Book Title: Dvisandhan Mahakavya
Author(s): Dhananjay Mahakavi, Khushalchand Gorawala
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090166/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 jhAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlA : saMskRta granthAMka 35 mahAkavi dhanajayaviracita dvisandhAna mahAkAvya [ saMskRta TIkA tathA hindI anuvAda sahita ] sampAdaka ------------- prA0 khuzAlacanda gorAvAlA ema0 e0, sAhityAcArya ODar HEADLA majada bhAratIya jJAnapITha prakAzana bIra ni0 saMvat 2496 : vikrama saMvat 2027 : san 1970 prathama saMskaraNa : mUlya 15... Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya saMskRta bhASA kA artha-sAmarthya saMskRta bhASAmeM aisI urvarA sAmarthya hai ki usameM eka ukti ekase adhika arthoM ko vyakta karatI hai| sarvaprathama eka hI zabda, cAhe vaha kriyA ho yA saMjJA, vibhinna artha rakhatA hai jisakA sahI nizcaya sandarbhake anasAra kiyA jA sakatA hai| isa prakArake pada saMskRta kozoM meM jinheM anekArya yA nAnArthakoza kahA jAtA hai, saMgrahIta hai| dUsare eka dIrgha samasta pada akSaroMke vibhinna prakArase vargIkRta viyojita honepara bhinna zabdoM aura bhinna arthoko prakaTa karate haiN| tIsare, eka eka saMyukta padako vibhinna prakArase vyAkhyA kI jA sakatI hai aura saMyojita zabdoM ke sambandhake anusAra sanakA artha badala jAtA hai / saMskRta kaviyoMke nirmANameM yaha anivArya upaskaraNa thA ki unheM zabdakoza tathA vyAkaraNake sUtra kaNThastha hone caahie| isa prakArase dakSa kapi (vidagdha kavi ) saMskRtako isa prakRtikA lAbha sahaja ho le sakatA thaa| yaha pravRtti usanI hI purAnI hai jitanA saMskRtakA upayoga / jaise 'indrazatru' isa samasta padameM svaracihna kaise aura kyoM sahI sambandha abhivyakta karate haiN| saMskRtake isa pakSane doharI arthavattA yA zleSako tathA ghumAvadAra kathana yA vakroktiko janma diyA jo kAvyAlaMkaraNa mAne jAte the jaba mitavyayitA ora prabhAvakArI DhaMgase subandhu aura bANa jaise naisargika pratibhAzAlI kaviyoM dvArA upayoga kiye gye| savizeSa rUpase dakSatA prAma pratibhA tathA katipaya kaviyoMke zramapUrNa prayaloMne saMskRtake isa lacolepanako behisAba hada taka vikRta kiyA hai jisakA pariNAma saMdhAna kAvyoMmeM spaSTa rUpase dekhA jAtA hai| rAghavapANDavIya ( 1.37.8, kAvyamAlA, 62, bambaI 1897 ) meM kavirAjane Thoka hI kahA hai prAyaH prakaraNakyena vizeSaNa-vizeSyayoH / parivRtyA kvacittadvadupamAnopamAnayoH / / kvacitpadaipaca nAnArthe: kvacidvakroktibhaGgibhiH / vidhAsyate mayA kAvyaM zrIrAmAyaNabhAratam / / prApta vivaraNase patA calatA hai ki jaba akabara 1592 I0 meM kazmIra jAte hae lAhaura ruke to unake AmantraNa para jinacandra sUri unako vidvatsabhAmeM gye| vahAM unake eka ziSya samayasundarane unake dvArA banAyI gayI eka kRti ( aSTalakSArthI granthaH) ko bAdazAhake sAmane pddh'aa| yaha aTalakSI thii| unhoMne bAdazAhako spaSTa kiyA ki isameM tIna sAdhAraNa saMskRta zabdoMkA eka vAkya hai--'rAjAno dadate sokhyam' jisakI vyAkhyA ATha lAkha prakArase kI jA sakatI hai| yaha kRti prApya hai tathA mudrita aura prakAzita ho cukI hai ( dekheM bhAnucandracarita, prastAvanA, pRSTha 13, sampA0 ema0 DI0 desAI, sindhI jaina sIrIja, saMkhyA 15, bambaI 1941 ) / so artha denevAle eka pana, jinheM zatArthI kahA jAtA hai, ke udAharaNa upalabdha hai, udAharaNake rUpameM somaprabha racita ko liyA jA sakatA hai (I0 1177-79, ema0 vinTaranitja, hisTarI A~va iNDiyana liTarecara, gAga 2 pRSTha 573, tathA eca0 DI0 belaNakara, jinaratnakoza, pUnA 1944, pRSTha 371) / sandhAna kAvya 1- hemacandra ( 1089-1172 I.), jinake dvayAzraya kAvya saMskRta tathA prAkRta donoMmeM suvidita hai, me eka saptasandhAna kAvya racA batAte haiM (dekheM ji0 ko0 pRSTha 416 ), kintu abhI taka yaha prakAzameM nahIM AyA / isI nAmakA eka aura kAvya mevadhijayagaNi (1703 I0) dvArA likhita hai| yaha mo soM kA palA saMkSipta kAvya hai| isake pratyeka nokarI sAta artha nikalate haiM pAMca tIrthakaroMke tathA rAma aura kRSNa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dvisandhAna mahAkAvya viSayaka / yaha jaina vividha sAhitya zAstramAlA 3, banArasa 1917 meM prakAzita hai| 2-nAvi zAntirAja kRta svopajJa TIkA sahita paMcusaMdhAna kAvya upalabdha hai / jaina maTha kArakala ( sA0 ke0 ) meM isakI do pANDulipiyaryA japalA molAtI hai| ina sAizitA nahIM juTA hai ( dekheM, kannaDa prAntIya tADapatrIya granthasutrI, banArasa 1948, pRSTha 291 ) / 3-cidambara kRta rAyava-pANDavIya-yAdavIya ( vinTaraniraja hi. I0 li. bhAga 3, AI, pRSTha 83 ) trisandhAna kAvya hai, pratyeka padyase tIna artha nikalate hai-eka rAmAyaNa se sambandhita, dUsarA mahAbhArata tathA tIsarA bhAgavatapurANase sambandhita / dvisandhAnako vizeSa lokapriyatA dvisandhAna paddhati apekSAkRta adhika pracalita hai aura bhasake kucha namUne hamAre samakSa hai| (1) minAthacarita eka sAtha RSabha aura nemi jinakI jIvanIko vyakta karanevAlA eka saMskRta dvisandhAnakAvya hai / dhAra nareza bhoja ke samaya 1033 meM droNAcAryake ziSya surAcAryane isako racanA ko thI ( dekheM ji0 ko pR0 216 ) / (2) rAmapAlacArata kAvya sandhyAkaranandine racA hai| isake pratyeka padyake do artha haiM eka nAyaka nAmase sambandhita, dUsarA rAjA rAmarAla se sambandhita, jo gyArahavIM zatAbdImeM baMgAla ke zAsaka ye { vinTaranitma, hiiM. li bhAga tIna, khaNDa 1, pRSTha 82) / (3) nAbheya-nemikAvya (Isavo bArahavoM zatIkA prArambha anumAnita ) svopajJa TokA yukta eka dvisandhAna kAvya hai| isake lekhaka municandra sUrike praziSya tathA ajitadeva mUrike ziSya hemacandra sUri hai| kavi zrIpAlane, jo siddharAja tathA kumArapAla rAjAoMke samakAlIna the, isa racanAko saMzodhita kiyA thaa| isameM RSabha tathA nemi jinake caritrakA varNana hai / (4) sUri yA paNDita nAmase jJAta kavirAja, jinakA sahI nAma sambhavatayA mApana bhaTTa thA, kUta rAghavapANDavIya eka dvisandhAna kAvya hai / yaha eka sAtha rAmAyaNa tathA mahAbhAratako kathA kahate hai / jayantIpurake kadambavaMzIya nareza kAmadeva (1983-97 I.) unake AzrayadAtA the, jinakI unhoMne khulakara prazaMsA kI (1.13 ) / unhoMne unako tulanA dhArAke muMja ( 973-95 I0 ) se kI hai| unakA samaya IsAkI bArahadoM zatIkA antima caraNa mAnA jA sakatA hai| (5) haradatta jinakA samaya nizcita nahIM hai, ne rAghava nepaghIyakI isa prakArakI padya racanA kI hai ki pratyeka padake do artha hai-eka rAmase sambandhita. dasarA nalase sambandhita / isa prakArako kucha aura bhI racanAe~ hai / (6) veMkaTAdharin kRta yAdavarAghavIya rAmakI kathA kahatI hai, kintu ulaTA par3hanepara kRSNa kathA kahatI haiN| (7) pArvatI rukmiNIyameM do vivAhoMkI kahAnI hai-eka ziva aura pArvatIkI tathA dUsarI kRSNa aura rukmiNIko (viTaraniraja, hi0 60 li. bhAga 3, AI, pRSTha 83 ) / dhanaMjaya kRta dvisandhAna 1-- pANDulipiyA~ tathA TokAeM-dhanaMjayakRta dvisandhAnam ( dvisaM0 ) dvirAdhAnakAvya athavA rAghavapANDavIya ( rA. pA0 ) yadi upalabdha sarvAdhika prAcIna dvisandhAna na bhI mAnA jAye to bhI prAconoM meM se eka avazya hai / dhanaMjayake samaya taka yaha ( dvisammA- ma paryApta pracalita ho cukA hogaa| isakI pANDulipiyAM paryApta mAtrAmeM upalabdha haiM (ji0 ko0 pR0 185, ka0 tA. na. pR0 121-2 ) isako katipaya TIkAoM kA bhI patA calatA hai| 1-~-vinayacandra ke praziSya devanandike ziSya nemicandra kAta padakaumudI / 2-puSyasena ziSya kRta TIkA / 3-kavi devara kRta ttokaa| ve rAmaghaTa (paracAdi dharaTTake mAmase khyAta) ke putra the| yaha nanhoMne apane AzrayadAtA arala theSThinke lie likhI thii| kahA jAtA hai ki isa TokA kA nAma rAghava pANDavIyaparIkSA hai| aralu zreSThin kIti karnATakake eka bar3e vyApArI tathA jaina dharma ke prati tIvra AsthAvAn tathA jayAke putra the| unameM naisargika acche guNa the tathA ve kaviyoMke AzrayadAtA (saMrakSaka ) the| devarane prArambhameM amarakoti, siMhanandi, dharmabhUpaNa, zrI vadhaMdeva tathA bhaTTArakamuniko namaskAra kiyA hai (ji. ko Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya pa0 185) tathA ka. tA. na. pRSTha 131-2) / devarako TokAkI eka prati tADapatra para kannaDa lipimeM jaina siddhAnta bhavana, rAmeM hai ( dekheM, jana hitaSI 15, pR0 153-54) / pUrvaprakAzana tathA yaha saMskaraNa dhanaMjaya kRta dvisandhAna san 1895 meM nirNayasAgara presa, bambaIse kAvyamAlA saMkhyA 49 meM badrInAthakI TIkA, jo ki vinayacandrake praziSya tathA devanandike ziSya nemicandrakI dIkAkA saMkSiptIkaraNa hai, ke sAtha prakAzita huA thaa| prastuta saMskaraNa meM vinayacandra ke praziSya tathA devanandike ziSya nemicandra kRta padako mudI TIkA zAmila kI gayI hai| pratyakSa hI kAvyamAlA saMskaraNameM dI gayI badrInAthako TIkA isa TIkA para AdhArita hai| sUkSma rUpase tulanA karane para patA calatA hai ki badrInAthane katipaya vistArako chor3a diyA tathA saMkSipta kiyA aura apanA dhyAna mUlako vyAkhyA karane meM adhika rkhaa| dhanaMjayako kRtiyA~ paramparAnusAra dhanaMjayakI tIna kRtiyA~ mAnI jAtI hai : (1) viSApahAra stotra (2) nAmamAlA tathA (3) dvisandhAna yA rAghava-pANDavoya / viNa pahArastotra kAtyapAlA , mamsa 10:2: sAjina kI stutirUpa likhita eka 40 padyoM (39 upajAti tathA antima puSpitAyA ) kI dhArmika stuti hai| yaha pUrNa rUpase sarala zabdAvalI meM prabhAvakArI kalpanA aura uparAoM meM racI gayI hai| antima para ileSase dhanaMjayakA nAmollekha karatA huA isa prakAra hai: vitarati vihitA yathAkathaMcijjina vinatAya manISitAni bhaktiH / svayi nutiviSayA punarvizeSAd dizati sukhAni yazo dhanaM jayaM ca / / 4 / / dakSiNa karnATakameM mUDabidrIkai jana maThameM isakI eka saMskRta TIkA upalabdha hai ( dekheM, ka0 tA0pa0 pRSTha 192-3 ) / sambhavatayA isakA nAma isake 14veM zlokake prathama zabdase par3A aura isa padyake sAtha eka anuzruti sambaddha ho gayI ki isakA pATha viSakA nAza karatA hai| isake kucha vicAra saMketa joki apanI saMcetanAmeM paryApta rUpase paramparAgata hai, AdipurANameM jinasenane tathA, somadevane yazastilavAmeM grahaNa kiye haiM (dekheM premI kRta jana sAhitya aura itihAsa, pRSTha 109, ff bambaI 1956 ) / nAmamAlA ( bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1950) jise kucha pANDulipiyoMmeM dhanaMjaya nighaNTu bhI kahA gayA hai, paryAyavAcI zabdoMkA eka saMskRta zabdakoza hai / inhIM ke nAmase eka banekArthanAmamAlA bhI mAnI jAtI hai / nAmamAlAke antameM nimnalikhita tIna padma hai pramANamakalaGkasya pUjyapAdasya lakSaNam / dvisandhAnakaveH kAvyaM ratnatrayamapazcimam // 201 // karvedhanaMjayasyeyaM satkavInAM ziromaNeH / pramANaM nAmamAleti zlokAnAM hi zatadvayam // 202 // brahmANaM samupetya vedaninadavyAjAt tuSArAcalasthAnasthAvaramozvaraM suranadIcyAjAttathA kezavam / apyambhonidhizAyinaM jalanidhidhvAnopadezAdaho / phUtkurvanti dhanaMjanasya ca bhiyA zabdAH samutpIDitAH // 203 / / kucha hastalikhita pratiyoMmeM nimnalikhita do zloka sambhavatayA 201 pramANa ityAdike bAda prApta Pr jAte jagati vAlmIko zabda: kaviriti smRtaH / kavI iti tato vyAse kavayazceti daNDini // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 22 dvisandhAna mahAkAya kavayaH kavayazceti bahutvaM dUramAgatam / vinivRttaM cirAdetat kalI jAte dhanaMjaye // meM ye padya zrI esa0 bI0 vI0 vIra rAghavAceriyarane apane nibandha, jisakI nIce samIkSA kI gayI hai, 'punaruddhRta kiye haiN| yaha eka majekI bAta hai ki pahalA padya ( tIsare pAda meM kicit antara ke sAtha --- vyAse jAte kavI gheti ) jalhaNane apanI sUkti muktAvali ( bar3audA 1938 ) meM kAlidAsakA batAyA hai| isameM efuser sandarbha hai isalie yaha kAlidAsakA banAyA nahIM ho sakatA / dvisandhAnakI racanAye dhanaMjayako kavi yogyatAe~ pramANazAstra meM akalaMka tathA vyAkaraNa meM pUjyapAdake samakakSa siddha hotI haiM, eka vAstavika ratnatraya sabhI viziSTa tathA apratima / ina padyoMmeM tanika bhI sandeha nahIM rahatA ki disandhAna tathA nAmamAlAkA lekhaka eka hI vyakti hai / yaha svAbhAvika hai ki eka kavi jisakA saMskRta zabdoM ke samudrapara adhikAra ho, vaha hisandhAna kAvya sahaja hI likha sakatA hai / dhanaMjayakA vyaktigata paricaya dhanaMjayane apaneko akalaMka tathA pUjyapAdake samakakSa batAneke atirikta anya koI paricayAtmaka jAnakArI nahIM dI / dvisandhAnako TIkAmeM nemicandra ne dvisandhAna sarga 18, zloka 146 jisameM atyadhika koSa hai, ke gavApara nimnalikhita paricayAtmaka vivaraNa nikAlA hai| dhanaMjaya vAsudeva tathA zrIdevI ke putra ye / unake gurukA nAma dazaratha thaa| ve dazarUpaka ke lekhakase bhinna haiM / dhanaMjaya tathA unakI kRtiyoMke viSayameM sandarbha dhanaMjaya tathA unake kAvyako paryApta prazaMsA prApta huI hai aura unako kavitAko vaha vaiziSTya prApta huA hai ki vaha dvisandhAna kavi kahalAne lage / dvisandhAna zabda yA nAma daNDi (7vIM zatAbdI anumAnita) jitanA prAcIna to pratIta hotA hI hai, tathA bhojake nimnalikhita uddharaNa spaSTa batAte haiM ki dhanaMjaya kI taraha efore bhI dvisandhAna prabandha racA thA, jo yadyapi hameM upalabdha nahIM huA / sambhavatayA kAvyAdarza aura dazakumAracaritake atirikta yaha unakA tIsarA grantha thA / jaisA ki Ara0 jI0 bhaNDArakara ( nIce dekheM ) ne spaSTa kiyA hai ki vardhamAna ( 1141-114960 ) ve apane guNaratnamahodadhi pRSTha 435, 409 tathA 97 egaliMga eDIzana meM dhanaMjaya kRta dvisandhAnake padya 46, 9/51 tathA 1822 uddhRta kiye haiM / bhoja ( 11vIM zatI IsavIkA madhya ) ke anusAra dvisandhAna ubhayAlaMkAra ke kAraNa hotA hai / yaha tIna prakArakA hai - vAkya prakaraNa tathA prabandha / prathama vAkyagata zleSa hai, dvitIya anekArthaka sthiti hai tathA tIsarA rAghavapANDavIya kI taraha pUrA kAvya do kathAoMko kahane vAlA hai / bhojane yahA~ eka mahatvapUrNa sUcanA dI hai ki daNDine rAmAyaNa tathA bhAratakI kathA para dvisandhAna kAvyakI racanA kI thI / tRtIyasya yathA daNDino dhanaMjayasya vA dvisandhAnaprabandho rAmAyaNamahAbhAratArthAvanubadhnAti / jilda 2, pRSTha 444 ( vI0 rAghavan, bhojakRta - zRMgAraprakAza, pR0 406, madrAu, 1963) hamAre lie sarvAdhika ofen yaha hai ki bhojane dhanaMjaya aura unake sindhAnakA ullekha kiyA hai / sAtha sAtha daNDike disandhAnaprabandha kA ullekha hai / prabhAcandra ( 11vIM zatI IsavI ) apane prameyakumalamArtaNDa ( nirNayasAgara saMskaraNa, bambaI 1912, pR0 116, paMki eka bambaI 1941 pR0 402 ) / nanu vyAkaraNAdyabhyAsAllaukikapa dayA kyA rthapratipattI tadaviziSTavaidikapadavAkyArtha pratipattirapi prasiddherazrutakAvyAdivat / sanna pratipattAvatIndriyArthadarzinA kiMcitprayojanamityapyasAram / laukika vaidikapadAnAmekatvedhyanekArthatvavyavasthiteranyaparihAreNa vyAcisyAsitArthasya niyamayitumazakeH / na ca prakaraNAdibhyastanniyamasteSAmapyanekapravRttidvisandhAnAdivat / vAdirAjane 1025 I0 meM likhe apane pArzvanAthacarita ( bambaI, 1926 ) meM dhanaMjaya tathA ekase afe sandhAnameM unakI pravINatAkA ullekha kiyA hai ( 1 / 26 ) / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya 23 anekabhedasaMghAnA khananto hRdaye muhuH / bANA dhanaMjayonmuktAH karNasyaiva priyAH katham // jaisA ki ke0 bI0 pAThakane spaSTa kiyA hai, durgasiMha ( 1025 I0 anumAnita ) ne apane kannar3a paMcatantra ( maisUra 1898 ) meM dhanaMjaya rAghavapANDavoyakA ina zabdoM meM ullekha kiyA hai anupamakavivajaM jI yene rAghavapANDavIya peLa yazo vanitAdhIzvaranAdaM dhanaMjayaM vAsvapriyaM kevaLa ||8|| DaoNkTara bI0 esa0 kulakarNI, dhAravAr3a, ne sUcita kiyA hai ki dvArA sthita paMcatantrako tADapatrIya pratimeM pUrvavartI kaviyoM kA ullekha karane vAle ye saba padma nahIM hU~ / vidvAnoM meM isa viSaya meM matabheda hai ki eka hI nAgavarmA hue athavA vibhinna samayoM meM do nAgavarmA ( 990 tathA 1145 I0 anumAnita ) / unake batAye jAne vAle isa yA usa pratthoMke nAmase ( karNATaka kavicarita, beMgalora, 1961, 053, 114) va unake chombudhi grantha meM nimnalikhita padya milate hai / jitabANaM hariyaMtadhaH kRtamadhUraM tArakAsatiyaMtatimAtraM zizirAtyadaMte surapaproDakodaMDade- / te tirobhUtaguNADhya nabjavana daMtAvirbhatra DibhArata detA tadhanaMjaya ka vibhavaM vAgAMdolanA kigaM // yahA~ pUrvakadiyoM meM dhanaMjayakA ullekha kiyA gayA hai| Ara0 narasiMhAcAryakA mata hai ki yaha dvisandhAna ke racayitA dhanaMjayakA ullekha hai, kintu e0 beMkaTa tuvvasthAkA mata hai ki dazarUpakakAra dhanaMjayakA ullekha abhipreta hai / jalhaNa ( 1257 I0 anumAnita ) ne apanI sUktimuktAvalI meM rAjazekhara ( 900 I0 anumAnita ) ke mu~ha se dhanaMjaya ke viSaya meM nimnalikhita padya kahA hai ( gA0 o0 sI0 saM0, 82, baDodA 1938, pRSTha 46 ) dvisandhAne nipuNatAM satAM cakre dhanaMjayaH / yayA jAtaM phalaM tasya satAM cakre dhanaMjayaH // yaha lekhaka ke nAmakA dhana tathA jaya rUpameM pRthakkaraNa ThIka vaisA hI hai jaisA svayaM dhanaMjayane apane kAvya meM kiyA hai jaisA ki DaoN0 hIrAlAla janane SaDkhaNDAgama dhavalATIkA sahita, jilda 1, amarAvatI 1938, prastAvanA pR0 62, vIrasendra ( vahI jilda 6, pR0 14 ) te iti kI vyAkhyA meM upayogI eka padya udhRta kiyA hai| yaha ThIka vaisA hI hai jaisA dhanaMjayakRta nAmamAlA kA 39 va paJca / dhanaMjayakA samaya uparyukta sandarbha hameM canaMjayakA samaya nirdhArita karane meM madada karate haiN| akalaMka ( 7-8vIM zatI Isabo ) tathA vIrasena jinhoMne 816 IsadI meM apanI dhavalA TIkA pUrNa kI thI, ke madhyameM hue / dhanaMjayakA samaya 800 IsavI anumAnita nirdhArita kiyA jA sakatA hai| kisI bhI prakAra vaha bhoja ( 11vIM zatI kA madhya) jinhoMne spaSTa rUpase unakA tathA unake dvisandhAnakA ullekha kiyA hai, se vAdake nahIM ho sakate / dvisandhAnakAvya dhanaMjayakRta dvisandhAnameM 18 sarga haiM tathA kula zloka saMkhyA 1105 jo ki vibhinna chandoMmeM likhe gaye haiM ( sUcI anta meM ) / prArambhika maMgala padya munisuvrata yA nemikA smaraNa kiyA hai, usake bAda sarasvatI kI prazaMsA kI gayI hai / digambara jaina lekhakoMkI yaha sAmAnya pravRtti hai ki kathA rAjA zreNikake lie gautama dvArA kahI gayI batAyI jAtI hai / lekhakane ghaTanAoMke varNana ko apekSA viziSTa varNanoM para adhika bala diyA hai / adhikAMza loka alaMkArayukta hai aura TIkAkArane unako pUrI taraha aMkita kiyA hai / antima adhyAya Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dvisandhAna mahAkAvya ( vizeSa rUpase zloka saMkhyA 43 se Age ) meM lekhakane aneka zabdAlaMkAroMkA citrAMkana kiyA hai, jaisA ki bhAravi, mAgha tathA anya kaviyoM meM samAna rUpase milatA hai; zloka saMkhyA 143 sarvagata pratyAgatakA udAharaNa haiN| yaha mAna kara ki saga~ke antameM diye hue puSpikA vAkya (1, 2, 16 veM sagameM upalabdha nahIM haiM ) lekhaka ke svayaMke haiM, yaha spaSTa hai ki unhoMne apanA nAma dhanaMjaya, yA dhanaMjaya kavi, athavA dvisandhAna kavi diyA hai tathA apanI kRtiko dvisandhAna kAvya athavA apara nAma rAghavapANDavIya mahAkAvya kahA hai| pratyeka sake anta meM antima padya meM zleSase apanA nAma dhanaMjaya diyA hai jaisA ki viSApahAra stotrameM / isakA anukaraNa rAjazekhara ke nAmase abhihita padya meM jalhaNane kiyA hU~ / yadi dvisanvAna nAma racanA paddhatiko vyakta karatA hai, jaise pratyeka zlokake do artha yA vyAkhyA kI jA sakatI hai, to dUsarA nAma rAghavapANDavIya kAvyakI viSayavastukA AbhAsa detA hU~ ki yaha eka sAtha rAma tathA pANDavoMkI kathA kahatA hai / ina donoMse sambaddha kathA-paramparA bhAratIya sAMskRtika virAsatakA eka aisA aparihArya aMga hai ki koI bhI kavi jo eka sAtha do viSaya lenA cAhatA hai, usa ora abhimukha hotA hai, vizeSatayA isalie ki una donoMkA varNana karane vAle tathA vaikalpika cunAva prastutikaraNake lie bar3I saMkhyA meM vistRta vivaraNa pradAna karane vAle mahAkAvya upalabdha haiM / rAghavapANDavIya nAma paryApta pracalita hai / dhanaMjaya ke atirikta kavirAja, zrutakIti Adi kaviyoMne ise cunA hai tathA isI taraha ke zIrSaka rAghava yAdavIya, rAghavapANDava yAdavIya upalabdha hai / dhanaMjaya kAvyakA prathama zIrSaka dvisandhAna hai aura vaNDike bAda vaha isa vidhAke puraskartA pratIta hote haiM: rAghava pANDavIya mAtra dUsarA zIrSaka hai / dhanaMjaya tathA kavirAja kRta rAghava pANDavIya dhanaMjaya tathA kavirAjake kAvyakI tulanA rucikara hai| ghanaMjayake kAvyakA eka nAma rAghavanpANDavIya hai jo ki kavirAjake kAvyakA mUla zIrSaka hai / dhanaMjaya ke kAvya meM aThAraha sarga tathA 1105 padya haiM, jabaki kavirAjake kAvyameM teraha sarga tathA 664 padya haiM / dhanaMjayane zleSase apane nAmakA ullekha kiyA hai jaba ki kavirAjane pratyeka sargake antima pathameM apane AzrayadAtA kAmadevakA nAmollekha kiyA hai / vAstavameM unakA kAvya kAmadevAMka hai / ina donoM kAvyoMkI viSayavastukI pUrNa tulanA eka prabandhakA viSaya hai / sAdhAraNatayA par3hane para lagatA hai ki ina donoM kAvyoM meM koI bahuta bar3I samAnatA nahIM hai / ghanaMjayameM varNana adhika hai jaba ki kavirAjane zleSakI bAdhyatA ke bAvajUda apanI kathAke vivaraNoMko saphalatApUrvaka abhivyakta kiyA hai (dekheM 1.54, 69 Adi ) / jahA~ taka zleSakA sambandha hai kavirAja bhASA para adhika yogyatA tathA adhikAra vyakta karate haiM / dhanaMjayakA kAvya sarvocca kAvyakA pratIka smAraka kahA jAtA hai, niHsandeha unakA pANDitya vizAla hai, vizeSarUpase nItizAstrakA aura unake katipaya arthAntaranyAsa vAstava meM gambhIra evaM prabhAvakArI haiM / kavirAjako zailI sahaja tathA saMkSipta hai jabaki dhanaMjayane prAyaH kaThina saMskRta likhI hai, jise samajhane ke lie prAyaH prayatnako apekSA hotI hai| unake varNoMkI prastutimeM dvagharthaka zloka bahuta kama haiM jaba ki kavirAjakI racanAyeM yaha sAmAnya bAta hai| jahA~ taka hamane dekhA hai ina doSoM kAvyoM meM kiMcit ho aisA hogA jise eka dUsarekA anukaraNa kahA jA sake / zrutakIrti aura unakA rAghava pANDavIya eka aura kavi haiM zrutakIrti traividya jinhoMne gata- pratyAgata paddhati se jo vidvAnoMke lie Azcarya aura autsukyako vastu hai, jaisA ki nAgacandra yA likhita rAmacandracarita purANa ( pANDulipi ) yA pamparAmAyaNa ( 1 24- 5, baMgalora, 1921 ) likhA hai AvAdikathAryapravaNadoL" vidvajjanaM mece vi dyAvaSTaMbhamana ke paravAdikSoNibhRtpakSabhaM / deveMdra didi kaDidaM syAdvAdavidyAstradi rAghava- pANDavIya kI racanA kI, abhinava pampane apane kannaDameM kIrti divyamunivola vikhyAtiyaM vAdidaM // 24 // : Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya zrutakIrtitravidyavati rAghavapANDavIya vibudhacamatkRtiyenisi gatapratyA gatadi teldabhaLakotiyaM prakaTisidaM // 25 // ye do padya zravaNabelagolake eka zilAlekha saMkhyA 40 sI 64, san 1163 I0 meM uddhRta haiM / ina atIti vidyakA ullekha teradAlake 1123 IsavIke eka zilAlekhameM hai patu paravAdIbhapaMcAnanara sadharma / zrutakIrtitravidyAtipar SaTutarkakarkazaha paravAdipratibhApradIpapavanar jatadoSara negaLdarakhilabhuvanAntaradoLu / __ rAjA goMkane kollAgiri yA kolhApurake mAghanandi saiddhAntikake (nimba sAmantake guru) lie bhejA pA tathA unake sAthI kanakanando tathA zrutakIti avidya the| kolhApurase prApta 1135 IsavIke eka anya zilAlekha (epigrAphiyA iMDikA, jilda 19, pRSTha 30, jana zilAlekha saMgraha bhAga 4, banArasa 1964, pacha 162.66 ) meM dhrutakItikA ullekha kolhApurakI rUpanArAyayA vasadike AcArya rUpameM huA hai zakavarSada sAsiradayavatteMTaneya rAkSasasaMvatsarada kArtikabahulapaMcamisomavAradaMdu zrImULasaMghadesIyagaNa pustakagArada kollApurada zrIrUpanArAyaNavasadiyAcAcarappa zrIzrutakItividha devara kAlaM kari-ityAdi / mAgacandrane unheM batI kahA hai| usI taraha teradAla zilAlekhameM bhii| arthAt 1123 IsavI meM ve vratI ye phintu 1135 IsavI meM eka prAcAryako praptidhA prApta kara cuke the / vidvAnoMkI rAyameM ( Ara0 nara. siMhAcArya, karnATaka kavicarita mAga 1, beMgalora 1961, pRSTha 110 i0 ) nAgacandra 1100 IsavIke / lagabhaga hue| isakA tAtparya yaha huA ki zrutakItikA samaya 1100 se 1150 IsavIke madhya anumAnita kiyA jA sakatA hai| abhI taka unake rAghava-pANDayoyakI koI pANDulipi upalabdha nahIM huii| ke0 bI0 pAThaka dhanaMjaya tathA zrutako tikI ekatA zrutakItike rAghavapANDavIyase nizcita karanevAle prathama vyakti the / Ara0 jI0 bhaNDArakarane ise svIkAra karane meM saMkoca ThIka hI vyakta kiyA hai| kintu isa samAnatAke AdhArapara prastAvita dhanaMjayake samayakI bAtameM paryApta vajana hai| dhanaMjaya tathA unakA dvisandhAna yA rAghava-pANDavIya zrutakIrti aura unake rAghava-pANDavIyase bhinna hai : sarvaprathama kyoMki dhanaMjaya eka gRhastha ye jaba ki zrutakIrti eka pratin sathA bAdameM eka aacaary| dUsare, na to dhanaMjaya hI na anya srota jo zrutakItikA ullekha karate hai, aisA pramANa dete hai ki donoM nAma eka hI kadhike hai| tIsare dhanaMjayakI nAmamAlAse vIrasena (816 IsavI) ne eka padya uddhRta kiyA hai tathA unake dvisandhAnakA vizeSa rUpase dhanaMjayake nAmollekhake sAtha bhojane ( 1010-62 IsavI anumAnita) ullekha kiyA hai, jaba ki zrutakItikA samaya 1100 se 1150 ThaharatA hai| antataH, padi dhanaMjayakA dvisandhAna daNDiko samakakSatAke lie prasiddha hai aura bhoja ( gyArahavIM zatIkA madhya ) ke dvArA ullekha kiyA jA sakatA hai to nizcaya hI yaha zrutakIrti, jo 1135 IsavI meM AcArya the, ko racanA nahIM ho sktii| isalie isa ekatAkA koI AdhAra nahIM hai, aura isalie isa ekatAke AdhAra para dhanaMjayakA samaya 1123.40 IsavI nirdhArita nahIM kiyA jA sktaa| dhanaMjayake adhyetA dhanaMjaya tathA unake dvisandhAnane bahuta pahale se hI vidvAnoMkA dhyAna AkarSita kiyA hai| yaha Avazyaka hai ki vistArase unake mantavyoMko yahA~ prastuta kiyA jAye tathA uparyukta pramANa sAmagrIke sandarbha meM jAMcAparakhA jaaye| pAThaka dvArA zrutakIti tathA dhanaMjayako ekatA ke0 bI0 pAThakane iMDiyana enTIzvero jilda 14, pRSTha 14.26 meM teradAlake eka kanar3I zilAlekhakA kA sampAdana kiyA hai| paitIsavIM paMktimeM unheM zrutakIti vidyakA nAma milA / abhinava pampane zrutakIrti vidyakA ullekha rAghavapANDavIyake lekhakake rUpameM kiyA hai / meSacandrane samAdhizataka para kannaDa bhASAmeM pampa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 dvisandhAna mahAkAvya ke suputrake nimitta eka TIkA likhI aura meghacandra ke putra (1) boranandine zaka saM0 1076 meM apane AcArasArako racanA samApta kii| isa ullekhake AdhArapara pAThaka pampakA samaya zaka saM0 1076 ke kucha pUrvakA svIkAra karate haiM / teradAla zilAlekha, jisameM zrutakIrti vidyakA nAma ullikhita hai, kA samaya zaka saM0 1045 hai / "isameM aura AcArasArake racanAkAlameM ikkIsa varSakA antara hai| zrutakIrti vidya ne zaka saM0 1045 ke bAda hI apane granthakA nirmANa avazya kara liyA hogaa|" paranta caki kavine apanA vAstavika nAma racanAse sambaddha nahIM kiyA, rAghavapANDavIyakA lekhaka ajJAta rahA hogA, yahA~ taka ki apane samakAlInoM. ko bhI isa bAtase paricita nahIM kraayaa| aura pampa, jo jana aura kavike rUpameM usase avazya paricita rahA hogA, ne usake racayitAke viSayameM yaha mahatvapUrNa tathya surakSita huaa| yahA~ phuTanoTameM ke0 vI0 pAThakane likhA hai ki rAghavapANDavIya nAmake do saMskRta kAvya upalabdha haiM eka brAhmaNa aura dUsarA jana / parantu uparyukta jana saMskRta kAvya, jisakA racayitA pampane zrutakIti vidyako batAyA, brAhmaNa saMskRta kAvyakI apekSA lambA hai / aura baha dhanaMjayako racanAke rUpameM prasiddha hai yahAM AThaveM adhyAyako puSpikA aura prathama adhyAyakA antima pada prastuta kiyA mayA hai|" isase spaSTa hai ki zrutakIti vidya aura dhanaMjaya eka hI vyaktitva aura kRtitvakaM digdarzaka hai / yahAM yaha ullekha karanA Avazyaka nahIM ki dhanaMjaya kozake racayitA karNATakake digambara jaina hai / pAThakakA niSkarSa tathya saMmata dikhAI nahIM detaa| unase nirNayameM kucha truTiyA~ pratIta hotI hai / lagatA hai ki ve dhanaMjayako to racayitA mAnate haiM aura zrutakItiko dhanaMjayako upAdhi svIkAra karate haiN| parantu dvisandhAna kAvya meM unhoMne kahIM bhI isa dhrutikoti vidya jaisI upAdhikA ullekha nahIM kiyA hai / yahA~ taka ki nAmamAlAmeM bhI isakA koI jikra nahIM jise pAThaka dhanaMjayakI racanA mAnate haiN| dUsare vidya eka capAdhi hai jo Agama, taka aura vyAkaraNamaiM dakSatA pAne kI sUcikA hai parantu zrutakIti isa prakArako koI upAdhi nahIM, use to aneka jainAcAryoMne apane niyamita nAmake rUpameM svIkArA hai| ataeva dhanaMjaya bora zrutakItiko eka mAnanA yuktiyukta nahIM / kavirAjake samAna zrutakIrti vidyA ne bhI sambhavataH rAghavapANDavIya likhA hogA vaha hameM upalabdha nahIM / parantu use dhanaMjayaphe rAghavapANDathoyase pRthak hI mAnanA hogaa| kyoMki dhanaMjaya aura zrutakItiko eka vyaktitva mAnane ke lie koI pramANa hamAre pAsa nahIM hai| tIsare, zrutakIrti teradAla zilAlekhna aura pampake kathanAnusAra tI thA aura bAdameM kolhApura zilAlekhameM inheM AcArya ke rUpa meM smaraNa kiyA hai| paranta upalabdha pramANoMse yaha tuma jAnate haiM ki dhanaMjaya gahastha the. mani nhiiN| unhoMne apanI aisI kisI paramparAkA bhI ullekha nahIM kiyA aura zrutakIrtike rAghavapANDavoyake sandarbhameM abhinava pampa dvArA prastuta varNana dhanaMjayake dvisandhAna kAvyase mela nahIM khAtA / zrutakotikA rAghavapANDavIya, gatapratyAgata prakArakA hai jaba ki dhanaMjayakA dvisandhAna isa prakArakA nahIM, usameM to gata-pratyAgata prakArake eka do padya hI prApta hai| isa prakAra, jaisA spaSTa hai, vIrasenane nAmamAlAse eka padya uddhRta kiyA hai, aura bhojane dhanaMjaya aura dvisandhAnakA ullekha kiyA hai, zrutakIti aura dhanaMjaya eka siddha nahIM hote| bhaNDArakara dvArA mAnya dhanaMjayakA kAla Ara0 jI0 bhaNDArakara ( riporTa Ana da sarca pAra mainuskripTsa ina da bAmbe presIDeMso DyuriMga va iyarasa 1884-85, 1885-86, tathA 1886-87, bambaI, 1894 ) ne panaMjaya nAmaka eka digambara jainake kAvyako do pratiyoMkA ulleca kiyA hai| unhoMne jilA hai ki prathama bhAgake antima padyameM racayitAko kavi kahA gayA hai| unhoMne bAdake padya ko bhI uddhRta kiyA hai, jisameM kahA gayA hai ki "akalaMka ko tarkapaddhati, pUjyapAdakA vyAkaraNa aura dvisandhAna ke kavikA kAvya ye triratna hai|" unhoMne yaha kaha kara niSkarSa nikAlA hai ki saMskRta koSa kA racayitA dvisandhAna kA bhI racayitA hai / "kAnyakA pratyeka padya dvayarthaka hai, do prakArako artha-prastutiko dvisandhAna kahA jAtA hai|" unake samakSa kAvyako do pratiyA~ ( navambara 1142 aura 1143 ) rahIM jinameM dUsanI prati nemicandrako TokA sahita hai| unhoMne bhI likhA hai ki bardhamAna ( saMvat 1179-san 1147 ) ne apane guNaratna mahodadhi ( 10.51, Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 pradhAna sampAdakIya 18.22, 4.6 ) meM dvisandhAnako uddhRta kiyA hai ( egaliMgasaMskaraNa, pRSTha 97,409,435 ) / " kAvyakA sahI zIrSaka hai-rAghava-pANDavIya : pratyeka padyameM do artha hai, prathama artha mahAbhArata kathAnakase sambaddha hai aura dusarA rAmakathAko vyakta karatA hai / " cUMki jainAcAryone brAhmaNa loka-sAhitya ( profane literature ) kA anukaraNa kiyA hai, aura hama janoMke meghadUtase paricita hai, yaha kalpanA nirarthaka nahIM hogI ki dhanaMjayace rAghava-pANDavI yakI kathA kavirAja nAmaka kisI brAhmaNa kavise lI hai| kavirAjakA samaya dhArAdhIza muMjake bAda honA cAhie, kyoMki unhoMne apane saMrakSaka jayantopurIke kAmadevakI tulanA muMjA( mRtyu 996 meM huI ) se kI hai / vardhamAnakA kAla 1147 hai / ataeva bhaNDArakara kavirAja aura dhanaMjayako san 196 aura 1147 ke boca rakhate hai, "yadi anukAraNakI kalpanAko satya mAnA jAye to kavirAjako dhanaMjayase avasthA meM bar3e honA cAhie / bhaNDArapharane pAThakake matapara bhI vicAra kiyA hai / unhoMne likhA hai : aisA koI pramANa nahIM jisase yaha sunizcita kiyA jA sake ki zrutakIti aura dhanaMjaya eka hai| parantu samakAlIna pampake putra ke samayake mAdhArapara pUrva nirNIta samaya sahI baiThatA hai aura niSkarSa do vyaktitvoM aura kAvyoMko pRthak svIkAra karane ke viparIta nahIM phuNctaa|" bhaNDArakarake matako samIkSA Ara0 jo0 bhaNDArakara apane matakI abhivyaktimeM atyanta sAvadhAna rahate hai| unhoMne dhanaMjaya aura zrutakItiko eka mAnane meM pUrNa svIkRti dhyakta nahIM kii| unakA yaha dRSTikoNa eka sAmAnya kayanake rUpameM svIkAra kiyA jA sakatA hai ki janAcAryoMne apane kathA-sAhityameM brAhmaNa kathA-sAhityakA anukaraNa kiyA hai, parantu dhanaMjayane kavirAjakA anukaraNa kiyA hai| yaha tathya kisI vizeSa pramANapara AdhArita honA pAhie / yahA~ bhI bhaNDArakara Agraha karate hue dikhAI nahIM dete, kyoMki ve kahate hai, "yadi anukaraNako kalpanA sahI hai|" yadi dhanaMjayane kisIkA anukaraNa kiyA hai to aba yaha kahA jA sakatA hai ki unake samakSa daNDokA dvisandhAna rahA hogA jinakA ullekha eka nIceke padyameM kiyA gayA hai| bhaNDArakarakA yaha niSkarSa sahI hai ki kavirAja muMja ( 996 I. ) ke uttaravartI aura dhanaMjaya 1147 I0 ke pUrvavartI rahe hoNge| naye tathyoMke AdhArapara yaha kahA jA sakatA hai ki dhanaMjaya bhojake pUrvavartI hoMge aura kavirAjakA samaya bArahavIM pazatAbdIke antima caraNameM niyojita kiyA jA sakatA hai| pAThaka dvArA svamatakI punarukti pro0 meksamUlarake uttarameM ke0 bI0 pAThakane 1970 meM "da jaina poima rAghavapANDavIya e riplAI TU pro0 meksamUlara" zIrSaka eka aura zodhapatra prakAzita kiyA { "da jarnala Ava da bAmbe brAMca Ava da rAyala eziyATika sosAiTI jilda 21, pRSTha 1,2,3, dambaI 1904) unhoMne apanI pUrva vicAradhArAko bAge bar3hAte hue kahA ki teradAla zilAlekhake mAghanandi saiddhAntika zravaNabelagolake zilAlekha nambara 40meM ullikhita kiye gaye haiN| unhoMne yaha batAyA ki pampake paca zravaNabelagola zilAlekhameM bhI pAye jAte hai| dhrutakIrti vidya aura devakIrti ( mRtyu zaka saM0 1085) sAthI-samakAlIna honA caahie| unhoMne adholikhita gaNanA sambandhI tathya hamAre samakSa prastuta kiye haiM 1. teradAla zilAlekha zaka saM0 1045 meM zrutakIrti vidyakA ullekha karatA hai parantu rAghavapANDavIyake racayitAke sandarbha meM yaha mauna hai| 2. abhinava pampa zaka saM0 1067 meM thutakIrti avidyA ke kAvyakA ullekha karatA hai| 3. zravaNabelagola zilAlekha (naM. 40, zaka saM0 1085) abhinava pampake padyoMko zrutakoti vidyake padya rUpameM ullekha karatA hai aura zrutakIrti kI pahacAna teradAla zilAlekhameM ullikhita zrutakIrtise karatA hai| ina kAraNoMse pAThaka isa niSkarSapara pahu~ce ki zrutakIrtikA anya zaka saM0 1045 meM likhA nahIM gayA janA ki zaka saM0 1067 aura 1085 ke bIca vaha eka prasiddha kAvya mAnA jAtA thaa| yaha bhI ullekhanIya Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAna mahAkAvya hai ki pampa use vidvattAkA AzcaryakArI namanA mAnatA hai jisase zrutakIrtine suprasiddhi arjita kii| ina kathanoMse yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki pampa kevala eka janakAvyase paricita the aura vaha thA sabhI dvArA prazaMsita rAghavapANDavoya / pAThakane yaha bhI dekhA ki vardhamAna (vi0 saM0 1197 athavA zaka saM. 1062 ) kisa prakAra apane gaNaratnamahodadhimeM dhanaMjayake rAghavapANDavoyakA aneka bAra uddharaNa dete haiM aura kisa prakAra cAlukya nRpati jagadevabhalla dvitIya (zaka : 247)gA sa.kAlIna durgAsiMha paha kahatA hai ki dhanaMjaya rAghavapANDavIyako racanAse bRhaspati ho gye| yaha kathana zrutakIrtike granthake sandarbhameM honA cAhie jinakA samaya zaka saM0 1045 siddha hai| aisI kalpanA nirarthaka siddha hogI ki alpa samayameM zaka saM. 1045 aura 1062 ke bIca samAna zIrSaka vAle dvayarthaka kAvya digambara jaina sampradAyake do kaviyoMne race hoNge| yadi aisA hotA to zrutakIrtikA anya zaka saM0 1060 meM vidvattA kI AzcaryakArI kRtike rUpameM mAnA jAnA samApta ho jaataa| ataeva yaha spaSTa hai ki dhanaMjaya zrutakIrtikA dvitIya nAma thA aura unake granyakA racanAkAla zAka saM0 1045 se 1062 ke bIca nirdhArita kiyA jA sakatA hai / pAThakake matako durbalatAeM yaha svIkAra kara liyA gayA hai, jaisA hamane abhI dekhA, ki teradAla, kolhApura aura zravaNabelagola zilAlekhoMmeM ullikhita zrutakIti yahI hai jinheM pampane uddhRta kiyA hai| pampane aura teravAla zilAlekha ( zaka saM0 1045-1123 I.) ne unheM pravo kahA hai| parantu kolhApura zilAlekha meM unheM 1135 I. ke AcAryake rUpameM ullikhita kiyA gayA hai / pampane rAghava-pANDavIyako unase sambandhita mAnA hai / vidvAnoMke bIca use Azcaryajanaka isalie nahIM svIkAra kiyA gayA thA ki yaha dvayarthaka kAvya hai balki isalie ki vaha gata-pratyAgata prakArakA thA / pAThakane kucha tathyahIna tarka prastuta kiye hai, parantu unhoMne 'dhanaMjayakA dUsarA / / nAma zrutakIti hai' yaha siddha karane ke lie koI pramANa nahIM diyaa| ataeva vaha svIkArya nhiiN| yaha ukta tathyoMse spaSTa hai ki bhoja dhanaMjaya aura unake dvisandhAna se paricita thaa| vaha aura unakA anya spaSTataH zrutakIti aura unake rAghavapANDavIyase bhinna hai, parantu rAghavapANDavIya prakAzameM nahIM AyA hai| hA~, kavirAja kRta rAghavapANDavIya avazya prasiddha hai, para ina donoMse vaha bhinna hai / dhanaMjaya para rAghavAcAriyarake vicAra esa0 I0 vhI. vIra rAghavAcAriyarakA nighaNTuka dhanaMjayakA kAla The date of Nighan tuka Dhananjaya zIrSaka eka lekha jarnala Ava da Andhra hisTorikala risarca sosAyaTI, bhAga 2, naMbara 2, pRSTha 181-84, rAjamuMdro, 1927 meM prakAzita huA thaa| unakA uddezya dvisandhAna mahAkAvya athavA rAghava pANDavIya aura dhanaMjaya nighaNTu athavA nAmamAlAke racayitA dhanaMjayakA kAla nirNaya karanA thA / subandhu aura bANameM zleSa kAvya racanekA eka vizeSa guNa prasiddha hai, parantu unameM koI bhI dvayarthI kavi nahIM arthAt kisIne bhI aisA kAvya nahIM racA jo do kathAoM athavA siddhAntoMko lie hue samAnAntara rUpase samUce kAvyameM do vyAkhyAoMko upasthita kara ske| rAghavapANDavIyake racayitA kavirAja ( 650. 725 I.) dvayarthI prabandha likhane meM pUrNa dakSa haiN| nighaMTuka dhanaMjaya, jo dvisandhAna kAnyake smk| i, mo unake isa guNako puSTi karatA hai / dazarUpakakAra dhanaMjayase ve bhinna hai| nighaMTuka dhanaMjayakAra rAjazekhara (880-920 I.) aura jaina ( zrIdevI aura vAsudevake putra, dekhie dvisandhAnakAvya 18, 146 ) se pUrvavartI haiM jaba ki brAhmaNa kalIna ( viSNake patra aura maMjakA darabArI kavi ) dazarUpakakAra dhanaMjaya rAjazekharakA uttaravartI hai| 'pramANamakalaMkasya' padya ke atirikta do anya adholikhita padya (nighaMTu 2.49-50) bhI uddhRta milate hai ( nAmamAlAke jJAnapITha saMskaraNameM anupalabdha ) jAte jagati vAlmIko zabda: kaviriti smRtaH / kavI iti tato vyAse kavayazceti daNDini / / kavayaH kavayazceti bahutvaM dUrabhAgatam / vinivRttaM cirAdetatkAlo jAte dhanaMjaye / / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya ina ilokoMse vIra rAghavAcAriyarane yaha anumAna lagAyA hai "ki daNDI (60.I.ke bAda nahoM ) aura dhanaMjayake bIca paryApta antara rahA hai|" yaha amsara 600 aura 800 I. ke madhya rakhA jA sakatA hai| kavirAja vAmana ( 8vIM zatI ) kI kAvyAlaMkAra vRttimeM ullikhita hai| unakA samaya subandhu aura pANabhaTTa (590-650 I0) ke dAda ThaharatA hai jinakA ullekha kavirAjane vakroktimeM dakSa kavike rUpameM kiyA hai| dvisandhAna kalApUrNa hai aura aisA hone para yadi kavirAja dhanaMjaya athavA unake dvisandhAnase paricita hotA to nizcaya hI ve unheM bhI yahA~ ( rAdhavapANDabIya, 1.41 ) sammilita kara lete / dhanaMjayakA dvisandhAna kAvyatya pradarzanakI bhavyatA liye hue hai| vaha kavirAjake rAghavapANDavIyase kisI bhI prakAra hIna nahIM, sambhavataH ( athavA nizcita ho ) ucca zreNIkA hI baitthe| dhanaMjayane pUrvavartI kaviyoMkA ullekha nahIM kiyA, ataeva kavirAjakA ullekha nahIM kiyA hogA, athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki dhanaMjaya kavirAja athavA unake kAnyase aparicita rahe hoN| isakA kAraNa upekSA athavA samayakA antarAla ho sakatA hai| ataeva kavirAjakA samaya 650-725 aura nighaNTuka dhanaMjayakA samaya 750-800 I. niyojita kiyA jA sakatA hai| rAghavAcAriyarake matako samIkSA F rAghavAcAriyara bAra kI niSezagara pramAnemA kAte hai| yaha ullekhanIya hai ki jalhaNa ( 1257 I0 ) ne rAjazekhara ( 900 I0 ) ke nAma para dhanaMjayake padyako uddhRta kiyA hai| isake bAda kavirAja apane rAghavapANDavIya ( 1.18 ) meM spaSTataH dhAra ( 973.95 I.) ke muMjakA ullekha karate hai aura apane AzrayadAtA kadambavaMzIya kAmarAja ( 1.13) ke viSaya meM paryApta kahate hai| yaha samasameM nahIM mAtA vIra rAghavacAriyarane ina tathyoMkI upekSA kyoM ko / kavirAjakA kAlanirNaya karaneke lie unakA samaya AdhAra rUpameM svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| baiMkaTasuzviyakA khaNDana aura vicAra veMkaTa sunciya 'do AdhasaM Ava dI rAghavapANDavIya eNDa gadyacintAmaNi' nAmaka zoSapatra (jarnala Apha 6 bI0 bI0 esa0 sIroja nyu sorIja 3, 62, 1925 10 134 ) meM pAThakake niSkarSakA virodha karate haiM (1) teradAla zilAlekhake zrutakIti rAghavapANDavIyake phataka rUpameM pamparAmAyaNameM ullikhita zrutakItise abhinna honA cAhie (2) zrutakIti kavikA mUla nAma thA aura dhanaMjaya mAtra saMkSipta nAma thA, aura (3) vaha tathya abhinava pampa jAnate the jinhoMne unakA ullekha unake vAstavika nAma rAmAyaNase kiyA hai| bI0 sumviyake anusAra abhinava pampakI rAmAyaNakA racanAkAla 1900 I. ke bAda aura 1042 I. ke pUrva nahIM ho sktaa| ataeva zrutakIrtikA rAghavapANDavIya 1042 I0 ke pUrva likhA gayA hogaa| unhoMne Ara0 narasiMhAcAryake matakA ullekha kiyA hai ki "zrutakItiko racanAkA varNana jo pampako rAmAyaNameM kiyA gayA hai, gata-pratyAgata kAvya prakArakA hai, yadi aisA kAya jisake eka ora par3hanese rAmakathA aura dUsarI ora par3hanese pANDakathA nikalatI hai, yaha dhanaMjayake hisandhAna kAvyameM lAgU nahIM hotaa| yahA~ yadyapi eka hI padyameM rAma aura pANDukI kathA zabda-camatkRti dikhAte hue kahI gayI hai| phira bhI use gataratyAgata kAvya nahIM kahA jA sakatA ataeva dhanaMjayakA rAghavapANDavIya va zrutakotikA rAghavapANDavIya abhinna nahIM aura isalie dhanaMjaya aura zrutakIrti eka nahIM kahe jA sakate / / bAdirAja dvArA pAzrvanAtha carita ( samAptikAla budhavAra, 27 disambara 1025 I.) meM ullikhita pUrvakavi sumviyake anusAra vAdirAjake pUrvavartI rahe hoNge| ataeva adhika sambhAvita yahI hai ki rAghavapANDavoyake racayitA dhanaMjaya vAdirAjake pUrvavartI the| zravaNabelagola zilAlekha naM. 54 (67) meM prApta AcArya paramparAmeM matisAgarake pazcAt hemasena ( 9.5 I0 ) kA nAma AtA hai| inhoMkA dUsarA nAma vidyA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAna mahAkAvya dhanaMjaya bhI thA / "ataeva yaha kahanA atyukti nahIM hogI ki hemasena rAghavapANDavIya sthavA dvisandhAna kAvyake kartA hai aura yaha kAvya 960-1000 I0 meM likhA gayA hai|" zrutakItikA kAvya prakAzameM nahIM aayaa| vaha nizcita hI saMskRtameM likhA gayA hogaa| veradAla aura zravaNabelagola zilAlekha ke zrutakIrti 1123 I. meM vidyamAna the aura inakA rAghavapANDavIya 1060 I. ke pUrva nahIM likhA gayA / abhinava pampa dvArA ullikhita zrutakIrvi vahI nahIM jinakA ullekha zilAlekhameM AyA huA hai, kyoMki ve bhinna-bhinna paramparAoMse sambaddha hai| ina donoM zrutakIrti nAmaka prAcAryone rAghavapANDavIyako racanAeM kIM aura ve gatapratyAgata prakAraka padyoM meM thIM. yaha kalpanA tathyasaMgata nhiiN| matayaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki ukta donoM zrutakIrtiyoM meM koI eka zrutakIrti granthake racayitA the aura ina zrutakIrtikI prazaMsAmeM bhI pamparAmAyaNa meM athavA zravaNabelagola zilAlekha meM ina padyoMkA upayoga kiyA hai tAki dvitIya zrutakIrti bhinna siddha ho skeN| aura cUMki abhinaya pampa jaise uccakoTike kavike sandarbha meM yaha socanA vyartha hai ki unhoMne anya kaviyoM dvArA nirmita padyoMko apane granthameM sammilita kiyA hogA, ataH yaha bhI niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki gatapratyAgata prakAraka rAghavapANDavIya pampa rAmAyaNameM ullikhita zrutakIti dvArA racA gayA thA na ki ukta zilAlekhameM ullikhita zrutakIrti dvaaraa|" dhanaMjaya aura zrutakIrtike rAghava pANDavIya bhinna-bhinna anya haiM, aura usameM koI eka pUrvavartI hoNge| parantu mujhe lagatA hai ki gatapratyAgata rAghavapANDavIya dvisandhAnako apekSA adhika kaThina hai aura isalie usaravartI kAvya pahale likhA gayA aura zrutakIrtine apanA grantha dhanaMjayake anukaraNa para bAda meM likhaa| yadi yaha vicAra tathyayukta mAnA jAye to zrutakIrti nizcita rUpase dhanaMjayake uttaravartI hoMge aura unhoMne apanA anya 1000-1225 I0 meM likhA hogaa|" pAThakake matako vistRta samIkSA karaneke bAda veMkaTa subbayyA kavirAja aura unake rAghavapANDavIyake sandarbha meM ina niSkarSApara pahu~ce : kavirAjakA AzrayadAtA kadambavaMzIya kAmadeva dvitIya hai| kavirAja dhanaMjayake uttaravartI haiM, aura unakA rAghavapANDavIya 1236 aura 1307 I. ke bIca likhA gayA hai na ki 1982. 97 I0 ke bIca jaisA ki pAThakane sujhAyA hai / beMkaTa subviyake niSkarSoMkI samIkSA __ veMkaTa sudhviyakA yaha vicAra svIkArya hai ki zrutakIrti aura unakA rAghavapANDavIya dhanaMjaya aura unake rAghavapANDavI yase bhinna hai| parantu unakA yaha niSkarSa ki teradAla aura zravaNabelagola zilAlekhameM ullikhita zrutakIrti abhinava pampa dvArA ullikhita zrutakIrtise bhinna hoMge, saMdigdha sambhAvita aura bhramita pramANoMpara AdhArita hai / unhoMne jo kahA vaha sahI ho sakatA hai parantu jaina AcArya itane saMkIrNa vicAradhArAke nahIM rahe ki unhoMne saMgha, gaNa, gaccha aura balise bAhya sAhityakAroMko sammAna na diyA ho / vAdirAjane apane kAvyameM apane pUrvavartI lekhaka aura AcAryokA ullekha kiyA hai| ve AcArya aura lekhaka vAdirAjake pAramparika pUrvavartI hoM, yaha Avazyaka nhiiN| dhanaMjaya vAdirAjake pAramparika pUrva AcArya the aura hemasena va dhanaMjaya eka the, yaha svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / yaha eka anya pahacAna vaisI hI AdhArahIna aura pramANa rahita hai jaisI ki pAThakakI kalpanA jisakI beMkaTasumviyane kaTu AlocanA kI hai| prathama, dhanaMjaya gRhastha the| unhoMne muni avasthAkA koI varNana nahIM kiyA aura na AcArya paramparAkA / ataH ve vAdirAjake nikaTa pUrvavartI hoMge, yaha svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| dvitIya, dhanaMjayane apane kisI bhI granyameM apanA dUsarA nAma hemasena sUcita nahIM kiyA, aura antima yadi vidyA-dhanaMjaya nAma upayukta mAnA jAye ( kyoMki use "vidyAdhanaMjayapadaM vizadaM dadhAnoM' bhI par3hA jA sakatA hai ) to 'vidyA' zabda hI hemasenako kisI anya pUrvavartI dhanaMjayase pRthaka kara detA hai / athavA yadi dhanaMjayako arjuna rUpameM svIkArA jAye to hemasena vidyA dhanaMjaya mAne jA sakate haiM / ataeva unakI yaha pahacAna aura tithi 950-1000 I0 svIkAra nahIM kI jA sktii| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya 31 dhanaMjaya para sAhityika itihAsakAra pAThaka, bhaNDArakara va anya vidvAnoMke adhyayana se yaha patA calatA hai ki sAhityika itihAsakAroMne dhanaMjaya aura unake sindhAnake viSaya meM vistRta jAnakArI prastuta kI hai / ema0 vinTara niraja (bhA0 sA0 i0, bhAga 3; jarmana saMskaraNa, pR0 1122 13 vArANasI 1963 ) yaha svIkAra karate haiM ki dhanaMjayane 1123-1140 I0 ke bIca apanI upAdhi zrutakIrtike nAmapara grantha likhA / unhoMne kadambavaMzIya kAmadeva ( 1182-97 ) ke darabArI kavi kavirAjase unheM pUrvavartI mAnA / vAmanakI kAvyAlaMkAra vRtti ( 4.1.10 ) meM ullikhita kavirAjase ve bhinna haiN| e0 bI0 kItha ( e hisTrI Apha saMskRta liTarecara, pRSTha 137, AksaphorDa yUnivarsiTI presa, 1948 ) ne kahA hai ki digambara jaina lekhaka dhanaMjaya, jinheM zAyada zrutakIrti kahA jAtA thA, ne 1123 aura 1140 ke bIca apanA anya likhaa| isake bAda kavirAjakA nAma AtA hai jinakA vAstavika nAma kadAcit mAnava bhaTTa thA aura jinake AzrayadAtA kadambavaMzIya rAjA kAmadeva ( 1182- 97 ) the| ema0 kRSNamAcArI ( hisTrI Apha klAsikala saMskRta liTarecara, 10 169, 187, phu0 madrAsa, 1937 ) ghanaMjayako navIM dasavIM zatI meM rakhate haiM aura kavirAjako 12vIM zatIke uttarArdha meM / anya prabhANoM meM nAmamAlA ( vArANasI, 1950) kI prastAvanA, nAthUrAma premIkA jaina sAhitya aura itihAsa pRSTha 108, bambaI 1956, va hvI0 gairolAkA saMskRta sAhityakA itihAsa, pu0 350-51, vArANasI, 1960 bhI dekhA jA sakatA hU~ / Adhunika bhAratIya bhASAoMoMmeM nirmita sarjanAtmaka sAhityapara eka lAkha rupaye kI puraskAra yojanAse bhAratIya jJAnapIThane hamAre dezake zaikSaNika prAgaNa meM gauravamayI korti arjita kI hai| dezake gaNyamAnya sAhityakAra isa gauravazAlI puraskAra se sammAnita kiye jA cuke haiN| isI prakAra jJAnapIThane saMskRta, pAli, prAkRta, apabhraMza, tamila, kannaDa prAcIna hindI meM likhita upekSita sAhityakA prakAzana kara apanI zakti va sAdhanakA samucita upayoga kiyA hai / phalataH lagabhaga sATha anyoMkA prathama bAra prakAzana ho cukA hai / vidvatkSetra meM ina granthoMke sampAdana vidhiko bharapUra prazaMsA kI gayI hai| jJAnapITha lokodaya granthamAlAne lagabhaga 300 hindI granthoMkA bhI prakAzana kiyA hai| dhanaMjaya kA dvisandhAna mahAkAvya saMskRta sAhitya meM upalabdha dvisandhAna kAvyoMmeM sarvAdhika purAnA aura mahatvapUrNa kAvya hai / vaha rAmAyaNa aura mahAbhAratakI kathAko samAnAntara rUpale prastuta karatA hU~ / arthAt pratyeka padya do arthIko prastuta karatA hai, prathama artha rAmAyaNase sambaddha haiM aura dvitIya artha mahAbhAratase / vaha saMskRta bhASA fafa arthazaktikA sundara nidarzana hai| usakI saMskRta vyAkhyA sahita sampAdita eka sundara saMskaraNako AvazyakatA thI / kolhApura 26 janavarI 1970 hama jJAnapITha TrasTa ke saMsthApaka zrImAn sAhU zAntiprasAda jI ke prati kRtajJatA vyakta karate haiN| yaha unakI abhiruci aura udAratAkA pariNAma hai ki isa prakArakA mahattvapUrNa sAhitya jJAnapITha dvArA prakAzita kiyA jA rahA hai / zrImatI ramA jaina, adhyakSA jJAnapITha, ke bhI dhairya aura gAmbhIryako prazaMsAke lie zabda aparyApta haiM, jinake amita sahayogase isa kAvyakA prakAzana sambhava ho sakA hai| pro0 khuzAlacandra gorAvAlA bhI hamAre dhanyavAda ke pAtra haiM jinhoMne mUrtidevI granthamAlA ke lie isa granthakA sampAdana kiyA hai / - hIrAlAla jaina - AdinAtha neminAtha upAdhye Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisaMdhAnakAdhyasthavRsasUcI vRttanAma sargAkaH ( bhAgya:) zlokAH ( nAgarI) 1 anukUlA 8.30-33 2 anuSTubh 7.1.14; 9.1.51; 18,1-144, 3 aparavakA 13.37 ; 15.34-4; 17.65-66 ; 4 indravatrA 8.21,23,41,42,44 ; 10.36 ; 17.85-86; 5 indravaMzA 11,76; 6 udgatA 17.1-39; 7 upajAti 2.31,33, 3.1-38,40% 5.1-64; 6.47-48; 8.18,25,28,29,34-40,43,45-47, 49,51,54,55,57; 10.39,40; 11. 32,33,35,36 ; 12. 48: 13.30, 32, 35 ; 14. 25,27-28,33-36 : 16.1-82; 17.45,46,53,55, 57,60, 62-64,68,73,77; 8 aupacchandasika 10.41,42 : 13.31 ( viSama caraNa ); 17.49,54,61,79 ; 1jalagharamAlA 8.7,11,13,15,17: 10 jalosatagati 4.24%3; 11 toTaka 8.48,536 12 dratavilambita 5.68: 6,50:8.1-5,20; 13 puSpitApA 2.34 ; 5.67 ; 13.38 ; 15.1.33 ; 17.58,83 ; 14 pRthvI 13.44% 15 pramitAkSarA 8.56 ; 12.1-46% 17.43,44,78,84 ; 16 pramuditavadanA 13.40-41 : 17. praharSiNI 5.65 ; 8.6,8,26 : 5.52 ; 14.1-24, 18 mattamayUra 8.39; 8.14,19 ; 10.37-38; 13.1-28,36, 14.26; 19 mandAkrAntA 13.43 ; 14.30; 20 mAlinI 6.51 ; 13.42 ; 16.83,85; 17.87 ; 21 rayoddhatA 8.12; 10.1,3,5,7,9,11,13,15,17,19,20,21,23,25,27,29,31,33,35,44% 17.48,59 22 vasantatilakA I.52; 2.30; 4.55; 6.52 ; 8.9,22,52 ; 10.46 : 11.34,38,39%, ____12.47,51,52; 14.38-39 ; 15.46-48, 50; 16.86-87 ; 17. 89,91; 23 vaMzapatrapadrita 8.16 24 vaMzastha 1.1.51 : 6.1-46; 10.43 ; 11.31, 13,33,39 ; 17.71,72,82; 25 biyoginI 4.1.54; 11.39 ; 13.31 (samacaraNa); 17.41-42 // baMtAlIya va viyoginI ekaca. 26 vaizvadevI 2.1-29 ; 8.27 ; 27 zArdUlavikrIDita 7.95; 14.39, 18.145-146 ; 28 zAlinI 2.32; 3.41.42 ; 6.49; 8.10,5; 11, 1.30,40 : 12.49 ; 14.32%; 17.47,70,74,75,80,81,90 29 zikhariNI 11.37 : 12.50 ; 13.34 ; 14.29; 15.49 ; 16.84 : 17.40 ; 30 svAgatA .66 ; 10.2,4,6,8,10,12,14,16,18,22,24,26,28,30,32,34 ; 14.37 / 17.50,52,56,59,67, 88; 31 hariNI 3,43 ; 5.69; 8.58 ; 10.45 ; 13.29 ; 15.45 ; 17.69 ; Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ani B mahAkavidhanaJjaya viracitam dvisandhAnamahAkAvyam kavidevarabhaTTakRta 'padakI mudA' TIkAsamanvitam zrImAn zivAnandana Izavandyo bhUyAdvibhUtyai munisuvrato vaH / saddharmasambhUtinarendra pUjyo bhinnendranIlollasa daGgakAntiH // 1 // jIyAnmRgendro vinayendunAmA saMvitsadArAjita kaNThapIThaH / prakSIbavAdIbhakapolabhittiM pramAkSaraiH svarairvidvArya // 2 // tasyAtha' ziSyo'jani devanandI sadbrahmacaryavratadevanandI | padAmbujadvandvamanityamacyaM tasyottamAGgana namaskaromi // 3 // mailokyakIrtezvaraNAravindaM pAre nayArNo'dhitarAM praNamya / "vivAsatAM rAghavapANDavIyAM TIkAM kariSye padakaukhuda tAm // 4 // idAnIm "nAstikatvaparihAraH ziSTAcAraprapAlanaM puNyAvAptinirvibhaJca zAstrAdau tena saMstutiriti manasi nRtyekSvAkuvaMzottaMsIbhUtasya sakala bhUtalaikachatritayazomaNDalasya dazarathatanayasya salakSmaNo lakSmaNAnvitasya trailovayaSTakabhAnamardanasya rAmasya dhIrodAttaguNAspadasva tathA pANDurAjasya rAjAdhirAjanamanmukuTataTajaTitamaNigaNakaranikararakSitapAdAravindAnAM somavaMzyAnAM dhIrodAttAnAzca (rAyAM) kathodyotanArthaM bhagavatormunisuvratanemyonaMmatkAraM kurvato dvisandhAnakaverdhanaJjayasya kAvyasya nAndIzlokaM vyAkhyAsyAmaH | antaraMga tathA vahiraMga lakSmIke svAmI ataeva indrake dvArA vandita zivAdevIke nandana. zrI munisuvratanAtha [ kI bhakti ] Apa logoMkI sampattikA kAraNa ho / inake zarIrakA raMga turanta tor3e gaye indranIlamaNike samAna hai tathA ratnatrayamaya samIcIna dharmake prakAzaka honeke kAraNa ve cakravartiyoMke dvArA pUje jAte haiM // 1 // AcArya vinayacandra rUpI siMha cirajIbI hI jinhoMne nyAya vAkya rUpI apane nakhoMke dvArA madAndha vAdI ( zAstrArthaMkartA ) rUpI hAthiyoMke mastakoM ko phor3a ( jhukA ) diyA thA tathA jinake kaMTharUpI siMhAsana para bhagavatI zAradA sadA virAjamAna thIM ||2|| inake ziSya devanandI hue the jo niraticAra brahmacaryavratake pAlanameM hI svarga sukha mAnate the| sabake dvArA prArthita tathA pUjya inake caraNakamaloM ke gugalako mastaka jhukA kara praNAma karatA hUM // 3 // devanandI kI kIrti tInoM lokoM meM vyApta | nyAyarUpI samudrako pAra karaneke icchukoMke lie unake caraNakamala naukAke samAna haiM / ina caraNako bhalIbhAMti praNAma karake rAghava pANDava kathAmaya isa dvisandhAna kAvyakI 'padakaumudI' nAmakI TIkA karatA hUM, jo ki isake par3hanevAloM ko pAra lagAyegI samprati "nAstikatA ke parihAra, ziSTAcArakA pAlana, puNyakI vRddhi tathA vighnoMke vinAzake lie zAstra ke prArambha meM iSTadevakI stuti karanI cAhie / " gya bhAvanAko manameM lAkara ikSvAku vaMzake mukuTa, sakala bhUtalapara chatra ke samAna chAye yazake svAmI, zubha lakSaNa samanvita, lakSmI se beSTita, tInoM lokoMke upadravoMke mardaka tathA dhIrodAtta nAyaka mahArAja dazaratha ke putra rAmacandrajI tathA namaskAra karate hue rAjAdhirAjAoMke sukuTIpara jar3e maNisamUhase nikalI kiraNoMkI rAzise raJjita caraNakamalaghArI, candravaMza meM utpanna, dhIrodAtta nAyaka pANDu rAjAoMkI kathAko prasiddha karaneke lie dvisandhAnakAvya ke nirmAtA kavi dhanaJjaya-dvArA kiye gaye bhagavAn munisuvratanAtha tathA neminAthake namaskAra ke dyotaka maMgalazlokakI vyAkhyA karatA hU~ / 1. pAThaH pa0 / 2. tra pa0, da0 / 3. pAdA- 10, 60 / 4. pranyamiti zeSaH / anyapAraM gantu micchatA mityarthaH / 5. manasikRtya pa0 / 6. bhuvasta- pa0, 60 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam 'zriyaM jagadbodhavidhau vihAyasi vyadIpi nakSatramikamudgatam / sa yasya vastIrtharathasya sutrataH pravartako nemiranazvarI kriyAta // 1 // zriyamiti / sa suvrato nAma 'viMzatitamatIrthaGkaraH anazvarI nityAM mokSeNopalakSitAM zriyaM lakSmI kriyAt / keSAm ? vo yupmAkam | kathammUtaH ? tIrathasya-tIrtham AgamaH tadeva rathaH zakaTastasya pravartakaH pravartayitA / kiM vizeSaNAzcitaH san ? nemiH nIyate hiyo cakramanenevi nivaMcanAcadhArA / na hi nemimantareNAnyo rathaH sukhena yAtItyato nemibhUtvA pravartaka iti bhAvaH / yasya bodhavidhau kevalajJAnAnuSThAne / jagadvyadIpi bhAti sma / kimiva ? vihAyasi gagane, udgatam uditam / eka nakSatramiva / etena bhagavato jJAnasyAnantyaM sUcitamastIti bhAvaH / / idAnIM bhAratIyaH pakSA-sa nemiH zivAnandano dvAviMzatitamatIrthakaro'nazcarI zriyaM niyAM lakSmI kiyAt / kiMviziSTaH ? pravataMkastIrtharathasya tIrthacatriNaH, san / vo yupmAkam / punaH kiMviziSTaH ? nuvrataH nomanAni niraticArANi vratAni yastha rA tathoktaH / yasya bodhavidhau bodha eka dizruzcandraratasmin bodhavidhI sati tathA jagadbhuvanaM vyadIpi, abhAsiSTa iva yathA vihAyasi nabharatale, bodhavidhau-sakalakalAkalApaparipUrNe candre sati, nakSatramekamudgataM bhAti / atra sa eva bhAvaH pUrvoktaH / atha kaveH sunatanembornamaskArakaraNAdeva rAmAyaNa-bhAratIbakrathayoH kAlaH sUcito bhavatItyAzayaH / atra vipratipadyate kathaM na caturviMzatitIrthakadRNAM sAdhAraNatvAt samAnadharmatvAna dvayorevAGgIkaraNe kavaraparIkSakasvAbhidhAnalakSaNo nAma pakSapAtaprasaGgaH syAt ? na hi jainAnAM vacitkadAcitkaJcitkutazcitkasmiMzcidvastuni parIkSakatvAbhAvAdvicAramantareNa pakSapAto'sti / naivaM matam / teSAM tIrthakarasamudAvasyApi grahaNAt / suvratanemyorgrahaNAdeva tIrthakarasamudAyaH kathaMkAraM labdha itti cet ; naivam , smAtkAramudrAmudritasya tasyAzrayaNAt / zabdAnAmanekArthAbhidhAyakatvAt / yathA zvetAivo'tra trayANAM grahaNam / zukraturaMgamasya tathA tRtIbapANDavasyArjunasya bhUruhavizeSasya ceti tathA sunato'pyekatIrthakarastIrthakarasamudAyo vA bhavati, tasya grahaNam / / anvaya-tIrtharathasya pravartako nemiH sa subaptaH vaH anazvarI zriyaM kriyAt , yasya bodhavidhIvihAyasi udgataM eka nakSamiva jagat vyadIpi / jinatIrtha (dharma ) rUpI rathake Avartana ke lie dhurA-svarUpa una bhagavAn munisuvratanAtha [ kI bhaktike prasAdase ] Apa logoMko anantakAla paryanta sthAyI mokSa-lakSmI ho, jinake kevalajJAna rUpI candramAse samasta jagat vaise hI camaka uThA thA jaise nakSatroMke agraNI sUryake AkAzameM udita honepara hotA hai // 1 // anvaya-tIrtharathasya pravartakA sucataH sa nemiH...... / jinazAsanarUpI rathaka punaH pravartaka, niraticAravatI bhagavAna neminAtha [ kI bhaktike prasAdase Apa logoMko vaha lakSmI ho jisakA kamI cinAza nahIM hotA hai| tathA jinake kevalajJAnakalyANakramI vidhi ho jAnepara sArA saMsAra vaise hI Alokita ho uThA thA jaisA pramukha nakSatra sUryake AkAzameM udita honepara samasta loka hotA hai| vizeSArtha-bIsaveM tIrthaMkara bhagavAn munisuvratanAtha tathA bAIsaveM tIrthakara bhagavAna neminAthako namaskAra karanese zrI rAmacandrajI tathA zrI kRSNacandra ke samayakA saMketa ho jAtA hai| caubIsoM tIrthaMkaroMke eka sadRza tathA samAnadharmI honepara bhI kevala ukta do tIrthakaroko namaskAra karaneke kAraNa kyoM na kaviko aparIkSaka tathA pakSapAtI kahA jAya ! jainiyoko kisI bhI vastumeM, kisI bhI sthAnapara, kisI bhI samaya, kisI bhI kAraNase parIkSA tathA vicAra vinA raJcamAtra bhI pakSapAta nahIM hotA hai| ataH yahAM bhI nAmokta do tIrthaMkaroMse 1. sarge'sminvaMzasthaM vRttam / tallakSaNam-"jatau tu ghaMzasthamudIritaM jarau" vR. 203 / 47 / 2. viMzastI- da. / 3. sukhamanena ca- pa0, daH / 5. -rA nemiH - 50, da0 / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH tadyathA sa suvrataH zobhanAni vratAni yasya tIrthekarasamudAyasya sa tathoktaH / kriyAt / zriyamanadavarI nirvighnAM lakSmIm / kiMciziSTo, nemiH, nIyante prApyante suranaranAgendrANAM vibhUtiM prANino dharmaparA yenAsau nemiH, pravarttakaH svargaphalAnAM vibhUtInAM niHzreyasaparyantAnAM dAteti bhAvaH keSAM, vo yuSmAkam / kiMviziSTaH san praNetA voDhA / kasya, tortharazrasya / yasya ghAticatuSTayakSayAt kSatraM kaivalyasvabhAva udgataM samutpannaM sat, ekamitra navyadIpi ? api tu aneka mitra zobhitam / kka, jagadbodhavidhau, jagatAM lokAnAM bodho heyopAdeyaphalastasya vidhirnirmANa, tasmiMstathokte / kiMviziSTa ? vihAyasi / vihAyo vidhirUpam / ohAGa gatau / vihAnaM vihA / viziSTa gatirananyasaMbhAvinI / yas, vipi rUpam / yas prayatne / yasanaM yas prayatnaH / vidyo viziSTagates yamana vihAyastasmin samavasaraNaprayatne, ityarthaH / etena samavasaraNavihAraprakramaH kathito bhavatItyabhiprAyaH kAvyaTIkAkaturamatiprasaGgena // 1 // " hRdAnIM zrutaskandhadevatAM vanadevatAvyAjena ( sAmyena ) namaskaroti- satIM zrutaskandhayane vihAriNImanekazAkhAgahane sarasvatIm / gurupravAheNa jaDAnukampinA stuve'bhinandye vanadevatAmiva // 2 // 1 satImiti / stuvai svImi / kAM sarasvatI sarvajJabhAratIm / kiMviziSTAM satI pUrvApara pramANabAdhArahitAm / punaH viAriNAM viharaNazIlAm / kra, zrutaskandhavane zrutaskandho dvAdazAGgaM cadurdazapUrvamiti yAvat sa etra vanaM tasmiMstathokte / punaH kathambhUte, anekazAkhAgahane, anekazAkhAH, prAbhRtakAdIni yAvat / tAbhirgahane 'tIrthakara samudAya' tAtparya hai / munisuvrata tathA neminAthakI stuti karanese tIrthaMkara samudAyakI stuti kaise hogI ? yadi yaha prazna haiM to syAdvAda dRSTikI zaraNa lenese yaha nahIM hI TikegA / zabdoMke aneka I hote haiM / 'tA' kahane se sapheda ghor3A, pANDava arjuna tathA kayaphala vRkSakA jJAna hotA hai isI prakAra suvata-nemi samasta tIrthaMkaroMke dyotaka haiM anvaya-- suvrataH nemiH saH tIrthasthasya pravartakaH vaH anazvarIM zriyaM kriyAt yasya ugataM kSatraM vihAyasi jagadbodhavidhau ekamiva na vyadIpi / niraticAra maddAvatI, svargase lekara mokSaparyanta sthaloM meM le jAnevAle tIrtha ( dharma ) rUpI mArga pravartaka una tIrthaMkarakI bhaktike prasAdase Apa logoMko nirvAdha mahAlakSmIkI prApti ho, jinakA jJAnAvaraNI Adi cAra ghAtiyA karmoMke kSayase utpanna kaivalyarUpI kSatra calatI huI sabhA ( samavazaraNa ) meM saMsArako heya-upAdeya AdikA bodha karAtA huA eka prakArase hI nahIM camakA thA apitu ananta rUpoM meM prakaTa huA thA // 1 // ava vanadevatAke upalakSaNase thutaskandhako namaskAra karate haiM anvaya---'jaDAnukampinA gurupravAheNa abhinandye aneka zAkhA gahane zrutaskandhayane vihAriNIM vanadevatAbhitra satIM sarasvatIM stuve // 2 // karttavya-akarttavya vivekahIna mUrkhoke uddhAraka guruoMkI paramparAse uttarottara varddhamAna, prAbhRta Adi aneka zAkhAoM ( bhedoM ) se gahana dvAdazAMga tathA caturdaza pUrva rUpI zAstrake vanameM vicaraNa karanevAlI ataeva vanadevIke samAna, pUrvApara virodha Adi doSoM se rahita hone ke kAraNa satI sarvajJakI vANI ( divya dhvani ) kI vinatI karatA hU~ / varuNa devatA kI kRpAse Aye mahAna pUrake dvArA bar3hAye gaye zAkhAoMke vistArake kAraNa agamya tathA vRkSoMke puSTa tathA unnata tanoMke lie prasiddha vanameM vicaraNa karanevAlI ataeva sAdhvI sarasvatI ke samAna vanadevIko namaskAra karatA hUM // 2 // 9. sambhavina pa0 / 2. vANIm 60 1 3 'jAtA vekavacanam' / 4. "DalayorabhedaH" ataeva dhanadecatApakSe 'jalAnukampinA ityAdi / 5. 'zAkhA prAbhRtakAdIni' / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam dhane / punaH kathambhUte, abhinanye, abhi samantAdvardhanIye / kena, karma gurupravAheNa, gurakho gaNadharAdayasteSAM pravAhaH paramparA, tena / kathAbhUtena ? jaDAnukampinA, jar3A heyopAdeyavikalAH, tAnanukampate, anukammAviSayIkarotItyevaMzIlastena / kAmiva banadevatAmina dhanalakSmIbhitra / kathambhUtA banardevatAm ! satI sAnopAmasampUrNalakSaNAm / punaH kathambhUtAm ? vihAriNI', prakaNa viharaNadIlAma / cha ? zrutarakandhavane zrutA vikhyAtAH skandhAH zAkhAjanmasthAnAni [teSAM vanam tasmin / kayambhUte anekazAkhAgahane anekAzca tAH zAkhA viTapajanmasthAnAni tergahane] niviDhe / punaH kathambhUne, abhinanye abhivasanIye ! ke.na, gurupavAna garina / kathambhUnega jAnukampinA, jalAnukampineti sambandhaH // 2 // cirantane vastuni gacchati spRhAM vibhAvyamAno'minavairnayapriyaH / rasAntarazcittaharaijaino'ndhasi prayogaramyairupadaMzakairiva // 3 // cirantana iti / ano loko gacchati / kAM, sahAm / kasmina, vastuni padArthe / kivizaMpaNAdhita? cirantane, purAtane / kathaggRto janaH ? navagriyo nRtanA milApukaH / punaH bAthambhUto, vibhAvyabhAgaH, aahaaymaanH| ke rasAntaH zRGgArahAsyadaraNAraudravIrabhayAnakAH / bIbhatsAdbhutazAntAya nava mATo rasAH smRtAH // " [saM0 a0 ci0 8.] iti rasevakakatya nivRttepattarottaratayA samutpadyate iti kRtvA rasAntarANi ! kathambhUtaiH ? abhinavaiH, pratyauH / punazcinaharaizcetorasakaiH / punaH prayogarampaiH zabdaracanAramaNIyaH / ina yathA / yathopacaMdrAya'jAnaiH / navaniyo nAnAtiApI janaH / andhasi bhakte / spRhAM vAJchAm / gacchati prAti / kathamrataH ? prayogaramyaiH, saMrakAradizepolkaramanoharaiH / viziSTaH san ? vipacyamAnI rambamANaH / kaiH ? rasAntara:-rakhAimta lavaNatiropaNakapAbakA ete basin minA jAyanta tato razAntarANi, taiH / kinimiTaiH ? cittauzcittAhAdibhiriti // 3|| sa jAtimArgo racanA ca sA''kRtistadeva sUtraM sakalaM purAtanam / vivartitA kevalamakSaH kRtirna kaJcukIriva vayaMmRcchati // 4 // sa iti / sa jAtimAgI jagatIpajhyAvichandaH patiH / cakArovAvadhAraNArthI gamyate / racagA maica, padanyAsaH / saica AkRtirgadyapadyAdivandha lakSaNaH saMsthAnavizeSaH, sA kathA, ekapurapAzrita caritraM sakalaM samastam / tadeva sUtram, gadyapadmabandhAdiSu zAstreSu sUjyante racyante guphyante kathArUpatayA arthA yena tarasUtramiti ancaya-citaharI abhinavaiH rasAntaraiH prayogaramyaiH uparyazaka vibhASyamAnaH napriyaH janaH andhasi iva cirantane vastuni spRhAM gacchati // 3 // cittake lie AkarSaka tathA kramAnusAra vikasita phalataH navIna zRGgAra Adi rasoM tathA zabdAlaMkAroM aura arthAlaMkAroMkI sundara racanAmeM prayukta ghoM ke dvArA prasanna kiyA gayA nUtanatAkA upAsaka manuSya, bhAtake samAna, prAcInase prAcIna kathAmeM anurasa ho jAtA hai| manamohaka naye naye moTe, khaTTe, phasaile Adi chaha svAdoM tathA sundara upAyoMse banAye gaye dhyaJjanauke parose jAnepara nadhInatAkA premI manuSya purAnI kathAke samAna sanAtana bhAtako bhI khAneke lie taiyAra ho jAtA hai // 3 // andhaya-sa jAtimArgo racanA AkRtizca saiva tadeva sakalaM purAtanaM sUtraM kevalamakSarai vivartitA kRtiH kacukIrigha vayaM na Rcchati ? // 1 // upajAti Adi hI chanda rahate haiM, padadvApaya vinyAsa bhI pUrva paramparAgata hotA hai, gadya-padya maya hI AkAra rahatA hai aura sabake saya vahI purAne alaMkAra-niyama rahate haiM to bhI -ya viveka-vi-60 / 2. vicrnnshiilaam-d0| 3. vishessH-d| 5. aba ilepopamA--dacha / 5. yAti kA pa0 / 6. yAmnchAm 10 / 7. cittAnandi-50 / 8. ilepopabhAlaMkAraH 50 / 1. di bandhada0,50. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH nirvacanAt / pUrvAcAryapraNItatvAt purAtanaM cirantanam / yadyapyevam , tathApi kevalamakSarairvarNaiH kRtvA ! vivartitA parAvRttA, stii| kRtiH kAvyam / kim varNa zlAghAm / na Rcchati Apnoti ? api tu prAmotyeva / keva kaJcakIriva kasizobheva / yathA kaJcukrazrIrakSarairakSeNa sUcyA kRtyA pareSAM brAhmaNAdInAM varNAnAM dravyaM rAnti grahantIti niruttarakSarAH 'dvipakAstaiH, kartRbhiH / kevalaM param / vivattitA stii| kim ? varNa zlAghAm na yAti ? apitu yAtyeva / yadyapisa eya jAtimArgaH, aGgabaGgAdidezodbhavajanAbhiprAyaH, saiva racanA hastAvasare pharavinyAsa: (mAvaraNAyanekavinyAsaH) sevAkRtiH saMsthAnaM, kevalaM sakalaM tadeva sUtra jantujAlarUpaM cirantana miti sambandhaH / lapApA // 4 // kaverapArthAmadhurA na bhAratI katheva karNAntamupaiti bhAratI / tanoti sAlaGkRtilakSmaNAtvitA satAM mudaM dAzaratheryathA tanuH / / 5 / / kaveriti / karitI vANI / karNAntaM zrutirannaM nopaiti nAzayati / kathaMbhUtA satI ? apArthArthazUnyA / amadhurA mAdhuryaguNojjhitA / kasyacit kaceramadhurA satI, arthayuktA kantimupaiti, kasyacittaverarthazUnyA rAtI madhurA ca / arthamAdhuryaguNAbhyAbhujjhitA kAlatraye'pi kavarbhAratI kANAntaM nopaitItyabhignAvaH / kaiva, bhAratIkotra vagAnta nApaiti / karNasya garendrasya, anto vinAzaH, kantistaM karNAntam / kathambhUtA stI ? apAzrI, arjunazUnyA tathA abhabhurA, madhu madhunAmAnaM narendra, rau dadau, hatavAnilarthaH / sa madhuro nArAyaNaH, [rAmo dAnabhiti] atra dAnavaidAne deGau rakSaNe sthAdo maiM chedane iti 'dArUpANAM caturNA dhAtUnAM rUpamekavidhinA svAdataH kAraNAcchedagAyoM gRhIto'sti / na vidyate madhuro abhyo sA amadhurA, nArAyaNahitA / [ amadhurA satI pArthayuktatvAdapArthI satI madhurayuktalvAsathA' ] pArthabharAmA rahitA satI karNavadhaM nAznayatIti / sa kabhAratI satAM parIkSakANA purupANa mudaM ha tanoti / kathamntA satI ? alaMkRtilasaNA'nditA alaMkRtiraljhAro lakSma lakSaNaM vyAkaragan / azanizca lakSya cAhati / ana mArahAramAzrayAna senAnvitA / yathA dAzarathe rAmasya rAnu; zArIra, satAM satpuruSANAM gudaM tanoti / kathambhUtA ? sAlaMkRtilakSmaNAnvittA, sAmaragena saumitriNA yuktati rAmvandhaH / atra dalepopamA / atra kavebhAratyA dUSaNabhUSaNe pradarzite // 5 // kevala akSaroMke vinyAsako badala denese hI kyA koI racanA kaJcukake samAna zobhita nahIM hotI hai ? arthAt hotI hI hai| aMga-vaMga Adi dezoMke hI pahiranevAle hote haiM, hAthake lie bA~ha Adi cirantana zakala hotI hai tathA tAnA-bAnA to pUrAkA pUrA purAnA hI rahatA hai tathApi darjiyoM ke dvArA palaTa diye jAnepara hI kyA koI kapar3A nUtana kAvyake samAna zobhita nahIM hotA hai? arthAt hotA hI hai // 4 // anvaya-apArthA amadhurA kaveH bhAratI bhAratIkatheva karNAntaM nopaiti, alaMkRtilakSmaNAnvitA sA satAM mudaM tanoti yathA dAzarathestanuH / // 5 // ___artha zUnya tathA mAdhurya Adi guNoMse rahita kavikI vANI, mahAbhAratako kathAke samAna zrotAoMke kAnotaka nahIM pahuMcatI hai / alaMkAra zAstra aura vyAkaraNa-niyamoM se yukta ghahI kavikI yANI dazaratha-sutake zarIrake samAna sajanoMko pramudita kara detI hai| arjuna bihIna tathA madhudaityake saMhArakartA (zrIkRSNa ) rahita mahAbhAratakA carita kadhidhANIke samAna rAjA karNa ke badha taka nahIM jA sakatA hai| [vizvakI ] zobhA (sItA) tathA lakSmaNase yukta vaha dAzarathi (zrIrAma)kI chavi sahaja hI bhaktoMko AhlAdita kara detI hai // 5 // ..-nAM varNAnAM-60, 50 / 2. sUIke dvArA dhana kamAnevAle-akSara darjI / 3. rA lA dAne / rAnamityatra dudAyo dAne / dANa vaidAne / dekho smnne| che [cho] do mau chedne-60| 5. amadhurA satI apArthA satI arthAt -iti pAThI yuktH| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam ....- hRto'pi citte prasabhaM subhASitairna sAdhukAraM vacasi prayacchati / kuziSyamutsekabhiyAvajAnataH padaM gurordhAvati durjanaH ka saH // 6 // hRta iti 1 ka sa durjanaH khalo yo na prayacchati ? kam ? sAdhukAram / cha ? ghacasi vAci / kathambhUto'pi ? hato'pi, gRhIto'pi / kaiH kRtvA subhASitaiH sUnauH / ka ? citte hRdaye / kathama ? prasabhaM balAskAreNa / ziSyaM vineyam / utsekabhiyA garvabhayena / avajAnato'vahelayato'vajJAviSayIkurvataH / guroH yUreH, padaM padavI cha dhAvati ? api tu na / atra gurudurjagayovaiSamyamiti bhAvaH / viSamAlaGkAraH // 6 // tato'dhike tAdRzi vA kRtazramaH paraiH kRtaM nindatu tatra kA vyathA / dhyalokadagthyo'yamAdini svasatyanAzvAnapi manyunA tapan // 7 // tata iti / tatastanmAt parakRtAda dhike kAvye / tAdRzi vA parakRtakAvyasadRze vA 1 kRtazramo vihitAbhyAsaH san / paraiH kRtaM kAyaM nindanu dUSayatu, tatra kA vyathA pIr3A ? api tu na kApi / yuktametat / para, vyatIkavaidagdhyahate'satyacAturIjarjarIbhUte / apavAdini, apavadatyevaMzIlataH paradopagrAhakastasmin / anAzvAn tapasthI / manyunA kopena / jvalati dIto bhavati / kathambhUtaH ? tapannapi tapasyannapi // 7 // kRtAvatArAyatipuNyanAyakairajAtazatrupramukhairiyaM kRtiH / na vArcyate kena na rAghavAribhirnarottamaiH koTizileva cAlitA ||8|| kRti | thA, upamAnArthaH / keneva na vAya'te pUjyate kRtiriyam ? apitu vizvajanenAz2ata ityayamoM lamyate / "dvau nau prakRtamathaM gamayataH" [ nyAyasaM0 pR0 6.] iti vacanAt / yathA vizvenArcyate tathA mayA kavinA dhanaJjayaneti bhAvaH / kathambhUtA ? kRtAvatArA, kRto vihito'vatAro'vataraNaM yasyAM sA tathoktA / kaiH kartRbhiH ? rAghavAribhiH rAmarAvaNAdibhiH | kathambhUtaiH ? AyatipuNyanAyakaiH, AyatiruttarakAlaratayA pradhAna puNyabhAyuSaH sthitiM yAvat , tasya svAbhinastaiH / punaH, ajAtazatrupramukhaiH, na jAtA zatravaH pramukhAH saMmugyA anvaya-subhASitaiH citteM prasabhaM hRto'pi durjanaH vacasi sAdhukAraM na prayacchati / saH kuziSyamutsekabhiyAvadhAnataH guroH pada ka dhAvati ? // 6 // mana hI mana kaviyoMkI sUktiyoMpara pUrNarUpase mohita hokara bhI durjana mukhase "sAdhu sAdhu" nahIM kahatA hai| kintu ziSyakI sundara racanApara sarvathA mugdha tathApi kuziSyoMkI IyA athavA ahaMkArake Darase upekSA dikhAkara vacanoMse prazaMsA na karanevAle gurukI samAnatA kyA vaha durjana kabhI kara sakatA hai ? // 6 // yadi yaha puruSa dUsaroMke kAvyakI nindA karatA hai jisane dUsaroMke sadRza athavA dUsaroMse bar3hakara racanAeM kI haiM to isameM dukhI honekI koI bAta nahIM hai| kintu jhUTha-mUTha hI vidvattAkI DIMga mAranevAle dUsaroMke nindaka emapara to tapasvI sAdhukA bhI krodha bhabhaka uThatA hai // 7 // anvaya-yatipuNyanAyakaiH ajAtazatrupramukhaiH narottamaH kRtAvatArA rAghavAribhiH cAlitA korizileva iyaM nayA kRtiH kena na aryate // 8 // vizvavandhu sAdhuoMke agraNI, zreSTha manuSya, puNyake svAmI jinasena Adike dvArA pahile likhI gayI aura rAghaNake dvArA hilAyI gayI koTizilAke samAna yaha nUtana racanA kisake lie pUjya nahIM hai ? 1. itaraiH dara, pa0 / 2. nindake 60, pa0 / 3. apavadatI-60, 50 / 4. anAntarAlaMkAraH da, pa0 / 5. labdhaH-30, 50 / 6. anenA-10, 20 / 7. mAdyati puNyamA-pa0, 60 / 8. -sya nAyakAH svA- pd| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH yeSAM taiH / punaH kathambhUtA ? cAlitA, carcitA ! kaiH ? narottamaijinasenAdibhirAcAryaiH / keva cAritA ? koTizileva / kaiH ? narottamainArAyaNaiH / atra lokaghUjyatvAdbahuvacanam / kathambhUtaistaiH ? kRtAvatArAyatipuNyanAyakavihitAvatAradIrghadevapradhAnaiH / punarajAtazatrupramukhairiti sambandhaH / atha bhAratIyapakSa:--.nayA nUtanA sarvadeyaM kRtiraya'te / kena sukhena tvA / kIdRzI ? kRtAvatArA / ka? narottamaidhIrodAttaguNAspadaivAraH / kIdRzaiH 1 ajAtazatrupramukhairyudhiSThirapramutraiH / punaH kIdauH ? narAdhavAribhiH, narorjunaH, argha vighna yArapatI tyevaMzIlo'ghavArI, naro'dhavArI yeSAM tainarAghavAribhiriti kvebhipraayH| athavA narANAM manuSyANAmadhaM pApaM vArayantItyadhavAriNastaistathoktaH / "rAjJi dharmiNI dharmIThAH, pApe pApA same samAH / rAjAnamanuvarttante yathA rAjA tathA prajAH // " [cA. nI. da. 13 // 8 // ] iti vacanAt kaverne bhicandrasvAzayaH / cAlitA prvrtitaa| kaiH ? narottamaiH samantabhadrAdibhiH sUribhiH / yathA narottamaiH' koTizilA cAlitosthitAH / atrobhayeSAmAcAryanArAyaNAnAM vizeSaNAni' jJAtavyAnIti sambandhaH / atra ilepopamA // 8 // athAparAgo'pyaparAgattAM gataH sa pazcimo'pi prathamo vipazcitAm / anujJayA vIrajinasya gautamo gaNAgraNIH zreNikamityavocata // 9 // athati / athazabdo maGgalavAcI / uktaJca-"hetau nidarzane prazne stutau kaNThasamIkRtau / AnantayedhikArArthe mAGgalye ghAtha iSyate // " gaNAgraNIgautamo gaNadharaH / zreNika magadhadezasvAminaM prati iti vakSyamANApakSayA abocatAvAdIt / anujJayA''jJayA / kasya? vIrajinasya,varddhamAnatya 'caturvizatitamatIrthakaratya / kIdRzo gaurAma: ? aparAgo'pyaparAgatAM gataH aparAgatAM vAcyatAM gato'pi kathamaparAgo rajomalarahito bhavatIti bigaddham / parihiyate-avyayAnAmanekArthatvAdapizabdo'tra kAraNAthai gamyate / api yasmAtkAraNAt , aparAgatAM gataH-paSTe kluni mAdyanbhinakalatrAdau prItiH rAgaH, apagatI rAgo yasya saH tathoktastasya bhAvo'parAgatA to pAtirAhityaM gataH prApto'ta evAparAga ainomalarahita iti sustham / kIdRzAH punaH ? vipazcitA viduSAM prathama ___ anvaya- kRtAvatAra-AyatipuNyanAyakaiH ahAtazatrupramukhaiH narottamaiH rAghavAribhiH cAlitA iyaM navA kRtiH koTizileva kena na arcyate / abatAra kartA, bhAvI pIr3hI ke lie Adarza caritra, tathA jinake sAmane AnekA zatru sAhasa nahIM karate the| aise nArAyaNa rAmacandra jI tathA unake zatru (rAvaNa) ke jIvanase pracalita isa nayI kAvya ( rAmAyaNa ) kathAko koTizilAke samAna kauna nahIM pUjegA ? arthAt sabhI puujeNgeN| anvaya--....."narAghavAribhiH narottamaiH cAlitA iyaM kRtiH kena vA koTizileva na aya'te / manuSya paryAyako prApta, bhaviSyake lie anukaraNIya caritravAn tathA yudhiSThirako (gajA athavA bar3A bhAI ) mAnanevAle pANDavoM tathA arjuna athavA manuSya mAnake pApoMke vinAzaka zalAkApurupa zrIkRSNa tathA nemicandra ke jIvanase prArabdha isa kAvya ( mahAbhArata) kathAkI koTizilAke samAna kauna vyakti pUjA nahIM karegA ? // 8 anvaya-aparAgo'pi apazagatAM gataH pazcimo'pi vipazcitAM prathamaH gaNAgraNo gautamaH vIrajinasya anujJayA zreNikam ityavocata / __apavAdabhAjana hokara bhI rajomalarahita tathA antameM ho kara bhI pIcheke nahIM; pahile gAMtama gaNadhara [virodhAbhAsa hai , parihAra ] mitra, kalatrAdi iSTa janoMkI prIti rahita ataeva pApamala hIna mahAvIraprabhuke turanta bAda hue tathA isa yugake AcAyoMke agraNI 1. kIdRzaiH yatipuNyanAyakaiH / yasiSu pratiSu madhye puNyAH pradhAnAH nAyakAH svAminastaiH-50, 10 / 2. ajAsaripusammukhaiH- pa0, d.| 3. nirAkarotI- pA0 / 4. puruSottamaiH- 50 / 5. pUrvoktAni. 50.50 16. caturciza- 50, d.| 7. rjoml-n| 8. vidvajjanAnAm-50, d.| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam Adyo'pi san kathaM pazcimaH pAzcAtyaH ? iti virodhaH / naivam , pArokSyatvAt (parApekSatvAt ) padArthadharmANAm / cIrajinasyApekSayA pazcimo na vidupAmiti nirUpyamANatvAditi sustham / / virodhAlaGkAro'tra || 9 // ihaiva jambUtarumAlavAlavatparIyupoccairbharate'ndhinAvRte / nivastumiSTAstimitAryakinnarairnagaryayodhyAsamahAstinAkhyayA // 10 // __iheti / he Arya, guNairguNavadbhirayaMte sevyata ityAyoM guNaguNitamAzrayarAsya sambodhane he Artha, gugaguNisabhAbhava he zreNika / ihaiva bharatekSetre kiM nAstyAkhyayA nAmnAyocyA purI' ? api tvatyeva / kathambhUte bharate ? AkRte ceSTite / kena ? adhinA samudreNa / keneva ? AlabAlabadAlavAleneca sthAlakeneva / kathambhUtena ? parIgrupA veSTitavatA / kam ? jambUtarum / katham ? uccaratidAvena / kathambhUtA purI ? samahA sotsavA / punaH kITazI ? bhA'bhiritA | kaiH ? naraiH / kiM kartum ? nivastuM sthAtum 1 punaH kIdRzI ? stimitA sthireti / adhunA bhAratIyaH-he asamAnupama he zreNika ! hAstinArakhyA gagarI purii| ati vidyate / kinaraiH yauH athavAcakinnaraiH pradhAnapakaiH / punaH mitA, yojanAyAmavikamasammitA | pugaH ayocyA paryodhumazakyA / bhAratavarNanaM pUrvavajJAtavyam / ileSAlaGkAraH / / 10|| purI payodhIna kulaparvatAnapi prasAdhayantI karazuddhamaNDalA | bibharti sAketakagotrasUcitA saraHsu lakSmI pratimA kheriva // 12 // purIti / tathA saraHmu sarovareNu / lakSmI zobhAm / vibhari purI nagarI kIdRzI ? sathitakagotra sUnitA, sAketaM kAyati kathayati sAketaka, tacca tagotraJca tasathottamayodhyA-nAmeti bhAvaH, sAtaka gotreNa sUcitA | api zabdaH samucayArthaH / AtmIyaparyAyanAmnA prasiddhatyarthaH / kiM kurvANA satI ! "AtmagAn kulaparvatAn , zrI gautama gaNadharane mahAvIraprabhuke upadezase isa kathAko zreNika rAjAko nimna prakArase sunAyA thA / // 9 // anvayaArya ! jambUtarumAlavAlabat uccaiH parIyupA bhandhinA AvRte ihaiva bharate stimitA, samahA kinnaraiH niSasitumiSTA bhArupayA ayodhyA nagarI nAsti ? Arya zreNika ! jamvU vRkSako sarvathA kyArIke samAna dhere tathA svayaM lavaNa samudrase dhire isa [ jambU dvIpake ] bhArata kSetrameM atyanta dRr3ha, utsavoMse paripUrNa ataeva nivAsake lie kinnara devoMko bhI priya aura nAmase ayodhyA nAmakI nagarI kyA nahIM hai? arthAt sarvavidita hai| anvaya-he bhasama ! ""mitA, ayodhyA, AryakinnaraiH nivastumiSTA hAstinAkhyayA nagarI asti / he nirupama zreNikarAja ! jambU vRkSake lie thAleke samAna tathA lavaNa samudrase saba dizAoM meM ghire isa [jambU dvIpake ] bharata kSetrameM yojanAnusAra lambI caur3I, zatruoMke AkramaNoMse pare ataeva Arya logoM tathA kinnara Adi devAMke rahane yogya hastinApura nAmakI nagarI hai // 10 // anvayakarazuddhamaNDalApodhIn kulaparvatAnapi prasAdhayantI sA-ketakagotrascitA purI sAsu ravaH pratimA ica lakSmI bibharti / vyavasthita rAjasva-vyavasthA ke kAraNa corAdhihIna phalataH samudro tathA sImA parvatoM takake lie alaMkArabhUta aura sAketa nAmase bhI vikhyAta vaha ayodhyApurI tAlAbameM pratibimbita sUryakI pratimAke samAna sampattikA bhaNDAra thii| kyoMki sUryamaNDala bhI kiraNoMse 1. yA nagarI pu-60 / 2. baiH da0 / 3, te kIdRzI iSTA / kirtuM nivasitum da0, pa0 / 5. AramagAn kurvatI-pa0 / aatmsaatkurvtii-d| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dowamuk prathamaH sargaH payodhIna samudrAna prasAdhayantI / apizabdasyAyamoM na kevalaM payodhIn kulaparvatAMzca / kIdRzI punaH 1 karazuddhamaNDala, karAya ( karaNa) siddhAya ( yena) zuddhaM caraTamattajanAdirahitaM maNDalaM dezo yasyAH sA tathoktA / ivopamArthaH / yathA raverAdityasya pratimA vimbaM saraHsu lakSmI vimartti / kIdRzI ? ketakagotrasUcitA, ketakAnAM gAMtra santAna ketakagotra, sUcInAM bhAvaH sUcitA, sUcitA prAdurbhAvaH, ketakagotrasya sUcitA yasyAH sakAzAbhavati sA tt| bhAratIyaH -ittinApurI karazuddhamaNDalA bhUtvA payodhIn kulaparvatAnapi prasAdhayantI satI rAramsu lakSmI zitti / gAketakagotrasUcitA sAtakAnAM rAjaputravizeSANAM yadgotraM tasmai sUcitA suSTucitA yogyA sA tathoktA / yathA raceH pratimA sara:mu lakSmI niyarti / zeSa samam // 11 // visAribhiH khAnakapAyabhUpitabibhIpiteva priygaavmnggnaa| zuSo samAliGgati yatra sArave ide varantI kalahaMsasaMkule / / 12 / / vitaribhiriti / yatra yasyAM nagaryAm / zucau grISme sati / kAsasaMkule hade tarantI devamAlA satI aGganA kAminI zivagAtraM samAliGgatyAzliSyati / kIdRze ? sArave, saravyA nadyA ayaM sAravaH tasmin "dekhikAyAM kharavyAJca bhave dAvikasAracau" ityamaraH / keyopakSitA / vibhISiteva bhayaM nItetra / kaiH ? bisAribhisalyaiH / kathambhUtaH ? sAnakaSAyabhUpitaiH / sAnArtha RNAyAH kuDakumAdayaH svAnakrapAyAtabhapitA lisAstaiH / bhAratIye sArakhe ssvne| utprekSA // 12 // arAn ghaTIyantragatAn gatazramaH payAkaNairagrapadena pIDayan / su yatra kacchI satanuH surAlayaM prayujya niHzreNimivArurukSati // 13 // arAmiti / yatra yasyAM sa kacchI mAlAkAraH / satkhanuH sazarIraH / surAlayaM tvargam | ArurukSatIvAromichatIva / kiM kRtvA ? pUrva prayujya sambaddhaya / kAm ? nizreNim / kiM kurvANaH san ? pIDayan kadarthayan / kAn ? arAna kAThakIlakAn / kathambhUtAn ! ghaTIyantragatAn jalapAtrAzritAn / kena kRtvA ? agrapadena caraNAgreNa / kathambhUtaH ? gatazramo vigatalamaH / kaiH ? payaHkaNairudabindubhiriti // 13 // udarkasaMklezabharaM svayaM vahat parasya santApaharaM phalapradam / yutaM vijAtyApi vilaatha sajanaM vibhAti yatropavanaM samantataH / / 14 / / jagamaga hotA hai, samudroM aura parvatoMko Alokita karatA hai tathA kamala-parivArake lie * rAjya bharameM ucita rAjasvake lie khyAta ataeva samudroM aura phulAcalokI bhI zobhAko bar3hAnevAlI tathA sAketa baMzake rAjaputroMke lie sarvathA upayukta vaha hastinApurI sUrya-cimbake samAna tAlAboM aura lakSmIle pUrNa thii| grISma RtumeM jahAM para sundara haMsAMse pUrNa sarayU nadIke ghAToMpara tairatI huI yuvatI, snAna ke samaya lagAye gaye lepa Adise raMgI machaliyoMse Darakara apane patike zarIrase cipaTa jAtI hai| . hastinApuramai sundara haMsoMse vyApta ataeca (sArave ) kolAhalapUrNa svaccha tAlAbameM tairatI huI aMganA....... hai // 12 // jina nagariyo meM mAlI apane pairase rehaTake gajA~ko dabAtA thA tathApi pAnIkI phuhArase usakI thakAna dUra ho jAtI thii| vaha aisA lagatA thA mAno sIr3hI vinA lagAye hI apane bhautika zarIrake sAtha svargameM car3hanekA prayatna kara rahA hai| // 13 // jina nagaroMmeM zirapara camakate sUryake Atapako svayaM sahakara bhI dUsaroMko garmIse 1. kiM kurvANA satI prasAdhayantI pracchAdayantI / kAn payodhIna kulaparvatAMzca / kathambhUtA bhUtvA karazuddhamaNDalA / karaiH kiraNaiH zuddhaM mapacalaM yasyAH sA pa0, da0 / 2. -am anvayaH ta-pa0, 60 / 3. agracaraNena pa0, 90 / 4, atrItprekSA 50,0 / hitU hotA hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam udati / samantataH sAmastyena / yatra yasyAm / sajanaM satpuruSam / vilaGghayAtikramya / upavanamudhAnam / vijAtyA yutamapi viziSTayA jAtyA yutamapi / vibhAtIti viruddham / parihayate vInAM pazciNAM jAtistayA yuktam / kIdRzam ? udarkasaGkezabharam, arva gato'rka: UrdhvaM sthito ravirudarkastasmAdyaH saMklezabharaH santApabhArastam / bahata dharata / katham ! svayamAtmanA / parasya janasya santApahare santAeM haratIti tattathAbhUtam / kIdRzaM punaH ? phalapradaM phalaM pradadAtIti tattathA / arthavazAdvibhaktivipariNAmo darIdRzyate / sajano'pyevaM zobhatetarAm / kIdRzo'pi ? yuto'pi / kanyA ? vijAtyA, viziSTA mAtRpakSalAJchanrahitA jAtistayA / uktaJcaH- "mAtuH pakSo bhavejAtiH pituH pakSo bhavetkulam" { ma. pu. pa. 39-85 ] iti / udakasaMklezabharam , udakaH phalamuttara tasin saMklezabharastaM vahan vibhrat / parasya santApaharaH phalapadazca virodhAbhAsaH ||14|| dazAM dadhAnAH khalu gandhadhAriNI mahAdramaskandhanibaddhakandharAH / svarandhavairoddhaTayeva sindhurAH zirAMsi yasyAM dhunate'ruNekSaNAH / / 15 / / dazAmiti / yasyAM nagaryAm / aruNekSaNAH lohitalocanAH / sindhurA gajAH / zirAMsi zIrSANi dhunate kampayante / kayevotyekSitAH / svabandhavairoTyA iva svabandhabairamudghATayitumiva / kIdRzAH 1 gandhadhAriNImatannAmnI dazA madAvanyA mbala nizcayena dadhAnA dadhataH / punaH kathambhUtAH ? mahAdrumarakandhanibaddhakandharAH, mahAdrumA uccavRkSAH, skandhAH zAkhotpattisthAnAni, mahAdrumANAM skandhAH mahAdrumarakandhArASu niyaddhA niyantritAH kandharA grIvA yeSAM te / uktaJca-"sanAtatilakA pUrvA, dvidhIyA kapolikA / tRptImArddhanibaddhA tu caturthI gandhadhAriNI // 1 // pancamI krodhinI jhaMthA SaSThI caiva pravartikA / sambhi(mpabhinnakapolA'tha saptamI sArvakAlikA" // 2 // utprekSAlaMkAraH ||15|| kuzAsanodIritacetasazcalA manojavA meghapathetivartinaH / prasahya nItA gurubhirmahApathaM naro'tidAmyantyapi yatra vAjinaH // 16 // kuzAsaneti / yatra yasyAM nagaryA naraH narAH, atidAmyanti suzikSitA bhavanti / kIdRzAH, gurubhiH sUribhiH, upAdhyAyaiH kartRbhiH mahApathaM sanmArga prasahya 'balAnnItAH prApitAH / kathambhUtAH ? ativartinaH / bacAnevAlA, phalIkA dAtA tathA kone kone meM vizeSa prakArako vRkSa-zreNiyoMse pUrNa upavana sajjanoMse bhI bar3hakara zobhita hotA hai| pUrvopArjita kamauke duHkhada pariNAmoko svayaM sahakara bhI dUsaroMko zAnti mArgake upadeSTA, puNyake preraka tathA sarvathA padhiSa mAtRkulase sambaddha sajana bhI pavanoMko pachAr3a kara una nagariyoMkI zobhA bar3hAte the| // 14 // jisa ayodhyA athavA hastinA nagarI meM gandhadhAriNI (jisameM hAthI mAthese madajalakI dhAra laga jAtI hai) avasthAko prApta ataeva bar3e-bar3e vRkSoMke tanoMse galemeM bhI baMdhe, unmAdasUcaka lAla-lAla netroMvAle bar3e-bar3e hAthI apane dhandhanakA virodha karaneke lie hI mAthA dhunate the // 15 // anyaya-yatra kuzAsanodIritacetasaH calAH manojacAme aghapathetivartinaH narAH gurubhiH prasahya mahApartha nItA atidAmyanti // 16 // jina nagaroM meM kuzikSita duSTa logoMkI preraNAse zrAnta citta, nIti mArgase bhraSTa kAmadeva maya viparIta mArgapara cale jAneke kAraNa ziSTatAkI sImAoMke pare gaye loga bhI guruoMkI sabala preraNAse sAdhumArgameM lAye jAnepara atyanta saMyamI ho jAte haiM / 1. -paM saMstaklezaM ha-pa0, 60 / 2. dharan- 50, 60 // 3. hAt pa0, da0 / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH ativrtmaanaaH| cha ? aghapathe pApamArge / kathambhUte ? manojabAme kandarpAnukUle / kIdRzAH 1 "tamaH khalu calaM nIlam" iti vacanAt / calAH tamakhinaH / kIdRzAH punH| kuzAsanodIritacetasaH prazAsanaM dAzikSA vidyate yeSA te kuzAsanAH kuzikSAdAyinaH puruSAH tairudIrita ( udIrNam ) ulitaJceto hRdayaM yeSAM se tthoktaaH| tathA vAjinaH turaGgamA apyevaM gurubhirazvavArairmahApathaM bAhyAlI prasahya haThAt nItAH / dAmyanti muzikSitA jAyante / kIdRzAH / meghapathai nabhasi ativartinaH, utplavanazIlAH / punaH manojavAH manoyoginaH punaH calAH cazalAH punaH kuzAsanodIritacetasaH kuzA valgA AsanaM sthAnavizeSaH / kuzA ca AsanaJca kuzAsane tAbhyAM kRtvA udIritaM dattaM ceto yaiste valgAsthAnakadattacittA iti pAladdhAraH // 16 // prabhAvirAmasya sapatnasantateH zarAsanAmyAsapadaM kirITinaH / bahiryato'dyApi nicAyya dUragaM madaM vimuJcanti zaraMna dhanvinaH // 17 // prati--yato yastA nagayAM ayodhyAyA bahirbAhyapradeze adyApi sAmpratamapi kirITino mukuTavato rAmasya zarAsanAbhyAsapadaM cApaguNanikAsthAnaM dUragaM viprakRSTaM nicAphyAlokya madaM garva vimucanti apAkurvanti dhanvino dhanurdharAH na dAraM vAga kathambhUtam ? prabhAvi prabhavanazIlaM katyAH, sapatnasantataH sapanAH zatravasteSAM santataH santAnasveti sanbandhaH / / bhAratIya::--kirITino'rjunasya zAsanAbhyAsapadamityandhayaH / kathambhUtasya kirITinaH, sapatnasantateH prabhAdhirAmasya prabhAyA virAmo vatmAt tatya zeSaM pUrvavat / / 17 / / prapAsabhAsArthanaTAzramavajairjanAkulairbhAnti bhRzaM bahirbhuvaH / prajAH kutazcit paradezabhaGgato vilolitAyAM zaraNaM gatA iva / / 18 / / prati-bahirbhuvaH bahirbhUmayo bhRzamatyartha bhAnti vibhAsantetarAM kaiH ? prapAsabhAgArthanaTAzramabajaiH prapA pAnIyazAlAH sabhAni yoginAM ( dharmAdharma )vicArasthAnAni sArthAH vaNijjanAnAM samUhAH naTAH bahurUpiNaH / anvaya--.""kuzA-AsanodIritacetasaH calAH manojavAH meghapathe'tivartinaH vaajinH..| jahAMpara cAvuka tathA savArIke saMketako samajhaneke lie bAdhya atyanta caMcala, manake samAna teja aura AkAzameM uchalanevAle ghor3e bhI lambe-caur3e rAstoMpara le jAkara sAIsauke dvArA suzikSita banAye jAte haiM // 16 // anvaya-adyApi yato bahiH kirITinaH rAmasya zarAsanAbhyAsapadaM dUragaM nicAyya dhandhinaH maI vimuJcanti, sapanasantataH prabhAvi zara na // 17 // Aja bhI jisa ayodhyAke bAhara mukuTadhArI rAmake dhanuSavidyAke sIkhaneke sthAnako dUrase hI dekhakara dhanuSadhArI loga ahaMkArako chor3a dete haiM, zatruopara AtaMka jamAnevAle cANako nahIM calAte haiN| anvaya-ayApi yato hipatnasaMtateH prabhAvirAmasya kirITinaH dUragaM zarAsanAbhyAsapadaM nicAraya dhandhina madaM vimuJcanti, zaraM na // 17 // Aja bhI jisa hastinApurIke bAharake maidAna meM zatru-samUhake pratApake antaka arjunake dhanupavidyA sIkhaneke dUra taka vistRta sthAnako dekhakara dhanuSadhArI yoddhA madako chor3a dete haiN| tIrako nahIM chUte haiM // 17 // jisa ayodhyA athavA hastinApurIke bAharake bhAga pausarA, kartavya-akartavya vicAraka dharmasabhA, vyApAriyoMke jhuNDa, naToM, sAdhuoMke AzramoM aura pazu-samUhase paripUrNa hone ke 1.tIyaH--yasya bahirathApi adhunApi kirITino'rjunasya zarAsanAbhyAsapadaM dUragamatidUraM nicAyya nirIkSya madamavalepaM vimuJcanti parityajanti dhanvinazcApadharAH na zaraM vANaM kathambhUtasya prabhASirAmasya prabhAyA virAmo yasmAtsa tasya kasyAH ? sapatnasantaterarikulasyeti sambandhaH / zlepAlaMkAraH-pa0, 80 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam AzramAstapasvinAM maThAH bajAH gokulAni dvandvasamAsApekSayA taistathoktaiH / kathambhUtaiH janAkulai: (lokasaGkIrNaH) kA iva upekSitAH / kutazviddhetoH paradezabhaGgataH zatrumaNDalanAzAt vilolitAH kadarthitAH prajAH kArukAdayaH' yAM nagarIM zaraNaM gatA iveti // 18 // asUyayA''gamya nizAmya yAM puro vilajayAmbhaHpariNAminI dazAm / 'zataH ivAmAnti mulAdripezalAparaNyulolAH parikhAmbuvIcayaH / / 19 / / asUyayeti---parikhAmbuvIcayaH khAtikAjalakallolA / AbhAnti bhAsante / kIdRzAH kulAdripezalAH kulAcalasadRzAH / punaH / caraNyulolAH, anilacaJcalAH asUyayA paraguNAnAmarAhanamasUraza IrSyA tappA Agamya prApya' nizAmya yAM nagarI vilokya puro'nyA nagayoM visjayA khUpayA kRtvAmbhaHpariNAminIsambhaso'mbunaH pariNAmaH paryAyo'syAstIti sA tAM tathoktAm 'jalapariNamanazIlA dazAmavasthAGgatA ino prekSitAH / / 10.|| itastato'bhraMlihazRGgakoTayo vibhAnti yasyAM puri vaprabhUmayaH / gajendradantAhatigAragahvarairgavAkSajAlairiva harmyapatayaH // 20 // itastata' iti--yatyAM puri vaprabhUmayaH giritaTAranavaH parikhAmedinyo vA amohiko yo gagana. talpazizikharAbAH vibhAnti / kaiH kRtvA ? gajendradantAhatigADhagaharaiH dntiindrdaatdttprhaargaadchiH| iva rathA AkAzatalaspazizikharA" hApakSayo sahagavaH gavAkSajjArvAtAyanAdagdara; kRtveti propagA / / 20 / / samucchrite yatparidhau hiraNmaye prahAvivAgAdhatale tamoripuH / bhavatyanUcAna ivonacaryayA sa dRSTanaSTo'hani madhyame caran / / 21 / / sAcchita iti--hiraNmaye kAzalamaye samucchite unnateM yaridhI yasyAH mAbAre carbhayA tInamatyA caran pravartamAnaH sa sabhoripurdinakaro madhyame'hani madhyAhne chanaSTaH pUrva dRSTaH payAno vilokita tirohito bhavati agAdhatale'talasparze prahAdiva ko yathA anUcAnastapasyo caran uAcaryayA tIvatratAcaraNena dRSnaSTI bhvtiityupmaanaa22|| sapuSpazavyAjagatIlatAgRhAH sahemasopAnapathA sanirjharAH / sphuTantaTA yatra suropasevyatAM brajanti meroriva kRtrimAdrayaH / / 22 / / kAraNa aise lagate the mAno kisI ghidezake vinAzake kAraNa duHkhI janatA isa nagarakI zaraNameM A gayI hai||18|| kulAcaloMke samAna unnata tathA vAyuke vegase atyanta capala khAIkI lahareM IrSyA pUrcaka nagarakI tarapha AtI thIM tathA ise sArane dekhakara lajjita hokara pAnI pAnI ho jAtI thIM // 19 // jisa nagarameM gaganacumbI zikharose yukta parvatoMke DhAloMkI bhUmi madonmatta hAdhiyoM ke dantamahArake dvArA kiye gaye gahare gaDDhoMke kAraNa aisI lagatI thI mAno khir3akiyoMse vyApta makAnokI zreNI hI ho // 20 // sonese bane tathA atyanta unnata jisa nagarake prAkArake Uparase tIvagatise jAtA huA andhakAravinAzaka sUrya madhyAhnake samaya bhI thor3I derataka dikhakara chipa jAtA hai| to atyanta gahare ku~pake bhItara ghora tapasyAmeM lIna kabhI ekAdha kSagake lie bAhara Ane ghAle sAdhuke samAna zobhita hotA hai // 21 // 1. yaH janA yAM pa0, 60 / 2. utprekSA pa0, da0 / 3. Agatya 50, d0| 4, lruupp-p0,60| 5, utprekSAlaMkAraH 50, da0 / 6. itastataH pradezeSu d.| 7. cumbi--pa0 / 8. upamAlaMkAraH pa0, d.| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH seti-yatra yasyAM nagaryA kRtrimAdrayaH krIDAcalAH suropasevyatA bhadirAnuzIlitvaM prajanti yAnti | kathambhUtAH santaH ? sapuSpazavyAjagatIlatAgRhAH puSpazayyAH kusumazayanAni jagatyo vedikAH latAgRhA vallImandirANi taH saha vartamAgAH / punaH sahemasopAnapathA: hemasopAnapathaiH kanakapAdasthAnIyamANaiH saha vartamAnAH / punaH sanirAH niraiH jalaprasauH saha vartamAnAH sphuTa nizcayena iva yathA meroH mandarasya taTAH sAnadhaH muropameyattAM devAzrayaNIyatAM prajanti / vizeSaNAni prAgvat // 22 // anekamantarvaNavAritAtapaM tapepi yantroddhRtavAripUritam / zikhAvalAnyatra mahatpraNAlikaM karoti dhArAgRhamandazaGkinaH // 23 // aneketi-yatra yasyAM nagaryo bahatANArika dhArAgRhakA sape'pi grIme'pi abdAdinaH jaladharavitarkiNaH zipAvalAn mayUrAna karoti vidadhAti / kIdRzam-aneka vividhaprakAra kIyA punarantaNayAritAta banamadhyanirAhatomaM (topmANam) punaH 'vantroddhRtavAriritaM sugamaM bhrAntimAnalakAraH // 23 // vizAlakUTAH sukhavAsahetaka: samunnatA yatra sudhAlayAlayaH / jvalanti jAlodtadhUmayaSTayaH purasya dhUmodmaNDikA iva // 24 // dizAleti-yatra yatyAM samunnataH, ucAH sughAlyAkhyaH 'rNamandiraNayaH jvalanta bhAnti 1 rathamRtAH ? vizAlaTA: vittINI kharAH jAloktadhUmayayaH vAtAyananirgalamamIH yaTimaryAdi-zabdAnAM prahAMgA nAcinAsamidhAge haTalAt yazipayogaH / punaH sukhacAsattaraH sukhasthitikAraNAni purasya nagarasya bhAdramanuSTi kA idotyadhitAH / dhUmArthasuddhamaH prAdurbhAvo yArA tAH motamAzca tAH kuNDikAoti karmadhArayaH / gyArahetavaH sukhaparimAnimittAni jAlobatadhUmayaSTayaH goda ladhUmayadhvaH // 24 // suvarNamayyaH zuciralapIThikA hAregInA phalakaiH kRtsthlaaH| kalApinAM yatra nivAsayaSTayaH sphuranti mAyUrapatAkikA iva // 25 // muraNeti-patra vA nagayoM mubarNamadhyo hATakAkArAH kalApinAM mayUrANAM nivAsabaSTayo gRhavaraNDikAH spharanti bhAntIti / athavA kaM sulaM lapanti yadantyevaMzIlaH kalApino mRdubhASiNaH satpuruSAH teSAM nivA jina nagaroM meM puppa-zayyAse DhakI vediyoMse yukta kuoMse paripUrNa, sonekI sIr3hiyoMse bane mArgasahita tathA jharanoMse vyApta krIDAparvata madirApAna ( surA-upasevana )ke kAryameM Akara spaSTa rUpase sumeruparvatake DhAlaukI samatA karate the kyoMki mehake taTopara bhI devatA (sura ) krIr3A karate haiM // 22 // jahAMpara madhyameM khar3e aneka dhanoMke dvArA garmIko dUra kiye jAneke kAraNa, yaMtrase nikAle gaye pAnIse plAdita tathA bar3I-bar3I nAliyoMse yukta dhArAgRha ( jalakala ) grISma kAlameM bhI moroko meghoMkA sandeha karA detA thA // 23 // jisa ayodhyA athavA hastinApurImeM Anandase rahane yogya, khUba UMce UMce, unnata zikharose sundara tathA vAtAyanoMse sugandhita zuAM nikAlate hue cUnese vane vizAla bhavana ina nagarIkI dhuAM denevAlI aMgIThIke samAna jagamaga ho rahe the| dhUmakuNDI bhI UMcI, bar3e zikharayukta dahanase hakI, sukhada gaMdhakA udgama, sudhA svAhAdikI layase pUrNa tathA jAlIse dhuAM nikAlatI rahatI hai // 24 // jahAMpara sonese vane, niSi ratnAkI pITikApara rakhe tathA harita maNiyoMse banI bhUmiyukta moroM ke baiThane ke DaMDe moradhvajake samAna lahalahAte the| 1. sarabajalapravAhika-da0 / 2. yadhAkRSTapayaHpUrNa-da0 / 3, -zubhama-da0, pa0 / 4. kathambhUtA vizAlakUTA vizAlakaNThAH su-da0, pa0 / 5, -kSarandhodrINa - dhU-da, pa0 / 6. anotprekSA-da0, pa0 / 7. kanakavikArAH-60, pa0 / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam ] iti vacanAt / yo paGkayaH sphurantIti TIkAkRtaH "mRdubhASiNo hi santaH " [ 'zuciratnapITikAH sphaTikamaNipIThikAH punaH harinmaNInAM phaldakaiH paTTikAbhiH kRtasthasyAH vihitAspadAH kA ivotprekSitAH mAyUrapatAkikA iva mAyUravaijayantya itra sphurantIti susvamatropamA ||25|| sitAsitAmbhoruhasAritAntarAH pravRttapAThInavivarttanakriyAH / samAyatA yatra vibhAnti dIrghikAH kaTAkSalItA nAroSitAm ||26| siteti yatra yasyAM nagaryo samAyatAH samAH samakoNAH AyatAH dIrghAH dIrghikAH krIDAvAyo vibhAnti | kathambhUtAH ? sitetyAdi zvetanIlapadmapUritamadhyAH / punaH pravRttapAThInavivartanakriyAH pravRttAH saJjAtAH pAThInAnAM mInAnAM trivarttanakriyAH ' yAsu tAH / iva yathA vAsyoSitAM kaTAkSalIlAH, apAGgapAtazobhAH vibhAnti / kathambhUtAH 1 sitAsitAmbhoruhasAritAntarAH zuktazyAmalAmbujairiva 'saMcalitamabhyAH pravRttapATI navina kriyAH pravRttAH pATInAnAmiva vivarttanakriyA yAsAM tAstathoktAH // 26 // adRzyayArApatanAbhihetuSu sthirAndhakAreSu jalAvagAhiSu / adhogatiM sampratipannavatsu yA na kUpadezeSvaSi satsu dUSitAH ||27|| adRzyeti-adhogatiM nindyAcaraNaM sampratipannatratsu samprAptavatsu punaH patanAbhihetuSu gRhItavratapracyavanAbhikAraNeSu punaH sthirAndhakAreSu sthirapApeSu punaH jalAvagAhiSu "DabyoramedAt jala kaDA "mUdAstAnavagAhante vyApnuvantyevaMzIltraH teSu kUpadezeSu satsu adRzyapArApi anirIkSyaparyantApi yA nagarI na dUSitA na dUSaNaviSavIkRtA3 | naivam anyasyArthasva" pratipAdyamAnatvAt / tathAhi adhogatimadhastAt vivaramArge sampratipannavatsu punaH avArA patanAbhihetu asyAH pArApatAH kandarpacaturAH pakSiNo yatra sA ayyapArApatA sA cAsa nAbhizra madhyaM sA tathokA, hinoti nirNayavRddhiM nayati vastutastvabhiti hetuH iti nirvacanAt / tasyA nAbherhetavo vRddhApakAsteSu tathaSu punaH sthirAndhakAreSu stimittamastomeSu punaH jalyavagAhiSu jalmavagAhivyApi yeSu teSu tathokteSvapi kRpadezeSu prahipradezeSu api satsu yA na dUSiteti" // 27 // 14 sphaTika maNiyoM ke Asana, harita maNiyoM ke pharzayukta sone se bane athavA sundara raMgoM se citrita madhurabhASiyoM ( sajjanoM) ke gRhoM kI paMkti moroMse banI patAkAke samAna zobhita hotI thI ||25|| jisa nagara meM samakoNa AyatAkAra bAvaDiyAM zveta tathA nIla kamaloMse pUrNa honeke kAraNa tathA machaliyoMkI uchala-kUdakI kriyAke AdhAra honese vezyAoMke samAna suzobhita hotI thiiN| ekatrita zveta tathA kRSNa kamaloMkI kAntiyukta tathA calatI machalI ke samAna caMcala gatiyukta vedavAoMke vizAla kaTAkSa jisa nagarImeM vAvar3iyoMke samAna zobhita hote the // 26 // nIca gatikI ora unmukha, patana ke samartha kAraNa, dRr3ha pApI tathA mUkhoM ke lie prabhA mithyA upadezakoM ke rahate hue bhI vaha vizAla nagarI dUSita nahIM huI thI / khUba nIce cale gaye, madhya bhAgameM kabUtaroMse rahita, athavA gupta jalasrotoMse yukta, sadaiva andhakArapUrNa aura athAha jalase pUrNa ku~oMse vyApta vaha hastinA athavA ayodhyApurI nirdoSa nagara the ||27| 1. nyaH harmyaM paramparAH sphu- da0, pa0 / 2 kIdRiyastAH 60, pa0 / 3 -nAM marakatamaNInAM ka - da0, pa0 / 4 nti zobhantetarAm ka- 60, pa0 / 5. kamala - 60, pa0 / 6. yAH parivartini kriyA yA da0 / 7. tAM paNyAGganAnAM kapa0 da0 / 8 saJcAlita - du0 / 9. upamA pa0 da0 / 10, yamakazleSacitreSu vabayolaborna bhiditi vacanAt da0, pa0 / 11. mUrkhA da0, pa0 / 12 pu kutsitopadezeSu sa - du0 / 13. teti viruddham da0, pa0 / 14 - syArthasya - da0 / 15. virodhAlaGkAraH 50, pa0 / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH azokasaptacchadanAgakezaraiH sutAdhikairAtatapuSpavAsanaiH / prayAntyabhijJAtapathAH kathazcana kSapAsu yasyAM priyavAsamaGganAH // 28 / / azoketi-yatyAM nagaryo kSapAsu rAtriSu kathaJcana mahatA kapTena abhijJAtapathAH, AtmapratIti nItamArgAH jayavAgaM vAbhAratamandiram aGganAH' prayAnti' / kaiH ? azokarAtacchadanAgakezaraiH azokAH piNDIdramAH saptacchayAH saptaparNAH nAgakezarA vRkSavizeSAH indrApekSayA zaistathoktaiH / kIdRzaistaiH rAbhiH mutAdhikaH puSpAdhiH putravadanikai vo AtatapuSpavAsanaiH prasRtapuppA modairilupamAlaGkAraH // 28 // vizIrNahArA hatakIrNazekharAzcyutorujAlA galitAvataMsakAH / ratotsave vismRtasIdhuzuktayo yadIyasaGketabhuvazvakAsati / / 29 / / vizIti-cadIyasaGketabhutraH yadIyavallabhA gano'bhipretabhUyayaH ratotsaye cakAsati bhAnti / kathambhUtAH? citIrNahAyacaritamauktikAvalyaH hatakIrNazekharAH pUrve hatAH pazcAt kIrNAH horabarAH ziromahalajo yAsu 'tAH ganditAvataMsakAH patitakarNAbharaNAH vismRtasIbhuktayaH vismRtamadyacakA iti // 29 // tarnu naTantyAH kila kAca kuTTiye bhuvastale yatra vilokya vimvitAm / iyaM praviSTA kimasUcitA vadhUriti jhukuMardha kuTiviracyate // 30 // tanumiti patra yasyAM kAcakuTTime kAcabaddhe muvastale 'bhUtale vimbitAM pratiphalitAM naTantyAttanuM nartakyAH mArgaraM citrokya nirIkSya "bhrukuMsakaiH sukuTiH bhruvo vakrimA viracyate vidhIyate / katham iti kila lokotto Azraya yA raMge bartanasthAne kimiyaM praviSTA vadhUH asUcitA aparicitA paricitapAtrapraveza niyamAt bhrAntimAgaladAraH // 30 // priyeSu gotraskhalitena pAdayonteSu yasyAM zamamAgatAH striyaH / khabimbamAlokya vipakSazaGkayA punarvikupyanti ca ranabhittiSu / 31 / / griyegviti-yasyAM nagaryo priyopu vallabheSu gotraskhalitena dvitIyAyAH sapatnyA nAmagraNena" kRtvA pAdayoH sva-caraNayonteSu pariteSu satsu zamaM kopazAntim AgatAH satyaH striyo ratnabhittiSu svabimbamAlokya vipakSadAyA sapandIbhrAntyA punarvikupyanti ceti / bhrAntimAnalaGkAraH // 31 // santAnase bhI adhika priya azoka, saptacchada, nAgakezara Adi vRkSoMke phUloMkI sugandhi-dvArA abhicAra mArgake atyanta spaSTa ho jAneke kAraNa usa nagarImeM rAtrike samaya bhI nAyikApaM bar3I kaThinAIse apane premiyoM ke sthAnapara jA pAtI thIM // 28 // ramaNa velAmeM TUTakara girI ekAvalI, dakSakara bikhara gayI jUr3ekI mAlA, khimake hue karadhanIke jAla, gire hue karNabhUSaNa tathA bhUle hue sIpake pyAle jisa nagarIke premiyoMke milane ke saMketa-sthaloko prakaTa karate haiM // 29 // kAMca jar3akara banAye gaye lIlAgRhAke dharAtalapara pratibimbita nartakIke zarIrakI chAyAko dekhakara bhaMhue (strIveSadhArI puruSa ) socate haiM ki koI aparicita strI bhItara A gayI hai| atapaba ce IAse bhrakuTi car3hA lete haiM // 30 // ___jisa nagarImeM sapatnIkA nAma mukhase nikala jAneke kAraNa kupita nAyikAeM patiyoM dvArA pairoMmeM giranepara zAnta hotI hai, kintu ratna jar3I bhItoMmeM apane hI pratibimbako dekhakara sapatnIkI AzaMkA kara letI hai aura phira ruSTa ho jAtI haiM // 31 // 1.-tiitimaargaaH-d.| 2. nAH kamanIyakAminyaH pra-60, pa0 / 3. -nti gacchantitarAm da0, pa0 / 4. kusumaa-d0,50| 5. -mA vllbhbh-d| 6. tAH dhyutorujAlA patitamekhalAH ga-da0 / 7. cyutakarNabhUpaNA:-da0, 50 / 8. bhUmitale-80, p0| 9. -kainartakaH dhru-dH| 10. anthiH da0, pa0 / 11. -na aparAdhena kR-da0, pa0 / 12. kopopazAntim-30, pa0 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam prvaalmuktaaphlshngkhshuktibhirviniilkrketnvngaaruddaiH| yadApaNA bhAnti catuHpayodhayaH kuto'pi zuSkA iva ratnazeSataH // 32 // pravAleti--pravAlamuktApAlAzaGkhazukti bhiH pravAlAni vidrumANi muktAphalAni' zaGkhAH kanyatraH zuktayaH muktAsphoTAH dvandvasamAhArApekSayA tAbhiH vinIlakatanavanagAruDa vinImA mecakA katanA lohitamaNayaH radrAH hIrakAH gAruDAH tAyodvAramaNayaH etepo dvandvaH taiH tathAbhUtaiH / yatyA ApaNAH haTTAH yadApaNA bhAnti ka zvotprekSitAH anuHpayodhaya hava rakhazeSataH zuSkAH kuto'pi kasmAtkAraNAdapi // 32 / / paTyaH paTakSaumadukUlakambalaM madhUni varmANi ca ranakAJcanam / krayAya karpUramayAMsi cakriNo yadApaNAnantaritaM samastyapi // 33 // paTyaH iti-pazyaH sIvitavastradvayalakSaNAH paTakSAmadukulakamyahaM pazyaH paridhAnavastrANi kSaumANi vastravizeSAH dUkUlani patroNAni kambalA urNamayAH samAhArApekSakatvam / madhUni kSaudrANi vANi tanutrANi ratnakAJcanaM ratnAni padmarAgAdIni kAJcanAni hiraNyAni atra samAhAraH / kapUraM dhanasAraM jAtyapekSakatvam anyAMsi lauhAni cakriNo rathAH, ityevaM sarvaM yadApaNAnantaritaM yasyA hAnavacchinnaM samaratyApi kayAya dravyavinimayAyoti ||3|| raseSu heme kusumeSu kucha kume dhaneSu vane jalajeSu mauktike / samastapaTye sulabhe sudurlabhaM yadIyavezyAjanapaNyamujjvalam ||34 // raseviti-raseSu dhAtubaddha dravyeSu hemeSu' heme suvarNe sulabha kusubheSu prasUneSu kuGkume dhusUNe mulbhe sati dhanayu ( dRDheSu ) valle hIrapheSu sulabha jalajeSu cAridhikAreSu mauktika zuktije mulabhe / evaM samastapaNye sulabhe sati kevalaM yadIyavezyAjana eNyanujjvalaM ramaNIyaM sudulabhAmiti / anavAsanAoM'bhidhIyate--atyantasulabhe hiraNyahIrakAdiSu vyayIkriyamANeSvapi sattu yanagarInivAzinAM vai yAjanaiH saha bhottuHkAgAnAM madanamAdyanmanasAM yUnAM pracuratayA kandarpamAdyanmanasAM lAvaNyayauvanamanoharatvAdiguNavatAM vezyAjanAnAmalpatapaika (ko) yeNyAjaname(e)kaikasya yUnaH sambhoktuna sampUryate iti kRtvA durlabhaM tadanyAzA vezyAnAM sulabhatvAca atra samuccayAlaGkAraH // 34 // muMgA, motI, zaMkha, sIpa, gahare nIle karketana, lAla, hIrA, garuDamaNi Adise bhare bAjAra aise suzobhita hote haiM mAno kisI kAraNale cAroM samudra sUkha gaye haiM aura kevala unake ratna hI zeSa raha gaye haiM // 32 // jisa nagarake bAjAroMmeM, dhotI Adi paridhAna, sile phapar3e, aura (rezamI vastra) dUkUla, kambala, madhu, kavaca, vividha ratna, sonA, cA~dI, kapUra, lohekI vastue~ bharI par3I thIM // 33 // jisa nagarake bAjAroMmeM dhAtuoM meM sonA, phUloMmeM parAga, dhana padArthoM meM bana, jalotpanna vastuoMmeM motI Adi samasta kraya yogya padArtha sulabha the| yadi koI paNya ati durlabha thA to vaha thA vezyArUpI spaSTa padArtha // 34 // 1. ni mauktikAni zaM-60, 50 / 2. kAH karketanAlo-da0, pa0 / 3. atrotprekSA-da0, pa0 / 4. dhAtudravyeSu-10 / 5. mepu iti nAsti-da0, 50 / 6. amAvasAnArtho vidhIyate-da0 / 7. -pi vyayaM prApteSu sa-pa0 / 8. manoharaNIyatAdi-da0, pa0 / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH kRtArthasArAn vyavahArayopiNo na satpadavyAkaraNena mAnitAn / gurUnyadIyAnvipaNInsamAzritAstRpAnyadIyAn jihate'nyavastunaH // 35 // kRteti-yadIyAn yasyA ime yadIyAH tAn (gurUn upAdhyAyAn samAzritAH saMzritAH santaH ziSyAH anyadIyAn gurUna) anyavastunaH tRSA abhilASeNa na jihate na yAnti / kathaMbhUtAn kRtArthasArAn vihitArthanizcayAn vyavahAraghoSiNaH vyavahriyate pravartyate dastujAtam yenAsau vyavahAro laukikAcArastaM puSyanti vadantItyevaMzIlAste tathonAstAn punaH mAnitAn satkRtAn / kena kRtvA ? satpadavyAkaraNena santi pUrvAparapramANavAdhAdUrIkRtAni padAni yeSAM tAni tarkasiddhAntakAvyAdIni zAstrANi vyAni yante vyAhiyante zabdA yena tayAkaraNaM ca tathoktam / atra samAhAraH tena cakAraH samuccayArthaH / tenAyamoM labhyate na kevalaM gurUn ; vipaNIMzca saMzritAH santaH grAhakA anyadIyAn (vipaNIn ) anyavastunaH tRpA vAgchayA na jihte / kathambhUtAn ? kRtArthArAn vRtadravyasArakAn vyavahAraghoSiNaH kayavikrayabhAriNaH punaH kathambhUtAn ? mAnitAn adhiSThitAn kayA satpadavyA samIcInamAzeNa karaNena ca dravyAdhyakSa-dharmAdharmavicArasthAneneti // 35 // paraM vacitvA puri devadAru tanna dAru yasyAmupayAti vikrayam / gRhANi tArNAni bhavanti pakSiNAM kuraMgajAtirna [naTeSu samasu // 36 // paramiti-puri yasyAM nagIM paraM kevalaM devadAru saraladramakASThaM vacityA vihAya tatprasiddha dAru khadirAdicitra-yaM nopayAti / tAni tRNavikArAstAni gRhANi mandirANi pakSiNAM caTakAdInAM' bhavanti na janAnAM, kuraGgajAtiH kutsitanRtyasthAnajAtirna naTeSu nartakeSu vidyate api tu sammasu gRheSu kuraGgajAtiH krIDAmRgavizeSaH / parisarayAlaGkAraH // 36 // bhaTA juhUrANarathadvipaM nRpAH zrayanti ghAtaM caturaGgapaddhatau / parAMzukAkSepaNamaGganAratau vidhau kalaGko'pyahiSu dvijihvatA // 37 // bhaTA iti-yasyAM nagaryo caturaGgapaddhatI ya tavizepe kevalaM bhaTA vIrAH suhUrANarathadvipaM juharANA vAjinaH rathA: lehabaddhAH zakaTAH dvipA dantinaH 'samAhArApekSathaikavacanam / nRpA narendrAdaca ghAtaM vadhaM zrayanti bhajante / aGganAratau taruNIsambhoge parAzukAkSepaNaM parebhyaH sambhogacaturebhyo ramaNebhyozukatya vastrasyAkSepaNamAkarpaNaM na tu jisa purake sArabhUta artha ke zikSaka, lokAcArake spaSTa upadezaka tathA pUrvApara virodha rahita vyAkaraNa kAvya nyAya Adike jJAnake lie mAnya guruoMke sahavAsameM Aneke bAda ziSya loga kisI zAnakI abhilASAse dUsare nagaroMke adhyApakoMke pAsa nahIM jAte hai| jisa nagarake sArabhUta vastuoMke saMgrAhaka, vyApArakI bhASAmeM nipuNa, ziSTa mArgake anugamana tathA AcaraNake kAraNa rAjameM pratiSThita vyApAriyoM ke pAsa jAkara prAhaka kisI vastuke krayakI icchAse dUsare nagarako nahIM jAte hai // 35 // jisa nagara meM kevala devadArakI lakar3Iko chor3akara koI dUsarI palAza AdikI lakar3I nahIM dikatI thI! ghAsake ghoMsale kevala pakSiyoM hote the (manuSyoM ke jhopar3e nahIM hote the) noMmeM hI kevala dUSita ruci hotI thI athavA makAnoM meM pAlatU hiraNa hote the| manuSyoMmeM dUSita rucikA AvirbhAva nahIM hotA thA // 36 // jahAMpara kevala caturaMga yuddhake avasarapara hI rAjA loga padAti, yoddhA, azya, rathI tathA hastIkA badha karate the| athavA zataraMjake khela meM hI ghor3e, hAthI, ratha AdikA sahArA liyA jAtA thA tathA rAjA hI prANa-ghaghakA daNr3a dete the| striyoMse ramaNake samaya hI 1. anyAsAM nagarINAmime anyadIyAstAn da0, pa0 / 2. - zabdazAstraM satpadAni ca vyAkaraNaM ca-60 // 3. -ti ileSAlaMkAraH-da0, pa0 / 4, -yaM parAvarta no-da0, pa0 / 5. -nAM vihaGgamAnAM da0, pa0 / 6. turaGgamA:-da0pa0 / 7. samAhArapakSo'tra tatra nR-d| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 dvisandhAnamahAkAvyam taskarAdibhyaH, vidhau candre kalaGko'pi lAJchanamapi ahiSu dvijihveSu sarpeSu dvijitA dvirarAnatA asti nAnyatra nAnyeSu janeSu iti // 37 // jaDeSu bAhya Svapi jIvalokato dRzAmapathyeSu padAnateSvapi / hatAcakurvatsu janasya vedanA nakhAMcchadAM yatra na yanti jantavaH // 38 // jaDeviti-yatra yasyAM nagaryA jaDeSu acetaneSu kIdRzeSu jIvanokato bAhyeSu jIvAvaSTabdhazarIrabhAgAdvarhi bhUteSu dRzAM locanAnAmapathyeSu AndhyakAriSu punaH padAnalevapi caraNanatepvapi hatAvapi tADanAyAmapi satyAM janasya lokasya vedanAM kadarthanAmakurvatsu avidadhatma ityagbhUteSu aGgulyacayavacizepeSu satsu nakhAH kararuhA' eva liMdA khaNDanAM yanti yAnti / na tu jantavaH / bhavAmbhodhau svasthakarmaNA preritA jAyante prAdurbhavantIti jantavaH | prANinaH keSu satsu jIvalokataH bAhyeSu brAhmaNakSatriya zyAdibhyo bahiSkRteSu cANDAlAdiSu kathambhUto ? jadveSvajJeSu dRzAmapathyeSu samyagdarzanAdInAM virodhiSu hatAvapi tADanAyAM satyApi padAnatepu padalagneSu janasya vedanAM pIDAmakurvatsu sastviti' zeSaH 138|| ananyasAdhAraNarUpakAntiSu smaro'ndhakArAtivighAtahetuSu / dhanuH samAropya gRhItaropaNaH puri bhramana yatra karotyupaplavam // 39 // ananyeti-puri yatra nagaryA smaro mAro bhraman paryaTan karoti vidadhAti / kam ? upAlavamupadravaM kathambhUtaH 1 gRhItaropaNaH aGgIkRtarAmaH / kiM kRtvA ? samAropya adhijyaM kRtvA kim ? dhanuzcApam / keSu satsu ? andhakArAtivighAtahetuSu satsu / andhakAraH anutsAhAdilakSaNaH tasyAtizayena vidhAto vidhvaMsaH tasya hetavaH kAraNAni candrAdayasteSu satsu kathambhUteSu ? ananyasAdhAraNarUpakAntiSu na vidyante anyonu sAdhAraNarUpakAntiguNA' yeSAM te tathoktAsteSu tathAhi "ananyasambhakkAntiguNazcandre ananyasambhavo'sAdhAraNaguNo madirAsu tebhyaH kAmoddIpanam / uktaJca "bhAstAM pareSAM narakITakAnAM tapaHsthitAnAmapi hI munInAm / candrAsavAbhyAM ramaNIjanebhyaH proddIpanaM kezavanandanasya // 1 // " athavA-ananyasAdhAraNa(NAH) rUpakAnti(ntayo) guNA yAsAM tAsu kAminISu viSaye kathambhUtAsu andhakArAtivighAtahetuSu andhakasya arAtiH, IzvaraH tasya vighAtastapazcaraNAzcyavanaM tasya hetava iti mataM kAvyaTIkAkarturiti sambandhaH // 39|| dUsareke vastrakA apaharaNa hotA thA (cora Adi vastrAmocana nahIM karate the)| candramAmeM hI kalaMka thA ( caritra nirmala thA) tathA sApoMke hI do jImeM thI (logoM meM paizunya yA asatya nahIM thA) // 37 // __jahAM jIvase vyApta zarIrake bAhara bar3he ataeva acetana, AMkhoMko apriya, pairoMmeM par3e, nindha tathA manuSyake apaghAta tathA vedanAko karanevAle kevala nakha hI kATe jAte haiN| kintu samyak darzanase vimukha, dAsavRttiko prApta, saba prakAra daNDanIya, lokoMke kaSTadAtA brAhmaNa vaizya kSatriyoMse pRthaka mUrkha logoMkA bhI vadha nahIM kiyA jAtA hai // 38 // jisa purImeM lokottara rUpa aura kAntise yukta andhakArake sarvathA vinAzake kAraNa candramAkA udaya honepara vANahasta kAmadeva dhanuSako car3hAkara ghUmatA huA upadrava karatA hai| andhaya-"bhandhaka arAti vighAtahetupu......" . saMsArameM anyatra durlabha ramaNIyatA tathA tejake bhaNDAra andhaka daityake zatru mahAdeva jIkI tapasyAke chedakA kAraNa kAmadeva dhanuSapara vANa car3hAkara ghUmatA humA kAmopadva karatA hai // 39 // .. parisaMkhyAlaMkAraH 60pa0 / 2. yAnti -d| 3. caraNaruhA -da0, p0| 4. vaizyamArgAdi -d0| 5. ti prisNkhyaalNkaarH-d0,50| 6. kAntayo gu-d.| 7. smbhci-d.| 6. madre ananya sambhavi rUpaM kAminISu a-d| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 prathamaH sargaH dhanurguNagrAhiSu napravRttiSu prazuddhavaMzeSu parasya pIDakam | RjuprakAreSu kRtAyatiSvasa minasi yasvA hRdayAni vANaH // 40 // dhanuriti yasyAM nagaryAM guNagrAhiSu guNo mauvA taM gRhNantItyevaMzIyaH teSu namravRttiSu namrA namanazI vRttiryeSAM teSu prazuddhadoSu prazuddho guNai raJjito' vaMzo veNuryeSAM teSu padArtheSu madhye dhanureva pIDakaM kasya 1 parasyAnyasva hRdayAni bhinatti | pakSe guNagrAhiSu guNaH zAstracAturIlakSaNaH tasya grAhipura namanasvabhAveSu * (pra) zuddhayaMzeSu "zuddhAnvayeSu janeSu madhye iti zeSaH / RjuprakAreSu saralavRttiSu kRtAvatiSu vihitadairyeSu padArtha madhye bhinati aso mArgaNo vANa eva paraM nAnyo janaH prAJjalavRttiSu kRtottarakAleSu itthaMbhUteSu madhya iti sambandhaH ||40|| bilolanetreSu kuzAgravRttiSu pragItarateSu mRgeSu cApalam / na yatra tIkSNAH paradAravRttayaH pare kRpANAtkalahapravezinaH // 41 // viloleti-yatra yasyAM nagaryAM vilolanetreSu caJcalalocaneSu kuzAtravRttiSu' darbhA pratiSu pragItaraktaSu pragItaM nAmotkaTagAnaM (taMtra) saktaSu mRgeSu hariNeSu cApalaM caJcalatvaM netareSu janeSu kathambhUteSu satsu capalanayaneSu kuzAmabuddhi tIkSNadhipaNeSu pragItarateSu ( prakRSTa) gItatatpareSu tIkSNAstIvAH paradAravRttayaH pareSAM dAro vidAraNaM tasmin vRttiryeSAM te / kalahapravezinaH kalahaM zokaM pravizantItyevaMzIla itthaMbhUtAH kRpANAsare'nye janAH na santi janA api kathambhUtAH tIkSNahiMsAH tathA paradAravRttayaH paradAreSu vRttiryepAM te anyastrIsaMgasaktAH tathA kalhapravezinaH kalahapriyA" iti ||41|| prakopanirmIlitaraktalocanaM talaprahArAhatakIrNazekharam / rateSu daSTAdharamAhRtAMzukaM paraM na yasyAM kadanaM kacAkaci // 42 // prakopeti yatra yasyAM nagaryo prakopena nirmIlitAni visphuritAni raktalocanAni lohitanetrANi " yatra tat | talaprahAreNa pUrvamAhatAH pazcAtkIrNAH zekharAH kezabandhanAni yatra tat / daSTA "adharA yatra tat / "AhRtAni aMzukAni" yatra ( tat ) "kacaiH kacaiH pravRttaM yuddhaM kacAkaci itthambhUtaM kadanaM ( yuddhaM ) rateSu paraM kevalaM varttate nAnyatreti // 42 // pratyacA yukta, paryApta namanazIla tathA uttama bAMsase banA dhanuSa hI dUsaroMko pIr3A detA thA [guNoM ko sIkhanemeM catura, vinamra prakRti tathA zuddha uttama kulameM utpanna koI bhI vyakti dUsare ko kaSTa nahIM detA thA ] / sarala vRti tathA bhaviSyameM honahAra puruSoMmeM [ atyanta sIdhA tathA tIkSNa aura khUba lambA ] vANa hI dUsaroMke hRdayoM ko bhedattA thA | // 40 // jahAM caJcala netra, kuzakI koMpala khAkara jIvita tathA gAnepara mUcchita hiraNoMmeM hI capalatA thI [ kaTAkSamaya netradhArI atyanta tIkSNabuddhi tathA saMgItAdike premI manuSyoMkA caritra asthira nahIM thA ] | dUsaroMko kATanA, saMgharSa meM par3anekI prakRti tathA tIkhApana talavArake sivA [ parastrI sedhana, jhagar3A karanA tathA ugratA] kisI bhI manuSyameM nahIM thI // 41 // jisa hastinApurImeM atyanta uddIpta rAgase nimIlita aura lAla paJjalise khIMca kara bikherI gayI jUTakI mAlA, oSTha daMzana tathA parasparakA vastra tathA keza khIMcanA kevala surata lIlAmeM hotA thA [krodha se andha tathA rakta netra, tAla Thokakara cAra karanA aura mukuTa 1. pratyacA du0, pa0 / 2. racitaH 60, ranvitaH - pa0 / 3. sva grAho'GgIkAro'sti yeSAM teSu na -0, pa0 / 4 pu namrA mArdavA vRttiH pravartanaM yeSAM teSu na du0, pa0 / 5 - pu prazuddhaM vaMdAmanvayo yeSAM teSu ja -- du0, pa0 / 6. dRSTo hRdayAni svAntAni bhi-60, pa0 / 7. buddhiSu da0, pa0 / 8 buddhiSu 09. matipu0, pa0110 koza - da0, pa0 / 11 -naH kaTakapravezinaH ka -0 / 12. kalitriyAH-60, pa0 / 13. nayanAni pa0 / 14 rA dantacchadA - 30, pa0 / 15 ni apAkRtAni aM- da0 / 19. nicanAni ya - 60, pa0 / 17. kaceSu kaceSu gRhItvA pravRttamiti vigraho nyAyyaH / 13 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dvisandhAnamahAkAvyam jadhanyavRtti puri yatra kAJcayaH spRzanti karNejapatAM ca karNikAH / parasya vA kaNTakacagrahotsavaM vrajanti muktAvalayo na yoSitaH // 43 // jaghanyeti yatra yasyAM nagaryo jaghanyamRtti kAJcayaH kaTisUtrANi spRzanti nAnye janAH adhamavRtti, karNikAH 'karNabhUpaNAni karNejapatAM karNasAmIpyaM (samAzrayansi) nAnye janAH paizunyam / ca samuccayArthaH / parasya cAnyakhya kaNTakacagrahotsavaM grIvAkedAgrahANa " muttAvalayo ( mauktikahArAH) vrajanti (yAnti) na yopito ramaNya iti / // 43|| madacyutA nIradanAdabRMhitA bhavanti yasyAmavadAnavRttayaH / anutkaTA nityavihastasaMzrayA mahArathA na dviradAH kadAcana // 44 // madeti-pasyoM nagaryo mahArathA bhavanti jAyante / kIdRzAH madacyutAH jAlyAdigadarahitAHna tu dviradA nirbhadAH aharnizaM mUtrakSaraNalakSaNamadojjhitA na rAnti nIradanAdabaMhitAH meghanAdagarjitAH' mahArathAH santi na punaH dviradAH' dantanAdahitebhyo nitAntAH avadAnaM tyAgazaurvAbhyAM prasiddhiH tasmin vRttirvarttanaM yeSAM te mahArathAH santi dviradAstu na / dviradapakSe dAnavRttiH kaTodbhedAnAntarIyA avagatA dAnavRttiryeSAM te mahArathAH anutkaTA atIvrAH dviradAstu tadbhinnAH kaTA yeSAM te utkaTA na utkaTA anutkaTA na tathAbhUtAH mahArathAstu nityaM vihastAnAM nirAzrayANAM saMdhayA AzrayaNIyAH dviradAstu anavarataviziSTakarasamAzrayAH // 44 // cyutAdhikArA iva cintayAkulA vinodavindoH zramamA mRgA iva / bhuvaM likhantaH kanakAturA iva zrayanti yasyAM kavayaH parAM vyathAm / / 45|| girA denA, AdhezameM oTa cabAnA, kapar3e phAr3a denA tathA bAla pakar3a kara de mAranA, Adi kriyAoMse yukta lar3AI nahIM hotI thI] ||42 // jisa rAjadhAnI meM karadhanI hI jaMghAoke nikaTa rahatI hai [kisI strIkA jaghanya (hIna) AcaraNa nahIM hai], kevala kAnake bhUSaNa hI kAnameM kucha kahatese lagate hai [koI nAgarikA cugalI nahIM khAtI hai], kevala muktAhAra hI dUsareke gale yA bAloMmeM laTakate haiM [koI kulavadhU parapuruSake AliMganako nahIM karatI hai] // 43 // - jina puriyoMke mahArathI yoddhA hI ATha prakArake madoMse pare the, meghakI garjanAke samAna gambhIra dhvaniyukta the, tyAga aura parAkrama hI jinakA svabhAva thA, atyanta zAnta the tathA nirAdhaya logoMko zaraNa dete the| kintu vA hAthI kadApi mada jala hIna dastakali evaM cItkAra ghimukha, gaNDasthala bheda rahita arthAt vinamra tathA sadaiva sUMDako sthira rakhaneghAle nahIM the||44|| 1.nti samAzrayanti-da0, pa0 / 2. tAraGgabhUpaNAni pa0, 80 / 3. kameM japatIti karNejapastasya bhAvaH karNejapatA sAM-da0, 50 / 5. ziroruhAdAnotsavam-da0, pa0 / 5. tA madA jAtikulaizvaryarUpanidhAnajJAnatapazilpalakSaNAH tebhyazcyutAH jAda0, p0| 6. pardhitA:-30, pa0 / 7, dAH radA dantA nAdA dhvanayo baMhitAni cItkRtAni ca tebhyo niSkA--pa0, 90 / 8. -zrayAH / jale jane nakamahAniyojana dhanu to jyAnihatirna sampadAm / ___ raNe patau cApaguNena saMgraho vizAlatAM yatra na sA vizAlatA // 45 // jala iti-jale vAriNi nakramahAniyojanaM jalacaraNyApAraH / janena vRddhaparipATIhAnisaMyogaH / varNAzramadharmavyatikramo na khlvstiityrthH| dhanurdhatAM dhanurdharANAM jyAnihatiH jyAyA nihattiH jyAnitiH pratyaJcAviskAraH jyAhAnau / jyAna jyAniH atra auNAdisaH pratyayaH / jyAnehAnihatirSighAto jyAnihatiH haanehtirityrthH| na sampadAm vibhUtInAm / raNe saMgrAme cApaguNena saMgrahaH zarAsanajIvAsvIkAraH / apaguNe niguNe yatI munI ca nAstyaGgIkAraH yatra yasyAM nagA sA vizAlatA vistIrNatA nAsti vizAlatA migataprAkAratA, prAkArAnvitatathA dIrghatvamastIti bhAvaH // 45 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 21 cyuteti yasyAM nagaryo parAm anirvacanIyAM vyathAM mAnasikaM duHkhaM kavayaH kavayitAraH zrayanti bhajanti mAnye janAH kathambhUtAH santaH cyutAdhikArA iva cintayAkulAH gataniyogA iva cintanena vyagrAH vinodavindoH zramagAH zramaM 'gacchantIti zramagAH kimarthaM vinodabindoH kutUhallvAya atra paSThI nimittArthe ka iva mRgA iva hariNA yathA zramamA: vinodabindoH udakasya binduH udavinduH jalavaH tasmAt udabindorthinA kITazA punaH bhuvaM bhUmiM likhanto vidArayantaH kanakAturA' iva yatropamA // 45 // rathAGganAmA virahI kSapAkaraH sa pakSahIno mukharatha kokilaH / kRto nAzaH karabho nakhakSarI kSataM na yasyAmaparaM kutazvana // 46 // rathAti---yasyAM nagaryAmitra cakAragrahaNena niyamArthI gamyate / tenAyamarthaH rathAGganAmA cAyAka eva virahI viyogI va ko'pyanyaH evaM sarvatra niyamyate sa bhrapAkarA candraH eva pakSahInaH pazUnyaH nAnyaH pakSahInaH santativarjitaH / kokilaH ( parapuSTa ) eva mukharo vAcATo nAnyaH / karamaH uSTra eva kRto nAzaH vihitocamANa nAzaH nAnyaH / nakhakSatam evaM kSataM kararuhavidAraNa nAnyatra kutazcaneti parisaMkhyAlaGkAraH // 46 // kukAvyabandhe yativRttabhaGgayoH sthitiH samAsAdiSu lopavigraham sarassu rodhaH puri yatra patriSu prayujyate pakSatirakSare layaH ||47 || padasvaSTa vyaktike samAna cintA ( kalpanA ) meM lIna, hiraNake sadRza pAnIkI bUMdahIna mRgamarIcikA ( AMzika camatkAra ke lie) ke pIche samasta kaSTa uThAnevAle, soneko khojane vAloMke lagna pRthvIko sodate ( pRthvIpara yoM hI kucha likhate ) kevala kavi loga hI jisa nagarI meM anirvacanIya/lokocara ) pIr3A ( mAnasika anubhUti ) ko prApta hote haiM // 45 // jisa nagara cakravAka pakSI hI birahI thA, koI nAyikA virahiNI na thI / nizAkara candramA hI eka pakSameM ghaTatA thA koI dUsarA mitrapakSa rahita na thA / kevala koyala hI khUba bolatA thA koI nAgarika vAcAla na thA, kevala UMTakI hI nAka Uparako thI / kisIkI unnatikA vinAza na thA tathA suratameM navakSata hI prahAra the aura kisI prakArakA zArIrika daNDa na thA || 46 // aniSTayogaH priyaviprayogatA prajAcilopaH purarodhanaM paraiH / vilApitAnyAcarakaH parAbhavaH kathAgameSveva na yatra jAtucit // 46 // aniSTeti / yatra puryA na jAtucit kadAcidevaite prakArAH na santi kathAgameSveva zrUyamANatvAtteSAm / tathAhi aniSTayogaH aniSTaM duHkham duHkhakAraNaM ca / tasya yogaH sambandhaH / tadyogaH / priyaviprayogatA priyaM sukhaM sukhakaraNaM ca / tasya viprayogatA vipralabhmaH sa tathokaH / prajAvilopaH prajAnAm cilopaH aSTAdaza prakRtInAM ucchedaH saH thokaH prajJAdilopaH / paraiH zatrubhiH purarodhanaM nagaraveSTanam vilApitAH guNagrahaNamazrarodanam | anyAyasvaH anItizabdaH parAbhavaH abhibhava iti kopaH // 46 // yutA pa0 da0 1 jisa nagara meM vizAla jalacara prANiyoM kI sthiti pAnImeM hI thI logoMke dvArA [pUrva paripATIkA ullaMghana nahIM hotA thA ], dhanuSadhArI yoddhA hI pratyazcAko phaTakArate the, vRddhAvasthA meM logoM kI sampatti nahIM ghaTatI thI, dhanuSa aura pratyaJcAko yuddhameM hI loga uThAte the avaguNI lAdhuko nahIM mAnate the aura atyanta vistRta hokara bhI vaha nagarI parakoTA rahita na thI // 45 // jahAMpara apriya vastuoMkA samAgama, tathA priya vastuoMkA viyoga, janatA athavA santAnakA apaharaNa, zatruoMke dvArA nagarakA gherA, iSTa viyogameM rudana, anyAyakA samarthana tathA tiraskAra purANoM ke pravacana meM hI suna par3ate the / sAkSAt kabhI nahIM hote the ||46|| 1. kavitAraH pa0 / 2. cchanti yAnti pa0, 60 / 3. rAH suvarNAkulA iva da0 / 4. ghrANaH nAnyaH da0 / 5. ya nAparam nA-du0 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam kukAvyeti-yatra puri nagaryA kukAvyabandhe kutsitakAvye yatirvicchedasaMzikA vRttaM nAma ekAkSaramArabhya ekapaJcaviMzati yAvadabhidhIyate yatizca vRttaM ca te tathokte tayoH ( bhaGgau'. tayoH yativRttabhaGgayoH) sthitisvasthAnaM nAnyayoH, yatirliGgI tasya yat vRttaM brAhmacayarUpaM tasya bhaGgasvabhAvayA~': sthitiH sagAsAdiSu vyAkaraNasambandhitvena vidvajanaprasiddhapu lopavigrahaM vibhattayAdeH ucchedasvabhAvo lopaH vigrahaH padasaGkalanaM samAhArApekSabaikatvaM nAnyatra lopaH zAsanaprogchanalakSaNo vigraho narendrayovairaM nAnyatra / sarassu sarovareSu rodhastaTa nAnyaH kazcidAvaraNalakSaNo rodhaH patriSu vihaGgabheSu pakSatiH' pakSamUle nAnyatra | apakSatiH avApyoralopaH' | akSare varNe layaH ( doSaH) nAnyatra jane ||47|| asatyasandhAH paralokavaJcakAH kRtopacArAH kRtakena karmaNA / muhUrtaraktAstaralA bahucchalAH pare na yasyAM puri paNyadArataH // 48 // asatyeti-yasyAM puri ( nagA~ ) paNyadArato bezyAjanebhyaH pare'nye janAH netthaMbhUtAH / asatye (anRte) sandhAH pratijJA yeSa ro paroko'nyo rAgI janaH pAratriko vAtasya dhaJcakAH pratArakAH kRtopacArAH vihitaparicarcAH (kena) kRtakena kRtrimeNa karmaNA (kuTiladRttigarbhaparayA priyayA muhUrtaratAH kSaNamAsaktAH taralAzcaJcanaH bahucchanaH pracuramiSA iti zeSaH / parisaGkhyA'laGkAraH) ||48|| gatAriputrA saguNA yazo'dhikA samAnavApIvaranimnanAbhikA / kathaM kulastrIva satI sadAnavA purI kila syAditi yatra vismyH||49|| mateti-iti vakSyamANApekSayA vatra yasyAM nagaryA vismanno vartate kila lokoktAvaracau vA gatA naSTo kulastrI kulvadhUriva kaI syAdbhavet purI nagarI apitu na, kathambhUtA satI kulavadhUH ariputrAsaguNA aripubhyA bandhubhyaH trAso bhayameva guNo yasyAH sA sadA sarvadA ayazo'dhikA nindAbahulA 'asamAnavA na jAtikulAbhyAM samAnastulyo vo vallabho yasyAH sA pIcaranimnanAbhikA pIyarA dhanA nimnA gambhIrA jAbhistundiryasyAH sA tathoktA sadA sarvadA navA prAptayauvanabhareti bAthavA sadA sarvadA kulastrIva kathanna syAdapi tu bhavedeva kathambhUtA jisa nagarameM kukaviyoMko racanAoM meM hI ghirAma tathA chandake bhaMga hote the sAdhuoM (yati) tathA sadAcAra (vRtta)ke patita honekA avasara nahIM AtA thA / vyAkaraNake samAsoM meM hI vibhakti AdikA lopa tathA artha sUcaka padApara vyAkhyAna hotA thA janatAmeM apaharaNa (lopa) tathA jhagar3A (vigraha) na the, tAlAboMke hI bAMdha hote the nAgarikoMko kArAvAsa (lopa) nahIM hotA thA, pakSiyoM meM hI paMkhoMkA prayoga thA janatAkI akAraNa hAni-(pakSatiH) nahIM hotI thI aura gatike vargoM meM hI laya thI, janatAkA vinAza nahIM thA // 4 // vezyAoMke atirikta isa purImeM koI dUsarA aisA na thA jisakI pratijJA jhaMThI huI ho, dUsaroMko ThagA ho, banAvaTI kApaTika rUpase sevA-satkAra kiyA ho, kevala kSaNa bhara hI prIti nibhAtI ho, capalatAkA pradarzana kiyA ho athavA khUba vaJcanA kI ho // 48 // anvaya-tA riputrAsaguNA, ayazo'dhikA, asamA, navA, pAvaranimnanAbhikA sadAnavA iyaM nagaro satI kulastrIva rutha syAditi vismayaH / hAsonmukha, zatruoMke bhayase vyApta, adhikatama kukhyAta, visaMsthula, kala hI basI, kinAroMpara UMcI tathA vizAla urora madhyamaiM nIcI dAnavAse vyApta yaha nagarI, zatruvat putrIko trikAlameM bhI na jananevAlI, zIlAdi guNoMse vibhUSita, vizAla kIrtikI svAminI, samAna aura zuddha mAtRpita kulavatI, sarvAta zobhA vibhUSita gaharI nAbhivatI pativratA ataeva sadA darzanIya kulavadhUke samAna kaise hogI yahI Azcarya hai ? parihAra-- 1. tayorbhaGgaH yatibhaGgo vRttabhaGgazca tasya sthitiriti yuktaH / 2. nAnyatreti yukta pratibhAti / 3. bhaGgasya sthitirityeva vaktavyam / tatra yativRttabhaGgo naastiityrthH| 5. apagatA kSatiH -da0, pa0 / 5. anApizabdAbhAvAdakAralopazcintyaH / 6. na samAno mAnavo vallabho yasyAH sA-da. / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH . . satI patiyatA punaH gatAriputrA gatA vinaSTA arivatputrA yasyAH sA yasyA arivat putrA notpannA punaH saguNA rAzIlaudAryAdikA punaH yazodhikA kIrtibahulA punaH samA'vyabhicAriNI pitRmAtRkulena tulyA athavA mayA lakSmyA rAha vartamAnA samA pIvaranimnanAbhikA api samantAt IH lakSmI, zobhA tayA varA manojJA nimnA nAbhiyaMtyAH sA api zabdasyAkArasyApAdarAdinA topo'treti sambandhaH / (purI) nagarI kathambhUtA gatAriputrAsaguNA gatA naSTA thA samantAt ripavaH trAsaguNena yasyAH sA yazo'dhikA sarvadivaprasiddhA punaH samAnavApI varanimnanAbhikAH svacchagambhIraganyajalA yasyAM sA pana:-varaM nirmalaM nimnam atarapazi nAbhau madhye ke jalaM yAsAM tAstathoktAH samAnAH samacaturanA pApyo dIrghikA varanimnanAmikA kI sthAnamA yaH daityaiH saha vartamAnA dAnavaiH kRtopadradatvAt tatratyAnAM janAnAM satI samIcInA sukhahetuH kathaM syAditi viruddhaM naivaM sadA sarvakAlaM navA nUtanA phAyatAmanavaratamapUrvavandAtIti bhAvaH / atra zleghopamA virodhazca // 49 // ko vA kaviH puramimA paramArthavRttyA zakroti varNayitumatra vinirNayena / nityaM vidhiH satatasanihito vibhUtimanyAdRzaM sRjati yatra dhanaMjayAya // 50 // ka iti-yatra nagaryA nityaM sarvakAlaM satatasannihitaH atyantanikaTavatI vidhizcaturmukho vibhUti sampadamanyAdRzamapUrva dhanaM vinirNayena vihitapratizAtatayA sRjati vidadhAti kasmai javAya rAmAya ! ata evAtra jagatyAM kaH kaviH kavayitA' veti prakArAntare daityagururvA purI nagarImimAM varNayitumupalokayitu zamoti samartho bhavati api tu na bhavati kayA paramArthavRtyA tattvata iti / bhAratIyapakSe-dhanalayAya arjunAya AkSepAlaGkAraH // 50 // iti nirayadyavidyAmaNDanamaNDitapaNDitamaNDalImaNDitasya ghaTtakaMcakravartinaH zrImavinayacandrapaNDitasya gurorantevAsino devanandinAmnaH ziSyeNa sakalakalodbhavacArucAturIcandrikAcakoreNa viracitAyAM dvisandhAnakardhanaJjayasya rAghavapANDavIyAparanAmnaH kAvyasya kaumudInAmadadhAnAyAM TIkAyAmayodhyAhAstinapuralyANano nAma prathamaH sargaH // 1 // anvaya-tArighunAsaguNA, yazo'dhikA, samAnavApIgharanimnanAbhikA sadA nadhA irya satI nagarI kathaM kulastrI iva na syAt / zatruoMke bhayase pare, ayodhyatAdi guNavattI, vizAla kIrti ke kAraNa sarvavidita, caukora sundara gambhIra jalapUrNa dhAvar3iyoMse pUrNa, darzakoMke lie sarvadA nUtana yaha prazasta nagarI kulavadhUke samAna kyoM na hogI apitu hogI hI // 49 // kauna aisA kavi hai jo pratikSA pUrvaka isa nagarakA vAstavika varNana kara sake, jahAMpara sarvadA upasthita bhAgya hI rAmacandrajI (jayAya)ke lie pratidina anyatra anupalabdha sampatti aura dhanakI sRSTi karatA hai athavA arjunake (dhanaMjayake) lie lokottara vaibhavakI sRSTi karatA hai // 50 // niravavidyAbhUSaNabhUSita paNDitasamAjase zobhita, padarzanacakravartI, zrIvinayacandra guruke ziSya, samasta kalAoMmeM nipuNatA rUpI candrikAke cakora, devanandi dvArA viracita, rAghavapANDavIya nAmase khyAta dhanaJjayakavikedvisaMdhAna mahAkAvyakI kaumudI TIkAmeM ayodhyA hAstinapura varNana nAmaka prathama sarga samApta / 1. rataM marANAM sapUrvA'pyapUrvadha-da0, 50 / 2. kavitA-20, 50 / 3. lIDitasya pa0 / 5. reNa nemicandreNa vi-p..5| 5.gaH samAptimagamat -d| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH athAbhavatsa dazarathogravikramaH smarat divAnizamRpidharmasaMyamAn / puraH zriyaH zazirucipANDurAnanaM vikAzayannadhipatiriddhazAsanaH // 1 // ayeti-athazabda' Anantarye sa lokaprasiddho dazaratho'dhipatiH svAzI abhavat / kIdRza agravikramaH idbhazAsagaH iddhaM dIptamutkarSa prApta zAsanamAjJA yasya sa divAnizam RSidharmasaMyamAna pibhiH praNIto yo dho nItizAstraM tasminnirUpitA ye saMyamA niravadyAcaraNAni tAn saran cintayan / punaH kiM kurvan puro nagaryAH sambandhitvena zriyo'dhiSThAnadevatAyAH zazirucipANDurAnanaM candracandrikAvadAtabadanaM bikAzayan / bhAratIyapakSe-pANDuradhipatirabhavat kIdRzaH sadazarathogravikramaH dazayA tAruNyapUrNayA'vasthayA saha varttate sadazaH rathenograH soDhubhazakyo vikramaH pratApo yasya saH sAdhyAsau rathogravikramazca sa tthoktH| anyat spaSTam // 1 // urAzriyaH sthalakamalaM bhujadvayaM samastarakSaNakaraNArgalAyugam / jayazriyaH kRtakavihAraparvatau samunnate bhujazirasI ubhAra yaH / / 2 / / ura iti-uro vakSaH zriyo lakSmyAH sthalakamalaM kSitipA samastarakSaNakaraNArgalAyugaM sakalarakSAvidhAnaparidhAdvitayaM bhujadvayaM (bAhudvandra) jayazriyaH vIralakSmyAH kRtakAvihAraparvatI kRtrimakIDAcau samunnate UdhvaM bhujaziraso skandhI babhAreti rUpakAlaGkAraH // 2|| paritrayA bahubharaNena ca prajAmavIvRdhadvidhivihitAM yato'khilAm / tataH prajApatiriti yo mataH sa tAM dhruvaM prajApatirapi yUthitAGgataH // 3 // parIti-yataH kAraNAt vidhivihitA vizvayoginirmitAmakhila niravazeSAM prajAmaSTAdazaprakRtimavIvRdhat anvaya-atha RSidharmasaMyamAna didhAnizaM smaran, pura:zriyaH zazirucipANDurAnanaM vikAzayan, idazAsanaH ugravikramaH sa dazarathaH abhavat / RSiyoM-dvArA praNIta dhArmika saMyamake viSayameM dinarAta jAgarUka, candramAko kAntike samAna dhavala nagara lakSmIke mukhakI zobhAkA vikAsaka, vRddhiMgata rAjyakA svAmI, bhISaNa parAkramI vaha vizva vikhyAta dazaratha nAmakA rAjA huA thaa| anvaya-"puraHzriyaH pAzirucirAnanaM vikAzayan,...sadazarathogravikrama pANDaH abhavat / guruoM, satyadharma tathA saMyamakI ArAdhanAmeM dina-rAta lIna, candrikAke samAna nirmala rAjya tathA nagara-lakSmIke mukhoMko praphullita karcA, pracaNDa zAsana, eka do kyA; dazA rathI yoddhAoM ke lie asahya parAkramI vaha sarvadidi pANDu nAmakA rAjA huA thA // 1 // jo dazaratha yA pANDu lakSmIke nivAsa-bhUta kamalake sadRza vakSaHsthala, samasta saMsArakI rakSA karane meM samartha argalA (beMDA) yugalabhUta vizAla bhujAoM tathA vijaya-lakSmIkI krIr3Ake kRtrima parvatoM sadRza unnata skandhoMko dhAraNa karate the // 2 // ___ saba prakArase rakSA tathA bahuprakArase bharaNa-poSaNa-dvArA vaha prakRti naTIse nirmita 1. zabdo nagaravyAvarNanAntaryArtho maGgalArtho vA gRhyate-da0, pa0 / 2. -yaH pradhAnaparAkramaH i-10, pa0 / 3. astItraH so-da0, p0| 5. -kaH kiM kurvan munipraNItAni nItizAstroktAcAraNAni divAnizaM smarana vikAzayazva kim ? AnanaM kathambhUtaM (zaziruci) zaziruciriva ruciH kAntiryasya tattathoktam kasyAH purazriyaH kathambhUtaH san idazAsana ichAnAmAtma manyAnAM zAsayatIti yu' iti tyaH sa tathokta iti shessH| zleSA'laGkAra:-da0, p0| 5. jlruh-d| 6. kecicca samucayAlaGkAra vadanti-da., p0| ------------------- Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 25 vRddhimanapIt / paritrayA rakSayA, na kevalaM tayA bahubharaNena ca pracurapoSaNena ca tataH kAraNAt yo rAjA satAM satpuruSANAM prajApatiriti saSTa ti mataH iSTaH dhruvam ahamevaM manye Ayo yaH kazcit prajApatiH so'pi yUthitAGgataH prajApatisamUhamadhyaM patitaH nAmadhArako babhUveti bhAvaH / utprekSA // 3 // na saMmame dizi dizi nirmalaM yazo na pauruSaM ripuSa vadAnyatArthiSu / jagattu dhI vi na camUrjanAzipi zriyA saha sthitirapi yastha nAyupaH // 4 // neti-yasva rAzo dizi dizi pratyAzaM nirmalA yazo na sammame na sammitam tathA ripuSu vipakSeSu na porUpaM vikramaH / arthiSu yAnakeSu na vadAnyatA tyAgaH sambhame jaMgatsu dhIH buddhiH bhuvi bhUmau na camUH senA / janAzipi lokAzIdi zriyA saha lakSyA sArddhamAyuSaH prANadhAraNAvataH karmaNaH na sthitirapi avatthAnamapi // 4 // guNo'sila vasu ca pareNa tavayaM gRhItamapyabhajata yatra na vyayam / asatyasaMvyavahRtilosavismayaM parAttamantragamadazeSataH kSayam // 5 // ___ guNa iti-nyatra rAzi guNyate vyutpAdyate cAturI kriyate prANI yenAsau guNaH svaparahitAhitavicAraNati bhAvaH / vasanti prANinAM prANA atra iti vasu hiraNyAdi dravyam / akhilaM samastaM tavayaM kattaM tadadvayaM guNadravyadvitayaM pareNAnyena gRhItamapi AtmasAtkRtamapi vyayaM nAzaM nAmajata nAseviSTa / asatyasaMvyavahRtiH alIkalIkikAcAraH lobhaH mamedaM bhAvaH, vismayaH Azcaryam / atra samAhArApekSayA tattathoktam , azeSataH nimUlataH kSayaM vinAzamanyagamat parAsaM sat pareritarairjanaiH pUrvamAttaM gRhIta pazcAt kSayaM gatamiti bhAvaH / vakroktiH // 5 // amRdgurubahurupadezabhUmataH sa yasya yo'jani jgdeksdguruH| hite jaDe paramahite ca paNDite rahasyamantrayata na pazcakaM nayam // 6 // aditi-yo rAjA jagadekasadguruH jagatAM lokAnAmeko'sAdhAraNazcAsau sadguruzca sa tathoktoDa (jani a) bhavat / kasmAtkAraNAt yatya narapazerapadezabhUmataH upadezavAhulyAt sa lokaprasiddho gururbahurabhUt / idamatra tAtpardhamnahi nAma zAstropadezAnAM kazcideko'neka zAstraM jAnansamAste ataeva bahulazabdaprayogAdvIpsA jJAtavyA / tenAvanathoM labhyate-yo yo bahubhyo'nekazAstrApyarthato granthatazcAjJAsIt sa guruya'sya babhUva / ataeva sa rAjA jagadgururiti bhAvaH / / hite jaDe heyopAdeya vivekavikale yo nAsanmayata yato manovRtterakuTilatvabhAvatvAt / hRdayagranthivinimutatvAt mUrkhatvAdvA mantra bhinatti / tathA ca para kevala ahite viruddha paNDite yathoktamantraviyeka viduSi nAmantrasamasta janatAkI vRddhi karatA thA / ataeva sAdhu puruSa ise jagatkartA brahmA mAnate the| vAstava meM yaha (jana-nAyaka) yugake madhya meM huA prajApati hI thA // 3 // jisa dazaratha athavA pANDakI nirmala kIrti samasta dizAoM aura vidizAoM meM nahIM samAyI thI, parAkama zatruoMse nahIM sahA bhayA thA, dAnazIlatAko yAcaka na samhAla sake the, pratibhA lokoM meM na samAyI thI, senA khArI pRthvIpara na samAtI thI tathA vibhava vyApta dIrghAyuko kAmanA janatAke AzIrvAdoM meM na AyI thI // 4 // jisa rAjAkI samasta sampatti tathA sAdhujanocita guNa dUsaroM (yAcako tathA anukaraNa karanevAloM) ke dvArA grahaNa kiye jAnepara kama nahIM hue the| kintu mithyA vyavahAra, lobha tathA Azcarya sarvathA dUsaroM meM hI cale gaye the aura isameM unakA lezamAtra bhI zeSa na thA // 5 // 1. kundAvadAta ya-da., p.| 2. tyAgazauryAbhyAM pratiSThitA-da0, p0| 3. su suvaneSu dhI:-da0, pa0 / 4. dhIH dhAraNAvatI vu-da0, pa0 5. -pi samuccayAlaGkAraH-30, 50 / 6. cAturI gocarIkriyate-da0pa0 / .. -vaH yadvilokaM vilokaM na--pa0 / 8. mataH yahorbhAvo bhuumaa| bahobasbhAvatvamiti sabhAvaH / upadezAnAM bhUmA tasmAt (jai0 sU. 4148) anyebhyo'pi tas upa-50, . da. / 9. nA bAhulyAt ka-da0, p.| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 dvisandhAnamahAkAvyam yata yato'pakRtatvAdapakAraM smaran ' mantraM bhinattIti kaverabhiprAyaH / athavA parerarAtibhirmahate bhaNihiraNyAdinA santoSya bhedite paNDite rahasyekAnte nAmantrayata yataH paNDitatvAdumbarakRminyAyena ceto'ntaH pravizya paroparIdhAdava bhinatti paJcakaM nayamiti TIkAkarturmatam / etena narapaterAkArAdinaH janAnAmantarmanaH pari (jJAna) lakSaNa kauzalyanupadarzitam / uktaJca"AkArairiGgitairmayA ceSTayA bhASaNena ca / netravayavikAreNa gRhyate'ntargataM manaH // 1 // [ma. smR. 825] paJcakanayasya lakSaNam - karmaNAmArambhopAyaH puruSadravyasaMpan, dezakAlavibhAgo, vinipAtapratIkAraH kAryasiddhizceti paJcAGgamantraH / uktaJca "sahAyAH sAdhanopAyo dezakAlayalAbalam / fayde pratIkAraH pacI mantra iSyate // 3 // [ kA. sI. 16/56 ] svarpayan gurumadhidevatAmica svavAndhavaM gurumiva bahamanyata / sadApi yaH svamina sahAyamAstikaH kulocitaM tuhRdamivAnujIvinam // 7 // svamiti - svamAtmAnamarpayana dadAno gurumAcAyeM pitaraM vA adhidevatAmiva kuladevImiva svabAndhavam AtmabhrAtaraM guru mana pitaramitra sadApi sarvakAlaM sahAyaM sahakAriNaM svamivAtmAnamiva kulocitaM kulenAmnAyenocitam yogyasanujIvinamanucaraM suhRdamaca bhitrabhitra Astiko dhArmiko dho rAjA vahnamanyata adhikamAsI. dityupamA // |7|| yathAyathaM vidhiSu caturvidhAnayA vyayujyata kSaNamapi rAjavidyA | niyuktayA na ca yadupAyacintayA vyamucyata kvacidapi yo na senayA ||8|| yathAyathamiti yathAyathaM yo yatya svabhAvo yathAyathaM vidhiSu vanakAryeSu niyuktayA vyavahRtayA catuvidhAnayA catuHprakArayA rAjavidyayA AnvIkSikI yI bAlI- daNDanItilakSaNayA upAyacintayA ca sAmabheda: pradAnadaNDasvabhAvayA ca yat yasmAt kAraNAt kSaNamapi antarmuhUrttayapi na vyayujyata na parityaktaH / ataH kAraNAt kacidapi kasmizcitsthAne'pi senayA gajalandanayapatirUpayA na vyamucyata na nirmuktaH rAjavidyAyA nirUpaNam "AnvIkSikvAtmavijJAnaM dharmAdharmau prayIsthitau // arthAnadha tu kartAyAM daNDanItyAM nayAnayA~ // 2 // [ kA. nI. 27 ] ----samuccatrAlaGkRtiH ||8|| vividha zAstroMkI zikSA deneke kAraNa jisake bahutase guru (bahuguru ) hue the tathApi vaha (nItimArga para calAne ke kAraNa) saMsArakA ekamAtra (ekaguru) sahA guru thaa| vaha priya tathA anukUla, avivekI tathA atyanta viruddha athavA zatruoM ke dvArA pUjita paNDita ke sAmane nahIM apitu ekAnta meM sahAya Adi paJcAMga nItipara mantraNA karatA thA // 6 // yaha zraddhAlu dazaratha athavA pANDu guruko kuladevatAke samAna mAnakara apanI sampatti detA thA / apane bhAI-bandhuoMko guruke samAna bahuta mAnatA thA / apane anugAmiyoMko sadA hI apane samAna samajhatA thA tathA apane vaMzake anurUpa sevakoMko bhI mitrake samAna sammAna detA thA // 7 // upasthita yathAyogya samasta kAryoMko karate samaya vaha AnvIkSikI trayI vArtA-daNDanIti ina cAra prakArakI rAjavidyA vyavahAra tathA sAmAdi upAyoMke vicArako eka kSaNake bhI lie nahIM chor3atA thA ataeva vaha kahIM bhI gaja, ratha, azva, padAtimaya caturaMga senAse bhI alaga na hotA thA // 8 // 1. smAraM smAra pa0 / 2 dantadayaM dadha 2. samuvAlaGkAraH-0, pa0 / 4. adhiSThitayA 50 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 dvitIyaH sargaH upAdade parasukhaduHkha cintayA vibhUtiSu kvacidudasicyata svayam / pramAdyati sma na viSasAda yogivaddivAnizaM vidhiSu vibhajya yaH sthitaH || 9 | upAdada iti--paramukhaduHkhacintayA pareSAmAtmavilkSaNAnAmAzritAnAmanAthAnAM ca sukhaduHkhe hitAhite tatra cintA jano'yaM kenopAyena duHsyAdapAkriyate sukhaM ca bhavitA'syeti parAmarzatiyA svayaM paropadezabhanapekSya kartRbhUtayA cintayA upAdade | karmatAno yo rAjA tathA vibhUtiSu sampatsu kacitkaJcit sthAne nodasicyata / svayaM garveNa nAnnubhUyate sma / ka iva yogIya audAsyAvalamvi munIndravat na pramAdyati sma na pramatto vabhUva / na faxsAda na viSAdena viSaNNo vabhUva / vidhiSu dharmArthakAmalakSaNeSu kAryeSu divAnizamahorAtraM svayaM vibhajya AtmAnaM vibhAgIkRtya yo rAjA sthita iti samucavAlaGkAraH ||8|| dviSo janadvilaya bhayAnnyapAtayat nyapekta samaramapi santatIcchayA / gRhItavAn karamapamityayAcituM svajanma yaH samagamayatparArthatAm // 10 // dvipa iti -- jagadvikhyabhavAt sokavinAzabhIlA dviSo ripUn nyapAtayat vyApAdayAmAsa / smaramapi kAmamapi santatIcchayA santAnAmivega vyapekSA anubhava | amityayAcituM yAcitvA dAtuM kareM siddhAyaM gRhItavAn svIkRtavAn / anavA yuktayA yo rAjA parArthatAM sAphalyaM tvajanma AtmotpattiM rAmagamayat anaipIt / samuccayaH ||10|| jigAya SaDvidhamarimantarAzrayaM yataH smayaM tyajati na paDUvidhaM balam / na yasya yadrUgasanamadIpi samrakaM sthirA'bhavat prakRtiSu saptasu sthitiH // 11 // jigAyeti yato varamAt kAraNAt antarA yamantaraGgodbhavaM patrimaM paprakAramariM ripuM jigAya jitavAn anucitaH praNItAH kA sahopaloma (mAna) madaH kSitIzAnAmantaraGgI hi SaDvargaH / uktaJca"kAmaH krodhazca mAnazca lobho harSastathA madaH / antaraGgo'riSaDvargaH kSitIzAnAM bhavatyayam // 1 // [ kA. nI. 157] ata eva yaM nRpatiM balaM sainyaM na tyajati sma na mumoca hiraNyadAnasambhASaNAbhyAmarA vinivAraNena va svAminaM satISvavasthAsu calate saMvRNoti dustaraM tArayati iti valaM tacca maulabhRtaka zreNyAraNyadurga mitrabhedam | mIlaM paTTasAdhanam, bhRta N padAtivalam zreNayo'STAdaza; senApatiH, gaNakaH, rAjabheSTI, daNDAdhipatiH mantrI, mahattaraH, talavaraH, catvAro varNAH caturaGgabalaM, purohitaH, amAtyo, mahAmAtyaH / AraNyamATavikam, durge dhUlikoTa parvatAdi, mitra sauhRdam / uktaJca 3 jo dUsaroMkI sukhakI prApti tathA dukhahAnikI cintAle prerita hokara svayaM hI lokopakAraka kAryoM meM lagA rahatA thA, apane vaibhava aura sampattike kAraNa kabhI usake manameM ahaMkAra nahIM AyA thaa| vaha na kabhI pramAda meM par3atA thA aura na khedakhinna hI hotA thA tathA apane dina-rAtako dharma-artha tathA kAmake kAryoMkA vibhAga karake jIvana vyatIta karatA thA // 9 // yaha rAjA saMsArake vinAzake bhayase zatruoMkA saMhAra karatA thA / santAnakI icchA se kAma sevana karatA thA, rAjasvako bhI lekara dUsaroMko deneke lie prajAse letA thA isa prakAra usane apane janmako hI parArtha kara rakhA thA // 10 // . * yataH isane kAma, krodhAdi chahoM prakAra ke antaraMga zatruoM ko jIta liyA thA ataH maula, bhUta, Adi chaha prakArakI senA ise nahIM chor3atI thI / matha, strI, dyUta, Adi sAto sana isake manameM nahIM Aye the atapatra svAmI, amAtya, suhRda, koza Adi sAtoM prakRtiyoM kI dRSTile usakI sthiti dRr3ha thI // 11 // 1. 'go'riSaDva-da0, pa0 / 2. valavara - pa0 / 3. koTi- pa0, koTa-da0 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 dvisandhAnamahAkAvyam zreNaM daurga va sauhArda maulaM bhArI kamATavam / pavidhaM ca balaM mAhurbudhA nItivipakSaNA // 1 // yan yasmAt kAraNAt yasya narapate dIpi na dIptaM babhUva kiM daNDapAruSyakAmavAk pAruSyArthadUSaNamadyastrIdyUtapAparddhikopasvabhAvaM vyasanasaptakam-uktaca "daNDapAraSyakandarpavAkpAruSyArthadUpaNam / prAkRtaM saptakaM proktaM nItizAstravizAradaiH // 1 // ataeva saptasu prakRtiSu svAmyabhAtyasudakozarASTradurgamitralakSaNAsu sthirA nizcalA sthitiravasthAnamabhavadabhUt | uttaJca ___ "svAmyamAtyaH suhRtkozo rASTra durga tathA balam / prAkRta sahaka prokta nItizAstravizAradaH // 1 // [ kA. nI. 1] etena narapatejitendriyatvaM prdrshitm| vivayaM yaH priyamahiSIM yuvAdhipaM svamapyataH paramupanIya lakSyatAm / sadopadhAvidhibhiramAtyamekazo yathocitaM padamanayadvizodhitam // 12 // vivajyeti-yo nRpatiH sadA sarvakAlaM yathocitaM (yathA) yogya vizoSitaM nirvAdha padaM padaghImamAtya sacivaM mahattaraM purohitaM daNDanAyakaJca anayat nIlavAn kathamekazaH ekamekaM kiM kRtvA pUrva vivayaM varjayitvA kiM kiM priyamahiSI parAzI suvAdhipaM mukhyakumAra svApi ca ni katlA jalA zimogabhAnIya nItvA kathambhUtaM paraM kebhyaH ata ebhyaH niyamahiNyAdibhyaH kaiH kRtvA upadhAvidhibhiH / dhamArthakAmabhayapu bAjena paracittaparIkSaNamupadhA tasyA vidhayo vidhAnAni taistathoktaiH / uktaJca "chalena paracittAnAM dharmArthakAmabhItiSu / parIkSaNa vidhIyeta sopadhA kathyate budhaiH // 1 // samuccayaH // 12 // vaNikapathe khanipu vaneSu setupu bajeSu yo'hani nizi durgarASTrayoH / guNAdhikaM dhanamavavarddhaduddhataM yazodhanaM dhruvamupacetumujjvalam / / 13 // vaNigiti-dhruvamahamevaM manye ujjvalaM zubhrabhuddhata nusvaNaM yazodhanabhupacetumupacayaM netuM guNAdhika guNairaudAryAdilakSaNairadhikaM pracuraM dhanaM kanakAdikamahani divase nizi rAtrau avavarddhat vRddhi prApayAmAsa / ka ka vaNikyatheSu vaNijAM mArgeSu khaniSu ratnotpattisthAneSu vaneSu kAntAreSu setupu samudrataTeSu bopu gokuleSu durgarASTrayozca "yasthAni (bhi) pogAta pare duHkhaM gacchanti dujanodyogaviSayA vA svasya (vijigopoH) Apado gamayasIti durgam" nI. vA. 2013] svAbhAvikamAhArya dvividham / "pazudhAnyahiraNyasampadA rAjate zobhate iti rASTram" [nI. vA. 19. 1] iti utprekssaa--13|| anArataM tisRSu satISu zaktiSu trivarNyapi vyabhicarati ma na svayam / padAtayaH kimu kimarAtayaH sutA sahAyatA kina kila yasya bandhutA // 14 // apane Apa, paharAnI tathA yuvarAjake atirikta amAtya Adi pratyeka mahAn adhikArIko kisI vyAjase pratyeka viSayakI kasauTIpara kasake hI usake yogya nirdoSa tathA sthira padapara usakI niyukti karatA thA // 12 // nizcita hI vaha rAjA nirmala tathA paryApta yazarUpI ghanako saMcita karaneke lie hI vyavasAyiyoMse bhare bAjAroM, khanika kSetroM, araNyo, samudra tIroMpara sthita pattanI, pazupAlakoMkI bastiyoM, durgoM tathA rASTroMmeM guNAMkI apekSA pracura mAtrAmeM sampatiko bar3hA rahA thA // 13 // 1. tam / viraddhavAnalaGkAraH-da, pa0 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH anAratamiti-anAratamanavarataM svayamAtmanA trivargyapi trayANAM dharmArthakAmarUpANAM vargANAM samAhAravivI dharmamamibhUya na hi tAdRzamarthopArjanam tanmUlatvAdarthasya yathaiva nAnubhavanAya kuThAracchinnabhUruhapraphullapulasambhAraH yathoktamarthopArjanamantareNa na yathoktakAmAnubhavanam sajalajaladharayuktajalamantareNa svacchAtucchapAThavajAlAnubhavanakt / kAmAnubhavanamantareNa na santAnotpattiH vAriNA dinA bIjAGkarakt santAnAhate nArthoMpayogaH ramaNena vinA yathA vidhvaatrunniitaarunnyopyogH| arthopayogena vinA no dharmaH yathA tapasyayA vinA na svargaphalma vibhUtayaH / ityanayA virodhayuktyA sA'pi vivarmyapi yat yasya narapatenaM vyabhicarati sma na' tatyAja kAsu satISu vartamAnAsu tisRSu zattiSu prabhumantrotsAhalakSaNAsu svaparajJAnavidhAyinyaH prabhumantrotsAhazaktirUpAstisaH zaktayo | mArgadI bhUbhatAM vibhuutihetvH| usaJca "timro hi zaktayaH svAmimantrotsAhopalakSaNAH / svaparajJA vidhAyinyo rAjJAM rAjyasya hetavaH // 1 // tAsu iti aparAyacyAhAryamantra / ataeva u sambodhane krila Azcaya kimAkSepe ki padAtayo bhRtyA / vyabhicariSyanti api tu na / evaM kimarAtayaH zatravaH kiM tutAH putrAH kiM sahAyatA bhitrasamUhaH / atrAzepAlaGkAraH ||14|| bhuvastalaM pratapati saMbhraman raviH zazI caran svayamabhinandayatyayam / caraiH sthitaH puri sacarAcaraM jagatparIkSya yaH sma tapati sandhinoti ca // 15|| bhuva iti-sudhastalaM bhUmitalaM sambhraman saJcaran rabirayaM sUryo'yaM pratapati santApayati tathA caran zazI candro'yaM svayamAtmanAbhinandayati prINayati | yo bhUmipAla puri nagaryA sthitaH san caraiH svaparabhaNDale kAryAkAryAvalokane cakSugIya caranti pravartate iti carAH taiH kRtvA sacarAcaraM jagat sajaGgagAjaGgamaM bhuvanaM parIzva AtmapratItiyAnIya tapati sma santApayAbhAsa sandhinoti sma ca prANayAJcakAra ca / anna pratApanAhAdanAbhyo sUryAcandramasAdatizete smeti ! atizayoktiH / / 15 / / kRSIvalaM kRSimuvi vallavaM vahirvanecaraM caramaTavIdhvabhuta yaH / vaNigjanaM puri purasImni yoginaM niyoginaM nRpasutavandhumantriSu // 16 // kRSIvalamiti-yo rAjA kRSibhuvi kSetrabhUmau kRSIvala kuTumvikarUpaM caraM gaDhapuruSamanvayuta prerayAzakAra / prabhu-mantra-utsAha rUpa tInoM samIcIna zaktiyoMkA sarvadA upayoga karanepara bhI jisane dharma-artha-kAma rUpI trivargakA bhI parasparavirodhena pAlana kiyA thaa| anugAmiyoM, putroM tathA sahAyakoMkI to kahanA hI kyA hai isake zatru bhI mitra ke samAna AvaraNa karate the // 14 // sUrya svayaM sAre saMsArakA paribhramaNa karake use Atapa detA hai| candramA bhI saMcAra karatA huA hI sRdhiko apanI candrikAse AhlAdita karatA hai kintu yaha dazaratha athavA pANDarAjA rAjadhAnI meM hI rahatA huA sthAvara tathA jaMgama saMsArakI guptacaroke dvArA pUrI jAnakArI rakhatA thA aura unapara prasAda tathA nigraha karatA thA // 15 // kRSike kSetrameM usane kisAnako hI cara banAyA thA, bAhya pradezoM meM gvAloMko tathA jaMgaloMmeM bhIla Adiko hI guptacarane padapara niyukta kiyA thA, zaharoMmeM vyavasAyiyoMko, dezako sImAoMpara phaulAdi sAdhuoMko tathA anya rAjAoM, rAjaputroM, kuTumbiyoM tathA maMtriyoM meM unake karmacAriyoMko cara banAye thA // 16 // ___antaHpuroMmeM yahiroM, apAGgo tathA kuchar3Apara caratvakA bhAra thA / isa prakAra yaha rAjA 1. yatra-60, pa0 2. na parasparaM syajati sma-20 / 3. vidyamAnAsu-pa0, d.| 1. pala Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 dvisandhAnamahAkAvyam evaM pratisambandhinI kriyA tathA bahirvAhya pradeze ballavaM gopAlam / aTavISu araNyAnISu vanecaraM bhilaM puri nagayoM vaNigjane kirATakopracantam / purasImni nagarasImAyAM yoginaM bhaTTArakaM kauskAdiyapadhAriNaM gUDhapuruSaM nRpasutabandhumantriSu narapatitanayabAndhavasaciveSu niyoginaM vyApAriNam ilpagena naraphtenItikauzalyamuktam / samuJcayaH / / 16|| vadhUgRhe badhirakirAtavAmanaM svarakSayA parabalasaMgraheNa ca / grayuktavAn praNidhimanAkulaM pAkhodhi yAni bujhena .paraiH // 17 // vadhUgRha iti-vadhUgRhe rAmAmandire badhirakirAtavAmanaM vadhiraH prasiddhaH kirAto vikalAGgaH vAmanaH kuljakaH samAhArApekSakatvaM svarakSayA AtmAkna tathA parabalahiNa ripusainyaparikalanena saha praNidhi caraJca prayuktavAn preritavAn kathaM yathA bhavati anAkulam vinAsanyAsasyazogatayA svIkRtamanovaiyAvalambana yathA ataeva yo rAjA parAna itarAna zAna ayodhi jJAtavAn nAmatAphno rAjA aparaizca zatrubhirapi na pratibubudhe na pratijJAta iti [ samucayaH / / 17|| 1.-- acAhayatturagamavAhitaM gajaM na cAvizadvanamavigAhita hitaiH / dadarza yaH sapadi na siddhatApata samAyayau na tabhavarodhamekakaH / / 18 / / avAyaditi-hitaiH parIkSitaH naraiH avAhitamanadhirudaM turagagarama ganaM dantinaM ca yo rAjA nAvAyat nAcAlyat / avigAhitamanAlotira vana kAntAraM nAvizat na praviSTavAn sapadi sahasA siddhatApasaM veSadhAri tapasvinaM na dadarza nAlokitavAn tathA se lokaprasiddhavarodhamantaHpuramezakaH ekAkI san na samAyayo na gatavAn / atra tAtparyam-antaHpurarakSikAbhimahattarIbhiH labhantaHpura mAvizat ityarthaH / anena nItikauzalyabhupapAditam // 18 // idaM mayA nayamapadizya varNitaM zaraM tu yaH kSipati na yAvadAhave / zarAsanaM zaramiSadhiM parokSipata paraM viryamanapravartakaM mahaH // 19 // idamiti-mayA kAvinA dhanaJjayena nayamapadizya nItimAzritya idaM pUrvoktaM varNitamadhunA rAjJo vikramo vyAvaparyaMte / atra tu prayogAdevedamupalakSyate / Ahave-saMgrAme prathamagekaM zaraM yo rAjA yAcana kSipati na kSepsyati tAvat zarAsanaM dhanuH zaraM vANabhiyudhi bharanAM paraH zatruH akSipat muktavAn / ataeva paraM kevalaM yaM rAjAnamanapavartakaM nityaM mahattejo viduH vidantIti nItimanta iti zeSaH / virodhAlaGkAraH ||19|| ..........-- ----- - - - - - - - - -- -- - ----- mAtmavizvAsapUrvaka apanI rakSA tathA zatrusenAke vazIkaraNa sAtha-sAtha sarvatra guptacaroMkAprayoga karatA thaa| vaha dUsaroM ko bhalIbhAMti jAnatA thA kintu zAke dvArA isakA eka bhI rahasya na jAnA gayA thA / 17 / / usa ghor3e yA hAthIpara nahIM car3hatA thA jirUpara anugata AtmIya jana na caiTa cuke hoN| usa vana meM nahIM jAtA thA jisameM pahile usa AdamI na chUma Aye hoN| siddha Adi yeSadhArI sAdhuoMse sahasA bheTa nahIM karatA thA aura santAsurameM kasI bhI akelA praveza nahIM karatA thA // 18 // yaha varNana rAjAkI nItinipuNatAko pradhAnatA deneke lie kiyA hai kintu usakA pratApa aisA thA ki kahIM para bhI usakA ullaMzana nahIM hotA thA-zuddha jabataka vaha bANa chor3e tabataka hI zatru vANa, dhanupa aura tUNIrako bhI pheMkakara AtmasamarpaNa yA palAyana kara dete the // 19 // 1. naSTakarNaH-pa. da. / 2. parIkSitAntaHkaraNaiH--pa., da, / 3. samudayAladAra:--pa., -60 / 5. upa Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH na vikramaH zarabhanipAtasannibhaH zRgAlavadbhayavahulo na yo nayaH / na nindyate svayamanukampyate parairnayena vA caritamadhatta tAdRzam // 20 // nati-nyasya nRpateH vikramaH pauruSaM zarabhanipAtasannibhaH 'zarabhasyApTApadasya sannipAtena sannibhaH tulyo nAbhUt / atrAyambhAvaH -vivekavikalo hi aSTApadaH kila lIlayA vicitrodanavanAvidhAnopapanno nakharA. raimattagAtaGgagaNDasyalaM vidArya pRSThodbhavacaraNacatuTabamadhye nikSipya taM ca mRtakuthitagajendraprUyasambhavairjannujAtaividAryamANo niyata ityanayA yuktyA co'paryAlocitatayA vihito vikramaH svasya maraNAya jAyate sa na babhUveti bhAvaH / zRgAlayalayabahulo nayaH bhayaM bahulaM pracura yasmin yasyeti vA rasa tathAbhUto nayaH tasya nRpate babhUva / kasyeva zRgAlasyeva / ana tAtparyam zRgAlalya bathA samAzrIjantujAtamAgekamAlokaM cakitacakitatvena prapalAyanamiti tAzo nRpatana: babhUvati bhAvaH / tvayamAtmanA tAzaM caritaM yo nRpatiradhatva kudavAn yena caritena paraiH zatrubhija nindyo / na nindrAdhipatIkriyate / nAnukampyate nAnukampAviSayI kiyata iti / / 20 / / yadA vyaritsadarimaditsadeSa yA dhanaM tadAruSadatuSaca yaH param / prakopasammAviSayo guNaH phalaM vinodmAvaTa iva yasya sandade // 21 // yadeti --yo nRpatiryadA yasin kAle ari ripuM vyaritsat hantumaicchat vA athavA dhanaM hiraNyAdidravyamaditsat dAnusaicchat para kevalaM tadA tanmin kAle aruSat sRSTavAn anupaJca tuSTavAn ca / atra kAraNApekSayA ropatoSavyavasthitandhetA babhUti bhAvaH / udbhAdvinA kusumamantareNa baTa iva nyagrodha iva yasyAvanIzvarasya prakopasampAdadhipayo roSatopagocaro guNaH phalaM rundade samayacchat / atra yadaiva hapahirSalakSaNo guNo hyutpannastadaiva phalapradAnakAlyApanAmakApIt / samuccayAlakAraH // 21 // praropayanayabhuvi mUlasantati prasArayan dizi bahuzAkhamanvayam / phalaM dizana vipulamapuSpayApanaM janasya yaH samajani kalpabhUruhaH // 22 / / praropayanniti--yo nRpaH janasya bhUruhaH surapAdapaH samajani abhUt kiM kurvan nayamuvi nItibhUmaumUlasantatiM durgAdhyakSadhanAdhyakSakamadhyakSasenApatipurohitAmAtyajyotiHzAstrajJA hi mUlaM kSitipatInAM mUlasya santati santAna praropayat sthApayat / uktaJca __ "bhANDAgArI camUbhartA durgAdhyakSaH purohitH| karmAdhyakSo'tha daivajJo mantrI mUlaM hi bhUbhRtAm // 1 // dizi AzAyAM nya huzArakhaM valayaH zAkhAH putrapautrAdayo batra tathA mRtamanvayamAmnAyaM prasArayan vistArayan apuSpayApajamanAyAsalabhyaM vipulaM pradhuraM phalaM didAn saMyacchan katyavRkSo'yevaMbhUtaH nayabhuvi nyAyabhUmau mUlasantatiM netrasamUha prarophyan adho'dho nayan anvayaM budhnam bahuzAkhaM pracuraviTapasthAnaM prasAsyan pratAnIkurvan vipulamapuSpayApanaM na puSpavadyApanAkAlagamanikA yatra tadinthaMbhUtaM phalaM dizAnniti / rUpakAlaGkAraH // 22 // usakA parAkrama siMhake avicAritAmaNa aura AtmavinAza sadRza na thA aura na usakA kuTanItikA prayoga mAlake samAna atyadhika bhIta hokara calanekA thaa| apitu isa rAjAkA kucha aisA AcaraNa thA jisake kAraNa na to zatru usakI nindA kara pAte the aura na unheM isapara anugraha karanekA hI avasara milatA thA // 20 // yaha rAjA jaba zatrukA saMhAra karanA cAhatA thA tabhI rupa hotA thA athavA jaya dhanAdi denekI icchA karatA thA tabhI prasanna hotA thaa| usakI ropaNatA tathA prasannatArUpI guNa vaTa vRkSake samAna binA phUla diye hI phala de dete the // 21 // rAjanIti rUpI bhUmike Upara bhaNDArI, senApati, durgapAla Adi rAjatantrake sAtoM mUloMko sthira karatA huA, samasta dizAoM meM apane kulake hI zAkhA rAjIko prasAra karatA 1. zArdUlastha-pa., da. / 2. samukhayAlaMkAraH-5., da. / 3. bhuubhrtaa-d.| bhUtabhartA---pa. / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam jalAzayaM dizi dizi paGkajIvinaM navotthitaM niyatipu dezakAlayoH / piSThamiva vidviSaM bhuvi praropayannatulamavApa' yaH phalam ||23|| jalAzayamiti yo nRpati: anulamasAdhAraNaM phallabdha prApa kiM kurvan ? dizi dizi vidviSaM zatruM tathA praropayan kiM kRtvA pUrve vima svasvasthAnAt pracAlya kAsu satISu dezakAlayorniyatiSu kathambhUtaM santaM jaDAzayaM khaDacetaskaM paGkajIvinaM paGkena pApena jIvatIyezIla punaH navotthitaM nUtanasamutpannabhalabdhamUlatvAdasahAyagityarthaH / adhunopamAnasyArthaH pradadate / ina yathA pRSThikaM vrIhiM vizeSaM dizi dizi praropayan kAzcityAmarA dirvipulaM phalaM prApnoti kiM kRtvA pUrva dezakAlyorniyatiSu viga maltyiA kIdRzaM rAntaM jalAzaya jalamevAzayaH sthAnaM yasya taM tathocaM paGkajIvinaM paGgAt kardamAt jIva AtmA asyAstIti taM tathoktaM navotthitamiti zeSaH // 23 // suhRjjanaM krazayati yaH sma karkazaM padAnataM dviSamapi taM vyagAhata / nijaM malaM kSipati hi vArddhiruddhataM nadInadaM samupanataM vigAhate || 24|| suhRditi - yo nRpatiH karkazaM nirdayaM tuhajana (mitraloka) krazayati sma sacakAra / ( lokaprasiddha) padAnataM caraNapatitaM dvipamapi (zatrumapi ) vyagAhata svIcakAra / arthAntaraM nyasyati -- 32 vArddhiH samudro (hi sphuTaM ) nijam ( AtmIyam ) uddhatam (utkaTa) ma bahiH kSipati vahiH kurute / samupanataM (samyak ) prIbhUtaM nadonadaM pUrvavAhinyo nimnagA nadyaH pazcimavAhinyo nayo nadAH nadyazca nadAca nadInadaM vigAhate gRhNAti' 'guNagrAhako'yamiti darzitam ||24|| vivarddhitAnatikaThinAnakhAniva priyAnitra skhalitagatInsamucchinat / poSa yastamiha nayena vikriyA bhavatyapi svapaThitamantrato bhayam ||25|| vivarddhitAniti - yo nRpatiH vivarddhitAn vRddhiM prApitAn atikaTinAn atinigrahRdayAn svalirAgatIn stvalite pApe gatirveSAM tAn priyAnapi nakhAniva samacchinat samyak ciccheda / atra vAsaneyam - yathA sampannarvitAn nirdayAn pApIyasaH priyAnapi sataH AtmIyoccapadAdutthAya stokapade sthApayAmAsa / yathA divA kIrtiH vRddhiMgatAn kararuhAn bhraSTagatIn priyAn pANipAdazobhAvidhAyino nakhAn chinatIrthaH / huA tathA anAyAsa hI sukha-zAntirUpI phaloMko detA huA vaha rAjA janatAke lie kalpavRkSake samAna thA kyoMki kalpavRkSa bhI maryAdApAlaka bhogabhUmi meM hote haiM tathA puSTatane zAkhAyukta hote haiM aura icchA mAtrale ve daza prakArakI bhoga-sAmagrI dete haiM ||25|| zubha grahoM tathA anukUla dezakAla meM turanta hue mUDhamati tathA pApAcArI zatruko saya dizAoM meM parAjita karake vaha vinamra ho jAnepara phira dhAnake samAna sthApita karatA thA aura isase atula sampattiko prApta karatA thA / dhAna ke lie bhI kIbar3ale pUrNa vAlAvAdiko ucita samaya tathA dezameM khUba jota kara jaba vidhi varSa le taka ugane ke bAda hI ropa denese vaha khUba phalatA hai ||23|| vaha rAjA kaThora athavA nirdaya mitrako bhI daNDa detA thA tathA caraNoM meM nata zatruko bhI apanAkara uThAtA thA / samudra bhI apane kUr3e-kacare ko bAhara pheMka detA hai aura nIcekI ora bahanevAlI nadiyoM tathA nadoMko apane meM milA letA hai ||24|| svayaM unnata pada para niyukta kintu atyanta nirdayaM tathA pApamArga meM pravRtta apane priyaloko bhI nakhoMkI taraha kATakara pheMka detA thA [ nakha bhI manuSya svayaM car3hane detA hai, kaThora hote haiM aura bahuta bar3ha jAnepara calanA-phiranA kaThina kara dete haiM] yaha unhIM logoM 1. alabdha- da. / 2. atra nItimatva kauzalya mupadarzitam / - ilepAlaMkAraH - pa., da. 3. caraNanyastamastakampa, da. 1 4. uktArthadRSTAntena dravyatyAcArya: pa da / 5. svIkaroti pa., -. / 6. guNagrAhakatvena vivecakatvaM samupadarzitam / arthAntaranyAsAlaGkAraH-pa, da / 7. pracAlya - pa., du. 1 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH kiMbahunA yo rAjA taM pupoSa yena poSitenApi vikriyA na bhavati / yuktametat svapaThitagantrato bhayaM yathA guruparamparopadezamantareNAtmAdhItAt mantrAt bhayaM syAt tathAtmavarddhitebhyo'tirebhyaH pAparatebhya ityabhiprAyaH / arthAntaranyAsaH // 25 // anuddhatAn yuvajarataH zrutAgamAn jitazramAnnayavinayAnvitAn sutAn / ayojayan samamavirodhayanparaizcakAra yaH prakaTamakarkaTasthitIn // 26 // anuddhatAniti-anuddhatAn agarvAn zrutAgamAn zruta Agamo vyAkaraNAdiryaistAn jitazramAn kRtarAstrazAstrAbhyAsAn nayavinayAnvitAn nItiprazrayayuktAna yudhajarataH sumaddhAn gutAn putrAn paritaraiH samaM rUpaddhamayojayan aghaTayan adirodhayazca yo rAjA prakaTaM yathA bhavati tathA akarkaTasthitIn na vidyate karkaTasyeva kalTIrasyeva sthitiravasthAna yete tathoktAstAna cakArAkApIta / atra vArAneyam---iha hi samutpanAH kila karkaTasamAH putrAH pitaraM bhakSayanti iti jJAtvA priyabhASaNAdibhirAmAzAvidhAyinaH kRtavAn iti // 26 // RtaM vaco-visazuditaM kriyAphalaM kRtajJatAM stra vibhavasammiA matAm / jigISutAM digayadhRtAM kuTumbitAmazeSabhUbharaNabharAM babhAra yaH // 27 // Rtamiti-yo rAjA RtaM vacaH satyaM vacanaM kriyAphalam avisamuditamavisaMvAdi svavibhavasammitAmAtmavibhUtisamuditAM kRtajJatAM matAmiSTAM digaradhRtAM dikSu avadhRtAM vijigISutAM vijetRtAmazeSabhUbharaNabharAM samastabhUmipoSaNAdhArAM kuTumbitAM pratisambandhaM yojanIyA kriyA yabhAra dhRtavAn // 27 // praseduSi sthitimati yatra rAjani dhvajAMzukAnyapi na jahAra maarutH| . sa cAtakA satataraSAturo-zruvAH pativarAvalayaparigrahe param // 28 // praseduprIti yatra yasmina prasedupi prasanne sati sthairyavati rAjani mArato'pi bAyurapi dhvajAMzukAni patAkAvastrANi na jahAra kRtavAn / sa lokaprasiddhaH cAtakaH satatavRSAturaH aviratanRpAvyamaH paraM kevalaM pativarAvalayaparigrahe kanyARtaNAGgIkAre satprasiddhamazru vAH vApajalam atrAstikriyAyAH adhyAcAraH / parisaMkhyA'laMkRtiH // 28 // balena yaH svayamanilo'pi nAnilaH sanItirapyamavadanItigocaraH / azItakaH zaziziziraH samekhalaH samekhalastviti na janena dUSitaH // 29 // kA bharaNa-poSaNa karatA thA jo anAcArako na phailaae| kyoMki guruke vinA svayaM siddha kiye gaye mantrase bhI aniSTa ho jAtA hai // 25 // nIti zAstrAdike paMDitoM, parizrama karane meM pravINa, ziSTAcAra aura AsthAse pUrNa tathA anuddhata vRddha, yuvaka tathA putroMko anya logoMke sAtha kAryameM hI nahIM lagAyA thA apitu unakA parasparakA virodha bhI naSTa kara diyA thaa| usane spaSTa hI una bhogaukI sthitiko kaikaToMkI paramparAle viparIta kara diyA thA.arthAt yuvaka vRddhAko naSTa nahIM karate the // 26 // __usa dazaratha athavA pAna vacana satya the, anuSThAnoMkA pariNAma upayukta aura anuphUla hI hotA thA, itakSatAko apanI vizAla sampattise nApatA thA, abhilaSita vijayakI icchA samasta dizAoM meM vyApta thI tathA kuTumbittAkI bhAvanA samasta saMsArake bharaNa-poSaNameM samartha thI // 27 // ___ usa sthiramati rAjAke rAjyakAlameM vAyu bhI dhvajAoMke kapar3oMko nahIM curAtA ( ur3AtA ) thA [coroMkI to bAta hI kyA hai ] / kevala cAtaka pakSI hI pyAsase vyAkula rahatA thA tathA patiko gharaNa karake pANigrahaNa karanevAlI kanyAkI vidAke samaya hI A~sU Ate the // 28 // 1. zruta AkarNita Agamo vyAkaraNatarkaSaDdarzanAbhiprAyasiddhAntasvabhAvo yaiH| 2. samu. cayAlaGkAraH--pa., d.