः । क्षणिकत्वभङ्गाप्रसङ्गेन तादृशस्य कार्यकालं यावत्प्राप्त्यसम्भवात्, चिरतरविनष्टस्येव च कार्यकालेऽसतम्तजननसामर्थ्य विरहात्, स्वसत्ताकाले एव समनन्तर कार्योत्पत्तिजननसामर्थ्यसद्भावे कार्यकाल इव ततः पूर्वमपि कार्योत्पत्तिः स्यात्, समर्थस्य क्षेपायोगात् , न वा तत्सत्ताकालेऽभवतः तदभावे च भवत्तस्तकार्यत्वं तस्य च कारणत्वं युक्तमतिप्रसङ्गात् । न वा तत्समनन्तरभावमात्रेण तस्य कारणत्वं, सर्वेषां पूर्ववर्तिनां कारणवप्रसङ्गात् , अक्ष
"Aho Shrutgyanam'
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ अष्टमम् णिक इव क्षणिकेऽपि क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियाविरोधश्च, न हि कार्यकारणयोः क्रमः सम्भवति, कालभेदाजन्यजनकभावविरोधात् , चिरतरोपरते पितरि उत्पन्नपुत्रवत् । नापि तादृशस्यापेक्षासम्भवः, अनाधेयाप्रहेयातिशयत्वात् , न हि किञ्चिदतिशयं ततोऽनासादयत्तद् भावान्तरमपेक्षते येन क्रमः स्यात् । योगपद्यन्तु तयोर्हेतुफलमावतयैवासम्भवि, समानकालयोर्हि 5 न हेतुफलभावः, सव्येतरगोविषाणव दपेक्षानुपपत्तेः । अत एव कृतकत्वादयोऽपि हेतवो वस्तुस्वभावाः परिणामानभ्युपगमवादिनां न सम्भवन्ति, तथा हि अपेक्षितपरव्यापारो हि भावः स्वभावनिष्पत्तौ कृतक उच्यते, सा च परापेक्षा एकान्त नित्यवदेकान्तानित्येऽप्यसम्भविनी, तदपेक्षाकारणकृतस्वभावविशेषेण विवक्षितवस्तुनः सम्बन्धोऽपि नोपपद्यते स्वभाव
भेदप्रसक्तेः । अभेदे वाऽपेक्ष्यमाणादपेक्षकस्य सर्वथाऽऽत्मनिष्पत्तिप्रसङ्गात् । अतः स्वभावभि10 नयोः प्रत्यस्तमितोपकार्योपकारकस्वभावयो वयोः सम्बन्धानुपपत्तेः अस्येदमिति व्यपदेश
स्यानुपपत्तिः। यदि पुनरपेक्षमाणस्य तदपेक्ष्यमाणेन व्यतिरिक्तमुपकारान्तरं क्रियेत तदा तत्सम्बन्धव्यपदेशार्थं तत्राप्युपकारान्तरं कल्पनीयमित्यनवस्था प्रसज्येत, तस्मान्नित्यानित्यपक्षयोरर्थक्रियालक्षणं सत्त्वं कृतकत्वं वा न सम्भवतीति यत्किञ्चित्सत् कृतकं वा तत् सर्व परि
णामि, इतस्थाऽकिश्चित्करस्यावस्तुत्वप्रसङ्गात् , गगनारविन्दवत् , सन् कृतको वा शब्दबुद्धि15 प्रदीपादिरिति सिद्धः परिणामी, सत्त्वं चार्थक्रियाकारित्वमेव, अन्यस्यासम्भवात् , तश्चात्य
न्तोच्छेदवत्सु न सम्भवत्येव, अतस्ततो व्यावर्त्तमानो हेतुरनत्यन्तोच्छेदवत्स्वेव सम्भवतीति सन्तानत्वहेतोः कालात्ययापदिष्टत्वम् , पक्षो वानुमानबाधितः । तथा सत्प्रतिपक्षश्च, बुद्ध्यादिसन्तानो नात्यन्तोच्छेदवान , सर्वप्रमाणानुपलभ्यमानतथोच्छेदत्वात् , यो हि सर्वप्रमाणानुपल
भ्यमानतथोच्छेदो न स तत्त्वेनोपेयः, यथा पार्थिवपरमाणुपाकजरूपादिसन्तानः तथा चाय. 20 मिति प्रत्यनुमानसद्भावात् । एवं सम्यग्ज्ञानान्मिथ्याज्ञानव्यावृत्तिक्रमेण धर्माधर्मयोस्तत्कार्य
शरीरादेरभावेऽपि सकलपदार्थविषयकसम्यग्ज्ञानानन्तानिन्द्रियसुखादिसन्तानस्य निवृत्त्यसिद्धिः। शरीरादेस्तनानिमित्तत्वात् , ज्ञानस्य ज्ञानोपादानताप्रतिपादनात् , ज्ञानादिस्वभाव. स्यात्मन उत्तरज्ञानाद्यवस्थारूपतया परिणामे देशकालादेः सहकारित्वसम्भवाच । आरब्धकार्य
योर्धर्माधर्मयोरुपभोगात्सश्चितयोश्च तत्त्वज्ञानात् प्रक्षय इत्यपि न सम्यक् , उपभोगात् कर्मणः ४ प्रक्षये तदुपभोगसमयेऽपरकर्मनिमित्तस्याभिलाषपूर्वकमनावाकायव्यापारस्वरूपस्य सम्भवाद. विकलकारणस्य च प्रचुरतरकर्मणः सद्भावादात्यन्तिककर्मक्षयासम्भवात , सम्यग्ज्ञानस्यैव पापक्रियानिवृत्तिलक्षणचारित्रोपबृंहितस्य मिथ्याज्ञाननिवृत्त्यादिक्रमेणागामिकर्मानुत्पत्तिसामयंवत् सश्चितकर्मक्षयेऽपि सामर्थ्यसम्भवात् , तच्च सम्यग्ज्ञानं परिणामिजीवाजीवादिवस्तुविषयमेव न त्वेकान्तनित्यानित्यात्मादिविषयम् , तस्य विपरीतार्थग्राहकत्वेन मिथ्यात्वोपपत्तेः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
परेटमोक्षखण्डनम् । अथ मोक्षावस्थायां चैतन्यस्याप्युच्छेदान्न तन्त्र विवेकिनः प्रवर्तन्त इति चिदानन्दस्वरूप एव मोक्षोऽभ्युपगन्तव्यः, यथा तस्य चित्स्वभावता नित्या तथा परमानन्दस्वभावताऽपि, न चात्मनः सकाशाचिस्वभावत्वमानन्दस्वभावत्वं वाऽन्यत्, तस्य तु परमानन्दस्वभावत्वस्य संसारावस्थायामविद्यासंसर्गादप्रतिपत्तिरात्मनोऽव्यतिरिक्तस्यापि, यथा रज्वादेव्यस्य तत्त्वाग्रहणान्यथाग्रहणाभ्यां स्वरूपं न प्रकाशते, यदा त्वविद्या- 5 निवृत्तिस्तदा तस्य स्वरूपेण प्रकाशनम्, एवं ब्रह्मणोऽपि तत्त्वाग्रहान्यथाग्रहाभ्यां भेदप्रपञ्चसंसर्गादानन्दादिस्वरूपं न प्रकाशते, मुमुक्षुयत्नेन तु यदाऽनाद्यविद्याव्यावृत्तिस्तदा स्वरूपप्रति पत्ति: सैव मोक्ष इति, सत्यम् , परन्तु चित्स्वभावताया आनन्दस्वभावतायाश्चैकान्तनित्यता न सङ्गच्छते, आत्मस्वरूपता तु चिद्रूपताया आनन्दस्वरूपतायाश्च कथश्चिदभ्युपगम्यत एव, अविद्यानिवृत्तौ स्वरूपप्रतिपत्तिरपि युक्तैव, अष्टविधपारमार्थिककर्म- 10 प्रवाहरूपानाद्यविद्याऽऽत्यन्तिकनिवृत्तः स्वरूपप्रतिपत्तिलक्षणमोक्षावाप्तेरभीष्टत्वात् । न च मु. त्यवस्थायां सुखोत्पत्तावपेक्षाकारणं वक्तव्यम् , आकस्मिकका भावादिति वाच्यम, ज्ञानसुखादेः चैतन्यधर्मानुवृत्तितश्चैतन्योपादेयत्वात् , सेन्द्रियशरीरादिकन्तु न तदुत्पत्तावपेक्षा. कारणमव्यापकत्वात् , सेन्द्रियशरीराद्यपेक्षाकारणव्यापाररहितं हि विज्ञानं समस्तज्ञेयविषयत्वेनानियतविषयमुपलभ्यत एव, यथाऽव्यापृतचक्षुरादिकरणग्रामस्य सदसती तत्त्व- 15 मिति ज्ञानम् , सकलाक्षेपेण व्याप्तिप्रसाधकं वा । न चात्राप्यात्मान्तःकरणसंयोगस्य शरीराद्यपेक्षाकारणसहकृतस्य व्यापारः, अन्तःकरणस्याणुपरिमाणद्रव्यस्य प्रमाणबाधितत्वेनासिद्धः, संयोगस्य च निषिद्धत्वात् , ज्ञानोत्पत्तिवेलायाश्च शरीरादीनां सन्निधानेऽपि तद्गुणदोषान्वयव्यतिरेकानुविधानस्य तज्ज्ञानेऽनुपलम्भान्नापेक्षाकारणत्वं कल्पयितुं युक्तम् , तथापि तत्कल्पनेऽ तिप्रसङ्गः । देशकालादिकन्तु विज्ञानक्षणस्यान्वयिनो ज्ञानान्तरोत्पादेऽपेक्षाकारणं न प्रतिषि- 20 ध्यते मुक्तावस्थायामपि, शरीरादिकन्तु तदा कारणाभावादेवानुत्पन्नं नापेक्षाकारणं भवितुमर्हति । यदि तु शरीरायभावे ज्ञानादेरुत्पत्तिाभ्युपगम्यते तदा तथाभूतापेक्षाकारणजन्यस्य चक्षुरादिज्ञानस्येव प्रतिनियतविषयत्वं स्यादिति सदसत्पदार्थव्रातः कस्यचिदेकज्ञानावलम्बनः प्रमेयत्वात् , पञ्चाङ्गुलिवदित्यनुमानादनुमीयमानं सर्वज्ञज्ञानमपि प्रतिनियतविषयत्वान्न सर्व विषयं स्यात् , तत्र शरीरस्याकारणत्वेऽभ्युपगम्यमाने मुक्तावस्थायामपि तदजन्यं ज्ञानं कुतो न भवेत्। 25 किञ्च सकलपदार्थप्रकाशकत्वं ज्ञानस्य स्वभावः, स च सेन्द्रियदेहाद्यपेक्षाकारणस्वरूपावरणेनाच्छाद्यते, अपवरकावस्थितप्रकाश्यपदार्थप्रकाशकस्वभावः प्रदीप इव तदावारकशरावा. दिना । तदपगमे तु प्रदीपस्येव स्वप्रकाश्यप्रकाशकत्वं ज्ञानस्यायत्नसिद्धमिति कथमावरणभूत
"Aho Shrutgyanam"
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्व सोपाने
[ अष्टमम्
सेन्द्रदेहाद्यभावे तदवस्थायां ज्ञानस्याप्यभावः प्रेर्येत, अन्यथा प्रदीपावारकशरावाद्यभावे प्रदीपस्याप्यभावः प्रेरणीयः स्यात् । न च शरावादेरावारकस्य प्रदीपं प्रत्यजनकत्वमाशङ्कनीयम्, तथाभूतप्रदीपपरिणतिजनकत्वाच्छरावादेः, अन्यथा तं प्रत्यावारकत्वमेव तस्य न स्यात् । उपलभ्यते च संसारावस्थायामपि वासीचन्दनकल्पस्य मुमुक्षोः सर्वत्र समवृत्तेः 5 विशिष्ट ध्यानादिव्यवस्थितस्य सेन्द्रियशरीरव्यापाराजन्यः परमाह्लादरूपोऽनुभवः, तस्यैव भावनावशादुत्तरोत्तरामवस्थामासादयतः परमकाष्ठागतिरपि संभाव्यत एव । परमार्थतस्तु आनन्दरूपताऽऽत्मनः स्वभावभूता तद्विबन्धककर्मक्षयात्तस्यामवस्थायामुत्पद्यते, एकान्तनित्यस्य त्वविचलितरूपस्यात्मनो वैषयिकसुखदुःख भोगोऽप्यनुपपन्नः, एकस्वभावस्य तत्स्वभावापरित्यागे भिन्नसुखदुःख संवेदनोत्पादे ऽप्याकाशस्येव तदनुभवाभावात् । ज्ञानोत्तरज्ञा10 नोत्पादनस्वभावम्, यच्च यत्स्वभावं न तत्तदुत्पादनेऽन्यापेक्षम्, यथाऽन्त्या बीजादिकारणसामग्री अङ्कुरोत्पादने, तत्स्वभावश्च पूर्वो ज्ञानक्षणः उत्तरज्ञानक्षणोत्पादन इति स्वभावहेतु:, अन्यथाऽसौ तत्स्वभाव एव न स्यात् । न च संसारावस्थाज्ञानान्त्यक्षणस्योत्तर ज्ञानजननस्वभावत्वमसिद्धम्, तथाभ्युपगमे सत्तासम्बन्धादेः सत्त्वस्य निषिद्धत्वात्तदजनकत्वेन तस्यानर्थक्रियाकारित्वादवस्तुत्वाप सेस्तज्जनकस्याप्यवस्तुत्वं ततस्तज्जनकस्येत्येवमशेषचित्तसन्तान15 स्यावस्तुत्वप्रसङ्गः । एवं साश्रवचित्तसन्ताननिरोधलक्षणापि मुक्तिर्विशेपगुणरहितात्मस्वरूपे वाऽनुपपन्ना, निराश्रव चित्तसन्तत्युत्पत्तिलक्षणात्वभ्युपगम्यत एव किन्तु सा सान्वया युक्ता, बद्धस्यैव मोक्षणात्, न हि अन्वयिनोऽभावे बद्धस्य मुक्तिः सम्भवति, अन्यस्य बन्धादन्यस्य च मोक्षणात् । सन्तानस्यैकत्वेऽपि सोऽयं सन्तानो यदि परमार्थतः सन् तह्यत्मैव सन्तानशब्दाभिधेयः स्यात्, यदि तु संवृत्त्या सन् तदैकस्य परमार्थसतोऽभावाद्बन्ध20 मोक्षयोर्भिन्नाश्रयतया बद्धस्य मुक्त्यर्थं प्रवृत्तिर्न स्यात्, तस्माद्विज्ञानक्षणेष्वन्वयिनोऽभावे बन्ध मोक्ष योस्तदर्थप्रवृत्तेर्वाऽसम्भवात्सान्वया चित्तसन्ततिरभ्युपगन्तव्या । न च विज्ञानसन्तत्यनुच्छेदे सुषुप्तावस्थायामपि तत्सद्भावे तस्या जाग्रदवस्थातो विशेषो न स्यादिति वाच्यम्, मिद्धादिसामग्रीविशेषाद्विलक्षणस्य सुषुप्याद्यवस्थायां गच्छत्तृणस्पर्शज्ञानतुल्यस्य बाह्याध्यात्मिकपदार्थानेकधर्मग्रहणविमुखस्य ज्ञानस्य सद्भावात्, अन्यथा जाग्रत्प्रबुद्धज्ञानप्रवाहयो25 रप्यभावः स्यात् । यथा चाश्वविकल्पनकाले प्रवाहेणोपजायमानमपि गोदर्शनं ज्ञानान्तरवेद्यपि भवदभिप्रायेणानुपलक्षितमास्ते, अन्यथाऽश्व विकल्पप्रतिसंहारावस्थायां इयन्तं कालं यावन्मया गौर्दृष्टो न चोपलक्षित इति ज्ञानानुत्पत्तिप्रसक्तेः प्रसिद्धव्यवहारोच्छेदः स्यात्, तथा
: ५८ :
१ निराश्रवचित्तसन्तानोत्पत्तिमक्ष इति सौगताः, तत्राविधातृष्णारहितं चित्तं निराश्रवमभिधीयते, अविद्यारागद्वेषाभिलाषः, तृष्णा तु भाविभोगाभिलाषः । अपरे तु प्रदीपनिर्वाणवत्सर्वथा चित्तसन्तानोच्छेदो मोक्ष इतिसङ्गिरन्ते तेऽपि मिथ्यावादिनः, चित्तसन्तानाभावे शून्यतापत्तेः ॥
" Aho Shrutgyanam"
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
परेष्टमोक्षखण्डनम् । सुषुप्तावस्थायां स्वसंविदितज्ञानवादिनोऽप्यनुपलक्षितं ज्ञानं भविष्यतीति न तदवस्थायां विज्ञानासत्वात्तत्सन्तत्युच्छेदः । न च युगपज्ज्ञानानुत्पत्तेरश्वविकल्पकाले ज्ञानान्तरवेद्यं गोदर्शनं न सम्भवतीति वाच्यम् , सविकल्पाविकल्पयोर्ज्ञानयोर्युगपट्टत्तेरनुभवात् , अन्यथा प्रतिनिवृत्ताश्वविकल्पस्य गोदर्शनस्मरणाध्यवसायो न स्यात, क्रमभावेऽपि च तयोविज्ञानयोविज्ञानं ज्ञानान्तरवेद्यमपि अनुपलक्षितमवश्यं तस्यामवस्थायां परेणाभ्यु- 5 पगमनीयम् , तदभ्युपगमे च यदि स्वापावस्थायां तादृग् ज्ञानमभ्युपगम्यते तदा न कश्चिद्विरोधः । तस्मादनेकान्तभावनातो विशिष्टप्रदेशेऽक्षयसुखादिलाभो मुक्तिरिति स्थितम् । न चानैकान्तज्ञानं मिथ्या, नित्यत्वानित्यत्वयोर्विधिप्रतिषेधरूपत्वादभिन्ने धर्मिण्यभावादिति वाच्यम् , एकान्तज्ञानस्यैव बाधकसद्भावेन मिथ्यात्वोपपत्तेः, प्रतीयमाने वस्तुनि विरोधासिद्धेश्च, न हि यद्रूपेण नित्यत्वं तद्रूपेणैवानित्यत्वं विधीयते येनैकत्र विरोधः स्यात् 10 किन्त्वनुस्यूताकारतया नित्यत्वं व्यावृत्ताकारतया चानित्यत्वम् , तथा चान्यधर्मनिमित्तक. स्वान्न विरोधः, अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । न चानुगतव्यावृत्ताकारयोरात्यन्तिको भेदः, पूर्वोत्तरकालभाविस्वपर्यायतादात्म्येन स्थितस्यानुगताकारस्य बाह्याध्यात्मिकस्यार्थस्याबाधितप्रत्यक्षप्रतिपत्तौ प्रतिभासनात् । न च घटादिम॒त्त्वादिना नित्य इत्यत्र मृत्त्वादि यदि ततोऽर्थान्तरं सामान्यं न ततो घटो नित्यः, तस्य कारणाद्विलयोपलब्धेरिति वाच्यम् , सामान्यस्य विशे- 15 षादर्थान्तरत्वानुपपत्तेः समानासमानपरिणामात्मकत्वाद्धटादेः । तथाहि मृत्वाविजातिः सत्ता वा न स्वाश्रयादर्थान्तरभूता, तथात्वे स्वाश्रयैः सम्बन्धाभावात् , स्वसम्बन्धात् प्रागसद्भिरपि स्वाश्रयैः सम्बन्धेऽतिप्रसङ्गात , स्वत एव सद्भिः सत्तासम्बन्धकल्पनावैयात् समवायम्य सर्वगतत्वाद्व्यक्त्यन्तर परिहारेण व्यक्त्यन्तरैरेव सर्वगतस्यापि सामान्यस्य सम्बन्धेऽतिप्रसङ्गपरिहारायाभ्युपगम्यमाना च प्रत्यासत्तिः प्रत्येक परिसमाप्ता व्यक्त्यात्मभूता 20 वाऽभ्युपगम्यमाना कथं समानपरिणामातिरिक्तस्य सामान्यस्य कल्पनां न निरस्येत् , शुक्लादिवच्च स्वाश्रये स्वानुरूपप्रत्ययादिहेतोः सामान्यात् सदादिप्रत्ययादिवृत्तिर्न भवेत् । सामान्यस्य तु स्वत एव सदादिप्रत्ययादिविषयत्वे द्रव्यादिषु कः प्रद्वेषः परतश्चेदनवस्था, तस्मात्पदार्थानामनेकान्तस्वभावतया नानेकान्तभावना मिथ्याभूता, ततो युक्तमुक्तमनुप. मसुखमुपगतानामिति ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पधरेण विजयलब्धिमूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्वसोपानस्य परेष्ट
मोक्षखण्डनं नाम अष्टम सोपानम् ॥
25
"Aho Shrutgyanam"
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ नवमम् अथादिवाक्यसाफल्यप्रदर्शनम् । तदेवं स्वेष्टदेवतास्त वेन प्रध्वस्तसमाप्तिप्रतिबंधकान्तराय आचार्यश्शासनस्य प्रकरणमन्तरेणापि जिनप्रणीतत्वेन स्वतः सिद्धत्वात्तदभिधेयस्य निष्प्रयोजनत्वमाशङ्कमानः प्रकरणा. भिधेयप्रयोजनमाह
समयपरमत्थवित्थरविहाडजणपज्जुवासणसयन्नो । आगममलारहियओ जह होइ तमत्थमुन्नेस्सं ॥ २॥
समयपरमार्थविस्तरविहाटजनपर्युपासनसकर्णः ।
आगममलारहृदयो यथा भवति तमर्थमुन्नेष्ये ॥ छाया ॥ समय इति, मलमिव आरा प्राजनकविभागो यस्यासौ मलार: गौर्गली, आगमे 10 तद्वत्कुण्ठं हृदयं यस्य तदर्थप्रतित्तिसामर्थ्याभावात् असौ तथा, मन्दधीरित्यर्थः, सम्यगीयन्ते
परिच्छिद्यन्तेऽनेनार्था इति समयः आगमः, तस्य परमार्थः, अकल्पितोऽर्थः, तस्य विस्तरो रचनाविशेषः, ननु 'प्रथने वावशब्दे' (पाणि० ३-३-३३ ) इति सूत्रेण घनि कृते विस्तार इति रूपं स्यात् कथं तर्हि विस्तर इति चेद्युक्तं, शब्दार्थयोर्भेदेऽपि पारमार्थिकसम्ब
न्धप्रतिपादनायाभेदविवक्षया घळ न कृतः । तस्य रचनाविशेषस्य विहाटः प्रकाशकः, 15 श्रोतृबुद्धौ प्रकाशमानानर्थान् हाटयति दीपयतीति व्युत्पत्तेः, स चासौ जनश्च चतुर्दशपूर्व
विदादिलोकः तस्य पर्युपासनं सेवाजनितं तद्व्याख्यानं कारणे कार्योपचारात , तत्र सह कर्णेन वर्सत इति सकर्णः तद्व्याख्यातार्थावधारणपटुः, एवम्भूतो यथा येन प्रकारेण भवति तथाभूतमर्थमुन्नेष्ये प्रतिपादयिष्ये इत्यर्थः, यथाभूतेनार्थेन प्रतिपादितेनातिकुंठितधीरपि श्रोतृजनो
विशिष्टागमस्य व्याख्यात्रा प्रतिपादितानामर्थानामवधारणे समर्थो भवति तमर्थमनेन प्रक20 रणेन प्रतिपादयिष्यामीति यावत् । अत्राकल्पितस्य बाह्यार्थस्यागमप्रतिपाद्यतया शब्दार्थयोश्च
वास्तवसम्बन्धस्य समयपरमार्थविस्तरेत्यनेन निर्देशः कृतः, तथा च चतुर्दशपूर्वविदादिजनानां व्याख्यातृणां प्रतिपादितार्थावधारणसामर्थ्यसम्पत्तिर्मन्दधियामेतत्प्रकरणप्रयोजनं प्रदर्शितम् , तज्ज्ञानं विना प्रेक्षावतां प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । अनभिहितप्रयोजनं हि काकदन्तपरी
क्षावत् प्रेक्षावतामनादरणीयं भवति सस्मात् प्रयोजनाभिधानमुखेन तेषां शास्रादौ प्रवर्त्त25 नायादौ तत्प्रतिपादनमावश्यकमिति ।।
अत्र केचित् प्रेक्षापूर्वकारिणां प्रवृत्तये प्रयोजनाभिधानायादिवाक्यमुपादीयते यदि तर्हि कथमप्रमाणके तेषां प्रवृत्तिः, प्रामाणिक एव प्रेक्षापूर्वकारिणां प्रवृत्तः, न हि तद्वाक्यं तज्जन्यज्ञानं वा प्रमाणमिन्द्रियाजन्यत्वेन तस्य प्रत्यक्षत्वासम्भवात् , नाप्यनुमानं स्वभावकार्यलिङ्गप्रभवम् , तद्वोध्यप्रयोजनस्य तद्भावत्वेन तत्कारणत्वेन वा प्रमाणादप्रतिपत्तेः, तदुत्थापकस्य लिङ्गस्य
"Aho Shrutgyanam"
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
आदिवाक्य साफल्यप्रदर्शनम् ।
: ६१ :
श्च तत्स्वभावतया तत्कार्यतया चानवधारणात्, अन्यस्य च स्वसाध्याप्रतिबन्धात्, न चेदं वाक्यं स्वाभिधेयप्रयोजनप्रतिपादने प्रमाणम, तत्र प्रवर्त्तमानस्यास्य स्वमहिम्नैव शब्दप्रमाणस्वरूपत्वेन स्वार्थप्रत्यायकत्वादिति वाच्यम्, बाह्येऽर्थे शब्दस्य प्रतिबन्धासम्भवेनाप्रामाण्यात्, विवक्षायां प्रामाण्येऽपि तस्या बाह्यार्थाविनाभावित्वायोगात् न च येषां यदर्थविषयिणी विवक्षा ते तमर्थं तथैव प्रतिपादयन्ति, अन्यविवक्षायामप्यन्यशब्दोच्चारणदर्शनान विवक्षाया एकान्ततो ब्राह्मार्थप्रतिबद्धता । तस्मान्न शब्दादपि प्रमाणादादिवाक्यरूपात् प्रयोजनविशेषोपायप्रतिपत्तिः, तदप्रतिपत्तौ च तेषां ततः प्रवृत्तौ प्रेक्षापूर्व कारिताव्याहतिप्रसङ्ग इत्याक्षिपन्ति तदयुक्तम्, प्रत्यक्षानुमानयोरसम्भवेऽपि बाह्यार्थेन शब्दप्रतिबन्धस्य साधयिष्यमाणत्वात्, बाह्यार्थ एव च प्रतिपत्तिप्रवृत्त्यादिव्यवहारस्योपलभ्यमानतया प्रत्यक्षवच्छब्दस्यापि तत्र प्रामाण्यात्, न ह्यर्थाव्यभिचारित्वलक्षणप्रामाण्यनिश्चयवतां ततः 10 प्रवृत्तौ प्रेक्षापूर्व कारित्वक्षतिः, न चानाप्तप्रणीतात् नद्यास्तीरे पञ्च फलानि सन्तीत्यादिवाक्यादस्य विशिष्टता नवगमान्नातः प्रवृत्तिरिति वाच्यम्, प्रत्यक्षाभासात् प्रत्यक्षस्येवानाप्तप्र
वाक्यादस्य विशिष्टता निर्णयात्, यस्य तु न निर्णयो नासावतः प्रवर्त्तते, अनवधृतत्वाभास विवेकाद्धेतोरिवानुमेयार्थक्रियार्थी । न चाप्ताः परहितप्रवणाः प्रमाणभूताञ्चातः स्ववामात्रेणापि ते प्रवर्त्तयितुं क्षमाः, तस्मात् किं प्रयोजनवाक्योपन्यासेनेति वाच्यम्, सुनि- 15 चिताप्तप्रणीतवाक्यादपि प्रतिनियतप्रयोजनार्थिनां तदुपायानिश्चये तत्र प्रवृत्त्ययोगात्, यदि आप्तप्रणीतशास्त्रेऽपि प्रयोजनविशेषप्रतिपादकं वाक्यं न स्यात्तदा कथं तत्र प्रयोजनविशेषप्रतिपादकतानिश्चयः स्यात् येनाप्तप्रणीतवाक्यादेव तदर्थिनां तत्र प्रवृत्तिः स्यात्, तदनभिमतप्रयोजनप्रतिपादकानामपि वाक्यानां सम्भवात्, अतः यत्र खल्विदं कर्त्तव्यमिति पुरुषाः प्रतीततदासभावा आप्तैर्नियुज्यन्ते तत्रावधारिततत्प्रेरणातथाभावविषयविचारास्तद- 20 भिहितं वाक्यमेव बहुमन्यमाना अनाहतप्रयोजनपरिप्रश्ना एव प्रवर्त्तन्ते, विनिश्चिततदाप्रभावानां प्रत्यवस्थानासम्भवादित्यपि निरस्तम्, आप्तप्रवर्त्तितप्रतिनियत प्रयोजनार्थिजनप्रेरणावाक्यस्यैव प्रयोजनवाक्यत्वनिश्चयाञ्च । अन्यथाऽभिमतफलार्थिजनप्रेरक वाक्यस्याप्त प्रयुक्तत्वमेवानिश्चितं स्यात्, अनभिमतार्थप्रेरकस्यावगताप्तवाक्यत्वे चातिप्रसङ्गः, न चाप्तवाक्यादपि प्रतिनियतप्रयोजनार्थिनस्तदनवगमे तत्र प्रवर्त्तितुमत्सहन्ते, अतिप्रसङ्गात्तस्मादादा- 25 वभिधेयप्रयोजनं सार्थकमेवेति ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिन विन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्व सोपानस्याऽऽदिवाक्य साफल्यप्रदर्शनं नाम नवमं सोपानम् ॥
" Aho Shrutgyanam"
5
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ दशमम् अथ शब्दसङ्केतसमर्थनम्. अत्र बौद्धाः वदन्ति नन्वागमस्याकल्पितो बाह्यार्थः शब्दार्थयोर्वास्तवसम्बन्धश्च न घटते प्रमाणबाधितत्वात , शब्दानां हि वस्तुतो वाच्यं वस्तुस्वरूपं न किञ्चिदस्ति, सर्वेषां शाब्दप्रत्ययानां भ्रान्तत्वात् , भिन्नेष्वर्थेष्वभेदाकाराध्यवसायेन प्रवृत्तेः, यत्र तु परम्परया 5 वस्तुप्रतिबन्धः तत्रार्थसंवादो भ्रान्तत्वेऽपि, तत्र यदारोपितं विकल्पबुद्ध्याऽर्थेष्व भिन्नं रूपं
तदन्यव्यावृत्तपदार्थानुभवबलायातत्वात् स्वयश्चान्यव्यावृत्ततया प्रतिभासनात् भ्रान्तैश्चान्यव्यावृत्तार्थेन सहैक्याध्यवसित्वात् अन्यापोढपदार्थाधिगतिफलत्वाच्चान्यापोह उच्यते, अतोपोहः शब्दार्थ इति प्रसिद्धम् । अत्र शब्दार्थो विधिरेवेत्येवंवादिनो यदि द्रव्यगुणकर्मसा
मान्यादिपदार्थाशब्दप्रवृत्तिनिमित्ताः परमार्थतो न सन्ति तर्हि कथं लोके तन्निमित्ताः प्रत्य10 यव्यवहाराः प्रवर्तन्ते, तत्र हि दण्डी विषाणीत्यादिप्रतीतिव्यवहारौ लोके द्रव्योपाधिको,
शुक्लः कृष्ण इत्यादि गुणोपाधिको, चलति भ्रमतीति क्रियोपाधिको, अस्ति विद्यत इति सत्तानिमित्तको, गौः अश्व इति सामान्य विशेषोपाधिनिमित्तौ, इह तन्तुषु पट इति समवायनिमित्तौ । तत्र द्रव्यादीनामभावे एतौ प्रतीतिशब्दौ निर्विषयौ स्याताम् , तथा च सति
सर्वत्र सर्वदा तयोरविशेषेण प्रवृत्तिप्रसङ्गः न चास्ति तथा, तस्मात्सन्ति द्रव्यादयः पारमा15 र्थिकाः प्रत्ययशब्दविषयाः, तथा च ये परस्परासंकीर्णप्रवृत्तयस्ते सनिमित्ताः यथा श्रोत्रा
दिप्रत्ययाः, असंकीर्णप्रवृत्तयश्च दण्डीत्यादिप्रत्यया इति स्वभावहेतुः, अनिमित्तत्वे सर्वत्राविशेषेण प्रवृत्तिप्रसङ्गो बाधकं प्रमाणमिति प्राहुः। अत्र बौद्धाः किमत्र सिषाधयितं भवताम् , पारमार्थिकबाह्यपदार्थनिमित्तेन सनिमित्तत्वं येन केनचिन्निमित्तेन सनिमित्तत्वं
वा, नाद्यः, साध्यविपर्यये बाधकप्रमाणविरहेण हेतोरनै कान्तिकत्वात् , न द्वितीयः सिद्ध20 साधनात् , अस्माभिरपि अन्तर्जल्पवासनाप्रबोधस्य निमित्तत्वोपगमात्, न तु विषय
भूतस्य, भ्रान्तत्वेन सर्वस्य शाब्दप्रत्ययस्य निर्विषयत्वात्, न चैवं वाच्यं तस्य भ्रान्तत्वं निर्विषयत्वं च कथमिति, भिन्नेष्वभेदाध्यवसायेन प्रवर्त्तमानस्य प्रत्ययस्य भ्रान्तत्वात, यो पतस्मिस्तदिति प्रत्ययो भ्रान्तः सः, यथा शुक्तिकायां रजतप्रत्ययः, तथा चार्य भिन्नेष्वभेदाध्यवसायी शाब्दप्रत्यय इति स्वभावहेतुः न चायमसिद्धो हेतुः, वस्तुभूतस्य र सामान्यस्य ग्राह्यस्याभावात् , भावेऽपि तस्य भेदेभ्यो भिन्नत्वे भिन्नेषु भावेषु अभेदाध्यवसायस्य भ्रान्तित्वम्, न ह्यन्येनान्ये समाना युक्ताः, तद्वन्तो हि ते स्युः । यद्यभेदस्तर्हि सर्वस्यैव विश्वस्यैकत्वापत्त्या परमार्थत एकमेव वस्त्विति तत्र सामान्यप्रत्ययो भ्रान्तिरेव स्यात् , न हि सम्भवत्येकस्मिन् समानप्रत्ययः, तस्य भेदनिबन्धनत्वात् तथा च सिद्धे भ्रान्तत्वे निर्विषयत्वमपि सिद्धम् , स्वाकारार्पणद्वारेण जनकस्य कस्यचिदर्थस्य विषयभूतस्याभावात् ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
शब्दसङ्केतसमर्थनम् ।
किन सर्वे शब्दा न परमार्थतो वस्त्वभिधायकाः, तेषु परमार्थतः कृतसमयत्वाभावात्, यत्र परमार्थतः कृतसमया न भवन्ति न ते परमार्थतस्तमभिदधति, यथा सास्नादिमति पिण्डेश्वशब्दोऽकृतसमय इति व्यापकानुपलब्ध्या शाब्दप्रत्ययस्य निर्विषयत्वसिद्धिः, कृतसमयत्वेनाभिधायकत्वस्य व्याप्तत्वात्, अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । न च हेतुरयमसिद्ध इति वाच्यम्, स्वलक्षणस्य जातेस्तद्योगस्य जातिमतो बुद्ध्याकारस्य वा वस्तुतः शब्दार्थतया व्यवस्थापयितुमशक्यवात्, तत्र समयासम्भवात्, सांवृर्तस्य तु शब्दार्थत्वं न निषिध्यतेऽतो न स्ववचेनविरोधः प्रतिज्ञायाः, किन्तु यः तात्त्विकत्वं धर्मः परैस्तत्रारोप्यते तस्यैव निषेधः क्रियते न तु शब्दवाच्यस्य धर्मिणः, न हि तावत्स्वलक्षणे शब्दस्य सङ्केतस्सम्भवति व्यवहारार्थमेव सङ्केतस्य क्रियमाणत्वात् संकेतव्यवहारकालव्यापके एव समयस्य कर्त्तव्यतया स्वलक्षणस्य तावत्कालव्यापकत्वासम्भवात् देशादिभेदेन हि शाबलेयादिव्यक्तयः परस्परमत्यन्तव्या - 10 वृत्ता अतो न ताः संकेतव्यवहारकालव्यापिन्यः, तस्मादेकत्र कृतसमयस्य पुंसोऽन्यैव्यैवहारो न स्यात् । न वाऽनैकान्तिकत्वं विपक्षे बाधकसत्त्वात्, अकृतसमयोऽपि शब्दो यदि तदर्थप्रतिपादकः स्यात्तदा गोशब्दोऽप्यश्वं प्रतिपादयेदिति । अशक्यक्रियत्वाश्च न स्वलक्षणे समयः । उत्पत्त्यनन्तरविनाशिषु भावेषु संकेत: क्रियमाणो यद्यनुत्पन्नेषु क्रियेत तदा न पैरमार्थतः समयः स्यात्, असंतः सर्वोपाख्यारहितस्याधारत्वानुपपत्तेः । यत्पन्ने तर्हि 15 प्रथमं तत्रानुभवोत्पत्तौ सत्यां तत्पूर्वकशब्दस्मरणे सति संकेतो भवेत् स एव न सम्भवति, शब्दस्मरणकाल एव स्वलक्षणस्य चिरविनष्टत्वात् । न च सादृश्यात्समयक्रियाकालभाविनि क्षणे ऐक्यमध्यवस्य समयः क्रियत इति वाच्यम्, सादृश्यस्य विकल्पबुद्ध्याऽध्यारोपितत्वेन तस्य शब्दैः प्रतिपादनेऽपि स्वलक्षणस्यावाच्यत्वतादवस्ध्यात् । एवं स्वलक्षणवज्जातितद्योगजातिमत्स्वपि न समयसम्भवः, जातेस्तद्योगस्य समवायस्य च निषिद्धत्वात्, 20 तयोरभावे जातिमतोऽप्यसम्भवात्, तद्वतश्च स्वलक्षणात्मकत्वात्तत्र च दोषश्योक्तत्वात् । नापि बुद्ध्याकारे संकेत: सम्भवति, तस्य बुद्ध्यभिन्नत्वेन बुद्धिस्वरूपवत् प्रतिपाद्यमर्थं बुद्ध्यन्तरं प्रति वाऽननुगततया संकेतव्यवहारकालाव्यापकत्वात् । तस्य व्यवहार कालान्वयि .
"
: ६३ :
१ पररूपं हि स्वप्रतिभासेन यया बुद्धया संवियते यथार्थमप्रकाशनात् सा कल्पिक बुद्धिः संधृतिः, तया यद्व्यवस्थापितं रूपं तत्सांवृतमुच्यते, संवृतिसत्त्वं तदेव, न पारमार्थिकं तस्यासत्त्वात् ॥ २ एतान् स्वलक्षणजात्यादीन् शब्देनाप्रतिपाद्यैषामशब्दार्थत्वं प्रतिपादयितुमशक्यम्, तत्प्रतिपिपादयिषया च शब्देन स्वलक्षणादीन्युपदर्शयता शब्दार्थत्वमेषामभ्युपगतं स्यात् पुनश्च तदेव प्रतिज्ञया प्रतिषिद्धमिति स्ववचनव्याघातः स्यात्, न हि सर्वथाऽस्माभिः शब्दार्थापवादः क्रियते, तस्याबालगोपालमपि प्रतीतत्वात्तर्हि किं क्रियत इत्यात्राह किन्त्विति || ३ अत्र परमार्थतः इति पदं सांकृतव्यावृत्तये तेनाजातेऽपि पुत्रादौ समयदर्शनान दृष्टविरोधः, तस्य विकल्पनिर्मितार्थविषयत्वेनावास्तविकत्वात् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ दशमम् त्वेऽपि न तत्र व्यवहर्तणां समयो युक्तः, अस्माच्छब्दादर्थक्रियार्थी अर्थक्रियायोग्यार्थान विज्ञाय प्रवर्ततामित्यभिप्रायेण हि व्यवहर्तृभिर्वाचका ध्वनयो नियोज्यन्ते, न चासौ विकल्पो बुद्ध्याकारोऽभिप्रेतशीतापनोदनादिकार्य तदर्थिनां सम्पादयितुमलम् , तदनुभवोत्पत्तावपि तदभावात् । तस्माद्वाच्यवाचकयोरभावादागमस्य परमार्थ एव नास्तीति कथं समयपरमार्थ5 विस्तरेत्यादि इति चेन्मैवम, शाब्दप्रत्ययस्य भ्रान्तत्वसाधनायोपन्यस्तस्य भिन्नेष्वभेदाध्यव
सायित्वहेतोरसिद्धः, तत्र तस्यानुपपत्तेः, गौौरित्यबाधितप्रत्ययविषयतया वस्तुरूपस्याभिन्नस्य सामान्यस्य सिद्धत्वात् ! अबाधितप्रत्ययविषयस्याप्यभावे विशेषस्याप्यभावः स्यात् , अबाधितप्रत्ययविषयताव्यतिरिक्तस्यान्यस्य तद्व्यवस्थापकस्य तत्राप्यभावात् । पुरस्थे गोवर्गे
व्यावृत्ताकारा बुद्धिर्यथोपजायते तथैवानुगताकारेणापि तस्या उपजायमानत्वात् , तस्याश्च 10 व्यात्मकवस्तुव्यतिरेकेणासम्भवात् , अबाधितप्रत्ययस्य विनापि विषयं सद्भावे ततो वस्तु
व्यवस्थाऽभावप्रसक्तेः । न चानुगताकारत्वं बुद्धेर्वाधितम् , सर्वत्र देशादावनुगतप्रतिभासस्यास्खलद्रूपस्य तथाभूताकारव्यवहारहे तोर्दर्शनात् । तस्मादिन्द्रियान्वयव्यतिरेकानुविधायिनी व्यावृत्ताकारानुभवांशानधिगतमनुगताकारमवभासयन्ती अनुभूयमाना बुद्धिवस्तुभूतं सा
मान्यं व्यवस्थापयति । न च नियतशाबलेयादिव्यक्तिभिन्नतया साधारणरूपस्यापरस्य 15 भेदेनाप्रतिभासनाद्वयक्त्यभिन्नं भिन्नं वा सामान्यमभ्युपगन्तुं न युक्तमिति वाच्यम् , वाता
तपादीनां समानदेशसमानेन्द्रियग्राह्याणामपि प्रतिभासभेदादन्यस्य भेदव्यवस्थापकस्याभावाद्वयक्तिजात्योरपि तत्सद्भावात् , शाबलेयादिव्यक्तिप्रतिभासाभावेऽपि बाहुलेयादिव्यक्तिप्रतिभासे गौगौरितिसाधारणावभासम्य तद्वयवस्थापकस्य सद्भावात् । एकान्ततो व्यक्त्य
भेदे तु सामान्यस्य व्यक्तिस्वरूपस्येव तदभिन्नसाधारणरूपस्यापि व्यक्त्यन्तरे प्रतिभासो 50 न स्यात् , प्रतिभासते च व्यक्त्यन्तरेऽपि, अतो न कथं भिन्नसामान्यस्य सद्भावः । न च
ब्यक्तिदर्शनसमये जातेर्बुद्धिग्राह्याकारतया स्वेन रूपेण व्यक्तिभिन्नतया बहिर्नावभास इति वाच्यम् , अस्य व्यक्त्याकारेऽपि समानत्वात् , नापि केवलं गौौरिति बुद्धिरेव तुल्याकारा बाह्यनिमित्तनिरपेक्षा प्रतिभासत इति युक्तं वक्तुम , तथा सति तद्धेः प्रतिनिय
तदेशकालत्वं न स्यात् , न हि तत्र व्यक्तयो निमित्तम् , तासां भेदरूपत्वेनाविशिष्टत्वात् , 25 अश्वादीनामपि तद्बुद्धिनिमित्तत्वापत्तेः । न च तासामविशिष्टत्वेऽपि यास्वेव तादृशीबुद्धि
रुदेति ता एव तो जनयितुं समर्था इति नाश्वादेः गौौरितिप्रत्ययनिमित्तत्वमिति वाच्यम्, तथा सति स्वलक्षणस्याप्यभावप्रसङ्गात् , सामान्यलक्षणनिमित्तमन्तरेणापि प्रति
---
-
-
---
-
-
---.-.-.--.
--.
-
-
-
१ तथा चायमनुगतप्रतिभासः बहिनिमित्तसापेक्षः, प्रतिनियतदंशकालाकारत्वान्, विशेष प्रतिभासवदिति मानम्, व्यक्तरेव निमित्तत्वे अश्वादेरपि गौ!रिति बुद्धिनिमित्तत्वानुषङ्ग इति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
छोपामा
शब्दसतसमर्थनम् । नियतदेशकालतया साधारणबुद्धेरिव विशेषलक्षणनिमित्तव्यतिरेकेणापि तथाविधासाधारणबुद्धेरसम्भवात् । परेणापि हि वक्तुमेवं शक्यं यदभेदाविशेषेऽपि एकमेव ब्रह्मादिस्वरूपं प्रतिनियतानेकनीलाद्याभासनिबन्धनं भविष्यतीति किमपररूपादिस्खलक्षणपरिकल्पनयेति । यदि रूपादिस्वलक्षणमन्तरेणापि रूपाद्याभासज्ञानस्य सम्भवे प्रवृत्त्यादिलक्षणो व्यवहारो न स्यात् , अपरस्यार्थक्रियानिबन्धनार्थव्यवस्थापकस्याभावात् , अतस्स्वलक्षणाकारज्ञानस्य 5 तन्निमित्तत्वेन तद्व्यवस्थापकत्वमिति चेत्, न, सदृशाकारज्ञानेऽप्यस्य समानत्वात् , अबाधितस्समानाकार प्रत्ययो हि तथाभूतविषयमन्तरेणोपजायमानो मिथ्यारूप: स्यादिति विशेषप्रत्ययस्येवाबाधितसमानप्रत्ययस्यापि सामान्यमालम्बनभूतं निमित्तमभ्युपगन्तव्यमिति सामान्यमस्ति वस्तुभूतम् , अन्यथा समानप्रतिभासायोगात् । ननु यदि सामान्यमनुगताकारज्ञानजनकतैकस्वभावं तर्हि सर्वदा तज्ज्ञानं स्यात् , तस्यानपेक्षस्यापेक्षायोगात्, सहकार्यपेक्ष. 10 जनकत्वे वा तत्कृतोपकारस्य ततोऽभेदे उपकारस्य तत्कार्यत्वेन तदभिन्नं सामान्यमपि कार्य स्यात् , भेदे वा सम्बन्धासिद्धिः, नित्यानाञ्चैककार्यकर्तत्वरूपं सहकारित्वमपि न सम्भवति, तदवस्थाभाविस्वभावस्य प्रागूर्ध्वञ्च सत्त्वात् , असत्त्वे त्वनित्यत्वम् । कार्याजनकस्वभावत्वे तु न कदापि कार्यमुत्पादयेत् , अजनकस्वभावस्यान्यसन्निधानेऽप्यजनकत्वात् , साधारणज्ञानेऽपि सामान्यस्याप्रतिभासप्रसङ्गश्च, जनकाकारार्पकस्यैव ज्ञानविषयत्वात् , एवञ्च ज्ञानमप्य- 15 जनयइवस्त्वेव स्यात् , अर्थक्रियाकारित्वलक्षणत्वाद्वस्तुनः, तस्मात्सामान्यस्य नित्यत्वेन तद्वि. षयस्य ज्ञानस्य बाध्यमानतयाऽबाधित विषयत्वमसिद्धम् । किश्व सामान्यस्य सर्वसर्वगतत्वे व्यक्त्यन्तरालेऽप्युपलब्धिप्रसङ्गः, न चाभिव्यक्तिहेतुव्यक्त्यभावात्तत्रानुपलम्भ इति वाच्यम् , प्रथमव्यक्तिप्रतिभासवेलायो तस्याभिव्यक्तत्वात् , अन्तरालेऽनभिव्यक्तत्वेऽभिव्यक्तानभिव्यक्तस्वभावभेदादनेकत्वापत्त्या सामान्यरूपताभङ्गापत्तिर्भवेत् , तस्मादवश्यमन्तराले तदुपलम्भ- 20 प्रसङ्गः, ततश्चोपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य तत्रानुपलम्भादसत्त्वमिति तन्न सर्वसर्वगतम् , यदि तु स्वव्यक्तिसर्वगतं तदित्युच्यते तर्हि प्रतिव्यक्ति तस्य परिसमाप्ततया व्यक्तिस्वरूपतेव भेदः स्यात् । अभेदे चैकव्यक्तावभिव्यक्तस्य ग्रहणेऽन्यव्यक्तिस्थस्यापि तस्य प्रतिभासप्रसङ्गेन तदाधारप्रतिभासमन्तरेण तदाधेयप्रतिभासानुपपत्त्या सर्वव्यक्तीनां युगपत् प्रतिभासप्रसङ्गः। किश्चैकत्र घटादौ समवेतं सामान्यमन्यत्रोत्पन्ने घटे निष्क्रियत्वान्न याति, न च तदुत्पत्तिपूर्व 26 तत्रैवासीत् देशस्यापि तस्य तद्वत्ताप्रसङ्गात्, नाप्येकत्रांशेन वत्तमानमपरत्र व्यत्क्युत्पत्तावंशेन सम्बद्ध्यते, सर्वसर्वगतत्वाभ्युपगमात् । नापि पूर्वव्यक्ति परित्यज्यान सम्बद्ध्यते पूर्वव्यक्तेरघ
"Aho Shrutgyanam"
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वलोपाने टादिरूपताप्रसङ्गादिति कृत्स्नैकदेशवृत्तिविकल्पानुपपत्त्या व्यक्तिभिन्नत्वे तस्य कथमबाधितप्रत्ययविषयत्वात् सत्त्वम् । व्यक्तिस्वभावत्वे च व्यक्तिवदुत्पादविनाशयोगित्वेन तस्यासाधारणरूपत्वं स्यात्, असदेतत् यदि सामान्य नित्यं व्यापकमेकान्तेन व्यक्तिभ्यो भिन्न
मभिन्नं वा स्यात्तदा निरुक्तबाधकानुषशः स्यात्, यदा तु सदृशपरिणामलक्षणं सामान्य 5 विसदृशपरिणामलक्षणस्तु विशेषस्तदात्मकञ्चैकं वस्तु तदाऽत्यन्तभेदाभेदपक्षभाविदोषानु
षङ्गोऽनास्पद एव । न च साधारण रूपमसाधारणस्वरूपाद्भिन्नं, तदाकारपरिहारेणावस्थितस्वरूपत्वात् , यद्यदाकारपरिहारावस्थितस्वरूपं तत्ततो भिन्नं यथा घटस्वरूपपरिहारावस्थितस्वरूपः पट इत्यनुमानेन साधारणासाधारणस्वरूपस्य एकत्वविरोधोऽत्रापि
बाधकः, अन्यथा न किश्चिदपि भिन्नं स्यात् , अन्यस्य भेदव्यवस्थापकस्याभावा10 दिति वाच्यम् , समानासमानाकारतया शाबलेयादेः परिस्फुटप्रतिपत्तौ बहिः प्रतिभास
मानस्यैकत्वेन विरोधासिद्धेः, अन्यथा ग्राह्यग्राहकसंवित्तित्रितयाध्यासितं संवेदनं कथमेकं स्यात् , परस्परविरुद्धनीलाद्यनेकाकारं चित्रज्ञानं वा कथमेकमभ्युपगम्येत । यदीदमपि अने. काकारमेकं न स्यात्तर्हि ग्राहग्राह्यकाकारादिविविक्तं तद् भवेत् , तथैव स्वसंवेदनेऽपि तदव
भासेत चेत्तदा क्वचिदपि ज्ञाने ग्राह्यग्राहकाकारप्रतिभासाभावेनाप्रवृत्तिकं जगत्स्यात् । किञ्च 15 द्विविधो विरोधः, सहानवस्थानलक्षणः परस्परपरिहारस्थितिलक्षणश्व, स द्विविधोऽप्ये.
कोपलम्भेऽपरानुपलम्भाव्यवस्थाप्यते साधारणासाधारणाकारयोऽस्तु प्रत्यक्षेण भेदाभेदात्मकतया प्रतीतेः कथं विरोधः, तद्रूपातद्रूपाकारते हि तयोर्भेदाभेदी तथाऽवभासनमेव च भेदाभेदग्रहणमिति कथं विरोधादिदूषणम् । न च तयोः परस्परपरिहारस्थितिलक्षणता
सम्भवति, अव्यवच्छेदरूपतया प्रत्यक्ष प्रतिभासनात् । न च सामान्यविशेषयोराकारभे20 देऽप्यभेदेऽन्यत्रापि अन्यतोऽन्यस्यान्यत्वं न स्यादिति वाच्यम् , सामान्यविशेषवत्तादात्म्ये
नान्यत्र प्रत्यक्षतोऽग्रहणात् , ग्रहणे वा भवत्येवाकारभेदेऽप्यभेदः । आकारनानात्वे सामान्यविशेषयोरभेदप्रतिपत्तिर्मिध्येति चेन्न तथाविधप्रत्यक्षे बाधकाभावात् । सामान्यविशेषौ भित्री स्वभावभेदात्, घटपटादिवदित्यनुमानं बाधकमिति चेन्न प्रत्यक्षेण बाधितत्वादवानुमाना
प्रवृत्तेः दृष्टान्तस्य साधनविकलत्वाच्च, घटादेरपि केनचिदाकारेण सहशतयाऽभेदात्तद्विरो. 25 धिनः सर्वथा स्वभावभेदस्याभावात् । एवं सामान्यविशेषयो)द एव, भिन्नयोगक्षेमत्वात्,
हिमवद्विन्ध्ययोरिवेत्यपि अनुमानमयुक्तं व्याप्त्यसिद्धेः, विपक्षेण सह साक्षादविरोधिनः भिन्न.
१ तथा च ये यत्र नोत्पन्ना नापि प्रागयस्थायिनो नापि पवादन्यतो देशादागतिमन्तस्तै तत्र नोपलभ्यन्ते नापि वर्तन्ते यथा शशशिरसि तद्विषाणम् , तथा च सामान्यं तच्छून्यदेशोत्पादवति घटादिके वस्तुनीति व्यापकानुपलब्धिः, न चायमनैकान्तिको हेतुः तत्र वृत्त्युपलम्भयोः प्रकारान्तराभावादिति बोध्यम् ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
शब्द सङ्केत समर्थनम् ।
योगक्षेमत्स्य व्यतिरेकानिश्चयात् । न च साध्याभावस्य साधनविरुद्धैक योगक्षेमत्वव्याप्तस्वात् पारम्पर्येण विरोध: सिद्ध एवेति वाच्यम, अत्रापि अभेदलक्षणहेतोः एकयोगक्षेमत्वरूपसाध्यविरोधिना विरोधासिद्धेः । न च भिन्नयोगक्षेमस्याप्यभेदाभ्युपगमे न कचिदपि भेदः सिद्धयेदिति विश्वमेकं स्यादिति वाच्यम्, भिन्नयोगक्षेमत्वैक योगक्षेमत्वाभ्यां भेदाभेदव्यवहारव्यवस्थाया असिद्धेः किन्तु भेदाभेदप्रतिभासादेव, अतः सामायनविशेषयोः सहो. 5 त्पादविनाशाभावेऽपि अभेदप्रतिभासादभेदो न विरुद्ध इति वस्तुभूतसामान्यसद्भावे बाधकाभावः । न च यदेव शाबलेयव्यक्तौ सदृशपरिणतिरूपं सामान्यं तदेव बाहुलेयव्यक्तावपि, व्यापकस्यैकस्य सर्वगोव्यक्त्यनुयायिनः तस्यानभ्युपगमात्, तदनभ्युपगमश्च शाबलेयादिव्यक्तीनां बाहुलेयादिव्यक्तिसदृशतया प्रतिभासेऽपि एकानुगतसामान्यक्रोडीकृतत्वेनाप्रतिभासनात् तस्मात्समानासमानपरिणामात्मनः शाबलेयादिवस्तुनोऽवाधिताकार- 10 प्रत्यक्षप्रतिपत्तौ प्रतिभासनाद्विशेषवन्न सामान्याभावः । ननु सजातीयविजातीयव्यावृत्तं निरंशं वस्तु तत्सामर्थ्य भाविनि च प्रत्यक्षे तत्तथैव प्रतिभाति, तदुत्तरकालभाविनस्तु विकल्पा अवस्तुसंस्पर्शिनः व्यावर्त्यवस्तुबलेन भिन्नभिन्नव्यावृत्तिनिमित्तान् सामान्यभेदान् व्यावृत्ते वस्तुन्युपकल्पयन्तः समुपजायन्ते, अतो न तद्वशात्तद्व्यवस्था युक्ता अतिप्रसङ्गात् एवच सर्वे भावाः स्वभावतः स्वभावपरभावाभ्यां व्यावृत्ताः, स्वस्वभावव्यवस्थितेरित्यनुमानेन सजा- 15 तीयविजातीयव्यावृत्तनिरंशवस्तुसिद्धिरिति चेन्मैवम्, स्वसाध्येन हेतोर्व्यायसिद्धेः, ना दनुमानेन तत्सिद्धिः सर्वभावानां प्रत्यक्षाविषयत्वेन धर्म्यसिद्ध्याऽनुमाया अप्रवृत्तेः । साध्यहेत्वरविनाभावस्य सर्वोपसंहारेणानुमानान्तरेण साधनेऽनवस्थानात् । नापि प्रत्यक्षेण त सिद्धि:, तस्य सन्निहितविषयग्राहकत्वेन देशादिविप्रकृष्टा शेषपदार्थलम्बनत्वानुपपत्तेः । न च प्रत्यक्षेण पुरोवर्त्तिषु भावेषु भेदेन साध्यलक्षणेन सह हेतोः सर्वोपसंहारेण व्याप्तिं प्रतिपद्यत 20 इति वाच्यम्, अध्यक्षस्य यत्रैव स्वव्यापारानुसारिस्वोत्तर विकल्पजनकत्वं तत्रैव तस्य प्रा. माण्येन सर्वतो व्यावृतात्मनि तद्बलेन विकल्पानुत्पत्तेः, सर्वदा विकल्पस्यानुवृत्तव्यावृत्ताकाराभ्यवसायिन एवोत्पत्तेः, अन्यथा सजातीयाद्भेद इत्यभिधानानर्थकत्वापत्तेः । किञ्च क्षणिकत्वानुमानमपि व्यर्थं स्यात्, अक्षणिकादिव्यावृत्तेः स्वलक्षणानुभवजन्य विकल्पेनाध्यवसायात्, तथा सर्वतो व्यावृत्ताकाराध्यवसायिनां विकल्पानां स्वलक्षणमपि विषयं स्यात्, 25 यथाह्यध्यक्षं प्रतिनियतस्वरूपस्यानुकरणात्स्वलक्षणविषयं तथैव सर्वतो व्यावृत्ताकारमाही विकल्पोऽपीति सोऽपि स्वलक्षणविषयः कुतो न भवेत् । तस्याविशदावभासित्वान्न तथेति चैत्र दूरे वर्त्तमानवृक्षादिस्वरूपविषयस्याध्यक्षस्यापि अविशदावभासितया स्वलक्षणविषयत्वाभावप्रसङ्गात् । न चेष्टापत्तिः अयथार्थाकारग्राहित्वेन तस्य भ्रान्तत्वादिति वाच्यम्, तद
"Aho Shrutgyanam"
: ६७ :
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ दशमम्
*यक्षस्यानधिगतार्थ गन्तृत्वेना विसंवादित्वेन च प्रमाणान्तरत्वप्रसक्तेः न च तस्य प्रत्यक्षता, भ्रान्तत्वाभ्युपगमात्, नानुमानत्वमलिङ्गजत्वात् नापि विकरूपरूपता, तत्कारणं स्वलक्षणमन्तरेणापि बाह्यार्थसन्निधिबलतस्तस्योपजायमानत्वात् । न चाध्यक्ष विषयस्वलक्षणाध्य वसायित्वादस्याप्रामाण्यम्, तथाभ्युपगमेऽध्यक्षेक्षितशब्दविषये क्षणिकत्वानुमानस्याप्यप्रामा5 व्यापत्तेः । न चानुमानमनिश्चितार्थाध्यवसाय्यतोऽनधिगतार्थ गन्तृत्वात् प्रमाणम्, निश्चितो ह्यध्यक्षविषयः, क्षणिकत्वस्य चानिश्चयान्नाध्यक्षविषयत्वमिति वाच्यम्, तथा सति क्षणिकत्वानुमानवद्विकल्पस्यापि प्रामाण्यं स्यात् अनिश्चितार्थाध्यवसायत्वस्योभयत्र समानत्वात् । यत्रांशे प्रत्यक्षं निश्चयोत्पादनसमर्थं तत्र प्रतिभासाविशेषेऽपि विकल्पो न प्रमाणम्, प्रत्यक्षगृहीतांशमाहित्वात्, अनुमानन्तु प्रमाणम्, अगृहीतार्थाधिगन्तृत्वात्, तद्विषयेऽर्थेऽध्य10 क्षस्य निश्चयोत्पादनासामर्थ्यादिति चेन्न, एकस्यैवानुभवज्ञानस्य स्वार्थविषयक निश्चयोत्पादने बिरोधेन सामर्थ्यासामर्थ्यानुपपत्तेः । नापि समारोपव्यवच्छेदकत्वेनानुमानं प्रमाणं न पुनः प्रत्यक्षपृष्ठभावी विकल्प इति वक्तव्यम्, अनुमानस्य समारोपव्यवच्छेदकत्वानुपपत्तेः क्षणिके ह्यक्षणिकज्ञानं समारोपः, तश्चानुमानप्रवृत्तेः प्रागिव पञ्चादव्यविकलमेवेति । पश्चादस्खलद्रूपेण समारोपस्याप्रवृत्तेस्तद्वैकल्यमिति चेत्, न तदा स्खलते रक्षणिक प्रत्ययात् स्वपुत्रादौ 15 प्रवृत्तिर्न स्यात् । किञ्च समारोपव्यवच्छेदः अभावरूपत्वेनाहेतुकः, स कथमनुमानेनान्येन वा क्रियते ज्ञाप्यते वा, अभावेन सह कस्यचिदसम्बन्धात्तथा तस्याप्रतिपत्तेश्च अतो न क्षणिकसमारोपाव्यवच्छेदकत्वात् क्षणिकानुमानस्य प्रामाण्यम् । तस्मादनुमानप्रामाण्यवादिना सर्वोपसंहारेण व्याप्तिग्राहकः प्रत्यक्ष प्रभवः स्वविषयाविसंवादी विकल्पः प्रमाणयितव्यः, स चास्मद्दर्शने आभिनिबोधिकं ज्ञानमिति प्रसिद्धः, अस्पष्टतया श्रुतं वा ऊहशब्द20 वाच्यतया न प्रत्यक्ष परोक्षप्रमाणद्वयव्यतिरिक्तं तत् प्रमाणान्तरम् । प्रत्यक्षानुमानवादिनान्तु व्याप्तिग्राहकं प्रमाणान्तरं प्रसक्तम्, ताभ्यां व्याप्तिग्रहणासम्भवात् । न च प्रतिबन्धग्राहकस्य प्रमाणस्य स्वार्थे व्यभिचारस्तत्र प्रतिबन्धाभावादिति वाच्यम्, तत्र योग्यतालक्षणप्रतिबन्धसद्भावात्, प्रत्यक्षेsपि हि स्वार्थपरिच्छेदो योग्यतात एव न तु तदुत्पत्त्यादेः, अन्यथा इन्द्रियादेरपि तत्परिच्छेद्यत्वप्रसङ्गात् । न च योग्यतायाः प्रतिबन्धसाधकत्वेऽनवस्था
: ६८
१ जात्यादेरपोहरूपस्य व्यक्तौ आलोचनाज्ञानेन गृहीतायां गृहीतत्वात्तद्विषयं सविकल्पकं गृहीतग्राहिवात्स्मृतिवन्न प्रमाणम्, न च प्रथमं सम्मुग्धरूपेणालोचना ज्ञानेनाधिगतं न हि निश्चितरूपेण, उत्तरोत्तरस्तु निश्चयः प्रमाणं समारोपव्यवच्छेद विषयत्वादनुमानवदिति वाच्यम्, प्रवृत्तसमारोपव्यवच्छेदेनैवानुमानस्य प्रमाणत्वात् न तु समारोपविषयव्यवच्छेदमात्रेण, स्मृतेरपि प्रामाण्यप्रसङ्गात् । दर्शनानन्तरभाविनो गवादेविकल्पस्य तु न प्रवृत्तसमारोपव्यवच्छेदकता, अन्तर समारोपस्योपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलम्भतोऽनुत्पन्नत्वादिति बौद्धाः ||
" Aho Shrutgyanam"
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
शब्द सङ्केतसमर्थनम् |
: ६९ :
प्रसङ्गः, लिङ्गवदस्य प्रतिबन्धनिश्चयापेक्षया गमकत्वाभावात् प्रत्यक्षवत् योग्यतयैव स्वार्थप्रकाशनात् स्वहेतोरेव नियतार्थप्रकाशनयोग्यस्योत्पत्तेः । न च स्वलक्षणाध्यक्ष पृष्ठभाविनो विकल्पस्थाविशदावभासित्वान्न सामान्यग्राहकत्वमिति वाच्यम्, सहशेष्वर्थेषु विस्फारिताक्षस्य पुरः स्थितेषु स्फुटं तस्यावभासनात् । सविकल्पाविकल्पयोर्युगपद्वृत्तेस्तयोरेकतां विमूढोऽ ध्यवस्यति, अतः स्पष्टतावभासस्तत्र संलक्ष्यत इति चेन्न युक्तयाऽनुपपत्तेः, किं तयोरेक- 5 विषयत्वादेकत्वाध्यवसायः, उतान्यतरेणान्यतरस्य विषयीकरणात् किं वाऽपरस्येतरत्राध्यारोपात् । नायः, विकल्पस्य पूर्वानन्तरप्रत्ययाग्राह्यस्व समानकालवस्तुविषयत्वात् । न द्वितीयः समानकालभाविनोरपारतंत्र्यात् । नान्त्यः, अविषयीकृतस्यान्यस्यान्यत्राध्यारोपासम्भवात् । न च तदुत्तरभाविज्ञानं तौ विषयीकृत्यापरमन्यत्राध्यारोपयतीति वाच्यम्, तयोर्विवेकेनोपलम्भप्रसङ्गात्, तस्मान्नैकत्वाध्यवसायः । किञ्च ज्ञानयोर्युगपद्वृत्तित्वमप्यसिद्धम्, तयोरेक- 10 दोत्पत्तौ हि युगपद्वृत्तिः स्यात्, अर्थेन्द्रियादिलक्षणैक सामग्रीविशेषाद्विकल्पा विकल्परूपकार्यद्वयोदयासम्भवात् सामग्रीभेदाद्धि तज्जन्यकार्यस्य भेदो युक्तोऽन्यथा स भेदो निर्हेतुकः स्यात् । न च यस्य व्यतिरेकात्कार्यस्य व्यतिरेको दृष्टस्तत्र तस्य सामर्थ्यनिर्णयः, अर्थादिव्यतिरेके च न विकल्पस्य व्यतिरेकः, अर्थेन्द्रियाद्यभावेऽपि विकल्पसमानजातीयस्यातीतादिविषयविकल्पस्योदयात्, अतोऽर्थेन्द्रियादेरविकल्पोत्पादन एव सामर्थ्यनिश्वयादस्त्येव 15 सामग्रीभेद इति कार्यभेदोऽपि युक्त एवेति वाच्यम्, अविकल्पदर्शनस्यापि अनर्थजन्यत्वप्रसक्तेः, तैमिरिकचक्षुषोऽर्थाभावेऽपि कस्यचिदविकल्पस्योत्पत्तिदर्शनात्, तस्मात्सिद्धमक्ष. जन्यस्य विकल्पस्यार्थसाक्षात्करणलक्षणं वैशद्यम् । तथा एकस्यैव विकल्पस्यार्थग्राहिण उपलभ्यमानतया तदपरं दर्शनं नास्ति यद्व्यापारानुसारिणो विकल्पस्य गृहीतग्राहितया भवद्भिप्रामाण्यं प्रतिपाद्येत । न च सादृश्यात्तयोर्भेदेनानुपलक्षणमिति वाच्यम्, सन्तानतद्भिन्न- 20 विषयत्वेन तयोरेकविषयत्व कृतसादृश्याभावात् ज्ञानत्वेन सादृश्ये नीलपीताकारज्ञानयोरपि ज्ञानत्वेन सादृश्यात् भेदेनानुपलक्षणप्रसङ्गात्, अतो नाविकल्पकज्ञानसद्भावः । न च प्रथमेऽक्षसन्निपात एव यदि सविकल्पकं दर्शनं भवेत्तद्वाह्यश्चार्थात्मा, तथा सत्यर्थग्रहणाभाव एव स्यात्, तथाहि सति हि वस्तुदर्शने तत्सन्निधाने दृष्टे ततस्तद्वाचकशब्दस्मृतिः स्यात्, तत्स्मृतौ तेनार्थं योजयति, तद्योजितवार्थं विकल्पिक बुद्धिरध्यवस्यति, न हि सविकल्पक - 25 प्रत्यक्षवादी शब्दरहितमर्थं पश्यति, स्वाभिधानविशेषणापेक्षा एवार्थी विज्ञानैव्यर्वसीयन्त इति नियमात् । विना तद्दर्शनं न तद्वाचकशब्दस्मृति: तामन्तरेण च न वचनपरिष्वक्तार्थ दर्शनमित्यर्थदर्शनाभाव एव प्रसक्त इति वाच्यम्, शब्दसंयोजितार्थग्रहणमेव विकल्प इत्यनभ्युपगमात, किन्तु निरंशक्षणिकानेक परमाणुविलक्षणस्थिरस्थूलार्थग्रहणं विकल्पः, स च
" Aho Shrutgyanam"
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ दशमम्
प्रथमाक्षरसन्निपात वेलायामध्यनुभूयते, संहृतसकलविकल्पावस्थायामपि स्थिरस्थूलरूपस्यैव स्तम्भादेर्बहिग्रीह्याकारतां दधानस्य प्रतिभासः, न तु निरंशक्षणिकानेकपरमाणुप्रतिभासः, अश्वादिविकल्पकालेऽपि पुरोऽवस्थितस्य गवादेस्तथाभूतस्यैवानुभवविषयतया प्रतिभासः | तस्मादभिलापसंसर्गयोग्य स्थिरस्थूलार्थप्रतिभासं ज्ञानं प्रथमाश्वसन्निपातोद्भवं सविकल्पकं 5 तथाभूतार्थव्यवस्थापक सभ्युपगन्तव्यम्, अन्यथा सकलव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गः । अतः साधारणासाधारणरूपे वस्तुनि प्रमाणप्रवृत्तिः नासाधारणात्मनि, निर्विकल्पकस्याप्यसाधारणात्मनि विषये विकल्पानुत्पादकत्वादग्राहकत्वमेव, ग्राहकत्वे तु क्षणिकत्वानुमानस्याप्रामाण्यमसक्तिः, तस्मात्स्वस्वभावव्यवस्थितेरिति हेतोर्भेदेन सर्वपदार्थानां प्रत्यक्षेण व्याप्तिग्रहणाभावान्न सर्वभावानां सर्वतो भेदः, तस्मात्सदृशपरिणामलक्षणसामान्यस्यावाधितप्रत्ययविषयत्वेन 10 सत्त्वादसिद्धः स्वस्वभावव्यवस्थितेरिति हेतुरिति स्थितम् । यदुक्तं सर्वे शब्दा न परमार्थतो वस्त्वभिधायकाः तेषु परमार्थतः कृतसमयत्वाभावादित्यादि तदपि न सम्यक्, सामान्यविशेषात्मकस्य वस्तुनः पारमार्थिकस्य सङ्केतव्यवहारकालव्यापिनः प्रमाणसिद्धत्वात्, यद्यपि शाबयादयो व्यक्तिविशेषा नानुयन्ति परस्परं तथापि समानपरिणामस्वरूपतया क्षयोपशमविशेषाविर्भूतोहाख्यज्ञाने तथैव प्रतिभासमानाः सङ्केतविषयतामुपयान्त्येव, अगोव्यावृत्तेषु 15 सङ्केतव्यवहारकालव्याप्तिमत्सु भावेष्वगोशब्दव्यावृत्तगोशब्दस्वरूपस्य सङ्केतितत्वात्, देशान्तरे कालान्तरे च ततश्शब्दात्तदर्थप्रतिपत्तिरर्थाव्यभिचारिण्युपजायत एव । एकत्वन्तु शब्दार्थयोः शाब्दप्रतिपत्तावनङ्गमेव, तदन्तरेणापि सङ्केतस्य कर्तुं शक्यत्वात् सार्थकत्वाच्च ।
दयानन्तरमेव विनाशिषु भावेषूत्पन्नेष्वनुत्पन्नेषु वा न समयः कर्त्तुं शक्यत इति वाच्यम्, एकान्तेनोदयानन्तरं विनाशित्वस्य भावेष्वसिद्धेः । न च पर्यन्ते वस्तूनां क्षयदर्शनात्ततः 20 प्रागपि तत्स्वभावत्वसिद्धिरिति वाच्यम्, आदौ स्थितिदर्शनादन्तेऽपि तत्स्वभावतायाः सिद्धिप्रसङ्गात् । स्थिरत्वस्यान्तेऽनुपलम्भान्न तत्सिद्धिरिति तु वचः क्षणक्षयस्यादावनुपलक्षणान क्षणिकतासिद्धिरित्यनेन प्रतिहतम्, आदौ क्षणिकत्वानुपलम्भः सदृशापरापरोत्पत्तिविप्रलम्भादिति चेन्न क्षणिकत्वस्यै वा सिद्ध्या तथाभिधानासम्भवात् न च कृतकत्वात्तत्सिद्धिः, साध्यसाधनयोर्भेदासिद्ध्या ततस्तत्साधनायोगात्, न हि स्वात्मना स्वात्मनः सिद्धिः । न च तयोर्व्यां 25 वृत्तिभेदाद्भेद इति साम्प्रतम्, कुतो हि तयोर्भेदः, किं स्वतः किं वा व्यवच्छेद्यभेदात्, उतारोपात्, आहोस्वित् बुद्धिप्रतिभासभेदात्, न प्रथमः, स्वतो भेदे भेदस्य वस्तुत्वापत्तेः, न द्वितीयः, अनित्य
७० :
सम्मतितश्वसोपाने
१ इत्थंभूतः सर्वः शब्द इत्थंभूतस्य सर्वार्थस्य वाचकः इत्थम्भूतस्सर्वोऽर्थ इत्थम्भूतस्य सर्वस्य शब्दस्य वाच्य इत्येवम्भूता त्तर्कात्स्वविषयज्ञानावरणवीर्यान्तरायक्षयोपशम विशेषसहकृतात् सामान्यविशेषास्मकेऽर्थे सामान्यविशेषात्मकस्य शब्दस्य सङ्केतः प्रतिपद्यत इति भावः ॥
" Aho Shrutgyanam"
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
भोपानम् ]
शासनसमर्थनम् । त्वादिव्यवच्छेद्यस्य नित्यादेवस्तुनोऽभावेन व्यवच्छेद्याभावाद्भेदासिद्धेः । कल्पितव्यवच्छेयेन व्यवच्छेदभेदाभ्युपगमे तु अन्योन्याश्रयः, तत्र कल्पनाया अपीतरव्यवच्छेदेन क्रियमाणतयाऽन्योन्यव्यवच्छेद्येन व्यवच्छेदयोर्व्यवस्थितस्वरूपत्वात् । न तृतीयः, असत्त्वाधारोपस्य सत्त्वादावभावात् , भावे चानित्यत्ववत् साध्यत्वमनुषज्येत, तत्साधने च तद्धेतोरसिद्धविरुद्धानकान्तिकदोषत्रयानतिवृत्तिर्भवदभिप्रायेण । न चरमः, शन्दत्वादेरपि बुद्धिप्रति- 5 भासभेदेन भेदात् साधनभावः स्यात् , तथा च न कश्चित् प्रतिज्ञाथैकदेशासिद्धो हेतुः स्यात् , न च शब्दाच्छब्दत्वस्य न प्रतिभासभेदः, तथा सति धर्मधर्मिव्यवस्थाऽभावप्रसक्तः । न च प्रतिभासभेदेऽपि व्यवच्छेद्यभेदाभावाच्छन्दत्वस्य प्रतिज्ञार्थंकदेशत्वम् , तथा सति भावद्रव्याभिधायिनोरभिधानयोरपर्यायता न स्यात्, शब्दशब्देन शब्दत्वस्याप्यभिधानात् , अन्यथा प्रतिज्ञार्थंकदेशतापि न स्यात् , तस्मान्न कृतकत्वानित्यत्वयोः साध्यसाधनभावो भवदभिप्रा- 10 येण, तयोर्भेदाभावात् । वस्तुतस्तयोरभेदेऽपि निश्चयवशागम्यगमकमाव इति कृतकत्वाध्यवसायिनिश्चयेन भेदेन निश्चीयमानं कृतकत्वमनित्यत्वस्य गमकमिति चेन्न, वस्तुगतयोर्ययोः कृतकत्वानित्यत्वयोस्तादात्म्यप्रतिबन्धस्तयोरनिश्चयात् , ययोश्च विकल्पबुद्धिप्रतिभासिनो:देन निश्चयस्तयोस्तादात्म्यनिबन्धनगम्यगमकत्वाभावात् ; ते हि बुद्ध्यारूढे, अतोऽवस्तुत्वेन न तयोः प्रतिबन्धः । ननु तयोर्भेद एव काल्पनिकः, न तु वस्तुस्वरूपमपि, शब्दस्वलक्षण- 15 स्याकृतकनित्यव्यावृत्तनिरंशैकस्वभावत्वात् , कृतकत्वादिविकल्पास्तु शब्दस्वलक्षणगतकृतकत्वादिभिअधर्माध्यवसायिनः तथाभूतस्वलक्षणानुभवद्वारायातत्वेन तत्प्रतिबद्धाः, अतस्तत्प्रतिभासिधर्मयोः साध्यसाधनभावोऽव्यभिचारश्च पारम्पर्येण वस्तुप्रतिबन्धादुपपद्यत एवेति चेन्न, तथाविधस्वलक्षणस्य प्रत्यक्षतोऽसिद्धेः, स्वप्नेऽपि निरंशक्षणिकानेकपरमाणुरूपस्य तस्यासंवेदनात् , कृतकत्वादिधर्माध्यासितस्य प्रत्यक्षे प्रतिभासमानस्य तस्य चानिरंशत्वात् । 20 न वाऽनुमानलक्षणविकल्पेन तस्य सिद्धिः, प्रतिबन्धासिद्धाक्नुमानाप्रवृत्तेः । किञ्च साध्यसाधनयोर्भेदेऽपि न त्वत्पक्षे तयोरविनाभावसाधकं प्रमाणमस्ति । न च विनाशस्य निर्हेतुकत्वात् 'भावो विनाशस्वभावनियतः, तद्भावे भावस्यान्यानपेक्षणात् , यथा स्वकार्योत्पादनेऽन्त्यकारणसामग्रीविशेष इत्यादि साधनसद्भावात् प्रकृतसाध्यसाधनयोरविनाभाव इति वाच्यम् , साधनस्यानैकान्तिकत्वात् , शाल्यङ्कुरोत्पादनेऽनपेक्षमाणानामपि यवबीजादीनां 25 तदुत्पादनसामग्रीसन्निधानदशायां तद्भावनियमाभावात् । यवबीजादौ शाल्यङ्करोत्पादनस्व. भावताविरहात् , तस्य तत्स्वभावापेक्षयाऽनपेक्षत्वमसिद्धमिति चेत्तर्हि कृतकानामपि विनाश. स्वभावापेक्षत्वात् केषाश्चित्तत्स्वभावाभावादनपेक्षत्वस्यासिद्धत्वापत्तेः । ननु विनाशितयोपलब्धानामर्थानां प्रतिक्षणं विनाशाभावे न स्याद्विनाशप्रतीतिः, द्वितीये क्षणेऽपि भावस्य सद्भावे
"Aho Shrutgyanam"
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ७५ :
सम्मfccessोपानम्
[ दशम
तदापि तत्व
सर्वदा सद्भावप्रसङ्गात्, द्विक्षणावस्थायित्वे हि द्वितीयेऽपि क्षणे क्षणद्वयस्थितिस्वभावत्वम् । अन्यथा स्वभावभेदात् क्षणिकत्वप्रसङ्गात् एवं तृतीयेऽपि क्षणेऽवस्थानं स्यात्, भावस्य भावात् तथा चतुरादिक्षणेष्वपि । तथा च सत्यासंसारं भावस्य स्थितेरविनाशाद्विनाशप्रतीतिर्न स्यात्, भवति च विनाशप्रतीतिः, अतस्तदन्यथानुपपत्त्या प्रतिक्षणविनाशानुमानं 5 दृश्यात्मकस्य कार्यस्य । अदृश्यात्मनोऽप्याये क्षणे यः स्वभावः प्रागभूत्वा भवनलक्षणः स एव चेद् द्वितीयक्षणेऽपि तर्हि प्रागभूत्वा भावस्य भावात् क्षणिकत्वम् । यदि प्रथमे क्षणे जन्मैव न तु स्थितिः, द्वितीये क्षणे स्थितिरेव न जन्मेत्युच्यते तथापि जन्म तद्वतो: स्थितितद्वतश्चाभेदेन तयोश्च भेदात् प्रतिक्षणमनवस्थायित्वमेव सिद्धम्, परस्परभिन्नस्यापरापरकालसम्बन्धित्वस्य भावस्वभावत्वादपि प्रतिक्षणमनवस्थायित्वमिति सिद्धं विनाशं प्रत्यनपे10 क्षत्वं भावस्येति चेन्मैवम् स्वहेतोरेवानेकक्षणस्थायी भावो भूतक्षणेष्वभवन् वर्त्तमानक्ष णेषु तिष्ठन् भविष्यत्क्षणेषु स्थास्यंश्च प्रथमक्षण एव जात इत्यसताप्यनागतादिना कालेन भावस्य विशेष्यत्वमविरुद्धम्, द्वितीयक्षणे कार्यकारिकारणसामर्थ्यवत्, अन्यथा कार्यकारणयोरेक दैवोत्पत्तेरेकक्षणस्थायि जगत् स्थादिति प्रागुत्पत्तेरभूत्वा भावेऽपि भावस्य द्वितीयादिक्षणे सत्त्वान्न क्षणिकत्वम् । न वाऽपरापरकालसम्बन्धेऽपि भावस्यान्यान्यस्वभावत्वम्, 15 परमाणुषट्कसम्बन्धेऽप्येकपरमाणुवत् । न चासम्बन्धः परस्परं परमाणूनामयःशलाकाकल्पत्वादिति वाच्यम्, सम्बन्धस्य प्रतीयमानतया तदद्भावकल्पनाऽयोगात् । न च सम्बन्धकल्पने कृत्स्नैकदेशसम्बन्धविकल्पयोगः, सर्वात्मना हि परमाणूनां सम्बन्धे पिण्डस्याणुमात्रता स्यात्, एकदेशेनाभिसम्बन्धे तेषामेकदेशानां परमाण्वात्मभूतत्वे नैकदेशेनाभिसम्बन्धः, तेषामभावात् । परमाणुभिन्नत्वे तु एकदेशानां परमाणुभिः सर्वात्मना सम्बन्धेऽमे20 दात, एकदेशैकदेशिनोरेक देशाभावान्नैकदेशेनापि सम्बन्धस्तेषाम्, तत्राप्येकदेशकल्पनेऽनवस्थानात् । न च प्रकारान्तरेण सम्बन्धो दृष्टस्तेषां तस्मादनुपलभ्यमानस्यापि परमाण्वसम्बन्धस्य कल्पनेति वाच्यम्, अदृष्टस्यासम्बन्धस्येव सम्बन्धप्रकारान्तरस्यैव कल्पनाप्रसङ्गात् यतः सर्वात्मना एकदेशेन वा सम्बन्धो नोपपद्यते, अथ च सम्बन्धः प्रतीयते तस्मात्प्रकारान्तरेणैषां सम्बन्ध इति कल्पनाया एव सम्यक्त्वात्, तथा च सति नापि प्रतीतिविरोधः स्यात् । यदि
,
१ पारतंत्र्यं हि सम्बन्धसिद्धिका परतंत्रता । तस्मात् सर्वस्य भावस्य सम्बन्धो नास्ति तत्त्वतः ॥ परापेक्षा हि सम्बन्धः सोऽसन् कथमपेक्षते । संच सर्वनिराशंसो भावः कथमपेक्षते ॥ २ अर्थानां सम्बन्धो हि प्रतिभासतेऽबाधिताध्यक्षे, पटो हि तन्तुसम्बद्ध रूपादयश्च पटादिसम्बद्धाः अवभासन्ते, सम्बन्धाभावे तेषां विश्लिष्टताप्रतिभासः स्यात्, अर्थक्रियाघटनं च न स्यात् परमाणूनां परस्परं सम्बन्धाभावन जलधारणाद्यर्थक्रियाया अघटनात् । तस्मात् केनचिदेशेन सम्बन्धिनोस्तादात्म्यमतादात्म्यश्वावश्यमभ्युपेयम् भावानां प्रतीयमानोऽयं कथञ्चित्प्रत्यासत्तिविप्रकर्षश्च स्वस्वभावः न तु सर्वथा विप्रकर्षः प्रतीयते मेन पारतंत्र्यादिप्रयुक्तदोषावकाशो भवेदिति भावः ॥
" Aho Shrutgyanam"
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
शब्दसङ्केतसमर्थनम् । प्रतीतिर्विकल्परूपत्वादारोपितगोचरा सम्बन्धेऽसत्यपि तमादर्शयत्यतो न तस्मात्सम्बन्धव्यवस्थेति कथ्यते तर्हि सम्बन्धप्रतीतेशद्यानुपपत्तिः विकल्पस्याविशदरूपताभ्युपगमात् , न हि विकल्पाविकल्पयोर्युगपद्वृत्तरेकत्वाध्यवसायाद्वैशद्यभ्रमः, तथा सति सहभाविनोर्गोदर्शनाश्व. विकल्पयोरप्येकत्वाध्यवसायात् वैशद्यविभ्रमः स्यात् । न चासम्बद्धैः परमाणुभिस्सम्बन्धग्राहीन्द्रियज्ञानं जन्यते ततो न दोष इति वाच्यम् , असम्बद्धान् सम्बद्धानिव प्रकाशयतोऽ- 5 ध्यक्षज्ञानस्य भ्रान्तत्वापत्त्या प्रत्यक्षत्वासम्भवात् , प्रत्यक्षत्वे च परमाणुसम्बन्धसिद्धिरेव स्यात् , असम्बद्धानाञ्च परमाणूनां जलधारणाद्यर्थक्रियाकारित्वानुपपत्तेः, वंशादीनामेकदे. शाकर्षणे परस्परं परमाणूनामसम्बन्धे तदपरदेशाकर्षणस्योपलभ्यमानस्याभावापत्तेच, तस्मानैकान्ततः प्रतिक्षणविनाशस्यानपेक्षतासिद्धिः । न च क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियालक्षणस्य व्यापकस्याक्षणिकेऽनुपलब्ध्या ततो व्यावर्त्तमान सत्वलक्षणं कृतकत्वं गत्यन्तराभावात् क्षणि- 10 केण्वेवावतिष्ठत इति व्यापकानुपलब्ध्या साध्यसाधनयोरविनाभावसिद्धिरिति वाच्यम् , नित्यानित्यात्मकस्य भावस्य प्रकारान्तरस्य सद्भावेन व्यापकानुपलब्ध्याऽविनाभावस्यासिद्धेः, कृतकत्वस्य क्षणिकत्वेनैव व्याप्त्ययोगात् , क्षणिकस्वभावापेक्षया कृतकानामपि केषाञ्चिन्मते उभयात्मकत्वेन क्षणिकस्वभावाभावादनपेक्षत्वहेतो गासिद्धेश्च । विपक्षाघ्यापकानुपलब्ध्या व्यावृत्तस्य हेतोरभीष्ट एव साध्याव्यभिचार इति चेन्न, अक्षणिकवादिनाऽक्षणिकाव्यभिचा- 15 रस्याप्येवं वक्तुं शक्यत्वात् , क्रमयोगपद्याभ्यां हि क्षणिकेऽर्थक्रियाविरोधः, एकसामध्यन्त. र्गतयुगपदनेककार्यकारिण एकस्य स्वभावभेदमन्तरेण जनकत्वस्य कार्यभेदस्य वाऽयोगात् स्वभावभेदे चानेकत्वप्रसङ्गान्नैकस्य युगपदनेककार्यकारित्वम , कारणस्वभावशक्तिभेदं विनापि उपादानभेदात्कार्यस्य भेदमिच्छता शक्तिभेदोऽभ्युपगत एव, उपादानसहकारिभावेनानेकेषु कार्येषु वस्तुक्षणस्यैकस्योपयोगाभ्युपगमात् , उपादानत्वसहकारित्वयोः परस्परं भेदात् । न 20 चैकत्र योऽयमुपादानभावः स एवान्यन्न सहकारिभाव इति वाच्यम् , तथा सति तत्कारणं सहकारि वा स्यादुपादानं वा, सहकार्युपादानभावयोरभेदात् , तद्यधुपादानं स्यान्न तर्हि कार्यभेदः, सर्व प्रत्युपादानत्वात् , यदि तु सहकारि तद्युपादानस्यैवाभावात् तद्भेदात्कार्यभेदो न स्यात् , तथापि क्षणस्यैकत्रोपादानभाव एवापरत्र सहकारिभाव इति न शक्तिभेद उच्यते तर्हि अक्षणिकस्याप्येकदैककार्यकारित्वमेवान्यदाऽन्यकार्यकारित्वमिति क्रमेणान्यकार्यकारिणः शक्ति- 25 भेदो न स्यात् । न वोपादानभेदादेव कार्यभेदः, गोदर्शनसमयेऽश्वं विकल्पयतः मनस्कारलक्षणोपादानभेदाभावेऽपि सविकल्पाविकल्पयोः परेण भेदाभ्युपगमात् । तद्भेदेऽपि च तदुत्तरकालभाविनोऽनुसन्धानस्याभेदान्नोपादानभेदादुपादेयस्य भेद एव । अतः शक्तिभेदा
"Aho Shrutgyanam"
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वलोपामे
[दशमम् देव भेदः कार्यस्य, शक्तिश्च भिन्नाभिन्ना, शक्तिमतो ग्रहणेऽपि तस्या अग्रहणाद्भिन्ना, कार्यान्य. थानुपपत्या च तत्रैव प्रतीयमाना सा ततोऽभिन्ना । शक्तिमतश्च शक्ते देऽशक्तात् कार्यानुत्पत्तिः, न च शक्तरेव कार्योत्पादकत्वम् , शक्तिमतोऽकारकत्वेनावस्तुत्वप्रसङ्गात् , न च
शक्तिमतोऽपि कारकत्वम् , तस्यासामात् । नापि शक्तियोगात्तस्य शक्तत्वम, भिन्नशक्त्या 5 योगेऽपि शक्तत्वानुपपत्तेः शक्तेस्त बानुपयोगात् । उपयोगाङ्गीकारे तु शक्तितः शक्तिमत उत्प. त्तिरभ्युपगता स्यात् , तथा च स्वहेतोरेव शक्तस्योत्पत्तिरभ्युपगन्तव्या किं भिन्नशक्तिकल्प. नेन, नापि शक्तिश्शक्तिमतोऽभिन्ना, शक्तिमतो ग्रहेण तद्ग्रह्णात् । सर्वतो व्यावृत्तवस्तुबादिनां वस्तुभूतसाधाभावात् 'अतत्फलसाधाद्गृहीतामपि तां विप्रलुब्धो नाध्यवस्य.
तीति' वक्तुमशक्यत्वात् , तस्माच्छक्तिशक्तिमतोर्भेदाभेद एव, अबाधिताकारप्रत्ययस्य 10 तथैव विषयत्वात् , निरंशे च क्षणे शक्तिभेदादपि न कार्यभेदो निरंशत्वादेव, तस्मान्न क्षणिक
स्याक्रमकारित्वम् , नापि क्रमकार्यकारित्वम् , द्वितीयक्षणे क्षणिकस्याभावात् , अनेककाल. भाविकार्यकारित्वं ह्येकस्य क्रमकारित्वम् , तश्चैकक्षणस्थायिनि भावे न स्यादेव 1 ऋमिकाणां क्षणानामपेक्षयाऽक्रमोऽपि क्षणः क्रमकारी भवतीति चेन्न, अक्षणिकस्यापि क्रमवत्सह
कार्यपेक्षया क्रमकारित्वसम्भवात् । अक्षणिकस्य स्वतोऽक्रमत्वेऽक्रमेणैव कार्योत्पत्तिः स्यात् , 15 अनाधेयातिशयस्याक्षणिकस्य कालान्तरसहकारिप्रतीक्षाऽयोगादिति चेन्न, क्षणिकस्येवा
क्षणिकस्य अनाधेयातिशयस्यापि कार्यकारित्वस्य कालान्तरनियतत्वात् , सहकारित्वं ह्येककार्यकारित्वमतोऽक्षणिकस्य युक्ता सहकारिप्रत्ययापेक्षा । क्षणिकस्यापि हिन सहकारिणि कालान्तरे वाऽतिशयाधायकत्वेनापेक्षा, तस्यानतिशयत्वात् क्षणस्याविवेकाच, किन्तु काला
न्तरभाव्येककार्यकारित्वेन सहकारिसहायस्यैव च सामर्थ्यात् , अन्यथा सामग्री जनिका 20 न स्यात्, इष्टापत्तौ द्वितीयक्षणापेक्षा न स्यात् , आद्यक्षण एव कार्यस्योत्पत्त्यापत्तेः । परस्परो
पकारित्वञ्च सन्तानेष्वेककार्यकारित्वमेव, सहकारिक्षणात कार्यकारिणः क्षणस्याप्यनुपकारात् सर्वत्रैकार्थकारित्वमेव सहकारित्वम् , अतोऽनुपकारिण्यपि सहकारिणि कालान्तरे वाऽपेक्षासम्भवात् क्रमवत्सहकार्यपेक्षयाऽक्रमस्यापि क्रमकारित्वं किं न स्यात् , तदेवं क्षणिके क्रमयो
गपद्याभ्यामर्थक्रियाविरोधात् ततोऽर्थक्रियालक्षणसत्त्वविशिष्टं कृतकत्वं निवर्तमानं गत्य. 25 न्तराभावादक्षणिकाद्यवकाशमिति साध्यविपर्ययसाधनाद्विरुद्धं स्यात् । एवं शब्दविद्युत्प्रदी.
पादिचरमक्षणानामन्यत्रानुपयोगेनानर्थक्रियाकारिणामपि कार्यत्वेनानैकान्तिकं स्यात् , न च तेषामन्यत्रानुपयोगेऽवस्तुत्वादकार्यत्वमिति वाच्यम्, अशेषतत्सन्तानस्याप्यवस्तुत्व. प्रसङ्गात् । न च तेषामनुपयुक्तताऽसिद्धा योगिविज्ञानलक्षणविजातीयकार्यकरणादिति वा. क्यम् , सजातीयं प्रत्यनुपयोगे विजातीयेऽपि तेषामनुपयोगात् , एकत्रानुपयोगिनोऽन्यत्राप्यु
"Aho Shrutgyanam"
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
शब्दसङ्केतसमर्थनम् । पयोगे ज्ञानान्तरप्रत्यक्षज्ञानवादिनोऽपि स्वज्ञानानुपयुक्तस्यापि ज्ञानस्यार्थज्ञाने उपयोगसम्भवादर्थचिन्तनोच्छेदलक्षणदोषप्रसङ्गदानानौचित्यात् , स्वज्ञानजननासमर्थस्यापि ज्ञानस्यार्थज्ञानजनने सामर्थ्यसम्भवात् । तस्मादनर्थक्रियाकारिणोऽक्षणिकस्य यद्यवस्तुत्वेनाकार्यत्वं तर्हि चरमक्षणस्यापि तत्स्यात् , सर्वथाऽर्थक्रियाकारित्वाभावात् । अथानर्थक्रियाकारिणोऽपि चरमक्षणस्य कार्यत्वं न तर्हि कृतकत्वमक्षणिके क्षणिकवादिना प्रतिक्षेप्तव्यं न्यायस्य 5 समानत्वात् , तस्मान्नार्थक्रियालक्षणसत्त्वविशिष्टं कृतकत्वं नित्यादक्षणिकाच सत्त्वं व्यावतयितुमलम् । एतेन सामान्यस्यानर्थक्रियाकारित्वादवस्तुत्वं निरस्तम्, न च तस्य तत्साध्यकार्यस्यैवाप्रसिद्ध्याऽनर्थक्रियाकारित्वमिति वाच्यम् , तस्य वाहदोहाद्यर्थक्रियाकारिस्वाभावेऽपि विज्ञानलक्षणकार्यकारित्वात् , अन्त्यशब्दक्षणवत् । न च केवलात्सामान्यात्तद्राहिज्ञानोदये तेन व्यक्तेः कदाप्यग्रहणात्तत्सम्बन्धित्वेन व्यक्तिग्रहणाभावेन ततो व्यक्तौ न 10 प्रवृत्तिः स्यात् , व्यक्तिसहकृतसामान्यात्तज्ज्ञानोत्पादाङ्गीकारे च प्रत्येक व्यक्त्यभावेऽपि सामान्याज्ञानोत्पत्त्या तदुत्पत्ति प्रति तासां सामर्थ्यानवधारणादिति उभयथापि ज्ञानक्रियाऽ सम्भव इति वाच्यम् , अन्यतमव्यक्तिसव्यपेक्षस्यैव सामान्यस्य तत्र सामर्थ्यात् , अन्यतमवेमापेक्षस्य कविन्दादेरिव, न हि प्रत्येकं वेमाभावे कुविन्दः पटं करोतीति कुविन्दादेव पटोत्पत्तिः, वेमरहितादनुत्पत्तेः । एवं प्रत्येक व्यक्त्यभावे विज्ञानोत्पत्तावपि न केवलं सामा 15 न्यमेव तद्धेतुः अन्यतमव्यक्त्यपेक्षस्यैव सामर्थ्यात् , सामान्यस्य व्यक्त्यपेक्षत्वञ्चैककार्य कारित्वेनैव, तस्मान्न ज्ञानलक्षणकार्यकारिणः सामान्यस्यावस्तुत्वम् । नाप्यभिधेयत्वात्तस्यावस्तुत्वम् , हेतोर्विपक्षाद्वयावृत्यसिद्धेः । न च वस्तुनोऽभिधेयत्वे साक्षाच्छन्दादेव वस्तुनो ज्ञानादिन्द्रियसंहते(यय स्यात् , न चैवम्, तस्मात् प्रकृतहेतोर्विपक्षाढ्यावृत्तिसिद्धिरिति वाच्यम् , शब्दादस्पष्टाकारतया प्रतीतस्य वस्तुनः स्पष्टाकारप्रतीत्यर्थमिन्द्रियसंहतेः साफ- 20 ल्यात् , एकस्यापि वस्तुनः स्पष्टास्पष्टप्रतिभासभेदः सामग्रीभेदात् , दूरासन्नादिभेदेन स्पष्टास्पष्टाप्रतिभासादिभेदवत्। ततो न सामान्यमवस्तु । इत्यभ्युपगमवादेन नित्य सामान्यपक्षभा. विदोषपरिहारः कृतः । वस्तुतस्तु नैकान्ततः किश्चिद्वस्तु नित्यमनित्यं वा, बहिनवपुराणाधनेकक्रमभाविपर्यायाक्रान्तस्य समानासमानपरिणामात्मकस्यैकस्य घटादेः अन्तश्च हर्षविषादाद्यनेकविवर्त्तात्मकस्य चैतन्यस्याबाधितप्रतीतिविषयस्य व्यवस्थितत्वात् । तस्मान्नै- 25 कान्ततः क्षणिकत्वं व्यक्तीनामिति सङ्केतव्यवहारकालव्यापकत्वस्य भावान्न तत्र शब्दसंके. तासम्भवः, न वा सङ्केतवैयर्थ्यम् । प्रधानोपसर्जनभावेनानेकान्तात्मकवस्तुनः प्रमाणविषयत्वाद्यत्रैव प्रत्यक्षविषये सङ्केतः स एव सामान्यविशेषात्मकः शब्दार्थ इति केवलस्वलक्षणजा
"Aho Shrutgyanam"
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ७६: सम्मतितत्त्वसोपाने
[ एकादशम् तितद्योगजातिमत्पदार्थबुद्ध्याकारपक्षभाविनो दोषा अनास्पदा एव, म ह्येकान्तपक्षभाविदोषा अनेकान्तवादिनं समाश्लिष्यन्ति इति ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्व सोपानस्य शब्दसङ्केत
समर्थनं नाम दशमं सोपानम् ॥
अपोहवाच्यतानिरसनम् । अपोहः शब्दार्थः, स च द्विविधः, पर्युदासरूपः प्रसज्यप्रतिषेधरूपश्चेति, पर्युदासोऽपि 10 द्विविधः, अर्थेषु अनुगतैकरूपत्वेनाध्यवसितो बुद्ध्यात्मा बुद्धिप्रतिभासः, विजातीयव्यावृत्त
स्खलक्षणरूपोऽर्थात्मकश्च । तत्र यथा हरीतक्यादयो बहवस्सामान्यलक्षणमेकमर्थमन्तरेणापि ज्वरादिशमनं कार्यमुपजनयन्ति तथा शाबलेयादयोऽप्यर्था वस्तुभूतं सामान्यमन्तरेणापि प्रकृत्या एकाकारपरामर्शहेतवो भविष्यन्ति, तदनुभवबलेन यदुत्पन्न विकल्पज्ञानं तत्रार्थाका
रतया ज्ञानादभिन्नं यदर्थप्रतिबिम्बकमर्थाभासो भाति तत्रान्यापोह इति व्यपदेशः, न 15 चासावर्थाभासो बाह्यकृतः, ज्ञानतादात्म्येन व्यवस्थितः सन् बाह्यार्थाभावेऽपि तत्र तस्य
प्रतिभासनात् । न चात्रापोहव्यपदेशो निनिमित्तः मुख्यगौणलक्षणनिमित्तसद्भावात् । विकल्पान्तरारोपितप्रतिभासान्तराद्भेदेन स्वयं प्रतिभासनान्मुख्यस्तत्र तद्व्यपदेशः, अपोह्यत इत्यपोहः, अन्यस्मादपोह इति व्युत्पत्तेः । उपचारात्तु त्रिभिः कारणैस्तत्र तव्यपदेशः, अन्य
व्यावृत्तवस्तुप्राप्तिहेतुत्वात् कारणे कार्यधर्मारोपः एकः, अपरः अन्यविविक्तवस्तुद्वाराऽऽ20 यातत्वात् कार्ये कारणधर्मारोपः, अन्यश्च विजातीयापोढपदार्थेन सह भ्रान्तैः प्रतिपत्तभिरै
क्येनाध्यवसानलक्षणः, कारणैरेभिस्तत्रोपचारः । अर्थस्तु विजातीयव्यावृत्तत्वात् मुख्यतस्तव्यपदेशभाक् । प्रसज्यप्रतिषेधलक्षणस्त्वपोहः गौरयमगौर्न भवतीत्येवं लक्षणः स्फुट एव । तत्र शाब्दे ज्ञाने साक्षाद्य एव हि भासते तस्यैष शब्दार्थत्वं युक्तम् , न च शाब्दे ज्ञाने प्रसज्य
प्रतिषेधस्य भानम् , वाच्याध्यवसितस्य बुद्ध्याकारस्य शब्दजन्यत्वात् , न वेन्द्रियजज्ञानवद्वस्तु. 25 स्वलक्षणप्रतिभासः, किन्तु बाह्यार्थाध्यवसायिनी केवलशाब्दी बुद्धिरुपजायते, तेन तदेवार्थ
प्रतिबिम्बकं शाब्दे ज्ञाने साक्षात्तदात्मतया प्रतिभासनात् शब्दार्थो युक्त इति अपोहनये प्रथमोऽपोहव्यपदेशमासादयति । यश्च शब्दस्यार्थेन सह वाच्यवाचकभावलक्षण सम्बन्धः प्रसिद्धो
१ स्वभावतः परस्परविलक्षणानर्थानेकार्थकारितया समान हेतुत्वेन च समानानाश्रित्य यदेकप्रत्यवमर्शरूपं अर्थप्रतिबिम्बस्वभावज्ञानमुत्पद्यते स बुद्धयात्मेति भावः॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
अपोहवाध्यता निरसनम् ।
: ७७ :
नासौ कार्यकारणभावादन्यः, बाह्यरूपतयाऽध्यवसितस्य बुद्ध्याकारस्य शब्दजन्यत्वात् | तथा च शब्दस्तस्य प्रतिबिम्बात्मनो जनकत्वाद्वाचक उच्यते प्रतिबिम्बच शब्दजन्यत्वाद्वा
न्ध्यम्, न तु निषेधमात्रम् । एवञ्च प्रतिबिम्बलक्षणोऽपोहः साक्षाच्छब्दैरुपजन्यत्वान्मुख्यः
शब्दार्थो व्यवस्थितः
शेषयोरन्यापोहयोगणं शब्दार्थत्वमविरुद्धमेव, सामर्थ्यात्तयोरपि प्रतीतेः । सामर्थ्यञ्च गवादिप्रतिबिम्बात्मनोऽपरप्रतिबिम्बात्मभिन्नत्वात्तदसंयुक्ततया प्रतीयमा- 5 नत्वम्, तथा तत्प्रतीतौ प्रसज्यलक्षणापोह प्रतीतेरप्यवश्यसम्भवादतः सोऽपि गौणशब्दार्थः । स्वलक्षणमपि गौणशब्दार्थः प्रथमं हि यथावस्थितवस्त्वनुभवः, ततो विवक्षा, ततस्तात्वादिपरिस्पन्दः ततशब्द इत्येवं परम्परया यदा शब्दस्य बाह्यार्थेष्वभिसम्बन्धः स्यात्तदा विजातीयव्यावृत्तस्यापि वस्तुनोऽर्थापत्तितोऽधिगम इत्यन्यव्यावृत्तवरत्वात्माऽपोहशब्दार्थ इत्युपचत इति, अत्र वदामः, विजातीयव्यावृत्तपदार्थानाश्रित्यानुभवादिमुखेन यच्छाब्दं विज्ञानं 10 तथाभूतपदार्थाध्यवसाय्युत्पद्यत इत्यत्राविसंवाद एव, किन्तु तत्तथाभूतवास्तविकार्थप्राह्यभ्युपगन्तव्यम्, अध्यवसायस्य ग्रहणरूपत्वात्, विजातीयव्यावृत्तेस्तु समानपरिणतिरूपतया वस्तुधर्मत्वात्, तत्रान्यापोहशब्दवाच्यता न क्षतिकारिणी, सङ्केतविशेषसव्यपेक्षस्य तच्छब्दस्य तत्रापि प्रवृत्त्यविरोधात् । विकल्पप्रतिबिम्बकमात्रमपि न शब्दार्थः, शब्दात्तस्य वाच्यतयाऽप्रतिपत्तेः । किन्तु विशिष्टसङ्केतसव्यपेक्षा च्छन्दाद्वाह्यार्थप्रतिपत्तेः तत्पूर्वकप्रवृ- 15 त्यादिव्यवहारस्यापि तत्रैव भावात् स एव बाह्यः शब्दार्थो युक्तः । एवं विजातीयव्यावृत्तस्वलक्षणस्योपचारेणापोहत्वमपि न युक्तम्, यदि शब्दवाच्यस्य वस्तुस्वरूपस्यापोहत्वं तदाऽ नन्तधर्मात्मके वस्तुन्युपसर्जनीकृतविशेषस्य पारमार्थिकवस्त्वात्मक सामान्यधर्मकलापस्य शब्दवाच्यत्वादुपचारेणापोहत्वासम्भवात् । तुच्छस्वरूपायाः व्यावृत्तेः अन्यव्यावृत्तविकल्पाकारस्य चापोहत्वे सामान्यसामानाधिकरण्यविशेषणविशेष्यभावादिव्यवहारश्च सर्व 20 एवाघटकमानः | तत्र सामान्यं साधितमेव । सामानाधिकरण्यव्यवहारश्व धर्मद्वययुक्तस्यैकधर्मिणो बहिर्भूतस्यासद्भावादयुक्तः स्यात्, नायें बाह्यार्थासंस्पर्शिविकल्पप्रतिबिम्ब के युक्तः । न च धर्मद्वयानुरक्तैकधर्मिविकल्पेऽप्ययमुपपत्स्यत इति वाच्यम्, तथाविधविकल्पाभ्युपगमेऽनेकान्तवादप्रसङ्गात् । न चानेकत्वं न तात्त्विकमिति वक्तव्यम्, तथा सति ज्ञानस्वरूपेऽविद्यमानस्यानेकत्वस्य स्वसंवेदनेनापरिच्छेदप्रसङ्गात् परिच्छेदे वा स्वसंवेदनस्याप्रत्यक्ष- 25 त्वप्रसङ्गात्, अविद्यमानवस्तुविषयकत्वात्, सदसतोरेकत्वानेकत्वयोर्मध्येऽनेकत्वादे ज्ञनितादात्म्यविरहेणानात्मभूत वैचित्र्यस्य अतदाकारज्ञानवेदनेन परिच्छेदासम्भवाञ्च । यदि च वैचित्र्यं बुद्धिमाश्लिष्यतीत्यङ्गीक्रियते तदा बहिर्भूतोऽप्यर्थस्तदाश्लिष्येत्, एकत्वनानात्वयोर्विरोधस्तु विज्ञानेऽपि तुल्य एव । बुद्धेर्नीलादिप्रतिभासानाञ्चैकयोगक्षेमत्वादेकत्वमिति चेन्न, सहभा
"Aho Shrutgyanam"
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ७८ : सम्मतितत्वसोपाने
[ एकादशम् विनां चित्तचैत्तानां नानात्वेऽप्येकयोगक्षेमत्वात्तेन स्वभावभेदस्यानिराकरणात, चित्तमर्थ. मात्रग्राहि, चैत्ताः विशेषावस्थाग्राहिणः सुखादयः । नीलादिप्रतिभासानां सर्वथैकत्वमपि प्रत्यक्षविरुद्धम् , प्रतिभासभेदाढ़ेदसिद्धेः, भेदप्रतिभास स्याबाधित्वेनाभ्रान्तत्वाञ्च | अथ विकरूपस्यायं विभ्रमः, बहिरर्थे सामानाधिकरण्यादेरयोगात् , नानाफलयोनीलोत्पलादिशब्दविक5 ल्पयोरेकस्मिन्नर्थे वृत्तिविरोधात् , धर्मधर्मिणोरेकान्तभेदाभेदाभ्यां गत्यन्तराभावात् , धर्मध. मिणोहि अभेदाभ्युपगमे शब्देनैकेन विकल्पेन च स्वलक्षणात्य विषयीकरणे निखिलस्वभावाक्षेपादपरस्य शब्दादेः स्खलक्षणैकवृत्तेस्तद्भिनफलत्वाभावात्तदभेदे सकृत् ग्रहणस्यावश्यंभावित्वम् , अभेदस्य तल्लक्षणवादन्यथा गृहीतागृहीतयोर्भेदप्रसक्तेः । धर्मधर्मिणोर्भेदाभ्युपगमपक्षेऽ
पि घटपटादिशब्दवत् एकत्रावृत्तेः, उपाधिद्वारेणैकत्रोपाधिमति शब्दविकल्पयोस्तदा प्रवृत्ति10 भवेत् , यदि तयोरुपकार्योपकारकभावः स्यात् , अन्यथा पारतंत्र्यासिद्धेः । तयोश्चोपाध्यु
पाधिमद्भावाभावान्न तद्वारेणापि तयोस्तद्वति वृत्तियुक्ता । अथ तयोरुपकार्योपकारकभावस्तदोपाध्युपकारिका शक्तिरुपाधिमतो यद्यभिन्ना तदैकोपाधिद्वारेणाप्युपाधिमतः प्रतिपत्तौ सर्वोपाध्युपकारकस्वरूपस्यैव तस्य निश्चयादुपकार्यस्योपाधिकलापस्याप्यशेषस्य निश्चयप्रसक्तिः, उप.
कारकनिर्णीतरुपकार्यनिश्चयनान्तरीयकत्वात् । उपाधिमतो भेदे तच्छक्तेः सम्बन्धाभावः, 15 ततस्तासामनुपकारात् , उपकारे वा तदुपकारशक्तीनामपि उपाधिमतो भेदाभेदकल्पनाया.
मनवस्था सर्वात्मना ग्रहणश्च प्रसज्यत इति, मैत्रम् , अभेदस्य सकृद्हणलक्षणत्वाभावात् , घटाद्याकारपरिणतानां परमाणूनां सकृद्रहणेऽप्यभेदस्याभावेनातिव्याप्तेः, सत्त्वानित्यत्वयोर. भेदेऽपि सकृद्रहणाभावेनाव्याप्तेश्व, तयोस्सकृद्हणे च सत्वप्रतिपत्तौ क्षणक्षयस्यापि प्रतिपत्ते
रनुमानवैयर्थ्यप्रसङ्गात् । न चानादिसंसाराभ्यस्ताक्षणिकादिवासनाजनितमन्दबुद्धेः पूर्वोत्तर20 क्षणयोर्विवेकनिश्चयाभावात्स्वलक्षणस्य सर्वात्मनाऽनुभवेनाधिगमेऽपि क्षणिकतायां निश्चयानुत्पत्तेरनुमानस्य साफल्यमिति वाच्यम् , घटकपालक्षणयोरप्यविवेकनिश्चयप्रसक्तेः । सदृशापरापरोत्पत्तर्विप्रलम्भनिमित्तस्याभावानात्र सत्प्रसङ्ग इति चेन्न, द्वस्ववर्णद्वयोचारणे तत्प्रसङ्गात् , न च तयोविप्रलम्भनिमित्तस्यानन्तर्यस्य वर्णद्वयान्तराले सत्त्वलक्षणसदृशधर्मस्या
भावान्न तत्प्रसङ्ग इति वाच्यं लघुवृत्तेर्विभ्रमनिमित्तस्य सद्भावात् , एवञ्च संयुक्ताङ्गुल्यो25 रप्यविवेकनिश्चयः स्यात् , देशनैरन्तर्यसारश्ययोर्भावात् । किञ्चान्यापोहवादिनां भ्रान्ति
निमित्तं सादृश्यं वस्तुभूतं नास्त्येव, सामान्यवादप्रसक्तः, न चैकविज्ञानजनकक्षणानां सादृश्यरूपता वाच्या, तस्माद् विवेकानिश्चये रूपालोकमनस्कारादीनामपि एकविज्ञानजनकत्वेन सादृश्यादेकत्वनिश्चयस्तेषामपि भवेत् । एवं देशनैरन्तर्यमपि न भ्रान्तिनिमित्तम् , तत्सद्भावेऽपि संयुक्ताकुल्योन्त्यभावात् । कालनैरन्तयं लघुवृत्तिरेव, तदपि न भ्रान्ति
"Aho Shrutgyanam"
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
अपोहवाध्यतानिरसनम् ।
निमित्तम्, ह्रस्ववर्णं द्वयोश्चारणे तद्भावेऽप्यभावात् नाप्युभयं निमित्तम्, संयुक्ताङ्गुल्यो: पूर्वापरक्षणयोरपि उभयसद्भावेऽप्यभावात् तस्मादान्तरेतर भ्रान्तिकारणाभावाद्यथानुभवं कुतो न विकल्पोत्पत्तिः, तस्मादुपाधितद्वतोरभेदेऽपि नानाफलत्वं शब्दविकल्पयोर विरुद्धम् । भेदपक्षेऽपि तयोरेकार्थवृत्तिर्घटत एव तद्वारेण शब्दविकल्पयोरेकस्मिन् धर्मिणि वृत्तेः सामानाधिकरण्यादिव्यवहारसिद्धिः । उपकार्योपकारकप्रतीत्योरन्योन्याविनाभावित्वाभावात् 5 नैकोपाधिद्वारेण सर्वात्मनोपाधिमतः प्रतिपत्तिः, अन्यथा कथञ्चित्सर्वस्यापि परस्परं उपकार्योपकारकभावादेकपदार्थप्रतिपत्तौ तदाधारादिभावेनोपकारकभूतस्य भूतलादेस्तत्कार्यभूतसन्तानान्तरवर्त्तिज्ञानस्य वा ग्रहणं ततोऽपि तदुपकारिणस्तस्मादद्ध्यपरस्य तदुपकारिण इति पारम्पर्येण सकलपदार्थाक्षेपात्सर्वः सर्वदर्शी स्यात् । ननु भवत्ययं दोषः सम्बन्धवादिनाम्, सम्बन्धस्य सम्बन्धिभ्यो व्यतिरेकेऽनवस्थाप्रसङ्गेनैकधर्मद्वारेणापि निखि- 10 लधर्मसम्बन्धात्मकस्यैव धर्मिणोऽवगमात् सम्बन्धिनो धर्मकलापस्याशेषस्य ग्रहणप्रसक्तिः, सम्बन्धिग्रहणमन्तरेण सम्बन्धप्रतिपत्तेरभावात् अङ्गुलिद्वयप्रतिपत्तौ तत्संयोगप्रतिपत्तिवत् । सम्बन्धिष्वेकसम्बन्धानभ्युपगमवादिनामस्माकं नायं दोषः, न हि प्राग्भावोत्तरभावावन्तरेणापरः कार्यकारणभावादिरेकः सम्बन्धोऽस्माभिरभ्युपगम्यते येन समस्ताब - गमात् सर्वः सर्वदर्शी स्यादिति मैवम् सम्बन्धवादिनः समस्तधर्मसम्बन्धानां धर्म्य - 15 भिन्नत्वेऽपि तदेकधर्मसम्बन्धात्मकस्यैव धर्मिणो ज्ञानादशेषधर्मग्रहणप्रसङ्गाभावात् । सम्ब न्धाभाववादिनोऽपि यद्युपकारकप्रतिपत्तावपि एकसम्बन्धाभावान्नोपकार्यस्यावगतिस्तदा कथं रूपादे रसतोऽनुमानेनावगतिः, उपकार्यविशिष्टस्योपकारकस्याप्रतिपत्तेः, प्रतिपत्तौ च कथं भवन्मतेन न सर्वः सर्वविद्भवेत् । न च धर्मधर्मिप्रतीत्योरितरेतराश्रयत्वात्तत्प्रतीत्यभावेन न धर्मधर्मिभाव इति वाच्यम्, युगपत्तयोरध्यक्षे प्रतिभासनात्, न वा क्रमप्रतिभासेऽपि 20 तत्प्रतीत्योरितरेतराश्रयत्वम्, दूरादध्यक्षेण प्रतीतस्य वृक्षत्वविशिष्टस्य प्रत्यासन्ने आम्रादिविशेषणविशिष्टस्य तस्यैवावसायात् शाब्दप्रतिभासेऽपि गोशब्दाद्गोत्वमात्रोपाधेरवभातस्य शुक्लशब्दात्तदुपाधिविशिष्टस्य तस्यैवावभासनात् । न च गुणग्रहणमन्तरेण गुणिनोऽपि गवादेरग्रहः तदग्रहे च गुणाग्रह इति वाच्यम्, गोशब्दाद्विशेषणविशेष्ययोर्युगपदेव प्रतिपत्तेः । अथ सविकल्पप्रत्यक्षवादिनां स्यादयं दोषः, धर्मविशिष्टधर्मिणो निश्चयाद्धर्म- 25 धर्मिणोश्च परस्परसव्यपेक्षत्वात्, निर्विकल्पक प्रत्यक्षवादिनान्तु सर्वोपाधिनिरपेक्षनिरंशस्वलक्षणसामर्थ्यभाविना तद्रूपमेवानुकुर्वता निर्विकल्पकाध्यक्षेण अन्यनिरपेक्षस्वलक्षणग्रहणाभ्युपगमान्नायं दोष इति न सम्यगेतत्, सकलोपाधिशून्यस्वलक्षणप्राहिणो निर्विकल्पकस्याभावात., तदेवं भिन्ननिमित्तयोरेकविपयत्वाविरोधात् कथं न बहिरर्थे सामानाधिकरण्यव्य
+
"Aho Shrutgyanam"
: 04
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ एकादशम् वहारः । विशेषणविशेष्यभावोऽपि बाह्यसमाश्रित एव, न च विशेषणविशेष्ययोरुपकार्योपकारकभूतत्वेनासमानकालयोस्तद्भावानुपपत्तेस्तथाभूतविकल्पाश्रय एवायं व्यवहार इति वक्तव्यम् , उपकार्योपकारकयोः पितापुत्रयोरिव समकालत्वाविरोधात , एकान्तानित्यपक्षस्य च निषिद्धत्वात् । लिङ्गसंख्यादियोगोऽपि अनन्तधर्मात्मकबाह्यवस्तुसमाश्रित एव । न चैकस्य 5 तटस्तटी तटमिति स्त्रीपुंनपुंसकाख्यं स्वभावत्रयं विरुद्धमिति वाच्यम् , विरुद्धधर्माध्यासस्य
भेदाप्रतिपादकत्वात् , अनन्तधर्माध्यासितस्य च वस्तुनः प्रतिपादितत्वात् । न चैकस्माच्छदादेर्मेचकादिरत्नवच्छबलाभासताप्रसङ्गः प्रतिनियतोपाधिविशिष्टवस्तुप्रतिभासस्य प्रतिनियतक्षयोपशमनिमित्तस्य साधितत्वात् । एवं दारादिष्वर्थेषु बहुत्वसंख्या वनसेनादिषु चैकत्व
संख्या न विरुद्धा, यथाविवक्षमनन्तधर्माध्यासिते वस्तुनि कस्यचिद्धर्मस्य केनचिच्छब्देन 10 प्रतिपादनाविरोधादिति ॥
प्रज्ञाकरस्त्वेवमाह, तथाहि यद्यत्र प्रतिभाति तत्तस्य विषयः, यथाऽक्षजे संवेदने परिस्फुटं प्रतिभासमानवपुरर्थात्मा नीलादिस्तद्विषयः, शब्दलिङ्गजे संवेदने दर्शनप्रभवे बहिरर्थस्वतत्त्व. प्रतिभासरहितं स्वरूपमेव चकास्ति ततस्तदेव तस्य विषयः, परिहतबहिरर्थसम्बन्धश्च संविद्व
पुरेवान्यापोहः, वस्तुनि शब्दलिङ्गवृत्तरयोगात् । न हि जातिस्तयोर्विषयः, जातेरेवासम्भ15 वात् , दर्शने व्यक्तेरेव स्फुटतयाऽनुभवनात्, शाबलेयादिविवेकेन जातेरप्रतिभासनाद्गौरिति
प्रतीतावपि साधारणरूपस्याननुभवाच्च । न च शाबलेयादिरूपमेव साधारणम् , तस्य प्रतिव्यक्ति भिन्नरूपोपलम्भात् । न च सर्ववस्तुषु व्यावृत्त्यनुगमात्मिका व्यात्मिका बुद्धिरिति वक्तव्यम् , तस्या इन्द्रियबुद्धिरूपत्वं न सम्भवति, असाधारणरूपत्वात्तस्याः, नापि कल्प
ना रूपा, तत्रापि जातेरनवभासनात् , पुरःपरिस्फुटमुद्भासमानं व्यक्तिस्वरूपं व्यवस्यन्ती 20 हृदि चाभिजल्पाकारं हि कल्पना प्रतीयते न तु तद्भिन्नो वर्णाकृत्यक्षराकारशून्यः प्रतिभासो
लक्ष्यते, वर्णादिस्वरूपरहितश्च जातिस्वरूपमभ्युपगम्यते, तस्मान्न कल्पनावसेया जातिः असती च, कचिदपि ज्ञाने स्फुटं व्यक्तिप्रतिभासवेलायां स्वरूपतोऽप्रतिभासनात् । न च शब्दलिङ्गजे ज्ञाने स्वरूपेण जातिः प्रतिभाति, तत्र सम्बन्धप्रतिपत्तेः न तु स्वलक्षणम् , तस्यासा
धारणरूपतया प्रतिभासेन सम्बन्धग्रहणासम्भवादिति वाच्यम् , व्यक्त्याकारस्यैव तत्रापि 25 स्फुटं प्रतिभासनात् , न तु वर्णाकाररहितोऽनुगतैकस्वरूपः प्रयोजनसामर्थ्यव्यतीतः कश्चि
दाकारः केनचिदपि लक्ष्यते, शब्दलिङ्गान्वयं हि दर्शनं अर्थक्रियासमर्थतयाऽस्फुटदहनाकारमाददानं जनं प्रवर्तयति । यदि जात्यादिरेव लिङ्गादिविषयः स्यात्तर्हि जातेरर्थक्रियासामर्थ्यविरहादधिगमेऽपि शब्दलिङ्गाभ्यां न बहिरर्थे प्रवृत्तिर्जनस्येति विफल: शब्दादिप्रयोगः स्यात् । न च स्वलक्षणं तत्र समर्थ तदर्था च प्रवृत्तिर्जनानामिति वक्तव्यं, तत्र स्वलक्षणस्याप्रतिभा
"Aho Shrutgyanam"
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
अपशब्दार्थता निरसनम् ।
सनात्, न ह्यात्मानमनारूढे विज्ञानं प्रवृत्तिं विधातुमलम्, अतिप्रसङ्गात् । नाप्याकृतिविशिष्टा व्यक्तिस्तयोरर्थः, तस्याः प्रतिभासाभावात्, न हि शब्दलिङ्गप्रभवे विज्ञाने व्यक्तरूपतया तस्याः प्रतिभासः, तदभावेऽपि तस्योदयात् न च व्यक्तेरेवाकारद्वयं व्यक्तरूपमव्यक्तरूपश्वेति, व्यक्तरूपमिन्द्रियज्ञानभूमिरव्यक्तरूपं शब्दार्थ इति वाच्यम्, रूपद्रयग्राहकाभावात् । न हि शब्देन ज्ञानेन तद्गृह्यते तत्र स्पष्टरूपानवभासनात्, नापीन्द्रियज्ञानेन, तत्र 5 स्पष्टाकारस्यैव प्रतिभासनात् श्रुतं पश्यामीति व्यवसायादृश्यश्रुतयोरेकतेति चेन, दृश्यरूपतया श्रुतस्यावगमे दृश्यरूपस्यैवावभासात् श्रुतरूपतया दृश्यस्यावगमे तु व्यक्तेः श्रुतरूपस्यैवावगतेः, तस्मात् प्रतिभासरहितमभिमानमात्रमिन्द्रियशब्दार्थयोरध्यवसानम्, न तत्त्वम्, अन्यथा दर्शन वच्छान्दमपि स्फुटप्रतिभासं स्यात् । न चेन्द्रियसम्बन्धस्य तत्राभावाद्व्यक्तिप्रतिभासेऽपि प्रतिपत्तिविशेषोऽस्तीति वाच्यम्, तथापि प्रतिपत्तिभेदासम्भवात् यत इन्द्रि- 10 यैरपि स्वरूपमुद्रासनीयम्, शब्दलिङ्गाभ्यामपि तदेव दर्श्यत इत्यन्यूनानतिरिक्तस्य स्वरूपस्याधिगमः स्यात् । व्यक्तिरूपं नीलादिकमेव केवलमुभयत्र प्रतीयते व्यक्ताव्यक्ताकारौ तु ज्ञानस्यात्मानाविति चेत्, तर्हि नीलादिस्वरूपतया तयोः प्रतिभासनं न भवेत्, प्रतिभासते व तथा तस्मान्नीलाकारावेतौ न हि व्यक्तरूपतामव्यक्तरूपतां च मुक्त्वा नीलादिकमपरमाभाति तदनवभासनात्तस्याभाव एव तस्मान्नाक्षशब्दयोरेको विषयः । किच व्यक्तिर्यदि 15 शब्दलिङ्गयोरर्थस्तदा सम्बन्धवेदनं विनैव ताभ्यामर्थप्रतीतिः स्यात्, शब्दलिङ्गयोश्चार्थे सम्बन्धवेदनासम्भवात्, तथाहि व्यक्तौ सम्बन्धवेदनं प्रत्यक्षेण वा अनुमानेन वा भवेत्, तत्र पुरस्थित रूपमात्रप्रतिभासकत्वात् प्रत्यक्षस्य तेन शब्दार्थयोर्वाच्यवाचकभावसम्बन्धस्य ग्रहणं न संभवति, अथेन्द्रियज्ञानारूढे रूपे इदमेतच्छब्दवाच्यम्, इदमस्य वाऽभिधानमिति सम्बन्धव्युत्पत्तिर्दृश्यत इति चेन्न विकल्पानुपपत्तेः अस्येदं वाचकमित्यस्य हि 20 कोऽर्थः, किं प्रतिपादकं तथा सति किमधुनैव, उतान्यदा, तत्र नाधुनैव, अधुनेन्द्रियव्यापारेणैव स्फुटं नीलादेरवभासनात्, शब्दव्यापारस्य वैयर्थ्यात्, तत्र तस्य सामर्थ्यानधिगतेः । न वाऽन्यदा तदा हि शब्दः किमर्थान् विशदाकारेणावभासयति, आकारान्तरेण वा नाद्यः, तदानीमपि चक्षुरादिभिरेव विशदाकारेण तस्यावभास्यमानत्वात् किं शब्देन तत्र तस्य सामर्थ्यादर्शनात्, दर्शनाकांक्षासद्भावाश्च । यदि हि शब्देनैवार्थः सर्वथा प्रतिपन्नस्तर्हि 25
: ८१ :
१ यया जातिर्जातिलिङ्गानि चाख्यायन्ते तामाकृतिं विद्यात्, तत्र लाक्षादाकृत्या शिरःपाण्यादिसंनिवेशदर्शनाद्गोत्वा दिजातियैज्यते, यदा विषाणादिभिरवयवैः पृथक् पृथक् स्वावयवसन्निवेशाभिव्यक्तैर्गोत्वादिर्व्यज्यते, तदा जातिलिङ्गेन तेन जातेस्तहिंगानाञ्च प्रख्यापिका भवत्याकृतिः, स्वलक्षणवचाकृतिविशिष्टव्यक्तेः शब्दार्थतानिराकरणं विज्ञेयम् ॥
११
"Aho Shrutgyanam"
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ एकादशम् किमर्थं दर्शने प्रवृत्तिः स्यात् , स्फुटं प्रतिपन्नेऽपि पुनः प्रवृत्ती प्रवृत्तेरविरामप्रसङ्गात् । नाप्याकारान्तरेणार्थः शब्दप्रतिपाद्यः, तदाकारस्य सम्बन्धव्युत्पत्तिकाले कालान्तरे वा अक्षागोचरत्वादतने नाध्यक्षतः सम्बन्धवेदनम् । नाप्यनुमानेन, प्रत्यक्षाभावेऽनुमानानवता
सत् । तस्मात्सम्बन्धवेदनासम्भवेन न वस्तु शब्दार्थः किन्तु शब्देभ्यः बहिरासंस्पर्शिन्यः 5 कल्पनाः प्रसूयन्ते ताभ्यश्च शब्दा इति कार्यकारणभावमात्रं तत्त्वं न वाच्यवाचकभावः,
शब्दाद्धि विज्ञानमुत्पद्यते न तु तत्तेन प्रतीयते, अत एव च ज्ञानतदाकारावपि न शब्दवाच्यौ। कथं तर्हि अन्यापोहः शब्दवाच्यः, लोकाभिमानमात्रेण तथाऽभिधानात्, लौकिकानां हि शब्दश्रवणात् प्रतीतिः प्रवृत्तिः प्राप्तिश्च बहिरणे दृश्यते | न च यदि लोकाभिप्राय इष्यते तर्हि
बहिरर्थः शब्दार्थोऽस्तु, नान्यापोहः तदभावादिति वाच्यम् , तस्यैवान्यापोहत्वात् , न च 10 तर्हि स्वलक्षणं शब्दार्थ इति वाच्यम् , विजातीयव्यावृत्तरूपेण तस्य शब्दभूमित्वस्ये
टत्वात् , न तु सजातीयव्यावृत्तरूपस्य, तस्य शाब्देऽप्रतिभासात् । न च विजातीयल्यावृत्तरूपाभिन्नत्वात्सजातीयव्यावृत्तरूपस्य शब्दैर्विकल्पैश्च विजातीयव्यावृत्तरूपस्याधिगतौ तदप्यधिगतमेवेति वाच्यम् , विकल्पानामविद्यास्वभावतया स्वलक्षणासंस्पर्शित्वात् ,
तथा च शब्दलिङ्गाभ्यां बहिरासंस्पर्शिप्रत्ययः क्रियते तत्संस्पर्शाभावेऽपि पारम्प15 येण वस्तुप्रतिबन्धादविसंवादः, पदार्थस्यास्तित्वाद्धि प्राप्तिर्न दर्शनात् , केशोण्डुकादेर्दर्श
नेऽपि प्रायभावात् । न च प्रतिभासमन्तरेण कथं प्रवृत्तिरिति वाच्यम्, प्रतिमासेऽप्यनर्थित्वे प्रवृत्त्यभावात् , अर्थित्वे च सति दर्शनविरहेऽपि भ्रान्त्या प्रवृत्तिसद्भावात् किन्तु तत्र वस्तुप्रतिबन्धाभावाद्विसंवादः यत्र तु प्रतिबन्धसद्भावः तत्राविसंवादः, यदा तु
विकल्पानां स्वरूपनिष्ठत्वान्नान्यत्र प्रतिबन्धः तदा स्वसंवेदनमात्रं परमार्थसत्तत्वमिति, इद20 मपि मतं निरस्तम् , सामान्यविशेषात्मकवस्तुनः शब्दलिङ्गविषयत्वात् । सामान्यविशे
षात्मकं हि वस्तु सर्वस्यां प्रतिपत्तौ प्रतिभाति केवलं प्रधानोपसर्जनभावेन जातिव्यक्त्योः सामग्रीभेदात् प्रत्यक्षादिबुद्धौ प्रतिभासनात्तत्र वैशद्यावैशद्यावभासभेदः । शब्दार्थयोश्च तादात्म्यतदुत्पत्तिलक्षणसम्बन्धमन्तरेणापि सम्बन्धः परेणाभ्युपगन्तव्यः, अन्यथा यत्स.
त्तत्सर्वं क्षणिकं, अक्षणिके क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियाविरोधात् संश्च शब्द इति, तथा 25 यत्किञ्चित्सत् तत्सर्वमक्षणिकम् क्षणिकेऽर्थक्रियानुपलब्धेः संश्च शब्द इति साधनवाक्ययोः
स्वपराभिप्रेतार्थसूचकयोः स्वलक्षणासंस्पर्शित्वेन भेदाभावात् साधनतदाभासव्यवस्थानुपप. त्तिप्रसङ्गः । न चान्यतरसाधनवाक्यस्य परम्परया स्वलक्षणप्रतिबन्धादपरस्माद्विशिष्टतेति वाच्यम् , तथा सति वाच्यवाचकयोः कार्यकारणभावातिरिक्तस्य सामर्थ्यप्राप्तस्यानिष्टस्यापि सम्बन्धान्तरस्याभ्युपगमप्रसङ्गात् । न च शब्दस्य कचिदर्थे व्यभिचारदर्शनात्सर्वत्रानाश्वासाद प्रामाण्य कल्पना युक्ता, प्रत्यक्षस्यापि तथाभावप्रसङ्गात् । किञ्चान्यविवक्षायामन्यशब्ददर्शना
"Aho Shrutgyanam"
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् अपोहशब्दार्थनानिरसनम् ।
: ८३: द्विवक्षायामपि कचिद्व्यभिचारात् सर्वत्रानाश्वासेन न तेषां विवक्षाविशेषसूचकत्वं स्यात् , न च सुविवेचितकारणस्य कार्याव्यभिचारान्न शब्दविशेषाणां विवक्षाविशेषसूचकत्वं विरुद्ध. मिति वाच्यम् , येन प्रतिबन्धेन शब्दविशेषस्य विवक्षाविशेषसूचकत्वं तत एव तेषामर्थविशेषप्रतिपादकत्वौचित्यात् । स्वाभिधित्सितार्थप्रतिपादनशक्तिवैकल्यादन्यथापि प्रायशोऽभिधानवृत्तिदर्शनाद्विचित्राभिसन्धित्वात् पुरुषाणां विसंवादशङ्कया वक्कभिप्रायेऽपि तेषा- 5 मप्रामाण्यमिति चेत्तर्हि सर्वव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गः, तथाहि यज्जातीयात् कचित्कदाचिद्यथाभूतं दृष्टं तादृशादेव सर्वदा सर्वत्र तथाभूतमेव भवतीति निरभिप्रायेष्वपि नियमो नोपलभ्यते, इन्धनादिसामग्रीतोऽनलप्रादुर्भावदर्शनेऽपि एकदा मण्यादिप्रभवत्वेनापि तस्य समीक्षणात् कथं कार्यहेतोरप्यव्यभिचारित्वनिबन्धनं प्रामाण्यं परेणाभ्युपगतं युक्तं स्यात् , बहुधा वृक्षस्य चूतस्योपलम्भेऽपि कचित् कदाचिल्लतात्मतयापि तस्य दर्शनात् शिंशपा वृक्ष- 10 स्वभावमेव बिभर्तीति कथं प्रेक्षापूर्वकारिणां निःशवं चेतो भवेत् , यतो लता च स्यात् शिंशपा च, नैवात्र कश्चिद्विरोध इति वृक्षोऽयं शिशपात्वादिति स्वभावहेतोरप्यव्यभिचारनिबन्धनप्रामाण्याभ्युपगमः परस्य विशीयेत । यदि स्वभावसदसद्भावे भवतो भावस्य निःस्वभावतापत्त्या तादात्म्यादव्यभिचारलक्षणं प्रामाण्यं तथा कारणाभावे भवत: कार्यस्य कार्यत्वाभावापत्या तदुत्पत्तिस्वरूपाव्यभिचारनिबन्धनं प्रामाण्यमस्तीत्यनुमानं प्रमाणमित्यु- 15 च्यते तर्हि स्वसन्ताने याहग्भूतं विज्ञानमुत्पन्नं तादृग्भूतस्यैव श्रोतृसन्ताने विज्ञानस्योरिपपादयिषया वचनमुच्चारयन् परार्थानुमानं वाऽभ्युपगच्छन् शब्दाना बहिरर्थे सम्बन्धनिमित्तं प्रामाण्यं कथं प्रतिक्षिपेत् । अनुमानस्यापि प्रामाण्यं यद्यव्यभिचारप्रतिपत्त्यभावान्नाभ्युपगम्यते तदा तत्त्वव्यवस्था न स्यादेव, प्रत्यक्षेऽपि स्वार्थाव्यभिचारित्वस्य निश्चयासम्भवेन ततस्तद्रूयवस्थाऽसम्भवात् , न वा स्वसंवेदनमात्रात्तत्सम्भवः ग्राह्यग्राहकाकारशून्यस्य तस्या- 20 पि यथातत्वमभ्युपगतस्याननुभूयमानत्वेन स्वत एवाव्यवस्थितत्वात्तत्त्वव्यवस्थापकत्वासम्भवात् । न च सर्वभावानां प्रतिभासोपमतया न किञ्चितत्त्वमस्तीति वक्तव्यम्, शून्यताया निराकरिष्यमाणत्वात् । तस्मात् प्रत्यक्षादिकं प्रमाणमभ्युपगम्यते यदि तदा शब्दोऽपि बहिरर्थे प्रमाणतयाऽभ्युपगन्तव्यः, तन्निबन्धनस्य सामान्यविशेषलक्षणबाह्यार्थप्रतिबन्धस्य तत्रापि सत्वात् , तत्रैव च शब्दाच्चक्षुरादेरिव नियमेन प्रतिपत्तिप्रवृत्तिप्राप्तिलक्षणव्यवहार- 25 दर्शनात् , गुणदोषयोश्चोभयत्र समानत्वात् । यथा चातव्यावृत्तिवाहिधूमव्यक्तीनामानंत्येऽपि परस्परं प्रतिबन्धो निश्चीयते तथा व्यक्तीनामानन्त्येऽपि तत्र सङ्केतः संभवत्येव, प्रतिबन्धो हि वह्निधूमव्यक्तीनां परेण प्रत्यक्षेणैवाभ्युपगन्तव्यो नानुमानेन, अनवस्थाऽन्योन्याश्रयदो. षानुषङ्गात् । तदपि प्रत्यक्षं विकल्परूपमेव, तस्यैव प्रामाण्यसम्भवात् , सत्यपि हि निर्विक
"Aho Shrutgyanam"
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ एकादशम् ल्पकप्रत्यक्षे यत्रैव विकल्पः तत्रैव प्रवृत्त्यादिव्यवहारकर्तृत्वेन तस्य प्रामाण्यं नान्यत्र, अनु. मानविकल्पे च प्रत्यक्षाभावेऽपि प्रवृत्त्यादिव्यवहारविधायकत्वेन प्रामाण्यमित्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां विकल्पस्यैव प्रामाण्यं तस्यैव च व्याप्तिग्राहकत्वमवश्यमभ्युपगन्तव्यम् । अन्यथा
प्रत्यक्ष स्वलक्षणं विषयलक्षणं वा तत्त्वं न निश्चिनोति विकल्पस्तु साकल्येनावस्त्वेव 5 निश्चिनोति इति निश्चयक्रियाप्रतिषेधान्न किश्चित्केनचिन्निश्चेयमनिश्चितेन च स्वरूपेण न तत्त्वव्यवस्था स्यात् , तस्मात् प्रत्यक्षवच्छाब्दस्याप्युभयात्मकवस्तुनिश्चायकत्वेन प्रामाण्यमभ्युपेयम् , दृश्यन्ते हि स्वयमदृष्टेषु नदीदेशपर्वतद्वीपादिष्वाप्तप्रणीतत्वेन निश्चितात्तच्छब्दात्तत्त्वप्रतिपत्ति कुर्वाणाः । न च पुरस्थं घटादिकं चक्षुर्जन्ये प्रत्यक्षे श्रोत्रजे च शब्दस्वरूपं
प्रतिभासते नान्यः कश्चिद्वाच्यवाचकभावस्तयोरिति वाच्यम् , एकान्तेन ताभ्यां मिनस्य 10 वाच्यवाचकभावस्यास्माभिरनभ्युपगमात् , यद्यभ्युपगम्यते तदा तस्य पृथक् प्रतिभासप्रसन
आपाछेत, किन्तु संकेतसव्यपेक्षस्य शब्दस्य वाचकत्वं कथञ्चिदभिन्नो धर्मः, तदपेक्षया चार्थस्यापि वाच्यत्वं तथाभूत एव धर्मः, तञ्च द्वयमपि शब्दार्थप्रतिभाससमये क्षयोपशमवि शेषाविर्भूते कचिज्ज्ञाने प्रतिभासत एव | सङ्केतसमये हि इदमस्यवाच्यम्, इदमस्य
वाचकमिति तद्राहिविशिष्टेन्द्रियादिसामग्रीप्रभवं ज्ञानमनुभूयत एव । अविशदस्यापि दूर. 15 स्थवृक्षाद्यर्थग्राहिणः प्रत्यक्षत्वात् तत्प्रतिभासाविशिष्टस्य शाब्दस्यापि तत्र प्रामाण्येन तदुत्था
पकशब्दस्य सत्र सामर्थ्य निश्चयात् वाचकत्वस्य प्रतिपादकत्वस्वरूपपक्षे प्रदर्शितदोषाणां नावकाशः । श्रुतं पश्यामीत्यत्र दृष्टश्रुतरूपादिकल्पनानिमित्तदोषोद्भावनमपि न सम्यक् एकचित्रप्रतिभासिज्ञानेऽपि तथा प्रसङ्गात्, तथा हि तत्रापि पीताद्याकारतया नीलाद्याकार
ग्रहणे पीताद्याकारापत्त्या न नीलाद्याकारः, नीलाद्याकारतया च पीताद्याकारग्रहणे नीला20 द्याकार एवासाविति कुतः चित्र एकः, तथा नीलसंवेदनेऽपि प्रतिपरमाणु एवं कल्पनया
नैकं नीलप्रतिभासं ज्ञानं स्यात् , विविक्तस्य च ज्ञानपरमाणोरसंवेदनात् सर्वशून्यतापत्त्या सर्वव्यवहारोच्छेदः स्यात्, यद्येकत्वेन संवेदनादनेकनीलपरमाणुसमूहात्मकमेकं नीलझानमित्युच्यते तर्हि दृष्टश्रुतरूपमबाधितैकत्वप्रतिभासादेकं बहिर्वस्तु किं नाभ्युपगम्यते । यथा
युगपद्भाव्यनेकनीलज्ञानपरमाण्यवभासानां स्वसंवेदने नैकत्वविरोधस्तथा क्रमेणापि दृष्ट25 श्रुतावभासयोरेकत्वेनाविरोधो दृष्टं शृणोमीति ज्ञानेन भविष्यतीत्येकत्वावभासिना दर्शन
शब्दविषयस्यार्थस्यैकत्वं निश्चीयत इति परमार्थत एव तत्तत्वम् । शब्दार्थयोः सम्बन्धोऽपि न काल्पनिकः, प्रतिनियतसंकेतानुसारिणो नियताच्छब्दात् प्रतिनियतार्थप्रतिपत्तिदर्शनात् । न च श्रोतुः प्रतिपत्तिः संकेतानुसारिणी दृश्यते, कलिमार्यादिशब्देभ्यो द्रविडार्ययोर्यथाक्रममन्तकालबर्षोपसर्गादिप्रतिपत्तिदर्शनान्न नियतः सम्बन्ध इति वाच्यम्,
"Aho Shrutgyanam"
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
द्रव्यार्थिकस्वरूपम् ।
1
नियत संकेत सहकृतस्य शब्दस्य नियतार्थप्रतिपत्तिदर्शनात् कार्यगम्यं हि वस्तूनां नियतत्वमन्यद्वा यदा च नियतं तत्कार्यमुपलभ्यते तदा कुतो न तस्य नियतत्वम् । तस्मादबाधित शब्दार्थ सम्बन्धप्रतिपत्तेरबाधिताकारप्रतिपत्त्या तात्त्विकार्थधर्मव्यवस्थापकत्वाद्युक्तमेवोक्तं समयपरमार्थविस्तरेति ॥ २ ॥
इति तपोगच्छनभोमणि श्रीमद्विजयानन्द सूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय कमलसूरीश्वर- 5 चरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य म्मतितत्व सोपानस्य अपोहस्य शब्दार्थतानिरसनं नाम एकादशं सोपानम् ॥
नयद्वयघटकद्रव्यार्थिकस्वरूपम् |
अथ प्रकरणस्यास्यारम्भः कुण्ठधियामप्यन्तेवासिनां योग्यतासम्पादनार्थं कृतः, सा च योग्यता विशिष्टसामान्यविशेषात्मक पदार्थतदुपायभूतनयप्रतिपादनं विनाऽस्मात् प्रकरणान सम्पद्यतेऽतो योग्यताया उपायभूतं प्रकरणाभिधेयमथं निर्द्दिशति
तित्थयरवयणसंगहविसेसपत्थारमूलवागरणी ।
दवडिओ य पजवणओ य सेसा वियप्पा सिं ॥ ३ ॥
: ८५ :
तीर्थकरवचनसङ्ग्रहविशेष प्रस्तार मूलव्याकरणी । द्रव्यार्थिकश्च पर्यवनयश्च शेषा विकल्पा एषाम् ॥ छाया ॥
" Aho Shrutgyanam"
10
15
तीर्थकरेति, संसारार्णवं येन तरन्ति तत्तीर्थं द्वादशाङ्गम्, तदाधारो वा सङ्घः, उत्पद्यमानं तत् कुर्वन्ति उत्पादयन्ति तत्स्वाभाव्यात् तीर्थकर नामकर्मोदयाद्वेति तीर्थकराः, तेषां वचनमाचारादि, तस्यार्थतस्तैरुपदिष्टत्वात् तस्य सङ्ग्रहविशेषौ सामान्यविशेषशब्दवाच्यो 20 अभिधेयभूतौ द्रव्यपर्यायौ, तयोः प्रस्तारः, सङ्ग्रहादिकेन नयराशिना येन प्रस्तीर्यते विस्तीयेते स प्रस्तारः, तत्र सामान्यप्रस्तारस्य सङ्ग्रहव्यवहार प्रस्ताररूपस्य तस्य मूलव्याकरणी मूलतो व्याकर्त्ता आद्यवक्ता ज्ञाता वा द्रव्यार्थिकः द्रव्यमेव सत्तैवार्थोऽस्येति द्रव्यार्थिकः, प
वो विशेषः तज्ज्ञाता वक्ता वा स चासौ नयनं नयः पर्यवनयः पर्यायास्तिकः, स च विशेषप्रस्तारस्य ऋजुसूत्रशब्दादेरायो वक्ता, अत्र द्रव्यार्थिक पर्यायनययोर्मूलव्याकरणीशब्दाभि- 25 धेयतया मूलव्याकरणशब्दस्य द्विवचनान्तताया औचित्येऽपि प्रत्येकं वाक्यपरिसमाप्तेरेकवचनान्ततया निर्देशः, अत एव चकारद्वयं मूले आहतम्, शेषा नैगमादयो विकल्पा भेदा
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ জাহা अनयोः द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकयोः । अत्र सिं इति प्राकृतशैल्या, ' बहुवयणेण दुवयणं' इति द्विवचनस्थाने बहुवचनमित्यर्थः ॥
तथाहि द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकावेव नयौ, परस्परविविक्तसामान्यविशेषविषयत्वात् , न चास्त्याभ्यां भिन्नो विषयो यद्वाहकतयाऽन्यः कश्चन तृतीयो नयः स्यात् , भेदाभेदरहितस्या5 परस्य भावस्वभावस्यानुपपत्त्या तृतीयस्य विषयस्यासम्भवः । न च भेदाभेदाभ्यामन्यस्तद्वान् एकोऽर्थोऽस्तीति वाच्यम् , सोऽपि भावस्वभावो वा स्यादभावस्वभावो वेति विकल्पानतिवृत्त्या तस्य तदुभयभिन्मस्वभावत्वासम्भवात् ,तत्स्वभावातिक्रमे हि भावः खपुष्पसहशो भवेत् । ताभ्यां तद्वतोऽर्थान्तरत्वे तु सर्वथा तत्सम्बन्धप्रतिपादनोपायो नास्त्येव, समवायस्य च तस्य भेदाभेद
तद्वद्भिरसम्बन्धे तेन तद्व्यपदेशो न स्यात् , समवायान्तरस्य तैः तस्य सम्बन्धकतया कल्पने 20 चानवस्था, तथैव विशेष्यविशेषणभावसम्बन्धकल्पनेऽप्यपरापरतत्कल्पनाप्रसङ्गान सम्बन्ध
सिद्धिः,तस्मान्न नयद्वयबहि विभावस्वभावान्तरसम्भवः । किन्तु तयोरेव शुद्ध्यशुद्धिभ्यां वस्तुस्वरूपनिरूपणविकल्पाभिधानवृत्तयो व्यवतिष्ठन्ते नयाः। तत्र सङ्ग्रहनयाभिमतविषयनिरूपणपरो द्रव्यार्थिकनयः शुद्धः, तत्रेत्थं सबहनयाभिप्रायः सर्वमेकं सदविशेषात् , सर्वे हि
भावाः स्वरूपेण प्रतिभान्ति, तदेतेषां सल्लक्षणं स्वरूपं निर्विकल्पकप्रत्यक्षमाह्यम् , भेदलक्षणो 15 विशेषश्चान्यापेक्षत्वान्न तेषां स्वरूपम्, इतरानपेक्षया झटित्यप्रतीतेः, यद्धि तथा प्रतीयते
तत्तस्य स्वरूपम् , भेदश्च विकल्पविषयत्वादितरापेक्षत्वेन काल्पनिकम् , तच्चापरमार्थसदुच्यते। इदमस्मान्यावृत्तमिति हि भेदप्रतीतिः, स च नाध्यक्षस्य गोचरः, अतः सर्वावस्थासु यदनुगतं रूपं तदेव तात्त्विकम् , यथा सर्पादिविकल्पेषु बोधमात्रं सर्वेष्वनुगच्छत्तात्त्विकम् , सर्पाद्या
कारास्तु व्यावृत्ताः परस्परतो भिन्नरूपा बाधकेन बाध्यन्ते न तु बोधमात्रम् , तथा घटादिषु 20 विभिन्नेष्वपि यावद्रेण्यवस्थानं तावन्मृद्रुपतानुवृत्तेः मृद्रुपतायाः सत्त्वम् , घटादीनान्तु किश्चि.
स्कालं प्रतीयमानानामप्यर्थक्रियाञ्च कुर्वतां स्वप्नदृष्टपदार्थवन्न सत्त्वम् , एवं यथा स्वभेदे. ध्वनुगताया मृदूपतायाः सत्यं तथा मृद्रूपत्वादीनामपि सत्त्वापेक्षया भेदरूपत्वान्न तात्त्विकत्वम् , अत एवोक्तम् ' आदावन्ते च यन्नास्ति वर्तमानेऽपि तत्तथा । वितथैः सदृशाः सन्तोऽ
वितथा इव लक्षिताः' [गौडपा. का. ६ पृ. ७० वैतथ्य प्र० ] तथा ' सर्वमेकं सल्लक्षणं 25 ब्रह्मः' इलि । 'एकमेवाऽद्वितीयं' (छान्दोग्य, अ. ६ खं० २ मं० १) 'पुरुष एवेदं सर्व'
(ऋकूसं० मण्ड० १० सू० ९० अ. २) इत्यादिकोऽनेकोऽद्वैतप्रतिपादक आम्नायः । न चाभेदप्रतिपादक आगमः प्रत्यक्षबाधितः, प्रत्यक्षस्थानुगतरूपग्राहकत्वेनाभ्युपगमात्, न तु भेदग्राहकक्यापि, न चाभ्युपगममात्रमेवेति वक्तव्यम् , प्रत्यक्षप्रतीतिविषयतयाऽभ्युपगम्यमानो भेदः किं देशभेदात् , उत कालभेदात् , किंवाऽऽकारभेदादभ्युपगम्यते, न तावत्प्रथमः पक्षः,
"Aho Shrutgyanam"
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
द्रष्यार्थिकस्वरूपम् । स्वतोऽभिन्नस्यान्यभेदेन भेदानुपपत्तेः न ह्यन्यभेदोऽन्यत्र संक्रामति । देशस्यापि भेदकान्तरोपेक्षायामपरदेशभेदादिकल्पनेऽनवस्था, स्वतो भेदे च भावभेदोऽपि तथा स्यादिति देशभेदाद्भेदकल्पनाऽन्याय्या । देशभेदस्य च ज्ञानाभावे न तद्भेदाढ़ेदोऽपि ज्ञातुं शक्यः स्वतोऽव्यवस्थितस्यापरव्यवस्थापकत्वायोगात्, न द्वितीयः, प्रत्यक्षस्य सन्निहितमात्रवृत्तित्वेन ततः कालभेदाद्वस्तुभेदस्य प्रतीत्ययोगात , मृत्पिण्डोपलम्भक्षणे हि घटस्य भावित्वेनाप्रतीत्या प्रतियोगि- 5 ग्रहणाभावेन ततो भिन्नमिदमिति न प्रतीतिः मृत्पिण्डमात्रस्य प्रतीयमानत्वात् , घटकालेऽपि प्रत्यक्षस्य पूर्वदृष्टार्थग्रहणाक्षमत्वात् पुरः प्रतिभासमाने वस्तुनि मृत्पिण्डभेदो न ततो ग्रहीतुं शक्यः, तस्मान्न कालभेदादपि भेदावगमः । न च पूर्वदृष्टार्थस्मरणसहकृतेन दर्शनेन भेदोऽवगम्यत इति वाच्यम् , स्मृत्या पूर्वदृष्टार्थावगमेऽपि भेदस्य पूर्वमदृष्टत्वात् , भिन्नस्य प्रतियोगिनोऽवगमने तस्या असामर्थ्यात् । किश्च स्मृत्तिः स्वरूपनिमग्ना कथं भेदमादर्शयितुं क्षमा भवेत् , 10 तथाहि स्मृतौ किं स्मर्यमाणरूपेणार्थ आरूढः, दृश्यमानरूपेण वा, नाद्यः, स्मर्यमाणरूपस्य तत्राभावात् , पूर्व हि तस्य दर्शनारूढं परिस्फुटं रूपमधिगतं न च तत्स्मृतौ प्रतिभाति, न द्वितीयः, दृश्यमानरूपेणार्थस्य स्मृतावप्रतिभासनात् । न चोत्तरदर्शने स्मृतौ वा पूर्वरूपाप्रतिभासनमेव भेदवेदनमिति वाच्यम् , प्रत्यक्षे स्मृतौ च पूर्वरूपविविक्तताप्रतिभासकस्य कस्याप्यभावात्, न हि पूर्वरूपस्यैव प्रतिभासकं किञ्चिदस्ति तदनवगमाच्च न- तद्विविक्तताया 15 अवगमश्शक्यः । न च भावस्वरूपमेव भेदः तत्प्रतिभासे सोऽप्यवगत इति वाच्यम् , भावरूपमेव भेद इत्यसङ्गतेः, प्रतियोग्यपेक्षया ततो भिन्नमेतदिति भेदव्यवस्थापनात् । भावस्वरूपस्यैव भेदरूपत्वे च परापेक्षया भेद इव स्वापेक्षयापि भेदः स्यात् , परापेक्षयैव भेदो न स्वात्मापेक्षयेति चेन्न पररूपस्यैवाप्रतिपत्तेरिति न पूर्वापरकालभेदात्पदार्थभेदः । नाप्याकारभेदाढ़ेदः, समानकालयोर्नीलपीतयोरिवेति वक्तुं शक्यं विकल्पानुपपत्तेः, सोऽयं हि स्व- 20 रूपभेदः किं स्वत एव प्रतिभाति, उत व्यतिरिक्तप्रतिभासावसे यः, नाधः, नीलादेः स्वतः प्रकाशने स्वप्रकाशत्वप्रसङ्गात् , तथात्वे च नीलस्वरूपं स्वात्मनि निमग्नं न पीतस्वरूपसंस्पर्शि, पीतस्वरूपमपि स्वस्वरूपावभासं न नीलस्वरूपसंस्पर्शीति परस्परासंवेदनात् स्वरूपतोऽपि न भेदसंवेदनम् , भेदस्य द्विष्ठत्वेन द्वयासंवेदने तद्वेदनासम्भवात् । न चैकस्वरूपप्रतिभासेऽपरस्वरूपाप्रतिभासनमेव भेदवेदनम् , नीलस्वरूपप्रतिभासे नीलस्यैव विदितत्वेन पीतादेरनवभासनात्तत्र पीतादिकं नास्तीति नास्तित्वावेदनात्स्वरूपमात्रप्रतिभासेन भेदासिद्धेः । न द्वितीयः, व्यतिरिक्तो हि बोधः स च न भेदमवगमयितुं समर्थः, अपरोक्षनीलसुखाचाकारव्यतिरिक्तस्य तस्याप्रतिभासमानत्वेनासत्त्वात् , बहिर्नीलादेरन्तश्च सुखादेरेव प्रतिभासमानतया तदुभयव्य. तिरिक्तस्य बोधात्मनः स्वप्नेऽप्यनुपलम्भात् , । न चाहंप्रत्ययेन बोधात्माऽवसीयते, बिशुद्ध
"Aho Shrutgyanam"
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८.
सम्पतितस्वलोपान बोधस्यात्राप्यप्रतिभासनात् , अहं सुखी, अहं दुःखी स्थूलः कृशो वेति सुखादिशरीरा. दीनवलम्ब्यैव तस्य समुदयात , तस्मान्न स्वरूपेणाप्रतिभासमानवपुर्बोधो भावान् व्यवस्थापयितुं समर्थः । व्यतिरिक्तस्य बोधस्य प्रकाशेऽपि स्वरूपनिमग्नत्वान्न भिननीलादेाहकत्वम् , बोधकाले हि न नीलादिकं प्रतिभासते येन बोधस्तस्य प्राहको भवेत् , नीलादेर 5 पि बोधं प्रति ग्राहकतापत्तेः । न च पुरोवर्तिषु नीलादिषु प्रत्यक्षतां प्रति बोधस्य व्याप्रिय.
माणतयोपलम्भाद्राहकत्वं तद्विषयत्वाच्च नीलादेर्पाह्यत्वमिति वाच्यम् , तद्वयतिरिक्तस्य व्यापारस्यानुपलम्भेनासत्त्वात् , उपलम्भे च तस्य बोधस्य तत्राप्यपरो व्यापार इत्यनवस्थाप्रसङ्गात् । स्वत एव व्यापारोपलम्भेऽङ्गीकृते स्वातनयेणोपलम्भान्न तस्य बोधव्यापारत्वम् ,
बोधपरतंत्रतया तव्यापारत्वमिति चेन्न समानकाले प्रतिभासिनस्तस्य पारतन्त्र्यायोगात् , 10 अन्यथा बोधस्यापि व्यापारपरतंत्रतापत्तेः । तस्माद्बोधनीलव्यापारलक्षणस्य त्रितयस्यैककाल
मुपलम्मान कर्तकर्मक्रियाव्यवहारः सम्भवतीति न वस्तुतो ग्राह्यग्राहकभावः, भिन्नकालयोस्तु ज्ञानज्ञेययोः परस्परसन्निधिनिरपेक्षतया न वेद्यवेदकतासम्भब इति न बोधात्मा तुल्यकालयोर्नीलपीतयोर्भेदस्य साधकः, स्वरूपनिष्ठत्वात् । किञ्च भेदो न कापि स्वरूपेण स्थितिमासा.
दयति, स्थूलावभासिनो नीलादेरनेकदिक्सम्बन्धात् परमाणुरूपतया तस्यापि नानादिकसम्ब. 15 न्धेन भेदात् , तथा चानवस्थानान्न भेदस्थितिः, एकस्य कस्याप्यसिद्ध्या तत्रान्यभेदस्यावस्था
नासम्भवात् । न च नीलादेः सुखाद्यात्मनाऽननुभवाझेदस्येवाभेदस्यापि प्रत्यक्षतो न प्रसिद्धिरिति वाच्यम् , नीलादिप्रतिभासानां भेदावेदनस्यैवाभेदवेदनरूपत्वात् । न च तेषामभेदावेदनमेव भेदवेदनम् , न हि देशकालाकारैरेकत्वं जगतः प्रतीयते, परस्परोपलम्भपरिहारेण देशा
दीनां प्रतिभासनादिति वक्तव्यम् , अन्योन्यपरिहारेणोपलम्भस्याद्वैतवादिनोऽप्रसिद्धत्वात् , न 20 च भेदवादिनः परस्परानुप्रवेशोपलब्धिरसिद्धति वाच्यम् , सर्वत्र सन्मात्रोपलब्धेः सद्भावात् , तस्मान्न कुत्तश्चित्प्रमाणाद्भेदसिद्धिः । ननु सल्लक्षणमेकं यदि ब्रह्म तर्हि तकि विद्यास्वभावम् , उताविद्यास्वभावम.नांद्यः निवय॑स्य प्राप्तव्यस्य वा कस्यचिदभावेन तदर्थानां शास्त्राणां प्रवृत्तीनाश्च वैयापातात् । न द्वितीयोऽसत्यताप्रसङ्गात् , मैवम् , ब्रह्मणोविद्यास्वभावत्वेऽप्यवि.
द्याया व्यापारनिवर्तनीयस्वरूपायाः सद्भावेन शास्त्रादीनां साफल्यात् । न चाविद्या तत्त्वतो . 25 ह्मणो भिन्ना नास्त्येव, या प्रयत्ननिवा भवेदिति वाच्यम् , तदभेदे तात्त्विकायास्तस्याः स
द्भावे तत्स्वरूपस्य केनापि निवर्तयितुमशक्यत्वात् , न चास्माकमेव मुमुक्षूणां पुरुषप्रयत्नोऽ विद्यानिवर्तकः किन्तु सर्वत्र प्रवादेषु अतात्त्विकानाद्यविद्योच्छेदार्थो मुमुक्षुयत्नः। ननु नानादे!च्छेद इति वदामः, किन्तु नित्यस्य ब्रह्मणोऽविद्या किं स्वभावः, उतार्थान्तरभूता, तत्र नायः, तस्य तद्विरुद्धविद्यास्वभावत्वात् , न द्वितीयः, तस्यास्तत्त्वतः सद्भावे उच्छेदासम्भवात् ,
"Aho Shrutgyanam"
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
ब्याधिकस्वरूपम् द्वैतप्रसङ्गाच्च । न च अग्रहणमविद्या, सा कथमर्थान्तरम् , न चानिवा , सर्वप्रमाणव्यापाराणामग्रहणनिवृत्त्यर्थत्वादिति वाच्यम् , यतः तत्त्वाग्रहणस्वभावाऽविद्या तत्वग्रह्णस्वभावया विद्यया निवय॑ते सा च विद्या ब्रह्मणि नित्या, न चास्ति ब्रह्मणोऽन्यो यस्य तत्त्वतोऽग्रहणं ब्रह्मणि प्रयत्नलभ्यया विद्यया निवर्येत, ब्रह्मणि तु युगपद्रहण ग्रहणे विरोधेन विप्रतिषिद्धे, अविरोधे वा न विद्यया तत्त्वाग्रहणव्यावृत्तिर्भवेत् , यस्य तु मते अन्यथाग्रहणरूपाऽविद्या. तन्म. 5 तेऽपि तस्या ब्रह्मस्वभावत्वेऽनिवृत्तिः, अर्थान्तरत्वे च द्वैतापत्तिः, नित्यप्रबुद्धत्वे च ब्रह्मणः कस्यान्यथात्वग्रह इति वक्तव्यम् , तद्व्यतिरिक्तस्यान्यस्यासत्त्वात् , तस्य च विद्यास्वभावत्वान्न तद्विपरीताऽविद्यास्वभावता, विरुद्धधर्मसमावेशायोगात् , अविरोधे विद्यया नाविद्याव्यावृत्तिरिति चेत् , अत्राहुः अविद्या न तावद्ब्रह्मणोऽनन्या, न वा तवान्तरं नाप्येकान्तेनासती, एवमेवेयमविद्या माया मिथ्याभास इत्युच्यते, वस्तुत्वे हि तत्त्वान्यत्वविकल्पावसरः, अत्य- 10 न्तासत्त्वे च खपुष्पवयवहारानङ्गम् , अतोऽनिर्वचनीया सा । तस्मानाविद्या सती, नाप्यसती, नाप्युभयरूपा, अत एवास्या अदृढस्वभावत्वेन निवृत्तिायामात्रत्वात् । कस्यासावविद्येति चेजीवानामिति ब्रूमः, ननु तेऽपि न ब्रह्मणोऽर्थान्तरभूता इति चेत्सत्यं, न परमार्थतः, किन्तु काल्पनिकस्तेषां ततो भेदः, । ननु कस्य कल्पना भेदिका, न हि ब्रह्मणः, तस्य विद्यास्वभावत्वेन सकलविकल्पातीतत्वात् , नापि जीवानाम् , कल्पनायाः प्राक् तेषामसत्त्वात् , 15 इतरेतराश्रयप्रसङ्गाच्च, कल्पनातो जीवविभागः तद्विभागे सति कल्पनेति, अत्र केचि. ब्रह्मवादिनः, वस्तुत्वे सति हि ' असिद्धं वस्तु वस्त्वन्तरसिद्धये सामर्थ्य नासादयती 'ति दोषः स्यात , मायामात्रे तु नेतरेतराश्रयदोषप्रसङ्गः, न हि मायायाः कथञ्चिदनुपपत्तिः, अनुपपद्यमानार्थैव हि माया लोके प्रसिद्धा, उपपद्यमानार्थत्वे तु यथार्थभावान मायेति वदन्ति । अन्ये तु मायाया जीवविभागस्य चानादित्वाद् वीजाश्रसन्तानयोरिव नेत- 20 रेतराश्रयदोषप्रसङ्गः । न च कल्पनया जीवविभागेऽपि तेषां तत्त्वतो ब्रह्माभिन्नतया विशुद्धस्वभावत्वान्न तत्राविद्याऽवकाशं लभत इति वाच्यम् , विशुद्धस्वभावाद्विम्यात् कृपाणादिषु यत्कल्पनाप्रदर्शितं प्रतिबिम्धं तत्र श्यामताद्यशुद्धेरिव जीवेषु अविद्याया अवकाशसम्भवात् । न च कृपाणादीनां मुखाद्भिन्नत्वेन भ्रान्तिहेतुता युक्ता, अत्र तु ब्रह्मव्यतिरिक्तस्याभावात्कथं विभ्रम इति वाच्यम् , जीवविभागस्यानादित्वेन परिहारात् , अनादित्वेऽपि 26 चोच्छेदः शक्यत एव विधातुं यथा भूमेरूपरस्येति वदन्ति । तदेवं सर्वमेकं सदविशेषादिति शुद्धद्रव्यास्तिकाभिप्रायः॥
अशुद्धस्तु द्रव्याथिको व्यवहारनयमतार्थावलम्बी एकान्तनित्यचेतनाचेतनवस्तुद्वयप्रति१२
"Aho Shrutgyanam"
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्त्र सोपाने
[
}
पादकसांख्यदर्शनाश्रितः, अत एव तन्मतानुसारिणः सांख्या प्राहुः सत्वरजस्तमसां साम्यावस्थानलक्षणं प्रधानं महदादिसकलकार्यजनकशक्तियुक्तम्, तस्माद्बुद्धिर्महदभिधाना घटः पट इत्यध्यवसाय लक्षणा जायते, ततोऽहङ्कारः अहं सुभगः अहं दर्शनीय इत्याद्यभिमानस्वरूपः, तस्मात् शब्दस्पर्शरूपरसगन्धात्मकानि पच तन्मात्राणि, बुद्धीन्द्रियाणि पञ्च कर्मे5 न्द्रियाणि पञ्चमश्चेति षोडशको गणः प्रवर्तते, पञ्चतन्मात्रेभ्यश्च पञ्चभूतानि आकाशवायुतेजोजलपृथिवीरूपाणि जायन्ते तथा च महदादयः प्रधानं पुरुषश्चेति पञ्चविंशतिरेषां सत्वानि । महदादयः कार्यभेदा: प्रधानान्नात्यन्तभिन्नाः किन्तु प्रधानात्मका एव, त्रैगुण्यादिना प्रकृत्यात्मकत्वात् त्रिगुणं प्रधानम्, एवमविवेकि, इमे सत्त्वादयः इदच महदादिकमिति पृथक् कर्त्तुमशक्तेः, व्यक्तस्वरूपा महदादयोऽव्यक्तस्वरूपं प्रधानश्च विषयः, भोग्यस्वभावत्वात्, 10 सामान्यं सर्वपुरुषभोग्यत्वात् पण्यस्त्रीवत्, अचेतनं सुखदुःखमोहावेदकत्वात्, प्रसवधर्मि त्रैगुण्यादिरूपेण तद्रूपमहदादिकार्यप्रवर्तकत्वात्, तदुक्तम् ' त्रिगुणमविवेकि विषयः सामान्यमचेतनं प्रसवधर्मि । व्यक्तं तथा प्रधानं तद्विपरीतस्तथा च पुमान्' इति [ सांख्यका० ११] तत्र महदादयो व्यक्ताः कुतश्रिदुत्पत्तेः, उत्पत्तिधर्मकत्वात्, अव्यापित्वात् क्रियावश्वात्, . अनेकत्वात्, कारणाश्रितत्वात्, कारणे लीयमानत्वात् शब्दाद्यवयवयुक्तत्वात् सर्वदा 15 कारणाय सत्वाच्च न त्वेवं प्रधानपुरुषौ । तदुक्तम् ' हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम् । सावयवं परतंत्रं व्यक्तं विपरीतमव्यक्तम् ' इति [ सांख्यका० १० ] ननु कारणे कार्याणां महदादीनां लीयमानत्वोत्त्या कारणे सत एव कार्यस्योत्पादो गम्यते तत्कथं ज्ञायते, तत्रोक्तम् ' असदकरणादुपादानग्रहणात्सर्वसम्भवाभावात् । शक्तस्य शक्यकरणात् कारणभावाच्च सत्कार्यम् ' इति [ सांख्यका० ९] उत्पत्तेः प्राक् कारणे यदि कार्यं न स्था20 तदा तत् केनचिन्न स्यात् गगनारविन्दवत्, न चैवं भवति, अतः पूर्वमपि कार्य कारणे सत्, तत्र तस्य शक्तिरूपेणाङ्गीकारात्, न तु व्यक्तरूपतयापि, तथा चासदकरणात् कार्यं कारणे सत् । कारणे च कार्यस्यासन्त्वे पुरुषाणां प्रतिनियतोपादानग्रहणं न स्यात्, शालिफलार्थिनो हि शालिबीजमेवोपाददते न कोद्रवबीजम्, कारणे कार्यस्यासत्वेऽसत्त्वाविशेषात् किमिति प्रतिनियतान्येव कारणानि गृह्णन्ति नान्यानि, तत्फलशून्यत्वान्न गृहन्तीति चेत्तर्हि शालिफलार्थिना 25 शालिबीजमपि न गृह्येत, न चैवं तस्मात्तत्र शक्तिरूपेण कार्यमस्तीति गम्यते । तथा यद्यदेव कार्यमुत्पद्यते तदा सर्वस्मात्तृणपश्वादेस्सर्वं स्वर्णरजतादिकार्यमुत्पद्येत, सर्वस्मिन्नुत्पत्तिमति भावे तृणादिषु कारणभावात्मताविरहस्याऽविशिष्टत्वात्, पूर्व कारणमुखेन प्रसङ्गः, सम्प्रति कार्यद्वारेणेति विशेषः न च सर्वं सर्वतो भवति, तस्मात्सर्वसम्भवाभावात्तत्रैव तस्य सद्भावो गम्यते । ननु कारणानि प्रतिनियतकार्येषु प्रतिनियतशक्तिमन्ति, तेन तत्र कार्यस्यासत्वेऽपि
: ९० :
"Aho Shrutgyanam"
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
द्रव्यार्थिकस्वरूपम् । किश्चिदेव कार्य क्रियते न सर्वम् , किश्चिदेव चोपादानमुपादीयते तदेव समर्थं न तु सर्वम् , किञ्चिदेव च कुतश्चिद्भवति न तु सर्वं सर्वस्मादिति चेन्न, शक्तानामपि हेतूनां कार्य कुर्वाणानां शक्यक्रियस्यैव कार्यस्य करणान्नाशक्यस्य । न च नाशक्यं कुर्वन्तीति वदामः किन्तु असदपि कार्यं कुर्वन्तीति, तच शक्य क्रियमेवेति वाच्यम् , असत्कार्यकारित्वाभ्युपगमादेवाशक्यक्रियं कुर्वन्तीति प्राप्तः, यासत् तन्नीरूपं यच्च नीरूपं तच्छशविषाणादिवदनाधेयातिशयम् , 5 यच्चानाधेयातिशयं तदाकाशवदविकारि, तथाभूतञ्चासमासादित विशेषरूपं कथं केनचिच्छक्येत कर्तुम् । न च सदवस्थाप्रतिपत्तेर्ना विकारीति वाच्यम्, तथा सत्यात्महानिप्राप्तेः, विकारे ह्यभीष्टे निरुपाख्यलक्षणस्य स्वरूपस्य हानिर्भवेत्, न ह्यसतः स्वभावापरि. त्यागे सद्रूपतापत्तियुक्ता, परित्यागे वाऽसदेव सद्रूपता प्रतिपन्नमिति न सिद्धयेत् , अन्यदेव हि सद्रूपमन्यदेवासद्रूपम् , परस्परपरिहारेण तयोरवस्थानात् , तस्माद्यदसत्तदशक्यक्रियमेव, 10 अतस्तथाभूतपदार्थकारित्वाभ्युपगमे कारणानामशक्यकारित्वमेवाभ्युपगतं स्यात्, न चाशक्यं केनचित् क्रियते यथा गगनांभोरुहम् , अतः शक्तिप्रतिनियमादित्यनुत्तरम् , तस्मात् शक्तस्य शक्यकरणात्सत् कार्यम् । पूर्वोदितेभ्यो हेतुभ्योऽसत्कार्यवादे कथमपि कार्यस्यायोगाद्वीजादिक किं कुर्वत्कारणं स्यात् , ततश्चैवं वक्तुं शक्यं न कारणं बीजादिः, अविद्यमानकार्यत्वात् , गगनाब्जवत् , न चैवं भवति तस्मात्कारणभावात् सिद्धं प्रागुत्पत्तेः सत्कार्य मिति । भवतु 16 सत्कार्यमिति, प्रधानादेव महदादिकार्यभेदाः प्रवर्तन्त इति कथं सिद्ध्यति, उच्यते 'भेदानां परिमाणात् समन्वयात् शक्तितः प्रवृत्तेश्च । कारणकार्यविभागादविभागाद्वैश्वरूप्यस्य । कारणमस्त्यव्यक्तम् ' इति [ सांख्यका० १५ ] अस्ति प्रधानं, भेदानां परिमाणात्, लोके हि यस्य कर्ता भवति तस्य परिमाणं दृष्टम् , यथा कुलालः परिमितान्मृत्पिण्डात् परिमितं घटमुत्पादयति प्रस्थग्राहिणमाढकग्राहिणं वा, महदा दिव्यक्तञ्च परिमितमुपलभ्यते, एका बुद्धिरेकोऽहङ्कार 20 इत्येवम् , तस्मादस्ति प्रधानं यत्परिमितं व्यक्तमुत्पादयति, यदि तन्न स्यानिष्परिमाणमिदं व्यक्तं स्यादिति । भेदानां समन्वयादस्ति प्रधानम् , यद्धि यजातिसमन्वितमुपलभ्यते तत्तन्मयकारणसम्भूतम् , यथा घटशरावादयो मृजात्यन्विता मृदात्मककारणसम्भूताः, व्यक्तश्चेदं सुखदुःखमोहादिजातिसमन्वितं तस्मात्तन्मयप्रकृतिसम्भूतं तदिति प्रधानसिद्धिः। शक्तितः प्रवृत्ते. रस्ति प्रधानम् , इह लोके यो यस्मिन्नर्थे प्रवर्तते स तत्र शक्तः, यथा तन्तुवायः पटकरणे, अतः 25 प्रधानस्यास्ति शक्तिर्यया व्यक्तमुत्पादयति, सा च शक्तिर्न निराश्रया, अतोऽस्ति प्रधान यन्त्र शक्तिर्वर्तत इति । कारणकार्यविभागादस्ति प्रधानम् , लोके हि कार्यकारणयोर्विभागो दृष्टः यथा मृत्पिण्डः कारणं घटः कार्य स च मृत्पिण्डाद्भिन्नस्वभावः, घटो हि जलधारणादिसमर्थो न मृत्पिण्डः, एवमिदं महदादिकार्य दृष्ट्वाऽस्ति प्रधानं कारणं यस्मादिदं महदादिकार्य जायत
"Aho Shrutgyanam"
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ९२: सम्मतितत्वसोपाने
[ त्रयोदशम् इति साधयामः । वैश्वरूप्यस्याविभागाचास्ति प्रधानम् , वैश्वरूप्यमिति त्रयो लोका उच्यन्ते, एते हि प्रलयकाले क्वचिदविभागं गच्छन्ति, तथा हि पञ्चभूतानि पञ्चसु तन्मात्रेध्वविभागं गच्छन्ति, तन्मात्राणीन्द्रियाणि चाहङ्कारे, अहङ्कारस्तु बुद्धौ, बुद्धिः प्रधाने, तदेवं
प्रलयकाले त्रयो लोका अविभागं गच्छन्ति, अविभागोऽविवेकः, यथा क्षीरावस्थायामन्यत् 5 क्षीरमन्यद्दधीति विवेको न शक्यतेऽभिधातुं तथा प्रलयकाले इदं व्यक्तमिदमव्यक्तमिति विवेकोऽशक्यक्रिय इति मन्यामहे अस्ति प्रधानं यत्र महदा दिलिङ्गमविभागं गच्छतीति । सत्त्वरजस्तमोलक्षणं सामान्यमेकमचेतनं द्रव्यं अनेकं च चेतनं द्रव्यमर्थोऽस्तीति द्रव्यार्थिकः, अशुद्धो व्यवहारनयाभिप्रेतार्थाभ्युपगमस्वरूपो बोद्धव्यः । वक्ष्यति चाचार्यः 'जं
काविलं दरिसणं एयं दधट्टियम्स वत्तवं' इति ( गा० १४५)। नैगमनयाभिप्रायस्तु 10 द्रव्यास्तिकः शुद्धाशुद्धतयाऽऽचार्येण न प्रदर्शित एव, नैगमस्य सामान्यग्राहिणः संग्रहेऽन्त.