| -------- --...... Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam neti - baTena sAmarthyena kRtvA svayamAtmanA yo rAjA anilo'pi vAyurapi sa kathaM nAnila iti virodhaH / naivaM na vidyate ilA bhUmiryasyAsI anilaH na abhavat bhUmiparityakto nAbhUdityarthaH / sanItirapi saha nItyA varttamAno''pi anItigocaro'bhavaditi virodhaH / naivaM na Itayo gocarA locanaviSayA yasyAsau anI tigocaraH / IsayaH sapta / taduktam 34 "ativRSTiranAvRSTirmUSakAH zalabhAH zukAH / svaca paravakaM ca saptaitA itayaH smRtAH // 1 // zaziziziraH zazIva candra iva ziziraH zItalaH sa kathamazItaka iti virodhaH / na zItako mandaH kArye dhvanalsa ityarthaH / same khalastviti / yaH same audAsInyAvalambini puruSe khalo durjanaH / itthamapi dUSito na janena virodho'yam / parihiyate / melalyA kaTisUtreNa saha varttamAnaH yadvA same sAdhI akhalaH pratipAlakaH ziSTAnAM pratipAlanaM duSTAnAM nigrahaH rAjJAM dharma iti vacanAt / ukta "duSTAnAM nigraho nItyA ziSTAnAM pratipAlanam / rAjJAM dharmo'yamevAsI nAnyaH kacica vidyate // 1 // iti' ||29|| nyAyyaM sukhAvahama bhuvi dharmarAjya mityAtmanaH prathayataH prajayAnubhAvam / tasyAbhavat priyatamA guNapakSapAtAlakSmyAH svayaMvarakRtA prathamA sapatnI // 30 // nyAyyamiti -- aho Azcarya bhuvi pRthivyAM sukhAvahaM sukhamAvahatIti tathoktaM dharmarAjyaM dharmAt prAptaM dharmeopalakSitaM vA rAjyaM nyAyyaM nyAyAdanapetaM yathoktaprajApAlana lakSaNamAtmanaH svastha prajAyAH aSTAdaza prakRtyA kRtvA anubhAva mAhAtmyaM prathayataH prakhyApayataH samastasya dazarathasya priyatamA bhAryA lakSmyAH prathamA sapatnI abhavat babhUva / kiMviziSTA satI svayaMvarakutA svayaM paropadezamantareNa niyate pariNIyate rAjaputryA rAjaputro yatrAsau svayaMvaraH / svayaMvaro kRto yayA sA karamAt guNapakSapAtAt guNA audAryAdayaH teSAM pakSapAto'GgIkAraH tasmAt samAna guNazIlatvamupadarzitam / idAnIM bhAratIya : - aho bhuvi nyAyyaM sukhAvahaM dharmarAjyaM dharmasya pANDornarAdhipatya rAjyaM tathoktamiti AtmanaH anubhAvaM prajayA kRtvA prathayattaH tasya pANDo rAjJaH priyatamAyAH lakSmyAH prathamA sapatnI abhavat guNapakSapAtAt svayaMcarakRtA satI / zleSaH // 30 // kalAgamAnAmadhidevateva veleva lAvaNyarasAmburAzeH ! antarnidhirbhUriva vIrabhUmiryA vandyate'dyApi satI satIbhiH // 31 // kaleti - adyApi sAmpratamapi yA satI patimatA satIbhiH pativratAbhiH bhAminIbhirvanvate namaskriyate vaha balameM sAkSAt anila (vAyu) thaa| to bhI anila (bhUmi-rAjya-hIna ) na thA, nItikA pratipAlaka thA anIti (ativRSTi Adi chaH itiyoMse rahita ) ke lie khyAta thA / candramAke samAna zItala thA to bhI a-zItala ( DhIlA akarmaNya nahIM ) thA tathA karadhanIko dhAraNa karatA thA to bhI logoMke dvArA usapara same-khala (sAdhu puruSoMke sAtha duSTatA karanevAlA) lAJchana nahIM lagAyA gayA thA ||29|| nyAyamArgapara lIna, sabako sukhakara dhArmika rAjya dvArA apanA tathA prajAkA mAhAtmya prakaTa karate hue bhI usa dazarathakI rAjyalakSmIkI prathama sauta vaha priyatamA rAnI huI thI jisane guNoMpara rIjhakara svayaMvara meM usakA varaNa kiyA thA / dharma ( pANDu ) kA rAjya nyAyapradhAna, sukhakara tathA rAjA prajAke puNyakA phala thA tathApi Azcarya thA ki svayaMvara meM guNoMpara mohita usakI priyatamA rAnI rAjyalakSmIkI pramukha sapatnI thI // 30 // satI striyAM zikSA saMgItAdi kalAoM tathA AgamoMkI mukhya devIke samAna, lAvaNya1. virodhAlaMkAraH pa0, du0 / 2. kAminIbhiH pa0, 60 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dvitIyaH sargaH stUyate vA kathambhUtA satI kalAgamAnAM kalA likhitapaThitagaNitagheNucINAdayaH catuSSaSTiH AgamAH vyAkaraNatarkasiddhAntAdayaH / kalAzca AgamAzca teSAmadhidevateva iSTadevIca lAvaNyarasAmmurAzeH zarIrasamudAyazobhAvArivArinidheleva antanidhiriva antarnikhAtanidhAnAvanIva vIrabhUmiH vIrANAmutpattyarthabhUmiH zUrotpattisthAnamityarthaH ||31| yA kauzalyA rUpazIlena cAvI dInAM kAkuMtyAgasAnnidhyayogAt / dIneSvarthivAdade lobhavAdAnAsau rAjJaH svAntamanta hAra // 32 // veti-asau kauzalyA kozalo nAma narendraH tasyApallaM strI kozalAyA jAtA bhavA vA kauzalyA rAzI / rAjJo dArathasya svAntaM manaH antaH AntaraM jahAra hRtavatIti bhAvaH / kathaMbhRtA satI rUpazIlena kRtvA cAvI manojJA yA dInebu akiJcitkarapudInAM mlAnAM kA kAti nAdadde na gRhItavasI / kasmAtyAgasAnidhyayogAt / dAnanaikaTyasaMbandhAt / kathambhUtAt alobhanAdAt / na vidyate lobhasya bAda uktimaMtra tasmAt / bhAratIya:-asau kuntI kunterapatyaM strI kuntI' kuntinRpAtmajA pANDonarAdhipatya khAntamantarjahAra | yA dIneSu arthiSu viSaye lobhavAdAna kApaNyavacanAni na Adade na gRhiitvttii| kasmAta nidhyayogAt nidheH samUhasya ayogaH asambandhaH tasmAt kaiSAmAgasAmaparAdhAnAm / kathambhUtA satI na dInAkA dIno mlAno'Gko lakSaNaM vasyAH sA tathoktA asmin vizeSagye pUrvoktaH na zabdaH sambandhyate tenAyamarthaH na dInAMketi labhyate / punaH kathambhUtA cArvI manoharA kena kRtyA rUpazIlena rUpaM cakSurvipayaH zIlaM gRhItatratapratipAlanaM rUpaM ca zIlaca rUpazIlaM tena kRtvA kauzalI kuzalabhAvaH rAyA kauzalyA kRtvA atra yeNuvINAdInAM catuHpaSTikalAnAM parijJAnalakSaNaM dakSatvaM pradarzitamiti korabhiprAyaH / athavA kauzalyA ko kRthivyAM jhAlyamiva zalyA ArasIyarUpazIlenAvyAsAM kramanIyakAminInAM zalyotpAdakatvAditi kAvyaTIkAkartutamiti zeSaH // 32 // saundaryatracya'dhyavaropavaI site vizeSaNa satAmiyepa / vihAya cUtasya samastayaGga puSpodmaM cumbati hi dvirephaH // 33 // saundaryeti-sa rAjA tAM rAzImiyeoSa abhilalASa kena kRtvA anyAsA rAjInAM rUpazIlAdivyavacchedinA guNena kRtvA ke sati avarodhabarge sthite'pi sati kathambhUte saundaryavarSe lAvaNyapradhAne yuktametat cUtasyAmrasya samastaM sarvamaGgaM jhAkhopazAkhAjubhAdizarIraM vihAya tyaktvA dvirephaH dvau mukhakaNTakaprakhyo repho yasya sa dvirephaH bhramaraH hi sphuTa puSpodgamaM majarImakarandaM cumbati AsvAdayatIti sambandhaH / arthAntaranyAsaH // 33|| rasake samudra ke tIrake samAna aura vasundharA bhUmiko samAna rAghava pANDava vIroMkI jananI usa pativratA paTTarAnIkI Aja bhI bandanA karatI hai // 3 // ___ anvaya-yA rUpazIlena cAU tyAgasAnnidhyayogAt dIneSu arthiSu lobhavAdAn dInA kAkuM nAdade asau kauzalyA rAjJaH sthAntamantahAra / jo saundarya aura sadAcAra ke kAraNa hI sundarI thI, tyAga vRttikA satata abhyAsa honeke kAraNa dIna yAcakose lobhamaya manovRttise prerita tuccha vyaMgya vacana na bolatI usa kauzalyA ne rAjA dazarathake manako sarvathA curA liyA thA / anvaya dInAnA AgasAnidhyayogAt" lobhavAdAnAdadai asI kuntI... jo lAvaNya aura pativratake kAraNa hI ramaNIka thI, vinamratA jisakA lakSaNa thA tathA pApoMke samudra meM DUve dIna duHkhI yAcakoMko bhI jo kRpapAtA dyotaka vacana nahIM kahatI thI usa kuntIne pANDu rAjAke hRdayako lubhA liyA thA // 32 // saundaryakI dRSTile sarvottama anya aneka rAniyoM ke hone para bhI chaha rAjA vizeSarUpase 3. dviskurunAyajAdakozalAbhyaH [jai. 3 / 11153] / 2. tI raJjitapatIti bhA--pa., da. / / yAcapu do-pa., da. / 5. ku mano'bhivArya va- 50, d0| 5, kuntyavantikurubhyaH khiyAm [ jai0 31111.7] iti hRdupu-pa., da. / 6. zlepAlaGkAraH pa., d.| 7. pkssii-d| - Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 dvisandhAnamahAkAvyam iti ratimanayAnurudhyamAno hRdi zaraNottamamaGgalaM namasyan / vyasanarahitarAjarAjya bhAraH samupacikAya yazodhanaM jayena // 34 // itIti-jayena aritiraskAreNa kRtvA tat svagAtmIyaM yazodhanaM yaza eva dhanaM dravyaM tat sa rAjA upacikAya vRddhiM nItavAn kathambhUtaH vyasanairarthadUpaNAdibhiH rakSitaH vimukto rAjA yatra tAdRzo rAjyabhAro yamya sa entararti-munahAdevyA saha iti vakSyamANApekSayA anurubhyamAnaH kAmayamAnaH punaH saraNottamamaGgalaM zaraNayogyatvAt zaraNaH uttamaiH sarvatrIH prANatattvAt uttamaH / bhaGga sukhaM lAti ( dadAti ) manche pAeM gAlayati iti vA maGgalo dharmaH / sa ca sa ca rAnta taM hRdi hRdaye namasyan namatkurvan ||34|| iti niravadyavidyAmaNDanamaNDitamaNDalIDitasya patarkacakravartinaH zrImadvijayacandra paNDitasya gurorantevAsino devanandinAmnaH ziSyeNa sakalakalodbhaccA rucAturIcandrikAyaka reNa nemicandreNa viracitAyAM hisandhAnakaverdhanaJjayasya rAghavapANDa paranAmnaH kAvyasya padakaumudI nAma dadhAnAyAM TIkAyAM dazaratha pANDurAjavarNano nAma dvitIyaH sargaH / usa kauzalyA yA kumlIke hI pAsa jAtA thA / jaile bhramara Apake skandhazAkhA patrAdi samasta aMgoM ko chor3akara kevala caurako hI cUmatA hai ||33|| saba pisiyoMse rahita rAjyakA zAsaka yaha rAjA apanI pahurAnI ke sAtha hI logoM kI abhilASA karatA thA tathA uttama zaraNa maMgalabhUta dharmakI manameM binatI karate hue isane vijayake dvArA apane yazarUpI dhanakI paripUrNa unnati kI thI ||34|| nirdoSa vidyAbhUSaNabhUSitapatimaNDalIke pUjya, padUtarkacakravartI, zrImAn paNDita vinayacandraguruke ziSya devanandike ziSya, sakalakalAkI cAturya candrikA ke cakora nemicandradvArA viracita kavi dhanaJjayake rAghavapANDavIya nAmase khyAta dvisaMdhAna kAvyako padakaumudI nAmaka TIkAmeM dazarathapANDu rAjavarNana nAmaka dvitIya sarga samAsa / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH athAsya rAjJaH priyadharmapatnI dharmo'sti bandhyaH kimitIva matvA / rajaHkaNaM tatra phalAya kAle bAndha cUtAgrimapaJjarIca // 1 // atheti--athAndo rAjyavyAvarNanAnantaryArthaH / asya pUrvoktasya rAjJaH narAdhipasya niyadharmapatnI priyo dhoM yasyAH sA jiyadharmA athavA bhiyadharmasya hetu pAra yirmA sA cAsau panI ca sA tatra kAle tAruNyabharaprAptisamaye rajaHkaNamAttavarUna palTAya babandha dhRtavatI / kiM kRtvA ? pUrvaM matvA jJAtvA kathamiti / kimiva dho'sti bandhyaH nikala iti ! keza ghRtAnimarAjarIva yathA'nabhUlaprathamodbhavamuSpagucchaH tatra kAle vasantasamaye phalAya rajaHkaNaM makarandabindu banAtIti' // 1 // indro vibhUtyA sa vRhaspativAM buddhyA sutaH syAditi vaMzavRddhA / siddhAya mantreNa nirutavantazcaraM sa diSTyA vavRdhe ca pauraH // 2 // indra iti-vibhUtyA sampadA kRtvA indraH purandaraH vRhaspatirvA athavA buddhayA matyA vRtvA bRhaspatiH suraguruH mutaH punaH syAdayet iti hetoH vaMzavRddhavAH kuloiyazatAyuSaH puruSAH siddhAyamantreNa parameSThine bIjAkSaralakSaNena mantreNa kRtvA siddhaH niSpAH ayaH bhAgyaM yabhAdasau siddhAyaH sa cAsau mantrazca tena tathoktena kRtvA carum iSTa devatAyalivizeeM nirutavataH dattavantaH / sa lokaparitaH pauraH nAgaro janaH diyA mahosavena vavRdhe nRddhi prApat // 2 // vodhAtirekAya sarasvatIva lakSmorikhAnekavidhArthahetoH / garbha mahiSyAdhita bhUmimatuH puNyasya puSpodma eSa saH // 3 // bodheti-mahiSI parAzI garbhamAdhita dhRtavatI / kevotprekSitA ? bhUmibharturbhUpatya bodhAtirekAya jJAnAdhikyAya sarasvatIya vANIva anekavidhArthahetoH nAnAprakAradravyanimittaM lakSmIriva zrIrica yuktaM caitat puNyatva epo'sau sarvaH samastaH guppodgamaH pAlamiti sambandhaH / arthAntaranyAsaH / / 3 / / dIptAntaraGgA zikhinAraNIva nidhAnagarbhaNa bhuvaH sthalIva / satvena tena stimitaprakAzA jajJe'lasodyogavatIva devI // 4 // dIti-tena garbhasthitena sattvena prANinA alasA mandA satI devI paTTarAzI udyogavatIva jajJe jAtA | keva araNI vahiganthanakASThamiva / kathambhUtA ? zikhinA kRzAnunA dIkSAntaraGgA dIsaH prakAzamAnaH antarako rAjAphI paramapriya dharmapatnI 'kyA dharma nisantati hai? yahI socakara upayukta vayameM Anake dvArA borake samAna dharmasantatike lie rajodarzanako prApta huI thI // 1 // vaibhavakI dRSTise indra, buddhikI apekSA bRhaspati ho vaha rAjaputra hogaa| isa vizvAsake kAraNa hI vaMzake vRddha puruSoMne bIjAkSara mantroMke uccAraNa sahita siddha parameSThIko naivedya samarpita kiyA thA aura ayodhyA tathA hastinApurake nAgarika bhI AnandamaMgala gnAnnameM dinoM dina unnati kara rahe the||2|| kauzalyA athavA kuntI paTarAnIne dharmapatike vivekakI lokottara vRddhike lie sarasvatIke samAna, vividha prakArake dhanoM ke lie lakSmIke samAna garbhako dhAraNa kiyA thA / thavA yaha saba puNyarUpI vRkSa puSpake udgamake samAna thA // 3 // bhItara hI bhItara prajvalita agnise kASTake samAna tathA nIce chipI hIrAdi sampattike 1. rAjavyAvarNa-pa0, da0 / 2. upamAlaMkAraH-50, daH / 3. samuccayAlaMkAraH-10, daH / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 dvisandhAnamahAkAvyam .. madhyabhAgo yasyAH / punaH nidhAna garbheNa nidhiyuktamadhyena bhuvaH sthalI ina yathA kathambhUtA stimitaprakAzA stimito nizcalaH prakAzaH zarIrakAntiryasyAH sA tathoktA / sthalI ca sthiraprakAzA jAyate iti sambandhaH / upamA ||4|| ApANDuraM rAganibaddha mnggmutsaahbaahulymudaattmojH| vizvaM jagadvIpsurivoduvAha dhaurabhralisAmyuditAryameva / / 5 / / ApANDubhiti--ApANTurabhISatpANDuram aGgarAganibaddhabhanurAgayuktamutsAhasya bAhulyaM (prAcurya) yatra tattathoktam / udAttamutkaTamojazca mahatAM tejaH etadvitayaM rAzI udubAha babhAra / kathambhUteva vizvaM samastaM jagadbhuvanaM vAsuriva vyApnumicchariva / keva yathA dauH nabhastalamamyuditArthamA'bhyuditaH udgataH aryamA sUryo yatyAM sA ityambhUtA satI aGgamAtmIyasvarUpamudvahati / kazcambhUtA punaH ? ajhaiH bhepraiH IghalliptA "ktAdalpe" jai0 sU0 [311145] iti DIH / aGgamApANDuramIpacchvetaM rAganibaI lauhitvayuktam utkRSTa sA lakSmIH zobhA yatrAhani tat utsaM utsaM ca tadahazca tadutsAhaM sazrIkaM dinaM tatya bAhulyaM yatrAne tattathoktam / ojazca tejaH udAttamulvaNamudrahari katha bhUtendra vizvaM jagadvIpsusveityupamA // 5 // kumArabhRtyAkuzalaH sa tasmillokasthitiM pratyavadhAtumaicchat / aspRzyamagnyAdimirapradhRSyamanyena tadvaMzcamaviSyamAhuH // 6 // kumAreti tasminnApANDuratyAdidhAraNakAle sa rAjA kubhArabhRtyA bAlavaidyaka tatpopakazAstraM vA kumArabhRtyA tasyAM kudAlaH pravINaH lokasthiti lokanyavahAraM pratyavadhAtumabadhAnIkartumaicchat abhilapitavAn yatmAt , tasmAt kAraNAt tadvaM dayaM vaMze bhavaH vadayaH tasya rAjJo basyaH sa tathoktastamAhuH truvanti lokavRddhAH kathambhUtamagnyAdibhiraTAbhirdaivavyasanaiH aspRzyamatparzaviSayamagamyamityarthaH / anyena arijAtena apravRSyamajeyamanabhibhavanIya gityarthaH / aviSyaM vipreNAvadhyaJceti // 6 // jAne hi mRtsnA'bhyavahAramAtraM mAtuH prkaashycchlmntraatmaa| samudravelAjalasiktasImAM garbhasthitaH sa asate sma bhUmim ||7 // jAne iti-jAne'mevaM manye hi sphuTaM sasattvo'ntarAtmA avyaktamUrtiH san garbhasthito'pi bhUmi pRthvI asate sma gilitavAn / kIdRzI samudravelAjalasiktasImA vAridhipayaHplAvisamaryAdAM kiM kRtvA pUrva mAnurjananyAH mRsnAbhyavahAramAtraM chalaM prazastamRttikAbhakSaNavyAja prakAzya pravyaktIkRtyeti ||7|| dvArA prakAzamAna khAnake samAna garbhameM Aye usa puNyAtmA jIvake dvArA garbhiNI rAnIkI kAnti sthira ho gayI thI aura garbhabhArale alasAyI rAnI udyogarata sadRza pratIta hotI thI // 4 // samasta saMsArako vyApta karanekI abhilASAse hI usa rAnIne kucha zveta-lAla kAnti yukta zarIra, kArya karanekI kSamatAkI vizAlatA tathA atyanta prabhAvaka tejako dhanAcchanna tamA -dita sUryayukta AkAzake samAna dhAraNa kiyA thA | kyoMki ukta prakArake AkAzakA rUpa bhI AMzika dhavalimA vyApta lAlimA, divasa saundarya tathA prakhara Atapamaya hotA hai // 5 // isa prakArakI garbhasthitike samaya kumArabhRtyameM nipuNa rAjA dazaratha athavA pApahane loka-vyavahArako bhI jAnakA prayata kiyA thA / tada isake kula-vRddhone agni Adi ATha daivI upasargoM ke nivAraNakI vidhi, zatru Adike dvArA garbhapAta nirodhake upAya tathA ciSaprayogake parivAra batAye the // 6 // aisA mAnanA cAhiye ki mAtAkI miTTI khAnekI ceSTAko prakaTa karake dazaratha athavA pANDu rAjAkI patniyoMke garbha meM sthita ataeva gupta jIvane samudrakI laharoMke pAnIse AI sImAyukta pRthvIko hI grAsa kara liyA thA // 7 // 3. dhAtUnAM--pa0, da0 / 2. zlepopamAlaGkAraH-50, da0 / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH avyaktabhAvo'yamalabdhadehastathAdhitiSThannapi garbhabhUmim / kopya kuro bIjamivAnubhAvAtsvajanmahetuM kulamudvabhAra // 8 // avyakteti-ayaM satyaH tathApi anubhAvAt mAhAtmyAt tvajanmahetumAtmotpattihernu kulam antyamudabhAra uddhRtavAn / kiM kurvANo'pi adhitiSThannapi garbhabhUmi yadyapi avyaktabhAvaH aprakaTapariNAmaH aladhadehaH aprAptazarIraH pravartate upamArthaH pradarthate iva yathA ko'pi anirvacanIyo'pi aGkaraH prathamandinnasUcikaH anubhAvAt svajanmahetuM bIjaM udvibharti yApi garbhabhUmi madhyAvani adhitiSThannapi kInAH avyaktabhAvaH / avyakto gupto bhAvaH sattAlakSaNo yasya saH tathoktaH alabdhadehaH / upamA / / 8 / savaMjJamabhyarya mahAmahena vyadhatta tasyAH kriyayA mahatyA / yathocitaM posnavanAdikarma dharmopadhAzuddhavidhiH purodhAH // 9 // sarvajJamiti-tatyA devyAH yathocitaM pognavanAdi puMso bhASaH paurana banazi sambhajaro yat karma tattathoktam / auSadharasAyanavidhAnai mAtirAti manyA garbhasaMkrAntivAsaramArabhya mArAsyAmatya paryantadivasaM yAvaraputrotpattyartha maMtrArAdhanaM devapUjA vividhapAtreSu ca yathAkramaM yathAyogyaM dAnavidhiyadvidhIyate tat pauMsnabanam / uktaJca "Arabhya sakrAntidinaM hi yAvanmAsASTamasyAvadhimutsadena / punepsayA dharma (karma) vidhIyate yattat sUrayaH pauMsnavana vadanti / / "kecid hi mAse kila paJcame'pi pUrNe'tha garbha kathamaSTamAvadhiH / tatheti dharmAdvividhA hi sampatsampUrgAmAyuna rujI bhaveyuH // 1 // " tadAdau yasya tattathoktaM karmakriyayA mahatyA gariSTayA niyayA kRtvA purodhAH purohitaH vyavatta kRtavAn kiM kRtvA abhyayaM prapUjya ke sarvazaM yAiyarUpatayA sarve trailokyodaravivaravartitatvAttattvaM karatalAmalavajAnAtIti srvjnyH| taM tathoktam / kena kRtvA mahAmahena mahotsavena RyambhUtaH san dharmApatrA zuddhavidhiH dharmopayA dharmasya parIkSayA zuddho yathokto vidhiH kriyA yasya saH ||9|| svamena somaM nizi vIkSya bAlamAdAya sAropya kila khamaGkam / labdho'tisaumyastanayaH prajAnAM mayeti diSTyAbhyavavarddhadAlIH // 10 // svapneti-sA devI diSTyA paramotsavena AlIH sakhIH abhyadavaddhat Anandayati sma / kamiti landho'sisaumyastanayaH prajAnAmaSTAdazaprakRtInAmatisaumyaH atizayena prasannaH tanayaH putraH labdhaH prApto pUrvokta prakArale garbha meM vAsa karate hue jIvane apane pariNAmIkA prakAza binA kiye hI tathA zarIrako dhAraNa kiye binA hI apane janmake nimitta pitRkulakA apane viziSTa prabhAvase vaisA hI uddhAra kara diyA thA jaise bhUmi meM boyA gayA, sabake lie adRzya tathA zarIrahIna koI koI aMkura bIjako Upara uThA lAtA hai // 8 // dharmake nimitta zuddha vidhi-vidhAnoM meM lIna purohitane kevalI bhagavAnakI mahAmaha-dvArA pUjA karake paTarAnIkA 'posna' mahotsava bar3e Ayojanake sAtha rAjAoMke anurUpa sAjasajjA dvArA kiyA thA-- [ garbhAdhAnakI tithise lekara ATa mAsa bAda putrakI abhilASAse jo dharma kAryamaya utsava kiyA jAtA hai use 'posnavana' kahate haiN| kucha AghAyau~kA mata hai ki AThaveM bAda kyoM ? garbhAdhAnakI tithise 5 mAsa pUrNa honepara jo ArAdhanA-pUjA-dAnamaya dharmakArya kiyA jAtA hai use 'pAsnavata' kahate haiN| isake kAraNa samRddhi tathA Ayu pUrNa hotI hai aura rogAdi nahIM hote haiM ] // 9 // rAtrimeM sote samaya vaha rAnI svapnameM bAlacandramAko dekhakara uThA letI thI tathA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . hisandhAnamahAkAvyam mata / kiM kRlyA pUrva kila anAyAsena svamAtmIyamaGkamutsaGgaM somaM candraM Arogya nivezya / kathambhUtaM bAla zizum / kiM kRtvA punaH AdAya gRhItvA / nizi rAtrau svapnena suptyA kRtvA vIkSya Alokya / atra kartRkarmakriyANAM tisRNAM somabhityekaM karmasambandhanIyam iti // 10 // | "teSu graheSucagateSu tasmin nakSatrayoge suSuve kumAram avagraho bhavana bhUme yenApi nakSatramudIrNamanyat // 11 // teSviti teSu lokaprasiddheSu graheSu sUryAdiSu uccagateSu svasvoccaH sthAnasthiteSu satsu tasmin lokaprasiddha nakSatrANi azvityAdIni saptaviMzatiryogAH viSkumbhAdayaH saptaviMzatiH nakSatrANi yogAzca samAhAraH / Rdhoke nakSatrayoge yA devI kumAraM subutre janayati sma / yaiH grahaH bhUmeH pRthivyAH avagrahaH pratibandhaH na abhavat nAjanicha | yenApi nakSatrayogena kSatraM kSAtro dharmaH anyat zAtravaM na udIrNe na samutpannam / samuccayAkhaGkAraH / atra pUrvAsya yathocitavihitasya parinanAdikarmaNaH phalamupadarzitamiti bhAvaH ||11|| tasmin sute tatkSaNajAtamAtre ratnapradIpAH prabhayA vimuktAH / nityaM nairAlambitabhogamAyA nAgA ivoccaiH saviSAdamasthuH ||12|| tasminniti / ratnapradIpAH prabhayA digyA vimuktAH parityaktAH santaH uccairatizayena asyuH tiSThanti sma / kasmin sati ? tasmin lokaprasiddha sute putre tattraNajAtamAtre tatsamayotpannamAtre utprekSArthaM pradarzyante / ke inrolazitA: 1 nAgA iva yathA nAgAH sarpAstiSThanti / kathambhUtAH nityaM narAlamvita bhogabhAgAH nityaM nare Alambito bhogabhAgaH phaNApradezo yaiste tathA kathaM saviSAdaM kriyAvizeSaNamiti utprekSA // 12 // nAnyatsid bhuvi yatra nAbhyaM pade pade vatra nidhi nivAyya / romAJcitaH kaJcukamanyadekaM sakaJca kIparyyadhiteva hRSTaH // 13 // nAlamiti--sa (lokaprasiddhaH) kaJcukI sahavAsikaH hRSTaH haka prAptaH san anyat aparaM kaJcukaM kupasaM paryadhiteva paridadhAti rameva kathambhUtaH 1 romAJcitaH uddharSitAromA kiM kRtvA pade pade pratipadaM tatra tasyAM bhuvi nidhi nidhAnaM nighAyya Alokya kasyAM bhuvi yatra yasyAM nAbhvaM nAle nyavit nidhAtumaicchat / utprekSA // 13 // dizaH prasedurvimalaM nabho'bhUt sauvaM nyapatatkusumaM nabhastaH | viddhimiddha' divi dundubhInAM kiM bhAgadheye sati durlabhaM vA || 14 || apanI goda meM baiThAkara kahatI thI 'maiMne madArahoM zreNiyoM ke kalyANakarttA zAnta putrako prApta kiyA hai|' isase sevAyeM lIna sakhiyoM ke AnandakA ThikAnA nahIM rahatA thA // 10 // jina grahoMse pRthvIpara upasarga nahIM AtA hai una sabake apane-apane ucca sthAnapara rahanepara tathA jisake kAraNa viparIta uddhata kSAtra ( zatru ) kA udaya nahIM hotA hai aise nakSatra tathA yogameM mahArAnIne rAjaputrako janma diyA thA ||11|| usa kSaNa meM hI utpanna usa rAjaputra ke sAmane prasUtigRha meM rakhe ratnoMke dIpaka tejahIna ho gaye the aura mantravettA manuSyoMke dvArA phaNase pakar3e gaye sAMpoMke samAna sadAke lie atyanta udAsa ho gaye the ||12|| jisa sthAna para kacukI sadyAjAta putrakI nAbhike nAlako gAr3hanA cAhatA thA vahAM para pada-padapara nidhiko dekhakara itanA harSita huA ki usakA roma-roma pulakita ho gayA thaa| mAlUma hotA thA ki usane eka aura kaJcuka (jAmA) pahina liyA hai // 13 // 1. maheSu tepUca- 0 2 nirAlambita bhogabhAgAH - pa0 1. nirAlambitabhogabhAgAH nityaM niratizayenAlambito'tisaMkocito bhogabhAgo yaiH- pa0 / 3. vadhaM pratibhAti / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH diza iti-dizaH ( AzAH) praseduH prasannAH babhUvuH / nabho gaganaM ( vimalaM ) nirabhramabhUt ajani / sauvaM divija kusumaM nabhasto gaganAt nyapatat papAta / divi nabhasi dundubhInAM tUryANAM virindhaM dhvanitamiddhaM tAramatra babhUveti kriyAdhyAhAryAM / vA athavA-bhAgadheye bhAgye sati kiM durlabhaM prANinAM syAt / arthAntaranyAsaH // 14 // AzItikA varSavarAH purandhyaH pazcAzaduttIrNadazAnizAnte / kubjAzca putrotsavamohamantrairAnatiSuH stobhamivAbhinItAH // 15 // ___ AzItikA iti-AzItikAH azItiM varSANAmatikrAntAH varSavarAH varA adhikA iti niruktaH antaHpurarakSaNe niyuktAH napuMsakarUpA mahattarAH / paJcAzaduttIrNadazAH paJcAzataM vANi uttIrNA dazAvasthA vayo yAsAM tAH purandhyaH kAminyaH kunjAzca atyunnatapRSThavaMzAH putrotsavamohamantraiH kartRbhiH stobhamAvezamabhinItA iva abhi samantAt prApitA sya nizAnte'ntaHpure AnatiSuH nRtyaM cakurityutprekSA // 15 // nivedayadbhyaH sutajanma rAjA sa rAjyacihna sutagajyabhAvyam / hittvaitadekaM dhRtavAnna kiJciddeyaM hi tuSTairapi nAnyadIyam / / 16 / / nivedayabhya iti-rA rAjA dazarathaH pANDurvA sutajanma putrotpatti nivedayadbhyaH kathayadbhyaH na dhRtavAn kizcit vallu kiM kRtvA hitvA parityajya kiM etadekaM rAjyacihna kathambhUtaM sutarAjyabhAvyaM sutarAjyopalakSaNIyam / hi sphuTaM anyadIyaM vastu tuSTairapi AnandamandiraM praviSTairapi na deyaM na dAtavyam / utprekSArthAntaranyAsau // 16 // anta:pure rAjani rAjadhAnyAM deze'pyasampAya dizAmadhIzAna / vyApyAsanakSobhakRdutsavo'yabadyApi vidhAmyati na prajAsu // 17 // antaHpura iti-ayamutsabo'dyApi sAmprArapi prajAsu aSTAdazaprakRtiSu vipave na vizrAmyati na vizrAma karoti / kathambhUtaH AsanakSobhakRt Asanasya upavezanasya kSobhaM sakalAnaM karoti sH| kiM vRtvA dizAmadhIzAn vyApya | punaH kiM kRtvA antaHpure'varodhe rAjani bhUpe rAjadhAnyAM mukhyanagavyoM deze maNDale asammAya avakAzamalavdhyA ! samuccayaH // 17 // samaM dviSantaH zukasArikAbhirvipAzitA valgu zizu zazaMsuH / nirmokSapANaM saha dhenukena gRhe gRhe vAtsakamabhyamuJcat // 18 // putra-janma ke samaya saba dizAe~ svaccha ho gayI thI / AkAza megharahita ataeva nirmala ho gayA thA / AkAzale svargalokake phUloM kI gharSA ho rahI thii| vAtAvaraNameM dundubhiyoMkI jorakI dhvani dhyA ho gayI thI / zubha bhAgya honepara saMsAra meM kyA durlabha hotA hai ? 18 // ___ assI varSase bhI adhika vayake antaHpurake napuMsaka praharI, pacAsa varSase bhI adhika ghayakI rAnIkI paricArikAe~ tathA kubar3e, putrajanmaka utsayarUpI vazIkaraNa mantrake AvezameM antaHpurameM nAca rahe the // 1 // rAjA dazaratha athavA pANDune putra ke janmakI sUcanA denevAloMko isa prakAra puraskAra diyA thA ki unake zarIrapara bhASI rAjA rAjaputrake rAjyacihnako chor3akara aura koI AbhUSaNAdi na raha gaye the| kyoMki mahApuruSa parama prasanna honepara bhI dUsaroMkI vastu puraskAra meM nahIM dete haiM // 16 // __ Asanako hilA denevAlA putrake janmakA utsava ranavAsa, rAjA, rAjadhAnI tathA pUre rAjyameM bhI na samA sakA thaa| ataeva samasta dikapAlo taka ko vyApta karake yaha Aja bhI samasta janatAmeM cAla hI hai, rukA nahIM hai // 17 // 1. kAH azItibhUtAH "tamadhISTo bhUto bhUto vA" [jai0 3 / 4 / 76] iti Thaj / varSa-pa0, da0 / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam samamiti-dviSantaH zatravaH zukasArikAbhiH sama sArddha vipAzitAH vimocitAH santaH valgu madhuraM yathA zizu bAlaM zazaMsuH prazaMsayAmAsuH / gRhe gRhe nirmokSamANamAtmAnaM moktumicchantaM vAtsakaM sarNakasamUhaM nAgaro janaH dhenukena gosamUhena saha sArddhamabhyamuJcat samantAt muktavAn // 18 // purohitAvartitajAtakamo nIraJjita ratnamivAkarastham / putra prakAzo'ya maJcana kriyA di niyuti saMskaroti // 19 // purohiteti-purohitena purodhasA AvartitaM jAtakarma yasya sa tathoktaH san ayaM putraH tanayaH prakAzahetutvAt prakAzaH tejasvI abhUt ajani | kimiva AkarasthaM khanisamutpanna ratnamiva bhaNiriva kathambhUtaM nIrajitamuttejitam / hi sphuTaM nisRSTadyuti avinaSTakAnti dravyaM kriyA kI saMskaroti vinayati / arthAntaranyAsaH // 19 // pUrva paraM jyotirupAya' devaM stheyAn prakRtyA vizado garIyAn / mano'bhirAmo'yamajAtazatrurityarthayuktaM juhuve nRpeNa // 20 // pUrvamiti-nRpeNa dazarathena rAjJA arthayuktaM sArthakamayaM putraH rAma iti juhuce AhUtaH / kathambhUtaH prakRtyA svabhAvena stheyAna sthiraH / kiM kRtvA paraM jyotidevaM upAya' arcayitvA / kathambhUtaH rAgaH vizadaH svacchaH svacchAzayaH kathaM 'manobhiH manasA punaH kathambhUtaH garIyAn gariSThaH punaH ajAtazatruH na jAtAH zatravo yasya saH athavA yamAt mRtyorjAtaM maraNalakSaNaM karma yat tat yamajaM yamajaM atanti gacchanti prApnuvanti ye te yamajAtAH nandyAdineti sUtreNA pratyayaH itthambhUtAH zatrayo yasmAt saH / athavA-yamAya yAvajIvavratAya jAtAH zatravI yasminnutpAne sati svIyaM svIyarAjyamapahAya parAbhavabhavAt vairiNo pratino babhUvurityarthaH / bhAratIyaH-nRpeNa pANDunA rAzA arthayuktamayaM putraH ajAtazatruyudhiSTira iti juhuve AhUtaH / kathambhUtaH manobhirAmaH kamanIyaH athavA AmaH sA kaiH manobhiH cittaiH manasaH kauTilyarahitatvAt bahuvacanamatra / zeSaM pUrvavat / zleSaH // 20 // zatruoMke sAtha-sAtha bandhanase mukta kiye gaye, totA aura mainA Adi apanI madhura dhvaniyoMse navajAta rAjaputrakI prazaMsA karate the| mukta karanekI logoMko aisI dhuna ba~dha gayI thI ki ghara-gharase gAyoMke sAtha bachar3e bhI chor3a diye the // 18 // purohitake dvArA janmake saMskAra kara diye jAnepara khAnase nikale kintu kharAdapara car3hAkara camakAye gaye ratnake samAna yaha rAjaputra bhI tejasvI dikhane lagA thaa| svabhAyase kAntimAna padArthako bhI saMskAra adhika kAntimAna banA dete haiM // 19 // anvaya-nRpeNa pUrva paraM jyotidevaM upAya' stheyAn , prakRlyA vizado garIyAn manobhiH ajAtazatruH bhayam arthayukta rAmaH iti jhuve| rAjAne sabase pahile parama jJAnI bhagavAnkI savidhi pUjA karake putrako sArthaka nAma rAmase pukArA thA kyoMki yaha vaha rAjaputra sthira, svabhAvase nirmala aura gambhIra thA tathA manase bhI koI isamaH zatru nahIM thaa| athavA svabhAvale sthira, manase svaccha tathA gambhIra aura isake zatru AjIvana vrata ( yama) lekara cale gaye the athavA yamaloka (mRtyu) cale gaye the| anvaya-..... 'manobhirAma iti arthayuktaM ajAtazatruH juhuve.... / sarvaprathama kevalazAnI bhagavAna kI pUjA karake rAjA pANDune rAjaputrako sArthaka nAma ajAtazatru (yudhiSTira) se pukArA thA kyoMki vaha atyanta dRr3ha bhAvase niSkapaTa, parama gambhIra tathA sabake manako moha letA thA // 20 // 1. samukhayAlaGkAraH-50, da0 / 2. deva devAnAmidaM daivam-pa0, 20 / 3. upAya arjayitvA-10, d0| 4. anna rAghavIyapakSa TIkoktadizA manobhiH rAmAH iti chedaH / anna dalopadIrvApravRttirUpaH sNdhidopshcintyH| bhAratIyapakSe tu manobhirAmaH manobhiH mAmaH AI iticchedo yukta eva / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH dinAni labdhvA vavRdhe zazIva kubjAnavaSTabhya vicakrame ca / kizcidvabhASe savayobhiralpaM yAtrA janasyopadizanivAsIt // 21 // / dinAnIti-dinAni divasAni labdhvA prApya sa putraH vavRdhe vRddhi gatavAn / ka iva zazIva candra iva / vicakrame caraNAmyAM cacAla / kiM kRtvA kubjAna avaSTamya avalambya / cakAro'tra samuccaye / tenAyamarthaH / na kevalaM vicakrame babhASe ca uktavAn / kiM kiJcit alpam / kathaM sakyobhirmitraiH saha sArddha janasya lokasya yAtrAM lokasthitim upadizannivAsIt babhUveti / samuccayaH // 21 // kapolayomUni pAdayostaM nimIlitAkSaM nRpatizcucumba / _svasya priyAyAzca sute'vatIrNamAsvAdayan snehamivaikarUpam // 22 // kapolayoriti-nimIlitAkSaM saMkucitalocanamiti kriyAvizeSaNam / kapolayoH galyoH / mUrddhani mastake / pAdayozcaraNayoH / eteSu sthAneSu taM putraM nRpatiH rAjA cucumba cumbitavAn / kiM kurvanniva sute'vatIrNa svatyAtmanaH priyAyAzca ekarUpaM snehamAsvAdayanniva ! utprekSA // 22 // sa prAjJamAhAkulazUrasaGga cakAra potuH prathamaM narendraH / pRktaM navaM bhAjanamatra' yena tadndha rUpaM hi bhavatyavazyam / / 23 / / sa iti-sa narendraH nRpaH prathama pAtuH putrasta nAzamAhAkulazUrasaGgaM prAjJAH kuzAgrabuddhayaH mahAkule jAtA mAhAkulAH mahAnyaye jAtAH sUryasomAdivaMzasamudbhavAH zUrA vIrAsteSAM rAGgaM saMsarga cakAra kRtavAn hi yasmAtkAraNAt yena vastunA pRkta vAsitaM navaM bhAjanamamatramatra loke'vazyaM niyamena tadgandharUpaM tadgandha eva rUpaM yatya tAdRzaM bhavati jAyate / uktaM ca- "navAnyamatrANi zubho'zubho vA dhAso'pi lagno'nayadAtmabhAvam / thAnyeva tAnItarathA vidhAtuM zaknoti nUnaM na caturmukho'pi // " arthAntaranyAsaH // 23 // lipi sa saMkhyAmapi vRttacaulaH samApya vRttopanayaH krameNa / brahmAcaran SoDazavarSavaddhamAdatta vidyAH kRtavRddhasevaH / / 24|| lipimiti-sa putraH kRtavRddhasevaH kRtA vRddhAnAM guNavatA sevA yena saH / vidyA AnvIkSikyAdyAH Adatta gRhItavAn / kiM kurvan SoDazavarSabaddha (brahma) brahmacaryamAcaran / SoDazavarSANi yAvadityarthaH / kathambhUtaH vRttopanayaH ziSyatvamupanIyate yenAsau upanayaH mausIvratabandha ityarthaH / vRtto niSpanna upanayo yasya saH / krameNa ityasyAyamarthaH pUrva prathamaM dRttacaula: vRttaM caulaM cUsakarma yasya saH pazcAdvRttopanayaH / kiM kRtvA samApya abhyasya samAptiM nIlvA / kAm ? lipi paGktayA varNavinyAsaM saMkhyA gaNitamapi ceti / samuccayaH // 24 // ___ jyoM-jyoM dina bItate the tyoM-tyoM rAjaputra candramAke samAna bar3hate jAte the| kubar3oMko pakar3akara calate bhI the tathA kucha kucha bolate the| apanI samAna vayake logoMke sAtha jaba thor3A bhI calate the to aisA lagatA thA ki janatAko jIvanayAtrAkI zikSA de rahe haiM // 21 // rAjA dazaratha athavA pANDu A~kheM mUMdakara rAma athavA yudhiSThirake gAloM, mastaka athavA pairoMko cUmate the / pratIta hotA thA ki apane aura paTTarAnIke mile hue aura putrameM utare snehakA svAda hI le rahe haiM // 22 // una narapatine prArambhase hI apane putrako atyanta buddhimAn , uttama kulameM utpanna pIra puruSoM ke sAtha kara diyA thaa| kyoMki nUtana pAzrameM jisa vastukA saMsarga ho jAtA hai usakI gandha nizcayase banI rahatI hai // 23 // - pahile cUDAkaraNa usake bAda yajJopavIta saMskArako prApta usa rAjaputrane kramazaH varNamAlA tathA aMkagaNitakI zikSAko prApta karake solaha varSakI cayataka brahmacaryakA pAlana kiyA thA aura vRddhajanoMkI sevA karate hue samasta vidyAoMko sIkhA thA // 24 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam AnvIkSikI ziSTajanAdhatimyastrayI ca vArtAmadhikArakadbhyaH / vaktaH prayoktazca sa daNDanIti vidAM mataH sAdhu vidAJcakAra / / 25 // AnvIkSikImiti-ziSTajanAdAnvIkSikI yatibhyaH munibhyastrayIm adhikArakRdabhyaH niyogibhyaH vArtA vaktaH prayoktuzca daNDanIti sa punaH vidAJcakAra / kathaM sAdhu yathA samIcInam / kathambhUtaH vidAM viduSAM mataH issttH| "AnvIkSikyAtmavijJAnaM dharmAdhauM yIsthitau / arthAnauM tu vArtAyAM daNDanIyAM nayAnayau // " samuccayaH // 25 // kRtvA saparyA kuladevatAbhyo vidhAya godAnavidhi sutasya / savRttavidyAbhijanAnurUpaM sa dArakarmAvanipazcakAra // 26 / / kRtyeti-saH avanipaH rAjA sutasya dArakarma vivAhaM cakAra kRtavAn kathambhUtaM (savRttavidyAbhijanAnurUpaM) savRtte samAnAcAre ye vidyAbhijane vidyAkule tayoH anurUpa yogyaM vidyA'tra vyAkaraNatarka siddhAntalakSaNA jJeyA / kiM kRtvA kuladevatAbhyaH saparyA kRtvA vidhAya punaH kiM sutasya godAnavidhi maujIvratamokSaNaM vidhAya / samuccayaH // 26 // sajAnakIlAgArapetA nanA jalidAya yanaH / vilAsikA cittamaso jahAra ki ko'pi tApa viSaye'styasaktaH / / 27|| saditi-yUnaH tAruNyabharAprAntasya rAmasya cittaM hRdayamasau kyUH jAmakI sItA jahAra dRtavatI / kathambhUtA vilAsikA vilAsa: netrajo vikAraH so'syA astIti vilAsikA / kathambhUtA navA tAruNyavatI / punaH nAzamaterapetA nirgtaa| na viyogaviSayetyarthaH / ki kRtvA ? nidartha prakAzya / kim ? prema sneham / kathambhUtam ? sat samIcInam / kRtakopacArarahitamityarthaH / uttAca "yAvakAzalezo'sti nopacAravicArayoH / taddhathAnaM prema pA'zeSaduHkhabhidyogibhoginoriti // " arthAntaranyAsamAha-kiM ko'pi tAkAmasadRzo'pyasti yo nAma viSaye iSTahAgavanitAcandanAdau asaktaH / atra tAtparyam-yathA rAmo viSayAsaktastathA nAnyaH kazcidastIti bhAvaH / bhAratIyapakSaH-yUnaH yudhiSThirasya cittamasau vadhUna bahAra na hRtavatI ? kathambhUtA vilAsikA vilAsinI punaH navA taruNI udbhinnapInaghanastanamaNDalA / punaH kInAzamateH kInAzasya kRpaNasya matiriva matiH krUrabuddhirityarthaH / athavA kInAzA dInA cAso matizca / uktaJca-"kInAzaH kRpaNo lubdho dIno gRdhnuzca mardanaH / apane-apane viSayake pratiSThita vidvAnoMko priya rAjaputrane siddhapuruSoMse AtmavidyAkI zikSA grahaNa kI thI, RSiyoMse dharma-adharmakA jJAna prApta kiyA thA, adhikAriyoMse lAbhahAni zAstrako par3hA thA tathA nyAyAdhIza aura zAsakoMse nyAya-anyAyakI vivecaka daNDanItiko samajhA thA // 25 // mahArAja dazaratha athavA pANTane apane kula ke ArAdhya devatAoMkI savidhi pUjA karake rAjaputrake brahmacarya-Azrama samAptikA saMskAra kiyA thaa| tataH apane samAna AcAra-vicAra, zikSA dIkSA tathA kulInatAse yukta sthAnapara usakA vivAha kara diyA thA // 26 // anvaya-nAzamaterapetA, vilAsikA, asau nadhA vadhU sajAnakI prema nidartha yUnaH cittaM jahAra / kiM ko'pi tAraviSaye asaktaH asti ? _ viyogakI kalpanAse bhI dUra, kaTAkSose prIti yarasAnevAlI isa navavadhU guNavatI jAnakIne apane pragADha premake AcaraNase yuvaka rAmake cittako vazameM kara liyA thaa| saMsArameM kauna sA hai jo aise viSayameM anAsakta raha sake / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH 45 tasyA apekSA | punaH kathambhUtA sabjA praguNA vA sataH satpuruSAjjAtA rAjA kulInA / kiM kRtvA 1 nida ki prema | arthAntaramupanyasyate kiM ko'pi tAdRg yathA yudhiSThiro'sti yo nAma viSaye'saktaH / atra tAtparyam - yathAviSaye'sakto yudhiSThirastathA nAnyaH kazcidastIti // 2 bhImaH kramAt varmaharaH kirITI prAMzurvizAlaH kakudunnatasaH / abhUvRSaskandhadharo maheccha: sa vartito vartikayeva dhAtrA ||28|| bhIma iti-- sa rAmaH kramAt paripATyA bhImaH bhayAnako'bhUt ajani / kathambhUtaH 1 varmaharaH kavacoha nasamarthaH 1 kiroTI mukuTavAn / prAMzuH uccaistaraH / vidyAlaH vistIrNaH / punaH ( kakudunnatAMsaH ) kakudiva vRSakothari unnatI aso skandhau yasya saH tathoktaH / dRSaskanvadharaH vRSasyeva nRpabhasyeva skandhadharA grIvA yasya saH / atra grIvAyAH sthUlatvaM pratipAditam / mahecchaH mahatsu satpuruSeSu icchA vAcchA yasya saH / etairvizeSaNairyuktaH san utprekSyate / yAtrA caturmukheNa karcA vArtikayA citralekhanyA kRtvA varttita iveti / bhAratIyaH kramAt AnantaryeNa yudhiSThirAnantaramityarthaH bhImaH vRkodaraH abhUt / kathambhUtaH varmaharaH / tatazca kirITI arjunaH / kathambhUtaH mahenchaH mahato icchA yatyAsI mahecchaH vA mahe utsave sati accha: atrikalahRdaya' iti / zeSaH prAmvat / utprekSA // 28 // tataH sumitrodayahetubhUtAmadrayunnati prAptamabhUta sUnum / yo'paprathat samnakulAdivAsi zrIlakSmaNAcyA sadadeva ||29|| tata iti tataH rAmotpattyanantaraM sumitrA rAzI taM sUnuM putramasUta janitavatI / kathambhUtaM adracunnati prAptaM parvatasyoccatAM gatam / kathambhUtAmudayahetubhUtAM vibhavakAraNantAm yaH zrIlakSmaNA khyAmapaprathat prakaTitavAn / kathambhUtaH sannakuloditAriH sannA hatAH kuditAH anvaye prasiddhAH bharayo yena saH punaH sahadevacaryaH saha sArddhaM devAnAmiva caryayA gatyA varttamAnaH / arddhacaratvAdeH parivArita ityarthaH / anvaya-kInaH zamaterapetaH, sajjA, vilAsikA, natrA aso vadhU prema nidazye yUnaH cittaM na hAra ? kiMgaviSaye asaktaH asti ? dIna vRttise achUtI, guNase bhUSita, vidyAsoM meM catura, yauvana ke prArambhameM vartamAna, isa vadhUne apane prakRSTa prema pradarzana dvArA yudhiSThirake citakA haraNa nahIM kiyA thA ? [ arthAt kiyA hI thA ] usake samAna vayakA kauna aisA hai jo viSaya bhoga meM udAsIna ho ||27|| rAmacandrakI pIupara unnata, puSTa, kakudake samAna kandhoyukta tathA dharmakI dhurAko dhAraNa karanevAlA kavacadhArI, mukuTavibhUSita, prasAra tejasvI aura mahattvAkAMkSI usa bharatakA janma huA thA jo vidhAtAkI kU~cIle viSita samAna lagatA thA / ! yudhiSThira ke bAda ko bhI tor3a denevAle bhIma aura lambe caur3e arjuna hue inake uThe vizAla kandhe the tathA baiThake samAna valiSTa zrIcA thI / sajjana-samAgama ke premI ye jaganiyantA kI TaoNkIse gar3he gaye se pratIta hote the ||28|| anvaya- tataH sumitrA bhavannasiM mAjhaM sUnum asuta / sannakulodivAriH sahadevavaryaH yaH udayahetubhUtAm zrIlakSmaNAkhyA apaprathat / bharatake janma ke bAda dazarathakI sumitrA mahArAnIne parvata ke samAna utSedha yukta putra 1. sa bharataH / yato hi rAmAnantaraM bharatasyaiva janma abhUt / nRpasvadharAM ityanena tasyaiva saMketa: aprajasya nyAsatvena rAjyasya pratipAlanAt bharata evaM dharmapurAdhAraka iti / 2. anAcilahRdayaH10 da0 / 3. bharatotpatyanantaraM pratibhAti / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAga dvisandhAnamahAkAvyam bhAratIyaH- tataH yudhiSTira bhImArjunotpattitryAvarNanAntaraM sumitrodayahetubhUtA sumitrANAM suhRdAmudayahetubhUtA mAdrI ( madrI) rAzI taM sUnumasUta / kathambhUtamunnatiM prAptam / yaH nakula ityAkhyAmapaprathat prakaTIcakAra / kena kRtvA zrIlakSmaNA zrI lakSmANi lakSaNAni atra samAhArApekSayaikatvaM zrIlakSma tena zrIlakSmaNA / punaH sahadevacaryaH sahadevena caryA gamanaM yasya saH tathoktaH san / punaH aditAriH aditA bhakSitA arayo yena saH kAlakarAlavadanArpitazatruH / "ada bhakSaNe" ityasya dhAtoH prayogaH / yadvA ditAH khaNDitAH asyaH zatravaH yena sa tathoktaH / "do avalaNDane" ityasya prayogaH | zleSaH ||29|| rAjJastathA suprajasaH kulasya sarvasya so'tIya janasya jAtaH / zatru nAmA'bhyudayaikahetuH putraM punAnaM hi kulaM nirAhuH ||30|| 46 rAjJa iti-yathA rAmalakSmaNa dvau putrau jAtau tathA rAjJo dazarathasya suprajasaH kAminyAH sa lokaprasiddhaH zatrughnanAmA putro jAtaH / yattadornityasambandhAt yathetyadhyAhAryamatra | kAkAkSigolakanyAyena jAta iti kriyA pUrvaparasambandhapadaparAmarzinI / tenAyamarthaH - yaH atIva atizayena abhyudayaikahetuH jAtaH / kasya kulasya vaMzasya sarvaMsya janastra ca / idAnImarthAntaranyAsaH / hi kuTaM kulaM punAnaM putraM nirAhurvadantyAcAryAH / bhAratIya:--sa nakulaH zatrughnanAmA zatrUn hatavat zatrughnaM nAma yasyAsau zatrughnanAmA bhUtyA suprajasaH zobhanA prajA yasyAsa suprajAH tasya " prajAmevAdas" [jai0 sU0 4 2 124 ] pANDo rAjJaH sambandhitvena kulasva tathA tena prakAreNa sarvasya samastasya janasya atIva abhyudayaikaheturjAtaH / arthAntaraM nyasyati kulaM punAnaM hi sphuTaM putraM nirAhuH / uktaJca "puSNAti dharma hi phulakrameNa samAgataM yaH kRpayA prabhUtam / kulaM punIse janakasya kI putraM pavitraM pravadanti ziSTAH " // 1 // arthAntaranyAsaH ||30| ko janma diyA thaa| pIr3hiyoMse khyAta apane vaMzake zatruoMkA saMhAraka tathA devatAoMse anugata usa rAjaputrane abhyudayakI preraka zrIlakSmaNa saMzAko dhAraNa kiyA thaa| anvaya- tataH sumitrodayahetubhUtA sahI usatiM prAptaM sUnum asUta / aditAriH san yaH sahadevacaryaH nakulaH zrIlakSmaNAkhyAM apapradhat / bhIma-arjuna ke janma ke bAda ziSTa bandhu bAndhavoMke utkarSakI sahAyaka mahArAnI mahIne parama vikAsako prApta putrako janma diyA thA / zatruoMke mAna-mardaka hokara bhI 'sahadeva' se anugata isa nakula pANDuputrane apane nAmako lakSmI aura sallakSaNoMke lie prasiddha kiyA thA ||29|| andhaya-tathA rAjJaH suprajalaH kulasya sarvasya janasya atIva abhyudayaikahetuH saH zatrughnanAmA jAtaH / hi kulaM punAnaM putraM nirAhuH / jaise dazaratha rAjAke bharatAdi hue the vaise hI sumitrA mahArAnIse apane vaMza tathA samasta janatA ke atyanta utkarSakA sAdhaka vaha zatrughna nAmakA putra huA thaa| ThIka haiM, kulako pavitra karanevAleko hI vAstavika puca kahate haiM I antraya-rAjJaH supraakSaH tathA jAtaH zatrughnanAmA saH kulasya sarvasya janasya abhyudayaikaddetuH / mahArAja pANDukI bhaTTI mahArAnI se pUrvokta prakAra se utpanna zatruoMke vinAzake kAraka khyAta vaha sahadeva apane vaMza tathA samasta janatAkI uccatikA pradhAna kAraNa thA / nizcayase putra vahI hai jo vaMzako pavitra kare ||30|| 1. rAmabharatalakSmaNAH trayaH putrAH jAtA iti cintyam / 2. sa sahadevaH nakulasahacara iti / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 tRtIyaH sargaH sarvaH kumAraH sukumAramUrtiH soSNISamUrdonnatirauNikIbhrUH / AliGgitazrIkarakaGkaNAGkamArgAdivAvartitakaNTharekhaH ||31|| laGke ityanayA kriyayA vRttatrayeNa sambandhaM darzayati - sarvaM iti / sarvaH samastaH kumAraH sukumAramUttiH sukumArA mUrtiryasya saH soSNIprasUdhannatiH uSNISaH brahmadvArasyonyapradezagranthilakSaNavizeSaH sahoNISeNa mUrddhAnatiryasya saH punaH aurNikI bhrUH UrNAyAM niyuktaH "tatra niyukaH " [jai0 sU0 3 / 311 / 6 ] iti um auNikI / auNikya sUkSma bahu yasya saH aurSikI bhrUH "na vuhakoDa: " [jai0 sU0 4 / 3 / 149 ] iti puMvadbhAvaniSedhaH / AvartitakaNTarekhaH AvartitAH kaNTharekhA yasya saH / kasmAdiva AliGgitazrIkarakaGkaNAGgamArgAt AliGgitA cAsau zrI lakSmIH zobhA vA tasyAH karakaGkaNasya aGkaM cihnaM yatra sa cAsau mArgaH | tasmAdiva utprekSA ||31|| UrjakhalaH parvatabhittivakSA nigUDhajAnudvayalambabAhuH | gambhIranAbhiH savRhanitambaH zrIgopurastambhanibhAyatoruH ||32|| Urjasvala iti-sa sarvaH kumAraH UrjasvalaH balavAn / parvatabhittivakSAH vistIrNAcca bhUdharasadRzoraska ityarthaH / nigUDhaM jAnudvayaM yasya saH lambau bAhU yasya saH nigUDha jAnudrayazcAsau lambabAhuraca nigUDhajAnudvayalambabAhuH avyaktasubaddhajAnudvittayadIrghatarabhuja ityarthaH / gambhIrA nAbhistundiryasya saH / savRhannitambaH saha bRhannitampena varttata iti / tathA zrIgopurastambhena nibhe tulye Ayate dIrghe UrU jaGghe yasya saH tathoktaH / upamA ||32|| caturdazadvandvasamAna dehaH sarveSu zAstreSu kRtAvatAraH / guNAdhikaH prazrayamaGgabhIruH pituH kathaJcidgurutAM lalaGgha e ||33|| caturdazeti punaH kIdRzaH caturdazadvandvasamAna dehaH caturdazandena samAno nyUnAdhikyarahito dehaH zarIraM yasya saH / bhrUlocananAsAka polkarNoSThaskandhabAhupANistanapArzvorujaGghApAdAH eteSAM caturdazAnAM dvandva tena / punaH kRtAvatAraH kRto'vatAro yena saH vihitAbhyAsaH / keSu sarveSu zAstreSu / guNAdhikaH guNaparipUrNaH / prazrayabhaGgabhIruH vinayanAzabhIlukaH / itthambhUtaH san pituH janakasya kathaJcit kenApi prakAreNa gurutAM gaurava la laGghitavAn iti / antyadIpakam // 33 // tatyAja putro vinayaM kathaJcijahA~ pitA nAnunayaM kadAcit / yataH pitA putramananyadAzaM kasyApi nAbhUdaparuddhavRttam ||34|| tatyAjeti -- yataH yasmAt kAraNAt kazcit rAmAdikaH yudhiSThirAdiko vA putraH svapitari vinavaM na tatyAja nAtyAkSIt tathA pitA ca svaputreSu anunayaM prasAdaM kadAcit kAle na jahA~ na tyaktavAn / tasmAt sabhI rAjaputroMkI kAyA sukumAra thI, mukuTa bA~dhanele zira unnata the, bhrukuTiyoM meM ja thI, galemeM saba ora gola rekhAe~ thIM jo galemeM AliMgana karatI huI lakSmIke hAthake kaMkaNake nizAnakI rekhAoMke samAna lagatI thIM // 31 // ve sabake saba balavAn the, parvatake pArzva ke samAna vizAla aura ubharI chAtI thI, khUba puSTa atapava AvRta jAnuoM- paryanta lambI bhujAe~ thIM / nAbhi gaharI thI, pauda bar3e aura puSTa the tathA praveza-dvArake stambhoMke samAna vizAla jaMghAe~ thIM // 32 // unake zarIrake, netra, nAsikA Adi caudahoM aMga eka sadRza the, samasta zAstroMkA inhoMne gambhIra adhyayana kiyA thA, adhikatama guNoMse bhUSita the tathA ziSTatA ke atikramaNale sadaiva Darate the / ataeva apane guNoMke kAraNa inhoMne pitAkI gurutAko bhI mAta kara diyA thA // 33 // putrane raMcamAtra bhI cinayako nahIM chor3A thA tathA pitAne kabhI bhI inapara snehakI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 dvisandhAnamahAkAvyam kAraNAt pitAputraM pisA ca putrazca samAArApekSayaikatvam / ananyadAzaM sat na vidyate'nyasmin AzA vAcchA yasya tattathoktaM sat aparuddhavRttaM laukikavyavahAranindyAcaraNaM nAbhUta na jAtam ! kasya ? kasyApi / kasyApyatra sAmAnyoktau satyAmavyayAnAmanekArthatvAt / apizabdena paramparAthoM gamyate / tenAyamarthaH / pituH putrAdapaddhavRtta nAbhUt putrasya pituH sakAzAditi / nizcayAlakAraH // 34!! te droNasaMzabdanamAdadhAnaM guruM praNamyAdita cApavidyAm / rAjanyakaM tAM vijahI viruddhAM grAhyazca heyazca bhaved gurubhyaH ||35|| tamiti-taM lokagasiddha guruM dArathaM praNamya namaskRtya rAjanyaka rAjJaH apatyAni rAjanyAH rAjaputrAH rAmAdayasteSAM samUhaH rAjanya kattaM cApavinAM dhanurvidyAmAdita gRhItavAn / kathambhUtaM sat droNasaMzabdanaM meghabhavanigAdadhAgam / viruddhAJca samyak / vidyAviparItA tA 2 aravindha vijahI tyajati sma / arthAntaranyAsamAha-gurubhyaH sakAzAt samyagbhUtaM vastu grAhyamAdeyaM bhavet , asamyagbhUtaM heyaveti / bhAratIyaH-rAjanyakaM pANDuputrasamUhaH cApavidyAmAdita svIkRtavAn / kiM kRtvA taM lokaprasiddha gurumAcArya praNamba | kathambhUtaM droNasaMzabdanaM droNasaMjJAmA dadhAnaM droNAcAryamityarthaH / anyatprAgvat ||35 / / padaprayoge nipuNaM vinAye sandhI visarge ca kRtAvadhAnam / sarveSu zAstreSu jitazramaM saccApe'pi na vyAkaraNaM mumoca // 36 // padeti tat rAjanyaka cApe'pi cApalyAyacApaH dhanuranyAsa ityarthaH tasminnapi, vyAkaraNa zandazAstraM na mumoca na muJcati sma / kIdamAM sat padaprayoge caraNacinyAle (suptiAntarUpapadaracanAvAM) nipurNa dakSam / punaH vinAme patvaNatvayoH saMjJAyAM kRtAvadhAnam / sandhI prasUtAnAM vAnAmekatrIkaraNe visarga visRjyate prakaTIkriyate kArakasaMzliSTo'ze yena sa visargastasmiMzca kRtAvadhAnam | punaH sarveSu zAstreSu sabhAsakRttaddhitAdiSu jitazrama vihitAbhyAsamityarthaH / malevapakSe kathambhUtaM rAjanyartha patnayoga va jhArakhAlIda prAlI dalakSaNopalakSitAni padAni teSAM prayogaH sthApanabhedaH tatra nipuNam / dinAna namIkaraNe sandhau zarasandhAne visarge zaramokSaNe kRtAvadhAnam / sarveSu zAstreSu rAjIvyadhApatracchedAdicitreSu jitasamiti / anna rAjanyakasya vyAkaraNaparijJAnapUrvakatvena dhanurvidyAparijJAnamupadarzitam / zlepAla kAraH // 36 // utprekSaNe lakSyavidhau ca dakSa dharme nadIpya padu zabdabhede / niSNAtamuccai racanAsu caitaccApe'pi tatyAja na kAvyakarma // 37 // kamI nahIM kI thI / ataeva pitA yA putrane kabhI bhI apane AcaraNakI maryAdAkA lopa nahIM kiyA thA kyoMki putra tathA pitA donoM parasparameM eka dUsarese nirapekSa the / 34 // megha garjanA ke samAna gambhIra dhvanise bolanevAle rAma Adi rAjaputroMne apane guru tathA pitAko praNAma karake dhanuSa vidyAko sIkhA thaa| tathA lokaviruddha kuvidyAoMpho chor3a diyA thaa| gurujanoMkI sAkSI pUrvaka hI sIkhanA aura chor3anA ucita hotA hai| samIcIna droNa nAmake dhAraka gurudeva ( droNAcArya) ko praNAma karake yudhiSThirAdi pA~cau pANDavoMne zastra vidyAkI sIkhA thA | tathA avidyAoMkA tyAga kiyA thA-guruse prazasta prAya aura aprazasta tyAjya hote haiM // 35 paira jamAne meM kuzala, dhanuSa khIMcane, lakSya bA~dhane tathA kSaNa mocanemeM atyanta sAvadhAna tathA samasta zastroMkA abhyAsa karake bhI na thakanevAle be rAjaputra dhanuSa-vidyAke abhyAsake samaya bhIvyAkaraNakA parityAga nahIM karate the| zabda aura dhAturUpoMke prayoga, nipuNa, pattha-NatvakaraNa, sandhi tathA visarga karanemeM na cUkanevAle tathA samasta zAstroM ke parizramapUrvaka adhyetA vaiyAkaraNa bhI vyAkaraNake adhyayanake samAna cApavidyAko banA dete haiM // 36 // 1. katvam / "Rto vidyAyonisambandhAt" [je0 4 / 3 / 136] ana-pa0, da. / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma tRtIyaH sargaH 49 utprekSaNa iti - etadrAjanyakaM cApe'pi dhanurabhyAse'pi kAvyakarma na tatyAja na muJcati sma / kathambhUtaM rAjanyakam ? utprekSaNe utprekSA'laGkAre lakSyavidhau arthanirUpaNAyAJca dakSam / punaH nadISNaM pravINam / ka narme aSTAdazasyalavyAvarNanalakSaNe athavA dharmasyopalakSaNatvAdarthaM kAmayorgrahaNam / tenAyamarthaH- dharme dharmArthakAmalakSaNe varge / punaH paTu / ka ? zabdabhede mAtarizvetyevamAdau / punaH uccai racanAsu saGgacakrAGgamurajA dibandheSu niSNAtam / zleSArtho'dhunA pradarzyate kIdRzaM rAjanyakamutprekSaNe dRDhamuSTayoravalokane lakSyavidhau ca yethe vyadhAyAzca dakSam | dharme dhanurguNe (nadoSNa) zabda bhede zabda metra lakSyaM kRtvA zaramokSaNaM yatra vidhIyate sa khalu zabdabhedaH tasmin paTu / uccai racanAsu daNDasvastikA hituragacakravyUhAdiSu sainyaracanAsu niSNAtamiti / atra rAjanyakasya kAvyavidyA purassaratvena dhanurvidyAparijJAna kauzalyamupadarzitam // 37 // jyAghAtavitrAsitadiggajasya / maNDIdArAsa trailokyamAlIDhapadasya madhyamApatya lInaM tadamaMsta ruSTam ||38|| AmaNDalIti-tat rAjanyakaM kattu ruSTaM kupitaM sat trailokyaM bhuvanatrayasta manyate sA / kathambhUtaM bhi abhAvena pariNataM (iva ) / kiM kRtvA Apatya Agatya kiM madhyaM antaH kasya saMbandhitvena ? AlIdapadasya AlIDhasthAnavizeSasya / kathambhUtasya AmaNDalIbhUtazarAsanasya A samantAt maNDalIbhUtaM zarAsanaM dhanuryasya ( yasmin) tasya / punaH kathambhUtasya jyAghAtacitrA sita diggajatya jyAghAtena pratyaJcAvisphAraNena vitrAsitA bhayaM nItA diggajAH bhAzAkariNo yena ( yasmin ) tasya / utprekSA ||38|| evaM cUr3AtAr3itapAdaM parabhUpA bhaktyai kaikeyeyamupeyuH zaraNaM yam / so'bhIto'yaM tatra samantAd bharato'bhUtputraH sarvopAyavidhAnairjitazatruH ||39|| evamiti evaM 'rAmalakSmaNazatrughnotpattiprakAreNa saH ayamabhItaH nirbhayo bharato nAma putraH abhUt 'ajani / ka tatra dazarathe nRpe / kathambhUtaH ? jitazatruH jitAH zatravo yena saH / kaiH kRtvA ? sarvopAyavidhAnaiH sAmabhedadaNDAdiprayogaiH 1 kathaM samantAt sAmatyena / yaM kaiketheyaM kaikeyasya narapaterapatyaM strI kaikeyI kaikeyyA apatyaM pumAn kaikeyeyaH kumAraH taM kaikeyeyaM parabhUpAH ripavaH zaraNamupeyurAgatAH / kasyai bhaktyai sevAnimittam / kathaM yathA bhavati cUr3AtAr3itapAdaM mukuTAgramaNicumbitacaraNam / dhanuSa calAne tathA lakSyake bhedanameM pravINa, yuddhake dharma ( karttavya akarttavya ) meM pAraMgata, zabdabhedI bANa-saMcAlanameM dakSa, ahi-turaga-cakra Adi vyUhaoNkI racanAyeM kuzala rAjaputroMne cApavidyA meM bhI kavitva lA diyA thA / utprekSAdi alaMkAra tathA arthaprarUpaNa meM pravINa, dharma puruSArtha meM saphala, zabdAlaMkAroMke paNDita tathA uttamase uttama pravandhakI racanA meM samartha kavi loga bhI kAvya-kartRtvako dhanuvidyA samAna kara dete haiM ||37|| ve rAjaputra dhanuSako khIMcakara gola kara dete the, unake dhanuSakI DorIkI phaTakAra se diggaja Dara jAte the aura balapUrvaka paira jamA denepara tInoM loka sikur3akara eka jagaha samA jAte the tathA inheM ruSTa samajhate the || 38 // anvaya-- pUrvaM tatra sarvopAyavidhAnairjitazatruH samantAd bharataH ayaM putraH abhIto'bhUt / cUr3AtAditapAdaM yaM kaikeyeyaM parabhUpA bhaktayai zaraNaM upeyuH / isa prakAra se una saba bhAiyoMmeM sAmAnAdi upAyoM dvArA zatruoMkA vijetA, lagha prakArase kAntimAna yaha bharata nAmakA putra abhaya huA thA / rAjamukuToMke Upara lAta mArane vAle isa kaikeyI ke putra kI zaraNa meM zatru rAjA bhI bhaktipUrvaka Ate the / 1. lepA'laGkAraH - pa0, 60 2 rAmAdisamastasutAnAM zikSAdikrameNeti cintyam / 3. mAtulAdipakSasya prabalatA sarveSu suteSvadhikasamartha iti / 7 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamaddAkAvyam bhAratIyaH - evaM divasakrameNa tatra pANDunRpe rAjyaM kurvANe sati sa sarvaH putraH pANDavaH bharataH tatparatayA kRtvA jitazatrurabhUt / kaiH kRtvA ? apAyavidhAnaiH nItizAstrIya mArgaviparItakriyAbhiH / kathambhUtaH san 1 abhItaH abhi rAmantAt itaH prAptaH san / kamayaM bhAgyam ekaike asahAyAH bhUtvA parabhUSaNaH bhatayA aMgulTikhaNDanayA kRtvA yaM pANDuputraM zaraNamupeyuH AyAtAH / kathaM yathA cUr3AtADitapAdaM kirITako TisthamaNipradRSTacalanaM yathA / kathambhUtaM pANDuputramayeyaM na yAtuM zakyamajeyamityarthaH / kathaM samantAt sarvaprakAreNeti / ileyaH ||39|| zriyA vilolo bharato na jAtaH suto vinItaH sakalo babhUva / bhajyeta rAjyaM vinItaputraM ghuNAitaM kASTamitra kSaNena ||40|| 50 zriyeti-bharato nAma sutaH putraH liyA mila kA ? kalA gaNitAdikasahitaH / punaH dinataH vinayadAn cabhUva / hi puTam iva yathA duNAhataM dhuNabhakSitaM kASThaM kSaNena muhUrtena bhajyeta bhaGga majet tathA avinItaputraM na vinItAH putrA yatra tat rAjyaM bhaGgaM gacchet / , 'bhAratIya:- saMkala: samastaH sutaH pANDuputraH zriyA lakSyA Avila: yutaH san lobharataH kRpaNo na jAtaH / tathA " dravyaM kriyA vinayati" iti vacanAt dinItaH suzikSitaH babhUva / arthAntaramupanyasyati / sopasvarANi hi vAkyAni bhavantyataH kAvayedaM vyAkhyAyate / iva yathA duNAhataM kALaM kSamena bhajyeta tathA ranputram a iva nArAyaNa iva vinItAH suzikSitAH putrAH yatra taditthaM bhUtaM rAjyaM kathaM bhaGga lameta api tu naiva | yahA "avayaH zailamepArkAH" iti vacanAt adinA meNa nIyata ityavinIto'gnistadvattejasvinaH putrA yatra tat // 40 // tasminkAle lIlayA dhArttarASTrAste kauracyA bhAsamAnasvarUpAH / AlokAntakAntakIrttipratApa nyAnyasthityApArapArA ivAsthuH || 41 // anvaya evaM tatra apAyavidhAnaiH samantAd jitazatruH ayaM abhiitaH saH sarvaH bharataH abhUt / dhUtAditapAdaM ayevaM yam ekaike parabhUSAH bhaktayA zaraNaM upeyuH / nItizAstra ke anusAra prayatoM dvArA saba taraphake zatruoMse vijetA, saba prakAra se saubhAgyako prApta ve saba pANDuputra bharatavaMzI ( tathA kAntimAna ) hue | unake pairoM para rAjamukuTa jhukate the tathA unapara koI AkramaNa nahIM kara sakatA thaa| ataeva asahAya zatru rAjA bhaktipUrvaka inakI zaraNa lete the // 39 // anya - vinItaH sakalaH zriyAdhilaH sutaH babhUva lobharato na jAtaH / bhavinItaputraM rAjyaM hi ghuNAhataM kASTamiva kSaNena bhajyeta / lamasta rAjaputravigana, vidyAvAna tathA lakSmIse suzobhita the| kisI meM bhI lubdha vRtti na thI / jisa rAjA ke putroMkI upayukta zikSA-dIkSA nahIM hotI hai vaha rAjya ghuna se khAye kAkI taraha kSaNabhara meM chUTa jAtA hai / anvaya- bharataH sutaH zriyA vilolo na jAtaH sakalA dinItaH babhUva / aditiputraM rAjyaM hi ghuNAhataM kASTamiva kSaNena bhajyeta ? bharatavaMzI pANDuputra lakSmI ke ahaMkArase caMbala na hue the / ve saba gaNita Adi kalA se yukta tathA vinamra the| avi (megha) ke dvArA le jAyI jAnevAlI ( nIta ) agnike samAna tejasvI putra jisa rAjya meM hoM kyA vaha ghunase khAyI lakar3I ke samAna sAdhAraNa dhakkese TUTa sakatA hai ? arthAt nahIM ||40|| 1. bhAratIya pakSArtho'yam / jAtaH vekavacanam / bharatavaMzodbhava iti / 2. rAghavIyapakSe iti / 3. raghuputraH / 1. arthAntaranyAsAlaGkAraH - pa0, 60 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH tasminniti-tasminkAle tAruNyabharodayasamaye te lokaprasiddhAH rAmAdayaH kau pRthivyAM nyAyyasthityA mRtvA apArapArA iva samudrA yathA tathA asthuH tasthivAMsaH / kIdRzAH lIlayA gativizeSeNa kRtvA dhArtarASTrAH "pazudhAnya hiraNyasampadA rAjata iti rASTram" [nI0 dhA0 191] / ghRtaM rASTra yaiste dhRtarASTrAH dhRtarASTrA eva dhArtarASTrAH "svArthe'Na" / punaH kIdRzAH ? ravyAbhAsamAnasvarUpAH raviriva sUrya iva AbhAsamAnaM dIpyamAnaM svarUpaM mUrtiyeSAM te tathoktAH / punaH AlamekAntakrAntakIrtipratApAH AlekAntaM tribhuvanamadhyaM prAntaM vyApta yAbhyAM to AlokAntAntau kosietApI yeSAM te / atha bhAratIyaH-bahilakAle prAsottaralatAruNyabharA pANDavAH sukhaM sukhena rAjya kurvANA asthuH, tasminkAle te lokavilyAtAH dhArASTrAH dhRtarASTravyApatyAni pumAMsaH dhArtarASTrAH kauravyAH apArapArA iva jarUrAzaya iva nyAyayityA vA azuH sthitAH / kIrAH bhAsamAnasvarUpAH dIpyamAnamUrttanaH / kayA phIlayA zobhayA / punaH AlokAntAntakIrtipatApAH tribhuvanamadhyabAntayazovikArAH // 4 // sarvastAduryodhanenArjayitvA datvA pitre yena sampat phalAnAm / pRktAstena jyAyasA bhrAtaraste jagadurlokAlambanastambhanatim / / 42 // sarveti-tena rAmeNa jyAvasA gariSTana pRktAH yuktAH santaH te pUrvoktA lakSmaNAdayo prAtaro bAndhavAH lokAlambanastambhamUrti munnAkSAdAnastambhatyabhAce jagmuH gtaaH| yena rAmeNa kartRbhUtena pitre dazarathAya phalAnAM sampat dattA samarpitA / kiM kRtvA ? pUrva yodhanena dhanuryuddhena karaNabhUtena arjayitvA upAya / kathaM bhUtA saraet ? sarpavAdaH sarveSAM svaparavaMzonavAnAM sAdhuvRttInAM svAduH sarvasvAnuH vizvarasidhotyarthaH / bhAratIya sena pUrvohena jyAyasA garIyasA yudhiSTireNa pitre pANDunarendrAya phalAnAM sampaddattA / kiM kRtvA ? pUrva duryodhanena gAndhArIputreNa kRtvA arjayitvA / kathammRtA sampat ? sarvasvA sarva sva dravyaM yasyAM sA sarvasvA athavA sarveSa bannujanAnAM syA AtIyA yA sA sarvasvati / zleSAlaGkAraH ||42|| anvaya-tasmin kAle lIlayA dhArtarASTrAH, ravyA bhAsamAnasvarUlAH AlokAntamAntakIrtipratApAH te nyAyyasthityA ko apArapArA itha AsthuH / usakasI avasthAmeM bhI anAyAsa rASTrake bhArako sahanevAle, sUryake samAna dedIpyamAna kAntidhArI tathA soko anta taka vyApta yaza aura pratApake svAmI ve rAghaca rAjaputra apanI nIti-nipuNatAkai kAraNa pRthvIpara samudra ke samAna zobhita the| anvaya-tasminkAle bhAsamAnasvarUpAH AlokAntakAntakIrtiztApA dhArtarASTrAH te kauracyAH lIlayA nyAyyasthirayA apArapArAH iva bhAsdhuH / tejasvI pANDaputroM ke samayamai hI kAntimAn zarIradhArI, saMsAra bhara meM vyApta kIrti aura yazake sthAnI, dhRtarASTra ke putra ve kaurava bhI devasaMyogase nyAyocita mArgapara calaneke kAraNa samudra ke samAna virAjamAna the // 41 // anvaya--yena yodhanena arjavisvA sarvasvAduH phalAnAm sampat pinne dattA tena jyAyasA pRktAH te bhrAtaraH lokAlambanamUrti / __ jisa rAmacandra zuddhake dvArA arjita, saba praphArase priya, lauyika bhogIkI sAdhaka sampatti pitAko dI thii| usa bar3e bhAI se yukta una bharata Adi bhAiyoMkI sthiti saMsArake lie zaraNabhUta thii| anvaya-yena duryodhanena sarvasyA phalAnAm sampat ajayitvA pitre dattA tena jyAcasA saMpRktAH te bhrAtaraH lokAlambanastambhamUrti jagmuH ? jisa duryodhana ne samasta ( pANDava tathA kauravoM) phuTumbake lie sukhoM ko denevAlI sampatti apane adhIna karake pitA dhRtarASTrako samarpita kara dI thii| aise bar3e bhAIse prabhAvita zeSa kaurava bhAI saMsArako samhAlanemeM sArthaka maryAdApuruSapaneko kyA prApta hue the ? // 42 // 1. pANDavAnAmiti yAvat / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisAdhAnamahAkAvyam iti vinamayannuccaistabdhAnatAnativardhaya nsa pariNamayanpRthvIM putrairvasanyupahArayan / sukhamagamayatkAlaM harye smaranparameSThinaM na hi sutavatAM nApAsAdhyaM dhanaJjayamicchatAm / / 43 // iti zrI dvisandhAnakAdhye kaverdhanaJjayatya kRtau rAghavapANDadhIye mahAkAvye rAghava-kauravotpattirnAma tRtIyaH sargaH // 3 // itIti / sa dazarathaH pANDuzca sukhaM yathA sukhena kAlaM samayagagamayat nItavAn / kiM kurvANaH sannityuktaprakAreNa putraiH kRtvA uccastabdhAn ripUna vinamayan vizeSeNa namAn viddhan tathA tenaiva prakAreNa natAn zatrUn ativaIyan vRddhi prApayan pRthvI medinIM pariNamayan haste kArayan vasUni dravyANyupahArayanpuSTiM prApayan / punaH kiM kurvan ? parameSTina' parabhapuruSaM smaran smaraNaviSaye nayan , ka harSe mandire, arthAntaramAhahi sphuTaM dhanaJjayazca icchatAmabhilaSatAM sutavatAM putravatAM nAma aho nAsAdhyaM kimapIti' / / 43 / / iti nisvavidhAmaNDanamaNDitamaNDalIDitasya paTta cakravartinaH zrImavinayacandrapaNDitasya gurorantevAsino devanandinAmnaH ziSyeNa sakalakalodbhavacAracAturIcandrikA. cakoreNa nemicandreNa viracitAyAM padakaumudInAmadadhAnAyAM TIkAyAM dvisaMdhAnakaverdhanaJjayasya kRtau rAghavapANDavIye mahAkAvye rAdhavakauravotpattivarNano nAma tRtIyaH sargaH // 3 // putroM ke dvArA ahaMkArase madonmatta zatruoMko jhukAte hue, zaraNAgatIko saba prakArase bar3hAte hue tathA pRthvIko apane ghazameM karate hue tathA putroM dvArA sampatti arjita karAte hue mahArAja dazaratha tathA pASaSTu apane rAjabhavanoM meM arihantAdi paMca parameSThIkA dhyAna karake Anandase jIvana bitA rahe the| dhana aura jayake icchuka putroMke pitAoMko saMsArameM kucha bhI asAdhya nahIM hai // 43 / / nirdoSavidyAbhUSaNabhUSita paNDitamaNDalIke pUjya, SaTtakaM cakravartI, zrImAn paNDita vinayacandra guruke ziSya devanandike ziSya, sakalakalAkI cAturyacandrikAke cakora nemicandra-dvArA viracita kavi dhanaJjayake rAghavapANDaghIya nAmase khyAta dvisaMdhAnakAnyakI padakaumuvI TIkAmeM rAghava-pANDava utpatti varNana nAmakA tRtIya sarga samAsa / 1. parame suranaroragendra pUjitapade tiSThattIti parameSThI taM parameSThina-T0, d.| 2. arthaantrjyaasaalngkaarH.50,d| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH atha jAtu meM yauvanodaye sahayAtAya magAma iti jAtarUpeva bhUpaterjarasA'gRhAta kezavallarI // 1 // arthAta- atha rAvavAdijanmAnantaraM bhUpateH narendrasya kezavallarI karmatApannA jarasA vArddhakyena karttRbhUtenAgRhyata gRhItA / kathambhUtayeva ? jAtameva jAtakopayeva / kathamiti ? jAtu kadAcit bauvanodaye tAruNyodaye'yaM dazarathaH pANDuca sahavAsAva ekatra sthitaye nAsArat na tmarati sma / kasya ? gati / ukSAlaGkAraH // 1 // prathamastanayo'bhiSicyatAmiti sApanyabhayAdivAjapat / palitaM tamupetya karNayornijaguptiprazamo hi varddhimA // 2 // prathama iti - patiM zitazaH karttRtaM dazarathaM pANDuJcItva samIpamAgatya karNayorapadAcIt | kathamiti prathamastanayaH rAmaH sudhiSTira karmatApanaH abhiSicyatAm rAjye sthAsyatAmiti / kasmAdica ( sApalyabhayAdiva ) sapalyA apatya sApalaH tasya bhAvaH sApalyaM tasmAdyad bhavaM tatmAttathoktAt / hi sphuTaM ( nijaguptipradAmaH ) nijAvAtmIyoM gumiprazagI yasya sa nijaguptiprazamaH tasya varddhimA vRddhabhAvaH jAyata iti // 2 // vinirUpya sa darpaNe jarAM nibhRtaM maulimupoSavIjayan / iti nirvivije vizapatirviratiM yAti hi saMsRterbudhaH // 3 // vinirUpayati -- iti zrakSyamANApekSayAsa pUrvadhiH vidyApatiH prajApatiH nirvidije nirvedaM gatavAn | kiM kurvan ? mauliM bhastakaM nibhRtaM saGkacitaM yathA 'upopavIjayan vidhunvan / kiM kRtvA ? pUrva darpaNe Adarze jagaM palitaM vinirUSyAvalokya | arthAntaramAha - hi sphuTaM saMsRteH saMkhArAdudbudhaH Atmadaza pumAn viratiM cainya vAtIti // 3 // kimayuktamanuSTitaM janairyadapUrva pratipAlayantyamI / nanu zuktasamaiva vedanA sukhanAmA viSayeSu bhAciSu // 4 // kimiti - amI janAH yadapUrvamadRSTaM pratipAlayanti pratIkSante nanu kiM tadamuktamananubhUtaM karmatApannaM janaiH karttRbhiranuSThitamaGgIkRtam ? api tu bhuktameva / natu ca bhAvinaM vaiSayika bhogaM prati pratIkSante saGkalpajanmAndhacaJcalamanomA jantava ityAkRtam / naiSa doSaH tu punaH bhAviSu viSayeSu sukhameva nAma yasyAH sA isa rAjA dazaratha athavA pANDune apane yauvanameM kabhI bhI sahavAsake lie merA smaraNa taka nahIM kiyA thA isa prakAra se kupita vRddhAvasthAne rAjA ke kezoMkI pakar3a liyA thA // 1 // mAno sautele bhAiyoMke Dara se hI dhavalimAne ( kAnakeM sapheda bAloMne ) rAjA dazaratha athavA pANDuke kAna ke pAsa jAkara kahA thA ki jyeSTha putrakA rAjyAbhiSeka kara dIjiye / ucita hI hai kyoMki bur3hApeke sage sambandhI gupti aura prazama hI haiM // 2 // darpaNa meM bur3hApe cihnoMko dekhakara rAjAka mastakapara caliyA~ par3a gayIM thI / aise mastaka ko hilAte hue hI bhUpatiko parama vairAgya ho gayA thA / ucita hI hai kyoMki Atmadaza jJAniyoMkoM saMsArase vairAgya hotA hI hai // 3 // lokAMne saMsAra meM kisakA bhoga nahIM kiyA hai jo nUtana kamI pratIkSA karate haiM / 1. upopa vAjayan - pa0, 0 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 dvisandhAnamahAkAvyam sukhanAmA, vedanA / vidyate parijJAyate yataH manovyApAraNendriyavyApArAdbhavaM sukhamanayA sA vedanA'nubhavanamityarthaH / bhuktasamA bhuktaM ramaNIsrakcandanAdiviSayalakSaNam | bhuktena samA bhuktasamA anubhavanakAlInetyarthaH / atra tAtparthamidam / zItabahule zizire tRNAmisaMyogasukhAnukAritvAdviSayANAmApAtaramyatvamavasAne vairasyamupadarzitam // 4 // tyajato na jahAti yo'khilAnviSayAMstadvipayaikamAnasaH / sa jahAtu durantabhAvanAmajahabRttimimAM kathaM banaH // 5 // tyajata iti-akhilAn samastAn vipayAn iSTasAgvanitA candanAdIstyajataH sataH yo janaH na jAti ma parityajati / kathambhUtaH rAn ? tadviSavamAnasaH teSAm indriyANAM vizyavekamayAdhAraNaM mAnasaM yasya rA: tAdRzaH san damAM durantabhAvanAm duHlenAntaH pandho kSepa te durastA rAgAdayatteSu yA bhAvanA bhanaHpariNatiH sA tathokA sAmajahabRttimajahatI aparityajantI vRttiH vasanaM yastrAstA sa janaH kathaM jahAtu api tu neti // 5 // kSaNabhaGguramajhamazinAM na matA yauvanikA nivartate / vibhayAraNamAricaJcalA nicayA marmarapatrasannibhAH // 6 // kSaNeti-aGginA (prANinA) gaDaM dArIraM kSaNabhaGguraM kSaNadRATanam | gatA naSTA satI yauvanikA taruNaM yayaH na nivartate na vyAvasate ! vibhavAH vibhUtayaH tRNadhAricayAH tRNajalataralAH / nicayA mAyanminakalatraputrAdayaH mamarapatrasannibhAH zuSkapatrasadRzAH santi / atra tAtpartham / yathA tIvrataravAtAhatAni zuSkapatrANi yadRcchayA kApi kApi yAnti tathA bhitrakalatrAdayo pIti // 6 // dvipi mitramati hitapriye ripubuddhi janayanti jantavaH / viparItatayA tanUbhRtAyiha tatrApi davIyasI patiH // 7 // dviSIti-dviSi anantasaMsArabhramaNahetutthAt kalatrAdau zatrau minamatiM sahAyabuddhiH hitapriye bhavabhavodbhavAnavaratAnantaduHkhaparamparA vinAzahetutvAdanantAnantanityasukhavidhAtRtvAdAtmakArye dharmalakSaNe ripubuddhi pratikUlamati jantavaH prANinaH janayanti kurvanti / kayA kRtvA ? viparItatayA kamanIyakAminyAdibAhyavastuni parakIye AtmIyA buddhiH, AtmasvabhAvopalabdhinimitte zreyasi AtmIye parakIyA buddhizceti parimANaviparyayeNa kRtvA / arthAntaranyAsamAha-tanUbhRtAM zarIravatAmiha loke api zabdaprayogAt paraloke ca tatra mitrazatruparizAne davIyasI dUrasarA matirbuddhirityarthaH / / 7 / / bhaviSyatke viSaya bhogoMmeM bhI sukha nAmale khyAta vaisA hI anubhava hogA jaisA ki mukta bhogoM meM thA // 4 // ___ saMsArake viSayoM meM lubdhacitta jo vyakti bichur3anevAle samasta bhogopabhogoMko nahIM chor3atA hai vaha vyakti sthira svabhAva rUpako prApta bhogoMkI abhilASAko kaise chor3egA? kyoMki bhAvanA to bar3e parizramase chUTatI hai||5|| dehadhAriyoMkI deha hI dekhate-dekhate kSaNabharameM naSTa ho jAtI hai| yauvana bIta jAnepara phira vApasa nahIM AtA hai / ghAsakI nokapara jamI osakI bUMdake samAna sampatti caMcala aura ramaNIya hai aura putra, kalatra, zAdi sage sambandhI sUkhe pattoMke Dherake samAna eka jhoyomeM bichur3a jAnevAle haiN| 6 // saMsArI prANI saMsArake kAraNa ataeva zatrubhUta bhogAdimeM mitrakI kalpanA karatA hai aura kalyANakArI atapaya priya saMyamAdiko duHkha (zatru) mAnatA hai| isa prakAra viparIta buddhi honeke kAraNa dehadhArIse isa loka athavA paralokameM bhI sanmati dUra hI rahatI hai // 7 // 1. upamAlakAra:-pa0, d.| 2. arthaantrnyaasaalngkaar:-50.d.| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH ka nRpo bharato'marArcito bhuvanaM yena babhUva bhAratam / kSaNikAH sakalAH samAgamAH kRtamekaM hi vivartate param / / 8 // koti--yena bharatena AdinAthaputreNa bhuvanaM bhArataM babhUva jAtam / sa bharataH nRpaH narendraH amarArcitaH devapUjitaH san cha ? atrAsthiratvaM bhavabhAjAM sUcitam / yathA sakalAH samastAH samAgamAH bandhumitrAdayaH aNikAH jalabudbudasadRzAH / evaJca sati hi sphuTa kRtaM vihitaM paraM kevalamekaM dho(meM) vivarttate pariNamati prANinAmiti / / 8 // himamuSNAhatasya yatsukhaM zizirAbhyarditacetaso'nalaH / kSaNaduHkhaniSedhakAraNa na sukhaM nityamuzanti yoginaH // 9 // himamiti - yat yasmAtkAraNAhuNahatasya dharmatatasya himaM sukhaM jAyate tathA zikSA dinamaH tuhinakadarthitacittasyAnalaH jvalanaH sukhaM bhavitumarhati / tasmAtkAraNAt aNaduHkhaniSedhakAraNaM muhUrttaduHkhanirAsanimittamindriyavyApArotpannaM sukhaM na nityamuzanti manyante yogina iti / / 9 / / yada pAyi payaH sutena yadvisutAbhiH sasRje'zru mAtRbhiH / madhuraM lavaNazca kiM dvayaM na payaH kSArapayodhito'dhikam // 10 // yaditi--sAmAnyottayA vyAkhyAyate yat payaH kSIraM karmatApannaM sutena pugApAyi pItaM yadazru vAyajalaM mAtRbhiH sasRje visRSTam / ruthambhUtAbhiH 1 visutAbhiH putrrhitaabhiH| tanmadhuraM lavaNaM ca kiM dvayaM kiM nAdhikamapi tu adhikanetra, kAbhyAM payaHkSArapayodhitaH kSIrakSArasamudrAbhyAm / atra mohamAhAtmyaM pradarzitam // 10 // rigaNayya tadevamaMhaso viriraMsannabhiSekta magripam / iti taM vyanayatsutaM satAmRNanizcittatayA svanivRtiH // 11 // vigaNayyeti-iti vakSyamANApekSayA taM pUrvoktaM sutamagrimaM rAmaM yudhiSThiraJca dazarathaH pANDuzca vyanayat zAsitavAn / kiM kattum ? abhiSektaM rAjyapaTTAbhiSeka kartuMm / kiM kurvan ? viriratan virAmaM vidhAtumicchan / kasmAt ? aMhasaH / kiM kRtvA ! pUrvamevamuktaprakAreNa tasaMsAravRttaM vigaNayya heyarUpatayA vicArya / arthAntaramAi / satAM satpuruSANAM svanittiH sukhaM syAt / kayA ? RNanizcitatayA RNAt niSkrAntaM cittaM yatya sa RNanizcittaH tasya bhAvastayA ||11|| yugabaddhamimaM bharaM bhuvastvamihaiko nRpapuGgavaH param / dhavalo vahase tato'dhunA na mamAjJAyavamantumarhasi // 12 // jisake nAmapara isa dezakA nAma bhArata ekA vaha deghaule pUjya, AdinAthakA putra rAjA bharata kahA~ hai ? saMsArake salasta sambandha tathA padArtha kSaNika hai| kevala apanA karma hI zeSa rahatA hai|| 8 // garmIse satAyeke lie zIta sukhakara hai| zItase patharAye vyakti ke lie agni hI sukhada hai ataeva eka kSaNabharake dukhake niSedhake kAraNa sukhako yogI loga nitya nahIM mAnate haiM / / 9 // putrake dvArA mAtAke ratanase jo dUdha piyA jAtA hai tathA nipUtI mAtAoMke dvArA jo A~sU bahAye jAte haiM kyA ye donoM hI kramazaH mIThe aura kSAra haiM ? ve kSIrasAgara tathA laghaNasAgarase bar3e to nahIM hI haiM! (tathApi saMsArI prANI inheM hI sabase bar3A sukha aura duHkha mAnatA hai) // 10 // isa prakAra bhAdhanA karake rAjA dazaratha athavA pANDane pApase vairAgya lene ke lie jyeSTha putra rAma athavA yudhiSThirako nimna prakArase upadeza diyA thaa| sajanoMko dAyitvoMse uRNa honepara hI AtmazAnti suddAtI hai // 11 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAna mahAkAvyam yugeti -- yasmAtkAraNAt iha loke paraM kevalaM bhuvaH pRthivyA imaM pratyakSIbhUtaM bharaM bhAraM yugabaddhameko sahAyaH nRpapuGgavo narendrAgraNI H bhAravahanakSamaH dhavalaH san bahase / tatastasmAt | adhunedAnIM mamAzAmAdezamavamantumavajJAtuM nArhasi na yogyo bhavasIti // 12 // 56 vijayAya jaya svamAdito nijakarma prakRti tato ripum / gaminaH paralokasAdhanaM tatha me'pi sthitirIdRzI matA // 13 // vijayAyeti - AditaH prathamato vijayAya jayanimittaM svabhAtmAnaM jaya prazamaya / tataH pazcAnijakarma divasarA trivibhAgakriyAm / tataH prakRtimamAtyasasakam / to ripuM kAmAdiSaTkam ityetasarve jayeti kriyAyA karma boddhavyam / IdRzI sthitirmatA paralokasAdhanaM zatrulokasAdhanaM syAt / kasya ? tava / kathambhUtasya taba ? gamino gantumicchataH / tathA''ditaH vijayAya svabhAtmAnaM jayAmi / tato nijakarmaprakRtimAtmIya karmasvabhAvam / tato ripuM mohanIya karmetyevamIdRzI sthitirmatA paralokasAdhanam / kasya ! me mamApi / kathambhUtasya mama ? gaminaH gantumudyatasyeti // 13 // vihitAkhilasaccarakSaNaM dhRtasatyasthiti vItamatsaram / tvamito'mivAbhamaika nAgasidhArAvratadharmamAcara // 14 // vihiteti -- ito'dya prabhRti de putra abhayaikavAgabhayaikavacanaH san tvamasidhArAvratadharmamAcara / asidhAraiva vrataM yasminso'sidhArAvrataH, sa cAsau dharmazva tamasidhArAtadharme vIravatamityarthaH / kIdRzaM vihitA'khitTasaccarakSaNaM kRtasaMkalpANipAlanam / kathaM yathA bhavati dhRtasatyasthiti dhRtA satyena sthitiryatra AcaraNakarmaNi tadyathA bhavati dhRtasatyasthiti ghRtasatyaguNAvasthamityarthaH / punarapi kathambhUtam ? vItamatsaraM vizeSeNa itaH prAptaH matsaro'haGkAro yena sa taM vizeSaNamAsA- hamahamikam / na hi matsaramantareNa vIramataM sabhbhavatIti vacanAt / upamArthaH pradarzyate / ahamiva yathA'hamabhayaikavAk AcariSyAmi / kimasidhArAvratadharmam / vrataM sarvadarzanasaMmataM brahmacaryam / dharmo jIvadayA / vrataJca dharmadaca vratadharmam / atra samAhArApekSayaikavacanam / asidhAreva vratadharmamasi dhArAvatadharmam atra dharttuM karttuM malpasaurazakyatvAt vratadharmayorataeva tau khaGgadhArayopamIyete / kathambhUtaM tat vihitAkhilasatyarakSaNam / satvA ekendriyAdayaH paJcendriyaparyantA: jantavaH akhityazca te saccAzca akhila savAH vihitamakhilasattveSu, rakSaNaM yasmin tattathoktam / punaH dhRtasatyasthiti / dhRtA satye'nalIkavacane sthitiryasmin tat / kathambhUtaM punaH vItamatsaraM vizeSeNa itaH gataH matsaraH AtmamanyatA yatra tathoktam / vinaSTAtmamanyata - mityarthaH / zleSopamA || 14 || yugoMse cale Aye pRthvIke rAjyake isa dAyitvako aba tuma akele hI isa saMsAra meM prazAnta rUpase dhAraNa karoge aura aSTha rAjA banoge ataeva isa samaya tumheM merI AjJAkI avahelanA nahIM karanI cAhiye // 12 // zatruoM ko vaza meM karaneke lie jAne vAle tuma aura paralokakI siddhike lie gRhatyAgI mere lie bhI aisI paristhiti hai ki vijayake lie sabase pahile apaneko saMyamita karo, taba apanI dinacaryAko vyavasthita karo, isake bAda maMtrI Adi janatAkA vizvAsa prApta kro| taba zatruoMko jIto [ muniko bhI Atmavijaya, karmoMkI prakRtiyoMko jItane ke bAda hI ripu mohanIyapara vijaya prApta hotI hai ] // 13 // mere samAna tuma bhI samasta prANiyoMkI surakSAkI vyavasthA karake Adarza maryAdAoM kA pAlana karate hue, viziSTa mAtmagauravako bhAvanAke sAtha abhayakA ekamAtra nArA dete hue Aja se hI khaDga dhAraNa vratake karttavyoMkA pAlana kro| maiM bhI tumhAre samAna SaTkAyake jIvoMkI rakSA karatA huA satya mahAvratako pAlU~gA / IrSyA dveSako chor3akara sabako abhayadAna dU~gA aura asidhArAta ( brahmacarya ) kA tathA kSamAdi dharmokA pAlana karU~gA ||14|| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH vividhAni vasUni vAhanaM bahudezo dizatIti varNitaH / sa yathoktipipAmupaplavairna vihAsyatyabhirakSyatAM tathA // 15 // vividhAnIti-vividhAni nAnAprakArANi vasUni dravyANi vAhanazca mattamAtaGgaturaGgamaM karmatayA pariNataM sarve bahu dizati dadAtIti niruttyA dezo varNitaH kathitaH / yathA imAmukti nirvacanaM sa dezaH na adhihAsyati na tyakSyati / kaiH kRtvA ? upaplavairupadravaiH kRtvA / tathA he putra ! tvayA rakSyatAmiti / svarUpAtyAnam // 15 // upasAntvaya kRtyamAtmanastamastha myvRddhimRddhibhiH| ubhayaM parakIyamAtmasAt kuru nIteH prathamo'yamudyamaH // 16 // upeti-upasAntvaya prazamaya tvam / kam ? kRtyam / paraiH kartuM mAtmanaH zakyaH athavA paraiH katti cuM zakyaH kRtyaH taM kRtyaM bhedyam | kasya ? AtmanaH / tathA RddhibhiH kRtvA vRddhi naya prApaya lyam / kam ? lokavikhyAtam akRtyamabhedyam / kasyAtmanaH / tathA ubhayaM kRtyAkRtyaM parakIya zAtracIyaM kuru vidhehi kAthamAtmasAdAtmAyattam / iti nIte: ayaM prathamaH Adya udyamaH iti / svabhAvAkhyAnam // 16 / / vidhinA khalu dIyate'khilaM na nRpo datta iti sa mA bhavat / vidhire satAM yamo'satAmiti bhUyAjanatAsu te kathA // 17 // OM vidhineti-sma mA bhavat / mA sma bhakt bhavAn / kathamiti ? vidhinA daivena khalu nizcayena dIyate akhila vastujAtam / na datte na dadAti nRpo rAjA iti / tathA he putra te tava iti itthambhUtA kathA svabhAvA sAgaM janatAsu lokasamUheSu viSaye bhUyAtsyAt / kathamiti eSa satAM mahatAM puMsAM vidhi daivaM tathA eSa asatAmameM vRttikAraNaM yamaH yamasyeva kAryakrattRtvAt yamo mRtyuriti / svabhAvAkhyAnam // 17 // vasunopacitena sambhavediha dharmeNa paratra tu trayam / ubhayatra na tanmanobhuvA bhuvi yena trayamatra tarikrayAH // 18 // vasuneti--iha loke vasunA arthena upacitena puSTiM nItena ayaM dharmArthakAmalakSaNaM sambhavet samutpadyate ! tu punaH paratra paraloke dharmeNopacitena trayaM sambhavet / ubhayatra iha loke paraloke ca manobhuvA kAmenopacitena tasvayaM ca sambhavet / bhuvi pRthivyAM he putra yena teSAM madhye yenAcaritena atra iha loke paraloke ca trayaM syAttaniyAH kuru tvam / / 18 // nAnA prakArako sampatti tathA aneka azvAdi vAhanoMko pracura mAtrAmeM jo de use veza kahate hai| upadravoM aura saMkaToMke kAraNa yaha deza jisa prakAra isa vyAkhyAko na chor3e usa prakArase hI isakA rAjya karanA // 15 // . apane chidroM athavA zatruke AghAtoMko zAnta kara do tathA vibhavake dvArA apane pakSa, durga, Adi athavA zatrupara kiye prabala pahAroMko supuSTa karo! tathA zatrukI durbalatAoM aura samarthakoMko apane vazameM karo, nItizAstrakA yahI prathama pATha hai // 16 // apane-apane bhAgyase sabako saba kula milatA hai ataeva he putra ! 'rAjA nahIM detA hai| hai aisA tumhArA apavAda na ho / 'yaha rAjA sajanauMkA vidhAtA hai aura durjanaukA kAla hai' yahI janatAmeM tumhAre viSayameM kahA jAya // 17 // . isa lokameM paryApta sampatti saMkalita karanese dharma-artha-kAma saMbhava ho skeNge| yahA~ dharma saMcaya karanese paraloka meM tInoM varga nibha jaayeNge| kAma puruSArthake dvArA donoM lokoM meM sabakA vidyAta hogA ataeva vahIM karanA jisase donoM lokoMmeM tIno puruSAA~kA sAdhana ho sake // 18 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam abhivRddhimili vividha bhairava janaH ziNaiH / samudeti hi sasyamAtapena tarucchAyahataM vivardhate ||19|| abhIti--yatmAtkAraNAt vipriyaH daNDAdibhiH kRtvA dharamabhivRddhiAmiyati gacchati / tataH kAraNAt priyaH sAmAdibhiH kRtvA vairaM nava prApaya tvaM prazamam | hi sphuTam Attape uNe sasyaM dhAnyaM samudeti vRddhimAvAti / taracchAyahataM taruzca chAyA ca tacchAyaM tena hataM tarucchAyahataM sat na vidyate gazyatItyarthaH / atra sAbhaprayogamAhAtmyaM pradarzitam 1 uktaJca -- . "sAmagremaparaM vAkyaM dAna vittasya cANam / bhedo ripujanAkRSTiH daNDaH zrImANasaMhatiH // 19 // " na nilo na paro'sti kasyacidguNataH svaH parayAMzca jAyate ! tadidaM saphala suvassalaM praNayenAnuvarza tvamAnaya // 20 // neti-sopaskarANi vAkyAni bhavanti / ataH kasyacitrANino nijI nAsti na paraH / yasmAtsvaH AtmIyaH san paravAn parakIyo jAyate / karamAt guNataH / SaD guNAt sandhivigrahayAnAsanadvaidhIbhAvasaMzrayarUpAt tat tasmAtkAraNAt idaM sakataM samarataM bhuvastakaM pRthvItalaM praNayena premaparavAkyena kRtyA anuvazamAtmavazamAnaya lam / atra sAgamAhAtmyamupadarzitam / svabhAvAkhyAnam / / 20 // idamityanuziSya medinImupalabhyAM prathamena mnunaa| vidadhe viriraMsurenaso gRhamedhI hi sutAvadhirmataH // 21 // idamiti ityuktaprakAreNa idaM pUrvoktamanuziSya' zikSayitvA sa dazarathaH pANDuzca prathamena sUnunA jyeSThena putreNa rAmeNa yudhiSThireNa ca upalabhyAM prApyA medinI pRthivIM vidadhe kRtavAn / kIdRzaH ! viriraMsuH nivartitumanAH / kasmAt ? enasaH pApAt / hi sphuTaM gRhe meghA'syAstIti gRodhI gRhasthaH sutAvadhiH suto'vadhiH yasya sa sutAvadhirmata iSTaH / atra tAtparya putramukhamavalokya Atmazreyase yatate gRhamedhI / arthAntaranyAsaH // 21 // paNavAH praNinedurAhatA nanRturivilAsinIjanAH / naTagAthakastaranavaH paTakaH peThurupetya maGgalam / / 22 // paNavA iti-paNavAH paThahA AhatAH tADitAH santaH praNineduH bhvnitvntH| bAravilAsinIjanAH vezyAH nanRtuH naTanti sma / kiM kRtvA ? upetyAgatya / tathA paTavaH paTiSTAH santaH naTagAthakasUtasUnavaH viruddha kArya daNDAdike dvArA baira bar3hatA hai ataeva use priya kamauke dvArA zAnta kara denA cAhiye / dhAnya sUryake AtapameM khUva bar3hatA hai kintu vRkSakI chAyAke dvArA dava jAnepara usameM aMkura hI nahIM phUTate haiM // 19 // yahA~ na to koI apanA hai aura na koI parAyA hai| guNoM (saMdhi-vigraha-yAnAdi) ke dvArA hI rAjAoMke apane aura virAne banate haiN| isalie tuma isa samasta pRthvIko premake dvArA apane vazameM kara lo // 20 // isa prakAra zikSA dekara bhArambha parigrahase virakta rAjAne rAjya-bhArako jyeSTha putrake bhogya kara diyA thaa| kyoMki Adarza vyakti taba taka hI gRhastha rahate haiM jabataka putra samartha na ho jAya // 21 // __maMgalake lie vajAye gaye paTaha Adi bAje jorase bajane lage the| bezyAoMke jhuMDake 1. -racchAyam / atra "yA taramRgAdi" [jai0 sU0 // 4 // 88 ] sUtreNaikavadbhAvaH-50, da0 / 2. arthAntaranyAsAlaGkAraH-50, d.| 3. anuziSya d0| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naTA nartanAcAryAH gAthakAH gAyakAcAryAH ratAH bhAgadhArateSAM mUnavaH punArI gaGgA peTuH paThitavantaH / samujvadhaH // 22 // sa patAkamudAttanAyakaM kRtanAnArasabhAvavibhramam / pratiraniviSTapAtrakaM nagaraM nATyamivAdyatattarAm / / 23 // mapatAyoti-nagara pattanamayutattararAm (atizayena) zuzubhe / kIdRzaM sat ? sapatAca sadhvajam / udAttanAyaka mAcchAdhipam / punaH kAmAnArasamAvadisamam ramAH zRGgArAdayaH mAsAzcetovikArAH nibhramAH suTilabhrabhaGgatayA'ddhAMvalokanAni kRtA nAnA bahuvidhA rasabhAvavibhramA yatra tattathocam / pratirakaniviSTapAtraka pratiprAGgaNanyApitamaGgalasadravyaparipUrNasthAlakam / kimitra ? nAthya miya / kathaMbhUtaM nATyam ? sapatAkaM rAhorikSasAMgulipinyAroga vartamAnahantA / udAttanAyaka satyAgavanAyakam / pratirakaniciTapAtraka pratindratyatthAnapraviSTanarttasyAdi // 23 // zravaNapu mRdaGgAnisvanAjanatovAca pAsparaM vacaH / lalanAzca kapAlaghaTTanAniravikSanvinimIlitekSaNam // 24 / / avaviti--zravaNa kaNeSu jAnatA anasamhaH parasparaganyonyaM vacaH vacanamuvAca upavatI / kasmAt mRdana gilanAt mRdAzava gAt / rAnAH kAzinyaH niravikSana nirgatavatyaH cayariMgA samuccayogragamyate / tenAyamarthaH pravizanti rama caityarthaH / kathaM yathA bhavati vinimIhitakSaNaM saMkucitalocanaM kasmAtkapolaghaTTanAditi sambandhaH / samuccayAlaMkRtiH / / 24 || bhuvi puSpamapUri gulphakaM paTavAso'pi vitastare dizaH / viyato'pi talaM vitenire puri kAlAguruSamayaSTayaH / / 25 / / adIti-muvi divyAM puruSaM kusura ka apari parayati sma / kim ? guHphalaM pAdayuTikA / dizaH AzAH 'karma' paTavAso'pi 'kA' vitastare pracchAdayati sma ? | chapuri nagAMm / viyattA-pi talaM 'karma' vAlAgurudhUmayaSTayaH kAleyakagazreNayaH vitenire vistArayanti sma // 25 // adhiruhya janena pazyatA gRhacaityadrumazAlagopuram / parito'navakAza kAraNAnagarIyopari tasthupI puraH // 26 / / jhuMDa gajamahalapara Akara nAca rahe the| nRtyoMke AcArya naTa, gAyanAcArya tathA abhinayAcAyaki kuzala vaMzadhara Akara maMgalapATa kara rahe the // 22 // ___aya:dhyA athavA hastinApura nagara nATaka ke sarAna atyanta suzobhita ho uThA thA kyoMki patAkAe~ phaharA rahIM thI, rAjA mahAn thA, vividha rasoM, bhAvanAoM aura veza. bhUpAoNkI bAr3ha A gayI thI tathA pratyeka A~ganameM maMgalapAtra rakhe hue the| [ nATaka bhI patAkA (galAcaraNA) se prArambha hotA hai, nAyaka dhIrodAtta hotA hai, zRGgArAdi gsa, sthAvI, vyabhicArI zAdi bhAyoMkI bharamAra rahatI hai, tathA abhinetA sajAgRha meM ikaTTe hote haiM ] // 23 // nagAr3Ike nAdake kAraNa nAgarika eka dUsarake kAna meM bAteM karate the / bhIr3a tathA kAnameM bAta kahI kAraNa nAgarika suvatiyo bhI parasparameM gAlA ragar3a jAte the| phalataH ve A~kheM jhapAye hupa hI bhItara-bAhara A-jA rahI thIM // 24 // ___ nagarImai viTapa-kujAne pRthvIpara phUloMko vichA diyA thaa| paTavAnoM ke kAraNa samasta dizAe~ vyApta ho gayI thiiN| tathA ghara-gharameM jvalita kAlAguru dhUmake dhUke dvArA AkAzatalameM bhI ca~dovA-sA ba~dhA lagatA thA ||25|| 1. bhaTTAcAryAH pa0, 80 / 2. ilepAlaGkAraH 50, da0 / 3. samuccayAjakAraH 50, d0| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam __ adhiroti-anavakAzakAraNAt puraH nagaryA upari nagarI tasthuSIva sthitaktIva / atra babhUveti kriyA'dhyAhAryA / kena ? pazyatA'valokamAnena janena / kiM kRtvA ? pUrva paritaH sAmastyena adhirukha / kim ? gRhacaityadrumazAlagopuraM mandiradevakulavRkSaprAkAratoraNadvAram / atra samAhArApekSayaikatvam // 26 // abhiSekajalaplavena sA vasudhA dIrghamudazvasIttadA / navasaGgamadharmavAriNA snapitAGgAbhinavA vadhariva // 27 // abhiSeketi tadA tasmin kAle abhiSekajalAplavena rAjyapadAbhiSekavAriNA kRtvA sA basudhA pRthvI dI bahutarakAlam udazvasIducchvasitaktI / keva abhinavA saMbhavayauvanabharA vadhUriva / kathambhUtA satI ? navasaGgamadharmavAriNA nUtanasaMyogasvedajalena snApitAGgA'bhiSiktazarIrA' / / 27 / / kamalA ca dalAntarasvajalavindajjvalalambamauktikam / kamalAtapavAraNaM tadA zazizubhraM bibharAMbabhUva tata // 28 / / kamaleti-tadA tasmin kAle kamalA lakSmIH kamalAtapavAraNaM kamalacchanaM bibharAmbabhUva dhRtavatI / kIdRzaM dalAntarasravajalabindUjjvalaTalambamauktikam / dalAntarebhyaH patrAntarAlebhyaH savantazca te jalabindavazceti dalAntarakhavajjalabindavaH tadvadujjvalAni lambAni mauktikAni yasya tat / punaH zazizubhramindudhavalam ||28|| hariviSTaramadhyamAsthitaH pracalacAmaracArusaMhatiH / sa jigAya samudravIcibhiH khalu velAcalayAhataM yuvA / / 29 // harIti-sa yuvA rAmaH yudhiSThirazca khalu nizcayena samudravIcibhiH jaladhikallolairAhataM tADita velAcalaM jigAya jitavAn / kathambhUtaH san ? hariviSTaramadhyaM siMhAsanamadhyamAsthitaH upaviSTaH / punaH pracalanAsaranArasaMhatiH pracalantI cAmarANAzcA: manojJA saMhatiH zreNI yasyAsau // 29 / / upakarNya tathA narezvaraM pitari prAgapi kopadhUmite / hRdaye dviSatAM samutthitaH pralayajvAla ivAnalo'dhikaH / / 30 / / upakAyeti-dviSatAM zatrUNAM sambandhitvena tathA tenaiva prakAreNa hRdaye'dhikaH pracuro'nalo'gniH samu. sthitaH utpannaH / ka iva ? pralayajvAla iva pralyAnala iva | kiM kRtvA ? pUrva narezvaraM rAmaM yudhiSThiraJcopakarNya bhavana, devAlaya, vRkSa, prAkAra tathA toraNa-dvArake Upara car3hakara jaba loga cAroM ora dRSTi DAlate the to aisA pratIta hotA thA ki sthAnakI kamIke kAraNa nagarIke Upara dUsarI nagarI-sI basa gayI hai // 26 // rAjyAbhiSekake jalake pravAhake dvArA vaha kozala athavA kurukSetrakI bhUmi usa samaya harSake romAJca aura pasInese abhibhUta hokara nUtana vadhUke sAmAna lagatI thI / kyoMki prathama saMyonAye pasInese vaha bhI lathapatha rahatI hai // 27 // lakSmI svayameva candramAke samAna zveta kamalake chatrako lekara khar3I huI thii| jisakI paMkhur3iyoMke bIcase TapakatI huI pAnIkI bUMdeM hI laTakate hue motiyoMkI chaTAko prApta ho rahI thIM // 28 // siMhAsanake madhya meM virAjamAna aura durate hue camaroMkI paMktise zobhAyamAna usa yuvaka rAma athavA yudhiSThira rAjAne samudra kI laharoMse tADita tIrastha parvatoMko hI jIta liyA thA // 21 // pUrvokta prakArase rAma athavA yudhiSThirake rAjyAbhiSekako sunakara inake pitA dazaratha 1. utprekSAlaGkAraH 60, d.| 2. upamAlaGkAraH 10, da0 / 3. svabhAvAkhyAnam-50, duH| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH | kathambhUte hRdaye prAgapi pUrvamapi kopadhUmite / kva pitari dazarathe pANDunRpe ca / atra tAsa rAmasya yudhiSThirasya ca rAjyapaTTAbhiSekaM zrutvA dviSatAM hRdayAni "ka yAmaH kiM kurmaH" iti cintA bharanirbharANi babhUvuH / upamAlaGkAraH || 30 // sa navAjiSu labdhavikramaH kRtarUDirna gajeSu dantiSu / nijaghAna tathApi vidviSaM sahasA patticayena varjitaH ||31|| sa iti - vAjinvazveSu na labdhavikramaH gajeSu dantiSu / dantiSviti vizeSaNena mANikyadaNDasamudravAnAM hastinAM grahaNaM na tu maravadvIpasamudbhavAnAM dantarahitAnAmiti vizeSaNaM sArthakam / teSu tathAbhUteSu gajeSu na kRtarUDhiH / pattitrayena padAtisamUhena varjitaH parityakta iti vizeSaNena viziSTaH san sahasA zIghraM tathApi sa kumAraH vidviSaM nijaghAna hatavAniti viruddhaM parihiyate / navAzca tA Ajayazca navAjayaH tAsu navAjiSu nUtanasaGgrAmeSu vyavikramaH nagajeSu girisamudbhaveSu dantiSu hastiSu kRtarUdiH abhyastAvarohaNaH Apatticayena varjitaH iti vizeSaNatrayeNa yuktastathApi sahasA sa rAmaH yudhiSThirazca vidviSaM nijaghAneti / virodhAbhAsaH ||31|| ajaro'vanivRtaceSTitastatapodbhavaviSTarAgataH / sapitAmahatAM ca saGgato vidhirapyekamukhatvamAgamat ||32|| ajara iti - saH ajaraH na vidyate jarA vArddhakyaM yasya sa ajaraH taruNaH kumAraH rAGgataH prAptaH kAM pitAmahatAM prajApatitvam / kathambhUtaH san 1 avanivRttaceSTitaH avanau dharAyAM vRttampravRttaceSTitamAjJA yasya saH / punaH tatapaGkodbhavaviSTarAgataH tate vistIrNe podbhave duryazasi viSTAnAM praviSTAnAM rAgamiSTavastupu prItiM tasyati kSayaM nayatIti kip sa tathoktaH vittIrNaduryazaH praviSTarAgavinAzakaH tathA sa pitA dazarathaH pANDuzva mahatAM mahasya bhAvo mahatA tAM mahatAmutyavatAM ca saGgataH / kathambhUtaH ajaro'je brahmaNi raH zabdo yasya so'jaroH vrahmaikaniSTha banvanaH / punaH abanivRttaceSTito'ya samantAnnivRttaM ceSTitaM yasya saH sakalyAvastunivRttavyApAraH / punaH tatapaGkodbhavaviSTarAgataH paGkAtyApAdudbhavo yeSAM te podbhavAH vizazca te rAgAtha viSTarAgAH tatAzca te paGko vaSTirAgAzca te tatapodbhavaviSTarAgAstAn tatvati kSatraM nayatIti kipa sa tathoktaH / vistIrNa pApasamudbhavarAgocchedaka ityarthaH / sopaskaratyena vyAkhyAyate - ajaro nityatvAt jagajjyeSTatvAt prAptatapo'tizayatvAca na jIryatyajaraH / athavA pANDuke samaya se hI dhu~dhAtI zatrutAkI agni zatru rAjAoM ke hRdaya meM pralayakAlakI agni ke samAna jora se prajvalita ho uThI thI // 30 // usa rAjAne na to azvArohI yuddhameM parAkrama dikhAyA thA, na bar3e-bar3e dA~toMvAle hAthiyoMke Upara car3hakara haritayuddha kiyA thA aura na jisake sAtha paidala senA hI thI tathApi usane akasmAt zatruoMkA vidhvaMsa kara diyA thA / parvatoM meM utpanna nUtana yuddhoM meM ( nava-AjiSu ) kiye gaye parAkrama ke lie khyAta, ( nagajepu), uttama hAthiyoMpara car3hane meM dakSa tathA anAyAsa hI Apatti ( sahasA Apatti ) ko dUra haTAnevAle isa rAjAne zatruoMkA vinAza kara diyA thA // 31 // anvaya-avanivRttaceSTitaH tatapakodbhavaviSTarAgataH ajaro'pi sa pitAmahatAM saGgataH ca vidhirapi ekamukha Agamat / I samasta pRthvIpara zAsana calAte tathA maddAn apakAryoM meM rata logoMke vinAza karaneke kAraNa vaha rAma athavA yudhiSThira yuvaka hote hue bhI bhale bAbA (pitAmaha brahmA) bana gaye the / [yaha huA eka virodha / aura jaba vaha brahmA hue to caturmukha honA cAhiye thA vaha huA nahIM apava] brahmA bhI eka mukha ho gaye the| [ yaha huA dUsarA virodha ] kyoMki brahmA bhI kUTastha honeke kAraNa vRddha nahIM hote haiM, pRthvIko sRSTike lie prayatna karate haiM, vikasita paMkajarUpI Asanapara baiThate haiM, saMsArake pitA (guru) haiM aura viSNu Adi mahApuruSoMkI saMgati meM rahate haiM / parihAra Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam punarapariNamanazIla ityarthaH / avanivRttaceSTitaH trailokyanirmANaparyAsakRtyatyAdavagataM nivRttaM ceSTitaM kAryAntaraM cenAtmano'sau tathoktaH / punaH tatapako navaviSTarAgataH vistIrNapaGkajaviSTaramAptaH / lokavidhAtRtvAt pitA jagakarttatyarthaH / vizeSa gocaraH sana :: vimA ca mahata satpurupANAM saGgataH saMsargAdvidhirapi catumukhatvAt kathamekamukhatvamagamaditi virodhaH parihiyate-ekanuskhatvaM nAma sasyabAdamiti / virodhAbhAsaH // 32 // tamudIkSya navodayasthitaM paritApo'rkamivAbhavattadA / bahulo bharatasya bhUbhujo nijamAtudhRtarASTra janmanaH // 33 // tamiti-- tadA tasminkAle taM jagadvikhyAtaM rAmaM navodayasthitamarkamitra rasUryamivodIkSyAvalokya bahula: pracuraH paritApaH santApo'bhavatsataH / kasya ? bhUbhugaH narapateH bharatasya kaikeyasya sambandhitvena nijamAtuH svakIyajananyAH / kathambhUtAyAH 1 dhRtarASTra janmanaH rASTrAjanma yasya tadA janma dhanadhAnya hiraNyAdi dhRtaM rASTrajanma yayA tatvAH hastyazvAdivibhUtirmama putrasya kathaM bhavediti cetovRttimtyaaH| bhAratIyaH-taM yudhiSThiraM navodayasthitamarkamivodIdhya tadA rAjyapaTTAbhiSekakAle bhUbhujaH narendrasya dhRtarASTra janmanaH duryodhanasya paritApo abhavat babhUva / kathambhUtasya bahulobharatasya pracurAbhilapasaktasya nijamAtuH nijasya svakIyasya mAtA nizzAyakro'thavA nijasyAtmano mAtA nizcAyako'sau nijamAtA tasya AtmAnaM svakIyaJca nizcetukAmasyetyarthaH / dalepAlaGkAraH // 33 // na viSAditayA yadAgamaphalasiddhiM sulabhASasau tadA / pratipadya bhuvaH partivaraM kRtakAkSaM ramaNaM tvayAcata // 34 / / neti--yadA yasminkAle'sau kaikeyI sulabhA sumApAM phalasiddhiM nAgamat na gRhItavatI / kayA kRtvA ? virAditathA biSAdino mAvena ! tasminkAle phalasiddhi pratipadAGgIkRtya punaH suvaH patiM pRthivInArtha ramaNaM vallabhamasau kaikeyI ayAcata prArthayAmAsa / kam ? varaM varapradAnam / katham ? yathA bhavati kRtakAkSaM kRtaM kaM jalaM yayole kRtake kRtake'kSiNI yasminkaNi taskRtakAkSaM kRtAzrujalalocanamityarthaH / anvara-aja-raH ada-nivRttaceSTitaH tatapasoDa vaSiSTarAga-taH pitA-mahatAM saMgataH ca vidhiH ekamukhatvaM bhAgamat / paramAtmAkI stutimeM lIna, saba orase indriyoM ke vyApAroMkA saMkocakartA, anAdi pApaukI paramparAse utpanna vizAla mohakA vinAzaka, pitAke AnandakA prazasta nimitta aura nirmANakA kartA vaha rAma athavA yudhiSThira satya vacana bolaneke lie kaTibaddha thA // 32 // anvaya-tadA amiva navodayasthitaM taM udIkSya bhUbhujaH bharavasya dhRtarASTrajanmanaH nijamAtuH bahulo paritApo'bhavat / rAjyabhidhekarake samaya sUrya ke samAna nUtana tejayukta rAmako dekhakara rAjyakI sampattipara mugdhacitta rAjA. bharatakI apanI mAtA kaikeyIko atyadhika manastApa huA thA / anvaya-.... bahu-loma-ratasya, nijamAtuH pRtarASTrajanmanaH bhUbhujaH paritApo'bhavat / rAjyAbhiSeka sasya navIna udita sUryake samAna pratApI yudhiSThirako dekhakara atyanta lobhI tathA viSayAsakta, apaneko yudhiSThira sadRza mAnanevAle, dhRtarASTrase utpanna kaurava rAjAoko bhISaNa matsara huA thA // 33 // anvaya-yadA viSAvitayA sulabhAM phalasiddhim asau na agamat tadA bhuvaH patiM pratipadya kRtakAkSaM tu ramaNaM varaM bhayAcata / __ jaya mahArAnI kaikeyI zoka, vilApa Adika dvArA apane paramapriya kAryako na karA sakI taba unhoMne pRthvIpati rAjA dazarathake pAsa jAkara A~khoM meM banAvaTI A~sU bharake anurakta patise vara mA~gA thaa| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH bhAratIyaH-gadA yasminkAle'sau duryodhanaH sulabhI phalasiddhi nAgamat na gRhItavAn / kayA ? vipAditathA vidyamAdiyAM te viSAdayaH padArthAH teSAM bhAvaH viSAditA tayA viSatRNadArulAkSAjalAnalaapanetyarthaH / tadA tasminkAle phala siddhi pratipadya svIkRtya tu punaH bhuvaH patiM yudhiSThira duryodhanoDyAcata / kam ! baraM ramaNaM mArita / kathammRtam ? kRtakAnaM kRtako kRtrimA akSau pAzako yatra tatyUtakAkSaM vRtrimapAzana miyarthaH / ilamA hAraH / / 34 || sakalatragupekSya satkulaM kila kaikeyapakAryakAraNA ! nanu cetyanirUpya kaitavaM matimataikajaye'karotprabhuH // 35 / / sakala miti-kalatraM mAyA~ tathA satkulaM. nilAJchanAnvayaM kaikeyaM putrazca bharatAha yamupakSyAvadhIya / kati? kAnI paramAtA kaa| nannahI acAraMpAraNA akAryakArikA kati matvA tavaM kuTivabhAvaniranyA vicArya bha pramuH dazaramAkajaya indrinAyarAmA matiM buddhimakarIta kRtavAniti sambandhaH / atra tApa rAma sambAdhya banAyA bacanAn svapratijJAmabhaSAta bharatAya rAjyaM datvA saMmArasAgarottaraNakatarI catarAgI dakSiAmajhI cakAra / bhAratIyaH pazcaH-sa prabhuH yudhidhiraH akajathe pAzakajaye matimakarot / kiM kRtvA ? pUnamupekSya kiM kulaM kathambhUtaM sat samIcInam / punaH kathambhUtam ? sakalanaM sakalAn svaparavagIyAn trAyate pAyyatIti sakalatram / ki kRtyA ! pUrvaM punaH anirUpya aparizAya ca / kam ? kitavAnAmaya vyavahAraH kaitavA ta kaita dyUtakAravyavahAram / kathamiti ? kila / nanu aho kA ekA sAdhAraNeyamakAryakAraNeti / dalepaH // 35 // sa pareNa tadA jitAM mahIM laghu muktyA sahasAdarodaraiH / svagurusthitibhaGgabhIrukA prayayau bhrAtaralena kAnanam // 36 / / sa iti--sa rAmaH bhrAtubalena bAndhavasAmadhyana kAnanaM kAntAraM pratyayo gantuM prArabdhavAn / kathambhUtaH ? svagurusthitibhaGgazIrukaH AtmIyajanaka sthitibhajanabhIrachukaH / punaH sAdaraH sodyamaH / katham ? tadA anyaya-.."vipAditayA kRtaka-akSaM varaM ramaNaM ayAdhata / java duryodhana viSaprayoga, lAkSAgRha praveza Adi upAyoMke dvArA apane parama Adarzako saphala na kara sakA taba usane yudhiSThira mahArAja pAsa jAkara jAlI pAzIse uttama ghuta (juA ) mIDAke lie prastAva kiyA thA // 34 // - anvaya-sAkulaM upekSya kaikeyaM kalatraM kila bhakAryakAraNA ca ketayaM anirUppa sa prabhuH nanu akajaye matim akarot / apane donoM zreSTha kulophI upekSA karake kaikayakI putrI kaikeyI rAnI nizcita hI akArya kara rahI hai ataH strI-sulabha kuTilatAkA vicAra na karake rAjA dazaratha ne kevala indriyoMke jItane (pasyA) kA saMkalpa kiyA thA yahI Azcarya hai| anvaya-prabhuH sakalanaM satkula upekSya, nanu kaitarva anirUpya akajaye matirakarot iyaM kA ekA akAryakAraNA kila / kheda hai ki dharmarAjane apane samIcIna mahAn kula tathA paTarAnIkI bhI upekSA karake aura duryodhanake dhUrtatApUrNa vyavahArako dRSTimeM na rakhakara pAzA ke dvArA kauravoMko jItanekA vicAra kiyA thA / yaha akelA hI kitanA bar3A pApakarma thA // 3 // anvaya-tadA pareNa ajitAM mahIM adaraiH saha laghu muttavA svagurasthitibhaGgabhIrukaH sAdaraH saH prAnRyalena kAnanaM pryyo| __ dazarathake virakta honepara atyanta vinamra tathA apane pitA-dvArA datta vacanake bhaMgase bhayabhIta vaha rAmacandrajI abataka zatruoMke lie ajeya kozala ke rAjya tathA nirbhaya bharapUrNa senAkA turanta chor3akara bhAIkaM sAtha vanako cale gaye the| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R dvisandhAnamahAkAvyam a inmentaininindia / tasminkAle / kiM kRtvA ? pUrva muktvA parityajya / kAM mahIM pRthivIm / katham ? saha sArddham / kaiH ? adaraiH nadaraH bhayaM vidyate yeSAM te'darA abhayAstaiH adarainibhayamaiTaiH / katham 1 laghu zIghram / kathambhUtAM mahIm ? / ajitAmanabhibhUtAm / kena ? pareNa zatruNeti / bhAratIya:-tadA tasminkAle sa yudhiSThiraH bhAtRbalena kAnanaM prayayau laghu zIghram | kathambhUtam ? svaguru sthitibhaGgabhIrakaH svasyAtmanaH gurvI yA sthitistasyAH mane bhIrukaH / kiM kRtvA ? pUrva muktvA / kAm ? mahIm / katham ? sahasA zIghram / kathambhUtAm ? pareNa duryodhanena darodaraiH pAzakairjitAm / / 36 // sa nivartya samanvitAnnRpAMstalavargAnsacivAnpurodhasaH / sthitavAnpathi sItayAcyuto gahane draupadikAnujAnvitaH // 37 / / sa iti--sa rAmaH gahane bane'drI parvate ca sthitavAn / kathambhUtaH acyuto parityaktaH yukta ityarthaH / , kayA ? sItayA jAnakyA / punaH 1 padikAnujAnvitaH padAbhyAM caratIti padikaH sa cAsAvanujazca tenAnvitA yukto'nucaralakSmaNAnvita ityarthaH / kiM kRtvA ? pUrva nivartya pazcAt prasthApya / kAn ? nRpAn / narendrAn talabargAn tarapani yogItugatApanni (nAma panimAdIn , tathA sacivAnamAthAn purodhasaH purohitAn | etAnkathambhUtAn ? samanvitAn anuvajitumAgatAn / bhAratIyaH-sa yudhiSThiraH sthitavAn / cha ? gahane / kIdRzaH san ? sItayA bhUmyA cyutaH parityaktaH / punaH ! draupadikAnujAnvitaH draupadikA draupadI drupadatanayA anujA bhiimaadystairyutH| kiM kRtvA ? pathi mArge samanvitAnnRpAdInivartya / zleSAlaGkAraH // 37 // api yasya jagAma mudrayA sakalo vArinidhiH samudratAm / hRdi pazyata saMsRteH sthiti sa narendro'pi padAtitAGgataH // 38 // apoti--yasya rAmasya yudhiSThiratya ca suTTyA sakalo'pi bArinidhiH samudratAM mudrayA saha varttata iti samudraH tasya bhAvaH tattA tAM mudrAyuktimattvaM jagAma yayau / saMsRteH saMsArasya sthitiM idi hRdaye pazyata / sa pUrvoktaH narendro'pi padAsitAM padAbhyAmatati padAtistasya bhAvaM padikatvaM gata iti / / 38 // anvaya-tadA darodaraiH pareNa sahasA jitAM mahIM ladhu muktvA svagurusthitibhanabhIrukaH sa AtRvalena kAnanaM prayayau / dyUtake pAzoMse zatruke dvArA akasmAt jIte gaye hastinApurake vizAla rAjyako turanta chor3akara vaha dharmarAja yudhiSThira kevala bhAiyoMke bharose hI vanavAsameM cale gaye the kyoMki unheM isa bAtakA bhaya thA ki kahIM inakI mahAn satyaniSThAkA ullaMghana na ho jAya // 36 // anvaya-samanvitAn nRpAn , talavan , sacivAn purodhasaH pathi nivartya sItayAcyutaH padikaanujAnvitaH sa gahane-adrau sthitavAn / sAtha calaneke lie Aye rAjAoM, azvArohiyoM-gajArUr3hI, maMtriyoM tathA purohitoMko thor3e rAstese hI yApasa karake mInAko sAtha liye paidala calate choTe bhAI lakSmaNako hI anugAmI rUpale liye vaha rAma gahanacana athavA parvatopara rahane lage the| andhaya-pathi samanvitAn nivartya sItayAcyutaH draupadikAnujAmdhitaH sa gahane sthitavAn / vanavAsake mArgame Akara milanevAle mitrarAjAo, senApatiyoM, maMtriyoM tathA purohita Adiko ghara lauTa jAne ke lie kahakara rAjyake dvArA parityakta vaha dharmarAja draupadI tathA bhIma Adi choTe bhAiyoM ke sAtha vanameM vAsa karane lage the // 37 // jisakI rAjamudrAke dvArA zatruoMke samasta vaibhayapara mudrA lagAyI gayI thI athavA samasta sAgara bhI jisake rAja-cihnase aMkita the vaha rAjarAjezvara bhI padAti-(paidala calanevAlA) ho gayA thaa| saMsArakI vAstavikatApara manameM vicAra to kIjiye // 38 // 1. zleSopamAJlakAraH 50, da0 / - - -. -. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH api pIrikayA dviSo'bhavannanu cAmIkaradAzcyutaujasaH | kusumairapi yasya pIDanA zayane zArkaramadhyazeta saH // 39 / / apIti-manvaho yasya sambandhitvena cIrikayA lekhenApi dviSaH zatravadacyutaujaso naebalA bhUtvA cAmIkaradA hiraNyapradA abhavan saJjAtAH / athavA cakAraH samuccaye / amI dvipadacyutaujasaH karadAzcAbhavan / yasya ca kusumaiH puSpairapi zayane pIinA pIDA'bhavat sa rAmo yudhiSThirazca zArkara dArAyansa pradezamAyazeta Azritya suptavAn / / 39 / / / ghanasArasugandhyayAcitaM hRdayajJaizcaSake'myu paayitH| sa vimRgya vaneSvanApivAnaTanIkhAtasamutthitaM papau / / 40 / / ghanasAreti--yaH pUrva hRdayazaiH purutiH capake rannamayakacolaka dhanasArasugandhi kapUravAzitamayAcita prArthitamambu pAnIyaM pAzritaH / sa vaneSu vimRgyAvalokyAnApivAnalabdhavAnsan anIkhAtarAmasthita dhanuragrapra dezollikhitanirgataM jalaM papI AsyAditavAn / / 40 || kulajaM zaminaM bahuzrutaM sthirasattvaM dhruvayuddhamUrjitam / yadi tAdRzamapyapaiti tanna khalu zrIH zriya eva tAdRzI // 41 // kulajamiti-kulajamanvayotpannaM zAmigamupazamavantaM bahuzrutaM pracurazAstracantaM sthiramatvaM dhruvabalaM bhuvayuddhaM sthirasaMgrAmamUrjitaM baliSThaM tAdRzamapi zrIlakSmIyadi cet yasmAtkAraNAt ati khalu parityajati tattasmAtkAraNAt zrIreca tAdRzI na zriyaH / bhAgyavantaM zayati sevata iti zrIH tasyAH zriyaH / ana tAtyayaM yadi bhAgyavantaM pumapaM tyajati zrIstadA yAtanirUktimatyAH zriyaH rAmA na bhavatIti || 4 | kramazo'tijagAma narmadAM sa durantAM jaladhIritocapAm / avadhIraNayA'tilacinI skhalitaprAyagati priyAmiva / / 12 / / pramaza iti-durantAmarabdhamanyA jaladhIritodyamAM jaladhI namudra iritaH prerita; udAso yayA sA tAM samudrapreritodyamAm avadhIraNayA'vahelayAti zinImatidUragamagazIlA skhalitaprAyagati svastimAyA tkhalitasadRzI gatiryasyAstAmiti vizeSaNa-catuSTayagocarAM narmadA lokapraziddhA nadI sa rAmo yudhirizca mazaH RNa kRtyA atijagAma atikAntavAn / upamArthaH pradAte-kAmiva priyAbhiva yathA kazcitaro gAromana dhIraNayA avajJayAtinAmati / kathambhRtAm ? narmadA narma vara dadAtIti tAm / punaH jalyoritoya mAM jaleM. jaheM mUryaviSaye jisa rAma athavA yudhiSThirake lekha mAtrase zatruoMkA teja gala jAtA thA tathA ye zatruloga sonekI bheMTa athavA kara dene lagate the| zayyApara phUla bhI jisako cubhate the vahI bhaba bAlapara sote the // 39 // jinheM pahile binA mA~ge hI manakI bAta samajhanevAle paricAraka candana Adise sugandhita jalako ratnoMke pAtroMse pilAte the unheM hI bhAja vanameM khojane para bhI pAnI nahIM milatA thA, dhanuSake konese ghAlUmeM gaDDhA karake ghe pAnI pIte the // 40 // dhaise kulIna, mandakapAyI, pratiSThita,ghalazAlI, aneka zAstroM paNDita, yuddhake nizcita vijetA tathA manasvI vyaktiko bhI yadi lakSmI chor3a detI hai to vaha zrI ( kAnti) nahIM hai apitu aisI sampattiko zriya (bhAgyavAnakA sahArA lenevAlI) hI kahanA ThIka hogA // 41 // kaSTase avagAhana yogya, samudrakI dizAmeM bahatI huI, asAvadhAna hote hI bahA le jAnevAlI tathA pattharoM ke kAraNa TakarAtI yA nIcI-U~cI vadatI huI ataeva priyA ke samAna narmadA nadIko kramazaH yaha rAma athavA yudhiSThira pAra kara gaye the [ parihAsazIla, kukarmarata, 1. zlepopamA'laGkAraH-10, da0 / --- --- - - ghasa Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 dvisamdhAnamahAkAvyam dhiyA buddhyA kRtvA IritaH prerita udyamo yayA sA tAm,atha jalena jaDena dhiyA kRtvA IritaH udyamo yasyAstAM jaDabuddhipreritodyamAm / punaH atilacinImatikramaNazIlAM punaH skhalitaprAyagati mandamandagamanAm // 42 // anukUlaphalAsu bhUbhujA pathi zokApanudAsu vizramam | jyapadizya darISvasthitaM tanayAnAM vasatiSviva kSaNam // 43 // ___ anukUleti-pathi bhAgeM bhUbhujA rAmeNa yudhidhireNa ca darISu kandarAsu avasthitam / kiM kRtvA ? pUrva vidharma dhyapadizya vizrabhitumuddizya / katham ? kSaNa muhUrtamekam | kiM viziSTAsu darISu ? anukUlaphalAsu kUlamanu anukUlaM taTaM taTaM prati phalAnyAmrAdIni yAsu tAH anukUlaphalAttAsu / punaH ? zokApanudAsu cetoglAnispheTikAsu / kAsvida ? tanavAnAM putrANAM putrINAM vA anukUlaphalasvanAyArAlabhyaphalasu tathA zokApanudAsu gharatiSviva / utprekSAlaGkAraH // 43 / / nRpatiM tamavekSya tApasAH kRpayA hRdaye'zra tatyajuH / bhuvi kA kila kazAzayo mahatAmutsahate vipattipa // 44 // nRpatimiti-taM rAmaM yudhiSThiraJca nRpati narezvaramavekSya avalokva tApasAH tapasvinaH azru vASpajalaM tatyajuH parityaktavantaH / va ? hRdaye cetasi | kathambhUte ? AdeM dravIbhUte / kayA ? kRpayA karuNayA / kilalokoktau bhuvi pRthivyAM kaH pumAn karkazAzayaH niSThuracetAH bhUtvA mahatAM satpuruSANAM sambandhityena vipattiSu Apanimittamutsahate sodyamo jAyate / arthAntaranyAsaH // 44 // saritaH sarito nagAnagAnavatIrNaH sa bahUpakArakaH / viSayAnviSayAnapekSitAM vazavartIca gato nyazAmayat // 45 // sarita iti-sa rAmaH yudhitirazca vizvAn viSayAn dezAn dezAn nyazAmayat dadarza / kathambhUtaH ? saritaH sarito nadIH nadIstathA nagAnagAn parvatAn parvatAn avatIrNaH ullacitavAn / kathambhUtaH? sa bahUpakArakaH bahUnAM samattAnAM rAjJAnupakAro yasmAt saH, asyAyamarthaH sthAne sthAne samastAnAmavanIzvarANAmupakAritvena AnuSaGgikI kathAnusabhyanvanIti | kathambhUtAn ? viSayAnapekSitAna'bhilaSitAn / ka iva ? vazavartIva yatiriva / kathambhUtaH ? viSayAnapekSitAM gataH viSayAn sragbanitAcandanAdIn na pekSata ityevaM zIla viSayAnapekSI tasya mAvastatA tAM jitendriyatvaM gataH prAptaH // 45 // nigamAnninadaiH zikhaNDinAM sumagAndhainukaDhuGa kRtairapi / sa dadaze vanasya gocarAna kukavAkUtpatanakSamAnnRpaH // 46 // mUrkhatApUrNa kArya karanevAlI, avajJA karanemeM rata tathA karIba-karIya bhraSTAcArako prApta miyAko bhI loga sahaja hI chor3a dete haiM ] // 42 // ___abhISTa phalAdise vyApta tathA mArgakI thakAnako dUra karanemeM samartha ataeva apane putrauke makAnoMke sadRza sukhada guphAoMmeM rAma yA yudhiSThirake dvArA vizrAma kiyA gayA thA // 43 // rAjA rAma athavA yudhiSThirako dekhakara tapasviyoMke bhI hadaya dra ta ho jAte the aura ke A~sU bahA dete the / saMsAramai kauna aisA kaThora hRdaya hai jo puNyAtmA puruSoMkI vipatti dekhakara praphullita hotA ho // 44 // rAjya (indriyoMke bhoga ) ke viSayamai udAsIna bhAvake dhAraka tathA aneka logoMke upakAraka ataeva indriyajetA yatike samAna ve rAma athavA yudhiSThira eka nadIse dUsarI nadI taka athavA eka parvatase dUsare parvatataka bhUmi pAra karate hue dezoMko dekhate cale jAte the // 5 // 1. anna pAdAntatvAnnakArasthAnusvArazcintyaH / 50, da. pustayostu viSayAnapekSitAM gataH ityeva nRpa yatipakSayoryojitaH / 2. upamAlaGkAraH-50, 60 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH 67 nigamAniti - sa rAmaH yudhiSThirazca nigamAn bhaktagrAmAn dadarza dRSTavAn / kathambhUtAn ? zikhaNDinAM mayUrANAM ninadaiH zabdaiH tathA dhenukahuGkRtairapi dhenukadambahambhArayaiH subhagAn manoharAn / punaH kathambhUtAn ? vanasya gocarAn viSayAn / punaH kRkavAkRtpatanazcamAn 'kukkuTotpAta yogyAn / samuccayaH // 46 // sa viSANavidhUtarodhasaM sahasA paskira mANakSata | zirasi sthitapaGkamicchayA dhanasyeva bhaTaM gavAM patim // 47 // sa iti sa rAmaH yudhiSThirazca gavAM patiM vRSabhamaikSata dadarza / kathambhUtaM vipANavidhUtarodhasaM zRGgIkSiptataTam / punaH zirasi sthitapaGkam mUrdhnisthitakardamam / punaH / pradhanasya raNasya icchayA vAJchyA sahasA - parikaramANamagrancaraNena bhUmimullikhantam | kamiva ? bhaTabhiva vIrabhiva' // 47 || tRNakautukakaGkaNocitAM viluloke sa vinRtya gopikAm / stanabhAranatAM prajApateH zramamasthAnagataM vicintayan // 48 // tRNeti - sa nRpaH rAmo yudhiSThirazca gopikAM gopabhAryA viloke'pazyat / kiM kRtvA ? vivRtya pUrva parAnRtya | kiM kurvan ? prajApatervidhAturasthAnagatamayogyapadavImAyAntaM zramaM vicintayan cintAviSayaM nayan / kIdRzIm ? tRNakautuka kaGkago citAm punaH stanabhAranatAM kucabhAranamrAmiti // 48 // 2 amunAbhizapandhanaM rudaabhidhAvanpRthuko'bhisAdayan / bubudhe pathi sasyamApatannavavarNIva durIhitaM tapaH // 49 // amuneti - amunA rAmeNa yudhiSThireNa ca kartrA pRthukaH bAlaH karmatApannaH pathi mArge bubudhe jJAtaH / kiM kurvan ? abhizapatrAkrozan / kim ? dhanaM gomahipyAdikam punaH, rudannazru vimocayan / punaH 1 itastato'bhivAn palAyamAnaH / punaH abhisAdayan abhyAjayan / punaH ApatannAgacchan / kim ? sasyaM dhAnyam / upamArthaH pradarzyate / ka iva 1 navavarNIva nUtanamuniriva, yathA nUtanamuniH lokairbudhyate / kiM kurvan ? dhanam abhizapan sdan abhidhAvanna bhisAdayannApatan / kim ? tapaH / kathambhUtam ! durIhitaM duzceSTitam // 49 // mayUrokI ke kAse tathA gAyake bachar3oM ke raMbhAneke dvArA atyanta sundara nAgarikoMke grAmoM tathA mugake ur3ane aura rahane yogya vanya pradezoMko rAjA rAma athavA yudhiSThirane dekhA thA // 46 // sIke dvArA nadI-nAleke kinAreko khodate hue tathA zirapara kIcar3a athavA miTTIko lagAye hue tathA lar3ane kI icchAse Age ke khuroMse bhUmiko kuredate hue ataeva yoddhA samAna sAMr3ako rAjA rAma yA yudhiSThirane dekhA thA [ yoddhA bhI hastidanta zastra ke prahArase zatruoMko bhagA detA hai, aneka hatyAoMkA pApa usake zirapara rahatA hai, yuddhakI kalpanAse vaha bhUmipara vyUha Adi likhatA rahatA hai ] // 47 // dUrvA tathA vivAha sUtra se grahaNa karake kaMkar3a Adi AbhUSaNa pahirAne yogya aura unnata stanoMke bhArase jhukI gvAlinako rAma athavA yudhiSThirane mur3akara dekhA thA / tathA unake manameM vicAra AyA thA ki sRSTikarttAne asthAnameM itanI kuzalatA kyoM dikhAyI // 48 // mArga calate hue rAjA rAma athavA yudhiSThira dvArA khUba vilapatA-cillAtA, rotA huA idhara-udhara daur3atA, anako khAtA huA tathA giratA par3atA phalataH naye brahmacArIke samAna kaSTakara tapasyA meM pravRtta bAlaka dekhA gayA thA [ nayA brahmacArI bhI bAta-bAta meM abhizApa detA hai, kheda yA pazcAttApameM rotA hai, azAntike kAraNa idhara-udhara AtA jAtA hai, bhojanapara giratA hai tathA tapasyA meM skhalita hotA hai ] // 49 // 1. 'kRkavAkustAnacUDhaH kukkuTazcaraNAyudhaH' ( amarakoSa 2 / 17 ) 2. utprekSA'laGkAraH - pa0, 60 / 3. upamAlaGkAraH- pa0, dR0 1 ataeva kukkuTa iti / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam idamevamanAdigocaraM ciramuccaritaretarAzrayam / viSayaM vanamapyanekazaH sa sukhaM duHkhamivAtyagAnnRpaH // 50 // idamiti-sa nRpaH rAmaH yudhiSTirazca idamevaM viSayaM dezaM vanamapi araNyaJca atyagAdaticakrAma / katham ? anekazaH bahUnyArAn / kathambhUtaM viSayaM kanaJca ? anAdigocaraM na Adergocaro viSayo yasya saH taM tacca / katham ? ciraM bahutarakAlaM yathA bhavati alyagAt / itaretaramAzrayo yasmin gamanakarmaNi taditaretarAzravam / enabiSayaM punarcana miti kRtvA anyonyAzrayamiti kriyAvizeSaNaM yathA kathamuccaitizayena | adhunA upamArthaH padarzate / sugnu duHkhIva rAdhA'nikAmani pANI tathA sukhaM yathA sukhaM tathA duHkhamatra pUrvoktAni vizeSaNAni yojyAni | upamAlaGkAraH / / 50 // pathi sojvarajo'graja vacaH sphuTamityAdita vIkSya tAdRzam / vidizaM vizatA vizAM dizaM tyajatA satyamalaGkRtaM tvayA // 51 // pathIti-pathi mArge sa pUrvokto'varajaH lakSmaNaH agraja rAma tAdRzaM dezavanAnyullaGghayantaM vIkSyAvalokya iti vakSyamANApekSayA sphuTa pratyaktaM yathA bhavati vacaH vacanamAdita uktavAn / tvayA bhavatA satyamalakRtaM bhUSitam / kiM kurvatA satA ? viza dezAnAM vidizaM vizatA pravizatA dizaM tyajatA / bhAratIyaH-pathi tAdRzamagraja yudhiSTiraM vIkSya sa lokaprasiddhaH avarajo bhImo vA'rjunaH iti vakSyamANaM bacaH sphuTamAdita gRhItavAn / vizAM dezAnAM sambandhitvena nidizaM dizaM vizatA tyajatA ca tvayA satyamalakRtamiti / / 51 // svakulaM samalaMkRtaM guNairupanItAzca mahApadaM janAH / ... anujA vinayena bhUSitA na parAbhUtirito'sti kAcana // 52 // sveti-tvayA guNairaudAyaryAdibhiH svakulaM samalaMkRtaM samyakaprakAreNa vibhUSitam / janAH mahApadaM mahApadavImupanItAH prApitAH / anujAH bhrAtaraH vinayena bhUSitAH ita ebhyaH prakArebhyaH nAsti kAcana parA anyA bhUtirvibhUtiriti / ____bhAratIyaH-svakulaM samalaM salAJchanaM tvayA guNaiH kRtam / janAzca mahApadaM mahatIm ApadaM anAdi kAlase cale Aye tathA ananta kAlataka calate rahane yogya yadda saMsArake sukha aura duHkhake isa itaretara Azraya (sukhake bAda duHkha aura duHkhake bAda sukha) ke samAna hI rAjA rAma athavA yudhiSThira aneka bAra dezase ghanameM aura vanase dezameM hote cale jAte the // 50 // ukta prakArase cale jAte jyeSTha bhrAtAko dekhakara mArga meM choTe bhAI lakSmaNa athavA bhIma arjunane spaSTa kahA thA ki he agraja, isa prakAra dezoMkI sImAoMmeM praveza karake tathA unako chor3akara Apane inheM sacamuca vibhUSita hI kiyA hai // 51 // __ anvaya-guNaiH svakulaM samalaMkRtaM, gha janAH mahApada nAtAH anujA vinayena bhUSitAH itaH parA kAcana bhUsi: naasti| pitRbhakti Adi guNoMke dvArA apane kula kI zobhA bar3hAyI hai| janatAkA pada U~cA kiyA hai| choTe bhAiyoM ko anuzAsanase dIkSita kiyA hai| phalataH saMsArameM isase bar3I koI vibhUti nahIM hai| ___ anvaya-guNaiH svakula samalaM kRtaM, ca janAH mahA-ApadaM nItAH, vinayena anujAH bhUSi[zi ] tAH itaH parA kAcana abhUtiH nAsti / ___ dyUtake pAzoMke dvArA he dharmarAja, Apane apane kulako dUSita kiyA hai| janatAko 1. zlepA'laGkAraH-pa0, da0 / 2. eteSAM padyAnAmanukUlapratikUlArthatvAt pakSadvayam, na tu rAghavabhAratIyApekSayeti / - ---- --- ---- ------- -- ---- --- Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH 69 vipattimupanItAH / anujAH bAndhavAH vinayena vigato nayaH vinayaH durnayastena bhUSitAH bhuvi uSitAH tena kRtvA ita ebhyaH prakArebhyaH nAsti kAcana parAgRtirabhibhavaH anyeti padamadhyAhAryam // 52 // yadi rAjatayAvinA nRpAH kRtarAjyA iva sAnubhAvanAH / yazasA ca yutAstadetayA bahucintAhatayA kimu zriyA // 53 // yadIti yadi rAjatayA rAjabhAvena vinA kRtarAjyA iva nRpAH narezvarAH sAnubhAvanA samAhAtmyAH yazasA ca yuktAH bhaveyuntat tasmAt u aho kibhetayA zriyA lakSmyA kathambhUtayA bahucintAhatayA vahI yA cintA tayA hatayA naSTayA ! bhAratIya:-vat yasmAtkAraNAt sAnubhAvanA sAnuSu parvata nitastreSu bhAvanA sthitiryeSAM te parvatanitambasthitikAH santaH nRpAH kRtarAjyA iva bhaveyuH / kathambhUtAH 1 avinA na vidyate vinA yeSAM te avinA yuktA ityarthaH / kayA irAjatayA irAyAH ajaH kSepaH yasvA'sAvirAjaH pRthivIparityAgayuktaH puruSa ityarthaH / irAjabhya bhAvaH irAyatA tathA pRthivIparityAgatyenetyarthaH / yazasA yutAzca syuH tat tasmAt kimu aho evayA'nayA zriyA / kathambhUtayA ? bahucintAhatayA bahUnAM svaparavargIyANAM cintA bahucintA tayA tayA hucintAharAyA / pAlaGkAraH // 53 // camarA vyajanena vIjayanti dviradAste dadhate ca nityasevAm / zavarAH zivireSu vaddhageyAH kimu rAjyena gatena vA sthitena // 54 // namareti-zivizeSu nivezeSu camarAH camaH vyajanena kRtvA vIjayanti / te prasiddhAH 'kAntArasamudbhavAH dviradA hastinaH nityasevAM anavaratavAnaM na damate gharanti tathA zavarAH pulindAH baddhageyAH viracitagItAH bhUtvA dadhate dharanti nityasevAm / puprakAreMSu satsu u aho ki galena vA athavA sthiteja rAjyeneti sambandhaH | bhAratIya: vA upamArthe sthitena rAjyeneva gatena rAjyena u aho yudhiSThira te taba sambandhitvena zivireSu vasatisthAneSu lakSitalakSaNAnirUpaNAt camarAH puruSAH vyajanena cAgaMreNa kRtvA kiM vIjayanti 1 svakAreNa samuccayArthI gagyate / tathA dviradAH kiM nityasevAM dadhate ? tathA zarAH gItena kRtvA zaM sukhaM vRNvate * kauravoMpara chor3akara maddA vipattimeM DAla diyA hai aura nItise kAma na karake hama choTe bhAiyoMko bhUmipara soneke lie bAdhya kiyA hai // 52 // yadi rAjAke kAryAdike binA hI rAjAkA prabhAva, mAhAtmya Adi rAjya karanevAloMke samAna ho jAya aura kIrtiko prApta karale to aneka cintAoMse sAbAdha isa rAjya lakSmIle kyA prayojana hai ? anvaya-yata irAjatayA vinA sAnubhAvanA nRpAH kRtarAjyA iva yazasA ca yutAH tat bahucintAhAMvA zriyA kimu / yataH pRthvI ke rAjya ke tyAgale bhUSita ataeva parvatoMpara nivAsa karane meM prasanna mana tyAgI rAjA rAjya karanevAloMke samAna yazake bhAgI hote haiM ataH apanoM tathA parAyoM; sabhIko cintAmeM DAlanevAlI isa laukika sampattise he dharmarAja ! kyA lAbha hai // 53 // marI mRga apanI pU~chA~se camara Dhorate haiM / jaMgalI hAthI pratidina savArIkI sevAmeM rahate haiM / jahA~ par3Ava DAlate haiM vahIM bhIla Adi grAmyagIta gAte haiM / taba rAjyake rahane yA cale jAne se kyA antara huA ? rAjyapadapara rahane ke samAna (vA) rAjya kho denepara Apako camaradhArI kyA 1. lepA'laGkAraH - pa0 da0 / 2. revAtIrasamudbhavA-pa0 da0 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam vRNvantIti zavarAH gAyanAH athavA zena sukhena briyante iti zavarAH sukhinaH baddhageyAH santaH nityasevAM ki dadhate ! api tu neti sarvatra sambandhaH / atraitattAtyarthama-yathA sthitena rAjyena cAmaradharAdayaH sambhavanti tathA na gatena rAjyeneti / AkSepAlaGkAraH // 54 // tvAmabhyupaitu punarabhyudayAya dIpti rautsukyamAgatavatIva ravi dinAdau / dhvAntaM visarpati tavAnudayAnayatvaM kAle'bhivRddhimabhimAnadhanaJjayaJca // 55 // iti zrI dvisandhAnakavedhanaJjayasya kRtau rAghavapANDavIye mahAkAvye'raNya vAsavarNanaM nAma caturthaH sargaH // 4 // svAmiti-he rAma he yudhiSTira ca vo bhavantaM ca punaH dIptiH pratApakSApArabhyupaitu vyAkRtyAgacchatu / kasmai 1 abhyudayAya vibhavAya / kathambhUtA rAtI ? autsukyaM rAmasya AgatavatI / upamArthaH-zva yathA ravimAdityaM dinAdau divasasya prathamArambhe dIptiH punarabhyupaiti / kathambhUtA ? autsukyamAgatavatI / uttarArddha sopaskaratayA vyAkhyAnaM vidhIyate-tathA tava bhavataH sambandhitvena anudayAdabhibhavAt vAntamanItilakSaNatamaH visarpati sAmaratvena pravartate / yathA rakheranuyAt dhvAntamandhakAraH visarpati / ataeva kAle samaye tathA abhimAnadhanam abhimAna eva dhanam athavA abhimAnazca dhanaJca abhimAnadhanaM samAhArApekSavaikatvamatra / jayaJceti karma, abhivRddhiM naya svaM bhavAn / yathA raviH abhimAnadhanamAmi sAmastyena mAnaM pramANaM yasya tat abhimAnaJca taddhanaJcAbhimAnadhanaM sapramANakiraNasandohamityarthaH / jaya tamastomanirAkaraNalakSaNazca karmadvayam abhivRddhi nayati ka kAla iti // upamAlaGkAraH || 55 / / iti nizvavidyAmaNDanamaNDitamaNDalIDitasya paTtarka cakravartinaH zrImavinayacandrapaNDitaspa gurorantevAsino devanandinAmnaH ziSyeNa sakalakalodbhavacAradhAturIcandrikAghakoreNa nemicandreNa viracitAyAM padakaumudInAmadadhAnAyAM TIkAyAM dvisaMdhAnakaverdhanaJjayasya kRtau rAghavapANDavIye mahAkAvye rAghavapANDavAraNyagamanavarNano nAma caturthaH sargaH // 4 // havA karate haiM ? hAthI Adiko pratidina savArI prApta hotI hai kyaa| rAjamahalake samAna zivira meM bhI kyA gAyaka gIta sunAte haiM ? arthAt nahIM // 54 // dve rAma athavA yudhiSThira laukika abhyudayake lie milanakI utkaNThAle preritake samAna prabhutA phira Apako usI taraha prApta ho jaise prAtaHkAla kAnti sUryase milatI hai, Apake vanameM rahane ke kAraNa kozala athavA kuru dezameM anItirUpI andhakAra saba ora chAyA hai ataeva Apa ucita samayapara sarvathA vikAsa, Atmagaurava rUpI dhana aura anItikI jayako kreN| [ sUrya bhI rAtri meM phaile hue andhakArako pUrNa vistRta kiraNoMrUpI sampattise jItatA hai aura samasta padArthoM kI vRddhikA kAraNa hotA hai ] // 55 // nirdoSavidyAbhUSaNabhUSita paNDitamaNDalIke pUjya, paTtacakravatI, zrImAn paNDita vinayacandra guruke ziSya devanandike ziSya, sakalakalAko cAturyacandrikAke cakora nemicandra dvArA viracita kavi dhanaJjayake rAghavapANDavIya nAmase khyAta dvisaMdhAnakAdhyakI padakaumudI TIkAmeM rAdhava-pANDavAraNyagamana nAmaka caturtha sarga samApta / 1. kAle iti sambandhaH-pa0, da0 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH tato vanaM dezamanekameva puNyAzramaM tIrthamatItya rAjA / gUDhaH pradIptyAravirATabhUmi sphItAMsako daNDakalakSitAM saH // 1 // tata iti-tato rAmalakSmaNasItA sambandhilvena svadezaparityAgakrAntArapradezavarNanAnantaraM sa rAjA rAmaH dAikalakSitAM bhUmimATa gatavAn / kathaMbhUtaH ? satItAsakaH piinonntskndhH| punaH ? ramirica raviH athavA svayameva pradIptyA kSAtratejasA raviH / punaH mUDhaH pracchannattikaH / liH kRtvA ? pUrva gatavAn rAmaH atItyAtikamya / kim ? banamaraNyaM tathA deza viSayaM tathA puNyAthagaM tArasavarAti tathA tIrtham / yena dRpTenAzritena vA apArasaMsArapArAvAratIyate tattItha UrjayantAdi sarvam / kathaMbhUtam ? vizeSyabhanekameva nAnAprakArameva / bhAratIyaH-tataH pANDavAnAM sambandhitvena svadezaparityAgakAntArapravezavarNanAnantaramanekameya vanaM dezaM puNyAzramaM tIrthamatItya sa jagadvikhyAto rAjA yudhiSThiraH sphIto lokavikhyAtAM virATabhUmi matsyadezamAra gatavAn / kathaMbhUtaH 1 kodaNdakalakSitAMsaH kodaNDakena dhanuSA lakSitaH aMsaH skandho yasya saH / punaH gUDhaH saMvRtaH kayA pradIptyA pralApeneti lopAlaGkAraH // 5 // vihAya cApavyavahAramugraM yathA niyogaM prayato jitAsmA / nirUpya tasyAM sa kulAyabhUmi yogIva kazcita samayaM ninAya // 2 / / vihAyeti-tasyAM daNDakAraNyabhUmau sa rAmaH kaJcitsamayaM kAle ninAya nItavAn / kiM kRtvA ? pUrva nirUpya samayaM, kA bhUmim kasmai ? kulAya anvayAya bharatAya / kiM kRtvA ? punazca (ca punaH) vihAya parityajya / kam ? apavyavahAraM dunItim / kathambhUtam ? umra soDhumazakyam / kathambhUto rAmaH ? jitAtmA jitendriyaH / punaH prayataH prayatnavAn / katham ? yathA niyogaM yathA svAbhiprAyaNa niyogo vyApAro yatra karmaNi tat yathA niyogam / upamArthaH pradaryate / yogIva yathA yogIndraH tasyAM laukikaprasiddhAyAM bhUmau sakulAya anyaya-tato anekameva vana, deza, tIrtha, puNyAzramaM atItya, sphItAsako pradIsabhA raviH saH gUDhaH rAjA daNDakalakSitAM bhUmi aatt| ukta prakArase bhramaNa karate hue aneka vanoM, dezoM, RSiyoMke pavitra AzramoM tathA prayAga Adi tIrthoM ko pAra karake puSTa unnata skandhadhArI, tejameM sUrya samAna vaha gupta dhezadhArI rAjA rAma daNDaka nAmase khyAta pradezameM pahuMce the| anvaya-......kodaNDalakSitAMsaH pradIptyA gUDhaH sa rAjA smItAM virATabhUmi Ara / guptavAsake prasaMgale aneka dezoM, vanoM, tapobhUmiyoM aura Urjayanta Adi tIrthose nikalatA huA puSTa kandhepara dhanuSa laTakAye tathApi pratApa zauryako dRSTise ajJAta vaha rAjA yudhiSThira vistRta tathA khyAta matsya dezameM pahuMcA thA // 1 // anvaya-ugraM cApavyavahAraM vihAya yathA niyoga prayataH jitAtmA sa tasyAM kulAyabhUmi nirUpya yogIca kaJcit kAlaM ninaay|| dAruNa dhanuSake prayogako chor3akara apane svabhAvAnusAra jIvana vyatIta karane meM lIna tathA AtmajetA rAjA rAmane daNDakAraNyameM jhopar3Ike lAyaka bhUmiko cunakara yogIke samAna kucha samaya vyatIta kiyA thA [AtmApara vijaya na pAneke kAraNa yogI bhI bure AcaraNa tathA ugratAko chor3akara kisI ghanameM kuTiyA banAtA hai aura yogazAstrake anusAra kriyA karatA hai aura abhyAsameM kucha samaya bitAtA hai ] / 1. kinycit--d| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 dvisandhAnamahAkAvyam samAnaM kulaM yasyA'sau sakulaH tasmai sakulAya bhUmiM nirUpya kazcit samayaM nayati / kathambhUtaH jitAtmA ! punaH prayataH prayatnaparaH / katham ? yathA niyogaM svAbhiprAya vyApAram / kiM kRtvA ? pUrva vihAya ca / kam ? apavyavahAram / kathambhUtam ? ugramiti sambandhaH / bhAratIyaH - sa yudhiSThiraH tasyAM virATabhUmau kaJcitsamayaM ninAya / ka iva 1 yogIva / kiM kRtvA ! pUrva nirUpyAvalokya | kAm ? kulAyabhUmiM kulAyAya nIDAya bhUmiH kulAyabhUmiH tAM nivAsabhUmim / kathambhUtaH 1 ajitAtmA ajitendriyaH dyUtavyasanopahataH / punaH kathaMbhUtaH ? prayataH / katham ? yathA niyogam / kiM kRtvA ? pUrva vihAya vinu / kAm ? cApavyavahAram / kIdRzam ? umra tInam / upamArthaH prAgvat / shlessaalngkaarH||2|| virAmabhUmiH kamanIyatAyAH kRSNodayAnAM vinivAsahetuH / samAya kAmanivezamUrtistatrAbhimukhyaM kila kIcakasya // 3 // virAmeti tatra daNDakAraNye kila lokoktau zAstroktau vA kIcakasya theNoH sambandhitvena AbhimukhyaM kRSNo lakSmaNaH samAzrayI gatavAn / kathaMbhUtaH ? kamanIyatAyAH ramaNIyatAyAH virAmabhUmiH vizrAmAvaniH / punaH dayAnAM karuNAnAM vinivAsahetuH sthitikAraNam / punaH kAmanivezamUrtiH kandarpasthitihArIraka iti sambandhaH / bhAratIyaH- tatra virATabhUmau kila kRSNA draupadI kIcakasya kIcakanAmadheyasya narAdhipasyAbhimukhyaM samAyayau gatavatI / kathaMbhUtA 1 kamanIyatAyA virAmabhUmiH / punarudayAnAM nivAsaMhetuH / punaH kAmaniveza mUrtiH kAmAnAmabhilASANAM nivezAya racanAyeM mUrtiryasyAH sA ||3|| vilAsabhAvena vilambamAnaM nistriMzapatrAta sUryahAsam / asau nijagrAha mahoddhatistaM puNyaikarUpeNa vazaM hi sarvam ||4|| bilAseti - atrAsmin prastAve asau lakSmaNastaM lokaprasiddha sUryahAsa sUryahAsanAmadheyaM nistriAM khaDgamAhata gRhItavAn | kathambhUtaM nistriMzam 1 vilambamAnaM nirAlamyatayA lambamAnam | kaina ? vilAsabhAvena vInAM pakSiNAM lAsaH vilAsaH krIDA yatra tadvilAsaM tasya bhAvena gaganaM samupetyetyarthaH / kathaMbhUto lakSmaNaH ? anvaya- jitAtmA yathA niyogaM prayataH sakulAya bhUmiM nirUpa tasyA unaM cApavyavahAraM vihAya kacit samayaM ninAya / satya, Adi ke pUrNa pAlanake kAraNa AtmajayI tathApi karma -saMyogake anusAra juA, Adi AcaraNa kartA yudhiSThira apane sagotroMke lie rAjya hAra kara virATa bhUmimeM pahuMcane para prakhara zastra vidyAko tyAgakara kucha samaya bitA rahe the // 2 // anvaya-tatra kamanIyatAyAH virAmabhUmiH dayAnAM vinivAsa hetuH kAmanivezabhUrtiH kRSNaH kila kIcakasyAbhimukhyaM samAyayau / daNDakAraNya meM rahate samaya sundaratAkI caramasImA, dayA dAkSiNyakI nivAsabhUmi tathA sazarIra kAmake samAna manohara vAsudeva lakSmaNa kIcaka ( veNuvana ) ke sAmane jA pahuMcA thaa| anvaya- udayAnAM vinidhAsahetuH... kRssnnaa...| ***** virATa bhUmimeM nivAsa ke samaya paramalAvaNyakI carama kRti, aneka abhyudayoMkI nimitta, tathA kAmarUpI mandirameM virAjamAna karane yogya mUrtike samAna draupadI saMyogale kIcaka rAjAke sAmanese nikala gayI // 3 // anvaya-vilAsabhAvena vilambamAnaM taM sUryahAsaM nikhizaM maMtra nijagrAhamahoddhatiH asau bhahRta hi puNbaikarUpeNa sarva vazaM / pakSiyoMkI uDAnake samAna AkAzamai laTakate usa lokaprasiddha candrahAsa khaDgako daNDakAraNya meM, svayameva varaNa karaneke kAraNa parama pratApI lakSmaNane pakar3a liyA thA / ucita hI hai kyoMki, kevala puNyake pratApase saba kucha vazameM ho jAtA hai / 1. ilepAlaGkAra - pa. da. 7 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH nijagrAhamahoddhRtiH nijazvAsau grAhazca nijagrAhaH tena mahoddhRtiryasya saH svakIyAGgIkAramahodadhRta ityarthaH / arthAntaramupanyasyate-hi sphuTa sarve vastujAtaM puNyaikarUpeNa kRtvA vazamAtmAdhInaM jAyata iti sambandhaH / ___ bhAratIyaH---atrAvasare asau kRSNA draupadI taM lokaprasiddhaM kIcakaM nijagrAha nigRhItavatI / kaina kRtlA ? vilAsabhAvena kaTAkSapAtena ! kathambhUtam ? vimAnamA nIDAM ina kArayanAma ? punaH nistri nirdayam / kathambhUtam ? AhRtasUryahAsamAhRtaH lumaH ( lopitaH) sUryasya hAso dIptiryenAsau cAhatasUryahAsaH tam AitasUryahAsam tiraskRtaravipratApamityarthaH / kathambhUtA mahoddhRtiH ? mahenotsavena uddhRtiryasyAH sA mahoddhRtiH utsavoddhRtetyarthaH / yuktametat , hi sphuTaM puNyakarUpeNa manohararUpeNa sarva ghaza syAt / arthAntaranyAsAlaGkAraH // 4 // icchAvimaGgana na rantukAmaM taM tena nighnaniyamena saktam / svasthaM paraM jyotirasau cakAra nazyanti vA'sthAnakRtaprayAsAH // 5 // iccheti-asau lakSmaNastaM naraM rAmAyaNIyakathAprasiddha vimuktajaTAjUTadhAriNaM zambukumArAkhyaM paraM kevala svastha svargasthaM cakAra / kathambhUto lakSmaNaH? tu punaH jyotiH dviruktaM kSAtraM tejaH svayamevetyarthaH / kaya bhUtam ? sakta sambaddham / kena ? niyamena vratena / katham ? kAmama(tyartham / kiM kurvANo lakSmaNaH 1 taM zambukumAraM svasthaM svargasthaM cakAra ? tena sUryahAsAbhidhAnena kha ga taM vaMzajAlaM nighnan saMbhindan / kena kRtvA ? punaH icchAtibhaGgena, mUlAvazeSamidaM vaMzajAlametena khaDna chinjhIti vAJchAtibhaJjaneneti bhaavH| arthAntaramabhidhIyate-vA evArthasacakaH / asthAnakrataprayAsA nazyantyeva / bhAratIyaH---asau kRSNA draupadI tena vilAsabhAvena kRtvA taM kIcaka nRpati svasthaM sukhinaM na cakAra na kRtavatI / kathambhUtA satI ? paraM kevalaM jyotiH svayameva paramArthataH patihatalakSaNaM tejaH / kathambhUtaM kIcakam ? na saktamaniyantritapariNAmam ! ka ? niyame vrate / punaH nighnaM paradAraratam / punaH rantukAmaM bhoktukAmam 1 kena kRtvA ? icchAvibhaJjena indriyANAM yatheTa tRtirbhavatAt tAnnadimAM bhokSyAmi pazcAdvirasyAmIti vAJchAbhAnabhayenetyarthaH / arthAntaraM prAgvat // 5 // surAsurAtikramavikramasya dazAsyanAmodvahataH svasAram / sutApayogAdabhavatsuduHkhA kAmeSu bhagneSu kRtaH sukhaM vA // 6 // anvaya-vilAsabhAdhena vilambamAnaM bhAhRtasUryahAsaM ninizaM taM mahoddhatiH asau nijamAha hi puNyaikarUpeNa sarva varza / isa avasarapara bhogavilAsakI icchAse pIche-pIche daur3anevAle, sUryakI ha~sIse bhI tIkSNa aura udvejaka ha~sI ha~sate usa nirdaya kIcakako atyanta uddhata isa draupadIne jhir3aka diyA thA / puNyamaya AcaraNake dvArA saba kucha sambhaca hai // 4 // andhaya-paraM jyotirasau icchAtibhaGgena tena kAmaM taM ninnan niyamana saktaM naraM svasthaM cakAra / hi asthAnakRtaprayAsA: nazyanti / atyanta telamcI lakSmaNane icchAmAtrase bipula saMhArakartA usa candrahAsa khaDga-dvArA yo hI vaMzavana ko kATate hue vahIM parama tapasyAmeM lIna zambukumArako bhI svargIya kara diyA thaa| asthAnapara kiye gaye prayana vinAzakA hI kAraNa hote haiN| anvaya-."niyamena saktaM sntukAma, ninaM taM tena icchAptibhaMgena svasthaM na cakAra / pativratake tejase bhAsamAna draupadI vrata niyamAdika maMgakartA, ramaNa karaneke lie vyAkula, parastrIgAmI aura adhama kIcakako ukta prakArase tarjanApUrvaka manoratha bhaMga karake sadAcArI yA zAnta nahIM kiyA thA / ThIka hI hai apAtrake sAtha kiye gaye satkarma niSphala hI hote haiM // 5 // - anvaya-surAsurAtikramavikramasya vazAsyanAmodvahataH spasA sutApayogAt aram suduHkhA abhavat / cA kAmeSu bhanneSu sukhaM kutaH? 1. zlepAlakAraH-pa0, 0 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bisandhAnamahAkAvyam surAsurati--sutApayogAt sutasyApayogaH sutApayogaH tasmAt putraviyogAn svasA bhaginI zUrpaNakhAnAmadheyA aramatyartha muduHkhA'bhavat saJjAtA | kasya ( svasA?) purupatyetyadhyAhAryam / kiM kurvataH ? dazAsyanAma dazamukhAbhidhAnaM rAvaNasaMjJAmudraitaH dadhAnasya / kathambhRtasya ? murAsurAsikramavikramasya surAnAsurAzca gurAsurAstAgatikrAmati vikramo yasya sa tasya tathoktasya devadAnavocirAparAkramasya / arthAntaramAhakAmeSvabhilASu bhagneSu napTemu kutI vA sukhaM syAditi sambandhaH / __ bhAratIyaH-sutAphyogAt sutApasambandhAt asya virATa bhUpattisyAlakasya dazAvasthA muduHkhA'tiduHkhAbhavat / kiM kurvataH ? uhataH / kim ? nAma / kathambhUtam ? svasAraM mu atizayenAsAraM kIcakamityarthaH / kathambhUtasya ? surAmurAtikamavikramasya surAH "rai zabde" iti dhAtodhici rUpaM surANaM murAH surAzca murA ca surAsure surAsurAbhyAM sakAzAdatikramo yasyAso surAsurAtikamaH tAhA vikramI yasya sa tasya pralApamadirAnirastavikramasyeti bhAvaH / athavA murAH su atizayena rAH pralApo yasyAH sakAzAtsA murAH atipralApeti bhAvaH / murA madirA / atikramaH bhAyAyAmiva putrIsAvitrIbhaginI muratAbhiyAgharUpaH / vikramaH vigatanamaH yadRcchApravRttirityarthaH / murAcArII surA ca surAsurA surAmurAyAH sakAzAdatikramo vasya saH tatya surAsurAtikamasyeva vikramo yasya sa murAsurAtikramavikramastasya atipramattasya madyapatyeva yahacchApravRttiniSThasyeti bhAvaH / arthAntaraM nyatyati, kAme'bhanneSu kAmasya ye iSayo vANAstairbhagneSu kandarpazarajarjarIbhUteSu viSaye kuto vA sukhaM syAditi sambandhaH // 6 // vairaM tu kAmaM samupetya rUpaM tadIyamAlokya ca vizramantam / iyAya saMmohanamantare'sminvivyAdha vANairmakaradhvajo'pi // 7 // vairamiti--sA svasA ghUrNapakhA saMmohana vaicityamiyAya gatavatI / kiM kRtyA ? pUrva samupetya saMprApya | kim ? vaira zatrutvam / katham ? kAmamatyartham / kiM kRtvA ? punarAlokya niriikssy| kim ? rUpam / kathambhUtam ! tadIyaM tasyedaM tadIyam | cakAraH samunvayArthaH Alokva ca, karA lakSmaNamitya yAhAmidaM padam / kathambhUtam ! vibhramantamitastataH paryaTantam | tu punaH antare'sminprastAva tA rAvaNabhaginI makaradhvajo'pi kandarpo'pi vivyAdha hatavAn / kaiH kRtvA vANaiH zarairiti sambandhaH / devoM tathA daityoMke sammilita parAkramale bhI adhika parAkramI dazAnana nAma dhAraka laMkezvarakI bahina zUrpaNakhA apane putra zambukumArakI apamRtyuke samAcArale atyanta duHkhI ho gayI thI / manorathoMkA bhaMga ho jAnepara sukha kahA~se ho sakatA hai ? anvaya-sutApayogAt surA-surAtikamavikramasya svasAraM nAmodvahasaH asya dazA suduHkhA abhavat / vA kAmeSubhagnepu kuttaH sukham ? apamAna aura kAmajanya bhISaNa tApako kAraNa madirA pIkara pralApa aura yadRcchA AcaraNa-dvArA hI apane parAkrama ke pradarzanameM lIna atyanta bhAvahIna nAma kIcakale khyAta isa virAT nRpatike sAlekI avasthA atyanta nindanIya ho gayI thii| kAmadevake bANAkA lakSya bana jAnepara sukha kaise mila sakatA hai||6|| anvaya-kAmaM vairaM samupetya ca vibhramantaM tadIyaM rUpaM vilokya tu saMmohanam iyAya asmin bhantare makaradhvajo'pi vANaH vithyAdha / vaha sUrpaNakhA utkRSTa dhairase prerita ho lakSmaNake pAsa gayI aura idhara-udhara bhramaNa pharate usake lokottara saundaryako dekhakara Azcarya hai ki usa (sUrpaNakhA ) para saMmohana ho gyaa| isI avasarameM kAmadevane bhI usa rAkSasIko apane bAloMse ghAyala kara diyaa| anyaya-tadIyaM rUpamAlokya rantukAma vibhramaM taM samupetya asmin antare makaradhvajo'pi pANavivyAdha ca saMmohana iyAya / 1. arthAntaranyAsAlaGkAraH-50, 80 | Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH 75 bhAratIyaH-taM virATabhUpatidayAlaka kIcaka saMmohanaM katta nyAya jagAma / kathambhUtam ? taM rantukAmaM saMbhoktukAmam / katham ? vai sphuTam / kiM kRtvA ? pUrva samupetya prApya / kim ? tadIyaM rUpam / punaH kiM kRtvA ? Alokya ca / kaM vibhramaM bhUvikAram / antare'smin vANaiH kRtvA makaradhvajo'pi vivyAdha / uktaJca "hAvo mukhadikAraH syAdbhAcaH syAJcittasambhavaH / bilAso netrajo jJeyo vibhramo bhrUyugAntayoH // 7 // [ nizvAsamuSNaM vacanaM niruddhaM mlAna mukhAja hadayaM hkpm| zramAdivAGga pulakaprasaGga pade pade'sau bibharAMbabhUva // 8 // nizvAsamiti--uSNaM nivAsaM nAsAvAtaM tathA niruddhaM gadgadaM vacanaM vAcaM tathA mlAnaM saMkucitaM mukhAja vadanakamalaM tathA sakampaM hRdayaM hRt tathA pulakaprasaGgaM romAJcasambandhi ajhaM zarIraM pade pade zramAdiva asau rAvaNabhaginI kIcako dhA tribharabibhUva vabhAra / pUrvoktAnizvAsAdikaM karmeti sambandhaH / utprekSAlaGkAraH // 8 // zvAsAnubandhAtparitApahetorvAppAnupAtAnmadanasya pauSpAH / zarA nu vAtAmijalAtmakAH syuriti kSaNaM cintayati sma kiJcit // 9 // zvAseti-asau rAvaNabhaginI kIcako vA caNaM muhUrta tAvat kiJcit cintayati sma cintitavatI cintitavAMzca / kathamiti zvAsAnubandhAt nAsA vAtAnuSaGgAt paritApahetoH santApahetoH bAppAnupAtAdazrujala prapatanAt etebhyastriyaH kAraNebhyaH nu aho madanasya kandarparaya polpAH kusumamayAH zarAH vANAH vAtAgnijalAtmakAH anilAnalajalasvabhAvAH syuH bhaveyuriti sambandhaH / svabhAvAkhyAnam // 9 // vizleSaNaM vetti na sandhikArya sa vigrahaM naiva samastasaMsthAm / prAgeva vevekti na taddhitArtha zabdAgame prAthamiko'bhavadvA // 10 // vizleSaNamiti-vizleSaNaM viyojanaM vetti jAnAti, sandhikArya parasparasaMyogavidhAnaM na vetti vigraha kalahaM vetti samastasaMsthAM sakalavyavasthAM naiva vetti prAgeva prathamata eva hitArtha svAthai tallokaprasiddhaM na vetti ( vevekti) [ na jAnAti ] na vicArayati ityanayA yuktyA sa madanaH zabdAgame zabdazcAgamazca zabdAgama samAhArApekSayaikatvamatra dhvanau sAbhastyagatau ca / upamArthe prayujyate-prAthamika ivAbhavat saMjAtaH zabdAgame draupadIke lokottara saundaryako dekhakara ramaNa karane ke lie vyAkula ataeva viveka parAGmukha usa kIcakako lakSya banAkara kAmadevane apane bANose cheda diyA thA tathA use saMmohana (mUrchA) meM DAla diyA thA // 7 // pada-padapara isa sUrpaNakhA athavA kIcakakI uSNa zvAse nikalatI thIM, pacana gadgada athavA asambaddhase nikalate the, mukhakamala murajhA gayA thA, hRdaya dhar3aka rahA thA, sAre zarIra meM paisA hI romAJca tathA pasInA ho rahA thA jaisA ki parizramase hotA hai // 8 // vaha eka kSaNa paryanta kucha aisA socate the-aho kAmadeyake puSpamaya dhANa bhI vAyu, agni aura jalamaya hone cAhiye kyoMki inake lagate hI dIrgha zvAseM calatI hai, sAre zarIra meM bhISaNa dAha hotA hai tathA A~khoMse azra Tapakane lagate haiM // 9 // vaha kAmadeva viyoga karAnA jAnatA hai saMyoga nahIM karAtA hai| viparIta AcaraNa karatA hai anukUla rUpase nahIM rahatA hai, prArambhase hI bhalA karanekA prayatna nahIM karatA hai ataeva vaha vyAkaraNa athavA Agamake alpakSake samAna hai-[vyAkaraNa zAstrakA prArambhika chAtra bhI alaga-alaga (visandhi) padIkA prayoga karatA hai kyoMki saMdhi karanA nahIM jAnatA hai / kevala vigraha (padoMkA artha) karatA hai kRdantAdi anya kArya nahIM jAnatA aura na taddhita' 1. atra zleSAlaGkAraH-pa0, da0 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 dvisandhAnamahAkAvyam vyAkaraNe kazcit pumAn prAthamiko jAyate anayA vakSyamANApekSayA vizleSaNaM visandhi yetti sandhikArya manyonyavarNAzleSalakSaNaM vidhAnaM na vetti, vigrahaM samAsa (vRttyarthabodhaka vAkyaM ) vetti sakalasaMsthA samastanAma kriyAdisthitiM prAgeva pUrvata eva taddhitArthaM ca na yetIti sambandhaH // 10 // sa ropaNAnpazca mayi prayujya zeSaM janaM hanti tu cApayaSTayA / saMtApako no ghaTako manobhRrayaskRto pAla' iveti dadhyau // 11 // sa iti-aho sa madanaH ropaNAn madanonmAdanamohanasantApanavazIkaraNalakSaNopalakSitAn vANAn paJca mayi prayujya saMsthApya tu punaH zeSaM janaM cApayaSTyA dhanurlatayA hanti hinasti / ataeva manobhUH makaradhvajaH santApako no ghaTakaH / ka iva yathA'yaskRto lohakArasya bAlaH zizuH iva yathA / iti dhyau cintitavatI cintitavAMzca rAvaNasvasA kIcakazceti // 11 // tasyA vizeSeNa kRtAbhilASAttApena gaNDUSavimuktamambhaH / zucau kareNoriva dAraNena mRSAgataM tAmramivoSNamAsIt // 12 // tasyA iti-tasyAH zUrpaNakhAyAH vizeSeNa atizayena kRtAbhilASAt lakSmaNaviSayakAtirAgAt dAruNena upreNa tApena santApena zucau grISme kAle kareNoIstinyA iva gaNDUSavimuktaM kulalikAcyutamambhaH salilamuSNamAsIt saJjAtam / tat kimiva ? tAmramiva / kathambhUtam ? mUSAgataM saditi sambandhaH / bhAratIyaH-tasya phIcakasya avizeSeNa sAmAnyena zeSa 'prAgvat / / 12 / / tasyAvataMsotpalapatramaitrI gataiH kttaakssrvivshaantraatmaa| nAjIgaNanmAnamasau kulaJca kAmAturANAM hi kuto vivekaH // 13 // tasyA iti-asau rAvaNasvasvA zUrpaNakhA mAnaM kulaJca nAjIgaNat na gaNayAJcakAra / kathaMbhUtA satI ? avataMsotpalapanamaitrI karNabhUSaNIbhUtakuvalayadalasakhitvaM gataH tatya lakSmaNasya kaTAkSaH vivazAntarAtmA vihvalacetaskA | arthAntaramAha-kAmAturANAM hi sphuTa vivekaH kutaH ? hI jAnatA hai / AgokA abhyAsI bhI kArya vizeSakA vicAra kartA vyApaka sAmAnyako bhUlatA hai, vivAda karatA hai, samanvaya nahIM socatA aura abhyudaya nizreyasake lie prayatna nahIM karatA hai ] // 10 // apane pA~co hI vANoMkA mere Upara prahAra karake samasta lokoMko yaha kAmadeva dhanuSakI lakar3Ise hI mAratA hai| phalataH luhArake bAlakake samAna yaha jalana paidA karatA hai milAtA nahIM hai [luhArakA baccA dhauMkanIko calAkara Aga hI prajvalita karatA hai vastuoMko gar3hatA nahIM hai ] // 11 // lakSmaNake Upara vizeSa rUpale atyAlakti hone ke kAraNa sUrpaNakhAko garmI meM hathinIke samAna dAruNa viraha tApa ho rahA thA ataeva kullA karake jo pAnI baha mukhase phekatI thI vaha galAneke sA~ce meM par3I tAna dhAtuke samAna hotA thaa| draupadIpara atyanta moha honeke kAraNa kIcakakI bhI vahI avasthA ho gayI thI jo garmImeM hathinIkI hotI hai| mukhase vaisA hI uSNa pAnI nikalatA thA jaisA ki ghariyAmeM tapAyA gayA lAla dhAtu hotA hai // 12 // karNake bhUSaNa nIlakamaloMkI paMkhur3iyoMke mizra usa lakSmaNake dIrgha kaTAkSoMse AtmavismRta rAvaNakI bahinako na to apane mAnakA vicAra thA aura na apane pulastya phulakA hI dhyAna thA / ucita hI hai kyoMki kAmAtura lorgoko viveka nahIM hotA hai| 1. zlepopamAlaGkAraH-pa.6. / 2. dhAtada0 / 3. zleSopamAlaGkAraH-pa. da. / 4. dAruNeneti pAThaH pratibhAti / 5. ilepopamA'laGkAraH-50, da0 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH bhAratIyaH tasyAH draupadyAH vartasotpalapatramaitrI gataiH kaTAkSaiH, zeSaM prAgvat , asau kIcakaH / arthAntaranyAsAlaGkAraH // 13 // tatraiva cetonayanendriyeSu sthiteSu dUteSviva lobhiteSu / jAteSu cAnta prakRtikSatepu dehAvazeSeNa kathazcidasthAt // 14 // tauti-asau rAvaNaracasA kazcimahatA kApTena dehAvazeSeNa zarIramAtreNAsthAt sthitavatI / kaiSu sattu ? netonayanendriyeSu manaHsparzanarasanAnAsAnetrazravaNeSu ghaTamu tatra lakSmaNe sthiteSu satsu / kathambhUteSu ? lomiteSu / kebina ? dRtegviva / cakAraH samuccayAH / antaHprakRtikSateSu antaraGgasvabhAvanAzeSu ca jAteSu satsviti sambandhaH / bhAratIyaH-tatraiva draupadyAmeva lomiteSu dUtagvidha cetaHprabhRtiSu sthiteSu antaHprakRtikSateSu svAmyAdiprakRtinAzeSu jAteSu satsu dehAyadopaNa kaJcidagyAt tasthau cIcaka iti rAmbandhaH // 14 // . tatazcakAGkSa smaramohahetuM balAdgrasItuM saviNedevAH / ........ . tAntApayuktasthitiretya sAntaM nAze hi jantuM matirapyapaiti // 15 // tata iti-tataH cintayA'sthicavizeSadArIrAvasthAnantaraM sA rAkSaNasvasA balAiTeMga smaramohahernu kandapavaicityakAraNaM lakSmaNaM cakAMzca vAJchati sma 1 kiM kartum ? gRhItumaGgIkama / kiM kRtvA ? pUrvametyAgatya prApyetyarthaH / kam ? sAntaM sAyA lakSyA antaH vinAzaH sAtaH maGgalAvaNyavAniga / kathambhUtA satI ? savizINacetAH vizINaca tacdezana cizINa kSetaH vizIrNacetamA saha varSamAnA sadizINacetAH kAmodrekanaSTacitetyarthaH / punaH tAntA kSINA / punaH apayuktahitirapayuktA sthitibhanyA anyaaymaargprvRttiH| 'arthAntaramAhahi sphuTa jantu mAmila nA maraNa kAle mAtarapati sajati kA vA nvAmiti sambandhaH / bhAratIyaH-sa kIcakaH vAt sgaramoihetuM tAM draupI gRhItuM cakAMkSa / kathambhUtaH ? tApena yuktA sthitirthasya saH sApayuktasthitiH kAmajvarajanitAvatyaH / jhoSaM pUrvavat ||15|| karNake bhUSaNa nIlakamaloM ke daloM taka phailI draupadIkI caMcala A~khoMkI citavanane kIcakake manako abhibhUta kara liyA thA bhatapaya usa kAmIko apane svAbhimAna yA kulakA khyAla na thA // 13 // sUrpaNakhA ayathA kIcakake mana, nayana Adi indriyA~ lobhI dUtoMke samAna lakSmaNa athayA draupadI meM hI lIna ho jAnese usakA antaraMga svabhAva (cetanA) khaNDita ho gayI thI ataeva vaha kisI prakAra zarIrase hI jI rahe the| kAminI kAJcana-padAdike lobhake kAraNa dUta rUpI indriyA~ zatruke vazameM ho jAnepara tathA apanI prakRtike viruddha ho jAnepara rAjAkA rAjya bhI usake zarIrameM hI sImita ho jAtA hai // 14 // __ andhaya-tataH sacizI.., tAntA, bhapayuktasthitiH sA antaM etya smaramohahetuM ilAgrahItu cakAMkSa / nAze matirapi jantuM apaiti / isake bAda durghala zarIradhAriNI tathA amArgameM pravRtta usa sUrpaNakhAne manake atyanta vikSipta ho jAnese anta meM apane kAma-dharake kAraNa lakSmaNako balapUrvaka pakar3anekI icchA kii| vinAzake samaya prANIkI buddhi bhI thigar3a jAtI hai| anvaya-sAntaM etya vizIrNacetAH tApayuktasthitiH sa / isake anantara anahonIke A jAne ke kAraNa duryala mana tathA viraha tApameM dhaMdhakate ula kIcakane draupadIko jabaradastI pakar3a bulAneko ThAnI thI kyoMki 'vinAzakAle viparItabuddhiH // 15 // 1. zleSAlaGkAraH-50, da0 / 2. arthAntaranyAsAlaGkAraH-pa0, da. / --------... ----- Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ disandhAnamahAkAvyam AkAramAdAya vinItaveSaM zRGgAramAropya yathAbhijAtam / kathazcidabhyetya kRtAvagUDhaM pracakrame vaktumiti prasannam ||16|| AkAramiti - iti vakSyamANApekSayA zUrpaNakhA kIcakazca vaktu bhASituM pracakrame prAre / kathaM yathA prasannam / kiM kRtvA ? pUrvamabhyetyAgatya | katham ? kathaJcinmahatA kaSTena / katham ? yathA kRtAvagRr3ha kiJcilocane caraNau ca bahiH kRtvA kRtazarIrAvaraNaM yathA bhavati / kiM kRtvA ? pUrvamArogya gRhItvA / kam ? zRGgAram | kathambhUtam ? vinItaveSaM vinIto veSo yatra tam / katham ? yathA'bhijAttabhavasarocitam / kiM kRtvA ! pUrvamAkArakopaprasAdajanitazarIra prakRtimAdAya gRhItvA // 16 // 78 jAnAmi kiJcintrapayA na vaktuM vivakSitaM sUcayati vyavasthA | satyAM kiyatyAmapi saMvRtau hi duHkhaM sukhaM vA nigadanti ceSTAH ||17|| jAnAmIti - trapayA lajjayA kiJcidvattuM na jAnAmi na vedmivivakSitaM vaktumiSTa' vyavasthA dazA kartrI sUcayati kathayati / hi sphuTaM kiyatyAmapi saMvRtau kalpanAyAM satyAM sukhaM duHkhaM vA karma ceSTAH pravarttanAH nigadanti kathayanti // 17 // zravyANi vAcAlatayaiva tanvyA tvayA mayoktAni manISitAni / gavAkSajAlIkRtacetaso me smarasya vANaiH zaraNaM bhava tvam // 18 // zravyANIti-tanvyA kRzAGgyA mayA zUrpaNakhayA vAcAlatayaiva mukharatayaiva uktAnyabhihitAni manISitAni abhilaSitAni svayA lakSmaNena zravyANi ataeva smarasya madanattva vANaiH gavAkSajAlIkRtacetasaH chidrIkRtamanasaH me tvaM zaraNaM bhava // 18 // zAGga pinAkaM dhanurindracApaM divyaM vahanto'pi na jetumIzAH / zarAsanaM pauSpamayaM dadhAnastrailokyamAlIDhagataM karoti // 19 // zArGgamiti - zArGga zRGkhavikAraM dhanuH nArAyaNaH pinAkam api samantAt nAke svarge bhavaM pinAka pRSThodarAditvAdAdyasya akArasya lopaH / lokaprasiddha pinAka dhanurIzvaraH, indracApaM divyaM divi bhavaM gaganasamudbhavaM dhanuH indraH, evamete hariharasurendrAH svakIyaM svakIyaM dhanuH karmabhUtaM vahanto'pi trailokyaM tribhuvanaM karma ziSTa veSa banAkara, kulInoMke upayukta zRGgAra karake tathA prasanna mukhAdikI mudrA karake apane vAstavika rUpako sarvathA chipAkara kisI prakArase lakSmaNa athavA draupadIke pAsa pahu~cakara usa sUrpaNakhA athavA kIcakane nimna prakArase bAteM kahanI prArambha kI zrIM // 16 // maiM lajjAke kAraNa kucha bhI kahanA nahIM jAnatI (tA) huuN| merI zArIrika dazA hI mere bhAvako spaSTa kara rahI hai| kitanA bhI chipAnekA bhagIratha prayatna karanepara prANIkI ceSTAe~ usake sukha athavA duHkhako prakaTa kara detI haiM // 17 // kAmavedanA kRza zarIra mujha sUrpaNakhAdvArA vAcAlatA pUrvaka prakaTa kiye gaye manake bhAva tumheM sunanA hI cAhiye / kAmadevake yANaune mere manako chalanI banA diyA hai ataeva Apa mujhe zaraNa deveM / puruSa sulabha vAvadUkatA pUrvaka mujha kIcaka dvArA kahI gayI manakI bAtako kRzAMgI tumheM dhyAna se sunanA cAhiye // 18 // lokottara (zAGga) sIMgase bane dhanuSakA dhArI tathA svargIya indra dhanuSadhArI devendra bhI trilokako jItanemeM samartha nahIM hote haiM kintu yaha kAmadeva kevala phUloMse bane dhanuSako hI uThAkara tInoM lokoMko apane ekatantrameM milA letA hai // 19 // 1. arthAntaranyAsA'laMkAraH - pa0, 60 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 pazcamaH sargaH bhUta jenumabhibhavituM na IzA: na samarthAH / ayaM smara: "kartA' pauSa pApANAmidaM pauSpaM kusumamayaM zarAsanaM dhanuH "karma" dadhAnaH dharan trailokyamAlI Dhagatam AlIDhaH sthAnavizeSaH tadgataM karoti AlIDhamadhyavarti vidadhAti // 19 // tvaM jIvikAkRtya nidezamicchu pratIccha mAM bhaktiyujaM dayAtmA / tavAsmi dAsI vazavartinI me tvayi sthitaM jIvitamityavehi / / 20 / / svamiti-he lakSmaNa tvaM bhavAn pratIccha svIkuru / kAm ? bhAm / kathambhUtastvam ? dayAtmA kAruNyamUrtiH / kathambhUtAM mAm ? bhaktiyujaM sevApariNatAma | punaH icchumicchantIm | kam ? nidezamAdedAm / kiM kAcA ? pUrva jIvikAkRtya jIvikAmiva kRtvA / kam ? tvAM bhavantam | uttarAI sopaskAratayA vyAkhyAyateyasmAtkAraNAt tava bhavataH dAsI ceTI asmi bhavAmi / kathambhUtA ? vazatinI AzAvidhAcinI / tasmAnme mama sambandhilyena jIcitaM prANanaM tvayi bhavati sthitamityavehi jAnIhi tvamiti smbndhH| bhAratIyaH-he draupadi tvaM bhavatI mAM kIcakanAmadheyaM nRpaM prtiicch| kathambhUtA satI ? davAtmA / kathambhUta mAm ? bhaktiyujam / punaH icchumicchuka nidezamanyatpUrvavat // 20 // sambhASaNenApi na me viSAdaM viSAdabhAvena jihIrSasi tvam / nAbhASaNaM kalpatarostavApi phalAntarAyAya hi kalpayanti // 21 / / saMbhASaNeneti-he lakSmaNa svaM bhavAn me mama bighAdaM bhanoglAni sambhASaNena kRtvA jihIrSasi hattumicchasi / nApi viSAdabhAvena krUrapariNAmena / yuktametat / hi sphuTa kalpataroH kalpavRkSasya tava bhavataH abhASaNamapi na kalpayanti na Amaganti vidvajanAH kasmai phalAntarAyAya phalavighnAyeti sambandhaH / bhAratIyaH-pUrvAdhe he draupadi, tvaM bhavatI me mama kocakAsyeti jJeyam / asyottarAveM bhavatyA iti boddhavyam / arthavazAdvibhattivipariNAmatvAditi sambandhaH // 21 // kathAM tadIyAM sa nizamya bhImaH prabhAvya saumitryabhidhAnarUhaH / rAjAgrajAdarzitakAryasiddhirantarmadonta kupitaH karIva // 22 // kathAmiti-sa lokaprasiddhaH rAjA nRpaH tathA kupitavAn / katham ? antaH (antaH) karaNe / kathambhUtaH ? saumityabhidhAnarUdaH saumitrinAmaprasiddhaH lakSmaNa ityarthaH / punaH kathambhUtaH 1 antarmadaH trailokyamadhye na kazcinmamopari tiSThatitarA miti garviSThaH / punaH' agrajAdarzitakAryasiddhiH agrajasya rAmasya AdarzitA he dayAlu lakSmaNa ! bhaktipUrvaka sevAmeM upasthita tathA AjIvikA karanevAlI dAsIke samAna aura tumhArI AjJAkI pratIkSAmeM khar3I mujhako svIkAra karo / maiM tumhArI atyanta anugata dAsI huuN| yahI samajho ki merA jIvana tumapara Azrita hai| anvaya-vazaghartinI dAsI dayAtmA tvaM bhaktiyujaM nidezamicchu mAM pratIkSa tava jIvikA kRtyAsmi / virATa ke yahA~ AkSAkAriNI dAsI tuma kRpAmUrti draupadI premase prerita aura tumhAre saMketakI pratIkSAmeM khar3e mujhe kRtArtha karo maiM tumhArI dAsatAkA anta kara dUMgA kyoMki merA jIvana isa samaya tumhAre hAthame hai // 20 // kupita adhavA duHkhI hokara tuma (lakSmaNa athayA draupadI) cAra bAteM kahakara bhI mere manake zokako dUra nahIM karate (karatI) ho [koI bAta nahIM] kalpa vRkSake samAna ApakA bhI mauna merI icchita vara-prAptimeM bAdhaka na hogA [abhASaNa (gAlI) denepara bhI kalpavRkSa icchita phala dete hai] // 21 // anyaya-saumityabhidhAnarUdaH saH tadIyo kathAM nizamya bhImaH rAjAgraja-Adarzita kAryasiddhiH antarmadaH karIva antaH kupitaH / __saumitrya (sumitrAkA putra) nAmase khyAta vaha lakSmaNa sUrpaNakhAkI vIbhatsa prema-carcAko 1. zleSAlaGkAraH-10, da0 / 2. arthAntaranyAsAlaGkAraH-50, da0 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 dvisandhAnamahAkAvyam ...... ........... .. .. . kAryasiddhiryena sa tathoktaH / punaH bhImaH bhayotpAdakaH / kiM kRtvA ? pUrva prabhAvya paryAlocya | punaH kathAM vArtA nizamya zrutvA / kayambhUtAM kathAm ? tadIyAM zUrpaNakhIyAm / upamArthaH pradarzyate karIva / iva yathArthe / yathA karI istI kunyati / katham ? antaH / kathambhUtaH 1 antarmadaH bahumUtrasavaNAdimAna | punaH rAjAyajAdarzitakAryasiddhiH rAzo'grajaH rAjAgrajaH rAjapayogyaH AdarzitA kAryAsaddhiyena sa AdaditakAryasiddhiH prakaTitAtrujayamAsiH rAjArAjazvAsI AdarzitakAryasiddhizca rAjAnajAdarzitakAryAsaddhiH / punaH bhImaH raudraH san / punaH saumityabhidhAnamTaH zobhanaM mitraM yasya saH mumitraH tasya bhAvaH saumitrI sogiyAmidhAnaM saumityabhidhAnaM tasmin rUDhaH avyabhicAritayA vIrasantarjanasahAya ityarthaH / kiM kRtvA ? pUrva prabhAvya saMgathoM bhUtvA / punastadIyAM hastisaMbandhitvena lokaprasiddhaH saH mahAmAtrakaH tasyegA tadIyAM yannusambagvinI zikSAlApAdilakSaNAM kathAM saGketaM nizamyAkagarcha / bhAratIyaH-bha lokavikhyAtaH rAjA bhImaH dvitIyapANDavo bhIgaronaH pitaH / kiM kRtyA ! pUrva tadIyAM kIcakasambandhiI kathAM nizamya / kathamto bhImaH ? prabhAvI mAhAtmyavAn pratApI ca | punaH mityabhidhAnarUdaH mitramasyAstIti miti bhitri ca tadabhidhAnazca mitryabhidhAnaM rUDhaM yasya sa bhivyabhidhAnarUDhaH maitrI prApta ityarthaH / chA aso kRpANe / punaH kathambhUtaH ? agrajasya yudhiSThirasya AdarzitakAryasiddhirityabhiprAyo dhanaJjayasya kaveH / athavA rAjJo yudhiSThirasya pareSAM rAjJo vA'grajA bhAvinI AdarzitA kAryasiddhiyana sa tadhokta iti vizeSo nemicandramuneH / punarantarmado'hakArI / atra karIyopamArthaH pUrvopanyAsopakSisaH pUrvabaroddhavya iti sambandhaH / zleSopamA // 22 // abhyetya nirbhaya jagAda vAcaM strItvaM parAgaccha na vadhyattiH / prelolitAGga rasanAkareNa mRtyodijAndolanamicchasIva ||23|| abhyetyeti-sa lakSmaNaH pAcaM vacanaM jagAda uktavAn / kiM kRtvA ? pUrva nirmasya santaya' / kiM kRtvA ? pUrvamanyetya sammukhIbhUya / sopaskaratayA vyAkriyate kasmAtkAraNAt parA parakIyA bhAryA / ataH kAraNAt gaccha yAhi / tathA sati ma jAyase tvam / kathaM bhUtA ! vadhyavRttiH mAraNayogyetyarthaH / yata icchasIva vAJchasIca tvam / kim ? dvijAndolanaM dantotpATanam / kasya mRtyoramasya / kathambhUtam ? preholitAGga preDolitaM dolitamaGga yatra tat dolAyitazarIram / kena kRtvA ? rasanAkaraNa jillAhasteneti sambandhaH / sunakara rudra ho gayA thA tathA rAjA bar3e bhAI (rAma) kI sevA tathA saphalatA hI ekamAtra Adarza hone ke kAraNa svAbhAdhika manasvI vaha hAthIke samAna dhAstavameM kupita ho uThA thaa| anvaya-antarmadaH, rAjAgrajAdarzitakAryasiddhiH, bhImaH karI tadIyAM saMkathA nizamya prabhAvya saumizyabhidhAnarUtaH iva antaH kupitaH / madAvasthAko prApta ataeva bhayaMkara tathApi rAjAkI senAoM Age-Age calanevAlA tathA vijaya aura saphalatAkA pratIka hAthI hastipakake (vyartha) upadezako sunakara tathA usa. para vicAra karake lakSmaNake samAna mana hI mana ruSTa ho gayA thaa| ___ anvaya-antarmadaH, prabhAvI, asI miyabhidhAnarUDhaH, rAjAprajAdarzitakArya-siddhiH sa mAmaH tadIyAM kAM nizamya karIba antaHkRSitaH / / svabhAvase hI ahaMkArI, atyanta prabhAvazAlI, khagase prItike lie AkhyAta arthAt gadA cAlaka jyeSTha nAtA rAjA yudhiSThira athavA bhaviSyameM honevAle nyAyI rAjAoMkI saphalatAko hI Adarza mAnanevAlA yaha bhIma phIcakake nIca prastAvako sunakara unmatta hAthIke samAna krodhase jala uThA thA // 22 // ___ anvaya-abhyetya, nirbhatsya vArca jagAda, tyaM parA-strI, gaccha, na vadhya vRttiH rasanAkareNa prekholi. tAja mRtyoH dvijAndolanam icchsi| sUrpaNakhAkI ora mur3ate hue lakSmaNane bhartsanAke sAtha kahA thA-parAyI strI ho isa. lie calI jAo / tuma strI ho isIlie tumheM mAratA nahIM hU~, yadyapi tumane jihvArUpI hAthake dvArA mauta ke zarIrako hilAkara usake dAMta tor3ate aisI mUrkhatA kI hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisamdhAnamahAkAvyam kASThAM gilantIva bhuvaM viyacca bhitvA vrajantIva mano janAnAm / vidArayantIva vacasyavocat sAmAnyavRttiH sa mahAniyogAt // 27 // kAzamiti - sA rAvaNasvasA vacAMsyavocat / kathambhUtA ! amAnyadvRttiH na mAnyA vRttiryasyA asau nindyAcAreti / kasmAt ? samahA niyogAt zambukumAraviraho lakSmaNasambhogavaiyarthyamiti yugapaddhAnisambandhAt / kiM kurvANena ? kAThAM dizaM gilantIva vajantIva / gacchantIva / kiM kRtvA ? pUrva bhilA vidArya | kAm ? bhuvaM pRthvIM viyacca gaganaJca / punaH janAnAM manaH vidArayantIva / ra bhAratIyaH - sa kIcakaH vacAMsyavocat / kathambhUtaH 1 sAmAnyavRttiH sAmno'nyo daNDaH tasmin vRttiH varttanaM yasya saH / kasmAt ? mahAniyogAt gurutara nibandhAt / kiM kurvantIva vacAMsi ? kASThAM gilantIvetyAdi dvitIyAcahuvacanAntAni vacAMsItyasya vizeSaNAni samAnArthAni prAgvat // 27 // nAtyAtaM pratiyujya cAcA bahupralApinnapayAti jIvan / bhavAnabhijJaH kharadUSaNasya nAdyApi yuddheSu parAkramasya // 28 // neti - he bahupralApin lakSmaNa jIvanApayAti nApasarati / kayA ? vAcA vacanena / kiM kRtvA ? pUrva pratiyujya pravidhAya | kam ? apatyadhAtaM putravadham / yato'dyApi sAmpratamapi abhizo na kuzalo na bhavati bhavAn / keSu kharadUSaNasya yuddheSu raNeghu / kharadUSaNaM samAhArApecayaikatvam / kathambhUtasya ? parAkramasya parAn zatrUn AkramatIti parAkramaH tasya / bhAratIyaH - he bahupralApin he bhIma vAcA kRtvA jIvannApayAti / kiM kRtvA ? pUrva pratiyujya sambadhya | kam ? ghAtaM vadham / kiM kRtvA ? pUrvamApatyAsatya | patmAkAraNAt jayApi nAbhijJaH na prAraMbhaH / anvaya - amAnyavRttiH kASThAM gilantIya, bhuvaM viyacca bhitvA brajantIva janAnAM mano vidArayantI sA samahAniyogAt dharcAsi avocat / nindanIya AcaraNameM lIna vaha sUrpaNakhA dizAoMko nigalatI huI ke samAna, pRthvI aura AkAzako naSTa karake bhAgatI huI ke tulya tathA lokoMke manoMko phAr3atI huI sI eka hI sAtha do-do (putra-maraNa, priya-dvArA tiraskAra) hAni honeke kAraNa lakSmaNase bolI thI / anvaya - sAmAnyavRttiH sa mahAniyogAt... 