भूतत्वात् , विशेषग्राहिणश्च व्यवहारे इति नैगमाभावा दिति द्रव्यप्रतिपादकनयप्रत्ययराशिमूलव्याकरणी द्रव्यास्तिकः शुद्धाशुद्धतया व्यवस्थित इति ।।
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्वसोपानस्य नयद्वयघट
कद्रव्यार्थिकस्वरूपनिरूपणं नाम द्वादशं सोपानम् ॥
10
नयद्वयघटकपर्यायार्थिकस्वरूपम् । अथ ऋजुसूत्रशब्दसमभिरूद्वैवम्भूतनयप्रत्ययराशिमूलव्याकरणी पर्यायार्थिकश्शुद्धा20 शुद्धतया व्यवस्थितः पर्यायलक्षणविषयव्यवस्थापनपरो द्रव्यार्थिकनयाभिप्रेतवस्तुव्यवस्था
पनयुक्ति प्रतिक्षिपति, तथाहि सर्वमेकं सदविशेषादिति द्रव्यार्थिकेन भेदस्य प्रमाणबाधितस्वात् किमेकमुच्यते, किं वाऽभेदे प्रमाणसद्भावात् । न प्रथमः, प्रत्यक्षादिप्रमाणस्य भेद. पोषकतया तद्बाधितुमप्रवृत्तः, न हि भेदं विना प्रमाणेतरव्यवस्था सम्भवति, प्रमाणञ्च
प्रत्यक्षानुमानादिभेदेन भिन्नं सद्भेदसाधकमेव, न तु तद्बाधकम् , चक्षुर्व्यापारसमनन्त25 रभाविप्रत्यक्षं हि वस्तुभेदमधिगच्छदुत्पद्यते, भाव एव च भेदः, अतस्तमधिगच्छता
प्रत्यक्षेण भेदोऽप्यधिगत एव । न च भेदः कल्पनाविषयः, इदमस्माद्यावृत्तमिति तस्य व्यवस्थापनात्, अभेदस्तु निरपेक्षप्रत्यक्षज्ञानसमधिगम्य इति वाच्यम् , अभेदस्यैव कल्पनाज्ञानविषयत्वात् , इदमनेन समानमित्यनुगतार्थप्रतिभासस्यैव परापेक्षस्य कल्पनाज्ञानं विमाऽनुपपत्तेः । भेदस्तु परस्परासंमिश्रवस्तुबल सम्भूतेन तदाकारसंवेदनेन विज्ञेयः,
"Aho Shrutgyanam"
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
पर्यायाधिक स्वरूपम् । तदाभासाध्यक्षस्यानुभवसिद्धत्वात् , अध्यक्षस्य भावग्रहणरूपत्वाच । भावाश्च स्वस्वरूप. व्यवस्थिताः परेण साकं नात्मानं विना कल्पनाज्ञानं योजयन्ति । परस्परासकीर्णरूपप्रतिभासेन हि भावा व्यवहाराङ्गं नान्यथा। न च पदार्थान्तररात् पदार्थस्य भेदं प्रत्यक्षं न प्रतिपादयतीति वाच्यम् , सर्वतो व्यावृत्तभावानामेवाध्यक्षे प्रतिभासनात, पुरोवस्थिते हि घटपटादिके वस्तुनि चक्षुर्व्यापारसम्भूतप्रतिनियतार्थप्रतिभासादेव सर्वस्मादन्यतो 5 भेदोऽध्यक्षेण प्रतिपन्नः, अन्यथा प्रतिनियतप्रतिभासायोगात । न ह्यघटरूपतयाऽपि प्रति. भासमानो घटः प्रतिनियतप्रतिभासो भवति, अघटरूपपदार्थाप्रतिभासने च तत्र कथं न ततो भेदप्रतिभासः स्यात्, न हि घटस्तदात्मा भवति, सर्वभावानां स्वस्वभावव्यवस्थिते:, अन्यथा सर्वत्र सर्वस्योपयोगादिप्रसङ्ग इत्यन्याप्रतिभासनमेव घटादेः प्रतिनियतरूपपरिच्छेदः । यदि प्रतिनियतरूपस्य परिच्छेदे सत्यपि अन्यरूपपरिच्छेदो न स्यात्तदा प्रतिनियतकस्व. 10 रूपस्यापि परिच्छेदो न स्यात् । घटरूपे हि यद्यध्यक्षप्रत्ययेनापि अघटरूपभेदो नाधिगतस्तदाऽघटरूपमपि घटरूपं स्यादिति न प्रतिनियतघटरूपप्रतिपत्तिः स्यात् , तथा च सति प्रतिनियतवस्तुदर्शनात् कचिदेव कस्यचित्पुरुषस्य प्राप्तिपरिहारार्थो दृष्टो व्यवहारो न स्यात्, न च तत्रासतो रूपस्य प्रतिभासो युक्तः, तदप्रतिभासने च प्रतिभासमानरूपस्य ततो विवेकप्रतिभासो युक्त एव । न च भेदः कल्पनाज्ञानविषयोऽबाधितानुभवंगो- 15 चरत्वात् । अत एव भेद इतरेतराभावरूपो न प्रत्यक्षविषय इति प्रत्युक्तम् , भावस्वरूपग्रहणे इतरेतराभावरूपस्य भेदस्य प्रतिभासनात् । अनुमानागमयोः स्वरूपस्य तु भेदनिबन्धनत्वान्न भेदबाधकत्वम् , एवं प्रमेयभेदनिश्चये प्रमाणादपि प्रमेयस्य भेदो निश्चित एव भवतीति प्रमाणनिश्चिते भेदे तस्याबाधितत्वादभेदाभ्युपगमो न युक्तः । यदपि देशकालाकारभेदै दो न प्रत्यक्षादिभिः प्रतीयत इत्युक्तं तदभेदप्रतिपत्तावपि समानम, यदि 20 पदार्थानामभेदोऽपि देशाभेदात्तदा पूर्ववदेवानवस्थादिदोषप्रसङ्गः । ननु नानादेशसम्बन्धित्वेन प्रतिभासमानाः सर्वे घटपटादयः सद्रूपतया प्रतिभासन्ते सद्रूपत्वस्य सर्वदाऽ. विच्युतेरबाधितप्रत्ययविषयत्वेन पारमार्थिकत्वम् , घटादिभेदाश्च देशान्तरेषु प्रच्युतिमन्तो बाधितप्रत्ययविषयतया न पारमार्थिका इति चेन्न, यतः अन्यतमदेशगतघटादिभेदानामध्यक्षेण प्रतिपत्तिसमये तत्सम्बन्धितया यस्वरूपं स्फुटं प्रतिभासते तदा नापरदेशस्थघटा- 25 दिभेदसम्बन्धितत्स्वरूपमवभासते, तत्र तद्भेदानामसन्निधानेन तथा प्रतिभासायोगात्, अतः कथं तत्स्वरूपस्य देशान्तरस्य घटादिभेदानुगतत्वं प्रतिभासेत, यादृशं हि रूपं तद्भेदपरिष्वक्तं प्रत्यक्षेण स्पष्टमवगतं तस्य तदेव रूपमभ्युपेयम् , अन्यदेशस्थभेदानुगतस्य स्वरूपस्य तद्दर्शनासंस्पर्शिनोऽसम्भवात् , सम्भवे वा तस्य स्वरूपस्य दृश्यस्वभावाभेदत एकत्वात् सर्वत्र
"Aho Shrutgyanam'
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्व सोपाने
[ त्रयोदशम्
भेदप्रतिहतेरनानैकं जगत् स्यात् । तथा च दर्शनविषयमेतद्देशभेदसंसक्तं स्वरूपं नान्यमे - दसंसक्तमिति न तदस्ति, यदि तु तत्स्वरूपमन्यभेदपरिगततया भासेत तर्हि निखिलदेशगता भेदा अपि प्रतिभासेरन् । न च प्रथमदेशस्थ भेदप्रतिभासकाले देशान्तरगतभेदसम्बन्धिसद्रूपत्वस्याप्रतिभासेऽपि देशान्तरगत भेदान्तरोपलम्भसमये तन्निष्ठसद्रूपस्य प्रतिभासनात् 5 पश्चादभेदप्रतिपत्तिर्भवतीति वाच्यम्, तदापि भेदान्तरपरिष्वक्कतयैव सद्रूपस्य भानेन पूर्व मेदसंस्पर्शितया तस्यानधिगतेः पूर्वभेदस्यासन्निहितत्वेनाप्रतिभासनात् तस्मान्नापरापरदेशभेदसमन्वयिसद्रूपताया अवगमः । नापि प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षेण तद्देशभेदेष्वनेकेष्वन्वयिसद्रूपत्वं प्रतीयत इति वाच्यम्, तस्याः प्रत्यक्षत्वे तदवसेयस्य सद्रूपस्य नानाभेदेषु एकत्वासिद्धेः, तस्याः प्रत्यक्षरूपताऽसम्भवाश्ञ्च । न चाक्षव्यापारसम्भूतायास्तस्याः कथं न प्रत्य10 क्षत्वं विकल्पातिरिक्तस्य भेदग्राहिणो विशददर्शनस्याध्यक्ष व्यापारजन्यत्वादेव प्रत्यक्षत्वादिति वाच्यम्, तथा सति प्रथमभेददर्शनकाल एव अपरभेदसमासक्ततया सद्रूपताया: परिच्छेदप्रसङ्गात् । अथ तदा सहकारिण्याः स्मृतेर्विरहान्नान्वयितया सद्रूपताया अवगमः किन्तु अपरभेददर्शने सति, तदोद्बुद्धसंस्कारजन्याया: स्मृतेः सत्वादिति चेन्न, तत्सहकृतस्यापि लोचनस्य सन्निहित एव घटादिभेदे तत्परिष्वक्तसद्रूपत्वे च प्रतिपत्तिजननसामर्थ्यात्, 15 न पूर्वदर्शनाधिगतभेदान्तरे, तस्यासन्निहितत्वेनातद्विषयत्वात्, न हि गन्धस्मरण सहकृतं
भुर्गन्धद्रव्ये सुरभि द्रव्यमिति प्रतिपत्तिं जनयितुमीष्टे, तस्मान देशभेदादभेदः सन्माstr केनचित्प्रमाणेनावगन्तुं शक्यः । नापि पूर्वापरकालसम्बन्धित्वं सन्मात्रस्याभेदः प्रत्यक्षविषयः, पूर्वापरविविक्तवर्त्तमानमात्रपरिच्छेदस्वभावस्य प्रत्यक्षस्य कालान्तरपरिगतपदार्थप्रकाशनासामर्थ्यात् । उपलम्भो हि सत्ता, उपलब्धिश्चाक्षान्वया वर्त्तमानमेव रूप20 मुद्भासयति, अक्षम्य वर्त्तमान एव व्यापारोपलम्भात्, तदनुसारिणी चाध्यक्ष प्रतीतिर - क्षगोचरमेव पदार्थस्वरूपमुद्भासयितुं प्रभुरिति दर्शनविषयो वर्त्तमानमात्रं सदिति स्थितम् । न चाक्षप्रभवे दर्शने साम्प्रतिकरूपप्रतिभासेऽपि कथं पूर्वापरक्षणभेदोऽध्यक्षावसेयः, मध्यमक्षणस्य परमाणोरण्वन्तररात्ययकालतुलितमूर्तिः क्षणभेदः, स चाध्यक्षस्य मध्यक्षणदर्शित्वेऽपि न तद्गम्यः सिद्ध्यतीति वाच्यम्, यस्य पूर्वापरकालसम्बन्धौ न स्तः परिहृत25] पूर्वापरकालविभागस्य तस्य क्षणभेदव्यवहारविषयत्वात् न हि पूर्वापरकालस्थायित्वेना
: ९४ :
१ प्रत्यक्षेण सताऽवश्यं स्वलक्षणविषयत्वात् कल्पनापोढेन भवितव्यम्, प्रमाणत्वाच्च भ्रान्तेन । न च प्रत्यभिज्ञानं कल्पानापोढम् स एवायमित्येवं अभिजल्पाकारतया संवेद्यमानत्वात् । नाप्यभ्रान्तं भिन्नेष्वभेदाध्यबसायेन प्रवृत्तेरिति भावः ॥ २ यदि हि पूर्वोपलव्धार्थविषया सा तर्हि पूर्वमेव भवेत्, अविकलकारणत्वात् पूर्वज्ञानवत्, अत्राविकलकारणत्वमसिद्धमित्याह अथ तदेति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
पर्यायाधिकरूपम् । गृह्यमाणो भावोऽभेदव्यपदेशभाग्भवति कालान्तरख्यापित्वमनुभवतामेव भावानां नित्यत्वेनाभेदवत्त्वेन वा व्यपदेशार्हत्वात् , न च तत्राध्यक्षप्रत्ययः प्रवर्तते, भाविभूतकालतायामनु. मानस्मृत्योरेव व्यापारदर्शनात् , दृश्ये हि वस्तुनि पूर्वमिदं दृष्टमिति स्मरन् स्थिरावस्था दर्शनाद्भाविकालस्थितिमनुगिन्वन् पूर्वोत्तरकालसम्बन्धित्वमधिगच्छति जन इति न परिस्फुटसंवेदनपरिच्छेद्यः कालभेदः, न हि भूतावस्था भाविकालता वा स्फुटदृशां विषय इति 5 कथमध्यक्षगम्योऽभेदः । अथ क्षणभेदो न संविदोल्लिख्यत इति कथं तद्बाह्यः, मैवम् , क्षणभेद. स्याभेदविपर्यासरूपत्वेन कालान्तरस्थितिविपर्यासेन मध्यक्षणसत्त्वमेव गृहृता प्रत्यक्षेण क्षणभेदस्याधिगतेः। ननु प्रत्यक्षमभेदं नाधिगच्छति, तदुत्थापितन्त्वनुमानं तमधिगच्छति, अर्थानां स्थिरावस्थामुपलभ्य वर्षादिकालस्थितिमधिगच्छन्ति व्यवहारिणः, यतो यदि ध्वंसहेतुरस्य न संनिहितो भवेत् तदा वर्षादिकमेष स्थास्यतीति, तस्माद्यस्य विनाशः सहेतुकः तस्य तद्धेतु- 10 सन्निधानमन्तरेण स्थितिसद्भाव इति कालाभेदः, यस्य तु मन्दरादे शहेतुर्न विद्यते स सर्वदा स्थितिमनुभवतीत्युभयथाऽप्यभेदोऽनुमानावसेयः, मैवम् , अध्यक्षस्याभेदे कदाप्यप्रवृत्त्याऽनुमानस्यापि तत्राप्रवृत्तेः, न हि कालान्तरस्थायी भावोऽध्यक्षगोचरः, अध्यक्षगोचरत्वे वा तदा स्पष्टहगवगत एवाभेद इति किंमनुमानेन, तस्माद्यत् प्रतिभाति तत्सकलं क्षणान्तरस्थितिविरहितमिति पदार्थानां सिद्धः क्षणभेदः । ननु यस्य ध्वंसहेतुसन्निधानं न विद्यतेऽसौ भावोऽ 15 ध्यक्षविषयतामतिक्रान्तोऽपि तिष्ठतीति कथं क्षणभेदः, यद्यपि पूर्वोत्तरकालसंस्पर्शित्वेन नाध्यक्षोदयः, तथापि स पूर्वोत्तरकालवृत्तिभावग्रहणे समर्थ एव, न हि तथा ग्रहणाभावादेवार्थी न सन्तीत्यभ्युपगन्तुं युक्तोऽतिप्रसङ्गादिति चेन्न, तस्य भावस्य स्थिरत्वे दर्शने तस्यास्थिरतया प्रतिभासायोगात् , न हि शुक्लं वस्तु पीततया परिस्फुट प्रत्ययेऽदुष्टेन्द्रियजे प्रतिभाति तयोः परस्पर विरोधात् , प्रतिभासते चास्थिरतया तस्मात् क्षणभेदोऽध्यक्षगृहीत एव भावानाम् । 20 न वा भावानां विनाशो हेतुसान्निध्यापेक्षः, येन तदभावे भावः स्थायी भवेत् , अदर्शनस्यैवाभावरूपत्वात् , नाशहेत्वसम्भवाच्च, प्रतिभासमाने हि पुरोवस्थिते वस्तुनि न पूर्वापररूपयोर्दर्शनमस्ति, यतो ध्वंसस्य मुद्रादिहेतुत्वं स्यात्, मुद्गरायन्तरेणाप्यदर्शनस्य सम्भवात् । न च तदानीमदर्शनमेव न वस्तुनोऽभावः मुद्रव्यापारानन्तरन्तु घटादेरभावो नादर्शनमात्रमिति वाच्यम् , यतः कोऽयमभावो नाम, किमस्तमयः उतार्थक्रियाविरहो वा, यद्य- 25 स्तमयः, पर्यायभेद एव तदा, अदर्शनं अभाव इति । अर्थक्रियाविरहोऽप्यभाव एव, स च परिदृश्यमानस्य नास्तीत्यदर्शनयोग्य एव विद्यते, तथा चादर्शनमेवाभावस्तस्माद्भावादर्शनस्वरूपो नाशो मुद्रादिव्यापारात् प्रागपि भावस्यास्तीति न तजन्यो ध्वंस इत्यदृश्यमानोऽप्यस्तीत्यभिधानं विरुद्धं स्यात् । न च मुद्गरपातानन्तरं न घटादिः केनचिद्
"Aho Shrutgyanam"
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
: RA :
सम्मतितवसोपाने
[ त्रयोदशम्
दृश्यते, स्वस्याक्षव्यापाराभावे च पुरुषान्तरदर्शने प्रतिभाति सः, स्वयमप्यक्षव्यापारे पुनरुपलभ्यते, तस्मान्मुद्गरव्यापारजन्यो ध्वंस इति वाच्यम्, पुनर्दर्शनस्यैवासम्भवात् तद्धि किं पूर्वदृष्टस्य उतान्यस्य । उत्तरकाले दर्शनं यदि पूर्वदृष्टस्यैव तदा स्यादभेदसिद्धिः, किन्तु तस्यैवोत्तरदर्शनमित्यत्र प्रमाणं नास्ति, अन्यस्य चेन्न तर्ह्यभेदः । नापि अनवरतमविच्छे5 देन यहणं तदेवाभेदप्रहणम्, अविच्छेद दर्शनस्यानन्यदर्शन रूपत्वासिद्धेः, परस्परासंघ - टितवर्त्तमानसमय सम्बद्धपदार्थप्रतिभासनात् न ह्यत्र वर्त्तमानदर्शने पूर्वरूपग्रहणं प्रत्यक्षेण, तस्य वर्त्तमानस्यैव ग्रहणे प्रवृत्तेः, नापि स्मृतिः तत्र पूर्वरूपतां संघटयति, तस्याः स्वग्रहणव्यापारपर्यवसितत्वेन बहिरर्थमप्रतिभासयन्त्याः पूर्वापरयोरेकत्व संघटनेऽशक्तेः । प्रत्यभिज्ञानाञ्चाभेदोऽध्यारोप्यमाणो दलित पुनरुदितनखशिखरादाविव प्रतिभासभेदेनापाक्रियमाणो न 10 area: किन्त्वविच्छिन्नदर्शनेऽपि प्रतिकलमपरापरज्ञानप्रसवैरवगतस्याप्यर्थस्य भेदः । न च दर्शनमेव भिन्नं भिन्नमनुक्षणमर्थस्त्वभिन्न एवेति वक्तव्यम्, दर्शनभेदादेव दृश्यमानार्थस्य भेदसिद्धेः, यदा ह्येकं दर्शनं स्वकालेऽर्थसत्तां वेत्ति न तदाऽपरं दर्शनं यदा च तत्स्वकालमर्थं वेत्ति न तदा पूर्वं दर्शनमिति न तत्प्रतिभासित्वम्, अतो वर्त्तमान संविदस्तीति तदुपलभ्यमानतैवार्थस्यास्तु न तु पूर्वदर्शनोपलभ्यमानता, तस्मादुपलम्भभेदादुपलभ्यमानता15 भेदः । न च पूर्वोत्तरदर्शनोपलभ्यमानतैव भिन्ना नार्थ इति वाच्यम्, पूर्वदर्शनोपलभ्यमानतायुक्तार्थप्रतिभासकाले उत्तरदर्शनोपलभ्यमानतायुक्तस्य तत्प्रतिभासवेलायाञ्च पूर्वदर्श - नोपलभ्यमानतासङ्गतस्याप्रतिभासनात् तस्मादुपलभ्यमानता भेदादपि तद्वेदः, तदतिरिक्तश्योपलभ्यमानरूपस्यापरस्य अननुभवेनाभावात्, केवलं प्रत्यभिज्ञानादभेद आरोप्यते स च न वास्तवः । न चापरापरसंविन्मात्र व्यतिरिक्तस्यैकस्यात्मनोऽभावे क्रमवत्संवेदना20 भावादर्थक्रमस्याप्यभाव इति वाच्यम्, अनेकत्वे सति पूर्वापरयोरपत्ययोरिव दर्शनस्याध्यनेकत्वे क्रमसंभवात् न चानेकत्वं न प्रतीतिविषय इति वक्तव्यम्, एकत्वप्रतिभासाभावप्रतिभासस्यानेकत्व प्रतिभासरूपत्वात् तस्य च स्वसंवेदन सिद्धत्वात् । न च काले विना न पूर्वापरभावः अतोऽनेकत्वमात्रमवशिष्यते इति कथं क्रम इति वाच्यम्, दृश्यमानस्मर्यमाणतया पौर्वापर्यसद्भावेन क्रमसङ्गतेरविरोधात् हेतुसन्निधानासन्निधानाभ्यां 25 कार्याणां क्रमत्वात् हेतुसन्निधानासन्निधाने अपि तद्धेतुसन्निधानासन्निधानाभ्यामित्यना - विर्हेतु परम्परा, अतः स्वभावविशेष एव क्रम इति न किञ्चित् कालेन, कालस्याध्यन्व
१ अविच्छेददर्शनं हि धारारूपेण वस्तुनो दर्शनं तच्च प्रतिक्षणवस्तूनां सम्बद्धानां दर्शने सति स्यात्, तदेव न सम्भवति प्रतिक्षणभाविवस्तूनां परस्परं सम्बन्धानुपपत्तेः दर्शनस्य च पूर्वोत्तरक्षणग्रहणासामभ्यचिति भावः ॥
" Aho Shrutgyanam"
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
पर्यायाधिकस्वरूपम् ।
: ९७ :
कालापेक्षक्रमत्वे चानवस्था, स्वतः क्रमत्वे पदार्थानामपि स्वत एव युक्त इति । तदेवं क्रमेणो पलभ्यमानमपरापरस्वभावमिति सिद्धः स्वभावभेदोऽत एव न स्वभावाभेदादभेदः सिद्ध्यति । अथ क्षणिकेsपि संवेदने पदार्थजातं युगपद्भासतेऽतो न क्षणभेदः, मैवम्, अनेकक्षणस्थितिर्हि कालाभेदलक्षणं नित्यत्वमुच्यते, न चानेकक्षणस्थितिर्युगपदवभाति, यदा ह्येका क्षणस्थितिरवभासते तदैव यदि द्वितीयक्षणस्थितिरपि तद्भिन्ना प्रतिभाति तदा क्षणद्वयस्य परस्परविविक्तस्य 5 युगपत्प्रतिभासनात् कथं नित्यतालक्षणः कालाभेदः । ननु दर्शनमेव न क्षणिकं येन तद्भेदाब्राह्यभेदो भवेत्, किन्तु तत्कालान्तरस्थितिमत्, तस्मात्कालान्तरानुषक्तमर्थमवगमयति, असदेतत्, स्थिरं हि दर्शनं किमनेककालतां युगपदवभासयति, आहोस्वित् क्रमेण, नाद्यः, यदा हि घटिकापरिगतमर्थमनुभवति न तदैव तदवभाससम्बन्धिनं तदनुभवे च तस्य वर्त्तमानतापत्तेर्न कालान्तरता । यदि च प्रथमदर्शनमेव भाविरूपतामवगच्छति तदा ग्रहण 10 विरतौ किमिति न जानाति पदार्थस्तिष्ठतीति । तदा ग्रहणमुपरतमतो नाधिगच्छतीति चेत्, तर्हि तत्कालतायाः परिग्रहणासम्भवः, यदा तदासीत्तदैव भाविरूपताया अपि परिच्छेदो जात इति न वाच्यम, तत्कालताया एव तेन ग्रहणात्, न भाविरूपतायाः, असन्निहितत्वात्, सन्निधाने तु भाविरूपत्वानुपपत्तेः । नापि द्वितीयः, वर्त्तमानताप्रकाशसमये कालान्तरस्थिते: तत्प्रकाशसमये च पूर्वकालताया अप्रतिभासेन परस्परासंस्पर्शिक्षणपरम्परैव दर्शनविष- 15 यो भवेत् । न च निरन्तरं दर्शिनस्तदेवेदमिति अभेदप्रतिपत्तिर्भविष्यतीति वक्तव्यम्, दृश्यमानात्तद्रूपस्य भेदे तद्रूपाभेदो न स्यात्, अभेदे च पूर्वरूपतया दृश्यमानस्य प्रतिभासे पूर्वरूपानुभव एव स्यात्, न वर्त्तमानरूपात्रमास इति सर्वेषामध्यक्षज्ञानानां स्मृतिरूपताप्रसङ्गः । यदि दृश्यमानतया पूर्वरूपस्याधिगतिः तदापि तस्य स्फुटमनुभूयमानरूपमेव स्यात्, न पूर्वरूपता, न हि सा तिरोहिताऽप्रतिभासमानमूर्त्तिरस्तीति शक्यं वक्तुम्, यदेव 20 हि तत्र दृशि प्रतिभाति वर्त्तमानं रूपं तदेव सयुक्तम्, पूर्वरूपता तु तत्र न प्रतिभाति, असन्निहितत्वात्, असन्निहिताया अपि तथा दृशा प्रतिभासने साऽनृता भवेत्, पूर्वरूपतायाः सन्निधाने वा तद्दृशि प्रतिभासमाना सा वर्त्तमानैव भवेन्नातीता, तथा च न पूर्वापरपभेदः । तथापि दर्शनं यद्युभयरूपतामवगमयति तदा सन्निहितासन्निहितस्वरूपग्राहित्वात्संविदपि परस्परभिन्ना भवेत्, वर्तमानता साक्षात्कारिसंविदः पूर्वरूपग्राहिवरूपतया, पूर्व- 25 रूपतावेदिकायाश्च वर्त्तमान रूप साक्षात्का रिस्वरूपतयाऽप्रतिभासनात्, अन्यथा सर्वत्र भेदोपरतिप्रसङ्गः, तस्मान्न कापि स्थायितालक्षणोऽभेदः प्रतिभासते । यच्च भेदप्रतिभासोऽविद्याविरचितत्वादपारमार्थिक इत्युक्तं तचेतरेतराश्रयप्रसङ्गादसङ्गतम्, भेदप्रतिभासस्य ह्यपारमा
१३
"Aho Shrutgyanam"
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ९८ : सम्मतितस्वसोपाने
त्रयोदशम् र्थिकस्वरूपत्वेऽधिगतेऽविद्याविरचितत्वं स्यात् , तत्सद्भावाच्च तदधिगतिरिति । किश्चाभेदप्रतिभासस्य पारमार्थिकत्वं विद्यानिर्मितत्वादिति त्वया वक्तव्यं तत्राप्यन्योऽन्याश्रयो दुर्वार इति, तस्मान्न भेदे प्रमाणबाधा । किञ्च यद्यविद्याऽवस्तुसती तदा प्रयत्ननिवर्तनीया न स्यात् , न
ह्यवस्तुसन्तः शशशृङ्गादयो यत्ननिवर्तनीयतया दृष्टाः, अतो मुमुक्षुप्रवृत्तीनां शास्त्राणाश्च 5 वैयर्थ दुर्वारम् । न च वाच्यं तस्याः सत्त्वे कथं निवृत्तिः, तदनिवृत्तौ कथं वा मुक्तिरिति, सत एव घटादेर्निवृत्तिदर्शनात् । घटादीनामपि न परमार्थसत्वं तेषामतादवस्थ्यादिति चेत्तर्हि अतादवस्थ्यात्तेषामनित्यत्वमेवास्तु नासत्त्वमन्यथा तेषां व्यवहाराङ्गत्वं न भवेत् । न च परमार्थसत्त्वात्तेषां न व्यवहाराङ्गता, अपि तु संवृत्येति
वाच्यम् , संवृतेः स्वभावासंवेदनात् , सांवृतं ह्युपचरितं काल्पनिक रूपमभिधीयते, यच्च 10 काल्पनिक तबाधकप्रत्ययेन व्यावर्त्यत इति कथं व्यवहाराङ्गं भवेत् । तथा सर्वमेकं
सत् , अविशेषादिति यदुक्तं किमयमझव्यापारो निर्दिष्टः, उतानुमानम् , नाद्यः, अद्वैतग्राहकत्वेनाध्यक्षस्य प्रतिषिद्धत्वात् , न द्वितीयः, दृष्टान्तदा_न्तिकभेदे सत्येव तस्य प्रवृत्तः, स चेत्पारमार्थिकस्तर्हि कुतोऽद्वैतम् , अपारमार्थिकश्चेन्न ततः पारमार्थिकाद्वैतसिद्धिः, तत्सा
धको हेतुरपि भिन्नश्चेत्कथमद्वैतम् , अभिन्नश्चन्न ततः साध्यसिद्धिः, प्रतिज्ञार्थंकदेशासिद्ध15 त्वेन तस्यागमकत्वात् , नापि कल्पितभेदात्ततस्तत्सिद्धिः, कल्पनाविरचितस्य कार्य
निर्वर्तनाक्षमत्वात् , तदेवमभेदे प्रमाणाभावाद्भेदस्य चाबाधितप्रमाणविषयत्वान्न तदभ्युपगमो ज्यायानिति शुद्धद्रव्यास्तिकमतप्रतिक्षेपिपर्यायास्तिकाभिप्रायः ।।
अशुद्धद्रव्यास्तिकसांख्यमतप्रतिक्षेपकस्तु पर्यायास्तिकः प्राह-यदुक्तं प्रधानादेव महदादि कार्यविशेषाः प्रवर्तन्त इति, तत्र महदादयो यदि कार्यविशेषाः प्रधानस्वभावा एव तदा नैषां 50 कार्यतया प्रवृत्तिः कार्यकारणयोभिन्नलक्षणत्वेन तदभिन्नस्य तत्कार्यत्वेन तस्य च कारणत्वेन
व्यपदेशायोगात् , अन्यथैकस्यैव कार्यत्वे कारणत्वे च तयोरसंकीर्णव्यवस्था न स्यात्, तथा च प्रकृतिः कारणमेव भूतेन्द्रिययोः कार्यत्वमेव, महदादयः कार्यरूपाः कारणरूपाश्चेत्यभिधानमसङ्गतमेव स्यात् , सर्वेषां परस्परमभेदात् कार्यत्वं वा कारणत्वं वा स्यात्
कार्यकारणभावस्यान्योऽन्यापेक्षत्वेनापेक्षणीयान्यरूपाभावात् पुरुषवत्सर्वेषां न प्रकृतित्वं न 25 विकृतित्वञ्च स्यात् , अन्यथा पुरुषस्यापि प्रकृतिविकारव्यपदेशप्रसङ्गः । एवञ्च हेतुमत्त्वादि
धर्मवत्त्वान्महदा दिकं व्यक्तं तद्विपरीतमव्यक्तमित्यभिधानमपि न सङ्गतम् , विपरीतताया रूपान्तरलक्षणत्वान्महदाद्यव्यतिरिक्तस्य प्रधानस्य तद्विपरीतत्वासम्भवात् , अन्यथा भेदव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गः, ततश्च सत्वरजस्तमसा चैतन्यानां च परस्परभेदाभ्युपगमो निमित्तो भवेत् , एवञ्च विश्वरूपस्यैकत्वात्सहोत्पत्तिविनाशप्रसङ्गः, अभिन्नयोगक्षेमलक्षणत्वादभेद
"Aho Shrutgyanam"
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
पर्यायार्थिकस्वरूपम् । व्यवस्थितेः । व्यक्तस्वरूपाव्यतिरेकाचाव्यक्तमपि हेतुमदादिधर्मासङ्गि स्यात् , अहेतुमस्वादिधर्मवद्वा व्यक्तं भवेत् । किञ्च कार्यकारणभावस्यान्वयव्यतिरेकनिमित्तकत्वेन तदभावान्न महदादिकारणं प्रधानम् , नित्यस्य च प्रधानस्य क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियाविरोधान्न महदाधुत्पादकत्वम् । ननु सर्पः कुण्डलादिरूपेणेव प्रधानं महदादिरूपेण परिणमति, तावतैव तन्महदादिकारणमुच्यते, महदादयश्च तत्परिणामरूपाः तत्कार्य- 5 व्यपदेशभाजः, न चाभेदे परिणामो विरुद्धः, एकवस्त्वधिष्ठानत्वात्तस्य, अपूर्वस्वभावोत्पत्त्या कार्यकारणभावाभ्युपगमे हि स्वरूपाभेदात्तयोः कार्यकारणभावो विरुद्धो भवेदिति चेन्मैवम , परिणामासिद्धेः, पूर्वावस्थापरित्यागमन्तरेणावस्थान्तरप्रादुर्भावेऽवस्थासाङ्कर्येण वृद्धावस्थायामपि युवत्वाद्यवस्थोपलब्धिप्रसङ्गात् , तत्परित्यागे च स्वरूपहानिप्रसङ्गात् , पूर्वस्वभावस्य निरुद्धत्वादपरस्य चोत्पन्नत्वात्, अतो न कस्यचित् परिणामः सिद्धयेत् । 10 किञ्च तस्यैवान्यथाभावो भवद्भिः परिणाम उच्यते, स किमेकदेशेन, सर्वात्मना वा, नाद्यः, एकस्यैकदेशासम्भवात् , न द्वितीयः, पूर्वपदार्थविनाशेन पदार्थान्तरोत्पादप्रसङ्गात् , ततो न तस्यैवान्यथात्वं तस्य स्वभावान्तरोत्पादनिबन्धनत्वात् । न च धर्मिणो व्यव. स्थितत्वेऽपि धर्मान्तरनिवृत्त्या धर्मान्तरप्रादुर्भावलक्षणः परिणामोऽभ्युपगम्यते न तु स्वभावान्यथात्वमिति वाच्यम् , निवर्तमानप्रादुर्भवद्धर्मयोधर्मिभिन्नत्वापत्तेः, अन्यथा धर्मी 15 व्यवस्थितो धर्मयोरेव प्रच्युतिरुत्पादश्चेत्यभिधानमनर्थकं भवेत् , धर्मिभिन्नत्वे च तयोः कथं धर्मी परिणतः स्यात्, न ह्यर्थान्तरभूतयोः कटपटयोरुत्पादविनाशेऽविचलितस्वरूपस्य घटादेः परिणामो भवति, अन्यथा चैतन्यमपि परिणामि स्यात् । तत्सम्बद्धधर्मयोरुत्पादविनाशात्तस्यासावभ्युपगम्यते नान्यस्येति चेन्न, सदसतोः सम्बन्धाभावेन तत्सम्बन्धित्वायोगात्, न हि सतः सम्बन्धो युक्तः समधिगताशेषस्वभावस्यान्यान- 20 पेक्षतया कचिदपि पारतन्त्र्यासम्भवात् , न वाऽसतः सम्बन्धः, तस्य निरुपाख्यत्वेन कचिदाश्रितत्वानुपपत्तेः, न हि शशविषाणादिः कचिदप्याश्रितः । न वा व्यतिरिक्तधर्मान्तरोत्पादविनाशयोः सत्योः परिणामो भवद्भिर्व्यवस्थापितः, यत्रात्मभूतैकस्वभावानुवृत्तिरवस्थाभेदश्च तत्रैव तद्व्यवस्थापनात् । धर्मयोर्व्यतिरेके च नैकस्वभावानु. वृत्तिरस्ति, धर्येव हि तयोरेक आत्मा स च व्यतिरिक्त इति नात्मभूतैकस्वभावानु- 25 वृत्तिः, न च धर्मद्वयव्यतिरिक्तो धर्मी उपलब्धिलक्षणप्राप्तो दृग्गोचरमवतरतीति ताहशोऽसद्वयवहारविषय एव । अभेदे चैकस्माद्धर्मिस्वरूपाव्यतिरिक्तत्वात्तिरोभावाविर्भाववतोधर्मयोरप्येकत्वं धर्मिस्वरूपवदिति केन रूपेण धर्मी परिणतः स्याद्धर्मों वा, अवस्थातुश्च धर्मिणः सकाशादव्यतिरेकाद्धर्मयोरवस्थातृस्वरूपवन निवृत्तिर्नापि प्रादुर्भावः, धर्माभ्याश्च
"Aho Shrutgyanam"
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
: १०० सम्मतितस्वसोपाने
[ त्रयोदशम् धर्मिणोऽनन्यत्वाद्धर्मस्वरूपचदपूर्वस्य चोत्पादः पूर्वस्य च विनाश इति नैकस्य कस्यचित् परिणतिः सिद्धयेदिति न परिणामवशादपि सांख्यानां कार्यकारणव्यवहारः सङ्गच्छते । एवं कार्य न सत् , सदकरणात् , यदि हि दुग्धादिषु दध्यादीनि मध्यमावस्थायामिव सन्ति तदा तेषां किमपरमुत्पाद्यमस्ति, यत्तर्जन्यं स्यादतः सत्कार्यवादे कार्यत्वाभिमतानामकार्यत्वापत्तिः। 5 ननु न वयमभिव्यक्तादिरूपेण कारणे सत्त्वमभ्युपगच्छामः किन्तु शक्तिरूपेणातो न दोष
इति चेन्न, यतः सोऽयमभिव्यक्त्यादिलक्षणोऽतिशयो यं हेतवः कुर्वन्ति किमभिव्यक्त्याद्यवस्थातः प्रागासीत् किं वा नासीत् , नाद्यः, अकार्यत्वप्रसङ्गात् , न द्वितीयः, असतो हेतुभ्यः प्रादुर्भावासम्भवात् , तस्मात्सदकरणान्न सत् कार्यम् । एवञ्च साध्यस्य कस्यचिदभावादुपा
दानग्रहणादित्यादिहेतवोऽप्यनुपपन्नाः । किञ्च प्रवर्तमानं हि सर्वमेव साधनं स्वप्रमेयार्थ10 विषये उत्पद्यमानौ संशयविपर्ययौ निवर्तयति, स्वसाध्यविषयं निश्चयश्वोपजनयति, न चैत
सत्कार्यवादे सङ्गच्छते, तथाहि संदेहविपर्ययौ किं चैतन्यस्वभावौ, उत बुद्धिमनःसङ्कल्परूपौ, न प्रथमः, चैतन्यरूपतया तयोरनभ्युपगमास् , अभ्युपगमे वा मुक्त्यवस्थायामपि चैतन्यसद्भावेन तयोरुत्पत्यनिवृत्तेरनिर्मोक्षताप्रसङ्गात् , साधनव्यापारात्तयोरनिवृत्तिश्च चैतन्यवन्नित्य
त्वात् । न द्वितीयः, बुद्धिमनसोर्नित्यत्वेन तयोरपि नित्यत्वानिवृत्त्ययोगात् । न वा निश्चयो15 त्पत्तिः साधनासम्भवति, तस्या अपि सर्वदाऽवस्थितेः, अन्यथा सत्कार्यवादो विशीर्यतेति
साधनोपन्यास प्रयासो विफलः कापिलानाम् । तथा निश्चयोत्पादनार्थ हि साधनं ब्रुवताऽसतो निश्चयस्योत्पत्तिरङ्गीकृता भवेत् , सा च सत् कार्यमिति प्रतिज्ञया निषिद्धेति स्ववचनविरोधः स्पष्ट एव । यदि च साधनप्रयोगसार्थक्याय निश्चयोऽसन्नेवोत्पद्यत इत्यङ्गीक्रियते तर्हि
असदकरणादित्यादिहेतवो व्यभिचरिता भवेयुः । न च साधनप्रयोगात् पूर्व निश्चयोऽनभि20 व्यक्तः साधनप्रयोगाचाभिव्यक्ततामासादयतीति वाच्यम् , विकल्पानुपपत्त्याऽभिव्यक्तेरसि.
द्धत्वात् , तथाहि किं स्वभावातिशयोत्पत्तिरभिव्यक्तिः, आहोस्वित् तद्विषयं ज्ञानम् , किं वा तदुपलम्भावारकापगमः, तत्र प्रथमपक्षेऽपि स्वभावातिशयो निश्चयस्वभावादव्यतिरिक्तो व्यतिरिक्तो का, नायः, निश्चयस्वरूपवत् तस्य सर्वदैवावस्थितेरुत्पादायोगात्, न द्वितीयः,
तस्थासाविति सम्बन्धानुपपत्तेः, तयोः परस्परमनुपकार्योपकारकत्वेनाधाराधेयलक्षणसम्ब25 न्धासम्भवात् , उपकाराभ्युपगमे तस्य भिन्नत्वे सम्बन्धानुपपत्तिः, अपरोपकारकल्पनायां
१ तथा च प्रयोगः, यत्सर्वाकारेण सन्न तत्केनचिजन्यम् , यथा प्रकृतिश्चतन्यं वा, सदेव च कार्य प्रथमावस्थायाम् , सच सर्वात्मना तव मतेन दध्यादि क्षीरादाविति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः, अत्र प्रतिषेध्य केनचिजन्यत्वं तझ्यापकं सर्वात्मनाऽसत्त्वं तेन विरुद्ध सर्वात्मना कारणे सत्त्वं तच्चोपलभ्यमानं केनचिजन्यत्वं निवर्तयति इति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः । अनुत्पन्नातिशयस्यापि दध्यादेर्जन्यत्वे सर्वेषां जन्यत्यप्रसङ्गोऽनवस्थाप्रसङ्गो वा विपक्ष बाधकं प्रमाणम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
पर्यायार्थिकस्वरूपम् ।
स्वनवस्था स्यात्, अभिन्नत्वे च साधनोपन्यासो व्यर्थः, निश्चयादेवोपकाराभिन्नस्यातिशयस्योत्पत्तेः, न चातिशयस्य कश्चिदाधारो युक्तः, अमूर्त्तत्वेनाधःप्रसर्पणाभावात्, अधोगतिप्रतिबन्धकत्वेनाधारस्य व्यवस्थानात् । जन्यजनकभावलक्षणोऽपि सम्बन्धो न युक्तः, सर्वदैव निश्चयाख्यस्य कारणस्य सन्निहितत्वेन नित्यमतिशयोत्पत्तिप्रसक्तेः । न च साधनप्रयोगापेक्षया निश्चयस्यातिशयोत्पादकत्वं युक्तम्, अनुपकारिण्यपेक्षायोगात् । नापि तद्विषय- 5 ज्ञानोत्पत्तिरभिव्यक्तिः, तद्विषयज्ञानस्य त्वन्मतेन नित्यत्वात्, आसर्गप्रलयादेका बुद्धिरिति भवन्मतेन संविद एकत्वाच्च । न वा तदुपलम्भावारकापगमोऽभिव्यक्तिः, द्वितीयस्योपलम्भस्यासंभवेनोपलम्भावरणस्याप्यभावात् न ह्यसत आवरणं युक्तम्, तस्य वस्तुसद्विषयत्वात्, न चासतस्तदावरणस्य कुतश्चित् क्षयो युक्तः, सत्वेऽपि तदावरणस्य नित्यत्वान्न क्षयः, नापितिरोभावः, अपरित्यक्तपूर्वरूपस्य तिरोभावानुपपत्तेः । तद्विषयोपलम्भस्य सत्त्वेऽपि नित्य- 10 त्वान्नावरणसम्भव इति कुतस्तत्क्षयोऽभिव्यक्तिः । न चापि तत्क्षयः केनचिद्विधातुं शक्यः, तस्य निःस्वभावत्वात्, तस्मादभिव्यक्तेर घटमानत्वात् सत्कार्यवादपक्षे साधनोपन्यास वैयर्थ्यम् । यदपि भेदानामन्वयदर्शनात् प्रधानस्यास्तित्वमुक्तं तत्र हेतुरसिद्धः, न हि शब्दादिलक्षणं व्यक्तं सुखाद्यन्वितं सिद्धम्, सुखादीनां ज्ञानरूपत्वात्, शब्दादीनाञ्च तद्रूपविकलत्वात्, शब्दादयो ज्ञानरूपचिकलत्वान्न सुखाद्यात्मकाः, यथा परोपगत आत्मेति व्यापकानुपलब्धेः । 15 ननु सुखादिरूपत्वं यदि ज्ञानमयत्वेन व्याप्तं सिद्धं तदा तन्निवर्त्तमानं सुखादिमयत्वमादाय निवर्त्तेत, व्याप्तिश्च न सिद्धा, पुरुषस्यैव संविद्रूपतयेष्टत्वादिति मैवम्, सुखादीनां स्वसंवेदनरूपतया स्पष्टमनुभूयमानत्वात् शब्दादिविषयसन्निधानेऽसन्निधाने च प्रीतिपरितापादिरूपेण प्रकाशान्तरनिरपेक्षा प्रकाशात्मिका सुखादीनां हि स्वसंवित्तिः स्पष्टा । यदेव हि प्रकाशान्तरनिरपेक्षं सातादिरूपतया स्वयं सिद्धिमवतरति तज्ज्ञानं संवेदनं चैतन्यं सुखमित्यादिभि: 20 पर्यायैरभिधीयते, न च सुखादीनामन्येन संवेदनेनानुभवादनुभवरूपता प्रथत इति वाच्यम, तत्संवेदनस्यासातादिरूपताप्रसक्तेः, स्वयमतदात्मकत्वात् । तथाहि योगिनोऽनुमानवतो वा परकीयं सुखादिकं संवेदयतो न सावादिरूपता, अन्यथा योग्यादयोऽपि साक्षात् सुखाद्यनुभाविन इवातुरादयः स्युः, योग्यादिवद्वा अन्येषामप्यनुग्रहोपघातौ न स्यातामविशेषात् । संवेदनस्य च सातादिरूपत्वाभ्युपगमे संविद्रूपत्वं सुस्वादेः सिद्धम् । इदमेव हि नः सुखं दुःख 25 यत्सातमसातञ्च संवेदनमिति नानैकान्तिकता हेतोः । बाह्यार्थवादिनां सर्वेषां शब्दादिषु संविद्रूपरहिततायाः सिद्धत्वान्न व्यापकानुपलब्धेरसिद्धता | सपक्षे हेतोरसद्भावादेव न विरु
J
: १०१ :
१ अत्र हि प्रतिषेध्यं सुखाद्यात्मकत्वं तद्व्यापकं संविपत्वं तस्य शब्दादावनुपलब्धेः सुखाद्यात्मकत्वं
निषिध्यत इति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ त्रयोदशम् द्धता । न च यथा बाह्यदेशावस्थितस्य नीलादेः सन्निधानात् ज्ञानमनीलमपि नीलाकारं संवेद्यते तथा बाह्यसुखाद्युपधानसामादसातादिरूपमपि सातादिरूपं लक्ष्यते तेन संवेदनस्य सातादिरूपत्वेऽपि न सुखादीनां संविद्रूपत्वं सिद्ध्यतीत्यनैकान्तिको हेतुरिति वा
च्यम् , एकत्रैव शब्दादौ भावना दिविशेषात् प्रीत्याद्याकारप्रतिनियतगुणोपलब्धिदर्शनात्, 5 भावनावशेन हि मद्याङ्गनादिषु कामुकादीनां जातिविशेषाञ्च करभादीनां केषाश्चित् प्रतिनियताः प्रीत्यादयः सम्भवन्ति न सर्वेषाम् , एतच्च शब्दादीनां सुखादिरूपत्वान्न युक्तम् , सर्वेषामभिन्नवस्तुविषयत्वान्नीलादिविषयसंवित्तिवत् प्रत्येकं चित्रा संवित् प्रसज्येत । न च यद्यपि सुखदुःखमोहात्मकं वस्तु तथाप्यदृष्टादिलक्षणसहकारिवशात् किञ्चिदेव रूपं
कस्यचिदाभाति न सर्व सर्वस्येति वाच्यम् , अनालम्बनप्रतीतिप्रसङ्गात् , तद्वस्तु व्याकारं 10 संविदश्चैकाकाराः संवेद्यन्त इति कथमनालम्बनास्ता न भवन्ति । न च प्रसादतापदैन्याधु
पलम्भाच्छब्दादीनां सुखाद्यन्वितत्वं सिद्धमिति वाच्यम् , पुरुषेणानकान्तिकत्वात् । प्रकृतिव्यतिरिक्तं पुरुषं हि भावयतां योगिनां तमालम्ब्य प्रकर्षप्राप्तयोगानां प्रसादः प्रीतिश्च प्रादुर्भवति, अप्राप्तयोगानाश्च द्रुततरमपश्यतामुद्वेग आविर्भवति जडमतीनाश्च प्रकृत्याव
रणं प्रादुर्भवति न च पुरुषत्रिगुणात्मकस्तवाभीष्ट इति । समन्वया दिति हेतुश्चानैकान्तिकः 15 प्रधानाख्येन कारणेन हेतोः कचिदप्यन्वयासिद्धेः, सिषाधयिषितं हि व्यापि नित्यमेकं त्रिगुणात्मकं कारणम् , न चैवम्भूतेन कारणेन हेतोः प्रतिबन्धः प्रसिद्धः । चेतनत्वादिधर्मसमन्वयिनः पुरुषा अभीष्टाः, न च ते तथाविधैककारणपूर्वका इध्यन्त इति तैरनैकान्तिकश्च । साध्यविपर्यये बाधकप्रमाणाभावाच्च परिमाणात्, शक्तितः प्रवृत्तः, कार्यकारण
भावात् , वैश्वरूप्यस्याविभागादिति हेतूनां न प्रधानास्तित्वसाधकत्वम् , न हि प्रधाना20 ख्यस्य हेतोरभावेन परिणामादीनां विरोधः सिद्धः । किञ्च बुद्धिव्यतिरिक्तं चैतन्यमा
स्मनो रूपम् , पुरुषश्च शुभाशुभकर्म फलस्य प्रधानोपनीतस्य भोक्ता, न तु कर्ता, सकलजगत्परिणतिरूपायाः प्रकृतेरेव कर्तृत्वात् , प्रमाणश्चात्र यत्संघातरूपं वस्तु तत्परार्थ दृष्टम् , यथा शयनासनादि, संघातरूपाश्च चक्षुरादय इति स्वभावहेतुः, यश्चासौ परः स आत्मेति
तव मतं तदपि न युक्तम्, तथा हि चैतन्यं पुरुषस्य स्वरूपमिति वदता चैतन्यं नित्यै. 25 करूपमिति प्रतिज्ञातं तस्य नित्यैकरूपात् पुरुषादव्यतिरिक्तत्वात् , अध्यक्षविरुद्धञ्चेदम् ,
रूपादिसंविदां स्फुटं स्वसंवित्त्या भिन्नस्वरूपावगमात् , एकरूपत्वे त्वात्मनोऽनेकविधार्थस्य
१भावना-अभ्यासः, आदिना जातिपरिग्रहः, जातिः स्वकीया प्रकृतिः प्रीत्यादीत्यादिना द्वेषोद्वेगादयः दैन्यावरणादयश्चेति गुण्यकार्यगणानां ग्रहणम् ॥ २ तदाकारासंवेदनस्य तद्विषयकाभावव्याप्यत्वात् शब्दाकारासंवेदनस्य चाक्षुषस्य शब्दविषयकवाभाववदिति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
घोपानम् ]
पर्यायार्थिकस्वरूपम् । भोक्तत्वाभ्युपगमो विरुद्ध आसज्येत, अभोक्त्रवस्थाव्यतिरिक्तत्वाद्भोक्त्रवस्थायाः । कर्तत्वाभावाच्च न युक्तं भोक्तत्वमपि, न ह्यकृतस्य कर्मणः फलोपभोगः कस्यचित् , अकृताभ्यागमप्रसङ्गात् । न च प्रकृतिः पुरुषस्य कर्माकर्तुरप्यभिलषितमर्थमुपनयत्यतोऽसौ भोक्तेति वाच्यम् , अस्या अप्यचेतनत्वाच्छुभाशुभकर्मकर्तृत्वासम्भवात् । न च पङ्ग्वन्धयोः परस्परसम्बन्धात् प्रवृत्तिरिव चेतनसम्बन्धान्महदादिकं चेतनावदिव कार्येष्वध्यवसायं करोतीति 5 वाच्यम् , यद्यकृतस्यापि कर्मणः फलमभिलषितं प्रकृतिरुपनयति तदा सर्वदा सर्वस्य पुंसोऽ भिलषितार्थसिद्धिः स्यात्, प्रकृत्योपनीतमर्थ प्रति तस्य भोक्तत्वासम्भवाचाविकारित्वात् अन्यथा नित्यत्वहानिप्रसङ्गः, अतादवस्थ्यस्यानित्यत्वलक्षणत्वात् । प्रधानं यदि पुरुषदि. दृक्षामधिगच्छति तर्हि भोक्तृत्वमपि तस्य स्यात् , करणज्ञस्य भुजिक्रियावेदकत्वाविरोधात् , यदि नाधिगच्छति तदा जडत्वात् पुरुषार्थं प्रति प्रवृत्तिर्न स्यात् , अतो न पङ्ग्वन्धदृष्टा- 10 न्तात्प्रवृत्तिः, तयोश्चेतनत्वात्, परस्परविवक्षावेत्तृत्वात् । परार्थाश्चक्षुरादय इति साधनमप्ययुक्तम् , किमत्र आधेयातिशयः परः साध्यत्वेनाभिप्रेतः, अविकार्यनाधेयातिशयो वा सामान्यतश्चक्षुरादीनां पारार्थ्यमात्रं वा, नाद्यः, सिद्धसाध्यताप्रसङ्गात् , अस्माभिरपि वि. ज्ञानोपकारित्वेन चक्षुरादीनामभ्युपगमात् । न द्वितीयो हेतोविरुद्धताप्रसङ्गात् विकार्युपकारित्वेन चक्षुरादीनां दृष्टान्ते हेतोयाप्तत्वप्रतीतेः, अविकारिणि ह्यतिशयस्याधातुमशक्य. 15 त्वाच्छयनासनादयोऽनित्यस्यैवोपकारिणो युक्ता न नित्यस्येति कथं न हेतोविरुद्धता । न तृतीयः, चक्षुरादीनां विज्ञानोपकारितयेष्टत्वेन सिद्धसाधनात् , तस्मान्नाशुद्धद्रव्यास्तिकमतावलम्बिसांख्यदर्शनपरिकल्पितपदार्थसिद्धिरिति पर्यायास्तिकमतम् ॥
अथ संक्षेपतो नयस्वरूपम् , नैगमसङ्ग्रहव्यवहारास्त्रयो नयाः शुद्ध्यशुद्धिभ्यां द्रव्यास्तिकान्तर्गताः, शेषाश्च ऋजुसूत्रादयः शुद्धितारतम्येन पर्यायमाश्रिताः, तत्र सङ्ग्रह- 20 मतमुक्तमेव, येषान्तु मतेन नैगमनयस्य सद्भावस्तैस्तस्य स्वरूपमेवं वर्णितम् , राश्यन्तरोपलब्धं नित्यत्वमनित्यत्वञ्च नयतीति निगमव्यवस्थाभ्युपगमपरो नैगमनयः निगमो हि नित्यानित्यसदसत्कृतकाकृतकस्वरूपेषु भावेष्वपास्तसार्यस्वभावः सर्वथैव धर्मधर्मिभेदेन सम्पद्यत इति । स पुनर्नैगमोऽनेकधा व्यवस्थितः, प्रतिपत्रभिप्रायवशान्नयव्यवस्थानात् , प्रतिपत्तारश्च नानाभिप्रायाः, यतः केचिदाहुः पुरुष एवेदं सर्वमित्यादि, पुरुषोऽप्येक- 25 स्वनानात्वभेदाविधा कैश्विदभ्युपगतः, नानात्वेऽपि तस्य कर्तृत्वाकर्तृत्वभेदः परैः, कर्तृत्वेऽपि सर्वगतेतरभेदः, असर्वगतत्वेऽपि शरीरव्याप्त्यव्याप्तिभ्यां भेदः, अव्यापित्वेऽपि मूर्तेतरभेदः, अपरैस्तु प्रधानकारणिकं जगदभ्युपगतम् , तत्रापि सेश्वरनिरीश्वरभेदा दाभ्युपगमः, अन्यैस्तु परमाणुप्रभवत्वं जगतोऽभ्युपगतम् , तत्रापि सेश्वरनिरीश्वरभेदाभेदः,
"Aho Shrutgyanam"
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[प्रयोदशम् सेश्वरपक्षेऽपि कर्मसापेक्षत्वानपेक्षत्वाभ्यां भेदाभ्युपगमः, कश्चित्स्वभावकालयदृच्छादिवादाः समाश्रिताः, तेष्वपि सापेक्षत्वानपेक्षत्वाभ्युपगमान्दव्यवस्था, तथा कारणं नित्यं कार्यमनित्यमिति भेदः, तत्रापि कार्य नियमेन स्वरूपं त्यजति न वेति भेदाभ्युपगमः, एवं
मूतैरेव मूर्तमारभ्यते, मूतैमूतम् , मूतरमूर्त मित्याद्यनेकधा प्रतिपत्रभिप्रायतोऽनेकधा नि5 गमनागमोऽने कभेद इति । व्यवहारनयस्तु, अपास्तसमस्तभेदमेकमभ्युपगच्छतोऽध्यक्षी. कृतभेदनिबंधनव्यवहारविरोधप्रसक्तेः कारकज्ञापकभेदपरिकल्पनानुरोधेन व्यवहारमारचयन् कारणस्यापि न सर्वदा नित्यत्वं कार्यस्यापि न सर्वदा नित्यत्वं कार्यस्यापि नैकान्ततः प्रक्षय इति ततश्च न कदाचिदनीदृशं जगदिति प्रवृत्तोऽयं व्यवहारो न केनापि प्रवर्त्यते, अन्यथा
प्रवर्तकानवस्थाप्रसक्तिरतो न व्यवहारशून्यं जगत् । न च प्रमाणाविषयीकृतः पक्षोऽभ्युप. 10 गन्तुं युक्तः, अदृष्टपरिकल्पनाप्रसक्तः, दृष्टानुरोधेन ह्यदृष्टं वस्तु कल्पयितुं युक्तमन्यथा कल्प.
नाऽसम्भवात् । सवाहनैगमाभ्युपगतवस्तुविवेकाल्लोकप्रतीतपथानुसारेण प्रतिपत्तिगौरवपरि. हारेण प्रमाणप्रमेयप्रमितिप्रतिपादनं व्यवहारप्रसिद्ध्यर्थं परीक्षकैः समाश्रितमिति व्यवहार. नयाभिप्रायः, ततरिस्थतं नैगमसहव्यवहाराणां द्रव्यास्तिकनयप्रभेदत्वम् । पर्यायनयभेदा
ऋजुसूत्रादयः, देशकालान्तरसम्बद्धस्वभावरहितं वस्तुतत्त्वं साम्प्रतिकमे कस्वभावमकुटिलं 15 ऋजु सूत्रयतीति ऋजुसूत्रः, न ह्येकस्वभावस्य नानादिकालसम्बन्धित्वस्वभावमनेकत्वं
युक्तमेकस्यानेकत्वविरोधात् , न हि स्वभावभेदादन्यो वस्तुभेदः स्वरूपस्यैव वस्तुत्वोपपत्तेः तथाहि विद्यमानेऽपि स्वरूपे किमपरमभिन्नं वस्तु यद्रूपनानात्वेऽप्येकं स्यात् । यद्वस्तुरूपं येन स्वभावेनोपलभ्यते तत्तेन सर्वात्मना विनश्यति न पुनः क्षणान्तरसंस्पर्शीति क्षणि
कम् , क्षणान्तरसम्बन्धे तत्क्षणाकारस्थ क्षणान्तराकाराविशेषप्रसङ्गात् , अतो जातस्य 20 यदि द्वितीयक्षणसम्बन्धः प्रथमक्षणस्वभावं नापनयति तदा कल्पान्तरावस्थानसम्बन्धोऽपि
तन्नापनयेत् स्वभावभेदे वा कथं न वस्तुभेदः, अन्यथा सर्वत्र सर्वदा भेदाभावप्रस. क्तिः, अक्षणिकस्य क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियानुत्पत्तेरसत्त्वम् , सहकारिकृतातिशयमनङ्गीकुर्वतस्तदपेक्षायोगादक्षेपेण कार्यकारिणः सर्वकार्यमेकदैव विदध्यादिति न कमकर्त्तत्वम् , न
वा कदापि स्वकार्यमुत्पादयेन्निरपेक्षस्य निरतिशयत्वात् , न हि निरपेक्षस्य कदाचित्करणम25 करणं वा विरोधात, तत्कृतमुपकारं स्वभावभूतमङ्गीकुर्वतः क्षणिकत्वमेव, व्यतिरिक्त
वे वा सम्बन्धासिद्धिः, अपरापरोपकारकल्पनेऽनवस्थाप्रसक्तिः । युगपदपि न नित्यस्य कार्यकारित्वम् , द्वितीयेऽपि क्षणे तत्स्वभावात्ततस्तदुत्पत्तितस्तकमप्रसक्तेः । क्रमाक्रमव्यतिरिक्तप्रकारान्तराभावाच न नित्यस्य सत्त्वमर्थक्रियाकारित्वलक्षणत्वात्तस्य, प्रध्वंसस्य च निर्हेतुकत्वेन स्वभावतो भावात्स्वरसभङ्गुरा एव सर्वे भावा इति पर्यायाश्रित सूत्राभिप्रायः ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्रोपानम् ।
पर्यायार्थिकस्वरूपम् । यद्यपि प्रमाणप्रमेय निबन्धनं सामान्येन शब्दार्थों भवतस्तथापि प्रमाणस्य कारणमेव स्वाकारापकविषयः, 'नाननुकृतान्वयव्यतिरेक कारणं नाकारणं विषयः' । अर्थेन घटयत्येनां न हि मुक्त्वार्थरूपताम् । तस्मात्प्रमेयाधिगतेः प्रमाण मेयरूपते 'त्यादिवचनात् । तदाकारानुविधायिनी तदध्यवसायेन च तत्राविसंवादात् संवित् प्रमाणत्वेन गीयते । अध्यक्षधीश्वाशब्दमर्थमात्मन्याधत्ते, अन्यथाऽर्थदर्शनप्रच्युतिप्रसङ्गात् , न ह्यक्षगोचरेऽर्थे शब्दास्सन्ति तदा- 5 स्मानो वा, येन तस्मिन् प्रतिभासमानेऽपि नियमेन ते प्रतिभासेरनिति कथं तत्संसृष्टाऽध्यक्ष. धीभवेत् । किश्च वस्तुसन्निधानेऽपि तन्नामानुस्मृति विना तदर्थस्यानुपलब्धाविष्यमाणायाम. र्थसन्निधिरशदृग्जननं प्रत्यसमर्थ इति अभिधानस्मृत्युपक्षीणशक्तित्वान्न कदाचनापीन्द्रियबुद्धिं जनयेत् , सन्निधानाविशेषात् । यदि चायं भवतां निर्बन्धः स्वाभिधानविशेषापेक्षमेव चक्षु. रादिप्रतिपत्तिः स्वार्थमवगमयति तदाऽस्तङ्गतेयमिन्द्रियप्रभवार्थाधिगतिः, तन्नामस्मृत्यादेरस. 10 म्भवात् , तथाहि यत्रार्थ प्राक् शब्दप्रतिपत्तिरभूत् पुनस्तदर्थवीक्षणे तत्सकेतितशब्दस्मृतिर्भवेदिति युक्तियुक्तमन्यथातिप्रसङ्गात् , न चेदनभिलापमर्थं प्रतिपत्ता पश्यति तदा तत्र दृष्टममिलापमपि न स्मरेत् , अस्मरंश्च शब्दविशेषं न तत्र योजयेत् , अयोजयश्च न तेन विशिष्टमर्थ प्रत्येतीत्यायातमान्ध्यमशेषस्य जगतः । ततः स्वाभिधानरहितस्य विषयस्य विषयिणं चक्षुरादिप्रत्ययं प्रति स्वत एवोपयोगित्वं सिद्धं न तु तदभिधानानाम् , तदर्थसम्बन्धरहि. 15 तानां पारम्पर्येणापि सामर्थ्यासम्भवात् , इत्यर्थनया व्यवस्थिताः । शब्दनयास्तु मन्यन्ते कारणस्यापि विषयस्य प्रतिपत्ति प्रति नैव प्रमेयत्वं युक्तं यावदध्यवसायो न भवेत् , सोऽप्यध्यवसायविकल्पस्तदभिधानस्मृति विना नोत्पत्तुं युक्त इति सर्वव्यवहारेषु शब्दसम्बन्धः प्रधानं निबन्धनम् , प्रत्यक्षस्यापि तत्कृताध्यवसायलक्षणविकलस्य बहिरन्तर्वा प्रतिक्षणपरिणामप्रतिपत्ताविव प्रमाणतानुपपत्तेः, अविसंवादलक्षणत्वात् प्रमाणानाम् , प्रतिक्षणपरिणा- 20 मग्रहणेऽपि तस्य प्रामाण्याभ्युपगमे प्रमाणान्तरप्रवृत्तौ यत्नान्तरं क्रियमाणमपार्थकं स्यात् । ततः प्रमाणव्यवस्थानिबन्धनं तन्नामस्मृतिव्यवसाययोजनमर्थप्राधान्यमपहस्तयतीति शब्द एव सर्वत्र प्रमाणादिव्यवहारे प्रधानं कारणमिति स्थितम् ॥ शब्दनयश्च ऋजुसूत्राभिमतपर्यायाच्छुद्धतरं पर्यायं स्वविषयत्वेन व्यवस्थापयति, तथाहि तटस्तटी तटमिति विरुद्धलिङ्गलक्षणधर्माकान्तं भिन्नमेव वस्तु, न हि तत्कृतं धर्मभेदमननुभवतस्तत्सम्बन्धो युक्तः, तद्धर्मभेदे 25 षा स्वयं धर्मी कथं न भिद्यते, यथा हि मणिकं वस्तु अतीतानागताभ्यां क्षणाभ्यां न सम्ब न्धमनुमवत्येवं परस्परविरुद्धस्त्रीत्वाद्यन्यतमधर्मसम्बन्धं नान्यधर्मसम्बद्धो धर्म्यनुभवति, विरु.
१४
"Aho Shrutgyanam"
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[प्रयोदशम् द्धधर्माध्यासस्य भेदलक्षणत्वात् , तथाप्यभेदे न किञ्चिद्भिन्नं जगदस्तीति भेदव्यवहार एवोत्सीदेत् । तथैकस्मिन्नुदकपरमाणावाप इति बहुत्वसंख्याया निर्देशोऽनुपपन्नः, न ह्येकत्वसंख्यासमाध्यासितं तदेव तद्विरुद्धबहुत्वसंख्योपेतं भवतीत्येकसंख्ययैव तन्निर्देष्टव्यम् । काल.
भेदाद्वस्तुभेद ऋजुसूत्रेणाभ्युपगत एवेति अग्निष्टोमयाजी पुत्रोऽस्य जनितेत्ययुक्तमेव, वच5 सोऽतीतानागतयोः सम्बन्धाभावात् । तथाऽन्यकारकयुक्तं यत्तदेवापरकारकसम्बन्धं नानुभ
वतीत्यधिकरणश्चेद्रामोऽधिकरणकारकवाचिविभक्तिवाच्य एव न कर्माभिधानविभक्त्यभिधेयो युक्त इति ग्राममधिशेते इति प्रयोगोऽनुपपन्नः । तथा पुरुषभेदेऽपि नैकं तद्वस्त्विति एहि मन्ये रथेन यास्यसि यातस्ते पितेति च प्रयोगो न युक्तः, अपि तु एहि मन्यसे यथाहं रथे
न यास्यामि इत्यनेनैव परभावेनैतन्निर्देष्टव्यम् । एवमुपसर्गभेदेऽपि विरमतीति प्रयोगो न 10 युक्तः, आत्मार्थतायां हि विरमते इत्यस्यैव प्रयोगस्य सङ्गतेः । न चैवं लोकशास्त्रव्यवहारविलोप
इति वक्तव्यम् , सर्वत्रैव नयमते तद्विलोपस्य समानत्वादिति यथार्थशब्दनाच्छब्दनयो व्यवस्थितः ॥ एकसंज्ञासमभिरोहणात्समभिरूढस्त्वाह यथाहि विरुद्धलिङ्गादियोगाद्भिद्यते वस्तु तथा संज्ञाभेदादपि, तथाहि संज्ञाभेदः प्रयोजनवशात्सङ्केतकर्तृभिर्विधीयते न व्यसनितया,
अन्यथानवस्थाप्रसक्तेः, ततो यावन्तो वस्तुनः स्वाभिधायकाः शब्दास्तावन्तोऽर्थभेदाः, प्रत्यर्थ 15 भिन्नशब्दनिवेशान्नैकस्यार्थस्याने के नाभिधानं युक्तमिति घटः कुटः कुम्भ इति वचनभेदाद्भिन्न
एवार्थः, क्रियाशब्दस्वाद्वा सर्वशब्दानां सर्वेऽप्यन्वर्थी एव वाचकाः, ततो घटते कुटति कौ भा. तीति च क्रियालक्षणनिमित्तभेदान्नैमित्तिकेनाप्यर्थेन भिन्नेन भाव्यमिति घट इत्युक्ते कुतः कुट इति प्रतिपत्तिः, तेन तदर्थस्यानभिहितत्वात् । यथा वा पावकशब्दोक्तेरन्यैव घटादिभ्यः
पावकशक्तिरन्वयव्यतिरेकाभ्यां लोकतः प्रसिद्धा तथा घटनकुटनादिशक्तीनामपि भेदः 20 प्रतीयत एवेति नानार्थवाचिन एव पर्यायध्वनयः नैकमर्थमभिनिविशन्त इति समभिरूढः ।।
शब्दाभिधेयक्रियापरिणति वेलायामेव तद्वस्तु इति भूत एवम्भूतः प्राह यथा संज्ञाभेदाढ़ेदवद्वस्तु तथा क्रियाभेदादपि, सा च क्रिया त त्री यदैव तामाविशति तदैव तन्निमित्तं तद्व्यपदेशमासादयति, नान्यदाऽतिप्रसङ्गात् , तथाहि यदा घटते तदेवासो घटः न पुनर्घटितवान् घ
टिष्यते वा घट इति व्यपदेष्टुं युक्तः सर्ववस्तूनां घटतापत्तिप्रसङ्गात् । अपि च चेष्टासमय एव 25 चक्षुरादिव्यापारसमुद्भूतशब्दानुविद्धप्रत्ययमास्कन्दन्ति चेष्टावन्तः पदार्थाः, यथावस्थितार्थ
प्रतिभास एव च वस्तूनां व्यवस्थापको नान्यथाभूतः, अचेष्टावन्तोऽपि चेष्टावत्तया शब्दा. नुविद्धेऽध्यक्षप्रत्यये प्रतिभास्यन्त इत्यभ्युपगमे तत्प्रत्ययस्य निर्विघयतया भ्रान्तस्यापि वस्तुव्यवस्थापकत्वे सर्वः प्रत्ययः सर्वस्यास्य व्यवस्थापकः स्यादित्यतिप्रसङ्गः, तन्न घटन
"Aho Shrutgyanam"
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् । शुद्धाशुद्धनयस्वरूपम् ।
:१०७. समयात् प्राक् पश्चाद्वा घटस्तव्यपदेशमासादयतीत्येवम्भूतनयमतम् । तत् स्थितमेतदृजुसूत्रादयः पर्यायास्तिकस्य विकल्पा इति ॥ ३ ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्यरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्वसोपानस्य नयद्वयघटकपर्यायार्थिकस्वरूपनिरूपणं नाम त्रयोदशं सोपानम् ॥
शुद्धाशुद्धनयद्वयवर्णनम् ‘दव्वढिओ य पज्जवणओ य ' इति पूर्वगाथापश्चाधैकदेशस्य विवरणार्थमाहदव्वट्टियनयपयडी सुद्धा संगहपरूवणाविसओ ।
10 पडिरूवं पुण वयणस्थनिच्छओ तस्स ववहारो ॥ ४ ॥ द्रव्यास्तिकनयप्रकृतिः शुद्धा सङ्ग्रहप्ररूपणाविषयः ।
प्रतिरूपं पुनर्वचनार्थनिश्चयस्तस्य व्यवहारः ॥ छाया ॥ द्रव्यास्तिकेति, व्यावर्णितस्वरूपस्य द्रव्यास्तिकनयस्य प्रकृतिः स्वभावः शुद्धा-असकीर्णा-विशेषासंस्पर्शवती सङ्ग्रहस्याभेदग्राहिनयस्य प्ररूप्यतेऽनयेति प्ररूपणा-पदसंहतिस्त- 15 स्था विषयोऽभिधेयः । ननु ज्ञानस्वरूपे शुद्धद्रव्यास्तिकेऽभिधातुं प्रक्रान्ते सङ्ग्रहप्ररूपणाविषयाभिधानस्य कः प्रस्तावः, मैवम् , उपचारतो विषयेण विषयिणोऽभिधानात् , विषयाकारण हि वृत्तस्य विषयिणो विषयव्यवस्थापकत्वमिति । सङ्ग्रहनय प्रत्ययः शुद्धो द्रव्यास्तिक इति भावः । सङ्ग्रहाभिप्रायेण हि प्ररूपणास्वभावस्य पदस्य वाक्यस्य वा भाव एव विषयः, स्वार्थद्रव्य लिङ्गकर्मादिप्रकारेण सुबन्तार्थस्य भावाद्भिन्नत्वेऽभाववन्निरुपाख्यतया न द्रव्यादिरूप-20 तेति सुबन्तपदवाच्यत्वासम्भवः स्यात् , अभिन्नत्वे वा सुबन्तार्थो भावमात्रमेव, एवं तिङ. न्तार्थोऽपि क्रियाकालकारकादिरूपेणाभिधीयमानः सत्तारूप एव, असद्रपाणां तेषां खपुपादिवत् कारकासाध्यत्वात् , इति सर्वत्र सङ्ग्रहाभिप्रायेण प्ररूपणाविषयो भाव एव, तमेव सङ्ग्रहन सङ्ग्रहः शुद्धा द्रव्यास्तिकप्रकृतिरिति तात्पर्यार्थः । प्रतिरूपं प्रतिबिम्ब, विशेषेण घटादिना द्रव्येण सङ्कीर्णा सत्तेति यावत् , पुनरिति प्रकृति स्मारयति, सा प्रकृतिः 25 स्वभावः। वचनार्थनिश्चय इति, हेयोपादेयोपेक्षणीयवस्तुविषये निवृत्तिप्रवृत्त्युपेक्षालक्षण.. व्यवहारसम्पादनार्थ उच्यत इति वचनं तस्य घट इति विभक्तरूपतया अस्तीत्यविभक्तात्मतया च प्रतीयमानो व्यवहारक्षमोऽर्थः, तस्य निश्चयः परिच्छेदः, तस्य द्रव्यास्तिकस्य व्य
"Aho Shrutgyanam"
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ चतुर्दशम् वहारः लोकप्रसिद्धव्यवहारप्रवर्तनपरो नयः । हेयोपादेयोपेक्षणीयस्वरूपाः परस्परं पृथक्स्वभावा भावाः शाब्दे संवेदने सद्रूपतया प्रतिभान्ति ततश्च निवृत्तिप्रवृत्त्युपेक्षालक्षणो व्यवहार. स्तद्विषयः प्रवृत्तिमासादयति नान्यथा, सङ्ग्रहाभिमतेष्वेकान्ततः सट्टपाविशिष्टेषु भावेषु
पृथक् स्वरूपतया व्यवहारनिमित्तोऽबाधितरूपः परिच्छेदो न सम्भवतीति व्यवहारनय5 स्याभिप्राय इति ॥ ४ ॥
विशेषप्रस्तारस्य मूलव्याख्याता पर्यायनयः, शब्दादयश्च नयाः तस्यैव भेदा इति समर्थनायाह
मूलणिमेणं पजवणयस्स उज्जुसुयवयणविच्छेदो। तस्स उ सद्दाइआ साहपसाहा सुहुमभेया ॥५॥
मूलनिमेनं पर्यवनयस्य ऋजुसूत्रवचनविच्छेदः ।
तस्य तु शब्दादयः शाखाप्रशाखाः सूक्ष्मभेदाः ॥ छाया । मृलेति, पर्यवनयस्थ-विशेषविषयपरिच्छेदस्य मूलनिमेनं प्रथमाधारः ऋजुसूत्रवचनविच्छेदः, ऋजु वर्तमानसमयं वस्तु स्वरूपावस्थितत्वात्तदेव सूत्रयति परिच्छिनत्ति नातीतम
नागतं वा तस्यासत्त्वेन कुटिलत्वात् तस्य वचनं पदं वाक्यं वा तस्य विच्छेदः अन्त:-सीमे15 ति यावत् । ऋजुसूत्रवचनस्येति कर्मणि षष्ठी, तेन ऋजुसूत्रस्यैवमयमर्थो नान्यथेति प्ररूपयतो
वचनं विच्छिद्यमानं यत्तन्मूलनिमेनमत्र गृह्यते । अत्रापि वचनविच्छेदस्य शब्दरूपत्वेऽपि विषयेण विषयिणोऽभिधानात् ज्ञानस्त्र भावस्य नयस्याधारता बोध्या । वचनार्थयोश्चाभेदाच्छब्दस्यापि विषयत्वम् । विषयशब्दानभिधानन्तु शब्दनयानां शब्दाभिहितस्यैव प्रमाणत्वमि
ति सूचयितुम् । पूर्वापरपर्यायविविक्तैकपर्याय एव प्ररूपयतस्तस्य च वचनं विच्छिद्यते, एक20 पर्यायस्य परपर्यायासंस्पर्शात् । तस्यर्जुसूत्रनयस्य तुरवधारणे, ऋजुसूत्रनयस्यैव शब्दादयः
शब्दादर्थं बोधयन्तः शब्दनयत्वेन प्रतीताः शब्दसमभिरूद्वैवम्भूतास्त्रयो नयाः शाखा. प्रशाखाः सूक्ष्मभेदाः न तु द्रव्यास्तिकस्य । यथाहि तरोः स्थूलाः शाखाः सूक्ष्मास्तत्प्रशाखाः प्रतिशाखाश्चातिसूक्ष्मतराः तथैव ऋजुसूत्रतरोः शब्दादयः स्थूलसूक्ष्मसूक्ष्मतरा दृष्टव्या इति ॥ इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वर
चरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य 25
सम्मतितत्त्वसोपानस्य शुद्धाशुद्धनयद्वयवर्णनं नाम
चतुर्दशं सोपानम् ॥
"Aho Shrutgyanam'
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
शुद्धर्जुसूत्रस्वरूपम् ।
शुद्धर्जुसूत्रस्वरूपम् । ननु क्षणक्षयपरिणामसिद्धावेवं वक्तुं युक्तम् , तत्रैव न प्रमाणव्यापारः परैर्हि प्रत्यक्षेण क्षणिकतानिश्चयोऽन्त्यक्षणदर्शिनामेव प्रकल्प्यते, न प्राक् श्रान्तिकारणसद्भावात् , भ्रान्तिश्च सदृशापरापरवस्तूत्पादविप्रलम्भः । तत्रानुमानमपि न प्रवर्तते, सामान्यलक्षणस्य विशेषलक्ष. णस्य च हेतोरनिश्चयात् । त्रैरूप्यं हि सामान्यलक्षणम् , तत्र सर्वार्थानां सिषाधयिषितत्वेन 5 सपक्षस्याभावात्सत्वादिहेतोर्न सपक्षसत्त्वनिश्चयसम्भवः, साध्यस्य तन्मात्रानुबन्धः स्वभावहे तोर्विशेषलक्षणम् , क्षणक्षयस्यानध्यक्षत्वान्न सोऽपि तत्र निश्चेतुं शक्यः, अनुमानात्तग्निश्वये वनवस्था । तत्कार्यत्वावगमः कार्यहेतोरपि विशेषलक्षणम् , न च किञ्चिद्वस्तु क्षणिककार्यतया प्रसिद्धम् , प्रत्यक्षानुपलम्भसाध्यत्वात् कार्यकारणभावस्य । न च क्षणिकस्य किश्चित् कार्य सम्भवति, असतोऽजनकत्वेन विनष्टकारणात् कार्योत्पादानुपपत्तेः, अविनष्टादपि 10 नियापारात् तदसम्भवात् । प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षेण तु भावानां स्थैर्यतावगमान्न क्षणिकत्वाभ्युपगमो युक्तः, प्रत्यक्षं च प्रत्यभिज्ञा, अक्षान्वयव्यतिरेकानुविधानादितरप्रत्यक्षवत् , न च स्मृतिपूर्वकत्वान्न प्रत्यक्षता, तथात्वेऽप्यक्षसहकृतायास्तस्याः प्रत्यक्षत्वाविरोधात् । विनाशस्य हेतुसापेक्षतया तत्सन्निधेः प्राक् तदभावात् क्षयिणामपि भावाना कियत्कालं स्थैर्यमनुमानादप्यवसीयते। न च नाशहेतयोऽसिद्धाः, दण्डेन घटो भग्नः, अग्निना काष्ठं दग्धमिति नाश- 15 हेतूनां दण्डादीनामन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रसिद्धेः । न च विनाशोऽवस्तु कथं कार्यमिति वाच्यम् , घटेन्धनपयसां समासादितविकाराणामवस्थान्तरस्यैव ध्वंसत्वात् , भावान्तरव्यतिरेकेणाभावस्यासंवेद्यत्वात्, वैशेषिकादिभिरप्यनपेक्षितभावाऽन्तरसंसर्गत्वेऽपि प्रच्युतिमात्रस्वरूपस्य प्रध्वंसाभावस्य हेतुमत्त्वेनानुभवनात् , तस्मान्न भावानां क्षणिकतासिद्धिरिति चेन्न, अध्यक्षतः क्षणिकत्वावगमस्य सङ्ग्रहनयनिराकरणप्रस्तावे प्रतिपादितत्वात् । न वा लिङ्गस्य सामान्य- 20 विशेषलक्षणायोगादनुमानमसम्भवि क्षणिकतायाम् , सपक्षसत्त्वादिनिश्चयायोगादिति वक्तव्यम् । हेतोनिश्चितस्य स्वसाध्यप्रतिबन्धस्य स्वपक्षसत्त्वादिनाऽभिधानात्, न तु दर्शन. मात्रस्य, सर्वत्र सपनविपक्षयोहेतुभावाभावयोनिश्चयायोगात् । किन्तु यत्र साधनधर्मस्तत्र सर्वत्र साध्यधर्मः यत्र च साध्याभावस्तत्र सर्वत्र साधनधर्मस्याप्यभाव इत्यशेषपदार्थाक्षेपेण सपक्षविपक्षयोः सदसत्वे ख्यापनीये स्तः । तथा तादात्म्यतदुत्पत्तिलक्षणस्य 25 प्रतिबन्धस्यैकस्मिन्नपि प्रमाणतोऽधिगमेऽन्वयव्यतिरेकतो व्याप्त्या निश्चयः सम्पद्यते नान्यथा, तदात्मनस्तादात्म्यामाचे नैरात्म्यप्रसङ्गात् , कार्यस्य च स्वकारणत्वेनाभिमतस्य भावस्याभावे भवतो निर्हेतुकत्वप्रसक्तेश्च । दृष्टान्तश्च प्रमाणेनावगतप्रतिबन्धस्य सम्प्रति विस्मृतस्य स्मरणा
"Aho Shrutgyanam"
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ पञ्चदशम् यैवोपन्यस्यते । सत्त्वमपि अर्थक्रियासामर्थ्यमेव, ताक्षणिकात् क्रमयोगपद्यविरोधाट्यावर्त्तमानं क्षणिक एवावतिष्ठत इति सदात्मकमेव तत् , ततश्च यत् सत् तत् क्षणिकमिति स्वभावहेतुः । सच्छब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तभेदादर्थभेदेन परमार्थतो धर्मिभेदाभावेऽपि न धर्मिण एव
हेतुता, पारमार्थिकं हि रूपमवाच्यम, ध्वनिभिर्विकल्पावभासिनामर्थानामेव प्रतिपादनात् , 5 क्षणिकशब्दस्यापि अक्षणिकसमारोपव्यवच्छेदविषयतया सच्छब्दार्थभिन्नार्थतेति तदारे
णापि न प्रतिज्ञार्थंकदेशता हेतोः, अन्वयादिनिश्चयस्तु प्रतिबन्धनिश्चायकप्रमाणात् । स्वभावहेतोस्तादात्म्यलक्षणप्रतिबन्धश्च प्रत्यक्षादिप्रमाणान्निश्चयः । ननु क्षणिकत्वं न प्रत्यक्षग्राह्यमतो न सत्तादात्म्यं स्वभावहेतोः सिद्धम् , न च भावा विनाशनियताः तद्भावं प्रत्यन
पेक्षत्वादित्यनुमानात्तत्सिद्धिरिति वाच्यम् , विनाशस्य निर्हेतुकत्वेऽपि घटादीनां नाशानुभव10 समय एव तस्य निर्हेतुकत्वसम्भवेन क्षणविशरारुताया असिद्धेः, स्वहेतुभ्य एकक्षण.
स्थायिभावोत्पत्तिवदने कक्षणस्थायिभावोत्पत्तेरविरोधात् । न च कचित्कदाचिद्विनाशोद्भवे तत्कालद्रव्याद्यपेक्षत्वादनपेक्षत्वहानिरिति वाच्यम् , विनाशहेत्वनपेक्षत्वेनानपेक्षत्वात् , अन्यथा द्वितीयेऽपि क्षणे विनाशो न स्यात् तत्कालाद्यनपेक्षत्वात् । न च क्रमाक्रमाभ्यां सा
मर्थ्यलक्षणसत्वस्य व्याप्ततया क्रमाक्रमनिवृत्तौ नित्यात्सत्त्वं निवर्तमान क्षणिकेष्वेवावतिष्ठत 15 इति सत्त्वं क्षणिकत्वस्य गमकमिति वाच्यम् , क्षणिकत्वे सति क्रमाक्रमप्रतिपत्तेरसम्भवात् ,
कालस्यैव बौद्धमतेऽभावादिति मैवम् , क्रमयोगपद्ययोः प्रत्यक्षसिद्धत्वात् , सहभावो हि भावानां योगपर्व पूर्वापरभावश्च क्रमः स च क्रमिणामभिन्नः, एकस्य प्रतिभास एव क्रमप्रतिभासः, परस्यापि तदा प्रतिभासे योगपद्यप्रतिभासप्रसक्तेः । ऋमिणोः पूर्वापरज्ञानाभ्यां ग्रहणे
तदात्मकः क्रमोऽपि गृहीत एव, क्रमो गृहीत इति व्यवस्था च पूर्वानुभूतपदार्थाहितसंस्का20 रप्रबोधादिदमस्मादनन्तरमुत्पन्नमित्येवंविधविकल्पज्ञानोदयात् । तस्मादर्थक्रियाकारी घटादिः
पदार्थः क्रमाक्रमाभ्यां प्रत्यक्षसिद्धः। तस्यैककार्यकरणं प्रति यत्सामर्थ्य तत्तदैव न पूर्व नापि पश्चात् , तत्कार्याभावात् , सामर्थ्यमपि ततोऽव्यतिरिक्तमेव, एवमुत्तरकार्योत्पत्तावपीति साम
र्थ्यभेदेन पदार्थभेदात् कथं न क्षणिके क्रमाक्रमयोनियमः, अतो यत्र सत्त्वं तत्र क्रमाक्रमप्रतीतावपि क्षणिकत्वप्रतीतिरेव । यदि अयमेव क्रमाक्रमनियमो नित्येऽपि, तदा घटादौ प्रतीति25 विषयत्वेनाध्यवसितं नित्यत्वं सत्त्वविरुद्धमिति क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियाविरोधो नित्यस्य सिद्धः । यथा च दृष्टेषु घटादिषु क्षणिकत्वव्याप्तं सत्त्वं सथाऽदृष्टेष्वप्यविशेषादिति सर्वोपसंहारेण व्याप्तिमवगत्य यथा यथा यत्र सत्त्वं निश्चीयते तथा तथा क्षणिकत्वानुमानम् । तस्मात् क्षणिकत्वेन सह सस्वस्य तादात्म्यं प्रमाणनिश्चितमिति अन्वयव्यतिरेकनिश्चयो भवत्येव ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
शुद्धर्जुसूत्रवरूपम् । न चाक्षणिकेषु कथं क्रमयोगपद्यायोग इति वाच्यम् , यतो न ते क्रमेणार्थक्रियाकारिणो भवन्ति, कारकावस्थाया अविशेषाद्वितीयादिक्षणभाविकार्याणां प्रागेव करणप्रसङ्गात् , तत्कारकस्वभावस्य. प्रागेव सन्निधानात् । सहकारिक्रमात् कार्यक्रम इति चेन्न, तेषां कि विशेषाधायकत्वेन सहकारित्वं किं वा चक्षुरादीनामिव स्वविज्ञाने एककार्यप्रतिनियमात् । तत्र न प्रथमः, तन्निष्पन्नस्य विशेषस्य ततोऽर्थान्तरत्वप्रसङ्गात् , अक्षणिकस्योत्पत्तिसमयेऽ 5 नुत्पन्नस्य पश्चादुत्पन्नस्य तत्स्वभावताऽसम्भवात् भिन्नहेतुकत्वात् , विरुद्धधर्माध्यासस्य कारणभेदस्य च वस्तुभेदकत्वात्। एवञ्च विशेषस्य भेदे भावः पूर्ववत्तदवस्थ एवेति पश्चादप्यका. रकः स्यात् । न द्वितीयः सहैव कुर्वन्तीति सहकारिणां नियमो न स्यात् , अपरिणामितया सहकारिणां प्राक् पश्चात् पृथग्भावावस्थायामपि कार्यकारित्वप्रसङ्गात् , सहकारिसन्निधानेऽपि नाक्षणिकस्य कार्यकारित्वं पररूपेणैव, स्वयमकारकस्यापरयोगेऽपि तत्कारित्वासम्भ- 10 वात् , सम्भवे तु पर एक वस्तुतः कार्यकारकः स्यात् , एवञ्च स्वात्मनि कारकत्वव्यपदेशो विकल्पनिर्मित एव भवेत् , तथा चानुपकारिणोऽस्य सद्भाव कार्य नापेक्षेतेति तद्विकलेभ्य एव सहकारिभ्यस्तदुत्पद्येत । अथवा तेभ्योऽपि न भवेत् , स्वयं तेषामप्यकारकत्वात् पररूपेणैव कर्तत्वाभ्युपगमात् । अतः सर्वेषां स्वतः परतो वाऽकर्तृत्वान्न कुतश्चित् किश्चिदुत्पद्येत, तस्मात्स्वरूपेणैव कार इति न कदाचित् क्रियाविरतिर्भवेत् । क्रमभाविकार्याणाञ्चो. 15 त्पादने एकस्यैव सामर्थ्यान्न तेषां क्रमभाविसामग्रीजन्यस्वभावता । सामर्थ्य विभ्रणोऽपि यदि तानि न जनयति तदा केवलस्य तस्य न तज्जननस्वभावता सिद्ध्येत् , तस्याः कार्यप्रादुर्भावेणानुमीयमानत्वात् , ततः कारणान्तरापेक्षाण्यपि कार्याणि कारणान्तरानादरेण हठादेव जनयेत्। यो हि यन्न जनयति नासौ तज्जननस्वभावः, न चायं केवलः कदाचिदपि उत्तरोत्तरकालभावीनि कारणान्तरापेक्षाणि कार्याणि जनयतीति न तत्स्वभावो भवेत् , 20 अतत्स्वभावश्च कारणान्तरसन्निधानेऽप्यपरित्यक्तस्वरूपो नैव जनयेत् , तत्कथमेकत्र जनकाजनकस्वभावते विरुद्ध स्याताम् । न च स्वहेतुभिर्हेत्वन्तरापेक्षकार्यजननस्वभावोऽ यमुत्पन्न इति न केवलस्य जनकता, न वा सहकारिसन्निधानासन्निधानावस्थयोरस्य स्वभावभेदः, कारणान्तरापेक्षस्वकार्यजननस्वभावतायाः सर्वदा भावादिति वाच्यम् , सहकारिसन्निधानावस्थायामपि स्वरूपेणैवास्य कार्यकारित्वात् , तस्य च प्रागपि सद्भावात् , 25
१न हि कार्यस्य स्वेच्छया भवनमभवनं वा, किन्तु कारणलदसत्तानुविधायिनी तस्य सदसत्त्वे, नत्र यद्यसौ स्थिरैकरूपो भाव: सर्वदा सर्वकार्याणां हेतुभावेनावस्थितस्तदा किमिति तत्सत्तामात्राकांक्षीणि कार्याणि सर्वाणि सकृदेव नोत्पश्चन्ते, येन क्रमेण भवेयुः, विलम्बासम्भवात् , तेन पाश्चात्यमपि तदीयं कार्य प्रागेव भवेत् , अप्रतिरुद्धसामर्थ्यकारणत्वात् , अभिमतकार्यवदिति भावः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ पञ्चदशम् सहकार्यन्तरापेक्षायाः ततो लभ्यमानस्यात्मातिशयस्याभावेनायोगात्, उपकारलक्षणत्वादपेक्षायाः, अन्यथाऽतिप्रसक्तेः, तत्सन्निधानस्यासन्निधानतुल्यत्वाच्च केवल एव कार्य कुर्यात् अकुर्वश्च सन्निधानावस्थायां च कुर्वन् कथं न भिन्नस्वभावो भवेत् । सहकार्यपेक्ष
कार्यजननस्वभावतारूपत्वे तस्य सर्वदा सद्भावात् सर्वदा कार्योत्पत्तिप्रसङ्गः । सहकारि 5 सनिधान एव तत्स्वभावत्वे तु स्वभावभेदापच्या वस्तुभेदो भवेत् , स्वभावस्यैव वस्तुत्वात् ।
तस्मानाक्षणिकस्य क्रमेण कार्यकरणसम्भव इति न क्रमयोगः । योगपद्यमपि तस्यासङ्गतं द्वितीयादिक्षणेषु तावत एव कार्यकलापस्योदयप्रसङ्गात् , हेतोस्तजननस्वभावस्याप्रच्युतेः द्वितीयादिक्षणेषु वा सकलकारण सन्निधानेऽपि कार्यस्य प्रथमक्षण इवोदयो न स्यात्,
उदये वा प्रथमक्षणेऽपि सद्भावापत्तेः, अतः क्रमयोगपद्यायोगादक्षणिकानामर्थक्रियासामर्थ्य 10 विरहलक्षणमसत्त्वमायातमिति सरवलक्षणः स्वभावहेतुः क्षणिकतायां बाधकप्रमाणबलान्नि
श्चिततादात्म्यः कथं न विशेषलक्षणभाक् प्रतीतः । नन्वक्षणिकानामिव क्षणक्षयिणामपि अर्थक्रियासामर्थ्यलक्षणं सत्त्वमनुएपन्नमेव, क्रमायोगस्य तत्रापि तादवस्थ्यात् । अर्थं परैर. नाधीयमानस्वरूपभेदा क्षणिका अपि नोत्पादयितुं शक्ताः, न हि ते प्रतिक्षणमुत्पद्यमानाः
परस्परतो विशेषभाजः, भावभेदप्रसङ्गात् , विशेषो हि न तेषामुत्पत्तेः प्राग्भवति, तेषामेव 15 तदाऽसत्वात् , न वा पश्चात् , तदा तत्स्वरूपस्यासत्त्वेनाकार्यकारित्वात्तदुपहितानुपहितक्षणा
नामविवेकादिति न सहकारिभिरुपकारः, तस्मानिर्विशेषाणां न क्रमयोर्गपद्याभ्यामर्थक्रियाकारित्वलक्षणं सत्त्वमिति चेन्न, क्षणिकानामेवंविधोपकारानभ्युगमात्, उपकारो हि सकलकारणाधीनविशेषान्तरविशिष्टक्षणान्तरजननम् , तच कथमभिन्नकालेषु परस्परं क्षणि
केषु भावेषु भवेत् , कार्यकारणयोः परस्परकालपरिहारेणावस्थानात् । तस्मात्सामग्र्या 20 एव जनकत्वादेकस्य जनकत्वाविरोधादव्यवधानदेशाः सकला एव प्रत्येकमितरेतरसहकारिणः
स्वं स्वं विशिष्टं क्षणान्तरमारभन्ते तदपि चोत्तरोत्तरं विशिष्ट क्षणान्तरं कारणभेदात्तद्भेदसिद्धेः। न च परस्परसहकारित्वेऽपि अव्यवधानतः क्षणिकानां विशिष्टक्षणान्तरारम्भ. कत्वमयुक्तम् , प्रथमक्षणोपनिपातिनां क्षित्यादीनां परस्परतः तथाभूतक्षणान्तरजननस्व.
भावातिशयलाभाभावात् , निर्विशेषाणां विशिष्टक्षणान्तरजननायोगादिति वाच्यम् , यतः 25 किं कार्योत्पादानुगुणविशेषविरहानिर्विशेषास्ते, आहोस्वित् तदुत्पत्तिनिबन्धन विशेष जननसा
मयंवैकल्यात् , उत विशेषमात्राभावात् , न प्रथमः न ह्यस्मन्मते कारणस्थमेव कार्यमभि
१ एक एव पदार्थः कचिद्देशे काले वा किञ्चित्कार्य कृत्या पुनरपेक्षितगहका रिमन्निधिः कथञ्चिदुपात्तस्वभावान्तरो देशान्तरे कालान्तरे च कार्य कुर्वाण: क्रमेण करोतीत्युच्यते क्षणमात्रस्थायित्वे त्वस्वं विधक्रमकरित्वं कथं सम्भवेदिति भावः।। २ नापि योगपयेनाप्यर्थक्रियाऽस्यास्ति, निरंशत्वेन युगपदनेकशत्यात्मकत्वाभावादिति बोध्यम् ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
शुद्धर्ज सूत्रस्वरूपम् । व्यक्तिमात्रमनुभवति यतस्तद्भावे न स्यात् , अपि तु कारणं कार्यरूपविकलमेव कार्यमारभते, सतः क्रियाविरोधात् , कारणात्कार्यस्य भिन्नस्वभावत्वाच । न द्वितीयः, यतोऽव्यवहितः क्षित्या. दिकारणकलापः कार्योत्पादानुगुणविशेषजननसमर्थः प्रत्यक्षानुपलम्भतः सिद्धः, केवलमत्र वि वादः, किं क्षित्यादयः क्षणिकास्तथाभूतविशेषारम्भकाः, किं वाऽक्षणिका इति, तत्र च साहित्येऽपि न ते पररूपेण कर्त्तारः, स्वरूपञ्च तेषां प्रागपि तदेवेति कथं कदाचित् क्रियाविराम इति 5 क्षणिकतैव तेषामभ्युपगमनीया । नापि तृतीयः, अपरापरकारणयोगतः प्रतिक्षणं भिन्नशक्ती. नामेव भावानामुत्पादात्, कुतश्चित्साम्यादेकताप्रतिपत्तावपि भिन्न स्वरूपतैव भावानाम् , म हि कारणानां भेदेऽप्येकरूपतैव, भावस्य वैश्वरूप्यस्यानिमित्तताप्रसङ्गात् । तस्मात् सामग्रीभेदे कार्यभेदस्येष्टत्वात् कार्यस्याप्यनेकसामग्रीजनितस्याने कत्वात्तद्वैलक्षण्ये च तस्यापि विलक्षणतैवेति सिद्धं यत्सत्तत्क्षणिकमिति । यदुक्तं क्षणिकस्य किञ्चित्कार्यं न सम्भवति, असतोऽज. 10 नकत्वेन विनष्टात् कारणात् कार्योत्पादानुपपत्तेः, अविनष्टादपि नियापारात्तदसम्भवादिति तदयुक्तम् , यदि हि व्यापारसमावेशाद्भावाः कार्यनिर्वतकाः स्युस्तदा स्याद्वितीयक्षणप्रतीक्षा, यदा तु द्वितीयसमयप्रतीक्षाव्यतिरेकेणापि स्वमहिनैव कार्यकरणे प्रवर्तन्ते तदा को दोषः, अन्यथा तद्व्यापारजननेऽप्यपरव्यापारसमावेशस्यावश्यकतयाऽनवस्था स्यात् , व्यापारजनने तेषां व्यापारान्तरानपेक्षत्वे तु कार्यमपि व्यापारनिरपेक्षा एव कुतो न 15 कुर्युः, तस्मात् स्वभावत एव स्वकार्यकारिणो भावाः, न व्यापारसमावेशात् , ते च स्वहेतुभ्य एव तथाविधा उत्पन्नाः स्वसन्निधिमात्रेणैव कार्य निर्वयन्तीति कुतः क्षणभङ्गमङ्गप्रसङ्गः । यदुक्तं क्षणध्वंसो न कार्य हेतुप्रतिपाद्यः, कार्यकारणभावस्य प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनत्वादिति तन्न युक्तम् , सर्वत्र कार्यकारणभावस्य प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनत्वासम्भवात् , अन्यथा चक्षुरादीनां स्वविज्ञान प्रति कारणताप्रतिपत्तिर्न स्यात् । न च तद्विज्ञानस्यान्यहेतु- 20 सद्भावेऽपि कादाचित्कतया तद्व्यतिरिक्तकारणान्तरसापेक्षत्वाच्चक्षुरादीनां तत्र हेतुत्वमनुमी. यत इति वाच्यम् , प्रकृतेऽपि तुल्यत्वान् , विषयेन्द्रियादिवशात् प्रतिक्षणविशरारूणि क्रमव. न्त्युपजायमानानि ज्ञानानि तथाविधकारणप्रभवत्वमात्मनः सूचयन्तीति कथं न कार्यहेतुश्च. क्षुरादीनां क्षणध्वंसितां प्रतिपादयेत् , कार्यक्रमाद्धि कारणक्रमः प्रतीयते । प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षेण भावानामक्षणिकत्वावगम इति यदुक्तं तदपि न सम्यकू, तस्याः प्रामाण्यासिद्धेः । भवन्मते 25 हि ' तत्रापूर्वार्थविज्ञानं निश्चितं बाधवर्जितम् । अदुष्प्रकारणारब्धं प्रमाणं लोकसम्मत '-- मिति प्रमाणलक्षणम् , तत्र नास्या बाधकवर्जितत्वं सम्भवति, पुरोदीरितानुमानबाध्यत्वात् । न चानुमानमनया बाधितम् , अनिश्चितप्रामाण्याया अस्या बाधकत्वानुपपत्तेः । प्रमाण सिद्धेषु
"Aho Shrutgyanam"
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ पथदशम् प्रतिक्षणविशरारुषु सदृशापरापरोत्पत्त्यादि विप्रलम्भहेतोरुपजायमानाया अस्या दुष्टकारणारब्धत्वेनाप्रामाण्याच | अर्थक्रियार्थी हि सर्वः प्रमाणमन्वेषते न व्यस नितयेत्यर्थ क्रियासाधनविषयं प्रमाणमित्यभ्युपगन्तव्यम् , न च प्रत्यभिज्ञानविषयेण स्थैर्य भजताऽर्थक्रिया
काचित्साध्यत इति तैमिरिकज्ञानवदपूर्वमर्थक्रियायामक्षम सामान्याद्यधिगच्छदपि प्रत्य5 भिज्ञानं न प्रमाणम् , न वा तत् प्रत्यक्षम् , तज्जनकाभिमतेनार्थेनेन्द्रियाणां सम्प्रयोगासिद्धेः,
अर्थस्य नित्यत्वात् , सिद्धौ वा तत एव तत्सिद्धेचा प्रत्यभिज्ञा भवेत् । न चानेकदेश. कालावस्थासमन्वितं सामान्य द्रव्यादिकञ्चास्याः प्रमेयमित्यनधिगतार्थगन्तृत्वात्प्रमाणमिति वाच्यम्, सामान्यादेरभिन्नस्य तद्विषयस्याभावात् , भावेऽप्यनेकप्रमाणगोचरत्वेन तत्र
प्रवर्त्तमानस्य प्रत्यभिज्ञानस्थानधिगतार्थगन्तृत्वायोगात्, भिन्नभिन्नालम्बनत्वेऽपि च प्रत्यभि. 10 ज्ञानस्य न प्रामाण्यमपूर्वप्रमेयाभावात्, न हि देशादयस्तत्र प्रत्यभिज्ञायन्ते, प्रागदर्शनात् ।
न च पूर्वप्रसिद्धमेव वतिसामान्यं देशादिविशिष्टतयाऽधिगच्छदनुमान प्रमेयातिरेकाद्यथा प्रमाणव्यपदेशभाक तथा सामान्यादिकं प्रागुपलब्धमेव देशादिविशिष्टतया प्रतिपद्यमानस्याप्यपूर्व प्रमेयसङ्गतेन प्रामाण्यश्नतिरिति वाच्यम, द्वितीय प्रत्यक्षादेव तत्सिद्ध्या तस्यापूर्व
प्रमेयायोगात् । न च पश्चादुपलब्धस्य पूर्वदृष्टार्थता प्रत्यक्षानवगताऽधिका प्रत्यभिज्ञानेन 15 प्रतीयत इति वाच्यम् , पूर्वदृष्टार्थतायाः प्रत्यक्षद्वयगोचरादनतिरिक्तत्वात् , अतिरिक्तत्वे वा स
एवायमित्यभेदोल्लेखवतस्तस्य मिथ्याप्रत्ययत्वापत्तेः, तस्मात्प्रत्यभिज्ञानस्य प्रामाण्यासिद्ध्या न क्षणभङ्गवादिनः प्रत्यक्षविरोधमनुभवन्ति ! यदप्युक्तं विनाशस्य कारणाधीनत्वात्तत्सन्निधेः प्राग्घटादिषु तदनुदय इति तदपि प्रतिविहितमेव, प्रतिक्षणध्वंसित्वाभावे सर्वसामर्थ्या
भावलक्षणस्या सत्त्वस्य भावात् । तथापि किञ्चिदुच्यते, इन्धनादीनामग्निसंयोगावस्थायां 20 त्रयमुपलभ्यते, तदेवेन्धनादि, कश्चिद्विकारः, कल्पना ज्ञानप्रतिभासी तुच्छस्वभावः, तत्रा
म्यादीनां क व्यापारः, न तावदिन्धनाद्युत्सादे, तस्य स्वहेतुत एव भावात् , नाप्यङ्गारादिदिविकारे, अग्न्यादिभ्यस्तद्विकारोत्पत्तावपीन्धनादेरनिवृत्ततया तथैवोपलब्ध्यादिप्रसङ्गात् । न च तेभ्यः काष्ठादेवंसान्नायं दोष इति वाच्यम् , ततो वस्त्वन्तरस्वरूपध्वंसोपगमे काष्ठादे.
स्तादवस्थ्यापातात् । न च भावान्तरमेव काष्टादेः प्रध्वंसाभावोऽतः कथं काष्ठादेरुपलब्ध्यादि. 25 प्रसङ्ग इति वाच्यम् , काष्ठादेरङ्गारादिरेव ध्वंस इत्यत्र नियामकस्य वाच्यत्वात् , अङ्गारे सति
काष्ठनिवृत्तिर्नियामक इति चेन्न, तुच्छस्वभावनिवृत्त्यनङ्गीकरणेऽङ्गारादिकमेवार्थान्तरं निवृ
१ यदि भावः स्वतो नश्वर श्चेत्तदा न किञ्चिद्विनाश हेतुभिः कार्यमस्ति, न हि स्वयमेव पतत: पातप्रयास: सफलः । स्वतोऽनश्वर श्चेत्तर्हि नाश हेतुर्व्यर्थ एव, तत्स्वभावस्य केनाप्यन्यथाकर्तुमशक्यत्वात् , तथा च नित्यस्य सतः सर्वसामध्यविधुरता दुरा, तस्मात्स्वभावत एव विनश्वरो भावोऽभ्युपेय इति तात्पर्यम् ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
शुद्धर्जुसूत्रस्वरूपम् ।
: ११५ :
तिशब्देनोक्तं स्यात् तेनाङ्गारे सति अङ्गार इत्युक्तं भवेत्, न तु नियामकं तावताप्युक्तम् । तथा बुद्धिप्रदीपादीनामनुपजातविकाराणां कथं ध्वंसः, आत्माव्यक्तरूपविकारान्तरमेव ध्वंस इति चेन्न, बुद्ध्यादीनामात्मरूपविकारापत्तौ प्रमाणाभावात्, आत्मनश्चासत्त्वात् । प्रदीपादेरपि अव्यक्तरूपता हि कार्यदर्शनानुमेया, तस्या अतीन्द्रियत्वात् न च ध्वस्तस्य प्रदीपादेः किञ्चिकार्यमुपलभ्यते येन तस्या अनुमितिः स्यात्, तस्मान्न भावान्तरं प्रध्वंसाभावः, भावान्तरस्य 5 प्रध्वंसरूपत्वे च तद्विनाशाद्वटाद्युन्मज्जनप्रसक्तिः । न च कपालादेर्भावरूपतैव ध्वस्ता नाभावात्मकतेति नायं दोष इति वाच्यम, भावान्तररूपस्याभावस्य तदभावे प्रच्युतत्वात्, अन्यथाऽभावस्य कृतकस्याविन | शित्वेऽनित्यत्वेन कृतकत्वस्य व्याप्तिर्न सिद्ध्येत्, अकृतकत्वे त्वभ्युपगम्यमाने भावान्तरकार्यात्मको ध्वंसो न भवेत् । प्रध्वंसाभावाविनाशेऽकृतकत्वे च सर्वदा तत्सद्भावाद्घटादीनां सत्ता न भवेत्, ततो यथा कारणस्वरूपः प्रागभावः कार्योदये कारण- 10 निवृत्तौ निवर्त्तते, अन्यथा तदात्मकत्वायोगात् तथा कार्यात्मा ध्वंसोऽपीति नष्टैर्घटादिभिः पुनर्मङ्कव्यमेव, तस्मान्न कपालादिरूपं भावान्तरं घटादेर्ध्वसः, तत्र कारकव्यापारासम्भवेन क्रियाप्रतिषेधमात्रप्राप्तेः, अभावस्य च हेतुमध्ये कार्यत्वादभावरूपताप्रच्युतिप्रसङ्गः भावस्य कार्यलक्षणत्वात्, स्वकारणसद्भावे हि यद्भवति तदभावे च न भवति तत्कार्यमुच्यते, भवनधर्मा च कथं न भावः, भवतीति हि भाव उच्यते, अङ्कुरादेरपि नातोऽपरं भावशब्दप्रवृत्ति- 13 निमित्तमुपलभ्यते, तदभावेऽप्यस्ति कथमसौ न भावः । न चार्थक्रिया सामर्थ्यमेव भावशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं तच्चाभावे नास्तीति नासौ भाव इति वाच्यम्, सर्वसामर्थ्याविकलत्वे तस्य प्रतीतिविषयत्वासम्भवात् प्रतीतिजनकत्वे च कथं न सामर्थ्यम् । न च यथा घटपट्योः कार्यत्वाविशेषेऽपि प्रतिनियतप्रतीतिविषयतया भेदः तथा भावाभावयोः कार्यत्वेऽपि सत्प्रत्ययविषयस्य भावत्वमसत्प्रत्ययविषयस्याभावत्वमिति वाच्यम्, तस्यासत्प्रत्ययविषयत्वे कार्य - 20 त्वस्यासम्भवात्, स्वहेतुसत्त्वेऽस्य भावात्कार्यत्वे सत्प्रत्ययविषयताया दुर्वारत्वात् भवतीति प्रतीतिविषयस्यैवास्तीति प्रत्ययविषयत्वात्, अस्ति भवतीत्यादिशब्दानां पर्यायत्वात् । किञ्चाग्न्यादिभ्यो यद्यभावो भवेत् तदा तद्भावे काष्ठादयः किमिति नोपलभ्यन्ते, न हि तेभ्यो ध्वंससद्भावेऽपि काष्टादयो निवृत्ताः, ध्वंसोत्पादन एव तेषां चरितार्थत्वात् । अथ काम्रोपमर्देन ध्वंसस्योत्पत्तेर्न तेषामुपलब्धिरिति चेत्कुतस्तदुपमर्दः, न प्रध्वंसाभावात् काष्ठादिसत्ताकाले 25 तस्याभावात् नाग्न्यादिभ्यः, तेषां ध्वंसोत्पादन एवं व्यापारात् । न चोत्पन्नः प्रध्वंसाभावो काष्ठादीनुपमर्दयति, तद्यौगपद्यप्रसङ्गात्, तथा च सत्यविरोधप्राप्तिः । न वा ध्वंसेनावृतत्वात्
1
१ न भवतीलभावो ध्वंस उच्यतेऽतः कथं स भवनधर्मा भवेत्, विरोधात् यदि स्त्रविषयविज्ञाने प्रतिनियतरूपेणानवभासनादभाव उच्यते तर्हि अत्यन्तपरोक्षचक्षुरादीनामप्यभावरूपताप्रसङ्ग इति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ षोडशम् काष्ठादेरनुपलम्भः, तदवस्थे काष्ठादावावरणायोगात् । अपि च विनाशस्य हेतुमत्त्वे तद्भेदा. स भेदमनुभवेत् , कार्यात्मानो हि घटादयः कारणभेदाढ़ेदमनुभवन्तोऽध्यक्षत एवावसीयन्ते नैवमनासादितभावान्तरसम्बन्धः प्रच्युतिमात्रस्वभावो ध्वंसः, अग्न्यादिहेतुभेदेऽपि तुच्छस्वरूपतयैव सर्वत्र विकल्पज्ञानेऽवभासनात् । तस्माद्विनाशोऽयमहेतुर्निःस्वभावोऽभ्युपगन्त5 व्य इति निर्हेतुको विनाश उच्यते, एवश्च भावानां निरुक्तानुमानतोऽपि क्षणक्षयि
त्वं सिद्धमिति प्रत्यक्षतोऽनुमानतश्च क्षणिकत्वव्यवस्थितेः सिद्धः पर्यायनयस्य मूलाधारः ऋजुसूत्रवचनविच्छेद इति ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्वसोपानस्य शुद्धर्जुसूत्र स्वरूपनिरूपणं नाम पञ्चदशं सोपानम् ।।
-~~ --
शुद्धतरर्जुसूत्रनिरूपणम् । अथवा ऋजु बाह्यापेक्षया ग्राहकसंवित्तिभेदशून्यमविभागं बुद्धिस्वरूपमकुटिलं सूत्रय15 तीति ऋजुसूत्रः शुद्धतरः पर्यायास्तिकः । ननु कथं विज्ञप्तिमात्रमभ्युपगम्यते, किमविभागबुद्धि
स्वरूपग्राहकप्रमाणसद्भावात् , किं वाऽर्थस्य सद्भावे बाधकप्रमाणात् । तत्र न प्रत्यक्षेण विज्ञप्तिमात्रनिश्चयः, अर्थाभावनिश्चयं विनाऽर्थस्पर्शशून्यं विज्ञप्तिमात्रमेव तत्त्वमित्यवधारणरूपतो निश्चयासम्भवात् , अर्थाभावस्तु नाध्यक्षगम्योऽर्थप्रतिभासकतयैव प्रत्यक्षस्योत्पत्तेः ।
न चेदमिन्दुद्वयदर्शनमिव भ्रान्तम् , तद्विषयत्वाच्च घटादेरसत्यत्वमिति वाच्यम् , शुद्ध20 गवसेयस्य बाध्यत्वायोगात् , यद्वा तैमिरिकावभासिनोऽपीन्दुद्वयादेरवैतथ्यमस्तु, न च
तस्य बाध्यत्वं वाच्यम् , तस्यैवाऽयोगात्, न हि दर्शनं बाध्यते, तस्योत्पन्नत्वात् , नाप्यर्थः, प्रतिभासमानरूपेण सत्त्वात् , अन्यथा प्रतीयमानत्वायोगात् , न च प्रतिभासेऽपि तन्नि सिरूपमसत्यमिति निर्वाच्यम् , प्रतिभासमानरूपवतोऽप्यसत्यत्वे संविदोऽपि तथा.
त्वप्रसक्तेः, न चैवं वक्तव्यं भ्रान्तज्ञानावभासिनोऽर्थक्रियाविरहाद्वैतथ्यमिति, तदनुदयेऽपि 25 पूर्वज्ञानावभासिनो वैतथ्यासम्भवात् , न ह्यन्यस्याभावेऽपरस्याभावोऽतिप्रसङ्गात् , तस्मान्न
प्रत्यक्षं बहिरावभासि तदभावं गमयति । प्रत्यक्षाभावे नानुमानमपि तद्भावावेदकम्, प्रत्यक्षविरोधेऽनुमानस्याप्रामाण्याच्च । अत एव न द्वितीयः, भावबाधकप्रमाणविरहात् । ननु नार्थाभावद्वारेण विज्ञानमात्रं साध्यते किन्वर्थसंविदोः सहोपलम्भनियमा
"Aho Shrutgyanam"
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
शुद्ध तरर्जुसूत्रस्वरूपम् ।
,
दभेदः विधिमुखेनैव साध्यत इति चेन्न, अभेदस्य प्रत्यक्षेण बाधनात् पुरस्थं नीलादि स्फुटवपुः प्रतिभाति, हृदि च रूपग्राहकाकारं विभ्राणा संविच्चकास्तीति कुतोऽर्थसंविदोरभेदः साधयितुं शक्यः, पक्षस्य प्रत्यक्षबाधितत्वादश्रावणः शब्द इति पक्षस्येव । न चाभेदेऽपि प्रत्यक्षं भेदाधिगन्तृ उपलब्धमिन्दुद्वयादिवदिति न तेन बाधेति वाच्यम्, द्विचन्द्रादौ बाधादर्शनतस्तत्प्रत्यक्षस्य भ्रान्तत्वेऽपि स्तम्भादावर्थक्रियाकारिरूपोपलब्धेर्बाधाभावेन तत्प्रत्यक्षस्य 5 सत्यत्वात्, ततो नीलबुद्ध्योर्भेद एवेति न कुतश्चिद्विज्ञानमात्रसिद्धिः अत्रोच्यते, प्रत्यक्षेणार्थपरिच्छेदासम्भव इति, तद्धि प्रत्यक्षमर्थं तुल्यकालं न प्रकाशयति, प्रत्यक्षतया यदेव ज्ञानमवभासते तदैव नीलादिस्वरूपमपीति स्वस्वरूपनिष्ठत्वेनोभयोरपि प्रतिभासनाद्राह्यग्राहकभावानुपपत्तेः, नीलाकारविविक्तस्य स्वरूपनिमनस्य ज्ञानस्य हृदि सन्धानादर्थस्य च तद्रूपपरिहारेण बहिः स्फुटतया प्रतिभासनात् । दर्शनश्य बाह्यार्थज्ञानं प्रति ग्रहणक्रियाकर्तृत्वाद्वाहकता, 10 तत्प्रतिबद्धप्रकाशतया चार्थस्य ग्राह्यतेति चेन्न नीलाद्यर्थदर्शनाभ्यां भिन्नस्य ग्रहणक्रियाया अभावात्, तथाऽप्रतिभासनात् न च तामन्तरेण नीलबोधयोः कर्त्तृकर्मते युक्ते, अतिप्रसङ्गात्, क्रियायाः सत्त्वेऽपि परोक्षतयाऽतिप्रसङ्गादर्थस्य कर्मता बोधस्य च कर्त्ततेति न स्यात्, अतः प्रतिभासमाना साऽभ्युपगमनीया, तथाऽभ्युपगमे च सा किं स्वरूपतो भाति, उत तद्ब्राह्यतया, आद्ये नीलबोधग्रहणक्रियाणां स्वतन्त्रतया प्रतिभासनात् कर्तृकर्मक्रियाव्य- 15 वहारो न स्यात्, तस्याः स्वरूपनिमनतया प्रतिभातत्वात् । स्वतंत्रप्रतिभासादेव च तथाव्यवहाराभ्युपगमे स्तम्भादेरपि तथापरस्परव्यवहारप्रसक्तिः । न द्वितीयः, अपरग्रहणक्रियायाः प्रतिभासमानायाः कर्मतया तस्याः प्रतिभासेऽपरापर क्रियाप्रसङ्गतोऽनवस्था स्यात्, अपरक्रियामन्तरेणैव ग्रहणक्रियायाः कर्मत्वे नीलादेरपि ग्रहणक्रियाव्यतिरेकेण प्रकाशमानस्य ग्राह्यता भवेत्, तथा च नीलादीनां स्वरूपमेव प्रकाशात्मकमिति विज्ञप्तिमात्रमेव 20 सर्वं भवेत् । किन ज्ञानकाले संवेदनक्रियायाः सत्त्वे समानकालतया प्रतिभासनेन सव्येतरगोविषाणयोरिव ज्ञानस्य संविक्रियां प्रति कर्तृत्वं न स्यात् । तस्याश्च ज्ञानोत्तरकालत्वेऽपि न कार्यकारणभाव:, ज्ञानकाले संविक्रियायाः तत्काले च ज्ञानस्याभावात् । नच पूर्वं स्वरूपेण बोधस्य प्रतिभासस्ततो नयनादिसामग्रीवशेन संवेदनक्रियायुक्ततया प्रतिभासनाद्बोधस्य कर्तृत्वमिति वाच्यम्, संविक्रियायुक्तबोधप्रतीतिकाले 25
११७ :
१ ययोः सहोपलम्भनियम : तयोरभेदः, यथा तैमिरिकोपलभ्यमानचन्द्रद्वयस्य, सहोपलम्भनियमश्व ज्ञानार्थयोरिति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः, भेदे हि नियमेन सहोपलम्भो न दृष्टः यथा घटपटयोः तथा च भेदः सहोपलम्भानियमेन व्याप्तः तद्विरुद्धश्च सहोपलम्भनियम: दृश्यमानः सहोपलम्भानियमं निवर्त्तयति, सोऽपि निवर्तमानः स्वव्याप्यं भेदं निवर्तयतीति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्व सोपाने
[ षोडशम्
तत्पूर्वदशानवगमात् तदवगमकाले च संवित्क्रियायुक्तावस्थावगमाभावात्, तयोस्तदनवगमे तु न बोधस्य ग्रहणं प्रति कर्तृताप्रतीतिः । न च नीलानुभवसमये पूर्वदशां स्मरन् बोधस्यानुभवं प्रति कर्तृतां प्रतिपद्यत इति देश्यम्, बोधग्रहणयोर्नील परिच्छेदवेलायां परस्परासंसक्तयोः समानकालयोः प्रतिभासेन कर्तृतावगमासम्भवात्, न हि स्मरणं बोधस्य 5 पूर्वावस्थामध्यवस्यत् ग्रहणावस्थां प्रतिपद्यत इति कथं तत्कर्त्तृतामवगमयेत् । न च बोधात्मैवात्मानमुपलभत इति कर्तृत्वावगतिरिति गीरसाधीयसी, यदा बोधः स्वं नीलग्राहकतया प्रतिपद्यते तदा नानुभवकर्त्री पूर्वसत्तां प्रतिपद्यत इति न ग्रहणं प्रति जनकतामात्मनोऽसावधिगच्छति । न च प्राक्तनीम ग्रहणावस्थां नीलावभासकालेऽसावध्यवस्यति युगपद्विरुद्धयोः प्रतिभासयोरापत्तेः, तस्मान्न तुल्यकालो बोधो ग्रहणक्रियां जनयितुं समर्थ इत्यग्राहक एव । 10 किच बोधो यदि व्यतिरिक्त क्रियाजनकस्तदा नीलविज्ञानयोः कथं ग्राह्यग्राहकत्वम्, न च बोधोदयेऽपरोक्षतया नीलादेर्भानाद्राह्यत्वमिति युकं वक्तुम्, अप्रकाशात्मकस्य तस्य तदुत्पादेsपि प्रतिभासायोगात् नीलादिरर्थो हि जडस्वरूपो न स्वयं प्रतीतिगोचरतामवतरतीति | दर्शनमस्य प्रकाशकमभ्युपगतम्, यदि तु नीलं स्वप्रकाशात्मकं स्यात्तदा विज्ञप्तिरूपतया परवादाभ्युपगमप्रसङ्गो भवेत्, यच्चाप्रकाशात्मकं वस्तु तत्प्रकाशसद्भावेऽपि नैत्र प्रकाशते, 15 प्रकाशस्वरूपश्च नीलं न सङ्क्रामति, भेदप्रतिहतिप्रसङ्गात् । न चार्थस्य प्रत्यक्षता अर्थाकारकार्यत्वात्प्रकाशस्येति वक्तव्यम्, अपरोक्षाकाररूपत्व एव तस्य प्रत्यक्षत्वसम्भवात्, न तु प्रकाशात्मनः कार्यस्योद्भवात्, प्रकाशस्य हि अर्थकार्यतया तत्सम्बन्धित्वं युक्तं न तु तत्स्वरूपं प्रकाशः, अतो न वेद्यवेदकभावस्तयोः । न च नीलसंवेदनयोः स्वरूपनिमग्नयोः स्वतंत्रतयावभासने तदुत्तरकालभावी कर्मकर्त्रभिनिवेशी नीलमहं वेद्मीत्यवसायो न स्यात्, न हि 20 पीतदर्शने नीलोल्लेख उपजायमानः स संलक्ष्यते, भवति च तथाध्यवसायी विकल्प इति तयोर्ग्राह्यग्राहकतेति वाच्यम्, मिथ्यारूपकल्पनया ग्राह्यग्राहकरूपतायाः परिच्छेदासम्भवात्, नीलमिति हि प्रतीतिः पुरोवर्त्तिनीलमुल्लिखन्ती वर्त्तमानदर्शनानुसारिणी भिन्ना संलक्ष्यते, अहमित्यात्मानं व्यवस्यन्ती स्वानुभवायत्ता परा प्रतीयते, वेद्मीति प्रतीतिरप्यपरैव क्रियाव्यवसितिरूपा, अतः परस्पराव्यतिमिश्रसंवित्तित्रितयमेतत् । भवतु वेयमेका तथावसा25 यिनी कल्पनाप्रतीतिः तथापि नातो ग्राह्यग्राहकता सत्या, मृगतृष्णिकासु जलाध्यवसाया
: ११८ :
1
१ यथा हि नयनकार्य प्रकाशः, अतः स नयनसम्बन्धी भवेत् न तु स्वरूपं प्रकाशः, तथा नीलादिकार्यं प्रकाशः स्यान्न तावता नीलादि: प्रकाशरूपों भवितुमर्हति तथा च यदि नीलादिरप्रकाशात्मा तदा स प्रकाशसाऽपि नैव प्रकाशत, तस्माच्च न वेद्यवेदकभावः, यदि च प्रकाशात्मा तदा विज्ञानरूपो नीलादिः स्यादिति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपामम् ]
शुद्धतरर्जुसूत्रस्वरूपम् । जलसत्यताप्रसक्तेः । न चात्र बाधसद्भावादसत्यता, प्रकृतेऽपि नीलसंविदोः स्वतंत्रतया निर्भासरूपबाधकस्य सत्त्वात् , तस्मान्न ग्राह्यग्राहकभावः सत्यः । अयञ्च ग्राह्यग्राहकभावस्य प्रतिक्षे. पस्तुल्यकालं प्रकाशमानवपुर्नीलमुद्भासयन्ती प्रतीतिमभ्युपेत्य, सैव प्रतीतिर्विचार्यमाणा न सङ्गच्छते, कुतः साऽर्थप्राहिणी भवेत् , अनुभूयमानं ह्याकारं विहाय नान्या काचिदाभाति, बहिः प्रकाशमानं नीलादिकं अन्तः स्वसंविदितं सुखा दिकश्च मुक्त्वा नान्या संवित्सती 5 कदाचित् प्रतिभातीत्यसती सा कथमर्थग्राहिणी भवेत् । अहङ्कारास्पदं सुखादिकमेव हृदि परिवर्तमानं नीलादेाहकमिति चेन्न, सुखादेः प्रतिभासमानवपुषो ग्राहकत्वानुपपत्तेः, सुखादयो हि स्वसंविदिता हृदि प्रकाशन्ते नीलादयस्तु बहिस्तथाभूता एवाभान्ति, न च परस्परासंसृष्टयोः समानकालयोर्वेद्यवेदकता, तुल्यकालतया प्रकाशमाननीलपीतयोरपि परस्परं तद्भावापत्तेः । सुखादिराकारः स्वपरप्रकाशतया प्रतिभासमानो नीलादेर्वेदकः, सवि- 10 तृप्रकाश इव घटादीनामिति चेषिक दर्शनात्मनः प्रकाश एव बहिरर्थावभासः, उत दर्शनकाले तेषां प्रत्यक्षात्मता, आये ज्ञानात्मनो हि प्रकाशः स्वसंविद्रूपोऽनुभवः, तज्ज्ञानस्य रूपं न बाह्यार्थात्मनाम् , अन्यथा प्रत्यक्षात्मतया तयोरभेदप्रसङ्गः, द्वितीये च दर्शनोदयसमये यदि पदार्थप्रत्यक्षता तथा सति सामग्रीवशात् प्रत्यक्षाकारं नीलमुत्पादितमिति दर्शनवत्तत् स्वसंविदितं प्रसक्तम् , अत एव दृष्टान्तोऽप्यसङ्गतः, सवितृप्रकाशो हि 15 स्वरूपनिमग्न एवाभाति घटादिरपि स्वात्मनिष्ठ एव भासत इति नानयोरपि परस्पर प्रकाश्यप्रकाशकभावः । अपि चालोका झुटादिः प्रकाशरूपः प्रादुर्भवतीत्यालोकः प्रकाशकः स्यात् , उपकाराभावे व्यतिरिक्तोपकारप्रादुर्भावे वा घटादीनां प्रकाशायोगात् । न चात्राहङ्कारास्पदमन्तदर्शनं बहिः परोक्षाकारमयं जनयति, तुल्यकालतया हेतुफलभावायोगात्, उपकार्योपकारकभावमन्तरेण बाह्यार्थानामन्तर्दृशाश्च वेद्यवेदकभावानुपपत्तेः सर्व वस्तु सं- 20 विन्मात्रकमेवेति स्थितम् । ननु यदि सर्व विज्ञप्तिमात्रमेव तर्हि मेयमातृमानादिव्यवहारविलोप: स्यात् , तस्य भेदनिबन्धत्वात् , प्रमितिक्रिय या व्याप्यमानत्वाद्धि प्रमेयमर्थः, तत्र नीलादयो यदि बोधः स्यात्तदाऽसौ स्वतंत्रो नील दृशं प्रति प्रमाता भवेत् , चक्षुरादयश्च करणतया मानं भवेयुः, अर्थप्रतिभासः फलम् , उपलम्भसाध्यत्वात् , मेयादेर भावे तु न नीलादयोऽपि संविद्रूपाः सिद्ध्यन्ति, सिद्धेः प्रमाणनिबन्धनत्वात् , न च स्वसंवेदनमेव व्य- 26 वस्थाकारि प्रमाणम् , तत्र दृष्टान्तासिद्धेः । प्रदीपादयोऽपि हि परप्रकाश्या एव, न च स्वेनैवा. स्मना त एवाधिगन्तुं शक्याः , न ह्यङ्गुल्यग्रेण तेनैव तदेवाङ्गुल्यग्रं स्पृशति इति, मैवम् , यथा हि बाह्यार्थवादे सुखादीनामात्मस्वरूपं स्वविषये प्रमाणं तेषामेव वेदनं फलं सुखादयश्च मेयम् , यथा वा परेषामात्माऽपरोक्षो मेयः, तस्य च प्रकाशरूपता मानम् तत्प्रतिभासः फलं
"Aho Shrutgyanam"
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
:१२०: सम्मतितस्वसोपाने
[ सप्तदशम मतमियमेव मेयादीनां व्यवस्था सर्वत्र नीलादौ योजनीया विज्ञानवादेऽपि । न च तत्रान्य. प्राहकाभावादसौ मिथ्योल्लेख इति वाच्यम् , नीलादावपि व्यतिरिक्तप्रकाशाभावान्मिध्यात्वात् , अपरोक्षस्य नीलादेरेव कर्तृकर्मादितया मिथ्याप्रकाशनात् । न च निर्बीजस्यायोगादस्याः कर्मकर्तृक्रियाध्यवसिते/जं वक्तव्यमिति वाच्यम , कचिदपि वास्तवस्य कादिभेदस्यानु5 पलब्धेरनादिवासनाप्रभवप्रधानादिविकल्पवदस्याः परम्परामात्रत्वात् । तस्मान्नीलादयोऽपरो
क्षस्वभावाः प्रकाशन्त इति विज्ञप्तिमात्रमेव बहिरर्थसंस्पर्शरहितम् , तदपि बिज्ञप्तिमात्र पूर्वापरस्वभावविविक्तं क्षणरूपम्, स्वसंवेदनाध्यक्ष तस्तथैव प्रतिपत्तेः पौर्वापर्य प्रमाणाप्रवृत्तेः अतः क्षणिकविज्ञप्तिमात्रावलम्बी शुद्धपर्यायास्तिकभेदः ऋजुसूत्रः ।।
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पदृधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितरवसोपानस्य शुद्धतरर्जुसूत्रनिरूपणं नाम षोडश सोपानम् ॥
-~~ -~
शुद्धतमर्जुसूत्रनिरूपणम्। 15 यद्वा एकत्वानेकत्वसमस्तधर्मकलापविकलतया तदपि विज्ञानं शून्यरूपं ऋजु सूत्र
यतीति ऋजुसूत्रः, स हि माध्यमिकदर्शनावलम्बी सर्वभावनैरात्म्यप्रतिपादनाय प्रमाणयति. यद्विशददर्शनावमासि तन्न परमार्थसद्व्यवहारपथमवतरति, यथा तिमिरपरिकरितहगवभासीन्दुद्वयम् , विशददर्शनावभासिनश्च स्तम्भकुम्भादयः प्रतिभासाविशेषात् । अथेन्दु
द्वयादयो न परमार्थसन्तः, तत्र कारणदोषात् , बाधोदयाद्वा, परिशुद्धहगवसेयास्त्वेकेन्दु20 मण्डलादयो न वितथाः, तत्र कारणदोषविरहाद्वाधाभावाद्वेति प्रतिभासाविशेषत्वमसिद्ध
मिति चेन्न, बाध्यत्वायोगात् न हि तत्कालभाविविज्ञानस्वरूपं बाध्यते, तस्य तदानीं स्वरूपेण प्रतिभासनात् । नाप्युत्तरकालम् , तदा तस्य क्षणिकत्वेन स्वयमेवाभावात् । न वा प्रतिभासमानरूपेण प्रमेयं बाध्यते, तस्य विशदप्रतिभासादेवाभावासिद्धेः । न चा
प्रतिभासमानरूपेण, प्रतिभासरूपात्तस्यान्यत्वात् । नाप्युत्पन्ना प्रवृत्तिर्बाध्यते, उत्पन्नत्वा25 देवासस्वायोगात् । न वाऽनुत्पन्ना, स्वत एवासत्त्वात् । अर्थक्रियाऽपि न बाध्यते, उत्पत्त्यनु
स्पत्त्योर्बाध्यत्वायोगात् । न वाऽर्थक्रियाऽभावेऽर्थस्यासत्त्वम् , तस्यास्ततोऽन्यत्वात् । न ह्यर्थक्रियासद्भावार्थस्य सत्वम् , अर्थक्रियाया अपि सत्त्वासिद्धेः, अपरार्थक्रियातः तस्याः सत्त्वाङ्गीकारेऽनवस्थाप्रसङ्गात् । नाप्यर्थजन्यत्वादर्थक्रियायास्सवम् , अन्योऽन्यानयात् ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
शुद्धतम सूत्रस्वरूपम् । न च सत्तासम्बन्धाद्भावानां सत्त्वम् , सत्तातत्सम्बन्धयोरेवासम्भवात् । नापि दुष्टकारणप्रभवत्वेनेन्दुद्वयावभासज्ञानस्यासत्यार्थत्वम् , तत्प्रभवत्वस्य ज्ञातुमशक्तः, इन्द्रियादेरतीन्द्रियत्वेन तद्गतदोषस्याप्यध्यक्षेणाप्रतिपत्तेः । न वाऽनुमानात्तद्दोषावगतिः, अध्यक्षाभावेऽ. नुमानस्याप्रवृत्तेः । पुरुषान्तरस्य चन्द्रद्वयादेरप्रतिभासनात्तस्य दुटकारणजन्यविज्ञानविषयत्वमिति चेन्न, स्वग्राहिज्ञाने परिस्फुटतया प्रतिभासनात् , यावत्तिमिरादिसमानसामग्री 5 पुरुषान्तरस्य वर्तते तावत्तस्यापि तत्प्रतिभासनात् । तथा स्तम्भादेरवैतथ्यं न निश्चेतुं शक्यम् , तदवभासिज्ञानबाधाभावादवैतध्यनिश्वयो भवतीति चेन्न, बाधाभावस्य तदवैतथ्याप्रसाधकत्वात् , न हि तत्कालबाधाभावस्तत्साधकः, चन्द्रद्वय विज्ञानेऽपि तत्कालबाधाभावसत्त्वात्तद्विषयस्यावैतध्यप्रसङ्गात् । न वोत्तरकालभावी तदभावः पूर्वज्ञानविषयस्य सत्यतासाधकः, तत्कालपरिहारेण तत्प्रवृत्तेः, बाधाभावस्य प्रसज्यरूपस्य तुच्छतयाऽर्थसत्य- 10 ताव्यवस्थापकत्वासम्भवाञ्च, अन्यथा तुच्छत्वायोगात्, पर्युदासरूपोऽपि बाधकाभावो न तद्व्यवस्थापकः, तस्य विषयोपलम्भस्वभावत्वात् , यथा स प्राकालभावी नार्थतथाभावव्यवस्थापकस्तथोत्तरकालभाव्यपि, प्रतिभासाविशेषात् । न वा संवा दित्वादपि स्तम्भादेः सत्यत्वम् , समानजातीयोत्तरकालभाविज्ञानलक्षणस्य संवादस्य यावत्तिमिरं तावदिन्दुदया. दावपि भावात् , मिन्नजातीयज्ञानसंवादस्य च तथात्वे भ्रान्तज्ञानावभासिनो रजतादेः शुक्ति- 15 काज्ञानसंवादात्सत्यताप्रसक्तिः । न चैकार्थाद्भिन्नजातीयज्ञानसंवादात् , एकार्थत्वे पूर्वापर. ज्ञानयोरविशेषात् पूर्वज्ञानवदुत्तरज्ञानस्यापि व्यवस्थापकत्वं न स्यात् , विजातीयत्वे एकार्थ विषयत्वासम्भवाच । एवं स्तंभादिनैकानेकरूपतया व्यवस्थापयितुं शक्यते, कालभेदाद्धि भेदो नाध्यक्षेण विज्ञेयः, तस्य सन्निहित एवं प्रवृत्तः, न हि मृत्पिण्डस्वरूपग्राह्यध्यक्षं तदा घटमसन्निहितमुपलभते, अतो न तदपेक्षया तस्य भेदोऽधिगन्तुं शक्यः, नापि घटस्वरूपग्राहिणा 20 मृत्पिण्डाद्भेदोऽधिगम्यते, तत्स्वरूपाग्रणे तद्भेदग्रहणाप्रवृत्तेः । नापि स्मरणं तबाहकम् , अनुभूतस्यैव स्मरणात् , तस्य स्वरूपमात्रपर्यवसितत्वेनार्थग्रहणेऽसामर्थ्याच्च । अत एव स्मरणसहकृतमध्यक्षमपि न भेदग्राहि । न च पूर्वरूपाग्रहणमेव भेदवेदनम् , तद्ब्रहणस्य भेदं व्यवस्थापयितुमशक्तः । स्वरूपमेव भेदः, सद्हणे सोऽपि गृहीत इति चेन्न, अपेक्षया भेदव्यवस्थानात् , अन्यथा स्वरूपापेक्षयापि भेदप्रसक्तेः । देशभेदादपि न भावभेदः देशस्याप्यपरदेश- 25 • भेदाढ़ेदप्रसङ्गेनानवस्थाप्रसक्तः । न चान्यभेदोऽन्यमनुविशतीति न देशभेदादपि तद्भेदः । एवं • १ उत्तरदर्शने स्मृती वा यदि पूर्वरूपं न प्रतिभासते गर्हि तदप्रतिभासनमायातं तदेव च भेदवेदनम् , न, पूर्वरूपविविक्ततायाः प्रत्यक्षेण स्मृल्या बाऽनवमतत्वात् , तयोः स्वस्वरूप निममत्वात् , तथा च पूर्वरूपानधिगमे न तद्विविक्तताया अत्यधिगतिः, तस्मान्न तदप्रतिमासनमपि सिद्धमिति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ सत्सवयम् स्वरूपभेदादपि न भावभेदः, न हि समानकालमुद्भासमानयोर्घटपटयोभिन्नं संवेदनं भेदमवस्थापयति, प्रकाशमाननीलसुखादिव्यतिरेकेण तस्यानुपलम्मतोऽसत्त्वात् , सत्त्वेऽपि समानकालस्य भिन्नकालस्य वाऽध्यक्षस्य परोक्षस्य वा ग्रहण क्रियासहितस्य तद्विकलस्य वा तस्यार्थग्राहकत्वानुपपत्तेर्विज्ञानवादोक्तरीत्या सिद्धत्वेन न भेदग्राहकत्वम् । न च तस्य स्वयम5 र्थाद्भेदेनाप्रतीतस्य भेदग्राहकत्वम् , खरविषाणादेरपि तत्प्रसक्तेः । न च तस्य भेदोऽन्यज्ञाना
दवसीयते, तस्याप्यप्रतिपन्नभेदस्य तद्भेदाव्यवस्थापकत्वात् , तत्रापि भेदस्यान्यज्ञानानिये थानवस्था । न वा स्वसंवेदनत एव तद्भेदः सिद्ध्यति, तथा सति स्वस्वरूपमात्रपर्यवसितत्वात्तस्य नीलादिभेदव्यवस्थापकत्वानुपपत्तेः । स्वत एव स्तम्भादयो भिन्नरूपाः प्रथन्त इति
घेत्तर्हि तेषां स्वसंवेदनरूपतया स्वरूपनिमग्नत्वादन्यत्राप्रवृत्त्या परस्परासंवेदनान स्वरूपतोऽपि 10 भेदसंवित्तिर्भवेत् , द्वयरूपासंवेदने तनिष्टभेदस्याप्यप्रतिपत्तेः । न ह्यपरोक्षे नीलस्वरूपाद
परं पीतमाभाति, न चापराप्रतिभासनमेव भेदवेदनम् , नीलस्वरूपसंवेदनेऽप्रतिभासमानस्य पीतस्यास्तित्वेन नास्तित्वेन वाऽधिगन्तुमशक्यत्वात् , नास्तित्वावेदने च कुतः स्वरूपमात्रप्रतिभासनाद्भेदसिद्धिरिति । नन्वनेन न्यायेन यद्यध्यक्षावभासिनो नीलादेने भेदस्तीभेदो न्याय..
प्राप्त इत्यद्वैतापत्तेन शून्यता, अन्तर्बहिश्च प्रतिभासमानयोः सुखनीलाद्योरपह्रोतुमशक्यत्वा15 दिति, मैवम् , अस्माभिरवभासमानस्य नीलादेरवभासशून्यत्वानभिधानात् , प्रतिभासविरति
लक्षणशून्यत्वस्य कथञ्चिदप्रतीतेः, किन्तु प्रतिभासोपमत्वं सर्वधर्माणां शून्यत्वम्, प्रतिभासश्च सर्वो भेदाभेदशून्यः, न हि नीलस्वरूपं सुखाद्यात्मकतयाऽभेदरूपमुपलभते, तद्रूपतानुपलम्भे च कथमेकं भवेत् । न च तावदयमस्तीति प्रतिभासादद्वैतमस्तु इति वक्तव्यम् , विचित्रस्य नीलादेः प्रतिभासाजगतो विचित्रताप्राप्तेः । न च बहिर्नीलादेरेकानेकरूपतया युक्त्याऽनुप20 पत्तेः प्रकृतिपरिशुद्धं ज्योतिर्मा परमार्थसदस्त्विति वाच्यम् , तथाभूतज्योतिर्मात्रस्य कदा.
चनाप्यप्रतिपत्तरसत्वात्सर्वधर्मशून्यताया एवं सिद्धेः, ततः केवलमनादिवासनासमुत्थव्यवहारमात्रमेवेदं मिथ्यार्थ ज्ञानम् । न च व्यवहारमात्रादेव बहिरेक वस्तु सिद्ध्यति, नीलादीनां स्वभाव इति व्यवहारादपि स्वभावस्यैकताप्राप्तेः । न चार्थाभावे नियतदेशका
लाकारः प्रतिभासः कथमित्याशयम् , वासनाबलेन तथाभूतप्रतिभासस्य स्वप्नदशायामुप. 25 लब्धे ग्रहशायामपि तद्बलेनैव तदुदयसम्भवात्, अर्थस्य कस्यचित्स्वरूपत्तोऽसिद्धेः प्रति.
भासनियामकत्वासम्भवाचेति नार्थवादो युक्तिसङ्गतः । नापि वासनाबलानियताकारं ज्ञानं सद्वस्तु, नीलादिरूपज्ञानस्यापि एकानेकरूपत्वायोगात् , दिग्भेदादिलक्षणविरुद्धधर्मसंसर्गतो
१ किं स स्वरूपभेदः भिन्न प्रतिभासाधिगम्यः किंवा स्वत एव, तत्र प्रथमपक्षे दोपमाह न हीति, द्वितीयपक्षे दोषमाह-स्वत एव स्तम्भादय इति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् निक्षेपचतुष्टयवर्णनम् ।
:१२३: भेदात् । नापि नीलादिज्ञानं परमाणुरूपम् , दिपट्योगात्सांशतापत्तेः, अनेकप्रतिपत्तेरयोगाच्च । न वा बाह्यनीलादेवितथत्वं परिशुद्धस्य बोधस्य चावितथत्वमिति वक्तव्यम् , तस्यानुपलब्धेरेवाभावनिश्चयात् । न च वासनाप्रतिबद्धत्वमनुभवस्य निश्चेतुं शक्यम् , पौर्वा. पर्ये हि प्रत्यक्षस्याप्रवृत्तेर्नान्वयव्यतिरेकनिश्चायकत्वं तदनिश्चये च न हेतुफलभावावगतिरध्यक्षात् , प्रत्यक्षाभावे च नानुमानमपि तदवगमकम् । किञ्च वासनाप्रबोधप्रभवं नीलसुखा- 5 दिव्यतिरिक्तं प्रतिपुरुषनियतं संवेदनं यद्यनुभूयेत तदा विज्ञानवादो युक्तिसङ्गतः स्यात् । न च तत् कदाचनाप्युपलब्धिगोचरः, नीलसुखादेस्त्वेकानेकस्वभावायोगात, वासनाजन्यत्व. स्यापि परमार्थतोऽसम्भवात् सर्वधर्मशून्यतैव वस्तुबलायाता | नीलाद्यवभासस्य वासनाप्रतिबद्धत्वं संवृत्त्या शून्यत्वमुच्यते, न सर्वसंवेदनाभावः, तस्य कदाचिदप्य ननुभवात् । न च प्रतिभासे सति कथं शून्यत्वमिति वक्तव्यम् , तस्यैकानेकस्वभावायोगतः शून्यतेति प्रतिपाद- 10 नात् । तदवस्थितमेतद्यत् प्रतिभाति तद् द्विचन्द्रादिवत् सकलमध्यसत्यमिति शुद्धतमपर्यायास्तिकमतावलम्बी ऋजुसूत्र एवं व्यवस्थितः ।।
अथवा सौत्रान्तिकवैभाषिको बाह्यार्थमाश्रितौ ऋजुसूत्रशब्दौ यथाक्रमं वैभाषिकेण नित्यानित्यशब्दवाच्यस्य पुद्गलस्याभ्युपगमात् शब्दनयेऽनुप्रवेशस्तस्य बाह्यार्थप्रतिक्षेपेण विज्ञानमानं समभिरूढो योगाचारः । एकानेकधर्मविकलतया विज्ञानमात्रस्याप्यभाव इत्येवंभूतो 15 व्यवस्थित एवम्भूतो माध्यमिक इति व्यवस्थितमेतत् तस्य तु शब्दादयः शाखाप्रशाखाः सूक्ष्मभेदा इति ॥ ५ ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय. कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पदृधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितस्वसोपानस्य शुद्धतमर्जु
20 सूत्रनिरूपणं नाम सप्तदशं सोपानम् ॥
निक्षेपचतुष्टयवर्णनम् नयानुयोगद्वारवत् शेपद्वारेष्वपि द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिको मूलव्याकरणिनाविति दर्शयननयोयापकतामाह, अथवा वस्तुनिबन्धनाध्यवसायनिमित्तव्यवहारमूलकारणतामनयोः प्रतिपाद्याधुनाऽध्यारोपितानध्यारोपितनामस्थापनाद्रव्यभावनिबन्धनव्यवहारनिवन्धनतामनयो- 25 रेव प्रतिपादयन्नाह
नाम ठवणा दविएत्ति एस दवट्टियस्स निक्खेवो । भावो उ पज्जवद्विअस्स परूवणा एस परमत्थो ॥१॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
:१२४: सम्मतितत्त्वसोपाने
[ अष्टादशम् नाम स्थापना द्रव्यमित्येष द्रव्यार्थिकस्य निक्षेपः ।
भावस्तु पर्यायार्थिकस्य प्ररूपणा एष परमार्थः ॥ छाया ॥ नामेति, चतुर्विधेषु निक्षेपेषु नामस्थापनाद्रव्याणि द्रव्यार्थिकनिरूपणाया निक्षेपाः, भावस्तु पर्यायार्थिकनिरूपणाया इत्ययं परमार्थ इति समुदायार्थः । 5 तत्र नामनिक्षेपस्तावत् यत्किञ्चिद्वस्तुनो व्यवहाराय निमित्तापेक्षयाऽनपेक्षया वाऽभि. धानं यत्सङ्केत्यते तन्नाम । सङ्केत विधानं च कचिदभेदेन, यथाऽयं घट इति, कचिद्भेदेन अस्यायं घटशब्दो वाचक इति । एतच्च समानासमानाकारपरिणामात्मकेऽपि वस्तुनि समा. नाकारप्रतिपादनायैव नियोज्यते, तस्यानुगतत्वेन तत्र सङ्केतकरणसौकर्यात् । असमानपरिण
तेष्वननुगमादानन्याच न तत्र सङ्केतः कत्तुं शक्यः, शब्दव्यापाराच वस्तुगत सदृश परिणते10 रेव प्रतिभासनात् । स एव शब्दार्थः यः शान्यां प्रतीतो प्रतिभातीति नासहपरिणामोsत्यन्तविलक्षणस्तस्यार्थ इति वस्तुस्थितिः ॥
अत्र च द्रव्यार्थिकमतावलम्बी शब्दब्रह्मवादी भर्तहरिः प्राह- अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं यदक्षरम् । विवर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यतः॥ [वाक्य ० श्लो. ॥ १ प्रथमका० ]
इति, अत्रोत्पत्तिविनाशाभावादनादिनिधनम् , अकाराद्यक्षरस्य निमित्तत्वादक्षरम् , अनेन च 15 विवर्तोऽभिधानरूपतया निदर्शितः, अर्थभावेनेत्यादिना त्वभिधेयो विवर्तः, प्रक्रियेति भेदाना
मेव सङ्कीर्तनम् , ब्रह्मेति पूर्वापरदिग्विभागरहितम् , अनुत्पन्नमविनाशि यच्छब्दमयं ब्रह्म तस्यायं रूपादिभावग्रामपरिणाम इति श्लोकार्थः । एतच्च शब्दस्वभावात्मकं ब्रह्म प्रणवस्वरूपं तच्छ सर्वेषां शब्दानां समस्तार्थानाञ्च प्रकृतिः । वर्णक्रमरूपो वेदस्त दधिगमोपायः
प्रतिच्छन्दकन्यायेन तस्यावस्थितत्वात् । तच्च परमं ब्रह्म अभ्युदयनिःश्रेयसफलधर्मानुगृ. 20 हीतान्तःकरणैरवगम्यते । अत्र च प्रयोगः ये यदाकारानुस्यूतास्ते तन्मयाः, यथा घट
शरावोदश्चनादयो मृद्विकारानुगता मृण्मयत्वेन प्रसिद्धाः, शब्दाकारानुस्यूताश्च सर्वे भावा इति स्वभावहेतुः । प्रत्यक्षत एव सर्वभावानां शब्दाकारानुगमोऽनुभूयते, तथाहि अर्थेष्वनुभूयमानेषु शब्दोल्लेखानुगता एव सर्वे प्रत्यया विभाव्यन्ते । उक्तञ्च न सोऽस्ति
प्रत्ययो लोके यः शब्दानुगमादृते । अनुविद्धमिव ज्ञानं सर्व शब्देन भासते ।।' { वाक्य० 25 श्लो० १२४ प्रथमका० ] इति । न च वापताननुवेधे बोधस्य प्रकाशरूपतापि भवेत् ,
तस्यापरामर्शरूपत्वात् , तदभावे तु तस्याभावाद्वोधस्याप्यभावः, परामर्शाभावे च प्रवृत्त्यादिव्यवहारोऽपि विशीर्येतेति । आह च 'वाग्रूपता चेद्वद्युत्क्रामेदवबोधस्य शाश्वती । न प्रकाशः प्रकाशेत सा हि प्रत्यवमर्शिनी ॥'[वाक्य० श्लो० १२५ प्रथमका० ] इति । ज्ञानाकारनिबन्धना च वस्तूनां प्रज्ञप्तिरिति नैषां शब्दाकारानुस्यूतत्वमसिद्धम् , तत्सिद्धेश्व
"Aho Shrutgyanam"
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ] निक्षेपचतुष्टयवर्णनम् ।
: १२५ . तन्मात्रभावित्वात तन्मयत्वस्य तन्मयत्वमपि सिद्धमेव । अत एवायं घट इत्यभेदेन शब्दार्थसम्बन्धो वैयाकरणे: । सोऽयमित्यभिसम्बन्धाद्रूपमेकीकृत 'मित्यादिनाऽभिजल्पस्वरूपं दर्शयद्भिः प्रतिपादितः। अत्र च पर्यायास्तिकमतेन प्रतिज्ञादिदोष उद्भाव्यते, किमत्र जगतः साध्यत्वेनाभिलषितम् , शब्दपरिणामरूपत्वाच्छब्दमयत्वं शब्दादुत्पत्तेः शब्दमयत्वं वा, न प्रथमः, परिणामानुपपत्तेः, नीलादिरूपत्वं हि प्रतिपद्यमानं शब्दात्मकं ब्रह्म यदि स्वरूपपरि- 5 त्यागेन प्रतिपद्यते तर्हि न तदनादिनिधनं भवेत् , पूर्वस्वभावविनाशात् , यदि त्वपरित्यागेन तदा नीलादिसंवेदनकालेऽपि बधिरस्य शब्दसंवेदनं प्राप्नोति, शब्दस्य नीलाद्यव्यतिरेकात् , यदभिन्नं हि यत्तत् तत्संवेदने संवेद्यते यथा नीलादिसंवेदनकाले तस्यैव नीलादेरात्मा, नीलाद्यभिन्नश्च शब्द इति स्वभावहेतुः, अन्यथा भिन्नयोगक्षेमत्वात्तत्स्वभावत्वमेव न प्रसिद्ध्येदिति विपर्यये बाधकं प्रमाशम् । यदि तु तदा नास्य वेदनमिष्यते तदा नीलादेरपि शब्दस्वरूप- 10 वदसंवेदनं स्यात् , तेन सह नीलादीनामैकात्म्यात् , भिन्नस्वभावत्वे च शब्दनीलादेरत्यन्तभेदो भवेत्, न ह्येकमेकदैकप्रतिपत्रपेक्षया गृहीतमगृहीतश्च, एकताभङ्गप्रसङ्गात् , विरुद्धधर्माध्यासेड प्येकत्वे घटपटादीनां कल्लितो व्यक्तिभेदो न भवेत् , परेणाभ्युपगतश्च घटादिव्यक्तीनां भेदः, यतः स्वात्मनि व्यवस्थितस्य ब्रह्मणो नास्ति भेदोऽविकारविषयत्वादस्येति परसिद्धान्तः, तथा हि घटाद्यात्मना न तस्यानादिनिधनत्वमिष्यते किन्तु परमात्मापेक्षया, घटादयो हि दृश्य- 15 मानोदयव्ययाः परिच्छिन्नदेशाश्चोपलभ्यन्ते, एवञ्च बधिरस्य यः शब्दसंवेदनप्रसङ्ग उक्तः स यदि ब्रह्मणो रूपमुपलब्धिलक्षणप्राप्तमिष्यते तदा । यदि चातिसूक्ष्मतयातीन्द्रियत्वं तस्य तर्हि ताद्रूप्यानीलादीनामपि ग्रहणं न स्यात् । ननु भवतां यथा क्षणिकत्वं नीलाद्यव्यतिरिक्तं नीलादिसंवेदनेऽपि न संवेद्यते तद्वच्छब्दरूपमपीति चेन्न, नीलादिसंवेदने क्षणिकत्वं न संवेद्यत इत्यनभ्युपगमात् , किन्तु निर्विकल्पेन गृहीतमपि न निश्चीयते भ्रान्तिकारणव-20 शात् , तस्मादनुभवापेक्ष या गृहीतमपि निश्चयज्ञानापेक्षयाऽगृहीतमिति ज्ञानभेदेनैकस्य गृहीतत्वमगृहीतत्वश्चाविरुद्धमेव, न तु भवन्मते शब्दस्य ग्रहणाग्रहणे युक्ते, सर्वज्ञानानां सविकल्पकत्वाभ्युपगमात्, एकेनैव ज्ञानेन सर्वात्मना तस्य निश्चितत्वेनागृहीतस्वभावान्तरानुपपत्तेः । अथ किञ्चिदविकल्पकमपि ज्ञानमभ्युपगम्यते तर्हि । न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके' इति न वक्तव्यम् । शब्दाकारानुस्यूतत्वादिति हेतोरसिद्धिप्रसक्तिश्च । यथा च प्रमाणान्त रतः क्षणिकत्वप्रसिद्धेरनुभूतमपि निश्चयापेक्षयाऽगृहीतमिति व्यपदिश्यते तथा न शब्दात्मता तथाव्यपदेशमासादयति शब्दात्मताप्रसाधकप्रमाणान्तराभावात् । अपि च शब्दात्मा परिगाम गच्छन् प्रतिपदार्थ भिद्यते न वा, आये शब्दब्रह्मणोऽनेकत्वप्रसङ्गः, विभिन्नानेकपदार्थस्वभावत्वात् , तत्स्वरूपवत् , एकञ्च ब्रह्मेष्यते परैरित्यभ्युपगमबाधा प्रतिज्ञायाः । द्वितीये तु
"Aho Shrutgyanam"
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ अष्टादशम् सर्वेषां नीलादीनामेकदेशकालपरिणामादिरूपत्वं एकाकारश्च प्रतिभासः प्राप्नोति, सर्वेषां नीलादीनामेकशब्दब्रह्मरूपाव्यतिरेकात् । जगतो नित्यशब्दस्वरूपत्वे च सर्वदा भावानां शब्देन सह योगपद्यान्नित्यत्वप्राप्त्या परिणामात्मता न स्यात् , तस्माद्भावानां न परिणामकृतं शब्दमयत्वम् । नापि शब्दात्तस्योत्पत्तेः शब्दमयत्वमिति द्वितीयः पक्षो युक्तः, तस्मा5 कार्योदयासम्भवात् , शब्दो हि नित्योऽविकारी च ततः कथं क्रमेण कार्योदयः स्यात् , युग
पञ्च कथं न भवेत्, कारणवैकल्ये हि कार्याणि उदयं प्रति विलम्बन्ते तच्चेत्कारणमविकलं तदा परापेक्षाभावाद्युगपदेव कार्याणि भवेयुः । किञ्च तद्ब्रह्म विवृत्तमर्थरूपेणेत्येतन सिद्धयत् , शब्दब्रह्मण एकस्वभावतया ततो भिन्नभिन्नभावोत्पादाङ्गीकारात्, न ह्यर्था
न्तरस्योत्पादे तत्स्वभावमनासादयतोऽन्यस्य ताप्येण विवत्तों युक्तः तस्मान्न प्रतिज्ञार्थो 10 घटते । एवं शब्दाकारानुस्यूतत्वादिति हेतुरसिद्धः, परमार्थतो भावानामेकरूपानुगमत्वासम्भ
वात् , सर्वे हि भावाः स्वस्वभावेषु व्यवस्थिताः समानजातीयव्यावृत्तस्त्रभावाः, विजातीयव्यावृत्तिकृतमेकाकारानुस्यूतत्वश्चैषां कल्पन या व्यवस्थाप्यते, यथा वस्तुतो भिन्नेषु घटशरावादिषु अमृद्यावृत्तिकृतो मृदात्मा कल्प्यते, नीलादीनामेषाश्च तदपि काल्पनिक
शब्दाकारानुस्यूतत्वं न सम्भवति, नीलपीतादिषु शब्दरूपानुपलम्भेनाशब्दव्यवच्छेदकृत. 15 शब्दाकारानुस्यूतत्वस्य कल्पनाऽसम्भवादिति । ननु ब्रह्मात्मकं तत्त्वं सदाऽविभक्तमेव, न
तस्य परमार्थतः परिणामो येनैकदेशत्वादिदोषो भवेत् , तच्चाविद्योपहतबुद्धयो नीलादिभेदेन विचित्रमिव मन्यन्ते, तथा च न नीलादीनामवस्तुस्वरूपत्वादेकदेशत्वप्रसङ्गो नापि संवेदनस्याभेदप्रसङ्गोऽविद्याविरचितत्वात्तद्भेदस्येति चेन्मैवम् , एवंरूपब्रह्मणः सिद्धौ प्रमाणा
भावात् , प्रमाणाद्धि प्रमेय सत्ताव्यवस्था, तंत्र न प्रत्यक्षतस्तस्य सिद्धिः, नीलादिभिन्नस्या20 न्यस्य ब्रह्मणस्त त्राप्रतिभासनात् । अथ ज्ञानस्वरूपत्वात्स्वसंवेदनाध्यक्षत एव शब्द ब्रह्म सिद्धम् , तदेव ज्योतिः, शब्दात्मकत्वाचैतन्यरूपत्वाच्चैति प्रतिपाद्यते तत्स्वसंवेदनविरुद्धम् , अन्यत्र हि गतचित्तोऽपि रूपं चक्षुषा वीक्षमाणोऽभिलापासंसृष्टमेव नीलादिप्रत्ययमनुभवति । एतेन 'वाग्रूपता चेद्वथुत्क्रामेत्' इति 'न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके' इति च प्रत्युक्तम् । तस्माद
विभागं शब्दमयं ब्रह्म न प्रत्यक्षतः सिद्धम् । नाप्यनुमानतः, नित्यस्य क्रमयोगपद्याभ्यां अर्थक्रिया25 विरोधेन तत्कार्यस्यानुपपत्तेः कार्यलिङ्गाभावात् , ब्रह्माख्यधर्मिणोऽसिद्धत्वेन तत्स्वभावभूत
१ न हि शब्दब्रह्मणः सद्भावे प्रमाणं किञ्चिदस्ति, प्रत्यक्षन्तु तत्र न क्रमते सकलदेशकालार्थाकारसमूहव्याप्तस्वरूपस्य ब्रह्मणः कस्यापीन्द्रियजन्यप्रत्यक्षस्थागोचरत्वात् श्रोत्रेन्द्रियं हि शब्दस्वरूपमात्रविषयज्ञानजनकं कथं तादृशब्रह्मविषयप्रत्यक्षं जनयेत् , न वाऽनुमानम् , तत्सद्भावावेदकस्य कस्यचिद्धेतोरसत्वात् शब्दाकारानुस्यूतत्वं हेतुस्तु दुष्ट इत्यादर्शित एवेति भावः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
निक्षेपवर्णनम् ।
धर्माप्रसिद्ध्या स्वभावहेतोरप्यभावात् स्वभाव कार्यव्यतिरेकेणान्यस्य साध्यप्रतिबन्धाभावेन लिङ्गस्यासम्भवाच शब्दाकारानुगतत्वन्तु असिद्धत्वान्न पारमार्थिकब्रह्मस्वरूपसाधनायालम् । अभेदेन सङ्केतकरणं शब्दार्थयोस्ताद्रूप्यं ख्यापयतीत्यपि न युक्तम्, अयं घट इत्यनेन घटशब्दस्य घटार्थतायाः घटार्थस्य वा घटशब्दताया अप्रकाशनात्, किन्त्वयं घटशब्दवाच्यः, इत्ययमत्रार्थः प्रकाशयितुमभिप्रेतः, अन्यथा प्रत्यक्षप्रतीतिबाधितार्थप्रकाशकत्वेनेदमुन्मत्त - 5 वचनवदनादरणीयमेव स्यात् । शब्दार्थयोश्च तादात्म्ये क्षुराग्निमोदकादिशब्दोच्चारणे आस्यपाटनदहन पूरणादिप्रसक्तिः, अनवगतसमयस्याभिधानोपलब्धौ तदर्थस्यार्थोपलब्धौ च तद्वाचकस्यावगतिप्रसक्तिच, अन्यथा तादात्म्यायोगात् । न च यो यस्य प्रतिपादकः स तदात्मक इति नियमः, धूमाग्न्यादिभिर्व्यभिचारात् । न च शब्दस्यार्थविशेषणत्वेन प्रतीतेस्तदात्मकत्वम्, देशभेदेन शब्दार्थयोरुपलब्धेः । न च भेदे तस्य तद्व्यवच्छेदकत्वमनुपपन्नम्, 10 काकादेर्भिन्नस्यापि गृहादिकं प्रति व्यवच्छेदकत्वप्रतीतेः । तन्न शुद्धद्रव्यास्तिकाभिमतनानिक्षेप युक्तियुक्त इति भावनिक्षेपप्रतिपादकपर्यांयनयाभिप्रायः ||
अशुद्धद्रव्यास्तिकप्रकृतिव्यवहारनयमतावलम्बिनस्तु मीमांसकाः भिन्नानेव शब्दार्थसम्बन्धानाहुः ' औत्पत्तिकस्तु शब्दस्यार्थेन सम्बन्ध:' [ भीमां० १-१-५] इति वचनात्, औत्पत्तिक इति विरुद्धलक्षणया नित्यस्तैर्व्याख्यातः । सम्बन्धस्य नित्यत्वे च कृतकसम्बन्ध- 15 वादिनो याऽनवस्था प्रसज्यते न साऽस्माकमिति वदन्ति कृतकसम्बन्धपक्षेऽनवस्था च येनावगतसम्बन्धेन अयमित्यादिना शब्देनाप्रसिद्धसम्बन्धस्य घटादेः सम्बन्धः क्रियते तस्यापि यद्यन्येन प्रसिद्धसम्बन्धेन सम्बन्धस्तदा तस्याप्यन्येनेति । भावनिक्षेपवादी पर्यायास्तिक आह एतेऽपि अयुक्तवादिनः, नित्यस्य वस्तुनः शब्दादेः कस्यचिदसम्भवात्, अनवस्थादूषणमपि न युक्तम्, अयमित्यादेः शब्दस्यानादिव्यवहारपरम्परातः सिद्धसम्ब- 20 न्धत्वात् तेनानवगतसम्बन्धस्य घटादिशब्दस्य सङ्केतकरणात् । अकृतकवादिनोऽप्यनवस्था तुल्यैव, तथाहि अनभिव्यक्तसम्बन्धस्याभिव्यक्तसम्बन्धेन शब्देन यदि सम्बन्धाभिव्यक्ति: क्रियते तदा तस्यापि सम्बन्धाभिव्यक्तिरन्यतोऽभिव्यक्तसम्बन्धादिति । यदि तु कस्यचित स्वत एव सम्बन्धाभिव्यक्तिरपरस्यापि तथैवास्त्विति संकेतक्रिया व्यर्थं । शब्दविभागाभ्युपगमे चास्मन्मतानुप्रवेशः प्रदर्शितन्यायेनेति । कृतकत्वेऽपि शब्दस्य यत्र यत्र संकेतद्वारेण 25 शब्दो नियुज्यते तत्र तत्र प्रतिपादकत्वेन प्रवर्त्तत इति द्रव्यसाधर्म्या द्रव्यार्थिकनिक्षेपः शब्द:, तथा द्रव्यार्थताया अपि सर्वत्राभ्युपगमाद्वाच्यवाचकयोर्नित्यत्वात्तत्सम्बन्धस्यापि नित्यता समस्त्येव, सङ्केतश्च तदभिव्यक्तिरिति द्रव्यार्थिक निक्षेपः शब्दः ॥
सङ्केताभिधेयस्यार्थस्य प्रतिकृतिप्रकल्पना स्थापनेति यद्वस्तु सदसद्भूताकारेण स्थाप्यते
3
: {RD :
"Aho Shrutgyanam"
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८ सम्मतितस्वसोपाने
[ अष्टादशम् सां स्थापना । सापि द्रव्यार्थिकस्य निक्षेपः, मुख्यप्रतिनिधिविभागांभावात् सदविशेषात् सर्वस्य मुख्यार्थक्रियाकरणात् , अन्यथोपयाचितादेस्ततोऽसिद्धिप्रसक्तेः, तन्निमित्तद्रव्यादि. विनियोगव्यवहाराभावप्रसक्तेश्च, मुख्यपदार्थरूपत्वात् स्थापनाया द्रव्यार्थत्वम् । अथ बाऽध्यवसायोपरचितमेव स्थापनायास्तदेकत्वम् , न तु वास्तवम् , अन्यथा मुख्यप्रतिनिधि5 विभागाभावग्रसक्तेस्त द्रुपोपलक्षकत्वाभावप्रसक्तेश्च । न ह्यभेदे उपलक्ष्योपलक्षकभाव उपपन्नः।
नापि भिन्न देशकालचेतनाचेतनादिविभागो न्यायानुगतो भवेदिति सद्भावासद्भावरूपतया प्रवर्त्तमानत्वात् द्रव्यधर्म सद्भावादेकत्वाध्यवसायकृतमेव तस्या द्रव्यार्थत्वमिति द्रव्यार्थिकनिक्षेपः स्थापना ।।
द्रवत्यतीतानागतपर्यायानधिकरणत्वेनाविचलितरूपं सद्गच्छतीति द्रव्यम् , तच्च भूत10 भाविपर्यायकारणत्वाचेतनमचेतनं वाऽनुपचरितमेव द्रव्यार्थिकनिक्षेपः । ननु भावानां निर
न्वयं प्रतिक्षणविशरारुतया नित्यत्वासम्भवेन द्रव्यार्थिकनिक्षेपो न सत्य इति चेन्न, निर. न्वयविनाशित्वे प्रमाणानवतारात् । क्षणिकवादिभिर्हि विनाशमाहितयाऽध्यक्षं वाऽनुमानं वा प्रमाणं उपन्यसनीयमपरप्रमाणानभ्युपगमात् , तत्र न तावद्भावानां क्षणक्षयित्वस्य
ग्राहकं प्रत्यक्षं भवितुमर्हति, प्रतिक्षणमुदयापवर्गितया भावानां तत्राप्रतिभासनात् , स्थिरस्थू. 15 लरूपतयैव भावानां तत्र प्रतिभासनात्, न ह्यन्याहग्भूतप्रतिभासोऽन्धादृग्भूतार्थव्यवस्था
पकोऽतिप्रसङ्गात् । न च सहशापरापरोत्पत्तिविप्रलम्भाद्यथानुभवं व्यवसायानुत्पत्तेः क्षणिकत्वानुभवेऽपि स्थिरस्थूलरूपाध्यवसाय इति वाच्यम् , प्रमाणाभावात् , न ह्यन्याशार्थानुभवेऽन्यादृशार्थनिश्चयोत्पत्तिकल्पना ज्यायसी, नीलानुभवेऽपि पीतनिश्चयकल्पनया सर्वत्र
प्रतिनियतार्थव्यवस्थितेरभावप्रसङ्गात् । न वा सहशापरापरोत्पत्तिविप्रलम्भसम्भवः, भाव20 भिन्नस्य सादृश्यस्य सामान्यपक्षोक्तदोषप्रसङ्गेनासम्भवात् । नाप्यसहशा अपि समानवि
कल्प जनका दर्शनद्वारेण सदृशव्यवहारहेतव इति वक्तव्यम् , नीलादिविशेषाणामप्यभावप्रसक्तेः, यथा हि परमार्थतोऽसदृशा अपि तथाभूत विकल्पोत्पादकदर्शनहेतवः सहाव्यवहारभाजो भावास्तथा स्वयमनीलादिस्वभावा अपि नीला दिविकल्पोत्पादकदर्शननिमित्ततया
नीलादिव्यवहारभाजो भवेयुरिति तेषामपि निःस्वभावताप्रसक्तिः । विकल्पवशेन हि अध्य. 25 क्षस्य प्रामाण्यव्यवस्था भवति, अन्यथा दानहिंसाविरतचेतसामपि स्वर्गप्रापणशक्तरधिग.
मस्याध्यक्षत एव व्यवस्थितेने तत्र विप्रतिपत्तिरिति तद्वयुदासार्थमनुमानप्रवर्तनं शास्त्रविर• चनं वा व्यर्थं भवेत् । विकल्पस्तु स्थिरस्थूलार्थाध्यवसायलक्षणः, न स क्षणिकताव्यवस्थापकः, विकल्पस्य चावस्तुविषयत्वं बाधितम् , तथात्वे तु अन्यथाभूतसंवेदनस्यानुपलक्षणादस्तुव्यवस्थाऽभावप्रसक्तः । संहृतसकलविकल्पावस्थायामश्वविकल्पनसमय एव चक्षुःप्रणि.
"Aho Shrutgyanam"
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ] निक्षेपचतुष्टयवर्णनम् ।
:१२९: धानानन्तरं पुरो व्यवस्थितस्य गवादेविशदतया स्थिरस्थूलरूपस्यैवानुभवात् , अन्यथाभूतार्थप्रतिभासस्य कदाचिदप्यनुपलब्धेः । न च वस्तुनः प्रतिक्षणध्वंसित्वात्तत्सामर्थ्यबलोद्भू. तेनाध्यक्षेण तद्रूपमेव ग्रहणीयम् , अन्यरूपग्रहणेऽसदर्थंग्राहकत्वेन भ्रान्तताप्रसक्तेः, तस्मात क्षणपरिणामग्राहकमध्यक्षमिति वक्तव्यम् , अन्योन्याश्रयात् , भावानां हि क्षणक्षयित्वे सिद्धे तत्सामर्थ्य भाविनोऽध्यक्षस्य तद्रूपानुकरणं सिद्ध्यति, तत्सिद्धौ च क्षणक्षयित्वमिति, ततो न 5 क्षणिकत्वं भावानामध्यक्षगम्यम् । नाप्यनुमानान्निश्चयम् , अध्यक्षाप्रवृत्तावनुमानस्याप्यनवतारात् । अध्यक्षाधिगतमविनाभावमाश्रित्य हि पक्षधर्मतावगमबलादनुमानमुदयमासादयति, अध्यक्षानवगते स्वर्गादाविवानुमानस्याप्रवृत्तिरेव । यच्च निर्हेतुको ध्वंसः पदार्थोदयानन्तरभावी न देशकालपदार्थान्तरमपेक्षत इत्यभिप्रेतं तन्न युक्तम् , तस्य निर्हेतुकत्वेऽपि यदैव मुद्रव्यापारानन्तरमुपलब्धिगोचरस्तदैव तत्सद्भावाभ्युपगमात् , भावोदयानन्तरं च न कस्य- 10 चिदुपलम्भगोचरो ध्वंस इति कथं तदैवास्य सद्भावः । न हि मुद्रादिव्यापारानन्तरमस्य दर्शनात्ततः प्रागपि सद्भावः कल्पनीयः, प्रथमं तस्यादर्शनात् मुद्रव्यापारानन्तरमध्यभावप्रसङ्गात् , विशेषाभावात् , सन्तानेन व्यभिचारादन्ते क्षयदर्शनेऽप्यादौ तदभ्युपगमासम्भवाच । न च ध्वंसो मुद्रादिसंयोगादिकं नापेक्षते किन्तु पदार्थसत्तामात्रानुबन्धी, अतस्तदुदयानन्तरमेव सत्त्वमासादयतीति वाच्यम् , भावसत्तामात्रानुबन्धित्वेऽपि नाशस्य प्रतिक्षणध्वंसित्वा- 15 सिद्धेः,तथात्वेन सत्ताया एवानिश्चयात् ,न हि सत्ता एकक्षणस्थितिका सिद्धा येन तदनुबन्धिनः प्रध्वंसस्य प्रतिक्षणभावितानिश्चयः स्यात्, विशेषणाप्रतिपत्तौ तद्विशेष्यस्य प्रतिपत्तमशक्तः । अनेकक्षणस्यापि सत्तामात्रानुबन्धित्वे च ध्वंसस्याक्षणिकत्वमेव स्यात् , सत्ताया क्षणान्तरा. वस्थानात् । किञ्चोदयानन्तरमेव भावानां ध्वंसः कुतः प्रतीयते, किं भिन्नाभिन्न विकल्पाभ्यां ध्वंसस्यासम्भवात् , किं वाऽपरप्रमाणात् , नाद्यः, भिन्नाभिन्नविकल्पाभ्यां तस्य मुद्रादिनिर- 20 पेक्षताया एव सिद्धेः, न तु भावोदयानन्तरभावितायाः, न हि निर्हेतुकस्य शशविषाणादेः पदार्थोदयानन्तरभावितोपलब्धा । न च ध्वंसस्य निर्हेतुकत्वे सर्वदाभावस्यौचित्यात् कालाउपेक्षाऽसम्भवेन पदार्थोदयानन्तरमेव स भवतीति वाच्यम् , प्रथमक्षणेऽपि सद्भावप्रसक्तेः, तस्य निर्हेतुकत्वेन सर्वदा भावात् , सापेक्षत्वे च निहेतुकत्वविरोधात्, सापेक्षतायाः सहेतु- . कत्वव्याप्तत्वात् , न च प्रथमक्षण एव ध्वंसे पदार्थसत्तैवासम्भविनीति तत्प्रच्युतिलक्षणध्वं. 25 सोऽपि न भवेदिति स्वहेतुतोऽर्था ध्वंसस्वभावा भवन्तीति वाच्यम् , विकल्पानुपपत्तेः, तथाहि किमेकक्षणस्थायिभावहेतोस्तत्प्रच्युतिहेतुत्वं किं वाऽनेकक्षणस्थायिभावहेतोः, नाद्यः, असिद्धेः, न हि क्षणस्थायिभावहेतुत्वमद्यापि सिद्धम् , येन तत्कृतत्वं तत्प्रच्युतेः सिद्ध्येत् । न द्वितीयः, क्षणिकत्वाभावप्रसङ्गात्, अपि च भावहेतोरेव तत्प्रच्युतिहेतुत्वे तदा स किं भावजननात्पूर्व
"Aho Shrutgyanam"
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[मष्टादशम् तां जनयति, उतोत्तरकालं किं वा समानकालम् , नाद्यः प्रागभावस्यैव प्रच्युतित्वप्रसङ्गात् , न प्रध्वंसाभावस्य । न द्वितीयः, भावोदयसमये तत्प्रच्युतेरनुत्पन्नतया भावहेतोस्तद्धेतुत्वासम्भवात्। नापि तृतीयः, भावोदयसमये प्रच्युतिसद्भावे तयोरविरोधात् द्वितीयादिक्षणेऽपि भावेन
न नंष्टव्यमिति कदाचिदपि भावस्याभावो न स्यात् । अपि च प्रच्युतेभीवोदयानन्तरभावि5 त्वेऽपि न तदैव तस्याः प्रतीतिर्मुद्ररादिव्यापारानन्तरमिव, किन्तु मुद्रादिव्यापारानन्तरमेव, तथा च पूर्वमनुपलब्धा मुद्गरव्यापारानन्तरमुपलभ्यमाना पुनस्तदभावेऽनुपलभ्यमाना सा त. जन्यैव भवेत् , अन्यत्रापि कार्यकारणभावस्यान्वयव्यतिरेकानुविधानलक्षणत्वात्। न च मुद्गर• व्यापारः कपालसन्ततेरुदय एव, तदा तस्या एवोपलब्धेः प्रच्युत्युपलम्भस्तु विषयाभावा. दुपजायमानो वितथ एवेति शङ्कयम् , तदा घटादेरविकारितया स्वरूपतोऽवस्थाने प्रागिवोप10 लब्ध्यादिप्रसङ्गात्। न हि स्वयमेव तस्याभावादनपलम्भ इति वक्तुं शक्यम् , तस्याऽपि मुद्गख्या
पारानन्तरमेवोपलम्भेन तत्कार्यत्वप्रसङ्गात् । ननु भावस्याभावो न भावस्वरूपादन्यः, किन्तु असन्नपि स केवलं कल्पनाविषयत्वाद्र्यवहारपथमवतार्यत इति तन्न, एवं सति हि भावानामपि काल्पनिकत्वं दुष्परिहरं भवेत् , नीलपीतयोहि विरोधः परैर्लाक्षणिकोऽभ्युपगतः, तत्र लक्षणं
यस्तुस्वरूपव्यवस्थापकम् , तन्निमित्तो विरोधः लाक्षणिक उच्यते, भावप्रच्युतिश्च लक्षणम् , 15 नीलप्रच्युत्या सह नीलस्य विरोधः, तद्विरोधे च तत्प्रच्युतिव्याप्तानां पीतादीनामपि नीलेन वि.