1 rAjAke dvArA bhI daNDanIya AcaraNazIla vaha kIcaka atyanta Asakta honeke kAraNa dizAoM meM vyApta, pRthvI aura AkAzako ekameka karanevAle tathA lokoMke hRdayoM ko daddalAte vacana bolA thA || 27 // anya - bahupralApina apavyaghAtaM pratiyujya vAcA jIvan nApayAti / yuddheSu adyApi parAkramasya kharadUSaNasya bhavAn abhijJaH na / bhare bahuta bolanevAle lakSmaNa ! mere putra zambukumArako mArakara kevala bAteM banAkara hI jIvita vApasa na jA skoge| yuddhoMmeM Aja bhI zatruoMpara TUTanevAle kharadUSaNako Apa jAnate nahIM haiM ! anvaya-- bahupralApin ! Apatya vAcA vAtaM pratiyujya jIvan na apayAti bhavAn adyApi yuddheSu parAkramasya kharadUSaNasya abhijJaH na / bhare vyartha hI bar3abar3AnevAle ! akasmAt Akara kolAhala dvArA mere iSTa kArya meM bAdhA DAlakara jIvita vApasa nahIM jA sakate ho Aja bhI Apa nahIM jAnate haiM ki 1. zleSA'laGkAraH - pa0 da0 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH TIMES sataGiIFDPER ma yuddhaghu / kasya ? parAkramasya pauruSasya / kathambhUtasya ? kharadUSaNasya kharaM dUSaNaM yasmAt yasminvA spa tathoktaspa tIvAparAdhasyelyarthaH / zleSAlaGkAraH / / 28 // vairAyate me matirasti zaktirAgaccha sampAdaya samparAyam / vetsi pratApaM ripuvaMzadAvaM kathaM na matto dazakandharottham // 29 // vairAyata iti- he lkssaa| kAma matizaH rayate maiM karoti ! yadi zakti lamasti sadAgaccha ehi samparArya yuddhaM sampAdaya dehi / mattaH san dazakandharoltha daza kandharA grIvA yasya tasmAda rAvaNAdutthaM pratApa pauruSaM kathana vetsi na jAnAsi / kathambhUtaM rAvaNIyapratApam ? ripuvaMzadAvaM vipakSAnvayadAvAnalam / bhAratIyaH--he bhIma me gama matirAyate / zaktirasti cet Agaccha / mattaH matsakAzAt samparAyaM sampAdaya / pratApaM kathaM na vesi / kathambhUtaM pratApam ? ripuvaMzadAvaM ripu vaMzaM ghanti chindanti ripuvaMzadAH zatruku.locchedakAH puruSAstAn a vistam / punaH dazaka daza avayavA yasya taM dazakam / punaH dharAyA utthA utthAnaM yasmAdasau gharottharataM dharotthaM dharoddharaNasamarthamityarthaH / dazakalakSaNam "satyaM zaucaM tathA zaurya sthairya dhairya sudI(dhI)ratA / kSamA gambhIratA caiva naiSThyaM cApi mantritA / etairavayavairyukto vijigISu mahIpatiH / pratApena' vipakSANAM durnivAryo bhaveddhavam // " ileSAlaGkAraH // 29 // itIrayitvA'hitakampavegaM daSTAdharaM sphAritaraktanetram / bhrabhaGgajihma kRtasiMhanAdaM jagrAha kAyaM bharatAnvayasya / / 30 // itIti-asau zUrpaNakhA kAyaM zarIraM jagrAha gRhItavatI / kasya ? bharatAnvayasya lakSmaNasyetyarthaH / kiM kRtvA ? pUrvamityuktaprakAreNa IrayitvA abhidhAya / kathambhUtaM kAyam ? AhitakampavegamAropitakampavegam / punaH dayAdharaM carvitoSTham / punaH sphAritaraktanetraM prasAritAraNalocanam / punaH bhramaNajima bhra maGgamandam / punaH kRtasiMhanAdaM vittIrNapaJcAnanadhvanim / yuddhoMmeM kisa prakAra dUsarepara AkramaNa kiyA jAtA hai aura kisa prakAra usakI saba sAmagrIko dUSita kiyA jAtA hai // 28 // anvaya-me matiH te vairAya, zaktirasti mAgaccha samparArya sampAdaya ripuvaMzadAvaM dazakandharotthaM pratApaM mattaH kathaM na desi / tumhArI zatrutA karanekA hI merA saMkalpa hai| yadi bala hai to Age bar3ho aura yuddha kro| zatruoMke kuloko jalAnevAle dazAnanake pratApako ahaMkArI tuma kyA nahIM jAnate ho? anvaya-me matiH vairAyate, zaktisti samparArya sampAdaya / ripuvaMzadamA dazakaM dharosthaM pratApa mattaH kathaM na vessi| he bhIma ! mere prati tumhAre manameM vaira ho gayA hai| yadi bala ho to mere abhISTameM bAdhA ddaalo| zatruoMke kuloMke bhajakoMke saMrakSaka, satya,zauca, Adi daza aGgoM yukta tathA pRthvIko pAlanemeM samartha puruSArthako kyA mujhase nahIM sIkhoge ? // 29 // ukta prakArake kaTu zabda kahakara krodhase kAMpatI (tA), oThoMko cabAtI (tA), lAla. lAla AkhA~ko naTeratI (tA), bhrakuTi Ter3hI karaneke kAraNa atyanta DarAvanI (nA) tathA siMhake 1. jigoSoH pRthvIpateH-da0 / 2. pratApo hi-60 / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam bhAratIyaH - asau kIcakaH kAryaM jagrAha / kasya ? bharatAnvayasya bharatasya cakravarttino'nvayo yasya tasya somavaMzasya bhImasyetyarthaH / kiM kRtvA 1 pUrvamityuktaprakAreNa IrayitvA / Ahita kampavegamityAdIni kriyApada - vizeSaNAni boddhavyAni // 30 // cakampire kiMpuruSA bhayena dizAM vinezurnagajA gajAzra / marmaprahAraiH paruSairvacobhistayorabhUttatra mahAnvimardaH || 31 // cakampira iti kiMpuruSAH devavizeSAH cakampire kampitAH / (krena) bhayena / nagajAH parvatajAtAH gajAH istinaH vinezuH vinaSTAH / nakAreNa samuccayo gRhyate, tenAyamarthaH dizAM sambandhitvena gajAzca vinaSTAH / tayoH lakSmaNazUrpaNakhayoH- parapaiH kaThinaiH vacobhirmahAn vimardoM yuddhamabhUt / kka ! tatra daNDakAraNye / kathaMbhUtaiH ? marmaprahAraiH marmaghAtaiH / bhAratIyaH -- bhayena kim puruSAH yudhiSThirAdayaH cakampire api tu na / marmaprahAraH kRtvA, dizAM gajA nagajA gajAzca kiM bineluH 1 api tu na / kaH tayoH kIcaka bhImayorvacobhiH / tatra virATabhUmau / mahAn vimardo'bhUditi sambandhaH ||31|| asaMstutaM prApya tato nikAraM bhImena tenopahatAtmavRttiH / dezAdayAsInniyamena karttuM pAdau vigrahapIDiyAni // 32 // asaMstutamiti / asau rAvaNabhaginI ayAsIt gatavatI / kasmAt ? dezAt daNDakAraNya pradezAt ! kiM kartum ? kartuM vidhAtum / kAni ? vigrahapIDitAni yuddhamardanAni / katham ? kSaNAt antarmuhUtAt / na kRtyA ? niyamena nizcayena / kathaMbhUtA satI ? upahatAtmavRttiH upahatasvapravartanA / kena kRtvA ? tena lakSmaNena / kathambhUtena ! bhImena bhayaGkareNa / kiM kRtvA ? pUrvaM prApya / kam ? nikAraM parAbhavam / kathambhUtam ? asaMstutam aparicitam / kasyAH 1 tataH tasyAH zUrpaNakhAyAH sakAzAditi sambandhaH / samAna garjatI (tA) usa sUrpaNakhA athavA kIcakane bharatake vaMza meM utpanna lakSmaNa athavA bhIma zarIrako balapUrvaka pakar3a liyA thA ||30| kiMpuruSa Adi vyantara deva urase kA~pa uThe the, dazoM dizAoMke pArvatIya vizAla hAthI bhI bhAga cale the tathA usa sUrpaNakhA aura lakSmaNakA hRdayako chedanevAle kaThora zabdoMdvArA mahAn vAkyuddha huA thA / lokottara puruSa yudhiSThira Adi ukta bAtako sunakara Azcaryale kyA kA~pa uThe the ? arthAt nahIM kA~pe the| kyoMki kitane hI marmabhedI AghAta kiye jAnepara diggajoM ke samAna uttama pArvatIya hAthI palAyana nahIM karate haiN| isa prakAra virAT bhUmimeM kIcaka aura bhImakA kaThora aura lambA saMgharSa huA thA // 31 // anvaya- bhImena tenopahatAtmavRttiH tataH asaMstutaM nikAraM prApya asau kSaNAt niyamena vigrahapIDitAni karUM, dezAt ayAsIt / atyanta ugra lakSmaNake dvArA manoratha viphala kara diye jAneke bAda atyanta nindanIya rUpase apamAnita kI gayI vaha sUrpaNakhA turanta hI; yuddha ke dvArA ise nizcita rUpase sarvathA kaTa dene ke saMkalpapUrvaka daNDaka vanase calI gayI thI / anvaya- tataH asaMstutaM nikAraM prApya tena bhImena upahatAtmavRttiH asau kSaNAta niyamena vigrahapIDitAni karttI dezAsa ayAsIt / 1. zleSA'laGkAraH-pa, da0 | 2. zleSA'laGkAraH- pa0, 60 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH adhunA bhAratIyaH pakSa:-asau kIcakaH dezAt virATa viSayAt ayAsIt gatavAn / kiM kartum ? kattam / kAni? vigrapIDitAni zarIrakadarthanAni / kena kRtvA ? niyamena tapasA / katham ? kSaNAt / kathambhUto'yAsIt kIcakaH ? upahatAtmavRttiH / kena ? ka; bhImena vRkodareNa / kiM kRtvA ? pUrva prApya / kam ? nikAraM paribhavam / kathambhUtam ? asaMstutam / kasmat ? tataH kIcakAditi sambandhaH / ileSAlaGkAraH / tathAvadhUto'pakRtiM gato'pi jitvA ruSaM saMyamametya rAjA / sa vairasandehamayaM vihAya nyAyAnuvRttiM padavI prapede // 33 // tatheti tathA tenaiva prakAreNa so'yaM rAjA lakSmaNaH nyAyAnuvRtti nItyanuyAyinI padavI mArga prapede prAptavAn / kiM kRtvA ? vairasandeI dhairasaMzayaM vihAya parityajya / kiM kRtvA ? pUrva saMyamametya prApya | punaH kiM kRtvA ? rupaM krodhaM jitvA upazamya / kathambhUtaH san ? badhUtaH pUrpaNakhyAH (glAbA) sakAzAt , punaH apakRtimapakAraM gato'pi / bhAratIyaH-tathA'vadhUtaH jaTAjUTadhArI liGgI bhUtvA / kiM kRtvA ? pUrvametya prAya / kam ? saMyama tapazcaraNam / kiM kRtvA 1 rupa jitvA / sa kIcakaH rAjA nyAyAnuvRtti padavI prapede prAptavAn / kiM kRtvA ! dehamayaM zarIrahetu rasaM dugdhadadhighRtAdi vihAya vimucya / katham ? baiMkTam / kathambhUtaH kA~cakaH 1 apakRti gato'pi ||33 // svajAni kAryANi nirUpya hatyA valIyasastasya ca kauraveNa / jihIrSatA mAnadhanaM balena sampreritenAbhyuditaM khareNa // 34 // svajAnIti-balena sainyenAmyuditaM prasRtam / kathambhUtena khareNa dUpaNajyeSbhrAtA sampreritena / kiM viziSTena ? kau pRthivyAM raveNa nAdena mAnadhanamabhimAnadhanaM jihIptA hasumicchatA / kiM kRtvA ? pUrve svajAnikAryAdhyAtmIyabhAyAMkRtyAni nirUpya niSedha | kasyAM satyAm ? tasya prasiddhatya zambukumArasya isyAM vadhe sati / kathambhUtasya tasya 1 balIyasaH baliSThasya / / ukta prakArale kIcakake dvArA avamAnita kiye jAnepara usa bhayaMkara bhImane kIcakake prANa hI saMkaTa meM DAla diye the| phalataH usane eka kSaNabharameM hI tapasyA-dvArA apane zarIrako kaSTa denekI pratikSA karake virATa dezako hI tyAga diyA thA // 32 // anvaya-tathA vadhUto'prakRti gato'pi so'yaM rAjA ruSaM jitvA saMyama esya vairasaMdehaM vihAya nyAyAnuvRtti padavI prpede|| ukta prakArakI puMzcalI vadhUse virAdhanA kiye jAnepara bhI isa rAjA lakSmaNane krodhako vazameM kiyA thA, saMyamase kAma kiyA thA aura zatrutA tathA sandehako tyAgakara nItimArgake anusAra AvaraNa kiyA thaa| anvaya-tathA apakRtiM gato'pi sa avadhRtaH rAjA ruSa jitvA saMyama etya, dehamayaM rasa vai vihAya......1 ukta prakArale bhImake dvArA apakAra kiye jAne para bhI usa saMnyAsI rAjA kIcakane krodhako jItakara saMyama dhAraNa kiyA thA tathA dehakI puSTi aura sthitike nimitta dugdha, ghI, Adi rasoMko bhI tyAgakara dharmazAstrAnukUla rasaparityAgAdi tapoMke AcaraNameM laga gayA thA // 33 // anvaya-sva-jAni-kAryANi balIyasaH tasya hatyAM ca nirUpya raveNa ko mAnadhanaM jihIrthatA khareNa sampreritena balena abhyuditam / apanI patnI para bItI ghaTanAoM tathA atyanta balavAn usa zambukumArakI hatyAko jAnakara AkramaNa ke lie Apta senAke dvArA samasta pRthvIpara ghoSaNApUrvaka sabake svAbhimAna rUpI dhanake apaharaNake lie udyata vadda khara tamatamA uThA thaa| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisamdhAnamahAkAvyam bhAratIyaH-kauraveNa duryodhanena sampreritena sampreSitena calena abhyuditaM prasRtam | kathambhUtena kauraveNa ? khareNa tItreNa / kiM kurvatA ? amAnadhanaM pracuragodhanaM jihIrSatA hattumicchatA / kiM kRtvA ! pUrva svajAni kAryANyAtmIyAni kAryANi nirUpya nivedya / kasyAM satyAm ? balIyasaH tasya kIcakasya hatyAM vadhe sati / zleSAlakAraH // 34 // AvArito madhyagataiH prabandharAhanyamAno'pi kRtAvalepaH / zabdAyamAnaH kalahAyamAnastUryotkaro durjanamantriyAya // 35 // AvArita iti-tUryotkaraH tUryasamUhaH durjanamarAjanam anviyAyAnucakAra / kathambhUtaH ? madhyagatairudarasthitaiH prabandhairvadhIbhiH AvArito niyantritaH / punaH AhanyamAno'pi san kRtAvalepaH / yaH kila AhanyamAnaH sa kathaM kRtAvalepo vihitagI jAyata iti viruddham / parihiyate kRtataTasamparkaH / kathambhUtaH ? zabdAyamAnaH dhvani kurvANaH / punaH kalahAyamAnaH kalahaM kurvANaH / evaMvidho durjano'pi bhavati / kathambhUtaH 1 AvAritaH niSiddhaH kaiH kattRbhiH madhvagataiH madhyasthaiH purupaiH / kaiH kRtvA ? prabandhainirbandhaiH / punaH kRtAvalepaH vihitAhaGkAraH / zeSaM prAgvat // 35 / / unmagnazaGkhaM amaphenayuktamAvartazuddhaM zapharAjilolam / azvIyamullaGghanazIlamudyacakrAma kallola ivAmburAzeH // 36 // unmagneti-azvIyamadadAnAM balaM cakrAma cacAla | kathambhUtam ? unmagnasaGkhamakSNoH prAntapradezAH zAH unmagnAH zaGkhA yasya tat pratyaktacakSuHsamIpapradezam / gunaH zramaphenayuktaM zramotpannaphena piNDayuktam / AvarttazuddhamAvataiH dhruvazubhanAmadheyaH zuddha samIcInam / punaH zapharAjilolaM khurapakticaJcalam / punarulAghanazIlamutlavanadhAnyam / kiM kurvat ? udyat Urdhva gacchat / upamArthaH pradadaryate / ka iva cAma kallola hava / yathA kallolA taraGgaH prAmati / katya ? amburAzeH sanudrasya / kathaMbhUtaH ? unmagnazalaH ucchalita anvaya-balIyasaH tasya hatyAM ca svajAni karmANi nirUpya amAnadhanaM jiTTIpatA khareNa kauraveNa sampreritena balena abhyuditam / balavAn kIcaka rAjAkI mRtyu ho jAnepara apane sthAoM kI siddhiko dekhakara vipula godhanako curA leneke lie tatpara usa nirdaya kauraya duryodhana ke dvArA bhejI gayI senA cAroM ora phaila gayI thI // 34 // bIca meM DAlI gayI sAMtakI DoriyoMse svadha kasA gayA yuddha kSetrameM manamAne rUpase bajAyA gayA tela syAhI athavA ATe mAdike lepa yukta, eka dUsarekI spardhAse hI joroMse bajate hue vAjokA samUha khalagoSThIke samAna pratIta hotA thaa| kyoMki durjana bhI hitaiSI madhyastha puruSoM ke dvArA akAryase rokA jAtA hai, zAsaka manacAhI tAr3anA karate hai| yaha saba honepara bhI vaha ahakAra nahIM chor3atA, bar3a-bar3ake bolatA hai tathA jhagar3A karatA phiratA hai] // 35 // anvaya-unmanazaMkha, zramaphenayuktaM, bhAvartazuddha, zapharAjilolaM, ullaGghanazIlaM, ugrat azvIyaM amburAzeH kallola iva cakAma | A~khoMke pAsakA sthAna uThA tathA sundara thA, parizramake jhAga mukhase Tapaka rahe the, Avarta Adi zubha lakSaNoMse yukta the, TA atyanta caMcala thIM, phalAMga mAranemeM paTu the tathA ucakate hue ghor3okI senA samudra kI laharoMke samAna Age bar3hatI jA rahI thI [ samudrakI laharoMpara bhI zaMkha bahate jAte haiM, thakAnase AnevAle jhAgoMke samAna jhAga uThate haiM, uttama bhaureM 1. zleSopamA'laGkAraH pa0, da. / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazamaH sargaH kambuH / punaH zramaphenayuktaH zramavasphenaH zramaphenastena yuktaH / punarAvarttazuddhaH AvartAH payagaM bhramAstaiH zuddhaH / punaH zapharAjilola: mInagaNanaJcalaH / punarullaGghanazIlaH utplavanadharmaH / kiM kurvANaH ? udyA gacchan / dalepaH // 36 // snehAdvahantI kSaNamutkaTAkSA vezyeva zalyaM hRdaye dadhAnA / uccAlyamAnAturagaiH paraizca sthAnAdvirodhena cacAla rathyA // 37 // snehAditi-racyA saMgoM vAla malikatI / padama : mAjhA dezAt / kena kRtvA ? virodhena / kathambhUtA ! paraiH jAtizreSThaH turagaiH hayaiH uccAlyabhAnA preyaMbhANA ! punaH kSaNaM muhUrtameka snehAttailAditaH dhantI pravarttamAnA / punarutkaTAkSA utkaTo'kSo yasyAH sA niSThurancabhramaNakASThA ! punaH zAlvaM zaktitomarAdizAtraM dadhAnA / athavA tundavalyama / cha: ? hRdaye madhye / upamArthaH kava ? dayeva paNyAGganA yadhA sthAnAcalati / kena kRlyA? virodhena bAlahavyAjena / kathAbhUtA? ranehAdanurAgAt bahantI pravartamAnA / katham ? kSaNam / punaH pareH ghUttarucAlyamAnA / kathambhUtaH ? AturagairAnuraM gacchanti saiH capallagatibhirityarthaH / punaH zalyaM voTilyaM karAyarUpaM hRdaye ganasi dadhAnA / punasrakaTAkSA utkSiptalocanAcalA / zleyopamAlaGkAraH // 37 // udAttavaMzaM bahudhAturaGga ra samutkaGa kaTakapradhAnam / yuyutsu gacchat prakaTotthadAnaM taddhAstikaM kAvacikaJca reje // 38 // udAttavaMzamiti-tallokavikhyAtaM hAstikaM hastinoM samUhaH gajasamudAyaH reje zuzubhe / kiM kurvANam ? gacchat vrajat / kathambhUtam ? yuyutsu yoddhagicchu / punaH prakaTotthadAna prakarSaNa kaTAbhyAM kapolAbhyAmutthA utpattiryasya tat prakaTotthaM dAnaM gadI yasva ut / punadAtavaMzamuccapRSThavaMzam / dhAtanAmanekArthatvAt rudai vibhakta.m / kaiH kRtvA ? bahudhAturaGgaiH dhAtavaH haritAla gairikAdilakSaNA: yahavazca te dhAtavazna bahudhAtavaH bahudhAtUnAM raGgAH bahudhAturaGgAstaiH / punaH kaTakapradhAnaM karake skandhAvAra pradhAnaM kaTakapradhAnam / cakAraH samuccayArthaH / tacca kAyacikaM kavacinAM samRhaH gacchat san reje didiipe| kathambhUtam ? udAttavaMzamudArApar3atI hai, caMcala machaliyA~ kUdatI rahatI haiM, uchalanA to unakA svabhAva hI hai aura ekake bAda dUsarI uTatI hI calI AtI haiM ] // 36 // ghor3oMke dvArA khIMcI gayI, kSaNa bharake lie kaThora dhurA yukta, AMgana yA tela lage rahane ke kAraNa jorose calatI, zakti, tomara Adi aghoMse susajjita tathA zatruoM ke sAtha lar3ane ke lie udyata phalataH vezyAke samAna rathasanAne apane sthAnase prayANa kiyA thaa| anvaya-kSaNaM utkaTAkSA, snehAdvahantI, hRdaye zalyaM dadhAnA paraiH virodhena mAhuragaiH sthAnAt ucAlyamAnA rathyA iva vezyA cacAla / kSaNabhara ke lie kaTAkSa karatI tathA premamaya AcaraNoM meM lIna kintu mana hI mana zaMkA yA kapaTa karatI, dUsaroMse jhagar3aphara caMcala kAmAturoMke dvArA bhagAyI gayI rathasenAke samAna vezyA bhI calI jAtI hai // 37 // anvaya-udAttavaMza, prakaTorathadAna, bahudhAnuraGga rUDhaM, samutkaM kaTaka-pradhAnaM yuyutsu tat gacchat hAstikaM kAvacikaM ca reje| unnata rIr3hakI haDDI yukta, puSTa kapoloparase madajalako yahAte hue, haritAla geru Adi dhAtuoMse ciSita, uddhata ataeva senAke pradhAna aMga, lar3aneke lie udyata kavacadhAriyoko le jAte hue hAthiyoMkI senA bar3I sundara lagatI thii| uttama vaMzameM utpanna vikhyAta mahAdAnI, nAnA jAtiyoMke ghor3oM aura hAthiyoMpara savAra Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sindhAnamahAkAvyam nbayam | punaH turaGgairazvairUDhaM dhRtam / katham ? bahudhA bahuprakAraiH punaH samut sAnandam / punaH kaGkaTakapradhAnaM sannAhasannaddham | punaH yuyutsu yoddhumicchat punaH prakaTotthadAnapranityamiti // 38 // 88 zArmANi cApAni samutkSipantaste kaJcukaM kArdamikaM praviSTAH / dhanurbhRto'bhyuddhatanIlazRGgAH kRSNAH pazUnAM samajA ivAbhuH / / 39 / / zAGkaNIti - te prasiddhA dhanurbhUtaH dhanvino'bhuH bhAnti nma / kathambhUtAH ? kaJcukaM sannAhaM praviSTAH / kathambhUtam ! kAmikaM kardamena raktam / kiM kurvantaH ? cApAni tRSi sagutkSipantaH visphArayantaH / kathambhUtAni cApAni ? zAGkhaNi zRGgavikArANi / athopamArthaH ka ( i ) va 1 samajA va pAM pazUnAM gomahisvAdInAm / kathambhUtAH 1 kRSNAH zyAyAH / punarabhyuddhatanIlabhRkSAH sAbhastyenotkaTanIlaviSANAH / upamAlaGkAraH / / 39 // nRNAmasInAM vasunandakAnAM pArzvoparodhaM sphuratAM pravAhAH / svindAruNAnAM virAjireDamI drutA iva trApupajAtupaudhAH // 40 // nRNAmiti-abhI pratyakSIbhRtAH asInAM khaDgAnAM bagunandakAnAM hastakurANAJca pravAhAH virAjire / kiM kurvatAm ? pArzvoparodhamubhayaM pArzvamuparudhya sphuratAM zobhamAnAnAm | kaiSAm ? nRNAM puMsAm / kathaMbhUtAnAm ? ubhayeSAm asInAM vamunandakAnAzca 1 svindAruNAnAM zvetazoNAnAm | asayastAvalvetAH vasunandakAzca lohitAH / ataeva sAhacaryAdevobhayeSAM yugapadvizeSaNamiti mustham / idAnImutprekSArthaH / ka ivotprekSyante puSajAtuSIghA iva sIsakayAdakarA iva / kathaMbhUtAH 1 drutAH dravIbhUtAH ||40|| bhUrjamasyeva vihAyasacevacazcyutAH syurvidhutA marudbhiH / tathA bhaveyuH pathi vaijayantyaH kAlasya jihvA iva vA lalantyaH // 41 // bhUrjeti pathi mArge cedyadi tvatvaH syurbhaveyuH / kathambhUtAH 1 cyutAH / kathambhUtAH satyaH ? vidhutAH kampitAH / kaH marudbhirvAtaiH / kasya ? vihAyasaH gaganasya / kasyeva ! bhUrjaMdra asyeva yathA vaijayantyaH cIrapatAkAH bhaveyuH vA'thavA vaijayantyaH lalantyazcadanyaH satyaH bhaveyuH kA iva jilhA ( ina ) rasanA yathA | kasya kAlasya yamasyeti || 41 || prabhA vimAnaM samupetya yAtAM kaukSeya kaistigmakaraiH sphuradbhiH / pAzcidadaramutpatantyA lIlonnatAlambhi taDillatAyAH / / 42 / / yuddha ke lie utsuka ataeva uttama, ora se bajate paTahAdi bAjoMse yukta lar3ane ke lie nikale kavacadhAriyoMkI senA manamohanI lagatI thI ||38|| sIMgase bane dhanuSako phaTakArate hue tathA dhUla kIca se lathapatha kaJcukadhArI ve dhanuSadhArI yoddhA, Upara taka uThe hue nIla sIMgadhArI kAle hiraNa pazuoMke sajAtIyake samAna pratIta hote the || 329 // sainikoMkI camacamAtI zveta talavAroM tathA unheM ghumAte hue lAla hAthoMkI zveta tathA lAla kAnti ke pravAha donoM bagaloMko vyApta karate hue aise lagate the mAno zIzA aura loha pighala karake bahe jA rahe haiM // 40 // bhojapatrake per3oMkA patalA vakalA AkAzamArga meM gira jAya aura yadi vAyuke dvArA khUba ur3AyA jAya isI prakArase vInAMzukakI dhvajAe~ ho rahI thIM athavA lapalapAtI yamakI jillAoMke samAna pratIta hotI thIM // 41 // 1. zlepA'laGkAraH- pa0 da0 / 2. utprekSA'laGkAraH- pa0, 60 / 3. upamAlaGkAraH- pa0, da0 / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH prabheti-alambhi prAtA / kA karmatApannA ! lIlA shobhaa| kathambhUtA? unnatA uccA / kasyAH ! vaDillatAyAH vidyullatAyAH / kiM kurvANAyAH ? utptntyaaH| kim ? abhrodaraM jalagharamadhyam ? kaiH kartamiralambhi ? kaukSeyakaiH khaDaiH / kathambhUtaiH ? tigmakaraiH tigmAH karAH yeSAM taiH tIradIptibhirityarthaH / sphuradbhiH gulakAyamAnaH / keSAJcit kiyatAM bhaTAnAm / kiM kurvatAm ? prabhAH dIptIH yAtAM prAptAnAM (prApnuvatAm ) / kiM kRtvA ? pUrva samupetya prApya / kam ? vimAnaM viziSTa mAnaM samIcInaM satyAram / atra kha sva svAbhibhya ___ iti sambandhena bhavitavyamiti' // 42 // sindUrareNuH karikarNatAlairuddhRSamAno dizi vigrakIrNaH / ruddhAryamAbhyAdhita tApasAnAM sandhyAsamAdhI niyamakavuddhim // 43 // sanyU~ti-sindUrareNuH sindUradhUlI anyAyita AritavAn / kA? niyamakabuddhimanuSThAnakamatim / kasmin ? sandhyAsamAdhI sandhyAkarmaNi / yeSAm ? tApasAnAM pratinAm / kathambhUtaH ? viprakIrNaH prasRtaH / yasyAm ? dizi AzAyAm / kathammRtaH san ? adhUyamAna ullipmANaH / kaiH ? kariNatAlaiH prazastAH kAH karNatAlAH kariNAM gajAnAM karNatAlAH karikarNatAlAstaiH / athavA karikarNavyajanaiH / punaH kathambhUtaH sindUrareNuH 1 ruddhAryamA pracchAditaraviH / bhrAntiralaGkAraH / / 43 // abhUtprakAzaM vipinaM pracAraiH kUlapANAM nyapatastaTAni / nipItanIrapratiditsayeva dvipA madAmbho vavRSuH sarAsu // 44 / / abhUditi-vipinamaraNyaM pracAraizcaraNaghahanAbhiH prakAzamabhUt saJjAtam / viralaM viralamAsI dityrthH| tathA kulakapANAM nadInAM taTAni kulAni nyapatan / tathA dvipAH hastinaH sarassu adhikaraNabhUteSu sarovareSu madAmbhaH madajalaM vapuH 1 upekSate-kayeva kRtvA nipItanIrapratiditsayeca nipItam kardamAvazeSa payaH pItaM nipiitmucyte| nipItaJca tabhIraJca nipItanIraM nipItanIrasya pratidAtumicchA tyA iva // 44 // saudAminIdAmaciteva zastrairamAkuleva dviradaidiMgAsIt / samudraveleva calasturaGga trailokyayAtreva janaizvaladbhiH / / 45 / / saudAminIti-digAzA zastraiH tomarAdibhiH saudAminIdAgaciteva vidyunmAlAvaguNThiteva AsIt / tathA dviradaiH gajai; abhrAkuleva meghamAlAsaGa kuleva AsIt / tathA calaizcaJcalaiturajhaiH vAjibhiH samudraveleva vimAnoM meM AsUr3ha hokara yuddhake lie jAte hue katipaya yoddhAoMkI tIkSNa kiraNoM ke dvArA jagamagAtI talavAroMne AkAzake madhyako cIrakara phailatI huI vidyullatAkI utkaSTa tathA atyanta camatkArI kAntiko prApta kiyA thA // 42 // hAdhiyoM ke vizAla kAnoMke dvArA ur3AyI gayI phalataH saba dizAoM meM vyApta ataeva pUrya ke prakAzako bhI rokakara lAla karanevAlI sindUrakI dhUline tapasviyoMko saMdhyAsamayake niyamoMke anuSThAna tathA samAdhi lagAneke lie nizcita rUpase prerita kara diyA yA // 43 // senAke nirantara Ane jAneke kAraNa gahana dhana virala ho gayA thA, vizAla nadiyoM ke kanAre TUTa gaye the tathA tAlAthoM meM piye gaye pAnIko vApasa dene kI bhAvanAle hI hAthiyone apane madajalako tAlAthoM meM barasA diyA thA // 4 // ubhayapakSa dvArA calAye gaye zastroMke kAraNa yuddhakI dizA vijalIkI mAlA pahine sI gatI thI, unmatta hAthiyoMkI bhIr3ase meghAcchannake samAna dikhatI thI, caMcala ghor3oMkI 1. upamA'laGkAraH-pa0, da0 / 2. samuccayA'laGkAraH-50, 30 / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam payonidhipAlindIva AsIt / tathA caladbhiH gacchadbhiH janaiH manuSyaiH trailokyayAtreva AsIt / samuccayA laGkAraH // 45 // 90 vaMzAvatAraM jagatIpatInAM cavandire vandijanA guNAMzca / zvetAtapatrANi samullasanti kSIrArNava syotkalikAH prajigyuH // 46 // vaMzeti - vandijanAH jAgarikAH jagatIpatInAM rAjJAM guNAn zauryAdIn vaMzAvatAraM vaMzasyAnvayatyAbatAro yasmin karmaNi tadyathA tathA, tathA vavandirestuvanti sma / ca samuccayArthe tathA samullasanti zvetAtapatrANi zubhracchatrANi kSIrArNavasya kSIrapayonidhestkalikAstaraGgAn prajigyuH jayanti sma // 46 // saGakrIDitaM syandanacakrajAtaM vane mayUrA vinizamya ramyam / nArakAH patitA ivoyaiH picchAtapatraprakarA virejuH // 47 // I saGakrIDitamiti - picchAtapatraprakarAH virejuH zobhante sma / ka haba ? utprekSyante - mayUrA iva zikhaDino yathA / kathambhUtAH santaH ? patitAH / kaiH ? ovaiH pravAhaiH / punaH kathambhUtAH santaH ? ghanAravotkAH meghadhvanisamutkaNThitAH santaH / kiM kRtvA ? pUrva syandana cakrajAtaM ratharathAGgasamutpannaM saMkrIDitaM cItkRtaM vini zamya zrutvA / kathaMbhUtaM saGa krIDitam ? ramyaM manoharam / ka ? atiramye vane'raNye | utprekSAlaGkAraH // 47 // zaGkhAnakA rAvamayI patInAM dizAM zrutiH sainyamayI ca dRSTiH / rajomayI kAmavimAnabhUmiH zaGkAtmasaMhAramayI babhUva // 48 // zaGkhati - babhUva saJjAtA / kA ? zrutirAkarNanam / kathaMbhUtA ! zaGkhAnakArAcamayI kambupaTahazabdanirvRttA / keSAM zrutiH ? dizAmpatInAM lokapAlAnAm / cakAraH samuccayArthastathA teSAM dRSTiH babhUva saMjAtA / katham / sainyamayI camU nirvRttA ca tathA kAmavimAna bhUmiH gaganaM rajomayI dhUlinirvRtA tathA zaGkA bhayamAtmasaMhAramayI svamaraNa nirvRttA babhUva // 48 // ityadrikuJjAnsaritaH sarAMsi svapacchatyUcchvAsacalaM vanazva | viplAvayantI tamiyAya dezamakSauhiNI vAridhimApageva // 49 // itIti- iti pUrvoktaprakAreNa taM daNDakAraNyAkhyaM dezamiyAya gatavatI / kA ? akSauhiNI senA ! kiM kurvatI satI ? advikuJjarAn zailakaTakasamUhAn tathA saritaH nadIH sarAMsi sarovarANi tathA svapacchatyUcchravAbar3hatI huI paMktiyoMke kAraNa samudra ke tIra sahaza thI tathA calate-phirate manuSyoMko dekhakara aisA lagatA thA mAno tInoM loka yAtrApara cala par3e haiM // 45 // cAraNa loga pRthvIpatiyoMkI vaMzAvalI tathA unake udApta kAryoM kA vyAkhyAna karake stuti par3hate the| samasta yuddha bhUmipara zobhAyamAna zveta rAjachatroMne apanI kAntike dvArA kSIrasamudrakI uThatI huI laharoMko jIta liyA thA ||46 // canameM jAte hue rathoMke pahiyoMse utpanna gambhIra tathA madhura nAdako sunakara mayUra vaise hI utkaNThita ho gaye the jaise meghoMkI garjanoM ko sunakara hote haiM, jhuNDa ke jhuNDa bAhara nikala Ate haiM aura paMkha phailAkara nAcate haiN| ye saba mayUrakI pU~chake bane chatrAMka samUhake samAna zobhita ho rahe the ||47 // samasta dikapAloMke kAna zaMkha, paTaha Adi bAjoMke tAra svarale vyApta the, A~kheM senA hI senA dekhatI thIM, icchA mAtrase calane vAle vimAnoMkA mArga dhUlise Acchanna thA tathA kalpanA apanA hI vinAza AtA thA // 48 // isa prakAra se parvatoM, tarulatA ke gulmoM, nadiyoM, tAlAboM tathA sote hue ajagara kI 1. samuccayA'laGkAraH-50 da0 / 2. samuccayA'laGkAraH - pa0, 60 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH sacalaM nidrApariNatAjagaradhoNAnirgatavAtacaJcalaM vanaM kAntAraM ca viplAvayantI kSobha nayantI / kaiva ? Apageva nadIva | kam ? yAridhi samudram / . bhAratapakSe- dezaM virATa zepaM pUrvavatsamAnam / / 49|| [idAnI caturbhiGghattaiH kulazana sambandhI boddhavyaH-] tato gabhIrazcaritairagAdhaijvalannivAntaHkaraNena kupyan / spRSTAnumeyasphuritodarAgniruccairudanvAniva dIpyamAnaH // 50 // tata itiH-tataH akSauhiNIgamanAntaraM dAzarathibhAmazca gupyan kopaM gacchan antaHkaraNena hRdayena jvalanmitra kathaMbhUtazcaritaiH ceSTAbhiH gabhIraH / kathaMbhUtaH caritaiH ! agAdhairgambhI rairanarityarthaH / kathaMbhUtaH ? dIpyamAnaH prajvalan / katham ? ucaitizayena / kathaMbhUtaH rAn ! spRSTAnumeyasphuritodarAmiH spRSTaM sparzanaM tenAnumeyo'numAnapramANagocaraH sphUritaH cimbhitaH udarAgnirjaTarAnalo yasya saH / ka zva ? udayAnidha samudra iva / kathambhUta udanvAn ? spRSTAnumeyasphuritavavAgniriti / / 50|| pati gANAM gaja hitena kalpAntameghena ca supratIkaH / yathA sudhAMzvabhyudayena vArSiH kSobhaM ripUrNA ninadena gacchan // 51 // patiriti-punaH kiM kurvan ? ripRNAM ninadena dhvaninA kSomaM gacchan vajan / yathA prAbdenopamArthoM gamyate / ka iva kSobhaM gacchan ? sumatIkaH yathA iva IzAnAzAgaja iva / vaina ? kalpAntamevena pralayakAlajaladena / punaH ka iva ? sudhAMzcabhyudayena pIyUpAMzUdgamena vArddhiriva / punaH ka iva ! gajabaMhitena gajacIkRtena mRgANAM patiH siMha iva // 51 // sa saJjihIpaniva jIvalokaM yamena kurvanniva dRSTiyuddham / vamanniva krodhahutAzarAziM gilanivAzAH sthagayanivArkam // 52 / / sa iti-saH kiM kurvanniva ! sajihIrSanniva saMhattu micchanniva / kam ? jIvaloka prANivargam / punaH kiM kurvanniva ? vidadhadiva / kim ? dRSTiyuddhaM vilocanaraNam | katham ? saha / kaina ? yamena / kRtAntena saha kRtAntamAhUyamAna itra | vamanniva udgiranniya | kam ! krodhahutAzarAzi krodhAgalAvalIm / punaH kiM kurvanniva ? gilanniva udaramadhye kurvanniva, kA ? AzA dizaH / punaH kiM kurvanniva ! sthagayanniva pracchAdayanniva, kam ? arka sUryamiti ||2|| zvAsase caMcala vanako, samudra kI ora jAtI bAr3hapUrNa nadIke samAna akSauhiNI pramANa vaha senA bhI usa daNDakAraNya athavA virATadeza taka jA pahu~cI thI // 42 // __ akSauhiNI senAke AgamanakA samAcAra sunane ke bAda gUDha tathA nirdoSa ceSTAoMke kAraNa azeya, mana hI mana atyanta kupita, saMgharSa honepara hI apanI Antarika gaidratAkA prakAzaka ataeya samudra ke samAna pratApI, [samudra bhI talameM calanevAle jantuoMke honepara bhI zAnta rahatA hai, bhItara hI bhItara bavAnala jalatI rahatI hai, tathA usake mukhameM jalAdi jAnepara bhISaNa visphoTa hotA hai ] // 50 // hAthiyoMkI ciMghAr3ase cir3he mRgarAja, pralayakAlake jaladAse uddIpita IzAna dizAke diggaja; supratIka tathA pUrNimAke candrodayale jvAra-bhATApUrNa samudra ke samAna zatruoM kI senAke kolAhalase atyanta kSubhita | // 51 // manuSya lokake vinAza karaneke saMkalpase athavA yamarAjake hI sAtha netrayuddha karatA huA, samasta dizAoNko nigalatA sA, sUrya ke pratApa aura prakAzako tirohita karatA huA-sA // 52 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam AditsayA mAnadhanasya sainyamabhyarNamAkarNya vikIrNanAdam / dviSaH sado dAzarathI rayeNa vyApatsahenAvarajena bhImaH // 53 // Aditsayeti-sa dAzarathiH dazarathasyApatyaM pumAndAzarathiH rAmaH vyApat vyAptavAn / kim ? sadaH / sabhAm / kasma ? dviSaH kharadUSaNasya / kena kRtvA ? rayeNa vegena / kathambhUtaH san ! bhImaH raudraH / kena ? avarajena laghubhrAtrA lakSmaNena / kathambhUtena ? sahena samarthana / kiM kRtvA pUrva vyApata ? AkarNya zrutvA / kim ? sainyaM balam | kathambhUtam ? abhyarNa nikaTam / punaH vikIrNanAdam vikIrNaH vikSipto nAdo dhvaniryena tat / kyA AditsayA grahItumicchayA / karaya mAnadhanasya mAna eva dhanaM mAnadhanaM tasya garvadravyasyetyarthaH / bhAratIyaH-sa prasiddhaH bhImaH vRkodaraH udAza jagrAha bhakSitavAnityarthaH / kAn ? dvipaH zatrUn / kena kRtvA ? avarajena laghubhrAtrArjunena / kathambhUtena ? tyApatsahena vipatsahiSNunA / kena kRtvA ? rayeNa vegena / katham ? yathA bhavati vikIrNanAdaM vikINoM nAdo yasmin tat kriyAvizeSaNametat / kiM kRtvA ? pUrvamAkI zrutvA / kima ! sainya balabhU / kathAmRtana ? anya sabhIpam / kayA ? AdityA 1 kasya ? amAnadhanasya pracuragodhanasya / athavA he agAna he agAdha zroNika ! iti sambandhaH / antakulakam / / antadIpakA zaGkhA nineduH paTahAzcukUjurgajA jaga sturagA jiheSuH / vIrA vavalguH zakaTA viresurAsIdakUpAraravaH samantAt // 54 // zaGkhA iti- zaGkA bineduH dhvananti rama, paTahA AnakAmakAjuH kRjitabantaratathA gajA jagajustithA turagA jiddeSuheSitavantaH vIrAH bhaTAH cabalguH valgitavantaH zakaTA diretuH rasitavantaH ityanayA yuktyA akUpAraravaH samudraghoSaH sAmaratna AgIsajAtaH / samuccayAlaGkAraH / / 54 // vabhuH purANA: sphuTitA bhaTAnAM vraNA raNAnandathunibhe reNa / svAmiprasAdAnasahA nirodhu dehAH svayaM bhedamivAbhyupeyuH // 55 // babhuriti-bhaTAnAM purANAH purAtatAH praNAH ragAnandazrunirbha reNA saGa grAmaharSotkarSeNa sphuTitA vidIrNAH santo babhuH rejuH / tathA dehAH kAyA AtmanA svayameva bhedaM paTanamabhyupeyuriva / kathambhUtA ? asahA asamarthAH / kiM kartum ? niroddhamAcaritam / kAna ? syAmiprasAdAn prabhusatkArAniti / utprekSAlaGkAraH / / 55 / / anvaya-bhImaH dAzarathI sahena abarajena AdiHsthA mAnadhanasya vikIrNanAdaM abhyarNa sainyaM AkarNya dviSaH sadA rayeNa vyApat / dazarathake jyeSTha putra atyanta bhayaMkara usa gamane parama sahiSNu choTe bhAIke dvArA bandI banAnekI icchAle nikaTa A pahu~cI atyanta ahaMkArI zatruoMkI senAke vistIrNa kolAhala ko sunakara bar3I tejIse kharadUSaNake skandhAvArapara AkramaNa kara diyA thaa| anvaya-amAnadhanastha AditsavA vikIrNanAda abhyarNam bhAkaparya rathI bhImaH sadA vyAptasahena avarajena dviSaH sainya rayeNa udAza / pracura godhanako lUTakara le bhAganekI icchAse nikaTa hImeM honevAle kolAhalako jAnakara rathI yoddhAoM ke zreSTha bhImane sadaiva vipatti sahanemeM dRr3ha anuja arjunake dvArA usa samasta zatru senAkA kSaNoMmeM hI saMhAra karA diyA thA // 53 // zaMkhokI tAra dhvani ho rahI thI, paTaha Adi vAje poTe jA rahe the, hAthI ciMghAr3a rahe the, ghor3e hinahinA rahe the, ratha tathA gAr3iyoM ke pahiyoMse ceMcAhaTa ho rahI thI tathA yoddhA bhI bar3abar3A rahe the| isa prakAra cAroM orase samudra kA ArAva ho rahA thA // 24 // punaH yuddhakA avasara milanese utpanna yoddhAoMke atizaya harSa ke kAraNa unake prAcIna ghAva apane Apa phaTa par3e the, mAno svAmIke anugrahoMko apanemeM na samA sakaneke kAraNa hI una yoddhAoMke zarIra apane Apa phaTa par3e the // 55 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH sUtA nRpANAM yudhi nAmadheyaM vRttaM nipeTaH kRtavRttabandham / dagdhAni kapUrarajAMsi bhUyAH svavarmaNo'ntazcakaruH zramArtAH // 56 // sUtA iti-sUtA bandijanAH yudhi raNe nRpANAM rAjA vRttaM caritaM nipeTuH paTitavantaH / kathambhUtam ! nAmadheya nAmnA dheyaM nAmagarbhitam / punaH kRtavRttabandham "ekAkSaramArabhya pahivaMzatyakSaraM yAtravRttamucyate" kRto vRttavandho racanA yasya tattathoktam / punaH agAAH saGa grAmAyAsarasAmRrtayo bhUpAH svavarmaNo'ntaH AtmIyasaMhananasyAne dagdhAni cUrNIkRtAni dhanasArarajAMsi kararenan cakAraH vicikSipuH / samuccayA vizuddhavaMzAni guNAnatAni prapIDyamAnAnyapi kArmukANi / paryaGkamAropya bilAlitAni mitrANi matyeva kRtaM cinemuH // 57 // vizuddheti-kArnakA Ni dhaSi vinegaH namrIna bhUSuH / kiM kRtyA ? pUrva matvA jnyaalaa| kim ? kRtaM karaNIyamasya kule na namaneva dalAvyaM no cadvizuddhavAvagujAnatatvayAyaryamApanIpata iti matvA namanaM kAryamiti bhaavo'yopnystH| kathambhUtAni ? vizuddhazAni nirguNayeNU ni punaH guNAnatAni guNena mauA AnatAni guNAnatAni 1 punaH prapIGayamAnAnyapi punaH vilAlitAni / kAnIva ? mitrANIva / kiM kRtvA ? pUrva parvamAropyeti // 57 || vazyAni muSTeragatAni bhedaM dhapi namrANi vipakSamANi / svadehalInAM sthitimatyajanti nRNAM kalatrANi hitAnyatIH / / 58 / / vazyAnIti-dhani mRNA dhurAM vanavANi kulakAminIH atIyuH atidhAntayanti / kathambhUtAni ? hitAni / sukhapradAni punaH svadehalInAM sthiti maryAdAgatyajanti, ajaha ti svakIyamandirakutupenyo vahiranigacchantItyarthaH / punaH kathambhUtAni ? vazyAni / kasyAH ? muSTeH muTeriti lakSaNayA''jJA gRhyate / musTezajJAyA ityarthaH / punaH bhedaM pRthaktvamagatAnyaprAtAni / punaH vazyAni / katyAH ? muSTeH pANibandhasya karatalAGa gulIbandhasya / garbhedaM bhaGgamagatA ni / punaH namrANi 1 punarvipakSamANi ApatsamarthAni / punaH svadehalInAmAtmazarIrazliSTAM sthitimatyajanti / kopAlaGkAraH // 58 // ___bandI loga rAjAoM-dvArA yuddhasthaloMpara kiye vIratApUrNa kAryoM tathA nAma gotrAdiko chandobaddha karake gAte the tathA parizramase klAnta rAjA loga bhI jalAye gaye kapUrakI dhUlako apane zarIrapara lepa karate the // 56 // uttama bAMsase canAye gaye, mau/ke dvArA tAne gayo, godameM rakhakara vidhipUrvaka TIka kiye gaye tathA pUrI zaktiko sAtha khIMce gaye dhanuSa mAno usa samayako kartavyako samajhakara hI mitrake samAna khiMcakara vANa varSA kara rahe the prArata kula meM utpanna, susaMskAroMse dIkSita, pAlanemeM jhulAyA gayA mitra satAne jAnepara bhI pUrvake upakAroMko yAda karake vinamratAkA hI vyavahAra karatA hai // 17 // pravala muTThIse pakar3e gaye, paryApta khIMce gaye tathApi na TUTe zatruoMko kaSTa denemeM kuzala apane AkAra kI svAbhAvikatAko na chor3anevAle tathA bhalemeM sAdhaka dhanuSoMne manuSyoMkI pativratA patniyoMko bhI mAta kara diyA thA [kulavadhueM bhI AjJAkArI hotI haiM, kabhI kalaha nahIM karatI haiM, namra hotI haiM, vipattiko bhI sahana karatI hai tathA apane bhavanake dvArase bAhara nahIM jAtI hai] 158 // 1. bilolitAni-pa0, da. / 2. zreSopamA'lakSAraH-50, da / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisamdhAnamahAkAvyam svayaM sapAnamba zarAsanAni stambhazca hitvA madhuraM dhvananti / prAramire'nyAnvinatAnvidhAtuM parAnvinamrAH khalu nAmayanti // 59 / / svayamiti-prArebhire prArabdhavanti / kAni ! zarA asAnte kSipyanta ebhiriti zarAsanAni dhanUMSi / kiM kattum 1 vinatAn namrAn vidhAtum / kathaMbhUtAni ? madhuraM yathA tathA cananti nadanti / kiM kRtvA ? samAnamya vinamrIbhUya / katham ? svayamAtmanA / vi. sa. ratatva hiyA syiya / arthAtaramAha --khalu nizcayena tvayaM vinamrAH parAnnAmayanti / / 59 / / RjuprakAreSu guNeSu vANAH zalyaM vahanto dadhato vipakSAn / kSaNaM na tasthuzcapalAH sthireSu vAtAH khalAnAmiva sajaneSu // 60 // Rviti-na tasthuH na sthitAH / ke ? bANAH zarAH, katham ? kSaNaM muhUrtam , kathambhUtAH ? capalAzcaJcalAH, keSu madhye na tarathuH ? guNeSu mauvIMSu ; kathambhUteSu ? RjuprakAreSu prAJjalavRttiSu / punaH sthireSu nizcaleSu, kiM kurvantaH ? zalyaM palaka vanto dharantaH / yunavipakSAn vInAM pakSiNAM pazcAn garutaH dadhataH dharantaH / upamArthaH, iva yathA khAnAM durjanAnAM vAtAH samUhAH sajaneSu kSaNaM na tiSThanti / keSu ? sthireSu / punaH RjuprakAreNu / kathambhUtAH vAtAH ? capalAH / zleSopamAlaGkAraH // 60 // samudgiranto nu zaphAnmukhebhyazchAyAM tyajantaH kimu pazcimArdham / dehAnkSipanto nu dRzAM purastAdvizve'pi te'zvallipurazvavaryA // 61 / / samugiranta iti-te lokaprasiddhA azvavaryA azvallighuH AzugatavantaH / kathambhUtAH 1 vizve'pi sarve:pi / atra nu zabdaH utprekSAviSayI(yaH) dhanaJjayenAGgIkRto'sti / tenAyamarthaH-azvavaryAH kimu kurvanto gatavantaH kinntraho samudviranto nu samudlinta iva samugirItumanasa ityarthaH / kAn ? pAn khurAn / kebhyaH ? mukhebhyaH vadanebhyaH tyajanto nu tyattumanasa iva / kAm ! chAyAM mArakarA ditejasAtmIyadvArIrodbhavamAbhAsam / katham ? pazcimArTa pAzcAtyabhAgaM kSipanto nu kSeptumanasa iva | kAn dehAn vapUMpi / katham ? purastAt purataH / kAsAM dRzAM locanAnAmiti / vegAtizayavacanavinyAso'trAbhihita iti // 61|| ruddhaM zilotkIrNamivAvatasthe mukta calaM cittamivAbhyadhAvat / azvIyamAvartitamAvRtattatkulAlacakrabhramalAghavena // 62 // ruddhamiti-avattasthe sthitam / krim ? tat azvIyaM turaGgasamUhaH / kimiva 1 zilotkIrNamiva dRSadghaTitamiva / kathambhUtaM sat ? ruddhaM niyantritaM sat / tathA'bhyadhAvat sAmassyena tvarate sma / kim ? azvIyam / kaThoratAko chor3akara svayaM namanevAle dhanuSoMne madhura dhvanike sAtha zatruoko vinamra banAnekA kArya prArambha kara diyA thaa| ThIka hI hai kyoMki svayaM vinayazIla vyakti [jo ki ahaMkArako chor3atA hai, madhura bolatA hai] apane Apa dUsaroMko ziSTa thanAtA hai // 19 // atyanta sIdhI tathA kasakara baMdhI dRr3ha pratyaJcApara pakSayukta agrima bhAgameM dhArAla aura tIvra gati yukta vANa sajjanoM ke bIca meM durjana-samUhake samAna kSaNabhara bhI nahIM rukate the [sajana atyanta sarala, sthira aura guNI hote haiM / durjana zaMkAzIla athavA svayaM bhI caMcala tathA virodha karanemeM dakSa hote haiM] // 6 // apanI TApoMko mukhase lIlateke samAna [lambI phalAMgame mu~ha aura paira barAbara phaila jAte haiM, apane hI zarIrako apanI najarase bhI Age daur3Ate hue sabake saba ve zreSTha ghor3e ghegase Age bar3he cale jA rahe the // 6 // lagAma khIMcanepara yaha azvasenA pattharake ghor3eke samAna ruka jAtI thI, chor3ate hI 1. utprekSAlArasa-pa0, d.| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH kathambhUtaM sat ? mukta visRSTam / punazcalaM capalam / kimiva ? cittamiva bhana iva / tathA''vRtat babhrAma ! kathambhUtaM sat ? AvartitaM bhramitam / katham ? kulAlacakrabhramalAghavena kumbhakAracakrabhramaNalAdhaveneti // 62 // syA padAthoM samAnatAli ezAntAni jIvAniva jantavo'pi / dehAni vAtyA cakRSasturaGgAH skandhAntaranyastayugA rathaughAn // 63 // rabhyA iti-atyAcaprAkRSTayantaH | ke ? turaGgA azyAH / kAn ? rathaughAn zakaTasamUhAn / kathambhUtAsturakSAH ? skandhAntaranyastayugA aMsamadhyAropitayUpAH / ka idAtyAcakR.dhuH ? padArthA iva yathA padArthAH bahiraGga vastuviSayAH mAnasAni cetAMsi atyAkarSayanti / kathambhUtAH ? ramyA manoharAH iva tathA svAntAni jIvAn prANAn atyAkRpanti tathA antavo'pi iva yathA jantavaH prANinaH dehAn zarIrANi atyApanti / upamAlAkRtiH // 63|| nAmAdadAnaH paruSaM pareSAM niSAdibhiH saMkhyazirasyasaMkhyAH / prAsAH patanto'tyazubhavimuktA vindhyasya vaMzA iva vAtadhUtAH // 64 // nAmeti-prAsAH sellAH (zalAH) yaSTaya ityarthaH / atyazubhan virejuH / kathambhUtAH ? asaMkhyAH gaNanAtItAH / punaH saMkhyazirasi raNamadhye patantaH / kathambhUtAH ? niSAdibhirazvavAraiH muktAH / kathambhUtaiH 1 paruSa karkazaM yathA tathA parepAM zatrUNAM nAmAdadAnaiH gRhadbhiH / ka iva ? vAtadhUtAH vAyukampitAH bindhyasya vaMzAH veNava iva / utprekSAlaGkAraH // 64 // utkIrNA iva kulaparvatA gajAnAmAkArairmadajalanirbharaM vahantaH / dhAvanti pratidizamunnatAH sma nAgAH krodhAgnijvalita dRzaH sahaimakakSyAH // 65 // utkIrNA iva (hati)-nAgAH hastinaH pratidizaM dhAvanti sma zItayA prasarpanti sma / kiM kurvataH ? madajalanirjhara vahantaH / punarunnatAH / punaH krodhAgnijvalitadRzaH kopavalamadhvalitalocanAH / punaH sahaima kakSyAH sasuvarNagaNDAH / punaH phiviziSTA iva ? gajAnAmAkAraiH prasAdakopAbhyAM janitAbhiH prakRtibhi___ rutkIrNA ullikhitAH kulaparvatA iva // 65 // sAmajA madavazAnmatihInA vakramaGa kuzamRnuM yudhi cakraH / prAyazaH parijahAti jano'yaM tIvameva samupetya zaThatvam // 66 // sAmajA iti-sAmajA gajAH yudhi raNe vanamajum aGkuza sANamRjeM prAJjalaM cakruH kRtavantaH / kathave caMcala manake samAna daur3ate the, tathA kumhArake cakra ke samAna tejI tathA svAbhAvikatAke sAtha ghe dAya-bAyeM mur3ate tathA cakkara kATate the // 2 // __ kaMdhoMke madhyameM jupaMko baMdhavAkara ghe ghor3e rathasamUhako usI prakAra vegase khIMcate the jaise saMsArake manohara padArtha manako lubhAte haiM, athavA antaraMga cetanA jIvoMko bahana karatI hai athavA jaise jIya zarIroMko liye phirate haiM // 3 // saMgharSakA utkaTa avasthAmeM, karkaza svarase zatruoMko nAma lekara cunautI dete hue azvArohiyoM ke dvArA chor3e gaye asaMkhya girate hue pharase aisI bhISaNa dhvani karate the, jise sunakara A~dhIse kaiMpAye gaye vindhya parvatake thA~soMkI dhvanikI yAda AtI thI // 6 // madajalake jharanoMko gaNDasthalase bahAte, krodhakI agnise aruNa netra tathA sonekI khalAse yaddha vizAla hAthI saba dizAoM meM daur3ate hue aiseM lagate the mAno hAthiyoM ke AkArake kulAcala hI vidhine khode haiM [kulaparvatoMse bhI parAgayukta pAnIke jharane bahate haiM, aise sA~pa rahate haiM jinakI A~kheM krodhase bhI jalatI hai tathA soneke pArzva yA khAne __ hotI haiM] // 65 // ____ madonmata honeke kAraNa vivekahIna hAthiyoMke dvArA yuddha meM Ter3he aMkuza sIdhe kara 1. utprekSA'laGkAraH-pa0, 80 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 dvisandhAnamahAkAvyam mbhUtAH matihInAH buddhicikaTAH / kasmAtmadavazAt bhadAdhInatvAt / yuktametat / ayaM pratyakSo janaH prAyazaH bAhulyena zaThatvaM khagati pUrvametya parijahAti parityajati / kathambhUtaM zaTatvam ? tInaM soDhumazakyapariNa tameva / atrobhayavalAtizayoktiruktA // 66 // 'mukhakRtakapaTAH pramattacitAH paruSarupazcaraNeSu satsvakhinnAH / gurukulamaticakramuH kuziSyA hitamiva saMyati saMyataM gajendrAH // 67 // bhukhela - gajendrAH gurukula mahAmAtrasamahamaticakramuH atikrAmanti / ka ? saMyati saMkhyA / kathagbhUtam ? hitam avyabhicAri / puH saMyataM prayatnAyattaM vacanacaraNasaGketA kuzaprahAravyApArINamityarthaH / kasUtA murukRSakakA paTataM / ekaH prAcavittAH praNamattaM pramAditaM cittaM yeSAM te / unmAdicetakA ityarthaH / punaH paruSaH kaTIrapAH / punarakhinnA azrAntAH / kesa ? raNe vidyamAneSu / upAdhI / kuziSyAH ( iva yathA ) dubhiprAyAH viyAH guruku risandohamathavA guruvaMzamatikrAmanti / ka ? saMyati tapasi / kathambhUtam ? hitaM muladam / punaH saMyatamAyAniSTham / kathambhUtAH kuziSyAH / mukhatakapaTAH sukhe kRtaM kapaTaM kauzitvaM de / punaH pramattacittAH sa pramAdahRdayAH / punaH parUparUpaH / yeSu ! caraNeSu caritreSu / kathambhUteSu ? caraNeSu satsu zAstroktaSu / kathambhUtAH ? akhinnA apravINAH / atra yathAyogyamupamAnopameyayogo yogyaH / pAlaGkAraH // 67 // "ubhayapArzvagatAnnizitAJzarAJzayusamena kareNa vipATayan / jagaNaH zuzubhe vraNagahvaraiH sapadi saudha ivAmalajAlakaiH // 68 // ubhayeti- gajagaNaH zraNaH zuzubhe / kiM kurvana ? zarAn vANAn vipATayantuspATayan / kathambhUtAn ? nizitAn / kathambhUtAn ? ubhayapAgatAn vAmadakSiNakukSibhotAn / kena kRtvA ! kareNa zuNDAdaNDena | kathambhUtena ? zaksamenAjagarasadRzena / katham ? sapadi zIghram / upamArthaH yathA saudho geddova ( hama ) galjAlakai nirmalagavAkSajAlakairbhAti / upamAlaGkAraH // 68 // diye gaye the| laukika prANI bhI tIvra dukha pAkara bahudhA apanI zatrutAko svayameva chor3a detA hai // 66 // anyaya-- mukha- kRta-ka-paTAH pramattacittAH parUparUpaH ca samu raNeSu akhinnA: gajendrAH saMyataM di gurukulaM kuziSyAH iva saMyati aticakramuH / hathinI ke sUtra se AI sukha honeke kAraNa atyanta mada-vizAla phalataH bhISaNa kupita tathA calate hue yuddha meM kucha-kucha udAsIna hAthiyoMne atyanta anuzAsana premI tathA hit apane mahAna vaMzakI athavA mahAvata samUhakI bhI kuziSya ke samAna yuddhasthala meM hI avajJA kI thI [ kuziSya bhI kapaTako sarva pradhAna mAnate haiM, inakA mana sadaiva pramAdI rahatA hai, ye kaThora aura krodhI hote haiM tathA samIcIna AcaraNake pAlane meM udAsIna hote haiM phalataH parama saMyamI nizreyasadAtA apane gurusamUhakI saMyamAcaraNameM upekSA karate haiM ] // 67 // donoM pAvoM meM cubhe tIkSNa, hAthI apane zarIrapara lage vizAla dvArA unnata bhavana lagate haiM || 68 // ajagarake samAna bANoMko vizAla sUMDa se nikAlate hue ghAvoMke dvArA vaise hI dikhate the jaise svaccha vAtAyanoMke 9. arthAntaranyAsA'laGkAraH-pa0 0 2. atra aupacchandasikaM nAma mAtrAvRttam / tathA vRttaratnAkare- paryaMte ya~ tathaiva zeSaM tvopakachandasikaM sudhIbhiranam" (2-13 ) / 3. metavilambitavRttam / yathA hi vRttaratnAkare - " na vilambitamAha nabhI bharI / " ( 3-50 ) / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 paJcamaH sargaH 'iti sa pRtanAM dRSTvA vidyAmiva pratibandhinI jalanidhiriva kSubhyalakSmIdharo'nugato'grajam / dhanurapi dadhattrepe jiSNuH sahAyavizaGkayA na ca bhujabalAdvIro'nyasmAddhanaM jayamicchati // 69 // iti dhanaJjayaviracite rAghavapANDacIye mahAkAvye tumulayuddhaM nAma paJcamaH sargaH // 5 // itIti-sa lakSmIdharaH lakSmaNaH pe lajjitaH / kayA sahAyavizaGkayA sahakAribhItyA / kathambhUtaH ! jiSNurjayanazIlaH / kiM kurvANaH ? dadhat / kimapi ? dhanurapi zarAsanamapi / kathambhUtaH 1 agraja rAmamanugataH! pazcAdgataH / punaH jalanidhiriva samudra iva kSubhyan kSobhaM gacchan / kiM kRtvA ? pratibandhinI pratikalAM pRtanA senAM dRSTyA skaa| ra ? ani injAlamiva | katham ? ityuktaprakAreNa / adhunA'thAntara pradazyate / yukta metam / icchati / kosI ? vIraH / kim ? dhanaM dravyaM jayaJca / kasmAt ? bhujabalAt cAha-' sAmarthyAt / yatmAdvIro necchati dhanaM jayaJca | kasmAt ? anyasmAtsahAyAdeH / bhAratIyaH-sa jiSNurarjunaH pe sahAyavizaGkayA / kiM kurvan ! dhanurapi dadhat / kathambhUtaH ? agraja gudhiSThiramanugataH bhImaM vA / punaH kathambhUtaH ? lakSmI vibhUti zarIrazobhA vA dharatIti lakSmIdharaH / zeSa samAnam / athAntaranyAsaH // 69 / / iti niravavidyAmaNDanamaNDitapaNDitamaNDalImaNDitasya paTUtarka cakravartinaH zrImaddinathacandrapaNDitasya gurAMrantevAsino deghanandinAmnaH ziSyeNa nemicandreNa virazcitAyAM dvisaMdhAnakaverdhanaJjayasya rAghavapANDavIyAparanAmnaH kAvyasya padakaumudo nAma dadhAnAyAM TIkAyAM tumulayuddhanyAvarNano nAma paJcamaH sargaH // 5 // anvaya-avidyAmiSa pratibandhinI pRtanAM dRSTvA lakSmIdharaH jalanidhiriva kSubhyat, agraja anugataH sa jiSNu: dhanurapi dadhat sahAyavizaGkayA vepe / hi vIraH bhujabalAt dhanaM ayaM icchati ca na anyasmAt / avidyAke samAna kaivalya-prAptimeM bAdhaka pirodhiyoMkI senAko dekhakara lakSmIke nivAsa kSIra samudra ke samAna bar3e bhAI (rAma athavA bhIma )kA parama bhakta vijayakA icchuka vaha lakSmaNa athavA arjuna dhanupako uThAte hue bhI isalie lajA gayA thA ki loga kaheMge ki usane dhanuSakI sahAyatA to lI thii| kyoMki vIra puruSa kevala apane bhujabalake dvArA hI dhana tathA vijayakI kAmanA karate haiN| kisI dUsareke dvArA nahIM // 69 // = nidoSavidyAbhUpaNabhUSita, paNDitamaNDalAka pUjya, paTtacanabA, zrImAna pandhita vinayajandra guhale zipya devanandIke ziSya, sakalakalAkI cAturyacandrikAke cakora nemicandra-dvArA viracita kadhi dhanaJjayake rAghavapANDavIya nAmase khyAta dvisaMdhAnakAvyakI padakaumudI TIkAmeM tumulayuddha vyAvarNana nAmaka paJcama sarga samAsa / 1. anna hariNI vRttam / tallakSaNaM hi-"rasayugahayainsauM nau slo go yadA hariNI tdaa|" [. ra. 3-23 ] / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Maha .. . paSThaH sargaH 'tataH prayukta bhrukuTi sa durdharo nijoddhataM vikramakAlasAdhanaH / arAtighAtAya tamagrajaM vrajannamarSamudyoga ivAnvagadyutat // 1 // tata iti-tataH pRtanAdarzanAnantaraM sa lakSmaNaH taM lokavikhyAtamagrajaM rAmamancam pazcAdgAmI arAtighAtAya zatruvadhAya vrajan gacchan adyutacchobhate sma / kathambhUtam ? prayuktabhrukuTiM prayuktA prayojitA bhrukuTibhrU anthiyena te punaH nijoddhatamAtmanA garviSTham / kathambhUtaH ? durddharaH duHkhena dhatuM zakyaH punaH vikramakAlasAdhanaH vikramakAla eva sAdhanaM yasya saH paurupasamayasainya ityrthH| arthAntaraM pradazyate-ka iva, amarSa krodhamanugAmI udyoga udyama iva / bhAratIyaH-sa aguMgaH taM yudhiSThira bhImaM vA anvak azutat , anyatrAgAnam / upabhAlaGkAraH // 1 // kRtAtipAtAvadhiko samuddhatI hatAvadhI caapnyaavlmbinii| ubhau nyaruddhAM nivahaM virodhinAM tamarthakAmAviva dharmasaMgraham // 2 // kRtAtipAtAviti-ubhau dvau rAmalakSmaNau taM lokaprasiddhaM virodhinAM vairiNAM nivahaM samUha nyaruddhA niruddhavantau / kathaMbhUtau ? kRtAtipAtau vihitopaplavau punaH adhikau kSAtradharmeNa jagatAmupari sthitau punaH samuddhatau AtmatejasA'tmamanyau punaH hatAvadhI atikrAntamayAdI rAmalakSmaNayoH zauNDIryAdiguNAnAmiyattA na kenApi kartuM zakyata iti bhAvo'tra lakSyate / punaH cApanayAvalamyinau dhanurvidyA vaSTambhinau / ko kamiva niruddhaH yathA'rthakAmau dharmasaMgrahaM puNyasaJcayamiva / kathaMbhUtau 1 apanayAvalambinau nItimArga vihAyAnItimArga praviSTau / bhAratIya pakSe-ubhau tau bhImArjunau, zeSa rAmam / upamA' | // 2 // jayazriyaM dakSiNamaMsamaMsalau tanuM mahAvegamahaMyutAM mnH| zarAsanaM jyAM nRpatI bhayaM ripuM samaM samAropayataH sma saMyati // 3 // jayeti-nRpatI narezvarau jayazriyaM dakSiNamaMsaM skandhaM tathA tanuM zarIraM mahAvegaM tathA ahaMyutAmahaGkAraM manaH tathA jyAM mauvIM zarAsanaM tathA bhayaM ripuM saMyati saMgrAme samAropayataH sma | katham ? samamekahe (ve) lyA / kathambhUtau ? aMsalau pInabhujazirasau kUmonnataskandhA vityarthaH / atrAMsamahAvegamanaH zarAsanaripuprayogANAM zatrusenAko dekhaneke bAda asahya parAkramI, nijI puruSArtha tathA adRSTa rUpI senAse yukta vaha lakSmaNa athavA arjuna svabhAvase ugna phalataH Ter3hI bhrukuTiyukta vikhyAta yar3e bhAI rAma athavA bhImake pIche-pIche zatruokA saMhAra karaneke lie jAtA huA aisA zobhita huA thA jaisA roSake pIche jAtA puruSArtha lagatA hai // 1 // upadraya athavA saMhArake kartA, samasta kSatriyoM meM zreSTha, anyAyake kAraNa atyanta ugra, nissIma guNoMke bhaNDAra, yuddhakSetrameM kevava dhanuSa ( zastra) nItike anuyAyI the rAma tathA lakSmaNa athavA bhIma tathA arjuna zatruoMkI senAko usI taraha samApta kara rahe the jisa prakAra artha tathA kAma puruSArthakA sevana pUrva saMcita dharma (puNya) ko samApta karatA hai [pUrvopArjita puNyake phalonmukha honepara hI artha-kAmopayogI sAdhana milate haiM / arthAt artha kAmake sevanale puNya samApta ho jAtA hai ] // 2 // puSTa tathA unnata skandhadhArI rAma-lakSmaNa athavA bhImArjuna yuddhakSetrameM eka sAtha hI AtmagauravapUrNa mana, atyanta vegavAna zarIra, dA~yA kandhA, dhanuSa tathA maurvI aura zatruoMke 1. sasmin vaMzasthagRttam / lakSaNaM hi-"jatau nu graMzasthamudIrisaM jrii|" [vR0 ra0 3-47] / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH paJcAnAmamulya ( khya) karmatvam / jayazrI tanvahaM manoyunajyAbhayaprayogANAM pacAnAJca punardvittIyakarbhakal boddhavyam / hetumadbhUtAyAH samAropaNa kriyAyAH dvikarmakatvAditi / samuccatrAlaGkAraH // 3 // tapaHsamAdhiSviva tau tapasyatAM prasajya karNeSviva dikSu dantinAm / digIzvarANAM hRdayeSvavAyataM vikRSya mauvIM vinijaghnatusvarAm || 4 || tata iti tadanantaraM tau rAmAyaNamahAbhAratayormukhyau narezvaro mauvIM jIvAM vinijaghnatustarAmatizayenAsphAlitavantau / kiM kRtvA 1 pUrvamAyatamAkarNAntaM vikRSya / kiM kRtvA ? pUrva prasajya samAlIya / haa ! tapassamAdhiSviva tapo'nuSThAneSviva / keSAm ? tapasyatAM tapaH kurvatAM puMsAm / keSviva 1 karNeSviva zravaNeSviva / keSAm 1 dantinAm / kAsu ? dikSu dizAmityarthaH / tenAyamarthaH - diggajAnAmiti sambandhArthaviSa (yeyaM) saptamI boddhavyeti / sambandhasyASTottarazatArthAbhidhAyakatvAt / viva? hRdayeSviva svAnteSviva / kepAm ? digIzvarANAM dikpAlAnAm / utprekSAlaGkAraH // 4 // jyorviribdhaM vinizamya dhanvinAM nipeturasrANi karAnmanAMsi ca / 'lAni pUrvANi parANi yoSitAM ghanAni gUDhAnyabhavannabhaHsadAm // 5 // vyayoriti-astrANi tomaracanAdIni dhanvinAM dhanurdharANAM karAddhastAt nipeturnipatitAni / atra cakAraH samuccayArthastenAyamarthaM nivedito bhavati / dhanvinAM manAMsi ca nipetuH / yAMni pUrvANi prAktanAni AliGganAni premajdhani dhanAni dRDhAni santi tAni sthAni abhavan jAtAni / yAni ca parANi bhayajAni dhAni santi tAni ca ghanAnyAliGganAni babhruvuriti kaverabhiprAyaH / matAntaramidaM yAni pUrvA ( vyAdyAni ) ghanAni premarasarasAyana ra sikAni tAni manAMsi gRdAni pracchannavRttIni abhavan khaJjatAni / yAni parANi premakalahakAlajanitAni manAMsi sthAni zithilAni tAni dhanAni premarasaramAyanara sikAni abhavedha | kAsAmU ? yoSitAM kAminInAm / keSAm ? namaHsadAM nabhasi sIdantIti nabhaHsadaH teSAM devAnAm / kiM kRtvA 1 pUrva vinizamya zrutvA / kam ? jyayornirivyam dhvanim / bhayabhItAnAM devayoSitAM manAMsi privAliGgane saJjAtAnIti / samuccayaH ||5|| 99 guNena lokaM ninadena diGa mukhaM ruSA'ntavahni vapuSApi pUSaNam / na cAlIDhapadena medinIM gaNaM ripUNAmaviveSTatAM zaraiH || 6 || guNeneti-guNena sau(zau)NDIryavIyyadAryAdilakSaNena kRlA loka janaM tathA ninadena siMhadhvaninA kRtvA diGmukhamAzAvadanaM tathA ruSA ropeNa kRtvA antavahni pralayAnalaM tathA vapuSA zarIreNApi kRtvA pUSaNamAdityaM tathA dRDhenAbhaGgena AlIDhapadena AlIde pazcAdAyate'dho vakrordhvavatra pade yatra tadAlIDhapadaM sthAnakaM bhaya ina sabako eka sAtha car3hA dete the [ manameM vicAra Ate hI zarIra kriyAzIla hotA thA aura zatru girate najara Ate the ] // 3 // ekAgratA tathA sAtatya kI dRSTile tapasviyoMkI samAdhike samAna, khIMcanekI zailIkI apekSAle diggajoM ke kAnoMpara tathA vizAlatA kI apekSA dikpAloMke hRdayoMmeM hI pha~sAyI gayI ke samAna dhanuSakI lambI DorIko khIMcakara ve donoM ( rAghava - pANDaba ) bhAI tejIle prahAra kara rahe the ||4|| rAma lakSmaNa athavA bhImArjunakI ukta jyAkA pracaNDa TaMkAra sunakara zatru-yoddhAoMke mana ThaMDe par3a gaye the tathA hAthoMse zastra gira gaye the| isa prakAra ina svargavAsiyoMke pUrva baddha ajJAta karma chUTa gaye the tathA bhaviSyake dRr3ha ho gaye the [ athavA jyAkI TaMkArase bhIta deviyoMne pahile vihala hokara premAliMgana DhIlA kara diyA thA tathA surakSA ke lie bAdameM jora se cipaka gayIM thI ] // 5 // isa prakAra ina rAghava pANDava bandhuyugaloMne apane parAkramAdi guNoMse vizvako, huMkAra se samasta dizAoMko, krodhake dvArA pralayAnalako zarIrakI AmAle sUryako, sthira Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dvisandhAnamahAkAvyam tenAlIDhapadena kRtvA medinIM mahIM tathA zarairvANaiH kRtvA ripUNAM dviSAM gaNamaviveSTatAM veSTitavantau sau kartRbhUtA nRpatI / samuccayaH || 6 || yazovakAzasya vidhitsayA zarairdizaH parAsArayatorivAyatam / vikRSyamANaM yugameva gacyayoH sasAra pazcAnna padaM raNe tayoH // 7 // yaza iti - ganyayomacyaH yugameva dvitayameva AyatamAkarNAntaM yathA bhavati tathA AkRSyamANaM sasAra apasRtaM tathA tayornarendrayoH raNe padaM caraNaM pazcAtpazcAdbhAge na sasAra / kathambhUtayo rivotprekSitayoH ! yazo'vakAzasya vidhitsayA kattumicchayA zaraiH vANaiH dizaH AzA parAsAsvatoritra utsArayatoriva / utprekSA // 7 // nRpau ruSA'pAtayatAM zilImukhAnsamaM sapatnA hRdayAnyapAtayan / vidUramuccaiH padamadhyarukSatAM bhiyAdhyarukSanyudhi vAmalUrakam // 8 // nRpAviti nRpau zilImukhAn vANAn rupA'marSeNa apAtayatAM pAtitavantau / sapatnAH zatrumaH hRdayAni apAtayan / katham ? samaM yugapat / atrAyamarthaH tathA narendrAbhyAM bhuktayA vANAvayA sArddhameva hRdayAni zatravaH pAtayanti sma / tau nRpau narendrau uccaiH padamuccapadavImadhyasthatAmArUDhavantau / katham ? vidUramalaGghayam / sapatnAH 1 vipakSaH vAmalUraka aemIkaM bhiyA bhayenAnyannArurukSuH / katham ! rAmaM yugapat / sahotaralaGkAraH // 8 // iSUnvimarde'mucatAM zarAsanaM zarAnasUna pyamucannarAtayaH | ajasrama (masra') vyamucatpriyAjanastathAsthitAH sparddhamamI na tatyajuH // 9 // iSUniti tau nRpatI vimarde saGgrAme ithUn vANAn amucatAM muktavantau tathA tayormuktavANAvalya nAntarIyakatvena arAtayaH zarAsanaM dhanustathA zarAn asUnprANAnapi amucan tathA priyAjanaH bhAryAsamUhaH asrama ajatram, anavarataM vyamucat / tathApi abhI ime pratyakSarUpanirUpitA arAtayaH sparddhamIyAM na tatyajuH tyaktavantaH / kathambhUtAH / tathAsthitAH tAdRza prANAntikImavasthAM prAptA iti // 9 // vizeSa sUtrairiva patribhistayoH padAtirutsarga vAhato'khilaH / palAyito'nyonyamavekSya nistrapaH sahAbhibhUtastrapate hi kasya kaH // 10 // vizeSasUtrairiti tayoH nRpayoH patribhiH zarairAhatastADitaH padAtiH bhRtyaH palAyito vidrutaH / tathA zuddha paiMtarAke dvArA pRthvIko aura vANavarSAke dvArA zatruoMke samUhako ghera liyA thA // 6 // apanI kIrti prasAra ke lie paryApta sthAna karanekI icchAse hI yuddha meM vANavarSAke dvArA dizAoMko Dhakelate huese una rAbava-pANDava bandhuoMke dhanuSakI vizAla jyAkI jor3I hI khIMca jAnepara Age pIche hotI thI kintu inake paira yuddhameM kadApi pIche nahIM par3ate the // 7 // jaba yuddha meM kupita hokara rAdhava pANDava rAjA zatruoMke Upara vANa girAte the tabhI zatru loga apane hRdayoM ko girA dete ( nirAza ho jAte ) the ye donoM vijayI rAjA duSprApya unnata mahArAja padapara ArUr3ha hote the tathA bhayatrasta zatru dUra yA parvatoM para jAkara viloM meM chipa jAte the // 8 // rAghava pANDava vIra ghora saMgrAmameM yadi kevala vANa chor3ate the to abhAge zatru rAjA dhANa, dhanuSa aura apane prANa bhI tyAga dete the| inakI pyArI patniyA~ nirantara azru bahAtI thI kintu ye zatru rAjA usa durdazAko prApta hokara bhI IrSyAko nahIM chor3ate the // 9 // unake vANoMke dvArA saba taraphase bedhI gayI padAti senA vaise hI bhAga khar3I huI thI 1, sahajA vakoktiH pa0 da0 1 2. kakkoktiH- pa0, 60 / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH 101 kIhak ? akhilaH punaH nispI nirlajaH / kiM kRtvA ? anyonyaM parasparamavekSyAvalokya / upamArthaH ka iva ! vizeSasUtrairapavAdalakSaNaiH vizeSoktavidhibhirAhataH utsargaH sAmAnyokto vidhiriva ! arthAntaramupanyasyate-hi sphuTaM sahAbhibhUtaH sArddha parAjitaH prANI kaH kasya trapate lajate ? api tu na kopi kasyApi // 10 // sa tiryaganvakpuratazca vidviSAM darISu gulmeSu dadarza tau gaNaH / asUnivAnveSTumamuSya cakSuSormanasvinau babhramaturmanAsvapi // 11 // sa iti-tau lokaprasiddhau nRpatI kargabhUtau saH vidviSAM vairiNAM gaNaH tiryagvAmadakSiNA dizAge tathA ancaya pAzcAtyabhAge puratazcAnato'pi darIpu kandarAsu tathA gulmeSu kSudrakSupAdiSu dadazaM / tathA tau manasvinI sacetasko amuca vidviSAM gaNasya adhikaraNabhUtayoH cakSupoH locanayoH manaHsvapi amuSya vidvipAM gaNasya asanprANAn andheSTumitra babhragatuH paryaTitavantau / utprekSAlaGkAraH // 11 // yayurvidezaM vidizaM jagAhire dhunIragAdhA vilalavire girIn / dhRtAH samudrasya vilolavIcibhirbhaye'pi bhRtyA na parAkramaM jahuH // 12 // yayuritti-bhRtyAH padAtayaH videzaM yayuH gatavantastathA vidizaM yayuH punaH dhunIH nadI: jagAhire vyAloDitavantaH / kathaMbhUtAH dhunI ? agAdhA atalasparzinI | punaH girIna parvatAn vilalacire vizeSagollacittavantaH tathA samudrasya vilolavIcibhiH caJcalataraGgaiH katrAbhiH dhRtAH / evaJca sati parAkramaM na jahaH na tyAvantaH / ka satyapi ? bhaye'pi / atra bhAvo vyajyate / tau nRpatI vyAlokya vipakSapadAtInAM pracuratarabhayanazA dvidezavidigAdipadArthAH palAyagAva stokatarA jAtAH palAyanaM tAvatpracurataramAsId bhayavazAditi // 12 // vivAMsi bhAnyorica bibhratostayoviMzaGkayA kecana kandarodaram / tamisrasavA iva te'dhizizyire kva naSTamArgA na vizanti jantavaH // 13 // vidhAsIti-te kecana zatravaH vizaGkayA kandarodaraM guhAmadhyamadhizidiyare adhiSThitavantaH / kayovi. zaGkayA ? vivAsi tejAMsi vibhratordharatostayonarendrayoH / kathaMbhUtayoriva tayoH 1 bhAnvorikha / kathambhUtAH kecana ? tamisrasaGghA hava andhakArasamUhA iva yathA kandarodaramadhizerate / arthAntaramupanyasyate-naSTamArgAH prabhrasaJcArAH ke jantavaH prANinaH ka na vizanti api tu sarvasmin sthAne vizantyeva ||13|| jaise zAstrake apavAda (vizeSa) sUtroMke dvArA samasta utsarga ( sAmAnya vidhi ) kiyA jAtA hai| eka dUsareko dekhakara una padAtiyoMkA saMkoca yA lajjA khula gayI thI aura ucita hI hai kyoMki eka sAthaM parAjita, ataeva bhAgate huoNmeM kauna kisase zarmAye // 10 // vaha zatruokA samUha una donoM rAjAoMko dA~ye-cA~ye, Age pIche, guphAoM aura jhAr3iyoM meM bhI dekhatA thaa| mAno ye donoM manasvI rAjA zatrusamUhake prANIko khojaneke lie hI unakI A~khoM tathA manoMmeM bhI ghUma rahe the // 11 // zatruoMke paidala sainikoMne bhayameM bhAkara bhI parAkrama ( dUsare para AkramaNa) ko nahIM chor3A thA kyoMki ye videzako cale gaye the, vidizAoM meM bhAga gaye the, gaharI vizAla nadiyoMko pAra kara gaye the, U~ce-U~ce pahAr3oMko lA~gha gaye the, aura samudrakI caMcala taraMgoM para bhI taira gaye the // 12 // sUryake tejake samAna prakhara pratApake svAmI una rAghava-pApaDava rAjAoMke bhayale kitane hI zatruloga andhakArapujake samAna gambhIra guphAoM meM samA gaye the| ThIka hI hai, kyoMki pathabhraSTa athavA ghere gaye loga kisa kumArga athavA dizAmeM nahIM bhAgate haiM // 13 // 1. arthAntaranyAsA'laGkAraH-50, d0| 2. cakroktiH-50, d.| 3. arthAntaranyAsA'laGkAraHpa0, d.| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimahAkAvyam iti pratApAdavagADhayostayo raNasya madhyaM riphyo'nukUlatAm / hRdasya jagmuH kariNorivormayazcalAH sahante kimivAtivartinaH // 14 // itIti tayorna rendrayoH iti evoktAt pratApAdanuvAlatAmanulomatvaM jagmuyayuH / ke ! ripavaH / kathaMbhUtayostayoH ? raNasya madhyamantaH avagADhayoradhiSThitavatoH / ke kayoriva ? hRdaya madhyamavagADhayoH kariNIH Urmaya iva / arthAntaramupanyasyate-calAH caJcalAH kigiva sahante solu prabhavanti / kAn ! ativartino'tinamaNazIlAniti / / 4 / / gatAyaziSTeSu caleSu keSvapi sthitepu pujaiH sarasastape'mbupu / akAlameghA iva tatra nAyakAH samantataH saMnihitA dhanubhRtAm // 15 // gavesi-manihitAH nikaTe sthitAH / paM.? nAyakAH svaaminH| kaMpAm ? dhanurbhUtAM dhanurdharANAm | katham ? samantataH sAmapA | ai ? nA saMgrAge | pu satsu ? balepu sainyepu gatAvaziSTenu gatebhyo'vaziSTAni galAbaziSTAni pu palAyitavRteSu sthiteSu satsu / kaH ? pusaH samudAyaH / kathaMbhUteSu salmu ? keSvapi katipayesvapi / upamArthaH kaH dana? akAlameyA iva yathAsamayapayodAH sannihitA jAyante / kasya ? sarasaH sarovarasya / cha ? tape gI / pu satsu ? ambupu jAnu gatAyaziSTeSu pu. kemvapi sthiteSu satsu / upamAlaGkAraH // 15 // patatrinAdena bhujaGgayopitAM papAta garbhaH kila tAyazaGkayA / . . . navaraH vicitaca jAtAdhanA bo bhayenAsyapagAramudyatAH // 16 // patatrIti-zujaGgayoSitAM nAgabadhUnAM tAyazAyA gamalamIlyA patatrinAdena vANathvaninA garbhaH papAta patitaH / kayA ? kina holoto mAnoko vA / voraNye madhena bhItyA aspapagAramasInapagUryAsibhirapagRrya bA khaDgAnuskhAya namadharA udyatA jAnUdha riyatAH / kathambhUtAH nabhazvarAH ! nizcitamantrasAdhanAH nizcittamAtmanatItigAnItaM manyagAyana so / mancayaH / / 16 / / samantato'pyudgata dhUmaketavaH sthitolavAlA iva tatrasurdizaH / nipeturulkAH kalamAgrapiGgalA yamasya lambAH kuTilA jaTA iva // 17 / / samantata iti-dizaH AzAH tanuH prastAH / kathambhUtAH ? udgatadhUmaketavaH / kiMviziSTA hava ! sthitozalA cha / tathA kalamAnapiGgalAH zAlikezarapinAH uskA vidyuto nipetuH / kiMviziSTA iva 1 yamasvAnta katla lambAH pralamyAH kuTilA vA jaTA iva // 17 // isa prakArakaM parAkramI una rAghava-pANDava rAjAoMke yuddha ke bIcameM jAte jAte hI zatru vaise hI anukUla ho jAte the jaise sarovarake bIca meM tairate hAdhiyoMke pIche lahareM calatI hai| ucita hI hai kyoMki ravayaM caMcala atikramaNazIlake sAmane kaise Tika sakatA hai // 14 // bhAgate-bhAgate bhI kucha zatru-senAeM thor3I-bahuta baca gayIM thii| inheM dhanupadhArI senApatiyAne cAroM orase vaisA hI ghera liyA thA jaise grISma Rtu meM tAlAbameM bace thoDese pAnIko asamayamai umar3e bAdala ghera lete haiM // 15 // cANakI TaMkArako sunakara garur3akI dhvanikA bhaya ho jAnese nAgapatniyAMke garbhapAta ho gaye the| khecaroMko bhI aisA dAruNa bhaya huA thA ki talavArako miyAnase nikAlanekA prayatna karate-karate hI unheM yaha vizvAsa ho gayA thA ki ce maMtravalase hI saphala ho sakate hai // 16 // yuddhakI bhISaNatAse dazA dizAe~ aisI bhIta ho gayI thI jaisI ki cAroM orase dhUmaketu chA jAnepara hotA hai aura unake thAla khar3e ho jAte haiN| zastra-saMgharSale utpanna pake dhAnyakI bAloMke samAna dhUsara raMgakI vijaliyA~ gira rahI thIM jo yamakI lambI aura Ter3hI jaTAke samAna pratIta hotI thIM // 17 // 1. utprekSAlaGkAraH-50, da0 / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 SaSThaH sargaH prabhinnakakSIvati lolavAjini sthite puraH syandanabhAji rAjake / manazcakampe vanasannivAsinAM tayoH kSaNaM jIvitasaMzayaM gatam // 18 // prabhinneti-vanasannivAsinAM vanecarANAM manaracetaH cakame prakampitam / kathambhUtaM sat ? jIvitasaMzayaM garta sat / kayostayorna rendrayoH / katham ? kSaNaM muhUrttamekam / ca sati ? rAjake nRpasamUhe prabhinnakakSIvati prabhinnAH kakSIvanto hastino yasya tasmin / punaH lolavAjini lolAzvaJcalAH vAjinasturaGgAH yasya tasmin / punaH puro'grataH sthite / punaH syandanabhAji sarathe // 18 // itastataH saMvivaSatAM dviSAM sitAtapatrANi zitArdhacandrakaiH / tayorvinAni yazAMsi saMhati samAgatAnIva raNAGgaNe'patan // 19 // itastata iti raNAGgaNe dviSAM zatrUNAM khitAnapatrANi itastataH asmin tasminpradeze apatan patitAni / kathambhUtAni ? tayoH narendrayoH zitArddhacandrakaiH nizivavANavizeSaiH khAni hinnAni / kAnI ? saMhati samudAyaM samAgatAni yazAMsIva / kiM kurvatAM dvipAm saMvivarIpatAM saMvarItumicchatAm / utprekSAlaGkAraH // 19 // ratheSu teSAM jagatIbhujAM dhvajAnmahIbhujau cicchidaturbhujAniva / tathA kSurapreranayaiH kriyAphalaM madAtilobhAviva vAjinAM yugam // 20 // ratheviti mahIbhujau narendrau jagatIbhujAM rAzAM ratheSu rathAnAmityarthaH / atra saptamI sambandhaviSayA jJeyA / dhvajAn cicchidatuH cheditavantau / kAnika ? bhujAniya bAhUniva / tathA bAjinAmazvAnAM 'yugaM kSuratrairvANavizeSaiH cicchidatuH / kAviva ? madAtilobhau iva yathA / mado vaicityamatilobhaH AtmanyanAtmIyasya vastunoyAkAGkSayA samarpaNamityatityebhaH / madazcAtilobhya tau tathoktau cicchidatuH / kim ? kriyAphale vigrahayAnAsanAdilakSaNaM SADguNyam / kaH kRtvA ? anayeH / guNAnAM yathAsvamavasthAnAni nayAstadviparItairanayaiH kRtyAnAmakaraNaira-kRtyAnAM karaNaizvAkSayalAbhaviyoga kAraNairityarthaH / anItibhiriti zeSaH // 20 // zareNa cUDAmaNayaH kirITato vipATitA nAyakatAM vihAya te / kuto'pi yAtA viditA na bhUbhRtAM padacyutAnAmiyanIdRzI gatiH ||21|| zareNeti- vipATitA uccAritAH / ke ? cUr3AmaNayaH zekhararatnAni / kena ? zareNa vANena kasmAdvipATitAH ? kirITataH mukuTAt / keSAm ? bhUbhRtAM nRpANAm / tathA na viditA na locanagocarA jAtAH / harita senAko cUra cUra karate hue caMcala aura teja ghor3oMkI senAko daur3Ate hue tathA rathAMkI tor3a maror3a karanemeM lona una yoddhA rAjAoMko dekhakara vanavAsiyoMkA vitta kA~pa gayA thA aura kSaNabharake lie unakA apanA jIvana bhI saMzaya meM par3a gayA thA // 18 // rAghava pANDavauke arddha candrAkAra bANoMke dvArA kATe gaye saMvaraNa karanekI icchA se hI ekatrita zatruoMke zveta chatra raNabhUmi meM idhara-udhara bikhare hue aise lagate the mAno zakA samUha vahA~ ikaTThA ho gayA ho // 19 // ina donoM rAjAoM ne zatru rAjAoMke rathoMpara laharAtI bAhuoMke samAna dhvajAoMko apane kSurapra bANoMke dvArA kATa DAlA thaa| jisa prakAra bhISaNa ahaMkAra aura pragAr3ha lobha anIti mArgakA AcaraNa karAke dhyAna Asana Adi tapasyAke phalako naSTa kara dete haiM usI prakAra inane unake rathake ghor3oMke jor3Ike kaMdhe para rakhe juAko kATakara pheMka diyA thA // 20 // zatru rAjAoM ke mukuToMke Upara vANa calAkara rAghava pANDava vIroMne cUDAmaNi ur3A 1. "thumo rathe halAla" iti medinI / ato'tra boDhabandhanasthAnaM grAhyam / 2. vinAza-du0 / 3. saMkarA'laGkAraH- pa0 da0 / 4. ucitA pa0, 60 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dvisandhAnamahAkAvyam ke te ! cUDAmaNayaH / kathambhUtAH santaH ! yAtA gtaaH| katham ? kuto'pi kasminnapi sthAne / kiM kRtvA ? pUrva vihAya parityajya | kAm ! nAyakatAM pradhAnatvam / atraitaduktaM bhavati-bhUbhRtAmeva nAyakatvamavaziSTaM na khalu cUDAmaNInAmiti bhAvaH / arthAntaramupandhasyate-padacyutAnA sthAnabhraSTA nAmiyaM pratyakSIbhUtA IdRzI gatiravasthA' // 21 // prasahya tAbhyAM paralokasAdhanaH zarainRpANAM gunnvaanpraahtH| madAbhimAnAdhikavIryasaMgrahAd vasusmarAmyAmiva dharmasaJcayaH // 22 // prasahoti-parAhataH niraakRtH| ko'sau karmatApannaH ? dharmasaJcayaH cApasamUhaH / kAbhyAm 1 tAbhyAM narendrAbhyAm / katham ? prasahya balAtkAreNa / kasmAt ? madAbhimAnAdhikavIryasaMgrahAt ( madaH smayaH) tasyedaM lakSaNam / "jJAnaM pUjAM kulaM jAti balamRddhiM tapo dhapuH / aSTAvAzritya mAniravaM madamAhurgatasayAH // " [2. ka, 25] abhimAnastrijagatAmupari mAM vihAya nAnyaH kazcidaudAryAdiguNavAnastIti yuddhiH / vIrya parAkramaH / madazcAbhimAnazca madAbhimAnI madAbhimAnAbhyAmadhikacca tavIryaJca madAbhimAnAdhikavIrya tasya saMgraho'GgIkArastasmAt / kaiH kRtvA ? zaraiH vaannaiH| kenAM cApasaJcayaH 1 nRpANAM bhUpatInAm / kathaMbhUtaH ? paralokasAdhanaH paralokaM zatruvarga sAdhayatIti saH / punaH guNavAn jIvAcAn / upamArthaH kAbhyAmiva ? vasusmarAmyAmiva / yathA'rthakAmAbhyAM parAhataH kaH dharmasaJcayaH puNyasahayaH / katham ? prarAya haTAt kasmAt madAmimAnAdhikavIryasaMgrahAt madAbhimAnapracurasaGgamAt / kathaMbhUtaH ? dharmasaJcayaH guNavAna vratAdimAn | punaH paralokasAdhanaH svargAdisAdhakaH / upamAlaGkAraH // 22 // sa sAgarAvartadhanurdharo naro nabhAsadAM kAmavimAnasaMhatim / ayatnasaMklasagavAkSapaddhatiM cakAra zAtarvizikharvihAyasi // 23 // sa iti-sa naraH nA kAmabimAnasaMhati kAmAya sambhogAya vimAnasaMhatiH kAmavimAnasaMhatistAM zAtainizitairvizikhairvANaiH ayatnasaMklaptagavAkSapaddhatimaprayAsavihitavAtAyanamArga cakAra / ka ? vihAyasyAkAze / kaiSAM vihAyasi ? nabhaHsadAM devAnAM vidyAdharANAM vA / kathambhUto naraH 1 sAgarAvartadhanurdharaH sAgarAvartanAmadheyaM dhanurdharatIti sH| diye the / phalataH vairI rAjA apane netRtvako tyAgakara na jAne kahA~ cale gaye the| ucita hI hai kyoki apane padase dhyuta logoMkI aisI hI gati hotI hai // 29 // kula jAti Adike bhedase ATha prakArake madI ahaMkAra tathA adhika bala ke saMcayake kAraNa basu aura kAmadevake samAna una rAghava-pANDaya rAjAoMne zatrulogoMke vinAzameM sahAyaka tathA jyA yukta, zatru rAjAoMke dhanuSa samUhako apane bANoMke dvArA jabaradastI naSTa kara diyA thA [ artha tathA kAma puruSArtha bhI aSTavidha mada, ahaMkAra tathA ati zaktikA saMgraha karAke dUsare janmameM sahAyaka, vatAdi pAlana svarUpa dharma puruSArthako balavad abhibhUta karA dete haiM ] // 22 // sagara rAjAkI vaMza paramparAmeM utpanna usa dhanuSadhArI lakSmaNane AkAzacArI khara-dUSaNa Adi vidyAdharoMke icchA mAtrase calanevAle vimAnoMko AkAzameM hI rahane para bhI apane tIkSNa bANoM ke dvArA aisA cheda diyA thA ki ve svAbhAvika khir3akiyoMse pUrNa samAna lagate the| ___ anvaya-sAgarAvata dhanurdharaH sa vihAyasi zAtaiH vizikhaiH anabhaHsadI kAmavimAnasaMhati ayatnasaMklaptagavAkSapaddhatiM cakAra / 1. arthAntaranyAsAlakSAraH-50, d.| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH adhunA bhAratIyaH-sa naro'rjunaH kAmavimAnasaMhati kAmamatyartha vigato mAno yasyAH sA kAmavibhAnA sA cAsI saMhatizca tAm / ayatnasaMklaptagavAkSapaddhatimayatnena atatparatayA saMklaptA vihitA gavAM pazUnAmakSapaddhatirindriyavargo yasyAM sA tAJcakAra / atra zastraviddhAnAM kila bhIrUNA narANAM zastrakSatazatajapravAhAt pUrvaM mUcchI manovaikalyaM tadanantaramindriyANAM teSu teSu viSayeSu yadRcchayA pravRttiH saMhatenaM bhavatIti bhAvo nirUpitaH / kaiH kRtvA tAM tathoktAM cakAra ? zAtairnizitaiSizivaNiH / ka cakAra tAm ? bihAyasi vihAnaM vihaH kapratyayAntaH / vihAni vizidhapravRtyoralakSitAni akase hozaniyana vijayastasmin bihAyasi raNe / kera kAmantrimAnaruhatim ? anamassadA na nabhasi sIdanti gacchantItyanamassado narAsteSAm | ma kathaM bhUto naraH ! sAgarAvartadhanurdharaH sAgarasya samudrasya AvattI haba payasAM bhramA iva AvartA yasya tat sAgarAvarttam / athavA 'sagaro nAma cakravatI sagarasyedaM sAgaraM dhanuH sAgarasyevAvattI yasya tat sAgarAvartam | athavA sAgaraM samudramAvarttayatIti sAgarAvarta tacca dhanurdharatIti tathoktaH / 3lepaH // 23 // kaNairgajAstena vilUnapuSkarA babhuH savantaH kSatajAni dhArayA / vRhannitambA davadAhanIlitA nagAH kSaraga rikanijharA iva // 24 // kaNeriti-tega dvitayena narendreNa kI vANaiH vilana puSkarA dichannazuNDAnAH gajAH hastino yabhuH zobhante ma / kathambhUtAH gajAH ? dhArayA zatajAni rudhirANi savantaH / punaH vRhannilambAH sthUlakaTipradezAH / ka iba ? nagA ina parvatA iva / kathambhUtAH nagAH 1 bRhannitambAH sthUlasAnavaH / punardavadAhanIlitAH vanadhvalanamAnepAnIlamAyAH / punaH kSara rikanijharAH svadhAtujalAlavAH ||24|| sthaprayuktasya hayasya pazcime zaraivilUne padayoryuge'munA / pura-padotkrAntadhurasya cAmaraimRgAdhipasyeva saTaiH kramo'bhavat / 25|| ratheti-abhavatsaJjAtaH 1 kaH kramaH sphAlanam / kasya ? hayasyAnasya ! kaiH ? cAmaraiH prakIrNakaH / i. sati ? padayozcaraNayoH yuge yugme zaraiH vANecilUne sati / kathaMbhUtatya ? rathaprayuktasya / punaH kathambhUtasya ? puraHpadokAntadhurasya puraHpadAbhyAmagracaraNAbhyAmutrAntA dhurA yena sa tasya agracaraNordhva viSAkRtayUpasyetyarthaH / upamArthaH pradarzyate / kasyeva kramo'bhavat mRgAdhipatyeva / yathA saTaiH skandhakesaraiH siMhattva amo jAyate tathA yasya pramo mugyata iti / utprekSAlaGkAraH // 25 / / hataikapAdaM yudhi tasya ropaNaiH kSaNaM niSaNNaM suhRdIva kArmuke / paratra rAjanyakamekapAdakaM tapasyatIva sma jigISayA ripoH // 26 // . samudra kI bhorake samAna vizAla tathA dAruNa dhanuSake dhAraka usa arjunane viziSTa laudase dhane zaloMkI prayogasthalI yuddhabhUmimeM apane prakhara thANoMkI varSAse thalacara kIcakAdi ke nimipsase gherI gayI sarvathA ye pramANa gAyoMke samUhako binA kisI prayatnake nikala bhAgane yogya mArga banA diyA thA // 23 // rAdhava-pANDava rAjAke dvArA 'kaNa' prakArake vANoMse raoNDa kATa diye jAne para ghAvoMse raktakI dhAra bahAte hue supuSTa hAthI dAvAgnise jalaneke kAraNa nIlI nIlI, moTI coTiyoM yukta tathA gerUke jharanoMko bahAte hue pahAr3oM ke samAna pratIta hote the // 24 // rathameM jute ghor3oMke pIcheke pairoMkI jor3Iko rAghava athavA pANDava rAjAke vANoMse kATa diye jAne para bhI kevala Ageke pairoke sahAre rathakI dhurAko samhAle tathA camara laTakAte ghe ghor3e gardanake vAloMse suzobhita hamalA karaneke lie taiyAra siMhake samAna pratIta hote the // 25 // 1. rAdhavIyapakSe samucita iti / 2. utprekSA'laGkAraH-10, 20 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bisancAdhyam hati- rAjanyakaM rAjaputrasamUhaH kArmuke dhanuSi niSaNNamavaSTavdham / kasminniva suhRdIva | katham ? kSaNam / kathambhUtam ? hataikapAdaM chinnaikacaraNam / kaH ? tasya narendradvitayasya ropaNaiH zaraiH / ka 1 yudhi raNe / utprekSate - ekapAdakamekaH pAdo yasmin kriyAvizeSaNe / paratra paraloke ripoH zatroH vijigISayA jetumi cchayA tapasyati rameva tapasyAJcakAreva || 26 || 106 sUryAsaM kimasiM kimargalAM gadAM nu pAzaM nu parazvadhaM dhanuH / dadhatkimityAkalito na bhIrubhirmatiH kuto vA caliteSu dhAtuSu ||27|| sa iti-sa lakSmaNaH bhIrubhiH kAtaraiH kim iti na AkalitaH na nizcayamAnItaH / kiM kurvan ? kiM sUryahAsAkhyamasiM khaGgAM dadhat dadhAnaH / kimargalAM parizram nu aho kiM gadAM nu kiM pAzaM tu kiM parazvadhaM kiM parazuM kiM dhanuzcApaM dadhaditi sambandhaH / arthAntaramupanyasyate dhAtuSu rasAsammAMsAdiSu cahiteSu satsu kRtI vA bhatiH syAt / bhAratIya:: - saH arjunaH bhIrubhirasiM dadhat na AkalitaH / kathambhUtam ? asaM sUryahAsa sUryasyevadAsa - tejI yasya taM sUryasadRzadIptimityarthaH / anyatsamam || 27 || sa zAtravANAM hRdi zalya muddharansvazastra zalyena jagAma bandhutAm / samunnatA yatkupitAzca kurvate na tatpratItA hyapi durjanAH zriyam // 28 // sa iti sa narendraH svazastradAtyena zAtravANAM hRdi hRdaye zayamuddharannutpATayan bandhutAM bAndhavatvaM jagAma gatavAn | arthAntaramupanyasyate--- samunnatAH satpuruSAH kupitAH kruddhAH ca api santaH yat priyaM kurvate tat priyaM pratItAH tuSTA api durjanA na kurvate / hiM sphuTam // 28 // nRpA nRpatvaM na zarAH zarAtmatAM na kArmukaM kArmukatAM turaGgamAH / turaGgatAM tiSTidhire na saMyuge vimuJcati jyAyasi vANasaMhatam // 29 // nRpA iti-na tiSTidhire nAskandanti sma na prAptA ityarthaH / ke ? nRpAH bhUpatayaH / kim ? nRpatyaM kSAtradharmam / tathA zarAH na zarAtmatAm / prANAn zRNanti hiMsantIti sarAsteSAmAtmA zarAtmA tasya bhAvastattA tAM prANiprANamAraNalakSaNaM dharmamityarthaH / tathA kArmukaM dhanuH na kArmukatAm / karmaNi zaktaM kArmukaM tasya bhAvastatA tAM namanAkarSaNasamarthastram / tathA turaGgamA azvAH na turaGgatAM turAGgacchantIti turaGgAstadbhAvaM lakSmaNa athavA arjunake vANoMke dvArA yuddhameM eka paira kaTa jAne para bhI mitra ke samAna dhanuSakA sahArA lekara eka pairake bala hI khar3e zatru rAjA loga aise lagate the mAno paraloka meM zatruko jItane kI kAmanAle 'ekapAda' mudrAmeM tapasyA hI kara rahe haiM // 26 // sUryahAsa nAmakI alaukika talavArake dhAraka usa lakSmaNako kAyara zatru loga ThIka tarahase nahIM samajha sake the| ve socate the kyA talavAra hai, yA argalA hai, yA gadA, pAza, pharasA athavA dhanuSa hai| TIka hI hai vIrya ke galita ho jAnepara sanmati kahAMse AyagI ? athavA tIkSNatA aura pratApameM sUrya ko bhI ha~sanevAle gANDIva dhanuSake dhAraka usa arjunako // 27 // apane vANAdi zastroMkI nokase zatruoMke hRdayakI jaya-parAjayAdikI zalya ( cintA ) ko dUra karate hue usa lakSmaNa athavA arjunane mitrakA kAma kiyA thA / yaha unake anurUpa hI thA kyoMki kruddha hokara bhI sajjana jitanA upakAra karate haiM durjana atyanta prasanna hokara bhI utanA nahIM karate haiM ||28|| 1. arthAntaranyAsA'laGkAraH - pa0, da0 / 2 arthAntaranyAsAlaGkAraH--pa0, 60 ! Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH 107 zodhagAmityamityarthaH / ka sati ? jyAyasi jyeSThe bhrAtari saMyuge raNe vANasaMhati zaraparamparAM muJcati visRjati sati / tiSThipire iti kriyApatisambandhaM sambandhanIyeti / samuccayAlaGkAraH // 29 // gajeSu naSTeSvagajeSvanAyaka ratheSu bhagneSu manoratheSu ca / na zUnyacittaM yudhi rAjaputrakaM purAtanaM citramivAzubhad bhRzam // 30 // garneviti-yudhi saMgrAme rAjaputrakaM narendrasamUhaH na azubhat , api tu zobhate sma | Rtham ? bhRzamatyatham / kimivAzubhat ? purAtanaM jIrNa citramiva / kathambhUtam ? zUnyacittaM zUnyaM cittaM yasya tat / punaranAyakamasvAmikam / ke keMpu satsu ! agajeSu girisambhUteSu gajeSu naSTeSu locanAgocareSu satsu | punaH ratheSu bhagneSu zamsadhAtena cUrNiteSu / tathA manoratheSu bhagneSu bhayavazena vilayaGgateSu ceti / AkSepAlaGkAraH // 30 // prabhAvato vANacayasya moktari prabhAvatoSe samare sthite nRpAH / prabhAvato hInatayA vivarjitA prabhAvato hI na tayA rarAjire // 31 // grabhAvata iti-hI kaSTa nRpA rAjAnaH tayA lokaprasiddhayA lakSayA cA hInatayA ziSTajananinditayA kAtaratyA yA prabhAvataH prabhAveNa pratApeneti vivarjitAH prayuktAH santaH na rAjire na zobhante sma / kathaMbhUtena ? prakRSTo bhAyo yasmAt sa prabhAvastena prabhAvataH prabhAvana mAhAtmyaM dAtuM samarthenetyarthaH / atra "dRzyate'nyato'pi" [jai0 4 / 1 / 72 ] ityanena sUtreNa taso vidhAnam / cha sati ? prabhau svAmini rAme bhIme vaa| kathaMbhUte ? sthite niviATe | punaH ato'santuSTe / punaH vANacayasya zarasandohasya moktari cisRSTari / kathambhUtasya ? prabhAvataH grabhA'syAstIti prabhAvAn tasya dItimataH / Adipadayamakam / / 31|| gajA niyantankarazIkarotkarairvimuktasUtkAramiSUpadAritAn / 'nizArazItairudamImilanaho mahIyasAM prItiraruntudeSvapi // 32 // gajA iti--gajA hastinaH niyantan mahAmAtrakAn vimuktasUtkAraM yathA udImilan ujjIvanti sma | kathambhUtAn nivanvan ? idhUpadAritAn zarapacarajarjaritAn / kaiH kRtvA 1 karasIkarotkaraH guNDAdaNDAnavimukta jalavinduvRndaiH / kathambhUtaiH ? nizArazItaiH himakaNa ( himAMzu ) zItalaiH / arthAntaram / aho Azcarya mahIyasAM gambhIracetasAM prItiH aruntudeSvapi marmachitsvapi syAt // 32 // bar3e bhAI rAma athavA yudhiSThirake yANa calAne para yuddhameM nRpa loga nRpatva (kSAtradharma) ko nahIM nibhA sake the zara zaratA (dUsaroMkA prANaharaNa) ko, kAmurka kAmurphatA (namana, sphAlana, Adi kAryoMkI kuzalatA) ko tathA turaMgama turaMgatA ( vegale daur3anA ) ko nahIM nibhA sake the // 29 // parvatoMmeM utpanna hAthiyoke mAre jAne para, rathoMke TUTa jAnepara tathA vijayake manoratha samApta ho jAnepara kSaNa bharake lie stabdhacitta tathA netA vihIna vaMzakramase rAjaputra kyA purAne citrake samAna atyanta manohara nahIM lagate the [prAcIna citrase bhI koI Aya nahIM hotI hai tathA nirjIva hotA hai // 30 // asaMtuSTa rAjA rAma athavA bhImakI lamarasthalImeM upasthiti, pratApavAn vANa varSAte yoddhAoMke kAraNa lakSmIse parityakta ataeva prabhAvase vaMcita zatrurAjA loga prabhutAkI dRSTise tanika bhI nahIM jaMcate the // 3 // vANoMkI mArase ghAyala mahAyatoko hAthI himakaNoM ke samAna ThaMDe sUMDase nikale jalabinduoMke dvArA tathA 'sUsa' zabda karate hue punaH caitanya karate the| ThIka hI hai mahAtmA kaSTa denevAloM para bhI prIti dikhAte haiM // 32 // 1. yadyapi nizAra iti AvaraNe'rthe " vAyuvarNanivRttepu" iti ghanA sAdhitastathApi nizAMrAti gacchati nizArazcandrastadvacchItala iti TIkArthaH kathaJcisamAdheyaH / himAya svaprasiddhaH / 2. arthaantrnyaasH-p0,dch| - - - -- - - - - Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 dvisandhAnamahAkAvyam jvalatyamuSminkupite mahIpatAvanekabandhAni vibhAvasAviva / priye prajAnAM nanRtu raNe tathA vane kabandhAni vibhAvasAviva // 33 // jvalatIti- kabandhAni azirAMsi tathA nanRtuH nRtyanti sma / kka 1 raNe saGgrAme / kathambhUtAni ? anekabandhAni nAnAvidhakaraNAni / kasmin sati 1 amuSminnasmin mahIpatau rAme arjune ca asAviva prANa ica prajAnAM priye vallabhe kupite sati / kathambhUte mahIpatau ? bibhau svAmini " asAvityatra jAtyapekSayaikavacanam" / punaH kasminniva ? vibhAvasau bahnAciva yathA vane'raNye jvalati dIse bhavati sati kabandhAni jalanIva' ||33|| tayoH patantyaH zarapaJjarAntaraM virejuruSNAtapayaSTayaH sphuTam / mena zuddhAmapasaJjighatsayA tanUbhRtAM parzva davAva tAnitAH ||34|| tayoriti tayoH narendrayoH zarapaJjarAntaraM vANaveNImadhye patantyaH uSNA ( utlA ) tapayaSTayaH prativimbitA daNDAkArAH kiraNAvalya ityarthaH / virejuH zobhante sma / kA utprekSitAH ? pada iva parzazabdaH kukSipradeyAtriyAcayA / vaddhApisaktidhitsayA kevalamAMsabhakSaNAcyA sphuTabhavatAnitAH prasAritA iva / kepAm tanubhRtAM prANinAm ||34|| zaraiH haiH samastaH kharadUSaNo ripuH samaM tato'bhI tamahAnarAjitaH / vizIrNacetAH kRtayuddhavikramaH samantato'bhItamahAnarAjitaH ||35|| zarairiti-svaradUSaNaH kharadUSaNanAmA ripuH zatruH na rAjitaH na zobhitaH / kathambhUtaH 1 : vANeH samaM yugapat samastaH santarjitaH / kasmAt ? tataH tasmAllokaprasiddhAt abhItamaddAnarAjitaH abhItau nirbhaya bI mahAnaro manuSyottamau rAmalakSaNau tayorAjitaH raNAt / kathambhUtaH / vizIryacetAH klinnacitaH / punaH kRtayuddhavikrama: vihitasaGkrAmavikramaH / punaH abhIta mahAH abhi samantAditaM gatagabhItaM mahIM yasya saH sAmastyena naSTatejAH / katham 1 samantataH sAmasyena / bhAratIyaH - na rAjitaH / kaH 1 ripuH / katham bhUtaH 1 samatto'khilaH / punaH kharadUSaNaH tIvrAparAdhaH / punaH samantataH prabhinnaH / kaH ? zaraiH vANaiH / katham ? samaM yugapat / punaH vizIrNatAH bhItacittaH / janatA ke lie prANoM ke samAna pyAre samasta pRthvIke isa rAjA rAma athavA bhImake kupita honepara samarabhUmimeM nAnA prakArake kabandha vaise hI ( nAcate phirate ) barasate the jaise ki sUrya ke khUba tapanepara banameM jalakI vRSTi hotI hai // 33 // lakSmaNa aura arjunake lagAtAra calate vANoMke paMjara ke bIca meM spaSTa rUpase camacamAtI sUryakI uSNa razmiyAM aisI dikhatI thIM mAno zarIradhAriyoMke zuddha mAMsako khAne kI icchAse yamarAjane unakI pasaliyAM alaga se pheMka dI hA~ // 34 // una nirbhaya mahApuruSoM rAma tathA lakSmaNake dvArA saba prakAra se parAsta, ekAeka ghANoM kI mAra se vila tathA bhagnamanoratha tathApi saba prakArale yuddha meM parAkrama dikhAneke lie prayatnazIla ve khara-dUSaNa nAmaka zatru saba prakArase prabhAva naSTa ho jAneke kAraNa nisteja ho gaye the / anvaya-kharadUSaNaH ripuH samaM zaraiH samantataH samastaH tato abhinita mahAnarabhAjitaH vizIrNacetAH kRtayuddhavikramaH abhItamahA na rAjitaH atyanta aparAdhI ve saba kIcakAdi zatru ekAeka vANoMke dvArA cheda diye jAne para una sAmane bar3hate hue mahApuruSoM, bhIma tathA arjunake sAtha yuddha karanese mana hI mana thaMDe par3a 1. bhantayamakam - pa0, 60 / 2. utprekSA'laGkAraH-80 / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH 109 kasmAta ? abhItamahAnarAjataH abhIto bhImaH mahAnaro'rjunastayorAjiH saGgrAmastasmAt / athavA sammukhAgatArjunaraNAt / punaH kRtayuddhavikramaH kRtaJca tatyuddhaJca kRtayuddhaM tatra vigataH kramo yasya saH vihitaraNaciMgatazaktirityarthaH / punarabhItamAH pranaTatejA iti / ileSaH / / 35 / / cirasya yuddhvA sa papAta niSkriyaH sahaiva zuddhAntavadhUjanAzrubhiH / surAsurANAM kusumAJjalirdivastayorapaptanmadhupAyibhiH samam // 36 // cirasyati-sa kharadUSaNo ripuH ciratya cirakAlaM yuvA saMpradRtya niSkriyaH nizceSTaH san zuddhAntavadhUjAnAzrubhi rantaHpurakAminIjanApajalaiH saha papAta / tayoH narendrayoH surAsurANA devadAnavAnAM kusumAJjaliH prasUnA aliH divaH AkAzAt apapsat papAta / katham ? samam / kaiH ? madhupAyibhiH bhramaraiH // 36 / / nipIya raktaM guraguSpavAmitaM mitaM kapAlaM paripUrNa manRtAm / nRtAM prazaMsantyanayornanavAnanartavAcoyu dhi rakSasAM tatiH // 37 // nipIyeti-rakSarAM tatiH zreNiH na navA nana api tu nanatva | cha ? yudhi saMgrAme / "dvau namo prakRtamartha gmgtH|" kiM kurvatI satI ? anayoH narendrayoH sUnRtAM satyAM nRtAM dharma prazaMsantI / kathambhUtayoranayoH ? atavAcoH satyavacasoH / kiM kRtvA nana ? surapuSpavAsitamamarakusubhasaMskRtaM raktaM rudhiraM nipIya pItyA 1 punaH kiM kRtvA ? sitaM zukla kapAlaM paripUyaM mRttvA // 37||. prasArya pAdAvadhiropya vAlakaM vidhAya cakre'GgulipaGgamaGganA / pravezayApAsa vasA mahIkSitAM prakalpya pIthaM pizitAzinAM zanaiH // 38 // pramAti-pizitAzinAM rAyamAnAmaGganA kAminI mahIkSitAM nasatInAM vasA mAMsAdigatasnehaM bAlaka pravaMzayAmAsa pAyavati rama / dhAdalAmanekArthatvAt / kiM kRtvA ? pUrva pIrtha prakalpya saGganya / kiM kRtvA ? yo badane manda gulipanaM vidhAya kRtvA / kiM kRtvA ! adhirogya | kama ? bArakam / kiM kRtvA ? pAdI prasArya // 38 // samutpatanto divi reNavo'Navo vilUnamRlAH kSatajena tenate / adhApradIptajvalanAH sitAsitA raNasya dhUmA iva rejire'jire // 39 // gamatAtanta iti-aNavaH sUkSmAH raNodbhayA reNavaH dhUlyaH rejire bhAnti sma / kiM kurvato rejire ? digni gagane samutpatantaH utplavamAnAH / kathambhUtAH ? adhaHpradIptajvalanAH adhastAtprajvalitAgnayaH / kathambhUtAH ? gaye the / kyoMki unakA suddhakA parAkrama samApta ho gayA thA aura saba prakArase prabhAva samApta ho jAne se ce nisteja ho gaye the // 35 // ukta prakArase cirakAla taka yuddha karake vaha kharadUSaNa athavA kIcaka niSkriya ho antaHpurakI rAniyoMke A~suoMke sAtha sAtha gira gayA thaa| tathA donoM pakSake ina yoddhAoMke lie devatA aura dAnavoMkI puSpAMjaliyA~ girI thI jinapara bhore gUMja rahe the // 36 // satyavAdI rAghava-pANDava rAjAoMkI akSarazaH satya mahA mAnavatAkI prazaMsA karatI huI rAkSasoMkI paMktiyAM yuddha bhUmimeM svargIya puSpoMse sugandhita mRtoMke raktako zveta kapAloMmeM bharakara yatheccha pIkara nAca uTI thIM // 37 // mAMsAhArI rAkSasoMkI liyone pairoMko phailApara unapara bacceko vaiza liyA thA phira mata rAjAoMkI carcIkA ghola banAkara baccoMke mukha meM aMguli DAlakara dhIre-dhIre use unake galeke nIce utAra diyA thA // 38 // saMgrAma-bhUmimeM Upara ur3I huI dhUlake kaNa ghAvAse yahe rakta ke kAraNa nIce zAnta ho 1. sahoktiH-pa0, da / 2. pA thak ( zatu dIti / uNa , 27 ) pibati rasAdInitti pA-kartariyA suuryaagnikaalaaH| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 dvisandhAnamahAkAvyam vilUnamUlAH vilUna mUlamadhiSThAnaM yeSAM te tthoktaaH| kena kRtvA ? tena prasiddhana kSatajena bhaTavaNajAtarudhireNa | cha ? ajire | kasya ? raNasya / kathambhUtAH ? sitAsitAH sitAzcAsitAzca sitAsitAH dhavalazyAmalAH / ka ica ? dhUmA iva yathA dhUmA AkAze utpattantaH sitAsitA rAjante tathA reNavo'pIti / utprekSA ||39|| zavAH zivAnAM mukhatIyavAhinA ratheSu dehsthityaanndaarunnaa| vidahyamAnA vidhimAyayurbhaTAH striyazca tA bASpajalAJjaliM daduH // 40 // zavA iti-AyayuH gApuH / ye ? bhaTAH dIrAH / kam ? vidhi saMskAram / kathambhUtA bhaTAH 1 zayAH mRrH ! koTa ? roe / punaH kAmAH ? nidrAmAnAH saMskriyamANAH / kena ? mukhatIyavahinA mukho. dbhavAgninA / kAsAm ? zivAnAM zRgAlInAm / kena kRtvA ? dehasthirAvANadAruNA zarIragatazarendhanena / daduzca dattavatyaH | kAstAH ? striyaH kAminyaH / kam ? vAppajalAJjalimazrujalA jalim / samuccayaH / / 40|| mataGgAjAnAmadhirohakA hatA mataM gajAnAM vivazA visasmaruH / / tadIyapaGa kyA capalAyamAnayA pare vibhinnAzca palAyamAnayA // 41 // mataGgajAnAmiti-visaramara; vismRtavantaH / ke ? vivazAH vikalA matagajAnAmadhirohakA niSAdinaH / kim ? gajAnAM mataM zikSAm | kathambhUtAH ? hatA mRtAH / atra bhAvo vyajyate / zarapamarajarjarIbhUtazarIrAH yAvatkaNThagataprANAH tAvadrajAnAM mataM na disatmaruriti / ca punaH palAyamAnayA vidrutayA capalAyamAnayA caJcalayA tadIyapakkyA gajapaMktayA pare zanaco vibhinnAH vidIrNAH / samuccayaH ||4|| babhau mahallohitasambhRtaM saraH prapIyamAnaM taTavartibhiH khagaiH / yamena raktaM vinigIrya dehinAmajIrNamudgIrNamivAtipAnataH // 42 // babhAviti-lohitasammRtaM rudhiramapUrNa mahadvistIrNa taTavartibhiH tIrasthitaiH khagaiH pakSibhiH prapIyamAnaH matipIyamAnaM saraH babhau cakAse / yabhena kRtAnrona pUrva gigIrya nipIya udgIrNa muddAntaM dehinA prANinAM rakta rudhiramiva / kathambhUtam ? atipAnato tipAnAt 'ajIrNamapariNatam ||42 / 1 / gatA hayebhyo'pyasavo'tivegato gajA mumUrchaH zaravarSato'gajAH / sthA vibhinnAH patitA manorathA narA gatAste na samAnarAgatAH // 43 // gatA iti-hayebhyo'pi azvebhyo'pi atigato'tijayAt asavaH prANAH gatAstathA agajAgirijAtAH gajA hastinaH zaravarSato vANavarSaNAt mumUrchaH mUchilAstathA rathAH vibhinnAH bhagnAstathA gaye the phalataH aise lagate the jaisA ki nIce Aga jalate rahanepara Upara uztA zveta-zyAma dhuAM lagatA hai // 39 // rathoMmeM par3e hue yoddhAoMke zava gAliyoMke mukhakI Agale zarIrameM cubhe vANoM rUpI Indhanake dvArA jala rahe the aura isa prakAra antima saMskArako prApta hue the| tathA unakI striyoMke AMsuoMke pAnIse unheM jalAMjali dI gayI thI // 40 // ___ madonmatta hAthiyoM para savAra yoddhAoMne prANa nikala jAnepara hI vivaza hokara hAthiyoMkA saMcAlana chor3A thaa| phalataH (banA mahAvatake honeke kAraNa) bhAganevAlI aura atyanta caMcala hasti paMktike dvArA rAste meM Aye zatru kucala diye gaye the // 41 // kinAroMpara baiThe pakSiyoM ke dvArA piyA gayA mRtaka yoddhAoMke raktase paripUrNa raktakA vizAla sarovara aisA lagatA thA mAno yamarAjane manuSyoMkA bahuta adhika rakta pI liyA hai jo ki atyadhika hone ke kAraNa pacA nahIM hai phalataH vamana kara diyA hai // 42 // vANa varSA ke kAraNa ghor3oMse bhI adhika tejIse unake prANa nikala gaye the, parvatomeM utpanna vizAla hAthI bhI mUrchita hokara lur3haka gaye the, ratha TUTa phUTa gaye the, aura vipakSiyoM ke 1. utprekSA'laGkAraH-pa0, da. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH 111 manorathAH mano'bhilApAH patitAH gatAH tathA te lokaprasiddhAH narAH zatravaH samAnarAgatAH saha mAnena varttamAnaH samAnaH samAno rAgo yeSAM te samAnarAgAH teSAM bhAvAH samAnarAgatAstAH sasatkArAnurAgabhAvAn na yatA ityarthaH / samuccayaH ||43|| 1 tathA dvipendrAsturagAH padAtayo mahAnvayA bhUpatayaH kSaNena tat gataM samastaM samavarttino mukhaM cyutaM na vodyaM sthitameva vismitam ||44 // tatheti - dvipendrA bhataGgatAntathA turaGgA azvAstathA padAtayaH bhRtyAstathA mahAnvayA gajasAdhanAH azvasAdhanAstathA bhUpatayazcAvanIzvarAH tat samastaM rAvala dvipendrAdi kartR samavartinaH yamasya mukhaM vadanaM kSaNena muhUrttena gatam / adhunA sopaskaratayA vyAkriyate tanna cyutaM dvipendrAdi kasmAtsamavarttino mukhAt / tatra na bodhe nAzvaryam / atra kAkAkSigolakanyAyenobhayapadaparAmarzitvaM na jJAtavyam yat sthitaM dvipendrAdi tadrismitameveti ||44|| tathAhi bhogAH stanayitnusannibhAH gajAnanAdhUnanacaJcalAH zriyaH / ninAdinADindhamakaNThanADivaccalAcalaM na sthiramAyuraGginAm // 45 // tathAhIti - atra santIti kriyA'dhyAdAryA / tathA bhogAH kamanIyakAminyAdayaH stanayitnusannibhAH meghasadRzAH santi / atra bhogAnAM kSaNadRSTatvaM pradarzitam tathA thiyo vibhUtayaH gajAnanAdhUnanacaJcalAH hastivadanaprakampacaJcayaH / katham ? hi sphuTam / tathA nAsti kim ? calAcalaM vastu / kathambhUtaM nAsti 1 sthiraM nizcalam | kiMvat ? ninAdinADindhamakaNTanADivat dhvanimadvihaGgamagaladhamanIvat / tathA nAsti / kim ? AyuH prANadhAraNalakSaNaM dharmam / kathambhUtaM nArita ! sthiram / keSAm ? ajinAM prANinAmiti // 45 // azeSamAkIrNamupaiti zUnyatAM kSaNAdviyuGkta samavetamuccakaiH / yadeva rakta' bhajate viraktatAmaho'nubhAvAH kSaNikAH svabhAvataH ||46 || azeSamiti-azeSaM sarvamAkIrNe prasRtaM vastu zUnyatAM locanagocarAtItatAmupaiti prApnoti / katham ? kSaNAt kSaNena / tathA samaveta sambaddha vastu viyukte vighaTate / uccakairatizayena yadeva raktaM sAnurAgaM tadeva ciratAM bhajate vrajati / ataeva sarve anubhAvAH anujJAtAH padArthAH svabhAvataH paramArthavRttyA aho kSaNikAH syuH // 46 // tataH sphuTaM paJcakamIkSamANau tau siMhapotAviva vikrameNa / nirjagmaturyuddhamukhAnnarendrau krodhAbhimAnAviva mUrtimantau // 47 // manoratha bhI naSTa ho gaye the kintu vicAre zatru loga sammAna aura prIti ke sAtha vApasa na jA sake the // 43 // madonmatta zreSTha hAthI, vAyuke samAna vegazAlI ghor3e, paidala sainika tathA uttama kulameM utpanna rAjaputra the saba kSaNabhara meM hI sabake samAna rUpase vinAzaka yamarAjake mukhameM samA gaye the| koI nahIM bacA isameM kyA kahanA hai Azcarya to yahI hai ki kucha baca gaye the ||44 // prANiyoM ke priya bhoga garjate bAdaloMke samAna caMcala haiM, lakSmI hAthI ke hilate hue zirake samAna hai tathA Ayu bhI madhura gAyakoMke galekI naliyoM ke samAna cala tathA acala haiN| koI bhI vastu sthira nahIM hai ||45|| jo pUrNarUpa se phaila jAtA hai vahI zUnya ho jAtA hai, jo atyanta anurakta hotA hai usIkA kSaNabhara meM viyoga hotA hai tathA jo atyanta mitra hotA hai vahI zatrutAko dhAraNa karatA hai / kheda kI bAta hai ki samasta padArthoMkI prakRti hI kSaNabhaMgura hai // 46 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visamdhAnamahAkAvyam tata iti-tataH saMsArasthitivicAraNAnantaraM tau narendrau rAmAyaNIyabhAratIyakathAsambandhinau yuddhabhukhAt raNAGgaNAt vikrameNa pauruSeNa nirjagmatuH nirgatavantau / kiM kurvANau ? paJcakaM rAM sphuTaM vyaktamIkSamANAvalokamAnau / kAviva ? siMhapotAciva paJcAnanapillakAviva |. kAviva ? mUrtimantau sazarIrau modhAbhimAnAvidha ! utprekSA ||4|| bhayAdyadevodvatamaGganAnAM devAsurANAM pradhanotsukAnAm / tadeva harSastha tayorjayena romAzcamasyApyupakAri jAtam // 48 // bhayAditi-pradhanotsukAnAM raNadarzanotkaNThitAnAM devAsurAmAm aGganAnAm kAminInAM bhayAdrIteH yadromAJcamudgataM jAtaM tadeva romAJcaM devAsurANA harSasyApi Anandasya copakAri upakRt jAtam / kena kRtvA / tayorna rendrayojayeneti // 48 // 'AzA muktA bandhaneneva sarvA dIrgha tatrodavasIdeva bhUmiH / yuddhe vRtte vizramaM vizvamAgAno vizrAntaH kandare siMhanAdaH // 49 // AzA iti-AzA dizaH bandhaneneva muktAH utkalitAH / kathambhUtA dizaH ? sarvAH samastA tathA bhUmiH pRthvI dIrghamudazvasIdevocchacasitavatyeva / vizvaM jagat vizramamAgAt Agatam / asati ? tatra yuddhe. raNe vRtte paryApte sati / tathA tayornarendrayoH siMhanAdaH kandare guhAyAM no va vizrAntaH // 49 / / 'viyati siddhagaNo'pyupavINayajaladharAntaradarzitavigrahaH / tribhuvanaM bhramati sma yastayoH kima muhumuhurne ca vairiNaH // 50 // thiyatIti-sidgaNaH api viyati gagane tayoryazaH kIrtimupavINayan bIgayopagAyan san tribhuvanaM trailokyaM bhramati sma babhrAma | katham ? muhuvAraMvAram / kathambhUtaH ? alaparAntaradarzitacitrahaH payodamadhyaprakaTita shriirH| u aho, vairiNaH kiM na mumuhuH na vicetaskA babhUvuH, api tu mumuhureva / cakAreNa niyamArthoM gamyate / tenAyamartha:-vairiNa eva nAnye janAH mumuhurityarthaH / / 50 || pratininadamayAsIddevatU digantazcaladalikulanIlA puSpavRSTiH papAta ! stutimakRta sarasvatyambare'dRzyarUpA kusumasurabhiruccairudvavau mAtarizvA // 51 // isake bAda ve donoM rAma tathA bhIma rAjA saba ora zatru zunya yuddhasthalIko dekhate hue yahA~se lauTe the| apane sarvopari parAkramake kAraNa ve siMha ke baccoMke samAna lagate the / athavA zarIradhArI krodha aura abhimAna sadRza dikhate the // 7 // yuddha dekhaneke lie sadaiva utkaNThita devoM aura daityoMkI niyoko bhayake kAraNa jo romAMca huA thA, vahI inakI vijayase utpanna harSake romAMcako karane meM sAdhaka ho gayA thA // 48 // isa yujukI samApti ho jAnepara samasta dizAeM bandhanamuktake samAna ho gayI thI, pRthvIne muktikI lambI sAMsa-sI khIMcI thI tathA samasta jagatne mAno vinAmako hI prApta kiyA thaa| kintu inakA siMhanAda guphAoMmeM aba bhI gUMja rahA thA // 49 // / jaladharoMke bIca-bIca meM apane zarIrako camakAte hue siddha jAtike deva AkAzameM bhI yINApara ina rAjAoMkI kIrti gAte hue tInoM lokoMmeM ghUma rahe the / kyA aba bhI zatru loga ise sunakara nirjIva nahIM hue the // 50 // 1. zAlinI vRttam / tallakSaNaM "zAlinyuktA mtau tagau go'dhilokaiH" [ R. ra. 335] 2. drutavilambitacchandaH / lakSaNamuktaM prAka / 3. mAlinI vRttam / sallakSaNaJca "manamayayayuteyaM mAlinI bhogilaukai va. sa. 3185] Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH pratIti-digantaH katA AzAmadhyaM pratininadaM prativAnaM karma ayAsIt jagAma / kaiH 1 devarSeH suravAdyaiH / tathA caladalikulanIlA bhramabhramarAsArazyAmalA surapuSpavRSTiH papAta patati sma / tathA'dRzyarUpA'prakaTamUrsiH sarasvatI ambare nabhasi stuti ratavanamakRta kRtavatI / kusumasurabhiH puSpaparimalavAhI uccairatizayena mAtarizvA vAta udbhavAdye pravartate sma / / 51 // 'lokAtiriktamanayolazauryavIryamAlokya rUpamabhimAnadhanaJjayaJca / moktuM na caikamubhayorazakajayazrIntiA svayaMvaravivAhapativareva // 52 // iti zrI dvisandhAnakaverdhanaJjayasya kRtau rAghava-pANDavIyamahAkAvye 'goprahanivartana ___ kharadUSaNakyo' nAma SaSTaH sargaH // 6 // loketi-nAzakat na samarthA babhUva / kA jayazrIH vIralakSmIH / kiM kattum ? anayoH pratyakSIbhUrAyoramayoIyormadhye ekagapi mokSuH parityaktum / kiM kRtvA ? balazauryavIryam / samAhArApekSayaikatvaM napuMsakatvaM cAtrAvaboddhavyam | tathA rUpamabhimAnadhanaM tathA ca jayamAlokya dRSTvA / kathambhUtaM balAdi ? lokAtiriktaM bhuvanAtizAyi / kathambhUtA satI ? bhrAntA khecchatyA pravRttA / keva svayaMvara vivAhapativareva / / 52 // iti niravadyavidhAmaNDanamaNDitapaSikSatamaNDalImaNDitasya paTtacakradhartinaH zrImavinayacandra paNDitasya gurorantevAsino devanandinAmnaH ziSyeNa sakalakalodbhavacArucAturIcandrikAcakoreNa nemicandreNa viracitAyAM padakaumudInAma dadhAnAyAM TIkAyAM varadUSaNavadhagomahanivartano nAma SaSTaH sargaH // 6 // devatAoMke dvArA banAyI gayI turaDyoMkI pratidhvani samasta dizAoM meM vyApta ho gayI thii| gUMjate hue bhAroM ke jhuNDake kAraNa hI zyAmala puSpavRSTi bhAkAzase ho rahI thii| sAkSAt prakaTa na hokara bhI sarasvatI hI AkAzameM stutigAna kara rahI thii| puSpoMkI gandhase surabhi pavana baha rahA thA // 51 // rAghava-pANDava rAjAoMke lokottara thala-pratApa tathA vIratAko evaM saundarya, gaurava, sampatti tathA vijayako dekhakara, svayaMvara dvArA pati dharaNa karaneke lie udyata yuvatIke samAna; vijayalakSmI bhrAnta ho gayI thI kyoMki donoM meM se ekako bhI nahIM chor3a sakatI thI // 52 / / nidopavidyAbhUSaNa bhUSita paNDitamaNDalIke pUjya, padatarkacakravartI zrImAn paMDita vinayacandra guruke ziSya, devanandike ziSya, sakalakalAcAturya-candikAke cakora, nemicandra dvArA viracita kavi dhananjayake rAghava-pANDavIya nAmase khyAta dvisandhAna kAvyakI padakaumudI TIkAmeM 'saradUSaNavadha-gomaha nivartana' nAma SaSTha sarga samApta / 3. vasantatilakAvRttam / tallakSaNaJca "uktaM vasantatilakA tabhanAH jagau" [. ra. 3171] / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH 'atrAntare zaracchannadigdazAsyaH sapuSpakaH / candrahAsakaraH kAlo bANAsanaparigrahaH // 1 // atreti-atrAntare kharadUSaNavadhaprastAva kulakabandhitvAt zlokatrayeNa samAgamaditi kriyayA sambandhaH / dazAsyaH rAvaNaH samAgatam Ayayau / kathambhUtaH zaracchannadik maargnnaacchaaditaashH| punaH sapuSpakaH puSpakAkhyena vimAnena saha vartamAnaH / punazcandrahAsakarazcandrahAsAbhidhAno'siH kare yasya saH / punaH kAlaH zyAmaH / punaH vANAsanaparigrahadacApaparigrahaH / bhAratIyaH-atrAntare gograhanivarttanasamaye zarat zaratsaMjJaH kA; samAgamat / kathambhUtaH ? channadigdazAsyaH saMvRtAzAdazamukhaH / punaH puSpaiH kusumaiH sahitaH upurAmaH / gunadraNa dAsaM karotIti saH candrahAsakaraH ( indudyutikara ityarthaH) punaH vANAH vRkSavizeSAH asanAH bIjavRkSAH parigraho yasya saH vANAsanaparigrahaH // 1 // dIptyAravindinaM lokaM vizvaM kurvanivAkulam / duHkhalabdhAtmasambhUtiM svasAraM mAnayanmuhuH // 2 // dIptyeti-kiM kurvan samAgamat ? svasAraM sUrpaNakhAkhyAM bhaginI muhuH vAraMvAraM mAnayan satkAraviSayAM kurvan / kathambhUtAm 1 duHkhalabdhAtmasambhUti duHkhena labdhaH prAptaH 'AtmasambhUtiH samyukumArAkhya AtmajaH putro yayA sA tAm / punaH kiM kurvan iva ? dIpsyA tejasA raviM sUrya dinaM divasaM vizva samastaM lokaM jagat bhAkulaM vyagnaM vidadhadiva / ravI sati dinaM dine sati lokastayA yuktayA lokasyaivAkulatvamiti vizeSaNaM jJeyam / bhAratIyaH-zaratkAlaH kiM kurvan samAgamat / duHkhalabdhAtmasambhUti kaSTaprAsAtmotpatti mAnayan jAnan / katham ? muhuryathA bhavati tathA svasAraM sva AtmA sAro yatra AtmasambhUti mAnanakarmaNi tat svasAra kharadUSaNake saMdAra hote hI sAvadhAnIse dhanuSa samhAle aura ghANoMse dizAoMko ha~katA huA-sA, puSpaka vimAnapara savAra hAthameM candrahAsa eka prakArakA khaDga liye kAlA athavA yama samAna dazamukha [ A pahu~cA thA] godhanapara ghereke samApta hote hI nIlI ( bANava) ghAsake Asanako thichAtA, phUlose susajjita, candramAke hAsyase kAntimAna dazo dizAoM meM vyApta zaratkAla prArambha ho gayA thA // 1 // ___ apane tejake dvArA sUrya, dina, deza tathA vizvako vyAkula karatA huA tathA bar3I kaThinAIse putra-patike viyogase AyI mU/se caitanya huI bahina sUparNakhAko vAravAra samajhAtA huA [raavnn]| bar3e kaSToke bAda hue apane prArambha tathA vistArako bArambAra jAnatA tathA janAtA 1. sarge'smimaSTAkSarAtmako'nuSTub jaatibhedH| tatrAdau pathyAvaktram / tallakSaNaca "yujorjena sarituH pathyAvaktraM prakIrtitam [gha. ra. 2 / 22] / 2, duHkhaM maraNaM labdhA prAptaH AtmanaH sambhUti santatiH athavA svasya saMjJeti / zarapakSe sambhUtiH vibhUtiH zobheti / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 saptamaH sargaH miti kriyaavishessnnm| kiM kurvanniva ? dIptyA dharmeNa lokaM janamAkulaM vyAkulaM kurvniv| kathambhUtam lokam / aracindinamaravindAni sarojAni santyasmin taM punaH vizva sarvam / / 2 / / pasyodarkasantApaM bhedaM kuvalayasya ca / sAnAthyaM bandhujIvAnAM kartuM kAmaH samAgamat // 3 // padmAsyeti--punaH dazAsyaH kiM kurvan samAgamat ! padmasya rAmasya udarkasantApamuttarakAlInaM duHkhaM katta kAmaH vidhAtumanAH / cunaH kucalyasya bhUmaNDalasya bhedaM vinAzaM bandhujIvAnAM kharadUSaNatrizirasA sodaraprANinAM sAnAthyaM saprabhutvaM kartuM kAmaH / bhAratIyaH-zaratkAlaH kiM kurvan samAgamat 1 padmasya sarojasya atra jAtyapekSyaikavacanam udarkasantApamudtasUryasantApaM kuvalayasya kumudasya bhedaM vikAzam / atra jAtyapekSavaikavacanam / bandhujIvAnAM mAdhyAhnikapuSpANAM sAnAyaM sasvAmitvaM ca kattu kAmaH ||3|| tathA taM vIkSya viyati vyabhre celuH surAsurAH / sthityatikramabhItena zastramindreNa saMhRtam // 4 // tatheti-surAsurAH ( devadAnavAH ) vyabhre nirmadhe viyati nabhasi taM dazAsyaM vIkSya ( avalokya ) celuH prakampitAH tathA sthityatikramabhItena sthAna (prabhutA) parityAgabhItena indreNa (zakreNa) zastraM saMhRtam parihRtam | bhAratIyaH-surAsurAH vyane nirabhre viyati sati taM zaratkAlaM vIkSya celu: vikRtavantaH / indreNa meghena zastraM dhanuH saMhRtam / 'girau varpati vAsava' iti vacanAt / kathambhUtena 1 sthityatikamabhItena avasthAnollaGghanabhIraNA / atra rAmAyaNIyakathApekSayA surAsurazakrAdInAM rAvaNapratApajanitabhayaM bhAratakathApekSayA sotsavatvaM pradarzitamiti bhAvaH / zleSAlekAraH ||4|| utpalAyata lolAkSaH kAmukIbhirupArataH / kinnarANAM gaNaH krIDan prasannapavane vane // 5 // utpaleti-prasannapavane prasannoM guNatrayasamanvitaH pavano vAyuryatra tasminvane kAntAre krIDan krIDAM kurvan kinnarANAmazvamukhAnAM gaNaH samudAyaH kAmukIbhiH kAminIbhiH sahotpalAyata UrdhvamuDDInaH / kathambhUtaH ! loTAkSaH cakitalocanaH / punarupArata upadrutaH / huA tathA apanI dhUpake dvArA praphullita kamaloMse pUrNa saMsAra tathA prANiyoMko kaSTa detA humA [zaratkAla // 2 // padma zrIrAmako bhaviSyameM kaSTa denekI icchAse, samasta pRthvIko santapta karaneke lie tathA kharadUSaNAdi sage sambandhioMko samRddha danAne ke lie hI rAvaNa A pahu~cA thaa| kamaloM ke lie sUryakI teja dhUpa denekI dRSTise, kuvalayoMko vikasita karaneke lie tathA dupaharIke puSpoMko sanAtha karatA huA zaratkAla A gayA thA // 3 // meghazUnya nirmala AkAzameM ukta praphArase Ate rAvaNako dekhakara sura tathA amura ghabarA gaye the / tathA loka-maryAdAoMke TUTaneke Darase indrate bhI apane zastra banda kara liye the| pUrvokta rUpase samAgata zaradako dekhakara devoM tathA daityoMke samUha nirmala AkAza meM krIsAke lie nikala par3e the / vihArakI mastI kahA~ ce sImAkA ullaMghana na kara jAya isI dRSTise indrane apanA dhanupa saMkoca liyA thA // 4 // nirmala vAyuyukta vanameM krIr3A karatA huA kinnara devIkA samUha kAminI nAyikAoM ke dvArA batAye jAnepara bhayase caMcala netra ho gayA thA aura yaha Upara ur3a gayA thaa| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dvisandhAnamahAkAvyam bhAratIyaH narANAM gaNaH samudAyaH kimupArataH nivRttaH apitu nopArataH / kathambhUto gaNaHutpalAyatalolAkSaH kamaladIrdhacapalanetraH / anyat sugamam / zleSAlaMkAraH // 5 // sAdhunyAya'yamatyuccaMgatIddhatagatiH sthitH| icchu: prasAdametasya lokA praNatimIyivAn // 6 // sAdhviti-ayaM lokaH etasya rAvaNasya praNati praNAmam IyivAn gatavAn | kathambhUtaH ! prasAda prasannatAmicchuH vAJchan / punaH sAdhunyAye sAdhUnAM satpuruSANAM nyAyaH suvihito mArgaH athavA sAdhudacAsau nyAyaH tasmin sthitaH / punaratyucdairgatoddhatagatiratyuccaiH atizayena gatA uddhatA utkaTA gatiH pravarttanaM yasya saH / bhAratIyaH-yA uddhatA gatiH pUrvamAsIt sA iyaM dhunyAH nadyAH ( atyuccairatizayena ) gatA tathA sthite maryAdAyuto lokaH praNatimIyivAn / kathambhUtaH ? prasAdaM puSpaphalAdi sampattimicchuH / kasya ? etasya zaratkAlasya / atra rAmAyaNapakSe bhUmikSobhakathanaM bhAratIya pakSe zaratkAlasvabhAvakathanaM pradarzitam // 6 // vIcibAhubhirAliGgazciradRSTAmivAvanim / pArAvArazcacAloccairapAraH pUrayandizaH // 7 // vIcIti-apAra: pArAdhAraH samudraH uccairatidAyena AzAH dizaH pUrayan san vIcibAhubhistaraGgahastaizviradRSTA mitra bahutarakAlAvalokitAmiva avani bhuvam AliGgan ( parirambhamANaH) san cacAla cakampe / atredaM tAtpartha rAmAyaNIyapazce rAvaNapratApAvirbhUto bhUkSobhaH, bhAratIyapakSe zaratkAlasvabhAva uktaH // 7 // sahasA vallakI hastA viceluH siddhakoTayaH / divi jyotirgaNajyotistIna jajJe'tividhu ti // 8 // sahaseti siddhakoTayaH siddhAH aJjanapAdukAdisiddhAH puruSavizeSA devayonayaH teSAM koTayaH sahasA zIghra viceluH palAyitAH / kathambhUtAH 1 balakIhastAH vINApANayaH tathA jajJe jAtam / kim ? jyotirgaNajyotiH nakSatrasamUhatejaH / kathambhUtaM jajJe ? atividyuti viziSTAM zutimatikAntamativiyuti tejohInamityarthaH / kathambhUtaM sat ? divi gagane tIvra sat / atra rAvaNapratApAt kSobhoktiH / atha bhAratIyaH-sahasAH sahAsAH ( hAsyasaMyuktA ityarthaH) punaH vallakIhastAH siddhakoTayaH viceluH zaratkI svaccha vAyuse pUrNa vanamai kamalake samAna vizAla A~khAMghAlA tathA kIr3AmeM masta kiMnarasamUha kyA kAma-vivala striyoMke sAtha khUba nahIM ramA thA? // 5 // uddhata AcaraNako chor3akara saba prakArale ziSTAcAra pAlanameM lIna hokara yaha loka isa rAyaNakI kRpA pAneke lie usako praNAma karane lagA thaa| jo nadiyA~ varSARtu atyanta uddhatarUpase bahatI thI ve hI aparUpase svAbhAvika rUpameM A gayI thI / loka bhI zaradkA anugraha prApta karanekI icchAse usakI ArAdhanA karatA thA // 6 // cirakAlase icchita pRthvIko ananta samudra ke samAna bAhurUpI laharose jakar3atA huA * tathA samasta dizAoMko bhayAkrAnta karatA huA vaha bar3hA jA rahA thaa| yadduta samayase bichur3Ike samAna pRthvIko vistRta sAgarako laharorUpI hAthoMse AliM. gana karatA huA tathA dazodizAoko vyApta karatA huA zaratkAla phailatA jA rahA thA // 7 // siddhoMke samUha hAthoM meM ghINA davAye ekAeka bhAga khar3e hue the| sUrya candrAdikA AkAzameM prakharatAse camakatA prakAza sarvadhA tejahIna ho gayA thaa| siddha mAdi deva hAthame latA yA ghINA liye krIr3A vihAra kara rahe the| riz2alI-bAdala Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH 117 viharanti sma / tIvra soDhumazakyaM jyotirgaNajyotiH divi jaze / kathambhUtAyAM divi ? atividyuti vidyutamatikrAntA atividyut tasyAmatikrAntataDillatAyAmityarthaH / atra zaradavyAvarNanam / / 8 // - vimuktaM dUramabhrAntairvimAnaiH kakubantaram / nabhazvarasamArUDaiH kRtakAnakasiJjitaiH // 9 // vimuktamiti-vimAnaiH devayAnaiH kakuvantaraM digantarAlaM cimuktaM parityaktam / katham ? dUraM viprakRSTam / kathambhUtaiH ? abhrAntaiH niHsandehaH athavA bhramaNarahitaiH / punaH nabhazvarasamArUDhaH nabhazcarAH samArUDhA yeSu taiH / punaH kRtakAnakasikSitaiH kRtAni vihitAni kAnakAni siJjitAni hemadhikArakSudraghaNTakazandrA yeSu taiH / atra rAvaNapratApakSobhaH / bhAratIyaH--abhrAntairabhrANAmantaiH abhrAntaH meghasamUhaiH nabhaH gaganaM kakurantaraM ca dUraM vimuktam / kathambhUtaiH 1 vimAnaiH gatamAnaH saMkhyAtItaiH / punaH rasaM pAnIyam ArUDhaiH sajalaiH / punaH kRtakAnakasiJjitaiH kRtakamAnakAnAmiva siJjitaM ( dhvanitaM ) vaiH // 9 // chotkAracchAtajaTharaistRNakautukakaGkaNaiH / bandhUkatilakanyAsainIlotpalavataMsakaiH // 10 // mahAkucabharAkRSTasaMkSiptAntarbhujAntaraiH / kSipadbhiH kekarAn svasmin niyantumasahairiva // 11 // siJcadbhiriva lAvaNyarasavRSTyA digantaram / kaidArikagatairdArai cakitaM vinicASitam // 12 // [ tribhivizeSakam ] __ chokAraiti-zlokatrayeNa rAvaNazaratkAlyoH pratApakSobhau nirUpyete / bhAve tAntaniyAdvitayaM boddhavyam / dAraiH kalatraiH vinicAyitamavalokitaM cakitaJca vilokya bhiitmityrthH| kathambhUtaiH 1 chotkArachAtajaTaraiH (chotkAreNa) zakunisantarjanadhvaninA chAtaM tanUkRtaM jaTharamudaraM yeSAM taiH chotkAracchAtajaTharaiH / punaH tRNakautukakaNaiH tRNasya kautukena kaMkaNAni yeSAM taiH / punaH bandhUkatilakanyAsaiH bandhUkAnAM tilake nyAso yeSAM punaH nIloyalpataMsakaiH nIlotpalsya vataMsaH karNapUrI yeSAM taitraH / puna: mahAkucabharAkarasaMkSiptAntarbhujAntaraiH ekasmAt bhujAt aparo bhujo bhujAntaraM tasya antaH antarbhujAntaram / mahAntau ca to kucau ca mahAkucau tayorbharaNa pUrvamAkRSTa pazcAt saMkSiptamanta(jAntaraM yeSAM taiH / punaH svasminnAtmani kekarAn kaTAkSAn niyantuM niyantrayitumasaIrasamathairiva kSipadbhiH visRjandriH / punalavaNyarasavRSTyA zarIrakAntivizeSaniryAsavarSeNa digantaramAzAntarAlaM siJcadbhiriva / punaH kedArikagataiH kaidArika kedArasamUhe gatAH prAptAstaiH vapravajasthitaiH / atra rAvaNazaraskAlayoH svabhAvoktiH // 10-12 // rahita svaccha AkAzameM tArA Adi jyotiSI devoMkI camaka bar3hI mAlUma hotI thI // 8 // sonekI ghaMTiyokA jhunajhunase yukta, khecaroMkI savArImeM nikale tathA vastusthitise paricita vimAnoMne dizAoMke mArga chor3a diye the aura dUra cale gaye the| paTahoMke samAna garjanevAle jalase paripUrNa tathA anaginata meghavaNDaoNne AkAzako vilkula chor3a diyA thA // 9 // zurU karaneke kAraNa kRzodariyoM, ghAsake maMgalasUtra tathA kaMkaNadhAriNI, vandhUka puppake tilaphase vibhUSita, nIlakamalake karNa-bhUSaNase suzobhita, unnata stanoMke bhArase jhukoM, saMkSipta mujAntarvartI kekara bhUSaNa athavA kaTAkSIko-apane ApameM na samhAla sakaneke hI kAraNa DAlatI huI, saundarya ke rasakI vRSTike dvArA samasta dizAoMko sIMcatI-sI khali. yAnoM meM baiThI striyoMne kramazaH bhaya tathA utkaNThAle cakita hote hue rAvaNa tathA zaradko dekhA thA // 10-12 // - - --- Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dvisandhAnamahAkAvyam vizakSIracitAM caJcuM vyAdadadbhiH kathazcana / saraHsu pakSatikSepairaTitaM vATarATakaiH // 13 // vizeti-vATarATakaiH haMsasamUhai: pakSatikSepaiH pakSamUlavidhUnanaiH aTitaM gatam | kathambhUtaiH ? caJcuM voTiM kathazcana mahatA kaSTena vyAdadadbhiH prasArayadbhiH / ka ? saraHsu sarovareSu / kathAbhUtAM caJcam 1 vizakSIracitAM padminIkandadugdhopacayaprAtAm / bhAratapaze-raTitaM zabditam / ka vATarArakaiH / zeSa prAgvat / ekatra pratApakathanaganyatra zaratsvabhAvakathanam ||13|| kaJjakijhalkagandhAndhaiH kekAravaviSAdibhiH / naSTaM prApanikaiH kvApi duSkalatrakulairiva // 14 // koti-prApanikaiH mayUraiH kvApi kasminnapi pradeze naSTaM cakSurviSayamatItya gatam / kathambhUtaiH ? kacakilkagandhAnpaiH aravindamakarandaparimalagandhaiH / punaH kekAravaviSAdibhiH kekArave viSAdo yeSAM taiH / kariva naSTam ? duSkalatrakulairiva kulaTAjanairiva athavA duSTa kalanakula yeSAM taiH puruH / ubhayoH pratApasvabhAvAkhyAnam // 14 // dantAntarasamAsaktapuSkarA dikSu dantinaH / dhanavandhananirmuktA jagarjudurjanA iva // 15 // dantAntareti-dikSu dantinaH jagarjuH garjitavantaH / kathambhUtAH 1 dantAntarasamAsaktapuSkarAH radamadhyasambaddhazuNDAgrAH / punaH dhanavandhananirmuktAH nividdbndhnnirmuktaaH| ka iva ? durjanA iva / atredaM tAtparyam-rAvaNapratApajvalanajvAlAvalIbhirAlIdA diggajAH svakIyAmAzAM vihAyAnyatra garjanAJcaH / bhAratIye-dantino hastinaH dikSu AzAsu jagarjuH / kathambhUtAH dantAntarasamAsaktapuSkarAH dntmdhyaalmbitaarcindaaH| ghanabandhananirmuktA meghbndhnvrjitaaH| ka iva ? durjanA iva / atra zaratkAlasvabhAvanirdezakathanaM pradarzitamiti bhAvaH // 15 // nizamyAkrAntajagataH pATavaM tasya duHsaham / AsIdAsvanitasyApi zobho'raNye tapasyatAm // 16 // / nizamyeti-tapasyatAM tapaH kurvatAmapi munInAmAsvanitasya mAnasasya kSobha AsIt saJjAtaH / kcha ? araNye bane / kiM kRtvA ? pUrva nizamya AkarNya / kim ? pATavaM paTutvam / kasya ! tasya rAvaNasya / kathambhUtasya tasya ? AnAntajagataH Aziptalokasya / kathambhUtam ? pATavaM duHsahaM sodumazakyam / bhAratapakSe tasya zaratkAlatyeti / zeSaH prAgvat / / 16 // nIra kSIrakA bheda karanemeM samartha coMcako sikor3akara [uThAkara ] paMkhoMko phar3aphar3Akara haMsasamUha jaldIkhe tAlAboM se ur3a gaye the [zabda kara rahe the] // 13 // kamaloke parAgakI sugandhise andhe apanI hI dhvaniko sunakara dukhI mora kahIM aise chipa gaye the jaise kulaTA striyoMke nIca kulotpanna pati naSTa ho jAte haiM [ rAvaNake bhaya tathA zarad-Rtuke kAraNa mora danase bhAga gaye the] // 14 // diggaja bhayake kAraNa dAMtoMke bIca meM sUMDa davAkara prayala aura ghane vandhanoMko tor3akara durjanoMke samAna ciMghAr3a rahe the| dA~toMmeM phUla pha~sAye, bAdaloMke pratibandhase pare hAthI saba ora Anandase ciMghAr3a rahe the // 15 // vizcake utpIr3aka usa rAvaNake asahya pratApakI carcA sunakara vanameM tapasviyoMke bhI citta kSubdha ho gaye the [ saMsArameM vyApta zaradkI mohakatAko jAnakara tapasviyoMke citta bhI caMcala ho jAte haiM ] // 16 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH vizvena bAriNA tasmin dyotamAne mahIyasi / kaluSatvaM parityakta svacchatvamupapAditam // 17 // vizveneti-vizvena samastena ariNA' AdhA kapa marina sitAm / kara iti ? tasmin rAvaNe dyotamAne pratapati sati / kathambhUte ? mahIyasi grisstthe| tathA ariNA svacchatvaM prasannatvabhupapAdita vA janitaJca | bhAratIye-yAriNA jalena tasmin zaratkAle / zeSa tulyam // 17 // vaprANAM ramyatAlakSmIH sotpalAzAlisampadAm / tena pakva phalApANDurAninye laGghanakriyAm // 18 // vaprANAmiti-Aninye sAmastyena nItA ! kA ? rmbtaalkssmiiH| kAmAninye ! sAvanakriyAmAkandanakriyAm | kena kA? tena rAvaNena | kepI ramyatAlakSmI: ? vaprANAM bhUdharanitambAnAm / kathambhUtAnAm ? sotpalAzAlisampadA socabahAvRkSabhramaravibhUtInAm , athavA uccapallAzAnAmAlirapalAzAliH saiva sampat yeSAM te tathoktAsteSAm / kathambhUtA ramyatAlakSmIH ? pakvaphalApANDuH A IpatpANhuH ApANDaH pakvaphalairApANDuH pakvaphalApANDuH iti sambandhaH / atha bhAratIyaH-Aninye / kA? rmytaalkssmiiH| kAm 1 laJcana kriyAm / kena ? tena zaratkAlena / keSAm ! rmbtaalkssmiiH| vaprANAn / kathambhUtAnAm ? zAlisampadA jhAlya eva sampayeSAM teSAm / kathambhUtA ? sotyalA sakamalA / punaH pakvaphala | punaH pANDuriti / atra daloke Aninye iti kriyAyAH mukhyAmukhyabhedena karmadvitayaM boddhavyam // 18 // kiMzukAkulabhUmInAM nagAnAM phalasampadaH / nAmitAH paripakvANAM kRtA rabhasayAmunA // 19 // ____kiMzuketi-kRtAH vihitaaH| kAH karmatApannAH 1 phalasampadaH / kathambhUtAH kRtAH 1 nAmitA nabhrAH / kena ? amunA rAvaNena / kayA / rabhasayA autsukyena vimAnavegenetyarthaH / keSAM phalasampadaH ? nagAno tarUNAm ? kathambhUtAnAm 1 kiMzukAkulabhUmInAm kiMzukaiH palAzakusumaiH Akula bhUmiyeSAm / punaH paripakvAyAM pAkaparyAyaM prAptAnAm / bhAratIyaH-kiM na kRtA api tu kRtA eva 1 kAH 1 phalasampadaH / kathambhUtAH ? amitAH pracurAH ! kena ? amunA zaratkAlena kA / keSAM sampadaH ? nagAnAM zAlInAm / kathambhUtAnAm ? zukAkulabhUmInAM kauravyAptamedinInAm ? punaH paripakvAnAm // 19 // atyanta pratApI rAvaNakA prabhAva phailanepara nUtana zatrusamUha ne (nava-ariNA) akhila vizva meM sadAcArako chor3a diyA thA tathA kapaTa kUTakA Azraya liyA thA / [ atyanta kAntimAn zarad Rtuke Anepara samasta jalarAzine malinatA chor3akara nirmalatA dhAraNa kI thI] // 17 // vikasita ucca palAzIpara gUMjate bhauroMse suzobhita parvatoMke prAntoMkI saundarya pUrNa kAntiko rAvaNane pake phaloMke samAna zveta (AbhAhIna) karake laMghana karatI huI-sI kara dI thii| [dhAnyarUpI sampattise pUrNa skhaliyAnoMkI zobhA tathA zrIko pake phaloM aura vikasita kamaloMke dvArA sarvathA zgheta-rakta karake zaratkAlane uchalakUda hI macA dI thI] // 18 // kiMzuka vRkSoMse vyApta, phalo tathA khanija Adi sampattise paripUrNa parvatoMkI sArthaka sampaptiko isa rAvaNane kyA vegake sAtha parigaNana nahIM kiyA thaa| [ pake phaloMse lade totAse ghire vRkSoMkI phalarUpI sampattiko kyA isa Rtune turanta hI nissIma nahIM banA diyA thA ? ] // 19 // 1. zlepaH-10 nA -- -- Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 disandhAnamahAkAvyam tasminkAle'nujopAyAt prasthitaM pratikezavam / vizvavizvambharAnAthamitthamUce'grajaM vacaH // 20 // tasminniti-tasminkAle'vasare anujA zUrpaNakhAkhyA bhaginI agra jyeSThabhrAtaraM rAvaNaM vacaH vacanamUce uktavatI / katham ? itthaM vakSyamANaprakAreNa ! kathambhUtam ? vizvavizvambharAnAthaM samastamedinIpatim ? punaH kathambhUtam ? kezavaM lakSmaNaM prati pratthitaM pracaritam / kasmAt 1 upAyAt sAbhAdiprayogAt / bhAratIyaH - anujaH bhImaH aprajaM yudhiSThiraM prati vaco vacanam UMce / katham ? ityam vakSyamANApezavA | kasmin kAle 1. tasmin kAle para !? agrajam ? apAyAt yUtakrIDAvazAt pRthivyAderaNAt vizvavizvambharAnAtham, samamavasundharAdhipatiM kezavaM nArAyaNaM prati prasthitaM pracalitam // 20 // pratikarttI parIbhAvaM jarAsandhAbhiyogajam / udyamojAtazatroste samAvahati me rucim // 21 // pratIti- samAvahati samAdhatte / kaH 1 udyamaH / kAm ? rucim / kasyAH 1 me mama | kasyodyamaH ? te tava | kathambhUtasya ? jAtazatroH samutsannariyoH kiM kartumudyamaH ? parIbhAtramavazAM pratikarttI pratIkAraM netum / kathambhUtam ? jarAsandhAbhiyogacaM 'rasAsagmAMsamedo'sthimajjAzukANi saptadhAtavaH' kAlpariNatyA ete rasAdayo jIryante tanUbhavanti yasyAM sA jarA nirbalatvam, jarAyAH sandhA yasya sa jarAsandhaH jarAsandhazcAsAvabhiyogazca jarAsandhAbhiyogaH tasmAjjAtaM taM tathokta vArddhakapariNati sambandhotpala masAmarthya sambhUtamityarthaH / bhAratIya:- samAvahati / kaH udyamaH / kAm ? rucim / kasya ? me mama / kasyomaH 1 te tava / kimAkhyatya te 1 ajAtazatroH yudhiSThirasya / kiM kartumudyamaH ? parIbhAcaM pratikarttum ! kathambhUta parIbhAvam ? jarAsandhAbhiyogajan / jarAsandhAbhiyogo jarAsandhagRhyo duryozvanaH tasmAjjAtam // 21 // duHkhamocanamiSTasya kriyate hetidhAriNA / vIreNa bhIruNA zUra zAkhoddhAreNa bAhunA ||22|| duHkheti - he zUra kriyate vidhIyate / kim ? duHkhamocanam / kena kartA ! vIreNa / kasya ? iSTasya mitrasya / kathambhUtena 1 hetidhAriNA zastradhAriNA / kena kRtvA ? bAhunA bhujena / kathambhUtena bAhunA ? zAkhoddhAreNa zAkhAnAmuddhAro yasya tena / athavA bhIruNA hetidhAriNA hA iti zabda dharatIti tena kaSTamiti zabdadhAriNetyarthaH / zAstrodvAreNa vAhunA iSTasya duHkhamocanaM kiM kriyate api tu netyarthaH // 22 // aise hI samaya choTI vaddina sUrpaNakhAne samasta vizva aura pRthvIke svAmI, tathA sAmAdi upAyoMse lakSmaNake viruddha bar3hate hue bar3e bhAI rAvaNase nimna bAta kahI thI [ zaradaRtu mAnepara anuja bhImane ghRtakIr3Ake kAraNa loka tathA bhUmike svAmitvase gire ata zrIkRSNajIkI aura maMtraNA ke lie unmukha bar3e bhAI dharmarAjase kahA thA ] // 20 // mere vAkyakI maryAdApara AkramaNa karanese hue mere apamAnake pratIkArake lie tumheM prayatna karanA cAhie aisI merI icchA hai kyoMki tumhAre bhI zatru khar3e hone lage haiN| [ jarAsandha rAjAle milakara kiye gaye hama pANDavoMke apamAnakA pratizodha karaneke lie ajAtazatru yudhiSThira ! Apako prayatna karanA cAhiye aisI merI sammati hai ] // 21 // he zUra rAvaNa ! apane vaMzakI pratiSThAkA vistAraka vIra puruSa bAhuse zastra grahaNa karake apane priya logoM ke duHkhakA vinAza karatA hai| hA~, 'hA hA' zabdale nindita, vaMza paramparA ke unmUlaka vyarthabAhu bhIruke dvArA kucha bhI nahIM hotA hai // 22 // 1. ilepaH- 0 nA0 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH zaradhArAbhivarSeNa vairiviplavakAriNA / vidhuraM hiyate bandho bASpAmbhodurdinena vA // 23 // zareti-he andho ! hiyate / kiM karmatApannam ? vidhuraM bhayam / kena kA ? tvayA / keSAm ? nRNAmityathAhAyapadaM boddhavyam / kena kRtvA diyate vidhuram ? zaradhArAbhivarSaNa vANAvalivRSTyA / kathambhUtena ? vairiviplabakAriNA zatrudhvaMsavidhAyinA / bA'thavA hriyate vidhuram / kena kRtvA ? bApAmbhodurdinena azrujalapracchAditadivasena / 'meghacchanne'hni durdinam' iti // 23 // rAjasandarzane vyAdhau cintAyAM ripupIDane / pratikriyAsu sarvAsu nibandhAdvAndhavaM vidaH // 24|| rAjeti-nirbandhAdaGgIkArAt vAndhavaM viduH jAnanti / ke vidvAMsaH ityadhyAhArtham / cha. kA ? rAjasandarza tathA vyAdhI tathA cintAyAM tathA ripugIDane zatrukadarzane tathA pratiniyAsu pratikAre kayambhUtAmu sarvAsu samastAsu // 24 // sthAne mAtulaputrasya paripAtyai tabodhamaH / ApadIpallabhAH kattamupakArA hi mAninAm // 25 // sthAneti-de bandho ! sthAne yuktametadyat jAyate / kaH ? udyamaH / kasya ! tava 1 kasyai ? paripAtyai rakSAyai / kasya ? mAtulaputrasya kharadUSaNasya / arthAntaramupanyasyate-hi sphuTaM jAyate / ke ? upakArAH / kathambhUtAH 1 IghallabhAH durlbhaaH| kim ? katai vidhAtum / kasyAm ? tatyAm Apadi vipattau / keSAm ? mAninAm / bhAratIyaH-sthAne yuktaM jAyate / kaH ? udyamaH | kasya ? tava / kasyai ! paripAtyai rakSAnimittam | kasya ! mAnulaputrasya vAsudevatya / arthAntaranyAsaH pUrvokta eca // 25 // asti nAnAprakAro'sau kAmaM duryodhano ripuH / tattavaiSa balaM pakSo jyotsnAbhogo vidhoriva // 26 // astIti-asti vidyate / kaH ? asau ripuH / katham ? kAmamatyartham / kathambhUtaH 1 duryodhanaH duHkhena yodhuM zakyaH sa duyodhanaH duHstrasAdhya ityarthaH / punaH nAnAprakAraH bahuvidhaH / tattasmAt kAraNAt eSaH kharadUSaNaH balaM syAt tava / atra upamArthaH pradadaryate / ka eva ? pakSa iva yayA pakSaH balaM syAt / kasya ? vidhozcandrasya / kathambhUtaH ? jyolanAbhogaH jyotsnAyA Abhogo vistAro yasya, zukla ityarthaH / zatruoMmeM AtaMka phailAne meM samartha vANoMkI bahumukhI mArake dvArA vIra puruSa apane sagoMke bhayako dUra kara detA hai athavA vipatti kAlameM vaha A~suoMko poMcha detA hai| [ vairIke samAna vinAzakartA, dhANa vRSTika samAna mUsalAdhAra ghaTAoMse ghire durdinake dvArA bhI osa tathA candrakrAntikA lopa kiyA jAtA hai ] // 23 // rAjasabhAmeM bulAye jAnepara, bhISaNa rogake samaya, cintAgrasta honepara, zatruoMke dvArA satAye jAnepara tathA saba prakAra kI surakSA athavA pratizodhake samaya sAtha deneke kAraNa hI 'bAndhava' kahalAtA hai // 2 // apane mAmAke putra (kharadUSaNa athavA zrI vAsudeva) kI surakSAke lie tumhArA (rAvaNa athavA yudhiSThirakA) prayatna karanA sarvathA ucita hai| kyoMki mahApuruSoMkI vipattike samaya sahAyatA karane ke avasara bahuta kama Ate haiM // 25 // yaha satya hai ki yaha rAghava zatru aisA hai jisake pAsa vividha upAya haiM tathA isake sAtha yuddha karanA atyanta kaThina hai ataeva yaha kharadUSaNa ApakA usI prakAra bala bar3hAvegA jaise zuklapakSa candramAko bar3hAtA hai| [ pANDava zatru rAjA duryodhana vividha sahAya Adi 16 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam bhAratIya:- azI durbhAdhinaH ripurasti / tattasmAdeva viSNuH tava balaM syAt / anyaccheSaM pUrvavat' ||26|| prabhAvizArada vIryaM tavodyogAya dIpyate / nirvANAya paraM tattvamAdhyAtmikamivAkhilam // 27 // proti- prabhAvizAradaM prANA vizAradaM pavIta vIryama udyogAya dIpyate sphurati / kasmai 1 kimiva ? AdhyAtmikamadhyAtmabhavamakhilaM samarataM paraM tat nirvANAya mokSAya iva / 122 bhAratIyaH - zAradaM zaradi bhavaM prabhAvo'syAsIti prabhAvi prauDhimat yadvA prabhavatyevaM zIlaM prabhAvi dIptirakSakam / zeSAH yojanAH prAgvat // 2 // devAvadAtavitatA dizaH saha vihAyasA / cayanti vinA vighnAtsiddhi hastagatAmiva // 28 // devari he deva dizaH jAyAH vihAyayA saha namasA sAzramavadAtavittAH nairmalyaM prAptAH santyaH vighnAdinA antarAyAhate siddhi cintitavastubhAti hastagatAbhika sUcayanti vadanti ||28|| mRdurAzvAsajananaH kharadaNDavighaTTanaH / kRtakRtyo'dhikArI tavAryAnvIpiko'nilaH // 29 // mudviti-he Arya svAmin, anilo vAyuradhikArIva niyogIva aanviipiko'nukuulte| kathambhUtaH ? mRduH sandaH punaH AzvAsajananaH zItalaH punaH kharadaNDavighaTanaH kamalsparzitvAtsurabhirityarthaH / adhikApi mRdumApitvAt mRdurAsthAsajananaH prANinAmApyAyanotpAdakaH punaH kharadaNDanaH khodaNDo yeSAM te kharadaNDAH zatrunnRpAsteSAM vighaTTano vidhvaMsakaH punaH kRtakRtyaH kRtakAryaH / atra rAmAyaNapakSe rAvaNaprayANe pavanAnukUlatvaM proktam / bhAratapakSe - zAradavAyu guNAH prokAH ||29|| bhUristamberamekAnte phalazAlivane ghane / rAjan kapizatAkIrNe pazya tvaM kAmanIyakam ||30| bhUrIti- he rAjan ! tvaM phalyAvine phalaiH zAlta ityevaM phalazAli tatra tadvanaM tasmin kAmanIya kaM nirIkSasva | kathambhUte ? bhUristamberame bhUnaH stamberamA yasmin tasmin kapizatairAkIrNe vAnarazatasaGkule | sAdhanoM se atyanta susajita hai tathApi vAsudevakI upasthiti hamAre pakSako puSTa karegI jaise zuklapakSa candramAko karatA hai ] ||26|| paramotkRSTa samasta, AdhyAtmika tatva jisa prakAra nirvANakI prAptike lie hote haiN| usI prakAra he rAvaNa ! pratApase uddIta Apake parAkramakI zobhA bhI puruSArtha meM hai / [ he dharmarAja ! atyanta prabhAvapUrNa zaradaRtuke samAgama se Apake parAkramakI bhI sArthakatA zatruvinAza karane meM hai ] // 27 // he deva AkAzake lAtha-sAtha atyanta nirmala aura vistIrNa dizAe~ bhI sUcita karatI haiM ki kisI vighna vAdhA ke binA hI kArya hogA arthAt siddhi muTThI meM A gayI hai // 28 // namra logoM meM vizvAsa utpannakartA, tathA ugra logoMko daNDake dvArA dhvasta karanemeM samartha saphala adhikArIke samAna anukUla bahatI havA [ manda, zrAntihAraka, kamalake phUlomeMse yahatA manohara zarad RtukA pavana ] bhI Apake anukUla cala rahI hai // 29 // he rAvaNa ! phaloMse zobhAyamAna, zAnta tathA saghana, saikar3oM bandaroMse vyApta evaM aneka 1. ilepaH- 0 nA0 / 2, zleSopamA va0 nA0 / 3. utprekSA ba0, nA0 / 4. zlepaH ba0, nA0 / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH 123 bhAratIyaH - 3 rAjan ! phalazAline phalairupalakSitaM yacchAlibanaM tasmin kAmanIyakaM pazya / katham ? bharamatyartham / kathambhUte ? bhUristambe bahukATakasamUhe / punaH ekAnte vijane punaH kapizatAkIrNe kapizatayA piGgatayA vyApte ||30 // zatrUNAM daNDaka kSetramapravi (ce) zyamidaM ghanam / abhISTastambakaribhiravagADaM vilokaya ||31|| zatrUNAmiti idaM pratyakSaM daNDakakSetraM daNDakAraNyaM vilokya nirIkSastra / kathambhUtam ? zatrUNAmapravi( ye ) iyaM pravi (ve ) mazakyaM punarabhISTastambakaribhiH na vidyate bhISAM te'miyaH ve ca tezca te stambakariNazca taiH nirbhayAbhitamattagajairavagADhaM vyAptam 1 bhAratIyaH- he zatrUNAM daNDaka / ida kSetraM vilokaya / abhISTatamyakarigirabhilaSitaprIhibhiraprakRSTapacyazAlibhirityarthaH / avagADhaM vyAptam / zeSaM tulyam // 31 // asminnadrAvitasthAne gahane puNDarIkaNi | praphullA nokacchanne nAtirAjati vAsaraH ||32|| asminnitiH - asminnadrI itaH sthAne gahane bane vAsaraH divasaH nAsirAjati na zobhatetarAm, kathamUte'drI ? puNDarIkaNi vyAbhavati punaH praphullAnokacchanne vikasitakSAcchAdite / bhAratIya:- vA ivArthe'smin gahane saraH sarovaraM kimiva nAtirAjati api tu atirAtyeva / kathambhUte ? adrAvitasthAne'nupadrutapradeze punaH puNDarIkaNi sakamahe, zerpA samm ||32|| nAtikrAmanti sarito gatiskhalivadUSitAH / asminnekAnukUlatvaM yAnti gehe'GganA iva // 33 // neti - saritaH nadyaH nAtikrAmanti nAtiddhante / kathambhUtAH 1 gatisvati dUSitAH gateH skhalitabheva dUSitaM yAsAM tAH gatiskhalanadoSavatya ityarthaH / tathA yAnti gacchanti / kim ? ekAnukUlatvam / ka ? asmin prastAve / kA iva ? aGganA iva kAminyo yathA / ka ? gehe besanIti sambandhaH // 33 // hAthiyoM yukta banake saundaryako dekho / [ he yudhiSThira ! Apa aneka tanoMse ghana, ekAnta phale hue ataeva bhUre bhUre zAlivana ke saundarya ko dekheM ] // 30 // nirbhaya asaMkhya mapta hAthiyoMse bhare hue aura atyanta ghane phalataH zatruoMke pravezake lie kaThina isa daNDaka bhUmiko dekhiye / [ he zatruoM ko daNDa dene meM samartha dharmarAja ! binA coye hI ugI priya dhAnase vyApta ataeva ghane tathA bIca meMse jAne lie ayogya isa khetako dekhie ] // 31 // phUle vRkSoMse Dhake, dhyAnoM (puNDarIka ) se vyApta isa parvata athavA isa gahana vanameM dina bhI acchA nahIM lagatA hai / [ vikasita kamalayukta pUrNarUpa se khile phUloMse Dhake vRkSayukta isa upadravarahita gahana sthAnapara kyA tAlAba atyanta manamohaka nahIM lagatA hai ? || 32 // pravAha palaTane ke kAraNa hAni karane meM samartha nadiyA~ bhI isa kSetrameM tA~kA laMghana nahIM karatI haiM / gharameM kulIna aMganA ke samAna ve pUrNa rUpale apane kinAroMke hI bhItara bahatI haiM / [ AcaraNa meM zithilatAoM ke doSa ke kAraNa isa dezameM liyA~ maryAdAoMkA ullaMghana nahIM karatI haiM / zaratkAlIna nadiyoMke samAna ekapatile vratakA nirvAha karatI haiM ] // 33 // 1. zleSaH - ba0 nA0 / 2, zleSaH ba0, nA0 / 3. zleSaH- 0 nA0 / 4. upamA-20, nA0 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 dvisandhAnamahAkAvyam payodharabharAkrAntanitambAlasavikramAH / tanvIH sparzasukhotsaGgA nAnAkusumavAsitAH // 34 // payodhareti-adhunA kulakena vyaakhyaasyaamH| ayaM dezaH 'darIguhA bibharti dhArayati / kathambhUtAH / payogharabharAkAntanitamyAlasavikramAH payodharANAM meghAnAM yo bharastena AkrAntA ye nitambAH sAnavastairalasAH dhInAM pakSiNI kramAH pAdavikSepAH yAsu tAH punaH tanvIH zakrarArahitatvAJca lamvI: mRdvIrityarthaH / punaH sparzasukhosaGgA sparzasukha usa satya yAsa tAH . sAnAkusumavAsitAH vividhapuSpasurabhIkRtAH / bhAratIyaH-ayaM dezaH tandhIH kAminIH bibharti / kathambhUtAH tanvIH / payodharabharAkAntanitambAlasavikramA payodharamareNa stanabhAreNAkrAntI yo nitambaH kaTi pradezastena / alasau mandI vikramau caraNau yAsAM tAH / zepaM samam ||34|| sAnuvRttorusambhogA gambhIrAvartanAbhikAH / ramyAdharodarIbhRtAH prArohacikurazriyaH // 35 // sAnviti-punaH kathambhUtAH / sAnuvRttosambhogAH sAnau prasthe vRtto vatu saH ura: variSThaH sambhogo vistAro yAsa tAH punaH gambhIrAvartanAbhikAH gambhIraH atalasparzI AvattoM jalanamo yasyAH sA nAbhiH madhyapradezo yAsa tAH punaH ramyAH punaH gharodarIbhUtAH gharAyAH bhuvo'nudaramudaraM bhUtAH dharodarIbhUtAH punaH prArohacikurazriyaH prArohAH vRkSanetrA eva cikurAH ve.zAstaiH zrIH zobhA yAsAM tAH / bhAratIyaH-ayaM dezaH tanvIH tribharti / kathambhUtAH ? sAnuvRttorasambhogA: bamavRttajadhana vistaarshitaaH| punaH ramyAdharodarIbhUtA ramyANvadharodarANi yAsAM tAH ramyAdharodayastAdazIbhUtAH ramyAdharodarImRtAH punaH prArohacikurazriyaH prArohANAmiva cikurazrIH kezazobhA yAsAM tAH // 35 / / yuktAH kuzalatAbhogairutkaTAkSAH zubhAnanAH / kAntA vibharti dezo'yamasminnuccaistalodarIH // 36 // yuktA iti-ayaM dezaH darIH bibharti / kathambhUta darIH 1 kudAlatAbhogaiH darbhavAhIsamUhairyuktAH samanvitAH punarutkaTAkSA utkaTA ugrA akSA vibhItakavRkSAH yAsu tAH / punaH zubhAnanA ramyadvArapravezAH punaH kAntAH ke jalamante samIpe yAsAM tAH / kathambhUto dezaH ? uccaitAla uccabhUmikaH asmin dnnddke| isa dezake parcatoMmeM pesI guphAeM haiM jinameM pakSiloga dhIre-dhIre nizaMka bhAvase calate haiM kyoMki guphAoM vAle choTe-choTe zikhara meghaukI ghaTAse ghire rahate haiN| ve guphAe~ patalI haiM, sugandhase bharI hai, (34) zikharake bhItara unakI paridhi vistRta ho gayI hai, unakA vRttAkAra anta atyanta dUra hai, ve sundara haiM tathA pRthvIke udarake samAna haiM, cAroM tarapha ugI dUba, vRkSoMke aMkura Adi unake kezase pratIta hote haiM / (35) kAMsa-TatAoMke vistArase vyApta, sA~cara namakase bharI, sundara praveza dvAra sahita tathA jalAzayake pAsa sthita haiM aura atyanta gaharI haiM (36) [ isa dezameM stanoMke bhArase jhukI; nitamyabhArase mandharagAminI, kRza dehadhAriNI, sparzana indriyake sukha ( saMbhoga)kI nimitta, vividha prakArake puSpose sajI (34), Anupatika vRddhi yukta aMdhAdhAriNI, gaharI gola nAbhivartI, sundara oSTha udara dhAriNI, aMkuroMke samAna sundara keza zobhita (35) bhogoMke sevanameM dakSa, kaTAkSa vikSepameM pAraMgata, manohara mukhavatI tathA atyanta kRza udaradhAriNI kAntAe~ hai ] // 36 // isa dezakI anukUla bahatI nadiyoMkA pravAha jaba meghoMkI ghaTAse AkrAnta hotA hai taba inako pAra karanemeM parAkrama ThaMDA par3a jAtA hai kintu isa Rtu (zarat )meM ye patalI 1. prakaraNaprAptasvAt kAntA nadyarthe'pi saMbhavati / 2. payodharANAM bhAstenAkAntanitamyAstarakA sAtha te vayazca teSAM kramaH pAdavikSepo yAsu tAH-pa0, da0 / 3. atalasparzaH-pa0,da0 / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH 125 bhAratIyaH-ayaM dezastanvIH bibharti / ka ? asmin sthAne / kathambhUtAH 1 kuzalatAbhAgaizcAturyaprAcuryaH yuktAH punaH utkaTAkSA udgatApAnAH punaH zubhAnanAH ramyavadanAH kAntAH kamanIyAH punaruccaistalodarIcairatIva talaM kSAmamudaraM yAsAM tAH sadasanmadhyapradezA ityarthaH // 36 // vikSiptapuSpazayanAH suratApAtasambhramAt / kusumeSucitAH kAmasaGgrAmaracanA iva // 37 // vikSiteti-kulakasambandhena vyAkariSyAmaH / bho deva bhAntIti kriyA'dhyAhAryA / upavane udyAnavane etAH divyastrINAM surAGganAnAM krIDAH / kathambhUtAH ? suratApAtasambhramAt suratasya ApAtena yaH sambhramastasmAt sambhogaprathamArambhavyAkulatvAt vikSitapuSpAyanAH vikIrNakusumatalpAH punaH kumugeSucitAH puSpavANapuSTAH / kA iva ? kAmasaGgrAmaracanA iva smarasamarasannivezA ina !! 39015 aliikklhaakRssttsuutrshessiikRtsrjH| anyonyabandhanAnItavizasUtrayutA iva // 38 // alIketi--dhunaH kathambhUtAH ? alIka kalahATasUtrazeSIkRtasajaH alIkakaladenAkRSTAH pazcAt sUtrazepIkRtAH sajo yAsu tAH premakalahAzitatantuzeSIkRtakusumamAlAH / kriviziSTA ivotprekSitAH ? anyonyabandhanAnItavizasUtrayutA iva parasparayantraNAnAyitapadminIkandatantubaddhA ivetyarthaH // 38 // salAkSikapadanyAsAH kuGa kumai raJjitA iva / etAzcopavane divyastrINAM krIDAH surAnvitAH // 39 // salAkSikoti-sAkSikapadanyAsAH lAkSArattacaraNAnyAsena saha vartamAnAH | kA ivomekSitAH ? kuGkumaiH ghusUNaiH raJjitA iva vilisA iva punaH surAnvitAH deyayutAH / bhAratIyaH-Dhe divya ! manohara upavane strINa kAminInAmetAH krIDAH bhAnti / kathambhUtAH ! kusu__ mecitAH kumumeSu sumanasmu puSTAH kusumabahulA ityarthaH / athavA kumumedhuH kAmastena citAH puSTAH kandarpa puSTAH / punaH surAnyitAH cAraNIyutAH / zeSa samAnam // 39|| par3a gayI haiM, inameM avagAhanAdikA Ananda liyA jA rahA hai, Asa-pAsa khile phUlokI sugandhase vyApta hai| (34) atyanta gola evaM vizAla mor3oM yukta haiM, gaharI bha~varoMke kAraNa inameM kUpa (pAtAla) par3a gaye haiM, ghe sundara hai aura pRthvIke peTake samAna hai| kinArepara ugI vanaspatiyoM ke aMkuroMkI zobhA adbhuta hai / (35) dUra dUra taka kuza tathA latAkuoMse vyApta haiM, kinAroMpara U~ce baheDeke peDa khar3e haiM, unakA tala gaharA aura vistRta hai tathA ye sarvadA sundara aura jalapUrNa hai| 36 / . isa dezakI guphAeM deva vargake avataraNake prasaMgase phaile phUloMkI zayyA hI pratIta hotI hai, vividha puSpoMse vyApta honeke kAraNa kAmadevakI vyUharacanA sI pratIta hotI haiM (37) parasparake guMjanase AkRSTa bhauroMkI mAlAmeM kevala sUtrakI hI kamI hai, athavA paraspara meM sannikaTa A jAnese mRNAla-tantumeM piroyese lagate haiM (38) / nikaTastha choTe parvatopara lAkSA phailI huI hai / phalataH kuMkumase raMgese lagate haiN| inake upavanoMmai devatAoM ke sAtha svargakI apsarAoMkI krIDAeM calatI hai / (31) [ prathama prArabdha saMbhogake bhayase puSpazavyA idhara-udhara ho gayI hai| phalataH puSpa rUpI vANoM se vyAta surata saMgrAmako sthalIke samAna haiN| (37) dikhAvaTI kalahameM khIMcI gayI mAlAoMke sirpha sUdha hI zeSa raha gaye haiM, ve pese lagate hai mAno eka dUsarIko bA~dhane ke lie mRNAla sUtra ho| ( 38) pAlatA yukta pairoMke cihnoMse vyApta hai aura kukumase raMgI-sI ho rahI haiM aisI kAminiyoMkI alaukika krIDAe~ ina upadhanoMmeM hotI hai / 39 / ] 1. ilepaH-50, nA0 / 2. zleSa:-ba, nA / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 dvisandhAnamahAkAvyam smarAta vAruNIbhUtapariplavavilocanAH / sizcanta iva sudhayA gAyantaH kAkalIkalam // 40 // calatparimalAsaktalIlAlolAlisaMvRtAH / tamAlabahulAraNyamabhiviSTA iva sphuTam // 41 // iha kiMpuruSAH pazya puSpANAmucikISayA / udyAnena parizrAntAH saGkrIDante priyAsakhAH // 42 // smarArttA iti - kulakena vyAkhyAsyAmaH / he rAvaNa ! pazya nirIkSasva / iha daNDakavane kimpuruSAH kinnarAH puSpANAmuccikISayA uccetumicchayA saGkrIDante viharanti / kathambhUtAH ? udyAnenodurdhvagamanena parizrAntAH khinnAH / punaH priyAsakhAH priyAH sakhAyo yeSAM te vanitAsahAyAH punaH smarAtIH kandarpakadarthitAH punaH vAruNI bhUtaparijana vilocanA vAraNIbhUtaH pariplavo yayostAhaze dilocane yeSAM te maMdirAsamutpannAbhibhavadRSTaya ityarthaH / kiM kurvantaH ? kAkalIkalaM madhurasvaramanoharaM yathA tathA gAyantaH / punaH sudhayA'mRtena siJcanva iva plAvayanta iva punadacaparimallAsakta lIlA lela disaMvRtAH parimalepbAsaktAH parimalAsaktAH calantazca te parimalAsaktAzca calatparimalAsaktAH lIlAyAM lolA lapaTA ye'lyA madhupAste lIloyaTayaracalatpari mAsatAca te lIlAloAlayazca taiH saMvRtAH bhramadAmodaratakrIDAcaJcalabhramarapariveSThitAH / kiM viziSTA vakSAH 1 tamAlabahulAraNyaM sphuTaM nizcayena abhiviSTAH praviSTA iva | bhAratIya:- he yudhiSThira ! pazya / udyAne upavane puruSAH kiM na saGkrIDanteH api tu saGkrIDanta eva / kathambhUtAH ! aruNIbhUtapariplavavilocanAH smarArttA vA makaradhvajapIDitA iva / zeSaM samam ||40-42 // devAGganApadanyAsa gujadalaya zikSanAH / ete latAgRhA bhAnti kAmakArAlyA iva // 43 // deveti- ete latAgRhAH vallImandirANi bhAnti zobhante / kathambhUtAH 1 devAGganA padanyAsaguJjadvalayazijanAH devAGganAnAM padanyAsena guJjanti raNanti vallyaziJjanAni kaGkaNanUpurANi yeSu te / utprekSantekAmakArAlA iva kandarpabandIgRhA iva / bhAratIyaH - he deva bhAnti, ke ? ete latAgRhAH / kathambhUtAH 1 aGganApadanyAsaguJjadvalyaziJjanAH 1 zeSaM tulyam // 43 // I kAma-vAsanA se vyAkula, madirAse utpanna mAdakatA ke kAraNa caMcalanetra, madhura sUkSma svarameM gAte hue mAno amRtakI vRSTi karatese (40) ur3atI sugandhipara mohita tathA krIDAke kAraNa caMcala bhoroM se ghire, mAno adhikatama tamAla vRkSoMke jaMgalameM praveza kara jAne para bhI dRzya (41) AkAzameM ur3aneke kAraNa thake tathA priyatamAoMke sAtha nikale kinnara jAtike deva yahA~ phUla cunane kI krIr3A kara rahe haiM / he rAvaNa ! dekho (42 ) [ kAmadeva ke dvArA dI gayI vedanA lAla-lAla vyAkula virahake AsuoM se pUrNa netroMse sIMcate hue samAna, premagItako sUkSmavara se gunagunAte hue (40) paricaryA ke lie daur3atI huI, sugandha jalAdi lAnemeM lIna, vibhrama aura sahaja vAJcalyaghatI sakhiyoM se ghire hue, zItopacAra ke lie lagAye tamAla patroMke araNyameM hI chipe hue se ( 41 ) atyanta durbala tathA bAndhavako pyAre ye matimAna puruSa isa udyAnameM he yudhiSThira ! dekhiye kyoM nahIM krIr3A kara rahe haiM ? arthAt viraha vyAkula ho kara par3e haiM ] / 42 / sura-sundariyoMke lIlApUrvaka paira rakhane se paijaniyoMse nikalI jhunajhuna dhvaniyukta ye latAkusa kAmadeva ke kArAvAsoMke samAna pratIta hote haiM [ he deva ! yudhiSTira ! sundariyoM" * ] 43 / 1. zleSaH - ba0, nA0 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 saptamaH sargaH udyotitadizaH pakkA lokasyAjIvahetavaH / divyauSadho vibhAnsyetAH parArthAH sakriyA iva // 44 // udyotiteti-esA divyoSadhyaH zatuvAdayogyAni bheSajAni vibhAnti / kathAbhUtAH ? uyotitadizaH prakAzitAzAH / punaH pakkAH prAtapAkAH punaH AjIvahetavaH jIvam A iti AjIvam AjIcaM hetaba AjIvahetavaH jIvanAta kAraNAni / kaH : lokasa, mAdayate-kA iva ? saliyA iva sadAcaraNAnI. yetyarthaH / kathambhUtAH 1 parArthAH parebhyo'rthaH prayojanaM yAbhistAH praarthaaH| bhAratIyaH-he divya yudhiSThiraH etA oSadhyaH pAcanAlAdidhAnyAni vibhAnti / kathambhUtAH ? lokatyAjIvahetavaH jIvanopAyAH // 44 // bhUrjAyate pradeze'sminsAlatAlIsamAkule / abhikhyAtiyutA nityaM zappacchAyodakAnvitA // 45 // bhUriti-jhASpacchAyA zappaiH bAlatRNairupallakSitA AyA abhikhyAti zobhatetarAm / cha ? asminpradeze / kathambhUte ? bhUrjAyate bhUjarAyate mahati punaH zAlatAlIsamAkule sAlaitAlImizra samAkule / kathambhUtA zapacchAyA ? udakAnvitA jalayutA punaH yutA mizrA / ___ bhAratIyaH- amikhyAtiyutA zobhAsaMyuktA bhUrbhUmiH jAyate / katham ? nityamanavaratam / kathambhUtA satI ? zapacchAghodakAnditA bAlakRNacchAyAsamavetA / ka ? asmin locanagocare prdeshe| kathambhUte ? latAlIsamAkule vallIzreNisaGkIrNe ! kIdRzI bhUH ? sA lokaprasiddhA // 45 // zrImattaralatopetAH saralAH saGgatA itaH / priyavalla'valIlAlyA vrajakAntAzvakAsati // 46 // vaizAkhonmanthanotkampAilanmUrdhaprasUnakAH / suglAnijaghanAbhogA nyagrodhaparimaNDalAH // 47 // uddhRtaapaannddurshyaamvittpaaytbaahvH| saMkSiptabandhuraskandhAH pravAlabahulazriyaH // 48 // zrImaditi-bulakena vyAkhyAsyAmaH / he priyavan priyamasyAstIti priyavAn tasya sambodhanam / he kalyANavan he rAvaNa ! braja gaccha / kayA lavalIlAlyA labalInAM candanalatAnAmilA mahI tasyA AliH zreNI tayA / ka ? ito'smin prdeshe| yasmAt he zrImattara cakAsati zomante / ke ? saralAH devadAravaH / samasta dizAoM meM prakAza phailAtI huI paripakva tathA saMsArake dIrghajIvana meM sAdhaka ye alokika auSadhiyA vaisI hI camaka rahI hai jaisI ki paropakArake lie kI gayI sakriyAe zobhita hotI haiN| [he divya pANDarAja ! saMsArakI AjIvikAke nimitta ye dhAnyAdi vaise sundara lagate haiM jaisI.......... ] / 44 / sAla tathA tAla vRkSoMse vyAta, bhoja patroMke samAna vistRta aura samatala isa kSetra meM dUdhakI chAyA aura jalase pUrNa zItala bhUmi atyanta sundara lagatI hai| [latAoMkI zreNiyoMse vyApta isa kSetrako bhUmi sadaiva dUba, chAyA tathA pAnIse yukta rahane ke kAraNa atyanta manorama ho jAtI hai| 45 / he kalyANabhAjana rAvaNa ! candanakI latAoMse DhakI dhIthiyoM se jaao| adhikatara zobhA yukta latAoMse ghire, atyanta ghane mAno eka sthAnapara A mile sadRza sundara athavA pAnIbahula devadAruke vRkSa yahA~ bar3e manamohaka lagate haiN| (46) inakI zAkhAoMke parasparameM 1. yamakailepayandheSu sabindukAbindukathorabhedAd guNAnAmabhedakatvAnna doSaH / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 dvisandhAnamahAkAvyam kathambhUtAH ? saGgatAH ghanAH paraspara militAH punaH lattopetA vastIyuktAH / yadvA zrImattaralatApatA zrIH zobhAH mattAH kSIvA ralAH madhupAH topaH samUhaH mattAzca te ralAca matsaralAH mattaralAnAM topaH mattaralatopaH zrIzca mattaralatopazca zrImanAtopau tAyAmitAnAbhIyAlomAH munarapi kathambhUtAH ? galanmUrdhaprasUnakAH; galanti patanti mUrddhabhyaH zikharebhyaH prasUnAni kusumAni yeSAM taiH / karamAt ? zAkhonmanyanotkarapAt zAkhAviloDano kampAt / katham ? 3 sphuTaM puna: suglAH mlAnAH punaH nijaghanAbhogAH svaniviDavistArAH punaH nyagrodhaparimaNDalAH nyagrodhasyeva vaTavRkSasyeva parimaNDalaM bughnaM yeSAM te tathoktAH / punarapi kathambhUtAH ? uddhRtApANDuradayAmaviTapAyatabAhavaH uddhRtAH uddaNDAH, ApANDura- zyAmAH IpacchuklazyAmAH uddhRtAzca te ApANDurasyAmAzca uddhRtApANDurajhyAmAH te ca te viTapAzca uddhRtApANDurazyAmaciTapAH kSudrazAskhAsta evAyatA dIrthAH bAco hastAH yeSAM te tathoktAH / punaH saMkSiptabandhuraskandhAH hrasvamanoharazAkhAjanmasthAnAH / punaH pravAlabahulaniyaH prabAlAnAM komalapalavAnAM bahulA pracurA zrIH zobhA yeSAM te tathoktAH / punaH kAntA manozAH, athavA ke jalamante samIpe yeSAM te kaantaaH| mAratIyaH-he yudhiSThira, brajakAntA gopyazca kAsati / kayA ? priyavallavalIlAlyA priyagopakaTAkSamAlayA / kva 1 itaH pradeze / kathambhUtAH satyaH ? saGgatAH militAH / punaH zrImattaralatopetAH zrImatyazca tAstaralatopetAzca zrImattaralatopetAH zobhAvaccaJcalatvayutAH / punaH saralA: RjavaH punaH galanmUrddhaprasUnakAicyavanmastakakusumAH / kasmAt ? paizAstronmathanotkampAt vaizAkho manthanadaNDaH tasya yadunmanthana tasmAt ya uttampastasmAt manthanadaNDaviloDanorbakampanAdityarthaH / punaH sumlA nidhanAbhogo yAsAM tA atiklezaprAptaTimadhyapradezAH savyapatrikapradezA ityarthaH / punaH nyagrodhaparimaNDalAH tiryagrodhakaTipradezAH / punarutApANDuradayAmaviTapAyatabAhyaH uddhRtApAyachurazyAmaviTapA vatuleSatpANDurazyAmaviTapA ivAyatA bAbo yAsAM tAH punaH saMkSiptabandhuraskandhAH vyApAritamanojJAMsAH punaH pravAlabahula zriyaH prkRssttkeshprcurshriyH47-48|| padmarAgaprabhAjAlaM vilokya zikhino gajAH / zaGkayA vanarAjISu vidravantyamutaH prabho / / 49 / / pajheti-he prabho, he svAmin ! amuto'smAtpradezAt gajAH hastinaH vidrayanti / kiM kRtvA / pUrva padmarAgaprabhAjAlaM zoNamaNiprabhAsamUha vilokya nirIkSya | kayA ? zikhinaH dAvAgneH zaGkayA bhrAntyA / kAsu ? vanarAjIpu kAntArazreNiSu / ragar3aneke kAraNa jo kampa hotA hai usake dvArA coTI taka ke phUla jhara jAte hai aura murajhA jAte haiN| ina vRkSoMkI golAI bahuta bar3I hai, vaTa vRkSake samAna inakA vistAra hai (47) Upara taka calI gayIM zveta rakta athayA zyAmala zAkhAe~ hI inakI lambI bhujAeM haiM, inake tane sundara aura kama U~ce haiM tathA nUtana sukumAra patroMne inakI zobhAko aneka guNita kara diyA hai / (48) [ lakSmInivAsa yudhiSThira ! yahA~para najakI striyoMkI zobhA vyApta hai kyoMki premI gopoMke kaTAkSa unapara barasa rahe haiM, sarala hokara bhI the caMcalatAse pUrNa haiM, unakA AcaraNa samIcIna hai, mathAnIko calAneke kAraNa unake zirake bhUSaNa phUla vikhara gaye haiM, jaMghAe~ aisI puSTa aura vistRta haiM ki ve thaka jAtI haiM, kaTi pradeza vistRta aura ghartula hai, komala zAkhAoM ke samAna sukumAra tathA lambI bhujAoMko ve lIlAle uThAye haiM, sundara kaMdhe Dhale hue haiM tathA lamve lambe kezoMne unakI zobhAko ananta guNita kara diyA hai ] // 46-48 // / he rAvaNa ! padmarAga maNiyoMkI phailI huI lAla lAla kAntiko dekhakara dAvAnalakI AzaMkAse hAthI isa jaMgalase dUsare jaMgaloMko bhAga Ate haiN| [ he dharmarAja ! parvatI mayUra 1. zlepaH-10, nA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanamA sAH 129 bhAratIyaH pazaH-he prabho, he vibho yudhiSThira ! agajAH parvatanAH zikhinaH mayUrAH zaGkayA bhItyA vidravanti, api tu na ; zaGkAM vihAya niHzaGkIbhUtvA khAdantItyarthaH / kutaH 1 amutaH pradezAt / kiM kRtvA ? pUrva vilokya / kim ? padmarAgapramAjAlaM. kicalkakAntizreNim | kAsu ! vanarAjISu payaHpaziSviti // 49 // zasyakaM haritagrAsabuddhyA vAtamajA mRgaaH| daukante cAphyantyasmizcalAnAmIzI gatiH // 50 // zasyakamiti bAtamajAH vAtamajantIti vAtamajAH mRgAH haritagrAsabuddhyA zasyakaM nIlamaNiM Dhaukante Anayanti apayanti ca parityajanti ca / kva ! asmin pradeze, yuktametat, hA kaSTaM calAnAM prANinAmIdRzI gatiH syAt / bhAratIyaH-vAtamajA mRgAH haritapAsabudhyA alpaM zasya zasyakaM kSudradhAnyaM Dhaukante apayanti ca / zeSaM prAgvat // 50 // eSA pakkaphalAzAlisampadambhojazAlinI / bahazobhAsthalI lAti mohanIyAtiramyatAm // 51 // eSeti-eSA sthalI atiramyAmatiramaNIyatA lAti Adate / kathambhUtA ? pakvaphalAzAlisampat pakve phale AzA yasyAH sA, pakvaphalAzA'lisampadyasyAM sA pakvaphalecchubhramarasamUhA / punaH / ambhojazAlinI padma. zobhinI / punaH bahuzobhA pracuradIptiH punaH mohanIyA mohotpAdikA / bhAratIyaH-yAti vrajanti / kA ? eSA'lisampat / kAm ? ramyatAm | manozatAm / bahuzo vAraMvAram / kathambhUtA ! pazcaphalAzA punarambhojazAlinI padmarAjitA punaH bhAsthalIlAtimohanI bhAyAM tiSTha. tIti bhAsthA, bhAsthA cAsau lIlA ca bhAsthalIlA tayA'timohanI mohotpAdikA piGgadIptisthitazobhayAmohanIti // 51 // api cAmIkarikulaiH sutarAmAkulairyutAH / siMhakesarasaJchannA bahudhAnyAtidurgamAH // 52 // ramyabhAvodayAdikSu drAkSApUgairalaGa kRtAH / grathitA nAgavallIbhiH sphurantIbhiritastataH // 53 / / jala-sthaloMmeM vyApta kamaloMke parAga aura kAntike vistArako dekha kara kyA ura kara isa ghanase bhAgate haiM ? apitu nizaMka hokara kamala-parAgakA pAna karate haiM ] // 49 // . he rAvaNa ! isa vanameM vAyuse bhI drutagAmI hiraNa harI ghAsa samajha kara nIlamaNiyoMke pAsa jAte haiM aura nirAza hokara lauTate haiM / ThIka hI hai, caMcaloko yahI gati hotI hai| [he yudhiSThira ! isa deza meM bakare tathA hiraNa navajAta dhAnyakI sugandhase AkRSTa hokara harI harI ghAsa khAnekI icchAse jAte haiM kintu bhagA diye jAte haiM, lolupokA yahI hAla hotA hai ] // 50 // saba ora pake phaloMse vyApta, gUMjate hue bhauroke samUhase ghirI kamalinI yukta atyanta sundara aura manamohaka yaha bhUmi ramaNIyatAkI ati hai|[pke phalopara mugdha, kamaloMke dvArA uddIpta, kalAmaya krIDAke kAraNa atyanta unmata; yaha bhauroMkI * zobhA saundaryakA carama vikAsa hai ] // 51 // __ anvaya-asmin sutarAm AkulaiH karikulaguMtA, siMhakezara-samchannA, bahudhA-anyAtidurgamAH, ramyabhAvodayA, vikSu drAkSApUgairalaMkRtAH, itastaptaH sphurantIbhiH nAgavallIbhiH pradhitA, senyAmA, mAnarahitA dumAkulA bhraSTApadopetasaMcArA amI sAnubhogAH zriyaM dadhati / 1. atra kRtaH zaratkAlaparAmarzaH / 2. bhrAntyarthAntaranyAsI-ba0, nA0 / 3. ileSaH-0, nA0 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dvisandhAnamahAkAvyam sevyAgrAmAnarahitAH sAnubhogA drumAkulAH / asminnaSTApadopetasaJcArA dadhati zriyam // 54 // kulakam ) apIti -- amI dRSTipathamAyAtAH sAnubhogAH parvatanitambavistArAH asmindaNDake zriyaM dadhati gharanti / kathambhUtAH ? karikulaiH gajavRndrairyutAH / kathambhUtaiH karikulaiH 1 sutarAmAkulaiH vyanaiH punaH siMhakesarasaJchannAH kaNThIravakaNThakesarapracchAditAH punaH bahudhAnyAtidurgamAH bahudhA bahuprakArairanyaiH zvApadairatidurgamAH nAnAprakArAparazvApadAtiduHpravezAH punaH ramyabhAvodayAH punardizvAzAsu drAkSApUgairalaGa kRtAH punaH nAgaballIbhiH tAmbUlIlatAbhiH sarpazreNibhirhastizreNibhiriti kecit / prathitA gumphitAH / kathambhUtAbhiH ? itastataH sphurantIbhiH vijRmbhamANAbhiH / punaH sevAyAH AzravaNIyazikharAH punaH mAnarahitA iyattA tyaktA, atyantavistIrNA ityarthaH / punaH aSTApadopetasaJcArAH zarabhAzritamArgAH / bhAratIyaH - he yudhiSThira api zabdasyAyamarthaH, asmindeze pattanAnAM tAvadAstAM varNanA grAmA api zriyaM vibhUtiM dadhati / kathambhUtAH ? cAmIkarikulaiH suvarNADhya puruSa santAnairyuktAH / kathambhUtaiH 1 sutarAmAkulaiH sutAH putrAH rAmAH bhAryAstAbhirAkulaiH, yadvA sutarAmANAM kulaM yeSAM tAni taiH sutasamUharAmA samUhayuktarityarthaH / punaH siMhakesarasaJchannAH siMhakesarAH vRkSavizeSAstaiH saJchannA punaH bahudhAnyAtidurgamAH pracurasasyAtidurgamAH punarikSudrAkSApUgaiH ikSavaH prasiddhAH drAkSA gostanyaH pUgAH kramukadrumAH tairalaGkRtAH / kasmAt ? ramyabhAvodAt ramaNIyatAbhyudayAt punaH nAgavallIbhiH tAmbUlIbhiH grathitAH / kathambhUtAbhiH ! itastataH sphurantImiH punaH sevyA AzrayaNIyAH punaH narahitAH manuSya hitAH punaH sAnubhogAH vistIrNAH punaraSTApadopetasaJcArAH suvarNAnvitanirgamapradezAH / iti kulakam / / 52-54 // bahudhAtugaNAkIrNAnsumahAyAguNAdimAn / zabdAgama ivAddezAndevalokI na muJcati // 55 // bahniti - devalokaH surasamUhaH imAn uddezAn na muJcati na parityajati / UrdhvaM gatAH dezA uddezA ucca pradezAH parvatAdayo vA tAn / kathambhUtAn ? bahudhAtugaNAkIrNAn pracuragairikAdisamUhasaMkulAn / kathabhUto devalokaH 1 sumahAH zobhanatejAH / vAguNAt U IzvaraH A brahmA aH nArAyaNaH uzva azva azca vAH vAnAM guNaH vAguNastasmAt harahiraNyagarbhaharINAM pratApaguNAt zarIrakA ntiguNAca adhika pratApaH adhikazarIra aura bhI dekhiye, isa daNDaka vanameM ye parvatoMke DhAla kitane zobhApUrNa haiM, svayaM hI ikaTThe hue hAthiyoM ke jhuNDose bhare haiM, siMhoMkI ayAlake bAloMse Dhake haiM, bahudhA dUsare hiMsra pazu bhI yahA~ se nikalate Darate haiM, saba dizAoM meM khar3e aMgUra supArI Adike vRkSoM tathA idharaudhara lahalahAtI pAnakI veloMse guthe honeke kAraNa; sundara bhAvoMke preraka ramaNIya zikharoMse bhUSita, vistRta hokara bhI vRkSoMse pUrNa tathA bhA~ti bhA~tike zarabha Adi mRga isameM kUdate phirate haiM // 52-54 // anvaya-asmin ca cAmIkarikulairyutA, suta- rAmAkulaiH, siMhakezara saJchanno, bahudhAsyA ati durgamA, ramyabhAvodayAt ikSudrAkSA pUgairalaMkRtAH, itastataH sphurantIbhiH nAgavallIbhirmathitA, narahitAH, sAnubhogAH, brumAkulAH, aSTApadopetasancArAH sevyAH grAmA api zriyaM dadhati / isa deza meM patnI putra tathA kuTumbiyoM yukta dhanavAn logoMke samUhoMse vyApta, siMhakezara vRkSoMse paTe, dhAnyake khetoMmeM dabI pagaDaNDiyoM yukta, saundarya lakSmIkI kRpAke kAraNa Ikha, dAkha tathA supArI Adise paripUrNa, idhara-udhara ghUmate hue dAthiyoMkI paMktiyoMse gu~the, manuSyoM ke kalyANakArI, anukUla bhoga samandhita, donoM ora vRkSoMse yukta tathA svarNa nirmita sadRza mArgoM se pUrNa grAmoMkI bhI zobhA avarNanIya hai / 1. praveza: - pa0, 60 | 2. zleSaH - ba0, nA0 / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH 131 tejAzcetyarthaH / ka iva na muJcati ? zabdAgama ica vyAkaraNamiva / yathA zabdAgamaH uddezAn prakaraNAni na tyajati / kathambhUtAn uddezAn ? bahudhAtugaNAkIrNAn bahubhirdhAtugaNairAkhyAtasaGgharAkIrNAn saMkulAn / kathambhUtaH zabdAgamaH ? sumahAvAk zobhanA mahatAM ziSTAnAM bAgavANI yasmAt sa sumahAvAk punaH uNAdimAn uNAdipratyayayukta ityrthH| bhAratIyaH-he deva he yudhiSThira na muJcati / kaH ? lokaH aSTAdazaprakRtijo janaH / kAn ? uddezAn utkRSTAndezAn dhanajanakanakasasyasamRddhAn ; punaH bahudhAtugaNAkINAn prabhUtasuvarNarUpyalohatAmrAdisamanvitAn / | kiMviziSTo lokaH ? sumahAvAH zobhanaratsavairAvAti samantAtpravartate sumahAvAH / punaH guNAdimAn vIryodAyAdiyuktaH upamArthaH prAgvat // 55|| mandarAgaH svayaM sAkSAnmantrakRddhiradhiSThitaH / puNyAzramo vibhAtyeSa sAnumAnanayA zriyA // 56|| mandeti-eSa sAnumAn anayA zriyA vibhAti zobhate / kathambhUtaH ? mandarAgaH mandarazcAsAvagazca mandarAga: meruH / katham ? svayaM svarUpeNa / punaH mantrakRdbhiH vidyAdharaiH sAkSAt paramArthavRttyAdhiSThita AzritaH / punaH kathambhUtaH ? puNyAzramaH puNayati pumAMsaM zubha karmaNi pravartayatIti puNyam "yocorAsuyuvaH" [jai0 2 / 1 / 84 ] iti yaH pratyayaH / puNyasaMyojanahetutvAt puNyAnAmupalabhyamAnatvAdAzramaH puNyAnamo janAnAmiti / bhAratIyaH-eSa puNyAzramaH vibhAti / puNyasya samyaktapazcaraNAdijanitazubhapariNAmalakSaNasyAnubhavakhAt puNyAH yatayasteSAmAzramaH puNyAzramaH / kayA kRtvA ? anayA pratyakSabhUtayA zriyA zobhayA / kathambhUtaH ! sAnumAn sayA lakSmyA saha janamanumAnayatyanubandhayatIti sAnumAn nIdAgasamartha yartha / punaH mandarAgaH mando rAgo yatra sa punaH mantrakRdbhiH yogibhiH svayamAtmanA sAkSAt paramArthato'dhiSThitaH / / 56 / / ___ anvaya-zabdAgama ica bahudhAtugaNAkIrNAn , ghAguNAdimAn jozAn sumahA devaloko na mumcati / vyAkaraNa zAstra ke samAna geru Adi samasta dhAtuoMse bharapUra (bhvAdi kriyAgole pUrNa ) U (ziva)+ A (brahmA) + a (viSNu) yA arthAt maddeza-brahmA-viSNuke guNoMse yukta ( uNAdi prakaraNoM sahita ) atyanta tejasvI (zuddha tathA kArya vAkyoMke janaka) U~ce sthaloMko (prakaraNoMko) deva loga nahIM chor3ate haiN| andhaya-he deva ! guNAdimAn sumahAvAH lokaH zabdAgama iva badudhAsugaNAkIrNAn udezAn ma muJcati / he dharmarAja ! vIrya zaurya Adi guNoM ke dhAraka, sundara utsavoMmeM sammilita honeke lie Atura, aThAraha prakRtike loga sonA Adi dhAtuose pUrNa isa uttama dezako nahIM chor3ate haiM // 55 // anvaya-svayaM mandarAgaH, mantrakRtiH sAkSAdadhiSThitaH puNyAzramaH eSa sAnumAn anayA dhiyA vibhAti / svabhAvase hI sumeru parvata tulya, vidyAoMke sAdhakoM (vidyAdharoM) kI pramukha nivAsa bhUmi tathA zubha AcaraNake kAraNa Azrama tulya yaha parvata isa chaTAse camaka rahA hai| anyaya-mantravadbhiraviSTitaH svayaM mandarAgaH, sAnumAna, epaH puNyAzramaH bhanayA zriyA vibhAti / mantroccAraNameM lIna tapasthiyoMse dhyAta, svayameva rAga-dveSakI hInatAko prApta jhAnAdi rUpa antaraMga lakSmIke kAraNa AkarSaka yaha puNyAtmAoMkA Azrama sAdhanAkI sundaratAse suzobhita hai // 56 // 1. ilepaH-bAnA / sa Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisamdhAnamahAkAvyam eSa cApaguNonmuktavikasadvANasaMhatiH / pradeze'sminnabhIrAmaH prakAmamavalokyatAm // 57 // ___ eSa iti-bho rAvaNa ! eSa rAmo'valokyatAm tvayA / ka asminpradeze / kathambhUtaH 1 cApaguNonmuktavikasadvANasaMhatiH cApaguNena dhanurmILa kRtvonmuktA visaSTA vikasantI sphurantI vANasaMhatiH zarapara ktiyena saH abhIH nirbhayaH / katham ? prakAmamatyartham / bhAratIyaH-he yudhiSThira ! egha puNyAzramaH tvayA'valosyatA / kathambhUtaH 1 apagaNonmuktavikasadvANasaMhatiH apaguNenAvagraheNonmuktA vikasantI vANAnAM vRkSavizeSANAM saMhatiH paGi ktaryatra saH punarabhIrAmaH mnoshH| ka ? asminpradeze / katham ! prakAmam / / 57 // zarapravAhadurge'smiJchrIsampalakSmaNAnvite / dezabhagnebhadantAye dRzyatAM dIprasAguruH // 58 // zareti-rAmaH dRzyatAm / kathambhUtaH 1 dIpratAguruH dIpratayA pratApena guruH / cha ? asmindeze pradeze / kathambhUte pradeze ? zarapravAhadurge mArgaNagaNaviSame punaH zrIsampalakSmaNAnvite zrIsamparasItA lakSmaNaH saumitriH tAmyAmanvite punaH bhagnebhadantAye bhagnarjarja rairibhadantaiH gajaradairATye sNyukt| bhAratIyaH-eSa ca puNyAzramo dRzyatAm / kathambhUtaH ? dIpratAguruH dIpratayA tapazcaraNAdinA guruH / kva ? asmin deze / kathambhUte deze ? zarapravAhadurge payaHpUraduHpraveze punaH zrIsampallakSmaNA zobhAsamRddhicihnanAnvite punaH abhagne nirupadrave punaH bhadantAye bhadantaiH pUjyaiH puMbhirATye yute // 58|| aho paramaraudratvamasidhArAvataizcitA / dhatte saGgrAmadurgAntarbhUmirnarakapAlinI // 59 / / * aho iti-aho Azcarye asAvantarbhUmiH samIpavartinI bhUmiH paramaraudratvamatizayena bhISmatvaM dhatte dhArayati / kathambhUtA satI ? saMgrAmadurgA kharadUSaNavihitasamaraduHpravezA punaH asidhArAvatairasidhAraiva vrataM yeSAM taiH kSatriyakumAraizvitA upacayaM prAsA punaH narakapAlinI manuSyAroTivatI / isa sthAnapara dhanuSako DorIse chor3e gaye par3hate hue ghANoMkI paMktise yukta nirbhaya rAma haiN| inheM jI bharake khoja lo| anvaya-asminpradeze ca bhapa guNonmuktavikamANasaMhatiH amIrAmaH eSaH prakAmamavalokyatAm / isa sthAnapara hI jalarAzikI bharamArake kAraNa vikasita vANa vRkSoMkI paMktiyA~ haiM ye atyanta sundara lagatI haiN| inheM khUba dekhiye aura pramudita hoiye // 57 // vANa varSAke kAraNa saMkaTApana, TUTakara gire hAthIdA~toMse vyApta isa dezameM lakSmI svarUpa sItAjI tathA lakSmaNake sAtha rahate hue tejasviyoMke guru rAmako bhalI. bhA~ti khojie| andhaya-zarapravAhadurge, zrIsampapalakSmaNAnvite, bhadantAye, abhagne bhasmin deze vIpratAguruH dRzyatAm / pAnIkI bAr3ha ke kAraNa durgama, lakSmI aura kAnti rUpI cihnoMke dhAraka, zramAse paripUrNa tathA akhaNDa isa dezameM tapake pratApayukta isa AzramakA darzana kIjie // 58 // ___ talavAra dhAraNa karaneke vratI vIroMse paTI, kucha samaya pUrva hue ghora yuddha ke kAraNa agamya aura manuSyoMke kapAlole ghyApta yaha yuddhasthalI aura durgake bIcakI bhUmi atyanta bhISaNatAko dhAraNa kiye hai| 1. zleSaH-0 naa0|2,sNsaaraasaataaprijnyaanen cairaGgikaiH purussairaashrite-p0,d0|3.shlessH-10,naa0| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satamaH sargaH Rom bhAratIyaH-asau saMgrAmadurgAntabhUmiH samIcInagrAmaprAkAra madhyAvaniH araudratvaM prasannatvaM patte / karabhUtam ? paramuskRSTam / kathambhUtA 1 asidhArAvataiH asidhAreva vrataM yoSAM taiH pararAmAsahodaraiH satpuruSaiH yadrA har3atapazcaraNAdivatadhurandharaiH yogibhizcitA punaH narakapAlinI narAn kena sukhena pAlayatIti sA tathoktA // 59|| prabhaJjanAkulAzokabhinnA punnAgasaMhatiH / etasminnIdRzaM kAlaM prApya rAjana rAjatI // 6 // prabhaJjaneti-he rAjan bho rAvaNa ! na rAjati na shobhte| kA'sau ? punnAgasaMhatiH satpuruSasamUhaH / kiM kRtvA ? pUrva prApya vA / kam ? kAlaM lakSmaNam / kathambhUtam ? IdRzam / kva ? etasminnatra daNDakAkhye bane / kathambhUtA satI ? prabhaJjanAkulA pradhvaMsavyagrA / punaH zokabhinnA manaHklezajanitAnta:santApataptA / bhAratIyaH-he rAjan ! punnAgasaMhatiH punnAgA vRkSavizeSAsteSAM saMhatiH na rAjati, apitu rAjatyeva / kiM kRtvA ? kAlaM baratamAyaM prApya / kathambhUtA ? prabhanna nAkulAzokabhinnA prabhajanena vAyunA AkulairazokairvRkSavizerbhinnA vAtAhatapiNDIdrumabhizrIbhUtA // 6 // nRpaheturagAn pazya tvaM lakSmyA jvalitAnimAn / cairidAvAgnisantApavidagdhAn patitAnitaH // 6 // nRpeti-he sApa bho rAvaNa ! pazya nirIkSasva | ko'sI ? lyam / kAn ? imAJ turagAn / kathambhUtAn ? patitAn | cha. ? itaH pradeze / punaH kathambhUtAn ? jvalitAn zobhitAn / kayA ? lakSamyA zarIra zobhayA / punaH kathambhUlAn ? ridAvAgnirAntApavidagdhAn cairiNazca te dAdAgnayazca, teSAM santApastena vidagdhAn vipacavanavahnimatmIkRtAn / bhAratIyaH-he pa yudhiSThira ! pazya / ko'sau ? tvam ! kAn ? imAn agAn vRkSAn / kiviziSTastvam ? hetuH kAraNam / kasyAH ? lakSmyAH zriyaH / kathambhUtAn ? patitAn / ka ! itaH atra / kathambhUtAn ! jvalitAn dIptAn | punaH kathambhUtAn ? thairidAvAgnisantApavidagdhAn vairIca vairI, sa cAsau dAvAgnizca, tasya santApaH / tena vidagdhAn // 6 // veginImiha pazyAmi nadInAM syandanakriyAm / kuJjarAjizriyaM coccaistIkSNAGkazamukhodyatAm // 62 // brahmacaryAdi asidhArA vratoMke pAlaka logoMkI nivAsabhUmi, manuSyamAtrakA sukhapUrvaka pAlana poSaNa karatI yaha Adarza grAmoMkI cAradIvArIke bhItarako bhUmi atyanta karuNAmaya rUpase yukta hai // 59 // he rAkSasarAja ! sarvathA vinAzase vyAkula, zokake kAraNa bhagna-manoratha nAgavaMzI zreSTha puruSoMkI jAti yahA~para isa samaya aise durdinako prApta hokara zobhita nahIM ho rahI hai| he dharmarAja ! prabala vAyuvegase pIr3ita azoka vRkSoMse TakarAyI punnAga vRkSoMkI katAreM yahA~para isa sundara zarat Rtuko prApta karake kyA zobhita nahIM hotI hai ? apitu vizeSa rUpase zobhita ho rahI hai // 6 // ___ he laMkezvara ! zarIrakI zobhAse jagamaga, zatruoMkI senArUpI dAvAgniko lapaToM meM bhasmIkRta aura idhara udhara gire ina ghoDoMko Apa dekheM / [samasta sampattike nidhAna he dharmarAja ! zatrubhUta vanAgnikI lapaToMke dvArA jalAye gaye tathA aba bhI dhadhakate hue ina vRkSoko Apa dekheM] // 61 // 1, ilepaH-ba0, nA0 / 2. zlepaH-ba0, nA0 / 3. zlepaH-ba0, nA0 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam veginImiti-bho rAvaNa ! syandanakriyAM rathavyApAra na pazyAmi nekSe / kathambhUtAM na pazyAmi ? dInAM mlAnAm, api tu puSTAM pazyAmIti bhAvaH / kathambhUtAM satIm ? veginI vegavatIm / ka 1 iha daNDake / tathA ca na pazyAmi / kAm ? kuJjarAjizriyaM kuJjarANAmAjistasyA bhIstAm samAjasamarazobhAm / kathambhUtAM na pazyAmi ? dInAmapi tu puSTAM pazyAmIti bhAvaH / kathambhUtAm ? uccaistIkSNAGa kuzamukhodyatAmatitIkSNamaNimukhasaGa kucitAnAm | anena bhadratvaM rAjavAhanatvaM ca gajAnAM pradarzitamiti / ___ bhAratIyaH- iha pradeze nadInAM taraGgiNInAM syandanakiyAM lavaNacyApAraM pazyAmi / kathambhUtAm ? veginI rayavatI tathA kuJjarAjizciyaM jhATakavRndazomAM pazyAmi / kathambhUtAm ? uccairucco punastIkSNA nirIkSaNIyAM punaH kuzamukhodyatAM darbhAgranirbhinnAm / / 62 / / sarvatra viSaye'muSminbhrAntadRSTiritastataH / na pazyAmi kvacittIvaM dviSatAM kharadUSaNam // 63 // sarvatreti-he rAvaNa ! ahaM zUrpaNakhA svaradUSaNaM rAvaNazyAlakaM vacitkarimazcitsthAne na pazyAmi / kathambhUtam 1 dviSatAM zatrUNAM tIvra soDhumazakAma ! thambhUtAhama ? garvanAmabhiH dipane sapane maNDake bhrAntadRSTiH prclitlocnaa| __ bhAratIyaH he yudhiSThira ! ahaM dviSatAmarINAM tIvra nirdayaM kharadUSaNa niSThurAparAdhaM na pazyAmi / zeSaM prAgvat / / 63 / / deva kiMbahunAnena sAdhunA'sAdhunAthavA / niSpazcimamidaM pazya netramAtrAkhilendriyaH // 6 // deveti-he deva tvAmin / kim ? 