रोधः, तथा च नीलपरिच्छेदकत्वेन प्रवृत्तं प्रमाणं नीलप्रच्युति तद्व्याप्तांश्च पीतादीन व्यवच्छिन्ददेव स्वपरिच्छेद्यं नीलं परिच्छिनत्तीति पराभ्युपगमः, स च भावाभावस्य काल्पनिकत्वेऽ सङ्गन्तः स्यात् ,न हि शश विषाणप्रख्यस्य भावाभावस्य भावविरुद्धत्वं पीतादिव्यापकत्वं वा प्रमा
णाविषयत्वाद्यवस्थापयितुं शक्यम् , येन तस्य प्रतिनियतपदार्थव्यवस्थाहेतुत्वं भवेत् । अथ वि. 20 नाशस्य मुद्गरादिजन्यत्वमसिद्धम् , किन्तु घट एव विनाशकारणतया लोकप्रसिद्ध मुद्गरादिकमपे
क्ष्य समानक्षणान्तरोत्पादनेऽसमर्थः क्षणान्तरमसमर्थमुत्पादयति,तदप्यपरमसमर्थतरं तदपेक्ष्य, तदप्यपरमसमर्थतममिति यावद्भूट सन्ततेनिर्वृत्तिरित्युच्यते तदपि न युक्तम् , तथापि मुद्रादेरसमर्थक्षणान्तरजनकत्वेनाभ्युपगतस्य घटक्षणस्य कश्चित्सामर्थ्य विघातः स्वीकार्य एव, अन्य
थाऽसमर्थक्षणान्तरजनकत्वमेव न भवेत् , अभ्युपगते च सामर्थ्य विधाते कथमहेतुकोऽभावः । 25 न च तदपेक्षस्यापि घटक्षणस्य सामर्थ्यव्यावृत्तिः स्वत एव, न तु मुद्रा दिना तस्य सामर्थ्यवि.
घात इति वक्तव्यम् ,तथा सति प्रथमश्क्षण एवं सन्तत्युच्छेदप्रसङ्गात् ,मुद्रादिसन्निधानवैया. च । एवञ्च विलक्षणसन्तत्युत्पादे सन्तानोच्छेदे वा मुद्गरादेरन्वयव्यतिरेकाननुविधानप्रसक्तितो वह्नयादीनां दहनादिकार्ये लोकस्योपादानं न भवेत् । अथ किं घट एव प्रच्युतिः,उत कपाललक्षणं
१ काष्ठादिसन्ततेः कदाप्यनुच्छेदात् , वयादिना काष्टादेः किमप्यकरणात् , काछादेश्च हेतुपरम्परायातसमर्थक्षणान्तरजननस्वभावाव्याहते थेति भावः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
निक्षेपचतुष्टयवर्णनम् । भावान्तरम् , आये घटस्याभिधानान्तरमेव विहितं घटस्वरूपन्त्वविचलित प्रतीयत इति कथं न नित्यम् , न चैकक्षणस्थायिघटस्वरूपं प्रच्युतिरित्यतो न तस्य नित्यता, एकक्षणस्थायितया घटस्य प्रतीत्यगोचरत्वात्प्रच्युत्यसम्भवात् । द्वितीये कपालप्रादुर्भावात् प्राक् घट. स्यावस्थानात् कालान्तरस्थायितैव भवेन्न क्षणिकता। न च कपालरूपप्रच्युत्यभ्युपगमे मुद्गरा. दिव्यापारानन्तरमपि पूर्ववद्धटाद्युपलब्धिप्रसङ्ग इति वाच्यम् , न हि घटस्वरूपं मुद्रादिना 5 क्रियते तस्य स्वहेतोरेव निष्पत्तेः । न वाऽसती स्वरूपप्रच्युतिरुत्पद्यते, तत्र परैर्हेतुव्यापारानभ्युपगमात् , तस्मान्मुद्गरादिना कपालरूपप्रच्युतिविधानान्न विनाशो निर्हेतुको न वोपलब्ध्यादि प्रसङ्गः । न च कथं कपाललक्षणवस्त्वन्तरप्रादुर्भावे घटो विनष्ट इति व्यपदेशः, मुद्गरादेर्घटस्यैव कपालभावात्तदुपपत्तेः । कथं स एवान्यथा भवतीतिचेन्न, कथमसद्भवतीत्यपि तुल्यत्वात् , यथाहि प्रागसद्धटादि सद्भवत्युत्पत्तिसमयेऽविरोधात् तथाऽन्यदा सन् घटः कपालीभवतीत्य- 10 विरुद्धमेव । तथा च कारणस्य निवृत्तिः कार्यात्मना परिणतिरेवाभिधीयतेऽतः कुतः क्षणिकत्वम् । न च वक्तव्यमेकत्वाध्यवसायिदर्शनस्य क्षणिकताव्यवस्थापकमनुमानं बाधकमिति, अध्यक्षमूलकस्यास्य तदाधकतयाऽप्रवृत्तेः । न च स्थायितादर्शनमनुमानबाधित मिति नाध्यक्षतामनुभवतीति वाच्यम् , क्षणक्षयानुमानस्याप्यध्यक्षेण बाधितत्वादनुमानत्वाननुभवनात् । न हि प्रतिक्षणविशरारुतावभास्यध्यक्षमनुभूयते येन स्थायिताध्यक्षं बाधितं भवेत् । न च लून- 15 पुनर्जातकेशादिष्वपि प्रत्यभिज्ञानोदयात्ततः स्थायिताप्रतीतिः सर्वत्र अलीकेति वाच्यम् , दृष्टान्तमात्रादर्थसिद्धेरभावात् , अन्यथा हेतूपन्यासवैयर्थ्यात् । ननु कथं प्रमाणे प्रत्यभिज्ञेति चेत् , कारणदोषाभावात् , बाधारहितापूर्वार्थवाहित्वाच्च, प्रथमदर्शनेन ह्यनधिगतां स्थायितां प्रत्यभिज्ञानमध्यवस्यति विश्वासादिव्यवहारप्रवर्तिका चेति कथं न प्रमाणम् । न च स्थायिता. ध्यवसायादुत्तरकालभाविनो नित्यताप्राहितयाऽऽधदर्शनमेव व्यवस्थाप्यत इति आद्यदर्शन- 20 गृहीतां नित्यतामध्यवस्यत् प्रत्यभिज्ञा नमपूर्वार्थाधिगन्तृत्वाभावाम्न प्रमाणमिति वाच्यम् , तथापि नित्यत्वस्याद्यदर्शनावसेयतया भावानां क्षणक्षयित्वासिद्धेः, अध्यक्षस्याप्रवृत्तौ चानुमानस्याप्यप्रवृत्तेः । किन स्वभावहेतुकमनुमानं क्षणिकत्वमवगमयतीति परस्याभ्युपगमः, न च तदध्यक्षेण गृहीतम् , येन स्वभावहेतुस्तत्र व्यवहारमुपरचयेत् , यथा विशददर्शनावभासिनि तरौ शिशपा वृक्षत्वव्यवहृतिमुपरचयति, प्रत्यक्षप्रतीत एवार्थे स्वभावहेतोर्व्यवहृतिप्र- 25 दर्शनफलत्वात् । न च विद्युदादौ सत्त्वक्षणिकत्वयोरध्यक्षत एव प्रतिबन्धग्रहणादन्यत्रापि शब्दादौ सत्तोपलभ्यमाना क्षणिकत्वमवगमयतीति वक्तव्यम् , स्वर्णादौ सत्त्वाच्छुकृताऽनुमितिप्रसङ्गात् । न च कनकाकारनिर्भासिदर्शनं बाधकं वाच्यम् , स्तम्भादावपि स एवाय. मित्यभेदप्रतिभासस्य क्षणिकतानुमानबाधकत्वात् । भिन्नेष्वभेदोल्लेखितया लूनपुनरुदितशिर
"Aho Shrutgyanam"
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
: १३२ :
सम्मतितश्वसोपाने
[ अष्टादशम्
सिजादिषु प्रत्यभिज्ञाया उपलम्भादेकत्वे सा न प्रमाणमिति चेत्तर्हि शंखादी कामलोपहतां कनकाकारनिर्भासिदर्शनस्योदयेन तस्य स्वर्णादावपि प्रमाणत्वाभावप्रसङ्गः । ननु शुक्रतासाधकमनुमानमन्यथासिद्धत्वात्प्रत्यक्ष बाध्यम्, प्रत्यक्षस्यानन्यथासिद्धत्वात्, नानुपहतेन्द्रियस्य पीतावभासिदर्शनं पीतार्थव्यतिरेकेण सम्भवति कनकादौ तु शुक्लतासाधकमनुमानमन्यथा5 सिद्धम्, स्तम्भादौ च नित्यतावेदकाध्यक्षस्य कुतश्चिद्धान्ति कारणादन्यथासिद्धत्वेनानन्यथासि द्धानुमानबाधकत्वमयुक्तम् । सति हि प्रतिबन्धग्रहणेऽनुमितिः, प्रतिबन्धग्रहणञ्च साध्यव्यतिरेकेण साधनस्याभवनज्ञानम्, तदेव तस्यानन्यथासिद्धत्वं उच्यते, अत एवानुमानस्य प्रामाण्यमाकुर्वता तत्प्रतिबन्धप्र साधकप्रमाणस्याप्रामाण्यमुपदर्शनीयम्, येन प्रतिबन्धा सिद्ध्याऽनुमानं प्रामाण्यादपाक्रियेत, निश्यताप्रसाधकस्य त्वध्यक्षस्य आस्तामन्यथासिद्धानुमानेन तुल्यकक्ष10 वम्, तत्प्रतिबन्धप्रसाधकेन तु न तुल्यकक्षता, क्षणिकताविपरीत नित्यतालक्षणार्थमन्तरेणानुपजायमानमध्यक्षं तथाभूतमर्थं व्यवस्थापयत् क्षणिकत्वानुमानबाधकमुच्यते, न चाध्यक्षा - वसेयं नित्यत्वं वस्तुनो व्यस्थापयितुं शक्यम्, पूर्वापरकालताविष्टं हि वस्तु अध्यक्षावसेयम्, तच्च नित्यत्वं न वस्तुधर्मः, वर्त्तमानकालं हि वस्तु, पूर्वापरकालभावित्वञ्च वर्त्तमानवस्तुविरु द्धत्वान्न तद्धर्मत्वेनावस्थापयितुं युक्तमिति प्रत्यभिज्ञाप्रमेयस्य यथाप्रतीत्यसम्भवाद्बाधकप्र15 माणेनाप्यं तुल्यकक्षत्वात्तद्राहिणोऽध्यक्षस्य कुतः क्षणक्षयानुमानबाधकता । न च प्रत्यक्षस्याभासत्वेऽनुमानं बाधकम्, अनुमानस्य प्रामाण्ये व प्रत्यक्षस्याभासतेत्यन्योऽन्याश्रय इति वक्तव्यम्, प्रतिबन्धसाधकप्रमाणनिबन्धनत्वादनुमानप्रामाण्यस्य, न तु प्रत्यक्षस्याभासनिबन्धनत्वादिति, मैवम् परिच्छिद्यमानस्तुनः पूर्वकालतानिश्चयेऽपि प्रत्यक्षस्य वस्तुधर्मं ग्राहकतया यथाप्रतीति तद्विषयस्य सम्भवात्, तथाहि तस्य पूर्वकालसम्बन्धिता स्वरूपेण गृह्यते, न स्त्रि 20 दानीन्तन सम्बन्धितानुप्रवेशेन तेनेदानीं यद्यपि कुतश्चिन्निमित्तात्तस्य पूर्वकाला दिवमवसीयते तथापि तद्ब्राहकमध्यं कथं न वस्तुग्राहकमिति कुतस्तस्याप्रामाण्यम् । यदि ह्यविद्यमानं पूर्वकालादित्वं विद्यमानं वर्त्तमानारोपेणाध्यवस्येत् तदा भवेदस्यायथार्थग्राहित्वादप्रामाण्यम्, एतच्च नास्तीति कुतोऽस्याप्रामाण्यप्रसक्तिः । न च सन्निहितवस्तुभूतेनाध्यक्षेण पूर्वकालसम्बन्धित्वं न परामृश्यतेऽविचारकत्वादिति वाच्यम्, असन्निहितस्यापि तस्य वर्त्तमानव25 स्तुनि सन्निहितविषयबलोद्भूतेनाध्यक्षेण निश्चयात्, यथाऽन्त्य संख्येयग्रहणकाले शतमितिप्रतीतिः क्रमप्रतीतानपि संख्येयान्निश्चिनोति । न चैषानिन्द्रियजा, इन्द्रियान्वयव्यतिरेकानुविधानात् नाप्यनर्थजा, अन्त्य संख्ये यजन्यत्वात् । न चैकावभासिनी, आदावेकप्रतिपत्तिसमये शतमित्यप्रतिपत्तेः न चाप्रमाणमेषा, बाधकाभावात् । न च विशिष्टप्रतिपत्तिकाले संख्येयाः सर्वे वर्त्तन्ते पूर्वकालत्वन्तु नास्तीति न तत्रोपयोग इति वक्तव्यम्, गृह्यमा
,
"Aho Shrutgyanam"
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
निक्षेपचतुष्टयवर्णनम् । णानां तत्कालविद्यमानताया अनुपयोगित्वात् , यत्र चान्त्यसंख्येयग्रहणसमये पूर्वावगतसंख्येयानामभावस्तत्र यथा तेषामुपयोगस्तथा पूर्वकालादिताया अपि तदविशिष्टाया उपयोगो भविष्यतीत्यनवद्यम । अथापि वर्तमानतापरिच्छेदसमये तदभावनियतभावत्वान्न पूर्वताद्यवगतिर्भावानाम् , नीलपरिच्छेदे पीतादीनामिव । पीतादयो हिं नीलप्रच्युत्यविनाभूताः, नीलपरिच्छेदकश्च प्रमाणं नीलप्रच्युतेरिव तद्व्याप्तपीतादिव्यवच्छेदं कुर्वदेव नीलं परिच्छि- 5 नत्ति, तदिदानीन्तनपदार्थपरिच्छेदाय प्रवृत्तं प्रमाणं तत्प्रच्युत्यविनाभूतान् व्यवच्छिनत्ति, वर्त्तमानश्च समयस्तत्प्रच्युत्या विरुद्ध इति तद्व्याप्तावप्यतीतानागतो तेन विरुद्धाविति तदव. च्छिन्नस्यापि भावस्य वर्तमानावच्छिन्नेन सह न समावेशः, तयोः परस्परपरिहारत्वेन विरोः धात् , तेन वर्तमानसम्बन्धिताग्राहकेण प्रमाणेन तत्प्रच्युत्यविनाभूतस्य व्यवच्छेद्यस्य व्यवच्छेदमकुर्वाणेन वर्तमानसम्बन्धित्वमेव न परिच्छिन्नं भवेत् , ततः पूर्वापरसमयसम्बन्धिनो- 10
नात्वे यन्नानाभूतानामेकत्वग्राहि प्रमाणं तस्यात स्मिस्तद्ब्रहणरूपत्वादप्रामाण्यम् , अत एवे. कत्वाध्यवसायस्य सदृशापरापरेत्यादिभ्रमनिमित्तादुत्पादः परिगीयत इति चेन्मैवम् , एकत्वेन निश्चीयमानस्य परस्परविरुद्धकालादिव्यवच्छेदान्नानात्वाभावात , छत्रकुण्डलाद्यवच्छिन्नस्थ देवदत्तादेरिव । तदभावव्याप्तभावलक्षणस्य विरोधस्य सहसम्भविनामपि भावात् , ततो विरुद्धावच्छिन्नस्य नानात्वे तु देवदत्तस्यापि नानात्वप्रसङ्गः । न चेष्टापत्तिः, एकप्रतिभा- 15 सबलादेकत्वासिद्धेः, अन्यथा नीलादिपरमाणूनां दिक्षदयोगाद्भेदापत्त्या तदवयवानामपि भेदापत्तितोऽनवस्थाप्रसक्तेः प्रतिभासविरतिलक्षणाऽप्रामाणिकी शून्यता भवेत् । तदेवेदमिति ज्ञानस्यानिन्द्रियजत्वेऽप्यलिङ्गस्य प्रामाण्यमभ्युपगन्तव्यम् , बाधाभावादनेन प्रतीय. मानस्य वस्तुतः पूर्वापरकालभावित्वं पूर्वापरदर्शनविषयत्वं चावसीयत इति चाभ्युपगन्तव्यम् , अन्यथाऽनक्षालिङ्गप्रत्ययस्य निश्चयात्मनो बाधारहितस्यैवंजातीयस्थ कस्यचिस 20 प्रामाण्यानभ्युपगमेऽक्षस्य सन्निहितार्थमात्रवाहित्वेन लिङ्गजस्यानवस्थाप्रसक्तितः सकलपदार्थाक्षेपेण प्रतिबन्धग्राहकत्वायोगादमुमानप्रवृत्तेरभाव इति कुतः क्षणिकत्वादिधर्मसिद्धिः; यथोक्तविकल्पस्य च प्रामाण्ये कथं न क्षणक्षयानुमानबाधेति । किञ्च क्षणविनश्वरतां भावानां यद्यध्यक्षमवभासयति तदा कुतो न तदनुसारी निश्चयोदयः, सादृश्यदर्शनाद्धान्तेने तदुदय इति चेन्न, सादृश्ये प्रमाणाभावात् । विपरीतनिश्चयोत्पादात् क्षणिक: 25 ताप्रतिभासप्रतिहतिर्यद्यभ्युपगम्यते तर्हि पुरोवर्तिस्तम्भादौ विजातीयस्मरणसमये तत्र.अणक्षयनि सो भवेत् , नित्यतोल्लेखाभावात् । अपि च क्षणिकत्वाक्मासिसंवेदनं स्थापिताध्यवसायश्च परस्परासंसक्तरूपं प्रत्यक्षद्वयं यादयमासादयति तदा क्षणक्षयावभासस्य न काचित्प्र
१ क्षणिकत्वाध्यवभासिनिर्विकल्पकस्य म्धायिनाध्यवमाशिसविकल्पकस्य च सहोत्पत्तिलक्षणयुगपत्ति
"Aho Shrutgyanam"
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
: १३४ :
सम्मतितत्त्व सोपाने
[ अष्टादशम्
तिहतिः, न च नित्याध्यवसाय सन्निधानमेव तस्य प्रतितिः, वैपरीत्यप्रसङ्गात्, सन्निधेरविशेषात्पूर्वोत्तरकालभावित्वात् प्रतिहतिरिति चेन्न पौर्वापर्यस्याकिञ्चित्करत्वात् । किञ्च वि जातीयविकल्पोदयेऽपि विशददर्शनस्य प्रतिहतिप्रसक्त्या पीताद्यध्यवसायसमये नीलादिकं न प्रतिपन्नं स्यात् । न च विजातीयत्वात् पीतविकल्पो नीलादिदर्शनस्य न प्रतिघातक इति 5 वक्तव्यम्, नित्यताध्यवसायस्यापि विजातीयत्वेन क्षणिकदर्शनं प्रति प्रतिघातकत्वाप्रसक्तेः । आकारभेदादेव हि अन्यत्रापि विजातीयत्वं तच नित्यानित्ययोरपि तुल्यमेव । न च प्रथमो. त्पन्नक्षणिक दर्शन समानाधिकरणतया नित्योल्लेखस्योत्पत्तेः प्रतिघातकत्वम्, विरुद्धाकारावभासिनोः प्रत्यययोः सामानाधिकरण्यानुपपत्तेः, अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । तस्मान सामानाधिकरण्यात्तत्प्रतितिरिति अध्यक्षस्वरूपनित्यताबाधकप्रमाणनिश्श्रेयो न क्षणक्षयसत्तयोरविनाभाव 10 इति न सत्तातः क्षणक्षयसिद्धिः । न चानुमानरूपेण बाधकेन क्षणक्षयाविनाभूता सत्ताऽध्यवसीयते, तदनुमानेऽप्यविनाभावस्यान्यानुमानबलात् प्रसिद्ध्यभ्युपगमादनवस्थाप्रसक्तेः । ननु अर्थक्रियालक्षणं सत्त्वम्, नित्ये क्रमयौगपद्याभ्यामर्थं क्रियाविरोधात्ततो व्यावर्त्तमानं क्षणिक एवावतिष्ठत इति तेन व्याप्तं सत्त्वं सिद्ध्यति, इदमेव क्षणक्षयानुमानस्यान्यथासिद्धत्वे बाधकं प्रमाणमिति चेन्न, सस्वनित्यत्वयोर्विरोधासिद्धेः, तयोर्हि विरोधः किं सहानवस्थान15 लक्षणः, परस्परपरिहारस्थितिलक्षणो वा भवेत्, नाद्यः, स हि विरोध: पदार्थस्य पूर्वमुपलम्भे पश्चात् पदार्थान्तरसद्भावादभावावगतौ निश्चीयते शीतोष्णयोरिव । न च नित्यतावभासिदर्शनमुदेति, उदये च विशददर्शने नित्यताप्रतिभासेन तस्या विद्यमानतया न सर्वे भावाक्षणिका भवेयुः । न द्वितीयो विरोधस्तयोः, नित्यत्वपरिहारेण सत्तायास्तत्परिहारेण नित्यत्वस्य वाऽनवस्थानात्, क्षणिकतापरिहारेण क्षणिकता तत्परिहारेण च क्षणिकता व्यवस्थितेति अन20 योरेव परस्परपरिहारस्थितिलक्षणो विरोधः । न चार्थक्रियालक्षणा सत्ता क्षणिकतया व्याप्तेति नित्यताविरोधिनी सेति वक्तव्यम्, अन्योन्याश्रयात्, नित्यत्वविरोधेन हि अर्थक्रियालक्षणसस्वस्य क्षणिकत्वव्याप्तत्वं सिद्ध्यति, नित्यत्वविरोधश्च सत्त्वस्य क्षणिकत्वव्याप्तिसिद्धाविति । न चान्वयनिश्चयद्वारेण सत्वक्षणिकत्वयोरविनाभावः सिद्ध्यति, प्रत्यक्षस्यान्वयग्राहितयात्रा
स्वेऽभ्युपगते न सविकल्पकेन निर्विकल्पस्याभिभवः, रूपादिषटू ज्ञानस्य गोविकल्पसमयेऽश्वदर्शनस्य भवन्मते सहोत्पत्त्या न प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावः, समकालतया च निर्विकल्पकैन सविकल्पकमेव कुतो न प्रतिहृतं भवेत् विनिगमकाभावात् सविकल्पकस्य बलीयस्त्वादभिभावकत्वमिति चेत् किं बहुविषयत्वात् किंवा निश्चयात्मकत्वाद्वलीयस्त्वम्, नायः, निर्विकल्पकविषय एव विकल्पप्रवृत्तिस्वीकारात् अन्यथा विकल्पोऽगृहीतार्थ ग्राहकत्वात् प्रमाणं भवेत् । न द्वितीयः, स्वस्वरूपे निश्रयात्मकत्वे तस्य प्रत्यक्षत्वासम्भवात् इष्टञ्च तस्य प्रत्यक्षत्वम्, सर्ववित्तचत्तानामात्मसंवेदनं प्रत्यक्षमित्यभ्युपगमात् । अर्थरूपे निश्रयात्मकत्वे विकल्पस्य निश्वयानिश्चयस्वभावद्वयप्रसङ्गादिति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
निक्षेपचतुष्टयवर्णनम् । प्रवृत्तेः, अनुमानात्तत्प्रतिपत्तौ स्वनवस्था । नन्वर्थक्रियास्वरूपं सत्त्वं नित्येऽसम्भवि, अन्यथा भूतन्तु सत्त्वं न सम्भवतीति सर्वे भावाः क्षणक्षयिणः, अर्थक्रियायोगश्च क्रमयोगपद्याभ्यां व्याप्तः, ते च नित्ये न सम्भवतः, नित्यस्य सकलकार्यकरणसामथ्र्य स्वरूपतो यदि तर्हि एकदैव सकलकार्योदयः स्यान क्रमेण, कालविलम्बायोगात्, सहकार्यपेक्षा च नित्याविचलितरूपस्य न सम्भवति, सहकारिकृतातिशयस्याव्यतिरिक्तस्य तत्रासम्भवात् , स्थायित्वात् । 5 अतिरिकातिशयजननेऽपि सहकारिभिस्तस्य न किमपि कृतमिति न नित्यं क्रमेण करोति, युगपदपि न करोति प्रतिक्षणं तस्मानिखिलकार्योदयप्रसङ्गात् , पूर्वोत्तरकालयोरपि तत्स्वभावाप्रच्युतेरिति चेन्न, क्रमेणोत्पत्तिमत्या अर्थक्रियाया भिन्नत्वे हेतोर्मेंदासम्भवात् , न ह्यन्यभेदादन्यद्भिन्नमतिप्रसङ्गात् , न हि हेतोरेकस्वभावत्वेऽर्थक्रियया युगपद्भवितव्यमित्यस्ति नियमः, किन्तु यदि कारणसद्भावेऽर्थक्रिया युगपदुपलभ्येत तदा युगपदुदेतीति व्य- 10 वस्था भवेत् , न हि कारणाभेदेऽपि ततो युगपदुदयमासादयन्ती सा लक्ष्यत इत्यनुभवया, धितमर्थक्रियायोगपद्यम् । न च क्रमवदर्थक्रियोत्पादः प्रतिक्षणक्षयित्वाविनाभूतः कचि. दुपलब्धः, येन तदुदयक्रमात्तद्धेतोः प्रतिक्षणभेदः सिद्धिमासादयेत् , न चार्थक्रियापि प्रतिक्षणं भेदवती सिद्धा, तत्कथं स्वयमसिद्धा हेतोः प्रतिक्षणभेदमवगमयति । न च सौगतानां कालाभावादर्थक्रियाक्रमो युक्तिसङ्गतः। यदि ह्यतीतानागतवर्तमानकालभेदसङ्गतिमासादयेयुः 18 कार्याणि तदा क्रमवन्ति भवेयुः, न च कार्यपरम्पराव्यतिरिक्तः कालः सौगतैरभ्युपगत इति भिन्नफलमेव तिष्ठति, न च फलभेदमात्राद्धेतुभेदव्यवस्था कत्तुं शक्या, एकस्यापि प्रदीपादे. रेकदाऽनेककार्यकरणात् । भवतु वाऽर्थक्रियालक्षणं सत्त्वम् तथापि नातः क्षणक्षयानुमानम , तेन भावानां क्षणस्थायितायाः साधने सिद्धसाधनम् , नित्यस्यापि भावस्य क्षणावस्थानात्, अन्यथा सदाऽवस्थानमेव न भवेत् , तस्य श्रणावस्थाननियतत्वात् क्षणान्तरादिस्थितेः । क्ष• 20 णादूर्ध्वमभावस्य साधनन्तु न सम्भवति, अभावेन सह तस्य प्रतिबन्धाभावात् , न चाप्रतिबन्धविषयः शशविषाणादिवदनुमेयः । किश्च अर्थक्रिया समानकालं साध्यं किं साधयेत् , कि वा भिन्नकालम् , यदि समानकालं क्षणसद्रूपं साध्यं साधयति तदा तत्समानकालभाविनः क्षणसत्तामात्रस्य सिद्धत्वात्सिद्धसाध्यता, अभावेन च प्रतिबन्धाभावान्न ततस्तत्सिद्धिः । अथ भिन्न कालं साधयति तत्रापि प्रतिबन्धाभावान्न ततस्तत्सिद्धिः, न हि भिन्नकालेन विद्यमाने नाविद्यमानेन वा सत्तायाः कश्चिदविनाभाव इति यत्राविनाभावः तत्र विप्रतिपत्ति स्ति यत्र च विप्रतिपत्तिर्न तत्राविनाभाव इति न सत्तातः क्षणक्षयानुमानम् । न च सवं वर्तमान. कालभावित्वम् , तच्च पूर्वापरकालसम्बन्धविकलतया क्षणिकत्वं तदात्मकतया भावानां प्रक. टयति, यतो वर्तमान क्षणिकमिति कुतो ज्ञायते, पूर्वापरयोस्तत्रादर्शनादिति चेन्न दृश्याद
"Aho Shrutgyanam'
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने :
[ ान
र्शनस्यैवाभावव्यवहारसाधकत्वात्, अदर्शनमात्रस्य तु सत्यपि वस्तुनि सम्भवात् तत्र न प्रमाणता । न हि सर्वं वस्तु सर्वदा दर्शनयोग्यम्, चक्षुर्व्यापाराभावे वस्तुनोऽप्रतिभासनात्, तदैव च चक्षुर्व्यापारात् परेणोपलम्भात् । तस्मान्न पूर्वापरयोरनुपलम्भमात्राभावनिश्चय इति न प्रत्यक्षानुमानाभ्यां क्षणिकतावगमः, न चैतद्व्यतिरिक्तं प्रमाणान्तरं परैरभ्युपगम्यत 5 इति कुतः क्षणिकत्वसिद्धिः । अतो न पर्यायास्तिकाभिमतपूर्वापरक्षणविविक्तमध्यक्षमात्रं वस्तु किन्तु अतीतानागतपर्यायाधारमेकं द्रव्यवस्त्विति द्रव्यार्थिकनिक्षेपः सिद्धः ॥
१३६ :
द्रव्यं चानुभूतपर्यायमनुभविष्यत्पर्यायश्वैकमेव, तेनानुभूतपर्यायशब्देन तत्कदाचिदभिधीयते कदाचिच्चानुभविष्यत्पर्यायशब्देन यथातीतघृतसम्बन्धो भविष्यद्धृतसम्बन्धो वा घटो घृत इत्यभिधीयते । शुद्धतरपर्यायास्तिकेन च निराकारस्य ज्ञानस्यार्थप्राहकत्वासम्भवा10 त्साकारं ज्ञानमभ्युपगतम्, तत्संवेदनमेव चार्थसंवेदनम्, ज्ञानानुभवव्यतिरेकेणा परस्यार्थानुभवस्याभावात्, घंटोपयोग एव घटस्तन्मतेन । तत्पर्यायेणातीतेन परिणतं परिणस्यद्वा द्रव्यं तच्छब्दवाच्यं द्रव्यार्थिकमतेन व्यवस्थितम् । अत एव घटाद्यर्थाभिज्ञः तत्र चानुपयुक्तो द्रव्यमिति प्रतिपादितः द्रव्यार्थिक निक्षेपश्च । द्रव्यमागमेऽनेकधा प्रतिपादितम्, इह तु युक्तिसंस्पर्शमात्रमेत्र प्रदर्श्यते तदर्थत्वात् प्रयासस्य ||
15 भवति विवक्षित वर्त्तमानसमयपर्याय मात्रेणोत्पद्यत इति भावः । अथवा भूतिर्भावः, किरीटा दिधारणवर्त्तमानपर्यायेणेन्द्रादिरूपतया वस्तुनो भवनम्, तद्ब्रहणपर्यायेण वा ज्ञानश्य भवनम् । यथा चायं पर्यायार्थिकप्ररूपणा तथा प्रदर्शित एव प्राक् न पुनरुच्यते । एष एव नयनिक्षेपानुयोगप्रतिपादित उभयनयप्रविभागः परमार्थः परमं हृदयमागमस्य, एतद्व्यतिरिक्तविषयत्वात्सर्वनयवादानाम्, नहि शास्त्रपरमहृदयनयद्वयव्यतिरिक्तः कश्चिन्नयो विद्यते, सामा20 न्यविशेषद्वयव्यतिरिक्तविषयान्तराभावात्, विषयिणोऽप्यपरस्य नयान्तरस्याभाव इति प्राकू प्रतिपादितमिति ॥ ६॥
इति तपोगच्छन भोमणि श्रीमद्विजयानन्द सूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिन विन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्व सोपानस्य निक्षेपचतुgrवर्णनं नाम अष्टादशं सोपानम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् }
सापेक्षनयनिरूपणम् ।
नयद्वयस्य सदसदर्थतानिरूपणम् ।
एतदपि नयद्वयं शास्त्रस्य परमहृदयम, द्रव्यं पर्यायाशून्यं पर्यायाश्च द्रव्याविरहिण इत्ये वम्भूतार्थप्रतिपादनपरं नान्यथेत्यस्यार्थस्य प्रदर्शनार्थमाह-
पज्जवणिस्सामण्णं वयणं दव्वद्वियस्स अत्थित्ति । अवसेसो वयणविही पज्जवभयणा सपडिवक्खो ॥ ७ ॥
૧૮
पर्यायनिस्सामान्यं वचनं द्रव्यार्थिकस्य अस्तीति । अवशेषो वचनविधिः पर्यवभजनात् सप्रतिपक्षः ॥ छाया ॥
: १३७ :
पर्यायेति, पर्यायनयेन सह निस्सामान्यं - असाधारणं द्रव्यास्तिकस्य वचनं अस्तीत्येरूपं भवति, भेदवादिसम्मतविशेषस्य सत्तारूपतानुप्रवेशात्. वचनमिदं निर्विषयं विशेषशून्यत्वाद्गगनकुसुमवचनवत्, तदेवमेकान्तभावनाप्रवृत्तस्य द्रव्यास्तिकनयस्य वचनं न 10 परमार्थम् । एवंप्रवृत्तपर्यायास्तिकस्यापि वचो न परमार्थमित्याह अवशेष इति, अवशेषो वचनविधिः- सत्ताशून्यविशेषप्रतिपादक उपर्युक्तादन्यो वचनविशेषः पर्यायेषु सत्ताव्यतिरिक्तेषु असद्रूपेषु भजनात् - सत्ताया आरोपणात् सप्रतिपक्षः, सतो विरोधी, असन् भवतीत्यर्थः । पर्यायप्रतिपादको वचनविधिरवस्तुविषयः निःसामान्यत्वात् खपुष्पवत् । यद्वा वस्तुज्ञानयोः स्वरूपमुक्त्वाऽभिधानस्य द्रव्यास्तिकपर्यायास्तिकस्वरूपस्य तदभिधायकस्य वा प्रति- 15 पादनायाह पर्यायेत्यादि, पर्यायान्निष्क्रान्तं तद्विकलं सामान्यं सङ्ग्रहस्वरूपं यस्मिन् वचने तत्पर्य - वनिःसामान्यं वचनम्, तद्वचनश्च अस्तीत्येवं रूपम्, तच्च द्रव्यार्थिकस्य स्वरूपं प्रतिपादकं वा । अथवा पर्यायः ऋजुसूत्रनयविषयादन्यो द्रव्यत्वादिविशेषः स एव निश्चितं सामान्यं यस्मि - स्तत् पर्यायनिःसामान्यं वचनम्, द्रव्यादिसामान्यविशेषाभिधायीति यावत् । तञ्चाशुद्धद्रव्यार्थिकसम्बन्धि, तत्प्रतिपादकत्वेन तत्स्वरूपत्वेन वा । अवशेषो वचनविधिः वर्णपद्धतिः सप्रतिपक्षः, अस्य वचनस्य पर्यायार्थिकनयरूपः तत्प्रतिपादको वा पर्यायसेवनात्, अन्यथा कथमवशेषवचनविधिः स्याद्यदि विशेषं नाश्रयेदिति । समुदायार्थस्तु द्रव्यास्तिकस्याननुषक्तविशेषं वचनमस्तीत्येतावन्मात्रम्, पर्यायास्तिकस्य तु अपरामृष्टसत्तास्वभावं द्रव्यं पृथिवी घटः शुकः इत्याद्याश्रितपर्यायम् । अन्योन्यापेक्षारहितञ्चो भयनयवचोऽसदेव, वचनार्थस्यासत्वात वचनस्यादर्थत्वे तदर्थस्याप्यसत्त्वादिति ॥ ७ ॥
अनैकान्तभावनयैवैषां नयानां सत्यता नान्यथेत्यादर्शयितुं ज्ञानानेकान्तं तावदाह
"Aho Shrutgyanam"
5
20
25
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
: १३८ :
5
सम्मतितस्वसोपाने
पज्जवणयवोक्तं वत्थं दव्वट्ठियस्स वयणिज्जं । जाव दविओवओगो अपच्छिमवियप्पनिव्वणो ॥ ८ ॥
पर्यवनयव्युत्क्रान्तं वस्तु द्रव्यार्थिकस्य वचनीयम् । यावद्द्रव्योपयोगोऽपश्चिमविकल्पनिर्वचनः ॥ छाया ||
पर्यव इति यावद्द्रव्योपयोगः अपश्चिमविकल्पनिर्वचनरूपः प्रवर्त्तते तावद्रव्यार्थिकस्य वचनीयं वस्तु, तच्च पर्यायाक्रान्तमेव । अन्यथा ज्ञानार्थयोरप्रतिपत्तेरसत्त्वप्रसक्तिः, पर्यायानाक्रान्तसत्तामात्रसद्भावग्राहकस्य प्रत्यक्षस्य अनुमानस्य प्रमाणस्याभावात्, द्रव्यादिपर्यायविशिष्टस्यैव सर्वदा सत्तारूपस्य ताभ्यामवगतेरिति, वचनीयं परिच्छेद्यो विषयः । निश्चयकर्तृ वचनं निर्वचनम्, त्रिकल्पश्च निर्वचनञ्च विकल्पनिर्वचनं, न विद्यते पश्चिमं यस्मिन् 10 विकल्पनिर्वचने तत्तथा, तथाविधं तद् यस्य द्रव्योपयोगस्यासौ अपश्चिमविकल्पनिर्वचनः सहावसान इति यावत्, ततः परं विकल्पवचनाप्रवृत्तेः ।
20
[ एकोनविंशम्
यद्वा यद्वस्तु सूक्ष्मतरतमादिबुद्धिना पर्यायनयेन स्थूलरूपत्यागेनोत्तरतत्तत्सूक्ष्मरूपाश्रaणात् व्युत्क्रान्तं गृहीत्वा त्यक्तम्, यथा किमिदं मृत्सामान्यं घटादिभिर्विना प्रतिपत्तिविषयः, एवं यावच्छ्रुक्लतमरूपस्वरूपोऽन्त्यो विशेषः, एतद्रव्यार्थिकस्य वस्तु विषयः, यतो यावदपश्चि15 मविकल्पनिर्वचनोऽन्त्यो विशेषः, तावद्द्रव्योपयोगः द्रव्यज्ञानं प्रवर्त्तते, न हि द्रव्यादयो विशेषान्ताः सदादिप्रत्ययाविशिष्टैकान्तव्यावृतबुद्धिप्राह्यतया प्रतीयन्ते, न च तथाऽप्रतीयमानास्तथाभ्युपगमार्हाः अतिप्रसङ्गादिति ॥ ८ ॥
विशेषरहिता सत्ता सत्ताशून्यश्च विशेषो नास्तीत्येतदेवोपसंहरति---
दहिओ त्ति तम्हा नस्थि णओ नियमसुद्धजाईओ । णय पजवडिओ णाम कोइ भयणाय उ विसेसो ॥ ९ ॥
द्रव्यार्थिक इति तस्मान्नास्ति नयो नियमेन शुद्धजातीयः ।
न च पर्यायार्थिको नाम कोऽपि भजनायास्तु विशेषः ॥ छाया ||
द्रव्येति यस्मात् परस्परानाक्रान्तयोर्द्रव्य पर्याययोरप्रतीयमानत्वं तस्मान्नियमेन शुद्धजातीयः विशेषविनिर्मुक्तो द्रव्यार्थिक इत्यभिधानो नयो नास्ति, विषयाभावेन तद्विषयज्ञान25 स्याप्यभावात् । एवं सामान्यविनिर्मुक्तः पर्यायार्थिक इति नाम न च कोऽपि नयो विद्यते यदि विषयाभावादिभौ नयौ न स्तस्तर्हि तीर्थकरवचनसङ्ग्रहेत्यायुक्तं वचनं विरुद्धं भवेदित्यत्राह भजनायास्त्विति, विवक्षाया एव विशेषः, इदं द्रव्यमयं पर्याय इत्ययं भेदः, तद्भेare विषयिणोऽपि तथैव भेद इत्यभिप्रायः, भजना च सामान्यविशेषात्मके वस्तुतत्त्वे
" Aho Shrutgyanam"
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सापेक्ष निरूपणम् |
उपसर्जनीकृत विशेषं यदन्वयिरूपं तद्यदा द्रव्यमिति विवक्ष्यते तदा द्रव्यार्थिकविषयः, यदा तूपसर्जनीकृतान्वयिरूपं तस्यैव वस्तुनो यदसाधारणं रूपं तद्विवक्ष्यते तदा पर्यायनयविषयस्तद्भवतीति ॥ ९ ॥
एवंरूपभजनाकृतमेव भेदं दर्शयितुमाह-
दवद्वियवत्वं अवत्थु नियमेण पज्जवणयस्स ।
तह पज्जववत्थु अवत्थमेव दव्वट्टियनयस्स ॥ १० ॥
: १३९ :
द्रव्यार्थिक वक्तव्यमवस्तु नियमेन पर्यवनयस्य । तथा पर्यववस्तु अवस्त्वेव द्रव्यास्तिकनयस्य || छाया || द्रव्यार्थिकेति, पर्यायास्तिकस्य द्रव्यास्तिकाभिधेयमस्तित्वमवस्त्वेव, भेदरूपापन्नत्वात्, पर्यायास्तिकाभ्युपगता भेदा अवस्तुरूपा एव द्रव्यास्तिकस्य भवन्ति, सत्तारूपाप - 10 न्नत्वात् । अतो भजनामन्तरेणैकत्र सत्ताया अपरत्र च भेदानां नष्टत्वादिदं द्रव्यमेते च पर्याया इति नास्ति भेदः । न च भासमानयोर्द्रव्यपर्याययोः कथं नयाभ्यामाभ्यां प्रतिक्षेप इति वक्तव्यम्, अप्रतिभासं प्रति प्रतिभासस्य बाधकत्वात्, न तु मिध्यात्वं प्रति, मिध्यारूपस्यापि प्रतिभासनात् । तथाहि पर्यायास्तिकः प्राह, न मया द्रव्यप्रतिभासो निषिध्यते तस्यानुभूयमानत्वात् किन्तु विशेषव्यतिरेकेण द्रव्यस्याप्रतिभासनात्, अव्यतिरेके तु व्यक्तिस्वरूपवत्त- 15 स्यानन्वयादुभयरूपतायाश्चैकत्र विरोधाद्गत्यन्तराभावाद् द्रव्यप्रतिभासस्तत्र मिथ्यैव, विशेषप्रतिभासस्त्वन्यथा, बाधकाभावात्, यतः प्रतिक्षणं वस्तुनो निवृत्तेर्नाशोत्पादौ पर्यायलक्षणं न स्थितिः । द्रव्यार्थिकस्तु भजनोत्थापितस्त्ररूपः प्राह - अस्माकमप्येवमेवाभ्युपगमः, न विशेष प्रतिभासप्रतिक्षेपः, किन्तु तस्य भेदाभेदो भय विकल्पै बध्यमानत्वान्निध्यारूपतैव । अभेदप्रतिभासस्तु अनुत्पादव्ययलक्षणस्य द्रव्यस्य तद्विषयस्य सर्वदाऽवस्थितेर बाध्यमानत्वात् 20 सत्य इति ॥ १० ॥
एवंलक्षणयोः कल्पना व्यवस्थापितद्रव्यपर्यायास्तिकयोः मिथ्याप्रतिपत्तिः सुकरेत्याह---
उपजंति वियंति य भावा नियमेण पज्जवणयस्स । दहियस्स सव्वं सया अणुष्पन्नमविण ॥। ११ ॥
उत्पद्यन्ते वियन्ति च भात्रा नियमेन पर्यवनयस्य । द्रव्यास्तिकस्य सर्वे सदा अनुत्पन्नमविनष्टम् ॥ छाया ॥
उत्पद्यन्त इति, उत्पद्यन्ते प्रागभूत्वा भवन्ति वियन्ति निरन्वयरूपतया नाशमुपयान्ति नियमेन ये भावास्ते पर्यवनयस्याभिमताः, तन्मतेन हि प्रतिक्षणं भावा उत्पादविनाशस्त्र
"Aho Shrutgyanam"
5
25
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
: १४० :
सम्मतितत्त्व सोपाने
[ विंशम्
भावाः । द्रव्यार्थिकस्य सर्वं वस्तु अनुत्पन्नमविनष्टं आकालं स्थिरस्वभावमेव मतम्, एतच नयद्वयाभिमतं वस्तु प्राक् प्रतिपादितमेव ॥ ११ ॥
5
10
इति तपोगच्छनभोमणि श्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्स्वसोपानस्य सापेक्षनयनिरूपणं नाम एकोनविंशं सोपानम् ॥
→
अथ द्रव्यस्वरूपनिरूपणम् ।
इतरापेक्षावियुतं नयद्वयप्रदर्शितं वस्तु प्रमाणाभावतो न सम्भवतीत्याह-दवं पज्जव विजयं दव्वविउत्ता य पज्जवा णत्थि । उपायइभंगा हंदि दवियलक्खणं एवं ।। १२ ।। द्रव्यं पर्यववियुक्तं द्रव्यवियुक्ताश्च पर्यवा नास्ति | उत्पाद स्थितिभङ्गा हंदि द्रव्यलक्षणमेतत् ॥ छाया ॥
द्रव्यमिति, पर्यायवियुक्तं द्रव्यं नास्ति, मृत्पिण्डस्थासकोशकुशूलाद्यनुगतमृत्सामा15 न्यप्रतीतेः, द्रव्यविरहिताश्च पर्याया न सन्ति, अनुगतैकाकार मृत्सामान्यानुविद्धतया मृत्पिण्डस्थासादीनां विशेषाणां प्रतिपत्तेः । अतो नयद्वयाभिमतं वस्तु परस्परानुषक्तमेव, नेतरविकलम्, परस्परविविक्तयोः कदाचनाप्यप्रतिभासनात्, तर्हि किम्भूतं द्रव्यमस्तीत्यत्राह - उत्पादेत्यादि, यथाव्यावर्णितस्वरूपाः परस्पराविनिर्भागवर्त्तिनः, हन्दीत्युपप्रदर्शने, एतत्उत्पादस्थितिभङ्गस्वरूपो धर्मो द्रव्यलक्षणं द्रव्यास्तित्वव्यवस्थापकः, यतः पूर्वोत्तर पर्याय20 हानोपादानात्मकै कान्वयप्रतिपत्तिः तथाभूतद्रव्यसत्त्वं प्रतिपादयतीत्युत्पादव्ययधौव्यल. क्षणं वस्त्वभ्युपगतम् । एतच्च त्रितयं परस्परानुविद्धम् अन्यतमाभावे तदितरयोरप्यभावात् । तथा हि उत्पत्तिव्ययौ न भौव्यव्यतिरेकेण सङ्गतौ, विज्ञानपृथिव्यादिपदार्थमात्रस्य सर्वस्य सर्वदाऽनुस्यूताकारव्यतिरेकेणाप्रतिभासनात् । न चायमवभासोऽसत्यः, तद्वाधकत्वानुपपत्तेः, विशेषप्रतिभास एव हि बाघकोऽस्य वाच्यः, स चानुपपन्नः, अनुगतरूपे प्रतिपन्ने यदि स 25 विशेष प्रतिभासोऽभ्युपगम्यते तर्हि स प्रतिभास: किमनुगतप्रतिभासात्मकः किं वा तद्व्यतिरिक्तः, आद्ये त्वनुगतप्रतिभासस्यासत्यतायां सोऽपि तथा स्यात् ततश्च कथं बाधकः, न द्वितीयः ध्रौव्यप्रतिभासमन्तेरण स्थासकोशादिप्रतिभासस्य तद्भिन्नस्यासंवेदनाद्वाधकत्वानुपपत्तेः । न चेन्द्रियव्यापारानन्तरं विशेषस्यैव प्रतिभासो नान्वयस्येति वाच्यम्, प्रथमाक्षव्यापारे प्रतिनियतदेशवस्तुमात्रस्यैव प्रतीतेः, अन्यथा तत्र विशेषप्रतिभासे संशयाद्यनुत्पत्तिप्रसङ्गः,
"Aho Shrutgyanam"
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ] द्रव्यस्वरूपनिरूपणम् ।
: १४१ : विशेषावगतेः संशयविरोधित्वात् । न च तदुत्तरकालभाविसादृश्यनिमित्तैकत्वाध्यवसायनिबन्धनेयं संशयाद्यनुभूतिः, पूर्व विशेष ज्ञाते एकत्वाध्यवसायस्यैवासम्भवात् , अनुभूयते च दूरदेशादौ वस्तुनि सर्वजनसाक्षिकी प्राक् सामान्यप्रतिपत्तिः तदुत्तरकालभाविनी च विशेषा. वगतिः, अत एवावग्रहादिज्ञानानां कालभेदानुपलक्षणेऽपि क्रमोऽभ्युपगन्तव्यः, उत्पलपत्रशतव्यतिभेद इव । यदि तु अप्रतिपन्नेऽनुगतरूपे विशेषावभासो बाधकोऽभ्युपगम्यते सोऽभ्यु- 5 पगमोऽसिद्ध एव, अनुगताकाराप्रतिपत्तौ तद्विशेषावभासस्यासम्भवात् । न हि मूलमध्यानानुस्यूतस्थूलैकाकारप्रतिभासनिह्नवे विविक्ततत्परमाणुप्रतिभासानपह्नव इति कुतस्तस्य स्वविषयव्यवस्थापनद्वारेणान्यबाधकत्वम् । न चैकत्वप्रतिभासो मिथ्या, विकल्प्यमानस्य तद्विषयस्याघटमानत्वादिति वाच्यम् ; विकल्पमात्रात् प्रमाणस्यान्यथात्वायोगात् । न चानुगतावभासोऽप्रमाणम् , तन्निमित्ताभावात् । न च क्षणिकानेकानिरंशपरमाण्वव- 10 भासस्तन्निमित्तम् , तस्याभावात् , न ह्यसंवेद्यमानस्तथाभूतावभासः प्रमाणमप्रमाणं वा, तयोः प्रतीतिधर्मत्वात् । सञ्चितपरमाणुष्वपि प्रत्येकं समुदितेषु वा स्थूलरूपतायाः परेणानभ्युपगमात्, सम्बयस्य च वस्तुस्वरूपस्यैकस्य द्रव्यपक्षोदितदोषप्रसङ्गादनिष्टेः सश्चितपरमाणूनामपि तत्र निमित्तत्वासम्भवाच, न ह्यन्यथावभासोऽन्यथाभूतार्थव्यवस्थापकः अतिप्रसङ्गात् , तस्मान्न आलम्बनप्रत्ययतया परमाणवः स्थूलावभासजनकाः, तत्र 15 स्वरूपानर्पकत्वेनाप्रतिभासनात् , स्थूलाकारस्य वा तेष्वनुस्यूतज्ञानावभासिनो भावेऽनुगतव्यावृत्तहेतुफलरूपभावाभ्युपगमात् परवादाभ्युपगमप्रसक्तिः । यदि च स्तम्भादिप्रत्ययो मिथ्या तीतथाभूते तथाभूतारोपणं मिथ्येति अन्यथाभूतवस्तुसद्भावावेदकं प्रमाणं वक्तव्यम् , तञ्च न प्रत्यक्षम् , उक्तोत्तरत्वात् । नाप्यनुमानम् , क्षणिकपरस्परविविक्तपरमाणुस्वभावभावकार्यादर्शनात् स्थूलैकस्वभावस्य चोपलभ्यमानस्य न तत्कार्यत्वम् , तस्यावस्तुसत्त्वेन 20 परैरभ्युपगमात्, न चावस्तुसत् कस्यचिद्व्यवस्थापकम् , अतिप्रसङ्गात् , वस्तुसत्त्वेऽपि न तस्य क्षणिकविविक्तपरमाणुव्यवस्थापकत्वम् , तस्य तव विरुद्धत्वात् । न च वनादिप्रत्ययाच्छिशपादिविशेषावगतिरिवात्रापि भविष्यतीति वक्तव्यम् , शिंशपादेः प्राक् प्रतिपत्तेबनादेश्च तद्धर्मतया वस्तुत्वात् परमाणूनां न कदाचनापि प्रतिपत्तिः । नापि तद्धर्मतया वस्तुत्वाभ्युपगमः स्थूलस्य पराभ्युपगमविषयः, वस्तुत्वाभ्युपगमे तु तस्य स्यात्सूक्ष्मव्यवस्था- 25 पकता, सूक्ष्मापेक्षित्वात् स्थूलस्य, अन्यथा तदयोगात्, सूक्ष्मपर्यन्तश्च परमाणुस्तस्थाभेद्यत्वात् , भेद्यत्वे वा वस्तुत्वापत्तेः तदवयवानां परमाणुत्वापत्तिः, भेदपर्यन्तलक्षणत्वात् परमाणुस्वरूपस्य । न चाणूनामपि ध्रौव्योदयव्यतिरेकेण प्रतिक्षणविशरारुता सम्भवति, तयोरभावे एकक्षणस्थितीनामपि तेषामभावात् कुतो विनश्वरत्वम् । अथ देशकालनियतस्य पदार्थस्य स्थै
"Aho Shrutgyanam"
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
:१४२ सम्मतितत्वसोपाने
[विंशम् र्याभावेऽपि कचित्कदाचिद्वत्तेरन्यदाऽन्यत्र च निवृत्तिः, नैतदेवम्, अन्यदाऽन्यत्र चावृत्तेरे. वानिश्चयात् , तथाहि कार्यकारणयोः परस्परतो व्यावृत्तिः किमपरित्यक्ततादात्म्यस्वरूपयोः, कथञ्चिदनुस्यूतमेकाकारं बिभ्रतोविज्ञानसम्बन्धिग्राह्यग्राहकाकारयोरिव, किं वा घटपटयोरि
वात्यन्तभिन्न स्वरूपयोरित्यत्र न निश्चयः। किश्च प्रत्यक्षेणैव हेतुफलयोः कथश्चित्तादात्म्यस्य 5 निश्चयान्न घटपटयोरिवाऽत्यन्तव्यावृत्तिस्तयोः परस्परतोऽभ्युपगन्तव्या, न ह्यध्यक्षतः प्रसिद्धस्वरूपं वस्तु तद्भावे प्रमाणान्तरमपेक्षते, अग्निरिवोष्णत्वनिश्चये । न च कालभेदान्यथानुपपत्या प्रतिक्षणं भेदेऽपि पूर्वोत्तरक्षणयोः कथश्चित्तादात्म्यं वस्तुनो विरुद्ध्यते, येनाध्यक्षविरुद्धो निरन्वयविनाशः कल्पनामनुभवति, अध्यक्षविरोधेन प्रमाणान्तरस्याप्रवृत्तेः ।
अनुवृत्तिव्यावृत्त्योश्च परस्परं एकान्तेन विरोधे विज्ञानमात्रमपि न सिद्धयेदिति कुतः 10 क्षणिकत्वं भावानां निरन्वयं विनाशो वा सिद्ध्येत् , अन्तर्बहिश्च भावानामनुगतव्यावृत्ता
स्मकत्वात् प्रमाणतस्तथैवानुभवात् तत्स्वरूपाभावे निःस्वभावतया भावाभावप्रसके । यदि च परस्परल्यावृत्तस्वभावानां परमाणूनां कथश्चिदनुवृत्तस्थूलैकाकारः पारमार्थिको न भवेत् न किश्चिद्वहिरध्यक्षेऽवभासेत, परमाणुपारिमाण्डल्यनानात्वपरोक्षत्वस्वभावानां सश्चितेष्व
प्यणुषु स्थूलैकाकाराध्यक्षस्वभावेन विरोधात् , अविरोधे वाऽनेकान्तत्वप्रसक्तः, तथाभूत15 स्वभावसद्भावेऽपि तेषु पारिमाण्डल्यनानात्वपरोक्षत्वस्वभावानपायात्, अपाये वा पर
माणुरूपतात्यागात्, स्थूलैकाकारस्य तेषु सांवृतत्वे साकाराध्यक्षाजनकत्वेन न किञ्चिदपि तत्र प्रतिभासेत, तदनध्यक्षत्वे तत्प्रत्यनीकस्य स्वभावस्य पारिमाण्डल्यादेश्चक्षुरादिबुद्धौ रसादेरिवाप्रतिभासनात् बहिरर्थशून्यं जगद्भवेत् । स्थूलैकाकारग्राह्यवभासस्य च भ्रान्तत्वे न किश्चित्
कल्पनापोडं प्रत्यक्षमभ्रान्तं भवेत् , तदभावे च प्रमाणान्तरस्याप्यप्रवृत्तरन्तर्बाह्यरूपस्य प्रमेय20 स्याव्यवस्थितेर्न कस्यचिदभ्युपगमः प्रतिक्षेपो वेति निर्व्यापारं जगद्भवेत् । तस्मात्क्षणस्थिति
धर्मणोऽपि बाह्यान्तरलेक्षणस्य वस्तुनः परस्परल्यावृत्तपरमाणुरूपस्य कथञ्चिदनुवृत्तिरभ्युपगन्तव्या, अन्यथा प्रतिभासविरतिप्रसक्तेः, तदभ्युपगमे च परस्परव्यावृत्तयोर्हेतुफलयोरपि प्रत्यक्षगता अनुगतिरभ्युपगमनीयैव, कल्पनाज्ञाने भ्रान्तसंविदि वा स्वसंवेदनापेक्षया विक
ल्पेतरयोर्धान्तेतरयोश्च परस्परव्यावृत्ताकारयोः कथञ्चिदनुवृत्तिमभ्युपगच्छन् कथमध्यक्षा हेतु25 फलयोरनुवृत्ति प्रतिक्षिपेत् , संशयज्ञानं वा परस्परव्यावृत्तोल्लेख द्वयं बिभ्रद्यवेकमभ्युपगम्यते
१ बौद्धाना मते कल्पनापोढमभ्रान्तं ज्ञानं प्रत्यक्षमिति प्रत्यक्षलक्षणम् , तत्र कल्पना साभिलापा प्रतीतिः, या च वृक्ष इत्यादिरूपेण शब्दार्थघटनायोग्या वाचामप्रयोगऽपि साभिलापेव जायते. तयाऽपोर्ट रहितम्, न तु जात्यादियोजनायोग्या कल्पना, जात्यादेरभावात् । कल्पनापोडं प्रत्यक्षञ्चान्यत्रासक्तमनसा पुरुषेणानीलादिवेदनादतिपरिस्फुटं वेद्यत एव, तच्चाविसंवादित्वादभ्रान्तमिति ॥
"Aho Shrutgyanam'
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
द्रष्यस्वरूपनिरूपणम् । कथं न पूर्वापरक्षणप्रवृत्तमेकं हेतुफलरूपं वस्तु । शब्दविद्युत्प्रदीपादीनामपि उत्तरपरिणामाप्रत्यक्षत्वेऽपि तस्य सद्भावोऽभ्युपगन्तव्यः, पारिमाण्डल्यादिवत् , संविद्राह्य ग्राहकाकारविवे. कवता । अध्यक्षस्यापि केनचिद्रूपेण परोक्षता, अविरोधात् । न च पारिमाण्डल्यादेः प्रत्य. क्षतेति वाच्यम् , शब्दाद्युत्तरपरिणामेऽप्यस्य वक्तुं शक्यत्वात् , विशेषाभावात् । अत एवान्ते क्षयदर्शनात् प्रागपि तत्प्रसक्तिरिति न वक्तव्यम् , मध्ये स्थितिदर्शनस्य पूर्वापरकोटि- 5 स्थितिसाधकत्वेन प्रसिद्धेः, न हि शब्दादेरनुपादाना उत्पत्तिर्युक्तिमती, नापि निरन्वया सन्ततिविच्छित्तिः, चरमक्षणस्याकिश्चित्करत्वेऽवस्तुत्वापत्तितः पूर्वपूर्वक्षणानामपि तदापत्तितः सकलसन्तत्यभावप्रसक्तेः । न च शब्दादेर्निरुपादानोत्पत्यभ्युपगमेऽन्येषामपि सा सोपादानाऽभ्युपगन्तुं युक्ता, तथा च सुप्तप्रबुद्धबुद्धरपि निरुपादानोत्पत्तिप्रसक्तिः, तत्रापि शब्दादेरिव प्रागुपादानादर्शनात् । न चानुमीयमानमत्रोपादानम , शब्दादावपि तथाप्रसङ्गात् । 10 न च दृष्टार्थस्याखिलो गुणो दृष्ट एव इति परिणामसाधनं निरवकाशम् , दृष्टेऽप्यर्थे पारिमा. ण्डल्यादेः ग्राह्याकारविवेकादेर्वा अंशस्यादृष्टत्वेनानुमीयमानत्वात् , एवञ्च परिणामसाधनं निरवद्यमेव । यदि हि दृष्टस्यादृष्टोंऽशः सम्भवति कथमुत्पन्नस्वभावस्यानुत्पन्नः कश्चन आत्मा न सम्भवी, स्वभावभेदस्य भावभेदसाधनं प्रत्यनेकान्तिकत्वात् । तस्माद्वस्तु यन्त्रष्टं तदेव नश्यति नक्ष्यति च, यदुत्पन्नं तदेवोत्पद्यते उत्पत्स्यते च कथश्चित् , यदेव स्थितं तदेव तिष्ठति 15 स्थास्यति च कथञ्चिदित्यादि सर्व उपपन्नमिति भावस्योत्पादः स्थितिविनाशरूपः, विना. शोऽपि स्थित्युत्पत्तिरूपः, स्थितिरपि विगमोत्पादात्मिका कथञ्चिदभ्युपगन्तव्या, सर्वात्मना चोत्पादादेः परस्परं तद्वतश्च यद्यभेदैकान्तो भवेत्रोत्पादादित्रयं स्यादिति न कस्यचित् कुतश्चित्तद्वत्ता नाम । न च वस्तुशून्यविकल्पोपरचितत्रयसद्भावात्तद्वत्ता युक्ता, अतिप्रस. ङ्गात् , खपुष्पादेरपि तद्वत्ताप्रसक्तेः । न चोत्पादादेः परस्परतः तद्वतश्च भेदैकान्तः, सम्ब- 20 धासिद्धितो निःस्वभावताप्रसक्तेः। एतेन उत्पादव्ययध्रौव्ययोगाद्यदि असतां सत्त्वं शशभंगा. देरपि स्यात् , सतश्चेत् स्वरूपसत्त्वमायातम् , तथोत्पादव्ययध्रौव्याणामपि यद्यन्यतः सत्त्वं तदाऽनवस्थाप्रसक्तिः, स्वतश्चेद्धावस्यापि स्वत एव भविष्यतीति व्यर्थमुत्पादिकल्पनम् , एवं तद्योगेऽपि वाच्यमित्यादि निरस्तम् , एकान्तभेदाभेदपक्षोदितदोषस्य कथश्चिद्भेदाभेदात्मके वस्तुन्यसम्भवात् , न हि भिन्न उत्पादव्ययध्रौव्ययोगाद्भावस्य सत्त्वमस्माभिरभ्युपगम्यते 25 किन्तु उत्पादव्ययध्रौव्ययोगात्मकमेव सदित्यभ्युपगमः, विरोधादिकश्चात्र दूषणं निरवकाशम् , अन्तर्बहिश्च सर्ववस्तुनरूयात्मकस्याबाधिताध्यक्षप्रतिपत्तिविषयत्वात् , स्वरूपे विरो. . धासिद्धेः अन्यथातिप्रसक्तेः, एकान्तनित्यस्य प्रमाणबाधितत्वादनुभूयरूपस्य चासम्भवात् शून्यताया निषेत्स्यमानत्वात् पारिशेष्यात् कथश्चिन्नित्यानित्यं वस्तु अबाधितप्रमाणगो
"Aho Shrutgyanam"
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[विंशम् चरमभ्युपगन्तव्यम् । उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सदित्येव सल्लक्षणमन्यस्य लक्षणस्यासम्भवात् , न हि सत्तायोगः सत्त्वम् , सत्ताया एवासम्भवात् सामान्यादावव्याप्तेश्च । नाप्यर्थ क्रियालक्षणं सत्त्वम् , एकान्ततो भावस्य नश्वरत्वे तदसम्भवात् , तस्य कचिदप्यभावात् । उत्पादस्थितिस्व.
भावरहितस्य नश्वरत्वे खपुष्पादेरेव तत्स्यान्न घटसुखादेः, क्षणस्थितिरेत्र जन्म विनाशश्व 5 यद्यभ्युपगम्येत कथमनेकान्तसिद्धिर्न भवेत् , न वा क्षणात्पूर्व भावानामस्थितौ किश्चित् प्रमाणमस्ति । न चावस्थितावपि न प्रमाणमिति वक्तव्यं प्रत्यक्षस्य तत्र प्रमाणत्वात् , प्रतिक्षणं निरन्वयविनाशसाधकप्रमाणाभावात् । न चाक्षणिके क्रमयोगपद्याभ्यामर्थ क्रियाविरोधात् ततो निवर्तमान सत्त्वं निरन्वयविनाशस्वभावमिति सत् क्षणिकमेवेति वाच्यम् , क्षणिकेऽपि तथैव
विरोधात् . कार्यकारणयोर्योगपद्येन कार्यकारणभावव्यवस्थाऽसम्भवात् , क्रमोत्पादे हेतोरसतः 10 कुतः फलजनकत्वम् , निरन्वयविनाशे चानन्तरं विनष्टस्य चिरविनष्टस्य च विनष्टत्वाविशेषा
चिरतरविनष्टादपि कार्योत्पत्तिप्रसङ्गः। भावस्य हि विद्यमानत्वादनन्तरकार्योत्पादनसामर्थ्यम् , न तु व्यवहिततदुत्पादनसामर्थ्य मिति विशेषो युक्तः न पुनरभावस्य, निःस्वभावत्वाविशेषात् । अनेकान्तवा दिना हि कथञ्चिद्भेदाभेदौ हेतुफलयोर्व्यवस्थापयितुं शक्यौ, संवेदनस्य ग्राह्यग्राहकाकारयोरिव भेदाभेदैकान्तौ तु परस्परतो न विशेषमासादयत इति न निरन्वय. 15 विनाशव्यवस्था नित्यताव्यवस्था वा कत्तुं शक्या, यतो न क्षणिकपक्षेऽपि सत्ताव्यतिरेकेण
अपराऽर्थक्रिया सम्भवति एवमक्षणिकेऽपि सा समाना, यथा हि क्षणिकस्य स्वसत्ताकाले कुर्वतोऽपि कार्य स्वत एत्र न भवति, भावे वा कार्यकारणयोर्योगपद्येन न कार्यकारणव्यवस्था भवेत् , किन्तु कार्यस्य स्वकालनियमात् तत्तदभावाविशेषेऽपि द्वितीयक्षण एव भाव
स्तथाऽक्षणिकस्यापि प्रागपि विवक्षितकार्योत्पादनसामध्ये ततो भवत्कार्य स्वकालनियतमेव 20 भविष्यतीति समानं पश्यामः । न चासति कारण विनाशे कार्योत्पत्तिर्न भवतीत्यत्र निबंधनं
किश्चिदस्ति येनाक्षणि कात् कार्योत्पत्तिनं भवेत् , यदि चाक्षणिकस्य कार्योत्पत्तिक्षणे स्थितिः कार्थोत्पत्तिप्रतिबन्धहेतुः, एवं सति क्षणिकस्यापि तदाऽभावः किं न प्रतिबन्धहेतुर्भवेत् । यदि च कारणविनाशे कार्योत्पत्तिः सोऽनन्तरमिव चिरविनष्ट कारणेऽस्तीति तदापि कार्यों.
त्पत्तिः स्यात् । अथ कार्योत्पत्तिकाले नैव कारण सन्निधेरुपयोगः तर्हि कारणव्यावृत्तेरपि 25 तदुत्पत्तिकाले नैव कश्चिदुपयोगः यतः कारणव्यावृत्तौ कार्य भवेत् , कारणव्यावृत्तिश्च तद
भावः स च प्राक् पश्चादपि कालान्तरेऽस्त्येवेति सर्वदा कार्योत्पत्तिप्रसक्तिः । न च प्राग्भावित्वमानं कार्योत्पत्ताबुपयोगः, तस्याकरणाभिमतेष्वपि जगत्क्षणेषु भावात् , तद्विशेषकल्पनायास्त्वक्षणिकेवप्यविरोधात् , तथाहि यद्यदा यत्र कार्यमुत्पित्सु तत्तदा तत्रोत्पादनसमर्थमक्षणिकं वस्त्विति कल्पनायां न काचित् क्षतिः । न च स्वयमेव प्रतिनियतसमयस्य कार्य
"Aho Shrutgyanam"
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
द्रव्यस्वरूपनिरूपणम् । स्योत्पत्त्यभ्युपगमे न किञ्चित्कारणाभिमतेन भावेन तस्य कृतमिति न तत्कार्यतया तद्वयपदेशमासादयेदिति वक्तव्यम् , क्षणिकपक्षेऽप्यस्य समानत्वात् । तस्मात् कथञ्चिद्व्यवस्थितस्यैव भावस्य जन्मविनाशयोदर्शनाद्यथादर्शनं हेतुफलभावव्यवस्थितेः परिणामसिद्धिः समायाता, न चाभेदबुद्धिधीन्ता, भेदबुद्धावपि तत्प्रसक्तेः स्वप्नावस्थाहस्त्यादिभेदबुद्धिवत् । न हि मिथ्याबुद्धीनामपि विसंवादो भावमात्रे, भेदेष्वेव तद्दर्शितेषु विप्रतिपत्त्युपलब्धेः, तस्मादक्षणिकत्वे 5 क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियाविरोधात् क्षणिकत्वमभ्युपगच्छता क्षणिकानामर्थक्रिया दर्शनीया, अन्यथा सत्त्वादेहेतोविपक्षव्यावृत्तिप्रसाधिकाया अनुपलब्धेर्व्यतिरेकासिद्धरक्षणिकत्वेऽर्थक्रियाविरोधः क्षणिकत्वेऽर्थक्रियोपलम्भमन्तरेण कथं सिद्धिमासादयेत् , न चाक्षणिकेऽर्थक्रियाविरोधादेव क्षणिकेऽर्थक्रियोपलब्धिः, इतरेतराश्रयात् । क्षणिकत्वेऽपि भावानां यथातत्त्वमुपलम्भनियमाभावात् ग्राह्यग्राहकाकारसंवेदनवदयथातत्त्वोपलम्भसम्भवान्न क्षणिकत्वमध्यक्ष- 10 गोचर इत्यतोऽप्यनेकान्तः सिद्धिमासादयति । न च सदृशापरापरोत्पत्तिरनिश्चयहेतुः, भेदैकान्ते तस्या अप्ययोगात् , न हि तत्र सादृश्यं भावानां व्यतिरिक्तमव्यतिरिक्तं वा सम्भवति । न चाविद्यमानमनुपलभ्यमानं वा तद्विभ्रमहेतुरतिप्रसङ्गात् । न च विशेषाणां स्थितिभ्रान्ति. जननशक्तिरेव सादृश्यम् , क्षणिकाऽऽवेदकप्रमाणान्तराभावतः स्थितिप्रत्तिपत्ते |न्त्यसिद्धेः । न चान्याग्भूतं वस्त्वबाधितस्थिरप्रतिपत्तिजन्मनो हेतुरभ्युपगन्तव्यम् , अभ्रान्तप्रतिपत्तेर्व- 15 स्त्वव्यवस्थापकत्वेन प्रतिनियतव्यवहारोच्छेदप्रसक्तः, अत एवोपलब्धमपि क्षणिकत्वं विषमज्ञ इव न निश्चिनोतीत्युदाहरणमप्यसिद्धम् , यथावस्तूपलम्भनियमाभावात् । ये यद्भाव प्रत्यनपेक्षास्ते तद्भावनियताः यथाऽन्त्या कारणसामग्री स्वकार्योत्पादने, विनाशं प्रत्यनपेक्षश्च भाव इत्यभिधानमपि परिणामप्रसाधकम् , भावस्योत्तरपरिणामं प्रत्यनपेक्षतया तद्भावनियतत्वो. पपत्तेः पूर्वक्षणस्य स्वयमेवोत्तरीभवतोऽपरापेक्षाभावतः क्षेपायोगात् , उत्पन्नस्य चोत्पत्ति- 20 स्थितिविनाशेषु कारणान्तरानपेक्षस्य पुनः पुनरुत्पत्तिस्थितिविनाशत्रयमवश्यम्भावि, तदेवं कस्यचिदंशस्य पदार्थाध्यक्षतायामप्यनिर्णये सांशतामभ्युपगच्छन् कथमंशेनोत्पन्नस्यांशान्तरेण पुनः पुनरुत्पत्तिं नाभ्युपगच्छेत् , येनैकं वस्त्वनन्तपर्यायं नाङ्गीकुर्वीत । न चैकान्त.
१ननु विनाशस्वभावनियता भावा इत्यस्य कोऽर्थ:, कि विनाशे कर्तव्ये स्वभावेन स्त्रसत्तया नियता इति, किंवा विनाशस्वभावे विनाशरूपतायां नियता इति, आये विनाशस्य सहेतुकत्वप्रसक्तिः, पदार्थसत्ताया एवं तद्धेतुत्वात् , इष्टापत्ती वस्तुसत्ताक्षणसमनन्तरं भावात् क्षणिकता न स्यात्, न च नाशो नीरूपः, वस्तुनिर्वर्तनीयतयाऽकिञ्चिद्पताविरोधात्, नाशस्य च सदाऽवस्थाने कृतकत्वादिकं तत्रैव व्यभिचारि, क्षणिकत्वे नाशविनाशाद्धाचोन्मजनप्रसङ्गः, द्वितीये च प्रतिषेध्यप्रतिषेधकयोरेकत्वमनुपपन्नम्, उपपत्तौ वा विश्वस्य वैश्वरूप्यानुपपत्तिरित्यपि बोध्यम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[विंशम् साधने उदाहरणमपि किश्चिदस्ति, अध्यक्षाधिगतमनेकान्तमन्तरेणान्तर्बहिश्च वस्तुसत्तानुपपत्तेः । न च निरन्वयविनाशमन्तरेण किश्चिद्वस्तु अनुपपद्यमानं संवेद्यते, यतो बहिः रूपसंस्थानाद्यात्मनाऽध्यक्षप्रतीतमनेकान्तमन्तर्विकल्पाविकल्पस्वरूपं संशयविपर्याससंवेदनात्मक वा स्वसंवेदनसिद्धमपहाय निरन्वयक्षणक्षयलक्षणं वस्तु प्रकल्प्येत । न चानुस्यूतिव्यतिरेकेण 5 ज्ञानानां कार्यकारणभावोऽपि युक्तिसङ्गतः, आस्तां स्मृतिप्रत्यभिज्ञावासनासन्तानादिव्यवहारः, न हि भेदाविशेषेऽपि कथश्चित्तादात्म्यमन्तरेण भेदानामयं नियमः सिद्धिमासादयति केषाश्चिदेव, अन्यथा ग्राह्यग्राहकाकारयोरपि तादात्म्याभावप्रसक्तिर्भवेत् , यतः शक्यमत्राप्येवं वक्तुं ग्राह्यग्राहकानुभवयोः स्वकारणवशाद्भिन्नस्वभावयोरेव प्रतिक्षणं विशिष्टयो
रुत्पत्तिस्तेन तेन रूपेणेति । एवञ्च ' अविभागोऽपि बुद्ध्यात्मा विपर्यासितदर्शनैः । ग्राह्यमाह10 कसंवित्तिभेदवानिव लक्ष्यते' इत्ययुक्तमेवाभिधानं स्यात् । परेणापि चैवं वक्तुं शक्यत एवं
'परमात्माऽविभागोऽप्यविद्याविप्लुतमानसः। सुखदुःखादिभिर्भागैर्भेदवानिव लक्ष्यते ।। इति, न हि भेदाभेदेकान्तयोरागमोपलम्भं परमार्थादर्शनश्च प्रति कश्चिद्विशेषः संलक्ष्यते, कथञ्चित् परमार्थदर्शनाभ्युपगमे च उत्पन्नं कथञ्चित् पुनरुत्पादयेदित्यनेकान्तः स्यात् । स्वलक्षणस्य
परमात्मनो वा परमार्थसतः सर्वथाऽनुपलम्भकान्ताभ्युपगमे परीक्षाक्षमस्य संवृत्तिरूपस्या15 विद्यास्वभावस्य वा दर्शनासम्भवादनेकान्तात्मकस्य सतः सर्वथा एकान्तव्युदासेन प्रमाणतो
दर्शनमायातमिति कथं तत्प्रतिक्षेपः । न च संवृतेरेवोत्पादविनाशाभ्युपगमः, क्षणस्थितिव्यतिरेकेणापरस्य परमार्थसल्लक्षणलक्ष्यस्याभावात् क्षणस्थायिन एव स्खलक्षणताभ्युपगमात , क्षणव्यवस्थितयश्च ग्राह्यग्राहकसंवित्त्यादयोऽध्यक्षत्वेनेष्यन्ते तदस्खलक्षणत्वे कोऽपरः स्वलक्षणार्थो भवेत् , तदाकारविविक्तस्यापरस्यात्यन्तानुपलम्भतः प्रत्यक्षत्वानुपपत्तेः । न चानंशमसा20 धारणं स्वलक्षणं सांशमिव विपर्यासात् प्रतिभातीति वक्तव्यम् , अकार्यकारणरूपं कार्यकारणरू
पमिव सर्वविकल्पातीतं सविकल्पकमिव पुरुषतत्त्वं प्रतिभातीत्येवं पराभिधानस्यापि सम्भवादित्युक्तत्वात् , ततश्च न कश्चिदुत्पादः क्षयो वा भवेत् । न चोत्पादविनाशयोभ्रान्तिकल्पनाया किञ्चिदप्यभ्रान्तं सिद्ध्येत् , निरंशक्षणक्षयाधवभासाभावात् , स्वसंवित्तिसद्भावमात्रसिद्ध रप्य
भावप्रसङ्गात् । क्षणक्षयाद्यवभासस्यासत्यत्वे सैवानेकान्तसिद्धिः समापतति । अथ नेयमसती 25 संवित्तिः कुतश्चिनिमित्तान सतीव प्रतिभाति किन्तु सत्येव प्रतिभातीत्यस्याः स्वभावसिद्धिः,
एवं सति न सर्वथापि भ्रमः सिद्ध्येत् किन्तु भ्रान्ताभ्रान्तकविज्ञानाभ्युपगमादनेकान्तवाद एव पुनरपि सिद्धिमायातः । यदपि कार्यकारणयोरभेदाभावः सिध्यति, भेदादकार्यकारणवदिति, तदपि ग्राह्यग्राहकसंवित्यादिभिरनैकान्तिकमित्युपेक्षामहै ति । न हि स्वभावभेदादभेदे प्रा
१ सर्वेषां कथं न स्यात् ? ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ] द्रध्यस्वरूपनिरूपणम् ।
.१४७. ह्यप्राहकसंवित्त्यादेः कालभेदाढेतुफलयोरभेदाभावो युक्तः,कालभेदादपि स्वरूपभेद एव भावानामवसेयः, स्वभावतोऽभिन्नस्य कालभेदादपि भेदायोगात् , स्वभावभेदश्चेन्न भेदकः कालभेदः कोपयोगीति न तद्भेदात् कार्यकारणथोरात्यन्तिकभेदसिद्धिः, एवश्वांशेन वृत्तिः कार्ये कारणस्योपपन्ना | न च प्रतिक्षणमंशवृत्तौ दृष्टान्ताभावः, संवित्तेायग्राहकाकारादेदृष्टान्तत्वेन सिद्धत्वात् ,अनंशवृत्तिस्तु न कचिदर्थस्य प्रमाणसिद्धा या दृष्टान्तत्वेन प्रदश्र्येत,सर्वस्य सांशवृत्ति. 5 तयोपलब्धेः,ततो नाध्यक्षसिद्धमनुगमस्वरूपं भावानां लक्षणं प्रतिक्षेप्तुं युक्तम् , तत्प्रतिक्षेपे प्रमाणान्तराभावात् । न हि सुखादिनीलादीनां निरन्वयानां कचित् संवेदनमध्यक्षमनुमानं वाऽनुभूयते, नापि तेषां भेदविकलानां कदाचिदप्यनुभूतिरिति यथा संविदाकारमन्तरेण ग्राह्यग्राहककारयोरसंवित्तेरनुपपत्तिस्तथा तावन्तरेण तस्या अप्यसंवित्तेरनुपपत्तिरिति भेदाभेदरूपं सर्व प्रमाणप्रमेयलक्षणमभ्युपगन्तव्यम् , न च पूर्वापराधोमध्योोदिभेदाभावेs. 10 नुगताकारलक्षणं सामान्यं तेष्वेकाकारप्रतिभासमाद्यं सम्भवति, अनुगतिविषयाभावे तदनुगतेकाकारस्याप्यभावात् , तदभावे च तदवृत्तेः सामान्यस्याभाव एव, न च तेष्व. वर्तमानमपि तत् सामान्यम् , व्यक्त्यन्तरस्वरूपवत् । किञ्च तदनुगतं रूपं व्यावृत्तरूपाभावे किं कार्यरूपं, उत कारणरूपम् , आहोस्विदुभयात्मकम् , उतानुभयस्वभावमिति विकल्पाः, आद्यविकल्पे तस्यानित्यत्वप्रसतिः द्वितीयेऽपि सैवेति न तत्सामान्यस्वभावम् । तृतीयपक्षे 15 उभयदोषप्रसक्तिः, तुर्यविकल्पेऽप्यभावप्रसङ्ग इति विशेषाभावे नानुगतिरूपसामान्यसम्भवः सम्भवेऽपि तत्प्रतिपादकं प्रमाणमभिधानीयम्, तच्चाक्षणिकत्वविरोधिकथञ्चित्क्षणिकत्वा वभासितयाऽनुभूयत इति विपर्ययसाधकं भवेत्, कथञ्चित् क्षणिकत्वावभासस्य भ्रान्तत्वे विपरीतावभासस्यापि भ्रान्तत्वप्रसक्तिः । तदवभासस्याभ्रान्तत्वे वा भ्रान्ताभ्रान्तरूपमेकं विज्ञानमेकान्तप्रतिक्षेप्यनेकान्तं साधयतीत्यलमतिप्रसङ्गेनेति स्थितमेतद् ध्रौव्यमुत्पादव्ययव्यति- 20 रेकेण न सम्भवति तौ च तदन्तरेणेति उत्पादस्थितिमा अपरित्यक्तात्मस्वरूपाः तदितर. स्वरूपत्वेन त्रैलक्षण्यं प्रत्येकमनुभवन्तो द्रव्यलक्षणतामुपयान्ति, अन्यथा पृथपक्षोक्तदोषप्रस. किर्दुर्निवारेति व्यवस्थितमुत्पादस्थितिभङ्गा द्रव्यलक्षणमिति ॥ १२ ॥ परस्परापेक्षा एते चोत्पादादयो द्रव्यलक्षणं न स्वतंत्रा इत्याह- . एए पुण संगहओ पाडिकमलक्खणं दुवेण्हं पि ।
25 तम्हा मिच्छद्दिट्टी पत्तेयं दो वि मूलणया ॥ १३ ॥ एते पुनः सङ्कहतः प्रत्येकमलक्षणं द्वयोरपि । तस्मान्मिच्यादृष्टी प्रत्येकं द्वावपि मूलनयौ ॥ छाया ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
:१४८: सम्मतितत्त्वसोपाने
[ एकविंशम् एत इति, एते उत्पादादयः सङ्घहतः शिबिकोद्वाहिपुरुषा इव परस्परस्वरूपोपादानेनैव लक्षणम् , प्रत्येक-एकका उत्पादादयो द्वयोरपि द्रव्यास्तिकपर्यायास्तिकयोरलक्षणम् , तथाभूवविषयाभावे तद्राहकयोरपि तथाभूतयोरभावात् , उत्पादादीनाश्च परस्परविविक्तरूपाणामसम्भवात् । तस्मान्मिथ्यादृष्टी एव प्रत्येकं परस्परविविक्तौ द्वावपि एतौ द्रव्यार्थिकप5 र्यायार्थिकस्वरूपौ मूलनयौ समस्तनयराशिकारणभूतौ ।। १३ ॥
इति तपोगच्छ नभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पट्टधरेण विजय. लब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितस्वसोपानस्य द्रव्यस्व
रूपनिरूपणं नाम विंशतितम सोपानम् ।।
10
15
नयसम्यक्त्वनिरूपणम् । ननु स्यान्मिध्यात्वं परस्परनिरपेक्षयोरेतयोः, उभयनयारब्धस्त्वेकः सम्यग्दृष्टिवि. ध्यतीत्यत्राह
ण य तइओ अस्थि णओ ण य सम्मत्तं ण तेसु पडिपुषणं । जेण दुवे एगन्ता विभजमाणा अणेगन्तो ।। १४ ॥ 'न च तृतीयोऽस्ति नयो न च सम्यक्त्वं न तेषु परिपूर्णम् ।
येन द्वौ एकान्तौ विभज्यमानौ अनेकान्तः ॥ छाया ॥ न चेति, परस्परसापेक्षोभयग्राही न च तृतीयो नयः कश्चिदस्ति, तथाभूतस्यानेका. न्तात्मकत्वात्तद्राहिणः प्रत्ययस्य नयात्मकत्वानुपपत्तेः, सम्यक्त्वं तयोः परिपूर्ण न चेति न, 20 किन्तु परिपूर्णमेव, नअद्वयस्य प्रकृतार्थगमकत्वात् । अशेषं हि प्रामाण्यम् , सापेक्षं गृह्यमा.
णयोरनयोरेवंविषययोर्व्यवस्थितं येन द्वावपि एकान्तरूपतया व्यवस्थितो मिथ्यात्वनिबन्धनम् , तत्परित्यागेनान्वयव्यतिरेको विशेषेण-परस्परात्यागरूपेण भज्यमानौ-गृह्यमाणावनेकान्तो भवतीति सम्यक्त्वहेतुत्वमेतयोरिति ॥ १४ ॥
सापेक्षद्वयमाहिणो नयत्वानुपपत्तेः तृतीयनयाभावं प्रदर्य निरपेक्षमाहिणां मिध्या25 त्वं दर्शयति
१ अन्योऽन्यापेक्षसामान्यविशेषोभयग्राही नास्ति कश्चिन्नय: सामान्यस्य द्रव्यार्थिन विशेषस्य च पर्यायार्थिकेन प्रणात , उभयग्राहिण थैकस्य न नयत्वमपि तु प्रमाणत्वमेव तयोरेव सम्यक्त्वस्य परिपूर्णत्वात् , नयौ हि यदि प्रत्येक निरपेक्षौ तदा तु मिथ्यारूपौ भवतः एकान्तग्राहित्वातू, परस्परसापेक्षतया प्रवृत्तामुभावपि अनेकान्ततां भजत एवेति भावः ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोपानम् ]
नयसम्यक्त्वनिरूपणम् । जह एए तह अण्णे पत्तेयं दुण्णया णया सव्वे । हंदि हु मूलणयाणं पण्णवणे वावडा ते वि ।। १५ ॥ 'यथा पतौ तथा अन्ये प्रत्येक दर्नया नयाः सर्वे ।
द्वन्दि हु मूलनयानां प्रज्ञापने व्वापृतास्तेऽपि ॥ छाया ॥ यथेति, यथैतौ निरपेक्षद्वयग्राहिणौ मूलनयो मिथ्यादृष्टी तथा प्रत्येक-इतरानपेक्षा 5 अन्येऽपि दुर्नयाः, उभयवादरूपेण व्यवस्थितानामपि परस्परनिरपेक्षत्वस्य मिथ्यात्वनिबन्धनस्य तुल्यत्वात् । न च प्रकृतनयद्वयव्यतिरिक्तनयान्तरारब्धत्वादुभयवादस्य नयानामपि वैचित्र्यादन्यत्रारोपयितुमशक्यत्वात्तद्रूपस्यान्ये सम्यक्प्रत्यया भविष्यन्तीति वक्तव्यम् , हुरिति हेतौ यतो मूलनयानां प्रज्ञापने,-मूलनयद्वय परिच्छिन्नवस्तुन्येव तेऽपि नया व्यापृता हंदि इत्येवं गृह्यताम् , तद्विषयव्यतिरिक्तविषयान्तराभावात् । सर्वनयवादानाञ्च सामा- 10 न्यविशेषोभयैकान्तविषयत्वात् । तस्मान्न नयान्तरसद्भावः, यतस्तदारधोभयवादे नयान्तरं भवेत् ॥ १५ ॥
ननु तद्व्यतिरिक्ताः सङ्ग्रहादयो नयाः सन्त्येवेति न शङ्कयम् , मूलनयद्वयविषयव्यतिरिक्तविषयान्तराभावात् । तेऽपि तद्विषया एवातस्तषणेनैव दूषिताः, न हि मूलच्छेदे तच्छाखास्तदवस्था एव सम्भवन्तीत्याह
15 सवणयसमूहम्मि वि णत्थि णओ उभयवायपण्णवओ। मूलणयाण उ आणं पत्तेयं विसेसियं चिंति ॥ १६ ॥ सर्वनयसमूहेऽपि नास्ति नय उभयवादप्रज्ञापकः ।
मूलनयानान्त्वाज्ञां प्रत्येकं विशेषितं ब्रवीति ।। छाया । सर्वनयेति, सङ्ग्रहादिसकलनय समूहेऽपि उभयवादप्ररूपकः कश्चिन्नयो नास्ति, यतो 20 मूलनयाभ्यामेव यत्प्रतिज्ञातं वस्तु तदेवाऽऽश्रित्य प्रत्येकरूपाः सङ्ग्रहादयः। पूर्वपूर्वनयाधि. गतांशविशिष्टमंशान्तरमधिगच्छन्तीति न विषयान्तरमोचराः, अतो व्यवस्थितं परस्परात्याग. प्रवृत्तसामान्यविशेषविषयसङ्ग्रहाद्यात्मकन्यद्वयाधिगम्यात्मकत्वाद्वस्त्वप्युभयात्मकम् ।। १६ ।।
बाह्यघटादिवस्त्वेव तथाविधप्रमाणग्राह्यत्वादुभयात्मकमिति न मन्तव्यम् , किन्तु आन्तरमपि हर्षशोकभयकरुणौदासीन्याद्यनेकाकारविवर्त्तात्मकैकचेतनास्वरूपं तदात्मकर्षाद्य- 25
१ भवन्तु वा केचित्रयाः मूलद्वयभिन्न। उभयवादप्रवर्तकास्तथापि ते नयद्वयवन्मिथ्यारूपा एव । न च वक्तव्यं ते नयाः प्रकृतनयद्वयव्यतिरिक्ताः प्रकृतनयदयस्य मिथ्यात्वेऽपि कथं तथा भवेयः तेषां वैचित्र्यादिति, मूलनयद्यविषयव्यतिरिक्तविषयान्तराभावेन सर्वेषामेव नयानां सामान्यविशेषोभयकान्तविषयत्वादिति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
: १५० : सम्मतितस्वसोपाने
[ एकविंशम् नेकविकाररूपानेकात्मकञ्च स्वसंवेदनाध्यक्षप्रतीतम् । तस्य भेदाभेदैकान्तकरूपताभ्युपगमे दृष्टादृष्टविषयसुखदुःखसाधनस्वीकारत्यागार्थप्रवृत्तिनिवृत्तिस्वरूपसकलव्यवहारोच्छेद प्रसक्किरिति प्रतिपादयितुमाह
ण य दवट्ठियपक्खे संसारो णेव पजवणयस्स । सासयवियत्तिवायी जम्हा उच्छेअवाई आ॥ १७ ॥ न च द्रव्यार्थिकपक्ष संसारो नैव पर्यवनयस्य ।।
शाश्वतव्यक्तिवादी यस्मादुच्छेदवादी च ॥ छाया ॥ न चेति, द्रव्याथिकपर्यायास्तिकनयद्वयाभिमते वस्तुनि न संसारः सम्भवति, शाश्वतव्यक्तिप्रतिक्षणान्यत्वैकान्तात्मकचैतन्य ग्राहकविषयीकृतत्वात् पावकज्ञानविषयीकृते उदक10 वत् । तथाहि संसारः संसृतिस्वभावः, स चैकान्तनित्यस्य पूर्वावस्थापरित्यागविरहे न
सम्भवति, तत्परित्यागेनैव भवभावान्तरप्राप्तेः सम्भवात् । नापि निरन्वयविनाशे, भवभावान्तरापत्तेः कथञ्चिदन्वयिरूपमन्तरेणायोगात् । पूर्वापरशरीराभ्यां वियोगसंयोगलक्षणसंसारोऽपि नाविकारिणि सम्भवति, नित्यस्य शरीरवियोगसंयोगानुपपत्तेः । निरन्वयोच्छे
देऽप्येकाधिकरणत्वासम्भवान्न तल्लक्षणः संसारः। न वाऽमूर्तस्यात्मनोऽसर्वगतैकमनोभिष्वक्त15 शरीरेण विशिष्टवियोगसंयोगी संसारः, मनसोऽकर्त्तत्वेन शरीरसम्बन्धस्यानुपपत्तेः, योऽह्यदृष्टस्य विधाता स तन्निर्वर्तितशरीरेण सह सम्बद्ध्यते न चैवं मनः, न च मनसः शरीरसम्बन्धेऽपि तत्कृत सुखदुःखोपभोक्तत्वम्, आत्मनि तस्याभ्युपगमात् , तदर्थश्च शरीरसम्बन्धोऽभ्युपगम्यत इति तत्सम्बन्धपरिकल्पनं मनसो व्यर्थम् , मनसि च सुखदुःखोपभोक्त
स्वाभ्युपगमे वाऽऽत्मकल्पनावैयर्यम् , मनस आत्मत्वसिद्धेः ॥ १७ ॥ 20 पुनरपि सुखदुःखादेरनुपपत्तिमाह
सुहदुक्खसम्पओगो ण जुज्जए णिचवायपक्खम्मि । एगंतुच्छेयम्मि य सुहदुक्खवियप्पणमजुत्तं ॥ १८ ॥ सुखदुःखसम्प्रयोगो न युज्यते नित्यवादपक्ष ।
एकान्तोच्छेदे च सुखदुःखविकल्पनमयुक्तम् ॥ छाया ।। 25 सुखेति, नित्यात्मवादपक्षे अबाधालक्षणसुखेन बाधनास्वरूपदुःखेन च सम्प्रयोगः
सम्बन्धो न युज्यते-न घटते, द्रव्यास्तिकाभ्युपगमे सुखस्वभावैकान्ते तत्स्वभावस्याविचलितरूपतया सदा तत्स्वभावापत्त्या न भवेदुःखसम्प्रयोगः, दुःखस्वभावत्वे वा तथा सदावस्था. नात्सुखयोगो न स्यात् । एकान्तोच्छेदपक्षे च पर्यायास्तिकनये सुखदुःखसम्प्रयोगः क्षणिक
"Aho Shrutgyanam".
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् 1
मयसम्यक्त्वनिरूपणम् । तया न स्यादेकात्मनि । तथा च पक्षद्वयेऽपि सुखार्थ दुःखवियोगार्थश्च यद्विशिष्टं प्रयतनं तदयुक्तमेव प्रोक्तन्यायादिति ॥ १८ ॥
अथ एकान्तपक्षे सुखदुःखोपभोगाश्रयशरीरसम्बन्धनिदानादृष्टजनकनिमित्तानामप्यसम्भवमाह
कम्म जोगनिमित्तं वज्झइ बन्धट्टिई कसायवसा। अपरिणउच्छिण्णेसु य बंधद्विकारणं णत्थि ॥१९॥ कर्म योगनिमित्तं बध्यते बन्धस्थिती कषायवशात् ।
अपरिणतोच्छिन्नेषु च बन्धस्थितिकारणं नास्ति ॥ छाया । कर्मेति, कर्म-अदृष्टं मनोवाक्कायव्यापारलक्षणयोगनिमित्तं बध्यते-आदीयते, बन्धस्यादृष्टस्य स्थितिः-कालान्तरफलदातृत्वेनात्मन्यवस्थानं कषायवशात् , क्रोधादिसामर्थ्यात् । 10 एतदुभयमपि एकान्तवाद्यभ्युपगते आत्मचैतन्यलक्षणे भावे अपरिणते निरन्वयविनष्टे च बन्धस्थितिकारणं नास्ति, न ह्यपरिणामिनि अत्यन्तानाधेयातिशये आत्मनि क्रोधादयः सम्भवन्ति, नाप्येकान्तोत्सन्ने अनुसन्धानविकले अहमनेनाक्रुष्ट इति द्वेषसम्भवः, तथा. चान्य आक्रुष्टः, अन्यो रुष्टः, अन्यो व्यापृतः, अपरो बद्धः, अपरश्व मुक्त इति कुशलाकुशलकर्मगोचरप्रवृत्त्यारम्भवैफल्यानुपपत्तिरिति ।। १९ ।। किञ्चैकान्तवादिनां संसारनिवृत्तितत्सुखमुक्तिप्राप्त्यर्थप्रवृत्तिश्चासङ्गतेत्याह
बंधम्मि अपूरन्ते संसारभओघदसणं मोज्झं। बंधं व विणा मोक्खसुहपत्थणा णत्थि मोक्खो य ।। २० ॥ वन्धे अपूर्यमाणे संसारभयोघदर्शनं मौज्यम् ।।
यन्धं च विना मोक्षसुखप्रार्थना नास्ति मोक्षश्च ॥ छाया । बन्ध इति, असति बन्धे जन्ममरणादिप्रबन्धलक्षणे संसारे तत्कारणे वा मिथ्यात्वादौ भयोघो-भीतिप्राचुर्य तस्य दर्शनं-सर्व चतुर्गतिपर्यटनं दुःखात्मकमिति पर्यालोचनं मौढ्यं-- मूढता, अनुपपद्यमानसंसारदुःखौघविषयत्वान्मिथ्याज्ञानम् , बन्ध्यासुतजनितबाधागोचरभीतिविषयपर्यालोचनवत् , मिथ्याज्ञानपूर्विका च प्रवृत्तिर्विसंवादिन्येव, बन्धेन विना संसारनिवृत्तिस्तत्सुखप्रार्थना च न भवत्येव, तथा मोक्षश्चानुपपन्नः, निरपराधपुरुषवत् , अबद्धस्य 25 मोक्षासम्भवात् , बन्धाभावश्च योगकषाययोः प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशात्मकबन्धहेत्वोरेकान्तपक्षे विरुद्धत्वादिति ॥ २० ॥
15
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
: १५२ : सम्मतितस्वसोपाने
[ एकविंशम् तदेवमेकान्ताभ्युपगमे बन्धहेत्वाद्यनुपपत्तेः सर्वव्यवहारविलोप इत्येकान्तव्यवस्थापका निखिला नया मिथ्यादृष्टयः, यदा च त एव परस्परसापेक्षाः तदा सभ्यस्त्वं भजन्त इत्युपसंहरति
तम्हा सब्वे वि णया मिच्छादिट्ठी सपक्खपडिबद्धा । अण्णोषणणिस्सिआ उण हवंति सम्मत्तसम्भावा ।। २१ ।। तस्मात्सर्वेऽपि नया मिथ्यादृष्टयः स्वपक्षप्रतिबद्धाः ।
अन्योन्यनिश्रिताः पुनर्भवन्ति सम्यक्त्वसद्भावाः ।। छाया ॥ तस्मादिति, यस्मादेकान्तनित्यानित्यवस्त्वभ्युपगमो बन्धादिबाधितः, बन्धाद्यभ्युप. गमश्च एकान्तनित्याद्यभ्युपगमबाधितः तस्मात्सर्वेऽपि नयाः स्वकीयाभ्युपगमप्रतिहत्तत्वा. 10 मिथ्यादृष्टयः, एषां च ज्ञानानां मिथ्यात्वे तद्विषयस्य तदभिधानस्य च मिथ्यात्वमेव,
तस्मात्सर्वनयवादा मिथ्याभूताः स्वपक्षेणैव प्रतिहतत्वात् चौरवाक्यवदिति प्रयोगः, अन्योऽ. न्यनिश्रिताः परस्पर सापेक्षव्यवस्थिताः पुनस्त एवं सम्यक्त्वस्य-यथावस्थितवस्तुप्रत्ययस्य सद्भावा भवन्ति इति न बन्धाद्यनुपपत्तिः । ननु नयाः प्रत्येकं किं सन्तः, किं वाऽसन्तः,
आधे कथं तत्र न सम्यक्त्वम् , नयस्वरूपव्यतिरेकेणापरस्य सम्यक्त्वस्याभावात् तस्य च 15 तेवभ्युपगमात्। यदि न सन्तस्त_सतां समुदायानुपपत्त्या कथं तत्समुदायः सम्यक्त्वनिमित्तं
स्थात् , मैवम् , प्रत्येकमपि ह्यपेक्षितेतरांशस्वविषयप्राहकतयैव सन्तो नयाः तद्व्यतिरिक्त रूपतयात्वसन्त इति सतां तत्समुदाये सम्यक्त्वे न कश्चिद्विरोधः । तेषां समुदायोऽपि नेकदाऽनेकज्ञानोत्पादरूपः किन्तु अपरित्यक्तेतररूपविषयाध्यवसाय एव ॥ २१ ।। अत्र विषये निदर्शनमाह
जहऽणेयलक्खणगुणा वेरुलियाईमणी विसंजुत्ता । रयणावलिववएसं न लहंति महग्धमुल्ला वि ॥२२ ।। तह णिययवायसुविणिच्छिया वि अण्णोण्णपक्वणिरवेक्खा।
सम्मइंसणसई सव्वे वि णया ण पावेंति ॥ २३ ॥ 25
जह पुण ते चेव मणी जहा गुणविसेसभागपडिबद्धा। रयणावलि त्ति भण्णइ जहंति पाडिकसण्णाउ. ॥२४ ।। तह सव्वे णयवाया जहाणुरूवविणि उत्तवत्तव्वा । सम्मइंसणसई लहंति ण विसेससण्णाओ ॥२५॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
नयसम्यक्यनिरूपणम् । यथाऽनेकलक्षणगुणा वैडूर्यादयो मणयो विसंयुक्ताः । रत्नावलीव्यपदेशं न लभन्ते महाधमूल्या अपि । तथा निजकवादसुविनिश्चिता अप्यन्योन्यपक्षनिरपेक्षाः । सम्यग्दर्शनशब्दं सर्वेऽपि नया न प्राप्नुवन्ति ॥ यथा पुनस्ते चैव मणयो यथा गुणविशेषभागप्रतिबद्धाः । रत्नावलीति भण्यते त्यजन्ति प्रत्येकसंज्ञास्तु ॥ तथा सर्वे नयवादा यथानुरूपविनियुक्तवक्तव्याः ।
सम्यग्दर्शनशब्दं लभन्ते न विशेष संशाः ॥ छाया ।। यथेति, यथाऽनेके नानाविधा लक्षणगुणा येषान्ते वैडूर्यादयो मणयः पृथग्भूता महार्घमूल्या अपि रत्नावलीव्यपदेशं न लभन्ते, अत्र लक्षणानि विषविघातहेतुत्वादीनि, गुणा 10 नीलस्वादयो बोध्याः, तथा नया अपि सर्वे इतरनिरपेक्षसामान्यादिवादे स्वकीये स्वविषयपरिच्छेदकत्वेन सुनिश्चिता अपि अन्योऽन्यपक्षनिरपेक्षत्वात् सुनया इत्येवंरूपं सम्यग्दर्शनशब्दं न प्राप्नुवन्ति, इतरांशसव्यपेक्षा अपि ते प्रत्येक वस्त्वंशमाहितया न वा प्रमाणमित्या. ख्यां प्राप्नुवन्ति । यदा तु त एव मणयो यथायोग्यं गुणविशेषपरिपाट्या प्रतिबद्धाः सन्तो रत्नावलीति व्यपदेशमासादयन्ति रत्नानुविद्धतया रत्नावल्यास्तदनुविद्धतया च रस्नानां 15 प्रतीतेः प्रत्येकाभिधानानि त्यजन्ति तथा सर्वे नयवादा यथानुरूपद्रव्यध्रौव्यादिषु प्रमाणात्मकत्वेन व्यवस्थिताः सम्यग्दर्शनशब्दं प्रमाणमित्याख्यां लभन्ते न विशेषसंज्ञाः पृथग्भूताभिधानानि न लभन्ते, एकानेकात्मकत्वेन चैतन्यप्रतिपत्तेः, अन्यथाऽप्रतिपत्तश्चेति ॥२२-२५॥ किम्प्रयोजनं दृष्टान्तोपन्यासस्येत्याशङ्कायामाह
लोइयपरिच्छयसुहो निच्छयवयणसुपडिवत्तिमग्गो य । अह पण्णवणाविसउ त्ति तेण वीसत्थमुवणीओ ॥ २६ ॥ लौकिकपरीक्षकसुखो निश्चयवचनप्रतिपत्तिमार्गश्च ।
अथ प्रज्ञापनाविषय इति तेन विश्वासार्थमुपनीतः ॥ छाया ॥ लौकिकेति, दृष्टान्ते हि लौकिकानां परीक्षकाणाञ्च बुद्धेः साम्यं वर्ततेऽतो निश्चीयमानोऽ र्थः सुखग्राह्यः, तत एव स निश्चितविषयप्रतीतिजनकः, अनन्तधर्मात्मकवस्तुप्रज्ञापनाविषयो 25 दृष्टान्त इति तेन शङ्काव्यवच्छेदार्थमयमुपदर्शितः । न चावल्यवस्थायाः प्राक् पश्चाञ्च रत्नानामस्ति पृथगुपलम्भः, इह च सर्वदा तथोपलम्भाभावात् विषममुदाहरणमिति वाच्यम् ,
20
२०
"Aho Shrutgyanam"
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
( অকর্ষিতা आवल्यवस्थाया एव दृष्टान्ततयोपन्यासात्, न हि दृष्टान्तदान्तिकयोः सर्वथा साम्यमावश्यकम् , अन्यथा दृष्टान्तत्वस्यैवानुपपत्तेः सर्वथा साम्यस्य कुत्रचिदप्यभावात् ॥ २६ ॥ दृष्टान्तस्य साध्यसमतां वदतां सांख्यादीनां मतानि निरसितुमाहइहरा समूहसिद्धो परिणामकओ व्व जो जहिं अस्थो। ते तं च ण तं तं चेव व त्ति नियमेण मिच्छत्तं ॥ २७ ॥ इतरथा समूहसिद्धः परिणामकृतो वा यो यत्रार्थः ।
ते तञ्च न तत् तदेव वेति नियमेन मिथ्यात्वम् ॥ छाया । इतरथेति, उक्तप्रकारादन्यथा रत्नानां समूहे सिद्धो-निष्पन्नः परिणामकृतो वा मण्यादिष्वावल्यादिः क्षीरादिषु दध्यादिवा इति मतम् , यो यत्रार्थस्त एव मण्यादयः क्षीरं वा 10 तत् कार्य आवल्यादिरूपं दध्यादिरूपं वा, तत्र तत्सद्भावात् , तस्य तत्परिणामरूपत्वादि
त्यपरं मतम् , उभयमपि सांख्य विशेषाणाम् । किश्चित् कार्य समूहकृतं किञ्चिच्च परिणामकृतमिति लौकिकव्यवहारापेक्षया पृथगुपादानम् , वस्तुतस्तु सर्वेषामेव परमाणुसमूहपरिणामात्मकत्वादयं समूहकृतोऽयं परिणामकृत इति भेदो नास्ति । न तदित्यपरः पक्षः
कारणेषु कार्यमसत् , ततो भिन्न मिति . बौद्धवैशेषिकादयः । तदेव वा, न च कार्य कारणं 15 वाऽस्ति द्रव्यमात्रमेव तत्त्वमिति वेदान्तिनः, एते मतवादा नियमेन मिथ्याभूताः, कथञ्चि
दित्यभ्युपगमे तु सम्यग्वादाः, उत्पादव्ययध्रौव्यात्मना वस्तुनः स्थितेः, तत्तदपेक्षया च कार्यमकार्यञ्च, कारणमकारणञ्च, कारणे कार्य सञ्चासच्च, कारण कार्यकाले विनाशवदविनाशवच, तथैव प्रतीतेः अन्यथा चाप्रतीतेः ॥
तत्र सत्कार्यवादाभ्युपगमो मिथ्या, कारणे हि यद्येकान्तेन कार्य भवेत् तदा कारणस्व20 रूपवत् कार्यस्वरूपमपि नोत्पद्येत, अन्यथा सत एवोत्पादे उत्पत्त्यविरतिप्रसक्तिः । न वा
कारणव्यापारसार्थकता, तद्व्यापारसम्पाद्यस्य कस्यचिद्रूपस्याभावात् , कार्यस्य पूर्वमेव भावात् , अन्यथाऽसत्कार्यवादप्रसङ्गात् । अभिव्यक्तिस्वीकारेऽपि तदेव दूषणम् , आवरणविनाशेऽपि न कारणव्यापारो विद्यमानस्य विनाशासम्भवात् , असतो भावस्योत्पादवत् । यथाऽन्ध.
कारपिहितघटानुपलम्भेऽन्धकारोपलम्भः तथा न कस्यचित् कार्यावारकस्योपलम्भः न हि 25 कारणमेव कार्यावारकम् , तस्य तदुपकारकतया प्रसिद्धेः, न चालोकादि रूपज्ञानोपकारक
तदाऽऽवारकत्वेन वक्तुं शक्यम् । यदि चाऽऽवारकं मूस न तदा कारणरूपस्य कार्यस्य तदन्तः प्रवेशः मूर्तस्य मूर्तेन प्रतिघातात् , अप्रतिघाते कार्य यथा कारणेनावृतं तथा कारणमपि कार्येणावृतमिति नोपलभ्येत, अप्रतिघातेन तदनुप्रविष्टत्वाविशेषात् । तद्दर्शनप्रतिवन्ध.
"Aho Shrutgyanam"
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
नयसम्यक्त्वनिरूपणम् ।
: १५५ :
I
"
कत्वेनान्धकारस्येव तस्यावारकत्वे चाक्षुषोपलम्भाभावेऽपि स्पार्शनः स्यात्, तस्याप्यभावे तु आवारकं तत्स्वरूपविनाशकमेव भवेत् । नापि घटादिकं प्रति पटादेरिव कारणं कार्याss वारकम् पदध्वंस इव मृत्पिण्डध्वंस एव तदावृत कार्योपलब्धिप्रसङ्गात्, एकाभिव्यञ्जकव्यापारादेव एकप्रदीपव्यापारात्सन्निहित निखिलवस्तूपलम्भ इव सर्वव्यङ्गयोपलम्भो भवेत् । तथा कारणसमये यदि कार्यं सत्तर्हि कारणेन तत्कथं स्वकाले इव कार्यकालेनाब्रियते कथं 5 तत्कार्यं मृत्पिण्डादिकारणकार्यतया व्यपदिश्येत, यदि कार्यं न सत्तर्ह्यसत्त्वादेव नावृत्तिः ॥ कारणात्मक परिणामवादोऽपि प्रतिक्षिप्त एव, न ह्यर्थान्तपरिणामाभावे परिणाम्येव कारणलक्षणोऽर्थः पूर्वापरयोरेकत्वविरोधात् । न च परिणामाभावे परिणामिनोऽपि भावो युक्तः, परिणामित्वस्य परिणामनिबन्धनत्वात् । अभिन्नस्य हि पूर्वापरावस्थाहानोपादानात्मकतया एकस्य वृत्तिलक्षणः परिणामो न युक्तियुक्तः । तन्नैकान्ताभेदे कारणमेवानर्थान्तरकार्यरूपतया 10 परिणमत इति स्थितम् ॥ मृत्पिण्डावस्थायां घटाद्यर्थ क्रियाव्यपदेशाभावादसदुत्पद्यते कार्यमित्ययमप्येकान्तो मिथ्यावाद एव, कार्योत्पत्तिकाले कारणस्याविचलितरूपस्य कार्यादव्यतिरिक्तस्य सवे पूर्वोक्तदोषप्रसङ्गात् तद्व्यतिरिक्तस्य च तस्य सद्भावे कारणस्य प्राक्तन स्वरूपेणैवावस्थानात् कार्योत्पत्तिरकारणा भवेत्, कारणस्य प्रानस्वरूपा परित्यागात् परित्यागे वा कार्यकरणस्वरूपस्वीकारेण तस्यैवावस्थितत्वादनेकान्तसिद्धिः । व्यतिरेके च कारणांतू 15 कार्यस्य पृथगुपलम्भप्रसङ्गः । न च तदाश्रितत्वेन तस्योत्पत्तेर्न तत्प्रसङ्ग इति वक्तव्यम्, अत्रयविनः समवायस्य च निषेत्स्यमानत्वात् निषिद्धत्वाच्च || कारणनिवृत्या ततो भिन्नं तत्रासदेव कार्यमित्यपि पक्षो मिथ्यैव, कारणनिवृत्तिर्हि यदि सद्रूपा तदा सा न कारणस्वरूपा वक्तुं शक्या, नित्यत्वप्रसङ्गात्, निवृत्तिकालेऽपि कारणसद्भावात्, अविचलितरूपेण मृत्पिण्डसद्भावे घटोत्पत्तेरदर्शनेन कार्यानुत्पत्तिप्रसङ्गव । तन्निवृत्तेः कार्यरूपत्वे 20 कारणानिवृत्ती कार्यस्यैवानुत्पत्तेः एवञ्च कार्यानुत्पादकत्वेन कारणस्यासत्त्वमेव । न च कार्योत्पत्तिरेव कारणनिवृत्तिः, कार्यगतोत्पत्तेः कारणगत निवृत्तिस्वरूपत्वासम्भवात् भिन्नाधिकरणत्वात्, कार्यरूपत्वे च परिणामवादः स्यात् कारणस्य कार्यरूपेण परिणतत्वात् ततश्च घटस्य मृत्स्वरूपवत् कपालेष्वप्युपलब्धिप्रसङ्गः । नाप्युभयरूपा तन्निवृत्तिः तन्निवृत्तिकाले युगपत् कारणकार्ययोरुपलम्भप्रसङ्गात् । न वानुभयस्वरूपा, मृत्पिण्डविनाशकाले विवक्षित- 25 मृत्पिण्डघटव्यतिरिक्ताशेषजगदुत्पत्तिप्रसक्तेः । अथ कारणनिवृत्तिरसद्रूपा तर्हि सा यदि कारणाभावस्वरूपा तदाऽकारणा कार्योत्पत्तिर्भवेत्, कारणाभावादुत्पन्नत्वात् तथा च कार्यस्य प्रतिनियत देशकालादिनियमो न स्यात् । यदि कार्याभावरूपा न तदा कार्योत्पत्तिः स्यात् । नाप्युभयाभावस्वभावा उभयोरप्यनुपलब्धिप्रसङ्गात्, न वाऽनुभयाभावरूपा, विव
"Aho Shrutgyanam"
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ एकविंशम् क्षितकारणकार्यव्यतिरेकेण सर्वस्यानुपलब्धिप्रसक्तेः, नापि च कारणभावाभावरूपा, कारणस्यानुगतव्यावृत्तताप्रसक्तेः, अत एव च सदसद्रूपं खपररूपापेक्षया वस्त्वनेकान्तवादिभिरभ्युपगम्यते, पररूपेणेव स्वरूपेणाप्यसत्त्वे वस्तुनो निःस्वभावताप्रसक्तेः, स्वरूपवत्पररूपेणापि सत्त्वे पररूपताप्रसक्तः, एकरूपापेक्षयैव सदसत्त्वविरोधात्, अन्यथा वस्त्वेव 5 न भवेत् । एवं कार्यभावाभावरूपापि न निवृत्तिः, कार्यस्योत्पत्त्यनुत्पत्त्युभयप्रसङ्गेनाने.
कान्तवादग्रसक्तेः । नापि कारणकार्यभावाभावरूपा प्रत्येकपक्षोदितसकलदोषप्रसङ्गात् । नाप्यनुभयभावाभावरूपा, अनुभयरूपस्य वस्तुनोऽभावात् । किञ्च कारणनिवृत्तिर्यदि कारण. स्वरूपादभिन्ना तर्हि निवृत्तिकालेऽपि कारणस्योपलम्भप्रसङ्गः । भिन्ना चेत्सम्बन्धाभावात्
कारणस्य निवृत्तिरिति न स्यात् । सङ्केतवशादभिधानप्रवृत्तावपि आधेयनिवृत्तिकालेऽधि10 करणस्य किं सत्वमसत्त्वं वा, सत्वे कारणविनाशानुपपत्तिः, आधेयनिवृत्त्या कारणस्व.
रूपाधारस्याविरोधात्, विरोधे वा कारणतन्निवृत्त्योयोगपद्यासम्भवात् , असत्त्वेऽप्यधिकरणत्वविरोधः असतोऽधिकरणत्वायोगात्, तस्य वस्तुधर्मत्वात् , न च कारणं निवृत्ते - धिकरणं किन्तु तद्धेतुरिति वाच्यम्, निवृत्तेरुत्तरकार्यवत्तत्कार्यत्वप्रसङ्गात् तत्कार्यत्वान
भ्युपगमे तु कथं तस्य निवृत्तिहेतुत्वम् 1 न वा कारणाहेतुका कारणनिवृत्तिः तस्या 15 नियमेन तदुत्तरकालभावित्वविरोधात् । नापि कारणहेतुका, कारणसमानकाले तदुत्पत्ति
प्रसङ्गात् प्रथमक्षण एव कारणस्यानुपलब्धिप्रसक्तेः, उपलम्भे वा न कदाचित् कारणस्यानुपलब्धिर्भवेत् तन्निवृत्त्याऽविरुद्धत्वात् । न च कारणनिवृत्तिः स्वहेतुका, स्वात्मनि क्रियाविरोधात् । न च निर्हेतुकैव, कारणानन्तरमेव तस्या भावविरोधात् , अहेतोः कालादि
नियमाभावात् । ननु निवृत्ति प्रति कारणं न हेतुर्न वाऽधिकरणं किन्तु कारणं स्वयमेव न 20 भवतीति चेम्कि स्वयमभवनं स्वसत्तासमये पश्चाद्वा, आये प्रथमक्षण एव निवृत्त्याऽऽक्रा.
न्तत्वात् कारणं नोत्पद्येत तथा सति कस्य विनाशः। न द्वितीयः, तदा निवृत्तिभवने उत्पमानुत्पन्नतया कारणरूपाभवनयोस्तादात्म्यविरोधात् , यदि हि स्वसत्ताकाले एव न भवेत् तदा भवनाभवनयोरविरोधात् स्वयमेव भावो न भवतीति वचो घटेत नान्यथा । न च
जन्मानन्तरं भावाभावस्य भावात्मकत्वात्तव्यतिरिक्त एवाभाव इति वाच्यम् , जन्मान 23 स्तरं स एव न भवतीत्यनेनाभावस्य भावरूपतवोक्तेत्युत्तरकालमपि कारणानिवृत्तेस्तथैवोप
लब्ध्यादिप्रसङ्गात् । भावस्याभावात्मकत्वान्नायं दोष इति चेदत्रापि भावस्य पर्युदासाभावात्मकत्वं प्रसज्यरूपाभावात्मकत्वं वा, प्रथमपक्षेऽपि स्वरूपपरिहारेण तदात्मकतां प्रति. पद्यते अपरिहारेण वा, नाद्यः, स्वभवनप्रतिषेधपर्यवसानान्न भावस्य पर्युदासाभावात्मकता स्यात, न चासौ तथा, तद्राहकप्रमाणाभावात् , तथाभूतभावनाहकप्रमाणाभ्युपगमे च
१ पर्युदासात्मकोऽभावः स्वरूपपरिहाररूपतया न सिद्ध इत्यर्थः ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
नयसम्यक्त्वनिरूपणम् । प्रसज्यपर्युदासात्मको भावो भवेदित्यनेकान्तप्रसिद्धिः । द्वितीयपक्षेऽपि न पर्युदासः, अनिषिद्धतत्स्वरूपत्वात् पूर्वभावस्वरूपवत् । प्रसज्यरूपाभावात्मकत्वेऽपि भावस्य प्रतिषिद्ध्यमानस्याश्रयो वक्तव्यः, न हि मृत्पिण्डरूपं कारणमाश्रयः, तस्य प्रतिषिद्ध्यमानत्वात् , निषि. यमानस्य चाश्रयत्वानुपपत्तेः । नापि घटलक्षणं कार्यमाश्रयः, कारण निवृत्तेहि प्राग् घटस्यासत्त्वेन अयमिति प्रत्ययाविषयत्वात , अयम्प्रत्ययविषयत्वे च अयं ब्राह्मणो न भवति । ब्राह्मणादन्योऽयमिति च प्रसज्यपर्युदासव्यवहारो दृष्टो नान्यथेति प्रतिषेधप्रधानविध्युपसर्जनविधिप्रधानप्रतिषेधोपसर्जनयोः शब्दयोः प्रवृत्तिनिमित्तधर्मद्वयाधारभूतं द्रव्यं विषयत्वेनाभ्युपगन्तव्यमन्यथा तदयोगात् , तथा चानेकान्तवादापत्तिरयत्नसिद्धेति तथा. भूतस्य तस्य वस्तुनः प्रमाणबलायातस्य निषेद्धुमशक्यत्वान् । एकान्तेन घटस्योत्पत्तेः प्रागस्तित्वे क्रियायाः प्रवृत्त्यभावः फलसद्भावात् , तत्सद्भावेऽपि प्रवृत्तावनवस्थाप्रसक्तेः । 10 कारणेऽप्येतदविशेषतस्तद्वत्प्रसङ्गे द्वयोरप्यभावप्रसङ्गः, न चैतदस्ति तथाऽप्रतीतेः, तन्न मृत्पिण्डे घटस्य सत्त्वम् । नाप्येकान्ततोऽसत्त्वम् , मृत्पिण्डस्यैव कथश्चिद्बटरूपतया परिणतेः, सर्वात्मना पिण्डनिवृत्तौ पूर्वोक्तदोषानतिवृत्तेः घटसदसत्वयोराधारभूतमेकं द्रव्यं मृल्लक्षणमेकाकारतया मृत्पिण्डघटयोः प्रतीयमानमभ्युपगन्तव्यम् । न च कारणप्रवृत्तिकाले कारणगता मृदूपता तन्निवृत्तिकाले च कार्यगता सा परैव, नोभयत्र मृद्रूपताया 15 एकत्वमिति वक्तव्यम् , भेदप्रतिपत्तावपि मृत्पिण्डघटरूपतया कथंचिदेकत्वस्याबाधितप्रत्ययगोचरत्वात् , उपलभ्यत एव हि कुम्भकारव्यापारसव्यपेक्षं मृद्रव्यं पिण्डाकारपरित्यागेन शिबकाद्याकारतया परिणममानम् , न हि तत्रेदं कार्यमाधेयभूतं भिन्नमुपजातं पङ्के पङ्कजवदिति प्रतिपत्तिः नापि तत्करणनिर्वर्त्यतया, दण्डोत्पादितघटादिवत् । नापि तत्कतृतया, कुलालजन्यघटवत् , नापि तदुपादानतया, वृक्षजन्यफलवत् , तस्मात्पूर्वपर्यायविनाश 0 उत्तरपर्यायोत्पादात्मकः, तद्देशकालत्वात् , उत्पादात्मवत् , अभावरूपत्वाद्वा प्रदेशस्वरूपघटाद्यभाववत् , प्रागभावाभावरूपत्वाद्वा घटस्वात्मवत , एवमनभ्युपगमे पूर्वपर्यायध्वंसादुत्तरस्य चानुत्पत्तेः शून्यताप्रसक्तिरिति । उत्तरपर्यायोत्पादाभ्युपगमे वा तदुत्पादः पूर्वपर्यायप्रध्वं सात्मकः, प्रागभावाभावरूपत्वात् प्रध्वंसाभाववत्। न च प्राक्तनपर्यायविनाशात्मकत्वे उत्तरपर्यायभव नस्य, तद्विनाशे पूर्वपर्यायोन्मजनप्रसक्तिः, वस्तुनोऽभावाभावमानत्वानभ्युपगमा- 5 त्तस्य प्रतिनियतपरिणतिरूपत्वात् , भावाभावोभयरूपतया प्रतिनियतस्य वस्तुनः प्रादुर्भावे । मुद्गरादिव्यापारानन्तरमुपलभ्यमानस्य कपालादेरभावस्य नाहेतुकता। न चोभयस्यैकव्यापारा.
१ कारणेऽपि सत्त्वाविशेषात् कार्यवत्क्रियायाः प्रसंगे कारण कार्ययोग्यभावप्रसंगः, जलाहरणादि क्रियाया अदर्शनतस्तदा तत्र कार्यस्याभावो वाच्यः तदभावे च कारणस्याप्यभावः कार्यवत एव कारण स्यांगीकारात् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ एकविंशम्
दुत्पत्तिविरोधः, तथाप्रतीयमाने विरोधासिद्धेः, ततस्तद्विपरीत एव विरोधसिद्धेरुभयैकान्ते प्रमाणानवतारात् । तथात्मकैकत्वेन प्रतीयमानं प्रति हेतोर्जनकविरोधे घटक्षणसत्तायाः स्वपरविनाशोत्पादकत्वं विरुद्ध्येत एवञ्चाकारणा घटक्षणान्तरोत्पत्तिर्भवेत् । न च विनाशस्य प्रसज्यपर्युदासपक्षद्वयेऽपि व्यतिरिक्ताव्यतिरिक्ता दिविकल्पतो हेत्वयोगान्निर्हेतुकता युक्ता, 5 सत्ता हेतुत्वेऽपि तथा विकल्पनस्य समानत्वेन प्राक् प्रदर्शितत्वात् तस्मान्नैकान्ततः कारषु कार्यमसदिति युक्तम् । तदेव वेति पक्षोऽप्ययुक्तः, स ह्यद्वैतवादिनाम्, तन्मते कार्यकारणभावस्य काल्पनिकत्वात् मतमिदमपि मिथ्यैव, स्वकार्यकारणोभयशून्यत्वात्, खरविषाणवत्, अद्वैतमात्रस्य गगनकुसुमसदृशत्वात्, अद्वैते प्रमाणाङ्गीकारे हि द्वैतापत्तिः, अनङ्गीकारे तदसिद्धिश्व | अद्वैतस्य प्रसज्यप्रतिषेधरूपतायां प्रतिषेधमात्रे पर्यवसितत्वेना10 द्वैतासिद्धिः, पर्युदासपक्षेऽपि द्वैतप्रसङ्गः, द्वैताद्वैतस्य व्यतिरेकात्, न हि द्वैताद्विना अद्वैतं सम्भवति हेतुना विनाऽहेतुरिव । न वाऽविद्यमानाद् द्वैताद्व्यावृत्ततासम्भवः, अविद्यमानस्यापि विद्यमानाद्व्यावृत्तिप्रसक्तेः, अन्यथा सद्रूपताया अविशेषप्रसक्तिः । तस्मादेते वादाः कारणे परिणामिनि वा कार्य परिणामो वा सदेव, तत् कारणेऽसदेव, न कारणमेव कार्यं परिणामी वा, परिणामस्तत्रैव किन्तु तौ पृथग्भूतावेव, न कार्यं नापि कारणं परन्तु द्रव्यमात्रं तत्त्व15 मिति तदेव वेति नियमेनैकान्ताभ्युपगमे मिथ्याभूता एव ॥ २७ ॥
: १५८ :
तस्मादेकान्तरूपस्य वस्तुनोऽभावेनान्यनयविषयपरिहारेण निजविषये प्रवर्त्तमाना अपि नयाः स्वविषयपरिच्छेदनसमर्था अपि मिथ्यारूपा एवेत्युपसंहरति
20
णिययवणिज्जसच्चा सत्र्वनया परवियालणे मोहा ।
ते उण ण दिसमओ विभयइ सच्चे व अलिए वा ।। २८ ।।
निजकवचनीयसत्याः सर्वनयाः परविचालने मोहाः ।
तान् पुनर्न दृष्टसमयो विभजते सत्यान् वाऽलीकान् वा ॥ छाया ॥ निजकेति, सर्वे सङ्ग्रहादयो नया निजपरिच्छेद्यविषये सम्यग्ज्ञानरूपा अपि परनयपरिच्छेद्यविषयोन्मूलने प्रवृत्ता मिथ्याप्रत्यया भवन्ति, स्वविषयस्येव परनयविषयस्यापि सत्यत्वेनोन्मूलयितुमशक्यत्वात्, अन्यथा स्वविषयोऽपि न स्यात्, तथा च सति निर्विषयत्वेन 25 प्रत्ययो मिथ्याभूतो भवेत्, तद्भिन्नस्य तद्ब्राहकप्रमाणस्याभावात्, अतस्तानेव नयान् दृष्टसमयः विज्ञाताने कान्तात्मक वस्तुतत्त्वः सत्येतरतया स्वेतरविषयमवधार्यमाणोऽपि स्वेतरविषयतया तान्न विभजते, अपि तु इतरनयसव्यपेक्षमेव स्वनयाभिप्रेतं विषयं सत्यमेवावधारयति, ग्राह्यसत्यासत्याभ्यां ग्राहकसत्यासत्ये इत्येवमभिधानम्, तच्च दृष्टानेकान्ततत्त्वस्य विभजनं स्यादस्त्येव द्रव्यार्थत इत्येवंरूपम् ॥ २८ ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
घोपाम 1
नयसम्यक्त्वनिरूपणम् । ___अतो नयप्रमाणात्मकैकरूपताव्यवस्थितमात्मस्वरूपमनुगतव्यावृत्तात्मकम् , उत्सर्गापवादरूपग्राह्यग्राहकात्मत्कवाव्यवतिष्ठत इत्यर्थप्रदर्शनायाह
दव्ववियवत्तव्वं सव्वं सव्वेण णिचमवियप्पं । आरद्धो य विभागो पज्जववत्तव्वमग्गो य ।। २९ ।। द्रव्यार्थिकवक्तव्यं सर्व सर्वेण नित्यमविकल्पम् ।
आरब्धश्च विभागः पर्यववक्तव्यमार्गश्च ॥ छाया ।। द्रव्याथिकेति, सङ्ग्रहादेव्यार्थिकस्य यत्किञ्चित्सदादिरूपेण व्यवस्थितं वस्तु परिच्छेद्य तत्सर्वं सर्वेण प्रकारेण सर्वकालमविकल्पं निर्भेदम् , प्रमाणविषयस्य च सर्वस्य सदसद्विशेषात्मकत्वात् , द्रव्यार्थिकपरिच्छेद्यं वस्तु च भेदेन सम्पृक्तम् , तथा हि च स एवाविभागः, यो द्रव्यादिनाऽऽकारेण सत्तारूपः, पर्यायवक्तव्यमार्गश्च पर्यायास्तिकस्य यद्वक्तव्यं विशेषस्तस्य 10 मार्गो जातः, पर्यायार्थिकपरिच्छेद्यस्वभावो विशेषः सम्पन्न इति यावत् ॥ २९ ॥
एवं भेदाभेदरूपं वस्तूपदर्य पर्यायार्थिक विषयस्य भेदस्य द्वैविध्यमाहसो उण समासओ चिय वंजणणिअओ य अस्थणिअओ य । अत्थगओ य अभिण्णो भइयत्वो वंजणवियप्पो ॥ ३० ॥
स पुनः समासत एव व्यंजननियतश्चार्थनियतश्च ।
अर्थगतश्चाभिन्नो भाज्यो व्यञ्जनविकल्पः ॥ छाया ॥ स इति, स विभागस्तु व्यञ्जननयनिवन्धनोऽर्थनयनिबन्धनश्चेति द्विविधः, अर्थगतस्तु विभागोऽभिन्नः, सङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्रार्थप्रधाननय विषयोऽर्थपर्यायोऽभिन्नः, असदद्रव्यातीतानागसव्यवच्छिन्नाभिन्नार्थपर्यायरूपत्वात्तद्विषया नया अपि अर्थगतो विभागोऽभिन्न इत्युच्यन्ते । भाज्यो व्यञ्जनविकल्प इति, विकल्पितः शब्दपर्यायो भिन्नोऽभिन्नश्च, अनेकाभि. 20 धान एकः, एकाभिधानश्चैक इति कृत्वा, समानलिङ्गसंख्याकालादिरनेकशब्दो घटः कुटः कुम्भ इत्यादिक एकार्थ इति शब्दनयः, समभिरूढस्तु भिन्नाभिधेयौ घटकुटशब्दो भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तत्वात् रूपरसादिशब्दवदित्येकार्थ एकशब्द इति मन्यते, एवम्भूतस्तु चेष्टा समय एव घटो घटशब्दवाच्योऽन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । तदेवमभिन्नोऽर्थो वाच्योऽस्येत्यभिन्नार्थो घटशब्द इति मन्यते ॥ ३० ॥
25 तदन्यतो विभक्तेन स्वरूपेणैकमनेकञ्च यद्वस्तूक्तं तदनन्तप्रमाणमित्याख्यातुमाह--
एगदवियम्मि जे अत्यपजवा वयणपज्जवा वावि । तीयाणागयभूया तावइयं तं हवइ दव्वं ॥ ३१ ॥
15
"Aho Shrutgyanam"
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितरवसोपामे
[ एकविंशम् एकद्रव्ये येऽर्थपर्यवा वचनपर्यवा वापि ।
अतीतानागतभूता तावत्कं तद्भवति द्रव्यम् ॥ छाया ॥ एकेति, एकस्मिन् जीवादिद्रव्येऽर्थपर्यायाः, अर्थग्राहकाः सङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्राख्याः तबाह्या वा अर्थास्तथा वचनपर्यायाः शब्दनयाः शब्दसमभिरूद्वैवम्भूतास्तत्परिच्छेद्या वा 5 वस्त्वंशास्ते अतीतानागतवर्तमानरूपतया सर्वदा विवर्तन्ते विवृत्ता विवर्तिष्यन्त इति
तेषामानन्त्याद्वस्त्वपि तावत्प्रमाणं भवति, तथाहि अनन्तकालेन सर्वेण वस्तुना सर्वावस्थानां परस्परानुगमेनाऽऽसादितत्वादयस्थातुश्वावस्थानां कथचिदनन्यत्वाद्धटादिवस्तु पटपुरुषादिरूपेणापि कथचिद्विवृत्तमिति सर्व सर्वात्मकं कथश्चिदिति स्थितम् , दृश्यते चैकं पुद्गलद्रव्यमती
तानागतवर्तमानद्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषपरिणामात्मक युगपत् क्रमेणापि तत्तथाभूतमेव, 10 एकान्तासत उत्पादायोगात् सतश्च निरन्वयविनाशासम्भवादिति ॥ ३१ ॥
वस्तूनां यथानेकान्तात्मकत्वं तथा तत्प्रतिपादकवाक्यनयानामपि तथाविधमेव स्वरूप. मिति, अर्थव्यञ्जनपर्यायैः शक्तिव्यक्तिरूपैरनन्तैरनुगतोऽर्थः सविकल्पो निर्विकल्पश्च प्रत्यक्षतोऽवगतः, सम्प्रति पुरुषदृष्टान्तद्वारेण व्यञ्जनपर्यायं तदविकल्पकत्वनिबन्धनमर्थपर्यायच. तत्सविकल्पकत्वनिमित्तमिति च दर्शयितुमाह----
पुरिसम्मि पुरिससद्दो जम्माई मरणकालपज्ज़तो। तस्स उ बालाईआ पजवजोया बहुवियप्पा ॥ ३२ ॥
पुरुषे पुरुषशब्दो जन्मादिमरणकालपर्यन्तः ।
तस्य तु बालादयः पर्यवयोगा बहुविकल्पाः ॥ छाया ॥ पुरुष इति, अतीतानागतवर्तमानानन्तार्थव्यञ्जनपर्यायात्मके पुरुषवस्तुनि पुरुष इति 20 शब्दस्य वाच्योऽर्थः जन्मादिर्मरणपर्यन्तः अभिन्न इत्यर्थः पुरुष इत्यभिन्नाभिधानप्रत्यय.
व्यवहारप्रवृत्तेः, तस्यैव पुरुषवस्तुनो बालादयः पर्याययोगा: परिणतिसम्बन्धा. बहुविकल्पाः अनेकभेदाः प्रतिक्षणसूक्ष्मपरिणामान्तर्भूता भवन्ति, तत्रैव तथाव्यतिरेकज्ञानोत्पत्तेः, एवञ्च स्यादेकः इत्यविकल्पः, स्यादनेक इति सविकल्पः सिद्धः, अन्यथाभ्युपगमे तदभाव एवेति विपक्षे बाधामग्रिमगाथया दर्शयिष्यति, इति प्रथमावतरणिकानुसार्यर्थः। अपरावतरणि25 कापक्षे पुरुषवस्तुनि पुरुषवनिर्व्यञ्जनपर्यायः, शेषो बालादिधर्मकलापोऽर्थपर्याय इति समुदायार्थः ॥
अत्र कोऽयं पुरुषशब्दः, कथं वा शब्दोऽर्थस्य पर्यायः, ततोऽत्यन्तभिन्नत्वात्, घटस्येव पट इति, तत्र वैयाकरणाः वर्णेभ्यो भिन्नः अर्थबोधहेतुः स्फोटाख्यः शब्दो ज्ञायते, श्रावण
15
"Aho Shrutgyanam"
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् }
नयसम्यक्त्वनिरूपणम् । विज्ञाने वर्णातिरिक्तस्य स्फोटस्य निग्वयवस्याक्रमस्य म्फुटं प्रतिभासनात् । श्रवणव्यापारानन्तरं हि अभिन्नार्थावभासा संविदनुभूयते, न चासौ वर्णविषया, वर्णानां परस्परं व्यावृत्तरूपत्वादेकावभासजनकत्वविरोधात् , तदजनकस्य चातिप्रसङ्गेन तद्विषयकत्वानुपपत्तेः । न चेयं सामान्यविषया, वर्णत्वान्यापरसामान्यस्य गकारौकारविसर्जनीयेध्वसम्भवात् , वर्णत्वस्य च प्रतिनियतार्थबोधकत्वायोगात् , गकारौकारविसर्गास्तु न ककुदादिमदर्थप्रत्यायकतया शब्दव्य. 5 पदेशभाजः, न हि ते व्यस्ता अर्थप्रत्यायकाः, वर्णेनैकेनैव गवाद्यर्थप्रतीत्युत्पादेऽपरवर्णोच्चारणवैयर्यप्रसङ्गात्, समुदायश्च तेषां न सम्भवति, क्रमोत्पादात् क्षणिकत्वाच्च, भिन्नपुरुषापेक्षया युगपदुत्पन्नानां समुदायादर्थप्रतिपत्तेरदर्शनात्, प्रतिनियतक्रमवर्णप्रतिपत्त्युत्तरकालं हि शाब्दी प्रतिपत्तिः संवेद्यते । अथ पूर्ववर्णानुगृहीतोऽन्त्यो वर्णः क्रमोत्पन्नः स्वार्थ बोधयतीति चेन्न, पूर्ववर्णानामन्त्यवर्णं प्रत्यनुप्राहत्वायोगात् , न हि पूर्वः पूर्वो वर्ण उत्तरोत्तरवणं प्रति जनको 10 येनान्त्यवर्ण प्रति पूर्वेषामुपकारित्वं भवेत् , वर्णाद्वर्णान्तरोत्पत्तेरभावात् , प्रतिनियतस्थानकरणादित एव तदुत्पत्तेः, वर्णाभावेऽपि वर्णोत्पत्तेर्दर्शनाच्च । न चार्थज्ञानोत्पत्तौ पूर्ववर्णानां सह. कारित्वमेवान्त्यवर्ण प्रत्युपकारित्वमिति वाच्यम् , अन्त्यवर्णकाले तेषामभावेन सहकारित्वायोगात् । अत एव न प्राक्तनवर्णज्ञानानामपि सहकारित्वम् । नापि पूर्ववर्णज्ञानजसंस्काराः सहकारिणः, संस्काराणां स्वजनकविज्ञानविषयकस्मृतावेव हेतुत्वात् । न वा तत्स्मृतयः सह. 15 कारिण्यः, तासां युगपदनुत्पत्तेः क्रमोत्पन्नानाञ्चावस्थानासम्भवात् , ततोऽवश्यं वर्णव्यतिरिकोऽर्थप्रत्यायकः स्फोटाख्यः शब्दोऽभ्युपेयः, स च नित्यो व्यापकश्च सर्वत्रैकरूपतया प्रतिपत्तेरिति वदन्ति । वैशेषिकास्तु पूर्वपूर्ववर्णध्वंसविशिष्टोऽन्त्यो वर्णोऽर्थबोधकः, न चाभावस्य सहकारित्वं विरुद्धम् , वृन्तफलसंयोगाभावस्याप्रतिबद्ध गुरुत्वफलप्रपातक्रियाजनने, पर. माणौ पूर्वरूपप्रध्वंससहकृतोऽग्निसंयोगस्य च रक्तोत्पादे सहकारदर्शनात् । अथवा पूर्ववर्ण. 20 विज्ञानसम्भूतसंस्कारापेक्षोऽन्त्यो वर्णः पदार्थप्रतिपत्ति जनयति, न च संस्कारो विषयान्तरविज्ञानजनकः कथमिति शङ्कथम् , तद्भावभावितयाऽर्थबोधोपलब्धेः, पूर्ववर्णविज्ञानजन्यसंस्कारश्चान्त्यवर्णसहायतामित्थं प्रतिपद्यते, आदौ हि वर्णे श्रुते तत्संस्कारस्ततो द्वितीयवर्णश्रतिः ततः पूर्वसंस्कारसहितो विशिष्टः संस्कारः, ततस्तृतीयवर्णविज्ञानं ततः पूर्वसंस्कारविशिष्टो विशिष्टतरः संस्कारः, इत्येवं यावदन्तिमो वर्णो विशिष्टसंस्कारसहायः, अथवा तथाविध- 25 संस्कारप्रभवस्मृत्यपेक्षोऽन्त्यो वर्णः पदरूपोऽर्थबोधहेतुरिति । तदेवं यथोक्तसहकारिकारणापेक्षादन्त्याद्वर्णादर्थप्रतिपत्तिरन्वयव्यतिरेकाभ्यामुपजायमानतया निश्चीयमाना स्फोटकल्पनां दूरीकरोति, स्फोटव्यतिरेकेणाप्यर्थप्रतिपत्तेरुक्तरूपेण सम्भवेनान्यथानुपपत्तेरभावात् , दृष्ट
२१
"Aho Shrutgyanam"
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
: १६२ :
सम्मतितस्त्र सोपाने
[ एकत्रिंशम्
कारणादेव कार्योत्पत्तौ न ह्यष्टकारणपरिकल्पना ज्यायसी, अतिप्रसङ्गात् । किञ्च स्फोटाभिव्यक्तावपि न वर्णानां सामर्थ्य मस्ति, समस्ता हि ते न स्फोटमभिव्यञ्जयन्ति सामस्त्यासम्भवात् नाप्येकैकशः, अन्यवर्णवैयर्थ्यप्रसङ्गात् एकेनैव तदभिव्यक्तिजननात् । न च पूर्ववणैः स्फोटस्य संस्कारेऽन्त्यो वर्णस्तस्याभिव्यञ्जक इति न वर्णानां वैयर्थ्यमिति वाच्यम्, 5 अभिव्यक्तयतिरिक्त संस्कारस्वरूपानवधारणात्, वेगस्थितिस्थापकलक्षणौ हि संस्कारौ मूर्तभाविनौ नामूर्ते स्फोटे सम्भवतः, वासनालक्षणोऽपि नाचेतने स्फोटे, तस्य चैतन्यस्वीकारे तु स्वसिद्धान्त व्याघातः, न वा संस्कारः स्फोटस्वरूपः, वर्णैस्तस्य जन्यत्वापत्तेः, नांपि ततो भिन्नस्तद्धर्मरूपः, सम्बन्धानुपपत्तेः तत्कृतोपकाराभावात्, अव्यतिरिक्तोपकाराभ्युपगमे स्फोटस्य तज्जन्यताप्रसक्तिः, व्यतिरिक्तोपकारस्वीकारे तु तस्यानभिव्यक्तस्वरूपस्य सद्भावेन 10 न पूर्ववदर्थप्रतिपत्तिहेतुत्वम्, तत्स्वरूपत्यागे चानित्यताप्रसङ्गः । न च संस्कारसहायोऽसाविचलितस्वरूप एवार्थप्रतिपत्तिं जनयति, एककार्यकारित्वस्यैव सहकारित्वरूपत्वात्, न त्वतिशयोत्पादकस्य सहकारित्वमिति वाच्यम्, तथा सत्यन्यकृतोपकारनिरपेक्षाणां वर्णानामेककार्यनिर्वर्त्तनलक्षणसहकारित्ववत् सहकारिसहितानामर्थप्रतिपत्तिसम्भवेन स्फोटकल्पनानथैंक्यात् । किञ्च स्फोटस्य संस्कारः, किं स्फोटविज्ञानजननं किं वा तदावरणदूरीकरणम्, न 15 प्रथमः वर्णानामर्थं प्रतिपतिजनन इव स्फोटप्रतिपत्तिजननेऽपि सामर्थ्याभावात्, न्यायस्य समानत्वात् । न द्वितीयः, एकत्रैकदा तदावरणापाये सर्वदेशस्थैः सर्वदा व्यापिनित्यरूपतथा स उपलभ्येत, अपगतावरणस्य तस्य नित्यत्वव्यापित्वाभ्यां सर्वत्र सर्वदोपलभ्यस्वभावत्वात्, अनुपलभ्यस्वभावत्वे वा न केनचित् कदाचित् कुत्रचिदुपलभ्येत । यदि त्वेकदेशेनावरणापगमः स्वीक्रियते तर्ह्यवृतानावृतत्वेन सावयवताप्रसङ्गः । अपि च एकदेशास्ते 20 यदि स्फोटादर्थान्तरभूताः शब्दस्वरूपाश्च तदा तेषां गोशब्दस्वभावत्वे गोशब्दानेकत्वप्रसङ्गः, अगोशब्दस्वभावत्वे तु गवार्थप्रत्यायकत्वं न स्यात् । यदि ते स्फोटात्मकास्तर्हि स्फोट एव संस्कृत इति सर्वदेशावस्थितानां व्यापिनस्तस्य प्रतिपत्तिप्रसक्तिः । एवं वायूनामपि स्फोटव्यञ्जकत्वं निरस्तम्, वायूनां व्यञ्जकत्वे वर्णवैयर्थ्यप्रसङ्गः स्फोटाभिव्यक्तौ अर्थप्रतिपादने वा तेषामनुपयोगात् । तथा स्फोटस्य वर्णोच्चारणात् प्राकू सद्भावे वर्णानां 25 वायूनां वा व्यञ्जकत्वं स्यात् न च तत्सद्भावः कुतश्चित् प्रमाणादवगत इति न तत्परि
7
१ एकपदघटकैकवर्णाभिव्यक्तस्फोटप्रत्तिपन्नार्थादन्यपदाभिव्यक्तस्फोटप्रतिपन्नार्थव्यवच्छेदार्थं वर्णान्तरोच्चारणमिति चेन्न तदुच्चारणेऽपि तत्प्रतिपत्तेरेवानुषङ्गात्, गौरिति पदस्यार्थो हि गकारोचारणाद्यथा प्रतीयते तथौकारोच्चारणादौशनस इति पदार्थोऽपि तथा च गौरितिपदादेव गौः औशनस इति पदद्वयं प्रतीयेत, तथा किमेकपदस्फोटाभिव्यक्तये गायनेकवर्णा चारणमपरपदस्फोटव्यवच्छेदेन, किंवाऽनेकपदस्फोटाभिव्यक्तय इति संशयो वा स्यादित्यपि बोध्यम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
नयसम्यक्त्वनिरूपणम् ।
: १६३ :
कल्पना युक्ता । न च प्रत्यभिज्ञाज्ञानं स्फोटस्य नित्यत्वप्रसाधकं वर्णोच्चारणात् प्रागप्यस्तित्वमवबोधयतीति वाच्यम्, तस्य सादृश्यनिबन्धनत्वेनात्र विषयेऽप्रवृत्तेः, एकगोorest सङ्केतितागोशब्दाद्गोव्यक्तयन्तरेऽन्यत्रान्यदा च नित्यत्वमन्तरेणापि प्रतिपत्तिसम्भवात् । न वाऽध्यक्षं स्फोटमवभासयति, घटादिशब्देषु परस्परव्यावृत्ताने कवर्णव्यतिरिक्तस्य स्फोटात्मनोऽर्थप्रत्यायकस्यैकस्याध्यक्ष प्रतिपत्तिविषयत्वेनाप्रतिभासनादिति वदन्ति । 5 अथ गकाराद्यानुपूर्वीविशिष्टोऽन्त्यो वर्गों विशिष्टानुपूर्वीका वा गकारौकारविसर्जनीयाः शब्दः, तथा चोक्तम् ' यावन्तो यादृशा ये च यदर्थप्रतिपादकाः । वर्णाः प्रज्ञातसामर्थ्यास्ते तथैवावबोधकाः ॥ [ श्लो० वा० स्फोटवा० श्लो० ६९] इति मीमांसकाः, तन्त्र युक्तम्, आनुपूर्व्या वर्णाव्यतिरेके व्यस्तानां वा समस्तानां वर्णानामर्थबोधाजनकत्वस्योक्तत्वात्, व्यतिरेके न साऽनित्या, स्वसिद्धान्तविरोधात्, वैदिकानुपूर्व्या नित्यत्वेनाभ्युपगमात् नापि 10 नित्या, स्फोटपक्षोदितनिखिलोषानुषङ्गात् । न वा वैदिकी वर्णानुपूर्वी नित्या, लौकिकतदानुपूर्व्यविशेषात् । न वा तदानुपूर्व्या वैलक्षण्यम्, अपौरुषेयत्वलक्षणवैलक्षण्यस्य प्रागेव निरस्तत्वात्, वैचित्र्यलक्षणवैलक्षण्यस्य चानित्यत्वेनाविरोधान्नित्यत्वाप्रसाधकत्वात्, लौकिकवाक्येष्वपि वैचित्र्यस्योपलब्धेश्च । नापि वर्णानां नित्यत्वाद् व्यापित्वाच्चानुपूर्वी सम्भवति, देशकालकृतक्रमानुपपत्तेः । न चाभिव्यक्त्यानुपूर्वी तेषां सम्भवति, अभिव्यक्तेः 15 पूर्वं निरस्तत्वात् । पूर्वपूर्व वर्ण ज्ञानजन्य संस्कार सहितस्तत्स्मृतिसहायो वाऽन्त्यो वर्ण पद मिति वैशेषिकाभ्युपगमोऽपि न युक्तः संस्कारस्मरणादेरनुपलभ्यमानस्य तत्सहकारित्वकल्पनायां प्रमाणाभावात् तदन्यथानुपपत्तेरप्यभावात् । आनुपूर्वीसम्भवेऽपि न परपक्षे अर्थप्रतिपत्तिहेतवो वर्णा भवितुमर्हन्ति, अर्थप्रतिपत्तिजनकस्वभावत्वे अजनकस्वभावत्वे वा नित्यं प्रतिपत्तेरप्रतिपत्तेर्वा प्रसङ्गात् । किन नित्यसम्बन्धवादिनां तदपेक्षया वर्णानां नार्थप्रत्यायक- 20 त्वं सम्भवति, नित्यस्यानुपकारकतयाऽपेक्षणीयत्वायोगात् । न वा शब्दार्थयोर्नित्यः सम्बन्धः प्रमाणसिद्धः, प्रत्यक्षेण तदननुभवात्, तदभावे च नानुमानेन तत्सिद्धिः, तस्य तत्पूर्वकत्वाभ्युपगमात् । ननु शब्दार्थयोर्यदि स्वाभाविकः सम्बन्धो न भवेत्तदा न भवेद्रवादिशब्दश्रवणेन ककुदादिमतोऽर्थस्य प्रतिपत्तिर्न चैवम्, तस्मादस्ति काचन शक्तिरर्थवाचिकेति चेन्न, अविज्ञातसम्बन्धस्यापि ततोऽर्थबोधप्रसङ्गात् । न च संकेताभिव्यक्तस्यैव स्वाभाविक सम्बन्धस्यार्थ- 25 प्रत्यायकत्वम्, सङ्केतादेवार्थप्रतिपत्त्या स्वाभाविक सम्बन्धकल्पनावैयर्थ्यप्रसङ्गात् । सङ्केताद्धि
१ वाच्यवाचकसामर्थ्यस्य श्रोत्रादीन्द्रियेऽसावारणरूपेणाप्रतिभासनात्, तत्सामर्थ्यस्यातीन्द्रियत्वात् । न ह्यतीन्द्रियं प्रतिपत्त्यङ्गम्, ज्ञापकस्य निश्वयावश्यकत्वात्, सन्निधिमात्रेण ज्ञापनेऽतिप्रसङ्गात् । न वाऽनुमानगम्यः, ज्ञानस्य वाऽर्थस्य वा शब्दस्य वा तल्लिकस्य तेन सम्बन्धासिद्धेः, न हि तत्तादात्म्यं तदुत्पत्तिर्वा लिङ्गस्य, तस्यानित्यत्वप्रसङ्गादिति बोध्यम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ एकविंशम् शब्देनानेनेत्थम्भूतमर्थ व्यवहारिणः प्रतिपादयन्तीत्यवगत्य व्यवहारकाले पुनस्तथाभूतशब्दश्रवणात्सङ्केतस्मरणे तत्सदृशं तं वाऽर्थं प्रतिपद्यन्ते, न पुनः स्वाभाविकं सम्बन्धमवगत्य पुनस्तत्स्मरणेऽर्थमवगच्छन्ति । न च स्वाभाविकसम्बन्धव्यतिरेकेण वाच्यवाचकयोः सङ्केतकर.
णेऽनवस्थेति वाच्यम् , वृद्धव्यवहारात् प्रभूतशब्दानां वाच्यवाचकस्वरूपावधारणात्, प्रयो5 ज्यप्रयोजकयोव्युत्पन्नयोर्घटमानयेति शब्दप्रयोगतथानुष्ठाने पश्यन्नव्युत्पन्नसंकेतो बालोऽ.
नेन घटशब्दात् घटार्थः प्रतिपन्नः, आनयशब्दाचानयनक्रिया, अन्यथाऽपरनिमित्ताभावेऽ. पीदृशानुष्ठानमेतद्वाक्य श्रवणानन्तरं कथं विदध्यादित्यव्युत्पन्नानां सङ्केतावधारणादिति कथ. मनवस्था भवेत् । न च प्रथमसंकेतविधायिनो विना स्वाभाविकसम्बन्धेन वाच्यवाच.
कयोः कुतो वाच्यवाचकरूपावगतिरिति वाच्यम्, अनादित्वादस्य व्यवहारस्यापरा10 परसङ्केत विधायिपूर्वकत्वेन निर्दोषत्वात् । न च वाच्यवाचकसम्बन्धस्य पुरुषकृतत्वे
शब्दवदर्थोऽपि वाचकः स्यादिति वाच्यम् , योग्यताऽनतिक्रमेण सङ्केतकरणात् । न च स्वाभाविकसम्बन्धव्यतिरेकेण प्रतिनियतयोग्यताया अप्यभाव इतिवाच्यम् , कृतकत्वेऽपि प्रतिनियतयोग्यतावतां भावानामुपलब्धेः, तथाहि यत्र लोहत्वं छेदिकाशक्तिस्तत्रैव क्रिय
माणा दृष्टा न जलादो, यत्रैव तन्तुत्वमस्ति तत्रैव निष्पाद्यते पटोत्पादनशक्तिर्न तु वीरणादौ, 15 तत्र तन्तुत्वाभावात्, एवञ्च यद्यथोपलभ्यते तत्तथैवाभ्युपगन्तव्यम्, दृष्टानुमितानां
नियोगप्रतिषेधानुपपत्तेः, तेन यत्रैव वर्णत्वादिकं निमित्तं तत्रैव वाचिका शक्तिः सङ्केते. नोत्पाद्यते, यत्र तन्नियतं निमित्तं नास्ति न तत्र वाचिका शक्तिरिति न नित्यवाच्यवाचकसम्बन्धपरिकल्पनया प्रयोजनम् । एकान्तनित्यस्य तु ज्ञानजनकत्वे सर्वदा ज्ञानोत्पत्तिः,
तदजनकस्वभावत्वे न कदाचिद्विज्ञानोत्पत्तिरिति प्रतिपादितम् । समयबलेन तु शब्दा20 दर्थप्रतिपत्तौ यथा सङ्केत विशिष्टसामग्रीतः कार्योत्पत्तौ न कश्चिद्दोषः । अत एवानुमानात्
प्रमाणान्तरं शाब्दम् , अनुमानं हि पक्षधर्मत्वान्वयव्यतिरेकवल्लिङ्गबलादुदयमासादयति, शाब्दन्तु सङ्केत्तसव्यपेक्षशब्दोपलम्भात् प्रत्यक्षानुमानागोचरेऽर्थे प्रवर्त्तते, स्वसाध्याव्यभिचारित्वमप्यनुमानस्य त्रिरूपलिङ्गोद्भूतत्वेनैव निश्चीयते शाब्दस्य स्वाप्तोक्तत्वनिश्चये सति
शब्दस्योत्तरकालमिति । किञ्च यत्र यत्रार्थे पुरुषेण प्रतिपादकतया शब्दः प्रयुज्यते तं तमर्थ 25 यथासंकेतं प्रतिपादयति, न त्वेवं धूमादिकं लिङ्गं पुरुषेच्छावशेन जलादिकं प्रतिपादयतीत्यनु
मानाच्छन्दः प्रमाणान्तरं सिद्धः। कथं वर्णाः शब्दरूपतामुपयान्ति, उच्यते परिमितसंख्याकाः पुद्गलद्रव्योपादानापरित्यागेनैव परिणता अश्रावणस्वभावपरित्यागेन प्राप्तश्रावणस्वभावा वि. शिष्टानुक्रमयुक्ता वर्णाः वाचकत्वाच्छब्दरूपाः, अन्यथोक्तदोषानतिवृत्तिः स्यात् । ननु भवपक्षेऽपि क्रमस्य वर्णेभ्यो व्यतिरेके न वर्णविशेषणत्वमव्यतिरेके वर्णा एव केवलाः, ते च
"Aho Shrutgyanam"
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
नयसम्यक्त्वनिरूपणम् । व्यस्ताः समस्ता वा नार्थप्रतिपादका इति न शब्दः कश्चिदर्थप्रत्यायकः, असदेतत् , वर्णव्यतिरिक्ताव्यतिरिक्तस्य क्रमस्य प्रतिपत्तेः, तथाहि न वर्णेभ्योऽर्थान्तरमेव क्रमः, वर्णानुविद्धतया तस्य प्रतीतेः, नापि वर्णा एव क्रमः, तद्विशिष्टतया वर्णानां प्रतिपत्तेः, न च तद्विशेषणत्वेन प्रतीयमानस्य क्रमस्यापह्नवो युक्तः, वर्णेष्वपि तत्प्रसक्तेः, नेयं भ्रान्तिरूपा प्रतिपत्तिः, वर्णानां तद्विशिष्टतयाऽबाधिताध्यक्षगोचरत्वात् , अर्थप्रतिपत्तिकारणतोऽनुमितत्वाञ्च । न चाभावः 5 कस्यचिद्भावाध्यवसायितया विशेषणम् , नाप्यर्थप्रतिपत्तिहेतुः, न च क्रमोऽप्यहेतुः, तथा. स्मकवर्णेभ्योऽर्थप्रतीतेः, ततो भिन्नाभिन्नानुपूर्वी विशिष्टा वर्णा विशिष्टपरिणतिमन्तः शब्दः, स च पदवाक्यादिरूपतया व्यवस्थितः, तेन विशिष्टानुक्रमवन्ति तथाभूतपरिणतिमापन्नानि पदान्येव वाक्यमभ्युपगन्तव्यम् , तद्व्यतिरिक्तस्य तस्य पदवदनुपपद्यमानत्वात् । ननु कथं शब्दो वस्त्वन्तरत्वात् पुरुषादेवस्तुनो धर्मो येनासौ तस्य व्यञ्जनपर्यायो भवेत् , न, नामन• 10 याभिप्रायात् , नामनामवतोरभेदात् , पुरुषशब्द एव पुरुषार्थस्य व्यञ्जनपर्यायः, यद्वा पुरुष इति शब्दो वाचको यस्यार्थगततद्वाच्यधर्मस्यासौ पुरुषशब्दः, स चाभिधेयपरिणामो व्यअनपर्यायः कथं नार्थधर्मः, स च व्यञ्जनपर्यायः पुरुषोत्पत्तेरारभ्य आ पुरुषविनाशाद्भवतीति जन्मादिमरणपर्यन्त उक्तः, तस्य तु बालादयः पर्याययोगा बहुविकल्पाः, तस्य पुरुषाभिधेयपरिणामवतो बालकुमारादयस्तत्रोपलभ्यमाना अर्थपर्याया भवंत्यनन्तरूपाः, एवञ्च 15 पुरुषो व्यञ्जनपर्यायेणैकः बालादिभिस्त्वर्थपर्यायैरनेक इति सिद्धम् ॥ ३२ ॥
इत्थमेव सर्व वस्त्वेकमने वा सर्वस्य तथैवोपलम्भादन्यथाऽभ्युपगमे एकान्तरूपमपि तन्न भवेदित्याह
अस्थि त्ति णिव्यियप्पं पुरिसं जो भणइ पुरिसकालम्मि । सो बालाइवियप्पं न लहइ तुल्लं व पावेजा ॥ ३३ ॥
अस्तीति निर्विकल्प पुरुषं यो भणति पुरुषकाले ।
स बालादिविकल्प न लभते तुल्य वा प्राप्नुयात् ।। छाया ।। अस्तीति, योऽस्तीत्येवं निर्गताखिलभेदं एकरूपं पुरुषद्रव्यं पुरुषोत्पत्तिक्षण एव ब्रवीति बालादिभेदरूपतया नासौ स्वयमेव व्यवस्थितिं प्राप्नुयात् , नापि तद्रूपतयाऽपरमसौ पश्येत् , एवश्वाभेदरूपमेव तत्पुरुषवस्तु प्रसज्यते तुल्यं वा प्राप्नुयात् , तदप्यभेदरूपं बालादि- 25 तुल्यतामेव अभावरूपतया प्राप्नुयात् . भेदाप्रतीतो हि अभेदोऽपि न प्रतीयत एवेति अभावरूपतैवेति भावः ॥ ३३ ॥
इदमेवोपसंहरति--
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ एकविंशम् वंजणपज्जायस्स उ पुरिसो पुरिसोत्ति णिच्चमवियप्पो। बालाइवियप्पं पुण पासइ से अत्थपज्जाओ ॥ ३४ ॥
ध्यानपर्यायस्य तु पुरुषः पुरुष इति नित्यमविकल्पः ।
बालादियिकल्पं पुनः पश्यति तस्यार्थपर्यायः ॥ छाया ।। 5 व्यञ्जनेति, व्यञ्जनं शब्दः, अर्थव्यञ्जकत्वात् , तस्य पर्यायः आजन्मनो मरणान्तं
यावदभिन्नस्वरूपपुरुषद्रव्यप्रतिपादकत्वं, तद्वशेन तत्प्रतिपाद्य वस्तुस्वरूपं वोपचारात्, तस्य मतेन तु एतद् द्वितयमपि पुरुषः पुरुष इत्यभेदरूपतया न भिद्यते, अत एतन्मतेन पुरुषवस्तु सदाऽविकल्पकम् , भेदं न प्रतिपद्यत इति भावः । बालादिभेदं तु तस्यैव पुरुषस्यार्थपर्यायः
ऋजुसूत्रादिः पश्यति । अत्रापि विषयिणा विषयः ऋजुसूत्राद्यर्थनय विषयः अभिन्ने पुरुषरूपे 10 भेदस्वरूपो निर्दिष्टः, उपचारात्, एवञ्चाभिन्नं पुरुषवस्तु भेदं प्रतिपद्यत इति यावत् । शब्दपर्यायेणाविकल्पः पुरुषो बालादिना त्वर्थपर्यायेन सविकल्पः सिद्ध इति गाथातात्पर्यार्थः ॥३४॥
एवं निर्विकल्पसविकल्पस्वरूपे पुरुषवस्तुनि तद्विपर्ययेण तद्वस्तु प्रतिपादयन् वस्तुस्वरूपानवबोधं स्वात्मनिप्रकाशयतीत्याह
सवियप्पणिवियप्पं इय पुरिसं जो भणेज्ज अवियप्पं । सवियप्पमेव वा णिच्छएण ण स निच्छिओ समए ॥ ३५ ॥
सविकल्पनिर्विकल्पमिति पुरुष यो भण्यादविकल्पम् ।
सविकल्पमेव वा निश्चयेन न स निश्चितः समये ॥ छाया ॥ सविकल्पेति, स्यात्कारपदलाञ्छितं सविकल्पं निर्विकल्पं पुरुषद्रव्यं यः प्रतिपादको निश्चयेन-अवधारणेन अविकल्पमेव सविकल्पमेव वा ब्रूयात् स यथावस्थितवस्तुप्रतिपादने 20 प्रस्तुतेऽन्यथाभूतं वस्तु प्रतिपादयन् समये न परमार्थेन वस्तुसत्वस्य परिच्छेत्तेति निश्चितः। प्रमाणपरिच्छिन्नं हि तथैवाविसंवादिवस्तु प्रतिपादयन् वस्तुतः प्रतिपादक उच्यते । न चैकाताविकल्पादिरूपं वस्तु केनचित् प्रतिपन्नं प्राप्यते वा येन तथाभूतं वचस्तत्र प्रमाणं भवेत् , तथाभूतवचनाभिधाता वा तज्ज्ञानं वा प्रमाणतया लोके व्यपदेशमासादयेदिति ॥ ३५ ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पदृघरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्वसोपानस्य नयसम्य
कत्वनिरूपणं नाम एकविंशतितमं सोपानम् ॥
15
25
"Aho Shrutgyanam"
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
सोपानम् ]
सप्तभनिरूपणम् ।
अथ सप्तभङ्गनिरूपणम् । तदेवं परस्परसापेक्षभेदाभेदात्मनो वस्तुनः कथञ्चित् सदसत्वमुक्त्वा तदभिधायकस्य वचसः पुरुषस्यापि तदभिधानद्वारेण सम्यमिथ्यात्वमभिधाय सम्प्रति भावाभावविषयं तत्रैवैकान्तानेकान्तात्मकमंशं प्रतिपादयतो विवक्षया सुनयदुर्नयप्रमाणरूपतां तत्प्रति. पादकं वचो यथाऽनुभवति तथा प्रपञ्चतः प्रतिपादयितुम् , यद्वा यथैव यद्वस्तु व्यवस्थितं 5 तथैव तस्य प्रतिपादयतो वक्तुनिपुणत्वं भवति, अन्यथा सांख्यबौद्धकणादानामिवाभिन्नभिन्नपरस्परनिरपेक्षोभयवस्तुस्वरूपाभिधायिनां अर्हन्मतानुसारिणामपि स्यादस्तीत्यादि सविक. ल्परूपतामनापन्नवचनं वक्तयां स्यात्कारपदालाञ्छितवस्तुधर्म प्रतिपादयतामनिपुणता भवे. दिति प्रपञ्चतः सप्तविकल्पोत्थाननिमित्तमुपदर्शयितुमाह
अत्यंतरभूएहि य णियएहि य दोहि समयमाईहिं। वयणविसेसाईयं दव्वमवत्तव्वयं पडइ ॥३६ ।। अर्थान्तरभूतेश्च निजकैश्च द्वाभ्यां समयादिभ्याम् ।
वचनविशेषातीतं द्रव्यमवक्तव्यकं पतति ॥ छाया ॥ अर्थान्तरेति । अर्थान्तरभूतः पटादिः, निजो घटादिः, ताभ्यां निजार्थान्तरभूताभ्यां घटवस्तुनः सदसत्त्वं प्रथम द्वितीयभङ्गनिमित्तं प्रधानगुणभावेन भवतीति प्रथम द्वितीयौ 15 भनौ । यदा तु द्वाभ्यामपि युगपत्तद्वस्तु अभिधित्सितं भवति तदाऽवक्तव्यभङ्गनिमित्तं तथाभूतस्य वस्तुनोऽभावात् प्रतिपादकवचनातीतत्वात् तृतीयभङ्गसद्भावः, वचनस्य वा तथाभूतस्याभावात् अवक्तव्यं वस्तु । तत्रासत्त्वमुपसर्जनीकृत्य सत्त्वस्य प्रतिपादने प्रथमो भङ्गः सत्त्वमुपसर्जनी कृत्यासत्वस्य प्रतिपादने च द्वितीयो भङ्गः । द्वयोधर्मयोश्च मुख्यतो गौणतो वा प्रतिपादने न किञ्चिद्वचनं समर्थम् , समस्तवचनेन वाक्येन वा तत्प्रतिपाद- 20 नासम्भवात् । अन्यपदार्थप्रधानत्वात् बहुव्रीहिरत्र न समर्थः, उभयप्राधान्यस्यात्रापेक्ष. णात्, अत्रार्थेऽव्ययीभावोऽपि न प्रवर्ततेऽसम्भवात् । उभयपदप्रधानो द्वंद्वसमासो द्रव्यवृत्तिर्न प्रकृतार्थप्रतिपादकः, एकत्र धर्मद्वयस्य मुख्यतया तेनाप्रतिपादनात् । गुणवृत्तिरपि द्रव्याश्रितगुणप्रतिपादकः, द्रव्यमन्तरेण गुणानां तिष्ठतीत्यादिक्रियान्वयित्वासम्भवात् , तस्या द्रव्याश्रितत्वादतो न प्रधानभूतयोर्गुणयोः प्रतिपाद्यत्वम् । उत्तरपदार्थप्रधानत्वात्तत्पु. 25 रुषोऽप्यत्र न प्रवर्तते, संख्यावाचिपूर्वपदत्वाद् द्विगुरप्यशक्त एव, कर्मधारयोऽपि न, गुणाधारव्यविषयत्वात् । न चान्यत् समासान्तरमस्ति येनैकया मुख्यतया गुणद्वयं वाच्यं भवेत् , अत एव न वाक्यमपि ताहगर्थप्रतिपादकमस्ति, तस्य समासाभिन्नार्थ
"Aho Shrutgyanam"
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ द्वाविंशम् बोधकत्वात् , न च केवलं पदं वाक्यं वा लोकप्रसिद्धम , तस्यापि परस्परापेक्षद्रव्यादिविषयतया तथाभूतार्थप्रतिपादकत्वायोगात् । शतृशानचोः ‘तौ सदि' ति [पा० ३-२-१२७] सङ्केतितसच्छन्दवन्न तयोः केनचित्सङ्केतितैकशब्देन वाच्यत्वम् , विकल्पप्रभवशब्दवाच्यत्व.
प्रसक्तेः, विकल्पानाञ्च युगपदप्रवृत्त्या नैकदा तयोस्तद्वाच्यतासम्भव इत्यवाच्यत्वं तृतीयो 5 भङ्ग इति प्रथमोऽपेक्षाभेदः । यद्वा नामस्थापनाद्रव्यभावभिन्नेषु वस्तुषु विधिसिताविधित्सितरूपेण प्रथम द्वितीयौ भनौ, तत्प्रकाराभ्यां युगपदवाच्यम् , तथाभिधेयपरिणामरहितस्वात् , यदि ह्यविधित्सितरूपेणापि घटः स्यात् तर्हि प्रतिनियतनामादिभेदव्यवहाराभावप्र. सक्तिः, तथा च विधित्सितस्यापि नात्मलाभ इति सर्वाभाव एव भवेत् , यदि विधिस्सितप्रकारेणाप्यघटः स्यात्सदा तन्निबन्धनव्यवहारोच्छेदः स्यात्, एकपक्षाभ्युपगमेऽपि तदित10 राभावे तस्याप्यभाव इत्यवाच्य इति द्वितीयो भेदः । अथवा स्वीकृतप्रतिनियतप्रकारे नामा
दिके तटवस्तुनि यः संस्थानादिस्तत्स्वरूपेण घटः, इतरेण चाघट इति प्रथम द्वितीयौ, ताभ्यां युगपदभिधातुम शक्तरवाच्यः, अपरसंस्थानादिनापि यदि घटस्तदैकस्य सर्वघटात्मकता स्यात्, विवक्षितसंस्थानेनाप्यघटो यदि तर्हि पटादाविव घटार्थिनस्तत्राप्रवृत्तिर्भवेत् ,
एकान्ताभ्युपगमेऽपि तथाभूतस्य प्रमाणाविषयत्वेनासत्त्वादवाच्य इति तृतीयः प्रकारः । 15 यद्वा स्वीकृतप्रतिनियतसंस्थानादौ मध्यमावस्था निज रूपम्, कुशूलकपालादिलक्षणे पूर्वोत्त
रावस्थे अर्थान्तररूपम् , ताभ्यां सदसत्त्वं प्रथमद्वितीयौ भङ्गो, युगपत्ताभ्यामभिधातुमसामात् अवाच्यत्वं तृतीयो भङ्गः। यदि घट इतरावस्थाभ्यामपि भवेत् तदानाद्यनन्तत्वप्रसङ्गः । मध्यमावस्थयाप्यघटो यदि स्यात् सर्वदा घटाभावप्रसक्तिः, एकान्तरूपतायाम.
प्ययमेव प्रसङ्ग इत्यसत्वादेवावाच्य इति चतुर्थों भेदः । अथवा तस्मिन्नेव मध्यमावस्थारूपे 20 वर्तमानावर्तमानक्षणाभ्यां सदसत्त्वं प्रथमद्वितीयौ, ताभ्यां युगपदभिधातुमशक्तेरवाच्यत्वं तृतीयः, पूर्वोत्तरक्षणयोरपि घटस्य सत्त्वे वर्तमानक्षणमेवासौ जातः पूर्वोत्तरयोर्वर्तमानताप्राप्तेः वर्तमानक्षणमात्रमपि न स्यात्, पूर्वोत्तरक्षणयोरभावे तदपेक्षस्य तस्याप्यभावात् । वर्तमानक्षणेनाप्यघटरूपतायां सर्वदा तस्याभावप्रसक्तिः, एकान्तपक्षेऽप्ययमेव दोष इत्यभा.
वादेवावाच्य इति पञ्चमः । यद्वा क्षणपरिणतिरूपे घटे लोचनेतरेन्द्रियजप्रतिपत्तिविषय25 त्वाभ्यां सदसत्त्वं प्रथमद्वितीयौ, ताभ्यां युगपदादिष्टोऽवाच्यः, इन्द्रियान्तरजप्रत्तिविषयत.
यापि घटो यदि स्यादिन्द्रियान्तरकल्पनावैयर्यप्रसङ्गः, इन्द्रियसङ्करप्रसक्तिश्च लोचनजप्रतिपत्तिविषयत्वेनापि न घटस्तर्हि तस्यारूपत्वप्रसक्तिः एकान्तवादेऽपि तदितराभावे तस्याप्यभावादवाच्य एवेति षष्ठो भेदः । अथवा लोचनप्रतिपत्तिविषये तत्रैव घटे घटशब्दवाच्यता निजं रूपं कुटशब्दवाच्यता पररूपं, ताभ्यां सदसत्त्वात् प्रथम द्वितीयौ भङ्गो, योगपद्यनाभि
"Aho Shrutgyanam"
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
सप्तमननिरूपणम् । दानापेक्षया त्ववाच्यता, घटो यदि कुटशब्दवाच्यतयापि भवेत्तदा त्रिजगत एकशब्दवाच्यता स्यात् , घटस्य वाऽशेषपटादिशब्दवाच्यताप्रसङ्ग इति घटशब्दवाच्यत्वप्रतिपत्तौ निखिलतद्वाचकशब्दप्रतिपत्तिप्रसङ्गश्च, घटशब्देनाप्यवाच्यश्चेद्धटशब्दोचारणवैयर्यप्रसङ्गः, एकान्ताभ्युपगमे तु तथाविधवस्त्वभावात् सङ्केतद्वारेणापि न तद्वाचकः कश्चित् शब्द इत्यवाच्य एवेति सप्तमः प्रकारः । एवं घटशब्दाभिधेये तत्रैव घटे हेयोपादेयान्तरङ्गबहिरङ्गोपयोगानुपयोगादितया 5 सदसत्त्वात्प्रथमद्वितीयौ, ताभ्यां युगपदादिष्टोऽवाच्यः, हेयबहिरङ्गानर्थक्रियाकार्यसन्निहितरूपेणापि यदि घटो भवेत् पटादीनामपि घटत्वप्रसक्तिः, यधुपादेयसन्निहितादिरूपेणाप्यघटः स्यात्तदाऽन्तरङ्गस्य वक्तृश्रोतृगतहेतुफलभूतघटाकारावबोधकविकल्पोपयोगस्याप्यभावे घटस्याप्यभावप्रसङ्ग इत्यवाच्यः, एकान्ताभ्युपगमेऽप्यमेव प्रसङ्ग इत्यवाच्य इत्यष्टमो भेदः । अथवा तत्रैवोपयोगेऽभिमतार्थावबोधकत्वानभिमतार्थावबोधकत्वाभ्यां सदसत्त्वात् प्रथमद्वितीयौ, 10 ताभ्यां युगपदादिष्टोऽवाच्यः, इतरप्रकारेणापि यदि घटः स्यात् प्रतिनियतोपयोगाभावः, तथा भ्युपगमे विविक्तरूपोपयोगप्रतिपत्तिर्न भवेत् , स्वरूपेणापि यद्यघटो भवेत्तदा सर्वाभावः, अवि. शेषप्रसङ्गोवा, न चैवम् , तथाऽप्रतीतेः, एकान्तपक्षेऽप्ययमेव प्रसङ्ग इत्यवाच्य इति नवमः । अथवा सत्त्वमसत्त्वं वा पररूपं घटत्वश्च निजं रूपं ताभ्यां प्रथमद्वितीयौ भङ्गो, अभेदेन ताभ्यां निर्दिष्टो घटोऽवक्तव्यो भवति, यदि हि सत्त्वमनूद्य घटत्वं विधीयते तदा सत्त्वस्य घटत्वेन 15 व्याप्तेर्घटस्य सर्वगतत्वप्रसङ्गः, तथाभ्युपगमे प्रतिभासबाधा व्यवहारविलोपश्च, तथा यद्यसत्त्वमनूद्य घटत्वं विधीयते तर्हि प्रागभावादेश्चतुर्विधस्याप्यसत्त्वस्य घटत्वेन व्याप्तेर्घटत्वप्रसङ्गः, यदि च घटत्वमनूद्य सदसत्त्वे विधीयेते तदा घटत्वं यत्तदेव सदसत्त्वे इति घट. मात्रं सदसत्त्वे प्रसज्येते तथा च पटादीनां प्रागभावादीनाश्चाभावप्रसक्तिरिति प्राक्तनन्यायेन विशेषणविशेष्यलोपात् सन् घट इत्येवमवक्तव्यः, असन् घट इत्येवमप्यवक्तव्यः, न चैकान्त- 20 तोऽवाच्यः, अनेकान्तपक्षे तु कथश्चिदवाच्य इति न कश्चिद्दोष इति दशमः प्रकार इति दिक ॥ भङ्गा एते त्रयो गुणप्रधानभावेन सकलधर्मात्मकैकवस्तुप्रतिपादकाः स्वयं तथाभूताः सन्तो निरवयवप्रतिपत्तिद्वारेण सकलादेशाः, वक्ष्यमाणाश्चत्वारस्तु सावयवप्रतिपत्तिद्वारेणाशेषधर्माकान्तं वस्तु प्रतिपादयन्तोऽपि विकलादेशा इति केचित् प्रतिपन्नाः । वाक्यच सर्वमेकानेकात्मकं सत् स्वाभिधेयमपि तथाभूतमवबोधयति, न हि तावनिरवयवेन 25 वस्तुस्वरूपाभिधानं सम्भवति, अनन्तधर्माकान्तकात्मकत्वाद्वस्तुनः, निरवयववाक्यस्य तु एकस्वभाववस्तुविषयत्वात् तथाभूतस्य च वस्तुनोऽसम्भद्वात् न निरवयवस्य तस्य
२२
"Aho Shrutgyanam"
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपामे
[द्वाविंशम् वाक्यमभिधायकम् । नापि सावयवं वाक्यं वस्त्वभिधायकं सम्भवति, वस्तुन एकात्मकत्वात्, न च वस्तुनस्तदंशा व्यतिरिक्ताः, तद्व्यतिरेकेण तेषामप्रतीतेः, एकस्वरूपव्याप्तानेकांशप्रतिभासात् , न च तदेकात्मकमेव, अनेकांशानुरक्तस्यैवैकात्मनः प्रतिभासात्,
अतो वस्तुन एकानेकस्वभावत्वात् तथाभूतवस्त्वभिधायकाः शब्दा अपि तथाभूता 5 एव, नैकान्ततः सावयवा उभयैकान्तरूपा वा । तत्र विवक्षाकृतप्रधानभावसदायेकधर्मात्मकस्यापेक्षितापराशेषधर्मक्रोडीकृतस्य वाक्यार्थस्य स्यात्कारपदलाञ्छितवाक्यात् प्रतीतेः स्याएस्ति घटः, स्यान्नास्ति घटः, स्यादवक्तव्यो घट इत्येते त्रयो भङ्गा सकलादेशाः । विवक्षाविरचितद्वित्रिधर्मानुरक्तस्य स्यात्कारपदसंसूचितसकलधर्मस्वभावस्य धर्मिणो वाक्यार्थरूपस्य
प्रतिपत्तेश्चत्वारो वक्ष्यमाणा विकलादेशाः स्यादस्ति च नास्ति घट इति प्रथमो विकलादेशः, 10 स्यादस्ति चावक्तव्यश्च घट इति द्वितीयः, स्यान्नास्ति चावक्तव्यश्च घट इति तृतीयः, स्यादस्ति
च नास्ति चावक्तव्यश्च घट इति चतुर्थः, एत एव सप्तभङ्गाः स्यात्पदलाञ्छनविरहिणोऽवधारजैकस्वभावा विषयाभावाहुर्नया भवन्ति, धर्मान्तरोपादानप्रतिषेधाकरणात् स्वार्थमात्रप्रतिपादनप्रवणा एते एव सुनयरूपतामासादयन्ति, स्यात्पदलाञ्छन विवक्षितकधर्मावधारणवशाद्वा
सुनयाः, सयादेरेकदेशस्य व्यवहारनिबन्धनत्वेन विवक्षितत्वात् , धर्मान्तरस्य चानिषि15 द्धत्वात् । अतः स्यादस्ति इत्यादि प्रमाणम् , अस्त्येवेत्यादि दुर्नयः, अस्ति इत्यादि सुनयः,
न तु संव्यवहाराङ्गम् , स्यादस्त्येव इत्यादिकस्तु नय एव व्यवहारकारणम् , स्वपराव्यावृत्तव. स्तुविषयप्रवर्तकवाक्यस्य व्यवहारकारणत्वात् , अन्यथा सदयोगादिति ॥ ३६॥ अथ सावयववाक्यरूपं चतुर्थभङ्गमाह
अह देसो सम्भावे देसोऽसम्भावपज्जवे णियओ। 20
तं दवियमस्थि णस्थि य आएसविसेसियं जम्हा ॥ ३७ ॥
अथ देशः सद्भाचे देशोऽसद्भावपर्यवे नियतः ।
तद्रव्यमस्ति नास्ति च आदेशविशेषितं यस्मात् ॥ छाया ॥ अथेति. यदा वस्तुनोऽवयवलक्षणो देशोऽस्तित्वे नियतः, सन्नेवायमित्येवं निश्चितः, अपरश्च देशो नास्तित्वे नियतः, असनेवायमित्यवगतः, कथश्चिदवयवेभ्योऽवयविनोऽ. 25 भेदादवयवधमैः सोऽपि तथा व्यपदिश्यते यथा कुण्ठो देवदत्त इति, एवञ्चावयवसत्त्वासस्था
भ्यामवयत्र्यपि सदसन् भवति, तस्मात्तद्रव्यमस्ति च नास्ति च भवति, उभयप्रधानावयव
१ येन वाक्यमपि निरवयवं भवेदिति भावः। अत्र वाक्ये सावयवत्वं निरक्यत्वञ्चानेकात्मकत्वमेकात्मकत्वं बोध्यम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सप्तभङ्गनिरूपणम् । भागेन यस्माद्विशेषितम् , तथाहि अवयवेन विशिष्टधर्मेण यदादिश्यते तदस्ति च नास्ति प भवति, तथा स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावविभक्तो घटः स्वद्रव्यादिरूपेणास्ति परद्रव्यादिरूपेण च स एव नास्ति, तथा च पुरुषादिवस्तु विवक्षितपर्यायेण बालादिना परिणतं कुमारादिना चापरिणतमित्यादिष्टमिति योज्यम् ॥ ३७॥ अथ पञ्चमं भङ्गं प्रदर्शयतिसम्भावे आइट्ठो देसो देसो य उभयहा जस्स। तं अत्थि अवत्तव्वं च होइ दवि वियप्पवसा ॥ ३८ ॥
सद्भावे आदिष्टो देशो देशश्च उभयथा यस्य ।
तदस्ति अवक्तव्यञ्च भवति द्रव्यं विकल्पवशात् ॥ छाया ॥ सद्भाव इति, यस्य घटादेर्धर्मिणो देशो धर्मोऽस्तित्वेऽवक्तव्यानुविद्धस्वभावे आदिष्टः, 10 अन्यथा तदयोगात् , न ह्यपरधर्माप्रविभक्ततामन्तरेण विवक्षितधर्मास्तित्वं सम्भवति, खरविषाणादेरिव । तस्यैवापरो देश उभयथा आदिष्टः, अस्तित्वनास्तित्वप्रकाराभ्यामेकदैव विवक्षितः, अस्तित्वानुविद्ध एवावक्तव्यस्वभावः, अन्यथा तदसत्त्वप्रसक्तेः, न ह्यस्तित्वाभावे उभयाविभक्तता शशशृङ्गादेरिव तस्य सम्भविनी, भङ्गोऽयं केवलप्रथमतृतीयभङ्गसंयो. गात्मको न, विवक्षाविशेषात् , तत्र हि अस्तित्वं नावक्तव्यताऽनुविद्धं परस्पराविशेषणभूतयोः 15 प्रतिपाद्येनाधिगन्तुमिष्टत्वात्, अत्र तु तथाभूतधर्माकान्ततयेति तद्व्यं अस्ति चावक्तव्यश्च भवति तद्धर्मविकल्पनवशात् , धर्मयोस्तथापरिणतयोस्तथाव्यपदेशे धर्म्यपि तद्वारेण तथैव व्यपदिश्यते ॥ ३८ ॥ षष्ठं भङ्गमाह
आइट्ठोऽसम्भावे देसो देसो य उभयहा जस्स । तं णत्थि अवत्तव्वं च होइ दवियं वियप्पवसा ॥ ३९ ॥
आदिष्टोऽसद्भावे देशो देशश्च उभयथा यस्य ।
तनास्ति अवक्तव्यञ्च भवति द्रव्यं विकल्पवशात् ॥ छाया ॥ आदिष्ट इति, यस्य वस्तुनो देशोऽसत्त्वे निश्चितः, असन्नेवायमित्यवक्तव्यानुविद्धः, अपरश्वासदनुविद्धः उभयथा सन्नसंश्चेत्येवं युगपनिश्चितस्तदा तव्यं नास्ति चावक्तव्यश्च 25 भवति विकल्पवशात् , तद्व्यपदेश्यावयववशात् , द्रव्यमपि तद्व्यपदेशमासादयति, केवल. द्वितीयतृतीयभङ्गव्युदासेन पष्ठो भङ्गः ॥ ३९ ॥
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ द्वाविंशम् अथ सप्तमं भङ्गमाह
सम्भावासभावे देसो देसो य उभयहा जस्स। तं अस्थि णस्थि अवत्तव्वयं च दवियं वियप्पवसा ॥ ४० ॥ सद्भावासद्भावयोर्देशो देशश्च उभयथा यस्य ।
तदस्ति नास्ति अवक्तव्यकञ्च द्रव्यं विकल्पवशात् ॥ छाया ।। सद्भावेति, यस्य देशिनो देशोऽवयवो धर्मो वा सद्भावे निश्चितः अपरस्त्वसद्भावे, तृतीयस्तु उभयथा, इत्येवं देशानां सदसदवक्तव्यव्यपदेशात्तदपि द्रव्यमस्ति च नास्ति चावक्तव्यश्च भवति, तथाभूत विशेषणाध्यासितस्य द्रव्यस्यानेन प्रतिपादनादपरभङ्गानां व्यु.
दासः । एते च परस्पररूपापेक्षया सप्तभङ्गयात्मकाः प्रत्येकं स्वार्थ प्रतिपादयन्ति नान्यथेति 10 प्रत्येकं तत्समुदायो वा सप्तभङ्गात्मकः प्रतिपाद्यमपि तथाभूतं दर्शयतीति व्यवस्थितम् ।
अत्र प्रत्येकभङ्गानां भेदविशेषा अन्यग्रन्थेभ्योऽवसेयाः । अनन्तधर्मात्मके वस्तुति न तत्प्रतिपादकवचनस्य सप्तवचनातिरिक्तस्याष्टमस्य सम्भवः, तत्परिकल्पने विशिष्टनिमित्ताभावात् कल्प्यमानवचनानामत्रैवान्तर्भावादिति ॥ ४० ॥
अन्योन्यापरित्यागेन व्यवस्थितस्वरूपवाक्यनयानां शुद्ध्वशुद्धिविभागेन संग्रहादिव्यप15 देशमासादयतां द्रव्यार्थिकपर्यायाथिकनयावेव मूलाधार इत्यादर्शयति
एवं सत्तवियप्पो वयणपहो होइ अत्थपज्जाए। वजणपज्जाए उण सवियप्पो णिब्वियप्पो य ।। ४१ ॥
पवं सप्तविकल्पो वचनपथो भवति अर्थपर्याये ।
व्यञ्जनपर्याये पुनः सविकल्पो निर्विकल्पश्च ॥ छाया ॥ 20 एवमिति, उक्तप्रकारेण सप्तविधो वचनमार्गः सङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्ररूपेऽर्थनये सर्वो
भवति, तत्र सामान्यपाहिणि सङ्ग्रहे प्रथमः, विशेषग्राहिणि व्यवहारे द्वितीयः, ऋजुसूत्रे तृतीयः, चतुर्थः सङ्ग्रहव्यवहारयोः, पञ्चमः सङ्ग्रहर्जुसूत्रयोः, षष्ठो व्यवहारर्जुसूत्रयोः सप्तमश्च सङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्रेषु । व्यञ्जनपर्याये शब्दनये सविकल्पः, प्रथमे पर्यायशब्दवाच्य
ताविकल्पसद्भावेऽप्यर्थस्यैकत्वात् , द्वितीयतृतीययोनिर्विकल्पः, द्रव्यार्थात्सामान्यलक्षणानि25 गैतपर्यायाभिधायकत्वात् , समभिरूढस्य पर्यायभेदभिन्नत्वात् , एवम्भूतस्यापि विवक्षितक्रियाकालार्थत्वात् , लिङ्गसंज्ञा क्रियाभेदेन भिन्नस्यैकशब्दावाच्यत्वात् । शब्दादिषु तृतीयः, प्रथमद्वितीयसंयोगे चतुर्थः, तेष्वेव चानभिधेयसंयोगे पश्चमषष्ठसप्तमवचनमार्गा भवन्ति ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ] सप्तभनिरूपणम् ।
: १७३ अथवाऽर्थनय एव सप्तभङ्गाः, शब्दादिषु त्रिषु प्रथमद्वितीयावैव मङ्गो, यो यर्थमाश्रित्य वक्तरि सङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्राख्यः प्रत्ययः प्रादुर्भवति सोऽर्थनयः, अर्थवशेन तदुत्पत्तेः, असौ हि प्रधानतयाऽर्थ व्यवस्थापयति, शब्दं स्वप्रभवमुपसर्जनतया व्यवस्थापयति, तत्प्रयोगस्य परार्थत्वात् । यस्तु श्रोतरि तच्छब्दश्रवणादुद्गच्छति शब्दसमभिरूढैवम्भूताख्यः प्रत्ययः तस्य शब्दः प्रधानम् , तद्वशेन तदुत्पत्तेः, अर्थस्तूपसर्जनं तदुत्पत्तौ तस्यानिमित्तत्वात् , स शब्द. 5 नय उच्यते । तत्र च सविकल्पनिर्विकल्पतया वचनमार्गो द्विविधः, सविकल्पं सामान्य निर्विकल्पः पर्यायः, तदभिधानाद्वचनमपि तथा व्यपदिश्यते, तत्र शब्दसमभिरूढौ संज्ञा क्रियाभेदेऽप्यभिन्नमर्थ प्रतिपादयत इति तदभिप्रायेण सविकल्पो वचनमार्गः प्रथमभङ्गकरूपः । एवम्भूतस्तु क्रियाभेदाद्भिन्नमर्थ तत्क्षणे प्रतिपादयतीति निर्विकल्पो द्वितीयभङ्गरूपस्तद्वचनमार्गः। अवक्तव्यभङ्गकस्तु व्यञ्जननये न सम्भवत्येव, यतः श्रोत्राभिप्रायो व्यञ्जननयः, स च 10 शब्दश्रवणादर्थ प्रतिपाद्यते न शब्दाश्रवणात्, अवक्तव्यं तु शब्दाभावविषय इति नावक्तव्यभङ्गको व्यञ्जनपर्याये सम्भवतीत्यभिप्रायवता व्यञ्जनपर्याये तु सविकल्पनिर्विकल्पौ प्रथम द्वितीयावेव भङ्गावभिहितावाचार्येण, चशब्दस्य गाथायामेवकारार्थत्वादिति ॥ ४१ ॥
इदानी परस्पररूपापरित्यागेन प्रवृत्तः सङ्ग्रहादिनयैः प्रादुर्भूतास्तथाविधा एव वाक्यनयास्तथाविधार्थप्रतिपादका इत्युक्त्वाऽन्यथाभ्युपगमे तेषामप्यध्यक्षविरोधतोऽभाव एवेत्येत- 15 दुपदर्शनाय केवलानां तेषां तावन्मतमुपन्यस्यति--
जह दवियमप्पियं तं तहेव अस्थित्ति पन्जवणयस्स । ण य स समयपन्नवणा पज्जवणयमेत्तपडिपुण्णा ।। ४२ ।।
यथा द्रव्यमर्पितं तत्तथैवास्तीति पर्यवनयस्य । न च स समयप्रज्ञापना पर्यवनयमात्रपरिपूर्णा ॥ छाया ||
20 यथेति, यथा वर्तमानकालसम्बन्धितया यद्रव्यं प्रतिपिपादयिषितं तत्तथैव वर्तते नान्यथा, अनुत्पन्नविनष्टतया भाविभूतयोरविद्यमानत्वेनाप्रतिपत्तेः अप्रतीयमानयोश्च प्रतिपादयितुमशक्तेरतिप्रसङ्गात् , वर्तमानसम्वन्धिन एव तस्य प्रतिपत्तेरिति पर्यायार्थिकनयवाक्यस्याभिप्रायः । तथाविधस्स वाक्यनयः द्रव्यनयनिरपेक्षे सति सम्यगर्थप्ररूपणायां न परिपूर्णोऽतः समयप्रज्ञापना न परिपूर्णा, सावधारणकान्तप्रतिपादनरूपस्य पर्यायनयस्याभ्यक्षबा- 25 धनादिति भावः ॥ ४२ ॥
द्रव्यार्थिकवाक्यनयेऽप्ययमेव न्याय इत्याह
"Aho Shrutgyanam"
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
: १७४ :
5
10
सम्मतितरवसोपाने
पडिपुण्णजोब्वणगुणो जह लज्जइ बालभावचरिएण । कुणइ य गुणपणिहाणं अणागयसुहोवहाणत्यं ॥ ४३ ॥
25
परिपूर्ण यौवनगुणो यथा लज्जते बालभावचरितेन । करोति च गुणप्रणिधानं अनागतसुखोपधानार्थम् || छाया || परिपूर्णेति, यथा सम्प्राप्तयौवनगुणः पुरुषो बालभावसंवृत्तनिजानुष्ठानुस्मरणात् पूर्वमहमप्यस्पृश्यसंस्पर्शादिव्यवहारमनुष्ठितवानिति लज्जते मयैतस्मात्सुखसाधनात्सुखमाप्तव्यमिति चानागतसुखप्राप्त्यर्थं उत्साहादिगुणेष्वैकाग्र्यं करोति, अनेनातीतानागतवर्त्तमानानामैक्यमुकं भवति ॥ ४३ ॥
अत्रापि मते यथावस्थितवस्तुस्वरूपप्ररूपणं न परिपूर्ण मित्याह-
ण य होइ जोवणत्थो बालो अण्णो विलजइ ण तेण । ण विय अणागयवयगुणसाहणं जुज्जह विभन्ते ॥ ४४ ॥
न च भवति यौवनस्थो बालोऽन्योऽपि लज्जते न तेन । नापि चानागतवयोगुणसाधनं युज्यतेऽविभक्ते ॥ छाया ||
न चेति, यौवनस्थः पुरुषो न च बालो भवति, अपि तु अन्य एव तेन बालचरिते15 नान्योऽपि न लज्जते पुरुषान्तरवत्, नाभ्यनागतवृद्धावस्था सुखादिप्रसाधनार्थमत्यन्ताभेदेऽविचलितस्वरूपतया तस्य प्रयत्नः सम्भवति, तस्मान्नाभेदमात्रं तत्त्वं कथञ्चिद्भेदव्यवहारप्रतीतिबाधितत्वात् नापि भेदमात्रम्, एकत्वव्यवहारप्रत्ययनिराकृतत्वादिति भेदाभेदात्मकं तत्त्वमभ्युपगन्तव्यमन्यथा सकलव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गः ॥ ४४ ॥
9
एवमभेदभेदात्मकस्य पुरुषतत्त्वस्य यथाऽतीतानागतदोषगुणनिन्दाभ्युपगमाभ्यां सम्ब20 न्धः तथैव भेदाभेदात्मकस्य तस्य सम्बन्धादिभिर्योग इति दृष्टान्तदाष्टन्तिकोपसंहारार्थमाह
[ द्वाविंशम्
जाइकुलरूवलक्खणसण्णासंबंधओ अहिगयस्स |
बालाइ भावदिविगयस्स जह तस्स संबंधो ॥ ४५ ॥
जातिकुल रूपलक्षण संज्ञासम्बन्धतोऽधिगतस्य । बालादिभावदृष्टविगतस्य यथा तस्य सम्बन्धः ॥ छाया ॥
जातीति, पुरुषत्वादिजात्या प्रतिनियतपुरुषजन्यत्व लक्षणकुलेन चक्षुर्ग्राह्यरूपादिना तिलकादिलक्षणेन प्रतिनियतशब्दाभिधेयत्व लक्षणसंज्ञया च यस्तदात्मपरिणामरूपः सम्बन्धरतमाश्रित्याधिगतस्य तदात्मकत्वेनाभिन्नावभास विषयस्य, अथवा सम्बन्धो जन्यजनकभावः,
"Aho Shrutgyanam"
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपामम् 1
सप्तमननिरूपणम् । तथा च जातिकुलरूपलक्षणसंज्ञासम्बन्धैरधिगतस्य एकात्मकस्य बालादिभावैदृष्टैविंगतस्य उत्पादविगमात्मकस्य तस्य यथा सम्बन्धः भेदाभेदपरिणतिरूपः, बाह्याध्यक्षेण भेदाभेदात्मकत्वप्रतिपत्तेः तथेति अग्रे सम्बन्धः ॥ ४५ ॥
आध्यात्मिकाध्यक्षतोऽपि तथा प्रतीतेस्तद्वस्तु तथाविधमेवेत्याहतेहिं अतीताणागयदोसगुणदुगंछणब्भुवगमेहिं । तह बंधमोक्खसुहदुक्खपत्थणा होइ जीवस्स ।। ४६ ॥ ताभ्यामतीतानागतदोषगुणजुगुप्सनाभ्युपगमाभ्याम् ।
तथा वन्धमोक्षसुखदुःखप्रार्थना भवति जीवस्य ॥ छाया ॥ ताभ्यामिति, यथा ताभ्यामतीतानागतदोषगुणजुगुप्साऽभ्युपगमाभ्यां भेदाभेदास्मकस्य पुरुषत्वस्य सिद्धिः तथा दार्टान्ति केऽपि बन्धमोक्षसुखदुःखप्रार्थना तत्साधनो- 10 पादानपरित्यागद्वारेण भेदाभेदात्मकस्यैव जीवद्रव्यस्य भवति बालाद्यात्मकपुरुषद्रव्यवत् , न च जीवस्य पूर्वोत्तरभवानुभवितुरभावाद्वन्धमोक्षभावस्याभावः, उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकस्य तस्यानाद्यनन्तस्योक्तत्वात् । तथाहि मरणचित्तं भाव्युत्पादस्थित्यात्मकम् , मरणचित्त. स्वात् जीवदवस्थाविनाशचित्तवत् , तथा जन्मादौ चित्तप्रादुर्भावोऽतीतचित्तस्थितिविनाशास्मकः, चित्तप्रादुर्भावत्वात् , मध्यमावस्थाचित्तप्रादुर्भाववत्, अन्यथा तस्याप्यभाव. 15 प्रसक्तिः, न चेष्टापत्तिः, हर्षविषादाद्यने कविवर्तात्मकस्यानन्यवेद्यस्यान्तर्मुखाकारतया स्वसंवेदनाध्यक्षतः शरीरवैलक्षण्येनानुभूतेः, तथापि तस्याभावे बहिर्मुखाकारतया प्रतिभासमानशरीरादेरप्यभावः स्यात् । न वैकान्तेनात्मनो नित्यत्वे नूतनबुद्धिशरीरेन्द्रियैर्योगवियोगलक्षणे जन्ममरणे अपि संभवतः कुतो बन्धमोक्षप्रसक्तिः, सर्वात्मनाऽविचलितरूपत्वात् । नाप्येकान्तत उत्पादविनाशात्म के चित्ते इहलोकपरलोकव्यवस्था बन्धादिव्यवस्था वा 20 संभवति, ऐहिकशरीरपरित्यागेन ह्यामुष्मिकशरीरोपादानमेकस्य परलोकः, पूर्वग्रामपरित्यागावाप्तवामान्तरैकपुरुषवत् न च दृष्टान्तेऽप्येकत्वमसिद्धमिति वाच्यम् , उभयावस्थयोस्तस्यै. कत्वेन प्रतिपत्तेः । न चेयं मिथ्या, बांधकाभावात् , विरुद्धधर्मसंसर्गादेर्बाधकस्याध्यक्षबाधादिना निरस्तत्वात् , न च पूर्वावस्थात्याग एकस्योत्तरावस्थोपादानमन्तरेण दृष्टः, घटाकार. विनाशवन्मृद्रव्यस्य कपालाकारोपादनमन्तरेण तस्यादर्शनात् । न च कपालोपादानमन्तरेण ॐ घटविनाश एव न सिद्धः, घटकपालव्यतिरेकेणापरस्य नाशस्याप्रतीतेरिति वकव्यम् ; कपालोत्पादस्यैव कथञ्चिद्धटविनाशात्मकतया प्रतिपत्तेः, अत एव सहेतुकत्वं बिनाशस्य, कपालोत्पादस्य सहेतुकत्वात् । न च कपालानां केवलं भावरूपत्वम् , तथा सति घटस्या
"Aho Shrutgyanam"
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ द्वाविंशम् निवृत्त्या तेषु तद्विविक्तताया अभावप्रसक्तेः । न चैकस्य घटादेर्भावाभावयोहेतुत्वं विरुद्धम् , तथैव दर्शनात् । न वा घटनिवृत्तिकपालयोरेकान्तेन भेदः कथञ्चिदेकत्वप्रतीतेः। न च मुद्गरादेनाशं प्रत्यहेतुत्वे कचिदप्यनुपयोगान कपालेषु तदुपयोग इति वाच्यम् , अन्त्यावस्था
यामपि घटस्य घटोत्पादनसामर्थ्याविनाशेन घटक्षणान्तरोत्पत्तिप्रसक्तः। न च तस्य स्वरसतो 5 विनाशात्तदव्यतिरिक्तं सामर्थ्यमपि विनष्टमिति वाच्यम् , पूर्व घटविनाशेऽपि तदविनाशात् ,
अन्यथा द्वितीयादिघटक्षणानुत्पत्तिप्रसङ्गः । विरोधिमुद्गरसन्निधानात्समानजातीयक्षणान्तरं न जनयतीति चेन्न, मुद्रो घटविरोधी, न च तं विनाशयतीति व्याहतत्वात् । न वा तद्धत्वभावात् सामाभावो वक्तुं शक्यः, सामर्थ्य हेतोर्भावात् , अन्यथा प्रागपि तथाविधफलो
पतिनं भवेत् । न च स्वर्हेतुनिवर्तित एव मुद्रादिसन्निधौ सामर्थ्याभावः, मुद्रादिसान्नि10 ध्यापेक्षायां तस्य तद्धेतुत्वोपपत्तेः, अन्यत्रापि हेतुत्वस्य तन्मात्रनिबन्धनत्वात् । न च तद्व्यापारानन्तरं तदुपलम्भानस्य तत्कार्यत्वे मृद्रव्यस्यापि तत्कार्यताप्रसक्तिरिति वाच्यम् , तस्य सर्वदोपलम्भात , सर्वदा तस्यानभ्युपगमे उत्पादविनाशयोरप्यभावस्य पूर्वमुक्तत्वात् , तस्यैव तद्रूपतया परिणतौ कथञ्चिदुत्पादस्येष्ठत्वाच । यदा च पूर्वोत्तराकारपरित्यागोपादानतयैकं मृदा.
दिवस्तु अध्यक्षतोऽनुभूयते तदा तत्तदपेक्षया कारणं कार्य विनष्टमविनष्टमुत्पन्नमनुत्पन्नमे15 ककालमनेककालं भिन्नमभिन्नश्चेति कथं नाभ्युपगमविषयः । न चात्र विरोधः, मृदव्यतिरि
क्ततया घटकपालयोरुत्पन्न विनष्टस्थिति स्वभावतया प्रतीतेः, न च प्रतीयमाने वस्तुनि विरोधोऽ. न्यथा ग्राह्यग्राहकाकाराभ्यामेकत्वेन स्वसंवेदनाध्यक्षतः प्रतीयमानस्य संवेदनस्य विरोधप्रसक्तेः । न च संशयदोषप्रसक्तिः, उत्पत्तिस्थितिनिरोधानां निश्चितरूपतया वस्तुन्यवगाहनात्, न च
स्थाणुर्वा पुरुषो वेति प्रतिपत्ताविव प्रकृतनिश्चये निमित्तमस्ति । न च व्यधिकारणतादोषः 20 मृद्रव्याधिकरणतया घटकपालविनाशोत्पादयोः प्रतिपत्तेः । न चैकान्तोभयपक्षदोषप्रसङ्गः,
ध्यात्मकस्य वस्तुनो जात्यन्तरत्वात् । नापि सङ्करदोषप्रसङ्गः, अनुगतव्यावृत्त्योस्तदात्मके वस्तुनि स्वस्वरूपेणैव प्रतिभासनात् । अनवस्थादोषोऽपि नास्ति, भिन्नोत्पादव्ययध्रौव्यव्य तिरेकेण तदात्मकस्य वस्तुनोऽध्यक्षे प्रतिभासनात् , स्वयमतदात्मकस्यापरयोगेऽपि तदात्मकताऽनुपपत्तेः अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । तथाप्रतिभासादेवाभावदोषोऽपि न सम्भवी, अबा. धितप्रतिभासस्य तदभावेऽभावात् । भावे वा न ततो वस्तुव्यवस्थितिरिति सर्वव्यवहारोच्छेदप्रसक्तिः । न च च्यात्मकत्वमन्तरेण घटस्य कपालदर्शनाद्विनाशानुमानं सम्भवति, तत्र तेषां प्रतिबन्धानवधारणात् , न हि तद्विनाशनिमित्तानि तानि, मुद्गरादिहेतुत्वात् ,
१ साधकबाधकमानाभावादिसामध्यभावे प्रत्येककोटिनिर्णये कथं संशयः, अथानुपजायमानोऽपि संशयोऽत्र यदि बलादापाद्यते तर्हि कस्यचिदपि प्रतिनियतरूपव्यवस्था न स्यात सर्वत्र तदापादयित सशकत्वादिति भावः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोयामम् ]
सप्तभनिरूपणम् । अभावस्य कारणत्वाभावाच्च । यद्यपि कपालानि घटहेतुकानि तथापि घटसद्भावमेव गमयेयुर्न तदभावम् , न हि धूमः पावकहेतुस्तदभावगमक उपलब्धः। न चामिन्ननिमित्तजन्यतया तयोः प्रतिबन्धः, अभावस्याकार्यत्वाभ्युपगमात् । नापि तादात्म्यलक्षणः, तयोस्तदभावात् । न च घटस्वरूपव्यावृत्तत्वात्तेषां तदभावप्रतिपत्तिजनकत्वम् , सकलत्रैलो. क्याभावप्रतिपत्तिजनकत्वप्रसक्तः, तेषां ततोऽपि व्यावृत्तस्वरूपत्वात् । न च घटविनाशरूप. 5 त्वात्तेषां नायं दोषः, तेषां वस्तुरूपत्वात् , विनाशस्य च निःस्वभावत्वात् , तथा च तादारम्यविरोधः, अन्यथा घटानुपलम्भवत्तेषामपि तदानुपलब्धिर्भवेतू , तस्मात् प्रागभावात्मकः सन् घटो साभावात्मकता प्रतिपद्यत इत्यभ्युपगन्तव्यम् , अन्यथा पूर्वोक्तदोषानतिवृत्तेः । सत्त्वलक्षणस्यापि हेतोर्गमकत्वमनेनैव प्रकारेण सम्भवति, अन्यथा उत्पत्त्यभावात् स्थित्यभावः, तदभावे विनाशस्याप्यभावः, असतो विनाशायोगादिति यात्मकमेकं वस्त्वभ्यु. 10 . एगन्तव्यम् , अन्यथा तदनुपपत्तेरिति । यथा चाऽऽत्मनः परलोकगामित्वं शरीरमात्रव्यापकस्वञ्च तथा प्रतिपादितमेव । ननु शरीरमात्रव्यापित्वे तस्य गमनाभावाद्देशान्तरे तद्गुणोपल. ब्धिर्न भवेत् , न, तदधिष्ठितशरीरस्य गमनाविरोधात् , पुरुषाधिष्ठितदारुयंत्रवत्। न च मूर्तीमूर्तयोघंटाकाशयोरिव प्रतिबन्धाभावान्मूर्तशरीरगमनेऽपि नामूर्तस्यात्मनो गमनमिति वक्तव्यम् , संसारिणस्तस्यैकान्तेनामूर्त्तवासिद्धेस्तत्प्रतिबद्धत्वाभावासिद्धेः ॥ ४६॥ 13 एतेदवाह
अण्णोण्णाणुगयाणं इमं व तं वत्ति विभयणमयुतं । जह दुद्धपाणियाणं जावंत विसेसपजाया ॥ ४७ ॥
अन्योन्यानुगतयोरिदं वा तद्वेति विभजनमयुक्तम् ।
यथा दुग्धपानीययोः यावन्तो विशेषपर्यायाः ॥ छाया । अन्योऽन्येति, परस्परानुप्रविष्टयोरात्मकर्मणोरिदं कर्मायमात्मेति पृथकरणमघटमानकम् , प्रमाणाभावेन कर्तुमशक्यत्वात् , यथा परस्परानुप्रविष्ट योर्दुग्धपानीययोः । किं परिमाणोऽयं जीर्वकर्मप्रदेशयोरविभाग इत्यत्राह-यावन्त इति, यावन्तो विशेषपर्यायास्तावान् , अतः परमवस्तुत्वप्रसक्तेः, सर्वविशेषाणामन्यविशेषपर्यन्तत्वात् , अन्त्य इति विशेषणान्यथानुपपत्तेरिति ॥ ४७ ॥
जीवकर्मणोरन्योन्यानुप्रवेशे तदाश्रितानामन्योन्यानुप्रवेश इत्याह--
20
25
"Aho Shrutgyanam"
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
। १७८ :
5
15
सम्मतितरवसोपाने
रूआइपजवा जे देहे जीवदवियम्मि सुद्धम्मि | ते अण्णोष्णानुगया पण्णवणिज्जा भवत्थम्मि ॥ ४८ ॥
रूपादिति, रूपरसगन्धस्पर्शादयो ये देहाश्रिताः पर्याया ये च विशुद्धस्वरूपे जीवद्रव्याश्रिते ज्ञानादयस्तेऽन्योऽन्यानुगताः, जीवे रूपादयो देहे ज्ञानादय इति प्ररूपणीया भवस्थे संसारिणि, अकारप्रश्लेषाद्वाऽसंसारिणि । न च संसारावस्थायां देहात्मनोरन्योऽन्यानुबन्धाद्रूपादिभिस्तद्व्यपदेशो युक्तः, मुक्त्यवस्थायान्तु तदभावान्नासौ युक्त इति वाक्यम्, तदवस्थायामपि देहाद्याश्रितरूपादिग्रहणपरिणतज्ञानदर्शनपर्यायद्वारेणात्मनस्तथाविधत्वात्तथा10 व्यपदेशसम्भवात्, आत्मपुद्गलयोश्च रूपादिज्ञानादीनामन्योन्यानुप्रवेशात् कथचिदेकत्वमकत्वञ्च मूर्त्तत्वममूर्त्तत्वन, अव्यतिरेकात्सिद्धमिति ॥ ४८ ॥
रूपादिपर्यवा ये देहे जीवद्रव्ये शुद्धे । तेऽन्योन्यानुगताः प्रज्ञापनीया भवस्थे ॥ छाया ॥
25
[ द्वाविंशम्
एतदेवाह
एवं एगे आया एगे दंडे य होइ किरिया य । करणविसेसेण य तिविजोग सिद्धी वि अविरुद्वा ॥ ४९ ॥
एवमेक आत्मा एको दण्डश्च भवति क्रिया च । करणविशेषेण च त्रिविधयोगसिद्धिरण्यविरुद्धा || छाया ॥
एवमिति, उक्तप्रकारेण मनोवाक्यद्रव्याणामात्मन्यनुप्रवेशादात्मैव न तद्व्यतिरि कारत इति तृतीयाङ्गकस्थाने ' एगे आया' इति प्रथमसूत्रप्रतिपादितः सिद्ध एक आत्मा एको दण्ड एका क्रियेति भवति, मनोवाक्कायेषु दण्डक्रियाशब्दौ प्रत्येकमभिसम्बन्धनीयौ, क 20 रणविशेषेण च मनोवाक्कायस्वरूपेणात्मन्यनुप्रवेशावाप्तत्रिविधयोगस्वरूपत्वात् त्रिविधयोगसिद्धिरपि आत्मनोऽविरुद्वैवेत्येकस्य सतस्तस्य त्रिविधयोगात्मकत्वादने कान्तरूपता व्यवस्थितैव । न चान्योन्यानुप्रवेशादेकात्मकत्वे बाह्याभ्यन्तरविभागाभाव इति अन्तर्हर्षविषादायने. कविवर्त्तात्मकमेकं चैतन्यं बहिर्बालकुमारयौवनाद्यने कावस्यैकात्मक मे कशरीर मध्यक्षतः संवेद्यत इत्यस्य विरोधः, बाह्याभ्यन्तरविभागाभावेऽपि निमित्तान्तरतस्तद्व्यपदेश सम्भवात् ॥ ४९ ॥
एतदेवाह —
णय बाहिरओ भावो अभंतरओ य अत्थि समयम्मि । पोइंदियं पुण पडुच होइ अभंतरविसेसो ॥ ५० ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सप्तभङ्गनिरूपणम् । न च बाह्यो भावः आभ्यन्तरश्चास्ति समये ।
नोइन्द्रियं पुनः प्रतीत्य भवति आभ्यन्तरविशेषः ॥ छाया । न चेति, आत्मपुद्गलयोरन्योन्यानुप्रवेशादुक्तप्रकारेणार्हत्प्रणीतशासने न बायोऽभ्यन्तरो वा भावः सम्भवति, मूर्त्तामूर्तीदिरूपतया सकलवस्तुनः संसारोदरवर्तिनोऽनेकान्ता. स्मकत्वात् । नोइन्द्रियं मनःप्रतीत्याभ्यन्तर इति व्यपदेशः, तस्यात्मपरिणतिरूपस्य परा- 5 प्रत्यक्षत्वात् शरीरवाचोरिव । न च शरीरात्मावयवयोः परस्परानुप्रवेशाच्छरीरादभेदे आत्मनोऽपि तद्वत् परप्रत्यक्षताप्रसक्तिः, इन्द्रियज्ञानस्याशेषपदार्थस्वरूपग्राहकत्वायोगादित्यस्य प्रतिपादयिष्यमाणत्वात्। अतः शरीरप्रतिबद्धत्वमात्मनो न भवति, अमूर्तत्वादिति प्रयोगे हेतुरसिद्धः । किश्चात्मपरिणतिरूपमनसः शरीरादात्यन्तभेदे तद्विकाराविकाराभ्यां शरीरस्य तत्त्वं न स्यात् , तदुपकारापकाराभ्यां वाऽऽत्मनः सुखदुःखाद्यनुभवश्च न भवेत् , शरीरविघात- 10 कृतश्च हिंसकत्वमनुपपन्नं भवेत् , शरीरपुष्ट्यादेः रागाद्युपचयहेतुत्वं शरीरस्य कृशोऽहं स्थूलोऽ हमिति प्रत्यय विषयत्वश्च दूरोत्सारितं भवेत् पुरुषान्तरशरीरस्येव घटाकाशयोरपि प्रदेशा. न्योन्यप्रवेशलक्षणो बन्धोऽस्त्येवेत्ययुक्तो दृष्टान्तः, अन्यथा घटस्यावस्थितिरेव न भवेत् । न चान्योन्यानुप्रवेशसद्भावेऽप्याकाशवच्छरीरपरतंत्रताऽऽत्मनोऽनुपपन्ना, मिथ्यात्वादेः पारतंज्यनिमित्तस्यात्मनि भावादाकाशे च तदभावात् । न च शरीरायत्तत्वे सति तस्य मिथ्या- 15 स्वादिबन्धहेतुभिर्योगस्त स्माञ्च तत्प्रतिबद्धत्वमितीतरेतराश्रयः, अनादित्वाभ्युपगमेन निरा. सात् । न च शरीरसम्बन्धात् प्रागात्मनोऽमूर्तत्वम् , सदा तैजसकामणशरीरसम्बन्धित्वासंसारावस्थायां तस्य, अन्यथा भवान्तरस्थूलशरीरसम्बन्धित्वायोगात् , पुद्गलोपष्टम्भव्यतिरेकेणो गतिस्वभावस्यापरदिग्गमनासम्भवात् , स्थूलशरीरेणातिसूक्ष्मस्यात्मनो रज्वादि. नेवाकाशस्य सम्बन्धायोगाश्च संसारिशून्यं जगत् स्यादिति संसार्यात्मनः सूक्ष्मशरीरसम्ब- 20 न्धित्वं सर्वदाभ्युपगन्तव्यम् । अथ शरीरात्मनोस्तादात्म्ये शरीरावयवच्छेदे आत्मावयवस्यापि छेदप्रसक्तिः, अच्छेदे तयोर्भेदप्रसङ्गः, न, कथञ्चित्तच्छेदस्याभ्युपगमात् , अन्यथा शरीरात् पृथग्भूतावयवस्य कम्पोपलब्धिर्न भवेत् , तत्रैव पश्चादनुप्रवेशाञ्च न पृथगात्मताप्रसक्तिः, छिन्ने हस्तादौ कम्पादितल्लिङ्गादर्शनादियं कल्पना । न वा च्छिन्नहस्तादावेव विनष्टः, शेषस्याप्येकत्वेन विनाशप्रसङ्गात् , एवश्च ततोऽन्यत्रात्मावयवस्य शेषस्यापि गमनप्रसङ्गतोऽ 25 गमनात्तत्राप्यसत्त्वादविनष्टत्वाच्च तदनुप्रवेशोऽवसीयते गत्यन्तराभावात् । न चात्मन एकत्वे विभागाभावाच्छेदाभाव इति वाच्यम्, शरीरद्वारेण तस्यापि सविभागत्वात् , अन्यथा सावयवशरीरव्यापिता तस्य कथं भवेत् । न वा शरीरासर्वगतोऽसौ, तत्र सर्वत्रैव स्पोपलम्भात्। नापि तदव्यापकस्य तच्छेदे छेदः, अतिप्रसङ्गात् । नाप्यवयवच्छेदे न च्छिन्नः,
"Aho Shrutgyanam"
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ द्वाविंशम् तत्र कम्पाद्युपलब्धेः छिन्नाच्छिन्नयोः पश्चात्कथं सङ्घटनमिति चेन्न, एकान्तेन छेदाभावात् , पद्मनालतन्तुवदविच्छेदाभ्युपगमात् , संघटनमपि तथाभूतादृष्टवादविरुद्धमेव । न वा गतिमतोऽनित्यत्वं दोषः, कथञ्चिदिष्टत्वात् , गृहान्तर्गतप्रदीपप्रभावत्संकोचविकाशात्मकत्वेन तस्य न्यायप्राप्तत्वात् । न च देहात्मनोरन्योन्यानुबद्धत्वे देहभस्मसाद्भावे तस्यापि तथा प्रसक्तिः, 5 क्षीरोदकवत् तयोर्लक्षणभेदतो भेदात् , न हि भिन्नस्वरूपयोरन्योऽन्यानुप्रवेशे सत्यपि एक
क्षयेऽपरक्षयः, यथा काध्यमाने क्षीरे प्रथममुदकक्षयेऽपि न श्रीरक्षयः, तस्मान्मू मूर्ताद्यने. कान्तात्मकत्वमात्मनोऽभ्युपगन्तव्यमिति ॥ ५० ॥
एवं सत्येवात्मनो मिथ्यात्वादिपरिणतिवशोपात्तपुद्गलाङ्गाङ्गिभावलक्षणो बन्धः तद्वशोपनतसुखदुःखाद्यनुभवलक्षणो भोगश्चोपपद्यते नान्यथेति, प्रदर्शितन्यायेन परस्परापेक्षद्रव्या10 र्थिकपर्यायार्थिकयोः प्ररूपणा सम्भविनी न निरपेक्षयोरिति वा प्रदर्शनायाह
दव्वट्टियस्स आया बंधइ कम्मं फलं च वेएइ। बीयस्स भावमेत्तं ण कुणइ ण य कोइ वेएइ ॥ ५१ ।।
द्रव्यार्थिकस्याऽऽत्मा बध्नाति कर्मफलश्च वेदयत्ते ।
द्वितीयस्य भावमात्रं न करोति न च कश्चिद्वेदयते ॥ छाया ॥ 15 द्रव्यार्थिकेति, एक आत्मा स्थायी ज्ञानादिप्रतिबंधक कर्म स्वीकरोति तत्कार्यस्व स
एव भुक्ते इति द्रव्यार्थिकप्ररूपणा । नैवात्मा स्थाय्यस्ति किन्तु विज्ञानमात्रं न करोति न च कश्चिद्वेदयते, उत्पत्तिक्षणानन्तरध्वंसिनः कर्त्तत्वानुभवितृत्वायोगादिति प्ररूपणा पर्यायार्थिकस्य ॥ ५१ ॥ तथेयमपि नययोरनयोस्तथाभूतयोः प्ररूपणेत्याह--
दव्ववियस्स जो चेव कुणइ सो चेव वेयए णियमा । अण्णो करेइ अण्णो परिभुंजइ पजवणयस्स ॥ ५२ ॥
द्रव्यार्थिकस्य य एव करोति स एव वेदयते नियमात् ।
अन्यः करोत्यन्यः परिभुङ्क्ते पर्यवनयस्य ॥ छाया | द्रव्याथिकस्येति, स्पष्टम् , पूर्वगाथायामुत्पत्तिसमनन्तरध्वस्तेन करणं भोगो वा न 25 सम्भवतीत्युक्तमत्र तु उत्पत्तिक्षण एव कर्ता तदनन्तरक्षणश्च भोक्तेत्युच्यतेऽतो न पुनरुक्तता, 'भूतिर्येषां क्रिया सैव कारकं सैव वोच्यत' इति परैरप्युक्तत्वात् ॥ ५२ ॥
असंयुक्तयोरनयोरियं न स्वसमयप्ररूपणा, या तु स्वसमयप्ररूपणा 'तामाह--
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
सप्तभङ्गनिरूपणम् । जे वयणिजवियप्पा संजुजतेसु होंति एएसु । सा ससमयपण्णवणा तित्थयराऽऽसायणा अण्णा ॥ ५३॥
ये वचनीय विकल्पाः संयुज्यमानयोर्भवन्त्यनयोः ।
सा स्वसमयप्रज्ञापना तीर्थकरासादनाऽन्या ॥ छाया ॥ य इति, येऽभिधेयस्य प्रतिपादका अभिधानभेदास्ते संयुज्यमानयोरन्योऽन्यसम्बद्धयो. 5 द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकवाक्यनययोर्भवन्ति, ते च कथञ्चिन्नित्य आत्मा कथञ्चिदमूर्त इत्येवमादयः । सैषा स्वसमयार्थप्रज्ञापना, अन्या तु निरपेक्षयोरनयोर्नययोर्या प्ररूपणा सा तीर्थकरस्यासादनाधिक्षेपः । ' एगमेगेणं जीवस्स पएसे अणंतेहिं णाणावरणिजपोग्गलेहि आवेढियपवेढिए' इति तीर्थक द्वचने प्रमाणोपपन्ने सत्यपि ' नामूर्त मूर्त्ततामेति मूर्तं नायात्यमूर्तताम् । द्रव्यं कालत्रयेऽपीत्थं च्यवते नात्मरूपतः' इति तीर्थकुन्मतमेवैतन्नयवाद निरपे. 10 क्षमिति कैश्चित्प्रतिपादयद्भिस्तस्याधिक्षेपप्रदानात् ॥ ५३ ॥ परस्परनिरपेक्षयोरनयोः प्रज्ञापना तीर्थकरासादना इत्यस्यापवादमाह.----
पुरिसजायं तु पडुच्च जागओ पण्णवेज अण्णयरं । परिकम्मणाणिमित्तं दाएही सो विसेसं पि ॥ ५४॥
पुरुषजानं प्रतीत्य ज्ञकः प्रज्ञापयेदन्यतरत् ।
परिकर्मणानिमित्तं दर्शयिष्यत्यसौ विशेषमपि ॥ छाया ॥ पुरुषेति, विज्ञातद्रव्यपर्यायान्यतरस्वरूपं श्रोतारं वाऽऽश्रित्य ज्ञक:- स्याद्वादवित् अन्य. तरत् पर्याय द्रव्यं वा प्रज्ञापयेत, अभ्युपेतपर्यायाय द्रव्यमेव, अभ्युपेतद्रव्याय च पर्यायमेव कथयेत् बुद्धिसंस्कारार्थम् । असौ स्याद्वादाभिज्ञः परिकर्मितमतये विशेषमपि द्रव्यपर्याययोः परस्पराविनिर्भागरूपमेकांश विषयविज्ञानस्य दर्शयिष्यति, अन्यथा विपर्ययरूपता- 20 प्रसक्तिः तदितराभावे तद्विषयस्याप्यभावादिति ॥ ५४ ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दमूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पधरेण विजय लब्धिमृरिणा सङ्कलितस्य सम्मति तत्वसोपानस्य सप्तभङ्ग
निरूपणं नाम द्वाविंशं सोपानम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
। त्रयोविंशम्
अथ प्रमाणविचारः। एवं सामान्यविशेषरूपतया ज्ञेयस्य द्वयात्मकत्वं प्रतिपाद्य उपयोगोऽपि परस्परापेक्षसामान्यविशेषग्रहणप्रवृत्तदर्शनज्ञानरूपद्व्यात्मकः प्रमाणं दर्शनज्ञानैकान्तरूपस्त्वमाणमिति दर्शयितुं द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकाभिमतप्रत्येकदर्शनज्ञानस्वरूपप्रतिपादिकां गाथामाह
जं सामण्णग्गहणं दसणमेयं विसेसियं णाणं । दोण्ह वि णयाण एसो पाडेकं अत्थपजाओ ॥५५॥
यत् सामान्यग्रहणं दर्शनसेतद्विशेषितं ज्ञानम् ।
द्वयोरपि नययोरेषः प्रत्येकमर्थपर्यायः ॥ छाया ॥ यदिति, द्रव्यार्थिकस्य सामान्यमेव वस्तु, तदेव गृह्यतेऽनेनेति ग्रहणं दर्शनमेतदुच्यते, 10 पर्यायास्तिकस्य तु विशेष एवं वस्तु, स एव गृह्यते येन तज्ज्ञानमभिधीयते, ग्रहणं विशे
पितमित्यस्य विशेषग्रहणमित्यभिप्रायः । द्वयोरप्यनयोर्नययोः प्रत्येकमर्थपर्याय:- ईदृग्भूतार्थग्राहकत्वमित्यर्थः ।।
तत्र तत्र छुपयोगस्यानाकारसाकारते सामान्यविशेषग्राहकते एवाभिधीयेते, अविद्यमानः आकारो ग्राह्यस्य भेदोऽस्येत्यनाकारो दर्शनमुच्यते, सह आकारै ह्यभेदैवतते यद्वा. 15 हकं तत्साकारं ज्ञानमुच्यते, निराकारसाकारोपयोगौ तूपसर्जनीकृततदितराकारौ स्ववि
पयावभासकत्वेन प्रवर्तमानौ प्रमाणम्, न तु निरस्तेतराकारी, तथाभूतवस्तुस्वरूपविषयाभावेन निर्विषयतया प्रमाणत्वानुपपत्तेः,-इतरांश विकलेकांशरूपोपयोगसत्तानुपपत्तेश्च । तत्र वैभाषिका बोधः प्रमाणमिति वदन्ति ते किं बोधमात्रस्य प्रामाण्यं किं वा बोधविशेषस्येति
पर्यनुयोज्याः, तत्र न प्रथमः, व्यवच्छेद्याभावेन तल्लक्षणप्रणयनयात् , अबोधस्य व्यव20 च्छेद्यत्वेऽपि संशयादीनां प्रमाणतापत्तेश्च, न चेष्टापत्तिः, लोकशास्त्रविरोधात , लोके चेन्द्रि
यादेः प्रमाणतया व्यपदेशेन तत्राव्याप्तिरपि, व्यपदिशति च लोकोऽबोधरूपस्येन्द्रियादेः प्रमाणताम् , प्रदीपेनोपलब्धं चक्षुपा दृष्टं धूमेनावगतमिति व्यवहारात् , न च तेषां प्रामाण्यमुपचरितम् , प्रमितिक्रियायां साधकतमत्त्वेन मुख्यप्रामाण्योपपत्तेः । किश्च प्रमीयतेऽनेनेति
प्रमाणशब्दः करणविशेष प्रतिपादयति, करणविशेषत्वञ्च विशिष्टोपलब्धिलक्षणकार्यकारि25 त्वम् , कार्यश्चाव्यभिचारादिस्वरूपा प्रमितिः, एकस्य च करणक्रियाविरोधात्तजनकोऽन्यः
साधकतमः आवश्यक इति बोधाबोधरूपम्य प्रमितिजनकस्य प्रमाणत्वादबोधस्वरूपेऽव्याप्तिः। न द्वितीयः, बोधस्य हि विशेषः अव्यभिचारादिविशिष्टता, तथाविधस्य प्रमितिस्वभावतया तस्य प्रमाणताग्रसंगः, करण विशेषस्यैव प्रमाणतया नत्रेधापत्तिर्न च कत्तुं शक्या । तस्मान्न
"Aho Shrutgyanam"
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
સીવાનમ્
प्रमाणविचारः ।
: १८३
णम्,
'
निराकारो बोधः प्रमाणम् । नापि साकारो बोधः प्रमितिक्रियायां साधकतमत्त्वात् प्रमाबोधो हि प्रमाणस्वरूपः, ततो नार्थाकारः, अन्यथा प्रमेयंरूपत्वापत्तेः, न हि प्रमाणं प्रमेयरूपमेव, प्रमाणस्य प्रमेयग्राहकत्वेन प्रतिभासनात्, तथा सत्यपि न प्रमेयरूपं तत् प्रमाणस्यान्तर्व्यवस्थिततया प्रमेयस्य च बहिर्व्यवस्थिततया भेदेन प्रतिभासनात्, नायं प्रतिभासो बाधितः, साक्षात्करणरूपस्य तस्य प्रत्यक्षस्यार्थव्यवस्थापकत्वात्प्रमाणान्तरतो बाधा- 5 नुपपत्तेः, उक्त ' प्रमाणस्य प्रमाणेन न बाधा नाप्यनुग्रहः । बाधायाम प्रमाणत्वमानर्थक्यमनुग्रहे ॥ इति । सर्वदा बहिर्विच्छिन्नार्थावभासिनोऽध्यक्षस्याप्रमाणत्वे प्रमाणान्तरात्रवृत्तिरेव । न च ज्ञानमेव बहिरर्थाकारमध्यक्षेण वेद्यते न बाह्योऽर्थ इति कथं निराकारता तस्येति वाच्यम्, ज्ञानरूपतया बोधस्याध्यक्षे प्रतिभासनादर्थस्य च ज्ञानरूपतयाऽप्रतिपत्तेः, न ह्यनहङ्कारास्पदत्वेनार्थस्य प्रतिभासेऽहङ्कारास्पदबोधरूपस्येव ज्ञानरूपता युक्ता, यदि 10 वहङ्कारास्पदत्वेनार्थस्य प्रतिभास: स्यात्तदा ज्ञानरूपादभिन्नत्वात्तदात्मनोऽहं घट इति प्रतिभासः स्यात्, न चान्यथाभूता प्रतिपत्तिरन्यथाभूतमर्थं व्यवस्थापयति, प्रतिपत्तिव्यतिरेकेणाप्यर्थव्यवस्थाप्रसक्तेः, नीलप्रतिपत्तेरपि पीतादिव्यवस्थापनाप्रसङ्गादतिप्रसक्तेश्च । ननु यदि ज्ञानं साकारं न भवेत्तदा तस्य बोधमात्ररूपतया सर्वार्थान् प्रत्यविशेषान्नीलस्येदं संवेदनं न पीतस्येति प्रतिनियतविषयव्यवस्थापकत्वं न भवेत्, साकारत्वे चाकारनियमादाकार - 15 प्रतिपस्या तज्जनकस्यार्थस्य तदाकारताऽर्थापत्त्या सिद्ध्यतीति विषयव्यवस्था स्यादिति चेन्न, निराकारबोधस्य सर्वार्थान् प्रत्यविशिष्टत्वासिद्धेः, चक्षुरादिवृत्त्या बोधस्य पुरोवर्त्तिनीलादावेव नियमितत्वात्, तथादर्शनात्, न हि दृष्टेऽनुपपन्नं नाम, न वा चक्षुरादिभिः कथं पुरोवर्त्ति नीलादावेव तन्नियम्यते नान्यत्रेति शङ्कयम्, तथाविधवस्तुस्वभावे पर्यनुयोगासम्भवात्, न हि कारणानि कार्यजननप्रतिनियमे पर्यनुयोगमर्हन्ति, अन्यथा साकारत्वेऽपि पर्यनुयोगस्य 20 समानत्वात्, साकारमपि हि ज्ञानं किमिति नीलादिकमेव पुरोवर्त्ति तत्सन्निहितमेव व्यवस्थापयति, तेनैव तथा तस्य जननादिति चेत्समानमेतन्निराकारत्वेऽपि । तथा चक्षुरादिजन्यं तद्विज्ञानं किमिति चक्षुराद्याकारं न भवतीति पर्यनुयोगे भवतापि वस्तुस्वभावैरत्रोत्तरं
१ अर्थबलप्रसूतं ज्ञानं यथा नीलाकार तथा जडतामनुकुर्यादेवं च प्रमेयमेव तत्स्यात्, न तु ज्ञानलक्षणं प्रमाणमिति भावः ॥ २ ज्ञानं हामूर्त सर्ववादिसिद्धम्, विषयस्तु मूर्त्तः, अमूर्ते च कथं मूर्तस्य प्रतिबिम्बसम्भवः येन विषयाकारधारित्वं बुद्धेः स्यात् विषयाकाररहितमेव ज्ञानमध्यक्षेणाहमहमिकया प्रतिपुरुष घटादिग्राहकमनुभूयते न पुनर्दर्पणादिवत् प्रतिविम्वितमिति ।। ३ तदुत्पत्तिस्ताद्रूष्यञ्च नियामकम् उभयम एव घटते, नैन्द्रियादौ ताद्रूप्याभावादिति चेन्न, द्वितीयबोधस्य तत्पूर्ववोधात्तदुत्पत्तिनादृष्ययोः सद्भावेऽपि ज्ञानस्य स्वप्रकाशतया ज्ञानान्तरानियामकत्वाभावाद्व्यभिवारः एवमवदिन्द्रियमपि कुतो नानुकुर्यादसौ येन तत्तादात्म्यं न भवेदित्याशयेनाह तथेति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ प्रयोविशम् वाच्यमिति निराकारवादेऽपि समानमेव, तस्मादस्माभिरभिधीयमानं किमित्यसङ्गतं भवतः प्रतिभाति । अपि च विज्ञानस्य साकारता किं साकारेण प्रतीयते निराकारेण वा, आयेऽ. नवस्था, तत्रापि तत्प्रतिपत्तावाकारान्तरस्वीकारप्रसङ्गात् , द्वितीये तु बाह्यार्थस्यापि सथा
भूतेनैव प्रतिपत्त्यापत्तिः । बाह्ये प्रत्यासत्तिनियमाभावान्न तथाभूतेन प्रतिपत्तिरिति चेदितरत्रापि 5 तुल्य एव प्रत्यासत्तिनियमाभावः । शुक्ले पीताकारदर्शनादभ्रान्ते न प्रतिनियमाभाव इति चेत्तर्हि निराकारेऽप्यभ्रान्तत्वादेव प्रतिनियमो भविष्यतीति किमाकारपरिकल्पनया । कथमाकारमन्तरेण प्रतिनियम इति चेन्न, आकारेऽप्यस्य समानत्वात् , साकारवादिनोऽपि हि कथं प्रतिनियम इति प्रेरणायां प्रतिनियताकारपरिग्रह एव प्रतिनियम इत्युत्तरं न युक्तम् , प्रतिनियताकारपरि
ग्रहस्यैव प्रतिनियमरूपतयोपन्यस्तस्याद्यापि विचार्यमाणत्वात् । नाप्यनुमानाद्वाह्योऽर्थः प्रती10 यत इति वक्तव्यम् , व्याप्त्यसिद्धेः, न ह्यध्यक्षतो बाह्योऽर्थः कदाचनापि सिद्धो नापि तत्प
तिबद्धो ज्ञानाकार इति । नाप्यर्थापत्त्या तत्सिद्धिः, ततोऽर्थस्वरूपप्रतिपत्तौ प्रत्यक्षरूपताप्रस. नात् । अथ दूरस्थितवृक्षादौ तत्पिण्डाद्याकारस्य यथा बाह्यवृक्षाद्यर्थाभावे न प्रतिभासस्तथास्त. म्भादौ तदाकारः सत्येव बाह्ये स्तम्भाद्यर्थे इति सिद्धो बाह्योऽर्थः । न च वृक्षादावपि पिण्डाद्या
कार एव वृक्षादिरिति वाच्यम् , स्वपराभ्यां सन्निहितस्य तस्यान्यथाप्रतीतेः, मैवम् , स्वपराभ्यां 15 हि सन्निहितस्यास्य साकारज्ञानेन प्रतीयमानत्वेऽस्यापि ज्ञानाकारताप्राप्त्या बाह्यार्थासिद्धितो
दृष्टान्तासम्भवः, निराकारज्ञानेन स्वपराभ्यामर्थः प्रतीयत इति बाह्यार्थेन सह पिण्डाद्याकारस्य यदि प्रतिबन्धसिद्धिरित्युच्यते तर्हि निराकारज्ञानस्य बाह्यार्थग्राहकतासिद्धेः ज्ञानाकारकल्पनं व्यर्थम् , तस्मानिराकारादेव बाह्यार्थसिद्धिरभ्युपगन्तव्या । ननु निराकारं ज्ञानं
नीलादावर्थेऽभिन्नव्यापार न प्रवर्तते, व्यापारव्यापारिणोर्धमधर्मिभावेन प्रतीतेः, भिन्नस्तु 20 व्यापारः सम्बन्धासिद्ध्या न सम्भवति, व्यापारस्यापि चार्थग्रहणव्यापृतावपरो व्यापारः
कल्पनीय इत्यनवस्था स्यात् । निर्व्यापारस्यापि व्यापारस्यार्थव्यापृतावर्थस्यापि ज्ञानग्रहणे व्यापृतिप्रसक्त्या ज्ञानं प्रत्यर्थोऽपि ग्राहकः स्यात् । निराकारो बोधो नियापारोऽपि ज्ञानरूपस्वादर्थग्राहक इति न वाच्यम् , अर्थस्याप्यर्थरूपतया बोधं प्रति ग्राहकतापत्तेः, ततो ग्राह्य
रूपासंस्पर्शनान्न बोधो ग्राहकः । न वार्थस्य ग्राह्यत्वान्यथानुपपत्त्या ज्ञानं ग्राहकम् , अन्यो25 न्याश्रयात् , ग्राह्यताव्यवस्थाया ग्राहकरूपसंस्पर्शात् , ग्राहकताव्यवस्थायाश्च ग्राह्यरूपसंस्पर्शादिति विज्ञप्तिमात्रं तत्त्वमतो न निराकारो बोधोऽर्थव्यवस्थाकारीति चेत्र बाह्यार्थस्य स प्रतिघ
. २ निराकारवादिनोऽर्थेन ज्ञानस्य संघटनाय कापि प्रत्यासत्तिरभ्युपेया, सा व पुरोवर्त्यखिलपदार्थसाधारणा ततः कथं प्रतिनियतार्थप्राहकतानियमः, अस्माकं तु तदाकारधारणादिति नियमः सम्भवतीत्याशङ्कायास्तात्पर्यम् , उत्तरन्तु साकारज्ञानमध्यखिलार्थसाधारणमतो न नियतार्थन घटते, तस्मादशेषसमानार्थानामेकं ज्ञानं स्यात्, केनचित् प्रत्यासत्तिविप्रकर्षासिद्धः, तदुत्पत्त्यादीनामनियामकत्वादिति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
प्रमाणविचारः।
रूपतयाऽध्यक्षेण सिद्धेस्तस्यापलापासम्भवात् , तथाप्रतीयमानस्यार्थस्यैव विज्ञप्तिरिति नामकरणमात्रात्तदभावासिद्धेः, एवञ्च बाह्याभ्यन्तररूपतयाऽर्थविज्ञानयोः प्रतिपत्त्या सिद्धेनिराकार एवं बोधस्तद्राहक इति, असदेतत् , निराकारं ज्ञानमर्थव्यवस्थापकमिति हि किं प्रत्यक्षतोऽ नुमानतोऽर्थापत्तितो वाऽभ्युपगम्यते, नायः स्तम्भादिव्य तिरेकेणान्यस्य ज्ञानस्य प्रत्यक्षतोऽ नुपलम्भेनासत्वात , न च सुखाद्यान्तररूपेणाहङ्कारास्पदतया स्वसंवेदनाध्यक्षतो ज्ञानं प्रतीयत 5 एवेति वाच्यम् , अन्तः स्पष्टव्य शरीरव्यतिरिक्तनया सुखादीनामप्रतिभासनात् , अहमिति प्रत्ययस्यापि तथाभूतशरीरालम्बनतया संवेदनात , तद्व्यतिरिक्तस्य बोधस्य चाननुभवात् , अत एव नानुमानतः, प्रत्यक्षपूर्वकत्वात्तस्य, न यार्थापत्तितः, तस्याः प्रामाण्यानुपपत्तेः, अनुस्मरणरूपत्वाच तस्याः, न हि इदं तदित्युल्लेखबदनुस्मरणमदृष्टेऽर्थे प्रवर्तते ज्ञानस्यादृष्टत्वात् । न चार्थस्य ज्ञानमिति निराकारस्य ज्ञानस्याविसंवादिनः प्रतीतेनं तस्यासद्भाव इति वाच्यम , आकार- 10 मन्तरेणार्थस्य बुद्धिरिति संयुज्य बुद्धेः प्रतीत्य सम्भवात् , न हि इदं तदित्यनिरूपिताकारमन्तरेण नियोजनामह ति, न च तथाऽप्रतीयमाना बुद्धिरिति व्यपदेश मासादयति, शशगादेरपि बुद्धित्वप्रसक्तेः तस्मात्साकारा बुद्धिरभ्युपगन्तव्या । अथ सुखस्तंभाद्याकारतया यद्यन्तःस्प्रष्टव्यशरीरादिकमेव ज्ञान प्रतिभाति न पुनस्ततो व्यतिरिक्तमपरं ज्ञानं तदा संवे. दनमात्रमेव प्रसक्तम् , एवञ्च चक्षुरादिना मया रूपं प्रतीयत इति कथं प्रतीतिः, सम्बन्धाभा- 15 वात्, अस्ति चेयं प्रतीतिः, तस्मादुपलभ्ये रूपादिके ऽभिमुखीभूतं चक्षुस्तत्प्रकाशत्वं विदधाति सा च बुद्धिरुच्यते । न च तत्राविद्यमानमेव नीलाद्याकारं प्रकाशत्वमुत्पन्न मिति वाच्यम् , विद्यमाननीलादिविषयचक्षुरादिव्यापारात् केवलमविद्यमानप्रकाशत्वस्यैवोत्पत्तेः, नीलादेस्तु पूर्वमेव भावात् , तथा च सत्यर्थस्य बुद्धिरिति व्यपदेशः सिद्ध एवेति चेन्न, प्रकाशव्यतिरे. केण नीलादेरनुपलम्भाचक्षुरादिना पूर्वव्यवस्थित एवं नीलादौ प्रकाशता समुदितेति वक्तुम- 20 शक्यत्वात् , न हि प्रकाशतारहितं नीलादिकं कदाचिदुपलब्धम् , उपलम्भे वा सर्वस्य सर्वदर्शित्वप्रसक्तिः, न च नीलस्य प्रकाश इति व्यतिरेक उपलभ्यत इति वाच्यम् , शिलापुत्रकस्य शरीरम् , स्तम्भस्य स्वरूपमित्यत्रापि व्यतिरेकोपलब्धेय॑तिरेकः स्यात् , तथा प्रकाशस्य प्रकाशतेति दृष्टेः प्रकाशताया अपि भेदः स्यात् । न चात्रैकैव प्रकाशता नापरा भेदोपलम्भस्तु प्रत्यक्ष बाधित इति वाच्यम् , तथा सति नीलप्रकाशयोरपि न प्रत्यक्षप्रतीतो भेद इति 20 व्यतिरेकस्यासिद्धीलाद्याकारैव प्रकाशता सा च बुद्धिरिति सिद्धा साकारता ज्ञानस्येति तत्रोच्यते, निराकारं विज्ञान मर्थग्राहकं न प्रत्यक्षतः प्रतीयते स्तम्भशरीरादिभेदेनानुपलम्भतस्तस्यासत्त्वादिति न युक्तम् , अहङ्कारास्पदस्य सुखादे नविशेषस्यान्तः स्वसंवेदनप्रत्यक्षेणानुभूयमानस्य सत्त्वात्, न च स्वसंवेदनप्रत्यक्षसिद्धस्याप्यसत्त्वम् , स्तम्भाद्याकारस्यापि ज्ञान
२४
"Aho Shrutgyanam"
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ अयोविंशम् स्यासत्वप्रसक्तेः न हि तथाप्रतिभासादपरमत्रापि सत्त्वनिबन्धनम् | न चाहम्प्रत्ययोऽन्तःस्प्रष्टव्यशरीरालम्बनः, शरीरस्य सप्रतिघत्वेनापरप्रत्यक्षविषयत्वेन चाज्ञानरूपतया मुख्याहम्प्रत्ययविषयत्वानुपपत्तेः, ज्ञानस्यैवाप्रतिधत्वेन परप्रत्यक्षाविषयत्वेन मुख्याहम्प्रत्ययविषयत्वात् । न च निराकारं ज्ञानं नानुभूयतेऽतो न प्रत्यक्षतो ग्राह्यव्यतिरिक्तं ग्राहकस्वरूपं प्रतिभातीति वाच्यम् , 5 नीलमहं वेद्मीति बाह्यनीलार्थग्राहकस्यान्ताह्याव्यतिरिक्तस्य स्वसंवेदनाध्यक्षतो ज्ञानस्याहमहमिकया प्रतीतेः । न चान्तः सुखादयो बहिश्च नीलादयः परिस्फुटवपुषः स्वसंविदिताः प्रतिभान्ति न पुनस्तद्व्यतिरिक्तनिराकारं ज्ञानस्वरूपमर्थग्राहकमाभाति सुखादेरर्थग्राहकत्वायोगादिति वक्तव्यम् , बाह्यं प्रति सुखादीनां प्राहकत्वस्यास्माभिरप्यनङ्गीकारात्, न हि सुखादयो भाव
नोपनेयजन्मानो बहिरर्थसन्निधिमन्तरेणापि प्रादुर्भवन्तः पदार्थव्यक्तीनां नियमेनोद्योतकाः, 10 तेषां स्ववपुःपर्यवसितस्वरूपत्वात् । चक्षुरादिप्रभवास्तु संविदो बहिरर्थमुद्भासयन्त्यः स्पष्टाव
भासा अन्वयव्यतिरेकाभ्यां पृथगवसीयन्त इति पदार्थग्राहिण्यस्ता एवाभ्युपगमनीयाः सु. खादिवेदनं तु हृदि परिवर्तमानं बाह्यार्थसंविदः पृथगेव, न तद्वाह्यार्थग्राहकतयाऽभ्युपगमविषयः, तदेवं ग्राह्याद्व्यतिरेकेण निराकारज्ञानस्य स्वसंवेदनाध्यक्षसिद्धत्वादनुमानमपि तत्सा
धकत्वेन प्रवर्तन एव विप्रतिपत्तिसद्भावे । न च निराकारबुद्धिग्राहिकाऽपराबुद्धिरावश्यकी, 15 बुद्धेः स्वपरार्थग्राहकस्वरूपत्वात् , तथैव स्वसंवेदने तस्याः प्रतिभासमानत्वात् । न च प्रकाश
तारहितं नीलादिकं नोपलभ्यते तथोपलम्भे सर्वः सर्वदर्शी भवेत् , अतो नार्थीकारव्यतिरिक्ता सेति वाच्यम , यतो ज्ञानं विना नीलादिकं नोपलभ्यत इत्युच्यते तदा सिद्धसाध्यता, तदन्तरेण तदुपलम्भस्यानिष्टत्वात् । अथ नीलमेव प्रकाशरूपमिति प्रतिपाद्यते तन्न, नीलस्य
जडतया प्रकाशरूपत्वानुपपत्तेः, जडाजडयोः परस्परपरिहारस्थितिलक्षणतयैकत्वायोगात् । य20 दपि नीलस्य प्रकाश इति व्यतिरेकः शिलापुत्रकस्य शरीरमित्यादाविवाभेदेऽपि सम्भवतीति
तदपि न समीचीनम् , दृष्टान्ते हि प्रत्यक्षावगतोऽभेदो भेदप्रतिभासस्य बाधकः, न तु दार्टान्तिके प्रत्यक्षारूढोऽभेदप्रतिभासः समस्ति, तथाहि स्तम्भादि ग्राह्यरूपमनन्यव्यापृतत्वेन ग्राह्यत. याऽध्यक्ष प्रतिभाति प्रकाशता तु स्तम्भादिकर्मणि व्यापृतत्वेन ग्राहकतया प्रतिभातीति न स्त.
म्भतत्संवेदनयोरभेदावभासोऽध्यक्षारूढोऽवभाति, न केवलं ग्राहकाकारोऽन्यव्यापृतत्वेन प्रति25 भाति किन्त्वाहादादिस्वभावतया अहङ्कारास्पदश्च प्रतिभासनिश्चयाभ्यामवसीयते, तबाह्यस्तु
१ज्ञानाथयोयग्यतास्वभाव एव सम्बन्धो ग्राह्य ग्राहकभावाङ्गम्, न तु ज्ञानस्यार्थाकारधारित्वादाहकत्वं स्वाकारापकत्वाचार्थस्य ग्राह्यत्वम् , ज्ञानं हि स्वसामग्रीप्रतिनियमात् प्रतिनियतार्थसंवेदनयोग्यमेवोपजायते, अर्थाऽपि सामग्रोविशेषादेव प्रतिनियतसंवेदनवेद्यतायोग्य एव समुत्पद्यते, ज्ञानच स्वपरप्रकाशमिति न ज्ञानं स्वरूपनिमग्नं कथमर्थ प्रकाशयतीति शङ्काया अवकाशः ॥
"Aho Shrutgyanam" |
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
मात्
तद्विपरीतत्वेन । न चाध्यक्षसिद्धभेदयोर्नीलतत्संवेदनयोः कुतश्चित् प्रमाणादेकताऽवसातुं शक्येति न भेदप्रतिभासस्य बाधा न हि नीलादिरेव ज्ञानरूपः, अहं नीलादिरित्यनवगतस्मान्नीलाद्याकारैव प्रकाशता सा च बुद्धिरिति निरस्तम् । न च यदि प्रकाशता निराकारा न तर्हि प्रतिकर्म व्यवस्थेति शंक्यम्, प्रकाशता हि किं नीलाद्याकारा, उत ग्राह्याकारावा, प्रथमे यद्येकदेशेन सा नीलाद्याकारा तर्हि सांशका प्रकाशता प्रसक्तेत्यनेकान्त - 5 सिद्धिः । सर्वात्मना नीलाद्याकारत्वे तस्या जडरूपनीलादिस्वभावत्वाद्विज्ञप्तिरूपत्वाभावप्रसक्तिः, जडस्य प्रकाशरूपत्वायोगात् । द्वितीयेऽन्योन्याश्रयः, ग्राह्यस्य प्रतिनियतरूपसिद्धौ तदाकारा प्रकाशता सिद्धयति, तत्सिद्धौ च ग्राह्यस्य प्रतिनियतरूपसिद्धिरिति । न हि देवदत्तस्य तदाकारतासिद्धौ यज्ञदत्तस्य तदाकारतासिद्धिर्दृष्टा, न च प्रकाशता साकारतासिद्धिमन्तरेणापि ग्राह्यस्य प्रतिनियतरूपसिद्धिः, निराकारज्ञानस्य प्रतिकर्म व्यवस्थाहेतुत्वप्रसक्तेः । 10 न च यद्यदाकारं तत् तस्य ग्राहकमिति व्याप्तिसिद्धि:, अन्यथा उत्तरनीलक्षण: पूर्वनीलक्षrt ग्राहकः स्यात् । न च तस्याज्ञानरूपत्वान्नायं दोषः, देवदत्तनीलज्ञानस्य यज्ञदत्तनीलज्ञानग्राहकतापत्तेः । न च तयोः कार्यकारणभावस्याभावान्न दोषः सदृशसमनन्तरज्ञानक्षणं प्रत्युत्तरज्ञानक्षणस्य ग्राहकताप्रसक्तेः । न च तथाविधसारूप्याभावान्नायं दोष इति वक्तव्यम्, कथञ्चित्सारूप्येऽनेकान्तवादप्रसङ्गात्, सर्वात्मना सारूध्ये चोत्तरक्षणस्य पूर्वक्षणत्वप्रसङ्गेनैक- 15 क्षणमात्रं सर्वसन्तानं स्यात् न च पूर्वोत्तरक्षणयोः परपक्षे भिन्नमभिन्नं वैकान्ततः सारूप्यं सम्भवति, भेदपक्षे सामान्यवादप्रसक्तेः, अभेदपक्षे तु तदभावप्रसक्तेः । किञ्च यदि नीलाकारं ज्ञानमनुभूयत इति बाह्योऽप्यर्थो नीलतया व्यवस्थाप्यते तर्हि त्रैलोक्यगतनीलार्थव्यवस्थितिस्ततो भवेत्, सर्वनीलार्थ साधारणत्वात्तस्य । अथ नीलाकारताऽविशेषेऽपि कश्चित्प्रतिनियम हेतुस्तत्र विद्यते यतः पुरोवर्तिन एव नीलादेस्ततो व्यवस्था, तर्हि ज्ञानस्यानाकारत्वेऽपि 20 तत एव नियमहेतोः प्रतिनियतार्थव्यवस्थापकत्वं भविष्यतीति तत्समानाकारतापरिकल्पनं व्यर्थम् | तस्मान्न साकारज्ञानप्रमाणवादोऽभ्युपगमार्होऽनेकदोषदुष्टत्वादिति स्थितम् ||
प्रमाणविचारः ।
: १८७ :
जैमिनीयाभिमतस्य ज्ञातृव्यापारस्य प्रमाणत्वं पूर्वमेव निराकृतम्, यत्तु तस्य विशेषणं अनधिगतार्थगन्तृत्वं प्रतिपादितं तदप्यसङ्गतम्, प्रमाणं ह्यधिगतेऽनधिगते वा वस्तुन्यव्यभिचारादिविशिष्टां प्रमां जनयनोपालम्भविषयः । न चाधिगते वस्तुनि किं कुर्वतत्प्रमाणता- 25 मानोतीति वक्तव्यम्, विशिष्टेप्रमां विधतस्तस्य प्रमाणताप्रतिपादनात् । न च पूर्वोत्पन्नैव
१ अज्ञाननिवर्तनस्यापि प्रयोजनत्वं विज्ञेयम् न च कृतस्य करणायोगः, अज्ञाननिवर्त्तनान्तरकरणात् पुनरज्ञाननिवृत्तेः किं फलमिति न वाच्यम् फलरूपस्य स्वस्य फलान्तरान्वेषणायोगात् अन्यथा तदविरामप्रसङ्गः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
: १८८ :
[ त्रयोविंशम्
प्रमा तेन जन्यते, प्रमित्यन्तरोत्पादकत्वेन प्रमाणत्वात् । तस्योत्पादकत्वेऽप्यधिगत विषयतया किञ्चित्करत्वमिति चेन्न, स्वहेतुमन्निधिबलादधिगतमनधिगतं वा वस्तु अधिगच्छतोऽप्रेक्षापूर्व कारित्वेनोपालम्भविषयत्वानुपपत्तेः । न चैकान्ततोऽनधिगतार्थाधिगन्तृत्वे प्रामाण्यं तस्यावसातुं शक्यम्, तद्धि अर्थतथा भावित्वरूपं संवादतस्तदर्थोत्तरज्ञानवृत्तिनोऽवसीयते न 5 चानधिगतार्थाधिगन्तुरेव प्रामाण्ये संवादप्रत्ययस्य प्रामाण्यमुपपन्नम्, न चाप्रमाणेन संवादप्रत्ययेन प्राक्तनस्य प्रामाण्यं व्यवस्थापयितुं शक्यमतिप्रसङ्गात्, अतो यथाऽधिगतार्थाधिगन्तुरर्थक्रिया निर्भासिज्ञानस्य प्रामाण्यं तथा साधननिर्मासिनोऽप्यभ्युपगन्तव्यम् । न च सामान्य विशेषतादात्म्यत्रादिन एकान्ततोऽनधिगतार्थाधिगन्तृत्वं प्रमाणस्य सम्भवति इदानीन्तनास्तित्वस्य पूर्वास्तित्वाभेदात्तस्य च पूर्वमध्यधिगतत्वसम्भवात् कथञ्चिदनधिगतार्थाधिग10 न्तृत्वाऽभ्युपगमेऽस्मन्मतानुप्रवेशप्रसक्तिः । नन्वप्रेक्षापूर्व कारितया प्रमाणस्यानुपलम्भविषयत्वेऽपि पुरुषस्य प्रेक्षापूर्व कारिणोऽधिगतविषयमपि प्रमाणं पर्येषमाणस्योपालम्भविषयता, स हि पूर्वाधिगते वस्तुनि प्रेक्षापूर्वकारी किमित्यधिगमाय प्रमाणान्तरमन्वेषते, निष्पन्न प्रयोजनापेक्षया हेतुं व्यापारयतः प्रेक्षापूर्वका रिताहा निप्रसक्तेः, मैवम्, प्रीत्यतिशयादेः प्रयोजनस्यानिsपन्नस्य भावात् सुखसाधने हि विषये पुनः पुनः प्रमां जनयतः प्रीत्यतिशयजनकत्वेन 15 सप्रयोजनत्वात् प्रमाणान्तरान्वेषणस्य न तदन्वेष्टुः पुरुषस्योपालम्भार्हता । न च निश्चिते वि
ये न किञ्चिनिश्चयान्तरेण प्रयोजनम्, भूयो भूय उपलभ्यमाने दृढतरप्रतिपत्तेर्भावात्, सुखसाधनं हि तथैव निश्चित्योपादत्ते दुःखसाधनञ्च तथात्वेन सुनिश्रित्य परित्यजति अन्यथा विपर्ययेणाप्युपादानत्यागौ भवेताम, अत एवैकविषयाणामपि शाब्दानुमानाध्यक्षाणां प्रामाण्यमुपपन्नम् प्रतिपत्तिविशेषस्य प्रीत्यतिशयादेव सद्भावात् । न च प्रथमप्रत्ययेनैवार्थक्रि20 यासमर्थार्थप्रदर्शने प्रवर्त्तितः पुरुषः प्रापितश्चार्थं इति तत्रापर प्रमाणान्वेषणं वैयर्थ्यमनुभवेत्, पुरुषप्रवृत्तेः प्रमाणाधीनत्वाभावाद्विशिष्टप्रमाया एव प्रमाणाधीनत्वात्ताञ्च जनयत उपेक्षणीयादौ विषये प्रमाणस्याप्रवर्त्तकस्यापि प्रमाणत्वेन लोके प्रसिद्धत्वात् प्रवृत्तेस्तु पुरुषेच्छानि - बन्धनत्वात् तद्भावे नोकफलजनकस्य प्रमाणत्वव्याघातः । न च पुरुषार्थसाधनप्रदर्शकत्वमेव तस्य प्रवर्त्तकत्वम्, तत्सद्भावेऽपि प्रवर्त्तितोऽहमनेनात्रेति तद्ग्रहणेच्छाभावे प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । न 25 च प्रवृत्त्यभावे तस्य प्रदर्शकत्वलक्षणो निजो व्यापार एव नोपपद्यत इति वक्तव्यम्, प्रतीतिबाधोपपत्तेः, न हि चन्द्रार्काद्यर्थविषयमध्यक्षमप्रवर्त्तकत्वान्न तत्प्रदर्शक मिति लोकप्रतीतिः, तन्न अनधिगतार्थगन्तृत्वमपि ज्ञातृव्यापारविशेषणमुपपत्तिमत् । अतोऽनधिगतार्थाधिगन्ता ज्ञातृव्यापारोऽर्थप्रकटताख्यफलानुमेयो जैमिनीयपरिकल्पितो न प्रमाणमिति स्थितम् ॥ सौगतैश्च प्रमाणमविसंवादिज्ञानमिति वचनादविसंवादकत्वं प्रमाणलक्षणम्, अविसं
"
सम्मतितत्त्वसोपाने
"Aho Shrutgyanam"
3
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
: १८९ :
वादकत्वञ्च प्राप्तिनिमित्तप्रवृत्तिहेतुभूतार्थक्रियाप्रसाधकार्थप्रदर्शकत्वम्, अर्थक्रियार्थी हि पुरुषोऽर्थक्रियानिर्वर्तनसमर्थमर्थमवाप्तुकामः प्रमाणमन्वेषते, यदेव चार्थक्रियानिर्वर्त्तकवस्तुप्रदर्शकं तदेव तेनान्विष्यते, प्रत्यक्षानुमाने एव तथाभूतार्थप्रदर्शके न ज्ञानान्तरमिति ते एव लक्षणा तयोश्च द्वयोरप्यविसंवादकत्वमस्ति लक्षणम्, प्रत्यक्षेण अर्थक्रियासाधनं दृष्टतयावगतं प्रदर्शितं भवति, अनुमानेन तु दृष्टलिङ्गाव्यभिचारितयाऽध्यवसित- 5 मित्यनयोः प्रदर्शकत्वमेत्र प्रापकत्वम्, न ह्याभ्यां प्रदर्शितेऽर्थे प्रवृत्तौ न प्राप्तिरिति नान्यत् प्रदर्शकत्वव्यतिरेकेण प्रापकत्वम्, तश्च शक्तिरूपम्, प्रत्यक्षस्य क्षणो ग्राह्यः, स च न प्राप्तिविषयो निवृत्तत्वात्, सन्तानस्त्वध्यवसेयः प्रवृत्तिपूर्विकाया प्राप्तेर्विषय इति तद्विषयं प्रदशितार्थप्रापकत्वमध्यक्षस्य प्रामाण्यम्, अनुमानेन त्वारोपितं वस्तु गृहीतं स्वाकारो वा तयोद्वयोरप्यवस्तुत्वान्न प्रवृत्तिविषयतेति न तद्विषयं तस्य प्रापकत्वमपि तु आरोपितबाह्ययोरभे- 10 दाध्यवसायेन वस्तुन्येव प्रवर्त्तकत्वप्रापकत्वे द्रष्टव्ये, तेनानुमानस्य ग्राह्योऽनर्थः प्राप्यस्तु बाह्यः स्वाकाराभेदेनाध्यवसित इति तद्विषयमस्यापि प्रदर्शितार्थप्राप्रकत्वं प्रामाण्यम्, प्रमा णस्य प्रापणशक्तिश्चार्थाविनाभावनिमित्ता दर्शनपृष्ठभाविना विकल्पेन निश्चीयते, तथाहि दर्शनं तोऽर्थादुत्पन्नं तद्दर्शकमात्मानं स्वानुरूपावसायोत्पादनान्निश्चिन्वदर्थाविनाभावित्वं प्रापणशक्तिनिमित्तं प्रामाण्यं स्वतो निश्चिनोतीत्युच्यते न पुनर्ज्ञानान्तरं तन्निश्चायकमपेक्षते, 15 अर्थानुभूताविव ततोऽविसंवादकत्वमेव प्रमाणलक्षणं युक्तमिति तन्न युक्तम् । अर्थप्रदर्शकत्वस्यैव प्रापकत्वाभावात् पुरुषेच्छाधीनप्रवृत्तिनिमित्तत्वात् सति वस्तुन्यर्थ प्राप्तेः । उपेक्षणीये च विषये पुरुषस्य तद्विषयार्थित्वाद्यभावे प्राप्तिपरित्यागयोरभावेऽपि तत्प्रर्शकत्वलक्षणस्य प्रामाण्यस्य न कश्चिद्व्याघात उपलभ्यते । न चेष्टानिष्टसाधनार्थव्यतिरेकेणोपेक्षणीयार्थान्तरस्याभावात्कथं प्रापकत्वाभावेऽपि प्रदर्शकत्वसम्भवः, सर्वस्य :20
प्रमाणविचारः ।
१ प्रत्यक्षस्य विषयो द्विविधः सकलसजातीयविजातीयव्यावृत्तेः स्वलक्षणाख्योः प्राह्यरूप एकः, अर्थस्य प्रातात्वं स्वीकारज्ञानजनकत्वमेव । ज्ञानस्य च ग्राहकत्वमर्थाकारतया उत्पादः । अपरश्चाध्यवसेयः, सन्तानरूपः, तस्य वाध्यवसेयत्वमगृहीतस्यापि प्रवृत्तिविषयत्वम्, उपादानोपादेयभावावना बहवः स्वलक्षणक्षणा: सन्तानः, अध्यवसेयार्थ संतानापेक्षयैव प्रत्यक्षस्य प्रामाण्यव्यवस्था, तस्मात्सन्तानाध्यवसाये सत्य विसंवादकत्वेन प्रत्यक्षस्य प्रामायम् । प्रत्यक्षेण सन्तानाध्यवसायः कथमिति चेत् प्रत्यक्षजन्यविकल्पेन सन्तानस्याध्यवसितत्वात्सः प्रत्यक्षेणाध्यवसित इत्यभिधीयते । अनुमानस्यापि प्राद्याध्यवसेयतया द्विविधो विषयः, तत्राभ्यवसेयं स्वलक्षणम्, जातेऽनुमानेऽध्यवसायादर्थक्रियाकारिणि स्वलक्षण एवं प्रमातुः प्रवृत्त्युपलब्धेः । ग्राह्यो विषयः, सामान्यमेव, अनु. माने स्वलक्षणस्यः स्फुरणात् सामान्यस्यार्थक्रियाकारित्वाभावेन परमार्थतोऽनुमानं निर्विषयम्, स्वप्रतिभासेऽनयवसायेन प्रवृत्तत्वाद्धान्तञ्च तथात्वेऽपि प्रणालिकया मूलवस्तुस्वलक्षणप्रभवत्वान्मणिप्रभायां मणिबुद्धिरिव वस्तुप्रात्या प्रापकत्वमिति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ प्रयोविंशम् वस्तुनो राशिद्वयेऽन्तर्भावादिति वाच्यम, स्वसंविदितवस्त्वपह्नवस्य युक्तिशतेनापि कर्तुमशक्यत्वात् , उपेक्षणीयं हि वस्तु नेष्टसाधनं न वानिष्टसाधनम् , इष्टानिष्टसाधनयो. यत्नोपादेयत्वहेयत्वदर्शनात्, उपेक्षणीयस्य च यत्नसाध्योपादानत्यागाविषयत्वात् राशिद्वये नान्तर्भाव इति न प्रदर्शकत्वमेव प्रापकत्वम् । न च तव मतेन प्रदर्शितार्थप्रापकत्वं 5 कचिदपि ज्ञाने सम्भवति, तद्धि सन्तानाश्रयेण स्यात् , न च सन्तानः सन्तानिभिन्नतयाः
वस्तुसन्मभ्युपगम्यते, क्षणिकवादहानिप्रसङ्गात् , सामान्यानभ्युपगमस्य निर्निबन्धनत्वापत्तेश्चातो न तस्य स्वरूपेण प्रवृत्यादिविषयता । सन्तानिरूपेण च तस्य सत्त्वे सन्तानिन एवं तथाभूता न तद्व्यतिरिक्तः सन्तानः प्रवृत्यादिविषयः, सन्तानिनामुत्पत्त्यनन्तरं ध्वंसादिति
न तद्विषयं विज्ञानं प्रदर्शितार्थप्रापकम् , दृश्यप्राप्यनणयोरत्यन्तभेदात् , यत्र हि देश10 कालाकारभेदादभेदेन प्रतीयमानस्यापि वस्तुनो भेदस्तत्र स्वरूपेण भिन्नयोः पूर्वोत्तरक्षणयोः
कथमभेदो येन साधननिर्भासिज्ञानं प्रदर्शितार्थप्रापकं स्यात् । संवृत्त्या सन्तानस्य स्वरूपसिद्धिमभ्युपेत्योक्तदोषवारणे तु लोकव्यवहारानुरोधेन प्रमाणस्य प्रदर्शितार्थप्रापकत्वाभ्युपगमात् कुतो नित्यानित्यवस्तुप्रदर्शकस्य प्रदर्शितार्थप्रापकत्वं नाभ्युपगम्यते, तत्रैव लोकव्यवहारस्यो
पपत्तेः । न च तथाविधवस्तुप्राहकं युक्तिवाधितत्वान्निविषयमिति वाच्यम् , सन्तानविषयस्यैव 15 पूर्वोक्तन्यायेन युक्तिवाधितत्वोपपत्तेः, तस्मानाध्यवसितार्थप्रापकं प्रत्यक्षं बौद्धाभ्युपगमेन
सम्भवति । अध्यक्षेण हि यदेवोपलब्धं न तदेव तेनाध्यवसितम, न च सन्तानस्तेन पूर्व मुपलब्ध इति कथमसावध्यवसीयते, न हि क्षणमात्रभाविना सन्तानिनों दर्शनविषयत्वे तत्पृष्ठभाविनाऽध्यवसायेन तददृष्टस्यैव विषयीकरणम्, न चान्यथाभूतार्थस्य ग्रहणेऽन्यथाभू
ताध्यवसायिनः प्रदर्शितार्थप्रापकत्वं प्रामाण्यं युक्तम् , तथाभ्युपगमे शुक्तिकायां रजताध्यव20 सायिनोऽपि स्यात् प्रदर्शितार्थप्रापकत्वम् । न चात्र प्रवृत्तो न रजतमवाप्नोतीति न प्रदर्शि
तार्थप्रापकतेति वाच्यम् , सन्तानेऽध्यवसितेऽपि झणस्य प्राप्त्यभावेन प्रदर्शितार्थप्रापकत्वाभावात् , सन्तानस्य च प्राप्तौ तस्यैव वस्तुसत्त्वात् स्वरूपेण सामान्यधर्माणामसत्त्वाभ्युपगमस्यायुक्तत्वात् , अक्षणिकवस्तुसिद्धेः, तस्मान्नैतन्मतेन परमार्थतः प्रदर्शितार्थप्रापकं प्रमाण सम्भवति इति ।
नैयायिका अव्यभिचारादिविशेषणविशिष्टार्थोपलब्धिजनिका सामग्री प्रमाणम् , तन्ननकत्वञ्च प्रामाण्यमिति प्रतिपन्नाः । अथ सामग्र्याः प्रमाणत्वे साधकतमत्वमनुपपन्नम् , सामग्री ह्यनेककारकस्वभावा, तत्र चानेककारकसमुदाये कस्य स्वरूपेणातिशयो वक्तुं शक्यते, तथाहि सर्वस्मात्कारणकलापात् कार्यमुपजायमानमुपलभ्यते, तदन्यतमापायेऽप्यनुपजायमान कस्य कार्योत्पादने साधकतमत्वमावेदयतु । न च समस्तसामग्र्याः साधकतमत्वम् , अपर
"Aho Shrutgyanam"
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् |
प्रमाणविचारः ।
: १९१ :
स्वासाधकतमस्याभावे तदपेक्षया साधकतमत्वस्यानुपपत्तेः, असाधकतममपेक्ष्य साधकतम - त्वव्यवस्थिते: । न चानेककारकजन्यत्वेऽपि कार्यस्य विवक्षातः कारकाणि भवन्तीति न्यायात्साधकतमत्वं विवनात इति वक्तव्यम्, पुरुषेच्छानिबन्धनत्वेन वस्तुव्यवस्थितेरयोगात् । अथ कर्मकर्तृविलक्षणस्याव्यभिचारादिविशेषणविशिष्टोपलब्धिजनकस्य प्रमाणत्वान्न यथोक्तदोषानुषङ्गः, असदेतत्, अनेकसन्निधानात् कार्यस्य स्वरूपलाभे एकस्य तदुत्पत्तौ वैलक्षण्याभावे सा- 5 धकतमत्वानुपपत्तेः, तन्न कर्मकर्तृवैलक्षण्यमपि साधकतमत्वम् । सन्निपत्यजनकत्वे पूर्वोदितदोषाभाव:, तथाहि अनेकसन्निधौ कार्यनिष्पत्तेः साधकतमत्वानुपपत्तिः, तस्मिंस्तु सति यदा नियमेन कार्यमुपजायते तदा कथं न तस्य साधकतमत्वोपपत्तिः, असदेतत् एवं प्रमाणत्वस्याव्यवस्थितिप्रसक्तेः तथाहि दीपादेः प्रकाशस्य सामग्र्येकदेशस्य कस्याचिदवस्थायां प्रमाणत्वेनाभिमतस्य सद्भावेऽपि प्रमेयाभावात्कार्यानिष्पत्तौ तत्सद्भावे तु तन्निष्पत्तौ तस्यापि 10 प्रदीपवत् सन्निपत्यकारकत्वात् प्रमाणताप्रसक्तिर्भवेत्, तथा प्रमातुरपि मूर्छाद्यवस्थायामनधाने वाsन्यकारकसन्निधानेऽपि कार्यानुत्पत्तौ तदवधानादिसन्निधाने तज्जन्यकार्यनिष्पत्तेः सन्निपत्यजनकत्वेन साधकतमत्वप्रसक्तिः । अत्र कारकसाकल्यस्य साधकतमत्वेनाभ्युपगमात् पूर्वोक्तदोषाभावं केचिन्मन्यन्ते तथाहि नैकस्य प्रदीपादे: सामग्र्येकदेशस्य कारणता, अपि तु कारकसाकल्यस्य तदभावेऽभावेनाभिमतकार्याभावात् प्रमातृप्रमेयसद्भावे कारकसाकल्य- 15 स्योत्पत्तौ प्रमितिलक्षणस्य कार्यस्य भाव एव । अथ मुख्यप्रमातृप्रमेयसद्भावेऽपि पूर्वोदितस्य नियमस्य तुल्यता न कारकसाकल्यभावाभावनिमित्तत्वात्तन्मुख्य गौणभावस्य, तथाहि कथञ्जि त्कारकवैकल्येतयोः सत्वेऽपि गौणता, तत्साकल्ये कुतश्चिन्निमित्तान्तराद्यथोक्तप्रमितिलक्षकार्यनिष्पत्तावगौणता प्रमातृप्रमेययोः, तयोश्वानुपपत्तौ साकल्यस्यासत्त्वम्, अतः कारकसाकल्ये कार्यस्यावश्यम्भाव इति तस्यैव साधकतमत्वम्, अनेककारकसन्निधाने उपजाय- 20 मानोऽतिशयः सन्निपत्यजननं साधकतमत्वं यद्युच्ये तदा न कश्विद्दोषः तथाहि सामग्र्येकदेशकारकसद्भावेऽपि प्रमिति कार्यस्यानुत्पत्तेरेकदेशस्य न प्रमाणता, सामग्रीसद्भावे त्ववश्यन्तया विशिष्टप्रमितिस्वरूपोत्पत्तेः एकदेशापेक्षया तस्या एव सन्निपत्यजनकत्वेन साधकतमता । न चात्र किमपेक्षया तस्याः साधकतमत्वम्, अन्यस्मिन्नसाधकतमे साधके साथकतरे वा सद्भावे तदपेक्षया तस्याः साधकतमत्वमुपपन्नमिति वाच्यम्, सामथ्र्यन्तर्गतक- 25 देशानां जनकत्वाक्षतेस्तेषामेव सामय्या वर्मरूपतया तदेकदेशापेक्षया तस्याः साधकतम - स्वात् प्रमाणत्वोपपत्तेः, मैत्रम्, यतः कारकसाकल्यं किं सकलान्येव कारकाणि, किंवा तद्धर्मः, उत तत्कार्यम्, अथवा पदार्थान्तरम्, तत्र न प्रथमः, कर्तृकर्मणोर्भावे तेषां करणस्वानुपपत्तेः, तत्सद्भावे वा नान्येषां कर्त्तृकर्मरूपता सकलकार कव्यतिरेकेणान्येषामभावात्
"Aho Shrutgyanam"
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[प्रयोविंशम् भावे वा न कारकसाकल्यम् । न च तेषामेव कर्तकर्मरूपत्वम, तेषां करणत्वानुपपत्तेः कर्तृत्वकर्मत्वकरणत्वानां परस्परं विरोधात्, कर्तृत्वं हि ज्ञानचिकीर्षाधारत्वं स्वतंत्रता वा, कर्मत्वं निवर्त्यविकार्यप्राप्यादिधर्मयोगित्वम्, प्रधानक्रियानाधारत्वश्च करणत्वं विरुद्धान्ये.
तानि कथमेकत्र सम्भवन्ति । न च भिन्न भिन्ननिमित्तभेदात्तेषामविरोध इति वाच्यम् , 5 निमित्तानां तेषां सकलकारकेभ्योऽभेदे कर्तृत्वादीनामप्यभेदात् , भेदे वा तेषां कारक
स्यापि भेदात्, सकलकारकभिन्नत्वे च सम्बन्धासिद्धेः, समवायादीनां निषिद्धत्वात् । विशेषणविशेष्यभावादिकोऽपि न सम्बन्धस्तत्रापि सम्बन्धान्तरकल्पनातोऽनवस्थाप्रसङ्गात् , न च तस्य सम्बन्धरूपतया न सम्बन्धान्तरकल्पनाप्रसङ्ग इति वाच्यम , एकान्तभेदे
सम्बन्धरूपताया एवायोगात् । न द्वितीयः, तस्यापि कारकाव्यतिरिक्तत्वे धर्ममात्रस्य 10 कारकमात्रस्य वा प्रसङ्गात् , व्यतिरिक्तत्वे कारकैस्तस्य सम्बन्धासिद्धिः सकलकारणेषु
च युगपत्तस्य सम्बन्धे तद्गतबहुत्वसंयोगविभागसामान्यानामन्यतमस्वरूपापत्तिरिति तद्षणेनैतस्यापि दूषितत्वात् । नापि तृतीयः पक्षः, नित्यानां साकल्यजननस्वभावत्वे सवंदा तदुत्पत्तिप्रसङ्गात् , ततश्चैकप्रमाणोत्पत्तिसमये सकलतदुत्पाद्यनमाणोत्पत्तिप्रसङ्गः, त.
जनकस्वभावस्थ कारणेषु पूर्वोत्तरकालभाविनस्तदैव भावात् , तथाहि यजनकं यदाs15 स्ति तत्तदोत्पत्तिमत्, यथा तत्कालाभिमतं प्रमाणम् , अस्ति च पूर्वोत्तरकालभाविना
सर्वप्रमाणानां तदा नियाभिमतं जनकमात्मादिकं कारणमिति कथं न तदुत्पाद्यसकलप्रमाजोत्पत्तिप्रसङ्गः, अन्यथा सत्कारणमेव तन्न भवेदिति सकृदपि तत्ततो न स्यात् ततश्च प्रमाणविकलं जगत् स्यात्, न च तत्करणसमर्थे आत्मादिके सत्यपि प्रमाणानि स्वकाल
एव भवन्तीति वाच्यम् , तत्कार्यवाभावप्रसङ्गात् , सत्यपि तस्मिन् तदाऽभावात् , स्वयमेवा20 न्यदा च भावात् । न च स्वकालेऽपि कारणे सत्येव भवन्तीति तत्कार्यत्वमिति वाच्यम् ,
गगनादीनामपि सत्त्वे तेषां भावाद्गगनादिकार्यताप्रसङ्गात् , न चेष्टापत्तिः प्रमितिलक्षणस्य तत्फलस्यापि व्योमादिजन्यतयाऽऽत्मानात्मविभागाभावप्रसङ्गात् , न च प्रमितिर्यत्र समवेता स आत्मा नान्य इति विभागसम्भवः, समवायस्य नित्यैकसर्वगतत्वेन प्रमितेव्योमा
दावपि समवेतताप्रसक्तेः, समवायाविशेषेऽपि समवायिनोविशेषाङ्गीकारेण तत्परिहारे तु 25 समवायाभावप्रसङ्गात्, तत एव विशेषान्नियमसम्भवात् । अथ यदा यत्र यथा यद्भवति तदा
तत्र तथा तदात्मादिकं कर्तुं समर्थमिति नैकदा सकलतदुत्पाद्यपमाणोत्पत्तिप्रसङ्ग इति चेन्न, स्वभावभूतसामर्थ्य भेदमन्तरेण कार्यस्य कालादिभेदायोगात्, अन्यथा दृश्यपृथिव्यादिमहाभूतकार्यनानात्वस्य कारणं किमर्थमदृष्टं पृथिवीपरमाण्यादिचतुर्विधमभ्युपगम्यते, एकमेवानंशं नित्यं सर्वगतं सर्वोत्पत्तिमतां समवायिकारणमभ्युपगम्यताम् । न च कारणजातिभेदम
"Aho Shrutgyanam"
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
erपर निर्णय स्वभावस्थापनम् ।
: १५३ ।
न्तरेण कार्यभेदो नोपपद्यत इति वाच्यम्, कारणशक्तिभेदमन्तरेणापि न कार्यभेद उपपद्यत इत्यभ्युपगमप्रसङ्गात् । न च यया शक्त्या एकमनेकाइशक्तीर्विभर्ति तत्राप्यपरापरशक्तिपरिकल्पनेऽनवस्थाप्रसङ्गात्कारणजात्यैव तदनेकं कार्यं विधास्यतीति न शक्तिभेद परिकल्पनेति कथाचिच्छक्त्या भिन्नाः शक्तीभिर्तत्यिनभ्युपगमात्, किन्तु स्वकारणकलापात्परमाण्वादेरनेकशक्त्यात्मकतयैवोत्पादात् न चैकमनेकात्मकमदृष्टमिति वाच्यम्, नानारूपा - 5 मकैकपटादेः प्रमाणतः प्रतिपतेः, अन्यथा समवायस्याभावाद्गुणगुणिभाव एव न स्यात् । तस्मात्सकलकारणानि नित्यानि चेत्साकल्यजननस्वभावानि तर्हि सकलकालभा विसाकल्यस्य तदैवोत्पत्तिप्रसक्तिः नो चेत्तज्जननस्वभावानि नैकदापि तदुत्पत्तिरतज्जननस्वभावाविशेषात्, नित्यस्यानुपकार्यतया सहकार्यपेक्षाभावेन तदपेक्षया जनकत्वस्याप्यसम्भवाच्च । नापि पदार्थान्तरं साकल्यम्, निखिलपदार्थान्तरस्य साकल्यरूपताप्रसङ्गात्, तथा च यस्य कस्य- 10 चित्पदार्थान्तरस्य सद्भावे सकलार्थोपलब्धिर्भवेदिति सर्वदा सर्वस्य सर्वज्ञताप्रसङ्ग इति न कारकसाकल्यं प्रमाणम्, एतेन प्रमातृप्रमेययोरभावे साकल्याभाव इति निरस्तम् । सन्निपत्यजननस्वरूपं साधकतमत्वमपि तस्य साकल्यरूपतया तत्प्रतिषेधे प्रतिषिद्धमेव । तस्मात् प्रमाणं स्वार्थनिर्णीतस्वभावं ज्ञानमित्येतदेव प्रमाणसामान्यलक्षणमनवद्यम् ॥
वाच्यम्,
इति तपोगच्छनभोमणि श्रीमद्विजयानंदसूरीश्वर पट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्व सोपानस्य प्रमाणप रीक्षणं नाम त्रयोविंशं सोपानम् ॥
२५
•
-
अथ स्वपर निर्णयस्वभावस्थापनम् ।
ननु कथमर्थनिर्णीतिस्वभावं ज्ञानं स्वनिर्णीतिस्वभावमपि घटादिज्ञानं स्वग्राह्यं न भवति, ज्ञानान्तरमाह्यं बा, ज्ञेयत्वाद्धादिवदिति बाधकस्यानुमानस्य सद्भावादिति नैयायिकाः वदन्ति तन्न हेतोः स्वरूपासिद्धत्वादाश्रयासिद्धत्वाच्च, धर्मी हि ज्ञानं तच्च न प्रमाणसिद्धम्, ततश्च कथं तदाश्रितज्ञेयत्वधर्मप्रतिपत्तिः, न हि धर्मिप्रसिद्धिरध्यक्षेण, ज्ञानस्येन्द्रियेणासन्न - कर्षात्तज्जन्यतत्प्रत्यक्षासम्भवात् । ननु संयुक्तसमवायलक्षणसन्निकर्षेण मनसा तत्प्रत्यक्षं भवति 25 आत्मना हि मनः संयुक्तमात्मनि च ज्ञानं समवेतमिति तत्प्रत्यक्षेण घटादिज्ञानस्य ग्राह्यत्वात्कथमाश्रयासिद्ध्यादिदुष्टो हेतुरिति चेन्न मनसोऽसिद्धेः न च नानेन्द्रियविषयात्मसन्निधा
"Aho Shrutgyanam"
15
20
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितरवसोपाने
[ चतुर्विंशम्
ase युगपज्ञानानि न भवन्ति ततो विज्ञायतेऽस्ति किञ्चित्तत्र निमित्तम्, यस्मात्तथाऽनुत्पत्तिः, तदेव च मन इति तत्सिद्धिरिति वक्तव्यम्, तदनुत्पत्तिर्मनः प्रतिबद्धेत्यस्यासिद्धेः, ननु व्यापकस्यात्मनः सर्वैरर्थैः सम्बन्धादिन्द्रियैः पञ्चभिरात्मसम्बद्धैः स्वविषयसम्बन्धे एकदा किमिनि ज्ञानानि नोत्पद्यन्ते यद्यणु मनो नेन्द्रियैस्सम्बन्धमनुभवेत्, तत्सद्भावे तु यदै5 केन्द्रियेणैकदा मनः सम्बद्ध्यते न तदा परेण तस्य सूक्ष्मत्वादिति सिद्धा युगपज्ज्ञानानुस्पतिर्मनो निमित्तेति, मैवम्, तस्यात्मसम्बन्धसमये श्रोत्रसंज्ञकेन नमसा संयोगात् संयुसमवायाविशेषात् सुखादिवच्छन्दोपलब्धिरपि तदैव भवेत्, ततो निमित्तस्य समानत्वेऽपि युगपज्ज्ञानानुदयेन निमित्तान्तरकल्पनाप्रसङ्गात् । न च· कर्णशष्कुल्यवच्छिन्ना काशदेशस्य श्रोत्रत्वात् तेन च तदा मनसः सम्बन्धाभाव इति वाच्यम्, निरंशत्याकाशस्य प्रदेशाभा10 वात् । न च संयोगस्याव्याप्यवृत्तित्वं प्रदेशव्यपदेशनिमित्तम्, उपचरितस्य व्यपदेशमात्रनिबम्धनस्यार्थक्रियायामुपयोगाभावात् न ह्युप चरिताग्नित्वो माणवकः पाकनिर्वर्तनसमर्थो दृष्टः । -किंश्च चक्षुरादीन्द्रियसम्बन्धाद्रूपादिज्ञानोत्पत्तिकाले मनसः सम्बद्धसम्बन्धान्मानसज्ञानमषि भवेत्, तथाविधादृष्टाभावादिति चेत्तर्हि युगपज्ज्ञानान्यप्यदृष्टाभावादेव न भवन्तीति न मनः सिद्ध्येत् । अश्वविकल्पसमये गोदर्शनानुभवाद्युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिश्चासिद्धा, न च तयोः 15 क्रमिकत्व मध्यक्ष विरोधात् । न चोत्पलपत्रशतव्यतिभेदवदाशुवृत्तेः क्रमेऽपि यौगपद्याभिमानः, अध्यक्ष सिद्धस्य दृष्टान्तमात्रेणान्यथाकर्तुमशक्तेः, क्षयोपशमापेक्षस्य चात्मनो युगपत् स्वपरप्रकाशस्वभावस्य स्वयममूर्त्तस्याप्राप्तार्थग्राहिणो युगपत्स्वविषयग्रहणे न कश्विद्विरोध इति कुतो न युगपज्ज्ञानोत्पत्तिर्भवेत् । ननु 'जुगवं दो णत्थि उवओगा [ आवश्यकनि० गा ९७९ ] इति वचनाद्भवतोऽपि युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिः सिद्धैव, न, अस्य मानसविकल्पद्वययौगपद्यनिषेधपरत्वात् इन्द्रियमनोविज्ञानयोर्योगपद्यानिषेधात् । न च विवादास्पदीभूतानि ज्ञानानि क्रमभावीनि ज्ञानत्वात्, मानसविकल्पहयवदित्यनुमानाद्युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिसिद्धिरिति वाच्यम, अस्य प्रत्यक्षबाधितकर्मनिर्देशानन्तरप्रयुक्तत्वेन कालात्ययापदिष्टत्वात् । एवञ्च मनसोऽसिद्धेर्न ततोऽप्याश्रयः सिद्धः । न च घटादिज्ञानज्ञानमिन्द्रियार्थसन्निकर्षजम्, प्रत्यक्षत्वे सति ज्ञानत्वादित्यनुमानेन तत्सिद्धिरिति वाच्यम्, हेतोरस्याप्रसिद्धविशे25 षणत्वात्, घटादिज्ञानज्ञानस्याध्यक्षत्वासिद्धेः, मन इन्द्रियसिद्धौ तस्याभ्यक्षता सिद्धिस्तत्सिद्धौ सविशेषण हेतु सिद्ध्या मनइन्द्रियसिद्धिरित्यन्योन्याश्रयात्, घटज्ञानाद्भिन्नस्य तद्राहकस्य परस्य ज्ञानस्याननुभवाद्धेतोर्विशेष्यासिद्धत्वात्, अध्यक्षत्वे सति ज्ञानत्वस्य सुखसंवेदने सत्त्वेन व्यभिचाराच्च । न चेदमपि पक्षीक्रियत इति वाच्यम्, व्यभिचारित्वप्रसिद्ध्यापत्तेः, अनित्यः शब्दः प्रमेयत्वाद्धटवदित्यादावपि व्यभिचारविषयात्मादेरपि पक्षीकरणसम्भवात् ।
। १९४
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
स्वपरनिर्णयस्वभावस्थापनम् । न चात्र प्रत्यक्षबाधेति वाच्यम् , अत्रापि समानत्वात् , न हि अविदितस्वरूपं सुखादिकं पूर्व घटादिवदुत्पन्नं पश्चादिन्द्रियसम्बन्धोपजातज्ञानान्तराद्वेद्यत इति लोकप्रतीतिः, अपि तु प्रथममेव स्वप्रकाशरूपं तदुदयमासादयदुपलभ्यत इति । न च स्वात्मनि क्रियाविरोधो वाच्यः स्वरूपेण सह पदार्थस्य विरोधाभावात् , अन्यथा प्रदीपादेरप्यपरप्रकाशविकलस्वरूपप्रकाशविरोधः स्यात, न च तत्स्वरूपत्वं तस्यासिद्धमिति वाच्यम् , प्रदीपादावपि तथास्वभा- 5 वासिद्धिप्रसङ्गात् , तथा दर्शनन्तूभयत्र समानम् , खड्गादेरात्मनि छिदिक्रियाऽजननेऽपि न तद्धर्मोऽन्यत्रापादयितुं शक्यः, अन्यथा घटनिष्ठायाः स्वपराप्रकाशनतायाः प्रदीपेऽप्यभ्युपगमप्रसङ्गात् । नापि सुखावगमात्पूर्वं तदभ्युपगमो युक्तः, शब्दस्यापि श्रवणसमयात्पूर्व पश्वाच्च सत्ताभ्युपगमप्रसङ्गेन नित्यतापत्तेः । न चात्मनो ज्ञानाच्च पृथग्भूताः सुखादयोऽनुग्रहादिविधायिनो भवेयुः, इतरथा मुक्तात्मनोऽपि ते तथा स्युः । न च तेषां तत्रासमवेत- 10 त्वान्नायं दोषः, समवायाभावात्तस्मान्न सुखादिग्रहणे मनइन्द्रियसिद्धिः । अत एवात्मा मनसा संयुक्त इति न युक्तम् , आत्ममनसोर्निरंशतया संयोगासम्भवात् , एकदेशेन संयोगे सांशताप्रसक्तेः, सर्वात्मना संयोगे उभयोरेकताप्राप्तेः । यदि च यत्र मनः संयुक्तं तत्र समबेतं ज्ञानं समुत्पादयति तदा सर्वात्मनां व्यापित्वात् समानदेशत्वेन मनसः तैस्संयुक्तत्वात् सर्वात्मसमवेतसुखादिषु तदेव मन एकं ज्ञानमुत्पादयतीति प्रतिप्राणि भिन्नमनःपरिकल्पन- 15 मनर्थकमासज्येत । न च यस्य सम्बन्धि यन्मनः तत्समवेतसुखादिज्ञाने तद्धेतुरिति नायं दोषः, प्रतिनियतात्मसम्बन्धित्वस्यैव तत्रासिद्धेः, न हि तदात्मकार्यत्वेन तन्मनसस्तत्सम्बधित्वम् , तस्य नित्यताभ्युपगमात्, तत्र चानाधेयाप्रहे यातिशये तत्कार्यत्वायोगात् । न च यस्यादृष्टेन प्रेरितं सत्तत्प्रवर्तते तत्तत्सम्बन्धीति वाच्यम् , अदृष्टस्याचेतनत्वेन प्रतिनि यतविषये तत्प्रेरकत्वायोगात् , प्रेरकत्वे वेश्वरपरिकल्पनं निरर्थकं भवेत् । न 20 चेश्वरप्रेरित एवात्मा तत्प्रेरक इति न तत्परिकल्पनव्यर्थता, अदृष्टप्रेरणामन्तरेणेश्वरस्य साक्षान्मनःप्रेरकत्वोपपत्तेर दृष्टपरिकल्पनाया निरर्थकत्वात् । न च सर्वसाधारणस्वादीश्वरस्यादृष्टविकलस्य मनःप्रेरकत्वे न ततस्तस्य प्रतिनियतात्मसम्बन्धित्वमिति अहष्टस्यावश्यकतेति वक्तव्यम् , तस्याचेतनतयेश्वरसहितस्यापि प्रतिनियतमनःप्रवृत्तिहेतुत्वायोगात् तस्मान्न मनसोऽदृष्टादिः प्रतिनियमहेतुः, किश्च स्वसंविदितज्ञानानभ्युपगमे सदस- 25 द्वर्गः कस्यचिदेकज्ञानावलम्बनः, अनेकत्वात् पञ्चाङ्गुलिवदित्यत्र पक्षीकृतैकदेशेन व्यभिचारः,
१ स्वात्मा हि क्रियायाः स्वरूपं, तत्र क्रियायाः कथं विरोधः स्वरूपस्याविरोधकत्वात् , विरोधस्य द्विष्टत्वाच न स्वात्मनि कियाविरोध इति भावः । ज्ञानक्रियायाः कर्मतया स्वात्मनि विरोधः, ततोऽन्यत्रैव कर्मस्वदर्शनादित्यत्राह न चेति ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ चतुर्विशम् तज्ज्ञानान्यसदसद्वर्गयोरनेकत्वाविशेषेऽपि एकज्ञानावलम्बनत्वाभावात्, एकशाखाप्रभवत्वानुमानवत् । ईश्वरज्ञानतदन्यसदसद्वर्गयोरेकज्ञानावलम्बनत्वे वाभ्युपगते स्वसंविदितत्वं ज्ञानस्य भवेत् , सर्व ज्ञानं स्वसंविदितं ज्ञानत्वात् सर्वज्ञज्ञानवदित्यनुमानात् तथा च सति
शेयत्वं हेतुर्यभिचारि स्यात् । किञ्च सति प्रथमज्ञाने यदि तद्वाहकं द्वितीयं ज्ञानमुत्पद्यते 5 तर्हि युगपज्ज्ञानानभ्युपगमविरोधः । असति चोत्पादे ग्राह्यस्यैवाभावान्न तदाहकत्वमन्यथा द्विचन्द्रादिविज्ञानस्येव भ्रान्तत्वं तस्य भवेत् । तदेवमनेकदोषात् स्वनिर्णीतिस्वभावमेव ज्ञानमिति सिद्धम् ।।
सौगताश्च भवतु ज्ञानं स्वसंविदितमर्थग्रहणस्वभावता तु तस्य न युक्ता, अर्थस्यैवा. भावात् , यद्ध्यवभासते तज्ज्ञानं यथा सुखादिः, अवभासते च नीलादिरिति स्वभावहेतुना 10 सर्वस्य हानात्मत्वादिति वदन्ति तदसत, यतोऽत्र किं स्वतोऽवभासो हेतुः, परतो वा,
अवमासमात्रं वा, नाद्यः, परस्यासिद्धेः, न हि परानपेक्षो नीलाद्यवभासः परस्य सिद्धः, नीलमहं वेद्मीत्ति नीलव्यतिरिक्तस्वरूपतया प्रतिभासमानेन ज्ञानेन नीलादेब्रहणाभ्युपगमात् । यदि परानपेक्षनीलाद्यवभासः परस्य सिद्धः स्यात्तर्हि किमतो हेतोरपरं साध्यमिति वक्त
व्यम् , यदि ज्ञानरूपता साध्येत्युच्यते तर्हि सा यदि प्रकाशतारूपा तदा सापि हेतुसिद्धौ 15 सिद्धैव न साध्या, न सिद्धा सा चेत्तदा हेतुरप्यसिद्धैव । ननु भ्रान्तिः पुरुषधर्मः, तेन नी
लादेः खतोऽवभासनमङ्गीकुर्वन्नपि तस्य ज्ञानरूपतां नेच्छति अतस्तम्प्रति साध्यते, नैवम् , को हि भावधर्मं हेतुमिच्छन् भावं नेच्छे दित्यभिधानविरोधात् , भ्रान्त्या भावस्यानभ्युपगमसम्भवात् । नीलादेर्भिन्नेन ज्ञानेन ग्रहणं नोपपद्यते, भिन्नकालस्य समानकालस्य वाऽर्थस्य
भिन्नेन ज्ञानेन निर्व्यापारेण भिन्नाभिन्नव्यापारवता वा परोक्षेण वा स्वसंविद्रूपेण वा ज्ञाना. 20 न्तरवेद्यन वा ग्रहणासम्भवादतो नासिद्धो हेतुरिति चेन्न, अनुमानविलोपप्रसङ्गात् , अनुमानं
हि त्रिरूपलिङ्गप्रभवं लिङ्गश्चानुमानाद्भिन्न भिन्नकालश्च यदि तस्य जनकं भवेत् कुतो न
१. अयम्भावः ययोः सहोपलम्भनियमस्तयोर भेदः, यथा तैमिरिकोपलभ्यमानमृगाङ्कमण्डलयोः, सहोपलम्भश्च ज्ञानार्थयोरिति । भेदे हि तयोनियमेन सहोपलम्भो न स्यात् स्तम्भकुम्भयोरिव, तथा यत्प्रकाशते
तद्विज्ञप्तिमात्रं यथा सुखादिकम् , तथा यद्यन वेदनेन वेदाते त्ततो न भिद्यते यथा वेदनस्य स्वरूपम् , 25 वेद्यन्ते च वेदनेन नीलादयः,भेदे हि ज्ञानेनैषां वेद्यत्वं न स्यात् , नियमहतुतादात्म्याभावात्तदुत्पत्तश्चक्षुरा
दिना व्यभिचारात् । प्रतिनियततया ग्राह्यत्वेनार्थस्य ग्राहकत्वेन ज्ञानस्य प्रतीतिस्तु अनाद्युपप्लववासनासामादिति। २. अयम्भावः, स्वभिन्नकालमप्यर्थ योग्यमेव ज्ञानं गृहाति. दृश्यते हि पूर्वचरादिलिङ्गप्रभवप्रत्ययात् भिन्न कालस्यापि प्रतिनियतस्यैव शकटोदयाद्यर्थस्य ग्रहणम. अन्यथा किञ्चिदपि लिङ्गं साध्यस्यानुमापक ने स्यात् , भावे वा भस्मादिलिङ्गमतीतस्य पावकादरिव समस्तस्याप्यतीतस्य प्रतिपत्तिहेतुः स्यात् , भिन्नकाल. त्वाऽविशेषादिति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
स्वपरनिर्णयस्वभावस्थापनम् । तर्हि तत्समस्तानुमानजनकम् , तथाविधमपि लिङ्गं किञ्चिदेव कस्यचिदेव कारणमिति चेत्तदा ज्ञानमपि तथाविधं किश्चिदेव कस्यचिद्वाहकमों वा भिन्नकालः कश्चिदेव कस्यचिद्राह्य इति कुतो न स्यात् । न च भिन्नकाली नार्थग्रहणप्रवृत्तज्ञानस्य निर्विषयताप्रसङ्ग इति वाच्यम् , विनष्टानुत्पन्नाल्लिङ्गादुपजायमानस्यापि निर्हेतुकताप्रसङ्गात् । न च समकालमेव लिङ्गमनुमानकारणमिति वाच्यम् , समकालस्य जनकत्व विरोधात्, अन्यथाऽनुमानस्यापि 5 लिङ्गजनकत्वापत्तेः । न चानुमान एव जन्यता प्रतीयत इति वाच्यम् , ग्राह्यताया इवानुमानव्यतिरेकेण जन्यताया अप्रतिमासनात् । अनुमानस्वरूपमेव जन्यतेति चेल्लिङ्गेऽपि स्वरूपसद्भावेन जन्यताप्रसक्तिः । लिङ्गानुमानयोः स्वरूपाविशेषेऽपि लिङ्गापेक्षजन्यता तत्रैव न तु लिङ्गेऽनुमानापेक्षजन्यतेति चेत्तर्हि नीलतत्संवेदनयोः स्वरूपाविशेपेऽपि नीलस्यैव तत्संवेदनापेक्षग्राह्यता न तु तत्संवेदनस्य नीलापेक्षग्राह्यतेति समानत्वात् । 10 न च लिङ्गमुत्पादकमनुमानोत्पत्तिकरणादिति वाच्यम् , उत्पत्तेरनुमानाव्यतिरेकात्तेन तस्यैव करणादुत्तरलिङ्गक्षणवदनुमानस्य लिङ्गत्वापत्तेः, लिङ्गजन्यत्वात् । न चानुमानोपादानजन्यस्वात्तदनुमानमेवेति वक्तव्यम् , अनवस्थाप्रसङ्गात्. तदपि ह्युपादानकारणं कुत्तो जन्यत इति पर्यनुयोगेऽपरलिङ्गादिति वक्तव्यम् , तन च तस्य लिङ्गजन्यतया लिङ्गत्वापत्तौ पुनरप्यनुमानोपादानत्वादनुमानत्वमित्युत्तरपर्यनुयोगाविश्रान्तिः । लिङ्गजन्यत्वा विशेषेऽपि तथा प्रतीते: 15 किश्चिल्लिङ्ग किश्चिञ्चानुमानमित्युच्यते चेत्तर्हि ज्ञानजन्यत्वाविशेषेऽपि किश्चिज्ज्ञानमपरश्चार्थ इत्यपि किं न स्यात् , ततश्च नीलादि ज्ञानं ज्ञानकार्यत्वादुत्तरज्ञानवदित्यभिधानमयुक्तमेव । तस्मान्न स्वतोऽवभासनं हेतुरसिद्धत्वात् । न द्वितीयः, ' नान्योऽनुभाव्यो बुझ्यास्ति तस्या. नानुभवोऽपरः । ग्राह्यग्राहकवैधुर्यात् स्वयं सैव प्रकाशत' इत्यभिधानात्तवाभिप्रायेण परप्रकाशतायाः कस्यचिदप्यसिद्धेर्वाद्यसिद्धत्वात् । परतः प्रतिभासनानङ्गीकारे च प्रकाशनलक्ष-20 णस्य हेतोर्ज्ञानत्वेन न व्याप्तिसिद्धिः, ज्ञानस्य स्वरूपमात्रपर्यवसितत्वेन निखिलमवभा. सनं ज्ञानत्वव्याप्तमिति निश्चयासम्भवात्. सर्वेषां सम्बन्धिनामग्रहे हि द्विष्ठसम्बन्धसंविसिः कथं भवेत् । न चैकं ज्ञानमात्मन्येव ज्ञानत्वमवभासनश्च विज्ञाय तयोर्व्याप्तिमधिगच्छतीति वक्तव्यम् , तथा सति तत्रैवानुमानप्रवृत्तस्तस्य च व्यर्थत्वात् साध्यस्य सिद्धत्वात् । सकलज्ञानस्य स्वात्मनि ज्ञानासम्भवाद् व्याप्तिप्रतिपत्तरसम्भवाच्च । न च ज्ञानत्वस्वप्रकाशनयोः कुत- 25 श्चित्प्रमाणाद्व्याप्तिः प्रसिद्धा, ज्ञानवज्जडस्य नीलादेरपि परतो ग्रहणसिद्धेहेतोय मिचारप्रसङ्गात् । नैयायिकादेः सुखादेर्शीनरूपता न सिद्धेति सुखादिदृष्टान्तोऽपि साध्यविकलः, अनेनैव हेतुना तत्रापि ज्ञानरूपतासाधने च निदर्शनान्तरं मृग्यम् , तत्राप्येवं पर्यनुयोगेऽपरापरनिदर्शनान्वेषणप्रसङ्गतोऽनवस्था, सुखादौ दृष्टान्तमन्तरेणापि तद्रूपतासिद्धौ च नीलादेरपि
"Aho Shrutgyanam"
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ चतुर्विंशम् तथैव तदापत्तिः । न च सुखादेर्जडत्वे न स्यात्प्रतिभासः जडस्य, प्रकाशायोगित्वादिति वाच्यम् , नीलादेः प्रकाशतासिद्धावप्येवं वक्तुं शक्यतया सुखादिनिदर्शनवैयर्थ्यात् । न च सुखादेरज्ञानतायामनुग्रहाद्यभावः स्यादिति वाच्यम् , सुखादेरनुग्रहाद्यव्यतिरेके ज्ञानत्वेनानुग्रहस्य कापि व्याप्त्यप्रतिपत्तेरज्ञानत्वेऽनुग्रहाद्यभावोपवर्णनस्यासंगतत्वात् , व्यापकाभावे हि नियमेन व्याप्याभावो भवेत् , व्यतिरेके च सुखादेर्शानरूपताविरहेऽर्थान्तरभूतानुग्रहाद्यभावस्य कथं सिद्धिः, न हि यज्ञदत्तस्य गौरत्वाभावे सति देवदत्तस्याभावो दृष्टः । ननु जैनस्य सुखादी ज्ञानरूपतया प्रकाशमानत्वं व्याप्तमिति चेन्न, स्वतः प्रकाशनं हि सुखादौ ज्ञानरूपतया सिद्धम् , तच्च न स्तम्भादौ, यच्च स्तम्भादौ परतः प्रकाशनं जैनस्य सिद्धं न
तज्ज्ञानरूपतया व्याप्तम् , स्तम्भादावुपलभ्यमानं प्रकाशनमात्रन्तु जडत्वेन सहाविरुद्धत्वा10 त्रैकान्तेन ज्ञानरूपतां साधयतीति न प्रकाशनलक्षणो हेतुर्नीलादेानरूपतासाधनसमर्थः ।
ननु नीलादेओनरूपता माभूत्. तत्साधकप्रमाणाभावात् , पारमार्थिकार्थरूपता तस्य कुतः, येन ताहिज्ञानमर्थनिर्णीतिरूपतया प्रमाणं भवेदिति चेदुच्यते, जाग्रदवस्थोपलभ्यमानो नीलादिः परमार्थसन् , सुनिश्चितासम्भवद्वाधकप्रमाणत्वात् , सुखादिसंवेदनवदिति तद्रूप.
तासिद्धेः । न हि अत्र प्रत्यक्षं बाधकमस्खलत्प्रत्ययविषयत्तया सर्वैरस्य दर्शनात् , न चानुमान 15 बाधकमध्यक्षसिद्धेऽनुमानस्य बाधकत्वेनाप्रवृत्तेः । न च प्रत्यक्षानुमानव्यतिरिक्त प्रमाणा
न्तरं सौगतस्याभीष्टमिति न सुनिश्चितासम्भवद्वाधकप्रमाणत्वादिति हेतुरसिद्धः । अपरमार्थसत्यस्य हेतोरसम्भवान्नायमनैकान्तिकः । ननु स्वप्न दृष्टे घटादावपरमार्थसति हेतोरस्य सद्भावादनैकान्तिकत्वम् , न हि स घटादिर्बाधकप्रमाणविषयः, बाध्यतायाः काप्यसम्भवात् , ज्ञानस्य
प्रतिभासकाले बाधकेन न स्वरूपं बाध्यते, तस्त्र परिस्फुटरूपेण प्रतिभासनात् , नाप्युत्तरकालम् , 20 क्षणिकतया तदा तस्य स्वयमेवाभावात् । नापि तज्ज्ञानप्रमेयस्य स्वरूपं प्रतिभासमानरूपेण
बाध्यते प्रतिभासनादेव । न च प्रतिभासमानरूपसहचारिणा स्पर्शादिरूपेण, तस्य ततोऽन्यत्वात् , न चान्याभावेऽन्यस्याभावोऽतिप्रसङ्गात् । न च ज्ञानस्य ज्ञेयस्य वा फलमुत्पन्नमनुत्पन्नं वा बाध्यते उत्पन्नस्य विद्यमानत्वेन बाध्यत्वायोगात् , अनुत्पन्नस्यापि स्वयमेवासत्त्वात् , मैवम् , बाधकेन ज्ञानेन ज्ञानस्यासविषयताया अर्थस्य वाऽसत्प्रतिभासनरूएताया ज्ञापनात्,यथा शुक्ति. काज्ञानेन रजतविज्ञानस्य रजतार्थस्य वा, एतच्च बाध्यबाधकभावमनिच्छताप्यवश्यमभ्युपगन्तव्यम् , प्रतिभासाद्वैते स्कन्धसन्तानादिविकल्पानां स्वयमेव निर्विषयत्वोपवर्णनात् , तदु. पवर्णनाभावे बाह्यभावानामेकानेकरूतया सामान्यसामानाधिकरण्य विशेष्यविशेषणभावादेः
25
"Aho Shrutgyanam
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षा। पारमार्थिकस्य भावात् प्रतिभासाद्वैतस्याभाव एव स्यात् । तस्मान्न स्वप्नोपलब्धघटादौ प्रकृ. तहेतुर्यभिचारी । नापि विरुद्धता, परमार्थसत्त्वाभावेन व्याप्त्यसिद्धेः, अन्यथाऽपारमार्थिक स्वसंवेदनमात्रमपि भवेदित्यसिद्धविरुद्धानकान्तिकदोषरहितादस्माद्धेतोर्जाग्रदवस्थोपलभ्यमानस्य घटादेः परमार्थसत्त्वसिद्धिः तस्माद्विज्ञानशून्यवादयोनिषेधादर्थनिर्णीतिस्वभावताडपि प्रमाणस्य सिद्धा ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय. कमलसूरीश्वर चरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्वसोपाने स्वपरनि.
र्णयस्वभावस्थापनं नाम चतुर्विंशं सोपानम् ॥
10
अथ प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षणम् । अत्र सौगतः प्रमाणं स्वार्थनिर्णीतिस्वभावमपि तदनुमानरूपम् , प्रत्यक्षं तु निर्विकल्पकत्वान्न तन्निर्णयस्वभावम्. तथाहि यद्यथाऽवभाति तत्तथा व्यवहृतिपथमवतरति, यथा विशदमाभासमानं सुखा दिसंवेदनम् , नामोल्लेखशून्यतया चाध्यक्षं संवेदनमाभातीति स्वभावहेतुः । नामोल्लेखपरिष्वक्तवपुषः संविदोऽध्यक्षत्वविरोधात्, साक्षात्कारि ज्ञानं ह्यध्यक्षतया लोके 15 प्रसिद्धम् , साक्षात्कारित्वञ्च सन्निहितार्थावभासित्वम् , असन्निहिते तदभावात् , नामादिकञ्चासन्निहितत्वात् परोक्षमिति न तद्योजनामवतरीतुमलम् , अत्र वैयाकरणाः, न काचित्प्रतिपत्तिर्वाक्यसंस्पर्शरहिता विद्यते शब्दानुविद्धाया एवं प्रतिभासनात् , अन्यथा प्रकाशरूपतापि न स्यात्, न हि निरस्तोल्लेखं स्वसंवेदनं व्यवहाररचनाचतुरमिति सविकल्पकम.. भ्युपगन्तव्यमिति चेन्न, अध्यक्षं हि पुरःसन्निहितमेव भावात्मानमवभासयति तत्रैवाक्षवृत्तेः, 20 वाग्रूपता च न पुरः सन्निहिता, अतो न सा तन्न प्रतिभासते, न चार्थदर्शने व्यापितया पदार्थात्मतया वाऽर्थदेशे सन्निहितत्वात्सा तत्र प्रतिभातीति वक्तव्यम् , अर्थदेशे वाचा सन्निधेरयोगात् अक्षान्वये संवेदने पुरोवर्तिनीलादेरेवावभासनात् , न हि तद्देश एव शब्दोऽ.
१. स्वप्नो हि द्विविधः सत्यस्तविपरीतश्च, प्रथमो देवताविशेषकृतो धर्माधर्मकृतो वा कश्चित्साक्षादर्थाव्यभिचारी, यद्देशकालाकारतयाऽर्थः स्वप्मे प्रतिपन्नः तद्देश कालाकारतया जाग्रहशायां तस्य प्राप्तिसिद्धः । 25 कश्चित्पुन: परम्परयाऽर्थाव्यभिचारी, राजादिदर्शनेन स्वप्नाध्यायनिगदितस्य कुटुम्बवर्धनादेः प्राप्तिहेतुत्वादनुमानवत् । योऽपि वातपित्ताद्यद्रेकजनितोऽसत्यस्वेन प्रसिद्धः स्वप्नः सोऽपि नार्थमानव्यभिचारी, न हि सर्वथाऽप्यननुभूतेऽर्थे स्वप्नोऽपि समुपजायत इति न निरालम्बनः स्वप्रप्रत्ययः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
पञ्चविंशम् स्ति तस्य वक्तमुखदेशेऽवभासनात्. अतोऽसन्निधानान्न वाक्संस्पर्शवती अक्षमतिः । न च वाचः पदार्थस्वरूपता, तत्त्वेन प्रतिभासनात्, पुरः शब्दाकारविविकस्य स्तम्भादेरथेविविक्ततया श्रोत्रज्ञाने शब्दस्य च प्रतिभासनकरूपत्वासम्भवात् । असन्निहिताया अपि
वाचः प्रतिभासे सकलव्यवहितभावपरम्पराप्रतिभासः स्यात्, वाचोऽर्थसन्निधानेऽपि च 5 लोचनमतौ तत्प्रतिभासेऽपि वाचोऽप्रतिभासान्न तद्विषयत्वम् । यो हि यदविषयः स सन्निहितोऽपि न तत्र प्रतिभाति, यथाऽऽम्ररूपपति पत्तौ तद्रसः, अविषयश्च लोचनमतेः शब्द इति । नयनमतिरपि स्वविषयमेवावभासयति नेन्द्रियान्तरविषयं सन्निहितमपि, यथा रसनसमुद्भवा मधुरादिमतिमधुरादिकमेव न परिमलादिकम् , अन्यथा लोचनबुद्ध्यैव सर्वे
न्द्रियविषयप्रतिभासे इन्द्रियान्तरकल्पनावैयध्यं स्यात् , तस्मात्सकलमक्ष वेदनं वाचकविकलं 10 स्वविषयमेवावलोकयतीति निर्विकल्पकम् । लोचनव्यापारानुसारिणी दृग् वर्तमान रूपमात्र
विशदतयाऽवभासयति विकल्पस्तु शब्दस्मरणप्रभवोऽसन्निहितां वायूपतामध्यवस्यतीति हेतुविषयभेदादर्शनविकल्पयोविभेदः, न चाक्षव्यापारादूपमिदमित्येकं संवेदनं शब्दपरिष्वक्तं रूपमधिगच्छदध्यवस्यति जन इति तयोरैक्य मिति वाच्यम् , रूपमिदमिति ज्ञानेन हि किं वापतापन्नपदार्थग्रहणं भिन्नवायूपताविशेषणविशिष्टपदार्थग्रहणं वा, न प्रथमः, वाप. तायां लोचनस्यासामर्थ्यात्तदनुसार्यक्षमतेरपि न तत्र प्रवृत्तेः, न द्वितीयः, तथापि नयनदृशः, स्वविषये शुद्ध एव पुरस्थे प्रवृत्तेन तु वाचि, तत्रावर्तमाना कथं तद्विशिष्टं स्वविषयमवभासयेत्, न हि विशेषणं भिन्नमनवभासयन्ती तद्विशिष्टतया विशेध्यमवभासयति दण्डाग्रहणे इब दण्डिनम् न च दृशि वाचोऽप्रतिभासनेऽपि स्मृतौ प्रतिभासनादर्थस्य विशेषणं भवति, भिन्नज्ञानग्राह्यस्यापि विशेषणत्वोपपत्तेरिति वाच्यम् , संविदन्तर• प्रतीतस्य स्वातन्त्र्येण प्रतिभासनात् तदनन्तरप्रतीयमानविशेषणत्वानुपपत्तेः । न ह्येककालमनेककालं वा शब्दस्वरूपं स्वतन्त्रतया स्वपाहिणि ज्ञाने प्रतिभासमान विशेषणभावं प्रतिपद्यते सर्वत्र तस्य तद्भावापत्तः । न च शब्दानुरक्तरूपाद्यध्यक्षमतिरुदेतीति शब्दो विशेषणं रूपादिविशेष्यमिति युक्तम् , यदि हि तदनुरक्तता तत्प्रतिभासलक्षणा तदा लोचनबुद्धौ शब्दाप्रतिभासनान्न तदनुरक्तता भवेत् , यदि च रूपादिदेशे शब्दवेदनं तदनुरक्तता तदा स्वज्ञाने 25 शब्दाऽप्रतिभासनेऽपि रूपादीनां प्रतिभासनात्तदनुरक्तताऽयोगः । न च शब्दानुषक्तरूपस्मृ.
तिर्दृश्यतेऽतः प्राक् तद्रूपस्य तस्य दर्शनमुपेयत इति वाच्यम् , शब्दविविक्तमर्थरूपं प्रत्यक्षमधिगच्छति वाचकन्तु स्मृतिरुल्लिखतीति शब्दसंस्पर्शमध्यक्षनानुभवतीति निर्विकल्पकमासक्तम् , अन्यथा शब्दस्मरणासंभवादध्यक्षाभावो भवेत् । यदि हि वाक्संस्पृष्टस्य सकलार्थस्य संवेदनं तथासत्यर्थदर्शने तद्वाक्यस्मृतिस्तत्र च तत्परिकरितार्थदर्शनम्, न च कश्चिद् वाक्संस्पर्श
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीपामम् ]
प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षा |
: २०१ :
विकलमर्थमवगच्छति तमन्तरेण च न वाक्यस्मृतिः, ताञ्चान्तरेण न वानुषक्तार्थ दर्शनमित्यर्थदर्शनाभावो भवेत्, ततोऽर्थदर्शनान्निर्विकल्पकमेव तदभ्युपगन्तव्यम् । यदि च वाक्संसप्रार्थस्यैव ग्रहणं तदाऽगृहीतसङ्केतस्य बालकस्य तद्ग्रहणं न भवेत् । ततोऽध्यक्षमर्थ साक्षात्करणान्न वाग्योजनामुपस्पृशतीति रूपमात्र साक्षात्कारिनयनसंवेदनं निर्विकल्पकमेव, तदर्शनोपजनितन्तु विकल्पज्ञानं वचनपरीतार्थाध्यवसाय स्वभावं भिन्नमेवेत्यविकल्पकमध्यक्षं सिद्धम् | 5 अत्र यद्यपि वाचो नयनजप्रतिपत्त्यविषयत्वान्न तद्विशिष्टार्थदर्शन मध्यक्षं तथापि द्रव्यादेर्नयनादिविषयत्वात्तद्विशिष्टार्थाध्यक्ष प्रतिपत्तिः सविकल्पिका भविष्यति, तथाहि नियतदेशादितया वस्तु परिदृश्यमानं व्यवहारोपयोगि, अन्यथा तदसम्भवात्, देशादिसंसर्ग रहितस्य च तस्य कदाचिदप्यननुभवात् यच्च देशादिविशिष्टतया नामोल्लेखाभावेऽपि वस्तु संगृह्णाति तत्सविकल्पकम्, विशेष्यविशेषणभावेन हि प्रतीतिर्विकल्पना, देशादयश्च नीलादिवत्तदवच्छे- 10 दका दर्शने प्रतिभान्तीति न तत्र शब्दसंयोजनापक्षभावी दोष इति नैयायिका वदन्ति तदपि न सम्यक, अध्यक्षस्य पुरोवर्त्तिनीलादेरवभासन एव सामर्थ्यात्, न तु तदवष्टब्धभूतलादेरपि, अवष्टब्धस्य शुद्धस्यैव प्रतिभासनाच्च न विशेष्यविशेषणभावग्रहणम् । दर्शने हि रूपमालोकश्च स्वस्वरूपव्यवस्थितं द्वितयमाभाति न तु तद्व्यतिरिक्तं कालदिगादिकमिति कथमप्रतिभासमानं तद्विशेषणं भवति, सर्वत्र तद्भावप्रसक्तेः, यत्रापि स्थिरावेयदर्शनादधस्तादा- 15 धारमनुमिन्वन्ति तत्रापि नानुमानावसेयमधिकरणमिन्द्रियविज्ञानविषयविशेषणम्, नापि तदवसायोऽअबुद्धेः स्वरूपमिति न विशेषणविशिष्टप्रतिपत्तिरक्षबुद्धि: । किन किं समानकालयोर्वा भावयोर्विशेष्यविशेषणभाव मध्यक्षबुद्धिरवभासयति भिन्नकालयोर्वा, तत्र यदि भिन्नकालयोर्न तर्हि युगपत्तयोस्तत्राप्रतिभासनाद्विशेष्यविशेषणभावावगमः, यदा हि पूर्वं स्वादिकमवभाति न तदा स्वाम्यादिकम्, यदा च स्वाम्यादिकं न तदा स्वादिकमित्यसन्नि - 20 धानात्कथं तद्विशिष्टतयाऽऽध्यक्षेण तस्य ग्रहणम्, चक्षुर्व्यापारे सति हि पुरोवस्थितश्चैत्र एव परिस्फुटमाभातीति तन्मात्रग्रहणान्न तद्विशिष्टत्वप्रतीतिः । न चासन्निहितमपि विशेषणं स्मरणसन्निधापितमध्यबुद्धिरधिगच्छति, स्मरणात् प्रागिव तदुत्तरकालमपि विशेषणासन्निधेस्तुल्यत्वान्न तत्र तदाप्यक्षबुद्धिप्रवृत्तिरित्यपास्त विशेषणस्यार्थस्य साक्षात्करणं युक्तियुक्तम् । नापि तुल्यकालयोर्भावयोर्विशेषणविशेष्यभाव मध्यक्ष मधिगन्तुं समर्थं तस्यानवस्थिते:, अविशिष्टे हि 20
१. समीपवर्त्तिनं निजांशव्यापिनं कालान्तरस्थायिनं स्थगितप्रतिक्षणपरिणाममलक्ष्यमाणपरमाणुपरिमाणं वस्त्वन्तरैः सह सदृशविसदृशाकारं कुम्भादिकं शब्दसंस्पर्शरहितमपि भावमवभासयन्तीति कृत्वा सविकल्पकमित्यभिधीयते, एवमध्यक्षविषयीकृत एव वस्तुनि व्यवहाराः संज्ञासंज्ञिसम्बन्धग्रहणादयस्तत्त्ववृत्त्यैव घटन्ते नान्यथा ॥
२६
"Aho Shrutgyanam"
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसौपाने
{ पञ्चविंशम् दण्डपुरुषसंयोगे कश्चिद्दण्डविशिष्टतया पुरुषं दण्डीति प्रतिपद्यते, अपरस्तु तत्रैव पुरुषविशिष्टतया दण्डोऽस्येति, असङ्केतित विशेष्यविशेषणभावस्तु दण्डपुरुषाविति स्वतंत्र द्वयम् । वास्तवे तु तस्मिन्योग्यदेशस्थप्रतिपणां दण्डपुरुषरूपयोरिव तुल्याकारतयाऽवभासो भवेत् , न
चैवम् , तस्माद्दण्डपुरुषस्वरूपमेव स्वतंत्रमध्यक्षावसेयं विशेष्यविशेषणभावस्तु काल्पनिक एव । 5 येन हि दण्डोषकृतपुरुषजनितार्थक्रिया प्रागुपलब्धा तदर्थी च स तत्र विशेषणत्वेन दण्डं विशे. ध्यत्वेन च पुरुष प्रतिपद्यते प्रधानत्वात् , येन च पुरुषोपकृतदण्डेन फलमभ्युपेतं स तत्र दण्ड प्राधान्याद्विशेष्यमध्यवस्यति, अपरिगतफलोपकारस्य प्रथमदर्शने स्वरूपमात्रनिर्भासात् ततोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यामवगतसामर्थ्य द्वयमासाद्य विशिष्टत्वप्रतिपत्तिः प्रागवगते च सामर्थ्य
नेन्द्रियस्य व्यापारः, तस्यासन्निहितत्वात् , न च व्यापाराविषये तत्प्रतिपत्तिजननसमर्थम् । 10 न च पुरः सन्निहितेऽर्थे प्रवर्त्तमानमिन्द्रियं तत्रापि प्रतिपत्तिमुपजनयितुं समर्थम् , वर्तमा
नकालालीढनीला दिदर्शनप्रवृत्तस्य चिरातीतभावपरम्परादर्शनप्रवृत्तिप्रसक्तः सकलातीतभावविषयस्मृतेरध्यक्षता भवेत् , तथा स्वगोचरचारिणी स्मृतिरपि स्फुटमर्थं वर्तमानसमयमुद्भासयिष्यतीति सर्वाक्षमतिः स्मृतिर्भवेत् । ननु वर्तमानमर्थमध्यक्षमेवोद्भासयति न तु स्मृतिः,
यत्र च न दर्शनमवतरति तत्र स्मृतिः वर्तमाने रूपादौ स्पष्टदर्शनावतारे स्मृतिप्रवृत्तिरसम्भ15 विनी विफला चेति चेन्न, अतीते विशेषणादौ स्मृतेरेव प्रवृत्तेस्तन विशदसंविदवतारस्य व्यर्थ
त्वात् । सा हि विशदसंवित् संनिहितमेवार्थमवतरति न च तदा विशेषणादयः सन्निहिताः, तानवलम्बमाना निरालम्बनैत्र भवेत् , ततो विशुद्धरूपमात्रप्रतिभासादध्यक्ष वेदनं निरस्तविशेघणमर्थमवगमयति विशेषणयोजना तु स्मरणादुपजायमानाऽपास्ताक्षार्थसन्निधिर्मानसी । न च
स्पष्टप्रतिमासाद्वर्तमानार्थग्राहिणीति वक्तव्यम् , तामन्तरेणापि स्फुटमर्थप्रतिभासनात् । न च 20 स्मृति विनापि यद्यर्थात्मा विशदतनुः प्रतिभातीति न तस्य ग्राहिका स्मृतिस्ताक्षव्यापार
सद्भावे सुखमन्तरेणापि विषयावगतिरस्तीति सुखमपि विषयग्राहि न स्यादिति वाच्यम् , यतो निरस्त बहिरर्थसन्निधयो भावनाविर्भूततनवः सुखादयो नार्थावेदकाः, तेषां स्वग्रहणपयवसितस्वरूपत्वात्। अक्षान्वयव्यतिरेकानुविधायिन्यो विशदसंविद एव बहिरर्थावभासिकाः पृथगवसीयन्ते सुखादिभ्यस्ता एव तदवमासिकास्तद्वद्विकल्पोऽपि नार्थसाक्षात्करणस्वभावः । मनु पुरःस्थितार्थनाही यदि न विकल्पः कथं तर्हि ततस्तत्र प्रवृत्तिर्भवेत् , यदेव हि विशेषणं प्राक् तेनानुभूतं तत्रैव ततः प्रवृत्तिर्भवेत् , न च स्वात्मानमनारूढेऽर्थे प्रवृत्तिविधायि विज्ञानमुपलब्धम् , अन्यथा शुक्लमर्थमवतरन्ती संविन्नीलाथे प्रवर्तिका भवेत् , न च निर्विकल्पकमेव संवेदनं वर्तमानार्थे प्रवर्तकम् , सर्वत्र विकल्पव्यतिरेकेणापि प्रवृत्तिप्रसङ्गात्, न च विना सुखसाधनतानिश्चयं पुरःप्रकाशनमात्रेण कस्यापि प्रवृत्तिरिति विकल्प एव प्रवर्त
"Aho Shrutgyanam"
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षा । कत्वात् पुरोवस्थितार्थग्राही, अक्षानुसारित्वात्स एवाध्यक्षमिति युक्तं पूर्वदृष्टनामादिविशेषण. ग्राही निश्चय इति चेन्न, विकल्पस्य पुरोवर्त्यर्थप्रकाशनसामर्थेऽपि तत्रैव प्रवृत्त्यसम्भवात् , प्रवृत्ति विधानसमर्थार्थक्रियायोग्यरूपानवभासनात् , तदवभासने ह्यर्थक्रियार्थिनां प्रवृत्तिः स्यात् , वर्तमानसमयसम्बधिन्यथै न हि विकल्पोऽर्थक्रियासम्बन्धमादर्शयति, तस्यास्तदानीमभावात , पदार्थस्वरूपमात्रावसायाच्च न सामावगतिरतिप्रसङ्गात् , तस्मान्न पुरोवर्तिनि प्रवर्त्तमा- 5 नोऽपि विकल्पः प्रवर्तकः । न च पूर्वं यस्मादर्थ किया जायमाना दृष्टा सम्प्रत्यपि तदर्थक्रियार्थितया तद्ध्यवसायात् प्रवृत्तिरिति वाच्यम् , तदेवेदमिति निर्भासाभावे प्रवृत्त्यसिद्धेः, न च तदध्यवसायिनी कल्पनैव तन्निर्भासः, कल्पनाबुद्ध्यध्यवसितस्यार्थस्य परमार्थसद्व्यवहाराविषयत्वात् , प्रत्यक्षावगतस्यैव तद्व्यवहारविषयत्वात् तदभावे तदभावात् , तस्मान्न करूपनाऽध्यक्षविषयस्तत्त्वम् , आद्यदर्शनानधिगतत्वादिति, अत्र प्रतिविधीयते, स्वार्थनिर्णयस्वभावं 10 प्रत्यक्षं न भवतीत्येतत् किं तद्राहकप्रमाणाभावात् , उत्त तद्वाधकप्रमाणसद्भावादुच्यते, न प्रथमः पक्षः, स्थिरस्थूलसाधारणस्य स्तम्भादेरर्थस्य बहिरन्तश्च सद्रव्यचेतनत्वाद्यनेकधर्माकान्तस्य ज्ञानस्यैकदा निर्णयात् सांशस्वार्थनिर्णयात्मनोऽध्यक्षस्य स्वसंवेदनप्रत्यक्ष सिद्धत्वात्तद्राहकप्रमाणाभावोऽसिद्धः । तथाहि अन्तर्बहिश्च स्वलक्षणं पश्यन् लोकः स्थूलमेकं स्वगुणावयवात्मकं ज्ञानं घटादिकञ्च सकृत्प्रतिपत्त्याऽध्यवस्यति, न चेयं प्रतिपत्तिरनध्यक्षा, विशदस्वभावतयानु- 15 भूतेः । न च विकल्पाविकल्पयोर्मनसो युगपद्वृत्तः क्रमभाविनोलधुवृत्तेर्वा एकत्वमध्यवस्यति जनस्तत्रेत्यविकल्पाध्यक्षगतं वैशा विकल्पे स्वांशस्वार्थाध्यवसायिन्यध्यारोपयतीति वैशद्यावगतिः, एकस्यैव तथाभूतस्वार्थनिर्णयात्मनो विशदज्ञानस्यानुभूतेरननुभूयमानस्याप्यपरनिर्विकल्पस्य परिकल्पने बुद्धेरचैतन्यस्यापरस्य परिकल्पनाप्रसङ्ग इति सांख्यमतमप्यनिषेध्यं स्यात् । किश्च सविकल्पाविकल्पयोः कः पुनरैक्यमध्यवस्यति, न तावदनुभवो विकल्पे- 20 नात्मन ऐक्यमध्यवस्यति, व्यवसाय विकलत्वेनाभ्युपगमात्तस्य, अन्यथा भ्रान्तताप्रसङ्गात् । नापि विकल्पोऽविकल्पेन स्वस्यैक्यमध्यवस्यति, तेनाविकल्पस्याविषयीकरणादन्यथा स्वल. क्षणगोचरताप्राप्तेः, अविषयीकृतस्य चान्यत्राध्यारोपासम्भवात्, न ह्यप्रतिपन्नरजतः शुक्तिकायां रजतमेतदिति रजतमध्यारोपयितुं समर्थः । किञ्च तयोरैक्यं व्यवस्यतीत्यत्र यदि विकल्प व्यवहारी निर्विकल्पतया मन्यते तदा निर्विकल्पकमेव सर्व ज्ञानमिति विकल्पव्य. 25
----
-
----
-----
१ पार्थक्येन हि प्रतीताइपरत्रापरस्यारोप उपपन्नः, चैत्रे मैत्रारोपवत् , न चास्पष्टाभो विकल्पः स्पष्टाभञ्च निर्विकल्पकं प्रत्यक्षतः प्रतीतम्, तथापि परिस्फुटत्वेनानुभूयमानस्वरूपं विकल्पं परित्यज्याननुभूयमानस्वभावं निर्विकल्पकं परिकल्पकं परिकल्पयन् कथं नाम परीक्षकः स्यात् , अनवस्थाप्रसक्तः, निर्विकल्पकस्वभावादप्यन्याक्स्वभावं प्रत्यक्षमित्यपि कल्पनापत्तेरिति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ पञ्चविंशम् वहारोच्छेदादतुमानप्रमाणाभावः । अथाविकल्पं विकल्पकतया तदा सविकल्पकमेव सर्व प्रमाणमित्यविकल्पकप्रत्यक्षवादो विशीर्येत । ननु यथा य एव मणिर्मया दृष्टः स एव प्राप्त इत्यभिमानिनो दृश्यप्राप्ययोरेकत्वाध्यवसायाद् दृश्यं प्राप्यारोपात् प्राप्यं तथाऽविकल्पो विकल्पारोपात् विकल्पो भवति, यथा च मणिप्राप्तौ मणिप्रतिभासस्य नाभावः, अन्यथा 5 मणिः प्रतिभातो न प्राप्तः स्यात् , तथा सविकल्पाविकल्पयोरेकत्वाध्यवसायेऽपि निर्विकल्पस्य नाभाव इति चेन्न, सांशस्थूलैकस्पष्टप्रतिभासव्यतिरिक्तस्य निरंशक्षणिकपरमाणुप्रतिभासलक्षण निर्विकल्पकानुभवस्य तदैव निर्णयप्रसङ्गात् । अथ विकल्पेनाविकल्पस्य सहस्रांशुना तारानिकरस्येव तिरस्कारान्न तथा निर्णयस्तर्हि विकल्पस्याप्यविकल्पेन तिरस्कारात् प्रतिभा
सनिर्णयो न स्यात् । अथ विकल्पस्य बलीयस्त्वादविकल्पस्य च दुर्बलत्वात्तेन तस्य तिर10 स्कारः, न, विकल्पस्य हि किं प्रचुरविषयत्वादलीयस्त्वम् किं वा निर्णयात्मकत्वात् , नाद्यः,
अविकल्पविषय एव प्रवृत्त्यभ्युपगमात् , अन्यथाऽस्य गृहीतग्राहित्वासम्भवात् , न द्वितीयः, विकल्पस्य स्वरूपे निर्णयात्मकत्वे सर्वचित्तचैत्तानामात्मसंवेदनं प्रत्यक्षमित्यस्य विरोधात्, एवमपि तस्य स्वरूपे निर्णयात्मकत्वे चक्षुरादिज्ञानं स्वपरयोस्तदात्मकं किं न भवेत् , तथा
च स्वार्थाकाराध्यवसायाधिगमश्चक्षुरादिचेतसां सिद्ध इति केन कस्य तिरस्कारः। यदि 15 विकल्पोऽर्थे निर्णयात्मकस्तदैकस्य विकल्पस्य निर्णय निर्णयस्वभावरूपद्वयमायातं तच्च परस्परं
तद्वतश्च यद्येकान्ततो भिन्नमभ्युपगम्यते तदा समवायादेरनभ्युपगमात् सम्बन्धासिद्धर्बलवान् विकल्पो निर्णयात्मकत्वादित्यस्यासिद्धेः । न च रूपादीनामिव परस्परमेकसामग्र्यधीनतालक्षणस्तयोः सम्बन्धः तद्वता चाग्निधूमयोरिव तदुत्पत्तिलक्षण इति वक्तव्यम् , स्वाभ्युपगमविरोधात् । यदि निर्णयानिर्णयस्वभावयोरन्योन्यं तद्वतश्च कथंचित्तादात्म्यं तर्हि यत्स्वात्मनि 20 अनिर्णयात्मकं बहिरर्थे च निर्णयस्वभावं रूपं तत्साधारणमात्मनं प्रतिपद्यते चेद्विकल्पः स्व
रूपेऽपि सविकल्पकः प्रसक्तः, अन्यथा निर्णयस्वभावतादात्म्यायोगात् । न च स्वरूपमनिश्चिन्वन् विकल्पोऽथ निश्चिनोतीति वाच्यम् , यतोऽगृहीतस्वरूपमपि ज्ञानमर्थनाकं भवेदिति न नैयायिकमतप्रतिक्षेपः । न च नैयायिकाभ्युपगमेन परगृहीतस्य स्वगृहीततादोषः, भव.
न्मतेऽपि पर निश्चितस्य स्वनिश्चितत्वप्रसक्तेः । यथा च परज्ञातमननुभूतत्वान्नात्मनो विषयः 25 तथा विकल्पस्य स्वरूपमनिश्चितत्वान्नात्मनो विषय इति समानं पश्यामः, न च तस्यापि
विकल्पान्तरेण निश्चयः, तस्यापि विकल्पान्तरेण निश्चयापत्तेरनवस्थाप्रसक्तेः । न च चिकल्पस्वरूपमनुभूतमपि क्षणिकत्वादिवदनिश्चितमर्थनिश्चायकं युक्तम् , अनिश्चितस्यानुभवेऽपि क्षणिकत्ववत् स्वयमव्यवस्थितत्वादव्यवस्थितस्य च शशशृङ्गादेरिवान्यव्यवस्थापकत्वा१ स्वस्वरूपापेक्षयाऽनिर्णयात्मकत्वादर्थरूपापेक्षया निर्णयात्मकत्वादिति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam" |
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोयानम् ] प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षा ।
: २०५: योगात् । यथा च विकल्पस्य स्वार्थनिर्णयात्मकत्वं तथा चक्षुरादिबुद्धीनामपि तयुक्तम् , अन्यथा तासां तद्राहकत्वायोगात् , अथ विकल्पस्य बहिरर्थे प्रवृत्तिरेव नास्तीति कथं स तन्निर्णयात्मकः, न हि नीलज्ञानं पीताप्रवृत्तिकं तन्निर्णयात्मकं वक्तुं शक्यम् , प्रतिपत्रभिप्रा. यवशात् , बौद्धैः बाह्यार्थव्यवसायात्मकत्वं विकल्पस्य परमार्थतो निर्विषयत्वेऽपि व्यावर्ण्यते तदयुक्तम् , यतः किमिदं परमार्थतो विकल्पस्य निर्विषयत्वम्, यद्यात्मविषयत्वं 5 तात्मविषयं निर्विकल्पकमपि ज्ञानं निर्विषयमियर्थनिर्णयात्मकत्वाद् बलवान् विकल्पो निर्विकल्पकानुभवस्य तिरस्कारकइत्यसङ्गत स्यात् , सविकल्पकस्यैव कस्यचिदभावादात्मविषयस्य निर्विकल्पकस्यापि विकल्पवत् सविकल्पकस्यैव वाभावात् , नचैवं कस्यचित् प्रतिपत्तुरभिप्रायः । अथ साधारणस्यास्पष्टस्य स्वपरयोरविद्यमानस्याकारस्य शब्दसंसर्गयोग्यस्य विषयीकरणं निर्विषयत्वम् , न, तस्य तत्र सम्बन्धाभावतो विषयीकरणासम्भवात् , 10 तथापि तद्विषयीकरणे सर्वमपि ज्ञानं तथैव स्वविषयं विषयीकुर्यादिति तदुत्पत्यादिसम्बन्धकल्पनमनर्थकमासज्येत, न च तादात्म्यलक्षणस्तत्र तस्य सम्बन्धः, तदाकारेऽविकल्पकत्वस्याविकल्पके वा तदाकारत्वस्य प्रसक्तेः । तदुत्पत्तिसम्बन्धवशात्तेन तद्हणमित्येतदप्ययुक्तम् , तदाकारस्य तज्ज्ञानोत्पादकत्वेन स्वलक्षणत्व प्राप्तेः तज्ज्ञानस्य सविषयताप्रसक्ति. दोषात् । न च स्ववासनाप्रकृति विभ्रमवशादतदुत्पन्नमतदाकारञ्च तत् तद्विषयीकरोति, 15 अक्षसमनन्तरविशेषादन्यस्याप्युपजातस्य तथास्वविषयीकरणप्रसक्त्याः सर्वत्र तदाकारतदुत्पत्तिप्रतिबन्धकल्पनावैयर्थ्यप्रसक्तेः । अतस्तदाकारविषयीकरणासम्भवाद्विकल्प्यार्थाभावतो दृश्यविकल्प्यार्थावेकीकृत्य प्रवर्तत इत्ययुक्तमभिधानम् , ततो न बलवान् विकल्प इति कथं तेनाविकल्पकतिरस्कार इति अविकल्पनिश्चयस्तदैव भवेत् , न चैवम् , अतो नाविकल्पस्य विकल्पेनैकत्वाध्यवसायः । किञ्च विकल्पेऽविकल्पकस्यैकत्वेनाध्यारोप इति कुतो 20 निश्चीयते, अस्पष्टास्वलक्षणमाहिणि स्पष्टस्वलक्षणग्राहित्वस्य प्रतीतेस्तदध्यारोपावगतिरिति चेन्न, यदि हि तत्र तत्प्रतीतिः तर्हि कुतोऽविकल्पारोपः, स्पष्टत्वादेस्तद्धर्मस्य तत्र दर्श. नादिति चेत् , स्पष्टत्वादिस्तद्धर्म इत्येतदेव कुतः, तत्र दर्शनादिति चेत् , अत एव विकल्पधर्मोऽप्यस्तु, अन्यथाऽविकल्पस्यापि मा भूत् । न च विकल्पव्यतिरेकेणापरमविकल्पमनुभूयते यस्य स्पष्टत्वादिधर्मः परिकल्पेत, एवमपि तत्र तत्परिकल्पने ततोऽप्यपरमननुभूयमानं 25 विशदत्वादिधर्माधारं परिकल्पनीयमित्यनवस्थाप्रसक्तिः । अथ किश्चिज्ज्ञानं सविकल्पकमपरं निर्विकल्पकं राश्यन्तराभावात् , विकल्पस्यार्थसामोद्भूतत्वासम्भवान्न विशदत्वादिधर्मयोगः, अविकल्पस्यापि तद्योगाभावे विशदत्वादिकं न कचिदपि भवेदित्यविकल्पकस्यैव तदभ्युपगन्तव्यमिति चेन्न, अर्थसामर्थ्यप्रभवत्वेन वैशद्यस्य व्याप्त्यभावात् , अर्थसामो.
"Aho Shrutgyanam"
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
। २०६: सम्मतितत्त्वसोपाने
[ पञ्चविंशम् द्भूतेऽपि दूरस्थितपादपादिज्ञाने वैशद्यादेरभावात् , योगिप्रत्यक्षे चार्थप्रभवस्वाभावेऽपि भावात्, न च तदप्यर्थसामोद्भूतम, तत्समानसमयस्य चिरातीतानुत्पन्नस्य चार्थस्य तद्हणानुपपत्तेः। तचाप्रभवमपि यथा विशदं, अन्यथा प्रत्यक्षत्वानुपपत्तस्तथाविकल्प
ज्ञानमर्थसामर्थ्याप्रभवमपि यदि विशदं भवेत् को विरोधः । तस्माद्विकल्प एव वैशद्योप5 पत्तेनिर्विकल्पकस्य च निरंशक्षणिकपरमाणुमात्रावसायिनः कदाचिदप्यनुपलब्धेस्तत्र वैशद्य
कल्पना दुरापास्ता । ननु उपसंहृतनिखिलविकल्पसमये विशदमक्षप्रभवं रूपादिदर्शनं निर्विकल्पकं संवेद्यते तथाचाध्यक्षत एव ज्ञानानां कल्पनाविरहः सिद्धः, न ह्यस्यामवस्थायां नामादियोजितार्थोल्लेखो विकल्पस्वरूपोऽनुभूयते, न च विकल्पानां स्वसंविदितरूपतयाऽ
ननुभूयमानानामपि संभव इति विकल्पविकला साऽवस्था सिद्धेति चेन्न तस्यामवस्थायां 10 सविकल्पकज्ञानस्यैवानुभवात् , तदा स्थिरस्थूलस्वभावशब्दसंसर्गयोग्यपुरोवस्थितगवादि
प्रतिभासस्यानुभूतेः न हि सविकल्पकत्वं शब्दसंसर्गप्रतिभास एव, किन्तु तद्योग्यावभासस्यापि, अन्यथाऽव्युत्पन्नसंकेतस्य ज्ञानं शब्दसंसर्गविरहात् कल्पनावन्न स्यात् । न च पूर्वकालदृष्टत्वस्य वर्तमानसमयभाविनि संयोजनाच्छब्दोल्लेखाभावेऽपि असदर्थग्राहित
याऽविशदप्रतिभासत्वात्तत्सविकल्पकम् , पूर्वकालदृष्टत्वस्य पूर्वदर्शनाप्रतीतावपि असत्त्वासि15 द्धेस्तत्सम्बन्धित्वग्राहिणोऽसदर्थत्वासिद्धेवेशद्याभावस्य तत्रानुपपत्तेः । शब्दसंसर्गयोग्यप्रतिभा.
सस्य विशदतया विकल्परूपस्याप्यध्यक्षतोपपत्तेः शब्दयोजनामन्तरेणापि स्थिरस्थूलार्थप्रतिभासं निर्णयात्मकं ज्ञानमध्यक्षमभ्युपगन्तव्यम् , अन्यथा तस्य प्रामाण्यमेवानुपपन्नं भवेत् । यत्रैवांशे हि नीलादौ विधिप्रतिषेधविकल्पद्वयं पाश्चात्यं तजनयति तत्रैव तस्य प्रामाण्यम् ,
तदाकारोत्पत्तिमात्रेण प्रामाण्ये क्षणिकत्वादावपि तस्य प्रामाण्यप्रसक्तस्तदनुमानवैयर्यप्रसङ्गः। १० विकल्पश्च शब्दसंयोजितार्थग्रहणलक्षणः, तत्संयोजनं च न शब्दस्मरणं विना संभवति, पूर्व
तत्सन्निध्युपलब्धार्थदर्शनमन्तरेण च तत्स्मरणं नोपद्यते तद्दर्शनं चाध्यक्षतः क्षणिकत्वादाविव निश्चयजननमन्तरेणासम्भवि, निश्चयस्तु शब्दयोजनाव्यतिरेकेण नाभ्युपगम्यत इत्यध्यक्षस्य कचिदम्यर्थप्रदर्शकत्वासम्भवात् प्रामाण्यं न भवेत् । तस्माच्छब्दयोजनामन्तरेणापि अर्थनि.
र्णयात्मकमध्यक्षमभ्युपगन्तव्यम् , अन्यथाऽविकल्पाध्यक्षेण लिङ्गस्याप्यनिर्णयात, अनुमाना25 त्तन्निर्णयेऽनवस्थाप्रसक्तरनुमानस्याप्यप्रवृत्तितः सकलप्रमाणादिव्यवहारविलोप: स्यात् । यदपि
निरंशवस्तुसामोद्भूतत्वात् प्रथमाक्षसन्निपातजं निरंशवस्तुग्राहि निर्विकल्पकमित्युक्तं तदपि न सम्यक् , निरंशवस्त्वभावेन तत्सामोद्भूतत्वस्य निर्विकल्पकत्वहेतोस्तत्रासिद्धेः । न च
१ तदुक्तं 'संहृत्य सर्वतश्विन्तां स्तिमितेनान्तरात्मना । स्थितोऽपि चक्षुषा रूपमीक्षते साक्षजा मतिः । प्रत्यक्ष कल्पनापोडं प्रत्यक्षेणैव सिद्धयति । प्रत्यात्मवेद्यः सर्वेषां विकल्पो नामसंश्रयः ॥' इति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०७ ।
10
सोपानम् ।
प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षा। यन्निरंशप्रभवं तन्निरंशग्राहीति वाच्यम् , निरंशरूपक्षणप्रभवस्याप्युत्तररूपक्षणस्य तदाहित्वादर्शनात् । न च ज्ञानत्वे सतीति विशेषणानायं दोषः, प्रत्यक्षप्रभवविकल्पस्य ज्ञानत्वेऽपि तद्भावानुपपत्तेः, उपपत्तौ वा हिंसाविरतिदानचित्तस्वसंवेदनाध्यक्षप्रभवनिर्णयेन तद्हणोपपत्तेः निश्चयविषयीकृतस्य चानिश्चितरूपान्तराभावात् स्वर्गप्रापणसामादेरपि तद्गतस्य निश्चयात् तत्र विप्रतिपत्तिर्न भवेत् । अथानुभवस्यैवायं यथावस्थितवस्तुग्रहणलक्षणः स्वभावविशेषो न 5 विकल्पस्य तेनायमदोषस्तहिं यथा दानचित्तानुभवः स्वसंवेदनाध्यक्षलक्षणः तद्गतं सद्रव्यचेतनादिकं विषयीकरोति तथा स्वर्गप्रापणसामर्थ्यमपि तत्स्वरूपाव्यतिरिक्तत्वात् विषयीकुर्यात् ततश्च सद्व्यचेतनत्वादाविव तत्रापि विवादो न भवेत् । अथ तचित्तादभिन्नं तत्प्रापणसामर्थ्य तगृहे गृहीतमेव किन्तु स्वसंवेदनस्याविकल्पकाध्यक्षतया तद्गृहीतस्यागृहीत. कल्पत्वाद्विवादसम्भवः, न निर्विकल्पकाध्यक्षविषयत्वाद्हीतस्यापि सामर्थ्य स्यातगृहीत. कल्पत्वे सञ्चित्तस्यापि तत एवागृहीतकल्पत्वापत्तेः, अविशेषात् , तथा च यद्दानादिचित्तं द्वहुजन सेव्यतानिबन्धनम् , यथा त्यागिनरपतिचित्तम् , दानादिचित्तश्च विवक्षितमित्याद्यनुमानमगमकं प्रसज्येत, आश्रयासिद्धत्वादिदोषात् । तस्माद्वस्तुनो निरंशतायां तश्चिनग्रहणे तत्सामर्थ्यस्यापि ग्रहणप्रसक्तेर्विवादाभावो भवेत् , न चैवमिति सांशं वस्तु तथाभूतवस्तुग्राहकं प्रमाणमपि सांशं सत् सविकल्पकम् । किञ्चार्थप्रभवत्याज्ज्ञानं यद्यर्थग्राहक तहीन्द्रि. 15 यादेरपि ग्राहकं भवेत् , तत्प्रभवत्वात् , न चेष्टापत्तिः, अतीन्द्रियत्वात् , किञ्च प्रमातृप्रमेयाभ्यामर्थान्तरमर्थसहकार्यर्थवत्प्रमाणमिति नैयायिकैः स्वीकृतम् , तेन न तत्प्रभवत्वं तन्निमित्तम् , तदभ्युपगमे वा शब्दज्ञाने शब्दवत्तत्समवायिकारणकर्णशष्कुल्यवच्छिन्ननभोदेशाख्य. श्रोत्रंद्रियतत्समवाययोरपि प्रतिभासः स्यादित्याकाशसमवायविषयानुमानोपन्यासो वैयर्थ. मनुभवेत् , प्रत्यक्षसिद्धत्वात् , न च समवायविषयाध्यक्षस्याविकल्पकत्वेन गृहीतस्याप्य- 20 गृहीतरूपत्वान्नायं दोष इति वाच्यम् , शब्देऽप्यस्य समानत्वात् , यतो नैकमेकत्र निर्णयात्मकमपरवान्यथेत्येकान्तवादिनो वक्तुं युक्तम्, एवं रूपतत्सामान्यसमवायेष्वपि वाच्यम् । अथ न कारणमित्येवार्थग्रहः किन्तु योग्यतातः, नन्वेवं किं निमित्तमर्थस्य ज्ञान प्रतिकारणता कल्प्यते, न च तद्हणान्यथानुपपत्त्या तत्प्रति न तस्य कारणता परिकल्प्यते किन्तु अन्वयव्यतिरेकाभ्यामिति वाच्यम् , योगिज्ञानस्य सकलातीतानागतपदार्थाभावेऽपि 20 भावाभ्युपगमात् , न हि सर्वेऽप्यतीतानागता भावास्त दा सन्ति सर्वभावानां नित्यताप्रसक्तेः । न च तद्विषयं तज्ज्ञातं न भवति, सदसद्वर्गः कस्यचिदेकज्ञानावलम्बनः, अनेक. स्वात् पञ्चाङ्गुलिवदित्यनुमानविरोधात् । अत एव नाननुकृतान्वयव्यतिरेकं कारणं नाकारणं विषय इति सौगतमतमप्यपास्तम् , तथाहि किं कारणं विषय एव, उत कारणमेव विषयः,
"Aho Shrutgyanam"
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
। २०८ : सम्मतितस्वसोपाने
[ पञ्चविंशम् नाद्यो रूपादिसंविदां चक्षुरादेरपि विषयतापत्तेः, तथा च यस्मिन् सत्यपि यन्न भवति तत्तदतिरिक्तहेत्वपेक्षं यथा कुलालाभावे सत्यप्यपरकारकसमूहेऽभवन् घटः कुलालापेक्षः सत्यपि च रूपादौ कदाचिन्न भवति रूपादिज्ञानमित्यनुमानोपन्यासो व्यर्थः, अध्यक्षत एव चक्षुराद्यधिगतेः । द्वितीयपक्षेऽपि भविष्यति रोहिण्युदयः कृत्तिकोदयात् , अतीतक्षपायामिवेत्यस्यानुमानस्य भावी रोहिण्युदयोऽकारणत्वाद्विषयो न स्यात् , न हि भावी रोहिण्युदयः कृत्तिकोदयस्य परम्परयापि कारणम् । अथ कारणं स्वाकाराधायकं विज्ञाने विषय एवेति पक्षः, अयमध्ययुक्तो यतः किं कारणमेव तदाधायकं तत्र, उत तत्तदाधाय कमेवेति विकल्पद्वयम् , आद्ये केशोन्दुकादिज्ञानं कुतः कारणात्तदाकारमुपजायते, न तावदर्थात् , तस्य तत्कारण
स्वानभ्युपगमात् , अभ्युपगमे वा तस्याभ्रान्ततापत्तेः । न समनन्तरप्रत्ययात् , तस्य तदाका10 रतायोगात् , नेन्द्रियादेः, अत एव हेतोः । नापि द्वितीयः पक्षः, इन्द्रियस्यापि तदाधायक
तापत्तेस्तज्ज्ञानविषयताप्रसक्तेः । अर्थस्य च सर्वात्मना तत्र स्वाकाराधाने ज्ञानस्य जडताप्रसक्तेः । उत्तरार्थक्षणवदेकदेशेन तदाधायकत्वे सांशताप्रसक्तः, समनन्तरप्रत्ययस्य तत्र स्वाकाराधायकत्वान्न जडतापत्तिलक्षणो दोष इति चेन्न समनन्तरप्रत्ययार्थक्षणयोर्द्वयोरपि
स्वाकारार्पकत्वे तज्ज्ञानस्य चेतनाचेतनरूपद्वयापत्तेः, प्राक्तनज्ञानक्षणस्यैव तत्र स्वाकाराधा15 यकत्वे सर्वात्मना तदाधाने तस्य पूर्वरूपताप्रसक्तिरिति कारणरूपतैव स्यात् , तथा च पूर्व
पूर्वक्षणानामप्येवं प्रसक्तेः सर्व एकक्षणवर्ती सन्तानो भवेदिति प्रमाणादिव्यवहारलोपः । ननु किमिति विकल्पः न परमार्थतोऽपि स्वलक्षणानुकारी, सामान्यावभासादिति चेत् , नवसावपि कुतः, अनाद्य सत्यविकल्पवासनातः, नन्वेवं न दर्शनं विकल्पजनकमिति यत्रैव
जनयेदेनामित्यसङ्गतं वचनं स्यात् । न च तद्वासनोबोधकतया दर्शन हेतुरिति वाच्यम् , 20 इन्द्रियार्थसन्निधानस्यैव तत्प्रबोधहेतुत्वात् । न च तर्हि तस्याक्षजस्य वासनाप्रभवत्वेन भ्रान्तता
स्थादिति वाच्यम् , अर्थस्यापि कारणत्वेनानुमानवत् प्रमाणत्वात् । न च निर्विषयत्वाद्यवसायस्याप्रामाण्यम, अनुमानस्यापि तत्प्रसङ्गात, प्रत्यक्षप्रभवविकल्पवत्तस्याप्यवस्तुसामान्य. गोचरत्वात्। न च तबाह्यविषयस्यावस्तुत्वेऽपि अध्यवसेयस्य स्वलक्षणत्वादश्यविकल्प्याव
वेकीकृत्य ततः प्रवृत्तरनमानस्य प्रामाण्य मिति वाच्यम् , प्रकृतविकल्पेऽप्यस्य समानत्वात्, 25 अन्यथा पक्षधर्मतानिश्चयः प्रत्यक्षतः कचिदिति कथं वचो युक्तं भवेत् । न च गृहीतग्रहणाद्विकल्पोऽप्रमाणम् , क्षगक्षयानुमानस्यापि तत्त मक्तेः, शब्दस्वरूपावभास्यध्यक्षावगतक्ष्णन
१ निर्विकल्पकस्य विकल्पोत्पादकतं न घटते, स्वरामविकात्वादर्यस्वलक्षणवत् विकल्पोत्पादनमामाविकल्पवयोरधस्वलक्षणे परस्पर विरोषस्य वदभिप्रायेण प्रतीते:, अथ विकल्पवासनां सहकारिणीमपेक्ष्य निर्विकल्पकस्य विकल्पोत्पादनसामयं स्त्रीक्रियते तर्हि तथाविध सामर्थसमन्धितोऽर्थ एवोत्पादक: स्यास्किं निर्विकल्पकेनेति भावः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
भोपानम् ।
प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षा। यविषयत्वात् । न चाध्यक्षेण धर्मिस्वरूपग्राहिणा शब्दग्रहणेऽपि न क्षणक्षयग्रहणम् , विरुवधर्माध्यासतो धर्मिणः क्षणक्षयाद्भेदप्रसक्तेः । ननु भवत्वसौ विकल्पः प्रमाणं न च प्रमाणान्तरमनुमानेऽन्तर्भावादिति चेन्न , अनभ्यासदशायां हि भाविनि प्रवर्तकत्वादनुमानं प्रमा पमिष्टम् , तच्च निश्चितत्रिरूपाल्लिङ्गादुपजायते, निश्चयस्य चानुमानान्तर्भावे त्रैरूप्यनिश्वयोऽप्यनुमानं तदपि निश्चितत्रैरूप्याल्लिङ्गादित्यनवस्था स्यात् । अथ लिङ्गस्य पक्षधर्मान्वय- 5 व्यतिरेकनिश्चायकं नानुमानम् , तर्हि प्रमाणान्तरस्याभावादध्यक्षं निर्णयात्मक पक्षधर्मस्वा. दिनिश्चयः सिद्धः, तस्मात्. पुरोवर्तिस्थिरस्थूलस्वगुणपर्यायसाधारणस्तम्भादिप्रतिभासस्थाक्षप्रभवस्य निर्णयात्मनः स्वसंवेदनाध्यक्षतोऽनुभूतेः स्वार्थनिर्णयात्मकमध्यक्षं सिद्धम् । न चेदं मानसम् , एतद्व्यतिरेकेण निरंशैकपरमाणुग्राहिणोऽविकल्पस्य कदाचिदध्यननुभवात् , ततोऽ ध्यक्षप्रमाणसिद्धत्वान्न सविकल्पकत्वे साधकप्रमाणाभावः । तथानुमानादपि सविकल्पक- 10 त्वमध्यक्षस्य नासिद्धम् , तथाहि यज्ज्ञानं यद्विषयीकरोति तन्निर्णयात्मकम् , अनुमानमिवाग्न्यादिकम् , विषयीकरोति च स्वार्थमध्यक्षम् । न चास्याध्यक्षबाधितकर्मनिर्देशानन्तरप्रयुक्तत्वेन कालात्ययापदिष्टत्वम् , पक्षस्य वाऽध्यक्षबाधः, साध्यविपरीतार्थोपस्थापकस्याध्यक्षस्य निषिद्धत्वात् । न च स्वार्थविषयीकरणं विज्ञानस्यासिद्धम् , प्राक्तस्य प्रसाधितत्वात् , अतो नासिद्धो हेतुः । न च सपक्षावृत्तित्वादसाधारणानकान्तिकः, स्वार्थनिर्णयात्मकत्वेन प्रसिद्धेऽ 15 नुमानेऽस्य वृत्तिनिश्चयात् । न चानुमानस्याप्यर्थविषयीकरणमन्तरेण तन्निश्चयस्वरूपता सम्भवति समारोपव्यवच्छेदकत्वादेः प्रामाण्यनिमित्तस्य तत्रासम्भवात् तदन्तरेण प्रामाण्यस्यैवायोगात् । न च निर्णयात्मकार्थविषयीकरणयोः साध्यसाधनयोरनुमाने साहचर्यदर्शनेऽपि विपर्यये बाधकप्रमाणाभावतः सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वादनैकान्तिकः, तदुत्पत्तिसारूप्या. देनिर्णयस्वभावताव्यतिरिक्तस्यैकान्तवादेऽर्थविषयीकरणनिबन्धनस्य विज्ञानेऽसम्भवात् । अत 20 एव न विरुद्धः, विपक्षे वृत्तरेव विरुद्धत्वात् । ततोऽसिद्धविरुद्धानेकान्तिकादिदोषविकलादतः साधनाद्विवक्षितसाध्यसिद्धिर्भवतीति न तत्साधकप्रमाणाभावान्निर्णयात्मकाध्यक्षाभावः । नापि तद्बाधकप्रमाणान् , तस्यैवासिद्धेः, निरंशक्षणिकैकपरमाणुसंवेदनस्य स्वसंवेदनाध्यक्षतोऽसिद्धेरध्यक्षस्य बाधकत्वासम्भवात् , अत एवाध्यक्षाभावान्नानुमानमपि बाधकम् । -१ नन्वर्थविषयीकरणलक्षणो हेतुः कुतो विपक्षेऽनिर्णयात्म के वर्तते, निर्णयानात्मकस्यापि निर्विकल्पस्यार्थजन्यतया सारूप्येणानुमानस्य चार्थविषयीकरणसम्भवादिति चेन, तदुत्पत्तिमात्रेण तद्विषयीकरणासम्भवात् अन्यथेन्द्रियादिप्रभवत्वादिन्द्रियादेरपि विषयीकरणप्रसङ्गः तस्मात्तदुत्पत्तिसारूप्यादेरर्थविषयीकरणप्रयोजकत्वासम्भवेन निर्णयस्वभावतैव निबन्धनमिति विपक्षे हेतुसत्वेऽथविषयीकरणताया असम्भवात्तझ्यावृत्तो निर्णयस्वभावतयैव व्याप्यत इति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ पञ्चविंशम् न चाध्यक्षं सन्निहितार्थेऽवतरति नामादिकञ्च विशेषणमसन्निहितं न तत्रावतरीतुं समर्थमिति वाच्यम् , नामादिविशेषणोल्लेखराहित्येनाक्षमतेः अप्रतिभासनात् जातिगुणक्रियादिविशेषणविशिष्टतयैवैकानेकस्वभावस्य स्वसंवेदनाध्यक्षान्निर्णयात् , तथा सन्निहितस्यैवार्थ
स्याध्यक्षेऽवतारे पक्ष्ममूलपरिष्वक्ताञ्जनाद्यप्यवतरेत् । न च योग्य वस्त्वेवावतरति, अञ्जनम5 योग्यं स्तंभादिकन्तु योग्यमिति वाच्यम् , नियामकाभावात् , स्तम्भादिप्रतिभासस्य नियाम. कत्थे चान्योन्याश्रयात् । न च योग्यतातो न प्रतिभासव्यवस्था, किन्तु प्रतिभासाद्योग्यता व्यवस्थाप्यते प्रतिभासनव्यवस्था च स्वसंवेदनादिति वाच्यम् , तथा सति सन्निधानासन्निधानयोरनुपयोगितासिद्धेः, तथा चासन्निहितस्यापि नामादेरध्यक्षबुद्धौ प्रतिभासे न कोऽपि
विरोधः, तस्माद्वाधकाभावात् साधकप्रमाणविषयत्वात्स विकल्पकमध्यक्ष सिद्धमिति स्वार्थ10 निर्णीतिस्वभावं ज्ञानं प्रमाण व्यवस्थितमिति संक्षेपः ।।
अथ नैयायिकाः, बौद्धोक्तनिर्विकल्पस्याध्यक्षप्रमाणत्वासम्भवेऽपि ' इन्द्रियार्थसन्निकर्पोत्पन्नं ज्ञानमव्यपदेश्यम व्यभिचारि व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षम् न्यायद १-१-४] इत्येतलक्षणलक्षितं तु प्रत्यक्षं प्रमाणं भवति, अस्यार्थः इन्द्रियं द्रव्यत्वकरणत्वनियताधिष्ठानत्वाऽ.