'atra kimiti zabdaH pratiSedhAbhidhAyI draSTavyaH / avyayAnAmanekArthatvAt / ki pUryate anena parijalpitena / kathambhUtena ? bahunA pracureNa punaH sAdhunA manojena athavA asAdhunA'. manozena niSpazcimamadvitIyamidaM vakSyamANaM netramAtrAkhilendriyaH san netramAtrANi netrayovilInAni sakalAni sparzanAdInIndriyANi yasya sa tvaM pazya netrendiye sakalAnIndriyANi pravedaya dRzyatAM sAvadhAno bhavetyarthaH / / 64|| paTuH sughaTavistArasamastanyAyanItiSu / rahitodAratuSTAtmA madirAkSIvatAzayA // 65 // he rAvaNa ! yahA~para atyanta tIvra gatise calate rathoko dekhatI hU~-unameM DhilAI nahIM hai; nukIle aMkuzake saMketapara calaneke lie prastuta hAthiyoM kI paMktikI zobhA bhI sopari hai| [ he dharmarAja isa Rtu meM nadiyoMke pravAhakI gati teja dikhatI hai tathA dekhane yogya, atyanta sundara kAMsakI dhArase kaTI huI kuJja samUhakI zobhAko dekhatA hU~ ] // 6 // isa pUre kSetrameM idhara-udhara saba tara5. najara ghumAkara bhI meM sUrpaNakhA zatruoMke lie dAruNa tumhAre bahanoI khara-dUSaNako kahIMpara bhI nahIM dekha pAtI hU~ 1 [ isa kSetra meM idhara-udhara saba ora najara gar3Akara dekhanepara bhI kahIMpara zatruoMke tIna aparAdhakA patA nahIM lagatA hai ] // 63 // he rAvaNa ! isa viSayakI bhalI athavA burI isa vistRta carcAko jAne dIjie / tathA Apa hI saba indriyoMkI zaktiko netronmukha karake pahile kabhI na dekhI huI isako (sItAko) dekhiye| [he dharmarAja ! yaha Rtu manoza hai athavA sAdhanavihInoM ke lie kaSTakara hai| isakA lambA varNana karanese kyA lAbha hai ? isa abhUtapUrva ramaNIyatAko dekhiye aura dekhate-dekhate netrendriya mAtra ho jAiye ] // 4 // 1. zleSaH-ba., naa| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH padmapANirazokA ghriH pakkavimbAdharonnatiH / gambhIranAbhiruttuGgavakSAzcandrAnanA tiH / / 66 / / kambugrIvAla ghuzroNiH snigdhakezAntasaMtatiH / subhrarmaNDUkakakSAzrIzcArUrU ramyatAvadhiH // 67 / / nakhaiH kuravakacchAyaiH zliSTairaGguliparvabhiH / dazanaiH zikharAkArairvyajyamAnodayAkRtiH / / 68 // vinItaveSamAkAraM vANImabhijanocitAm / zIlaM rUpAnurUpaJca vyAdadAnodayAnvitam // 69 // AzramaH sarvazAstrANAmAkaraH sarvasampadAm / anyonyasamayugmAGgavyaJjanAnAmupAzrayaH // 70 // AmirUpyasya niyatiH sImA saubhaagysmpdH| lAvaNyasya payorAziH kalAnAM nityacandrikA / / 71 // vikAzaH ko'pi kAntInAM ko'pi rAgasya saJcayaH / sarvopamAnadurAtmA vaidehI dRzyatAmitaH // 72 / / ( kulakam ) paTuriti-sAmprataM zlokASTakaina kulakena vyAkhyAsyAmaH-bho rAvaNa ! vRdayatAmavalokyatAm / kA'sau pApanA 1 thaidehI jAnakI | kya ! itaH pradeze asmisthAne | kathambhUtA ! AyanItiSu gativyApAreSu paTuH mA punaH sughaTavistArasamastanI suzabdaH prazaMsAoM gRhyate; tenAyamarthaH-ghaTasyeca kalazasyeva zobhano vistAroM gostau sughaTavistArau samau stanau yasyAH sA sughaTavistArasamastanI sughaTavistArAvityanena padena ghaTasyeva mAstatvaM vartulatvaM sthUlatvaM kaThinatvaJca samAvityanena padena nIcocabhAvarA hityaM stanayoryasyAH pradarzitaM sA nayokA / punarapi rahitodAtuSTAtmA udAraH sakalakalApravINaH / audAryadharmakalito vA tuSTo rAjyasaukhyAnugaganena iSTabhogAnubhavanayA vA saMhRSTa AtmA AtmIyabhAvaH svarUpamityarthaH / rahitaH nirastaH udArastuSTa AtmA - sA rahitodAratuSTAtmA, 'etena kanakamRgabadhAya tatpRSThasaMlagnatayA dhAvato rAmasya virahAkAntatayA sakalapAgAsu bhogopabhogasambhogepu cAnAdaraNIyatvaM sItAyAH pradarzitam | punaH kathambhUtA ? madirAkSI madire manojJe akSiNI yasyAH sA karNAntavizrAntanetrA vatAzayA vatazabdo'vyayaH khedavAcI, vata Azayo yasyAH sA pAzayA patibiyogAtsakhedacittA / punaH padmapANiH padme iva pANI yasyAH sA punaH azokATa niH azokasAva iva aMgrI yasyAH sA / pAdayoH saukumAryamAraktatvaJca pradarzitam / punaH pakvabimbAdharonnatiH pakratuNDI atiH punaH gambhIranAbhiH punaruttuGgavakSAH uccorastalA | punazcandrAnanayutizcandrasyevAnane yutiryasyAH / / vartulatvaM kAntimattvaJca pradarzitam | punarapi kathambhUtA ? kambugrIvA kamboriva saGa khasyeva grIvA yasyAH idhara isa sItAko dekhiye jisakI samatA koI bhI upamAna nahIM kara sakatA hai kyoMki gamanakI lIlAmeM yaha pakSa hai, sundara kalazokI golAI, utAra car3hAva sadRza stana hai, isakA AtmA atyanta udAra aura tRpta hai, netra mAdakatAse bhare haiM tathApi isakA mana kAluyase rahita hai| hAtha kamala hI hai, caraNa azokapatra hI hai, pake vimbaphaloMke samAna hI adharoMkI zobhA hai, nAbhi gaharI hai, ghakSAsthala ubharA huA hai, mukhakI kAnti candramAtulya hai, grIvA zaMkhake samAna hai, kaTi atyanta sUkSma hai, jisapara cikane lambe kezoMkI laTa jhUma 1. yaH kuraSako vRkSavizeSaH / kuracakagrahaNAtkuracakakalikAnA grahaNam / yathA Ana ityucyamAne bhAbhraphalAnAM grahaNaM jAyate / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam sA, zaGa khasyeva provAyAM rekhAtrayaM drshitm| punaralaghuzroNiralaccI zroNiyasyAH sA vistIrNakATirityarthaH / punaH snigdhakezAntasaMtatiH snigdhA kezAntasya santatiH paMktiryasyAH sA, snigdhazabdenAraukSyaM kuTilatvaM kAntimattvaM cokam / punaH subhUH zobhane bhruvau yasyAH suzandena bhuvozvApAkAratvaM sUkSmaromatA ca uktA / punaH maNDrakakakSAzrIH bhelapAdAkRttirityarthaH / punarucArU yasyAH sA, cAruzabdaprANAdULanirlomatvaM vRttAnu pUrvIsaukumAryaJca gaditam / punaH ramyatAvadhiH manoharatAyAH sImetyarthaH / punaH nakhaivya'jyamAnodayAkRtiH vyajyamAnA prakaTI kriyamANA udayAkRtiryasyAH sA / kathambhUtairnakhaiH ? kuravakacchAyaH kuravakavRkSakalikAsadRzaiH / atra nakhAnA lauhityaM snigdhatvabhuzcatvaM dIrghatvaJca kathitam / tathA aMguliparvabhiH / kathambhUtaiH ? zliSTairanyonyasaMlagnastathA dazanaiH dantaiH zikharAkAraiH pkkdaaddimbiijsdRshaiH| anena dazanAnAM snigdhatvaM hasvatvaM dItimattvaM ca prakaTitam / punaH kathambhUtA ? AkAraM vyAdadAnA prasAdakopAbhyAM janitAM prakRti gRhNantI / katha mbhUtamAkAram ? vinItaveSaM vinIto gheSo yatra sa tathoktastaM viziSTajanocitAlaGkAram / tathA vANI vyAdadAnA kathambhUtAmabhijanocitAM kulayogyAm / tathA ca zIlaM gRhItavrataparipAlanarUpam / kathambhUtam ? rUpAnurUpaM, rUpasadRzam / punaH kathambhUtam 1 udayAnvitamabhyudayayuktam / atra vibhUtyAM satyAM vikAreNa pratabhaGgo nAbhUt tasyA jAnakyA ityarthaH / punaH kathambhUtA / sarvazAstrANAM vyAkaraNacchando'laGkArAdInAM tathA kAmazAstrANAJca AzramaH punaH sarcasampadA samastavibhUtInAmAkaraH saniH punaranyo'nyasamayugmAnavyanjanAnAmupAzrayaH anyo'nyena paraspareNa samam tulyaM yugmaM yeSAM tAnyanyo'nyasamayugmAni tAni ca tAnyajJAni ca anyo'nyasamayugmAGgAni ca tAni vyaJjanAni ca anyo'nyasamayugmAGgavyaJjanAni teSAM tathoktAnAM netrapANipAdajavAdInAM tilakAlakAdInAJcAvaSTambhaH / pumarAbhirUpyatya ramaNIyatAyA niyatiravadhiH / punaH saubhAgyasampadaH sImA / punaH lAvaNyasya payorAziH samudraH / punaH kalAnAM nityacandrikA / punaH kAntInAM ko'pi vikaashH| punaH rAgasya ko'pi saJcayaH / punaH sarvopamAnadurAtmA upamAnebhyaH dUra AtmA svarUpaM yasyAH sA tathoktA / tatrAbamarthaH jAnakyAH svarUpamupamAnaM candrAdaya upameyA iti / bhAratIyaH-bho yudhiSThira ! asau karmatApannaH vai nidacayena sarvaH dehI samastaH prANI dRzyatAm / kathambhUtaH 1 paTurityAdi / sughaTavistArasamastagyAyanItiSu sughaTaH nizcayapathamAnItaH, vistAra AbhogaH, samastA akhilAH, nyAyA aparAdhAnaparAdhavicAraNAdayaH vidvajjananirNItatarkoktAH paramatanirAkaraNAH pramANagocarA vA nItayaH somadevAcAryapraNIsanItivAkyAni zAstrANi sughaTo vistAro yAsa tA sughaTavistArAH, nyAyAzca nItarahI hai ; bhRkuTie sundara aura bakra haiM phalataH meDhakakI bagalake AkAra hai, aura jaMghAeM atyanta manohara haiM, mAno saundaryakI carama sImA hI hai| kuraSaka puSpake samAna rakta tathA lambe nakhoM, sAndra tathA cikane a~guliyoMke poruvoM aura anAradAne tulya choTe aura ghane dA~toMke dvArA isakI udIyamAna sundara AkRti spaSTa hai| isake veSa tathA AkAra ziSTa haiM, bolI kulIna kanyAke hI anurUpa hai| zIla aura saundarya parasparameM anurUpa hai tathA roSatoSakI mukha-mudrAdi bhI padake anukUla haiN| yaha saba zAstrokA Azrama hai, samasta sampattiyoM kI khAna hai, eka dUsareke atyanta samAna yugala aMga netra, pANi, pAda jaMghAdi tathA tilAdi dhyaJjanoM kA eka mAtra AdhAra hai| kulIna saundaryakI to prakRti hI hai, saubhAgya aura sampattikI sImA hai, lAvaNyakA pArAdhAra hai aura lalita kalAoMkI cirasthAyI candrikA hai| vividha kAntiyoMkA koI kalpita carama vikAsa hai aura rAgakA lokottara saJcaya hai| [he dharmarAja ! dUsarI ora saMsArake samasta zarIradhAriyoMko dekheM kyoMki vyavasthita rUpase pallavIkRta nikhila nyAya tathA somadevAdi kRta nItiyoM meM kuzala, svadArasaMtoSa vratake dhAraka tathA madirA pAnase utpanna mAnasika unmattatAse pare haiM / kamala sadRza hAtha haiM, azoka tulya paira haiM, vimyaphala tulya oMTha haiM, nAbhi gaharI hai, vizAla puSTa pakSAsthala hai tathA mukhapara candrakAnti hai| zaMkha sadRza grIvA aura kamara patalI hai, kezapAza cikanA tathA kAlA hai, bhRkuTi sundara haiM, meMDhakakI pIThake samAna ubharI huI, jaMghAe~ sundara hu~ phalataH ghe saundaryakI sImA haiM | lAla kanaira sadRza nakhoM, cikanI dhanI a~guliyoM tathA anAradAne sadRza dA~toMke ----------- Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH 137 yazca nyAyanItayaH, samastAzca tA nyAyanItayazca, samastanyAyanItayaH, sughaTavistArAzca tAH samastanyAyanItayazca sughaTavistArasamastanyAyanItayastAmu paTuH pravINaH / punaH kathambhUtaH 1 dAratuSTAtmA dAraistuSTa AtmA yasya dArANAM tuSTa AtmA yasmAdvA dAratuSTAramA kalatrAnanditAsmA / punaH kathambhUtaH 1 madirAkSIvatAzayArahitaH madirAyAH madyasya sakAzAd yA kSIvatA mattatA tasyAM yA''zA ghAJchA tayA rahitAH vimuktaH surAmattatvavAchAvarjitaH / punazcadAnanagrutiH / padmapANirityAdi samarthaH / punaH kambugrIvA laghuzroNiH kamboriva grIvA yasya saH, alavI zroNiryasya so'laghuzroNirubhayoH karmadhArayaH / punaH kaH 1 snigdha kezAntasantatiH sugamo'rthaH / punaH subhra zobhanA bhruvoH UH zobhA yasyAsau subhraH, zeSaM pUrvavat nakhairityAdi / tyajyamAnodayAkRtiH / kaiH kartRbhiH 1 nakhaiH kathambhUtaiH ? kuravakalacchAyaH tathA aGguliparvabhiH / kathambhUtaiH ? dilaSTaiH / tathA ca dazanaiH / kathambhUtaiH 1 zikharAkAraiH / punaH kiM kurvANaH ? vinItetyAdi / vyAdadAnaH dayAnvitamiti padacchedaH / apamAnamAnadurAtmA apamAnAdUra AtmA yasya saH vai sphuTaM dehI ito'sminpradeze dRzyatAmiti kulakaM zeSaM samAgam // 65-72 / / AdiprajApatiH syAccennUnaM tenAntyavedhasAm / striyaH sraSTuM praticchandaM kRtAgrAmyA vadhUriyam // 73 // AdIti-ahamevaM manye cedyadi syAdbhavet kaH ? AdiprajApatiH prathamabahA tenAdiprajApatinA iyaM vadhuH sItA satI agrAmyA vicAracAturIcakoracandrikA praticchandaM pratikRtirityarthaH / keSAm ? antyavedhasAmantyabrahANAm / kiM kartum ! striyaH sraSTuM nirmAtum / bhAratIyaH-nUnamAdigrajApatiH cetsyAt / ronAdiprajApatinA iyaM prAmyAvadhUH pratinchandaM kRtA / ki kartum ? antyavedhasAM striyaH sraSTum // 73 / / eSA vilAsabhAvena dhotayantI digantaram / sarasvatIva saMbuddhA bhAti padmodayasthitiH // 74 / / egheti-eSA sItA bhAti / kiM kurvatI 1 digantaramAzAntarAlaM vilAsabhAvena dyotayantI ! vilAso nAma kaTAkSavikSepaH / bhAvo nAma cittasambhavaH pariNAmaH / uktaJca "hAvo mukhacikAraH syAdbhAco mAnasasambhavaH / bilAso netrajo zeyo vibhramo bhrayugAntare" !! kathambhUtA ! padmodaya sthitiH rAmAbhyudayAvasthAnA punaH sambuddhA samyagjJAnapariNatA / keva ? sarasvatIva ! pakSe'rthavazAdvizabdenAtra haMso grAhyaH / lAso gamanam / vinA iMsana lAsaH vilAsaH, vilAsena bhAvaH vilAsabhAvastena haMsagamanasthityetyarthaH / dvArA zarIra saundarya phUTA par3atA hai| veSabhUSA tathA raMgarUpa susaMskRta hai, kulIna puruSoM ke yogya vArtAlApa hai, sadAcAra saundaryake samAna dhAraNa karate haiM aura dayApUrNa hai| chandavyAkaraNAdi samasta zAstroke AdhAra hai, samasta sampattiyoMke nidhAna hai, paraspara meM hI sadRza yugala aMgoM tathA vyaJjanAkI nidhAsabhUmi hai| laundarya ke vikAsako vidhi haiM, saubhAgya aura vaibhavakI sImA haiM, saundarya sAgara haiM aura kalAoMkI cirasthAyI candrikA hai| kAnti kI kAlpanika unnati haiM tathA prItike lokottara puja haiM phalataH apamAnase pare haiM ] // 65-72 // he rAvaNa! yadi koI Adi prajApati thA to nizcita hI usane nAriyoko banAneke lie . udyata uttarakAlIna brahmAoMke nidarzanake lie hI isa susaMskRta ghaDU sItAko banAyA hogaa| [he dharmarAja !...."isa grAmINa ghadhUkI sRSTi kI hogI] // 73 // __kaTAkSa tathA manobhAvoMke dvArA samasta dizAoMko prabhAvita karatI huI yaha sItA (tathA grAmINa nAyikA) samyak jJAna pUrNa athavA jAgRta sarasvatIke samAna hai tathA par3A (rAma) ke abhyutthAna ( padmAkI vRddhi) kI dyotaka hai [ sarasvatI bhI vi (haMsa) rUpI 1.zobhane dhruvau yasyAsau subhrUH-da0 / 2. zlepaH-ba0, nA0 / 3. ilepaH-va. nA. / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam bhAratIyaH---eSA dhAmyA vadhUH bhAti / katham 1 padmodayasthitiH lakSyabhyudayasthAnam // 74 / / romarAjilatAvRddherAlavAlI kRtAmiva / kapitthavRntasaMsthAnanimnAM nAbhimupAgatAm / / 75 / / vanarAjI pravAloSTazriyA pallavitAmiva / nIlotpalamayIM dRSTayA smitairmukulitAmiva / / 76 // / kaizyena kurvatI muktaprarohamiva caalkaiH| sRGgImayIM padanyAsaiH sthalapadmamayImiva / / 77 / / cakrazIlA bhravoreca kucayoreva karkazAm / capalAM netrayoreva kezeSu kuTilasthitim // 78 / / aviliptakRtAmodAmapItAsavamantharAm / aruSTAM raktalolAkSImatuSTAM vikasanmukhIm / / 79 // kiJcitpUrvapriyAdvAlyaM dadhatI yauvanaM bharAt / maDagrauDhAntarAvasthAM sAbhre pazinImiva / / 80 / / lUnamlAnamRNAlAbhakarNapAlIsamunnatim / tAlavRntAnileneva vighnatI pakSmaNA mukham / / 81 // gaurakSikAmimAM saSTu' nUnamadhaM hRtaM vidhoH / ramyaM dhAnAnyathA candraH kathamarddhatvamIyivAn // 82 // (kulakam ) zlokASTakena kulakaM vyAkhyAsyAmaH rometi-nUnamahamevaM manye dhAtrA brahANA imAM sItA sraSTuM vidhAtu vidhozcandrasya ramyaM manoharamardai khaNDaM hRtamapanItam / kathambhUtAm 1 gorakSikAM rAmaM vihAyAnyeSu puruSeSu caJcalatvAdvijambhamANe gAvI netre rakSatoti gorakSikA tAm / yadrA'nyebhyaH puruSebhyo vyAvRtya rAmavRttAnAM gavAM sparzAdInAmindriyANAM rakSikA nirodhikA tasminneva sA gorakSikA tAm / etena jAnakyAH pAtivratyamupadarzitam / vyatirekaH anyathA- anyena prakAreNa kathaM candro'rdhatvabheyivAn gataH ? kathambhUtAM sItAm ? kapitthavRttasaMsthAna nimnAM kapitthavRntAdhAravad gambhIrAM nAbhinupAgatAm | kathambhUtAm ? romarAjilatAvRddhaH romAvalIrUpalatAyA dRddhimuddizya AlavAlIkRtAbhitra / punaH kAmiva ? pravAlo'zriyA pallavitAM nUtanapallavasadRzAdhAra vAhanapara calatI huI samasta dizAoMko jJAnase jAgRta karatI hai tathA zlamIkI vRddhi taka hI rahatI hai ] // 7 // kaithake DaNThala ko gahare sthAna ke samAna isakI gambhIra nAbhi peTapara ugI romAvalike lie kyArI sadRza pratIta hotI hai, nUtana patroMkI zobhAyukta sundara moThoMke dvArA pallavita, netra zobhAke dvArA nIla kamala saya, madhura smitoM ke dvArA kaliyoMse yukta banamAlAke samAna hai| lambe kezajAlake dvArA nIce laTakate praroha maya, dhuMgharAle bAloM dvArA bhauroMse vyApta tathA sukumAra caraNa vinyAlake dvArA gulAba-mayI sI hai / isakI kuTiyoMkA hI svabhAva Ter3hA hai, kucoM meM hI kaThoratA hai, netroM meM hI caMcalatA hai, tathA bAloM meM hI Ter3hA (ghugharAlA) pana hai| binA lepa lagAye hI isake zarIrase sugandha nikalatI hai, binA madirA pAnake hI isameM mAdaka zithilatA hai, krodha yinA hI isake netra lAla haiM tathA dhinA tRpta kiye hI 1, ilepaH-20, naa| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sagaH 139 zobhayA vanarAjImiva kAntArazreNimiva punaH dRSTayA nIlotpalamayIM punaH smitairmandahAsairmukulitAmiva / punaH kiM kurvatImiva ? kaizyena kezapAzena muktaprarohAM kurvatImiva / punaralakaizca kezaireva bhRGgImayIm / atra dhakAro'vadhAraNArthaH adhyayAnAmanekArthatvAt / punaH padanyAsaiH sthalapadmamayImiva / punaH bhruvoreva vakkrazItyaM punaH kucayoreva karkazA punaH netrayoreva capalA punaH kezeSu kuTilasthitama / punaraviliptakRtAmodAmacarcitavihitaparimala punarapItAsacamantharA mapItaJca tanmadyaJcApItamacaM tena bhantharAulsA tAm / apatamadyAlasAm | atra Toke pItamadyAnAM mantharA gatirjAyate / jAnakyAstu svata eveti bodhyam / uttarAddhe'pi zabdasyAprayuktasthApi prayogo jJeyaH / punararuTAmapi raktavelAkSa lohita caJcalalocanAM punakhuSTAmapi vikasanmukhI prasannavadanAm / punaH kiM kurvatIm ! pUrvapriyAprathamapremNaH sakAzAt kiJcidvAlyaM bharAca yauvanamataeva mUDhaprauDhantarAvasthAM na parAM mUDhAM na parAM prauDhAM tayorantarAvasthAM prAptAm / kAmizra mUDhaprauDhAntarAvasthAm ? padminImiva / ca sati ? arke sUrye sAbhre ajhaiH saha varttamAne sati / punaH kiM kurvatIm ? tAlavRntaranileneva kRtvA pakSmaNA mukhaM vighnatI vIjayantIM punaH lUnamlAnamRNAlA bhakarNapAlIsamunnatiM pUrve lUnaM pazcAt mlAnaJca tanmRNAlaca numnamRNAlaM tena tulyAGamA yasyAH sA lUnaglAnamRNAlAmA namlAnamRNAlamA karNapAlI samudratiryasyAH sA tAm / bhAratIya pakSe - gorakSikAM gopImiti brAhyam / anyattusvam / / 75-82 // aho rUpamaho kAntiraho lAvaNyapATavam / anIzamidaM rUpaM na jAtaM na janiSyate // 83 // ahorUpamiti - aho Azcarya rUpamananyasambhavi / aho kAntidatirananya sambhAvinI / aho lAvaNyapATayamananyasambhavIti kRtvA na jAtaM nAbhUt tathA na janiSyate na bhaviSyati / kim ?, rUpam kathambhUtam ? anIdRzamupamAtItam / kasyAH 1 sItAyAH / bhAratapakSe- gorakSikAyAzceti vizeSaH // 83 // tasyAnUnamiti zrutvA svasuH sthAnocitaM vacaH / tattu pazyannRpaH kRcchrAnmanonetraM nyavIvRtat // 84 // tasyA iti-asau nRpaH rAvaNaH tadbhaginI samAdiSTaM vastu tu punaH vAramvAraM pazyannavalokamAnaH san manonetraM manazca netraJca kRcchrAnmahAkaSTena nyavIvRttanivarttayAmAsa / kiM kRtvA ? tasyAH svasurbhaginyAH sUrpaNakhAyAH sthAnocitaM vacaH zrutvA''karNya / katham ? ityuktaprakAreNa / isakA mukha vikasita ho uThA hai / pahileke paricaya ke kAraNa isane bAyako thor3A dhAraNa kara rakhA hai aura yaudhanake bhArase to AkrAnta hI hai phalataH meghAcchanna sUryakI sthiti meM pazinI ke samAna yaha bhI mugdhA aura praudA avasthA ke antarAla meM haiM / tor3aneke kAraNa murajhAye mRNAloMkI kAntiyukta karNabhUSaNakI utkRSTa zobhA ke kAraNa tAr3ake paMkhe kI havAle A~khoM ke palakoMkI havA karatI sI pRthvIko rakSikA athavA indriyasaMyamakI pAlikA isa sItA ( athavA grAmINa gvAlina ) ko banAne ke lie nizcita hI prajApatine candramAkA AdhA bhAga curAyA hogA anyathA candramAke Adhe raha jAnekA aura kAraNa hI kyA ho sakatA hai ? // 75-82 // isakA rUpa Azcaryakara hai, dehakI kAnti dhanya hai, manoharatAkI cArutA bhI lokottara hai, isake samAna kucha bhI nahIM hai / na aisA rUpa kabhI huA hai aura na hogA // 83 // nizcita hai ki hinake TIka sthAnapara kahe gaye pUrvokta yathArtha cacanoko sunakara rAjA rAvaNa vAramvAra usa darzanIya sItAko dekhatA huA bar3I kaThinAIse apane mana aura A~kho udhara se mor3a sakA thA / [ usa bhAI bhIma yA arjunakI pUrvokta lambI ( anUna) tathA 1. ilepotprekSA-0, nA0 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 dvisamdhAnamahAkAvyam bhAratIyaH-nRpo yudhiSThiraH tasya bhImasyArjunasya vA anUnaM pracuraM sthAnocitamavasarayogyaM vacaH zrutvA / manonetraM kRcchAnyavIvRtat / kathambhUto nRpaH 1 svasuH . zobhanA asavaH prANA yasyAsau svasuH niryAdhiH yuktAyuktavicArazI vA ||84|| vidyAdharASiguruNA tAM vizeSeNa pazyatA / tena vakrokticaturaM yukta vacanamAdade // 85 // vidyeti-tena rAvaNena vakrokticaturaM yuktaM vacanamAdade gRhItam / kathambhUtena ? vidyAdharAdhiguruNA khecaracakravartinA / kathambhUtena ! tAM sItAM vizepeNa asAdhAraNyena pazyatA / bhAratIyaH-tAM gorakSikA pazyatA vidyAdharAdhiguruNA vidyA AnvIkSikIyIvA" daNDanItirUpAstAbhiH dharAdhiguruNA dhara bhuvaM dadhati dharAdhayaH girayastepAM guruNA meruNA tena yudhiSThireNa vacanamAdade / anyatsamam / / 85 // yadIdRzamidaM rUpaM sAdane'ntaHpureNa kim / kimudyAnalatAklezai ramyAvanalatA'sti cet // 86 // yadIti-yadi bane idamIdRzaM rUpaM syAttahi antaHpureNa kiM prayojanamasti ? ramyA manoharA avanalatA na vanalatA apUrvavallI tadA ki prayojanamudyAnalatAklezairudyAnalatAnAmAlabAlAdikaraNairityarthaH // 86 // enAM dhanakucocchrAyavyayadhAnAttanUdaram / apazyantImapazyantaste'dyApyudarazAyinaH // 87 // enAmiti-te puruSA udarazAyina udare zayanazIlA: zAyidharmAH ( zayanadharmANaH) zerata ityevaMzIlAH / kiM kurvantaH ? enAM gorakSikAmapazyantaH / kiM kurvantIm ? dhanakucocchrAyavyavadhAnAt pInolatallanocchAyAntardhAnAt tanUdaramapazyantImanavalokamAnAm // 87|| gatena rAjahaMsIyamasmaddarzanavihvalA / pazya bhAti vizAlAkSI kizcizcakitamAnasA // 8 // gateneti-de sUrpaNakhe ! tvaM pazya / iyaM sItA bhAti / kathambhUtA ? gatena gatyA rAjahaMsI punaH asmadarzana vihvalA punarvilolAkSI capalalocanA punaH kiJcicakitamAnasA / yathAsthAna kahI gayI upayukta bAtoMko sunakara vivekI rAjA yudhiSThira punaH punaH zaratkI zobhAko dekhatA huA mana aura A~khoMko dUsarI ora lagAnemeM kaSTakA anubhava karatA thA ] ||84 // usa sItAko A~kha gar3hAkara dekhate hue vidyAdharoMke cakravartI rAvaNane cakroktipUrNa yuktisaMgata sadRza vacana kahanA prArambha kiyA thaa|[aanviikssikii Adi vidyAoMke lie meru parvata (dharAdhiguru) tulya unnata evaM aDiga yudhiSTirane vizeSa rUpase usa gvAlinako dekhate hue mukhase kahane meM madhura kintu nItipUrNa vacana kahanA prArambha kara diyA thA ] // 85 // yadi vanameM isa prakArakA lokosara rUpa ho sakatA hai to antaHpurakI kyA AdhazyakatA hai, yadi vanalatA hI lokopTara sundara hotI hai to bAgameM latA lagAkara samhAlake kaSTase kyA prayojana hai ? // 86 // kaThora kucaukI U~cAI ke bIca meM A jAneke kAraNa apane kRza peTako bhI dekhane meM asamartha isa sundarIko jinhoMne nahIM dekhA hai ghe aba bhI garbha meM hI sote haiM // 8 // apane gamanase yaha rAjahaMsI sIto hamalogoM ( rAkSasoM) ko dekhakara bhIta ho gayI hai| to bhI dekho ; thor3e-thor3e AzcaryameM mana pha~sa jAnepara bhI isakI bar3I-bar3I A~kheM kaisI 1. ilepaH-ya0, nA0 12, zleSaH-va0, naa| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 saptamaH sargaH bhAratIyaH-he bhIma iyaM rAjahaMsI varaTA gatena bhAti / anyatsamam // 88 // epA kaTAkSapAtena sAraGgIlolalocanA / vane dizi dizi prAntA dIrghamanvIkSate patim // 89 / / epeti-rapA sItA dIrdha muhuH patiM rAmaM dizi dizi ko bhrAntA satI anvIkSate pazyati / kathambhUtA ? sAraGgIlolalocanA sAraGgAyA iva lole locane yasyAH sA hariNItaralanayanA / kena ? kaTAkSapAtena apAGgavikSepeNa / bhAratIya:-eSA sAraGgI patiM mRgamandhIkSate / anyA yojanA prAmbat / / 89 / / idamanyacca kalayankautukAviSTamAnasaH / kAmAdipu nirodhena jitAtmA sanipAtinA // 90 // avanyAyapathaM dhIpsannArINAM gocaraM gatam / madanAzAdhikodyogo mAyAveSeNa yojitaH / / 91. // gAr3hAkalpakaniSThatvaM dUraM kurvezchalena tAm / / svapadavyavasAyAya kSipraM jahe satIvatAm / / 92 // idamiti, aveti, gAdeti-asau rAvaNazchalena vyAjena dUraM kSipraM zIghraM yathA bhavati tathA tAM satIvratAM jahe hatavAn / kasmai ! svapadavyavasAyAya svapadavyA avasAyaH svapadavyavasAyaH tasmai cakravartipadacobhraMzAya / kiM kurvan ? kurvan vidadhat / kim ? gADhAkalpakanidhatvaM gADhazcAsAvAkalpakaraca gADhAkalpakastasminiSThA yasya sa tathoktastasya bhAvaM tIna kAmAvasthAnatatparatvam / punaH kiM kurvan ? idamuktapakAramanyaccAparaJca kAmAgdhatayA yuktAyukta vicAramantareNa pararamaNIsambhogabhityarthaH / punaH kautukAviSTamAnasaH kautUhalAropitacittaH / punaH kAmAkandAt sannipAtinA samyak nipatanazIlena iSunirodhena yANaniyantraNena jitAtmA / punaH kiM kurvan ? avanyAyapathamavanyAyana panthA avanyAyapathastamanItimArga dhIpsan vAgchan / kathambhUtam ? nArINAM kAminInAM gocaraM viSayaM gatam / kathambhUto rAvaNaH 1 madanAzAdhikodyogaH madane yA'zA tayA'dhika udyogo manmayotthapracurodyamo yasya saH punaH mAyAvepeNa lokaprasiddhana jaTAjUTadhAriNo pratino botreNa rUpeNetyarthaH, yojitaH saMyuktaH / bhAratIyaH-sa yudhiSThiraichalena kSipraM svapadavyavasAyAya svapadanizcayAya to tIvratAM tIvratvaM jahe / ki kurvan ? kurvan / kim ? gADhAkalpakaniSTatvaM dRDhAlakAratatparatAm , athavA gADhazca tadAkalpaM janmayAvatkaniSThatvaM gATAkalpakaniSThatvaM dRDhe yathA AjanmalabutAmityarthaH / kathaM yathA ? dUram / atra yudhiSThirasyAjanmalokavyavahAra sundara lagatI haiN| [ bhIma dekho, dekhate hI hameM vihvala karatI huI kucha-kucha Azcaryacakita yaha vizAlAkSI gopI rAjahaMsakI gatise calatI phaisI sundara pratIta hotI hai ] // 88n bhaTakI tathA zrIta hariNIke samAna caMcala netravatI yaha vanake kone-kone meM kaTAkSa DAlatI huI dUrataka dRSTi DAlakara patiko khoja rahI hai // 8 // ukta prakArakI AturatA manameM A jAnese pUrvokta tathA dUsare hAvabhAva karatA huyA, kAmadevake dhanupase gharasate pANoMke dvArA bhAtmA jIte jAnepara, striyoMkI mohinIkA lakSya huA ataeva anyAyamArgapara calane ke lie prastuta, kAmavAsanAkI tRptike lie sarvazA prayatnazIla, purANaprasiddha chaliyakA rUpa dhAraNa kiye tathA apanI dRr3ha pratijJAkI eka niSThAko dUra karate hue rAvaNane apane vidyAdhara cakravartI padake vinAzake lie hI chalakara satI sItAphA nuranta apaharaNa kara diyA thaa| dekhanekI utkaNTAse vyApta mana pUrvokta tathA anya padArthoM ko dekhate hue, kAma Adi antaraMga zatruoMke nirodhase prApta utkRSTa saMyamake kAraNa AtmajetA, anyAya mArgakI icchAke Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam cAturInirupitAste-avanyAyetyAdi / yo'jitaH nAbhibhUtaH / kena 1 mAyAveSeNa kauTilyAkAreNa / kathambhUtaH san ? madanAzAdhikodyogaH madanAze garvapradhvaMse adhiko bhUryudyogo yasya saH / kiM kurvan ! avanyAyapathamananyAyamArga na dhIpsana necchan / kathambhUtam ? arINAmarAtInAM gocaraM gatam / idamityAdi / punaH kiM kurvan ! idamuktAprakAramanyacca ramyAramyapadArthajAta kalayanirIkSamANaH | kathambhUtaH 1 kautukAviSTamAnasaH / punaH kathambhUtaH ? kAmAdigvariSaDvargeSu sannipAtinA sannaddhena nirodhena jitAtmA niyantritasvarUpaH / uktaJca--"kAmaH krodhazca mAnazca lobho harSastathA madaH / antaraGgo 'riSaDvarga: kSitIzAnAM bhvssyym"| iti trikalA // 10 // 91 / / 92 // vihAyasAramudvagaM gacchatA jvltaa'munaa| sAkSAlakSmIH kRtaurasukyaM nItA saJjAnakIdRzI // 13 // vihAyaseti-amunA rAvaNena sajAnakI satI cAsau jAnakI ca sajAnakI vihAyasA nabhasA kRtaususyaM vihitarAbhasyaM yathA tathA nItA snggmitaa| kathambhUtA ? IdRzI pativratA punaH sAkSAtparamArthavRtyA lakSmIH / kathambhUtena rAvaNena ? jvalatA madanAgninA dahyamAnena punaH aramatyarthamudvegaM gacchatA / bhAratIyaH-nItA prApitA / kA'sau ? sA lokaprasiddhA pitRpitAmahopArjitA / lkssmiiH| kim ! autsukyaM parAdhInatvam / kIdRzI 1 sajjA anyayamArgeNAgatya sthirIbhUtA tathA na kRtA na vihitA kA ? lakSmIH / katham ? sAkSAdAtmasAt svAdhInetyarthaH / kiM kurvatA satA ? jvalatA dyUtavyasanodvegavahinA dahyamAnena / kiM kurvatA satA ? autsukyaM vyasanAbhibhUtatvAdarAjanasaMsargavazAcca cUtapravRttiM gacchatA / kiM kRtvA ? pUrvaM vihAya parityajya / kam ? udvegam / ziSTajanajanitazikSAlApasya taviSayatvAtsanmArgapravRttim / gacchatA katham 1 aramatyartham athavA na kRtA, apitu kRtava / kA'sau ? lakSmIH / katham ? sAkSAt AtmasAt / katham bhUtA satI ? nItA / kim autsukyaM parAdhInatvam / kIdRzI kRtA ? sajjA / kena kA ? amunA yudhiSThireNa / kiM kurvatA satA ? jvalatA amotpannasantApena santapyamAnena / punaH kiM kurcatA ? gacchatA mArge viharamANena / kiM kRtvA ? pUrvamudvegamAkulatvaM vihAya | kathambhUtam ? sAraM ghanamiti' / / 13 / / AliGganniva velAbhiH svAgataM vyAharanniva / gajaisarjasvalastena krameNa dadRze'mbudhiH // 14 // AliGganniti tena rAvaNena kA krameNa paripATyA UrjasvalaH baliSThaH ambudhiH karmatApannaH dadRze dRSTaH / kiM kurvanniva ? svAgataM zobhanamAgamanaM vyAharanniva bruvanniva mArgajanitazramazAnto nirupadravo vA akartA, kabhI bhI zatruoMke jAlameM na AnevAle, ahaMkAra Adike nAzake lie satata prayatnazIla, mAyAcAriyoMke prapaMcase pare, kalpakAla taka sthAyI gAr3ha laghutA (parastrI darzana ) ko dUra karate hue apane (dharmarAja) padako susthira karaneke lie una yudhiSThirane bhAvoMkI usa tIvratAko anAyAsa hI zIghra dUra kara diyA thA // 90-92 // atyanta nikRSTa udvegako prApta phalataH kAmAgnise jalatA yaha rAvaNa sambhavatama zIghratA karake ai.sI pativratA, sAkSAt lakSmI sItAko AkAzamArgase le bhAgA thaa| anvaya-sAraM vihAya udvega gacchatA jvalatA amunA lakSmIH sAkSAt na kRtA / kIdazI aurasu. kyaM nItA sjaa| cUta meM sampattiko hArakara ghora vipattimeM par3e tathA parAbhayake santApameM jalate isa yudhiSThirane kyA lakSmIko apane vazameM nahIM kiyA thA ? avazya kiyA thA kyoMki vaha bhI inase milaneko utsuka aura taiyAra thI // 13 // kramazaH rASaNa (dharmarAja )ne pratApI tathA sampattizAlI samudra ko dekhA thA jo apane 1. zleSaH-ba. nA0 / 1. zlepaH-ba0, nA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH 143 bhavAnAgata iti vadanniva / kaiH kRtvAH ? garvaiH kallolakolAhalaiH / kiM kurvanniva ? velAbhiH AliGganniva parirambhamANa iva / bhAratIyaH tena yudhiSThireNa dRSTo'mbudhiriti / zeSaM prAgvat // 94 // zIto'mbhaHkariNAM lavaGgakavalodvArasya gandhaM vahan, vAstAlavanAntareSu paruSaM hastairvivAnAhataH / yuddhaspardhi parizrameNa timibhiH sItkRtya pIto'mbudherAzliSyatsa yazo dhanaMjayaparaM vidyAdhRtAM nAyakam // 95 // iti zrIdhanaJjayakRtau rAghavapANDavIye mahAkAvye sItAharaNalaGkAdvArAvatIprasthAnakathano nAma samaH sargaH // 7 // zIta iti - Alipyat paribhe / ko'sau ? sa guNatrayeNa prasiddhI vAtaH / kam ? nAyakaM svAminaM rAvaNAkhtram | kepAm 1 vidyAghRtAM vidyAdharANAm / kathambhUtam 1 yazodhanaM yaza eva dhanaM yasya sa yazodhanastaM punaH jayaparaM jayaM vipatti spaSTIkaroti jayaparaH "pacAditvAtpipartera" taM jayaparam / kasya sambandhitvena cAtaH ? ambudhaiH / kathambhUto vAtaH 1 zItaH zItalaH punastibhibhiH matyaiH hastaiH karaiH kRtvA AhataH / kiM kurvan ? vivAn pravarttamAnaH / ka 9 tAlavanAntareSu / katham ? paruSaM niSThuraM yathA / kathambhUtaH ? ambhaHkariNAM jalahastinAM hastaiH pIta AsvAditaH / kena hetunA ? yuddhasparddhiparizrameNa yuddhaM spardhata ityevaMzIlaH yuddhaspaddha sa cAsau parizramazca yuddhaspardhiparizramastena / kiM kRtvA pUrva pIto vAtaH 1 sItkRtya / kiM kurvan ? ambhaH kariNAM jalahastinAM lavaGgakavalodvAratya gandhaM vahan parimalaM dadhAnaH | bhAratIyaH - e vAtaH vidyAvRtAM rAjavidyAdharANAM rAjJAM nAyakaM yudhiSThiraM Aliyat / kathambhUtam ? yazodhanaJjathapara yazasopalakSito dhanaJjayaH dadisiddho'rjunaH tasminparaH taM tathoktam / uktaJca - "pratApo yasya vApi rAjJAM svAdbhayakAriNI / ekadivyApinI kIrttiH sarvadidhyApakaM yazaH // " zeSaM prAgvat // 95 // iti niravadyavidyAmaNDanamaNDita paNDita maNDalImaNDitasya SaTtarkacakravarttinaH zrImadvinayacandrapaNDitasya gurorantevAsino devanandinAmnaH ziSyeNa sakalakalodbhavacArucAturIcandrikAcakoreNa nemicandreNa viracitAyAM par3akaumudI nAmadadhAnAyAM TIkAryA sItA haraNa laGkAdvArAvatIprasthAnakathano nAma saptamaH sargaH // 7 // tase AliMgana karatA-sA pratIta hotA thA / laharoMkI garjanA se svAgatam, svAgatam kahatA sA lagatA thA // 94 // jalake samAna zItala, yuddha se bhI bar3hakara thakAnake kAraNa hAthiyoMkI sU~r3ake dvArA pheMkA gayA loga mizrita kullekI sugandhiyukta tAlavRkSoMke vanameM tejI se bahatA tathA machaliyo ke dvArA sI-sI karake piye gaye samudrakI vAyune yahAMke daridra tathA jayavimukha vidyAdharoke rAjA rAvaNako ghera liyA thA / vidyAdhArI rAjAoM tathA vidvAnoMke agraNI, yazarUpI sampattile samRddha tathA vijayako hI lakSya karake pravRsa dharmarAjakA AliMgana kiyA thA ] // 95 // nirdoSa vidyAbhUSaNabhUSita paNDita maNDalI ke pUjya, SaTtarkacakravartI zrImAn paMDita vinayacandra guruke praziSya, devanandike ziSya, sakalakalA cAturya candrikA ke cakora, nemicandra dvArA viracita kavi dhananjayake rAghava pANDavIya nAmase khyAta dvisandhAna kAvyakI pakaumudI TIkAmeM 'sItApaharaNa-laGkAdvArAvatI prasthAna kathana' nAmakA saptama sarga samApta | 1. asminloke zArdUlavikrIDitaM vRttm| lakSaNaM hi - sUryAzvairmasajastatAH saguravaH zArdUlavikrIDitam [vR. 3199 ] / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH atha kadAnuyazA nu parA sutA purasupetya sa durjanakasya vA / kriyata ityayamAkulamAnasaH prabhuravocata vIkSya payonidhim // 1 // atheti-athazabda AnantaryAthai nu zabdo vit| aho kadA kriyate kadA kariSyate / kA'sau ? janakasya janakanAmnaH pRthvIpateH sutA tanayA sItetyarthaH / kaina ka; ? mayA trailokyakampanena rAvaNeneti / phayAbhutA kariSyate ? anuvshaa''tmvshvttinii| kiM kRtvA ? puraM lakAbhidhAnamupetya prApya / kathambhUtam ? saduH sIdatyasminniti 'saduH bahulamiti' sUtreNa utpratyayaH, nibAsocitaM vA zabdo'trAvadhAraNArtho boddhavyoDa dhyayAnAmanekArthatvAt / kathambhUtA satI ? parA vA utkRSTaiva 'trailokyodaravartinInAM rUpAtizAyinItyarthaH / itIti vAkyam AkulamAnaso'yaM prabhU rAvaNo'nogata mApe / kiM jallA ? ponidhi musA, vINAvalokya / bhAratIyaH pakSaH-ju aho kadA nityate / kAsau ? parAsutA mRtyuH / kathambhUtA 1 anuvazAtmAdhInA / kasya 1 durjanakasya vA duryodhanasyaivetyarthaH / kiM kRtvA ? upetya | kim ? puraM hastinAkhyam / kasya ? duryo dhanatyaiveti vAkyamavocat / ko'sau ? so'yaM pramuyudhiSThiraH / kathambhUtaH 1 AkulamAnasaH sakSobhacetAH / kiM. kRtvA ! payonidhiM vIkSya // 2 // ayamagAdhagabhIraguruguNarupagatoniyatAvadhirArdratAm / yatirivAkhilasattvahitavrato jalanidhiH sakalairavalokyatAm // 2 // ayamiti-ayaM jalanidhiH tvayA sUrpaNakhayA dvitIyapakSe tvayA bhImenArjunena vA'valokyatAM nirIkSyatAm / kathambhUtaH 1 agAdhagabhIragururagAdho'talasparzaH gabhIro durlaGa ghyaH gurugarimopetaH / sa ca, saca, sa ca, atra vizeSya vizeSaNatayA samAsaH / punaH ArdratAM dravarUpatAsupagataH prAsaH punaraniyatAvadhiraniyato'nizcito. 'vadhirmaryAdA yasya so'niyatAvadhiH punarakhilasattvahitavrato'khilasatyeSu hitaM vrataM yasya saH / kaiH kRtvA ? sakalaM; ratnAkarasvAdilakSaNairguNaiH / ka iva ? yatiriva | kathambhUtaH yatiH? agAdhagabhIraguruH, agAdhaH gabhIraH akalita mUrtiH, guruH 'saMsArasAgarataraNe potAyamAnaM dharma gRNAti nirUpayatIti guruH atra vizeSyavizeSaNatayA rAjA janakakI sarvotkRSTa putrI vikAsameM sAdhaka laMkApurI meM pahu~cakara kisa samaya sarvathA anurakta ho jAyagI, ye dhavana samudrako dekhakara vyAkula citta gajA rAvaNane kahe the| [duryodhana se AkrAnta rAjA dhRtarASTrakI rAjadhAnI meM pahuMcakara kisa dina mRtyu (para + asutA) ko AtmAnukUla banAyA jAyagA yaha udgAra dvArakAke samudrako dekhakara dhanayAsa Adi parAbhavoMse kSubdhacitta dharmarAjane kahe the] // 1 // sUrpaNakhAdi Apa saba isa samudratulya yati ( vanavAsI rAma) ko dekheM / yatike manako jAnanA asaMbhava hai, gaMbhIra hotA hai tathA sthira hai| dayA dAkSiNyAdi guNoMke kAraNa parama dayAlutAko prApta hai| zAstrIya maryAdAokA prayatnapUrvaka pAlana karatA hai aura samasta sAttvika aura kalyANakArI vRttaukA pAlana karatA hai / [Apa bhImArjuna Adi yatike samAna samudrako dekheM-isakI salImeM utaranA kaThina hai, gaharA hai aura mahAna hai / ratnAkara Adi 1. zleSaH-ba. nA. / sarge'sminbutavilambitaM pRttam / 2. svaparamatajJAnusvA prasannamUrtitvAnniHkSobhatvAd vineyAnAmamArgAnmArgevAropakaravAcca bodha. karavAd vA saMsAribhyaH saMsArasamudgataraNe potAyamAnaM dharma gRNAti nirUpayatIti guruH-pa0, d0| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH 145 samAsaH / punaH kathambhUtaH ? tIkSNavatAdilakSaNaiH sakalairguNaiH niyatAvadhiH niyato'vadhinizcitamaryAdaH san ArdratAM dayAlutAmupagataH punarakhilasattvahitavato'khilAnAM sattvAnAM hitaM vrataM yasya sa tathoktam // 2 // asutarAM sutarAM sthitimunnatAmasumatAM sumatAM mahatAM vahan / urucitairucitarmaNirAzibhiH svaracitairucitairavabhAtyayam // 3 // asutarAmiti-ayaM payonidhistairlokottarairurucitairucnaiH saJcayIkRtairucitai rendra mukuTakoTiyogya sacitadIptaH svarucyAtmaprakAzaM yathA tathA maNirAzibhiH ratnazreNibhiravabhAti zobhate / kiM kurvanavabhAti / sthiti vain dharan / kathambhUto sthitim ? sutarAmatizayena asutarAM tarItumazakyAmunnatAmuttuGgAm asumatAM prANinAM sumatAM sviSTAm / kathambhUtAnAmanugato mahatAm ? mahatAM satpuruSANAmiti ||3|| anidhanena rasAtalavAsinA vigalito niviDaM vaDavAgninA / iha muhuH zapharIparilacannavyatikarAtkvathatIva saritpatiH // 4 // anidhaneneti-asau saritpatiH samudraH zapharIparilaGghanavyatikarAt zapharINAM parilaGghana tasya vyatikarattasmAt , mInalalanAparivartanasambandhAt muhuraM vAramiha pradeze kvathatIvotkalatIya / kathambhUtaH san ? rasAtalavAsinA bhUmyAtyitena anidhanena zAzvatena vaDavAgninA nividdhaM dhanaM yathA vigalito dravIbhUtaH // 4 // parihatairiha taiH kRtabudbudaiH samakarairmakarairudadhejalaiH / / upahalA paruSA nayanAvaliH samuditA muditAnukRtAkulaiH // 5 // parihatairiti-ihAsminpradeze nayanAvaliH netrapatiktaH udadheH samudrasya jalairanukRtA / kathambhUtA satI ? uparupA Asannakopena paruSA niSThurA samuditA militA anUnA vA punaH muditA hRSTA / kathambhUtaiH jalaiH ? kRtabuqhudaiH punaH atiraudratayA taiH lokaprasiddharmakaraiH parihataiH / kathambhUtairmakaraiH ? samakaraistulyazuNDAdaNvaiH punaH Ajulai: bubhukSArAkSasI mukhAntaHpatitatayA vyagraiH // 5 // kallolAH sapadi samuddhRtA marudbhirgaNDapA iva kariyAdasAM vibhAnti | aurvAgnijvalanazikhAkalApazaGkAmetasminvidadhati padmarAgabhAsaH // 6 // kAlolA iti-mahadbhiryA taiH sapadi zIghra samuddhRtAH samucitAH phallolAstaraGgAH kariyAdasAM jalahastinAM gaNDUSA iva kulalakA iva vibhAnti zobhantetarAm / tathA padmarAgabhAsaH padarAgamaNidIptayaH aurvAgnijvalanaguNoM ke kAraNa jalamayatAko prApta hai, isakI nizcita sImA nahIM hai athavA kabhI bhI taTakA ullaMghana nahIM karatA hai aura sara prakArake jIva-jantuoMkA Azraya hai] // 2 // bar3e prayatnase prApta hone yogya bar3e-se-bar3e prANiyoM ke lie abhISTa lokottara mAnalI sthitiko yati svayameva prApta hai] samudra prakRti se hI pAra karane lAyaka nahIM hotA hai| aura var3e-bar3e, U~ce-U~ce zikharayukta parvatoMko dhAraNa karatA hai ] (donoM hI) vipula mAtrAmeM saMcita eka-se-eka bar3hakara upayukta apanI kAntise dedIpyamAna maNi rAzike dvArA suzobhita hote haiM // 3 // __ samudra ke nIce dhadhakatI sanAtana bar3avAnalake dvArA nirantara jalAyA gayA yaha samudra machaliyoMkI uchala-kUdake bahAne bAra-bAra uthala-sA rahA hai // 4 // yahA~para eka sadRza sUMDa (nAka) yukta makaroke dvArA sava orase hilAye gaye ataeva laharAte tathA cabUle uThAte samudrake pAnIne uThate krodhake kAraNa kaThora, micatI tathA phailatI netra paMktikI samAnatA kI hai // 5 // vAyuke jhokoMke dvArA ekAeka uThAyI gayI lahareM jalake hAthiyoMke kulleke samAna 1. utprekSA-ba0, maa| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 dvisandhAnamahAkAvyam zikhAkalApazAm auvAgnijvalanasya yaH zikhAkalApaH jvAlAkalApastasya zaGkAM bhrAntimetasminpradeze vidadhati kurvanti // 6 // bhAntyetasminmaNikRtaraGgAbhogAstatsArUpyAnnihatataraGgAbhogAH / krIDAsthAnai ruciramahInAmuccairudvAntAnAM suciramahInAmuccaiH // 7 // bhAntIti--etasminpradeze ahInAM sarpANAM bhogAH kAyAH bhAnti / kai? krIDAsthAnaiH / katham ! uccairatyartham / kathambhUtAnAm ? 'udvAntAnAmuparyupariparyaritAnAm / katham ? uccairatyartham | katham ? yathA bhavati suciraM bahukAlam / punaH kathambhUtAnAm ? ruciramahInAM dIpAvanInAm / kathambhUtA bhogAH ! maNikRtaraGgAbhogAH maNibhiH kRtaH raGgo yeSAM te, maNikRtaraGgA AbhogA yeSAM te ralaraJjitaphaNAH punaH tatsArUpyAsarpasAdRzyAt nihatataraGgA vidhvastavIcayaH // 7 // ApAtuM jalamidamindranIlajAlavyAjena vyavataratIva meghajAlam / vakSobhiH karimakarairvibhinnamambho yAtyudyanmaNiruci zakracApabhAvAn // 8 // ApAtumiti meghajAlaM jaladasaGghaH indranIlajAlavyAjena idaM jalamApAtuM vyavataratIya / tathA ambhaH vAri zamAcApabhAvAn indradhanuHsvabhAvAn paJcavarNadIptisvarUpatvAni yAti gacchati / kathambhUtaM sat ? karimakaraiH kartRbhiH vakSobhiH vakSaHsthalaiH kRtvA vibhinnaM vinduzo vikiritam / punaH kathambhUtamambhaH 1 udmanmaNiruci udyanyUya gacchantI maNInAmiva cidIptiryasya tat' ||8|| etAn pravAlaviTapAnsvataTIbhirUDhAnrUDAniSiJcati hatairudadhistaraGgaH / raGgairihAmbukariNAM nikaTe vasantaM santaM na sattvasahitA hyavadhIrayanti // 9 // etAniti-asAyambudhiH etAnpravAlaviTapAn vidrumaviTapAn taraGgainipiJcati / kathambhUtaistaraGgaiH ? amjukariNAM jalahastinAM rajhai gatibhiH itaiH / kathambhUtAn pravAlavizpAn ? rUDhAn samutpannAn punaH svataTI. bhirUDhAn dhRtAn / yuktametat hi sphuTaM sattvasahitAH puruSAH nikaTe vasanta nivAsaM kurvANaM santaM satpuruSaM nAvadhIrayanti nAvagaNayanti // 9 // lagatI haiN| aura padmarAga maNikI chaTAe~ dAvAnalake jalanese uThI lapaToMkI zaMkAko utpanna karatI haiM // 6 // sundara bhUmimeM bane krIDAke sthAnoMse bahuta samaya taka Upara tejIse tairate hue tathA phaNake maNiyoMse nikalatI dIptiyukta phaNadhArI tathA apane hI samAna honese laharoMko Dhakelate hue sAMpoMke zarIra isa sAgarameM suzobhita ho rahe haiM // 7 // indranIla maNiyoMke jAlake bahAnese meghamAlA hI isake jalako bharapUra pIneke lie utaratI-sI lagatI hai / hAthiyoM aura makaroke vkssaasthloke thaper3oMse bUMda-bUMdakara uchAlA gayA tathA uchalate maNiyoMke samAna camakatA isakA jala indradhanuSakI zobhAko dhAraNa karatA hai // 8 // apane kinAroMpara uge tathA bar3he mUMgAke paudhoMko jalake hAthiyoMkI vizAla kAyAke AghAtale utpanna vizAla laharoMke dvArA sIMcatA hai | ucita hI hai sAmarthyazAlI puruSa apane pAsa rahanevAle sajjanoMkI upekSA nahIM karate haiM. // 9 // 1. atra zloke praharSiNIvRttam / tallakSaNaca "mrau brI gakhidazayatiH praharSiNIyam" (. ra. 371) / 2. udghAntAnAM-da0 / 3, udbhraantaanaaN-60| 4, atra jalagharamAlAvRttam / tallakSaNaM hi"abdhyA : syAjaladharamAlA mbhau smau" (vR. ra. 3 / 65) / 5. anna praharSiNI vRttam / 6. bhanna ' vasantatilakA vRttam / lakSaNaJca "uktA vasantatilakA tabhajA jagI gaH" (cU. ra. 3 / 79) / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH adhyAsInA nizcalA nistaraGgAnetAnetAnIlanIlAnpradezAn / nIlAbhrANAM zaGkayA kiM balAkA no zaGkhAnAM paGktayastA vibhAnti // 10 // adhIti- zaGkhAnAM tAH paGktayaH no vibhAnti / kimiti zabdaH saMzayAthoM boddhavyaH / kiM tarhi 1 etA balAkAH bakyaH / kiM kurvANAH ? etAn pradezAnadhyAsInA, adhitiSThantyaH / kayA ! nIlabhrANAM kRSNameghAnAM zayA bhrAntyA / kathambhUtA naH 1 nira: riyA: imambhUnA pradAna ? nIlanIlAn zyAmazyAmAn punaH nistaraGgAnnizcalAn // 10 // eSAmuSminvilasati muktAzuktirmuktA zuktiH prasavanirodhasyAlam / rodhasyAlambitaphalavAmAzvAsairvAmAzvAsaiH sapadi yayodbodhena // 11 // epeti-eSA muktAzuktiH mauktikapuTI vilasati / ka ? amusminpradeze / rodhasi taTe muktA prityktaa| kA'sau ! zuktiH zokaH / kayA ? yayA muktAzuktyA / kasya ? prasavanirodhasya prasUtiniyantraNasya / kena kRtvA! udbodhena prabodhasamayena / katham ? alamatyartha sapadi yugapat / kaiH ! sahaprasavanirodhasyodbodhena kRtvA zuktimuktA ! vAmAzvAsaiH niHsaraNavAyubhiH, kathambhUtaiH ? AlambitaphalavAmAzvAsairAlambito'GgIkRtaH, phalAni mauktikAni, vAma uddiraNam , Azu zIghram, AsaH kSepaH, phalAnAM vAmaH, phalavAmasyAzvAsaH phalavAmAzvAsaH, AlambitaH phalavAmAzvAso yaistaistathoktairiti // 11 // gokhurAhata ivAyamekato vartikAbhiriva vartito'nyataH / meghavibhrama ivAmbudhiH kvacitsakulaH sa kulaparvatairiva // 12 // gaviti-ayamambudhiH ekata ekasminpradeze gokhurAhata iva bhAti / tathA'nyato'nyasminpradeze zilpibhiH vartikAbhiH citralekhanIbhiH kRtyA vartitaH likhita iva bhAti / tathAyaM bhAti / ka iba ! meghavibhrama iva jaladodayasaMzaya hava / ka 1 kvacit kasmiMzcin pradeze / tathA kacit kulaparva taiH kulAcalaiH saGkula iva sambhRta iva bhAti // 12 // udyuktAnAmudadhimahattvastutyA yuktyaitasminnanu guNabhAratyAgaH / sthAne sthAne bhavati kavInAM kurvatyuktyai tasminnanuguNabhAratyAgaH // 13 // udyuktAnAmiti-nanvaho bhavati jAyate / ko'sau 1 guNabhAratyAgaH guNA yathoktazAstropadezaparizAnAdilakSaNAH, guNAnAM bhAralyAgaH, guNabhAratyAgaH / ka ? etasminpratyakSIbhUte tasmin lokottare sthAne sthAne ve zaMkhoMkI paMktiyA~ suzobhita ho rahI haiM ? yA nIle-nIle meghoMkI AzaMkAse isa nIla-nIla samudrake hissepara Aye nizcala, bilakula hI na hilate-khulate aura sthira hokara baiThe baguloMkI paMkti hai // 10 // isa samudra meM motiyoMkI sIpa dikha rahI hai| isane motIprasavakI pIr3AkA prArambha hote hI pUrNa vegase ekadama hI zvAse chor3akara zIghra hI muktAphaloMko prasUtiko karake kinAre para zokako chor3a diyA hai // 11 // ___ yaha samudra yadi eka ora gauke khurA~se khudA tulya hai to dUsarI ora kArIgaroMkI TAMkIle khude sadRza hai| kahIM isakI chaTA meghamAlAkI hai to anyatra yahI kulAcalose bharAsA pratIta hotA hai // 12 // __isa sthAnapara samudrakI garimAkA sahetuka gharNana karane ke lie tatpara kaviyoMkA 'anu 1. zAlinI vRttamidam / lakSaNaM hi "zAlinyuktA mtI tagau gobdhilokaiH" (. ra. 3 // 35) 2. cakracAlayamakam-ba., pa., d.| jaladharamAlAvRttaJca / na vacitsarvadhA sarvavizambhagamanaM naya iti / 3. rathoddhatA vRttamatra, lakSaNaM hi "rAnnarAvida rathoddhatA lagau" (vR. ra. 3 / 39) / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam pradeze pradeze / keSAM guNAbhAratyAgaH ? kavInAm | kathambhUtAnAM kavInAm ? udyukAnAm / kayA kRtvA ? yukyA vicAraNayA / kasyAH ? udadhimahattvastutyAH samudragarimavyAvarNanAyAH / kiM kurvati ? sthAne kurvati vidadhati sati / kintat ? anugaNabhAratyAgaH, karmaNazcaitadrUpamanuguNasarasvatIdoSamityarthaH / kasyai ? uktyai nirvacanAyeti // 13 // ki maryAdAmepa jalAtmA parivAro lolo bhindyAdityupapazyanniva kUlam / gatvA gatvAttimudanvAnbhajate'yaM na pratyeti svAmyanuvarga pratikUlam // 14 // kimiti-ayamudanvAn samudraH kulaM taTIM bhajate prApnoti / kiM kRtvA ? gatvA gatyA AvRtti nivR. ttim ? kiM kurvanniva 1 upapazyanniva vicArayanniva / kathamiti ? kim epa jalAramA lolaH parivAraH maryAdA bhindyAdizi ? kimiti zabdaH pAlocane veditavyaH / parivAraH kari makara mInAdilakSaNaH janmAtmA jalamevAtmA svarUpaM yasya saH tadutpattimAtyAtallabdhajIvanatvAcca tasya, lolacapala: mamAyaM parivAraH / yuktametat / kina pratyeti kiM na nizcinoti, apitu pratyetyeva / ko'sau 1 svAmI / kam ? anuvargamanucaram / kathambhUtam ? pratikUlaM pratilomamiti' ||14|| vego'tyeti pratidizamApUrNAnAmAlokAntaM himakaravidhvastAnAm | velaughAnAM pratinizamasinnepAmAlokAntaM hi makaravidhvastAnAm // 15 // dhegeti-asyetyatikAmati ! ko'sau ? vego rapaH / kam ? AlokAntaM dRSTiviSayam / kepAm ? eSAM velIdhAnAM kallolasamUhAnAm / cha ? asminpradeze / katham 1 pratiniza pratirajanim / kathambhUtAnAm ? pratididA sarca dikSu ApUrNAnAM sambhUtAnAM punaH himakara vizvastAnAM zizirakarokSiptAnAm / kayam yathA bhavati ? AlokAnte dinakarakaranikarajanitaprakAzAvasAnam / punarapi kathambhUtAnAm ? makaravidhvastAnAM jalacaravizeSanirastAnAm / katham ? hi sphuTam // 15 // svammalamAntaraGgamakhilaM saliladhiradhikaM tattimirAziyogadalitaM yatiriva paritaH / anya guNa bhAra' nAmaka doSakA tyAga karanepara zAstropadeza Adi guNoMke bhArakA tyAga bhI isa samudra ke viSayameM ucita hI hotA hai // 13 // jalarUpa dhArI atyanta asthira yaha merI cAro tarapha phailI jalarAzi (athavA jalase utpanna tathA jalajIvI aura atyanta caMcala ye machalI vagairaha mere parivArake prANI) kahIM bhI kinAroMkA ullaMghana na kara jAya aisA vicArakara hI yaha sAgara bAra-bAra cakkara kATakara kinArepara nahIM rukatA hai kyoMki svAmI pratikUla (lakSyakI ora) anuyAyI samUhakA bhI vizvAsa karatA hai : .14 // anvaya-asmin pratidezamApUrNAnAM himakara vidhvamtAnA, makaravidhvamtAnAM eSAM velaudhAnAM vegaH hi pratinizaM AlokAntaM asyeti| isa samudrameM saba dizAose umar3atI, candramAkI kiraNoM se jyAra rUpa tathA magara macchAdiko kaSTakara ina laharaoNke samUhakA pUra pratyeka rAdhimeM sUryodaya paryanta uTatA hI rahatA hai // 15 // andhaya-ayaM saliladhiH sva, antaraMga, akhilaM, timisAziyogadalitaM, AvaraNAtmaka, adhikamalaM paritaH yatiriya muhuH bahiH abhinudati / hi mahatAM prAyazaH iMdazI avimalA gatiH / 1. jaladharamAlAvRttam , antyapAdayamakaca / 2. matamayUravRttam , lakSaNaM hi "vedaiH randhramtoM paragA mattamayUram" (. ra. 3 / 73) / 3. jaladharamAlAvRttam / antyapAdayamavAca / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 aSTamaH sargaH AvaraNAtmakaM muhurayaM bahiraminudati prAyaza IdRzI hi mahatAM gatirativimalA // 16 // svamiti abhinudatyukSipati ! ko'sau ? ayaM saliladhiH samudraH / kim ? tanmalam / katham ? paritaH sAmastyena | katham ? bahibAhye / katham ? muhurvAraM vAram | phayambhUtaM malam ! svamAtmIyam | punaH kathambhUtam ! AntaraGga madhyagatam / punaH kathambhUtam ! akhilaM samastam | punaH kathambhUtam ! timirAziyogadalitaM mInasamahasavighaTitam / katham ! adhika pracure yathA bhavati / punaH kathambhUtam ? AvaraNAramarka janajhampanarUpam | ka iva ? yatiriva yathA yatirabhinudati / katham ? paritaH / katham ? muhuH / katham ? bahiH / kathambhUtam svaM svakIyam | punaH kathambhUtam ! antaraGgam AtmapradezAnuviddham / punarapi kathambhUtam ? adhikaM pracuram / punarapi kathambhUtamU ? timirAziyogadalitaM kim ? tanmanaM pApam yogo manovAkAyanirodhaH timira pApamasnAtItyevaM zIlastimirAzI sa cAso yogazca timirAziyogastena dalitaM cUrNitaM punaH AvaraNAtmaka zanavyatipracchAdanarUpam / arthAntaramupanyaste-mahatAM satpuMsAm IdRzI prAyazaH bAhulyena hi sphuTaM gatirativimalA nirmalA jAyate / chandonAmnA vimaleti dhvanitam // 16 // uddindUnAM muhuranuSaddhaM vIcyA vAtyAsAraM prazami tatA pAramyam / phenAlInAM chimitikarotyetasminyAtyA sAraM prazamitatApA ramyam / / 17 / / uddindUnAmiti-sA vAtyA vAtamaNDalI penAlInAM pAramyaM zobhA chimitikaroti vinAzaM nayati / kathambhUtAnAM phenAlInAm ! ud bindUnAM budabudayatInAm / katham 1 aramatyartham / kathambhUtA pAtyA ? prazamitatApA prazamitaH tApo yayA sA prazamitatApA / punaH kathambhUtA ! tatA vistAraM prApsA | ka etasminpradeze / kathambhUtaM pAramyam ? ramba manoharam / punaH kathambhUtam ? vIcyA taraGgeNa muhuH prazami spiraM yathA bhavati tathA nubaddhaM viracitam | kiM kurvantyA vIcyA ? vAtyA vijRmbhamANayA | kathaM yathA ! asAraM dImiti - ... -. . --. - - - . --.- -- - -- anveti ratnollasitendra cApaH kallolameghaH sakadambakena / nabhasvatA zaGkhacalabalAkaH kSobhaM gataH prApamamburAziH // 18 // anviti-amburAziH samudraH prAvRSa dhanakAlamanveti anukaroti / kathambhUtaH san ? nabhasvatA vAyunA yaha samudra apanI tahameM par3e apane akhila malako, jo ki machaliyoMke vividha jhuNDoMke nivAsa athavA vastuoke kUdanese bahuta vipula mAtrAmeM ho gayA hai usa sabako yogIke samAna saba taraphase bAra-bAra bAhara pheMka rahA hai| [yati bhI apane samasta mAdhyAtmika pApa malako jo ki mana, vacana, kAyakI kuceSTAoMke nirodhaka kAryoMse naSTa hotA hai tathA AvaraNa (jhAnAgharaNa, darzanAdharaNa) svarUpa hotA hai isa bar3he hue bandhako punaH punaH prayatna karake na karatA hai ] TIka hI hai mahApuruSoMkI bahudhA aisI hI nirmala gati hotI hai // 16|| andhaya-etasmin sA tatA, prazamitatApA dhAtyA udvindanA phenAlInA ramyaM, vAtyAsAraM, anubaI, muhuH vIcyA prazami pAramyaM araM chimitikaroti / __ isa samudra meM vaha khUya vistRta ataeva tApavinAzaka yAyuvega phuhAra sahita phenarAzikI usa sundara ramaNIyatAko zIghra hI naSTa kara detA hai, jo vAyuke sAtha hI bar3hatA hai, khUba ghanA hotA hai tathA yArambAra kinAre para Akara sthira ho jAtA hai // 17 // __ kadamba Adike phUloM yukta vAyuvegase kSubdha, vikhare ratnoMrUpI vikasita indradhanupa 1. arthAntaranyAsA'lakAra:-ba0, nA0 / atra vaMzapatrapatitaM mRttam / lakSaNaM hi "diDA, muni vApanapatitaM bharanabhanalagaH" (vR0 ra0 3392) / 2. jaladharamAlA vRttm| antyapAdayamakayca / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 dvisandhAnamahAkAvyam kSobhaM gataH prAptaH | kapAsa gunaH ! solapindrabhASaH, rasoya ullAsatamindracApaM yatra saH, punaH kallolameghaH kallolA eva meghA yatra saH, punaH zaGkhacalabalAkaH zaGkhA eva calantyo balAkA yatra saH / kathambhUtena namasvatA ! sakadampakaina kadambakusumavRndavatA // 18 // itthaM tena vyApRtanetreNa payodhauM velAvegAdbhAnusamIpaM hiyamANA / krandantyantaHsnehakRpA, parivRtya zrImatsItApakramatatA viluloke // 19 // itthabhiti- vyApRtanetraNa vyApAritanetreNa tena rAvAgena | cha ! payodhau samudra, itthamuktaprakAreNa zrImasItA zrImatI cAsau sItA ca zrImatsItA viluloke'valokitA / kiM kRtvA ? parivRtya parivartanaM kRtvA / katham ? yathA antaH snehakRpAzceto madhye prItikaruNAm / kiM kurvANA ? liyamANA nIyamAnA / kiM tat ? bhAnusamIpam sUryasamIpam / kasmAt ? velAbegAdantarmuhUrtarAmayAt / kathambhUtA satI ? krandantI cilapantI rAmarAmoccAraNapuraHsaratayA rakSa rakSetyAdivilApapUrvaka rudatItyartha / punaH kathAbhUtA ? apakramatatA anyaaymaargjnivduHkhaa| *bhAratIyaH tena yudhiSThireNa itthaM zrImatsI zriyA zobhayA upalakSitA cAsau matsI ca zrImatsI sarvAGgaparipUrNatayA zomamAnA zapharI viluloke / kathambhUtena ? payodhau vyApRtanatreNa / kiM kurvANA ? hiyamANA gamyamAnA / atra tRtIyAthai paJcamI / tenAyamoM labhyate / kim ? bhAnusamIpam / kasmAt ? velAvegAtkallolavegenetyarthaH / kiM kurvANA satI ? kandantI / kathambhUtA ? tApakramatatA santApaparamparAdagdhA, zepa mAgvat ||19|| sthirasamudrasamudrasakautukAdhugabhujaM vinayena nayena ca / tamuditaM muditaM hyanujogravAgiti vibhuM nijagI nijagauravAt // 20 // sthirati-na nijagau api tUktavatI / kAsau anujA bhaginI sUrpaNakhA / kim ! uditaM vacanam , ke prati ! taM rAvaNaM prati / kena kRtvA ? vinayena prazrayeNa | kasmAt ! nijagauravAtsvakIyamAhAtmyAt / katham ! hi sphuTam / katham ? iti vakSyamANaprakAreNa / kathambhUtam rAvaNam ? muditaM hRSTam / kena ? nayena ca (na) yenaiva vacasA 'cakAro'trAvadhAraNArthI boddhavyo'vyayAnAmanekArthatvAt / punaH vibhuM svAminaM vyApakaM trailokyakSobhavidhAyitvAttasya | punaH kathambhUtam 1 yugabhujaM yAM gacchantIti jhugA vidyAdharAstAn bhunakti rakSatIti yugabhuktam / kathambhUtA'nujA ? ugravAk tIvravacanA / punaH sthirasamudrasamudrasakautukA mudA saha varttate samut samuJcAsau rasazca samudrasaH sthirasamudre samudraso yasmAttat sthirasamudrasamudrasaM sthirasamudrasamudrasaM kautuka yasyAH sA tathoktA / athavA sthirazvAsI samudrazca sthirasamudraH, mudorasaH mudrasaH harSarasaH, saha mudrasena vartata iti samudrasam , sthirasamudre samudrasakautukaM yasyAH sA tathoktA nizcalAmbhodhisaharSarasakautuketyarthaH / / dhArI, taraMgamAlA rUpI meghoMse AvRta tathA zaMkhoMrUpI uhatI sArasa yA haMsapaMkti yukta yaha samudra varSA RtukI nakala kara rahA hai // 18 // - anvaya-payodhI ityaM parivRtya vyApRtanetreNa tena belAvegAt, bhAnusamIpaM hiyamANA apakramatatA, krandattI zrImatsItA antaHsnehakRpAI viluloke / samudrakI aisI chaTAke rahanepara bhI ghUmakara A~kha uThAnepara usa rAvaNane bar3e vegake sAtha Upara AkAzameM sUryake samIpase le jAyI gayI apamAnake kAraNa uddIpta Antarika patiprema aura vairAgya manase vilApa karatI tathApi kAntimatI sItAko dekhA thaa| [isa prakAra ghUmakara dekhate hue dharmarAjane sneha aura dayAse dUta hote hue dekhA thA ki laharoke dvArA dhUpameM pheMkI gayauM sundara machalI umAse dukhI hokara tar3aphar3A rahI hai ] // 19 // anvaya-sthirasamudrasamudrasakautukA, ugravAk anujA yugabhujaM nayena muditaM uditaM taM vibhu nijagIravAta vinayena iti nijgii|| gAr3ha harSa tathA rasayukta ataeca atyanta utkara jijJAsA maya, una vaktA choTI bahina sUrpaNakhAne khecarIke pAlaka, sItAke apaharaNake kAraNa prasanna tathA dedIpyamAna rAjA rAvaNakA apanI maryAdAke rakSaNapUrvaka nimna vinamna vacana kahe the| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agramaH sargaH 151 bhAratIya:- ninagau | ko'sau ? anuno bhrAtA bhImo'rjuno vA / kam ? taM yudhiSThiram / kena kRtvA ? binayena prazrayeNa nayena daNDanItyAdinA / kasmAt ? nijagauravAt / kathambhUtam ? uditamabhyudayaM prAptam | punaH kathambhUtam ? muditaM hRSTam / kasmAt ? sthirasamudrasamudrasa kautukAt / kathambhUtam yudhiSThiram ? vibhuM prabhuM punaryugabhujaM yuge iva bhuje yasya tam / dIrghatarabAhumityarthaH / kathambhUto'nujaH ! apravAkpradhAnavacano' vyabhicArivacana iti // 20 // so'yaM nagaryAH parikhAyamANo vAtAhatairambukaNaiH payodhiH / dUronnamatpANDukulAgryamuccai rakSodhvajaM tyAjayati zramaM tvAm ||21|| sa iti hai rAvaNa vyAjayati grahApayati / ko'sau ? payodhiH / kam ? zramam / ke tyAjayati ? tvAM bhavantam / kaH ? ambukaNai jalabindubhiH / kathambhUtaiH ? vAtAhataiH zItalairityarthaH / kathambhUtaM tvAm ? dUronnamatpANDukulamyaM pANDunirmalaM kulaM yeSAM te pANDukulA rAjAnaH dUronnamantazca te pANDukulAzca dUronnamatpANDukulAstepAmadhyaH sa tathoktastaM bahukAlonnatiprApta nirmalavaMzAnAmAdyamityarthaH / punaH kathambhUtam ? ucca rakSodhvajamuccairatizayena rakSo rAkSaso dhvaje patAkAyAM yasya tam / kathambhUtaH payodhiH 1 parikhAyamANaH svAtikAyamAnaH / kasyAH 1 nagaryAH laGkAyAH / bhAratIya:- he yudhiSThira ! payodhirambukaNaiH kRtvA tvAM zramaM tyAjayati / kathambhUtaH ! uccairakSaH uccaiH sthUlA akSAH zaGkhAdayo yatra sa uccairakSaH, punaH nagaryA dvArAvatyAH parikhAyamANaH / kathambhUtaM tvAm ? dUronnamatpANDukulAcaM pAho rAjJaH kulaM pANDukulaM dUramunnamacca tatpANDukulaJca dUronnamatpANDukulaM tasmin, dIrghonnatIbhavatpANDuvaMze'yaM pradhAnaM athavA pANDoH kulaM yeSAM te, pANDukulAH kSitibhujaH, dUronnamantazca te pANDukulAzca dUronnamatpANDukulAsteSAmapyaH pUjyastaM tathoktam // 21 // atrAsana kramakarairayamAvilolamAyAtipAtivisaro javanasvaro'dhaH / taratamakarai rayamAvilolamAyAtipAti visarojavanasvarodhaH ||22|| atreti-AyAtyAgacchati / ko'sau ! ayaM payodhiH / kam ? rayaM vegam / kva 1 atrAsminpradeze / katham ? alamatyartham / kathambhUtaH ? AyAtipAtithisaraH AyaM nadImukham saranti gacchanti medA yasmi - J [ anvaya-agravAk anujaH yugabhujaM, uditaM muditaM tam vibhuM sthirasamudrasamuttarassI bukAt nijagauravAt vinayena nayena va nijagau / vacanake pratipAlaka choTe bhAI bhIma yA arjunane vizAlabAhu, pratApI tathA pramudita rAjA yudhiSThirase vinamratA tathA nItizatAke sAtha dhairyakI mudrAse aMkita, harSa tathA vIra rasakI jijJAsApUrNa phalataH apanI mahattA ke anurUpa vacana kahe the ||20|| anvaya-nagaryAH parikhAyamANo so'yaM payodhiH dUronamat pANDukulAgryaM rakSodhvajaM tyAM vAtAhaterambukaNaiH uccaiH syAjayati / laMkApurIkI khAIke samAna yaha samudra dUrase ur3akara utarate hue, vizuddhavaMziyoMke pramukha tathA rAkSasoM kI dhvajA samAna Apake zramako pavanake dvArA uchAle gaye jala-binduoMse bilkula dUra kara rahA hai| [ dvArakA purIkI parikhAke samAna tathA sthUla zaMkhAdi yukta yaha samudra cirakAla se pratiSThita pANDavaMziyoMke pradhAna ApakI mArgakI thakAnako pavanaprerita jalabinduoMse dUra karatA hai ] // 21 // anvaya- AyAtipAtivisaraH adhaHjavanasvaraH bhavilaH ayaM anaagrAsana kramakaraiH AvilolaM alaM rayaM AyAta visarojabana svarodhaH pAti / jisakA prasAra jalakI AyakA atikramaNa karatA hai, jisameM nIce-nIce zIghratApUrvaka 1. drutavilambita vRttamazra / 2. indravajrA vRttaM lakSaNaM hi "syAdindravajrA yadi tau jagau gaH " (R. ra. 3130) | Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 dvisandhAnamahAkAvyam niti saraHsamUhAH, vInAM sarovisaraH pakSisamudAyaH, AyamatipatatItyevaMzIlaH AyAtipAtI AyAtipAtI visaro yatra sa tathoktaH / punaH javanasvaraH zIpraghoSaH / katham ? agho'vastAt / punaH kathambhUtaH ! AvilaH kaluSaH / kathAbhUtaM rayama ? AvilolaM sAmastyena caJcalam / kaiH 1 atrAsanajhamakaraiH na vidyate prAso yeSAM tevAsAH, nakAzca makarAzca nakramakarAH, atrAsAzca te nkrmkraashcaatraasnkrmkraastaiH| A sAmastye.. nAsanaM kSepaNaM yepo ta AsanAH, kramAzcaraNAH, karA hastAH, kramAzca karAzca kamakarAH, AsanAH kramakarA yeSAM te aasnkrmkraastairaasnkrmkraiH| tathA ca pAti rakSatyayaM payodhiH / kim ? visarojavanasvaroSaH sarojAnAM kamalAnAM vanaM sarojavanaM vibhirUpalakSitaM sarojavanaM yatra tadvisarojavanaM visarojavanaJca tasvarodhazca visarojavanasvarodhaH vihaGgamayuktakamalakAntArasvakIyataTamityarthaH / / / 22 yadvAtakI yadvalibhastaraGgI tatki gato varSimahAniyogam / sattvAnukampAbhirato yadabdhistatki gato varpimahAniyogam // 23 // yaditi-atra yattadoH sAmAnyoktiprayogaH / yadvAtakI vAto'syAstIti yAtakI, yadalibhaH yattaraGgI taraGgAH santyasyeti taraGgI, takiM gataH varSimahAniyogaM vRddhabhAvApacayanasambandham ? atra tAtparyAthoM nivedyateyayA'nyaH kazciprANI kila vAtakIbalibhistaraGgI san vRddhabhAvaM prayAti tathA samudro na yAtIti gamyate / yA apavA yadabdhiH yadudadhiH satvA bhukampAbhirato pati, tAraka gataH kim ? RSimahAniyogaM RSINAM munInAM mahAniyogam mahAnuSThAnam / yathA kilAnyo'pi sattvakaruNAbhirato munInAM tapazcaraNAnupAnaM prApnoti tathA na sattvAnukampAbhirato'pi samudraH tapazcaragAnuSThAna prApnoti, tasyAcetanatvAd jala(Da)svabhAvatvAcceti bhAvaH / sattvAH mInamakarAdayaH anukampa kampasya caJcalatvasya pazcAdanukampam , abhirataM sAmalyena kIDitam , satvAnAmanukampAmabhirataM yatra sa sasvAnukampAbhirata iti // 23 // amutra makaraiH karairviracitA citA viniyatAyatApya ca nmH| nabhasvadayutAyutA dizamitAmitA samahimA himA jalatatiH / / 24 / / amupreti-itA gatA | kA'sau ? jastatiH payaHpUraH / kAm ? dizam / ka 1 amutrAsminpradeze / kathambhUtA ? viracitA / kaiH kartRbhiH 1 makaraiH / kaiH karaNaiH 1 karaiH zuNDAbhiH / kathambhUtA ? citA puSTa. mUletyarthaH / punaH kathambhUtA 1 biniyatA vibhiH pakSibhirniyatA sambaddhA viniyatA, punarAyatA dIrghA ! kiM kRtvA ? nabho gaganamApya prApya, punaH kathambhUtA ? nabhasvadayutAyutA nabhasvatAM vAyUnAM devAnAmayutena dazasahasasaGkhyayA AyutA sAmaratyena saMyuktA punaramitA pracurA punaH samahimA mahimnA saha vartamAnA punaH himA zItalA // 24 // ghoSa hotA rahatA hai tathA malIna hai aisA yaha samudra yahA~para nirbhaya magaramacchoMkI kIr3Ase atyanta caMcala hai tathA paripUrNa vegako prApta hai apane kinAreke pakSiyukta kamalavanoMkI rakSA bhI karatA hai // 22 // jo yaha samudra ghAyupUrita ( vAtarogI), balipUrNa ( jhurIMdAra) tathA laharoMse vyApta (jhukA huA) huA hai so kyA vRddhAvasthAke mahAprabhAvako prApta huA hai ? athavA samudravAsI prANiyoM ke pAlanameM lIna (prANimAtrapara dayAlu) jo yaha samudra hai so kyA yatikI sAdhanAko kara rahA hai|||23|| makarokI sUr3oMke dvArA phailAyI gayI, paripuSTa, pakSiyoM ke dvArA pIta aura AkAzameM Upara taka uThI hajAroM gunI padhanake vegase yukta, pratyeka dizAmeM niHsIma, mahattvapUrNa tathA zItala jalarAzi yahA~para hai // 24 // 1. ardhasamayamakam-0, nA0 / vasantatilakAvRttamcAtra / 2. indradhajA vRttamatra / 3, balo. datagati vRttaM, lakSaNaca "rasairjasajasA jaloitagatiH" (. 30 3157) / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH 153 samunnatAmbhojakulAbhinanyAM vidyAdharANAmadhivAsabhUmim | svaM dvArakAntAM khalu pazyasImAM rAjannalaGkAmahitAM parebhyaH // 25 // samunnateti-he rAjan ! na pazyasi nAvalokase tvam ? kAma ? imAM laGkAm | kathambhUtAm ! parebhyaH zatrubhyo'hitAM duHkhahetum , khalviti nizcayArthaH / tenAbamartha:-parebhyo nAnyebhyo janebhyastrastebhya , iti bhAvaH / punaH dvArakAntAM gopuramanoharAM punaH vidyAdharANAM carANAmadhivAsabhUmimanvayAparamparAyAtA punaH samunnatAmbhojakulAbhinanyAM samunnatAni ca tAnyambhojakunTAni ca tebhinandyAm / samunnatA mAnyatA ambhojakulA rAkSasA vibhIpaNAdayastaiH prazasyAm / athavaudaNDa jAjarAjavirAjamAnAmityarthaH / bhAratIyaH-he rAjan yudhiSTira ! tvaM tA lokaprasiddhAM dvArakA dvAravatI padaya ! kathAbhRtAm 1 sImAmavadhi khalu khaluzabdovadhAraNArthaH / tenAyamarthaH-anyAsAM nagarINAM maryAdAmeva tatraivAnanyasAmacinyA vibhRtaH sambhavAt / punaH kAmahitA kAmAya atraiva vAstavyamaramAbhirityabhilApAya hitAsAM tArAma / kebhyaH ? parebhyo dhanibhyaH satpuradhabhyaH / asyAmeva yogakSemaghaTanAyAH sambhavAt / "amiti bAMgana parazya ityatra SaSThyAH prAsau caturthI / " punarapi kathambhUtAm ? vidyAdharANAM zastrazAstraparizAnavatAM puMsAmadhivAsabhUmi punaH bhojakulAbhinandyAM yAdavakulaprazasyAm / dAzArhakulaM vRSNikulaM yAdavakulamiti irivaMzasya vidoSAH / punaH samunnato tunAm // 25 // kallolairiha jaladheH sudhAgRhANi vyajyante murajaracA na garjitana | nAmbhodaiH satatagatairgavAkSadhUpAH prAptApi brajati na lakSyatAM purIyam // 26 // kallolairiti--sudhAgRhANi jaladheH kallolekAlakAbhirna vyajyante, cha ? iha asyAM nagaryAm / tathA na vyadhyante prakAzyante, ke 1 murajaravAH mRdaGga vanayaH, kaiga ? garjitena mama vaninA / tathA na vyajyante gavAkSadhUpAH, kaiH ? satatagatairanavarataprayAtarambhodaiH, atazvAsAciyaM purI laGkA dvAravatI ca labhyatAM jJeyatvaM na brajati, kathambhUtA satI 1 prAptApi zAtApi / 'prApnoti' kriyAyA jJAnArthatvaM dhAtUnAmanekArthatvAt // 26 // anyatha-rAjan ! tvaM samunnatAmbhojakulAbhinandyAM, vidyAdharANAmadhivAsabhUmi dvArakAntA parebhyaH ahitA imAM laGkA na pazyasi ? hai rAvaNa ! tuma isa laMkAko nahIM dekhate ho? jo pratiSTita rAkSasacaMziyoMke dvArA abhinandanIya hai| vidyAoMke dhArakoMkI nivAsabhUmi hai, gopugese suzobhita hai tathA zatruoMka lie aniSTakArI hai| rAjan svaM, parebhyaH alaM, khalu sImAM, kAmahitA, bhojakulAbhinanyAM, vidyAdharANAmadhivAsabhUmi nA dvArakAM pazya / he dharmagaja ! Apa sAmane sthita dvArakAko dekheM, yaha zatruoMke lie cunautI hai, gajapuriyoMkI antima sImA hai, nivAsakI kAmanAkaM lie. iSTa hai, yAdavakulako parama priya hai aura zAstra tathA zAstravidyAoM meM pravINa loga yahA~ rahate hai // 25 // isa laMkA athavA dvArakAmeM cunAse zveta bhavana samudra kI laharoM ke kAraNa nahIM dikhate hai, samudraphI garjanAmeM nagAr3oMkI AvAja chipa jAtI hai tathA sadeva vartamAna maghoMke kAraNa khir3akiyoMse nikalatA sugandhita dhuA~ bhI adRzya ho jAtA hai| isa prakAra sAmane rahanepara bhI yaha nagarI dikhatI nahIM hai // 26 // 1. upajAtivRttam , lakSaNAca-"anantarodAritalapamabhAjau pAdA yadIyAyupajAtayastA:" (0 20 3 / 32) / 2. prApnoti kriyAyAH kathaM jJAnArthavam ? dhAtUnAmanekArthatvAllokataH siddham / yathA svadIyaM citaM prAptamisyanna jJAtamiti bhAvaH-10, 20 / praharpiNIvRttam / 20 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam dhIrantuM gAM gatvA sa yasyAmarasya dhIraM tuGgAGgatvAcchyio vaJcati dyAm / / riktaH svargaNAkAri mAno'jJakena sAmyaM kiM so'syA yAti mAnojJakana // 27 // dhIriti-yasyAmarasya rantuM kIDituM dhIrbuddhiH pravartate / kiM kRtvA ? asyA nagaryA gAM bhUmiM gatvA, / ataeva vaJcati tyajati / kosau ? so'maro devH| kAm ? dyAM svargam / kayaM yathA dhIraM niHkSobham / kasmAt ? tuGgAGgatvAt spItAvayavasvAt , kasyAH 1 zriyaH zobhAyAH, kasyAH 1 asyA nagayI iti sambandhaH / ato'kAri kRtaH / ko'sau ? mAno'bhimAnaH / kena kartA ! svargeNa / kathambhUtaH ? riktaH zunyo vRyetyarthaH / kathambhUtena svargeNa ? azakena mUhena, ataeva kiM yAtyapi tu na yAti / ko'sau ! saH svargaH, kim ? sAmyaM tulAm , kena hetunA ? mAnozakena manoharatvena, kasyAH 1 asyA nagaryAH laGkAyA dvAravatyAzceti / / 27 // asyAmbudheryAtanivRttamArge pujaiH sthitA pe maNizaktizaGkhAH / tathA ta evAye nivezane'pi sthitA ivAntavAhirapyamuSyAH // 28 // asyeti-yAtanivRttamArga gatAgatapRthivyAM pujai rAzibhiH asyAm dheH ye maNizaktizaGkhayaH sthitAstathA tenaiva prakAreNa he Arya svAmin sthitA iva bhAnti / ke 1 ta eva mnnishuktidaangkhaaH| cha ? nivezane'pi rAziracanAyAmapi / katham ? antaH madhyapradeze yahirapi bAhyapradeze / kasyAH 1 amukhyA asyA nagA iti // 28 // yasyAH samIpe'mbunidhiniSaNNo ratnaiH sphuTaM bhojanabhAjanAni | striyazca devApsarasAM sahazyaH kiM vayate'syA vibhavo nagayoH // 29 // yasyA si-yato yasthA nagaryAH samA adhunidhiH samudra niSANaH sthito'ta evAsyAM bhojanabhAjanAni sthAlakAdIni sphuTaM pravyaktaM ratnaiH mANisyAdibhiH vidyante | yatazca striyaH devApsarasAmamarAGganAnAM sadRzyastulyAH vidyante / ataH kAraNAdasyA nagaryA vibhavaH sampat kiM vaya'te stUyate // 29 // atra sametA mRdurasametA bhRkuTilAsyAH sarakuTilAsyAH / bhUpa ramante khanuparamaM ve begamanena vyabhigamanena // 30 // atreti-he bhUpa rAvaNa yudhiSThira ca atra asyAM nagaryA mRdurasaM mAdhuryarasaM yathA hi sphuTamanuparamamanavarataM vegaM zIghrametAH kAminyaH ramante krIDanti | kaina hetunA ? te tavAnena vyabhigamanena sammukhagamanena / katha. mbhUtAH 1 militAH, punaH bhrakuTilAsyAH bhUbhaGgakuTilAnanAH / punaH smarakuTilAsyAH smaranya kuTiH gRhaM lAsyaM nRtyaM yAsAM tAH ||30|| jisa devako isa nagarIkI bhUmipara Akara rahanekI icchA hotI hai vaha vipula lakSmIke bhaMDAra svargako bhI nisaMkoca bhAvase chor3a detA hai| mUrkha svarga bhI vyarthakA abhimAna karatA hai kyoMki manoharatAmeM vaha isa purI (laMkA yA dvArakA) kI samAnatA karatA hai kyA? arthAt nahIM // 27 // he Arya ! isake bAjAroM (AyAtaniryAta mAgoM) meM jisa prakAra samudrake maNi, motI aura sIpa DheraoNke Dhera par3e haiM usI prakAra isake bhavanoM meM bhI ye satha bhare haiN| arthAt isakA thAhara bhItara ke samAna hai // 28 // isa laMkA aura dvArakAke pAsa samudra phailA hai atapaba isameM bhojanake bartana bhI ratnoMke bane haiN| isakI striyA~ bhI devoMkI apsarAoke samAna hai| ataeva isake vaibhavakA kyA varNana kiyA jAya // 29 // he rAjan ! Ter3hI-Ter3hI bhrukuTiyukta mukhadhAriNI, kAmadevake nivAsa samAna nRtyakAriNI ekatrita ye striyA~ Apake isa zubhAgamanake kAraNa lagAtAra hI mRdu aura sarasa ramaNako zIghratAse kara rahI haiM // 30 // 1. upajAtivRttam / 2. atra mauphikamAlAvRttam-tallakSaNaJca "mauktikamAlA yadi bhatanAd gau" (bR. ra. 3544) / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 aSTamaH sargaH kAmaparItA madhuviparItA bhUmipa kAntA sphuradalakAntA / kApyanugeyaM layamanugeyaM gAyati mattA kRtaratimattA // 31 // kAmIti - he bhUmipa ! iyaM kApi kAntA bhAminI gAyati / kathambhUtA satI ? layaM drutamadhyavilambitarUpamanugA'nugacchantI / kathambhUtaM layam ? anugeyaM geyasyAnu pazcAdanugeyam / kathambhUtA ! mattA punaH kRtaratimA vidditasambhogavattA punaH kA viparItA kAmakaveSTitA panaH madhuviparItA madhunA madyena viparItA AcArebhyaH pracyA cittA, bilI bhUtetyarthaH / punaH sphuradalakAntA dIpyamAna kezAnA ||31|| cAdayitAraM priyadayitAraM bAGmukharA gAhitamukharAgA / taM bahudhA tu kramabahudhAtu kSmAdhipa hitvAbhipatati hi tvA ||32|| vAdayitAramiti - he zmAdhipa bhUpate ! priyadayitA priyA cAsau dayitA ca pripadayitA sasnehakAminI svA bhavantamabhipatati sammukhamAyAti / katham 1hiM sphuTam / kiM kRtvA taM cAdayitAraM catuvidhavAdyasya prakaTavitAraM hitvA parityajya | katham ? bahudhA bahuprakAram / katham 1 yathA bhavati kramabahudhAtu krameNa paripAyA bahavo dhAtavo vyaJjanadhAtuprabhRtayo yasminvAdanakarmaNi tattathoktam / etena cINAdivAdanaM vyAkhyAtam / katham ? tu punaH / punaH kathambhUtA satI ? vAda mukharA vacanavAcAlA / katham ? aramatyartham / punaH kathambhUtA ? gAhitamukharAgA gAhito vyAlIDito mutre rAgastAmbUlAdijanitadharmo yayA sA tathoktA ||32|| maGgalayuktathA mRdugaMlayuktyA ko'pyanRzaMsaM paramanRzaMsam / loka udAraH sahasutadArastvAmabhiyAtisthiramabhiyAti ||33|| maGgaleti ko'pi loka vAM bhavantamabhiyAti sammukhamAgacchati / kathambhUto lokaH ? mRdugala: kalakaNThaH / kayA ! uttayA nirvacanena / kalyAH 1 maGgalayukttayAH kalyANaghaTanAyAH / punaH kathambhUtaH 1 udAraH / punaH sahasutadAraH / kathambhUtaM tvAm ? atisthiraM niHkSobhaprakRtiM punaH anRzaMsaM dayAlu punaH paramannRzaMsaM paramA utkRSTA nRbhyo narebhyaH dazaMsA stutiryasya tamathavA paramAzca te narazca paramanaraH paramanRSu zaMsA yatya yasmAdvA sa tathoktastam ? kayA ? abhiyA niHzaGkatayA // 33 // ityarjunoktAM manasA prasannaH svasuH sthirAbhiH pratimAnyavAgbhiH / rAjA puraM prApadarAticAravidrAvaNo dharmakRtodbhavastAm ||34|| itIti- rAjA rAvaNaH tAM lokaprasiddhAM laGkAM puraM purIM prApat / kathambhUtAm ? iti pUrvoktaprakAreNa ? uktAM stavana rUpeNa nirUpitAm 1 kAbhiH ? sthirAbhiH vicArasahAbhiH pramANakSodAkSuSNAbhiH svasuH bhaginyAH nyub bhUpAla ! yaha koI madonmatta sundarI gItako gAtI hai aura usakI layake anusAra hI calatI ( nAcatI ) hai / yaha kAmiyoMse ghirI hai, madirA pAna ke kAraNa sadAcAra-vimukha hai, isake bAla bikhare hue haiM aura ratike kAraNa pAgala ho rahI hai // 31 // he pRthvIpati ! sukhako tAmbUlakI lAlIse gaMge, atyanta vAcAla yaha pyArI strI nAnA prakAra ke aneka dhAtuoMse nirmita ( atyanta vIryavAn ) cAroM prakArake vAjoMkA bajAnepAloko chor3akara Apake sAmane calI A rahI hai // 32 // komala kaNTadhvanile kalyANa kAmanA karate hue ye koI udAra loga niDara hokara apanI strI tathA baccoM ke sAtha manuSyetarAM ( rAkSasoM ) ke stutya tathA atyanta rudra ( yudhiSThirake pakSa meM dayAlu tathA zreSTha manuSyoM dvArA prazaMsita ) tathA atyanta dRr3ha ApakI tarapha A rahe haiM // 33 // vahinakI vicAra yukta tathA mAnanIya bAtAMke sAtha atyanta sarala manake kAraNa prasanna, 1. anupazcAdgeyaM yasya (tam ) - 0 | 2. "bhobhagoaghoapUrvasya yo'zi" iti roryAdeze 'porlaghuprayatnataraH zAkaTAyanasya' iti laghuccAraNayakArAdeze mRdugalayuktayeti / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam pratimAnyavAgbhiH prazasyavacanaiH, phayambhUto rAjA 1 manasA cetasA prasannaH svacchaH, kayambhUtena manasA ! arjunA A sAmastyena Rju arju tena arjunA akuTilena samAjasenetyarthaH / kathambhUtaH ? aticAraviccha. truceSTopAyajJAtA, punaH kathambhUtaH 1 dharmakRtodbhavaH puNyavihitavibhavaH / bhAratIyaH-rAjA dharmakRtodbhavaH dharmaNa pANDunA kRta udbhaya utpattiryasya saH yudhiSThiraH tA puraM purI dvArakAM prApat / kathambhUtAM puram ? iti ukta prakAreNa arjunoktA dhanaJjayopadiSTAm , kAbhiH ! pratimAnyavAgbhiH zipTeSTAbhi ratIbhiH, kathambhUto rAjA ? svamuH zobhanA asavaH prANA yasya sa tathoktaH, ajavya ityarthaH / punamanazA prasannaH punararAticAravidrAvaNaH ripuceSTAnAzakaH' ||34|| manobhirAmagramadAM vizantI kSaNaM nizAyopavane sudRSTim / utkaNThamA gamitonatAtmA pracakrame'bhyantarameva gantum // 35 / / mana iti-sI rAvaNa agyantaraM madhyapradeza gantuM pracanA meM prArabdhavAn / kathambhUtaH ? anatAtmA:ji. ndriyaH punamatkaNThamAvamautsukyaM gamtiH prApitaH, kiM kRtvA ? upabane sudRSTiM karNAntavizrAntalocanA rAmaprabhadAM sItA nizAya sannivedaya, kiM kurvatIm ? manobhizcetobhiH lakSyIkRtya kSaNa muhUrtta vizantIM praveTA kurvantIm / bhAratIyaH-asau yudhiSThiro'bhyantarameva gantuM pracakrame / kathambhUtaH ? natAramA jitendriyaH punarutkaNThabhAvamUrdhvagrIvatvaM gamitaH, kiM kUllA ? upabane kSaNamabhirAmapramadAmabhirAmasthArjunasya pramadAM panI draupadI nizAyopavezya, kiM kurvantIm ? bhagorizantI athavA he manobhigama zreNika pracakrAme'bhyantarameva gantuM rAjA | ki kRtvA ! niraH, kAra ? sAhida, upado, kAra kA / kiM kurvantIm ? vizantIm , kim ? upavanam arthavazAlabdhamiti sambandhaH / kathambhUtam ? pramadAM prakRSTo madaH imidaM pazyAmItyAkAMkSA lakSaNo yasyAH sA tAM tadhoktAmanyattalyam // 35 // zatruoMko pragatikA vinAzaka tathA dharmakI avajJAkAraka rAjA rAvaNa ukta prakArase varNita prasiddha laMkApurImeM pahu~ca gayA thaa| anvaya-sthirAbhiH pratimAnyacAgbhiH arjanoktAM tAM puraM manasA prasannaH, svasuH bharAticAravidrAvaNaH dharmakRtodbhavaH rAjA prApat / atyanta nirmala citta, puNyAtmA, zatruoMke gumaca se pare tathA dharmakI maryAdAke saMsthApaka rAjA yudhiSTirane ukta prakArase spaSTa tathA ziSTa janocita vacanoM dvArA varNina usa vikhyAta dvArakApurI meM praveza kiyA thA // 34 // anvaya-manobhiH kSaNaM vizantI sudRSTim rAmagramadAM ipavane nizAya utkaNThabhAvaM gamittaH, bhanatAramA, bhabhyantaramegha gantuM pracakrame / manase hI apane bhale samayako socatI, samyaka darzanadhAriNI, rAmakI pAnIko upacanameM baiThAkara atyanta utkaSita, Atma-niyantraNa hIna rAvaNane laMkAke bhItara calanA prArambha kiyA thaa| __ anvaya-vizantI suraSTim manobhirAmapramadA kSaNaM upavane nizAya, utkaNThabhAvaM gamitaH ntaarmaa...| sAtha sAtha purameM praveza karatI manamohinI sundara netravatI arjunakI patnIko kSaNabharake lie upavanameM chor3akara (zirako Upara uThAye) gardanako sIdhA kiye calate AtmajetA yudhiSThira nagarake bhItara cale jA rahe the // 35 // 1. zlepaH-ya0, nA / upajAtivRtam / 2. puNyavinAzAyotpanna:-ba0, naa| etanmate'dharmakRtobhavaH iticchedaH / 3. pAghavapakSe sandhizcintyaH / 4. upendraghanAvRtam / lakSaNaca-"upendravajrA-jatajAmtato gau|" (vR. 20 301) / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 aSTamaH sargaH videhasaGkalpajasambhavAyAH prItestadAlokasammutsukAbhiH / drAgityabhIye purasundarIbhiH sarodasItApahato kRtArthaH / / 36 // videti-abhIya abhigataH, ko'sau karmatApannaH 1 rAvaNaH / kAbhiH katrIbhiH ? purasundarIbhiH 1 katham ! drAya zIbhabha , itizabdo vakSyamANApekSyaH, kathambhUtaH ! kRtArtha; kRtakRtyamAtmAnaM manyamAnaH, ka ? sarodarmAtApahatI rodena rodanena sadda vartamAnA sarodA sarodA cAsau sItA sarodasItA tasthA apahRtAvapaharaNe, katha. mbhUtAbhiH purasundarIbhiH ? tadAlokasamulsukAbhiH sItAvalokanasamuskaNTitAbhiH | kasyAH sakAzAt ? prIteH snehAt , kathambhUtAyAH ? videhasaGkalpajasambhavAyAH videhasya sAhalyAjAtA videhasaGkalpajA tasyAH sakAzAsambhannA bsyaastsyaaH| bhAratIyaH-asau yudhiSThiraH purasundarIbhirabhIye abhiyAtaH / kathambhUtaH ? kRtArthaH niSThitAH, cha ? rodasItApahatI rodasyoH dyAvAbhUmyostAparaNe, kathambhUtAbhiH purasundarIbhiH ? tadAlokasamutsukAmiH yudhiSThirAvalokanotkaNThitAbhiH, kasyAH ? prItaH / kathambhUtAyAH prIteH ? videhasaGkalpajasambhavAyAH vigato deho yasya sa videho'naGgaH saGkalpAnmAnasikapariNAmAjjAtaH saGkalpajaH videhazcAsau saGkalpajazca videhasaGkalpajastasmAtsambhava utpattiryasyAstasyAH, prIteH sakAzAt , uktava-"jAne saGkalpato mUlaM kAma kAmasya jAyate / tamAzAdapi tamAzaH kathyate munipuGgavairiti // 36 / / zlathaM dvirephAkulapuSpabhAraM ruddhA vrajantI cidraM kareNa / puGkhAnupurDsa madara ekAnupAvalIka karAnaparAbhUt / / 3.7 // samiti-parA'nyA kAcitkAminI madanena kandarpaNa muktAn zarAn utpATayantIva abhUdajaniSTa / kathaM muktAna ! ekhAnupuGkha puGkhasyAnu pazcAt pujhaM yasminmocanakarmaNi tatpuGkhAnupuGkha picchAnupicchamityarthaH / kiM kurvantI ? ilathaM zithilaM cihuraM kezapAzaM kareNa kavA nirudhya vajantI gacchantI / kathambhUta cikurama ? dvirephAkula puSpabhAraM dvirabhramarairAkulo vyAptaH puSpabhAro yatra tam || 37 / / anyAtmadarza mukhamIkSamANA tathaiva hastena tamudvahantI / kiM me mukhaM ramyamutendurevaM taM spardhayA darzayituM gateva // 38 // anyati--anyA kAcitkAminI gtaa| kiM kamiva ! darzayitumiva / kimevam ? kiM syAnmuvaM ragyaM niSkalaGkatayA kAntiman ? kasyAH 1 me mama, utAho induH kiM ramyaH syAditi, kaM dadAyitubhiva gatA ? rAjA virehake saMkalpamAprase utpanna sItAkI prItike kAraNa use dekhane ke lie lAlAyita laMkApurIkI sundariyoMke dvArA rotI-tar3apatI sItAkA apaharaNa karane meM hI saMtuSTa gavaNa turanta ghera liyA gayA thA / zarIrahIna tathApi kalpanA mAtrase ubuddha kAmakI prItike kAraNa rAjA yudhiSTirako dekhane ke lie utsuka dvArakAkI kAminiyoM ke dvArA isa loka paralokake kaSTa dUra karane meM hI apanI saphalatAko mAnanevAlA yaha dharmarAja turanta ghera liyA gayA thA // 36 // DhIle par3e keza-pAza tathA usameM guMthe phUloM aura unapara gUMjate bhauroMko eka hAdase samhAlate samhAlate sAtha calatI koI strI aisI lagatI thI mAno kAmadevake dvArA pukhAnuputra rUpase chor3e gaye vANoM (phUloM )ko ukhAr3atI jA rahI hai // 37 // dUsarI strI darpaNameM mukha dekhate-dekhate hI use usIprakArase hAthameM liye cala dI thii| 1. zleSaH-0, naa| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam taM rAjAnam , kayA hetubhUtayA ! spardhayA, kiM kurvantI satI ? udvahantI / kam ? tamAtmadarzam , kena kRtvA ? istena | katham ? tathaiva tenaiva gamanaprakAreNa, kiM kurvANodvahantI ? IkSamANA pazyantI, kim ? tanmukham , ka ? Adarza mukurunde' / / 38 // mahAniveza kubhAramekA bhUtvA karAbhyAM tvaritaM jihAnA / uparyu payucchvasitA natAGgI zUnyaM tarantIva ghaTadvayena // 39 // ___ maheti-natAGgI kAcidekA kAminI ucchavasitA ! katham ? uparyupari / kiM kurvantIvotprekSitA ? tarantIya, kena kRtvA ? ghaTadvayena, katham ? zUnyam evameva, kiM kurvANA satI 1 baritaM drutaM jihAnA gacchantI satI, kiM kRtvA ? mahAnivezaM ghanapInonnatasthitimantaM kucabhAraM karAbhyAM dhRkhA // 39 // vidhUya lIlAmbujamutpalAzaM ninannaliM karNagamutpalAzam / _preje'GganauMghaH surayo nijena hAvena gacchansurayonijena // 40 // vidhUyeti-aGganaudhaH nitambinIsamUhaH murayonijena surANAM yoniH surayoniH surayonejarjAtaH surayonijastenAmaranarasambhavena nijenAtmIyena hAvena mukhavikAreNa hetunA preje reje / kiM kurvan ! gacchan , kathambhUtaH ? surayo ativegaH, kiM kurvan ? utpalAzamudgatapatraM vyAkozamityarthaH / lIlayambujaM krIDAkamalaM vidhUya kampayitvA karNagaM zravaNasthitam utpalAzamutpale AzA vAJchA yasya tam ali bhramara nimannivArayaniti // 40 // daSTAdharaM tiSThatu samprahAraH kasyAzcidAstAM kttkopveshH| sarvAnvajantyAstvaritaM bhujasya vikSepamAtraM vivazIcakAra // 41 // daSTeti-samprahAraH parasparatADanam , "atra sambhogo vyajyate, tallakSaNA'rthAbhidhAyakatvAt / yathA kuntAH pravizantIti prayoge kunta gharAH purupA gRhyante / kathaM yathA bhavati ? dAdharam , tathA'stAm , ko'sau ? kttkopvesho'vyktkrnnrvH| yato vivazIcakAra vilIcake, kiM tat katta? kasyAzcitkAminyAH bhujatya istasya vikSepamAtramAndolanamAtram ? kAnvazocakAra ? sarvAnsamastAanAn , kiM kurvantyAH ? zIghraM vrajantyAH gacchantyAH ||4|| aMsAntavizrAntakucAntacakramAzliSya kAntena tamardhapItam / bimboSTamAkSipya nimIlitAkSaM sItkArapUrva kulaTAmyadhAvat / / 42 / / aMsAnteti-abhyadhAvadabhijagAma | kA'sau ? kulaTA svairiNI / kiM kRtvA ? AkSipyAkRSya / kam 1 taM bimboSTham , kathaM yathA bhavati ? sItkArapUrvam , kathambhUtaM nuSTam ( bimboSTham ) 1 arddhapItam , mAno kisI rAjAko yahI dikhAne gayI thI ki merA mukha sundara hai athavA yaha candramA sundara hai // 38 // . kuca tathA yauvana bhArase jhukI, uttarottara adhika begase sA~sa letI koI eka strI apane bar3e-bar3e kucoMke bhArako donoM hArthose samhAle tejIse Age bar3hatI jAtI pe.sI lagatI thI mAno do kalazoMke sahAre vaha AkAzameM taira rahI hai // 39 // khilI paMkhur3iyoMse sundara lIlA-kamalako hilAkara kAna para lage kamalake lobhI bhoreko mAratI huI vegase bar3hatI kAminiyoMke jhuNDane apsarAoM meM sulama apane hAvabhAvake dvArA adbhuta chaTA dikhAyI thI // 40 // paraspara oSTha kATakara samprahArakI kathA hI kyA hai? kisIke kaMkaNakI dhvani bhI bahuta bar3A uddIpaka hai| isa samaya to kisI jAtI huI kAminIkA vegase hAthakA hilA denA mAtra sabako vivaza kara detA thA // 41 // stanake cUcukako kaMdheke Upara rakhate hue gAr3ha AliMgana karake premIke dvArA AdhA 1. indavanAvRttam / 2. TIkeyamanyavamukhyapratimavalambya dattA / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 aSTamaH sargaH kena ? kAntena ballabhena, krathaM yathA bhavati ? nimIlitAkSaM saGkucitalocanam, kiM kRtvA ? pUrvamAzliSyAliGgya, kathaM yathA bhavati ? aMsAntavizrAntakucAntacakaM skandhamadhyopaviSTastana cUcukamiti zeSaH || 42 || AkRSya hastaM vidhRtaM varitrA kAcinbhavoDA sahasA'bhyayAsIt / priyAnubaddhaM paTamAlikhantI hitvAgamatproSitabharca kAnyA ||43|| AkRSyeti kAcinnohA navapariNItA strI sahasA zIghramabhyayAsIdabhigatA / kiM kRtvA ? caritrA vareNa vidhRtaM gRhItaM hastaM karamAkRSyAkSipya / tathA anyA kAcityoSitabhartRkA agamat / kiM kurvantI satI, paTamAlikhantI satI, kathambhUtaM paTam 1 miyAnubaddham kiM kRtvA ? hitvA muktacA, kam 1 taM priyAnubaddhaM padamiti zeSaH // 43 // unmIlya rUpaM saha sAmi tAbhistattUlikAbhiH sahasA mitAbhiH / varNotkaraizcitrakaraH smayAtikrAnto'khilazcitrakaraH sma yAti // 44 // janmItyeti-varNotkaraiH hiGgulavaritAnyadiraJjanadravyasamUraizcitrakaraH AzcaryakarttA akhila : samastacitrakarazcitrazilpI sahasA drutamabhiyAti smAbhijagAma 1 kiM kRtvA ? sAmya rUpamunmIlya viracayya, kathamamiyAti sma ? mitAbhiH stokAbhistAbhirlokaprasiddhAbhistatsUlikA micitralekhanIbhiH saha sArddham, kathambhUtazcitrakaraH ? smayAtikrAntaH garvaparvatAdhirUDhaH / atra kautukarasarasikatayA vimanaskatvamabhihitam // 44 // vakroktimutprekSaNamaGgandhaM zleSaM smarankRtyavalAvimUDhaH / dvisandhicintAkulito viSaNNaH kavirviyogIya jano'bhyarpat ||45 || , vakreti kavirjanaH viSaNNaH vimanaskaH sannamya sarpadabhiyayau / kathambhUtaH ? dvisandhicintAkulito dvayoH kathayordvayoH padayorvA sandhirdvisandhistatra yA cintA tasyAM tayA vA AkulitaH, punaH kRtyaca yatimUDhaH kAryasAmarthyAnabhijJaH, kiM kurvan ! smaratoviSayI kurvan kiM kim ? vakrokti malaGkAravizeSam, tathotprekSaNamutprekSAlaGkAram, tathA'GgabandhaM SoDazadalapadmAdisambandhaM tathA zleSa slepAraGkAram / upamArthaH prakalpyate / ka iva 1 viyogIva yathA virahIjano'bhisarpati / kathambhUtaH ? viSaSNaH punaH kathambhUtaH ! dvisandhicintAkulitaH dvayorbhAryayoH sandhiH parasparamelanaM tatra cintayAkulitaH, punarabalAtimUDho'bale bhArya atimUDhe yasya saH, punaH kRtI kRtamasyAstIti kRtI pratijJAvAn punaH kiM kurvan ? vakrokti kuTillavAcaM tathotprekSaNaM ramaNIya kaTAkSaM piye gaye oThako sI-sI karate hue A~kheM vinA khole hI khoMcakara kulaTA rAjamArga para cala par3I thI // 42 // koI nava-vivAhitA yuktI varake dvArA pakar3e gaye hAthako ekAeka khIMcakara rAjAko dekhane cala par3I thI / patike videza jAnese virahiNI dUsarI strI baiThakara pati-sambandhI citra banA rahI thI vaha bhI use chor3akara cala par3I thI ||43|| paripUrNa tathA raMgoM ke sammelana-dvArA adbhuta citroMkA nirmAtA ataeva ahaMkArake parvata para baiThA citrakAra bhI kucha ginI-cunI kRciyoMse Adhe rUpako khIMcakara sahasA hI rAjAkI zobhAyAtrAmeM cala par3A thA // 44 // vakrokti utprekSAdi arthAlaMkAra, kamala murajAdi bandhoM, zleSoMko socatA huA, dvyarthaka banAneke lie cintita, racanAke lie Avazyaka bala se anabhijJa ataeva udAsIna kavi bhI viyogI ke samAna logoM ke pIche ho liyA thaa| [ viyogI bhI vyaMgoM meM bolatA hai, kaTAkSa pheMkatA haiM, Rju ciparIta Adi zarIra bandha karatA hai tathA AliMganako yAda karatA hai 1. upajAtivRttam / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam tathA'Ggabandha catuHSaSTibhedaM zarIrabandhamRnAvaparItavRttadaNDakArddhadaNDakaprabhRtikaraNAkhyaM tathA zleSamAliGganaM smaran / 45|| zAlasya harmyasya ca gopurasya purasya zRGgeSvatiraJjanena | janena dRSTyai nicitena pUrvApUrvAdhirUhAsumatAM chalena // 46 // zAlasthati-bhAtIti kriyAyA adhyAhAro'tra gamyate / bhAti, kA'sau ? : nagarI, kena ! janena lokena, kathambhUtena ? atirasanenAtizayenAnurAgavatA, punaH, nicitena sambhRtena, kalyai 1 dRSTya rAjAnaM draSTum , ka ? nicitena ? zRGgeSu zikharekhu, kasya kasya ca ? zAlasya prAkArasya tathA harmyasya mandirasya tathA gopurasya rAjadvArasya / atra jAtyapekSaya kavacanaM yato hANi gopurANi bahUni santi / kasya sambandhitvena ? purasyeti sambandhaH / idAnImutprekSA-vetyakSaramutprekSAyA gamyate / tenAyamartha:-kaboprezcitA ? apUrvA pariva, krayambhUtA ? adhirUDhA, kena ? chalena vyAjena, keSAm ? asumatAM prANinAmiti / / 46|| didRkSamANasya janasya tasminkAle'khilAni kSaNamindriyANi / taM netramAtrasthitimeva jagmuH svasthAnanigamivAgatAni // 47 // didRkSamANasyeti-tasminkAle rAzo nagarapravezasamaye kSaNaM muhUrtamekaM taM rAjAnaM didRkSamANassa draSTumicchorjanasya akhilAnIndriyANi zrotrAdIni netramAtrasthitimeva jagmuH, kAnIyotprekSitAni ? svasthAnanirvega mAtmIyavasatevairAgyamivAgatAni // 47 // sa dhRtavyajanena janena puraM paramaGgalamaGgalaghopakRtA / nagarImabhirajayatA jayatAditi vAkyavibhAgamito gamitaH // 48 // sa dhRteti-sa rAjA purI nagarI mitaH prAptaH / kathambhUtaH san ? vAkyavibhAgaM vacanaviSayaM gamito nItaH / kamiti ? jayatAditi nagaranAgarikalokaM rakSan san sarvotkarSeNa vartasveti, kena kaLa ? janena, kiM kurvatA ? abhirajayatA ayaM rAjA cirAyurbhUyAdityanurAgaviSayaM nayatA, kAm ? nagarIm , kayAbhUtena ! paramaGgalamaGgalaghoSakatA paraM kevalaM maGgalameva maGgalaghoghaM karotIti tena tathoktena punaH dhRtadhyajanena gRhItatATavRntena // 48 // khagocaraM jalpamadhistri zRNvansaMmAnyalaGkAramaNInirUpya / harmyasthakanyojjhitapuSpalAjaM sa rAjamArga nRpatiH prapede // 49 // pratikSA karatA hai, aneka vyabhicArI bhAvoMke milanese Akula rahatA hai, strIke lie pAgala hotA hai tathA dukhI hokara daur3atA phiratA hai ] // 45 // rAjA rAvaNa athavA dharmarAjako dekhaneke lipa. nagarake koThoM athavA unnata bhavanoM athavA gopuroko zikharoMpara car3he atyanta vinAdA nAgarikAMse bhare ve nagara aise lagate the mAno chala karake praviSTa vipakSiyAne pahilese hI unapara AkramaNa kara diyA hai // 46 // rAjAko dekhane meM lIna janasamUhakI samasta indriyA~ apane-apane sthAnase viraktakaM samAna hokara eka kSaNake lie kevala netra indriya rUpase hI raha gayI thIM // 47 // pUrI nagarIko saba prakArase sajAnevAle, sarvotkRSTa maMgalakA maMgala ghoSa karanemeM lIna tathA hAthase bIjanA hilAte hue nAgarikoMke dvArA jaya-jaya ghoSapUrvaka svAgata kiyA gayA rAjA nagarameM calA jA rahA thA // 48 // 1.zleSa:-ba., maa.| 2. nirveda-50, naa.| 3, nirveda-10, 20, nA0 / 4. toTakavRttam / lakSaNanca "iha todakamambudhi saiH prathitam" (vR020 3149) / ------ ------------- -- - ---------------.--..------- - - --- ------ Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH svagocaramiti-sa nRpatI rAyaNaH rAjamArga prapede, kathambhUtam ? hayasthakanyojjhitapuSpalAjaM iyaMsthAH | sau basthitAH yAH kanyAstAbhirujjhitAni puSpANi lAjA AItaNDulA yatra taM mandiragatakumAryupakSisakusumajalArdrataNDulamityarthaH / kiM kRtvA ? sammAnyalaGkAramI laGkAvanarakSakasya vanamAlikAkhyasya bhAryAm athavA (laGkA ) nagarosaMjJA sammAnyA cAsau laGkA ca sammAnyalakA sammAnyala va ramaNI sammAnyalaGkAramaNI tAM tathoktAm , kiM kurvan ? svagovaramAtmaviSayam adhistri strISu pravRttaM jalpaM zRNvannAkarNayan / bhAratIyaH-sa nRpatiryudhiSThiraH rAjamArga prapede, kiM kRtvA ? pUrva nirUpya, kAn ? sammAnyalaGkAramaNIn sammAninaH samyak prakAreNa mAM lakSmImananti prANanti puSTiM nayantIti sammAninaH alaGkArabhUtA maNayaH sammAninazca te'laGkAramaNayA sammAnya laGkAramaNayastAn athavA'laGkAre maNayo yeSAM te tAn , sammAnyalaGkAramaNIn lakSmIvataH pradhAnapuruSAmityarthaH / zeSo'rthaH prAgvat' / / 49| AdrA bAlAzcikSipustasya zeSAmuccairUDA yena sA dhuuvraayaaH| AlokAntaM kIrtilakSmIpratApairuccai rUhAyena sA dhUrvarAyAH // 50 // AmitibAlA mugdhAH kAminya ArdrA zeSAM tasya rAjJaH cikSipuH kSiptavantyaH / tasya kasya / yena rAjJA varAyAH zobhanAyA urvarAyAH bhUmeruccaivADham uccaiH mahatI sA lokaprasiddhA, dhUdhurA UdA dhRtaa| kathaM yathA bhavati ! AlokAntaM lokatrayaM yAvat , punaH kathaM yathA bhavati ? sAdhu lokaprazaMsAviSayatvAt manohAri, kaiH kRtvoDhA dhUH ? kIrtilakSmIpratApaiH, kathambhUtena yena ? rUDhAyena ayaH zubhAvaho vidhiH, rUDhaH jagadvikhyAto'yo yasya tena // 50 // vibhISaNAbhyunnatakumbhakarNamukhyairmahAnAgabalaiyu tena | parAkrameNendrajitoddhatena pratyabhyudIye hariNekSaNena // 51 // vibhISaNeti-indrajitA indrajidAkhyena putreNa pratyabhyudIye pratyabhyutthitam / kathambhUtana ? hariNakSana mRgalocanena, punaruddhatena garvaparvatAdhirUDhena, punaH parAkrameNa parAna zatrUn AkramatIti parAkramastena punaH mahAnAgamiva balaM yeSAM taiH mahAnAgavalyutenAnvitena, kathambhUtaiH ? vibhISaNAbhyunnatakumbhakarNamukhyaH, vibhISaNazcAbhyunnata udayaM prAptazvAsau kumbhakarNazca mukhyau pradhAne yeSAM taiH / bhAratIyaH-hariNA nArAyaNena IkSaNena kRtvA pratyabhyudIye / kathambhUtena hariNA ? vibhISaNAbhyunnatakumbhakarNamukhyaiH, vibhISaNAni bhISmANi abhyunnatAtuGgA kumbhAzca karNAzca mukhyAni ca yeSAM taistathoktairmahA apanI parama priya laMkAkI triyoMko dekhakara rAvaNa athavA atyanta sampattizAlI nAgarikoMke maNiyukta bhUpaNAdhAriyoMke abhivAdana svIkAra karake dharmarAjane apaneko lekara striyoMmeM calatI bAteM sunate hue usa rAja-mArgapara prasthAna kiyA thA jisapara bhavanoMke Upara baiThI kanyAoMne phUla tathA lAvekI varSA kI thI // 49 // jo zubha kAryoMkA poSaka hai tathA jisane zeSa tathA urvaga bhUmikA vaha mahAn dAyitva sAhasake sAtha yaza, sampatti aura prabhutAke dvArA tInoM lokoMmeM pUrNa rUpase dhAraNa kiyA hai usa para lar3akiyoMne AI pUrNAhuti chor3I thI // 50 // mahAn nAgoMke samAna balazAlI vibhISaNa tathA atyanta U~cA kumbhakarNa Adi pramukhoM sahita hariNa samAna caMcalanetra, zatruoMke AkrAmaka indrajIta nAmaka putrane rAvaNa kI agavAnI kI thii| atyanta bhayaMkara aura U~ce savizeSa gaNDasthala tathA karNadhArI vizAla hAthiyoMkI 1. ilepa:-ba., nA0 / upajAtivRttam / 2. zAlinIvRttam / lakSaNaM hi-"zAlinyuktA matau tagA go'dhilokaiH" (vR. ra0 3 / 35) / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dvisandhAnamahAkAvyam nAgavalaiH gajasainyairyutena, punaH kathambhUtena ! indrajitA indraM jayatIti indrajittena tathoktena, parAkrameNa hetunA uddhatena sagarveNa // 51|| atra snutAdhikamanojavadhUtamAlapatraprayuktakusumAJjalisiktamUrtiH / atrasnutAdhikamanojavadhUtamAlamAlyena tena sahitaH svagRhaM viveza // 52 // ___ atreti-sa rAjA rAvaNaH gRhaM viveza, kathambhUtaH ? tenendrajitA sahitaH, ka ? atrAsminnavasare, kathambhUtaH ? snutAdhikamanojavadhUtamAlapatraprayuktAkusumAJjalisiktamUrtiH, snutena svedodra menopalakSito'dhiko manojaH kandapoM yAsoM tAH snutAdhikamanojAH tAzca tA badhvazva tAbhiH prayukto yaH kusumAJjalistena siktA mRttiryasya saH, kathambhUtenendrajitA ? atrasnutAdhikramanojavadhUtamAlamAlyena sanazIlaH anuH, "sigRdhRdhRSibhyaH knuH" na basnuratrasnustasya bhAvo trasnutA tayA, adhikazcAsau manojako nirbhayatvAdadhika manovaigastena dhUtAni kampitAni mAlamAkhyAni mAlAkusumAni yasya tena / atra yudhiSThirarAvaNayovizeSaNe pUrvokta eva boddhaye // 52 // susahAyatayA susahAyatayA madhuraM madhuraJjitayAjitayA / zamitaH zamitaH sahitaH sahitaH prativAsarayAsaratiM prayayau // 53 // susahAyatayeti-prayayau gatavAn , ko sau ? sa rAjA, kAm ? prativAsaravAsarati pratiyAsaraM pratidina pratiyAsa pratimandiraM yathA ratiH prItistAm , kathA bhUtaH ! 26 surunAtA, puH zamitaH zAntaH, punaH susahAyatayA niyabhicArimitrasamUhena sahito yuktaH, kathambhUtayA ? susahAyatayA sahAyasya bhAvaH sahAyatA zobhanA sahAyatA yasyAstayA mitradharmavatyetyarthaH / punaH madhurasitayA madhunA vasantenAhAditayA, kathaM yathA bhavati ? madhuramatyantapezalaM punaH ajitabA jetumazakyayA, kathambhUto rAjA ? sahitaH hitaM sukhaM hitAH sukhahetavo manuSyAH hitena hitaizca saha vartamAnaH // 53 // tAM zrIvardhU cintayatAnyabhogyAM tena svasAkartumapAryamANAm / na zItamuSNaM na mataM sukhAya khAvasthayAtapyata kevalaM saH // 54 // tAmiti-paramatapyata saMtApaM prAsaH, ko'sau ? sa rAvaNaH, kayA kA ? svAvasthayeti, kathaM paramatapyata ? tadevAha-na mataM neyam , kim ? zItaM zrIgandhakamalakarpUrAdivastu, tathA namanam , kim 1 ulaNaM vIrya kuGkumAdivastu, kena ? tena rAvaNena, kasmai ? sukhAya, kiM kurvatA ! tAM jagadvikhyAtAM zrIvardhU sItA senAse sajita, indrako jItanemeM samartha parAkramadhArI tathA AtmagauravI viSNu (kRSNajI) ne dharmarAjako A~khoMpara liyA thA // 51 // vahate pasInase vyakta adhikatara kAmAsakti yukta nAgarika bandhuoMke dvArA tamAlake patta meM rakhakara chor3I gayI puSpAJjaliyoMse A rAvaNa athavA yudhiSTirane nirbhayatAke Adhi yukta manobhAvazAlI tathA mAlAke phUloMke bikherate indrajIta athavA viSNu ke sAtha vahA~para apane gRhameM praveza kiyA thA // 5 // __ ajeya, sarvathA samartha tathA vistRta nidIpa mitramaNDalIse yukta vasanta athavA madirA se raMgIna sukhako prApta tathA zAnta aura kalyANakArI rAjAne pratidina pratyeka nidhAsameM madhura ratiko diyA thA // 53 // dUsareke dvArA bhogya lakSmI svarUpiNI sItA athavA rAjyalakSmI rUpI vadhUko socate hue tathA use apane AdhIna karane meM asamartha usa rAvaNa athavA yudhiSThirake lie zItala 1. zleSA-ba0, nA0 / upajAtiyatam / 2. vasantatilakAvRtam / 3. pratiyAsaraM vAse ratistAm / 4. toTakavRttam / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH manamA cintayatA, kathambhUtAm ? anyabhogyAM rAghavasetyAM punaH svasAdAtmasAt kattumapAryamANAmazakyAm ataeva kevalam atapyata / bhAratIya pakSA-tena yudhiSThireNa mukhAya zItaM na matamuSNaM na matam , kathambhUtena tena ? vAm AvAlaM gopAlAdiprasiddhAM zrIvayUM rAjyalakSmI cintayatA, kathambhUtAm ! anpabhogyAM duryodhanasecyAm , kiM kana bh ? svasAt svAdhInAm , kevalamatapyata, phayA ? svA vasthayA dudaMzayeti / / 4 / / pe nRpANAM samavasthayoccaiH sehe na duryodhanakAmavAdhAm / vAlAGganApAGgatApahAsaM rahasyasobhAgyamalaM nininda / / 55 / / theSa iti-ye lannitA, ko'so 1 sa rAvaNaH, kayA ? samavasthayA, phaipAm 1 nRpANAma , katham ! uccaiH atizayena / tathA na mehe na bhoI samartho'bhUta , kAma ? duryodhanakAmayAdhAM duHkhena yoddhuM zakyo duryocanaH sa dAsI kAmatApa bAdhA pIDAm / nininda, kim ! asaubhAgyamale daurbhAgbarajaH, ka ? rahasyekAnte, kathambhUtam ? bAlAzanApAGgatApahAsam , bAlAnanAnA mugdhAtrINAmapAzA kaTAkSAstaiH kRtamapahAsaM yasya tat | bhAratIyaH-asau nRpANAM samavasmayA ai | tathA duryodhana kAmavAghAM gAndhArItagayAmilApapIDAM na sehe| tathA bhAgyaM 55 rahatyalamatparya ninindH| saMcAmRtaM bAlAnanApAGgatApahAsaM bAlAH zizavoGganAH kAminyastA bhirapAGganindyaM yathA bhavati tathA kRtamapadAsaM yasya tattathoktam / karmaNyetadeva rUpam // 55|| na guNairvadhUbhiramito ramito na vilepanaM nijagRhe jagRhe / vibhaveSu no vaza mitaH zamitaH sa gato yatitvamudito muditaH // 56 // na guNairiti-sa rAjA badhUbhirna ramitaH, kathambhUnaH san ? guNairIdAryadhairyAdimiramito gAdhastathA vilepanaM zrIgandhAdilakSaNa na jagRhe nAGgIcakAra, vaya ? nijagRhe AtmIyamandire, tathA vibhaveyu paricchadA. diSu lakSaNepu na bazabhitaH gataH, tathA sa rAjA gataH, kim ? yatitvaM munirUpatAm , kayambhUtaH san , adito'bhyunataH, zramitaH, zAntaH, punaH kathambhUtaH san ? amudito haSTaH sanniti // 56 // sa cariNA zrImadanena rAjA nigRhamAno hRdayaM vidIrNam / agAdhagambhIramudAttasattvamAkAramaya vibharAM babhUva // 57 / / sa iti sa rAjA rAvaNa AkAraM kopaprasAdajanitAM zarIraprakRti bibharAmbabhUva babhAra / kiM kurvANaH ? zrImadanena zrIkandarpaNa vidIrNa vidAritaM hRdayaM nigRhamAnaH saMvRNvan dujanajanahAsyabhayAnna prakaTayan , kathambhUtaM hRdayam 1 agAdhagambhIramagAdhamakalitaM tathA gambhIraM niyogam , agrayaM pradhAnam , udAttasattvamudAttamutkRSTa sattvaM balaM yasmin tat | bhAratIyaH-sa rAjA yudhiSThiraH AkAraM bibharAmbabhUva, kathambhUtam ? agryamAdeyaM punaradAttasattvamulvaNa athavA uSNa padArtha bhI sukha nahIM dete the| vaha kramazaH apanI kAgadazA athavA duravasthAse hI jala rahe the // 54 // rAvaNa tathA yudhiSThira donoM hI anya rAjAoMke rAmane Ate lajAte the / karase sAmanA karane yogya kAmadevakI bAdhAko gavaNa nahIM saha pAtA thA tathA kaurava duryodhanakI manamAnI gudhiSThirako asahya thii| aura bAlakI, striyoM tathA aMpagoke dvArA bhI ha~se jAne vAle apane abhAgepanako ekAntamai dhimArate the // 5 // niHsIma guNAkA bhaNDAra yaha ganiyoMke sAtha ramaNa nahIM karatA thA, apane bhavanameM bhI kisIse lepAdi nahIM karAtA thA, aura bhoga-vilAsoMmeM usakA mana nahIM lagatA thaa| sukhose ghire, pratApI tathA prasanna yati ke rUpako baha prApta huA thA // 56 // zrI kAmadeva rUpI zatruke dvArA khaMDa-khaMDa kiye apane hRdayako chipAte hue vaha rAjA rAvaNa anyanta gupta, sahiSNu, vizAla zakti sampanna bAhya AkArako dhAraNa kiye thA [isa 1. ilepaH-10, nA / upajAtivRttam / 2. ilepaH-ba, nA0 / 3. pramitAkSarA vRttam / lakSaNaM hi-"pramitAkSarA sajasasairuditA" (30 ra0 3 / 62) / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 dvisandhAnamahAkAvyam sAmarthyam, punaH kathambhUtam ? agAdhagambhIram anAkalita niHkSobham kathambhUto rAjA ? hRdayaM nigUhamAnaH, kathambhUtam ? anena vairiNA duryodhanena vidIrNa punaH zrImalakSmIvat / zeSaM tulyam // 57 // sa sadasi hRSIkezenoccairbalena garIyasA paramatanayenAyaM bhrAtRvrajena ca saGgataH / vilulitakathaH zastre zAstre kalAsu kathAsu ca prabhuragamayatkazcitkAlaM dhanaJjayamUrjayan // 58 // iti zrIdhanaJjayakRtI rAghavapANDavIye mahAkAvye rAvaNayudhiSTiralaGkAdvAravatI pravezakathano nAmASTamaH sargaH // 8 // sa iti so'yaM rAvaNaH kaJcitkAlaM samaya magamayat ninAya, kiM kurvan ? dhanaM dravyaM tathA jayamUrsayannupArjayan kathambhUtaH prabhuH vibhuH punaH vilulitakathaH vilulitA kathA yena saH, vihitavicAraNa ityarthaH / ka 1 zastre cApatomarAdilakSaNe tathA zAstre vyAkaraNatarkAdilakSaNe jAtyapekSayaikavacanam | tathA kalAsu veNuvINAdiSu tathA kathAsu kAdambaryAdiSu / ka ? sadasi sabhAyAm punaH kathambhUtaH 1 garIyasA gariSThenAjayyena balena sainyena saGgataH saMyuktastathA paramatanayena paragA zrIryasya sa paramaH paramazcAsau tanayazca paramatanayastena zrImadindrajitA putreNa saH bhUvaidrittievanitA candanAdInanubhavitumityarthaH, katham ? uccairatyartha tathA bhrAtRmajena vibhISaNAdisamUhena saGgataH / 1 bhAratIyaH - dhanaJjayamarjunam UrjayamproTiM nayan, hRSIkezena nArAyaNena balena balabhadreNa tathA paramatanayena paraM kevalaM mata iSTaH nayo duSTaziSTanigrahAnugrahalakSaNo yena tena dudhanAM nigrahaH ziSTAnAM pratipAlanaM rAjJAM dharmo na tu jaTAdhAraNaM ziromuNDanaM ceti vacanAt / yadvA pareSAmarINAM mato jJAto nayo nItiryena tena, bhrAtRjena bhImAdisamUhena saGgataH garIyaseti kRSNabalayovizeSaNaM lokapUjyatvAt / zeSaM pUrvavat // 58 // iti niravadyavidyAmaNDanamaNDita paNDitamaNDalamaNDitasya SaTtarkacakravartinaH zrImadvinayacandrapaNDitasya gurorantevAsino devanandinAmnaH ziSyeNa sakalakalodbhava cArucAturIcandrikAcakoreNa nemicandreNa viracitAyAM padakaumudI nAma dadhAnAyAM TIkAyAM rAvaNayudhiSThiraGkAGkAravatI pravezakathano'STamaH sargaH // 8 // 3 rAjya lakSmIyukta zatru duryodhanake dvArA khaNDita manako chipAte hue rAjA yudhiSThira ] // 57 // indriya jetA, balavAna, gauravazAlI bhAiyoM tathA zreSTha putrake sAtha rAjasabhAmeM zAsana, zAstra aura lalita kalAoMkI carcA karatA huA tathA apanI sampatti aura vijaya ke sAdhanoM ko bar3hAtA huA rAjA rAvaNa kucha samaya bitA rahA thA / parama valI, sabake zreSTha, hRSIkeza kRSNajI tathA bhAiyoMke sAtha zatruoM kI yojanAe~ jAnanemeM vyasta isa rAjA yudhiSThirane yAdava rAjasabhA meM zastra zAstra tathA saMgItAdikI carcAe~ karate hue aura arjunakI pratiSThA bar3hAte hue kucha samaya vyatIta kiyA thA // 58 // nirdoSavidyAbhUSaNabhUSita paNDitamaNDalIke pUjya, SaTtarkacakravartI zrImAn paMDita vinayacandra guruke praziSya, devanandike ziSya, sakalakalA cAturya candrikA ke cakora, nemicandra dvArA viracita kavi dhananjayake rAghava pANDavIya nAmase khyAta dvisandhAna kAvyakI padakaumudI TIkAmeM rAtraNa yudhiSThira-laGkAdvArAvatI prasthAna kathana' nAmakA aSTama sarva samApta / ----- 3. zleSaH- ba0, nA0 / upajAtivRttam / 2. zleSaH - ba0 nA0 / hariNIvRttam / lakSaNaM hi "rasayugasamrau slo go yadA hariNI tadA / " ( vR0 ra0 3 / 23) / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH tasminkAle jarAsandho vairAmodhabhiyA yutaH / cittasthamanujaM pazyandarataH puruSottamam // 1 // tathA virAdhitaM vairibhImahAniyamodyatam / udyuktyAzvAsayankhyAtastaM kauravyaMzubhAvahaH // 2 // pRthvyAH pAtAlalaGkAntaH zrIgRhaM prApya bhUSaNam / sItAcintAkulaH kArya duHkhamAlocayansthitaH // 3 // ajJAtacaritaM zatru zrIvadhUharaNodyatam / viritsanvidhunA dhaute sauMdhe zIte'pyatapyata // 4 // zlokacatuSTayamatapyateti kriyayA vyAkhyAyate-tasminniti-atapyata, ko'sau ? rAmo rAghavaH, katham ? vai sphuTam , kva ? tasinkAle sItApaharaNasamaye, kiM kurvan ? pazyannasminnavasare nAnyaH, kazcitsahAyo mamAtIti antarmukhAkAratayA vIkSyamANaH / kam ? anujaM bhrAtarama / kimAkhyam ? puruSottama lakSmaNam , kathambhUtam ? cittasthaM manogatam / kathambhUto rAmaH aghabhiyA pApabhayena dUrato dUrAdayuto'saGgataH niSpApo nirbhayazcetyarthaH, punaH jarAsandhaH jarayAisandho sambandho yasya saH, vArdhakyAviSayaH gharamAGgatvAt , zarIrAvikAritvAt , mokSagAmitvAttasyeti sambandhaH / bhAratIyaH-atapyata ko'sau ! jarAsandhaH jarAsandhAbhidhAno nArAyaNapratikUlo vidyAdharacakravartI, kiM kurvan ? pazyan / kam ? cittasthamanuja manogatamanuSyam , kimAkhyam ? puruSottama nArAyaNam , kasmAt ? dUrataH dUrAt / kasmin ! tasminkAle zaratsamaye, kathambhUtaH san 1 yuto yuktaH, kayA ? vairAmoSabhiyA bairAt kaMsasya svabhAgineyasya vadhasamutpannAt amoghA cAsau bhIzca vairAmopabhIstayA vairApratihatAzaGkayeti / tatheti-kathambhUto rAmaH ? khyAtaH prasiddhaH kva ? ko bhuci, kiM kurthan ? zvAsayan dhIrayan , kam ? te prasiddha virAdhitaM kharadUSaNaniiiTataM candrodaraputram , katham ? tathA tenaiva lakSmaNasmaraNAprakAreNa vairibhImahAniyamodyataM vairibhyAM kharadUpaNAbhyAM bhIH vairibhIH vairibhiyAM vairiyaire sati mahA niyamaH kharadUSaNayorvadhaghaTanAyAM yAvanmameSTasragbanitAcandanAdiparityAgalakSaNa vrataM vairimI mahAniyamaH tatrodyatastaM tathoktam , kayA ! udyuktyA mahAvicAraNayA, punaH kathambhUtaH 1 ravyaMzubhAvahaH kheraMzavaH ravyaMzavasteSAM bhAvaM mattAM svarUpaM vA intIti vyaMzu gAvahaH AtmapratApenApratApatya jetetyarthaH / dinakarakiraNadIptibhUditi / ---------------- tasmin , kAle. citarottamam , anujaM dUrataH pazyan vai jarAsaMdhaH rAmaH aghabhiyA yutaH ko ravyAptaH ravyaMzubhAvahA, tathA virAdhitaM vairibhI mahA niyamenoyataM tam AzvAsayan pRthnyAH pAtAlalaMkAnsa:zrIgRhabhUSaNaM prApya sItAcintAkulaH kAryamAlocayandurkha sthitH| sItAkA apaharaNA ho jAneke samaya puruSazreSTha manamohana anuja lakSmaNako dUra gayA dekhakara bArddhakyase pare ('carama zarIra', yuvaka ) rAmako nizcayase rAvaNake pApa arthAt sItAharaNakI AzaMkA ho gayI thii| pRthvIpara vikhyAta, sUryako kiraNoMke pratApake tiraskAraka rAghava, lakSmaNake dvArA kathita prakArase satAye gaye ataeva zatruke bhayakI samAptike lie kaThora pratikSAomeM baddha, usako sAhasake vacanoMse samajhAtA huA, bhArata bhUmise lekara pAtAla laMkA paryanta lakSmIke nivAsabhUta sItAke bhUSaNoMko pA kara sItAkI cintAmeM vibhora tathApi karttavyakA vicAra karatA huA, dukhase samaya bitA rahA thaa| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtvA dvisandhAnamahAkAvyam | bhAratIyaH kathambhUto jarAsandhaH 1 khyAtaH prasiddhaH, kiM kurvan ! taM prasiddha kauravyaM duryodhanamAzvAsayan jarAsandhagRhmAH kauravyA iti vacanAt / kayA ? udyuktyA uccairvicAraNayA, kathaM tathA ! dUrasthasyApi puruSottamasya cittasthasyAvalokanaprakAreNa kathambhUte kauravyam ! virAdhitam , kaiH ? pANDavairiti sambandhI boddhavyaH, punaH kathambhUtam 1 vairibhImahAniyamodyataM bairI cAsau bhImazca tasya hAnau vadha ugra pratikUlavRkodaraprANatyAganatodyamaparabhityarthaH / kathambhUto jarAsandhaH ! zubhAvahaH zubhamAvahatIti gubhAvahaH azvA subhaM na bahatIti saH nArAyaNahastAvyApAdanAvadhisamarUtayA durdazA vahamAna ityarthaH / pRthvyA iti-kathAbhUto rAmaH ? sthitaH, kathaM yathA bhavati ! duHkham , kiM kurvan ? Alocayan antarmukhAkAratayA vyAlokamAna:, kim ? kArya kartavyam , kathambhUtaH ? sItAcintAkulaH jAnakIcintanavyamaH, kiM ! pUrva prApya :pravizya, kim ? zrIgRhaM bilAsamandiram , ka pAtAlaladdAntaH pAtAlalAmadhye, kathambhUtam , pRthivyA medinyA bhUSaNamalaGkAram / bhAratIyaH-kathambhUtaH jarAsandhaH ? sthitaH kathaM yathA ! duHkham , kiM kurvan ! Alocayan , kim ? kAryam , kathambhUtaH ? sotA cintAkulaH bhUmicintayA vyagraH kenopAyenAvanirmama sthirA bhaviSyatIti smaraNavyAsaH, kiM kRlyA ! zrIyahaM prApya, kathambhUtam ! bhUSaNam , punaH kathambhUtam ? AlalaM manoharaharitAlAdirasacitralikhitabhittikamityarthaH / kathambhUtaH 1 kAntaH kamanIyamUrtiH, punaH pRcyAH pAtA rakSakaH / ajJAteti-atapyata santApenAnvabhUyata sa rAmaH, kva ? saudhe, kathambhUte ? zIte'pi zItale'pi punaH dhaute zuddhIkRte, kena ? vidhunA candreNa, kiM kurvan ? zatru rAvaNaM virissan saMhatumicchan , kathambhUtam ? azAtacaritamaviditaceSTaM khecaravidyAbhyAsasambhUteH, punaH zrIvadhUharaNodyataM sItAharaNatatparam / bhAratIyaH-jarAsandhaH saudhe'tapyata, kathambhUte saudhe 1 vidhunA pha: reNa dhaute zuddha, kiM kurvan ? zatru nArAyaNaM viritsan , kathambhUtam ? zrIvadhUharaNodyataM lakSmIlalanApahArodyatam / zeSaM prAgvat // 1-4|| satyagresarasItApahAriNyepetyalokayat / yAM yAM tayA tayAratyA dUnaH paramakASThayA // 5 // anvaya-tasminkAle cisasthamanujaM puruSottama dUrataH pazyan jarAsaMdho rAmovabhiyA yutaH tathA virAdhitaM vairibhImahAniyamodyataM taM kaurayyam udyuktyA AzvAsayan zubhA'vahaH khyAtaH pRthivyAH pAtA kAntaH, sItA cintAkulaH kAryam Alocayan duHkhaM sthitaH / usa zaratkAlameM bhI aharniza manameM base puruSottama nArAyaNa rUpI zatruko dUrale hI socakara jarAsaMghapara zatrukA vyartha na honevAlA bhaya chA jAtA thA, pUrvokta prakArase uttejita kiye gaye pramukha zatru bhImake vinAzakI pratijJAke pAlaka kaurava rAjA duryodhanako bar3e-bar3e AzvAsana dekara sthira karate hue yaha puNyase vimukha tathApi khyAta, apane rAjyaphI surakSAke lie cintita, pRthvIke pAlaka rUpase jJAta tathA sundara vaha (jarAsaMdha) susajita tathA pUrNa rUpase citrita zobhana bhavana meM pahu~cakara bhAvI kartavyakA vicAra karatA huA duHkhase samaya bitA rahA thA // 1-3 // pratiSThA tathA patnIke haraNa ke lie pravRtta tathA ajJAta zIla evaM gantavya zatruke dhadhake lie utsuka rAma candrikAse zAvita, sudhAmaya tathA zItala vAtAvaraNa meM bhI santapta hue the [rAjyalakSmI rUpIke vadhUke apaharaNake lie tatpara tathA apanI AkramaNa yojanA aura tayArIko gupta rakhate hue, zatru zrIkRSNajIke vadhake lie vyAkula jarAsaMdha kapUrase dhule atyanta zItala rAjabhavanameM bhI jala rahA thA ] // 4 // 1. sudhAmaya ityarthaH vanasthatvAt / 2. zleSaH-10, naa.| srge'sminnnupussttupchndH| 3. bhane saratItyapresarA "puro'grato'greSu satteH" iti ttH| satInAmagresarA satyagresarA sA cAsau sIsA gha satyagresarA sItA "strIpuMnapuMsakAdarekArthe niyAM puMvat" iti yuvabhAvaH / stynes-p0,d.| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH 167 satIti-he parama utkRSTavibhUtika zreNika ! asI rAmaH dUnaH kadardhitaH, kayA 1 tayA tayA kASThayA dizA, kayA ? aratyA pIDayA, alokayad dRSTavAn , kAm ? yAM yAM kASTAm , katham ! iti vartate kA ? eSA kASThA, kathambhUtA ? satyagresarasItApahAriNI satyagresarasItAmapaharatItyevaM zIlA pativratAmaNIjAnakyapahAriNIti / bhAratIyaH-dUnaH, ko'sau ? jarAsandhaH, kayA kA ? tayA tayA sarasthA sarovareNa, kayA kRtyA ? aratyA, kathambhUtayA ? paramakASThayA paramotkarSayA, alokayat , kAma ? yAM yAM sarasIm , katham ! iti varttate, kA ? eSA sarasI, kva ? agre purataH, kathambhUtA ? tApahAriNI punaH sItA manozAra // 5 // stanabhArodhikagumadhyastho balivibhramaH / tathApi sAdhusaMyogAttaM na jahuH pure'GgAnAH // 6 // staneti-ga jahana hRtavatyaH, kAH 1 aGganAH kAminyaH, kam ? taM ghUktim , kasmAt ? sAdhusaMyogAt , kva ? pure nagare, katham ? tathApi ? yadyapi vidyate kaH ? stanabhAraH, kathambhUtaH ? adhikaguruH dhanapInonnataH, pAva vikalibhAH jinamolapa:. bhUtaH san ? madhyasthaH, yatrAdhiko guruH zikSAdAyakaH puruSaH, yatra ca madhyastho balivibhramaH balinAM viz2ambhaNaM madhyagataM tatra tatsaMyogenAnyaH kazcidalavAn puruSo'pi purupaM parAjayata iti tadvatsaMyogAt / kiM rAmA rAmaM jarAsandhaJca zatrujayacintAkuritaM jAhuH ? api tu na jaba rityanena rAmAyaNApekSayA rAvaNaparAjayamantareNa bhAratIyakathApekSayA nArAyaNaparAjayamantareNa rAmajarAsandhAbhyAM rabhaNIkarpUrAdi na rocate smeti bhAvaH // 6 // matta vAraNamAruhya sandazandazanacchadam / jAtu bhra bhaGgavikSepamIkSAJcakre digantaram // 7 // matteti-sa rAmaH nAtu kadAcit bhra bhaGgavikSepaM yathA tathA digantaramIkSAJca dadarza, kiM kurvan ! mattavAraNaM bAlANakamAruhya dazanacchadamoSTa' dazan san / bhAratIyaH-mattavAraNaM mattadantinam , zeSaM samam // 7 // kadAcitkRtanepathyaM sa turaGgamadhiSThitaH / uparuddhaH kSaNaM tasthI taiH sumitrAtmajAdibhiH // 8 // satI ziromaNi sItAkA idhara apaharaNa huA hogA isa vicArase rAmane jisa jisa dizAko khojA, usa usa dizAne unako zokase saMtapta kiyA thaa| anvaya-papA satI sarasI agre sApahAriNI iti yAM yAM avalokayat"....... yaha sundara jhIla pahile saMtApako dUra karatI thI isa dRSTise jarAsaMdha jisa-jisa para gayA usI-usIne antima sImAko prApta aratikA duHkha diyA thA // 5 // usa rAma athavA jarAsaMdhake manako nagarameM atyanta unnata stanabhAravatI tathA trivaliyukta kaTidhAriNI striyA~ isalie nahIM haraNa kara sakI thI ki ye rAma-jarAsandha kramazaH sAdhuoMkI saMgatimeM tathA sAdhyakI pUrti meM lIna the // 6 // krodhase oToMko cabAte hue rAma jaMgalI hAthIpara car3hakara bhrakuTI Ter3hI karake kabhIkabhI samasta dizAoMko khojate the| [jarAsaMdha rAjabhaghanake chajjepara khar3A hokara kRSNajIkI dizAmeM dekhatA thA ] // 7 // 1. ilepaH-ja0, naa.| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam kadAciditi - sa rAmaH kSaNaM muhUrtta sumitrAtmajAdibhiH lakSmaNa virAghitAyairuparuddha AvRttaH san tasthau sthitaH kathambhUtaH 1 adhiSThitaH ArUDhaH, kam ? turaGgamazvam | kathambhUtam ? kRtanepathyaM vihitabhUSaNam / bhAratIyaH - sumitrAtmajAdibhiH sumitrA : zobhanAni mitrANi yeSAM te, teca AtmajAdayazca tairuparuddhaH / zerpA samam // 8 // 168 kalyANanikaNA vINA zrutI nRtyaM vilocane / haricandanamapyaGkaM tAni tasya na paspRzuH ||9| kalyANaMti-kalyANanikaNA vINA tasya narendrasya zrutI karNe tathA nRtyaM vilocane, tathA haricandanam aGgam itthaM tAni vastUni na paspRzuH || 1 || mau mantriNi tadrAjyaM prAjyaM kSiplA virAdhite / bhogeSu virato'tighAtadIkSAgupAdade ||10|| prauDha iti - bhogepu tAmbUAlyAdiSu viratI virako rAmo'tighAtadIkSAm upAdade'GgIcakAra / kiM kRtvA ? tadrAjyaM pAtAlaGkAyA rAjyaM virAdhite candrodaraputre kSitvA kathambhUte ? prauDhe ajayye, punaH maNi heyopAdeyatattvavivecakaM kathambhUtaM rAjyam ? prAjyaM sarvAGgaparipUrNam / jarAsandhapakSe avirAdhite avirodhite // 10 // anyadA sAhasagatavidhAtana sadAgataH / uddhRtabhUparAgeNa vilolitagRhAzramaH // 11 // utsannagauravakulaH puMnAgollAsavarjitaH / nirantaravitApAtmA nijabhUmahimaJjhitaH ||12|| yena zrIrUddhatA muktAphalasaGghAtapatrajA / tena zrIvRkSamAtreNa kiJcidAlakSitodayaH || 13|| udbhirazniva santApamabhyagrAmandamAkulam | sugrIvotadAraM taM nRpatiM zucirAyayau || 14 || anyadeti catuSkulavena vyAkhyAsyAmaH / sugrIvo nAma vidyAdharacakravatIM taM prasiddhaM nRpatiM rAmam AyayAtrAgataH kathambhUtaH ? viloritagRhAzramaH vilolitaH parinyAjitaH gRhAzramo gRhasthadharmoM yasya saH, kabhI-kabhI gama susajjita ghor3epara ( sItAjIko khojane ke lie ) car3hate the to sumitrA ke putra lakSmaNajI, bhIla Adike dvArA roke jAnepara kSaNa bharake lie ruka jAte the / [ sundara veza-bhUSAyukta raMgasthalI meM baiThA jarAsaMdha bhI hitaiSI mitroM aura putrAdise ghira jAnepara kSaNa bhara ke lie zAnta hotA thA ] // 8 // AnandadAyaka dhvani karatI vINAkA rAga inake kAnataka na pahu~catA thA, nRtya A~khoM ko na rucatA thA aura haricandanakA lepa bhI usake zarIrako na chUtA thA // 9 // vilAsAdisaM rikta rAmane vayaska athavA anubhavI, maMtra vicArameM dakSa, candrodarake putrako zatru rAvaNakA sarvAGgapUrNa laMkAkA rAjya dekara pratikSA kara lI thI / [ jarAsaMdhane bhI anukUla gAmI, gambhIra tathA maMtrIko dvArakAkA samRddha rAjya dekara zatrubhUta nArAyaNake vAtakI pratijJAkI pUrti ke lie tAmbUlAdi chor3a diye the ] // 10 // jisakA koI avarodha nahIM kara sakatA thA usa sAhasagati ( sugrIva ) kA rAjAke 1. zleSaH-30, naa0| 2 eSa zlokaH pa030 mudrita pustakeSu " mattavAraNa" iti zlokAtpUrvavartI / 3. ilepa:- 0 nA0 / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH kena ? vighAtena upaghAtena, kathambhUtena ? uddhRtabhUparAgeNa uddhRtaH bhUpasya rAgo yena tena, kasya ? sAisagate: vikTasugrIvasya, kathambhUtasya sAhasagateH 1 sadAgaterapratiitazAsanasya, kadA ? anyadA'nyasmilahani / bhAratIyaH-zuciSmastaM nRpatiM jraasndhmaayyau| kayambhUtaH ? vilolitagRhAzramaH vilolitAH gRhAH mandirANyAzramAratapasvinAM vasatayaH mayAdayo yena saH, kena ? sadAgatervAtasya vidhAtenopAlavena, kathambhUtena ? uddhRtabhUparAgeNa uddhRtaH bhuvaH parAgo yena tenorikSaptabhUmiretkaraNetyarthaH / kathambhUtasya sadAgateH ? sAhAgateH zIghra pravartamAnasya, anyAnyasminkAle / utsaneti / kathambhUtaH ! utsannagauravakula utsannaM gauravaM yasya tatkulaM yasya sa dhvastamAhAtmyavaMzaH, punaH kathambhUtaH ? punnAgAnAM pradhAna guruvANAmullAsana Anandena varjitaH, punaH nirantaravitApAtmA horAtra santApAtmA punaH nijabhUmihimAjhita AtmIyagRthivImAhAtyaparityaktaH / bhAratIyaH-kathambhUtaH zuciH ? usanagauratulaH urAnAH zakAH gauravalA. yatra saH, punaH punnAgollAsavarjitaH, punnAgAnAM vRkSa. vizeSANAmullAsena pallavitakumAmatamAvalakSaNana arjitaH dUrIkRtaH, punanirantaravitApAtmAntAnikAnto nirantaH sa cAsauM racitAH sUryatApaH, tApa AtmA svarUpaM yasya saH punaH nijabhUmahimojjhitaH nilaH syAbhAvikaH bhUmA bAhulyaM yasya tannijabhUma nijagama ca taddhimaM nijabhUmahimaM tenociDAta utsRSTaH, tasya vizvasmin santApavidhAyisvarUpatvAt / yenetyAdi-kathambhUto rAjA ? AlakSitodayaH AlakSita udayo yasya saH / katham ? kiJcitsvalpaM yathA, phaina kRtyA ? zrIvRkSamAtreNa zrIvRkSo nAma dakSiNastanopari zubhalAgnavizeSaH zrIvRzca eva mAtra parimANaM zrIvRkSamAtrastena, yena zrIvRkSamAtreNa muktA parityaktA, kA ? zrI lakSmIH, kathambhUtA ? uddhatA ulyANA punaH pAlasaGghAtapatramA phalAnAM bhogopabhogalakSaNAno saGghAtaH phalasaddhAtaH phalamampattiH, patrANi gajaturagAdIni tebhyo jAtA, athavA benoddhatAtizayena vizvastA, kA ? zrIH zobhA, kathambhUtA ? muktAphalasaGghAtapatrajA muktAphalAnAM maco yatra tanmuktAphalasaGgha muktAphalasaGghaJca tadAtapatraJca muktAphalasaGghAtapatraM tsmaajaataa| bhAratIyaH kayambhUtaH zuciH 1 kizcidAlavitodayaH kiJcidAlakSita udayo janma yasya saH, kena ? tena zrIvRkSamAtreNa pippalavRzcaparimANena, yena zrIvRkSamANa muktA, kA ! zrIH zobhA, kathambhUtA ? uDatotkaTA, punaH phalasatAtaparajA phalavRndapallavajA / udirannityAdi-sugrIvo rAmamAyayo / katham ! abhyak sammukham , kathambhUtam ? damAkula daNDanItivyayaM punaH apetadAram apahRtakalatram , kathambhUtaH mugrIvaH ? zucirakuTilaH kiM kurvanniya ? santApamudrinnidha vamanniva / bhAratIya:-zuciH jarAsandhamAyayau santApamudrinniva / kathambhUtaM santApam ? azvagrAmandamabhyamazvAsAcamandazca tam abhinavavegam , kathambhUtam ? Akule vyagraM punaH sugrIvopetadAraM mugrIvAbhimapetAH dArAH kalatrANi yasya tam // 11-14 // akasmAt utpanna krodhake dvArA vinAza honepara gRhasthAzramase udAsIna apane vaMzakI garimAsa hIna, zreSTha puruSoMkI sevA saMgatise rahita, dinarAta mana hI mana jalatA, apane hI rAjyameM prabhAvahIna sUcita jisake dvArA lakSmI, vipula bhAgophbhoga, gajaturaMga, Adi rUpa hotI hai usa akele zrIvRkSa (dakSiNa stanaparake biha) ke Pii jisake pratApakA kucha-kucha AbhAsa milatA thA vaha zuddhAcAra-yukta sugrIva, AtmasaMtApako ugalatA huA-sA daNDanItikI yojanAmeM lIna, patnIse bichur3e rAjA rAmake sAmane eka dina upasthita huA thaa| __ atyanta tIvagati vAyuke virUpa ho jAne tathA ur3atI huI dhUla ke kAraNa gRhoM tathA AzramAMko vyAkula karatA gaura bakulAdi puSpa phalaukA binAzaka, punnAgAdi vRkSoM ke vikAsa hIna, sarvadA garmI hI garmI phailAtA, apane pratApase zItakA unmUlaka, phalasamUha tathA patroMkI zobhAke vistAraka kevala pIpala vRkSaka dvArA hI jisake pratApakA kucha AbhAsa miTatA hai aisA grISma kAla abhinaya tathA una uSNatAkA vamana karatA huA sundara zrIyAdhAriNI striyAMsa bire rAjA jarAsaMdha ke sammukha AyA thA // 12-14 // 1. ilepaH-10, naa| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam nipIDyAsanamAvedya svaM sAhasagatiM tathA / pravRddhamAyAsamayaM sa pratApamapaprathat / / 15 / / nipItyeti-sa sugrIkA sAhasagati vidyAdharaciTasugrIvamapaprathat prathayAmAsa | kiM kRtvA ? svaM sugrIvo'hamityAtmAnaM nivedya nirUpya, kiM kRtvA ? AsanaM viSTara nipIDya upavizya, tathA'paprathat , kam ? sAhasagateH pratApam , kathAbhUtam ? pravRddhabhAyAsamA pravRddho mAyArAmayo yasya sa taM vistAritakauTilyakAlam / __bhAratIyaH-tathA nAgamanaprakArApAnayat / ko'sau ? sa zuciH, kam ? pratApam , kasya ? svasyeti sambandhI jnyeyH| kathambhUtaM pratApam ? prabuddhaM prauDhimantam , punaH kathAbhUtam ? AyAsamayamAyAsena nibRttaH AyAsamavastam , kiM kRtvA ? Avedya prakarayitvA, kam ? svam , kathambhUtam ! sAhasagati sAhasI gatiryasya tam , kiM kRtvA ? pUrva nipIDya pIDayitvA, kim ? AsanaM bIjavRkSam atra jAtyapekSayaikavacanam // 15 // jAtaM raNaraNopetaM sAMrAviNamitastataH / prabhaJjanodyataM tasya madAghAtakaraM mahat // 16 // jAtamiti-jAtam , kim ? sArAviNaM sAmastyena dhvanitam , katham ? itastato'tra tatra, kasya ? tasya sAhasagateH, kathaM sAMrAviNam ? raNaraNopetaM zastradhvanisaMyuktaM punaH prabhaJjanodyataM vidhvaMsanasaMyuktam , punaH kathambhUtaM jAtam ? mahAghAtakaraM mahadvinAzakaraM punaH mahaddariSTham / __ bhAratIyaH-tasya grISmasya raNaraNopetaM zabdAnugatazabdopetaM prabhaJjanodyate mahAvAtakRtaM madAghAtakaramUSmAtizayena irSavinAzakaram // 16 // majaneSu mano gRhaM viparItajalAtmasu / prakRtyA yaH purasteSAM samApAtayadaGginAm // 17 // 'majaneSviti-teSAmaGginAm prANinAM puro'gresaraH, yaH sugrIvaviTaH prakRtyA svabhAvena viparItajalAtmasu dharmyapathaviruddhajaDAtmasu majaneSu' madayanti / 'madI harSaglepanayoH' / teSu janeSu, gUDhaM manaH samApAtayatsamAsaktavAn / ___bhAratIyaH-prakRtyA puraH pulo mahAn yo grISmasteSAmaGginAM prANinAM mano gUDhaM nibiDaM yathA syAttathA, viparItajalAtmasu pakSicyAptavArighUrNeSu, majaneSu vApyAdisnAnasthAneSu ||17|| pUrvokta prakArase kuTilatAke jAla-dvArA kiye gaye apane siMhAsana aura pratApake parAbhavako kahakara usane sAhasagatiko rAmake pAsa bhejA thaa| [ ukta prakArase bIjavRkSoko sukhAkara apanI ugragatikA paricaya dete hue grISma Rtune atyanta kaSTakAraka apane Atapako phailA diyA thA ] // 15 // ___ usa (sAhasagati) kA pratApa zastroMkI jhaMkArayukta, idhara-udhara carcAkA viSaya, vidhvaMsake lie tatpara tathA ahaMkArako cUra karatA siddha huA thaa| [grISmakA sA~ya-sA~ya karatA, zorapara zora macAtA, A~dhIke rUpameM kAryazIla aura mastIko havA meM milAtA rUpa hotA hai ] // 16 // ___ una zarIradhAriyoM meM zreSTha usa sAhasagatine dharmamArgase viparIta, vivekahIna tathA ahaMkArI nAgarikoMmeM pracchanna rUpase apanA abhimata sahaja hI phailA diyA thaa| [prakRtimeM pradhAna usa grISma Rtune samasta saMsArake prANiyoMke manoko pakSiyoMse vyApta jalAzayoM meM majana karane ke lie atyanta jhukA diyA thA] // 17 // 1, zleSaH-0, nA0 / 2. mudritapratimanusRtya / 3. madayantIti madaH te ca janA teSu / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uccairaMhAH pratApena kAlaH sAkSAdbhayAnakaH / tathA meyaM puraM dezaM vizvaM viSamayojayat // 18 // uccai riti-ucairahA vipulavaMgaH sAkSAtkAla iba bhayAnakaH pratApena viSamayo garalamayo yaH vizvamazepam ameyaM puraM nagaraM dezaM vizyam ajayat | bhAratIyaH-ayojayaprerayAmAga, kosau ? kAlaH bhImasamayaH, kim ? puraM nagaraM vipaM jalam / mukhyA mukhyayA dvivArmika niyA devA tathA vizvaM loka kim ? viSa jasTam , katham ? ameyaM gaNamAtItam , kathambhUtaH kAlaH ? uccairahA ativegaH, punaH bhavAnakaH, kena ? pratApana, kathaM sAkSAt parAmAyavRttyeti // 18 // uttuGgazyAmalakucA tena ramyA priyAlakaiH / dhanAdhidevatA lakSmI sarvapAM pazyatAM hRtA // 19 // uttati-hatApanItA, kAsA ? piyA bhAryA, ga ? tena sAhasagatinA, keSAM satAm ? satra khecarANAM bhUcarAgAca, ni kurvatAM satAm ? pazyatAmokSamANAnAm asamarthatayA nibhAlyatAgityarthaH, kayambhUtA priyA ? lakSmIH punarvanAdhidevatA punaruttunadayAmalakucA uttujhI pInI zyAmanTau kucI yasyAH sA, punaH ramyA manohAriNI, kaiH ? kuTilakezaiH / __ bhAratIyA-hRtA, kA ? vanAdhidevatAlakSmIH vanAdhidevataiya lakSmIH, kena ? tena kAlena, kathambhRtA ? uttuGgazyAmalakucA uttuGgAH zyAmantakucA vRkSavizeSA yasyAH sA, punaH kayAbhUtA ? priyAlakaizcArai ramyA / sarvamanyat prAgvat // 15|| candanasyandasAndrAGgI mallikAmAlabhAriNI / tArenduvadanA bAlA sApi tenopatApitA // 20 // candaneti-upatApitA saMklezitA, kA ? sApi vAlA mugdhavadhUH kimAkhyAtA ? tArA tAreti nAmadheyA, kena ! tena sAhasagatinA, kathambhUtA ! candanasyandasAndrAGgI zrIkhaNDalepalisAjhI punaH malikAmAlabhAriNI, malikAmAlAM bibhattIti evaM zIlA mallikAmAlabhAriNI punarinduvadanA cndrmukhii| bhAratIyaH-sAvibAlA tena zucinA upatApitA | "bAlelyatra jAtyapekSayakavacanam / kathambhUtA ! tArenduvadanA zAradacandrAnanA // 20 // sAkRtocchasitAvazyaM mahiSI sakalAkulA | muzRGgArAryatApAGgavibhramAttaM jalAzayam // 21 // atyanta tIvra gati, pratApameM sAkSAt yamake samAna bhayaMkara, nissIma aura viSamaya sAhasagatine nagara, deza tathA vizvako hI jIta liyA thaa| [ lambe-lambe dinoM yukta athavA dhRpayukta, sarvathA tApake kAraNa yamaka samAna bhISaNa grISma Rtune nagara, deza aura sReiko aparimita jalakI ora lagA diyA thA ] // 18 // usa sAhasagatine samasta vidyAdha ke sAmane hI U~ce-U~ce zyAmala kutradhAriNI, sundarI, vanakI devI rUpa tathA sAkSAt lakSmI priyAkA bAla pakar3akara apaharaNa kiyA thA / [sabake dekhate-dekhate hI grIpmane U~ce-U~ce zyAmalaphuca vRkSAse bar3hI tathA saMcArake dvArA ramaNIya devIke samAna dhanakI zobhAkA apaharaNa kiyA thA] // 19 // candanake lepase dehako pote, mallikAke phUlokI mAlAse sajI tathA candramukhI usa vAlA tArAko bhI sAhasagatine kaSTa diyA thaa| [grImane candanakA lepadhAriNI mallikA phUloMse DhaMkI zaratkAlIna candramAke samAna sundara mukhadhAriNI vAlAoMko garmIse vyAkula kara diyA thA] // 20 // 1. mudritapratimavalambyeyaM vyAkhyA dattA / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam 2 sAkRteti hai Arya akRta cakAra kA sA mahiSI paTTarAtrI tAreti prasiddhanAmadheyA / kam ? saM sAhasagatim kathambhUtam ! vakSyamAtmavazavarttinam kathambhUtam ? jalAzayaM mUDhamityarthaH / kasmAt ? tApAGgavibhramAt tApAGgasya vizeSeNa vibhramaNAt 'atra kAmAvasthA sUcitA' / kathambhUtA ! ucchvasitA prANitA, punaH kathambhUtA ? sakallA kalAbhiH saha varttamAnA, punarAkulA vyagrA, punaH suzrRGgArA prazastabhUSaNA / bhAratIyaH - ArAta gatavatI; kA'sau ? mahiSI sairibhI, kam ? jalAzayaM sarovaram kathaM yathA bhavati ? apAGgavibhramA kaTAkSavikSepakor3IkRtam ? kathambhUtA ? kRtocchravasitA kRtamucchvasitaM yathA sA, kathaM yathA bhavati ? avazyamanAtmAdhInam punaH kathambhUtA ? sakanyA samastA, punarAkulA punaH suzRGgA prazasta viSANA // 21 // , 172 , saikateSu priyopetA na tatsaJcArabhIravaH / saJcaranti smarAjISu nibaddhA rAjahaMsakAH ||22| maikateSyati na saJcaranti na pravarttante / ke ? rAjahaMsakAH rAjahaMsAnAM nRpapradhAnAnAM samUhAH keSu ? saikateSu kathambhUtAH priyopetAH kAminIyutAH punaH kathambhUtAH / tatsaJcArabhIravaH sAhasamatipravattana nItiyuktAH punaH kathambhUtA ? smarAjI nibaddhAH kandarpaNasAyakayantritAH / bhAratIyaH- rAjahaMsakAH marAlAH saikateSu zaivaleSu na saJcaranti sma, kathambhUtAH ? priyopetAH varaTAyutAH, punaH kathambhUtAH ? tatsaddhArabhIravaH grISmavijRmbhaNatrastAH punaH rAjISu zreNIpu nibaddhAH niyamitagAtrAH / zeSaM sugamam ||22|| loko vitapamAnena taptastena gRhaM gRham / anupravezaM nibhRtamadhyAstehitakAGkSayA // 23 // loka iti-loko janaH, adhyAste tasthau kiM kRlA ? gRhaM gRha mandira mandiraM nibhRtaM nizvalaM yathA tathA, IhitakA kSayA manocAcchyA anupravezaM pravizya kathambhUtaH san ! taptaH klezitaH kena ! citapamAnena dIpyamAnena tena sAhasagatinA / ; " bhAratIyaH - adhyAste, ko'sau ? lokaH, kiM kRtvA ? pUrvamanupraveza pravizya kim ? gRhaM gRham kathaM yathA bhavati nibhRtam, kayA ? hitakAGkSayA suratAbhilASeNa, kathambhUtaH san ? vittapamAnena AtmanA jvalatA tena zucikAlena tataH san // 23 // mAtarizvaikavRtte'sminkAlAntaravitApinI / tasaM nAthaharikulaM nilInaM vRkSakukSiSu ||24|| samasta kalAoM meM pravINa, vyAkula tathA joroMse sA~sa letI samIcIna zRMgAravatI usa paTarAnI tArAne bhI vivekahIna sAhasagatiko kaTAkSa DAlakara vazameM kara liyA thA / [ garmIle zIra mUrchita ho jAneke kAraNa, sundara sIMgadhAriNI vyAkula tathA jorase hA~patI samasta bhailoko usane usa tAlAca ke vazameM kara diyA thA // 21 // sAhasagatike akasmAt AgamanakI zaMkAse bhIta, zreSTha rAjA loga apanI preyasiyoMke sAtha samudra athavA nadI ke pulinoMpara nahIM ghUmate the yadyapi kAmadevale yuddhameM bandI ho cuke the / [ garmI ke prasArase bhayabhIta haMsa bhI haMsiyoM ke sAtha pulinapara nahIM nikalate the| vRkSapaMkti Adike nIce hI chipakara baiThe rahate the ] // 22 // prabala pratApI sAhasagatike dvArA satAyA gayA loka usake Aneke turanta bAda hI apane-apane gharameM chipakara baiThate the kyoMki isI meM unakA kalyANa thaa| [grISma Rtuse tapAyA gayA manuSya bhI praveza karaneke bAda apane svAsthya aura sukhakI dRSTise ghara meM hI dhUpa se bacakara baiThatA hai ] // 23 // 1. zlepaH - ca0 nA0 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamaH sargaH T mAtarIti- he nAtha he svAmin rAma, nilInaM praviSTam kim ? harikulam, kAsu ? vRkSakukSiSu, kathambhUtam 1 tataM santaptam, kasati / asmin sAhasagatau mAtari svajananyAM viSaye zvaikavRtte zuna ibaikaM vRttaM yasya sa tasmin sati kathambhUte / kAlAntaravitApini kAlAntare vitarata ityevaM zIlaH sa tasmin samayAntaravitapanazIle | bhAratIya:- nAtha harikulaM balIvardasamUhaH vRkSakukSiSu viSaye tasaM santaptaM sadvilInam / ka sati ? asminzucisamaye sati, kathambhUte ? mAtarizvaikavRtte mAtarizvanidhAyAvekaM vRttaM yasya tasmin punaH kathambhUte ? kAlAntaravitApinI kAlo varSAzizirau tayorantaH paryantaH kAlAntastasminyo raviH sUryaH tasya tApo'styasmi triti kAlAntaravitApI tasmin ||24|| parottApanazIlasya pAMsulasya citaujasaH / durvRttaM duHsahaM tasya durjanasyeva lakSitam ||25|| pareti tasya sAhasagateH durvRttaM duzceSTitaM dusahaM soDhumazakyaM rakSitaM jnyaatm| kasbeva ? durjanasyeva, kathambhUtasya ? parottApanazIlatya punaH pAMzulasya pAradArikasya punazcittaujasaH duzvarAkramatya / bhAratIyaH tasya zucisamayasya durvRttaM lakSitam / kathambhUtam 9 duHsaham, kasyeva 1 durjanasyeva, kathambhUtasya zucisamayasva ! parottApanazILasya, punaH pAMzulasya dhUliyAhiNaH punasvittaujasaH duSTatejasaH / anyatsamam ||25|| gRhaartiy sopAnapaMktayastasya tApataH / pAnIyapathasaJcArairvimuktAH prativAsaram // 26 // gRheti-pAnIyapatha saJcAro yeSAm jalahAriNAM manuSyANAM taiH sopAnapaGkayaH, vimuktAH parityaktAH, kAsu ? gRddavApISu prAsAdakrIDAdIrghikAsu, kasmAt ? tasya sAhasagateH tApata upadravAt, kathaM yathA bhavati ? prativAsaraM dinaMdinam / bhAratIyaH - pAnIyapathasaJcAraiH kallolaiH, tasya zucisamayasya tApataH santApAt zoSaNalakSaNAt zeSaM pUrvavat // 26 // vihAya svAna samAni tatpracAravizaGkayA / dinaM gamitavanto'nye vanadurgeSu nidrayA ||27|| dUra deza tathA samaya taka kaSTa dAtA tathA apanI mAtA ke sAtha bhI kutte ke samAna AcaraNakarttA isake dvArA satAyA gayA harivaMza per3oMke tanoM meM chipa gayA hai / A~dhI rUpI prakRtidhAraka tathA anya samaya bhI tapAnevAle isa grISma Rtuse trasta bailokA samUha per3okI chAyA meM jA baiThA hai ] // 24 // usa sAhasagatikA duSTa AcaraNa durjanake samAna dukhase sahane yogya hai kyoMki dUsaroM ko kaSTa denA hI usakA svabhAva hai| parastrI gamanake pApameM rata hai tathA parAkramakA anIti meM hI upayoga kara rahA hai| [ atyanta tapanale jalAnevAle, dhUlabahula tathA kaTakara tejasvI zrISma RtukA svabhAva bhI durjanake samAna honese asahya hotA hai ] ||25|| dinoM dina bar3hate sAhasagatike upadravoMke kAraNa jalamArgale calanevAloMne apane naukAdi ArohaNako gharakI vAyaDiyoMmeM chor3a diyA thA / [ jalamArgapara uThatI laharoMne gharakI bAvar3iyA~kI sIr3hiyoMko pratidina pAnI sukhAye jAneke kAraNa chor3a diyA thA ] // 26 // 1. zleSaH - ba0, nA0 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 dvisandhAnamahAkAvyam vihAyeti-anye vanadurgeSu nidrayA pratidinaM gamitavantaH / kiM kRtvA 1 svAni sadAni gRhANi vihAya parityajya tatpacAravizaGkayA sAhasagatipravartanabhItyA / bhAratIyaH-tatpracAravizaGkayA zucisamayavijRmbhaNabhayena / samavyAkhyAnam // 27 // santApavaddinaM jAtaM nizA krazimayojinI | aho pratApo yattasya bAdhAniSThaM divAnizam / / 28 // santApaditi-dinaM santApavAsantApayuktaM , jAtam , tathA nizA rAtriH zimayojinI RzimAnaM yojayatyevaMzIlA jAtA, aho Azcarya varttate, kaH ? tasya sAhasagateH pratApaH, yat kim ? divA ca nizA ca diyAnizamahorAtram , kathambhUtam 1 bAdhAniSTa pIDAtatparam , atra tasyopadravodrekAt ka yAmi ki karomItyahorAtracintAkulatvaM lokasya pradarzitam / bhAratIyaH-dinaM santApavat santApakaM jAtaM tathA nizA RzimayojinI zimmA yudhyata ityevaM zIlA RzimayojinI kRzatayA yuktatyarthaH / aho citram , evaM tasya zucisamayasya vartate yaddivAnizaM lokAnAM bAdhAniSTamAsIt / atra jAtivyAvarNanam ||28|| uddIpitoya'mAyAbhirnijaprakRtibhirjanam / atApayadasAvevaM tItrANAM hIdRzI gatiH // 29 // uddIpita iti-he arya svAbhin , evamuktaprakAreNAsau sAhasagatiH nijaprakRtibhiH janaM lokamatApayat ; kathambhUtaH 1 mAyAbhiH kauTilyairaddIpitaH hi yuktam , IdRzI gatirvartate / keSAm ? tIvANAmiti / bhAratIyaH-evamuktaprakAregA'sau zucimamayaH janamatApayat / kAbhiH ? nijaprakRtibhirAtmIyasvabhAvai, ruddIpitaH, kaH ? aryamA sUryaH, hI kaSTam anyatsamam / / 29|| tathAvasthaM tamAlokya tathA ca krIDanAMcitam / ripumudAdhitaM pApacchidrAmoghadhiyodyataH // 30 // tayeti-asau rAmo rAghavaH ripuM zatrumudApituM vyApAdayitumudyataH, kayA kRtvA 1 zatrurayamiti kRtvA, avadhiyA'ye dhIradhadhIstayA aghadhiyA, kathambhUtaH san ? pApacchit pApaM chinattIti sa tathoktaH, kiM kRtvA ? pUrvamAlokya, kam ? taM tathAvasthaM sugrIvaM vathA cAlokya, kam ? taM ripuM sAhasagati tathAvasthaM parakalApaharaNatuSTa punaH krIDanocitaM janopalavena khelanayogyam / sAhasagatike AkramaNake bhayase kitane hI rAjA loga apane mahaloko chor3akara jaMgaloM athavA kilomeM kyA sokara dina bitAte the? arthAt jaMgala yA kile meM bhI jAgatejAgate unakA samaya jAtA thaa| [garmIke ugrarUpa dhAraNa karaneke bhayase vahutase loga apane gharoMko chor3akara dhane vanoM meM jAkara sote-sote dina vitAte the ] // 27 // usa sAhasagatikA pracaNDa pratApa aisA thA jo dinarAta logoMko kaSTa detA thaa| dina bhara santApa rahatA thA to rAtameM cintAse zarIra aura prANa sUkhate rahate the| [Azcarya hai ki grISmakA pracAra dinarAta bAdhA karatA thA kyoMki dina tapAtA thA aura rAta choTI ho gayI thI] // 28 // hai Arya ! apane mAyAvI khabhAvake kAraNa atyanta rudra (nirdaya ) yaha sAhasagati prajAko saya prakArase kaSTa de rahA thA / [atyanta jalatA yaha sUrya apane isa ugra svabhAvake dvArA saMsArako tapA rahA thA ] ThIka hI hai nirdaya athavA upmAzIloMkA pesA hI AcaraNa ho sakatA hai // 29 // pApavinAzaka rAma anartha bar3hane kI AzaMkAse isa prakAra durgatiko prApta sugrIvako dekhakara tathA cakradhArI ke dvArA sarvathA pIDana karane yogya zatru sAhasagati kA niyaMtraNa yA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH .......... .... . . . . ..... bhAratIyaH-asau jarAsandhaH, taM ripumudAdhitumudyataH, kayA kRtvA ! pApacchidrAmoghadhiyA pApadvArevapratihatabuddhayA, kiM kRtvA ? taM zucisamayam Alokya, kathambhUtam ? tathAvasthaM lokanAdhAkaraM tathA Alokya, kam ? te ripum , kathambhUtam ? IDanocita stutiyogyam ||30|| pazyanniva puraH zatrumutpatanniva khaM muhuH / nigilanniva dikcakramudgilabhitra pAvakam // 31 // saMharanniva bhUtAni kRtAnto viharanniva | grISmAgnyarkapadArtheSu caturtha iba kazcana // 32 // pramattAnekapAlAlamuccairatha nirantaram / pracaNDatarasAmantaM dvipo daNDamayojayat // 33 // adhunA zlokatrayamayojayadityanayA niyayA vyAkurmaH / pazyaniveti-asI rAmI rAvayaH daNDaM daNDanItimayojayatpreritavAn , kiM kurvanniva ? puro'grataH zatru pazyanniva nirIkSamANa iva, gaganamutpatanniva utpatamAna iva, dikcakraM dizAM cakravAlaM gilanniva nirmUlya gilagnitra, pAvakra dainamugilagniva udgaranniva, saMdaransaMhAravizyIkurvan , kaH kAnIva ? kRtAntI yamaH bhUtAni jantujAtAnIva, kiM kurvanniva ? viharanniva pravarttamAna iva, ka ivotprekSitaH 1 caturtha haba, kazcana ko'pi, ketu madhye ! prI'mAgnyapadArtheSu zucijvalanadivAkarapadArthaSu tripu madhye-atha zabdaH prakArAntarasUcakaH, kathyate / ayojayat , ko saurAmaH / kamara daNDaM daNDanItim: kasya ? dvipaH zatroH, kathambhUtaM daNDam ? amantaM rogavantam , kena hetunA ? pracaNDatarasA tIvravegena, katham ? nirantaram / katham ? alamatyartham / samantamityasya prayogasya bhAvaH kathyate rAmeNa prayojitA daNDanItimahaniza cintayantaH dAnavo rogiNI jAyanta iti bhAvaH / kathambhUtI rAmaH 1 pramattAnekapAla: "talapratyayastasAdiSu varttate, tenAyamartha:-ahamityatva bhAvo mattAH prakRSTa mattA yeSAM te pramattAH kSatriyo'haM kSatriyo'hamityahamahamikA niSThA ityarthaH / pramattAzca te'nekAzca (ke ca) pramattAnekAH (ke) pramattAnekAnpAlyatIti pramattAnekapALa, kadham ? uccaiH atizayena, athavA'jayat , ko'sau ? rAmaH kAn dvipaH zatrun kathaM yathA bhavati 1 antaM prANatyAgaM yathA, kathambhUto rAmaH ? daNDamayo nItvAtmaka ityarthaH / punaH kambhUtaH ? uccamahAna, kaMpAm ? pracaNDatarasAM pracaNDaM tarI bego yeSAM te pracaNDatarasaH teSAM pracaNDatarasA tIvavegAnAm, punaH pramattAnekapAlaH pramattAna pramAdinI janAnanekAnapAyApAlayatIti pramattAnekapAlaH, katham ? nirantaraM katham amiti / vinAza karane ke lie udyata ho gayA thaa| [pApa tathA chidroMke anyapaNameM sarvathA saphala jarAsandha garmIke isa una rUpako dekhakara stuti karane yogya cakravartI zatru (kRSNa) kA virodha karane meM laga gayA thA] // 32 // mAno zatruko sAmane hI khar3e ke samAna dekhate hue bArambAra AkAzameM ucakatA samAna, samasta dizAoMko nigalatA huA sadRza, ghUmate hue zarIradhArI yamake samAna, Agako ugalatA huA sA, samasta prANiyoMke saMhAramai lInake samAna; grISmaRtu, agni aura sUrya padArthoMse bhI bar3hakara kisI dAhaka cauthI vastu ke samAna atyanta svAbhimAnI aneka kSatriyoMka pratipAlaka athA daNDanItike pAraMgata rAmane apane pratApake hI kAraNa rogI zatruko nirvAdha, prabala tathA satata pracaNDa bhegake sAtha parAjita kara diyA thaa| [jarAsaMdhane madonmatta hAthiyoMse taraMgita, rathoM kI bhIr3ake kAraNa dhanI tathA atyanta uddhata sAmantoMse pUrNa senAko zatrukI ora bheja diyA thA ] // 31-33 // 1. sapA-ba0, nA0 / 2. talapratyayasya tasAdipArana vibhaktirajJatvAdasmado madAdevA ini bhAvaH / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam bhAratIyaH pakSaH - asau jarAsandhaH dviSaH zatroH daNDaM sainymyojyt| kathambhUtam / pramattAne kapAlolaM pramattAne pA lolA yatra taM prakSI gajendracaJcalaM punaruccairathanirantaramuccairmahAnto rathA nirantarA avicchinnAH yasmintam punaH pracaNDatara sAmantaM pracaNDAH sAmantAH kSatriyavizeSA yatra tam // 31 // 33 // adhiSThito'stravidyAbhirvIra zrIlakSmaNAnvitaH / 176 vijajRmbhe tamuddezaM vikSeSo vyApya vidviSaH ||34|| adhiSThita iti jijUmbhe prajvalati sma, koiso 1 rAmaH, kiM kRtvA ? pUrvamudezamuddizya, kam 1 te sAisagatim kiM kRtvA ? pUrva vyApya svapratApena pracchAdya, kAn ? dvipaH zatrUna, kathambhUto rAmaH ? vikSeSaH vigataH kSepaH kAlagamanikA yasya saH, parityaktakAlayApana ityarthaH / punarastravidyAbhiH "trividhamastraM yantramuktaM pANimuktaM pANiyuktaJca / vidyAH zAstrANi astrANAM vidyA astravidyAH tAbhiradhiSThitaH samAzritaH, punaH vIrazrIlakSmaNA vIrazriyopalakSito yo lakSmaNastenAnvitaH / bhAratIyaH- vikSepo daNDaH vijajRmbhe kiM kRtvA ? pUrvamuddezamuddizya, kam ? taM nArAyaNam, kiM kRtvA ? pUrva vyApyaH kAn ? vidviSaH kathambhUtaH san ? adhiSThitaH, kAbhiH 1 astravidyAbhiH punaH vIrazrIlakSmaNA jayalakSmIcanAnvitaH ||34|| vatrAvataM klumitra mitrAkRSya nipIDitam / taM nAtisandadhe ko vA namrAtmA vyabhicArakaH ||35|| bajreti-nAtisandadhe namati sma, kiM tatkartR ? dhanuH, kam ? taM rAmam, kimAkhyaM dhanuH 1 bajrAvartta vajrAvarttanAmadheyam kathambhUtam ? nipIDitam kiM kRtvA ? pUrvamAkRSya, kimiva nAtisandadhe ? mitramiva, yuktametat ko yA namrAtmA vyabhicArakaH vyabhicArI syAt api tu na / bhAratIyaH - nAtisandadheyaJcati sma, kiM karttR ? yantrasyaivAvantaH pulakaM yasya tadvajrAvarttam, kathambhUtam ? mitramiva / zeSaM sugamam // 35 // ? dhanuH; kam ? taM daNDam kathambhUtam ? vajrAva nipIDitam kiM kRtvA 1 pUrvamAkRSya, kimiva 1 " samAsavadasau lopaM dAhaM madanabANavat | vidhvaMsaghaTanAM rAhuriva kattu samudyataH || 36 || samAseti--asau rAmaH lopaM karttuM samudyataH ka iva ? samAsa iva tathA dAham, ka iva ? madanavANavat kandarpazara iva tathA vidhvaMsaghaTanAM vinAzayojanAm, ka iva ! rAhuriva vidhuntuda hava / pahile zatruoM ko pratApase AtaMkita karake bAdameM usa sAhasagatiko lakSya ghanA kara zAstra tathA nIti vidyAke prAmANika vidvAn vIroMkI zobhAbhUta lakSmaNajI dvArA anuyAta tathA eka bhI kSaNa naSTa binA kiye Age bar3hate rAma Age bar3he jA rahe the / [ samasta zatruoMko AkAnta karake astravidyAoMse paripUrNa, vIra lakSmIke cinhAMse yukta jarAsaMdha kI senAkA AkramaNa kRSNako lakSya banAkara bar3hatA jA rahA thA ] ||34|| khIMcakara car3hAyA gayA ( AliMgana kiyA gayA ) bajrAvarta nAmakA prasiddha dhanuSa mitrake samAna Age jhuka gayA / ucita hI hai kauna ziSTa puruSa dhokhA detA ? vajrake samAna pulakayukta senAko balapUrvaka ghasITakara satAye gaye mitrake samAna dhanupane dhokhA diyA thA, kyoMki kauna udaNDa vyakti aisA hai jo vizvAsaghAta na karatA ho | ||35|| yaha rAma athavA jarAsandhakI senA vyAkaraNake samAsake samAna lopa ( vinAza ) 1. ilepa:- a0 nA0 / 2. lepaH- 0 nA0 / hai Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naghamaH sargaH bhAratIyaH-asau daNDaH samudyataH / vyAkhyA prAgvat // 36 / / astrANi yantramuktAni tassindeze samantataH / niryAtA iva niSpeturkurasaMhArahetavaH // 37 // astrANIti-tasmin kiSkindhAkhye deze asvANi cakAdIni samantataH sAmaratyena niSpetuH patitAni, kathambhUtAni ? yogadArahetavaH tI bAyakAraNAni. ka iva ? niryAtA iva azana ya iva / bhAratIyaH-deze saurASTrAbhidhe / zopa samama // 37 // kalatraputramitrANi gRhItvA tatra te janAH / yathAyathaM palAyanta bhAvi bhadraM hi jIvitam // 38 // nAnAti-se nAgarikAH janAH, yathAyathaM yacchayA palAyanta / kiM kRtvA ? kalatraputramitrANi samA. dAya, kva ? taba kiSkindhArasya deze, hi yuktametat , kiM tat ? jIvitam , kathambhUtaM syAt ? bhadraM kalyAgama, kathambhUtaM sat ? bhaassi| bhAratIyaH-tatra sIrAne deshe| zeSa samam // 28 // tato balena bAlye'pi sahajena kRtAyatiH / sarvArjunamayodAttanAyakAbharaNAnvitaH // 39 // paradAragrahAviSTaH spaSTamAyojitAyudhaH / divyAnvayo'tra sugrIvarUpaH kopAruNekSaNaH // 40 // kRtvoccairathavegena kezavastrAtisaMyanim / niryayo sAhasagatiH sa bhImaH saMyugaM prati // 41 // adhunA trikalena vyAkhyAyate // tata iti-tataH kiSkindhAkhyanagarAt saMyugaM prati sa sAhasagatiH niryayo / kathambhUtaH san ? kRtAtiH vihitaprasiddhiH ? kena ? baraTena sAmarcena, kathambhUtena ? sahajenAkRtrimeNa, cha? bAlye'pi bAlyAvasthAyAmapi, punaH sarvArjunamayodAttanAyakAbharaNAnvitaH sarvANi samastAnyarjunamayAni hATakanirmitAnyudAttanAyakAni udAtto dIptyotkaTaH nAyako madhyamaNiryavAM tAni ca tAnyAbharaNAni tarandhittaH / bhAratIyaH-kezavaH tato dvArakAyAH sakAzAniryayo, kathambhUtaH san ? kRtAyatiH vihitottarakAla. phalaH, na 1 bAlya'pi zaizavapapi, kayaM saha nirthayau ? sahajena bandhunA balena balabhadreNa / punaH kathambhUtaH ! sarvArjunamayodAttanAyakAbharaNAnvitaH sarva samastAH, ajuno haturyeSAM terjunamayAH, sabai ca te'rjunamayAzca sarvArjukAmadevake cANake samAna tapana ( harana) aura gahu ke sagAna vinAza (candramAke aMzakA grAsa) karane meM prayatnazIla ho gayA thA // 36 // usa kiSkindhA athavA saurASTra dezameM cAroM orase mAra dvArA calAye gaye tathA bhayaMkara saMhAra karate hue zastra dhajrapAtake samAna gira rahe the // 37 // usa dezameM samasta nAgarika apanI strI, yo tathA mitroMko sAtha lekara jaise bana par3A bhAga khar3e hue the| bhaviSyako kalyANamaya kalpanA para hI jIvana Athita hai yaha isa palAyanase spaTa hai // 38 // apane svAbhAdhika calake kAraNa bAlyAvasthAmeM hI prasiddha huA, vizuddha sonele pUreke pUre bane udAtta nAyakake AbhUSaNoMko dhAre hupa, sugrIvakI patnI tAgako rakhane ke lie kadAgrahI, spaSTa hI mAyAcArI, zastroMke dvArA jItane yogya vidyAdhara kulameM utpanna, AMzika 1. arthAntaranyAsaH-10, nA0 / 23 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam namayAH, te ca ta udAttanAyakAzca sArjunamayodAttanAyakAsta evAbharaNAni tairanvitaH / punaH kathambhUtaH ? paradArAgrahAviSTaH paradAreSvAgrahaH imAM tArA sugrIvapatnI bhokSyAmIti durabhinive. zastenAviSTaH punaH spaSTamAyaH spaSTA pranyaktA mAyA kauTilyaM yasya sa tathoktaH punaH jitAyudho'bhyastazastrA, punaH divyAnvayaH divi yAntIti divyA vidyAdharAH, divyAnAmanvayo yasya sa divyAnvayaH punaH sugrIvarUpaH IpasiddhaH sugrIvaH sugrIvaH sugrIvarUparUpadhArItyarthaH, ka ? atra kiSkindhAnagare punaH kopAruNekSaNaH krodhalo hitalocana iti / bhAratIyaH-- punarapi kathambhUtaH kezavaH ? paradArAgrahAviSTaH zatruvidhAraNAGgIkArayuktaH punarAyojitAyudha AyojitAnyAtmasAtkRtAnyAyudhAni tomarAdIni yena saH, punaH divyAnvayaH prazastAnvayaH yAdavAnvayaH punaH sugrIvarUpaH prazasyarekhAtrayAnvitA grIvA yariMmastadrUpaM yasya saH, ka ? atra loke / sa sAhasagatiH saMyugaM prati sajhAnavinaya nigaa| kiM kRtvA ? kezavanAtisaMyati kRtvA kezavam poratisaMpattiH kezavatrA tisaMyatilAma, atizayena kezavajyobandhanaM kRtvetyarthaH / kena ? ghegena jayena punaH bhImo bhavAnakaH / katham ? uccairI ayazabdo maGgalavAcI gRhyate'vyayAnAmanekArthatvAn, gAyamarthaH-maGgalAni puramsarANi kRtvA niryayo / bhAratIyaH-kezavo nArAyaNaH, uccai rathavaMgena svandanajavena saMyugaM prati niyaMtro, kiM kRtvA ? bAtisaMyatiM kRtvA mantrAhabandhanaM vidhAya / kathambhUtaH 1 . sAhasagatiH sAhasaM sannAha yatra nAhaM na bhAya (vA') ya miti pratyayaH sAhase bhayA sAhasI sAhasI gatiH pravartanaM yasya saH punaH sabhImaH vRkodarayutaH // 39-41 // niSekadivasaH kazcidupAliGgannu kizcana / prANinAmapamRtyuH sviditi lokaM vizaGkayan // 42 // AlIhapadavinyAsamadhyamadhyupitaM jagat / amaMstopanataM vizvaM sahasAkRSTakArmukaH / / 43 / / nikalamadhunA yugalenAha-nipeketi-sAhasagasiramasta, kiM kurvan ? lokaM vizaGkayan saMzayaM nayan , kathamiti ? kaccit komalAmantraNe, aho vartate nikadivaso mRtyudinaM nyaho kizanopAliGgan svidapamRtyurakAlamaraNaM vartate, keSAm ? praNinAmiti / asau sAhasagatiH jagadamasta manyate rusa, kathambhUtam ? AlIDhapadavinyAsamadhyamadhyuSitamAlIDhasthAnAntarAlaM niviSTam , kathambhUtaM jagat ? upanatamanuSaGgamAyAtam , punaH vizvaM samastam , kathambhUtaH sAhasagatiH ? AkRSTaphArmuka AropitacApaH / bhAratIyaH asau keshvH| zeSa samam ||42-43||yugmm / / RjupakArinivyo kRcchSvavyabhicAriNam / sa mitramiva nirdopaM dUraM cikSepa mArgaNam // 44 // siddhikA pAtra, krodhase lAla lAla A~kheM kiye, bAloM tathA vastroko bhalIbhA~ti yA~dhe hue yaha bhISaNa sAhasagati yuddha karaneke lie atyanta dhegazIla rathapara jhaTakese nikalA thA [sage bhAI ke dvArA bAlyAvasthAmeM hI bhAvI puNyakA saMcaya kartA, arjuna Adi samasta dhIrodAtta nAyaka hI jisake bhUpaNa haiM, zatruoMke vinAzaphI ghora pratikSAse abhibhUta, zastroM tathA unake saMcAlanameM sarvopari, prazasta vaMzameM utpanna, trivali sukka sundara zrIvAdhArI, krodhake kAraNa raktanena, svahasake sAtha gambhIra gati tathA bhImase anugata kRSNa sannAhako pahinakara tIvragatikAle rathake dvArA yuddhakI tarapha cala diye the ] // 39-41 // kyA mRtyukA dina hI sabakA AliMgana kara rahA hai ? athavA kyA manuSya mAtrakI akAla mRtyu hI calI A rahI hai isa prakArakI zaMkAmeM loka par3a gayA thaa| pAsa pAsa par3e pairoMke cIcake sthAnameM hI pUrNa vizvako dabAtA huA aura cApako car3hAte hI vaha sAhasagati athavA kezava sAre vizvako parAjita mAnate the // 42-43 // 1. zleSaH-0, naa| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH 179 Rviti-sa sAisagatiH niSi kihamalavajitaM nizitamityarthaH, dUramatyartham , RjUpakArinirvyAja RjuH prAJjalaH, upakAryupakArakaH, nirvyAjaH nizchalaH, sa ca sa ca sa ca taM tathoktam, kRcchva vyabhicAriNaM samIpagaM mAgaNaM zara cikSepa, kimiva ! etalakSaNa mitramiva muidaM yathA / bhAratIyaH-asau kezavaH / zepaM sabham // 44 // koTizaH kuJjarabalaM zarapaJjaramadhyagam / rAmabhadraM jano'dyApi vanasthitamivaikSata // 45 // koTiza iti asau janaH, taM rAmabhadraM rAghavamayApi sAmprAtamapi vanasthitamivekSata dadarza, katham ? koTizaH koTyA-koTyA koTizaH "rAsaye kAdvIpsAyAm" [jai. sU. 412148] iti zas / koTikoTisaGkhyAparibhito janaH, kathambhUtam ! arabale kuJjarAgAmiva balaM yasya te nAgabalamityarthaH, kazambhRtaM santabhaikSata janaH ? vanasthita mitra, dArapaaramadhyagaM rANamayagata , camapi kathambhUtam 1 aravalaM kulAni latAdipihitodarANi sthAnAni kubje ravaM pratidhvani lAti gRhAtIti phuarasale punaH sarapasaramadhyagaM jAlasthAnamadhyasthamityarthaH / bhAratIyaH janaH koTizaH koTi koriparimitaM ku.suravalaM gajasainyathaikSata banasthitamiva katham ? adyApi, kayambhUtam sat ! zarapasaramadhyagaM punaH kathambhUtam 1 rAmabhadraM rAmaM manojJa bhadraM sarvalakSaNasampUrNa bhadrajAtIyaM rAmaJca tadrava rAmabhadramiti ||45|| daSTadantacchadaM baddhabhra bhaGga muktahukRti / grahAviSTamivAniSTaM ghoraM yuddhamihAbhavat // 46 // daSTeti-iha kiSkindhAlyadeze yuddha raNo'bhavatsabhAtam , kayambhUtam 1 daSTadantacchadam , daSTAdantacchadA yatra taJcarvitoSTha punaH baddha bhUmAGga baso bhUbhaGgo yatra tadviracitabhrukuTi; punaH mukta kRti muktAhuttiryatra tanmuktahuGkAram , athavA padatrayametat kriyAvizeSaNam , punaH aniSTamamaGgalaM punarghora bIbhatsam , kimivotprekSitam ? mahAviSTamiva ||46 // apasale janairusrAH sarantarhitAH shraiH| muktakezA ivAbhUvandigdArA dhUmaketubhiH // 47 // apasasra iti-janaiH lokaH, apaso'pastam , tathA saleH sUryasya ulA ramayaH dArairantarhitA gUDhAH, tathA digdArAH dirAGganAH dhUmaketubhirmuktakezA iva abhUvan saJjAtAH // 47 // sIdhA, (upakAraka) iSTa kAryasAdhaka, lakSyavedhaka (nizchala) kaThina lakSyapara bhI na rukate zuddha dhAtuse bane, ataeva sacce mitrasamAna cANoMko usa sAhasagati athavA kezavane dUrataka phaMka diyA thA // 4 // ___karor3I hAthiyoMke balake dhAraka tathA dhANoMke jAlameMse jAte rAmabhadrako isa yuddhake samaya bhI loga vanavAsI hI dekhate the [ vanavAsI rAmakI pratidhvani kuJjoMse AtI thI, tathA yaha jalAzayoM ke bIca rahatA thA] yuddhasthalI meM khar3I karor3oM sundara, bhadrajAtike, hAthiyoMkI senAko vANa varSAmase gujaraneke kAraNa, darzaka jaMgalameM phiratA-sA hI dekhate the // 45 // kiSkindhA athavA saurASTra dezameM aisA dAruNa aura vinAzaka yuddha huA thA ki yoddhA oMTha cabA rahe the, bhRkuTiyA~ Ter3hI kiye the, z2ora z2orase huMkAra kara rahe the phalataH aise lagate the ki unapara bhUta hI car3he haiM // 46 // loga bhAgate phirate the, sUrya kI kiraNeM vANoMke jAlake pIche chipa gayIM thIM, AkAza meM udita dhUmaketuoMke kAraNa dizA rUpI striyA~ aisI lagatI thI mAno vAla bikhere khar3I haiM // 47 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ istani 180 Him S dvisandhAnamahAkAvyam naSTaM bhItaiH sthitaM dhIraiH spaSTaM dRSTaM surAsuraiH / bhImena balarAmeNa garjitaM savyasAcinA // 48 // naSTamiti-bhItaiH bhIrubhiH naSTaM palAyitaM dhIraiH sthitaM dRSTaM surAsuraiH devadAnavaizvakivamavalokitamityarthaH, katham ? spaSTa pratyaktaM. balarAmeNa balinA rAmeNa garjitam , kathambhUtena ! bhImena bhI meNa, punaH savyasAcinA savyaM sacata ityevaM zIlaH savyasAcI tena vAmapradezapraNatAGgavinyAseneti / bhAratIyaH--yathA naSTam , kaiH ? bhItaH, yathA sthitam , kaiH ? dhIraH, yathA dRSTa cakitamavalokitaM kaiH / surAsuraiH, katham ? spaSTam , tathA garjitam , kena ? bhImena vRkodareNa, tathA ganitam kena balarAmeNa, halinA, tathA garjitam , kena ? savyasAcinA arjuneneti // 48 // sa durAnamakodaNDo mAyAvI vidruto hataH / na raghorAhave jAtaH kule zUro'pi ko jayet // 49 // sa iti-vidrutaH palAyitaH ko'sau ? sa sAhasagatiH, kathambhUtaH san ? itaH, kya ? Ahave saMgrAbhe, kathambhUtaH sa sAhasamatiH ? durAnamakodaNDaH duHkhenAnamati durAnamaH sa cAso kodaNTo yasya saH punaH mAyAvI nikArathAn , yukta metako na jayet soM jayet sarvotkaNa pravata, kaH ? zUro cIraH, kathambhUtaH san ? saJjAtaH samutpannaH, kva ? kule caze, kasya ? radhoIDharathasyeti / bhAratIyaH-vidrutaH palAyitaH, ko'sau ? jarAsandhamukto daNDaH sainyam , kathambhUtaH san hataH, kva ? bharaghorAhave dhorazvAsAbAhazca ghorAhavaH naratya ghorAhavaH tatra, arjunasya raudrasaMgrAme, kathambhUto daNDaH ! durAnamakaH duHkhega jetuM zakyaH, kathambhUtaH ? mAyAghI mAyAH lakSmyA AyaM pravezamavatItyevaM zIla: mAyAvI lamyA AgamanAbhilApukaH, yuktametacchUro'pi san ko na jayet ripubhiranabhibhUtaH san sarvo'pi sarvotkarpaNa pravartata ityarthaH, kazambhUtaH ? kule jAtaH ||49|| kezavo baladevazca na poraireva kevalam / pratyudyAtastathA teSAM romAJcaH saJcitairapi // 50 // kezava iti-kezavo lakSmaNaH baladevazca rAmazca kevalaM poraireva nAgaraireva na pratyudyAtastathA teSAM paurANAM romAJcairapi pulakitairapi pratyudyAtaH kathambhUtaiH 1 saJcitaiH puSTimAgataH / bhAratIyaH-kezavo nArAyaNaH naladevo revatIramaNaH / zeSaM samam // 50 // calatpatAkAluddha toraNAM tAmavikSatAm / dvArakAM gopuradvAraiH kiSkindhanagarImiva // 51 // bhayabhIta loga bhAgate dikhate the, dhIra puruSa DaTe hue the, deva daitya Azcaryase dekha rahe the tathA bA~yI tarapha zarIrako mohe balavAn tathA bhayaMkara rAmane garjanA kI thI [kRSNakI taraphase mI bhayaMkara bhIma, baliSTa balarAma tathA dhanuSadhArI arjunane garjanA kI thI] // 48 // bar3I kaThinatAle bhI dhanupako na car3hA sakaneke kAraNa nikRSTa chaliyA tathA bhAgatA huA vaha sAhasagati yuddha meM mArA gayA thaa| raghuke ghaMzameM utpanna svayaM parAkramI hokara bhI kisako na jItegA? [bhagIrathaprayatna karanepara bhI ajeya mAyA (lakSmI) kI lobhI jarAsaMghake dvArA bhejI gayI senA arjunakI ghora lar3AI meM yA to bhAga gayI thI yA mAra DAlI gayI thI / kulIna tathA khayameya yoddhAke lie kauna ajeya hai ? ] // 49 // lakSmaNa athavA kRSNa aura baladeva rAma athavA balarAmakI agavAnI kevala kramazaH kiSkindhA athavA saurASTra ke nAgarikAMne hI na kI thI apitu sAre zarIrameM uThe unake romAJcoMne bhI inakA khAgata kiyA thA // 50 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH caladiti - rAmalakSmaNau, athavA rAmasugrIvau kiSkinvanagarImavikSatAM praviSTau kaiH kRtvA 1 gopuradvAraiH, kathambhUtAm ? capatAkAM bAtAndolitadhvajAm punarudraDhatoraNA mUdhvIkRtavandanamAlikAm kAmitra ? dvArakAmiva / bhAratIyaH - nArAyaNabaladevI dvArakAmavikSatAm kAmiva 1 kiSkindhanagarIbhiva / zeSaM sarva prAgvat // 51 // , sugrIvaH sapadi parAkrameNa kanyAM vaikuNThaH parihRSitaH zubhAM subhadrAm / kalyANIM sa bahumato jitAra bre'smai ye " dinakrama tathA dhanaJjayAya // 52 // iti zrI dhanaJjayakRtau rAghavapANDavIye mahAkAvye mAyAsugrIvanimahajarAsandhabalavidrAvaNaM nAma navamaH sargaH // 9 // sugrIva iti-sugrIvaH asmai rAmAya kanyAM putrIM ditsan dAtumicchan akramata pravartate sma, kathambhUtAya rAmAya ? jitAraye parAbhUtazatrave tathA dhanaM ditsan, dAtumicchan, kimartham ? jayAya jayanimittam, kathambhUtAM kanyAm zubhAM zubhalakSaNAm punaH subhadrAM zobhanAni bhadrANi kalyANAni yasyAstAm kimAkhyAM kanyAm ? kalyANI kalyANInAmadheyAm katham 1 zIghra sapadi kathambhUtaH mugrIvaH ! kuNThaH mandaH, phaina ! parAkrameNa pratApena, katham ? vaisphuTam kathambhUtaH 1 parihRSitaH prahRSTaH 3 punaH bahumataH bahUnAM nIlanalajAmya dAdInAM mataM yasya saH / bhAratIya:- vaikuNTho nArAyaNaH subhadrAM kanyAM kumArI jitAraye'smai dhanaJjayAyArjunAya ditsannakramata, kathambhUtAM kanyAm ? zubhAM kalyANI kalyANahetutvAt kathambhUto vaikuNThaH 1 sugrIvaH zobhanA yathoktalakSaNalakSitA grIvA kanvarA yasya saH, punaH bahumataH, bahUnAM mata iSTa iti // 52 // 1 iti zrIniravadyavidyAmaNDanamaNDitapaNDitamaNDalamaNDitasya SaTatarkacakravaptinaH zrImadvijayacandrapaNDitasya gurorantevAsino devanandinAnnaH kSipyeNa sakalakalodbhavacA rucAturIcandrikA. ghoreNa nemicandreNa viracitAyAM padakaumudI nAma dadhAnAyAM TIkAyAM mAyAsugrIvanigrahajarAsandhabalavindrAyaNaM nAma navamaH sargaH // 9 // rAma lakSmaNane dvArakApurIke samAna kiSkindhApurI meM goroMse praveza kiyA thA / gopurake Upara patAkAe~ phaharA rahI thI tathA bandanavAra ba~dhI huI thI / [balarAma aura kRSNane kiSkindhApurIke samAna dvArakApurIke mukhya dvArase praveza kiyA thA ] // 51 // nizcita hI rAmake parAkramase Azcaryacakita, atyanta prasanna, tathA nala-nIla jAmavantAdikA mAnya vaha sugrIva zatruoMke jetA isa rAmake sAtha zubha lakSaNavatI, atyanta yogya tathA bholI bhAgyavatI lar3akIkA vivAha karanekI icchAse isakI vijaya ke lie turanta hI dhana deneke kArya meM laga gayA thaa| [nizcita hI arjunake parAkramapara parama prasanna, sabakA pUjya, sundara grIvAdhArI baikuNTha (kRSNa) bhAgyavatI, zubha subhadrA nAmakI kanyA (bahina ) ko zatruke jetA isa dhanaJjayako vyAhane kI icchAse taiyArI meM laga gayA thA // 52 // iti nirdoSavidyAbhUSaNabhUSita paNDitamaNDalIke pUjya, paTatakaMcakravartI zrImAn paMDita vinayacandra guruke praziSya, devanandike ziSya, sakalakalAcA surya candrikA ke cakora, nemicandra dvArA viracita kavi dhananjaya ke rAghaca pANDavIya nAmase khyAta hisandhAna kAkI padakaumudI TIkA meM 'mAyAsugrIvanigraha arAsandhabala vidvAvaNa' nAmakA navama sarva samApta | Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH anyadA rasamivaikSavaM vacazcitta hAri harivaMzanAyakam / daNDagarbhamapi bhogalolupaM kopyupetya puruSottamo'vadat // 1 // anyadeti--anyadA'nyasminnahani puruSottamaH lakSmaNaH harivaMzamAyakaM sugrIvaM prati vaco vacanamanadat uvAca / kathambhUtaM vacaH ? citta hAri hRdayaGgamam ,punaH daNDagarbhamapi daNDapradhAnaM kopi kopanazIlam , kiM: kRtvA ? upetya samIpamA gatya, kamiva ? aikSavabhikSuvikAraM rasamiva nisabhiva, kathagbhUta harivaMdAnAyakam ? bhaugaloTapaM sakacandanAdiSu lampaTam / bhAratIyaH---anyadA kopi puruSottamaH puruSottamanAbhA dRtaH bhogalolupaM harivaMzanAyaka nArAyaNamupetya vaco'vadat / kathA bhUtaM vacaH 1 aikSavaM rasabhiva, punaH kathambhUtam ? daNDagarbhamapi daNDamizritApa // 1 // zrImattAM zrutavatAM kulajAnAM tvayyupaskRtamidaM na tu dRSTam / satyamumatimatAM hi gurUNAM merureva vikRto na kadAcit // 2 // zrImatAmiti-na tu dRSTam nAvalokitam , kiM tat ? idaM pratyakSagocaramupaskRtaM vaikRtam , ka svayi viSaye tvayyeva, keSAM madhye ? zrImatA dhanezvarANAM tathA zrutavalA jJAninAM tathA kulajAnAM mahAnvayAnAmunnatimatA. muccastarANAm 'atredaM tAtparyam-yathA tuGgAnAM kulAcalAnA satA marukha vikRto na kadAciddarIdRzyate tathA dhanezvarANAM zAstra vatAM kulInAnAJca satA tvameveti / etena sugrIve' nArAyaNe ca vidyAbhijana vRttaM vyAkhyAtama // 2 // yauvanaM tava na vaikRtaM gataM manmatho'pi samabhAvamAsthitaH / tvaM paraM yuvajaranguNAnimAnApavAdapadavImajIgamaH // 3 / / yauvana miti-he suvajaran taruNAnAM madhye vRddha na gatam / kim ? tadyauvanaM prathamaM vayaH, kiM na gatam ! vaikRtaM vikriyAm 1 kasya ? tava, tathA manmadho'pi samabhAvamAsthitaH ? kando'pi bhavantaM vikriyAM na nItavAn ityarthaH 1 tathA cokam - "ye dIneSu dayAlavaH spRzati yAnalpo'pi na zrImadaH vyagrA ye ca paropakArakaraNe kisI dina bhoga-vilAsImeM lIna bAnaravaMzake netA rAjA sugrIvake pAsa jAkara maryAdA puruSa lakSmaNane ikSuke rasake samAna manako mohate, daNDanItise vyApta tathA krodhake kAraNa vacana kahe the / [dUsare samaya kisI puruSottama nAmake dUtane sAMsArika sukhoM ke juTAneke icchuka yaduvaMza ziromaNi kRSNake pAsa jAkara sunane meM ikSurasake samAna manamohaka tathApi daNDamizrita sUcanA dI thii||1|| lakSmIpatiyoM, zAstroM ke paNDitA, uccakulA meM jAta puruSoM, vAstava meM abhivRddhiko prApta mahApuruSoMkI vikiyAse he vAnararAja ! athavA he nArAyaNa ! ApameM koI vikRti nahIM dikhAyI detI hai arthAt Apa ina sabase zreSTha haiM / TIka hI anya parvatoMmeM vikRti hone para bhI mehameM kabhI koI vikAra nahIM hotA hai // 2 // ApakA yauvana kabhI bhI vikRtiko prApta nahIM huA hai / ApakA kAmadeva bhI saMyata 1. rathokhUtAvRttam , lakSaNaM hi-"rAnarAdhiha rathoddhatA lago" (vR. ra0 3139) / 2. lakSmaNe na sugrIve puruSottame na nArAyaNe ca vidyA-da0 / 3. svAgatAvRttam / lakSaNaM hi-"svAgateti rnbhaadguruyugmm"| (R0 20 3 / 40) / ...