तीन्द्रियत्वे सत्यपरोक्षोपलब्धिजनकत्वाच्चक्षुरादिमनःपर्यन्तम् , तस्यार्थः परिच्छेद्य इन्द्रि15 यार्थः, तेन सन्निकर्षः प्रत्यासत्तेरिन्द्रियस्य प्राप्तिः, सन्निकर्षस्य च व्यवहितार्थानुपलब्ध्या
सद्भावः सूत्रकृता प्रतिपादितः, तत्सद्भावे च सिद्धे पारिशेध्यात्तत्संयोगादिकल्पना, द्रव्यस्येन्द्रियेण संयोग एव, युतसिद्धत्वात् , गुणादीनां द्रव्यसमवेतानां संयुक्तसमवाय एव, अद्रव्यत्वे सत्यत्र समवायात् , तत्समवेतेषु संयुक्तसमवेतसमवाय एव, अन्यस्यासम्भ
वात् , शब्दे समवाय एव, गगनस्य श्रोत्रत्वेन व्यवस्थापितत्वात् , शब्दत्वे समवेतसमवाय 20 एव परिशेषात्, समवायाभावयोश्च विशेषणविशेष्यभाव एव, कारणकार्यस्वरूपगत्वेन
लक्षणस्य च त्रैविध्यादन्ययोगव्यवच्छेदार्थमिन्द्रियार्थसन्निकर्षः कारणमित्यभिधीयते, कार• णत्वेऽपि दोषाशङ्कापरिजिहीर्घयाऽसाधारणकारणवचनं न त्वनुयायिकारणव्यावृत्तिः, एव. म्भूतस्येन्द्रियार्थसन्निकर्षस्यैव कारणत्वाभिधानम्, न त्वन्तःकरणेन्द्रियसम्बन्धस्य, तस्या
व्यापकत्वात् , अव्यापकत्वन्तु सुखादिज्ञानोत्पत्तावसम्भवात् । सम्यङ् निकर्षः संनिकर्षः, इदं 25 सन्निकर्षषट्कप्रतिपादनार्थम् , एतदेव सन्निकर्षषटुं ज्ञानोत्पादने समर्थं कारणं न संयुक्त
संयोगादिकमिति, न चेन्द्रियग्रहणं व्यर्थम् , अनुमानव्यवच्छेदार्थत्वात् , तस्याप्यर्थसन्निकांदुत्पत्तेः, इन्द्रियविपयेऽर्थे सन्निकर्षाद्यदुत्पद्यते ज्ञानं तत्प्रत्यक्षमित्युक्तौ च तव्यवच्छेदः, तस्येन्द्रियविषये इन्द्रियसम्बन्धादनुत्पत्तेः । तथाप्यर्थग्रहणमनर्थकमिति चेन्न, स्मृतिफलसन्निकर्षनिवृत्त्यर्थत्वात् , आत्मान्तःकरणसम्बन्धाद्धि स्मृतिरुदेति इति वज्जनकस्यापि लक्षणे
"Aho Shrutgyanam"
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् । . प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षा।
:२११: समावेशः स्यात् । न चेन्द्रियार्थसन्निकर्षजा स्मृतिः, अतीतस्यापि तदाऽसतः स्मर्यमाणत्वात् । उत्पत्तिग्रहणं कारकत्वज्ञापनार्थम् , ज्ञानग्रहणं सुखादिनिवृत्त्यर्थम् । न च तुल्यकारणजन्यत्वाज्ज्ञानसुखादीनामेकत्वम् , अतो न ज्ञानग्रहणं सार्थकमिति वाच्यम् , तुल्य. कारणजन्यत्वस्यासिद्धत्वात् , आहादादिस्वभावाः सुखादयोऽनुभूयन्ते ग्राह्यतया ज्ञानन्वार्थावगमस्वभावं ग्राहकतयाऽनुभूयत इति ज्ञानसुखाद्यो दोऽध्यक्षसिद्ध एव विशिष्टादृष्ट- 5 कारणजन्यत्वात् सुखादेः ज्ञानजात्युत्पाद्यत्वाच्च ज्ञानस्य तु तद्भिन्नकारणजत्वान्न भिन्नहेतुजत्वमसिद्ध ज्ञानसुखाद्योः, अतो बोधजनकस्य ज्ञापनार्थ युक्तं ज्ञानग्रहणम् । व्यपदेशः शब्दस्तेनेन्द्रियार्थसन्निकर्षेण चोत्पादितस्याध्यक्षतानिवृत्त्यर्थमव्यपदेश्यपदोपादानम् , नन्वि. न्द्रियविषये शब्दस्य सामान्यविषयत्वेन व्यापारासम्भवादिन्द्रियस्य च स्वलक्षणविषयत्वानोभयोरेकविषयत्वमिति न तज्जन्यमेकं ज्ञानं सम्भवतीति चेन्न, तयोभिन्नविषयत्वाभावात्, 10 तद्भावभावित्वाचोभयजन्यत्वं ज्ञानस्यावगतमेव, चक्षुर्गोशब्दव्यापारे सति ह्ययं गौरिति विशिष्टकाले ज्ञानमुपजायमानमुपलभ्यते एव, तद्धावभावित्वेन चान्यत्रापि कार्यकारणभावो व्यवस्थाप्यते, तशात्रापि तुल्यमिति कथं नोभय ज्ञानम् । न चान्तःकरणानधिष्ठितत्वदो. पश्चक्षुषः तेनाधिष्ठानात शब्दस्य च प्रदीपवत्करणत्वात् । न च ग्राह्यत्वकाले शब्दस्य करणत्वमयुक्तम् , श्रोत्रस्यैव तदा करणत्वात् शब्दस्य तु तदा ग्राह्यत्वमेव गृहीतस्य चोत्तरकाल- 15 मन्तःकरणाधिष्ठितचक्षुःसहायस्य चार्थप्रतिपत्तौ व्यापार इत्युभयजं गौरिति ज्ञानम् । व्यपदेशकर्मतापन्नज्ञाननिवृत्त्यर्थमव्यपदेश्यविशेषणमिति केचित्तन्न, प्रदीपेन्द्रियसुवर्णादीनामभि. धीयमानत्वेऽपि कारणप्रमाणतापक्षे प्रत्यक्षत्वानिवृत्तेः । इन्द्रियार्थसन्निकर्षादुपजातं शब्देनाजनिनं च व्यभिचारिज्ञानं न प्रत्यक्षमित्यव्यभिचारिपदोपादानम् , मरीचिपूदकज्ञानस्येन्द्रियजत्वं तद्भावभावित्वेनावसीयते मरीच्यालम्बनत्वमपि तत एवावसीयते, मरीचिदेशं प्रति 20 प्रवृत्तेश्च, पूर्वानुभूतोदकविषयत्वे तु तद्देश एव प्रवृत्तिर्भवेत्, न मरीचिदेशे । भ्रान्तत्वान्मरीचिदेशे स्यादिति चेन्न भ्रान्तिनिमित्ताभावात् , इन्द्रियव्यापारस्य निमित्तत्वे तु इन्द्रियजत्वं सिद्धमेव, बाह्येन्द्रियजत्वाच्च न स्मृतिः। नचाप्रतिभासमाना मरीचयः कथमुदकज्ञाननस्यालम्बनमिति शङ्कयम , तेषु सत्सु भावान् , कुतो नान्यत्र घटादाविति चेन्न, उदकेन सारूप्याभावात् । अपरे तु स्मर्यमाणशब्दसहायेन्द्रियार्थसन्निकर्षजमपि मरीचिषु उदकमित्यु- 25 लेखवज्ञानमव्यभिचारिपदापोह्यमेव मन्यन्ते, अव्यपदेश्यपदव्यवच्छेद्यं तु यत्र प्रथमत एवे. न्द्रियसनिकृष्टेऽर्थे संकेतानभिज्ञस्य श्रूयमाणाच्छवात् पनसोऽयमिति ज्ञानमुत्पद्यते तत्र शब्दस्यैव तदवगतौ प्राधान्यादिन्द्रियार्थसंनिकर्षस्य तु विद्यमानस्यापि तदवगतावप्राधान्यात्तदेवाव्यपदेश्यपदव्यवच्छेद्यम्, न त्ववगतसंकेतस्मर्यमाणशब्दसचिवेन्द्रियार्थसन्निकर्ष
"Aho Shrutgyanam"
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २१२ :
सम्मतितत्त्व सोपाने
[ पञ्चविंशम्
प्रभवम्, तत्र तत्सन्निकर्षस्यैव प्राधान्यात्, वाचकस्य तद्विपर्ययात् । ननु सामग्र्यां कस्य न्यूनतया व्यभिचारः कर्तुः करणस्य कर्मणो वा, उच्यते, तत्र स्वाकारसंवरणेनाकारान्तरेण ज्ञानजननात् कर्मणो व्यभिचारः कर्तृकरणयोस्तु तथाविधकर्म सहकारित्वादिति मन्यन्ते, स्यादयं व्यभिचारो न त्वेतन्निवृत्त्यर्थमव्यभिचारिपदोपादानमर्थवत् अनिन्द्रियार्थसन्निक5 जत्वादेव तन्निवृत्तिसिद्धेः । न हि मरीचिकायामुदकज्ञानमिन्द्रियार्थसन्निकर्षजम्, जलेनेन्द्रियसन्निकर्षाभावात्, तस्माद्यदतस्मिंस्तदित्युत्पद्यते तद्व्यभिचारि ज्ञानं तद्व्यवच्छेदेन तस्मि स्तदिति ज्ञानमव्यभिचारिपदसङ्ग्राह्यम् । न च ज्ञानपदमनर्थकमव्यभिचारिपदादेव ज्ञानसिद्धेः व्यभिचारित्वमव्यभिचारित्वं हि ज्ञानस्यैवेति वाच्यम्, इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नस्याज्ञानरूपस्यापि सुखस्याव्यभिचारात्तनिवृत्त्यर्थं ज्ञानपदमर्थवत् सुखस्य व्यभिचारित्वञ्चासु10 खसाधनपराङ्गनादौ सुखस्य भावः मरीचिकासूदकज्ञानस्य ज्ञानतेव यथोक्तविशेषणविशिष्टं संशयज्ञानं भवति अतस्तद्व्यवच्छेदार्थं व्यवसायात्मकपदोपादानम्, व्यवसीयतेऽनेनेति व्यवसायो विशेष उच्यते विशेषजनितं व्यवसायात्मकं ज्ञानम्, संशयज्ञानन्तु सामान्यजनितत्वान्नैवम्, अथवा निश्चयात्मकं व्यवसायः, संज्ञयज्ञानन्त्वनिश्चयात्मकमिति तन युक्तम्, इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नत्वादेरघटमानत्वात् इन्द्रियं यदि चक्षुर्गोलकाद्यवयबिलक्षणं 15 तदा तस्य पर्वतादि स्वविषयेण व्यवहितदेशेन सन्निकर्षोऽसिद्धः संयोगादेर्निषिद्धत्वात् योsपि कथञ्चित् पदार्थाव्यतिरिक्तः संश्लेषलक्षणः काष्ठजतुनोरिव सम्बन्धः प्रसिद्धः सोऽपि व्यवहितेन पर्वतादिना चक्षुर्गोलकस्यानुपपन्नः तत्प्रसाधकप्रमाणाभावात्, न हि तत्र प्रत्यक्षं प्रमाणम्, देवदत्तचक्षुस्तद्विषयेण पर्वतादिना सम्बद्धमित्येवं न ह्यस्मदादेरक्षप्रभवा प्रतिपत्तिः, न च चक्षुःप्राप्तार्थप्रकाशकं बाह्येन्द्रियत्वात् त्वगादिवदित्यनुमानं 20 तत्सन्निकर्षप्रसाधकमिति वाच्यम्, चक्षुर्गोलक तदर्थ योर ध्यक्षेणैवासन्निकृष्टयोः प्रतिपत्तेरस्य हेतोः कालात्ययापदित्वात्, अवयविलक्षणचक्षुषोऽसिद्धेराश्रयासिद्धत्वात्, अत एव स्वरूपासिद्धेश्व, न ह्यविद्यमानस्यावयविनो बाह्येन्द्रियत्वं सिद्धम् । न च चक्षुःशब्देनात्र तद्रश्मयोऽभिधीयन्ते इति नोक्तदोष इति वक्तव्यम्, तेषामप्यसिद्धेः, अन्यथाऽस्यानुमानस्य वैक - ल्यापत्तेः । न चानेनैवानुमानेन तत्सिद्धिः, इतरेतराश्रयात्, रश्मिसिद्धावाश्रयासिद्धिपरि25 हारः ततश्चातो हेतोस्तत्सिद्धिरिति । यदि गोलक बहिर्भूतरश्मिविशेषस्य चक्षुः शब्दवाच्यस्वेऽर्थकाशकत्वे च गोलकस्याञ्जनादिना संस्कार उन्मीलनादिकञ्च व्यापारो व्यर्थः स्यात् । अथ से गोलकाश्रया इति तन्निमीलनेऽसंस्कारे वा तेषामपि स्थगनादसंस्कृतत्वाच्च विषयं
•
1
"Aho Shrutgyanam"
9
·
१ यत्र चक्षुष एवोपर्युक्त हेतुभिर सिद्धि रतस्तद्रश्मयोऽत्र पक्षतयोवन्यस्यन्त इत्याशङ्कनं न युज्यते तथापि शिष्यबुद्धिनैर्मल्यापादनायैव । ऽऽशका मुद्भाव्य निरासः कृतः ॥
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षा । प्रति गमनं तत्प्रकाशनञ्च न स्यादतस्तदर्थं तदुन्मीलनं तत्संस्कारश्च न व्यर्थ उच्यते तर्हि गोलकानुषक्तकामलादेः प्रकाशकत्वं तेषां स्यात्, न हि प्रदीपः स्वात्मानं शलाकादिकं न प्रकाशयतीति दृष्टम् । गोलकान्तर्गतं किश्चित्तेजोद्रव्यमस्ति तस्य रश्मय इत्यभ्युपगमेऽप्ययं दोषस्तुल्यः, न हि काचकूपिकान्तर्गताः प्रदीपादिरश्मयस्ततो निर्गच्छन्तस्तत्सम्बद्धमर्थ न प्रका. यन्तीति, तदेवं रश्मीनामसिद्धेन ते चक्षुःशब्दाभिधेयाः । अथ रसनादयो बाह्येन्द्रियत्वात् 5 प्राप्तार्थप्रकाशका उपलब्धाः बाहोन्द्रियं च चक्षुः, ततस्तदपि प्राप्तार्थप्रकाशकम् , न च गोलकस्य बाह्यार्थप्राप्तिः सम्भाविनीति पारिशेष्यात्तगश्मीनां तत्प्राप्तिरिति रश्मिसिद्धिः, न, अ. त्यासन्नमलाञ्जनशलाकादेः प्रकाशप्रसक्तेः । किञ्च यदि गोलकान्निर्गत्य बाह्यार्थेनाभिसम्बद्ध्य तद्रश्मयोऽथ प्रकाशयन्ति तीर्थं प्रत्युपसर्पन्तरत उपलभ्येरन , रूपस्पर्शविशेषवतां तेजसानां वयादिवत्सतामनुपलम्भे निमित्ताभावात्, न चोपलभ्यन्त इत्युपलब्धिलक्षणप्राप्ता- 10 नामनुपलम्भादसत्त्वम् । न चानुद्भूतरूपस्पर्शत्वात्स्वर्णतप्तोदकयोरिव तेषामनुपलम्भ इति वाच्यम् , स्वर्णतप्तोदकयोस्तेजस्त्वासिद्धेः, दृष्टानुसारेण चानुपलभ्यमानभावकल्पनाः प्रभ. वन्ति, अन्यथा रात्रौ भास्करकराः सन्तोऽपि नोपलभ्यन्ते अनुद्भूतरूपस्पर्शत्वान्नायनरश्मिवदित्यपि कल्पनाप्रसक्तेः । न च चक्षुस्तेजोरश्मिवत् , रूपादीनां मध्ये रूपस्यैव प्रकाशकत्वात् , प्रदीपव दित्यनुमानात्तद्रश्मिसत्त्वसिद्धिरिति वाच्यम् , गाढान्धकारायां रात्री 15 वृषदंशचक्षुः, बाह्यालोकसव्यपेक्षार्थप्रकाशकं चक्षुष्ट्वात् , दिवा पुरुषचक्षुर्वदित्यनुमानेन तदा भास्करकराणामपि सिद्ध्यापत्तेः । न च वृषदंशकादेश्चाक्षुषं तेजोऽस्ती न किञ्चित्प्रयोजनमनुद्भूतभास्करकरकल्पनयेति वाच्यम् , मनुष्यादीनामपि तदस्तीति बाह्यतेजसो वैयापत्तेः । न च दृष्टानुसारित्वादभ्युपगमस्य नायनं सौर्य च तेजो मनुष्यादीनां विज्ञानकारणं मार्जारादे रात्रौ नायनमेव दृश्यत इति तदेव कारणमिति वाच्यम् , तथा दर्शनस्यैवाभावात् , नरनायमर- 20 इम्यदर्शनात् तेषामनुमेयत्वे तु रात्रौ. भास्करकराणामपि तथा स्यात् , न चान्धकारावष्टब्धायां रात्रौ भास्करकरसंभवे नक्तञ्चराणामिव नराणामपि रूपदर्शनं स्यादिति वाच्यम् , सता. मपि तत्कराणां नरान् प्रति रूपदर्शनजननासमर्थत्वात् , यथा त एव वासरे उलूकादीनाम्, भावशक्तीनां विचित्रत्वात् ; तस्मादनुपलम्भात् क्षपायां यथा न भास्करकरास्तथा नायनार. श्मयोऽन्यदेति स्थितम् । यदपि चक्षुः, स्वरइिमसम्बद्धार्थप्रकाशकम् , तैजसत्वात् , प्रदीप- 25 वदित्यनुमानम् , तदपि न सम्यकू, किमनेन चक्षुषोरश्मयः साध्यन्ते उतान्यतः सिद्धानां ग्राह्यार्थसम्बन्धस्तेषां साध्यते, आये तरुणनारीनयनानां दुग्धधवलतया भासुररश्मिरहि. तानामध्यक्षतः प्रतीतेः कालात्ययापदिष्टो हेतुः । न चाध्यक्षग्रहणयोग्यस्यानुपलम्भो बाधा, यथाऽनुष्णोऽग्निः सत्त्वादित्यादौ, नायनाश्च रश्मयो नाध्यक्षग्रहणयोग्याः सदा तेषामह
"Aho Shrutgyanam"
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[पञ्चविंशम् इयत्वादिति वाच्यम् , पृथिव्यादावपि तेषां साध्यताप्रसक्तेः । न च वृषदंशचक्षुषो रश्मयोऽध्यक्षतो वीक्ष्यन्त इति नयनानां तत्साधने दुग्धधवलाबलालोचनादौ न विरोधो भूम्यादेस्तत्साधन इवेति वाच्यम् , तत्रेक्षणमात्रादन्यत्रापि तत्साधने हेम्नि पीतत्वप्रतीतौ रजतेऽपि पीतत्वप्रसङ्गात् , प्रमाणत्राधाया उभयत्रापि तुल्यत्वात् । तैजसत्वमपि चक्षु5 व्यसिद्धम् , न च तैजसं चक्षुः, रूपादीनां मध्ये रूपस्यैव प्रकाशकत्वात् , प्रदीपवदित्यनु
मानात्तत्सिद्धिरिति वक्तव्यम् , यतोऽत्र भास्वररूपोष्णस्पर्शवत्तेजोद्रव्यसमवेत गोलकस्वभावकार्यद्रव्यस्य चक्षुःशब्दवाच्यत्वेऽध्यक्षविरोधः, तद्विपरीतरूपस्पर्शाधारतयाऽध्यक्षतः प्रतिपत्तेः अबलापारावतबलीवर्दादीनां चक्षुषो धवललोहितनीलरूपतयोष्णस्पर्शविकलतया चाध्यक्षतोऽ.
वगमात् । न च गोलकव्यतिरिक्तं चक्षुः, तद्राहकप्रमाणाभावात् तस्मादाश्रयासिद्धः। रूप10 स्यैव प्रकाशकत्वादिति हेतुरपि चन्द्रकिरणादिनाऽनैकान्तिकः, तस्य रूपस्यैव प्रकाशकत्वेऽपि
अतैजसत्वात् । न च तस्यापि पक्षीकरणम् , अनैकान्तिकहेत्वभावप्रसक्तेः, सर्वत्र व्यभिचारविषयस्य पक्षीकरणसम्भवात् । न च चन्द्रकिरणान्तर्गतं तेजः रूपप्रकाशकमतो न व्यभिचार इत्यादेश्यम् , प्रदीपेऽप्यन्यस्य तदन्तर्गतस्य रूपप्रकाशकस्य प्रकल्पनया दृष्टान्ता
सिद्धिप्रसङ्गात् । रूपस्यैव प्रकाशकेन रूपचक्षुःसन्निकर्षेण व्यभिचाराच । न चासौ 15 रसादेरपि प्रकाशकः, इन्द्रियान्तरकल्पनावैयर्थ्यप्रसङ्गात् । रूपप्रकाशकत्वस्य रूपज्ञान
जनकत्वस्वरूपतया रूपादौ व्यभिचारोऽपि । यदि रूपादीनां मध्ये रूपस्यैव प्रकाशककरणद्रव्यत्वादिति हेतुरुच्यते तर्हि यथा सम्बन्धादेरद्रव्यादेरप्यतैजसस्य रूपज्ञानजनकता तथा चक्षुषोऽपि किं न स्यात् । एवं प्रदीपवदिति दृष्टान्तस्यापि रूपप्रकाशकत्वासिद्धेः
साधनविकलता। न च प्रदीपे सति प्रतिनियतप्राणिनां रूपदर्शनसंभवात्तस्य रूपप्रकाशक20 त्वम् , अञ्जनादिसंस्कृतचक्षुषां तदभावेऽपि रूपदर्शनसद्भावात् कारणताव्यभिचारात् । न च
प्रदीपसहकृतदर्शनस्य तदव्यभिचारित्वमिति वाच्यम् , यतो यादृशमेव रूपदर्शनमालोके संस्कृतचक्षुषां तदभावेऽपि तादृशमेव भवति भेदानवधारणात , तद्भेदकल्पने हि न किंचित केनचित्सदृशमिति सौगतमतानुप्रवेशः स्यात् , रूपप्रदीपयोश्च सहोत्पन्नयोर्युगपद्दर्शने प्रदीपव
द्रुपस्यापि प्रदीपप्रकाशकत्वाद्रूपं तैजसं भवेत् , अन्यथा न प्रदीपोऽपि तेजसः स्यात् , 25 तयोस्तजनकत्वाविशेषात् । न चान्यदा प्रदीपस्यैव रूपप्रकाशकत्वोपलब्धेः स एव तदापि
प्रकाशक इति वाच्यमन्यदाऽप्यञ्जनादिसंस्कृतचक्षुषां तदभावेऽपि रूपदर्शनसद्भावात् तस्य तत्प्रकाशकत्वासिद्धेः । अथ तस्मिन् सति कदाचित् कस्यचिद्रूपदर्शनात्तस्य तत्प्रदर्शकत्वं तर्हि नक्तवराणामन्धकारे रूपदर्शनात्तदभावे तदभावात् कार्यकारणभावस्य सर्वत्र तन्निबन्धनत्वात् तमोऽपि रूपप्रकाशकत्वात् प्रदीपवत्तैजसं भवेत् , अन्यथा रूपप्रकाशकत्वस्य हेतोरने
"Aho Shrutgyanam"
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षा ।
: २१५ ।
नैव तमसा व्यभिचारः स्यात् । न वालोकाभाव एव तमो नातिरिक्तं किञ्चिदिति वाच्यम्, आलोकस्यापि तमोऽभावरूपताप्रसक्तेः, तरतमरूपतयोपलम्भस्योभयत्र समानत्वान्न स आलोकस्य भावरूपतासाधकः । आलोकप्रतिभासाभाव एव तम इति चेत्तमः प्रतिभासाभाव एवालोक इत्यस्यापि समानत्वात् । न च चक्षुर्व्यापाराभावेऽपि तत्प्रतिभाससंवेदनात् आलो. कप्रतिभासाभाव एव तमः प्रतिभासः, प्रतिनियत सामग्री प्रभव विज्ञानावभासित्वात् प्रतिनिय - 5 तभावानां तमसस्तदतत्प्रभवविज्ञानावभासित्वात्, आलोकस्य तद्विपर्ययात्, यद्वाऽऽलोकस्याप्यचक्षुर्जे सत्यस्वप्नज्ञाने प्रतिभासनात्तमोज्ञानाभावरूपता भवेत् । आलोकस्य रूपप्रतिपत्तौ कारणत्वान्नाभावरूपता तर्हि तमसोऽपि नक्तंचररूपप्रतिपत्तौ हेतुभावो विद्यत इति नाभावरूपता भवेत्, तदेवमालोकस्य वस्तुत्वे तमसोऽपि तदस्त्विति तेन हेतोर्व्यभिचारः । भवतु वाssलोकाभाव एव तमस्तथापि न व्यभिचारपरिहारः तदभावस्या तैजसस्यापि तत्प्रकाशकत्वात् । न च तमोऽभावेऽपि रूपदर्शनान्न तस्य तत्प्रकाशकत्वमिति वाच्यम्, नक्तंचराणामालोकाभावेऽपि रूपदर्शनादालोकस्यापि तत्प्रकाशकत्वाभावप्रसक्तेः । आलोकाभावेऽपि किमिति नास्मदादीनां रूपदर्शनमिति न शङ्कयम्, रूपदर्शनस्य भावात्, अन्यथा न स्यादन्धकारसाक्षात्कारः, बहुलतमोव्यवधानान्न घटादिरूपदर्शनम्, तीव्रालोक तिरोहितास्परूपवत्, तद्व्यवच्छेदाय च प्रदीपोपादानम्, प्रदीपस्य च घटरूपव्यवधाय कतमोऽपनेतृत्व तैजसं चक्षुः, रूपादीनां मध्ये रूपस्यैव प्रकाशकत्वात् प्रदीपवदिति साधनविकलो दृष्टान्तः । अथान्यतो रश्मयः सिद्धाः केवलमनेन प्राप्तार्थप्रकाशत्वं साध्यत इति चेन्न तद्राहकप्रमाणाभावात् । न चाप्राप्तार्थप्रकाशकत्वे सर्व प्रकाशयेदिति वाच्यम्, भावानां नियतशक्तित्वात्, य एव हि यत्र योग्यः स एव तत् प्रकाशयति, अन्यथा संयुक्तसमवायाविशेषाद्रूपादीनिव गन्धादीनपि प्रकाशयेत् । न च तत्र योग्यता नास्तीति वक्तव्यं योग्यताया अभावादेव प्रात्यभावेऽपि अतिदूरसन्निकृष्टस्य प्रकाशासम्भवात्सर्वत्र योग्यताया एवाश्रयणस्यौचित्यात्, ततश्च सम्बन्धकल्पना व्यथैत्र । किञ्च यदि चक्षुःप्राप्तार्थपरिच्छेदकं तर्हि स्फटिकाद्यन्तरितवस्तुप्रकाशकं न स्यात् वद्रश्मीनां स्फटिकादिना प्रतिबन्धात् । न च रश्मिभिः स्फटिकादेर्ध्वंसः स्फटिकव्यवहितवस्तुदर्शन वेलायां स्फटिकादेरपि दर्शनात् । व्यवहित पदार्थस्यापि दर्शने कलुषित जलाद्यावृतार्थस्यापि चक्षुः प्रकाशकं स्यात् । न च जलेन तद्रश्मयः प्रतिह - 25 न्यन्त इति वक्तव्यम्, स्वच्छजलेनापि प्रतिहतिप्रसङ्गेन तद्र्यवहितार्थप्रकाशकता न स्यात्, तेषां तत्र प्रकाशनयोग्यता कल्पने च तत एवाप्राप्तार्थप्रकाशसम्भवात् संयुक्तसमवायादिस
15
१ अत्रापि तमसो भावरूपत्वं तेजसो भावरूपत्वं वा भवतु तथापि पूर्वोदितव्यभिचारो नैव व्यपगतः तथापि प्रसङ्गात्तमसोऽभावस्वरूपत्वं निराकर्त्तुं न चालोकाभाव एव तम इत्याशङ्कोत्थापितेति विज्ञेयम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
10
20
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ पञ्चविंशम् । ग्निकर्षकल्पनावैयर्यम् । एवं समवायस्याभावात् संयुक्तसमवायादीनामप्यभावेन रूपाप्रकाशकतया रूपस्यैव प्रकाशकत्वमसिद्धम् । इह तन्तुषु पट इत्यादिबुद्ध्या समवायः साध्यत इति चेत्, न इह बुद्ध्या सम्बन्धमात्रसाधने घटतद्रूपयोः कथञ्चित्तादात्म्यसम्बन्धा
भ्युपगमात् सिद्धसाध्यताप्रसनः। तद्बुद्धिनिमित्ततया तत्सम्बन्धाप्रतिपत्तौ कथं समवायोऽपि 5 तनिमित्ततया प्रतिपन्नः । घटतद्रूपयोः कथञ्चित्तादात्म्यसम्बन्धी विरोधान्नेष्यते चेत्तर्हि भावाभाक्योः कथश्चित्तादात्म्याभावे समवायादेरसम्भवादसम्बन्धः स्यात् , तथा चाभावेन सहाक्षाणां सन्निकर्षाभावान्नाक्षतस्तत्प्रतिपत्तिः स्यात् । न च भावाभावयोर्विशेषणविशेष्यभाव एवं सम्बन्ध इति वाच्यम् , भावाभावाभ्यां तस्यानर्थान्तरत्वे तावेव स एव वा स्यात् , अर्था
न्तरत्वे न भावाभावाभ्यां तस्य सम्बन्धः, सम्बन्धाभावात् , सम्बन्धान्तरकल्पनायामनवस्था10 नात् अतस्तयोः कथञ्चित्तादात्म्यमभ्युपेयमन्यथाऽभावोऽध्यक्षप्रमाणग्राह्यो न स्यात् । एवञ्च
समवायासिद्ध्या नाक्षस्य रूपेण सम्बन्धः संयोगादिषड्विधसन्निकर्षाभावात् । अथ भवतोऽपि कथमप्राप्तार्थप्रकाशकत्वं सिद्धमिति चेन्न, अप्राप्तार्थप्रकाशकं चक्षुः, अत्यासन्नार्थाप्रकाशकस्यात् , यन्नैवं तन्नैवं यथा श्रोत्रादि, न चेदं तथा इति व्यतिरे किहेतुना तत्साधनात्, न
चायमसिद्धो हेतुः, गोलकस्य कामलादेः पक्ष्मपुटगतस्य चाञ्जनादेस्तेनाप्रकाशनात् । अथ 15 श्रोत्रादौ अत्यासन्नार्थप्रकाशकत्वं न सिद्धमिति कथं तस्य वैधर्म्यदृष्टान्ततेति चेन्न, कर्णशष्कु
लीप्रविष्टमशकादिशब्दस्य श्रवणात् , स्पर्शनादौ विवादाभावाच, एवञ्च सन्निकर्षादेश्चक्षुषोऽ. सिद्धेरिन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नत्वं प्रत्यक्षस्यासिद्धम् , एवमेवान्तःकरणेन्द्रियसम्बन्धोऽपि न सम्भवति, परकल्पितान्तःकरणस्यासिद्धेः । यचार्थग्रहणं स्मृतिफलसन्निकर्षनिवृत्यर्थमित्युक्तं
तदयुक्तम् , स्मृतिवज्ज्ञानस्याप्यर्थजन्यत्वासिद्धेः, तज्जन्यत्वात्तस्य तदाहकत्वे समानसमय20 चिरातीतानागतार्थग्राहकत्वं तस्य न स्यात् , तथाभूतस्यार्थस्य तत् प्रत्यजनकत्वात् , तथा च
सर्वज्ञज्ञानं सकलपदार्थप्राहकं न भवेदिति । ज्ञानग्रहणं सुखादिनिवृत्त्यर्थमित्यप्यसङ्गतम् , ज्ञानरूपत्वानतिक्रमात्सुखादेः, अन्यथाऽऽहादाद्यनुभवो न स्यात् , अनवस्थादोषप्रसङ्गात् । ज्ञानसुखयोरेकत्वे प्रत्यक्षविरोधो ज्ञानमर्थावबोधस्वभावं सुखादिक्रमाह्वादादिस्वभावमिति
यदुक्तं तन्न, यतः स्वावबोध एव विज्ञानेऽव्यभिचरितो धर्मः, स्मरणादौ ज्ञानरूपतायामप्य25 वबोधरूपताया अभावात् स्वावबोधरूपता तु ज्ञानाव्यभिचारिता सुखादावप्यस्ति, अन्यथा
तस्यानुभव एव न स्यात् , ततश्च सुखादेर्ज्ञानरूपतायां कथमध्यक्षविरोधः । अव्यपदेश्यपदोपादानमप्यनर्थकम् , व्यवच्छेद्याभावात् , उभयजं ज्ञानं व्यवच्छेद्यमिति चेन्न, तस्याध्य. क्षतायां दोषाभावात् । शब्दजन्यत्वाद्यदि तस्य शाब्देऽन्तर्भावस्तर्हि अक्षजत्वात् किमिति अध्यक्षे नान्तर्भावः । शब्दस्य प्राधान्यादिति चेन्न, अक्ष लिङ्गातिक्रान्त एव शब्दस्य प्राधान्येन
"Aho Shrutgyanam
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षा। व्यापारयोगात् । यद्युभयजज्ञानविषयस्यापि तदतिक्रान्तत्वं तीव्यपदेश्यपदोपादानमन्तरेणापि शाब्द एव तस्यान्तर्भावो भविष्यतीति तद्व्यवच्छेदार्थमव्यपदेश्यपदोपादानमनर्थकम् । अथोभयजत्वादस्य प्रमाणान्तरत्वं अव्यपदेश्यग्रहणेऽसति स्यादिति चेन्न, यतोऽक्षप्राधान्ये प्रत्यक्षता शब्दप्राधान्ये तु शाब्दतेति कथं प्रमाणान्तरता, न चोभयोरपि प्राधान्यम् , सामग्र्यामेकस्यैव साधकतमत्वात् , तेनैव च व्यपदेशप्राप्तेः। अव्यभिचारादिपदमपि न व्यभिचारिज्ञाननिवृत्त्यर्थ 5 युज्यते, तत्प्रतिपाद्यार्थस्य परमतेनासङ्गतेः, तथाहि अदुष्टकारणारब्धत्वं बाधारहितत्वं वा नाव्यभिचारित्वं, प्रवृत्तिसामर्थ्यावगमव्यतिरेकेण ज्ञातुमशक्तेः, अतः प्रवृत्तिसामर्थ्य मेवाव्यभिचारित्वम् , तच्च विज्ञानस्याव्यभिचारित्वं ज्ञायमानं यदि प्रतिभातविषयप्राप्त्याऽवगम्यते तर्हि उदकज्ञाने किमुदकावयवी प्रतिभातः प्राप्यते, उत तत्सामान्यम् , किं वोभयम् । नायः, अवयविन एवाभावात् प्रतिभासाविषयत्वात् , सत्त्वेऽपि तस्य न प्रतिभासस्य पराभ्युपगमेन 10 प्राप्तिः, झषादिविवर्तनाभिघातोपजातावयव क्रियादिक्रमेण ध्वंससम्भवात् । न च विद्यमानव्यूहैरवयवरारब्धस्य तस्य तज्जातीयतया प्रतिभातस्यैव प्राप्तिरिति वाच्यम्, प्रतिभातस्य प्राप्तस्य चान्यत्वात् , न ह्यन्यस्य प्रतिभासनेऽन्यत्र प्राप्तावव्यभिचारिता, अतिप्रसङ्गात् । न च प्रतिभातोदकसामान्य प्राप्त्या तदव्यभिचारीति पक्ष आश्रियत इति वाच्यम् , व्यक्तिभ्य एकान्ततो भिन्नस्याभिन्नस्य वा सामान्यस्यासत्त्वात, सत्त्वेऽपि तस्य नित्यतया स्वप्रतिभास. 15 ज्ञानजनकत्वायोगात् , अजनकस्याविषयत्वाभ्युपगमात् , विषयत्वेऽपि तस्य पानाद्यर्थ क्रियाजनकत्वायोगेन प्रवृस्यभावप्रसङ्गात् । न च तदनगमेऽपि व्यक्तौ अर्थक्रियार्थिनां प्रवृत्तिरिति वाच्यम् , अन्यप्रतिभासेऽन्यत्र प्रवृत्त्ययोगात् । न च समवायस्यातिसूक्ष्मतया जातिव्यक्तयोरेकलोलीभावेन जातिप्रतिपत्तावपि भ्रान्त्या व्यक्ती प्रवृत्तिरिति वाच्यम् , तज्ज्ञानस्यातस्मिस्तगणरूपतया भ्रान्तिरूपत्वादव्यभिचरित्वायोगात् । नापि तृतीयः, अवयविसामान्ययोरभावे 20 तद्वत्पक्षस्यापि दुरापास्तत्वात् । प्रवृत्तिसामर्थेन पूर्वज्ञानस्याव्यभिचारिता किं लिङ्गभूतेन ज्ञायते उताध्यक्षरूपेण, नाद्यः, तेन सह सम्बन्धानवगतः, अवगतौ वा प्रवृत्तिसामर्थेन न किञ्चित् प्रयोजनम् । न द्वितीयः ध्वस्तेत पूर्वज्ञानेन सहेन्द्रियस्य सन्निकर्षाभावात्तद्विषयज्ञानस्याध्यक्षतानुपपत्तेः, केशोन्दुकादिज्ञानवत् तस्य निरालम्बनत्वाञ्च कथमव्यभिचारिता. व्यवस्थापकत्वम् । न ह्यविद्यमानस्य कथञ्चिद्विषयभावः सम्भवति, जनकत्वाकारार्पकत्वमह- 25 स्वादिधर्मोपेतत्वसहोत्पादसत्त्वमात्रादीनां विषयत्वहेतुत्वेन परिकल्पितानामसति पदार्थे सर्वे. षामभावात् । अथात्मान्तःकरणसम्बन्धेनाव्यभिचारितादिविशिष्टज्ञानमुत्पन्नं गृह्यत इति तव्यभिचारितावगम इति चेन्न अव्यभिचारिताया ज्ञानधर्मत्वे सामान्यदूषणरीत्या नित्यता
१ सकलप्रवृत्तिजनकत्वं प्रवृत्तिसामर्थ्यम् ।
२८
"Aho Shrutgyanam"
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २१८ :
सम्मतितश्व सोपाने
पञ्चविंशम्
तस्या न सम्भवति, अनित्यत्वे ज्ञानात्प्रागुत्पन्नत्वे च न ज्ञानधर्मो भवेत्, धर्मिणोऽभावात्, सहोत्पादे च तादात्म्यतदुत्पत्तिसमवायादिसम्बन्धाभावे तस्य धर्म इति व्यपदेशानुपपत्तिः पञ्चादुत्पादे पूर्वं तज्ज्ञानं व्यभिचारि स्यात् । यद्यव्यभिचारितादि ज्ञानस्त्ररूपं तर्हि विपर्ययज्ञानेऽपि तत्प्रसक्तिः, विशिष्टज्ञानमव्यभिचारितादिस्वभावमिति चेन्न विशेषमन्तरेण विशि5 ष्टतानुपपत्तेः विशेषस्य चैकान्ततो भेदे सम्बन्धानुपपत्तिः, अभेदे च न विशिष्टता, कथचिद्भेदे तु परपक्षसिद्धिः, तस्मान्नाव्यभिचारिता पदोपादानमर्थवत् । किश्च मरीच्युदकज्ञानस्य इन्द्रियार्थसन्निकर्ष पदेनैव व्यावृत्तिसम्भवादव्यभिचारिपदोपादानं निरर्थकम्, तज्ज्ञाने दकं प्रतिभाति न तेनेन्द्रियसम्बन्धः, अविद्यमानत्वात्, अन्यथा व्यभिचारिता न स्यात् न च मरीचिभिः सम्बन्धादिन्द्रियार्थसन्निकर्षप्रभवत्वं तज्ज्ञानस्येति वाच्यम्, अप्रतिभासमानमरीच्यादेरालम्बनत्वासम्भवात् ज्ञानजनकतामात्रेणालम्बनत्वे इन्द्रियादेरप्यालम्बनता स्यात् । न चोदकाकारतया ते प्रतिभान्तीति वाच्यम्, उदकाकारताया ताभ्यः अभेदे पर - मार्थसत्त्वे च तत्प्रतिपत्तेर्व्यभिचारित्वासम्भवात् । अपरमार्थसत्त्वे च तासामप्यपरमार्थसत्वप्रसक्तिः । अपारमार्थिकोदकतादात्म्ये च मरीचीनां तदुदकज्ञानवन्मरीचिज्ञानमपि वितथं भवेत् | न चोदकाकार एकस्मिन् प्रतीयमाने मरीचयः प्रतीयन्त इति वक्तुं शक्यमतिप्रस15 ङ्गात् । ताभ्यो व्यतिरेके तु उदकप्रतिपत्तौ कथं मरीचयः प्रतिभान्ति, अन्यप्रतिभासेऽप्यन्यप्रतिभासाभ्युपगमेऽतिप्रसङ्गात् । न च मरीचिदेशं प्रति प्रवृत्तेः मरीच्यालम्बनत्वम्, एवं सति तद्देशस्यालम्बनत्वप्रसक्तेः । न च प्रतिभासमानभिन्नार्थसन्निकर्षजत्वमुदकविज्ञानस्योपपद्यते, सत्योदकज्ञानेऽदृष्टत्वात्, अन्यथाऽनुमेयवह्निज्ञानस्यापि इन्द्रियार्थसन्निकर्षजत्वमापनीपत, आत्ममन: सन्निकर्षजत्वात् । अथ प्रतीयमानवह्निना नास्ति मनसः सम्बन्ध इति चैतदेहापि नोदकेन सह चक्षुषस्सम्बन्ध इति व्यर्थमव्यभिचारिपदम् । तथा व्यवसाय पदमपि न संशयज्ञानव्यवच्छेदार्थं कार्यम्, इन्द्रियार्थसन्निकर्षपदेनैव तद्वाणसम्भवात्, न हि पराभ्युपगमेन स्थाणुत्र पुरुषो वेति संशयज्ञानमेकमुभयोल्लेखीन्द्रियार्थसन्निकर्षजं सम्भवति, सामान्यप्रत्यक्षाद्विशेषाप्रत्यक्षाद्विशेषस्मृतेश्च किं स्त्रिदित्यनवधारणात्मकः प्रत्ययः संदेहः, तत्र किं प्रतिभाति धर्मिमात्रं धर्मों वा, यदि धर्मी वस्तुसन् प्रतिभाति तदा सम्यग्ज्ञान25 त्वान्न व्यवच्छेद्यः, अथावस्तु सन्न सावत्र प्रतिभाति तदाव्यभिचारिपदव्यावर्त्तितत्वान्न व्यवसायपदं सार्थकम्, यदि धर्मः प्रतिभाति, तथा स किं स्थाणुत्व पुरुषत्वान्यतरः, उभयं वा, प्रथमे स्थाणु लक्षणो यदि वस्तुसन तर्हि न तज्ज्ञानं व्यवच्छेद्यं सम्यग्ज्ञानत्वात्, यद्यवस्तु सन् तदा तज्ज्ञानमव्यभिचारिपदापोह्यमेत्र, पुरुषत्वधर्मप्रतिभासेऽप्येवं वाच्यम्, उभयमिति पक्षेऽपि तथैव । एकस्य धर्मस्य तात्त्विकत्वेऽपरधर्मस्यातात्त्विकत्वेऽपि तात्त्विकधर्मावभासित्वा
20
10
" Aho Shrutgyanam"
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षा ।
: २१९ :
तज्ज्ञानमव्यभिचारि, अताविकधर्माभासित्वाच्च तदेव व्यभिचारीति एकमेव ज्ञानं प्रमाणमप्रमाणञ्च प्रसक्तम्, न च सन्दिग्धाकारप्रतिभासित्वात्सन्देहज्ञानमिति वाच्यम्, परमार्थतः संदिग्धाकारताया अर्थे सद्भावेऽबाधितार्थग्रहणरूपत्वात्संशयज्ञानरूपत्वायोगात् सत्यार्थज्ञानवत् । तस्या अर्थेऽसद्भावे तु तज्ज्ञानमव्यभिचारिपदव्यावर्त्यमेवेति न व्यवसायपदं सार्थकम्, तस्मान्नेदं प्रत्यक्षलक्षणमदुष्टम् । किन्तर्ह्यदुष्टं लक्षणमिति चेदुच्यते, स्वार्थ संवेदनं 5 स्पष्टमध्यक्षं मुख्यगौणतः इति, मुख्यमतीन्द्रियैज्ञानम शेष विशेषालम्बनमध्यक्षम् । गौणन्तु संव्यवहारनिमित्तमसर्व पर्यायद्रव्यविषयमिन्द्रियप्रभवमस्मदाद्यध्यक्षं विशदम् । अस्य च स्वयोग्योऽर्थः स्वार्थः तस्य संवेदनं विशदतया निर्णयस्वरूपम्, तेन संशयविपर्ययाऽनध्यव सायलक्षणस्य ज्ञानस्य संव्यवहारानिमित्तस्य नाध्यक्षताप्रसक्तिः, नाप्यज्ञानरूपस्येन्द्रियादेरविकल्पस्य वा सौगताभिमतस्य प्रत्यक्षता । स्वञ्चार्थश्च स्वार्थौ तयोः संवेदनं स्वार्थ- 10 संवेदनमित्यपि व्युत्पत्त्या अर्थसंवेदनस्यैव जैमिनीय वैशेषिकादिपरिकल्पितस्य परोक्षस्य तदेकार्थसमवेतान्तरज्ञानग्राह्यस्यास्व संविदितस्वभावस्याध्यक्षतान्युदासः, तथा विज्ञानवादिपरिकल्पितस्य स्वरूपमात्रग्राहकस्य । प्रमाणप्रमेयरूपस्य च सकलस्य क्रमाक्रमभाव्यनेकधर्मा क्रान्तस्यैकरूपस्य वस्तुनः सद्भावेऽध्यक्षप्रमाणस्यैकस्य क्रमवर्त्तिपर्यायवशात्तथाव्यपदेशमासादयतश्चातुर्विध्यमवग्रहेहावायधारणरूपतयोपपन्नम् । तत्र विषयविषयिसन्निपातानन्तरमाद्यं 15 ग्रहणमवग्रहः विषयो द्रव्यपर्यायात्मार्थः, तस्य विषयिणश्च द्रव्येन्द्रियस्य निर्वृत्युपकरणस्य लब्ध्युपयोगस्वभावस्य भावेन्द्रियस्य यथाक्रमं सन्निपातो योग्यदेशावस्थानं तदनन्तरोद्भूतं सत्तामात्रदर्शनस्वभावं दर्शनं स्वविषयव्यवस्थापनविकल्परूपमुत्तरपरिणामं प्रतिपद्यमानमवग्रहः, अवगृहीतविषयाकांक्षणमीहा, तदी हित विशेष निर्णयोऽवायः, अवेतविषयस्मृतिहेतुर्धारणेति । अत्र पूर्वपूर्वस्य प्रमाणता, उत्तरोत्तरस्य च फलतेत्येकस्यापि मतिज्ञानस्य 20 चातुर्विध्यं कथञ्चित्प्रमाणफलभेदश्चोपपन्नः, ग्राह्यग्राहकसंविदां प्रतिभासभेदेऽपि युगपदेकत्वमिव क्रमभाविनामवग्रहादीनां हेतुफलतया व्यवस्थितस्वरूपाणामपि कथञ्चिदेकत्वमविरुद्धम् । धारणास्वरूपा च मतिर विसंवादस्वरूपस्मृतिफलस्य हेतुत्वात् प्रमाणं स्मृतिरपि तथाभूतप्रत्यवमर्शस्वभावसंज्ञाफलजनकत्वात् संज्ञापि तथाभूततर्कस्वभावचिन्ता फलजनकत्वात्, चिन्ताऽप्यनुमानलक्षणाभिनिबोधफलजनकत्वात्, सोऽपि हानादिबुद्धिजनकत्वात्, तदुक्तम् 25 ' मतिस्मृतिसंज्ञाचिन्ताऽभिनिबोध इत्यनर्थान्तरम्' [ तस्वार्थ १-१३ ] अनर्थान्तरमिति कथञ्चिदेकविषयम् । प्राक् शब्दयोजनान्मतिज्ञानमेतत् शेषमनेकप्रभेदं शब्दयोजनादुपजायमानमविशदं ज्ञानं श्रुतमिति केचित् । सैद्धान्तिकास्तु अवग्रहेहावायधारणाप्रभेदरूपाया
१ अत्रतीन्द्रिय ज्ञानपदेनाशेषविशेषालम्बनभिन्न गोरवधिमनःपर्यायज्ञानयोरपि ग्रहणं काय्र्यम् ॥
"
"Aho Shrutgyanam"
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
. २२०: सम्मतितत्त्वसोपाने
[षशिम् मतेर्वाचकाः पर्यायशब्दा मतिः स्मृतिः संज्ञा चिन्ता अभिनिबोध इत्येते प्रतिपन्नाः, स्मृतिसंज्ञाचिन्तादीनान्तु कथञ्चिद्गहीतग्राहित्वेऽपि अविसंवादकत्वादनुमानवत् प्रमाणताsभ्युपेया। न चानुमानस्यागृहीतस्वलक्षणाध्यवसायात् प्रामाण्यं न यथोक्तस्मृत्यादेरिति, शब्दानित्यत्वादिषु लिङ्गलिङ्गिधियोरप्रमाणताप्रसङ्गात् , व्याप्तिग्राहकप्रमाणेन साकल्येनान5 धिगतस्वलक्षणाध्यवसायिना सत्त्वानित्यत्वादेहमे तयोः समधिगतस्वलक्षणविषयत्वात् ।
अत्र च यच्छब्दसंयोजनात् प्राक् स्मृत्यादिकमविसंवा दिव्यवहारनिर्वर्तनक्षम प्रवर्तते तन्मतिः, शब्दसंयोजनात् प्रादुर्भूतं तु सर्वं श्रुतमिति विभाग इति दिक् ।।
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसृरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्वसोपानस्य प्रत्यक्षलक्ष.
णपरीक्षणं नाम पञ्चविंशं सोपानम् ॥
10
अथ अनुमानविचारः।। अत्र चार्वाकाः । विशदं सांव्यवहारिकमध्यक्षं युक्तम् , अनुमानादिकन्तूपचरितविष. 15 यत्वाद्विषयाभावाच न प्रमाणमिति कथं शब्दसंयोजनात् स्मृत्यादिश्रुतमुपपत्तिमन् । तदुक्तं
'प्रमाणस्यागौणत्वादनुमानादर्थनिर्णयो दुर्लभः ' तथा ' अनधिगतार्थपरिच्छित्तिः प्रमाणम्' इति । न चानुमानमर्थपरिच्छित्तिस्वभावम् , तद्विषयाभिमैतस्य सामान्यादेरर्थस्याभावात् , भावेऽपि यदि विशेषस्तद्विषयोऽभ्युपगम्यते तदा तत्र हेतोरनुगमाभावः, अथ सामान्य तद्विषयस्तदा सिद्धसाध्यताप्रसक्तिः, विशेषेऽनुगमाभावः सामान्ये सिद्धसाध्यतेति न्यायात् । किश्च व्याप्तिग्रहणे पक्षधर्मतावगमे च सत्यनुमानं प्रवर्त्तते, न च व्याप्तिग्रहणमध्यक्षतः सम्भवति, सस्य सन्निहितमात्रार्थग्राहकत्वेन सकलपदार्थाक्षेपेण व्याप्तिग्रहणेऽसामर्थ्यात् । नाप्यनुमानं तद्रहणक्षमम् , अनवस्थाप्रसङ्गात् , प्रत्यक्षानुमानाभ्यामन्यस्य व्याप्तिग्राहकत्वा. योगात् कुतोऽनुमान प्रमाणमिति । अत्र सौगताः अस्ति प्रत्यक्षातिरिक्तं प्रमाणान्तरम् ,
१ नन्वनुमानेन किं धर्मी साध्यते धर्मो वा समुदायो वा, नाद्यः, धर्मिणः प्रसिद्धत्वेन साधनवैफल्यात्, हेतोरनन्वयाच्च न हि यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र पर्वतनितम्ब इत्यन्वयः सम्भवति, द्वितीये किं सामान्यरूपो विशेषरूपो वा धर्मः साध्यः, तत्र सामान्यरूपे सिद्धसाधनम् , न वा तन्मात्रप्रतिपत्तो किश्चित् फलमुपलभामहे तस्य दाहपाकादायसामर्थात् । सामान्यात् प्रतीताच प्रवर्तमानः प्रमाता कथं नियतदिगभिमुखमेव प्रवर्तत, न हि सामान्य नियतदिकम् , सकलव्यक्तिव्यापित्याभावप्रसक्तः । विशेषोऽपि न साध्यः, तत्साधनस्यानन्वयात्, न हि पर्वतवहिव्यक्तिमहानसादौ दृशान्त वर्तते येन तेन सह धूमस्य व्याप्तिप्रतीतिर्भवेत् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
अनुमानविचारः । अन्यथा प्रमाणेतरसामान्यस्थिते: परबुद्धिपरिच्छित्तेः स्वर्गापूर्वदेवताप्रतिषेधस्य चाकृतसं. स्काराभिः स्वसंवित्तिभिः कर्तुमशक्तः । प्रमाणस्यागौणत्वं यद्यनुपचरितलक्षणमिष्टं तदानुमानमप्यनुपचरितमेव अस्खलढुद्धिरूपत्वात् । अथानुमानेन धर्मधर्मिसमुदायः साध्यः, तेन च हेतोर्नान्वयः पक्षधर्मता वा सम्भवति, तत्र पक्षधर्मतासिद्धये धर्मिणस्साध्यत्वमन्वयसि. द्धये च धर्मस्योपचरितमित्युपचरितविघयत्वादनुमानमुपचरितमिति चेन्न, यत्र धर्मिणि 5 धूममात्रमग्निमात्रव्याप्तमुपलभ्यते तत्रैवाग्निप्रतिपत्तेर्लोकस्य भावात्कस्याप्यत्रानुपचारात्, घर्मिणि केवलस्य धर्मस्य साधनेऽपि इष्टसमुदायस्य सिद्धेः, न ह्यनुमानविषये साध्यशब्दोपचारेऽनुमानमुपचरितं भवति । न च प्रमाणस्यागौणत्वेनाभ्रान्तत्वादनुमानस्य भ्रान्तत्वादप्रामाण्यं वाच्यम्, भ्रान्तस्यापि तस्य प्रतिबन्धफलादुपजायमानस्य प्रामाण्यसिद्धेः, प्रत्यक्षस्य अर्थस्यासम्भवेऽभाव एवाव्यभिचारित्वलक्षणं प्रामाण्यं तच्च साध्यप्रतिबद्धहेतुप्रभवस्यानु 10 मानस्याप्यस्तीति कथं न प्रमाणम् । अनधिगतार्थपरिच्छित्तिः प्रमाणमित्यपि न युक्तम् , सर्व एव हि प्रवृत्तिकामः प्रेक्षावान् प्रवृत्तिविषयार्थप्रदर्शकं प्रमाणमन्वेषते, प्रवृत्तिविषयश्वार्थक्रियासमर्थोऽर्थः, अर्थस्यानागतं प्रवृत्तिसाध्यमर्थक्रियासामध्ये नाध्यक्षमधिगन्तुं समर्थम् , भाविनि प्रमाणव्यापारासम्भवात् , तस्मात्कथं प्रत्यक्षस्यार्थपरिच्छेदमात्रात् प्रामाण्यं युक्तम् , अतः स्वविषयेऽध्यक्षं तदुत्पत्त्या यत्पूर्व मया प्रबन्धेनार्थक्रियाकारि प्रतिपन्न वस्तु 15 तदेवेदमिति निश्चयं कुर्वत् प्रवर्तकत्वात् प्रमाणम् , अनुमानेऽपि चैतत्समानम् , यतोऽर्थक्रिया. कारित्वेन निश्चितादर्थात् पारम्पर्येणोत्पत्तिरेवाव्यभिचारित्वलक्षणं प्रामाण्यनुमानेऽप्यध्यक्षवत् कथं नाविप्रतिपत्तिविषयः, प्रतिपद्यत एव चान्यनुमानस्य तदुत्पत्त्या बाह्यवहयध्यवसायेन लोकोऽध्यक्षवत् प्रामाण्यम् । अथाध्यक्षमपि प्रमाण नेष्यते तर्हि लोकप्रतीतिबाधा स्यात् , न च नानुमानस्य प्रामाण्यं प्रतिषिध्यते किन्तु लिङ्गस्य च्यादिलक्षणं न केनचित्प्रमाणेन प्रसिद्ध. 20 मित्युच्यते, अनुमानेन तदवगमेऽनवस्थापत्तेरिति वाच्यम् , पक्षधर्मात्तदंशव्याप्तात् प्रमाणतोऽ वगतात् साध्यप्रतिपत्तिर्हि अनुमानम् , पक्षधर्मतानिश्चयश्च क्वचित् प्रत्यक्षात् क्वचिच्चानुमानात्, यत्राप्यनुमानात्तन्निश्चयस्तत्र नानवस्थादिदूषणम् , प्रत्यक्षादेव कचित्तन्निश्चयात् । तदंशव्याप्तिनिश्चयश्च कार्यहेतोः कस्यचित् स्वभाव हेतोश्च विशिष्ट प्रत्यक्षादेव, स्वभावहेतोरप्यनित्यत्वादेरध्यक्षेणैव प्रतिपत्तेस्तन्निबन्धन एव तनिश्चयः, अध्यक्षावगतेऽपि च क्षणिकत्वे तदमवहारप्र- 25 साधनाय प्रवर्त्तमानमनुमानं न वैयर्यमनुभवेत् , शिंशपात्वाद्वृक्षत्वानुमानवत् । न च सत्त्व
१ संक्षिप्ताक्षिप्तचेतोभिः शास्त्रकारैर्धमधर्मिसमुदाय सङ्केतितोऽपि पक्षशब्दस्तदेकदेशे धर्मिण्युपचारेण प्रयुक्तो भवेन्नैतावता शास्त्रे पक्षशब्दात् प्रतिपत्ती धर्मिणो गौणता, अनुमानसमये तु प्राकृतरिव तार्किकैरप्यप्रयुक्तपक्षशन्दैरेव धर्मिणः प्रत्यक्षतः प्रतीयमानत्वे कथं गौणता, यतस्तद्वत्तिहेतोरपि गौणतयाऽनुमानस्य गौणता स्यादिति बोध्यम् ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२ : सम्मतितत्त्वसोपाने
षविंशम् क्षणिकत्वयोस्तादात्म्ये एकनिश्चयेऽपरस्यापि निश्चयः, अन्यथा तत्तादात्म्यायोगात् , अतस्तदनुमानं व्यर्थ मिति वाच्यम् , निश्चयापेक्षो हि गम्यगमकभावः, निश्चयश्चानुभवाविशेषेऽपि सत्त्व एव न क्षणिकत्वे, सदृशापरापरोत्पत्त्यादेओन्तिनिमित्तस्य सद्भावाद्विपर्यये बाधकप्रमाणवृत्त्या सत्त्वक्षणिकत्वयोस्तादात्म्यसिद्धः, बाधकप्रमाणस्य च प्रतिवन्धसिद्धिरध्यक्षत इति नानव5 स्थादिदोषः । न च निर्विकल्पकं व्याप्त्या प्रतिबन्धग्रहणेऽक्षम मिति शङ्कथम् , विकल्पोत्पादनद्वारेण तत्र तस्य सामर्थ्याभ्युपगमात् । अनुमानविषयस्य सामान्यस्याभावो य उक्तस्सोऽपि न युक्तः, अतद्रूपपरावृत्तवस्तुमात्रप्रसाधकत्वादनुमानस्य, यथोक्तस्य च सामान्यस्यायोगव्यच्छेदेन प्रतिनियतदेशादिसम्बन्धितयाऽनुमानेन प्रसाधनात् , अवगततादात्म्यतदुत्पत्तिप्रति
बन्धस्य च लिङ्गस्य साध्यगमकत्वे न कश्चिद्दोष इति नानुमानप्रामाण्यानुपपत्तिरिति न 10 चार्वाकमतं युक्तम् । तत्र हेतुः पक्षधर्मत्वान्वयव्यतिरेकलक्षणकार्यस्वभावानुपलब्धिस्वरूपेण त्रिविधः अतोऽन्ये हेत्वाभासाः, अन्येषां हेत्वभावनिश्चयश्च विरुद्धोपलब्ध्या, हेतुतदाभासयोर्विरोधश्च परस्परपरिहारस्थितिलक्षण एव, हेतुलक्षणप्रतीतिकाल एव तदात्मनियतप्रतिभासज्ञानादेव तद्विपरीतस्यान्यतया तदाभासताप्रतीतेः, परस्परमितरेतररूपाभावनिश्चयात्,
तेन हेत्वाभासत्वं त्रिविधहेतुव्यतिरिक्तेषूपलभ्यमानं स्वविरुद्धं हेतुत्वं निराकरोति कुतः 15 पुनः प्रमाणात्रिसंख्याबाह्यानामर्थानां हेत्वाभासत्वेन व्याप्तिरवगतेति चेदुच्यते, अविनाभाव
नियमात् , लिङ्गतयाऽऽशङ्कयमाने त्रिविधहेतुव्यतिरिक्तेऽर्थे पक्षधर्मतासद्भावेऽप्यविनाभावस्याभावात् , अतो हेत्वाभासत्वेनासिद्धविरुद्धानकान्तिकसामान्यधर्मेण ब्याप्तम विनाभाववैकल्यं प्रमेयत्वादाववगतमिति हेत्वाभासत्वे साध्ये तत्स्वभावहेतु स्त्रिविधहेतुव्यतिरिक्तत्वा
देव व्यापकानुपलब्धेः तदन्येषामविनाभाववैकल्यं सिद्धम् , अविनाभावस्य तादात्म्यतदुत्प20 तिभ्यां व्याप्तत्वात् , तयोरेव तस्य भावात् , अतदुत्पत्तेरतत्स्वभावस्य च तदनायत्ततया तदव्य
भिचारनियमाभावात् । रसात्समानसमयस्य रूपादेः प्रतिपत्तिरपि स्वकारणाव्यभिचारनिमित्ताविनाभावनिरन्धनेति तत्कारणोत्पत्तिरेवाधिनाभावनिबन्धनमन्यथा तदनायत्तस्य तत्कारणानायत्तस्य वा तेनाविनाभावकल्पनायां सर्वार्थेरविनाभावो भवेदविशेषात् । तदेवं तादात्म्य.
तदुत्पत्त्योरविनाभावव्यापिकयोर्यत्राभावस्तत्राविनाभावाभावाद्वेतुत्वस्याप्यभावः सिद्ध इति । 25 एतेन तत्पूर्वकं त्रिविधमनुमानं पूर्ववत् शेपवत् सामान्यतो दृष्टञ्च' [न्यायद १-१-५] इति
नैयायिकोक्तानुमानलक्षणं प्रतिक्षिप्तम् , अत्र सूत्रे तत्पूर्व कमनुमानमित्येतावदेवानुमानलक्षणमित्येके, तत्पूर्वकं त्रिविधमनुमानमिति चान्ये, सम्पूर्णसूत्रं तथेत्यपरे । आये तत्पदेन प्रत्यक्षपरामर्शः, प्रत्यक्षपूर्वकमनुमानमित्युक्तौ संस्कारेऽतिप्रसङ्गः । अतो ज्ञानग्रहण कार्यम, तत्पूर्वक ज्ञानं यतो भवति तदनुमानमित्युच्यमाने स्मृत्याश्रयेणातिप्रसङ्गः, द्वितीयलिङ्गदर्शनपूर्विकाया
"Aho Shrutgyanam"
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् )
अनुमानविचारा। अविनाभावसम्बन्धस्मृतेस्तत्पूर्वकत्वात् तजनकस्यानुमानत्वप्रसङ्ग इति तन्निवृत्तयेऽर्थोपलधिग्रहणं कार्यम् , स्मृतेस्त्वनर्थजन्यत्वम् , अर्थ विनापि भावात् , तथापि लैङ्गिकविपर्ययेऽतिव्याप्तिः, गवयविषाणदर्शनाद्यद्गोप्रतिपत्तिस्तद्गोविषाणसादृश्यज्ञानलक्षणप्रत्यक्षपूर्वकमिति तन्निवृत्तयेऽव्यभिचारिपदमनुवर्तनीयम् , एवमपि संशयज्ञानजनकेऽतिप्रसङ्गः, यतो गोगवयानुयायिलिङ्गदर्शनागौर्गवयो वेति संशय उपजायते तज्जनकं च सदृशलिङ्गज्ञानं प्रत्यक्षं तत्पूर्वकं 5 संशयज्ञानमर्थविषयञ्च तदर्थ व्यवसायपदमप्यनुवर्तनीयम् । तथाप्यविनाभावसम्बन्धस्मरणानन्तरं तथा चायं धूम इति प्रदर्शनज्ञानादग्निरिति वाक्याच नारिकेलद्वीपवासिनो विशिष्ट. देशेऽग्निप्रतिपत्तिरुपजायते, न च तस्यानुमानफलत्वं शाब्दत्वेन व्यवस्थापनात्तन्निवृत्तयेऽव्यपदेश्यपदानुवृत्तिः, तथाप्युपमानेऽतिप्रसङ्गः, गृहीतातिदेशवाक्यस्य पुंसः सादृश्यज्ञानं वाक्यार्थानुस्मरणसहायमव्यपदेश्यादिविशेषणत्रयविशिष्टं संज्ञासंज्ञिसम्बन्धज्ञानं जनयदपि ना 10 नुमानम् , तत्फलस्याव्यपदेश्यत्वञ्च श्रूयमाणवाक्याजनितत्वात् । तस्मात्तत्पूर्वकमित्यत्र विग्रहद्वयमाश्रयणीयं तानि ते च पूर्व यस्य तत् तत्पूर्वकम् , तानि इत्यनेन सर्वप्रमाणपूर्वकत्व. मनुमानस्य लभ्यते । ते इत्यनेन द्वे प्रत्यक्षे ग्राह्ये, तथा च तत्पूर्वकमित्यनेन लिङ्गलिङ्गिसम्बन्धदर्शनं लिङ्गदर्शनञ्च सम्बध्यते, न चोपमानफलमेवम्भूताध्यक्षफलद्वयपूर्वमिति तत्फलाद्भिद्यतेऽनुमानफलम् । द्वितीयपक्षे तत्पूर्वकं त्रिविधमिति क्षणम् , त्रिविधपदा- 15 नुपादाने संस्कारस्मृतिशाब्दविपर्ययसंशयोपमानादिषु अतिप्रसङ्गः । त्रिविधमिति पक्षधर्मान्वयव्यतिरेकलक्षणानि त्रीणि रूपाणि गृह्यन्ते, पूर्ववदिति पक्षसत्त्वस्य शेषवदिति सपक्षसत्त्वस्य सामान्यतो दृष्टमिति विपक्षासत्त्वस्य लाभात् , एतद्रूपलिङ्गालम्बनं यत्तपूर्वकं तदनुमानं नातः संस्कारादौ दोषः । तथापि बाधितसत्प्रतिपक्षेष्वतिव्याप्तिरतश्वशब्देनाबाधितविषयत्वासत्प्रतिपक्षत्वयोर्ग्रहणम् । तत्राप्यन्वयिलिङ्गविवक्षायां सामान्यतो 20 दृष्टस्य व्यतिरेकिविवक्षायां शेषवदित्यस्यानभिसम्बन्धान तदालम्बनयोरसङ्ग्रहः, तथा चान्व. यलिङ्गविवक्षायां विपक्षासत्त्वव्यतिरिक्तचतुर्लक्षणलिङ्गस्य व्यतिरेकिविवक्षायां सपक्षसत्त्व. व्यतिरिक्तचतुर्लक्षणलिङ्गस्यान्वयव्यतिरेकिलिङ्गविवक्षायाञ्च पञ्च लक्षणलिङ्गस्य प्राप्तिरिति । त्रिविधमिति पदमतिप्रसङ्गवारकम पि प्रकारभेदपरतयापि वर्णयन्ति, त एव भेदाः पूर्ववदा. दिशब्देनोक्ताः, यत्र कारणेन कार्यमनुमीयते तत्पूर्ववत् । ननु कारणात् कार्ये साध्ये कार्यस्य धर्मित्वे आश्रयासिद्धिः, तस्यासिद्धत्वात् , सिद्धत्वे वा साधनवैफल्यम्, न च कार्यसत्तायां साध्यायां कारणलक्षणो हेतुर्भावधर्मः सिद्धः, कार्यसत्तासिद्धावेव तद्धमतासिद्धेः, नाप्यभावधर्मोऽसौ, तत्सत्तासाधने तस्य विरुद्धत्वात् । नाप्युभयधर्मः,तत्र तस्य व्यभिचारात् , न ह्युभयधर्मो भावमेव साधयति, किञ्च कारणात् कार्यस्यास्तित्वे साध्ये हेतुय॑धिकरणः
"Aho Shrutgyanam"
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितरवसोपाने
: २९४ :
[ षड्विंशम्
स्यात्, कारणाच यदि प्रतिबद्धसामर्थ्यात् भाविकार्यास्तित्वं साध्यते तदाऽनैकान्तिकत्वं हेतोः, न ह्यवश्यं कारणानि तद्वन्ति भवन्ति, प्रतिबन्धवैकल्यसंभवात्, मैवम्, कार्यस्य धर्मित्वेनाकरणात्, किन्तु कारणस्यैव मेघादेर्धर्मित्वं क्रियते स च सिद्ध एव तत्रैव वृष्टयुत्पादकत्वं धर्मः साध्यते तद्धर्मेणोन्नतत्वादिना । मेघत्वजातियुक्तानां धर्मित्वं भविष्यष्ट5 ष्टयुत्पादकत्वं साध्यो धर्मः उन्नतत्वादिकं हेतुः धर्मिणो धर्मयोश्च भिन्नत्वान्न प्रतिज्ञार्थकदेशता । उन्नतत्वादिधर्मविशिष्टमेघस्य कारणत्वेन तद्धर्मेण भविष्यदृष्टयुत्पादकत्वस्यानुमाने वृष्टेरप्यनुमानात् कारणात्कार्यानुमानमित्युच्यते, विशिप्रोन्नतत्वादेर्धर्मस्य गमकत्वेन न कारणात् कार्यानुमानमनैकान्तिकम्, न च विशेषोऽसर्वज्ञदुर्ज्ञेय इति वाच्यम्, सर्वानुमानोच्छेदप्रसक्तः, मशकादिव्यावृत्तधूमादीनामपि स्वसाध्याव्यभिचरितत्वमसर्वविदा नह 10 निश्चेतुं शक्यम् | कार्यात् कारणानुमानं शेपवत्, अत्रापि कार्यगत एव साधनधर्मः कश्विदुक्त:, तेन च धर्मान्तरमप्रत्यक्षं वृष्टिमद्देश संबंधित्वादिकं कार्यगतमनुमीयते नदीशब्दवाच्यो गर्तविशेषो धर्मी तस्योपरिवृष्टिमद्देशसम्बन्धित्वं साध्यो धर्मः, उभयतटव्यापित्वादिकस्तु साधनधर्मः, अनेकफलफेन समूहवत्र शीघ्रतरगमनस्त्रकलुषत्वादिश्च तस्य विशेष: साध्याव्यभिचारी यदा निश्चितो भवति तदा गमकत्वं नोभयतटव्यापित्वमात्रं तोयस्य । सामान्यतो 15 दृष्ट कार्यकारणभूतेन लिङ्गेन यत्र लिङ्गिनोऽवगमः, अविनाभावित्वं त्रयाणामप्यविशिष्टम् । विवश्चित्तसाध्यसाधनापेक्षयाऽकार्यकारणभूतत्वा दिकस्तस्य विशेषः, अन्यत्र दृष्टश्यान्यत्र दर्शनं व्रज्यापूर्वकं यथा देवदत्तादेः, तथा चादित्यस्यान्यवृक्षोपरि सम्बन्धितया निर्दिश्यमानस्यान्यपर्वतोर्ध्वभागसम्बन्धितया निर्देशो दृष्टः, तेन च गत्यविनाभाविना भाव्यम् । अन्यत्र दर्शनस्य च न गतिकार्यत्वम्, गतेर्विभागादिकार्यजनकत्वात् । अन्यत्रदर्शन धर्मि, गत्यविना20 भूतमिति साध्यो धर्मः, अन्यत्र दर्शनशब्दवाच्यत्वात्, देवदत्तान्यत्र दर्शनवत् । तृतीयमतेऽ प्येवमेव व्याख्यानं व्यवच्छेदोऽपि पूर्ववदेव पूर्वव्याख्याने तत्पूर्वकं त्रिविधमिति लक्षणं पूर्ववदादयस्तु त्रिप्रकारलिङ्गविशेषणार्थाः । अत्र तु सर्वमेतदनुमानलक्षणमिति विशेष इति दिशानिरूपितं तन्मतम्, तदेतत्सर्वं तदुक्तलक्षणलक्षितप्रत्यक्षस्य प्रमाणत्वासिद्ध्या निरस्तम्, तत्पूर्वकत्वस्यानुमानलक्षणस्यासम्भवात् । कारणात् कार्यानुमानमपि न युक्तम्, 25 अप्रतिरुद्धसामर्थ्यात् कारणात् कार्यार्थ्यानुमाने तथाभूतकारणदर्शनसमय एव कार्यस्योत्पत्तेरनन्तरसमये तस्याध्यक्षतादोषस्याविचलितरूपत्वात् प्रतिबन्धाद्यनुस्मरणवैयर्थ्यापत्तेः । न च नास्त्यध्यक्षतादोषः, तथाहि निष्पाद्ये पटेऽनुत्पन्नावयवक्रियस्य अन्त्य तन्तोर्यदा क्रियातो विभागस्तदाऽविनाभावसम्बन्धस्मृतिः, ततो विभागात् पूर्वसंयोगनाशः तन्त्वन्तरेण संयोगोत्पत्तिर्यदैव तदैवाविनाभावसम्बन्धस्मरणात् परामर्शज्ञानम् यदा संयोगात्कार्योत्पादस्तदैव
" Aho Shrutgyanam"
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
अनुमानविचारः । परामर्शविशिष्टाल्लिङ्गाद्भविष्यति कार्यमित्यनुमेयप्रतिपत्तिः, न चोत्पादकाल एव कार्यस्य प्रत्यक्षता, तदा तत्र रूपाद्यभावादिति वाच्यम् , ईशप्रक्रियायाः प्रमाणबाधितत्वेनासिद्ध्या तदोषस्य दुर्वारत्वात् । अस्वसंविदितविज्ञानाभ्युपगमवादिनां प्रदर्शितन्यायेन उन्नतत्वादिधर्माद्यसिद्धेः, अवयविसंयोगविशेषणविशेष्यभावादीनाश्च पराभ्युपगमेनासिद्धेहेतोराश्रयस्वरूपदृष्टान्तासिद्धिदोषा वाच्याः, न हि कार्याभावात् कारणमात्रस्याभावसिद्धिरिति । संदिग्धव्यतिरेको हेतुः, अप्रतिरुद्धसामर्थ्यस्य कारणविशेषस्याभावसिद्धावपि नाप्रतिरुद्धसामर्थ्यत्वं कारणस्य ज्ञातुं शक्यम् , ज्ञप्तौ वा कार्यस्यैव तदा प्रत्यक्षता स्यात् । तथाऽवय. विरूपो नदीविशेषोऽप्यसिद्ध उभयतटव्यापित्वादिकस्तु संयोगविशेषत्वात्तदभावाखेतुरप्यसिद्धः । तथाऽकार्यकारणभूतस्यास्वभावभूतस्य च लिङ्गस्य गमकत्वेऽविनाभावनिमित्तस्य तादात्म्यतदुत्पत्तिलक्षणप्रतिबन्धस्याभावेऽपि गमकत्वाभ्युपगमात् सर्वस्य सर्व प्रति गम- 10 कत्वापत्तिः । न चासत्यपि जन्यजनकभावे तादात्म्ये वा स्वसाध्येनैव लिङ्गस्याविनाभावो नान्येनेत्यत्र नियामकं स्वभावातिरिक्तं किश्चिदस्ति, स च स्वभावो यद्याकस्मिकस्तदा स सर्ववस्तूनां स्यात् , न तु कस्यचित् , न ह्यहेतोदेशकालनियमो युक्तः । तस्माद्येना विनाभूतं यद् दृश्यते तेन तस्य तत्त्वचिन्तकैरव्यभिचारनिबन्धनं वाच्यम्, तच्च यथोक्तादन्यदव्यभिचारनिबन्धनं नोपपत्तिमत् । न च तादात्म्यतदुत्पत्तिव्यतिरेकेण हेतोः पक्षधर्मतापि 15 सम्भवति, संयोगादीनामसिद्धः। एवं दृष्टान्तधर्मिणि प्रत्यक्षेण सामान्यरूपतया साध्यसाधनयोः प्रतिबन्धग्रहणेऽपि नानुमानस्योत्थान सम्भवति, साध्यधर्मिणि हेतोः साध्यधर्मेणाविनाभूतत्वाग्रहणात्, अन्यथा लोहलेख्यं वनं पार्थिवत्वात् काष्टवादित्यत्रापि साध्यप्रतिपत्तिर्भवेत् , दृष्टान्तधर्मिणि पार्थिवत्वलोहलेख्यत्वयोरध्यक्षतः प्रतिपत्तेः । न चात्राध्यक्षबाधा, बाधाविनाभावयोविरोधात् , अविनाभावयुक्तेऽध्यक्षबाधाऽयोगात् । न च 20 तत्राबाधितत्वं नास्तीति वक्तव्यम् , तस्याविसंवादित्वप्रतिपत्तिमन्तरेण ज्ञातुमशक्तेः । न च सर्वोपसंहारेणाध्यक्षं दृष्टान्तधर्मिणि प्रवृत्तमप्यविनाभावगमकम् , अध्यक्षस्य निखिलदेशकालसाध्यसाधनावभासनसामर्थ्यविरहात्, न च मानसं सर्वोपसंहारेण तद्राहकम् , तस्याविशदत्वात , विशदावभासस्य तदवगतिस्वभावत्वात् , तस्मात्तादात्म्यतदुत्पत्तिव्यवस्थापकमेव प्रमाणं सकलोपसंहारेण व्याप्तिव्यवस्थापकमिति त्रिरूपाल्लिङ्गाल्लिङ्गिनि ज्ञानमनुमानमिति ।। 25
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पधरेण विजयलधिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्वसोपास्यानुमानविचा
रात्मकं नाम षड्विंशं सोपानम् ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
| सप्तविंशम् ।
अथ प्रमाणसंख्यानिर्णयः।। अत्र प्रत्यक्षानुमानलक्षणे द्वे एव प्रमाणे, परोक्षोऽर्थो हि न स्वत एव तदाकारोत्पत्त्या प्रतीयते, प्रमाणेन तस्यापरोक्षत्वप्रसक्तेः, विकल्पमात्रस्य च स्वतंत्रस्य राज्यादिविकल्पवद. प्रमाणत्वात् , सदप्रतिबद्धस्यावश्यन्तया तव्यभिचाराभावात् । न च स्वसाध्येन विना5 भूतोऽर्थो गमकः अतिप्रसक्तेः, धर्मिसम्बन्धानपेक्षस्यापि गमकत्वे प्रत्यासत्तिविप्रकर्षाभावात्
सर्वत्र प्रतिपत्तिहेतुर्विकल्पो भवेत् ,यञ्चाप्रत्यक्षस्यार्थस्य प्रतिपत्तौ स्वसाध्येन धर्मिणा च सम्बद्धं प्रमाणं तदनुमानमेव तस्यैवलक्षणत्वात् , तथा च प्रयोगः, यदप्रत्यक्षं प्रमाणं तदनुमानान्तभूतं यथोभयसम्मतलिङ्गबलभावि, अप्रत्यक्षप्रमाणश्च शाब्दादिप्रमाणान्तरत्वेनाभ्युपगम्यमानमिति
स्वभावहेतुः । यच्च यत्रान्तर्भूतं तस्य न ततो बहिर्भावः यथा प्रसिद्धान्तर्भावस्य कचित् 10 कस्यापि, अन्तर्भूतं चेदं सर्व प्रत्यक्षादन्यत् प्रमाणमनुमान इति विरुद्धोपलब्धिः, अन्तबहि वयोः परस्परपरिहारस्थितिलक्षणतया विरोधादिति सौगताः ।
शाब्दोपमानार्थापत्यभावा अपि प्रमाणान्तराणि, प्रत्यक्षावगतप्रतिबद्धलिङ्गाप्रभवत्वादिति मीमांसकाः, तन्नेति सौगताः, शाब्दस्य त्रैरूप्यराहित्येन ता दृग्विषयाभावादनुमानेऽन्त
र्भावासम्भवे शाब्दज्ञानस्य प्रामाण्यमेव न स्यात् , शब्दस्यार्थेन प्रतिबन्धाभावात् , न हि 15 शब्दोऽर्थस्य स्वभावः, अत्यन्तभेदात् , नापि कार्य तेन विनापि भावात् । न च तादात्म्य
तदुत्पत्तिव्यतिरिक्तः सम्बन्धो गमकत्वनिबन्धनमस्ति । न च सङ्केतबलाद्वास्तवप्रतिपत्तियुक्तानां शब्दानामर्थप्रकाशकत्वं सम्भवति न च सङ्केतेन व्यवस्थितार्थप्रतिपादनयोग्यता शब्दस्याभिव्य. ज्यते,पुरुषेच्छा यशादन्यत्रार्थे शब्दस्य सङ्केतादप्रवृत्तिप्रसक्तेः, दृश्यते च पुरुषेच्छावशादन्यत्रापि
विषये शब्दानां प्रवृत्तिः, ततो न बाह्याथै शब्दानां प्रामाण्यम् , प्रतिबन्धाभावात् । उपमा. 20 नमपि न प्रमाणमपूर्वार्थाधिगन्तृत्वाभावात् , तस्य हि सादृश्य विशिष्टो गौस्तद्विशिष्टं वा
सादृश्यं विषयो भवता उक्तः, न हि सामान्यं तद्योगो वा वस्तु सम्भवति, तद्बाहकप्रमाणाभावात् , सम्भवेऽपि परैस्तस्य प्रत्यक्षविषयत्वाभ्युपगमादुपमानस्य तद्गोचरत्वे गृहीतार्थनाहित्वेन प्रामाण्यं न सम्भवत्येव । तथा येन प्रतिपत्रा गौरुपलब्धो न गवयः, न चातिदेश.
वाक्यं गौरिव गवय इति श्रुतम् तस्याटव्यां पर्यटतो गवयदर्शने प्रथमे उपजाते परोक्षगवि 25 सादृश्यज्ञानं यदुत्पद्यते अनेन सदृशो गौरिति तदुपमानमिति भवद्भिरभ्युपगम्यते तस्मात
१ शाब्दो हि नानुमानं त्रिरूपलिङ्गजन्यत्वाभावात् , न हि शब्दः पक्षधर्मः, धर्मिणोऽयोगात् , नार्थी धर्मा तेन तस्य सम्बन्धासिद्धेः, अर्थस्य धर्मित्वेऽपि तत्सामान्यस्य यदि साध्यता तदा तस्य धर्मिज्ञानकाल एव सिद्धत्वाव्यर्थ तत्साधनम् , शब्दस्य धर्मित्वेऽर्थस्य साध्यत्वे शब्दस्य हेतुतायो प्रतिज्ञार्थकदेशता स्यात् , शब्दत्वन्तु नगमकं, व्यभिचारात् , तदभावाच, अत एव न भवादिशब्दत्वमपि हेतुरिति न त्रिरूपहेतुः कश्चिदस्तीति भावः।
"Aho Shrutgyanam"
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् । प्रमाणसंख्यानिर्णयः ।
:२२७ । ज्ञानं कथं प्रमाणान्तरं भवेत् , यदेतद्विषाणित्वादिसादृश्य पिण्डेऽस्मिन्नुपलभ्यते मया तद्गव्यप्युपलब्धमिति हि स्मरति ततश्च गवि अनेन पिण्डेन सदृशो गौरिति गवि विषाणित्वादि. सादृश्यप्रतिसन्धान जायत इति । तथा नैयायिकोक्तमप्युपमान प्रमाणं न भवति, यथा गौः तथा गवय इति वाक्यागोसदृशार्थसामान्यस्य गवयशब्दवाच्यताप्रतिपत्त्याऽनधिगतार्थगन्त. स्वाभावात् , अन्यथा विसदृशमहिषाद्यर्थदर्शनादपि अयं स गवय इति संज्ञासंज्ञिसम्बन्ध- 5 प्रतिपत्तिः स्यात् । तस्माद्यथा कश्चिद् योऽङ्गदी छत्री कुण्डली स राजेति कुतश्चिदुपश्चत्याङ्गदा. दिमदर्थदर्शनादयं स राजेति प्रतिपद्यते, न चासौ प्रतीतिः प्रमाणम् , उपदेशवाक्यादेवाङ्गदादिमतोऽर्थस्य राजशब्दवाच्यत्वेन प्रतिपन्नत्वात्तथेहापि यथा गौस्तथा गवय इत्यतिदेशवाक्यात्सम्बन्धमवगत्य गवयदर्शनात्संकेतानुस्मरणे सत्ययं स गवयशब्दवाच्योऽर्थ इति प्रतिपत्तेरप्रमाणमुपमानम् । अतिदेशवाक्यात्सम्बन्धप्रतिपत्तेरनभ्युपगमे पश्चादपि सा न स्यात्, अन्य- 10 निमित्ताभावात्, दृश्यते चातो गृहीतग्रहणान्ने प्रमाणम् । न च तदानीं सामान्यतः प्रतिपतावपि गवयदर्शनानन्तरं गवयविशेषं तच्छन्दवाच्यतया पूर्वमप्रतीतं प्रतिपद्यत इति न गृहीतग्राहितेति वाच्यम् , सन्निहितगवयविशेषविषयस्य ज्ञानस्य प्रत्यक्षतयोपमानत्वानुपपत्तेः, गवयदर्शनोत्तरकालभावि तु अयं स गवयशब्दवाच्योऽर्थ इत्ति यज्ज्ञानं तत् प्रत्यक्षबलोत्पन्नस्वात्स्मृतिरेव न प्रमाणमिति । प्रत्यक्षादिप्रमाणप्रसिद्धोऽर्थो येन विना नोपपद्यते तस्यार्थस्य 15 प्रकल्पनमर्थापत्तिरिति हि भवद्भिरर्थापत्तेर्लक्षणमुच्यते तन्न युज्यते, अग्नेहि दाहकत्वेन विनाऽग्नित्वं नोपपद्यत इति तदादाहकत्वं परिकल्प्यते यदि तयोः कश्चित्सम्बन्धो भवेत्, असति चतत्र सत्यप्यग्नौ दाहकत्वस्याभावोऽसत्यपि च भाव इति कथं दाहकत्वमन्तरेण वहेरभावसिद्धिरिति दाहकत्ववददाहकत्वमपि कल्पनीयं स्यात् । अतः सम्बन्धे निश्चिते सति एकमविनाभूतं सम्बन्धिनमुपलभ्य द्वितीयस्य सम्बन्धिनः प्रकल्पना युक्तिमती, एवञ्चकल्पनेऽ 20 नुमानत्वमेव, सम्बन्धनिश्चयपूर्वकत्वादेकस्माद् द्वितीयपरिकल्पनस्य, कृतकत्वदर्शनपूर्वकानित्यत्वानुमानवत् । सम्बन्धश्चार्थापत्तिप्रवृत्तेः प्रागेव तयोः प्रतिपत्तव्यः, एवं ह्यापत्त्युत्था. पकस्यार्थस्यानन्यथाभावोऽर्थापत्तेराश्नयः सिद्धो भवेत् । न च प्रकल्प्यमानार्थानन्यथाभवनमर्थापत्युत्थापकस्यार्थस्यार्थापत्तिप्रवृत्तिकाल एव सिद्धमित्यनुमानादर्थापत्तेर्भेद इति वाच्यम् , यदि हि प्रमाणान्तरात् प्रतिपन्नं तदन्यथाभवनमर्थापत्तेराश्नयस्तदाऽनुमानेऽन्तर्भावः, अथ न 25 सिद्धं तदा नापत्तिप्रवृत्तिरतिप्रसङ्गात्। अभावोऽपि त्रिप्रकारो भवद्भिरुच्यते प्रमाणपश्चका. भावः, तदन्यज्ञानं ज्ञानविनिर्मुक्त आत्मा वेति, तत्र प्रथमो निरुपाख्यत्वान्न किश्चिदिति कथं प्रमेयाभावं परिच्छिन्द्यात्, परिच्छित्तीनधर्मत्वात् । न च प्रमाणपञ्चकाभावो वस्त्वभावविषयज्ञानं प्रमाणं जनयन्नुपचारादभावाख्यं प्रमाणमुच्यत इति वाच्यम् , तस्यावस्तु
"Aho Shrutgyanam"
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितरवसोपाने
[ सप्तविंशम्
त्वेनाभावज्ञानजनकत्वायोगात, वस्त्वेव हि कार्यमुत्पादयति नावस्तु, सर्वसामर्थ्य विकलत्वात्, अन्यथा तस्यापि भावरूपताप्रसक्तिः । द्वितीयपक्षेऽपि यत्तदन्यज्ञानं प्रत्यक्षमेव तत् प्रमाणम्, पर्युदासवृत्त्या च तदेवाभावप्रमाणशब्दवाच्यतामनुभवति, तथाविधेन च तेन तदन्यभावलक्षणो भावः परिच्छिद्यत एव । यत्पुनरिह घटो नास्तीति ज्ञानं तत् प्रत्यक्ष सामर्थ्यप्रभवत्वा5 स्मृतिरूपतामासादयन्न प्रमाणम्, तथा हि सकलत्रैलोक्यव्यावृत्त पदार्थ सामर्थ्योद्भूततदाकारदर्शनानन्तरं विकल्पद्वयमिदमत्रास्ति, इदं नास्तीति दर्शनसामर्थ्य भावि तद्गृहीतमेवार्थ मुल्लिखदुपजायते, तत्र दर्शनमेव भावाभावयोः प्रतिपादकत्वात् प्रमाणं न तु विधिप्रतिषेधविकल्पौ, गृहीतग्राहित्वात्, अन्यभावलक्षणस्य भावाभावस्याध्यक्षेणैव सिद्धत्वात्, व्यवहार एवान्योपलब्ध्यापि साध्यते स्वयमेव वा नास्तीह घट इति विकल्पयति, न च तावता प्रमाणान्त10 रत्वम्, यथास्यैव विकल्पनात् । सकलत्रैलोक्यव्यावृत्तस्वरूपस्याध्यक्षेण ग्रहणेऽपि य एव निराकर्तुमिष्टो घटादिकोऽर्थः स एव व्यवच्छिद्यत इति । तृतीयपक्षे त्वसम्भव एव, आत्मनोऽ भावात्, भावेऽपि तस्य ज्ञानाभावे कथं वस्त्वभावावेदकत्वं वेदनस्य ज्ञानधर्मत्वात्, ज्ञानविनिर्मुक्तात्मनि च तस्याभावात् तस्मात् प्रमाणपञ्चकाभावो ज्ञानविनिर्मुक्तात्मलक्षणश्वाभावः प्रमाणं न भवति, तदन्यज्ञानलक्षणश्चाभावः प्रत्यक्षमेवेति न प्रमाणान्तरमभावः, 15 तस्मात् प्रत्यक्षानुमाने द्वे एव प्रमाणे इति सौगतमतम् । अत्रोच्यते, त्रिलक्षणयोगिलिङ्ग नानुमापकम्, त्रिलक्षणे हेताववश्यन्तयाऽविनाभावसद्भावे नियमाभावात् तत्पुत्रत्वादेबैलक्षण्येऽपि गमकत्वादर्शनात् । न वा यत्राविनाभावित्वं तत्र वैलक्षण्यमवश्यम्भावीति नियमः, सर्वमनेकान्तात्मकं क्षणिकं वा सत्त्वादिति साधयतः कचिदन्वयाभावेऽपि सत्त्वस्यानेकान्तात्मकत्वेन क्षणिकत्वेन वा विनाऽनुपपत्या गमकत्वदर्शनात् । तथा परिणामी ध्वनिः क्षणिको 20 वा श्रावणत्वादित्यत्रापि न कचिदन्त्रयसद्भावः, न चानित्यत्वमन्तरेण श्रावणत्वं सम्भवति नित्यस्य श्रावणज्ञानजनकत्वासम्भवात्, यस्मिन् सत्येव यद्भवति यदभावे च यन्न भवत्येव कथं न तत्तस्य गमकं भवेत् । तथा सर्वोऽपि धूमोऽग्निमन्तरेण न कदाचित्प्रभवतीति व्याप्तिसाधने नान्वयः सम्भवति, तदसिद्धौ च कुतोऽभिमतप्रदेशे धूमादग्निनिश्चयोऽतस्त्रिलक्षणपरिकल्पनायां व्याप्तिनिश्चयस्य सर्वत्रासम्भवात् कार्यस्वभाव हेतुद्रयस्यापि गमकत्वं न स्यात् । 25 तथा नास्तीह घट उपलब्धि प्राप्तस्यानुपलब्धेरित्यत्रापि दृष्टान्ताभावान्नान्वयः सिद्धः, शशशृङ्गादिदृष्टान्तस्वीकारे तत्रापि व्याप्तिनिश्चयाय दृष्टान्तान्तरकल्पनायामनवस्थाप्रसक्तेः । न च
: २२८ :
१ यद्यस्य विपक्षेऽपि वर्त्तते न तत्तस्य लक्षणम्, यथा सत्त्वं वहेः हेत्वाभासे च विपक्षे वर्त्तते रूपत्रयम्, तस्मान्न हेतोस्तल्लक्षणम् । न चान्यथाऽनुपपत्तिमत्रैरूप्यं हेतुलक्षणं न तु वैरूप्यमात्रं तच हेत्वामासे न सम्भवतीति वाच्यम्, त्रैरूप्यकल्पना वैयर्थ्यात्, अन्यथानुपपत्तिनियमादेव गमकत्वोपपत्तेरिति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् । प्रमाणसंख्यानिर्णयः ।
: २२९ : शशशृङ्गादावनुपलम्भात् प्रवर्तिताभावव्यवहारोऽपि मूढः, अनुपलभ्यमानेऽपि प्रदेश विशेषे घटादौ यस्तं व्यवहार न प्रवर्तयति स निमित्तदर्शनात्तत्र प्रवर्त्यत इति भवत्येव शशशृङ्गादिरभावव्यवहारे साध्येऽनवस्थादोषविकलो दृष्टान्तः, तत्रानुपलम्भेनाभावव्यवहारस्य प्रवृत्तासस्यवहारशशशृङ्गादिदृष्टान्तबलात् प्रसाधनात्, प्रदेशविशेषे घटाभावस्य त्वध्यक्षसिद्धत्वादिति वाच्यं, घटाभावसिद्धिर्हि घटाभावनिर्णयः, तस्य सिद्धत्वेऽभावव्यवहारोऽपि सिद्धः, अभाव- 5 निर्णयाभावेऽभावव्यवहारायोगात् । न च विशेषप्रदेशे घटाभावं निश्चिन्वानोऽपि तच्छब्दादिकं कश्चिन्न प्रवर्तये दित्यनुपलम्भेन प्रवर्त्यत इति वाच्यम् , एवं हि भावं निश्चिन्वानोऽपि कश्चिच्छब्दं नोच्चारयेदिति तत्प्रवर्तनाय हेत्वन्तरं मृग्यं स्यात् , ततो घटादावप्यभावस्य साधनाय दृष्टान्तान्वेषणे तत्राप्यभावो यदि दृष्टान्तान्तरात् सिद्धः तदा सैवानवस्था । अथ तत्र साध्याविनाभूतादनुपलम्भादेर्लिङ्गाद् दृष्टान्तान्तरमन्तरेणाप्यभावनिर्णयः शब्दादिव्यवहारस्य 10 च प्रवृत्तिः तर्झनुपलब्धान्वयमन्तरेणापि गमकत्वमविनाभावमात्रात् कथं नाभ्युपगतं भवेत्। एतेन व्यतिरेकम्यान्वयेन विनाभावादगमकाङ्गतेत्यपास्तम् । ननु साध्याभावे सर्वत्र साधनाभावो व्यतिरेकः, साधनसद्भावेऽपि साध्यसद्भावाभावे व्यतिरेक एव न भवेन् , साधना. भावेन साध्याभावस्याव्याप्तत्वात् , य एव च साध्यसद्भाव एव साधनसद्भावः स एवान्वयः, स च दृष्टान्तधर्मिणमन्तरेणापि साध्यधर्मिण्यपि विपर्यये बाधकप्रमाणबलान्निश्चीयमानः 15 कथमसन , न चैवं सति पक्षत्वेनेच्छाव्यवस्थितलक्षणेन तत्र पारमार्थिकस्य सपक्षत्वस्य बाधा, अन्यथा साध्यधर्मिण्येव हेतुरविद्यमानसाध्यधर्मे वर्तमानो विरुद्धः स्यादिति तत्र तयुक्त एव वर्तमानः कथं न सपक्षवृत्तिरिति यत्र व्यतिरेकसद्भावस्तत्रावश्यमन्वयः यत्रासौ तत्र चावश्यम्भावी व्यतिरेक इति नैकसद्भावे द्वितीयस्याभाव इति चेन्नन्वेमपि जाता समुद्रवृद्धिः शशाङ्कोदयादित्यादिप्रयोगेषु हेतोः पक्षधर्मत्वाभावेऽपि गमकत्वोपलब्धेन 20 पक्षधर्मत्वं तल्लक्षणम् , न च कालस्य देशस्य वा पक्षता, लोकस्य साध्यान्यथानुपपन्नहेतुप्रदर्शनमात्रादेव पक्षधर्मवाद्यनुस्मरणमन्तरेणापि साध्यप्रतिपत्ति दर्शनालक्षण्यस्य तन्त्र सतोऽप्यकिश्चित्करत्वात् । न च सौगताभ्युपगमेन पक्षधर्मता हेतोः सम्भवति सामान्यस्यावस्तुतयाऽभ्युपगतस्य हेतुत्वे शशशृङ्गादेरिव पक्षधर्मताऽसम्भवात् , स्वलक्षणस्य च हेतुत्वे
१शकटोदयाद्यनुमाने कृत्तिकोदये पक्षधर्मता सम्भवति. न च कालाकाशादि भविष्यच्छकटोदादिमत्. कृत्तिकोदयादिमत्त्वादिति प्रयोगेण पक्षधर्मता विद्यत इति वाच्यम्. तथा सत्यपक्षधर्महतोरप्रसिद्धेः, न च प्रासादधावल्ये साध्य काकस्य काय हेतुरपक्षधर्म इति वाच्यम् , जगत: पक्षत्वसम्भवात् , लोकविरोधस्तुल्य उभयत्र, तन्न पक्षधर्मता गमकत्वाङ्गम् , अनित्यः शब्दः श्रावणयादित्यादौ सपक्षवाभावेऽपि गमकत्वात्तदपि नाङ्गम् , नापि विषक्षेऽसत्वं तदङ्गम् , तत्पुत्रलस्यापि गमकत्वप्रसङ्गात् किन्तु सर्वत्रान्ताप्तिरेव गमकतामिति तत्सद्भावे किं त्रैलक्षण्यादिति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २३० :
सम्मतितत्व सोपाने
[ सप्तविंशम्
पक्ष एव हेतुरिति नैतद्धर्मो हेतु:, अभेदे धर्मधर्मिभावस्यानुपपत्तेः स्वलक्षणस्यान्यत्राननुगमान्नान्वयसिद्धिः, अतद्रूपपरावृत्तस्य तस्य हेतुत्वेऽपि स्वलक्षणपक्षभावी दोषस्तदवस्थ एव, अतद्रूपपरावृत्तेः स्वलक्षणादव्यतिरेकात्, व्यतिरेके अनुगतत्वे पारमार्थिकत्वे च सामान्यस्य भङ्गयन्तरेण हेतुत्वमभ्युपगतं भवेत्, कल्पनाविरचितस्य हेतुत्वे कुतः पक्ष5 धर्मता, कल्पनायाः परमार्थतो वस्त्वसंस्पर्शात् । न च परपक्षे पक्षधर्मत्वं सम्भवति, पक्षलक्षणस्यैवासम्भवात् न च जिज्ञासितविशेषो धर्मी पक्ष इति तल्लक्षणमस्तीति वाच्यम्, शब्देऽनित्यत्वं हि न वादी जिज्ञासितुमर्हति स्वनिश्चयवदन्येषां निश्चयोत्पादनाय तेन साधनप्रयोगात् । नापि प्रतिवादी, प्रतिपक्षप्रसाधनाय वायुक्तसाधनप्रतिघाताय च तस्य प्रवृत्तेः, नापि प्रानिकाः, तेषां विदितवेद्यतया तत्र जिज्ञासाऽसम्भवात् । तस्माद्यदन्तरेण 10 यनोपपद्यते तत्साधनमितरच साध्यमित्येतावदेव पचादिलक्षणमनवद्यम् । एवमेव प्रतिपिपादयतिविशेषो धर्मीयादिलक्षणं निरस्तं वेदितव्यम्, तदेवं त्रैलक्षण्यस्यासम्भवात्, सम्भवेऽपि सति साध्याविनाभावित्वमात्रेणैव हेतोर्गमकत्वान्न किञ्चित् पक्षधर्मत्वादिना रूपान्तरेण । तथाहि न कचित् धूमसत्ताऽमिं विना भाविनीति सिद्धमविनाभावित्वम्, तत्सिद्धौ च सत्यपि पक्षधर्मादिवचने तथैव गमकत्वम्, न हि वास्तवं रूपं साध्यावि15 नाभावित्वलक्षणं हेतोरुपलभ्यमानं पक्षधर्मत्वादिवचनेऽवचने वा स्वसाध्यं न साधयति, न हि वस्तुत्रलायातां स्वसाध्यप्रतिपादनशक्ति लिङ्गं पक्षधर्मत्वादिवचनादवचनाद्वा मुखति, वस्तुशक्तीनां वचनादव्यावृत्तेः । अथ त्रैलक्षण्यमपि हेतोः सम्भवति तदपि लक्षणत्वेन प्रकल्प्यते, सत्यं सम्भवति, किन्तु अविनाभावित्वेनैव हेतोः गमकत्वं सिद्धं न किञ्चित्तलक्षणवचनेन, यदूपानुवादेन हि हेतोः स्वरूपं लक्ष्यते तदेव लक्षणत्वेनानुवदितव्यमित्यविनाभावित्वरूपा20 नुषादमात्रेण हेतुलक्षणपरिसमाप्तेर्न पक्षधर्मत्वादि विधेयमनुवदितव्यं वा लक्षणत्वेन । सम्भवमात्रेणाभिधानेऽवाधितविषयत्वमपि तादृग्विधे हेतौ सम्भवतीति लक्षणान्तरत्वेन वच. नीयं स्यात् । न चाविनाभावित्वं सदपि पक्षधर्मत्वाद्यभावेऽगमकमिति वाच्यम्, व्याहतस्वात्, अविनाभावित्वं हि स्वसाध्येन विना तस्यासम्भव उच्यते, अगमकत्वन्तु विनापि साध्यं सम्भवस्तस्यैवेति परस्परं व्याहतिः । एव धर्ममात्रवचनेऽपि साधारस्यैवाविनाभावित्वं यथा कृतकत्वमनित्यत्वमन्तरेणानुपपद्यमानं कृतकत्ववत्स्वेव भावेषु व्यवतिष्ठते, न ह्यन्यत्र तत्कृतकत्वं नाप्यविनाभावीति कृतकत्वस्याविनाभावित्वमाक्षिप्तधर्मिस्वरूपमेवेति सामर्थ्यसिद्धम् | तेन नावश्यं तत्सत्त्वं वचनेन विधातव्यं धर्मोपरक्तधर्मिणि पृथक् पक्षधर्मत्ववचनमन्तरेणाप्यन्यथानुपपन्नत्वं कृतकस्यार्थस्य स्वरूपं जानानस्तदुपलभमान एव तदविनाभाविनमपरं स्वभावं झगिति अवगच्छति, यतो नानेन पूर्वमन्यथानुपपत्तिरूपनिश्चय
25
"Aho Shrutgyanam"
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
प्रमाणसंख्यानिर्णयः ।
समयेऽन्यत्र व्यवस्थितो धूमोऽन्यत्र व्यवस्थितेन वह्निना विनाऽनुपपन्न इत्यविनाभावः प्रतीतः, नापि तयोस्तथाविधः प्रतिबन्धः, न च प्रदेशव्यवस्थितं धूममुपलभमानोऽवश्यं यत्र यत्र धूमस्तत्राभिरिति तथा चेह धूम इति परामृश्यामिमानिति प्रत्येति, किन्तु परिज्ञाताविनाभावो धूमदर्शनानन्तरं प्रदेशेऽमित्रेति प्राक्तनानुभवदाढर्यात्स्मरति, असत्यत्र वह्नौ धूम एव न स्यादिति लिङ्गलक्षणाविनाभावानुस्मरणं प्रकृतस्मरणस्य तथाभावमन्तरेणाभाव इति प्रदर्श - 5 नार्थम् । अथात्राप्यन्यथानुपपन्नं स्वरूपं हेतोः क्वचिदनेन निश्वेतव्यम्, यत्र च तन्निश्चीयते स सपक्षः, पुनस्तथाविधरूपवेदिनां यत्रासौ हेतुस्तत्रैव ततो हेतोस्तदन्यप्रतिपत्तिरिति पक्षधर्मान्वयव्यतिरेकबलादेव हेतुर्गमक इति, तन्न, यतोऽविनाभावित्वरूपेणैव सपक्षे सत्त्वमत्राक्षिप्तमिति न रूपान्तरम् । तथा हि अविनाभावित्वं रूपं ज्ञातं सद्मकमिति तत्कचिज्ज्ञातव्यं तेन तद्रूपपरिज्ञानोपायत्वात् तदरूपं सदविनाभावित्वमेवैकं हेतोरूपं विधीयमानं स्वात्म - 10 भ्यन्तर्भावयति । ज्ञेयसत्ताया ज्ञानसत्ता निबंधनत्वात् ज्ञानं यथा न पृथग्रूपं तथा कचित्सपक्षे सत्त्वमप्यपश्यतस्तदविनाभाविरूपग्रहणाभाव इति तदैवैकं रूपं विधीयमानमन्यत्सर्वमाक्षिप तीति न तस्माद्धेतोरन्यद्रूपं युक्तम् । अथ तैर्विना तदेवैकं रूपं हेतोर्न ज्ञायत इति रूपान्तरं कल्प्यते तर्हि न केवलं सपक्षे सत्त्रं विना तद्रूपं न ज्ञायते किन्तु बुद्धीन्द्रियादिकमपि विना तन्न ज्ञायत इति तेषामपि तद्रूपताप्रसक्तिः । अत एव अपक्षधर्मस्यापि गमकत्वे चाक्षु- 15 त्वमपि शब्दे नित्यत्वस्य गमकं स्यादिति परोक्तमपास्तम्, यतश्चाक्षुषत्वमनित्यत्वाविनाभाव शब्दचक्षुषो न भवतीति कुतोऽत्र शेषावकाशः । यदपि यदि धूमोऽग्न्यविनाभावि - त्वमात्रादमिं गमयेत् महाम्बुराशौ किं न गमयेत् इति तदपि न युक्तम्, यतो नान्यदेशो धूमोऽम्भोनिधिपावकाविनाभावी सिद्ध:, तद्देशसाध्याविनाभावित्वात्तस्य । अत एव यद्यप्यन्यदेशस्थो हेतुर्नान्यदेशस्थ साध्या विनाभावी, तथाप्यपक्षधर्मोऽसौ गमको न भवतीत्यस्या - 20 स्य ज्ञापनार्थं पृथक् पक्षधर्मत्ववचनं लक्षणे विधेयमिति न वक्तव्यम्, साध्यान्यथानुपपन्नत्वैकरूपप्रतिपत्तेरेव तदर्थस्य लब्धत्वात् । एवं स्वभावै कार्यानुपलम्भकल्पनामन्तरेणाप्यन्यथानुपपत्तिमात्राद्धेतोर्गमकत्वोपपत्तेर्ना विनाभावस्त्रिसंख्येन हेतुना व्याप्तः, तथाहि वृक्षाच्छायानुमानं लोके प्रसिद्धम् । न च वृक्षस्तच्छायाकार्य सहभावित्वात् नापि स्वभाव:, स्वभावभेदोपलब्धॆः । एवं तुलादेर्नमनादुन्नामाद्यनुमानं चिन्तितम्, परभागवानिन्दुः, अर्वाग्भागवत्त्वाद्धादिवदित्यत्रापि न तादात्म्यं तदुत्पत्तिर्वा, पराभ्युपगमेन सम्भवति,
I
: २३१ :
१ ननु अन्यथानुपपत्तिरविनाभाव इत्यत्र किं निमित्तं, उच्यते तादात्म्यतदुत्पत्तिरूपम्, स्वाभावहेतोहिं तादात्म्यं स्वसाध्याविनाभावे निबन्धनम्, यो भावो यदात्मा स कथं तदुत्सृजति, कार्यहेतोस्तु तदुत्पतिस्तत्र निबन्धनम्, कारणाधीनात्मलाभमेव हि कार्यम्, तत्कथं तदन्तरेण कापि स्यात् न चाभ्यामन्यो हेतुरस्ति, अनुपलब्धेः स्वभावहेतावनुप्रवेशादिति बौद्धाः ॥
"Aho Shrutgyanam"
25
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
:२३२ : सम्मतितत्त्वसोपाने
सप्तविंशम् अर्श्वभागवतामधोभागवताम्ब परमाणूनां स्वभावभेदात , सहभावाच एकसामग्र्यधीनताप्रतिबन्धकल्पनायां रूपादे रसादे रिवानुमानं कारणात् कार्यानुमानं प्रसक्तम् , समानकालभावि. नो हि रूपादेर्यद्रसतोऽनुमानं तत्कारणाद्रूपजनकादनुमितादनुमानम् । न च समानकालभावि
रूपजनकत्वानुमानं रसहेतोरेतदिति हेतुधर्मानुमानम् , कारणात्कार्यानुमानेऽप्येवं दोषाभावात् । 5 न चात्रैवं लोकप्रतीत्यभावदोषः, हेतुधर्मानमानेऽपि लोकप्रतीतेरभावात् । तथाविधरसोपल
म्भाद्धि तत्समानकालं. तथाविधं रूपं अर्वाग्भागदर्शनाच्च परभागं लोकः प्रतिपद्यते न पुनर्विशिष्टं कारणम् । अथाप्रतिबद्धादेकतोऽन्यप्रतिपत्तावतिप्रसङ्गः, न, अविनाभूतादन्यतोऽन्यप्रतिपत्त्यभ्युपगमात् । अथ प्रतिबन्धमन्तरेणान्यस्याविनाभाव एव कुतः, ननु
प्रतिबन्धोऽप्यपरप्रतिबन्धमन्तरेण कुतः, अथ प्रतिबन्धोऽपि न वास्तवः प्रतिबद्धयोरन्यः, 10 किन्तु कारणानन्तरमपरस्य कार्याभिमतस्य भावो वस्तुस्वरूपमेव, तच्च पूर्वोत्तरवस्तुस्वरूपग्रा
हिप्रत्यक्षानुपलम्भाभ्यां निश्चीयते, तन्निश्चयनमेव कार्यकारणभावप्रतिबन्धनिश्चयनम् , न, एवं प्रत्यक्षानुपलम्भाभ्यामन्येनान्यस्याविनाभावित्वनिश्चयेऽपि न दोषः । अथैकदा अन्येनान्यस्याविनाभावित्वदर्शनेऽपि सर्वदा सर्वत्रानयोरेवमेव भाव इति न दर्शनादर्शनाभ्यां निश्चेतुं
शक्यम् , प्रतिबन्धग्रहणे तु नायं दोषः, कर्पूरोर्णादीन्धनस्वभावानुकारिधूमस्वरूपप्राहिणा 15 विशिष्टाध्यक्षेण सकृदपि प्रवृत्तेनाग्निधूमयोः कार्यकारणभावनिश्चयात् सर्वदाऽनग्नि व्या
वृत्ताग्निजन्योऽधूमव्यावृत्तो धूम इति निश्चीयते, अन्यथाऽन्यदैकदाऽप्यग्नेमस्योत्पादो न भवेत् , अहेतोः सकृदप्यभावात् , भावे वा निर्हेतुकताप्रसक्तेः मैवम् , परपक्षे कार्यधर्मानुवृत्तेरेवायोगात् । एकदेशेन कार्यधर्मानुवृत्तौ कार्यस्य कारणरूपतापत्तेः कार्यकारणभावाभा
वप्रसङ्गात् । किश्च सर्वत्र सर्वदा अग्निजन्यो धूम इति न प्रत्यक्षमनुपलम्भसहायमपीयतो 20 व्यापारान् कत्तुं समर्थम् , सन्निहितविषयबलोत्पत्तेरविचारकत्वाच्च, तत्पृष्टभाविनोऽपि विक
ल्पस्य नात्रार्थे सामर्थ्यम् , तदर्थविषयतया तस्य गृहीतग्राहित्वेनाप्रामाण्याभ्युपगमात् । अनुमानमपि नैवं प्रतिबन्धग्राहकम् , अनवस्थेतरेतराश्रयदोषप्रसक्तः । न च भवत्पक्षेऽप्य
१ बौद्धानां मते कार्य हेतौ व्याप्तिप्रतिपत्तिः प्रत्यक्षानुपलम्भपञ्चकाजायते, परिदृश्यमानेष्यग्निधूमध्यतिरिफेषु भूतलादिषु प्रथमं धूमस्यानुपलम्भ एकः, ततोऽग्नरुपलम्भः पश्चाद्धमस्येत्युपलम्भद्वयम् , ततोऽग्ने. रनुपलम्भोऽनन्तरं धूमस्यापति द्वावनुपलम्भौ । अनुपलम्भोऽपि प्रत्यक्षविशेष एव । एवं पञ्चकेनकस्यामपि व्यक्ती कार्यकारणभावावगमो भवल्लग्नेः कार्य धूम इति । स्वभावहेतौ तत्प्रतिपत्तिश्च विपक्षे बाधकानुमानादिति, तदयुक्तं, प्रत्यक्षं सन्निहितमात्रविषयतयाऽविचारकतया च यावान् कश्चिद्धमः स सर्वो देशान्तरे कालान्तरऽग्निजन्मा, अन्यजन्मा वा न भवतीत्येतावतो व्यापारान् कतुमसमर्थमिति कथं व्याप्तिस्तद्विषयः स्यात् , प्रत्यक्षगृहीतमात्राध्यवसायितत्पृष्टभाविविकल्पोऽपि न सपिसंहारेण व्याप्तिग्राहक इति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
सर्वक्षोपयोगविचारः । विनाभावित्व ग्रहणे हेतोरयं समानो दोषः, यतोऽन्यथाऽनुपपन्नकलक्षणो हेतुरित्यस्माकं हेतुलक्षणम् , अन्यथानुपपन्नत्वञ्च तादात्म्यतदुत्पत्त्योः पूर्ववच्छेषवत्सामान्यतोदृष्टमित्येतेषान तथैकार्थसमवायि संयोगिसमवायीत्यादीनाश्च तथा वीतमवीतं वीतावीतं चेत्यादी नाश्च सर्वहेतूनां व्यापकम् , सति गमकत्वे सर्वेषामप्यन्येषां साध्याविनाभावित्वात् , तद्विकलानाञ्च गमकत्वायोगात् , तस्य च ग्राहकमूहः प्रत्यक्षानुपलम्भप्रभवः, तञ्चाविसंवादकत्वादनक्षजत्वा. 5. लिङ्गजत्वाच स्वार्थाध्यवसायरूपं मतिनिबन्धनमस्माकं प्रमाणान्तरम् , परैरपि प्रमाणान्तरः स्वेनावश्यमभ्युपगन्तव्यमन्यथा व्याप्तिग्राहकप्रमाणाभावतोऽनुमानस्याप्यप्रवृत्तिप्रसक्तः, एवञ्च प्रत्यक्षमनुमानं चेति द्वे एव प्रमाणे इति न वक्तव्यम प्रमाणान्तरस्यापि सत्त्वात् , शब्दस्य चाप्तप्रणीतत्वेन सामान्य विशेषात्मकबाह्यार्थविषयस्य प्रमाणान्तरत्वात् । अर्थापत्तेश्च प्रमान णत्वेनानुमानेऽन्तर्भावनं सिद्धसाधनमेव, अभावस्य च पृथगप्रामाण्यप्रतिपादनमस्मकमभी- 10 ष्टमेव, सदसदात्मकवस्तुतस्वग्राहिणाध्यक्षेण यथाक्षयोपशमं भावांशवदभावांशस्यापि ग्रहणात् । केवलं क्वचिदुपसर्जनीकृतसदंशस्य प्रधानतयाऽसदंशस्य ग्रहणं कचिञ्च वैपरीत्येन, न च सदंशासदंशयोरेकान्तेन भेदोऽभेदो वा, उभयात्मकतया जात्यन्तररूपस्य वस्तुनो विरो. धादिदोषविकलस्य सद्भावात् । उपमानादेरप्यविसंवादकस्य प्रमाणत्वे सर्वस्य परोक्षेऽन्त: भीवात् , अन्यसंख्याव्युदासेन प्रत्यक्षं परोक्षश्चेति द्वे एव प्रमाणे अभ्युपगन्तव्ये, अन्यथा 15 तत्संख्यानवस्थितेः । अविशदमविसंवादश्च ज्ञानं परोक्षम् ।
अत्र मतिश्रुतावधिमनःपर्यायकेवलज्ञानानां मध्ये मतिश्रुते मुख्यतः परोक्षं प्रमाणमवधिमन:पर्यायकेवलानि तु प्रत्यक्षं प्रमाणम् , मते: परोक्षप्रमाणता च मुख्य या वृत्त्या, संव्यवहारतस्तु विशदरूपस्य मतिभेदस्य प्रत्यक्षताभ्युपगतेवेति दिक् ।। ५५ ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजय. लब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्वसोपानस्य प्रमाणसंख्या
निर्णयात्मकं नाम सप्तविंशं सोपानम् ॥
20
25
- अथ सर्वज्ञोपयोगविचारः। सामान्यविशेषात्म के प्रमाणप्रमेयरूपे वस्तुतत्त्वे व्यवस्थिते द्रव्यास्तिकस्यालोचनमात्रं विशेषाकारत्यागिदर्शनं यत्तत्सत्यमितरस्य तु विशेषाकारं सामान्याकाररहितं यज्ज्ञातं तदेव पारमार्थिकमभिप्रेतम् , प्रत्येकमेषोऽर्थपर्याय इति वचनात् , प्रमाणन्तु द्रव्य पर्यायौ दर्शनज्ञानस्वरूपावन्योऽन्याविनिर्भागवर्तिनाविति दर्शयन्नाह -
"Aho Shrutgyanam"
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ अष्टविंशम् दव्वढिओ वि होऊण दंसणे पजवाहिओ होइ । उवसमियाईभावं पडुच्च णाणे उ विवरीयं ।। ५६ ।। द्रव्यास्तिकोऽपि भूत्वा दर्शने पर्यायास्तिको भवति ।
औपशमिकादिभावं प्रतीत्य ज्ञाने तु विपरीतम् ॥ छाया । द्रव्यास्तिक इति, द्रव्यार्थरूप आत्मा चेतनालोकमात्रस्वभावो भूत्वा तदैव विशेषाकारोऽपि भवति, यदा हि विशेषरूपतयाऽऽत्मा सम्पद्यते तदा सामान्यस्वभावमपरित्यजन्नेव, विशेषाकारश्च विशेषावगमस्वभावं ज्ञानं, दर्शने सामान्यालोचने प्रवृत्तोऽप्युपात्तज्ञानाकारः, न हि विशिष्टेन रूपेण विना सामान्यं सम्भवति, तथा च औपशमिकक्षायिकक्षायौपशमि
कादीन् भावानपेक्ष्य विशेषरूपत्वेन ज्ञानस्वभावाद्वैपरीत्यं सामान्यरूपतां प्रतिपद्यते, विशेष10 रूपः सम् स एव सामान्यरूपोऽपि भवति, न बस्ति सामान्यं विशेषविकलं वस्तुत्वात् ,
शिवकादिविकलमृत्त्ववत् । विशेषा वा सामान्यविकला न सन्ति, विशेषत्वात् , मृत्त्व. रहितशिवका दिवदिति ॥ ५६ ॥
अत्र च सामान्यविशेषात्मके प्रमेयवस्तुनि तदाहिनमाणमपि दर्शनज्ञानरूपं तथापि छद्मस्थोपयोगस्वाभाव्यात् कदाचिज्ज्ञानोपसर्जनो दर्शनोपयोगः कदाचित्तु दर्शनोपसर्जनो 15 ज्ञानोपयोग इति क्रमेण ज्ञानदर्शनोपयोगी,क्षायिके तु ज्ञानदर्शने युगपंद्वर्तिनी इति दर्शयन्नाह
मणपजवणाणतो णाणस्स य दरिसणस्स य विसेसो। केवलणाणं पुण दंसणं ति णाणं ति य समाणं ॥ ५७ ॥ मन.पर्यवज्ञानान्तो ज्ञानस्य च दर्शनस्य च विश्लेषः ।
केवलशानं पुनदर्शन मिति ज्ञानमिति च समानम् ॥ छाया ॥ 20 मन इति, ज्ञानस्य दर्शनस्य च विश्लेषः पृथग्भावो मनःपर्यवज्ञानान्तः, मत्यादिषु
चतुर्षु ज्ञानदर्शनोपयोगी क्रमेण भवत इत्यर्थः । तथाहि चक्षुरचक्षुरवधिज्ञानानि चक्षुरच. क्षुरवधिदर्शनेभ्यः पृथक्कालानि, छद्मस्थोपयोगात्मकज्ञानत्वात्, श्रुतमनःपर्यायज्ञानवत् , वाक्यार्थविशेषविषयं श्रुतज्ञानं मनोद्रव्यविशेषालम्बनश्च मनःपर्यायज्ञानमेतद्यमपि अदर्शनस्वभावं मत्यवधिज्ञानदर्शनोपयोगाद्भिन्नकालञ्च सिद्धम् । केवलाख्यो बोधस्तु दर्शनमिति च ज्ञानमिति च समानं समानकालं द्वयमपि युगपदेवेत्यर्थः । एककालौ हि केवलिगतज्ञानदर्शनो. पयोगौ, तथाभूताप्रतिहताविर्भूततत्स्वभावत्वात् , तथाभूतादित्यप्रकाशतापाविव, यदैव केवली जानाति तदैव पश्यतीति सूरेरभिप्रायः ।। ५७ ।।
१ क्रमोपयोगवादिनो जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणपूज्यपादाः, युगपदुपयोगवादिनो मल्लवादिप्रभृतयः, यदेव केवलज्ञानं तदेव केवलदर्शन मिति सिद्धसेनदिवाकराः ॥ २ युगपदाविर्भूतस्वभावत्वादिति भावः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सर्वोपयोगविचारः। अयश्यागमविरोधीति केषाश्चिन्मतमुपदर्शयन्नाह
केई भणंति 'जाइया जाणइ तइया ण पासइ जिणो' त्ति। सुत्तमवलंबमाणा तित्थयरासायणाऽभीरू ॥ ५८ ॥ केचिद्भणन्ति 'यदा जानाति तदा न पश्यति जिन' इति ।
सूत्रमवलम्बमानास्तीर्थकराशातनाऽभीरवः ॥ छाया ॥ केचिदिति, केचित् यदा जानाति तदा न पश्यति जिन इति सूत्रमवलम्बमाना ब्रुवते, तथाहि — केवली गं भंते ! इमं रयणप्पभं पुढविं आयारेहिं पमाणेहिं हेअहिं संठाणेहिं परिवारेहिं जं समयं जाणइ नो तं समयं पासइ ! हंता गोयमा ! केवलीणं' इत्यादिप्रज्ञापनासूत्रम् , अस्यार्थः-केवली सम्पूर्णबोधः णं इति प्रश्नोऽभ्युपगमसूचकः, भंते इति भगवन् ! इमां रत्नप्रभामन्वर्थाभिधानां पृथ्वीमाकारैः समनिम्नोन्नताभिः प्रमाणैयादिभिः 10 हेतुभिरनन्तानन्तप्रदेशिकैः स्कन्धैः संस्थानः परिमण्डलादिभिः परिवारैर्घनोदधिवलयादिभिः, यं समयं इति कालावनोरत्यन्तसंयोगे द्वितीया, यदा जानाति न तदा पश्यति, विशेषोपयोगः सामान्योपयोगान्तरितः, सामान्योपयोगश्च विशेषोपयोगान्तरितः तत्स्वाभाव्यादिति प्रश्नार्थः उत्तरन्तु हंता गोयमा ! इत्यादिकं प्रश्नानुमोदक, हंता इत्यभिमतस्यामंत्रणम्, गौतम इति गोत्रामंत्रणम् , प्रश्नानुमोदार्थ, पुनस्तदेव सूत्रमुच्चारणीयम् , हेतुप्रश्नस्य चात्रसूत्रे उत्तरम् 15 ' साकारे से णाणे अणागारे दसणे ' साकारं विशेषावलम्बि अस्य केवलिनो ज्ञानं भवति अनाकारमतिक्रान्तविशेषं सामान्यालम्बिदर्शनम् । न चानेकप्रत्ययोत्पत्तिरेकदा निरावरणस्यापि, तत्स्वाभाव्यात, न हि चक्षुर्ज्ञानकाले श्रोत्रज्ञानोत्पत्तिरुपलभ्यते । न चावृतत्वात्तदा तदनुत्पत्तिः स्वसमयेऽप्यनुत्पत्तिप्रसङ्गात् ततो युगपदनेकप्रत्ययानुत्पत्तौ स्वभाव एव कारणं नावरणसद्भावः। सन्निहितेऽपि च द्यात्मके विषये विशेषांशमेव गृह्णन् केवली तत्रैव 20 सामात सर्वज्ञ इति व्यपदिश्यते सर्वविशेषज्ञत्वात्सर्वसामान्यदर्शित्वात्तु सर्वदर्शी । यच्चैवं व्याख्यायामकिञ्चिज्ज्ञत्वं केवलिनो होढदानञ्चेति दूषणं तन्न, यतो यदि तत् केवलं ज्ञानमेव भवेत् दर्शनमेव वा ततः स्यादकिञ्चिज्ज्ञता न चैवम् , आलदानमपि न सम्भवति यं समयमित्यायुक्तव्याख्याया सम्प्रदायाविच्छेदतोऽपव्याख्यानत्वायोगात् न च दुःसम्प्रदायो:यम, तदन्यव्याख्यातणामविसंवादात् 'जं समयं च णं समणे भगवं महावीरे' इत्या- 25 दावण्यागमेऽसकृदुच्चार्यमाणस्यास्य शब्दस्यैतदर्थत्वेन सिद्धत्वात्। ततो दुाख्यैषा यैः समकं यत्समकमिति भवतैव होढदानं कृतम् । एते च व्याख्यातारः तीर्थकरासादनाया अभीरवः तीर्थकरानासादयन्तो न विभ्यतीति यावत् , सा च न किञ्चिजानाति तीर्थकृदित्यधिक्षेपः, भन्यथोक्त तीर्थकृतैवमुक्तमित्यालदानम् । तथाहि यदि विषयः सामान्यविशेषात्मकस्तदा
"Aho Shrutgyanam"
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ अष्टविंशम् । विषयि केवलं विशेषात्मकं वा भवेत् सामान्यात्मकं वा, आये नि:सामान्यविशेषप्राहित्वात् तेषां च तद्विकलानामभावानिर्विषयतया तदवभासिनो ज्ञानस्याभाव इत्यकिञ्चिज्ज्ञः सर्वज्ञस्ततो भवेत् । अथ सामान्यात्मकम् एवमपि विशेषविकलसामान्यरूपविषयाभावतो निर्विषयस्य दर्शनस्याप्यभावान्न किञ्चित् केवली पश्येत् , अथायुगपज्ज्ञानदर्शने तस्याभ्युपगम्येते तथापि 5 यदा जानाति न तदा पश्यति यदा च पश्यति न तदा जानातीत्येकरूपाभावेऽन्यतरस्याप्य.
भावात् पूर्ववदकिञ्चिज्ज्ञोऽकिश्चिदर्शी च स्यात् , उभयरूपे वा वस्तुन्यन्यतरस्यैव ग्राहकस्वात् केवलोपयोगो विपर्यस्तो वा भवेत् तथाहि यदुभयरूपे वस्तुनि सामान्यस्यैव ग्राहक तद्विपर्यस्तम् , यथा सांख्यज्ञानं, तथा च सामान्य ग्राहि केवलदर्शन मिति, तथा यद्विशेषाव
भास्येव तथाभूते वस्तुनि तदपि विपर्यस्तम् , यथा सुगतज्ञानम् , तथा च केवलज्ञानमिति । 10 यथा च सामान्यविशेषात्मक वस्तु तथा प्रतिपादितमनेकधा । होढदानमपि सूत्रस्यान्यथा
व्याख्यानांदुपपन्नम् , तथाहि न पूर्वप्रदर्शितस्तत्रार्थः किन्त्वयम्-केवलीमा रत्नप्रभा पृथिवीं यैराकारादिभिः समकं तुल्यं जानाति न तैराकारादिभिः तुल्यं पश्यतीति, किमेवंग्राह्यम् , एवमित्यनुमोदना, ततो हेतौ पृष्टे सति तत्प्रतिवचनं भिन्नालम्बनप्रदर्शकम् , तज्ज्ञानं साकार
भवति यतो दर्शनं पुनरनाकारमित्यतो भिन्नालम्बनावेतौ प्रत्ययाविति । इदञ्चोदाहरणमात्रं 15 प्रदर्शितम् , एवञ्च सूत्रार्थव्यवस्थितौ पूर्वार्थकथनमालदानमेव ।। ५८ ।।
आग़मेन योगपद्याभिधाय ज्ञानदर्शनयोरनुमानेनापि तयोस्तद्दर्शयितुमाह---
केवलणाणावरणक्खयजायं केवलं जहा णाणं । तह दंसणं पि जुजइ णियआवरणक्खयस्संते ॥ ५९॥
केवलज्ञानायरणक्षयजातं केवलं यथा झानम् । . तथा दर्शनमपि युज्यते निजावरणक्षयस्यान्ते ॥ छाया ॥ केवलेति, केवल ज्ञानावरणक्षये समुत्पन्नं यथा विशेषाव बोधस्वभावं ज्ञानं तथा तदैव दर्शनावरणक्षये सति सामान्यपरिच्छेदस्वभावं दर्शनमप्युपपद्यताम् , न ह्यविकलकारणे सति कार्यानुत्पत्तियुक्ता तस्यासत्कार्यताप्रसक्तेरितरत्राप्यविशेषतोऽनुत्पत्तिप्रसक्तेश्च । ज्ञान. काले दर्शनस्यापि संभवः तदुत्पत्तौ कारणसद्भावात् , युगपदुत्पत्स्यविकलकारणपदघटयुग
20
१ रत्नप्रभाकर्मकाकारादिनिरूपियावदन्यूनानतिरिक्तविष यताकज्ञानवान् न तादृशतावदन्यूनानतिरिक्त. विषयताकदर्शनवान् केवलोति फलितोऽर्थः, रत्नप्रभाकर्मकाकारादिनिरूपितयावदन्यूनानतिरिक्तविषयताकं ज्ञानं न तादृशं केवलिकर्तृकं दर्शन मिति वा ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सर्वोपयोगविचारः ।
पदुत्पत्तिवत् । ननु हेतौ सत्यपि श्रुताद्यावरणक्षयोपशमे श्रुताद्यनुत्पद्यमानमपि कदाचिद् दृष्टमित्यनैकान्तिको हेतु:, न श्रुतादौ क्षीणावैरणत्वस्य हेतोरभावात् श्रुतादेः क्षीणोपशान्तावरणत्वात् । भिन्नावरणत्वादेव च श्रुतावधिवन्नैकत्वमेकान्ततो ज्ञानदर्शनयोरेकदोभयाभ्युपगमवादेनैव ॥ ५९ ॥
यज्जातीये यो दृष्टस्तज्जातीय एवासावन्यत्राप्यभ्युपगमार्हो न जात्यन्तरे घूमवत् पाव- 5 केतरभावाभावयोः, अन्यथानुमानादिव्यवहारविलोपप्रसङ्गादित्याह
भण्णइ खीणावरणे जह मइणाण जिणे ण संभवइ । तह वीणावरणिजे विसेसओ दंसणं नत्थि ।। ३० ।।
भण्यते क्षीणावरणे यथा मतिज्ञानं जिने न संभवति । तथा क्षीणावरणीये विश्लेषतो दर्शनं नास्ति || छाया ||
भण्यत इति, यथा मतिश्रुतावधिमनः पर्यवज्ञानानि जिने न सम्भवतीत्यभ्युपगम्यते तथा तत्रैव क्षीणावरणीये ज्ञानोपयोगादन्यदा दर्शनं न सम्भवतीत्यभ्युपगन्तव्यम्, क्रमोपaritr मत्याद्यात्मकत्वात् तदभावे तदभावात् ॥ ६० ॥
क्रमवादिनो न केवलमनुमानविरोधोऽपि त्वागमविरोधश्चेत्याह
सुत्तंमि वेव साई अपज्जवसियं ति केवलं वृत्तं । सुत्तामायण भीरूहिं तं च दव्वयं होइ ॥ ६१ ॥
:.230:
सूत्रे चैच साद्यपर्यवसितमिति केवलमुक्तम् । सूत्रासातन भीरुभिस्तच्च द्रष्टयं भवति || छाया ॥
१ मतिश्रुतज्ञानावरणयोरेकदा क्षयोपशमेऽपि यथा तदुपयोगक्रमः तथा ज्ञानदर्शनावरणयोर्युगपत्येऽपि केवलिन्युपयोगक्रमः स्यादिति शंकाशयः ॥ २ श्रुतोपयोगे मतिज्ञानस्य हेतुत्वेन शब्दादौ प्रत्यक्षादिसामग्याः प्रतिबन्धकत्वेन च तत्सम्भव:, अत्र तु क्षीणावरणत्वेन परस्परकार्यकारणभाव प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावाद्यभावेन विशेष इति भावः ॥ ३ क्रमोपयोगत्वस्य मत्याद्यात्मकत्वव्याप्यत्वादित्यर्थः । सामान्यविशेषोभयालम्बनकोपयोगत्वस्य चावग्रहाद्यात्मकत्सव्याप्यत्वात् केवलयोः क्रमोपयोगत्वे तत्त्वापत्तिरित्यभिप्रायः तथा च केवलदर्शनं केवलज्ञानतुल्यकालोत्पत्तिकं, तदेककालीन सामग्रीकत्वात् तादृशकार्यान्तरवदित्यनुमानप्रयोगः फलितः ॥
"Aho Shrutgyanam"
10
सूत्र इति, आगमे केवलज्ञानदर्शनयोः साद्यपर्यवसितत्वमुक्तम, क्रमोपयोगे तु द्वितीयसमये तयोः पर्यवसानमिति कुतोऽपर्यवसितता स्यात्, अतः क्रमोपयोगवादिभिः सूत्रासा- 20 तनाभीरुभिः, ' केवलणाणे णं भंते ' इत्याद्यागमोक्तं पर्यालोचनीयं भवति, अत्र सूत्रासा तना सर्वज्ञाधिक्षेप द्वारेण, अचेतनस्य वचनस्याधिक्षेपायोगात् । न च द्रव्यापेक्षयाऽपर्यंत्र
15
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २३८: सम्मतितत्त्वसोपाने
[ अष्टविंशम् सितत्वम् , द्रव्यविषयप्रश्नोत्तराश्रुतेः । अथ भवतोऽपि कथं तयोरपर्यवसानता, पर्यायाणामुत्पादविगमात्मकत्वात् । न च द्रव्यापेक्षयेति वाच्यम् , अस्मत्पक्षेऽप्यस्य समानत्वात् । तद्विषयप्रश्नप्रतिवचनाभावान्नेति चेत्तर्हि भवतोऽपि द्रव्यापेक्षयाऽपर्यवसानकथनमयुक्तम् , न, तयोर्युगपद्रूपरसयोरिवोत्पादाभ्युपगमान्न ऋजुत्ववक्रेतावत् । एवमपि सपर्यवसानतेति चेन्न 5 कथश्चित्केवलिद्रव्यादव्यतिरेकतस्तयोरपर्यवसितत्वात् । न च क्रमैकान्तेऽप्येवं भविष्यति,
अनेकान्तविरोधात् । न चात्रापि तथाभावः, तथाभूतात्मकैककेवलिद्रव्याभ्युपगमात्, रूपरसात्मकैकद्रव्यवत् , अक्रमरूपत्वे च द्रव्यस्य तदात्मकत्वेन तयोरप्यक्रम एव न च तयोस्तद्रूपतया तथाभावो न स्वरूपत इति वाच्यम् , तथात्वेऽनेकान्तरूपताविरोधान्निरावरणस्या
क्रमस्य क्रमरूपत्वविरोधाच्च तस्यावरणकृतत्वात् । किश्च यदि सर्वथा क्रमेणैव तयोरुत्पत्तिः 10 तीनेकान्तविरोधः, अथ कथञ्चित्तदा युगपदुत्पत्तिपक्षोऽप्यभ्युपगतः । न च द्वितीये क्षणे
तयोरभावेऽपर्यवसितता छानस्थिकज्ञानस्येव युक्ता, पुनरुत्पादादपर्यवसितत्वे पर्यायस्याप्य. पर्यवसितताप्रसक्तिः, द्रव्यार्थतया तत्त्वे द्वितीयक्षणेऽपि तयोः तद्भावोऽन्यथा द्रव्यार्थत्वा. योगात् ।। ६१ ॥ तदेवं क्रमाभ्युपगमे तयोरागमविरोध इत्युपसंहरति--
संतम्मि केवले दसणम्मि णाणस्स संभवो णस्थि । केवलणाणम्मि य दंसणस्स तम्हा सणिहणाइं ॥ ६२ ॥ सति केवले दर्शने ज्ञानस्य संभवो नास्ति ।
केवलज्ञाने च दर्शनस्य तस्मात् सनिधनं ॥ छाया ॥ सतीति, स्पष्टम् , तस्मात्केवलज्ञानदर्शने सनिधने नाशसहिते प्रसक्ते ।। ६२ ॥
अत्र प्रकरणकारः क्रमोपयोगवादिनं तदुभयप्रधानाक्रमोपयोगवादिनश्च पर्यनुयुज्य स्वपक्षं दर्शयति--
दंसणणाणावरणक्खए समाणम्मि कस्स पुब्वअरं । होज समं उप्पाओ हंदि दुए णत्थि उवओगा ॥ ६३ ।
दर्शनज्ञानावरणक्षये समाने कस्य पूर्वतरम् । भवेत्सममुत्पादो हंदि द्वौ न स्त उपयोगी ॥ छाया ॥
25
१ यद्धविच्छिन्ने कमिकत्वप्रसिद्धिः तद्धर्मावच्छिन्नेऽपर्यवसितस्यान्वयो निराकांक्षः, अन्यथा ऋजुत्ववक्रत्वे अपर्यवसिते इति प्रयोगस्यापि प्रसङ्गः, मम तु रूपरसात्मकैकद्रव्यवदकममाविभिन्नोपाधिकोत्पादविगमात्मकस्वेऽपि केवलिद्रव्यादव्यतिरेकतः तयोरपर्यवसितलं नानुपपन्नमिति भावः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सर्वोपयोगविचारः । दर्शनेति । सामान्यविशेषपरिच्छेदकावरणापगमे समाने सति कस्य प्रथमतरमुत्पादो भवेत् , अन्यतरोत्पादे तदितरस्याप्युत्पादः स्यात् , न चेदन्यतरस्याप्युत्पादो न स्यात् , अवि. शेषादित्युभयोरप्यभावप्रसक्तिः, अक्रमोपयोगवादिनच तयोरेककालमुत्पादो भवेत् , सत्यक्रमकारणे कार्यस्याप्यक्रमस्य भावात् इत्यक्रमो द्वावुपयोगौ । एकोपयोगवाद्याह हंदि द्वावुपयोगौ नैकदेति ज्ञायताम् , सामान्यविशेषपरिच्छेदात्मकत्वात् केवलस्येति ।। ६३ ।। 5 यदेव ज्ञानं तदेव दर्शनमित्येतस्मिन्नेव वादे सर्वज्ञतासंभव इत्याह
जह सव्वं सायारं जाणइ एकसमएण सव्वण्णू । जुजइ सयावि एवं अहवा सव्वं ण याणाइ ॥ ६४॥ यदि सर्व साकार जानाति एकसमयेन सर्वज्ञः । युज्यते सदाप्येवं अथवा सर्वं न जानाति ॥ छाया ।
10 यदीति । यदि सर्व साकारं जानस्तदात्मकं सामान्थं तदैव पश्यति, तत् पश्यन् वा तदव्यतिरिक्तं विशेषं तदैव जानाति, उभयात्मकवस्त्ववयोधैकरूपत्वात् सर्वज्ञोपयोगस्य तदा सर्वज्ञत्वं सर्वदर्शित्वञ्च तस्य सर्वकालं युज्यते, प्रतिक्षणमुभयात्म कैकरूपत्वात्तस्य । अथवा सर्व सामान्य साकारं वा वस्तु न पश्यति न जानाति च, तथाभूतयोः तयोरसत्त्वात् , जात्यन्धवत् आकाशवद्वा । अथवा सर्वं न जानात्येकदेशोपयोगवृत्तित्वात् , मतिज्ञानिवत् 1 युगपत् 15 क्रमेण चैकान्तभिन्नोपयोगद्वयवादिमते न सर्वज्ञता सर्वदर्शिता चेत्याशय आचार्यस्य । तत्र जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणपूज्यानामयुगपद्भाव्युपयोगद्वयमभिमतम् , मल्लवादिनस्तु युगपद्धवि तव्यमिति, प्रकरणकारस्य तयोरुपयोगयोरभेद इति मतम् ।। ६४ ॥ साकारानाकारोपयोगयो कान्ततो भेद इति दर्शयितुमाह
परिसुद्धं सायारं अवियत्तं दसणं अणायारं । ण य वीणावरणिजे जुन्नइ सुवियत्तमवियत्तं ॥ ६५ ॥ परिशुद्धं साकारमध्यक्तं दर्शनमनाकारम् ।।
न च क्षीणावरणीये युज्यते सुव्यक्तमव्यक्तम् ॥ छाया ॥ परिशुद्धमिति | ज्ञानस्य रूपं व्यक्तता दर्शनस्य चाव्यक्तता। क्षीणावरणे चाईति व्यक्तताव्यक्तते न युज्येते तस्मात् सामान्य विशेषज्ञेयस्पर्शी उभयै कस्वभाव एवायं केवलि- 25
१ यदेव ज्ञानं तदेव दर्शनम् , उभयहेतुसमाने समूहालम्बनोत्पादस्यैवान्यत्र दृष्टत्वात् नात्रापरिदृष्टकल्पनाग्नेश इति भावः ॥
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ पशिम् प्रत्ययः, न च ग्राह्यद्वित्वाद्वाहकद्वित्वमिति तत्र सम्भावना युक्ता, केवलज्ञानस्य ग्राह्यानन्त्ये. नानन्ततापत्तेः, अन्योऽन्यानुविद्धग्राह्यांशद्वयमभेदाद्राहकस्य तथा त्वकल्पने एकत्वानतिक्रमान्न दोष इति । अत्रायमभिप्रायः न चैकस्वभावस्य प्रत्ययस्य शीतोष्णस्पर्शवत् परस्पर
विभिन्नस्वभावद्वयविरोधो दर्शनस्पर्शनशक्तिव्यात्मकैकदेवदत्तवत् , स्वभावव्यात्मकैकप्रत्ययस्य 5 केवलिन्यविरोधात्, अनेकान्तवादस्य प्रमाणोपपन्नत्वादिति ।। ६५ ॥ क्रमाक्रमोपयोगद्वयाभ्युपगमे तु भगवत इदमापन्नमिति दर्शयति--
अघिट्ट अण्णायं च केवली एव भासइ सया वि । एगसमयम्मि हंदी वयणवियप्पो न संभवइ ।। ६६ ॥
अदृष्टमशातञ्च केवली एव भाषते सदापि ।
एकसमये हंदी वचनविकल्पो न सम्भवति ॥ छाया ॥ अदृष्टमिति । केवली जात्यन्धहस्तिपरिज्ञानवददृष्टमेव ज्ञातं तथाऽलातचक्रदर्शनवद. ज्ञातमेव च दृष्टं सर्वदा भाषत इत्यक्रमोपयोगपक्षे प्रसक्तम , क्रमवयुपयोगपक्षे तु यदेकस्मिन् समये जानाति तदेव भाषते ज्ञातं न तु दृष्टम् , समयान्तरे तु यदा पश्यति तदापि दृष्टं
भाषते न तु ज्ञातम् , बोधानुरूपेण वाचः प्रवर्त्तनात् , बोधस्य चाक्रमोपयोगपक्षे एकांशाव. 15 लम्बित्वात् , क्रमोपयोगे तु तत्त्वाद्भिन्नसमयत्वाञ्च एकस्मिन् समये दृष्टं ज्ञातश्च भाषत इत्येष वचनविशेषो भवदर्शने न सम्भवतीति ग्राह्यताम् ॥ ६६ ॥ तथा च सर्वज्ञत्वं न सम्भवतीत्याह
अण्णायं पासंतो अद्दिटुं च अरहा वियाणतो । किं जाणइ किं पासइ कह सवण्णु त्ति वा होइ ॥ ६७ ॥
अज्ञातं पश्यन्नदृष्टश्चाहर्न विजानानः ।
किं जानाति किं पश्यति कथं सर्वज्ञ इति वा भवति ॥ छाया ॥ अज्ञातमिति । अज्ञातं पश्यन्न दृष्टश्च जानानः किं जानाति किं पश्यति न किश्चिदपीति भावः । कथं वा तस्य सर्वज्ञता भवेत् ॥ ६७ ।। ज्ञानदर्शनयोरेकसंख्यत्वादप्येकत्व मित्याह
केवलणाणमणंतं जहे व तह दसणं पि पण्णत्तं । सागारग्गहणाहि य णियमपरित्तं अणागारं ॥ ६८ ॥
25
"Aho Shrutgyanam"
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
सर्वोपयोगविचारः । केवलझानमनन्तं यथैव तथा दर्शनमपि प्रज्ञप्तम् ।
साकारग्रहणाञ्च नियमपरीतमनाकारम् ॥ छाया ।। केवलेति, यद्येकत्वं ज्ञानदर्शनयोर्न स्यात्ततोऽल्पविषयत्वादर्शनमनन्तं न स्यादिति " अणते केवलणाणे अगते केवलदसणे " इत्यागमविरोधः प्रसज्येत, दर्शनस्य ज्ञाना दे हि साकारग्रहणादनन्तविशेषवर्तिज्ञानादनाकारं सामान्यमात्रालम्बिकेवलदर्शनं यतो नियमे 5 नैकान्तेनैव परीतमल्पं भवतीति कुतो विषयभेदादनन्तता ॥ ६८ ॥
क्रमवादिदर्शने ज्ञानदर्शनयोरपर्यवसितत्वादिकं नोपपद्यत इति यत् प्रेरितमेकत्ववादिना तत्परिहारार्थमाह
भण्णइ जइ चउणाणी जुजइ णियमा तहेव एयं पि । भण्णइ ण पंचणाणी जहेव अरहा तहेयंपि ॥ १९ ॥ 10 भण्यते यथा चतुर्शानी युज्यते नियमात्तथैवैतदपि ।
भण्यते न पञ्चज्ञानी यथैवाहस्तथैतदपि ॥ छाया ॥ भण्यत इति, भण्यते आक्षिप्यते यथा क्रमोपयोगप्रवृत्तोऽपि मत्यादिचतुर्ज्ञानी अपर्यवसितचतुर्ज्ञान उत्पद्यमानतज्ज्ञानसर्वदोपलब्धिको व्यक्तबोधो ज्ञातदृष्टभाषी ज्ञाता द्रष्टा चावश्यमेव युज्यते तच्छक्तिसमन्वयात् , तथैतदपि एकत्यवादिना यदपर्यवसितत्वादि केवलिनि 15 कथमिति यत् प्रेर्यते तद्युज्यत एव, सार्वदिककेवलज्ञानदर्शनशक्तिसमन्वयात् । अत्रैकत्ववादिना प्रति समाधान भण्यते यथैवाहन्न पञ्चज्ञानी भवति तथैतदपि क्रमवादिना यदुच्यते भेदतो ज्ञानवान् दर्शनवानिति च तदपि न भवतीति सूत्रकृतोऽभिप्रायः । अत्र च छद्मस्थे किल उपयोगक्रमस्य दृष्टत्वात् केवलिनि च छद्माभावान्न क्रमवान ज्ञानदर्शनोपयोग इत्ययमत्रार्थो विवक्षित इति केचित् प्रतिपन्नाः, न हि यो यज्जातीये दृष्टः सोऽतज्जातीयेऽपि भवत्य- 20 तिप्रसङ्गात् , अन्यथा छद्मस्था अपि केवलिवत् क्रमोपयोगित्वात् सर्वज्ञाः स्युः, सोऽपि वा न भवेत् , तत एव सर्वज्ञवन्निरावरणास्ते, सोऽपि वा सावरणः, तत एव एकज्ञानिनो वा ते, सोऽपि चतुर्सानी वा स्यात् । अत एव छद्मस्थे भुजिक्रियादर्शनात् केवलिनि तद्विजातीये भुजि क्रियाकल्पना न युक्ता, अन्यथा चतु नित्वाकेवलित्वसंसारित्वादयोऽपि तत्र स्युः, न च देहित्वं तद्भुक्तिकारणम् , तथाभूतशक्त्यायुष्कर्मणोस्तद्धेतुत्वादेकवैकल्ये तदभावात् , औदा- 25
१ तथा प्रयोगो विवादास्पदः केवली न कवलाहारवान् भवति, छद्मस्थाद्विजातीयत्वात् , यन्नैवं तन्नैवं यथास्मदादिः । न च देहित्वाकवलाहारवानित्यनुमानेन बाधितः पक्ष इति वाच्यम्, दहिनामपि त्रिदशादीनां कवलाहाराभावेन देहित्वस्य व्यभिचारादिति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ अडार्विशम् रिकव्यपदेशोऽप्युदारत्वात , न तु भुक्तेः । यदपि एकेन्द्रियादीनामयोगिपर्यन्तानामाहारित्वस्य सूत्रोपदेशात् केवलिनः कवलाहारित्वं केचित् प्रतिपन्नाः, तदपि सूत्रार्थापरिज्ञानात् , तत्र ह्ये केन्द्रियादिभिः सह भगवतो निर्देशानिरन्तराहारोपदेशाच्च शरीरप्रायोग्यपुगलग्रहणमाहारत्वेन विवक्षितमन्यथा क्षणत्रयमात्रमपहाय समुद्धातावस्थायां निरन्तराहारो भगवां5 स्तेनाहारेण भवेत् । यदपि यथासम्भवमाहारव्यवस्थितेः सहनिर्देशेऽपि कवलाहार एवं केवलिनो युक्त्या व्यवस्थाप्यते, अन्यथा तच्छरीरस्थितेरभावादिति, तदपि न युक्तिक्षमम् , अस्मदादेर्हि प्रकृताहारमन्तरेण औदारिकशरीरस्थितेः प्रभूतकालमभावात् केवलिनोऽपि यदि तथाऽनुमीयते तर्हि तस्य सर्वज्ञता नावसातुं शक्या, दृष्टव्यतिक्रमप्रकल्पनाऽयोगात् ,
श्रूयते च प्रकृताहारमन्तरेणापि चिरतरकाला औदारिकशरीरस्थितिः प्रथमतीर्थकृत्प्रभृती. 10 नामिति, अत्रोच्यते, उपयोगक्रमे न छद्म कारणम् , किन्तु क्षयोपशमकार्य क्रमोपयोगः केव
लिनि च तद्भावात्तत्कार्यस्य क्रमोपयोगस्याप्यभावः, यद्यत्कारणकं तत्तदभावे न भवति, यथा चक्षुरभावे चक्षुर्ज्ञानम् , क्षयोपशमकारणश्च क्रमोपयोग इति क्षायिकोपयोगवति केव. लिनि क्रमोपयोगाभावः । न च भवतु मत्यादिक्रमधदुपयोगाभावः क्षयोपशमाभावात् ,
केवलज्ञानदर्शनयोस्तु क्षायिकत्वात् कथं क्षयोपशमाभावे क्रमाभाव इति वाच्यम् , अविक15 लकारणतयाऽवश्यं प्रादुर्भावात , यद्धि यदाऽविकलकारणम् तत्तदाऽवश्यन्तया प्रादुर्भवति,
यथाऽन्त्यसामग्रीकालेऽङ्करः, अविकलकारणञ्च केवलज्ञानोपयोगकाले केवलदर्शनम् , स्वा. वरणक्षयलक्षणाविकलकारणसद्भावेऽपि तदा तस्यानुत्पत्तावत तुकताप्रसक्तेर्देशकालाकारनि. यमो न भवेत् , अनायत्तस्य तदसम्भवात् । क्रमोत्पत्तिस्वभावप्रकल्पनायां क्षायिकत्वं तस्य
परित्यक्तं स्यात , अध्यक्षसिद्धे च क्रमे तत्स्वभावप्रकल्पना युक्तिसङ्गता, अन्यथाऽतिप्रसङ्गः, 20 सर्वभावव्यवस्थाविलोपप्रसक्तेः । न वा यो यज्जातीये दृष्टः सोऽन्यत्रातजातीये न भवती
त्येतदत्र विवक्षितम् , किन्तु कारणाभावे कार्य न भवति, अविकलकारणञ्चाविलम्बितोत्प. त्तिकमित्येतदत्र प्रतिपादयितुमभिप्रेतमाचार्यस्य । एवं केवलिनो भुक्त्यभावनिश्चयस्तदा स्याद्यदि भुक्तिकारणाभावः सिद्धो भवेत् , स्वकार्यकरणे कारणस्य प्रतिबद्धत्वं वा सिद्धं भवेत,
न चैतदुभयमपि भवस्थकेवलिनि सिद्धम् , अप्रतिबद्धसामर्यस्य क्षुद्वेदनीयकर्मोदयस्य 95 तत्र सद्भावात् अत एव न चतुझनित्वाकेवलित्वादिप्रसङ्गः, तत्कारणस्य तत्राभावा
निनिमित्तस्य च कार्यस्यासम्भवात् । किश्च केवलिनः किमतज्जातीयत्वमस्मदाद्यपेक्षया किं वाऽऽत्मीयछद्मस्थावस्थापेक्षयाऽभिप्रेतम् , आये सिद्धसाध्यता । द्वितीयेऽपि किं घातिकर्मापेक्षया तत्तस्याभ्युपगम्यते किं वा भुक्तिनिमित्तकर्मक्षयापेक्षया, प्रथमे सिद्धं विजाती. यत्वं न तु तावता तस्य भुक्तिप्रतिषेधः, अप्रतिबद्ध सामर्थ्यस्य भुक्तिकारणस्य तथाविजाती.
"Aho Shrutgyanam"
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सर्वज्ञोपयोगविचारः ।
: २४३ :
यत्वेऽपि स्वकार्यनिर्वर्त्तकत्वात् । न द्वितीयोऽतज्जातीयत्वस्यैवासिद्धत्वात् तन्निमित्तस्य कर्मणो भवस्थकेवलिनि पर्यन्तसमयं यावदनुवृत्तेः । यदपि न देहित्वं भुक्तिकारणमित्याद्युक्तं तदपि नोचितम्, विशिष्टकर्मोदयसामग्र्या भुक्तिकारणभूतायास्ततोऽद्याप्यव्यावृत्तेः तथाभूतशक्त्यायुष्ककर्मणोश्चैकस्यापि वैकल्यासिद्धेरेकवैकल्ये तदभावादित्यसिद्धम् । यच्चौदारिकव्यपदेशो ऽप्युदारत्वान्न भुक्तेरिति तदपि न युक्तम्, औदारिकशरीरित्वे स्वकारणाधीनाया मुक्तेरप्रतिषे- 5 धात, व्यपदेशस्योदारत्वनिमित्तत्वेऽपि स्वकारणनिमित्तप्रकृतमुक्तिसिद्धेः । यदपि एकेन्द्रि यादीनामयोगिपर्यन्तानामाहारिणां सूत्र उपदेश इत्याद्युक्तं तद्व्यसाम्प्रतम्, एकेन्द्रियादिसहचरितत्व निरन्तराहारोपदेशत्वाद्यन्तरेणापि ' विग्गहगइमावण्णा केवलिणो समुहया अयोगी या | सिद्धा य अणाहारा सेसा आहारगा जीवा ||' इत्यादिसूत्रसन्दर्भस्य केवलिभुक्तिप्रतिपादकस्यागमे सद्भावात् । न च तस्याप्रामाण्यम्, सर्वज्ञप्रणीतत्वेनाभ्युपगतसूत्रस्येव प्रामा- 10 श्योपपत्तेः । न च तत्प्रणीतागमैकवाक्यतया प्रतीयमानस्याप्यतत्प्रणीतत्वम्, अन्यत्रापि तत्प्रसक्तेः । यदुक्तं निरन्तराहारोपदेशाच्च शरीरप्रायोग्यपुद्गलग्रहणमाहारत्वेन विवक्षितमन्यथा क्षणत्रयमात्रमपहाय समुद्वातावस्थायां निरन्तराहारो भगवांस्तेनाहारेण भवेदिति तदपि न, यतो विग्रहगत्यापन्नसमवहत केवल्ययोगिसिद्धव्यतिरिक्ताशेषप्राणिगणस्य शरीरप्रायोग्यपुद्गलग्रहणमेवाहारशब्दवाच्यमिह सूत्रेऽभिप्रेतमिति कोऽन्यः सामयिकशब्दार्थविदो भवतोऽभिधातु 15 समर्थः । विशिष्टाहारस्य च विशिष्टकारणप्रभवत्वात् तस्य प्रतिक्षणं कथं सम्भवः, यस्तुपुद्गलादानलक्षणो लोमाद्याहारस्तस्य प्रतिक्षणं सद्भावेऽप्यदोष एव । यथासम्भवमाहारव्यवस्थोक्तिस्तु युक्तैव, न हि देशोनपूर्वकोटिं यावत् अन्तरेण विशिष्टाहारं विशिष्टौदारिकशरीरस्थितिः सम्भविनी । न च तच्छास्थावस्थातः केवल्यवस्थायामात्यन्तिकं तच्छरीरस्य विजातीयत्वम्, येन प्रकृताहारविरहेऽपि तच्छरीरस्थितेर विरोधो भवेत्, ज्ञानाद्यति- 20 शयेऽपि प्राक्तन संहननाद्यधिष्ठितस्य तस्यैवापातमनुवृत्तेः । अस्मदाद्यौदारिकशरीर विशिष्टस्थितेर्विशिष्टाहार निमित्तत्वं प्रत्यक्षानुपलम्भप्रभवप्रमाणेन सर्वत्राधिगतमिति विशिष्टाहारमन्तरेण तत्स्थितेरन्यत्र सद्भावे सकृदपि तत्स्थितिस्तन्निमित्ता न भवेत्, अहेतोः सकृदपि सद्भावाभावात् । यदि तु विशिष्टाहारनिमित्ताप्यस्मदादिषु विशिष्टशरीरस्थितिः पुरुषान्तरे तद्व्यतिरेकेणापि भवेत् तर्हि महानसादौ धूमध्वजप्रभवोऽपि धूमः पर्वतादौ तमन्तरेणापि 25 भवेदिति धूमादेरग्न्याद्यनुमानमसङ्गतं भवेत्, व्यभिचारात् । अथैतज्जातीयो धूमः एतजातीयामिप्रभवः सर्वत्र सकृत् प्रवृत्तेनैव प्रमाणेन व्यवस्थाप्यते, तत्कार्यताप्रतिपत्तिबलादग्निस्वभावादन्यत्र तस्य भावे सकृदध्यग्नेर्न भावः स्यात्, अग्निस्वभावादजन्यत्वात्तस्य भवति चाग्निस्वभावान्महानसादौ धूम इति सर्वत्र सर्वदा तत्स्वभावादेव तस्योत्पादे ऽतदु
"Aho Shrutgyanam"
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्व सोपाने
[ अष्टाविंशम् ।
स्पत्तिकस्याधूमस्वभावत्वादिति न धूमादेरग्न्याद्यनुमाने व्यभिचारस्तर्हि प्रकृतेऽप्ययं प्रकारः समानः, विशिष्टौदारिकशरीरस्थितेर्विशिष्टाहारमन्तरेणापि भावे तच्छरीरस्थितिरेवासौ न भवेत्, न चात्यन्त विजातीयत्वं तस्या इत्युक्तमेव । सर्वथा समानजातीयत्वन्तु महानसपर्वतोपलब्धधूमयोरप्य सम्भवि । ततोऽस्मदादेवि केवलिनोऽपि प्रकृताहारमन्तरेणौदारि5 कशरीरस्थितिर्न चिरकाला संभवतीत्यनुमानं प्रवर्तत एव, अन्यथा धूमादेरग्न्याद्यनुमानमपि न स्यात् । यदपि कुतस्तस्यैवं सर्वज्ञतासिद्धिरित्यभिधानं तदप्यसङ्गतम्, घातिकर्मन्यप्रभवसर्वज्ञतादेः प्रकृताहारेण तत्कार्येण वा चिरकालभाव्यौदारिकशरीरस्थित्यादिना विरोधासम्भवात्, सर्वज्ञतासिद्धिनिबन्धनस्य प्रमाणस्य च पूर्वमेव प्रतिपादितत्वात् । यदपि निराहारौदारिकशरीरस्थितेः प्रथमतीर्थकरप्रभृतीनामतिशयश्रवणात्तदियत्ता नियमप्रतिपादक प्रमाणा10 भावाचेति तदप्यसाम्प्रतम्, तस्य प्रामाण्ये तदियत्तानियमस्यापि तत एव सिद्धेः, तदधिकनिराहारतच्छरीरस्थिते: सूत्रे निषेधान्निरशनकालस्य तावदेवोत्कृष्टताप्रतिपादनाच | भूयांसि प्रकृताहारप्रतिपादकानि केवलिनः सूत्राण्यागम उपलभ्यन्ते, प्रतिनियत काल प्रकृताहारनिषेधकानि च यथा च प्रथमतीर्थकृत एव चतुर्दशभक्त निषेधेनाष्टापदनगे दशसहस्रके व लिमहितस्य निर्वाणगतिप्रतिपादकानि सूत्राणि । तदेवं बाधकप्रमाणाभावात् साधकस्य च 15 सद्भावात् केवलिभुक्तिः सिद्धा ॥ ६९ ॥
: २४४ :
20
क्रमेण युगपद्वा परस्पर निरपेक्ष स्व विषय पर्यवसितज्ञानदर्शनोपयोगौ केवलिन्य सर्वार्थत्वान्मत्यादिज्ञानचतुष्टयवन्त्र स्त इति दृष्टान्तभावनयाह
पण्णवणिजा भावा समत्तसुयणाणदंसणा विसओ ।
ओहिमणपज्जवाण उ अण्णोष्णविलक्खणा विमओ ॥ ७० ॥
प्रज्ञापनीया भावाः समस्तश्रुतज्ञानदर्शना विषयः ।
अवधिमनः पर्यवयोस्तु अन्योन्यविलक्षणा विषयः ॥ छाया ||
प्रज्ञेति, द्वादशाङ्गवाक्यात्मकस्य समस्त श्रुतज्ञानस्य दर्शनप्रयोजिकायास्तद्वाक्योपजाताया बुद्धेः शब्दाभिलप्या द्रव्यादयो भावा विषय: आलम्बनम्, मतेरपि त एव शब्दानभिधेया विषयः, मतिश्रुतयोः असर्व पर्याय सर्वद्रव्यविषयत्वेनाभिन्नार्थत्वात् मूले श्रुतस्य भावनया 25 सापि भाविता | अवधिमन: पर्याययोस्तु अन्योन्यविलक्षणा भावा विषयः, अवधेः पुद्गलाः, मनःपर्यवज्ञानस्य मन्यमानानि द्रव्यमनांसि विषय इति, असर्वार्थान्येतानि मत्यादिज्ञानानि परस्पर विलक्षणविषयाणि च, अत एव भिन्नोपयोगरूपाणि ॥ ७० ॥
एवमसकलार्थत्वं भिन्नोपयोगपक्षे दृष्टान्तसमर्थनद्वारेण प्रदर्श्य उपसंहारद्वारेण अक्रमोपयोगद्वयात्मकमेकं केवलमन्यथा सकलार्थता तस्यानुपपन्नेति दर्शयति-—
"Aho Shrutgyanam"
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सर्वशोपयोगविचारः ।
तम्हा चउविभागो जुज्जइ ण उ णाणदंसणजिणाणं । सयलमणावरणमणतमक्स्वयं केवलं जम्हा ॥ ७१ ॥
तस्माच्चतुर्विभागो युज्यते न तु ज्ञानदर्शन जिनानाम् | सकलमनावरणमनस्तमक्षयं केवलं यस्मात् ॥ छाया ||
तस्मादिति, यस्मात् केवलं सकलं सकलविषयं न तु ज्ञानदर्शनप्रधानानां निर्मूलिता- 5 शेषघातिकर्मणां जिनानां छद्मस्थावस्थोपलब्धतत्तदावरणक्षयोपशमकारण भेदप्रभवमत्यादिचतुझनेव ज्ञानदर्शनयोः पृथक् क्रमाक्रमविभागो युज्यते । कुतः पुनः सकलविषयत्वं भगवति केवलस्य, अनावरणत्वात् न ह्यनावृतं असकलविषयं भवति, न च प्रदीपादिना व्यभिचारोऽनन्तत्वात्, अनन्तत्वञ्च द्रव्यपर्यायात्मकानन्तार्थग्रहणप्रवृत्तोत्पादव्ययत्रौव्यात्मकोपयोगवृत्तत्वेनाक्षयत्वात्, ततोऽक्रमोपयोगद्वयात्मकमेकमिति स्थितम्, न चाक्रमोपयोगद्वया- 10 त्मकत्वे कथं तस्य केवलव्यपदेश इति क्रमाक्रमभिन्नोपयोगवादिना प्रेर्यम्, इन्द्रियालोकमनोव्यापार निरपेक्ष निरावरणात्मसत्तामात्र निबन्धनतथा विधार्थं विषयप्रतिभासस्य तथाविधव्यपदेशविषयत्वात् । अद्वैतैकान्तात्मकत्वन्तु तन्न भवति सामान्यविशेषोभयानुभयविकल्पचतुष्टयेऽपि दोषानतिक्रमात् । तथाहि न तावत् सामान्यरूपतया तदद्वयं सामान्यस्य विशेषनिबन्धनत्वात्तदभावे तस्याप्यभावात् । नापि विशेषमात्रत्वात्तद्वयम् अवयवावयविविक- 15 पद्वयानतिक्रमात् न तावदवयवरूपम्, अवयव्यभावे तदपेक्षावयवरूपत्वासम्भवात्, न वा वयविरूपम्, अवयवाभावे तद्रूपस्यासम्भवात् न च तद्रूपातिरिक्तविशेषरूपम्, असदविशेषप्रसङ्गात् न चैकान्तव्यावृत्तोभयरूपम् उभयदोषानतिक्रमात् । न चानुभयस्वभावम्, असस्वप्रसक्तेः । न च ग्राह्यग्राहक विनिर्मुक्ताद्वयस्वरूपम्, तथाभूतस्यात्मनः कदाचिदप्यननुभवात्, सुषुप्तावस्थायामपि न ग्राह्यग्राहकस्वरूप विकलमद्वयं ज्ञानमनुभूयत इति ॥ ७१ ॥
ज्ञानदर्शनोपयोगात्मकै क केवलोपयोगवादी स्वपक्षे आगमविरोधं परिहरन्नाह —
परवत्तब्वयपक्वाअविसिट्टा तेसु तेसु सुत्तेसु ।
अत्थगईअ उ तेसिं विगंजणं जाणओ कुणइ ॥ ७२ ॥
परवक्तव्यपक्षाविशिष्टाः तेषु तेषु सूत्रेषु |
अर्थगत्या तु तेषां व्यञ्जनं ज्ञायकः करोति ॥ छाया ||
: २४५ :
परेति, युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिः, नागृहीतविशेषणा विशेष्ये बुद्धिरित्यादिरूपा ये वैशेषिकादिप्रतिपाद्याभ्युपगमास्तैरविशिष्टा भगवन्मुखांभोज निर्गतेषु तेषु तेषु सूत्रेषु ' जं समयं पासइ णो तं समयं जाणइ ' इत्यादिषु प्रतिभासन्ते, न च ते तथैव व्याख्येयाः प्रमाणबाधनात
"Aho Shrutgyanam"
20
25
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २४६ :
सम्मतितत्वसोपाने
[ अष्टाविंशम्
तस्मादर्थगत्यैव सामर्थ्येनैव तेषां व्यक्ति-सकलव स्तुव्याप्यनेकान्तात्मकै ककेब लावबोधप्रभवद्वादशाङ्गैकश्रुत्तस्कन्धाविरोधेन व्याख्यां ज्ञायकः ज्ञाता करोति । श्रुतावधिमन: पर्यायकेवली त्रिविधो 'जं समयं पासइ नो तं समयं जाणइ ' नत्वेवं केवलकेवली, तस्यासर्वज्ञताप्राप्तेरिति सूरेरभिप्रायः ॥ ७२ ॥
5 resoluयोगद्वयात्मकमेकं केवलं किमिति मनःपर्यायज्ञानवत् तज्ज्ञानत्वेनैव न निर्दिष्टम्, तस्मात् ' केवलनाणे केवलदंसणे ' इति भेदेन सूत्रनिर्देशात् क्रमेण युगपद्वा भिन्नमुपयोगद्वयं केवलावबोधरूपमित्याशङ्कयाह -
10
20
जेण मणोविसयगयाण दंसणं णत्थि दव्वजायाण । तो मणपजवणाणं णियमा णाणं तु णिहिं ॥ ७३ ॥
येन मनोविषयगतानां दर्शनं नास्ति द्रव्यजातानाम् । ततो मनःपर्यवज्ञानं नियमाज्ज्ञानं तु निर्दिष्टम् ॥ छाया ॥
येनेति, यतो मनःपर्यायज्ञानविषयगतानां परमनोद्रव्यविशेषाणां विशेषरूपतया बाह्यस्य चिन्त्यमानस्य घटादेर्लिङ्गिनो गमकत्वोपपत्तेर्देर्शनं सामान्यरूपं नास्ति, द्रव्यरूपाणां चिन्त्यमानालम्बनपर मनोद्रव्यगतानां चिन्त्याविशेषाणां विशेषरूपतया बाह्यार्थगमकत्वात् 15 ताहि मनःपर्यायज्ञानं विशेषाकारत्वात् ज्ञानमेव, ग्राह्यदर्शनाभावात् ग्राहकेऽपि तदभावः, ततो मनः पर्यवाख्यो बोधो नियमाज्ज्ञानमेवागमे निर्दिष्टो न तु दर्शनम् । केवलन्तु सामान्यविशेषोपयोगैकरूपत्वात् केवलं ज्ञानं केवलं दर्शनं चेत्यागमे निर्दिष्टम् ॥ ७३ ॥
तथा पुनरप्येकरूपानुविद्धामने करूपतां दर्शयन्नाह
चक्खु अचक्खुअव अवहिकेवलाण समयम्मि दंसणविअप्पा | परिपढिया केवलणाणदंसणा तेण ते अण्णा ॥ ७४ ॥
चक्षुरचक्षुरवधिकेवलानां समये दर्शनविकल्पाः । परिपठिताः केवलज्ञानदर्शने तेन ते अन्ये ॥ छाया ||
चक्षुरिति, स्वसमये चक्षुरचक्षुरवधिकेवलानां दर्शनभेदाः परिपठिताः, तेन दर्शनमध्ये पाठाद्दर्शनमपि केवलं ज्ञानमध्ये पाठाज्ज्ञानमपि, अतः केवलज्ञानदर्शने भिन्ने, न चात्यन्तं 25 तयोर्भेद एव, केवलान्तर्भूतत्वेन तयोरभेदात् न चैत्रमभेदाद्वैतमेव, सूत्रयुक्तिविरोधात, तत्परिच्छेदकस्वभावतया कथञ्चिदेकत्वेऽपि तथा तद्व्यपदेशात् ॥ ७४ ॥
एतदेव दृष्टान्तद्वारेणाह-
"Aho Shrutgyanam"
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वोपयोगविचारः ।
नाणं
दंसणमुग्गहमेतं घडो ति णिव्वन्नणा हवह जह एत्थ केवलाण वि बिसेसणं एत्तियं चैव ॥ ७५ ॥
दर्शनवग्रहमात्रं घट इति निर्वर्णना भवति ज्ञानम् । यथात्र केवलयोरपि विशेषणतावचैव || छाया
दर्शनमिति, मतिरूपे बोधेऽवग्रहमात्रं दर्शनम् इदं तदित्यव्यपदेश्यम्, घट इति निश्च- 5 येन वर्णना निश्चयात्मिका, यथा मतिज्ञानं तथेहापि केवलयोरप्येतन्मात्रेणैव विशेषः, एकासभेदाभेदपक्षे तत्स्वभावयोः पूर्वोक्तदोषप्रसङ्गात्, अजहद्वृत्यैकरूपयोरेवाभिनिबोधिकरूपयोस्तत्तद्रूपतया तथाव्यपदेशस्यासादनात् कथञ्चिदेकाने कात्मकत्वोपपत्तेर्भेदेकान्ते तयोरध्यभावापत्तेः ॥ ७५ ॥
इतश्व कथञ्चिद्भेद इत्याह-
दंसणपुचं गाणं पाणणिमित्तं तु दंसणं णत्थि | तेण सुविणिच्छियामो दंसणणाणण अण्णत्तं ॥ ७६ ॥
दर्शनपूर्व ज्ञानं ज्ञाननिमित्तं तु दर्शनं नास्ति । तेन सुविनिश्चिनुमः दर्शनज्ञानयोरन्यत्वम् ॥ छाया ||
: २४७ :
यद्यग्रहमात्र दर्शनमिति मन्यसे विशेषितं ज्ञानम् । मतिज्ञानमेव दर्शनमेवं सति भवति निष्पन्नम् ॥ छाया ||
दर्शनेति, दर्शनपूर्वं ज्ञानं ज्ञाननिमित्तन्तु दर्शनं नास्ति यतः सामान्यमुपलभ्य पश्चा- 15 द्विशेषमुपलभते न विपर्ययेणेत्येवं छद्मस्थावस्थायां हेतुहेतुमद्भावक्रमः । तेनाध्यवगच्छामः कथचित्तयोर्भेद इति, अय क्षयोपशमनिबन्धनः, केवलिनि च तदभावादक्रम इति ॥७६ ||
नवमात्रं मतिज्ञानं दर्शनमिति, तद्युक्तमिति व्याप्तेरित्याह
जइ उग्गहमित्तं दंसणं ति मण्णसि विसेसिअं णाणं । महणाणमेव दंसणमेवं सह होइ निष्कण्णं ॥ ७७ ॥
१ घटाका भिलापजनकं घटे मतिज्ञानमित्यर्थः । विशेष इति, एकमेव केवलं सामान्यांशे दर्शनं त्रिशेषांशे च ज्ञानमित्यर्थः ॥ २ क्रमाभ्युपगमे हि केवलिनि नियमाज्ज्ञानोत्तरं दर्शनं वाच्यम्, सर्वासां लब्धीनां साकारोपयोगप्राप्यत्वेन प्रथमं ज्ञानोत्पत्त्युपगमौचित्यात् तथा च ज्ञानहेतुकमेव केवलिनि दर्शनमभ्युपगन्तव्यं तश्चात्यन्तादर्शनव्याहृतमिति भावः ।।
"Aho Shrutgyanam"
10
20
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
: १४८ : सम्मतितस्वसोपाने
[ अष्टाविंशम् यदीति, मत्यवबोधे यद्यवग्रहमानं दर्शनं विशेषितं ज्ञानमिति मन्यसे एवं सति मतिज्ञानमेव दर्शनं प्राप्तं, न चैतधुसम्. स द्विविधोऽष्ट चतुर्भेदः [ तत्त्वार्थ अ० २, सू० ९] इति सूत्रविरोधात् ॥ ७७ ॥ तथा
एवं सेसिदियदसणम्मि नियमेण होइ ण य जुत्तं । अह तत्थ णाणमित्तं घेप्पइ चक्खुम्मि वि तहेव ।। ७८ ।। एवं शेषेन्द्रियदर्शनेषु नियमेन भवति न च युक्तम् ।
अथ तत्र ज्ञानमात्रं गृह्यते चक्षुष्यपि तथैव ॥ छाया ॥ एवमिति, एवं शेषेन्द्रियदर्शनेत्रप्यवग्रह एव दर्शनमित्यभ्युपगमेन मतिज्ञानमेव 10 तदिति, न च तद्युक्तं पूर्वोक्तदोषानतिवृत्तेः । अथ तेषु श्रोत्रादिष्विन्द्रियेषु दर्शनमपि भवत्
तज्ज्ञानमेव, मात्रशब्दस्य दर्शनव्यवच्छेदकत्वात् , अत एव तत्र श्रोत्रज्ञानं इत्यादिव्यपदेश उपलभ्यते, श्रोत्रदर्शनं घ्राणदर्शनमित्यादिव्यपदेशस्तु नागमे काचेत् प्रसिद्धस्तर्हि चक्षुष्यपि तथैव गृह्यताम् , चक्षुर्ज्ञानमिति, न तु चक्षुदर्शनमिति । अथ तत्र दर्शनं इतरत्रापि तथैव
गृह्यताम् ।। ७८ ॥ 15 नववग्रहस्य मतिभेदत्वान्मतेश्च ज्ञानरूपत्वादवग्रहरूपस्य दर्शनस्याभाव एव भवेत् , उच्यते--
णाणं अपुढे अविसए य अत्यम्मि दंसणं होइ । मोत्तूण लिंगओजंअणागयाईयविसएसु ।। ७९ ॥
शानमस्पृष्टेऽविषये चार्थे अर्थे दर्शनं भवति ।
मुक्त्वा लिङ्गाद्यदनागातातीतविषयेषु ॥ छाया ॥ ज्ञानमिति, अस्पृष्टेऽर्थरूपे चक्षुषा य उदेति प्रत्ययः स चक्षुर्दर्शनं ज्ञानमेव सदिन्द्रियाणामविषये च परमाणवादावर्थे मनसा ज्ञानमेव सदचक्षुर्दर्शनम् , मुक्त्वा मेघोन्नति. रूपाल्लिङ्गाद्भविष्यदृष्टौ नदीपूराद्वा उपर्यतीतवृष्टौ यज्ज्ञानं तस्यास्पृष्टाविषयार्थस्याप्य
दर्शनत्वात् ॥ ७९ ॥ 25 यद्यस्पृष्टाविषयार्थज्ञानं दर्शनमभिधीयते ततः--
मणपज्जवणाणं दसणं ति तेणेह होइ ण य जुत्तं । भण्णइ णाणं णोइंदियम्मि ण घडादओ जम्हा ।। ८०॥
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वज्ञोपयोगविचारः ।
:२४९ मनःपर्यवज्ञानं दर्शन मिति तेनेह भवति न च युक्तम् ।
भण्यते शानं नोइन्द्रिये न घटादयो यस्मात् ॥ छाया ॥ मन इति, एतेन लक्षणेन मनःपर्यवज्ञानमपि दर्शनं प्राप्तं परकीयमनोगतानां घटादीनामालम्ब्यानां तत्रासत्त्वेनास्पृष्टेऽविषये च घटादावर्थे तस्य भावात् , न चैतद्युक्तम् , आगमे तस्य दर्शनत्वेनापाठात् , उच्यते, नोइन्द्रिये मनोवर्गणाख्ये मनोविशेषे प्रवर्तमानं मनःपर्या. 5 यबोधरूपं ज्ञानमेव न दर्शनम् , यस्मादस्पृष्टा घटादयो नास्य विषया लिङ्गानुमेयत्वात्तेषाम् । ननु च परकीयमनोगतार्थाकारविकल्पस्योभयरूपत्वात् किमिति तद्ब्राहिणो मनःपर्यायावबोधस्य न दर्शनरूपता, न, मनोविकल्पस्य बाह्यार्थचिन्तनरूपस्य विकल्पात्मकत्वेन ज्ञानरूपत्वात् सदाहिणो मन:पर्यायज्ञानस्यापि तद्रूपतैव, घटादेस्तु तत्र परोक्षतैवेति दर्शनस्याभाव एव, मनोविकल्पाकारस्योभयरूपत्वेऽपि छानस्थिकोपयोगस्य परिपूर्णवस्तुग्राहकत्वा- 10 सम्भवाञ्च न मनःपर्यायज्ञाने दर्शनोपयोगसम्भवः ।। ८० ॥ किश्च
मइसुयणाणणिमित्तो छउमत्थे होइ अत्थउवलंभो। एगयरम्मि वि तेसिं ण दंसणं दसणं कत्तो ।। ८१ ॥ मतिश्रुतज्ञाननिमित्तः छद्मस्थ भवत्यर्थोपलम्भः ।
एकतरस्मिन्नपि तयोर्न दर्शनं दर्शनं कुतः ॥ छाया ॥ मतीति, आगमे छद्मस्थानां मतिश्रुतज्ञाननिमित्तोऽर्थोपलंभ उक्तः तयोरेकतरस्मिन्नपि न दर्शनं सम्भवति, न तावद वग्रहो दर्शनं तस्य ज्ञानात्मकत्वात्ततः कुतो दर्शन ? नास्तीत्यर्थः, अस्पृष्टेऽविषये चार्थे ज्ञानमेव दर्शनं नान्यदिति प्रसक्तम् ॥ ८१ ॥ ननु श्रुतमस्पष्टे विषये किमिति दर्शनं न भवेदित्याह
20 जं पञ्चक्खग्गहणं ण इन्ति सुयणाण सम्मिया अत्था । तम्हा दसणसद्दो ण होइ सयले वि सुयणाणे ।। ८२ ।। यस्मात् प्रत्यक्षग्रहणं न यन्ति श्रुतज्ञानसंमिता अर्थाः ।
तस्माद्दर्शनशब्दो न भवति सकलेऽपि श्रुतज्ञाने ॥ छाया ।। यस्मादिति, यस्मात् श्रुतज्ञानप्रमिताः पदार्था उपयुक्ताध्ययनविषयास्तथाभूतार्थवाचक- 25 १ तथा च मनःपर्यवज्ञानस्य व्यजनावग्रहाविषयार्थप्रत्यक्षत्वेऽपि बाह्यविषयव्यभिचारेण स्वग्राह्यताबच्छेदकावच्छेदेन प्रत्यक्षत्थाभावान्न दर्शनत्वमिति भावः ॥
15
"Aho Shrutgyanam"
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ अष्टाविंशम् स्वात् श्रुतशब्दस्य प्रत्यक्षं न यान्ति अतो न श्रुतं चक्षुर्दर्शनसंझं मानसचक्षुर्दर्शनं श्रुतं भविध्यतीत्येतदपि नास्ति, अवग्रहस्य मतित्वेन पूर्वमेव दर्शनतया निरस्तत्वात् ।। ८२ ॥ नन्वेवमवधिदर्शनस्याप्यभावः स्यादित्याह
जं अपुट्ठा भावा ओहिण्णाणस्स होंति पञ्चक्खा । तम्हा ओहिण्णाणे दंसणसहो वि उवउत्तो ॥ ८३ ।। यस्मादस्पृष्टा भावा अवधिज्ञानस्य भवन्ति प्रत्यक्षाः ।
तस्मादवधिशाने दर्शनशब्दोऽप्युपयुक्तः ॥ छाया ॥ यस्मादिति, यस्मादस्पृष्टा भावा अण्वादयोऽवधिज्ञानस्य प्रत्यक्षा भवन्ति चक्षुर्दर्शनस्येव रूपसामान्यम, ततस्तत्रैव दर्शनशब्दोऽप्युपयुक्तः ।। ८३ ।। 10 केवलावबोधस्तु ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयात्मको ज्ञानमेव सदर्शनमप्युच्यत इत्याह-~
जं अप्पुढे भावे जाणइ पासइ य केवली णियमा । तम्हा तं गाणं ईसणं च अविसेसओ सिद्धं ।। ८४ ॥ यस्मादस्पृष्टान् भावान् जानाति पश्यति च केवली नियमात् ।
तस्मात्तज्ज्ञानं दर्शनञ्चाविशेषतः सिद्धम् ॥ छाया । 15 यस्मादिति, केवली यतोऽपृष्ठान भावानवश्यन्त या चक्षुष्मानिव पुरःस्थितं उभय.
प्राधान्येन पश्यति जानाति च, तस्मात्तत्केवलावबोधस्वरूपं ज्ञानमप्युच्यते दर्शनमपि, उभयाभिधाननिमित्तस्याविशेषात् , न पुनर्ज्ञानमेव सदविशेषतोऽभेदतो दर्शनमिति सिद्धम् , यतो न ज्ञानमात्रमेव तत् , नापि दर्शनमात्रं केवलं नाप्युभयाक्रमरूपं परस्परविविक्तम् , नापि क्रमस्वभावम् , अपि तु ज्ञानदर्शनात्मकमेकं प्रमाणमन्यथोक्तवत्तदभावप्रसङ्गात् । छद्मस्था20 वस्थायां तु प्रमाणप्रमेययोः सामान्यविशेषात्मकत्वेऽप्यनपगतावरणस्यात्मनो दर्शनोपयोग
समये ज्ञानोपयोगस्यासम्भवादप्राध्यकारिनयनमनःप्रभवार्थावग्रहादिमतिज्ञानोपयोगप्राक्तनी अवस्था अस्पृष्टावभासिग्राह्यग्राहकत्वपरिणत्यवस्थाव्यवस्थितात्माप्रबोधरूपा चक्षुरचक्षुर्दर्शनव्यपदेशमासादयति । द्रव्यभावेन्द्रियालोकमतिज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमादिसामग्रीप्रभवरूपादिविषयग्रहणपरिणतिश्चात्मनोऽवग्रहादिरूपा मतिज्ञानशब्दवाच्यतामश्नुते श्रुतज्ञानावरण.
95
२ अक्षजस्थैव व्यवहारतः प्रत्यक्षत्वात् तथा व्यन्जनावमहाविषयार्थप्रत्यक्षत्वमेव दर्शनत्वम्, अचक्षदशनमित्यत्र नः पयुदासार्थकलादप्राप्यकारित्वेन भनस एव चन:सदृशत्वात्मानसदर्शन मेव प्राय न नाणादिदर्शनम् ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ] सर्वोपयोगविचारः ।
: २५१: कर्मक्षयोपशमवाक्यश्रवणादिसामग्रीविशेषनिमित्तप्रादुर्भूतो वाक्यार्थग्रहणपरिणतिस्वभावो वाक्य श्रवणानिमित्तो वा आत्मनः श्रुतज्ञानमितिशब्दाभिधेयतामाप्नोति । रूपिद्रव्यग्रहणपरिगतिविशेषस्तु जीवस्य भवगुणप्रत्ययावधिज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमप्रादुर्भूतो लोचनादिबाह्य निमित्तनिरपेक्षोऽवधिज्ञानमिति व्यपदिश्यते तज्ज्ञैः, अवधिदर्शनावरणकर्मक्षयोपशमप्रादुर्भूतस्तु स एव तद्र्व्यसामान्यपर्यालोचनस्वभावोऽवधिदर्शनभाग्भवति, अर्धवृतीयद्वी- 5 पसमुद्रान्तर्वतिसकलमनोविकल्पग्रहणपरिणतिर्मन:पर्यायज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमादिविशिष्ठसामग्रीसमुत्रादिता चक्षुरादिकरणनिरपेक्षस्यात्मनो मनःपर्यायज्ञानमिति वदन्ति विद्वांसः । छानस्थिकोपयोगश्चात्मा स्वप्रदेशावरणक्षयोपशमद्वारेण प्रतिपद्यते न त्वनन्तज्ञेयज्ञानस्वभावस्यात्मन, एतदेव खण्डशः प्रतिपत्तिलक्षणं पारमार्थिक रूपं सामान्यविशेषात्मकवस्तुविस्तरव्यापि, युगपत्परिच्छेदस्वभावद्वयात्मकैककेवलावबोधताविकरूपत्वात्तस्य । तञ्च 10 तस्य स्वरूप केवलज्ञानदर्शनावरणकर्मक्षयाविर्भूतं करणक्रमव्यवधानातिवतिसकललोकालोकविषयत्रिकालस्वभावपरिणामभेदानन्तपदार्थयुगपत्सामान्यविशेषसाक्षात्करणप्रवृत्तं केवलज्ञानं केवलदर्शन मिति च व्यपदिश्यते । तेनावग्रहरूप आभिनिबोधो दर्शनं स एव चेहाविरूपो विशेषग्राहको ज्ञानं तद्व्यतिरिक्तस्यापरस्य ग्राहकस्याभावात् तस्यैवैकस्य तथाग्रहणात तथा व्यपदेशादुत्फणविफणावस्थासर्पद्रव्यवत् ततस्तयोरवस्थयोरव्यतिरेकात , तस्य च तद्रूपत्वा- 15 देक एवाभिनिबोधो दर्शनं मतिज्ञानं चाभिधीयत इति सूत्रकृतोऽभिप्राय इति यत्कैश्चिव्याख्यातं तदसङ्गतं लक्ष्यते, आगमविरोधात् , युक्तिविरोधाञ्च, न ह्येकान्ततोऽभेदे पूर्वमवग्रहो दर्शनं पश्चादीहादिकं ज्ञानं तयोश्च तत्रान्तर्भाव इति शक्यमभिधातुम् , कथञ्चिनेदनिबन्धनस्वादस्य, आत्मरूपतया तु तयोरभेदोऽभ्युपगम्यत एव । न चैकस्यैव मतिज्ञानस्योभयमध्यपातादुभयव्यपदेशः, अवग्रहस्य दर्शनत्वे अवग्रहादिधारणापर्यन्तं मतिज्ञानमित्यस्य व्याहतेः, 20 तस्य वाऽदर्शनत्वे अवग्रहमानं दर्शनमित्यस्य विरोधात् , आगमविरोधश्च तद्व्यतिरेकेण दर्शनानभ्युपगमे तदभ्युपगमे वा अष्टाविंशतिभेदमतिज्ञानव्यतिरिक्तदर्शनाभ्युपगमात् कुतो ज्ञानमेव दर्शनं छद्मस्थावस्थायाम् , केवल्यवस्थायान्तु क्षीणावरणस्यात्मनो नित्योपयुक्तत्वात् सदैव दर्शनावस्था, वर्तमानपरिणतेर्वस्तुनोऽवगमरूपायाः प्राक् तथाभूतानवबोधरूपत्वासम्भ. वात् , तथाभूतज्ञानविकलावस्थासम्भवे वा प्रागितरपुरुषाविशेषप्रसङ्गात् । ततो युगपज्ज्ञान. 25 दर्शनोपयोगद्वयात्मकैकोपयोगरूपः केवलावबोधोऽभ्युपगन्तव्य इति सूरेरभिप्रायः ।। ८४ ॥ ध्यात्मक एक एव केवलावबोध इति दर्शयन्नाह--
साईअपज्जवसियं ति दो वि ते ससमयं हवइ एवं । परतित्थियवत्तव्यं च एगसमयंतरुप्पाओ ।। ८५ ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
:२५२: सम्मतितत्त्वसोपाने
[ अष्टाविंशम् साद्यपयेयसिते इति द्वे अपि ते स्वसमयो भवत्येवम् ।
परतीर्थिकवक्तव्यञ्च एकसमयान्तरोत्पादः ॥ छाया ॥ सादीति, द्वे अपि ते ज्ञानदर्शने यदि युगपनाना न भवतस्तदा स्वसिद्धान्तः सायपयवसिते इति घटते, यस्तु तयोरेकसमयान्तरोत्पादः यदा जानाति तदा न पश्यतीत्येवम 5 भिधीयते स परतीर्थिकशास्त्रं नाहद्वचनं नयाभिप्रायेण प्रवृत्तत्वादिति ।। ८५ ॥ एवम्भूतं वस्तुतत्त्वं श्रद्दधानः सम्यग्ज्ञानवानेव पुरुषः सम्यग्दृष्टिरित्याह
एवं जिणपण्णत्ते सद्दहमाणस्स भावओ भावे । पुरिसस्साभिणिबोहे सणसद्दो हवइ जुत्तो ॥ ८६ ॥ एवं जिनप्रशप्तान् श्रद्दधानस्य भावतो भावान् ।
पुरुषस्याभिनिबोधे दर्शनशब्दो भवति युक्तः ॥ छाया ॥ एवमिति, एवमनन्तरोक्तविधिना जिनप्रज्ञप्तान् भावान् श्रद्दधानस्य पुरुषस्य यदा. भिनिबोधिकं ज्ञानं तदेव सम्यग्दर्शनं विशिष्टावबोधरूपाया रुचेः सम्यग्दर्शनशब्दवाच्यत्वादिति भावः ॥ ८६ ॥
ननु यदि सम्यग्ज्ञाने सम्यग्दर्शनं नियमेन, दर्शनेऽपि रुचिलक्षणे सम्यग्ज्ञानं किमिति 15 न स्यात्, न, एकान्तरुचावपि सम्यग्ज्ञानप्रसक्तेरित्याह
सम्मण्णाणे णियमेण दसणं दसणे उ भयणिजं । सम्मण्णाण च इम ति अत्थओ होइ उववण्ण ।। ८७ ॥ सम्यग्ज्ञाने नियमेन दर्शनं दर्शने तु भजनीयम् ।
सम्यग्ज्ञानञ्चेदमित्यर्थतो भवति उपपन्नम् ॥ छाया ॥ 20 सम्यग्ज्ञान इति, सम्यग्ज्ञाने नियमेन सम्यग्दर्शनम् , सम्यग्दर्शने तु विकल्पनीयं
सम्यग्ज्ञानम् , एकान्तरुचौ न सम्भवति अनेकान्तरुचौ तु सम्यग्दर्शने समस्ति । यतश्चै. वमतः सम्यग्ज्ञानश्चेदं सम्यग्दर्शनश्च विशिष्टरुचिस्वभावमवबोधरूपमर्थतः सामर्थ्यादुपपन्नं भवति ।। ८७ ।।
अत्र साद्यपर्यवसितं केवलज्ञानं सूत्रे प्रदर्शितम् , अनुमानश्च तथाभूतस्य तस्य प्रति. 25 पादकं सम्भवति, तथाहि धातिकर्मचतुष्टयप्रक्षयाविभूतत्वात् केवलं सादि, न च तथोत्पन्नस्य
पश्चात्तस्यावरणमस्ति, अतोऽनन्तमिति न पुनरुत्पद्यते विनाशपूर्वकत्वादुत्पादस्य, न हि घटस्याविनाशे कपालानामुत्पादो दृष्ट इत्यनुत्पादव्ययात्मकं केवलमित्यभ्युपगमवतो निराकसुमाह
"Aho Shrutgyanam"
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
सर्वज्ञोपयोगविचार । केवलणाणं साई अपज्जवसियं ति दाइयं सुत्ते । तेत्तियमित्तोत्तूणा केइ विसेसं ण इच्छंति ।। ८८ ॥ केवलशानं साद्यपर्यवसितमिति दर्शितं सूत्रे ।।
तावन्मात्रे दृप्ताः केचन विशेष नेच्छन्ति ॥ छाया ।। केवलेति, केवलज्ञानं साद्यपर्यवसितमिति सूत्रे दर्शितमित्येतावन्मात्रेण गर्विताः केचन है विशेष पर्यायं पर्यवसितत्वस्वभावं नेच्छन्ति ते तु न सम्यग्वादिनः ॥ ८८ ॥ यतः
जे संघयणाईया भवत्थकेवलिविसेसपज्जाया। ते सिज्झ माणसमये ण होति विगयं तओ होइ ॥ ८९ ॥ ये संहननादयो भवस्थकेयलिविशेषपर्यायाः ।
ते सिद्धयत्समये न भवन्ति विगतं ततो भवति ॥ छाया ॥ य इति, वज्रर्षभनाराचसंहननादयो ये भवस्थस्य केवलिन आत्मपुद्गलप्रदेशयोरन्यो. न्यानुवेधाव्यवस्थितेः विशेषपर्यायास्ते सिद्ध्यत्समयेऽपगच्छन्ति, तदपगमे तदव्यतिरिक्तस्य केवलज्ञानस्याप्यात्मद्रव्यद्वारेण विगमात् , अन्यथाऽवस्थातुरवस्थानामात्यन्तिकभेदप्रसक्तेः केवलज्ञानं ततो विगतं भवतीति सूत्रकृतोऽभिप्रायः ।। ८९ ॥ .
15 विनाशवत् केवलज्ञानस्योत्पादोऽपि सिद्धयत्समय इत्याह
सिद्धत्तणेण य पुणो उप्पण्णो एस अस्थपजाओ। केवल भावं तु पडुच केवलं दाइयं सुत्ते ।। ९० ॥ सिद्धत्वेन च पुनरुत्पन्न एषोऽर्थपर्यायः । .. केवलभावं तु प्रतीत्य केवलं दर्शितं सूत्रे ॥ छाया ॥
20 सिद्धत्वेनेति, अशेषकर्मविगमस्वरूपेण सिद्धत्वेन पुनः पूर्ववत् केवलज्ञानाख्य एषोऽर्थः पर्याय उत्पन्नः, वस्तुन उत्पादविगमध्रौव्यात्मकत्वात् , अन्यथा वस्तुत्यहानेः । सूत्रे यत्व. पर्यवसितत्वं केवलस्य दर्शितं तत्तस्य केवलभावं सत्तामात्रमाश्रित्य, तस्य कथञ्चिदात्माव्यतिरिक्तत्वात् , आत्मनश्च द्रव्यरूपतया नित्यत्वात् ॥ ९० ॥
ननु केवलज्ञानस्यात्मरूपतामाश्रित्य तस्योत्पादविनाशाभ्यां केवलस्य तौ भवतो न 25 चात्मनः केवलरूपतेति कुतस्तद्वारेण तस्य तावित्याह
जीवो अणाइणिहणो केवलणाणं तु साइयमणंतं । इअ थोरम्मि विसेसे कह जीवो केवलं होइ ।। ९१ ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २५४ :
10
जीव इति, जीवोऽनादिनिधनः केवलज्ञानन्तु साद्यपर्यवसितमिति स्थूरे विरुद्धधर्माध्यासलक्षणे विशेषे छायातपवदत्यन्तभेदात् कथं जीवः केवलं भवेत्, जीवस्यैव तावत् 5 केवलरूपता असङ्गता, दूरतः संहननादेरिति भावः ॥ ९१ ॥
15
सम्मतितत्त्वसोपाने
जीवोsनादिनिधनः केवलज्ञानन्तु सादिकमनन्तम् । इति स्थूरे विशेषे कथं जीवः केवलं भवेत् || छाया ||
25
तम्हा अण्णो जीवो अण्णे णाणाइपज्जवा तस्स । उवसमियाई लक्खणविसेसओ केइ इच्छति ॥ ९२ ॥ तस्मादन्यो जीवोऽन्ये ज्ञानादिपर्यवा । तस्य । औपशमिकादिलक्षणविशेषतः केचिदिच्छन्ति ॥ छाया ॥
'
तस्मादिति, विरुद्धधर्माध्यासतोऽन्यो जीवो ज्ञानादिपर्यायेभ्यः, अन्ये च ततो ज्ञानादिपर्याया लक्षणभेदाच्च तयोर्भेदः, तथाहि ज्ञानदर्शनयोः क्षायिकः क्षायोपशमिको वा भावो लक्षणम्, जीवस्य तु पारिणामिकादिर्भावो लक्षणमिति केचिद्व्याख्यातारः प्रतिपन्नाः ॥ ९२ ॥
एतन्निषेधायाह----
[ अष्टाविंशम्
अह पुण पुव्वपयुक्त्त अत्थो एगन्तपक्खपडिसेहे । तहवि उयाहरणमिणं ति हेउपडिजोअणं वोच्छं ॥ ९३ ॥
अथ पुन: पूर्वप्रयुक्तोऽर्थ एकान्तपक्षप्रतिषेधः ।
तथापि उदाहरणमिदमिति हेतुप्रतियोजनं वक्ष्ये ॥ छाया ॥
अथेति, यद्यप्ययं पूर्वमेव द्रव्यपर्याययोर्भेदाभेदैकान्तपक्षप्रतिषेधलक्षणोऽर्थः प्रयुक्तः उत्पादस्थितिभङ्गा' (गा. १२) इत्यादिनाऽनेकान्तव्यवस्थापनात्, तथापि केवलज्ञानेऽनेका20 न्तात्मकैकरूपसाधनस्य हेतोः साध्येनानुगमप्रदर्शक प्रमाणविषयमुदाहरणमिदं वक्ष्ये ॥९३॥
तदेवाह
जह कोइ सद्विवरिसो तीसइवरिसो णराहिवो जाओ । उभयत्थ जायसद्दो वरिसविभागं विसेसेइ ॥ ९४ ॥
यथा कश्चित् षष्टिवर्षः त्रिंशद्वर्षो नराधिपो जात: । उभयत्र जातशब्दो वर्षविभागं विशेषयति ॥ छाया ||
यथेति, यथा कश्चित् पुरुषः षष्टिवर्षः सर्वायुष्क्रमाश्रित्य त्रिंशद्वर्षः सन्नराधिपो जातः, उभयत्र मनुष्ये राजनि च जातशब्दोऽयं प्रयुक्तो वर्षविभागमेवास्य दर्शयति, षष्टिवर्षायु
" Aho Shrutgyanam"
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सर्वज्ञोपयोगविचारः । कस्य पुरुषसामान्यस्य नराधिपपर्यायोऽयं जातः, अभेदाध्यासितभेदात्मकत्वात् पर्यायस्य, नराधिपपर्यायात्मकत्वेन चायं पुरुषः पुनर्जातो भेदानुषक्ताभेदात्मकत्वात् सामान्यस्थ, एकान्तभेदेऽभेदे वा तयोरभावप्रसङ्गात् , निराश्रयस्य पर्यायप्रादुर्भावस्य तद्विकलस्य वा सामा. न्यस्यासम्भवात् ॥ ९४ ॥ दृष्टान्तं प्रसाध्य दार्टान्तिकयोजनायाह
एवं जीवदव्वं अणाइणिहणमविसे सियं जम्हा । रायसरिसो उ केवलिपजाओ तस्स सविसेसो ।। ९५ ॥ एवं जीवद्रव्यमनादिनिधनमविशेषितं यस्मात् ।
राजसहशस्तु केवलिपर्यायस्तस्य सविशेषः ॥ छाया ! एवमिति, उक्तदृष्टान्तवज्जीवद्रव्यमनादिनिधनमविशेषितभव्यजीवरूपं सामान्यं यतो 10 राजत्वपर्यायसदृशः केवलित्वपर्यायस्तथाभूतजीवद्रव्यस्य विशेषः, तस्मात्तेन रूपेण जीवद्रव्य. सामान्यस्यापि कथञ्चिदुत्पत्तेः, सामान्यमप्युत्पन्नं प्राक्तनरूपस्य विगमात् सामान्यमपि तद. भिन्नं कथञ्चिद्विगतम् , पूर्वोत्तरपिण्डघटपर्यायपरित्यागोपादानप्रवृत्तैकमृद्रव्यवत् , केवलजीवरूपतया वाऽनादिनिधनत्वान्नित्यं द्रव्यमभ्युपगन्तव्यम् , प्रतिक्षणभाविपर्यायानुस्यूतस्य मृद्रव्यस्याध्यक्षतोऽनुभूतेने दृष्टान्तासिद्धिः, तस्मात् केवलं कथञ्चित्सादि कथञ्चिदनादि, कथ• 15 श्चित्सपर्यवसानं कथश्चिदपर्यवसानं सत्त्वादात्मवदिति स्थितम् ॥ ९५ ॥ न द्रव्यं पर्यायेभ्यो भिन्नमेवेत्याह
जीवो अणाइनिहणो जीवत्ति य णियमओ ण वत्तव्यो। जं पुरिसाउयजीवो देवाउयजीवियविसिट्टो ॥ ९६ ।। जीवोऽनादिनिधनो जीव इति च नियमतो न वक्तव्यम् ।
यत् पुरुषायुष्कजीवो देवायुष्कजीत्रितविशिष्टः ॥ छाया । जीव इति, जीवोऽनादिनिधनः, जीव एव विशेषविकल इति नियमतो न वक्तव्यम् , यतः पुरुषायुष्कजीवो देवायुष्कजीवाद्विशिष्टः, जीव एवेति स्वभेदे पुरुषजीव इत्यादि भेदो न भवेत् , केवलस्य सामान्यस्य विशेषप्रत्ययाभिधानानिबन्धनत्वात् , निनिमित्तस्यापि 25 विशेषप्रत्ययाभिधानस्य सम्भवे सामान्यप्रत्ययाभिधानस्यापि निर्निमित्तस्यैव भावात् तन्निबन्धनसामान्याभ्युपगमोऽध्ययुक्तः स्यादिति सर्वाभावः । न च विशेषप्रत्ययस्य बाधारहितस्यापि मिथ्यात्वम् , अन्यत्रापि तत्प्रसक्तेरिति ॥ ९६ ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ अष्टाविंशम् केवलज्ञानस्य कथञ्चिदात्माव्यतिरेकादात्मनो वा केवलज्ञानाव्यतिरेकात् कथञ्चिदेकत्वं तयोरित्याह
संखेजमसंखेज़ अणंतकप्पं च केवलं जाणं । तह रागदोसमोहा अण्णे वि य जीवपज्जाया ॥ ९७ ॥ संख्येयमसंख्येयमनन्तकल्पञ्च केवलं ज्ञानम् ।
तथा रागद्वेषमोहा अन्येऽपि च जीवपर्यायाः ।। छाया ॥ . संख्येयमिति, आत्मन एकत्वात् कथञ्चित्तदव्यतिरिक्त केवलमप्येकं केवलस्य वा ज्ञानदर्शनरूपतया द्विरूपत्वात्तदव्यतिरिक्त आत्मापि द्विरूपः, असंख्येयप्रदेशात्मकत्वादात्मनः
केवलमप्यसंख्येयम् , अनन्तार्थविषयतया केवलस्यानन्तत्वादात्माऽप्यनन्तः। एवं रागद्वेषमोहा 10 अन्येऽपि जीवपर्यायाश्छद्मस्थावस्थाभाविनः संख्येयासंख्येयानन्तप्रकाराः, आलम्ब्यभेदात्त
दात्मकत्वात्संसार्यात्मापि तद्वत्तथैव स्यात् , रागादीनाश्चैकाद्यनन्तभेदत्वमात्मपर्यायत्वात् , यो ह्यात्मपर्यायः स एकाद्यनन्तभेदो यथा केवलावबोधस्तथा च रागादय इति स्थित्युत्पत्तिनिरोधात्मकत्वमहत्यपि सिद्धमिति ॥ ९७ ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मति तत्त्वसोपानस्य सर्वज्ञोप
योगविचारात्मकमष्टाविंशं सोपानम् ॥
15
सामान्यविशेषात्मकत्वस्थापनम् । अथ ज्ञानदर्शनयोरिव सामान्यविशेषयोरपि परस्पराविनिर्मागरूपतामाह---
सामण्णम्मि विसेसो विसेसपक्खे य वयणविणिवेसो। दवपरिणाममण्णं दाएइ तयं च णियमेह ।। ९८ ॥
सामान्ये विशेषो विशेषपक्षे च वचनविनिवेशः ।
द्रव्यपरिणाममन्यं दर्शयति तकं च नियमयति ॥ छाया ॥ ___ सामान्य इति, अस्तीत्येतस्मिन् सामान्ये द्रव्यमित्ययं विशेषः, तथा विशेषपक्षे च घटादौ नामनामवतोरभेदाद्वचनस्य सत्तासामान्यस्य विनिवेशः प्रदर्शनम् । सत्तास्यस्य द्रव्यस्य पृथिव्याख्यं परिणामं सत्तारूपापरित्यागेनैव वृत्तमन्यं दर्शयति, विशेषाभावे सामा
"Aho Shrutgyanam"
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
S0
सोपानम् ।
सामान्यविशेषात्मकत्यस्थापनम् । न्यस्याप्यभावप्रसक्तः । यद्यदात्मक तत्तदभावे न भवति, घटाद्यन्यतमविशेषाभावे मृद्वत् , विशेषात्मकम्व सामान्यमिति तदभावे तस्याप्यभावः स्यात् । तथा तश्च विशेषं द्वितीयपक्षे सामान्यात्मनि नियमयति, विशेषः सामान्यात्मक एव, तदभावे तस्याप्यभावप्रसङ्गात् , यतः सामान्यात्मकस्य विशेषस्य सामान्यभावे घटादेरिव मृदभावे न युक्तो भावः ॥९८॥
न चैकान्तेन सामान्यं विशेषादन्यत्, न वा विशेषास्ततोऽन्ये नियमेन, प्रमाण- 5 विरोधादित्याह
एगंतणिव्विसेसं एगंतविसेसियं च वयमाणो । दव्वस्स पजवे पजवाहि दवियं णियत्तेइ ॥ ९९ ॥ एकान्तनिर्विशेष एकान्तविशेषञ्च वदन् ।
द्रव्यस्य पर्यायान् पर्यायेभ्यो द्रव्यं निवर्त्तयति ॥ छाया ॥ एकान्तेति, एकान्तेन विशेषविकलं सामान्यं वदन् द्रव्यस्य पर्यायान् ऋजुत्वादीन् निवर्तयति, ऋजुवक्रतापर्यायात्मकाङ्गुल्यादिद्रव्यस्याध्यक्षादिप्रमाणप्रतीयमानस्य विनिवृत्तिप्रसक्तेरध्यक्षादिप्रमाणबाधापत्तिः, तथा एकान्ततः सामान्यरहितं विशेष वदन् तेभ्यो द्रव्यं निवर्तयति, अङ्गुल्यादिद्रव्याव्यतिरिक्त वक्रतादिविशेषस्य प्रत्यक्षाद्यवगतस्यैवंसति निवृत्ति-, . प्रसङ्गः । न चाबाधितप्रमाणविषयीकृतस्य तथाभूतस्य तस्य निवृत्तिर्युक्ता, सर्वभावनिवृत्ति. 15 प्रसक्तेः, अन्यभावाभ्युपगमस्यापि सन्निबन्धनत्वात् , तत्प्रतीतस्याप्यभावे सर्वव्यवहाराभाव इति ॥ ९९ ॥ सामान्यविशेषानेकान्तात्मकवस्तुप्रतिपादकं वचनमाप्तस्य, इतरदितरस्येत्याह
पच्चुप्पन्नं भावं विगयभविस्सेहिं जं समण्णेइ। एये पडुच्चवयणं दव्वंतरणिस्सियं जं च ।। १०० ।। प्रत्युत्पन्नं भावं विगतभविष्यद्भयां यत् समन्वेति ।
एतत् प्रतीत्यवचनं द्रव्यान्तरनिस्सृतं यच्च ॥ छाया ॥ १. तथा च प्रयोगः, अर्थ: सामान्यविशेषात्मा. अयाध्यमानानुवृत्तव्यावृत्तप्रत्ययगोचरान्यथानुपपतेः, घंटेषु घटो घट इत्यनुवृत्तप्रत्ययस्य, ताम्रो मार्तिकः सौवर्णः, पादिर्वा न भवतीति व्यावृत्तप्रत्ययस्य चाबाध्य - मानस्य प्रतिप्राणि प्रतीतत्वान्नात्र साधनमसिद्धम्, न चायं प्रत्ययो भ्रान्तः, सविकल्पकत्वेन भ्रान्तत्वे निर्विकल्पकत्वेन निर्विकल्पकस्यापि भ्रान्तस्वापरयाऽभ्रान्तः कोऽपि प्रत्ययो न भवेत्, अर्थसामथ्र्यजन्यत्वस्य निर्विकल्पकाभ्रान्ततायां नियामकत्वं तु न सम्भवति, अस्योत्तरस्य सविकलाकेऽपि तुल्यत्वादिति, विरद्धानैकान्तिकदोषयोस्तु शंकैव नास्तीति ।
३३
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतित स्वसोपाने
[ एकोनाशम्
3
प्रत्युत्पन्नमिति, प्रत्युत्पन्नं भावं वस्तुनो वर्तमानपरिणामं विगतभविष्यद्भयां पर्याया भ्यां यत्समानरूपतया नयति- प्रतिपादयति वचः तत्प्रतीत्यवचनं समीक्षितार्थवचनं सर्वज्ञवचनमित्यर्थः अन्यच्चानाप्तत्रचनम् । ननु वर्त्तमानपर्यायो यदि पूर्वमपि स्यात् तर्हि कारकव्यापारी व्यर्थः क्रियागुणव्यपदेशानाञ्च प्रागप्युपलम्भः स्यात्, तथोत्तरकालमपि यदि 15 भवेत्तदा विनाशहेतुव्यापारो व्यर्थः उपलब्ध्यादिश्च भवेत् तस्माद्यदैवोपलम्भादिकार्यकृत् तत्तदैव, न प्राकू न वा पश्चात्, अर्थक्रियालक्षणसच्चविरहे च वस्तुनोऽभावादिति, मैवम्, प्रामसत्वे तस्यादलस्योत्पत्त्ययोगात्, न चात्मादिद्रव्यं विज्ञानादिपर्यायोत्पत्तौ दलम्, तस्य freeनत्वात् न च निष्पन्नस्यैव पुनर्निष्पत्तिः, अनवस्थाप्रसङ्गात् । न च तत्र विद्यमान एव ज्ञानादिकार्योत्पत्तिः, तत्रेति सम्बन्धाभावतो व्यपदेशाभावप्रसङ्गात् । समवायसम्बन्ध10 कल्पनायां तस्य सर्वत्राविशेषात्तद्वदाकाशादावपि तत्स्यात् । अथात्मादिद्रव्यमेव तेनाकारेणोत्पद्यते इति नादलोत्पत्तिः कार्यस्य, सत्यम्, भवत्वेवमुत्पत्तिः, किन्त्वात्मद्रव्यं पूर्वमध्यासीत्, पश्चादपि भविष्यति, तत्सर्वावस्थासु तादात्म्यप्रतीतेः, अन्यथा पूर्वोत्तरावस्थयोः तत्प्रतिभासो न स्यात्, न चायमेकत्वप्रतिभासो भ्रान्तः, बाधकाभावे भ्रान्त्यसिद्धेः, म चार्थक्रियाविरोधो नित्यत्वे बाधकः, अनित्यत्व एव तस्य बाधकत्वेन प्रतिपादनात् । उत्पाद15 विनाशयोरपि तत्र प्रतिपत्तौ न वैकान्ततो नित्यत्वमेव, परिणामनित्यतया तस्य नित्यत्वात्, अन्यथा खरविषाणवत्तत्याभावप्रसङ्गात् । न चैवं तस्य विकारित्वप्रसङ्गो दोषाय, अभीष्ट - स्वात् । न च नित्यत्वविरोधः, तथैव तत्तत्वप्रतीतेः, न चेयं भ्रान्तिः बाधकाभावात् । अथ ज्ञानपर्यायादात्मनो व्यतिरेके भेदेनोपलम्भः स्यात्, अव्यतिरेके पर्यायमात्रं द्रव्यमात्रं वा भवेत्, उभयपक्षश्च विरुद्धः, अनुभयपक्षस्तु अन्योऽन्यव्यवच्छेदरूपाणामेकनिषेधे20 नापरविधानादसङ्गतः, मैवम्, व्यतिरेकाव्यतिरेकपक्षस्याभ्युपगमात् । न च व्यतिरेक पक्षोक्तस्तत्पृथगुपलब्धिप्रसङ्गो दोषः, एकज्ञानव्यतिरेकेण ज्ञानान्तरेऽपि तस्य प्रतीतिरेकोपलम्भस्य सद्भावात्, अव्यतिरेकोऽपि ज्ञानात्मकत्वेन तस्य प्रतीतेः । न च व्यतिरेकाव्यतिरेकयोरन्योऽन्यपरिहारेणावस्थानाद्विरोधः, अबाधितप्रमाणविषयीकृते वस्तुतत्त्वे विरोधासम्भवात्, अन्यथा संशयज्ञानस्यैकानेकरूपस्य वैशेषिकेण, ग्राह्यग्राहकसंवित्तिरूपस्य बुद्ध्यात्मनश्चैकानेकस्वभावस्य सौगतेन कथं प्रतिपादनमुपपत्तिमद्भवेद्यदि प्रमाणप्रतिपन्ने वस्तुतस्त्वे विरोधः सङ्गच्छेत, एवञ्च वर्तमानपर्यायस्यान्वयिद्रव्यद्वारेण त्रिकालास्तित्वप्रतिपादकं प्रतीत्यवचनमिति सिद्धम् । परमाण्वारम्भकद्रव्यात् कार्यद्रव्यं द्वणुकादि द्रव्यान्तरं वैशेषिकाभिप्रायतः, तेन निःसृतं सम्बद्धं कारणं परमाण्वादि यत्
25
१ असंबद्धस्य ।
: २५८ :
"Aho Shrutgyanam"
"
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सामान्यविशेषात्मकत्वस्थापनम् ।
: २५९ :
प्रतिपादयति तदपि प्रतीत्यवचनम् । तथाहि अणुकरूपतया परमाणवः प्रादुर्भता व्यणु. कतया प्रच्युताः परमाणुरूपतया अविचलितस्वरूपा अभ्युपगन्तव्याः, अन्यथा तद्रूपतयानुत्पादे प्राक्तनरूपताऽपगमो न स्यात् , तदनपगमे च नोत्तररूपतयोत्पत्तिस्तदवस्थावत् । परमाणुरूपतयाऽपि बिनाशोत्पत्यभ्युपगमे पूर्वोत्तरावस्थयोनिराधारविगमप्रादुर्भावप्रसक्तिः । न च पूर्वोत्तरावस्थाविनाशप्रादुर्भावाभ्यां न कारणविनाशप्रादुर्भावाविति वक्तव्यम्, 5 ततस्तस्यैकान्ततो हिमवद्विन्ध्ययोरिव भेदप्रसक्तेः । न च कारणाश्रितस्य कार्यद्रव्यस्योत्पत्ते. नयं दोषः, तयोर्युतसिद्धितः कुण्डबदरवत् पृथगुपलब्धिप्रसङ्गात् , अयुतसिद्ध्यङ्गीकारे कार्योत्पत्तौ कारणस्याप्युत्पत्तिः स्यात्, अन्यथाऽयुतसिछ्यसम्भवात् , न चायुताश्रयसमवायित्वमयुतसिद्धिः, समवायनिषेधात् । न चायुतसिद्धित एव समवायसिद्धिः, अन्योन्याश्रयात्, न च समवायस्याध्यक्षतः सिद्धिः, तन्त्वात्मकपटप्रतिभासमन्तरेणापरसमवायस्या- 10 ध्यक्षप्रतिपत्तावप्रतिपत्तेः । तस्मात्तथाभूतवस्तुप्रतिपादकमेवाऽऽतवचनम , एकान्तप्रतिपादकन्तु नाप्तवचनमिति ॥ १०॥
ननु प्रत्युत्पन्नपर्यायस्य स्वकालवदतीतानागतकालयोः सत्त्वेऽतीनानागतकालयोर्वर्तमानकालतापत्तिः, अन्यथा तद्रूपतया तयोस्तत्सत्त्वासम्भवात् , त्रैकाल्यायोगात् तस्य; तद्वि. शिष्टतानुपपत्तेस्तथाभूतार्थप्रतिपादकं वचनमप्रतीत्यवचनमेवेत्यत्राह
दव्वं जहा परिणयं तहेव अत्थित्ति तम्मि समयम्मि। विगय भविस्सेहिं उ पजएहिं भयणा विभयणा व ॥ १॥
द्रव्यं यथा परिणतं तथैवास्तीति तस्मिन् समये ।
विगतभविष्यद्भिस्तु पर्याय जना विभजना वा ॥ छाया ॥ द्रव्यमिति, चेतनाचेतनं द्रव्यं तदाकारार्थग्रहणरूपतया घटादिरूपतया वा यथा परिणतं 20 वर्तमानसमये तत्तथैवास्ति विगतभविष्यद्भिस्तु पर्यायैर्भजना कथश्चित्तैस्तस्यैकत्वम्, विभ. जना-कथञ्चिन्नानात्वं वा शब्दस्य कथश्चिदर्थत्वात् । ततः प्रत्युत्पन्नपर्यायस्य विगतभविष्यद्वयां न सर्वथै कत्वमिति कथं तत्प्रतिपादकवचनस्याप्रतीत्यवचनतेति भावः ॥ १ ॥ ननु घटादेरर्थस्य कैः पर्यायैरस्तित्वमनस्तित्वं वेत्यत्राह
परपजवेहिं असरिसगमेहिं णियमेण णिञ्चमवि नस्थि । सरिसेहिं पि वंजणओ अत्थि ण पुणत्थपज्जाये ॥ २ ॥ परपर्यायैरसदृशगमैनियमेन नित्यमपि नास्ति । सदृशैरपि व्यञ्जनतोऽस्ति न पुनरर्थपर्याथैः ॥ छाया ॥
15
"Aho Shrutgyanam"
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ एकोनत्रिंशम् । परेति. वर्तमानपर्यायव्यतिरिक्तभूतभविष्यत्पर्यायैः विजातीयज्ञानग्राझैः नियमेन सदा नास्ति तव्यम् , तैरपि तदा तस्य सद्भावेऽवस्थासंकीर्णताप्रसः, सामान्यधर्मः सद्रव्यपु. थिवीत्वादिभिर्विशेषात्मकैश्च शब्दप्रतिपाद्यैरस्ति, सामान्यविशेषात्मकस्य शब्दवाच्यत्वात् ,
सामान्यमात्रस्य तद्वाच्यत्वे शब्दादप्रवृत्तिप्रसक्तरर्थक्रियासमर्थस्य तेनानुकत्वात् , विशेष5 मन्तरेण सामान्यासम्भवात् सामान्यप्रतिपादनद्वारेण लक्षणया विशेषप्रतिपादनमपि शब्दान्न
सम्भवति, क्रमप्रतिपत्तरसंवेदनात् , विशेषाणान्त्वानन्त्यात् संकेतासम्भवतो न शब्दवा. च्यत्वम् , परस्परव्यावृत्तसामान्य विशेषयोरप्यवाच्यत्वम् , उभयदोषप्रसङ्गात् । तत उभयात्मकं बस्तु गुणप्रधानभावेन शब्देनाभिधीयतेऽतः सदृशैव्यञ्जनतोऽस्तीत्युपपन्नम् , ऋजुसूत्रा
भिमतार्थपर्यायेण तन्नैवास्ति, अन्योऽन्यव्यावृत्तवस्तुस्वलक्षणग्राहकत्वात्तस्य ॥ २ ॥ 10 ननु प्रत्युत्पन्नपर्यायेण भावस्यास्तित्वनियमे एकान्तवादापत्तिरित्याशङ्कयाह
पच्चुप्पण्णम्मि वि पजयम्मि भयणागई पडइ दव्वं । जं एगगुणाईया अणंतकप्पा गमविसेसा ॥ ३ ॥ प्रत्युत्पन्नेऽपि पर्याये भजनागतिं पतति द्रव्यम् ।
यदेकगुणादयोऽनन्तकल्पा गमविशेषाः ॥ छाया ॥ 15 प्रत्युत्पन्नेऽपीति, वर्तमानेऽपि परिणामे स्वपररूपतया सदसदात्मरूपतां अधोमध्यो
भंदिरूपेण च भेदाभेदात्मकतां द्रव्यं भजनागतिमासादयति, यत एकगुणकृष्णत्वादयोऽनन्तप्रकारास्तत्र गमविशेषाः, तेषां च मध्ये केनचिद्गुणविशेषेण युक्तं तत् , तथाहि कृष्णं द्रव्यं तद्र्व्यान्तरेण तुल्यमधिकमूनं वा भवेत् प्रकारान्तराभावान , प्रथमपक्षे सर्वथा तुल्य
त्वे तदेकत्वापत्तिः उत्तरपक्षयोः संख्येयादिभागगुणवृद्धिहानिभ्यां षट्स्थानकप्रतिपत्तिरवश्य20 म्भाविनी । ननु पुद्गलद्रव्यस्यापरपुद्गलद्रव्यापेक्षयाऽनेकान्तरूपता भवतु, प्रत्युत्पन्ने वात्म
द्रव्यपर्याये कथमनेकान्तरूपता, न, आत्मपर्यायस्यापि ज्ञानादेस्तत्तद्राह्यार्थापेक्षयाऽनेकान्तरूपत्वे पुद्गलवदविरोधात् , द्रव्यकषाययोगोपयोगज्ञानदर्शनचारित्रवीर्यप्रभेदात्मकत्वादात्मनोऽनेकान्तरूपताया आगमे प्रतिपादितत्वाच्च ।। ३ ।। इतश्चानेकान्तात्मकताऽऽत्मन इत्याह
कोवं उपायंतो पुरिसो जीवस्स कारओ होइ। । तत्तो विभएयव्वो परम्मि सयमेव भइयवो ।। ४ ।। कोपमुपनयन् पुरुषो जीवस्य कारको भवति । ततो विभजनीयः परस्मिन् स्वयमेव भजनीयः ॥ छाया ॥
25
"Aho Shrutgyanam"
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सामान्य विशेषात्मकत्वस्थापनम् ।
: २६१
कोपमिति, पुरुषः कोपपरिणतिमुपनयन् जीवस्य परभवप्रादुर्भावनिर्वर्त्तको भवति, तन्निमित्तकर्मोपादानात् | कोपपरिणाममापद्यमानः पुरुषः परभवजीवाद्भिन्नो व्यवस्थापनीयः, मृत्पिण्ड घटवत्कार्यकारणयोः कथचिद्भेदात्, अन्यथा कार्यकारणभावो न स्यात् । न चासौ ततो भिन्न एव परभवे स्वयमेव पुरुषो भजनीयः, आत्मरूपतयाऽभेदेन व्यवस्थाप्यत इति भावः, घटाद्याकारपरिणतगृहव्यवत् कथविभिन्न इत्यनेकान्तः ॥ ४ ॥
द्रव्यं गुणादिभ्योऽनन्यत्, तेऽपि द्रव्यादनन्य एवेत्यने कान्तानभ्युपगमवादिन आहु:
रूवरसगंधफासा असमाणग्गहणलक्खणा जम्हा । तम्हा दव्वाणुगया गुण त्ति से केइ इच्छति ॥ ५ ॥
रूपरसगन्धस्पर्शा असमानग्रहणलक्षणा यस्मात् ।
तस्माद् द्रव्यानुगता गुणा इति ते केचिदिच्छन्ति ॥ छाया ||
,
रूपेति, यस्माद् रूपादयो भिन्नप्रमाणग्राह्या भिन्नलक्षणाश्च स्तम्भकुम्भादिवत्, ततो द्रव्याद्भिन्ना गुणा इति वैशेषिकादयः, सिद्धान्तानभिज्ञाः स्वयूथ्या वा केचनाभ्युपगच्छन्ति, वदन्ति चोकौ हेतू नासिद्धौ द्रव्यस्य यमहमद्राक्षं तमेव स्पृशामीति अनुसंधानाध्यक्ष प्रायत्वात्, रूपादीनाञ्च प्रतिनियतेन्द्रियजन्यप्रत्ययवेद्यत्वात् । दार्शनं स्पार्शनञ्च द्रव्यमित्याद्यभिधानादसमानग्रहणता द्रव्यगुणयोः सिद्धा, गुणवद्रव्यं, अगुणवान् द्रव्याश्रयी संयोगविभागेष्वकारण- 15 मनपेक्षो गुण इति विभिन्नलक्षणत्वमपि इति ॥ ५ ॥
अभेदवादी परिहारमस्याह—
दूरे ता अण्णत्तं गुणस हे चेव ताव पारिच्छं ।
किं पज्जवाहिओ होज पज्जवे चेव गुणसण्णा ॥ ६ ॥
दूरे तावदम्यत्वं गुणशब्दे एव तावत् पारीक्ष्यम् ।
किं पर्यायाधिको भवति पर्याये चैव गुणसंज्ञा ॥ छाया ॥
5
10
" Aho Shrutgyanam"
20
दूर इति, गुणगुणिनोरेकान्तेनान्यत्वं तावदूरे, असम्भावनीयमिति यावत् गुणात्म कद्रव्यप्रत्ययबाधितत्वादेकान्ततद्भेदस्य, न वायमभेदप्रत्ययः समवायनिमित्तः, तस्य निषिद्धस्वात् न चैकत्वप्रत्ययस्य प्रागुक्तानुमानबाधा, तस्य एकत्वप्रत्ययाध्यक्ष बाधित कर्मनिर्देशानन्तरप्रयुक्तत्वेन कालात्ययापदिष्टत्वात्, ततस्तयोरेकान्तान्यत्वस्यासम्भवात् गुणशब्दे एवं 25 तावत् किं पर्यायादधिके गुणशब्दः, उत पर्याय एव प्रयुक्त इति पारीक्ष्यमस्ति अभिप्रायश्च न पर्यायादन्यो गुणः पर्यायश्च कथचिद्रव्यात्मक इति विकल्पः कृतः ॥ ६ ॥
यदि पर्यायादन्यों गुणः पर्यायार्थिकवगुणार्थिकोऽपि नयो वक्तव्यः स्यादित्याह -
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ एकोनत्रिशम्
दो उण णया भगवया दवडियपजयट्टिया नियया । एत्तो य गुणविसेसे गुणट्ठियणओ वि जुजंतो ॥ ७ ॥ हौ पुर्नयौ भगवता द्रव्याधिकपर्यायाथिको नियमिती।
एतस्माच्च गुणविशेष गुणार्थिकनयोऽपि युज्यमानः ॥ छाया ॥ 5 द्वाविति, भगवता द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकाविति द्वौ मूलनयो नियमितौ, तत्र गुणविशेषे पर्यायादधिके माधे सति तद्राहकगुणास्तिकनयोऽपि नियमयितुं उचितः स्यात् , अन्यथाऽव्यापकत्वं नयानां भवेत् , अहंतो वा तदपरिज्ञानं प्रसज्येत ॥ ७ ॥ न चासौ भगवतोक्त इत्याह--
जं पुण अरिहया तेसु तेसु सुत्तेसु गोयमाईणं । पजवसण्णा णियया वागरिया तेण पज्जाया ॥८॥ यत् पुनरर्हता तेषु तेषु स्त्रेषु गौतमादिभ्यः ।
पर्यायसंशा नियमिता व्याकृतास्तेन पर्यायाः ॥ छाया ॥ यदिति, भगवता यतस्तेषु सूत्रेषु ‘वण्णपजवे हिं गंधपज्जवेहिं [ भग० सू० शत० १४, उ०४, सू० ५१३ ] इत्यादिना वर्णादिषु पर्याय संज्ञा नियमिता गौतमादिभ्यो व्याकृताः, ततः 15 पर्याया एव वर्णादयो न गुणा इत्यभिप्रायः ॥ ८ ॥
अथ तत्र गुण एव पर्यायशब्देनोक्तस्तुल्यार्थत्वात् , य एव पर्यायः स एव गुण इति वचनाचेत्याह
परिगमणं पज्जाओ अणेगकरणं गुणत्ति तुल्लत्था । तहवि ण गुण त्ति भण्णइ पज्जवणयदेसणा जम्हा ।। ९ ।। परिगमनं पर्यायोऽनेककरण गुण इति तुल्याएँ ।
तथापि न गुण इति भण्यते पर्यवनयदेशना यस्मात् ॥ छाया ॥ परिगमनमिति, परि समन्तात् सहभावि भिः क्रमभाविभिश्च भेदैर्वस्तुनः परिणतस्य गमनं परिच्छेदो यः स पर्यायः, विषयविषयिणोरभेदात् । अनेकरूपतया वस्तुनः करणं
ज्ञानं करोतेानार्थत्वात् , गुणः, विषयविषयिणोरभेदादेव । इति गुणपर्यायशब्दौ तुल्यार्थी 25 तथापि न गुणार्थिक इत्यभिहितं तीर्थकृता, यतो भगवता पर्यायनयद्वारेणैव देशना कृता ॥९॥
20
१ज्ञानसुखवीर्यादय: सहभाविनस्त एव गुणाः, सुखदुःखहर्षविषादादयः क्रमवृत्तयः, ते पर्यायाः, काल. भेदविभेदापेक्षया गुणपर्याययोर्भदस्यानुभवात् कथञ्चिद्धदः, धर्म्यपेक्षया कथञ्चिदभेदः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
सामान्यविशेषात्मकत्वस्थापनम् ।
गुणद्वारेणापि देशनायां भगवतः प्रवृत्तिरुपलभ्यतेऽतो न गुणाभाव इत्याह
जपन्ति अस्थि समये एगगुणो दसगुणो अनंतगुणो । रुवाई परिणामो भण्णइ तम्हा गुणविसेसो ॥ १० ॥ जल्पन्त्यस्ति समये एकगुणो दशगुणोऽनन्तगुणः । रूपादि: परिणामो भण्यते तस्मादुणविशेषः ॥ छाया ||
जल्पन्तीति द्रव्यगुणान्यत्ववादिनो जल्पन्ति विद्यत एव सिद्धान्ते ' एगगुणकालाए दुगुणकालाए ' [ भग० श० पू० उ० ७, सू० २१७] इत्यादि रूपादौ व्यपदेशः, तस्माद्रूपादिर्गुणविशेष एवेत्यस्ति गुणार्थिको नयः, उपदिष्टश्च भगवतेति ॥ १० ॥
अत्र सिद्धान्तवाद्याह
गुणसहमंतरेणावि तंतु पज्जवविसेससंखाणं ।
सिज्झइ णवरं संखाणसत्यधम्मो तइगुणो ति ॥ ११ ॥
गुणशब्दमन्तरेणापि तत्तु पर्यवविशेषसंख्यानम् । सिद्ध्यति नवरं संख्यानशास्त्रधर्मः तावडुण इति ॥ छाया ॥
गुणेति, रूपाद्यभिधायिगुणशब्दव्यतिरेकेणापि एकगुणकाल इत्यादिकं पर्याय विशेषसंख्यानवाचकं वचः सिद्ध्यति न पुनर्गुणास्तिकनयप्रतिपादकत्वेन, यतः संख्यानं गणितशास्त्रधर्मः, अयं तावद्गुण इति, एतावताऽधिको न्यूनो वा भाव इति गणितशास्त्रधर्मत्वादस्येत्यर्थः ॥ ११ ॥
दृष्टान्तोऽमुमेवार्थं द्रढयति
जह दस दसगुणम्मि य एगम्मि दसत्तणं समं चैव । अहियम्मि विगुणसदे तहेय एयं पिट्ठवं ॥ १२ ॥
: २६६ :
यथा दशसु दशगुणे व एकस्मिन् दशत्वं समं चैव । अधिकेsपि गुणशब्दे तथैवैतदपि द्रष्टव्यम् ॥ छाया ||
"Aho Shrutgyanam"
5
10
15
20
यथेति यथा दशसु द्रव्येषु एकस्मिन् वा द्रव्ये दशगुणिते दशशब्दातिरेकेऽपि दशत्वं
,
सममेव तथैवैतदपि न भिद्यते परमाणुरेकगुणकृष्णादिरिति, एकादिशब्दाधिकये गुणपर्यायशब्दयोर्भेदो वस्तु पुनस्तुल्यमिति भावः, न च गुणानां गुणपर्यायत्वे गुणपर्यायवद्द्रव्यम् 25 [ तत्रा० अ० पू, सू० ३७ ] इति सूत्रं विरुध्यते, युगपदयुगपद्भाविपर्याय विशेषप्रतिपा दनार्थत्वात्तस्य, न चैवमपि मतुब्योग्यद्रव्य विभिन्न पर्यायसिद्धिः, नित्ययोगेऽत्र मतुविधामात्
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[एकोनत्रिंशम् । द्रव्यपर्याययोः तादात्म्यात्सदाऽविनिर्भागवर्तित्वात् , अन्यथा प्रमाणबाधोपपत्तेः, संज्ञासंख्यास्खलक्षणार्थक्रियाभेदाद्वा कथञ्चित्तयोरभेदेऽपि भेदसिद्धेर्न मतुबनुपपत्तिः ।। १२ ।। एवं द्रव्यपर्याययो दैकान्तप्रतिषेधेऽभेदैकान्तवाद्याह
एयंतपक्खवाओ जो उण दव्वगुणजाइभेयम्मि । अह पुव्वपडिकुट्ठो उआहरणमित्तमेयं तु ॥ १३ ॥ एकान्तपक्षवादो यः पुनद्रव्यगुणजातिभेदेषु । .
अथ पूर्वप्रतिक्रुष्ट उदाहरणमात्रमेतत्तु ।। छाया ॥ एकान्तेति, यः पुनद्रव्यगुणजातिभेदेषु एकान्तव्यतिरिक्ताभ्युपगमवादः स पूर्वमेव प्रतिक्षिप्तः, तद्ब्राहकप्रमाणाभावात् , अभेदग्राहकस्य सर्वमेकं सदविशेषात् , विशेषे वा विय10 कुसुमवदसत्त्वप्रसङ्गादिति प्रदर्शितत्वात् , तथापि तत्स्वरूपे दायर्योत्पादनार्थमुदाहरणमात्रं वक्ष्ये ॥ १३ ॥ तदेवाह---
पिउपुत्तणत्तु भव्ययभाऊणं एगपुरिससंबंधो । ण य सो एगस्स पियत्ति सेसयाणं पिया होइ ।। १४ ॥ पितृपुत्रनप्तृभागिनेयभ्रातृणामेकपुरुषसम्बन्धः ।
न च स एकस्य पितेति शेषाणां पिता भवति ॥ छाया ॥ पित्रिति, पितृत्वादिभिर्य एकस्य पुरुषस्य सम्बन्धः तेनासावेक एव पित्रादिव्यपदेशमासादयति, न चासावेकस्य पितापुत्रसम्बन्धत इति शेषाणामपि पिता भवति ॥ १४ ॥ उपनयति
जह संबंधविसिट्टो सो पुरिसभावणिरइसओ। तह दवमिंदियगयं रूवाइविसेसणं लहइ ।। १५ ॥
यथा सम्बन्धविशिष्टोऽसौ पुरुषः पुरुषभावनिरतिशयः ।
तथा द्रव्यमिन्द्रियगतं रूपादिविशेषणं लभते ॥ छाया ॥ यथेति, यथोक्तसम्बन्धविशिष्टः पित्रादिव्यपदेशमाश्रित्यासौ पुरुषरूपतया निरतिश25 ग्रोऽपि सन् तथा द्रव्यमपि घ्राणरसनचक्षुस्त्वश्रोत्रसम्बन्धमवाप्य रूपरसगन्धस्पर्शशब्दव्य
पदेशमात्रं लभते द्रव्यस्वरूपेणाविशिष्ठमपि, न हि शकेन्द्रादिशब्दभेदाद्गीर्वाणनाथस्येव रूपा. दिशब्दभेदात् वस्तुभेदो युक्तः, तदा द्रव्याद्वैतै कान्तस्थितेः कथश्चिद्भेदाभेदवादो द्रव्यगुणयोमिथ्यावाद इति ॥ १५ ॥
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
सामान्यविशेषात्मकत्वस्थापनम् ।
; २६५ :
अस्य निराकरणायाह
होजाहि दुगुणमहुरं अणंतगुणकालयं तु जं दव्वं । ण उ डहरओ महल्लो वा होइ संबंधओ पुरिसो ॥ १६ ॥ भवेद् द्विगुणमधुरं अनंतगुणकृष्णं तु यद्रव्यम् ।
न वल्पको महान्या भवति सम्बन्धः पुरुषः ॥ छाया ॥ भवेदिति, यदि नाम आम्रादिद्रव्यमेव रसनसम्बन्धाद्रस इति व्यपदेशमात्रमासादयेत् , द्विगुणमधुरं रसतः कुतो भवेत् , तथा नयनसम्बन्धाद्यदि नाम कृष्णमिति भवेदनन्तगुणकृष्णं तत् कुतः स्यात्, वैषम्यभेदावगतेनयनादिसम्बन्धमात्रादसम्भवात्, तथा पुत्रादिसम्बन्धद्वारेण पित्रादिरेव पुरुषो भवेत् , न त्वल्पो महान् वेति युक्तः, विशेषप्रतिपत्ते. रुपचरितत्वे मिथ्यात्वे वा सामान्यप्रतिपत्तावपि तथाप्रसक्तरिति भावः ॥ १६ ॥ 10 अभेदैकान्तवाद्याह
भण्णइ सम्बन्धवसा जइ संबंधत्तणं अणुमयं ते । णणु संबंधविसेसे संबंधिविसेसणं सिद्धं ॥ १७ ॥ भण्यते सम्बन्धवशाधदि सम्बन्धित्वमनुमतं तव । ननु सम्बन्धविशेष सम्बन्धिविशेषणं सिद्धम् ॥ छाया ॥
15 भण्यत इति, यदि सम्बन्धसामान्यवशात्सम्बन्धित्वसामान्यं तवानुमतं ननु सम्बन्धविशेषद्वारेण तथैव सम्बन्धिविशेषोऽपि किं नाभ्युपगम्यते ॥ १७ ॥
सिद्धान्तवाद्याह--
जुज्जइ संबंधवसा संबंधिविसेसणं ण उण एयं । णयणाइविसेसगओ रूपाइविसेसपरिणामो ॥ १८ ॥ 20 युज्यते सम्वन्धवशात्सम्बन्धिविशेषणं न पुनरेतत् ।
नयनादिविशेषगतो रूपादिविशेषपरिणामः ।। छाया ॥ युज्यत इति, सम्बन्धिविशेषः संबन्धवशायुज्यते यथा दण्डादिसम्बन्धविशेषजनितसम्बन्धविशेषसमासादितसम्बन्धिविशेषोऽवगतः । द्रव्याद्वैतवादिनस्तु न सम्बन्धिविशेषः, नापि सम्बन्धविशेषः सङ्गच्छत इति कुतो नयनादिविशेषसम्बन्धविशेषजनितो रूपादिवि• 25 शेषपरिणामः ॥ १८॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २६६ :
5
15
[ एकोनत्रिंशम्
नवनेकान्तवादिनोऽपि रूपरसादेरनन्तद्विगुणादिवैषम्यपरिणतिः कथमुपपन्नेत्यत्राह
rors विसमपरिणयं कह एयं होहिइत्ति उवणीयं । तं होइ परणिमित्तं ण वत्ति एत्थत्थि एगंतो ॥ १९ ॥ भण्यते विषमपरिणतं कथमेतद्भविष्यतीत्युपनीतम् । तद्भवति परनिमित्तं न वेत्यत्रास्त्येकान्तः ॥ छाया ॥
भण्यत इति, शीतोष्णस्पर्शवदेकत्रैकदा विरोधादेकत्राम्रफलादौ विषमपरिणतिः कथमिति यदि भण्यते तत्राप्तेन परनिमित्तं तद्भवतीत्युपनीतम्, द्रव्यक्षेत्रकालभावानां सहकारिणां वैश्वित्र्यात् कार्यमपि वैचित्र्यमासादयति, तदात्रादिवस्तु विषमरूपतया परनिमित्तं भवति, नवा परनिमित्तमेवेत्यत्राप्येकान्तोऽस्ति, स्वरूपस्यापि कथञ्चिन्निमित्तत्वात् तन्न 10 द्रव्याद्वैतैकान्त: सम्भवी ॥ १९ ॥
सम्मतितत्त्वसोपाने
25
द्रव्यगुणयोर्भेदेकान्तवादिना प्राक् प्रदर्शिततलक्षणस्यैकत्वप्रतिपन्यध्यक्ष बाधितत्वालक्षणान्तरं वक्तव्यं तदाह-
roars foई जम्मविगमा य गुणलक्खणं ति वत्तव्यं । एवं सह केवलिणो जुज्जइ तं णो उ दवियरल || २० ||
द्रव्यस्य स्थितिर्जन्मविगमौ च गुणलक्षणमिति वक्तव्यम् । एवं सति केवलिनो युज्यते तन्न तु द्रव्यस्य ॥ छाया ॥
द्रव्यस्येति द्रव्यस्य लक्षणं स्थितिर्गुणानाञ्च जन्मविगमौ लक्षणमिति वक्तव्यम्, एवं सति केवलिन एतल्लक्षणं युज्यते, तत्र किल केवलात्मना स्थित एव चेतनाचेतनरूपा अन्येऽर्था ज्ञेयभावेनोत्पद्यन्ते, अज्ञेयरूपतया च नश्यन्ति, न तु द्रव्यस्याण्वादेर्लक्षणमिदम्, न 20 णौ रूपादयो जायन्ते अत्यन्तभिन्नत्वाद्गव्यश्वादिवत्, अथवा केवलिनोऽपि सकलज्ञेयग्राहिणो नैतलक्षणं युज्यते, न चापि द्रव्यस्याचेतनस्य गुणगुणिनोरत्यन्तभेदेऽसत्त्वापत्तेः, असतोश्च खरविषाणादेवि लक्षणासम्भवादिति ॥ २० ॥
दव्वत्थंतरभूया मुत्ता मुत्ता य ते गुणा होज । जर मुत्ता परमाणू णत्थि अमुत्तेसु अग्गहणं ॥ २१ ॥ द्रव्यार्थान्तरभूता मूर्त्ता अमूर्त्ताश्च ते गुणा भवेयुः | यदि मूर्त्ताः परमाणको न संति अमूर्त्तेष्वग्रहणम् || छाया || द्रव्येति द्रव्यार्थान्तरभूतगुणवादिनो द्रव्यादर्थान्तरभूता गुणा मूर्त्ता अमूर्त्ता वा भवेयुः,
"Aho Shrutgyanam"
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
सोपानम् ।
सामान्यविशेषात्मकत्वस्थापनम् । यदि मूतः न तर्हि परमाणवो भवन्ति, मूर्तिमद्रूपाद्याधारत्वात् , अनेकप्रदेशिकस्कन्धद्रव्यवत् , अथामूर्ताः, अग्रहणं तेषां, अमूर्त्तत्वादाकाशवत् , ततो द्रव्यगुणयोः कथञ्चिद्भेदाभेदावभ्युपगमनीयौ, अन्यथोक्तदोषप्रसक्तेः । तथा हि द्रव्यगुणयोः कथञ्चिद्भेदः यथाक्रममेकानेकप्रत्ययावसेयत्वात् , कथञ्चिदभेदोऽपि रूपाद्यात्मना द्रव्यस्वरूपस्य रूपादीनाञ्च द्रव्यात्मकतया प्रतीतेः, अन्यथा तदभावापत्तेः ।। २१ ।। तत:
सीसमईविप्फारणमेत्तत्थोऽयं को समुल्लायो । इहरा कहामुहं चेव पत्थि एवं ससमयम्मि ॥ २२ ॥ शिष्यमतिविस्फारणमात्रार्थोऽयं कृतः समुल्लापा ।
इतरथा कथामुखमेव नास्ति एवं स्वसमये || छाया ॥ शिष्येति, शिष्यबुद्धिविकासनमात्रार्थोऽयं कृतः प्रबन्धः, इतरथा कथैवैषा नास्ति स्वसिद्धान्ते, किमेते गुणा गुणिनो भिन्ना आहोस्विदभिन्ना इति, अनेकान्तात्मकत्वात्सकल. वस्तुनः ॥ २२ ॥ एवंरूपे च वस्तुतत्त्वेऽन्यथारूपं तत्प्रतिपादयन्तो मिथ्यावादिन एवेत्याह
ण वि अस्थि अण्णवादोण वि तव्वाओ जिणोवएसम्मि। 15 तं चेव य मण्णंता अवमण्णंता ण याति ॥ २३ ॥ . नाप्यस्त्यन्यवादो नापि तद्वादो जिनोपदेशे।
तदेव च मन्यमाना अवमन्यमाना न जानन्ति ॥ छाया ॥ नेति, गुणगुणिनोरन्यवादो नैवास्ति नाप्यनन्यवादो जिनोपदेशे द्वादशाङ्गे प्रवचने, सर्वत्र कथश्चिदित्याश्रयणात् , तदेव अन्यदेवेति वा मन्यमानाः स्वमननीयमेवावमन्यमाना 20 वादिनोऽभ्युपगतविषयावज्ञाविधायित्वादज्ञा भवन्ति, अभ्युपगमनीयवस्त्वस्तित्वप्रतिपादकोपायनिमित्तापरिज्ञानान्मृषावादिवदिति तात्पर्याथः । ततोऽनेकान्तवाद एव व्यवस्थितः ॥२३॥ ___ ननु सर्वत्राने कान्त इति नियमेऽनेकान्तेऽप्यनेकान्तादेकान्तप्रसक्तिः, अथ न तत्रानेकान्तस्तदाऽव्यापकोऽनेकान्तवाद इत्यत्राहभयणा वि हु भइयव्वा जह भयणा भयइ सव्वदव्वाई।
25 एवं भयणाणियमो वि होइ समयाविरोहेण ॥ २४ ॥ भजनापि खलु भक्तव्या यथा भजना भजते सर्वद्रव्याणि । एवं भजनानियमोऽपि भवति समयाविरोधेन ॥ छाया ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्व सोपाने
[ एकोनत्रिंशम्
भजनेति, यथा भजना अनेकान्तो भजते सर्ववस्तूनि तदतत्स्वभावतया ज्ञापयति तथा भजनापि भजनीया, अनेकान्तोऽप्यनेकान्त इत्यर्थः, नयप्रमाणापेक्षया एकान्तश्चानेकान्तश्चेति ज्ञापनीयः एव भजना सम्भवति नियमञ्च, अनेकान्ते एकान्तश्चेत्यर्थः । सिद्धान्तस्य रयणप्पभासिया सासया सियाऽसासया' ( जीवाजीवाभि० प्रतिप० ३ उ० १, 5 सू० ७८ ) इत्येवमनेकान्तप्रतिपादकस्य ' व्बट्टयाए सासया पज्जवट्टयाए असासया इत्येवं चैकान्ताभिधायकस्याविरोधेन । न चैवमव्यापकोऽनेकान्तवादः स्यात्पदसंसूचितानेकान्तगर्भस्यैकान्तस्य तत्त्वात्, अनेकान्तस्यापि स्यात्कारलाञ्छनैकान्तगर्भस्याने कान्तस्वभावत्वात्, न चानवस्था, अन्यनिरपेक्षस्वस्वरूपत एव तथात्वोपपत्तेः, यद्वा स्वरूपत एवानेकान्तस्यैकान्तप्रतिषेधेनानेकान्तरूपत्वात् स्यादेकान्तः स्यादनेकान्त इति कथं नानेकान्तेऽने10 कान्तोsपि । अनेकान्तात्मक वस्तुव्यवस्थापकस्य तद्व्यवस्थापकत्वं स्वयमनेकान्तात्मकत्वमन्तरेणानेकान्तस्यानुपपन्नमिति न तत्राव्यापकत्वादिदोष इत्यसकृदावेदितमिति ॥ २४ ॥ नन्वनेकान्तस्य व्यापकत्वे षड्जीवनिकायाः, तदुद्घाते वा धर्म इत्यात्राप्यनेकान्त एव स्यादित्यत्राह
: २६८ :
15
नियमेण सहहंतो छक्काए भावओ न सद्दहइ | हंदि अपज्जवेसु वि सद्दहणा होइ अविभत्ता ॥ २५ ॥ नियमेन श्रद्धधानः षट्कायान् भावतो न श्रद्धत्ते । हंदि अपर्यवेष्वपि श्रद्धा भवत्यविभक्ता । छाया ॥
नियमेनेति, षडेवैते जीवाः कायाश्चेति नियमेन श्रद्धधानः षट्कायान् भावतः परमार्थतो न श्रद्धत्ते जीवराश्यपेक्षया तेषामेकत्वात् कायानामपि पुद्गलतयैकत्वात्, जीवपुद्ग20 लप्रदेशानां परस्पराविनिर्भागवर्त्तित्वाच्च जीवप्रदेशानां स्यादजीवत्वं प्रत्येकं प्राधान्यविवक्षया स्यादनिकायत्वम्, सूत्रविहितन्यायेन प्रवृत्तस्याप्रमत्तस्य हिंसाऽप्यहिंसेति तद्वाते स्यादधर्म इति, न भावसम्यग्दृष्टिरसौ स्यात्, द्रव्यसम्यग्दृष्टिस्तु स्यात् भगवतैवमुक्तमिति जिनवचनरुचिस्वभावत्वात् । ततोऽपर्यायेष्वपि न विद्यन्ते अर्चिर्मुर्मुरादयो विवक्षितपर्याया येषु पुद्गलेषु तेष्वपि अविभक्त श्रद्धानं यत्तदपि भावत एव भवेत्, अर्चिष्मानयं भावो भूतो भावी 25 वेति, तन्नाव्यापकोऽनेकान्तवादः || २५ ॥
नन्वनेकान्तस्य व्यापकत्वे गच्छति तिष्ठतीत्यत्राप्यनेकान्तः स्यात, तथाऽभ्युपगमे च तयोरभावप्रसक्तिरित्यत्राह -
१. हन्दिर्विषादविकल्पपश्चात्तापनिश्चयसत्येषु वर्तते ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
सामान्यविशेषात्मकत्वस्थापनम् । गइपरिगयं गई चेव केइ णियमेण दवियमिच्छति । तं पि य उड्ढगईयं तहा गई अन्नहा अगई ॥ २६ ॥ गतिपरिगतं गत्येव केचिनियमेन द्रव्यमिच्छन्ति ।।
तदपि चोर्ध्वगतिक तथा गतिरन्यथाऽगतिः ॥ छाया ॥ गतीति । गतिक्रियापरिणाम द्रव्यं गतिमदेवेति केचिन्मन्यन्ते तदपि गतिक्रियापरि. 5 णतं जीवद्रव्यं सर्वतो गमनायोगादू; दिप्रतिनियतदिग्गतिक तैर्वादिभिरभ्युपगन्तव्यम् , एवम्च तत् प्रतिनियतदिग्गमनेनैव गतिमत् , अन्यथापि गतिमत्स्यात् , तथाचाभिप्रेतदेशप्राप्तिवदनभिप्रेतदेशप्राप्तिरपि तस्य भवेदित्यनुपलभ्यमानयुगपद्विरुद्धोभयदेशप्राप्तिप्रसक्तरत्राप्यनेकान्तो नाव्यापकः, अभिप्रेतगतिरेव तत्रानभिप्रेताऽगतिरिति चेन्न, अनभिप्रेतगत्यभावाभावे प्रतिनियतगतिभाव एव न भवेत् , तत्सद्भावे वा तदवस्थोऽनेकान्तः ॥ २६ ॥ 10
स्यादेतत् , दहनाहहनः पवनात् पवन इत्यत्राप्यनेकान्ते दहनादावदहनादेविरुद्धरूपस्य सम्भवात्स्वरूपाभावः स्यादित्यत्राह-----
गुणणिव्वत्तियसण्णा एवं दहणादओ वि दहव्वा । जं तु जहा पडिसिद्धं दत्वमदव्वं तहा होइ ।। २७ ।। गुणनिर्वर्तितसंज्ञा एवं दहनादयोऽपि द्रष्टव्याः ।
15 यत्त यथा प्रतिषिद्धं द्रव्यमद्रव्यं तथा भवति ॥ छाया ॥ गुणेति । येषां दहनादिना गुणेनोत्पादिता संज्ञा तेऽपि दहनपवनादय एवमेवानेकान्तात्मका द्रष्टव्याः, तथाहि दाह्यपरिणामयोग्यं तृणादिकं दहतीति दहनः, तदपरिणतिस्वभावं स्वात्माकाशाप्राप्तवत्रादिकं न दहतीति । तेन यद्रव्यं यथा दहनरूपतया प्रतिषिद्धं तदद्रव्यमदहनादिरूपम् , तथा भजनाप्रकारेण स्याहहनः स्यान्नेति भवति ततो नाव्याप्यने । कान्तः। तथाऽदहन इत्यत्राप्यने कान्तः, तथाहि यदुदकद्रव्यं यथा दहन रूपेण प्रतिषिद्धं दहनो न भवतीति अढहन इति तदपि न सर्वथाऽदहनद्रव्यं भवति, पृथिव्यादेरदहनरूपाघ्यावृत्तत्वात , अन्यथा दहनव्यतिरिक्तभूतैकत्वप्रसङ्ग इत्यनेकान्त एव, अदहनव्यावृत्तस्य तद्रव्यत्वात् ॥ २७ ॥ नन्वेवं तदतद्व्यत्वाज्जीवद्रव्यमजीवद्रव्यम् , अजीवद्रव्यश्च जीवद्रव्यं म्यादित्यत्राह-- 25
कुंभो ण जीवदवियं जीवो वि ण होइ कुंभदवियं ति । तम्हा दो वि अदवियं अण्णोणविसेसिया होंति ॥ २८ ॥ कुम्भो न जीवद्रव्यं जीवोऽपि न भवति कुम्भद्रव्यमिति । तस्माद्धावप्यद्रव्यं अन्योऽन्यविशेषितौ भवतः ।। छाया ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
लम्मतितत्त्वसोपाने
[ एकोनत्रिंशम्
कुम्भ इति, कुम्भो जीवद्रव्यं न भवति जीवोऽपि न भवति घटद्रव्यम्, तस्माद्दावप्यद्रव्यमन्योऽन्यविशेषितौ परस्पराभावात्मकौ । तथाहि जीवद्रव्यं कुम्भादेरजीवद्रव्यायावृत्तं अव्यावृत्तं वा, आधे स्वरूपापेक्षया जीवो जीवद्रव्यम, कुम्भाद्यजीवद्रव्यापेक्षया च न जीवद्रव्यमित्युभयरूपत्वादनेकान्त एव द्वितीये च सर्वस्य सर्वात्मकतापत्तेः प्रतिनिय 5 तरूपाभावतस्तयोरभावः खरविषाणवत्, ततः सर्वमनेकान्तात्मकमन्यथा प्रतिनियतरूपताऽ नुपपत्तेरिति व्यवस्थितम् ॥ २८ ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय
: २७० :
10
कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्त्वसोपानस्य सामान्यविशेषात्मकत्वस्थापनं नाम एकोनत्रिंशं सोपानम् ॥
20
---
उत्पादादिविशेषनिरूपणम् ।
अथ प्रत्युत्पन्नपर्यायं विगतभविष्यद्भयां यत्समानयति वचनं तत्प्रतीत्यवचनमिति यदुक्तं तत्र वचनादिकोऽपि पर्यायः, स चाप्रयत्नानन्तरीयको वचनविशेषलक्षणः, घटा15 दिकस्तु प्रयत्नानन्तरीयक इति केचित्संप्रतिपन्नाः, तन्निराकरणाय यद्यतोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रतीयते तत्तत एवाभ्युपगन्तव्यमन्यथा कार्यकारणभावाभावप्रसक्तिरित्याह---
उपाओ दुविप्पो पओगजणिओ य वीससा चेव । तत्थ उपओगजणिओ समुदयवायो अपरिस्रुद्धो ॥ २९ ॥
उत्पादो द्विविकल्पः प्रयोगजनितश्च विस्नसा चैव । तत्र तु प्रयोगजनितस्समुदयवादोऽपरिशुद्धः ॥ छाया ॥
उत्पाद इति द्विविध उत्पादः, पुरुषेतरकारकव्यापारजन्यतया अध्यक्षानुमानाभ्यां तथा तस्य प्रतीतेः । पुरुषव्यापारान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वेऽपि शब्दविशेषस्य तदजन्यत्वे घटादेरपि तदजन्यताप्रसक्तेः, विशेषाभावात् प्रत्यभिज्ञानादेश्व विशेषस्य प्रागेव निरासात् । तत्र प्रयोगेण यो जनितः - उत्पादः, मूर्त्तिमद्रव्यारब्धावयवकृतत्वात्स समुदाय25 वादः, तथाभूताऽऽरब्धस्य समुदायात्मकत्वात् तत एवासावपरिशुद्धः सावयवात्मकस्य तच्छब्दवाच्यत्वेनाभिप्रेतत्वात् ॥ २९ ॥
विसाजनितोऽप्युत्पादो द्विविध इत्याह-
.)
"Aho Shrutgyanam"
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
उत्पादादिविशेषनिरूपणम् । साभाविओ वि समुदयकओ व्व एगत्तिओव्व होजाहि । आगासाईआणं तिण्हं परपचओऽणियमा ॥ ३० ॥ स्वाभाविकोऽपि समुदायकृतो वा एकत्विको वा भवेत् ।
आकाशादीनां त्रयाणां परप्रत्ययोऽनियमात् ।। छाया ॥ स्वाभाविक इति, स्वाभाविकच द्विविध उत्पादः, एकः समुदायकृतः, प्राक्प्रतिपा- 5 दिताक्यवारब्धो घटादिवत्, अपरश्चैकत्विकः अनुत्पादितामूर्तिमव्यावयवारब्धः, आका शादिवत्, आकाशादीनाञ्च त्रयाणां द्रव्याणामवाहका दिघटादिपरद्रव्यनिमित्तोऽवगाहनादिक्रियोत्पादोऽनियमात्-अनेकान्ताद्भवेत् , अवगाहकगन्तस्थातद्रव्यसन्निधानतोऽम्बरधर्माधर्मध्ववगाहनगतिस्थितिक्रियोत्पत्तिनिमित्तभावोत्पत्तिरित्यभिप्रायः ॥ ननु अनारब्धामूर्तिम. व्यावयवत्वे गगनादीनां निरक्यवत्वप्रसक्तेरनेकान्तात्मकत्वव्याधातः, न, मूर्तिमव्यानार- 10 ब्धानामपि तेषां सावयवत्वात् , प्रदेशव्यवहारस्याकाशे दर्शनात् । न च तद्व्यवहारो मिथ्या, मिथ्यात्व निमित्ताभावात् , न च संयोगस्याव्याप्यवृत्तिसंयोगाधारत्वात्तन्निमित्तः सावयव. स्वाध्यारोपो मिथ्यात्वकारणम् , निरवयवेऽव्याप्यवृत्ति संयोगाधारत्वस्याध्यारोपनिमित्तस्यैवानुपपत्तेः, आकाशस्य निरवयवत्वे श्रोत्राकाशसमवेतस्येवान्यत्र समवेते शब्दस्याप्यस्मदादे. रुपलम्मप्रसङ्गाच्च, निरवयवैकाकाशसमवेतत्वात् । धर्माधर्माभिसंस्कृतकर्णशष्कुल्यवरुद्धाका. 15 शदेश एव श्रोत्रमन्यत्र समवेतन्तु न तत्र समवेतमिति चेन्न सावयवत्वप्रसङ्गात् , श्रोत्राकाशप्रदेशादन्यत्र समवेतशब्दाधाराकाशदेशस्यान्यत्वात् , सावयवत्वाभावेऽम्बरस्य शब्दस्य नित्यत्वसर्वगतत्वप्रसङ्गाच, आकाशैकगुणत्वात्तन्महत्त्ववत् , क्षणिकैकदेशवृत्तिविशेषगुणत्वं शब्दस्य प्रमाणतः सिद्धत्वान्नायं दोष इति चेन्न सावयवत्वप्रसङ्गात्, तदेकदेशवृत्तित्वाच्छन्दस्य, न हि निरवयवत्वे तस्यैकदेशः सङ्गच्छते । न च संयोगस्याव्याप्यवृत्तित्वनिबन्धनोऽयमेक- 20 देशव्यपदेश इति वाच्यम् , आकाशं व्याप्य संयोगो न वर्तते तदेकदेशे वर्तत इत्यभ्युपगमप्रसङ्गात्, व्याप्यवृत्तित्वं हि सामस्त्यवृत्तित्वं तत्प्रतिषेधश्च पर्युदासपक्षे एकदे. शवृतित्वमेव, प्रसज्यपक्षे तु वृत्तिप्रतिषेध एव, न चासौ युक्तः, संयोगस्य गुणत्वेन द्रव्याश्रितत्वात् , तदभावे तदभावात्, आकाशस्य निरवयवत्वे सन्तानवृत्त्या शब्दस्या
१. युगपन्निखिलद्रव्यावगाहः साधारणकारणापेक्षः, युगपन्निखिलद्रव्यावसाहत्वात् , य एवं स एवम्, यथेकसरःसलिलान्तःपातिमत्स्याद्यवगाहः तथाऽवगाहश्चायम् , तस्मात्तथा, यच्चापेक्षणीयमत्र साधारणं कारणं तदाकाशमिति, अत्र विशेषस्तत्त्वन्यायविभाकरे द्रष्टव्यः, एवं धर्मादिसिद्धिरपि ॥ २. पर्यायार्थादेशात् पूर्वपूर्वाकाशप्रदेशेभ्य उत्तरोत्तराकाशप्रदेशोत्पत्त्या कश्चित्तदभिन्नस्य व्योम्नोऽपि समुत्पादात् सावयवत्वमिति भावः । ३. प्रसज्यपक्षे व्याप्यवृत्ती निषिद्धायां न नभस एकदेशानभ्युपगमे तेनापि वृत्त्यसम्भवे वृत्तिमात्रस्यापि प्रतिषेधः स्यात्, न चैतत्तथोपपद्यते शब्दस्य गुणत्वस्वीकाराद्गणस्य चावश्यं द्रव्याश्रितत्वादिति ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २७२ :
सम्मतितस्वसोपाने
[ त्रिंशम्
गतस्य श्रोत्रेणानुपलब्धिप्रसङ्गश्च अन्यान्याकाशदेशोत्पत्तिद्वारेण तस्य श्रोत्रसमवेतत्वानुपपत्तेः, वीचीतरङ्गन्यायेनेतरेतराकाश देशादावन्यान्यशब्दोत्पत्तिप्रकल्पनायां कथं नाकाशस्य सावयवता, कि शब्द प्रत्याकाशस्य समवायिकारणताऽङ्गीक्रियते, यश्च समवायिकारणं तत्सावयवम्, यथा तन्त्वादि, समवायिकारणञ्च शब्दं प्रत्याकाशं परेणाभ्युपगतम्, न च 5 परमाण्वादिना व्यभिचारः, तस्यापि सावयवत्वात्, अन्यथा द्व्यणुकबुद्ध्यादेस्तत्कार्यंस्य सावयवत्वं न स्यात्, न च बुद्ध्यादेः सावयवत्वमसिद्धम्, आत्मनः सावयवत्वेन तद्विशेषगुणस्य बुद्ध्यादेः कथचित्तादात्म्यात् सावयवत्वोपपत्तेः । अपि च सावयवमाकाशं तद्विनाशान्यथानुपपत्तः, अनित्यञ्चाकाशं तद्विशेषगुणाभिमतशब्दविनाशान्यथानुपपत्तेः तथाहि शब्दो न तावदाश्रयविनाशाद्विनश्यति, तस्य नित्यत्वाभ्युपगमात् न विरोधिगुणप्रादुर्भावात्, 10 तन्महत्त्वादेरेकार्थसमवायित्वेन रूपरसयोरिव विरोधित्वासिद्धेः, विरोधित्वे वा श्रवणसमयेऽपि तदभावः स्यात्, तदापि तन्महत्त्वस्य भावात् । नापि संयोगादिर्विरोधिगुणः, तस्य तत्कारणत्वात् । नापि संस्कारः, तस्य गुणत्वेन शब्देऽसम्भवात् सम्भवे वा शब्दस्य द्रव्यत्वप्रसक्तिः, आकाशस्य द्रव्यत्वेन तत्सम्भवेऽपि तस्याभावे आकाशस्याप्यभावप्रसक्तिः तस्य तद्व्यतिरेकात्, व्यतिरेके वा तस्येति सम्बन्धायोगात् । नापि शब्दोपलब्धि प्रापक15 धर्माद्यभावात् तदभावः, विभिन्नाश्रयस्य तस्यानेन विनाशयितुमशक्यत्वात्, शक्यत्वे वा तदाधारस्यापि विनाशप्रसङ्गः, तस्य तदव्यतिरेकात्, तस्मादम्बरविशेषगुणत्वे शब्दस्य तद्विनाशान्यथानुपपत्त्या तस्यापि विनाशित्वम्, ततोऽपि सावयवत्वम् एवञ्च सर्वं वस्तुत्पादविनाशस्थित्यात्मकत्वात् कथञ्चित् सावयवं सिद्धम्, ततः प्रयोगविस्रसात्मक मूर्त्तिमद्रव्यानारब्धत्वेनाकाशादेरुत्पाद ऐकत्विकोऽभिधीयते, न पुनर्निरवयवकृतत्वादैकत्विकः, अयमपि 20 स्यादैकत्विकः न स्यादनैकत्विकः न वैकत्विक एव, एवं मूर्त्तिमदमूर्त्तिमवयवद्रव्यद्वयोत्पाद्यावगाहगतिस्थितीनां यथोक्तप्रकारेण तत्रोत्पत्तेरवगाहगतिस्थितिस्वभावस्य च विशिष्टकार्यत्वाद् विशिष्टकारणपूर्वकत्वसिद्धेस्तत्कारणे आकाशादिसंज्ञाः समयनिबंधनाः सिद्धाः ॥ ३० ॥
25
उत्पादव द्विगमोsपि तथाविध एवेत्याह
fararara एस विही समुदयजणियम्मि सो उ दुविययो । समुदयविभागमेत्तं अत्यंतर भावगमणं च ॥ ३१ ॥
विगमस्याप्येष विधिः समुदयजनिते स तु द्विविकल्पः । समुदयविभागमात्रमर्थान्तरभावगमनञ्च ॥ छाया ॥
विगमस्येति, स्वाभाविकः प्रयोगजनितश्चेति विगमोऽपि द्विविधः, तद्वयातिरिक्तवस्त्व
"Aho Shrutgyanam"
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् . ]
उत्पादादिविशेषनिरूपणम् ।
भावात् पूर्वावस्थाविगमव्यतिरेकेण उत्तरावस्थोत्पत्त्यनुपपत्तेः, न हि बीजादीनामविनाशेऽङ्कुरादिकार्यप्रादुर्भावो दृष्टः, न चावगाहगतिस्थित्याधारत्वं तदनाधारत्वस्वभावप्राक्तनावस्थाभ्वं समन्तरेण सम्भवति तत्र समुदयजनिते यो विनाशः स उभयत्रापि द्विविधः एकः समुदयविभागमात्रप्रकारो विनाशः, यथा पटादेः कार्यस्य तत्कारणपृथक्करणे तन्तुविभागमात्रम्, द्वितीप्रकारस्वर्थान्तरभाव गमनं विनाशः, यथा मृत्पिण्डस्य घटार्थान्तरभावनोत्पादो विनाशः । न 5 चार्थान्तररूपविनाशविनाशे मृत्पिण्डप्रादुर्भावप्रसक्तिरिति वक्तव्यम्, पूर्वोत्तरकालावस्थयोरसंकीर्णत्वात्, अतीततरत्वेन प्राक्तनावस्थाया उत्पत्तेः, अतीतस्य च वर्त्तमानताऽयोगात्, तयोः स्वस्वभावापरित्यागतस्तथानियतत्वात्, तुच्छरूपस्य स्वभावस्याभाव: स्यादपि तदभावरूपः, न तु वस्त्वन्तरादुपजायमानं वस्त्वन्तरमतीततरावस्थारूपं भवितुमर्हति, तरतमप्रत्ययार्थव्यवहाराभावप्रसक्तेः ॥ ३१ ॥
न चोत्पादविनाशयोरैकान्तिकतद्रूपताऽभ्युपगमेऽनेकान्तवादव्याघातः, कथञ्चित्तयोस्तद्रूपत्वाभ्युपगमादित्याह—
तिणि वि उपायाई अभिष्णकालो य भिण्णकाला य । अत्यंतरं अणत्थंतरं च दवियाहि गायत्र्वा ॥ ३२ ॥ योऽप्युत्पादादयोऽभिन्नकालाश्च भिन्नकालाश्च । अर्थान्तरमनर्थान्तरञ्च द्रव्याज्ज्ञातव्याः || छाया ॥
त्रय इति, उत्पादविगम स्थितिस्वभावास्त्रयोऽपि परस्परतोऽन्यकालाः, यतो न पटादेरुस्यादसमय एव विनाशः, तस्यानुत्पत्तिप्रसक्तेः, नापि तद्विनाशसमये तस्यैवोत्पत्तिः, अविनाशापत्तेः, न च तत्प्रादुर्भाव समय एव तस्थितिः, तद्रूपेणैवास्थितस्यानवस्थाप्रसक्तितः प्रादुर्भावायोगात्, न च घटरूपमृत्स्थितिकाले तस्याविनाश:, तद्रूपेणावस्थितस्य विनाशा - 20 नुपपत्तेः न च घटविनाशविशिष्टमृत्काले तस्या एवोत्पादो दृष्टः, नापि तदुत्पादविशिष्ट - मृत्समये तस्या एव ध्वंसोऽनुत्पत्तिप्रसङ्गत एव ततस्त्रयाणामपि भिन्नकालत्वात्तद्द्रव्यमर्थान्तरं नानास्वभावम्, न धन्योऽन्यव्यतिरिक्तकालोत्पादविगमध्रौव्याव्यतिरिक्त मेकस्वरूपं द्रव्यमुपपद्यते, तस्य तेभ्योऽभेदप्रसक्तेः । न च तद्भिन्नमेवास्तु, तत्रितयविकलस्य तस्य तथाऽनुपलब्धितोऽसत्वात् न चैकस्य द्रव्यस्याभावादने कान्ताभावप्रसक्तिः, यतोऽभि- 25 नकालाश्वोत्पादादयः, न हि कुशूलविनाशघटोत्पादयोर्भिन्नकालता, अन्यथा विनाशात् कार्योत्पत्तिः स्यात्, घटाद्युत्तरपर्यायानुत्पत्तावपि प्राक्तन पर्यायध्वंसप्रसक्तिश्च स्यात्, पूर्वोत्तरपयाविनाशोत्पादक्रियाया निराधाराया अयोगात्तदाधारभूतद्र व्यस्थितिरपि तदाऽभ्युपग
३५
"Aho Shrutgyanam"
: २७ :
10
15
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २७४ :
सम्मतितस्य सोपाने
[ त्रिंशम्
तव्या न च क्रियाफलमेव क्रियाधारः, तस्य प्रागसत्त्वात्, सत्वे वा क्रियावैफल्यात्, ततस्त्रयाणामभिन्नकालत्वात्तदव्यतिरिक्तं द्रव्यमभिन्नम् । न च घटोत्पादविनाशापेक्षया भिन्नकालतयाऽर्थान्तरत्वम् कुशूलघटविनाशोत्पादापेक्षयाऽभिन्न कालत्वेनानर्थान्तरत्वादेकान्त इति वक्तव्यम्, द्रव्यस्य पूर्वावस्थायां भिन्नाभिन्नतया प्रतीयमानस्योत्तरावस्थायामपि भिन्ना5 भिन्नतया तस्यैव प्रतीतेरनेकान्ताव्याहते: । न चावाधिताध्यक्षादिप्रतिपत्तिविषयस्य तस्य विरोधाद्युद्भावनं युक्तिसङ्गतं सर्वप्रमाणप्रमेयव्यवहार विलोपप्रसङ्गात्, अत एवार्थान्तरमनर्थान्तरोत्पादादयो द्रव्यात्, तद्वा तेभ्यस्तथेति प्रतिज्ञेयम्, द्रव्यात्तथाभूततद्वाहकत्व परि णतादात्मलक्षणात् प्रमाणादित्यपि व्याख्येयम्, न हि तथाभूतप्रमाणप्रवृत्तिस्तथाभूतार्थमन्तरेणोपपन्ना धूम इव धूमध्वजान्तरेण, संवेद्यते च तथाभूतप्राह्यग्राहकरूपतया अनेकान्तात्मकं 10 प्रमाणमिति न तदपलापः कर्तुं शक्यः, अन्यथातिप्रसङ्गात् । यद्वा देशादिविप्रकृष्टा उत्पत्तिबिनाशस्थितिस्वभात्रा भिन्नाभिन्नकाला अर्थान्तरानर्थान्तररूपाः, द्रव्यत्वात् द्रव्याव्यतिरिक्त स्वादित्यर्थः, अन्यथोत्पादादीनामभावप्रसक्तेः, तेभ्यो वा द्रव्यमर्थान्तरानर्थान्तरम् द्रव्यत्वात् प्रतिज्ञार्थकदेशता च हेतोर्नाशङ्कनीया द्रव्यविशेषे साध्ये द्रव्यसामान्यस्य हेतुत्वेनोपन्यासात् ॥ ३२ ॥
15
अत्रैवार्थे प्रत्यक्षप्रतीतमुदाहरणमाह
20
जो आउंचणकालो सो चेव पसारियस्स वि ण जुत्तो । तेसिं पुण पडिवत्तीविगमे कालंतरं णत्थि ॥ ३३ ॥
य आकुञ्चनकालः स एव प्रसारितस्यापि न युक्तः । तयोः पुनः प्रतिपत्तिविगमयोः कालान्तरं नास्ति ॥ छाया ||
य इति अङ्गुल्यादेर्द्रव्यस्य य आकुञ्चनकालः स एव तत्प्रसारणस्य न युक्तः भिन्नकालतया आकुचनप्रसारणयोः प्रतीतेस्तयोर्भेदः, अन्यथा तयोः स्वरूपाभावापत्तेः, तत्तत्पर्यायाभिन्नस्याङ्गुल्यादिद्रव्यस्यापि तथाविधत्वात्तदपि भिन्नमभ्युपगन्तव्यमन्यथा तदनुपलम्भात्, अभिन्नञ्च, तदवस्थयोस्तस्यैव प्रत्यभिज्ञायमानत्वात् । तयोः पुनरुत्पादविनाशयोः प्रतिपत्तिः प्रादुर्भावः, विगमो विपत्तिः तत्र कालान्तरं भिन्नकालत्वमङ्गुलिद्रव्यस्य च नास्ति, 25 पूर्वपर्यांयविनाशोत्तरपर्यायोत्पत्त्यङ्गुलिद्रव्यावस्थितीनामभिन्नकालताऽभिन्नरूपता च प्रतीयते, एकस्यैव द्रव्यस्य तथाविवर्त्तात्मकस्याध्यक्षतः प्रतीतेः ॥ ३३ ॥
यथोत्पादव्ययस्थितीनां प्रत्येकमेकैकं रूपं त्र्यात्मकं तथाभूतवर्त्तमान भविष्यद्भिरध्येकैकं रूपं त्रिकालतामासादयतीत्याह
"Aho Shrutgyanam"
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
उत्पादादिविशेषनिरूपणम् ।
उपजमाणकालं उत्पष्णं ति विगयं विगच्छतं । दवियं पण्णवयंतो तिकालविसयं विसेसेइ ॥ ३४ ॥
उत्पद्यमान कालमुत्पन्नमिति विगतं विगच्छत् । द्रव्यं प्रज्ञापर्यस्त्रिकालविषयं विशिनष्टि || छाया ॥
: २७५ :
उत्पद्यमानेति, उत्पद्यमानसमय एव यत्किचित् पटद्रव्यं तावदुत्पन्नं यद्येकतन्तुप्रवेश- 5 क्रियासमये तद्द्रव्यं तेन रूपेण नोत्पन्नं तर्छुत्तरत्रापि तन्नोत्पन्नमित्यत्यन्तानुत्पत्तिप्रसक्तिस्तस्य स्यात्, न चोत्पन्नांशेन तेनैव पुनस्तदुत्पद्यते तावन्मात्रपटादिद्रव्योत्पत्तिप्रसक्तेरुत्तरोत्तरक्रियाक्षणस्य तावन्मात्रफलोत्पादने एव प्रक्षयादपर फलान्तरस्यानुत्पत्तिप्रसक्तेः, यदि च विद्यमाना एकतन्तुप्रवेशक्रिया न फलोत्पादिका विनष्टा सुतरां न भवेत्, असत्त्वादनुत्पत्यवस्थावत्, न ह्यनुत्पन्नविनष्टयोरसत्त्वे कश्चिद्विशेषः । ततः प्रथमक्रियाक्षणः केनचिद्रूपेण 10 द्रव्यमुत्पादयति द्वितीयस्त्वसौ तदेवांशान्तरेणोत्पादयति, अन्यथा क्रियाक्षणान्तरस्य वैफल्यप्रसक्तेः, एकांशेनोत्पन्नं सदुत्तरक्रियाक्षणफलांशेन यद्यपूर्वमपूर्व तदुत्पद्येत तदोत्पन्नं भवेनान्यथेति प्रथमतन्तुप्रवेशादारभ्यान्त्यतन्तु संयोगावधिं यावदुत्पद्यमानं प्रबन्धेन तद्रूपतयोत्पन्नमभिप्रेत निष्ठा रूपतया चोत्पत्स्यत इत्युत्पद्यमानमुत्पन्नमुत्पत्स्यमानश्च भवति, एवमुत्पन्नमपि उत्पद्यमानमुत्पत्स्यमानश्च भवति, तथोत्पत्स्यमानमपि उत्पद्यमानमुत्पन्नचेत्येकैक- 15 मुत्पन्नादिकालत्रयेण यथा त्रैकाल्यं प्रतिपद्यते तथा विगच्छदादिकालत्रयेणाप्युत्पादादि रेकैकः त्रैकाल्यं प्रतिपद्यते, तथाहि यथा यद्यदेवोत्पद्यते तत्तदैवोत्पन्नमुत्पत्स्यते च यद्यदेवोत्पन्नं तत्तदैवोत्पद्यते उत्पत्स्यते च यद्यदेवोत्पत्स्यते तत्तदैवोत्पद्यते उत्पन्नव । तथा तदेव तदैव यदुत्पद्यते तत्तदैव विगतं विगच्छद्विगमिष्यच्च तथा यदेव यदैवोत्पन्नं तदेव तदैव विगतं विगच्छद्विगमिष्यच तथा यदेव यदैवोत्पत्स्यते तदेव तदैव विगतं विगच्छद्विगमि- 20 s, एवं विगमोऽपि त्रिकाल उत्पादादिना दर्शनीयः, तथा स्थित्यापि त्रिकाल एव सप्रपञ्चः प्रदर्शनीयः, एवं स्थितिरपि उत्पादविनाशाभ्यां सप्रपञ्चाभ्यामेकैकाभ्यां त्रिकालाप्रदर्शनीयेति द्रव्यमन्योन्यात्मकतथा भूतकालत्रयात्मकोत्पादविनाशस्थित्यात्मकं प्रज्ञापर्यत्रिकालविषयप्रादुर्भवद्धर्माधारतया तद्विशिनष्टि, अनेन प्रकारेण त्रिकालविषयं द्रव्यस्वरूपं प्रतिपादितं भवति, अन्यथा द्रव्यस्याभावात् तद्वचनस्य मिध्यात्वप्रसक्तिरिति भावः ॥ ३४ ॥ 25
नन्वर्थान्तरगमनलक्षणस्य विनाशस्यासम्भवाद्विभागजस्य चोत्पादस्य तद्वयाभावे स्थि तेरप्यभावात् तत्रैकाल्यं दूरोत्सारितमेवेति मन्यमानान् वादिनः प्रति तदभ्युपगम प्रदर्शन पूर्वकमाह-
"Aho Shrutgyanam"
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २७६ :
5
10
सम्मतितत्त्व सोपाने
दव्वंतरसंयोगाहि केचिदवियरस बेंति उप्पायं । उपायत्थाकुसला विभागजायं ण इच्छति ।। ३५ ।।
द्रव्यान्तरसंयोगैः केचिद्द्रव्यस्य ब्रुवत उत्पादम् | उत्पादार्थकुशला विभागजातं नेच्छन्ति ॥ छाया ॥
द्रव्यान्तरेति, सजातीयद्रव्यान्तरादेव समवायिकारणात्तत्संयोगासमवायिकारणनिमित्तकारणा दिसव्यपेक्षादवयवि कार्यद्रव्यं भिन्नं कारणद्रव्येभ्य उत्पद्यत इति द्रव्यस्योत्पादं केचन ब्रुवते, ते चोत्पादार्थानभिज्ञा विभागजातं नेच्छन्ति ॥ ३५ ॥
कुतः पुनर्विभागजोत्पादानभ्युपगमवादिन उत्पादार्थानभिज्ञा इत्यत्राह -
अणु दुअणुएहिं दवे आरद्धे तिअणुयंति व एसो । तत्तो य पुर्ण विभत्तो अणुत्ति जाओ अणू होइ || ३६ ||
अणुः द्व्यणुकाभ्यां द्रव्ये आरब्धे व्यणुकमिति व्यपदेशः । ततश्च पुनर्विभक्तः अणुरिति जातोऽणुर्भवति ॥ छाया ||
[ त्रिंशम्
अणुरिति, द्वाभ्यां परमाणुभ्यां कार्यद्रव्ये आरब्धे अणुरिति व्यपदेशः परमाणुद्वयारsutraणुकस्याणुपरिमाणत्वात्, त्रिभिश्चतुर्भिर्वा द्व्यणुकैरारब्धे व्यणुकमिति व्यपदेशः, अ15 न्यथोत्पत्तावुपलब्धिनिमित्तस्य महत्त्वस्याभावप्रसक्तेः । अत्र किल त्रिभिश्चतुर्भिर्वा प्रत्येकं परमाणुभिरारब्धमणुपरिमाणमेव कार्यमिति व्यादिपरमाणूनामारम्भकत्वे आरम्भवैयर्थ्यप्रसक्तिरिति द्वाभ्यां परमाणुभ्यां द्व्यणुकमारभ्यते, त्र्यणुकमपि न द्वाभ्यामणुभ्यामारभ्यते, कारण विशेषपरिमाणतोऽनुपभोग्यत्वप्रसक्तः, यतो महत्त्वपरिमाणयुक्तं तदुपलब्धियोग्यं स्यात्, तथा चोपभोग्यं कारण बहुत्व महत्त्व प्रचयजन्यश्च महत्वम्, न च द्वित्रिपरमाण्वारब्धे कार्ये महत्त्वम्, 20 तत्र महत्परिमाणाभावात् तेषामणुपरिमाणत्वात् प्रचयोऽप्यवयवाभावान्न सम्भवति तेषाम् । नापि द्वाभ्यामणुभ्यां कारण बहुत्वाभावात् न प्रचयोऽपि प्रशिथिलावयवसंयोगाभावात्, उपलभ्यते च समानपरिमाणैस्त्रिभिः पिण्डैरारब्धे कार्ये महत्वं न द्वाभ्यामिति महत्परिमाणाभ्यां ताभ्यामेवारब्धे महत्त्वम्, न त्रिभिरल्पपरिमाणैरारब्ध इति समानसंख्या तुला परिमाणाभ्यां तन्तुपिण्डाभ्यामारुधे पटादिकार्ये प्रशिथिलावयवतन्तुसंयोगकृतं महत्त्वमुपलभ्यते न तदितरत्रेति । नन्वेवं यदि कार्यारम्भस्तदा द्रव्याणि द्रव्यान्तरमारभन्ते द्वे बहूनि वा
25
१ कचित्कारणतं बहुत्वं कचिन्महत्वं कचित्र प्रचयः कार्यगते महत्त्व कारणम्, तत्र प्रचयो नाम शिथिलाख्योऽवयव संयोगविशेष इति नैयायिकास्तदेतन्मतं प्रथमं प्रदर्श्य नन्वेवमित्यादिना निराक्रियते ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
उत्पादादिविशेषनिरूपणम् । समानजातीयानि इत्यभ्युपगमः परित्यज्यताम् , यतो न परमाणुद्वयणुकादीनामपरित्यक्ताजनकावस्थानामनङ्गीकृतस्वकार्यजननस्वभावानाच द्यणुकत्र्यणुकादिकार्यनिर्वर्तकत्वम् , अन्यथा प्रागपि तत्कार्यप्रसङ्गात् । अथ न तेषामजनकावस्थात्यागतो जनकस्वभावान्तरोत्पत्तौ कार्य. जनकत्वं किन्तु पूर्वस्वभावव्यवस्थितानामेव संयोगलक्षणसहकारिशक्तिसद्भावात् कार्यनिर्वर्तकत्वं प्राक् तु तदभावान्न कार्योत्पत्तिः कारणानामविचलितस्वरूपत्वेऽपि । न च संयो- 5 गेन तेषामनतिशयो व्यावय॑ते, अतिशयो वा कश्चिदुत्पद्यते, अभिन्नो वा भिन्नो वा संयोगस्यैवातिशयत्वात् । न च कथमन्यस्तेषां संयोगोऽतिशय इति वाच्यम् , अनन्यस्याप्यतिश. यत्वायोगात् , न हि स एव तस्यातिशय इत्युपलब्धम् , तस्मात्तत्संयोगे सति कार्यमुपलभ्यते तदभावे तु नोपलभ्यत इति संयोग एव कार्योत्पादने तेषामतिशय इति न तदुत्पत्तौ तेषां स्वभावान्तरोत्पत्तिः संयोगाऽतिशयस्य तेभ्यो भिन्नत्वादिति मैवम् , यतः कार्योत्पत्तौ तेषां 10 संयोगोऽतिशयो भवतु, संयोगोत्पत्तौ तु तेषां कोऽतिशय इति वाच्यम् , न तावत् स एव संयोगस्त स्याधाप्यनुत्पत्तेः, नापि संयोगान्तरं तस्यानभ्युपगमात् , अभ्युपगमेऽपि तदुत्पत्ता. वप्यपरसंयोगातिशयप्रकल्पनायामनवस्थाप्रसक्तेः । न च क्रियाऽतिशयः, तदुत्पत्तावपि पूर्वो
दोषप्रसङ्गात्, किश्चादृष्टापेक्षात्माणुसंयोगात् परमाणुक्रियोत्पद्यत इत्यभ्युपगमादात्मपरमाणुसंयोगोत्पत्तावप्यपरोऽतिशयो वाच्यः तत्र च तदेव दूषणम् । किश्वासौ संयोगो द्यणुक- 15 निर्वर्तकः किं परमाण्वाश्रितः, उत तदन्याश्रितः किंवाऽनाश्रितः, प्रथमेऽपि तदुत्पत्तौ यदि परमाणुरुत्पद्यते तदा संयोगवत्तस्य कार्यताप्रसङ्गः, यदि नोत्पद्यते तदा संयोगस्तदाश्रितो न स्यात् , समवायस्याभावात् , परमाणूनां संयोगं प्रत्यकारकत्वात् , तद. कारकत्वन्तु तत्र तस्य प्रागभावानिवृत्तेः, तदन्यगुणान्तरवत् , ततस्तेषां कार्यरूपतया परिणतिरभ्युपगन्तव्या, अन्यथा तदाश्रितत्वं संयोगस्य न स्यात्, अन्याश्रितत्वेऽपि 20 पूर्वोक्तदोषप्रसङ्गः, अनाश्रितत्वे तु निर्हेतुकोत्पत्तिप्रसक्तिः । अथ संयोगस्यानुत्पादाङ्गीकारे तस्य सद्रूपत्वे नित्यताप्रसङ्गोऽकारणत्वात् , अथास द्रूपत्वं तर्हि कार्यानुदयः स्यात् , तदभावे प्राग्वत् विशिष्टपरिणामोपेतकार्यद्रव्योत्पत्यभावात् , तथा च जगतोऽदृश्यताप्रसक्तिरिति संयोगैकत्वसंख्यापरिमाणमहत्त्वपरत्वाद्यनेकगुणानां तत्रोत्पत्तिरभ्युपेया कारणगुणपूर्व प्रक्रमेण कार्योत्पत्यभ्युपगमात् , इष्टमेवैतदिति चेन्न, आश्रयस्य वाच्यत्वात , न च 25 कार्यमाश्रयः, तदुत्पत्तेः प्राक् तस्यासत्त्वात् , सत्त्वे वोत्पत्तिविरोधात् , न च निर्गुणमेव कार्य गुणोत्पत्तेः प्रागस्तीति वक्तव्यम् , गुणसम्बन्धवत्सत्तासम्बन्धस्याप्याचक्षणेऽभावेन तत्सत्त्वासम्भवात् । न चोत्पत्तिकाल एव सत्तासम्बन्धः, रूपादिगुणसमवायाभाव
१ उत्पन्नद्रव्यस्य क्षणं निर्गुणत्वनिष्क्रियत्ववन्निःसामान्यताया अपि दुरितैवेति भावः ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २७८ सम्मतितत्त्वसोपाने
[ त्रिंशम् तस्तदाऽनुपलम्भे ततस्तत्सत्तासम्बन्धव्यवस्थापनासम्भवात् , ततो न कार्य तदाश्रयः, नाप्यगुस्तदाश्रयः, तस्य कार्यद्रव्यभूतस्याप्याश्रयतया कार्यकार्यभूतगुणयोरेकाश्रयताप्राप्तेः, न चेष्टापत्तिः, तयोः कुण्डबदरवदाश्रयाश्रयिभावेऽकार्यकारणभावप्रसङ्गात्, न वाऽयुतसिद्धयोस्तथा,
अयुतसिद्ध्याऽऽश्रयायिभावविरोधात् , तथाहि अपृथसिद्ध इत्येनन भेदनिषेधः प्रतिपा5 द्यते समवायाभावेऽन्यस्यार्थस्यात्रासम्भवात् , आधाराधेयभाव इत्यनेन चैकत्वनिषेधः क्रियते
इति कथमनयोरेकत्र सद्भावः । यदि च परमाणवः स्वरूपापरित्यागतः कार्यद्रव्यमारमन्ते स्वात्मनोऽव्यतिरिक्तं तदा कार्यद्रव्यानुत्पत्तिप्रसक्तिः, न हि कार्यद्रव्ये परमाणुस्वरूपापरित्यागे स्थूलत्वस्य सद्भावः, तस्य तदभावात्मकत्वात् , तस्मात् परमाणुरूपतापरित्यागेन मृद्रव्यं स्थूल.
कार्यस्वरूपमासादयति तद्रूपतापरित्यागेन च पुनरपि परमाणुरूपतामनुभवतीति वलय. 10 वत् पुद्गलद्रव्यपरिणतेरादिरन्तो वा न विद्यते इति न कार्यद्रव्यं कारणेभ्यो भिन्नम्, न चार्था
न्तरभावगमनं विनाशोऽयुक्त इति तद्पपरित्यागोपादानात्मकस्थितिस्वभावस्य द्रव्यस्य त्रैकाल्यं नानुपपन्नम् । यथा चैकत्वसंख्यासंयोगमहत्त्वापरत्वादिपर्यायः परमाणूनामुत्पत्तेः कार्यरूपाः परमाणवस्तथा बहुत्वसंख्याविभागाल्यपरिमाणपरत्वात्मकत्वेन प्रादुर्भावात् पर
माणवः कार्यद्रव्यवत् तथोत्पन्नाश्चाभ्युपगन्तव्याः। कारणान्वयव्यतिरेकानुविधानोपलम्भस्य 15 कार्यताव्यवस्थानिबन्धनस्यात्रापि सद्भावात् , तदाह तस्मादिति, एकपरिमाणाव्यात् विभक्तः विभागात्मकत्वेनोत्पन्नः अणुरिति अणुर्जातो भवति, एतदवस्थायाः प्राक् तदसत्त्वात् , सत्त्वे वेदानीमिव प्रागपि स्थूलरूपकार्याभावप्रसङ्गात् , इदानी वा तद्रूपता तद्रूपाविशेषात् प्राक्तनावस्थायामिव स्यात् । एवं चतुर्विधकार्यद्रव्याभ्युपगमोऽसङ्गतः, न च य एव कार्यद्रव्यार
म्भकाः परमाणवः त एव तद्रव्यविनाशोत्तरकालं स्वरूपेण व्यवस्थिताः, कार्यद्रव्यप्रागभाव. 20 प्रध्वंसाभावयोरेकत्वविरोधात्, घटद्रव्यप्रागभावप्रध्वंसाभावमृत्पिण्डकपालवत् । न च प्राग
भावप्रध्वंसाभावयोस्तुच्छरूपतया मृत्पिण्डकपालरूपत्वमसिद्धम् , तुच्छरूपाभावस्य प्रमाणाजनकत्वेन तदविषयत्वतो व्यवस्थापयितुमशक्यत्वात् । न च कपालसंयोगात् घटद्रव्यमुपजायते तद्विभागाच्च विनश्यतीति मृत्पिण्डस्य घटद्रव्यं प्रति समवायिकारणत्वमयुक्तमिति
वाच्यम् , अध्यक्षत एव मृत्पिण्डोपादानत्वेन तस्य प्रतीतेः अत एव घटस्य कपालसमवायि25 कारणत्वानुमानमध्यक्षबाधितकर्मनिर्देशानन्तरप्रयुक्तत्वेन कालात्ययापदिष्टम् । न चाल्प
परिमाणतन्तुप्रभवं महत्परिमाणं पटकार्यमुपलब्धमिति घटादिकमपि तदल्पपरिमाणानेक
२ यथा हि घटद्रव्यप्रागभावो मृत्पिण्डात्मको घटद्रव्यप्रध्वंसाभावश्च कपालात्मा, तयोरेकत्वं विरुद्धं तथैव परमाणोस्तादवस्थ्ये भाविकार्यद्रव्यप्रागभावात्मा भूतकार्यध्वंसात्मा स भवेत् , विरुद्धश्च तथाभ्युपंगम इति परमाणोः कथञ्चिन्निवृत्तिरभ्युपेयेति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
सोपानम् ] उत्पादादिविशेषनिरूपणम् ।
:२७९ : कारणप्रभवमिति वाच्यम् विपर्ययेणापि कल्पनायाः प्रवृत्तिप्रसङ्गात् , अध्यक्षबाधस्यात्रापि समानत्वात् । किञ्च परमाणूनां सर्वदैक रूपमभ्युपगच्छन्नभावमेव तेषामभ्युपगच्छेत् , अकारकत्वप्रसङ्गात् , तच्च प्रागभावप्रध्वंसाभावविकलत्वेनानाधेयातिशयत्वाद्वियस्कुसुमवत् , तदसत्त्वे च कार्यद्रव्यस्याप्यभावः, अहेतोस्तस्यासत्त्वात् । तदभावे च परापरत्वादिप्रत्ययादेरयोगात् कालादेरप्यमूर्तद्रव्यस्याभाव इति सर्वाभावप्रसक्तिः ॥ ३६ ॥ प्रस्तुतमेवाक्षेपद्वारेणोपसंहरति
बहुयाण एगसद्दे जइ संजोगाहि होइ उप्पाओ। णणु एगविभागम्मि वि जुज्जइ बहुयाण उप्पाओ ॥ ३७॥
बहूनामेकशब्दो यदि संयोगैर्भवति उत्पादः ।
ननु एकविभागेऽपि युज्यते बहूनामुत्पादः ॥ छाया ॥ बहनामिति, व्यणुकादीनां संयोगे योकस्य व्यणुकादेः कार्यद्रव्यस्थोत्पादो भवति, अन्यथैकाभिधानप्रत्ययव्यवहारायोगात्, न हि बहुषु एको घट उत्पन्न इत्यादिव्यवहारो युक्तः, नन्वित्यक्षमायाम् , एकस्य कार्यद्रव्यस्य विनाशेऽपि युज्यते एव बहूनां समानजाती. यानां तत्कार्यद्रव्यविनाशात्मकानां प्रभूततया विभक्तानामुत्पाद इति, तथाहि घटविनाशाद्वहूनि कपालानि उत्पन्नानीत्यनेकाभिधानप्रत्ययव्यवहारो युक्तः, अन्यथा तदसम्भवात् , 15 ततः प्रत्येकं त्र्यात्मकात्रिकालाश्चोत्पादादयो व्यवस्थिता इत्यनन्तपर्यायात्मकमेकं द्रव्यम् ॥३७॥
नन्वनन्ते काले भवत्वनन्तपर्यायमेकं द्रव्यम् , एकसमये तु कथं तत्तदात्मकमवसीयते इत्यत्राह
एगसमयम्मि एगदवियरस बहुयावि होति उप्पाया । उपायसमा विगमा ठिईउ उस्सग्गओ णियमा ॥ ३८ ॥ 20
एकसमये एकद्रव्यस्य बहवोऽपि भवन्त्युत्पादाः ।
उत्पादसमा विगमाः स्थितिस्तु उत्सर्गतो नियमात् ॥छाया ॥ एकसमय इति, एकस्मिन् समये एकद्रव्यस्य बहव उत्पादा भवन्ति, उत्पादसमानसंख्या विगमा अपि तस्यैव तदैवोत्पद्यन्ते विनाशमन्तरेणोत्पादस्यासम्भवात् न हि पूर्व पर्यायाविनाशे उत्तरपर्यायो भवति, भावे वा सर्वस्य सर्वकार्यताप्रसक्तिः तदकार्यत्वं वा । कार्यान्तरस्येव स्यात् । स्थितिरपि सामान्यरूपतया तथैव नियता स्थितिरहितस्योत्पादस्याभावात् , भावे वा शशशङ्गादेरप्युत्पत्तिप्रसनात् ॥ ३८ ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[विचम् एतदेव दृष्टान्तद्वारेण समर्थयति---
कायमणवयणकिरियारूवाहगई विसेसओ वावि । संजोयभेयओ जाणणाय दवियस्स उप्पाओ ॥ ३९ ।। कायमनोवचनक्रियारूपादिगतिविशेषा वापि ।
संयोगभेदतो ज्ञातव्याश्च द्रव्यस्योत्पादाः ॥ छाया ॥ कायेति, यदैवानन्तप्रदेशिकाहारभावपरिणतपुद्गलोपयोगोपजातरसरुधिरादिपरिणतिवशाविर्भूतशिरोऽङ्गुल्याद्यङ्गोपाङ्गभावपरिणतस्थूलसूक्ष्मसूक्ष्मतरादिभेदभिन्नावयवात्मकस्य कायस्योत्पत्तिस्तदेवानन्तानन्तपरमाणूपचितमनोवर्गणापरिणति प्रतिलभ्य मनउत्पादोऽपि, तदैव
वचनस्यापि कायोत्सृष्टतरवर्गणोत्पत्तिप्रतिलब्धवृत्तिरुत्पादः, तदैव च कायात्मनोरन्योन्यानुप्र10 वेशाद्विषमीकृतासंख्यातात्मप्रदेशे कायक्रियोत्पत्तिः, तदैव च रूपादीनामपि प्रतिक्षणोत्पत्तिवि
नश्वराणामुत्पत्तिः, तदैव च मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकषायादिपरिणतिसमुत्पादितकर्मबन्धनिमित्ताऽऽगामिगतिविशेषाणामप्युत्पत्तिः, तदैव चोत्सज्यमानोपादीयमानानन्तानन्तपरमाण्यापादिततत्प्रमाणसंयोगविभागानामुत्पत्तिः । यद्वा यदैव शरीरादेव्यस्योत्पत्तिस्तदेव त्रैलो
क्यान्तर्गतसमस्तद्रव्यैः सह साक्षात् पारम्पर्येण वा सम्बन्धानामुत्पत्तिः सर्वद्रव्यव्याप्तिव्यव. 15 स्थिताकाशधर्माधर्मादिद्रव्यसम्बन्धात् , तदैव च भाविस्वपयोयपरज्ञानविषयत्वादीनाश्चोत्पाद.
नशक्तीनामप्युत्पादः शिरोग्रीवाचञ्चुनेत्रपिच्छोदरचरणाद्यनेकावयवान्तर्भावकमयूराण्डकरसशक्तीनामिव, अन्यथा तत्र तेषामुत्तरकालमप्यनुत्पत्तिप्रसङ्गात् । उत्पादविनाशस्थित्यात्मकाश्च प्रतिक्षणं भावाः शीतोष्णसम्पर्कादिवशादवान्तरसूक्ष्मतरतमादिभेदेन तथैव स्वपरापेक्षया
युगपत् क्रमेण चोपलब्धेः, न च तरतमादिभेदेन नवपुराणतया क्रमेणोपलब्धिः प्रतिक्षणं 20 तथोत्पत्तिमन्तरेण सम्भवति । न चास्मदाद्यध्यक्षं निरवशेषधर्मात्मकवस्तुपाहकम् , येना
नन्तधर्माणामेकदा वस्तुन्यप्रतिपत्तेरभाव इत्युच्यते, अनुमानतः प्रतिक्षणमनन्तधर्मात्मकस्य तस्य प्रदर्शितन्यायेन प्रतिपत्तेः, सकलत्रैलोक्यव्यावृत्तस्य च वस्तुनोऽध्यक्षेण ग्रहणे तव्यावृ. तीनां पारमार्थिकतद्धर्मरूपतया कथं नानन्तधर्माणां वस्तुन्यभ्यक्षेण ग्रहणम् , अन्यथा तस्य तयावृत्तताऽयोगात् ।। ३९ ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितस्वसोपाने उत्पादादि
विशेषनिरूपणं नाम त्रिंशं सोपानम् ।।
25
"Aho Shrutgyanam"
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
retवादस्वरूपम् |
हेत्वहेतुवादस्वरूपम् ।
इदानीं विदितनयत्वाद्विशिष्टप्रज्ञः शिष्यो विगृह्य कथनयोग्यः सम्पन्न इति विग्रहकथनोपदेशमाह
सोपानम् ]
दुविहो धम्मावाओ अहेउवाओ य हेउवाओ य ।
तत्थ उ अहेउवाओ भवियाऽभवियादओ भावा ॥ ४० ॥
द्विविध धर्माssवादहेतुवादश्च हेतुवादश्च । तत्र त्वहेतुवादो भव्याभव्यादयो भावाः ॥ छाया ॥
: ९८१
5
द्विविध इति, अथवा प्रत्यक्ष परोक्षरूप आत्मन उपयोगः संक्षेपेण द्विविधः, प्रत्यक्षोपयोगोऽवधिमनः पर्यव केवलभेदेन त्रिविधः, तत्र केवलोपयोगः सकलविषयः प्रागुक्तः, इतरौ चासकलविषयौ अस्मदादिभिरागमगम्यौ । मतिश्रुतभेदेन परोक्षोपयोगोऽपि द्विविधः, 10 तत्राक्षलिङ्गप्रभत्रमत्युपयोगस्य स्वरूपमुक्तम्, श्रुतोपयोगस्य त्वाचार्यस्तद्धेतुभूत हेत्व हेतुवादभेदभिन्नागमप्रतिपादनद्वारेण स्वरूपमाह द्विविध इति, वस्तुधर्माणामस्तित्वादीनां आसमन्ताद्वादः प्रतिपादक आगमोऽहेतुहेतुवादभेदेन द्वैविध्यं प्रतिपद्यते, प्रमाणान्तरानवगतवस्तुप्रतिपादक आगमोऽहेतुवादः, तद्विपरीतस्त्वसौ हेतुवादः हेतोरभिधानात् यस्तु वस्तुस्वरूपप्रतिपादकत्वेऽपि तद्विपरीतोऽसावहेतुवादो दृष्टिवादात् प्रायेणान्यः । तत्र त्वहेतु- 15 वादो भव्यभव्यस्वरूपप्रतिपादक आगमः, तद्विभागप्रतिपादनेऽध्यक्षादेः प्रमाणान्तरस्याप्रवृत्तेः, न ह्ययं भव्योऽयन्त्वभव्य इत्यत्रागममन्तरेण प्रमाणान्तरप्रवृत्तिसम्भवोऽस्मदाद्यपेक्षया || ननु तद्विभागप्रतिपादकं वचो यथार्थमर्हद्वचनत्वात्, अनेकान्तात्मक वस्तुप्रतिपादकवचनवदित्यनुमानात्तद्विभागप्रतिपत्तौ कथं न तस्यानुमानविषयता, न, एवमप्यागमादेव तद्विभागप्रतिपत्तेः, तद्व्यतिरेकेण प्रमाणान्तरस्य तत्प्रतिपत्तिनिबन्धनस्याभावात् । अर्हदाग- 20 मस्य च प्रधानार्थ संवाद निबन्धन तत्प्रणीतत्व निश्चये ऽनुमानतोऽतीन्द्रियार्थविषये प्रामाण्यं निश्चीयत इत्यभ्युपगम्यत एव । आगमनिरपेक्षस्य तु प्रमाणान्तरस्यास्मदादेस्तत्र प्रवृत्तिर्न विद्यत इत्येतावताहेतुवादत्वमेतद्विषयागमस्योच्यत इति ॥ ४० ॥
"Aho Shrutgyanam"
वचनव्यापारं केवलमपेक्ष्यायं क्रमः, यदा तु ज्ञानदर्शनचारित्रत्रितये यथावदनुष्ठानप्रवणः तद्विकलश्च प्रतीयते तदाऽनुमानगम्योऽपि तद्विभागो भवति, यथा भव्योऽभव्यो वार्य 25 १ दृष्टयो दर्शनानि नया वा यत्रामी अवतरन्त्यमौ दृष्टिवादः सर्वभावप्ररूपणपरः सर्वोऽयं व्यवच्छिन्नप्रायोऽपि परिकर्मसूत्रपूर्वगतानुयोगचूलिकाभेदेन पञ्चविधः ॥
३६
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २८२ :
सम्मतितस्य सोपाने
[ एकत्रिंशम् ।
पुरुषः, सम्यग्ज्ञानादिपरिपूर्णा परिपूर्णत्वाभ्याम्, लोकप्रसिद्धभव्या भव्य पुरुषवदिति । अहेतुबादागमावगते वा धर्मिणि भव्याभव्यस्वरूपे तदविपरीत निर्णयफलो हेतुवादः प्रवर्तते, योऽयमागमे भव्यादिरभिहितः स तथैव यथोक्तहेतुसद्भावादित्याह --
5
भविओ सम्मदंसणणाणचरित्त पडिवत्तिसंपन्नो । णियमा दुक्खंतकडो त्ति लक्खणं हेउवायरस ॥ ४१ ॥ भव्यः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रप्रतिपत्तिसम्पन्नः । नियमाद्दुःखान्तकर इति लक्षणं हेतुवादस्य
छाया ||
भव्य इति, भव्योऽयं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रप्रतिपत्तिसम्पूर्णत्वात् उक्तपुरुषवत् तत्परिपूर्णत्वादेव नियमात्संसारदुःखान्तं करिष्यति कर्मव्याधेरात्यंतिकं विनाशमनुभविष्यति 10 तन्निबन्धनमिथ्यात्वादिप्रतिपक्षाभ्याससात्मीभावात् व्याधिनिदानप्रतिकूलाचरणप्रवृत्ततथाविधातुरवत् । यः पुनर्न तत्प्रतिपक्षाभ्याससात्म्यवात् नासौ दुःखान्तकृद्भविष्यति, तन्निदानानुष्ठानप्रवृत्ततथाविधातुरवदिति हेतुवादस्य लक्षणम्, हेतुवादश्च प्रायो दृष्टिवादः, तस्य द्रव्यानुयोगत्वात् 'सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग : ' [ तत्वार्थ सू० १-१] इत्यादेरनुमानादिगम्यस्यार्थस्य तत्र प्रतिपादनात् यथा चात्रानुमानादिगम्यता तथा गन्धहस्ति15 प्रभृतिभिर्विक्रान्तमिति नेह प्रदश्यते ॥ ४१ ॥
20
' जीवाजीवाश्रवबन्धसंवरनिर्जरामोक्षास्तच्त्रम् ' [ तत्त्वार्थ सू० १-४ ] इत्युभयवादागमप्रतिपाद्यान् भावांस्तथैवासङ्कीर्णरूपान् प्रतिपादयन् सैद्धान्तिकः पुरुषः, इतरस्तुतद्विराधक इत्याह
जो उवापक्खम्मि हेउओ आगमे य आगमिओ । सो ससमयपण्णवओ सिद्धंतविराहओ अन्नो ॥ ४२ ॥
यो हेतुवादपक्षे हेतु आगमे चागमतः ।
स स्वसमयप्रज्ञापकः सिद्धान्तविराधकोऽन्यः ॥ छाया ||
इति, यो हेतुवादागमविषयमर्थं हेतुवादागमेन तद्विपरीतागमविषयवार्थमागममात्रेण वक्ता प्रदर्शयति स स्वसिद्धान्तस्य द्वादशाङ्गस्य प्रतिपादन कुशलः, अन्यथा प्रतिपादयश्च तदर्थस्य 25 प्रतिपादयितुमशक्यत्वात्तत्प्रतिपाद के वचनेऽनास्थादिदोषमुत्पादयन् सिद्धान्तविराधको भवति, सर्वज्ञप्रणीतागमस्य निस्सारता प्रदर्शनात्तत्प्रत्यनीको भवतीति यावत् । तथाहि पृथिव्यादेर्मनुष्यपर्यन्तस्य षड्विधजीवनिकायस्य जीवत्वमागमेनानुमानादिना च प्रमाणेन सिद्धं तथैव प्रतिपादयन् स्वसमयप्रज्ञापकः, अन्यथा तद्विराधकः । यतः प्रव्यक्तचेतने त्रसनिकाये चैत
"Aho Shrutgyanam"
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
हेत्वहेतुवादस्वरूपम् |
न्यलक्षणं जीवत्वं स्वसंवेदनाध्यक्षतः स्वात्मनि प्रतीयते परत्र त्वनुमानतः । वनस्पतिपर्यन्तेषु पृथिव्यादिषु स्थावरेषु अनुमानतश्चैतन्यप्रतिपत्तिः, तथाहि वनस्पतयश्चेतनाः, वृक्षायुर्वेदाभिहितप्रतिनियतकालायुष्क विशिष्टौषधप्रयोगसंपादित वृद्धिहा निक्षतभनसंरोहणप्रतिनियतवृद्धि - षड्भावविकारोत्पादनाशावस्थानियत विशिष्टशरीर स्निग्धत्वविशिष्टदौहृद बालकुमार वृद्धावस्थाप्रतिनियत विशिष्टरसवीर्यविपाकप्रतिनियत प्रदेशाहारग्रहणादिमत्वान्यथानुपपत्तेः, विशिष्टस्त्री- 5 शरीरवदित्याद्यनुमानं भाष्यकृत्प्रभृतिभिर्विस्तरतः प्रतिपादितं तचैतन्यप्रसाधकमित्यनुमानतस्तेषां चैतन्यमात्रं सिद्ध्यति, साधारणप्रत्येकशरीरत्वादिकस्तु भेदो 'गूढ सिरसन्धिपव्वं समभंगमहीरणं च छिण्णरुहं । साहारणं सरीरं तव्विवरीयं च पत्तेयं ' [जीव विचार०गा० १२] इत्याद्यागमप्रतिपाद्य एव । जीवलक्षणव्यतिरिक्तलक्षणास्त्वजीवा धर्माधर्माकाशकालपुद्गलभेदेन पञ्चविधाः, तत्र पुगलास्तिकायव्यतिरिक्तानां स्वतो मूर्त्तिमद्रव्यसम्बन्धमन्तरेणात्मद्रव्य- 10 वदमूर्त्तत्वादनुमानप्रत्ययावसेयता, तथाहि गतिस्थित्यवगाहलक्षणं पुद्गलास्तिकायादिकार्यं विशिष्टकारणप्रभवं विशिष्टकार्यत्वात् शाल्यङ्कुरादिकार्यवत्, यश्चासौ कारणविशेषः स धर्माधर्माकाशलक्षणो यथासंख्यमवसेयः । कालस्तु विशिष्टपरापरप्रत्ययादिलिङ्गानुमेयः, पुद्गलास्तिकायस्तु प्रत्यक्षानुमानलक्षणप्रमाणद्वयगम्यः, यस्तेषां धर्मादीनामसंख्येयप्रदेशात्मकत्वादिको विशेषः तत्प्रदेशानाश्च सूक्ष्मसूक्ष्मतरत्वादिको विभागः स ' कालो य होइ सुहुमो' 13 इत्याद्यागमप्रतिपाद्य एव, नागमनिरपेक्षयुक्त्यवसेयः । एवमाश्रवादिष्वपि तत्त्वेषु युक्तया - गमगम्येषु युक्तिगम्यमंशं युक्तित एव आगमगम्यन्तु केवलागमत एव प्रतिपादयन् स्वसमयप्रज्ञापकः, इतरस्तु तद्विराधक इति प्रज्ञापकलक्षणमवगन्तव्यम् ॥ ४२ ॥
यो हेतुसाध्यमर्थ हेतुना आगमसिद्धनागमेन साधयति तस्य नयवादः परिशुद्धः, नान्यस्येत्याह-यद्वा वस्तुधर्मप्रतिपादको ऽहेतुहेतुवादप्रभेद आगमो वाक्यनयरूपः परिशुद्धेतरभेदेन 20 द्विरूपतां प्रतिपद्यत इत्याह
परिसुद्धो नयवाओ आगमेत्तत्थसाहओ होइ ।
सो चैव दुणिगिण्णो दोषिण वि पक्खे विधम्मेइ ॥ ४३ ॥
: २८३ :
परिशुद्धो नयवाद आगममात्रार्थसाधको भवति । स एव दुर्निगीर्णोद्वावपि पक्षौ विधर्मयति ॥ छाया ||
परिशुद्ध इति, समन्ताच्छुद्धो नयवादो यदा विवक्षिता विवक्षितानन्तरूपात्मक वस्तुप्र
१ अस्ति जायते विपरिणमते वर्द्धते विनश्यतीति षड्भावविकाराः ॥
" Aho Shrutgyanam"
25
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
। २८४ : सम्मतितत्त्वसोपाने
[ एकत्रिंशम् तिपादकः प्रवर्तते स्यानित्यमित्यादिकं तदा भवति, प्रमाणपरिशुद्धागमार्थमात्रस्य न्यूनाधिकव्यवच्छेदेन प्रतिपादनात्, अधिकस्यासम्भवेन न्यूनस्य च नयानामसर्वार्थत्वप्रसङ्गतोऽ. थस्य परिशुद्धागमविषयत्वायोगात् । स एव नयवाद इतरनिरपेक्षकरूपप्रतिपादकत्वेन यदा
दुनिक्षिप्तः-प्रमाणविरुद्धार्थप्रतिपादकत्वेनाऽवतारितस्तदा द्वितीयधर्मनिरपेक्षस्य प्रतिपाद्यध5 मस्याप्यभावतोऽप्रतिपादनादपरिशुद्धो भवति, प्रमाणविरुद्धस्य तथा तदर्थस्य व्यवस्थापयितुमशक्यत्वात् ।। ४३ ॥ अपरिशुद्धश्च नयवादः परसमयः स कियद्भेदो भवतीत्यत्राह--
जावइया वयणवहा तावइया चेव होंति णयवाया। जावइया णयवाया तावइया चेव परसमया ॥४४॥ यावन्तो वचनपथास्तावन्त एव भवन्ति नयवादाः । यावन्तो नयवादास्तावन्त एव परसमयाः ॥ छाया ॥
10
यावन्त इति, अनेकान्तात्मकस्य वस्तुन एकदेशस्य यदन्यनिरपेक्षस्यावधारणं अपरि. शुद्धो नयस्तावन्मात्रार्थस्य वाचकानां शब्दानां यावन्तो मार्गा हेतवो नयास्तावन्त एव
भवन्ति नयवादास्तत्प्रतिपादकाः शब्दाः। यावन्तो नयवादास्तावन्त एव परसमयाः भवन्ति 15 स्वेच्छाप्रकल्पितनिबन्धनत्वात् परसमयानां परिमितिर्न विद्यते । ननु यद्यपरिमिताः पर
समयाः कथं तन्निबन्धनभूतानां नयानां संख्या नियमः · नैगमसङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्रशब्दसमभिरूढैवम्भूता नयाः ' [ तत्त्वार्थ सू० १-३३ ] इति श्रूयते, न, स्थूलतस्तच्छृतेः, अवान्तरभेदेन तु तेषामपरिमितत्वमेव स्वकल्पनाशिल्पिघटितविकल्पानामनियतत्वात् , तदुत्थ
प्रवादानामपि तत्संख्यापरिमाणत्वात् ।। ४४ ॥ 20 ननु के नयमाश्रित्य कः परसमयः प्रवृत्तः, को वा कस्य विषय इत्यत्राह
जं काविलं दरिसणं एवं दव्वट्ठियस्स वत्तब्वम् । सुद्धोअणतणअस्स उ परिसुद्धो पजवविअप्पो ॥ ४५ ॥ यत् कापिलं दर्शनं एतद्रव्यार्थिकस्य वक्तव्यम् ।
शुद्धोदनतनयस्य तु परिशुद्धः पर्यवविकल्पः ॥ छाया ॥ 25 यदिति, यत्कापिलं दर्शनं सांख्यमेतदव्यास्तिकनयस्य वक्तव्यं तद्विषयविषयम् , तदु
स्थापितञ्चेति भावः, शौद्धोदनेस्तु परिशुद्धः पर्यायविशेष एव वक्तव्यः परिशुद्धपर्यायास्तिक
"Aho Shrutgyanam"
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् । कणादोक्तशेयनिरसनम् ।
: २८५ : नयविशेषविषयं तदुत्थापितञ्च सौगतमतमित्यभिप्रायः, मिथ्यास्वरूपनयप्रभवत्वादनयोमिथ्यात्वं प्राक् प्रदर्शितमेव ॥ ४५ ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पधरेण विजयलब्धिहरिणा सङ्कलितस्य सम्मतितत्वसोपानस्य हेत्वहेतु.
वादस्वरूपव्यावर्णनं नामैकत्रिंशं सोपानम् ॥
10
अथ कणादोक्तज्ञेयनिरसनम् । ननु भवतु परस्पर निरपेक्षकैकनयावलम्बिनोः सांख्यसौगतमतयोमिथ्यात्वम् , कणभुङ्. मतस्य द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयद्वयावलम्बिनः कथं मिथ्यात्वमित्यत्राह---
दोहिवि णएहि णीअं सत्थमुलूएण तहवि मिच्छत्तं । जं सविसअप्पहाणत्तणेण अण्णोण्णनिरवेक्वा ॥ ४६ ॥
द्वाभ्यामपि नयाभ्यां नीतं शास्त्रमुलूकेन तथापि मिथ्यात्वम् ।
यत् स्वविषयप्रधानत्वेन अन्योन्यनिरपेक्षात् ॥ छाया ॥ द्वाभ्यामिति, द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयाभ्यामुलूकेन वैशेषिकशास्त्रका प्रणीतं शास्त्रं 15 द्रव्यगुणादिपदार्थषटुस्य नित्यानित्यैकान्तरूपतया प्रतिपादनान्मिथ्यात्वं तत्प्रदर्शितपदार्थषटूस्य प्रमाणबाधितत्वात् , यतः स्वविषयप्रधानताऽन्योन्यनिरपेक्षोभयनयाश्रितं तत् , अन्योन्यनिरपेक्षनयाश्रितत्वस्य मिथ्यात्वादिनाऽविनाभूतत्वात् । तथाहि तन्मतं द्रव्यगुणकर्मसामान्य विशेषसमवायाख्याः षडेव पदार्थाः न्यूनाधिकप्रतिपादकप्रमाणाभावे परस्परविविक्तस्वरूपषट्पदार्थव्यवस्थापकप्रमाणविषयत्वात् , उभयाभिमतघटादिषट्पदार्थवत्। पृथिव्यप्तेजोवावा- 20 काशकालदिगात्ममनांसि नव द्रव्याणि, आद्यं चतुर्द्रव्यं नित्यानित्यभेदेन प्रत्येकं द्विविधम् , नित्यं परमाणुस्वरूपं पृथिव्यादि, व्यणुकादिरूपमनित्यम् , आकाशादिकं नित्यमेव, अनुत्पत्तिमत्त्वात् । रूपादयश्चतुर्विंशतिर्गुणाः, उत्क्षेपणादीनि पश्च कर्माणि, परापरभेदेन द्विविधं सामान्यमनुगतज्ञानकारणम् । नित्यद्रव्यवृत्तयोऽन्त्या विशेषा अत्यन्तव्यावृत्तिबुद्धिहेतवः । अयुत सिद्धानामाधार्याधारभूतानामिहेति प्रत्ययहेतुर्यः सम्बन्धः स समवाय एको व्याप- 25 कश्च, गुणा अपि केचिन्नित्या एव केचिदनित्या एव, कर्मानित्यमेव, सामान्यविशेषसमवाया. स्तु नित्या एवेति तदसङ्गतम् , पृथिव्यादिपरमाणुचतुष्टयस्यैकान्ताक्षणिकस्य क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियाविरोधतस्तस्मात्तल्लक्षणसत्त्वव्यावृत्त्याऽसत्त्वात् । तेषां जनकैकस्वभावत्वेऽविकलकार
"Aho Shrutgyanam"
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २८६ :
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ द्वात्रिंशम्
णतया समानोत्पादाने काङ्कुराणामिव सकलकार्याणां सकृदेवोत्पत्तिप्रसङ्गाच्च, अन्यथा विशेषाभावात् सर्वदाऽनुत्पत्तिप्रसङ्गः स्यात् । न च समवायिकारणभूतसंयोगादेरपेक्षणीयस्यासन्निधेरविकलकारणत्वमसिद्धमिति वाच्यम्, अणूनां नित्यानां संयोगादिना अनाधेयातिशयानां तदपेक्षाऽसम्भवात् न च तनुकरणादीनां कार्याणां सकृत् प्रादुर्भावो दृश्यते, अतः 5 क्रमवत्कार्यकर्त्तृत्वात् क्रमवदङ्कुरादिनिर्वर्तक बीजादीनामिव परमाणूनामनित्यत्वमेव स्यात् । न च परमाणूत्पादकाभिमतं न सद्धर्मोपेतं सत्त्वप्रतिपादकप्रमाणाविषयत्वात् शशशृङ्गवदित्यनुमानान्नित्यत्वं तेषामिति वाच्यम्, असिद्धत्वात्, कुविन्दादेरणूत्पादककारणस्य सत्त्वप्रतिपादक प्रमाणविषयत्वात्, यथा च पटाइयः परमाण्वात्मकाः कुविन्दोत्पाद्यास्तथा वक्ष्यते । अनैकान्तिकोऽपि हेतु:, देशकालस्वभावविप्रकृष्टानां भावानां सदुपलम्भकप्रमाण निवृत्तावपि 10 सवाविरोधात् । न च यत एव प्रमाणात् परमाणवः प्रसिद्धाः तत एव नित्यत्वधर्मोपेता अपि ते इति तद्ब्राहकप्रमाणबाधितमनित्यत्वं तेषां नातोऽनित्यत्वानुमानेन प्रकृतप्रतिज्ञा बाधिता, तेषां च प्रमाणतोऽप्रसिद्धौ आश्रयासिद्धतया अनित्यत्वानुमानानुत्थानादिति वाच्यम्, अनित्यत्वधर्मोपेतस्यैव सर्वस्य सर्वप्रमाणविषयत्वात्, अन्यथाभूतस्य प्रमाणाजनकत्वेन तद्विषयत्वानुपपत्तेः, नित्यस्य चाकारणत्वान्नातश्चतुः संख्यं परमाण्वात्मकं नित्यद्रव्यं सम्भ15 वति । नापि तदारब्धमवयविद्रव्यं द्वषणुकादिकं सम्भवति, गुणावयवभिन्नस्य तस्यानुपलब्धेः न हि शुक्लादिगुणेभ्यस्तन्त्वाद्यवयवेभ्यश्च भिन्नं पटादिद्रव्यं चक्षुरादिज्ञानेऽवभासते, परमाणूनामेव विशिष्टाकारतयोत्पन्नानां प्रतिभासविषयतया गुणावयवार्थान्तरभूतो दृश्यत्वेनाभिमतो गुण्यवयवी तत्रैव देशे नास्ति, उपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वे सति तत्रानुपलम्भात्, यथा कचित् प्रदेशेऽनुपलम्भविषयो घटादिरित्यनुमानेन तदभावसिद्धेः, महत्यनेकद्रव्यवत्त्वाद्रूपा20 चोपलब्धिरिति वचनात्तयो ईश्यत्वेनाभ्युपगमान्न हेतोर्विशेषणमसिद्धम् । अथ गुणव्यतिरिक्तो गुणी उपलभ्यत एव, तद्रूपाग्रहणेऽपि मन्दमन्दप्रकाशे बलाकादीनामुपलम्भात्, स्वगतशुकुगुणाग्रहणेऽपि च सन्निहितोपधानावस्थायां स्फटिकोपलो गृह्यत एव तथाऽऽप्रपदीनकञ्चुकावच्छन्नशरीरः पुमांस्तद्गतश्यामादिरूपाप्रतिभासेऽपि पुमानिति प्रत्ययोत्पत्तेः प्रतिभात्येव, एवं यद्यद्व्यवच्छेद्यत्वेन प्रतीयते तत्ततो भिन्नम्, यथा देवदत्तादश्वः, गुणिव्यवच्छे25 द्यत्वेन नीलोत्पलस्य रूपादयः प्रतीयन्ते च एवं पृथिव्यप्तेजोवायवो द्रव्याणि रूपरसगन्धस्पर्शेभ्यो भिन्नानि, एकवचन बहुवचनविषयत्वात्, यथा चन्द्रो नक्षत्राणीति, तथा च पृथिवीत्येकवचनम्, रूपरसगन्धस्पर्शा इति बहुवचनमुपलभ्यत इत्यनुमानतोऽपि तयोर्भेदः ।
१ तदीयरूपवाकयोर्यद्य मेदः स्यात्तर्हि बलाकोपलम्भे तदीयस्वाभाविकरूपोलम्भोऽपि स्यान चोपलभ्यते तस्मात्तयोर्भेद इति भावः । २ जपाकुसुमसन्निधान इत्यर्थः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् । कणादोतयनिरसनम् ।
: २८७ : तथा पटस्तन्तुभ्यो भिन्नः, भिन्नकर्तकत्वात् , घटादिवत्, भिन्नशक्तिस्वाद्विषागदधत् , पूर्वोत्तरकालभावित्वात् पितापुत्रवत् , विभिन्नपरिमाणत्वाद्वा कुवलबिल्ववदिति प्रमाणेनावयवावयविनोरपि भेदः सिद्धः, विरुद्धधर्माध्यासनिबन्धनो हि परत्रापि भावानां भेदः स चात्राप्यस्तीति कथं न भेदः, यदि चावयवावयविनोभेदो न भवेन्न भवेत् स्थूलप्रतिभासः, परमाणूनां सूक्ष्मत्वात् । न चान्यथाभूतः प्रतिभासोऽन्यागर्थव्यवस्थापकोऽति 5 प्रसङ्गात् , न च स्थूलाभावे परमाणुरिति व्यपदेशोऽपि संम्भवी, स्थूलापेक्षत्वादणुत्वस्येति । चेन, स्वगतगुणानुपलम्भे बलाकाद्युपलम्भस्य भ्रान्ततया निर्विषयत्वात् , बलाकादयो हि शुक्ला सन्तः श्यामादिरूपतया तदोपलभ्यन्ते, न च तेषां तद्रूपं तात्त्विकम् , न च तदा श्यामादिरूपादन्यो बलाकादिस्वभाव उपलभ्यते, श्यामादिरूपस्यैवोपलम्भात् ,न चातद्रूपा अपि बलाकादयः श्यामादिरूपेणोपलभ्यन्ते, यत आकारवशेन प्रतिनियतार्थता ज्ञानस्य व्यवस्था- 10 प्यते, अन्याकारस्यापि तस्यान्यार्थतायां रूपज्ञानस्यापि रसविषयताप्रसक्तिरविशेषात् । क
चुकावच्छन्ने च पुंसि पुमानिति ज्ञानमवयविव्यवस्थापकतयोपन्यस्त नाध्यक्षरूपम् , शब्दानुविद्धत्वादस्पष्टाकारत्वाच्च, किन्तु रूपादिसंहतिमात्र लक्षण पुरुषविषयमनुमानमेतत् । रूपा. दिप्रचयात्मकपुरुषहेतुको हि कञ्चुकसन्निवेश उपलभ्यमानः स्वकारणमनुमापयति, धूम इवाग्निम् । षष्ठीवचनभेदादेरपि स्वेच्छामात्रभाविनो न बाह्यवस्तुगतभेदाऽव्यभिचारित्वं येन ततो 15 गुणगुणिभेदसिद्धिर्भवेत् । तेन यद्यव्यवच्छिन्नमित्यादिप्रयोगानुपपत्तिः, स्वस्य भावः, षण्णां पदार्थानामस्तित्वं दाराः सिकता इत्यादौ वस्तुगतभेदमन्तरेण षष्ठयादेरभावाङ्गीकारे षष्ठयादेवृत्तिनं स्यात्, भावादेर्व्यतिरिक्तस्य तन्निबन्धनस्याभावात् । न च षण्णामस्तित्वं सदुपलम्भकप्रमाणविषयत्वलक्षणं धर्मान्तरमिति वाच्यम् , षट्पदार्थाभ्युपगमभङ्गप्रसङ्गात् । न च षट्पदार्थभिन्नानामपि धर्माणामभ्युपगमान्न दोष इति वक्तव्यम् , तैस्तेषां सम्बन्धानुपपत्त्या 20 धर्मधर्मिभावायोगात् , अन्यथातिप्रसङ्गात् । न च संयोगसम्बन्धोऽत्र सम्भवति, तस्य गुण त्वेन द्रव्येष्वेव भावात् , नापि समवायः, सत्तावत्तस्य सर्वनैकत्वाभ्युपगमेन तस्य सम्बन्धान्तरापेक्षायामनवस्थानात् , समवायेन सह समवायसम्बन्धे द्वितीयसमवायाङ्गीकारप्रसङ्गात् । न च षड्भिः पदार्थैरसह धर्माणामुत्पत्तेरतेषां त इति व्यपदेशो भविष्यतीति वाच्यम् , कुण्डादिसम्बन्धिनां बदरादीनामपि तथाप्रसङ्गेन संयोगादिसम्बन्धान्तरकल्पनानर्थक्यात् । षण्णां पदा- 25 र्थानां धर्मान्तरभूतास्तित्वस्याङ्गीकारेऽपि तत्रापरास्तित्वाद्यभावेऽपि तदस्तित्वस्यास्तित्वप्रमेयत्वाभिधेयत्वानीति षष्ठयादिप्रवृत्तिर्दुवोरैव, तत्राप्यपरास्तित्वादिकल्पनेऽनवस्था, इष्टापत्तौ च सर्वेषामप्युत्तरोत्तरधर्माधारतया धमित्वप्रसक्त्या षडेव धर्मिणः इत्येतस्यानुपपत्तिः । न च धर्मिरूपाणामेव षट्केनाभिधानान्न दोष इति साम्प्रतम् , धर्मरूपाणामपि गुणादीनामनिर्देशप्रस
"Aho Shrutgyanam"
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २८८ : सम्मतितस्वसोपाने
[द्वात्रिंशम् ङ्गात् । भिन्नकर्तृत्वानुमानमप्यसङ्गतम् , तथाहि किमत्र साध्यते प्राक्तनावस्थेभ्योऽप्राप्तपटव्यपदेशेभ्यस्तन्तुभ्यः पटस्य भेदः, किंवा पटावस्थायां ये तन्तवस्तेभ्यः पटस्य भेदः, नाद्यः सर्वभावानां क्षणिकत्वेन तद्विलक्षणपटाख्यपदार्थानुत्पादेऽपि प्रतिक्षणं भेदेन सिद्धसाधनात् ।
न द्वितीयः, हेतूनामसिद्धत्वात् , न हि तदवस्थाभावितन्तुभ्यः पटस्य भेदाप्रसिद्धौ भिन्नकर्त5 कत्वादयो धर्माः सिद्ध्यन्ति, नास्ति तत्सिद्धिः सम्प्रत्येव तत्सिद्ध्यर्थ हेतूपन्यासात् । न च
तन्तवः पट इति संज्ञाभेदान्दसिद्धिः, प्रयोजनान्तरवशेनापि संज्ञान्तरस्य सङ्केतनात् । योषित्कर्त्तकारतंतवो हि शीतापनोदनाद्यर्थासमर्थास्तन्तुव्यपदेशभाजः, कुविन्दकर्त्तका विशिटावस्थाप्राप्ताः प्रावरणाद्यर्थक्रियासमर्थाः पटव्यपदेशविषयाः, तदर्थक्रियाप्रतिपादनाय व्यवहा.
रिभिस्तथा तत्र सङ्केतकरणात् , अन्यथा गौरवाशक्तिवैफल्यप्रसङ्गात्। यदि हि यावन्तो भावा 10 विवक्षितैककार्यनिर्वर्तनसमर्थास्तेषु तावन्तः शब्दा निवेश्यन्ते तदा गौरवदोषः, न चैषाम
साधारणं रूपं निर्देष्टुं शक्यमित्यशक्तिदोषः, उत्प्रेक्षितसामान्याकारेण निर्देशे वरं पट इत्ये. कयैव श्रुत्या प्रतिपादनं कृतमिति न किञ्चित् फलमस्य प्रत्येकं पृथगभिधानप्रयासस्य पश्याम इति वैफल्यदोषः । सामस्त्येन त्वभिधाने सति व्यवहारलाघवादिर्गुण इत्येकार्थक्रियाकारिषु
अनेकेषु एकशब्दसङ्केत उपपन्नः, सकलवस्तुविवक्षायां जगत्रिभुवन विश्वादिशब्दवत् , एव. 15 मेकवचनादिकं साङ्केतिकं व्यवहारलाघवार्थमुपादीयमानं न वास्तवं तयोर्भेदं प्रसाधयति, विशि.
ष्टावस्थाप्राप्तानां चाणूनामिन्द्रियग्राह्यत्वादतीन्द्रियत्वमसिद्धमिति नावयव्यभावे प्रतिभासविरतिप्रसक्तिर्दूषणम् , न हि सर्वदैवेंद्रियातिक्रान्तस्वरूपाः परमाणवः क्षणिकवादिभिरभ्युपगम्यन्ते, तेषां सर्वदैकस्वभावताविरहात् , ततः परस्पराविनिर्भागवर्तितया सहकारिवशादु.
त्पन्नाः परमाणव एवाध्यक्षविषयतामुपयान्तीत्यभ्युपगन्तव्यम् , अन्यथा विजातीयानां द्रव्या20 नारम्भकत्वात् पावकतप्तोपलहेमसूतादेरुपलम्भो न स्यात् , न च तत्र संयोगस्योपलभ्यता,
अदृष्टाश्रयस्य तस्यापि उपलम्भाविषयत्वात् वाय्वाकाशसंयोगवत् । न च पौर्वांपर्यादिदिग्भेदेन व्यवस्थिताः परमाणवः, न च ते तद्रूपेणोपलभ्यन्त इति कथमध्यक्षतैषामिति वाच्यम् , सर्वाकाराननुभवेऽपि यत्रैवांशेऽभ्यासादिकारणसद्भावान्निश्चयस्तत्रैवाध्यक्षविषयताव्यवस्थाप
नात्, अन्यत्र तु गृहीतस्यापि व्यवहारायोग्यत्वेन निश्चयानुत्पत्तेरगृहीतकल्पत्वात् । न 25 चावयव्यभावे बहुषु परमाणुषु एकः पट इत्यक्षव्यापारेण कथं प्रत्यय इति शङ्कयम् , अनेक
सूक्ष्मतरपदार्थसंवेदनत एक इति विभ्रमोत्पत्तेः, प्रदीपादौ नैरन्तर्योत्पन्नसदृशापरापरज्वालादिपदार्थसंवेदनेऽपि एकत्वविभ्रमवत् । भेदेनानुपलक्ष्यमाणाः परमाणवः कथमध्यक्षा इति चेन्न, विवेकेनानवधार्यमाणस्यानध्यक्षत्वे प्रदीपादौ पूर्वापरविभागेनानुपलक्ष्यमाणेऽनध्यक्षताप्रसक्तः, अवयवविवेकेन वाऽगृह्यमाणोऽपि कथमवयवी तथाप्रत्यक्षत्वेनेष्टः । किञ्च नीलादि निर्भासे.
"Aho Shrutgyanam"
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
कणादोक्तशेयनिरसनम् । ऽपि नीलादेर्यदि न परमाणवः प्रतिभान्ति तदा नीलादिज्ञानं बहिरर्थवादिना नैवाविषयमिष्टव्यम् , अन्यथा विज्ञानमात्रताप्रसक्तेः सविषयश्चेत् स्थूलतयाऽवभासनो नीलादिविषयः एको वा स्यादनेको वा, एकोऽपि भवन्नवयवैरारब्धो वा भवेदनारब्धो वा, न तावदुभयात्माप्ययं नीलादिरेको युक्तः, स्थूलस्यैकस्वभावत्वविरोधात् । यदि हि स्थूलमेकं स्यात्तदैकदेशपिधाने स्यात्सर्वस्य पिधानम् , एकदेशरागे च सर्वस्य रागः प्रसज्येत, पिहितापिहितयोरक्तारक्तयोश्च 5 भवन्मतेनाभेदात् , न चैकस्य परस्परविरुद्धधर्माध्यासो युक्तः, अतिप्रसङ्गात् , अन्यथा विश्वमेकं द्रव्यं स्यात् , ततश्च सहोत्पादादिप्रसङ्गः, न चैकदेशपिधाने सर्व पिहितमीक्ष्यते इति प्रत्यक्षविरोधः, तथाऽनुमानविरोधोऽपि, यद्धि परस्परविरुद्धधर्माध्यासितं न तदेक, यथा गोमहिषम् , उपलभ्यमानानुपलभ्यमानरूपं पिहितादिरूपेण च विरुद्धधर्माध्यासितं स्थूलमिति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः, सर्वस्यैकत्वप्रसङ्गो विपर्यये बाधकं प्रमाणम् । न भेदा- 10 भावासर्वशब्दप्रयोगो नोपपद्यते, सर्वशब्दो ह्यनेकार्थविषयः, न चावयवी नानात्मा तत्र कथं सर्वशब्दप्रयोगो येनैकदेशावरणे सर्वावरणप्रसक्तिरुच्येतेति वाच्यम् , लोकप्रसिद्धानां वस्त्रादिभावानामेव भवताऽवयविकल्पनात् , लोके च तत्र सर्व वस्त्रं रक्तमित्येवं सर्वशब्दप्रयोगात् । यदर्थविवक्षायां रक्तादिशब्दप्रयोगो लोके तस्यामेवास्माभिरपि तत्प्रतीतिमनुसृत्य भवतां विरोधप्रतिपादनाय सर्वादिशब्दप्रयोगः क्रियत इति कथमस्यानुप- 15 पत्तिः । किश्च स्थूलस्य कत्वमभ्युपगच्छतो भवत एवायं दोषो नास्माकम् , तदनभ्युमगमात् । न च पटकारणेषु तन्तुषु उपचारतः पटाभिधानप्रवृत्तेः सर्वादिशब्दप्रयोगानुपपत्तिर्दोषः परस्यापि न भविष्यतीति वक्तव्यम् , एवं सति सर्वदैव बहुवचनप्रयोगापत्तेः, न हि भवदभ्युपगमेन बहुष्वेकवचनमुपपत्तिमत् । न चावयविगतां संख्यामादाय पटादिशब्दस्तदवयवेषु तन्त्वादिषु अपरित्यक्तात्माभिधेयगतलिङ्गादिर्वर्तत इति वाच्यम् , अस्य व्यपदेशस्य 20 गौणत्वे स्खलद्रूपतयाऽगौणाद्भेदप्रसक्तेः, न चासावस्ति तथाहि रक्तं सर्व वस्त्रमित्यत्र नैवं बुद्धिर्न रक्तं वस्त्रं किन्तु तत्कारणभूतास्तन्तव इति । किञ्च भेदेनोपलब्धयोर्गो वाहीकयोमुख्योपचरितविषयता सम्भवति, न चावयवावयविनोः कदाचिद्भेदेनोपलब्धिरिति नात्रोपचरितशब्दप्रयोगो युक्तः । वस्त्रस्य रागः कुंकुमादिद्रव्यसंयोग उच्यते, स चाव्याप्यवृत्तिः, तदेकत्र रक्ते न सर्वस्य रागः, न च शरीरादेरेकदेशावरणे सर्वस्यावरणं युक्तमिति 25 चेन्न, पटादिनिरंजकद्रव्यस्य कुंकुमादिनाऽव्याप्तस्वरूपावस्थानाङ्गीकारे व्याप्ताव्याप्तयोर्विरोधे.
१ अत्र प्रतिषेध्यमेकत्वं तस्यापको विरुद्धधर्माध्यासाभावः तद्विरुद्धो विरुद्धधर्माध्यासस्तस्य स्थूले उपलन्धिरित्यर्थः ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २९० :
सम्मतितरवलीपाने
[ द्वात्रिंशम्
नैकस्वभावत्वायोगाद्भेदप्रसङ्गात्, न चैकस्य पृथुतरदेशावस्थानं युक्तं निरंशत्त्रात्, अन्यथा हि सर्वेषामेवोदकजन्तुहस्त्यादीनामेकत्वेनाविशेषात् स्थूलसूक्ष्मादिभेदो न भवेत् । न चासौ विशेषोऽल्पबह्ववयवारम्भादिकृतः, तथाभेदेऽप्यवयविनां निरंशतया परस्परं विशेषाभावात्, अवयवाल्पबहुत्वग्रहणकृते च स्थूलादिव्यवहारेऽवयवमात्रमेवाभ्युपगतं दृश्यत्वेन स्यात्, 5 स्थूलादिव्यतिरेकेणान्यस्यादृश्यमानत्वात् । अवयवात्पबहुत्वकृते च तथाभेदेऽवयवा एव तथा तथोत्पद्यमाना अल्पबहुतराः स्थूलसूक्ष्मादिव्यवस्थानिबन्धनं भविष्यतीति किं तदारब्धावयविकल्पनया, तस्य कदाचिदप्यदृष्टसमत्वात् । किञ्चाव्याप्यवृत्तिः संयोग इत्यस्य यदि सर्व द्रव्यं न व्याप्नोति इत्ययमर्थस्तदा द्रव्यस्य सर्वशब्दाविषयत्वाभ्युगपमादयुक्तः, अथ तदेकदेशवृत्तिरिति तन्न तस्यैकदेशासम्भवात् । न च तदारम्भकेऽत्रयवे वर्तत इत्यर्थो युक्तः, तदा10 रम्भकस्याप्यवयवत्वात् । अथाणुरूपस्तदाणूनामतीन्द्रियत्वात् तदाश्रितः संयोगोऽप्यतीन्द्रिय एवेति रक्तोपलम्भो न भवेत् । न च यथाऽङ्गुलिरूपस्याऽऽश्रयोपलब्धावेवोपलब्धिर्न तथा संयोगस्याश्रयोपलब्धावेयोपलब्धिरित्यव्याप्यवृत्तिरिति वक्तव्यम्, संयोगस्याप्याश्रयानुपलब्धावप्यनुपलब्धेः, अन्यथा वटपिशाचसंयोगस्याप्युपलब्धिः स्यात् न चान्यः संयोगोपलम्भोपाय आश्रयोपलम्भात्समस्ति तस्मान्नैकरूपं द्रव्यम्, अनेकरूपमपि अणुसञ्चयात्मकमेव 15 सामर्थ्यात् सिद्धम्, विद्यमानावयवस्यैकत्वायोगात्, ततः पटादीनां परमाणुरूपत्वान्नीलादिः परमाणूनामाकारः, स्थूलरूपस्यैकस्यापरस्य विषयस्याभावात् परमाणुरिति व्यपदेश: स्थूलस्यैकस्याभावेऽपि कल्पितस्थूलापेक्षया सम्भवति, ततो न स्थूलमेकं द्रश्यमवयवानारब्धमपि घटते, तदारवन्तु सुतरामसम्भवि । तथा च यदनेकं न तदेकद्रव्यानुगतम्, यथा घटकुख्यादयः अनेके च तन्त्वादय इति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः, यद्वा यदेकं न तदनेकद्रव्या20 श्रितम्, यथैकपरमाणुः, एकलावयविसंज्ञितं द्रव्यमिति व्यापकविरुद्धोपलब्धिप्रयोगः प्रसङ्गसाधनरूपः, प्रयोगद्वये ऽप्यवयविनोऽवयवेषु वृत्त्यनुपपत्तिर्विपर्यये बाधकं प्रमाणम्, हिं किमेकावयवक्रोडीकृतेन स्वभावेनात्रयवान्तरेऽवयविनः स्यात्, किंवा स्वभावान्तरेण, न प्रथमः, एकावयवक्रोडीकृत स्वभावेनान्यत्र वर्त्तितुमशक्तेः, शक्तौ वा तस्य तत्रावयवे सर्वात्मना वृत्त्यनुपपत्तिः, अपरखभावाभावादन्यावयववृत्तिस्वभावासम्भवात्, संभवे वा एकत्वहा25 निप्रसक्तेः, यद्येकक्रोडीकृतं न तस्देवान्यत्र वर्त्तते, यथैकभाजनकोडीकृतमाम्रादि, एकावयवक्रोडीकृतञ्चात्रयविश्वरूपमिति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः, एकावयवसम्बद्धस्वभावस्यातद्देशावयत्रान्तरसम्बद्धस्वभावताऽभ्युपगमे तदवयवानामेकदेशताप्रसक्तिर्विपर्यये बाधकं प्रमाणम् । न द्वितीयः, एकस्यानेकवृत्तित्वासम्भवात् स्वभावभेदात्मकत्वाद्वस्तुभेदस्य, अन्यथा तदयोगात् । किञ्च प्रत्येकमवयवेषु सर्वात्मनाऽवयविनो वृत्तौ यावन्तोऽवयवास्तावन्त एवावयविनः
वृत्ति •
"Aho Shrutgyanam"
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
कणादोक्त ज्ञेय निरसनम् |
: २९१ :
स्युः, विना स्वभावभेदं तावत्स्ववयवेषु प्रत्येकं सर्वात्मना वृत्त्यनुपपत्तेः एवञ्च युगपदनेककुण्डादिव्यवस्थितबिल्वादिवदने कावयव्युपलब्धिः स्यात् । एकदेशेन वर्त्तमाने स्वनवस्था
"
वयवेषु वृत्तौ अपरैकदेशवृत्तिकल्पनाप्रसङ्गात्, यदि तु वैरेकदेशैरवयवी अवयवेषु वर्त्तते ते तस्य स्वात्मभूता इति नानवस्थेत्युच्यते तर्हि पाण्यादयोऽप्यवयत्रास्तस्य स्वात्मभूताः किं नाभ्युपगम्यन्ते, तथाभ्युपगमे चापरावयविप्रकल्पना न स्यात् तस्यावयवप्रचयात्मक - 5 वात् । ननु किमिदं कात्स्न्यैकदेशाभ्यां वृत्तिविकल्पानुपपत्तिः स्वतंत्रसाधनं प्रसङ्गसाधनं वा, सत्रोभयमपि अवयव्युपलब्धौ सत्यां प्रवर्त्तेत, अन्यथाऽऽश्रयासिद्धता स्यात् । न वा कात्न्यैकदेशाभ्यां वृत्तिः क्वचन लक्षिता, यस्या असम्भवात् अवयव्यादेर्द्रव्यासत्त्वं भवेत्, उभयविधवृत्तिप्रतिषेधेऽपि प्रकारान्तरेण वृत्तिः कुतो न स्यात्, इह तन्तुष्विदं वस्त्रादीत्येवंभूतात् प्रत्यक्षात्समवायलक्षणवृत्तेरवयविनः सिद्धेः, स च समवायस्सर्वत्रैकत्वान्निरवयवत्वाच 10 न कृत्स्नैकदेशशब्दविषयः, मैवम्, प्रसङ्गसाधनाभिधानात् तच्च व्याप्यव्यापकभावसिद्धौ व्याप्याभ्युपगमो व्यापकाभ्युपगमनान्तरीयकः, व्यापक निवृत्तिर्वा व्याप्यनिवृत्त्यविनाभावि - नीत्येतत्प्रदर्शनफलं प्रवर्त्तत एव व्याप्यव्यापकभावसिद्धिश्चात्र लोकप्रसिद्धैव भवताप्यभ्युपगमनीया, लोकश्च कस्यचित् सर्वात्मना वृत्ति श्रीफलस्य कुण्डादौ, कचिच्च कस्यचिदेकदेशेन यथानेकपीठाधिष्ठितचैत्रादेरभ्युपगच्छति, यत्र प्रकारद्वयं वृत्तेर्व्यावृत्तं तत्र वृत्तेरभाव एव 15 कथं न व्याप्तिसिद्धिर्येनात्र प्रसङ्गसाधनस्यावकाशो न स्यात्, निरस्ता च प्रागने कश्मिनेकस्य वृत्तिः, इह तन्तुष्विदं वस्त्रादीत्येवं भूतं प्रत्यक्षमपि न लोके प्रवर्त्तते, किन्तु इह वि शृङ्गं पटे तन्तव इत्येवमेव विकल्पिक बुद्धिः । नाप्यध्यक्ष चेतसि तन्त्वादिसमवेतं तद्व्यतिरेकिवस्त्रादिरूपं प्रतिभासते, न च विवेकेनाप्रतिभासिते सतीदमिह वर्त्तत इति धीर्भवेत्, न हि कुण्डादौ विवेकिनामप्रतिभासमाने पयसि भवति सलिलमिहेति प्रत्ययः, कि बदरादेः 20 कुण्डादौ सर्वात्मना स्तम्भादौ वंशादेरेकदेशेन वृत्तेरुपलक्षणात् कारस्न्यैकदेशाभ्यां वृत्तेन - पलक्षणं क्वचित् । कृत्स्नमिति चैकस्याशेषभिधानम्, एकदेश इति चानेकत्वे सति कस्यचिदभिधानम्, तयोः कृत्स्नः पटः कुण्डे वर्त्तते, एकदेशेन वा इत्येयं पटादिषु प्रवृत्तिदर्शनाताववयविन्यनुपपन्नावित्यभिधानभपि न सङ्गतम्, न चेयमुपचरिता, अस्खलद्वृत्तित्वात् तस्मान्न नित्यानित्यरूपप्रथिव्यादिचतुः संख्यं द्रव्यं युक्त्युपपन्नम् । आकाशाख्यनित्यैकद्रव्यप्रसिद्धये शब्द गुणत्वालिङ्गत्वेन प्रतिपादयन्ति, उत्पत्तिमत्त्वे सति विनाशित्वाद्वटादिवच्छन्दः कचिदाश्रित इति, तत्राश्रितत्वमात्रसाधने सिद्धसाध्यता, कारणप्रतिबद्धात्मतया कार्यस्य तदाश्रितत्वाभ्युपगमात्, एकनित्या मूर्त्तविभुद्रव्यसमवेतत्वेन शब्दानामाश्रितत्वसाधने तथाभूतसाध्यान्वितहेतोर्दृष्टान्तेऽभावादनैकान्तिकता, प्रतिज्ञायाञ्चानुमानविरोधित्वम, यदि हि नित्यै -
" Aho Shrutgyanam"
25
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
: २९२ : सम्मतितत्त्वसोपाने
{ দুহা कव्यापिनभोद्रव्यसमवेताः शब्दा भवेयुस्तदैकदोत्पन्नानेकशब्दवदन्यकाला अपि ते सदैव स्युरविकलकारणत्वादेकाश्रयत्वाच, न च सहकार्य पेक्षा नित्यस्य सम्भवति । नापि समवायिस्वमनुपकारिणो युक्तम् , अतिप्रसङ्गात् , ततोऽक्रमभावित्वप्रसङ्गो व्यवस्थितः । तत्कारणस्य नित्यत्वे व्यापित्वे च शब्दानां सर्वपुरुषैणप्रसङ्गः, आकाशात्मकं हि श्रोत्रं तदेकमेवेति 5 तत्प्राप्तानां सर्वेषामपि श्रवणं स्यात् । न हि निरवयवाकाशे इदमात्मीयं श्रोत्रमिदन परकीयमिति विभागः सम्भवति, न च यदीयधर्माधर्माभिसंस्कृतकर्णशष्कुल्यवरुद्ध नभस्तत्तस्य श्रो. त्रमिति विभागो युज्यते, अनंशत्वान्नभसः, पारमार्थिकविभागनिष्पाद्यफलस्य परिकल्पितावयवविभागेन निर्वर्तयितुमयोग्यत्वाच, अतिप्रसङ्गात्, अन्यथा मलयजरसादिकमपि पावक.