---.-..-. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH hRSyanti ye yAcitAH / svasthAH santi ca yauvanodayamahAvyAdhiprakope'pi the, te bhUmaNDalamaNyanaikatilakAH santaH kriyanto anAH" tathA imAn sauNDIryAdIn guNAn apavAdapadavI nindAviSayaM nAjIgamaH na nItavAn // 3 // sadguNAstava nRpaiH sugRhItAste tathApi na bhavanti bhavadvat / toyadAH khalu jalaM jaladhInAM bibhrato'pi na tathApi gambhIrAH // 4 // sadguNA iti-tathApi na bhavanti na jAyante / ke ? te nRpA rAjAnaH, ka iva ? bhavadvat bhvtsdRshaaH| yadyapi sugRhItAH smykprkaarennaangkiiktaaH| ke? sadagaNAH ananyasambhAvanaH zastrazAstrAdipara kaiH paiH narendraH, kasya ? taba mavataH, yuktametat , tathApi toyadAH jaladharAH gambhIrAH na syuH, yApi toyadA iti laukikI rUdi praudi mArUDhAstoyadAH / kiM kurvANA api ? bibhrato'pi dadhAnA api, kim ? jalam , keSAm ? jaladhInAM samudrANAma , katham ? khalu nizcaye // 4 // tvaM himAdrirapi tAM sarasvatI tvaM ravizva kamalAkaragraham / tvaM vidhuzca bhucanAbhinandathu dhattha itthamaparo na kazcana / / 5 / / svamiti-dhatthaH dharathaH, kau ? tvaM bhavAn himAdrirapi tuhinagirizca yuvAm , kAm ? tAM sarasvatI bhAratI sarasvatInAmadhebAM nadI ca / dhatyaH kau ! tvaM ravizca yuvAm kamalAkaragrahaM sakSamIhattagaiNaM padmAkaragrahadaca / dhatthaH, kau ? tvaM vidhurinduzca yunAM bhuvanAbhinandadhuM lokAbhinandanam / dhatya itthamuktaprakAreNa / dvI vihAya nAparo'nyaH kazcana evaMvidhAM kriyAM dadhAtIti' ||5|| Azrayastvamasi sarvalaghUnAM sevitA bhavasi sarvagurUNAm | chandasastava ca vRttimudAra parNayanti kavayazcariteSu / / 6 / / Azraya iti-svaM sarvalacUnAmAzrayaH . samastanirAzrayadInaduHkhitabhAmyadUravartinAmayambho'si, chando'pi sarvalaghUnAmekamAtrikANAmAzrayo bhavati / bhavasi / ko'sau ? tvam , kathambhUtaH 1 sevitA saMvakaH, keSAm ? sarvagurUNAM samastazAzAstrANAmanyAhatatayopadeSTaNAm , tathA chando'pi sevamAnaM bhavati / keSAm 1 sarvagurUNAM samastadvimAtrikANAm / evaJca bho bhUpate ! varNayanti upallokayanti / ke ? kavayaH, kAm ! vRtti pravRttim , udArAmutkaTAm, yasya ? te tava chandasaca, keSu ? cariteSu prastAvocitavArtAsu caritreSu ceti // 6|| rUpameM hai| vAstava meM Apa zreSTha yuvaka tathA vRddha hai aura Apane kabhI bhI ina zreSTha guNoMkI akhyAti nahIM hone dI hai // 3 // saMsArake rAjAoMne Apake samAna sadguNoMkA anukaraNa kiyA hai tathApi ve Apake sadRza nahIM ho pAye haiM / yaha satya hai bAdala samudrIkA jala pIkara hI puSTa hote haiM tathApi ye ve usakI ( samudrakI ) gaMbhIratAko kadApi nahIM pAte haiM // 4 // Apa himAcala parvata hokara bhI sarasvatI nadIko dhAraNa karate haiN| [virodha-himAcala samAna zItala aura unnata hokara bhI zAradAke upAsaka hai] sUrya hai tathApi kamala samUhake rodhaka hai [ sUrya ke samAna tejasvI hai tathA kamalA (lakSmI)kA hAtha pakar3e haiM ] aura candramA hokara bhI pRthvIke nandana (saMgala ) ha[candramA samAna zAnta sundara tathA pRthvIke Anandako bar3hAte ho ] isa prakArake paraspara virodhI guNoMko koI bhI dUsarA nahIM pA sakatA hai // 5 // saba tucchoMke Azraya hokara bhI samasta mahApuruSoMke sevya [kaise ] ho [ sakate ho| samasta dIna daridroMkI zaraNa ho aura sabahI mahApuruSoke ArAdhya ho| ataeva Apake caritrakA varNana karate hue kavi loga Apake udAra svabhAvako [ sarva laghu athavA sarvagurumAtrA yukta ] chandoMke dvArA prazaMsA karate haiM // 6 // 1. vRttaM hi rathotAtra / 2. svAgatAvRttam / 3. rathoddhatAvRttam / 4. svAgatAdhRtam / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarameen-manothindee --NA...... dvisandhAnamahAkAvyam durjane'pyanunayaH svabhAvataH saane tu vinayo vizeSataH / tattvamevamabhimAninaM mama svAminaM kimiti nAnuvartase // 7 // durjana iti-svabhAvataH durjane'pyanunayaH prItiH, tu punarapi sajjane vizeSato vinayo'sti / tattasmAkAraNAt tvam evaM vakSyamANaprakAreNa abhimAninaM mama svAmine kimiti nAnuvarsa se | tAdRzaM prazamitaM nanu vairaM tena te kRtamidaM na laghIyaH / kaMsapAhatapari jhudhi vittaM neha saMmparasi ra smaraNIya tAdRzabhiti-nanvaho prazabhitabhupazAntimAnItam / kim ? vairam / kena ? tena rAmeNa, kathambhUtaM vairam ? tAdRzaM tArAharaNa rUpam , kasya ? te tava kRta kimidaM laghIyo laghutaram ? api tu na, idamupakRtaM kRtaM gurutaramityarthaH / tathA tvaM na saMsmarasi na saMsmRtimAna yasi, kam ? ariM sAhasagatinAmadheyama , kathambhUtaM santam ? samAitaM vyApAdita , punaH kathambhUtam ? vittaM prasiddham , ke iha bhuvi- asyAM pRthivyAm , sa sAhasagatiH / smaraNIyaH, kasya ? sati / bhAratIyaH pakSaH-nu aho na kRtaM na cihitam , ki tat ? idaM cairam, kaina ? tena kaMsena, kathambhUtam na kRtam ? prazami, punaH kathambhUtam ? laghIyaH, tasmAnna smarasi, ko'sau ! tvam , kam 1 ari kasanAmadheyam, kathambhUtam ? Ahata vyApAditam , punastAdRzamajayyamityarthaH / zeSa samam // 8 // zrIvadhUharaNavairavandhataH samprati bhra kuTibharAnanaH / mA rupanmama patiH sametya taM pAdayoH pata samAhitAJjaliH // 9 // zrIti-dviH-mAruSat mA ruSTo bhavatu, ko'sau ? mama patI rAmaH, krasya ? taveti padaM draSTavyam / bhRkuTibhaGga rAnagaH san , kasmAt ? zrInnadhUharaNavairabandhataH sItAharaNavairAnubandhAt ataH kAraNAt pata | ko'sau ? tvam , kayoH pAdayozcaraNayoH, kiM kRtvA ? pUrdhe sametya samIpabhAgasya, kam ? taM pati rAmam , kathambhUtaH san ? samAhitAsaliH kalikAyitakaradvayaH / katham ! samprati / adhunA bhAratIyaH-mAruSat , koso ? mama patiH zrIvadhUharaNavairabandhataH zrIreca vadhUH zrIvadhUH zrIvadhvA Udo yatra tacchrIvadhUhaM zrIvadhUhazca tadraNavairava zrIvadhUvaraNavairaM tasya bandhataH bandhAt lakSmIkAminIvitarkasaMgrAma svabhAvase hI Apa durjana puruSake sAtha ziSTa vyavahAra karate haiM tathA sajanoMkA vizeSarUpase satkAra karate haiM / jaba ApakI prakRti hI aisI hai to Apa mere (lakSmaNake) AtmagauravazAlI athavA (dUtake ) ahaMkArI svAmIkA anuvartana kyoM nahIM karate haiM // 7 // annaya-tena tAdRzaM vairaM prazamitaM nanu idaM se laghIyaH na kRtaM / iha bhuvi vittaM samAhataM na saMsmarasi 1 ka a / sa smrnniiyH| rAmane tumhAre usa mahAn ( patnIkA apaharaNarUpI) vairakA badalA liyA hai| to yaha koI sAdhAraNa upakAra nahIM kiyA haiM ? isa saMsAra bharameM zAta tathApi rAma dvArA mAre gaye usa zatrukI yAda nahIM AtI hai ? jarA usakI yAda karake dekho| andhaya-tena idaM se vairaM laghIyaH prazami kRtam / tAdRzaM, iha bhuvi vitta AhataM ariM kasaM na saMsmarasi, smaraNIyaH sH| rAjA kaMsane tumhAre sAtha ba~dhI zatrutAko na tA karane hI diyA thA aura na zAnta hI hone diyA thaa| isa prakArake durdama akRtyoMke lie saMsAra bharameM kukhyAta aura maraNako prApta usa kaMsa zatrukI smRti nahIM AtI hai ? use yAda karanA cAhie // 8 // sAkSAt lakSmI patnI sItA haraNase utpanna vaira bhAvakI prabalatAse car3hI bhauhoMka kAraNa kupita mukha merA svAmI rAma kahIM tuma para ruSTa na ho jAya / isI samaya Akara donoM 1. rathoddhRtAvRttam / 2. svAgatAvRttam / - Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH - - verAnubandhAt bhRkuTibhaGgarAnamaH, tasmAt samprati pAdayoH pata namro bhava / kiM kRtvA ? taM jarAsandhanAmadheyaM mama svAminaM sametya, kathambhUtaH san ? samAhitAJjaliH kuDmalIkRtakarayugmaH // 1 // agrato bhava zubhe pathi tiSTha prazrayaM bhaja jahIhi nijaujH| khAminaH zrutipathAtithibhAvaM prApaya priyajanaiH priyavArtAm // 10 // agrata iti-agrataH purato bhava jAyatva, zubhe pathi mArge tiTa Atya, prazrayaM bhaja sevasva, tathA nijIjaH svakIyaM bAla stabdhatvamityarthaH / jaTIhi parityaja / tathA coka.m -- "stabdhamuskhanati kinna mUlataH pAdapaM saTahaI nadIratraH / cetasaH praNamanAdvivante cATudeva kurute hi jIvitam // " tathA priyadAtA zutipathA. tithibhAvaM karNapadavIviSayaM gamaya prApaya, kaiH kRtvA ? priyajanaiH sacimma lokaH, kasya ? svAminaH prabhoH / pApayezi zriyAyAH muralyAmukhyatayA karmayaM jJeyam // 10 // vAcavamupakarNya karNayoH karkazAmakRzayoH kazopamAm / kSobhamandhaya ivAyayustayA bAtyayA sadasi vAnarAdhipAH // 11 // vAcamiti-vAnarAdhipAH sugrIvaprabhRtayaH zAkhAmRgasvAminaH kSobhamAyayuH praapuH| kana hetunA ? sayA bAcA, ka? sadasi samAyAm , kiM kRtvA ? vAcamupakarNa zrutvA, katham ? evamuktaprayAreNa, kathambhUtAM vAcam ? karkaza kaTinAm , kayo / karNayoH kathamapurAno gayo ? ahamporadurbalayoH nyAvyAtmaviSayagrahaNapravINayoH, kathambhUtAm ? kazopamA carmavaddhIsadRzIm kArkazatvAttasyAH, kayA ka iva zobhamAyayuH? bAlyayA bAtamaNDalena abdhaya iva samudrA iva / bhAratIyaH-narAdhipA balabhadrAdayo narendrAH , athavA naro-rjuno'dhiyo kSepAm arjunasvAbhimA narendrAH kSobhamAyayuH, katham ? yathA bhavati / sadasi, utkhAtakhA', yathA bhavati, miyAvizeSaNametat / anyatprAgvat // 11 // zrIdazAhakulajAH kila kecinmAninaH sthitivighAtamayena / krodhavahnizikhayA svayamanta hadUnahRdayAH klamamApuH // 12 // zrIti-kila arucI lokoktau vA / ApuH prApuH, the ? ye cicchIdazAhakulajAH kulajAtAH kulajAH zrIdazAmaInti zrIdazAhIH bhAgyAvasthocitAH zrIdavAIzca te kulajAzca zrIdazAI kulA malanIlAdayaH, kam ? sAmaM dam , kena hetunA ? sthitivizatabhayena sthAnavizvaMsana bhItyA, kathambhUtAH santaH ? mAninoha. hAtha jor3e Tuya usake pairoM meM praNAma karo [ rAjya lakSmIrUpI patnI vivAha (zrIvadhU-uha) bhUta raNase ba~dhe vairake kAraNa bhRkuTi car3hAkara mukhako Ter3hA kiye vaiza merA svAmI jarAsaMdha Apa para ruSTa na ho jAya ] // 9 // Age bar3ho, kalyANa mArga para Ao, vinamratAko dhAraNa karo, apane pratApako chor3a do, priya logoM ke dvArA sItA priyAka samAcArako mere svAmI rAmake kAnoMkA atithi banAo / [jarAsaMdhaka priya logoMke dvArA apanI anukUlatAkI carcA usaka kAnoM taka pahu~cAo // 10 // kAloM ke lie atyanta kaTora. cAyuko samAna ukta cAtako sughuSTa kAnoMse sunakara vAmaravaMzI rAjA loga rAjasabhA, usI prakAra kSubhita, hI uTe the jisa prakAra tUphAna samudra ho jAtA hai [ arjuna Adi zreSTha rAjA talavAra uThAkara ( sadasi ) kSubdha ho par3e the] // 12 // lakSmIsampanna mAnya kuloM meM utpana apaneko ho saba kucha samajhate nala-nIla-Adi rAjA apanI maryAdA aura rAjya ke vinAza bhayase apane Apa hI duHkhI ho gaye the kyoMki 1. rathokhatAvRttam / 2. svAgatAvRttam / 3. rathotAchandasi / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 dvisandhAnamahAkAvyam miti pratyayagocarAH punarantadahadUna hRdayA antardAhaka darthitacittAH krodhavahnizikhayA krodhajvalanajvAlayA, katham ? svayamAtmaneti / bhAratIya:- kila ApuH prApuH ke ? kecitkatipayAH zrIdazAIkulajAH samudravijayAdayaH akSobhaHtimilasAgara :- himavAn vijaya:- acalaH- AraNaH pUraNa:- abhicandraH vasudevadacaite dazAhaH zriyopalakSitAzca te dazAhazca zrIdazAhasteSAM kule jAtAH balabhadrAdayaH, kama ? klamaM khedam kena ? sthitivighAtabhayena sthitibhaGgazaGkayA svayamAtmIyaprakRtyA | zerpA samam ||12|| bhojakAH sukhanibaddhasampadaH svedasekanicitAGgayaSTayaH / ke'pi kIpa zikhizAntaye barmuktavArikalazA ivopari ||13|| bhojakA isike'pi kecinnarendrAH cazuH bhAnti sma, kathambhUtA iva ? kopazistrizAntaye krodhAgnivibhApanAya upari muktavArikalazA va galtipayaHkumbhA iva kathambhUtAH santaH ? svedamekanicitAGgayayaH dharmasyandasambhRtagAtrastAH punaH bhojakAH bhoktAraH kasyAH 1 mukhanibaddhasampadaH sukhena nibaddhA cAsau saMpattasyAH sukhasaMyuktavibhUteH / bhAratIyaH - bhojakAH vAdavAH / azeSaM zeSaM samam // 13 // AzuzuNirivAsa kacidbhUpatiH pravalayAdavajanmA / prajvalankapizatAnvitakAyaH sahyate sma paruSo na ruSAnyaiH || 14 || Azviti-na sahyate sma soDhuM zakyate sma / kaH karmatApannaH ? sa kadhibhUtiH narendraH kaiH kartRbhiH ? anyairaparaiH narendraiH, kathambhUtaH 1 pado niSTuH, kyA ? pracalayA pracurayA spA krodhena, kathambhUtaH ? kapizatAnvitakAyaH vAnarazatasaMyuktazarIraH, kiM kurvan sanna sahyate sma ? prajvalan daidIpyamAnaH san ka iva ? dacajanmA'raNyabhavaH AzuzukSagiragniriva katham ? Azu zIghram | bhAratIyaH- prabalayAdavajanmA pravAsI yAdavajanmA pravalayAdavajanmA sa kazcidbhUpo'nyaH na sahyate sma, kathambhUtaH 1 paruSaH, kiM kurvan ? rupA kopena AzuzukSaNiragniriva prajvalan kathambhUtaH 1 kapizatAnvi - takAyaH piGgatAyuktazarIraH ||14|| kespi vRSNikulajAH samAgatAH sAmyamambudhigabhIracetasaH / AsanAni na babhaJjurUrjitAH kApi kiM bhuvi calantyabhIravaH ||15|| ke'pIti- ke'pi narendrAH AsanAni na babhajuH na bhajanti sma / kathambhUtAH 1 kulajAH kulInAH, atarUpI agrikI jvAlAse inake sanameM tApa thA jisase inake hRdaya duHkhI the [samudra vijaya, Adi daza pUjya kuToM meM utpanna, Atmagaurava ke pujArI balabhadra, Adi rAjA paristhiti vigar3ane kI AzaMkA se khinna ho gaye the / krodha ] // 12 // sukhase saMyukta sampatti kA pasInAkI dhArase AI zarIra dUsareM rAjA loga aise lagate the mAno krodhAnikI jvAlAko bujhAne ke lie inake Upara jalake kalaza hI chor3e gaye haiM [ sukhase saMcita sampattike dhAraka dUsare yAdava loga aise ] // 13 // jaMgala meM lagI jalatI huI pravala dAvAnike samAna ugra krodha ke kAraNa atyanta kaThora koI rAjA saikar3oM vAnaroMke dvArA pakar3e jAne para bhI nahIM samhAlA jA sakatA thA [ atyanta vIra yAdava caMzameM utpanna koI atisAhasI rAjA jalatI agnikI jyAlAke samAna uttejita ho rahA thA, dUsaroMke dvArA nahIM rokA jA sakatA thA tathA usakA sArA zarIra krodhale piMga ho gayA thA ] // 14 // indrakI samatAko prApta, samudra ke samAna gaMbhIra citta tathA praur3ha tejasvI kucha kulIna 9. svAgatAchandasi / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH 187 punaH kRSNa indre sAmyaM sAdRzyaM samAgatAH, punaH ambudhigabhIracetasaH ambudhiriva gabhIraM ceto yeSAM te, UrjitAH prauDhAH / yuktametat kim abhIravo dhIrAzcaranti ? api tu na calantItyarthaH / ka ? kApi kasyAM bhuvIti / punaH sAThIya vapuH / ke idazArhANAmAdyo vRSNirandhakavRSNiH, nAmaikadezo nAgni pravarttate yathA bhImo bhImasenaH, calo balabhadraH, bhAmA satyabhAmA / vRSNeH kulaM vRSNikulaM tasmiJjAtAH vRSNikulajAH kAni ? AsanAni kathambhUtAH ? samAgatAH kim ? sAmyam, kasya ? ambudhigamIracetasaH, ambubhiritra gabhIraM ceto yasya tasya tathoktasya satpuruSasyetyarthaH / punarUrjitAH / samamitarat ||15|| svinnavAnsa haricandanadehaH kampavA~ DulapATaladRSTiH / kSobhamAtmani niyantumazaktaH kAmakAtara ivAjani bhImaH || 16 || svinnavAniti - haricandanadehaH haricandanAkhyasya vAnarasya dehaH zarIram kathambhUtaH azaktosamarthaH, kiM kartum ? Atmani viSaye kSobhaM niyantuM niroddhum ka iva ? kAmakAtara iva kathambhUtaH ! svinnavAn svedajalayuktaH punaH kampavAn punazcaTulapAzriJcala karburalocanaH punaH bhImaH samAnakaH / bhAratIyaH - harezcandanopalakSito dehaH haricandanadeha: Atmani kSobhaM niyantumazaktaH, athavA bhImo dhRkodaraH Atmani kSobhaM niyantumazakto'jani kathambhUto bhImaH haricandanadehaH haricandanaM pradhAna zrIkhaNDaH tadrandho deho yasya saH, anyatsamAnArtham ||16|| * astyazakyamapi dUramarjunaH kAryamityupari dhUnayaziraH | gauraveNa guru gandhamAdanaH sAmajasya nijasauSThavaM yayau // 17 // astIti- gandhamAdanI nAma vAnararAjaH nijasauSThava svakIyaprauhimAnaM yayau / kasya ? sAmajasya gajendrasya, kena kRtvA ? gauraveNa garimA, kiM kurvan ? dhUnayan kim ? ziro mastakam katham ? upari, katham ? iti hai dUrama : duHkhena ramyate yate'sI dUrama: tasyAmantraNaM he dUrama, asti kim ? kAryam, kathabhbhUtam ? azakyam | keSAm ? no'smAkam kathambhUtamapi ? RSi prAkhalamapi punarguru garim / bhAratIyaH- yayau, ko'sau ? arjunaH savyasAcI, kim ? nilasauSThavam kasya ? sAmajasya kiM kurvan ? ziraH dhUnayan, katham ? upari, katham ? iti kim ? asti kim ? kAryam, kathambhUtam ? azakyamapi punaH dUramapi punaH guru, kathambhUto'rjunaH 1 gauraveNa gariSThabhAvena gandhamAdanaH parvatavizeSaH || 17 || rAjaputrAne apane AsanoMko nahIM tor3A thA / ucita hI hai nirbhaya vIra puruSa pRthvImeM kabhI bhI asthira nahIM hote haiM [ sAmya athavA mAnasika saMtulanako prApta, samudra ke samAna agAdha citta tathA tejasvI andhakavRSNikulameM utpanna kucha rAjaputra Asana se hile bhI na the / ucita..... ] // 15 // usa candana nAmake vAnaravaMzI rAjA kA zarIra pasInese lathapatha thA, kA~pa rahA thA, netra lAla tathA caMcala the| aura apane kSobhako svayameva na roka sakane ke kAraNa vaha bhayaMkara kAmapIDita sA pratIta hotA hai / [ apane krodhako sabhAlane meM asamartha bhImake zarIra se bhI pasInA cala rahA thA | candana lepase yukta usakA zarIra prAyaH kA~pa rahA thA, A~kheM lAla aura caMcala ho uThI thIM / ] // 16 // hamAre lie azakya kArya bhI sarala hai isa prakArase apane mastakako jhaTake se hilAtA huA gambhIra gandhamAdana nAmaka vAnararAja airAvatake samAna apane gaurava ke kAraNa svAbhAvika praur3hatA se Alokita ho uThA thA [ apanI mahattA ke kAraNa gandhamAdana parvata tulya arjunake lie koI kArya azakya athavA dUra athavA guru hotA hai, isa vicArake niSedharme zira hilA diyA thA phalataH vaha santulanajanya apane prAkRtika saundaryako prApta huA thA ] // 17 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 hisandhAnamahAkAvyam yonalobharamitaH kadaneSu sthemavRttiravahadbhuvi kIrtim / pANDumadrayucitamunnatibhAvaM so'valambya nakulaprabhurasthAt // 18 // ya iti- nAsthAdapi tvasthAdeva sthitavAneva / kaH 1 sa galaH nalanAmadheyo vAnararAjaH, kiM kRtvA ? pUrvabhavalamvya samAzritya, kam ? unnatimAvara , kathambhUtam ? adyucitam , kathambhUto nalaH ? kulaprabhuH vaMzavAmI athavA ku. pRthvI hAnti Adadate ye te kulAH rAjAnasteSAM prabhuH narendrasvAmItyarthaH / punaH kRzambhUtaH ? sthemavRttiH sthirataravRttiH yaH avahad vahatisma / kAm ? kIrtima, kathambhUtAm ! pANDaM zubhrAm / kasthAs ? bhuvi, kathA bhUtaH sana ? itaH gataH, katham ? bharaM tatparatAm , kemu ? kadaneSu saGgrAmerivati zeSaH / bhAratIya-asthAt sthitavAn , ko'sau ? ma nakula prabhu: 'caturthapANDavaH, kiM kRtvA ? pUrvam mAlamvya, kam ? unnati mAtram , kathambhUtam pATusadyucitam pANDuH pitA, madrI mAtA pANDuzca sadI ca pANTu garau ta yoganvita yogyaM pANDumadrIyogyam ? kathambhUtaH ? sthemavRtti : sthirataravRttiH, kathAbhUto kAla ? anan nAjanaH: svarUNAgjirityarthaH / yaH abahad kIrtim , kasyAm ? bhuthi, kayambhUtaH sana ? ito gataH, kam ? bharam , keSu? kadAgena / athavA na lobharamitaH na lome ramito nalobharamito'yavAna home ramitaM niratvaM yatya sa tathokta; anyat mukhamam ||18|| taM vilokya sahadevavikramaM bibhrataM kumudamAyatAyatim / jRmbhamANamabhimAnasaMzrayaM tatra tatrasuritastato janAH // 19 / / ___tabhiti-natrasuntratAH ke ? anAH, kva ? tatra sadasi, katham ? itastato'tra tatra, kiM kRtvA ? pUrva vilokya, kam ? taM lokaprasiddha kumudaM kumudanAmadhevaM vAnararAjam , kiM kurvANam ? sadda yugapat , devavinAma murapratApaM vinataM dadhAnam , kathambhUtam ? AyatAyasiM vistRtIti punarabhimAnasaMzrayaM garvamandiram , ki kurdhANam ? jambhamANaM pravartamAnam / bhAratIyaH-tatra sadasi sahadevo nAma paJcamayANDako rAjA tasya vikrama prauDhiM vilokya janAstavasuH, sahadevavikrama ki kurcANam ? ku.nudaM pRthvIhavaM bibhratam , kathambhUtaM tam ? AyatAyatimAvatA''yatiryasmAttaM tathoktam, athavA kathambhUtAM kumudam ? AyatAyatimAyatA''yatiryasyAstAM dIrghottaraphalA lokainyazvirakAlaM yAvallabdhaprazaMsAmityarthaH / punaH kathambhUtam ? abhimAnasaMzrayam , kiM kurmANa santam ? jRmbhamANaM svecchayA pravattamAnam // 19 // taM samudravijayaM pratApataH zUratakaparamajanodbhavam / supratiSThitamavekSya lajjitaH so'khilo'bhavadupapluto nRpaH // 20 // tamiti-abhavadani, ko'so ? ma lokavikhyAto'khilo nRpaH, kiMvidho'bhavat ? lajisampAvAna , kiM kRtvA ? aJjanodbhavamanAyAH bhUzAzadudbhavo yasya taM hanumantam , kathambhUtam 1 ravijayaM rakheritra bhayo jo rAjA nala guddha meM tatparatAmaya ho jAtA hai, svabhAvase sthira hai, saMsAra meM vimala kIrtikA svAmI hai| apane vaMzakA pradhAna vaha parvata sadRza uccatAke bhAvako dhAraNa karake kyA jamA nahIM rahA ? arthAt yaha aDiga hI thA [jo svabhAvase hI agni hai, yuddha saMcAlanameM pAraGgata hai, aDiga prakRti hai tathA vizva vikhyAta hai vaha nakularAja apane pitA pANhu aura mAtA madrIke anurUpa dhaDapyAnako nibhAtA huA gambhIra rUpase beTA rahA thA / ] // 18 // mugrIsakI sabhAmeM akalAt hI devAke parAkramadhArI, muvistRta yazake svAmI, ahaMkArake AdhAra aura Avezase Tahalate usa kumuda nAmake rAjAko dekhakara idhara-udharake loga bhayabhIta ho gaye the|[pRthviike harSake vidhAyaka, vizAla bhAcI puNyake svAmI, Atmagauravake nidhAnda, usa sahadevake parAkramako tathA usako yAdava sabhAmeM caMkramaNa karatA dekhakara sarvatra janatA bhayabhIta ho uThI thI] // 19 // pratApameM sUryase bhI Age, sadaiva prasanna, ekamAtra vIratAke kAryoMmeM lIna aura sarvatra Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH 189 iyatya tam , kasmAt ! pratApataH, punaH zUrataikaparaM vairabhAvaikaniSTha kSAtradharmapariNatamityarthaH, punaH supatiSThitam , kathambhUto nRpaH 1 upalluta upadrutaH, punaH samutsaharSaH / bhAratIyaH--taM samudra vijayaM nemIzvarajanakam avazya sa lajjito'bhavat / kathambhUtam ? pratApAt zurataikaparamaM zUratAyA ekA'sAdhAraNA parotkRSTA mA yatva tam, punarjanodbhavaM janAnAmundrano yasmAt / zeSamazeSaM samam // 20 // ityapAyavadupAyavannayairekatazcalitamanyataH sthiram / rAjakAryamiva rAjaputrakaM dudharaM sudharamapyajAyata // 21 // itIti-rAjaputra narendratanayasamUhaH duraM duHkhena dhartuM zapamajAyatA'bhavat / kibhiva ? rAja. kAryagiva, kathambhUtaM san ? ekatazcalitamekasmisthAne calam , kaiH ! avAyavannayaiH punaranyato'nyasmin sthAne sthiram , kaH 1 upAsanaH sAmavannItibhiH, kathAmRtam ? mudharaM sukhena dhartta, zakyamapi // 21 // koparaktakapilAlasadRSTistAM sabhA nanu claangglshobhii| vArayanniti sa dRtaguNADyaM taM jagAda mRduvAnararAjaH // 22 // kopeti-nanyaho jagAda uktavAn / ko'sau ? sa yAnararAjaH sugrIvaH, kam ? taM 4kSmaNam , kathambhUtam ! dUtaguNAlyaM dUtaguNAH-mA nitvam, dhIratvam , zuNDIrasvam (tyAgazauryAbhyAM vikhyAtanA zuNDIratvamabhidhIyate ), tejasvitvam , nikramitvam, vapuSmatvam , nItimattvam , vAgmitvaJcelpasau dUtaguNAH / dUtasya guNAH dUnaguNAstairAjyastam , tathA coram "mAnI dhIrazca zuNDorastejasvI vikramI tathA / vapugmAnItimAn vAgmI dUtaH syaadbhirgunnairiti"|| / " kathaM jagAda ? iti vazvamANaprakArega, ki kurvan ! calA capalAMnA sabhA dhArayaniSedhayan, katham ? mRdu zravagayoH mugyadAyakatvAsukomalaM, yathA bhavati, kathambhUtaH ? galazobhI manoharakaNThaH, punaH koparaktakapilAlasadRSTiH kopena raktAzca te kAraNa te lAlasA dRSTiyasya sH|| bhAratIyaH--nanu ca sa nararAjaH narendraH jagAda / kimAkhyaH ? lAgalazobhI balabhadraH, kam ? taM jarAsandhapuruSam , kathambhUtam ? dutaguNAya mRdviti niyAvizeSaNam athavA amRdu katham ? iti vakSyamANaprakAreNa, vA ivArthavAcI, kiM kurvan ? tAM sabhA vArayan niSetrayan , ka yambhUtaH ? koparaktakavilAlasadRSTiH raktA cAsauM kapilTA ca sA cArAAvalasA ca krona raktakapilAlamA dRSTiyasya sa tathoktaH / / 22 / / antaraGgamanubhAvamAkRtiH saMyamo gurukulaM zrutaM zamaH / yAgiyaM ca tava tAta sauSThavaM sAdhu sedhayati mAdevaM kSamA // 23 // sammAnita usa aJjanIputra hanumAnako dekhakara AtaMkagrasta saMsAraprasiddha ve samasta rAjA lajita ho gaye the|[jn arthAt jina nebhina janazUrakSA meM advitIya tathA agraNI apane pratApa ke kAraNa surdhamAnya gajA samuvijayako nakara vyartha hI uttejita, ve sagha rAjA lajA gaye the| ] // 20 // __ hAniphara nIti ke kAraNa eka aurate caMcala to sAdhaka nIti ke kAraNa sthira phaladAyaka rAjakArya ke samAna vAgara-yAddha sabhAmai dUsarI orase ekatrita rAjAaukA samUha kaSTakara pratirodha dvArA prArambha hokara bhI susaMyata athavA anuzAsita ho gayA thA // 21 // zodhase lAla vAnara senAke dvArA lAlasApUrvaka dekhe gaye, madhurakaNThase zobhita arthAt mRdubhASI vAnaravaMzI rAjA sugrIvane apanI caMcala rAjasabhAko niyantrita karate samAna mAna, dhairya, Adi dUtake guNoMse yukta lakSmaNako komalatAse kahA thA / [krodhase rakta, jalatI tathA ekaTaka dRSTiyukta manuSyoMke svAmI kRSNane tathA lAgaladhArI valarAmane pUrI yAdavasabhAko AvezameM Anese rokate hue dUtaguNasampanna jarAsaMdhake dUtako kahA thaa| ] // 22 // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam antaraGgamiti-dhati, 'atra jJAnaviSayatvAtsedhazterAsvaM na syAt / jJApayati kA ? AkRtiH, kam ? anubhAvaM pariNAbham , kathambhUtam ? antaraGgam , tathA sedhayati, ko'sau ? saMghamaH vratarakSaNalakSaNo dharmaH, kim ? gurukulam, tathA saMdhayati kaH ? zama upazamaH, kim ? zrutaM zAstram , tathA ca sedhayati, kA ! iyaM vAk bhAratI, kim ! tAtasaupaca pituH pATavam, kathambhUtam ? sAdhu bhanohAri / tathA sedhati kA ? kSamA kSAnti:, kim ? bhArdavaM mRdutvam , kasya ? taba, athavA he tAta pitaH / atraikatra zlAghA'nyatra vakroktiriti yodhyA ||23|| rUpameva taba zIlamudAraM stheyasI prakRtimunnatibhAvaH | svAmibhaktimucitAmanurAgaH sUcayatyanunayaM nayamAgaH // 24 // rUpamiti-sUcayati kathayati, kim katta ? rUpameva hi, kim ? udAramuskaTaM zIlama / tathonnatibhAva AdeyatvaM stheyamI sthiratarAM prakRti svagAvaM sUcayati / tathA-nurAgaH svAmibhakti prabhusevA sUcayati, kathambhUtAma ? ucitAM yogyAM tathA nayabhAgaH nItimArgaH tabAnanayamanumananaM sUcayati // 24 // velayA vihinakAryamAdhanaM bharyavikramamagAdhatAM gurum / vibhratastava payonidherapi kSobhamekamapahAya nAntaram // 25 / / bala yati-taba payonirantaraM bhedo na vidyate / kim kRtvA ? eka kSobhamapahAya parityajya, kim kurvataH ! dhairyavinAma bibhrato dadhAnasya, dhairyamantaraGgAbarambhaH; vikramaH parAkramaH; dhairyaJca vinamazca dhairyavikrAmam , kathAmRtam ? vihita kArya sAdhanaM yasya tat , kayA ? balayA kAlakalayA ca bibhrataH, kAm ? gurumagAdhatAm // 25 // unnato'si vizadosi himAnIgauravaM samupayaJchiziro'si / hanta te himavatazca kathaM vAgarhitA dahanavRttiriyaM syAt / / 26 / / unnata iti-hanta kATaM syAdiyamasau vAgbhAratI kathambhUtA ? dahanavRttiH dahanasya jvalanatyeva vRttirvatanaM yasyAH sA santApiparthaH / kathambhUtA satI ? ahiMtA pUjitA, kasya ? te tanva, yadyapyunnato'si vizado'si, hi sphuTam , kaH ? tvaM mAnI, tathAsi, kathambhUtaH 1 ziziro'tIvraH, kiM kurvan ? samupayannupacinvan , kima ? gauravaM gurutvamiti / he tAta ! tumhArI yaha AkRti hI manake bhAvoMko batA rahI hai, AtmaniyantraNa mahAn kulakA, zAnti zAstra jJAnako tathA vacana ziSTatAko aura sahiSNutA komalatAko bhalI bhAMti prakaTa kara rahI hai [vakroktike kAraNa-tumhArI AkRti kumAtrAko, asaMyama yApake caMzakI, usatA nirakSaratAko, bhASA azipatAko aura ugratA ahaMkArako prakaTa kara rahe // 23 // ApakA raMgarUpa udAtta svabhAvako, ryaa| athavA ucca vicAra dRr3ha prakRtiko, rAjAke prati prema svAmibhaktiko, yathAyogya aura nItipUrvaka AcaraNa vinamratA athavA anuzAsanake prakhyApaka hai [ vakrokti zloka 23 ke samAna palaTakara calegI ] // 24 // mahAn dhairya, parAkrama, gambhIratA tathA samAyase apanA kArya pUrA karanekI prakRtika dhAraka Apa aura samudra meM kevala kSobhake sivA aura koI antara nahIM hai [samudra bhI sthira, pazu-pakSI saMcAra yukta, gaharA tathA kinAreke dvArA kArya karatA hai| ] // 25 // Apa unnata hai, nirmala athavA svaccha hai, varphake gauravako bhI nIcA dikhAnemeM samartha zizira haiN| isa prakAra parama zItalatAke dhAraka ApakI agnike samAna yaha bhASA kaise 1. anym-d0| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH bhAratIyaH-aho kathaM vA kathamiva syAt, kA ? iyaM dahanavRttiH, kasya ? himavato himAcalasya, kathambhUtA dainavRttiH ? garhitA nindyA yadyapyasti, kaH ? unnata uttuGgaH, tathA'sti vizadaH, punarasti tathA 6 ziziraH zItalaH, kiM kurvan ! himAnIgauravaM himasantatigarimANaM samupayan | tulyopamA ||26|| saMvidhAya bahumAnamuccakairvipriyaM yadabhidhIyate girA | ambu zItamabhivRSya citrayA tadvitapyata ivotkaTAtapam / / 27 / / saMvidhAti-tadvitapyate / kayA ? girA vANyA, yadabhidhIyata ucyate, kim ? vipriye duHkhadam, kiM kRtvA ? pUdhai saMvidhAya sampAdya, kam ? bahumAna pracurasatkAram , katham ? untrairatizayena | upamArthaH prakazyate-ica yathA tadvitapyate, kayA? citrayA nazcatreNa, kathaM yathA bhavati ? utkaTAtapamulvaNoNaM yathA tadidhIyate, kim ? ambu jalaM kathambhUtam ! zItaM zItalam , kiM kRtvA ? pUrvamabhivaSya siktvA / atropamAlambho' darzitaH // 27 // jJAyate ca bhavataH patiruccaiMrvikrameNa bhuvanaM vijigISuH / dezakAlabalabodhaparIkSA pauruSe'pi nanu sA paricintyA // 28 // jJAyata iti-jJAyate budhyate, kaH ? patiH prabhuH, kasya ? bhavataH, kathambhUtaH 1 vikrameNa bhuvanaM jagat vijigISuH vijetumicchuH, katham ? uccairatizayena, nantraho paricintyA citte vitakyA, kA ? sA dezakAlayala. bodhaparIkSA, kka sati ? paurupe'pi vikrame'pi // 28 // paJjare kila karoti kiM zukaH pakSavAnapi videzamAgataH / ki zucAvasamaye zikhAbalaH kokilazca madhuraM sa kUjati // 29 // paJjara iti-kila lokoktau / kiM karoti ? api tu na kimapi, ya: 1 zukaH kIraH, ka ? pakSare, kathambhUto'pi ? pakSavAnapi, kathambhUtaH san ? videzamAgataH, tathA sucau dharma zikhAvalo mayUraH madhuraM yathA tathA ki kUjati zabdAyate ? api tu na / meonnatikAlastu kUjanaheturne taro dharmaH, tasya tatkRjanahetutvAbhAvAt / cakAreNa samunvayArtho gamyate / kokila pikaca, kiM madhuraM sukomalam asamaye meghonnatikAle kUjati ? api tu na / caitrakAlastu kUjanahetustathA netaro meghonnatikAlaH, tasya tatkRjana hetutvAbhAvAt / atra teSAmeva dezakAlabalabodhAnAmanvayavyatireko darzitau / / 29 / / dezakAlakalayA balahInaH kiM vyavasyati yuto'pi zRgAlaH / sa trayeNa sahitazcyutarodhaH kiM na yAti zarabhastanubhaGgam // 30 // abhinandanIya hogI? [ unnata, dhavala Atmagauraghake nirvAhakartA, svAbhimAnI varphake dhAraka zItala himAlayakI nindanIya dAhaka prakRti kaise ho gayI ? ] // 26 // sarvathA sammAna karane ke bAda jo vANIke dvArA aniSTa prastAva Apake dvArA kiyA jAtA hai yaha pahile zItala jalakI mUsalAdhAra vRSTi karaneke uparAnta citrA nakSatra ke dvArA bhayaMkara Atapa karaneke samAna hai // 27 // ApakA svAmI rAma athavA jarAsaMdha prabala parAkrama ke dvArA vizvakI vijaya karaneke lie Atura hai aisA pratIta hotA hai| kintu puruSArtha honepara bhI deza, samaya, zatruvala tathA AtmabalakA viveka aura AkramaNake pahile samasta vAtoMkI parIkSA bhI to vicAraNIya hai // 28 // videzameM Akara piMjar3e meM pha~sA totA paMkhe rahanepara bhI kyA karatA hai ? kucha bhI nahIM / kyA garmImeM mayUra aura asamaya zItakAlAdimeM kokila madhura zabda karatA hai ? // 29 // 1. atropamopAlambho darzitaH-ba0, nA0 / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dvisandhAnamahAkAvyam dezeti kiM vyavasyati kimutsahata 1 api tu na / ko'sau 1 zRgAlaH koza, kIdRza: ? balahInaH, kiM viziSTo'pi ? dezakAlakalyA yuto'pi / atra balavyatireko darzitaH / sa zarabho'STApadaH, kiM tanumaGga zarIranAzaM na yAti na gacchati ? api tu yAtyeva / kathambhUtaH ? dhyutabodhaH parityaktajJAnaH, kathambhUtaH ? dezakAlabalatrayeNa sahito'pi / atra bodhavyatireka uktaH // 30 // buddhisatvavalabhAgyayogyatAM sarvataH prakRtirAgamAtmanaH / yaH parasya ca na cintayatyayaM yAtayeyasamaye vinazyati ||31|| ; buddhItivinazyati ko'sau ? so'yam cha ? yatheyasamaye yadA yAtA gantA, yeyo gamyaH zatruH, para raNamantareNa prayANodyogaM kariSyataH, samayo yadA yeyo yAyavyaH zatruratasminkAle gantugamyasamaye yo buddhisaccacabhAgyayogyatAM cuddhisAhitavivecanI bAka; sattvamantara lenA; ca samyaga bhAgyaM daivam ; zrIgyatAsAmagrI | buddhi saccaJca balaca bhAgyaJca buddhisatyabhAmyAni teSAM yogyatA kA to na cintayati na jAnAti katham ? sarvataH sAmattvena, tathA yo na cintayati, kam ? prakRtirAgaM prakRtayaH svAmyamAtyAdayaH saptaprakRtInAmanurAgaca, kasya ? parasya zatrorAtmanazceti ||31|| ityupAyamavicArya tavAryaH kevalaM balavatIritakoSaH / vizrutaH samaraNodyamacetAH mAmRjuprakRtikaH pratibhAti // 32 // itIti bhAti / ko'sau ! aryaH svAmI, kasya ? tava kathambhUto bhAti ? RjuprakRtikaH prAJjalavabhAvaH ke prati ? mAM prati kathambhUtaH ? iti ukta prakAreNa upAyam adhicArya yati baliye rAvaNe IrikoSaH IritaH kopo yena saH, katham 1 valam kathambhUtaH 1 vizruto vikhyAtaH punaH samaraNodyamacetAH samaM yugapat raNodyame ceto yasya sa tathoktaH / J 192 bhAratIya:- mAti ? kaH / so'ryaH svAbhI, kasyaH ? tava kathambhUto bhAti ? kevalam RjuprakRtikaH kamprati ? mAmprati punaH kathambhUtastakAryaH ? balavati calo'syAstIti balavAMstasmin balabhadreNa yukta kRSNe, IritakoSaH, kiM kRtvA ? pUrvamavicArya, kam ? upAyam, katham ? ityuktaprakAreNa punaH kathambhUtaH ? vizrutaH vigataM zrutaM yasya saH heyopAdeya vikalaH punarbharaNodyamacetA maraNodyame ceto yasya saH maraNodyabhayukta iti zeSaH // 32 // dRSTvA sa dazAsyatejaso bhUbhRtaH khalu nirundhatIM dizaH / tigmatAM yadudayAnubandhinastavayavasyati vRthA tavAdhipaH ||33|| deza, kAla tathA cAturI meM pUrNa zRgAla kyA sAhasa kara sakatA hai ? yadi usake zarIramaiM hI zakti na ho / tathA deza kAla aura balakI anukUlatAse pue siMha bhI viveka vimukha hokara AkramaNa karake apane zarIrako kSatavikSata nahIM karatA hai ? // 30 // jo apanI athavA zatruke hitAhita viveka, Atmavala sevA, bhAgya aura prajA adhikAriyoM aura sAdhana sAmagrIkA saya dRSTiyoMse vicAra nahIM karatA hai vaha Akramyake Upara AkramaNa karate hI vinamra ho jAtA hai ||31|| he lakSmaNa ! ApakA jyeSTha bhrAtA ukta prakArale upAyoMkA vicAra binA kiye hI atyanta balavAn rAvaNa ke viruddha kupita hokara ekAeka raNa karanekA saMkalpa karatA hai ataeva vaha mujhe zuddha zAstraza (paMDita) aura sIdhe svabhAvakA pratIta hotA hai / [ he dUta ! nItizAstrajJAna zUnya tumhArA svAmI jarAsaMdha ukta prakArase upAyoMkA sAMgopAMga vicAra binA kiye hI balarAma zukta mujhapara jo krodha karatA hai vaha usakA maranekoM prayatnakA hI vicAra hai| mujhe as avivekI hI mAlUma detA hai ] // 32 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH 193 dRSTavAniti--[dviH] tattasmAdvathaivameva vyavasyatyutsahate / ko'sau ? adhipaH svAmI, kasya ? tava, yad yasmAtkAraNAnna dRzvAnnAvalokitavAn , kaH ? sa tabAdhipo rAmaH, kAm ? dazAsyatejaso rAvaNapratApasya tigmatA tIvratAm / kathambhUtasya ? bhUbhRto bhutraM pRthirvI bimatIti bhUbhRttasyAvaneH poSakasyetyarthaH ? kayambhUtAM tigmatAm ! dizaH khalu nizcayena nirundhatI pracchAdayantIm , kathambhUtasya dazAtyatejasaH ? udayAnubandhina udayamanubanAtItyevaMzIlasya / bhAratIyaH-asya bhUbhRto nArAyaNasya tejasastItratAM na dRSTavAn / kIdRzI tigmatAm ? daza dizo nirundhatIm / kathambhUtasya nArAyaNasya ? yadudayAnubandhino yadUnAM yAdavAnAM dayAM karaNAmanubadhnAttItyevaMzIla. stasya / zeSa samam // 33 // antako'pi varuNo'pi kuvero vAsavo'pi sa yameva bhayAtaH / pazyati prakupitaM graharantaM svapnadarzanakRpANataleSu // 34 // antako pAti-pazyati nirIkSate / kaH kartA ? sa lokaprasiddho'ntako'pi dakSiNAzA'dhipo'pi, tathA varuNo'pi pAzapANirapi, tathA kuberodhi dhanado'pi pAsavo'pi yajrapANirapi, kam ? yameva rAvagaM nArAyaNazcaiva, kiM kurvantaM tantam ! praharantaM punaH prakupitam , keSu viSayeSu pazyati ? svapnadarzanakRpANataseSu svapnadarzane khaGgataleSu ca, tathA kathambhUtaH san pazyati ? bhayAttoM bhayapIDitaH atrAnta kAdInAM sAhanayAdanyeSAM netAdInAM caturNA grahaNamiti ||34|| yo'nyamaryamaNamapyatikramaprakramaM na sahate pratApinam / nAgamantamanayanmahoddhati yo jagannayavalena tAyate // 35 // ya iti-ga sahate na soDhuM zaknoti / ko'sau ? yo rAvaNaH, kam ? anyamaryamaNaM sUryam , kathAbhUtamapi ? pratApinamapi, punaH kathambhUtaM santam ? atikramaprakamamatikramaM prakramata ityatikramaprakramastam / athavA' tikramasya prakramo yasya sa tathoktastaM jagatAmativamaM prakramamANamityarthaH / tathA yo rAvaNo nAnayanna prApayat / kam ? tamAgarma vidvajjanaprasiddhAM rAjavidyAm , kAM nAnayat ? mahoddhati paramotkarSam , tathA yo rAvaNo nAnayat , kam ? taM cAryamaNaM sUryam , kAm ? mahodadhRti tIvratvam , tathA yo rAvaNo na tAyate na pAlayati, kiM tat 1 jagat, kena ? nayaralena nItisAmayena ! ___ bhAratIyaH yo nArAyaNo na sahate, kam ? anyamayamaNam , kathambhUtam ? pratApinam , punaH kathambhUtam ? atikramaprakramam , tathA yo nArAyaNo'nayat , kam ? nAgaM kuvalayapIDAkhyaM dantidAnavam , athavA kAliyAkhyaM phaNIndram , kam ? antaM vinAzam , kathambhUtaM santaM nAgam ? mahoddhati mahatyuddha tirthasya taM garviSThamityarthaH / tathA yo nArAyaNastAyate, kiM tan 1 jagat , kena ? nayayaleneti / / 3 / / pRthvI bharake zAsaka abhyudayake mArgapara agrasara dazamukha rAvaNa ke tejakI dizAoko vyApta karatI prakharatAko Apake rAjA rAmane nahIM vicArA hai isIlie vaha vyartha prayAsa kara rahA hai| [yAdavAkI dayAse prerita isa pRthvIpAsaka rAjA kRSNake dazau dizAoMko AkrAnta karanevAle pratApakI tIkSNatAko vaha tumhArA rAjA jarAsaMdha nahIM dekhatA hai aura vyartha prayatna kara rahA hai ] // 33 // dakSiNa dizAkA svAmI vaha yama bhI, varuNa bhI, kubera bhI aura devarAja indra bhI, kupita ho kara prahAra karate isa rAvaNa athavA nArAyaNako svapna meM athavA talavArakI dhArapara hI dekhate haiM // 34 // vaha rAvaNa paramapratApI sUrya ke dvArA kiye vizvake dainika laMghanako bhI sahya nahIM karatA hai / lokaprasiddha Agamoke pUrNa utkarSako nahIM hone detA hai aura saMsArapara nItimArgase zAsana nahIM karatA hai| [yaha nArAyaNa bhii"| usane atyanta ugra kAliya nAgakA anta kara diyA thA tathA saMsArakA naitikatApUrvaka pAlana karatA hai| ] // 35 // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAmamahAkAvyam yaH pUtanAmAdaramuktavRttiM ghorAJcalAmAkRtidAruNAM tAm / bAlo'pyapIDatkupito'rimUrti sparddhacchayA vaH kimanena sArdham // 36 // ya iti-anena rAvaNena sA kiM sparddhacchayA vo yugmAkam ? yo bAlo'pi sannapIDatpIDayAmAsa / kAm ? tAmarimUrtibharINAM mUtim , kathambhUtAm ? daramuktavRttim , dara: bhayam , vRttiH prajApAlanalakSaNA, athavA prauDhapratApalakSaNA, dareNa mutta vRttiyasyAH sA tathoktA rAm, punaH kathambhUtAma, 1 borA tIbrAma, punaH calo capalA punarAkRtidAruNAM kopaprasAdAbhyAM jAtera dharmeNa sohamazakyAmityarthaH / punaH kathambhUtaH ? pUtanAmA pUtaM nAma yasya saH, punaH kupitaH vRddha iti / bhAratIyaH-anena nArAyaNena sAI ki spaTTecchayA vo suSmAkam / yato yo bAlo'pyapIDat, kAm ! pUtanAm / kathambhUtaH san ? kupitaH, kathambhUtAm ? arimUrti punarAdaramukta vRttim / zeSa samam // 36 // yolaGkazItyAyatimAyAdizi tIbrAM vairI nAmAghAni sa yena prajighAMsuH / __ yo devAnAM dhAma samakSaM ca vimAnaM tejovRtyA vezravaNIyaM harati sma // 37 // ya iti-yo rAvaNa AyAtprApa / kAm ? lakezItyAyati laGkAsvAmIti prasiddhim, kathambhUtAm ? tIvAm , tathA nAma aho yena rAvaNenAdhAni hataH sa prasiddho'pi vairI zatruH, kathambhUtaH ? prajighAMsuH, hantukAmaH, kasyAm ? dizi, dizItyupalakSaNAdvIpsA'tra boddhavyA / tenAyamarthaH-dizi dizi prajighAMsuH sannaghAni vairI sa prasiddhaH / tathA yo harati sma, ki tat ? ghAma tejaH, keSAm ! devAnAM sudhAzinAm / kayA kRtvA ? tejo vRtyA, katham yathA bhavati ? samarza lokaprasiddha lokapratyakSam / tathA harati sma, ki tat ? vimAnaM puNyakAlpam , kathambhUtam ? vaizrayaNIyaM vaizravaNasyedaM caizravaNIyaM dhAnadIyam , kayA ! tejovRttyA, katham ? devAnAM samaJcam / bhAratIyaH- AyAtprApa, kAm ? kezItyAyati khyAtim, sa lokaprasiddho bairI yena nArAyaNena alamatyarthamaghAti / tathA ca yaH samakSaM vaikuNThaM devAnAM dhAma harati sma, kayA kRtvA ? tejovRttyA, kathambhUtam ? vimAnaM vigataM mAnaM yasya tadvimAnaM pracuramityarthaH / punaH zravaNIyaM zrotavyaM sA na punalocanagocaramityarthaH // 37|| ___ isa rAvaNake sAtha spardhA karanese Apako kyA lAbha hai| pavitra nAmadhArI tathA kupita isane zizukyameM hI bhayake kAraNa apanI vRttike tyAgakartA, nirbhaya, caMcala, AkArase hI kaThora zatrukI mUrtiko miTA diyA thA [ isa nArAyaNase ....."AdarahIna vyavahArapUrvaka pUtanA rAkSasIko mAra diyA thaa|] // 36 // jo laMkezvara isa uddhejaka nAmase khyAta huA thA, mArane ke lie udyata apane vairIkA jisake dvArA vadha huA thA aura jisane donoMke dekhate rahanepara bhI indra ke pratApa aura puSpaka vimAnako apane tejamaya AcaraNase chIna liyA thaa| / jo dizA-dizAmeM nArAyaNa kezI isa nAmale pukArA jAtA hai, jisa nArAyaNake dvArA zatruoMkA samUla vinAza kiyA gayA hai aura jisane sImAtIta vaikuNTha athavA devatAoMke nivAsa svargakA apane pratApI caritra dvArA apaharaNa kiyA thaa| yaha saba sunane yogya hI hai // 3 // 1. indravajrA vRttam / 2, ya AyAt prApa / kAm ? kezotyAyati viSNurityAkhyAm , kathambhUtAm ! tInAm , katham bhalam atyartham / tathA nAma aho yena aghAti, kaH ? sa lokaprasiddho madhuH kaiTabho vA vairI, kathambhUtaH sat ? prajighAMsuH kasyAm ? dizi, tathA vai yo harati sma, kiM tat ? dhAma tejaH, keSAm / devAnAm kathaM yathA bhavati samakSam, katham ? va sphuTam, kayA kRtvA ? tejovRtyA, kathambhUtaM dhAma ! vimAnaM vi-pa0, da0 / 3. mattamayUracchandasi / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 dazamaH sargaH vairantuGgovardhanamicchannanu dRSTvA kIrtyakailAsaM gatamuccaiH sthitimugraH / taM yo lokaM vAyurivo dharati sma truTyattantUbhUtabhujaGgabhujadaNDaiH ||38|| cairamiti nanvaho yo rAvaNaH uccaiH sthitiM gataM prAptaM taM kailAsa kI yazase vairaM haTavA carddhanaM vRddhimicchan san bhujadaNDai: truTyattantUbhUtabhujaGgA yatroddharaNakarmaNi tadyathA tathA gharati sma / kaH kAmiva 1 vAyu lokamitra, kathambhUto rAvaNaH 1 tuko mAnI / adhunA bhAratIyaH - nanvaho yo nArAyaNaH taM govarddhana govarddhananAmadheyaM parvataM bhujadaNDairdharati sma / katham ? Urdhvam ? kiM kurvan ? icchan / kiM kartta um ? rantum, kiM kRtvA 1 pUrva dRSTvA katham ? vai sphuTam, kathaM yathA dharati sma 1 ekailAsam, ilAyAM bhavA aivyaH vRkSAH, AsaH kSepaNaM patanamityarthaH ailAnAmAsaH, ailAsaH, ekaH kevalaH aiAso yatroddharaNakarmaNi tadekailAsaM vRkSonmUlapatanaM yatheti / kathaM yathA bhavati ? trujyattantUbhUtabhujaGgam kathambhUtaM govarddhanam ? uccaiH sthitiM gatam kathambhUto nArAyaNaH 1 kosI umra: ka ? vAyurica / yathA vAyurUrdhve loka dharatIti // 38 // J yasya dviSAM zRGkhalakhaGkatAni prabodhatUryadhvanimaGgalAni / fe prArthayate'tra sAkSAdvaizvAnaraH sAhasikaH sa eva ||39|| yasyeti yasya rAvaNasya dviSAM zRGkhalakhaGkRtAni prabodhatUryadhvani maGgalAnyajAyanta / yastaM rAvaNam atra yuddhe prArthayate sa eva pugAnsAkSAt paramArthakRtyA vaizvAnaro vRddhiH syAt / kathambhUtaM rAvaNam ? zamananyasambhaviparAkramam yaH prArthayate sa kathambhUtaH ? sAhasikaH yatra nAyaM nAdamiti pratyayastatsAhasaM tadvAn | bhAratIya :- sa evArthaH / yaH atra yuddhe IhAM nArAyaNaM prArthayate sa eva paraH zvA rAtrijAgaraH syAtsAkSAdvaisphuTam kathambhUtaH san ? sAhasikaH // 39 // kiM vigraheNobhayajanmanAzAdanyonyamAliGgya bhujoparodham / sukhena jIvAma nijAnukUlaM vivAhasambandhaparamparAbhiH ||40|| kimiti - vigraheNa yuddhena kiM prayojanam ? kasmAt ? ubhayajanmanA ubhAbhyAM janma yasya sa cAso nAzazca tasmAdubhayajanmanAzAt / kiM kRtvA ? pUrvamAthi parirabhya, kathaM yathA bhavati ? bhujoparodhaM bhujA apane yazakI vRddhikI kAmanA karate hue jisa abhimAnI tathA una rAvaNane kailAsaparvatake atyanta U~ce bhAga tapasyA karate apane zatruko dekha apane bhujadaNDoMpara vaise hI uThA diyA thA jaise vAyu UrdhvaTokako uThAye hai / rAvaNake uTAne ke samaya pRthvItalameM vAsa karate hue nAga tAgoMkI taraha TUTa gaye the / apane yazake kAraNa prathala nArAyaNane krIr3A karanekI icchA karake sAmane atyanta U~ce govarddha ko dekhA aura Azcarya hai ki kevala vRkSoMkI jar3oMke unmUlana aura tantuke samAna TUTate sarpoM ke sAtha use vaise hI bhujAoMse Upara uThA liyA thA jisa prakAra vAyusaMsArako uThAye haiM // 38 // zatruoMkI vandhana zrRMkhalAoMkI jhaMkAra jisake lie prabhAta kAlIna bAjAMkI maMgala dhvanikA kAma dete haiM / isa prakAra ke prabala parAkramI rAvaNako jo ( rAma ) vyakti yuddhake lie lalakAratA hai vaha vAstavameM jvAlA hai athavA atisAhasI hai [ aise vIraziromaNi nArAyaNako jo saMsAra meM anucara banAne kI bAta karatA hai vaha ( jarAsandha ) manuSya vAstavameM atisAhasI kuttA hI hai / ] // 39 // yuddhake dvArA donoMkA janma nAza karanese kyA lAbha hai ? donoM bhujAoM se kolameM 1. upajAtivRttam / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 dvisandhAnamahAkAvyam buparudhya, katham ? anyonyaM parasparama , ato jIvAma, jIvAmetyatra santoSArthe loTa nirdeshH| kena 1 sukhena, kAbhiH kRtvA ? vivAhasambandhaparamparAbhiH pANigrahaNotsavasambandhazreNIbhiH katham ! nijAnukUlaM yathA // 40 // iti tasya nizamya tIvabhUyaM bhuvanezAsanahAriNA babhASe / paruSaM puruSottamena patyo na subhRtyaH kSamate kSipAM hi jAtyaH // 4 // itIti--abhApe uktam , kena ! puruSottamena lakSmaNena, kathaM yayA bhavati ? parupaM niSThuram , kiM kRtvA ? pUrva nizamya zrutvA / kim? tIvabhUyaM tIvratvam , kasya ? tasya sugrIvasya, katham ? ityuktaprakAreNa, kathambhUtena / ghumghottamena ? bhuvanezAsanahAriNA bhuvanezAnAM nIlanalAdInAM narendrANAmAsanaM haratItyevaMzIlena rAjJAmAsanaparikSepakAriNetyarthaH / yuktametat subhRtyaH prazatyo'nucaraH patyau svAmini kSipAmAkSepa na kSamate na sahate / katham 1 hi sphuTam , kathambhUtaH mumRtyaH ? jAsaH kulIna iti / bhAratIyaH-puruSottamena purupottamanAmadhevena dRtena babhAye, kathAbhUtena puruSottamena ? zAsanahAriNA lekhavAhinA, kva ? bhuvane jagati, yuktametat / anyayojanA prAgvat // 41 // tvamihAttha yathA tathA sa no cetsubhaTaH prANaparivyaye shissnnuH| kimihotsahate'dhipo mamAhurnijazUreSu hi vipriyaM priyaM vA // 42 // svamiti-Atya [AhasthaH ityanena sUtreNa thAdezaH bravIpi, kaH ? tvamiha svakIyasthAne, katham ? yathA tathA yahacchayetyarthaH, no cet yadi na syAt, ko'sau ? so'dhipaH svAmI, kasya ! mama, kathambhUtaH ? subhaTaH, yadi ca na syAt sahiSNuH, ka ? prANaparivyaye prANatyAge, kim ? utsahate, va 1 iha yuddha, yuktametat, hi sphuTam , Ahurbadanti, ke ? vidvajjanAH, kim ? vipriyaM priyaM bA, phaiSu 1 nijazUreSvAtmano'dhIreSu // 42 / / yadeSa rAjJaH prathamaM parigrahastadAhave'nyana hato hatairapi / samApatantaM mRgayurmadoddhataM na rAjavadhyaM hi zRNAti zUkaram // 43 // yaditi-sAmAnyoktyA vyAkhyAyate / yat na hataH, ko'sau ? eSa parigrahaH parivAraH, kaiH 1 anyaiH zatrubhiH, kathambhUtaiH ? hatairapi, cha ? Adhe saMgrAme, katham ? tadA tasminkAle, katham ? prathamaM prathamataH, kasya parigrahaH 1 rAzaH, yuktametat 1 hi yatmAnna RNAti hinasti, ko'sau ? mRgayuH pAparddhikaH, kam ? rAjavathya sagApatantaM samAgacchanta madoddhataM madotkaTaM zukaraM potriNam ||43|| bharakara eka dUsarephA AliMgana kareM tathA ApasameM vivAhoMke sambandhakI paramparA calAkara jailI suvidhA ho usa prakAra sukhase jIvana vyatIta kareM // 40 // isa prakArase sugrIvakI tIkhI bAteM sunakara bar3e-bar3e pRthvIpatiyoMke rAjasiMhAsoMke apaharaNakartA, purupa zreSTa lakSmaNane kaThoratA pUrvaka kahA thA / kulIna anugAmI apane svAmIpara kiye gaye AkSepIko sahana karate haiM [ isa prakArase nArAyaNakI tIkSNa tathA kaTora ghAteM sunakara puruSottama nAmaka sandezavAhaka dUtane kahanA prArambha kiyA thaa| saMsArameM acche sevaka apane svAsIkI avajJAko nahIM sahate haiN| ] // 41 // Apa apanI rAjasabhAmai jo manameM AyA sA kaha rahe haiN| vaha Adarza yoddhA merA khAmI prANa dekara bhI sahiSNutAke vratako na nibhAtA hotA to yahA~ aisA sAhasa na karatA / AtmavaliyoMkA bhalA-burA apane hI AdhIna hotA hai gesA gurujala kahate haiM // 42 // ___AghAta kiye jAnepara bhI yuddha meM dUsare logoMne rAjAke isa parivArako jo pahile hI nahIM mArA hai vaha usI prakAra hai jaise bhadonnAtta, Age bar3hate Ate tathA rAjAke lakSyabhUta zUkarako dUsare AkheTake sAthI nahIM mArate haiM // 43 // 1. aupacchandasikaM vRttm| tallakSaNaM hi "yaryante yo tathaiva zeSa svIpacchandasikaM sudhIbhiruktam / ' vR0ra0 // 2 // 13 // 2. paMzasthavRttam / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH UDavAnyadapi gaNDazailakaM tanna kAraNamudAramunnateH / bhUribhAravahanaM kramelakaH zlAghyate yudhi vadhaM tu sindhuraH ||44 || UDhavAniti-yaditi sAmAnyoktau / yatpumAn gaNDazailamArUDhavAn sthUlopalma dhitasthau / tadunnaterudAramutkaTaM kAraNaM na syAt / yuktametat / ilAdhyate, ko'sI ? kramalekaH uSTraH, kiM karttum ? kattu bhUribhAravahanam, tu punaH apyate, ko'sau ? sindhuro gajendraH, kiM kartum ? tuma, kam ? vadham bA 1 saGgrAme / uttarArddha sopaskaratayA vyAkhyAtamiti // 44 // ramiha tataH sA rAme yA kriyeta vidheyatA na tu laghujarA sandheyAsminpratApini vakratA / kvacidapi na vaH svAmI sAhAyakaM pratinAthate supathagamanaprArambhAya prabhoramudyamaH || 45 || 197 varamiti--[dviH] tatastasmAtkAraNAt sA varaM syAt yA vidheyatA prAJjanyatvaM triyeta vidhIyeta, ka ? idda rAme, kathambhUte ? pratApini asmin cakratA kuTilatA na sandheyA na sandhAtavyA, kathambhUtA vakratA ? laghujarA lavI jarA yasyAH sA nazvarItyarthaH / na nAthate na yAcate / ko'sau ? svAmI, keSAm ? vo yuSmAkam, kaM kasmai 1 prati ? sAhAyakaM prati mitrasamUha prati kra 1 kacidapi kasmiMzcidapi kArye / ayamudyamaH syAt, supathagamanaprArambhAya nyAya mArgAnusaraNaprArambhAya, kasya ? prabho rAmasyeti / bhAratIyaH- tataH sA varaM syAt kriyeta kA ? yA vidheyatA, kathambhUtA ? sArA, punarameyA / kka ? iha jarAsandhe, katham ? laghu zIghram kathambhUte ? pratApini, na tvasau vakratA syAt, kacidapi kasmiMzcitkArye / na nAthate'pi tu nAthata eva / kaH ? svAmI ke prati ? sAhAyakaM prati keSAM svAmI! vo yuSmAkam, tathA'yamudyamaH syAt, kasmai ! asupathagamanaprArambhAya yamAnusaraNaprArambhAya kasya ! prabhoH keSAm ? vo yuSmAkamiti // 45 // nAtho'bhyupetya vinayena tato'nuneya stasya dviSAmitra dazA bhavatAJca mAbhUt / yadi choTese kailAza athavA govarddhanako uThA liyA to isase hI rAvaNa athavA nArAyaNakI vizAla unnatikA patA nahIM laga sakatA hai / yuddhasthalameM bhArI-bhArI bojha uThAneko U~Ta hI pasanda karatA hai / hAthI to marane mArane meM hI sukhI hotA hai // 44 // ataeva jo saralatA yahA~ kareMge vahIM ThIka hai / isa parama pratApI rAmake sAtha zIghra hI naSTa honevAlI kapaTanItikA prayoga nahIM karanA caahie| merA svAmI kabhI bhI Apa logoM se sahAyatA ke lie prArthanA karatA hai ? apitu mahArAja rAmakA yaha prayatna sumArgapara lAneke lie hI hai| isa prakhara pratApI jarAsandhake sAtha jo sImita kintu sAravAna AjJAkAritA zIghra kI jAyagI vahI lAbhaprada hai, viparIta AcaraNase koI bhI lAbha nahIM hai / hamArA svAmI ApakI sahAyatA hI cAhatA hai / ApalogoMko kumArga athavA mRtyu mArgapara calAne ke lie hI hamAre prabhukA yaha prayAsa hai // 45 // 1. rathoddhRtAvRttam / 2. hariNIvRttam / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1988 dvisandhAnamahAkAvyam imAzu dhIpsitaevIrya pau sa dezaM zrIsAdhanaM jayadhiyAM khalu vikramoktiH // 46 // iti zrIdvisandhAnakaverdhanaJjayasya kRtau rAghavapANDIye mahAkAvye dUtasaMvAdo nAma dazamaH sargaH // 10 // nAtha iti-[dviH] tatastasmAtkAraNAt nanvaho, anunaya AzrayaNIyaH, kaH ? nAthaH svAmI, vinayena prazrayaNa, kiM kRtyA ? pUrvamupetya samIyamAgatya, tathA ca mA bhUt mAdhmavata , kA ? dazA avasyA, kaiyAm , bhavatAm , ca, bopAmiva ? dvivAmitva yathA dANAm , kasya ! tasya rAmasya iti dhIpsitaM vaktubhiSTam , udIyaM procya yayo, kaH ? sa lakSmaNaH, kam ! dezam , katham ? Azu zIghram , yuktametat , nanbaho syAt , kA ? vinAmoktiH, kiM syAt ? zrIsAdhanaM 2bhyAH dhAraNama , kenAm ? jaya dhiyAmiti / bhAratIyaH- puruSottamanAmadheyo dUtaH dezaM svaviSayaM yayo katham ? Azu zImam , ki kRtyA ? pUrvabhudoryAbhidhAya, kim ? dhIpsitaM vivakSitam , katham ? nanu tato'nunayaH, kaH ? nAthaH, nanvahI tyAt , kA ! vikramoktiH, kiM syAt ! zrImAdhanam , kepAm ? jayadhiyAmiti // 46|| iti niravadyavidhAmapanamaNDitapaNDitamaNDalImaNDitasya paTtacakravartinaH zrImadvinaya. candra paNDitasya gurorantevAsino devanandinAmnaH ziSyeNa sakalakalojapacAradhAturIdhandrikAcakoreNa nemibandeNa viracitAyAM padakaumudI nAma dadhAnAyAM rIkAyAM dUtasaMvAdakathano nAma dazamaH srgH||0|| ataeva vinayapUrvaka sevAmeM jAkara rAmakA anusaraNa kro| ApakI usake zatruoke samAna durdazA na ho isa prakArase abhISTa vaktavyako zIghra samApta karake vaha ojasvI vattA lakSmaNa usa sthAnako calA gayA thA jo vijayake icchuka logoMke lie rAjyalakSmIkA sAdhana hai| [ ....''isa prakArase apane bhanakI bAta kahakara puruSottama dUta zIghra hI apane dezako bhAga gayA thaa| yaha viruddha krasase kahI gayI yAta hI dhanaJjayameM AsthA rakhanevAloMke lie nizcayase lakSmI thIM ] // 46 // iti nirdopavidyAbhUSaNabhUSita paNDitamaNDalIke pUjya, SaTsaIcakravartI zrImAn paNDita vinayacandra guruke ziSya, devanandike ziSya, sakalakalAkI cAturya-candrikAke cakora, nemicandra dvArA ghiracita kavi dhananjayake rAghava-pAradhIya nAmase khyAta dvisandhAna kAnyakI padakaumudI TIkA dUtasaMvAda nAmaka dazama sarva samApta / 1. vasantatilakA vRttam / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH yasyAM nAthAH saprabhAvAnarANAM hitvAsthAnI tAM yayau mantrazAlAm / kSuNNaiH kaizcinnItimAnekapInAM vidyaasvyo dIprabhAvAsudevaH // 1 // yasmAmiti-yayau gatavAn / ko'sau ? devaH, veSAm ? kapInA zAkhAmRgANAM sugrIva ityarthaH / kAm ? mantrazAlAm , katham ? kaiH 1 mallibhiH, kathambhUtaiH 1 kSuSNaiH kRtAbhyAsaiH, kAsu ? vidyAsu vyAkaraNatarkAlaGkArAdilakSaNAsu, kayambhUtAsu ? dIprabhAvAsu dono bhAvaH svarUpo yAsA tAH dIprabhAvAH, athavA dIpaH saMzayamArityAgatayA vizadaH, bhAvI heyopAdeyalakSaNavivecaka; pariNAmo yAsu tAstathoktAstAsu, katisaravyopetaH ? kaizcit tribhizcaturbhivA / kathaM devaH ? adhyaH pUjyaH kva sati ? nItimAne nItizca mAnazca nItimAnam / atra samAhArApekSaya kavacanaM tasminnItimAne, nItimAn mAnI ca sannadhya ityrthH| kiM pUrva mantrazAlAyAM yayau ? hityA parityajya, kAm ? tAmArathAnI sabhAm , yato yasyAmabhUvan , ke ! nAthAH svAminaH, kathambhUtAH ? saprabhAstejasvinaH, keSAM nAthAH ? vAnarANAmiti / bhAratIyaH-yayo, ko'sau ? vAsudeyo nArAyaNaH, kAm ? mantrazAlAm / katham ? saha, kai? mantribhiH / kathambhUtaiH ? kSuNNaH vihitayogyaiH, kAsu ? vidyAsu, kathambhUtaiH ? kaizcit tribhizcaturbhirvA, kathambhUto vAsudevaH ? nItimAn nyAyamArgavedItyarthaH / punarayaH jagadvandhaH punaHprabhAH dIpA bhA yasya saH, projvalatkAyakAntiH proddIprakopataMjA vA / kiM kRtvA ? pUrva hivA, kAm ? tAmAtthAnAM sabhAm , ephapInAM skandhopapIDamupaviSTairavicchinnatayA sAmantAdibhiH sambhRtAmityarthaH / yasyAM sabhAyAmabhavana, ke ? nAthAH samudravijayAdayaH svAminaH, keSAm ? narANAma . kathambhatA bhUvan ? saprabhAvAH prabhAvena saha vartanta iti saprabhAvAH samAhAtmyA iti // 1 // zAntArAve sArikAdyapraveze deze mantraM paJcakaM zAstrazuddhaH / ityArebhe mantrimidRSTazaucairaM dIrgha dhyAyatAM kAryasiddhiH // 2 // ___ zAnteti-Arebhe prArabdhavAn / kaH 1 sugrIvo nArAyaNazca, kam 1 mantram , katham ? saha, kaiH 1 mantri bhiH, kathambhUtaiH ? zAstrazuddhaiH zAstrapavINaiH, punaH kathambhUtaiH ? dRSTazaucaiH dRSTaM zaucaM yeSAM taizaucaiH zatruprayukta lambopacAradUrIkRtaiH prabhoH kAryabhaGgabhItyA nirlobhatvAseSAm / atrAnvayaparamparayAgatattvAtsujAtitvaM kulInatvaJca pradarzitaM teSAM mantriNAmiti bhAvaH / kva mantramArebhe ? zAntArAve zAnta; ArAvo yatra tasminnirjantukatayA pratidhvaniparityakte sArikAdyapraveze sArikAkIravartikAdInAM pravezojijhate, yataH zukasArikAdibhibhinna mantrI dRSTo'taeva teSAM pravezAbhAvI vihitaH / deze prdeshe| kathAbhUtaM mantram ? paJcakaM paJcAvayavA yasya tam, kasminmanvyam, kimmannyam, kaiH saha mannyamiti trividho viklpH| Ayo dezakAlApekSayA dviSThaH dvitIyaH jisa sthAnapara manuSyoM ke bhAvadhArI nAtha ye usa sthAnako chor3akara rAjanIti aura gauravakI rakSaka mantrazAlAmeM, tIkSNA vicArazaktiyukta vidyAoMke abhyAsI kucha mantriyoMko sAtha lekara vAnara baMziyoMkA rAjA sugrIva calA gayA thaa| jisameM manuSyalokake vividha prabhAvazAlI rAjA baiThe the unase bharI huI usa rAjasabhAse uThakara prakhara kAntimAn , nItinipuNa, vAsudeva, rAjanIti agadi vidyAoMke anubhavI logoMke sAtha mantrazAlAko calA gayA thA // 2 // saba prakArake kolAhalase rahita mainA, totA, Adike praveza varjita mantrazAlAmeM sugrIva athavA nArAyaNane nilobhitA tathA kulInatAke lie khyAta zAstroMke mananake kAraNa zuddha buddhi mantriyoM ke sAtha, mantraNA kI deza-kAla, viSaya, manyadAtA Adike bhedase paJcAMga 5. sarge'smin shaaliniivRttm| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hisandhAnamahAkAvyam karmaNAmArambhopAya ityAdibhiH paJcakaH / kIdRzaiH katipayauti dviSTastathaivamudAyite / katham ? iti kRtvA mantribhirmannaM samAraMbhe / bho mantriNaH sarvakAryadhurINAH dhyAyatAM pAlocayatAm, kA ? kAryasiddhiH, kathaM yathA bhavati ? dIrgha dIrghakAlaM dUra dUradezavipaye, kaiH ? bhavadbhiriti sambandhanIyamiti / / 2 / / aprArambhAtkAryamakauzalAdvA sthAnatyAgAtkAmataH zeSato vA / nAtikrAntaM prApyate yauvanaM vA tenAlocyaM vo'nubandhaizcaturbhiH // 3 // aprArambhAditi-na prApyate na labhyate, kiM tat ? kAryam , kathambhUtaM sat ? atikrAntamatItama , kasmAta ? aprArambhAtyamAdarazAdanuAmAt / vA athavA kArye pravRne akauzalAdanaipuNyAt , vA sthAnatyAgAt satyapi kriyAmAtrane puNya sthAnatyAgAsthAnAsthAnAntaragamanAt atra yArAnA sthAnatyAgAt na di gIrapi duparA, ki punaH pumamiti / vA athavA kAmataH yadRcchAtaH, athavA zeSataH grodhAdimiH / atropamArthaH pradaryata-cA yathA yAcanamatikAnta punarna prApyo yataH, tena kAraNa nAlocya dhI yupmAkaM yu mAmiH / yaH kRtyA ? anubandhaH katisapApita: 1 cama--abhI thI, arthamanaH, arthamarthaH, anarthamanazrI, atra vAmanA nirUpyate ayo'rthAnubandhI, artha nAnubandhI, anayAMdhyAMnubandhI, ana yojanAnubandhItyecaM rUpairiti ||3|| ziSTaijuSTaM rakSitaM daNDanItyA dRSTaM doccaiyacca puSpAza / kAryadvAraM zrIgRhadvArabhUtaM tasminmUDha digvimUhaM nirAhuH // 4 // ziTairiti-nirAhunibaMcanayanti / ke ? nItivizAradAH, kam ? mUDham , cha ? tasminnAlovye, kathambhUtaM mUr3ha girAhuH ? digvimUha dizAmUDham / yacca guSTa sevitam , kaiH? zipTeMH zAstrajJaiH pumbhiH,yacca rakSitam , kathA ! daNDanItyA bAhyAbhyantara vizvezabhI daNr3I daNDastava nIlyA, yacca dRSTam / kaina ? puNyagraheNa devAnugraheNa, kathama ? uccaiH / atizayena, kathAbhUtamAlocyam ! kAryadvAraM miyA mukham , punaH kathambhUtam ? zrIgRhadvArabhUtamindirAmandiradvArabhUtam // 4 // 'taccaikaikaM yanmukhenaikakena prAptaM yojyaM grAsavadbhAvi pathyam / nAnAdvArairApatadvA hapIke zyaspRzyAdIva tadgrAhyamebhiH // 5 // taditi-tacca karma ekaikamekameka syAt / yatprAsam , kaina ? mukhena, kathambhUtena ? eka kenaikena, yojyam , kiM tat 1 pathyam / payodhnapetaM pathyam / yadattu gRhItam sat puratI vitriyAM na bhajate tatpathyam / kathambhUtam , bhAvi bhaviSyat , ka hava ? grAmavat kavaraH iva / bAthavA grAhyamAdeyam , kim ? tatkama, kiM kurvat ? ApatadAgacchat , kaiH ? ebhinAnAdAraH mantrasya paJcAyayadhaiH, kimiva prAyama ? dRzyaspRzyAdIva dRzyaspRzyAdivat , mantraNA prArambha kI thii| he maMtriyo, vicAra kareM kisa prakAra cirasthAyI aura vyApaka saphalatA hogI // 2 // prArambha na karanese, prArambha karake bhI anubhava hInatA ke kAraga, cAturI honepara bhI sthAna parivartanake kAraNa avasara pItA kArya athavA yauvana punaH hAtha nahIM AtA hai ataeva Apa loga prakRta viSayapara arthasAdhaka artha, anarthakArI artha, arthavAdhaka anartha aura anarthakArI anartha ina cAra dRSTiyA~le vicAra kareM // 3 // jisa kArya yojanAma sajjanoMkA sahyAMga ho, daNDanIti jisakA rakSaka hA tathA ucca sthAnapara gata zubha grahoM kI jisapara dRSTi hA vaha lakSmI-mandirake praveza-dvArake samAna hotI hai| jo aisI yojanAke vizyameM mUr3ha hai use jItikAra digbhrAnta hI kahate haiM / / 8 / inameMse pratyeka, jo sAmane AtA hai usako eka-ekako dRSTise esA baiThAnA cAhie jo bhadhipyameM iSTa sAdhaka ho jaisA ki sAmane Aye grAsa eka mukhase hI paka-eka karake lenese pathya hote haiM / athavA eka sAtha upasthita vicAraNIya viSayoMko isa pA~ca avayavoMkI pise 1. pustake "yaccaikaikaM yarasukhenaikakena" iti pATho'sti / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH 201 dRzyaM locanaviSayam spRzyaM sparzaviSayamityAdivadutpadyate / yathA dRzyaspRzyAdi gRhyate / kaiH 1 hRSIkairindriyaiH sparzanarasana trANa locanazravaNairiti // 5 // tatsarcaM vArabhyamalpAlpameva svIkarttavyaM karma kAlakSamaJcet / rAhAraM hRdyamAhRtya vizvaM kAmaM romanthAyate'nukrameNa // 6 // ? taditi vA thavA svIkarttavyameva urarIkaraNIyameva, kim ? tatsarvamArabhyaM karma, kathambhUtaM sat aspAla stokastokaM cedyadi spAt kim ? karma, kathambhUtam ? kAlakSamaM kAlaM kSamate kAlakSamaM samaya sahiSNu / yata etat muprasiddhamidaM romanyAyate romanthaM karoti, kAuso 1 gornandinI | kena ? anukrameNa paripAcyA zanaiH zanairityarthaH / kiM kRtvA pUrva romanyAyate ? AhRtya jagcchA | kabhU ? AhAram kathambhUtam ? hRdyaM hRdi sAdhu yannakSitaM sadvRdi vyayAnna kurute tadvayam sAtmyabhUtam vidavaM samastam kathamAhRtya ? kAma khecchayA ASTamithaH ||6| kAryasyAdayaH prayuGkte na nItiM gacchantyasya svAdubhAvaM na bhogAH / nUnaM dhAtrA'pyetadarthaM janAnAM jihvAsyeSu sthApitA nodareSu ||7|| kAryasyeti yaH pumAn na prayuGkte na prayojayati, kAm ? nItim, ka ? AdI prathamArambhe, kasya ? kAryasya karmaNaH, yattastato na gacchanti na vrajanti ke ? bhogAH karpUrakastUrItAmbUlAdayaH, kam ? svAdubhAva ravinItAm kasya ! asya puMsaH / sthApitA kA ? jilhA rakhanA, kena ? dhAtrA brahmaNApi ka 1 AsyeSu vadaneSu keSAm ? janAnAm, kimartham ? etadarthaM svAdubhAvArtham nodareSu sthApitA, kathambhUtam ? nUnaM nizrayena, athavA nUnamiti zabdo'trocArtho vizeSavya iti // 7 // kasyAtyantaM mitramekAntato vA zatruH kRtyaM zatrumitratvahetuH / yasyArambhAnnAtivarteta sakhyaM vairaM vArAtyena tatkarma kuryuH ||8|| yasyeti - AkSepeNa ca vyAkhyAyate / kasya mitraM syAdapi tu na kasyApi katham ? atyantamatizayenAjanmaparyantamityarthaH / vA athavA kasya zatruH syAdapi tu kasyApi katham ? ekAntato niyamena, ataH kAraNAtkRtyaM kArya zatru mitratvahetuH syAt, zatrutvakAraNaM mitratvakAraNaJca / ataH kuryuH vidadhyuH bhavantaH kim ? tatkarma kAryam, nAtivarteta nAtikrAmati, kim ? sakhyaM mitrAvaM, athavA vairam, kena saha ? ArAtyenArAtisamUhena, kasmAt ? ArambhAt kasya ? yasya karmaNa iti ||8|| abhyAdatte kAryajaM yonijaM vA prAptaM mitraM zatrumaprAptameva / tasya zlAvyaM janma kRtvAvadhAnaM kiM tUttAyo rAvaNIyo'pi cintyaH ||9|| vaisA hI vicAranA cAhiye jaise vividha dRzya aura spRzya bhogoMko indriyoMse grahaNa karate haiM // 5 // athavA, yadi pratIkSA kI jA sakatI ho to samasta Arabdha kAryako thor3A-thor3A karake hI hAtha lagAnA cAhie jaise gAya parama priya bhojanako eka bArameM hI pUrA tathA jI bharake khA karake yAda meM dhIre-dhIre jugAlI karatI hai | // 6 // jo vyakti kArya ke prArambhameM hI nItise kAma nahIM letA hai usake rAjyAdi bhoga sarasa nahIM hote haiM / isIlie vidhAtAne logoMke mukhameM jilA banAyI hai aura peTameM nahIM banAyI haiM, yaha nizcaya hai | // 7 // kauna aisA vyakti hai jisake atyanta mitra hote ho athavA jisake sarvathA zatru hI hote ho / atapaya jisake Arambha karanese mitratAkA atikramaNa na hotA ho athavA zatru samUhaka sAtha vairakA apalApa na hotA ho vahI kArya Apa loga kareM | || || 26 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 dvisandhAnamahAkAvyam abhyAdatta iti-abhyAdatte pratigRhAti, kaH 1 yaH pumAn , kim ? mitraM sahAyam , kathambhUtam ! prAptaM vartamAnam , kathambhUtam ? kAryajaM kAyojjAtaM yonijaM vA yonejAtamanvayaparamparayAgatamityarthaH / tathA' bhyAdatte, kam ? zatrum , kathambhUtameva ? aprAptameva bhAvinameva, kathambhUtam ? kArya yonija vA vaMzajaM vA / zlAghyaM stutyam , kim ? janma jIvitam , kasya ? tasya puMsaH, ataH kAraNAt , kintvanuzayAna iti prAha sugrIvaH- bho mantripamicantyo jAyate, kaH ? uttApaH, keSAm ! bhavatAm , kiM kRtvA ! pUrva kRtvA vidhAya, kim ? avadhAnaM tatparatAm , kazambhUtaH ? upAttaH rAvaNIyo rAvaNasyAmiti / bhAratIyaH-phintyanuzayAno vAsudevaH prAha:-bho mantripazcintyaH, kaH ? uttApaH / kva ? arau, katham ? aNIyaH svalpaM yathA, kepAm ? bhavatAm , kiM kRtvA ? pUrva kRtvA, kim ? avadhAna praNidhAnam / zeyaM samam // 9 // yadvaMzasya prAbhavaM lokarUDa yaH zaurIyaM dhAma saMhartu mIzaH / braddhaspardho'nena vidveSabhAjA sAdhaM mitrairgotranAzaM sameti // 10 // ya iti-yo rAma IzaH sagarthaH, ki kattaM m ? saMhattu ma , kam ? prabhAvaM mAhAtmyam , kasya ? yadaMzasya rAvaNAnvayasya mAlisubhAlimamRteH, tathA saMhartuM mIzo rAmaH, kim ! dhAma tejaH, katham ? zaurIyaM zUrANAM samUhaH zauraH zaurasyedaM zArIyamathavA sUrya evaM sauraH, svArthe'Na , saurasyedaM saurIyamAdityasyedam , punaH kayambhUtam ? lokahaDhaM jagatprasiddham , ataH sameti samyakaprakAreNAyAti, kaH ? baddhaspardhaH vihitasparddhaH kRteSyoM naraH, kam ? gotranAzam , katham ? sArddham , kaH ? mitraiH, baddhaspardhaH kena ? anena rAmeNa sAdhe saha, kathambhUtenAnena ? vidveSabhAjA vidveSaM bhajamAnena / atha bhAratIyaH-yo jarAsandha IzazaH samarthaH, kiM katam ? saMharta ma , kam ? prAbhavaM mAhAtmyam , kasya ? yadazamya yadUnAmaMzasya, athavA prabhave jAtaH prabhavastaM prAbhavaM janmajAtam / atra vAsanA-manyeSAM kA vArtA yAdavAMzasvaikadinajAta bAlakamapi saha mISTe tathA saMhattu mIzaH, kim dhAma tejaH, kathambhUtam zaurIyaM nArAyaNIyam , punaH kathambhUtam ? lokarUdaM jagadvikhyAtam | athavA yo jarAsandhaH, kim ? dhAma tejaH, kathambhUtam ? saurIyaM sUryasyedam , punalokarUDham / rUpakamidam , anena jarAsandhena saha yaH prANI badampa! jAyate / kathambhUtena ! vidveSabhAjA vidvajjanAnAM veSabhAkAra majamAnena, sameti sa prANI, kam ? gotranAzam , katham ? sArddham , kaiH ? mitrairiti // 10 // svasyArezcAyodhayanmitramitraM mitraM pANigrAhamAkrandakaJca / nanyAsArAvapyupAyairjigIpuH zaktyA siddhayAbhyudyato hntyraatim||11|| usakA janma prazaMsanIya hai jo kAryakRta athavA janmajAta svayaM abhyAgata mitroMko svIkAra karatA hai tathA vyavahArakaM kAraNa bane athavA kulakamAgata zatrukA dUrase hI pratikAra karatA hai / kintu isase sAvadhAna hokara Apako rAvaNake upadravakA vicAra karanA hai [ kintu isa samaya pUrA vivekake sAtha Apako zatra ( jarAsaMdha) ke viSayameM choTe se geTe bhI virAdha socane haiM ] // 9 // jisake vaMzakA prabhAva saMsArameM chA rahA hai, jisakA teja vIratAse utpanna hai, jo zatruoMke binAzameM samartha tathA sahaja hI ruSTa honevAle isake sAtha IrSyA karanevAlA apane sahAyakoM ke sAtha vaMzake kSayako prApta hotA hai| __ anvaya-yA badu-aMzasya prAbhava lokarUr3ha zaurIyaM dhAma saMhartum IzaH vidveSabhAjAnena baddhaspardhA mitraiH sArdha gotranAzaM sameti / jo jarAsaMdha rAjA yadukI sadyaHprasUta, nAgayaNakI zaktise sampanna jagadvikhyAta santAnako bhI mAra sakatA hai, vidvAnoMke veSake dhAraka isake sAtha pratidvanditA karanevAlekA hI nahIM apitu usake mitroMke bhI vaMza naSTa ho jAte haiN| // 10 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH 203 svasyeti-hanti hinasti, kaH 1 jigISuH, kam ? arAti zatrum , kaiH kRtvA ? upAyaH sAmAdimi. zcaturbhiH, sAmabhedadaNDopadAnaiH, kathambhUtaH san ? abhyudyataH sAmatyenosthitaH samutpanna ityarthaH / kayA ? siddhyA puNyapAkena, tathA zaktyA zaktitrayeNa / tathA coktam-"prabhuzaktirbhavedAcA mantrazaktiddhitIyakA / tRtIyotsAhazaktizcetyAhuH zaktitrayaM budhAH"-kiM kurvan ! Ayodhayan , kim ? mitramitram, (mitraM ca ) kasya ? svasyAtmanaH, arezca zatrozca 1 tathA pANigrAhamAkrandakaca, tathA AsArI pANigrAhamitramAnandakamitraM ca Ayodhayan / atra vyaktirAyA pyAkriyate -stramitrabhitreNa sahAribhitramitramAyodhayan , tathA svamitreNArimitram , Anandakena / saha pAhi pANipAhAsAraNa sahAmandAsAram / katham ? nanu, nanthiti zabdo'tra nizcayAyoM 'vadhAraNAthoM'pyAmantraNArtho vA gRhyate / bhitrAdayo daza dvau madhyasthAdhiti dvAdazamaNDalam / tathA coktam"vijagIpoSijjetumitramitraM riporapi / jigIpormitramitraJca migrAromitrameva ca // jigISoH pRSThataH pANigrAhAkAndAjupasthitau / tadAsArau tu vijJeyau madhyasthI pArzvayorapi" // 11 // rakSopAyaH zakyate kena kA kA kruddhe'sminyAmayIheta yoddhum / udyoktavyaM naipa kAlaH kSamAyA yojyo yogakSemasiddhyai hi daNDaH // 12 // dviH / rakSetti-zakyate samaryo bhUyate, kena kartA'pi tu na kenApi, kim ? karnu ma tridhAtum , kaH ? rakSopAyaH rakSaso rAvaNasyApAyo vidhvaMsastathA Iheta iccheta kaH api tu na bo'pi, kiM kartum ? yoddham , ka ? asminrAvaNe, kathambhUte ? kuddhe, punamAmile, yo manalA jANIyA, gatIna varI kaH ? epa kAla: samayaH, kasyAH ? kSamAyAH, ato bojyo yojanIyaH, kaH ? 6STaH sainyam , kasyai ? yogakSemasiddhyai; yogo'labdhalAyA, kSemo labdhaparirakSaNam , tayoH siddhyai siddhinimittam , kayam ? hi sphuTamiti zeSaH / bhAratIya-rakSopAyo rakSAyA upAyaH, vaina kartuM zakyate'pi tu na kenApi, bA'thavA'smin mayi vigau kuddhe sati ka Iheta yodadhumapi tu na ko'pi / ata udyoktavyam, mAyA naipa kAlo vartate, yonyo daNDaH, kasyai ? yogakSemasiddhyai, katham ? hi sphuTam // 12 // ityetasminnuktavatyetadevaM dhIrodAraM dharmajanmA babhASe / gAmbhIryeNAnUnabhAjAmbavo'sau rAziH sattvasyAzrayaH zauryavRtteH // 13 / / itIti-ityuktaprakAreNaitasminsugrIve, etadevamuktavati sati babhASe'vAdIt , ko'sau ? asau jAmbavaH, kathaM yathA bhavati ? dhIrodAram , kathambhUtaH 1 dharmajanmA dharbhaNopalakSitaM janma yasya sa dharmajanmA, punaH kathaMbhUtaH 1 anUnabhAH pracurakAyakAntiH, athavA prauDha pratApaH, punargAmbhIryeNa sattvasya rAziH, punaH shauryvRtteraashryH| bhAratIyaH--ityuktaprakAreNa tadevametasmin nArAyaNa uktavati sati babhAye, kaH ? asau dharmajanmA yudhi__ sarvathA sannaddha vijayakA icchuka apane tathA zatruke mitroMko, mitroMke mitroMko senAke pITheke vyUhabhUta pANigrAha aura AkrandakAko evaM donoM pAzcoMke bIca meM calatI senA (AsAroM)ko lar3Ate hue, sAmAdi upAyoMke dvArA, prabhu-maMtra-utsAha zaphike dvArA aura vidyA, AdikI siddhike dvArA nizcita hI zatrakA nAza karate haiN| // 11 // isa rAkSasakA kauna vinAza (rakSasaH-apAyaH) kara sakatA hai? isake kupita tathA pratikUla ho jAnepara kauna isase yuddha karane kI icchA karegA ? ataeva isase lar3anekA hI pUrNa prayatna karanA cAhie yaha kSamAkA samaya nahIM hai| aprAptakI prApti (yoga) tathA prAptake saMrakSaNa (kSema)ke lie daNDa kA prayoga karanA cAhiye [kauna viSNu (mayi)ke kupita ho jAnepara unase lar3anekA sAhasa karegA athavA rakSAkA upAya (rakSopAya) kara sakatA hai... J // 12 // isa prakArase, itanA sugrIvake dvArA kahate rahanepara hI jAmbavAnne atyanta dhIratA aura udAratApUrvaka kahA thaa| jAmbayAnakA janma dharmake lie thA, zarIrakI kAnti avikala thI, gambhIratAke kAraNa vaha balakI rAzi thA tathA vIra vRtikA Azraya thA[isa prakArase kRSNajIke dvArA kahe jAnepara dharmarAja yudhiSThirane dhIrodAra rUpase kahA thA, dharma Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 dvisandhAnamahAkAvyam ThiraH, kathaM yathA bhavati ? dhIrodAram , kathambhUtaH ? Ambako rAziH samudraH, kasya ? salyasya, kena kRtvA ? gAmbhIryeNa, kathambhUtena ? anUnabhAjA prAcurya bhajamAnena, punaH kathambhUtaH ? AzrayaH, kasyAH ? zauryavRtteriti // 13 // karmopAyaM prakramaM tatphalApti sAdhUdAkhyatpauruSeNAnuviddham / vastUdAttaM bhUrivAgalpasArA svalpe dRzya darpaNe hi sthavIyaH // 14 // karmati-udAkhyadudAharat , ko'sau ? jAmbavo yudhiSThirazca, kam ? kozAyaM baladurgarASTravAnyAdiviSayAtmIyam , tayA prakrabha pAiguDavicam , tathA tiM mApArambhAt kAryaphala kAryaprAptiJca, kathaM yathA bhavati ? sAdhu kathambhUtaM kISAyaM prakramaJca ? pauruSeNAnuviddhamanusyUtam , punarvastUdAttaM vastusamRddham , yuktame tat , syAt bhUrivAk pracuravacanam , kathambhUtA syAt ? alpasArA alpArthA tucchetyarthaH / hi yasmAt yathA svalpe darpaNe dRzya stambhakumbhA divastusthavIyaH sthUlataraM syAditi / / 14 // kiM vyAyAmo yo vihInaH zamena vyAyAma yaH prekSate kiM zamastau / __ yogakSemasyaitayoH paDguNAste yonistebhyaH sthAnabRddhikSayAH syuH // 15 // kimiti-sa ki vyAyAmaH kArimANAM yogArAdhanalakSaNaH, yo vihInaH syAt, kena ? amena karmaphalabhogopabhogAnAM kSagAdhanalakSaNena, vihi svargaphalanirapekSastapomArgastathA sa ki zamo yaH prekSate, katham ! vyAyAmam, tapasyAlezavyapekSaH svargaH, to vyAyAmazamI yoniH syAtAm, yasya ? yogakSematya / 'atra samAkSArApekSayA ekavacanam / esayovyAyAmadAmayoH te eDa guNAH sandhivigrayAnAsanasaMzrayadvaidhIbhAvalakSaNAH yoniH syuH, tebhyaH SaDguNebhyaH syuH, * ? sthAnavRziyAH phalAni / tathAhi yasminguNe parasya vRddhirAtmanaH kSayastasmin tiSThetsa kSayaH, yasminparasya kSaya Atmano vRddhittasmintipThetsA vRddhiH, yasminparasya Atmanazca bhayo na tatsthAnam athavA yadi yAtavyaH zatrusthAnasthitaH tyAttena saha sandhyAsane staH, vRddhiyutazcedbhavettena sArddha dvaidhIbhAvabhaMzrayo staH / yadi kSayI syAttena sArka yAnavigrahI staH // 15 // tayAtavyaM tatprakRtyAnukUlyaM daivaM mAtyaM karmanirmANazaktim / dhyAtvA kRtyAkRtyapakSAngRhItvA vAgdAnAbhyAmudyatenAbhiSeNyam // 16 // taditi-tattasmAtkAraNAdabhiSezyaM senayA'bhiyAtavyamudyatena vijigISuNA, kiM kRtvA ! pUrva gRhItvAdAya, kAn ! kRtyAkRtyapakSAn , kRtyAH ka zakyAH, akRtyAH kattuM mazakyA:, kRtyAnAmakRtyAnAJca ye pazcAstAn bhedyAbhedyapakSAnityarthaH / kAbhyAm ? vAgdAnAbhyAm , yataH kiM vAGmAtreNa dAnarahitena, ki dAnamAtreNa sambhASaNarahitena kArya syAt , ataH dvAbhyAmeva yugapadbhavitabya kAryasiddhaye / kiM kRtvA ? pUrva dhyAtvA, kam ! rAja paripUrNa rUpase vikasita gAmbhIrya ke kAraNa parAkrama ke samudra (bhAmbako rAziH) the tathA vIra vRktike...] // 13 // jAmbavanta athavA yudhiSThirane sainya, durga Adi koMke upAyoM, saMdhi, vigraha Adi prakramoM tathA inake phalaukI prApti ke viSayameM bhalIbhA~ti samajhA diyA thaa| yaha maMtraNA pauruSa ke puTase vyApta thI, arthameM mahAn thI / bahuta vacana aura thor3e artha vAlI nahIM thI kyoMki choTese darpaNa meM bhI bar3e-se-bar3e padArthakI parachAI dikha jAtI hai // 14 // vaha bala sAdhanA kisa kAma kI jisakA phala vyavasthA aura samRddhi na ho / vaha zAnti aura samRddhi bhI kaisI jo kapToM aura sAhasakI apekSA karatI ho / vyAyAma aura zamako yoga tathA kSemakA udgama kahA hai| inhIM donoM meM sandhi, vigraha Adi ve SaDguNa nihita haiM jinake prayoga dvArA avasthiti, vRddhi aura kSaya hote haiM // 15 // ataeca vijigISuko sahAyatA karane meM samartha tathA asamartha pakSoMkA vicAra karake aura unheM AzvAsana tathA sahAyatA dekara athavA lekara anugAmI banAkara, saba prakArase Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH 205 yAtavyaM vyasaninagadhArmikaM ghuNajagdhakASThasadharmANaM zatrum, tathA ghyAvA, kiM tatprakRtyAnukUlyaM zatruprakRtInAM svAmyamAtyAdInAmAnukUlyaM tathA ghyAvA, kim ? daivaM dharmAdharmalakSaNam, tathA dhyAtvA kim ? mA nayAnayalakSaNam, tathA dhyAtvA, kAm ? nirmANazakti kAryaniSpattiyogyatAmiti ||16|| sAmnA mitrArAtipAto bhavetAM daNDenAraM kevalaM naiva maitrI / sAntve daNDaH sAma daNDe na vaherdAho'styekaH zaityadAha himasya ||17|| sAmneti bhavetAM syAtAm kau ? mitrArAtipAtI mitraM zatrupAtaca, krena ! sAmnA, tathA syAt / kim ? Aram arerbhAvaH, zatrutvabhityarthaH / katham ? kevala paramekameva vA, kena ? daNDena, naiva maitrI syAt / ato na syAt, kaH ? daNDaH, ka ? sAn sAmni yuktametat tathA na syAt kim ? sAma, ka ? daNDe | asti, ka: ? dAhaH, kathambhUtaH ? eka: kasya ? vahneH kRzAnoH staH syAtAm kI ? hotyadAhI, kasya 1 himasya tuddinasyeti // 17 // tIkSNo nAdaH sAdhayedyanpradIyAnmUlaM nApnotyagnirApaH khananti / kiJca prApyaM cakrazIlo na yAvadyAtyevarjustAvadabhyetya bhuGkte || 18 || dIyAn mRdubhASI naraH kim ? yat, ada etatsAma, tanna sAdhayet na labhate kaH ? agniH kim ? mUlam yathA khanantyunmUlayanti, atha tIvatva pradarzitam / kiJcAdhikamucyate / yAvat na yAti na tIkSNa iti sAdhayet kaH ? kaH ? tItraH tIvrabhASI, yato nApnovi kAH ? ApaH payAMsi ki ? prApnoti kaH ? vo vaRzIlo naraH kim ? prApyaM labhyaM vastu / tAvadbhuta eva kaH ? RjuH prANI, , kim ? prApyam, kiM kRtvA ! pUrvamabhyetya zrIpramAgasyeti // 18 // sAmnArabdhe zAtrave kiM varairvA bhedyA dUtaireva tasyopajApyAH / bhinnaM rAjyaM supravezaM maNi vA vajrotkIrNa nirvizeki na tantuH ||19|| sAmneti - kimAkSepe, kiM prayojanam 1 H 1 caraigUDhapuruSaiH kva sati ? zAtrave zatrusamUhe sAmnA sAntvenArabdhe sati vA athavA jAyante, ke ? upajApyAH karNejapAH kathambhUtAH ! bhedyAH bhettuM zakyAH, kena ? yAmnA, tadA kiM prayojanam / kaH ? dUtaireva yuktametat / syAt kim ? rAjyam, kathambhUtam, supravezam, kathambhUtaM sad ? bhinnam, vA zabdo'tropamArtho'vagamyate, tenAyamarthaH tantuvarakaH, vajrotkIrNa hoNa viddhaM supravezaM yathA, kiM na nirvizedapi tu nirvizedeva ||19|| sannaddha hokara senA lekara zatrupara AkramaNa karanA cAhiye / isake pUrva zatrukI svAmI, Adi aThAraha prakRtiyoM, puNya pApa, nIti-nipuNatA athavA anItimatA aura kArya- zaktikA bhI vicAra kara lenA cAhiye // 16 // ke dvArA mitra prApti tathA zatru vinAza hotA hai / daNDake upayogale zatru hI hote mitratA nahIM hotI hai / sAmake sthAnapara daNDakA aura daNDake pAtrapara sAmakA prayoga ThIka nahIM hai / eka (daNDa) to agnise jalAnA hai tathA dUsarA (sAma) himake zIta aura dAhake sadRza hai // 17 // tIkSNa prakRti vaha kArya nahIM kara pAtA jo komala prakRti karatA hai / agni per3akI jar3a taka nahIM pahu~ca pAtI kintu pAnI use ukhAr3akara pheMka detA hai / Ter3hA calanevAlA ( kuTila) jaya taka abhI ke pAsa pahu~catA bhI nahIM hai taba taka sIdhA calatA (sarala) usake pAsa pahu~cakara upabhoga bhI kara letA hai // 18 // yadi zatrukA pratIkAra sAma-dvArA Arambha ho jAya to guptacaroMkI kyA AvazyakatA hai ? usake sannikaTa parAmarzadAtAoM meM dUtoMke dvArA hI bheda DAla denA cAhiye / bhedake zikAra rAjyapara vijaya pAnA sukara hotA jaisA ki vajrake dvArA bhede gaye maNimeM kyA saralatAse tAgA nahIM calA jAtA hai ? // 19 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 dvisandhAnamahAkAvyam nAnAmArgaH pAMsulo dIrghamatraH anuH panthAnAptamatyAgamena / yattatkSepaM jAyate tatkadA vA gamyo nIcaizcakSuraprakrameNa // 20 // nAneti-jAyate, kaH ? zatruH, kathaM yayA bhavati ? yattatkSepam , yadA tadA kAle kSepo bhavatItyarthaH / vaina ? AptagatyAgamena, ye yeSAmavaJcakAste teSAmAptAH AptAnAM yAtAyAsena, kathambhUtaH zatruH 1 nAnAmArgaH samRddhAsamRddhaprAyaH, punaH kathaMbhUtaH 1 pAMsulaH pApiSThaH, punaH dIrghasUtraH bhAvikAryaphalasampadanveSI, tatkadA vA gamyo jAyate zatruH / kena hetunA ? nIcaizcakSuraprakrameNa nIcaizcakSurveSAM te nIcaizcakSuSastepAmaprakrameNa zatraNA manuyogenetyarthaH / athavA tatkadA vA gamyaH / kaiH ? nIcainyAyamArgahInaH, phaina ca hetunA ? kSuraprakrameNa zaNaprakameNeti | panyAzcaiva yattatkSepaM jAyate, kena ? jAptagatyAgamena, kathambhUtaH panthAH ? nAnAmArgaH bahuprakAraH mAjalAprAJjalaprAyaH punaH pAMsula: reNUtkareNa saha vartamAnaH, punaH dIrghasUtraH dUratarastat, kadA vA gamyaH panthAH kena hetunA ? nIcaizcakSuramakoNa adhonayanamavRtyA adhazcakSuSI kRtyA zanaiH zanairityarthaH / / 20 / / apyajJAtvA rAvaNAvAryazakti ke me tantrAvAMpayozcetyamatvA / no sthAtavyaM dezakAlAnapekSaM zayyotthAyaM dhAvatAM kAryasiddhiH // 21 // dviH / apIti-no sthAtavyam, kathaM yathA bhavati ? dezakAlAnapekSa dezakAlAvanapekSvetyarthaH / kiM kRtvA ? pUrvamazAtvA, kAm ? rAvaNAvAryazakti rANatyApratiSedhyAM zaktim / kiM kRtvA ? pUrvabhamatvA / katham ! iti ? ke puruSAH syuH, kasya ! me mama, kayomadhye ? tantrAvApayoH, tantraM svaprakRtyutpattividhAnavam , AvApaH parazaktInAmAtmani viSaye'dhyAropalakSaNaH, tantraJca dhApazca tantrAvApI sayostantrAvApayorapIti, yuktametata kAryasiddhiH, kiM kurvatAM satAm ? dhAvatAM puruSANAm , kathaM yathA bhavati ? yotthAya zayyAyA utthAyeti / adhunA bhAratIyaH-he Arya guNairguNavadbhivAM aryata ityAryastasyAmantraNam, no sthAtavyam, katham ? dezakAlAnapekSam , ki kRtyA 1 pUrvamazAsthA, kAm ? zaktim , kya ? arau zatrau, kathambhUte 1 aNAvapi kSudre'pi, kiM kRtvA ? pUrvamamatvA, ke me santrAvApayozceti, yuktametat , zayyotthAya dhAstAM kAryasiddhiriti / / 21 / / ityAkUtaM tasya bhImohitasya jJAtvAlApairaJjanAnandano'sau / itthaMkAraM pathyamayaM jagAda nyAyaM nopecikSipante hi santaH // 22 // itIti--jagAda ko'sau ? aJjanAnandanaH inUmAn , kim ? pathyam, kaiH kRtvA ? AlApaiH, kathambhUtam ! arthyamabhilapaNIyam , kiM kRtyA ? pUrvamityaGkAramevaM kRtvA, kiM kRtvA ? pUrvaM jJAlA, kim ? Ak asthira nItimAn , pApaniSTa, avasarakA lAbha uTAnemeM asamartha zithila zatru bhArgake samAna prAmANika puruSoMke cale jAne tathA vApasa na Aneke kAraNa jisa kisIke dvArA tiraskaraNIya ho jAtA hai| nIce kI ora hI dekhanevAle se zatrupara kaya pakAeka AkramaNa nahIM kiyA jA sakatA hai ? vividha vIthiyoM yukta, dhUlamaya (sUkhA) dUra dUra taka calA gayA tathA vizvasta logoMse AyA-gayA mArga jisa kisI ke jAne yogya ho jAtA hai| aise mArgapara kyA nIcI dRSTi karake sAvadhAnIse calanA cAhiye // 20 // rAvaNakA pratirodha karane ke lie kaThina zaktiko binA jAne, kitanI apanI nijIzakti hai aura kitanI dUsaroMse milegI isakA vicAra vinA tathA anukUla deza tathA samayakI upekSA karake nahIM rahanA cAhiye kyoki zayyAse uThakara hI daur3ate huoMko hI saphalatA milatI hai [ he Arya kRSNa ? choTese choTe bhI zatrukI zaktiko binA jAne (Arya ? aNau-api arau zaktiM ajJAtvA)...saphalatA milatI hai ] // 21 // bhayale mohita (bhI-mohita) usa jAmavantake vacanoM dvArA hI usake abhiprAyako jAna1. 'naanaasrgH'-d| ------------.-....--........................ Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH tamabhiprAyam , kasya 1 tasya jAbhyavasya, kathambhUtasya ? bhImohitasya miyA mohaM prAptasya, kathaM jJAtvA ? ityuktaprakAreNa, yuktametat nopecikSiSante-naupekSitumicchanti, ke ? santaH satpuruSAH, kim ? nyAyyaM nyAyAdanapetam , katham ? hi sphuTamiti / bhAratIyaH-jagAda, ko'sI ! bhImaH, kim ? pathyam , kathambhUtam ! aya'm , kiM kRtvA ? pUrvabhisthaGkA ramezarasA aGgIkAra ) ase khaDge, kiM kRtvA ? pUrva jJAvA, kim ? AkRtam , kasya ? tasya yudhiSThirasya, kathambhUtatva ? hitasyAvyabhicAriNaH katham ? ityuktaprakAreNa, kathambhUto bhImaH ? rajanAnandanaH rajanA cittAhAdanopAyalaNA, raUnayA nandayatIti janAnandanaH atra lyupratyayaH / kaiH kRtyA ? AlA pairiti ! yuktametat , nyAyyaM nopenikSipante hi santaH // 22 // nyUnA vANI nopakuryAjjaDAnAmunmUDhAnAM cAdhikodvejanAya / na stokeyaM tArakI nAtiriktA yastUpAttAnveti lAvaNyayuktim / / 23 / / nyUneti-noparyAt / kA ? vANI, keSAm ? jaDAnA heyopAdevadhiyaHkavikalAnAm , kathambhUtA ? nyUnA stokA'lpAvarA / atra kriyA yA adhyAhAraH / tathA ca jAyate, kA ? yANI, kasmai ? udve janAya, keSAm ? unmUdAnAm prAjJAnAm , kathAbhUtA satI ? adhikArakSarADambaratayA pracurA kAryanyetyarthaH, iyaM tAbakI vANI tAbanna stokA na tucchA syAttathA na syAdatirikA rikta zUnyamatikAntA'siritA pracurA, ataevAntyanuyAti, yA ! iyaM tAkkI vANI, kAm ? lAvaNyayukti vidvajjanAnAM yuktiyuktArthasampAdakalayA' prAmANyaghaTatAm , kathambhUtA satI ? vastUpAttA vastunA upAttA vastUpAcA paramArthayuktiyuktA, yaathaatthyvivecnvtiityrthH||23|| sandigdhe'sminsatpathe kApathaudhaiH pAzcAtyAnAM pUrvajaiH patrapAtaH / so'styecAoM yaH kRtaH sannayAkhyastavyAmohaH kiM vRthaiva kriyeta // 24 // sandigdha iti-evakAro'trAvadhAraNArtho'dhigamyate / astyeva, kaH ? sa patrapAtaH bhASApatram , kathambhUtaH 1 AdroM nUtanaH, punaH kathambhUtaH ? sanna yAkhyaH satI samIcInA nayasyAkhyA nAma yasya sa tathoktaH, kepAmastyeva ? pAzcAtyAnAM padacArasamutpannAnAm , yaH kRtaH, kaiH / pUrvarAH , cha sati ? asminsatpathe satAM mArge, kathAbhUte ? sandigdhe sandehatulAmArUDhe, kaiH ? kApauSaiH durjanAnAM mArgasaGghAtaiH yataH, tattasmArakAraNAt , kiM vRthaiva evameva niyeta, kaH ? dhyAmoha iti // 24 // santiSThante sAntvamAtreNa nAnye lipsante'thaM te na mAdyantyadAne / kupyantyante datrimAdvairabandhAdvairaM manye datrimaM tallaghIyaH // 25 // kara ajanA satIke nandana hanumAnane nimna prakArase pariNAmameM sukhAvaha tathA sAragarbhita vAkya kahe the / ucita hI hai sajjana puruSa nyAya-mArgakI kabhI bhI upekSA nahIM karanA cAhate haiM [hitacintaka usa dharmarAjake abhiprAyako samajhakara talavArake viSayameM apane vacanoM ke vinodase sabako harSita karate hue bhImane pahile to usakA anumodanA kI thI aura phira zubhAvaha tathA upayogI sammati dI thI / sajjana...] // 22 // thor3A kadde jAnepara mUkhoMkI samajha meM nahIM AtA hai, bahuta bolanA vizeSajJa vidvAnoMko udvejita kara detA hai kintu ApakI pUrvokta ukti na kama hai aura na vyarthakA pralApa hI hai| samucita sujhAva rUpa arthase paripUrNa hone ke kAraNa vaha vidvAnoMkI yuktike samAna hai // 23 // vividha punIta mAgoM ke kAraNa sandeha bhAjana isa samIcIna nItimArgameM pUrva puruSoMne dharmanIti rUpase vikhyAta tathA sarvathA nUtana jo paramparA bhASI pIr3hiyoMke lie sthApita kI hai vaha Apake sAmane hai, taba vyarthakaM lie hI vividhAmeM kyoM par3ate haiM // 24 // 1. saMvAdakatayA-da0 / 2. patrapAThaH-60 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 dvisandhAnamahAkAvyam santiSThata iti-na santiSThante na viramanti, ke ? anye zatravaH, kena ? sAnsvamAtreNa, ye lipsante labdhumicchanti, kim ? artha dravyam , na mAdyanti na tuSyanti, ke 1 te puruSAH, va ? adAne, kupyanti kopamAyAnti, ke ? te puruSAH, kasmAt ? datrimAt , va 1 ante'vasAne, kathambhUtAtrimAt ! vairabandhAdvaira badhnAtyevaM zIlAt , ataH manye jAne'ham , kim ? dunimAm , kiM manye 1 vairam , tattasmAstapIyo datrima mAdhyamiti ||25|| bhetta nAriH zakyate'rAtigRhyA bheyA bhinneSveSu bairI vibhinnaH / kiM bhedoktyA kiM vibhinnaiH zaphevA gorevAzvaH kiM tvabhinna bAhyaH // 26 // bhettamiti-na zakyate, ko'sau ? ariH, ki kartum ? bhet tadA syuH, ke ? arAtiyA amAtyAdayaH pakSAH, ya.thambhUtAH 1 bheSAH bhettu kyAH, yataH syAt, ko'yoM ? bairI, saMyabhUtaH 1 vibhinnaH, pu sAmu ? evarAtigRheSu, kazAbhUta ? bhinbhu vA'pavA, ki yaMta; kanyA ? bhedotyA, mAtra ki.miti zabdaH praznArtha boddhavyaH, ki goreva vRpabha eka cAhate ? kaiH ? : puraiH, kathambhUtaiH ? vibhinnaH, kintu na bAyo jAyate ? kaH ? azvaH, kaiH ? zarphaH, kathambhRtaiH ? abhinnaiH, apitu bAsya eveti // 26 // kRtyAkRtyepyanyadIyeSu yojye syAddaNDyo'nyaH sAmabhedopadAne / kalpye'nyasminkaH paro daNDyamAnaH zUrAH zatrauM kurvate tena daNDam // 27 // kRtyAkRtyeviti-syAt kaH ? anyaH zatuH, kathammRtaH ? daNDyo 60imahatIti, daNDyo daNDocitaH, kva sati ? sAmabhedopadAne, sAga ca bhedazca upadAnaJca, sAmabhedopadAnam, tasmin kathambhRte ? yojye, keyu viSayeSu ? kRtyAtyeSu bhegrAbhedyeSu sAmantabhaNDalAdiSu anya dIyeSu phalnye'nyasminsati kalpanAgocare'rI satti, va: ? paro dayamAnITasti, api tu na ko-pi, atra vAsanA vizitaM vipakSa vihAyAnyo daNDyamAno nAma nAsti / tena kAraNena kurvate vidadhati, the. 1 bhUgaH, atulabala parAkramiNaH atriyakumArAH, vam ? daNDam , kva ? zatrau arAviti // 20 // ko'pi kSobhIbhUtalakezavArI rAjannAsIdvyAptavAnityacintyam / zastraM zAstraM vikrama kaulapujyaM tasyaivAnuprekSase nAsya viSNoH // 28 // ka iti-he rAjan he jAmbaba, AsIt , kaH 1 ko'pi, kathambhUtaH 1 kSobhIbhUtalakezavArI akSobhaH sakSobho bhUtaH zobhIbhUtaH kSobhIbhUtazcAsau lakezazca kSobhIbhUtala zastaM pAravatIlyevaM zIlaH sa tathoktaH, punaH anya rAjA loga kevala AzvAsatI yA sAma-nItise nahIM mAnate haiM kyoMki ve sampatti ke lolupa hote haiM / jaba taka unheM dhana nahIM milatA hai ve virata nahIM hote haiM / zatrutAkA sUtrapAta karanevAlI dAnahInatAke kAraNa ve anta meM kupita bhI ho jAte haiN| ataeva dAnahInatAko sabase nikRSTa baira mAnanA cAhiye // 21 // zatruTAra vazameM karaNIya maMtrI Adi yadi nahIM phUTate haiM to zatru bheda-nIti dvArA nahIM jItA jA sakatA hai aura yadi arAtigrAhya mantrI AdimeM phUTa par3a gayI to zatruko parAjita hI samajhiye / phira bhedake lie prayatnase kyA lAbha ? kyoMki gAya phaTe khurose hI calatI hai para kyA abhinna khurAse ghor3A nahIM daur3atA hai ? // 26 // zatru pakSa ke viSayameM kyA karaNIya hai aura kyA akaraNIya hai yaha vicAra karanepara java sAma, bheda Adi upAya tyAjya ho jA~ya to zatru daNDanIya hI hotA hai| isa kArya paraparAmeM kauna zatrupakSa daNDanIya nahIM hai, arthAt sabhI hai| isI kAraNase zUra puruSa zatrupakSapara daNDanItikA prayoga karate hai // 27 // he rAjan atyanta kupita rAvaNakA tiraskAra-kartA vyApaka prabhAvazAlI koI huA thA kyA yaha avicAraNIya hai| usake hI Ayudhabala, nItizAstrajJatA, parAkrama aura Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH 209 kathambhUtaH 1 vyAptavAn iti hetoranuprekSase'valokase, kaH 1 kham, kiM kim ? zastraM tathA zAstraM tathA vikramaM tathA kaulaputryam, kathambhUtam ? acintyam, kasya 1 tasyaiva rAvaNasya nAsya viSNorlakSmaNasyeti sambandhaH / bhAratIyaH pakSaH - 3 rAjan he yudhiSThira, ko'pi kezavA rirAsIt kathambhUtaH 1 kSobhI sarvadA prayANakiM sambhramavAn, punaH kathambhUtaH ? vyAptavAn kam ? bhUtalamavanItalamiti hetoranuprekSase, ko'sau ? tvam, kim ? zastraM tathA zAstraM tathA vikramaM tathA kolputryam kathambhUtam ? acintyam, kasya ? tasyaiva jarAsandhasyaiva nAsya viSNornArAyaNasyeti // 28|| yaH sAmrAjyaM prAjyamadhyakSameSAM tvaM nAryAyaM no'grahI dvetsi kiM tam / sazrIrAmeNAhato mAdhavena draSTavyo'yaM kena cAnyena sAdhyaH ||29|| ya iti hai Arya ( hai ) gugigaNasamAzraya, kiM na vetsi kiM na jAnAsi tvam, kam ? tam rAvaNam, yo'grahIt gRhItavAn kim ? sAmrAjyam, katham yathA bhavati 1 adhyakSam pratyakSam pAm epono'smAkam kathambhUtaM sAmrAjyam / prAjyaM prauDhimArUDham punarAkhyam, so'yaM rAvaNo draSTavyaH kathambhUtaH san ? AhataH, kena ? zrIrAmeNa kathambhUtena ? mAghavena lakSmIvallabhena, cakArAtsamuccayo'bhigamyate, tenAyamarthaH, -zrIrAmaM ca vihAya ke nAnyena sAdhyo bhavati, api tu na kenApi / J bhAratIya:- he Arya svAbhin, kiM na vetsi ? kam? taM jarAsandham, yo'grahIt kim ? sAmrAjyam, kathaM yathA bhavati ? adhyakSam kepAm ? epAnno'smAkam kathambhUtaM sAmrAjyam ! prAjyaMm, punarADhyam, so'yaM draSTavyaH, kathambhUtaH san ? AdataH kena ? bhAghavena nArAyaNena kathambhUtena ? zrIrAmeNa zrIreca rAmA ramaNIyasya sa zrIrAmastena yahA zrIrAmAbhyAM lakSmIvalamadrAbhyAM vaha vartamAnena kena cAnyena sAdhyaH ||29|| dIptyAniSTaM yasya niSTabdhamAraM khyAto'vadyanyazcaritrairavadyam / yuSmAkSA bAhavo yasya pakSAstatrailokyaM jayyamasyAvalokyam ||30|| 1 " dIptyeti-niSTabdhaM nirastam kim ? AramarINAM samUhaH, kathA ! dIpyA kSAtratejasA, kasya ? yastha, kathambhUtaM sadAram ? aniSTamanabhimatam yaH khyAtaH prasiddhaH kaiH 1 caraNairAcaraNaiH kiM kurvan ? avadyen nirasyan, kim ? avadyaM pApamayazo vA yudhmAdRkSAH bhavAdRzAH pakSAH yasya bAhavo vidyante tattasmAt kAraNAt, avalokyam kim ? trailokyam kathambhUtam ! janyaM jetuM zakyam, kasya 1 asya rAmasya viSNozceti ||30|| itIdamAkarNya sa pAvanaMjayerato'trapArthasya viritsayA ripoH / udIrNamuccaiH phaladohalAyudhastathAsadRkSaH punaratravIdvacaH // 31 // 3 anugAmI kulIna rAjaputratAkA Apa vicAra karate haiM isa viSNu rAmako kyoM nahIM dekhate haiM [ he dharmarAja ! pRthvIko ka~pAnevAlA (kSobhIbhUtalaM ) koI vyApaka prabhAvazAlI zrIkRSNajIkA zatru (kezavAra) huA hai yaha avicAraNIya viSNu zrIkRSNajIko......] // 28 // he sugrIva ! kyA Arya usa rAvaNako nahIM jAnate haiM jisane hama sabake sAmane hI atyanta samRddha tathA vistRta sAmrAjyako balapUrvaka grahaNa kiyA hai| aba to yahI dekhanA hai ki vaha lakSmI vallabha ( mAdhavena ) zrIrAmake dvArA mArA jAya / kisI dUsareke dvArA "dekhanA hai ki usakI samApti zakya nahIM hai [ hai yadupati ! kyA Apa usa jarAsandhako " vaha lakSmI aura balarAma ( zrI + rAmeNa ) se anugata mAdhava ke dvArA mArA jAya / ] // 29 // jisake pratApa ke dvArA zatruoMkA upadrava dUra ho jAtA hai, apane prazasta AcaraNake dvArA jo pApa karmoMkA parihartA rUpase prasiddha hai tathA, Apa jAmavanta athavA pANDava aise tapasvI rAjA jisakI bhujAe~ haiM tathA jisake lie tInoM lokoMkI vijaya bhI sukara hai vahI rAma athavA kRSNa isa ( rAvaNa athavA jarAsaMdha ) kI ora dRSTi deveM // 30 // 1. niSTatam - da0 / 25 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam itIti- abravIda vAdIt, ko'sau ? sa RkSaH jAmbavaH kim 1 vacaH, katham ! punaH punarapi, katham ? tathA tenaivAJjanAnandanAbhihitaprakAreNa kiM kRtvA ? pUrvamAkarNya, kim ? idam udIrNamudIritam, kasya ? pAcanaJjayaH pacanaJjayasyApatyaM pumAn pAvanaJjayistasya pAvanaJjayaH pavanajayaputrasya hanumannAmnaH, katham ? ityuktaprakAreNa, kena hetunodIrNam ? viritsayA hantumicchayA, kasya ? ripoH zatroH katham ! uccaiH atizayena, ataH kAraNAtpunaravIdvacaH, kathambhUtam ? satsamIcInam, kathambhUta RkSaH ? phalado halAyudhaH phale vipakSakSodalakSaNe doddalaM dohalkaM yasya tadAyudhaM yasya sa phaldohalAyudhaH kathambhUtasya pAvanaJjayaH ? atrapArthasya na narAmarthayate'trapArthastasyAtrapArthasya sajjasyetyarthaH / atra pArthasyeti ingataH kaulinyaM darzitam / 0 atha bhAratIya agravIt ? sahalAyudho balabhadraH kim ? vacaH, katham ? punastathA bhIgodita prakAreNa kiM kRtvA ? pUrvamAkarNya kim ? idam udIrNamudIritam, kasya ? pArthasya bhImasya kena hetunA ? trirityA kasya ? ripoH kathambhUtamudIrNam ? pAcanaM pavitra nItimArgAnusArItyarthaH / kathamudIrNam ? ityuktavidhinA, kathambhUta prayucaH ? asahakSo'nupamaH atra rUpeNAcAreNa vA kSAtradharmeNa sakalakalyaparipUrNatvena vA na halAyudhala tulbo'sti kazcaneti bhAvaH / punaH kathambhUtaH ? jayeratA arjarAsandhasya parAbhava kartta, bhanyata ityarthaH / punaH kathambhUtaH ? uccai phalda uccaiH phalAni dadAtItyuccaiH phaladaH svAzritAnna padavIM nItacAn ||21|| AkrIDazailAH kulaparvatAste vApyaH samudrA jagadaGgaNaM tat I dizaH samastAstava laGghanAnAM bhavanti kIrterapi na prabhUtAH ||32|| Arka Desi bhavanti jAyante ? ke ? te lokavikhyAtAH kulaparvatAH kathambhUtAH ? AkIDazailAH krIDAgirathaH kasyAH ? taba kIrtteste samudrAH vApyaH krIDAdIdhikA bhavanti / tathA taba kIrttastajjagat aGganaM prAGgaNaM krIDAye bhavati / tathA tava kIrseDanAnAmanargalaphA'lkelInAM dizo'pi samattA na prabhUtA na pracurA bhavantIti zeSaH ||32|| artist dviSatAM nihanturavadyavRtterapi kIrttibhAjaH / mAteva nItirvipadAM vihantrI neyA na sA kAmadughAJcabhUtim ||33|| balIyasaiti-na neyA na prApaNIyA, kA ? sA nItiH kAm ? avadhUtimavadhIraNam, kasya ? tavetyadhyAhAryam, kathambhUtasyApi ? balIyasaH api balaM sainyAdivAhya mAntaraM vA zaktitrayalakSaNam, batsAha rAjA pavanaJjayake putra, kulIna evaM saMkocazIla hanumAnake dvArA zatruko mAranekI icchAse spaSTa tathA balapUrvaka kahe gaye ukta vacamako sunakara, zatruke vinAzakI abhilASArUpI astradhArI usa ricchakulIna (RkSaH) jAmavantane phirase bolanA prArambha kiyA thA [ ukta prakArase zatru jarAsandhake vinAzakI icchAse kahe gaye bhIma (pArthasya ) ke vacanoM ko sunakara mahAphalI ke dAtA ( uccaiH phaladaH ) vijayazIla tathA lokottara ( adRkSaH ) halAyudha balarAmane punaH pavitra sammati dI thI ] // 31 // vijayayAthApara nikale tumako ve kulAcala kroDAzaila ho jAyage, samudra bAvaDItulya sutara ho jAyage, aura sArA vizva bhaganake samAna ho jAyagA tathA samasta dizAeM tumhArI kIrtike uchalane (vistAra) ke lie paryApta na hoMgI ||32|| ataraMga bahiraMga valazAlI, zatruoMke vinAzameM samartha, nirdoSa AcaraNadhArI tathA 1. vaMzasthavRttam / 2. 'anargala phalakelInAm' pa0, ba0, nA0 / 3. upajAtiH / 4. 'balaM mAtaGgaturaGga mAnucaracaralakSaNaM bAhyam, antaraMga vA balaM zaktitrayalakSaNam / pa0 da0 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH cAt puruSo'pi balorinIyate, atyatha balavataH punarviSatAM vipakSANAM nihantuH, punaravadyavRttasya niravA. caraNazIlasya punaH kIrtibhAjo'pi, kathambhUtA nItiH 1 vipadA vipattInAM vihantrI vidhvaMsinI punaH sampadA kAmadudhA kAmAn dogdhIti sA, keya ? mAteva yathA jananI sarvArthasamyAdayitrI stanandhayAnAM nAbamAnyA tathA nItirapi ||33 // vidyApalena vibhavena parAkrameNa cintyastvayA balavatA valavAnvipakSaH / daNDAraNiprakRtiragnirivAntaruttha stApaM tanoti hi mahAnubhayorvimaH // 34 // viyoti-balavatA tvayA kA vipakSaH zatruH cintyazcintyanIyaH, kena cintyaH ? vidyAlena vidyAzcatala AnvIkSikIyovAca daNTanItitakSaNAstAsAM baTena sAgarthena, tathA vibhayana vibhUtyA tathA parAkramaNa pauruSeNa, kathambhUto vipakSaH ? balavAn hi yatastanoti midaH saMgrAmaH, kam ? tApam , kayoH 1 sayomAyonarendrayoH, kathambhUto vigadaH 1 mahAn , yaH iva ? agniriva yAgnistanoti tApam / kathAbhUto'gniH ? daNyAraNipravRti: daNDo manikApTam araNiradhAkASTam , dAi bhAraNiya daNDAraNI ta evaM prakRtisatpattikAraNaM yasya sa daNDapANiprakRtiH / dhunaH kathammUtaH ? antarutthaH madhyasamutpanna 'iti // 34 // nayasya zauryasya dhanasya kIrvAgdevatAyAH satataM zriyazca / madhyasthabhAvena kRtAbhivRddhirvibhIpaNaH kiM vidito na bhISmaH // 35 // nayasyeti-kiM na viditaH, kaH ? vibhIpaNo vibhISaNanAmadheyo rAvaNAnujaH, kathambhUtaH ? bhImo bhayAnakaH, punaH kathambhUtaH ? kRtAbhivRddhiH vihitopacayaH, kasya ? nayasya tathA zauryasya tathA dhanasya tathA kIstathA dhAgdevatAyAH sarasvatyAH zriyazca, atra vAsanArtho'bhidhIyate AsmApekSI nayaH, AtmanirapekSa zauryam , bahiraGgaM dhanam , hiraNyAdibAhyA puNyAvAptiH kIrtiH, karmArambhANAmupAyazAstraM vAgdevatA, karmaphalopabhogAnAM vibhavAnubhavaH zrIH, kena kRtvA kRtAbhivRddhiH ? madhyasthabhAvena samavRtyA, katham ! satatamanavaratamiti / bhAratIyaH pakSaH-kiM na viditaH kiM na vijJAtaH, kaH bhISmo gAyanAmA kauravacalanetA, kazambhUtaH ? vibhISaNo bhayaGkaraH // 35 // tvaM zrImahAmaGgala kumbhakarNa kanyAkumAraM vara cIralakSmyAH / samaM ratho yasya manorathazca pUrNastathAzAsu kathaM na vetsi // 36 // yazasvI Apako mAtAke samAna nItiko avajJA nahIM karanI caahiye| kyoMki nItipatha hI vipattiyoM kA vinAza karatA hai tathA abhilaSita arthoMko sahaja hI juTAnA hai // 33 // svayaM balazAlI Apake dvArA uddhata tathA valI zatrukA, AndhIkSikI Adi vidyAaukI dRSTise, sampatti sAdhanoMkI apekSA tathA parAkramaka AdhArase vicAra kiyA jAnA cAhiye / kyoMki ghisane aura ghisI jAnevAlI lakar3iyoMke bIcase utpanna svAbhAvika Agake samAna saMgrAma bhI donoM pakSIko mahAn kaSTa detA hai // 34 // - madhyama mArga athavA madhyasthatAko dhAraNa karake nIti, zaurya, dhana, vAgdevI, sarasvatI tathA lakSmIkI anavarata vRddhi karatA huA vaha dRr3ha rAvaNakA bhAI vibhISaNa athavA atyanta bhayaMkara kauravoMkA senApati bhISma kyA Apako vidita nahIM hai ? // 35 // 1. ghasantatilakAvRttam / 2, upajAtiH / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 dvisandhAnamahAkAvyam khamiti-de zrImahAmaGgala, kathaM na besi, kaH ? svam , kam ! kumbhakarNa kumbhakarNanAmadheyaM rAvaNAnujam , kathambhUtam ? vAnyAkumAraM kanyeva kumAro'pariNItaH pumAn kanyAkumAro'bhidhIyate, taM kanyAkumAra pariNetAraM varamityarthaH / kasyA varam 1 ( vara ) vIralakSmyAH ( zreSTha ) jayazriyaH (kathA) pUrNaH, kaH ? sthazcakavaraNaH, kAsu AzAsu dikSa, kasya ? yastha, katham ! samaM yugapat , tathA manorathazca pUrNaH, kasya ! yasya, kAsu ! AzAsu vAJchAmu ! bhAratIya:-he mahAmaGgala ! he kumbha ! he vara ! kasyAH ? voraTamyA:, kina gharisa, taM karNa karNanAgadheyaM naraM kauravabalAdhyam , kAyambhUtam ? kanyAkumAra kanyAyAH kumArastaM kumArIputramityarthaH / zepaM samam // 36 // dvipanmArIcodyaprabalarathavego dizi dizi svayaM gajendroNo raNazirasi kenAtha vidhRtaH / sadApyucchvAsenocchasiti bhuvanaM yasya sakalaM sa kaiAryo duryodhana iha balenendrajidasau // 37 // dviSaditi-sa mArIcI mArIcanAmadheyo rAvaNamAtulaH, kena vidhRtaH, api tu na kenApi, cha ? raNazirasi yuddhamUrddhani, kiM kurvan ? dviSan , katham ? anya sAmpratam, kathambhUtI mArIcaH ! droNo meghaH, kayam ? svayaM svarUpeNAtmanetyarthaH kiM kurvan ? garjana garjitaM kurvan, puna: prabalarathavegaH prabalo rathavegI yasya ya tathoktaH, cha ? dizi dizi, athavA asAvindrajinnAmA rAvaNa putraH kaiTizraH kaiH pratidhyaH, chA ! iha raNazirasi, api tu na kairapi / kathambhUtaH san ? duryodhanaH duHkhena yoddhuM zakyaH, yasyendrajitaH zvAsena sakalaM bhuvanamucchvasityucchvAsa karoti / mAratIyaH pakSaH-sa droNo dhanurvidyAyAM prasiddho droNAcAryanAmadheyo guruH kena raNazirrAsa vidhRtaH na kenApi, kiM kurvan ? svayamAtmanA garjan ? kathAbhUtaH 1 dviSanArI dviSato bhArayatItyevaM zIlaH zatruvinAzaka ityarthaH / punaznodyapracalarathayegazvodya AzcaryAbhUtaH athavA cakAro'tra, udyaprabalarathasya vego yasya saH tathoktaH, ka dizi dizi, athAsau duryodhanaH duryodhananAmadheyo gAndhArIputraH kauravAdhipaH UvAryaH, ka ? iha raNazirasi, api tu na kairapi, kathambhUtaH ? balena zarIrasAmarthena caturaGgasainyalakSaNena ghA indrajidindrasya jetA / zepaM prAgvat // 37 // he lakSmI tathA kalyANake bhAjana sugrIva ! vIratA rUpI zreSTha lakSmI ke lie bAlabrahmacArI (kanyAkumAra) vara rAvaNake anuja usa kumbhakarNako nahIM jAnate ho / jisake slamarata dizAoM meM vyApta rathako sAtha sAtha manoratha bhI pUrNa ho gaye haiM [ he zrI ke vara, tathA mahAmaMgalamaya kalaza ! kyA Apa vIralakSIke karNa samAja kumArI kuntIke putra sindharAja karNako nahIM jAnate haiM / jisake...""] // 36 // / samasta dizAe~ jimale tIva rathake vegase Aja AkrAnta haiM aura garajate hue mUrtimAna pralaya megha (droNa) tulya hai usa zatru rAvaNake mAmA mArocako yuddhameM kauna rokegA? jisakI sA~sake dvArA sarvadA hI sAre jagatkI sA~sa phala jAtI hai tathA jo bhISaNa yuddha karatA hai usa indrajItako yahA~ zuddha meM kisake dvArA parAsta kiyA jAyagA ? [zatruoke saMhAraka, saba dizAoMmeM prabala vegAla rathako bar3hAte hue tathA krodhase garajate hue usa droNAcAryakA (svayaM garjana-droNaH) ghora saMgrAmameM kisake dvArA pratirodha kiyA jAyagA ? senAke dvArA indrako bhI jItanemeM samartha (balena-indrajit) kaurava-rAja duryodhanakA yuddha meM kauna sAmanA karegA kyoMki usakI AzAse sakala bhuvana vyApta haiM] // 37 // 1. shikhrinniivRttm| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 ekAdazaH sargaH ebhiH zirobhiratipIDitapAdapIThaH saGgrAmaraGgazavanatnasUtradhAraH / taM kaMsamAtula ihArigaNaM kRtAnta dantAntaraM gamitavAna samandazAsyaH // 38 // ebhiriti-dazAsyo rAvaNaH, kaM taM bhuvanatale pratItamarigaNaM zatrumelApa gamisavAn na nItavAn ? api tu sarvamapi gamitavAn / kim ? kRtAntadantAntaraM yamadazanamadhyapradezam , kra ! iha madhyaloke, katham ! samaM yugapat, kathambhUtaH san ? samAtula. mAtulena mArIdhena saha vartamAnaH, punaH kathAbhUtaH ? ebhiH pUrvoktanarendraH zirobhimAlibhiH asipIDitapAdapITaH atipIDitaM nikRSTaM pAdapIThaM yasya saH, sAmantIpamaditacaraNaviSTara ityarthaH punaH saGgrA maraGgazavanartanasUtradhAraH samara nanisthAne zavanattaMgA nAryaH / / bhAratIyaH-sa kaMsamAtulI jagasandhaH tagariMgaNaM kRtAntadantAnsaraM na gamitavAna, api tu gamitavAneva, kathambhUtaH ? mandazAspaH mandatodrekasvAdAsamanyAnAM zikSAdAyakaH / anyatsava samam / / 38|| vigaNayya parasya cAtmanaH prakRtInAM samavasthitiM parAm / amuyopacitAH kayApi cedvipate'mUyiyiSanti sUrayaH // 39 // vigaNayyeti cedi, upacitA: punItAH, ke ? sUraya AcAryyAH, kayApi, kayA ? amuyA prakRtisamavasthityA, tadA athiyiSantya sUryA kartu mutsahante, 3.smai ? dviSate zatrave, kiM kRtvA ? pUrva vigaNayya jJAtvA vimaryetyarthaH, kAm ? parasya zatrostathA''tmanaH parAmutkRSTa pratInAM avasthitim / / 66 tatsaMhAro mA sma bhUdvandhutAyAH siddhAdezavyaktaye siddhazailam / nItvA viSNu taM parIkSAmahe'mI jJAtvA daNDaM sAma vA yojayAmaH // 40 // taditi-tattasmAtkAraNAt bandhutAyAH bandhusamUhasya maicyA yA saMkSaro bilayo mA sma bhUt mA bhavat / ataH parIkSAmahe parIkSAkarmaH / ke ? abhI cayam , ki kRtyA ! pUrva nIlvA taM viSNu lakSmaNam , kaM nItyA ? siddhazailaM koTizilAm, kasyai 1 siddhAdezadhyaktaye zrutazAnopadizanizcayAya, tathA ca yojayAmaH | kam ? daNDa vA'thavA sAma, kiM kRtvA ? pUrva jJAsvA, ka 1 taM viSNu lakSmaNam / bhAratapakSe nArAyaNamiti // 40 // ityasya vAcamabhinandha bharotthitAnAM rAjJAM galAGgAdagaladgulikAcchalena / ------------ ----- ----------- ina parAkamI rAjAoMke mastakoMse pUjita caraNa, Asanapara virAjamAna, saMgrAma rUpI raMgamaMcapara zAke nartana karAne ke lie sUtradhAra tathA apane mAmAse anugata usa dazamukhane isa pRthvImeM kaunase apane zatru samUhako eka hI sAtha yamake dAtoMke vIcameM nahIM jhoMka diyA hai ? [.."sUtradhAra tathA mUrkhatAke kAraNa ahakAriyoM ke zikSaka (mandazAsyaH) usa kaMsake mAmA, jarAsaMdha (kaMsamAtulA)ne isa pRthvI..."jhoMka diyA hai / // 38 // apanI athavA zatrukI aTAraha prakRtiyoMkI anyonya sAdhanA utkRSTa sthitikI upekSA karake yadi kisI prakRtise prerita hokara rAjA zatrudhoM prati abhiyAna karatA hai to nItizAstrake AcArya usapara IrSyA hI karate haiM // 39 // ataeva bandhutA athavA bandhuoMkA saMhAra nahIM honA cAhiye / vAsudeva lakSmaNa athavA kRSNako lekara koTizilApara jAte haiM aura vahA~se jijJAsA karate haiM / vahA~ zrutazAniyole jAnakara sAma athavA daNDakA prayoga kareMge // 40 // 1. ghasantatilakAvRttam / 2. vaizAlIyaM vRttam / 3. zAlinIvRttam / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam mantrasya kalpitamivAjani mallikAnA mArAdhanaM jayaparaM mukulopahAraiH // 41 // iti zrIdvisandhAnakavardhanaJjayasya kRtau rAghavapANDabIye mahAkAvye mantranirNayakathano nAmaikAdazaH sargaH / / 11 // itIti- ajani jAtam , kim ? ArAdhanam, kasya ? mantrasya, yena ? galAGgadagaladgulikAcchalena galasyAGgadA galAGgadAH, galAGgadebhyo galantyazca tA gulikAzca galAgadagaladgulikAstAsAM chalena kaThakeyUrakSaranmauktikavyAjena, keSAm ? rAjJAM bhUpAnAm , kathambhUtAnAM rAjJAm ? bharotthitAnAm , kiM kRtvA ! pUrvamabhinandya saMstutya, urarIkRtyetyarthaH / kAm ? vAcaM vANIm , kasya ? asya jAmyavastha, katham ? ityukaprakAreNa mantrasyArAdhanam , kimiva ? kalpitagina, kaiH ? mukulopahAraH kalikopahAraH, kAmAm ? mallikAnAm , kathAbhUtamArAdhA ? jayaparaM jayaM pipatti pAlayatIti jayaparamiti / bhAratapaze-asya yatabhadrasyeti // 42 // iti niravavidyAmaNDanamajitapapiutamaNDalImaNDitasya SaTtacayaninaH zrImadvinayacandra paNDitasya gurorantevAsinI devananidanAmnaH ziSyeNa sakalakalomapacArucAsurIcandrikAcakoreNa nemicandreNa dhiracitAyAM padakaumudI nAma dadhAnAyAM TIkAyAM sugrIvajAnyAJjaneya-nArAyaNapANDavAdimantra __ kathano nAmaikAdazaH sargaH // 16 // ------..-... -..--- ---- ----- ------ - -------...-..-.- -.---.--.- ------------------- ukta prakArakI isa jAmavanta athavA balarAmakI sambhatiko svIkAra karake jhaTakeke sAtha uThe rAjAoMke galeke bhUSaNa athavA aMgaparase girate hue mallikAkI kaliyoMkI aJjali-tulya maNiyoMke vyAjase maMtraNAkI pUjAvidhi sI ho gayI thI jisakA pariNAma vijaya hI thA // 4 // iti nirdopavidyAbhUSaNabhUSita paNDitamaNDalIke pUjya, SaTtacakravartI zrImAn paNDita vinayacandra guruke ziSya, devanandike zipya, sakalakalAkI cAturya-candrikAke cakora, nemicandra-dvArA viracita kadhi dhanaJjayake rAghava-pANDavIya nAmase khyAta dvisandhAna __ kAvyakI padakaumudI TIkAmeM 'mugrIvajAmbadhAJjaneya nArAyaNapANDavAdimaMtrakathana nAmaka ekAdaza sarga samApta / 1. vasantatilakAvRttam / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH atha vAnarAdhipatibhiH prabalaiH paramaH pumAncalayuto'nugataH / zrutavikramaza (mi) bhi: prayau vinayairvibhUtimiva siddhazilAm // 1 // atheti - athazabdo'tra mantrakathanAnantaryArthI boddhavyo maGgalArtho vA gRhyate / prayayau prakarSeNa gatavAn, kaH ? paramaH pumA~ lakSmaNaH, kAma ? siddhazilA koTizilAnAmadheyAM dRSadam kathambhUtaH san ? anugataH, kaiH 1 vAnarAdhipatibhiH sugrIvaprabhRtibhirvAnirendraH kathambhUtaiH 1 prabalaiH prakRSTasAmarthyavadbhiH punaH zrutavikramamazamibhiH zAstrapau rUpopazamavadbhiH / kathambhUtaH paramaH pumAn ? balyutaH rAmayuktaH, kAmiva ? vibhUtimiva yathA sampadaM vinayairanugataH san pumAn pravAsIti zeSaH / bhAratIyaH - athavA paramaH pumAnnArAyaNaH siddhizilAM prayayau kathambhUtaH san anugataH kaH ? narAdhipatibhiH samudravijayAdibhibhUtaiH kathambhUtaiH 1 prabalaiH prakRSTavalasainyayuktaH punaH kathambhUteH 1 zrutavikramaprazamibhiH, kathambhUtaH paramaH pumAn ? balayutaH balabhadrayutaH, kAmiva 1 vibhUtimiva yathA vinavairanugataH san mAnavo vibhUti prAtIti // 1 // anujagmurenamanukUlatayA harivaMzajAH sukhacarA bahavaH / vyavasAyamAyanicayA iva taM kimamI na vAtatanayapramukhAH ||2|| anujagmuriti kiM nAnujagmurapi tvanujagmureva ke ? amI harivaMzajAH sugrIvAdayo narendrAH kam ? tamena lakSmaNam, kyA ? anukUlatayA AnukUlyenAttayetyarthaH, kathambhUtA harivaMzajAH / sukhacarAH prazastravidyAdharAH, punarRtatanayapramukhAH hanumatprabhRtayaH, katisaMkhyA: ? bahavaH pracurAH ka iva kaM yathA ? iva yathA AyanicayAH dravya pravezadvArANi vyavasAyamudyamamanugacchantIti / bhAratIyaH - irivaMzajAH yAdavAnvayasamutpannAH bhUpAlyaH taM nArAyaNam, sukhacarAH sukhena varttamAnAH, punarAtatanayapramukhA vistIrNa nItipramukhAH / zeSaM samam ||2|| ravimaNDalotthita ivAnya iva svayamanyajanma gatavAniva saH / narabhImayojana suduHsahayA prabhayA pariSkRtatatuH zuzubhe // 3 // ravIti - salakSmaNaH zuzubhe kathambhUtaH ! prabhayA pariSkRtatanuralaGkRtazarIraH vayambhUtayA ! janAnAM muduHsahayAtizayena sokumazakyayA, kathambhUtaH 1 narabhImayo narANAM bhayahetuH ka ivotprecitaH ? ravimaNDalotthita sUryavimvAtsamutpanna iva, tathA'nya ivotprekSita iva svayamAtmanA'nyajanma gatavAniva / maMtraNA vAda, ghar3I senAoMke svAmI, zAstra, parAkrama tathA prazamadhArI vAnaravaMzI rAjAoMse anugata, balabhadra (rAma) ke sAtha parama puruSa lakSmaNa usI prakAra koTigilAko gayA thA jaise cinamratA se anugata vibhUti jAtI hai [samudradhijaya Adi rAjAoM se anuyAta balarAmake sAtha paramapuruSa kRSNa usI prakAra koDizilA jAtI hai] // 1 // harivaMza meM utpanna ye bahuta se uttama vidyAdhara (sukhacarA) hanumAna Adi anukUla hone ke kAraNa kyA usa lakSmaNake pIche pIche vaise hI nahIM gaye the jaise udyogazIlatA ke sAtha sampattike Agamana mArga calate haiM [ yAdavavaMzameM utpanna bahutase sukha se jIvana bitAte tathA vistRta nIti ke pramukha saMcAlaka anukUlatA ke kAraNa kyA usa kRSNake haiM] // 2 // atyanta pariSkRta zarIra honeke kAraNa logoMke lie bhayakAraka vaha lakSmaNa, janasAdhAraNa ke lie na sahane yogya apanI kAntike dvArA aisA suzobhita huA thA ki vaha sUrya 1. sarge'smin pramitAkSara vRttam / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam bhAratIyaH -- zuzubhe kaH ? sa nArAyaNaH kathambhUtayA prabhayA ! naramImayojana suduHsahayA, naro'rjunaH, bhImo vRkodaraH tayoryojanaM yogastena suduHsahayA / zeSaM samAnam ||3|| vizadaM yazo'khiladizaM nikhilAM bhuvamAyatiH stutikathAM mahimA / samatIyivatsamamidaM sakalaM bhujayoH ziro'sya samatItavatoH || 4 || 216 vizadamiti - idaM sakalaM dharma samatIyivadatikrAntayat ? kim ? idaM sakalaM kattu katham ? samamekavaiyA, kayoH satoH ? bhujayoH kathambhUtayoH satoH ! ziraH samatItatratoH, mastakamatilaGghittavatoH, kasya 1 asya lakSmaNasya viSNoba / abhedaM tAtparyam - unnataskandhAvayekavAdyazaHprabhRtInAM spaddha pradarzitA / tadyathAsamatIyivat kiM karttR ? yazaH, kAm ? akhiladizaM samastAzAm kathambhUtam ? vizadam, tathA samatIyuSI, kA ? AyatiH prasiddhiH kAm ? bhuvam kathambhUtAm ? nikhilam tathA samatIyivAna, kosI ! mahimA mAhAtmyam, kAm 1 stutikathAm ||4|| 1 Tag meM sujena bhuvanasya bharaM vahataH zilA cahiriyaM jagataH / raat bhuvaM kimu nagasya bharastarurityayaM smayamiyAya muhuH ||5|| kimbiti kimityanena zabdenAkSepo gamyate, u aho, iyaM zilA jagataH kiM bahirasti me mama, kiM kurvataH ? bahato dharataH, kam ? bhuvanasya bharam, na kRSNa bhujena bAhunA, kimu bhuvaM dadhataH vibhrataH nagasya gireH tarurbharaH api tu naiva, ityaya viSNuH mudduvAra cAraM smayaM garvabhiyAya gatavAn ||5|| vinipAtitaM vinihitaM prathamaM kvacidAtmanoddhRtamadaH suhRdAm / adhunAtmasAhasamasau sahasA dadRze brajanniva nirUpayitum || 6 || 3 vinipAtitamiti - adhunA sAmpratamiti dadRze dRSTaH ko'sI ? asau viSNuH, kiM kurvan ? vrajan katham ! sahasA zIghram, kiMtu miSa ? nirUpayitumiya, kim ? ada etadAtmasAhasaM dhairyam, kezam ? suhRdAm, kathabhUtaM sat 1 vinipAtitaM tathA vinihitaM tathoddhRtam phaina ? AtmanA cha ? kacit kApItyarthaH, katham ? prathamamiti ||6|| 2 nAgamo nijazuciH surabhirvanapuSpagaH samahimograjavaH / sarasAM zaracchavimitaH ziziro marudanvagAttamRtumUrttiriva // 7 // rAdhanAgama iti - anvagAdanugataH ko'sau ! marudvAtaH, kam ? taM viSNum kathambhUtaH ? saghanAgamaH saha dhanAgamena varttamAna iti saghanAgamaH mandayA gayA varttamAna ityarthaH / punarnijazuciH nijenAtmanA zucinirmala: reNUtrazUnya ityarthaH punaH surabhiH sugandhiH, ataeva surabhiryato vanapuSpagaH kAntArakusumamakarandamaNDala se utpanna, athavA dUsareke tulya athavA svayameva dUsare janmako prApta ke samAna zobhita ho rahA thA [arjuna, bhIma Adile sambandhake kAraNa agamya vaha kRSNa thA] // 3 // isa lakSmaNa athavA kRSNake zirake Upara uTI bhujAoMne eka sAtha hI Age kahe saba camatkAroMkA bhI atikramaNa kara diyA thA / nirmala yazane samasta dizAoMko, saubhAgyakI yAtine pUrNa vizvako tathA mahimAne stutikI carcAko lA~ba diyA thA // 4 // samasta vizva ke dAyitvako ina bhujAoM se uThAye hue mere lie kyA yaha zilA jagat ke bAhara hai ? pRthvIko dhAraNa karanevAle bhUdharake lie per3akA bhAra alaga hotA hai kyA yaha soca kara as (lakSmaNa-kRSNa) Azcarya meM par3a gaye the // 5 // kahIM para chor3A gayA athavA rakhA gayA apanA prAcIna sAhasa aba maiMne apane Apa hI samhAla kiyA hai / bandhuvAndhavoM ko yaha pratyaya karAne ke lie hI akasmAt jAtA huA sadRza vaha lakSmaNa athavA kRSNa dekhA gayA thA // 6 // megha ghaTAyukta, svayameva nirmala, vanake phUloM ke parAgayukta honese sugandhita, zItalatA (hima) yukta, zarat Rtuke tAlAboM kI (athavA sarasa) kAnti yukta, zizira tathA orase Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH bindutkarabAsanAvAsitatanurityarthaH / punaH samahimA samaM himaM yasya saH sarvajanatApahArakatayA prazasya ityarthaH, punaramajavaH pradhAnavegaH mayUrapicchabhedItyarthaH / punaH zaracchavi vArirUpatAbhitaH prAsaH, kathambhUtAM zaracchavim ? sarasAM rasikAm / atra tAtparya jalalavasamAlambitatayA'tisUkSmasUkSmasvabhAvatApratipannAn payaHkaNAn pakSaratItyarthaH / ataeva ziziraH zItalA, ka ivotprekSito marut ! RtumUrtirikha, paNa RtUnAM mUrtiriva tadyathA zaraccharatkAlaH sa lokaprasikha dhanAgamaH prAT , tathA zuciH grISmaH, tathA surabhirvasantaH, tayA sama hamo hemantaH, kathAbhUtaH san ? chavi svacchatAmitaH, keSAm ? saraso sarovarANAM tathA zizira ete SaDtavastamanujagmuriveti ||7|| vacanAtipAtamaTavImaTavIM sadhunI dhunImabhinivezamagAt / salatAgRhAnvasatiramyatayA tarasAbhipAdamabhipAdamagAt // 8 // vacaneti-agAt gatavAn , kaH 1 sa viSNuH, katham ! tarasA zIghram , kiM kRtvA ? pUrvamatipAtamatikamya, kAm ? aTavImadhIm , araNyAnImaraNyAnIm punaH kiM kRtvA ? pUrvamabhinivezaM pravizya, kAbh ? dhunI dhunIm , taraGgiNI taraGgiNIm , punaH kiM kRtvA ! pUrvamabhipAdamabhipAdaM prapadya, kAn ? agAn parvatAn "agAnityatra civRkSAniti vyAkhyAnayanti" / kathambhUtAn ? salatAgRhAn, kayA ? vasatiramyatayA mandiramaNIyatayeti // 8|| pathi pANDurAjakulavRddhimataH kila kezavaM mukharayankakubhaH / iti bhImasena ucitAvasaraM sarasaM jagAda sa maruttanayaH // 9 // pIti-kila lokoktau zAstroktau vA / ataH kAraNAjagAda uktavAn ko sau 1 sa maruttanayo hanUmAn , kam kezavaM lakSmaNam , ka ? pathyadhvani, kathaM yathA bhavati ? ucitA basaraM yogyaprastAvaM punaH sarasa punaH pANDunirmalaM parIkSAkSodakSamagityarthaH, katham ? iti vakSyamANaprakAreNa, kiM kurvan ? kakubha AzA mukharayan zandayan , kathAbhUtaH 1 bhImasenaH bhImA ronA yasya saH, athavA bhImA cAsau sA ca bhImasA tasyA inaH bhImasena, zatrUNAM pradhvaMsanavazAtparamotkarSa prAptA yA lakSmI tasyA prabhurityarthaH / kathambhUtaM kezavam ? rAjakulavRddhiM rAjakulasya narendrasamUhasya vRddhiryasya sa tathoktastam , tasya lakSmaNasyAnekeSAM bhUmipAlAnAM melApako'bhUdityarthaH / athavA pANDurAjakulavRddhiM pANDuraM niHpApaM tathA vizadama, ajanAmA nRpo dazarathasyAdyaH puruSaH, ajasya kulamajakulaM pANDuraca tada jakulazca pANDurAjakulaM tasya vRddhiryasmAt tam | bhAratIyaH-bhImaseno vRkodaraH kathambhUtaH 1 pANDurAjakulavRddhimataH pANDurAjakulasya pANDurAjAnyayasya nRddhI mata iSTaH, punaruttanayaH marutaH devAH santyasya mahattaH 'parvamarubhyAM taH', iti sUtreNa tapratyayaH, mahattasyeva zakrasyeca nayo nItiryasya sa tathoktaH zeSa tulyam / / 9 / / zazinastulAM samupayAti kulaM bhavato yaterupazamazca vidhAm / tava pauruSaM svasadRzaM bhuvanaM bhramadavyapekSya bhujayorajarat // 10 // bahatA phalataH mUrtimAna chahA~ Rtuyukta pacana usake pIche-pIche baha rahA thA [ghanAgamase varSA, sarasa chavi zarada, zItalatAle zizira, sama-himase hemanta, surabhi dhana puSpa yukta basanta tathA nijazuci grISma] // 7 // kahIM para jaMgalake bAda jaMgaloMko pAra karatA, nadiyoMse samandhita nadiyoMko ghusakara lA~dhatA, aura latAkujoMse vyApta evaM saba taraphase vRkSoM dvArA AcchAdita parvatoMko paidala hI paidala bhavanakI ramaNIyatAke sAtha car3hatA-utaratA yaha vegaMse calA jA rahA thA // 8 // bhISaNa senAke svAmI usa pacanaJjayake putra hanumAnane dhavala kIrtidhArI rAjA ajake kula (raghuvaMza)kI vRddhikI dRSTi se ucita avasara dekhakara dizAoMko [jAte hue nimna sarasa vacana lakSmaNajIko kahe the [rAjA pANDake vaMzakI pratiSThAbhUta indra ke samAna nItiza (maruttanaya) bhImane zrI kRSNase vacana kahe the] // 9 // // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam 1 zazina iti- samupayAti prApnoti, kiM kartR ? kulamanvayaH, kAm ? tulAM sAdRzyam, kasya ? zazinazcandrasya vizadatayA sakalalokAnAmAnandakArikulamityarthaH / tathA bhavana upazamaH yateryoginaH vidyAM tulA samupayAti tathA tava bhujayoH pauruSaM parAkramo'jarajIrNam, kiM kurvat ? bhuvanaM jagat bhramat paryat kiM kRrakA ? pUrvamavyapekSyAnapekSya, kim ? svasadRzamAtmasamaM mitram / anyeSAM zatrUNAmabhAvAbuddhAbhAvo darzitaH // 10 // tava pUrvajena yadunopanatAH kimarAtayo naraghuNA nihatAH | sakalaM jagadvagataM kRtavAnsa kayA ziloddharaNaDambanayA ||11|| 218 dvi0 taveti- aho, kiM nopanatAH kiM na namrIkRtAH ? ke ? arAtayaH zatratraH, tathA kina hitAH kiM na pradhvastAH ? ke ? arAtayaH kena ? raghuNA dazarathena, kathambhUtena ? pUrvajenAdyena, kasya ? ta api tUpanatA nihatAzca / atra tAtparya se zaraNamAgatAste namrIkRtAH, ye ca stabyaste nihatA ityaH / tathA kRtavAn ko'sau sa raghuH kim ? jagat kathambhUtam ? vazagatamAtmAdhInaM punaH sakalaM samastaM yadyasmAt kAraNAt tatra kiM prayojanam ? kathA 1 ziloharaNaDambanayA taveti zeSaH / bhAratIya:- kiM nihatA api tu na, ke ? arAtayaH kathambhUtAH santaH 1 upanatAH, punaH naraghuNAH narakITakAH, kena kartrA 1 yadunA rAjJA, kathambhUtena ! pUrvajena, kasya ? tava, tathA ca kRtavAn sa yaduH, kim ? jagat kathambhUtam ? vazagataM punaH sakalam, tatra kiM ? kayA ziloddharaNaDambanayeti // 11 // janamAkalasva bhuvi sAMzayikaM bhavatastathApyucitamudyamanam / tadidaM dviSAM hi palitakaraNaM vijayazriyazca subhagaGkaraNam // 12 // janamiti-tvaM bhuvi janaM lokaM sAMzayikaM saMzavApatnaM hi sphuTamAkalasya jAnIhi tathApi bhavatastava ugramanamutrama ucitaM syAt tadidamucamanam kathambhUtaM syAt ? dviSAM zatrUNAM paritaGkaraNam apalitaM palitaG kriyate'nena tattathoktam, tathA vijayazriyazca subhagaGkaraNam asubhagaM subhagakriyate'nena tattathoktam / "kRJH karaNe yuT ca" / atredaM tAtyartham tvadudyamaM zrutvA palAyamAnAnAM dviSatAM bhUmerududdhRtena reNUtkareNa dhUsaritakezAH santo vArddhakena vinA tvayodyamena kRtvA paritA iva kriyante, tathA ciraM niHsaubhAgyAyA jayazriyastvayodyamena kRtvA saubhAgyaM kriyate || 12|| kulaparvatAH kulaparAbhavataH samavaimi te'dya nijamunnamanam / kalayanti phalgu vilayaM manute savitodayAstamaya sAnumatoH // 13 // kuleti-samabhijAnAmi, kalayanti manyante, ke 1 te kulaparvatAH kulAcala mervAdayo grizyaH, kim ? unnamanasunnatim, kathambhUtam ? phalgu vyartham punaH kathambhUtam ? nijamAtmIyam / kutaH ? kulaparA 3 ApakA kula (lokake lie AnandakArI honese) candramAkI samAnatA karatA hai, ApakI zAnti yatiyoMkI prazamatA tulya hai aura Apake bhujAoMkA parAkrama tribhuvanameM ghUmatA huA kintu apane sadRza dUsareko na pAkara (nirAzA se thaka gayA hai // 10 // Apake pUrvaja mahArAja raghune phyA zaraNAgata zatruoMko vinamra nahIM banAyA thA ? athavA ahaMkAriyoMkA sarvanAza nahIM kiyA thA ? unhoMne to sAre saMsArako jIta liyA thA, apaca Azcarya hai (yat-u ) isa koTizilA ke uThAnekI viDambanAse kyA lAbha hai ? [Apake vaMzake AdipuruSa rAjA yadune narakITa, vinamra zatruoMko kyA mArA thA ? unhoMne...... lAbha hai] // 11 // tathApi saMsArakI saMzayazIla janatAko puruSArtha jatA dIjiye isa dRSTise ApakA yahU udyoga sarvathA ucita hai| kyoMki Apake bhayase bhAgate zatruoMke thAla dhUladhUsara ( pake sadRza ) ho jAyage aura vijayalakSmIkA saubhAgya phirase camaka uThegA // 12 // he lakSmaNa athavA kRSNa 1 Apake dvArA hue apane vaMza ke parAbhava ke kAraNa kulAcala Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH bhakto'nvayAbhibhavAt , kasya 1 te tava, katham ? adya sAmpratam , ato manute, kaH 1 savitA raviH, kam ? vilayaM pradhvaMsa , kayoH 1 udayAstamayasAnumatorudayAcalAstAcalayoH / anedaM tAtparyam-viSNoH kulAdabhibhUtAnAM kSoNIdharANAM svakIyAmunnati phalgumanyamAnAnAM vilaye sati tanmadhyavartisvAdudayAstabhUdharayovilayaM bhanutaM'haM nirAzrayA bhaviSyAmiti sadasya sUyarA pradarzitam / / 13 / / tadito nirUpaya payodharayostaTayobhareNa mRndumadagatim / balizobhitAM saritamazvamukhImapi sArasAnugamanAkulitAm // 14 // taditi-he vilo nirUpayAvalokayasva, kaH ? tvam , kAm ? saritam , keyam ? vadita itastataH, kathambhUtam ? balizogitAm taraGgazobhitAm , punaH mRdugandagatiM pezalAlasagamanAm , kena ? payodharayorjala. dhAriNostaTayoH yU.lyo reNa punaH sArasAnugaganAkulitAM sArasAnAM lakSmaNAnAmanugamagena gamanapaunaHpunyena AkulitA bhoga nItA gityakSaH / api zabdo'tra samuccaye na kevalaM. saritamavalokaya, azvamukhIM kisarImadhyavalokaya, kayambhUtAm ? payodharayostanayostaTayocchitayomaraNonnatyena dumandagatiM punarvalizobhitAM jaThara rAjitrayavirAjitAM punaH sArasAnugamanAkulitA sAraJca tat sAnuSu gamanaM ca, senAkulitAm ||14|| iha saikataM taraNitaptamidaM parihatya Isakulameti saraH / . viralA vasanti ca sati vyasane kimu pakSapAtaniratA hi punaH // 15 // iheti-dahA sminpradeze idaM hasakula taraNitataM dinakarapradItaM saikataM sikatApuJja parihatya parityajya saraH sarovarameti vAti / yuktametat kiM vasanti tinti, ke ? viralAH sarapuruSAH, api tu na ke'pi, kva sati / vyasane vinivAsanipAte, u aho punaH kiM ksanti, ke ? pakSapAtaniratAH, api tu na, kathAra ? hi spuTamiti zeSaH // 15 // parato nataM jaghanapANibharA hu pUrvataH kucabharAtkimapi / pulineSu sUcayati tatpadayoramarAGgAnAgamanamatra padam // 16 // parata iti-abhAsminpradeze sUcayati, kiM kattu 1 padam , kiM karma 1 amarAGganAgamanam , kayoH padam ! tasyadayoramarAjanAcaraNayoH, keSu ? pulineSu saikateSu, kathambhUtam ! natam , kathaM yathA bhavati ! bahu, katham ? parataH pazcAt , kasmAnlatam ! jaghanapANibharAt jaghanabhareNAntastitvAt pAyobhAro'pyupacaryate, na tu sAkSAdastIti bhaavH| tathA natam , katham 1 kimapi kiyat , katham ? pUrvataH purataH kasmAt kimapi natam ? kucabharAdili |16| Aja apanI U~cAI vyartha hI samajhate haiM / phalataH sUrya bhI udayAvala aura astAcala parvatoMkI samAptikI kalpanA karatA hai, aisA merA vicAra hai // 13 // jalake pravAike rokanevAle kinAroMkI U~cAIke kAraNa dhIragambhIra bahatI huI, taraMgoMse sundara tathA sArasoMke idhara-udhara Ane-jAnese Akula isa nadIko tathA stanoMkI U~cAI aura bhArake kAraNa bilAsapUrvaka mandamanda jAtI, trivalise sundara tathA Thosa aura unnata zikharoM (sAra-sAnu) para calane ke kAraNa azvamukhI kinArIko bhI dekhiye // 14 // sUryake Atapase tapAyI gayI cAlukAmaya sthAnako chor3akara yaha iMsAkA jhuMDa tAlAbakI ora calA ArahA hai| ucita hI hai kyoMki virale hI caritravAna vyakti Apatti Anepara dRr3ha rahate haiN| jo paMkhopara ur3ane vAle haiM [ jo pakSapAtI loga haiM ] unakA to kahanA hI kyA hai // 15 // jaMghA tathA nitamboMke bhArake kAraNa par3IkI tarapha bahuta gaharA tathA paMjekI tarapha bhI stanoMke bhArake kAraNa kucha kama gahare padacihna patalAte haiM ki ina bAlukAmaya pradezoMmeM devAMkI deviyA~ vihAra karake gayI haiM // 16 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 dvisandhAnamahAkAvyam amutazca puSpazayanaM racitaM navayAvakAkitapadaM tridshaiH| rudhirAruNa kusumavANacitaM madanasya pazcakamiva jvalati // 17 // amuta iti-amutazcAsminpradeze'pi jvalati bhAti, kim ! puSpazayanaM kusumAstaraNam , kathambhUtaM sat ? citaM vihitam , kaiH ! tridivairdevaiH, punaH kathambhUtam 1 navayAbakAGkitapadaM nUtanAlata kacihnitapadam , kimivotprekSitam ? madanasya kandarpasya madhisaraNaM rattaHzoNitaM kusugavANacitaM prasUnazarapuSTaM paJcaka yuddhamiva // 17 // stanatApasUnamavanamranalaM vizapatramatra kusumAstaraNe / kimutojjhitAnyamanasA viguNA surayoSitA virahavallakikA // 18 // staneti-avAsminpraTeze'bhUt. kina ? vipatraM padminI patraM kathambhUtam ? stanatApasUna kucatApazuSkaM punaravanamranalamavanamro nalo yasya tattayoktam, stanatApasUnatyAnnalo'pi zuSko vizapatrasyeti bhAvaH, cha ? kusubhAstaraNe, utAho kimujijhatA kiM parityaktA, api tu na / kA ? virahavallakikA viyogavINA, kathA ? surayoSitA'mararamaNyA, kathambhUtA satI ? viguNA astitantrIkA, kathambhUtayA satyA surayoSitA ! anyamanasA'nyacittayA / atra vAsanArthaH pradaryate-ciraproSito marttA kadA''gamiSyati, kadA taM hammyAM drakSyAmi kadA'tidIrghaviyogAgnidagdhaiH kaTAkSavizepairAtmapatihadayaM jarjarIkariSyAmIti cittAdanAvasthAprAptacinta. yetyarthaH // 18 // mRganAbhijaM parimalaM dviradaH karidAnagandhamanuyAti hriH| iha janturevamaparo'pi paraM vinihantumeva samanuvrajati // 19 // bhRgeti-ihAsminpradeze dvirado istI mRganAmija kastUrikAjAtaM parimalamanuyAtyanugacchati / evamuktaprakAreNa hariH siMhaH karidAnagandhamanuyAti / aparo'pi jantuH paramanyaM vinihantumanuvrajati / / 19 / / sarasIha majati kariyalinAM paridhiH karAgranibhRtaH sphurati / jaladevatArthamidamudgatavarakSaNamAtapatramiva barhamayam // 20 // sarasIti-ihAsminpradeze'linAM bhramarANAM parithiH maNDalaM parisphurati, kathambhUtaH ! karAgranibhRtaH zuNDAmasthitaH kva sati ! kariNi gaje sarasi sarovare majati bruDati sati / utprekSate udgatavadiva ( udtavat udgatamiva ) kim ? idam AtapatraM chatram , kimartham ? jaladevatArtham , kathAbhUtam ? bahamayaM picchamayam , kSaNaM muhUrtamekamiti zeSaH // 20 // isa ora devatAoMke dvArA yanAyI gayI, nUtana tathA gIle AlatAyukta padacihnoMse bhUSita, puSpazayyA hai| jo phUlake vANose vyApta tathA raktase lAla honeke kAraNa kAmadevake saMgrAmako bhUmike samAna jagamagA rahI hai // 17 // isa puSpazayyApara stanoMkI uSmAse sUkhA nAlayukta kamalapatra aisA pratIta hotA hai jaisI ki videza gaye premIko cintAse Akulacitta devoMkI apsarAke dvArA chor3I gayI binA tArakI virahavINA hotI hai // 18 // _kastUrI mRgakI nAbhise utpanna sugandhake pIche hAthI calatA hai, hAthI ke madajalakI gandhakA siMha pIchA karatA hai, isa prakAra isa araNyameM epha jantu dUsare jantuko mAraneke lie usakA pIchA karatA hai // 19 // isa vanameM jaba hastinI tAlAvameM gotA lagAtI hai to usakI sUMr3ake aprabhAgapara sthira baiThe bhaurIkA chattA Uparako ur3atA hai / Upara ur3atA yaha dhatulAkAra bhauroMkA jhuMDa usa samaya aisA lagatA hai mAno mayUrapatramaya chatra hI jaladevatAke Upara tana gayA ho // 20 // 1. manakamiva-dacha / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH 221 sabalAkikA navavRNA jagatI mRdu nijharaM vahati vAti marun / savitAvRtazca vipinairiha kiM jaladAgamaH satatasaMnihitaH // 21 // sabalA kiketi-ihAsminpradeze vahati, kA ? pRthvI jagatI, kam ? nirim , katham ? yathA mRdu mandam , kathAbhUtA ? savalAkikA balAkAbhiH saha vartamAnA punarnavatRNA navAni nUtanAni tRNAni yasyAM sA tathoktA, tathA vAti, kaH ? garut, tathA vRtastirohitaH, kaH ? asau savitA sUryaH, kaiH 1 vipinaiH kAntAraiH, ataH kiM vidyate jaladAgamaH prAvRT , kayambhUtaH 1 satatasannihito'navaratanikaTavartIti zeSaH // 21 // dvipadantapatramadamauktikavadhataH zravobhujagalaM zabarAn / kariNAM na kevalamasanmanuve harato'mutaH sakalasAramapi // 22 // dvipeti-iha kevalaM manuve jAne'ham , kAna ? zabarAn kirAtAn , kiM kurvataH sataH 1 dadhataH, kim ? avobhujagalaM karNabAhukaNTham , kathambhUtam ? dvipadantapatramadamauktikavat / atredaM tAtparthama-dantidantapatraM karNayoH, madaM bhujakakSayoH, mauktikAni gale / harato'pi manube, kAn ? asU-prANAna , keSAm ? kariNAma sakalasAram , ka 1 anuto'musminpradeza iti zeSaH / / 22 / / abhipecakaM nipatatA hariNA purataH krameNa padayordviradaH / sthitavAnihonnamitakumbhakaraH kSaNamaGkuzena viniruddha iva // 23 // abhipecakamiti-ihAsminpradeze sthitavAn , ko'sau 1 dvirado hastI, ke ivotprekSitaH ? aMkuzena viniruddha iva, katham ? kSaNaM muhUrtamekam , kathambhUtaH san ? unnamitakumbhakaraH, ken ? nipatatA hariNA siMhena, ken ? padayoH krameNa caraNayoH phAlena, katham ! purataH, kathaM nipatatA ? abhipecakaM pucchamUlaM lakSIkRtyeti zeSaH ||23|| taravo na santyaphalino na latAH kusumojjhitA na virata tayaH / sarito'lihaMsazukakokilakadhvanivarjito'tra na paro'sti ravaH / / 24 // tasva iti-atreha pradeze taravo vRkSA aphalinaH phalarahitA na santi, tathA latAH kusumojjhitaraH prasUnazUnyA na santi, tathA sarito nadyaH viratasutayaH jalanijharovijhatA na santi, tathA paro'nyo ravI dhvaniralihaMsazukakokiladhvanivarjitaH bhramarAdizandavarjito nAsti // 24 // iha bhAnti. maNDapabhuvaH salatAH savitardikA giripatatsalilAH / vanadevatAbhirapadizya mithaH pathikAnprapA iva zucau racitAH // 25 // isa vanakI bhUmipara dhIre-dhIre bahate jharanoMke tuSArayukta havA bahatI hai, sarvadA sArasa uhate rahate haiM, nUtana komala dUdha ugatI rahatI hai tathA U~ce-U~ce vRkSoMke kAraNa sUrya chipA rahatA hai ataeva aisA lagatA hai ki yahAM vArahoM mahInA varSA Rtu rahatA hai // 21 // merA vicAra hai ki isa ghanameM hAthiyoMke dantapatroMko kAnoM meM pahine, madako donoM bhujAoMmeM AtmasAt kiye tathA mastakake muktAoMko galoM meM dhAraNa kiye hue bhIloMne dAdhiyoM ke kevala prANa hI nahIM liye haiM apitu unakI samasta sArabhUta sampatti (vastue~ ) bhI hara lI hai // 22 // isa yanameM sAmanese hI pU~cha ke hisseko lakSya karake uchalate hue siMhake paMjoMkA ghacAva karanekI dRSTise hAthI gaNDasthaloM tathA sUMDako tAnakara kSaNabhara vaisA hI jamake khar3A rahatA hai jaisA ki mahAvatake aMkuzake saMketapara nizcala ho jAtA hai // 23 // isa pradezameM aise vRkSa nahIM haiM jinapara phala na Ate hoM, saba latAe~ aisI haiM jo phUlatI hai, eka bhI nadI aisI nahIM hai jisakI dhAra TUTa jAtI ho tathA bhauMrA, haMsa, zuka, kophila, adikI madhura kUjake sivA dUsarI dhvani nahIM sunAyI par3atI hai // 24 // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam iheti-iha pradeze salatAH tAbhiH saha varttamAnAH maNDapabhuvaH bhAnti, kathambhUtAH ? savitardikAH vedikAsahitAH punaH giripatatsalilA giribhiH patatsalilaM yAsu tAH kSoNIdharaprakSarajjAH, kA iva 1 pathikAnadhvagAn apadizyoddizya zucau grIbhe vanadevatAbhiH mithaH parasparaM racitAH prapAH pAnIyazAlikA iva // 25 // patitastaroH zakuniviSTicitaH zarairito'zapatha kriyayA / upayuktamuktasita taNDula kairavabhAti kIrNa iva parNacayaH ||26|| patita iti - ito'sminpradeze taroH vRzcAt patitaH zakuniviSTicitaH vihagAmadhyayuktaH parNacayaH patrasamudo'vabhAti zote, ka iva ? zaraiH kartRbhirapayuktamukta sitataNDu ke rupayogI kRtojjhitazveta taNDulasamUhaiH kIrNa iva, kayA ? arkazapathakriyayA sUryAjA - (ca) vidhinA // 26 // 222 // 27 // kusumaM dhanurmadhuliho'sya guNaH zukakUjitaM samarasUryaravaH / madanasya sAdhanamidaM pracuraM sulabhaM na sAdhyamiha tadvipi kusumamiti-iha vipine'sminkAntAre madanasya kandarpasya yata idaM sAdhanaM vidyate, kathambhUtam ? pracuzm, punaH sulabhaM suprApam, tadyathA kusumaM dhanurjAyate, madhuliho bhramarA asya dhanuSo guNo jAyate, tathA zukakUjitaM kIradhvaniH samastUryaravaH raNavAdyazabda iti sAdhanam, tattasmAt sAdhyaM sulabhaM na, api tu sulabhameveti kAkuH // 2 // tridivecchayA vratamityajanaiH kriyate na mucyata idaM divijaiH / tadidaM vanaM divamavaimi divaM zatazIrNakalpataruzeSahatAm ||28|| tridiveti-ihatya janai rihasambhUtairjanaiH tridivecchayA vrataM kriyate vidhIyate, trivargANAmanyonyavyAghAtosa. tatvAdyathAvRttikena dharmArthakAmAcaraNalakSaNena dharmeNa dIvyate gamyate prApyata iti yaH pradezaH sa tridivastasyecchayA, tathA na mucyate na parityajyate, vi.m ? idaM vanam kaiH 1 divijaiH devaiH tattasmAdavaimi jAnAmi, kim ? idaM vanam kAm ? divaM svargam, tathA'vaimi kAma ? divam kathambhUtAm 1 zatazIrNakalpatadazeSahatAM zatazIrNAzca te kalpataravasteSAM zeSastena hatAm idamaitihyamatra, iha vane nandanAya mAnakalpa ke lisukhaM prapanneSu deveSu divyasukhaM manyamAneSu satsu manuSyANAmiva sudhApAna santRptamAnastayA prasiddhAnAM phalAdibhakSaNAbhAvAt saphaltAnuyogatyAtkalpatarubhirevameva zIryate smeti bhAvaH ||28|| " para latAoM se ghirI huI, madhya meM vedI se yukta tathA parvatoMse utaratI choTI-choTI jaladhArAoM se zobhita maMDapa-bhUmiyA~ haiM / ve aisI lagatI haiM- mAno vanadevatAoMne pathikoM kI suvidhAkI dRSTise parasparameM vicAra karake grISmaRtu ke lie piyAUpaM sthApita kara dI haiM ||25|| isa ora vRkSoM se ghirI tathA pakSiyoMkI vITase vyApta pattoMkI rAzi vaisI pratIta hotI hai jaisI ki bhIloMke dvArA kI gayI sUrya kI pUjA ke upayoga meM Aye aura pUjA-samAptipara idharaudhara bikhera diye gaye taNDula lagate haiM // 26 // puSparAzi rUpI dhanuSa, bhramara paMkti rUpI usakI jyA tathA zuka, AdikI kUjarUpI yuddha-bheriyoMkI dhvani ye saba kAmadevakI samarayAtrAkI sAdhana-sAmagrI isa vanameM pracura mAtrA sulabha hai kintu samasyA yahI hai ki koI jeya nahIM hai ||27| yahA~ utpanna manuSya svargakI icchAse vrata, niyamAdi kA pAlana karate haiM aura apanI ramaNIyatA ke kAraNa yaha vana svargake devoM dvArA kabhI bhI nahIM chor3A jAtA hai / atazca maiM isa banako svargIya nandanavana hI samajhatA huuN| aura socatA hU~ svargakA nandanavana anupayukta phaloM se lade vRkSoMke kAraNa naSTa ho rahA hogA ||28|| 1. atrAtizayoktiH - pa0, 60 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH 223 iti saGkathAM nizamayansuhRdaH sa nizAmayansapadi tattadayam / samarAghavakramadhurAjagatI ratimApa yena samavApa zilAma // 29 // itIti-samabApa prAptavAn , ko'sau ? so'yaM lakSmaNaH, kAm ! zilAm , ki kurvan ! nizamayan Rzvana , kAm ? sakAyAM vAttIm , kasya ? suhRdaH hanumataH, katham ? ityukta prakAraNa, kiM kurvan ! nizAbhayan pazyan , kim ? padArthasArtham , yena lakSmaNena kRtyA Apa, kA ? jagatI pRthvI, kAm ? ratim , kathabhUtA satI ? samarAghavamadhurA dhUmAmaya rAdhA rAdhapazcAtI kAya sadhavakramaH rAghavAmasya dhurA rAghavakramadhurA, samA prAalA rAghavakramathurA yasyAH sA tthoktaa| bhAratIyapakSe-samavApa, ko'sau 1 so'yaM viSNuH, kAm ! zillAm , kiM kurvan ? nizAmayan , kAm ? saGkayAM parasparAkuTilabhAnagam , kasya ? suhRdo bhImasya, katham ? ityukta prakAraNa, kiM kurvan ? nizAmayan pazyan , kim ? tatsatprasiddha vastujAtam , kimApa api tu na prAptavatI, kA 1 samarAdhavakramathurAjagatiH aghavatyApayat vakrodhavakraH samare maGamA me'vayakaH samarAdhavakraH sa cAsau madhuzca samarAdhavakrAmadhustasya rAjapatiH samarAdhavarAmadhurAjagatiraghavatsamarakrUramadhurAjyamityarthaH, kAm ? ratim , kena ? yena viSNuneti // 29|| RSikoTibhIta iti janyabhiyA svagale nibadhya madanena nadIm / pravivikSaNA khalu kutazcidiyaM na zilAhRteti kalita hariNA // 30 // RSIti-na AhatA api tvAhatA AnItetyarthaH kA ? iyaM zilA, kena ? madanena ratipatinA, kutaH ? kutazcit , katham ? khaTa nizcayena, kathambhUtena ? pravivikSuNA praveza kattumicchatA, kAm ? nadIm , kiM kRtvA ? pUrva nibadhya kAm ? zilAm , ka ? svagale, kayA ? janyabhiyA janApavAdabhavena, kathamiti ? RbhikoTibhIta iti, hariNA lakSmaNena / bhAratapaze-nArAyagena // 30 // prabhaviSyataH kaliyugAdbhayato na khalUpagopya bhuvi dharmanidhim / yatibhiH ziloparikRteyamiti pravitarkitaM haladhareNa tadA // 31 // preti-tadA tasminkAle pravitarphita haladhareNa rAmeNa katham ? iti na kRtA, api tu kRtava, kA ? iyaM zilA, kaiH ? yatibhiH, katham ? upari, katham ? khalu nizcayena, kiM kRtvA ? pUrvamupagopya, kam ? dharmanidhim , kasvAm ? bhuvi, kasmAt ? bhayato bhayAt , kasmAdbhayam ? kaliyugAt kalikAlAt , kathambhUtAt ? prabhaviSyataH bhAvinaH / bhAratapakSe-haladhareNa balabhadreNa // 31 // hariNA jinAbhipavaNAnmanasA janatAviryamupapAdayitum / nikaTAnna pANDukazilAgapateH khalu sAhRtetyavahitaM haribhiH // 32 // mitra hanUmAnakI ukta sundara carcAko sunatA huA tathA una-una ramaNIya padArthIko dekhatA huA yaha lakSmaNa anAyAsa hI koTi-zilApara pahu~ca gayA thA jisake dvArA saMtulita raghuvaMziyoMke caraNoMkI AdhAra pRthvIko prasannatA huI thI mitra bhImakI niSkapaTa samIcIna ukta bAte sunatA huA tathA una-una vAstavikatAoMko samajhatA huA zrIkRSNA koTizilApara pahu~ca gaye the jisake kAraNa yuddhameM hone vAle pApoMke kAraNa kara-AcaraNa daitya madhuke rAjyako prasannatA nahIM huI thI // 29 // isa ghanameM tapalIna karor3oM RSiyoMse Dare, lokApavAdakI AzaMkAse kAmadevake dvArA to kahIMse yaha zilA isalie lAyI gayI hogI ki ise gale meM bA~dhakara vaha nadI meM DUba jAyagA pasI kalpanA hari lakSmaNa athavA kRSNake manameM AyI thI // 30 // - usa samaya rAma athavA ghalarAmake manameM yaha vicAra bhI AyA thA ki bhaviSya meM balapUrvaka Ane vAle kaliyugake bhayase dharmakI nidhibhUta isa zilAko bhUmike bhItara chipAke rakha diyA gayA thA kintu yatiyoMne ise bhUmike Upara kara diyA hai // 31 // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 dvisandhAnamahAkAvyam hariNeti-avahitaM pratItimAnItam , kaiH ? haribhiH sugrIvAdibhirvA narendraH, katham ? iti nAhatA, api tvAitA, kA 1 pANDukazilA, kena ! hariNA indreNa, kimarthamAhatA ? upapAdayitum , kim ? janatAvidUrya janAnAM samUho janatA, AbidUrya sAmIpyamityarthaH janatAyA AvidUrya janatAviryam , kathambhUtena hariNA ? jinAbhiSavANonmanasA jinAbhiSekotkaNThitacittena, kasmAdAhatA ? agapatermezaH nivaTAsamIpAt , kiM kartum ? upapAdayitum , katham ? khalu nizcayeneti / bhAratapakSe iribhiryAdavaiH // 32 // upavINayanhaSadi siddhapaI milyAbhihimpanivaho nigAta / na mahaH kSaNaM viSahate sma harebalavattaro'sti balino'pyathavA // 33 // upeti-niragAnirgatavAn , ko'sau ? nilimpanivahaH devasamUhaH, kasmAt ? nilayAtsyakIyasthAnAt , kiM kurvan ! upavINayan vINayopagAyan , kim ? siddhipadaM jinezvarayazaH, athavA rAgadveSarityAgAdAtmasvarUpopalabdhi prAptAnAM yatInAM kandarpadarpavijayalakSaNAM siddhim , kasyAm ? dRSadi zilAyAm , tathA na vipahate sma soDhuM na kSamate sma, ko'sau ? nilimpanivahaH kim ? mahastejaH, kasya ? harelakSmaNasya, katham ? kSaNaM muhUrtamekam , yuktametat , asti kaH ? balavattaro balIyAn , kasmAt ? blinH| athavA kasya / blinH| bhAratapaze-harernArAyaNasya, zeSaM prAgvat // 33 // gajagaNDapaTTitamadacchuritAM gajazaGkayA munizilAM nakharaiH / vilikhannasammabhipataJcharabhaH zaraNaM vyagAhata guhAgahanam // 34 // gajeti-vyagAita mAvikSata, kaH ? dazaramaH zArdUlaH, kim ? zaraNam , kim ? guhAgahanaM guhA ca gahanaJca guhAgahanam , darImukhamityeke vyAkurvanti / kiM kurvan ! dilikhannutkiran , kAm ? munizila koriSadam , kaiH 1 nakharainasaH, kathA ? gajazaGkayA gajabhrAntyA, kathambhUtAM satIm ? gajagaNDapaTTitamadacchuritAM karikapolasaGgharSamadajalaviliptAm , kiM kurvan ? rasan garjan , punaH kiM kurvan ? abhipatana sammukha gacchanniti ||34|| tamudIkSya zailamupayanabhasA vavRdhe svayaM sa bhuvanAmyadhikam / karakandukAgirimatIva laghu puruSottamo'tiparuSojagaNat // 35 // samiti-vaqdhe vRddhi gatavAn , ko'sau 1 sa puruSottamo lakSmaNaH, katham ? svayamAtmanA, kathaM yathA bhavati ? bhuvanAbhyadhikam , kiM kurvan ? upayan samIpaM gacchan , katham 1 ramasA autsukyena, kiM kRtvA ? pUrvamudIkSyAvalokya, kam ? taM zailaM korizilAnAmadheyaM bhUdharam / tathA ajarANat amaMsta, kaH ? puruSottamaH, kam ? girim , kathambhUtam ? ladhum , katham 1 atIva atizayena, kasmAt ! karakantukAt hastakandukAt , sugrIvAdi vAnaravaMzI athavA yAdava rAjAoMko yahI vizvAsa huA thA ki zrIjinendradevakA abhiSeka karane ke lie utsuka indra ke dvArA parvatarAja sumeruke Uparase lAyI gayI yaha pANDukazilA hI hai, jo ki naralokakI janatAke samIpa sapane kI dRSTise lAyI gayI hai // 32 // , svargavAsI deva loga vINAke Upara siddha parameSThIkI stutiko gAte hue apane apane svargIya vimAnoMse nikale the kintu isa (siddha) koTi-zilApara upasthita hari lakSmaNa athavA kRSNake tejako eka kSaNa bhI na saha sake the| ThIka hI hai zreSTha thalI harise adhika balavAn bhI koI ho sakatA hai // 33|| hAthIke gaNDasthalase bahate madajalase lipI huI koTizilApara hAthIkI AzaMkAse uchalakara AyA siMha, nakhoMse use kharoMca kara zaraNabhUta guphA athavA dhane vanameM calA jAtA hai // 34 // usa parvatako dekhakara hI bar3e vegake sAtha usake nikaTa pahu~cate hue atyanta kaThora -FHD Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH 226 kathambhUtaH san puruSottamo'jagaNat ! atipaSo'tizayena kaThoraH / bhAratapakSe-puruSottamo nArAyaNaH / zeSaM sugamam / / 35|| jaghanaM nivadhya vasanena dhanaM viniyamya kezanicayaM zirasi / bhuvamutkhanazcaraNapANitalaiH sa vavalga palla iva valgu nadan | // 36 // jadhana bhiti-cacAla calati sma, kosau ? sa lakSmaNaH / bhAratapakSe sa viSNuH, ka iva ! mala iva, kiM kurvan ? valgu nadana madhuraM garjana , punaH kiM kurvan ? utkhanannullikhan , kAm ? bhuvaM vasundharAm , kaiH kRtvA ? caraNapANitaleH, kiM kRtvA ! viniyamya dRDhe niyantrya, kam ? zirasi mastake kezanicayam , ki kRtvA ? pUrva nibadhya niyantrya, vi.m ? japanaM nitambaM kari pradezama , kena ! vamanena vastreNa, kathaM yathA bhavati ? ghanaM gAmiti // 36 // padadhAtajAtadari muktadharaM sa dharAdharaM sukRtavAnkRtavAn / vijahAti vA balavatA nihataH zlathamaNDalaH kila na kaH pRthivIm // 37 // padeti-kRtavAn vihitavAna , ko'sI : savituH, phan ! paraM zailam , karamUlam ! muktadhara muktA dharA yena tam , kaya yathA bhavati ? padadhAtajAtadAra padapAtena jAtA darI yasminmocanakarmaNi tattathoktaM yathA, kathAbhUtaH sa viSNuH ? sukRtavAn , vA'thavA, yuktametat , kila lokotto, ityamaNDalo bhUtvA ko na pRthivI cijahAti, api tu sarvo'pi parityajati, kathambhUtaH san ? nihataH, kena ? balavatA balineti / / 37 // sa darImukhena natakujatanuH pravizannadhaspadamamuSya gireH| samami darzitavarAhagatirgatavAnvarAha iti nAma tadA // 38 // sa iti-samavaimi jAne'haM tadA tasminkAle gatavAn , ko'sau ? sa viSNuH, kim ? nAmAkhyAm , kathamiti ? varAha iti, kAbhUtaH san ? darzitavarAhagatiH prakaTitadaMSTrivRttiH, kiM kurvan san ! pravizan kim ? adhaH padamadhobhAgam , kasya ? amuSya asya gireH, kena ? darImukhena kathAbhUto bhUtvA ! natakubjatanuH natA cAso kubjA saGkacitA tanuryasya saH // 38 // urasA nipIDya bhujayotiyaM paritaH prasArya paricArya zilAm | samudakSipadvaravivAhazilAmiva gominIM pariNinISurasau // 39 // uraseti--samudakSipadunnItavAn , ko'sau ? asau viSNuH, kAm 1 zilAm , kAmiva ! varavivAhapuruSottama lakSmaNa athavA kRSNa apane Apa hI sAre vizvase bhI adhika sotsAha ho gaye the| tathA yaha zilA unako hAthakI gaidase bhI bahuta choTI pratIta huI thI // 35 // paridhAna vastra ke dvArA kamara tathA A~ghoMko kasakara, mAthepara bAloMko jakar3akara bA~dhake, bhUmiko pairoMke taluoMse khodatA huA tathA madhura madhura bar3abar3AtA huA vaha lakSmaNa athavA kRSNa koTizilAkI ora bar3hA jA rahA thA // 36 vizAla puNyake svAmI lakSmaNa athavA kRSNane caraNoMke AghAtase hI phaTate hue usa parvatako bhUmise alaga kara diyA thaa| ucita hI hai kyoMki jisakI AdhArabhUmi zithila ho jAya tathA prathala virodhIke dvArA AkrAnta ho to kauna aisA hai jo ukhar3a na jAya { jisa rAjAkA apanA sAmantamaNDala dala athavA udAsIna ho tathA prabala zatruke prahAra ho rahe ho yaha bhI apane rAjyase cyuta ho jAtA hai ] // 37 // __ zarIrako mor3akara kubjekI taraha guphAmese isa korizilAke parvatake nIce ke bhAgameM ghusate hue viSNu (lakSmaNa tathA kRSNa)ne yataH sUkarakI cAlakA pradarzana kiyA thA ataeva isI samayase inakA bhI nAma varAha par3a gayA hogA aisA maiM samajhatA hU~ // 38 // donoM bhujAoMko pUrA phailA kara chAtIse cipakAkara koTizilAko uThAkara isa 29 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 . dvisamdhAnamahAkAvyam zilAmiva, kathambhUtaH ? gominI lakSmI pariNinISuH pariNetumicchuH, kiM kRtvA ? samudakSipat ? paridhArya sAmastyena dhRtvA, kiM kRtvA ? pUrva prasArya, kim ? bhujayo hoH dvitayaM yugam , katham ? paritaH sAmastyena punarnipIDya, kena ? urasA vacasA // 39|| kRtapANipIDanavidhiH prathamaM puruSottamena samudRDhatanuH virarAja koTikazilA bhayataH parikampitA navavadhUriba sA // 40 // kRteti-virarAja zuzubhetarAm , kA'sau ? sA koTizilA, kathambhUtA satI ? puruSottamena viSNunA samuDhatanuH samudatamUrtiH, punaH kRtapANipIDanavidhiH, katham ? prathamam , punarapi kathambhUtA ? bhayataH parikapitA, ke virarAja ? navavadhUriva, kathambhUtA ? samudRDhatanuH, kena ? puruSottamena narapradhAnena sambhogacAturIcatureNa, punaH prathama kRtapANipIDanavidhiH vihitapariNayanavidhAnA ||40 // paritaH patabhujagapaktirasau galitAntrajAlajaTileva babhau / paribhinnanirjharajalA hariNA vidhRtAnilena dhanamUrtiriva // 41 // parita iti--asau koTizilA mau / keva ? galitAntrajAlajaTileva cyutAntramAlA jaTAvalambinIvetyarthaH, kathambhUtA satI ? patadbhujaGgapaMktiH kSaratsarpazreNiH, katham ? paritaH sAmassyena, punaH paribhinnanirajalA savannirapAnIyA, punaH hariNA vidhRtA, keva ? anilena vidhRtA ghana mUrtiriya meghamUtiriva // 41 // divi dundubhiH praNinanAda divaH kusumAJjaliH praNipapAta tathA / tamudIkSya vismayamivoccalitAstaravo'pi puSpamabhitazcakaruH // 42 // divIti-divi gagane dundubhiH devatUrya prANananAda dhvanitavAn , tathA kusumAJjaliH ghuSpavRSTiH divaH gaganAt praNipapAta, tathA taravo vRkSAH api abhitaH sAmatyena puSpaM cakamaH vikSiptadhantaH / atra jAtyapekSayakavacanam / ke ivotprekSitAH, taM viSNum udIkSya vilokya vismayamAzcaryam uccalitA iva ||42 // dviSatAM bhayena suhRdA pramudA yunivAsinApatizayena hareH / api sAhasairabhavadughRSitaM nanu vastvanekavidhamekavidham // 43 // dviSatAmiti-apizabdaH samuccaye 1 dviSatAM zatrUNAM bhayena uddhRSitaM romAJcitam abhavat jAtam , lakSmaNa athavA kRSNane koTizilAko usI prakAra uThA diyA thA jaise lakSmIke sAtha vivAha karaneko udyata viSNune vivAhazilAko uThAyA thA // 39 // puruSottama lakSmaNa athavA kRSNakI bhujAoM dvArA kasake davAyI gayI, aura goda meM uThAyI gayI vaha koTizilA kA~patI huI [pANigrahaNa honeke bAda pahile pahile AliMgana kI gayI ataeva bhayase kA~patI huI ] nava vadhUke samAna suzobhita huI thI // 40 // nikalakara cAroM ora bhAgate hue sA~poMke gucchoMke kAraNa yaha koTizilA aisI lagatI thI mAno isakI A~ta hI phaila gayI haiN| lakSmaNa athavA kRSNake dvArA uThAnese saba tarapha phUTakara bahate jharanoMke pAnIke kAraNa vaha zilA vAyuse ur3Aye gaye meghake samAna pratIta hotI hai // 4 // mUrtimAna Azcaryake samAna bar3hate hue lakSmaNa athavA kRSNako dekhakara svargameM devaoNkI dundubhiyAM garaja uThI thIM, AkAzase puSpavRSTi ho par3I thI tathA vRkSoMne bhI svayameva sarvatra puSpoMko vikhera diyA thA // 42 // __AtaMkake kAraNa zatruoMke roma khar3e ho gaye the, harSAtirekameM mitroMkA zarIra pulaphita ho uThA thA, AzcaryakI atine svargavAsI devoMko romAMca lA diyA thA tathA apane sAhasakI Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH 227 tathA suhRdAM pramudA Anandena, tathA yunivAsinAM devAnAm atizayena AzcaryeNa, tathA sAisadhaiyaH hareH viSNoH, yuktametat , nanu aho jAyate, kim ? vastu ekavighaM sadanekavidhamiti ||43 // avalokya taM kalakalaM mumucurdizi khecarA jitaziloddharaNam / sahadharmamAnitanayA ktitaM pravijeSyase ripumapIti jaguH // 44 // aveti-vecarAH sugrIvAdayo vidyAdharAH kalakalaM kolAhalaM dizi mumucuH, ki pUrva kRtvA ? taM lakSmaNa jitaziloddharaNaM jitaM dilAyA uddharaNaM yena taM avalokya, kathA bhUtAH ? sahadharmamAnitanayAH saha yugapat parasparavyabhicAritAyAH parityAgAt dharmeNa vinayalakSaNena mAnito nayo nIti: gRhAzramalakSaNo ye te tathoktAH, athavA dharmeNa ziSTaparipAlanaduSTanimahalakSaNona mAnito nayo nItiyeSAM te 'ziSTAnAM pratipAlanaM duSTAnAM nigraho rAza dharmo na tu ziromuNDanaM, jaTAdhAraNaM tIrthAttIrthAntaragamanaM cati vacanAt / apizabdopatra samuccayArthaH / tathA jaguruja vantaH, katham ? iti vitatam anavarataM vijeyase, kaH ? tvam , kam ? ripuM rAvaNam, katham ? saha ekhelyaa| bhAratIyapakSe-'dharmamAnitanayAH dharmasya pANDunarendrasya mAninaH mAnavantaH garviSTAH tanayaH putrAH pANDavAH ripuM pravijedhase iti jaguH / zeSaM samam / / 44|| pratiropyatAM tadiyamatra zilA bhavitAsi zatrukulanirdalanaH / pratizuzruvAniti vacaH suhRdAM samatiSThipatpunarimAM sa hariH // 45 // pratiropyatAmiti-pratizuzruvAn aGgIkRtavAn , kiM ? suhRdAM vaco vacanam , kayam ? iti, tattasmAt pratiropyatA sthApyatAm . kA ? iyaM zilA, ka ? annAsmin sthAne, yato bhavitAsi, kaH ? kathambhUtaH 1 zatrukulanirdalanaH righuvaMzAvamI, punaH pazcAt samatiSThipat pratiropayAmAsa, kaH ? saharilakSmaNaH, kAm ? imAM zilAm , mAratapaze-harinArAyaNaH // 45|| sarasIjalaplavahimastamasau dvipadAnasaurabhamathAnubhavan / mRganAbhigandhamapi gandhavahaH sabhayaM vanecara ivAbhiyayau // 46 // sarasIti-abhiyayau sammukhaM gatavAn , kaH ? asau gandhavaho vAyuH, kam ? taM viSNum , katham ? sabhayaM yathA, kathambhRtaH gandhavahaH ? sarasIjalaplavahimaH jalAzayapayaHpUrazItalA, kiM kurvan ? anubhavan , lInatAse svayameva lakSmaNa tathA kRSNa bhI praphulita the| isa prakAra eka hI vastune aneka rUpa dhAraNa kiye the // 43 // __ saphalatApUrvaka koTizilAkA uddharaNA karate hue usa lakSmaNako athavA kRSNako dekhakara AkAzacArI devoM aura vidyAdharoMne dazoM dizAoMko jayake kolAhalase guMjA diyA thA, dharmapUrvaka nIti-mArgakA pAlana karaneke kAraNa [dharmarAja pANDake svAbhimAnI puSoMke sAtha ] nizcita hI Apa zatruoMko pUrNa rUpase jIteMge yaha ghoSaNA kI thI // 44 // Apa nizcita hI zatru-kulakA sarvanAza kareMge ataeva isa zilAko phira yahA~ rakha dIjiye / lakSmaNa athavA kRSNane svargavAsiyoMke ina vacanoMko svIkAra kara liyA thA aura koTizilAko phira yathAsthAna rakha diyA thA // 45 // jalAzayoMke jalapravAhake sparzake kAraNa zItala, hAthiyoMke madajalakI sugandhise . mumudhaH, ke ? khecarAH devAH, kam ? kalakalam, kasyAm ? dizi, kalakalAupekSayA'tra vIpsA sambhAvyate / tenAyamoM labhyate dizi dizi / ki karavA ? avalokya, kam ? taM viSNum, kathambhUtaM ! jitaziloddharaNam, api tathA dharma-pa0, da0 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 dvisandhAnamahAkAvyam kim ? dvipadAnasaurabha dviradamadAmodam apizabdaH samuccayaM sUcayati tathA mRganAbhigandhaM kastUrI parimalam, ke iva 1 vanecara itra milla iva, yathA vanecarastaM viSNum abhiyAti / anyatsamam ||46 || utkhAtaropaNamidaM nijameva puMsA nyAyyaM vrataM tadanupAlaya pAlanIyam / ityagrajasya vacanaM pratimAnya tuSTastuSTAva siddhapadapaMktimAvupendraH ||47|| utkhAveti- upendro lakSmaNo'jasya rAmasya vacanaM pratimAnya aGgIkRtya tuSTo hReH san siddhapadapaMkti siddhaM padaM yeza teM siddhapadAH teSAM paMkti muktazreNI tuSTAva stauti sma / kathaM vacanam ? iti utkhAtaropaNam unmUlitapratyavasthApanameva taM pAlanIyam kathambhUtam 1 nijagAtmIyam keSAm ? puMsAM puruSANAm punaH kathambhUtam ? nyAyyaM nyAyAdanapetaM tat anupAlaya / bhAratapakSe-upendra viSNuH, agrajasya balabhadrasyeti // 47 // yosdhaH sthito'zokatarorabhAsIttadvRkSamUlI yamahAvratasya / phalaM yatibhyaH prathayannivArhanvanyaH surANAM sa punaH punAtu // 48 // ya iti saH arhan, punAtu pavitrIkarotu kathambhUtaH ! surANAM devAnAM punaH vAraM vAraM vandyaH stutyaH / punaH kathambhUtaH 1 azokataroH piNDIdrumasya adhaH adhobhAge sthitaH, kiM kurvanniva ? yatibhyaH phalaM prathayanniva yA amAsIt reje | kasya phalam 1 tadvRkSamUlIya mahAvrataspa, vRkSasya mUlaM hitaM yasya sa vRkSamUdIyaH, sa cA vRkSamUlIyazca tadvRkSamUlIyaH tasya mahAtrataM tasya lokaprasiddhasya vRkSamUlya nivAsino munigaNasya mahAvrata mityarthaH // 48 // bodhAmbhodhI yaH samAdhInduvRddhe siddherucyaM kartumicchannivarddhim / ninye mAnyaM sAdhu ratnatrayaM naH siddhaH siddhAM kAryasiddhiM karotu ||49|| bodheti-karotu vidadhAtu sa siddho muktAtmA, kAbh ? kAryasiddhi kArya mokSalakSaNam, siddhiH prAptiH tirvA kAryasya siddhiH kAryasiddhistAm keSAm 1 no'smAkam kathambhUtAM kAryasiddhim ! siddhAM pUrvAparapramANabAdhAparityAgAdyuktiyuktacetasAM puMsAM pratItizikharizikharamArUDhAm / yo ninye nItavAn kim ? ratnatrayaM samyagdarzanajJAnacAritrasvabhAvam kAm ? Rddhi vRddhim, ka ? bodhAmbhodhau, bodhaH avagamavigamasajanmAjJAnAtizayaH sa bodhAmbhodhiH tasmin kevalajJAnasamudra, kathambhUte ? samAdhInduvRddhe krodhAdicatuSTayajanitacittakAluSyaparityAgAdyadAtmanaH prasannatA sa samAdhiH, sa evenduH tena vRddhe, kathambhUtaM ratnatrayam ? sAdhu sAdhUnAM momino yogyatvAtsAdhvityabhidhIyate / athavA AtmIyadoSaiH parityaktatvAtsAdhu ! punaH kathambhUtam ! mAnya 1 vyApta tathA kastUrI mRgakI nAbhike gandhase sugandhita pavana usa lakSmaNa athavA kRSNake sAmane bhaya ke kAraNa bhIlake samAna dhIre-dhIre cala rahA thA // 46 // Adarza puruSoM kA yaha apanA nyAyocita tathA saba prakArase pAlane yogya vrata hai ki jise ukhAr3a diyA hai usakI punaH sthApanA kara deM ataeva Apa bhI isakA pAlana kriye| jyeSTha bhAI rAma yA balarAmakI isa sammatiko upendra ne svIkAra kara liyA thA aura bar3e saMtoSa ke sAtha saparameSThI caraNapaMktikI stuti kI thI // 47 // samavazaraNa meM azoka vRkSa ke nIce virAjamAna honese darzanIya tathA ananta sukha rUpI mokSake mUlabhUta mahAvratoMke suphalako yatiyoMko detA huA. sadRza vaha arhanta parameSThI hamArA candya hai / vahI devoMko bhI pavitra kareM ||48 // kaSApa parityAgase utpanna cisakI nirmalatAmaya samAdhi rUpI candramAke dvArA jvArako prApta kevalazAnarUpI samudra meM jisane amUlya samyag darzana-jJAna-caritamaya ratnatrayakI 1. vasantatilakAvRttam / 2. upajAtivRttam / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH 229 suroganarendrANAM pUjyam , kiM kurvanbhiva ratnatrayaM vRddhiM ninye / icchaniva, ki kattum ! kattu vidhAtum , kim ? rucyaM bhUSaNam , kasyAH ? siddheH muktilalanAyA iti // 49 // tathAcArya caryApariNatamupAdhyAyamakhila zrutopAdhyAyaM taM bahuvidhatapaHsAdhanaparam / stuve sAdhu sAdhu sthitijananirodhavyatikaraM sadA pazyatprAhukhitayamidameva tripuruSam // 50 // tatheti-tathA dvayorarhasiddhayorAsArUpatayA stavanAkAraNa stuve tavAma, pham ! AyA sUrim , kathambhUtam ? caryApariNataM caryAjJAnadarzanacaraNatapovIryAcArAH paJca, cayAbhiH pariNatastaM caryApariNataM pazcAcAreSu ajJAnavAsanAvAsitAntaHkaraNasayA jalatailavadupayyupari vartamAnaM janaM pariNAmayaMtagAtmasvarUpopalAdhilabdhamityarthaH / tathA stuve'ham , kam ! upAdhyAyaM pAThakam , kathambhUtam ? akhilazrutopAdhyAyaM samastAgamasyApadezAram , tathA stuve'ham / kam ? taM sAdhu saMsArasAgarasaMsaraNasarAgapariNAmabahirmukhatvAdantarmukhAkAratayA mAnamavalokamAnaH tadrUpatayA pariNaman bahiyeSu saMyogatAmApaneSUdAsInatAmava' lambamAnaH sAdhubhidhIyate / kathAbhUtaM sAdhum ? bahuvidhatapaHsAdhanaparaM bahuvidha bAhyAbhyantaraprakAram , bahuvidhaM ca tattapazca bahuvidhatapastasAdhanaM ca hetuH heyaM heyarUpatayopAdeyamupAdeyatayA vivecakaM jJAnaM sAdhanamityucyate, bahuvidhatapazca sAdhanaJca bahuvidhatapaHsAdhane, te pare paramotkarSa prApte yasya sa tathoktastam , ataH kAraNAt pAhuvaMdanti, ke ? viddhajanAH, kim ? tadidaM tritayam , kimeva prAhuH ? tripuruSa trayANAM puruSANAM samAhArastripuruSaM hariharahiraNyagarbham , kiM kurvat 1 pazyat avalokamAnam , kam ? sthitijananirodhavyatikaram , sthitiH dhrauvyam , jana utsAdaH, nirodho vyayaH, sthitidaca janazca nirodhazca sthitijananirodhAsteko vyativAraH sambandho yasya padArthasArthasya tattathoktam utpAdavyayadhauvyAtmakaM sadityarthaH / kathaM yathA bhavati ? sAdhupUrvAparapramANabAdhAviSayatAyAH parityAgAdAtmapratItiviSayamandiraM yathA, katham ! sadA sarvakAlam , atra tAtparyamabhidhIyate, prabodhakatyAdamArgAnmArgapyAropakAcchIlAt pracyavamAnAnAM zIle pratyavasthApyAvineyAnAM kAraNyabuddhyA pratipAlakaH syAttasya tathAvividhatapasA vividhakarmabhasmIkaraNAssAdhuH haro'bhidhIyate, kaSAyadaityAnAM kSayakArakatvAttasyeti zeSaH // 50 // ityuccakaiH stutizataM viracaya viSNu namAlikhansuragaNairjahase zilAyAm / dvIpAmburAzikulaparvatadevaloka lokAntareSu likhitaM kila kena veti // 51 // itIti-jahase hasitaH, kaH ? viSNuH, kaiH ! suragaNaiH devasamUhaiH, kiM kurvan ! zilAyo dRpadi nAma Alikhan uskiran , kiM kRtvA ? pUrva viracayya kRtvA, kim ! stutizatam , katham ? uccakairatizayena, bhalIbhA~ti vRddhi, muktirUpI vallabhAke AbhUSaNa banAne ke lie kI hai vaha siddha parameSThI hamArI ananta kAryasiddhi arthAt mokSake sAdhaka ho // 49 // zAna, darzana, caritra, tapa-vIrya paMcAcArake AcaraNameM AcArya parameSThIko, samasta zAstroMke samIcIna upadezaka upAdhyAya parameSThIko, tathA aneka prakArake bAhya tathA abhyantara tapakI sAdhanAmeM lIna sAdhu parameSThIkI bhI stuti karatA huuN| dhrauvya-utpAda-vyayakI prakriyAko sadA bhalIbhA~ti samajhanevAlI yaha tripuTI hI vAstaba brahmA-viSNu-maheza tripuruSa haiM // 50 // isa prakAra pragAr3ha zraddhApUrvaka saikar3oM stutiyAM karane ke bAda lakSmaNa athavA kRSNa 1. tAmadhalambI muniH sA-pa0, 20 / 2. zikhariNIvRttam / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 dvisandhAnamahAkAvyam katham ? ityuktaprakAreNa tadyathA kiletizabda ''pyAzcarye khede vA, kaineti zabdo'nuyogA'rtho grAhyaH vA athavA kena likhitaM kim ? nAma, keSu dvIpAmburAzikulaparvatadevalokalokAntareSu dvIpaM samudrasamRddhanagarapurapattanAdi, amburAzayaH samudrAH, kulaparvatAH udayAstamayabhUdharAdayaH devaloka : amarAvatIpurI, lokAntaraM manuSyalokaH, itaretarAzrayo dvandvaH, tAni tathoktAni teSu suragaNAnAM prahAsavacanamidamiti // 51 // itthaM hiraNyakazipUdyapakSapAtI nArAyaNaH pathi babhUva nivartamAna : I siddhAbhipUjana vizeSa vivRddhatejAH zrIvardhanaM jayakaraM vinayaM nirAhuH ||52 || iti zrIdhanaJjayakaviviracite rAghavapANDavIyAparanAmni dvisaMdhAnakAvye lakSmaNacAsudevayoH koTizilToddharaNakathano nAma dvAdazaH sargaH // 12 // itthamiti - babhUva jajJe, ko'sau ? nArAyaNo viSNurlakSmaNaH kathambhUtaH 1 nivarttamAno vyAghuTana ke ? pathi mArge, punaH kathambhUtaH ! hiraNyakazipUdayapakSapAtI hiraNyaM kAJcanam, kazipU grAsAcchAdane, udayaH abhyudayaH, hiraNyaM ca kazipU ca udayazca hiraNyakazipUyAH teSAM pakSapAto'syAstIti saH tathoktaH, bandibhyo . vaMzastutikaraNena kanakaprAsAcchAdana vibhUtInAM dAteti bhAvaH / punaH kathambhUtaH 1 siddhAbhipUjana vizeSavivRddhatejA AdAveva tejasvI siddhAbhipUjanAdvizeSeNa vRddhaM tejo yasya sa tatheti katham ? ityuktaprakAreNa yuktametanirAhudanti ke ? vidvajjanAH, kam 1 vinayaM prazrayam, kathagbhUtam ? jayakaram punaH zrIvarddhanamiti / J bhAratIye - itthamuktaprakAreNa, siddhAbhipUjana vizeSavivRddhatejA bhUtvA nArAyaNo nivarttamAnaH, pathi babhUva, kathambhUtaH san ! hiraNyakazipadayapacapAtAM hiraNyakazipurnAma daityarAjastasyodavapakSaM pAtayatItyevaMzIlaH sa taktaH, hiraNyakazipoH prANahartetyarthaH / anvatsamam // 52 // iti zrIniravadyavidyAmaNDanamaNDita