प्रकल्पनया प्लोषादिकार्यं विदध्यात् । किश्चानलकर्णशष्कुल्यादयोऽपि समानदेशाः स्युरभिन्नै10 कनभः संसर्गित्वात् , येन ह्येको वियत्स्वभावेन संयुक्तः तेनैवापरोऽपीति सोऽपि तद्देशभावी
स्यात् , तत्संयुक्तस्वभाववियत्संसर्गित्वात्तद्देशावस्थितानलवत् , अत एव शब्दानामप्येकदेशत्वादेकोपलम्भे सर्वोपलब्धिश्च स्यात् , दूरासन्नाद्यवस्थायित्ता तु भावानां प्रतीतिगोचरा विरोधिनी च भवेदिति न नित्यकव्याप्याकाशसिद्धिः 1 तथा परापरव्यतिकरयोगपद्यायोगपद्यचिरक्षिप्र
प्रत्ययलिङ्गः कालो द्रव्यान्तरम् , तथाहि परः पिता, अपरः पुत्रः, युगपत् , चिरं क्षिप्रं क्रि15 यते कृतं करिष्यते इति यत् परापराविज्ञानं तदादित्यादिक्रियाद्रव्यव्यतिरिक्तपदार्थनिबन्धनम् , तत्प्रत्ययविलक्षणत्वात् , घटादिप्रत्ययवत, योऽस्य हेतुः पारिशेध्यात्स काल इति, आकाशवदेवास्य विभुनित्यैकत्वादयो धर्माः। दिगपि एकादिधर्मोपेतं द्रव्यं प्रमाणतः सिद्धम् , तथाहि मूर्तेष्वेव द्रव्येषु मूतं द्रव्यमवधिं कृत्वा इदमस्मात् पूर्वण दक्षिणेन पश्चिमेन उत्तरे
णेत्यादि दशप्रत्यया यतो भवन्ति सा दिगिति, न ह्येते प्रत्यया आकस्मिका न परस्परापेक्ष. 20 मूर्तद्रव्यनिमित्ताः, इतरेतराश्रयत्वेनोभयप्रत्ययाभावप्रसक्तेः, ततोऽन्यनिमित्तोत्पाद्यत्वासम्भ
वादेते दिशो लिङ्गभूताः, एतस्या एकत्वेऽपि प्राच्यादिभेदेन नानात्वं कार्यविशेषाव्यवस्थितम् , प्रयोगश्चात्र यदेतत् पूर्वापराविज्ञानं तन्मूर्तद्रव्यव्यतिरिक्तपदार्थनिबन्धनम् , तत्प्रत्यय. विलक्षणत्वात् सुखादिज्ञानवदिति, आकाशवदेवास्य नित्यत्वादिधर्मा इति, तदपि न सम्यक् ,
सामान्येन साधने सिद्धसाध्यताया विशेषसाधने हेतोरन्वयाद्यसिद्धेः प्रतिज्ञाया अनुमान25 बाधितत्वस्य दुरित्वात् , तथाहि पूर्वापरोत्पन्नपदार्थविषयपूर्वापरशब्दसङ्केतवशोद्भूतसंस्कार
निबन्धनत्वात् प्रकृतप्रत्ययस्य कारणमात्रे साध्ये कथं न सिद्धसाध्यता, विशेषे च कथं नान्वयासिद्धिः, अनुमानबाधा च पूर्ववद्भावनीया, अत एव नेतरेतराश्रयदोषोऽपि पूर्वपक्षोदितः, विशिष्टपदार्थसङ्केतप्रभवत्वादस्य प्रत्ययस्य । किञ्च निरंशकदि कालाख्यपदार्थनिमित्तत्वं परापरादिप्रत्ययस्य साधयितुमभ्युपगतम् , तच्चायुक्तम् , स्वाकारानुकारिप्रत्ययजनकस्य तद्विष
"Aho Shrutgyanam"
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
कणादोक्तशेयनिरसनम् । यत्वात् , निरंशस्य च पौर्वापर्यादिदिग्विभागाभावतस्तथाभूतप्रत्ययोत्पादकत्वासम्भवात् , तथाभूतप्रत्ययाद्विपरीतार्थसिद्धेरिष्टविपर्ययसाधनाद्विरुद्धश्चैवं हेतुः स्यात् , अथ बाह्याध्यात्मिकभावपौर्वापर्यनिबन्धनस्य दिकालयोः पौर्वापर्यव्यपदेशस्य भावान्न हेतोर्विरुद्धता, न, तथा. सति दिक्कालकल्पनावैयात् , तत्साध्याभिमतकार्यस्य बाह्याध्यात्मिकैः सम्बन्धिभिरेव निर्वर्तितत्वात् , तथाहि दिक् पूर्वापरादिव्यवस्थाहेतुरिष्यते कालश्च पूर्वापरक्षणलवनिमेषक- 5 लामुहूर्तप्रहरदिवसाहोरात्रपक्षमासर्वयनसंवत्सरादिप्रत्ययप्रसवनिमित्तोऽभ्युपगतः, अयं च स्वरूपभेदः स्वात्मनि तयोः समस्तोऽप्यसम्भवी, तत्सम्बन्धिषु पुनर्भावेषु विद्यमानस्तत्र प्रत्ययहेतुरिति व्यर्था तत्प्रकल्पना ! अथ तत्सम्बन्धिष्वयं भेदोऽपरक्रियादिभेदनिमित्तस्तर्हि तत्रा. प्येवमित्यनवस्थाप्रसक्तिः, अथ पदार्थेषु पूर्वापरभेदः कालनिमित्तः, ननु कालेऽप्यसौ न स्वत इत्यपरकालनिमित्तो यद्यभ्युपगम्यते तदाऽनवस्था। अथ पदार्थभेदनिमित्तः तदेतरेतराश्रयत्व. 10 प्रसङ्गः, अथ तत्र स्वत एवायं भेदः, पदार्थेष्वपि स्वत एवायं किं नाभ्युपगम्यते ततश्च पुनरपि दिक्कालप्रकल्पनं व्यर्थमिति ! विभुत्वादिधर्मोपेतमात्मद्रव्यं पूर्वमेव प्रतिषिद्धम् । मनोद्रव्यस्य तु युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिर्लिङ्गमुक्तम् , तत्रापि कारणमात्रे साध्ये चक्षुरादिभिन्नमनस्कारादेः कारणत्वाभ्युपगमेन सिद्धसाध्यताः, नित्यैकमनःसाधनेऽनन्वयदोषः, प्रतिज्ञाया अनुमानबाधा, इष्टविपर्ययसाधनात् विरुद्धश्च हेतुरिति दोषाः पूर्ववद्वाच्या:, चक्षुरादिव्यतिरिक्तानित्य- 15 कारणसापेक्षत्वस्य साधनाद्विरुद्धता प्रकटैव, अन्यथा नित्यकारणत्वे चेतसामविकलकारण. स्वाकमोत्पत्तिविरुद्धैव भवेत् , तस्मान्न पृथिव्यादिद्रव्यनवकस्य प्रमाणतः सिद्धिः । द्रव्याभा. वादेव तदाश्रितत्वेनाभ्युपगता गुणादिविशेषपर्यन्ता असन्त एव, आश्रयाभावे तदाश्रितानां तत्परतंत्रतयाऽवस्थानासम्भवात् , ततो द्रव्यनिषेधादेवाशेषपदार्थ निषेधसिद्धावपि विशेषतो गुणादिप्रतिषेधः क्रियते, परदर्शनस्य सर्वथाऽयुक्तत्वप्रदर्शनावश्यकत्वात् । तत्र रूपरसगन्ध. 20 स्पर्शसंख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वगुरुत्वद्रवत्वस्ने हशब्दबुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्काराश्चतुर्विंशतिर्गुणाः, तत्र रूपं चक्षुह्यं पृथिव्युदकज्वलनवृत्ति, रसो रसनेन्द्रियग्राह्यः पृथिव्युदकवृत्तिः, गन्धो घ्राणग्राह्यः पृथिवीवृत्तिः, स्पर्शस्त्वगिन्द्रियग्राह्यः पृथिव्युदकज्वलनपवनवृत्तिरिति तन्न, यतः महति द्रव्ये यद्येकमेवानवयवं नीलादीष्यते तदा सूक्ष्मेणापि कुश्चिका दिविवरवर्तिना प्रदीपाद्यालोकेनापवरकादिस्थितपृथुतरघटादिद्रव्यसमवेतस्य नीलादिरूपस्याभिव्यक्ती सकलस्यैव यावद्र्व्यवर्तिनोरभिव्यक्तिरुपलब्धिश्च प्राप्नोति निरवयवत्वात् , न टेकस्या अवयवाः सन्ति येनैकदेशाभिव्यक्तिर्भवेत् । एवं गन्धरसस्पर्शानामपि तदाधारैकदेशस्थानामभिव्यक्ती यावद्रव्यभाविनामुपलब्धिप्रसङ्गः। अथ भवत्येव सकलस्य नीलादेरुपलब्धिरिति चेन्न तदा हि रन्ध्रालोकेन नीलादेरणुशो भेदेऽङ्गी.
"Aho Shrutgyanam"
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[द्वात्रिंशम् । क्रियमाणे पृथिव्यादिपरमाणुद्रव्यवदणुपरिमाणयोगित्वेन गुणवत्त्वाद्रव्यरूपतैव स्यात् , न गुणत्वम , एवम्भूतानाश्वाणुशो भिन्नानां गुण इति संज्ञाकरणे न नाम्नि विवादः, न चाणुत्वेऽप्याश्रितत्वाद्गुणत्वं युक्तम् , सदसतोराश्रयानुपपत्तेरतिप्रसङ्गाच, अवय विद्रव्यस्यापि
अवयवद्रव्याश्रितत्वापत्तेः । संख्या चैकत्वादिव्यवहार हेतुरेकत्वादिस्वरूपा । सा एकद्रव्या 5 चानेकद्रव्या च, तत्रैकसंख्या एकद्रव्या सलिलादिपरमाण्वादिगतरूपादीनामिव नित्यानित्यत्वनिष्पत्तिरूपा अनेकद्रव्या द्वित्वादिसंख्या, अनेकविषयबुद्धिसहितेभ्य एकत्वेभ्यो निष्पन्ना, तस्या अपेक्षाबुद्धिविनाशा द्विनाशः कचिदाश्रयविनाशात् , इयं द्विविधापि संख्या प्रत्यक्षत एव सिद्धति परमतम् , तन्न, एकत्वादिसंज्ञाविषयपदार्थव्यतिरेकेणोपलब्धिलक्षणप्राप्तायाः
संख्यायाः शशविषाणवदनुपलब्धेरसत्त्वात् , न चोपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वमसिद्धम् , तस्या दृश्य10 त्वेनाभ्युपगमात् । यथा चैक ज्ञानं वे ज्ञाने इत्यादिबुद्धेः संख्यामन्तरेणापि निर्वाहस्तथैको घट
इत्यादिबुद्धरपि असहायादिषु घटादिषु स्वेच्छाकल्पितैकत्वादिशब्दसंकेतविहितमनस्कारप्रभवस्वाद्विशेषबुद्धितोऽपि न संख्यासिद्धिः, न हि ज्ञानादौ गुणत्वात्संख्याऽस्ति तस्याद्रव्यत्वात् संख्यायाश्च गुणत्वेन द्रव्याश्रितत्वादतो न दृष्टान्तसिद्धिः । न च ज्ञानादौ एकत्वादिज्ञानमु.
पचरितम् , अस्खलद्वृत्तित्वात् , द्रव्यसमवेतादेकत्वादेरेकार्थसमवायित्वादेतज्ज्ञानं गुणादौ 15 भविष्यतीति चेन्न, एकस्मिन् द्रव्ये रूपादयो बह्वो गुणा इति ज्ञानानुदयप्रसङ्गात् , आश्रये
द्रव्ये बहुत्वसंख्याया अभावात् , एकार्थसमवायादेर्जायमानप्रत्ययस्य गौणतापत्त्या माणवकेऽ नलप्रत्ययवस्खलितताप्रसङ्गाच्च । न च गजतुरगादौ संख्याप्रत्ययो गजादिव्यतिरिक्तनिब
न्धनो गजादिविलक्षणप्रत्ययत्वात् , नीलपटप्रत्ययवादिति संख्यासिद्धिरिति वाच्यम् , निमित्त__ मात्रसाधने इच्छारचितसंकेतमनस्कारादिनिमित्ताभ्युपगमेन सिद्धसाधनात्, एतद्व्यतिरि20 क्तनिमित्तसाधने बुद्ध्यादावनैकान्तिकत्वात् , तत्रैकादिबुद्धर्विलक्षणत्वेऽपि संख्यानिबन्धनस्वाभावात् । अनेकद्रव्या द्वित्वादिसंख्यापि संकेताभोगमात्रेणोपपद्यते, एवं सति अदृष्टसाम
यस्य हेतुत्वं न कल्पितं स्यात् , अन्यथाऽपेक्षाबुद्धेरदृष्टसामर्थ्यायाः तद्धेतुत्वेऽन्यस्यापि तद्धेतुताप्रसङ्गेनानवस्था भवेत् । तथा द्वित्वादिसंख्याया एकस्या अनेकवृत्तित्वासम्भवः एक
स्यानेकवृत्तेः प्रतिषिद्धत्वात् । परिमाणव्यवहारकारणं महदणुदीर्घहस्वभेदं नित्यानित्यविभाग 25 रूपादिप्रत्ययविलक्षणबुद्धिग्राह्यतया रूपादिभ्योऽर्थान्तरत्वेन सिद्धं परिमाणं परो मन्यते,
तत्र रूपादिविषयेन्द्रियबुद्धिलक्षणप्रत्यक्षप्रत्ययग्राह्यत्वाद्रूपादिभ्यस्तस्यार्थान्तरत्वेन साधने हेतु
१ यथा वाहीको गौरिति प्रत्ययः स्खलति. गौरिव गौ तु गौरेव सास्नाद्यभावादिति, न तथा स्खलति एकमिवैक ज्ञानादि न त्वेकमे वेति, किं नाद यादशी घटादिनस्पलिना बुद्धिर्भवति तादृशी ज्ञानादिश्य
"Aho Shrutgyanam"
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपान
कणादोक्तशेयनिरसनम् । रसिद्धः, तथाव्यवस्थितरूपादिपदार्थव्यतिरेकेण महदादिपरिमाणस्याध्यक्षप्रत्ययग्राह्यत्वेनासंवेदनात् , अथाणुमहदादीत्येवं या विकल्पिका बुद्धिः सा रूपादिप्रत्ययविलक्षणबुद्धिपदेनाभिप्रेतेति चेन्न, हेतोर्विपक्षे बाधकप्रमाणाभावेनानैकान्तिकत्वात् , न ह्यस्याः परमार्थतः किश्चिदपि ग्राह्यमस्ति कल्पनाबुद्धित्वात् , केवलं तेष्वेव रूपादिषु एकदिङ्मुखादिप्रवृत्तेषु दृष्टेषु तद्विलक्षणरूपादिभेदप्रतिपादनाय कृतसमयानुरोधान्महादित्यध्यवस्यन्ती बुद्धि यते 5 नातो वस्तुव्यवस्था, न च रूपादिव्यतिरिक्तं ग्राह्यमप्यस्तीत्यसिद्धतापि हेतोः, प्रतिज्ञायाश्च प्रत्यक्षबाधा, प्रत्यक्षत्वेनेष्टस्य महदादे रूपादिव्यतिरेकेणानुपलब्धेः । ततो दृष्टे स्पृष्टे वा रूपादिके एकदिङ्मुखप्रवृत्ते भूयसि अतद्रूपपरावृत्ते दीर्घमिति व्यवहारः प्रवर्तते परिमाणाभावेऽपि, तदपेक्षया चाल्पीयसि रूपादौ समुत्पन्ने ह्रस्वमिति, एवं महदादावपि योज्यम् , एकानेकविकल्पाभ्यां रूपादिवन् महदायनुपपत्तेश्चाभावः । अविद्यमानेऽपि महादादौ भवत्प्रक- 10 ल्पिते प्रासादमालादिषु महदादिप्रत्ययप्रादुर्भूतिरनुभूयते । न च यत्रैव प्रासादादिषु मालाख्यो गुणः समवेतस्तत्र महत्त्वादिकमपीति एकार्थसमवायबलान्महतीत्येवं तन्मालादि व्य. पदिश्यत इति वाच्यम् , प्रासादस्याययवित्वेनानभ्युपगमात् , विजातीयानां द्रव्यानारम्भकत्वात्, किं तु स संयोगात्मको गुणः, स च न परिमाणवान् , निर्गुणत्वाद्गुणानाम् , ततो मालाख्यस्य गुणस्य प्रासादादिश्वभावात् प्रासादमाले इत्ययमेव प्रत्ययस्तावदयुक्तो दूरतो 10 महती ह्रस्वा वा सेति प्रत्ययव्यपदेशः, मालायाः संख्यात्वेन प्रासादादीनां संयोगत्वेन महत्त्वादेश्व परिमाणत्वेन परैरभ्युपगमात् , तस्मान्न परिमाणं रूपादिषु पृथग् गुण इति स्थितम् । इदमस्मात् पृथगिति यद्वशात्संयुक्तमपि द्रव्यमपोद्धियते तदपोद्धारकारणं पृथक्त्वं नाम गुणो घटादिभ्योऽर्थान्तरं तत्प्रत्ययविलक्षणबुद्धिग्राह्यत्वादिति काणादाः, तन्न रूपादिभ्योविवेकेनार्थान्तरभूतस्य तस्य प्रत्यक्षबुद्धावप्रतिभासनाद्धेतोरसिद्धेः, अत एव च तस्योपलब्धि- 20 लक्षणप्राप्तत्वेनाभिमतस्यानुपलम्भादसत्त्वमेव, न च पृथगिति विकल्पबुद्धिबलेन तस्य सिद्धिः, तत्प्रत्ययस्य सजातीयविजातीयव्यावृत्तरूपाद्यनुभवनिबन्धनत्वात् , व्यावृत्तता च भावानां स्वस्वभावव्यवस्थितेः, अन्यथा स्वतोऽव्यावृत्तस्वरूपाणां पृथक्त्वादिवशादपि पृथप्रपत्वासिद्धेः। किश्च सुखदुःखादिगुणेषु यथा परस्परव्यावृत्तात्मतया पृथगिति प्रत्ययविषयता पृथत्त्वगुणाभावेऽपि तथा घटादिष्वपि भविष्यतीति हेतोरनैकान्तिकत्वम् । न चापि तेषु 25 भाक्तोऽयं प्रत्ययः, मुख्य प्रत्ययाविशिष्टत्वात् । पृथगित्यपोद्धारव्यवहारस्य स्वरूपविभिन्नपदार्थानिबन्धनत्वात् परोपन्यस्तानुमाने प्रतिज्ञा या अनुमानबाधा तथा च प्रयोगो ये परस्परव्यावृत्तात्मानस्ते न स्वव्यतिरिक्तपृथक्तवसमाश्रयाः, यथा सुखादयः, परस्परव्यावृत्तात्मा. नश्च घटाढ्य इति स्वभावहेतुः, एकस्यानेकवृत्त्यसंभवः सम्बन्धाभावः सुखादिषु तव्यवहा
"Aho Shrutgyanam"
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्म तितरवसोपाने
[ द्वात्रिंशम्
भावप्रसङ्गश्च विपर्यये बाधकं प्रमाणम्, तस्मान्न पृथक्त्वं गुणः । अप्राप्तिपूर्विका प्राप्तिः संयोगः, प्राप्तिपूर्विका चाप्राप्तिर्विभागः । एतौ द्रव्येषु यथाक्रमं संयुक्त विभक्तप्रत्यय हेतू अन्यतरोभयकर्मजौ संयोगविभागजौ च यथाक्रमम् | द्रव्यविशेषणतया संयोगस्याध्यक्षत: प्रतीयमानत्वात्सद्व्यवहारविषयता, कश्चित् केनचित् संयुक्ते द्रव्ये आहरेत्युक्तो हि ययोरेव 5 द्रव्ययोः संयोगमुपलभ्यते ते एवाहरति न द्रव्यमात्रम्, अन्यथा हि यत्किचिदाहरेत्, एतद्विपर्ययेण विभागसाधनेऽपि योज्यम्, तन्न युक्तम्, संयुक्तपदार्थादर्थान्तरभूतसंयोगस्य कदाचित् प्रतिपत्तुर्दर्शनपथानवतारात्, न हि संयोगदर्शनेन विशिष्टं द्रव्यमाहरति, किन्तु प्राग्भाविनीये सान्तरजातावस्थे ततो विशिष्टे निरन्तरावस्थे ये समुत्पन्ने वस्तुनी ते एव सं
२९६ :
युक्तप्रत्ययविषये तच्छब्दवाच्ये च, अवस्थाविशेषे संयुक्तशब्दस्य सङ्केतितत्वात्, तथाविधे 10 वस्तुनी पश्यन्नाहरति, नान्ये, न हि शब्देनाबोधितेऽर्थे शब्दात् प्रवर्त्तते प्रेक्षावान्। संयोगविभागयोर्द्रव्यार्थान्तरभूतयोरभावेऽपि वस्त्वन्तरमेव तथा तथोत्पद्यमानं सान्तरमिदं वस्तु निरन्तरमिति च बुद्धिभेद निबन्धनं भविष्यति न संयोगविभागयोस्तथाविधप्रत्ययविशेषात् सिद्धिः । यद्धि विच्छिन्नमुत्पन्नं वस्तु तत्सान्तरबुद्धेर्निमित्तं हिमवद्विन्ध्यादिवत् । अविच्छिन्नोत्प त्तिका निरन्तर बुद्धिविषयः, निरन्तरोपरचितदेवदत्तयज्ञदत्तगृहवत्, न हि गृहयोः परे15 णापि संयोगगुणाश्रयत्वमभ्युपगम्यते, तयोः संयोगात्मकत्वेन गुणत्वात् नापि हिम द्विन्ध्ययोर्विभागाश्रयत्वम्, प्राप्तपूर्व काप्राप्तेस्तलक्षणस्याभावात् । मिथ्याबुद्धिर्या दूरे धवखदिरादौ सान्तरे निरन्तरावसायिरूपा पर्वतशिखरास तबलाकादौ सान्तरत्वाध्यवसायिनी तथाविधा सर्वाऽपि न साधर्म्यग्रहणादुत्पद्यते, येन मुख्यपदार्थसिद्धिः स्यात्, तदन्तरेणापि इन्द्रियवैगुण्य मात्रा देवोत्पत्त्युपलब्धेः, अन्यगतचेतसः तैमिरिकस्य द्विचन्द्राद्यविकल्पबुद्धि20 वत् । विच्छिन्नविच्छिन्नरूपतयोपजातस्य वस्तुनः प्रधानभूतस्य तद्बुद्धिनिबन्धनस्य सद्भावाच न तदर्थान्तरविलक्षण संयोगविभागसिद्धिः । यदपि कुण्डली देवदत्त इति मतिरियमुपजायमाना किं निबंधना, न च पुरुषकुण्डलभावमात्रभाविनी, सर्वदा देवदत्तकुण्डलयोस्तस्वा उदयप्रसङ्गात्, किन यदेव केनचित् कचिदुपलब्धसत्त्वं तस्यैवान्यत्र विधिप्रतिषेधमुखेन लोकव्यवहारप्रवृत्तिर्दृष्टा, यदि तु संयोगो न स्यात् कथं विभागेनास्य चैत्रोऽकुण्डलः कुण्डली वेत्येवं प्रतिषेधो विधिश्च भवेत्, चैत्रोऽकुण्डलीत्यनेन हि न कुण्डलं प्रतिषिध्यते, तस्य देशकालभेदेन सवाध्यासितमूर्तेः प्रतिषेद्धुमशक्यत्वात् नापि चैत्रस्य, अत एव
25
१ पक्षिशिखरयोः संयोगो विभागश्चान्यतरकर्मजः मेषद्वयसन्निपातः पृथग्भावक्षोभयकर्मजः, हस्तपुस्तकयोः संयोगाद्विभागाद्वा शरीरपुस्तकयोः संयोगो विभागो वा संयोगजसंयोगो विभागजविभागो वा उच्यते ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
कणादोक्तशेयनिरसभम् । तस्माञ्चैत्रस्य कुण्डलसंयोगः प्रतिषिध्यते, चैत्रः कुण्डलीत्यनेनापि संयोगस्यैवाप्रतीतस्य विधिरिति वास्तवः संयोगादिरस्त्येव यद्वशाद्विधाननिषेधप्रवृत्तिः, तथा संयोगाभावे बीजादयः सर्वदेवाविशिष्टत्वात्स्वकार्यमङ्कुरादिकं विदध्युः, न चैवम् , सर्वदा तेषां कार्यानारम्भात् , अतो बीजादयः स्वकार्यकरणे कारणान्तरसव्यपेक्षाः, मृत्पिण्डदण्डचक्रसूत्रादय इव घटादिकरणे, योऽसावपेक्ष्यः स संयोग इति तदप्यसङ्गतम् , यथाहि चैत्रकुण्डलयोविशिष्टावस्थाप्राप्तौ 5 संयोगः प्रादुर्भवति न सर्वदा तथा चैत्रः कुण्डलीति मतिरपि तदवस्थाविशेषनिबन्धना कदाचि. देव भविष्यति न सर्वदा तत्किमर्थान्तरभूतसंयोगकल्पनया, उपलभ्यस्वभावाया उक्तविशिष्टावस्थायाश्चान्यत्रानुपलम्भतः प्रतिषेधोऽप्युपपद्यत इति संयोगिपदार्थभिन्नसंयोगाप्रतीत्या न ततो विधिः प्रतिषेधो वा सम्भवति, सर्वभावानां प्रतिक्षणविशरारुतया च विशिष्टावस्थाप्राप्तानां बीजादीनामङ्कुरादिजनकतया संयोगाभावे बीजादीनामविशिष्टत्वमसिद्धम् , तथा 10 बीजादीनां स्वकार्यजनने सापेक्षत्व साधने सिद्धसाध्यता, अव्यवधानाद्यवस्थान्तरसापेक्षाणां बीजादीनामङ्कुरादिस्वकार्य निर्वर्तनस्यास्माभिरभ्युपगमात् , संयोगाख्यपदार्थान्तरसापेक्षत्वसाधने त्वनन्वयित्वं हेतोः । न चावस्थासापेक्षा एवं बीजादयः स्वकार्यनिर्वर्तकाः न तु संयोगापेक्षा इति कुतः सिद्धं येन सापेक्षत्वमात्रसाधने सिद्धसाध्यता भवेदिति वाच्यम् , संयोगमात्रापेक्षायां प्रथमोपनिपातत एव क्षित्यादिभ्योऽङ्कुरादिकार्योदयप्रसङ्गात्, 15 पश्चाद्वदविकलकारणत्वात् , पश्चाद्वा न स्यात् , पूर्ववद्विकलकारणत्वात् , न वाऽनुपकारिणि संयोगे बीजादेरपेक्षा युक्ता, अतिप्रसङ्गात्तस्मान्न संयोगविभागगुणद्वय सद्भावः । इदं परमिदमपरमिति ज्येष्ठकनिष्ठयोदूरासन्नैकदिक्कत्रस्तुनोर्यतोऽभिधानप्रत्ययौ भवतस्तद्यथाक्रमं कालिक परत्वमपरत्वं दैशिकं परत्वमपरत्वञ्च सिद्धम, स च प्रत्ययो ज्येष्ठा दिवस्त्वतिरिक्तनिबन्धनः विलक्षणप्रत्ययत्वात् , ज्येष्ठकनिष्ठयोः कालकृतं परत्वमपरत्वञ्च, एकस्यां दिशि स्थितयोस्तद्दि- 20 कृतम् , एकस्यां दिशि काले च स्थितयोस्तत्प्रत्ययोत्पत्तः, न तावदयं कालदिङ्मात्रनिबन्धन इति मतं तदचारु, साध्यविपक्षे हेतोवृत्तेरनैकान्तिकत्वात् , असत्यपि परत्वापरत्वलक्षणे गुणे नीलादौ क्रमेणोत्पादात् क्रमेण च व्यवस्थानात् , कालोपाधेर्दिगुपाधेश्च परं नीलमपरश्चेति प्रत्ययस्योत्पत्तिदर्शनात् , तद्वत् पटादावपि भविष्यतीत्यर्थान्तरनिमित्तत्वमात्रसाधनेऽनैकान्तिकता हेतोः, तस्य विपक्षवृत्तित्वात् , नित्यभूतदिक्कालनिमित्तकगुणविशेषनिमित्ततासाधने च हेतो- 25 रनन्वयित्वम् , परापरप्रत्ययः अर्थमात्रकृतक्रमोत्पादयवस्थानिबन्धनः परापरप्रत्ययत्वात् , रूपादिषु परापरप्रत्ययवदित्यनुमानबाधिता च सा प्रतिज्ञा, रूपादिषु परापरप्रत्ययस्य अस्खलद्वृत्तित्वान्नौपचारिकत्वम् । नापि दिकालयोर्भवतः प्रदेशाः सन्ति यत्संयोगादपेक्षा
३८
"Aho Shrutgyanam"
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
. २९८. सम्मतितरवसोपाने
[ द्वात्रिंशम् बुद्धिसहितात् महत्वादेरुत्पत्तिः स्यात्, तयोरेकत्वेन निरव यवत्वात् । न चैवं संख्यादयो गुणा द्रव्यान्नाव्यतिरेकिणः, तेषां तद्व्यवच्छेदहेतुत्वात् , देवदत्तव्यवच्छेदकदण्डादिवदित्य. नुमानात्तेषां द्रव्याद्भेदः सिद्ध्यतीति वाच्यम् , संवृतिसतामवस्तुतया तत्वान्यत्वाभ्याम
वाच्यताया अभीष्टत्वेन सामान्यतोऽव्यतिरेकनिषेधमात्रसाधने सिद्धसाध्यताप्रसङ्गात् । 5 न च प्रतिनियतधर्मयोगित्वाद्रूपरसादिवत्समूहसन्तानावस्थाविशेषास्तत्त्वान्यत्वाभ्यामवचनीया न भवन्तीति वाच्यम् , तेषु पारमार्थिकनियतधर्मत्वासिद्धेः, तत्वतो नि:स्वभावत्वादघरपद्मवत् । प्रतिषेधद्वयेन प्रकृतार्थगतेयदि द्रव्याव्यतिरेकित्वं साध्यं तर्हि द्रव्यव्यतिरेकेण संख्यादेरनुपलम्भादाश्रयासिद्धो हेतुः, तदात्मनस्ततो भेदे तस्य निःस्वभावताप्रसक्तिश्चेति न
द्रव्यव्यतिरेकित्वं कुतश्चित् प्रमाणादवसीयतेऽतो न तथा ते सद्व्यवहारविषयाः । बुद्धया10 दयस्तु प्रयत्नान्ता आत्माश्रितत्वेन तद्रुणा इष्टाः, ते चात्मनिषेधादेव निषिद्धाः, अमीषा
मुत्पत्तिकारणत्वेनात्मन आश्रयत्वे हि तेषां सर्वदोत्पत्तिप्रसङ्गः, अनाधेयातिशयस्य सहकार्यपेक्षायोगात्, न वा नित्ये क्रमयोगपद्यव्याप्त कार्योत्पादन सामर्थ्यसम्भवः, नित्यस्य क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियाविरोधस्योक्तत्वात् । नापि स्थितिहेतुतयाऽऽश्रयत्वमात्मनः, स्थिते
स्थातुरम्यतिरिच्यमानरूपत्वात् , सद्धेतुत्वे स्थातृहेतुत्वमेवोक्तं स्यात् तच्चानन्तरमेव निषिद्धम् । 15 न य परिनिष्ठितात्मरूपत्वात् स्थातुः कश्चिद्धेतुः सम्भवी, तत्र तस्याकिश्चित्करत्वात् । व्यति.
रेकेऽपि स्थितेः स्थातुस्तेन न किञ्चित्कृतमर्थान्तरभूतायाः स्थितेः करणात, ततश्चाकिञ्चिस्करः कथं तस्याश्रयो भवेत् । नापि तत्सम्बन्धिन्याः स्थिते: करणात्तस्यायमुपकारको युक्तः, सत्सम्बन्धित्वासिद्धेः । न च तस्य स्थिति प्रति हेतुत्वमपि युक्तं नित्यस्य कचिदपि सामर्थ्या
नुपपत्तेः, किश्च स्थाप्यमानो बुद्ध्यादिर्यदि स्वयमस्थितिस्वभावः कथं परेण स्थापयितुं शक्यः, 20 तत्स्वभावहानिप्रसङ्गात् , अथ स्थितिस्वभावः तथापि स्थापकोऽकिञ्चित्कर एव, स्वयमेव
तत्स्वभावतया तस्य स्थितिसिद्धेः, किञ्च ये मूर्तास्तेषामधोगमनप्रतिबन्धकत्वेन भवेदाश्रय. कल्पना, बुद्ध्यादेस्त्वमूर्ततया नाधोगमनमस्तीति किं कुर्वाण आत्मादिस्तेषामाश्रयो भवेत् । अपि च नोत्पन्नानां बुद्ध्यादीनां कश्चिदाश्रयः, सतां निराशंसतयाऽऽश्रितत्वानुपपत्तेः, नाप्य
नुत्पन्नानां निरूपाख्यतया तेषां तत्त्वायोगात् । किश्च बुद्धिरुपलब्धिर्ज्ञानमित्यनान्तर25 मिति[ न्यायद० १-१-१५ ] वचनाद निरूपता परैरभ्युपगता, न च तस्याः स्व
संविदितत्वमभ्युपगतम् , बुद्ध्यन्तरग्राह्यताभ्युपगमात् । न च तथाभूतायास्तस्याः कर्मादिवद्वद्धित्वं युक्तम् । सुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नानामज्ञानरूपत्वे नात्मविशेषगुणताऽभ्युपगन्तुं युक्ता रूपादिवत् , ज्ञानरूपत्वे बुद्धे देनाभिधानमसङ्गतमेव, कश्चिद्विशेषमुपादाय ज्ञानात्मकाना. मपि ततो भेदेनाभिधानेऽभिमानादीनामपि भेदेनाभिधानं कार्यमिति | गरुत्वं प्रथिव्यदक.
"Aho Shrutgyanam"
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् कणादोक्तशेयनिरसनम् ।
: २९९ वृत्ति पतनक्रियानिबन्धनम् , द्रवत्वं पृथिव्युदकज्वलनवृत्ति स्यन्दनहेतुः, स्निग्धप्रत्ययहेतुः स्नेहस्त्वम्भसीत्यादिप्रक्रिया पृथिव्यादीनामाधारत्वनिषेधात् तद्गतरूपादिनिषेधाच निषिद्धैव, वेगभावनास्थितिस्थापकभेदः संस्कारः तत्र वेगो मूर्तिमद्रव्येषु प्रयत्नाभिधानविशेषापेक्षात् कर्मणो जायते नियतदिक्रियाप्रबन्धहेतुः स्पर्शद्रव्यसंयोगविरोधी च । भावना चात्मगुणो ज्ञानजो ज्ञानहेतुश्च दृष्टानुभूत श्रुतेष्वर्थेषु स्मृतिप्रत्यभिज्ञान कार्योन्नीयमानसद्भावः । मूर्तिमद्र- 5 व्यगुणः स्थितिस्थापकः स हि घनावयवसन्निवेशविशिष्टं कालान्तरस्थायिनं स्वमाश्रयं प्रयत्नेनान्यथाकृतं पूर्ववद्यथावस्थितं स्थापयतीति परमतम् , तदसत् , क्षणभङ्गसिद्धौ वेगाख्यसंस्कारकार्यस्य कर्मप्रबन्धस्यासिद्धेः, न झुत्पत्त्यनन्तरविनाशिनि भावे नियतदिक्रियाप्रबन्धस्य तद्धतोश्च संस्कारस्योत्पत्तिः । न च स्वोपादानदेशपरिहारेणानन्तरदेशोत्पाद एव भावानां क्रियाप्रबन्ध इति वाच्यम् , ततो हि प्राक्तनस्व हेतव एव सेत्स्यन्ति न यथोक्तसंस्कारः, तेन 10 सह कचिदप्यन्वयासिद्धेः । यदि च तथाविधसंस्कारादिष्वादीनामएतनं स्यात्तदा न कदाचिदपि ते पतेयुः सर्वदा पातप्रतिबन्धहेतोगस्यावस्थितत्वात् , एवञ्चाकाशप्रसर्पिणः शरस्याकस्माद्यदेतत्पतनमुपलभ्यते तत्कथमुपपद्यते, न च मूर्त्तिमतां सतां वात्रादीनां संयोगादुपहतशक्तित्वाद्वेगस्य विनाशात् पतनमिति वक्तुं शक्यम् , अर्वागेव पतनप्रसङ्गात , तद्विरोधिनो वायुसंयोगस्य सर्वत्रैव सत्त्वात् । न च तदानीं वेगो बलीयान् , पश्चात्तस्याबलीयस्त्वे हेत्वभावात् , 15 न च तदानीं तदुत्पादककर्मणोऽभावाहुर्बल इति वाच्यम् , तस्याप्यभावे निमित्ताभावात् । भावनापि सामान्यतः स्मृत्या दिकार्यात्साध्यते यदि तदा सिद्धसाध्यता, पूर्वानुभवाहितसामर्थ्यलक्षणज्ञानात्मभूतायास्तस्याः स्मृति हेतुत्वेनाभ्युपगमात् , यस्या वसनात्वेन प्रसिद्धिः । अथात्मगुणस्वरूपा भावना सिषाधयिषिता तदा न हेतोरन्वयित्वम् , तथाविधया सह स्मृत्यादीनामन्य. यासिद्धेः, ये यदाश्रिता ते तस्याभावे नावस्थितिमश्नुवते यथा चित्रं कुण्ड्याद्यभावे, आश्रित• 20 श्वात्मानं संस्कारः परमतेनेति व्यापकविरुद्धोपलब्धेः संस्कारस्यासत्त्वादनुमानबाधिता प्रतिज्ञा च, आत्मनः प्रानिषिद्धत्वात् । स्थितिस्थापकोऽप्यत्यन्तमसङ्गत एव, स्वयमस्थिरस्वभावस्य पदार्थस्यानेन स्थापयितुमशक्यत्वात् , क्षणादूचं तस्याभावात् ,स्थिरस्वभावस्य चाप्रच्युतस्थितरूपत्वात् स्थापकस्याकिश्चित्करतैव । न च सर्वभावानां क्षणिकत्वेऽपि एकक्षणावस्थितौ प्रबन्धेनोत्तरकालमनुवृत्तौ तस्य सामर्थ्य मिति वाच्यम् , स्वरूपप्रतिलम्भलक्षणैव हि भावानां 25
१ वेगः क्रियाविशेषः स चात्मन्यपि वर्तते न च क्रियातोऽर्थान्तरं वेगः, वेगेन गच्छति शीघ्रं गच्छतीति पर्यायत्वात् , न च क्रियातः क्रियोत्पादेऽनुपरमः स्यादिति वाच्यम् , शब्दस्य शब्दान्तरारम्भकत्वेऽपि तदुपरमादिवास्या अप्युपरमसम्भवादित्यपि बोध्यम् ॥ २ अत्र प्रतिषेध्यावस्थितिप्राप्तिः, तव्यापक आश्रयसदावः, तद्विरुद्धस्याश्रयाभावस्योपलब्धिपिकविरुद्धोपलब्धिः ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ द्वात्रिंशम्
स्वयं चला
स्थितिरुच्यते, न तु प्रतिलब्धात्मसत्ताकानामुत्तरकालमात्मरूपसन्धानलक्षणा, त्मन उत्तरकालावस्थानासम्भवात्, अवस्थाने वा कदाचिदप्यनिवृत्तिप्रसङ्गः, पूर्ववत् पश्चादध्यविशिष्टत्वात्, अतत्स्वभावप्रसङ्गाच्च । न च क्षणस्थितिप्रबन्धेऽपि स्थापकस्य सामर्थ्यसिद्धिः, पूर्वपूर्व कारणसामर्थ्य कृतस्योत्तरोत्तर कार्यप्रसवस्य संस्कारमन्तरेणापि सिद्धेः । अक्षणिकस्य त्वन्यथात्वासम्भवात्स्वत एव स्थितिरिति न तत्रापि स्थापकोपयोगः । कर्मफलदायी आत्मआत्मनः संयोगः स्वकार्यनाइयो धर्माधर्मरूपतया भेदवानदृष्टाख्यो गुणः वैशेषिकैः परोक्षलक्षण उपवर्णितः, सोऽपि तत्समवायिकारणस्यात्मनो मनसः तयोः संयोगस्य च निमित्तासमवायिकारणत्वेनाभ्युपगतस्य निषिद्धत्वात्कारणाभावादेवासन् सिद्धः । शब्दस्वाकाशगुणत्वेनाभिमतः सोऽपि पूर्वं निषिद्ध इति न चतुर्विंशतिरपि गुणाः प्रमाणोपपत्तिकाः । 10 उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चनप्रसारणगमनलक्षणानि पञ्च कर्माणि, ऊर्ध्वाधः प्रदेशाभ्यां संयोगवि भागकारणं कर्म उत्क्षेपणम् । एतद्विपरीतसंयोगविभागकारणश्च कर्मापक्षेपणम्, ऋजुद्रव्यस्य कुटिलत्वकारणं कर्माssकुचनम्, एतद्विपर्ययकारणं कर्म प्रसारणम्, अनियत दिग्देशैर्यत्संयोगविभागकारणं कर्म तद्गमनम्, पञ्चविधस्याप्यस्य मूर्त्तिमद्रव्यसंयोगविभागलक्षणकार्योपलम्भादनुमानतः इन्द्रियव्यापारेण गच्छतीत्यादिप्रतीत्युत्पत्तेरध्यक्षतश्च प्रसिद्धिरिति तन्न 15 युक्तम्, संयोगविभागलक्षणतत्कार्यस्य तयोर्निषिद्धत्वेनासिद्धत्वात्, नैरन्तर्योत्पादसान्तरतोत्पत्तिमात्र लक्षण संयोगविभागौ तत्कार्यतया यदि हेतुत्वेनेष्टौ तदानैकान्तिकता, तयोस्तथाविधकर्मणा काप्यन्वयासिद्धेः, साध्यविपर्ययेण हेतोर्व्याप्तिर्विरुद्धतापि, कारणमात्रास्तित्वे साध्ये वायादीनां तथाविधसंयोगविभागका रणत्वेनेष्टतया सिद्धसाध्यता च, कारणविशेषास्तित्वे च साध्येऽनुमानबाधा प्रतिज्ञायाः, तथाहि पदार्थानां क्रिया भवन्ती क्षणिकानां भवेदक्षणि 20 कानां वा, नाद्यः, तस्य जन्मदेशे एव च्युतेर्देशान्तरप्राप्त्यभावात् । यो यत्र देशे ध्वंसते न तदन्यदेशमाक्रामति, यथा प्रदीपादिः, जन्मदेश एव च ध्वंसन्ते सर्वभावा इति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः, न चास्य हेतोरसिद्धता, अन्यस्य क्षणिकत्वायोगात् । न च भावानां क्षणिकत्वेऽप्युत्पत्तिकाल एव क्रिया भविष्यतीति वाक्यम्, क्षणमात्रभाविन एकस्य कियाकालविलम्बासम्भवात् पाश्चात्य देशविश्लेषे पुरोवर्त्तिदेश श्लेषे च सति हि गन्ता भावो भवति नाकाशादिः, 25 क्षणिकत्वाच्च भावानां प्राक्तनदेशपरिहारेण न तेऽन्यदेशमाक्रमेयुः, सत्ताकाल एवं ध्वंसवशीकृत
: ३०० :
5
सम्मतितत्त्वसोपाने
१ शरीरावयवे तत्सम्बद्धे वा मूर्तिमध्ये ऊर्ध्वदिग्भाविभिराकाशप्रदेशैर्यः संयोगस्तद्धेतुः अधोदिगवच्छेदेनाकाशप्रदेशैय विभागस्तत्कारणच कर्म उत्प्रेषणम् । अङ्गुल्याद्यग्रावयवानां तत्संयुक्ताकाशप्रदेश विभागानन्तरं मूलप्रदेशैः संयोगे सति येनामुल्यादिः कुटिलो भवति तत्कर्माकुञ्चनमित्यर्थः ॥ २ अत्र प्रतिवेध्यं तदन्यदेशाक्रमणं तद्व्यापकः तत्र देशे वंसाभावः तद्विरुद्धस्य तत्र देशे सम्योपलब्धिर्थ्यापकविरुद्धोपलब्धिः ॥
" Aho Shrutgyanam"
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
कणादोक्तशेयनिरसनम् । त्वात् । नाप्यक्षणिकस्यासौ युक्ता, तस्यैकरूपत्वेन सर्वदाऽविशिष्टत्वात् , न च प्रकृत्यैव तस्य गन्तृत्वात् क्रियावत्त्वम् , तथा सति सर्वदैकरूपतया कदाचिदपि निश्चलता न स्यान् । यद्यगन्तृरूपताप्येषामङ्गीक्रियते ताकाशवदेकरूपत्वादगन्तृत्वमेव स्यात् , एवञ्च गत्यवस्थायामप्यचलत्वप्रसङ्गः अपरित्यक्तागतिरूपत्वात् । उभयरूपत्वन्तु गन्तृत्वागन्तृत्वलक्षणविरुद्धधमाध्यासादेकत्वव्याहतिप्रसङ्गेन क्षणिकतापत्त्या न युक्तम् , एवं प्रत्यक्षबाधितमपि कर्म, 5 यदुपलब्धिलक्षणप्राप्तं सन्नोपलभ्यते न तत्प्रेक्षावता सदिति व्यवहर्त्तव्यम् , यथा कचित् प्रदेशविशेषेऽनुपलभ्यमानो घटः, नोपलभ्यते च विशिष्टरूपादिव्यतिरेकेण कर्मेति स्वभावानुपलब्धिः, न हि तथादेशान्तरावष्टम्भोत्पादितरूपादिव्यतिरेकेणेन्द्रियज्ञाने कर्म प्रतिभा. समानमुपलक्ष्यते, या चैवमुत्क्षेपणमवक्षेपणमिति जल्पानुषङ्गिणी बुद्धिरुपजायते सा साभि. जल्पत्वान्न प्रत्यक्षम् , नाप्येष! कर्मपदार्थानुभवभाविनी, रूपादेरेव तथा तथोत्पद्यमानस्य 10 दर्शनात , गतिव्यवहारस्तु लोके अपरापरनैरन्तर्योत्पत्तिमत्पदार्थोपलब्धेः स एवायं गच्छतीतिभ्रान्त्युत्पत्तेः प्रदीपादौ गमनव्यवहारवदुपपद्यते, अतो न व्यवहारमात्रादन्यथासिद्धाव्यव्यतिरिक्तकर्माभ्युपगमः श्रेयानिति स्थितम् । परापरभेद भिन्नं सामान्यमपि द्रव्यगुणकर्मास्मकपदार्थत्रयाश्रितत्वाभ्युपगमात्तन्निराकरणादेवापास्तम् , आश्रयाभावेऽपि सत्त्वेऽनाश्रितत्वप्रसङ्गात् , तथापि सम्प्रति विशेषतः प्रतिषेधमार्गः प्रदर्यते, तत्र परं सामान्यं सत्ताख्यं 15 सर्वेष्वनुवृत्तिप्रत्ययकारणत्वात्सामान्यमेव, द्रव्यत्वादिलक्षणमपरन्तु स्वाश्रयेष्वनुवृत्तिप्रत्य यहेतुत्वात्सामान्यम् , स्वाश्रयस्य च विजातीयेभ्यो व्यावृत्तिप्रत्ययहेतुतया विशेषणात्सामान्यमपि सद्विशेषसंज्ञां लभते, सामान्य श्चाक्षान्वयव्यतिरेकानुविधाय्यनुगताकारप्रत्ययग्रायत्वादध्यक्षतः प्रसिद्धम् , तथा व्यावृत्तेषु खण्डमुण्डशाबलेयादिषु अनुगताकारप्रत्ययस्तव्य. तिरिक्तानुगताकारनिमित्तनिबन्धनः, व्यावृत्तेष्वनुगताकारप्रत्ययत्वात् , यथा चर्मचीरकम्ब- 20 लेषु नीलप्रत्ययः, तथाचायं शाबलेयादिषु गौ¥रिति प्रत्यय इत्यनुमानेनापि तत्सिद्धम् । न चेयमनुगतमतिर्निनिबन्धना, कादाचित्कत्वात् , नापि शाबलेयादिपिण्डनिबन्धना, तेषां व्यावृत्तरूपत्वात् , पिण्डमात्रनिबन्धनत्वे च कर्कादावपि गौ¥रिति प्रत्ययोत्पादप्रसङ्गादविशेपात् । न च वाहदोहाद्यर्थक्रियानिबन्धनेष्वेव तथा प्रत्यय इति वाच्यम् , वत्सादौ तद्बुद्ध्युदयात् , महिष्यादावनुदयात , अर्थक्रियाया अपि प्रतिव्यक्ति भेदेनानुगतमतिनिमित्तत्वास- 25 म्भवाच्चेति सामान्यनिमित्तता सिद्धिरिति परस्य मतं तदयुक्तम् , अक्षजे प्रत्यये शाबलेयादिव्यतिरेकेणान्यानुगताकारस्य सामान्यस्याप्रतिभासनात् , न हि शाबलेयादिषु सूत्रकण्ठे गुण इवापरं सामान्य केनचिल्लक्ष्यते, गौगौरिति विकल्पज्ञानेनापि त एव समानाकाराः
१ सूत्रकंठः खन्नरीटे द्विजन्मनि कपोतके इति हैमः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ३०२ :
सम्मतितत्त्व सोपाने
[ द्वात्रिंशम्
शाबलेयादयो बहिर्व्यवस्थिता अवसीयन्ते, अन्तश्च शब्दोल्लेखः, न पुनस्तद्भिन्नमपरं गोत्वम्, तस्मान्न निर्विकल्पकेन सविकल्पकेन वाऽध्यक्षेण सामान्यं व्यवस्थापयितुं शक्यम्, अनुमानतो निमित्ततामात्रसिद्धावपि तत्किं सामान्यमन्यद्वेति न निश्चयो भवताम् । न च पिण्डानां विशेषप्रत्ययजननेऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां सामर्थ्यं सिद्धमितीहापि सामान्यस्यानुगतमतेः 3 सामर्थ्यं निश्चीयत इति वाच्यम्, सामान्यस्य कचिदपि सामर्थ्यानवधारणात्, पिण्डसद्वावे ह्यनुगताकारं ज्ञानमुपलभ्यते तदभावे नेति वरमध्यक्ष प्रत्ययावसेयानां तेषामेव तन्निमित्तता कल्पनीया । यदुक्तं पिण्डानामविशिष्टत्वात्तत्प्रत्ययानिमित्तत्वं तदसङ्गतम्, यथाहि पिण्डादिरूपतयाऽविशेषेऽपि तन्तूनामेव पटजननहेतुत्वं न कपालादीनां तथा शाबलेयादीनामेव गौगौरिति ज्ञानोत्पादने सामर्थ्य न कर्कादीनाम्, किञ्च सामान्यस्य यदि मूर्त्तत्व10 मभ्युपगम्यते तर्हि घटादिवत्सामान्यं न स्यात्, अथामूर्त्तत्वं न रूपादिवत्सामान्यं स्यात् ।
3
तथा यद्यनंशं तदा परमाणुवत्सामान्यं न स्यात्, सांशत्वेऽपि न घटवत्सामान्यम् । अपि च पिण्डेभ्यः सामान्यस्य भेदे घटादिभ्यः पट इव भेदेनैवोपलभ्येत, सम्बन्धाभावाच्च गोर्गोत्वमिति व्यपदेशानुपपत्तिः, व्यक्तिभ्योऽभेदे चान्यत्राननुयायित्वान्न पिण्डस्वरूपवत् सामान्यरूपता, नापि भिन्नप्रतिभासविषयत्वाद्व्यक्तिभ्यस्तस्य भेदः, बुद्धिभेदस्य व्यक्तिनिमि15 तत्वस्योक्तत्वात् । किञ्च यदि सामान्यबुद्धिर्व्यक्तिभिन्नसामान्यनिमित्ता तदा व्यक्तयग्रहणेऽपि भवेत्, गोपिण्डाग्रहणेऽश्वबुद्धिवत् न च कदाचित्तथा भवति, ततो न व्यक्तिव्यतिरिक्तसामान्यसद्भावः । न चाधारप्रतिपत्तिमन्तरेणाधेयप्रतिपत्तेरभावात्तद्रह एव तद्ग्रहो न तस्याभावात्तद्रहः, अन्यथा कुण्डाद्याधार प्रतिपत्तिमन्तरेण बदराधेयस्याप्रतिपत्तेस्तस्याप्यभाव एव स्यादिति वाच्यम्, बदरादेः प्रतिनियताधारमन्तरेणापि स्वरूपेणोपलब्धेः, गोत्वादेस्तु प्रति20 नियतपिण्डोपलंभमन्तरेण स्वरूपेण कदाचनाप्यनुपलब्धेरभाव एव । यदि तस्यानाधारत्वं तदा न सामान्यं शशशृङ्गवत्, अथ तदाधारवत्, तदा कात्रन्यैकदेशाभ्यां वृत्त्यनुपपत्तिरवयविवत् । अपि च अनुगताकारं ज्ञानं सामान्यमन्तरेणासम्भवीत्युच्यते परैः, तत्र किं यत्रानुगतं ज्ञानं तत्र सामान्यसम्भवः, उत यत्र सामान्यसम्भवस्तत्रानुगतं ज्ञानं प्रतिपाद्यते, नाद्यः, गोत्वादिसामान्येषु बहुषु सामान्यं सामान्यमिति प्रत्ययोत्पत्तेरपि अपरसामान्याभावात्, एवं प्रागभावाद्यभावेष्यपि, न च सामान्यादावनुगतमतिर्गौणभूता, अस्खलद्वृत्तित्वेन तदसिद्धेः । न द्वितीयः, पाचकादिषु तदभावेऽप्यनुगतप्रत्ययोत्पत्तेः । न च पचन क्रियानिमित्तस्तत्प्रत्ययः, तस्याः प्रतिव्यक्ति भिन्नत्वात्, तत्समान्यनिमित्तत्वे प्रागेव तत्प्रत्यय प्रसूतिर्भवेत्, तस्य नित्यवात् न चाभिव्यञ्जक क्रियाभावात् प्रागनभिव्यक्तं तदिति वाच्यम्, विनस्याभिव्यञ्जकस्या
25
१ पाचकत्वसामान्यनिमित्तत्व इत्यर्थः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोपानम्
कणादोक्तशेयनिरसनम् । भिव्यञ्जकत्वायोगेन तक्रियाविनाशे पश्चात्तद्वद्धिन स्यात् । न चैकदाऽभिव्यक्तं सर्वदेवाभिव्यक्तमिति पश्चात्तद्वद्धिर्भविष्यतीति वाच्यम् , प्रागपि सामान्यस्याभिव्यक्तस्य सत्त्वेन तन्मतिप्रसङ्गात् । न च प्रागनभिव्यक्तः, अभिव्यक्तान भिव्यक्तभेदतोऽनेकत्वापत्तेः । अथ व्यक्ति. प्रतिभाससमय एव सामान्यप्रतिभास इति न ततः प्राक् पश्चाद्वाऽभिव्यक्तकरूपस्यापि तस्य ग्रहणमिति चेत्तर्हि व्यक्तिप्रतिभासकालेऽपरप्रतिभासस्यासंवेदनादनुगतप्रतिभासस्य तदा व्य- 5 क्तिनिवन्धनत्वात्सामान्यस्याभाव एवेति प्राप्तम् । किञ्चोत्पद्यमानेन पिण्डेन सह सामान्यं किमन्यत आगत्य सम्बध्यते, उत्त पिण्डेन सहोत्पादात् किं वा पिण्डोत्पत्तेः प्रागेव तद्देशावस्थानात् , आधे प्राक्तनपिण्डपरित्यागेनागमने गोत्वपरित्यक्तस्य तस्यागोरूपताप्रसक्तिः, अपरित्यागेन चेत् तापरित्यक्तप्राक्तनपिण्डस्य निरंशस्य रूपादेरिव गमनासम्भवः, न ह्यपरित्यक्तप्राक्तनाधारणामाधारान्तर सङ्क्रान्तिः क्वचिदप्युपलब्धा । न च प्राक्तनाधारापरित्यागेऽपि 10 सर्पादेरिवाधारान्तरसातिस्सामान्यस्य भविष्यतीति वक्तव्यम् , सामान्यस्यामूर्तत्वाभ्युपगमात् । न च सर्पवत्पूर्वाधारापरित्यागेनाधारान्तरक्रोडीकरणे सामान्यरूपतया सदेशस्य घटवत्सामान्यरूपतानुपपत्तेः, न द्वितीयः, उत्पत्तिमत्त्वेन तस्यानित्यताप्रसक्तेः, अनित्यस्य च ज्वालादिवत्सामान्यरूपत्वायोगात । न तृतीयः, निराधारस्य सामान्यस्य तत्रावस्थानासम्भवात्, सम्भवे वाऽऽकाशवत्सामान्यरूपताविरहात् । न च गमनादिधर्मविकलस्यापि 15 सामान्यस्योत्पद्यमान पिण्डसम्बन्धो गौगौरित्यनुगतप्रत्ययात् प्रतीयत एवेति प्रमाणप्रतिपन्ने वस्तुनि विरोधााद्भावनमसङ्गतमेवेति वाच्यम् , गौॉरित्यनुगताकारप्रत्ययस्य प्रागभावादिष्वभावप्रत्ययवसामान्यसम्बन्धमन्तरेणापि सिद्धत्वात् । यदि च पिण्डभिन्नानुस्यूसैकसामान्याभ्युपगमस्तदा एकपिण्डोपलम्भे तस्याविभक्तत्वात् पिण्डान्तरालेऽप्युपलब्धिः स्यात् , न हि तस्यैकत्राभिव्यक्तस्यान्यत्रानभिव्यक्तरूपता, विरुद्धधर्माध्यासतो भेदप्रस- 20 ङ्गात् । न चान्तराले संयुक्तसमवायसम्बन्धस्योपलम्भहेतोरभाव इति वक्तव्यम , तत्र तत्सद्भावे प्रमाणाभावात् , अन्तराले हि सामान्य सद्भावस्य प्रमाणतः सिद्धौ तदग्रहण निमित्तमुपपद्येतापि न च तत्र तत्सद्भावः सिद्धः । अपि च अक्षणिकैकव्यापकस्वभावत्वे सामान्यस्य येन स्वभावेनैकपिण्डवृत्तित्वं तस्य किं तेनैव स्वभावेन पिण्डान्तरवृत्तित्वं, उत स्वभावान्तरेण, न प्रथमः, सर्वपिण्डानामेकत्वप्रसङ्गात् , एकदेशकालस्वभावनियतपि- 25 ण्डवृत्त्यभिन्नसामान्यस्वभावकोडीकृतत्वात्सर्वपिण्डानाम् , प्रतिनियतदेशकालस्वभावैकपिण्ड. वत् । न द्वितीयः, अनेकस्वभाव सम्बन्धेन सामान्यस्यानेकत्वप्रसङ्गात् , न चैकस्याप्यनेक.
१ पचनक्रियाविशिष्टपुरुषव्यक्तिप्रतिभाससमय इत्यर्थः ।। २ यदनेकखभावसम्बन्धि तदनेक दृष्टम् यथा घटपटादयः, अनेकखभावसम्बन्धि च भवद्भिः सामान्यमभ्युपगम्यतेऽतस्तेनाप्यनेकेन भाव्यमिति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ द्वात्रिंशम् वृत्तित्वं रूपादेरिव युक्तम् , अथ यथैकस्य रूपादेरेकवृत्तित्वं तथैवोपलम्भादभ्युपगम्यते तथैकस्य सामान्यस्यानेकवृत्तित्वमनेकत्रोपलम्भात् किं नाभ्युपगम्यते, अबाधितोपलम्भस्य भावरूपव्यवस्थानिबन्धनत्वादिति चेन्न, स्वरूपतोऽनेकवृत्तिव्यक्तिभिन्नैकसामान्यस्य कुत्र. चित् प्रत्ययेऽप्रतिभासनात् । न देशव्याप्तिः कालव्याप्तिर्वा कस्यचिद्भावस्य केनचित् प्रमा5 णेन प्रतिपत्तुं शक्येति त्वसकृदावेदितम् । किश्चानुगतप्रत्ययः पिण्डव्यतिरिक्तानुगतनिमित्तनि
बन्धन इति प्रतिज्ञाऽनुमानबाधिता, साधयितुमिष्टस्य व्यक्तिभिन्नानुगतनिमित्तस्य तत्राप्रतिभासनात् , वर्णाकृत्यक्षराकारस्यैवार्थस्य तत्र प्रतिभासनाच्च तद्रूपविकलतया सामान्यस्य परैरभ्युपगमात् कथं तत्प्रतिभासे तस्य प्रतिभासः, अन्याकारस्य विज्ञानस्यान्यालम्बनत्वेऽ.
तिप्रसङ्गात् । न च क्षणिकत्ववत प्रतिभासमानमपि सामान्य व्यक्तिभेदेन नोपलक्ष्यत 10 इति वक्तव्यम् , अनुपलक्षितस्य व्यक्तिध्वभिन्नधीध्वनिनिमित्तत्वायोगात्, न हि विशेष.
णानुपलक्षणे विशेष्ये बुद्धिरुपजायते, दण्डानुपलक्षणे दण्डिबुद्धिवत् । किञ्चाविकल्पवि. ज्ञानवादिनः प्रतिभातानुपलक्षणं युज्येतापि, सविकल्पकाध्यक्षवादिनो गृहीतानुपलक्षणमयु. क्तम् , निश्चयानामुपलक्षणमन्तरेणापरग्रहणासम्भवात् , न हि निश्चयैरनिश्चितं गृहीतं नाम । किश्चानुगतप्रत्ययस्यान्यनिमित्तत्वसिद्धावपि तस्यानुगतनित्यनिमित्तत्वेन साधने त्वसिद्धि15 रेव स्यात् , तथाहि अनुगताभिधानप्रत्ययाः क्रमवत्कारणप्रभवाः, क्रमेणोपजायमानत्वात ,
प्रदीपज्वालाप्रभवक्रमभाविप्रत्ययव दिति विपर्ययसिद्धेः । यदि त्वक्रमसामान्यहेतुका एते अभविष्यन्न क्रमेणोत्पत्तिमासादयिष्यन् , अविकलकारणत्वात् , तथापि तद्धेतुकत्वे सर्व सर्वहेतुकं स्यादिति प्रतिनियत कार्यकारणभावव्यवस्थाविलोपनसक्तिः । न चानुगतनिमित्ताभावेs
प्यस्य भावे प्रत्ययभेदकृता विषयभेदव्यवस्था न स्यादिति रूपादिप्रत्ययानामपि न स्ववि20 षयव्यवस्थापकत्वं भवेदिति वाच्यम् , अनुगतप्रत्ययस्याविष्टाभिलापत्वेन स्वलक्षणाविषयी.
करणात्तद्व्यवस्थापकत्वायोगात् , यथासङ्केतं तत्तद्ध्यावृत्तिमादायकत्राप्यनेकविरुद्धधर्माध्यवसायिविकल्पप्रसूतेरविरोधात् । यदि चानुगतनिमित्तमन्तरेण नानुगतप्रत्ययो भवेत्तर्हि यदृच्छाजातेषु इच्छाविरचितरूपेषु भावेषु च कथं स भवेत् न हि तत्रापि सामान्यसद्भावः,
व्यक्त्यभावे तदाश्रितस्य तस्याप्यभावात् । न च परेणापि केवलस्य सामान्यस्य ग्रहणमभ्यु25 पगम्यते, अभ्युपगमे वा सामान्यप्रत्ययस्य व्यक्त्यध्यवसायो न प्राप्नोति, व्यक्तस्तदानीम
भावाद्वयक्तीनां सामान्य मिदमिति सम्बम्धश्च न स्यानिमित्ताभावात् । तथाहि सम्बन्धस्य निमित्तं भवतः सामान्यस्य किं तद्व्यङ्गत्वं भवेत् , तजन्यता वा तद्हणापेक्षग्रहणता वा, तत्र न तावद्वयक्तिभिर्व्यङ्गयत्वात्सामान्यं ताभिः सम्बद्धम् , परैरनुपकार्यस्य नित्यत्वात्
"Aho Shrutgyanam"
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
कणादोक्तायमिरसमम् ।। सामान्यस्याविशेषतो व्यङ्गयत्वानुपपत्तेः, यो हि यस्यानुपकार्यः स तस्य नाभिव्यङ्गयः, यथा हि मवान् विध्यस्य, अनुपकार्य च सामान्य व्यक्तिभिरित्यनुपकार्यस्यापि व्यङ्गयत्वे सर्वः सर्वस्य व्यङ्गयः स्यादित्यतिप्रसङ्गः । न द्वितीयः, तस्य नित्यत्वाभ्युपगमात् , केवलस्यापि ग्रहणाभ्यु. पगमाञ्च । नापि तृतीयः, परैरनाधेयातिशयस्य कचिदप्यपेक्षायोगात् , अतो यदि तत् स्वविषयज्ञानोत्पादनसमर्थ तदा सर्वदैव तज्जनयेत् , अथासमर्थं न कदाचिदपि जनयेत् , सामर्थ्यासा- 5 मर्थ्ययोस्तद्रूपयोः केनचिदन्यथा कर्तुमशक्यत्वात् , अन्यथा नित्यत्वं तस्य न स्यात् । अत एव तस्य व्यक्तिषु वृत्तिरप्यनुपपन्ना, तथाहि अस्य वृत्तिः किं स्थिति लक्षणा, उताभिव्यक्तिलक्षणा, स्थितिरपि कि स्वभावाप्रच्युतिः किं वाऽधोगतिप्रतिबन्धस्वरूपा, नाद्यः, सामान्यस्य नित्यतया स्वभावाप्रच्युतेः स्वतः सिद्धत्वात् , नापि द्वितीयः, अमूर्तसर्वगतत्वाभ्यां निष्क्रियतयाऽधोगमनासम्भवात् प्रतिबंधकवैयर्थ्यात् । न च स्वव्यक्तिषु समवाय एव स्थितिरभ्यु- 10 पगन्तव्या, तस्यैव विचार्यमाणत्वात् , अपृथसिद्धानामाश्रयाश्रयिभावलक्षणो हि सम्बन्धः समवाय उच्यते, तच्चाश्रितत्वं सामान्यस्य व्यक्तिप्रतिबद्धस्थितितया वा भवेत् , तदभिव्यनयतया वेति । न हि परस्परासङ्कीर्णात्मनामकिञ्चित्करोऽर्थान्तरं समवायो युक्तोऽतिप्रसङ्गात् , योगे वा सर्वः सर्वस्य समवायः प्रसज्येत, व्यावृत्तस्वरूपान् हि भावाम् संश्लेषयन् पदार्थः समवायः प्रकल्पितः, न चार्थान्तरसम्बन्धसद्भावेऽपि स्वात्मनि व्यवस्थिता भावाः पर. 15 स्परस्वभावमन्वाविशन्ति, स्वरूपहानिप्रसङ्गात् , तस्य चार्थान्तरस्याश्लेषकारिणः समवाय इति नामकरणेऽपि न काचित् क्षतिः। न च श्लेषकरणात् समवायरूपत्वं संश्लेषस्य, संश्लिष्यम्मणपदार्थेभ्यो भिन्नस्य करणे तैस्तस्य सम्बन्धासिद्धेः, अभिन्नस्य करणे सामान्यादेः कार्यत्वेनानित्यत्वप्रसक्तेः तन्न सामान्यस्य व्यक्तिषु स्थितित्तिः । नाप्यभिव्यक्तिलक्षणाऽसौ युक्ता, असौ हि तद्विषयज्ञानोत्पादनमेव स्यात् , न तु स्वभावपरिपोषलक्षणा, नित्यस्य स्वभावा- 20 न्यथाकरणासम्भवात् , तथा च सामान्यस्य स्वतो यदि ज्ञानोत्पादनसामयं तदाऽभिव्यक्तिकारणानि व्यर्थानि भवेयुः, यद्यसामर्थ्य तदा परैरनायविशेषत्वात्तदपेक्षा न युक्ता, परैराधेयविशेषत्वे चाङ्गीक्रियमाणे सत्यनित्यत्वप्रसङ्गः, ततश्च व्यक्तित्रदेवासाधारणत्वान्न सामान्यं स्यात् , तेन सामान्यस्य व्यक्तिषु वृत्तिनिवन्धनाभावादवृत्तिः, तदेवं व्यवस्थितमसत् सामान्यं तत्साधकप्रमाणाभावात् , बाधकप्रमाणोपपत्तेश्चेति । नित्यद्रव्यवृत्तयोऽन्त्या विशेषाः, 25 परस्परमत्यन्तव्यावृत्तबुद्धिहेतुत्वात् स्वाश्रयमन्यतो विशेषयन्तीति विशेषा उच्यन्ते, तत्स.
१ परमावाकाशकालदिगात्ममनःसु वृत्तेनित्यद्रव्यवृत्तयः, परमाणूनां जगद्विनाशारम्भकोटिभूतत्वात् , मुक्तास्मनां मुक्तमनसाञ्च संसारपर्यन्तरूपत्वादन्तत्वं तेषु भवा अन्या इति पददगार्थः । विनाशारम्भरहितनित्यप्रव्येषु प्रतिद्रव्यमेकैकशो वर्तमाना अत्यन्तव्यावृत्तिबुद्धिहेतवो विशेषा इति केचित् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्य सोपाने
"
द्भावप्रतिपादकं प्रमाणञ्च यथा ह्यस्मदादीनां गवादिषु आकृतिगुणक्रियाऽवयवसंयोगनिमित्तोऽश्वादिबुद्धिव्यावृत्तः प्रत्ययो दृष्टः, तद्यथा गौः शुक्कुः शीघ्रगतिः पीनककुदो महाघण्ट इति यथाक्रमम्, तथाऽस्मद्विशिष्टानां योगिनां नित्येषु तुल्याकृतिगुणक्रियेषु परमाणुषु मुक्तात्ममनःसु चान्यनिमित्तासम्भवाद्यद्बलात् प्रत्येकं विलक्षणोऽयमिति प्रत्ययव्यावृत्तिर्देशकालवि5 प्रकर्षदृष्टे च स एवायमिति प्रत्यभिज्ञानं यतो भवति ते योगिनां विशेषप्रत्ययोनीतसत्त्वा अन्त्या विशेषाः सिद्धाः, ते च यथास्वं प्रत्येकमाश्रयमाश्रिताः योगिनां प्रत्यश्वत एव सिद्धाः तदध्यचारु, नित्यद्रव्यवृत्तित्वान्त्यद्रव्य भावित्वस्वरूप लक्षणस्यासम्भवदोषग्रस्तत्वात्, न हि नित्यं किञ्चिद्रव्यमस्ति तस्य पूर्वमेव निरस्तत्वात्, तत्कथमेषां तद्वृत्तित्वं सिद्ध्येत् । यदपि विशेषाणां सत्त्वं योगिनां विशेषप्रत्ययबलात्साध्यते तत्रानैकान्तिकता 10 हेतो:, तथाहि किमण्वादीनां स्वरूपं परस्परमसङ्कीर्णम्, उत मिश्रीभूतम् आये स्वत एवासकीर्णवस्तू पलम्भात्तेषु योगिनां परस्परवैलक्षण्यवुद्धिर्भविष्यतीति व्यर्था तत्प्रकल्पना, द्वितीये तु परस्पर मिश्रीभूतस्वभावेषु तेषु कथमिव विशेषपदार्थसन्निधानेऽपि योगिनां विलक्षणं ज्ञानमभ्रान्तमुत्पद्यते, भ्रान्तमेव तत्स्यात् अतस्मिंस्तथावृत्तत्वात् ततश्च ते कथं योगिनः । किन विशेषपदार्थाभावे यदि विलक्षणबुद्धिर्न स्यात्तर्हि कथं विशेषेषु परस्परविलक्षण बुद्धिः स्यात्, 15 अपरविशेषाश्चेदनवस्थाप्रसङ्गः, नित्यद्रव्यवृत्तित्वाभ्युपगमहानिप्रसङ्गश्च विशेषेष्वपि वृत्तेः । अथ तेषां वैलक्षण्यमतिः स्वत उच्यते तर्हि परमाण्वादयोऽपि स्वत एव तद्धेतवो भविष्यन्तीति किं विशेषैः । अथानवस्थाप्रसङ्गेन विशेषेषु विशेषान्तराभावेऽप्युपचारतस्तद्बुद्धिर्भवतीति चेन्न, तथाविधज्ञानवतामयोगित्वप्रसक्तेः, तद्बुद्धेर्विशेषा इवेति स्खलद्रूपतया प्रवृत्तौ अनि र्णयबुद्ध्यधिकरणत्वात्, तत्र विशेषा एवेत्यस्खलद्रूपज्ञानवत्वेऽप र विशेषरहित विशेषाणां पर20 माण्वादीनामिवाविशेषरूपतया ज्ञाने तस्य विपर्यस्तरूपत्वेन तज्ज्ञानवतां योगित्वासम्भवाञ्च । न च बाधकोपपत्तेर्विशेषेषु व्यावृत्तबुद्धिर्न त्वपरविशेषादिति वाच्यम्, परमाण्वादिष्वपि भिन्नाभिन्नव्यावृत्तरूपकरणानुपपत्तेर्बाधकस्य सद्भावेन तत एव व्यावृत्तबुद्धिसम्भवात् । न व यथा श्वमांसादेः स्वत एवाशुचित्वं तद्योगाच्च परेषाम्, यथा वा अतदात्मकेष्वपि अन्यनिमित्त: प्रत्ययो भवति, यथा घटादिषु प्रदीपान्न तु प्रदीपेषु घटादिभ्यः, तथा विशे25 षेषु स्वत एव व्यावृत्तिप्रत्ययस्तद्योगात् परमाण्वादिष्वितीति वाच्यम्, भावानामशुचित्वस्य कल्पनोपरचितत्वात् यदेव कस्यचिच्छ्रोत्रियादेरशुचित्वेनाभाति तदेव कापालिकादेः शुचित्वेन, न चैकस्याने कविरुद्धधर्मसमावेशो युक्तः, एकत्वहानिप्रसङ्गात् । अशुचित्वस्य पारमार्थिकत्वेऽपि नात्र दृष्टान्तस्तुल्यः, अशुचिद्रव्यसम्पर्कणान्नादिभावानां परित्यक्तशुचिस्वभावानां परिगृहीताशुचिस्वभावतयोत्पादात् परमाण्वादीनान्तु नित्यत्वेन परोपाधिकवैलक्षण्यासम्भ
: ३०६ :
"Aho Shrutgyanam"
[ द्वात्रिंशम्
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् )
कणादोक्तशेयनिरसनम् । वात्, एवं प्रदीपदृष्टान्तोऽप्यसङ्गतः पटादीनां प्रदीपादिपदार्थान्तरोपाधिकस्य स्वरूपान्तरस्यो. त्पत्तेः प्रकृते च तदसम्भवात् । तथाऽनुमानबाधितश्च विशेषसद्भावाभ्युपगमः, तथाहि विवादाधिकरणेषु भावेषु विलक्षणप्रत्ययः तद्व्यतिरिक्तनिबन्धो न भवति, व्यावृत्तप्रत्ययत्वात् , विशेषेषु व्यावृत्तप्रत्ययवदिति, तन्न विशेषपदार्थसद्भावः, तत्साधकप्रमाणाभावात् , बाधकोपपत्तेश्च । अयुतसिद्धानामाधार्याधारभूतानामिहबुद्धिहेतुर्यः सम्बन्धः स समवायः 5 स चायमिह तन्तुषु पट इत्यादीहबुद्धिविशेषतो द्रव्यादिभ्योऽर्थान्तरत्वेनावगम्यते, यथाहि सत्ताद्रव्यत्वादीनां स्वाधारेष्वात्मानुरूपप्रत्ययकर्तृत्वात्स्वाश्रयादिभ्यः परस्परतश्चार्थान्तरभावस्तथा समवायस्यापि पञ्चसु पदार्थेषु इह तन्तुषु पट इह द्रव्ये गुणकर्मणी, इह द्रव्यगुणकर्मसु सत्ता, इह द्रव्ये द्रव्यत्वम् , इह गुणे गुणत्वम्, इह कर्मणि कर्मत्वम् , इह द्रव्येष्वन्त्या विशेषा इत्यादिप्रत्ययदर्शनान् पञ्चभ्यः पदार्थेभ्योऽर्थान्तरत्वं 10 गम्यते, यो येषु यदाकारविलक्षण प्रत्ययः स तदर्थान्तरनिबन्धनः, यथा देवदत्ते दण्डीति प्रत्ययः, तथा चायं पञ्चसु पदार्थेष्विहप्रत्यय इति स्वभावहेतुः, निबन्धनमन्तरेण भवतो नित्यं सत्तादिप्रसङ्गो बाधकं प्रमाणम् , इत्थं वैशेषिकाणां मतेन समवायोऽनुमेयः, नैया. यिकमतेन तु इहबुद्धिप्रत्यक्षगम्य एव, अक्षव्यापारानन्तरमिह तन्तुषु पट इत्यादिप्रत्ययोत्पत्तेः, स चायं समवायो न संयोगवद्भिन्नः किन्तु सर्वत्रैक एव तल्लिङ्गाविशेषाद्विशेष- 15 लिङ्गाभावाञ्च, कारणानुपलम्भाच्च नित्य इति, तदेतन्मतं स्वसमयाहितवासनाप्रकल्पितमेव न हि लोके इह तन्तुषु पट इति बुद्धिरुत्पद्यमानत्वेन सिद्धति धर्म्यसिद्धराश्रयासिद्धो हेतुः, ययोहि भिन्नत्वमुपलक्षितं तयोरेवाधाराधेयभावे सतीह बुद्धिरुत्पद्यमाना लोके दृष्टा, यथेह कुण्डे दधीति, न च तन्तुपटयोभिन्नत्वमुपलक्षितमिति कथं तत्रेहबुद्धिर्भवेत् , न हि स्वे. च्छावशात् किश्चित्कार्यमुपकल्प्य तदनभ्युपगन्तारं परं प्रति तत्कारणपर्यनुयोगः कत्तं युक्तः, 20 न वेच्छानां वस्तुस्वभावानुरोधः, स्वातंत्र्यवृत्तित्वादासाम् , नातो वस्तुसिद्धिरनवस्थाप्रसङ्गात् भवदुपकल्पितस्यैव वस्तुनः कैश्विदन्यथाऽपि कल्पयितुं शक्यत्वात् । न वा लोके इह तन्तुषु पट इति धीः सिद्धा, किन्तु वृक्षे शाखा, पर्वते शिलेत्येवं विपर्ययेणैव लोके बुद्धेरुत्पाददर्शनात् । न चेयं समवायनिमित्ता किन्तु विवक्षितशाखाव्यतिरिक्तस्कन्धादि विशिष्टसमुदायनिबन्धनैव, एवमिह घटे रूपरसगन्धस्पर्शा इत्यादि बुद्धयोऽपि घटस्वभावत्वमेवैषामवगमयन्ति, बहुषु 25
१ सम्बन्धप्रत्यक्षे यावदायप्रत्यक्षस्य कारणत्वोपगमेन समवायाश्रयानां यावतां परमायाका शादीनामप्रत्यक्षतया समवायो न प्रत्यक्ष इति तेषामभिप्रायः, नैयायिकस्तु संयोगप्रत्यक्ष एव यावदाश्रयप्रत्यक्षस्य का. रणतया समवायप्रत्यक्षे च तस्याहेतुत्वात् , विशिष्टबुद्धिविषययत्किञ्चिदाश्रय प्रत्यक्षा तस्य प्रत्यक्षतेति स्वीकरोति इति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ३०८ :
[ द्वात्रिंशम्
रूपादिषु साधारणशक्तिविशेषप्रतिपादनेच्छया तदन्यरूपादिव्यवच्छेदेन घटादिशब्दस्य सङ्केतः, रूपादिशब्दस्य तु प्रत्येकमसाधारणचक्षुर्ज्ञानादिकार्योत्पादनसामर्थ्यद्योतनाय समयकरणम्, अतो घटादिशब्दो न रूपादीन् भेदानाक्षिपति तत्सामानाधिकरण्याभावात् । रूपादिशब्दाश्व घटपटादिसर्वावस्वरूपादिवाचका इति रूपादिशब्देभ्यः केवलेभ्यो विशेषाप्रतीतेस्तत्प्रतिपादनाय 5 घटे रूपादय इत्येवमुभयपदप्रयोगः क्रियते, तथा च घटात्मकास्त इति रूपादयः पटादिव्यवच्छेदेन प्रतीयन्ते, घटशब्दोऽपि शुक्लनीलपीत चलनिश्चलादि सर्वावस्थं ब्रूतेऽतो न केव लाद्विशेषप्रतीतिर्घटे शुकुं रूपमित्यभिधाने तु तदन्यरूपादिव्यवच्छेदेन प्रतिपत्तिर्भवति, अतस्तत्प्रयोगः । तस्मात्सङ्केतवशादिह घटे रूपादय इत्यादिज्ञानं तथाभूतपदार्थनिबन्धनं न तु समवायनिबन्धनम्, चटरूपादिसमवायानां परस्परं भेदस्योपलब्ध्यविषयत्वात् तस्मात् 10 परोपन्यस्तो हेतुरनैकान्तिकः प्रतिज्ञा चोक्तन्यायेनानुमानबाधितेति कथं समवायसिद्धिः । किन यद्येक एव समवायस्तर्हि कपालादिष्वपि पटादेः सद्भावप्रसङ्गः यथाहि समवायबलेन तुन्तुषु पट आश्रितस्तथैव तस्यैव समवायस्य कपालादौ सत्वेन तत्र पटोऽस्तीति बुद्धिः कुतो न भवेत्, समवायस्यैकत्वेन सर्वत्राविशेषात् तथा च द्रव्यगुणकर्मणां द्रव्यत्व गुणत्व कर्मत्वादिविशेषणैः सम्बन्धस्यैकत्वात् पदार्थपञ्चकस्य विभागो न भवेत् । 18 न च तस्यैकत्वेऽपि द्रव्येष्वेव द्रव्यत्वं गुणेष्वेव गुणत्वमिति प्रतिनियताधाराधेयनियमान पदार्थसङ्कर इति वाच्यम्, एवं तर्हि समवायस्य प्रतिपदार्थं भिन्नत्वापत्तिः स्यात् । न च कुण्डध्नो: संयोगस्यैकत्वेऽपि यथाssधाराधेयप्रतिनियमस्तथा तस्यैकत्वेऽपि व्यङ्गव्यञ्जकशक्तिभेदात् आधाराधेयप्रतिनियमसम्भवेन न पदार्थ पञ्चकस्य सङ्कीर्णता, समवायनिमित्तस्येति प्रत्ययस्य सर्वत्रैकरूपतया दर्शनादेकत्वसिद्धेः द्रव्यत्वादीनाञ्च प्रति20 नियताधारेष्वेव भावात्, प्रमाणनिबन्धनत्वाच प्रमेयव्यवस्थाया इति वाच्यम्, अस्माकं रूपत्वादीनां रूपादिष्वाधेयनियमसिद्धेः, भवताञ्चैकं समवायं सर्वत्राभ्युपगच्छतां स दुर्घट इत्यादिप्रसङ्गापादनस्यास्माभिः क्रियमाणत्वात् । द्रव्ये एव द्रव्यत्वादीनां यो नियम इष्यते स- समवायबलादेव, तस्य च द्रव्यत्वादेर्यस्समवायः स एव गुणादिष्वप्यस्ति, गुणत्वजात्या तस्य सम्बद्धत्वादिति तथा च कथं न पदार्थसङ्करप्रसङ्गः, द्रव्यत्वस्य यः समवायः स न 25 गुणादाविति तर्हि संयोगवत्प्रत्याधारं तस्य भेदः प्रसज्येत । स्वरूपतः समवायस्याभेदेऽपि द्रव्यत्वादीनां भेदाद्भेद इति चेत्समवायस्याभेदे कुतो द्रव्यत्वादीनां विशेषणानां भेदः, यदि स्वत एव तदाssधेयतानियमोऽपि स्वत एवं स्यात् किं समवायेन । द्रव्यत्वादीनां प्रतिनियताधारेष्वेव वृत्तेरन्यत्र तस्य व्यतिरेक इत्युक्तिरपि न युक्ता, अचिकलनिमित्तसद्भावे कार्यस्याभावायोगादन्यथातत्कार्यत्वप्रसङ्गात् एवञ्च धियां व्यतिरेकायोगात्तद्वशादाधा
सम्मतितत्त्व सोपाने
"Aho Shrutgyanam"
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
कणादोक्तशेयनिरसनम् । राधेयभावनियमो न सङ्गच्छते, न च द्रव्य एवं द्रव्यत्वमाश्रितमिति व्यपदेशाव्यङ्गयव्यअकशक्तिप्रतिनियमाद्वा तन्नियमः, समवायबलेनैव तद्व्यवस्थापनीयतया तस्य सर्वत्राविशिष्टस्वात् , न हि ज्ञानोत्पादनयोग्यस्वभावोत्पादनाव्यङ्गयव्यञ्जकभाव इष्टः, नित्यानामपि सत्तादीनां समवायस्येष्टतया तदुत्पत्तेरयोगात् । दधिकुण्डसंयोगदृष्टान्तोऽप्यस्मान् प्रत्यसिद्ध एव संयोगस्य निषिद्धत्वात् , तत्सद्भावेऽपि चायं पर्यनुयोगस्तत्रापि तुल्यः । किञ्च नेहप्रत्यया- 5 समवायस्य सिद्धिरनैकान्तिकत्वात् , इह समवायिषु समवाय इतीहप्रत्ययस्यापरसमवाया. निबन्धनत्वात् , अन्यथाऽनवस्थाप्रसङ्गात् । अपि च कारणानुपलब्ध्या यदि नित्यः समवायः स्यात्तर्हि घटादीनामपि नित्यताप्रसङ्गः, घटादीनां समवायास्तित्वादेव स्वाधारेष्ववस्थानात्समवायस्य नित्यत्वे तेषामप्यवस्थानात् । न च सत्यपि समवाये घटाचारम्भकावयवानां विनाशाद्विभागाद्वा सहकारिकारणान्तराभावाद्विरोधिप्रत्ययोपनिपाताच न घटा- 10 दीनां नित्यतेति वाच्यम् , आरम्भककपालाद्यवयवानामपि स्वावयवेषु सर्वदा सद्भावेन कपालादेविनाशविभागानुपपत्तेः । तद्विनाशाद्यभ्युपगमे तु समवायविनाशस्यापि नैयत्यं भवेत् सम्बन्धिनिवृत्तौ सम्बन्धसद्भावस्य दुर्घटत्वात् , नष्टसंयोगिसंयोगवन्न नित्यः समवायः स्यात् । न च सर्वसम्बन्धिविनाशो न कचिदस्ति, अन्ततः परमाणूनां सत्त्वात् , यत्किञ्चित्सम्बन्धिविनाशे चापरसम्बन्धिनिबन्धनावस्थानं समवायस्य भविष्यतीति कथम. 15 नित्यतेति वाच्यम् , अनया रीत्या संयोगस्यापि नित्यत्वप्राप्तेः । न च संयोगस्य प्रतिसंयोगिभेदादनित्यत्वम् , समवायस्तु इहप्रत्ययनिबन्धनोऽभिन्नत्वादेक एवेति वाच्यम् , यतो योऽयं घटस्य समवायस्तदवयवकपालेषु वृत्यात्मकः स एव तेषु विनद्वेषु सम्बन्ध्यन्तरेष्वस्ति, आहोस्विदन्य एव, प्रथमे प्रागवस्थावदप्रच्युतवृत्तित्वाद्धटादयोऽवस्थिता एव स्युः, अन्यथा तेषामनवस्थितवृत्तित्वान्नावस्थितिः समवायस्य प्राप्नोति, 20 तस्य वृत्त्यात्मकत्वात् , अन्यथा तस्य तद्रूपत्वानुपपत्तेः, स्वतंत्रस्य तदनुपकारिणः वृत्तिः समवाय इति वा नामकरणे संज्ञामात्रमेव भवेत्, न वस्तुतथाभावः, तथा चाविनष्टसम्बन्ध्यवस्थायामपि घटादयो न समवायसद्भावबलात्स्वाश्रयवृत्ताः सिद्धयेयुः, पश्चादिव परमार्थतो वृत्त्यभावात् । द्वितीयपक्षे तु संयोगादिवत्समवायबहुत्वं प्राप्नुयात् , तथा चाभ्युपगमहानिर्भवेत् , नित्यत्वे च समवायस्याङ्गीक्रियमाणे स्वकारणसमवायस्य स्वसत्तासमवा- 25 यस्य च जन्मशब्दवाच्यस्य सर्वदा सद्भावात् कार्यजन्मनि कचिदपि कारणानां साफल्यं न स्यात् , तथा चाध्यक्षा दिविरोधः, तन्वादेः पटादिकार्यजनकत्वेनाध्यक्षादिना प्रतीते, समवायलक्षणस्य जन्मनो नित्यतया क्रमासम्भवाद्भावानां क्रमोत्पत्तिरुपलभ्यमाना विरुद्धा च
"Aho Shrutgyanam"
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ३१०: सम्मतितत्त्वसोपाने
[ त्रयस्त्रिंशम् स्यात् । तथा जगदनुपकार्योपकारकभूतमिति शास्त्रप्रणयनमसङ्गतं भवेत् , तदेवं नित्यसम. वायकल्पनमसमञ्जसमिति संक्षेपः ।।
इति तपोगन्छनभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलिते सम्मतितत्त्वसोपाने कणादोक्तशेय
निरसनं नाम द्वात्रिंशं सोपानम् ।।
10
सदायेकान्तवादभञ्जनम् । अन्योन्यनिरपेक्षनयाश्रितस्य मिथ्यात्वाविनाभूतत्वमेवाह
जे संतवायदोसे सक्कोलूया भणंति संखाणं । संखा य असवाए तेसिं सव्वे वि ते सच्चा ॥ ५० ॥
यान् सद्वाददोषान् शाक्यौलूक्या भणन्ति सांख्यानाम् ।
सांख्याश्वासद्वादे तेषां सर्वेऽपि ते सत्याः ॥ छाया ॥ यानिति, द्रव्यास्तिकाभ्युपगतपदार्थाभ्युपगमे सांख्यानामेकान्तसद्वादपक्षे क्रियागुण15 व्यपदेशोपलब्ध्यादिलक्षणान् यान् दोषान् शाक्यौलूक्या वदन्ति, ते सर्वेऽपि तेषां सत्याः,
ते च दोषा एवं सत्याः स्युः यद्यन्यनिरपेक्षनयाभ्युपगतपदार्थप्रतिपादकं तच्छास्त्रं स्यात, कार्यावस्थातः प्रागपि तेषामेकान्तेन सत्त्वनिबन्धनत्वात् , अन्यथा कथंचित्सत्त्वेऽनेकान्तवादापत्तेर्दोषाभाव एव स्यात् । एवं सांख्या अप्यसत्कार्यबाददोषानसदकरणादीन यान् वद
न्ति ते सर्वे सत्या एव, एकान्तासति कारणव्यापारासम्भवात् , अन्यथा शशशृङ्गादेरपि 20 कारणव्यापारादुत्पत्तिः स्यात् । अथ कारणावस्थायां न शशशृङ्गस्यासद्भावादनुत्पत्तिः किन्तु
कारणाभावात् , घटादेस्त्वसतोऽपि कारणसद्भावादुत्पत्तिरिति चेन्न शशशृङ्गस्य हि कारणाभावस्तस्यात्यन्ताभावाद्वाच्यः तदभावश्च कारणाभावादित्यन्योन्याश्रयः स्यात् । किञ्च घटादीनां मृत्पिण्डावस्थायामसत्त्वे कुतः कारणसद्भावः, सति कारणव्यापारासम्भवात् , तत्र प्राग
सत्त्वादेव कारणसद्भाव इति चेन्न, तत्र घटस्य सत्त्वे प्रागनवस्थायोगात् , असत्त्वे शशशृ. 25 ङ्गस्येव तदनुपपत्तेः । न च घटस्योत्पत्तिदर्शनात् प्राक् अभावो न शशशृङ्गस्येति वाच्यम् ,
अन्योन्याश्रयात् , घटस्य हि पूर्वमभावसिद्धावुत्पत्तिसिद्धिस्तस्याः सिद्धौ तसिद्धिर्नान्य. थेति । न च कारणस्य कार्यशून्यतालक्षणप्रागभावः प्रागेव सिद्ध इति वाच्यम् , अकारणस्यापि कायेशून्यतोपलम्भेन तत्सम्बन्धाद्धटस्य तत्कार्यताप्रसक्तेः, यस्य हि प्रागभावित्वं
"Aho Shrutgyanam"
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
सदायकान्तवादमखनम् ।
सोपानम् ] तस्य कार्यता, तच्च कार्यशून्य पदार्थान्तरं कारकाभिमतात् अन्यदपि च तत्प्रागभावस्वभावं प्राप्त तत्सम्बन्धेन च घटादेः शशशृङ्गादिव्यवच्छेदेन कार्यताऽभ्युपगतेति सूत्रपिण्डकार्यताऽपि घट. स्यैवं भवेत् । तदन्वयव्यतिरेकाभावान्न तत्कार्यतेति चेन्न, तस्य तत्रासत्व निबन्धनत्वात् । न वा प्रागभावः प्रत्यक्षादिग्राह्यः, मृत्पिण्डस्वरूपमात्रस्यैव तत्र प्रतिभासनात् । न च कारणस्वरूपमेव प्रागभावो निर्विशेषणस्य स्वरूपमात्रस्य कार्येऽपि सद्भावात्तस्यापि प्रागभावरूपताप्रसक्तः, अथ 5 कार्यान्तरापेक्षया तस्यापि प्रागभावरूपता कारणस्वभावाऽभ्युपगम्यत एव, न, कारणाभिमतापेक्षयापि तद्रूपताप्रसक्तः । तथाप्रतीत्यभायान्न तद्रूपतेति चेन्न, अनपेक्षितवस्तुस्वरूपात् प्रतीतिमात्राद्वस्तुव्यवस्थाऽयोगात् , ततो मृत्पिण्डादिरूपतया वस्तु गृह्यतेऽध्यक्षादिना न पुनस्तव्यतिरिक्तकारणादिरूपतया, तस्य तत्राप्रतिभासनात् , प्रतिभासनेऽपि विशिष्ट कार्यापेक्षया कारणस्वस्य प्रतिपत्तौ कार्यप्रतिभासमन्तरेण तत्कारणत्वस्याप्रतीतेः, असतः कार्यस्य तदानीम- 10 प्रतिभासनात् प्रत्यक्षस्यासदर्थप्राहकत्वेन भ्रान्तताप्रसक्तेः तदा तत्कार्यस्य सस्वासक्तिः स्यादिति कथमसति कारणव्यापारः प्रतीयेत, तन्न युक्तमसतः कार्यत्वम् ।। नाप्यसत्कारणं कार्यम् , कारणस्य तदानीमभावे तस्य तत्कृतत्वायोगात् , क्षणिकस्य कारणस्य स्वभावमात्र. व्यवस्थितेरन्यत्र व्यापारायोगात् । न च तदनन्तरं कार्यस्य भावात् प्राग्भावित्वमात्रमेव कारणस्य व्यापार इति वाच्यम , सर्वभावेषु तत्पूर्वकालभावित्वस्य सत्त्वेन तत्कारणत्वा- 15 पत्तेः, तदनन्तरं विवक्षितकार्यस्योदयात् । न च सर्वभावक्षणाभावेऽपि तद्भावान्न तस्य सत्कार्यत्वमिति युक्तम् , विवक्षितक्षणाभाव एव विवक्षितकार्य सद्भावात् , सर्वत्र चाविशिटत्वात् । विशिष्टभावक्षणधर्मानुविधानात्तस्य तत्कार्यताव्यवस्थेति चेन्न, सर्वथा तद्धर्मानुविधाने तस्य कारणरूपतापत्तेः, तत्प्राक्कालभावितया तत्कार्यताव्यतिक्रमात् , कथञ्चित्तद्ध. मानुविधाने चानेकान्तवादापन्तेरसत्कारणं कार्यमित्यभ्युपगमव्याघातात् , सन्तानापेक्षया 20 कार्यकारणभावे तु तस्य पूर्वापरक्षणव्यतिरेकेण सद्भावे कार्यकारणरूपस्य तस्यैवार्थक्रियासामर्थ्यात् सत्त्वं स्यान्न तु क्षणानामर्थक्रियासामर्थ्यविरहात् , अव्यतिरेकेण च सद्भावे सैव कार्यकारणभावानुपपत्तिः । अथ सन्तानस्य क्षणसम्बन्धित्वात्तस्य कार्यकारणभावे क्षणानामपि स्यादिति चेन्न सन्तानक्षणयोभिन्नयोः कार्यकारणभावादन्यस्य सम्बन्धस्याभावेन सन्तानस्य निखिलक्षणानन्तरभावित्वेन सर्वसंतानताप्रसक्तिःस्यात् , किञ्च तस्यापि नित्यत्वे क्षण कार्यत्वे च सत्कार्यवादग्रसक्तिः, क्षणिकत्वे चान्वयाप्रसिद्धेस्तस्य तत्कार्यत्वाप्रसिद्धिः, व्यतिरेकश्व कार्यकारणभावनिबन्धनक्षणिकपक्षे न सम्भवतीति प्रतिपादितमेव । किश्च क्षणिकभावाभ्युपगमवादिनो यदि भिन्नकार्योदयात्कारणस्य सत्त्वमभिमतं तदा तत्कार्यस्याप्यपरकार्योदयात् सत्त्वसिद्धिरित्यनवस्थापत्तेर्न क्वचित् सत्त्वव्यवस्था स्यादिति कुतस्तद्वयवच्छेदेनासत् कार्य
"Aho Shrutgyanam"
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[प्रयविंशम् मिति व्यपदेशः, अथ ज्ञानलक्षणकार्यसद्भावाद्धेतोः सत्त्वव्यवस्थितिरिति चेज्ञानस्यापि कथं ज्ञेयसत्ताव्यवस्थापकत्वम् , ज्ञेयकार्यत्वादिति चेन्न यतः किं तेनैव ज्ञानेन ज्ञेयकार्यता स्वात्मनः प्रतीयते उत ज्ञानान्तरेण, नाद्यः, तस्य प्रागसत्त्वाभ्युपगमादप्रवृत्तेः, समानकालत्वेऽपि ज्ञानस्य ज्ञेयकार्यत्वाभ्युपगमेऽविशेषतो वैपरीत्यप्रसङ्गः सव्येतरगोविषाणयोः समानकालयोरपि 5 कार्यकारणभावप्रसङ्गश्च । न द्वितीयः तस्यापि स्वप्रमेयकार्यावगतौ प्रागवृत्तितयाऽसामर्थ्यान् , तस्मान्न ज्ञानलक्षणमपि कार्य क्षणिकैकान्तवादे हेतोः सत्ता व्यवस्थापयितुं समर्थम् , अध्यक्षं तु न पौर्वापर्ये प्रवर्तते, उक्तन्यायात् , नानुमानमपि, तस्य तत्पूर्वकत्वात् तन्नासत्कार्यवादः प्रमाणसङ्गतः ॥ सत्कार्यवादस्तु प्रागेव निरस्तः, तथापि किश्चिदुच्यते, तत्र नित्यस्य कार्य
कारित्वं तस्य व्यतिरेकाप्रसिद्ध्या कार्यकरणसामर्थ्यांप्रसिद्धरयुक्तम् , सर्वदेशकालव्यापिनो 10 नित्यस्य हि कचिदपि कार्यव्यापारविरहिणो न सामर्थ्यमवगन्तुं शक्यते । न च सर्वदेशाव्यापि
नस्तस्य कार्यकारणसामर्थ्यम्, तथाप्रतीतिबलात्सर्वदेशाव्याप्तेरवगमे सर्वकालाव्याप्तेरपि तत एवाभ्युपगमप्रसङ्गात् । अभ्युपगम्यत एवेति चेन्न, कतिपयदेशकालव्याप्तेरप्यप्रतिपत्तेः, तथा च निरंशैकक्षणरूपता भावानां समायाता । न च तदेकान्तपक्षेऽपि कार्यजनकता, प्राङ्नि
रस्तत्वात् , न चैकान्तनित्यव्यापकत्वपक्षे प्रमाणप्रवृत्तिरित्यसकृत् प्रतिपादितम् । न चासति कार्ये 15 निर्विषयत्वात् कारणव्यापारासम्भवात्सत्येव तत्र तेषां व्यापारः, हेतूनां जडत्वेन दृष्ट्वा श्रुत्वा
ज्ञात्वा वा कार्ये व्यापाराभावात् । न चादृश्यमानाजडेश्वरादिहेतुकमकृष्टोत्पत्तिकं भूरुहादि सम्भवति, तस्य निषिद्धत्वात्। न चासतः कार्यस्य विज्ञानं न ग्राहकम् , असत्यप्यक्षादिबुद्धेः प्रवृत्तः, अन्यथा कथं कार्यार्थप्रतिपादिका चोदना भवेत् । किञ्च यदि सत्येव
कार्ये कारणव्यापारस्तदोत्पन्नेऽपि घटादिकार्थे कारणव्यापारादनवरतं तदुत्पत्तिप्रसक्तिः, 20 तत्सत्त्वाविशेषात् । अभिव्यक्तिमात्रेण व्यापारविश्रामोऽपि न युक्तः, असत्यामभिव्यक्ती
कार्ये इव कारणव्यापारस्य स्वीकारायोगात् , स्वसमयविरोधादिति ॥ अथ विद्यमानात् कारणात् कार्यमिति सत्कार्यवादः, असतो हेतुत्वायोगात् , अन्यथा शशशृङ्गादितोऽपि पदार्थोंत्पत्तिप्रसङ्गः, कार्यकालेऽत्यन्ताभावप्रागभावयोरसत्त्वेनाविशेषात् , मैवम् , प्राक्तनरूपापरित्यागे सतोऽपि कारणस्य प्राक्तनावस्थावत् कार्य प्रतिहेतुत्वासम्भवात् , व्यापारसम्बन्धाद्धेतुतेति चेन्न, तद्व्यापार प्रत्यप्यपरव्यापारवत्पदार्थस्य हेतुत्वे तत्रापि व्यापारस्यान्यतथाविधपदाथेहेतुकत्वादनवस्थापातात् , तथा चानन्तव्यापारपरम्पराया न पर्यवसानं यावत् कस्यचिदन. वस्थानादसतः कारणात् कार्योत्पत्तिः स्यात् , न च कारणस्वरूपमेव व्यापारस्तत्काल एवं च कार्य नातोऽनवस्थेति वाच्यम् , कारण समानकाले कार्योत्पत्तिप्रसङ्गेन सव्येतरगोविषाणवत् कार्यकारणभावानुपपत्तेः । कार्यकाले कारणस्याभावे चिरविनष्टादिव तत्कालविनाशि.
"Aho Shrutgyanam"
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३.
सोपानम् ]
. কঙ্কালসল। नोऽपि कार्यसद्भावो न भवेत् । किञ्च सतः कारणात् कार्योत्पत्तिमभ्युपगच्छता बौद्धस्येव न कार्योत्पत्तिकाले कारणस्यासत्वं सिद्धम् , अविचलितरूपस्य च तस्य सद्भावेऽपि न कार्यवत्ता, विकलकारणत्वात् प्राग्वत् , अन्यथा पूर्वमपि तद्वत्ता स्यात् , अविकलकारणत्वात् इदानीमिव, तस्मान्नैकान्तसत्कार्यवादोऽसत्कार्यवादो वा युक्तः, अनेकदोषदुष्ठत्वात् ।। अथैकान्तेन सदसतोरजन्यत्वादजनकत्वाच्च कार्यकारणभावासम्भवात् सर्वशून्यतैवेति चेन्न, 5 कथञ्चित् सदसतोर्जन्यत्वाच, न चैकस्य सदसद्रूपत्वं विरुद्धम् , कथश्चिद्भिन्ननिमित्तापेक्षस्य सदसत्त्वस्यैकदैकत्राबाधिताध्यक्षनः प्रतिपत्तेः, न चाध्यक्षतः प्रतिपन्ने वस्तुनि विरोधः, अन्यथैकचित्रपटाने चित्ररूपतायाः चित्रपटे च चित्रैकरूपस्य विरोधः स्यात , तथा च शुक्लाधनेकप्रकारं पृथिव्या रूपमिति वैशेषिकस्य विरुद्धाभिधानं स्यात्, न च तदवयवानां शुक्लाद्यनेकरूपयोगित्वमवय विनि त्वेकमेव रूपमिति वाच्यम् , तदवयवानाम- 10 प्यवयवितयाऽनेकप्रकारैकरूपवत्त्वविरोधात् । न चैकैकावयवेष्वेकैकं शुक्लादिरूपमस्तीति वक्तव्यम् , यावत्परमाणुतत्तदवयवानामेकैकरूपतापत्त्या विभिन्नघटपटादिपदार्थेष्विव चित्र. पटेऽपि नीलपीतशुक्लरूपा एते भावा इति प्रतिपत्ति: स्यात् , न तु चित्ररूपः पट इति, अवयवावयविनोरनन्यत्वात् , अवयवानामनेकरूपवत्त्वेऽप्यवयविनस्तथाभावाभावात् , तस्यापि विभिन्नानेकरूपवत्त्वे चित्रैकरूपप्रतिभासानुपपत्तिः, अनेकरूपसम्बन्धित्वस्यैव तत्र भावात, 15 तथा च ' अविर्भुनि द्रव्ये समानेन्द्रियग्राह्याणां विशेषगुणानामसम्भवादि ति विरुद्धाभिधानं भवेत् । किञ्चैकत्र पटादौ नानारूपाणां सद्भावाभ्युपगमे तस्य व्याप्यवृत्तित्वं अव्याप्य. वृत्तित्वं वा, अश्याप्यवृत्तित्वे रूपादीनामाश्रयव्यापित्वाभिधानमसङ्गतं भवेत् , एकावयवस. हितेऽवयविन्युपलभ्यमानेऽपरावयवानुपलब्धावपि अनेकरूपप्रतिपत्तिः स्यात् , सर्वरूपाणामाश्रयव्यापित्वात् । न च शुक्लादिवच्चित्ररूपं विलक्षणमेकमतो न दोष इति वाच्यम् , अनेका- 20 कारैकरूपस्य अविरुद्धत्वापत्तेः, चित्रैकरूपाभ्युपगमस्य चित्रतरत्वात् । प्रत्यक्षेण तथा प्रतीतेने विरोध इति चेत् सदसद्रूपैकरूपतया कार्यकारणरूपस्य वस्तुनः प्रतिपत्तौ कथं विरोधो भवेत् । न च चित्रपटादावपास्तशुक्लादिविशेष रूपं विलक्षणमेकस्वभावं न तु नानाकारमिति वाच्यम् , चित्ररूपः पट इति प्रतिभासाभावप्रसक्तेः, असमानजातीयगुणानारम्भकत्ववादिनो
१ अविभुनि घटादौ चक्षुह्यिो झ्यादिविशेषगुणो नैकदा विद्यत इत्यर्थः, तस्मान्नैकदा पटे नानारूप- 25 सम्भवः, घटे चक्षु ह्याणां रूपसंख्यापरिमाणादोनामेकदैव सत्त्वाद्विशेषगुणेति, तत्रैव रूपरसादेः सत्वात्समानेन्द्रियग्राह्याणामिति, समानता चेन्द्रियविभाजकोपाधिमत्तया । आत्मन्येकदैव मनोप्राह्याणां ज्ञानेच्छादिविशेष. गुणानां सद्भावादविभुनीति ॥ २ अभावविशिष्टान्यत्व व्याप्यवृत्तित्वम्, वै० स्वप्रतियोगित्वस्वसामाना. धिकरण्योभयसम्बन्धेन ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
'सम्मतितत्वलोपाने
[ अयरिंशम् वैशेषिकस्य परस्परविरुद्धशुक्लादिनानारूपेभ्यश्चित्रैकरूपोत्पादासम्भवाच्च, शुक्लादिरूपाणां समानरूपारम्भकत्वोपलम्भात् । किञ्च शुक्लाच्छुक्लमित्यादिप्रतीतेः समानजातीयगुणारम्भकत्वमेव यदि कारणगुणानामित्यभ्युपगम्यते तर्हि कारणगतशुक्लादिरूपविशेषेभ्यः कार्येऽपा
स्ततद्विशेषस्य रूपमात्रस्य कथमुत्पत्तिर्भवेत् , तेभ्यस्तस्यासमानत्वात् । अथ तद्गतरूपमात्रेभ्यस्त. 5 दूपमात्रस्योत्पत्तेर्न दोष इति चेन्न शुक्लादिविशेषरूपव्यतिरेकेण रूपत्वादि सामान्यमपहाय रूप
मात्रस्याभावात् , सामान्यस्य च नित्यत्वेनाजन्यत्वात् , न च रूपमात्रनिबन्धनः चित्ररूपः पट इति प्रतिभासो युक्तः, शुक्ला दिप्रत्ययस्यापि तन्निबन्धनत्वेन शुक्लादिरूपविशेषस्याप्यभावप्रसक्तेः, न चावयवगतचित्ररूपात् पटे चित्रप्रतिभासः, अवयवेष्वपि तद्रूपासम्भवात् , न चान्यरूप
स्यान्यत्र विशिष्टप्रतिपत्तिजनकत्वम् , पृथिवीगतचित्ररूपाद्वायौ चित्ररूपप्रतिपत्तिप्रसक्तः । 10 यदि च रूपमात्रमेव तत्र स्यात् क्षितावनेकप्रकारं रूपमिति विरुद्ध्यते, अनेकप्रकारं हि
शुक्लत्वादिभेदभिन्नमुच्यते रूपमात्रश्च शुक्लादिविशेषरहितं तस्य शुक्लादिविशेषेष्वनन्तर्भा. वात् कथं न विरोधः । न च नीलादिरूपैरेकरूपारंभादेकमेव पटे चित्रं रूपम् , यथाहि रूपस्य विशेषः शुक्लादिस्तथा चित्रमपि रूपविशेष एव चित्रशब्दवाच्य इति वक्तव्यम् ,
अनेकाकारस्यैकत्वे चित्रैकशब्दवाच्यत्वे वा सदसदनेकाकारानुगतस्यैकस्य कारणादिशब्दवा15 ध्यत्वेनाभ्युपगमप्रसङ्गात् । यथा च बहूनां तन्त्वादिगतनीलादिरूपाणां पटगतैकचित्ररूपार
म्भकत्वं दृष्टत्वादविरुद्धं तथानेकाकारस्यैकरूपत्वं वस्तुनो दृष्टत्वादेवाविरुद्धमभ्युपगन्तव्यम् , अत एवानेकरूपत्वाश्चित्ररूपस्य एकावयवसहितेऽवय विन्युपलभ्यमाने शेषावयवावरणे चित्रप्रतिभासाभाव उपपत्तिमान । सर्वथा त्वेकरूपत्वे तत्रापि चित्रप्रतिभासः स्यात. अवयवि
व्याप्त्या तद्रूपस्य वृत्तेः । न चावयव नानारूपोपलम्भसहकारीन्द्रियमवयविनि चित्रप्रतिभासं 20 जनयतीति तत्र सहकार्यभावाञ्चित्रप्रतिभासानुत्पत्तिरिति वाच्यम् , अवयविनोऽप्यनुपलब्धि
प्रसङ्गात् , न हि चाक्षुषप्रतिपत्त्याऽगृह्यमाणरूपस्यावयविनो वायोरिव ग्रहणं दृष्टम् , न च चित्ररूपव्यतिरेकेणापरं तत्र रूपमस्ति यतस्तत्प्रतिपत्त्या पटग्रहणं भवेत् । नाप्यवयवरूपोपलम्भोऽवयविरूपप्रतिपत्तावक्षसहकारी, तद्भावे वा तदवयवरूपोपलम्भोऽपि स्वावयवरूपोप
लंभाक्षसहकारीति तमन्तरेण स न स्यादित्येवं पूर्वपूर्वावयवरूपोपलम्भापेक्षया परमाणुरूपो25 पलम्भाभावात्तजन्यव्यणुकाद्यवयविरूपोपलेभासम्भवान्न कचिदपि रूपोपलब्धिः स्यात् ,
तदभावे च नावयव्युपलब्धिरिति तदाश्रितपदार्थानामप्युपलम्भाभावात् सर्वप्रतिभासाभावः स्यात् । तत एकाने कस्वभावं चित्रपटरूपवद्वस्तु परेणाप्य भ्युपगन्तव्यमेव । बौद्धनापि चित्रपटप्रतिभासस्यैकानेकरूपतामभ्युपगच्छता एकानेकरूपं वस्त्वभ्युपगतमेव । अथ प्रतिभासोऽ प्येकानेकरूपो नाभ्युपगम्यते तर्हि सर्वथा प्रतिभासाभावः स्यादिति असकृदावेदितम् । तत
"Aho Shrutgyanam"
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
सोपानम् ]
सदायेकान्तवादभजनम् । एकान्ततोऽसति कार्ये न कारणव्यापारस्तेनाभ्युपगन्तव्यः असति तत्र तदभावात् , नापि सति, मृत्पिण्डे तस्य तमन्तरेणापि ततः प्रागेव निष्पन्नत्वात् । न च मृत्पिण्डे कारकव्यापारः अन्यत्र पृथुबुध्नोदराद्याकारस्तत्फलम् , अन्यत्र व्यापारेऽन्यत्र फलासम्भवात् , स एव मृत्पिडः कारकव्यापारात् पृथुबुध्नोदराद्याकारतां प्रतिपद्यत इति कारकव्यापारफलयोरेक. विषयत्वे अनेकान्तवादसिद्धिः, तस्माद्व्यास्तिकपर्यायास्तिकाभ्यां केवलाभ्यां सहिताभ्याम-5 न्योन्यनिरपेक्षाभ्यां व्यवस्थापितं वस्तु असत्यमिति तत्प्रतिपादक शास्त्रं सर्व मिथ्येति व्यवस्थितम् ॥ ५० ॥ अमुमेवार्थमन्वयव्यतिरेकाभ्यां द्रढीकर्तुमाह
ते उ भयणोवणीया सम्मइंसणमणुत्तरं होंति । जं भवदुक्खविमोक्खं दो वि न पूरेंति पाडिकं ॥५१॥ तौ तु भजनोपनीतौ सम्यग्दर्शनमनुत्तरं भवतः ।
यस्माद्भवदुःखविमोक्षं द्वावपि न पूरयतः प्रत्येकम् ॥ छाया ॥ ताविति, द्रव्यपर्यायास्तिकनयौ भजनया परस्परस्वभावाविनाभूततया सदसद्रूपैकान्तव्यवच्छेदेन तदात्मकैककार्यकारणादिवस्तुप्रतिपादकत्वेन उपयोजितौ यदा भवतस्तदानुत्तरं सम्यग्दर्शनं भवतः परस्पराविनिर्भागवर्तिद्रव्यपर्यायात्मकैकवस्तुतत्त्वविषयरुच्यात्मकाबा- 15 धितावबोधस्वभावत्वात् । यदा वन्योन्यनिरपेक्षद्रव्यपर्यायप्रतिपादनत्वेनोपनीतौ भवतो न तदा सम्यक्त्वं प्रतिपद्येते तस्मात् संसारभाविजन्मादिदुःखविमोक्षं तौ द्वावपि प्रत्येकं न विधत्तः मिथ्याज्ञानात् सम्यक्रियानङ्गतया आत्यन्ति कभवोपद्रवानिवृत्त्यसिद्धेः तद्विपर्यय. कारणत्वात् । ततः कारणात् कार्य कथञ्चिदनन्यत् अत एव तदतद्रूपतया सञ्चासच्चेति ॥५१॥ अमुमेवार्थमुपसंहरति
नत्थि पुढवीविसिट्ठो घडो त्ति जं तेण जुज्जइ अणण्णो । जं पुण घडो त्ति पुन्वं ण आसि पुढवी तओ अण्णो ॥५२ ।। नास्ति पृथिवीविशिष्टो घट इति यत्तेन युज्यतेऽनन्यः ।
यत् पुनः घट इति पूर्व नासीत् पृथिवी ततोऽन्थः ।। छाया ।। नास्तीति, सद्रव्यमृत्पृथिवीत्वादिभ्यो भिन्नो नास्ति घटः, सदादिव्यतिरिक्तस्वभावतया तस्यानुपलम्भात् , यदि सस्वादिधर्माणां घटादेकान्ततो भेदः तेभ्योऽपि घटो भिन्नो न तदा घटस्य सदादित्वं स्यात् , स्वतोऽसदादेरन्यधर्मयोगेऽपि शशशृङ्गादेरिव तथात्वा
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ चतुस्त्रिंशम् योगात्, सदादेरपि घटायाकारादत्यन्तभेदे निराकारतया अत्यन्ताभावस्येवोपलम्भविषयस्वायोगात् , ज्ञेयत्वप्रमेयत्वादिधर्माणामपि सदादिधर्मेभ्यो भेदेऽसत्त्वम् , सदादेश्च तेभ्यो भेदेऽज्ञेयत्वादसत्त्वमेव, ततः सदादिरूपतयोपलभ्यमानत्वाद्धटस्य तेभ्योऽभिन्नताऽभ्युपगन्तव्या, प्रमेयव्यवस्थितेः प्रमाणनिबन्धनत्वात् । यत् पुनः पृथुबुनोदराद्याकारतया पूर्व 5 सदादिर्नासीत् ततोऽसौ तेभ्योऽन्यः, घटादिरूपतया पूर्व सदादेरनुपलम्भात, प्रागपि
तद्रूपस्य सदादौ सत्त्वेऽनुपलम्भायोगात्, दृश्यानुपलम्भस्य चाभावाच्यभिचारित्वात् , तदतद्रूपतायाश्च विरोधाभावात , प्रतीयमानायां तदयोगात् , अबाधितप्रत्ययस्य च मिथ्यास्वासम्भवात् ।। ५२ ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलिते सम्मतितस्वसोपाने सदायेका
न्तवादभञ्जनं नाम त्रयस्त्रिंशं सोपानम् ॥
10
कालाद्येकान्तवादभञ्जनम् । 15 सदाथेकान्तयादवत् कालायेकान्तवादेऽपि मिथ्यात्वमेवेत्याह-~
कालो सहाव णियई पुवकयं पुरिसकारणेगंता। मिच्छत्तं ते चेव उ समासओ होंति सम्मत्तं ॥ ५३ ।।
कालः स्वभावनियती पूर्वकृतं पुरुषकारणैकान्ताः।
मिथ्यात्वं त एव तु समासतो भवंति सम्यक्त्वम् ॥ छाया ॥ 20 काल इति । कालस्वभावनियतिपूर्वकृतपुरुषकारणरूपा एकान्ताः सर्वेऽप्येकका मिथ्यात्वम् , त एव समुदिताः परस्पराजहद्वृत्तयः सम्यक्त्वरूपतां प्रतिपद्यन्त इत्यर्थः ।
तत्र काल एव एकान्तेन जगतः कारणम् , सर्वस्य हि शीतोष्णवर्षवनस्पतिपुरुषादेर्जगतः उत्पत्तिस्थितिविनाशेषु ग्रहोपरागयुतियुद्धोदयास्तमयगतिगमनागमनादौ च कालः
कारणम् , तं विनाऽन्यकारणत्वेनाभिमतभावसद्भावेऽपि सर्वस्यास्याभावात् , तत्सद्भावे च 25 भावात् , तदुक्तम् ‘कालः पचति भूतानि कालः संहरति प्रजाः । कालः सुप्तेषु जागति
कालो हि दुरतिक्रमः' [ महाभार. आदिप० अ० १, श्लो० २७३ ] इति कालवादिनः प्राहुः, असदेतत् , तत्सद्भावेऽपि कदाचिदृष्ट्यादेरदर्शनात् । न च कालविशेषाभावात् तद. भवनमिति वाच्यम् , नित्यैकरूपस्य तस्य विशेषाभावात् , विशेषे वा तजननाजननस्वभाष.
"Aho Shrutgyanam"
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ] कालायेकान्तवादभञ्जनम् ।
: ३१७ : प्रसङ्गतो नित्यत्वव्याहतेः, स्वभावभेदतो भेदात् । न वा प्रहमण्डलादिकृतो वर्षादेविशेष इति वक्तव्यम् , तस्याप्यहेतुकतयाऽभावात् , न च कालो हेतुरन्योऽन्याश्रयात् , कालभेदे सति वर्षादिभेदहेतोर्ग्रहमण्डलादेर्भेदः, तद्भेदाच कालभेद इति । अन्यकारणकृते वर्षादिभेदेऽभ्युपग. म्यमाने कालस्यैव कारणत्वमित्यभ्युपगमभङ्गः, अन्यतः कुतश्चित्कालभेदे चानित्यत्वमेव तस्य स्यात् , तत्र चोत्पादस्थिति विनाशेषु यद्यपरः कालः कारणं तदा तत्रपि स एव पर्यनुयोग 5 इत्यनवस्थानान्न वर्षादिकार्योत्पत्तिः स्यात् , न चैकस्य कारणत्वं युक्तम् , क्रमयोगपद्याभ्यां तद्विरोधात् , तन्न काल एवैकः कारणं जगतः । अपरे तु स्वभावत एव भावा जायन्त इति वर्णयन्ति, अत्र यदि स्वभावकारणत्वे भावस्य तदा स्वात्मनि क्रियाविरोधो दोषः स्यात्, अनुत्पन्नानां स्वभावस्यैवाभावात् , उत्पन्नानां स्वभावसम्भवेऽपि पूर्व तदभावादेव भावस्योत्पत्तेर्न तत्र स्वभावः कारणं भवेत् । अथ कारणमन्तरण स्वपरकारणनिमित्तजन्मनिरपेक्ष. 10 तया सर्वहेतुनिराशंसस्वभावा भावा भवन्ति, युक्तिश्चात्र यदुपलब्धिलक्षणप्राप्तं सदनुपलभ्यमानसत्ताकं तत् प्रेक्षावतामसद्व्यवहारविषयः, यथा शशविषाणम् , अनुपलभ्यमानसत्ताकश्च भावानां कारणमिति स्वभावानुपलब्धिः, न चायमसिद्धो हेतुः, कण्टकतैक्ष्ण्यादेनिमित्तभूतस्य कस्यचिदध्यक्षादिनाऽसंवेदनात् । अथ कारणानुपलम्भाद्वाह्यानां भावानामहेतुकत्वसिद्धावपि कथमाध्यात्मिकानां तत्सिद्धिरिति चेदुच्यते, यत्कादाचित्कं तदहेतुकम् यथा 15 कण्टकतैक्ष्ण्यादि, कादाचित्कञ्च सुखादिकमिति स्वभावहेतुः, न चापि यस्य सदसद्भावयो. यस्य सदसद्भावी नियमेन भवतस्तत्तस्य कारणमिति युक्तम् , व्यभिचारात् स्पर्श सति भवतोऽसत्यभवतोऽपि चक्षुर्विज्ञानस्य तदकारणकत्वात् तस्मात्कार्यकारणभावस्य व्यभि. चारित्वाद्भावानां जन्म सर्वनिराशंसमिति सिद्धम् , अत्रोच्यते, न कण्टकतैक्ष्ण्यादेरपि निर्हेतुकत्वं सिद्धम् , प्रत्यक्षानुपलम्भाभ्यां हि बीजा दिकं तत्कारणत्वेन निश्चितम् , यस्मिन् 20 सत्येव यस्य जन्म यस्य च विकाराद्यस्य विकारस्तत्तस्य कारणमुच्यते, उच्छूनादिविशिष्टावस्थाप्राप्तञ्च कण्टकतैक्ष्ण्यादिनिरूपितान्वयव्यतिरेकव द्वीजादिकं प्रत्यक्षानुपलम्भाभ्यां कारणतया निश्चितमिति अनुपलभ्यमानसत्ताकं कारणमित्यसिद्धो हेतुः । कार्यकारणभाव. लक्षणं स्पर्शादौ व्यभिचारीत्यप्यसिद्धम् , स्पर्शस्यापि रूपहेतुतया चक्षुर्विज्ञानेऽपि कारणतयेष्टत्वात् , तमन्तरेण विशिष्टावस्थस्य रूपस्यैवासम्भवात् । नापि यस्याभावे यन्न भव- 25
१ अत्र स्वभाववादेन वादद्वयमभिप्रेत, स्वत एव भावा जायन्ते इत्येको वादः, अपरस्तु न स्वतो नापि परतो भावा जायन्ते किन्तु स्वपरकारणनिरपेक्ष भावानां जन्मेति, यदीत्यादिग्रन्थेना द्यवादनिरास: कृतः, द्वितीयवादं सम्प्रत्याह अथेति, अत्र पक्षे स्वभावोऽपि न कारणम् पूर्ववादे तु तत्कारणमिति बोध्यम् । २ स्पर्श इति भूतान्युच्यन्ते, तानि चोपादायोपादाय रूपं वर्तते, ततश्चक्षुर्विज्ञानं प्रति स्पर्शस्य निमित्तभावोऽस्त्येव, केवलं साक्षात् पारम्पर्यकृतो विशेषः इति बौद्धाः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ३१८ : सम्मतितत्त्वसोपाने
[ चतुस्त्रिंशम् तीति व्यतिरेकमा कार्यकारणभावनिश्चयनिमित्तम् , किन्तु येषु समर्थेषु हेतुषु सत्सु तदन्तर्गतस्यान्यतमस्य कस्यचिदभावे तदभवत् तत्कारणं तदिति व्यवस्थाप्यते, अन्यथा मातृवि. वाहोचितपारशीकदेशप्रभवस्य पिण्डखजूरस्य मातृविवाहाभावे सत्यभावप्रसङ्गो भवेत् । न
चैवम्भूतव्यतिरेकस्य स्पर्शेन व्यभिचारोऽम्ति, रूपादिसन्निधानमुपदर्य तन्मध्यपातिस्पर्शा5 भावाञ्चक्षुर्विज्ञानाभावस्य प्रदर्शयितुमशक्यत्वात् , तस्मान्नास्ति कार्यकारणभावलक्षणस्य व्यभि
चारः । नापि केवलं बीजादिरेव भावकारणं किन्तु देशकालादिरपि, अन्यथा प्रतिनियतदेशकालता तेषामुपलम्भगोचरचारिणी न स्यात् , उपलभ्यते च राजीवादीनामुपलादिदेशपरिहारेण सलिलादावेव वृत्तिः, शिशिरादिसमयपरिहारेण च निदाघादिसमये वृत्तिः, देश.
कालनिरपेक्षत्वे तु सर्वत्र देशे काले च ते भवेयुः, प्रतिनियतदेशादौ वर्तमानत्वाच तत्सापेक्षा 10 भवन्तीति निश्चीयते । निरभिप्रायाणां कथमपेक्षेति चेत्तदन्यदेशादिपरिहारेण नियतदेशादौ
वृत्तिरेवापेक्षेत्युच्यते न त्वभिप्रायात्मिका । अत एव तत्कार्यता तेषाम् , अपेक्षालक्षणत्वात्तत्कार्यत्वस्य, तथावृत्तिश्चाध्यक्षत एव सिद्धेति कथं न तत्कार्यतावगतिः, यदपि सुखादीनामहेतुकत्वसाधनाय कादाचित्कं साधनमुक्तं तत्साध्यविपरीतस्यैव साधनाद्विरुद्धम् , अनपेक्षस्याहेतोः
कादाचित्कत्वानुपपत्तेः । साध्यविकलश्च दृष्टान्तः, अहेतुकत्वस्य तत्राप्यभावात् , प्रत्यक्षानुपल15 भाभ्यां हेतुत्वनिश्चयात् प्रत्यक्षविरुद्धापि प्रतिज्ञा। अनुपलभ्यमानसत्ताकत्वहेतोः सिद्धावपि
यद्यनुपलम्भमात्रं हेतुस्तदाऽनैकान्तिकः, प्रमाणाभावात् कारणसत्ताऽभावासिद्धेः । व्यापकस्य स्वभावस्य कारणस्य वा निवृत्तौ सत्यामेव व्याप्यस्य कार्यस्य वा निवर्तनात् , न हि प्रमाणमर्थसत्ताया व्यापकं वृक्षत्ववच्छिंशपायाः, अभिन्नस्यैव व्यापकत्वात्। न च प्रमाणार्थसत्तयोरभेदो
भिन्नप्रतिभासत्वात् । नापि प्रमाणमर्थस्य कारणम् , देशकालस्वभावविप्रकृष्टानामर्थानां प्रमाणे. 20 नाविषयीकृतानामपि सत्त्वस्याविरोधेन व्यभिचारात् । न हि तदन्तरेणापि भवत् प्रति तत्का
रणमतिप्रसङ्गात् , कारणत्वाभ्युपगमे वा स्वपक्षपरित्यागो भवेत् , न वा प्रमाणात् प्रमेयमुत्पद्यते, अर्थादेव विषयभूतात् प्रमाणस्योद्भवात् । अप्रतिबद्धप्रमाणाञ्च नार्थसत्ता नि वर्तते, अन्यथाऽश्वनिवृत्तौ गोरपि निवृत्तिः स्यात् । किञ्चानुपलम्भोऽपि हेतुः किं सर्वस्य,
स्वस्य वा, न प्रथमः सर्वानुपलम्भस्याग्दिर्शनेन निश्चेतुमशक्यत्वात् न ह्यान्डशा मयूरचन्द्र25 कादीनां सर्वैः पुरुषैरदृष्टं कारणं नोपलभ्यत इति निश्चेतुं शक्यम् । न द्वितीयः, खल.
बिलाद्यन्तर्गतस्य बीजादेः स्वोपलम्भनिवृत्तावपि सत्ताया अनिवृत्तेर्हे तोरनैकान्तिकत्वात् एवञ्चोक्तम् , 'न हेतुरस्तीति वदन् सहेतुकं ननु प्रतिज्ञा स्वयमेव बाधते । अथापि हेतुप्रण. यालसो भवेत् प्रतिज्ञया केवलयास्य किं भवेन्' इति । तस्मान्न स्वभावैकान्तवादाभ्युपगमो
१ स्वातिरिक्तयावत्कारणसद्भावे सत्यपि यदभावात् कार्याभावस्तत्तस्य कारणमित्यर्थः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
कालायेकान्तपादमजनम् । युक्तिसङ्गन्तः । अथ सर्वस्य वस्तुनः प्रतिनियतरूपेण भावात्तत्र नियतिरेव कारणम् , तीक्षणशस्त्राद्युपघातेऽपि मरणयोग्यनियत्यभावे जीवनदर्शनात् , तथाविधनियतिसद्भावे तु शस्त्राद्यु. पघातमन्तरेणापि मृत्योरुपलम्भात्, नहि नियति विना स्वभावः कालो वा कश्चिद्धतु: कण्टकादीनामपि नियत्यैव तीक्ष्णादिनियतरूपेणोपजायमानत्वात् , कालोऽपि शीतादेर्भावस्य तथाविधनियत्यैव तदा तदा तत्र तत्र तथा तथा निर्वर्तकः, तथा चोक्तम् ' प्राप्तव्यो । नियतिबलाश्रयेण योऽर्थः सोऽवश्यं भवति नृणां शुभोऽशुभो वा । भूतानां महति कृतेऽपि हि प्रयत्ने नाभाव्यं भवति न भाविनोऽस्ति नाशः' इति केचित् , तन्न, शास्रोपदेशव्यर्थ. तापत्तेः, तदन्तरेणाप्यर्थेषु नियतिकृतत्वबुद्धेर्नियत्यैव भावात् , दृष्टादृष्टफलशास्त्रप्रतिपादितशु. भाशुमक्रियाफलनियमाभावश्च । अथ तथैव नियतिः कारणमिति नायं दोषः, न, नियतेरे. कस्वभावत्वाभ्युपगमे विसंवादायिसंबादादिभेदाभावप्रसक्तेः, अनियमेन नियतेः कारणत्वा- 10 दयमदोष इति चेन्न, अनियमे कारणाभावान्न नियतिरेव कारणम् , नियतेनित्यत्वे कारणत्वायोगात् , अनित्यत्वेऽपि तदयोग एव | क्रिश्च नियतेरनित्यत्वे कार्यत्वम् , कार्यश्च कारणादु. त्पत्तिमदिति तदुत्पत्तौ कारणं वाच्यम् , न च नियतिरेव कारणम् , तत्रापि पूर्ववत् पर्यनुयोगानिवृत्तेः । न च नियतिरात्मानमुत्पादयितुं समर्था, स्वात्मनि क्रियाविरोधात् । न च कालादिकं नियतेः कारणम् , तस्य निषिद्धत्वात । न चाहेतुका सा युक्ता, नियतरूपतानु- 15 पपत्तेः, न च स्वतोऽनियताऽन्यभाव नियतत्वकारणम् , शशशृङ्गादेस्तद्रूपतानुपलम्भात् , तन्न नियतिरपि प्रतिनियतभावोत्पत्तिहेतुः । अथ जन्मान्तरोपात्तमिष्टानिष्टफलदं कर्म सर्वजगद्वैचित्र्यकारणमिति कर्मवादिनः । तथा चाहुः । यथा यथा पूर्वकृतस्य कर्मणः फलं निधानस्थमिवावतिष्ठते । तथा तथा तत्प्रतिपादनोद्यता प्रदीपहस्तेव मतिः प्रवर्तते ॥ ' इति, तथा च 'स्वकर्मणा युक्त एव सर्वो ह्युत्पद्यते नरः । स तथाऽऽकृष्यते तेन न यथा स्वयमिच्छति' 20 इति, तथाहि समानमीहमानानां समानदेशकालकुलाकारादिमतामर्थप्राप्त्यप्राप्ती नानिमित्ते युक्त, अनिमित्तस्य प्रतिनियमायोगात् । न च परिदृश्यमानकारणप्रभवे इति वाच्यम् , तस्य समानतयोयलम्भात् , न चैकरूपात् कारणात् कार्यभेदः, तस्याहेतुकत्वग्रसक्तेः, अहे. तुकत्वे च तस्य कार्यस्यापि तद्रूपतापत्तेः, भेदाभेदव्यतिरिक्तस्य तस्यासत्वात् , ततो यन्नि. मित्ते एते तद् दृष्टकारणव्यतिरिक्तमदृष्टं कारणं कमति, असदेतत् , कुलालादेर्घटादिकारण- 25 स्वेनाध्यक्षतः प्रतीयमानस्य परिहारेणापरादृष्टपरिकल्पनायां तत्परिहारेणापरापरादृष्टकारण. कल्पनयाऽनवस्थाप्रसङ्गतः क्वचिदपि कारणप्रतिनियमानुपपत्तेः । न च स्वतन्त्रं कर्म जगद्वैचिज्यकारणमुपपद्यते, तस्य कर्बधीनत्वात् , न चैकस्वभावात्ततो जगद्वैचित्र्यमुपपत्तिमत् , कार. णवैचित्र्यमन्तरेण कार्यवैचित्र्यायोगात्, वैचित्र्ये च तदेककार्यताप्रच्युतेः, अनेकस्वभावत्वे
"Aho Shrutgyanam"
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ववियम् च कर्मणः नाममात्रनिबन्धनैव विप्रतिपत्तिः, पुरुषकालस्वभावादेरपि जगद्वैचित्र्यकारणत्वे. नार्थतोऽभ्युपगमात्, न च चेतनवताऽनधिष्ठितमचेतनत्वाद्वास्यादिवत् कर्म प्रवर्तते । अथ तदधिष्ठायकः पुरुषोऽभ्युपगम्यते न तर्हि कमैकान्तवादः, पुरुषस्यापि तदधिष्ठायकत्वेन जग
द्वैचित्र्यकारणत्वोपपत्तेः, न च केवलं किश्चद्वस्तु नित्यमनित्यं वा कार्यकृत्सम्भवतीत्यसकृद5 वेदितम् , तन्न कमैकान्तवादोऽपि युक्तिसङ्गतः । अन्ये त्वाहुः पुरुष एवैकः सकलजगस्थितिसृष्टिविनाशहेतुः, प्रलयेऽप्यलुप्तज्ञानातिशयशक्तिरिति, तथा चोक्तम् ' ऊर्णनाभ इवांशूनां चन्द्रकान्त इवाम्भसाम् । प्ररोहाणामिव प्लक्षः स हेतुः सर्वजन्मिनां ॥' इति, तथा 'पुरुष एवैतत्सर्वं यद्भूतं यच्च भाव्यम्' इत्यादि । ऊर्णनाभोऽत्र मर्कटको व्याख्यातः । अत्र
सकललोकस्थितिसर्गप्रलयहेतुता ईश्वरस्येव पुरुषवादिभिः पुरुषस्येष्टा, अत्र च विशेषः, ईश्वरः 10 समवाय्याद्यपरकारणसव्यपेक्षो जगन्निवत्यति, अयन्तु केवल एवेति, तन्न, ईश्वरस्येवा.
स्यापि जगद्धेतुताया असङ्गतः, तथाहि 'पुरुषो जन्मिनां हेतुर्नोत्पत्तिविकलत्वतः। गगना. म्भोजवत्सर्वमन्यथा युगपद्भवेत् ॥' इति, किमर्थमयं पुरुषो जगद्रचनाव्यापारमीदृशं करोति, प्रेक्षापूर्वकारिप्रवृत्तिर्हि प्रयोजनवत्तया व्याप्ता, यद्यन्येनेश्वरादिना प्रयुक्तोऽनिच्छन्नपि करोति
तदास्य स्वातन्त्र्यमभ्युपगतं विरुद्धं स्यात् , अथ कृपया परानुग्रहार्थं करोति नारकादिदुःखि15 तसत्त्वनिर्माणानुपपत्तिः न च तत्कर्मप्रक्षयार्थं दुःखितसत्त्वनिर्माणे प्रवृत्तिः, तत्कर्मणोऽपि
तत्कृतत्वेन तत्प्रक्षयार्थं तन्निर्माणप्रवृत्तौ अप्रेक्षापूर्वकारितापत्तेः । न वा सर्गात् प्रागनुकम्प्यं सत्त्वमस्तीति निरालम्बनाया अनुकम्पाया अयोगात् , नातोऽपि जगत्करणे प्रवृत्तियुका । अनुकम्पातः प्रवृत्तौ च न सुखिसत्त्वप्रक्षयाथ तत्प्रवृत्तिर्युक्तेति देवादीनां प्रलयानुपपति.
भवेत् । अनुकम्प्यानां धर्माधर्मापेक्षया सुखदुःखलोकसर्जने स्वातंत्र्यहानिस्तस्य भवेत्, 20 समर्थस्य हि न काचिदपेक्षा, तथापि कृपालुतया दुःखप्रदे कर्मण्यवधीरणमेव युक्तम् ,
न हि कृपालवः परदुःखहेतुमेवान्विच्छन्ति तेषां परदुःखवियोगेच्छयैव सर्वदा प्रवृत्तेः । न च क्रीडयोऽपि तत्र तस्य प्रवृत्तिः, क्रीडोत्पादेऽपि तदुपायभूतस्य सर्गस्थितिप्रलयात्मकस्यापेक्षणादस्वातंत्र्योपपत्तेः, क्रीडोपायोत्पादने यदि तस्य शक्तिः स्यात्तदा युगपदेव कुर्यात् ,
यदि नादौ शक्तिः, तदा क्रमेणापि न कुर्यात् , अशक्तावस्थाऽविशेषात् । एकत्रैकस्य शक्ता25 शक्तत्वलक्षणविरुद्धधर्मद्वयायोगात् । न च क्रीडार्था न प्रवृतिः किन्तु स्वभावतः यथा महा.
भूतानां पृथिव्यादीनां स्वकार्येषु प्रवृत्तिरिति युक्तम् , एवं हि तद्व्यापारमात्रभाविनामशेषभावानां युगपद्भावो भवेदविकलकारणत्वात् , समर्थस्य सहकार्य पेक्षायोगात् पुरुषस्य केवल. स्यैव जगत्कारणत्वेनाभ्युपगमाञ्च, पृथिव्यादीनान्तु स्वहेतुबलायातापरापरस्वभावसद्भावात्तदु. त्पाद्यकार्यस्य न युगपदुत्पत्त्यादिदोषः सम्भवी । न च यथोर्णनाभः स्वभावतः प्रवृत्तोऽपि
"Aho Shrutgyanam"
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानमू। आत्मनो मिथ्यात्वस्थानवर्णनम् ।
: ३११ न स्वकार्याणि युगपन्निवर्तयति तथा पुरुषोऽपीति वक्तव्यम् , स्वभावतस्तस्याप्रवृत्तः प्राणिभक्षणलाम्पट्येन हि तस्य प्रवृत्तिः न ह्यसौ नित्यैकस्वभावः, अपि तु स्वहेतुबलभावि कादाचिकापरापरशक्तिमानिति तद्भाविनः कार्यस्य क्रमप्रवृत्तिरुपपनैव । न चाबुद्धिपूर्वकमेवासौ जगन्निवर्त्तने प्रवर्त्तते न त्वनुकम्पादित इति युक्तम् , प्राकृतपुरुषादप्यत्यन्तानभिज्ञतया प्रेक्षापूर्वकारिणामनवधेयवचनताप्रसक्तेः, तस्मान्न कालाकान्ताः प्रमाणतः सम्भवन्ति, 5 अतस्तद्वादो मिथ्यावाद इति स्थितम् । त एवान्योन्य सव्यपेक्षा नित्याचेकान्तव्यपोहेनैकानेकस्वभावाः कार्यनिर्वर्त्तनपटवः प्रमाणविषयतया परमार्थसन्त इति तत्प्रतिपादकस्य शास्त्र. स्यापि सम्यक्त्वमिति तद्वादः सम्यग्वादतया व्यवस्थितः ।। ५३ ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय. कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलिते सम्मतितत्त्व सोपाने कालाघेका
न्तवादिभजन नाम चतुस्त्रिंशं सोपानम् ॥
अथात्मनो मिथ्यात्वस्थानवर्णनम् ॥ यथैते कालाकान्ता मिथ्यात्वमनुभवन्ति स्याद्वादोपग्रहात्तु त एव सम्यक्त्वं प्रतिपद्यन्ते 15 तथाऽऽत्मापि एकान्तनित्यानित्यत्वादिधर्माध्यासितो मिथ्यात्वमने कान्तरूपतया त्वभ्युपगम्य. मानः सम्यक्त्वं प्रतिपद्यत इत्याह
णत्थि ण णिचो ण कुणइ कयं ण वेएइ णत्थि णिव्वाणं । णथि य मोक्खोवाओ छम्मिच्छत्तस्स ठाणाई ।। ५४ । नास्ति न नित्यो न करोति कृतं न वेदयते नास्ति निर्वाणम् ।
20 नास्ति च मोक्षोपायः षषिमथ्यात्वस्य स्थानानि || छाया ॥ नास्तीति । एकान्तत आत्मा नास्तीति बृहस्पतिमतानुसारी, अस्त्यात्मा किन्तु प्रतिक्षणविशरारुतया चित्तसन्ततेनं नित्य इति बौद्धाः । अस्त्यात्मा नित्यो भोक्ता न तु करोतीति सांख्याः, त एवं प्राहुन कर्ताऽसौ भोक्ता, प्रकृतिवत् कर्तुर्भोक्तृत्वानुपपत्तेः । यद्वा येन कृतं कर्म नासौ तद्भुङ्क्ते क्षणिकत्वाचित्तसंततेरिति बौद्धाः, क्षणिकत्वाञ्चित्तसन्ततेः कृतं न वेदयते 25 इति बौद्ध एवाह । कर्ता भोक्ता चात्मा किन्तु न मुच्यतेऽसौ चेतनत्वादभव्यवत् , रागादीनामात्मस्वरूपाव्यतिरेकात् तदक्षये तेषामप्यक्षयादिति याज्ञिकाः । निर्हेतुक एवासौ मुच्यते तत्स्वभावताव्यतिरेकेणापरस्य तत्रोपायस्याभावादिति मण्डली प्राह । एतानि
४१
"Aho Shrutgyanam"
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ पचविंशम् षड् मिथ्यात्वस्य स्थानानि, षण्णामप्येषां पक्षाणां मिथ्यात्वाधारतया व्यवस्थितेः, सथाहि एतानि नास्तित्वादिविशेषणानि साध्यधर्मिविशेषणतयोपादीयमानानि किं प्रतिपक्षव्युदासेनोपादीयन्ते, आहोस्वित् कथश्चित्तत्सङ्ग्रहेण, प्रथमपक्षे प्रत्यक्षविरोधः, स्वसंवेदनाध्यक्षतश्चैतन्यस्यात्मरूपस्य प्रतीतेः, कथञ्चित्तस्य परिणामिनित्यताप्रतीतेः, शरीरादिव्यापारतः 5 कर्तृत्वोपलब्धेः, स्वव्यापारनिर्वर्तित भक्तरूपादिभोक्तृत्वसंवेदनात्, पुद्गललक्षणविलक्षणतया
रागादिविविक्ततया च शमसुखरसावस्थायां कथञ्चित्तस्योपलब्धेः, स्वोत्कर्षतरतमादिभावतो रागाद्यपचयतरतमभावविधायिसम्यग्ज्ञानदर्शनादेरुपलम्भाच्च । अनुमानतोऽपि विरोधः तथाभूतज्ञानकार्यान्यथानुपपत्तितश्चैतन्यलक्षणस्यात्मनः सिद्धिःघटादिवत् रूपादिगुणतः, ज्ञान
स्वरूपगुणोपलम्भात् कथञ्चित्सदभिन्नस्यात्मलक्षणगुणिनः सिद्धेरिति कथं नानुमानविरोधः, 10 इतरधर्मनिरपेक्षधर्मलक्षणस्य विशेषणस्य तदाधारभूतस्य विशेष्यस्य चाप्रसिद्धेः अप्रसिद्धवि.
शेषण विशेष्योभयदोषैर्दुष्टश्च पक्षः । आत्मा इति वचनेन तत्सत्ताभिधानं नास्तीत्यनेन च तत्प्रतिषेधाभिधानमिति पदयोः प्रतिज्ञावाक्ये व्याघातो लोकविरोधश्च, तथाभूतविशेषणविशिष्टतया धर्मिणो लोकेन व्यवह्रियमाणत्वात् , स्ववचन विरोधश्च तत्प्रतिपादकवचनस्येतर
धर्मसापेक्षतया प्रवृत्तेः । हेतुरपीतरनिरपेक्ष कधर्मरूपोऽसिद्धः तथाभूतस्य तस्य कचिदनुप15 लब्धेः सर्वत्र तद्विपरीत एव भावात् विरुद्धश्च । दृष्टान्तश्च साध्यसाधनधर्मविकलः, तथा
भूतसाध्यसाधनधर्माधिकरणतया कस्यचिद्धर्मिणोऽप्रसिद्धः, तन्न प्रथमः पक्षः । नापि द्वितीयः, स्वाभ्युपगमविरोधप्रसङ्गात् , साधनवैफल्यापत्तेश्च, तथाभूतस्यानेकान्तरूपतयाऽस्माभिरप्य. भ्युपगमात्। तस्माद्यवस्थितमेतदेकान्तरूपतया षडप्येतानि मिथ्यात्वस्य स्थानानीति ॥५४॥
नैतान्येव स्थानानि किन्तूक्तवैपरीत्येनाप्येकान्तवादे तथैवेत्याह10 अत्धि अविणासधम्मो करेइ वेएइ अस्थि णिचाणं । ____ अत्थि य मोक्खोवाओ छम्मिच्छत्तस्स ठाणाई ॥ ५५ ॥
अस्त्यविनाशधर्मा करोति वेदयतेऽस्ति निर्वाणम् ।
अस्ति च मोक्षोपायः पण्मिथ्यात्वस्य स्थानानि || छाया ॥ अस्तीति, अस्यात्मेति पक्षः नैयायिकादेर्वादिनः, स चाविनाशधयेषः कपिलमता. 25 नुसारिणः । कर्तभोक्तस्वभावोऽसाविति जैमिनेर्मतम् । तथाभूत एवासौ जडस्वरूप इत्यक्ष
पादकणभुमतानुसारिणः । अस्ति निर्वाणमस्ति च मोक्षोपाय इति नास्तिकयाज्ञिकव्यति. रिक्ताः पाखण्डिनः । एते चाभ्युपगमा एकान्ताभ्युपगमत्वान्मिध्यास्थानानि, एष्वपि पूर्ववद्विकल्पद्वयेऽपि तदोषानतिवृत्तेः एकान्तेन तदस्तित्वादेरध्यक्षानुमानाभ्यामप्रतीतेः तथाभ्युपगमे
"Aho Shrutgyanam"
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
हेत्वाभासविमर्शनम् । च स्वास्तित्वेनेवान्यभावास्तित्वेनापि तस्य भावात् सर्वभावसङ्कीर्णताप्रसक्तेः, स्वस्वरूपाव्यवस्थितेः खपुष्पवत् असत्त्वमेव स्यात् । हेतुदृष्टान्तदोषाश्च पूर्ववदनापि वाच्याः । 'छसम्मत्तरस ठाणाई' इति पाठे तु इतरधर्मापरिहारेण प्रवर्त्तमाना एते षट्पक्षाः सम्यक्त्वं प्रतिपद्यन्त इति व्याख्येयम् । न च स्यादस्त्यात्मा स्यानित्य इत्यादिप्रतिज्ञावाक्यमध्यक्षादिना प्रमाणेन बाध्यते, स्वपरभावाभावोभयात्मकभावावभासकाध्यक्षादिप्रमाणव्यतिरेकेणान्यथाभूतस्याध्यक्षादेरप्रतीतेः, 5 तेनानुमानाभ्युपगमस्ववचनलोकव्यवहारविरोधोऽपि न प्रतिज्ञायाः, अध्यक्षादिप्रमाणावसेये सदसदात्मके वस्तुनि कस्यचिद्विरोधस्यासम्भवात् , न चाप्रसिद्धविशेषणः पक्षः, लौकिकपरीक्षकाणां तथाभूतविशेषणस्याविप्रतिपत्त्या सर्वत्र प्रतीतेः, अन्यथा विशेषणव्यवहारस्योच्छेदप्रसङ्गात् , अन्यथाभूतस्य तस्य क्वचिदप्यसम्भवात् , तथाभूत विशेषणात्मकस्य धर्मिणः सर्वत्र प्रतीते प्रसिद्ध विशेष्यता दोषः । नाप्यप्रसिद्धोभयता दूषणम् , तथाभूतद्वयव्यतिरेकेणान्यस्यास- 10 त्वेन प्रमाणाविषयत्वात् । हेतुरपि नाप्रसिद्धः, तत्र तस्य सत्त्वप्रतीतेः, विपक्षे सत्त्वासम्भवान्नापि विरुद्धोऽनैकान्तिकत्वं वा । दृष्टान्तदोषा अपि साध्यादिविकलत्वादयो नात्र सम्भविनः, असिद्धत्वादिदोषवत्येव साधने तेषां भावात् । न चानुमानतोऽनेकान्तात्मकं वस्तु तद्वादिभिः प्रतीयते, अध्यक्षसिद्धत्वात् , यस्तु प्रतिपन्नेऽपि ततस्तस्मिन् विप्रतिपद्यते तं प्रति तप्रसिद्धेनैव न्यायेनानुमानोपन्यासेन विप्रतिपत्तिनिराकारणमात्रमेव विधीयत इति नाप्रसिद्ध. 15 विशेषणत्वादेर्दोषस्यावकाशः । प्रतिक्षणपरिणामपरभागादीनान्तु उत्तरविकाराग्दिर्शनान्यथानुपपत्त्यानुमाने नाध्यक्षादिबाधा, अस्मदाद्यध्यक्षस्य सर्वात्मना वस्तुप्रहणासामर्थ्यात् , स्फटिकादौ चार्वाग्भागपरभागयोरध्यक्षत एवैकदा प्रतिपत्तेने तस्यानुमानम् । न च स्थैर्यग्राह्यध्यक्षं प्रतिक्षणपरिणामानुमानेन विरुद्धयते, अस्य तदनुप्राहकत्वात् , कथंचित् प्रतिक्षणपरिणामस्य तत्प्रतीतस्यैवानुमानतोऽपि निश्चयात् ॥ ५५ ॥
20
25
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजय
लब्धिसूरिणा सङ्कलिते सम्मतितत्वसोपाने आत्मनो मिथ्यात्वस्थानवर्णनं नाम पञ्चत्रिंशं सोपानम् ॥
- --
अथ हेत्वाभासविमर्शनम्। अनेकान्तव्यवच्छेदेन एकान्तावधारितधर्माधिकरणत्वेन धर्मिणं साधयन्नेकान्तवादी न साधर्म्यतः साधयितुं प्रभु पि वैधर्म्यत इत्याह
"Aho Shrutgyanam"
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ३२४ :
सम्मतितत्त्व सोपाने
साहम्मउव्व अत्थं साहेज परो विहम्मओ वावि । अण्णोष्णं पडिकुट्ठा दोष्णवि एए असन्वाया ॥ ५६ ॥
5
साधर्म्यतो वार्थ साधयेत् परो वैधर्म्यतो वापि । अन्योन्यं प्रतिकुष्टौ द्वावप्येतावसद्वादौ || छाया ॥
साधर्म्यत इति, परो वैशेषिकादिः साधर्म्यतोऽर्थं साधयेत्, अन्वयिहेतुप्रदर्शनात्साध्यधर्मिणि विवक्षितं साध्यं यदि साधयेत् तदा तत्पुत्रत्वादेरपि गमकत्वं स्यात्, अन्वयमात्रस्य तत्रापि भावात्, अथ वैधर्म्यात् व्यतिरेकि हेतोर्यदि प्रकृतं साध्यं साधयेत्, वाशब्दस्य समुच्चयार्थत्वादुभाभ्यां वा तथापि तत्पुत्रत्वादेरेव गमकत्वप्रसक्तिः, श्यामत्वाभावे तत्पुत्रत्वादेरन्यत्र गौरपुरुषेऽभावात्, उभाभ्यामपि तत्साधनेऽत एव साध्यप्रसक्तिः स्यात्, 10 तथा सामान्यं नैकान्तवाद्युपन्यस्तहेतोः साधयितुं शक्यम्, केवलस्य तस्यासम्भवात्, अर्थक्रियाकारित्वविकलत्वाच्च, न विशेषः, तस्याननुयायित्वात् नाप्युभयम्, उभयदोषानतिवृत्तेः, न वाऽनुभयम्, तस्यासतो हेत्वव्यापकत्वेन साध्यत्वायोगात् तस्मात् परस्परप्रतिक्षिप्तौ द्वावप्येतौ सामान्यविशेषैकान्तौ असद्वादौ, इतरविनिर्मुक्तस्यैकस्य शशशृंगादेरिव साधयितुमशक्यत्वादिति । ननु तत्पुत्रत्वादेर्न साध्यसाधकता कालात्ययापदिष्टत्वादिदोषसद्भा 15 वातू, न, असिद्धबिरुद्धानैकान्तिक हेत्वाभासं विनान्यहेत्वाभासा सम्भवात् न च त्रैलक्षण्ययोगिनोऽसिद्धत्वादिहेत्वाभासता कृतकत्वादेरिवाऽनित्यत्वसाधने सम्भवति, अस्ति च भवदभिप्रायेण त्रैरूप्यं प्रकृते हेतौ । ननु वैरूप्यवादिनां स्यादयं दोषः पञ्चलक्षणहेतुत्रादिनान्तु प्रकरणसमादेर्हेत्वाभासत्वात्रै लक्षण्यसद्भावेऽपि असत्प्रतिपक्षत्वादेरसम्भवेन हेत्वाभासत्वसम्भवात्, यस्माद्धि प्रकरणचिन्ता स प्रकरणसमः, पक्षप्रतिपक्षौ प्रकरणम्, तस्य संशयात् प्रभृति 20 आनिश्चयादालोचनास्वभावा चिन्ता यतो भवति स एव तन्निश्वयार्थं प्रयुक्तः प्रकरणसमः, तथाहि अनित्यः शब्दो नित्यधर्मानुपलब्धेः अनुपलभ्यमाननित्यधर्मकं घटादि अनित्यं दृष्टम्, यत्पुनर्नित्यं न तदनुपलभ्यमाननित्यधर्मकम्, यथाऽऽत्मादि, एवं चिन्तासम्बन्धिपुरुषेण तत्त्वानुपलब्धेरे कदेशभूताया अन्यतरानुपलब्धेरनित्यत्वसिद्धौ साधनत्वेनोपन्यासे स द्वितीयश्चिन्तासम्बन्धी पुरुष आह, एवमनित्यत्वं साध्यते चेत्तर्हि नित्यः शब्दोऽनित्यधर्मानु25 पलब्धेः, अनुपलभ्यमानानित्यधर्मकं नित्यं दृष्टं यथा आत्मादि यत्तु न नित्यं तन्नानुपलभ्यमानानित्यधर्मकं यथा घटादीति नित्यतासिद्धिरपि भवेदित्येवमन्यतरानुपलब्धेरुभयपक्षसाधारणत्वात् प्रकरणानतिवृत्तेः हेत्वाभासत्वम् । न च निश्चितयोरेव पक्षप्रतिपक्ष परियesधिकारात् कथं चिन्तायुक्त एवं साधनोपन्यासं विदध्यादिति वक्तव्यम्, अन्यदा सन्देहेऽपि यदा चिन्तासम्बन्धी पुरुषः स्वहेतोः पक्षधर्मान्वयव्यतिरेकानव गच्छन् स्वसाध्यं निश्चिनोति
[ षट्त्रिंशम्
"Aho Shrutgyanam"
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
हेत्वाभासविमर्शनम् । तदैवान्येन स्वसाध्यसाधनाय हेतोरभिधानात् । न चोभयवृत्तिहेतुरनैकान्तिकः, तथा च नित्यत्वानित्यत्वैकान्तविपर्ययेणाप्यस्या अन्यतरानुपलब्धेः प्रवृत्तेरनैकान्तिकता भवेन्न प्रकरणसम इति वाच्यम् , यत्र हि पक्षसपक्षविपक्षाणां तुल्यो धर्मों हेतुत्वेनोपादीयते तत्र संशयहेतुतासाधा. रणत्वेन तस्य विरुद्धविशेषानुस्मारकत्वात् , न तु प्रकृत एवंविधः, यतो नित्यधर्मानुपलब्धेरनित्य एव भावः, न नित्ये, एवमनित्यधर्मानुपलब्धेर्नित्य एव भावो नानित्ये, एवञ्चैकत्र साध्ये 5 विपक्षव्यावृत्तेः प्रकरणसमता नानैकान्तिकता, पक्षद्वयवृत्तितया तस्याभावात् । ननु यद्ययं पक्षद्वये वर्त्तते तदा साधारणानकान्तिकः, अथ न प्रवर्त्तते कथमयं पक्षद्वयसाधकःस्यात् , अतद्वृत्तरतत्साधकत्वान्मैवम् , पक्षद्वये प्रकृतस्य वृत्त्यभ्युपगमात् , तथाहि साधनकालेऽनित्यपक्ष एव नित्यधर्मानुपलब्धिर्वर्तते न नित्ये, यदापि नित्यत्वं साध्यं तदापि नित्यपक्ष एवानित्यधर्मानुपलब्धिर्वर्तते नानित्ये, ततश्च सपक्ष एवं प्रकरणसमस्य वृत्तिः, सपक्षविपक्षयोश्चा- 10 नैकान्तिकस्य साध्यापेक्षया च पक्षसपक्षविपक्षाणां व्यवहारः नान्यथा, तेन साध्यद्वयवृत्तिरुभयसाध्यसपक्षवृत्तिश्च प्रकरणसमः, न तु कदाचित् साध्यापेक्षया विपक्षवृत्तिः, अनैकान्तिकस्तु विपक्षवृत्तिरपीत्यस्मादस्य भेदः । न च रूपत्रययोगेऽप्यस्य हेतुत्वम् , सप्रति. पक्षत्वात् , यस्य तु मते प्रतिबन्धपरिसमाप्ती रूपत्रययोगे तेन प्रकरणसमस्य नाहेतुत्वमुपदशयितुं शक्यम् । न चास्य कालात्ययापदिष्टत्वम् , अबाधित विषयत्वात् , ययोर्हि प्रकरण. 18 चिन्ता तयोरयं हेतुः, न च तौ सन्दिग्धत्वाद्वाधामस्योपदर्शयितुं क्षमौ । न च हेतुद्वयसनिपातादेकत्र धर्मिणि संशयोत्पत्तेस्तजनकत्वेनास्यानैकान्तिकता, संशयहेतुत्वेनानैन्तिकत्वाभावात्, इन्द्रियसन्निकर्षदेरपि तथात्यापत्तेः, मैवम्, असिद्धादिव्यतिरेकेणान्यस्य प्रकरणसमादेहेत्वाभासत्वायोगात् । यचोदाहरणं तत्र प्रदर्शितं तद्यद्यनुपलभ्यमाननित्यधर्मकस्वं न शब्दे सिद्धं तरसिद्धमेव, पक्षवृत्तित्वस्यासिद्धेः, यदि सिद्धं तदा तद्यदिसाध्यधर्मिणि 30 तर्हि साध्यवत्येव धर्मिणि तस्य सद्भावसिद्धेः कथमगमकता, न हि साध्यधर्ममन्त. रेण धर्मिण्यभवनं विहायान्यद्धेतोरविनाभावित्वम् , तच्चेदस्ति कथं न गमकता, तस्या अविनामावनिबन्धनत्वात् । अथ साध्यधर्मविकले तत् सिद्धं तदा विरुद्ध एव हेतुः, विपक्ष एव वर्तमानत्वात् । अथ सन्दिग्धसाध्यधर्मवति वर्तते तदाऽनैकान्तिकः, सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वात् । ननु साध्यधर्मिव्यतिरिक्त धर्म्यन्तरे यस्य साध्याभाव एव दर्शनं स विरुद्धः, 25 यस्य च तदभावेऽप्यसावनैकान्तिकः, न हि धर्मिण एव विपक्षता, तस्य हि विपक्षत्वे सर्वस्य हेतोरहेतुताप्रसङ्गो यतः साध्यसिद्धेः प्राक् साध्यधर्मी सर्वदा सन्दिग्ध एव साध्यधर्मसदसस्वाश्रयत्वात् , अन्यथा साध्याभावे निश्चिते तन्निश्चायकप्रमाणेन बाधितत्वाद्धेतोरप्रवृत्तिरेव स्यात् , प्रत्यक्षादिप्रमाणेन च साध्यधर्मयुक्ततया धर्मिणो निश्चये हेतोयर्थ्यप्रसक्तिः,
"Aho Shrutgyanam"
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ३२६ :
सम्मतितव सोपाने
[ पदस्त्रिंशम्
प्रत्यक्षादित एव हेतुसाध्यस्य सिद्धेः तस्मात् सन्दिग्धसाध्यधर्माधर्मी हेतोराश्रयत्वेन एष्टव्य इति, यदि तु तत्र वर्त्तमानो हेतुरनैकान्तिको भवेत्तर्हि धूमादिरपि स्यात्, सन्दिग्धव्यतिरेकित्वात् यथा च विपक्षवृत्तित्वेन निश्चितो न गमकस्तथा यदि संदिग्धव्यतिरेक्यपि तर्ह्यनुमानप्रामाण्यं परित्यक्तमेव भवेत्, तस्मादनुमेयव्यतिरिक्ते साध्यधर्मतदभाववति 5 वर्त्तमानो हेतुरनैकान्तिकः, साध्याभाववत्येव वर्त्तमानः पक्षधर्मत्वे सति विरुद्ध इत्यभ्युपगन्तव्यम् । यश्च विपक्षाद्वयावृत्तः सपक्षे चानुगतः पक्षधर्मः स स्वसाभ्यं गमयति, प्रकृतस्य विपक्षत्र्यावृत्तत्वेऽपि न स्वसाध्यसाधकत्वं प्रतिबन्धस्य स्वसाध्येनानिश्चयात्, तदनिश्चयश्च न विपक्षवृत्तित्वेन, किन्तु प्रकरणसमत्वेन, एकशाखाप्रभवत्वादेस्तु कालात्यया पदिष्टत्वेनेति चेत्, मैत्रम् धर्मिव्यतिरिक्तधर्म्यन्तरे स्वसाध्येन हेतोः प्रतिबन्धाभ्युपगमे 10 धर्मिणि प्रकृते उपादीयमानेनापि हेतुना साध्यासिद्धेः साध्यधर्मिणि माध्यमन्तरेणापि हेतोः सद्भावाभ्युपगमात्, तद्व्यतिरिक्तधर्म्यन्तर एव साध्येन तस्य प्रतिबन्धग्रहणात्, नान्यत्र स्वाध्यप्रतिबद्धत्वेन निश्चतोऽन्यत्र साध्यं गमयत्यतिप्रसङ्गात् । न च साध्यधर्मिण्यपि साध्यधर्मान्त्रितत्वेन हेतोरन्वयप्रदर्शनकाल एव यदि निश्वयस्तदा पूर्वमेव तत्र साध्यधर्मस्य निश्चयात् पक्षधर्मताग्रहणं व्यर्थमिति वाच्यम्, यतः प्रतिबंधप्रसाध 15 केन प्रमाणेन सर्वोपसंहारेण साधनधर्मः साध्यधर्माभावे कचिदपि न भवतीति सामान्येन प्रतिबन्धनिश्चये पक्षधर्मताग्रहणकाले यत्रैव धर्मिण्युपलभ्यते हेतुस्तत्रैव साध्यं निश्चाययafa पक्षधर्मताग्रहणस्य विशेषविषयप्रतिपत्तिनिबन्धनत्वान्नानुमानस्य वैयर्थ्यम्, न हि विशिष्टधर्मिण्युपलभ्यमानो हेतुस्तद्गतसाध्यमन्तरेणोपपत्तिमान्, अन्यथा तस्य स्वसाध्यव्यातत्वायोगात् । न चैवं तत्र हेतूपलम्भेऽपि साध्यविषयेऽनिश्चयः येन संदिग्धव्यतिरेकिता 20 हेतोः भवेत्, निश्चितस्त्रसाध्याविना भूत हेतूपलम्भस्यैव साध्यधर्मिणि साध्यप्रतिपत्तिरूपस्वात्, न हि तत्र तथाभूतहेतुनिश्चयादपरस्तस्य स्वसाध्यप्रतिपादनव्यापारः, अत एव निश्चितप्रतिबन्धैकहेतुसद्भावे धर्मिणि न विपरीतसाध्योपस्थापकस्य तल्लक्षणयोगिनो हेत्वन्तरस्य सद्भावः, . तयोर्द्वयोरपि स्वसाध्याविनाभूतत्वात् नित्यानित्यत्वयोश्चैकत्रैकदा एकान्तवादिमते विरोधेनासम्भवात् तद्व्यवस्थापक हेत्वोरपि असम्भवस्य न्यायप्राप्तत्वात्, सम्भवे वा 25 तयो: स्वसाध्याविनाभूतत्वात् नित्यानित्यत्वधर्मयुक्तत्वं धर्मिणः स्यादिति कुतः प्रकरणसम
१ साध्याभावे सति क्वचिदपि साधनं न भवतीति तर्केण सर्वोपसंहारेण व्याप्तिः सामान्यतः प्रतिपन्ना, तथाविवश्व हेतुर्यत्रैव धर्मिण्युपलभ्यते तत्रैव साध्यं साधयतीति पक्षधर्मताग्रहणकाले तद्ब्रहणस्य विशेषप्रतिपत्तिनिबन्धनत्वान्नानुमानवैयर्थ्यम् । एवंविधपक्षधर्मताग्रहणस्यैव च साध्यधर्मिणि साध्यप्रतिपत्तिरूपत्वम्, तस्मान्न पक्षधर्मताग्रहणोत्तरकालं परामर्शस्ततोऽनुमितिरिति नैयायिकाभिप्रायो युक्तियुक्तः, तथा विषहेतुनिचयादन्यस्य साध्यविज्ञानजनकस्य व्यापारस्यानुपलम्भादिति भावः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
स्वाभाविमर्शनम् ।
: ३५७ :
स्यागमकता, अथान्यतरस्यात्र स्वसाध्याविनाभावविकलता तर्हि तत एव तस्यागमकतेति किमसत्प्रतिपक्षतारूपप्रतिपादनप्रयासेन । किञ्च नित्यधर्मानुपलब्धेः प्रसज्यप्रतिषेधरूपत्वे तुच्छस्यानुपलब्धिमात्रस्य साध्यासाधकत्वम्, पर्युदासरूपत्वेऽनित्य धर्मोपलब्धिरेव हेतुरिति शब्दे तस्य सिद्धत्वे कथं नानित्यतासिद्धिः, चिन्तासम्बन्धिपुरुष प्रयुक्तत्वात्तस्य तत्रानिश्चि तत्वे वादिनं प्रति सन्दिग्धासिद्धो हेतुः स्यात्, प्रतिवादिनस्तु स्वरूपासिद्ध एव तत्र 5 नित्यधर्मोपलब्धेस्तस्य सिद्धेः । न चोभयानुपलब्धिनिबन्धना यदा द्वयोरपि चिन्ता तदैकदेशोपलब्धेरन्यतरेण हेतुत्वेनोपादाने कथं चिन्तासम्बन्ध्येव द्वितीयस्तस्यासिद्धतां वक्तुं पारयतीति वाच्यम्, द्वितीयस्य संशयापन्नत्वेन तत्रासिद्धतोद्भावने सामर्थ्याभावे प्रथमोऽपि संशयितत्वादेव तस्य हेतुतामभिधातुं शक्तो न भवेत्, अन्यथा असिद्धतामप्यभिदध्यात्, भ्रान्तेरुभयत्राविशेषात्, यदुक्तं साधनकाले नित्यधर्मानुपलब्धिरनित्यपक्ष एव वर्त्तते न विपक्ष इति तन्न सङ्गतम्, विपक्षतोऽस्यैकान्तेन व्यावृत्तौ पक्षधर्मत्वे च स्वसाध्यस्यैव साधकत्वात, अन्योन्यव्यवच्छेद रूपाणामेकव्यवच्छेदेनापरत्र वृत्तिनिश्चये गत्यन्तराभावात्, न हि योऽनित्यपक्ष एव वर्त्तमानो निश्चितो वस्तुधर्मः स तन्न साधयतीति वक्तुं युक्तम्, अथ द्वितीयोऽपि वस्तुधर्मस्तत्र तथैव निश्चितः, न, परस्परविरुद्धधर्मयोस्तद विनाभूतयोर्वा धर्मिण्येकत्रायोगात्, योगे वा नित्यानित्यत्वयोः शब्दाख्ये धर्मिण्येकदा सद्भावादनेकान्तरूपवस्तु- 15 सद्भावोऽभ्युपगतः स्यात्, तदन्तरेण तद्धेत्वोः स्वसाध्याविनाभूतयोस्तत्रायोगात् । अथ द्वयोस्तुल्यबलयोरेकत्र प्रवृत्तौ परस्परविषयप्रतिबन्धान्न स्वसाध्यगमकत्वमिति चेन्न वसा
to
विभूतयोस्तयोर्धर्मिण्युपलब्धौ स्वसाध्यसाधकत्वावश्यम्भावेन परस्परविषयप्रतिवन्धासम्भवात् तत्प्रतिबन्धो हि तयोस्तथाभूतयोस्तत्राप्रवृत्तिः सा च त्रैरूप्याभ्युपगमे विरोधादयुक्ता, भावाभावयोः परस्परपरिहारस्थितिलक्षणतया एकत्रायोगात्, अथात एवान्यतरस्य 20 तोवेति चेन्न, अनुमानस्यानुमानान्तरेण बाधायोगात्, तयोर्हि तुल्यबलत्वे एकस्य बाधकत्वमपरस्य च बाध्यत्वमिति विशेषानुपपत्तिः, पक्षधर्मत्वाभावादिरूप विशेषस्याभ्युपगमे तत एवैकस्य दुष्टत्वान्न किञ्चिदनुमानबाधया । तयोरतुल्यबलत्वे तस्य च पक्षधर्मत्वादिभावाभावकृतत्वेऽप्ययमेव दोषः, तस्यानुमानाबाबाजनितत्वन्त्वद्याप्यसिद्धम्, तस्यैव विचार्य - माणत्वात्, तथा च त्रैरूप्याद्वयोस्तुल्यत्वे एकस्य बाधकत्वमपरस्य बाध्यत्वमिति व्यवस्थापयि.तुमशक्यत्वान्नानुमानबाधाकृतमतुल्यबलत्वमिति न प्रकरणसमो हेत्वाभासः सम्भवति । कालात्ययापदिष्टस्य तु लक्षणमसङ्गतमेव, न हि प्रमाणप्रसिद्धत्रैरूप्यसद्भावे हेतोर्विषयबाधा सम्भविनी, तयोर्विरोधात् । यतः साध्यसद्भाव एव हेतोर्धर्मिणि सद्भावत्रैरूप्यम्, तदाभाव एव च तत्र सद्भावो बाधा, भावाभावयोश्चैकत्रैकस्य विरोधः । किञ्चाध्यक्षागमयोः कुतो
25
"Aho Shrutgyanam"
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ षत्रिंशम्
हेतुविषयबाधकत्वम्, स्वार्थासम्भवे तयोरभाव इति चेत्, हेतावपि सति त्रैरूप्ये तत्समानमित्सावपि तयोर्विषये बाधकः स्यात्, दृश्यते हि चन्द्रार्कादिस्थैर्यग्राह्यध्यक्ष देशान्तरप्राप्तिलिङ्गप्रभवतद्वत्यनुमानेन बाध्यमानम् । अथ तत्स्थैर्यग्राह्यध्यक्षस्य तदाभासत्वाद्वाध्यत्वं तर्हि एकशाखाप्रभवत्वानुमानस्यापि तदाभासत्वाद्वाध्यत्वमित्यभ्युपगन्तव्यम् । न चैवमस्त्विति 5 वक्तव्यम्, तस्य हि तदाभासत्वं किमध्यक्षबाध्यत्वात् उत त्रैरूप्यवैकल्यात्, नाद्यः तदाभासत्वेऽध्यक्ष बाध्यत्वं ततश्च तदाभासत्वमितीतरेतराश्रयदोषप्रसङ्गात्, एका सिद्धावन्यतराप्रसिद्धेः । नापि द्वितीयः, त्रैरूप्यसद्भावस्य तत्र परेणाभ्युपगमात्, अनभ्युपगमे वा तत एव तस्यागमकत्वोपपत्तेरध्यक्ष बाधाभ्युपगमवैयर्थ्यम् । न चाबाधितविषयत्वं हेतुलक्षणमुपपन्नम्,
"
रूपयन्निश्चितस्यैव तस्य गमकत्वाङ्गतोपपत्तेः न च तस्य निश्चयः सम्भवति, स्वसम्बन्धिनोऽ 10 बाधितत्वनिश्वयस्य तत्कालभाविनोऽसम्यगनुमानेऽपि सद्भावात्, उत्तरकालभाविनोऽसिद्धत्वात्, सर्वसम्बन्धिनस्तादात्विकस्योत्तरकालभाविनश्चासिद्धत्वात् न ह्यग्शा सर्वत्र सर्वदा सर्वेषामत्र बाधकस्याभाव इति निश्चेतुं शक्यम्, तन्निश्चयनिबन्धनस्यासत्त्वात्, नानुपलम्भस्तन्निबन्धनः, सर्वसम्बन्धिनस्तस्यासिद्धत्वात्, आत्मसम्बन्धिनोऽनैकान्तिकत्वात्, न संवादस्तन्निबन्धनः, प्रागनुमानप्रवृत्तेस्तस्यासिद्धेः उत्तरकालं तत्सिद्ध्यभ्युपगमेऽन्योन्या15 श्रयदोषप्रसक्तेः, अनुमानात् प्रवृत्तौ संवादनिश्चयः, ततश्चाबाधितत्वावगमेऽनुमानप्रवृत्तिरिति । न चाविनाभावनिश्चयादष्यबाधितविषयत्वनिश्चयः, पञ्चलक्षणयोगिन्यविनाभावपरिसमाप्तिवादिनामवाधितविषयत्वानिश्चये ऽविनाभावनिश्चयस्यैवासम्भवात् यदि च प्रत्यक्षागमत्राधितकर्म निर्देशानन्तरप्रयुक्तस्यैव कालात्ययापदिष्टत्वं तर्हि मूर्खोऽयं देवदत्तः, त्वत्पुत्रत्वात्, उभयाभिमतत्वत्पुत्रवदित्यस्यापि गमकता स्यात्, न हि सकलशास्त्र व्याख्यातृत्व लिङ्गज20 नितानुमानबाधितविषयत्वमन्तरेणान्यदध्यक्ष बाधित विषयत्वमागमबाधितविषयत्वं वाङ्गमकतानिबन्धनमस्यास्ति । न चानुमानस्य तुल्यबलत्वान्नानुमानं प्रति बाधकता सम्भविनीति वक्तव्यम्, निश्चित प्रतिबन्धलिङ्गसमुत्थस्यानुमानस्यानिश्चित प्रतिबन्धलिङ्गसमुत्थेनातुल्यबलस्वात् । अत एव न साधर्म्यमात्राद्धेतुर्गमकः, अपि त्वाक्षिप्तव्यतिरेकात् साधर्म्यविशेषात्, नापि व्यतिरेकमात्रात् किन्त्वङ्गीकृतान्वयात्तद्विशेषात्, न वा परस्पराननुविद्धोभयमात्रादपि, किन्तु परस्परस्वरूपाजहद्वृत्तिसाधर्म्य वैधर्म्यरूपात् न च प्रकृतहेतौ प्रतिबन्धनिश्चायक प्रमाणनिबन्धनं त्रैरूप्यं निश्चितम् तदभावादेवास्य हेत्वाभासत्वम्, न पुनरसत्प्रतिपक्षत्वा बाधितविषयत्वापररूपविरहात् । यदा च पक्षधर्मत्वाद्यनेक वास्तव रूपात्मकमेकं
25
३ ३२८
१ प्रत्यक्षागमयोः स्वप्रतिपाद्यविषयविरहे सति असम्भवः, अनुभूयेते च तावतस्तद्विषयोऽवश्यम्भावी हेतुप्रतिपाद्य विषयोऽतो बाधितो भवतीति तयोर्बाधकत्वमिति भावः ॥
" Aho Shrutgyanam"
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
हेत्वाभालविमर्शनम् । लिगमभ्युपगमविषयस्तदा तत्तथाभूतमेव वस्तु प्रसाधयतीति कथं न विपर्ययसिद्धिः, न च साध्यसाधनयोः परस्परतो धर्मिणश्चैकान्तभेदे पक्षधर्मत्वादियोगो लिङ्गस्योपपत्तिमान् , सम्बन्धासिद्धः, हेतोश्च पक्षधर्मवादित्रैरूप्याभ्युपगमे कथं न परवादाश्रयणम् , एकस्य हेतो. रनेकधर्मात्मकस्याभ्युपगमात् । न च यदेव पक्षधर्मस्य सपक्ष एव सत्त्वं तदेव विपक्षात् सर्वतो व्यावृत्तत्वमिति वाच्यम् , अन्वयव्यतिरेकयोर्भावाभावरूपयोः सर्वथा तादात्म्यायो• 5 गात् , तत्त्वे वा केवलान्वयी केवलव्यतिरेकी वा सर्वो हेतुः स्यात् , न त्रिरूपवान् , ब्यतिरेकस्य चाभावरूपत्वेन हेतोस्तद्रूपत्वेऽभावरूपो हेतुः स्यात् , न चाभावस्य तुच्छरूपत्वात् स्वसाध्येन धर्मिणा वा सम्बन्ध उपपत्तिमान , न च विपक्षे सर्वत्रासत्त्वमेव हेतोः स्वकीयं रूपं व्यतिरेको न तुच्छाभावमात्रमिति वक्तव्यम् , यदि हि सपक्ष एव सत्त्वं विपक्षाच्यावृत्तत्वं न ततो भिन्नमस्ति तदा तस्य तदेव सावधारणं नोपपत्तिमत् , वस्तुभूता- 10 न्याभावमन्तरेण प्रतिनियतस्य तस्य तत्रासम्भवात् । अथ ततस्तदन्यद्धर्मान्तरं तर्हि एकरूपस्यानेकधर्मात्मकस्य हेतोस्तथाभूतस्य साध्याविनाभूतत्वेन निश्चितस्यानेकान्तात्मकव. स्तुप्रतिपादनात् कथं न परोपन्यस्त हेतूनां सर्वेषां विरुद्धता, एकान्तविरुद्ध नानेकान्तेन व्याप्तत्वात् । किञ्च परैः सामान्यरूपो वा विशेषरूपो वा हेतुरुपादीयते, आये किं स व्यक्तिभ्यो भिन्नोऽभिन्नो वा इदं सामान्यमयं विशेषोऽयश्च तद्वानिति वस्तुत्रयोपलम्भाभावान भेदाभ्युप- 13 पगमो युक्तः, न च समवायवशात् परस्परं तेषामनुपलक्षणमिति वक्तव्यम् , भेदग्रहमन्तरेण इहेदमवस्थितमिति समवायबुद्ध्यत्पत्त्यसम्भवात् । किश्च नागृहीत विशेषणा विशेष्ये बुद्धिरिति काणादानां सिद्धान्तः, न च संस्थानभेदावसायमन्तरेण सामान्यनिश्चयस्योपपत्तिः, दूराद्धि पदार्थस्वरूपमुपलभमानो नागृहीतसंस्थानभेदोऽश्वत्वादिसामान्यमुपलब्धुं शक्नोति, न च. संस्थानभेदावगमस्त दाधारोपलम्भमन्तरेण संभवतीति कथं नान्योऽन्याश्नयः, पदा- 20 थग्रहणे सति संस्थानभेदावगमः, तत्र च सामान्यावबोधः तस्मिश्च सति पदार्थस्वरूपावगतिरिति । किश्शाश्वत्वादिसामान्यस्य स्वाश्रयसर्वगतत्वे कोदिव्यक्तिशून्यदेशे उपजायमानव्यक्तरश्वत्वादिसामान्ययोगो न भवेत् , व्यक्तिशून्यदेशे सामान्यस्यानवस्थानात् , व्यक्त्यन्तरादनागमनाच ततः सर्वसर्वगतं तदभ्युपगन्तव्यमिति कर्कादिभिरिव शाबलेयादिभिरपि तदभिव्यज्येत, कर्कादिव्यक्तीनामेव तदभिव्यक्तिसामर्थ्य यया प्रत्यासत्या ता एव तत्स्वा- 25 स्मन्यवस्थापयन्ति तयैव ता एवैकाकारपरामर्शप्रत्ययमुपजनयिष्यन्तीति किमपरतद्भिन्नसामान्यप्रकल्पनया । न च स्वाश्रयेन्द्रियसंयोगात् प्राक् स्वज्ञानजननेऽसमर्थ सामान्यं तदा परैरनाधेयातिशयं तमपेक्ष्य स्वावभासि झानं जनयति, प्राक्तनासामर्थ्यस्वभावापरित्यागे
"Aho Shrutgyanam"
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितरवसोपाने
[ पदत्रंशम्
स्वभावान्तरानुत्पादे च तदयोगात्, तथाभ्युपगमे च क्षणिकताप्रसक्तेः । न च स्वभावान्तरस्योपजायमानस्य ततो भेदा, सम्बन्धासिद्धितः तत्सद्भावेऽपि प्राग्वत्तस्य स्वावभासिज्ञानजननायोगान्न तत्प्रतिभास: स्यात्, तथा च सामान्यस्य व्यक्तिभ्यो भेदेनाप्रतिभासमानश्या सिद्धत्वात्कथं हेतुत्वम् । किञ्च प्रतिव्यक्ति सामान्यस्य परिसमाप्तत्वा5 भ्युपगमादेकस्यां व्यक्तौ विनिवेशित स्वरूपस्य तदैव व्यक्तयन्तरे वृत्त्यनुपपत्तेस्तदनुरूपप्रत्ययस्य तन्त्रासम्भवादसाधारणता च हेतोः स्यात् । यदि चासाधारणरूपा व्यक्तयः स्वरूपतस्तदा परसामान्ययोगादपि न साधारणरूपतां प्रतिपद्यन्त इति व्यर्था सामान्यप्रकल्पना, स्वतोऽसाधारणस्यान्ययोगादपि साधारणरूपत्वानुपपत्तेः, स्वतस्तद्रूपत्वेऽपि निष्फला सामान्यप्रकल्पनेति व्यक्तिव्यतिरिक्तस्य सामान्यस्याभावाद सिद्धस्तलक्षणो हेतुरिति कथं ततः 10 साध्यसिद्धिः । अथ व्यक्त्यव्यतिरिक्तं सामान्यं हेतुस्तदप्य संगतमेव व्यक्तयव्यतिरिक्तस्य व्यक्तिस्त्ररूपवद्व्यक्त्तयन्तराननुगमात् सामान्यरूपतानुपपत्तेः, व्यक्तयन्तरसाधारणस्यैव वस्तुनः सामान्यमित्यभिधानात्, तत्साधारणत्वे वा न तस्य व्यक्तिस्वरूपाव्यतिरिच्यमानमूर्त्तिरूपता, सामान्यरूपतया भेदाव्यतिरिच्यमानस्वरूपस्य विरोधात्, तन्न व्यक्तयव्यतिरिक्तमपि सामान्यं हेतुः, व्यक्तिस्वरूपवदसाधारणत्वेन गमकत्वायोगात्, अत एव न 15 व्यक्तिरूपमपि हेतु:, न चोभयं परस्पराननुविद्धं हेतु:, उभयदोषप्रसङ्गात् । न चानुभयमन्योन्यव्यवच्छेदरूपाणामेकाभावे द्वितीयविधानादनुभयस्यासत्त्वेन हेतुत्वायोगात् । बुद्धिप्रकल्पि तच्च सामान्य मवस्तुरूपत्वात्साध्ये नाप्रतिबद्धत्वादसिद्धत्वाच्च न हेतु:, तस्मात् पदार्थान्तरानुवृत्तव्यावृत्तरूपमात्मानं बिभ्रदेकमेव पदार्थस्वरूपं प्रतिपत्तुर्भेदाभेदप्रत्ययप्रसूतिनिबन्धनं हेतुत्वेनोपादीयमानं तथाभूतसाध्यसिद्धिनिबन्धनमभ्युपगन्तव्यम् । न च यदेव रूपं रूपा - 20 न्तराद्र्यावर्त्तते तदेव कथमनुवृत्तिमासादयति, यच्चानुवर्त्तते तत् कथं व्यावृत्तिरूपतामा - त्मसात्करोतीति वक्तव्यम्, भेदाभेदरूपतयाऽध्यक्षतः प्रतीयमाने वस्तुस्वरूपे विरोधासिद्धेः तस्मादेकान्तेन भिन्नसामान्यविशेषवादौ द्वावप्यसद्वादाविति सिद्धम् ॥ ५६ ॥
: 116:
25
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वर पट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलिते सम्मतितत्त्व सोपाने हेत्वाभासविमर्शनं नाम षट्त्रिंशं सोपानम् ॥
१ एकस्यां व्यक्तौ सर्वात्मना तस्य सद्भावादिति भावः ।
,
"Aho Shrutgyanam"
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
सन्मार्गप्रदर्शनम् ।
अथ सन्मार्गप्रदर्शनम् । सामान्य विशेषयोः स्वरूपं परस्परविविक्तमनूच निराकरोति
दवट्टियवत्तव्वं सामपणं पज्जवस्स य विसेसो। एए समोवणीआ विभजवायं विसेसिंति ! ५७ ॥ द्रव्याथिकवक्तव्यं सामान्य पर्यवस्य च विशेषः ।
एती समुपनीती विभज्यवादं विशेषयतः ॥ छाया ॥ द्रव्यार्थिकेति, द्रव्यास्तिकस्य वाच्यं विशेषनिरपेक्षं सामान्यम् , पर्यायास्तिकस्य चानु स्यूताकारविविक्तो विशेषो वाच्यः, एतौ सामान्य विशेषावन्योन्यनिरपेक्षावेकैकरूपतया परस्परप्राधान्येन वा प्रदर्शितौ सत्यस्वरूपमनेकान्तवादमतिशयाते, असत्यरूपतया ततस्तावतिशयं लभेते इति यावत् , विशेष साध्येऽनुगमाभावतः सामान्ये साध्ये सिद्धसाधनात्साध. 10 नवैफल्यतः प्रधानोभयसाध्ये उभयदोषापत्तितः, अनुभयरूपे साध्ये उभयाभावतस्साध्यत्वायोगात् । तस्माद्विवादास्पदीभूतसामान्यविशेषोभयात्मकसाध्यधर्माधारसाध्यधर्मिणि अन्योन्यानुविद्धसाधर्म्यवैधय॑स्वभावद्वयात्मकैकहेतुप्रदर्शनतो नैकान्तवादपक्षोक्तदोषावकाशः, अत. एव गाथापश्चार्द्धन एतौ सामान्यविशेषौ समुपनीतौ परस्परसव्यपेक्षतया स्यात्पदप्रयोगतो धर्मिण्यवस्थापितो विभज्यवादमेकान्तवादलक्षणं विशेषयतो निराकुरुतः, एवमेव 15 तयोरात्मलाभात्, अन्यथाऽनुमानविषयस्योक्तन्यायतोऽसत्त्वादित्यपि दर्शितम् ।। ५७ ॥
यत्रानुमानविषयतयाऽभ्युपगम्यमाने साध्ये दूषणवादिनोऽत्र काश एव न भवति तदेव साध्यं हेतुविषयतयाऽभ्युपगन्तव्यमिति दर्शयति--
हेउविसओवणीयं जह वणिज परो नियत्तइ । जइ तं तहा पुरिल्लो दाइंतो केण जीव्वंतो ।। ५८ ॥ हेतुविषयोपनीतं यथा वचनीयं परो निवर्तयति ।
यदि तत्तथा पुरिल्लोऽदर्शयिष्यत केनाजेष्यत ॥ छाया ॥ हेविति, हेतुविषयतयोपदर्शितं साध्यधर्मिलक्षणं वस्तु पूर्वपक्षवादिना अनित्यः शब्द इत्येवं यथा परो निवर्त्तयति, सिद्धसाध्यताननुगमदोषाधुपन्यासेनैकान्तवचनीयस्य तदितर. धर्माननुषक्तस्याने कदोषदुष्टतया निवर्तयितुं शक्यत्वात् । यदि तदेव स्याच्छब्दयोजनया 25 द्वितीयधर्माकान्तं पुरिल्लः-पूर्वपक्षवादी अदर्शयिष्यत ततोऽसौ नैव केनचिदजेष्यत, जितश्वासौ तथाभूतस्य साध्यधर्मिणोऽप्रदर्शनात् प्रदर्शितस्थ चैकान्तरूपस्यासत्त्वात् , तत्प्रदर्शकोऽ सत्यवादितया निग्रहाहः ॥ ५८ ॥
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ सप्तत्रिंशम् एतदेवाह-~
एयन्तासम्भूयं सन्भूयमणिच्छियं च वयकमाणो । लोइयपरिच्छियाणं वयणिजपहे पडइ वादी ॥ ५९॥ एकान्तासद्भुतं सद्भूतमनिश्चितञ्च बदन् ।
लौकिकपरीक्षकाणां वचनीयपक्षे पतति वादी ॥ छाया ॥ एकान्तेति, असत्यमेकान्तेनासद्भूतं सद्भूतमप्यनिश्चितं वदन वादी लौकिकानां परीक्षकाणाञ्च वचनीयमार्ग पतति । अनेकान्तात्मकाद्धि हेतोः तथाभूतमेव साध्यधर्मिणं साधयन् वादी सद्वादी भवेदिति तथैव साध्याविनाभूतो हेतुर्धर्मिणि तेन प्रदर्शनीयः, तन्मात्रादेव
साध्यप्रतिपत्तेः सपक्षविपक्षयोः सदसत्त्वे नावश्यं प्रदर्शनीये । तथापि तत्र तयोविद्यमानतयाऽ 10 वश्यं प्रदर्शनीयत्वे ज्ञातत्वादीनामप्यपरधर्माणां तत्र सतां प्रदर्शनीयता स्यात् । यदि
सामर्थ्यात्ते प्रतीयन्त एवेति न प्रदान्ते तदाऽन्वयव्यतिरेकावपि तत एव नावश्यं प्रदर्शनीयौ, अत एव दृष्टान्तोऽपि नावश्यं वाच्यः, तस्य साधर्म्यवैधर्म्यप्रदर्शनपरत्वात् । उपनयनिगमनयोस्तु दूरापास्तता, तदन्तरेणापि साध्याविनाभूतहेतुप्रदर्शनमात्रात् साध्यप्रतिपत्यु.