paNDita maNDalI maNDitasya paTtarkacakravarttinaH zrImadvijayacandrapaNDitasya gurorantevAsino devanandinAmnaH ziSyeNa sakalakalovacArucAturIcandrikA. ahir nemicandreNa viracitAyAM padakaumudI nAma dadhAnAyAM TIkAyAM lakSmaNavAsudeva koTizilo raNakathanaM dvAdazaH sargaH // 12 // zilApara nAma likhate hue devoMke dvArA dekhe gaye the / Azcarya hai ? kyoMki dvIpa, jalanidhi, kulAcala, amarapurI, athavA lokAntara meM kaba kisane apanA nAma likhA hai | // 51 // sampatti ( hiraNya ) sukha sAmagrI ( kazipU ) tathA samRddhi ( udaya ) ke pakSakA samarthaka lakSmaNa athavA hiraNyakazipu nAmake daityake utkarSakA lamAzikartA kRSNa siddhazilA para sAMgopAMga siddha parameSThI kI pUjAke kAraNa lauTatA huA mArga meM adbhuta rUpase bar3he tejake svAmI naranAyaka huye the / kyoMki vidvajjana bhagavAn kI vinayako lakSmIkA poSaka tathA vijayakA kartA kahate haiM // 52 // nirdoSa vidyAbhUSaNabhUSita paNDita maNDalI ke pUjya, patarkacakravartI zrImAn paNDita vinayacanda guruke praziSya, devanandike ziSya, sakalakalAcAturya candrikA ke cakora nemicandra dvArA viracita kavi dhanaJjayake rAghavapANDavIya nAmase khyAta hisandhAna kAvyakI padakaumudI TIkA meM lakSmaNa vAsudeva koTiziloddharaNa kathana nAmaka dvAdaza sargaH samApta | 1. praznArthI - pa0 da0 / 2. ghasantatilakAvRtam / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaH sargaH sa zrIzailodIrNavalena prajihAnaH sthityAdautyanAma nirUDaM hariNoktaH / vaidehyathaM yojayataiko vyavasAyaM takSaH sthAnamarAterabhiyAtaH // 1 // sa iti-sa: zrIzailo hanUmAn abhiyAtaH, uddizya gatavAn , kim ? tat A vidvadanAprasiddha sthAnaM laGkAralya puram , kasya ? arAte rAvaNasya, kathambhUtam ! dUrakSaH, duSTAni rakSAMsi gakSasA yatra tat , kathambhUto. bhiyAtaH ? eka: ekAkI, punaH kathambhUtaH ? iriNA lakSmaNana uktaH, kiM kurvatA ? vyavasAyaM nizcayaM yojayatA prerayatA, kimartham ? vaidehyartha videhAnagarI tasyAmbhavA, athavA videho rAjA tasyApatyaM strI vaidehI tadartham sautAnimittamityarthaH, kiM kurvANaH 1 prajihAnaH prApnuvan , kiM tat ? tyanAma hanumAnityabhidhAnam , kathagbhUtam ? nirUDhama AbAlAgopAlavikhyAtam , cha ? sthityAdau utpattikAlamArabhya, kathambhUtena hariNA ? adIrNaralena puSTasAmadhyena / ___ bhAratIyaH nAma abhiyAtaH, ko'sau ? sa ekaH zrIzailaH zrIzelanAmadheyaH kazcit pumAna , kim ? tahalokaprasiddha sthAnaM rAjagRhAkhyaM puram , kasya ? arAterjarAsaMdhanAmadheyasya zatroH, kiM kurvan ! dautyaM dUtakarma prajihAnA, kathambhUtaM dautyam ! sthityA nirUdaM rUDhimata , kathambhUtaH san ? hariNA nArAyaNena uktaH, kathammUtena hariNA ? adIrNabalena prauDhaprauddhimatA punaH kathambhUtena ? vai sphuTaM dehyartha puruSArtha vyavasAyamudyama yojayatA, kathambhUtaH zrIzaila: ? dUraco duHkhena gAti " durga rASTra tIrthamaraNyaM vrajamAyaJjAnazatrozcAramabuddhaH svymny| sa svIkurvankRtyamakRtyaM vyupajAH sthAne sthAnaM svapnamapIcchanprayato'bhUt // 2 // durgamiti-sa zrIzailaH prayataH prayatnaparaH abhUdajaniSTa, kiM kurvan ? Ayan Agacchan , ki tat ? durga' tathA rASTra tathA tIrtha tathA araNyaM tathA baja ghoSam , kiM kurvan ? zatroH ripoH cAraM gatiM jAnan , kathambhUtaH ! anyairaparaiH svayamAtmanA abuddhaH ajJAtaH, kiM kurvan ? kRtyaM bhedyam athavA akRtyamabhedyamamAtyAdikaM vyupajApaiH sAmAdibhiH prayogaiH svIkurvan urarIkurvan , punaH kiM kurvan ? sthAne nirupadrave pradeze sthiti tathA svapnamapinidrAM cecchan / // 2 // adhvAnte'sau cetasi vairaM pratibandhajJAtA nIteH saMpratimAtAmahatApam / kurvandhairyeNAvajitaM tadri pujAtaM sAmnAyojya svAmini sarvasahameyaH // 3 // vaidehIke uddhAra ke lie apane pUrNa puruSArthakA prayoga karate hue, prakRSTa sAmarthyavAna lakSmaNake dvArA kahe gaye, vRSTike prArambhase hI tyat (hanUmAna ) nAmake vikhyAta dhAraka vaha pavanasuta duSTa rAkSasoMse bhare zatru rAvaNakI purIko akele hI cala diye the [puruSArthake lie pUrNa prayatnazIla prabala balazAlI kRSNake dvArA prerita koI eka zrIzaila nAmake sajana paristhitiyoM ke kAraNa atyanta niyamabaddha dUtake kAryake bhArako lekara atyanta arakSita zatru jarAsaMdhakI rAjadhAnI rAjagRhako cala diye the] // 1 // vaha kile, rASTra, ghAToM yA tIyoM, canA, AbhIra palliyoM ko pAra karatA jAtA thaa| zatruke guptacaroMkI gatividhipara dRSTi rakhatA thA tathA zatruoMke lie vaha akSAta thA, phor3ane yogya athavA svAmibhakta zatruke logoMko sAma, Adike upAyoMse vazameM karatA huA, surakSita sthAnapara rukatA tathA sotA huA vaha zrIzaila apane dUta karmameM pUrNarUpase juTa gayA thA // 2 // 1. sarge'sminmattamayUra vRttam / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam adhvAnta iti saMprati asau zrIzailaH aJjanAsU nuH hanUmAn aiyaH gatavAn kiM kurvan ? tat jagavikhyAtaM ripujAtaM zatrusamUha svAmini rAme sarva saha sarva sahata iti sarvasaham AjJAsahiSNuM kurvan vidadhat kiM kRtvA 1 pUrvam Ayojya sambadhya, kena saha ? sAmnA sAntvena prayogeNa, kathambhUtaM sat ? avajitam, kena kRtvA ? dhairyeNa pauruSeNa tathA kurvan mAtAmaddatApaM mahendrarAjasya aJjanAsundarItAtasya pazcAttApam, ka ? anAmo mArgamadhye, kathambhUtaH ? nIteH jJAtA, kiM kurvan ? vairaM pratibandhan mama mAtA garmiNI satI nirdayenAnena zandirAyasIti / bhAratIya pakSa:- aiyaH prAptavAn kaH ? asau zrIolanAmadheyo dUtaH kam ? Apam Apo'smindeze santItyApaH taM sajalapradezam kena 1 mahatA gariSTena dhairyeNa kiM kurvan ? tadripujAtam avajita saMtarjita satsAmnA pUrvam Ayogya svAmini viSNI sarva saha kurvan kathambhUtaH zrIzailI dUtaH ! saMpratimAtA vartamAnakAraparicchedakaH nizvayavAnityarthaH punaH nItazAMtA, punaH kiM kurvana 1 adhvAntaM nirmale cetasi vaira pratibadhnan // 3 // 232 avyAlolaGkAyamAno yaza ojo vAJchanmudyanItividArya priyaveSaH / suH zAlaM rAjagRhaM taM samatItazvake laGkAmAkulavRtti paramAjI ||4|| atyAlolamiti - sa hanumAn laGkAM laGkAmundarInAmadheyAM vanamAlinaH putra param atyartham AkulavR tima Aja saMgrAme cakre nakAra, kathambhUtaH 1 zAlaM prAkAraM samatItaH atikrAntaH, kiM kRtvA 1 pUrva vidArya bhaktvA, kathambhUtaH san ? tat vikhyAtaM rAjagRhaM rAjamandiraM prepsuH prAptumicchuH punaH kathambhUtaH 1 bhiyaveSaH satAmAkArabhRtaH, punaH avyAlo'duSTaH suhRdaya ityarthaH, kiM kurvan, ayamAno gacchan, kAm ? laGkAM laGkA nAmadheyAM nagarIm, kiM kurvan ? vAJchan, kim 1 yazaH tathA ojaH kSAtraM tejaH tathA udyan prApnuvan kAm ? nIti svaM svamAcAram lokA nIyante prApyante yayA sA nItiH tAm / " bhAratIyaH - he vidAryaM vidAm Arya he vidvajjanAnAM madhye guNagaNasamAzraya zreNika cakre kRtavAn, kaH 1 sa zrIzaila dUtaH, kam ? paraM zatrum kathambhUtam ? kAmAkulavRttim abhilASeNAkulavRttim, kA ? AjI prAge, kathambhUtaH 1 samatItI racitavAn kam ? taM sajalapradezam punaH zAlaM presuH, kiM kurvan ! rAjagRham udyan gacchan punaH kAmayamAno'bhilaSan kim ? abhyAlIle sthirataraM yazaH tathA onaH tathA nItim ahaM vAJchan // 4 // } , dAruprAkAro'yamutAho rathakaTyA kiMvAzvIyaM vAridhitrelA parikhAzvit / saudhA jAlollAsitadhUmAH kimu meghAH zvetA nIlAnki savamantItIti zazaGkate // 5 // mArga meM Aye mAtAmaha mahendra rAjake prati mana hI mana vaira bhAvako puSTa karatA huA nItizAstra kA paMDita vaha hanumAna dRr3hatA ke dvArA hI parAjita zatrurAjA samUha ko sAma ke prayoga karane ke pazcAt apane svAmI rAmake prati sarvadhA AjJAkArI banAtA huA calA jArahA thA [ nirmala cittameM vairakI gAMDa bAdhatA huA, nItiza, sarvottama anumAna kartA, apane asImita dhairyake dvArA hI parAjita zatruoM ko sAma nIti dvArA svAmI kRSNakA pUrNa anuyAyI banAtA huA usa pradezameM pahu~cA thA jo jalabahula haiM // 3 // ke laMkApurIko jAte huye niSkapaTa ziSTa, kIrti aura pratApa ke icchuka, utkRSTa nItijJAtA, ziSTa tathA priya veSadhArI tathA yuddha meM parakoToko lAMgha kara sarvavidita rAjabhavana meM ghusane ke lie udyata usa hanumAnane vanamAlIkI putrI laMkAsundarIko atyanta caMcala citta kara diyA thA [ atyanta sthAyI ( abhyAlola ) yaza aura tejakI abhilAza karatA huA, samartha nIti vyavahArakA icchuka, priya veSa zrIzaila isa jalamaya pradezako pAra karake parakoTe ko lAMghakara rAjagRhameM praveza kara rahA thA / tathA usane zatruko yuddhake lie atyanta lAlApita kara diyA thA // 4 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaH sargaH 233 kiMvA dArviti utAho ayaM dAruprAkAraH, aho rathakaTyA rayasamUhaH, kiM vAzvIyama azvavRndam, vAridhivelA, zvit kiM vA iyaM parikhA, kimu aho ki saudhAH gRhAH kathambhUtA: 1 jAlollAsitadhUpAH godgIrNadhUmaNaH, kiM namanti kimudagilanti ke ? meghAH, kAn ? nIlAnmaivAn kathambhUtAH santaH ! zvetAH zubhrA iti zazake sa iti // 5 // nirbaddhoccairAvatamucchIkarasekaM 3 dRSTvAsyoccairAvaNatuGga dvipazAlam 1 jAtA cetasyambudabandIgRhazaGkA puNyopAcA kiM prabhuzaktirna karoti // 6 // nircati-jAtA kA ? ambudavandIgRhazA meghAnAM kArAgRhabhrAnti cha ? cetasi / kasya ? asya hanumataH, katham ? uccairatizayena kiM kRtvA ? pUrva dRSTvA Alokya, kim ? rAvaNatuGgadvipazAlaM dvipAnAM zAlA dvipazA hastizAlaM tujheM ca dvipazAlaM tudvapazAlaM rAyasya tat tuGgadvipazAle rAvaNadvipazAlam, kathambhUtam ? ucchIkarasekabhU kabhI zIkarANAM zuNDAnmuktajalakaNAnAM rokI yatra taducchIkarako punanidonrAvatam uccazcAsAvairAvata uccairAvataH nirvazaH uccairAyato yatra tannirvoccairAvatam yuktametat puNtrIpAttA prabhuzaktiH kiM na karoti ? api tu sarva karotyeva / bhAratIya:- jAtA, kA ? abhyudavandI gRhazaGkA ke ? asya zrIzailanAmno dUtasya cetasi kiM kRtvA ? pUrvaM dRSTvA, kim ? uccairAvaNaMtuGga dvipazAlam uzcconnatA airAvaNavatsuGgAH ye dvipAtteSAM zAbya yatra tat kathambhUtam ? ucchokara sevam, punarnirbaddhoccairAvatam, irAvatyAM bhavA airAvatA hastinaH uccAzca te airAvatAzca uccairAvatAH nirvaddhA AlayanitA uccairAvatA yatra tat zeSaM pUrvavat // 6 // " dayAlabandhena kizorAnevaM hyetaiH saMprati pIDAmapi nItaiH / damyante'nye svAmyupakArairna tu nAthA jAtyasyetthaM vRttirudAtteti sa mene ||7|| , dRti mene amaMsta, ko'sau ? saH, katham ? iti dasyante, ke karmatApannAH 1 anye zatravaH, karttabhiH 1 etaiH kizoraiH, katham 1 evaM svadamanaprakAreNa kaiH kRtvA 1 svAmyupakAraiH, katham 1 saMprati sAMpratam, katham ? hi sphuTam kathambhUtairapi 1 damyante pIDAM nItairapi kena kRtvA 1 zrRGkhalabandhena kiM kRtvA pUrva mene saH 1 dRSTvA, kAn 1 kizorAn avabAlakAn kathambhUtAn ? damyAn katham ? itthamanena prakAreNa na tu te punardamyante, ke ? nAthAH prabhavaH, kaiH 1 etaiH yuktametat jAyate kA ? vRttirvartanam kasya ? jAyasya jAtisamudbhavasya kathambhUtA 1 udAcA utkaTA ||7|| " udyatkakSA gopurazAladhvajamAlA mattAlambAlambanabAlA samRdaGgAH / tasyAdhAvattuGgaturaGgAvababhAse rAjanyAnAM kandukabhUmirnagarI vA ||8|| kyA yaha lakar3IkA parakoTA hai yA rathoMkI vizAla paMkti hai ? kyA yaha azvasenA hai yA samudra taTa hai athavA parikhA hai ? jAliyoMse dhuAM nikAlate hue vizAla bhavana haiM athavA zveta megha nIla nIla jalarAzikA camana kara rahe haiM ? isa prakArase vaha sandeha meM par3a gayA thA // 5 // rAjakI U~cI hastizAlA meM airAvata ke samAna hAthI ba~dhe the tathA ve apanI sU~r3oM se jalavindu barasA rahe the / isako dekhakara hI hanumAnako mana hI mana aisA lagA thA ki caha meghoMkA kArAvAsa hai| pUrva puNyase prApta prabhutA kyA nahIM karatI hai [ irAvatImeM utpanna tathA sU~r3ase pAnI uchAlate hue airAvata hAthI sadRza bar3e bar3e hAthiyoMkI zAlA ( uccairAvaNatuMgadvipazAlA ) ko dekhakara dUta zrIzailako manahI mana aisA hai ] // 6 // sakala meM bA~dhakara vazameM kiye gaye tathA sikhAye gaye baccA ghor3oMko dekhakara usa hanumAna yA zrIzailake manameM yaha vicAra huA thA - isa samaya isa prakArase kaSTa diye jAnepara bhI svAmIkA kArya karane ke lie tatpara ina ghor3oMke dvArA bAda meM zatru bhI isI prakAra parAjita kiye jAyeMge / phalataH yaha udAtta paramparA inakI AtikA hI guNa hai // 7 // 30 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 dvisandhAnamahAkAvyam udyaditi-avababhAse pratibhAsate sma, kA ? phandukabhUmiH kandukaiH krIDA kriyate yasyAM bhUmau sA kandukabhUmiH, keSAm ? rAjanyAnAM rAjaputrANAm ,kasya ? tasya hanUmataH zrIzailanAmno dUtasya ca, udyakakSA gopuraprAkArayorantarbhUmiH kakSA udyantI kakSA yasyAH sA punaH gopurazAladhvajamAlA gopurazAleSu dhvajamAlA yasyAM sA, punaH bhattAlambAlambanabAlA mattAlambAnAm AlambanaM yasyAM tAH mattAlambAlampanAH mattAlambAlabhyanA bAlA yasyAM sA tathoktA, avaSTambhanakASThAvaSTammamugdhAGganetyarthaH, punaH samRdaGgA samadalA punaH AdhAvattuGgaturaGgA AdhAvantaH tuGgAH turaGgA yasyA sA, keva ? nagarIva, vizeSaNAni pUrvavat // 8 // yatroddhege mUrchati zokenayamastrI tasthau duHsthaM cAzu bhavAnIzasametyA / tyaktvAlaGkA rAjyavibhogaM dhanado'pi dveSI kArAgAramasau tannicacAye // 9 // yoti-nicacAthe dadarza, kaH ? asau hanumAna , kim ? tat lokaprasiddha kArAgAraM bandIgRham , yatra kArAgAre tasthau sthitavatI yamastrI chAyA nAmadheyA kRtAntabhAryA, katham ? dustha dAsthyaM yathA, kva ? udvege sati, kIgvidhe ? mUrchati vRddhiM yAti, kena ? zokena zucA, cakAraH samuccayArthaH, tathA tasthau, kA ? bhavAnI gaurI duHsthamiti kriyAvizeSaNam , kathambhUtA ? IzasametyA IzAnayuktA ; ka sati ? udvege, kiM kurvati ? marchati, kena ? zokena, katham ? Azu zIghram , tathA tasthau, kaH ? asau dhanado'pi dveSI, katham ? duHstham , kiM kRtvA 1 pUrva tyaktatvA apAkRtya, kam ? alakAyanibhogama alaMkAlagarI nAbhA jagatribhoga glyAnubhavanam / vinducyutaka, "yamakazlepacitreSu bavayoIlayona bhit / nAnusvAravisargau ca citrabhaMgAya sammatI" iti vacanAt / ___ bhAratIye-asau dUtaH tat kArAgAraM niccAye dadarza, yatra kArAgAre tasyau, kaH ? dveSI zatruH, kathaM yathA bhavati? anayam anyAyyapravezam , kathaM yathA bhavati? duHsthaM kSutpipAsAdijanitabAdhAyAM satyAmannAdI nAmaprAptI sadabhilASamityarthaH, kva sati ? zoke ki kuvaMti ? mULati vidadhati, tathA zokAdudvege ca sati, kathambhUtaH saH ? azubhatrAn , kathambhUto'pi san ? dhanado'pi dhanaM dadAtIti dhanadaH, apizavdAt bandhanAtpUrva sthUladAtetyarthaH, kiM kRtvA ? pUrva syatvA vihAya, kim ? alakArAjyavibhogam alaGkArAH kaGkaNakuNDalAdivibhUSaNAni, AjyavayaH SoDazavArSikAH kamanIyakAminyaH, bhogaH 'kuGkamakarpUracandanAdilakSaNaH, alaGkArAzca Ajyavayazca bhogazca laGkArAjyavibhogam , kayA ? IzasametyA svAmisaMgalyA jarAsandhAdabhibhavenetyarthaH, punaH kathambhUtaH 1 astrI zastravAn , uktaM ca "sambhogalAlasA nityaM dhanapInapayodharA / poDazAbdA tu yA nArI thuprairAjyavirucyate" // 9 // dUtako rAjaputroMke geMda khelanekI bhUmi nagarIke samAna hI sundara lagI thii| kyoMki praveza dvAra aura sImA (parakoTA) para dhyajA tathA mAlAeM lagI thIM, gopurake pAsako bhUmi (kakSA) vistRta thI, chajjeke sahArekI lakar3iyoMpara bhI striyA~ khudI thIM, mRdaMga baja rahe the tathA ghor3e lagAtAra idhara-udhara daur3a rahe the // 8 // isa hanumAnane rAvaNake kArAgArako dekhA thA jisameM vipattimeM par3e (azubhavAn ) patike pAsa Akara yamakI patnI bhAdhoddhagameM zokake kAraNa mUrchita ho jAtI thii| tathA rAvaNakA zatru kubera bhI 'alakApurIke rAjyake bhogoMko chor3akara atyanta phaTakAraka pari. sthitiyoM meM par3A thA [zrIzailane jarAsaMdhakA vaha kArAgAra dekhA thA jisameM jarAsaMdhake sAmane par3anekA sAhasa (bhavAnIke pati zivajIko pUjA) karaneke kAraNa ho zatruloga zIghra hI AbhUSaNa, SoDazI yuvatiyA~ tathA samasta bhogoMse vaMcita hokara bar3e kaTate rahate the| pahile paryApta sampatti bheTa karanepara bhI anyAya pUrvaka pakar3e gaye ye zastrasannaddha rAjA loga anutApa aura zokase mUrchita ho jAte the] // 9 // 1. kapUrakAzamIracandanAdisvabhAva-pa0, da0 / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 prayodazaH sargaH sAraGgaddha saMgatasattvairathayuktaM ramyaM raajcchtrvitaanairbhuphenaiH| baddhotsedhaM nIravizAlaM nRpamArga gacchangaGgAsAgarasaGgaM smarati sma // 10 // sAraGgeti-sa dUtaH gaGgAsAgarasaMgaM smarati sma surasaritsaritsatisaGgamam acintayat, kiM kurvan ? gacchan ayamAnaH, kam ? nRpamArga rAjapadavIm , kathambhUtam ? sAragar3a gajendrasamRddham , punaHrayayuktaM syandanasamanvitaM punaH ramyaM ramaNIyam , kaiH ! saMgatasattvaiH saM samIcInaM nyAyamArgAnuyAyi gataM gamanaM yeSAM te saMgatAH saMgatAzca te satvAzca saMgatasasvAstaiH nItimArgAnusAribhiH prANibhiH ziSTajanai rityarthaH, punaH baddhotsedhaM baddha utsedho yatra sa baddhotsedhastaM viracitazobhamityarthaH, kai? rAjacchatravitAnaiH narendrANAmAtapatrasamUhaH athavA chatrANi ca vitAnAni ca chatravitAnAni rAjanti ca tAni chatravitAnAni rAjacchabavitAnAni taiH zomamAnA tapadhAraNacandropakairityarthaH, kayambhUtaiH ? bahupanaiH phena kalpaiH DiNDIrapiNDasadRzairityarthaH, zubhratvAcchavANAM vitAnAnAM ca punarapi kathambhUta rAjamArgam ? nIravizAla nirgato raviryasmAt sa nIraviH nIradhiH zAlo yatra sa nIravizAla va nirgatasUryaprAkAra zArabhyoccazagaMganamArgavilamatvAdabahi:sthita dinakaramityarthaH, apazabdaH prakArAntarasUcakaH, kathambhUtaM gaGgAsAgarasaGgam ? sAraGgaI cAtakADhayam , punaH kathambhUtam ! saGgatasattvaiH militamInamakarAdijIvaiH yuktam , punaH ramyaM manoharam , punaH rAjachatravitAnaiH rAjat chatravat vitAnaM yeSAM taiH, bahupanaiH pracura DiNDI raiH baddhotsedham , punaH kathambhUtam ? nIravizAlaM nIravInAM jalavihaGgamAnAM zAlo yatra tam // 10 // sAMdhyaM rAgaM ratnamayUkhairvidadhAnaM kSIrAmbhodheH saikatamudyanmakarIkam / saMha pIThaM nirjayadAsthAyukamuccairakSobhItaM mAgadhasevyaM cyalulokat // 11 // ___ sAMdhyamiti-sa hanUmAn taM rAvaNaM vyalalokat apazyat , kathambhUtam ? rakSobhItaM rakSobhiH parivAritam , punaH mAgadhasavyaM vandinAmAstotavyam, punaH saiMha siMhAnAbhidaM saiMha pITamAsanaM siMhAsanamityarthaH, AsthAyukam Asthitam, kathambhUtaM pITham ? uccakaiH unnatam, kiM kurvANam ? ratnamayUkhaiH kRsvA sAMdhyaM saMdhyAbhavaM rAgaM vidadhAnam, punaH kSIrAmbhodheH dugdhasamudrasya saikataM sikatAmayapradezaM nirjayat nyakkurvANam, kathambhUtaM sat ? udyanAkarIkam udyantyo makaryo yatra tat / bhAratIyaH sa dUtaH mAgadhasevyaM mAgadhAnAM kSatriyavizeSANAM sevyaM taM jarAsandhaM vyalulokat , kathambhUto dUtaH 1 akSobhI niHkSobhaH, katham ? ucvairatizayena, kathambhUtaM jarAsaMdham, saiMhaM pITam AsthAyukam , anyat samam // 11 // dIrghanyastaM hastamadhiSThAyukamISat pIThIvaddhAlAnaniSaNNadvipazobham / bhUbhRccUDAkoTiSu pAdaM nidadhAnaM rAgAkrAntaM bhAnumiyoccairudayastham // 12 / / kulakena vyAkhyAsyAmaH, dIrghati-sa hanUmAn taM rAvaNamavocat , kathambhUtam ? adhiSThAyukam avaSTabhyopaviSTam, kam ? hastam, kathambhUtam ? dIrdhanyasta dIrthe nyastaH dIrdhanyastastam , kathambhUtaM rAvaNam ! ISatpIThIbaddhAlAnaniSaNNadvipazobham IpratpIcyA vedikAyAM pUrva nibaddhaH pazcAdAlAnaniSNAH sa cAso dvipazca tasyeva hAthiyoMse vyApta, yathAsthAna ba~dhe siMhAdi prANiyoMse sundara, rAse yukta, ghane phenake samAna rAjAoMke chAtroM ke kAraNa ca~dovA yukta pakke bane lambe U~ce tathA pAnIse dhule rAjamArgase jAte hue hanumAna yA zrIzailako gaMgA tathA samudra ke saMgamakI yAda AyI thI [ saMgama bhI cAtakoMse vyApta hai, ekatrita mInAdi prANiyoMse ramya hotA hai, sundara chatroMke samAna phena rAzise yukta tathA gaharA aura jalacara, pakSiyoMke gatAgatase yukta hotA hai ] // 10 // saba tarapha jar3e hue ratnoMkI kiraNoMse saMdhyAkI lAlimAko phailAte hue, uchalatI huI makariyAMse yukta kSIrasAgarake saikatake vijetA, unnata siMhapIThapara virAjamAna, rAkSasoMse ghire tathA bandiyoM ke dvArA prazaMsita rAvaNako hanUmAnane dekhA thA [- kSobhahIna sthira tathA magadha dezake logoMse sevita usa jarAsaMdhako zrIzailane dekhA thA ] // 11 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 dvisandhAnamahAkAvyam zobhA yasya tam athavA IpatsIThIbaddhAlAnaniSaNNa dvipazobhamityAdi kriyAvizeSaNam , atra tAtparyAthoM'yaM sabhAyAmubhaye pArzve'pIpalpIThIbaddhAlAnaniSaNNeghu madarazAtsvazirobidhUyamAneSu dvipeSu viSaye gatAgataM vidadhAnayA karNamaitrI prAptayA bhrUvallarI lalATazikharaM nayantyA dRSTayA taranirIkSaNAjanitazobhaM yathA bhavati, kathambhUtaM rAvaNam ? udayastham udayaM prAptam, punaH rAgAphrAntam, punaH kathambhUtam ? bhUbhRccUDAkoripu narendramukuTazikhareSu pAdaM nidadhAnaM sthApayantam , kamiba ? bhAnubhiva, sUrya yathA, kathambhUtaM bhAnum ? udayastham udayagirizikharagatam , punaH rAgAkAntaM punaH pAdaM kiraNam , jAtyapekSathaikavacanam : bhUbhRNDAkoTi zikharizikhareSu nidadhAnam / bhAratapakSe-jarAsandham ||12|| strINAM zuklaiH sAmikaTAkSaH sahapAtaM saMgacchadbhizvAmarabhAraiH kRtazobham / kallolAnAM mInavilAsamilitAnAM nunnaM velAzailamivAbdheH samavAyaH // 13 // strINAmiti-kathAbhUtam / cAmarabhAraH prakAza kasagRhaiH kRtazobhaM kRtA zobhA yasya tama, kathammataiH ? strINAM zukla ghAla: sAbhikaTAkSaH arddhanetrApAsa saha pAtaM saMgacchaddhi: patanaM prApnuvadbhiH, kamiva ? belAdalabhiva, kathambhUtaiH 1 abdhe; samudrasya gIgavilAsaH mattvakIineH militAnA kallolAnAM tarakSANAM samavAyaiH samUha: nunna pratihatam // 13 // zrIvAgdevyorvakSasi vAci sthitimatyoH kaNThe hAraM vAstukasImeva vahantam / muktAmAlA manmathadolAmiya lolAM bibhrANAbhirvAravadhUbhiH pariviSTam // 14 // zrIvAgdevyoriti-punaH kazambhUtam ? vAravadhUbhirvilAsinIbhiH parividha pariveSTitam , kiM kurvantIbhiH ? muktAmA mauktikadAma bibhrANAbhiH dadhAnAbhiH, kathambhUtAm ? lolA caJcalAm , kAmiva ! manmathadolAmiva ratipatihindolakagira, kiM kuvANam ? vahantaM dharantam , kam ? hAram , cha ? kaNThe grIvAyAm , kAmiva ? vAlukasI meya', camatimaryAdAbhiya, kayoH ? zrIvAgdevyoH lakSmIsarasvatyoH, kathambhUtayoH 1 sthitimatyoH, ka. ? vAsi urasi, vAci bANyAmiti Rmega / / 14 // evaM vAkyaM viSTaraviSTastamavocadyatrAnuktaM nApi duruktaM sa manojJaH / kAlAnte'pi kSobhamagacchangurusattvaH pArAvAraH so'yamapUrvazviradRSTaH // 15 // evamiti-sa hanUmAn rAvaNaM prati evaM vakSyamANaprakAreNa vAkyamavocat-yatra vAkye nAsti kim ! anuktam athavA nApyasti, kima durustam, ciraH, kaH ? so'yaM rAvaNaH kathambhUtaH ? apUrvaH pArAvAraH, evaMvidhaH pArAvAro'pi bhavati, kathAbhUtaH san ? gurusattyaH sthUlanAmakarAdijIcaH, rAvaNaH kiMviziSTaH 1 gurusatyaH guru gariSTaM sattvaM puruSavarmA yasya saH, kiM kurvan ? aganchan / kam 1 zobhana , ka sati ? kAlAnte'pi sati pralayakAle'pi, punaH manojJaH paricitopalakSakaH, punaH viSTaraviSTaH AsanopaviSTaH / hAthako nIce laTakAkara siMhAsanakI pITapara sahArA lekara baiThe rAvaNakI zobhA vailI hI thI jaisI ki vedIpara bA~dhe gaye aura bAdameM khUTe (ghA~dhanekA stamma) ke sahAre baiThe hAthIkI hotI hai| vikAsako prApta tathA sItAkI Asaktise vyApta yaha rAjAoMke mukuTIpara bhI [ udayAcalapara Agata aruNodayayukta tathA parvatoMke zikharaupara kiraNe DAlate sUryake samAna caraNAko rakhatA thA // 12 // sundariyoMke Adhe khule netroMse girate dhavala kaTAkSIke sAtha-sAtha durate hue camaroMkI kAntise usakI zobhA pesI bar3ha gayI thI, jaisIkI taTavartI parvatakI usa samaya hotI hai jaba machaliyoMke guNDaukI krIDAyukta eka sAtha uThatI huI lahareM usase TakarAtI haiM // 1 // kramazaH vakSaHsthala tathA ghANImeM nivAsa karatI lakSmI aura sarasvatIke nivAsoMkI sImA rekhAke samAna kaNThameM hAra pahine huI aura kAmadevake hiMDoleke samAna caMcala muktAmAlA dhAriNI vezyAoMse vaha ghirA huA thA // 14 // 1. sImanazabdasya strItvAdvitIyAyAM cintyamidam / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayodazaH sargaH bhAratapaze-sa dUto'vocat / zoSaM samam / kulakam ||15 // . vRttaskandhaH patrasamRddhaH zucizAkhastvaM paidRSTaH kAmaphalAnAM vitarItA / sanniAtaH kalpatarustaina ca yastaiH prajJAcakSurvikramazIlaH paripAtA // 16 // vRtceti- dRSyaH , kaH / tvaM bhavAn , kaiH ? yaH puruSaiH, kathambhUtaH 1 vitarItA dAtA, keSAm ? kAmaphalAnAm , punaH zucizAkhaH zucayo nirlAJchanAH zAstrAH sodarodarajAdayo yasya saH, punaH pannasamRddhaH prottuGgaturajamAdivAhanAnyaH, punaH vRttaskandhaH vRttau kandhau yasya sa tathoktaH, sannibhyAMtoH dRSTaH, kaH ? kalpatamaH kalpavRkSaH, kaiH ? seH puruSaH, kathambhUtaH kalpataraH ? zucizAkhaH zucayocuNagocarAH zAkhA yaraya saH, punaH patrasamRddhaH pAzasambhRtaH, punaH vRttaskandhaH vartulabudhAH tathA na dRSTaH, ka: ? tvam , kaH ? yaiH puruH naSTa, kaH ? kalpatarUH, kaH ? saiH puruSaH, punarapi bAgambhUtastvam 1 prajJAcakSuH, punarapi kayambhUtaH ? vikramazIlaH, punarapi kathambhUtaH ? paripAsA pratipAlakaH // 16|| sarvasyAsmiJjanmani jAtasya janasya dveSo dope premaguNe ceti nisargaH / dayo guNyaH syAca sa yenAcaritena prAyastadvevekti na kazcita kurute vaa||17|| sarvasveti-asmin janmani iha saMsAre, jAtasyotpannasya sarvasya samastasya janasya doye dveSo jAyate guNe ca prema prItiH Ayate iti nisargaH svabhAvaH, ca punaH yenAcaritena doSaguNarUpeNa dUSyaH doSavAn tathA guNyo gaNavAMzca syAt tad dApaguNasyabhAcAnA cArasa kazcit prANI prAyaH bAhulyana nadevakti na jAnAti vA athavA na kuyate / antaHpAtimo no'pyubhavAvaloko darIdRzyate; kAkanayanagolakavat DamarukamaNivaJca, tasyobhayAthIcalokAt / atra prastutaprakramo zeyaH / ubhayatra vyAkhyA samA ||17|| arthAn prANAn svAn vinayante guNahetostattadbhapastayadi davA guginaH syuH / chedaH ko'yaM tadvraja sItopanayena zrIsampatyoH sthAvarabhRtAM guNavattAm // 18 // arthAniti-vinayante ravinayaM kurvanti, ke ? janAH, kAn ? arthAstathAprANAMzca, kathambhUtAn ? svAn svakIyAn . kimartha vinayante ? guNahetoguNAnAM nimittam, tattataH yadi cetsyubhaveyuH, ke ? guNinaH, kiM kRtvA ! pUrva datvA vitIrtha, krim 1 tadarthAdi, kebhyaH ? tadvadbhyo guNibhyaH, ko'yaM chedaH keyaM hAniH syAt / tattasmAt mRtyukAla A jAnepara bhI prakRtimeM sthira, mahAn parAkramI, tathA manakI bAtoMkA zAtA ataeva lokottara samudra [pralayakAla meM bhI zAnta, bar3e-bar3e jantuoMse bharA] ke tulya Asanapara baiThe rAvaNa athavA jarAsaMdhako hanUmAna athavA zrIzailane derataka dekhA thaa| isake uparAnta usako aise bacana kahe the jinase na to kucha chUTatA hI thA aura na jo aziSTa rItise kahe hI gaye the // 15 // bhiprAdi rAjAoMke cakrasamUha yukta, turaMga Adi vAhana (patra) se samRddha, pavitra bandhubAndhavAse zobhita, tathA yatheccha phaloMke dAtA Apako jinhoMne dekhA hai ye anAyAsa hI kalpavRkSakA smaraNa karate haiM / aura jinhoMne gola tane yukta, pattoMse harAmarA, puSTa DAloMse vizAla tathA abhilASAoMkA pUrapha kalpavRkSa dekhA hai unhoMne vivekarUpI nevArI, svabhAvase hI parAkramI tathA pratipAlaka Apako nahIM socA hai // 16 // isa saMsArameM utpanna samasta prANI vizeSakara manuSyoMkI prakRti hI yaha hai ki doSoMse vimukha hote haiM aura guNoMse prIti karate haiM / kintu jisa AcaraNake dvArA doSabhAjana hote hai athavA guNa-gRha hote haiM usako prAyaH koI bhI nahIM socatA hai aura na AcaraNa hI karatA hai // 17 // guNoM kI prAptike lie apanI sampatti tathA prANoMko bhI samarpaNa kara dete haiM, yadi guNiyoko artha yA prANa dekara svayaM guNI ho jAte haiM to ApakI hI kauna-sI yaha hAni hai ? 1. vyayaM kurvanti-pa0, d0| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 dvisandhAnamahAkAvyam kAraNAt baja gaccha, kaH 1 tvam , kAm ? guNavattAm , kena kRtvA ? sItopanayena jAnakIsamarpaNena, kathambhUtAM guNavattAm ? sthAvarabhUtAM sthirasthitikAraNam , kayoH ! zrIsaMpattyoH zrIH hiraNyamaNyAdisvabhAvA, saMpattigomahipyAdisvabhAvA zrIzca sampattizca zrIsaMpattI tayoH / bhAratIye-sItopanayena bhUmipradAnena / zeSaM samam||18|| mRtvA jIvitvaiva ca yasminguNameyAttasminpartuM jIvitumicchedguNagRhyam / prAhuH saMpadvyApadamasmAdvanamuccairAmo hI no nAyata pANDuprabhavoryaH // 19 // mRtveti-eyAna prApnuyAt , kaH ? prANI, kam ? guNam , kiM kRtvA ? pUrva mRtvA jIvitvA ca, kasmin ? yasminneva kArye, icchet vAJchet, kaH ? prANI, ki kattum ? matta jIvituM ca, kasmin ? tasminneva kArthe, prAhurvadanti, ke ? nItibhanto janAH, kim ? saMpadvayApadam sampaca vyApacca atra santiH pratyayaH, ke mAhuH 1 guNagRhyaM guNagrAhakaM janama , asmAt kAraNAt hI kaSTaM no'smAkam aryaH svAmI rAgaH uccairatizayena vanaM nAyata nAyAsIt , kazambhUtaH ? pANTuprabhavaH prazastajanmA / idaM vyAkhyAnaM kAkA dhyAkhyeyam / bhAratIya nAyata, kaH ? pANDuprabhavaH yudhiSThiraH, kathambhUtaH ? no'smAkam aryaH punaH AmaH ArdrahRdayaH, uccaratyartha hI vASTam / atra pUrvArddhagataM vyAkhyAne bodhyam ||19| mandodaryAmicchasi cittavyatipAta nyAyyaM tvaM vaibhISaNamuktaM na zRNoSi / nAvApyuccaiH kizcidatItaM tava kArya gatvA viSNu taM prabhaviSNu varivasya / / 20 / / mandodayAMmiti-icchasi, kaH ? svam , kam ? cittavyatipAtam aprematayA ceto'nyatra netum , katyAm 1 mandodayoM mandodarInAmadheyAyAM paTTamahiSyAm / atrAnyAyapravRttyA parakalatrAsaktatayA pragalitaprema. paramparAM mandodarI karta micchIti bhAvaH / tathA nyAyya nyAyAdanapetaM vibhISaNasyedaM vaibhISaNam uktaM vacanaM na zRpoSi nAkarNayasi / adyApi sAMpratamapi uccaiH mahat tava kArya nAtItaM na gatam , kathambhUtam / kiJcidapi, ataH kAraNAt tvaM prabhaviSNu prabhavanazIlaM taM viSNuM lakSmaNaM gatvA varivasya namaskula / bhAratIyaH-icchasi, kaH ? tvam , kam ? cittavyatipAtaM cittaM prapAtayitum , kasyAm ! do guhAyAm , kathambhUtastvam ? mandaH heyopAdeyavikalaH, tathA na zRNoSi, kaH ? tvam , kim ? uktam , kathambhUtam ? bhISaNaM bhayAvaham , kathambhUtaM sat ? nyAyyam , katham 1 vai sphuTam , adyApyuccaiH kArya kiJcit nAtItam , kasya ? tava bhavataH, atastvaM gatvA prabhaviSNuM taM viSNu vAsudevaM varivasya // 20 // ityukte'sminpAdamupAttaM maNipIThAt prApayyoruM savyagatAsisthita dRssttiH| nyasyannakSNorindriyavarga sakala tu kSobhAtkArya kopavivRttiM gamayannu // 21 // jo sItAko vApasa karake [pA~ca prAma bhUmi pANDavoMko dilAkara ] cirasthAyI lakSmI aura vaibhava saMyukta guNIpaneko prApta ho // 18 // jisa kAryake karanepara marake athavA jIvita rahakara guNoM kI prApti hotI ho, guNoMkA lobhI usakI pUrti meM marane vA jInekI abhilASA karatA hai kyoM ki nItimAn guNoM kI prAptiko sampat aura viparItako vipatti kahate haiM / isI kAraNase hamArA pUjya vimala ghaMzameM utpanna rAma vanameM AyA hai [pANDurAjase utpanna aura atyanta sahRdaya yudhiSThira unameM AyA hai] // 19 // he rAvaNa ! tuma paTarAnI mandodarIse apane cittako haTAnA cAhate ho| aura bhAI vibhISaNake dvArA kahe gaye nyAyapUrNa vacanoMko nahIM sunate ho / Aja bhI tumhArA koI karma pUrNa rUpase nahIM bigar3A hai| jA karake atyanta prabhAvazAlI rAmakI zaraNa grahaNa karo [he manda buddhi jarAsaMdha ! kyA guphAmeM jAkara dina bitAnekI manameM hai? jo tuma nyAyocita bhISaNa satya para kAna nahIM dete ho / Aja bhI.........."kRSNako praNAma karo] // 20 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / trayodazaH sargaH 239 sabhrayugmaM vairaviruddhaM ghaTayannu svidyankrodhakAthitalAvaNyaraso nu / ruddhaH sthitvAdhoraNamukhyairdvirado nu proce viSNorityariragniM vivamannu ||22||yugmm / dviH| ityukta sabhrUbhaGgamiti-proce prakarSaNoktavAn , kaH ? arI ripuH, kasya ! viSNoH lakSmaNasya, rAvaNa ityarthaH, katham ! iti vakSyamANApekSayA, ka sati ? asminnukte, katham ? iti uktaprakAreNa, kiM kRtvA ? pUrva prApathya nItvA, kam ? pAdaM caraNam , ke nItvA ? aham , kathaM pAdam ? apAttam AkRSTam , kasmAt ? maNipIThAt ratnamayapAdaviSTagat , kathambhUtaH ? savyagatAsisthitadRSTiH savye dakSiNapAveM gataH prApto yo'siH khaGgaH tatra sthitA dRSTilocanaM yasya saH, kiM kurcan ! nyasyannu Aropayana iva, kam ? indriyavarga parzagarasanaprANazrotrasaMdoham , kayobasyana ! akSaNolocanayoH, kathambhRtamindriyavargam ? sakalaM samastam , sakalazabdAt manaso'pi grahaNam , na zabdo'tra ivArthaH / kiM kurvan ? gamayannu prApayanniva, kam ! kAyaM dArIram , kAm ! kopavivRttim , kasmAt ? kSobhAt , nuzabdo'tra vitAbhidhAyakaH, ki kurvannu ? ghaTayAnu viracayanniva, kim ? vairaviruddhaM bhrayugmam , atra cairavazAd bhrayugalaM lalATazikharaM nayanniti bhAvaH / punaH kiM kurvan ? svidyan svedajalaM muJcan , punaH kathambhUtaH ? kodhakAthitalAvaNyarasaH koparikalitalAvaparasaH, kiM kRtvA pUrva proce ! sthitvA sthito bhUtvA, kathambhUtaH san 1 anuruddhaH, kaiH ? raNamukhyaiH mubhaTaiH kSatriyakumAraiH, katham ? adhaH, kiM kurvan ? vivamannu udliniva, kam ? agnim , ka iva anuruddhaH 1 dvirado nu yathA gajendro'nurudhyate, kaiH ? AdhoraNa mukhyaiH pastipakAgraNIbhiH / bhAratIye-proce, kaH ? ariH vAsudevasya jarAsandha ityarthaH / itizabdo'tra vakSyamANArthasUcakA, ka sati proce ? asminnukte, katham ? iti uktaprakAreNa 1 dopaM pUrvavat / / 22 / / prANAnkRtvAnyatra kathaMcittava kAyaM kenApyanyenAvizataitadyadi voktam / bhASA naiSA te nanu mattasya vilApaM zrutvA madyasyaiSa na tasyetyavicAryam // 23 // prANAniti-na syAt , kA ! epA bhASA, kasya ? te tava / yadi ceduktam, kim ? etat , kena ! tvayA / vA athavA uttam , kim ? etat, kena ? kenApyanyena, kenacittavApareNa svAminA, kiM kurvatA satA ? AvizatA pravizatA, kam ? kAyaM dArIram , kasya ? tava, katham ? kathaJcinmahatA kaSTena, kiM kRtvA ? pUrva kRtyA vidhAya, kAn ! prANAn , ka ! anyatra, asUnvihAyetyarthaH, yuktametat , sopaskAratayA vyAkhyAyate / nanu aho avicArya syAt vacaH, kasya ? tasya puMsaH yo vrate, katham ? iti, na syAt, kaH ? eSa pralApaH, kasya ? madyasyeti, kiM kRtvA gUrva brUte ? zrutvA Akarya, kam ? vilApaM pralApam , kasya ? mattasyeti / atra tAvattava svAmI madirAyate tadanuzIlanAnmatto bhUtvA tvaM yadRcchayA prabravIdhIti bhAvaH // 23 // yadyapyuktaM dUtamavadhyaM hRdi kRtvA patyuH pAtazcetasi cintyaH sa tathApi / kAkolUkaM krIDadaraNye bhayamuktaM matvA gacchetkastadajasra zavavitram // 24 // isa prakArase dUta ke dvArA kahe jAnepara maNimaya caukIparase uThAye gaye pairapho jA~ghake Upara rakhate hue, dA~yI tarapha laTakatI talavArake Upara dRSTi DAlate hue, samasta indriyoMke samUhako kevala donoM A~stroM meM DhAlate hue, kSobhake kAraNa pUre zarIrameM krodhakA pUra phailAte hue, donoM bhRkuTiyoMko vairake kAraNa vakra karate hue, krodhakI agnimeM pake lAvaNyake rasake samAna pasInese yukta, pradhAnAMke dvArA zuddhase roke gaye ataeva AvezameM nIcI gardana kiye baiThe (pradhAna mahAvatoMke dvArA vazameM kiye gaye) hAthIke samAna rAma tathA kRSNake zatru rAvaNa-jarAsaMdhane Agako ugalaneke samAna kaThora vacana kahe the // 21-22 // kisI prakAra apane prANoMko kahIM chipAkara tumhAre zarIrameM praveza pAye kisI dUsare ne yaha saba kahA hai yaha tumhArI bhASA nahIM hai| yadi usa mattakI bolI sunakara yaha kahA gayA hai to madirAkA vikAra honeke kAraNa yaha avicAraNIya hI hai / / 23 / / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam yadIti yadyapIdamuktam, anena tathApi cintyaH kaH 1 sa pAto vinAzaH kasya ? patyuH svAminaH, ka cintyaH 1 cetasi manasi kiM kRtvA pUrva cintyaH 1 kRtvA vidhAya, kam ? dUtam, kathambhUtam ? avadhyam, ka ? hRdi hRdaye, yuktametat kaH ? gacchet apitu na ko'pi kim ? tadaraNyam, kathambhUtam ? zavavisaM kuthitamRtakapUtigandhavyAptam ki kRtvA ? pUrva matvA jJAtvA, kim ? kAkolUka kAkA udakAzca kAkodakam kurvan ? krIDan, ka ? yasminnaraNye, kathambhUtaM sat 1 bhayamuktaM nirbhayam, katham ? ajalam anavaratamiti / atra tAvatvatsvAmI zAyate, pUtigandhavatta janitoha miti pratyayavazAtvayApi kAkolUkAyitam / ataeva mahacchAyapini kopaH satAmanucita iti bhAvaH // 24 // na nyUnAnAM bhItirannAditi tasmAttatkiM nAnyeSAmapi mAnyAdbhayamasti / bhRGgasyAGgakSobhasahI'nyaM madamujjhansarvAGgINaM muJcati hastI mahatvA || 25 | 240 neti nAsti, kA ? bhItiH, kepAm ? nyUnAnAM balahInAnAm, kasmAt ? anUnAt adhikacAt, katham ? ti detIH tadbhayaM kiM nAsti ? api tvastyeva keSAm ? anyegamapi samabalAnAmapi kasmAt tasmAt anUnAn samastAnAM janAnAM mAnyAt pRjyAt, yuktametat, ki muJcati parityajAMta ? apitu na, kaH ? istI dantI, kam ? anyaM prANinam kiM kRtyA ! pUrvabhU ahatvA prANavyayIkRtya anyaM prANinaM hatvA muJcatItyarthaH / kiM kurvan ? sarvAGgINaM madam uJjhan, punaH kathambhUtaH ? bhRGgasya bhramarasya aGgabhomasahaH || 25 // yo'laGkamaNo'pi sa evaM na vivakSurnUnaM kAlatrAkRtakAyastava nAthaH / svAmisthAnIyena ciruddhaH sa mayAmA bhUbherantargacchati bhIruH kimidAnIm ||26|| | ya iti na syAt kaH 1 sa prANI, kathambhUtaH ? vicakSuH vachumicchuH katham ? evaM prakAreNa yaH prANI syAt kathambhUto'pi ? alakamaNo'pi aGkaH sarvakAryasamartho'pItyarthaH / nRnamiti zabdo nizcayArthAbhidhAyaka utprekSA bhitrAko'pyasti dvayorapi grahaNam / idAnIM rAmprati kiM gacchati ? kaH ? sa nAthaH svAmI, kam ? antarmadhyam, kasyAH 1 bhUmeH pRthvyAH kasya nAthaH ? tava kathambhUtaH san ? mayAmA khAkhe triruddhaH viparItaH punaH bhIrutrantaH punaH kAlatrAkRtaH kAlAyAntakAya deyaH nihitaH kAyaH zarIraM yena sa tathoktaH, atra " deye vA " [ 0 3/4/62 ] iti pratyayaH kena saha ? svAmisthAnIyena svaparivArasamRddeneti' ||26|| zrutvA bhagnAndUta vicetIkRtavRttInnAjJAsIdvA saMprati jAto yadivAsI / kasminko'yaM kezavanAmA patitaH kiM na prastIme majjati yuddhe'sRji bAlaH ||27|| zrutveti dUta sa bhavasvAmI raNaramaNe vinsIkRtavRttIn heyopAdeya viveka vikalAn svaparasAmarthyaparijJAnazUnyAnityarthaH / vipakSAn bhagnAn zrutvA na ajJAsot na pratibuddhaH, yadi vA saMprati jAto'sau kasminniti yadyapi dUta avadhya hotA hai tathApi usake kathanako manameM rakhakara usake svAmIke vinAzakA pUrNa cittase vicAra karanA hI caahiye| kyoMki jahA~ kAka aura ullU khelate haoN tathA sarvatra zava tathA pIpa vyApta ho usa vanameM kauna vyakti niDara hokara jAyagA // 24 // tucchoMko mahApuruSoMse bhaya nahIM rahatA isIlie kyA dUsaroM ( samAna yA zatru ) ko bhI mAnya puruSoMse nahIM DaranA cAhiye ! sAre zarIra se bhadajalako bahAnA tathA bhoroMkI relapelako bhI sahatA huA hAthI dUsare avajJAkArIko binA sAre chor3atA hai ? // 25 // jo tumhArA svAmI saba kArya karane meM samartha hai vaha isa prakArase bolakara nizcita hI apanA zarIra kAlakI bali banAtA hai| usake svAmI hone yogya mere sAtha virodha karake vaha bhIru aba dekhate-dekhate hI pRthvIse samApta ho jAyagA // 26 // he dUta ! mere prahAroM se mUrcchita kiye gaye tathA sarvathA unmUlita zatruoM kI kathA sunakara bhI tumhAre svAmIne mujhe nahIM jAnA hai / athavA yadi yaha abhI utpanna huA hai to kahA~ ? 1. rAmasya kRSNasya vA prabhuprabhaviSNunA svAmitulyena veti rucirataro'rthaH / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayodazaH sargaH 241 prazne ? ko'yaM kezavanAmA, athavA kinna manjati buDati sa bAlaH, ka 1 asRji rudhire, kathambhUte ? prastIme dravIbhUte, kathambhUtaH san ? yuddhe raNe patitaH // 27 // sa vyAtyukSI nADivimuktai rudhiraupairantrasambhirvyatyamitADImapazabdaiH / kRtvA vyAkrozI ca yamasya dvijadolAmicchatyAruhyAyamakAle'pi vasantam // 28 // sa iti-so'yaM bhavatsvAmI akAle'pi aprastAve'pi yamasya kRtAntasya dvijadolAM daMSTrAntarAladolAm Ama cchati, kam ? vasantam', ki kRtvA ! pUrA , ma ! yArayukSI parasparAsecanam , kaiH kRtvA ! madhiraughaiH, kathambhUtaiH 1 nAdviyimustaiH dhamanIniHsRtaiH tathA kRtvA, kAm ? vyatyabhitADIm anyonyahananam , phAbhiH kRtvA ? antrasammiH antramAlAbhiH, tathA ca kRtvA, kAm ? vyAkrozI parasparAbhizapanam , kaiH kRtvA ! apazabdairiti // 28 // iti sa marutaH zaktyAstokaM (ka:) padaM pRthusaMpadaH zamaniratayA vRtyA zreyastarAM svapateH zriyam / pariNamayituM to'vocatprasahya ripukSipAM sa na hi sacivaH svAmisvArtha bhanakti bhareSu yaH // 29 // itIti-dvi0 sa marutaH vAyostokaH putro hanUmAn dUtaH avocat, kiM kartum ? svapateH svasvAmino rAmasya zreyastarAM kalyANavI zriyaM lakSmI pariNamayituM varddhayitum , kiM kRtvA ? pUrva prasA, kAm ? ripukSipAM zatroravizpam , kayA ? zamaniratayA upazamasaktayA vRttyA, katham ? iti usaprakAreNa, punaH kathambhUtaH 1 padaM sthAnam, kasyAH ? zaktyAH sAmarthyasya, kathambhUtAyAH zaktyAH 1 pRthusaMpadaH pRthvI saMpat yasyAH sakAzAt tasyAH, yuktametat , hi sphuTaM sa sacivo na syAt yaH svAmisvArthaM bhanakti, keSu satsu ! bhareSu, keSAm / zatrUNAM durvacamAmityadhyAhArya padamiti / bhAratIyapaze-samastaH samaM rutaM yasya sa tathoktaH uccanIcayoH parityAgena hRdayaGgamavacanaH punaH zaktyA svabalena astokaH puTaH punaH saMpadaH pRthu gariSTaM padam | anyat samam // 29 // dazAnanoddIpanamAtrahetostatsajarAsaMdharayAhatasya / dIpasya gehe spharatastavApi snehacyutasya jvalanaM kiyadvA // 30 // dazeti-he dazAnana he rAvaNa, vA'trAvadhAraNArtha:, kiyat kiyatkAlameva tajjvalanaM syAt , kasya ? yaha kezava nAmakA kauna hai ? kyA yaha bAla (mUrkha ) yahate hue yuddha ke rudhirameM girakara DUba nahIM jAyagA // 27 // nADiyoMse nikale rudhirapUrakI holI, AMtoMrUpI mAlAoMkI chInA jhapaTI tathA apazabdoMkI vakajhaka karake asamayameM hI yamake dAMtorUpI jhUlepara car3hakara tumhArA svAmI vasanta manAnA cAhatA hai [vasantotsabameM picakArIse raMga pheMkA jAtA hai, mAlAoMse eka dUsareko mArA jAtA hai, gAliyAM dete haiM aura jhUlA jhUlate haiM ] // 28 // isa prakArake zatruke AkSepoMko atyanta zAntiniSTha svabhAvake dvArA sahana karake pavanaJjayake putra aura apanI sAmarthya ke kAraNa vizAla rAjyalakSmIke pAtra hanumAnane apane svAmI rAmakI [sthapateH] kalyANakArI samAptike vikAsake lie uttara diyA thaa| kyoMki vaha saccA saciva nahIM hai jo zatruke davAvameM apane svAmIke svArthako bhUla jaay| [athavA eka sadRza miSTabhASI, apane balase vizAla tathA vizAla sampattike svAmI dUtane apane svAmI kRSNakI...] // 29 // he rAvaNa ? zatruko uttejita karanemai samartha, pRthvIke dvArA anAhata phalataH snehase 1.hariNIvarAm / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Key 242 dvisandhAnamahAkAvyam dIpasya, tathA tavApi, kathambhUtasya taba 1 snehacyutasya prItirahitasya nitarAM kaThorahdayasyetyarthaH / kiM kurvataH sataH ? sphurataH vijRmbhamANasya, ka ? gehe mandire, kathAbhUtasya 1 Aitasya vyApAritasya, kayA 1 gharayA bhUmyA, sajjarAsam iti kriyAvizeSaNaM sIdati phlezaM karotIti "satsu dviSaH" [jai0 sU0 213 / 59] iti kip , sad dveSaH, rAyatIti ra: "bhAtaH kaH" [jai0 sU0 2 / 2 / 3 ] raH zabdaH, asanam AsaH, sado jAtaH sajjaH, sajna3cAsau razca sajjaraH, sajjarasya Aso yatra jvalanakarmaNi tat rAjjarAsaM ropaprabhavazabdAkSepam , punarapi kathambhUtasya ? uddIpanamAtrahetoH uddIpanamAtrameva heturyasya tasya daivabijambhaNamAtrakAraNasyetyarthaH / dIpasya kathambhUtasya ? snehacyutasya tailarahitasya, kiM kurvataH ? kurataH, cha ? gehe, punaH kathambhUtasya ? sajjarAsaMdharAhatasya jarAyA astonmukhatAyA mandatejakhAM pariNateH AsandhaH A sAmastyena yogo yasya sa jarAsandhaH jarAsandhazcAsau rayazca jarAsandharayaH, san sattAmAtraH, saMzcAsau jarAsandharayazca sajjarAsandharayaH, sajjarAsandharayeNa AhataH sajjarAsandharayAhatastasya tayotasA telakSayavazAcchivAprakampavadvegena kaTAzcitasvetyarthaH, punaH dazAnanoddIpanamAtrahetoH vartikAmukhe prajvalanamAtratoriti / bhAratIye-he jarAsandha kaMsamAtula, kiyA kiyat kAlameva tatsatrAmIcInaM jvalanaM niravadyatayA vijambhaNaM syAt , kasya ? dIpasya tavApi, kiM kurvataH 1 sphurataH, cha ! gehe, kathambhUtasya 1 snehacyutasya punaH syAhatasya AturavRttyA savikSepamUrteH, punaH dazAnanoddIpanamAtraheto daivAvasthAyAM prathamaprArambhe vijRmbhaNamAtrakAraNasyetyarthaH / dIpasya vizeSaNAni prAgvat // 30 // api dUramapaiyatI pradezaM yadi vA vizramituM tvayi sthitaa| na vadhU varalipsayA vajantImiva lakSmImavaroddhamarhasi tvam // 31 // apIti-yadi vA sthitA ? kA 1 vadhUH, ki kattam / vibhinu zrama sphoTayitum, ka ! tvayi viSaye, ki kurvatI satI 1 apaiSyatI atikramiSyatI, kam ? pradezam, kathambhUtam ! dUramapi, tarhi nArhasi na yogyo bhavasi, kaH 1 svam, kiM kattum ? avaro niyantrayitum , kAm ! tAM vadhU sAMtAm, pAm ? lakSmIm , rUpakametat , kiM kurvantI 1 vajantI, kayeva ? varalipsyA iva rAmaM prAptumiva / bhAratIyaH yadi vA sthitA, kA ? lakSmIH, kiM kam ? vizramitum , ka ? tvayi, kiM kurvatI satI ? apaiyatI, kam / pradezam kathambhUtamapi 1 dUramapi, tarhi nAIsi, kaH 1 tyam , kiM kattum ? avaroddhum, kAm 1 tAM lakSmIm, kiM kurvantIm ? vajantIm, kayA 1 varalipsayA nArAyaNaM mAptumicchayA, kAmiva vajantIm / vadhUmiva // 31 // vaMcita aura apane hI gharameM mAnanIya tumhArA / satya pakSakI jIrNatAkA mUlAdhAra yaha krodhakA Avega [spaSTa nirvANake lakSaNoM aura vegase yukta, telahIna, kevala vartikAmeM jalate tathA bhabhakate ] dIpakake samAna kabataka calegA ? anvaya-jarAsaMgha ! dazAnanoddIpanamAnahetoH rayAsasya gehe sphurataH snehacyutasya tava dIpasya vA sat jvalanaM kriyadvA! he kaMsake mAmA jarAsaMdha ! bhAgyakI prArambhika avasthAke kAraNa prakarSako prApta, kintu AturatAse vikSipta, apane hI bhavanameM dikhAI detI aura prajAke premase vaMcita tumhArI yaha vRddhi aba kitane dina calegI // 30 // yadyapi isa samaya tumhAre zramako vyartha karaneke lie yahA~ rukI huI hai tathApi rAmaphI vadhU sItA dUra dezako jAyagI hI / ataeva apane ghara rAmase milanekI icchAse jAtI huI isa lakSmIke samAna vadhUko apane antaHpurameM le jAnA tumheM ucita nahIM hai [he jarAsaMdha ! yadi rAjyalakSmI vizrAma karaneke lie Aja tumhAre pAsa rukI hai tathApi dUra pradezako jAyagI hii| ghara kRSNakI prApti ke lie jAtI huI isa badhUke samAna lakSmIko rokanA tumheM zobhA nahIM detA hai ] // 31 // 1, upajAtiH vRttam / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 trayodazaH sargaH ukta na paunaHpunikena kiM vA velAmivorvI pralayAmburAzeH / camU vikarSantamavekSamANaH svame hariM pazyasi taM samakSam // 32 // uttaneti-vA athavA kiM prayojanam , kena ! paunApunikena uktena punaH punarbhavena dviruktenetyarthaH, pazyasi, kaH 1 tvam , kam ? taM hariM lakSmaNa samakSamiti kriyAvizeSaNaM pratyakSaM yathA bhavatItyarthaH, kiM kurvANastvam ? avekSamANaH avalokamAnaH, kam ? hari lakSmaNaM nArAyaNaM ca, cha ? svagne, kiM kurvantam ? vikarSantam , kAm ! camU senAm , kathambhUtAm ? unI gariSThAm , kAmiva 1 pralyAmburAzervelAgiva / ubhayatra samamanyat // 32 // samAtulAnItanayaiH svabandhubhiH prabho jayatyeSa nihatya te balam / samedhyalAracitaM parastava sthiraM manazcetkurUdezamIzitA // 33 // ___ sameti-he prabho jayati, kaH ? epa lakSmaNaH, kiM kRtvA ? svabandhubhiH vibhISaNAdibhirAtmayAndhavaiH saha te tava balaM sainyaM nihatya, kathambhUtaiH ? samAtulAnItanayaiH sAdhAraNatayA nirupadravatayA ca sarcAsAM prajAnAM pratipAlakatvAtsamaM yathA bhavati tathA zatrubhirna tulyatvenopamIyate ityanulaM yathA samamatulam AnIto nizcito nayo yaiste samAtulAnItanayAstaistathoktaH, he medhya pavitra ! cedyadi IzitA aizvarveNAnubhaviSyati, kaH ? sa lakSmaNaH, kam ? deza janapadam , katham ? puro'mataH, kasya 1 tava, tadA kuru vidhedi, kim ? manazcetaH, kathambhUtam ! sthiraM nizcalam , punaH kathambhUtaM sat ! laGkAracitaM laGkAyoM mandamandavAtavazAdolAyamAnaH zubhrAMzukopalakSitadhvajai ratnamayaistoraNavadbhiH prAsAdairananyazomo mAsA mameyaM purIti kRtyA vihitaM manaH sthiraM kurviti bhAvaH / bhAratIyaH-prabhojayati grAsayati, kaH ? eSa nArAyaNaH, kim ! balaM sainyam , kasya ! te tava, kaiH kRtvA ? svabandhubhirvalabhadrAdibhirAtmabAndhavaiH, kathambhUtaiH 1 samAtulAnItanayaH mAtulAnIputrAH yudhiSThirAdayaH tatsahitaH, kiM kRtvA pUrva prabhojayati ? nihatya pradhvaMsya tathA IzitA, kaH ? sa cakrapANiH, kam ! kumdezaM kurujAGgalanAmadheyaM janapadam , cedasti, kim ? manaH, kayambhUtam ! sthiram , kasya ? taba bhavataH, kathambhUtaM sat ! kAracitaM kAraH kAmacAraH, tena citaM puSTam , katham ? alamatyartham , tadA samedhi samyak prakAreNa bhava, puraH purata iti // 33 // nayasyAvadyasya vyapanayamukhena stutikRtI janasyApi zAntirbhavati vasatistasya bhavitA / kathaMkAraM grIDA patasi patidevatyacarite surApAne maunavratamiva tadetatprahasanam // 34 // neti-bhavati jAyate, kA ? zAntiH kSamA, kasya / janasyApi, katyAM satyAm ! stutikRtau stavana bAra-bAra kahane se kyA lAbha hai ? pralayakAlake samudrakI ghelAke samAna vinAzaka vizAla senAko bar3hAte hue hariko svapnameM dekhate hue tuma aba unako sAkSAt sAmane dekhoge||32|| lakSmaNake samAna nirupama tathA nItimArgake pratipAlaka apane sAthiyoM ke dvArA yaha tumhAre aise prabhukI senAkA saMhAra karake vijaya prApta kregaa| yadi vaha tumhAre sAmane hI isa dezakA svAmI honevAlA hai to he bali (medhya ) bhUta ! laMkAmeM Asakta apane manako sthira karo [balabhadrAdi bhAiyoM aura pANDavAdi mAmAke putroM dvArA kRSNa; apaneko prabhu mAnane vAle tumhArI senAko kATakara vijaya prApta karegA aura kurujAMgala dezakA svAmI bnegaa| yadi atyanta manamAnI karanese DhITha tumhArA mana sthira hai to usake sAmane bar3ho] // 33 // nirAkaraNa karaneke rUpase pApAcaraNameM lIna logoMkI carcA karanepara bhI sunanevAloMko 1. upajAtiH vRttam / 2. zasthavRttam / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 niradhAnAdhAmamA kriyAyAm , kena kRtvA stutikRtiH syAt ! vyapanayamukhena nirAkaraNadvAreNa, karaya vyapanayamukhena ? nayasya, kathambhUtasya ? avadyasyAvadyabahulatyAdavadyastasyAvadyasya pracurapApotpattikAraNasyetyarthaH / bhavitA bhaviSyati, patidevatyacarite brIDAM vihAya [patidevatyacarite] patasi cettadetatpraisanaM syAt taba, kimiva ? surApAne surAsvAdane maunivratamiva iti // 34 // antarbahiH saMprati kAlarAtrauM tavodyatAyAM harizastrapAtaH / labdhazcirasyeti tanotu tiryag jyotsnAmakAle'pi yamATTahAsaH // 35 // antariti-tanotu, ko'sau ? yamAhAsaH, kAm ? jyotsnAm , cha ? akAle'pi aprastAve'pi, kayam ? tirIk, kathambhUtaH san ! laldhaH, katham ? cirasyeti cireNetikAlena, kaiH kRtvA labdhaH / harizastrapAtaiH lakSmaNamuktamArgaNagaNaiH, kasyAM satyAm ? kAlarAtrI, kathambhUtAyAm ? ugratAyA gutpannAyAm , kasva 1 taba, katham ? antarbahiH, katham ? saMprati sAmpratameva / / bhArate-harizabdena nArAyaNaH // 35 / / / ityuktvAsau tasya virAgaM prakRtInAM nAnAbhApAveSalipijJairavasapaiH / jJAtvA hastakRtya samastaM purikRtyaM tasyAH pAraM prApya ca ramyaM vanamAgAt // 36 // itIti nAnAbhASAvaSalipiH nAnAbhASAH karapallavyAdayaH, mAnAyeSAH kaulikabhautikAdyAkArAH; nAmAlipayaH kArNATakadramilAndhAgavaGgadezodbhavavarNAnAM paGktayA vinyAsAH ; nAnAveyAzca bhASAzca lipayazca nAnAbhASAghepalipayaH tAH jAnanti taiH, tasya rAvaNasya prakRtInAM svAmyamAtyAdInAM saGghAnAM virAgaM ca viziSTamanurAgaM jJAtvA iti pUrvoktaprakAreNa uktvA ca puri laGkAyAM samastaM nikhilaM kRtyaM karaNIyaM hastakRtya svAdhInaM vidhAya tasyA laGkAyAH pAraM paryantaM prApya asau inUmAn ramyaM pallavitakusumitaphalitavividhavanaspatizAkhAntaropaviSTamattamayUrakokilAlApasundaraM vanamAgAdAgatavAn / / bhAratIye-asau dataH / tasya jarAsandhasya / tasyAH raajgRhngryaaH| zeSa samama // 36 // upavanayabhirAmavallabhAM sa vanajanetraruci nirUpayan / svapatiguNavizeSaraJjitAmupalabhate sma satIM vacoharaH // 37 // upavanamiti-sa vacoharo hanUmAn rAmavallabhAM nAnakIm upalabhate sma dadarza, kathambhUtAm ? vanajane. zAnti ho jAtI hai tathA anItimAnkA nirvAha ho jAtA hai kintu lokalAja chor3akara yadi devatA svarUpa nRpati hI anAcaraNa karane lageM to phaise calegA / usa avasthAmeM tumhArA yaha ha~sanA madirA pIkara maunatrata dhAraNa karaneke samAna hai // 34 // hari lakSmaNa athavA kRSNajIke satata zastra prahArake dvArA aba tumhAre antaraMga aura bAhara, donoM meM hI kAlarAtri phaila jAnepara bahuta samaya bAda AyA yamakA aTTahAsa hI asamayameM bijalIkA prakAza kare // 35 // isa prakArase rAvaNa athavA jarAsaMdhako kahakara tathA vividha bhASAoM, veSoM aura lipiyoMke zAtA guptacaroM dvArA usakI prajAkI udAsInatA anavA vimukhatAko bhAMpakara apane pUre kartavyako muTThI meM karake usa dUtane laMkA athavA rAjagRha nagarake eka kinAre jAkara sundara ghanameM praveza kiyA thA // 36 // isa vanake AsapAsa sarvatra dekhate hue usa nirbhaya dUta hanumAnane kamalake samAna sundara 1. zikhariNIvRttam / 2. vaMzasthavRttam / 3. mattamayUravRttam / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaH sargaH bhUpaciM vanajasyeva netrayo ruciryasyAH sA tAM kamaladalalocanAmityarthaH, punaH svapatiguNavizeSaraJjitAm svapateguNavizeSAH zauryAdayastai raJjitA rAmasya guNairAhlAditAmityarthaH, punaH satI , kiM kurvannupalebhe ? abhinirbhaya yathA upavanaM nirUpayannavalokamAnaH / bhAratIgaH-2 abhirA zreti sa bacodaraH zrIzailanAmA dUtaH kAcidvallabhAM kAminIm , upalabhate sma nirIkSA cakre, kathambhUtAm ? vanajanetrarucim ? vanajamiva netre vanaja netre tayo niryasyAstAm , AkarNAntavizrAnta. netrAM punaH svapatiguNavizeparaJjitAM cakravattiguNavizeSairAnanditAM, punaH satIm atirAmIcInAm aGkeyUpAneSu ca sampUrNalakSaNopallakSitApityarthaH / kiM kurvan ? upacanaM nirUpayan / anyattulyam // 37 // pathipathi parirakSato digantAndazamukharAgavato vanAntapAlAn / upazamaphalayA sa vidyayA tAM nayavidavocana mohayannitIdam // 38 // pathIti-nayavit nItizaH sa vacoharo hanUmAn idametat iti vakSyamANaprakAreNa tAM sItAm ayocat uktavAn , kiM kurvan ? vanAntapAlAn vanamAlyAdIn udyAnapAlakAn upazamapalyA upazama eva palaM yasyAH sakAzAttayA vidyayA moiyan mohaM nayan , kathambhUtAn ? dazamukharAgavataH dazamukhe rAgo vidyate yebhya (yeSAM) te tAn rAvaNAnurAgiNaH punaH pathipathi digantAn dizAM sImnaH prirksstH| bhAratIye-sa vacoharaH tAM kAminIm avocat , kathAbhUtaH ? nayavit vyavahAramArgapravINaH, kathAbhUtAna vanAntapAlakAn ? daza dazasaMkhyopetAn punaH mukharAgavataH sukheSvAraktimAnaM dadhAnA nityarthaH // 38 // tavaiva saMdarzanasaMkathAH kathAstvayi prasaktAH zrutayo divAnizam / tvayaiva vAJchAH sahavAsatatparA vinA tvadurvIpatirunmanAyate // 39 // taveti-tavaiva kathAH vArtAH pravartante, kathambhUtAH ? sandarzanasaMkathAH, sandarzanaM saMkathayantIti tAH bhavalokanasUcinya ityarthaH tathaiva tvayi prasaktAH svatsambandhaviSayAH zrutayaH AkarNanAni pravarttante / tathA tvayaiva saivAsatatparAH ekatrAvasthAnasambandhinyo vAmchAH dinAnizaM yathA tathA pravarttante svadvinA tvayA vinA urvIpatiH rAmaH unmanAyate khedamanubhavati bhAratIye-urvIpattirgarahadhvajaH / zeSa sugamam / // 39 // sunicitamapi zUnyamAbhAsate parijanavibhavo'pi sekaakitaa| arucirabhavadasya lakSmImukhe tvadanabhigamanena riktaM manaH // 40 // netravatI aura apane pati rAmake vizeSa guNoMkI smRti meM prasanna rAmakI prANapyArI satI sItAko dekhA thA [he abhirAma zreNika ! rAjagRhake ghanako dekhate hue usa zrIzaila dUtane kamalanayanI, satI aura dvArakAdhIza kRSNake guNoMpara mugdha sundarIko dekhA thA] // 37 // pratyeka mArgapara dazoM dizAoMse rakSAmeM nirata rAvaNapara anurakta dhanake rakSakoMko niSkriya karanevAlI vidyAse mUrchita karake nItizAstrake paNDita hanumAnane sItAjIse yaha kahA thA [ dazau dizAoMse Agata pratyeka vargakI rakSAmeM niyukta Uparase hI jarAsaMdhake bhaka yanarakSakoMko zAnta karane meM samartha apanI kuzalatAse vazameM karake usa vyavahArajJa zrIzailane usa kRSNapara mugdha nAyikAse kahA thA ] // 38 // tumhAre dekhanekA varNana karanevAlI hI kathAe~ hotI hai, dina-rAta tumhAre sambandhakI hI carcAe~ sunatA hai aura tumhAre sahayAsakI hI kAmanA karatA hai tathA he satI ! pRthvIpati rAma athavA kRSNa tumhAre vinA udAsa rahate haiM // 39 // 1. cakrapANi:-pa. 6.1.2. aparacaknam vRttam tallakSaNa-"ayuji nanarakA guruH samena jamaparaSastramidaM tato jrau|" [i. ra. 15] | 3. puSpittAgrAvRttam / 5. vaMzasthavRttam / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam sunidhAnaM sabhAsate vastu vRttyA na tu zUnyam, kathambhUtamapi 1 sunicitamapi saMbhRtamapi, tathA sApyekA kitA''mAsate yaH parijanavibhavaH parivArajanasampat, tathA abhavat kA ? aruciraprItiH, ka ? lakSmImukhe, kasya 1 asya narapateH riktaM mano varttate, kena ! tvadanabhigamanena tavAnabhigamanena tvayA saha sambhogavyApAramantareNetyarthaH // 40 // 29 anurahasamupaiti mantra muhuH paramapi parivRttya nAtheta saH / asuSu vasuSu ca vyayaM vyaznute sapadi taba kRte na kiM tatkRtam // 41 // anviti-upaiti prApnoti kaH 1 sa rAmaH, kam 1 mantraM guptabhASaNam, katham ! anurahasam ekAnte janakolojjhite pradeze'pItyarthaH / tathA nAtheta yAceta anena mArgeNa gacchantI mattamataGgajagAminI manmanohAriNI maithilI bhavadbhirhaSza na veti pRcchedityarthaH, kam ? haraM mArgagAminaM janama, apizabdAt atra bheruNDavihaGgamacakAGgacakorasarpatsarpAdInAM grahaNam / kiM kRtvA pUrva nAtheta ? parivRtya, katham ? muhurvAraMvAram, tathAcoktaM- "bho bho bhujaGga tarupalla palolajihna bandhUkapuSpadakasannibhalohitAkSa / pRcchAmi te pavanabhojana komalAGgI kAyA zaravindumukhI na dRSTA // " tathA vyasnute kaH 1 sa rAmaH, kam ? vyayam, keSu ? asuSu prANeSu vasuSu ca dravyeSu katham ? sapadi zIghram, he sundari anena prakAreNa tat kiM na kRtam apitu sarvabheva kRtam, katham ? kRte nimitte kasya ? taveti / bhAratapazce sa narendraH / paramapi itaramapi janam | zeSaM sugamam ||41|| suhRdayamasudeyaM prema me'nyonyayogAtsahajamupakariSyatyAyataM hanta yasmin / svayamupanayamAnaM tatkadAbhAvitAdRgdinamanudinamevaM dhyAyati tvAM narendraH // 42 // suhRdayamiti-danta aho taddinaM kadA kasmin kAle bhASi bhaviSyati katham ? tAhaka tAdRzaM punaH upanayanamAnaM praDhaukamAnam, katham 1 svayamAtmanA yasmin dine upakariSyati kiM karma ? suhRdayaM karma, kim ? prema, me mama, kasmAt ? anyonyayogAt paraspara sambamdhAt kathambhUtaM prema ? asudevam asavaH prANA deyA yatra tattathoktam, punaH kathambhUtam ? sahajaM naisargikaM punaH AyataM dIrgham evamuktaprakAreNa narendro rAmaH tvAM dhyAyati smarati katham ? anudinaM prtidinm| bhAratapazce - narendro viSNuH | zeSaM sugamam // 42 // af viSNorathasyamaya dhIrakAkusthanAdAM nAgairvyAptA miha samakarairdiggatairIkSitAse / kalpAntAdhiplutimiva mahAbhImamatsya dhvajaughAM saMgantAse tvamaciramatastena padmezvareNa // 43 // logoM se paripUrNa bhI use zUnya-sA lagatA hai, vibhava aura parijanoMse ghire rahanepara bhI gha apaneko ekAkI samajhatA hai, sampatti aura sukhoMse (lakSmI sahavAsase kRSNako ise aruci ho gayI hai tathA tumhAre viyoga se isakA mana khAlA hA gayA hai ||40|| ekAnta milate hI apane Apase bolatA hai, bArambAra ghUma-phira kara dUsaroMse tumhAre viSaya meM pUchatA hai, kSaNa bharameM hI apanI sampatti tathA prANoMse bhI virakta ho jAtA hai| he devi ! vaha kauna-sA kArya hai jo rAma athavA kRSNane tumhAre viraha meM na kiyA ho // 49 // 'prANa dekara bhI pAlanIya, svAbhAvika aura aparimita merA prema eka dUsareke sahabAsa ke dvArA jisa dina mere hRdayako tRpta karegA' hAtha vaha dina kisa celAmeM apane Apa AyagA ? isa prakAra nArAyaNa pratidina tumhArA hI dhyAna karatA hai ||42 // 1. pramuditavadanA vRttam / salakSaNa " pramuditavadanA bhavennau rarau / " [i. 2.52 ] | 2. mAlinIvRtam / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaH sargaH 250 senA miti - he kSAmodari viSNorlakSmaNasya ihAsmin pradeze rathasyamayIM syandanavegena nirvRtAM senAM vAhinIM tvam IkSitAse drakSyasi kathambhUtAm ? vIrakAkrusthanAdAM dhIraH kAkusthasya nAdaH yasyAM tAm akSobharAmadhvanim, punaH karai saha mayA zobhayA varttanta iti samAH samAH karA yeSAM taiH sazobhaNDAdaNDaH diggataiH dikSuprasRteH nAgairgajaiH vyAptAM punaH kathambhUtAm / mahAbhImamatsyadhvajaugha gariSTabhayAnakamInAkArAlambasamUhAm kAmivecitA 1 kalpAntAndhilutimitra kalpAntakAlajaladhipravabhiva, kathambhUtAm ? rathasyamayIM rathasyaiva rayo rathasyo saheturyasyAstAm punaH dhIrakA kuruthanAdAM kurvasudhA, tAm A Aku, Aku tiSThati AkusthaH vasundharAM vyApyasthita ityarthaH, dhIraM ca kaM va dhIrakaM nistaraGgajalaM gambhIrajalamityarthaH, dhIrakaH Akustho nAdo yasyAM sA tathA tAm atalasparzajalvazAn medinIvyApighoSAmityarthaH punaH nAgairhastibhiH vyAptAm kathambhUtaiH 1 samakaraiH saha mare jalanarajIvavizeSairvarttanta iti taistathokteH / atra makarANAM sAhacaryAjanAgAnAM grahaNam / punaH kathabhUtaiH diggateH dipa punaHarinajIvAm bhImAzca matsyA mahAntazca te bhImAca te matsyAzca mahAbhImamatsyAH, (te) dhvajA iva odheSu jalapravAheSu yasyAM tAm, ataH kAraNAt aciraM zInaM tvaM tena padmezvareNa rAmeNa saMgantAse saMgamiSyase / bhAratIye - kRzodari ! tvaM viSNoH dAmodarasya ravamayI vegamaya senAm IkSitAro, kathambhUtAM senAm 1 dhIrakAkusthanAdAM kAkurvakroktiH tasyAM tiSThatIti kAkusthaH dhIraH kAkustho nAdo yasyAM tAm, punaH kathambhUtAm 1 mahAbhImamatsyadhvajaudhAm bhImo vRkodaraca matsyo virATazca bhImamatsyau tayordhvajoSa AlambapaMktiH mahAn bhImamatsyadhvajaugho yasyAM tAm, atha viSNusenAdarzanA nandarasAdanantaraM padmazvareNa padmAyA IzvareNa saMgantAkhe / ataH asmAt pradezAt anyatsarvaM prAgvat 1 // 43 // itIdamabhidhAya tAM nayaparo'yamAzvAsayanpradAya nRpamudrikAsamupalakSitaM prAbhRtam / hRdAyata patiM ripoH kuladhanaM jayantaM vidhostathaiti hi kRtArthavakramupapaurNamAsaM mahaH // 44 // iti zrIdvisandhAnakaverdhanaJjayasya kutau rAghavapANDavIye mahAkAvye hanumanArAyaNadUtAbhigamano nAma zrayodazaH sargaH // 13 // > , itIti- Ayata AyAtavAn ko'sau ? ayaM hanUmAn kam ? patiM rAmaM patyuH samIpamAgata ityarthaH, kayA ? mudA harSe, kiM kurvan ! AzvAsayan dhIrayan kAm ? tAM jAnakIm kiM kRtvA ? pUrvam, pradAya dattvA, kim ? prAbhRtamupAyanam kathambhUtam ? nRpamudrikA samupalakSitam, kiM kRtvA 1 pUrvamabhidhAya uktvA, 1 " Apa yahA~ para rathoMke vegase yukta, sundara zuNDAdhArI samasta dizAoMmeM phaile hAthiyoMse pUrNa, atyanta bhayAnaka matsya cihnayukta dhvajAoMse chAyI tathA kAkustha rAmakI gambhIra dhvani se cAlita ataeva pralaya samudra ke pUra tulya [pralayapUra bhI rathake vegase calatA hai, pAnI gaharA hotA hai, usakA rora samasta pRthvI meM hotA hai, dizA dizAmeM makara tathA nAga hote haiM, bhISaNa machaliyA~ dhvajAkI taraha pAnIpara uchalatI haiM] viSNukI senAko dekheMgI aura zIghra hI usa prabhu padmake vA ApakA milana hogA / anvaya- viSNoH rayamayoM dhIrakAkusthanAdAM samakaraiH diggajaiH nAgaiH pyAsI mahAbhIma-matsyaauSAM kalpAntAdhiplutimiva dakSitAse ataH tena padmezvareNa tvamatrirAt saMgantAse / atyanta vegazAlinI, bhaToMkI vyaMgoktiyoMke nAdase yukta, samAnatAse kara grahItA pradhAna nAgavaMzI rAjAoMse paripUrNa, mahAn bhIma tathA matsyarAja virATkI dhvajAoM se zobhita phalataH pralayakAlIna samudra ke pUra tulya kRSNakI senAko dekhogI aura isa sthAna para hI tumhArA unase milana hogA // 43 // ukta prakAra se yaha saba kahakara rAjA rAmakI mundarIke rUpameM bheMTa dekara usa sItAko 1. mandAkrAntA muktam / tallakSaNaJca "mandAkrAntA jaladhipaDhagaimbhanato tAharU cet" [ 0 20 3 / 94 ] / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 dvisandhAnamahAkAvyam kim ? idametat , katham ? iti uktaprakAreNa, kathambhUto hanUmAn ! nayaparaH nayaM pipartIti saH, nIteH pAlaka ityarthaH, kathambhUtaM patim ! jayantaM parAbhavantam , kim ? ripoH kuladharna kulaM ca dhanaM ca kuladhanam athavA kulameva dhanam , tathA hi sphuTam aiti Agacchati, kiM kara ? mahasteja; kRtArthavatraM kRtArthasya vaktraM rAmastha vadanam , kasya ! vidhozcandrasya, kathambhUtaM mahaH ? upapaurNamAsaM paurNamAsIsamIpodbhavam ? kasmAt ! alanAnandanavadanodgIrNajanakatanayAkuzalakiMvadantIzravaNAditi yojyam / bhAratIye he kRtArtha kRtapuNya ! he nRpa-zreNika ! tathA tenaiva prakAreNAyata prAptavAn ko'sau ? ayaM zrIzailanAmadheyo dUtaH, kam ? patiM cakrapANim , kiM kurvantam ! ripoH kuladhanaM jayantam abhibhavantam , kiM kRtvA ! prAbhRtaM pradAya, kathambhRtam ? mudrikAsamupalakSitaM muTraiva mudrikA atraivakAro'vadhAraNArtho'vagamyate, tenAyamarthaH-yAdavAnA kulakamAyAtA lakSmIH mudrA garuDamudrA vA grAhyA tyA samupalakSita mudrAmudritamityarthaH, kiM kiM kurvan ? udyAnasthAM kAMcit kAminIm AzvAsayan , kiM kRtvA ? pUrvamabhidhAya ca, kim ? idametat katham ! ityukta prakArApekSayA, kathambhUto dUtaH ! nayaparaH nItiniSThaH, yathA yena prakAreNa aiti, ki katta ? mahaH / kimeti ? vaktraM vadanam , kasya ? nRpateH, kathambhUtam ? upapaurNamAsam , vidhorindoH, katham ? hi sphuTamiti // 44 // iti niravavidhAmaNDanamaNDitapaNDitamaNDalImaNDitasya paTtacakravartinaH zrImaSTvinayacandra paNDittasya guravAsino devAdinaH zivaH svaH komalacArucAturIcandrikAcakoreNa nemicandreNa viradhitAyAM dviHsandhAnaruverdhanaJjayasya rAdhavapANDavIyAparanAmnaH kAvyasya padakaumudI nAmadadhAnAyAM TIkAyAM hanumanArAyaNa dUtAbhigamano nAma prayodazaH sargaH // 13 // DhADhasa ba~dhAtA huA vaha nItimArgakA pAlaka dUsa apane svAmIke pAsa vApasa AgayA thA / svAmI rAma athavA kRSNa bhI zatruoMke vaMza tathA vaibhavako jItane meM samartha the tathA [dUtase pallamAke samAcAra sunakara ] unake mukha pUrNamAsIke candramAke samAna kAntiyukta ho utthethe||44|| iti nidoSavidyAbhUSaNabhUSita paNDitamaNDalIke pUjya, SaTtacakravartI zrImAn paNDita vinayacandra guruke ziSya, devanandike zidhya, sakalakalAkI thAsurya-candrikAke cakora, nemicandraddhArA dhiracita kavi dhanamjayake rASava-pANDavIya gAmase khyAta dvisandhAna kAnyakI padakaumudI TokAmeM hanumanArAyaNadUtAbhigamana nAmakA prayodaza sarga samApta / 1. pRthvI chandaH, tallakSaNam-"jasau asayalA vasugrahayatizca pRthvo guruH [1. I0 3-191] / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH zrIpArthaH sapadi haristathA sarAmaH sugrIvaH sadasi samaM prbhaaviraattH| ___ nizcitya prakRtiSu zaktimabhyamitraM vyuttasthuH pralayadavAnalA ivAmI // 1 // zrIpArtha iti-amI ete bhUpAlpaH abhyabhitraM zatru lakSyIkRtya vyuttasthuH abhyusthitAH, ka ivotprekSitAH ? pralayadavAnalA ica kalpAntakAlavaya ica, kiM kRtvA ? pUrva nizcitya AtmapratItimAnIya, kAm ? zakti sAbhayam, keSu viSaye ! prakRtiSu saptama svAmyamAtyAdisvabhAvAmu, ke te bhUpAlA iti darzayannAha-vyuttasthA, kA ! harilakSmaNaH, kathambhUtaH ? zrIpArthaH zriyaM pAti zrIpA:, zrIpA arthA yasya saH zrIpArthaH lakSmIrakSaNAparAyaNaprayojanavAn, punaH prabhASirATaH prabhAvI rATho yasya saH pramAdhirATaH sapramAvaniH mayi sugrIve kare karavAla gRhItavati raNaraGge na mAM prati kasyacit kSatriyakumArasya sammukhaM sthAtuM zaktisti iti garjigajimadhvani rityarthaH / ka ? sadasi sabhAyAM rArAmaH rAmasahitaH sugrIvaH vyuttasthau / bhAratIye--vyuttasthuH, ke ? amI nrendraaH| kayam ? abhyamitram , ka idhotprekSitAH ? pralyavAnalA iva, kRtyA pUrva vyuttasthuH ? nizcitya, kAm ? zaktim, kAsu ? prakRtiSu, va 1 sadasi, ke te narendrAH 1 itiprakaTayati-tyuttasthau zrIpArthaH thiyopalakSitaH pArthaH zrIpArthaH lakSmyopalakSito'rjunaH, katham ? sapadi zIghram , tathA vyuttasthau, kaH ? sa hariH cakrapANiH, ki viziSTaH ? sarAmaH balabhadrasahitaH punaH sugrIvaH zobhanA grIvA yasya saH punaH samaM prabhAH samaM samyak prakRSTA mA yasya saH, prakRSTapratApavAnityarthaH, tathA vyuttasthI, ko'sau 1 virATa iti ||1|| skandhasthA madakariNaH prayANabherI dadhvAna pratisamayaM nihnymaanaa| atyucca padamadhiropya mAnyamArAnnyakkAraM ka iha paraiH kRtaM saheta // 2 // skandheti-madakariNaH mattamAtasya skandhatthA pratisamayaM kSaNaM kSaNaM pratinihanyamAnA tADyamAnA satI prayANabherI dadhvAna dhvamitavatI / yuktametat-parairanyairdurjanaH kRtaM vihitaM nyakkAra kaH saheta, katham ? Asat svAmi, amAtyAdi sAtA apanI pratiyoMkI zaktikA sabhAmeM nizcaya karake rAmase saMyukta lakSmIkA rakSaka hari (lakSmaNa) tathA zobhAyukta pratApake kAraNa dAruNa sugrIva, zatruke viruddha pralayakAlIna dAvAnala ke samAna cala diye the [ svAmI rAjasabhAmeM vicAra karake lakSmIkA svAmI arjuna, balabhadrayukta kRSNa tathA sundara grIvAdhArI vaibhava tathA pratApake lie khyAta virATarAja turanta zatruke viruddha"the] // 1 // madonmatta hAthIke kandhepara rakhI tathA pratikSaNa bajAyI gayI yuddha-yAtrAkI merI joroMse garja uThI thI / nikaTameM hI khUba U~ce tathA mAnya sthAnapara rakhakara zatruke dvArA banAye gaye nagAr3ekI kauna upekSA kara sakatA hai| sarvathA sammAnayukta atyanta unnata sthAnapara 1. janavAnityarthaH katham ? sapadi zIghram, tathA vyuttasthI, kaH sa rAmaH rAghavaH, katham ? sapadi tathA vyuttasthau, kaH! sa sugrIvaH kiSkindhanagarAdhipaH, kathambhUtaH ? prabhAMvirATaH prabhAvI rATo yasya saH prabhAdhirATaH saprabhAvadhvaniH, mayi sugrIve kAlakarAlaM karavAla raNaraGgaNe gRhItavati sati mAmprati na kasyacit kSatriyakumArasya sammukhe sthAtuM zaktirastIti garjirjimavanirityarthaH ka sadasi sabhAyAm katham ? samaM yugapaditi zeSaH / "bhAratI-pa. da. / 2. sarge'smin praharpiNI vRttam / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 dvisandhAnamahAkAvyam pazcAt , ka ? ihAsmin loke, kiM kRtvA 1 pUrvamadhiropya nItvA, kam ! mAnyaM janam , kimadhiropya ? atyucca padaM sthAnam // 2 // ArAvaM dizi dizi taM nizamya tasyA romAJcaiH parihaSitastanu pANAm / ambhodasadhanasyoratharatnanadhiH saraje svayamiva sA vidUrabhUmiH / / 3 / / ArAvamiti nRpANAM rAjJAM tanuH romAJcaiH romAGachuraiH sareje zuzubhetAm , kathAbhUtaiH ? paripitaiH atyAnandamamutthitaH, kiM kRtvA ? pUrva tasyAH prayANabheryAH dizi dizi pratidizam ArAvaM dhvani nizamya zrutvA, keva saMreje 1 yathA sA lokaprasiddhA vidUrabhUmiH vidUro nAmapardhataH tasya bhUmiH, kathambhUtA ? ambho. daprazramaracottharatnasUciH, ambhodasya geghasya prazramaravAt utthA utpattiryAsAM tAH ratna sUcayo basyA sA, katham ? sthayamAtmaneti ||3|| rAgAdeH saha vasato'pi tApavRtteryaH svasminnavadhiraho na kasyacitsaH / bhUpAnAM ripumabhipazyatAmivograM yatkope sphurati rasAntaraM na jajJe // 4 // rAgAderiti-aho Azcarya kasyacit kasyApi na syAt , kaH ? sa yo'vadhiH sImA, kasya ? rAgAdeH avidyAdharmasya, kathambhUtasya ? tApavRtteH tApaH vRttiryasya saH tasya, kiM kurvataH 1 sahavasato'pi ekatrAvasthAnacato'pi, ka 1 svasminnAtmani, ataeva kAraNAt na jaje na jAtam , kiM tat ? rasAntaram ekasmAt rasAda. paro rasorasAntaraM yat sphurati bijRmbhate, ka sati 1 kope, kathambhUtam 1 yadrasAntaram ugraM soDhumazakyam , keSAm ? bhUSAnAM nRpANAm ? kayambhUtAnAmitra ? righu zatrum abhi sAmastyena pazyatAmiva nirIkSamANAnAmiva ||4|| sAraGgaH kRtamaNimaNDanaiciMgAhA sAzvAsA pratidizamunnamatsyadAmA / sAmantaiH pathi calitA camUH payodheveleva prabalamadadhvananmarudbhiH // 5 // sAraGgairiti-adadhvanat dhvanitavatI, kA ? sA camaH, katham 1 prabalaM prakRSTaralaM yathA, kathambhUtA satI ? calitA, ka ? pathi mArge, katham ? amA sArddham, kaiH 1 sAmantaiH, punaH kathambhUtA ? unnamatsyadA uccaladvegA, katham ? pratidizaM dizaM dizaM prati, punaH sAzyA asvaiH saha vartamAnA punaH sAraGgairgataGgairvigADhA dhyAtA kathambhUtaiH sAraGgaiH ? kRtamaNimaNDanaiH kRtaM maNInAM maNDanaM yeSAM taiH / kevAdadhvanan ? payodheH samudrasya veleva, kathambhUtA satI ? pathi mArge calitA, katham ? yathA bhavati prabalaM prauDhaproTi yathA bhavati tathA punarunamatsyasthApita karake bAdameM zatruke dvArA sAmane hI kI gayI avajJAko kauna sahana kara sakatA hai ] // 2 // samasta dizAoM meM prayANabherIke usa dhoSako sunakara parama Anandase uThe romAJcake dvArA rAjA logoMkI kAyA vaisI hI zobhita huI thii| jisa prakArase varSAra meM meghoMkI prathama garjanAko sunate hI apane Apa nikale ratnake zaMkurose yukta vidUra-parvatakI bhUmi hotI hai // 3 // __ manameM pravala santApakA bhAva hone para kisI bhI vyaktiko usake sAtha hI apane AtmAmeM rahanevAle rAga Adi bhAvoMkI sImApara anubhava nahIM hotA hai usI prakAra zatruko sAmane khar3A dekhate hue rAma tathA kRSNake anuyAyI rAjAoMko krodha A jAneke kAraNa dUsare prabala rasoMkA anubhava hI nahIM ho rahA thA // 4 // maNiyoMke AbhUSaNoMse susajita hAthiyoMse vyApta, ghor3oMse pUrNa, vegake sAtha pratyeka dizAmeM bar3hatI huI aura mArgameM sAmanta rAjAoMke dvArA saMcAlita vaha rAdhava-pANDava senA AMdhIke dvArA uThAyI gayI samudra kI laharoMke samAna [ samudravelA bhI cAtakapUrNa, gaNitulya Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH dAmA unna kezaM prApitaM matsyAnAM mInAnAM dAma mAlA yasyAM sA tathoktA, kaiH 1 taiH prasiddhaiH marudbhirvAtaiH, katham ! yathA bhavati sAmaM sAI yathA bhavati, punaH sAzvAsA AzvAsaiH jalapravezaiH saha vartamAnA sA, kayam ! pratidizaM dizaM dizaM prati punaH sAraGgaiAtakaiH vigADhA kathAbhUtaiH kRtamaNimaNDanaiH maNayaH sUkSmasUkSmA jalavindavo'bhidhIyante, zabdAnAmanekArthatvAnteSAM maNyAkaratvAdvA kRtaM maNInAM maNDanaM yaistairiti // 5 // AnIlaM dvipamadhiruhya rAmabhadraH zveto'bdaM mihira ivAsitaM niraiyaH / sindUradhutiracitaM sa pItavAsAH kRSNo'dhra jalada ivAruNaM taDitvAn // 6 // AnIlamiti-rAmabhadro rAghavaH niraiyaH nirjagAma, kiM kRtvA ! pUrvabhAnIlaM sarvAGgazyAmaM dvipaM gajamadhisAhya, ka ina 1 mihira iva yathA 'meyo'smitaM nIlamabda meghamadhiruna (nirgacchati) kathambhUtaH mihiraH / zvetaH zubhraH / atra tAtparyamupannasyate, ghanasabhavanivRttI satyAM zaratsamavasya pravRttI satyAM gaganapravRttasya nIlanIradAdhirUdasya jalarittodarasya zubhrA bhrasya zomA nIlagajAdhirUDho rAmo nirgamanasamaye abhAra / tathA niraiyaH, kaH ? pItavAsA lakSANa :, kiM kRtvA ! pUrvamadhimA, kim ? abhram, kathambhUtam ? sindUrAtiracitam , ka iva ? jamada iva, yathA jalado nirgacchati, kiM kRtvA ? pUrvamadhisahA, kim ? abhram, kathambhUtam 1 aruNam Araktam , kathAbhUtaH jaladaH ? kRSNaH punastaDitvAn vidyuyuktaH / atra bhAvo vibhAvyate dinezasya nikrAntI saMdhyAyAzca prAptI satyAM gaganataTagamanonmukhAraNAmamadhirUDhasya taDidyuktasya kRSNasya jaladasya zobhA sindUradyutiracittagajendrAdhirUr3ho lakSmaNaH pItAzuparidhAno nirgamanasamaye vibharAmbabhUveti bhaavH| bhAratapakSe-rAmabhadro revatIramaNaH / pItavAsA nArAyaNaH // 6 // ye kuntyAM jananamitA vibhAsayanto rAjAnaH pathiSu nabhaH sadAJcitena / dhAmnA te nanu caturaGgasenayoccaiH prAsAdisthitiyutayA sma saMcarante // 7 // ya iti-nanu aho saMcarante sma nirjagmuH, ke ? te rAjAnaH, katham ? uccaiH, kayA saha ? caturaGga senayA hatyazvarathapadAtipRtanayA, kathambhUtayA ! prAsAdisthitiyutayA prAsAdIni prAsa AdiryeSAM zastrANAM tAni prAsAdIni, kunta-sella-malli-tIrI-tomara-yaSTi-mudra-zakti-cakrAdIni teSAM sthityA yutA tayA kiM, kurvantaH 1 ye tyAM tAM prasiddhAM kuM pRthivIM dhAmnA tejasA pathiSu mArgeSu vimAsayantaH, keSAM thAnA ? nabhAsadAM vidyAdharANAM sugrIvaprabhRtInAm , kathambhUtena ghAnA 1 citena puSTena, kathambhUtAH, rAjAnaH ? jana-namitAH jana-namaskRtAH iti / bhAratIye-nanu aho saMcarante sma, ke ? te lokavikhyAtAH rAjAnaH, keSu ? pathiSu, kayA sai 1 turaGga senayA hayavAhinyA, kathambhUtayA ! ucca prA pR pAlanapUraNayorityasya dhAtoHprayogaH pUraNaM pR0 vica pratyayAntaH vicaH, sarvApahArInAzaH, pAlanA rakSaNam , pUraNaM bharaNapoSaNAdi, uccaiH pUrvasyA sA uccaiHpRstayA uccaiHprA ucchalate jalavinduyukta, bhaMvaroMse ( AzvAsa) bhISaNa, aura saba tarapha uchalatI machaliyoMkI mAlA se bhUpita hotI hai ] joroMse garja rahI thI // 5 // gahare kAle hAthIpara car3hakara siladhArI rAma tathA balarAma yuddhake lie nikalate the| dhana zyAma meghoMke Uparase udita sUryake samAna, pItAmbaradhArI tathA vidyuta (ke samAna astra)-dhArI lakSmaNa tathA kRSNa sindUrase sajAye gaye ataeva lAla hAthIpara jAte hue aise lagate dhe jaisA sandhyAkI lAlI se ur3atA vijalIyukta megha lagatA hai // 6 // janatAke dvArA mAnya, sugrIva, Adi vidyAdharIke dvArA puTa apane tejake dvArA pUrNa pRthvIko prakAzita karate hue ce rAmake pakSake rAjA loga hasti-azva-ratha-padAti cAroM prakArakI prAsa, kunta Adi zastroMse susajjita senAke sAtha mArgameM cale jA rahe the| mahArAnI kuntIse utpanna, devatAoMke dvArA bhI mAnya apanI zarIra kAntise zobhAya1. 'mArtaNDa' iti samucito'rthaH--saM / 2. zubhrabhAskarasya-saM0 / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 dvisandhAnamahAkAvyam atIvarakSaNabharaNapoSaNayetyarthaH, athavA uccaiH prAH iti vizeSaNaM rAjJAm , kathambhUtAste rAjAnaH 1 uccaiprA pRG vyAyAma ityasya rUpaM priyate iti praH, akpratyayaH, uccai pro yeSAM te uccaiHprAH uccavyAyAmavantaH zastrAstrakRtazramAH punaH kathambhUtayA ? sAdisthitiyutayA azvArohAdhiSThitayA, (ka) uccaiH prAsAdisthitiyutayA uccaiH prAsAdAH santi yeSAM te uccaiHprAsAdinaH saptabhUmigRhasvAminaH uccaiHprAsAdinAmiva yA sthitiH tayA yutayA etena senAyAM gudurapaTamaNDapAdisamRddhirabhyadhAthi, ye rAjAnaH kuntyAM kuntIviSaye jananaM janma itAH prAptAH yudhiSThirAdayaH ityarthaH, kathAbhUtAH ? dhAmA zarIreNa tejasA vibhAsayantaH zobhagAnAH, kathambhUtena dhAglA ? acitena lokAzasyaina punaH nabhaHsadA nabhasi sIdatIti tena gaganavijRmbhamANenetyarthaH ||7|| zauryAttasthiti viSamAbhayAdavotthaM vairATaM caturagakuJjarapradhAnam / saumityAhitarati saMyadutkapInaM gatvaikya jagadiva tabalaM cacAla // 8 // zauryati-cacAla calati sma, kim ? talam , teSAM balaM tadalam , kimiva cacAla 1 jagadiva, kiM kRtvA ? pUrvamaikyaM gatvA, kathambhUtam ! saMyadutkapInaM saMyati saMgrAme ut uccaiH kapInAm inaH adhipo yatra tat , athavA saMyadutkapayaH inA prabhavo yatra tat saMgrAmotkaTamarkaTanAyakagirthaH, punaH saumicyAhitarati sumitrAyA apatyaM pumAn saumitriH lakSmaNaH tena AhitA ratiryatra tat punaH vairATaM bairam aTati vairATaM vairagAmi, punaH kathambhUtam ? canuragakujharapradhAnaM caturaM gacchantIti caturagAH, caturagAH kujarAH pradhAnA yatra tat punaH davotthaM davAgnisamutpannam , kayA ? viSamAbhayA tIvrataradIyA punaH zauryAntasthiti kSAtradhArarIkRtasthiti / bhAratIye-taddhalaM sainyaM cacAla, kathAbhUtam ? saMyadutkapInaM saMyate raNAya utkaiH utkaSTitaiH puMbhiH pInaM puSTaM nirantaram , punaH saumicyAhitarati sauminye sauhArde AhitA ratiryena tat samIcInamitratvAropitA zaktItyarthaH, punaH zauryAntasthiti zUro vasudevaH zUrasyApatyaM zauriH nArAyaNaH tena antA sthitiryasya tat, punaH viSamAbhayAdavotthaM viSamAbhA ye yAdavastebhya utthA yasya tat, tIvratarapratApabadbhayo yAdavenya utpannam tathA cacAla vaiDara balaM virATo nAma narendrastasyedaM vairATam kathambhUtam ? turagakuJjarapradhAnaM yakarisanAthIkRtamityarthaH / / 8 / / utkIrNairiva vidhubhimukhaistamAlapArohairiva cihuraizAM vilAsaiH / kurvadbhiH sara iva sotpalaM digantaM taddevyaH prasamacaranta dantinIbhiH // 9 // utkIrNairiti-prasamacaranta bhAsayanto gatAH, kAH 1 taddevyaH teSAM pUrvoktAnAM, rAjJAM mahiSyaH tadantaHpurasImantinyaH, kAbhirdantinI bhiH kiM prasamacaranta ! digantamAzAntam , kaiH kRtvA 1 muskhairAnanai, kairivonakSita ? vidhubhiriva candrariva, kathambhUtaiH 1 utkIrNaiH ullikhitaH, punaH kaiH prasamacaranta 1 cihuraiH kuTilakezamAna ve pANDadha rAjA magadha ke mArgapara cale jA rahe the, nizcita hI yaha senA rakSaNa karane meM agraNI azvArohiyoMse bhirI thI // 7 // parAkramake parama zraddhAlu, asAdhAraNa pratApake kAraNa dAvAnala tulya, vyUha rUpase calatI mukhya hastisenA yukta, yuddhameM ziromaNi vAnaroMke rAjAoMse pUrNa sumitrAke putra lakSmaNa meM eka niSTha, phalataH eka sUdha baddha hokara zatruke Upara bar3hatI huI vaha senA saMsArake samAna prayANa kara rahI thii| lokottara pratApI yAdadhAle banI, mukhya rUpase azvoM aura hastimaya virATa rAjAkI senA sahita, pArasparika mitratAke bhAvakI pragAr3hatAke kAraNa sarvathA ekarUpa, yuddhake premI bhaToMse paripUrNa tathA zUra kulameM utpanna vAsudeva dvArA niyantrita vadda senA kyA calI thI akhila vizva hI magadhapara TUTa par3A thA // 8 // ___khodakara banAye gaye candroMke tulya sundaramukhI, tamAlake gAda aMkuroM sadRza kezadhAriNI, netroMke vilAsa dvArA samasta dizAoMko vikasita kamalayukta tAlAboMke samAna 1. saptakSaNa gRhA--pa0 da. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH pAH ke riva 1 tamAlaprarohairitra, sugamametat , punaH kai samacaranta ? dRzAM locanAnAM vilAsaiH kaTAkSavikSepaH, kathAbhUtaiH dRzAM vilAsaiH ? digantaM sotpalaM sakuvalayaM sara hava sarovaramiva kurvadbhividadhandriH / / 9 // utkArtasvararucayo'pi saumyabhAvA bhAminyaH sahajaghanAH kucoditAGgayaH / mevAlIpdhiva kariNISu divyarucyA lAlityAttaDita ivAbhavatsphurantyaH // 10 // utkAtvira iti-bhAminyaH abhavansaMjAtAH, kathambhUtAH ? saumyabhAyAH prasannatayAzAntarUpAH, kasmAt ? lAlityAt manoharatvAt , kiM kurvantyaH 1 kariNISu bhAsamAnAH punaH utkAsviramacayo'pi niSTapsakAJcanabhAso'pi gauravarNakAntayaH ityarthaH, punaH sahajaghanAH punardivyAcyAH manoharAbharaNAH punaH kucoditAzayaH kucAbhyAM stanAbhyAmuditam unnatam ahaM yAso tAH kucoditAzayaH, kAiva kA vA'bhavan bhAminyaH ? meghAlISu taDiza itra, yathA meghAlIpu sphurantyaH taDito bhAnti, kathambhUtAH ? saumyagAvAH, kasmAt ? lAlityAta manojasvAt kanyAH lAlityam ! divyarucyAH manoharadIseH, punaH utkArtasvararucayo'pi utka utkaTa: AtaH bhayAnakaH svaraH zabdo yatra sA ciyAsAM tAH nikhilajananayanakampanakAriNI vidyutaH sphUrtiH racirabhidhIyate, punaH sahajaghanAH sahajAH saha sArddha jAtA ghanA meghA yAsA tAH, punaH kucoditAzayaH ko bhuvi coditaM preSitamaGga zarIraM yAbhistAH // 10 // unnetuM tapanavitApamaGganAnAM channAbhirmaNimayakambalaidhupIbhiH / zoNAmitrabhuradhiruDasAMdhyarAgA gacchantyastaya vAyu pariyaH 111 unnenumiti-kariNyaH vRpIbhiH karikrambasnaH babhuH, kathagbhUtAbhiH ? zoNAbhilohitAbhiH punaH maNimayakambaralai channAbhijhampitAbhiH, kA iva ? ambudAM meghAnAm , kibantabhidaM rUpam 'Ato dhAtoH' ityanena sUtreNAkAranTopaH / tataya iva zreNaya iva punaH adhirUDhasAndhyarAgA adhimaTaH sAMdhyo rAgo yAbhistAH, kiM kattum ? tapanayitApaM sUryAtapam unnetuM nirAkartum , kAsAm 1 aGganAnA rAjInAm ||11|| mAyUraM gatayutanauplavaM gatAnAM vAhAnAM pathi parato'dhiropitAbhiH / bAlAbhiH kucabhujapIDitA yuvAnastadbhayaH sthapuTadarISa pAnamISuH // 12 // mAyUramiti-yuvAnaH taruNAH sthapuTadarISu nIcoccabhUmigata su tadyAnaM zivikAm (yAtrAm ) ISuH vAJchanti sma, katham 1 bhUyovAraMvAram, kathambhUtAH santo yuvAno vAJchanti sma ? kucabhujapIDitAH stanabAhukadarzitAH, kAbhiH / bAlAbhiH tAruNyarasakUpikAbhiH taruNIbhiH, kathambhUtAbhiH ! adhiropitAbhiH, ka ? parataH pRche, keSAm ? vAhAnAM vAjinAm, kathambhUtAnAm ? gatAnAM prAptAnAm, kim ? gataM gamanam, kathambhUtam ! mAyUra mayUrANAmidaM mAyUram , uta athavA gatAnAm, kam ? nauplavaM yAnapAtragamanam , ka ? pathi adhvni||12|| banAtI aura hathiniyoMparakI jAtI huI donoM senAoMkI rAniyoMkI chaTA hI nirAlI thI // 9 // tapAye hue sone ke samAna kAntimatI hokara bhI atyanta saumyazIlA, sundara samAna jaMdhAdhAriNI, stanoMke ubhArayukta, rAniyA~ meghapaMktike tulya hastiniyoM meM bhI apane alaukika lAlityake kAraNa vijalIke samAna zobhita ho rahI thIM vidyuta bhI meghoMke sAtha utpanna hotI hai, karkaza bhayAnaka kar3aka karatI hai, asAdhAraNa camaka hotI hai, kariNIke samAna kAlI meghAlimeM apane jyotipuMjase camakatI hai tathA pRthvIkI ora bajra rUpase giratI hai ] // 10 // ___ rAniyoM ke Upara AtI dhUpako rokaneke lie maNi jaTita kambaloMse DhakI huI, gerU AdikI zraMgAra-sajjAke kAraNa lAla lAla phalataH ur3atI meghapaMkti ke samAna jAtI huI hRthiniyoMkI zobhA huI thI [ meghapaMkti bhI sUryake Atapako 'roka letI hai, maNi Adike utpAdaka jalarAzise pUrNa hotI hai, sandhyAkI lAlimAke car3hanepara lAla ho jAtI hai ] // 11 // morake samAna ur3ate athavA naukAke samAna sarapaTa jAte ghor3oMkI pITapara baiThAyI gayI phalataH Age baiThe yuvakako kucoM aura bhujAoMse jorase jakar3atI huI taruNiyoMke kAraNa ghe bAra-bAra yahI icchA karate the ki sarala mArgase na jAyA jAya // 12 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAdhyam Atmaiva svayamavadhAryate kathaMciddurvAraH pariNatamaNDalaH pratApI / nAmeti vyabhicaritaM tadAtapatraiH pUSAstaM gata iba na virSa pupoSa // 13 // Atmeti-nAma aho vyabhicaritam , kaiH? tadAtapatraiH narendradharmadhAraNaiH kathamiti ? avadhAryate nizcIyate, kaH ? AtmA svarUpam , kena ? sUryagetyadhyAhArya ca, katham ! svayameva Atmanaiva, kathacinmahatA kaSTena, bhavAmi, ko'sau ? aham, kathambhUtaH ? pratApI pratApavAn pariNatamaNDalaH punaH durvAro duHkhena varItuM zakya ityataeva prayANa samaye pUSA sUryaH vipam AtapaM na pupopa na puSNAti sma, ka ivotprekSite ? astaM gata iva // 13 // niHzeSo'pyadhiSi baddhacitracilo mAtaGgAsturagataraGgabhAji tuGgaH / nausaMghaH samabhipatanamahAkarAnaM senAbdhAvaktaraduccakarNadhAraH // 14 // niHzeSa iti-mAtaGgo hattI senAdhau sainyasamudre atarat tarati sma, atra jAtyapekSayakavacanam, kathambhUte senAbdhI ? nuragataraGgabhAji vAjikallolAbhite, kathaM yathA bhavatyatarat ? sama abhipatan mahAkarAgram UrvIbhavan mahAzuNDAgram , kayambhUto'pi mAtaGgaH ? niHzeSo'pi samasto:-pi baddhacitracihaH niyamitavividhadhyajaH, kayaM yathA bhavati ? adhipi pratijhambakam , punaH kathambhUtaH 1 tuGgaH unnaH punaH uccakarNadhAraH uccaiH karNavartikA ityarthaH / upamArtho dadaryate-ka ivAtarat mAtaGgaH ? nausaMgha iva yathA niHzeSo'pi pravaNasamUhastarati, kcha ? samudra, kazambhUte 1 turagataraGgamAji, phayAbhUto nausaMghaH ? uccakarNadhAraH uccairniyAmaka iti / anyat samam ||14 // yadraM nikaTataraM hayAH samIyurnedIyo yadatiyayuH kSaNAdavIyaH / dUrasthaM yadasulabhaM tadAptukAmastatyAptaM tyajati navapriyo hi lokaH // 15 // yaditi-samIyuH saMjagmuH jhyAH azyAH, kiM tat ! nikaTataraM samIpataraM sthAnam , yat vidyate kim ? dUram | atiyayuratizayena gatAH kiM tat ? davIyo dUrataraM sthAnam, katham ! kSaNAt kSaNamAtreNa, yadvidyate, kim ? nedIyo nikaTataram , yukto'yamarthaH, hi yasmAt kAraNAt tyajati, kaH ? loko janA, kim 1 tadvastu, kathambhUtam ! yat saMprAptaM labdham / kathambhUto lokaH 1 navapriyaH navaM priyaM yasya saH, punaH AptukAmaH landhukAmaH, kim 1 tadvastu, kathambhUtam ? yat dUrasthaM punaH kathambhUtam ? asulabhaM durlabham / athavA asubhirlabhyate asulabhaM prANAH sulabhAH vastvidaM durlabhaM ceti manasi kRtvA prANAn datvA gRhyata ityarthaH // 15 // vadhIbhirvimathitamagrayapazcimAbhiH svedAmbhaH sitaruci phenilaM harINAm / rUpyasya sphuradiva maNDanaM cakAze keSAM vA zramaphalamumati na dhatte // 16 // senAmeM jAte chatroMne thor3I sI bhUla kI thii| unake kAraNa astako prAptake samAna sUryakA pratApa puSTa nahIM ho sakA thaa| apitu pUrNa rUpase bar3hA apanA golAkAra honepara bhI pratApI tathA jAjvalyamAna sUrya apane Apako bhI kisI taraha samajha pAtA thA // 13 // __ raMga-biraMgI aura cihnoMyukta dhvajAoMse zobhita, zreSTha mahAvatoMse paricAlita, lambI sUhIko Age phaTakArate U~ce-U~ce samasta hAthI azvArUpI taraMgoMse bhare senA samudra meM varSAkAlIna naukAoMke samUhake samAna kUda par3e the [ varSAkAlIna samudra meM bhI laharai tejIse calatI haiM, bar3e-bar3e grAha uchalate rahate haiM to bhI vividha pAlose yukta, karNadhAroM dvArA kheyI gayI, pataSAra calAtI aura U~cI-U~cI samasta naukAe~ calatI hai ] // 11 // daur3ate hue ghor3e dUra jo padArtha the unheM nikaTatarake samAna pA jAte the aura jo bahuta dUra the unameM bhI nikaTasthoMke samAna Age nikala jAte the / ThIka hI hai, kyoM ki nUtanakA premI saMsAra saralatAse aprApya tathA dUrasthako prApta karanA cAhatA hai aura jo prApta hai usako chor3a detA hai // 15 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH 255 vAdhIbhiriti-cakAze zuzubhe kim ? svedAbhI dharbhajalam , pheSAm ! harINAmasvAnAm , kathambhUtaM sat ? cimathitamAloDitaM sat , kAbhiH ? yIbhiH carmayaSTibhiH, kathambhUtAbhiH ? adhyapazcimAbhiH aprabhavAbhiH pazcAdbhavAbhizcetyarthaH, punaH kathambhUtaM dharmajalam ! sitaruci zvetadIpti punaH phenilaM saMjAtaphenam , kiM kurvan cakAce ? sphuradIpyamAnam , kimiva ? rUpyasya rajatasya maNDhanamiva, yuktametat vA zramaphalaM keSAm unnati na dhatte, apitu sarvekSamapIti ||16|| mAtaGgaprabhRtipadAbhighAtadhUtaH saMprApya prasaramitastato'pi pAMsuH / ArukSannRpatiziraH samuddhatatvAnnIcasya sthitiriyamadbhutaM na kiMcit // 17|| mAtaGgati-pAMmu: reNuH nRpatiziraH ArakSat Aroha, kiM kRtvA ? pUrvam itastato'pi yatra tatrApi pradeze prasaraM vyAti samprApya, katham ? mAsanaprabhRti padAbhighAtadhUtaH, mAtaGgaprabhRtInAM gajendrAdInAM caturaGgasainyAnAM padAbhighAtena dhUta: mArAGgAdicaraNakSodorikSasaH, yuktametadvayaM sthitiH syAt , kasya ! nIcasya, kasmAt ! samuddhatatvAt, ataeva kiMcidabhutaM na ||17|| saMtaptastapanamarIcibhiH kaTAmyAM nAgAnAM madaguruNAgrapallavena / kSuNNo'pi bhramaragaNaH sthito'nukarNa chAyA yatpadamapi sA baraM na tUSNam / / 18 // saMtapteti-bhramaragaNaH dvirephasamUhaH, anukarNa zravaNayoH pazcAt kSuNNo'pi kSobha nIto'pi sthitaH, kena ! madaguruNA agrapallavena kAMgrabhAgena kathambhUtaH ? tapanamarIcimiH dinakRtkiraNaH saMtaptaH, kAbhyAM kSobhaM nItaH san 1 nAgAnAM dantinoM kaTAbhyAM kapolTAbhyAm , yuktametat , chAyApi yat padaM vidyate sAbaraM syAnna tuurnnmiti||18|| kAyasya tvaci kaThinasya karkazAyAM niryAtuM vikalamapAsya taptamanAsyAt / sUtkAra takarazIkarAH karAgrerantasthaM vavamuriva dvipAH zramAmbhaH // 19 // kAyasyeti-dvipAH hastinaH karAnaiH zuNDAgaH zramAmbhaH zramajalaM vabamuriva vanti smeya, kathambhUtam , antaHstham , kiM kRtyA ? pUrvamAsyAdvaktrAt vikalamasamarthe tata zramAmbhaH apAsya apAkRtya kiM kattum ! niyatim , kasyAm 1 kAyasya svaci zarIrasya carmaNi, kathambhUtasya ? kaThinasya karkazasya, kathambhUtAyAM tvaci ! karkazAyAM niSThurAyAm kathambhUtAH santo dvipAH ? sUtkArastutakarazIkarAH suutkaarvshaatprsynditshunnddaanissttytjlknn| ityarthaH // 19 // ucchavAsAdvividhabharaM laghu vahantaH kiM nyUnaM kimadhikamityadhIzvarANAm / satkAraM nijaniyataM ca karma kArmA madhyasthAH samatulayannivAdhvanInAH // 20 // Age tathA pIche calatI huI cAyukoM ke dvArA mathe gaye samAna, atyanta dhavala tathA jhAgayukta ghor3oMkA bahatA pasInA caisA hI zobhita huA thA jaisA jagamagAtA cA~dIkA AbhUSaNa lagatA hai [ ucita hI hai, kyoMki ] aisA kauna hai ? parizramake phalasvarUpa jisakI unnati na huI ho // 16 // hAthI, Adi cAhanoMke calane (paira mArane) se uThI dhUla pahile to idhara, udhara sarvatra phaila gayI thii| isake bAda Upara ur3ane (uddhata hone ke kAraNa rAjAke zirake bhI Upara pahu~ca gayI thii| isameM Azcarya hI kyA hai ? kyoMki nIca kI sthiti hI yahI hai // 17 // sUrya kI kiraNoM ke dvArA tapAyA gayA tathA hAthiyoM ke bahate madajalase bhIganeke kAraNa bhArI kAnake agale bhAgake dvArA satAyA gayA bhI bhaurIkA samUha kAnake pIche baiThA huA thA | ucita hI hai--thor3I-sI bhI chAyA bhalI hotI hai, garmI nahIM // 18 // prakRtyA kaThora dehakI atyanta karkaza camar3Ise pasIneko nikAlane meM asamartha hAthI zarIrake bhItara bhare uSNa sveda jalako mukhase nikAlakara, 'sU' 'su' karanemeM sUMDase nikalate jalake binduoMke bahAnese sUMDase hI ugala rahe the // 19 // Animal Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam ucchvAsAditi - samatulayanniya samyak prakAreNa tulyanti smeva, ke 1 kArmAH karmaNi niyuktAH kArmAH kAryavAhAH puruSAH, kam ? satkAraM sammAnam keSAm ? adhIzvarANAM svAminAm, tathA samatulayanniva ca, ke ? kAryAH, kim ? karma, kathambhUtam ? nijaniyataM karmaNormadhye kiM nyUnaM syAt kimadhikaM syAt iti kathambhUtAH santaH ? madhyasthAH satkArakarmaNorityadhyAhAryam punaH kathambhUtAH / adhvanInA: adhvAnamalaGgAminaH, kiM kurvantaH ? vividhabhara kAryabhAraM vadantaH, kathambhUtam ? ucchrasAt AyAsavazAt nAsAdvAreNavAyuvimocanAt laghum // 20 // 7 senaivaM viracitapArthavAjivegAdikSvAkusthitividhinA yazo nidhitsuH / prasthAnAtprabhRti pRthagvidhA nivezAnnAtruTyaJjalanidhigAminI dhunIva // 21 // seneti-senA nivezAn prabhRti sthitiyogyapradezaM maryAdIkRtya prasthAnAt prayANakam pradezAt nATyat na truTatisma ke ? dhunIva nadI yathA, kathambhUtA 1 jalanidhigAminI, kathambhUtA senA pRthagvidhA vividhA, punaH kambhUtA ? nidhitsurnidhAtumicchuH kim ! yazaH kasmAt 1 evaM 1 viracitapArthayA jivegAt, evamiti zabdo' GgIkAre varttate, tasya satAmavazyaMbhAvitatvAt evamevamityaGgIkAreNa kRtvA viracitaM pArthavaM yasmin sa evaMviracitapArthavaH aGgIkAra vihitapRthutvaH, Ajo vegaH AjivegaH saMgrAmotsukatvamityevaM viracitapArthavazvAsAvA jivegazra, evaM viracitapArthivA jiyegastasmAt kena 1 ikSvAkusthitividhinA ikSvAkUNAM rAmalakSmaNAdInAM sthitividhiH ikSvAku sthitividhistena, ikSvAkUNAmAzayeti / 256 bhAratIya:- senA nAnuyat, kasmAt ? nivezAt katham ? prabhRti, kasmAt ? prasthAnAt kathameva evamuktaprakAreNa, keva 1 dhunIva, yathA dhunI na truTyati, kasmAt nidezAt utpattisthAnamAdikRtvA sthitiyogyapradezaM maryAdI kRtya na trudayatItyarthaH / kathambhUtA satI ? jalanidhigAminI, kathambhUtA senA ? pRthagvidhA vividhA, punaH kathambhUtA ? yazonibhitsuH kAsu ? dikSu AzAsu, kena ? AkRsthitividhinA kum A Aku AkoH sthitiH AkusthitiH tasyA yo vidhiH tena, pRthvIM vyApyAvasthAna vidhAnenetyarthaH punaH viracitapArthavAjivegA, pArtho'rjunaH pArthasya vAjI pArthavAjI, viracitaH pArthavAjino vego yayA sA tathoktA ||21|| vIbhatsaM raNaruciraGgadorjitazrIrAzaMsurjita parabhUmipAvanizca / bhImoghasthitiripudurdharaM svarUpaM paurastyAM dhuri gatimApatAM dhvajinyAH ||22|| dvi0 bIbhatsa miti - ApataraM prAptavantau kau ? aGgadaH pAvanizca hanUmAn etau kAm ? gatim kathambhUtAm ? paurastyAM puro bhavA paurastyA tAm aprabhavAmityarthaH kasyAH 1 dhvajinyAH senAyAH dhuri, kathambhUto'GgadaH pAvanizzra 1 raNaruntriH raNe saMgrAme ruciH prItiryasya saH, punaH arjitazrIH punaH bhImo bhayAnakaH apanI mahAprANatA athavA lambI sA~sa rokakara nAnA prakArake bhArIko anAyAsa hI le jAte hue vihaMgI (kAvara ) dhAraka kuzalatApUrvaka mArgako pAra karate hue, svAmiyoMke sammAna aura apane para Aye dAyitva ina donoM (kauna bar3A hai aura kauna kama hai) ko madhyasthake samAna tolate hue samAna lagate the // 20 // ikSvAku vaMzadharoMkI AjJAse yuddhakI tvarAkI vizAlatA (pArthaca + AjiyegAt ) / se paripUrNa nAnA prakArakI rAtrava senA vijayake yazakI pratiSThA karane ke lie nadIke samAna samudra kI ora bar3hatI huI bhI prArambhase lekara lakSya paryanta calI gayI thI bIcameM kahIM bhI TUTI nahIM thI [ arjunake ghor3oMke vegase ( pArtha + vAji ) samasta pRthvIko AkrAnta karake ( A-ku-sthiti-vidhinA ) dizAoM meM apanI kIrti sthApita karaneke lie caturaMga pANDava senA samudragAminI nadIke samAna skandhAvAra se lekara yuddhasthalI paryanta akhaNDa rUpase phailI thI ] // 21 // yuddhake premI, raudrarasakI prazaMsA karanemeM lIna, lakSmIke nidhAna, zatruoMkI bhUmike vijetA aura bhayake kAraNa svayameva nirutsAhako prApta zatruoMke lie yuddha meM durdhara aMgada Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH 257 punaH AzaMsuH zlAghamAnaH, kim ? bIbhatsaM raudraM svarUpam, kathaM svarUpam ? jitaparabhUmi jitA pareSAM zatrUNAM bhUmiryena tat punaH aghasthiti avasya sthitiryeSu adhenopalakSitA sthitiryeSAM vA te avasthitayaH se ca te ripavaca avasthiti ripavasteSAM durddharaM pApasthitimanuSyANAM duHkhena dhattu" zakyamiti, athavA bhImoghasthitidurdharaM thiyA bhayena moghA niSphalA sthitiryeSAM te mImoghasthitayaH bhImoghasthitayazca te tathoktAsteSAM durddharastam / bhAratIye - Apa prAptavAn kaH ? bhImo vRkodaraH, kAm ? tAM gatim kathambhUtAm ? paurastyAm, kasyAm 1 dhuri, kathambhUtaH 1 gadorjitazrIH gadayA UrjitA zrIryena saH punaH jitapara bhUmipAvaniH jitAparabhUmipAnAM zatrunRpANAm avaniH pRthvI yena abhibhUtetaranarezvarabhUmirityarthaH / punaH bIbhatsamarjunaM zlAghamAnaH kathambhUtamarjunam 1 raNaruciraM raNaH ruciraH prItyutpAdako yasya saH tam athavA raNe ruci prIti rAti gRhNAtIti taM punaH avasthitiripuhurddharaM pApasthitInAM ritRRNAM duHkhena dhattuM zakyam, punaH kathambhUtam ? svarUpaM svasya Atmano rUpaM yasya sa tam kasyAm 1 dhvajinyAM dhuri iti // 22 // tatpArzve gatadhRtimatsyadezamADhyaM bhuJjAno'nalasahitaH sukhaM pratasthe / paJcAlocitaviSayaprabhuzca sainyaM vibhrANaH savasuyazovilAsinIlaH ||23|| tatpArzva iti sa lokavikhyAto nIlaH nIlanAmadheyo vidyAdharacakravatIM pratasthe kiM kurvANaH 1 tatpArzve tasyA dhvajinyAH pArzve hanumadaGgapArzve vA sainyaM vibhrANo dharan, kathambhUte tatpArthe ! gatadhRtimatsya deMgatadhRtirasyAstIti gatadhRtimAn gatadhRtimAn svado yasya tasmin gamanadharaNavadvege ityarthaH kathambhUtaM sainyam 1 suyazovilAsi suyazobhyAM dravyazlokAbhyAM vizeSeNa lasatItyevaMzIlaM tat kiM kurvANaH 1 zamADhyam upazamapradhAnaM sukhaM bhuJjAno'nubhavan kathambhRto nIlaH 1 nalasahitaH nalanAmadheyena rAjJA saMyutaH, punaH pazvAlocita - viSayaH paJcAtyaH kSatriyAH teSAm ucitA ye viSayA bhogAsteSAM prabhuH svAmIH athavA pAJcAlye dezaH, paJcAla evaM ucito yogyo viSayo yeSAM citaviSayAH pAdeovAH kSatriyAsteSAM prabhuH / bhAratIye pratasthe kaH 1 rAjA, kiM kurvANaH 1 matsyadezaM vaigaradezaM bhuJjAnaH kathambhUtam 1 AM kiM kurvANaH 1 tatpArzve samRddham kathaM yathA bhavati / sukhaM yathA; etena virATanAmadheyo narendrazvacAleti labdham, tasyAH pArzve sainyaM vibhrANaH, kathambhUte tatpArzve 1 gatadhRti gataM carati gatadhRt tasmin kathambhUto virATaH ! analasahitaH alasAH mandAH na alasAH analasAH udyoginasteSAM hitaH, athavA analasAH sakalakalAkuzalAH hitA: amAtyAdayaH puruSA yasya saH punaH paJcAleocitaviSayaprabhuH AlocitAH sakalaloka pratItAH viSayAH iSTasragvanitA candanAdayaH, AlocitAzca te viprayAzva, AlocitavipayAH, paJca ca ve AlocitaviSayAzca paJcAlocitaviSayAsteSAM prabhuH zRGgArarasarasika ityarthaH tathA coktaM "rasasaGgena yo rItervidadhAti subarNatAm, sa kaviH sa narendrazya dhandyaH kasya na jAyate", punaH kathambhUtaH 1 savasuyazovilAsinIla: vasu dravyam, yazo varNaH, vilAsinyaH sundaryaH, ilA medinI etaiH saha varttate saH tathoktaH // 23 // aura panasuta rAmakI senA ke Age-Age cale jA rahe the [ apanI gadA ke kAraNa adhika zobhAyamAna, zatru pakSa se mile rAjAoM kI bhUmikA vijetA, pApake garta meM par3e zatruoM kauravoM ke dvArA roke jAneke lie atyanta kaThina aura yuddhake lie Atura arjuna ( bIbhatsa ) kI prazaMsA lIna bhIma kRSNakI senAke Age cala rahA thA ] // 22 // zAntikAlake vizAla sukhakA bhoktA, sampatti aura kIrti ke dvArA zobhita, sabakI carcA viSaya pA~coM indriyoMke bhogoMkA svAmI (paJca-Alocita-viSaya-prabhuH ) tathA vizAla senAkA netA vaha nIla bhI yAtrAke AyAsako sahane meM samartha rathapara ( gatadhRti matsyade ) car3hakara nalake sAtha una aGgada aura hanumAnake pArzva meM cala rahA thA [ dhana, kIrti, kAminI aura bhUmikI apekSA paripUrNa, Alasase dUra aura hitaiSI, sampanna matsya dezakA sukhase bhoga karatA tathA pAJcAla aura saMlagna dezoMkA bhI rAjA virATa senA lekara AkramaNa sahanemeM samartha pANDava senAke pArzva meM cala rahA thA ] // 23 // 33 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 dvisandhAnamahAkAvyam tanmadhyaM harikulanAyakairanekairAmodasphuTasitacandanocitAGgaH / durvRttaM vijahadasajjanArdano'sau bhUpArthakSatazamanodyato jagAhe // 24 // tanmadhyamiti-gAI gAhate sma, ko'sau 1 asau rAmo rAghavaH, kim ? ada etattanmadhyaM tasyA dhvajinyA madhyam , kaiH sahaH 1 harikulanAyakairvAnarasamUhasvAmibhiH / kathambhUtaiH ? anekairnAnAvidhaiH, kiM kurvan ? durvRttaM duHzIlatvaM vijahat / kathambhUto rAmaH ? sphuTasitacandanocitAGgaH sphuTasitaH sugrIvaH candanazcandananAmadheyo nRpaH tayocitam aGgaM yasya saH tathoktaH, atra rAmazarIrasya mugrIvacandanayoH ArakSakatvaM pratipAditam , kathambhUtaH ? asajanArdanaH asato janAnardayatIti asajanArdanaH ripupradhvaMsaka ityarthaH / punaH bhUpArthakSatazamanodyataH bhUpAnAM yaH arthaH kSAtradharmaH tasya yat kSataM lopaH tasya zamane udyataH bhupArthakSattazamanodyataH, ada ityatra visargabhUtasya sakArasya skuTapadarAkArasya lopo draSTavyaH "jharo jhari sve" [jai0 sU0 5 / 4 / 139 ] ityanena sUtreNa skaarlopprtipaadittvaat| bhAratIye-janArdanI nArAyaNaH tanmadhyaM tasyA dhvajinyA madhyaM jagAhe, kI sahaH 1 harikulanAyakaiH samudravijayAdibhirnarendai, kiM kurvan ? asau skhaGge asat asamIcInaM kSatriyakumArairninditaM durvRttaM vijahat parityajan , kathAbhUto janArdanaH AmodasphuTasitacandanocitAGgaH, Amodana sphuTaM yat sitacandanaM tasyocitamaGgaM yasya sa parimalapravaktavyazvetazrIkhaNDayogyazarIra ityarthaH, punaH bhUpArthakSatazamanodyataH bhuvaH pRthivyAH pArthAnAM pANDavAnAM kSatazamane udyataH // 24 // madottamAdreyabalebhasAre bhAge'pare sarpati jAmbave'smin / dvIpenvite rAjabhiraprasayaiH sasarpa veleva camUH payodheH // 25 // madeti-sasarpa jagAma, phA 1 camUH senA, ka ? asmin dvIpe, atra keva sasarpa camUH ? payodheH veleva, asmin dvIpe, va sati camUH sasarpa 1 apare pazcime pAzcAtye bhAge, punaH kathambhUte 1 jAmbave jAmbavasyAyaM jAmbavaH tasmin jAmbavazvatriyasambandhini punaH madottamAdreyabalebhasAre madottamAH madapradhAnAH AdreyAH adrijAtAH ye balebhAH sainyagajAH taiH sAre punaH sarpati vijRmbhamANe punaH rAjabhirnarendraiH anvite yukte, kathambhUtaiH rAjamiH ! agrasauH soDhumazakyaiH / bhAratIye-camUH sasarpa, ka ? jAmbave jamnyA idaM jAmbavaM tasmin jambUpalakSite dvIpe, keva ! payodheH veleva ka sati camUH sasarpa / bhAge, kathambhUte ? apare pazcime, kiM kurvati sati ? sarpati, punaH kathambhUte ? madottamAdreyabalebhasAre madottAH madalinnAH trigaNDairmadajalapravAhiNa ityarthaH, ye mAdreyayormadrIputrayorna kulasahadevayolemAH taiH saare| anyatsamama // 25 / / aneka vAnaravaMzI rAjAoM ke sAtha usa senAke dhIcameM zrIrAma jA rahe the, sugrIva (sphuTasita ) aura candana inake aMga-rakSaka the, svayaM ye durAcArake tyAgI the aura duoMke vinAzaka the tathA kSAtra dharmapara Aye prahArakA vAraNa karaneke lie kaTibaddha the [aneka yAdavavaMzI rAjAoMse ghire, pRthvI aura pANDavoMke sAtha hue anyAyakA pratIkAra karaneko udyaghRta janArdanane zastravidyA ( asau) ke pratikUla ( asat,) nindha AcaraNako chor3akara usa senAke kendrako samhAlA thaa| unake pUre zarIrapara zveta candanakA lepa ho rahA thA jisakI sugandha sarvatra phaila rahI thI ] // 24 // sAmanA karane ke lie azakya rAjAoMse yukta, parvatoMmeM utpanna ( Adreya ) madonmatta uttama dAthiyoMke kAraNa supuSTa jAmavantakI pIche calatI huI senA isa laMkAdvIpapara usI taraha car3ha gayI thI jaise samudrakI lahareM car3ha jAtI hai [ sAmanA madajalase gIle (madosa) mAdrIsuto ( mAdreya) kI hasti-senAse sabala pANDava senA isa jambUdvIpake apara bhAgameM usI taraha haiM ] // 25 // 1. upjaativRttm| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH evaM nAnAkSatriyavagaiH pRtanAgre sAlaGkAntaM raupyamivaitaiH saha sAlam / velApAtazvetataraGgaM jalarAziM taM sArambhogAGgamavApannRpatizca ||26|| evamiti sA pRtanA senA laGkAntaM laGkAsamIpavartinaM sAlaM prAkAram avApat prAptavatI, kamiva ? raupyaM rajatanirmANamiva, katham ? agre prathamaM katham ? etaiH nAnA kSatriyavagaiH saha katham ! evamuktaprakAreNa, tathA athApat prAptavAn kaH ? nRpatiratra rAmaH, kam ? taM jalarAziM samudram, kathambhUtam ? velApAtazvetataraGgam, sugamametat, tathAvApat kaH ? nRpatiH kim ? bhogAGgaM bhogaH sakRdbhujyate iti bhogaH bhogasyAGgamiti bhogAGgaM tAmbUlakusumacandanAdi, kathambhUtam ? sAraM pradhAnamiti / agre prathagam, agre bhAratIyaH pakSaH- avApat kA ? pRtanA senA, kam 1 jalarAzibhU, katham iti vibhaktipratirUpaka madhyayapadam kaiH saha ? etaiH nAnAkSatriyavargaH, katham ? alamatyartham, kathambhUtaM jalarAzim ? gAGgaM gaGgAyA artha gAGgastam, punaH kathambhUtam ? velApAtazvetataraGgam, kabhiva 1 raupyaM rajatamayaM sAlamiva punaH kAntaM manoharaM tathA cAvApat nRpatirjanArdanaH, kam ? jalarAzim katham ? alamatyarthamU, kathambhUtaH janArdanaH ? sArambhaH sATopa: // 26 // 259 cirAnavasthAnaniyogakhinnamekasthamasyAyatamApagaudham / yathAmburAziM dhvajinIrajobhiH zyAmAyamAnaM dadRzurbalAni ||27|| cireti - balAni sainyAni amburAziM samudraM dadRzuH nirIkSAJcakrire, kathambhUtam ? dhvajinIrajobhiH senAreNUtkaraiH zyAmAyamAnam, kamivotprekSitam 1 yathApagaudhaM saritsamUhamiva, kathambhUtam 1 ekasthamekatravizrAntam, punaH cirAnavasthAnaniyogakhinnaM bahutarakAlaparyaTana vyApAreNa zrAntaM punaH atyAyataM dIrghataram / bhAratIye - dahazuH kAni ? balAni, kam ? amburAziM jalasamUham, kathambhUtam ! Apagovam ApagAnAmoghaH ApagauvaH ApagaughasyAyamA pagodhastam, kathambhUtaM dadRzuH ? dhvajinIrajobhiH zyAmAyamAnaM punaH atyAyatam, kamivocitam ? ekasthaM yathA ekatra vizrAntamiva / zeSaM sugamam // 27 // dikSurAdyantamiva pramANaM pUrvAparaM vA prathamAbhiSaGgA / samudratIraJjitasarvalokA senApagAM vyAptavatI balena // 28 // dviH / dikSuriti- Apa prAptavatI kA ? senA, kim ? samudratIra jalavitaTam, kathambhUtA ? vyAptavatI, kAm ! gAM pRthivIm, kena kRtvA 9 balena rAmacandreNa kathambhUtA satI 1 jitasarvalokA, sugamametat, kevo " vividha vaMzake kSatriya rAjAoMse paripUrNa yaha rAmakI senA ukta prakArase, kinArepara apanI zveta taraMgoMko pheMkate hue laMkAke pAsa ke ataeva cA~dIke parakoTA ke samAna samudra ke pAsa pahile pahu~ca gayI thI tathA rAjA bhI bhogake pradhAna sAdhanako prApta huA thA [ yaha pANDava senA atyanta sundara, kinAre para dhavala laharAte atapaya cA~dIke parakoTAke sahaza gaMgAkI jalarAzike pAsa sabase pahile pahu~cI thI / aura isake bAda sajadhajake sAtha rAjA janArdana bhI pahu~ce the ] // 26 // rAghava-senAne atyanta vistRta tathA senAke calanese ur3I dhUlake kAraNa kAle-kAle samudrako dekhA thA / mAno cirakAlataka ghUmate rahane ke kAraNa thakI nadiyoMkI vipula jalarAzi hI eka sthAnapara ruka gayI thI [ pANDava senAnekAle magadhakI nadiyoM ke samUhako dekhA thA jo cirakAlataka bhaTakate rahane ke kAraNa khinna, ataeva eka jagahapara thamI jalarAzike tulya lagatA thA ] // 27 // pahile-pahile pahu~caneke kAraNa Adi aura anta athavA AgA aura pIchA dekhanekI 1. mattamayUravRttam / 2. upajAtivRttam / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 dvisandhAnamahAkAvyam spekSitA ? dikSuSTumicchuriva, kim ? pramANaM prakRSTaM mAnaM pramANam, kathambhUtam ? Adyantam Adizca antazca Adyantau Adyantau yasya tadAdyantaM vAthavA pUrvAparaM pAramparyatayA prasiddhaM pramANaM dikSuriva, kasmAt 1 prathamAbhietAt prathamasambandhAt / bhAratIyaH-vyAsavatI, kA ? senA, kAm ? ApagAM nadI gaGgAm, kathAbhUtA samudravI ? rakSitasarvalokA AnanditAkhilavizvA, kena kRtvA ! balena sAmathyena balabhadreNa vA punaH rAmudratiH mudi ratiH mudratiH saha mudratyA vattate iti samudratiH iparatyA saha vartamAnA pUrvArddha pUrvoktavyAkhyAnaviSayaM bodhavyam // 28 // samudraM hA nyAyaM vidadhadAhitasyApihitadhIH ___ sa nIlAbhogaGgAM vyudataradavanviSNurakhilam / gataM khelaM kurvadalamapi tathA vAnaramayaM .. rajastvekaM cambAH saliladhiniSiddhaM nivavRte // 29 // dviH| samudramiti-hA kaSTaM vyudatarat vyuttIrNavAn , sa viSNurlakSmaNaH, kam ? samudram, kathambhUtam ! nIlAbhoga nIla Abhogo yasya tam, kiM kurvan ? vidadhat kurvan , kim ? nyAyaM nItim , kathAbhato viSNuH 1 hitadhIH hitaM sukhaM tatkAraNaM ca, hite dhIryasya sa hitadhIH, kasyApi 1 ahitasyApi zatrorapi athavA vidadhat kurvan , kim ? kSanyAyaM chAne AyaM pradhvaMsasya prAptim / ahitasya ripoH, kathambhUto'pi ? hitadhIrapi upakAraniSTabuddhirapItyarthaH, kiM kurvan ! avan rakSan , kAm ! gAM medinIm tathAgataM , kimapi ? balamapi, kurvat , kim kurvat ! alaM vibhUSAm , ka ! khe gagane, kathambhUtaM balam ! vAnaramayaM vAnarA heturyasya tadvAnaramayaM punaH akhilaM tu punaH nivavRte nivRttam , kim 1 eka rajaH kasyAH 1 camvA : senAyAH, kayambhUtaM sannivRttam 1 saliladhiniSiddhamiti / ___ bhAratIyA-vyudatarat , kaH 1 sa viSNurnArAyaNaH, kAm 1 gaGgAM surasaritam , kiM kurvan ? vidadhat , kam ! nyAyaM nItim , kasya ? ahitasya zatroH, kiM kurvannapi.1 abannapi, kam ? nyAyaM nItim , ka ? AtmanItisaMyojyam , kathambhUto viSNuH 1 nIlAmaH zyAmalakAyakAntiH punaH hitadhIH hiteSvanyabhicAriSa dhIryasya sa hitadhIH, punaH kathambhUtaH ? samudrahAH, mut harSaH raho vegaH mudo rahaH mudrahaH saha mudhasA vartate iti samudrahAH, athavA vyudatarat gaGgAM sa viSNuH kiM kurvan ! vidadhat kurvan , kim ? AyaM saMyogam , kayA saddaH 1 hAnyA vinAzena, kasya 1 mahitasya vipakSasya, kiM kurvan ? avan rakSan , kam / samudram , 2H dhvaniH, saha mudA ghartate iti samut samuccAsau razca samudraH taM samudraM sAnandaravamityarthaH, va 1 AtmanItyadhyAhAryam , kathambhUtaH san ! apihitadhIH anAvRtamatiH zAnAvaraNIyakarmasaMyogaviyogAt sakalazAstrapravINabuddhirityarthaH tathA gatam, kim balamapi. kayambhUtam 1 naramayam , vA havAthe, tenopamAryo labhyate, kiM kurvadiva gatam ! kurvadiva, icchAse hI, apane sAmarzadAya samasta pRthvIko AkrAnta karatI, vizva-vijayinI vaha senA samudra taTapara pahu~ca gayI thI [""icchAse hI, nArAyaNakI upasthitike kAraNa sAnanda aura anurakta, tathA samasta lokako prasanna karatI usa senAne gaMgA nadIko vyApta kara liyA thA ] // 28 // zatruke bhI kalyANa karanekA icchuka, nyAyakA phartA tathA pRthvIkI rakSAmeM tatpara lakSmaNa nIlI nIlI zobhAmaya samana sAgarako pAra kara gaye the| aura vAnaroMkI senA bhI AkAzameM (rakhe) pUrNa rUpase calatI huI pAra ho gayI thii| samudra ke jalase zAnta atapaya rokI gayI senAko dhUla hI kevala laMkA jAte jAte lauTa AyI thI [zatruke lie vinAzaka saMyoga (hAnyAya) kA kartA, samasta Anandamaya prasaMgoMkA rakSaka, buddhimattAke lie khyAta (apihitadhIH) tathA nIla kAntike dhAraka usa viSNune gaMgAko pAra kara liyA thaa| aura Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ turdazaH sargaH kam 1 khela krIDAm, kathambhUtaM balam / akhilaM samastaM tu punaH niktRte, kim 1 ekaM rajaH, kathaM sat 1 saliladhiniSiddhamiti // 29 // tadvAneyadvipamadamarudbhrAntacittaM kathaJcid bhUtAvezAdiva ziro dhunvadAdhoraNAnAm / tIropAntaprahitanayanaM hAstikaM vAri tIrNa gantuM setuH kRta iva ghaTAbaddhamakSauhiNInAm ||30|| , taditi-tIrNam kim ? hAstikaM hastisamUhaH, kiM tIrNam ? vAri jalam kathambhUtaM san ? ghaTAcadam, ka ivotprekSitam 1 seturiva kathambhUtaH 1 vihitaH, kiM tuma ! gantuma, kAsAm ? akSauhiNInAM senAnAm, kathambhUtaM hAstiyam ! sIropAntaprahitanayanaM tadasamIpapreritalocanam, kiM kurvat ? dhunvat kampayat, kim dastaka, pAm kiM kurvat ? bhramat kasmAdiva ? bhUtAvezAdina grahAvezAdiva, kathambhUtAvezo'janiSTa ! kathaJcit kenacitprakAreNa punaH kathambhUtam ! tadvAneyadvipamadamarududbhrAntacittaM vane bhavA vAneyAH vAneyAzca te dvipAzca vAneyadvipAH tasya samudrasya vAneyadvipAsteSAM madamastA bhrAntaM cittaM yasya tattathoktaM samudravanabhadebhamadAmodavAyusaMmohitaceta ityarthaH // 30 // bAjI vAyumayaM jayaM javamayaM cittaM sa cetomayaM dehaM vidivAkhilospi caTulo'pyArorevAzaye / 261 kasyAH 1 zvabhvAH, kAye caikyamupeyivAniva vazAdarNaH samuttIrNavAn da nAma vivartate mayituH zIlena kAlAntare // 31 // vAjIti - samuttIrNavAn kaH 1 sa bAjI azraH atra jAtyapekSayaikavacanam kim ? arNo jalam kasmAt 1 vazAt, kasyaiva 1 Arodureva azvavArasyaiva, kathambhUtaH 1 akhileo'pi punaH caTuleo'pi caJcaleo'pi, kaivotprekSitaH ! aikyam abhedam upeyivAniva prAptavAniva kka ! Azaye hRdaye kAye zarIre ca, kasyaiva ? Aroreva kiM kurvanniva vAyumayam anilanirmANa javaM vegaM vibhradiva gharanniva tathA cittaM manaH javamayaM veganirmANaM vizradiva tathA vibhradiva, kam / deham kathambhUtam 1 cetomayaM mano nirmANam, yuktametat, nAma aho vivarttate pariNamati, kim ? dabhyaM vastu, damayituH zikSAsamarthasyAcAryasya zIlena kauzalyaguNena, ka kAlAntarera samayAntare // 31 // prAptavyomAsaGgamoghaM rathAnAM savyeSTAste'nAdicakrabhrameNa / muktAzaM saMsArapAraM sukhaM taM bhavyaM sanmArgA iva smAnayanti ||32|| prayANako khela samajhatI vaha puruSa senA bhI pAra ho gayI thI kevala " 'gaMgAke dvArA rokA dhUlipuJja hI isa pAra raha gayA thA] // 29 // jaMgalI hAthiyoM ke madajalase SAsita gaMdhake kAraNa kucha kucha matta ataeva bhUtAvezake prabhAva ke samAna mahAvatoMke ziroMko hilAte hue, usa kinArekI bhUmipara dRSTi gar3hAye aura pAnIko pAra karake vyUha-racanAse calate hAthiyoMkA samUha aisA lagatA thA; mAno senAke jAneke lie pula hI banA diyA ho ||30|| pUrIkI pUrI caMcala azvasenAkA vega vAyuke samAna thA, vizva vegamaya thA, zarIra citamaya thA tathA citta aura zarIra eka-meka ho jAneke kAraNa vadda. azvArohiyoMkI preraNA se jalarAziko pAra kara gayI thI / ucita hI hai zikSArthI yA vileya samaya bItane para zikSaka yA AcArya ke zIlase prabhAvita hotA hai // 31 // 1. zikhariNIvRtam / 2. mandAkrAntAvRtam / 3. zArdUlavikrIDitam vRttam / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 dvisamdhAnamahAkAvyam prAteti-Anayanti smAnItavantaH, ke ? te savyeSTAH sArathayaH, kam ! tamoghaM samUham , keSAm ! sthAnAm / kena kRtvA ? anAdicakrabhrameNa nAtyAdiryasya sa anAdiH AderapekSAyAm antasyApi grahaNaM nirapekSAmAvaviSayatvAt sApekSatvAca sarvapadArthasArthAnAm iti, cakrANAM bhramaH cakrabhramaH anAdizvAsocabhramazca anAdicakranamaH tena kathaM vathA bhavati ? muktAzaMsaM muktapradAMsam , kathaM yathA bhavatItyAnItavantaH 1 sukhaM yathA kathambhUtaM mogham ? prAsanyobhAsaGgaM prApto vyognaH AkAzasya AsanaH sambandho yena saH tu punaH sArapAra sAro reNUktaraH lohaM yAsAraH pAraH paryante yasya sa sArapArataM sArapAraM punaH bhavyaM ramyam , ka ivAnayanti sma ? sanmAgA va yathA sanmArgAH samyagdarzanazAnacAritralakSaNAH Anayanti, kam ? bhavyaM dharmaniSTha janam , kamAnayanti ? saMsArapAraM bhavataTa , kathaM yayA bhavati ? sukham , kena kRtvA ? anAdicabhrameNepArjitatInakarmopazamavazAt draya kSetrakAlabhAvacatuSTayatya labhyA ityarthaH, kathambhUtaM bhavyam ? prAptavyomAsaGgam umayA saGgaH kIrtisaMyogaH prAsavya umAsako pasya taM punaH muktAzaM muktA AzA thena taM parityaktabAhya vyApAram' // 32 // karNazrati gacchati tUryanAde dhvajeSu dRSTiM purataH spRzatsu / mohaM gatAnIva ciraM vijajuH kathaMcidAtmAvasathaM balAni // 33 // karNati-vijanuH jAnanti sma, kAni ? balAni, kam ? AtbhAvasathaM svakIyAM vasatim, kapam ! kathaJcit mahatA kaSTena, kayam 1 ciraM bahutasthAlekha, kathambhUtAnIvotyakSitAni balAni ! mohaM gatAnIva, ka sati ! panAde karNazrati karNarandhamArge gacchati sati, keSu satsu ? dhvajeSu Alamveyu' purato'grataH dRSTi spRzatsu // 33 // tadeva gAmbhIrthamadaH pramANamagAdhatA saiva tadAyatizca / camarazeSA citatAnukUlaM sA nadyadhInapratimeva reje // 34 // ... tadeva iti-dviH / tadeva gAmbhIryamasti tayA ada etat eva pramANamArata, vA sevAMgAyatA'sti, tathA tadAyattizca tadairya cAstIti kRtvA reje bhAti sga, kA ? sA camU senA, kathambhUtA satI ! vitatA prastA, katham ? anukUlaM pratitaTam , punaH kathambhUtA 1 azeSA samastA, keva reje camUH 1 nadyadhInapratimeva nadInAmadhInaH nadAdhInaH nadyadhInasya pratimA nadyadhInapratimA samudramUrtirivetyarthaH / - bhAratIya-nadyadhInapratimeva nadyA adhInA nadyadhInA nadyadhInA cAsau pratimA ca nadyadhInapratimA seva gaGgAyattamUrtirivetyarthaH / zepaM sugamam / / 34 // vicitraratnapratibhAvizAlaM rAjAlayaM rAjakamabhyupetya / rAmAnanAlokagatAdarAkSaM pArthakSataM roddhamano'vatasthe // 35 // satata pracalita cakroMkI gati ke dvArA vistRta AkAzameM vyApta dhUli puMjake bAhara le jAkara prazaMsanIya DhaMgale sArathi loga rathoMkI paMkti sukhase TIka rAstepara vaise hI bar3hAye liye jA rahe the jaise kalyANakArI tathA spRhaNIya ratnatraya rUpI mokSamArga, lokameM sAdhyabhUta lakSmIke mohake kAraNa niSphala anAdi kAlase cale Aye saMsAra-samudrake usa pAra bhAzApAzase rahita bhavya jIvako bheja detA hai||32|| cAoke ArAvase kAnoMke cheda bhara jAne se tathA Agese A~khopara dhvajAoMke par3a jAneke kAraNa senAkI Tukar3iyAM mUrchAko prAptake samAna yahuta derase apane-apane nighAsako pahicAna sakI thIM [mUJchita vyakti bhI kAnoMpara vAdya bajAnese tathA A~khoM meM zItala padArthAdi lagAnepara bar3I kaThinAIse Atmacaitanyako prApta hotA hai 1 // 33 // vaha paripUrNa aura kinAre, kinAre dUratapha phailI rAghava athavA pANDava senA samudra athavA gaMgA nadIkI mUrtike samAna suzobhita ho rahI thI kyoMki isakI gaharAyI, (zaktikI sImA) vistRta saMkhyA, athAhapanA (guhAtA) tathA vistAra samudra yA gaMgAke tulya hI the||34|| 1. zAlinIvRttam / 2. alamdhepu-pa0, 30 / 3. upajAtivRttam / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH 263 vicitreti-avatasthe sthitavat , kim ? rAjakaM rAjasamhaH, kiM kRtvA ? pUrvamanyupetya sAmastyena prApya, kam ! rAjAlyaM rAjamandiram , kathambhUtam ? vicitraratnapratibhAvizAlaM vicitraratnAnAM pratibhAM dIptim avatIti vicitraratnapratibhAvI sa cAsau zAlo yasya tam , kathambhUtaM rAjakamavatasthe ? ro manaH rorbu mano yasya tadroddhamanaH niyamayituM cetaH, kim ? pArthakSataM pRthureva pArtham , pRthau bhavaM vA 'tatra bhavaH' jai0 sU0 313 / 28] ityaNa bhImAtredikhabazasayasya lopaH (bhavamAtre TikhavazAdavayavasya lopaH) pArtha ca tatkSataM ca pArthakSata dIrdhataramAgotpannAyAsavazAtIvrataraM khedamityarthaH ? punarapi kathambhUtaM rAjapam ? rAmAnanAlokagatAdrAmasya yat Anane mukhaM tasya ya AlokaH avalokanaM tatra gataH prAtaH Adaro kyoste akSiNI yasya tasathoktaM dAzarathimukhAvalokanapravRttAdaralocanamityarthaH / bhAratIye-vicitraratnapratibhAvizAlaM vicitraratnaiH pratibhAvinyaH sAlA yasya tam , kathambhRtaM rAjakamavatasthe ! pArthakSataM pArthAnAM zrutaM pANDavakSataM roddhamanaH punaH rAmAnanAlokagatAdarA ramaNIyaramaNImustra - nirIzcaNe sAdarekSaNam / yojanA sarvA prAgvat // 35 // pathaH zramaM netumapetabhAraiciMgAhya hastena vimuktamambhaH / vizIryamANaM prati sUryamudyanmuktAphalAkAramiyAya nAgaiH // 36 // patha iti-ammo jalaM muktaphAlAkAram iyAya jagAma, ki kurvat ? pratisUrya sUrya prati udyat ardhva gacchat , punaH kathambhUtam 1 vizIryamANaM zatazaH sphuTat , punaH kathambhUtam ? nAgairhastibhiH hastena zuNDayA vimuktaM samutsRSTam , kiM kRtvA ! pUrva vigAhya Alojya, ki kattum ? netum apAkattum , kam ? zramam , kasya ? patho mArgaspetyadhyAhAryam , kathaM nAga : 1 apetabhAraH uttAritamAraiH / / 36 // pAdadhAtavihitaM ciramAgastadbhuvaM kSamayituM praNamayya / svaM ziro'dhipadamazvasamUhazcATukAra iva nilThati sma // 37 // pAdeti-azvasamUhaH nilaThati sma nilaloTha, ka iva ? cATukAra iva pratichandAnuvattIva, kiM kRtvA ? pUrva praNamayya napayitvA, kim ? ziro mastakam ? kathambhUtam ? svamAtmIyam , katham adhipadaM padayospari, kiM kattum ? bhuvaM pRthivIM tat AgaH kSamayitum , tat kimAgaH yat ciraM pAdaghAtavihitaM caraNahananakRtam / / 37 // tIra meSu kariNaH paTapaNDapeSu yAhAH sudhAbhavanabhittiSu rAjalokAH / AvAsamAdiSata, dampatayo guhAsu savatra puNyasahitAH sukhamAvasanti // 38 // vicitra ratnoMkI kAntise daidIpyamAna parakoTAse ghire rAjabhavanake samIpa pahu~cakara lambA mArga calane ke kAraNa thake (pArthakSata) tathApi rAmake mukhako dekhanese utsAhita rAjA gherA DAlanekI icchAse sthira ho gaye the vividha prakArake maNiyoMkI kAntise jagamagAte magadharAjake prAsAdake nikaTa pahu~cate hI ramaNIke mukha dekhane ke lie utsuka tathA arjunase saMcAlita rAjAoMne gherA DAlanekI dRSTise vyUha racanA kI thI] // 35 // bhArako utArakara (kAryase yukta) mArgakI thakAnako dUra karaneke lie samudra (gaMgAkI dhAra) meM utare hAthiyoM (nAgavaMzI sainikoM)kI sUr3oM athavA hArthose sUryakI ora pheMkA (sUrya ke prati argha rUpase dasta) bUMda bUMda karake phailA jala uchalate hue motiyoMkI aMjalIke samAna lagatA thA // 36 // TApoMkI mAra (pAdAghAta) dvArA cirakAlase saMcita apane pApako kSamA karAne ke lie hI pahile apane zirako pairoM meM jhukA kara cATukArake samAna bAdameM ghor3e bhUmipara loTane lage the (cATukAra bhI pahile kI gayI pairoMkI mArake aparAdhako kSamA karAne ke lie pairoM meM mastaka jhukA detA hai aura bAdameM ghor3akI taraha pairoM meM loTa jAtA hai // 37 // 1. bhavamAne TikhaJca / apasya lopaH / 20 / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam toreti-kariNo gajAH tIrameSu AvAsaM sthiti AdiSata gRhItavantaH, vAhA azvA paTamaNDapeSu AvAsam Adighata / rAjalokAH sudhAbhavanabhittiSu zubhragRhapradhAneSu AvAsam Adipata / bhAratapakSe sudhAbhavanabhittipu, sudhAvat AbhA yAsAM tAH sudhAbhAH tAzca tA vanabhittayazca tAsu amRtazItalA svityarthaH tathA dampatayaH strIpuruSadvandvAni guhAmu kandarA AvAsam AdiSata | yukto'yamarthaH / puNyasahitAH devAdhikAH puruSAH sarvatra sarvasmin sthAne sukhaM yathA bhavati tathA Avasanti tiSThanti // 38 // gAGgAhitAH pratijavaijalapAtazItAH kacchAntareSu marutaH kRtapuSpavAsAH / vArdhA balAdhyaparikhedamamuM vininyuH saMbandhanaM jayati vizramadAyi vizvam // 39 // iti zrIdhanaJjayakaviviracite rAdhavapANDavIyApara nAmni dvisandhAna mahAkAvye prayANanirUpaNo nAma caturdazaH sargaH // gAti-maruto vAtAH amum imaM balAvaparikhedaM sainyAnAM mArgazramaM viminyuH apAkRtavantaH, kathambhUtAH mamataH ! vArDAH vAr3I bhavA vAAH vA.rAgatA vA vAbhaH samudrodbhavAH sAmudrA vA, punaH kathambhUtAH ? kRtapuSpavAsAH vihitakusumAmodAH, kepu ? kacchAntareSu punaH jalapAtazItA nIrayarazItalAH, punaH kayAbhUtAH ? prasijavaiH pratigaiH gAM bhuvaM gAhitA vyAptavantaH, yusabhetat , jayati sarvotkaNa vartate, kim ? saMbandhana sambandhaH, kathambhUtam ? vizva samastaM punaH vizramadAyi / bhAratIyaH kathambhUtAH bharataH ? gAGgAH gAyAM bhavAH maGgAyA ime vA punaH hitAH sukhakAriNaH punaH vArdhAH yAH dadhati vA vAridhAriNa ityarthaH / zeSa mugamam // 39 / / iti niravadhidhAmaNDanamaNDitapaNDitamaNDalImaNDitasya paTatarka cakravartinaH zrImadvinayacandra paNDitastha gurorantevAsino devanandinAmnaH ziSyeNa sakalakalovacArucAturIcandrikAcakoreNa nemicandreNa viracitAyAM dvisandhAnakAverdhanaayasya rAdhaSapANyAparanAmnaH kAvyasya padakaumudInAmadadhAnAyAM TIkAyAM prayANanirUpaNI nAma caturdazaH sargaH // 1 // ......................... hastisenA taTavartI vRkSoM ke nIce rukI thii| azya senA kapar3e ke maNDapoM meM ba~dhI thI aura rAjA loga sudhAkI kAntiyukta (sudhAbha) dhana-paMktike pIche Thahare the tathA dampatti guphAoMmeM cale gaye the / ucita hI hai puNyAtmA loga sarvatra sukhake sAtha rahate haiM // 38 // pAnIke Upara ur3anese zItala, kachArameM phUle puSpoMkI sugandha yukta samudrakI havAe~ (pAnIko dhAraNa kiye) pRthyIpara AtI huI [gaMgAse uThI (gAMga) tathA sukhada (hitA) havAke jhokA rAstA calanese utpanna senAkI thakAnako dUra kara rahI thiiN| vizrAma athavA zAntikA dAtA sambandha saMsArameM sabase bar3hakara hai // 39 // iti nirdoSavidyAbhUSaNabhUptipaNDitamaNDala ke pUjya, paTatarkacakravartI zrImAn paNDita vinayacandra guruke ziSya, devanandike ziSya, sakalakalAkI cAturya-candrikAke cakora, nemicandra-vArA viracita kavi dhanamjayake rAghadha-pANDavIya nAmase khyAta dvisandhAna kAmyakI padakaumudI TIkAme prayANanirUpaNa nAmakA zvanudeza sarga smaapt| ..vasantatikakA sam / 2. varime vA-pa... Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH atha vanapanukUlamaGganAbhiH samalayajAGkapayodharocitAbhiH / saha gatimRjumantharAM gatAbhiH sarati yadUrjitanAyakA vijahuH // 1 // atheti-atha zabda Anantarye varttate, vijahnaH vihRtavantaH, ke ? kapayo vAnarAH sugrIvAdayaH, kim ? tadvanam , katham ! anukalaM taTa taTaM prati, katham ? saha, kAbhiH? aGganAbhiH kAminIbhiH, kathambhUtAbhiH 1 adharocitAbhiH adharau oThI ucitI sAmudrikalakSaNasampannau supavAcibhyasadRzau sthUlomatadUSaNojhitAviti bhAvaH, adharAbucitau yAsAM tAbhiH, punaH kathambhUtAbhiH ? ajumantharAm avakrAM mandA ca gatiM gatAbhiH prAptAbhiH, kathambhUtAM gatim ? samalayaja samazvAsau layaH samalayastasmAjAta 'layaH sAmyamudAhRtamiti vacanAt , kathambhUtAH kapayaH ? UrjitAnAM prauDhimatpratApavatA nAyakAH svAminaH, yat asti banam , kathambhUtam ? sarati sakrIDa. miti / ___ bhAratIyaH-yadurjitanAyakAH yadadhazca te UrjitanAyakAzca yAdayAH pratApino narendrAzca vijalluH / kim ? vanam , katham ? anukUla punaH sarati sakrIDam , katham ? aGganAbhiH saha, kathambhUtAbhiH ? samalayajAGkapayodharocitAbhiH malayajAGkena candanasthAsakena saha vartate iti samalabajAko ethaMbhUtau payodharau unito sAmudrikalakSaNaviSayo vanapInonnatI nAtisthUlo nAtihasvI nAtidIdhI yAsAM tAbhiH // 1 // dizi vidizi parasparaM na dRSTaM viracayatA kusumoccayaM janena / na ca dadRzuraraNyajAstadantaM bahu kimu ceti nirUpitaM na kazcit // 2 // dizIti-na dRSTaM nAvalokitam , katham ? parasparam anyonyam , phaina ? janena lokena, kiM kurvatA satA ? kusumodhayaM phullatphullatroTanaM ghiracayatA, kva ? dizi vidizi, tathA ca na dadRzurna dRSTavantaH, ke ? araNyajAH pulindAdayo jIvAH, kim ? tadantaM banamadhyaM vanaparyantaM vA ra zabdaH sambodhanArthavAcakaH, u aho ki bahu, cakArAdabahiti labdham , kimiva bahiti ? na kaizcica nirUpittam , kim ? anam , katham ? iti IdRzam itIti kRtvetyarthaH // 2 // pRthu vihitavatA yanaM vidhAtrA ciramucitAnupabhogyamekayogyam / / lalitajanacitaM kRtaM kathaJcitpariharateva tadApade zramaM tam // 3 // sama tathA layase samanvita sIdhI aura mandra cAla calatI tathA zubha lakSaNa maya oSThadhAriNari aMganAoMko sAtha lekara, pratApI rAjAbhoMko netA tathA rati bhAvase prerita sugrIva Adi vAnaravaMzI rAjA samudra ke kinAre kinAre banameM caMkramaNa karane lage the [ malayaja candanake lepa yukta stanadhAriNI sarala aura dhImI dhImI calatI supAtra nAyikAoMke sAtha nikale yAdavavaMzI pratApI rAjA loga premapUrvaka gaMgA kinAreke vanameM bihAra kara rahe the] // 1 // dizAoM aura vidizAoM meM puppoMkA cayana karate hue logoMne na to ApasameM eka dUsareko dekhA thaa| aura na vanavAsI bhIla Adine hI inheM dekhA thaa| bahuta kyA kaheM ? Azcarya to yahI hai ki kinhIne bhI usa vanakA ora-chora nahIM jAna pAyA thA // 2 // 1. sarge'smin puSpitAyAvRttam / tallakSaNa "ayuji nagarephatto yakAro yuji ca najI jaragAzca puSitAmrA" [vR. ra. 4110] 34 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 dvisandhAnamahAkAvyam pRzciti-kRtam, kim ? vanam , caina ! vidhAtrA brahmaNA, kathambhUtam ! lalitajavacitaM kamanIyalokavibhUSitam, kiM kurvateva satA ? pariharateva tyajateva, kam ? taM zramaM prayAsam , cha ? apade asthAne kathaJcinmahatA kana, katham ? tadA tasmin kAle, kathambhUtena vidhAtrA ? vihitavatA kRtavatA kim ? vanam , kadA ? ciram kathAbhUtam ? ucitAnupabhogyam ucitAnAM ziSTa janAnAm anupabhogyam , kayambhUtam ? ekayogyaM RrasatvAnAM yogyam, kathambhUtam ? pRthu vistIrNam // 3 // priyamadaidametadityapUrva prati janatAgragamena 'tRptumaicchat / yadi paricitasAmyato'nyato'pi prativirato'sti na kasya nivRtiH syaat||4|| priyabhiti--aicchat vAJchati sma, kA ? janatA jagasamUhaH, kiM kam ? tRptuM tRmimAtmAnamAnetum , kena 1 agragamena puroyAnena, kiM prati ? apUrva prati, katham ? iti adaH priyamidaM priyametat niyamiti yadi cennAsti, kaH ? prativirato biraso janaH, kasmAt ? anyato'pi anyasmAdapi vastunaH kathambhUtAt ? paricitasAbhyataH paricitena anubhavamAnautena vastugA zAmyaM sAdRzyaM yasya tasmAttathoktAt tadA kasya na kasyApi nirvRtiH saukhyaM syAdityarthaH / / 4 / / kusumamiSucayo guNo'limAlA mRduviTapAyatayaSTayo dhaSi / vividhamidamanaGgazastrajAtaM saphalamabhRcciralakSyadarzanena // 5 // kusumamiti-kusumaM puSpam icayo kANajamUho'bhUt tathAlimAlA amarazreNiH guNaH jIvA'bhUt , mRduviTavAyatayaSTayaH komaladiTapadIrghayaSTayaH dhaghi cApAnyabhavan iti kRtyA vividhaM nAnAprakAramidamanaGgazastrajAtaM kandapAyudhasamUhaH saphalAm arthakriyAkAri amRn, kena ? ciralakSyadarzanena bahutarasamayato vedhyAvalokaneneti // 5 // kalamalikulakokilApalApaM smaradhanurAnakanAdamAkalayya / dayitaparigame'pi kAtarANAM dhagiti kRtaM hRdayena kAmukInAm // 6 // kalamiti-dhagiti kRtam , kena ? hRdayena, kAsAm ! kAmukInAM kandarpadapaMkathitAnAM kAminInAm , ka satyapi 1 dayitaparigame'pi vallabhaparirambhe pi, kathambhUtAnA kAnukInAm ? kAtarANAM bhIrUNAm , kiM kRtvA hRdayena dhagiti kRtam ? kalaM manoharam alikulakokilApralApaM smaradhanurAnakanAdam Akalayya zakitvA // 6 // anAdi kAlase ziSTa logoMke upayoga ke lie anupayukta tathA Rra jaMgalI prANiyoM ke anukUla banoMke racayitA vidhAtAne asthAnameM kRta parizrasake apavAdase bacanekI dRSTise hI bar3e parizrama pUrvaka sundara ziSTa logoMse paripUrNa isa vanako banAyA thA | // 3 // 'A hA, yaha kaisA pyArA hai ? yaha kaisA hai ? isakI sundaratA dekhiye ?' ityAdi zabdoM dvArA aba taka na dekheM gaye puSpoMke prati udgAra prakaTa karatI janatA Age-Age bar3ha kara hI saMtuSTa honA cAhatI thii| yadi jAne parace aura paka samAnase bhI loga virata nahIM * hote haiM, to vilakSaNase kisako nivRtti ho sakatI hai l phUlau rUpI ghANoM kA vizAla saMcaya, bhramarazreNi mayI jIvA tathA komala aura lambI DAliyoM rUpI dhanuSa, ye kAmadevajhe vividha zastrasamUdda bahuta samaya bAda lakSya sarasa puruSoM ke sAmane Ate hI saphala ho gaye the // 5 // bhramarazreNI tathA kokiloko madhura vANIko sunake kAmadeyake dhanuSakI TaMkArakA bhrama ho jAneke kAraNa prakRtise hI bhIru kAminiyoM ke hRdaya dhak dhak karane lage the, yadyapi unake vallabha hI unako AzleSa kara rahe the||6|| 1.'prastumai- ucito pATha: Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH praNayakalaha kaitavaM praNAmaM zapathamasatyamupAgamaM vilajjam / pratimithunamidaM nirUpya reje sphuTadiva tatsakalaM hasena puSpam // 7 // praNayeti tatsakalaM samastaM puSpaM reje zuzubhe kiM kurvadina ? hasena hAsyena sphuTadiva kiM kRtvA ? pratimithunaM mithunaM mithunaM prati praNAmaM praNipAta praNayakalahakaitavaM praNavakalhena ketanaM dambho yatra taM tathA vilajjaM vigatAlajjA yatra tan upAgamam AliGganam idaM sarva nirUpyAvalokya // 7 // 267 avacitakusumAvaziSTavRttaM vanamabalAkRtivismayena hastam / vikasitama kRte tanmahAnto nanu rujatAmapi sugrahA guNena // 8 // avaciteti tadvanaM hastam avalAkRtivismayena abalAnAmAkRtiH abalAkRtittasyAM vismayena kAminIkAyAdbhutena nikazita akRteva cakAreva, kathambhUtaM vanam ? avacitakusumAvazivRntam avacitakusumairavaziTAni tAni yatra vAt zreoTita puSpojjhitaprasavabandhanamityarthaH, yuktametat nanu aho jAyante, ke ? mahAntaH santo narAH / kathambhUtAH sugrahAH sukhena grahItuM zakyAH, kepAmapi 1 rujatAmapi pIDAkAriNAmapi kena kRtvA ? guNena // 8 // kathamapi namayantyupetya zAkhA karayugalena latAntamuccicISuH / stanakalazabhareNa bhagnamadhyA tarumavalambya niSeduSIva kAcit // 9 // kathamiti-kAcit kAminI ta vRkSaM karayugalena hastandvena avalambya avayasya, kathamapi maddatA kaSTena zAkhAM namayantI niSedupI sthitavatI, kathambhUtA ? upezya sabhIpamAgatya latAntaM kusumam uccicIpuH uccetumicchuH, kevotprekSitA ? stanakalazabhareNa kucakumbhamAreNa magnamadhyeva // 9 // nikaTasulabhamudramaM vihAya zlathavalinIva vidUragaM lalaDe / prathamudaraM parA striyA hi priyatamavibhramagandhano'nyasaGgaH / / 10 / nikaTeti parA anyA kAcit kAminI udgamaM puSpaM lalace atikAntayatI, kathambhUtam ? vidUragam anikaTataram kathaM yathA bhavati 1 dalathalinI vizithilitavaliparidhAnamanthi, kiM kRtvA ? pUrva nikaTasulabham udgamaM vihAya nuvA, ki kattum ? udaraM jaTaraM prathayituM prakaTayitum yuktametat syAt kaH ? anyasaGgaH kathambhUtaH 1 priyatamavibhramagandhanaH vallabhakaTAca sUcakaH, kasyAH striyAH kAminyAH, katham ? chiM sphuTamiti ||10|| praNaya kalaha aura usakA dambha dUra karaneke lie pairoMmeM par3anA, jhUThe zapatha tathA anukUla hokara nirlaja rUpase AliMgana, Adi pratyeka yugalakI kriyAoM ko dekhakara hI vaha samasta puSpa samUha ha~sIke mAre phaTate ( khilate ) ke samAna sundara lagatA thA // 7 // phUla tor3a leneke bAda zeSa bace DaMTaloMse pUrNa vaha bana sukumArAMgI nAyikAoMkI lokottara AkRtiko dekhakara utpanna hue Azcaryake kAraNa khule hue istoM ( romAMcoM ) se yukta ke samAna pratIta hotA thaa| ThIka hI hai mahApuruSa guNoMke kAraNa kaSTadAtAoMke bhI meM ho jAte haiM ||8|| koI nAyikA donoM hAthoMse pakar3akara latAke Upara vikasita puSpako tor3anekI icchA se bar3e parizramapUrvaka zAkhA taka pahu~ca kara use jhukAtI huI aisI pratIta hotI thI, mAno stanarUpa kalazoke bhArase kamara TUTa jAne ke kAraNa per3a pakar3akara hI khar3I raha gayI hai || 2 || dUsarI kAminI pAsa hI vikasita ataeva sulabha puSpako chor3akara apane kRza udarako prakaTa karane ke lie hI nIvIko zithila karatI samAna bahuta Upara khile puSpake lie uccaka rahI thI / ucita hI hai kyoMki striyoMke vyartha kArya parama priya vallabhake kaTAkSoMke preraka hote haiM | 10|| 1. ucikIrSuH- 0 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 dvisandhAnamahAkAvyam surabhi vitaritu prasUnamekA sakRdadhipena vipakSanAma nItA / kitatra tava phalaM tadastu labdhaM priyajanaye'rpaya puSpamityakupyat // 11 1 surabhIti - ekA kAminI akupyat kupitavatI, kathamiti ! he kitava dhUrta astu tiSThatu, kiM tat ? prasUnam arpaya dehi kasyai 1 priyajanaye priyabhAryAyai yato labdhaM prAptam kim phalam ? kasya 1 tava, satyadhyAhAryam, kathambhUtA satI akupyat 1 nItA prApitA, kim ? vipakSanAma sapanyabhidhAnam, kena ? adhipena svAbhinA, katham ? sakRdekavAram kiM kartum ? surabhi sugandhi prasUnaM vitarituM dAtum ||11|| kucayugamatulaM kuto'sya bhAraH kila bhavatIti tulAdharopaNAya / saha tulayitumAtmanodyatetra kSaNamaparA vyalagItprarohadolAm || 12 || kuceti - aparA anyA kAcit kAminI prarohadolalaM vyalagIta Adaroha, kathambhUtA satI ? tulAdhi ropaNA utA, kiMtu ni ? atulam anupamaM kucayugaM stanadvitayaM tulavitumiva katham 1 saha, kena 1 AtmanA, kathamiti kRtvA vyalagIt ? kila zabdo lokokta vAkyAlaGkAre vA vartate, kim ? syAt kaH ? bhAraH kasya ? azva kutrayugatya kRtaH ? AtmanaH sakAzAt ATo svit kiM syAt Atmano mAraH kucayugAt iti // 12 // avacanamadhizayya manyunAnyA pRthagadhipAdviracayya puSpazayyAm I sparazarazayanasthiteva dUnA nanu virahaH priyagocaro'pi dInaH || 13 || , avacanamiti - babhUveti kriyAdhyAhAryA, "sAdhyAhArANi vAkyAni bhavantIti vacanAt ", babhUva kA ? anyA kAminI, kathambhUtA ? dUnA kadathitA, kena ? manyunA kopena kiM kRtvA 1 pUrvamadhizayya nidrAya kathaM yathA bhavati ! avacanaM saMbhogagocarAlApahitam katham ? pRthaka, kasmAt ? adhipAt svAminaH kiM kRtvA ? pUrva viracaya vidhAya kAma? puSpazayyAM prasUnAstaraNam, keva dUnA babhUva ? smarazarazayanasthiteva kusumaropaNazayanamArudeva, yuktametat natu aho jAyate, ko'sau 1 virahaH, kathambhUto jAyate, dInaH kathambhUto'pi san, priyagocaro'pi vallabhaviSayo'pIti zeSaH // 13 // vratatiSu gahanAsu kApi lInaM mRgayitumIzvaramAkulaM bhramantI / karaghRtalatikAvalopalabdhuM tamudadhRteva manobhavasya zAkhAm // 14 // vratatiSviti -- upadhRteca uddhRtiM nIteva kA ? abalA kApi kAminI, kAm ? manobhavasya makaradhvajasya zAkhAm, kathambhUtA 1 karavRtalatikA hastadhRtavallI, kiM kartum, kam ? upalabdhuM prAptum, tamIzvaram kiM kurvati 1 bhramantI paryaTantI hiNDamAnetyarthaH, kathaM yathA bhavati ? AkulaM vyagnam, kiM sugandhita phUlako dete samaya patike dvArA eka bAra hI sautakA nAma liye jAnepara eka nAyikA kupita ho uThI thI / aura kahatI thI 'he kitava ! isa puppako apanI prANapyArIko hI do / rahane do| tumhArI prItikA phala meM pA cukI' // 11 // anya vilAsinI apane nirupama stanako apanI hI kAyAke sAtha taulaneke lie aura isa stana gugalakA bhAra kisa kAraNa se hotA hai yaha nizcaya karaneke lie hI donoM ko tulApara rakhane ke lie udyatake samAna kSaNa bharake lie laTakate hue vaTake prarohapara jhUla gayI thI // 12 // krodha ke AvegameM koI nAyikA patise alaga puSpazayyA banA kara cupacApa leTI huI aisI dikhatI thI mAno kAmadevake bANoMkI zara-zayyApara liTAkara satAyI jA rahI ho / ucita hI hai, kyoMki premI ke sAmane rahanepara bhI viraha-vyathA kama nahIM hotI hai || 13 || saghana latA kuMja meM chipe apane prANanAthako khojane ke lie AkulatApUrvaka idhara-udhara 1 - ipyadInaH ucitataraH pAThaH / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH kattuMm ? mRgavitum avalokayitum , kam ? IzvaraM patim , kathambhUtam ? pratatiSu vallISu lInam kathambhUtAmu ? gahanAsu ghanatarAsu / / 14 / / zravasi zirasi kRtsnamuccaye'pi smitahasitAnukRtIrghayA kSipantI / mukulamuditamugdarma ca sarvasvamapi vanasya parodyateva hatum // 15 // zrayasIti-parA kAcit kAminI dhanasya sarvasvaM hartumiba udyatA, kiM kurvantI 1 zravasi karNe mukulaM RlikA kSipasI prerayantI tathA zirasi mastake udgamaM kSipantI, kasmAt kSipantI ? IyayA spardayA, kathambhUtamudyAm ? kRtsnaM samastaM punaH uditaM nirgataM punaH smitahasitAnukRti smitamIpaddhAstham oSTapuTatyAyAdAnAvRdayAntarvattitayA hAsyamityarthaH / hasitamoSTapuTaM prasArya yat hAsyaM pravate taddhasitamityarthaH, smitaM ca hasitaM na smitahasita mitahastiyoranukRtiryasya sattathottama, athavA vizeSaNamidaM dvayo kulodmayoga vyaM, tathA kathambhUtaM mukulam ? smitAnukRti, udgabhaM ca kathambhUtam 1 hasitAnukRti, dha satyapi 1 ucadhe'pi boTane'pi // 15 // iti capalavilAsinIvihArairvilulitamudgatakarNikArakozam / prazamayitumupaplavaM vadhUbhyo mukulitahastamivAvabhAvaraNyam // 16 // iti-araNyaM vanam Ayamau sAmastyena reje, kimiva ? mukulitahastamiva kuDmalitakaramitra, bAbhyaH ? vadhUbhyaH kAminIbhyaH, kiM kattum ? prazamayitum upazAnti netum , kam ? upadravamupapatrama, kathambhUtamaraNyam ? vilulitamupadrutam , ko ? capalavilAsinIvihAraidacaJcalakAminIkIDanaiH, katham ? ityuktaprakAreNa, punaH kathambhUtam ! udgatakarNikArakoze nirgatakarNikArakarNiyam iti / / 16 // sthalakamalaparAgapijarAgaH paricitAMzca nadInavArjavaM yH| zramayabhibhavati sma kAminInAM vidhutamayUrazikhaH sa mAtarizvA // 17 // sthaleti-mAtarizvA yAyuH kAminInAM nArINAM zramaM khedam abhibhavati sma apAkarot , kathambhUtaH? vidhutamayUrazikhaH punaH sthalakamalaparAgapicarAgaH sthalavAjaki alkakayrakAntiH yazca paricittavAn prAsavAna , kam 1 nadInavArjavaM samudrapArivegam | __ bhAratIyaH-yazca paricitavAn , kim ? nadInavArjavaM navaJca tat ArjavaM ca navAjavaM nadyA navAjavaM nadInavArjavaM sarinnUtanaprAalatvam arthAt gaGgAyAH navArjavaM labdham / zepaM samam , ubhayatra vAyoH surabhizItalamandA guNAH pradarzitAH / / 17 / / bhaTakatI koI mugdhA use (pattiko) pAne ke lie hAthase latA paka thI to aisI pratIta hotI thI mAno kAmadevakI zAkhA hI uThA lAyI hai // 14 // apane smita aura bAsakA anukaraNa karatI huI samAna kaliyoM aura vikasita phUloMko puSpa cayanake dvArA kamazaH apane kAnoM aura jUsameM sajAtI huI koI kAminI aisI pratIta hotI thI mAno vaha usa krIDAvanakA sarvasva hI curAneke lie TUTa par3I ho // 15 // ukta prakArase caMcala vilAsiniyoMke vana vihArake prasaMgase noce gaye, usa krIr3A banane isa caturdika upaddhako zAnta karane ke lie hI una bandhuoMke sAmane kanerakI kaliyoMke bahAnese hAtha hI jor3a diye the // 16 // samudrakI jalarAzike vegase [gaMgA nadIke nUtana nirmala pUrase] sambaddha ataeva zItala, sthalake kamaloMke parAgase vyApta phalataH sugandhita aura moroM ke paMkhoMko phailAtI huI tIbra ivAne krIDAmeM lIna kAminiyoMkI thakAnako dUra kara diyA thA // 17 // Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 dvisandhAnamahAkAvyam kSupavipinalatAntare janAnAmiti suratavyavahAravRttirAsIt / nanu dayitaparasparAnikAravyavaharaNaM muvi jIvitavyapAhuH // 18 // kSupeti-janAnAM kSupavipinalatAntare kSupAH hrasvazAkhAH zAkhinaH vipinastA vanakandalinyaH antaraM madhyaM kSurAzca vipinalatA kSupavipinalatAstAsAmantare suratavyatihAravRttiH saMbhogaparasrAnuvartanam AsIt nanu yuktametat , bhuvi gUmI vidvAMso dayitaparasparAni kAravyavaharaNaM dayitayordampatyoH parasparA nikArasya anyonyApratAraNatya vyavaharaNaM jIvitavyaM jIvitam AhuH // 18 // paripajati parasparaM sametya pratimithune kucamaNDalaM baadhe| ajati hi dijAna pIDA kAramadhyagatApavArakaM vA / / 19 / / parIti-parasparam anyonyaM pariSajati AliGgati sati kucamaNTalaM stanamADalI babAdhe bAdhate sma ; kiM kRtvA ? pUrva sametya miliyA, yukta bhet vA athavA pIDA kI kaM puruSa na bhajati apitu sarvameva, kathAbhUta santam ? aparamadhyagatA pavArakam aparayomadhyagato yopacArakastam itarAntasthita paripAndhakamityarthaH, katha. mbhUtam ? gijakarkazam AtganA kaThinamityarthaH, katham ? hi sphuTam ||19|| udadhamadiva tatparAbhimAdadharayugaM vyaticumbitaM svamaGgam / adharitagatayo gRhItamuktAH samupacitA hi saha bauH sphuranti // 20 // uditi-adharayugam oSTadvayaM svaM svakIyamaGgam udadhamadiva ukchvAsayati smeva, kasmAt ? tatparAbhimAt tasya pratimithunasya yaH parAbhimarzaH tasmAt , kathambhUtam adharayugam ? vyaticumvita parasparavastrasaMyogIkRtam , yuktametat , sphuranti vijambhante, ke 1 adharitagatayaH adharitA gatiryeSAM te adhogatasphuraNA ityarthaH, kathambhUtAH ? traNeH samupacitAH saMbhRtAH, katham ! saha yugapat , punaH kathambhUtAH ? gRhItamuktAH pUrva gRhItAH pazcAnmuktAH tathAvidhA adharA api bhavantIti bhAvaH // 20 // parabhRtazukasArikAvirAvAH samamavalAsuratAravaM tiro'dhuH| api caritamavAcyamanyadIyaM rahayati pakSigaNo na ki manuSyaH // 21 // parabhRteti-parabhRtazukasArikAvirAvAH. kokilAdInA ( kokilakIrasArikANAM) svarAH abalAsuratAravaM mugdhAGganAratakUjitaM tiro'dhuH pracchAditavantaH, katham ? samam , yuktametat , pakSigaNaH vihaGgamasamUho'pi anyadIyaM parakIyam avAcyamapi goyamapi caritaM ceSTitaM rahayati sampayati kiM punaH manuSyo na pracchAdayatItyarthaH / atra bhAva upanyasvate pazcI janakajananIsambandhalakSaNo veSAM te pakSiNaH kulasaMbhUtAH teSAM gaNorapi avAcyam / choTe-choTe paudhoM kI saghana paMkti aura latAoMkI AimeM kIr3A karate logoM kI suratakriyAkA AcaraNa huA thA / satya hai, kyoMki premI tathA premikAke paraspara nizchala vyavahArako hI saMsArameM jIvana kahate haiM // 18 // nikaTa bhAkara eka dUsareko gAr3ha AliMgana karane meM pratyeka jugalako stana maNDala bar3I bAdhA de rahA thA / ThIka hI hai, jo svayameva kaThora hai vaha athavA doke bIca meM AyA bAdhaka kisako kaSTa nahIM detA hai ? // 19 // tattat yugaloM ke dvArA gAr3ha AliMgana kiye jAnepara satata cumbana kiye gaye donoM poSThoMne apanI apanI kAyAko vAyuse phulA sA diyA thaa| oSThaukI praNayagati ko prApta ataeva dabAphara danta-kSatoMke sAtha chor3e gaye oTha phar3akate hI hai [ nindanIya AcaraNa kartA bhI bandhana ko prApta hote haiM aura dhAyoMse bharI deha lekara jaba chUTate haiM to vedanA se tar3apate haiM ] // 20 // kokila, totA, mainA Adi pakSiyoMkI satata aura sarasa dhyanine mugdhAoMkI suratakI caukhako sarvathA chipA diyA thA / dUsaroMke gopanIya AcaraNako pakSi samUha bhI gupta rakhatA Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH anyadIyaM caritaM pracchAdayati, kiM manuSyaH kimiti zabdena manuSya AkSipyate, manuSyamAtro'kulIno na rahayati || 21 || prazamaya ruSitaM priye prasIda praNayajamapyahamutsahe na kopam / tava vimukhatayA'dhirUcApe manasizaye kupite kutaH prasAdaH ||22|| prazamaveti hai priye vallabhe tattasmAt kAraNAt tvaM rUpitaM ropaM prazamapa, tathA prasIda prasannA bhava, yasmAt ahamapi notsahe na soDhuM zaknomi kam ? prayayajamaNi hasamutpannamapi kopam, kutaH kasmAt prasAdaH prasannatA syAt api tu na bhavet ka sati ? manasizayaM kanda kupite prAnako kathambhUte ? adhirUdracApe adhijya kodaNDe, kayA ? tava vimukhatayA bhavatyAH parAGmukhatvena // 22 // mama yadi yuvatiM vizaGkayAM zvasimi tava zvasitairnRpAnyayogaH / bhavatu manasi saMzayastvamakyAtpravibhajase tvayi jIvitaM kathaM me ||23|| 271 1 mameti-yadi cet vizaGkaro zaGkAvipayIkaroSi kA sau tvam kAm ? yuvati kAminIm, kathambhUtAm ? anyAmam kasya? mama, tadA mRNA evameva anyayogaH anyatyAH kAminyAH yogaH sambandhaH, yaH zvasimi prANimi ? tava bhavatyAH zvasitaiH prANitaiH bhavatu nAma manasi saMzayaH sandehaH, kathaM pravibhajase kena prakAreNa pRthakkaropi, kAsI ? tvaM bhavatI, kim ? jIvitaM tvayi sthitam kasya ? me mama kalmAt ? aikyAt apRthaktvAt || 23 // na punaridamahaM karomi jIvanniti zapathe'dhikRte purAkRtaM syAt / svaja kupitamitIrite nu satyaM kupitavatI bhavasIva tanna jAne ||24|| , 3 neti - aho satyaM kupitavatI savaya tanna jAne tanna vedmagraham ke sati ? irite'bhihite sati kathita ityarthaH, katham ? ityuktaprakAreNa tyaja jahi krima, kupitaM kopam yataH svAt bhavet kim ? purAkRtaM karma ca sati ? zapathe AjJAyAm, kathambhUte ! adhikRte'GgIkRte kathamiti ? jIvan punaridaM nAhaM karomi iti // 24 // hutimavalokya nAthamAnaM kalayasi satyamimaM kRtAparAdham / anuditavacanaM navapriyaM mAM gaNayasi garvitamanyavAritaM vA ||25| bahniti-kalyAsa jAgA, kAsI ? tvan kam ? imaM janaM kRtAparAdhaM vihitAgasam katham ? satyaM paramAtaH, kiM kRtvA ? pUrvamavalokya nirIkSya, kam ? mAmU, kiM kuvANaMma ! nAthamAnaM yAcamAnam, kathambhUtaM santam ? bahutithaM bahUnAM pUraNaM bahUn janAn melayitvA ke saha prArthayantamityarthaH tathA gaNayasi manyase, kam ? mAm, hai to kyA sammIcI mAtR-pitR pakSa meM (pakSi ) utpanna manuSya nahIM chipAyegA ? // 21 // he priye, kopako zAnta karo, prasanna ho jaao| maiM praNayakI lar3AIko bhI sahana nahIM kara sakatA hU~ / tumhAre mukha phera lene para aura manameM utpanna kAmadevake dhanuSa car3hA lenepara merI kahA~ kuzala hai ? ||22|| yadi tumheM merI kisI dUsarI premikA ke honekA sandeha hai to vizvAsa rakho maiM tumhArI hI sA~sase jIvita hU~, para sambandha hai / manake sandehako jAne do| tumapara hI merA jIvana hU~ / tumhAre prANoMmeM ekameka mere prANoMko kyoM alaga karatI ho ? || 23 || 1 zAyada kabhI pahale bhUla huI ho / krodha chodd'o| 'phira jIte jI kabhI aisA aparAdha nahIM karU~gA / ' aisI zapatha le lene para bhI maiM yathArtha nahIM jAnatA ki kyoM tuma kupita ho gaI ho ||24|| vividha prakAra se tumhArI prArthanA karate hue dekhakara kyA mujhako vAstavameM hI tuma " Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 dvisandhAnamahAkAvyam kathambhUtam ? navapriyam, punaH kathambhUtaM santam 1 anuditavacanam anuktavAcam , tathA gaNayasi garvitaM vA athavA anyavAritam anyayA kAminyA vAritaM pratiSiddhaM veti zeSaH / / 25 / / zithilaya hRdayaM na me'nurAgaM visRja viSAdamimaM na tandhi vAkyam / iti dayitamupAgamaikadautya svayamabalAbhigataM kathaJcidaicchat // 26 // zithilayati-aicchat svIcakAra, kAmo ? abalA mugdhAGganA kAdit , kam ? dayitaM ballabham , katham ? kacit mahatA kaSTena, kathambhUtaM dayitam ? upAgabhaiyAdautyam AliGganAya sAdhAraNa dUtatvaM yasya sa sadhona.stam , kathambhUtam ? abhigataM svIkRtavantam , kim ? vAkyam , katham ? svayamAtmanaiva, azvA zobhanoTayo yasmin vArayAzIkArakarmANa tat svayaM samIcInadevaM yathA bhavati, katham ? iti, he tandhi tandari! zithilaya zithilIkuru, kAmau ? tvam , vi.m ? hRdayaM mA kopAcceto. vidhehItyarthaH / na zithilaya tvam, kam ? anurAgam atIva prItim , kasya ? me mama, tathA visRja binuJca, kam ? vipAdam AnandAbhAvam , na visRja, kam ? imaM mallakSaNaM janamiti ||26 // taralayasi dRzaM kimanyacetA, dRtiriva lohakRtAM kimuSNamuSNam / zvasiSi, kimidamuttrasasyapaituM, kimiva bhayaM, bada kA mana:priyA te // 27 // idAnI kulakena vyAkhyAyate-taralayasIti-dRzaM dRSTiM kiM daralyasi capalyAsa, kathambhRtaH san ! anyacetAH anyasyAM ceto yasya saH aparamanaska ityarthaH, tathA uNAm 3SNaM kiM ivasighi prANipi, keya ? lohakRtAm ayaskArANAM dRtirica bhakSeva, kimidamuttrasasi udvijase, kiM kartum ? apaitum apasam , kimitra bhayaM diyate bhavataH, pada tvaM brUhi kA manaHpriyA cittavallabhA sti te taveti // 27 // alasa iva, gataM kuto'pi cittaM mRgayitumiccharivodbhramaniya tvam / kimasi kimaparAkRti prapannastuva capalasya manogata na vedmi // 28 // alasa iti-kibhasi matrasi tvaM bhavAn , ka iva ? alasa iva Alasyopahata iva, krimasi, ka iva ? icchurivAbhilASuka iva, kiM vartum ? mRgayitum avalokayitum , kim ? cittaM cetaH, kathambhUtam ? gataM nayam , kasmAt kAraNAt ? kuto'pi, kimasi, kiM kurvanniva ? udbhramannidha muhyanniva, kimaparAkRtim anyAkAraM prapanno'si prApto'si, na vedmi na jAnAmi, kAsau ? aham , kim 1 capalatya taralasya tava manogatamabhiprAyam ||28|| kimativipinamantare nadI vA tava giridurgamutAsti yopito vA / yadanavaratacintayAsi khinno nanu ca tathA sati kiM nu vallamatvam / / 29 // aparAdhI samasatI ho ? mujha naye premIse bolatI bhI nahIM ho aura mujhe hI ahakArI tathA dUsarI premikAke dvArA rokA gayA socatI ho // 25 // __ manakI gA~Thako thor3A DhIlA karo, merI pragAr3ha prItikA nhiiN| isa zokako chor3o, apane vacana (premapratijJA) ko mata tyaago| isa prakAra punarmilanake ekamAtra dUtapaneko prApta tathA apane Apa hI preyasIke pAsa pahuMce premIko saralA sAyikAne bar3I kaThinAIse aMgIkAra kiyA thA // 26 // dUsarI premikAmeM citta rahanese A~khAko caMcala kyoM kiye ho ? luhAroM kI dhokanIke samAna kisa kAraNase tuma upNa uppA sA~seM le rahe ho ? kyoM bhAgane ke lie cAra-cAra cauka par3ate ho? tumheM kyA Dara hai ? dholo tumhArI manameM vasI pyArI kauna hai ? // 27 tuma AlasIse kyA ho rahe ho ? kahIM cale gaye manako hI khojane ke lie utsuka samAna tuma kyoM bhaTakate se ho ? kisa kAraNase Aja tumhArI pAkRti hI dUsarI ho rahI haiM ? atyanta cAlAka tumhAre manakI bAta hI maiM nahIM samajha pA rahI hU~ // 28 // 1. "gamaikadaityamiti" pATho'pi ruciraH / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - -- - - paJcadazaH sargaH 273 kimiti-taba antare madhye ki ativipina mahadaraNyamasti, vA athavA nadyasti, ut athavA giridurgamasti, vA athavA ki yoSitaH' santi, yat yasmAt kAraNAd anavaratacintayA nirantaracintanena tvaM khinnaH durbalaH asi, nanu aho tathA ca sati evaM ca sati pUrvoktaprakAre satItyarthaH, kiM nu vallamatvaM vAllabhyam / atha prakArAntareNa vyAkriyate--cakAro niyamArtho gamyate, tenAyamarthaH-tathA satyeva hai vallabha ! tvaM kiM nu api tu tyabhebAsmA vallabho bhavasItyarthaH / / 29 / / madhuramabhihito na bhApate mAM na khalu bhavAnabhicumbitaH praNiste / na ca parirabhate kRtopagRDhaH paTalikhitaH svidapekSate na dRSTaH // 30 // upalambhapuraHsaratayA vyAkriyate--madhuramiti-bhavAn ravaM mAM na bhASate na brUte, kathaMbhUtaH san ? abhihitaH saMbhASitaH, ka yathA bhamati ? madhuraM varNakaharAhAdi tathA na praNiste na cumbati, ko'sau ? bhavAn, kAm ? mAm, katham ? khalu nizcayena, athavA khaluzabdo niyamArtho gamyate tenAyamoM naiva praNiste kathaMbhUtaH san ? abhicumbitaH, tathA na parirabhate nAliGgati / ko'so ? bhavAn, kAm ? mAm, kathaMbhUtaH san ? kRtopagUDhaH kRtAliGgana:, svit athavA nApekSate nAGgIkaroti, ko'sau ? bhavAn, kAm ? mAm, kathaMbhUtaH san ? : abalokitaH, punaH kathaMbhUtaH ? paTalikhitaH vastracitrita ityarthaH // 30 // iti kimapi vikopitAstaruNyaH kila taruNAnviniyamya kAzcidAmnA / kalavalayaravaM vizIrNasUtra kusumaguNairavatADayAMbabhUvuH // 31 // itIti-kilazabdo'tra vAkyAlaMkAre varIvati / avatAiyAMdabhUvuH sAmastyena tADitavatyaH, kAH ? taruNyo yuvatyaH, kAn ? taruNAn yUnaH, ke kRtvA ? kusumaguNa : puSpasUtrarajjubhiH, kiM kRtvA ? pUrva viniyamya vizeSeNa niyaMgya, kena kRtvA ? kAzcidAmnA mekhalAmAlayA, kathaM yathA bhavati ? kalabalayaravaM punaH vizIrNasUtram, kathaMbhUtAH ? kimapi vikopitA: vizeSeNa kopaM prApitAH, katham ? ityuktaprakAreNa // 31 // kupitamabacanaM ziraHpraNAmaH zapathamayaH praNayaH kRtopcaarH| idamada iti gocaro na vAcAM pratidayitaM bahukaitacaM babhUva // 32 // kyA tumhAre prathayA tumhArI premikAke bIcameM koI ghanA vana hai ? athavA koI nadI baha rahI hai ? yA koI durgama pahAr3a nA gayA hai ? jisake kAraNa tuma anavarata cintita ho aura kheda-khinna ho / vAstavameM yadi aisA hai to balihArI ApakI ballabhatAko ? // 26 // rasIlI bAteM karanepara bhI prApa cupa haiM / taraha-tarahase lagAtAra cumbana karanepara bhI prApa merA cumbana nahIM karate haiN| gAr3ha prAliMgana karanepara bhI prApa AliMganake lie nahIM bar3hate haiN| merI dRSTi prApapara ho lagI hai kintu prApakI STi merI ora ghUmatI hI nahIM hai| mAno-pApa sAmane nahIM haiM prApakA citrapaTa meM dekha rahI hU~ // 30 // isa prakArase bahuta khijAye jAnepara taruNI kAminiyoMne apane taruNa premiyoMko karadhanIrUyI zRkhalAse bA~dha diyA thA aura phUla-mAlAsorUpI ghAbukoMse taDAtar3a mAranA prArambha kara diyA thaa| phalasvarUpa tAgA TUTa jAnese phUla bikhara gaye the aura hAthakI cur3iyoMko jhanajhanAhaTase vAtAvaraNa vyApta ho gayA thA // 31 // ..SaSThIkaraNe athasauSThavaM maviSyati.yathA hi 'tava yoSito vA antare mahadaraNyamasti, athavA nadI bhasti, athavA..' htyaadi| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 dvisandhAnamahAkAvyam kupita miti-na babhUva na prApnoti sma, ko'sau ? gocaraH viSayaH, kim idam, adaH iti etat, kaitavam, kathaMbhUtam ? bahu yahuprakAram asatyavyavahAram, katham ? pratidayitaM dayitaM dayitaM prati, kArA gocaraH ? vAcAm, vacanAnAM kRtvA, gocaraH pradazyate--tathA babhUva kiM kartR ? kupitaM kopaH, kathaMbhUtam ? avacanaM vacanarahitam, tathA babhUva, ko'sau ? ziraHpraNAmaH, kathaMbhUtaH ? zapathagaya: mAtRpitrAdivavidhAnalakSaNAjJA zapatho bhidhIyate, zapathena nivRttaH zapathamayaH, tathA babhUva, kosI ? praNayaH snehaH, kayaMbhUtaH ? vRtopacAraH vRtta upacAro yatra sa tathoktaH / atra kupitAdikartRpadAnAM kaitavamiti sarvatra yojyaM karmeti // 32 // iti vanamabhito vihRtya khedAdagurucitAyati sAdhunIpayogAt / samakararucirakSatAM harINAM priyajanatA rataye samudravelAm // 33 // itIti--aguH gatavatyaH, kAH ? priyajanatAH priyAzca tA janatAH 'apriyAdI striyAM puvat' [ jai0 sU0 4 / 3 / 146 ] iti anena sUtraMNa pubadbhAvaH / kAm ? samudradelA podheilAn, kasyai ? rataye phrIDAye, beSAM priyajananAH ? harINAM sugrIvAdInAM kapIndrANAm, kathaMbhUtAM samudravelAm ? samakararucirakSatA makarA jalacaravizeSAH rucirAH matsyAH abhidhIyante / uktaM ca-"ciraM kusumaM proktaM ruciraM rudhiraM tathA, ruciraH zapharaH prokto ruciraM pezalaM matam", iti jayAbhidhAne dRSyatvAt, makarAzca rudhirAzca mavararucirAsteSAM kSatena saha vartatta iti tAM samakaramInajanitagAhanAmityarthaH, kasmAdaguH ? khedAt zramAt, ki kRtvA ? vihRtya phalapuSpapallavoccayArtha paryaTya, kim ? vanaM kAntAram, katham ? abhitaH sAmastyena, katham ? ityuktaprakArega, kathaMbhUtaM vanam ucitAyati, ucitA yogyA AyatirdeyaM yasya tat-kasmAt ? sAdhunIpayogAt sAdhavazca te nIpAzca sAdhunIpA phalakusumapalla traimanoharAH kadambA ityarthaH teSAM yogaat| bhAratIya:--agAt gatavatI, kA'sau ? priyajanatA, kim? dhunIpayaH nadIjalam, kasyai ? rataye, keSAM priyajanatA? harINAM yAdavAnAn, kathaMbhUtA niyajanazA ? samudavA samut sAnando rakho yasyA: sA samudravA, kasmAt ? khedAta, kiM karavA pUrva vihRtya, kim ? banam, katham ? iti uktaprakAreNa, kabhutaM vanam ? agurucitAyati agurubhiH vRkSavizeSazcitA saMbhRtA Ayatiryasya tat, katham ? abhitaH sAMmastyena, kathaMbhUtAnAM harINAm ? ilA bhuvaM rakSatA pratipAlayatAm, kathaM yayA bhavati ? samakaraci samaH sAdhAraNa: "nyUnAnyUnaparityAgAt sAdhAraNasamo mataH' iti vacanAt; kara: siddhAyaH, ruciH prItiH, samaH karo yasyAM sA samakarA, samarA ruciyasmin pRthvIpAlanalakSaNe karmaNi tadyathA bhavatIti // 33 // fyhyhyhyhr`ly kupita honA aura bolanA chor3a denA, mAtA-pitAko zapatha khAnA aura pairoMmeM mAyA Teka denA, manAneke lie taraha-tarahase premopacAra karanA aura prIti prakaTa karanA ityAdi bhAMti-bhA~tike kapaTapUrNa vyavahAra pratyeka premikAke sAtha itane kiye gaye the ki unako zabdoM meM kahanA kaThina hai // 32 // [sAdhunopayogAt ucitAyati vanaM abhito vihRtya khedAt harINAM priyajanatA rataye samakararucirakSatAM samudravelA aguH ] U~ce aura sodhe kadamba vRkSoMkI bahulatAke kAraNa vihArake lie atyanta upayukta banake kone-kone meM ghUmaneke bAda vAnaroM ( sugrIva prAdi kI priya janatA thaka gayI thii| phalataH magaroM aura ( rohU ) malayoMse vyApta samudra ke kinAre jalavihArake lie jA pahuMcI thii| [agurucitAyati vanaM abhitaH vihatya khedAt ilA rakSatAM harINAM samakararuciH priyajanatA samudravA rataye dhunopayaH agAta] praguru candana Adike vRkSoMkI saghanatAke kAraNa vistRta vanameM ukta prakArase premalIlA karatI huI yAdavoMko anurakta janatA lAnta ho gayI Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 paJcadazaH sargaH payasi bhayamavetya yoSitAM dayitajano'bhavadagrataH srH| kutapaniyatavikramAH triyaH kva na vidhure puruSaH purassaraH // 34 // payasItidayitajanaH bhata samUhaH yopitAm taruNInAm agrataH saraH abhavat. kiM kRtvA ? payasi vAririNa bhayam bhavetya avagamya, yuktametat, striyaH kutapaniyatavikramAH kutape niyato vikramo yAsAM tAH tathoktA: udumbarakaniyamitacaraNAH, vaba ? vidhurai bhaye, puruSaH tAsAM strINAM puraHsaro na bhavet api tu sarvasmin bhavedeveti / / 34 / / / praNipatadiva vAri pAdayostrasadavalagnamivApi aGghayoH / zithilayadiva lolamaMzuka priya iva cATumrapAnayad vadhUH // 35 // praNipataditi-vAri katuM vacaH kAminI: cATuM cATukAram upAnayat prApayat, ki kurvadiva ? pAdayoH prabhipasadida, ki kurvadina ? trasadiva udvi jamAnamiva bibhyadivetyarthaH, kathaMbhUtaM sat ? ajayorapi avalagnaM saktabhiva punaH aMzukaM vastraM zithilaya diva, kathaMbhUtam ? lolaM caJcalam, ka ivopAnayad badhUH ? triya iva vallabha iba, priyavizeSaNAni pUrvoktAni tulyArthAni / / 3 / / tulitarasanamaupanIvikaM balibhamivAmbu babhUva nAbhigam / triyaliSu punaruktavAdhika bahubhavameva palAyasaMgataH // 26 // tuliteti---ambu vAri hulitarasamaM tulitA rasanA yena tatayoktaM babhUva saMjAtam, rasanA sadaratnAzI, uktaM ca-"rasanA sarvaratnAGgI mekhalA mukha paMyutA / ekayaSTirbhavet kAJcI karoti kaTimUtrakaniti" ? kathaMbhUtam ? aupanIvikam nItrI samIpe bhavan paridhAnagrandhi samIpasthitam, kimivotprekSitam ? balibhamika, balighu bhatram, valibham, valisa mutpannamivetyarthaH, puna: nAbhigam nAbhI gatam, tathA eti Agacchati, ki kahUM ? ambu, kim ? bahubhavaM prAcuryam, kasmAt ? adalAvasaMgataH kAminIsaMyogAt, kathaMbhUtaM tat ? punaruktavIcikaM punaruktA vIcayo yena tattayoktaM dviguNIkRtataraGgakama, kAsu? trivaliSu valiyaye, atra lulopamA bodhyaa| yayA janaH avalAvasaMgataH kAminIsaMyogAt bahubhavaM bahUnAM bhavAnAM samAhAro bahubhavaM tat pracurajanma eti gacchati / / 36 / / thii| Adarza aura eka samAna karamyavasthAke kAraNa prasanna, pRthvI-pAlakoMkI yaha janatA mAnandase kolAhala karatI haI vizrAma aura vinodake lie nadIkI dhArAkI pora bar3ha gayo thii||33|| jalameM saMkaTa ho sakatA hai yaha socakara hI premI prapanI apanI preyasiyoMke AgemAge pAnI meM utarate jA rahe the / striyoMkA sAhasa pAnImeM utarate hI pAnI-pAnI hone lagatA hai, taba kauna aisA puruSa hai jo priyAke bhIta hote hI prAge na bar3he // 34 // pahale caraNoMmeM par3ate ( paira DubAtA ) hueke samAna bAdameM jAMghoM taka pahuMcakara (jAMgha DubAtA ) bhI DaratA huA ( laharAtA ) sadRza aura antameM caMcala ( laharAtI ) sADoko bhI DholA ( lathapatha ) karatA humA samudra yA nadIkA pAnI bhI premiyoMke samAna premikAoMkA anuraMjana kara rahA thA // 3 // nIvI ( sADIkI gA~Tha ) taka pahu~cakara pAnI karadhanoMke samAna ho gayA thaa| nAbhi taka pahuMcakara usane trivalike samAna nAyikAko bhUSita kiyA thA aura trivalise milakara 1. "kutapo'striyo dauhine bAye chAgaja kampache / kuze disarUpAemAze nA sUrye kutapo punaH / " medinI / mato 'kutape kuze niyato vikramo yAsa tAH' nyAkhyocitatarA / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - - - - - . / .. . / / / dvisandhAnamahAkAvyam abhimukhamavalambito'mbunA nicitakucadvayasaMpriyAjanaH / stanajaghanabhareNa pIDitaH sphaTikamayImiva bhittimAzritaH // 37 // abhIti-ambunA vAriNA karyA priyAjana: avalambitaH abhimukhamiti kriyAvizeSaNametat nicitakucadvayasam kucI parimANaM kucadvayasam "parimANe dvayasahanamAtraTa." [jai0 sU0 3 / 41159] ityanena sUtreNa dvayasaDiti pratyayaH, nicitaM kucayasaM yasmin avalambanalakSaNe karmaNi tadyayA bhavati tathA, ka ivotprekSitaH ? Azrita iva, kAm ? bhittim, kathaMbhUtAm ? sphaTikamayIM sphaTikanirvRttAm, kathaMbhUtaH priyAjanaH ? stana. jaghanabhareNa pIDitaH / / 37 / / paricitamabhigamya lIlayA kucabhujayoviMzatAntaraM mithaH / paripajAdiva yoSito jalaM calavalibAhuyugena nirbabhau // 38 // paricitamiti-jalaM nibhI bhAti sma, ki kutraMdiva ? aGganA: kAminI: pariSadiva AliGgadiva, kena kRtvA ? calavalivAhuyugena taraGga mujadvandvena, kayam ? mithaH parasparam, ki kuvaMtA satA ? antaraM madhyaM vizatA, kayoH ? kucabhujayoH, kayA ? lIlayA anAyAsena, kiM kRtvA ? pUrvamabhigamya prApya, kathaMbhUtam antaram ? paricitaM saMstutamiti / / 38 / / adhijalamadhikaGa kumaM babhau karadhRtamaGganayA stanadvayam / kanakakalazayugmamambhAMsa smaramabhiSektumivAvatAritam // 36 // adhIti-aGganayA kAminyA kairadhRtaM hasta ruvaM stanadvayaM kucayugaM babhI reje, kathaMbhUtam ? adhikukuma pracurakuDakumacacitam, kva vano? adhijalaM jalamadhye, kimiva ? kanakakalazayugmamiva zAtakumbhakumbhadvi tayamiva, karthabhUtam ? kandamabhipektum / ambhasi jale aktAritam / / 39 // karatalapihitaM priyAnanaM priyamRdusiktaviSaktazIkaram / mukulitamiva paramullasa dviralatupArajalaM vyarAjata // 4 // kareti-priyAnanaM bhAminyA mulaM vyarAjata, babhI, kathaMbhUtam ? karatalapihitaM hastatalapracyAdita punaH niyamRdusikta-viSaktazIkara priyeNa mRdu yathA bhavati pUrva siktAH pazcAd viSavatA lagnAH zIkarA pAnIkI lahareM dugunI sahaza ho gayI thiiN| isa prakAra kAminiyoMke samparkase pAnIne bhI aneka bhava ( rUpa ) dhAraNa kiye the // 36 // puSTa evaM kaThora kuca-yugala-pramANa gaharA pAnI jalakrIr3AmeM vibhora ina preyasiyoMke mukhake sAmane A gayA thA [ mukhakA bhI dhumbana kara rahA thA ] ! aura isa pAnI meM DUbI nAyikAeM aisI lagatI thIM ki apane stana aura jaMghAnoMke bhArase pIr3ita hokara inhoMne sphaTikamariNako bhItikA sahArA le liyA hai // 37 // pUrva-paricitake samAna ratilIlA karatA humA pAnI nAyikAyoMko saba taraphase prAveSTita karake unake stanoM aura bAhulatAnoMke bIcameM bhI ghusa gayA thaa| tathA capala taraMgoM rUpI bhujAoMke dvArA unakA prAliMgana karate hueke samAna suzobhita ho rahA thaa||38|| pAnImeM utaratI huI nAyikAoMne apane-apane stanoMko kaMkumase raMge hAthoM-dvArA samhAla liyA thaa| isa prakArase samhAlI gayI stanoMkI jor3Iko dekhakara lagatA thA ki ye stana nahIM haiM, apitu kAmadevake abhiSeka ke lie pAnImeM DubAye gaye kuMkuma-carcita do soneke sundara kalaza hI haiM // 36 // Hamarrin wunnarunmunnnnnnninrnment Autnanagar Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH 277 vArikaNA yasmin tat, kimiya? mukulitaM saMkucitaM padmamiva, kathaMbhUtam ? ullasadviralatupArajalam ullasad vijRmbhamANa viralaM himavAri yati // 40 / / nicitamalakamalpamauktikagrathitamivAmbukaNairnatabhravaH / nayanabahalapakSma cArucat praNayajayAppavizaGkitapriyam // 41 // nicitamiti-alakam arucat. jAtyapekSayakavacanam, AviSTaliGgatvAnapuMsakaliGga ca kezapAza ityarthaH, kayaMbhutam ? ambukarNaH udabindubhiH nicitam nibhRtam, kasyA alakam ? nata dhruvaH natte dhruvI pasyAH tasyAH, natra lAjA vyaGgayA, kimivArucat ? alpa mauktikagrayitamiva punaH nayanabalapakSamalocanamolakacchadaghanakezaH puna: praNayajavASpavizatipriyaM praNayajena vASpeNa kRtvA vizaGkitaH priyo yena tat snehodbhavAzruvizaGkitavallabhamiti / / 4 / / kimu vilulitakuGkumAvali kimadhikucaM nakharakSataM navam / vimatiriti vipakSasecanena ca kupito'kupito'valAjanaH // 42 // kimiti-ghakAro'tra saMbhAvanAoM bhAgate na gumAyajAma lagate, akupito'pi san abalAjanaH kupitaH, kena ? vipakSasecanena sapatnI janokSaNena, kathaMbhUtaH ? vimatiH vizaGkitamanA:, katham ? iti kRtdA darzayati, u aho ki vilulitakuGkumAvaliH AghAtatayA prakaTIbhUtA ghusRNarekheyamityarthaH, katham ? adhikucaM kucayorapari, athavA nasarakSataM nakhakSatam, kiMbhUtam ? navaM nUtanam / / 42 / / sapadi na tadaveyuSo vadhUraghidayitAyatabAhu viplutaa| ramaNasalilayoH kimIyataH pulakitamaGgamiti prasaGgataH / / 43|| sapadIti-na aveyuSI na jJAtavatI, kA ? kandaH, kim ? tat, katham ? sapadi zI nam, katham ? iti pravATayate, pulakita romAJcitam, kim ? aGgam, kasmAt ? prasaGgataH saMbandhAt, kayo: ? ramaNasalilayoH bhartRjalayoH, kathaMbhUtAt prasaGgAt ? kimIyataH kasyAyaM kimIyaH tasmAt kasya saMbandhinaH, katham ? adhidayitAyatabAhu AyatI ca to bAhU ca AyatabAhU dayitasya Ayata bAhU dayitAyatabAhU dayitAyatabAhvorupari adhidapitAyatabAhu ramaNasyoddaNDadordaNDayorupari viplutA / / 43 // ballabhako pAnIkI bauchArase bacaneke lie ballabhAne apanA mukha hAthoMse Dhaka liyA thaa| to bhI premI-dvArA dhIre-dhIre uchAle gaye pAnIko kucha bUMde usake mukhapara raha gayI thoN| phalataH usakA mukha kvacit-kvacit, prosako bUdoMse yukta vikasita kamalako kalIke samAna kAntimAna ho gayA thA // 40 // jalakrIr3AmeM rata nAyikAke palaka jhapake hue the| usake guMthe hue sundara jUr3epara pAnIko kucha bUMde saka gayI thI aura inake kAraNa vaha aisA sundara lagatA thA mAno thor3e-se motiyoM se sajAyA gayA ho / prAMkhoMke ghane palakoMpara bhI kucha jalabindu ruka gaye the| ve bhI patipara huI zaMkAke kAraNa A~khoMmeM chalaka pAye zokake A~suoMkI chaTA dikhA rahe the // 41 // sapatnIke dvArA pAnI DAle jAnepara prasannatAse jalakrIr3A karatI huI nAyikAeM bhI aprasanna ho gayI thiiN| aura kaha uThI thoM, merA kuMkumakA lepa kyoM poMcha DAlA ? aura tumhAre kucapara nayA nakhakSata kahA~se A gayA ? // 42 // patine apanI prAjAnu lambI bhujAmoMpara patnIko pAnImeM terA diyA thaa| isake kAraNa nAyikAko turanta romAMca ho gayA thaa| kintu vaha mugdhA yaha na samajha sakI ki yaha ( romAMca ) patike sparza aura jalakrIr3AmeM se kisake kAraNa huA thA // 43 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 dvisandhAnamahAkAvyam parihRSitamukhaM padaM dadhavaro'pi baga pADatAe / zlathitamatha vilepanAanaM nidhuvanamanvaharajjalaplayaH // 44 // parIti---jalaplavo jalakrIDA nidhubanaM strIpuMsayoH saMyogam anvaharat anucakAra, tathA hi kRtvA darzayati---kucadvayaM stanayugaM parihRSita mukhaM romAJcakitAnanaM babhUva saMjAtam, apizabda: samuccaye, adharo'pi pANDunAM dadhan babhUva saMjAta: tAmbUla janitarAgavirahAt zuklo'bhavadityarthaH; atha tathA vilepanAJjanaM vilepanaM ca ajanaM ca vilepanAjanam, samAhAratvAdekavacanama, zlathitaM zlavaM babhUva / atra bhAvo'pyapanyasyate-- jala lAo jalapIjanAdhikyaM pAyam / nidhuvarapakSe-parihRSitatayA kucadvaye pANDunayA adhare ajanabirahAllocane cumbanaM vilepanazlathanAccAliGganaM vyayam / / 44 / / jalaparicayairutsUtratvaM gataH parighaTTitaH zithilitaguNo muktAhAro'pyadhogatimAgataH / caTulalalanAkaNThAsakteSvaho kimu saMyamaH kimanazanatAvAsasteSAM dhruvaM vilayaH punH||4|| alati-muktAhAro'pi adhogatim AgataH, kathaMbhUtaH ? zithilitaguNaH zlathasUtraH, punaH kathaMbhUtaH ? utsutratvaM ubarakAbhAvaM gataH prAptaH puna: jalaparicaya: jalAnuzIlanaiH parighaTTitaH vilulitaH, yuktametat, aho ghaTulalalanA kaNThAsakteSu capalalala nAgalAliGganarasikeSu kimu saMyamo niyantraNaM syAn api tu na saMbhAvyate kim ? anazana tAvAsaH, nazyate nazanam, nazanasya bhAvo nazanatA, nazanatAyAH 'vAsaH, nazanatAvAsaH, na nazanatAbAsa: AzanatAvAsa: anazanalAgandhaH, api tu na bhavedeva, dhruvaM nizcayena tapAM ghaTulalalanAkaNThAsaktAnAM punarvilaya eva syAt---"yamakazleSacitreSu vaborDalayona bhit," ityalaMkAraparibhASayA lokokso jaDaparicayasya prabhAvo vibhAvayate, muktAhAro'pi muktaH AhAro yena sa tathokto'pi tapasvyapi adhogatim AgataH, kathaMbhUtaH ? zithilitaguNa: galitajJAnAbhyAsaH punaH utsUtratvaM zAstrAbhAvaM gata', 'punaH parighaTTitaH svadAsanAvAsitaH, ke: ? jaDaparicanaiH jaDA ajJAtatattvAsteSAM paricayAH saMsargAstai:, yuktametat, aho caTulalalanA kaNThAsakateSu puMsu kimu saMyama: AjanmatrataparigrahaH, api tu na, nirarthaka eva syAt, tathA kimanazananAvAsaH,azanatA pRSTAhAratA bAso vastram azananA ca vAtazca apAnatAvAsa: atra samAhArApekSayekavacanam, na azatatAvAma : anazanatAvAsaH api tu azanabAsaparityAgo'narthaka eva syAt, dhruvaM paramArthataH teSAM puMsAM punavilayaH saMsArasaMsaraNaM syAt iti // 45 / / jalakrIDAne surata-lIlAkA anukaraNa kiyA thaa| kyoMki kuna-kalazoMke mukha vikasita ho gaye the, donoM oTha sapheda par3a gaye the, zarIrapara malA gayA zAlicUrNakA lepa dhula ( puMcha ) gayA thA tathA prAMkhoMkA aMjana nAdi bhI phoke ho gaye the // 44 // bahuta samaya taka pAnI meM par3e rahaneke kAraNa ulajho moliyoMkI mAlAkA tAgA zarIra aura jalakI ragaDameM par3akara DhIlA par3a gayA thA aura noceko laTaka gayA thaa| caMcala lalanAmoMko grIvAmeM pahane gaye gahanoMko ThIkase ba~dhA rakhA jA sakatA hai ? yA unameM leza mAtra anazvaratA lAyI jA sakatI hai ? caMcala kAminiyoMke galemeM par3I vastuproMkA TUTanAphUTanA ho nizcita hai [ zleSameM Da aura la kA bheda nahIM hotaa| ataeva jalako 'jaDa' karanepara-duSToMkI saMgatike kAraNa zAkhaviruddha ( utsUtra ) prAcarapameM lIna, phalataH vyasanoMkI capeTa meM prAyA aura yama-niyama prAdi guNoMko sAdhanA zithila sAdhaka bhojana 1. bhAvAsaH suSTutara: yato hi caTulalalanAkaNyAsatAnAm kRte nAzasyaiya bhAvAsaH / 2. leza iti yAvat / 3. hariNIvRtam / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 paJcadazaH sargaH kAntonnatastananitambanipIDanena prAptaM pravaktamiva bhogamagAdagAdham / madhyejalaM taTajalaM jalavRttayo'lpe dhAvanti hi zriyamudIrayituM mahadbhayaH // 46 / / ____ vAnteti-- agAt gatam, vim ? taTajalam, katham ? madhye jalaM ki vartum iva ? pravaktumiva nivedayitumiva, kam ? bhogam, kathaMbhUtam ? prAptamanuzIlitam, kena ? kAntonnatastana nitambanipIDanena, punaH kathaMbhUtam ? agAdhaM pracuram, yuktametat, hi sphuTa jalavRttayaH jalasyeva vRttiyeSAM te taghoktAH thiyam radIrayitu dhAvanti, kebhyaH ? mahadbhyaH satpurupebhyaH kathaMbhUtAH ? ale tucchAH, atha ca jalavRttayaH jaDAnAmiva vRttiryeSAM te tathoktAH athavA jahA vRttiryeSAM te tathoktAH'? // 46 // madhyasthavRttamapi baJcati nanvagAdhaM loko durantamapi gacchati gAhanIyam / yadgulphajAnujaghanastanadAnameva straMNaM samAgamamayAnna payo gabhIram / / 47|| madhyastheti-janu aho vaJcati jahAti, ko'sau ? lokaH, kim ? madhyasyavRttaM madhye tiSThatIti madhyasthaM madhyasthaM ca tadvRttaM ca madhyasthavRttam athavA madhyasthAnAM vRttaM madhAsthavRttam, kathaMbhUta mapi ? agAvamapi, tathA gacchati, kim ? gAhanIyaM vRttam, kathaMbhUtamapi ? durantamapi dudhamantaM taTaM yasya tat, athavA duSTasvarUpamapi, yavasmAt kAraNAt nAyAt na yAti hama, ki kA ? payaH, kam ? samAgamam, kathaMbhUtaM payaH ? gabhIramatalaspazi, tahi kathaMbhUtame vAyAt ? gulphajAnujaghanastanadaghnameva gulphajAnu jaghana stanA: parimANaM yasya tattayoktam, kathaMbhUtaM samAgamam ? straiNaM strINAmayaM straNaH sam / / 4 / / srastAH sajA zithilitAni vilepanAni saMdarzitAni ca vipakSanakhakSatAni / ityAtmadoSacakitA iva vepamAnA velAradhUbhirabhavat kSaNadRSTanaSTAH // 48|| chor3e rahanepara bhI gira jAtA hai| ghapala kAminiyoMke mAkaNTha zleSake lie prAtura logoMse kabhI saMyama pAlA gayA hai ? unake anazana aura vakhatyAga ( digambaratva )se bhI kyA honA hai ? inakA to vinAza hI aTala bhaviSya hai ] // 45 // __ sundariyoMke unnata stana aura nitambole TakarAte-TakarAte kinAreke pAnImeM bhavareM ( bhoga ) uThane lagI thiiN| ise batAneke lie hI vaha bIcake jalameM gahare calA gayA thaa| pAnImeM par3e thor3e loga ( deva ) kyA bahutoM ( daityoM )se lakSmIko ubAraneke lie daur3ate ho haiM [jar3a yA caMcala svabhAvake choTe loga hI kinAre yA bIcameM kAminiyoM ke sAtha kI gayI jalakrIr3Ake asIma Anandako bar3oMse kahane ke lie yA apanI sampattikA pradarzana karaneke lie daur3ate haiM] // 46 // ___ jalanor3AmeM lage loga bIca meM bhare vRttAkAra gahare pAnIko chor3a dete haiM aura Ubar3apAvar3a honepara bhI kinAreke paiThane yogya kama pAnImeM ghusate haiM isIlie paMjA, er3I, piDulI, jAMdha, stana taka gahare pAnIko hI kAminiyoMkA saMparka prApta huprA thaa| gaharA pAnI achUtA rahA thA [loka bhI madhyastha svabhAvake gaMbhIra vyaktiyoMse bhAgate haiM aura antameM dhokhA denevAle capala vyaktiyoMkA sAtha karate haiN| striyoMke dAsa hI para, er3I zAdi davAte haiN| dhIra gaMbhIra aisA nahIM karate haiM ] // 47 // viwww 1. vasantatilakAvRttam / 2. dRssttaantaalNkaar-p00| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 dvisandhAnamahAkAvyam sastA iti---belA jalakallolA: amaban ajaniSata, kathaMbhUtAH ? kSaNadRSTanaSTAH kSaNaM pUrva dRSTAH pazcAnnaTA: kSaNaTanAH, kAbhiH ? vavabhiH mugdhAGganAbhiH, kiM kurvANA: velA: ? vepamAnAH kampamAnAH, kiM viziTA ivotprekSitAH ? AtmadoSacakitA iva svakIyAparAdhabhItA iva, kathas ? iti kRtvA doSaM darzayati, sratAH nyunAH sajo mAlA: tathA vilepanAni aGgarAgAH sithilitAni tathA vipakSanakhakSatAni sapatnIkararuhatraNAni saMdarzitAni / / 48 / tathA veSaM teSAM kusumaracitaM kukkucitaM dadhAnodArANAM dizi dizi janAnAM priyatamam / ciraM cakre zaGkAmiva hRdi parAsaMgajananI nadIvAho velA tvaritagatirIzasya saritAm // 46 // ___ tayani-dviH-tathA kSaNanaSTabhavanaprakAreNa aho cakre kRtavatI, kA ? saritAmIzasya samudrasya velA, kAm ! zaGkAm, kathaM bhUtAmiva ? parAsaMgajananI miva pareSAmAsaMgaH parAsaMgaH taM janayatIti tAm anyeSAmAtaMgasya janayitrImiva, kva ? teSAM janAnAM hRdi hRdaye, katham ? ciraM bahukAlam, kathaMbhUtAnAm ? udArANAm kathaMbhUtA velA? tvaritagati: svaritA gatiryasyAH sA zIghratarapravartanA, kva ? dizi vizi, keda ? nadIva ki kurbANA ? veSam alaMkAraM dadhAnA, kathaMbhUtam ? kusumaracitaM punaH kukumacitaM punaH priyatamaM mnohaari| bhAratIyaH pakSaH-nadIvAho nadIpUraH cakre, kAm ? zatAm, kathaMbhUtAmiva ? parAsaMgajananImida, kva ? dArANAM kalatrANAM hRdi, tathA janAnAM lokAnAm, katham ? ciram, kathaMbhUto nadIvAhaH ? tvaritagatiH tvaritA gatiryasya saH, kva! dizizi , ke tvarita matiHsaritAm Izasya vArinidhe: deleva, kathaMbhUta:? kusuma racitaM punaH kuGkumacitaM priyatama veSam AkAraM dadhAno gharan atrobhayathA velAnadIjalayo ramaNaramaNIkrIDAdhikyAt kusumakuGkumamayatvaM pradazitamiti' / / 49 // puSpaM pravAlamakhilaM svavanasya kopAtsarvasvamAhatamupAharatIva bhUyaH / bhUpA vihRtya payasi drutamityapeyuH ke vAnyadutsukadhiyo'nyadhanaM jayantaH // 50 // iti zrIdhanaMjayakaviviracita rAghavapApaDIyAparanAmni dvisandhAnamahAkAvyaM kusumAvacaya jalakrIDAvarNanaM nAma pampadazaH sargaH / TUTI mAlAoM, puMcha hue aMgarAga tathA sApha-sApha dikhale nakhakSata prAdi apane anAcAroM ke kAraNa bhIta aura kAMpatI huI kSaNa-bhara sAmane pAkara chipI doSI nAyikAke samAna samudra athavA gaMgAko velA (kinArA) ko kulIna bahanoM ne dekhA thA [kyoM ki jalakrIr3AmeM TUTo mAlAe~, vilepana jhare paMkhe mAdi kinAre jA lage the aura kinArepara pakSI Adike paMjoMke Thappe bana rahe the| aura saMdhyA ho jAneke kAraNa kSaNa-bhara hI yaha saba dekhA jA sakA thA // 4 // saba dizAoMmeM phUloMse saje aura Dhake, kuMkumake vilepanase sane aura logoMko parama priya kinAreko caMcala zobhAne samudra yA nadIke ananta pATa (prAsaMga)kI manameM zaMkA kara dI thI [ puSpoMse saje, 'aMgarAga yukta aura pratyanta manohArI vezabhUSAko dekhakara, bar3oM-bar3oMko bhI parake prati abhisArako zaMkA ho hI jAtI hai ] // 49 // 1. zikhariNIvRttam / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcadazaH sargaH 281 puSpamiti - apeyurapasatraH apasRtavantaH ke ? bhUkampam kiM kRtvA ? vihRtya saMkrIDa, kva ? payasi jale, katham ? iti uktaprakAreNa kiM kurvatIya ? payasi upAharatIbAda+ datIva kim ? puSpaM prasUnaM tathA pravAlaM komalapallavaM katham ? bhUyo muhurmuhurvAraMvAra miti yAvat kathaMbhUtaM dvayam ? akhilaM samastam, punaH kathaMbhUtam ? sarvasvaM punaH bhUpaiH AhRtam AnItamiti saMbandho boddhavyaH, kasya ? svavanasya AtmakAntArasya kasmAt ? kopAt roSAt ke vA vijigISatraH syuH api tu na ke'pi, kathaMbhUtAH santaH ? anyadutsukadhiyaH anyasmin utsukA dhIryeSAM te tathoktAH, kiM kurvantaH ? jayantaH kim ? anyadhanamiti || 50 // iti zrIniravadyavidyAmaNDanamaNDisa paNDitamaNDalamaNDitasya SaTtarkacakravartinaH zrImadvinayacandrapaNDitasya gurorantevAsino devanandinAmnaH ziSyeNa sakalakalodbhavacArucAturIcandrikA coreNa nemicandreNa kRtAyAM dvisandhAnakaverdhanaMjayasya rAghavapANDavIyAparanAmnaH kAvyasya pakaumudInAmadadhAnAyAM TIkAyAM kusumAvacaya jalakrIDAvyAvarNanaM nAma paJcadazaH sargaH // 15 // krodha meM Akara haraNa kiye gaye vanake phUla, komala patra vApasa karate hueke samAna ina sabase yukta jalarAziko chor3akara jalakrIr3A karaneke uparAnta tvarAse pAnImeM se nikala Aye the / inepa vijayI puruSa dUsareko sampattipara dRSTi nahIM DAlate haiM // 50 // Adi samasta sampattiko rAghava pANDava rAjA loga kyoMki lakSya ke prati kRta nirdoSa vidyAbhUSaNabhUSita, paNDitamaNDaLI pUjya, SaTtarkacakravartI zrImAn paNDita vinayacandra ruke praziSya, devanandike ziSya, sakalakalAdhAturI- cantrikAcakora nemicandra dvArA viracita kavidhanaMjaya ke rAjada-pANDavIya nAmale khyAta hisandhAnakAvyakI padakaumudI TIkAma kusumApacaya jalakrIDAdarNana nAmakA paMcadaza sarge samAsa / 36 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH tataH samIpe navamasya viSNoH zrutyA palaM saMbhramadaSTamasya / krudhA dazanoSThamariM manaHsthaM gADhaM jighatsanniva saMnigRhya // 1 // tata iti-dviH / kulakena vyaakhyaasyaamo'dhunaa| tato rAmapANDavaprayANAnantaraM nireyo nirgatavAn, rAvaNa: ki kurvanniva ? jighatsanniva grasitumicchuriva kam ? ariMzatrum, kathambhuktan ? manaHstham, kiM kRtvA? pUrva sannigRhma nipIDaca, katham ? gAdamatyartham, ki kurvan ? kruSA kopena oSThaM dazan khAdan punaH kiM kRtvA nireyaH ? aSTamasya aSTAnAM samApUraNo'emaH tasyASTamasya viSNorlakSmaNasyetyarthaH, valaM sainyaM zrutvA Akarya kathambhUtasya ? navamasya navA nUtanA mA lakSmIryasya tasya athavA asya viSNoH balaM ki viziSTama ? navam apUrvam ki kurbat ? saMbhramat paryaTata, kva ? samIpe nikaTe / atha bhAratIyaH-so'yaM jarAsandho rAjA niyo niragamat. kiM kRtvA ? asya viSNarAyaNasya balaM zrutvA, kathambhUtasya ? navamasya navAnAM saGkhyApUraNo navamaH tasya, bhava ? samIpe kathambhUtam ? sambhramadaSTaM saMbhramAstam, zerSa prAzvat / / 1 / / taiMzamItAdhararAgasaGgAdivAruNAdasta dupAzrayeNa / piGgayona borudatathamarAjinebhrADivendrAyudhamadhyaketuH // 2 // tadaMzeti-kathambhUto rAvaNaH ? aruNAkSaH baruNe akSiNI yasya sa tathoktaH kasmAdiva ? tadaMzabhItA. ghararAgasaMgAdiva tasya rAvaNasya daMzastadaMzastadaMza bhIzvAsAvadharaca taddezabhItAdharastasya yo rAgaratasya saMgAt saMbandhAdiva, punaH kathambhUtaH ? udgatayUmarAjiH udgatA dhUmarA jiryasya saH samutpannamaNiH, kayomadhye ? piGgayoddhvoH kena ? tadupAzrayeNa tayorakSNorlocanayorya upAzrayastena ka iva ? nabhrADiva megha iva kathambhUto samrAT ? indrAyudhamadhyaketuH indrAyudhasya madhye keturyasya saH // 2 // hastaM kRpANe hRdayaM sthiratve dRSTiM sapatne ca samAdadhAnaH / sadAtmatantro'pyuditasya manyorAlucyamAnAGga iva syadena // 3 // hastamiti-kathambhUta iva ? manyoH ko ghasya sthadena vegena AlucyamAnAGga iba AhiyamANazarIra iva, kathambhUtasya ? uditasya utpannasya, kathambhuto'pi ? vAtmatantro'pi svAyatto'pi, kathammUto'pi ? sadAtmatanno'pi santa AtmanantrA yasya sa tathoktaH, katham ? sadA sarvakAlam, ki kurvANaH ? kRpAe khaDge hastaM kara samAdadhAnaH Arogyan tathA sthiratve svayeM hRdayaM dRSTi sapatne zatrau ca / / 3.3 samudra pAra karaneke bAda laMkAmeM bar3hatI huI prAThaveM viSNu ( lakSmaNa ) kI nUtana senAke nikaTa nA pahu~canekA samAcAra sunakara rAyagane [ gaMgA pAra karaneke bAva rAjadhAnIke nikaTa pahu~cI aura bhayake sAtha dekhI gayI nauveM viSNu ( zrIkRSNa ) kI senAkA sandeza milate hI jarAsandhane ] krodhase aoTha cabA liye the / mAno manameM baiThe zatru rAma yA kRSNako jorase poThoMmeM banda karake mAra DAlanA cAhatA thA // 1 // rAdharaNa athavA jarAsandha, kahIM mujhe cabA na jAye', isa bhayase aoThoMkI lAlI akhioMmeM pahuMca gayo yo| kropase jalatI A~khoMke nikaTa honeke kAraNa bhRkuTiyAM dhUmrarekhAke samAna tana gayI thiiN| tathA netroMko jhA~kI binA bAbaloMke camakatI bijalImeM dhUmraketuke samAna lagatI thii||2|| 1. sarge'smin upajAtivRttam / vasanapurARAM Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH alaGghitavyomagadhAryabhUmiM priyAmivAzaMsurayaM sa rAjA / cittena laGkAmavazAt prakopavyAjaM vahangajagRhAnniraiH ||1|| 283 alaGghiteti so'yaM rAjA rAvaNaH kasmAt ? rAjagRhAt rAjamandirAt kiM kurvan ? bahUn dharan, ka? prakopAcaM prakopAkSepam kasmAt ? avazAt pAratantryAt kathambhUtaH ? mAzaMsuH prazaMsan kAm ? laGkA, kena ? cittena kAmiva ? priyAmiya, kathambhUtAM laGkAm ? alaGghitavyo magadhArthabhUmi vyoma gaccha vIti vyomagAH vidyAdharAH alaGghitAzca te vyomagAzca alaGtivyomagA: alaGghitavyomagaMrdhAryA bhUmivAstAm, ajedhaiH khecareyimANAvanimityarthaH / he magadhArya, magadhAH kSatriyAH arthaH svAmI bhagavAnAmayaH athavA magadha dezastasyArthaH tasya sambodhanaM kriyate he bhagavArya zreNika ? so'yaM rAjA jarAsandho nireyaH kasmAt ? rAjagRhAt rAjagRhnagarAt kiM kurvana ? bahan kim ? atalamagnim, kathambhUtamu, prakopavyAjaM krodharUpam, kena ? citena, kathambhUtaH ? AzaMsuH kAma ? priyA, kAmiva bhUmimiva kathambhUto jarAsandhaH ? alaGghitavya: ajayya ityarthaH || 4 || samAgadhairyo'nugataH sahAyairakSoda vairAkulitAkhilAzaH / raNAjiraM vizvajagadvinAzaM yamaH svayaM kartumivAvatIrNaH ||5|| samAgadheriti avatIrNo rAvaNaH, kiM kartumica ? raNAjiraM kartumiva vidhAtumiva kathambhUtam ? vizvajagadvinAzaM vizvAni ca tAni jaganti teSAM vinAzo yatra tat kathambhUtaH ? yamaH kAlaprAyaH, katham ? svayamAtmanA, punaH kathambhUtaH ? samAgameyaH mAM lakSmIM gacchati prApnotIti mArga mArga ca tadve ca mAgadheya saha mAgadhairyeNa vartate iti samAgaveyaM punarapi kathambhUtaH ? anugato yuktaH, kai: ? sahAyaiH mitraiH punaH kulitAkhilAzaH AkulitA akhilA mAzA yena sa tathoktaH vyagrokRta samastadikkaH kaH sahAyaiH ? rakSodavaiH rakSaida davAH rakSodavAstai rAkSasadAvAnaleriti / bhAratIyaH pakSaH sa jarAsandhaH svayamAtmanA yamo'vatIrNa kathambhUtaH san ? akSodabairAkulitAkhilAzaH kSodo vikAraH na kSodo yasya tadakSodam akSodaM ca tadvaraM va akSodaraM tenAkulitA akhilAzA yena tayoktaH / athavA aH nArAyaNa: At kSodo yasya tadakSodaM vIrANAM samUho vairaM akSodaM ca tadvairaM ca akSodaraM tenAkulitA akhilA AzAH samastA abhilASA yasya saH yoga mAgaH magadhadezodbhavaiH kSatriyaiH zeSaM sugamam // 65 // rAvaraNa yA jarAsandhakA hAtha talavArapara jA pahu~cA thA, manate sthiratA yA dRr3hatA pAyI thI aura A~kheM zatrupara jamI huI thIM / isa taraha vaha zrAtma-niyantraNa meM thA, to bhI bhabhakate krodha ke kAraNa apane hI zarIrako nocatA-sA lagatA thA // 3 // aise rAjA rAvaraNane laMkAko mana-hI-mana sarAhanA kI thI kyoMki yaha prakAzagrAmI vidyAdharoMse rakSita thI-- prathavA zrAkAza-gAmiyoM dvArA zAsita vidyAdhara loka bhI isa laMkAko mahimAko nahIM pA sakatA thA / kintu apanI bekzIko krodha ke rUpa meM prakaTa karatA huA vaha rAjamahala se calA thA [ aise rAjA jarAsandhane mAgadha ghAyoM kI bhUmi ( magadha deza ) kI antaraMga se vaisI sarvAMta prazaMsA kI thI jaisI koI kAmake vaza hokara apanI priyatamAkI karatA hai / tathA krodhAviSTa hokara usane rAjagRhanagarIse prayANa kiyA thA ] // 4 // dhArI lakSmIkI prApti meM sAdhaka ( mAnga ) sahAyaka, rAvaNa ke pIche cala rahe the zraura rAkSasoMkI senArUpI dAvAnalane samasta dizAko saMkaTase vyApta kara diyA thA / lagatara thA ki raNabhUmike rUpa meM akhila vizva aura tInoM lokoMko vinAzakI lie svayaM yamarAja hI svargale utara kara zrAyA hai [ jarAsandhake pIche lIlA bhUmi banAne ke anugata evaM sahAyaka Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 dvisandhAnamahAkAvyam saGgrAmaraGgaM zavanRtyaramyaM surAH samAgacchata pazyateti / nimantraNAyeva nikAyyameSAmApUrya sUryaM virutaM vicakre || 6 || saGgrAmeti tu virutaM vicakre vizeSeNa kRtavat kiM kRtvA ? pUrvameSAM surANA nikAyyaM mandiramApUrva saMskRtya, kasmAdiva ? nimantraNAyeva, kathamiti kRtvA darzayati he surAH he devA: samA gacchata pazyata nirIkSadhvaM yUyam, kim ? saMgrAmaraGgam, kathambhUtam ? zavanRtyaramyaM pretanartanapezalam // 6 // zuddhaM nisargeNa kalaGakama pradIyaH kaThinaM manaH svam / baddistadantaryudhi kurvatIya bheje nRpANAM samitiH savarmA // 7 // zuddhamiti - nRpANAM samitiH samUhaH bheje babhI kazrambhUtA ? savarmA sakavacA, ki kuvatIbocitA ? bahirbrAhyaM sasadaGgamantavye kurvatIya vidavatIya, kathambhUtam ? pradIyaH mRdutaram punarapi kathabhUtam ? zuddhaM nirmalam kena ? nivaryeNa svabhAveta, punarapi kathambhUtam ? svamAtmIyaM tathA kurvatIya, ki tat svam ? manaH, katham ? bahirbAhyam kathambhUtaM sat ? antaH Antaram antargatamityarthaH punaH kathambhUtam ? kaThinaM niSThuram punarapi kathambhUtam ? kalava pApayuktam kena ? nisargeNa svabhAvena punarapi kva kurvatI ? yudhi raNe // 7 / / ratho varUthasya hayasya vAjI gajaH kareNoH padikaH padAteH / durmantritaM dhyAnamivAtmadhiyaM svasyaiva saMnaddhamivAgrato'bhUt ||8|| ratha iti - ratho varUthasyAgrato'bhUd babhUva dAjI hyasyAprato'bhUt gajaH kareNoH hastino'prato'bhUt tathA padikaH padAterato'bhUt rathAdisarva kimivotprekSitam ? duSTo mantraH sa jAto'syeti durmantritaM dhyAnamiva tathAtmavimbamiva sannaddhaM svasyaivAgrato'bhUdityutprekSitaM ceti // 8 // rAjJAM sareNuH kaluSasvabhAvo roSodgatazvAsa ivAzu sUrtaH / sene niSedhamiva madhyamApatprAyaH cataM necchati pazulo'pi // 6 // rAjJAmiti sareNuH tArakSataM rajaH madhyam Apat kiM kurvanniva ? sene dhvajinyo niSedhanniva vArayanniva katham? Azu zrotram, ka ivotprekSito ? rAjJAM narendrANAM mUrtaH kaluSasvabhAvo roSodgataH zvAsa veti, sugamam yuktametat prAyo bAhulyena pazulo taM necchatIti vizeSaH || 9 || mAgadha rAjanya cala rahe the aura vikArase pare, zrI viSNu kRSNa vaira ke kAraNa usakI saba AzAe~ dhuMdhalI ho gayI thIM to bhI vizva aura tInoM lokoMko pralaya pUrameM bhoMkaneko udyata phAlake samAna jarAsandha pANDava senAkI zora bar3hA jA rahA thA ] // 5 // rakI turaIkA tAra-gambhIra dhArAva devalokameM bhI vyApta ho gayA thA / mAno yaha unheM nimantraNa de rahA thA--' - 'he devatAo' aao| aura nAcate hue yoddhAnoM, ghar3oM aura ziroMke kAraNa kutuhalapUrvaka dekhane yogya isa yuddharUpI saMhAra nATakako dekho' // 6 // kavaca dhAraNa karake yuddha meM utare yuyutsu rAjAnoMkI lambI-lambI katAreM dekhanepara lagatA thA ki svabhAvase hI zuddha aura komala apane antastala aura zarIrako kavacake bahAne bAhara se kaThora aura malina dikhAnekA prayatna kara rahe haiM // 7 // ratha ke Age ratha jA rahA thA, vAjIke zrAge hama bar3hA jA rahA thA, hathinIko pichAr3akara hAthI cala rahA thA aura padAti padAtise zrAge nikalanekA prayatna kara rahA thaa| isa prakAra samasta senA usa kudhyAnake samAna thI jisameM khoTe mantrakA jAya honese [iSTa devatAkA sAkSAtkAra na hokara ] apanA hI samagra pratibimba sAmane zrA jAtA hai // 8 // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH sAkSAdalakSya divaso nu so'yaM sRSTeriyacAvadhireSa kazcit / AzAH samUhanniva rAjalokaH saMnahyati sma pratikezavasya ||10|| sAkSAditi -- tu maho sAkSAt paramArthataH so'yaM kazcit kazcana kimalaGghayo divasaH saMhAra divasa:, kimeSa iyattAvadhiH kasyAH ? sRSTeriti kiM kurvanniva ? samUhasiva vitarkayanniva kA ? AzA dizaH, sarAjalokaH saMnahyati sma sannahanaM karoti sma, kasya ? pratikezavasya pratinArAyaNasyeti // 10 // tamUrjasArAvaNimavyapetau duryodhanaM krodhaparAkramau tau / dadhAnaM pulakAttamaGga rAgeNa mItyApyabhavaddhvajinyAH // 11 // 285 tamiti - abhavat saMjAtam kim aGgam, kathambhUtam ? pulakA romAzvagRhItam kayo: ? dhvajinyoH senayoH kena ? rAgeNa prItyA tathA bhItyA bhayenApi kiM kRtvA ? pUrva dRSTvA'valokya, kam ? taM lokaprasiddha rAvaNa rAvaNasyApatyaM pumAn rAvaNiH indrajit taM tathoktam, kathambhUtam ? duryodhanaM yoddhumazakyam ki kurvANaM santam ? dadhAnaM dharantam kI ? tI lokottarI krodhaparAkramI, kayambhUtau ? avyapetau aparityakta, kena ? UrjasA balena / atra svasenAyA rAgeNa parasenAyA bhItyA pulakAttamaGgamabhUditi bhAvaH / bhAratIyapakSe-- rAgeNa bhItyApi dhvajinyoH pulakAttamaGgamabhUt kiM kRtvA ? pUrva dRSTyA kam ? taM lokaprasiddhaM duryodhanaM tannAmadheyaM rAjAnam kiM kurvANam / abhI to lokottarI koSaparAkramI dadhAnam, kathambhUto ? aNimavyapeto aNorbhAvaH aNimA tena vyapeto aNutparityaktau prAcuryayuktAvityarthaH // 11 // namasyayA saMprati kumbhakarNa baliM navaM saMyugabhUtakebhyaH / pradAtumudyantamivArirUpaM duHzAsanaM vIcya janazcakampe ||12|| namasyayeti -- jano lokaH saMprati adhunA kumbhakarNa kumbhakarNanAmAnaM rAvaNabhrAtaraM vIkSyAvalokya ki kurvANamivotprekSitam ? saMyugabhUtakebhyaH saMgrAmabhUtasamUhebhyaH bali pradAtumudyantabhiva, kayA ? namasyayA namasi tena kathambhUtam ? navaM nUtanam ki bali dAtum ? arirUpam arINAM rUpam arirUpaM zatruzarIram athavA araya evaM rUpaM yasya ble| tamarirUpaM balim, kathambhUtaM kumbhavAm ? duHzAsanaM tIvrAjam / bhAratIyaH pakSaH - cakampe, ko'sau ? janaH katham ? saMprati kiM kRtvA ? pUrvaM vIkSya kam ? duHzAsanaM duHzAsananAmAnaM rAjAnaM duryodhanAnujam kIdRzam ? kumbhakarNa kumbhako nAma hastI kumbhakaH RNaM yasya sa kumbhakarNaH taM kumbhakarNaM kumbhakasya svAminamityarthaH / / 12 / / yuddhake lie tatpara rAjAoM ke dUSita manakI prathavA krodhase nikale zvAsako mUrtike samAna dhUlipuMja zIghra hI donoM senAoMke bIca meM umar3a AyA thA / mAno vaha inheM lar3ane se roka rahA hai, kyoMki pApI ( dhulimaya ) bhI bahudhA mAra-kATako pasanda nahIM karatA hai // 6 // kyA yaha vahI dina hai jisakA jAna-bUjhakara bhI atikramaNa nahIM kiyA jA sakatA hai ? athavA sRSTi prAja taka hI rahatI haiM yaha socakara pratinArAyaNa lakSmaNa athavA kRSNake anuyAyI rAjAnoMkA samUha kavaca pahanakara taiyAra hone lagA thA // 10 // nirarthaka na jAnevAle krodha tathA parAkramase vibhUSita aura apane bala ke kAraNa bhISaNa yuddhakartA rAvake putra ( rAvariNa ) indrajItako dekhakara donoM senAoMkI deha prIti tathA bhayake kAraNa romAMcita ho uThI thI / [ zatrupara ( marau ) pUrNarUpase tathA pUrI zaktike sAtha barasanevAle krodha aura parAkramake svAmI usa rAjA duryodhanako dekha phaurava senA prIti se tathA pANDava senA AzaMkA ke kAraNa pulakita ho uThI thI ] // 11 // taba yuddha ke samasta devatAoM ko namaskAra karake zatrurUpI nUtana bali car3hAneke lie taiyAra aura niyantraNa karaneke lie kaThora rAvaNa ke bhAI kumbhakarNako dekhakara loga kA~pa Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAna mahAkAvyam na kAni kumbhAsurabhAvamAjau durmarSaNaM dUramabhidravantam / rupAtmazaGkAmagama nirIcatra prajAtamuccairbhuvanA nitAntam ||13|| neti -kAni bhuvanAni AtmazaGkAM nAgaman na gacchanti sma apitu sarvANi bhuvanAni AtmazaGkAM jagmuriti bhAvaH / katham ? uccairatizayena, kathaM yathA bhavati tAntaM kaSTam, ki kRtvA ? pUrva nirIkSya, kam ? kumbhAsurabhAvaM kumbhAsuro nAma rAvaNasya maNDalikastasya bhAvam kiM kurvantam ? abhidravantaM vijRmbhamAraNam, batra ? Aja saMgrAme, kathaM yathA bhavati ? dUraM viprakRSTam kathambhUtaM kumbhakarNam ? durmarSaNaM duHsahaM punaH rupa kopena prajAtaM samutpannaM tathA, kA prajA AtmazaGkAM nAgamat apitu sarvetyarthaH katham ? nitAntam atizayena, kiM kRtvA ? pUrva nirIkSyAvalokya kam ? taM kumbhAsurabhAvam kayambhUtam ? Atam A sAmastyena ato jJAtaM yasya sa Avastam AtaM savivekam ata sAtatyayamana ityasya dhAtoH prayoge'cpratyayAntaH sarve gatyarthAH dhAtavo jJAnArthe boddhavyAH" iti vacanAt punaH kathambhUtam ? dUramabhidravaM duHkhena ramante dUramA duvilAsina: puruSAH dUramAn bhinattoti dUramabhita dUramabhit zvo yasya sa taM tathoktam kathambhUtam ? ruSA kopena durmarSaNam ? kathambhUtA prajA ? uccairbhuvanA uccairbhuvanaM yasyAH sA / bhAratIyaH pakSaH --- kAni bhuvanAni AtmazaGkAM nAgaman api tu sarvAsItyarthaH kathaM yathA bhavati ? nAntam, katham ? uccairatizayena kiM kRtvA ? pUrva nirIkSya, kam ? durmarSaNaM durSaNanAmAnaM duryodhanasya laghubhrAtaram, kiM kurvantam ? abhidravantam, kAmu ? kuM pRthivIm, kayA ? rupA kopena kathaM yathA bhavati ? prajAtaM prajAnAmAto yasmAt sa prajAtastaM prajAtaM lokAnAM santataM palAyanaM yasmAt ityarthaH kathaM yathA bhavati ? dUraM kathambhUtam ? AjI yudhi bhAsurabhAva dIptasvarUtram / / 13 / / 286 AkRSTacApaM drutamuktavANaM kulocitAkarNamasau jayazrIH / utkAkumArIcaraNaM vihAya bhIteva gantuM paravAsamAsIt ||14|| akRSTeti -- jayazrIH paravAsaM proSitatvaM gantuM saMjAtA AsIt, kevotprekSitA proSideva, ki kRtvA ? pUrva vihAya parityajya kim ? mArIcaraNaM rAvaNamA tulasaGgrAmam kathambhUtam ? AkRSTacApam AkarSaNaviSayIkRtadhanuSkam kathaM yathA bhavati ? Akara karaparyantaM punaH drutamuktavAeM zIghramutkalitazaram kathaM yathA bhavati ? kAku kAkurabhiprAyasUcakaM vacaH uditA kAkuyaMtra vANamocanakarmaNi tadyathA, vaidhyanAmapUrvakamityarthaH, kathambhUtA jayazrIH ? kulocitA nijabhujapratApavahni pradIpayituM zatrUNAM kuM pRthvIM lAnti gRhantIti kulA vIrA:, vIrabhogyA vasundhareti zruteH teSAmucitA yogyetyarthaH bhAratIyaH - AsIt, kAuso ? jayazrI : ki viziSTA satI ? uskA utsukA, kiM kartum ? gantum, kam ? pazvAsaM paramandiram keva ? bhIteva ki uThe the [ "kumbhaka nAmake hAthIpara savAra ( kumbhaka - RNaM ) duryodhanake bhAI duHzAsanako sAmane dekhakara ] // 12 // anvaya- uccairbhuvanA kA prajA nitAntamAtaM dUramabhidravaM ruSA durgavarNaM laM nikumbhAsurabhAvaM nirIkSya grAtmazaMkAM nAgaman / nikumbhAsurakI sarva sAdhAraNa meM syAta aura pratyanta dUra pradeza meM krIr3A karate logoMko bhI DarAnevAlI garjanA ko sunakara tathA krodhake kAraNa asahyarUpase tIvra nirdaya pravRttiko dekhakara kisa samRddha dezako janatA aisI thI jo apane bhaviSyako cintAmeM na par3a gayI ho / zranyaya - kAni bhuvanAni uccaiH tAntaM ku dUraMmabhidravantaM ruSA prajAtaM zrAjau bhAsurabhAvaM durmarSaNaM nirIkSya zrAtmazakAM nAgapan / TUra-dUra taka pRthvIko prAkrAnta karanevAle krodhase uddIpta prasanna evaM prabhAvaka duryodhanake anuja dubaM ko dekhakara pRthvIke kauna-se tet esset, apane aniSTako kalpanAse na kA~pa uThe the // 13 // , tathA yuddha meM hI pratyanta aise bhAga the ? jo Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH 287 kRtvA ? pUrva vihAya, kam ? karNa karNanAmadheyaM narendraM duryodhanagRhyam, kayambhUtaM santam ? kumArIcaraNaM kumAryAH sakAzAt dharaNaM pravartanaM janma yasya tam "kanyA kumArIti zruteH, punaH kAthambhUtam ? prAkRzcApaM AkRSTaM cApaM yena tam puna: drutamuktavANaM druta muktAH bANA yena tam, kathambhUtA jayazrIH ? kulocitA vezayogyA, atrabhAvo'pyupanyasyate-kulInA [ hi ] kAminIva jayazrIH svavaMzalAJchanabhItyA lokadRSyaM kanyAputraM vihAya satpuruSamandiraM gantumutkAsIditi sambandhaH / athavA AkRSTacAyaM drutamuktavANaM karNanarendraM vihAya aso khaGgaviSaye ca kumArIcaraNaM kanyAdrataM ca vihAya bhItevorakA jayazrIH paravAsaM gantumAsIditi zeSaH // 14 // kurvansvaraM hasta udAravRttiM sa kaM prahastaH sahasAraNena / dIpAMzukastatra jayadratho'yaM ripuM prakupyannavazaM cakAra // 15 // (caturarthakaH) kurvanniti-~-so'yaM hastaH hastanAmadheyo rAjA ke ripu vazaM na cakAra, api tu sarvam; ki kurvan ? svaraM vidadhat, kathambhUtam ? udAravRttim, ki kurvan ? raNena yuddhena sahanA zIghraM prakupyan san, kathambhUto hastaH ? prahasta; prakRSTau hastau yasya saH, AjAnupralambakara ityarthaH, punaH dIprAzukaH ujjvalavastraH punaH jayadrathaH jayan ratho yasya saH, kva ? satra raNe, ekaH pAH, tathA sojya prastaH prahasanAmadhayo rAjI akupyan san kaM ripuM vazaM na cakAra, api tu sarvam, ki kurvan ? sAraNena gamana saha sAddham udAravRtti kurban, kasmAt ? svaraMhastaH AtmavegAt, kathambhUtaH prahastaH ? dIpAMzuka: punaH jayadrayaH, kva ? tatra tasyAmudAravRttAviti, dvitIyaH pakSaH, tathA so'yaM zuka: zukA bhidhAno narendraH kaM ripuM vazaM na cakAra api tu sarvam ; ki kurvan ? prakupyan, kva ? tatra ripo, punaH kiM kurvan kAma? udAravRttim, kayambhUtAm ? doSa sejasvinIm, kasmAt ? prahastaH prahasanaM mahaH, kvip rUpam, pravRSTiM hAsyamityarthaH; tasmAt prahastaH prahasanAt, kathambhUtAs ? svaraMhastA svaM dravyam raho vemaH, svasya raho yasminstattathoktaM tasmAt, kathambhUtaH ? jadrayaH, iti tRtIyaH pakSaH, atha caturtho bhAratIyaH-so'yaM ayadrayo jarAsaMghagRhyo narendraH pravRpyA san ke ripuM vazaM na pakAra api tu sarvamakarodevetyarthaH, kathambhUtaH ? dIprAMzukaH dIprAH aMzavaH kiraNA yasyAsI dIpAMzuH sUryaH kaM tejaH, taduktaM "brahmAtmavAtatejassu kAyasvargazirojale / sukhe'rtheSu yazasveva kaH vAndo'pyatra vattaM iti'' dIpAMzoriva kaM yasya saH yasya jayadrathasya hasto nodAra nodayaM prAptavAn ? api tUdAreva, ki kurvan ? kurvan kAm ? bRtti vyApAram keSu ? ke prahastaH kaM prahasantIti kvi' kaMprasasteSu kaMprahassu, kaMprahassvekaMprahastaH "dRzyate'nyato'pi ji. sU. 4.1179 ]" iti sUtranirdiSTatvAt tas, vakroktita yA hAsyaM kuvANepu puruSeSu ityarthaH kasmAt vRtti kurvan svarahasta svasyAtmano vega: svaraMhastaH "kAyAsta se [ jai. sU. 4:1 / 73 ] iti sUtranirdiSTatvAt tas kathambhUtaH ? sahasA saha yugapat syatIti vit ( vic ) sahasA hinaH kva ? raNe, raNaM vihAyAnyatra hiMsro na bhavatIti bhAvaH // 15 // zatruko vyaMgya-vacana kahate hue zIvratAse kAna taka pUre rUpase khIMce gaye dhanuSase rasAye gaye bAgoMse vyApta mArIcake yuddhako chor3akara, DarI huI-sI vijaya lakSmI para ( paramAtmA ) zreSTha puruSa rAmake prAzrayameM calI gayI thI, kyoMki lakSmI pRthvI ( ku) ke vijetA ( lAti ) vIroMkI hI bhogya ( ucita ) hai| anvaya--prAkRSTacApaM, drutamuktavANaM, kumArIcaraNaM karNa vihAya asau utkA kulocitA jayazrIH bhIteva paravAsaM gantumAsIt / dhanuSako pUrA khIMcakara zoghratAse bAraNa barasAnemeM nipuNa aura kumArI kuntIse utpanna rAjA karNako chor3akara kula maryAdAko prAdhike lie utkaNThita jayazrI dharmasantati pANDavoMkI ora cala dI thii|| 14 // usa yuddha meM raNake prasaMgase ucca svarase lalakArate, prakhara rUpase hAthoMko phaTakArate aura krodhase uddIpta prAjAnubAhu rAjA zukane akasmAt hI kisa zatruko vazameM nahIM kara Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam saMrambhiNAzAntanavena mukta homeNa bhUribhanasAna ! svayaMbhuvA vAgguruNA na soDhaH sa siMhanAdaH kRtavarmaNA ca // 16 // (paJcAryakaH) paJcakRtvaH, saMrambhiraNeti--sa siMhanAdo na soDa:, kayA? bhuvA bhUmyA kSobheNa kRtvA yaH siMhanAdo muktaH, kena ? saMrambhiNA meghanAdena rAvaNaputreNa, kathambhUtena ? AzAntanavena AzAnte digante navaH stutiryasya sa tathoktastena sarvadika prasiddha netyarthaH punaH kathambhUtena bareNa uttamena, keSAM madhye ? bhUrizravasAM pracurayazasAm, vAthaM yathA bhavati ? svayam ayo bhAgyavaho vidhiH zobhanogyo yasmin karmaNi tatsvayam punaH kathambhUtena ? vAguruNA vacanagariSDena punaH kathambhutena kRtavarmaNA vihitasannAhena, ityekaH pakSaH, tathA sa siMhanAdo na soDhaH, kena kA? bhuvA na soDhaH katham ? svayamAtmanA bhobheNa kRtvA yaH siMhanAdo bhUrizravasA bharizravo'bhidhAnena kumbhakarNaputreNa yuktaH, kathambhUtena ? saMrambhiraNA rAbhasyavatA punaH kathambhUtam ? zAntanatrena zAntazcAso navazva zAntanabastena zAntanabena upazamavatA yauvanavatA cetyarthaH, punaH kathambhUtena ? AmbareNa ambaragatirAmbarastena tathoktena punarapi guruNA gariSThena punaH kRtavarmaNeti zeSaH / atha bhAratIyaH-svayam AtmanA ambareNAkA zena bhuvA bhUmyA ca siMhanAdo na soDhaH, kSobhaNa kRtvA yaH siMhanAdo muktaH, kena ? zAntanavena gAGgeyena, kayambhutena ? saMrambhiNA autsukyavatA, puna: kathambhUteti ? bhUrizravasA pracurayazasA punaH guruNA punaH kRtavarmaNA, tRtIyaH pakSaH, tathA svayambhuvA brahmaNA na sa siMhanAda; soDhaH yo vA kSobheNa kRtvA siMhanAdo muktaH, kena kI ? guruNA droraNenAcAryeNa, kathambhUtena ? saMrambhiNA punaH AzAnta navena sarvadisiddhena punaH bhUrizravasAM vareNa pracurayazasAM zreSThena punaH kRtavarmaNA, caturthaH pakSaH, tathA svayambhuvA ayogijena guruNA bRhaspatinApi sa siMhanAdo na soDa: ya: kSobheNa kRtvA siMhanAdo muktaH, kena pharnA ? kRtavarmaNA kRtavarmAbhidhAnena narendreNa, kathambhUtena ? saMrambhiNA kopayuktena punaH zAntanavena zAnteSu jitendriyeSveva puruSeSu navaH stavanaM yasya tena zAntairapi stutenetyarthaH punaH bhUrizravasAM vareNeti theSaH, paJcamaH pakSaH / / 16 / / liyA thA ? kyoMki usakA raya jidhara jAtA thA udhara hI vijaya hotI thii| anvaya--prahastaH svaraMhasta udAravRtti kurvan, dIprAMzukaH, raNe sa-hasA so'yaM jayadrathaH prakupyana ke ripuM vazaM na cakAra / yadyapi logoMke dvArA hasA gayA thA tathApi apane vegake sAtha prAge-mAme bar3akara udAra prakRtikA paricaya detA hunA, prakharakiraNa (sUrya) ke samAna tejasvI aura ragameM akasmAt hI saMhArakartA, usa jayadrathane kupita honepara kisa zatruko nahIM harA diyA thA ? // 15 // (prathama artha ) mahAn yazasviyoMke agnapI meghanAda ( saMrambhina ) ko tihagarjanAko kisIne bhI nahIM sahA thA, kyoMki isako kIrti vizAnoMke anta taka phailI thI, isake mAre pRthvI kA~patI thI, isake vacanoMmeM sAra thA, aura usa samaya vaha kavaca dhAraNa karake yuddhake lie sambaddha thA ( hitIya artha ) atyanta vegavAn, prakRti se prazAnta aura yuvaka, bAtakA haThI aura yuddhavezameM upasthita khecara putra bhUrizravAko roSase nikalI hu~kArako svayam rAmane bhI nahIM sahA thaa| (tRtIya artha ) vizva meM pratyanta vikhyAta, vaya tathA padake kAraNa pitAmaha, kavacAvise susajjita tathA yuddha ke prapaMcameM pravINa bhISma ( zAntanaya ) ke dvArA krodhAvegase kiye gaye anakSaro yuddhaghoSako pRthvI aura prAkAza bhI svayaM nahIM samhAla sake the| ( caturtha ) 1. 'azAntazcAsau navazva azAntanavastena azAntanavena bhauddhasyavateti / 2. abhaka anakSaraH zabdabhedarahita iti yAvat siMhanAda madhya vaseyaH / A nnanoos Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH 296 sthAnime'nye ca samaM narendrAH prapUritAzAnathavAjiyuktAn / ApUrayanti sma manorathAMzca kiM nodyatAmAmupapadyate ca (vA) // 17 // rathAniti-bApUrayanti ma, ke ? ime anye ca narendrAH, kAn ? rayAn, katham ? samaM yugapat prapUritAzAn prapUritA AzA dizo yaste tathoktAstAn punaH vAjiyuktAna vA athavA mAyUrayanti sma narendrAH kAn ? manorayAn vAthambhUtAn ? prapUritAzAn prapUritA azA vAJchA stAn punaH AjiyuktAna saGgrAmayuktAn, ghuttamAt, vA apavA udyAnAsa udya tavajJA puMsA minIpAdyate kinna jAyate, api tu sarvamapyupapadyate, iti zeSaH 1117 // svayaM parAnnA(purA nA-)mayasIti bhartA strInavoTheba purandhrivargaH / balAtkRtA rAjaviraGgalagnA vakraya bhUyo dhanuSaH kharasya // 18 // svayamita-balAtkRtA dAiyaM nItA, kA karmasApannA? jyA mAryo, kayam ? bhUra: punaH, kathamiti ? svayaM purA nAmayasi bharturiti svAmina: svayamAtmanA purA pUrva namrA bhaviSyasi / kailAtkRtA? rAjaminarendraH, kAthamtA manI ? agalagnA, kasya ? dhanuSaH, kathambhUtasya ? vasya punaH kharasya niSThurasya, keva balAtkRtA ? navoTA nAnapariNItA strIva, kaiH ? purannivargaH prauDhamahilAjana, kathamiti ? svayaM purA nAmayasi bharturiti zepaM sugamam // 18 // jIvAbhighAtaM kRtadharmapIDaM nyAyyeSu mArgeSu niSaktacittAH / te satyasandhAH mudhiyo'pi cakruryo yAdRzaH karma ca tasya tAdRk // 16 // jIveti-nyAya mArgepu niSaktapittAH te satyasandhAH satyapratijJAH sudhiyo'pi santaH jIvAbhidhAtaM kutadharmapIDamiti vizeSaNaM canuriti, virodha pariharati nyAyyeSu mArgeSu nyAcyAzca te ipumAzci nyAyyeSumArgAsteSu za rANA mA TimuSTisandhAnadhyAyeSu dattavetaskA ityarthaH, punaH satyasandhAH satyaM sandadhate bANAna yuddha ke lie taiyAra, diganta vikhyAta, mahAn yazasviyoMmeM zreSTha tathA kavacadhArI droNAcArya ( guru ) ke mukha se nikalI roSake kAraNa aspaSTa siMhagarjanAko kRSNa ( svayam ) bhagavAna ne bhI sahana nahIM kiyA thaa| ( paMcamArtha ) atyanta kupita tathA uttejita, yazasviyoMke pramukha, zAnta puruSoM ke dvArA stuta kRtavarmAke mukhase nikalI huMkArako svayam bhagavAn tathA vRhaspati (guru) ne bhI nahIM sahA thA // 16 // ghojoMse yukta samasta dizAoM meM vyApta rathoMpara pUrvokta rAjA tathA aura dUsare rAjA loga bhI eka sAtha baiTha gaye the| mAno yuddha meM lIna inake abhilaSita manoratha hI pUrNa ho gaye the| ThIka hI hai, puruSArthI puruSoM ke lie kyA nahIM prApta hotA hai ? // 17 // Ter3he tathA tIkSNa dhanubake Upara rAjAoM-dvArA car3hArI gadhI Doroko unakI patniyoMne isalie khUba kasA tathA kar3A kiyA thA ki nava-vivAhilA khoke samAna vaha unake patiyoMke zatruoMko svayaM jhukA degI [praur3ha khiyoMke dvArA vimukha aura ruSTa patike pAsa bhejI gayo tathA jabaradastI usakI dehase cipaTI vaya-vivAhitA bahU bhI bAdameM patiko sarvacA bhukA letI hai ] // 18 // nyAya mArgapara calaneke lie kRta-saMkalpa aura sacce pratijJA pAlaka vivekI puruSAMne bhI dharmako vinAzaka jIvahiMsA ko thI [ virodhAbhAsa hai| parihAra ] zavavidyA-sammata 1. hI nahIDeva TokAsammataH paatthH| mUlapATho'pi jamAkSe amlIH, navodApakSe padacchedena yojyaH / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam satyasandhA: puripopi daETE kI vihitacApakadarzanaM yayA bhavati jIvAbhidhAta pratyaJcAvisphAra caH kRtavantaH, yuktametat, yo yAdRzaH tAgeva tasya karma jAyate, cakAro'trAvadhAraNe boddhavyo'vyayAnAmanekArthatvAt // 19 // utkarNya maurvIninadaM nRpANAM tanulatA kaNTakitA'nurAgAt / utsekato corarasaikasArAdabhUdvirUDheva samaM ripUNAm / / 20 / / utkaNyeti-anurAgAdAnandabharAt kaNTakitA satI tanUlatA samameva helayA'bhut saMjAlA, kepAm ? nRpANAm, keva? virUdeva aGkuriteva, kasmAt ? utsekato gati, kathambhUtAt ? vIrarasaikasArAta, ki vRttvA ? pUrva kaNTakitA tanUlatA utkarNya UdhrdhakaraNaM zrutvA, kam ? mauiimanadaM jyAdhvanitam, kepAm ? ripUNAmiti // 20 // jyAcakrarUddha sthitamaGgameva ravarivoccaiH pariveSabhAjaH / tejo jagadvathApa tu rAjakasya roDhuM paraM jyotiraho na zakyam // 21 // jyeti-sthitamajha meva, kathambhUtam ? jyAcakraruddha maumaNDalaniyantritam, kasva ? rAjakasya narendrasamUhasya, kasyeva ? ravairiva, yayoccaiH pariveSabhAjo raveraGgameva sthitaM tu punApa vyApnoti sma, ki kartR ? tejaH, ki pharma ? jagat lokam. kasya ? rAjakasya, phasyeva ? raveriva, yathA radestejo jagadvyApnoti, yuktametat. aho paraM nirupama jyoti: roddhaM na zakyaM syAditi zeSaH // 21 // ghAtAya kata dviSatAM pravIraiH zaro'namuktAnmanaso rathAca / prAgamyamitro jani pazcimo'pi pazcAnna zIghraH prathamo'pi mandaH // 22|| ghAtAyeti ---atra cakAreNa sambhAvanAoM nivedyate / dviSatAM zatrUgA ghAtAya kartuM pravIraiH sujhaTa: rathAt manasoyana muktAn abhyamitryaH zatrusammukhaH san zaraH prAk pUrvojani, yuktametat, zItaH pazcimo'pi na pazcAt syAt mandaH prathamo'pi na prathamaH syAt iti zeSaH // 22 // zara saMcAlanako vidhi ( nyAyya iSumArgeSu ) meM tallona, tathA ThIka lakSya (sandha) ko sAdhate hue sanmati yoddhA dhanuSa ( dharma ) ko pUrA khoMcate the tathA jyAko phaTakArate the / ucita hI hai jo jaisA hotA hai usakA karma bhI vaisA hotA hai // 16 // zatru rAjAoMkI jyAkI TaMkArako sunakara zuddha vIra rasakA udreka honese sapakSI rAjAnoMke ikahare zarIra ekAeka vaise hI romAMcita ho uThe the jisa prakAra dhana-garjanAke sAtha-sAya vRSTi ke sekase kheleM aMkurita ho uThatI haiM // 20 // yoddhA rAjAmoMkA tanA humA uttama zarIra hicI vAphe golese ghira gayA thA tathA usakA pratApa sAre vizvameM phaila gayA thaa| hAtaeka ve parivezase ghire aura saMsArako prakAzita karate sUrya-bimbake samAna lagate the| ucita hI hai kyoMki sarvopari jyoti yA parAbramako kona roka sakatA hai ? // 21 // zanoMpara prahAra karane ke lie mahAna yoddhAnoM dvArA chor3A gayA bAraNa, apane se pahale cale yoddhAke ratha aura manase bhI jaldo zatruke sAmane jA dhamakA thaa| ucita ho hai bAdameM ghalA vegazAlI bhI pIche nahIM rahatA aura pahale calA dhImA bhI Age nahIM jA pAtA hai // 22 // .... abhyamibhyaH iti ra kAsthaH pATha icittaH / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH 261 anyonyamutpIDayatoH sakhIva jyAdhanvanomadhyamanupravizya / nivArayantIva yugaM triduraM tadAyateSuH pRthagAcakarSa // 23 // anyonyamiti--AcakarSa aAkRvatI, kA ? ipuryANa:, kim ? tad dvitayaM pRthak, kathambhUtA satI ? AyatA dIrghA, ki kurba tIba ? nivArayantIva, kim ? yugaM yuddham, kathaM yathA bhavati tathA vi (dUra) dUrataram, keca ? sakhIva, ki kRtvA ? anupravizya, dhim ? madhyam, kayo: ? jyAdhanvato: maurvIcApayoH, ki kurvatoH ? utpIDayatoH kadaya noH, katham ? anyonyamita reta ramiti / / 23 / / parasparaM vepinamApnuvanto na peturudbhidyazarA hayAzca / te'nyonyasenAmubhaye'pyanApya svaM zlAghamAnA isa tIkSNabhAvam // 24 // parasparabhiti-se ubhaye'pi dviraye'pi marA hayAzca na petuH na patitAH, kikRtyA ? pUrvamanApyA:prApya, kAm ? anyonyasenAmitaratarasamyam, ki tvA ? nudimadha aba mityA, kathan ? parasparam, ki kurvantaH santaH ? ApnuvantaH, kim ? vegitam, ki kurvanta iva ? sAghamAnA iva, kam ? tIkSNabhAvaM svamAtmIyamiti zeSaH / / 24 / / iyattazA vaktAhaM na zaktaH syadAnipUNAM yudhi ye giribhyaH / sthavIyaso'dhyAzu vibhidya nAgAnibaddhakoSA itra raktaraktAH // 25 // iyattapati-yudhi salAme, teyAmityadhyAhAryam, iSUNAM bANAnAM syadAna vegAn iyattayA vaktuM na zakto'ham, ye : iSake nibaddhakoSa! iva raktaraktAH raktena rudhireNa raktA: zoNitA ityarthaH, babhUvuH, ki kRtvA ? pUrva vibhidha vizeSeNa bhityA, kAn ? nAgAna hastinaH, katham ? Azu zIgham, kathambhUtAn ? giribhyaH parvatebhyaH sthavIyasaH sthUlatarAgapi // 25 / / AsyeSu jihvA hRdayeSu hastAnaseSu zUrAH zravaNAn pRSakaiH / samastamanpuSkariNAM pizAcAn stammeSu kIlairiva mantrasiddhAH // 26 // Adhyethiti-zUrA: bhaTA: pRSatvoH bAga: puSkariNAM hastinAm Asyepu mukheSu jihvA: samasta bhan kIla yAbhAzuH, tathA hRdaye hastAn zRNDA baNDAn, tathA aMse skandheSu zrayaNAn, ka iva ? mantrasiddhA iva, yathA mantriNaH pizAcAna kI lai; stambheSu saMstannamati zeSaH / / 26 / 3 / eka-dUsareko paraspara meM por3A dete hue dhanuSa aura jyAke bIca meM pAye hitaiSI mitrake samAna lambe-lambe bAla aise lagate the mAno una donoMke saMgharSako dUra karaneke lie hI unheM alaga-alaga khIMcakara roka rahe the // 23 // apanI-apanI tIkSNatA aura janatAko prazaMsA karate hue aura pratikSasa vegako bar3hAte hueke samAna ve donoM arthAt yoddhAoM ke bANa tathA ghor3e pakSa aura vipakSa kI senAoM taka binA pahu~ce parasparamne ho TakarAkara nahIM gira gaye the // 24 // una pAraNoMkI tejo yA gatiko nahIM kahA jA sakatA hai, jo yuddha-bhUmipara prAye aura pahAr3oMse bhI vizAlakAya hAthiyoMko palaka mAraneke samaya meM hI chedakara nikala jAte the / aura raktase aise lAla ho jAte the, mAno tIna zodhale ho bhabhaka rahe haiM // 25 // vIra yoddhAnoMne apanI bApa-vakei dvArA hathiniyoMko josoko mukhoMne, zuNDA daNDako chAtIpara aura kAnoMko zandoMpara usI taraha Toka diyA thA jisa prakAra mannoko jagAnevAle siddha puruSa koloM ke dvArA pizAcoMko khambhoMpara kIlita kara dete haiM // 26 // Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 dvisandhAnamahAkAvyam niryANabhAgeviSubhirvibhinnAstairaGkuzAkarSanibaddhazaGkAH / parAvRtan dUramibhA na bhItAH smaranti zikSA vidhure'pi dhIrAH // 27 // niriNati-taiH zUraiH iSubhiH zaraiH nirmANamAgeSu kumbhasthalapradezeSu vibhinnA ibhA hastinaH dUraM yathA bhavati tathA parAman parAvRttAH, kathambhUtAH sanma: ? aMkuzAkarSanibaddhazaGkAH aGakuza rAkapaNe nibaddhA zaGkAyeSAM te, yuktame nat. dhIrAH zUrAH zikSA vidyopAdAgaM smaranti, kva satyapi ? vidhure'pi kaSTe'pi, na bhItAH, zrastA: puruSAH zikSA na smarattauti zeSaH / / 2 / / vyarthai parAnAnatapUrvakAyAH skandhAntayostairvinisAtavANAH / yodhAH satUNadvitayA ivAsana badhnAtyanartho'pi kutazridartham // 28 // dhyaddhamiti-sothAH dhanurthanAH ta: 'vidhyadabhiH samdhAntayoraMsAntarAlayo. vinikhAravANAH vinikhAtA nihitA bANA yeSAM te tathoktAH santaH satUNadvitayA iva sabANadhiyugmA iva Aran babhUvuH, kathambhUtAH ? parAn zatrUn vyakhaM tAyitum AnatapUrvakAyAH, yuktametat, kutazcitpadArthAdArtho'pyartha baghnAtIti zeSaH / / 28 / / teSAM dhanumaNDalitaM yazo na dviSo dharicyAmapatanna baannaaH| pRSThe niSaGgaH sthitavAnna kazcinanAma deho hRdayaM nanAma // 26 // teSAmiti-teSAM narendrANAM dhanuH maNDalitaM kuTililaM yazo na maNDalitaM saqhucitamityarthaH, dviSo dhariyAm bhUmau apatan na bAgAH; vairiNI medinyAM petuH na tu zarAH, pRSThe nivaGgaH bANadhiH sthitavAn na kazcit zatruH, nAma aho dehaH kAyaH namAma natro'bhUt na hRdayaM nanAmeti zeSaH // 29 // tato yadanAM malamapyavasthAM gataM hataM taiH parivataMte sma / sthirAsikApeyamadhiSThitAnAM tadvAriyAdobhirivAmbudhInAm // 30 // dviH tata iti-tato dhIravarNanAnantaraM parivartate sma vyAdhuTitam, kim ? talam, keSAm ? adhiSThitAnAm AzritAnAm, ki tat ? kApeyaM kapInAM bhAvaH, kapijJAtardapa [ jai0 sU0 3.41117 ] kapitvaM pAnarANAmityarthaH, kathambhUtaM dalam ? sthirAti sthirA asayo yatra tat tathoktam. yadalaM gatam, kAm ? UnA honAma api avasthAma, kathambhUtam ? taiH zatrunihataM sat, iya yayA ambuvInAM samudrANAM yAdobhirjalaantubhirhataM sat UnAm avasthAM gatamapi vAri paribartate iti zeSaH / bAgoMko bhArake dvArA gaNDasthala phor3a didhe jAgepara bhI hAthiyoMko aMkuzaka khocaneko zaMkA ho jAtI thI / phalataH ure rahanepara bhI ve lauTakara dUra taka mAra karate the / ucita hI hai, dhIra vyakti vipattimeM par3a jAnepara bhI kyA zikSAko yAda nahIM karate haiM ? apitu karate hI haiM aura Darate nahIM haiM // 27 // zatruoMko chedane ke lie zarIrake UparI bhAgako mAgeko ora jhukAye hue yodvAnoMke kandhoMpara pratipakSI yoddhA vAraNa gAr3a dete the| taba ve aise lagate the mAno donoM kandhoMpara tUrapora laTakAye haiM / ThIka hI hai kabhI-kabhI burAI bhI bhalAI ho jAtI hai // 28 // vIra yoddhAnoMke ghanuSya khicate-siMcate gola ho gaye the kintu yaza jyoMkA tyoM thaa| canake zatru pRthvIpara leTa gaye the para eka bho bANa gharatI nahIM chuI thii| pIupara kevala tUNIra hI car3hA thA koI dUsarA TUTU bhI nahIM pAyA thaa| aura zarIra avazya jhukatA thA kintu manane pAnasamarpaNa nahIM hI kiyA thA // 26 // har3atAke sAtha talavAra calAtI huI (sthirAsi), jamakara lar3ate hue senAnAyakoM1. zatrumiH -pa0 / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH 263 bhAratIyaH pakSa:---rAd yadunA yAdavAnAM balaM parivartate sma, kathambhUtAnAm ? adhiSThitAnAm, kathambhUtaM balam ? sthirAsikApeyaM sthiramAsituM paryAyaH sthirAsikA sA apeyA parityAjyA yasya tat tathoktam / zeSa prAgmat // 30 // tathA harINAM kalahAyamAnA senA mukhaM daatumpaaryntii| sudhAtisuptA bahuvAsarANi kSaNaM na vezyeca yayau na tasyau // 31 // dviH tatheti-sapA tenaiva kAraNa hI mAM bArANAM senA na yayau na gatA na ca tasyIna sthiH vatI, yeoga ? vezyeva, katham ? kSaNaM muhurtamam, kathaM sI? ani suptA atinidAmA gussAsaka netyarthaH, kAni ? bahuvAsarA riNa pracurANi dinAni, katham ? mudhA ekameva, kayambhUtA ? kalahAyamAnA kalahe kuNA punaH mukhaM dAtum atyantI parAla muzIbhavantI / bhAratIyaH-harINAM yAdavAnA senaa| zeSa pAvat / / 31 / / tadAzazaMse raNamUbhireSAM prAjyoSitAGgA etimAtarANA / parAsumajAtikRtAvalepA pativarAbhyaGgavidhi gate // 32 // tadezi-tadA tasmin kAle raNabhUmiH pati svaminam bAzazaMse ilAdhate sma, veSAm ? eSAM narendrAm, kathambhUtA? prajyocitAGgA prAjyAni pracutANi ucitAni yogyAni aGgAni gajavAjira thapadAtira.kSaNAni yasyAM sA tayA~kA, putaH yAyAzA ? bhAtavAraNA gRhItAzAH, punaH kathamlA ? parAsumajjAtikRtAyalegA parAsUna zavAnA majjA saMvA atito'valaMpo'valepane yasyAH sA, ke patimaH zazaM me raNabhUmiH ? patibareva vivAhocicA pAnyeba, kavA satI? abhyavidhi ra janakriyAM gatA, punaH prAjyAMcitAGgA prahAramAjyaM prAjyaM prakRSTa enaM prAjAsmocitajhaM (prAmAni purNavikasitAni ucitAni AnupAtika nizAni) yasmA sA, puna: AtabANA (pavitvena gRhIhImAraharaH) punaH parAmumajjAtikRtAnale.pA parA sampUrNa lakSa lakSitA ( zreSThA ) yA asumatAM jAti: prANijAtiH, tasyAM so'valepo garyo yayA sA tathoktA // 32 / / ko vA vAnarasenA yacapi saMsthAkI dRSTise kucha hIna (UnA) avasthAko prApta huI thI tathApi zannoMphe dvArA ApAta hote hI phira vaise hI TUTa par3I thI jaise jalacara jantuoMkI uchala-kUdake kAraNa samudra kA pAnI caMcala ho uThatA hai [eka sthAnapara Taharane (sthirAsikA) kI prakRtile dUra (prapeyaM) prati atyanta udyogI hada anugAmI rAjAroMkI yAdavasenA vizeSa prayasthA prApta kara lenepara bhI zatruoMke dvArA prahAra honepara dUsarI porase vaise hI car3ha baiThI thI jaise jalacara 'caMdhala ho uThatA hai] // 30 // isa kArase yuddha meM lIna vAnarasenA athavA yAdavAsenA (harINAM senA ) zatruoMse uTakara, sammusa-yuddha karane meM saphala ho sakI thI arthAt vyUha-yuddha kara rahI thii| dhezyAke samAna kaI dina taruna so sajhI thI aura na kSaNa-bharake lie bhI sthira hI raha sakI thI aura na mAge bar3ha sakI thI (vevA bhI vise laha karatI hai, mukha chUne nahIM detI hai, rAteM jAga-jAgara disA detI hai aura na bhAgatI hai aura na kSa-bhara pAsa hI baiThatI hai) // 31 // pracura hastI, azva, ratha aura padAti senAke upAya maMgoMse pUrNa, bAraNoMse vyApta tathA mRta sainikoMkI ca se lipI huI phalalaH vivAhake lie ubaTana lagAye vadhUke samAna raga line rAjAnoMke nAyatoMzI prazaMsA kI thI [vadhUke bhI aMga puSTa, bhAnupAtika rItise pUrNa vikasita tathA sundara hote haiN| prAhi-jagalako zreSTha jAti (manuSya gati) ko bhI aisI sundarIkA lada gaurava hotA hai jaba yaha premIko patirUpale svayaM varaNa karaneke lie ubaTana nAdi lagAkara taiyAra hotI hai] // 32 // Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam sthirAcarAntaM yudhizabdapUrvaM nAmaprasiddha bhuvanaM samastam / yasya stute'dyApi vinAmayuktaM kruddhaH sarAmo hi gatirnayasya // 33 // dviH sthireti hi sphuTaM sa rAmo dAzarathiryudhi saGgrAme kruddho'pi san navasya nItegaMtirAsIt, adyApi sAmyamapistule svayaMti kiM kartR ? bhuvanam kathambhUtam ? samastam kim ? nAma, kasya ? yasya rAmasya kathaM [ kathaMRtaM praziddhaM prakRSTa siddhaparameSThitvaM gatam ] yathA bhavati ? vinAmayuktaM vinAmo yukto yatra stavanakarmaNi tayA bhavati nAma kathaM yAti ? birakhotyakSaro mokSaH antaH aSTaguNalakSaNo dharmaH akSarasya antaH akSarAntaH, sthiro'vicala: akSarAnto yasmAt stavana karmaNastadyathA bhavati, kathaM yathA bhavati ? pUrva pabdo yazaH uktaJca "zabdaH prapaThyate sadbhirAviSkAre giri dhvanI, yazasyevAbhibhaHpAyAM zabdAstravizAradai " -- ritizabdaH pUrvo yasmAt svavanakarmaNastadyathA bhavati / kSatra pUrva jamadvApyasthityA garendranAgendravibhUtisusevanAnantaraM pazcAttattavanAnmokSa bhaviteti yathA bhokSo bhavatIti bhAvo'nyastaH / 264 bhAratIyaH patraH -- yasya zatroH sa narendraH kruddhaH etasya prANApahAraM karomIti hRdaye'tyantayA duSTapariNAmatayA zatroH gatirnAsti, kenopAyena jIvAmIti lakSaNAyanA na vidyate katham? hi sphuTam 'pi san ? sarAmo'pi ra gambhIro dhvaniH, bAmaH sArddhaM cetaH uktaba - "mAmo roge tathAsAvitrI paThate zabda kovidayAne gambhIre ca dhvanAviti," vaha rAmAbhyAM vartata iti samaH, yasya narendrasya nAma adyApi samastaM bhuvanaM stute stoti kathambhUtaM nAma ? sthirAdArAntaM sthiramakSaramante yasya nAnnasvayam punaH kathambhUtam ? yuvizabdapUrva yudhizabdaH pUrvamAdiryasya tat punaH vinAmayuktaM svatvayovinAsaMjJeyaM vinAmena patvena yuktaM yattattayoktaM punaH prasiddhaM vikhyA, [ athavA prakRSTA yA sAdhutA tAM gatam ] yudhiSThiraH meti bhAvaH / / 33 / svairakhadAnandanamAzukArairbhImandAnamramarAvijAtam / kumudyantamudIcya sendrairvisismaye khe'dhigatairvimAnam ||34|| dviH svairamitri--visismiye vismitam kaiH ? sendraH devaiH katham ? se gamane vimAnaM devayAnam adhigamairadhiSThitai, ki kRtvA ? aJjanAnandanaM hanumantam udIkSya nirIkSya, kathambhUtam ? yam udyamaM kurvANam, na kathambhUtam ? svaiH svIvairAzukAraiH zIghrakaraNaiH arAtijAtaM zatrusamUhaM bhImandaM bhayanirutAm graj kurvantaM vidadhatam / prAja samasta saMsAra yaza (zabda) kI gAthA se prArambha karake avicala mokSa (akSara) kI prAti paryanta jisake jIvanakI saba ghaTanAoM (nAma) kI stuti karatA hai aura parama siddha (prasiddha ) rUpameM praNAma (vi-nAma) karatA hai vahI rAma kupita hokara bhI isa yuddha meM nItimArga ke prAvaraNake Adarza the [ jisake nAma meM pahale 'yudhi' zabda hai aura (tva) yukta sthira (DiTara ) zabda hai aura sAdhutA avatAra ( prasiddha ) jita yudhiSThirakI Aja bhI pUrA vizva stuti karatA hai / itanA hI nhiiN| jisakA hRdaya karuNAse bhIMgA ( sa nAma ) hai tathA vAlI (ra) gambhIra hai vaha jisapara kupita ho jAtA hai usakA saMsArameM nirvAha (pati) nahIM hai ] // 335 tIvra AkramaNoM dvArA anaginate (vi-mAna) tathApi bhayase zithila (jIda) zatru samudAyako caraNoMmeM jhukAtA ( vinamra ) huA tathA yuddhameM utsAhapUrvaka tallIna janayana (hanumAna) ko dekhakara zrAkAzameM Aye indra tathA devagaNa Azcarya meM 1. vartamAnaM pramANaM yasmAt sadArAvijJAtam / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH / adhunA bhAratIyaH-vivismiye, kaiH ? khe'dhigataH khe'dhigataM yeSAM taH vidyAdharaiH, kathambhUtaH ? sendraH indrayutaiH kiM kRtvA ? bhImaM vRkodaram udyatam udyamaM phurvantam udIkSya puna: arAtijAtaM sthairaM svamAtmAnabhIravatIti svairastam, kaiH ? AzukAH , damAnanaM imena AnanaM kurvantam, kathambhUtaM bhImam ? janAnandanam ? banAnAnandayatIti janAnandanastam, punaH kathambhUtam ? vimAnaM viziSTo mAno garyo yasya taM prakRyAhAramiti bhAvaH 1 34 // prabhAvitArAtanayasya vIrya kRtAdhipArthasya nirUpya bhItAH / dattAntarAH pUrvasarA babhUvurvipadviruddhA iva bandhuvaH // 35 // dviH prabhAvIti-badhuvargAH bandhusamuhAH bhItAH santaH vipadviruddhA iba dabhUH saMjAtAH, kathambhUtAH ? pUrvasarAH agnesarAH, punaH dattAntarAH dattAbasarAH, ki kRradA? pUrva nirUpyAvaloya, kim ? prabhAvi prabhAvavat, tArAtatayaspAGgadasya vIryam, kathambhutasya ? vAtAdhipArthasya kRtodhipAyoM yega tasya vihitarAghavArya peti shessH| apa bhAratIyaH-vipahiruddhA iba vipadA viruddhAste tayoktA iva bandhuvargA. bhImAdi bAndhakA samUhA babhUvuH, kathaM yayA bhavati ? kRtAdhi vihitamAnasapoDam, kathambhUtAH ? pUrvasarAH puraHsarAH puna: dattAnta rAH punaH bhItA: bhIH itA gatA yeSAM te bhItAH binabhayAH, ki kRtvA ? pUrva pANyArjunasya vIya zakti nirUpyAvalokya, kathamtasya ? prabhAvitArAtanayasya arAsImAmayamAsaraH ga cAso nayazca bhArAtanayaH prabhAvito nizcita ArAsanayo yena tasya tathoktasya / / 35 / / varUthinIlaGghanamanya sainya balatprakopAnalamutpatantam / dRSTvA yamAkAramariprajAtaM saMhAramahAya bhuvaH zaza? // 36 // vasthIti ---triH / ariprajA bhuva: pRthivyAH saMhAraM zaza? zaGkitavatI, katham ? anAya jhaTiti, kiM kRtvA ? anvatanyaM parabalam utsatantam abhigacchantam taM prasiddhaM nIlaM nIlAbhidhAnaM vA narendraM dRSTvA, kathambhutamanya hainyam ? dhanaM niviDaM puna: darUthi vakhyAH asmin santIti varUyi tad rathaguSTiyuktam par3a gaye the [sahaja bhAyase vegake sAtha kiye gaye gadAke prahAroMse zatruloMke guNDAko damana pharake girAte (mAtamra) hue, pANDava logoM (jana) ke prAnandake kAraNa aura pratyanta ahaMkArI (vi-mAnaM) bhImako Age bar3hatA dekhakara bhAkAzacArI (vidyAdhara) taza unake nAyaka prAcaryacakita raha gaye the] // 34 // svAmI rAmake (adhipatya) iSTa kArya (arthasya) ko karate hue tArAke putra ( tArA tanayasya) aMgadake prAzcaryakAraka parAkrasako dekhakara bhayabhIta mitra rAjA bhI vipatti kAla meM mukha mor3anevAloMke samAna pAye bar3he cale jA rahe the tathA aMgadako vijayako paristhiti paidA kara rahe the (vipatti kAla meM apane bhI piza ho jAte haiM, pahale hI sAtha chor3a dete haiM aura sAmanA nahIM hone dete haiM) [zatru kauravoM (arAti) ko rAja tathA yuddha noti (nayasya) ko bhI viphala karate hue tathA unake mana ko prAkulatA (prAdhi) meM DAlate hue arjunake parAkramako dekhakara bhIma, zrAdi pANDava bhI, vipattike hI biruddha ho gaye logoMke samAna, yuddhameM Age-mAge bar3e jA rahe the tathA arjunako pragatike avasarako juTA rahe the| aura bhaya (bhI) to unase dUra-dUra ho bhAgatA-phiratA thA (itaH) ] // 35 // ___odhako agnise tamatamAte hue tathA mUrtimAna yamarAja bolako rayoMse ghirI (bahathi) tathA ameya (dhana) zatruoMko senAke Upara TUTatA dekhakara rAvaNako prajA 1. mA. ilA gayA yebhyaH nirbhyaa| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . dvisandhAnamahAkAvyam kathambhutaM nIlam ? jvalatprakopAnalaM jvalan prakopa evAnalo yasya taM puna: yamAkAraM yamasyevAkAro yasya tam itye ko'rthaH, tathA ariprajA nalaM dRSTvA nalAbhidhAnaM vA narendra vIkSya bhuvaH saMhAraM zaza ThU, kathambhUtA arijA ? jabalatpratApA, kathambhUtam anya sainyam ? varUpinIlaGgamaM varUthinI senA laGghate iti tathoktam / bhAratIyaH--anyasainyaM kattuM zaka zAjitavatI, ki karmatApahAm ? saMhAram, kathambhUtam ? ariprajAtam zatrubhavam, kasyAH ? bhuvaH, katham ? ahAtha, kiM kRtvA ? yamAkAraM yamasya putrasyAt yamo nakulasahadevau sayorAkAraM gati dRSTyA, ki kurvantam ? anyasainyaM kauradasainyam utpata tA / anyan pUrvatamam / tRtIyo'rthaH / / 36 // sa vAnarANAM patiruprasenaH kiM varmaNA syAskila garmaNeva / __ parAdgRhItena miti citra saMnaddhavAn saMnahanaM na bheje // 37 // hiH sa iti--pitramAzcarya sa vAnarANAM patiH sugrIvaH samanaM na bheje, kaghanbhUtaH san ? sannaddhavAn, katham ? iti, mila lokoko, varmaNA sanahanena kiM syAt, phayambhUsena ? parAdivarasmAdgRhItena, kayA kRtvA ? bhiyA bhayena, phena ? maNera, kayambhUno vAnarANAM pattiH ? unasenaH ugrA senA'sya sa tIvradaNDa iti shessH| bhAratIyaH-- vAyavA sa narANAM patiH ugora jamanAhi narendra gAne mre| paM tulyan / / 37 // didhakSave lokArAtisenaM saMdhukSamANaM drapadena tena / krodhAgnayeAlyata koTikalpaM bhAmaNDalenottapatAkatejaH // 38 // dviH / didhakSeti--tena prasiddhana bhAmaNDalena jAnakIbhrAtA nAkalpyata na kalpitam kim ? arAti. senam' arAjInA senA arAtisenam. kathabhUtam ? sAdhukSamANam, kasma ? jodhAmaye kopathahaye, kva ? drupade dArasthAne, kathambhUtAya zodhAgnaye ? didhakSave, kam ? lokam, ki kurvatA satA bhAmaNDale ? uttapatA, kim ? arkoleja. sUryavatraH, kathambhUtamarAtisenas ? koTikalpaM koTipramANam / / socatI thI ki aba zIghra hI saMsArakA bhI saMhAra jo jAyegA ( yamake samAna saMhArakartA tathA samasta senA (varUthinI) ke bhedana (laMghana) meM samartha nala nAmale rAjAko zaguronAko ora bar3hatA dekhakara, rAvaNake akAryake kAraNa koSale jalatI (jvalatprakopA) usako prajA soratI thI usakA hI nahIM apitu vizvakA anta nikaTa hai) [lenAoMko parAsta (laMghana) karane meM samartha, lapaTeM letI krodhAgnike samAna jaga, yamake samAna bhayAnaka prAkRtidhArI (yamake nAmaja) athavA yugala rUpase utpanna (yamAkAra) nakula aura sahadedako aAkramaNa karate dekhakara hI pratipakSI (anya) kaurava senA apane rAjyakI samApikI, usa kalpanAko karake kopa uThI thI jo zatrunoM pANDavoM ke dvArA honevAlI vA // 36 // aAzcarya hai ki durdamya senAke svAmI dAna ke rAjA sugrIvane [athavA manuSyoM (narAsAM) ke adhipati (pati) ugrasenane yuddha ke lie taiyAra hokara bhI kazca nahIM pahanA thA! daha kahatA dhA kavacakA kyA hogA ? zatrule raMda mAtra bhaya na khAnevAlA hRdaya hI paryApta hai // 37 // sUryake tejase bhI adhika pratApI sItAke bhAI prasiddha bhAruNDalane samasta lokako bhasmasAt karaneke lie atyanta prajvalita apanI krovarUpI agnimeM habakI lakar3I 1. parAkoH agrahItena bhiyA mA zatrubhagranukA seti / itasmAdAhIneneti / sampradAne dvitiiyaa| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH 267 bhAratIyaH-tena drupadena drupadanAmnA rAjJA arAtisenaM saMkSamANaM nAkalpateva, kasmai ? krodhAgnaye, kathambhutAya ? didhakSaye, kam ? lokam, kiM kurvatA satA ? uttapatA uttejayatA, kim ? anautejaH, kena kRtvA ? bhAmaNDalena dIpipariSeNa, kathambhUtam ? koTikalpamiti zeSaH / / 38 / / tIvoddhavaM Rddhamane kasainyaM parAsuSeNantamaribajAya / nirvijya nityAstamayAtkathaMcidvarocanIdIptirUpAyateva / / 3 / / dviH tIveti-dezecanI virocanasyeyaM rocanI, dItiH taM lokaprasiddhaM suSeNaM sugheNAbhidhaM rAjAnamupAyate va pariNItabatIba, ki kRtvA ? pUrva nivijya, kasmAt ? nityAstamyAna anavaratAstAt, katham ? kathaMcinmahatA kaSTena, kathambhUtaM suSeNae ? kruddham , kasmai ? arijajAya ripubaya punaH tInoddhavamugraga punaH are kasainyaM pracurabalam, kathambhUtA doniH? parA utkRssttaa| bhAratIyA-vairocano nAma kauravagRhyo rAjA tasyeyaM vairocanI dIptispAyate va gatavatIva, kam ? uddhavaM nArAyaNAmAtyamuddhavAsyam / kiM kurvantam ? aNantam Urjantam, kasmai ? arigrajAya, kathambhUtAya ? parAsuSe, 'asu kSepaNe' ityasya dhAtoH kyaspratyayAntaH 'sarvadhAtubhyaH kvasukAno vaktavyAviti; nirAkRtavat ityarthaH, kim ? anekasamyam kathambhUtaM sat ? buddham, kathambhUtA dIptiH ? tIdA, yA vairocanI dIptiH ayAt gatavalI, kam ? astam, kiM kRtvA ? pUrva nivijya, katham ? kathaMcit, kathambhUtA ? nityA parairabhibhavanIyeti bhAvaH / / 36 // saJjAmbavaH kSobhaNamabhyagacchanna kevala vAridhayo'drayazca / bhinnA vidure vizikhairamoghaM tathA durantaM vidurasya zastram // 40 // saditi-ma kevalamabhyagacchat, ko'sau ? sajjAmvadaH, saMzvAsI jAmyavaH, sajjAmbavaH jAmbavAbhidhAnaH sugrIvasya mantrI, kim ? kSobhaNam, tathA abhyagacchan, kim ? kSobhaNam, ke ? nAridhayaH samudrAH adraya: parvatAzca, kathammRtAH santaH ? vizikhaNibidUre samAme vibhinnAH, tathA vidvAMso'sya jAmbavasya amoghaM saphala durantaM duddharaM zastraM viduH jAnanti, vAridhyadrikSobhaNaprakAreNeti ! __ bhAratIyaH-- na kedalaM vAridharaH kSobhaNama gacchan. kathAbhUtAH santaH ? sajjAmbavaH sajjamambu yeSAM te tathoktAH, adrayazca kSobhaNamabhyagacchan, kayambhUtAH ? bhinnAH, kaiH ? vizikhaiH bANaH, tathA sati (dru-pada) kI jagaha kyA koTi saMkhyA pramANa zatruoM ko senAko nahIM jhoMka diyA thA ? pratApa-puMja (bhA-maNDala) ke dvArA sUryake tejako bhI pachAr3ane meM samartha pada dezake rAjAne (drupadena) zatru lokako jalAneke lie bhabhakato huI krodhAgnika kuNDameM pharor3oM pramANa kaurava senAkI Ahuti de dI thI // 38 pratidina prasta honevAle sUrya se virakta hokara sUryako utkRSTa dIpti, atyanta pratApI vAnara rAjA sudheNake pAsa kisI prakArase calI ho gayI thii| yaha sugherA rAjA bhI (zatru samUhapara kupita hone ke kAraNa) rAma-rAvaNa yuddha meM vizAla senAke sAtha sammilita huA thaa| kaurava pakSake rAjA vairocanakI prakhara dIgnine bhagavAn kRSNake amAtya uddhavako varaNa kara liyA thaa| vizAla senAke adhipati uddhava bhI tiraskAra ke pAtra zatru-samUhapara Rddha the / yahI kAraNa hai ki varocanako sthAyI pratiSThA savAke lie luma ho gayI thI // 36 // rAma rAvaNa yuddha meM (vidure) kevala jAmavanta hI kSubdha nahIM hue the apitu isake bAraNoMse cheye gaye parvata aura samudra bhI kAMpa uThe the| kyoMki isa jAmavantake zastra aise hI (adbhuta) vinAzaka aura lakSyabhedI the| mahAbhAratameM dhRtarASTrake anuna vidurake utara pAnepara pAnIse laharAte samudroM aura vizAla parvatoMmeM bhI nArA varSAke kAraNa kevala uthala-puthala hI nahIM maca gayI thI, apitu 38 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 sindhAnamahAkAcyam adhuH rakSanti sma, ke ? vAriSayaH, kam ? antaM svarUpaM dravakAThinmalakSaNam, re zabdaH nikRSTasambodhane, re janaH avidvAnsaH / vidvajjanA viduninti, kim ? zastram, kathambhUtam ? amogham. kasya ? vidurasya vidurAbhidhAnasya dhRtarASTrasya ladhIyaso bhrAturiti zepaH // 40 // na soDhavairAdhitaraudrahetiH sthiraM tathaikaM padamanyasenA / vairATavIcArabhayena jAtA geheSvivAjiSvapi kasya garjaH // 41 // neti na jAtA, kA ? anyasenA soDhaurAdhikaraudrahetiH virAdhito virAdhitanAmadhepazcandrodayanAmadheyasya vidyAdharasya putraH, virAdhitasyemA vair|dhitvH, soDhA: vairAdhiya: virAdhasambandhimyo rodrA: tIyA hetayo yayA sA anya senA / tathA eka sthiraM padaM nAsIt, kena ? pairATIcAramana, vairamevATavI tasyAM yaH cAraH pravartanaM tasmAdyadbhayaM tena, yuktame tat, AjiSyapi samA meSvapi kasya marjI vidyate apitu na kasyApi, keSviva ? geheviva, yathA meheSu sarveSAM janAnAM gajoM na tathA jimvapIti zeSaH / __ atha bhAratIya:---na jAtA, kA? anyasenA, kathambhUtA ? soDharA, soThaM vairaM yayA sA soDhaverA, tathA na jAtA anyasanA, kathambhUtA ? raudrahetiH, tathA nAdhita na dhRtavatI, kA? anyasenA, kim ? sthiramekaM padam, kena ? vairATayI cArabhayena bairATa: virATAkhyo narezaH, vIcAraH AbhicArika karma, mAraNamityarthaH, virATasamndhI yo vIcAraH tasmAdyayaM tena / anya saman / / 41 / / taM satyakopAhatazatrusuccairAmandamArambhagabhIranAdaH / vimISaNaH so'grajavairabhItaH sametya nAthaM pradhanaM nanAtha // 42 // dviH tamiti-taM loka prasiddha nAthaM svAmima rAma rAghavaM pradhanaM sAmaM sa vibhISaNo rAvaNa bhrAtA nanAtha yAcitavAn katham ? uccairatizayena, ki kRtvA ? pUrna sametya asatya, kathambhUtaM rAmam ? satya. kopAhatazatru satyazcAso kopazca satyakopaH akRtripakrodhaH, tena hatAH zatravo yena tam, kayambhUta: ? damArambhagabhIranAdaH vidyAbhyAsAya zramo damaH, damasyArambhaH dagArambhaH tasmin' gabhIrI nAyo yasya saH, puna: anajadhairabhItaH rAvaNaurAt prastaH / inhoMne jaise-taise (tathA) apane svarUpa (anta) ko rakSA kI thI (saduH) / maho pratApI vidurake zastrako ghAtakatAko kisane nahIM jAnA thA ? // 40 // zatru rAvaNako senA na to (candrodaya vidyAdharake putra) virAdhake bhISaNa zastroMkI mArako saha sakI thI aura na eka bhI kadama jamakara lar3a sako yo kyoMki isase zatrutA karake vana-yana mAre phiraneke bhayase vaha vyApta thii| gharake samAna yuddha meM bhI kisI ekako hI huMkAra nahIM calatI hai| virATa rAjAke saMhArake bhayase kAMpatI kaurava senA na to zatru (pANDavoM)ko mArako samhAla sakI thI, na bhayaMkara zatroMko saha sakI thI aura na uTakara eka bhI pratirodha kara sakI thii| ThIka hI hai yuddha meM bhI gharake samAna eka hI vyaktikI nahIM calatI hai // 41 // agraja rAvaNako zatrutAse bhIta aura zivAbhyAsa (dama) ke satata prArambhake kAraNa gambhIratAse bolate vibhISaNane vizva vikhyAta prabhu rAmake pAsa zrAkara bar3e prAgrahake sAtha yuddha karaneko prArthanA kI thI kyoMki vaha jAnatA thA ki rAmakA kopa saccA hai aura zatruoMkA saMhAra kregaa| 1. baigNa yo anyAMcAsa palAyanaM tasmAdbhayena vyaapt||..pairaattaad vIcAra tsmaadynyN-p| 3.lena-10 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH 266 bhAratIya:- apAtazatru taM nAthaM yudhiSThiraM pradhanaM satyakaH satyakAbhidhAnaH kauravagRhyo nanAtha, kiM kRtvA ? mandaM sametya kathambhUtaH ? uccairAH pracuradhanaH punaH ArambhagabhIranAdaH Arambhe gaMbhIro nAdo yasya saH, punaH agrajaH pradhAnavegaH vibhISaNaH bhayaMkaraH punaH abhItI nirbhayaH // 42 // sa epa saMbhUyasamudyatAtmA vizvo'pi vizvaM bhuvanaM jigIH / rAjAdhyapeto bahuzastrapAto babhUva rAgAdirivAtmatantraH ||43|| 7 sa iti sa eka vizvati samasta'pi rAjA Atmatattro babhUva sajjAta kiM kRtvA ? pUrva saMbhUya militvA kathambhUtaH ? samudyatAtmA punaH vizvaM samastaM bhuvanaM jagat jimIpuH jetumicchuH punaH adhyata: abhinna: apRthak prApta ityartha / kazmAt ? rAgAt raNe'rthe'nurAgant " iSTe vastuni prItiH rAga" iti zruteH punaH bahuzastrapAtaH pracuratpAtaH ka itra Atmatayo babhUva ? iriva a. nArAyaNastasyApatyam, iH kAmaH yathAtnatantraH, kasmAt ? rAgAt dRSTe gvanitAdivastuni prIteH athavA rAgAdiriva avidyopaplava iva kathambhUtaH ? pAtaH lajjAyA adhyapetaH, katham ? bahuzo bahukAlamiti // 43 // adhyaGgasaMvArakamaGgarAgaM sa manyamAnaH kavacaM praviSTAn / prAgeva manye zaraNaM praviSTAn dhyAyaMstanutraM kathamAdadIta || 44 || apIti manye'haM bAne sa vizvo'pi rAjA tanu kavacaM katham AdadIta aGgIkuryAt kiM kurvan ? dhyAyan cintayan kAnU ? kavacaM praviSTAn garendrAn kathambhUtAn ? prAgeva pUrvameva zaraNaM praviSTAn ki kurvANo'pi ? aGgarAgam aGgAram aGgapracchAdakaM manyamAno'pi iti // 44 // ciraM nibaddho niyamena so'yaM tIvrAsidhAratratabaddhacittaH / kartuM yatheSTaM guruNA kathaMcidupekSitaH ziSya ivodiyA || 45|| ciramiti - so'yaM vizvo'pi rAjA yatheSTa svecchAcaraNaM kartuM vidhAtumudiyAya uccamaM kRtavAn, kambhUtaH ? niyamena bIranatena ciraM bahutarakAlaM nivaddhaH sanniruddhaH kathambhUtaH ? tIvrAsidhArAvratabaddhacittaH asidhAreva vratam asidhArAvrataM tIvraM ca tadasidhArAyataM ca tIvra sidhArAvrataM tena vRddha cittaM yena sa tathoktaH, prArambha (prArambha ) se ho gambhIratA pUrvaka bolatA, zatruoM kI parAjaya karatA, apanI atyanta ( pra ) vezIlatA ( jaba: ) ke kAraNa bhayaMkara tathA nirbhava ( zrabhItaH ) uta satyaki nAmake rAjAne dhIrese ( mandaM ) dharmarAja yudhiSThirake pAsa jAkara ghora saMgrAma karanekI prArthanA kI thI // 42 // isa prakAra yaha pUrA rAjavarga apane grApa hI utsAhapUrNa hokara pUreke pUre saMkArako jItane kI icchA nAnA prakArake zastroM ko calAtA huA mila karake ekameka ho gayA thA | tathA apane-apane svAmIko bhaktike kAraNa kAmadeva (jarAyalake putra 'I' kAma ) ke samAna bhrAtmanirbhara ho gayA thA [ tribhuvanajayI, manobhava aura rAjatantra (bandhana) se mukta kAmadeva bhI, utpanna hote ho dahRthA ghAsakike kAraNa lokalAja ( zrapAtaH ) ko chor3akara manamAnI (Atmatantra ) karatA hai ] // 43 // zarIrake lepako bhI badake bhItara ghusA zarIrakA dUsarA Avarala samajhane ke kAraNa ukta samasta rAjavarga tanutrako kyoM bArasa karatA ? kyoMki isakA mana pahale hI zaraNameM zrAye logoM kI kalpanAneM lIna ho gayA thA // 44 // tIkSNa dhAra yukta talavArake calAne ke lie kRta saMkalpa aura lambe arase yuddha ke niyamoMke pAlaka, guruke dvArA upekSita ziSya ke samAna rAjavargako manamAnI karanekI himmata Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam punarapi kathambhUtaH ? kathaMcinmahattA kaSTena guruNA upekSitaH, ka iva ? ziSya iva, yathodiyAya ziSyaH, ki kam ? kattum, kim ? yatheSTam, kathambhUtaH ? upekSitaH, phena ? guruNA, katham ? kathaMcit, punaH kayambhUtaH ? niyamena paribhita kAlena tena nibaddha. niruddhaH punastotrAsidhArAvatabacittaH, asidhAreva vratam asidhArAvrataM tIne asidhArAvate baddha cittaM yena sa yoktaH // 45 // . AsthAyukaH syandanamantarikSamApAtukaratoyanivarazeSaH . vipakSayuddhAnyabhilApuko'yaM belodhano grAha ibAvabhAse // 46 // AsthAyukta iti--ayam aso azeSaH samasto rAjA syandanaM ratham dAsyAyuka adhitiSThan AvabhAse zuzubhe, kathambhunaH ? antarikSa gaganam ApAtuka: ApatannutplavamAna ityarthaH, vipakSayuddhAni zaraNAni abhilAko'bhila pan, ke iva ? grAha iva, yayA jalacaranizeyaH, kayambhUtaH ? velodyataH velocchaliH, kasya ? toniyaH samudrasya, kathambhUno grAhaH ? syandanaM prabAhama AsthAyukaH punaH antarikSam ApAtukaH punaH vipakSayuddhAni abhilApukaH / / 46 / / bhramaNamAtreNa parasya bhaGgaM jyAghAtamAtreNa nRpAbhidhAtam / te cakrurAropitacApacakrAH strAyAsatantra hi jayaM nirAhuH // 47 // bhUbhanamAtreNeti-te narendrAH parasya zatroH bhaGga tejobhibhavaM bhUbhaGgamAtreNa catruH kRtavantaH, mRSAbhibhAtaM rAjananaM jyAghAtamAtreNa mo/visphA ramAya cakruH kRtavantaH / kathambhUtAH ? AropitacApacakA: kuNDalI kunaza rAsanasamUhAH, yuktametat, hi yasmAt kAraNAgnirAnirvadanti, ke ? vidvajjanAH, kam ? jayan, kayambhUtam ? svAyAsatantram AtmaprayatnAdhInamiti / / 47 // sthite samarthe sati dakSiNAGge vAmo'GgabhAvaH prathamo'grago'bhUt ! . akalpabhUyopanataM vinetuM janye vyavasyanniva janyamepAm // 48| sthita iti-eSAM rAjJAM vAmo'GgabhAgaH prathamo'grago'bhUta. kva sati ? dakSiNAGge samarthe sthite'pi sati, ki kurvanniva ? vyavasyanniba nizcimbagnika, kim ? janya vAmo'yamiti pratikUlo'yamiti janApavAda vinetu sphoTa yitum, kva ? janye samAme, kadha-bhUtaM janyam ? alpabhUyopantaM na kalpaspa bhAyojakalpabhUyamasaMkalpatvaM tena pravRttamiti / / 48 // bar3I muzkilase par3I thI [cirakAlase niyamoMke pAlaka aura abhidhArA alake lie abhyasta ziSyako bhI gulke dvArA svatantra kara diye jAnepara bhI svairAcAra karanekI himmata nahIM par3atI hai] // 45 // rathoMke Upara zrArUda, prAkAzameM ur3ate hueke samAna tathA grupakSase yuddha karaneke lie atyanta utsuka yaha samasta rAjasamUha, samudra ke kinArepara uchalakara Aye magarake samAna zobhita ho rahA thA [kinAre ke pAsa ubharA magara bhI pravAha (syandana) ke viparIta car3hatA hai aura pAnI ke bhAra aisI chalAMga letA hai ki ur3atA-sA pratIta hotA hai // 46 // dhanuSako pUrA khIMcakara Age bar3hate hue isa rAjasamUhale apanI bhRkuTiko Ter3hA karake hI zatruko jhukA diyA thA aura dhanuSako orokI phaTakAraphe dvArA hI zatru ko mAra diyA thaa| ucita hI hai, kyoMki vijaya apane-apane puruSArthaka hI prAdhIna hai // 47 // yuddhake prArambha honepara zarIrake sabala dakSiNa bhAgake rahate hue bhI dhanuSa khIMcate samaya yoddhAnoMkA bA~yA bhAga sabase pahale prAgeko ora nikala AyA thaa| isapara kavi 1, supapya mAna yH| - - .- . . -m re Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH drAvini bAhvorurasaH prathini prasarpati syAdyadi zakracApam / tadA kRtajyaM tadapi prabhUNAM nAkarSaNasya prabhavedavaimi // 46 // drAvinIti---ami jAne'haM tadapi zakracApamapi na prabhavet na samartha bhaveda vAsya ? prabhUNAmAkarSaNasya, katham ? tadA tasmin kAle yuddhAmaye, yadi cet syAt kim ? vAcAn indradhanuH kathambhUtam ? kRtajyaM vihitapratyaJcam kva sati ? bahoH suayo: drAni sati punaH kiM kurvati sati ? prasarpati prasarati sati tathA prathini rAti vistIrNatvaM sati kAya ? uso vakSasa iti zeSaH 149 // 301 puraH prasastre dhanuSA dviSaddbhyaH palAyanaM sUcayateva pazcAt / jyA jamme bhujavIralakSmIM saMvardhayatyeva jayasya diSTadhA // 50|| pura iti---purA purastAt dhanuvAsale prata kiM kurvate ? sUcayatreva nivedayateva kin ? , palAyanam kebhyaH ? dviSasya trubhyaH katham ? pazcAt tathA'pajagme asRtam kyA ? jyA mauryA, kiM kurvANayeva ? saMbarddhayatyeva vRddhi nayatyeva kAm ? bhujavIralakSmIm katham ? dijotsavena, kasya ? jayasyeti // 50 // te'pAtayanmArgaNameSa vAhaM so'pyazvavAraM hRdayaM niSAdI | nAnyonyapAtAnugataM vyamuJcan vimArgasampAtabhiyeva bANAH // 51 // taM iti--te naredrAH mArgagaM vANan apAtayat, tathA eSa mArgaNaH vAhana azva apAtayat so'pi vAha: azvavAram apAtayada, tathA niSAdI azvAraH hRdayam apAtayat tathA na vyamuncan na tatyajuH, ke ? bANAH zarAH kim ? anyonyavAtAnugatam, kaye ? vimArgasampAbhiyeveti zeSaH // 51 // guNena muktaM guruparvaritaM mukhena tIcaNaM pratipakSayam / marmAvideSAmiSujAlamAyAdapAriSadyasya tulAM janasya // 52 // guNeneti - eSAM narendrANAm zujAlaM zazreNiH aparAripacasya hemopadevaviveka vikalasya mUrkhasya janasya tulAmAyAt, kambhUtapijAlam ? gugena jyA muktam akRtaM punaH gururvariktaM guru ca tatparva guruparva tena guruNA spUvandhinA riktaM punaH mukhe tIkSNaM punaH pratipakSaddhaM pazcAtucdrivaddhaM kalpanA karatA hai ki bAraMbAra honevAle prakalpanIya apavAda (kyoMki yaha vAma = ulaTA aMga hai) kA mArjana karane ke lie hI usane aisA kiyA thA // 48 // yadi indradhanuSapara hI jyA car3hA dI jAtI tathA vaha bhujAtroM ko lambAIse bhI jyAdA fear tathA yakSa:sthalase bhI adhika phailatA, to bhI yuddhake ullAsa meM samasta rAjavarga ke khoMcane ke lie vaha paryApta na hotA // 46 // zatrujhoMke dvArA kiye jAnevAle bhAvI palAyanakA saMketa karane ke lie hI yoddhAoMkA dhanuSa, calAye jAnepara Ageko phela gayA thaa| vijaya zakuna rUpase jyA bhI pIcheko phaila gayI thI mAno vIroMkI bhujAtroM kI lakSmI hI bar3ha gayI thI // 50 // yoddhA bArAko barasAte ( girAte) meM bAla poko girA detA thA, ghor3A ghur3asavArako girA detA thA aura ghur3asavAra vane hRdayako girA detA thaa| isa prakAra eka dUsareko girAne kI paramparA hone se bohA loga dinArga ( vipakSiyoMke mArga AkAza) meM cale jAnekI zrAzaMkAse bANoMko nahIM chor3ate the / [arthAt khUba lAda kara bAta calA rahe the ] // 51 // jyA (gura) se chor3e gaye, jyAkI moTI gA~Thase dUra atyanta tIkSNa prabhAgayukta, pIche kI ora ( prati) paMkhe lagAye hue tathA zatruke marmasthalapara zrAghAta karate bAgoM kA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 visandhAnamahAkAvyam punaH marmAvit marma vidhyatIti tat, apAriSadyo jano'pi kayambhUtaH ? guNena zAstrAbhyAsAdinA muktaH punaH guruparvariktaH sUriparamparayA hInaH punaH mukhena tIkSNaH paruSaH / zeSaM sugamam / / 52 / tAnprAvRpezyAmbudamAsi pAMzI madhye dRzaM rundhati zabdalakSyaH / zaro'bhinatpUgatithAnarAtIko vA niSedvA bhavitavyatAyAH // 53 // tAniti-zarI bANaH tAnarAtIna abhinat bhinatti sma, kayansutAn ? putiyAna pumAnAM pUraNAH matiyA: "bahugagaNanava-ya liyA striyoktAna saGghAraNAn, kathambhUtaH ? zabdalakSyaH zabdavedhyaH, kna sati ? paziau rekho, ki kurvati sati ? dRzaM dRSTi rundhati sati, AvRgavati sati, kva ? madhye, kathambhUte pAMzI ? prAkR yAmbudabhAsi prAdhi navaH AvRSeNyaH sa cAsAbambudazca tasyevaM bhAH sAdRzya yasya sa tasmin majalajaladasA ityarthaH, yunAmetat, vAyavA bhavitavyatAyAH prAptavyatAyAH, vo niSeddhA, apitu na ko'pi / / 533 // tathAvidhe'pyudyati dhUlijAle nRpA ripUnyApurabhI yathAsvam / sarvasya pUrvAnubhavo'nubandhI ko vidhvaNanmuhyati nktmaasye||54|| tatheti-amI nRpAH ripUna yathAsvaM yathAyogyaM prApuH, kva sati ? tathAvidhe tAze'pi bhUlikAle ucali UrdhvaM gacchati sati, suktametat, navataM rAtrI viSvaNan bhujAnaH san Asye mukhe ko muhyati bhohaM gacchati api tu na mo'pi, sarvasya pUrvAnubhavaH pUrvasaMskAraH anubandhI preraka iti // 54 // sadhobhayeSAmapi bhUpatInAM cittAt prakopazcirakAlarUDhaH / parasparaM bhAra ivAratINoM jajJe laghurvizramaditsayeva / / 55|| tatheniyA tenaiva prakAreNa unayeSAmapi dvayeSAmapi patInAM narendraHNAM cittAdavatIrNaH prakopo jajJe jAtaH, katra ? vizramadityeva vizramaM dAtumicchayeva, katham ? parasparamanyonyam, kathambhUtaH ? cirakAlarUDhaH puna. laghuH, ka bAbatIgaH ? bhAra iveti / / 55 / samUha praziSTa puruSako tulanAko prApta huA thaa| [asaMskRta manuSya bhI guraNoM se hona hotA hai, prAcArya (guru) paramparA (parva) se zUnya hotA hai, kaThora vacana bolatA hai, viruddha mArga (pratipakSa) meM lIna rahatA hai tathA tattvake rahasya (marma) ko nahIM jAnatA hai ] // 52 // varSA RtumeM umar3ate meghoMke samAna dhane ghale raMga yukta dhUla ke chA jAnepara yoddhAoMko prA~kheM apane prAya muMda gayo thiiN| to bhI zatrukI pAyAkhako nizAnA karake calAye gaye bAraNoMne, kuNTa ke kuNDa mAtruoMko bheda diyA thaa| Thoka hI hai, bhavitavyatAko rokane meM kauna samartha hai // 53 // __usa prakArale dUlajhA bampara chA jAnepara bho ye yomarAmA yathAyogya prakArase apane-mApane zatruko pA jAte the| acita hI hai kyoMki sabajhA purAnA saMskAra preraka hotA hai jaise ki rAtako bhojana karanevAle kisI bhI vyaktiko apane mu~hake viSaya meM dhokhA nahIM hotA hai // 54 // donoM pakSoM ke rAjAoMke manameM bhAraze samAna bahuta samayase jamA krodha isa ghora saMprAmameM bhI eka dUsareko nArAma neko icchAle ho utara gayA (barasa par3A) thA aura yaha halakA pratIta hone lagA thA // 55 // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH RjusvabhAvAdadAtavRttAH svanAthanAmnAmiyayuH kRtAGkAH / tUNa mRdhoyAvanimantraNAya dUtA ivAnyonyacamU pRpatkAH // 56 // Rjyiti-pRSatkAH bANA: anyonyadamita resarasenAm abhiya purabhigacchanti sma, kasma ? mRdhodyAvaniranyagAya raNodyamanimantraNAya nA raNotsayanimantraNAya, katham ? tUrNaM jhaTiti, ka iva ? dUtA iva, kathAbhutAH pRpallAH ? adadAtavRttAH avadAtaM dRtaM yeSAM te khaNDiravRttaya ityarthaH, vaH smAt ? Rju. svabhAvAt. punaH kayambhUtAH ? kRtAzAH vihitacihnAH, kena ? svanAtha gAmnA AtmapravabhidhAnena, kathambhUtA TUnAH ? ayAdAtatRtAH zuddhavRttayaH / anyatsamAnam / .56H / chatradhvajAnAmitaretarasya daNDAstadAvA diptaadhecndrH| navapriyayodbhabhiyeva bhUpairne tatyaje'nyonyakRtaM vadhe'pi // 57 / / charehi-tadA ta sman kAle arddhacauH arddha candrAkAreH bANaH chanadhvajAnA daNTA avAdiSata, (abAdhiSata) chinAH, kasya ? inaretarasya, tathA na tatpaje na tyaktam, kin ? anyonyakRtaM karmavyatihAraH, ka. ? bhUpaiH, ktra sati ? vadhe'pi, kapeva ? navapriyatvoddhabhiyeva nUtanapremabhaGga bhayeneveti bhAvaH // 57 / te sAyakAH saMyati saMnivRtya katta priyAkhyAnamapArayantaH / svaM sAhasaM patyurarAtivagaibhRtyA ivAkhyanpatitAH pataddhiH // 58|| ta iti--te mAyakAH vANAH sAhasaM nArtha nAhamiti pratyayalakSaNam atyan niveditavantaH, kayambhUtam ? stramAtmIyam, kasya ? patyuH svAminaH, kayambhUnA: santa: ? patitAH, ke sArddham ? arAsivargaH, kiM kurvadbhiH ? patadinaH, ki kurvantaH ? apArayantaH azaknuvantaH, zim ? priyAsyAnaM bhavatAM zatrayo nipAtitA asmAbhiriti, kA? saMyati saGgrAme, ki kRtvA ? pUrva sannivRtya vyAghuTadha, dava yacA patadibhararAsivargaH sahapatitAH svaM sAhasaM patyurAdayan kRtyAH saMyati, ki kurvantaH ? apArayantaH, kim ? priyAkhyAnam, kiM kRtvA ? pUrva sanivRtyeni // 5811 dhru vasya zauryAyatanasya kartuM rAjJA zilAzAsanamicchatera / vakSaH svanAmAkSaramAgaMNAGka parovarasyAkriyatAkhilena ||5|| dhruvasyeti-akriyata kRtam, ki karmatApAnam ? bakSo hRdayam, kathambhUtam ? svanAmAkSaramArgaNAkA svakIyanAmAkSaropalakSitazaracihnama, kena ? akhina rAjJA samastena narendreNa, kastra ? parovarasya eka dUsareko senAko yuddharUpI mahotsavakA nimantraNa denekI icchAse hI ubhaya pakSake yoddhAyoMke bilakula sIdhe, binA cakara lagAye sodhe ur3ate hue tathA apane-apane svAmIke nAgake cihnase yukta bANa itake samAna tejIse cale jA rahe the // 56 // ___ ubhaya pakSake dvArA calAye gaye ardhacandrAkAra bANoMne eka dUsareke chatroM tathA dhvajAnoMke daNDa bhI kATa DAle the| isI prakAra nUtana prItika TUTaneko zaMkAse rAjAmAne mara jAnepara bhI eka dUsare ke dvArA kiye gaye [prahAroM] ko bhI nahIM chor3A thA [nUtana premI bhI mara-mara karake bhI eka dUsareko nahIM chor3ate haiM] // 57 // yuddhasthalImeM dikhAye gaye apane sAhasake samAdhArarUpI priya kathApho; ukta prakArase chor3e gaye bArae sevakoM kI bhAMti lauTakara svAmiyoMse na kaha sake the| kyoMki jinheM ve lage the unheM mAra kara sur3hAte hue zatrudhoM ke zarIroM meM bidhe, ve bAraNa bhI gira gaye the| aura isa prakArase hI unhoMne apanI saphalatAko prakaTa kiyA thA // 58 // 1.nAdhi-zuSyupara / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 hisandhAnamahAkAvyam parasparasya kiM kurvateva ? ictevAbhilaSateva, ki kartum ? zilAzAsanaM zilotkIrNaprazastim, kasya ? dhruvasya sthirasya zauryAyatanasya zauryajIvasya vIrazrI kIrtanasyetyarthaH // 59 // mahIkSitAM dakSiNabAhudeze zarakSate'bhUtkSatajapravAhaH / vIrazrayo lAkSikapAdarAgaH krAntaH zramAtprApta ivAbhAvam ||60|| mahIkSitAmiti - mahIkSitAM rAjJAM dakSiNavAhudeze kSatajanabAhI raktapravAhaH abhUt saMjAtaH ka ivotprekSitaH ? vIrazriyo lAkSikapAdarAma iva lAkSayA rakto lAkSikaH sa vAsI pAdarAgazca lAkSikapAdarAgaH, kathambhUtaH ? krAntaH saMkrAntaH san punaH zramAt AIbhavaM dravatvaM prAptaH ||6031 nRpAstiTeSu samudrateSu citteSu ratnairmakaragaNaizca / dviSAM nicarUnurvizikhAnvirodhAvelAdrikUTeSviva cakriNaste // 61 // vRza iti nRpAH virodhAt dviSAM zatrUNAM tiTeSu mukuTeSu vizikhAn vANAn nicatuH nikhAtavantaH kathambhUteSu ? ratnamaMkarIgaNaizca niciteSu raciteSu punaH samunnadeSu ka iva ? cakriNa iva, gayA virodhAt vizikhAn ripi rAjA itIzvarAH kezavato bhavantaH sAdhAraNaM prApya raNaM salajjAH / yAvanmanaH sthAma punaH prajahurapyanyasAmyaM mahatAM hi dainyam // 62 // pUrvasadhAraNaM itIti iti IzvarAH yAvanmanaHsthAma manobalaM tAvat punarapi prajaha: praharanti sma kiM kRtvA ? nAgarAvaraNaM prApya kiM kurvanta IzvarAH ? bhavanto jayamAnAH kasmAt ? kezavaH kezavAt kezavagRhyA ityaryaH punaH salajjAH yuktavat hi sphuTaM mahatAM satAm anya sAmyaM paropamAM dainyaM dInatvaM syAditi ||62|| yAvannimeSaH patito'pi naikastAvatpapAtepura sAvasaMkhyaH | na yAvadekaH patatIpureSAM sutAH pareSAmapatanazeSAH // 63 // sthira yoddhA tathA parAkramake bhaNDAra samasta yoddhAtroMne apane se hona zatrunoMke vakSaHsthaloMko prapane-apane nAmake lekhayukta vANoMse bheda diyA thA / mAno apanI vijayakA zilAlekha lagAne kI icchAse ho unhoMne aisA kiyA thA // 56 // yoddhA rAjAdhoMkI dAyIM bhujApara bArasakA ghAva honepara usase rakta bahane lagA thA / yaha bahatA rakta bhI bar3A parizrama karanese prAye pasInese vidyale vIralakSmoke lAkhase raMge pairoMke raMga ( zrAlatA) ke samAna zobhita ho rahA thA // 60 // ratnoM tathA aneka kalagiyoM (makarI) se bhare hue zatru rAjAdyoMke U~ce-UMce mukuToM meM yoddhA rAjAne paira ke kAraNa bAloMko usI tarahase gAr3a diyA thA jisa prakArase cakravartI taravartI parvata ke zikharoMko pAra karatA hai [belAtri bhI UMce hote haiM tathA ratnoM aura makaroMse vyApta hote haiM ] // 61 // zrI nArAyaNake pakSa meM prAye pradhAna rAjA loga ukta prakArake sAdhAraNa yuddhako karaneke kAraNa lajjita the phalata: inhoMne apane mana aura tanakI pUrI dRr3hatA aura sAhasake sAtha punaH ghora prahAra karanA Arambha kiyA thA / ucita hI hai, kyoMki dUsarekI barAbarI karanA bhI mahApuruSoMke lie dInatA dikhAneke ho samAna hai // 62 // 1. nicanuriti pa0 ja0 1 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH 305 yAvaditi- eko'pi jamepo vApasa paritaH sAya asaMkhyaH saMpAdIto bANaH (-tItaH aso iSuNiH ) papAta patitaH, eko'poSuryAvanna patati tAdadeSAM pareSAM zatrUNAm azeSAH samastAH sUtAH sArathayo'patan patitAH / / 63 / / hatA hayA na dviSatAM pratApA ratho'varuNo na manoratho'bhUt / rithyayoge'pi mahArathatvaM nApatsu yatsIdati taddhi dhairyam / / 64|| hatA iti-hayA azvAH hatAH na tu prApA hatAH, kepAm ? dvipatA zatrUNAm, rathaH avarugNo bhagnaH manoratho bhagno nAmRt. mahArathatvaM mahArathitvaM paurapaM jAyate mahatAM dviSatAm, bava sati ? vairathyapoge'pi vinaSTo rayo yeSAM te visthAH teSAM bhAvo vairathyaM tasya yoge sati, yuktametat, Apatsu satISu yanna sIdati na kalezAya jAyate hi yasmAttaddharyam ucyate iti zeSaH // 64 // sthAnatUccaiH padato'vateruzcApaM sapatnA jagRhune khedam / tathA badAnocitacetaso'pi doSAbhimukhyena guNaM nijaghnuH // 6 // rathAditi-sapatnAH zatravaH rathAdavateruravatIrNAH uccaiH padataH janaprazaMsAspadI bhUtAdbhuvanabhramaNazolAt yazaso nAvate raH, tathA sapanA: cApaM dhanuH jagRhuH gRhItavantaH natu khedaM dainyam tathA guNaM zaurya 'sauNDIryAdilakSaNaM nijannuH nihatavantaH, kena ? doSAbhimukhyenAnItitatparatayA, kathambhUtAH santo'pi ? avadAnocitacetaso'pi avadAnaM tyAgazauryAnyAM visyAtatvam, avadAne ucitaM yogyaM ceto yeSAM te nayoktAH, poti viruddha parihiyate, nijaghnuH AsphAlayanti sma, ke ? te sapatnAH, kam ? guNaM maurvIm, kena ? doSAbhi mukhyena doSorbhujayorAbhimulyaM pradhAnatA dena, kathambhUtAH api ? avadAnocitacetaso'pi avadAnasya khaNDanasyocitaM cetI yeSAM te tazroktAH / / 65 / / ulkAzaraM zakradhanustaDijjyaM dhanA dadhAnA iva tatkacit / adhijpacApAH zarajAlamugraM te lohitApakramamabhyamuJcan / // 66 // A awana jitane samayameM eka bAra palaka bhI nahIM jhapate haiM utanI derameM mukhya nAyakane asaMkhyAta bAramoMkI varSA kara dI thii| jabataka inakA eka bAga jAke giratA tabataka zatru rAjAoM ke sArathi prAdi sabake saba Dhera ho jAte the // 63 // zatru rAjAoMke ghor3e mAre gaye the kintu pratApa taba bhI bAkI thaa| kevala ratha ho khaNDita hue the manoratha jyoMphe tyoM the| aura rathahIna hokara paidala lar3a rahe the tathApi mahArathI kahalAte the / vAstavameM dhIraja vahI hai jo ghora vipattimeM bhI naSTa na ho // 64 // zatru rAjA ratha TUTa jAnepara rathase utara gaye the kintu ucca padakI maryAdAse bhraSTa nahIM hue the / aisA honepara bhI usane dhanuSako hI pakar3A thA khevako nhiiN| isa prakArase tyAga tathA zauryamaya citta honepara bhI inhoMne doSoMmeM lIna hokara apane hI guNoMko kaise naSTa kara diyA thA yahI prAzcarya hai ? [zatrunoMke kATane (pavadAta) ke anukUla (ucita) manovRtti ke kAraNa (cetasA) bhujAoM (doSa) ke balako pradhAnatAse apane dhanuSako mauvIM (guNa) ko bAra-bAra phaTakAra rahe the] arthAt bhujAoM (doSoM) meM phaMsAkara jIvA (dhanuSako DorI) ko naSTa kara diyA thA // 65 // *. spadIbhUtalakSaNAdabhuvaH-10 | 2. sauNDIya-gAmbhIryAdi lakSaNam-pa0 ja0 / 39 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 dvisandhAnamahAkAvyam ulketi-te sapatnAH zarajAlaM bANasaMhattim abhyamuJcan zatru lakSIkRtya muktavantaH, kathambhUtAH santaH ? adhijyacApAH AropitazarAsanAH, kathambhUtaM, zarajAlam ? ugra soDhumazakyaM punaH lohitApakrama lohamasyAstIti lohI, lohino bhAvo lohitA tasyA apakramo yatra tat athavA lohitamyApanamo yatra tat katham ? kacinmahatA kaSTena, ke ivAmpamuJcan ? dhanA iva meghA yathA, kim ? zarajAlaM jalamaham, kathambhUtam ? ugra tIvra punaH lohitApakramam, ki kurvANAH? dadhAnAH gharanta:, kim ? zaRdhanuH indracApam, kathambhUtam ? ulkAzarama unkaiba zaro yatra tat tathoktamaH punaH taDijanya taDideva jyA yatra tat / / 66 / / te ropaNairAyatArkabhAsastatpAdaghAtAvinayadheva / cinazcamUnAM nihatainipete bhiyottarIyairiva digvadhUnAm // 67!! ta iti-te narendrAH ropaNaH bANaiH arkabhAsaH sUryadIptIH Abudhata AcchAdikSavantaH, bAyeva ? tatyAdaghAtAdina yatreya tasya sUryasya pAdAH tatpAdAH tattAdAnAM ghAtA tatpAdaghAtA: tebhyo yo'binayaH tasmAt yA at krodhastayeva, tathA nipete nipatitam. kai: ? biha: dhvajaiH, kAyAm ? camUnAM zenAnAm, pathambhUtaH ? ropaNanihataH, kairiva ? digbanA digaGganAnA bhiyA bhayena uttarothairiva / 67 / / tairuttaraGgAkulitAsturaGgA cAtaiH pravAhA iva vArirAzeH / sthAzca nunnAH parato'pasastraH svaM manyamAnA iva dunimittam // 6 // riti--turaGgAH azvAH parataH pazcAt taiH sapatnaiH ropaNaH nunnAH preratA: mantaH apasastra : apasRtavantaH, kayambhUtA.? uttaraGgAkulitAH uttaraGgaH palAyanaM tena AkulitAH, ke iva ? vArirAzeH samunasya pravAhA iva, kayambhUtAH bAtemAH, tathA rathA: parataH pazcAta apasanaH, kathambhulAH ? saparanairnannAH punaH svamAtmAnaM dunimittamiva manyamAnAH / / 68 / / hataH kareNuH patitaH padAtibhagno varUthaH zibiraM nirastam / bhuvo'bhavadvizvamamaGgalotthaM mAro nirundhabhiva bhUmikampam // 66 // hata ili-kareNuH hastI hataH, padAtiH bhRtyaH patitaH, rathAyarUpo 2thagusignaH, tathA zibiraM senA nivezaH nirastaM naSTam. tathA bhuvo bhUbheH bhAro'bhavat, ki kurvaniya ? divyaM samaratam amaGgalotthaM bhUmiRmpaM nirUnniva niSetragniva / / 69 // zatrurAjA apane apane dhanuSakI Doroko bar3Akara lohekI zuddhA (lohitA) meM sandeha na hone ke kAraNa atyanta tIkSNa aura bhayAnaka bAloM ko kaise ho barasA rahe the jaise indradhanuzpara-se vajalapI yANako bijalIko camakarUpo jyApho dhAraNa karanevAle megha prAkAra (lohita ) se giratI ugra jala [zara] dhArako pRthvIpara chor3ate haiM / / 66 // unhoMne apane bAragoMkI bauchArase sUrya ke prakAzako bhI Dhaka diyA thA kyoMki usa (syaM) ke paira (pAda kiraNa) laganeke apamAnase unheM noca A gayA thaa| mAzoMke dvArA pATe gaye vividha senAoM ke cihna (dhvamAeM) bhI aise gira par3e the jaise bhayake kAraNa dizAoMrUpI bahuoMke uttarIya vastra ho khisaka rahe hoM // 6 // ukta prakArase barasate zatruoMke bAraNoMke dvArA dhAroM phorase satAye gaye dUsarI senAke ghor3e tathA ratha inako apane bureke pUrvacihna samajhakara vaise hI bhAga liye the jaise prAdhIke Anepara uDI laharole vyAna samudra kI jalarAzi kinArese TakarA kara lauTatI hai // 6 // hAyI mara rahe the, padAti ghar3Adhar3a gira rahe the, raya-rakSaka TUTa gaye the aura senAke zivira ukhar3a gaye the| isa prakAra ke pramaMgalase utpanna sarvavyApI bhUkampako rokate hueka samAna sArA saMsAra ho gayA thA // 66 // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ poDazaH sargaH dhvanatsu tUryeSu zivAGganAsu bheje samaGgasyaravodyatAsu / sazoNitA bhUH pariNIyamAnA kanyA'bhiSikteva kaSAyatoyaiH // 70 // dhvana sisi- bhUmiH bheje rarAja, keSu satsu ? tuSuvAce dhvanatsuSupiyA zivAGganAsu zRgAlI gatyaravodyatAsu, galasyAyaM galyaH sa vAsI ravastasminnudyatAsu katham ? samaM yugapat kathambhUtA bhUH ? yati saralatA ke bheje ? pariNIyamAnA kanyeva kathambhUtA kanyA ? vaSAyato: abhiSicatA ke satsu ? tUpa ghvatsu tathA zivAGganAsu sabhartRkAsu kAminI samaGgasvaravodyatAsu maGgalamarhati maGgalyaH sa cAso khaptena saha vartamAnaM yat karma tasminnuyatAsu // 70 // 307 ityudyataM rAjakamanyapakSaM pratyudyayAskamupendragRhyam / svayantaM sadane'mimitraM raNe'mpamitrINa mudAramAhuH // 71 // itIti vendrazRhyaM rAjakaM nArAyaNapakSIyo narendrasamUhaH udyataM anyapakSaM prati utkan utkaNThitaM sat iti uktaprakAreNa udyayo udgam yuktametat zrAhanti ke ? sUrayaH, kam ? abhyamizraNaM ki manuS bruvanti ? abhimitraM hAyas ka ? rakhe saGgrAme kathambhUtam ? udAram kiM kurvANaM santam ? svamAtmAnaM sadane gRhe'rpayantam / / 71 / svaM pUrvakArya pravizadbhirazvairamuktamArge rathakarmabhAraiH | kRcchAt kRtAdhairiva janyabhUmiH // 72 // atAri tiryaGnarako svamiti -- svamAtmIyaM pUrvakAyamaH GgaM pravizadbhirazvairvAjibhiH janyabhUmiH sagrAmamedinI atAri avatIrNA kathambhUtaiH ? aguktamArgeH atyasaMcareH punaH rathakarmabhAreH rakamaMtra bhAro yeSAM taiH kapayAri ? kRcchrAt, nirmaka, katham? sikkucchra / dityavyayaM vibhaktipratirUpakam kaSTena kathantA ? ropayaddhA narANAM yaH koraH tena baddhA, kairivAvAri ? kRtApairiva vihitapApaiH prANibhiryathA janyabhUmiH kRcchAdutto kathambhUtA ? niryanarakopabaddhA viryacazca narakAzca niryaDanarakAstairurabaddhA, kathambhUtaiH ? kRtAdyaiH prANibhiH ? amuktamagaiH tyaktatamya darzanajJAnacArivalakSaNapathibhirathAthavA kiM kurvadbhiriva ? svamAtmIyaM pUrvakArya aneka prayojyalakSaNaM zarIraM karmabhAre pharmasamUhaiH pravizadbhiH ||72|| raktaraMjita yuddhabhUmi raMgIna pAnIse nahalAyI gayI aura pariyake lie taiyAra kanyA ke samAna lagatI thii| kyoMki rAmeriyAM baja rahI thIM, isake sAtha-sAtha vidhAriyoMke galese (patra) 'hutha' kI tAna laga rahI thI [ mahAvara Adi zrRMgArase sajjita kanyAke vivAha bhI bAje bajate haiM tathA saubhAgyavatI (zivA) nAriyA~ ( aMganA ) utsAha ke sAtha maMgala gIta gAtI haiM // 70 // rAjA loga dAlahara upendra zrI lakSNa athavA zrIkRSNa ke pakSa ke kyoMki ve lar3AIke lie utsuka tathA taiyAra bhI the| rAjabhavanameM sarvadA sike zrAge-pIche calanevAle (abhi-mitra) aura rAneM apaneko balidAna karake bhI zatrunoM para TUTa par3anevAloM (zrama abhitrI) ko ho, vAstava udAra kahA jAtA hai // 79 // rayoMke sabake bhArase duhare tathA apane rAste ko pakar3e jAte-jAte zarIrake agale bhAgako tirache-tirache zatrusenA meM per3ate hue ghor3oMne ghora pASiyoMke samAna bar3e paTale buddhabhUmiko pAra kiyA thA kyoMki yoddhAoMke krodhake kAraNa isameM bAdhAeM hI bAbAeM thIM ( nara-kopa- baddhA ) [ monAle vibula, karmoke bandhana se lade aura apane-apane pUrvota zarIrIko dhAraNa karate hue pApI jIva bhI mokSake mArga samyak darzana -jJAna-vAritrako na Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 dvisandhAnamahAkAvyam rathAnvasAvezavivRttacakrAn rathyAH sukhenaackRpusturnggaaH| sArathyabhISubhramaNAnukUlamAkRSyate snehavazena sarveH / / 73 / / ratheti-turaGgA: sA. sASu prama khAyara zramaNAnukUlaM yathAsukhena kRtvA vasAvezavivRttacakrAn vasA zarIrasneha ? tadAvezena vivRttAni bhramaNazIlAni cakrANi yeSAM tAn rathAn AcakRpurAvantaH, kayambhUtAsturaGgAH ? rathyAH rathaM vahantIti rathyAH, yustametat, sarbo janaH snehyazenAkRSyate / / 73 / / tato'bhyamitrIyamidaM garIyo rAjanyakaM vyAtata dharmalopam / guNacchidApUrvasaraM parepa krodhAkulAnAmavidhiH kuto vA // 7 // tata iti-tato hastyazvarathakSobhavyAvarNanAnantaram idaM rAjanyakaM rAjayutrasamUhaH dharmalopaM dayApradhAnasya dUtasya nAzaM cApalopaM ca bhArata tanoti sma, keSAm ? pareSAM zazrUNAm, kayambhUtaM dharmalopam ? guNacchidApUrvasaram audAryAdiguNacchedanAnesaraM jyAnAzapura.saraM ca, kathambhUtaM rAjanyakam ? abhyamizrIyaM zatrumabhilakSIkRtya sthitaM punaH garIyo gariSTham, yuktAmetat, vA zabdo'tra saMbhAvanAyA vibhAvyate, tenAyamarthaH; krodhAkulAnAmapi avidhiH kutaH syAt, apitu vidhireva syAt / / 74 / / vidyAnavadyaiH kavacAni zastrestena dvidhAbhitsata zAtravasya / sahasrazaH santamasAni tInizIthasya vivasvateva // 7 // vidyeti--tena rAjanya na zastraH tomarakuntAdibhiH zAtravasya zatrusamUhasya kavatrAni sannanAni abhitsata bhinnAni, katham ? dvidhA dvikhaNiM yathA bhavati, kathambhUtasya ? sahasrazaH sahanasaMkhyasya zAtravasye. tyarthaH, kathambhUtaiH zastraH ? vidyAnayadyaiH dhanuvidyA pUrtaH, iva zabdo'tropamArtho dozaSyaH, kena ke: kAnova ? vivasvatA sUrye tIvaH soma zakyaiH uauH kiraNaiH nizIthasya rAtra: santamasAni ghatAndhakArANIva / / 753 chor3akara (amukta) tiryatra, naraka Adi dustara gatiyoMse vyApta caurAsI lAkha yoniyoMse (janya-bhUmi) bar3A tapa karake hI pAra pAte haiM // 72 // rayoMmeM jute ghor3e sArathiko cAbuka jidhara jAtI thI udhara hI utsAhake sAtha rathoMko khIMca rahe the| rayoMke pahiye , bhI carbIkA progana lage rahaneke kAraNa halake calate the| ghor3oM aura pahiyoMkI yaha anukUlatA bhI ThIka thI kyoMki snehapAzameM par3akara sabhI khicate pAte haiM // 73 // ukta prakArase hasti azva-ratha senAke saMgharSake bAda zatruoMko lakSya karake bar3ate hue mahAn rAjakumAroMne zatrunoMke vrata-niyamAdi guNoMko khaNDita pharake unako dharmabhraSTa kara diyA thA [arthAt jyAko kATakara unake dhanuSa (dharma) ko bhI samApta kara diyA thA ThIka hI hai, kyoMki koSase pAgala logoMke lie kucha bhI akaraNIya nahIM hotA hai ? apitu ve sabhI kara DAlate haiM / / 74 // zastravidyAkI dRSTise sarvaguNa sampanna apane zastroMko mArase ina rAjaputroMne hajAroM zatru rAjAoMke kavacoMko usI taraha TUka-TUka kara diyA thA jaise sUrya apanI tIkSNa kiraNoMke dvArA rAtrike gAr3ha andhakArako naSTa kara detA hai // 7 // 1. majjeti tadAvezena lepanati / 2. -mavadhiriti suplutaraH pAThaH / ayadhi:--kAryAkArya vidhaka iti / 3. dharmasya dhanuSkANDasyeti / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH karIva so'pAnamukhacchado'yaM vyapoDhavarmA yudhi vairivargaH / patangRhItAsirarodhi bANairnayairvinIpAta ivAvanIzaiH // 76 // 306 karIveti -- so'yaM vairivargaH zatrusamUhaH avanIzaiH bhUpaiH kartRbhiH bANaH kRtvA yudhi saGgrAme arodhi ruddhaH, kathambhUtaH vyapoDhavarmA muktakavacaH punaH apAttamukhacchadaH parityaktamukhapracchAdanapaTaH ka iva ? hastIva kiM kurvan ? pavana avasaMsamAnaH punaH gRhItAsi svIkRtakhaDgaH ka iva arodhi vairivargaH ? vinIpAta vadurnaya iva sannipAta ityarthaH kaH ? nayeH sAmAdibhiriti // 76 // nihatya nikhrigati tadIyAM ghRtaH kathaMcinnRpativrajena / prabhAvazAstraprayalena tena zamena rAgAdirivArisaMghaH // 77 // 7 nihatyeti -- tena nRpativrajena narendravyUhena katham ? kathaMcinmahatA kaSTena kiM kRtvA ? pUrva nistriMzati khaGgavyApAraM nihatya kathambhUtAm ? tadIyAM zatrusambandhinIm kathambhUtena nRpatiyajena ? prabhAvazAstrapravalena prabhAvam astram yasya tat prabhAvazAstraM dIptyAyattazastram prakRSTaM balaM prabalam prabhAvazAstraM prabalaM yasya tena ka iva dhataH ? rAmAdirikha, kena ? zamena kiM kRtvA ? pUrva nihatya, kAm ? nistrizati nirdayapravRttim kathambhUtAm ? tadIyAM rAgAdisaMbandhinIm, kathambhUtena zamena ? prabhAvazAstra jalena prakRTa bhAvo yas tat prabhAvaM prabhAvaM ca tat zAstraM ca prabhAvazAstram tasmAt prakRSTa balaM yasya sa tayoktastena katham ? kathaMcit // 77 // // 7 abhUma zauryasya padaM raNe'sminnadhAma dhairya prathitaM vayaM tat / asthAmayuktA iti bhUmipAnAM samu (mo) hyate sma dvitayena yuddham // 78 // abhUmeti - samu (mo) hyale sma mohaM dIyate sma kim ? yuddham, kena kartA ? dvitayena, keSAm ? bhUmipAnAM narendrANAn, katham ? iti kRtvA dRzyate yata: kAraNAt vayamasthAmayuktA asAmarthya samanvitAH abhUma saMjAtAH tattasmAt kAraNAt prathitam kim ? dhairyam kathambhUtam ? padaM sthAnam kasya ? zauryastha, kva ? asmin raNe saGgrAme na prayitam na kIrtitam kim ? dhAma pratApalakSaNaM tejaH, kathambhUtaM ghAma, kasya ? zauryastha, kathambhUtaM sat abhUma ? stokamiti zeSaH / atha bhAratIya:-- samu (mo) hyate sma samyakprakAreNa vidyate sma kim ? yuddham kena ? bhUmipAnAM dvizyeta katham ? iti kRtvA darzayati- ut kAraNAt asyAma sthitavantaH ke ? vayam kathambhUtAH santaH ? mukhake prAvaraNa ( jhilamilI ) ko utAre, kavacahIna, tathA talavAra hAthameM liye, liye ho lur3akate ataeva hAtho ke samAna girate hue zatru rAjAnoMke samUhako dUsare pakSa ke rAjAzroMke bANoM dvArA vaise hI rokA gayA thA jaise nItike zrAzrayase ghora patana rokA jAtA hai // 76 // dIpti, niyantraNa tathA zAstra ( prabhAvaza prastra ) ko dRSTise sarvathA utkRSTa rAjAoM ke samUhane prazamake samAna zatruoMkI talavArako gatiko miTA karake kisI taraha vaise bandI banA liyA thA jaise prazama rAga-dveSa, Adiko vazameM kara letA hai [prazama bhI utkRSTa nirmala bhAvoM tathA zAstra ( prabhAva - zAkha) jJAnake dvArA puSTa hokara rAgAdiko kaThora pravRttiko roka letA hai ] // 77 // | kyoMki unake isa rAma-rAvaNa yuddhameM lar3ate hue rAjAoMoM ke yugala mUcchita ho gaye manameM yaha bhAva zrAyA thA -- hamameM durbalatA yA asthiratA ( asthAma) A gayI yo phalataH zUratA ke mUla ko hama prakaTa na kara sake aura na pracura (prasUna) tejakA ho pradarzana kara 1. pramAdItiH vardha niyantraNam astraM ca teSu nacalena balavattareNa nRpatibajeneti / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam yuktA: militAH, yato yasmAt kAraNAt abhUma saMjAtAH, ke ? vayam, kim ? padam, kasya ? zauryasya, tathA adhAma dhRtavantaH, ke ? vayam, kim ? dhairyam, kva ? asmin raNe, kathambhUtaM dhairyam ? prathitaM vikhyAtam // 78 // vibhratsadAzAnanirUDhadIpti gandhArako'si patito'dhikadhiH / samArutiH kinararAjavandyo jAto'tra bhImohananAdadUraH / / 76 / / ( caturarthaH ) vibhraditi-kiM na rarAja apitu rarAjava, pho'so ? sa dAzAnaniH akSayakumAraH athavA mevanAdAbhidhAno rAvaNaputraH, kathambhUtaH san ? gAndhAraka: pRdhivyA mattatyarthaH, punaH kathambhUtaH ? AgataH, ki kurvana ? UdadIti dhRtale jasam asi khaDaM bibhrata dadhAnaH, kathambhUta: ? adhikaddhiH ddhiH panaH sa mAratiH mayA prAronopalakSitA rutihitiH saha mArutyA vartamAnaH, saprANadhvani rityarthaH, punaH bandha prazasyaH tathA jAtaH, kathambhUtaH ? bhImohananAdadUraH bhiyo bhayAt mohana moho yasya sa bhImohanaH bhImohanazvAsI nAdazca bhImohananAda: tasmAd dUraH bhayamohadhyanijitaH, kva ? atra raNe ityeka pakSaH, tathA ki na rarAja, api tu rarAjeva, sa mAruri hanUmAn, kiM kurvan ? asi khaGgaM vibhrat, kayambhUtam asim ? zAnaniruva:pti zANanizitakAntim, katham ? sadA sarvakAlam, kathambhUtaH san ? patita: gataH sthita ityarthaH, aba ? atra raNe, tayAcArako pariSyati, ko'sau ? samArutiH, kAm ? gAM pRthivIm, kathambhUtaH ? adhivAdiH, anyat samam, dvitIyo'rthaH / bhaya bhAratIyo pakSo-kina rarAja apitu rarAjaiva, ko'sau ? gAndhArako duryodhanaH, kiMbhUtaH ? asi maNDalA bibhrata, kayambhUtaH ? samArutiH samAnadhvaniH, anvat samam. jAtaH, ko'sau ? gAndhArakaH, kayambhUtaH ? bhImohananAdadUraH, atra raNe tRtIyo'rthaH / ki jAtaH apitu na jAtA, ko'so ? bhImo kodaraH, kayambhUtaH ? adUro nikaTaH, kasmAt ? hananAt hateH zatrUNAM hananaM vihAya kAryAntare tatsaro jAta ityarthaH, va ? atra raNe, kathambhUto na rarAja ? bAyaH narendrANAM pUjyaH, athavA nararAjasyArjunasya bandya:, kathamtaH ? samArutiH sameSu sarveSu prANiSu Aratirabhayadhvaniryasya sa tathoktaH punaH adhikArddhiH adhikA Rddhiryasya saH, kasmAt ? patitaH svAmino yudhiSThirAt, kathambhUtaH ? asi vibhrat dharan, kathambhUtam asim ? sadAjAnanirUdadIpti dAzA mRtyAH, AnaH prANanam AzvAsanamityarthaH, dAzAnAn AnaH dAzAnaH, saha dAzAnena vartante sadAzAnA nirUDhA cAso dIpnizca nihalamotiruttejinakAntiH sadAzAnA sake [isa kaurava-pANDava yuddha meM yuddhalIna ubhaya pakSake rAjAoMne bhalIbhAMti (samyak ) yaha tarka kiyA thA (uhyate sma) ki hama parAkramake bhAgI hue haiM (abhUma-kriyA), lokottara (prathita) dhairyako dhAraNa kiyA hai (prathAma) aura milakara(yuktAH) DaTe rahe haiM (asthaam)||8|| 1-isa rAma-rAvaNa yuddha meM atyanta camacamAtI talavArako lekara kUda par3A vaha dazAnana kA putra (sa dAzAnaniH) prakSayakumAra (meghanAda) vaza suzobhita nahIM humA thA ? api tu hunmA hI thA kyoMki vaha pRthvI (i) kA pAlaka (dhAraka) thA, samRddhizAlI thA, usako dhvani (rutiH) prAraSa (mA) pUrNa tho, tathA usake huMkAra (nAda) meM bhaya bhI aura mUrchA (mohana) kA leza bhI na honese (dUra) vaha sabake lie prazaMsanIya thaa| 2-isa yuddha meM vidyAdharoM (kinnaroM) ke rAjAoM dvArA bandanIya vaha pavanasuta (mArutiH) kharAda (zAna) para car3hAye jAneke kAraNa camakatI talavArako liye rahane ke kAraNa atyanta bhayaMkara (bhImaH) aura zatrusaMhAra (hanana) meM lIna ho gayA thaa| kyoMki vaha pRthvI (gAM) ko dhAraNa karanevAlA (dhArakaH) thA tathA apane svAmI (patitaH) se bhI adhika zaktizAlI thaa| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH 311 ? nirudItiryasya sa tathoktaH uttejitadIti khaGgaM vilokya yasya dAzAnAM prANanamabhUdityarthaH kiM kartum ? dhAraka: ghartum, kAma ? gAM pRthvIm athavA aha kaSTaM nanAda jagarja, ko'sau ? bhImaH kathambhUtaH duraH duSTaniH, ata eva jAtaH, sojyau ? bhImaH kathambhUtaH ? sa bhAratiH sameSAM sarveSAM zatrUNAm matiH AlApI yasmAt saH kva ? atra saGgrAme punaH kinnararAjAnAM pradhAnagandharvANAM vandyaH stutya iti 79 // parespi ye vidhRtA narendrAH 'kairnAvabuddhaM yudhi nAma teSAm / yaH ko'pi digdezakulapramANaM vaivaikti rAjJo'pi paraM sa vetti ||80|| pare iti pare'pi anye'pi ye narendrAH yai: narendraH vivRtAH kasyAm / yudhi saGgrAme teSAM narendrANAM nAma kenAvaddham abagalam apitu na kenApi yaH ko'pi vaivekti jAnAti kim ? digdeza kulapramANaM dizaH pUrvAdayaH dezA aGgakaliGgAdayaH, kulAni ikSvAkusUryAdInAM vaMzAH dizazca dezAzca kulAni ca tAni tathoktAni teSAM pramANaM tat tathoktaM paraM kevalaM vetti ko'so ? so'pi puruSaH kAn ? rAjJo narendrAn iti // 80 // ApRcchamAnA iva nAdayaccAniroddhukAmA iva viprayogAt / socchvAsa kairucchvasatAM priyANAM prANA nRNAM kaNThagatA babhUvuH // 81 // ? ApRcchamAnA iti-nRNAM prAraNA asavaH kaNThagatA galasthitA babhruduH saMjAtAH, ki kurvatAM satAm ucchrayatAm kaiH ? socchvAsakaiH kiviziSTA ivotprekSyante ? ApucchamAnA iva / praznaM kurvANA iva kasmAt ? nAdavasvAn, ki viziSTA iva ? niroddhakAmA iva niroddhamanasa iva kasmAt ? viprayogAt, kAsA ? priyANAM kAminInAm // 81 // 3- zAnadara car3hAkara sadaiva camakAyI gayI talavArako lekara bhAratameM kUdA ( atra patitaH ) gAndhArokA putra duryodhana asIma vibhUtiphA svAmI hokara bhI, samasta prANiyoMko rulAkara ( zrArutiH) bhI kinnaroM aura rAjAoMke dvArA vandanIya hokara bhI tathA atyanta rudra (bhIma) hokara bhI kyA mRtyu ( hanana ) ke nikaTa ( zradUra) nahIM AyA thA ( jAtaH) / zrarthAt mArA ho gayA thA / 4- sajjanoM (satAM ) kI AzA aura jIvana ke dvArA apanI zobhAko bar3hAtI huI pRthvIkA (ii) pAlaka, vAyupradhAna ( mArutiH) prarthAt sthUla aura prabhu dharmarAja se bhI adhika zaktizAlI bhoma talavArako lekara kyA manuSyoMke rAjAoM athavA arjunakA bhI pUjya nahIM huA thA / harSa hai ( zraha ) ki isa rAmeM karkaza dhvanivAlA yaha bhauma bhI garaja par3A dhA // 76 // isa meM eka pakSa ke rAjAoM dvArA jo dUsare rAjA ghere yA mAre gaye the unake nAmako kisane jAnA hai / jo koI ina rAjAoM kI vizA, aMga, vaMgAki deza aura ikSvAku, pauravAdi vaMzako bhI jAnatA hai vaha hI bahuta jAnatA hai kyoMki anaginata rAjAooMke nAmagrAna jAnatA asambhava hai // 80 // lambI-lambI sA~seM lekara hA~phate hue yoddhAoM ke prANa galemeM prAkara aTaka gaye the / 'ghara-ghara' nAda ke bahAnese ve prazana karane ke samAna pratIta hote the tathA apanI-apanI priyatatafat fasii kalpanAse mAno prAyoMko rokanekA ho prayatna kara rahe the // 51 // 1. nAvam iti TIkAsammataH pAThaH | Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 dvisandhAnamahAkAvyam asRgvasAmAMsarasena bhamnA mastiSkamunmagnakapAlazalkam / AsvAdya tadAdhikakalpamalpA lebhe rucibhagnamukhaiH pizAcaiH // 2 // asRgiti-pizAcaiH alpA stokA ruciH lebhe prAptA, kiM kRtvA ? pUrvamAsvAdyAli hya, kim ? tambhastiSka zirobhedaH, kathambhUtam ? unmagnakapAlazalka ummanna kapAla zalka yena tattathokta saMbhRtakapAlakhaNDamityarthaH, punaH dAdhikakalpaM danA saMskRtaM vastu dAdhikama, ISasiddhi dAdhikaM dAdhikakalpaM dAdhikasahazamityarthaH / kimbhUtA ruci: ? amRgvasAmAMsarasena raktamAMsasneha vazena bhagnA, kathambhUtaiH pizAcaiH ? bhanna mujherapATavabadaneH // 8 // bhuvi dizi divi kazcidyaH samajJA(jjJA)natRptaH sapadi harividhAnaM yAtudhAnaH suro vA / paritatalumanAstaM vikramaM dhAma dhairya vipulapulakitAGgastatra tuSTAva tuSTaH // 83 // bhuvIti-tuSTAva stuptavAn, ko'sau ? sa yAtudhAno rAkSasaH, kam ? taM vikrama tathA dhAma pratApaM tathA dhairyam, kva ? tatra saGgrAme, kathambhUtaH ? tuSTaH AnandavAn, punaH vipulapulakitAGgaH pracuraromAJcitazarIraH punaH paritatasumanAH prasRtacetA, kathambhutaM vikramAdi ? harivighAnaM harernArAyaNAt vidhAnaM kriyA yasya tat sarvam, yaH kazcit kazca na tRptaH apitu tRpta eva, kena ? majjA majjayA rasAdInAM saptaghAtUnAM madhye paSThena dhAtuvizeSeNa, kva nu ? bhuvi bhUmo dizi AzAyAM divi gagane, vA athavA tuSTAva, ko'sau ? suro devaH, kam ? taM vikramaM dhAma dhairya ca, kathambhUtaH ? tRSTaH punaH paritata sumanAH paritatAH sumanaso yena sa tathoktaH vistRtakusumaH kRta puSpavarSa ityarthaH, kathambhUnaH suraH ? samajJAnatRptaH samaM ca tat jJAnaM gha samajJAnaM tena tRptaH sa tathoktaH, yaH kazcidabhUt, bava ? bhuvi ditri dizIti zeSaM sugamam // 83 / / ihAvApatkIti haridavadhimanyatra samayA nilimpAnAM vAlA mama patiritIvotsavabharAta / svadehaM nRtyantaM saha suravadhUbhiH paranRpA vimAnasyotsaGgo dadRzuradhikaM vismitazaH // 4 // ___ karIba-karIba jame hue dahIke samAna aura kAlarUpI khappara meM pUrNa rUpase bhare hue mastiSkake padArthako cakhakara muMha Ter3hA karanevAle pizAcoMko isa narasaMhArameM bahuta kama prAnAda AyA thA kyoMki sapheda mastiSkameM rakta, carbI aura mAMsa mila jAnese yaha besvAda ho gayA yaa||52|| jo rAkSasa carbose santuSTa nahIM huA thA usakA citta bhI nArAyaNa athavA vAnaroMke dvArA kRta isa saMhArako akasmAt dekhakara zAnta ho gayA thaa| usake pUre zarIra meM joroMkA romAMca ho gayA thA aura vaha atyanta tRpta hokara nArAyaNaze parAkrama, teja tathA gharyako sArI pRthvI, saba dizAoM aura prAkAzameM prazaMsA kara rahA thA [harikI isa saMhAralIlAko dekhakara zama (sama) aura vivekako prApta kisI devake sAre zarIrameM nirvedakA romAMca ho pAyA thaa| usane pAkAzase puSpa vRSTi kI thI (pari-tata-sumanAH) praura zaurya, pratApa tathA dRr3hatAko tInoM lokoM, dazoM dizAoM tathA svargameM stuti karatA calA jA rahA thA] 183 // 1. mAlitIvRttam / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RA poDazaH sargaH 313 iheti-paranupAH zatravaH svadehamAtmazarIraM nRtyantaM naTantaM dadRzuH ghaTavantaH, katham ? saha sAdam, bhAbhiH ? suravabubhiH vimAnasya devayAnasyotsane madhye, kathaM yathA bhavati ? adhika prabalapravRtti, kathambhUtAH mantaH? vismitazaH AnandavazAdvisphAritalocanAH, kasmAt ? utsavamarAta, katham ? itIva hetoH, apamiti kRtvA prakAzyate-avApat prAptavAn, ko'mo ? mama patiH svAmI iha madhyaloke haridavadhi harito vizo'vadhiH somA yasyAstAM sarvAzAmaryAdAm phIttim, tathA cAvApat mama pati: nilimpAnAm amarANAM gAlAM devAGganAm. kva ? anyatra paraloke, kayara ? samaghAt kSaNAt' eva / / 84 / / patitasakalapatrA tatra kIrNArimedA vanatatiriva rugNA sAmajaimirAsIt / nihataniravazeSA svAGgazeSAvatasthe kathamapi ripulakSmIrekamUlA lateya |8|| patiteti--AsIt saMjAtA, kA? bhUmiH, kathambhUtA ? rugNA bhagavatI, kaiH ? sAmajaiH istibhiH, kathambhUtA sajI ? patitasakalapatrA prazasamastavAhanA punaH kIrNArimedAH kIrA prasRtamarINAM medo casyA sara tathoktA bhUmiH, keva ? vanatatiriva vanapaGkitaryathA, kathambhUtA ? patitasakalapatrA paribhraSTasampUrNacchadA, kayambhUtA satI? sAmaH ruraNA bharatA, tathA avatasthecasthitA, kA? ripulakSmIH, katham ? kathamapi mahatA kaSTena, kathambhUtA ? nihaniravazeSA nihataM nirava zeSaM caturanaM yasyAH sA tathoktA, kathambhUtA ? svAGgazeSA sthAnameva zeSaM yasyAH sA tathoktA, kaiva ? ekamUlA lateva, kayambhUtA ? nihaniravazeSA / nihataM niravazeSa phala kusumAdi yasyAH sA tathonA / anyat saman / 85 // sAmAjikaipajanaiH pizitAzivagaiH zailUpatAmupagataizca kAndhapAtram / nRtyaM zivArutamRdaGgaravaM nirUpya saMgRhya vandimavizazibiraM harIzAH // 86 // dviH sAmAjikairiti--harIzA: ziviraM skandhAvAraM senAnivezasthAnam avizan praviH , kiM kRtyA ? pUrva hiraNyAdibhiH kRtvA bandi bandijanaM saMgRhmAdAya saMtayetyarthaH kiM kRtvA ? pUrva nirUpya dRSTvA, kim ? nRtyam, kathambhUtam ? kasandhAnaM kabaghAnyeva haNDAnyeva pAtrANi yatra tat, punaH zivAruta mRTaGgaravam zivArutameva mRdaGgarako yatra sat, ke sadbhiH ? nRAjanaiH sAmAjikaiH sabhbhaiH, tathA, kaiH sadbhiH ? pizitAzivargaca rAkSasasamUhai:, kathambhUtaH ? zailUpatA naTasvarUpamupamataM / adhunA bhAratIyaH pakSa -harIzA yAdavAH ziviramavizan / zeSaM prAgvat // 86 // marakara svarga gaye aura surAGganAoMke sAtha svargake vimAnoMmeM virAjamAna vIra rAjAoMne akheM phAr3a-phAr3akara apane nAcate hue mRta zarIrako yuddhasthalImeM dekhA thaa| (maraNake bAda svabhAbase ho thor3I dera taka ucakate-kUdate zarIrameM kavi kalpanA karatA hai ki) jo ki bar3A mAnanda isalie manA rahA thA ki usake svAmIne madhyalokameM digdiganta taka vyApta kautiko prAta kiyA thA tathA dUsare ho kSaraNa, svargameM jAkara surabAlAnoMko gharaNa kiyA thA // 4 // TUTe-phUTe vAhanoM (patra) se ghyApta tathA zatruoM ko dharvAMse lathapatha bhUmi, jaMgalI hAthiyoM (sAmajaH) ke dvArA ujAr3I gayI aTavIke samAna pratIta hotI thI [hAthiyoM ke nikalanepara jaMgalake per3oMpara patte nahIM rahate haiM tathA bhUtala biTa khadiroMse paTa jAtA hai / samasta senAke naSTa ho jAnepara akelI dacI zatrutroM kI lakSmI bar3e kaSTase usa latAke samAna khar3I thI jisakI jar3amAtra zeSa raha jAtI hai [samasta patte, phUla-phAlake naSTa ho jAnepara latAko bhI jar3akA ho sahArA raha jAtA hai] // 25 // .. tarakSaNa eva pa0 ja0 / zikhariNIvRttam / 2. mAlinIvRttam / 1. vasantatilakAvRttam / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 bisandhAnamahAkAvyam vArAGganA nanRturutpatitAH patAkAH kuntotrataikadhRtirApa tadA maharthim / lakSmIdharo nilayamujjvaladRzyasevyaH sazrIdhanaM jayacitAzvavalo viveza |87|| dviH vArAGganA nanturiti-vArAGganAH vilAsinyo nantuH nRtyaM cakruH, tathA patAkA: utpatitAH ucchitAH UrgIkRtAH, sadA tasmin kAle lakSmIdharo lakSmaNaH kuMpRthvIm Apa prAmavAn, kathambhUtaH ? tIvratakabhRtiH tIjJAyAmekA vRtiryasya saH, tathA zrApa lakSmIdharaH, kAm ? mahaddhiM mahatI cAso Rddhizca mahaddhiH vAm, tathA zrIdhanaM zroreva dhanaM yatra tat, jayam Apa, tathA nilayaM gRhaM viveza praviTavAn, kathambhUtaH ujjvaladRzyasevyaH ujjvaladbhiH RzvaiH sevyaH prabhAvakapisevyaH athavA ujjvala: kAntimAn, zyo rUpavAn, sevyaH sevAyogyaH, sa ca tathoktaH, punaH citAzvabalaH puSTayasainyaH / / atha bhAratIya:-kuntI mahaddhim Apa lebhe, kathambhUtA mataikakRti:, kadA ? tadA, tathA lakSmIdharo viSNuH nilayaM viveza, kathambhUtam ? sazrIvanaMjaya thiyopalakSitena dhanaMjayena saha vartate iti saM sasampadarjunam kathambhUto lakSmIdharaH ? citAbavalaH citA azvA yasya sa pitAzvaH citAztro klo valabhadro masya saH / zeSa tulyam // 87 / / iti nighadyavidyAmaNDanamaNkSipaNDisamaNDaLImaNDitasya SaTtakaM cakrartinaH zrImadvigyacandrapaNDitasya gurorandavAsinI devanandinAmnaH ziSyeNa sajhaLakalodbhavahAracAturIcandrikAdhakIreNa miNa viracitAyAM dvisandhAnakaverdhanaJjayastha rAghavapANDavIthAparanAmaH kAyastha padakaumudInAma dadhAnAyAM TIkAyAmmarasamAmathyAvarNanaM nAna ghoDazaH sargaH // 15 // pahale ruNDarUpI abhinetAoM (pAtra) kA nRtya dekhakara tathA siyAriyoMke ronerUpI mRdaMgoMdI dhvaniko sunakara aura cAraNoMko puraskAra dekara apane gharabAriyoM aura parijanoM tathA naToMke sthAnako prApta rAkSasoMke sAtha rAghavendra athavA yAdavendrane apane-apane zivirameM praveza kiyA thA // 86 // __usa samaya bArAGganA nAcane lagI thIM, vijaya patAkAeM phaharA rahI thiiN| tIvratAmeM sabase uttama, lakSanIke nivAsa, uchalate-kUdate vAnaroM (zya) ke dvArA sevita lakSmaNajIne pRthvIko prApta kiyA thA tathA kAnti, dhana aura jayakI poSaka azva senAke sAtha apane mahA vaibhavazAlI gRhameM praveza kiyA thA [vijayI pANDava senAko baijayantiyA~ phaharA rahI thIM, yezyAe~ nAca rahI thiiN| apane bratameM ekaniSTha mahArAnI kuntI ( vratakadhRtiH kuntI ) ko lokottara pratiSThA prApta huI thii| tathA zrI dhanaMjaya aura azya saMcAlanameM pravINa balabhadra ke sAtha kAntimAna (ujjvala) darzanIya (dRzya) evaM pUjanIya (sevya) lakSmIpati zrIkRSNane apane gRhameM praveza kiyA thA] // 8 // iti nirdoSa vidyAbhUSaNa bhUSita paNDita moke pUjya ghaTasaka cakravartI zrImAn epiddhata vinayacandra guruke prazipya, devanandike ziSya, sahakalAkI cAturya cantrikAke cakora, nemicandra-dvArA viracita kavi dhanaMjayake rAghavapANDavIya nAmase khyAta sinzana kAvyako padakaumudI TIkA 'ubhaya saMprAma' byAvarNana nAmakA posza sarga samAta // 16 // Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH atha saMyuga sutarasAptayugamarirapazcimo hreH| kAlamiva samadhiruhya rathaM tamakAlacakragaticakramAvirAt // 1 // (dviH) atha nAyakavyAvarNanAnantaram Avizat praviSTavAn, ko'sau ? ariH, kim ? saMyugaM saMgrAmam, eyambhUto'riH ? apazcimaH AdhaH, kasya ? harelakSmaNasya rAbaNa ityarthaH, ki vRntvA ? taM lokottaraM rathaM samadhiruhya, kathambhUtaM ratham ? sutarasAptayugaM sutaiH putraH rasena snehena AptaM yugaM dhurA yasya punaH akAlacakragaticakram akAlacakrasyeva gatiryayoH tathAmate cakre yasya taM tathoktam, kamiva ? kAlamida mRtyumiva, kathambhutam ? akAlacakragaticakram pralayakAlapravRttisamUham / bhAratIyaH pakSaH-zAvizat harerapazcimo'rijarAsandha ityarthaH / kam ? saMyugam, kiM kRtvA ? pUrva samaviruhya; vAm ? rathama, kathambhUtam ? sutarasAmayugaM suSThunaratIti sutaram atiplavamAnaM manovega ityarthaH, saptyoridaM sAyam Azvam, sApta ca tadyugaM va sAptayugaM sutaraM sAptayugaM yasya tam / anyat sugamam // 1 // aziraHzavaM zaraNameSa vizati kavacaM bibharti yH| prANavinimayamayaM hi yazaH sulabhaM bhavediti sa varma nAdade // 2 // azira ititaH mariH barma sannAham iti nAdade na jagrAha, kimiti eSa: kim aziraH mAnakarahitaM zavaM zaraNaM vizati, ko'sAveSaH ? ya: kavacaM biti, hi yasmAt yazaH ki mulabhaM bhavet ? ayambhUtam ? prA vinimayamayaM prANAnAM vinimayaH parivartanaM tena nivRttaM mApa vikrayalabhyamityarthaH // 23 // tamadhUmamagnimiva dRSTiviSamiva vimuktakaJcakam / nAgamiva vigatavaktrapaTa valayarjitaM dadRzurUjitaM surAH // 3 / / tamiti-surAH devAH tamarim avamaM nidhUmam agnimiva dadRzuH, punaH dRSTivipaM sarpavizeSabhiva dahaNuH, kathambhUtam ? vimuktaka cum apAstanirmAkam, tathA kamiva ? vigata vaktrapaTam apAkRtabadanAbhavAdanam ajitaM prauDhaM valevajitaM balabhadarahitaM nAgaM gajamiva dadRzuH / / 3 / / [nAyaka varNanake uparAnta pratinAyakakA varNana karate haiM] putroMke sneha (rasa) rUpI progana yukta ghurAvAle tathA pralaya cakrake samAna atyanta vegavAna rathake Upara ghar3akara zrI lakSmaNake mukhya zatru rAvaNane yamake samAna yuddhabhUmimeM praveza kiyA thA [atyanta saralatAse mAge bar3hate (sutara) ghor3oM (sApta)kI jor3Ise yukta, pratyanta dhegavAna rathake Upara dRr3hatApUrvaka savAra zrIkRSNako prathama zatru jarAsaMdhane mRtyuke samAna yuddhasthavImeM praveza kiyA thA] // 1 // rAvasa akSA jarAsaMdhane kavaca nahIM pahinA thaa| inakA vicAra thA ki jo kavaca dhAraNa karatA hai vaha (zirastrANa alaga hone ke kAraNa mastaka-hIna) zavako zaraNa letA hai| ( jo ki svAbhimAnake viruddha hai / aura yazako malina karatA hai ) poMki pIroMko prAramoMkI ghAjI lagAnepara hI milanevAle yaza, kaSaca sulabha kara detA hai // 2 // 1.'smin udgAvRttam / salakSaNaM hi samamAdime saladhuko ca na sajagurukai rathAMdatA / gyAdhigata manajalA gayutAH sArakhA agau caraNamakAH paThena / [vR0 20 6 0.5 / "] 2, balena sainyena rahitamiti / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 dvisandhAnamaddAkAvyam tanurakSayA pariNateva kupitamapi hetirUpatAm / yAtamiva nizitazakha (matra) mapi jvalanAtmatAM gatamivAsya cakriNaH // 4 // tanuriti -- asya cakriNaH tanuH zarIraM pariNateva prAptavArddhazyA vatiteya babhUveti kriyAdhyAhAryyA, kathambhUtA ? akSamA na vidyate kSamA yasyAM sA krodharUpetyarthaH, kathambhUtA pariNatA ? vArddhakavazAt akSayA gantumazaktA tathA kupitamapi hetirUpatAM zastrasArUpyaM yattaM gatamiva nizitaM tIkSNaM zastra ( astra ) mapi jvalanAtmatAM vahnirUtAM gatamiva // // 4 // ruSAyudhaM viSamivAhirazanamiva toyado'sRjat / kSaudrapaTalapatitairiva taccharadhaiH zirakhanivahairmahI babhau ||5|| sa iti -- mAriH AyudhaM zastraM ruSA kopena asRjat muktavAn kaH kamiva ? ahiH rUpaH viSamiva garalabhitra punaH azanivajraM toyado megha iva tattasmAt zirastra-nivahai. zirAMsi sthAyanta iti zirastrANi tepAM haiH samUhaiH mahI medinI babhI reje, kairiva ? kSodrapaTalapatitaiH madhucchatracyutaiH zaradhairiva madhumakSikAbhiriva // 5 // dahanApANiramUrthaM vidadhadarisainyamAjajuH / vedanaM bhayara samitya ziraH purataH sa divyamadhRteva nAkinAm ||6|| dahuneti - goriH ghRteva tatrAniva kim ? divyam kathambhUtam ? aziro na ziro yasya tadazirAH pratidvandvarahitamityarthaH purataH agrataH keSAm ? nAkinAM devAnAm, katham ? iti kRtvA prakAzyate, bhI mAno devAH na veda na vedamyaham kam bhayarasam katham ? Ajanu rAjanma ki kurvan ? arisenyam apamUrddhan apagatamastakaM vittaH san ? jvalanANahasta iti // 6 // senArahita tathA uddhata isa zatru ( rAvaNa jarAsandha ) ko yuddhake anurAgI devatAoMoMne binA dhue~ko Ake samAna prathavA keMculI chor3aneke bAda bAhara Aye 'dRSTiviSa' (jisakI dRSTimeM hI viSa hotA hai) sauMpake samAna athavA bAharake dA~toMse rahita hAmIke samAna dekhA thA // 3 // cakradhArI athavA cakravartI isa zatrukA zarIra vRddhA strIke samAna zrazakta ho gayA thA / athavA kSamAhIna ho gayA thA / atyanta kruddha hokara bhI yaha zastra (heti ) ke samAna ( parAdhIna) ho gayA thA tathA tIkSNa zastroMkA ( lakSyahIna ) prahAra karake bhI vaha ( bhabhakatI, kintu na jalAtI) jvAlAke sadRza pratIta hotA thA [bur3hiyA ke zarIrameM bhI sAmarthya nahIM rahatI hai, gussA honepara 'hA, hA' (hA - iti) karane lagatI hai tathA tathA hathiyAra pAsa rahanepara bhI, prayoga na karake apane mana hI mana jalatI rahatI hai ] // 4 // jaise sAMpa viSakA vamana karatA hai athavA jaise megha vastra barasAte haiM usI prakAra ruSTa ho kara yaha zatru zatra calA rahA thA / bikhare hue ziravAloMke kAraNa yuddhasthalIkI vahI dazA ho gayI thI jo madhumakSiyoMke chattese girI madhumakkhiyoMke bhUmipara par3e rahanese hotI hai // 5 // agnivAko hAthoMse chor3ate hue isa zatrune prapane zatrutroMkI senAko binA mastakakA athavA binA netAkA kara diyA thaa| maiMne janmase ho kabhI bhI bhayakA rasAsvAdana nahIM kiyA hai yahI dikhAne ke lie isane apanI bejor3a (pra-zira) athavA binA mastakako divya dehakA raNake rasiyA devoM ke sAmane rakha diyA thA / ( arthAt apaneko marA samajhakara yuddha meM zuru gayA thA ) // 6 // Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 317 anujaM tu mRtyumiva hantumamumabhijihAnamArudhat / tIvramandhatamasamabhyudaya rathavAhanena saviteva kezavaH ||7|| anviti--AruSat ruddhavAn, ko'sau ? kezavo lakSmaNaH, pham ? amumari rAvaNam, kena kRtvA / rakhavAhanena rathAzvena, atra jAtyapekSayekavacanam, kiM kurvANam ? abhijihAnaM sammukhamAgacchantam, ki kartum ? hantum , tathA mArudhat, kaH ? kezavaH, kam ? anujaM vibhISaNaM kumbhakarNa vA, ki kurvANam ? abhijihAnam, ki kartum ? hantum, kathambhUtaM rAvaNaM vibhISaNaM kumbhakarNa ca ? tIvra soDhumazakyam kamiva ? mRtyumiva, keH kRtvA ? abhyudayaH gajaturagapadAtilakSaNAbhivibhUtibhiH, ka ivAsthat ? saviteva sUrya iva, kim ? anghatamasaM dhanAndhakAram, kaiH kRtvA ? abhyudayaH kiraNasandohalakSaNAbhivibhUtibhiH, ki kurvANaM mRtyum ? abhijihAnan, kiM kartum ? hantum, katham ? anujantu jantuM jantumanu pratijantuM, ke: kRtvA ? abhyudayaiH uparyupariduHkhasaMpAtalakSAraNaH, katham ! tIvra niyamiti / bhAratIya pakSaH-athArudhat, ko'so ? kezavo nArAyaNaH, kam ? aK jarAsanyam, kena kRtvA ? vAhanena, ki kurvantam ? abhijihAnam, zeSaM pUrvavata cirameSa cetasi niruddhamaditamiva mantramagrataH / pretapatitanRpakopacayaM nicitaM punaH parimavAdivekSatA ciramiti-eSaH kezavaH udita mudgalamutlutamityarthaH, kari punarezata vyAdhuTayAvalokitavAn, kayam ? amataH purataH, kathambhUtam ? niruddhaM niyantritam, kva ? cetasi citte, kayam ? ciraM bahutarakAlam, kamida ? mantramiva pADguNyalakSaNamantramiya, kathambhUtam ? uditamudgataM santam, citte ciraM niruddham, tathA kamivaikSata ? preta patitapakopacamiva patinAzca te nRpAzca patitanupA: pretAca patitanRpAzca pretapatitanupAH teSAM kopacayastam, kathambhUtam ? nicitaM pujIkRtam, kasmAt ? paribhavAditi zepaH / / 8 / / priyasaMgamAtprathamasaGgamarikRtamabodhi so'dhikam / vRndamalaghu suhRdo mahatAM dviSatAM hi kIrtiratulA tu jAyate / priyeti-abodhi jJAtavAn, ko'sau ? sa kezavaH, kam ? prathamasaGgam, kathambhUtam ? adhikaM punaH arikRtaM ripuvihitam, kasmAt ? priyasaGgamAt iSTajanamelApakAt. yuktametat mahatAM satAm alaghusthUla vRnda samUhaH suhRdo mitrasya bhavati, tathA tu punajayite, kA ? atulA kIrtiH kena ? dviSatA zatrumA, katham ? hi sphuTamiti // 9 // teja, krodhAnya tathA tamoguNa pradhAna caturvidha senAke dvArA mRtyuke samAna saMhAra karaneke lie Age bar3hate hue isa rAvaNako tayA isake anuja (kumbhakaraNa)ko lakSmarapane apane rathako bar3hAkara usI taraha roka diyA thA jisa prakAra sUrya udayakAlako phirapoMke dvArA ghane kAle andhereko samApta kara detA hai [teja' senAke dvArA pratyeka prANIko (anujantu) ora bar3hatI mRtyuke samAna sAmane prAya jarAsaMdhako zrIkRSNane rathake ghor3oMke dvArA roka diyA thA] // 7 // nArAyaNane cirakAlase mana-hI-mana jalate hue aura saba sAmane Aye mantrake samAna pAtruko dekhA thaa| yaha rAvaNa athavA jarAsaMdha marakara bhUta hue rAjAoMke usa saMcita kopake samAna thA jo tiraskAra hone para phira nayA ho jAtA hai [mantra bhI siddha hone ke bAda manameM rahatA hai aura jagAnepara phala detA hai tathA preta bhI bali diye jAne ke bAda punaH avajJA honepara satAne lagatA hai] un Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 disamghAnamahAkAvyam nijapaurupaM hi guhAdhya kAlajiha kA saMhatiH / bhAnumata iva na hanti ruciM dhanadehabandhanamayIti nAmavIt // 10 // nijettinAmavIt badhnAti sma, ko'sau ? kezavaH, kim ? kavacam, katham ? puruSasya nijapauruSa kavacaM syAt, saMvRtiH kasya maci dIpti na hanti apitu sarvasya, kathambhUtA ? ghanadehadAdhanamayI dhanadeha eva bandhanaM tena nirvRttA meghazarIramayItyarthaH / / 1011 udayAdvibhUtiriva bhogagatizvi navAprasAdataH / sarvadhatiriva paraM puruSa jayadevatA gaNasithAta svayam // 11 // .. udayAditi-jagadevatA jayazrIH paraM putSa puruSotamaM svayaM parapreraNamantareNeva avRta vRtavatI, karambhUtA ? gaNani thA gaNakSya pUragA, phaiva ? vibhUtivi, kasmAt ? udayAt, keva ? bhogagatirikha bhoga. viSayA pravRttiriya, kasmAt ? nayAt bhogaviSayAcA nIteH, pheva ? sarvatiriva samastasantoSa iva, kasmAt ? prasAdato nayaviSayAyA. prasannatAyA iti // 11 // dhvajamAroha garuDo'sya raNamiva dizaturuccakaiH / dhmAtumiva kupitavahnimayaM hRdi pAJcajanyamadapUri vairiNaH / / 12 / / dhvajamiti-garuDa: asya viSNA: dhvajam Aruroha ArUDhavAn, ka ivotprekSita ? uccairatizayena raNaM saGgrAmaM didRkSuriva draSTumicchurava, tathA ayaM viSNu: pariNI hadi pitAla mAnumiva sandhukitumiva pAJcajanyaM zaGkham udapUri pUritavAn / / 12 / / ninadena tasya mihirasya zarabha iva sammukhaM ripuH / prApya kaNapanikaraNa rathaM parato yugadvayasamasyadudravat // 13 // ninadeneti-ripuH zatruH phaNapanikaraNa bANasamUhena parasaH pazcAt yugadvayasaM mugaparimANaM yathA tathA rathama abhyadudruvat apasAritavAn, kiM kRtvA ? pUrva tasya pAJcajanyasya ninadena vyaninA sammukhaM prApya, ka hava ? zarabha iva, kena ? mihiraspa meghasya ninadeneti / / 13 // zatruke sAtha huI isa pahalI muThabher3ako nArAyaNane prAtmIya janoMse honevAlI sneha bheMTase bhI bar3hakara mAnA thA, kyoMki mahApuruSoMko mitramaNDalI vizAla hotI hai| kintu unakI anupama kItikA prasAra to zatruke (bamanake) kAraNa hI hotA hai // 6 // apanA puruSArtha hI manuSyakA saccA kavaca hai| ghanaghaTAke ghiranese sUrya ke samAna kisIko kAntiko eyA prAvaraNa (phavava) nahIM ghaTAtA hai ? apitu ghaTAtA ho hai / isalie ho nArAyaNane yuddha meM kavaca nahIM pahanA thA // 10 // jisa prakAra puNyakarmake udayase apane bhApa vibhUtikI prApti hotI hai athavA nIti mArgake anusaraNase bhogoMko paramparA calatI hai athavA cisako nirmalatAse saba prakArakA dhairya anAyAsa hI prApta ho jAtA hai usI prakAra sainyasanahase ghirI pUrNa vijayalakSmIne apane-Apa hI parama-puruSa viSNuko parakha diyA thA // 1 // nArAyaNako garuGgaka cihnale yukta dhvajA prAkAzameM phaharA rahI thI mAno cihnakA garuddha yuddha ko dekhane kI icchAse ho Upara car3ha gayA thaa| bairiyoMko hRdayoleM dhuMdhAtI krodhako agniko jhapakaneke lie ho nArAbaraNane apane zaMkhako phUkA thA // 12 // zaMkhako dhvaniko sunakara rAvaNa-jarAsaMdha zatru utI prakAra sAmane mA gaye the jaise marwarananpanurunnr-rrrrrrrrrrrrrrrr Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 316 svaruSA sahocchvasitastagatiratha harizca kampanaiH / vasya bhujamiva sadAzarathI raNazAntimicchuriva ketumacchidat // 14 // (dvi:) sveti-athAnantaraM sa dAzarathiH rAmo harizva lakSmaNo'pi kampanaH vANavizeSaH tasya rAvaNasya bhujamiva pheta jam acchidat chinnavAn, timizida ? nAtiniyuriTa limitra, kathambhUto rAmo harizva ? ucchavadhibhUtagatiH ucchvasitA sutasya sAragatizceSTA yena sa tathoktaH, katham ? saha sArddham, kayA ? svarupA Atmakopeneti / bhAratIyaH pakSa:-tasya jarAsanthApa, kazampUto hariH ? samAzarathI satI smIcInA AzA vAJchA yeSAM te sadAzAH sadAzA rayino yasya saH, kathamsutaH ? ucchvasitamatiH icchyavitA sUtAnAM bhaTAnAM gatiryeneti // 14 // ghavalAtapatramapi tasya itamapatadindumaNDalam / draSTumupagatagivAjigataH paruSaM ripuH pratijagarja varjayan // 15 // ghavaleti--hariNA hataM tasya parigaH dhavalAlaparamapi apatat prabhrama, kimivotprekSitam ! indumaNDalamiva candravimmamica, kayambhUtam ? aji saMgrAma draSTumavalokitumAganam / ataH kAraNAt ripuH paruSa karkaza tarjayan tiraskurvan pratijagajaM gajitavAn / / 15 / / vimukhaH phalaM vidhirivAzu khala iva kRtaM sa taM yazaH / lobha isa mada ivopazamaM guruzaktizastranAnniyojayan / / 16 / / ____ vimukha iti-aru jat tunaroda. ko'sau sa ripuH kam ? taM viSNum, kiM kurvannidha ? zaktizastram mAzu zIghra niyojayan, kathambhUtam ? guru gariSTam, ka ivArujat ? vigujao vidhirida phalama, tathA khula iva kRtaM durjana ivopakAram, tayA loma iva yazaH kAttim, tapA mada ivopazamam / bhAratIyaH-sa jarAsandhaH taM nArAyaNam zeSaM prAgvat / / 16 / / meghoMko garjanAko sunakara hiraNa prA jAte haiM / kintu kAraNoM kI varSA par3ate ho, inake rathase kozoM dUra taka saba vizAnoMmeM bhAgate najara Aye the // 13 // apane krodhake sAtha-sAtha sArathIko gatiko bhI bar3hAte hue tathA ragako zAnti (samApti) ke icchukake samAna dAzarathi rAmane tathA lakSmarAje rAvaNako bhujAke samAna usake rathapara uThI huI usako dhvajAko 'jhampana' jAtike bAraSoMse kATa diyA thaa| apane kroyake sAtha-sAtha dUtavRpatika pragatiko karate hue tathA sadAzayarathI poddhAoM [sadAza-ratho] se ghire hari kRSNAne jarAsaMghakI prAkramaNake lie uThI bhujAke samAna dhvajAko raNa samAptiko icchAle sapanoM ke dvArA kATa diyA thA // 14 // nArAyaNake dvArA prAghAta kiye jAnepara usa (zatru rAvaNa-jarAsaMdha) kA zveta chatra bhI gira gayA thaa| giratA huA yaha chatra aisA bAlama detA thA ki candramaNDala hI yuddha dekhaneke lie utara pAyA hai| ina girate hI zatru bhI dhamakAne ke lie kaThora garjanA karane lagA thA // 15 // jisa prakAra viparIta deva puNya karma ke phalako, duSTa puruSa upakArako, lobha yazako mora ahaMkAra prazAntiko naSTa kara dete haiM usI prakAra vicAra karake zatruke dvArA vegake sAtha nArAyaNapara chor3e gaye 'zakti' nAmake mahAna zasyane unheM mAhata kara diyA thA // 16 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nisandhAnamahAkAvyam vivazo'pi citramavalokamayamavagamaM ca nAmucat / yena timiramabhito dadRze kamalodareNa vicide na vedanA // 17 // vivaza iti-citramAzcarya vivazo'pi paravazo'pi sannavalokaM darzanamavagamaM jJAnaM ghAyaM viSNunAmucanna tyaktavAn tathA'bhitaH sAmastyena timiraM yena kAraNena kamalodareNa viSNunA dadRze dRSTam, tathA cakAreNa pUrvoktaH pratipeyo'pi labhyate, tenAyamartha:-vedanA pIDA / na vivide na jJAteti // 17 // vidhutavyathaH kSaNamavApa yudhi na kimu mAdhavohitam / dAzarathiravirataH praharanilayaM kulasya sahasAra rakSasaH // 18|| vidhuteti--hinAvApa apitu prApaiva prAptavAneva, ko'sau ? dAzarathI rAmaH, kam ? ahitaM zatrum, kya? yudhi sabhAme, katham ? kSaNaM muhUrta kam, kathambhUtaH ? avirato nivRttaH punaH umAghavaH kotipriyaH punaH vidhutavyathaH tyatapoDa:, kina ? kulamA nilayaM ninAma paharana saMhagn, kathambhUtasya ? sahasAra. rakSasaH sahasAre rakSobhirvartana iti sahasArarakSAH tasva sabaliSTharAkSasasya rAvaNasyetyarthaH, athavA bAra prApa rAmaH, kam ? nilayam, ki kurvan ? praharan, kAya ? rakSaso rAvaNasya, katham ? sahasA zIghrAmiti / bhAratIyaH--u aho, ki nAvApa ki na prAptavAn; apitu prAptavAna, ko'sau ? mAdhavo viSNuH, kim ? hitam, kya ? yudhi, kayam ? kSaNam, kathambhUtaH? dAzarathiraviH dAzo dhUrtaH kuzala ityarthaH, rathI sArathiH dAnazvAso rayI ca dAzarathI dAzarayoM raviryasya 'suvidhAvana prakAzanAt sa tathoktaH mataH kAraNAt rarakSa pAlitavAn, ko'sau ? sa mAdhavaH, kam ? nilayam, kasya ? kulasya, ki kurvan ? sahasA zodha praharan / zeSa tulyam / / 186 sadRzau calena samakAlamadhikRtajayau nijoddhatI / puNyaduritanicayAviva tau vyatiredhaturna tu javAd vyatIyataH // 16 // saghazAbiti--to jigISupratijigISU puNyaduritanicayo hava vyatiredhatuH parasparaM pratavantI vyatijaghnaturityayaH, kathambhUtau ? sahazI samAnI samAnakakSAbityarthaH, kena ? balena zarIrasattvena, kathambhUtI adhikRtajayo aGgIkRtajayo, katham ? samakAlaM tulyasamayaM yathA bhavati puna: nijoddhatI nijAtmIyA uddhatiryayo: to tu punarna vatIyatuH, na parasparaM gato virato, kasmAt ? javAdegAditi // 19|| / zakti laganese nArAyaNa (zrI lakSmaNa-kRSNa) azakta ho gaye the kintu unakI darzana aura jJAnako zaktikA lopa nahIM huyA thA / pAzcarya yahI hai ki zaktike prabhAvase nArAyaNa cAroM ora andhakArako dekhate the kintu vedanA kA anubhava nahIM karate the // 17 // koti (umA)ke svAmI, yuddhameM lIna, anujaphe prAghAtakI mArmika pIDAko dabAye hue tathA balavAn (sahasAra) rAkSasoMse ghire rAvaNako paitRka rAjadhAnIpara prahAra karate hae dAzarathi rAmane kyA kSaNa-bharameM hI zatruko nahIM ghera liyA thA ? jarAsaMdhake prahArakI vyathAko bhUle, mAdhavane kyA kSaraNa-bhara ho meM yuddhasthalI meM apanA bhalA (hita) nahIM kiyA thA ? apitu kiyA hI thaa| kuzala nItimAnoM (dAzaH) tathA sArathiyoM (rathI)meM sUrya (zreNDa) zrIkRSNane sahasA bhAkramaNa karake pANDava kulake AdhAra (nilaya) arjunakI rakSA ko thI // 15 // __ zArIrika balakI dRSTi se eka samAna, eka hI samayameM vijaya prApta karaneke lie prayatnazIla aura svabhAvate ho uddhata ve donoM [nAyaka (rAma-kRSNa) aura pratinAyaka 1. suvidhAyana-pa0 ja0 / suvidhAna-pa0 mA / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sarga: 321 virathazcireNa vihito'pi vitatadhanuSAmunA ripuH / jAtamiva bahumukhaM sukRtaM vividhaM sa mUlavibhujaM vyalaGghayat // 20 // viratha iti--sa ripuvipakSaH mUlavibhujaM mularathaM sukRtamiva puNyamiva bhyalaGghayat batikrAntavAn, kathambhUtam ? jAtaM samutpannaM puna: bahumukhaM pracurakAraNaM punaH vivithaM nAvAprakAram, kathambhUtaH ? vihito'pi kRto'pi punaH virathaH ratharahitaH amunA vibhirga:puNA, kathambhUtena ? vitatadhanuSA bhAropitacApena, katham ? cireNa bahukAlam // 20 // avalokituM harivighAtamasaha iva gntumudytH| saMkhyarudhiramavalokya ciraM sa madAdapaptadiva tIvraguH sadA // 21 // avalokitumiti- tIvraguH sUryaH pUrva saGkhyarudhiraM raNarakta miraM bahutarakAlam avalokya nirIkSya sadA sarvakAlaM madAdiva apAttat patitavAn, kathambhUtaH ? gantumudyataH punaH hariviSAtam avaloditum asaha iva asahamAna iva // 21 / / sa vipannabandhumupadRzya napalanamazeSamaMzumAna / duHkhajalamavatarItumiva pratipazcimArNavataTaM vyalampata // 22 // sa iti-saH aMzumAn sUryaH pazcimANavataTa pazcimasamudratIraM vyalambata avalambitavAn, ki kartumiva ? duHkhajalaM duHkha meva jalaM tat avatarItumiba, ki kRtvA ? azveSaM nRpajanaM nRpatilokaM vipannabandhu pRtabAndhavam upadRzya dRSTvA / / 22 / / savitApi saMhatimiyAya niyatadivasAtilAnaH / hanta kimu kila niSekadinaM jagati vyatikramitumakSamo janaH // 23 // saviteti--savitApi mUryo'pi saMhati saMhAram iyAya gatavAn, kayambhUta: ? niyata divasAtilaGghana: nizcitadivasAtikramaH, yuktametat, hanta kaSTaM kila lokoktau kimu baho jagati loke niSekadinaM mRtyu vyatikramita vitumakSamaH asamartho janaH, yatra yatra savitApi saMhati prAmavAn, tatrAnye janA niSekadinaM vyatikramituM kathamalaM samarthA bhaveyuriti bhAvo vibhAvayate // 23 // (rAvaNa-jarAsandha)] puNya tathA pAyake sajIva derake samAna eka-dUsarepara prahAra kara rahe the, to bhI unameM se kisIkA bhI vega raMcamAtra nahIM ghaTa rahA thA // 19 // bahuta samaya taka dhanuSa calAkara isa nArAyaNake dvArA rathahIna (khaNDita-ratha) kiyA gayA bhI vaha zatru saba taraphase khule bahumukha tathA lakSya bhedanake lie anukUla avasarapara bhI (vividha) mUlanAyakake rathake sAmanese nikala gayA thA aura puNyako samAnatAko prApta huA thA kyoMki puNyakA phala bhI aneka (bahu) sApana (mukha) juTA detA hai tathA aneka prakArase sahAyaka hotA hai // 20 // bahuta samaya taka yuddha meM bahatI raktadhArAko dekhakara prakhara phiraNoMke sadeva svAmI sUryakA bhI ahaMkAra (uSmA) apane-Apa halane lagA thaa| aura nArAyaNake vadhako (athavA vAnaroM aura yAdavoMke saMhArako) dekhane ke lie taiyAra na honeke kAraNa hI usane bhI (prastAcalakI prora) calanekI taiyArI kara lI thI // 21 // ___ samasta rAjAoMke prAtmIya-janayuddha meM mara cuke the| aise ina rAjAmoMko dekhakara sUrya bhI dukhI hokara jalameM utarane (DUbane) ke lie hI (prathavA antyeSTike yAdakA snAna karaneke lie hI) pazcima sAgarake kinArekI mora mur3a gayA thA // 22 // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 dvisandhAnamahAkAvyam gatavatyarau tamanumatya paramapuruSaM mahodayaH / vyApya nizitatamasaMplavagaiH sthitamarjunaprakRti tatra rAjakam // 24 // gateti- rAjakaM sugrIvaprabhRtInAM rAjJAM samUhaH tatra raNe sthitam, kiM kRtvA ? taM paramapuruSaM makSmaNaM nizitatamasaM nizitaM tamo yasya taM tIkSNa timiropahataM vinaSTacetanam anumatya zAtdA, kasmin sati? gharI gatavati sati, ki kRtvA sthitam ? mahodayaH plavaGgaH vAnareH vyApya veSTayitvA, kathambhUtaM rAjakam ? barjunaprakRti zuddhasvabhAvam / bhAratIyaH- arjunaprakRti madhyamANDavapradhAnaM rAjaka sthitam, kiM kRtvA ? paramapuruSaM nArAyaNa pUrvam anumatya, kiM kRtvA vyApya, kasyAm ? nizi rAtrI, kathambhUtaM rAjakam ? asaMplavagaiH ziSTavIrayAgaiH mahodayaH tateM vyAptam kva sati ? ase gata bati // 24 // na kilAsti ko'pyavanimAnamavagata itIritodyamaH / pAdaparigaNanayA bhuvanaM ravireSa mitsuriva daramatyagAt // 25 // neti-raviH sUryaH dUraM yathA tathA atyagAt atizayena gatavAn ibotprekSitaH ? bhuvanaM jagat pAdaparigaNanayA kRtvA mitsuriba, kathambhUtaH? IritodyamaH, kathamiti kRtvA prakAzyate, kila lokoktI parAmarza ca, na ko'pyasti, phathambhUtaH ? avanimAnaM bhUmimA avagataH jJAtavAn // 25 // sadRzodayAstamayavRttirajani tapano'nurAgataH / saMpadiyamiha vipacca paraM parivartate nahi mahIyasaH sthitiH // 26 // sadRzeti-tapanaH suryaH anurAgataH anurAgAt sadRzodayAstamayavRttiH sadRzI udAstamayayo. ttiryasya sa tathokto'jani saMjAtaH, ekarUpojanItyarthaH, yuktametat, iha loke paraM kevalam iyaM saMpad vipanca parivarttate mahIyasaH sthitirna parivartate hi sphuTam // 26 // dinakI samApti (pratilaMghana) ko nizcita karanevAlA sUrya bhI (masta) vinAzako prApta huA thaa| yahI khedako bAta hai ki saMsArameM mRtyuko velAko TAlane meM koI bhI vyakti samartha nahIM hotA hai aisA nizcaya hai // 23 // zatruke ghale jAnepara parama pratApI vAnaroMne yaha jAnA thA ki parama puruSa lakSmaNa toraNa zakti laganeke kAraNa acetana par3e haiN| svabhAvase sarala (arjuna-prakRti) samasta rAjA loga yaha jAnate hI zokamagna hokara usako gherakara baiTha gaye the| __atyanta sampanna tathA ziSTavIroM (asaMplavagaiH) se cyApta (tataM) arjunake anuyAyo (prakRti) rAjAoMkA samUha vAtrumoMke lauTa jAnepara rAtriko paramapuruSa kRSNako gherakara jA baiThA thaa| tathA unako sammatiko jAnaneke lie pratIkSA karane lage the // 24 // koI bhI vyakti aisA nahIM hai jisane pRthvIko svayaM nApA ho isa,lokoktise prerita hokara puruSArtho sUrya pagoM (kadamoM) se ginakara pRthvIko nApaneke lie hI dUra taka calA gayA thA [sandhyA samaya sUryako kiraNeM (pAda) saMkhyAta raha jAtI haiM aura vaha asta ho mAtA hai ] // 25 // sandhyAkAlIna lAlimAke kAraNa sUrya udaya aura prastake samaya eka samAna svabhAva (lAlimA, Adi) kA dhAraka ho gayA thaa| ucita ho hai-saMsArameM yaha sampatti aura vipatti hI khUba badalatI haiM kintu isase mahApuruSoMkI sthiti raMcamAtra bhI nahIM badalatI hai // 26 // Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH kSatajapravAhanivahasya samarabhuvi sarpato dviSaH / rAgapaTalamadhirUDhamiva dyutalAni sAndhyamaruNaM babhau mahaH // 27 // kSatajeti-sAdhyaM sandhyAsamutpannaM mahaH teja: boM rarAja, katham ? aruNam, kimivotprekSitam ? dyutalAni adhirUDham, kSatajapravAhanivahasya raktapUrasamUhasya rAgaTalamiva, kayambhUtasya ? samarabhuvi raNabhUmau dizaH sarpato gacchataH / / 27 / / atha vAruNIrucirabhAji na paramamunAmbarasthitiH / kvApi ravizvapatanbhavitA taditIva tadgatamagAmi sandhyayA // 28 // atheti-- atha sandhyAvarNanAnantaraM na paraM kevalamabhAji sevitA vAruNI ruciH pazvimA dIptiH, kena? amunA raviNA, tathAbhAji tyaktA, kA ? ambarasthitiH, tathA kyApyavapatan bhavitA taditIva bhaviSyati raviH / atra luptopamA bodhyA / yathAmunA madyapenAbhAji sevitA, kA ? vAhaNI rucimaMdirAbhilASaH, tathAbhAji bhagnA, kA ? ambarasthitiH vastra sthitiH, amunA raviNA, tathA kvApyavapatana bhavitA tat tato'nantaramagAmi gatam, kim ? tadgataM ravigamanam, kyA ? sandhyayeti // 28 // paratastamAMsi purato'sya sviturbhvnmhodymH| digvijayamadhikaroti kimu kSabhitaM hi pazcimamacintayanprabhuH // 26 // parata iti-abhavan saMjAtAni, kAni ? tamAMti antrakArANi, katham ? parataH pazcAt pRSThata ityarthaH, purato'grato'bhavan, ko'sau ? mahodyamaH, kasya ? asya mavituH sUryasya yuktame sat, u aho kimavi karoti, api tu neti bhAvaH, ko'sau prabhuH, kim ? digvijayam, ki kurvan ? acintayan avitarkayan, kim ? pazcimam, kathambhUtam ? jhubhitam, katham ? hi sphuTam akuTilatvamupadazita miti / / 29 // upavanyabhUmyupagiraM ca divasamupalAya vAyat / / prApa timiramRtamabhyudayaM kila kaM na yApayati durgayApanA // 30 // upeti---prApa prAptam, ki kartR ? timiram, kam ? abhyudayam, kathambhUtam ? uruM gariSTham, ki kurvan ! vAyat anila mAnam ? kina ? divasam. kiM kRtvA ? pUrva mupalAya lInaM bhUtvA, katham ? samarabhUmimeM bahate hue zatrupoMke raktako dhArAke pUrakI lAlIko prAkAza-paTalapara phailAtI huIke samAna sandhyAkAlIna lAlimAkI kAnti samasta AkAzake talameM vyApta ho gayI thI // 27 // ___ sandhyA samaya sUrya (rUpI madyapa) ke dvArA kevala pazcima dizAko kAntirUpI madirA vArupI kA hI prAnanda nahIM liyA gayA thA apitu vaha prAkAza (kapar3oM) meM bhI na raha sakA thaa| taba sUrya (madyapa) kahIM jAkara gira gayA hogA, yaha socakara sandhyA (madyapakI khI) bhI sUrya (madyapa) ke rAstepara calI gayI thI // 2 // mahA puruSArthaka [kAraNa prakAza] sUrya prAge-Age calA jA rahA thA aura isake pIche-pIche andhakAra bar3hatA jAtA thaa| yaha dekhakara pazcima dizAmeM kSobha phala gayA thA, kyoMki samaya puruSa binA saMkAlpake (anAyAsa ho) digvijaya kara DAlate haiM // 26 // banoMke nikaTakI bhUmimeM tathA pahAr3oMkI ghATiyoMmeM chipakara dinako kATanevAlA anvakAra rAtri hote hI vistArake zikharapara pahuMca gayA thaa| ThIka hI hai| aisI kauna-sI 1. 'dviSaH' prAsaGgika maviSyati / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 dvisandhAnamahAkAvyam upavanyabhUmi bane bhavA banyA sA cAso bhUmizca tasyA abhyAsaH kAntArasamIpamupagiraM pa girisamope. yuktametat, kila lokoktI, kaM na yApayati nAtikAmati durgayAphnA durgagamanikA // 30 // dhumaNI pratApini gte'stmbhycirsnggmaattmH| zliSyadiva ghanamazeSamabhRtyalayaH priyo hi kharadaNDatoSiNaH // 31 // dyumaNAviti-dhabhUt saMjAtam,kim ? tamo'ndhakAram, kiM kurvadiva? AzliSyadivAliGgadiva,kasmAt ? abhayaci rasaGgamAt nirbhayacirakAlasaMsargAt, kva sati ? dyumaNo mUrya astaMgate, kathambhUte dyumaNo ? pratApini pratApavati, kathambhUtaM tamaH ? ghanaM punaH aze nikhilA, yuktametat, kharadaNDatoSiNaH varadaNDa pamaM toSayatItyevaMzIla: sUryaH tasya pralayo hi priyo bhavet tIvrakara dAnakuzalasya rAja iti dhvaniH / / 31 // nijaduHsutaM kulamivAzu gurugRhamivAyathodyatam / rAjyamiva samuditavyasanaM bhuvana parAstamayabaddhatAmasam // 32 / / nijeti-bhuvanaM jagat parAstaM prakSiptam, kimiva ? nijadu:sutaM kulamiva, Azu zIghraM yadi vA ayayodyatam ayathAcArama asadAcAraM gurugRhamiva samuditavyasanaM rAjyabhiva, kathambhUtaM sadbhuvanam ? parAstam avabaddhatAmasaM tamasa idaM vaikRtaM tAmasaM baddhaM tAmasaM yena tat / / 32 // kRtamucchritaM tadanudAttamagharataramuccamAdRtam / kvApyajani na ca vivekamatiH kunRpaikaceSTitamivAbhavattamaH // 33 // kRtamiti-kRtaM vihitam, ki kamaMtApannam ? tat ucchritam anudAttam adharataraM ca uccam uccaiH, kena ? tamasetyadhyAhAryam, tadyathA pradarzyate yat pUrvam ucchritam uccaM tadagharaM kRtaM yadadharataraM tat ucca kRtam, tathA bajani, kim ? tamaH, kathambhUtam ? AdRtamAdarayuktam, kva ? kyApi, na ghAjani kA ? vivevAmati dabuddhiH, tathAbhavat saMjAtam, kim ? tamaH, kimiva ? kunRpaikaceSTitamiva, yena yadRcchritaM tadanudastaM yadagharataraM taducca kRtaM kvApyAratamajani na ca tasya vivekamativicAravuddhirajanIti // 33 // purataH sthitaM paricitaM ca nikaTatimirAhatekSaNaH / jAta iva dhanamadAndha iva vacanApi ko'pi na jano'bhyacAyata // 34 // vastu hai jisakA pAra kaThora (jIvana) yAtrA na pAtI ho ? arthAt puruSArthI jIvana hI prabhyudayakA sAdhaka hai // 30 // prAkAzake maNibhUta atyanta tejasvI sUryake asta ho jAnepara gAr3ha andhakAra sarvatra vyApta ho gayA thA, mAno bahuta samaya bAda milaneke kAraNa hI samasta vizvakA niDara hokara gAr3ha prAliMgana karanemeM lIna thaa| aura kamaloMke vikAsaka sUryako pralayapara Ananda manA rahA thA [malina manovRtti (tamaH) ke logoMko bhI pratApI (khara) tathA pranAcAriyoMko daNDa dekara hI mAnanevAle rAjAkA mAtra hI pyArA lagatA hai] // 31 // andhakAra paTala meM lapaTA samasta saMsAra zIghra hI usI prakAra hIna avasthAmeM jA par3A thA, jisa prakAra apane kuputrake kAraNa kula, paramparA-viruddha anAcArake kAraNa guruphula aura Iti-bhIti vipattike mA jAnepara koI rAjya parAsta ho jAtA hai // 32 // duSTa rAjAke vyavahArake samAna andhakArane bhI U~ce padArthako nIcA kara diyA thA, nocese nIce padArtha bahuta U~ce pratIta hote the tayA kahIM para bhI UMca-nIca (kartavyaprakartavya) kA bheda samajhameM nahIM pAtA thA // 33 // 1. 'daNDa' iti muulaanusaarii| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 325 purata iti -- purato'grataH sthitaM vastu ko'pi jano nAbhyacAyata nekSitavAn tathAca paricitaM labdhamanubhavagocaramityarthaH kva ? kvApi kasmiMzcit sthAne, ka ivotprekSita ? jAta iva kathambhUtaH ? nikaTatimirAtekSaNaH AsantatimirAbhibhUtalocanaH tathA dhanamadAndha ivotprekSitaH kvacanApIti zeSaH ||34|| iti divimUDhamiva tatra giriSu dariSu skhalatpatat / vyApa hRtamiva tamastamasA tadazeSamagrajavapUraNodyatam ||35|| itIti--tama rUpAlAn kimivotprekSitaM tamaH ? tamasA kopena hRtamiva gRhItamiva kiM kurvat ? patat aMzamAnam, kAsu dariSu gartAsu tathA kiM kurvat ? giriSu parvateSu skhalat kimivotprekSitam ? digvimUDhamiva bhrAntamiva kA ? tatra raNe, katham ? ityuktaprakAreNa kathambhUtamagrajavapuH raNodyatam punarazeSaM samastam / ? bhAratIyaH - tamaH tat azeSaM jagat vyApa, kathambhUtaM tamaH ? agrajavapUraNodyatam agrajavaM pramAnavegaM pUrayati puSTIkaroti agrajavapUraNaH, tatra udyatam udyamo yasya tat kimivotprekSitam ? tamasA hRtamitra, zeSaM prAgvat / / 35 / / militAGgadaMpatisukhAya sahitajanakIyanandanam / vyomni gamanamakRta tvaritaH sa zanairavAllaghurayAcca mArutaH || 36 || militeti - sa mAruto maruto'patyaM pumAn mAruto hanumAn patisukhAya lakSmaNasukhArthaM vyomti gagane laghurayAt zIghravegAt tvaritagamanam akRta kRtavAn kathambhUtAt laghurayAt ? zanairavAt pracchandA dhvaneH, kathambhUtaM gamanam ? militAGgadaM militaH aGgado yasmin tat punaH sahitajanakoyanandanaM sahitaH janakIyanandanaH bhAmaNDalo yasmin tat / bhAratIya:- sa mAruto vAyuH vyomti nabhasi zanairavAt madhuradhvaneH militAGgadampatisukhAya saMzliSTadayitAprANanAthapramodArthaM gamanam bhayAt vahati smetyarthaH kathaM gamanam ? sahitajanakoyanandanaM janAnAm idaM janakIyaM sahahitena vartate sahitam, janakIyaM ca tanandanaM ca janakIyanandanaM sahitaM janakIyanandanaM yasmAt tat kathambhUto mArutaH ? akRtatvarita: akRtaM tvaritaM vego yena saH punaH laghumaMndaH mayUrapicchabhedItyarthaH // 36 // sampatti ke abhimAna se prabhdhe ( tUra ) vyakti ke samAna A~khoMpara chAye gAr3ha andhakAra ke kAraNa koI bhI vyakti kahIM para bhI sAmane rakhe athavA atyanta paricita padArthako bhI nahIM dekha pAtA thA [ sampattike garvase cUra vyakti bhI purAne paricita aura sAmane Aye suparicita sambadhiyoM ko bhI nahIM pahacAnatA hai ] // 34 // dizAoMke jJAnase hIna vyaktike samAna rakhabhUmimeM pahAr3oMpara lar3akhar3Ate tathA abhibhUta tathApi yuddhake lie taiyAra agraja " guphAoM meM girate sarvatra vyApta andhakArane krodhase (rAma) ke zarIrako bhI prabhAvita kara diyA thA [ pANDava pakSa andhakArane pradhAna rUpase (a) yuddhake vegakI ( jaba) pUrti karane meM ( pUraNa) lage tathApi zrandhakArake kAraNa niSkriya parama brahma ( azeSa) kRSNajIko bhI prabhAvita kiyA thA ] // 35 // svAmI (lakSmI) ko svastha karaneke lie pavana ke putra hanumAnajIne zIghra 1. azeSaM brahmANamiti / 2. mithitaM saMSTiM bhaGgaM zarIraM yasya saH jarAsandhaH tasya dampati / 3. "Ta zarIra strI puMsa sukha nimittaM" pa0 / 4 zarIraramaNIramaNa sukhanimittaM da0 / 4. prAptavAnUpa0 da0 1 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 visandhAnamahAkAvyam bharataH sthitaH sa khalu yatra tadidamathavAtirAgataH / sthAnamasukhamalino nyagadannalinodaraM nizi nibaddhamIlanam // 37 // bharata iti-yatra sthAne bharata: kaikeyInandanaH sthitaH tadidaM sthAnaM saH vAtiH vAtasyApatyaM vAtiH hanUmAn AgataH, kayam ? khalu nizcayena kasyAm nizi rAtrI atha sthAnagamanAnantaram, nyagadat kathitavAn, ko'sau ? vAtiH, kam ? nalinodaraM lakSmaNam. kayambhUtam ? nibaddhamIlanam kazyambhUtaH ? asukhamalinaH duHkhamlAnaH / bhAratIyaH-athavA sa mArutaH nyagadat kim ? tadidaM malinodaraM kamalakozam, kayambhUtam ? nibaddhamIlanaM prAmamaMkoSam, kasyAm ? nizi, puna: kathambhUtam ? alino bhramarasya sthAnam, kathaM yathA bhavati nyagadat ? asukhaM duHkhaM yatra nalinodare sthitaH, kaH? so'liH, kapam ? bharataH tatparatayA kasmAt ? atirAgataH atyantaprIteH, katham ? khalu diyetidhyAhAryam ? // 37 // bhuvi kokaniSTha iva tatra sahajaparipIDano'bhavat / yaH saH tapanaparitApaguNaH svayamastametya saha evamudyataH / / 3 / / dviH bhuvIti-latra tasyAM bhuvi ya: tapanaparitApaguNaH tapanasyeva paritApaguNastapanaparitApaguNo'bhavat saMjAta:, kapam udyataH ? sahajaparipIDanaH sahajAtaH sahago bhrAtA lakSmaNa: sahaja paripIDayatIti sahajaparipIDanaH, "nandyAdibhyaH [ jai0 ma0 2 / 1 / 106 ]" iti kartari lyuH, akaniSTho mahAn, kaH? saH, asaha iva isahiSNuriva svayamastameti, kathambhUtaH ? udyataH, katham ? evaM vinAzaM sahaja nessyaamiitynggiikaare| hI aAkAzameM gamana kiyA thaa| kintu inake prasthAnameM na to zora huA thA aura na vegake kAraNa dhakkA hI lagA thA / goki yaha prasthAna inhoMne janaka-nandana bhAmaNDalake sAtha kiyA thA aura aMgada bhI (rAstemeM) mila gaye the| __ juTe hue zarIrake dhAraka (militAMga) jarAsaMdha dampatike lie vizrAmadAyaka tathA inake hitaiSI (sa-hita) logoMke (janakIya) AnandakA kAraNa pavana prAkAzameM dhIredhIre cala rahA thaa| usakA vega bahuta halakA thA tathA vaha jarA bhI jaldI nahIM kara rahA thA // 36 // prayANa ke bAda jahA~ bharatajIke usa sthAnapara pahuMcate hI (prAgataH) duHkha se murajhAye una pavanasutane bharatajIko samAcAra diyA thA ki ve lakSmaNajI (zakti laganeke kAraNa) rAtrimeM A~kha banda kiye (mUcchita) par3e haiN| ukta prakArase zatrupakSake (pratha) rAtako so mAne para (nibaddha mIlanaM) yaha pANDava (bhArata) zrIkRSNa (nalinodaraM) ke sthAnapara nA pahuMcA thA tathA mitroMko jahA~-jahA~ kaSTa thA yaha saba unako batA diyA thA kyoMki una sabapara usakA sneha thA // 37 // isa prakArase (evaM) usa raNabhUmipara jo sage bhAI (saha-ja) para bhayaMkara prahAra hanA thA vaha [rAtrimeM bhI] sUryake prakhara tApake samAna jalA rahA thaa| tathA parama puruSArthI (udyataH) sabase choTese ber3A (prakaniSTaH) bhAI usa prahArako sahane meM asamartha (asaha) ke samAna svayameva asta-sA ho rahA hai| 1..maruta, vAyu-bahulaM zarIraM yasya sa mArutaH bhImaH / 2. khalu diveti sAdhyAhAryam-da0 / khalu diveti sAdhyAhAryam-ja0 / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 327 zraya bhAratIyaH-tara bhuvi kokaniSTha iva cakravAkatatpara iva sahajaparipIDano nisargapIDaka: enaparitApaguNa: tapanasya paritApaguNastapanaparitApaguNaH sUryasya sarvavyApI tApaguNa ityarthaH, abhavat sa svayamastameti, kayambhUta: ? asahaH, puna: udyataH, katham ? evaM koka vinAzaM neSyAmItyaGgIkAreNa / patra rAtrivibhAge bhaviteti zeSaH // 38 // vinivArya taM nijakaraNa nizi gurutamo'bhimAtulam / prApa vidhurapaTurabhyudayaM mahasAJjano'sya sa tutoSa saGgataH // 36 // vinivAryeti-Ajano dhaJjanAtacayo hanumAn abhyudayam pApa prAptavAn, kena ? mahasA tejasA, kiM kRtvA ? pUrva vinivArya sambodhya, kam ? taM bharatam, kena kRtvA ? nijakareNa svahastena, kathaM yathA bhavati abhimAtulaM mAtulena droNena sahetyarthaH, kasyAm ? mizi rAtrI, tutoSa jaharSa, pho'sau ? sa mAtulo droNanAmA, kasmAt ? saGgataH maGgAda, kasya ? vasyAJjanamya, kathambhUta: AJjana: ? gurutamaH garIyAna, punaH vidhurapaTuH duHkhhrtaa| patha bhAratIya:-vidhuzceMndraH mahasA tejasAm abhyudayaM nizi rAtrI prApa, kiM kRtvA ? pUrva vinivArya ki tattamaH, kena kRsthA ? nijakareNa svakIyakiraNena, kayambhUtena ? abhimAna abhimeti vici rUpam, tRtIyAyAM parata AkAramya lopaH, paricchedakenetyarthaH, kathaM tamaH ? guru dhanam, kathambhUto viSuH ? apaTubaMliH, kathambhUtamabhyudayam ? atula manupamam, tathA pa tutoSa, ko'sau ? janaH, kasmAt ? yasya vibhoH saGgataH saGgAt / / 39 // sa vAmakSu droNorucitamudayAtsaMmukhagate vidhau rAgodrekaM dhRtavati tmothaiknilyH| kathaMciccittasya sthitimiva vizalyAM prahitavAn vihAtuM zakyAtmaprakRtiranubaddhAna hi sukham // 40 // saMsArameM jisa prakArase yaha nirvAdha ghora bamana huA hai usako sahane meM asamartha vaha mahAn dharmarAja, apane prApa hI samApta-sA ho rahA hai / yadyapi sUrya ke samAna pratApI hai aura [satyako pratiSThAke lie] satata prayatnazIla hai| rAtrimeM cakravAkoMpara jo svAbhAvika mahAvipatti (viraha) pAtI hai usako na dekha sakaneke kAraNa hI prAkAzacArI atyanta tejasvI sUrya bhI svayameva asta ho jAtA hai||38|| bharatake duHkhako hAtha phera karake zAnta karane ke pazcAt rAtameM hI mahAna saMkaTa haraNa hanumAn (prAMjaneya) bar3e vegake sAtha droNAcalako prora (abhimAtulam) bar3ha gaye the| baha droNAcala bhI isako apane Upara pAkara parama prasanna humA thA / puNyAdhikAriyoM (mahasAM) ke bhI parama pUjya tathA duHkhiyoMkI (vidhura) sAntvanAmeM kuzala zrIkRSNajIne rAtako hI mAmAkI mora jAte ise hAthase roka diyA thaa| aura vaha (bhIma) isake sahavAsameM santuSTa ho gayA thA aura prabhyudayako prApta huA thaa| apUrNa candramA prakAzakArI (abhimata) lambe-lambe apane kiraNoMke dvArA ghora (guru) andhakArako dUra karake anupama (matulam ) udayako prApta huA thaa| saMsArake loka bhI isake prakAzameM Anandita hue the // 36 // 1. duHkhasphoTanadakSa ityarthaH-pa0 . / 2. vidhuH zrIvarasalAnchanaH' zrIkRSNAH / candraparo tRtIyo'rthaH / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAna mahAkAvyam sa ititavA niyamArtho'yam sa droNaH vizalyAM vizalyA 'sundaroM maGkSu zIghraM prahitavAn prasthApitavAn katham ? kathaJcit mahatA kaSTena kAmiva ? cittasya sthitimiva vava sati vivo deve udayAt rucitaM zobhitaM taM rAgodrekaM dhRtavati sati kathambhUte viSo ? sammukhagate, kathambhUtoM droNaH ? zoSaika nilayaH anvayaimandiram yuktametat hi sphuTam AtmaprakRtiH sukhaM yathA tathA vihAtu N tyaktu N na zakyA na samarthA kathambhUtA satI ? anubaddhA / bhAratIya:- sa kSudrastaskarAdijanaH vizalyAM vigataM zalyaM yasyAH sA tAm azalyA sthiti prahitavAn ghRtavAnityarthaH kasya ? vittasya kathaJcit kimiva ? tama iva kathambhUtaH ? sadhaikanilayaH pApamandira, vasati ? vidhau candre udayAt ucitaM yogyaM rAgodrekaM zrutavati kathambhUtAt udayAt ? kSaNoH svalpAt kathambhUtaM rAgodrekam ? vAmaM pratikUlam kathambhUte vidhI ? sammukhagate / zeSaM prAgvat // 40 // 328 vidhuto'bhyudito digantaraM paritastArarucA tayA tataH / nizi zaktyudayaH parAdyutiH kiyatInAma na intyupaplavam // 41 vidhuta iti - zaktyudayaH zakterAyuSavizeSasyodayaH paritaH samastyena digantaramAzAntarAlam abhyuditaH prAptavAn kathambhUtaH san ? tayA lokottaramA tArarucA zubhradIptyA vidhutaH nirAkRtaH kasyAH ? tatastasyAH vizalyAyAH, kasyAm ? nizi yuktametat nAmAho kiyatI parA utkRSTA dyutiH dIptiH kamu paplavamandhatamasaM na hanti, apitu sarvameva invoti / thama bhAratIyaH --- paritastAraglapitavAn zracchAditavAnityarthaH ko'sau ? zaktyudaya: sAmarthyAdayaH, kim ? digantaram kayA kRtvA ? tayA manoharatayA lokaprasiddhayA rucA kAntyA, kasyAm ? nizi jalapUroMke ekamAtra kendra usa droNAcala parvatane udayake pazcAt Upara uThate tathA lAla-lAla kAntise vyApta candramAke sAmane Ate hI manako svAbhAvika sthitike samAna guNakArI vizalyA zrauSadhiko kisI taraha zIghra hI bheja diyA thA / ucita hI hai kyoMki apanI anurakta (anubaddhA) santAna ( upaja ) ko chor3anA prAsAna nahIM ho hotA hai / apane vaMzakA AdhArabhUta tathA zIghra hI uttejita honevAle usa ( bhoma) ne bhI vidhAtA ( zrIkRSNa ) ke sAmane zrAnepara ucita mAtrAmeM zrAvezako kiyA thaa| tathA bar3e prayatnase manako niHzaMka sthitiko pA sakA thA / athavA ThIka hI hai, cirakAla se baMdhA apanA svabhAva prAsAnIse nahIM chUTatA hai / candramAkA ghor3A thor3A udaya huA thA / ataH sAmane Anepara bhI usakI kAnti lAla hI thI / pariNAma yaha huA ki andhakArake samAna pApoMke bhaNDAra kSudra vyakti ( corAdi ) ne bhI svAbhAvika ( ucita) diparIta zrAcaraNako chor3akara bar3e prayatnase apane manako pApavRtti se bacAyA thA | kyoMki apanA purAnA saMskAra chur3AnA kaThina hotA hai // 40 // saba prakArase lakSmaNapara bar3ho ( zrabhyuditaH) zakti zastrakA prabhAva usa vizalyA zrauSadhike dete ho na jAne kisa dizAmeM usI rAtako bilIna ho gayA thA / utkRSTa prabhAvazAlI jar3I kisa mahArogako naSTa nahIM karatI hai ? 