त्पत्तेः, अन्यथा तदयोगान् । हेतोबैलक्षण्य प्रदर्शनवादिनस्तु निरंशे लक्षण्यविरोधानिरं15 शवस्त्वभ्युपगमविरोधः स्यात् , परिकल्पितस्वरूपत्रैरूप्याभ्युपगमोऽप्यसङ्गतः, परिकल्पि
तस्य परमार्थसत्त्वे तदोषानतिवृत्तेः, अपरमार्थसत्त्वे तु तल्लक्षणत्वायोगः, असतः सल्लक्षण. त्वविरोधात् , न हि कल्पनाव्यवस्थापितलक्षणभेदाल्लक्ष्यभेदो युक्त इति लिङ्गस्य निरंशस्वभावस्य किश्चिद्रूपं वाच्यम , न च साधादिव्यतिरेकेण तस्य स्वरूपं प्रदर्शयितुं शक्यत
इति तस्य निःस्वभावताप्रसक्तिः । न चैकलक्षणहेतुवादिनोऽप्यनेकान्तात्मकवस्त्वभ्यु. 20 पगमादर्शनव्याघात इति वाच्यम् , प्रयोगनियम एवैकलक्षणो हेतुरित्यभिधानात, न च
स्वभावनियमे तथाभूतस्य शशशृङ्गादेरिव निःस्वभावत्वम , गमकताङ्गनिरूपणकलक्षणो हेतुरिति व्यवस्थापितत्वात् । न चैकान्तवादिना प्रतिबन्धग्रहणमपि युक्तिसङ्गतम् , अविचलितस्वरूपे आत्मनि ज्ञानपौर्वापर्याभावात् , प्रतिक्षणध्वंसिन्यप्युभयग्रहणानुवृत्तकचैतन्य.
स्याभावात् , कारणस्वरूपग्राहिणा ज्ञानेन कार्यस्य तत्स्वरूपग्राहिणा च कारणस्य ग्रहणासम्भ25 वात् , एकेन च द्वयोरग्रहणे कार्यकारणभावादिप्रतिबन्धग्रहणायोगात् । न च कार्यानुभवान
न्तरभाविस्मरणेन कार्यकारणभावोऽनुसन्धीयत इति वक्तव्यम , अनुभूत एव स्मरणोदयेन प्रतिबन्धस्योभयनिष्ठस्य केनचिदननुभवात , उभयस्य पूर्वापरकालभावित्वेन एकेनाग्रहणात् , न वा स्मरणस्य कार्यानुभवो जनकः, तदनन्तरमेव स्मरणस्याभावात् , नापि क्षणिकैकान्तवादे कार्यकारणभावः सम्भवतीत्युक्तमेव, सन्तानादिकल्पनापि नात्रोपयोगिनी । स्मरणकाले
"Aho Shrutgyanam"
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
सोपानम् ] सन्मार्गप्रदर्शनम् ।
: ३३३ : च नातीततद्विषयस्मरणमात्रं प्रतीयते किन्तु तदनुभवितापि, अहमेवमिदमनुभूतवानित्यनुभवित्राधारानुभूत विषयस्मृत्यध्यवसायादेकाधारे अनुभवस्मरणे अभ्युपगन्तव्ये, तदभावे तथाध्यवसायानुपपत्तेः । न चानुभवस्मरणयोरनुगतचैतन्याभावे तद्धर्मतया प्रतिपत्तिर्युक्ता, न हि यत्प्रतिपत्तिकाले यन्नास्ति तत्तद्धर्मतया प्रतिपत्तुं युक्तम् , बोधाभावे प्राह्यग्राहकसंवित्तित्रितयप्रतिपत्तिवत् , अस्ति च तद्धर्मतयाऽनुभवस्मरणयोस्तदा प्रतिपत्तिरिति कथं क्षणिकै- 5 कान्तवादः, तत्र वा प्रतिबन्धनिश्चय इति । न चैकान्तवादिनः सामान्यादिकं साध्यं सम्भ. वतीत्युक्तम , तस्मादनेकान्तात्मकं वस्त्वभ्युपगन्तव्यम् , अध्यक्षादेः प्रमाणस्य तत्प्रतिपा. दकत्वेन प्रवृत्तेः ॥ ५९॥ स एव सन्मार्ग इत्युपसंहरति
दव्वं वित्तं कालं भावं पज्जायदेससंयोगे। भेदं च पडुच्च समा भावाणं पण्णवण पज्जा ।। ६० ।। द्रव्यं क्षेत्रं कालं भावं पर्यायदेशसंयोगान् ।।
मेदं च प्रतीत्य समा भावानां प्रज्ञापनापर्या ॥ छाया ॥ द्रव्यमिति, द्रव्यक्षेत्रकालभावपर्यायदेशसंयोगभेदानष्टौ भावानाश्रित्य वस्तुनो भेदे सति सर्ववस्तुविषयायाः स्याद्वादरूपायाः प्रज्ञापनायाः पर्या-पन्था मार्ग इति यावत् । 13 तत्र द्रव्यं पृथिव्यादि, क्षेत्रं स्वारम्भकावयवस्वरूपम् , तदाश्रयं वाऽऽकाशं, कालं युगपदयु. गपश्चिरक्षिप्रप्रत्ययलिङ्गलक्षणम् , वर्तनात्मकं वा नवपुराणादिलक्षणम् , भावं मूलारादिलक्षणम् , पर्यायं रूपादिस्वरूपम्, देश मूलाङ्करपत्रकाण्डादिक्रमभाविविभागम् , संयोगं भूम्यादिप्रत्येकसमुदायम् , द्रव्यपर्यायलक्षणं भेदं प्रतिक्षणविवर्तात्मकं वा जीवाजीवादिभावानां प्रतीत्य समानतया तदतदात्मकत्वेन प्रज्ञापना-निरूपणा या सा सत्पथ इति, न हि 20 तदतदात्मकैकद्रव्यत्वादिभेदाभावे खरविषाणादेर्जीवादिद्रव्यस्य विशेषः, यतो न द्रव्यक्षेत्रकालभावपर्यायदेशसंयोगभेदरहितं वस्तु केनचित् प्रत्यक्षाद्यन्यतमप्रमाणेनावगन्तुं शक्यम् , न च प्रमाणागोचरस्य सद्व्यवहारयोग्यतेति तदतदात्मकं तदभ्युपेयम् । न ह्येकान्ततस्तदात्मकं द्रव्यादिभेदभिन्नं व्यतिरिक्तञ्च प्रमाणतस्तन्निरूपयितुं शक्यम् द्रव्यादिव्यति. रिकस्य शशशृङ्गवत् कुतश्चित् प्रमाणादप्रतीतेः, न हि ततो द्रव्यादीनां भेदेऽपि समवाय- 25 सम्बन्धात्तत्सम्बन्धिताप्रसङ्गः, सम्बन्धिभेदेन भेदाभेदकल्पनाद्वयानतिवृत्तेः, भेदपक्षे सम. पायानेकत्वप्रसङ्गः, सम्बन्धिभेदेन भेदात, संयोगवदनित्यताप्रसङ्गाच्च । अभेदकल्पे तु सम्बन्धिसङ्करप्रसङ्गः, न चैवमस्ति, छत्रदण्डकुण्डलादिसम्बन्धविशेषविशिष्टदेवदत्तादेरिष
"Aho Shrutgyanam'
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्व सोपाने
[ सप्तत्रिंशम्
न
जातिगुणादेः समवायिनो भेदेनोपलम्भात्, य एव दण्डदेवदत्तयोर्हि सम्बन्धो न स एव छत्रादिभिरपि तत्सम्बन्धाविशेषे तद्विशेषणविशेष्य वैफल्यप्रसङ्गात्, न हि विशेष्यं धर्मान्तराद्व्यवच्छिद्य स्वात्मन्यवस्थापयद्विशेषणं विशेषणरूपतां प्रतिपद्यते, एवं समवायश्याविशेषे द्रव्यत्वादीनामपि विशेषणानामविशेषान्न जीवाजीवादिद्रव्यव्यवच्छेदकता स्यादिति 5 कथं न समवायिसङ्करप्रसक्तिर्भवेत् । नापि समवायस्तग्राहकप्रमाणाभावात् सम्भवति, तदभावे च न वस्तुनो वस्तुत्वयोग इति तदनेकान्तात्मकैकरूपमभ्युपगन्तव्यम्, चैकाने कात्मकत्वं वस्तुनो विरुद्धम्, प्रमाणप्रतिपन्ने वस्तुनि विरोधासम्भवात्, तथाहि आत्मादिवत्वेकाने कात्मकम् प्रमेयत्वात् चित्ररूपपटवत, ग्राह्यग्राहकाकारसंवित्तिरूपैकविज्ञानवद्वा न च वैशेषिकं प्रति चित्रपटरूपस्यैकानेकत्वमसिद्धम्, प्राक्साधितत्वात् । 10 नापि ब्राह्मग्राहकसंवित्तिलक्षणरूपत्रयात्मकमेकं विज्ञानं बौद्धं प्रत्यसिद्धम्, तथाभूतविज्ञानस्य प्रत्यात्मसंवेदनीयस्य प्रतिक्षेपे सर्वप्रमाणप्रमेयप्रतिक्षेपप्रसक्तेः, स्वार्थाकारयोर्विज्ञानमभिन्नस्वरूपम्, विज्ञानस्य च वेद्यवेदकाकारौ भिन्नात्मानौ कथचिदनुभवगोचरापन्नौ, एतच प्रतिक्षणं स्वभावभेदमनुभवदपि न सर्वथा भेदवत् संवेद्यते इति संविदात्मनः स्वयमेकस्य क्रमवनेकात्मकत्वं न विरुद्धमिति कथमध्यक्षादिविरुद्धं निरन्वयविनाशित्वमभ्युपगन्तुं 15 युक्तम्, न हि कदाचित् क्वचित् क्षणिकत्वमन्तर्बहिर्वाऽध्यक्षतोऽनुभूयते, तथैवेति निर्णयानुत्पत्तेः, भेदात्मन एवान्तर्विज्ञानस्य बहिर्घटादेश्चाभिन्नस्य निश्चयात् । तथाभूतस्याप्यनुभवस्य भ्रान्तिकल्पनायां न किञ्चिदध्यक्षमभ्रान्तं भवेत्, न हि ज्ञानं वेद्यवेदकाकारशून्यं स्थूलाकारविविक्तं परमाणुरूपं वा घटादिकमेकं निरीक्षामहे यतो बाह्याध्यात्मिकं भेदाभेदरूप - तयाऽनुभूयमानं भ्रान्तविज्ञानविषयतया व्यवस्थाप्येत, या चैकान्तप्रतिक्षण विशरारुताऽ20 ध्यक्षविरुद्धा तदा कथं तत्रानुमानमपि प्रवर्त्तेत, अध्यक्षबाधितविषयत्वात्तस्य, अत एव क्षणिकतैकान्तसाधनाय उपादीयमानः सर्व एव सत्त्वादिहेतुर्विरुद्ध एव, अनेकान्त एव तस्य सम्भवात् । अर्थक्रियालक्षणं हि सत्त्वं नैकान्ते क्रमयौगपद्याभ्यां सम्भवति, यतो यस्मिन् सत्येव यद्भवति तत्तस्य कारणमितरच कार्यमिति कारणलक्षणम्, क्षणिके च कारणे सति -यदि कार्योत्पत्तिर्भवेत्तदा कार्यकारणयोः सहोत्पत्तेः किं कस्य कारणं किं वा कार्य व्यवस्था25 येत, त्रैलोक्यस्यैकक्षणवर्त्तिता च प्रसज्येत । यदनन्तरं यद्भवति तत्तस्य कार्यमितरत् कार णमिति व्यवस्थायां कारणाभिमते वस्तुन्यसत्येव भवतस्तदनन्तरभावित्वस्य दुर्घटत्वात्, चिरतरविनष्टादपि च तस्य भावो भवेत् तदभावाविशेषात् । न चानन्तरस्यापि कार्योत्पत्तिकालमप्राप्य विनाशमनुभवतश्चिरातीतस्येव कारणता, यतोऽर्थक्रियाऽक्षणक्षयेण विरुध्येत, प्राकालभावित्वेन कारणत्वे तु सर्वं सर्वस्य कारणं स्यात् सर्ववस्तुक्षणानां विवक्षितकार्य
"
: ३३४ :
" Aho Shrutgyanam"
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपान
सम्भार्गप्रदर्शनम् । प्रति प्राग्भावित्वाविशेषान , तथा च स्वपरसन्तानव्यवस्थाऽप्यनुपपन्नैव स्यात् सादृश्यादपि तदसम्भवात् सर्वथा सादृश्ये हि कार्यस्य कारणरूपताप्रसक्त्यैकक्षणमात्र सन्तानः स्यात् , कथश्चित्सादृश्येऽनेकान्तवादप्रसङ्गः, न वा सादृश्यं भवदभिप्रायेणास्ति, सर्वत्र वैलक्षण्याविशेषात , अन्यथा स्वकृतान्तप्रकोपात , नापि क्षणिकैकान्तपक्षेऽन्वयव्यतिरेकप्रतिपत्तिः, साध्यसाधनयोखिकालविषययोः साकल्येन व्याप्तेरसिद्धर्यत्सत् तत्सर्व क्षणिक संश्च शब्द 5 इत्याद्यनुमानप्रवृत्तिः कथं भवेत् , अकारणस्य प्रमाणविषयत्वानभ्युपगमे साध्य साधनयोस्त्रिकालविषयव्याप्तिग्रहणस्य दूरोत्सारितत्वात् । तथा नाननुकृतान्वयव्यतिरेकं कारणं नाकारणं विषय इति वचनमनुमानोच्छेदकश्च प्रसक्तम् , ग्राह्यग्राहकाकारज्ञानैकत्ववद्राह्याकारस्यापि युगपदने कार्थावभासिनश्चित्रैकरूपता एकान्तवादं प्रतिक्षिपत्येव । श्रान्तात्मनश्च दर्शनस्यान्तर्बहिश्वाभ्रान्तात्मकत्वं कथञ्चिदभ्युपेयम , अन्यथा कथं स्वसंवेदनाध्यक्षता तस्य भवेत् , 10 तदभावे च कथं तत्स्वभावसिद्धियुक्ता, कथश्च भ्रान्तज्ञानं भान्तिरूपतया आत्मानमसंविदज्ज्ञानरूपतया वाऽवगच्छदहिस्तथा नावगच्छेत् , यतो भ्रान्त कान्तरूपता तिमिराद्यपप्लुतदृशां भवेत् , कथञ्च भ्रान्त विकल्पज्ञानयोः स्वसंवेदनमभ्रान्तमविकल्पं वाऽभ्युपगच्छन्ननेकान्तं नाभ्युपगच्छेत् , ग्राह्यग्राहकसंवित्याकारविवेकं संविदः स्वसंवेदनेनासंवेदयन संवि. दूपताश्चानुभवन् कथं क्रमभाविनोर्विकल्पेतरात्मनोरनुगतसंवेदनात्मानमनुभवप्रसिद्धं प्रति- 15 क्षिपेत् , ततः क्रमसहभाविनः परस्पर विलक्षणान् स्वभावान् यथावस्थितरूपतया व्यानुवत्सकललोकप्रतीतं स्वसंवेदनमनेकान्ततत्त्रव्यवस्थापकमेकान्तवादप्रतिक्षेपि प्रतिष्ठितमिति निरंशक्षणिकरवलक्षणमन्तर्बहिश्वानिश्चितमपि संवित्तिर्विषयीकरोतीति कल्पना अयुक्तिसंगतैव, अप्रमाणप्रसिद्धकल्पनायाः सर्वत्र निरंकुशत्वात् सकलसर्वज्ञताकल्पनाप्रसक्तेः, न टेकस्य संवित्तिरपरस्यासंवित्तिः, सर्वत्र सम्बन्धाभावाविशेषात , न हि वास्तवसम्बन्धाभावे 20 परिकल्पितस्य तस्य नियामकत्वं युक्तमतिप्रसङ्गात् । न च वास्तवः सम्बन्धः परस्य सिद्ध इति तादात्म्यतदुत्पत्त्योरभावात् साध्यसाधनयोः प्रतिबन्धनियमाभावेऽनुमानप्रवृत्तिर्दूरोत्सारितैव, अथार्थक्रियालक्षणं सत्त्वमक्षणिकेऽवस्थास्यतीति चेन्न, तत्रापि क्रम योगपद्याभ्यां तस्य विरोधात , तत्करणस्वभावस्याक्षणिकस्य तदकरणविरोधेन क्रमकारित्वासम्भवात् , पूर्वं तदकरणसामर्थ्यस्य पश्चादपि तत्करणसामर्थ्यासम्भवात् , अप-5 रिणामित्वेनानाधेयाप्रहे यातिशयत्वात् , स्वभावोत्पत्तिविनाशाभ्युपगमे च नित्यैकान्तविरोधः स्यात् , ततो व्यतिरिक्तस्यातिशयस्य करणेऽनतिशयस्य तस्य प्रागिव पश्चादपि करणासम्भवः । सहकार्यपेक्षापि तस्यायुक्कैव, प्रागसहायस्याकरणस्वभावस्य पुनः सस. हायस्य कार्यकरणाङ्गीकारे तस्कृतातिशयमनङ्गीकुर्वतस्तदपेक्षायोगात्, तस्मादपरिणामी भावो
"Aho Shrutgyanam"
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ सप्तर्विधम् न क्रमेण कार्यनिर्वतकः । नापि यौगपधेन, कालान्तरेऽकिश्चित्करतया तस्यावस्तुस्वापत्तेः क्षणमात्रावस्थायिताप्रसक्तेश्च । तस्मादन्यप्रकाराभावेन व्यापिकाऽर्थक्रिया ततो निवर्तमाना स्वव्याप्यां सत्तामादाय निवर्तत इति यत्सत्तत्सर्वमनेकान्तात्मक सिद्धम् ,
अन्यथा प्रत्यक्षादि विरोधप्रसङ्गः, न हि भेदमन्तरेण कदाचित् कस्यचिदभेदोपलब्धिः 5 हर्षविषादाद्यनेकाकारविवर्तात्मकस्थान्तश्चैतन्यस्य स्वसंवेदनाध्यक्षतः वर्णसंस्थानसदायनेकाकारस्य स्थूलस्य पूर्वापरस्वभावपरित्यागोपादानात्मकस्य घटादेवहिरेकस्येन्द्रियजाध्यक्षतः संवेदनात्, सुखादिभेदविकलतया चैतन्यघटादेः कदाचिदप्युपलम्भागोचरत्वात् , महासामान्यस्यावान्तरसामान्यस्य वा सर्वगतासर्वगतधर्मात्मकस्य व्यक्त्यतिरिक्तस्वभावतया
कदाचित्कचिदनुपलब्धेर्द्रव्यगुणकर्मणां कथं तद्विशिष्टतया प्रतिपत्तिर्भवेत् । समवायस्य चान10 वस्थादोषतः सम्बन्धान्तराभावात् द्रव्यगुणकर्मसामान्य विशेषाणामन्योन्यं तादात्म्यानिष्टौ
तेष्ववृत्तः सर्वपदार्थस्वरूपाप्रसिद्धिः स्यात् । स्वत एव द्रव्यादिषु वृत्तौ समवायमन्तरे. णापि द्रव्यादयोऽपि स्वाधारेषु वृत्ति स्वत एवात्मसात्करिष्यन्तीति समवायकल्पनावैयर्थ्य. प्रसक्तिः । अवयविनोऽपि स्वारम्भकावयवेषु तादात्म्यानभ्युपगमे सामान्यस्येव तद्वत्सु वृत्ति
विकल्पादनवस्थादिदोषप्रसङ्गान्न वृत्तिर्भवेत् , वृत्तौ वा साकल्येन प्रत्याधार ग्रहणासम्भ15 वात व्यक्तिवद्भेदप्रसक्तिः खण्डशः प्रतिपत्तरगृहीतस्वभावाद्गहीतस्वभावस्य भेदात् , तथा च
सामान्यादिरूपताहानिप्रसक्तिः ! किश्च सर्वस्वाधारव्यापिन: सामान्यस्य द्रव्यस्य वा तद्वतां
सामस्त्येन ग्रहणासंभवात् कथं तदग्रहे तगृहणं भवेस , आधाराप्रतिपत्तौ तदाधेयस्य तत्वे. . नाप्रतिपत्तेः, सामान्यायशेषु गृहीतेष्वपि सामान्यादेर्वृत्तिविकल्पादेर्दोषस्तेष्वपि पूर्ववत्स
मानः, तदंशग्रहणेऽपि च सामान्यस्य व्यापिनः कदाचिदप्यप्रतिपत्तेः सद्व्यमित्यादिप्रति20 पत्तिः तद्वत्सु न कदाचिद्भवेत् , तदंशानां सामान्यादेरत्यंतभेदात् , अत एव द्रव्यादिषट्पदार्थव्यवस्थाप्यनुपपन्ना भवेत् , प्रतिभासगोचरचारिणां सामान्यायंशानां पदार्थान्तरताप्र. सक्तेः । अथ निरंशं सामान्यमभ्युपगम्यते तर्हि सकलस्वाश्रयप्रतिपत्त्यभावतो मनागपि न सामान्यप्रतिपत्तिरिति सद्रव्यं पृथिवीत्यादिप्रतिपत्तेनितरामभावः स्यात् । तदंशानां
सामान्याद्भेदाभेदकल्पनायां द्रव्यादय एव भेदाभेदात्मकाः किं नाभ्युपगम्यन्त इति 25 सामान्यादिप्रकल्पना दूरोत्सारितैवेति कुतस्तद्भेदैकान्तकल्पना, सतः सामान्यविशेषात्मकं
सर्व वस्तु सत्त्वात्, न हि विशेषरहित सामान्यमानं सामान्यरहितं विशेषमात्रं वा सम्भवति, तादृशः कचिदपि वृत्तिविरोधात्, वृत्त्या हि सत्त्वं व्याप्तं स्वलक्षणात् सामान्यलक्षणाद्वा तादृशाद्वृत्तिनिवृत्त्या निवर्त्तत एव, यतः कचिद्वृत्तिमतोऽपि स्वलक्षणस्य न देशान्तरवर्तिनान्येन संयोगः तत्संसर्गाव्यवच्छिन्नस्वभावान्तरविरहात, विशेषविक
"Aho Shrutgyanam"
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीपानम्
प्रदर्शनम् |
लसामान्यवत्, एकस्य प्रतिसम्बन्धिस्वभावविशेषाभ्युपगमे विशेषाणां तत्स्वलक्षणं सामान्यलक्षणमेव स्यात् । न च विशेषैरन्यदेशावस्थितैरसंयुक्तस्यैकत्र तस्य वृत्तिः अव्यवधानाविशेषात्, एवञ्च स्वभावविशेषाणां सामान्यरूपाः सर्व एव भावा विशेषरूपाश्र्व । तत्र देशकालावस्थाविशेषनियतानां सर्वेषामपि सत्त्वं सामान्यमे करूपमव्यवधानात् तस्य च ते विशेषा एवानेकं रूपम्, यतस्तदेव सत्रं परिणामविशेषापेक्षया गोत्वब्राह्मणत्वादिलक्षणा 5 जातिः परिणामविशेषाश्च तदात्मका व्यक्तय इति परस्परव्यावृत्ताने कपरिणामयोगादेकस्यैकानेक परिणतिरूपता संशयज्ञानस्येवाविरुद्धा, व्यक्तिव्यतिरिक्तस्य सामान्यस्य उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलब्धेः शशशृङ्गवदसत्त्वात् सन् घट इत्यादिप्रत्ययः सामान्यविशेषात्मकवस्त्वभावेऽबाधितरूपो न स्यात् । न च चक्षुरादिबुद्धौ वर्णाकृत्यक्षराकारशून्यं सामान्यं परव्यावर्णितस्वरूपमव भासते, प्रतिभासभेदप्रसङ्गात्, तस्य सर्वगतत्वे चान्तराले - 10 प्युपलंभप्रसङ्गः, आश्रयस्याभिव्यंजकस्याभावाभ्युपगमेऽभिव्यक्तादनभिव्यक्तस्वरूपस्य भेदप्रसङ्गात् सामान्यरूपताक्षतिः, नित्यैकस्वभावस्य चाश्रयभावाभावावभिव्यक्त्यनभिव्यक्ती सत्प्रत्ययकर्तृत्वाकर्तृत्वे न च युज्येते, एकस्य तद्योगे चानेकान्तसिद्धिरेव । स्वाश्रय सर्वगतत्वेऽपि एकेनाश्रयेणैकदा प्रकाशितायाः सत्तायात्सर्वदा सर्वत्र प्रकाशितत्वात् सकलवस्तु प्रपञ्चस्य सकृदुपलब्धिप्रसङ्गः, न वा कस्यचिदप्युपलब्धिः स्यादविशेषात् प्रकारान्तरेण प्रतीत्यभ्यु- 15 पगमेऽनेकान्तवाद एव । स्वतः सतां विशेषाणां सत्तासम्बन्धानर्थक्यमसताश्च तत्सम्बन्धानुपपत्तिरतिप्रसङ्गात् । निष्क्रियसामान्यसम्बन्धाद्व्यक्तीनामक्रियत्वं सामान्यस्य वा क्रियावस्वाद व्यापकत्वं स्यात् । व्यक्त्यव्यतिरेके व्यक्तिस्वलक्षणवन्न तस्य सामान्यरूपता भवेत् व्यक्तीनां वा सामान्याव्यतिरेकाद्व्यक्तिस्वरूपहानेः सामान्यस्य तद्रूपता न भवेत् । न च व्यतिरेकाव्यतिरेक पक्षे ऽप्यनवस्थोभयपक्ष दोषवैयधिकरण्यसंशयविरोधादिदोषप्रसङ्गात् सर्वथा 20 तदभावः, अनवस्थादिदोषस्य प्राक्प्रतिषिद्धत्वात् प्रतीयमानेऽपि तथाभूते वस्तुनि विरोधादिदोषासञ्जने प्रकारान्तरेण प्रतिभासासम्भवात् सर्वशून्यताप्रसङ्गः । न च सैवास्त्विति वक्तव्यम्, स्वसंवेदनमात्रस्याप्यभावप्रसङ्गतो निष्प्रभाणिकायास्तस्या अध्यभ्युपगन्तुमशक्यस्वात्, तथापि तस्या अभ्युपगमे वरमनेकान्तात्मकं वस्त्वभ्युपगन्तुं युक्तम्, तस्याबाधित प्रती - तिगोचरत्वात् । तेन रूपादिक्षणिकविज्ञानमात्रशून्यताभ्युपगमः, पृथिव्याद्येकान्तनित्यत्वा- 25 भ्युपगमः, आत्माद्वैताङ्गीकरणम्, परलोकाभावनिरूपणम्, द्रव्यगुणादेस्त्यन्तभेदप्रतिज्ञानम् हिंसा धर्माभ्युपगमः, दीक्षातो मुक्तिप्रतिपादनमित्याद्ये कान्तवादिप्रसिद्धं सर्वमसत् प्रतिपतव्यम्, तत्प्रतिपादक हेतूनां प्रदर्शितरीत्याऽनेकान्तव्याप्तत्वेन विरोधात्, इतरधर्म सव्यपेक्ष
૪૨
"Aho Shrutgyanam"
१७
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ समत्रिंशम् स्यैकान्तवाद्यभ्युपगतस्य सर्वस्य पारमार्थिकत्वादभिष्वङ्गादिप्रतिषेधार्थ विज्ञानमात्राभिधानस्य सार्थकत्वात् , तथाहि अहमस्यैवायं ममैवेत्येकान्तनित्यत्वस्वस्वामिसम्बन्धाभिनिवेशप्रभवरागादिप्रतिषेधपरं क्षणिकरूपादिप्रतिपादनं युक्तमेव, सालम्बनज्ञानकान्तप्रतिषेधपरं विज्ञानमात्राभिधानम् , सर्वविषयाभिष्वङ्गनिषेधपरं शून्यताप्रकाशनम् , क्षणिक एवायं पृथि5 व्यादिरित्येकान्ताभिनिवेशमूलद्वेषादिनिषेधपरं तन्नित्यत्वप्रणयनम् , जात्यादिमदोन्मूलतानु
गुणमात्माद्यद्वैतप्रकाशनम् , जन्मान्तरजनितकर्मफलभोक्तृत्वमेव धर्मानुष्ठानमित्येकान्तनिरा. सप्रयोजनं परलोकाभावावबोधनम् , द्रव्याद्यव्यतिरेकैकान्तप्रतिषेधाभिप्रायं तद्भेदाख्यानम् , अप्रमत्तस्य योगनिबन्धनप्राणव्यपरोपणस्याहिंसात्वप्रतिपादनाथ हिंसातो धर्म इति वचनम् ,
रागद्वेषमोहतृष्णादिनिबन्धनस्य प्राणव्यपरोपणस्य दुःखसंवेदनीयफलनिर्वर्तकत्वेन हिंसा10 स्वोपपत्तेः, अत एव वैदिक हिंसाया अपि तन्निमित्तत्वेऽपायहेतुत्वमन्यहिंसावत् प्रसक्तम् , न
च तस्या अतन्निमित्तत्वम् , चित्रया यजेत पशुकाम इति तृष्णानिमित्तत्व श्रवणात् । न चैवं. विधस्य वाक्यस्य प्रामाण्यमपि, तत्प्राप्तिनिमित्ततद्धिसोपदेशकत्वात् , तृष्णादिवृद्धिनिमित्ततदन्यतद्विघातोपदेशवाक्यवत् । न चापौरुषेयत्वादस्य प्रामाण्यं तस्य निषिद्धत्वात् । न च
पुरुषप्रणीतस्य हिंसाविधायकस्य तस्य प्रामाण्यम् , ब्राह्मणो हन्तव्य इति वाक्यवत् । न च 15 वेदविहितत्वात्तद्धिंसाया अहिंसात्वम , प्रकृत हिंसाया अपि तस्वोपपत्तेः । न च ब्राह्मणो न
हन्तव्य इति तद्वाक्यबाधितत्वान्न प्रकृतहिंसायास्तद्विहितत्वम् , न वै हिंस्रो भवेदिति वेदबाक्यबाधितचित्रादियजनवाक्यविहित हिंसावत् प्रकृतहिंसायास्तद्विहितत्वोपपत्तेः । अथ ब्राह्मणो हन्तव्य इतिवाक्यं न कचिद्वेदे श्रूयते, न, उत्सन्नानेकशाखानां तत्राभ्युपगमात् ,
तथा च सहस्रव िसामवेद इत्यादिश्रुतिः । अथ यज्ञादन्यत्र हिंसाप्रतिषेधः, तत्र च तद्वि. 20 धानम् , यथा चान्यत्र हिंसाऽपायहेतुरित्यागमात् सिद्धं तथा तत एव तत्र स्वर्गहेतुरित्यपि सिद्धम् , न च यदेकदा एकत्रापायहेतुः तत्सर्वदा सर्वत्र तथेत्यभ्युपगन्तव्यम् , आतुरस्वस्थभुजिक्रियावदवस्थादिभेदेन भावानां परस्परविरुद्ध फलकतत्वोपलम्भात् , असम्यगेतत् , तृष्णादिनिमित्तहिंसाया अपायहेतुत्वेन सर्वशास्त्रेषु प्रसिद्धः, तृष्णादिनिमित्ता च प्रकृतहिंसेत्युक्त. त्वात् । न च यन्निमित्तत्वेन यत् प्रसिद्धं तत्फलान्तरार्थित्वेन विधीयमानमौत्सर्गिक दोषं न निर्वतयति, यथाऽऽयुर्वेदप्रसिद्धं दाहादिकं रुगपगमार्थितया विधीयमानं स्वनिमित्तं दुःखम् , क्लिष्टकर्मसम्बन्धहेतुतया च मखविधानादन्यत्र हिंसादिकं शाने प्रसिद्धमिति सप्ततन्तावपि
१ न च जिनायतनविधापनादौ पृथिव्यादिजीववधेऽपि न गुणः, यतः तदर्शनात् गुणानुरागितया भव्यानां बोधिलाभः, पूजातिशयविलोकनादिना च मनःप्रसादस्ततः समाधिः, ततश्च क्रमेण निःश्रेयसभाप्तिरिति स्वल्पपुण्यव्ययेनापरिमितसुकृतसम्प्राप्तिरस्ति, न तु वैदिकहिंसायां तथा, यमनियमाद्युपायान्तरतोऽपि स्वर्गावाप्तिसम्भवादिति ।।
26
"Aho Shrutgyanam"
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
आर्त्तादिध्यानवर्णनम् ।
: ३३९ :
तद्विधीयमानं काम्यमानफलसद्भावेऽपि तत्कर्मनिमित्तं तद्भवत्येव । न च हिंसातः स्वर्गसुखप्राप्ताव सुख निर्वर्त्तक क्लिष्टकर्म हेतुताऽसङ्गता, नरेश्वराराधननिभित्तब्राह्मणादिवधानन्तरावाप्रप्रामादिलाभजनित सुखसम्प्राप्तौ तद्वधस्यापि तथात्वोपपत्तेः । अथ ग्रामादिलाभो ब्राह्मणादिवधनिर्वर्त्तितादृष्टनिमित्तो न भवति तर्हि स्वर्गादिप्राप्तिरप्यध्वरविहितहिंसानिर्वर्तिता न भवतीति समानम् । अथाश्वमेधादावालभ्यमानानां छागादीनां स्वर्गप्राप्तेर्न तद्धिसा 5 हिंसेति तर्हि संसारमोचकविरचिताऽपि तत एव हिंसा न हिंसा स्यात्, देवतोद्देशतो म्लेच्छादिविरचिता च ब्राह्मणगवादिहिंसा न हिंसा स्यात् । अथ तदागमस्याप्रमाणत्वं तद्वेदस्यापि तुल्यम्, गुणवत्पुरुषप्रणीतत्वस्यापौरुषेयत्वस्य वा परैरनभ्युपगमात् तन्न प्रदशिताभिप्रायाद्विना हिंसातो धर्मावाप्तिर्युक्ता । परमप्रकर्षावस्थ ज्ञानदर्शनचारित्रात्मक मुक्तिमार्गस्य दीक्षाशब्देनाभिधाने दीक्षातो मुक्तिरुपपन्नैव, अविकलकारणस्य कार्यंनिर्वर्त्तकत्वात्, 10 अन्यथा करणत्वायोगात् । तत्र तद्भक्त्युत्पादनार्थं चैवमभिधानाददोषः, न हि तद्भक्तयभावे उपादेयफलप्राप्तिनिमित्तसम्यग्ज्ञानादिपुष्टिनिमित्त दीक्षाप्रवृत्तिप्रवणो भवेत्, तन्नान्यपरत्वं प्रदर्शितवचसामभ्युपगन्तव्यम्, तथाऽभ्युपगमे वा अनाप्तत्यं तद्वादिनां प्रसज्येत तत्र पूर्वोक्तदोषानतिवृत्तेः || ६० ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्द सूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलिते सम्मतितस्वसोपाने सन्मार्गप्रदर्शनं नाम सप्तत्रिंशं सोपानम् ॥
»0k
अथाऽऽर्त्तादिध्यानवर्णनम् ।
त्वविवेचितागमप्रतिपत्तिमाश्रयन्ते तेऽनवगतपरमार्था एवेत्याह
पाडेक्कनय पहगयं सुत्तं सुत्तहरसद्दसंतुट्ठा । अविकोवियसामत्था जहागमविभत्तपडिवत्ती ॥ ६१ ॥
प्रत्येकनयपथगतं सूत्रं सूत्रधरशब्दसन्तुष्टाः । अविकोविदसामर्थ्या यथागमाविभक्तप्रतिपत्तयः ॥ छाया ॥
प्रत्येकेति, प्रत्येकनयमार्गगतं सूत्रम् यथा ' क्षणिकाः सर्वे संस्काराः विज्ञानमात्रमेवेदं भो जिनपुत्राः ! यदिदं त्रैधातुकम् ' इति, ' ग्राह्यग्राहको भयशून्यं तत्त्वम् ' इति, नित्यमेकमण्डव्यापि निष्क्रियम्' इत्यादि, 'सदकारणवन्नित्यम् ' इति, ' आत्मा रे श्रोतव्यो ज्ञात
" Aho Shrutgyanam"
15
20
25
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ३४० :
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ अष्टत्रिंशम्
व्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः' इत्यादि, सत्ताद्रव्यत्वसम्बन्धात् सद्रव्यं वस्तु' इति, ' परलोकिनोऽभावात् परलोकाभाव: ' इति, ' चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः ' इति, धर्माधर्मक्षयङ्करी दीक्षा' इत्यादिकमधीत्य सूत्रधरा वयमिति शब्दमात्रेण गर्विता अविदितसूत्रव्यापारविषयास्ते, सूत्राभिप्रायव्यतिरिक्तविषयविप्रतिपत्तित्वादितरजनवदज्ञा इत्यभिप्रायः । अथवा 5 स्वयुध्या एवैकनयदर्शनेन कतिचित्सूत्राण्यधीत्य केचित् सूत्रधरा वयमिति गर्विता यथास्थि तान्यनयस व्यपेक्ष सूत्रार्थापरिज्ञानादविदितात्मविद्वत्स्वरूपा इति गाथाभिप्रायः ॥ ६१ ॥ अथैषामेकन यप्रदर्शनेन प्रवृत्तानां यो दोषस्तमाह
10
15
20
सम्मर्द्दसणमिणमो सयलसमत्तवयणिजणिद्दोसं । अत्तुकोसविणट्ठा सलाहमाणा विणासेंति ॥ ६२ ॥
सम्यग्दर्शनमेतत् सकलसमाप्तवचनीयनिर्दोषम् । आत्मोत्कर्षविना श्लाघमाना विनाशयति ॥ छाया ||
सम्यगिति परस्पर विषयापरित्यागप्रवृत्ताने कनयात्मकं स्यान्नित्य इत्यादिसकलधर्मपरिसमाप्तवचनीयतया निर्दोषं सम्यग्दर्शनमेतत्, एकनयवादिनस्त्वविषये सूत्रव्यवस्थापनेन आत्मोत्कर्षेण विनष्टाः स्याद्वादाभिगमं प्रत्यनाद्रियमाणा वयं सूत्रधरा इत्यात्मानं श्लाघमानाः सम्यग्दर्शनं विनाशयन्ति, तदात्मनि न व्यवस्थापयन्तीति यावत् ॥ ६२ ॥
अथ न ते आगमप्रत्यनीकाः तद्भक्तत्वात्, तदेशपरिज्ञानवन्तश्चेति कथं तद्विनाशयन्तीत्यत्राह —
हु सासणभत्तीमेत्तएण सिद्धंतजाणओ होइ ।
ण विजाणओ विणियमा पण्णवणाणिच्छिओ णामं ||६३॥
न च शासनभक्तिमात्रेण सिद्धान्तज्ञाता भवति ।
न विज्ञाताऽपि नियमात् प्रज्ञापनानिश्चितो नाम || छाया ||
न चेति, न च शासनभक्तिमात्रेणैव सिद्धान्तज्ञाता भवति, न च तदज्ञानवान् भावसम्यक्त्ववान् भवति, अज्ञातस्यार्थस्य विशिष्टरुचिविषयत्वानुपपत्तेः तद्भक्तिमात्रेण श्रद्धासारितया द्रव्यसम्यक्त्वम्, मार्गानुसार्यवबोधमात्रानुषक्तरुचिस्वभावं तु सदपि न भावसम्यक्त्व साध्यफलनिर्वर्त्तकम्, भावसम्यक्त्वनिमित्तत्वेनैव तस्य द्रव्यसम्यक्त्वरूपत्वोपपत्तेः । न च जीवादितत्त्वैकदेशज्ञाताऽपि नियमतोऽनेकान्तात्मक वस्तुस्वरूपप्रज्ञापनायां निश्चितो भवति, एकदेशज्ञानवतः सकलधर्मात्मकवस्तुज्ञानविकलतया सम्यक् तत्प्ररूपणासम्भवात् । तथाहि सर्वज्ञो यथावस्थितैकदेशज्ञः जीवादिसकलतत्त्वज्ञता तु आगमविदः सामान्यरूपतया
25
"Aho Shrutgyanam"
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
आर्त्तादिध्यानवर्णनम् ।
: ३४१ :
अभिधीयते ' मतिश्रुतयोर्निबन्धो द्रव्येष्वसर्व पर्यायेषु ' [ तत्त्वार्थ० १ २७] इति वचनात् । . तध्वन्तु जीवाजीवास्रवबन्धसंवर निर्जरा मोक्षाख्याः सप्त पदार्थाः, तत्र चेतनालक्षणोऽर्थो जीवः, तद्विपरीतलक्षणस्त्यजीवः, असौ धर्माधर्माऽऽकाशकालपुद्गलभेदतः पञ्चधा, एतत्पदार्थद्वयान्तर्वर्त्तिनश्च सर्वेऽपि भावाः, न हि रूपरसगन्धस्पर्शादयः साधारणा साधारणरूपाः मूर्त्तामूर्तचेतनाचेतनद्रव्यगुणाः, उत्क्षेपणापक्षेपणादीनि च कर्माणि सामान्यविशेषसमवायाश्च जीवा- 5 जीवव्यतिरेकेणाऽऽत्मस्थितिं लभन्ते, तद्भेदेनैकान्ततस्तेषामनुपलम्भात् तदात्मकत्वेन प्रतिपत्तेः, अन्यथा तदसत्त्वप्रसक्तेः । ततो जीवाजीवाभ्यां पृथक् जात्यन्तरत्वेन द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवाया न वाच्याः, एवं प्रमाणप्रमेयसंशयप्रयोजनदृष्टान्तसिद्धान्तावयत्रतर्क निर्णयवादजल्पवितण्डाहेत्वाभासछलजातिनिग्रहस्थानानि च न पृथगभिधानीयानि, तथा प्रकृतिमहदहङ्कारादिचतुर्विंशतिः पदार्थाः पुरुषश्चेति न वक्तव्यम्, एवं दुःखसमुदायमार्गनिरोधाश्वत्वा- 10 र्यार्यसत्वानि न वक्तव्यानि पृथिव्यापस्तेजोवायुरिति तत्त्वानीत्यपि न वक्तव्यम् । तत्प्रभेदरूप तयाऽभिधाने न दोषः, जात्यन्तरकल्पनाया एवाघटमानत्वात्, राशिद्वयेन सकलस्य जगतो व्याप्तत्वात्, तद्व्याप्तस्य शशशृङ्गतुल्यत्वात् । शब्दब्रह्माद्येकान्तस्य च पूर्वं निषिद्धत्वात्, अबाधितरूपोभयप्रतिभासस्य तथाभूतवस्तुव्यवस्थापकस्य प्रसाधितत्वात् विद्याऽविद्याद्वयभेदाद् द्वैतकल्पनायामपि त्रित्वप्रसक्तेः, बाह्यालम्बनभूतभावापेक्षया विद्यात्वोपपत्तेः, अन्यथा निर्विषयत्वेनोभयोरविशेषात् तत्प्रविभागस्याघटमानत्वात्, न हि द्वयोर्निरालम्बनत्वे विपर्यस्ताविपर्यस्तज्ञानयोरिव विद्याविद्यात्त्रभेदः, ततो नाद्वयं वस्तु नापि तद्व्यतिरिक्तमस्ति । आस्रवादीनां राशिद्वयेऽन्त भूतत्वेऽपि कथञ्चिद्भेदेनाभिधानं तथापरिणतयोर्जीवाजीवयोरेव सकाररणसंसारमुक्तिप्रतिपादनपरम्, अनेन वा क्रमेण तज्ज्ञानस्य मुक्तिहेतुत्वप्रदर्शनार्थम्, विप्रतिपत्तिनिरासार्थत्वं वा, ततो न दुष्टता तथाभिधानस्य । कायवाङ्मनोव्यापारो हि आस्रवः कर्महेतुत्वात् स च जीवाजीवाभ्यां कथञ्चिद्भिन्नः, तथैव प्रतीतेः । अथ बन्धाभावे कथं तस्योपपत्तिः, प्राक् सद्भावे वा न तस्य बन्धहेतुता, न हि यद्यद्धेतुकं तत्तदभावेऽपि भवत्यतिप्रसङ्गात्, असदेतत्, पूर्वोत्तरापेक्षयाऽन्योऽन्यं कार्यकारणभावनियमात्, न चेतरेतराश्रयदोषः, प्रवाहापेक्षयाऽनादित्वात् । पुण्यापुण्यबन्धनहेतुतया चासौ द्विविधः, उत्कर्षापकर्षभेदेनेकप्रकारोsपि दण्ड गुत्यादित्रित्वादि संख्या भेदमासादयन् फलानुबन्ध्यननुबन्धिभेदतोऽनेकशब्दविशेषवाच्यतामनुभवति, एकान्तवादिनां नायं सम्भवति, तन्निमित्तः सकषायस्यात्मनः कर्म वर्गणापुद्गलैः संश्लेषो बन्धः, स च सामान्येनैकविधोऽपि प्रकृतिस्थित्युभाग प्रदेशभेदेन चतुर्धा पुनरेकैको ज्ञानावरणीयादिमूलप्रकृतिभेदादष्टविधः पुनरपि मत्यावरणाद्युत्तरप्रकृतिभेदादनेकविधः अथ कश्चित्तीर्थ करत्वादिफलनिर्वर्त्तकत्वात् प्रशस्तः, अपरश्च नारकादि
"Aho Shrutgyanam"
15
20
25
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्त्वसोपाने
[ अष्टत्रिंशम् फलनिर्वर्तकत्वादप्रशस्तः, प्रशस्ताप्रशस्तात्मपरिणामोद्भूतस्य कर्मणः सुखदुःखसंवेदनीय फलनिर्वतकत्वात् । तत्र अंप्रशस्तात्मपरिणामो द्विविधः आर्सरौद्रभेदात् , आमुहूर्तस्थायी आक्रन्दनविलपनपरिदेवनशोचनपरविभव विस्मयविषयसङ्गादिकश्च स्वसंवेद्य आत्मनः परेषामनुमेयश्च क्लिष्टः परिणामविशेष आर्तध्यानशब्दवाच्यो बाह्यः, आभ्यन्तरवामनोझसम्प्रयो5 गानुत्पत्त्यध्यवसानम् , उत्पन्नस्य च विनाशाध्यवसायः, मनोज्ञसम्प्रयोगस्योत्पत्तिकल्पनाध्य
वसायः, उत्पन्नस्य विनाशसंकल्पाध्यवसानमित्येत चतुर्विधमार्तध्यानम् । अमनोज्ञसम्प्रयोगश्व बाह्याध्यात्मजत्वेन द्विधा, शीतातपव्यालादिजनितो बायः, वातपित्तश्लेष्मादिप्रादुर्भूतोऽभ्यन्तरः शारीरः, भयविषादारतिशोकजुगुप्सादौर्मनस्यादिप्रभवो मानसः, अयं मनोज्ञसम्प्रयोगः
कथं नाम न मे सम्पद्यत इति संकल्पप्रबन्ध आर्तध्यानं कृष्णनीलकापोतलेश्याबलाधायक 10 प्रमादाधिष्ठानम् , आ प्रमत्तगुणस्थानात्तिर्यकमनुष्यगतिनिर्वर्तकमुत्कर्षापकर्षभेदात् क्षायोपश
मिकभावरूपं परोक्षज्ञानरूपत्वात् । हिंसानृतस्तेयसंरक्षणानन्दभेदेन रौद्रं चतुर्विधम् , हिंसायामानन्दो रुचिर्यस्मिस्तदिति हिंसानन्द इत्येवं सर्वत्र । एतदपि बाह्याध्यात्मभे. दतो द्विविधम् । परुषनिष्ठुरवचनाकोशनिभर्सनताडनपरदारातिक्रमाभिनिवेशादिरूपं बास्यम् ,
स्वपराभ्यां स्वसंवेदनानुमानगम्यं तत् । आध्यात्मिकं हिंसायां संरम्भसमारम्भादिलक्षणायां 15 नैघण्येन प्रवर्त्तमानस्य संकल्पाध्यवसानं प्रथमं हिंसानन्दं नाम , परेषामनेकप्रकारैर्मि
ध्यावचनैर्वश्चनं प्रति संकल्पाध्यवसानं मृषानन्दं नाम । परद्रव्यापहरणं प्रति अनेकोपायैः संकल्पाध्यवसानं स्तेयानन्दम् । परिग्रहे मम एवेदं स्वम् , अहमेवास्य स्वामीत्यभिनिवेशः तदपहर्तृविघातेन संरक्षणं प्रति संकल्पाध्यवसानं संरक्षणानन्दम् । चतुर्विधमप्येतत्
कृष्णादिलेश्याबलाधायक प्राक् प्रमत्तगुणस्थानात् प्रमादादिष्ठानं कषायप्राधान्यादौदयिक2 भावरूपं नरकगतिफलनिर्वर्तकं पापध्यानद्वयमपि हेयम् । उपादेयन्तु प्रशस्तं धर्मशुक्लध्यान
द्वयम् , तत्र पर्वतगुहाजीर्णोद्यानशून्यागारादौ मनुष्याद्यापातविकलेऽवकाशे मनोविक्षेपनिमित्तशून्ये सत्त्वोपघातरहिते उचिते शिलातलादौ यथा समाधानं विहितपर्यङ्कासन ऊर्ध्वस्थानस्थो वा मन्दमन्दप्राणापानप्रचारः निरुद्धलोचनादिकरणप्रचारो हृदि ललाटे मस्तकेऽन्यत्र
वा यथापरिचयं मनोवृत्ति प्रणिधाय मुमुक्षुयायेत् प्रशस्तं ध्यानम् । तत्र बाह्याध्यात्मिकभा25 वानां याथात्म्यं धर्मस्तस्मादनपेतं धर्म्यम् , तविविधं बाह्यमाध्यात्मिकञ्च, सूत्रार्थपर्यालोचनं दृढवतता शीलगुणानुरागः निभृतकायवारव्यापारादि बाह्यम् , आत्मनः स्वसंवेदनग्राह्यमन्ये
१ विषयान्तरसञ्चारानन्तरितकार्थविज्ञानेऽन्तर्मुहूर्त निष्प्रकम्पतया चेतसो वर्तनं ध्यानम् , तचतुर्विधमातरौद्रधर्मशुक्ल मेदात् । आये अप्रशस्ते अपरे च प्रशस्ते इल्याशयेनाह प्रशस्तेति ॥ २ अपरिणतयोगादीनां ध्यानस्थानमाह-तत्रेति, परिणतानान्तुं सर्वत्र तुल्यभावत्वाजनाकीणे तच्छ्न्ये वा स्थाने ज्यानं भवति ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
efferratioम् |
: ३४३ :
"
षामनुमेय माध्यात्मिकं तत्त्वार्थसङ्ग्रहादौ चातुर्विध्येन प्रदर्शितं संक्षेपतः, अन्यत्र दशविधम्, तद्यथा अपायोपायजीवाजीव विपाक विरागभवसंस्थानाज्ञाहेतुविवयानि चेति, लोकसंसारविचययोः संस्थानभवविचययोरन्तर्भावान्नोद्दिष्टदशभेदेभ्यः पृथगभिधानम्, एतेषां स्वरूपाण्यन्यत्र द्रष्टव्याणि । एतच्च सर्वं धर्मध्यानं श्रेयोहेतुत्वात् एतच्च संवररूपम्, अशुभाप्रत्यनीकत्वात् गुप्तिस मितिधर्मानुप्रेक्षादीनाञ्चासत्रप्रतिबन्धकारित्वात् । अयमपि जीवाजीवाभ्यां कथचिदभिन्नो भेदाभेदैकान्ते दोषोपपत्तेः । न चायमेकान्तवादिनां घटते, मिध्याज्ञानान्मिथ्याज्ञानस्य निरोधानुपपत्तेः । संवरश्च सर्वदेशभेदतो द्विविधः, पीतपद्मलेश्याबलाधानमप्रमत्तसंयतस्यान्तर्मुहूर्त्तकालप्रमाणं स्वर्गसुखनिबन्धनमेतद्धर्मध्यानम् । कपायदोषमलापगमात् शुचित्वं तदनुषङ्गात् शुक्लं ध्यानम, शुकपरमशुक्लभेदात्तच द्विविधम् । तत्र पृथक्त्ववितर्कवीचारमेकत्व वितर्कवीचारखेति शुकुं द्विविधम् । सूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिव्युपरत क्रिया- 10 निर्वति चेति परमशुक्लमपि द्विविधम्, एतदपि बाह्याध्यात्मिकभेदेन द्विविधम् । गात्रदृष्टिपरिस्पन्दाभावः जम्भोगारक्षवथुविरहोऽनभिव्यक्तप्राणापानप्रचारत्वमित्यादिगुणयोगि
बाह्यं परेषामनुमेयमात्मनश्च स्वसंवेद्यम्, आध्यात्मिकन्तु नानात्वेन द्वादशाङ्गस्योर्थव्यञ्जनयोगेषु संक्रान्तिर्यस्मिन्नस्ति तत् पृथक्त्ववितर्कवीचारम्, तथाहि असावुत्तमसंहननो भावयति विजृम्भितपुरुषकारवीर्यसामर्थ्यः संहृताशेषचित्तव्याक्षेपः कर्मप्रकृतीः स्थित्यनुभागा - 15 दिभिर्ह्रासयन् महासंवरसामर्थ्यतो मोहनीयमचिन्त्य सामर्थ्य मशेषमुपशमयन् क्षपयन् वा द्रव्यपरमाणुं भावपरमाणुवैकमवलम्ब्य द्रव्यपर्यायार्थाद्व्यञ्जनं व्यञ्जनाद्वाऽर्थं योगायोगान्तरं व्यञ्जनाद्व्यञ्जनान्तरच संक्रामन् पृथक्त्ववितर्क वीचारं शुकुतरलेश्यमुपशम कक्षपकगुणस्थानभूमिकमन्तर्मुहूर्त्ताद्धं क्षायोपशमिक भूमिकं प्रायः पूर्वधरनिषेव्यमाश्रितार्थव्यञ्जनयोगसंक्रमणं श्रेणिभेदात् स्वर्गापवर्गफलप्रदमाद्यं शुकुध्यानमवलम्बते, एतच निर्जरात्मकम्, आत्मस्थित - 20 कर्मक्षयकारणत्वात्, 'तपसा निर्जरा च [ तत्त्वार्थ० ९ - ३ ] इति वचनात् ध्यानस्य चान्तरोत्कृष्टतपोरूपत्वात् । जीवाजीवाभ्यां कथचिदसावभिन्ना द्व्यङ्गुलवियोगवद्वियुक्तात्मनो वियोगस्य कथञ्चिदभेदात् । एकान्तवादे तु पूर्ववत् पश्चादध्यवियोग:, अतद्धर्मस्वात् वियोगे वा पूर्वमपि तत्स्वभावत्वादयुक्तस्य वियोगभाव एव न हि बन्धाभावे तद्विनाशः सम्भवी, तस्य वस्तुधर्मत्वात् न ह्यङ्गुल्योः संयोगाभावे तद्वियोग इति व्यवहारः, तस्मा- 25
"
"
१ अर्थो द्रव्यं, व्यञ्जनं शब्दः, योगो मन आदिः, एषु संक्रान्ति:, अर्थाद्व्यञ्जनमित्यादिरूपेण संकमणम्, तत रागपरिणामरहितस्य ध्यातुः पृथक्त्वेन भेदेन विस्तीर्णभावेन अन्ते वितर्कः श्रुतं यस्मिंस्तत् तथाविधं वीचारं पृथक्त्ववितर्कवीचारम् । द्वितीयन्तु अर्थव्यञ्जनयोगसंक्रान्तिरहितमभेदेन व्यञ्जनरूपमर्थरूपं वा यत्र तथाविधं पूर्वमतश्रुतालम्बनं पूर्वगतश्रुतानुसारिध्यानमेकत्ववितर्कम् । तत्र प्रथमं योगे योगेषु वा द्वितीयमेकयोग एव तृतीयं सूक्ष्म क्रियाऽनित्रत्र्तिकाययोग एव चतुर्थं व्युपरतक्रियं योगाभावादयोगिनि भवति ॥
5
"Aho Shrutgyanam"
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
5
: ४ . सम्मसितस्वसोपाने
[ अनिशम् निर्जराया अपि एकान्तवादेऽनुपपत्तिः । यस्मिन्नेकत्वेन वितर्कस्तदेकत्ववितर्क विगतार्थव्यञ्ज. नयोगसंक्रमत्वादवीचारं द्वितीय शुक्लध्यानम् , तथाधेकपरमाणावेकमेव पर्यायमालम्ब्यत्वेना. दाय अन्यतरैकयोगबलाधानमाश्रितव्यतिरिक्ताशेषार्थव्यञ्जनयोगसंक्रमविषयचिन्ताविक्षेपर. हितं बहुतरकर्मनिर्जरारूपं नि:शेषमोहनीयक्षयानन्तरं युगपद्भाविधातिकमंत्रयध्वंसनसमर्थमकपायछद्मस्थवीतरागगुणस्थानभूमिकं क्षपको द्वितीय शुक्लध्यानमासादयति । प्रायः पूर्वविदेव तदनन्तरं ध्यानान्तरे वर्तमानः क्षापिकज्ञानदर्शनचारित्रवीर्या तिशयसंपत्समन्वितो भगवान् केवली जायत इति, स चात्यन्तापुनर्भवसम्पदङ्गनासमालिङ्गिततनुः कृतकृत्योऽचिन्त्यज्ञानाद्यैश्वर्यमाहात्म्यातिशयपरमभक्तिनम्रामरेश्वरादिवन्द्यचरणोऽन्तर्मुहूर्त देशानां वा पूर्वकोटि भवो
पग्राहिकर्मवशाद्विहरन् यदाऽन्तर्मुहूर्तपरिशेषायुष्कस्तत्तुल्यस्थितिनामगोत्रवेदनीयश्च भवति 10 तदा मनोवाग्बादरकाययोगं निरुध्य सूक्ष्मकाययोगोपगः सूक्ष्म क्रियाऽप्रतिपाति शुक्लथ्यानं
तृतीयमध्यास्ते । यदा पुनरन्तर्मुहूर्त्तस्थितिकायुष्ककर्माधिकस्थितिशेषकर्मत्रयो भवत्यसौ तदाऽऽयुष्ककर्मस्थितिसमानस्थिति शेषकर्मसम्पादनार्थ समुद्धातमाश्रित्य दण्डकपाटमन्थलोकपू. रणानि स्वात्मप्रदेशविसरणतश्चतुर्भिः समयैर्विधाय तावद्भिरेव तैः पुनस्तानुपसंहृत्य स्वप्रदेश
विसरणसमीकृतभवोपग्राहिकर्मा स्वशरीरपरिमाणो भूत्वा ततस्तृतीयं शुक्लध्यानभेदं परिस15 माप्य पुनश्चतुर्थ शुक्लध्यानमारभते, तत् पुनर्विगतप्राणापानप्रचाराशेषकायवाङ्मनोयोगस
देशपरिस्पन्दत्वाद्विगतक्रियानिवर्तीत्युच्यते, तत्र च सर्वबन्धास्रवनिरोधः, अशेषकर्मपरिक्षयसामोपपत्तेः, तदेव च निश्शेषभवदुःखविटपिदावानलकल्पं साक्षान्मोक्षकारणम् , तद्ध्यानवांश्चायोगिकेवली निःशेपितमलकलकोऽवाप्तनिजशुद्धस्वभावः ऊर्ध्वगतिपरिणामस्वा
भाव्यान्निवातप्रदेशप्रदीपशिखावदूर्ध्व गच्छति एकसमयेनाऽऽलोकान्ताद्विनिमुक्ताशेषबन्धस्य 20 प्राप्तनिजस्वरूपस्य आत्मनो लोकान्तेऽवस्थानं मोक्षः। अत्र च जीवाजीवयोरावस्यापि आगमा. दिवाध्यक्षानुमानतोऽपि सिद्धिः प्रदर्शिता, कर्मयोगपुद्गलाऽऽत्मप्रदेशानां परस्परानुप्रवेशस्व.
भावस्थ त्वध्यक्षतोऽनुपलब्धावपि अनुमानात् सिद्धिः, तथाहि, सकलज्ञेयज्ञानस्वभावस्यास्मनः स्वविषयेऽप्रवृत्तिर्विशिष्टद्रव्य सम्बन्धनिमित्ता, पीतहत्पूरपुरुषस्व विषयज्ञानाप्रवृत्तिवत् ,
यच्च ज्ञानस्य स्वविषयप्रतिबंधक द्रव्यं तज्ज्ञानावरणादि वस्तु सत् पुद्गलरूपं कर्म, आत्मनश्च 25 सकलशेयज्ञानस्वभावता स्त्रविषयाप्रवृत्तिश्च छद्मस्थावस्थायां प्राक् प्रदर्शितैव । औदारिकाद्य
शेषशरीरनिबन्धनस्यानेकावान्तरभेदभिन्नाष्टविधकर्मात्मकस्य कार्मणशरीरस्य सर्वज्ञप्रणीतागमात् सिद्धेः कथं न ततो बन्धसिद्धिः । न च कार्मणशरीरस्य मूर्तिमत्त्वात् सत्त्वे उपल
१ तथा च देशतः कर्मक्षयो निर्जरा, सर्वतः कर्मक्षयो मोक्ष इति न तयोरभेदः, संवरस्त्वाश्रवनिरोधलक्षण: ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् 1
आग्यामवर्णनम् ।
: ३४५
ब्धिः स्यादनुपलभ्यते चातो न तत्सदिति वाच्यम्, यतो न सर्वं मूर्त्तिमदुपलभ्यते सौक्ष्मात् पिशाचादिशरीरस्येवौदारिकादिशरीरनिमित्ततयोपकल्पितस्यानुपलम्भेऽप्यपह्नोतुमशक्यत्वात्, अनुपलभ्यमानस्यास्तित्वं चाप्तवादात् न च तदभावे औदारिकाद्य पूर्व शरीरसम्बन्ध आत्मनः स्यात्, न हि रज्वाकाशयोरिव मूर्तीमूर्तयोर्बन्धविशेषयोगः कार्मणशरीराविनाभूतश्वामुक्तेः सदात्मेति तस्य कथञ्चिन्मूर्त्तत्वं ततश्चौदा रिकादिशरीरसम्बन्धो रज्जुघटयो 5 रिवोपपत्तिमान् । अथ सूक्ष्मशरीर सिद्धावप्यास्रवनिरपेक्षाः परमाणवो वाय्वादिसूक्ष्मद्रव्यनिमित्तपरमाणु द्रव्यवद्भविष्यतीति न बन्धहेत्वास्रवसिद्धिः, नैतत्, क्रोडीकृतचैतन्यप्रयोजनस्याचेतनस्यास्रवनिरपेक्ष परमाणुहेतुत्वानुपपत्तेः, न ह्यभ्यन्तरीकृतचैतन्यप्रयोजनस्य आकाश द्रव्यादेर्वाग्बुद्धिशरीरारम्भ निरपेक्षपरमाणुजन्यता परस्यापि सिद्धा, अतस्तृष्णानुबद्धस्य चैतन्यस्य मनोवाक्कायव्यापारवतः कर्मवर्गणापुद्गलसचिवस्य कार्मणशरीरानुविद्धस्य 10 तथाविधतच्छरीरनिर्वर्त्तकत्वम्, अन्यथा तथाविधकारणप्रभवतच्छरीराभावे आत्मनो बन्धाभावतः संसारित्वविकलं जगत् स्यादेव तदेवमनुमानागमाभ्यां बन्धस्य प्रसिद्धिः । संवरस्य त्वभ्यक्षानुमानागमप्रसिद्धता न्यायानुगतैव, चैतन्यपरिणतेः स्वात्मनि स्वसंवेदनाध्यक्षसिद्धत्वात्, अन्यत्र तु तत्प्रभवकार्यानुमेयत्वात् तत्प्रतिपादकस्यागमस्य सद्भाञ्च । निर्जरां तु ज्ञानावरणीयादेः कर्मणः केवलज्ञानसद्भावान्यथानुपपत्त्याऽनुमानतः आगमतश्चास्मदा- 13 दादिभिः प्रतीयते, सर्वकर्मनिर्जरावद्भिस्तु स्वसंवेदनाध्यक्षतः, परमपदप्राप्तिहेतोः सम्यरज्ञानादेः स्वसंविदितत्वात् । सर्वकर्मापगमाविर्भूतचैतन्यसुखस्वभावात्मस्वरूपस्य मोक्षस्याध्यनन्तरोक्तन्यायतः प्रतिपत्तिः, तथाहि यदुत्कर्षतारतम्याद्यस्यापचयतारतम्यं तत्प्रकर्षनिष्ठागमने भवति तस्यात्यन्तिकः क्षयः, यथेोष्णस्पर्शतारतम्यात् शीतस्पर्शस्य, भवति च ज्ञानवैराग्यादेरुत्कर्षतारतम्यादज्ञानरागादेरपचय तारतम्यमित्यनुमानतो स्मदादेरपवर्गसिद्धिः, भगवतान्तु केवलाघ्यक्षत इति जीवाजीव पदार्थद्वयाऽव्यतिरिक्तास्रवादि
"
भगवदागमतम्बा
१ एवं क्वचिदात्मनि सामस्त्येन कर्माणि निर्जीयन्ते विपाकान्तत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथाकालादि, विपाकान्तानि च कर्माणि फलावसानत्वादन्यथा नित्यत्वप्रसङ्गात् सर्वकर्मनिर्जरासिद्धिर्भाच्या | २ अन यद्यपि जीवाजीवव्यतिरिक्ता नाश्रवादयः तत्राश्रवः मिथ्यादर्शनादिरूपो जीवस्य परिणामः संवरश्व देशसर्वभेद आश्रवनिरोधलक्षणः आत्मनो निरृत्तिरूपः परिणामः, परिणामपरिणामिनोचानन्यत्वादामरूप एव, निर्जरापि कर्मपरिशाटः, जीवः स्वशक्त्या कर्मणां यत्पार्थक्यमापादयति, मोक्षोऽपि समस्तकर्मविरहित आत्मा, बन्धश्च कर्मस्वरूपः पुद्गलात्मत्वादजीव एवैति जीवाजीवावैव तत्त्वं तथापि प्राणिनां मोक्षमार्गप्रवृत्तिसम्पादयायास्त्रत्रादयः पृथक्तस्वतया तत्र तत्राभिहिता इति मत्वोक्त जीवाजीवेत्यादि ॥
४४
2
" Aho Shrutgyanam"
20
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[अष्टत्रिशम् प्रतिपत्तिर्मुमुक्षुभिर्विधेया। तथाहि मोक्षार्थिभिरवश्यं मोक्षः प्रमाणतः प्रतिपत्तव्यः, अन्यथा तदुपायप्रवृत्त्यनुपपत्तेः, न ह्यनवगतसस्यादिसद्भावस्तत्प्राप्त्युपाये कृष्यादौ प्रवर्तितुमुत्सहते, तदुपायप्रवृत्तिरप्युपायस्वरूपसंवरनिर्जरालक्षणपदार्थद्वयप्रतिपत्तिमन्तरेणानुपपन्ना, अज्ञातस्य प्रेक्षापूर्वकादिविषयत्वानुपपत्तेः, तथाह्यशेषकर्मवियोगलक्षणो मोक्षः संवरनिर्जराफलः तदभावेऽनुपपद्यमानस्तत्प्रवृत्ति तज्ज्ञानपूर्विकामाक्षिपति, न ह्यभिनवकर्मोत्पत्तौ प्राक्तनाशेषकर्मसंयोगाभावो भावे वाऽऽत्यन्तिकस्तद्वियोगः सम्भवतीति संवरनिर्जराज्ञानं मुमुक्षुभिरवश्यं विधातव्यम् । कर्मबन्धोऽपि संवरनिर्जरानिवर्तनीयः संसारसरित्स्रोतः प्रवर्तको ज्ञातव्यः, अज्ञातस्योपायनिवर्तनीयत्वायोगात् । अयमप्यास्रवयुक्तत्वेन ज्ञातव्यः, अन्यथा
तदनुपपत्तेः, यथा हि घटादेः स्नेहाभावे रजःसम्बन्धो न घटते तथा कषायस्नेहाभावे 10 नात्मनः कर्मरजःसम्बन्ध उपपत्तिमान् । आस्रवोऽपि बन्धहेतुर्जीवाजीवकारणतया ज्ञातव्यः,
अन्यथा कारणस्य तस्यासम्भवात , न ह्यज्ञात कारण तत्कार्यतथा शाल्यकुरा दिवज्ज्ञातुं शक्यम् । म च जीवाजीवबहिर्भूतमासवस्य कारणं भवति तद्व्यतिरेकेण पदार्थान्तरस्यासत्वात् , जीवाजीवयोश्च परिणामित्वे सत्यास्रवहेतुत्वम् , एकान्तनित्यस्यानित्यस्य वाऽर्थ क्रियाऽ. निर्वर्तकत्वेनासत्त्वात् , तस्मात् परिणामिजीवाजीवपदार्थद्वयाव्यतिरिक्तौ कथश्चित्सकारणौ 15 हेयोपादेयरूपौ बन्धमोक्षौ प्रतिपत्तव्याविति सप्तपदार्थाः प्रमाणतोऽभ्युपगन्तव्याः । यथा ‘च संवरनिर्जरयोर्मोक्षहेतुता आस्रवस्य बन्धनिमित्तत्वं तथाऽऽगमात् प्रतिपत्तव्यम् , तस्य च जीवाजीवादिलक्षणे दृष्टविषये वस्तुतत्वे सर्वदाऽविसंवादाददृष्टविषयेऽप्येकवाक्यतया प्रवर्त्तमानस्य प्रामाण्यं प्रतिपत्तव्यम् । न च वक्कधीनत्वात्तस्याप्रामाण्यम् , वकधीनत्वप्रमाण
स्वयोर्विरोधाभावात् , ववधीनस्यापि प्रत्यक्षस्य प्रामाण्योपलब्धः। न चाक्षजत्वाद्वस्तुप्रति20 बद्धत्वेन तत्र प्रामाण्यं न शाब्दस्य विपर्ययादिति वक्तव्यम् । शाब्दस्यात एव प्रमाणान्तर.
त्योपपत्तेः, अन्यथाऽनुमानादविशेषप्रसङ्गात्, तथाहि गुणवद्वक्तप्रयुक्तशब्दप्रभवत्वादेव शान्दमनुमानज्ञानाद्विशिष्यते, अन्यथा बाह्यार्थप्रतिबन्धस्यात्रापि सद्भावानानुमानादस्य विशेषः स्यात् । यदा च परोक्षेऽपि विषयेऽस्य प्रामाण्यमुक्तन्यायात्तदा गुणवद्वक्त
प्रयुक्तत्वेनास्य प्रामाण्यमतश्च गुणवद्वक्तप्रयुक्तत्वमितीतरेतराश्रयदोषोऽपि नात्रावकाशं 25 लभते । यथोक्तसंवादादस्य प्रामाण्यनिश्चये कुतोऽयमस्यात्र संवाद इत्यपेक्षायामाप्त
प्रणीतत्वादित्यवगमो न पुनः प्रथममेव तत्प्रणीतत्वनिश्चयादस्यार्थप्रतिपादकत्वम् , प्रतिबन्धनिश्चयादनुमानस्येव, नापि दृष्टविषयाविसंवादिवाक्यैकवाक्यतां विरहय्यादृष्टार्थवाक्यैकदेश
"Aho Shrutgyanam"
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
घोपामम् ] वचनविचारः।
: ३४७ : स्यान्यतः कुतश्चित् प्राक् संवादित्वनिबन्धनस्य प्रामाण्यस्य निश्चयः, अभ्यासावस्थायान्तु आप्तप्रणीतत्व निश्चयात् प्रवृत्तिरदृष्टार्थवाक्यान्न वार्यत इति कुत इतरेतराश्रयावकाशः ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरेण तत्पट्टधरेण विजयलब्धिसूरिणा सङ्कलिते सम्मतितत्त्वसोपाने आदिध्यान
वर्णनं नाम अष्टत्रिंशं सोपानम् ॥
अथ वचनविचारः। एकान्तवादिवचनानां सामान्यं विशेषः उभयमनुभयं वा वाच्यं न सम्भवति यतो विसंवादिनो दृष्टार्थेऽपि सर्वथाप्रवृत्तिरेव, निश्चितविसंवादाङ्गुल्यग्रहस्तियूथशतप्रतिपादक- 10 वाक्यादिवत् किं पुनररष्टार्थे । सामान्यस्य ह्येकान्तवादिवचनवाच्यत्वे घटाद्यानयनाय प्रेरितः सर्वत्र प्रवर्तेत, सामान्यस्येतरव्यावृत्तप्रतिनियतैकवस्तुरूपत्वायोगात् , न वा क्वचित् प्रवर्तेत, प्रवृत्तेर्विशेषनिबन्धनत्वात् , सामान्यस्यानर्थ क्रियाकारितया च प्रवृत्तिनिवन्धनस्वायोगात् । न च यदाऽश्रुतपूर्व वाक्यं प्रतिपत्ता शृणोति तदा सङ्केतकालानुभूतानां पदानां सामान्यमेवार्थ प्रतिपद्यते, वाक्यार्थप्रतिपत्तिस्त्वपेक्षासन्निधानाभ्यां विशेषणविशेष्यभावात् पदार्थप्रति- 15 पत्तिनिबन्धना, न पुनस्ततो वाक्यात्तथाविधस्य, तस्य स्वार्थेन सह सम्बन्धाप्रतिपत्तेः। वाक्यमेव च प्रवृत्तिनिवृत्तिव्यवहारक्षमम् , न पदम् , अनर्थक्रियाकारिसामान्यप्रतिपादकत्वादिति वाच्यम् , एवं कल्पनायां पदार्थानामपि वाक्यार्थप्रतिपत्तिहेतुत्वासम्भवात् , यथा हि घटः पटः कुम्भ इत्यादिपदेभ्योऽन्योन्याननुषतस्वतंत्रसामान्यात्मकार्थप्रतिपत्तिस्तथा सम्बद्धपदसमूहश्रवणादपि तथाविधसामान्यप्रतिपत्तिः कुतो न भवेत्, न हि ततः सामान्यमात्रा- 20 धिगमे सत्परित्यागेन विशिष्टार्थप्रतिपत्तौ निमित्तमस्ति, पदार्थस्य पदार्थान्तरं प्रत्युत्पत्ती प्रतिपत्तौ वा अपेक्षादेरयोगान पदार्थानां प्रतिपत्तावपेक्षासन्निधानादिकं निमित्तम् , पदार्थस्य सामान्यात्मकत्वेनोत्पत्तेरसम्भवात् , स्वपदेभ्य एव पदार्थप्रतिपत्त्या तत्प्रतिपत्तावपि पदार्थान्तरापेक्षाद्यनुपपत्तेश्च । न वा सामान्यपरित्यागे किश्चिन्निबन्धनमस्ति बाधकाभावात् सत्यर्थित्वे उभयप्रतिपत्तिप्रवृत्ती स्याताम् । न च वाक्यार्थप्रत्यय एव बाधकः, तेन तस्य 25 विरोधाभावात् , सामान्यविशेषयोः साहचर्यात् , सामान्य प्रत्ययस्य च विशेषप्रतिपत्ति प्रति निमित्तत्वाभ्युपगमात् निमित्तस्य च निमित्तिनाऽबाध्यत्वात् , अन्यथा तस्य तन्निमित्तत्वायोगात् । न च यत्र पदार्थानामेकद्रव्यसम्भवस्तत्र पदार्थसामान्यपरित्यागाद्विशेषः प्रतिपत्तव्या, यथा नीलोत्पलादाविति वाच्यम् , तथा सति हि सकलवाक्यान्यस्य व्यु
"Aho Shrutgyanam
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ एकोनचत्वारिंशम्
3
त्पादितान्येव भवन्ति, तथाहि यः कश्चित्सम्भदेकद्रव्यार्थनिवेश: पदसमूहः स सङ्केतसमयावगतसामान्यात्मकावयवार्थपरित्यागतः तेषामेव विशेष्यविशेषणभावेन विशिष्टार्थगोचरः प्रतिपत्तव्यः, यथा नीलोत्पलं पश्येत्यादि पदसङ्घातः, तथा चायमपूर्ववाक्यात्मकः पदसमुदाय इति सङ्केतमनुसृत्य यदा ततस्तथाभूतमर्थं प्रत्येति तदा कथं न विशि 5 ष्टार्थवाचकं वाक्यम्, अनेनैव च क्रमेण शब्दविदां समयव्यवहार: उपलभ्यते, यथा धात्वादिः क्रियादिवचनः कर्त्रादिवचनश्च लडादिरिति समयपूर्वकं प्रकृतिप्रत्ययौ प्रत्ययार्थ सह ब्रूत इति व्युत्पादितोऽनर्थक्रियाकारित्वेन सामान्यमात्रस्य विशेषनिरपेक्षस्य प्रतिपादयितुमनिष्ठेस्तत्परित्यागेन व्यवहारकाले विशेषमवगच्छति व्यवहारी, तस्मात् केवलस्य पदस्य प्रयोगानर्हत्वात् प्रयोगार्हस्य च वाक्यस्य सामान्यानभिधायकत्वात् कथं सामान्यं 10 शब्दार्थः स्यात् । केचित्तु पूर्वपदानुरञ्जितं पदमेव वाक्यम्, पदार्थान्तरविशेषितः पदार्थ एव च वाक्यार्थः यथाहि दण्डी छत्रीत्यादिव्यपदेशं पुरुष एव समासादयति नान्यस्तद्वयतिरिक्तः तथा अपाक्षीत् पचति पक्ष्यतीत्यादिपदैरतीतकालाद्यवच्छिन्नः क्रियाविशिष्टश्व देवदत्त एव प्रतीयते देवदत्तशब्देन तेषां सामानाधिकरण्यात्, न तु तद्व्यतिरिक्तोऽर्थः । अग्निहोत्रं जुहुयात्, प्रामं गच्छ, स्वाध्यायः कर्त्तव्य इति लिङ्लोट्कृत्यप्रयोगेष्वपि कर्मणि नियुक्तः 15 क्रियाविशिष्टोऽभ्येषणादिविशिष्टश्च देवदत्त एव प्रतीयते, केवलं वर्त्तमानादिकालो नात्र विशेषणत्वेनावतिष्ठते । नन्वत्र यद्यतिरेकावगतिर्न भवेत्तर्हि कथं पुरुषो भावसाधने प्रवर्त्तेत, यथाहि देवदत्तः पचतीत्यादिवाक्यान्न प्रवर्त्तते तथा जुहुयादित्यस्मादपि न प्रवर्त्तेत, प्रवृत्तिनिमित्तस्यानवबोधादिति चेन्न, जुहुयादित्यादिवाक्यजनितविज्ञानस्यैव प्रवर्त्तकत्वात्, प्रवृत्तेस्तद्भावभावित्वेनोपलम्भात्, एतद्वाक्यजन्यं हि विज्ञानं स्वर्गादिसाधने पुरुषं नियोजय20 दुपलभ्यते, न तु पचतीत्यादिवाक्यजनितमिति वदन्ति तन्न सम्यक्, एकान्तपक्षे विशेषणविशेष्ययोरत्यन्तं भेदेऽभेदे वा विशेषणानुरागस्य पदे पदार्थे वाऽसम्भवाद्वाक्यार्थकल्पनादेरनुपपत्तेः, भेदे सम्बन्धासिद्धेः, अभेदे एकस्य वास्तविक विशेषणविशेष्यरूपत्वासङ्गतेः, अतो नापाक्षीद्देवदत्त इत्यादौ कालक्रियाविशिष्टदेवदत्तादिप्रतिपत्तिः । तद्भावभावित्वस्यान्यथासिद्धत्वाच्च न लिखादियुक्तवाक्यजनितविज्ञानस्य प्रवर्त्तकत्वम् । यत्तु लिङादिभिः साध्यतया भाय 25 एवाभिधीयते न तु कर्त्ता, पूर्वापरीभूतं भावमाख्यातमाचष्ट इति वचनात् भाव एव च कालत्रयशून्यः साध्यतया प्रतीयमानो विधिरुच्यते स चात्मलाभाय पुरुषं प्रवर्त्तयन् लिङ इति मतं तदपि न युक्तम्, फलसापेक्षत्वनिरपेक्षत्वविकल्पाभ्यां भावस्य साध्यत्वानुपपत्तेः । तत्र न तावत्फलनिरपेक्ष भावः पुरुषं प्रेरयितुं समर्थः, फलविकले कर्मणि प्रेक्षापूर्व कारिणां प्रवृत्त्यसम्भवात् । किञ्च न निष्पन्नस्य तस्य प्रेरकत्वम्, तत्सद्भावस्य पूर्वमेव सिद्धत्वात्
३४८ :
सम्मतितत्त्वसोपाने
"Aho Shrutgyanam"
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
वचनविचारः ।
नाप्यनिष्पन्नश्य, अविद्यमानत्वेन तदसम्भवात्, अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । न च सामान्यरूपेण सन्नपि विशेषाकारसंपादनाय पुरुषं प्रवर्त्तयतीति वक्तव्यम्, विद्यमानस्य वर्त्तमानत्वेन सामान्याकारेण भावस्य लिडर्थत्वानुपपत्तेः साध्यत्वासम्भवात् विशेषाकारतायाः साध्यत्वेऽपि तद्रूपेण तस्य प्रेरकत्वानुपपत्तेः । फलापेक्षभावस्य स्वात्मसम्पादनाय प्रेरकत्वे फलस्यैव प्रेरकत्वं स्यात्, इष्टापत्तौ विद्यमानाविद्यमान विकल्पाभ्यामुक्तदोषो दुर्वारः स्यात्, विद्यमानस्य प्रवर्त्तकत्वासम्भवात् न हि यद्यस्यास्ति स तदर्थमेव लोके प्रवर्त्तते । न च फलस्यात्मसम्बन्धितासम्पादनाय प्रवृत्तिः, तस्यापि विद्यमानत्वेन प्रवृत्तिविषयत्वासम्भवात् । अविद्यमानन्तु फलं न प्रवर्तकम्, अविद्यमानस्य कारणत्वानुपपत्तेः । न च कार्यतया तत्तत्र प्रवर्त्तयतीति वाच्यम्., तस्य भावरूपतायां विद्यमानतया प्रवर्त्तकत्वात्, विद्यमानस्य कार्यताविरोधात् । अभावरूपत्वेऽपि न प्रेरकत्वम्, तस्यापि स्वरूपतः सत्त्वात् परस्परविवि- 10 क्तभावाभावोभयरूपत/स्वीकारेऽपि उभयदोषानुषङ्गः, अन्योऽन्यानुषक्तोभयरूपतास्वीकारे तु परपक्षप्रवेशप्रसङ्गः फलानुभवपर्यायाऽव्यतिरिक्तस्य कारणपर्यायात्मकस्यात्मनः फलात्मतथा परिणामात् कारणफलपर्याययोः कथञ्चिदभेदादेकस्यैवात्मद्रव्यस्य तत्तद्रूपतया विवृत्तेः फलस्य भावाभावरूपतया प्रवर्त्तकत्वात्, अन्यथा सर्वव्यवहारोच्छेदप्रसक्तेः । परे तु प्रेषणाऽध्येषणादिभिन्नो विधिरेव प्रवर्त्तकैकस्वभावो लिङाद्युपदिश्यमानः कर्मणि पुरुषं नियोजयति, सत्कारपूर्वको नियोगोऽध्येपणा, न्यक्कारपूर्वको नियोगः प्रेषणा, अनयोर्न प्रवर्त्तकत्वम्, व्यभिचारादिति वदन्ति तदपि प्रत्युक्तमेव, अविद्यमानस्य विधेः प्रेरकत्वासम्भवात्, विद्यमानस्य च वर्त्तमानत्वेन लिङ्प्रत्ययगभ्यता न स्यात्, विधेर्वर्त्तमानत्वे तत्र प्रत्यक्षादेरयवताराचोदनैव धर्मे प्रमाणम्, प्रमाणमेव चोदनेति न वक्तव्यं स्यात्, तत्र प्रत्यक्षादेः प्रवृत्तौ अवधारणद्वयस्याप्यनुपपत्तेः । न वा सामान्याभिधायि पदं विशेषाभिधायि युक्तम्, 20 सामान्यलक्षणेन ह्यर्थेन शब्दस्योत्पत्तिकः सम्बन्धो न विशेषेण, ततो न पदं विशेषविज्ञानजननक्षममसम्बन्धात्, अतो नानवगतो विधिः प्रवर्त्तकः किन विधेरपि निष्पाद्यतया तन्निपत्तये पुरुषस्य प्रवर्त्तको यद्यन्यो विधिरपेक्ष्यते तर्ह्यनवस्था, यदि च तत्रेच्छातः प्रवृत्तिस्तर्हि सर्वत्र तथैव प्रवृत्तिसम्भवेऽप्रमाणकविधिकल्पना व्यर्था । अथ विध्यर्थो न निष्पाद्यः किन्तु नित्य इत्युच्यते तर्हि नित्यस्य वर्त्तमानकालत्वेन त्रिकालशून्यार्थविषयत्वाभावात् 25 लिङ्प्रत्ययवाच्यता तस्य न भवेत्, लिङखिकालशून्यार्थविषयत्वात्, विध्यर्थस्य वर्त्तमानकालत्वे च तत्र प्रत्यक्षादेरपि प्रवृश्याऽवगतार्थानुवादकतया प्रेरणायाः प्रामाण्यं न स्यात, विध्यर्थस्य नित्यत्वे च धर्मरूपता न स्यात्, कार्यरूपस्यार्थस्य धर्मरूपताभ्युपगमात्, चोदनैकगम्यस्य तु विध्यर्थम्य लिङा सम्बन्धानवगमान्न ततस्तत्प्रतिपत्तिर्भवेत् । सम्बन्धान
"Aho Shrutgyanam"
: ३४९ :
5
1i
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ३५० :
सम्मतितरवसोपाने
[ एकोनचत्वारिंशम्
वगमेऽपि शब्दशक्तिस्वाभाव्यात्तत्पदं तमर्थमेव बोधयतीति चेत्तर्हि गवादिपदान्यप्यनवगतसम्बन्धानि शब्दशक्त्यैव स्वार्थप्रत्यायकानि स्युः । अपि च विधेर्वाक्यश्रवणानन्तरं प्रति - भासो यदि स्वीक्रियते तन्न सम्भवति, वाक्यश्रवणानन्तरं पुरुषस्यैवाऽध्येषणादिविशिष्टतया प्रतीतेः, पुरुषञ्चात्मानमेव वाक्यात् कर्मणि नियुज्यमानमवगच्छति, तदवगमाबेच्छयैव प्रव5 र्त्तते, अत एव प्रवृत्तिरप्यन्यथा सिद्धेति नासौ लिङर्थमवगमयति तस्मात् पुरुषव्यापारान्यथानुपपत्त्या विधिप्रतीतिरित्यप्यभ्युपगमो निरस्तः । प्रवृत्त्यन्यथानुपपत्त्या निमित्तमात्रस्यैवावगते, प्रत्यक्षादेरपि हि हेयमुपादेयञ्चार्थमवगत्य निवर्त्तन्ते प्रवर्तन्ते वा प्राणिनः, न च तत्र विधेर्नित्रर्तकत्वं प्रवर्त्तकत्वं वेष्यते, एवमिहाभिप्रेतफलार्थी अध्येषणादेरिच्छातो वा प्रवर्त्तेत । अध्येषणादेश्च यदाध्येषणा तदा तस्या एव यदा च प्रेषणा तदा तस्या एव यथासम्भवं 10 प्रवर्त्तकतासम्भवान्न व्यभिचारित्वम्, अन्यथा रक्ततन्त्वभावेऽपि शुक्लतन्तुभ्यः पटोत्पत्तौ रक्ततन्तवः पटकारणं न स्युः, तस्मान्न विधेः प्रवर्त्तकत्वम् । एवं न हिंस्यादिति प्रतिषेधविधिरपि प्रत्युक्तः, नायं विधिर्ननर्थे प्रेरयति, तस्याभावरूपत्वेन तत्र विधेः प्रवर्त्तकत्वासम्भ वात्, न ह्यक्रियात्मके नव्यर्थे कस्यचित्प्रेरकत्वम् । न च वधप्रवृत्तं पुरुषं निवर्त्तयति प्रति
I
विधिरिति वाच्यम्, प्रतिषेधेनैव निवर्त्तितत्वात्तत्र विधेर्वैयर्थ्यात् । न च भावनायां विषय15 वा विधेः प्रवर्त्तकत्वम्, पुरुषस्य रागत एव तत्र प्रवृत्त्यां विधेर्व्यर्थत्वात्, विविप्रवृत्तप्रवत्तकः, रागात् प्रवृत्तस्य प्रवर्त्तने विधित्वायोगात् । न च नन्सम्बद्धभावनायां नमर्थसम्बद्धधात्वर्थे वा प्रेरकत्वं वाच्यम्, अभावरूपत्वेन तस्य प्रवृत्तिविषयत्वानुपपत्तेः । न च हिंसनविशिष्टायां भावनायां रागात् प्रवर्त्तमानः पुरुषः प्रतिषेधपर्युदस्तायां विधिना नियुज्यत इति वक्तव्यम्, अभावविशिष्टाया भावनाया विधिविषयत्वायोगात्, न चासौ हिंसनाभाव20 विशिष्टा विधिविषयतां प्रतिपद्यते, अभावस्याव्यापाररूपतया भावनां प्रति व्यवच्छेदकत्वायोगात् । न च नजुपहितो हिंसतिरभक्ष्यास्पर्शनीयन्यायेन हिंसनव्यतिरिक्तधात्वर्थान्तराभिधायकत्वात् तदवच्छिन्नां भावनां प्रकाशयति सा च विधिगोचरचारिणीति वाच्यम्, हिंसनव्यतिरिक्तधात्वर्थमात्र विशिष्टायां भावनायां विधेः प्रवर्त्तकत्वस्यैव सम्प्राप्तेः, न तु निवर्त्तकत्वस्य, विधेश्च प्रवर्तकत्वं न सम्भवतीति पूर्वमेव प्रतिपादितम्, नातो विधेः प्रवर्त्तकत्वं 25 निवर्तकत्वं वा मीमांसकाभिप्रायेण सम्भवति । अन्ये तु वाक्यार्थो भावना, सा च भाव्येऽर्थे स्वर्गादिके पुरुषस्य व्यापारः, किं केन कथमिति त्र्यंशपरिपूर्णा, किमिति स्वर्ग केनेति दर्शपूर्णमास्यादिना भावयन् कथमिति प्रयोगादिव्यापाररूपा मितिकत्र्तव्यतां दर्शयति, इथं भावना पदार्थप्रतिपाद्या, पदानां वाक्यार्थप्रतिपादने सामर्थ्याभावात्, पदानि हि न वाक्यार्थं बोधयंति, स्वार्थप्रतिपादनमात्रेण तद्व्यापारस्य निवृत्तेः, वाक्यार्थबोधकत्व चान्वयव्यतिरेका
"Aho Shrutgyanam"
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
बोनम् ]
बचन विधारा। भ्या पदार्थानामेवाकासायोग्यतासन्निध्यवच्छिन्नानाम , पदश्रवणाभावेऽपि हि यदा श्वेतगुणं द्रव्यं पश्यति हेषाशब्दादश्वजातिश्चानुमिनोति खुरविक्षेपादिजनितशब्देन क्रिया बुध्यते तदा श्वेतोऽश्वो धावतीत्यवगच्छति, यत्र च. मानसादपचाराच्छृण्वन्नपि पदानि न पदार्थानत्रधारयति तत्र न भवति वाक्यार्थप्रत्यय इत्यन्वयव्यतिरेकबलात् पदार्थानां वाक्यार्थबोधकत्वं निश्चीयत इति तदप्ययुक्तम् , पुरुषव्यापारस्य तद्वयतिरिक्तस्य पूर्व प्रतिषिद्धत्वाद्वाक्या. 5 र्थानुपपत्तेः, तत्सत्वेऽपि पदार्थात्तस्याभेदे पदार्थ एव स्यान्न वाक्यार्थः, ततश्च वाक्यार्थस्य पदार्थगम्यता पदार्थस्य सामान्यात्मकतयाऽकार्यत्वेन धर्मरूपता न स्यात् । सामान्यस्य नित्यतया च वर्तमानत्वात् प्रत्यक्षाद्यवतारेण चोदनाया अनुवादकत्वं स्यात् । तथा च तद्वि. षये प्रवृत्ता चोदना प्रमाण न स्यात् , पदानामपि स्मृत्युत्पादकत्वेनैव प्रामाण्यस्य भवद्भिः स्वीकारात् शाब्दस्य न कचिदर्थे प्रामाण्यं भवेत् । किञ्च पदार्थाः वाक्याथै कि शब्दप्रमाण- 10 तयाऽवबोधयन्ति, उतानुमानत्वेन, किं वाऽर्थापत्तितः, आहोस्वित् प्रमाणान्तरत्वेन, नाव: पदार्थानामशब्दात्मकत्वात् । न द्वितीयः, वाक्यार्थप्रतिबद्धतया पदार्थानां प्रागप्रतिपत्तेरनुमानानक्तारात् , न च वाक्यार्थो न प्रमाणान्सरगोचरः, अतोऽनवगता पदार्थव्यापकताऽनुमानगोचर इति वाच्यम् , अन्यत्रापि तथाभावप्रसक्तेः । वाक्यार्थाविनाभावित्वावगमे वा चोदनाया अनुवादरूपताप्रसक्त्याऽप्रामाण्यं स्यात् । न वा पदार्थानां प्रक्षधर्मता 12 कचिदवगता न च तदवगममन्तरेणानुमानप्रवृत्तिः । न तृतीयः, चोदनालक्षणोऽर्थों धर्म इत्यभ्युपगमव्याघातात् , अनुमानादर्थापत्तरव्यतिरेकाच्च । अत एव न तुर्यविकल्पोऽपि युक्तः । न च पदेभ्यः पदार्थास्तेभ्यश्च वाक्यार्थः प्रतीयत इति परम्परया चोदनाया धर्म प्रति निमित्तत्वमिति वक्तव्यम् तथा सति श्रोत्रात् पदज्ञानं ततः पदार्थविज्ञानं तस्माच धर्मशानमिति परम्परया प्रत्यक्षलक्षणोऽर्थो धर्मः स्यात् , साक्षाद्धर्म प्रति न प्रत्यक्षस्य 20 व्यापार इति तु चोदनायामपि समानम् । पदञ्च पदार्थस्यापि स्मारकत्वान्न वाचकम् , न वा स्मर्थमाणपदार्थसम्बद्धतयाऽविज्ञाते वाक्यार्थे पदार्थस्मरणान्यथानुपपत्त्या प्रतिपत्तियुक्ता, न सम्पन्धो वाक्यार्थेन सह कस्यचिदवमन्तुं शक्यः, सम्बन्धप्रतिपत्तः सम्बन्ध्यवर्गमपूर्वकत्वात् , स्मर्यमाणपदार्थप्रतिपत्त्यन्यथानुपपत्तिञ्च विना नान्यतो वाक्यार्थप्रतिपत्तिः, तामन्तरेण च नान्यथानुपपत्तेः प्रवृत्तिरितीतरेतराश्रयप्रसक्तेर्न कथञ्चिद्वाक्यार्थप्रतिपत्तिः 25 स्वात् । मानसापचारस्थलेऽपि न पदार्थानवगमाद्वाक्यार्थानवगमः किन्तु विशिष्ट पदसमुदा. यात् कथंचिदभिन्नस्य वाक्यस्यैवानवबोधान्न तत्र वाक्यार्थप्रतिपत्तिः। न ह्युपहितमनसो वाक्यात्मकपदानां श्रोत्रसम्बन्धमात्रेणावगमः, न चानवगतं स्वरूपेण वाक्यं वाक्वार्थसम्बद्धत्वेन वा स्वार्थ प्रतिपादयत्यतिप्रसङ्गात् । किश्नोपहतमना यदि शृणोति पदानि
"Aho Shrutgyanam"
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतिवस्त्र सोपाने
[ एकोनचत्वारिंशम्
किमिति नावधारयत्यर्थान्, न च तदर्थावधारणं परामर्शरूपम्, तच्च न सम्भवति, उपहतमनस्कत्वादिति वाच्यम्, पदश्रवणस्याप्यवधारणात्मकत्वादतदात्मकस्य च तच्छ्रवणस्य स्वापमदमूर्च्छादिवि परमार्थतोऽश्रवणरूपत्वात्, अविकल्पज्ञानस्याज्ञानरूपत्वाच्च । अपि
पूर्वपदानुविद्धमन्त्यपदं हि वाक्यम्, पूर्वपदानि च स्वाभिधेयविशिष्टतया चरमपदप्रति5 पत्तिकाले परामृश्यमानानि वाक्यार्थप्रतिपत्तिजनकानि, तथा च पदार्थावगमे वाक्यस्यैव स्वार्थाभिसम्बद्धतयाऽनवगमात् कथं ततो वाक्यार्थप्रतिपत्तिः भवेत्, तथाहि गौर्गच्छतीतिवाक्यप्रयोगे गोशब्दात् सामान्यविशेषात्मकं गवार्थं गच्छत्यादिक्रियासापेक्षं प्राक् प्रतिपद्यते, गच्छतीत्येतस्माच्च तमेव प्रतिनियतगमिक्रियावच्छिन्नमवगच्छति, ततः क्रियाद्यवच्छिन्नः सामान्यविशेषात्मको वाक्यार्थो व्यवतिष्ठते पदसमुदायात्मकाद्वाक्यात् पदार्थों10 त्मकस्यैव तस्य प्रतिपत्तेः, यस्मिन्नुश्चरिते यः प्रतीयते स एव तस्यार्थ इति शाब्दिकानां व्यवहारात्, तस्मात् पदेभ्यः पदार्थप्रत्ययः पदार्थेभ्यो वाक्यार्थप्रत्यय इत्यपास्तम्, अतो नाभिहितान्वयः । नाप्यन्वितानां क्रियाकारकादीनामेकान्ततोऽभिधानम्, पदार्थान्तरासक्तपदार्थस्यैव पदेनाभिधाने प्रथमपदेनैव वाक्यार्थस्याभिधानेन शेषपदोच्चारणवैयर्थ्यप्रसङ्गात् प्रतिपदं वाक्यरूपताप्रसक्तेः गौरित्युक्तौ गच्छतीत्यादिक्रियाविशेषाकांक्षाभावप्रसङ्गाच्च, तत 15 एव क्रियाविशेषसंसर्गस्यावगतत्वात् । किञ्च विशेषाणामानन्त्यात् संकेतकरणासम्भवादसङ्केतितस्य चातिप्रसङ्गतः प्रतिपादकत्वायोगात् पदार्थानां विशेषप्रत्यायनसामर्थ्यं न स्यात्, सामान्यस्य चार्थक्रियाऽनिर्वर्त्तकत्वेन व्यापित्वेन चानयनादिक्रियासंसर्गाभावान्न पदप्रतिपाद्यतेति कथमन्विताभिधानं स्यात् तस्मात् सामान्यशब्दार्थवादिप्रकल्पितं पदाभिधेयं सामान्यं न सम्भवति, विशेषाः शब्दवाच्या इति द्वितीयपक्षोऽपि न युक्तः, एकस्यैव 20 विशेषस्य शब्दवाच्यत्वे विवक्षितदुग्ध शब्दवाच्यत्वं एकविशेषव्यतिरेकेणान्येषां न स्यात्, सर्वेषां विशेषाणां वाच्यत्वे चैकस्मिन्नपि पयसि तद्बहुत्वप्रसङ्गः, परस्परविविक्तपयः परमाणूनां तत्रानेकत्वात्, तद्व्यतिरेकेण पयसोऽनभ्युपगमात् तथा तस्याप्रतीतेश्च । न चैककार्यकारितयैकत्वव्यपदेशः, तस्यापि वस्तुत्वे तद्रूपत्वात् अवस्तुत्वे कार्यविरोधात् । तेषामेकत्रैव सामर्थ्यं तस्यैकस्यैकपरमाणुरूपत्वेऽनुपलभ्यताप्रसङ्गात्, अनेकाणुरूपत्वे एककार्यत्वविरोधात् एकस्य तत्कर्तृकत्वविरोधाच्च, स्थूलैकवस्तुनस्तदेक कार्यत्वे तस्य समानरूपत्वं स्यात् स्वारम्भीवयवद्रव्यव्यापकैकरूपत्वादेवञ्च विशेषमात्रवादत्यागः स्यात् । तृतीय विकल्पोऽपि प्रत्येकपक्षभावदोषप्रसङ्गान्नाभ्युपगंतुं युक्तः, परस्परनिरपेक्ष सामान्यविशेषयोरभावेनाङ्गुलिद्वयाभावे तत्संयोगवत्सदारब्धो भयवादायोगात् । प्रतिनियत सामान्य विशेषयोरनभिधाने प्रवृत्त्यादिव्य
१ स्वस्यारंभकद्रव्येषु ब्यापकतया वर्त्तमानं यदेकं तस्य सामान्यरूपत्वादिति भावः ॥
१५२
25
"Aho Shrutgyanam"
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिवखादिसमर्थनम् । वहाराभावप्रसङ्गेनानुभयविकल्पस्वीकारोऽपि न सङ्गतः । न चानुभयपक्षः सम्भवति, अन्योन्यव्यवच्छेदरूपयोरन्यतरनिषेधस्य तदपरविधिनान्तरीयकत्वात् । परस्परापेक्षया द्वयोरप्युपसर्जनत्वे निरपेक्षत्वे चासत्त्वमेव सापेक्षत्वे चेतरेतराश्रयः, द्वयोरपि प्राधान्ये सापेक्षत्वानु. पपत्तेरसत्त्वमेव, अन्यतरस्यैवोपसर्जनत्वे निमित्तानुपपत्तिः । द्वयोरप्यौदासीन्याभ्युपगमेऽ. व्यवहार्यता स्यात् । तदतदात्मकैकवस्तुनो यथाक्षयोपशमं प्रमाणतः प्रधानोपसर्जनरूपतया 5 प्रतिपत्त्यभ्युपगमे स्यात्सामान्यविशेषात्मकं बरिस्वत्य शेषरूपात्मकवस्तुप्रतिपादकत्वेन शब्दादेः प्रमाणभूतप्रतिपत्तिनिबन्धनस्याभ्युपगमादनेकान्तमतानुप्रवेशः समानासमानपरिणामात्मकैकवस्तुप्रतिपादकत्वेन शब्दादेरभ्युपगमात् । तदेवमेकान्तवादिप्रकल्पितस्य प्रमाणप्रमेयादेः सर्वस्याघटमानत्वात्तच्छासनं दृष्टवददृष्टार्थेऽपि विसंवादित्वादप्रमाणम् , तत्प्रतिपक्षभूतश्च यथोक्तजीवादितत्त्रप्रकाशकं सर्वत्र दृष्टार्थेऽव्यभिचारित्वाददृष्टार्थेऽपि सहेतुके 10 हेयोपादेयस्वरूपे बन्धमोक्षलक्षणे वस्तुतत्त्वे प्रमाणमिति स्थितम् , अतः पूर्वापरैकवाक्यतया सकलानन्तधर्मात्मकजीवादितत्त्वप्रतिपादकसूत्रसन्दर्भस्य नयप्रमाणद्वारेण प्रवृत्तस्य तात्पर्यार्थज्ञाता सिद्धान्तज्ञाता, न पुनरपरिहतविरोधतदेकदेशज्ञाता, न चैकदेशज्ञः स्याद्वादप्ररूपणायाः सम्यक्समर्थ इति व्यवस्थितम् ॥ ६३ ॥
इति तपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजयकमलसरीश्वरचरणानलिनविन्यस्तभक्तिभरण तपधरेण विजय
लब्धिसूरिणा सङ्कलिते सम्मतितत्त्वसोपाने वचन_ विचारो नाम एकोनचत्वारिंशं सोपानम् ॥
13
20
अथ मुनिवस्त्रादिसमर्थनम् । सूत्रस्य सूचनार्थत्वादर्थवशात्तस्य निष्पत्तिः, न तु सूत्रमात्रेणैवान्यनिरपेक्षेणार्थनिष्पत्तिरित्याह---
सुत्तं अस्थनिमेणं न सुत्तमेत्तेण अत्यपडिवत्ती। अत्थगई उण णयवायगहणलीणा दुरभिगम्मा ।। ६४ ॥ सूत्रमर्थनिमेनं न सूत्रमात्रेणार्थप्रतिपत्तिः ।
अर्थगतिः पुनर्नयवादगहनलीना दुरधिगम्या ॥ छाया ॥ १ कस्योपसर्जनतेत्यत्र निमित्तं नोपलभ्यते, इदमेवोपसर्जन नान्यदित्यत्र नियामकाभावादिति भावः ॥
25
"Aho Shrutgyanam"
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितासोपाने
[ स्वारिया सूत्रमिति, अनेकार्थराशिसूचनात् सूते वाऽस्मादर्थराशिः शेते वाऽस्मिन्नर्थसमूहः श्रूयते वाऽस्मादनेकोऽर्थ इति निरुक्तिवशात् सूत्रम् , अर्यत इत्यर्थस्तस्य साक्षादभिधेयो गम्यश्च सामर्थ्यात्तस्य स्थानमेव सूत्रम् , यथार्थ सूत्रार्थव्यवस्थापनात् सूत्रान्तरनिरपेक्षस्य तस्यार्थव्यवस्थापने प्रमाणान्तरयाधया तदर्थस्य तत्सूत्रस्योन्मत्तवाक्यबदसूत्रत्वापत्तः, 5 अत एव नियुक्त्याद्यपेक्षत्वात् सूत्रार्थस्य न सूत्रमात्रेणैवार्थस्य पौर्वापर्यणाविरुद्धस्य प्रतिपत्तिः,
अयथार्थतयाऽपि तस्यायिवृतस्य श्रुतेः । अर्थस्य यथाव्यवस्थितस्य प्रनिपत्तिस्तु द्रव्यार्थपयायार्थलक्षणनयवादस्वरूपारण्ये लीना, तथा च दुरधिगम्या । सकलनयसम्मतार्थस्य प्रति. पादकं सूत्रम् । जीवो अणाइणिहणो' इत्यादिवाक्यवन्न प्रमाणार्थसूचकं स्यात्, प्रवृत्तानि च
नयवादेन सूत्राणि, तथा चागमः, 'पत्थि गएण विहूणं सुत्त अत्थो य जिणमए किश्चि । 10 आसज्ज उ सोआर णए णअविसारओ बूआ' [ आवश्यकनि० उवग्घायनि० गा० ३८ ] इति ॥ ६४ ॥ यत एवमनेकान्तात्मकार्थप्रतिपादकत्वेन सूत्रं व्याख्येयम्-- तम्हा अहिंगयसुत्तेण अत्थसंपायणम्मि जइयव्वं ।
आयरियधीरहत्था हंदि महाणं विलंयति ॥६५॥ 15
तस्मादधिगतसूत्रेणार्थसम्पादने यतितव्यम् ।
आचार्य धीरहस्ता हंदि महाज्ञां विडम्बयन्ति ।। छाया ॥ तस्मादिति, तस्मादधीततत्कालव्यावहारिका शेषसिद्धान्तेनार्थविषयप्रमाणनयस्वरूपावधारणे यतितव्यम् , अधीत्य सूत्रं श्रोतव्यं श्रुत्वा च नयसर्वसंवादविनिश्चयपरिशुद्धं
भावनीयमन्यथाऽऽचार्या धीरहस्ता अशिक्षितशास्त्रार्थाः, अनभ्यस्तकर्माऽपि कर्मणि 20 धृष्टतया व्याप्रियते येषां हस्तस्ते धीरहस्ता आचार्याश्च ते धीरहस्ताश्च आचार्यधीरहस्ता
अशिक्षितधृष्टाश्चेति यावत् , हंदि गृह्यताम् , ते तादृशा महाज्ञामाप्तशासनं विडम्बयन्ति । तथा च दृश्यन्त एव वस्त्रपात्रादिधर्मोपकरणसमन्वितानां यतीनां नैन्ध्याभावान्न सम्यग्नतानि तीर्थकृयः प्रतिपादितानीति प्रतिपादयन्तः सर्वज्ञवचनं यथावस्थितं नाव
गच्छन्तो दिग्वाससः, तथाहि यद्रागाद्युपचयनिमित्त प्रध्यविपक्षरूपं तत्तदुपचयहेतुः, 25 यथा विशिष्टशृङ्गारानुषक्ताङ्गनाङ्गसङ्गादिकम् , यथोक्तनैर्ग्रन्थ्यविपक्षभूतञ्च श्वेतवाससा वस्त्रादिग्रहणमिति, तदसमीचीनम, रागाद्यपचयनिमित्तं हि किमेकदेशनैर्ग्रन्थ्यम् , आहोस्वित् सर्वथा नैन्थ्यम् , तत्र न चरमपक्षो युक्तः, तथाभूतनैर्ग्रन्थ्यस्य मुक्तव्यतिरेकेणासम्भवान् मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकपाययोगबलप्रवृत्ताष्टविधकर्मसम्बन्धस्य ग्रन्थत्वात्तदभावस्य चात्यन्ति.
"Aho Shrutgyanam"
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
मुनिवस्त्रादिसमर्थनम् ।
: ३५५ :
कस्य निश्शेषतो मुक्तेष्वेव सम्भवात्ततश्च कथं तस्य रागाद्यपचयहेतुतेति हेतोर्विशेषणासिद्धत्वात् । न प्रथमः, देशनैर्गन्ध्यं हि किं सम्यग्ज्ञानादितारतम्येनोपचीयमानमथवा बाह्यवस्त्राद्यभावरूपम्, नाद्यः, तथाभूतस्य वस्त्रादिग्रहणस्य सम्यग्ज्ञानादिविपक्षत्वेनासिद्धेतोर्विशेष्यासिद्धिप्रसङ्गात् । नान्त्यः, वस्त्राद्यभावस्य रागाद्यपचयनिमित्तत्वासिद्धया देतोविशेषणासिद्धत्वात् । वस्त्राद्यभावो रागाद्यपचय हेतुरिति न वक्तव्यम्, अतिशय रागवद्भि: 5 पारापतादिभिर्व्यभिचारात् । न च पुरुषत्वे सति वस्त्राभावो रागाद्यपचय हेतुरिति वाच्यम्, वस्त्रविकलनाहलैर्व्यभिचारात् । आर्यदेशोत्पत्तिमत्पुरुषत्वे सतीति न विशेषणीयम्, तथाभूतकामुकपुरुषैर्व्यभिचारात् । व्रतधारितथाभूतपुरुषत्वे सतीत्यपि न चारु, तथाभूतपाशुपत्तैर्व्यभिचारात् । न चार्हतशासनप्रतिपत्तिमत्तथाभूतपुरुषत्वे सतीति विशेषणमुपादीयत इति वाच्यम्, उन्मत्तदिगम्बरैर्व्यभिचारात्, अनुन्मत्तत्वे सतीति विशेषणे मिध्यात्वोपेतद्रव्य- 10 लिङ्गावलम्बिदिग्वाससा व्यभिचारः, सम्यग्दर्शनादिसमन्वितपुरुषत्वे सतीत्यायुक्तौ तु विशेषणस्यैव स्वसाध्यसाधनसामर्थ्ये विशेष्यस्य वैयर्थ्यम्, विशिष्टश्रुत संहननविकलानामत्रकाभाविपुरुषाणां वस्त्रादिधर्मोपकरणाभावे यतियोग्याहारविरह इव विशिष्टशरीरस्थितेरभावतो न सम्यग्दर्शनादिसमन्वितत्वविशेषणोपपत्तिरिति विशेष्यसद्भावो विशेषणस्य बाधक एव । ननु वस्त्रादिपरिग्रहस्तृष्णापूर्वकः, तस्याः सत्त्वे रागादेरवश्यम्भावात् सम्यग्दर्शनादेस्त- 10 द्विपक्षत्वात्तृष्णाप्रभववस्त्रग्रहणाभावः स्वकारणनिवृत्तिमन्तरेणानुपपद्यमानो रागादिविपक्षभूतसम्यग्ज्ञानाद्युत्कर्षविधायकत्वात् कथं तद्भावबाधकत्वेनोपदिश्यत इति चेन्न, वस्त्रादि परिग्रहस्य तृष्णानिमित्ततायामाहारग्रहणस्यापि तथात्वप्रसक्तेः । न चाहारग्रहणं न परिग्रहव्यवहारविषयमिति वाच्यम्, मूर्च्छाविषयत्वे तस्य परिग्रहशब्दवाच्यत्वोपपत्तेः । न चाहारो ज्ञानाद्युपष्टम्भनिमित्तशरीरस्थित्यादिनिमित्तं गृह्यते न तु मांसादिभक्षणवच्छरीरबृंहणार्थं 20 स्त्रक्चंदनादिवदुपभोगार्थं वेति नासौ तृष्णापूर्वक इति वाच्यम्, वस्त्रादिधर्मोपकरणग्रहणेऽपि समानत्वात् । न चाहारमन्तरेण चिरतरकालशरीरस्थितेरस्मदादे रदर्शनाद्वेदनोपशमादिभिः निर्निमित्तैस्तस्य ग्रहणं न नु तृष्णापूर्वकं तद्ग्रहणमिति वाच्यम्, अनुत्तमसंहननस्य विशिष्टश्रुतापरिकर्मित चित्तवृत्तेः कालातिक्रान्तादिवसतिपरिहारकृतप्रयत्नस्य षड्विधजीवनिकायविध्वंस विधाय्यग्न्याद्यनारम्भिणः शीताद्युपद्रवाद्वखादिग्रहणमन्तरेण शरीरस्थितेरभावात्त- 25 ग्रहणस्यापि न्याय्यत्वात् । तथा वाय्वादिनिमित्तप्रादुर्भूत विक्रियावल्लिङ्गसंवरणप्रयोजनपटलाद्युपधिविशेषस्य च ग्रहणं शीतादिबाधोपजायमानार्तध्यानप्रतिषेधार्थं युक्त कल्पादेचादानं किमिति नेष्यते । न च स्त्रीस्रकूचन्दनाद्यभावोपजायमान संक्केश परिणाम निबर्हणार्थं रूयादेरपि ग्रहणं प्रसज्यत इति वाच्यम्, अङ्गनासम्प्रयोगसंकल्पप्रभववेदनापरिणामोपशमार्थं
"Aho Shrutgyanam"
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपाने
[ चत्वारिंशम् वृष्वतरमांसायाहारग्रहणस्यापि प्रसक्तेः, क्षुद्वेदनाप्रशमनिमित्तत्रिकोटीपरिशुद्धाहारग्रहणवत् । तथाभूताहारग्रहणे सुतरां क्लिष्टाध्यवसायोत्पत्तिप्राबल्यान्न तद्गृह्यत इति चेत्समान रूयादिग्रहणेऽपि । न च वस्त्राद्यभावे संक्लेशपरिणामप्रादुर्भावः कातराणामेव न तु दिग्बाससां स्वशरीरमपि काष्ठवन्मन्यमानानामिति वाच्यम्, आर्तध्यानोपगातानामनन्तसत्त्वोपमर्दविधा5 ग्यनलारम्भादिप्रतिषिद्धाचरणवत्तया तेषामुपलम्भेनानुभवविरोधात्, तदनाचरणवतस्त्वास्महिंसकत्वेनाधिरत्याश्रयणादयतित्वस्य न्यायतः प्रसक्तेः । शीतादिदुःखमसहमानो न संसारबाधान्तमुपयातुं क्षम इति चेत्तुल्यं क्षुद्वेदनादुःखासहनेऽपि, न चाहारग्रहणं मुक्तिमार्गाविरोधीति वाच्यम् , अत एव वस्त्रादिग्रहणेऽप्यदोषात् । न च वनादेमलादिदिग्धस्य
सम्मूर्छनानेकसत्त्वहेतुतया तहणे तव्यापत्तेरवश्यंभावित्वान्मुक्तिमार्गाविरोधित्वं तस्यासिद्ध10 मिति वाच्यम् , आहारग्रहणेऽपि सम्मूर्च्छनाद्यनेकजन्तुसम्पातहेतुत्वस्य तत्परिभोगनिमित्त.
तद्विनाशस्य च समानत्वात । अथ विधानेन तत्परिभोगादिकं विदधतो न सत्त्वव्यापत्तिापत्तौ वा शुद्धाशयस्य तद्रक्षादौ यत्नवतो गीतार्थस्य ज्ञानादि पुष्टालम्बनप्रवृत्तेरहिंसकत्वान्न तहणं मुक्तिमार्गविरोधीति चेत्तर्हि वस्त्रादिग्रहणमप्येवं क्रियमाणं कथं मुक्तिमार्गविरोधि
भवेत् , तथा चागमोक्तविधिना वस्त्रादिग्रहणस्य हिंसाद्यपायरक्षणनिमित्ततया मुक्तिमार्ग. 15 सम्यग्ज्ञानाद्युपबृंहकत्वात्तत्परित्यागस्य त्वर्वाकालीनयत्यपेक्षया नाधकत्वाद्विशेष्यसद्भावे
सम्यग्ज्ञानाद्यन्वितत्वे सतीति विशेषणमसिद्धम् , सति चास्मिन् विशेष्यमसिद्धमतो न रागाद्यपचयनिमित्तता परव्यावर्णितस्वरूपस्य नैर्ग्रन्थ्यस्य सिद्धा । अत एव व्यावर्णितस्वरूपनैर्गन्ध्यविपक्ष भूतत्वेऽपि वस्त्रादिग्रहणस्य न रागाद्युपचयं प्रति गमकत्वम् , तद्विरुद्धेन
सम्यग्दर्शनायुपचयेन यथोक्तवस्त्रादिग्रहस्य व्याप्तत्वेन तद्विरुद्धसाधकत्वात् । दृष्टान्तस्यापि 20 परव्यावर्णितनैन्थ्यविपक्षभूतत्वासिद्धेः साधनविकलता । न च यथोक्ताङ्गनासङ्गादिरप्युप
सर्गसहिष्णोर्वैराग्यभाववशीकृतचेतसो योगिनो रागाद्यपचयहेतुः, भरतेश्वरप्रभृतिषु तस्य तत्प्रक्षयहेतुत्वेन 'जे जत्तिआ इ हेऊ भवस्स' इत्यादि शास्त्रे श्रवणात् । रागाद्यपचयनिमित्तनग्रंथ्य विपक्षभूतत्वश्च वस्त्रायुपादानस्यासिद्धम् , धर्मोपकरणत्वेन तस्य ग्रन्थत्वानुपपत्तेः, तथा
च प्रयोगः, अर्हन्मार्गोक्तक्रियाव्यवस्थितानां सम्यग्दर्शनादिसम्पयुक्तानां यतीनां वस्त्रादिकं न 25 ग्रन्थः, धर्मोपकरणत्वात् , प्रमार्जनादिनिमित्तोपादीयमानपिन्छिकादिवत् , यत्तु कर्मबन्धहेतु
तया ग्रन्थत्वेन प्रसिद्धं तद्धर्मोपकरणमपि न भवति यथालुब्धकादेमंगादिबन्धनिमित्तं वागुरादिकम् । न च धर्मोपकरणत्वं वस्त्रादेरसिद्धम , वस्खाद्यन्तरेण यतीनामुक्तलक्षणानामहत्यणीताब्रह्मपरित्यागादिलक्षणस्य व्रतसमूहस्य सर्वथा संरक्षणहेतुत्वानुपपत्तेः, यच्च व्रतसंरक्षणहेतुस्तद्धर्मोपकरणत्वेन परस्यापि सिद्धम् , यथा पिछिकादि, वैधhण वागुरादि । न च
"Aho Shrutgyanam"
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम्
मुनिवस्त्रादिसमर्थनम् । पिछिकादेरभिष्वङ्गहेतुत्वानुपपत्तेधर्मोपकरणत्वं युक्तं न वस्त्रादेस्तद्विपर्ययादिति वाच्यम् , अनभिष्वङ्गनिमित्तस्यैव तस्यापि धर्मोपकरणत्वाभ्युपगमात् , अभिष्वङ्गनिबन्धस्य शरीरादेरपि धर्मोपकरणत्वात्, न हि शरीरेऽप्यप्रतिबद्धानां विदितवेद्यानां साधूनां वस्त्रादिषु ममेद. मित्यभिनिवेशः, परेणाप्यभ्युपगमनीयमेतत् , अन्यथा शुक्लध्यानाग्निना कर्मेन्धनं भस्मसास्कुर्वतः परित्यक्ताशेषसङ्गस्य केनचित् तदुपसर्गकरणबुद्ध्या भक्त्या वा वस्त्राद्यावृतशरीरस्य 5 ग्रन्थत्वात् परमयोगिनो मुक्तिसाधकत्वं न स्यात्, स्वयमादत्तवस्त्रादेरेवाभिध्वङ्गनिमित्ततया न धर्मोपकरणत्वमिति चेन्न, स्वयं गृहीतपिछिकादिनाव्यभिचारात् । न च पिञ्छिकाद्यग्रहेऽप्रमार्जितासनाद्युपवेशनादिसम्भवतः सूक्ष्मसत्त्वव्यापत्तिसद्भावे प्राणातिपातविरमणादिमहाव्रतधारणानुपपत्तेस्तस्य ग्रहणं धर्मोपकरणत्वञ्चात एवेति वाच्यम, एवं पात्रस्यापि धर्मोपकरणत्वात्तग्रहणात्तदन्तरेणैकत्रैव हस्त एव वा भुजिक्रियां विदधतामारम्भदोषतः कर. 10 चरणक्षालने च जलगतासंख्येयादिसत्त्वव्यापत्तितो महाव्रतधारणानुपपत्तेः । न च प्रतिगृह भिक्षामात्रस्योदनस्योपभोगाद्वस्त्रपूतोदकाङ्गीकरणाचायमदोष इति वक्तव्यम् , तथाभूतप्रवृत्तेयुष्मास्वनुपलम्भात् , प्रवृत्तावपि प्रवचनोपघातप्रसक्तेः, तस्य चाबोधिबीजत्वात् 'छक्कायदयावंतो वि संजओ दुल्लहं कुणइ बोहिं । आहार ' इत्याद्यागमप्रामाण्यात् , न च गृहस्थवाससा पूतमप्युदकं निर्जन्तुकं सर्वं सम्पद्यते, तज्जन्तूनां सूक्ष्मत्वाद्वस्त्रस्य चाधनत्वात् , 15 गृहिणां तच्छोधनेऽतिशयप्रयत्नानुपपत्तेश्च । न च कर एव प्रत्युपेक्षणात्तत्सत्त्वानुपलब्धौ तदुपभोगान्न दोष इति वाच्यम् , तथाऽनिरीक्षणात् , तदनुपलब्धावपि तदभावनिश्चयायोगात् । न च यत्ननिरीक्षणानुपलब्ध्या व्यापाद्यमाना अपि सत्त्वा न व्रतातिचारनिमित्ताः, विषचूर्णादेयत्नानुपलब्धभुक्तस्य प्राणनाशहेतुत्वोपलब्धेः । न च चतुर्थरसादेः प्रासुकोदकस्योपभोगादयमदोषः, तत्रापि सत्त्वसंसक्तिसंभवात् । करप्रक्षिप्ते तस्मिन् तन्निरी- 20 क्षणे पानोज्ज्ञनयोस्तद्व्यापत्तिदोषस्यापरिहार्यत्वात् , पात्रादिग्रहणे तु तत्प्रत्युपेक्षणस्य तद्रक्षणस्य च सुकरत्वान्न व्रतातिचारदोषापत्तिः । न च त्रिवारोद्वत्तोष्णोदकस्यैव परिभोगादयमदोषः, तथाभूतस्य प्रतिगृहं तत्कालोपस्थायिनस्तस्याप्राप्तः, प्राप्तावपि तृडपनोदाक्षमत्वा त्तद्युक्तस्य चानुत्तमसंहननस्येदानीन्तनयतेरार्तध्यानोपपत्तेस्तस्य च दुर्गतिनिबन्धनत्वात् । न च तृडादर्दुःखस्य तपोरूपतया न दोष इति वाच्यम्, अनशनादेर्वाह्यतपस आन्तरतपउपचय- 26 हेतुत्वेनाश्रणीयत्वात् , अन्याग्भूतस्य चातपस्त्वात् । सो य तवो कायवो जेण मणो मंगुलं न चिंतेइ" [ पश्चव० गा० २१४ ] इत्याचागमप्रामाण्यात् , तन्न वस्त्रपात्रादिविकलस्येदानीन्तनयतेः सर्वसावद्ययोगप्रत्याख्यानं सम्भवतीति कथं न तस्य धर्मोपकरणत्वम् । अल्पमूल्याशोभनवस्त्रादिग्रहणाच न पथि सञ्चरतो यतेश्वोरादिभीतिरिति कथं स्वीकृतग्रन्थस्या
"Aho Shrutgyanam"
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ३५८ : सम्मतितत्त्वसोपाने
[ चत्वारिंशम् ध्वनि सञ्चरतो नाभीष्टस्थानप्राप्तिः येन यः स्वीकृतग्रन्थः सोऽध्वनि सञ्चरन्नाभीष्टस्थानप्राप्तिमान् , यथा चौराद्युपप्लुते पथि सञ्चरन्नसहायः स्वीकृतग्रन्थोऽध्वगः, स्वीकृतग्रंथश्च मोक्षाध्वनि सश्वरन् वस्त्राद्युपकरणवान् सितपट इति प्रयोगः साध्य साधको भवेत् , वस्त्रादिधर्मोपकरणस्याग्रन्थत्वस्य प्रतिपादितत्वादऋत्यहेतुरसिद्धश्च । अथाधमचोरास्तथाभूतमपि गृहन्तीति । तदग्राह्यत्वं तस्यासिद्धमिति चेत्तर्हि पुस्तकाद्यपि मोक्षाध्वसञ्चारिणान ग्राह्यं स्यात् , तदपि
भगवता प्रतिषिद्धमिति न वक्तव्यम्, तत्प्रतिषिद्धपुस्तकादिग्राहिणामिदानीतनयतीनां तदा. ज्ञाविलोपकारित्वेनायतित्वप्रसक्तेः । ज्ञानाद्युपष्टम्भहेतुत्वेन तद्हणे पात्रादेरपि तत एव ग्रहणप्रसक्तिः । न वा पाथेयाद्युपकरणरहितस्याध्यगस्याप्यभीष्ट स्थानप्राप्तिः सम्भविनीति
दृष्टान्तोऽप्यसङ्गत एव, सर्वस्य विशिष्टफलारम्भिणस्तदुपकरणरहितस्य तत्फलाप्रसाधकत्वात् 10 तथाहि यो यत्रोपायविकलो नासौ तत्साधयति, यथा कृप्याद्युपायविकलस्तत्फलम्, अशेष.
कर्मविगमस्वभावमुक्तिफलवस्त्रादिधर्मोपकरणोपायविकलश्च मुनिर्भवद्भिरभ्युपगम्यत इति । न च क्षायिकज्ञानदर्शनचारित्राण्येव तदुपाय इति वक्तव्यम् , वस्त्रादिधर्मोपकरणविकलस्य क्षायिकज्ञानादेरेवासम्भवात्तदेवं धर्मोपकरणयुक्तस्य महाव्रतधारिणो निर्ग्रन्थत्वादार्यिकाणामपि
मुक्तिप्राप्त्यविरोध इति ॥ 15 इति श्रीतपोगच्छनभोमणिश्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपट्टालङ्कारश्रीमद्विजय
कमलसूरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पधरेण विजयलब्धिसरिणा सङ्कलिते सम्मतितत्वसोपाने मुनिवस्त्रादि
समर्थनं नाम चत्वारिंशं सोपानम् ॥
20
अथ स्त्रीमुक्तिसाधनम् ननु स्त्रियो मुक्तिभाजो न भवन्ति स्त्रीत्वाच्चतुर्दशपूर्वसंविदागिन्य इव, भैवम् सर्वासां मुक्तिभावाभावसाधने सिद्धसाध्यत्वादभव्यस्त्रीणां मुक्तिसद्भावानभ्युपगमात्, भव्यस्त्रीणां तद्भाक्त्वाभावसाधनेऽपि तस्यैव दोषत्वाद्भव्यानामपि सर्वासा मुक्त्यनिष्टेः । भवा वि
ते अणंता सिद्धिपहं जेण पाति ' इति वचनप्रामाण्यात् । यद्यवाप्तसम्यग्दर्शना भव्यलिय 25 इत्युच्यतेऽत्रापि स एव दोषः, प्रोझितसम्यग्दर्शनानां तासां तदनिष्टेः, अपरित्यक्तसम्यग्दर्शना इत्युक्तावपि न तद्दोषबहिष्कृतिः, अप्राप्ताविकलचारित्राणां तत्प्राप्त्यनभ्युपगमात् । न चाविकलचारित्रप्राप्तिरेव स्त्रीत्वात्तासां न भवतीति वाच्यम् , पुरुषस्यापि पुरुषत्वात्तदभावप्रसक्तेः । न च पुरुषे सकलसावद्ययोगनिवृत्तिरूपा चित्तपरिणतिः स्वात्मनि स्वसंवेदनाध्यक्षसिद्धा, परात्मनि चानुमानत इति वाच्यम , स्त्रीणामपि तत्परिणतेस्तथैव सिद्धेः ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ]
मुक्तिसाधनम् ।
: ६५५ :
न च भगवता तासां नैर्ग्रन्थ्यं नाभिहितमिति शङ्कयम्, ' णो कप्पइ निग्गन्थस्स णिगंथीए बा अभिन्नतालपलंबे पडिगाहित्तए ' [ कप्पसू० उ० १ सू० १] इत्याद्यागमेन बहुशः प्रतिपादनात्, अयोग्यायाश्च प्रब्रज्याप्रतिपत्तिप्रतिषेधस्य 'अट्ठारसपुरिसेसुं वीसं इत्थीसु' इत्याद्यागमेन विधानाच्च । विशेषप्रतिषेधस्य शेषाभ्यनुज्ञापरत्याश्च न तासां भगवदुक्तनैर्ग्रन्ध्यनिमित्ता. विकलचारित्रप्राप्त्यनुपपत्तिः । तथाभूतचारित्रवत्वेऽपि तासां न तत्प्राप्तिरित्यभिधानन्त्वनु- 5 मानबाधितमेव, अविकलकारणस्यावश्यमुत्पत्तेरन्त्यावस्थाप्राप्त बीजा दिसामग्रीकाङ्कुरादिवत् । स्त्रीवेदपरिक्षयाभावोऽपि न तत्प्राप्ति प्रतिरोधकोऽन्यथा पुंवेदपरिक्षयाभावस्यापि प्रतिरोधकत्वापत्त्या पुरुषस्यापि तदप्राप्तिप्रसङ्गात् । न च पुरुषस्य तत्परिक्षये शैलेभ्यवस्थाभावि चारित्रप्राप्तितो मुक्तिप्राप्तिर्न तु प्रागिति वाच्यम्, स्त्रियोऽप्येवं मुक्तिप्राप्तौ विरोधाभावात्, स्त्रीवेदपरिक्षयसामर्थ्यानुपपत्तिर्वाधिक इति चेत्तथाविधसामर्थ्याभावस्य तस्या असिद्धेः, तथाविधसामर्थ्या- 10 भावबोधकस्यागमस्य द्वादशाङ्गयामनुपलब्धेः । न च तत्परिक्षयसामर्थ्यप्रतिपादकस्याप्यनुपलब्धिरिति वाच्यम्, 'सव्वत्थो वा तित्थपरिसिद्धा तित्थयरितित्थे अतित्थयरिसिद्धा असंखेजगुणा' इत्यादिसिद्धप्राभृतागमस्यानेकस्य स्त्रीणां स्त्रीवेदपरिक्षयसामर्थ्यप्रतिपादकस्योपलम्भान्न हि सर्वकर्मानीकनायकरूप मोहनीय कर्माङ्गभूतस्त्रीवेदपरिक्षयमन्तरेण तासां मुक्तिप्राप्तिरिति मुक्तिसद्भावाऽऽवेदकमेव वचस्तासां सामर्थ्यावेदकं सिद्धमतो न 15 स्त्रीत्वं तत्परिक्षयसामर्थ्येन विरुद्धम्, सहानवस्थानलक्षणविरोधस्यासिद्धेरन्योन्यव्यवच्छेदरूपताया अनयोरनयगततया परस्परपरिहारस्थितिलक्षणविरोधस्याप्यसिद्धेः । किन स्त्रीत्वादिति हेतुनोदित स्त्री वेदत्वादिति विवक्षणेऽसिद्धता, मुक्तिप्राप्तिप्राक्तन समयादिषु स्त्रीवेदोदयस्य तासांमभावादनिवृत्तिगुणस्थान एव तस्य परिक्षयात्, परिक्षीणस्त्रीवेदत्वादिति चित्रक्षणे च विरुद्धता, हेतोर्विपर्ययव्याप्तत्वात् रुयाकारयोगित्वादिति विवक्षणे त्वनैकान्तिकता, 20 विपर्यये बाधकप्रमाणाभावेन सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वात् । चतुर्दशपूर्वसंवित्सम्बन्धित्वाभावोऽपि तासां कुतः सिद्धो येन साध्यविकलो दृष्टान्तो न स्यात्, सर्वज्ञप्रणीतागमनादिति चेत एव मुक्तिभावस्यापि सिद्धिरस्तु न ह्येकवाक्यतया व्यवस्थितो दृष्टेष्टादिषु बाधामननुभवन्नाप्तागमः कचित् प्रमाणं कचिन्नेत्यभ्युपगन्तुं प्रेक्षापूर्वकारिणा शक्यः । अथ विवादगोचरापन्नाबला अशेषकर्मक्षयनिबन्धनाध्यवसायविकला, अविद्यमानाधः सप्तमनरकप्रात्य - 25
१. सर्वोत्कृष्टपदप्राप्तिः सर्वोत्कृष्टाध्यवसायेन भवति, तत्र सर्वोत्कृष्टदुःखस्थानं सर्वोत्कृष्टसुखस्थानमपि सिद्धम्, प्रथमा सप्तमनरकपृथ्वी, परमदुःखस्यातोऽन्यत्राभावात् द्वितीयं निःश्रेयसम्, आगने च स्त्रीणामाद्यस्थानगमनं निषिद्धम् तत्र कारणं तद्योग्यतथाविधोत्कृष्टतम मनोवीर्यपरिणत्यभावः, अत एव संमूर्छिमादिवत्
" Aho Shrutgyanam"
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितरणसोपाने
[ মাবিয়া विकलकारणकर्मबीजभूताध्यवसानत्वात् , यस्तु नैवं नासौ तथा, यथोभयसंप्रतिपत्तिविषयः पुरुष इति वैधर्म्यदृष्टान्त इति चेन्न, साध्यसाधनयोः प्रतिबन्धासिद्धेः, निरुक्ताध्यवसानम. बलातो हि निवर्तमानम शेषकर्मक्षयाध्यवसायनिवर्तकं कारणं वा भवद्भवेत् , व्यापकं वा, नाद्यः, अशेषकर्मक्षयाध्यवसानं प्रति निरुक्ताध्यवसानस्याकारणत्वात् , येन तन्निवृत्त्या तस्यापि 5 निवृत्तिर्भवेत् । कारणत्वे वा यत्राशेषकर्मक्षयाध्यवसानं योगिनि सम्भवति तत्राधःसप्तमनरकपृथिवीप्राप्ताववन्ध्य कारणस्य बीजभूताध्यवसानस्य सद्भावात् , कार्यस्य कारणाव्यभि. चारित्वात्तस्य नरकप्राप्तिसद्भाव इत्यनिष्टापत्तिः । न च तत्र कारणसद्भावेऽपि कार्य नोत्पद्यत इति वक्तव्यम् , अविकलकारणस्यावश्यतया स्वकार्यनिर्वर्तकत्वात् । न द्वितीयः,
व्याप्यस्य सत्त्वे व्यापकस्याप्यवश्यं सद्भावात्तत्रैव तद्दोषतादवस्थ्यात् । न च यत्र क्लिष्ट10 तराध्यवसायसद्भावस्तत्रातिशुभतराध्यवसायेन भाव्यमिति प्रतिबन्धसम्भवः, तन्दुलमत्स्येन
व्यभिचारात्, न च मनुष्यजातियोगित्वे सतीति विशेषणं वाच्यम् , उत्तमसंहनेन चारित्रप्राप्तिकालाक्सिमयभाविना सर्वपर्याप्तिसम्पन्नेन तथाविधक्लिष्टपरिणामवता पुरुषेण व्यभिचा. रात् । न च यत्रातिशुभतरः परिणामस्तत्राप्यशुभतरपरिणामेन भाव्यमित्यत्रापि प्रतिबन्धः,
तथाविधयोगिना व्यभिचारात् । स्त्रीणां सप्तमनरकपृथ्वीप्राप्तिनिबंधनकर्मबीजाध्यवसाया15 भावो यद्याप्तागमात् प्रतिपन्नस्तर्हि तत एवाशेषकर्मपरिक्षयनिबन्धनाध्यवसायसद्भावोऽपि
प्रतिपन्न एव, न ह्यतीन्द्रिय एवंविधेऽर्थेऽग्दिशोऽस्मदादेराप्तागमादृतेऽन्यत् प्रमाणमस्ति, न च दृष्टेष्टाविरोध्यातवचनमसत्तर्कानुसारिजातिविकल्पै धामनुभवति, तेषामवस्तुसंस्पर्शि. त्वात् । न चात्र वस्तुन्यागमनिरपेक्षमनुमान प्रवर्तते, पक्षधर्मादेलिङ्गरूपस्य प्रमाणान्तरतः प्रतिपत्तुमशक्तः, प्रतिपत्तौ वा साध्यस्यापि प्रतिबन्धप्राहिप्रमाणतः प्रतिपत्तेनैकान्ततोऽ20 तीन्द्रियता भवेत् , आगमानुसारि चानुमान न बाधकम् , प्रकृतवस्तुसंवादकत्वात् । न चाप्त
वचनं स्त्रीनिर्वाणप्रतिपादकमप्रमाणम् , सप्तमनरकप्राप्तिप्रतिषेधकञ्च प्रमाणमिति वक्तव्यम् , प्रामाण्यनिबन्धन याप्तप्रणीतत्वादेरुभयत्राविशेषात् । एकमाप्तप्रणीतमेव न भवतीति चेन्न, इतरत्राप्यस्य समानत्वात् , पूर्वापरोपनिबद्धाशेषदृष्टादृश्प्रयोजनार्थप्रतिपादकावान्तरवाक्यस
मूहात्मकैकमहावाक्यरूपतयाऽर्ह दागमस्यैकत्वात् तथा चान्तरवाक्यानां केषाञ्चिदप्रामाण्ये 25 सर्वस्याप्यागमस्याप्रामाण्यप्रसक्तेः, अङ्गदुष्टत्वे तदात्मकाङ्गिनोऽपि दुष्टत्यापत्तेः । न च प्रद
सर्वोत्कृष्टपदप्राप्तिरपि न तासां समस्ति तथावादलब्धिविकुर्वणत्वादिलब्धिपूर्वगतश्रुताधिगतिषु सामर्थ्याभावादपि न तत्प्राप्तिरिति पूर्वपक्षाशयः ॥ नि:प्रेयसं प्रत्यपि तासां सर्वोकृष्ट मनोवी परिणतिर्नास्तीत्यस्य साधक नास्ति किञ्चित् प्रमाणम्, अन्तव्याप्तिमन्तरेण केवल संम्मूच्छिमादिदृष्टान्तमात्रेग च न साध्यसिद्धिरित्याशये. नाह साध्येति ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
स्त्रीमुक्तिसाधनम् । शितवाक्यं सर्वज्ञप्रणीततयाऽस्मान् प्रत्यसिद्धमिति वाच्यम् , नास्तिकादीन् प्रति पुरुषनिर्वाणावेदकस्यापि तत्प्रणीतत्वेनासिद्ध्या तान् प्रति तत्प्रणीतत्वसाधकतयोपन्यस्यमानाया युक्तेरत्रापि समानत्वात् , पूर्वापरैकवाक्यत्वदृष्टादृष्टाबाधितत्वादेरविशेषात् । ननु स्त्रीणां घातिकर्मक्षयनिमित्तमाघशुक्लध्यानद्वयं न सम्भवतीति न निर्वाणप्राप्तिसम्भवः, 'आद्ये पूर्व विद' इति वचनात् पूर्वधरस्यैव तयोः सद्भावात् , न च पूर्वधरत्वं तासाम , तदनधिकारित्वादिति चेन्न, 5 तथा सति प्राक्तनभवानधीतपूर्वाणां वर्तमानतीर्थाधिपत्यादीनामपि तन्न भवेत्तदध्ययना. सम्भवादाघशुक्लध्यानद्वयासम्भवतस्तन्निमित्तघातिकर्मक्षयसमुद्भूताशेषतत्वावबोधस्वभावकेवलज्ञानाभावे न मुक्तिसङ्गतिः स्यादित्यनिष्टापत्तिः। अथ शास्त्रयोगागम्यसामर्थ्य योगावसेयभावेष्वतिसूक्ष्मेष्वपि तेषां विशिष्टक्षयोपशमवीर्यविशेषप्रभवप्रभावयोगात् पूर्वधरस्येव बोधातिरेकसद्भावादाद्यशुक्लध्यानद्वयप्राप्तेः कैवल्यावाप्तिक्रमेण मुक्त्यवाप्तिरिति न दोषः, तद- 10 ध्ययनमन्तरेणापि विशिष्टक्षयोपशमसमुद्भूतज्ञानात् पूर्ववित्वसम्भवादिति चेत्तर्हि निर्ग्रन्थी. नामप्येवं द्वितयसम्भवे न कश्चिद्दोषः, अन्यथा मरुदेवीस्वामिनीप्रभृतीनां जन्मान्तरेऽप्यनधीतपूर्वाणां न मुक्तिप्राप्तिर्भवेन्न चासौ तेषामसिद्धा, सिद्धप्राभृतादिग्रन्थेषु गृहिलिङ्गसिद्धानां प्रतिपादनात्, न च ते अप्रमाणम् , सर्वज्ञप्रणीतत्वेन तेषां प्रामाण्यात् । न च मायागारवादिभूयस्त्वादबलानां न मुक्तिप्राप्तिः, तदा तासां तद्भूयस्त्वासम्भवात् , प्राक् तु 13 पुरुषाणामपि तत्सम्भवोऽविरुद्धः । न चाल्पसत्त्वाः क्रूराध्यवसायाश्च ता इति वाच्यम् , सत्त्वस्य कार्यगम्यत्वात्तस्य च तासु दर्शनादल्पसत्त्वासिद्धेः, दृश्यन्ते ह्यसदभियोगादौ तृणवत्ताः प्राणपरित्यागं कुर्वाणाः, परीषहोपसर्गाभिभवं चाङ्गीकृतमहाव्रता विदधानाः । क्रूराध्यवसायत्वं दृढप्रहारिप्रभृतीनां प्रागवस्थायां तद्भवे विद्यमानमपि न मुक्तिप्राप्तिप्रतिबन्धकम् , तदवस्थायां तु तास्वप्यभाव एव । धर्मे पुरुषस्योत्तमत्वात्तासां चानुत्तमत्वान 20 मुक्तिप्राप्तिरिति चेन्न, अन्यगुणापेक्षयाऽनुत्तमत्वस्य मुक्तिप्राप्त्यप्रतिबन्धकत्वात्, अन्यथा तीर्थकद्गुणापेक्षया गणधरादेरप्यनुत्तमत्वान्मुक्तिप्राप्त्यभावो भवेत् , तस्मान युक्त्यागमाभ्यां तासां मुक्त्यभावः प्रतिपत्तुं शक्यः ॥ यत्तु भगवत्प्रतिमाया आभरणादिभिर्भूषा न विधेयेति दिगम्बरैरुच्यते तदप्यहत्प्रणीतागमापरिज्ञानस्य विजम्भितमुपलक्ष्यते तत्करणस्य शुभभावनिमित्ततया कर्मक्षयावन्ध्यकारणत्वात् , भगवत्प्रतिमाया भूषणाधारोपणं हि 25 कर्मक्षयकारणम् , कर्तुमनःप्रसादजनकत्वात् , कुङ्कुमाधालेपनवत् , न च व्रतावस्थायां भगपता भूषणादेरनजीकृतत्वान्न तत्प्रतिकृतौ तद्विधेयम् , संमजनाङ्गरागपुष्पादिधारणस्यापि सदवस्थायां भगवताऽनाश्रितत्वान्न तत्तत्र विधेयं स्यात् । अथ मेरुमस्तकादिषु तदभिषेकादा
"Aho Shrutgyanam"
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितस्वसोपान
[ एकचत्वारिताम् विन्द्रादिभिस्तस्य विहितत्वादस्मदादिभिरपि कृतानुकरणादिभिः प्रयोजनैस्तत्तत्र विधीयते तर्हि तत एवाभरणादिभिर्विभूषणादिकमपि विधेयम् , कृतानुकरणादेः समानत्वात् । एवमन्यदप्यागमबाह्य परपरिकल्पितमागमयुक्तिप्रदर्शनेन प्रतिषेद्धव्यम् । तदेवमनधीताश्रुतयथावदपरिभावितागमतात्पर्या दिग्वासस इवाप्ताज्ञां विगोपयन्तीति व्यवस्थितम् ॥ ६५ ॥
यत एवं तत:जह जह बहुस्सुओ संमओ य सिस्सगणसंपरिवुडो य । अविणिच्छिओ य समए तह तह सिद्धंतपडिणीओ ॥६६॥
यथा यथा बहुश्रुतः सम्मतश्च शिष्यगणसंपरिवृतश्च ।
अविनिश्चितश्च समये तथा तथा सिद्धान्तप्रत्यनीकः ॥ छाया ।। 10 यथेति, सम्यगर्थमनवधार्यानेकशास्त्रश्रवणमात्रतः शास्त्रज्ञत्वेन तथाविधापराविदित
शास्त्राभिप्रायाणां सम्मतोऽत एव श्रुतविशेषानभिज्ञैः शिष्यगणैः सम्परिवृतः, तथाविधपरिवारदर्पाच्छास्त्रपर्यालोचनेऽनादरात् समयेऽविनिश्चितश्च यथा यथा भवति तथा तथा सिद्धान्तप्रत्यनीकोऽपि, यथावस्थितवस्तुस्वरूपप्रकाशकागमप्रतिपक्षो निस्सारप्ररूपणयाऽन्या
गमेभ्योऽपि भगवदागममधः करोतीति यावत् ॥ ६६ ॥ 15. एवश्व शास्त्रमधीत्य तदर्थावधारणं विधेयम् , अवधृततदर्थश्च नयप्रमाणाभिप्रायतो यथावदर्थः परिभावनीयोऽन्यथा तत्फलपरिज्ञानविकलता स्यादित्याह
चरणकरणप्पहाणा ससमयपरसमयमुक्कवावारा। चरणकरणस्स सारं णिच्छयसुद्धं ण याणंति ॥ ६७ ॥
चरणकरणप्रधानाः स्वसमयपरसमयमुक्त व्यापाराः।
चरणकरणयोः सारं निश्चयशुद्धं न जानन्ति ॥ छाया ॥ चरणेति, व्रतश्रमणधर्मसंयमवैयावृत्त्यब्रह्मगुप्तिज्ञानादित्रयतपःक्रोधादिनिग्रहस्वरूपं चर. णम् , पिण्डविशुद्धिसमितिभावनाप्रतिमेन्द्रियनिरोधप्रतिलेखनगुप्त्यभिग्रहस्वरूपं चरणम् , तद. नुष्ठानतत्पराः । अयं स्वसमयोऽनेकान्तात्मकवस्तुप्ररूपणादयं परसमयः केवलनयाभि
प्रायप्रतिपादनादित्येतस्मिन् परिज्ञानेऽनाहता अनेकान्तात्मकवस्तुतत्त्वं यथावदनवबुद्ध्य. 25 मानाश्चरणकरणयोः फलं ज्ञानदर्शनयोगात्मकं निष्कलङ्क नानुभवन्ति, तस्य ज्ञानदर्शन
चारित्रात्मककारणप्रभवत्वात् कारणाभावे च कार्यस्यासम्भवादन्यथा तस्य निहेतुकस्वापत्तेः, चरणकरणयोश्चारित्रात्मकत्वाद्रव्यपर्यायात्मकजीवादितत्त्वावगमस्वभावरुच्यभावेऽभावादिति ॥ ६७ ॥
20
"Aho Shrutgyanam"
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपानम् ।
स्त्रीमुक्तिसाधनम् ।
सम्यग्दर्शनस्य सम्यग्ज्ञानादभेदात् ज्ञानक्रिययोरन्यतरविकलयोर्नाशेषकर्मक्षयलक्षणफलनिर्वर्त्तकत्वं सम्भवतीति प्रतिपादयति-
: ३६३ :
णणं किरियारहियं किरियामेतं च दो वि एगंता । असमत्था दाएउं जम्ममरणदुक्ख मा भाइ ॥ ६८ ॥ ज्ञानं क्रियारहितं क्रियामात्रश्च द्वावप्येकान्तौ । असमर्थौ दर्शयितुं जन्ममरणदुःखेभ्यो मा भैषीः ॥ छाया ॥
ज्ञानमिति, यथावज्जीवादितत्त्वप्रकाशकं ज्ञानं यथोक्तानुष्ठानरहितं जन्ममरणदुःखेभ्यो मा भैषीरिति दर्शयितुमसमर्थम, न हि ज्ञानमात्रेणैव पुरुषो भयेभ्यो मुच्यते क्रियारहितत्वात् दृष्टप्रदीपनक पलायनमार्गपङ्गवत् । क्रियामात्रं वा ज्ञानरहितं न तेभ्यो मा भैषीरिति दर्शयितुं समर्थम्, न हि क्रियामात्रात् पुरुषो भयेभ्यो मुच्यते सज्ज्ञानविकलत्वात् प्रदीपनक- 10 भयप्रपलायमानान्धवत् । उभयसद्भावस्तु तेभ्यो मा भैषीरिति दर्शयितुं समर्थः, तथाहि सम्यग्ज्ञानक्रियावान् भयेभ्यो मुच्यते, उभयसंयोगवत्त्वात्, प्रदीपनकभयान्धस्कन्धारूढपशुवत्, तस्मान्सम्यग्ज्ञानादित्रितयनयसमूहात् मुक्ति:, नयसमूहविषयश्च सम्यग्ज्ञानं श्रद्धानन तद्विषयं सम्यग्दर्शनं तत्पूर्वस्वाशेषपापक्रियानिवृत्तिलक्षणं चारित्रम्, प्रधानोपसर्जनभावेन मुख्यवृत्त्या वा तत्रितयप्रदर्शक वाक्यमागमो नान्यः, एकान्तप्रतिपादकस्यादर्थत्वेन 15 विसंवादकतया तस्य प्राधान्यानुपपत्तेः, जिनवचनस्य तु तद्विपर्ययेण दृष्टवददृष्टार्थेऽपि प्रामाण्यसङ्गतेः ॥ ६८ ॥
तस्य तथाभूतस्य स्तुतिप्रतिपादनाय मङ्गलार्थत्वात् प्रकरणपरिसमाप्तौ गाथासूत्रमाह - भद्दं मिच्छादंसणसमूहमइयस्स अमयसारस्स ! जिणवयणस्स भगवओ संविग्गसुहाहिगम्मस्स ॥ ६९ ॥
भद्रं मिथ्यादर्शनसमूहमयस्यामृतसारस्य । जिनवचनस्य भगवतः संविग्नसुखाधिगम्यस्य ॥ छाया ॥
भद्रमिति, भगवतो जिनवचनस्य भद्रमस्तु कथंभूतस्य मिथ्यादर्शनसमूहमयस्य तथात्वेऽप्यमृतसारस्य, न च वाच्यं मिथ्यादर्शनसमूहमयं यत् तद्विषकणिकासमूहमयस्येव कथं सम्यग्रूपतामासादयतीति, परस्पर निरपेक्ष संग्रहादिनयरूपापन्नसांख्यादिमिध्यादर्शनानां 25
१. मतिश्रुतादिकं ज्ञानं चारित्रप्राप्तौ प्रधानं कारणम्, चरणविषयजीवा जीव देयोपादेयादेश्च वस्तुनो ज्ञानमन्तरेणापरिज्ञानात् अपरिज्ञातस्य च यथावत्कर्तुमशक्यत्वात् तपः संयमरूपाञ्चरणात्तु निर्वाणं भवति तस्मात्सर्वसंवररूपनिर्वाणस्य चरणमेव प्रधानं कारणं ज्ञानन्तु कारणकारणत्वाद्वौणं कारणम् अतएव ज्ञानस्य सारश्चरणमिति आप्तवचनमपि संगच्छते । यदि ज्ञानस्य मोक्षं प्रतिं परम्परया क्रियायाश्चानन्तर्येणोपकारित्वे गुणप्रधानभावः, अथ युगपद् द्वे अपि कार्योत्पत्तावुपकुरुतस्तदा द्वयोरपि प्राधान्यमित्याशयः ||
"Aho Shrutgyanam"
5
20
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतितत्वसोपाने
[ एकचत्वारिंशम् परस्परसव्यपेक्षतासमासादितानेकान्तरूपाणां विषकणिकासमूहविशेषमयस्यामृतसन्दोहस्येव सम्यक्त्वापत्तेः । दृश्यन्ते हि विषादयो भावाः परस्परसंयोगविशेषेण परिणत्यन्तरमापन्ना अगदरूपतामासादयन्तः, तथा मध्वाज्यप्रभृतयस्तु विशिष्टसंयोगेनावाप्तद्रव्यान्तरामृतिप्राप्तिनिमित्ततापन्नाः, अत एव निरपेक्षा नैगमादयो दुर्नयाः सापेक्षास्तु सुनया उच्यन्ते । न विद्यते 5 मृतं मरणं यस्मिन्नसौ अमृतो मोक्षः, तं सारयति गमयति प्रापयति वा, तस्यामृतसारस्य,
अवन्ध्यमोक्षकारणत्वान्मोक्षप्रतिपादकत्वाञ्च । रागाद्यशेषशत्रुजेतृपुरुषविशेषैरुच्यत इति जिनवचनं तस्य, अनेन विशिष्टपुरुषप्रणेतृत्वनिबन्धनं प्रामाण्यं निगमयति क्षीरास्रवाधनेकलब्ध्याधैश्वर्यादिमतो भगवत इत्यनेनापि विशेषणेन तस्यैहिकसम्यद्विशेषजनकत्वमाह । पुनः
कीदृशस्य वचनस्य संविग्नसुखाधिगम्यस्य, संविग्नैः संसारभयोद्वेगाविर्भूतमोक्षाभिलाषैरप10 कृष्यमाणरागद्वेषाहकारकालुष्यैरिदमेव जिनवचनं तत्त्वमित्येवं सुखेनावगम्यते यत्तत् संविग्न.
सुखाभिगम्यं तस्य, एतेनापि विशिष्टबुध्यतिशयसम्पत्समन्वितयतिवृषभनिषेव्यत्वमस्य प्रतिपादयति, एवंविधगुणाध्यासितस्य जिनवचनस्य सामायिकादिबिन्दुसारपर्यन्तश्रुताम्बोधेः कल्याणमस्तु, इतिप्रकरणसमाप्तावन्त्यमङ्गलप्रतिपादिकावि शिष्टस्तुतिः ॥ ६९ ।।
विख्याताहतशासने वरतपागच्छान्वयायोदय
क्षोणीधेऽभवदुष्णभानुविजयानन्दाख्यसूरीश्वरः । यद्विज्ञानरुचा ततं जिनपतेर्मूर्तिप्रतिक्षेपके __वादध्वान्तमनीयताशु तुहिनक्ष्माभृद्भीरा गुहाम् ॥ १ ॥ योगाभ्यासवशीकृतेन्द्रियगणः साक्षात्तपोविग्रहो.
वादिवातवचोविमर्दनपटुः शास्त्राटवीकेसरी । अर्हच्छासनवारिधिप्रमथनाद्रत्नत्रयं प्राप्तवान्
जातः श्रीकमलाख्यसूरिमघवा तत्पट्टभानुः सुधीः ॥ २॥ कृत्वा तत्पदपङ्कजं हृदि सदा तत्पट्टविद्योतनो,
राकायां नभसो धुखाभ्रनयनैर्वर्षे मिते वैक्रमे । ध्यात्वा पार्श्वजिनेशपादकमलं श्रीस्तम्भपुर्यामहम्
व्याख्यानेन च लब्धिसूरिमुनिपः सोपानपूर्ति व्यधाम् ॥३॥ सोपानचन्द्र एष भवतु न वा खलहृदयतमश्छित्यै ।।
सरलहृदां साधूनां चेतोनलिनीपतिर्भवति नूनम् ॥ ४ ॥ इति श्रीतपोगच्छनभोमणि श्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपट्टालङ्कार श्रीमद्विजयकमलसरीश्वरचरणनलिनविन्यस्तभक्तिभरण तत्पधरेण विजय. लब्धिसूरिणा सङ्कलिते सम्मतितत्वसोपाने स्त्रीमुक्तिसमर्थन
नाम एकचत्वारिंशं सोपानम् ॥ समाप्तञ्च सम्मतितत्त्वसोपानम् ।
"Aho Shrutgyanam'
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतिमूलगाथानामकाराद्यनुक्रमः
२४० २४ २३६ १७ २५३ १ २६० २५ २६९ १ २६९ १३
२४७ १९ २३९ ७
२५४ २२
गाथा अणु दुअणुएहिं दवे अण्णायं पासंतो अण्णोण्णाणुगयाणं अस्थि अविणासधम्मी अस्थि त्ति णिव्वियप्पं अत्यंतरभूएहि य अद्दिष्ठं अण्णायं च अह देसो सम्भावे अह पुण पुग्वण्युत्तो आइट्ठोऽसम्भावे इहरा समूहसिद्धो उप्पजमाणकालं उप्पजति वियंति य उप्पाओ दुवियप्पो एए पुण संगहओ एगदवियम्मि जे एगसमयम्मि एग एगंतणिव्विसेसं एयंतपक्खवाओ एयंताऽसम्भूयं एवं एगे आया एवं जिणपण्णत्ते पर्व जीवहव्वं एवं सत्तधियप्पो एवं सेसिदिय कम्म जोगनिमित्तं कायमणवयण कालो सहावणियई कुंभो ॥ जीववियं केई भणंति जाइया
पृ. पं. गाथा २७६ ९ केवलणाणमणतं २४० १८ केवलणाणावरण १७७ १७ केवलणाणं साई ३२२ २० को उप्पायंतो
गहपरिगयं गई १६७ १० गुणणिवत्तियसपणा २४० ७ गुणसद्दमंतरेणावि १७० चक्खुअचक्खुअचहि २५४ १४ चरणकरणप्पहाणा १७१ २० जइ उग्गहमेतं १५४ ४ जइ सव्वं सायारं २७५ १ जह एप तह अण्णे १३९ २३ जइ कोह सटिवरिसो २७० १७ जह जह बहुस्सुओ १४७ २५ जहऽणेयलक्खण १५९ २७ जह दवियमपियं २७९ १९ जह दससु दसगुणम्मि २५७ ७. जह पूण ते चेव मणी २६४ ४ जह संबंधविसिट्ठो ३३२ २ जाइकुलरूवलक्षण १७८ १३ जावइया वयणवहा २५२ ७ जीवो अणाइणिहणो केवल २५५ ६ जीवो अणाइणिहणो जीव १७२ १६ जुजइ संबंधवसा २४८ ५ जेण मणो विसयगयाण १५१ ५ जे वयणिज्जवियप्पा २८० २ जे संतवायदोसे ३१६ १६ जे संघयणाईया २६९ २६ जो आउंचणकालो २३५ २ जो हउवायपक्खम्मि
१५२ २०
२६३ १५२ २६४ २० १७४ २१ २८४ ८ २५३ २७
२६५
२४६ ८ १८१ १ ३१० १० २५३ २७४ १६ २८२ १९
"Aho Shrutgyanam"
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथा
पृ.
पं.
गाथा
अं अप्पुट्ठा भावा (६१ गा० ) २५० ४ दव्वट्ठियस्य जो वेब
९
२५० ११ दव्वत्थंतरभूया २८४ २१ दग्वंतर सजीगाहि २६२ व्यस्त ठिई जम्म २४९ २१ दव्वं खितं कालं २६३ २ दवं जहा परिणयं १८२ ५ दव्वं पज्जवविउयं ३२१ १८ दुविहो धम्मावाओ ९४८ १४ दूरे ता अण्णत्तं ४ दो उण णया भगवया दो हि वि णएहि णीअं
१५०
अं अप्पुट्ठे भाषे जं काबिलं दरिसणं जं व पुण अरिया जं पञ्चवक्खग्गणं जंपति अस्थि समये जे सामण्णग्गणं णत्थि ण पिचो ण कुणइ ण य तइओ अस्थि णओ ण यदव्यट्टियपखे णय वाहिरओ भावो ण य होइ जोव्वणत्थो ण वि अस्थि अण्णवादो हु सासणभत्ती अपुडे अविसये जाणं किरियारहिये पियमेण सदहंतो णिययवयणिजसच्चा तम्हा अण्णो जीवो
१७८ २६
1
२६७
३४०
१७४ १० दंसणणाणावर णक्खए १५ दंसणपुब्वं णाण १८ दंसणमोग्गहमेतं नत्थि पुढवीविसिठ्ठो नामं ठवणा दविपत्ति
२४८ १७
३६३
३
२६८ १४
१५८ १८ पञ्चुपपन्नं भावं ६ पज्जवणयवोकंतं
२५४
३५४ १३ पजवणिस्सामण्णं
सम्हा अहिंगयसुत्तेण तम्हा चउविभागो तम्हा सव्वे विणया
२४५
१ पडिपुण्णजोव्वणगुणो ४ पण्णवणिजा भावां १५२ २२ परपज्जवेहिं असरिसगमेहिं
१५२
तह निययवायसुविणिच्छिया तह सव्वे णयवाया तिरिण वि उपायाई
परवत्तव्यय पक्खा
१५२ २७ २७३ १३ परिगमणं पजाओ ८५ १४ परिसुद्धो नयवाओ
३१५
९ परिसुद्ध सायारं १७५ ५ पाडेक्कनयपहगथं
तित्थयरवयणसंगह ते उ भयणोवणीया तेहि अतीताणामय दयिोति तम्हा hougओ वि होउण teageणयपयडी दवट्ठियवत्तवं अवत्थु
१३८ ६९ पिउपुतणन्तु भव्वय
roagraroवं सव्वं
दव्यट्टियवत्तवं सामण्णं दवयिस्स आया
२३४ १ १०७ १०
पच्चु पण्णम्मि वि पजयम्मि
पुरिसजायं तु पडुच्च पुरिसम्मि पुरिससद्दो
१३९ १५ बहुयाण एस
१५९
४
बंधम्मि अपूरंते ३३१ ३ भण्णइ खीणावरेण
१८०. ११
अण्णइ जह चउणाणी
" Aho Shrutgyanam"
पृ.
पं.
१८० २०
२६६ २३
२७६
१
२६६ १३
३३३ १० २५९ १६ १४० १०
२८१ ४
२६१ १८
२६२ १०
२८५ ११. २३८ २२
२४७ ११
વ १
३१५ २१
१२३ २७ २६० ११ २५७ १९
१३८ १
१३७ ४
१७४ १
२४४ ૮
२५७ २५
२४५ २२
२६२ १८
२८३ २२
२३९ २०
३३९ १३
२६४ १३
१८१ १३
१६० १५
२७९ ७
१५१ १७
२३७
७
२४१
o
९
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
८
१६६ १४ १४९ १६ २५१ २८
२५६ २२ ३२४ १
गाथा भण्पर विसमपरिणयं भण्णा संबंधवसा भई मिच्छईसणसमूह भयणा वि हु भइयवा भविओ सम्मइंसण महसुयणाणणिमित्तो मणपजवणाणतो मणपजवणाणं दसणं मूलणिमेणं पज्जवणयस्स रूआइ पजवा जे देहे रूवरसगंधफासा लोइयपरिच्छयसुहो बंजणपज्जायस्स उ विगमस्स वि एस विही सम्भावासम्भावे देसो सम्भावे माइटो समयपरमस्थवित्थर सम्मण्णाणे णियमेण
पृ. पं. गाथा २६६ २ सम्मइंसणमिणमो २६५ १२ सवियप्पणिवियप्पं ३६३ १९ सव्वणयसमूहम्मि वि २६७ २५ साई अपज्जवसियं २८२ ४ साभाविओ वि समुदयको २४९ १३ सामण्णम्मि विसेसो २३४ १६ साहम्मउ व अत्थं २४८ २६ सिद्धत्तणेण य पुणो १०८ ८ सिद्धं सिद्धत्थार्ण १७८ १ सीसमईविष्फारण २६१ ७ सुत्तं अस्थनिमेणं १५३ २० सुत्तम्मि चेव साई १६६ १ सुहदुक्ख सम्पओगो २७२ २४ सोउण समासओ चिय १७२ २ संखेजमसंखेज। १७१ ६ संतम्मि केवले दसणम्मि
६० ५ हेउविसओवणीअं २५२ १६ होजाहि दुगुणमहुरं १६६ सम्पूर्ण श्लोकसंख्या
३५३ २३ २३७ १५
१५९ १३ २५६ ३ २३८ १५
३३१
"Aho Shrutgyanam
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ "Aho Shrutgyanam