1. oSadhimiti prakRtArtha: 1 2. candre yataH rAtrAvedaupadhiH nItaH dattazca / 3. zikhariNIvRttam / 8. rApitavAn- pa0 ja0 // Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sagaH 326 sutaH san ? abhyuditaH samutpannaH kasmAt ? tatastasmAllokottarAdvidhutazcandrAt yuktametannAma kitI parAdyutiH kaM nopaplavaM hanti apitu sarvameva hantIti bhAvaH // 41 // parimohayamANavAzayaM vyasanAmbhodhibhivocaraMstamaH / sukharocirataH salakSmaNaH kSaNamullAva ivodatiSThata // 42 // parIti- gopata. avireNa kAlena udatiSThatAin ka iva ? ullAgha iva vyAdhimuktam ? va guhUrtamekam kathambhUtaH ? sukhaH DhahArI athavA sukharaH sukhadaH, kiM kurvan ? vyasanamAmi jAzayaM cetaH pariSoyamANaM samocakAram utaran san candraH salakSmaNaH saha lakSmaNa vartata iti saH paripUrNatvAt / paampuurvvt||42|| bhAratIya:-: divAnAH / { nijayA rupipArucA paranAlyopadhipativarayA / vAyakAnAmadhikaM ruruce na mahastrisaGgatiSu kasya ruciH ||43|| vijeviyara nAmaka rAjaputrA adhikaM ruruce zuzubhe kiM kRtvA ? pUrva taM mAtra athavA taM patimavApyeti sambandhaH kathambhUtayA ? rupAkhyAna punaH paramAzA utkRSTabAcyA tu sarveSAmapItizeSaH / nijapUrvavAnipUrNa yuklamela haruna nArAyaNa (vi) se zaktikA saMcAra rAta meM ho samasta dizAdhoM meM vyApta ho gayA thaa| isake pehara kA bhI phaila gayI thI / parabrahmakI prabhA kisa upadravako cAya nahIM karatI hai ! arthAt laba upa miTA detI haiM / candrAsi vigu-vantarANoM meM vyApta ho gayI thI tathA isa manohara prakAza se rAtri meM logoM ko prApta ho gayA thaa| pUrNa prakAza kisa amyakArako dUra nahIM karatA hai // 41 // atyanta to boddhA zrI lakSnane ise khAte ho cittako pUrNa rUpase sUcchita karanemeM samartha zakti ko turanta vaise ho zAnta kara diyA thA jaise guNI vyasanoMke sAgarako pAra kara letA hai| aura kSarA bharameM hI aise uTha baiThe the mAno kucha huA hI na thA / dhUta, Adi vasa sAgarako pAra karane ke samAna citako moha jAla meM pha~sAte hue kaluSira bhAvako zrI kRSdne tatkAla sukhada kara diyA thA aura pANDava utsAhita hokara uTha khar3e hue the / kAnta kAnti pAraNa zata cihnamA candramA bhI sabako aceta ( suSupta ) karanevAle samyakArako nAza karatA huA aura usako bar3hAtA huA Upara thA gayA yA // 42 // zreSTha ke dvArA lAyI gayI lakSmaNakI pahalI kAnti ( nijapUrvayA ) durbalA kA sapheda ( pAcchu ) hokara bhI manohara lagatI thI / tathA vizAla manobalako dyotaka thI / yaha pASDa chavi bhI ( dilAI ) sundara banAko pAkara aura jagamagA uThI thii| ucita hI hai pratApiyoMkI saMgatimeM kauna nahIM camakatA hai ?" paranAmA evaM auSadhIza zrIkRSNapara anurakta aura prakRtistha ( nijapUrvayA ) pANDavoM ke manohara pratApane jaganmohana (kAnta ) zrIkRSNako pAkara apanI zobhAko pratyadhika kara liyA thaa| ThIka hai, pratApiyoMke sAtha rahakara kauna pratAvI nahIM ho jAtA hai / 1. vaitAlIyaM chandaH 42 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FisandhAnasahAvAlyam atha bhAratIyaH-paraM kevalaM AzayA dizA adhikaM ruruce, kiM kRtvA ? pUrva tamoSadhipati candramavApya, kathambhUtaM candram ? kAntaM kamanIyam, kathambhUtayA ? nijapUrvayA nijamAtmIyarUpaM pUrvaM yasyAH sA tathoktA tathA, punaH rucirapANDuma cA lakSaNazukladIptyA, punaH varayA ramaNIyayA / zeSaM prAgvat // 43 // sa haribhavodayamudIcya janazciracandrahAsabhayavihvalitaH / nijakRtyanirvahaNabhAramitaH samudazvasInnizi kvossnnmsau||44|| sa iti-saH aso janaH kavorutAm ISadraNaM yathA tathA nizi rAtrI samudazvasIt samucchyasitavAn, kathambhUtaH ? nijakRtyanirvahaNabhAramAtmakAryanirvAhabhAram ito gataH, ki kRyA ? pUrva navodayaM hari lakSamaNamudIkSAvalokya, kathambhUto janaH ? niracandrahAsabhayavihvalitaH ciraM ciramA ciyatIti ciraH, pacAritvAdac; apakSaya ityarthaH, candrahAsa: khaGgavizeSaH, ciraH bandrahAso yasya saH ciracandrahAmo rAvaNastasmAdyayaM tena vihvalito vidhuritaH / bhAratIya-abhI so'yaM janaH koSNaM samudazvasIt / kiM kRtvA ? pUrvam udI kSya, kam ? harinnavodayaM hariti dizi mavAdayo yasya taM candramityarthaH, kasyAm ? nizi, kathammUtaH san ? ciracandrahAsa bhayavihvalitaH candrahAsa: candrAtapaH candrajyotsnetyarthaH ciracandrahAsAyaM ciracandrAsamayaM tena vihvalitaH, zeSa pUrvavat // 44 // dAruNyamAtmanyanuzayya tIvra svatApataptAM dayayA dharitrom ! nibhRtya nirvApayituM himAMzuvyAjena zIto'bhyudayAdivAkaH / / 4 / / dAruNya miti-himAMzuvyAjena candrasvarUpeNa svatApataptAM dharitrI medinI nipayitu suyituM zonIkartumityarthaH, dayathA pUrvam anuzamaya pazcAttApaM gatvA nitya vyApu ya aso arka: sUryaH abhyudayAdina apanI paramparA ( pUrvayA ) ke anusAra nirmala dhavala kAntiyukta dizAe~ sarvottama ( paraM ) manohara candramAkA varaNa karake suzobhita ho uThI thiiN| prakAzapujake sAtha rahakara kauna prakAzita nahIM hotA hai ? // 43 // auSadhi lAne ke apane kartavyaphe bhArase mukta tathApi candrahAsa nAmake khaGgako siddhise sambaddha prakaraNako smRtise viThThala hanumAnajIne phirase caitanyako prApta hote hue maraNako dekhakara usa rAtri meM prAnandase uraNa sA~sa lI thii| apane kartavyake nirvAhameM pAraMgata lathApi akAla vinAzake ghotaka phoravarAja ke aTTahAsase bhIta aura vyAkula pANDava ( bhIma ) ne nUtana pratApase dedIpyamAna kRSNako dekhakara rAtrimeM hI sAhasakI sA~sa lI thii| dina bhara apane-apane kartavyako pUrNa karane meM lage loga rAtri meM bhI candrakA udayameM hote vilambake kAraNa hara tathA saMkucA gaye the| inhoMne hI dizAoM meM nikalatI cavanIko dekhakara prAnandakI sAMsa lI thI // 44 // apanepara bIte dAruNa duHkhako tIsatAkA dhyAna karake tathA apane duHkhase duHhI saMsArako zAnta karaneke lie ho karue. rasase pUrNa ThaNDe (nirjIva aura nirutsAhita ) sUryavaMzI (lakSamaNa-bhIma ) candrodayake samAna udita hue the| . pramitAkSarA chandaH-talakSaNe , 'amitAzA lAla saikssditaa'-ili| 2. pANDayasamUhaH / 3. nUtanakAntidIptaM hari zrIkRSNamityarthaH / 4. jvenya- / 5. ciraH apakSayabhUnazcandra yAso'TTahAso yasya saH. ciracandrahAsaH kauravAdhipatistasmAdyaM / 6. -rasnA cetyarthaH / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 331 abhyudgatavAniva kimanuzayya ? tIvraM soDhumazakyam Atmani dAruNyaM dAruNatvam kathambhUtaH ? zItaH zItalaH // 45 // zanaiH samAruhya namo'nurAgaM jahA~ zazI lokahitodyato'pi / prAyeNa sarvo'pyadhirUDha saMpadvyepoDha pUrvasthitirIdRgeva // 46 // panairiti NoH pUnama ne samAruhya anurAgaM jaho paktavAn kathambhUtaH ? lokahitocatoca, yuktametat ya candrasama eva sarvo'pyapaDhapUrvasthitimuktarvasthitirbhavati kathambhUtaH san ? adhirUDhasaMpat katham ? hi sphuTaM prAyeNa bAhulyena // 46 // candro vAtaH zItakaM candanaM ca codevAsIduSNakaM kAmukAnAm / nirdvandvaM vA candramazchadmanAbhU de kacchatraM prAbhavaM manmathasya // 47 // candra iti candraH jAto vAyuH zItakaM kalhAraM candanaM zrIkhaNDane sarvam uSNakaM dAhakam AsIt saJjAtam, nepAlu ? kAmukAnAm kAmindAm keSu satsu ? kSodeSu kAmajanitapIDAsu satISu vA athavA abhUtam kim ? prAbhavaM pratutvam kasya ? manmathasya, kathambhUtam ? ekacchatram kena ? candramazchacanA candravyAjena kathambhUtaM prAbhavam ? nirdvandvaM vipakSarahitam ||47|| mAdhavena madhunA smareNa vA ko gayeva mahate ca toSitaH / ityahaM puravazaH sphuTanniva svalpatArakagaNaH zazI babhau ||48 || mAghaveneti -- zazI candraH babhI reje, kIdRza: ? svaratArakagaNaH kathambhUtaH ? avazaH svAdhInaH, punaH yuktiH ki kurvannitra ? sphuTannica, kam ? gatiH, tadAha- mAghavena varAntena madhunA madyena smaraNa kara mayeva mahate mAM vinA kastoSitaH api tu na ko'pi // 48 // apane tejase lapAyI gayo sRSTiko dayApUrvaka ThaNDA karaneke lie hI apane tIkSNa tathA dAruNa pratApa ke lie pazcAttApa karatA sUrya ho mAno ThaNDA hokara candramAke rUpase rAtri meM nikalA thA // 45 // saMsArakA hita karane meM tatpara hote hue bhI candramAne anurAga ( lAlI ) ko prAkAzameM Upara uThakara chor3a diyA thA / ucita ho hai kyoMki sabhI samunnata avasthAko prApta karake prAyaH isI prakAra pahaleko avasthAko chor3a dete haiM // 46 // safares jAta hote hI premiyoMke lie zItala candramA vAyu tathA atyanta ThaNDA candana bhI garama lagane lagA thA / athavA yoM kahie ki candramAke vyAjase kAmadevakA ekacchatra rAjya ho gayA thA aura koI bhI usake ( kAmadevake ) sAmane khar3A honeneM samartha na thA // 47 // vasanta Rtu athavA madirA athavA kAmadeva, inameM se kauna mere samAna hai tathA mere binA inameM se kisakA santoSa hotA hai ? ( arthAt kisIkA bhI nahIM ) isa prakArase ahaMkArameM masta, svAdhIna hokara phailatA huA-sA candramA thor3e-se tAroMke sAtha suzobhita ho rahA thA // 48 // 1. upajAtizchandaH / 2, TIkAyAM sampat + apoDha vigrahakaraNAta 'da' mAtraM pratibhAti / mUlAnusArIvigrahastu "sarvo'pi vyapoSTa iti / " 3 rathoddhRtAvRttam / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam na vidhuH smarazastrazANavandhaH svayameSa sphuritAzca tA na taaraaH| madanAstranizAnavatizalkAcayo'sAviti mAnibhizcakampe // 46 // aiti--mAnibhiH kA kairiti kRtvA mamme kampitam, mamiti tatrAhi-didhuzcandro na bhati, vaH ? epaH, fahi bhavati ? smarazastrazANabandhaH, kathA ? svayamAtmA, tA lokaprasiddhAH tArAzva na manti, kaSAbhUtAtA ? sphuritAH, kitahi bhavati ? ko'sI madanAsvanizAna lazakaracayamadanazAstranizAnAgnikaNakira iti 1149 / / AtmapAdazaravaM kumudaudhaM bhAnutApitamavetya savairam / hantumabhyadhikAmichuridenduzcakravAkamavapakamalaM ca // 50 // ameti--sa indudacandraH cakrAko pAgalaM ca adhika yathA bhavati tathA alapat saMsAriladAma, ki murdamriya ? vaivaM hantRmiraja vAJchantiva, f karanA: pUrva kumujhaudha manikara bAtmavArazaraNam avetya manvA, kathambhUtamavetya bhAnunApitamiti // 50 // kSIradhiplavakRtodgamairiva plAvite'zubhiraligmadIdhitiH / vyomni majjanabhavena zaktiH sazvarambhiva gatena lakSitaH // 51 // kSIti-atigmadIdhitirupandraH janairityAhArIma, lakSiA , nema ? gatena gamanena, kiM panan ? savaran prayatamAnA, ka ivotprekSitaH ? zahita ina, kena ? majjamaveda, ya? momti nasi, kadhamgute ? aMzubhiH kiraNaH plAdine praloDita, karitozitaH kSodhiplAda kRtodgamairiya kSIrasa mudrapUravihitopapattibhiriveti / 51 // bhogasAgaraparikramacaurA rAgiNo jalapathe kRtakRtyAn / adhyarohadiva jetumudastrazcandramaNDalataraNDa manaGgaH // 52 / / bhogeti-manAGgaH kavayaH candramADalataraNDam adhyarodhiya ArUDhanAniva, kathambhUtaH ? udAtra: uttAla zastraH kirtum ? rAgiNaH kAnukAn jetum, sthambhUtAn ? yogasAgaraparizramacorAn bhogasamudramArgatamA san, punaH kRtakRtyAn vRtApinA, kA jetum ? jalpathe jalanA / / 52 yaha candramA nahIM hai zApitu kAmadeyake prastroMpara dhAra rakhane ke lie zAga ( kharAda ) kA cakra hai| prAkAzameM ye tAre nahIM khile haiM balki madanake astroMpho kharAdapara bar3hAne ur3e hue bhAgoke pataMgoMkA samUha hI hai| vaha socakara ho rUThI huI phAminiyAM kA~pa uThI thIM // 46 // sUryake dvArA satAye gaye aura apane padoM ( kiraNoM ) para Azrita ( khilaneyAle) kumuda-samUhako dekhakara bairako bAMdhe candramAne ( sUrya ke prAzrita ) canayAjha-yugaloM tathA kamaloMko adhiphase adhika satAneko icchA kI thI // 50 // kSIrasAgara ke pUrake bahAvake samAna candramAkI ghayala kiraNoM ke dvArA prAphAza vyApta ho jAnepara zAnta-zItala kiraNoM kA svAmI candramA sthasya zaMkA (kahIM sUba na jAU~ ) meM par3a gayA thaa| phalataH pUdhaneke bhayase sAvadhAnIpUrvaka jAtA huA-sA vaha dekhA gayA thA // 51 // 1. aupacchandasika vRtam / 2. svAgatA vRttam / 3. rathoddhatA vRtam / 4. svAga vRttam / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 333 paraM na dRSTvAkramamANaminduM prapUrayAmAsa payodhirAzAH / lAvaNyadhAmA cyuttamAnasImA rAgo'pyasaMbhAnhadaye janasya // 53 // pamiti-- paraM palaM pUrayAmAsa pUritavAn. pho'so ? padhiH samudraH, kA! bhAzA dizaH, kiM kRtvA ? pUrva dRSTa lokya, unn ? indu yara dram, kiM kuNim ? chAkamakAraNamukyantam. kAyambhUtaH ? jApayAmA punazcyu: mArasoga, hi kurvan ? samAna kAma naH, bama nisya hRdaye / bAgo'pi mapura , nA? azA vA:, ki kRtvA ? pUrva dRSTvA, kam ? indum, ti: kuNim ? bhAkramamANam, meM thambhUtaH ? vAma'. puna: cyuTamA , ki hun ? nAma:, sva ? anasya ho' / / 53. zraNAlinekSaNena zuktyA priyavArtA vidhumAra vicantyaH / mdhurvpsevthe| jAtA hadi vadhyaH samadhAtaparicareNa // 54 // zradahi--, dhyaH vAmanya nAma:, thambhUtAH ? samadhAtavaH, tham / ciyA bahutarakAsam, ? huda hRdaye. yeva : madhuzAyada, kurvansya: ? pibama: AsvAda , m ? jipajAtI ballamavAttam.i baira ? zravagA malinA minilA, tathA piparayaH 5.m ? vidhu' candram, na ? IkSaNena loca. nena, tathA zuvasyA yaSaNAnacaM madyam pintyaH / / 54.) ratnAjinevAjimarAvazeSAdviSAdavadvASpajalAvilAni / / zreNaM sAnchavAsAraGgitAni sIdhUni yodhAH samapAyayanta // 55 // palAyati...marAyanara mapAya sna, ke : yodhaH dhAdha, pAna ? dhani madyAni, kim ? straiNaM sadIram3Su ? glA neSu mAraNamaya yataM strAn ? viSAdava, bhasmAt ? AjArAvazeSAda thambhUtAni ni ? bAppAthilAna azrujalabhivANi, punaH samucchadAtaraGgitAni anucchyA taraGgA, saMjaHtA yeSu tAniyoktAni ! 5535 jalamArga ke vizeSajJoM tathA bhogarUpI samudrI yAtrAjhe DakaitoM arthAt kAmukauMpho jolaneke lie hI zastra uThAye hue kAmadevane candra bhaNDalarUpI choTI-sI naukApara savAra hokara prayAga kiyA thaa| jalamArga ke vizeSajJa samudrI boroMke samAna kAmuka bhI avivekI ( ulayoramedaH ataeva jar3amArga) jIvanake yApanameM pAraMgata hote haiM // 12 // candramAke Upara (kAmadevako ) AkramaNako dekha kara hI khAre ( lAvaNya ) pAnIkA bhaNDAra samudra hI jvArarUpase kinAroMke Upara nahIM pAyA thA aura samasta vizAoM meM hI nahIM phailA yA apitu logoM ke mana meM na sanAte hue premane bhI apanI saba ghAzAe~ ( abhilASAeM ) parNa kara lI thI kyoMki candramAke udaya (nAma) hote hI jvArake samAna rASakA bhI pramANa yA sonA nahIM rahatI hai tathA sArI hAra ho sundara ( lAvaNyamaya) pratIta hone lagatI hai // 53 // mAno potI bAleko sunatI, A~khosa cakiAkA pAna paratI tathA zuktike pAnase bAsabako poto huI bahUle hRdaya meM bahuta samaya bAda, tInoM madhuroMkA sevana karaneke kAraNa samasta pAtuoMjJA sAmaJjasya ho gayA thA // 54 // yuddhakAlIna mAnasika trAsake hAvazeSa starUpa viSAdaka sUcaka prAsumoMse maTamaile tathA 1. upajAtizruttam / 2. aupacchandasika vRttam / 3. -yayante sma / 4. citrakambalepUpayuktaH pAThaH / 5. upajAtisam / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 dvisandhAnamahAkAvyam utpalasya zazino'pyavatArArAtsaurabhaM haratu kAntiguNaM ca / svayaM kva madanaH kila yena prApa mohanavidhiM madhuvAraH // 56 // utpalasyeti--- kila lokokto vaca kasmin sthAne haratu ko'so ? madhuvAraH madirA, kim ? sauramaM parimala, isya ? upalakSya kamalasya tathA ca haratu kam ? kAndhiguNam, kasya ? zazinI candrasyApi rUpamA ? avatArAt koIthoH ? utpalazazinoriti grAhyam va svayaM madhuvAro tathA va vartta madata ghena madanena prApa ko madhuvAraH kam ? mohanavidhi mohakriyAm katham ? svayamatyaneti // 56 // 3 indoH priyasyApi karAtrapAtaryadasya vittasya tathAdra bhAvaH / pUrvAparAdhasya vinezrjanmAparaM jAtamivAyalAnAm ||57|| indori--i indrAya rAmrapAtaH kiraNAnapAtaiH pUrvAparAdhasmRtayo vinezuH vinaSTAH savara vivasthApitaH tapAsAvaiH brahmasvarUpaiH kasya ? sadasya tathA cittasya manasaH AbhA sadayanAthaiH, atatva avalanAm aparaM dvitIyaM janma jAtamiva // 57 // pratiminavidhuvimanasIdhupAnAdiva vadanaM vizadAruNaM vadhUnAm / zramajala lulitayukopazAnatazirasaH kila kAminazcakAra || 58 || pratIti- kileti vAkyAlaGkAre vadhUnAM kAminInAM vadanaM kAminaH kAmukAn kopazaGkAntazirasaH kopabhrAntinagramastAn cakAra kutavat kathambhUtaM vadanam ? dhamajalalulitabhru svedajalana luSitabhru punaH vizadAruNaM vizadaM ca tat vahaNaM va vizadAruNam kasmAdiva ? pratimitavidhuvimva sIdhupAnAdiva ana pratibhAvo vibhAvyate pratibimbitacandravimbAdvizadaM maccAsvAdanAdaruNaM yugapadddvayoH pAnAdvizadAruNamirti // 58 // svacchavRtti rasikaM mRdu cArdra tattathApi madhumAnavatInAm / aritaandasya vikArairmattamattamiva vilalApa // 56 // -- svaccheti-unmadhu madyaM tathApi vilalApa vipralApitadAn kimivotprekSitam ? rUpayovanamadasya lambI-lambI sA~soM zrAghAtase taraMgita bhadirAko yoddhAoMne ratnajaTita kambaloMpara beDaphara piyA thA // 55 // madirA kamalakI sudhi aura candramAko kAntiko nIcA dikhA sakatI hai kyoMki ye donoM utara jAte haiM / kintu madirAko svayaM sthiti kyA hai ? tathA madana kI kyA hai ? kyoMkei kAraNa ho madirApAnakA avasara atyanta mohaka ho jAtA hai // 56 // candramAkI kiraNoM ( karoM ) ke Upara par3ane tathA valabhake navakSatoM ( karA ) dvArA, tathA madirAko tulasA aura vittako sadayatA ke kAraNa kAminiyA~ preniyoMke purAne aparAdhako bhUla hI gayI thiiN| mAno unakA dUsarA janma ho ho gayA thA // 57 // candramAko parachA~hI se nirmala kAntiyukta tathA madirA pIneke kAraNa lAla evaM kAna pasIne se gIlI gIlI bhRkuTiyukta bahuoM ke jhuke hue mastakako dekhakara kArmiyoMko aisA lagA thA ki ve sSTa to nahIM ho gayI haiM // 58 // 1. svAgatA trRttam / 2. upajAtizchandaH / 3. puSpitAprAvRttam / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 335 vikAraiH mattamattagiva, kAsAm ? mAnavatInApta, yadyapi svacchavRtti tathApi rasika raso'syAstIti rasika rasavana tathA mRduzarIramArdavavidhAyitvAt tattayoktaM tathA kArdai dravarUpatvAt tathoklAm // 59 // mAno vyatItaH kalaha vyapetaM gatAni gotraskhalitacchalAni / gurUnprahArAnmadhu sandadhIta kSataM punaH kAmiSu tayitA // 60|| mAna iti-gAno vyatItaH pa.lahaM vyapetaM taya gomAsasakAni nAmAlinakSamAH mahAni tathApi madhu gurun prahArAn sandadhIta tatkSa kiyadvA syAt punaH, kee ? sAmu 1:60 / paripIDitamuktamaGganAyAH parirambheSu cirAdiva priyega / hRdayocchvasitoSmaNA sahaiva pratisarpatkRcayugAmuna maja // 6 // parIti----GganAyAH prazarUmaGgamasyAH pAmAditya kSamA mAyA mA kucayugmaM stanasAnum unmamA nAma unnabhitam, kapambhUtaM kujayugmam ? parisampu kAliGgapu priyaNa paripIDita pazcAnmuktam, ki kurvadiva ? pratisarpadiva, kaNam ? cirahita ra kAlela, pam ? sahaiva sArddhameva, kena ? hRTyochvasitoSNaH // 6 // niruttarAM kartumanirata doSI yoSAmupAlipsuranekamANaH / vAkkamaNoranyatarasya mohamanyasya rakSatpabhavAvabodhaH ||62 / / . niruttarAmiti-anista cucumba, ko'mo ? doSI, kAm ! yaM yAM varamAm ki kartum ? nirutarAM bartana, zambhUto doSI dopavAn ballama: ? upAlipsuH probhiH din ? mAgIparacama, thambhUtam ? aneka nAnAvitram athavA yuktamatt, vAcana maNormadhyerAtarastha edasya nohamA yasyAzyAmaparasyAkoze jJAnaM rakSanIti // 62 // in-rrr-mm yadyapi madirA atyanta svaccha thI, rasIlI thI, komala (harato ) thI aura zItala bhI tayApi mAnavatI ( ruSTa ) nAyikAoM ke saundarya, pauvAda aura ahaMkArale prAvezake kAraNa bhArAnta unmatajhe samAna anargala mAlApakA kAraNa huI thI HE dhIre-dhIre roSa zAnta ho gayA thA, kalaha samApta ho gayI thI tathA dUsare nAyakanApikAkA nAma lekara cir3hAnekI prakriyA bhI nahIM cala sakI thii| madirAke mAdezameM kAmI suggala paraspara meM pUro zaktise ulajha rahe the / aisI sthiti dantakSata aura masakSatakI cintA hI kise thI / 60 // AliMganaphe samaya protamake dvArA pahale davAyA gayA aura bAdameM chor3a diyA gayA pAlpAraNAjhI nAyikAkA kucayugala hRdayake uccha vyAsakI umA sAtha-sAtha phailale hue ke samAna hI kAphI dera meM Upara uThA thA // 61 // bhaneka aparAdhoM ke kAraNa doSI protamane apane aparAdhoMDo kSamA karAnekI icchAse prapanI priyatAkA khumbana kara liyA thA tAki yaha kucha vAhana sake / udhita ho hai bacana aura karmameM se kisI ekake mohako dUsarekI nAti chiA detI hai / / 62 // 1. zirApta iti zeSaH---50 60, svAgatAsRttam / 2. upajAti raDU / 3. aupara chandasika vRttam / 1, 45jArittam / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam madhya sthitaM maNDala maMbaddhaM mitra jigISvoritra pIDyamAnam / sandehabhAva stanacakamAsIt sAdhAraNaM tatriyayohUrtam // 63 // 7 madhyeti---AsIt saJjAtaM kim ? tat stanaca kambhUtam ? sandehabhAvasaMzayarUpam, kAm / muhUrta kSAm kathambhUtaM sat ? sAdhAraNam, kayoH ? priyako bhayoH kiMmiya ? jIvamitramiva ki kriyamANam pampamAna, kamyutaM sat ? madhyasthitam antarAlagata punaH mandaladharmavaddha dezamaMtraddham ||63|| P 336 ny Alima gArDa madhuraM dhvanantI mukhe sukhaM nyasya vadhUH zivasya / vismRtya karNAntaramunmatvAdAstre japantIva babhau rahasyam ||64 || AdigobhirA ? badhuH kurvatI ? gAUmANAta kujato thaM yathA bhavati ? kA ? pUrva svAropya kim sukhaM paba ? mule, kasya ? priyasya vallabhasya hi kumukhe rahasyaM atIva niSyantIya, ki kRtyA ? vismRtya kim ? karNAntaram kasmAt ? unmattatvAdunyattatAyA iti zeSaH // 64 // far nagatrayAM prazamayituM rasamutkSitra / adhinisanacchalAdajani janaH sakalAM gilamiva // 65|| kima- amita asaM ? janaH kiM kurva?i utpayaziva saMbhavamyAt ? mukhAt kartumi ? priyAM prazamathitumiva ?yam ? sAGgopAGgA sama cumbanaM na vikale viratipate avirata vyAjAt / / 65 / / kathambhUtAn ? madhurasiyana nAm katmAt nIrutaM ca nikhanaM ca svaniyane avirata va nica te tayoko donoM premiyoMke yinake samaya bIcameM dabA vartulAkAra svAbhAvika stanacakra kSaNa bhara ke lie sandehameM par3a gayA thA kyoMki yaha do vijetAoMke madhyastha mitrako sthitimeM thA [ maNDala kartI bhavanAse prerita saMgharSarata donoM pakSoMkA mitra rAjA jaba saMgharSa rokane ke lie madhyasthatA hai to use donoMke zrAkrasA sahane par3ate haiM / tathA kucha samaya donoM hI usapara zaMkA karate haiM ] // 63 // kA gar3ha thAlina karate madhura madhura nAtI ne usake mukhameM apanA mukha DAla diyA thaa| aura nandake pratirekameM suva hokara phAna tathA mukhakA antara bhUlakara vaha sukhameM ho supta bAta kahalo-sI laga rahI thI // 64 // madyapAna ke kAraNa ratikeline masta priyAko zAnta karane ke lie usake mukhameM sukha DAlakara rati ko pIte hue ke samAna, premI aisA lagatA thA ki vaha purIkI pUrI priyatamAko hI nigale jA rahA hai / kyoMki rati-sukhameM tIna priyAko bhImapura gunagunAhaTa aura lumbana zAnta ho gaye the // 65 // apane antart bAoMke vidyuta bhArake kAraNa bhArI, preyasI premake vizAla zarIrameM samA gayI thI / kintu prakRtile caMbala tathA saba prakAra se chaliyA premIke manameM yaha premikAkA zarIra kahA~ aura kitanA samAtA hai yahI prathA // 66 // 5. apatra vuktam lakSaNaM gu-." --"ayuji tana rA zurU satra tatro garauM" [ RR0 20 4 / 1 ] / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH stanajaghanabhareNa bhUriNA dayitatanau dayitA mamau guruH / pRthuni nijacale bahucchale manasi hi mAti kiyatyasau tanuH ||66 // staneti -- dayitA vallabhA dayitatano vallabhamUrtI mamI avakAzaM lebhe kathambhUtA ? bhUriNA guruNA stana jaghana bhareNa kucanitambabhAreNa guruH, yuktametat hi yataH kiyatI tanuraso mAti kva manasi kathambhUte ? pRthuni vistIrNe punaH nijacale svatazcapale, puna: bahucchale pracuraprapaJce iti // 66 // kSepayanniva mukhAmukhamAnaM mAnasIM kaluSatAM kusumeSoH / saMvibhASiSurivAsaca mattazcumbaneSu ramaNaH kaNati sma ||67 // kSeparyAnnati - ramaNo vallabhaH kvaNati sma kUjati sma kiM kurvanniva ? mAnaM kSepayanniva tyAjayaniva cumbitumahaM kuzalI bhavAmItyahaGkAraM kSepayannivetyarthaH keSu ? cumbaneSu kathaM yathA bhavati ? mukhAmukhi bhukhena mukhena Azritya idaM pravRttaM mAnakSepaNakarma, kiM kurvanniva ? saMbibhASiSuriva saMbhASitumicchati, kAma ? kusumepoH smarasya mAnasIM cittodbhavAM kaluSatAm kathambhUto ramaNa: ? AsavamattaH // 67 // kopAzrubhiH kAlavaNaiH parItaH syAdvA sa lAvaNyamayaH priyoSThaH / kuto'nyathA taM pitAmudanyA mAdhuryavatpratyuta hanti tRSNAm ||68 || kopaiti yaH pUrvaM madhuramadhuramiti kRtvA svAditaH sa priyoSTha, atra priyoSThayovikAsyatvAdekavadbhAvaH / lAvaNyamayo vA lAvaNyanirmita iva syAt kathambhUtaH ? kopAzubhiH kopavazAt pravRttanetrajalaiH parIto vyAptaH sikta ityarthaH kathambhUtaiH sadbhiH ? kAlavaNaiH ISatkSArairatra kopAsikatvAcI pallavaNatvamamRtamayatvAt pracuramAdhuyaM cAsti "priyoSTho'mRta" iti zruteH, ISallavaNa ( ena) saMskRto madhuraraso'mRtameva syAt ciraMtanasyAsvAdyamAnatvAtkevalo hi madhuraraso virasatAM rasanAyAmutpAdayati saciramAsvAdane tasya virasyamAnatvAditibhAvaH anyathA yadyevaM vidho na svarUpeNa syAttadA kutaH kasnAdudanyA pipAsA tRSNAmabhilASaM hanti keSAm ? kAmukAnAM, ki kurvatAM satAm ? mAdhuryavat mAdhuryamiva pratyuta vizeSataH priyoSTha pibatAm / / 68 / / prathamamadhare kRtvA zleSaM vraNaM nidadhe vadhU rativinimayaH prItenAyaM kuto'pyanuzayyate / svayamiti bhayAtsatyaMkAraM pradAtumivodyatA 337 nanu ca sabalAH kRtye nAmnA bhavantyabalAH striyaH // 66 // prasava pIneke kAraNa matta premI apane mukhase priyAke mukhapara cumbana karate-karate kUMja uThA thA / mAno vaha kAmadeva ke manakI kAlimAko pheMkane kI dRSTise vArtAlApa hI karaneko taiyAra thA // 67 // bahuta thor3e namakIna prema-kopake sugroMse bhogA premikAkA oTha pratyanta sundara ( halakA namakIna honese susvAdu ) ho gayA thaa| yadi aisA na hotA to use pInevAle premiyoMko ( premako) pyAsa usI prakAra kyoM zAnta hotI jaisI madhura pAnase hotI hai // 68 // prasanna patideva kisI kAraNa se prema-krIr3Ake aparivartanako lekara pazcAttApa na kareM isa bhayase tathA ThIka taurase pratiphala denekI icchAse hI premikAne svayaM patikA AliMgana 1. svAgatA vRttam / 2. upajAtizchandaH / 43 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :338 dvisandhAnamahAkAvyam prathamamiti-nidadhe nikhAtavatI, kA? vadhUH - kAminI, kam ? vraNaM dantakSatam, kva ? adhare dantacchade, ki kRtvA ? pUrva pAzleSamAliGganaM kRtvA, kathaM yathA bhavati AliGganakarma ? prathamaM prAk , kevotprekSitA ? udyate vodyamavatIva, ki kartum ? pradAtuma, kam ? satyaMkAram, kasmAt ? bhayAt. kathama ? iti kRtvA darzayati kuto'pi kasmAdapyanuzayyate pazcAttApayiSayokriyate, ko'sau ? ayamativinimayaH puruSasaMbhogaisaguNasya striyAH puruSAyitasaMbhogo dviguNastriguNo vA strIpuruSAzritasambhogaikaguNasya puruSasadbhASaNAdguNopAdhiSastha vinimayaH, kena ? pratina hRSTena valanabhena, (vallabhena) katham ? svayamAtmanA, yukta. metat nanu ahA bhavanti, kAH ? striyaH, kathambhUtA ? abalAH, kena ? nAmnA bhavanti, sabalAzca, kaba ? kRtye karmaNIti / / 69 / cittaM cittenAGgamaGgana vakraM vakaNAMsenAMsamayUruNorum / eka cakra : sarvamAtmopabhoge kAntAH paGktau hanta lajAM vavaJcaH // 7 // cittamiti-cittaM cittena aGgam aGgena vakra vaphreNa aMsaM skandhaM asena skandhena UruNA Urum api etatsarvaM ca ekam ekatAM nAtaM cakruH kRtavatyaH, kA: ? kAntaH kva ? Atmopabhoge hanta hI bavaJcaH tyajanti sma, kam ? lajjAm, kasyAM satyAm ? paGkto aGgIkAre tyamiti / 70 // sahasthitaM vismayapada zuka bhAta zuntaH kiM sahamA sakhIva hA / kadApi dRSTeva na saMstuteva ca trapA kutastyaM kupitaM natabhravaH // 71 / saheti-vismRtam, kim ? aGgam, kathambhUtam ? sahasthitam ekatrAvasthitam, tathA gatam aMzukra / kSiptaM vastra sahajA "sakhIva vyatyeva lajjA ki kadApi kasmizcitkAle dRSTeva AsIt na punaH saMstuteva paricayamAgatedAsIt na kupitaM kutastyam' / / 71 vilokabhAveSu sahasranetratAM caturbhujatvaM parirambhaNe'bhavat / samAgame sarvagatatvamicchavaH sudurlabhecchAkRpaNA hi kAminaH // 72 // vilokabhAveSviti-kAminaH kAmukAH sudurlabhecchAH kRpaNA lampaTAH abhavan sajAtA: katham ? kara liyA thA tathA oThako kATa liyA thaa| isa prakAra kAma-krIr3AmeM sabalA khiyA~ nAmamAtrake lie hI abalA thIM // 66 // apanI bhoga-kriyAmeM lIna kAntAne priyake cittameM citta, zarIrameM zarIra, mukhameM mukha, kandhepara kandhA aura jaMghese jaMghA samasta bAtoMko ekameka kara diyA thaa| cintAkI bAta itanI hI thI ki isa samaya sabakI zreNI meM usane kevala lajAko chor3a diyA thA // 70 // ratike pratirekake kAraNa jhapakI A~khoMvAlI kAntA kyoM ekameka hue aMgoMko nahIM bhUlI thI? kyA phira usakA vakha nahIM khisaka gayA thA ? apitu ye donoM bAteM huI thiiN| hA~, bhalI snehamayI joke samAna kevala lajjA hI na to kahIM dikhI thI aura na kahIM usakI carcA ho pAyo tho| phirase ruSTa honeko to sambhAvanA ho kyA thI // 71 // kAmI puruSa stana, jaMghAdi uddIpana bhAvoMko dekhaneke lie hajAroM A~khoM cAhane lage the / AliMgana karate samaya do bhujAoMse tRpti na honeke kAraNa cAra bhujAeM cAhate the| 1. pAdhiguNo'yaM-- da0 ja0 / 2. hariNI ghRtam / 3. aipyamiti-- 50 d.| 4. zAlinI vRttam / 5. sakhIya nayantaH dhayasyeva viphalA jAtA, kiM dRSTevAsIt kadApi kasmiMzcitkAle punarna saMstuteva na punaH paricayabhAganavAsIttapA tathAsati kiM na punariti sarvatra sambaddhA boddhavya iti zeSaH pa. da. / 'sA' 'natabhravaH' ityanayoH padayoH sambandho'dhoM vA na kasminnapi TokA pustake upalabhyate' / 6. vaMzasthavRttam / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127272 saptadazaH sargaH 339 hi sphuTam kiM kurvaH ? vilokamAveSu stanajaghana kakSAnta zalalakSaNeSu vyapadArtheSu sahasranetratAm icchavaH bhilaSanta tathA parirambhaNe mAliGgane caturbhujatvaM samAgame samprAptI srvgt||72|| baddhvAsave premavadhUH priye'pi traptuM na dhAtudvayabaddhamaicchat / agUDhabhAvApi tato vikalpAtpamyAGganeva dvimanI babhUva // 73 // baveti---naivAvita kA? vadhUH kiM kartum ? traptuM tRpti kartum Atmano lAjatuM triyasya kiM kRtvA ? pUrva vA niyantraya kim ? prema, vada ? Apave surAyAm api prayogAt priye bakze kadambhUtaM prema ? dhAtudvayabaddhaM tRp prINane puSkajjAyAM ceti yathAkrameNa nirmitam, tathA dvimanIbabhUva zradvimanAdvimanaH babhUva dvimanIbabhUva cittadvaitaM gatAdityarthaH kA ? vadhUH kasmAt ? vikalpAdIpalabdheH kasmAdapi vikalpAt ? tatro'pi premNo'pi kathambhUtA bhUtyA ? agUDhabhAvA prakaTabhAvA, keva dvimanova babhUva ? paNyAGgameva vAravadhUriva / zeSaM prAgvat // 73 // vrIDAvAsaH svAntamaGgaM samastaM kAmArttAnAM prApa zaithilyamekA / svapne'pyAsInnazlathA bAhupIDA yuktaM drAghIyassu mUrkhatvamAhuH // 74 // vrIDati -- kAmAttaniAM kAmena khArtAH kAmArttAH teSAM kAminAM sambandhitvena broDI lajjA zaithilyaM prApa prAptavatI / tathA vAso vastraM zaithilyaM prApa prAptavat / tathA svAntaM vitaM zaithilyaM prApa samastam aGga zaithilyaM prApa / ekA bAhupIDA svapne'pi ralayA nAma saMjAtA, yukto'yamarthaH, Ahurvedanti cArucandracandrikAcakorA vidvAMsaH kim ? drAghIyassu dIrghatareSu mUrkhatvaM yuktam atidIrgho mandabuddhiriti vacanAt // 74 // rAgaM netre naiva cittaM mukhaM ca khoNAM pAnAnmAnajihAM jagAhe / pAno'pi pANDuH kAntAsyoSmasvedabhAvAdivauSThaH // 75 // 13 rAgamiti - na kevalaM netre eva rAgaM jagA hai, ki katu" ? cittam, kathambhUtam ? mAnajihyam tathA ca jagA, ki katu ? mukham kam ? rAgam, kAsAm strINAm, kasmAt ? pAnAt eko'pyoSTho vA'bhUt, kathambhUtaH ? pANDuH zuklaH kasmAdiva ? kAntAsyoSyasvabhAvAdiva vallabhavadanocchvAsadharmatvAdiva, zraura samAgamake samaya udyAna, gulma, nadI tIra prAdi saba sthAnoMpara jAnA cAhate the / ucita hI hai kyoMki kAmArtta bar3e svArthI hote haiM aura durlabha ( indratva, viSNutva tathA sarvacyApakatA ) padArthokI icchA karate haiM // 72 // pahale prasava pAnameM zrAsakta hokara phira prItamake premameM vibhora hokara kulabaghUne kyA ( tRp ) dhAtuke donoM rUpoMko nahIM cAhA thA ? [ zrapitu cAhA thA kyoM prAsava pAnameM use tRpti na thI aura pati se prema karanemeM trapA nahIM thI ] zrataeva donoM bhAva spaSTa ho jAnese tathA vikalpa na rahanese vaha vezyAke samAna doko cAhanevAlo ( himanI ) ho gayI thI // 73 // kAmAtura yugaloMkI lajjA, kapar3e, antaraMgako riraMsA hI zithila nahIM hue the zrapitu samasta aMga bhI klAnta ho gaye the| thaka kara so jAnepara bhI kevala bhujapAza DhIle nahIM par3e the / ucita hI hai kyoMki bahuta vizAla ( - kAya ) mUrkha hI hote haiM // 74 // premAsakti tathA lAlimA kevala netroMmeM hI nahIM prAyI thI zrapitu adharAdi pAnake kAraNa mAnase kuTila khiyoMke mukha tathA cittameM bhI vyApta ho gayI thii| bAra-bAra piye jAne para bhI kevala adhara hI ke do rUpa ( dvividhA ) hue the kyoMki svarUpase lAla hokara bhI vaha 1. upajAtizchandaH / 2. zAlinIvRttam / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visandhAnamahAkAvyam kathambhUtaH san ? baddhapAnaH zvadharasvarUpApekSayA raktaH pAnavazAtpANDuzceti bhAvaH / / 7 / / deheSu bhogAya vibhaktimAgataiH prANeSu caikyaM nijameva kAmibhiH / . na vApi dRSTA iva mAnavRttayastatpUrvadRSTA iva vallabhAH param / / 76 / / deheSviti-na para kevalamabhUvan, kA ? mAnavRttayaH, kA iva ? dRSTA iva, ke ? kAmibhiH, kva ? kvApi kasmizcit sthAne'pi, tathA abhUvan, kAH? vallabhAH kAminyaH, kayambhUtA iva ? tatpUrvadRSTA iva mAnavRttipUrvadRSTA iva, keH ? kAmibhiH, kayambhUtai ? zAgataH kAm ? vibhakti bhedam, keSu ? deheSu zarIreSu, kasmai ? bhogAya sakacandanAnuzIlanAya, tathA cAgataiH kim ? aikyamekobhAvaM samarasIbhAvamityarthaH, kapambhUtam ? nijamAtmAdhInam, keSveva ? 'prANeSveva / / 76 / / asaMmanantI vyavadhAnamaNorIcitiSaH pakSma kucadvayaM ca / cittavyavAyaM pariripsurIzaM prANapriyA kAntaritA priyeNa ||77 // asaMmanantIti--kA priyA prANat jijIva apitu na kApi, kathambhUtA satI ? priyeNa antaritA vyavahitA, ki kuvaMtI satI? basamananto kanicchantI asUyantI, kim ? pakSama netrapatra roma, kathambhUtam ? vyavadhAnam, kayoH ? akSNo locanayoH, kayambhUtA satI? IcikSiSuH avalokitumicchantI, tathA ki kurvatI ? kucadvayaM stanadvayam asaMmanantI, kathambhUtam ? cittavyavAyaM cittasya vyavAyo yasya tat mano vyavadhAnamityarthaH, kathambhUtA satI ? pariripsurAliGgitumicchandI, kam ? nagigAmiti // 7 // tulayannivobhayarasaM madirAM dayitoSThabhapyamipibandayitaH / adharasya nAlpamapi sIdhuni tanmadhuno'dhare'dhikamalabdharasam // 7 // tulayanniti--tat tasmAt kAraNAt dayito vallabhaH avara'dhikaM rasam alabdha prAptavAn, kasmAdadhikam ? madhuno madyAt sIdhuni madyegharasya alpamapi rasaM nAlabdha, ki kurvan ? madirA tathA daSitoSThamapi abhi pivana sana.ki kanniva ? ubhaya rasaM madirAyA dayitoSThasyApi talayaniveti // 78 / / parasparakI uSNa zvAsa laganeke kAraraga sapheda bhI ho gayA thA // 75 // saMbhogake lie hI alaga-alaga zarIroMkA anubhava karate hue tathA premAtirekake kAraNa svayameva eka prAraNa hue kAmiyoMmeM, rUThanA,aisA lagatA thA mAno pahale kabhI use dekhA-sunA hI nahIM hai| aura isake bahuta pahalese hI unhoMne kevala vallabhAko hI dekhAsunA hai // 76 // satata dekhaneke lie Atura nAyikA palaka mAraneke vyavadhAnako bhI nahIM saha sakatI thI / gAr3ha prAliganake lie utsuka nAyikA kuca yugalako hRdaya-milanameM bAdhaka mAnatI thii| ataeva priyase dUra huI kauna priyA vahA~ joSita thI ? arthAt koI bhI nahIM // 77 // __tulanA karaneko dRSTise hI prANavallabha madirA aura premikAke adharake rasakA pAna kara rahA thaa| kintu madirAmeM usako adhara rasakA jarA bhI svAda nahIM pAyA thA aura adharake pAnameM madirAse bahuta adhika svAda prAyA thA // 78 // -...--.-- 1. prANeSvaprANenivita- 50 / 2. indravaMzAvRttam tallakSaNaM tu 'syAdindravaMzArasapunariti (vR0 ra0 2 / 48) / 3. upajAtizchandaH / 5. pramitAkSarA vRttam / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 341 ghanayoH stanayoH smareNa tanvyAH pariNAhaM parimAtumunnati ca / raciteva rasena sUtrarekhA nakhalekhA virarAja kuGkumasya / / 76 // dhanayoriti-nakhalekhA virarAja zuzubhe, keva ? sUtrareseba, kathambhUtA ? smareNa madanena, racitA vihitA, kena kRtvA ? kuGkumasya rasena, ki kattum ? talyAstaruNyA dhanayoni viDayo: stanayoH pariNAI vattuMlatvaM tathA unnanim utsedhaM parimAtum // 79|| ityAzaMsurnAbhigandhaM mRgANAmanyadrAgaM vIkSya bAlAmukhasya / nAmodo me hA mRgasyApi naabherityngkaatmvynggmaadhaadivenduH||8|| ___ itIti-hA karam induH candraH aGgAtmavyaGgaM lAJchanasvarUpa kalaGkam AdhAdiva dhRtavAnivotprekSitaH nAbhigandhaM kastUrIm AzaMsuriva ilAghamAna iva, keSAm ? mRgANAM hariNAnAm, ki kRtvA ? pUrva vokSyAvalokya, kam ? anyadrAgam anyazcAto rAgasya anyadrAgastam apUrvazobhAm, kasya ? bAlAmukhasya nArIbadanasya, kathamitihetoH kathamiti kRtvA pradayate nAsti ko'so ? AmodA, kasyAH ? nAbhaH, kasyApi ? mRgasyApi, kasya ? me mameti // 8 // glAni muktAmaNDape tantujAlaM vyAsIdantacandrakAntAH kareNa / rAjJA bhoge sunuvanto'parodhaM rorbu candreNAbhinunnA ivAbhuH // 1 // glAnimiti----AbhuH pradyotante sma, ke ? candrakAntAH candrakAnta maraNayaH kiM kurvantaH ? vyAsIdantaH gacchanta:, kim ? tantubAlaM tantusamUham, kena ? kareNa kiraNena patra jAtyapekSapaikavacanam, ekaikena kareNa tantumAla prApya kiraNasandohaM prApnuvanta ityarthaH, kasmin ? muktAmAhape mauktikajanAzraye, kathambhUtA: santaH ? suna vanto binduzo jalaM muzcantaH, kathaM yathA bhavati ? aparodha niragalam, kathambhUtA ivotprekSitaH ? abhinunnA iva sAmastyena preritA iva, kena ? candreNa kiM kattuMm ? glAni zramaM bhoge suratavyApAre rodyam, keSAm ? rAjJAM narendrANAm // 8 // araNyavRttedavAsakarmaNaH sa puSpabhArAharaNAcca mArutaH / zramaM vininye pariramya kAminIstayo'ntareNAsulabhA hi tAdRzaH // 2 // stanoMke cAroM ora lagI nakhakSatakI rekhAe~ aiso pratIta hotI thIM mAno kAmadevane tanvI nAyikAke kaThora aura saghana stanoMko golAI tathA U~cAI nApaneke lie ho kaMkumase raMge sUtake dvArA rekhAe~ khIMca dI haiM // 76 / / yauvanake madhyameM sthita isa nAyikAke mukhako abhUtapUrva kAntiko dekhe binA hI candramA pahile kastUrI mRgoMkI nAbhikI sugandhiko prazaMsA karatA thaa| kintu ise dekhate bAda vaha bola uThA, "mujhe kastUroko sugandhi acchI nahIM lagatI" aura isI pazcAttApameM usane kalaMkako dhAraNa kara liyA thA // 80 // muktA mAlAoMse susajjita keli-maNDapameM apanI kiraNoMke jAlako phailAte hue tathA bUMda-bUda karake anavarata pasojate hue candrakAnta maNi aise lagate the mAno rAjAmoMkI bhoga kriyAmeM thakAvaTa athavA udAsInatAko dUra karaneke lie ho candramAne inheM pUrNa preraNA karake bhejA hai // 21 // 1. aupacchandasikaM vRttam / 2. zAlinI vRttam / Panon Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam araNyeti-mAruto vAyuH kAminI: zramaM khedaM vininye parisyAjitavAna, kiM kRtvA ? pUrva parirabhyAliGgaca, kasyAH sakAzAt ? araNyavRttavanavatanAttathodavAsakarmaNo jalasthitividhAnAt tathA puSpabhAsaharaNAcca kusumanikarAnayanAt ca etena mandatvazaM talavasurabhitvalakSaNastribhirguNa: zramaM nirAkRtavAn vAto nArIliGgatheti bhAvo vibhAvitaH yuktametattayo'ntareNa tapazcararaNaM vinA tAdRzaH kAminyo'sulamAdurlabhA bhavanti, mazama ? hiramiTi .. iti vividharatena rAjalokai kSaNamiva na kSaNadA gatApi jajJe / zazini zazakadarzanasya zaGkAM svamanasi mAnayituM kRtatvareva / / 83 // itoti-rAjalokaH narandra janaiH, kSaNadA rAtriH, vividharatena nAnAprakArasambhogakoDayA iti vyAvarNanaprakAreNa kSaNamiva muharttamiva gatApi na jajJe na jJAtA, kayambhUtA? kRtatvarA vihitavegA, kiM kartumiva ? mAnayitumiva saMbhAvayimina, kAm ? zaGkA vitarkam, kA? stramanasi svakIyacitte, kasya ? zazakadarzanasya cha ? zazini candre atra kalAGkanaH saMsargAt sakalaGko jano bhaNyate ityAstAm, "kalaGkinaH kalaGgadarzanAdeva sakalako jano jAyata" iti zruteH, ayaM zazo tAvat kalako lasya zazakastAvat kalaGka eva tasyAvalokanAt yAvatsakalaGko na bhaviSyAmi tAvadgamiSyAmoti svacetasi kRtvA gantumutsukeva kRtatvareti bhAvopyupanyastaH / / 83 // laghu modgamadhumaNirapyudiyAditi kAntayovirahakAtarayoH / patatozca dohadamidaM samabhUdvividhAthavA viSayiNAM hi ruciH // 84 // ladhviti-samabhUt sanAtam, kim ? idaM dohadam, kamiti kRtvA prakAzyate, modgamat maudgacchat, ko'sau ? dhumaNiH sUryaH, katham ? laghu zIghram kayoH ? kAntaH strIpuMsayoH, kathambhUtayoH ? virahakAtarayoH viyogabhItayoH, tathA ca samabhUt kim ? idaM dohadam, kamiti kRtvA prakAzyate / udiyAdAkramatAt udgacchatAt, ko'sau ? dhumaNiH raviH, pAtham ? laghu iti kayoH ? patatoH cakravAkayoH kathambhUtayoH ? virahakAtarayoH, yuktametadayayA hi sphuTa vividhA ruciH syAt, keSAm ? viSayiNAmiti // 84 / / vanavAsI hokara ( manda ) pAnomeM rahanekI vidhiko karake ( zItala ) tathA pUjAke lie phUloMkA cayana karake ( sugandhi ) Aye havAke jhokoMne kAminiyoMko cAroM porase ghera kara ( prAliMgana ) unakI thakAna ( pasInA ) dUra kara dI thii| ucita ho hai kyoMki vaisA tapa ( vanavAsa, jalasamAdhi aura balidAna ) kiye binA aisI kAminiyA~ kahA~ milatI haiM // 2 // ukta prakArase bhAMti-bhAMtike bhogoMmeM lIna rAjAoMne kAmollAsakI jananI pUrI rAtako kSaNa bharake samAna jAte na jAnA thaa| candramAmeM kalaMka ( zazaka ) dekhanese hama bhI kalaMkI ho jAyeMge, manameM aisA bhAva mAnaka kAraNa unhoMne jaldI ko thI arthAt pUrI rAtako kSaNa mAna liyA thA // 83 // __ anAgata virahase Dare premI-premikAkA aAnanda thor3A ho gayA thA tathA bhogAbhilASA samApta ho gayI thI kyoMki sUrya nikala rahA thaa| kintu rAta bharake virahase duHkhI cakavAcakathIko zIghra hI sUryodaya honese prAnanda ho gayA thA tathA milanakI kAmanA pUrI honekI prAzA ho gayI thii| ThIka hai viSayI logoMkI ruciyA~ alaga-alaga hotI haiM // 4 // 1. vaMzastha vRttm| 2. puSpitAgrAvRttam / 3. pramitAkSarA vRttam / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '343 saptadazaH sargaH AzleSamantaH kvathanaM praNAmaM kAmopadaMzAni ca cumbanAni | dRSTvAGganAnAmasahA nisoDhuM hAsAdivAsau sphuTitA prabhAsIt // 85 // AzleSamiti-AsIt sajJAtA, kA ? asau prabhA prabhAtam, kathambhUtA ? hAsAdiva sphuTitA, ki kurvANA ? asahA asahamAnA saMvaritumasamaryA, kiM kartum ? nisoTum, kiM kRtvA ? pUrva dRSTyA kam ? . AzleSamAliGgane tathA praNAmaM praNatim, kathaM yathAbhavati ? antaHkvathanam antaHkaraNapAkaM tathA ca cumbanAni, kathambhUtAni ? kAmopadaMzAni kandarpavyaJjakAni, kAsAm ? aGganAnAM kAminInAmiti // 85 / / anyonyanidrAvasaraM pratIcchavandraM na supvApa kRtAvadhAnam / adhyAtmatattvAni kaSAyitA jAgayayA dhyAyadiva smarasya // 6 // anyonyati-na suSvApa na zete sma, ki kata? dvandvaM mithunam, kathaM yathA bhavati ? kutAvadhAna vihitatatparatvaM yathA, kiM kurvat ? pratIcachat parasparamabhilaSadityarthaH kam ? anyonyanidrAvasaraM parasparazayanaprastAvam, kathambhUtaM ? kapAyitAkSaM sarAgalocanam, kayA? jAgayayA unnidratayA, kiM kurvadiva ? dhyAyadiva smaradiva, kAni ? adhyAtmatattvAni paramArtha rahasyAni, kasya ? smarasya madanasya // 86 // nidhuvanamadhunidrAmodazepaikabhAraM punaruSAMsa sa kAmI yoSito'Gga lalarcha / rucimapi vidadhe'syAH kSAmabhAvaM vinIya prazamayati na kaM vA laGghanA zepadoSam / / 7 / / nidhuvaneti-lalaka lAvatavAn, ko'sau ? sa kAmo kim ? aGgam, kasyAH ? yoSitaH kAminyAH, kasyAm ? upasi prabhAte, kathAbhUtamaGgam ? nidhuvanamadhunidrAmodazepaikabhAraM nighuvanaM ca madhu ca nidrA ca nidhubanamadhunidrAH suratamadirAsvApAstAsAM ya Amodo gandhastasya ya: zeSaH leza: sa eva eko bhArI yasmistat api zabda: samucvayArthaH, vidadhe cakAra, ?ka: ? sa kAmI, kAm ? vibhiprItim, kasyAH ? asyA yoSitaH, ki kRtvA, ? pUrva vinIya apAkRtya, kam ? kSAmabhAva ratizramam, yuktametat, punaH kaM vAzeSadoSa lavamAkartI na prazamayati apitu sarvamapi // 87 // premikAoMke vidAIke mAliMgana, mana hI manako udAsI, abhivAdana, ratike samayake upadaMza tathA cumbana Adiko bahuta samaya taka dekhakara aura cupa rahanemeM asamarthake samAna sUrya yA prabhAta khilakhilAtA-sA nikala pAyA thA // 5 // ratajaggA karake kAmadevake gUr3ha rahasyoMkA pUrI tatparatAke sAtha dhyAna karaneke lie hA kAmI mithuna soyA nahIM thaa| eka dUsareko sulAnekA prayatna karate-karate isakI A~kheM lAla aura kirakirI ho gayI thI [ dhyAnI bho dvividhAko sulAkara, sarvathA sAvadhAna hokara aura aA~khoMmeM tIkSNa ( kapUra Adi ) lagAkara rAta bhara jAgatA hai / tathA prAtmAke rahasyako cintA karatA hai ] // 86 // kAmalIlA, kAdambarI aura jAgaraNake prAnandake eka mAtra bhArase bhArila kAminI ko kAyalatAko bhI uSA kAlameM kAmI lA~gha ( jIta ) gayA thA / ataeva komalAMgoko thakAnako dUra karake usako prasanna karanekA bhI prayatna kara rahA thaa| ThIka ho hai laMghana -- - - - - 1. indravajrA vRttam / 2. mAlinI vRttam / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam rAtrivRttamalamevamanUdya tvaM vadhUH khalu vilakSya khaleti / huMkRtaiH pratihito'pi sakhIbhiH strIratAnyadhijagau zukazAvaH / / 88 // rAtroti-adhijagI bandAdot, ko'so ?. zukazAva: korapillaH, kAni ? strIratAni, kathambhUto'pi pratihato'pi pratiSiddho'pi, kAbhi: ? sakhobhiH vayasyAbhiH, kaiH kRtvA ? huMkRtaH, kamiti kRtvA prakAzyate, evaM ca sati he zukazAba ! alamanUdya tvaM mA anuvAdormA anuvadaH, ko'so ? tvaM bhavAn, kim ? rAnivRttaM 'rajanovRttAntam, he khala ! tathA khalu vilakSya mA vilakSaya mA lajjayetyarthaH, ko'sau ? tvam, kA ? vadhUH kAminoriti // 88 / / sUryo'bhyudeSyati kadAjibharo'thaveti dhyAyannivAzvanivahaH stimitAntarAtmA / pazyanivAkSibhirasUcaya_sumo ghoNApuTasphuraNasUtkaraNeviyodham || 86 / / sUrya iti-asUcayat niveditavAn, ko'so azvaniyahaH turaGgasamUhaH, kam ? vidyoghaM prabhAtam, kai: kRtvA ? ghoNA puTasphuraNasUtkaraNaH nAsApuTasaJcaraNasUtkaraNaH, kathambhUtaH ? Urdhva suptaH UrdhvanidrANaH, ka: kRtvA ? adhibhilocanaH, kiM kurvagniva ? pazyanniva kam ? virodham, punaH kathambhUtaH ? stimitAntarAtmA nizcalAntarAtmA, kiM kurvanniva ? dhyAyaniva, kamiti kRtvA prakAzyate, kadA kasmin kAle abhyudeSyati udgamiSyati, ko'so ? sUryaH, athavA kadA bhaviSyati ko'sau ? AjibharaH saGgrAma iti // 89 // nItvA pAznobhayenApi nidrA yuddhotsvapneneva nAgA vibuddhAH / zatrozchatraM haimamAzaGkatha bAlaM hastAvRttyAkraSTumaicchanivArkam // 9 // notveti-nAgA hastinaH, aicchan vAJchantisma, kiM kamiva ? bAlamarka sUrya hastAvRtyA zuNDAdaNDaparAvartana AkraSTumiba, ki kRtvA ? pUrvamAzaGkaya, kim ? chatram, kathambhUtam ? hemaM hiraNmayam, kasya ? zatrovipakSasya, ki viziSTA ? vibuddhAH, keneva ? yuddhotsvapneneva raNodgatasvapneneva, kiM kRtvA ? pUrva nItvA samApya, kam ? nidrA svApam, kena ? pArvena, kathambhUtena ? ubhayenApi dvayenApoti zeSaH // 9 // ( avamardana ) karanevAlA kauna-sA aisA doSa hai jise zAnta nahIM karatA hai ? arthAt sarva doSI honeke kAraNa mAliza karake prAyazcita karatA hai // 7 // ____ 'rAlako jo huA usako punarAvRtti rahane do| he khala ? tuma kyoM bahuoMko lajjita kara rahe ho kaha kara sakhiyoMke dvArA 'hU~-hU~' karake roke jAne para bhI toteke baccene khiyoMko ratikeliko kaha DAlA thA // 8 // __'sUrya kaba ugegA athavA ghamAsAna yuddha kaba hogA' sthira cittase yahI socate hue ke samAna khar3e-khar3e soye ghor3oMke samUhane prokhoMse dekhe gayeke samAna nathunoMkI phukArase prAtaHkAlakI sUcanA dI thI [ dhyAnalIna, antarAtmAmeM mAna yogI bhI karma saMgrAmake antameM zuddha prAtmA rUpI sUryake udayako pratibhA karate haiM aura mukta prAtmasvarUpako sAkSAt prAMkhoMse dekhe gaye samAna karake kaivalya prAptiko sUcanA zvAsocchavAsa mAtrase dete haiM ] // 6 // donoM karavaTa so leneke bAda hAthiyoMne svapna meM yuddhako hI dekhA thA aura cauMkakara 1. rajanI ceSTitaM 50 da0 / 2. svAgatA vRttam / 2. udbhanidrANa:--; unisa ni-60 / 4. vasanta-tilakA vRttam / 5. zAlinI vRttam / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH . lakSmI khalAmubhayabhAgitayA vilolA svIkartumepa gaNikAmiva jAgarUkaH / saMnadya muJca zayanaM pradhanaM jayeti stutyai paraM harirabodhyata sUtaputraiH // 11 // iti zrI sindhAnakavardhanaJjayasya kRtau rAghava-pANDavIye mahAkAvye rAtrisambhogavarNanaM nAma saptadazaH sargaH // lakSmI miti-abodhyata prabodhitaH, ko'sau ? karmatApannaH ? eSa hariviSNuH, kaiH kratubhiH ? sUtaputra ghApAtikamaGgalapAThakamutraH, kasyai ? stutyai stavanAya, kamiti kRtvA prakAzyate, he deva ! muJca apAkuru / tyajetyarthaH, kim ? zapanaM zayyAM tathA jaya, kim ? pracanaM saGgrAmam, kiM kRtvA ? pUrva sannA sannahanaM kRtyA, kayambhUtaM pradhanam ? paraM nyAyyam, athavA parazabdena kevalArtho gamyate, tenAyasthaMH paraM kevalaM stutya sUtaputraH harirabodhyata iti labdham, kayambhUto hariH ? jAgarUkaH jAgaraNazIlaH, ki kartum ? khalAM pratAraNaparA lakSmI svIkattu m. kayA ? ubhayamAgitayA nimISupratijigISudvayajanitayA, punaH vilolAM cAlAm, kAmitra ? gaNikAmiva vezyAGganAmiva' // 91 // iti niravadyavidyAmaNDanamaNDitapaNDitamaNDalIDitasya paTtakacakravartinaH zrImadvinayacandrapaNDitasya gazerantevAsino devanandinAmna; ziSyeNa sakalakalogavacArucAturIcandrikAcakoreNa nemicandreNa viracitAyAM dvisandhAnakabedhanaJjayasya rAghacapANDabIyAparanAmnaH kAvyasya padakaumudInAma dadhAnAyAM TIkAyAM rAtrisambhogavyAvarNanaM nAma saptadazaH sagaH // 3 // jAga gaye the| tathA vAla ( uzeyamAna ) sUryako zatruoMkA sonekA chatra samajhakara sUMDa bar3hA do thI tathA ise jhaTakakara khIMcanekA prayAsa kara rahe the // 6 // ubhaya pakSoM ( rAma-rAvaNa tathA pANDava-kauravoM ) kI pora jhukatI aura palaTatI phalataH vilola tathA gariekAke samAna khala ( guraNa-doSake vivekahIna ) lakSmIko apanI banAneke lie sadaiva jAgarUka hari ( rAma-kRSNa ) bhI bandiyoMke dvArA jagAye gaye the| ve kaha rahe the he viSNo ! zayyAko chor3ie, yuddhaveSako dhAraNa karie aura vinAzaka tathA parama bhUtike sAdhaka saMgrAmako jItie // 11 // iti nirdoSa vidyAbhUSaNabhUSita paNDitamaNDalIke pUjya, ghaTatarka cakravartI zrImAn paNDita vinayacandra guruke ziSya---devanandike ziSya, sakalakatAvAturyacandrikA-cakora nebhicandra dvArA viracita kavi dhanaJjayake rAbada-pApaDavIya nAmase khyAta, dvisandhAna kASyakI padakaumudI nAmaka TIkAmeM rAgnisambhoga varNana nAmaka saptadaza sarga samApta / 1. vasantatilakA vRttam / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH prabhAvai rocanIyasya bhItevodetumojasaH / prabhA vairocanI yasya vItocchvAseva cAvaniH' // 1 // ___ prabheti-idAnI kulakena vyAkriyate, babhUveti kriyAdhyAhAryA, babhUva sajAtA, kA ? vairocanI pramA bhAskarIdIptiH, keva? bhIteva, ki kattum ? udetum, kasmAt ? ojasaH pratApAt. kasya ? yasya puMsaH, kathambhUtasya ? rocanIyasya bhAsanIyasya dIpasyetyarthaH, kaH ? prabhAvaH mAhAtmyaiH, tathA ca babhUva kA ? avanimeMdinI, keva ? vosocchvAseva2 gatovazvAsevetyarthaH viSamapAdAbhyAso yamakaH // 1 // tathApi sa pumAnante yadvayavasthitamAkulam / sahAsya yazasA zubhraM yadvayavasthita mA kulam ||2|| tathApIti-yadyapyevaM yasya pratApo viz2ambhate tathApi sa pumAn puruSo yat yasmAt kAraNAt yadyasmAt puruSAnmA vyavasthita mAtiSThata kim ? kulam, kathambhUtam ? Akulam, katham ? saha pArddham, kena ? yazasA, kva ? mante avamAne, kasya ? asya puMsaH kathambhUtaM satkulam ? vyavasthitaM vigatAvasthA saMjAtA asya vyavasthita tArakAditvAditaca sthirAsthamityarthaH, punaH zubhram / pAdAbhyAso yamakaH // 2 // bhaveyurante virasAH samaM dehA vibhUtayaH / rAjJAM mAhaMkriyA bhUvansamandehAvibhUtayaH // 3 // bhaveyuriti-bhaveyuH syuH, ke ? dehAH kAyAH virasAH, kva ? ante avasAne, katham ? samaM yugapat, yataH yasmAt tasmAt mA bhavantu, kAH ? ahaMkriyAH ahaGkArAH, kathambhUtAH ? vibhUtayo vinaSTA bhuvaH pRthivyA utiH pratipAlana yAmyastA vibhUtayaH, tathA mA bhUvana kA ? vibhUtayaH saMpadaH, kathambhUtAH ? samandehAH mandA pAsAvohA ca mandehA tayA saha vartate iti samandehA: kArpaNyavRttayaH , kepAm ? rAjJA narendrANAmiti / pAdAbhyAso yamakaH // 3 // prakhara pratApI viSNu ( rAma-kRSNa ) ke mAhAtmyake kAraNa tathA usake prajvalita tejake sAmane sUryakA prakAza udayake samaya hI Dara gayA thaa| tathA bhayake kAraNa pUrI pRthvI ko sAMsa ho ruka gayI thI ( kyoMki sandhyA samayameM vAyukA vega ruka jAtA hai) // 1 // to bhI yaha puruSottama cintAkula ho uThA thaa| kyoMki [mahAsamarake] antameM use vyavasthita, parama zuddha aura apane yazake AdhAra phula dharmako avyavasthA ( saMkara ) kI AzaMkA ho uThI tho [ mahAyuddha ke bAda aisA hotA hai isIlie gotAmeM arjuna bhI mahAbhArata se kAMpa uThA thA ] // 2 // antameM pRthvIke pAlanameM asamartha ( bhU-uti-vi ) hokara zarIra bho nIrasa ho jAtA hai isalie rAjAoMko rAjyalakSmIkA ahaMkAra nahIM karanA cAhie tathA isakI prApti kI amilASAko bhI manda hI rakhanA cAhiye // 3 // 1. sarge'sminuSTup vRttam / 2. bastasthevetyarthaH-80 j0| 3. yaH paropakArAvRttayaH pa0 / paropakArAniSTA ityarthaH 60 / paropakAraniSTA ityarthaH ja. / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 aSTAdazaH sargaH uttare'rthe kRtArthatvaM nAntarAle kRte param / lajjAluptottarIyeNa nAntarIyeNa kevalam // 4 // ___ uttara iti-na para kevalamuttare'rthe prayojane kRte sati kRtArthatvaM syAt antarAle madhye'rthe kRte sati kRtArthatvaM sthAt yuktametat na kevalam uttarIyeNa vastreNa lajjAluvA syAt antaroyeNa adhovastreNava syAditi / samapAdAdiyamakaH // 4 // stheyAnmAhAkulaH svAnte nijamAlambya pauruSam stheyAnmAhA kulaH svAnte bhItaM muJcati nAntakaH // 5 // stheyAniti-hA kaTaM mA sthayAt mA tiSThatu apitu tiSThatveva, ko'so ? mAhAkula: mahanca tat kulaM ca mahAkulaM tatra jAto mAhAkulaH kulInaH, kathambhUtaH san ? Akulo vyagraH, kva sati ? svAnte AtmAvasAne, kiM kRtvA ? nija svakIyaM pauruSam Alambya dhRtvA, stheyAn sthirataraH, kva ? svAnte cetasi, yuktamatat, antako yamaH bhotaM puruSaM na muJcati na tyajati / viSamapAdayamakaH // 5 // sthiraprakRtirAdeyaH keSAMcana na cazcalaH / piGgalo'pyaya'te kAko maGgalArtha na kenacit // 6 // ___ sthireti-sthiraprakRtiH nizcalasvabhAvaH kapAMcana keSAMcinna AdeyaH ApyAyanIyo na bhavati, apitu sarveSAmeva bhavati, na cAdeyazcaJcalazcapalaH, yuktametat, maGgalArthapiGgalo'pyulUko'pi aryate pUjyate na kAko vAyasaH kenacita // 6 // asi bhujamahaM dhairya sa mantribhyo'dhikocitam / gaNayankaravai zatru samaM tribhyo'dhikocitam // 7 // asimiti-karavaM karomi, ko'sau ? so'haM kam ? zatrum, kathambhUtam ? adhikaucitaM socitam, kemyaH? tribhyaH asibhujadhairyebhyaH, ki kurvan ? gaNayan manyamAnaH kam ? asi khaGgaM tayA bhurja vAhaM tathA dhairyam, kathambhUtaM tritayam ? adhikocitaM yogyam, kebhyaH ? mantrimyaH sacivamyaH iti / samapAdAmyAso yamakaH 7 // raamananewww mmarrrrrrr jisa prakAra kevala dupaTTe ( uttarIya ) se hI zarIrako lajjA nahIM DhakatI hai apitu paridhAna ( adharIya ) bhI Avazyaka hotA hai usI prakAra laukika kAryoMmeM kRtakRtya honese hI jIvana caritArtha nahIM hotA, janmAntarako bhI sAdhanA Avazyaka hai // 4 // ___ mahAkuloMmeM utpanna logoMko bhI apane puruSArthakA sahArA lekara antaraMgase sudRr3ha rahanA caahie| aura manase vyAkula hokara kadApi nahIM rahanA cAhie kyoMki anta samaya pAne para antaka ( mRtyu) bhIta puruSako bhI nahIM chor3atA hai // 5 // sudRr3ha svabhAvako dhAraNa karanA cAhie aura kabhI bhI kisoko caMcala prakRtikA anukaraNa nahIM karanA caahie| lakSmIke lie ullUko bhI pUjA kI jAtI hai, para kaueko koI nahIM pUchatA // 6 // ___ suyogya mantriyoMkI apekSA talavAra, bhujA aura dhairyako adhika kAryakarI mAnakara __ isa triguTI ( asi, bhujA aura dhairya ) ke dvArA maiM zatruoMko saba tarapha ( samadhika ) se cApa ( kocitam ) dUMgA // 7 // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 dvisandhAnamahAkAvyam naraghUrNAvidAhena na vAhAnumatAdraNAt nApyadya kezavaklezAnmatkopAgniH prazAmyati // 8 // ___ naradhUrNeti-(diH) adyApi sAmpratamapi na prazAmyati na vidhyAyati, ko'so ? matkopAgniH mama krodhavahniH, kena ? raghUrNAvidAhena radhava eva UrNA taskavihina, tpaa| prazAmmata makApAliH, kasmAt ? raNAla, kayambhUtAt ? hAnumatAt hanumato'yaM hAnumataH tasmAt vA tathA na prazAmyati matkopAgniH, kasmAt ? kezavaklezAta lakSmaNakhedAt / atha bhAratIyaH--naracUrNAvidAhena narasya arjunasya ghUrNAbhramaNaM vivAhaH saMklezastaina, kathambhUtAt raNAt ? vAhAnumatAt azvAnAmiSTAt, kezavo nArAyaNaH / anyatsugamam / / 8 / / ityato rAvaNo roSasiddhestAmyannivAtmani / bahudhAmAgadhairyo'sau vIraizcakrI raNaM yayau / / 6 / / ityata izi---( dviH ) yayau gatavAn, kaH ? aso cakro rAvaNaH, kim ? raNam, kaiH saha ? vIraiH, kathambhUtaH ? bahubAmA pracuratApaH, punaH agadhairyaH na macchatAtyagaM sthiraM dharya yasya saH, athavA bahudhAmAgadhaiH bahuvidhairvandibhiH, kasyAH sakAzAt ? ato'syA roSasiddheH ko pasaMprAsaH katham ityuktaprakAreNa, kiM kurvanniva ? Atmani tAmyanniva tapyamAna iva / atha bhAratIya:-~ya: jarAsanvanAmnA prasiddhaH saH cako raNaM yayau, kai: saha ? mAgadharmagadhadezodbhavaiH kSatriyaH, ki kurvaniya ? baghA baharakAreNa Atmani nije aso laGga tAmyantrika AkAGkSAM kurvanivetyarthaH kasyAH sakAzAt ? ato'sthA roSasiddheH kva ? arozanI kathambhUtAyA roSasiddheH ? aNoH laghoH / / 9 / / jitvArayaH sukhaM bandhUnprAdhvaM kRtya vicakSaNe / iti citte'munA vairaM prAdhnakRtya vicakSapo // 10 // jisvaiti-vicakSaNe hasitaM vipUrvakatvAt kSaNu hiMsAyAmityasya bAtoH prayogaH uktaM ca-upasargeNa dhAtvoM balAdanyatra nIyate / vihArAhAranohArapratihAropahAravat / / iti dasanAt / phena ? amunA rAdaNena, bhAratapakSejarAsandhena, kiM kRtvA ? pUrva prAdhvaMkRtya badhyA, kim ? bairam, kva ? kRtyavicakSaNe kAryakuzale, citte, kayam ? raghuvaMziyoMkI pharNA ( bhUTiyoMke bIca nAkake Uparake roma ) meM Aga laganese, athavA hanumAna ke sAtha hue ghora yuddhase athavA lakSmararAjoko hue apAra kaSTase bhI Aja merI kopAmni zAnta nahIM hotI hai [arjuna ( nara ) ke bhramaNa ( ghUrNA ) tathA pratizodhameM tapanese athavA azva ( bAha ) senAko iSTa ghora yuddhase athavA kRSNajIko hue parizramase bhI Aja merA krodha raJcamAtra kama nahIM ho rahA hai ] // 8 // isa prakArase roSako pUrNatAke kAraNa mana-hI-mana jalateke samAna pracura pratApI ( bahudhAmA ), acala dhairyadhArI (praga dharyaH) aura cakra se sajita rAvaNa vIroMko sAtha liye cala diyA thA [ apanI talavAra para ( astai ) saba prakArase ( bahudhA ) vizvAsa karate hue ( tAmyaniva ) ke samAna, magadha dezake pramukha vIroMse ghirA aura zatru para (arau ) thor3e prayatna dvArA ( aNu ) hI apane krodhako utAraneke lie rathapara savAra hokara jarAsandha yuddhabhUmimeM A gayA yA ] // 6 // ___ kartavya aura prakartavyake nirNayameM kuzala rAvarapa mana hI mana ( kRtyavicakSaraNecitte ) vaira bAMdhakara yaha socakara haMsa diyA thA ( vicakSaNe ) ki he zatruno, tuma mere bhAiyoMko jItakara sukhase baiThane kI socate ho ? [ kAryakuzala jarAsandhake cittameM bhI vairakA Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH zatravaH yUyaM sukhaM yayA bhavati tathA prAdhvaM tiSThat, kiM kRtvA ? pUrva bandhUn bAndhavAn jiyaa| samapAdAbhAso yamakaH // 10 // pazupacchAdayanbhIrUzUrAnacchAdayaM samam / hRdyasvacchAdayandhAtorastraiH svacchAdayanamaH // 11 // pazuvaditi-pazuvat mIrUn zAdayan ampAjayan zUrAn aya rASaNaH jarAsandhazca samaM yugapat acchAt ciccheda, cho chedane iti dhAtuH, tathA saH rAvaNaH namaH gaganam astraiH bANaH svacchAdayat atizana chAdayati sma, kiM kurvan ? ayan gacchan, kasmAt ? dhAtorabhiprAyAt, kathambhUtAt ? asvacchAt kuTilAt, kva ? hRdi cetasoti / catuSpAdazabdayamakaH / / 11 // vakSasAsau purobhAgaM tejasAdityamurvarAm / zastrairaghukSatoyuktaH kIrtyA tastAra diGmukham // 12 // vakSaseti--raghunaloyuktaH radhuvaghodyataH aso rAvaNaH vakSasA urasA yurobhAgaM bhaTAnAmupasaraNaM tastAra, AdityaM tejasA pratApena tastAra, urvarA bhuvaM zastraH tastAra, koyA diGmukhaM tastArAcchAditavAn / ___bhAratIyaH- aghukSata "guha saMgharaNe' dhAtoH rUpam, saMvRtavAn sa jarAsandhaH, kam ? purobhAgaM para paNam kva ? aso khaDge, kena kRtvA ? vakSasA atra kopAdhikyaM vyajyam, 'kopavakSyo hi prANI anyadapi vismRtyAnyadapi gRhNAtIti' zruteH / tathA tejasA AdityaM zastravarAmataH kAraNAt aghuzata, kim ? tAradiGmukhaM vizadadigvadanam, zyA ? kA, kathambhUtaH ? udyuktaH // 12 // sa hastAbhyAM camUhastau sahastAbhyAmapIDayat / vibhajijapuH pratApAgnI ribhratsaMdhisutAmiva // 13 // sa iti-apIDayat pIDitavAn, ko'sau ? sa prativiSNuH kosAvayaM rAmaNo jarAsandhazca, ko ? camUhasto senApAvoM, kAbhyAm ? tAbhyAM lokottarAmyAM hastAbhyAm kathambhUtaH ? sahakSamaH, punaH vidhajjipu: pratizodha dRr3hatara ho gayA thaa| aura vaha socatA thA ki sambandhI ( bandhUna ) zatruoMko jItakara maujase rahU~gA ] // 10 // rAvasa tathA jarAsandhane bhIru yoddhAoMko pazunoMke samAna anAyAsa hI saMtrasta kara diyA thA ( zAdayan ) aura isake sAtha hI sAtha cIroMko isane kATakara pheMka diyA thA ( acchAt ) tathA prAkAzako bAraNoMko bauchArase vaisA hI saba taraphase DhaMka diyA thA (svacchAdayat) jaise malina ( asvaccha ) vicAroM ( dhAtoH ) ke dvArA hRdayako vyApta kiyA jAtA hai // 11 // raghuvaMziyoMke badha ( kSata ) ke lie tatpara ( udyukta ) rAvaNake vakSasthalako dekhate hI zatruthoMkA palAyana prArambha ho gayA thA, pratApake kAraNa sUrya chipa gayA thA, zastroMke prahArase pRthvI vyApta ho gayI thI [ udyata jarAsandha ne koponmatta citase sainyake agnabhAgako talavArameM chipA diyA thA, tejase sUryako pachAr3a diyA thA aura hathiyAroMte pRthvIko pATa diyA thA ataeva sarvavyAta ( tAra ) dizAoMke antako bhI kItise Dhaka diyA thA ] // 12 // samartha (sahaH) rAvaraNane apanI lokaprasiddha bhujAoMke dvArA zatrusainyake donoM pAzvoM (camUhastau) ko cApa diyA thaa| mAno sandhi karaneko bhAvanAko vaha pratApakI jvAlAmeM Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam paktumicchu:, kva ? pratApAno, ki kurvANamiva ? saMghitsutA saMghAtumicchusAM bibhradiva vibhrANa hava / pAdAdi yamakaH // 13 // prApUrayannamastrAtaH zikSAmArgeNa maargnnaiH| mApUrayaM na bhatAtaste niryAtAH purogataiH // 14 // prApUrayaditi-prAyUgyat prapUritavAn, ko'sau ? prativiSNuH, kim ? namo gaNanam, kaiH kRtvA ? mArgaNaH, kathambhUtaH san ? prAtaH pAlitaH, kena ? zikSAmArgeNa, te mArgaNAH na prAyaH na prAptavanta: api tu prApureva, kam ? rayaM vegam, kaH ? sahapurogatairanagaNiH saha, kathambhUtAH santaH ? nipItAH, kasyAH sakA. zAt ? bhastrAt iSudhervANagRhAdityarthaH / viSamapAdAbhyAso yamakaH // 14 // prasvApanAstramasRjatsa tAmasamayodayam / dviSAM tenAkaronmohaM satAmasamayodayam // 15 // prasthApaneti-asRjanmuktavAn, ko'sau ? sa prativiSNu:, kim ? svApanAstraM prakRnidrAjanakazastram, kathaM yathA bhavati ? adayaM nidaryam. kayambhUtaH ? tAmasamayaH kopanivRttaH tathA akarot kutagan, kaH ? sa prativiSNuH kam ? dviSAM zatraNA moham, kena ? tena prasthApanAstreNa, ki viziSTAnAm ? satAM vidyamAnAnAma, kathambhUtaM moham ? asamayodayam anavasarodbhavamiti / samapAdAmyAso yamakaH // 15 // mattasuptAmiva ca tAM tamoghamayo'jayat / zarabhinnaM dhiyArINAM tAntamoghamayojayat // 16 // matteti-ajayat jitadAn, kaH ? sa prativiSNuH kAm ? tA namU senAm, kAmika ? mattasutamiva pUrva mattA pazcAtsuptAmiva, kathambhUtaH san ? tamoghamayaH avivekapApanirvRttaH tathA ayojayat yojitavAn, kaH sa prativiSNu:, kam ? arINAm oghaM zatrUNAM samUham, kayA? dhiyA buddhayA kathambhUtaM santam ? tAntaM khinnam, punaH zarabhinnamiti / samapAdAmpAso yamakaH // 16 / / muMja denA cAhatA thA ( bibhrajiSuH ) [zarIrameM jor3oMko dhAraNa karanevAle ( sandhitsutAM bibhrat ) aura apanI krodhAgnimeM bhunatA humA sA, vaha samartha jarAsandha apano loka prasiddha pArya senAnaoNke dvArA zatrukI pArzva senAmoMko capeTa rahA thA ] // 13 // zastra zikSAkI zailIkA pAlana karaneke kAraNa svayaM surakSita rAbaraNa yA jarAsandhane bAraNoMko vRSTise AkAzako pATa diyA thaa| tathApi isako bhastrA ( tUNIra ) se nikale bAraNa pahale chor3e gaye bAraNoMke samAna tejo ( rayaM ) ko kyA nahIM e (prApuH) the ? arthAt ve bhI bahuta tejIse jA rahe the // 14 // tamoguNapradhAna ( tAmasamayaH ) rAvaNa aura jarAsandhane nirdayatApUrvaka ( adayam ) prasvApana astrakA prahAra kiyA thaa| isake dvArA rAma - aura pANDava senAko asamayameM hI mUcchita kara diyA thA jo ki sajjanoMke lie bure samayake samAna thA // 15 // tamoguNa aura pApalIna prativiSNune viSNuko senAko vaise hI jIta liyA thA jaise nazemeM unmatta hokara soye hue vyaktiko parAsta kiyA jAtA hai| bAloMse bidhe aura khinna zatruoMke samUhako isane, isa prakAra buddhibalase phaMsA liyA thA // 16 // Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAvazaH sargaH 351 arayo bhauravazcakre jAtAzcitrArpitA iva / asyo bhauravazvake vyAkulasta dvadhUkUlaiH // 17 // ___ araya iti-bhIravaH prastA arayaH cakre cakravyUhe citrApitA iva jAtAH tadvadhUkulaH zatrustrIsaGghaH arayo mandaH bhoravo bhayadhvaniH cakke kRtaH, kathambhUtaH ? vyAkulaH / viSamapAdAbhyAso yamakaH // 17 // azvorasapatatpattiH suptAdhoraNahastikA / senAtipaddhiyevAGgamakSadhUH suptasArathiH // 18 // azveti-senA aGgam AkSipat AkSiptavatI, kayeva ? bhiyaiva bhayeneya, kathambhUtA senA ? azvorasa. patatpattiH azvAnAmurogram azvorasaM 'uraso'gne' [ja0 sU0 4.2015] ityayaM sAntaH, tena patantaH pattayoyasyAM sA hayavakSognapatatvadAtirityarthaH, punaH suptAdhoraNahastikA sutA AdhoraNA yeSu te hastino yasyAM sA nidrANamahAmattagajA, punaH akSadhUH suptasArathiH akSayacakradhArAkASThaM dhUrddharA akSazva dhUzca akSadhUH samAhArApekSayA abhadhuri suptAH sArathayo yasyAM sA // 18 // sasAsa sa sa sAMsAsi yaM yaM yo yo yayaM yayau / nAnannAnannanonaunIH zazAzAzAM zazau zizuH // 16 // samAseti-saH sa puruSaH sasAsa suptavAn, kathaM yathA bhavati ? sAMsAsi saha aMsena vartate asiryatra svApakarmaNi tathoktaM sa skandhakhaDgaM yathA bhavati, yo yaH pumAn yaM yaM yayum azvaM yayau prAptavAn tathA nAnat na zvasiti sma, ko'sau ? nA pumAn, kiM kurvan ? sananan svasana, kathambhUtaH ? anonInoH ano nAvaM nayatIti anonaunIH rathapravahaNaprerakaH, tayA zizurajJaH zazAsa plutaM gatavAn tathA zazI tanUkRtavAn kAm ? AzA vAJchAmiti ekAkSarapAdaH / // 19 // drAgdAnocchedabhItyeva prAsaM zaktimasiM zaram / pAzaM parazvadhaM zastrIM vavarSAstramayo ripuH // 20 // prasthApana pravake dvArA kAyara banAye gaye zatru citrameM likhoMke samAna par3e the / tathA unakI patniyoMke jhuNDake jhuNDa vyAkula ho uThe the| tathA tejahIna (azvaH) hokara bhayakA cItkAra ( bhI-ravaH ) kara uThe the // 17 // ghor3oMko pITha parase savAra gira rahe the / hAthiyoMke Upara mahAvata prAdi so gaye the| ratha senAmeM dhurAke Upara sArathI so gaye the phalataH cakra calanA banda ho gayA thaa| isa prakAra pUrIkI pUrI senAne bhIta hokara zarIrako jhukA diyA thA // 18 // anvaya-sa sa sa-prasa-asi sasAsa, yaM yaM-yayuM yo yo yayau, na manana ano naunI nAnat, zizuH pAzA zazau ( evaM ) zazAsa ] pratyeka sainika kandhe para laTakI talavArake sAtha so gayA thaa| jisa-jisane jisa kisI ghor3eke pAsa jAnekA prayatna kiyA thA vaha svayaM sAMsa lekara bhI rathake bAhakoMmeM sAMsa nahIM pA sakA thA phalataH vaha baccekI bhA~ti yuddha karanekI prAzAko dabAjhara tejIse bhAga gayA thA // 16 // 1. samAhArapakSo'yaM-pa0 daH / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 dvisandhAnamahAkAvyam drAgiti-vavarSa, ko'sau ? ripuH zatruH, kam ? prAsaM yaSTi tayA zakti zastravizeSa tathA asi sar3agaM tathA zaraM vANaM tathA pAzaM parazvadhaM parazuM tathA zastro churikAm, kathambhUtaH ? astramayaH, kayeva ? dAnocchedabhItyeva tyAgocchedabhotyeva, zabdacchalAt khaNDanameva grAhyam, dvAk zoghramiti zeSaH / / 20 / / rairo'rirIrurUrArA rorurArArirairirat / rururorururArAruru rurururareruraH // 21 // rAthiti-airirat preritavAn. ko'so ? parirI: arAH santyasya ari cakram ariNA riNAti hinasti ripUniti mariroH cakro prativiSNurityarthaH, kA: ? ArAH zastravizeSasaMjJakAH, kathambhUtA? urUH bRhatIH kathambhUto'rirIH ? rairaH rAyaM rAti iti rairaH dravyadAtA, punaH roruH roravIti vicipratyaye kRte sati roruriti rUpaM niSpadyate, atyarthazabdaM kurvANa ityarthaH, punaH, ArAriH arINAM samUhaH Aram ArasyAriH ArAriH zatrurAgRSTirityarthaH punaH mahAna luthA yAra gatAna ko'so ? UruH vyApaH, kim ? aruH vRNam, kathambhUtaH karuH ? uruH gariSThaH, tathA Ara, ki kata ? uro vakSasthalam, kim ? aru vraNaM kasya ? areH zatroH, kayambhUtasya ? harUroH ruroriva mRgavizeSasyeva Uryasya sa rurUha: tasya rururoriti / ekAkSarabandha iti // 2 // yASTIkante smaravyagrA khe'marastrIguMtAzca tAH / yASTIkaM te sma vyagrAstaM pratIcchanti nAbhitaH / / 22 / / yASTo kanta iti--ye vIrA: Tokante labhante, kAH? tA amarastrIrdevAGganAH, kathambhUtAH santaH ? mRtAH yAzca santi, kAH ? amarAGgalAH, kathambhUtA: ? smaravyagrAH phandAkulAH va ? khe gagane, tena kAraNena te vorA na pratIcchanti api tu pratIcchanti smevetyarthaH, kam saM yASTI ke yaSTiH praharaNamasya taM yATIkam kayam ? abhitaH sAmastyena, kathambhUtAH santaH ? rajyagrAH sUryavat pradhAnA iti viSamapAdayamakam // 22 / / ekA sarvAvasaMgrAhaH zileyaM cAlayannuraH / dikpAlAnAM samAhArazcalagniva cacAla saH // 23 // zakhoMse susajita zatrune bhAgate hue apane zatruoM para prAsa (caur3I talavAra ) barachI, talavAra, bANa, nAgapAza, aura tejIse mAranevAle pharase, kaTArI prAdikI varSA kI thii| kyoMki use yahI Dara thA ki saMhAra ( dAna dA = dAne khaNDane ca) ruru na jAya // 20 // [anvaya-prarAriH roruH reraH pariroH uruH prArAH airirata, rurUroH are: ura: uruH aru: uru: bhAra / ] zatruoMke samUha ( rA ) kA zatru ( prari ) jorase garjanevAlA, koSa yA ghatakApradAtA aura cakrake dvArA zatrunoM [ 9 ] ke saMhAraka [rIH] prativiSNune bahuta mAtrAmeM 'bhAra' calAye the / jinake dvArA rUrU mRgake samAna uruyukta zatrukA vakSasthala gambhIra rUpase Ahata huA thaa| tathA use cheda kara astra nikala gaye the // 21 // ____ isa prakAra se yuddha meM vIragatiko prApta yoddhA una devAGganAmoMko prApta karate the jo kAmase vihvala hokara zrAphAzameM pratIkSA kara rahI thii| tathA sUryase bhI Upara [kyoMki svarga jyotiSa lokase bahuta Upara haiM] jAne ke icchuka ye yoddhA bhI kyA sarva prakAra se ghora yaSTi prahArakI icchA nahIM karate the ? api tu karate hI the||22|| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAvazaH sargaH eka iti-cacAlako'to ? sa pratiyiSNuH, kathambhUtaH ? eka ekAkI asahAya ityarthaH, ki kurvan ? cAlayan svasthAnAta cAlayan, kim ? saro vakSaH kathambhUtaM sat ? zileyaM zilAsamAnaM zikayA sadRzam 'upamAnArthe cha:' punaH sarvAstrasaMgrAhaH sarvAstrANAM sazAho'GgIkAro yasya saH, kiM kurvan ? calan kSobhaM gacchan, ka iva ? dikpAlAnAM samAhAra iva // 23 // asanka (asaktha) maziro'zvIyaM hAstikaM cittamohataH / papAta vaJcanna smAsau hAstikaMcittamohataH // 24 // asamatheti-papAta patitam, kim ? azyIyamazyAnAmidaM balam azvIyam, kathambhUtam ? asakyam, a: sAntaH, anaThIvaskam, kasmAt ? cittamohataH vaicittyAt, vapA papAta, kim ? hAstikaM hastinAmida balam, kathambhatam ? aziro mastakahAnam, kasmAt ? vittamohataH tayA hA kaSTaM nAsti sma na sajAtaH, kA ? aso ayaM prativiSNuH, ki kurvan ? baJcan tyajan, kam ? kaJcit, kathambhUtaH ? tamohataH kopavazaH / samapAdAbhakam / / 24 // aMsotsedhena sotsekatrimUrdha iva kezavaH / pApapAka ivAmuSya prAbhavatpAripanthikaH // 25 // aMsotsedheneti-prAmavad prakarSaNa saJjAtaH, ko'sau ? kezavo viSNuH, kathambhUtaH ? pAripanthikaH paripathaM tiSThati pAripAthikaH pratiSedhaka ityarthaH, kasya ? amuSya prativiSNoH, ka iva ? pApapAka iva, kathambhUtaH ? sotsekaH sagarvaH, ke ivotprekSita: ? trimUrddha iva trimastaka iva, kena ? aMsotsedhena skanyochAyeNa // 25 // maNeH pratyurasasyAsItsupAtIkurvatA jagat / raveH sarvapathInena tejasevodayAcalaH // 26 // maNeriti-Asot saJjAtaH, ko'sau ? viSNuH, kayambhUtaH ? udayAcalaH, kena ? tejasA prakAzena, kasya ? maNe, kathambhUtasya ? pratyurasasya urasi sthitasya kostumasyetyarthaH, kiM kurvatA satA ? suprAtIkurvatA suprabhAtIkuvaMtA, kathambhUtena ? sarvapaponena sarvAn papa ApnotIti sarvapakSInaM tena, kim ? jagadbhuvanam, phasyeva ? raveriva tejasA sUryasyeveti // 26 // samasta zastroMse susajjita athavA samasta zakhoMkA prAghAta sahane meM samartha zilAke samAna vakSasthalo tAne hue ekAko pratinArAyaNa cala par3A thaa| yaha akelA hI aisA lagatA thA jaise samasta digpAla hI cala par3e ho // 23 // ghor3oM ko senA citta vibhramake kAraNa binA jAMgha kI hokara gira par3I thii| tathA hAthiyoMko senA marmasthala meM prahAra hone ke kAraNa mastakahIna hokara lur3haka gayI thii| kyoMki tamoguNamaya ho jAneke kAraNa isa pratinArAyaNane kisIko bhI nahIM chor3A thA // 24 // kandhoMko Upara tAnatA huA, utsAha aura gauravate vyApta tathA tIna mastaka yukta ke samAna nArAyaNane isa (pratinArAyaNa) ke mArga ko roka liyA thA arthAt parama virodhI ho gayA thaa| aisA lagatA thA ki nArAyaNa, pratinArAyaNake pApake paripAka rUpase hI prakaTa hunA thA // 25 // ura sthalameM dhAraNa kiye gaye kaustubhamaNike saba pora phailanevAle tejake kAraNa nArAyaNa udayAcalake samAna ho gayA thA kyoMki udayAcalapara Aye sUryakA prakAza bhI saba dizAoM meM phaila jAtA hai / aura jagadameM suprabhAta ho jAtA hai [nArAyaNake dvArA naitikatAkA prabhAta huA thA] // 26 // 45 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 sindhAnamahAkAvyam vIrAvaivArI va ravirivorvarAm / vidhovarera vivare khovAvAvirAvavAn ||27|| - dorelina pracchAditavAn ko'sI ? viSNuH kAm ? urvarA pRthyom kaiH kRtvA ? vizeSa raiH tejomaNDalaH, kathambhUrta: ? avivaraM niviDa, katham ? sphuTam ka iva ne raviriva sUrya iva kathambhUto viSNuH ? dIrArirArI borANAmarINAM vairaM vRNotItyevaMzIlaH saH vIraripuvairabhaJjakaityarthaH punaH avayAvA traH aparAdhalakSaNaM tamoss grAhyam avo vanati saMbhanantakoti vanpratyayaH, "vanyA:" [ jai0 sU0 4 / 441 ] iti sUtreNa vanivarato nakArasyAkArAdeze avo vAveti siddhaM rUpam, anIti tamobha ityarthaH, punaH virAvavAn nabhoravyanimAmiti ||27|| astri pApApApopapAnpayau / nRnanunAnino'nenAstattattAto'tAtatim ||28|| " ya iti iyAya gatavAn prAptavAnityarthaH kaH ? yaH inaH svAmI viSNurityarthaH kam ? Arya drotpattisthAnaM vajrAdInAM ratnAnAM khanimityarthaH kathambhUtaH ? ayeyAyaH apeyaH ayo yasya saH agamyagamanaH akSyapravRttirityarthaH ' ko buddhayate rAjagati vicitrAmiti vacanAt atra saMgho rephasthAne yo yakAraH tasya lopo na kRtaH pratipAlitavAn pho'sau ? inaH kAn ? nRn puruSAn kathambhUtaH inaH / anenAH pAparahitaH puNyavAnityarthaH kathambhUtAn ? pApApApan pApAdapApAH pApApApAH pApApApeSu upapA yeSAM tAn anaparAdharakSakAdityarthaH punaH anUnAn pracurAn tat tasmAt kAraNAt asata vistArayAmAsa, kAm ? Asati zreNI tatteSAM nRNAM kayambhUtaH san ? tAta: pitA, keSAm ? tatteSAmeva tadityampayapadamiti // 28 // * maiH zaH samatAM gokhurairiva / hastihastakramaiH kIrNe musalolUkhalaikhi ||26|| jite tamasA jere reje'sAmatate'jite / bhAsite radanArIme merInAdaratesibhA ||30|| chinnairiti--jere jIrNa vinaSTam, kema ? tamasAndhakAreNa, kva ? samIke saGgrAme kathambhUte ? kIrNe vyApte kaH ? zakaiH khure, keSAm ? avaMsAm azvAnAm, kathambhUtaiH ? astraH chinnaMH, kairiva ? gokhuraizvi vIra zatruko vairakA zamanakartA ( baurAri vaMravArI), anItike andhakArakA vinAzaka ( zravovA) gambhIrasvara meM lalakArate hue nArAyaNane apane saghana (pra-viyara) tejamaNDala ke dvArA (vidhoyare :) yuddhasthaloko nizcita rUpase vaise hI vyApta kiyA thA jaise sUrya pUrI pRthvIko karatA hai // 27 // svayaM prApya zrathavA gRr3hatAke kAraNa agamya (ayeyAyaH ) vaha (yaH) viSNu ratnoMkI khAna (zrA) ko prApta huA thA ( iyAya ) / svayaM pApoM ( inaH ) se rahita hokara bhI usa bhagavAna (naH) nArAyaNane pApoMse bace (apApa ) hue tathA zaraNAgata [ upapA ] janoMkI rakSA kI thI (papa) / aura usa jagadrakSaka (tAla) ne hI mAnavoM kI (nUna) vividha ( tattat ) vizAla ( anUnAn ) evaM samagra zreNiyoM ( prAtatim ) kA vistAra kiyA thA (A) // 28 // sarvagrAsI ( ko ) saMgrAma meM zastroMke prahArase corI gayI ghor3oMkI TAyeM gorake samAna ho gayI thIM / dhaura zastroMse kATI gayI hAthiyoM kI sUr3e tathA paira bhUsala aura 1. dvayakSarabandhaH / 2. ekAkSarapAdayandhaH Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 aSTAdazaH sargaH tathA ca koNe, kaiH ? hastihastakramaH zuNDAlazuNDAcaraNaH, kairiva ? musalolUkhalariva hastihastarmusalariva ___ hastikramahalU khalarivetyarthaH, kathambhUte ? tejite pradIpte, punaH asAmatate na vidyate sAma yeSAM ve asAmAnaH sakopAH puruSAH asAmabhistate vistRte, punaH ajite anabhibhUte, punaH bhAsite prakAzite, punaH baradanArIbhe na vidyante radanA yeSAM he asdanAH aroNAmimA aromA: aradanA arobhA yatra tasmin tathokta, punaH bherInAdarate bheroNAM yo nAdo dhvanistasmin rate sakke, tayA'sibhA reje khaDgavAptiH koM' // 29-30 // garmAyoDhA iva hayAH pakSAtyastA iva dvipAH / unmattA iva tatrAsazramatAH zastrapANayaH / / 31 / / garbhApa Deti---- prAman samAtAH, ke ? hayAH, ka ivotprekSitAH ? garbhApoDhA itra garbhanirgatA iva, tayA bhAsan, ke ? dvidhAH hastinaH, ka ivotprezitAH ? pakSAtyastA ra kardanirgatA ina, tathA Asan, ke ? zastrapANayaH zastrAstAH subhaTAH, ka evotprekSitAH ? unmattA iva, paca ? tatra raNe, kathambhUtA hayAdayaH ? |pratA: zrIrasthAloti zrImAn viSNuH zrImata ime zramatAH bAsudevasambandhina iti // 31 // atyadhvAntAM mahopAyAM camramutsRjya vaiSNavIm / atyadhvA tAM maho'pAyAM vairIyAM tattamo'vizat // 32 / / atyeti-avirat praviSTaM, tat lokaprasiddhaM tamaH, kAm ? tAM camUm, kayambhUtAm ? bairIyAM vairiNAbhiyaM vairIyA tAM vaizeyAM zAtravIm, punaH kathambhUtAm ? mahopAyAM mahasAM tejasA pratApalakSagAnAmapAyo vinAzo yasyAM tAm, punaH atyadhyAm adhvAnamatikAntAm, 'gerahavanaH' jai0 sU0 4 / 2687] iti asAnta. sUtreNa naH sAntaH, kiM kRtvA pUrva tamo'vizat ? utsRjya visRjya parityajya, kAm ? camUm, kathambhUtAm ? vaiSNavoM viSNoriyaM vaiSNavI tAM punaH mahopAyAM mahAna gayo yasyAstAm, upAyaH sAmAdiH paJcAGgamantro vA trizaktilakSaNo'grAhyaH, punaH atyavAntAM dhvAntamutsAho'tra grAhyaH na dhvAntamatikrAntA atyadhvAntA tAM sotsAhAmityarthaH // 32 // | ayAni tava tiSTha tvaM gRhANAyudhamAyudham / ityekavAkyau vaire'pi tAvAhetA parasparam / / 33 / / aokhalI ke sadRza par3e the / isa prakAra samatA bhAvase rahita bhaToMke dvArA banAye gaye saMgharSake apano carama sImA para pahu~ca ( tejita ) jAne tathA zatrunoMke hAthiyoMke kATe gaye dA~tose prakAzamAna honepara bhI vijayakA nizcaya nahIM huyA thaa| (ajite ) phalataH rameriyA~ joroMse baja rahI thI tathA calatI talavAroMkI camakase andhakAra naSTa ho gayA thA // 29-30 // lakSmI ke svAmI viSNuko ( zramataH ) senA ke ghor3a turanta utpanoMke samAna ho gaye the| hAthI aise lagate the mAno kIcar3ameM loTa kara pA rahe haiN| aura hAthoM meM hathiyAra lekara badale yoddhA madonmatta aise pratIta hote the // 31 // . rAtri adhayA parAjayake andhakArane atyanta utsAha (dhvAnta) pUrNa aura sAmAdi pAMcoM upAyoMmeM paripUrNa nArAyaNakI senAko chor3a kara, pathabhraSTa hokara bhAgatI huI (atyadhvAM) aura sarvAGga vinAzako prApta (maho'pAya) vairI pratinArAyaNako semA praveza kiyA thA // 32 // 1.30sameM ilokagatAtyAnataMbandhaH / 2. viSamapAdayamakam / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam ayAnIti-aAhvetAmAkAritavantI, ko? to viSNuprativiSNU, katham ? parasparamanyonyam, kathambhUto Har: ekavAkyA vo, ma satyAre : ya'pi kayamiti kRtvA prakAzyate tava bhavataH yadi ayAni agamanaM tadA tiSTha Asva tvaM gRhANa AyudhamAyudhaM astramastramiti // 33 // loladhvajau varAjivelau tadvattayo rathau / yuddhAmbudhau dvinAvaM ceinyonyamabhipAtukam // 34 / / loleti-tadvat dvinAvavat syAtAmiti kriyAdhyAhAryA, ko ? tayoH kezavapratikezavayoH rayo, kathambhUtau ? loladhvajo calatketU, punaH vahatAjivelI vahanto vAjinau velA yayoH to, kasmin ? yuddhAmbudhau raNasamudre, cedbhavet . kim ? dvinAvaM dvayonAvoH samAhAraH, "nAvorAt" [jai0 sU0 4 / 2 / 102 ] ityanena sUtreNa aH sAntaH, kazambhUtam ? abhipAtukamabhipatanazIlam anyonyamitaretaramabhigamanazolam / / 34 / / sa menejnena sAmarthyamane yudhi divaukasAm / samene'nena sAmarthyamIyamAnamarAtinA // 35|| sa iti--sa viSNuH sAmathyaM pauruSaM mene jJAtavAn, kva ? yudhi saGjhAme, kathambhUte ? agne bhAvinItyarthaH, punaH samene samasvAmini, ki kriyamANaM sAmarthyam ? IyamAnaM gamyamAnaM prApramANamityarthaH, kena ? anenA rAtinA vairiNA prativiSNunA saha, kathambhUtam ? anemasA puNyavatAM divaukasAM devAnAm ayaM zlAghyam / viSamapAdayamakam // 35 // arirakhaM raNe'srAkSIdAgneyaM dhIradIdhiti / akSAnti hRdaye'nekAM niHsahaM laGghayanyathA // 36 // aririti---ariH zatruH raNe Agneyam agnivikAram astraM bANam asrAmot muktavAn, kathambhUtam ? dhoradIdhiti sthiradopti kathaM yayA bhavati? mi. sadasahama, yathAzabdo'tra utprekSArtho'vagamyate tenAyamarthaH, kiM kurvanniva ? hRdaye'nekA pracurAma akSAntimakSamA lakSayannivAtikAmayanniva // 36 // kopA kazcijjvalatyasya kanakAzmasya kiM dravaH / kiM kiMzukavanaM phulaM kiM jihvA samavartinaH // 37 / / kopa iti-javalati dIpto jAyate, ko'sau ? kazcit kopaH, kasya ? asya pAtro: ki dravaH, kasya ? "maiM tumhAre sAmane upasthita huuN| tuma zastrako utthaano| mere sAmane jmo|' ghora vaira honepara yA isa prakArake samAna vAkyoM dvArA una donoM (nArAyaNa aura pratinArAparaNa) ne eka dUsareko lalakArA // 33 // lahalahAtI dhvajAroMse zobhita tathA jute hue ghor3oM rUpI taura yukta nArAyaNa aura pratinArAyaNake raya, yuddha rUpo samudra meM una do naukAnoM ke samAna lagate the jo dhvajA aura pAlase yukta hokara eka dUsarepara AghAta karaneke lie bar3hatI haiM // 34 // samAna nAyaka (ina = nAyaka-pratinAyaka) yukta saMgrAmakI parAkASThAmeM usa nArAyaNane pratinArAyaNako tulanAmeM apanI zaktiko spaSTatayA jAnA thaa| tathA usako isa sAmarthya kI pApAcArarahita (puNyAtmA) devoMne bhI kAmanA kI thI // 35 // dhIra gambhaura evaM tejasvI zatrune yuddha meM agnivAraNako calAyA thaa| mAno usane apane hRdayakI bahumukhI azAnti yA krodhako hI sahana na karake uchAla diyA thA // 36 // zatrukA dhadhakatA humA krodha rUpa vaha agnibAraNa aisA lagatA thA mAno svarNa-pASANa 1. la sammukhagamanazIlamityarthaH / katham ? anyonyamitarataramiti zeSaH pa0, da0, ja0 / 2. dhIra- . dIpti pa0 d.| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 aSTAdazaH sargaH kanakAzmasya kanakasya azmA kanakAzmaH "sarono'zmA yaza: khujAtyo:' [ jai0 sU0 4 / 2196 ] ityanena sUtreNa aH sAntastasya tayoktasya suvarNapASANalya, ki phulla puSpitaM kiMzukavanaM palAzakAnanam / kiM samadattino yamasya jihvA rasanA ? // 37 / ityAzaGkaya cirAjjajJe saMtapta rukaiH zikhI / dRSTyA zUraH parAcchedi bhideyaM bhIrudhIrayoH // 38|| ityeti-jane jAtaH, ko'sau karmatApanna: ? zilo dahanAstram, kai: ? bhoruko: bhItaiH puruSaiH, kapambhUtaH ? saMtaptaH katham ? cirAdbahutarakAlena, ki kRtvA ? pUrvamAzaGkaya, katham ? ityuktaprakAreNa', parAcchedi paricchinnA, kA? iyaM midA bhedaH, kayoH ? bhIrudhIrayoH, kaiH kartRbhiH ? zUraiH, kayA kRtyA ? dRSTayA avalokanamAtreNetyarthaH // 38 // sAmibhIladahI yacuH pANinIlA hiNAvaliH / navapuSkaramasyAH kiM na vapuSkaraNaM vapuH // 36 // sAmimIladiti--aho Azcaryam, amimIlat vinimeSitavalI, kA? sA dvigAvaliH gajarAjiH, kim ? cakSulocanam, ki kurvat sat ? molat saGghacat, katham ? sAmi addhaM tathA ki nAmimolat apitu amimIladeva, ki kim ? navayuSkaraM zuNDAdaNDAgaM tathA vapuH zarIraM tathA karaNamindriyaM tathA vapuH ojaH pAtUnAM tejaH, kasyAH ? asyA dvipAtraleriti / pAdAdiyamakam // 39 // atyantInA hayAlIyaM sAlilaciSata syadAt / nisargaH kazcidasyAsti saktasyAnyasya cAGginaH // 40 // atyanto neti-alilahiSata lAmiSTavatI, kA ? sA iyaM hayAlo hapapaGkiH , kasmAt ? syadAt vegAt, kathambhUtA ? atyantonA gacchantI yuktametat, asti kaH ? nisargaH svabhAvaH kazcit kasya ? aGginaH zarIriNaH, kathambhUtaspa ? zaktasya samarthasya anyasya' bhororiti / nizeSThyaH // 40 / / raverAvaraNaM cApI kurvANaH zaraNaM shraiH| kRSNo megho jagoMccApyopakakubhaM bhuvaH // 41 // raveriti--jagarja gajitavAn, ko'so ? kRSNo viSNuH, ki kRtvA ? pUrva vyApya, kim ? upakakubhaM pratidizam, 'girinadIporNamAsI' [je0 sU0 4 / 2 / 112.] ityanena sUtreNAkAra: sAntaH / kathambhUtaH ? cApI pighala kara phaila gayA hai, athavA palAsa-vana cAroM prorase phUla par3A hai, athavA pApIpuNyAtmAdimeM samadRSTi yamarAjako jitA ho lapalapA rahI hai // 37 // ___ityAdi prakArase vikalpa karaneke bAda, tapAye gaye athavA Dare hue bhIra logoM ne bar3I derameM yaha jAnA thA ki yaha agni bArapa hai kintu zUra-vIroMne dekhakara ho ise pahacAna liyA thaa| tathA isa prakArase bhIru aura dhIrakA antara spaSTa kara diyA thA // 3 // prAgneya astrake tejake kAraNa usa gajasenAne prAdhI (sAmi) A~kha banda karatekarate A~kheM hI banda kara lI thii| kyA isa gajasenAkI sUMDa saMkulita nahIM huI thI ? avazya huI thii| sAtha hI sAtha indriyA~, zarIra aura teja (vapuH) bhI saMkucA gaye the // 36 // vegake sAtha bhAgatI huI azvapaMktine agniko tejIse pAra karaneko icchA kI thii| [isameM kyA prAzcarya hai ] kyoMki ghor3ekI yaha (phA~da jAnA) prakRti hI hai| aura yahI svabhAva kisI bhI sAmarthya yukta dUsare dehadhArImeM dekhA jAtA hai // 40 // 1. -Na tathA sati pasa pa0, 60 / 2. zaktasya vizeSarUpeNa grAmamiti / NANAGwwLMAN Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 dvisandhAnamahAkAvyam dhanuSmAn, ki kurvANa: raveH sUryasyAvaraNaM zambhanaM kurvAgaH, ke. zarairvANaH, katham ? uccaratizayena, tayA kurvANaH, kim ? bhuko bhUmeH zaraiH zaraNaM vidAraNam, atra luptopamA jJAtavyA, ka iva ? kRSNo nola: meSa isa jalaghara iva, kiM kRtvA ? pUrva upakakubhaM vyApya, ki kurvANaH ? raverAvaNaM kurvAgaH, ke: kRtvA ? zaraiH jala tathA kurzaNaH, kim bhuvaH zaraNam, kai: ? zaraila kayam ? uccaiH, kayambhUtaH ? cApo indradhanuryukta iti // 41 // amariSyajjanaH pUrva dhuumdhyaamaagnishngkyaa| vidyutvantaM dhanaM vIkSya nAmocyaccetsa vigruSaH // 42 // amariSyaditi-amariSyat ko'sau ? janaH, kayam ? pUrvam, kayA ? dhUmadhyAmAgnizaGkayA dhUmadhyAmalavahnidhAntyA, ki kRtvA ? pUrva vIkSyAvalokya, kam ? dhanaM mevam, kathambhUtam ? vidyutvantaM taDidyuktaM cedi nAmokSAt, ko'so ? saghanaH kAH / vidyumo jalavindUn // 42 // bhUrirabhramaro rebhI ko'nekAnIkakAnanam / kAkAlikI kilAkAle nopApApo'pinApapuH // 43 // [pAdabyakSarI] bharirati -kilazamze lokoko atra, kaH ? abhrabharo medhasamUhaH na upApa na vyApnoti sma, api tu sarvo'pi, fom ? anekAnokakAnanaM pracurasainya kAntAram, kathambhUtaH ? bhUriH pracuraH, punaH rebho dhvanimAn, cha ? akAle samaya tayA kA mAliko vidyut nopApa api tu upApa, kim ? anekAnokakAnanaM tayA kA Apo'pi jalApani nApayunaM pota vatyaH api tu ApapuH kimane kAnokakAnanam / / 43 // raNamakArNavaM kartumArebhe'bhraM zane rasan / abhUdvahvirapAM ghorairAreme bhraMzanai rasan // 44 // [samapAdayamakam] raNamiti-pAre prArabdhavat, ki kartR ? abhaM mevaH, ki kattum ? raNaM sagrAma-bhUmi kam, kathambhUtam ? ekArNavaM tathAbhUtsaM nAtaH, ko'sau ? vahniH, ki kurvan ? rasan vadana, katham ? zanairmandam, kva sati ? Arebhe garne, kayamabhUhniH ? asan avidyamAnaH, karabhUvahniH ? bhraMzanaiH saMghaTTanaiH, kAsAm ? apAM jalAnAm, kathambhUtaH ? poraiH bhadhAnakaH, ityanena vidyutpAtAditi bhAvaH // 44 / / dhanuSadhArI nArAyaNane megha-bAraNoMko gharSAke dvArA sUryako DhaMka diyA thA tathA pRthvIko phor3a (zaraNa) diyA thaa| tathA yuddha garjanA karate hue isane kAle bAdalake samAna samasta dizAoMko jhaMkRta yA vyApta kara diyA thA [kRSNa megha bhI sUryako chipA detA hai tathA mUsalAdhAra vRSTise bhUmiko vidIrNa karatA huA narajatA hai tathA saba vizAloMmeM chA jAtA hai] // 41 // agni bAraNake kAraNa lapaTeM chor3atI agniko zaMkAse pahale ho adhamare loga bijalI camakAte bhayaMkara medhako dekhakara [vajrake bhayatte] ho mara gaye hote, yadi isa (bheSa bANake vAdala) ne turanta vRSTi na kara do hoto // 42 // [meghavAsake kAraNa] vividha senAmoM rUpI jaMgalapara kauna-sI utkaTa meyaghaTA garajatI huI nahIM pAyI thI ? varSARtu na honepara ( akAle ) bhI kaura-so varSAkAlIna bijalI nahIM camakI thI ? aura yaha sainyarUpI jaMgala kyA varSAkAlIna jalase plAvita nahIM huA thA? [arthAt samarAGgaNa sarvathA varSA Rtumaya ho gayA thA] // 43 // ruka-rukakara garajate meghoMne samarasthalIko vizAla samudra banAnA prArambha kara diyA 1. -'da' pumdajhe 'dhUmamadhyAgnizaMkayA' iti pATho vartate / tatra TIkAyAmapi 'dhUmamadhyApinazaMkayA dhUmamadhyAmalavazikyA' iti pATha dRzyate / 2. -pakau grAhyAna da Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH nAgAnanAgA gagane sajjAjiH sAsRjo'sRjat / ripuH prapaparu: pApAH parapAraparamparAma // 4 // [yakSarapAdaH ] nAgAniti-ripuH zatruH nAgAn san iasRjat mutrAn, kathambhUtAn ? sAsRjaH sarudhirAn, kasmin ? gagane, kaSAbhUtaH ? sajjAzi: praguNitaraNaH, punaH anAgA anaparAdhaH tathA prapaparuH praparitavantaH, ke te? mAmA, kAm ? parapAraparamparAm garaM viprativaranti "karmaNyam" [ja0 sU0 26211] ityanena sUtreNANa, parapArA; zatrabhRtyAH paravArANaM paramparA parapAraparamparA to viSNupadAtizreNimityarthaH, kathambhUtA nAgAH ? pApA: pApamUrtaya iti zeSaH // 45|| jalaveNIti saMtuSya tatrANAdita sA isam / / viSNozvamUrvibhAjyAhiM tatrAsAdita sAhasam // 46 // [dvitoyacaturthapAdayamakam ]| jalaveNIti-tatra raNe Adita gRhosavato, kA ? camU: senA kam hasamullAsam, ki kRtvA ? pUrva saMtuSya, kamiti ? jalaveNoti nAgAn jaladhArApravAhabhrAnti dadhAnAnavalokya tuSTeti bhAvaH, kasya camU ? viSNoH tatrAsa, kA ? sA camUH, kiM kRtvA ? pUrva vimAnya jJAtvA, kam ? ahi sarpam, kathambhUtam ? mAsAdita. sAhasaM yAsAditaM prApta sAhasaM prANanirapekSa karma yena taM tathoktam // 46 // adho'dhaH peturAnIlaoNllelihAnAnkRzAnavaH / varSato viSamammodAnazaneriva rAzayaH // 47 // agha hati-petuH patitAH, ke ? kRzAnavojnayaH, katham ? abodhaH adhastAdadhastAta, kAn ? lelihAnAn san,i kathambhUtAn ? AnIlAn mA sAmassyena kRSNAn, ki murvataH punA ina, petuH katham ? badho'SaH, kAn ? ammodAn meghAn, kayambhUtAn ? bhAnolAn sAmastyena kRSNAn sajalatvAt, ki kurvataH ? varSataH, kim ? vipaM jalamiti // 47 // varmANyAprapadInAni dInAni vibhiduH sadA / duHsadA bhujagopAyA gopAyA durmukhe vRthA // 4 // [zRGkhalAyamakam ] thaa| tathA mUsalAdhAra vRSTike lagAtAra par3anese tar3akatI huI bijalIkA prAtapa aura udyota bhI phaila gaye the // 44 // saMgrAmake lie sarvathA taiyAra zatrune prAkAzameM nAgapAzoMko chor3a diyA thaa| tathA nAgapakSake ina pApI nAgoMne bhI raktaraMjita hokara (sAsRja) pApavimukha arthAt puNyAtmA (anAgAH) nArAyaNake sainikoMko dUra taka phailI paMktiyoMko saba taraphase ghera liyA thA // 45 // nAgapAzoMse jyApta samarasthalImeM nAmoMko jalakI dhArA samajhakara nArAyaNakI senA santuSTa ho kara ha~sane lagI thii| kintu thor3I hI dera meM inheM sAhasa tathA vega yukta sAMpa samajha kara Dara gayI thI // 46 // agniko ugalate atyanta kAle nAgoMke samUha dhIre-dhIre pRthivIpara pA rahe the / aura vajra yA bijaloko vipula rAzi yukta meghoMke samAna nArAyaNako senApara viSako barasA rahe the [kAle aura umar3ate bAdala bhI jala (viSa) ko ghanaghora vRSTi karate haiM] // 47 // 5. sAhasaM yantra nAhana cedaM kArya mistranuecaritapratyayaH AsAdita sAhasaM thena taM tathoktamiti zeSaH ----pa.,du0,ja / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 dvisandhAnamahAkAvyam varmANoti-dibhidu: bheditavantaH, ke ? bhujagopAyA: sarpavyApArAH, kAni ? varmANi sannahanAni, phathambhUtAni ? AprapadInAni mAprapadaM prApnuvanti "Aprapadam" ji.sU0 3 / 4 / 134] ityanena sUtreNa khaH / AgulphaprAptAnItyarthaH, punaH dInAna kSINAni, katham ? sadA sarvakAlama, kathambhUtA bhujagopAyAH ? duHsadA durgamyAH, yuktametat, syAt, kA? gopAyA rakSA, katham ? vyA evameva niSphaletyarthaH, dumuMkhe durja ityarthaH // 48 // sarpaveNI visarpantI dAnadhAreva dantinaH / kaTayorAkulA bheje zRGkhalA pAdayoriva // 49 // sarpaveNoti-bheje zobhitA, kA ? sarpaveNI pnngshrenniH| ki kurvanto ? visarpantI viz2ambhamAyA, kayoviSaye ? dantino gajastha kaTayoH kapolayoH, keva ? dAnadhAreva, kathAbhUtA sato ? vAlA vyagrA tathA pAdayoH visarpantI satI zRGkhaleba bheje zuzubhe // 49 // nAgAyattaM sujityAbhirnamo'bhUdiva dAritam / nAgAyattaM sujityAbhirmAyAbhirnoditaM janaH // 50 // [pAdayamakam ] ___ nAmeti-nabho gaganaM dAritamiva chinnamiva abhUt sanAtam, kAbhiH ? sujityAbhiH sumahabala:, kAyambhUtaM sat ? nAgAyattaM sarpAconaM tayA na nAmA yadapi vagAyad gItavAn, ko'sau ? jano lokaH kam ? taM prativiSNum, kayambhUtam ? AbhirmAyAbhiH koTilyaH taM zatru sujitya parAjitya uditam / / 50 // dadade'do'daridroriradirodro'rurAdarI / dUrAdaraM daraM dadrurArdrA dadrurdarodarI // 51 // [ dhAravandhaH ] dadada iti-dade dattavAn, ko'sau ? bariH zatruH kim ? ada etadaruttraNam, kathambhUtaH ? adaridraH puNyavAn, punaH kathambhUtaH ? advirodraH adririva raudraH parvatavadbhayAnakaH ityarthaH, punaH pAdarI 'AdaravAn, tathA sadeva kaThinAIke sAtha roko jAne yogya nAmoMko pravRttine nArAyaNake sanikoMke paroM taka laTakate kavacoMko phor3a diyA thaa| aura jorNa-zIrNa kara diyA thaa| Thoka hI hai kyoMki durjanake samAna sA~pakA pratirodha bhI vyartha hai [sadaMba duSTatApUrNa bhediye bhI sarvathA prahariyoMse ghire kiloMmeM ghusa jAte haiN| aura surakSAko naSTa karake saba bala naSTa kara dete haiM ] // 4 // __kuTilatA tathA caMcalatAke sAtha phailatI huI nAgoMko zreNiyA~ hAthiyoMke mastakapara madajalako dhArAke samAna lagatI thiiN| tathA tejose pairoMmeM pahuMcakara zRkhalAkI zobhAko prApta huI thIM // 46 // sako zreriNayoMse vyApta prakAza, saralatAse vijayako sAdhaka inake dvArA vidAraNa kiyA samAna ho gayA thA / isa prakArase uThe hue usa pratinArAyaNako kyoM logoMne prazaMsA nahIM kI thI ? [apitu ko ho] kyoMki usane ina chaloMke dvArA prAsAnIse vijaya pA lI thI // 50 // (anvaya-pradaridraH, agiraudraH, prAdarI pariH ad ahaH ddde| paraM daraM dUrAta dachuH / prAdA darI dv:)| 1. daraM asyAsti daro / samantAt darI AdarI, sarvathAmayanAniti vyAkhyA prakaraNAnusaGginI / - - - Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH 361 dadade chinnavAn, kim ? daraM bhayam kasmAt durAt, kapam ? bharamatyartha tathA dadade rarakSa, ko'sau ? darI bhayavAn, kim ? daraM bhayaM tathA dadarbhayaM gatAH, ke ? ArdrAH ArdrA bhayavazAt svedajalakaNAvivAGgAH tayA ca dagaMtAH, ke ? ArdrAH kA? daro: kandarA iti // 51 // praurNavIdatha sauparNaH kIrNaparNaH phaNAbhRtaH / kRSNodIrNo'rNavamyAgnistaraGgAniva pUrNataH // 52 // prorNavoditi-yathAraprIDhidarzanAnAtaraM sauparNo garuDaH phasAbhRtaH sarpAn praurNa vIt pracchAditavAna, kayambhUtAn phaNAbhRtaH ? ghUrNataH bhramataH, kathambhUtaH sauparNaH ? korNaparNaH prasAritapakSaH, puna: kuSNodorNaH viSNupreritaH, ka iva praurNavot ? 'agnirikha, kAn ? arNavasya sandrasya dhUrNata: taraGgAn // 52 // aruNatphANinagaNAnuccacAra samuddhRtAna / so'ntrANIva ruSA karannuccacAra samRddhRtAn // 53 // ( samapAdayamakam ) aruNaditi---aruNat ruddhavAn. do'sau ? sa sauparNaH, kAn ? phaNinagaNAn phaNinAmime phANinAH te ca te gaNAzca tAn sarpasamUhastiyoccacAra UvaM bhakSitavAn kaH ? sa sauparNaH, kAn ? phaNinagaNAn kathambhUtAn ? hRtAn gRhIdAna, punaH, uccapArasamuddhRtAn uccairgamanasamukSiptAna, kayA ? ruSA kopena, kiM purvANa isa ? AkarSaniva, kAni ? antrANi, kayambhUtaH sauparNaH ? samusaharSaH // 53 // garo girigurugaurairarAgairuragairaram / mumuce'mI camsuccAmamAcAmamuco'mucana // 54 // (caturakSarabandhaH) gara iti--ragaiH saH garo garalaM mupace muktaH, kathambhUto garaH ? giriguruH parvatagariSThaH, kathambhUtaiH uragaiH ? gauraH zubhraH, punaH, arAgaH duSTaiH nisneharityarthaH, kayam ? aramatyartham, amI uragAH camU senAmamucan muktavantaH, kathambhUtAm ? uccAm, kathambhUtAH santaH ? AcAmamucaH bhakSaNamuktAH, katham ? amA yugapat / / 54 / / sarvathA vibhava sampanna, parvatake samAna kaThora aura ugra tathApi nArAyaNa se bhIta zatrune isa bhISaNa prahArako kiyA thaa| dUrase hI usane bahuta kucha bhaya dikhAyA thaa| tathApi vaha bhota ( darI ) thA aura bhayajanya pasIne AdikA anubhava kara rahA thaa| [athavA bhayase nama guphAoM meM calA gayA thA] // 51 // pratinArAdharaNa dvArA nAgapAza calAye jAne ke bAda nArAyaNake dvArA chor3e gaye aura paMkha phailAkara ur3ate garur3oM (sopoM) ne zatruke nAgoMko vaise hI dabA diyA thA jisa prakAra samudra meM lagI baDavAgniko laharAto huI samudra kI lahareM dabA detI haiM // 52 // usa garuDne nArAyaNako senAke Upara ur3ate (samudraghRtAn) nAgoMko paMktiyoMko roka diyA thA tathA unako Uparase rauMdatA huA calA thA (ucccaar)| tathA isa prakAra mare hue nAgoM (hatAn) ko prAMtoMko taraha krodhase khIMcakara cabA gayA thA (uccacAra) tathA prasanna (samuda) yA // 53 // (anvaya-goraH, arAgaiH, uragaH, giripuruH, garaH, aram mumuce| prAcAmamucaH amI uccAM ca amA amucan / ) 1. -ya kAn ? taraGgAn , kiM kurvataH ? ghUrNataH, kasyAgniH 1 arNavasya samudrasya bar3avAnala ityarthaH / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 dvisandhAnamahAkAvyam AdhunAnaH karaM bhAnurApatanmaNDala sthitim / prayogaM gAruDaM prApya nAgadaSTo'zvasIdiva // 55 // adhunAtana iti-asat ullalAsa | pho'sau ? bhAnuH sUryaH, ki kRtvA ? pUrvaM gAruDaM garuDakU prayogaM prApya kiM kurvan ? maNDalasthiti pariveSam ApatannAgacchan, punaH karaM kiraNam bAdhunAnaH kampayan ka va azvasIt ? nagadaSTaH sva sarpadaSTapuruSa iva kiM kRtvA ? pUrvaM prApya kam ? prayogam, kathambhUtam ? gAruDam, kurvan ? Apatan kAm ? maNDalasthiti mantracakram, kiM kurvANaH karaM hastaM AdhunAnaH // 55 // sadikSAmamAyAsItpakSirAjo rurutsayA / sadidaM kSAmamAyAsIccintayevAhi maNDalam ||56 // sa iti----sa pakSirAjo garuDo dikSAM daSTumicchAm ayAsIt prAptavAn kayA ? rurutsayA roddhumicchayA, katham ? amA yugapat tathA zrAyAsIt sevamanubhavati sma kim ? idamahamaNDalaM sarpavRndam katheya ? cintayeva kathambhUtaM sat ? zrAmaM mat kSaNaM saditi // 56 // pAyAMcakrire nAgA naiva nAgAnmahAnRpAH / nistudannapi cacvA tAngarutmAnparNavAyunA ||57 || vane'pUri ripUdeva neyatAkSakSatAyane / pUtAne kakanetA pR rikSakaryaryakAri // 58 // ( gatapratyAgataM dvikalam ) ( yugmam ) palAzaJcakrira iti---palAyAMcakrire palAyitAH, ke ? nAgAH sarpAH naiva palAyAMcakrire mahAnRpAH narendrAH, tathA apUri Ayo ? tya? te neva, kava ? dhane raNe, kena kRtvA ? parNavAnA pakSavAtena kiM kurvan api ? nistudannapi kAntAn nAgAn bhoginaH kayA ? cA, kathambhUte bane ? neyatAkSazatAyate neyAH rathAstAni cakrANi akSAzcakrabhramaNahetukASThAMni kSatAni khaNDitAni atAni mArgAH, neyAnAM tAni neyadAni neyatAnAmakSAH neyatAkSA neyatArthaH kSatAni ayanAni mArgA yatra tattathoktaM tasmin uktaM ca prApye gamye padArthe ca rathe neyaH pravartateH vistAre janake cakre tacchando'pyabhi 1 garur3a ke bhakSaNase bace atyanta nirmama zveta nAgoMke dvArA vipula mAtrAmeM aisA garala vamana kiyA gayA thA jo pahAr3oM ko bhI bhArI par3atA [phor3a detA ] / garala vamana karaneke sAtha hI sAtha (zramA) ye nArAyaNakI zreSTha sevAko chor3akara bhAga gaye the // 54 // sA~pa dvArA kATe gaye puruSa samAna nAgapAzoMse DhakA gayA sUrya garur3a prayogako prApta karake phira camaka uThA thA tathA kiraNoM (kara) ko phailAtA huA pUrNavRtta rUpako prApta huA thA [sarpa-daSTa vyakti bhI viSApahAra mantrakA prayoga hote hI sA~sa letA hai tathA hAtha hilAne lagatA hai aura phira apane varga meM lauTa dhAtA hai ] // 55 // pakSiyoMke rAjA garur3ane pratinArAyaNa dvArA chor3e gaye nAgoMko roka denekI icchA se cAroM prora dRSTiko daur3AyA thA / isakI dRSTi uThaneke sAtha-sAtha hI mar3arAtA nAga samUha cintA kAraNa bilakula kSINa ho gayA thA // 56 // ( anvaya-pUtAneka - kanetA, pUH garutmAn neyatAkSa-kSatA'yane rikSakari-zraryakakSari vane cacyA nistudannapi tAn nAgAn vAyunA / ripudeva apUri / mahAnRpAH naiva palAyAzcakrire / nAgAH palAyAJcakrire ) / zranekAneka prANiyoM ke pAvaka viSNu (ka) ke vAhana garur3ane coMcate binA kATe yA khAye ur3ate-ur3ate hI, apane paMkhoMkI vAyuke dvArA hI zatruke dvArA chor3e sarva samUhako usa vanameM 1 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH dhoyte|' iti| punaH kathambhUne ? rikSakaryaryakArI rikSAzca te kariyazca rikariNaH hilagamA manvahastina ityarthaH, arya airAvaNaH _ arrANa saha bho anti gati prApnuvanti vicitratyaye lupte sati arthakakSaraH airAvaNaspardhAbaddhAH ityarthaH, rikSakariNaH arthakakSaro yatra tat rikSaka ryakakSaH tatra, uktaM na svAmini nIrade sUrye pradhAne'pi va vastuni / devadantini bai dakSararyazabdo'bhidhIyata' iti : kacabhUto garutmAn ? pUtAnekakatA ko viSNuH pUtA aneke yena sa pAne kaH pavitritavizva jana ityarthaH, pUrAne kazcAsau kazva pUtAnekaka: netA vAhakaH pUtAnekakasya netA pUtAneka netA, puna. paH pavate pUH vipi rUpam, pavamAna. pyamAna ityathaH / / 57-58 // iti moghaM babhUvArimantra yuddhamayukta yat / prAganAlostisyAsmin mantrasyAvasaraH kutaH / / 59 / / itauti--babhUva sajAtam / kim ? tammantrayuddham, kazambhUtA ? moghaM rilam katham ? ityaprakAreNa yat ayukta prayuktavAn kaH ? auraH prativiSNuH, yuktametat, asman zatro prAk parvamanAlocitasya pramANanayanikSepaH na vicAritasya mantrasya kutaH kasmAdavamaraH prastAvaH syAdapi tu netyarthaH / / 59 / / avismaramparAghAtamitthaM kasyacidasmarat / yadartha yatate zUraH tadartha vismaretakatham // 6 // avisaraniti-asmarat kasyacit kaJcitivantitavAn ityarthaH / ko'so ? ariH, kiM kurvan ? avismaran, kam ? parAghAta pareSAyAdhAttaM zatruvardham ? kayam ? ityamukkaprakAreNa, yuktametat, yadartha yannimittaM yatate yatnaparo bhavat, ka: ? zUraH tadarthaM sa ghAsAvarthazca tadarthaH tam kathaM vismaret // 60 // nanUdhasi po'stIti kuNDonInAM phalaM bhaveta / sametya muktanAtmIyaM tatsaMbhuktaM mayA zranana // 61 / / nanviti-nanu bhavet na punaH syAt, kim ? phalam, kAsAm ? kuNDonInAM gavAm, kayamiti ? Ubasi phyo'stIti ataH kAraNAt sametya militvA yaddhananAtmoyaM bhuktaM tatsaMbhuktamucyate tacca myA prativiSNunA bhuktamiti // 6 // raNe prANAH sadAtithyaM prINitAstathyamarthinaH / niHzeSAstasya te me'sya bhuktazeSA: hi kiityH||6|| ur3A diyA thA, jisameM rathoMke pahiyoMkI hAlake dvArA rAste khuda gaye the aura bar3e-bar3e bAloM vAle (rIkSa) airAvata (arya) ke samAna vizAla hAthI dhUma rahe the / isa prakAra sarpa hI bhAga khar3e hue the, bar3e-bar3e rAjA sthira the // 57-58 // zavate jo mantrayuddha (agnibANa, Adike dvArA) calAyA thA vaha ukta prakArase niSphala ho gayA thA / nArAyaNake sAtha cala rahe yuddha meM vividha dRSTiyoMse vicAra kiye binA ho calAye gaye mantrayuddhako saphalatAkI saMbhAvanA bhI kaise ho sakatI thI // 6 // dUsarephe ghora prahArako na bhUlakara pratinArAparaNake bhaTa isa prakArase kaha rahe the 'borake dvArA jisa prayojanakI siddhikA prayatna kiyA jAtA hai use kaise bhulAyA jAya ?' // 6 // aNDake samAna vizAla thana yukta gAyoMkA yahI phala hai ki unake Udhasa (thana) meM dUdha hotA hai / isa prakAra hamane apanI jisa sampattikA sabako bA~Takara upabhoga kiyA hai vahI hamArA pavitra upabhoga hai // 61 // 1. 'prahAram supThutaraH / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsandhAnamahAkAvyam raNa iti tasyAsya me mama raNe maGgrAme te prANA mAtithyaM bhajante katham ? sadA sarvadA tathA ni:zeSAH samasta arthino yAcakAH prINitAH santarpitAH / katham ? tathyaM paramArthataH yuktametat hi yasmAt bhaveyuH, kAH ? kortayaH kathambhUtAH ? bhuktazeSaH kAcheSAsvAsthakAH bhuktAduddhRtAH ko'yamarthaH ? bhuktaM dravyazarIrAdi yAsyati kartayaH svAsnavo bhavanti // 62 // bhujyate'vArapArINaM mayaikenArjitaM yazaH / 364 so'yaM lobho guNo vastu sahabhogo na sahyate // 63 // bhujyata iti yadekena ekAkinA mayA bhujyate anubhUyate kiM karmatApannam ? yazaH, kathambhUtaM sat ? arjitam, punaH avArapAroNaM pArAvAragAmi so'yaM lobhaH kArpaNyaM guNAM vAstu yataH kAraNAt sahabhogaH zatruNA saha militvA bhogo na sahyate na soDhuM zakyate bhayati // 63 // arAvaNaJjagadvizvaM karavai tadaviSNu vA / na yoktavyAjarAsandhaM vAgato'nyA na vartate // 64 // arAvaNamiti --- karavai karomi kim ? tat jagat bhuvanam kathambhUtam ? arAvaNaM rAvaNahInaM vA'thavA reSNu lakSmaNavarjitam kayambhUtaM jagat ? vizvaM samastam, ito'syAH pratijJAyAH na vartate'nyA bAgU vANI, kathaM yathA bhavati ? asandham apratijJam kathambhUtA satI vANI ? na yoktavyA vyev saMvaraNe vyAnaM vyam " Ata: kaH " [ jai0 sU0 223 ] ityanena sUtreNa kaH, saMdaraNamityarthaH nayedoktaM vyaM yathA sA tathoktA nItipratipAditasaMvareNetyarthaH punaH kathambhUtA ? ajarA nUtaneti / adhunA bhAratIyaH -- tattasmAt kAraNAt karane, kim ? jagat kathambhUtam ? aviSNu nArAyaNa hona vAyavA ajarAsandham, ki kurvan ? aNan garjan vA ? arI kathambhUtaM jagat ? vizyaM nikhilam itaH pratijJAyA anyA vAg na vartate na ca yoktavyA na yojanIyeti ||64 || iti cakrasya tatkAlamadhyagAdabhiyogataH / akAlacakraM loko'yamadhyagAbhiyo gataH / 65|| isItitattasmAt kAraNAt adhyagAt smRtavAn ko'so ? prativiSNuH, kam ? kAlamavasaram, yAcakoMkI samasta icchAtroMko premapUrvaka pUrNa karanevAle mere prAraNa samApta hokara, nizcita ho svarga prAtithyako prApta kreNge| kintu taba bhI bhogoM se bacI huI merI koti yahA~ sthAyI hogI tathA usakA kabhI anta nahIM AyegA // 62 // su keleke dvArA aise vizAla yazakA upabhoga kiyA jA rahA hai jisakA zrora-chora hI nahIM hai / yaha bhale hI lobha ho yA guNa ho kintu dUsareke sAtha yazakA sahabhoga sahya nahIM hai // 63 // nAyaka aura pratinAyaka kramazaH yahI karate the ki samasta saMsAra binA rAvaraNakA athavA binA rAmakA karatA huuN| isake sivA dUsarI pratijJA ( sandha ) hI nahIM hai aura na nItizAstra ke vyAkhyAnakI ghoTameM ( nayoktavyA ) koI nayI ( ajarA ) vyAkhyA karake hI isa zapathako tor3A jA sakatA hai| zrIkRSNa aura jarAsandha bhI zatrupara ( zrarau ) garjate hue ( zrapana) nikhila vizvako binA jarAsandha yA binA kRSNakA karaneke lie sannaddha the / tathA isa pratijJAke zabdoM yA artha meM parivartanake viruddha the // 64 // isa prakAra se bar3A prayatna karanepara pratinAyakako usa samaya cakrake prayoga ke avasara - 1. -SAH bhuktazeSAH tAstathoktAH bhuktA uddhRtAH ja0 / 2. maveyuriti zeSAH - 50 ja0 / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH 365 kasya ? cakrasya / kasmAt ? abhiyogata: udhamAt, katham / ityuktaprakArapekSayA tathA adhyagAt jJAtavAn ko'so ? ayaM lokaH kim ? akAlacakraM kathambhUtaH san ? gato niyataH, kasyAH sakAzAt ? abhiyaH abhayAditi // 65 // tathAyudhiSThirantAraM koA balamadhiSThitam / cintAgRhapravezaikaprArambho rAmamAvizat // 66 // natheti--tathA prAvizat prazidhvAn, ko'sau ? nintAgRhapraveza prArambhaH cintaitra gRhaM cintAgRha cintAgRhasya pravezazcintAgRhapraveza: cintAgRhapravezasya ekaH prArammo yasya saH tamoktaH, kam ? rAmaM rAghavam, kathambhUtam ? ranAraM kroDantam, kayA saha ? koA , punaH adhiSThitam kam ? balaM sainyam, kayambhUtam ? AyudhiSTi prakRSTAni AyudhAni AdhudhiSThAni, "tameSThAvati zAyane" [jai. gU0 4 / 1 / 114 ] ityanena sUtreNeSThapratyayaH AyudhiSThAni asya sanna vAyudhiSThi "ThenApataH" [jai. sU0 4.1 / 41 ] ityanena sUtreNa in atinizitAstrayuktamityarthaH / ___ atha bhAratIyaH-rAmaM taya Avizat, kam ? yudhiSThiram kathambhUtam ? balam balabhadraM adhiSThitam, punaH, koyA vAram uccam, zeSamazeSa prAgvat / / 66 // asugrIvAbhiyogAminAzaM nAri pauruSam / vidadhenAkulaM sainyamanAzaM na ripau ruSam // 67 // (samapAdayamakam) amugro veti--na vidadhe na kRtavat, ki kartR ? sainyam, kiM karma ? pauruSam, kayambhUtaM sat ? AkulaM vyagnam tathA na vidadhe, ki katR? sainyam, kAm ? ruSam, kaba ? nari, kathambhUte ? ripo zo kathambhUtaM pauruSam ? anAzam anazvaram, kathambhUtaM sainyam ? anAzaM na vidyate AzA yasya tat avAJcham abhilASaM kalatraputra do alobhitayA svastham, punaH, asugrovAbhiyogAtaM sugrovasyAbhiyogaH sugrovAbhiyogaH na sugrIvAbhiyogo'pugrovAbhiyogaH asugrovAmiyogena Rtam asugrIvAbhiyogArtam asugrovodyamAditam iti / bhAratIyaH pakSa:- vidadhe na cakAra kiM kartR? nakulasyedaM nAkulam, ki karma ? pauruSam, kayambhUtam ? anANam anazvaram, sva ? nari, kathambhUte ? ripo, tathA na vidadhe, ki kartR ? nAkulaM sainya kAm | ruSam, kathambhUtaM sat ? anAzamavAJcham, punaH kayambhUtam ? asunovAbhiyogAta grIvAyAmabhiyogo yeSAM te prIvAthiyogA: asavatra te grIvAbhiyogAzca asugrIvAbhiyogAstaiH Rtam asugrIvAbhiyogAta kaNThagataprANAditamityarthaH // 67 // kI smRti pAyI thii| kintu nikhila vizva abhayako prApta karake yama (kAla) ke cakrake prahArakI samAptiko jAna sakA thA // 65 // aura nirmala kotike sAtha khelate ( rantAram ) tathA tIkSNa zastroMse sajjita (prAyudhiSThi) senAke svAmI rAmakA cintA rUpI gRhameM pravezakA prArambha ho gayA thA [ satya ke kAraNa sabase unnata ( tAraM ). balarAmake sAhAyyayukta tathA prakRtyA manohara yudhiSThirakA bhI cintA-gRhameM pravezakA muhUrta prArambha ho gayA thA ] // 66 // __ zrIrAmane suprIvako satata karmaThatAke kAraNa niHzaMka aura cirasthAyI puruSAryako zatruphe viruddha kiyA thaa| tathA ghara-dvArako cintAse mukta senAko nirAkula kara diyA thaa| kyA zatrupara krodha nahIM kiyA thA ? / zrIkRSNane zatruke viruddha nakulakA aisA parAkrama karAyA thA jisase usako senAko vijayako prAzA hI samApta ho gayo thii| zatrupara nakulako krodha anazvara thA tathA usake prANa provAmeM A gaye the ( asu-grIvA-abhiyogAta ) // 67 // 1. dan-10 / 2. sainyazceti suSTutaraH / 5. AtaM--daH / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam yo'pi nA hanumAnAjerjuSTo meriravo gatiH / no'ruje tIrthanItyAtho'sau sahAyakamastuta // 6 // (gomUtrikAgarbhazlokaH) ya iti-aba u aho astuna prAyitavAn, kaH ? asAveSa hanumAna, kim ? sahAyaka mitrasamUhaM yo'pi Asot ka: ? nA puruSaH hanumAn kathambhUnaH ? judhaH protaH, kaspA: ? AjeH saGgrAmasya kathambhUtaH ? bheriravaH gabhIraravaH punaH punarapi kathambhUtaH ? matiH, kalya ? ruje sabhaGgAya, keSAm ? ma: asmAkaM bhaGgamadetuM na dadAtyasmAkamitya, kayA kRtvA ? tIrtha nItyA 1JcAGgamantreNeti // 6 // gomutrikAgarbhazlokana bhAratIya pakSo'pyabhitrI te asya zlokasya dhaturo'pi pAdAna adhIko likhitvA pazya gomutrikArUpagarbhaH ilokaH samutpadyate sa yathA 011 to thaM tyA hA yo'rjuno'sau sa ruSTo'pi nAbheje hAyatIriha / nurathekamanIvomA nAgatyAstu tathotije // 69 // (anvaya-prAjerjuSTaH, bheriravaH, tIrthanolyA naH aruje gatiH yaH nA hanumAna, aya asau api sahAyakam prastuta u) yuddhameM tallIna, bheriyoM ke samAna garajatA tathA paMcAMga mantraNAke dvArA hamArI vipattiyoMkA parihAraka jo yaha hanUmAn nAmakA mahApuruSa hai usane bhI apane sahAyakoMkI prazaMsA kI thI [ bhArata pakSameM zikharayukta arthAt 'parvatoMke svAmI bhI hanUmAnko jagaha ho sakegA ] yahI Azcarya hai // 68 // (anyaya-asau ruSTo'pi yaH arjunaH sa iha prAyatIH na bheje ? hA / tathA Utije agatyA nu: umA arthakamanIva nAstu / ) talavArake prayogase dUra ko dhanuSadhArI arjuna thA kyA usane isa yuddha meM ujjvala bhaviSyako nIva nahIM DAlI thI ? apitu avazya DAlI thii| isa prakAra ke rakSAtmaka yuddha meM thor3e anaucilyake kAraNa puruSako kIti kyA kamanIya uddezyake lie nahIM hotI hai ? apitu hotI hI hai| yo pinA hanu mAnA je rjuze meri ra vo pati no ra je tIrtha nI tyA yo ___sau sa hA ya ka ma stuta 1. -ta: agati:--di. ja. / 2. je bhaGgAya di0 ! --je bhayAya di.| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 aSTAvazaH sargaH ya iti yaH so'rjunaH lokaprasiddhaH, hA kaSTaM nA bheje nAzritavAn ? kA ? mAyoruttaraphalAni, kasmin ? iha raNe, va sati ? asI khar3age sati kathambhUto'pi ? ruSTo'pi tathA nAstu na bhavatu, kA ? umA kotiH kasya ? nuH puruSasya agatyA anotyA vava sati ? iha raNe, kathambhUte ? Utije rakSAjAte, iba zabdo'tra yathArthatrAcI yathA mA kAMtiH jAyate kathambhUtA kottiH ? arthakamano arthAt kaMpanI dravyamanoharA // 69 // hastacyutAsmAkampaM mIlitAkSaM balaM jalam / vAtAhatamivotsRjya na sma veda kriyAntaram // 70 // hasteti na veda rUma na jAnAti sma na veditavadityarthaH kri kartR' ? balaM sainyam, ki karma ? kriyAntaram, kiM kRtvA ? pUrvamutsRjya parityajya kam ? Akampam kathambhUtaM sat ? hastavyudastAstraM karagalitafs zastram, punaH kathambhUtam ? molitAkSaM saGkucitalocanam kimiva na sma veda kriyAntaram ? jalamiva kRtvA ? pUrvamutsRjya Rm ? yAkampam kathambhUtaM sat ? vAtAmiti // 70 // daratezavibhImo'sminniti vepathumIyuSi / trastaM yuddhe paraM sainyaM vijagAhe vibhISaNaH ||71 || rakSa iti -- vijagAhe viloDitavAn ko'sau ? vibhISaNo rAvaNAnujaH kim ? sainyam, kathambhUtam ? stam ? asmin yuddhe kathambhUte vepathuM kampaM IyuSi gatavati katham ? ityuktaprakArApekSayA, kathambhUtaH ? dUrakSezavibhImaH duHkhena rakSyate dUrakSaH dhartumazakyA ityarthaH dUrakSazcAsAvIzazca dUrakSezaH dUrakSezena vibhImaH dUrakSezavibhImaH durdhararAvaNabhayAnaka ityarthaH kathambhUtaM tatsainyam ? paramutkRSTamiti / bhAratIya:--- vijamAhe koso ? bhomaH kim ? paramanyat sainyam kathambhUtaM sat ? trastam kva ? asmin yuddhe, kathaMbhUte ? vepathum IthuSi katham ? ityuktaprakArApekSamA punaH kathambhUte ? sUrakSe duSTarakSe, kathambhUtaM sainyam ? zatri zavAnyasya santi zatri mRtakayuktaM kathambhUto bhomaH ? vibhoSaNo raudraH // 71 // ajitvAnyaM zriyA viSNora riraMsorasI sarat / saMmukhaM cakramudyotairariraMsorasIsarat ||72 || ( samapAdayamakam ) ajitveti-- alIsarat preritavAn kAM'so ariH prativiSNuH kim ? cakram, kiM kRtvA ? pUrvamajitvA anabhibhUya, kam ? anyaM viSNum kiM kurvat ? sarat gacchat ke ? aMtognI stamvAsI, kathaM yathA bhavati ? senAne kapineke sivAya aura dUsarIko usa samaya nahIM jAnA thA / usake hAthoMse zastra gira gaye the, A~kheM banda kara lI thIM tathA daha havAse barasAye gaye pAnI ke samAna vAyurogase pIr3ita hokara acetana ( jar3am ) ho gayI thI // 70 // ukta prakArase ghora kampako karAnevAle isa dArukha yuddhameM duSTa rAkSasarAja rAvaNa se sarvathA Dare hue vibhISakhane Darate-Darate dUsare (rAmakI) senA meM praveza kiyA thA / [ ( anvaya-- dUrakSe, zavi vepathumIyuSi asmin yuddha vibhISaraNaH bhImaH trastaM paraM sainyaM vijagAhe / ) bar3I kaThinAI se zrAtma-rakSA yogya, zavoMse paTe hue, zrataeva sarvathA ka~pA denevAle isa mahAbhAratameM atyanta bhayaMkara bhIma pANDavane DarI huI zatrukI senA para AkramaNa kara diyA thA ] // 71 // ( zrazvaya - zranyaM zrajitvA zraMsorasi udyataiH saMmukhaM sarat zrariH zriyA zrariraMso viSNoH cakram prasosarat / } zatrupara vijaya pAye binA ho kanthoM aura chAtoko phulAkara viSNu ke sAmanese 1. du: duSTAt rAvaNAt vizeSeNa mIti gataH iti suSTutaraH / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 dvisandhAnamahAkAvyam saMmukham, kaiH ? udyotaH prakAzaH, kasyAM soraso ? viSNoH, kathambhUtasya ? ariraMsoH akroTitumicchoH, kayA saha ? priyA ladamyeti // 72 // sa prabhAvikramaM bhUmeH kAmuko namayan parAn / vAmo'tha cakra vakro'riH pramumoca na vikramam / / 73 / / ( gUDhacaturthapAdaH ) sa iti-- atha cakragrahaNAnantaraM sa ariH prativiSNuH cakraM pramumoca prayuktavAn, kathambhUtam ? pragavikrama prabhajanazIlavRtti, ki kurvan pramumoca ? namayan namrIhun, kAn ? parAn stabdhavRttAn zatran, kathambhUto'riH ? bhUmeH kAmukaH kAmo, punaH vAmaH pratikUlaH, punaH vakra: kuTilaH, sa Ara: vikrama parAkramaM na pramumoca // 73 // sorupaiH susaMsane sIrisIrAsirAsarat / / sA rarAsa rasA sArA surAH sasrasire'surAH // 74 // ( akSarabanyaH ) soriti-susaMsane saMkucitam, ke: ? canaH kiraNaiH, kasya ? sasraH sUryasya tathA Asarat vijambhate sma, ko'so ? sorisorAsiH sIro halaM eva asiH khaDgo yasya saH sIrAsiH sa cAso soro halabase balabhadraH tathA rarAsa dhvanitavato kA'sau ? sA rasA pRthvo, kathambhUtA ? sArA sArabhUtA tathA sasraMsire patitAH, ke ? surAH devAH tayA sAsare, * ! asurAH dAnavAH // 74 // arathAzvaM hariyuddhamadhyavAsAdasindhuram / vIcyAstraM vidadhatsainyamadhyavAsAdasiMdhuram / / 75 / / ( samAyayamakam ) aratheti-adhyatrAsAt gRhItavAn, ko'sau ? hariviSNuH kam ? asi khaDgam, kathambhUtam / dhuraM pradhAnam, ki kurvan ? vidadhat kurvan, kim ? yuddhaM raNam, kasmAt ? adhyavAsAt nizcayAt, kiM kRtvA ? . pUrva vIkSyAvalokya kim ? astraM cakram, kiM kurvat ? vidavat kim ? sainyam, kathambhUtam ? arayApavaM rathavAjihonam, punaH asindhuraM gajarahitam / / 75 // gujaranevAle zatru ( jarAsandha aura rAvaNa ) ne lakSmIke saMga vilAsase vimukha nArAyaNake cakrako calAye jAneko preraNA dI thii|| 72 // ___ adhikase adhika pRthvIko jItaneke lie pAtura, viparItagAmI aura kuTila zatru pratinArAyaNane bhI atyanta tIkSNa tathA kAryakArI cakrako tejIke sAtha chor3a diyA thaa| jise dekhakara zatru stabdha raha gaye the kyoMki usane vikramako nahIM chor3A thA // 73 / / ( anvaya--sana: usta : susaMsala, sori sorAsiH prAsarat, sA sArA rasA rarAsa, surAH asurAH satra sire|) sUryakI tIkSaNa kiraNe pUrA taurase chipa gayI thI, haladhara ( balarAma ) ko halarUpI talavAra cAroM ora vAra kara rahI thI, ratnagarbhA samagna pRthvI hI cItkAra vara uTI thI tathA sura aura asura donoMkA hI mAna mardana ho gayA thA / 74 / / (anvaya-hariH asi vIkSya dhuraM astraM adhyavAsAta yuddha vidadhata, sainyaM a-rathAzvaM asindhuraM vidadhat ) nArAyaNane dAruNa khaDga-yuddhako dekhakara sarvazreSTha astra ( cakra ) ko hI uThA liyA thA / tathA yuddhako karate hue zatrusenAko binA rathoMko, binA ghor3oMko aura binA hAthiyoMko kara diyA thA 75 // Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 aSTAdazaH sargaH . AjJAsamApanIyena viSNunaivAstramaicyata / tenaiva vadyazaH kena niHzeSa samabhujyata 76 / / AjJeti-aikSyatAvalokitam, kim ? astraM cakram, kenaiva ? viSNunaiva. kathambhUtena ? AjJAsamApanIyena pratijJAnirvAhakena, yuktametat, tenaiva viSNunaiva tadyazastasya viSNoH yazastadyazaH niHzeSaM samastaM kena samabhujyata kena saMbhuktam apitu na kenApIti / / 76 / / na tadbhujataTaM gacchanna rarAja syadAruNam / arko'JjanAdiparveda nararAjasya dAruNam / / 77 / / (sampAdayamakam ) neti-na na rarAja apitu rarAjava dvo najo prakRtamayaM gamayata iti zruteH / ki kata ? tat cakram , ki kurvat ? gacchat, kim ? bhujasalaM, kathambhUtam ? dAruNam, kasya ? nararAjasya, kayambhUtam cakram ? syadAruNaM svade vege'ruNaM lohitamityarthaH, ka iva rarAja ? arka iva, ki kurvat ? gacchat, kim ? janAdri parva anagiritaTamiti / / 77 // bhiyedamiti neko'pi jajJe tatkezavaH param / yasyAM samagamaccakra boDhA bhAraM hi bodhati // 7 // bhiyeti-idamitikRtvA eko'pi jano na jajJe na jJAtadAt, kim ? cakram, kayA? bhiyA bhayena paraM kevalaM jajJe jJAtavAn, ko'sau ? sa kezavaH, kim ? taccakam agamat gatam, kiM yatta ? cakam ? aMsaM skandham, kasya ? yasya kezavasya, yuktametat, koSati jAnAti, ko'so ? yoDhA vAhakaH, kam ? bhAram, katham ? hi sphuTam // 78 // uttamo'parato duHkhamuttamo'bhyudayo'nyataH / AsIdatikrama tasminnAsIdati ravAviva // 79 // (addhapAdAdiyamakam) uttama iti-AsIt, kim ? duHkham, kathambhUtam ? uttamaH udgatAndhakAram, katham ? aparataH pRSTataH tathA Asota ko'sau ? abhyudayaH, kathambhUtaH ? uttamaH utkRSTaH anyato'grataH, kva sati ? tasmin cakre, kiM kurvati sati ? atikramam AsIdati Agacchati, kasminniva ? ravAviva sUrya iveti // 79 // apanI pratijJAke saphala nirvAhakA usa nArAyaNane hI isa astra (cakra ) ke camatkArako jAnA thaa| unake sivA isa astrake sampUrNa yazakA dUsarA auna upabhoga kara sakatA hai ? arthAt koI nahIM kara sakatA hai / / 76 // ( anvaya-nararAjasya dAruNaM bhujataTa, aJjanAdri parva arka iya gacchan syadAruNaM tada(astraM) na na rarAja ?) naralokake zreSTha nArAyaNa jhoSaNa bhujAmeM, bhAye usa pratyanta vegazAlI tathA agnijvAlAke samAna lAla cakrako adbhuta zobhA nahIM nahIM huI thI ? apitu vaha aMjanagirike taTapara pahu~ce sUryake samAna dedIpyamAna huA thA // 77 // ___ yaha cakra hai, aura kitanA bhayAnara hai yaha eka bhI vyaktiko patA na lagA thaa| kevala nArAyaNa ho-ne isake mahattvako samajhA thA, kyoMki vaha usake kandhepara thA / ucita ho hai vAhaka hI vastuke bhArako jAnatA hai // 7 // sUryake samAna akasmAt ur3ate hue cakkake calate rahane para usake pIche sarvatra phaile andhakArake samAna duHkha chA jAtA thaa| aura usake prAge-mAge sarvottama prakAza phaila jAtA thA / / 76 // 47 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 dvisandhAnamahAkAvyam cakra duHsahamAlokya cakranduH shsaaryH| (arddhapAdAdiyamakaH ) mRtotpanneva sAzvA sAzvAsA sA vaiSNavI camUH // 8 // ( zRGkhalAyamakaH) arayaH duHsahaM duddhaMga cakramAlokya sahasA zInaM cakranduH krandiptavantaH / tathA sA vaiSNavI pamaH mRtotpannevAsot pUrva mRtA pazcAllabdha janmeva kathambhUtA ? sAzvA sahayA, punaH sAzvAsA' AzvAsavatI // 80 // hastacyute gate kApi kIdRzo'pyanuzerate // sAmrAjyamUle'tIte'pi tAdavasthyaM yayau ripuH // 8 // hastacyuta iti-kodRzo'pi puruSAH anuzerate pazcAttApaM kurvanti, sva sati ? vastuni hastacyute karapatite puna: kva ? vavApi gate aso ripuH zatruH tAvasthyaM yayau gatavAn, kva sati ? sAmrAjyamUle hastyazvarathapaidAsihetubhUte cakre'totaM'pi locanagocaramatikAnte'pi // 1 // kRpayA nApi mohena hastaprAptaM hi dustyajam // kintu zatrattaraprauDhi zuzraSuH sa vyalambata // 82 // ___ kRpayati-hi yasmAt kAraNAt na syAt kim ? vastu, kathambhUtam ? dustya jam, kayA ? kRpayA tathA na syAhastu dustyajam, kenApi ? mohenApi, kathambhUtaM sat ? hastaprAptaM karagataM kintu yalambata kAlayApanAM cakAra, kaH ? yi, kathambhUrA han : sumyUH ragatumicchu:, kAm ? zattaraprodi zatroruttarakAlonazAmarthyam dvayoH zlokayodRSTAntAlaGkAraH / / 82 // atyantako'pakAreNa nirAsthanna tadAnavam / atyantakopakAreNa nirAsthaM na tadAnavam / / 83 // (murajabandhaH gomUtrikAsamRdgakam ) atyantaka iti-na nirAsyat na nikSiptavAn, ko'so ? atyantako viSNu:, kim ? tadAnavam anoH idam mAnavaM rathasyedaM cakramityarthaH, kena kRtvA ? apakAreNa, kathambhUtena ? atyantakopakAreNa atizayena kopakAriNA, kathambhUtaM cakram ? nirAsthaM caJcalam, punaH natadAnavaM natA dAnavA yena tat // 83 / / -- --- Ate hae cakrako dekha zatrusamuha ekAeka cItkAra kara uThA thA kyoMki usakI mAra bar3I kaThinAIse jhelI jA sakatI thii| kintu azvavAhinI pradhAna nArAyaNakI senA marake jI uThI thI tathA use apanI vijayakA bharosA ho gayA thA // 50 // kaisA bhI sAhasI puruSa ho kintu koI vastu hAthase gira jAya aura kahIM calI jAya to pazcAttApa karatA hai| kintu sAmrAjyake mUlAdhAra hasti-prazva-padAti-rathake cakra dvArA samApta kara denepara bhI zatru jyoMkA tyoM raha gayA thA arthAt jar3a ho gayA thA // 21 // jisa padArthakA chor3anA asambhava hai yadi vaha hAthako pahu~cameM pA jAya to dayAko prArthanAke kAraNa yA mohake udayase bhI vilamba nahIM kiyA jAtA hai, tathApi nArAyarapane vilamba kiyA thA kyoMki ve zatru ke uttara deneko kuzalatA yA DoMgako sunanA cAhate the // 82 // (anvaya--atyantakaH nirAsthaM, nata-dAnavaM tat prAnava atyantakopakAreNa apakAreNa na nirAsthat / ) parama puruSa nArAyaNane na rukanevAle aura dAnavoMko bhI parAjita karanemeM samartha usa * sA sahAitena vartamAnAH pa* j0| 2. -tilahANe'tIte'pi pa0 ja0 / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH vyApipadavyApipadmo'sau rUcorU cobhapIvarau / tau bhujau bhUbhujau pUrvaM vAco vAcoddhuro vibhuH ||864|| 371 ( gatAnugatika bandhaH ) vyApipaditi-- pUrvaM prathamam uvAca uktavAn ko'so ? asAveSa vibhurlakSmaNaH kathambhUtaH ? uddhuraH catkaTaH, kayA ? vAcA vANyA pazcAt vyApipat vyApAritavAn kaH ? salakSmaNaH ko? to. bhujI bAhU, kathambhUto ? bhUbhujI bhuvaM bhujjAte ityevaMzolau tathA vyApipat kaH ? saH ko ? rukSoru karkazorU, kathambhUta pIvarI kSobhapuSTI, kathambhUtaH san ? vyApivadmaH vyApI padmo yasya sa tayoktaH pratiSetrako rAmro yasyetyarthaH / bhAratIya:- pUrvamuvAca kaH asAveSa vibhurnArAyaNaH kathambhUtaH ? uddhuraH, kathA ? vAcA tathA pazcAt vyApipat kaH ? saH, ko? to bhuno, kathambhUtau bhUbhujI tathA rUjhorU, kathambhUto ? kSobhapovarI, kathambhUtaH san ? vyApipadmaH vyApinI padmA yasya saH kAmavyApAracaturA lakSmIryasyeti // 84 // bhogaH sa eva sA saMpannama hAnizca yasyate / sItApaNe'pavAdo me na mahAnizvayasya te ||8|| ( samapAdayamakam ) bhoga iti - he dazAnana ! sa eva bhogoM dazAGgalakSaNa cakriNo'rddhacakriNo'pi tasya sambhavAt uktaM ca "sainyanATyanidhi ratna bhojanAnyAsanaM zayanabhAjane param / vAhanena samamityabhIpsitaM bhogamA sa dazAGgamIsvaraH // " saiva saMpallakSmI:, tathA na syAt, kosovAdI sati ? sItArpaNa jAnakIdAne, kasmeM ? me mahyam, kiM kurvANAya ? yasyate yatnaM kurvate vAghavA na syAt kA? hAnizca kasya ? te taca kathambhUtasya ? mahAniztrayasya gRhItazeDha pratijJasva ataeva mama namaskuru / bhAratIyaH - he jarAsandha ! sokApaNe bhUmidAna meM nArAyaNAyeti / anyatsamam ||85 // ratha (anu) ke cakra nahIM chor3A thA, yadyapi zatruke apakArIke dvArA ise ( nArAyaNako ) atyanta kupita ho jAnA cAhie thA // 83 // ( zranvaya -- uddharaH vyApipadma, rukSoru: sau vibhuH pUrvam uvAca vAcA kSobhapovarI tau bhU-bhujau bhujau vyApipat 1 ) atyanta uddhata tathApi rAma (padma) ke vazIbhUta aura karkaza jaMghAdhArI isa svAmI ( lakSmaraNa ) ne pahale zatruko zabdoMse ho lalakArA thA aura vacanoMke sAtha ho kSobhake kAraNa tanI aura pRthvIke bhoga meM samartha apanI donoM bhujAnoMkA vyApAra bhI kiyA thA [ saMsArake uddhAraka lakSmIse sarvadA anugata bhagavAn ( kRSNa ) ne pahale vacana kahe the aura bolane ke sAtha-sAtha karkaza jaMghAdhArI krodhameM sabase prabala, una donoM zatru bhUpatiyoMne bhujAoMko calA diyA thA ] // 84 // he rAvaNa ! jisake dazoM prakArake bhoga tadavastha haiM tathA vibhavapara mA~ nahIM AtI usa tumheM namana karanemeM kyA hAni hai ? yadi tuma sotAloko mujhe vApasa kara doge to tumhArI koI zakIti nahIM hogI kyoMki tuma dRr3ha tathA udAra nizcaya karanevAle ho / [ he jarAsandha tumhAre samasta bhoga tathA lakSmI kRSNake sAmane na hone para bhI raMcamAtra nahIM ghaTeMge / tathA bhUmi ( sotA ) subhe vApasa kara denese tuma mahAn nizcaya karanevAle ho kahalAoge // 85 // 1 sa mAmiti zeSaH / pa0 ja0 / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 dvisandhAnamahAkAvyam pratyAhataM surAjAnannAmakIrtiriti sma saH / pratyAha taM surA jAnankathAkSepeNa zAtravaH || 86 // (viSamapAdayamakam ) pratyAheti - - pratyAha sma pratyuttaraM gocarIkRtavAn, ko'sau ? sa zatruriti vigRhya svArthe NaH zAtravaH prativiSNuH, kam ? taM viSNum kiM kurvan ? nen zvan kena ? kayAkSepeNa kathambhUtaH san ? surAjA zobhanA rAjA ca rAjA nItijJa ityarthaH kathambhUtam ? pratyAhRtam, kiM kurdhan ? jAnan kathamiti ? namakItiriti trailokyakaNTakakIrtanamiti kanbhUtaH san ? surAH komaladhvaniriti / bhAratIya:- nAmako tiriti jarAsandhako nimiti zeSaM sugamam // 86 // rajazchalena durdAnaM sudAnAH kRpayAsavaH / dRSTo'panthAstvayA mArga dAvAgnirnApi laGghate ||7|| raja iti -- rajo'vivekalakSaNaM durdAnaM syAt, kena ? chalena chadmanA tathA asavaH prANAH sudAmAH syuH, kada hA ataH kAgadakAma kosso ? vayanyAH, kam ? mArgam, kathambhUtaH san ? dRSTaH tvayA tathA dAvAgnirapi na laGghata iti // 87 // trAsa virUparekhA vA chAyAyA yadi vA hatiH / mAninaH zaTha manyante tRNAyApi na nAyakam ||8|| trAsa iti hai za ! na manyante ke? mAninaH, kam ? nAyaka nevAram, kasmai ? tRNAyApi yadi caMdradyate trAsa janaM vA athavA virUparekhA rohatvaM vA bA chAyAyA lokavyavahArasya hatiH tathA mAnino mAnaM jJAnamasti yeSAM te mAninaH jJAninaH parIkSakAH na manyante, kam ? nAyaka pradhAnaratnam, kasmai ? tRNAdyApi yadi vidyate trAsa bhaGgaH vA virUparekhA ayondarya vA chAyAyAH kAntivizeSasya hatiH // 88 // ( anya - - nAmakItiH saH zAtravaH surAH kathAkSepeNa pratyAhataM jAnan taM surAjAnaM iti pratyAha sma / ) nindanIya khyAtikA pAtra athavA apane vicitra nAmake kAraNa ho jJAta vaha zatru rAvaNa yA jarAsandha yaha jAnatA thA ki vArtAlApakI samApti hote hI vaha mRta hai phalataH aatraani bhAMti usane lAgeke vAkya kahe the // 86 // kapaTa karake yadi koI dhUla bhI mA~ge to vaha denA duSkara hai aura kRpAke lie prANa bhI denA sundara haiM / tumhAre dvArA dikhAyA gayA mArga ( namana ) viparIta mArga hai / usapara usI taraha nahIM calA jAyegA jaise davAgnimeM nahIM calA jAtA hai // 87 // ghare duSTa, svAbhimAno vyakti yadi dabAye jAyeM, prathavA unake anurUpa raMcamAtra prAkRti bhaMga ho, athavA unakI parachAIMkA bhI padadalana ho to ve apane netAko bho tinakA barAbara nahIM mAnate haiM [ ratna- pArakhI loga nAyaka mapimeM yadi raMcamAtra darAra ho yA zaundaryajanaka rekhA ho yA camakameM kamI ho to use ghAsa-phUsake barAbara bhI nahIM kUtate haiM ] // 88 // 5. 'surAjAnam' vigrahaH suSTutaraH / 2. surakSA abhibhUtaH iti surAH / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 aSTAdazaH sargaH zizrIpato'nyamIyaii pArAvArINamAtmanaH / yazaH saMkucati vyAptaM kiM vA nenArjayiSyate // 6 // zizropata iti--saMkucati saMkocaM prApnoti, ki kattu ? yazaH, kasya ? zizrISataH sevitumicchoH puruSasya, kam ? anyamaparaM janaM zatrumityarthaH, kalyai ? IsAya vaddhi tumicchAtha, kim ? yazaH, kasya ? AtmanaH, kathambhUtam ? vyAptaM prasRtam, punaH kathamzUlam ? pAsavAroNaM pArAvAramalAmi ata eva vAthavA kimanena parasevanenArjayiSyate api na kimpoti // 9 // vidhurAste pApetaH parAzraye ca ye sthitAH / vidhurAste trapApetaH pUSNo nAsyoiye raviH // 6 // (viSamapAdayamakam ) vidhuriti- puruSAH vidhugAH bhItaH ye da parAzro sthitAH, kathambhUtAH santaH ? asApetaH apAmapayanti vip piti kRti suk apApeta iti siddha rUpaM nirlA ityarthaH, yuktametat, Arale tiSThati, ko'sau ? vighuzcandraH, yava ? udaye, yAsya ? pUSNaH sUryasya, kathambhUtaH san ? pApetaH ajjAtyataH tathA nAste na tiSThati, ko'sau ? raviH sUrya: katra ? asya vidhozcandrasyodaye // 10 // mA jhApyasmi nirastro'haM hastenAstraM hi mucyate / tatastalaprahAreNa muJcAstra krAthayAmi te // 6 // ____ meti-mAjJAthi he viSNo mA yudhyatAM tvayA balmi bhavAmi, ko'sau ? aham, kayam ? nirastro'sya. rahitaH, hi yasmAt kAraNAt mucyate ki karmatAyannam ? astram, kena ? hastena, tatastasmAt muva ko'so ? tvam, kim ? astraM cakra te tavA talAhAraNa karatalaghAtena krAyayAmi hanmi // 21 // ityAkarNya tamutsAhaM sAhaMkAraM surAvalI / surAvalIlA sAzaMsaM sAzaM saMprazazaMsa tam // 12 // itIti---surAvalI devazreNo saM lokottaraM prativiSNuM saMprazazaMma prazaMsitavatI, kathambhUtam ? sAhaMkAra sagarvam, kiM kRtvA ? pUrva tam utsAhaM AkarNya zrutvA, katham ? ityuktaprakAreNa, punaH sAzaMsaM prazaMsam, punaH dusarekI sevA karanekI icchA karanevAlekA sAre lokameM vyApta tathA prAsamudra gIta yaza bhI ghaTa jAtA hai / taba parasevA yA namanako karake abhyudayake lie prayalazIla vyaktiko kyA milegA ? // 8 // ve mahAbhIra haiM aura lirlajja haiM jo dUsaroM ke sahArese jIvana yApana karate haiN| sUryake udaya ho jAnepara zAnti aura trivaliko chor3aphara bhI candramA ( vidhuH ) rahatA hai (prAste ) / kintu pratApI sUrya isa ( candramA ) ke udaya honapara kadApi nahIM rukatA hai // 10 // maiM nirana ( khAlI hAtha ) hai aisA mata samajho, kyoMki maiM hAthake dvArA ho tumhAre zastrako bekAra kara duuNgaa| apane cakrako chor3iye / maiM karatalake prahArase hI use tor3e detA huuN||61|| pratinArAyaNake isa sAhasako sunakara yuddha dekhane pAyo tathA surAke prabhAvase vinodalIna devapaMktine svAbhimAnako na chor3anevAle zatru kA guNAnuvAda karate hue ( sAzaMsaM ) tathA prAzAke sAtha ( sAzaM ) isako prazaMsA kI thI // 12 // 1. nipariveparahita iti yAvat / --.- .- . - .-- Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 dvisandhAnamahAkAvyam sAzaM savAJcham, kayambhUtA surAvalo ? surAvalolA' zobhano rAvo yasyAH sA surAvA madhuradhvani lolA krIDA yasyAH sA 92 // zauyaM hrIzca kulInasya sve nuH samAgalAJchanam / vasthitIvoktaye bheyaH svenuH sadmArgalAJchanam // 13 // (samapAdayamakam) zauryamiti-snu nanti sma, kAH ? bheH, katham ? rAmArgalAJchanaM mandirArgalollaGghanam, kasya ? uktaye uktinimittam, kavaM zaurya paurUSa, hozca lajjA ceti dve svai AtmIye syAtAM tathA syAt kim ? vasu dravyam, ki syAt ? sanmArgalAJchanaM saMzvAso mArgazna satAM satpuruSANAM vA mArga: sanmArgastasya lAJchanama, kasya ? kulInasya nuH puMsaH / / 9 / / gAthakA mAthakAvandhaH sajaguH sthAma sajaguH / rAzirAzizravabhAga vandinA guNavandinAm // 14 // (gatAgatabandha:) gAyaketi-gAthakAH maGgalapAThakAH gAthakAbandhaiH sat samocInaM sthAma valaM jagurgAyanti sma tathA vandinA nAgarikANAM rAzi: samUhaH nAmAbhidhAnam Aziznavat AzrAvitavAn, kathambhUtAnAM vandinAma ? guNavandinA guNastabanazIlAnAM kathambhUto rAziH ? sajjaguH sajjA gIrvANo yasya sa madhuravacana ityarthaH // 14 // devaivimAnazAlAyAmAsthitaimattavAraNIm / raNaraGgastayostatra pUrvaraGga ivAbhavat / / 15 / / devairiti-tayoH viSNu prativiNyoH tantra yuddhe raNaraGgo'bata saMjAtaH. ka isa ? parvaraGga ina kai ? vimAnazAlAyAM mattabAraNoM mattAlambanam AsthitaiH devaH devarityA SaSThayarthe tRtIyA // 15 // nAmocitena cakrAntaM doSNavatyonucaddhariH / / nAmoci tena ca krAntaM dhairya jagati vairiNA // 16 // (viSayapAdayamakam) nAmeti-hari: viSNuH AvayaM bhramayitvA cakrAntaM cakrasvarUpam astham amucat mukyAn, kenAvartya ? doSaNA bAhanA, kathambhUtena doSaNA ? nAmocitena kIrtanayogyena tathA tena vairiNA prativiSNunA jagati krAntaM prasRtaM dhairya nAmoci na tyaktam / / 96 // ziSTAcAra pAlana ke mukhya lakSaNa zaurya aura lajjA hI kulIna puruSa ( nuH ) ke sage (sve) dhana ( vasu ) haiN| isako ghoSaNA ( uktaye ) karaneke lie hI mandirAMcalake paripAca ( argalA ) ko pAra karake dUra taka sunAI denevAlo bheriyA~ baja uThI thIM // 3 // maMgalacioMne uttamase uttama guNa-gAthAeM banAkara bhaToMkI dRr3hatAkA vyAkhyAna kiyA thaa| tathA zaurya, zrIvAya mAdi guNoM ke pujArI evaM madhura tathA layAdi yukta bAgIke dhanI bandiyoMkI zreNIne voroM ke nAma lekara puNagAna kiyA thA // 14 // yuddha darzanArthI evaM vimAnazAlAke jopara jame hue devoMke lie nArAyaNa-pratinArAyaNakA yuddha prema aisA lagA thA mAno ve kisI abhinayakA 'pUrvaraMga' dekha rahe the||65|| nArAyaNane 'yathA nAma tathA guNa' bhujAko ghumAkara cakrakA prahAra kara diyA thaa| 1. surayA bhavalIlA vinodazIleti / 2. -ttam, kathamitIva, kathamiti kRsvA prakAzyate zauma / pa. da. 0 / asmin zloke ekasmin pAde sanmArgalA chanamiti pATho'pekSitaH vyAkhyAkAramatena / ana nemamrrr-------rrrrrr Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 aSTAdazaH sargaH tenArjitAtmazirasA zrIH kathaM sA bahiH ziraH / itIotsRjya somyAGgamAGgato'grahIt // 67 // teneti--tena vairiNA AtmazirasA nijamastakena zrI ajitA sA zrAH kathaM vahiH ziraH ziraso bahiH itIva hetoH yata: kAraNAt sa viSNuH anyAGgamutsRjya muktvA uttamAGgaM mastakam agrahot jagrAha // 97 // grIvA hate taratantrI vairarAje samantataH / dhunI sadhAtusyandeva vai rarAje samaM tataH ||18|| (samapAdayamakam ) grIti - tataH ziracchedAnantaraM varatI sabandI ra kati ? vairarAje pratifast hate sati katham ? samantataH sAmastyena katham ? sphuTam keva rarAje ? sa ghAtunisyando vairikapravaNA dhUnI nadIva, katham ? samaM yugapat 98 vai ityadhAni dviSandevairdivyaghAniSatAnakAH / jitvAvAni sthito'navadamoghAni sa nAradaH ||6| itIti - viSNunA dviSan vairo adhAni hataH katham ? ityuktaprakArApezvayA devaiH divi gagane AnakA: paTAH aghAniSata AhatAH sa lokaprasiddhaH nAradaH brahmaputraH anarttIt naTitavAn kathambhUtaH ? amoghAni niHphalAni aghAni pApAni jitthA sthitaH // 99 // satrA saMbhramasaMpAtaiH satrA bhramaraizcitA / tA mAlya mAlikAH petustAmAlya iva nAkataH // 100 // 1 saThi --tA mAlyamAlikAH puSpamAlAH nAkataH svargAt petuH patitAH kathambhUtAH ? sabhAsaM samayaM saMbhramasaMpAtaiH saMbhrameNa saMpAto yeSAM taMH bhramaraiH citAH pRSTAH katham ? sabhA sArddham kathambhUtA iva ? tAmAlya va samAlasumanonirmitA iva / / 100 / / kintu rAvarA yA jarAsandha rUpI zatrune sAre saMsAra meM phale hue apane duHsAhasako nahIM ho chor3A thA // 66 // ajita kiyA thA isalie vaha chor3akara usane kevala uttamAGga zatrune rAjalakSmIko apane zira ( mastiSka ) zirase bAhara kaise hogI / isa kAraraNase hI anya aMgoM ko ( zira ) ko hI zrAkrAnta kiyA thA // 67 // arre hue prAghAta kAraNa zatrukA mastaka kaTa jAneke bAda saba tarapha bikharatI huI aura rakta bahAtI huI naseM dekhakara aisA lagatA thA ki kisI nadIse geruphA ghulA pAnI bahAtI huI dhArAeM phUTa par3I haiM // 68 // 5. sampam iti yAvat / 2. sAya yajJAya ise iti sA / isa prakAra se nArAyaNane zatrukA vadha kiyA thaa| aura devatAoMne AkAzameM paTaha bajAye the / poMko jItakara zrAtmasvarUpameM lIna, joka meM vikhyAta nArada muni bhI saphalatA ke ullAsa meM nAca uThe the // 66 // tamAlake puSpoMse guMthI huI ke samAna ve yazakI mAlAboMkI lar3iyA~ pharapharAtI huI kase gira rahI thIM / ata eva ullAsa aura vegake sAtha lapakate hue aura inake Upara mar3arA rahe the // 100 // Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 dvisandhAnamahAkAvyam adRkSatAmubhau sendravizeSeNa jagavipan / pauruSaM puruSAyattaM maraNaM hi vidheryazam ||101 // akSetAmiti-hendraH ubhI viSNuprativiSNU adRkSetAM dRSTo tayomadhye jagadviSan prativiSNuH vizeSeNa dRe:, yuttametat syAt, kim ? pauruSaM puruSAyattaM puruSaprayatnAdhInaM maraNaM vidhezamaghonaM hi sphuTamiti // 101 / / zuddhAM zuddhAntavasatiM saMgataH karmasaGgataH / mukhyodyAvo dade khyo vASpeNa vyaJjalaM jalam ||102|| zuddhAmiti--dade dattavAn, phosi : murupodhAvaH mukhyAnA svAbhAm udyAvaH rAjausamUhaH, kim ? jalam, kathambhUtam ? yajalaM yo'jalayaH parimANa yasya tat, kena ? vASpeNAzruNA, kayambhUtaH ? mukhyaH pradhAnaH, puna: kamaraGgataH kriyAsambandhAt zuddhAM pavitrAM zuddhAntavaptatim anta.paramandiranivAsa saGgataH prAsaH // 102 / / puro riporapAro'pi tattattApAtapo'tapat / vivezevAvazo'vezo nRmAnaM mAninImanaH / / 103 // (yakSarapAdabandhaH ) __pura iti-uttApAtapaH saMtApAta: atapat jajvAla, kasmAt ? purohitaH tat tasmAt ripoH zatroH tathA tu punaH aso uttArAtapaH mAninomanaH videza praviSTavAn, kayambhUto'pi ? kyAro'pi punaH avaza: aparAdhInaH, punaH pravezaH ava samastyena gata IzA yasya saH niHsvAmikA, kamiva ? nRmAnamiva puruSAbhimAnamiva // 13 // hariH krAntamataM bhUtagarimAntagataM vata / caritsuM tatra taSTvA tamariNAntaratapyata // 104 // ( azvaplutamurajanandhAdituragaranyAdiH) / haririti - bata khede atappata svayaM tapyate sma hariH viSNuH katham ? antaH antaHkaraNe, kiM kRtvA ? tatra raNe ariNA cakreNa taM prativiSNuM taSTyA hatvA, kathambhUtam ? 'varitsuM hantumicchum, punaH bhUtagarimAntagataM bhUtagarimAvasAnagataM bhUtavyApAravyAtiviparyayaM prAptamityarthaH, punaH krAntamatam anuktakAriNam // 104 // saMsArakA zatru banakara Aye usa pratinArAyaNakA vimarSa karake svargake indroMne donoM bAteM dekha lI thI ki puruSArtha karanA manuSyake vazako bAta hai aura mRtyu daivake prAdhIna puNyakarmake phalasvarUpa surakSita antaHpurameM aAkara viziSTa rAniyoMke samUhameM bhI pradhAnatAko pArTI aura ziSTa karmakANDako jAtA paTarAniyoMne apane A~suoMke jalake dvArA hI mRta patiyoMko tIna aJjaliyA~ dI thauM // 102 // (pura: ripoH tat uttApa-AtapaH prAtapat tu, pAro'pi avaza: praveza nRmAnamiva mAninImanaH divesh|) pahale lo mahAn zatru ( nArAyaNa ) ke utkRSTa aAtaMkakA vaha apAra teja bhabhaka uThA thA kintu bAdameM vivaza tathA nAyakahona manuSya ke sammAnake samAna yaha, mAninI rAniyoMke manameM praveza kara gayA thA // 103 // laukika vibhavako carama sImAko prApta, apane hI durAgrahapara prArUr3ha tathA nArAyaNapara AghAta karaneke lie udyata usa zatrukA cakrake dvArA vadha karake bhI rAma yA kRSNako mana hI mana anutApa huyA thA // 104 // 1. viritsu j0| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH 377 satyato vibhayA vyUhe samutpatyA mahorasA / satyato vibhayA vyUhe samutpatyA mahorasA // 105 / / (samudgakagomUtrikAmurajAdivandhaH) satyata iti---vyU he pariNItA, kA ? A lakSmIH, kena ? patyA svAminA viSNunetyarthaH, kasmAt ? ataH prativiSNu yAt, kaka ? vyUhe raNe, kayambhUtA? sato samoconA, punaH viSayA vigatavidhurA, punaH mahorasA tejorasA, punaH samutsaharSA, kathambhUtena patyA ? mahorasA vistIrNavakSasA, kayA viSNunA lakSmIbyUhe ? vibhayA viziSTaprabhayA pratApenetyarthaH, kiM kRtvA ? pUrva satyataH satyAt enaM prativiSNu jeSyAmIti nizcayAt vyUhe samutpatyAgatya // 105 // balimAnarcayAvedya balimAnarca saMyuge / niryayau bhRtalokaM taM niryayau bhRtalocitam // 106 // balimiti-Anarca pajitavAn, ko'sau ? balimAna balino'sya santIti balimAna viSNurityarthaH, kam ? bhUtalokaM bhUtasamUham, kA ? saMyuge raNe, kiM kRtvA ? pUrvamAvedya saMkalpya taM prativiSNu kamAvedya ? balim, kayA kRtvA ? arcayA pUjayA, kayambhatam ? bhUtalocitam avanotalayogyam, kathambhUte saMyuge ? niryayo nirgataH yayurazvo yasmAttasmin nirazve turaGgArahite tadanantaraM niryayo nirgatavAn ko'sau ? viSNuH, phasmAt ? raNAt // 10 // yAhatezAte sItA sAha tejodhike ripau| vyAhate zvasitai rAgaM prAha tena sma saMyutA // 107 // yAhateti-aha kaSTaM prAha sma proktavatI prakaTitavatI, kA ? sA sotA jAnako kam ? rAgaM prItim, kaiH kRtvA ? zvasitaiH kathambhUtA sato? dena rAmeNa saMyutA saMyuktA, kca sati ? ripo prativiSNo vyAhate sati kathambhUte ? tejoSike pratApAdhike yAhatA khinnA kayam ? te kasmAt ? IzAt svAmino rAmaM vinetyarthaH / bhAratIya:-prAha sma, kA? sotA bhUmiH,kam ? rAga kathambhUtA? tena viSNunA saMyutA,kaiH kRtvA rAgaM prAha sma ? trasitaH, kSa sati ? ripo vyAhate sati, kathambhUte ? tejodhike aha kaSTa yAhatA khinnA, katham ? Rte, kasmAt ? IzAt prativiSNorityarthaH // 1074 ( mahorasA vibhayA patyA, vyUhe samutpatya satyataH mahorasA, vibhayA, satI samuta prA ataH vyUhe / ) vizAla vakSasthaladhArI, alaukika prabhAke svAmI nArAyaNane yuddha meM Age bar3hakara ucita mArgase pIna payodharadhAriNI, nirbhaya, satI aura pramudita vijayalakSmIko pratinArAyaNase chIna liyA thA // 105 // (balimAna niyaMyau saMyuge, bhUtalocitam taM bali arcayA aAvedya bhUtaloka prAna niryayau / ) azvasenA bihIna usa ghora saMgrAmameM balavAn sainikoM ke svAmI nArAyaNane, pRthvItalapara sabate zreSTha usa ( pratinArAyaNa ) kI baliko vidhi-vidhAnapUrvaka samarpita karake paMca mahAbhUtoMko pUjA kI thii| aura yuddhase bAhara cale gaye the // 106 // (tejodhike ripo vyAhate, IzAta, Rte yAhatA sA sItA tena saMyutA, zvasitaiH rAgaM prAha sma, aha / ) nArAyaNa ( rAma-kRSNa ) se alaga ho jAneke kAraNa kheda-khinna vaha sItA ( bhUmi) atyanta una zatru pratinArAyaNake mAre jAnepara svAmIse mila gayI thii| aura dhIre-dhIre muktikI sA~seM lekara apane rAgako prakaTa kara rahI thii||107|| 48 namain Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam kaurava gatimucchettama duryodhanapATavam / ye te sakhyena vikrAntAH sa svAM tebhyo dadau bhuvam // 108 // kauravImiti - ye vibhazeSaNAdayo rAvaNabAndhavAH karttAraH adurdattavantaH kim ? yoghanapATavaM yuddhapaTutvam kiM kartum ? ucchettum kAm ? gatim kathambhUtAm ? kauravoM kutsito ravaH kuravaH kuravAjjAtA kauravI tAM nirdayatvena samutpannAmityarthaH tathA vikrAntAH saMyojitAH ke ? te vibhISaNAdayaH kena ? sakhyena mitratvena tathA ca dadau dattavAn, ko'so ? sa viSNu, kAm ? bhuvaM pRthivIm, kebhyaH ? tebhyo vibhoSaNAdibhyaH, kathambhUtAM bhuvam ? svAmAtmIyAmiti / bhAratIya:- ye kauravoM kurUNAmimAM kauravoM gati ucchettuM saJjAtAH, kayam ? aduryodhanapATavaM na vidyate duryodhanasya yasmin kaurava gaticchedanakarmaNi tadyathA bhavati vikrAntAH, ke ? te pANDavAH kena ? sarUpena tebhyaH pANDavebhyaH sa viSNuH svAM bhuvaM dadau // 108 // sarovarajo rAjyaM dharmaputro'tha phalgunaH / bhImatear ruddhAra labdhvAsI dvairataH prabhoH // 106 // 378 sa iti--atha svabhUmidAnAnantaram AsIt saMjAtaH kaH ? sa rakSovarajaH rAvaNalaghubhrAtA, kathambhUtaH ? dharmaputraH pratipannaputraH kasya ? prabhoH rAmasya kiM kRtvA ? pUrva rAjyaM labdhvA prApya kathambhUtaM rAjyam ? bhImohatAparudvAri bhayamohatApaiH rudrA arayo yasmAt zrAsavihvalatA 'saMtApa niruddhazatru ityarthaH kasmAt ? verato vairAt kathambhUtaHt ? phalgunaH tucchAt niHsArAt / bhAratIyaH --- AsIt saMjAtaH kaH ? dharmaputro yudhiSThiraH atha samuccayArthaH tathA phalguno'rjunaH tathA bhImo bhImasenaH kathambhUtaH ? rata: AsaktaH prIta ityarthaH kasya ? pramornArAyaNasya, kathambhUtaH ? sarakSaH saha rakSayA varttate iti sarakSaH, kiM kRtvA ? pUrva labdhvA kim ? rAjyam, kayambhUtam ? avarajaH avagataM rajo yasya tat manomalarahitamityarthaH punaH hatAparuddhAri havA duryonAdayo mAritAH kecidaparuddhAH jIvAvazeSaM ghRtA arayo yatra tat niSkaNTakamityarthaH, katham ? ve sphuTamiti zeSaH // 109 // 3 jina logoMne rAvaNakI pApapUrNa vRtti ( kauravI ) ko samApta karaneke lie rAmake sAtha lar3ane meM yuddha kuzalatA dikhAyI thI ve mitrarUpase rAmake dvArA mAne gaye the aura unheM nArAyaNane jotI huI bhUmi vo thI [ duryodhanakI kuTilatAse bar3hI kauravoMkI pranItiko samApta karaneke lie jinhoMne mitrarUpase pANDavoMkA pakSa liyA thA unheM kRSNajIne rAjya diye the ] // 105 // ( zratha sa rakSovarajaH prabhoH phalgunaH vairataH rAjyaM labdhvA bhiimohtaapruddhaari| dharmaputraH prAsIt / ) isa prakArase rAvaNakA vaha choTA pAI vibhISaNa nArAyaraNa ke nissAra vairake kAraka, rAvake rAjyako prApta karake bhaya, moha aura tApase trAraNa karanevAlA dharmaputra ho gayA thaa| ( zratha tAparuddhAri sarakSaH sa dharmaputraH, phalgunaH bhImaH pravarajaH rAjyaM labdhvA prabhoH rataH vai zrAsIt / ) isake bAda zatruke mara jAnese yA vazameM ho jAneke kAraNa zrAtmarakSAko prApta vaha yudhiSThira, arjuna aura bhIma utpAtoM ( raja ) se rahita vizAla rAjyako prApta karake nizcaya se kRSNajIke bhakta ho gaye the // 106 // 1. ruddha vipakSamityarthaH / pa0 da0 ja0 / 2. - tA ghoravaraTamannayanAdayo a- pa0 da0 2. tat enomala - pa0 da0 1 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH 379 tato vidhAtumanyeSAM nizcakrAmavasuM dharAm / AtmIyAM rakSituM cakrI nizcakrAma vasuMdharAm // 110 // (samapAdayamakam ) tata iti-tato vibhoSaNAya pANDavebhyazca rAjyasamarpaNAnantaraM nizcakrAma nirgatavAn, ko'so ? cakrI lakSmaNo nArAyaNazca, kiM kartum ? anyeSAM zatraNAM gharAM pRthivIm avasuM nivyA tathA nizcakrA nirdhATakaviSayAM vidhAtuM kartuM tayA AtmIyAM svakIyAM vasuMdharAM pRthivI rakSitum // 11 // harito harito bibhyurAbhyo rAbhyo vinaaryH| te'bhyastebhyaH svadezebhyaH kevalaM kevalanna vA // 111 / / (gatAgatabandhaH) harita iti-bimyuH bhotAH, kA ? harito dizaH, kasmAt ? harito viSNoH kevalaM param, ke te'rayo nAvalanna vyAvRttAH api tu sarve'pi, kAbhyaH ? Amyo digbhyo dA'thavA abalan tebhyo lokavikhyAtebhyaH svadezebhyaH, katham ? binA, kamyaH ? rAbhyo dravyebhyaH, kathambhUtA: santaH ? amyo nirbhayAH, atra bhAvo vibhAvyate svakoyasvakIyadravyANi parityajya digbhyaH svadezebhyo vA 'nivRtya viSNubhayabhItA: yatra svajIvarakSA tatra gatAH zatravaH, 'sa dezo yatra jIbhyate' iti vAkyAt // 11 // __ AzizriyannadInAtho gaGgA sindhuzca kezavam / Azi zriyaM na dInAtho digbhItA tena vibhratA // 112 // (viSamapAdayamakam ) Azizriyaditi-Azizriyatsevate sma kaH ? nadInAtho mAgadho devaH varatanadevaH prahlaradanadevazpa, kam ? kezavaM tathA azizriyat, kA? gaGgA gaGgAdevo tathA sindhuzca sindhudevo ba, kam ? kezavaM viSNuna, atho zabdo AnantaryAyavAcI, ma Azi na vyApsA api tu vyAnava, kA? diga, kena ? tena viSNunA, kayambhUtena ? zriyaM bibhratA, kaya bhUtA dig ? donA, punaH bhoteti // 112 // vibhISaNa tathA dharmarAjako rAjya samarpaNa karaneke bAda cakradhArI nArAyaNa ( lakSmaNa evaM kRSNa ) zatruoMko zAsana ( cakra)-vihIna aura sampatti rahita bhUmiko apanI sampanna rAjyabhUmi banAneke lie tathA usako vyavasthA aura rakSA karaneke lie nikala par3e the // 110 // (haritaH haritaH bibhyuH, rAbhyaH vinA ke te arayaH na kevala prAbhyaH avalat / tebhyaH svadezebhyA abhya: ke na avalat / ) nArAyaNase samasta dizAeM ura gayo ghoM / aura viSayabhoga (rA) sampati ko chor3a ra zatru loga kevala saba dizAoMse hI nahIM bhAge the apitu apane-apane dezoMse bhI kona nahIM bhAgA thA, arthAt saba deza bhI chor3akara cale gaye the // 111 // zAsana cakrako sthApita karaneke lie nikale nArAyaNa ( mAgadha varatanu, pralAdana devoM) ko nadInApane sevA kI tho tathA gaMgA aura sindhuko adhiSThAtrI deviyoMne bhI usakA svAgata kiyA thaa| lakSmIke svAmI nArAyaNake dvArA dIna tathA bhIta kauna-so vizA vyApta nahIM kI gayI thI? arthAta sabhI dizAeM pragata ho gayI thIM // 112 // 1. nirdhATakAviSayAM -50 / niddhATakAviSayI -da0 / nidhvArakAviSayAM -a.| "tataH cako anyeSAM nizcako avasuM dharAM AtmIyo vasaMdhurA vidhAtuM ( evaM ) rakSituM nizcakrAma" ityandhayAnusArI nyAkhyA suSTutareti / 2. nivRsya -pa0 60 / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 dvisandhAnamahAkAvyam vAjIbhavipine'yeye jInArAve rajomaye / bharAdapetai rAjone vivepe'rizatairapi // 113 // (ardhabhramaH) vAjIbheti-vivepe kampitam, kai: ? atizatairapi, kathambhUtaH ? bharAdapetaiH bharAt raNatatparatAyAH apetaH apagataH, kva ? bAjImavipine turaGgamagajaraNe, kathambhUte ? ayeye agamye, puna; jonArAva kSINazabde, punaH rajomaye dhUlinirmite vA, puna: rAjone zatruhIne / asya zlokasya caturo'pi pAdAn adho'yo likhitvA pUrvAparakrameNa vAcanamA arddhabhramalakSaNo vidho jAyate // 113 // yathA pine ye / te | rA | jo | pi na nAma pratisAmanta suH ke saMghavRttayaH / nanAma pratisAmaM taM prakRtyA prAtikUlikaH / / 114 // (viSamapAdayamakam ) neti-nAmAho saMghavRttayaH saGgha vRttiryeSAM te saGghavRttayaH sAmayAyikAH kSatriyAH, ke na presa ke no astAH apitu sarve'pi, katham ? pratikSAmantaM sAmantaM sAmantaM prati pratisAmannam asatva nanAma namaskRtavAn ko'sau? prAtikUlikaH pratikUlaM vartamAnaH, kam ? taM viSNuma, kyA ? prakRtyA svabhAvataH, kathaM yathA bhavati ? pratisAmaM yathopazamamiti // 114 // kamanyaM yaH samunna tamakarotkaradA mataH / gambhIrAM vaarssivittimkrokrdaamtH||11|| (samapAdayamakam ) ___ kamiti-ya: akarot kRtavAn, kAm ? yAvitatti samudravistAram, kathambhUtAm ? karadAM karaM dadAtIvi karadA tAM siddhAyadAm kathambhUtAm ? gambhIrAm ataH kAraNAt kAnyaM taM karadaM nAkarot apitu nAyaka rAjAke mara jAnese apane dAyitvase mukta saikar3oM zatru ghor3oM aura hAthiyoMke ghanameM jAkara bhI kAMpa rahe the / yadhapi jaMgala durgama thaa| usameM prAcAja bhI nahIM pahu~catI thI aura cUla ur3a rahI thI ( arthAt chipe vyaktiko dekhA bhI nahIM jA sakatA thA) // 113 // saMgha banAkara rahanevAloMmeM kauna aisA saMgha thA jisakA eka-eka sAmanta na Dara gayA ho ? svabhAvase nArAyaNake viruddha calanevAle bhI sandhi karaneko icchAse isake sAmane jhuka gaye the // 114 // harSapUrvaka mAne gaye nArAyaNane samudra taka phailI vasundharAko kara denevAlI banA diyA 1. sAmudAyikAH-0 80 / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH 381 kutavAneva, kathambhUtaH san ? samutsaharSaH, punaH karadA karadAtrA mataH iSTaH karadetyatra tRtIyA bodhyA svipi pratyaye bAto dhAtorityAkAralopaH // 115 // traste'vivarAste'tra kezavena nave'zake / tepe cAru rucApete nAdhute na nate'dhunA // 116 // (gatapratyAgatam ) brasta iti nA samstaM na matepe na taptam apitu na taptameva. kona ? kezavana viSNunA kathaM yathA bhavati ? cAru sarvazreSTham, kya ? dAtra jagati, katra ? aro zAtro, kathambhUte ? jaste mote, punaH avarAste avarAH aparAH zatravaH AstAH kSiptA yena tasmin, avatA aH viSNuH asya varo avara: ajyeSThaH balabhadraH tena astaH avarAstaH tasmin, punaH nave nUnane, punaH mate namra // 116 // samajanyAyato'nyAnmosamajanyAyato'vayan / samajanyata hInAreH smjnytyaaytiH||117|| (pAdamatapratyAgatabandha:) samajanyeti-samajani samAtaH, koso ? viSNuH, ki kurvan ? avayan mAnan, kAn ? anyAn zatran, ki kuvaMtaH ? AyataH AgacchataH, kena ? gosama zanyAyataH gosamUhanyAyena tathA samajanyata saMjanitA kRtetyarthaH, kA ? AyatiH uttaraM phalam, kayambhUtA? hInA kSINA, kasya ? areH 'yatroH, kyA kA ? samajanyatayA samAnaraNatayA // 17 // lUnaM khalIkRtaM naiva kRSTaM na dviguNIkRtam / / tathApi yAnezAleyavetrANi dadire phalam // 11 // - lUnamiti-tathApi dadire dattavanti, kAni ? yAnezAleyakSetrANi yAnAni hastyazvAdIni yAnAnAm IzAH yAnezAH yAnezvarAH Alividyate yeSAM te AleyAH zatravaH yAnezAzca te AleyAzca yA zAleyAH teSAM kSetrANi tAni tathoktAni, kim ? phalaM yadyapi kSetraM lanaM china naida khala kRtaM khalaM dhAnyamardanabhUmiH akhalaM thaa| ataeva aisA kauna bacA thA jo isake sAmane nata na humA ho yA kara na dene lagA ho ? // 115 // (atra traste, pravarAste, nave, azake, cArurucApete, nAdhute arauM adhunA kezavena na tepe|) loko Dare hue, svameva hIna ( pravara ) bane, nUtana kintu asamartha zatrupara bhI nArAyaNane aba krodha nahIM kiyA thA kyoMki usakI sundara kAnti samApta ho cukI thI aura vaha lalakArako bhI nahIM saha sakatA thA // 116 // ( mosamajanyAyata: AyataH anyAn avayana, samajanyatayA areH kSoNA prAyatiH samananyata / ) gAyoM ke samAna jhuNDa banAkara pAte hue zatrunoMko jAnakara ho nArAlagane barAbarIke saMgharSako taiyArI karake zatruke puNyako hI kSINa kara diyA thA // 117 // yadyapi jhaTaka diye gaye the kintu duSToMke samAna vyavahAra nahIM kiyA gayA thA, sAmrAjyameM khoMca ( milA ) liye gaye the kintu dUsarA daNDa nahIM diyA gayA thA ataeva .. -taM na napeto na nataprAsaM apitu na prAptabheSa, kena-da0 / 2 namapeto na nataprApta apitu prApta meva, kaMna - ja0 / azaka, rucApete, Adhute ityAdi zabdAnAM vyAkhyA pa. a. da. pustakeSu nAstyeva / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 dvisandhAnamahAkAvyam sakhalaM kRtaM khalIkRtaM tathA kRSTaM karSaNIkRtaM na dviguNIkRtaM ma dviva hitamiti sambandhaH / prakArAntaramAhatathApi dadire, kAni ? zAleyakSetrANi, kim ? phalam, kva ? pAne prayANe yadyapi zAleyakSetra lUna nera khalIkRtaM kRSTaM na dviguNAkRtamiti sambandhaH // 118 // amaraH khacarazcakramatrasatsamanaddha tam / kazca pazyaJjagaccakramatra satsamanaddhatam // 119 / / ( sayapAdayamakam ) amara iti-amaro devaH khabara vidyAdharo vA kaH samanaddha sannaddhavAn apitu na ko'pi, kiM kurvan / taM prativiSNum atra loke hataM vyAditaM pazyan abalokamAnaH tathA jagaccakraM samanat ucchvasat sallasadityarthaH tathA cakram atrasat udvegamagacchat pazyan san // 119 / / ye'mI mAyAmayAyAmAH zAGgamAropya tairayam / zaraiH zazAra zUro'rInprApya zelamahAguhAH // 120 // ya iti-ayaM zUro viSNuH zazAra hatavAn, kAn ? arIn zavana, kaiH kRtvA ? taiH zaraiH bANaH, ki kRtvA ? pUrva zAGga' panurAropya, kiM kRtvA ? pUrva zailamahAguhAH vijayArddhaparvatabRhatkandarAH prApya ye'mI zarA: mAyAmayAyAmA mAyAnimitadairdhyA: abhUvan // 120 // kanyAhemapuro lebhe mAyI yAyAtra kAtare / zuddhayAnapeto yAmAyAnayaM yAvo yamacata // 12 // (ardhabhramagarbhazlokaH ) kanyeti-lebhe prAptavAn, kaH ? sa viSNu: kA: ? kanyAhemapurastanayAsudarNapurANi, kapambhUtaH ? mAyI mAyAvAn, punaH yAyA matizayana manazolA, phva ? aSa raNe, punaH kAtare bhorI zuvadhAnapeTaH aparityaktaH yaM kAtaramakSata hatavAn sa viSNuH, kathambhUtaH san ? yAtaH prAptaH, kim ? ayaM bhAgyam / ayaH zubhAvahI rathAdike svAmI zatrunoMke rAjyoMne bhI ise upAyana prAdi diye the [phor3a kara phira dubArA na jotA gayA athavA kATakara khaliyAna bhI na kiyA gayA thA to bhI zAlike khetoM ne pahu~cane para phala diye the| ] // 118 // (atra taM hataM pazyan amaraH khacaraH kaH cakraM anasan samanaddha, jagat cakra atrasat samanat / ) usa pratinArAyaNako marA dekhakara, devatAoM yA khecaroMmeM kauna aisA thA jo nArAyaNake cakrakA bhaya na mAnakara lar3aneko taiyAra hotA? sArA saMsAra hI ( rAvaNa-kasake ) bhayase mukta hokara zAntiko sA~sa le rahA thA // 116 // dhanuSa para car3hAkara vijayArdha parvatako mahAguphAmeM chor3e gaye, jo mAyAse nirmita vizAlatAko prApta hote the, una bApoMke dvArA isa mahAbalI nArAyagane zatruoMko bhagA diyA thA // 120 // ( zuddhadhAnapetaH, anayaMyAtaH, yAyA, mAyo atra yaM akSata kAtare phanyAhemapura: leme yAM prAyAn / ] zrAcAra-vicArako zuddhise yukta, mAMgalika vidhikA kartA aura mAyApati nArAyaNa 1. sarvasminnapi pustake ( pa0 60 ja0 ) dviguNAkRtamityevAna pATho dRzyate / 2. 'san' padasyAdhaH pa0 da0 ja0 pustakeSu nAsti / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH vidhirityamaraH, kiM kurvan ? bAyAn Agacchan, kAm ? yo zuddhimiti, asya zlokasya caturo'pi pAdAnagho'yo likhitvArdhabhramaNabAcanayArthabhramagarbhazlokaH samutpadyate / / 1215 mA pe | to / yA / mA | yA idAnI sa eva arddhabhramamarbhazloko'bhidhIyate / samAzu gAdeme nyApIddhyAyankSamAtale / heyAnayAmayAkAromayApeto yato'trapu // 122 / / . : kamiti-Azu zIghra kaM ripuM nArebhe ArabdhavAn apitu sarvapi utsukIkRtavAn, ko'sau ? viSNuH, kayA kRtvA ? tayA tAzabdena lakSmIrabhidhIyate tayA lakSmyA, kathambhUtaH ? nyAyo notimAn, ki kurvan ? ayan gacchan pravatrtamAna ityarthaH, kya ? kSamAtale pRyitItale, kayA ? idayA doptyA pratApenetyarthaH, punaH heyAnayAmayAkAra: heyazcAsAvanayazca heyAnayaH heyAnaya eva AmayaH heyAnayAmayaH heyAnayAmayasyevAkAro yasya ki hi tadAbhAso gRhota: tadvattIvatvAditi bhAvaH, athavA heyAH zatravaH AnAH prANA: yAma uparamavRttiH heyAnAm AnAH heyAnAH heyAnAnAM yAmaH heyAnayAmaH heyAnayAmaM yAti prApnoti, Ata ityanena sUtreNa kA heyAnayAmayaH heyAnayAmaya ivAkAro yasya saH tathoktaH, athavA heyAH parityAjyA: mAnAH prANAH heyAzca te mAnAzca haiyAnAH heyAnayante prApyante heyAnayAH vidhi kRte rUpa siddham, A kottiH, heyAnayA cAso bAgha heyAnayA heyAnayayA nirvRttaH heyAnayAmayaH heyAnayAmaya AkAro yasya sa tathoktaH, uktaM ca 'maryAdAyAM zriyAM kolmAkAra: kathyate budhaH' puna: amayopetaH na mA amA tayA amayA alakSmyA dAridrayaNa apetaH parityaktA, punaH yataH yalaparaH udyamI, katham ? atrapu alajja niHzaGkam // 122 // zrIdhInItisthitiproteruddhatirucitoditi / eSo'jaiSIdviSoroSa ruddhveti rucitoditi // 123 / / ( cyutayogavAhaniHkaNThyaH , samapAdayamakam ) isa digvijayameM calatA huA jisa para vAra karatA yA vaha bhIru hokara ise kanyA, sonA aura nagara bheMTa karake zuddhiko prApta karatA thA // 121 // (heyAnayAnamAraH, yataH, apuH, nyAyo, a-mayApetaH kSmAtale ayan iddhayA tayA kaMna prAzu rebhe / ) tyAga karane yogya, nikRSTa nItiyoM rUpI mahAmArIkA rodhaka athavA zatru ( heya ) ke prANoM ( prAna ) ko Urdhvagati ( yAmayA ) kA kartA { kaarii)| athavA jisakA rUpa ( AkAra ) parityAjya ( heya ) prANoM ( prAna ) se prApta ( yA ) kauti ( prA ) maya hai, sadaiva prayatnazIla, lajAlu, nyAyakartA aura lakSmIse veSTita nArAyaNane digvijayameM pRthvI kI parikramA karate samaya jagamagAtI lakSmIke dvArA kisako turanta utsuka nahIM banAyA thA // 122 // 1. yasya sAkSAna heyAnayAmayA ivAkAro yasya kiN-10d| -vvvvv Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam zrIti-ajaiSIt jitavAn, kaH ? eSaH viSNuH, kAn ? dviSaH zatrUn, katham ? aditi bakhaNDama, ki kRtvA ? rucitoditi iddhodayaM yathA bhavati roSa kopaH ruddhvA saMvRtya, katham ? ityuktaprakArApekSayA zrIdhInItisthitiprItaH zrIpramukhAnAM prIteH ucito yogyaH, punaH uddhetiH utkhAtazastraH / / 123 // zrItaH surakulaM hInamatrAsIdakSamohitam / tAttraM tu vRttataH kSiptamatrAsIdakSamohitam / / 124 / / ( samapAdayamakam ) zrIta iti-surakulaM devavRndam akSamohitaM akSeSu' sparzanAdiSyindriyeSu mohitaM niviveka tathA zrItaH zriyaH sakAzAt hInam atra loke AsIt saMjAtam / atrAyaM bhAyaH viSNovibhUtimAlokya svAM vibhUti vinindya surakulaM sacintayA lajjitaM babhUva ityarthaH / tu punaH kSAtraM kSatriyasamUhaH vRttataH vRttAt kSiptam AcaraNAt cyutam, puna: akSamohitaM na vidyate kSamAyA bhUmeH UhitaM vitarkaNaM yasya tat, avAsot trastaM svAM medinI vihAya palAyanaM cakAretyarthaH // 124 / / sarvakarmINamUlacaM dUtamudyuktavikramam / ahityAzvamapi mlecchastrIrAjyaM tamazuzravat // 12 // sarveti-azuzruvat zrAvayati sma, ki kattU ? Azvamapi azvabalamapi, kim ? mlecchasyorAjyaM mlecchAH kSatriyAH mlecchA eva striyaH mlecchastriyaH mlecchastrINAM rAjyam, kamazuzruvat ? taM viSNum, ki kRtvA ? sarvakarmINaM sarvakAryasamartham, UrdhvazaM bhAvikAryadarzakam, udyuktavikramaM prayuktaparAkrama, dUrta prahitya preSya, tathA Azvamapi sarvakarrANam Urdhvam Uz2a jAnunI yasya vyAghrIvAditi jJa: jAnu zabdasya jJAdezaH tathA udyuktavikrama sarvaviziSTapAdam // 125 // prajighyuH pArvatIyAzca cAmaraM dantamaupadhim / cittena kArmaNenApi dviSanto na tamadviSuH // 126 // prajighyuriti-prajighyuH prasthApitavantaH / ke ? pArvatIyAH parvatodbhavA mannayanAdayaH, kim ? cAmaraM dantaM sampatti ( zrI ) zikSA (dhI ) nyAya ( noti), sthAyitva aura premake lie zastra uThAnevAle evaM ucitakArI isa prakhara tejasvI nArAyaNane samasta (aditi ) zanoMko' apane roSase hI kIlita kara diyA thA aura jIta liyA thA // 123 // (atra akSamohitaM, surakulaM zrItaH hInaM prAsIda, akSamA UhitaM tataH kSiptaM kSAtraM prtraasiit|) vizvameM indriyoMke viSayabhogoMmeM lona devakula bhI isako lakSmIke kAraNa hIna ho gayA thaa| hAra jAneke kAraNa pRthvI yA rAjyako cintAse mukta ataeva rAjadharmase girA kSatriya kula isase Dara gayA thA // 124 // mleccha rAniyoM dvArA zAsita rAjyoMne saba prakArake vAhana - ( karma ) yogya, puSTa unnata jaMghA (ja) yukta prazikSita cAla ( vikrama ) vAle ghor3oMkI bheMTase sAtha, saba kArya karanemeM samartha, pAgeko jAnanevAle tathA prasiddha parAkramI dUtoMko bhejakara nArAyaNako samarpaNa kA samAcAra diyA thA // 125 // ___ pahAr3I rAjAnoMne nArAyaNakI sevAmeM cAmara, hasti-siMha danta aura vividha jar3I1. -pu indriyeSu mohitaM sparzanarasanadhrANanakSuHzrotravyApAreSu nirvivekamityarthaH--50 80 ja0 / 2. -maM samarthaviziSTa-pa0 da0 j0| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH 385 tathauSadhi gha tathA cittena dviSanto'pi nAdviSuH na viSTavantaH, kam taM viSNu kena ? kArmaNena kathaMbhUtena ? karmaNA prayuktenetyarthaH // 126 / / samayAcakrire kheyaM kerimUlaM yadambudhIn / samayA cakrirekheyamaladhyA sAmavAyikaiH // 127|| (viSamapAdayamakam ) samayeti-ke zatravaH samayAvakrire kAlayApanAM kRtavantaH apitu na ke'pItyarthaH, yat yasmAt kAraNAt kheyaM khananIyaM khanitavyam, kim ? arimUlam, zatrumUlam, katham ? samayA samIpe, kAn ? ambuSIna samudrAn, yuktametat, iyaM cakrirekhA cakravartimaryAdA sAmavAyikaiH sainikairalaGghayA // 127 / / samayAsIdasau janyaM samayAsIdasaujanyam / samayAsIdasau janyaM samayAsIdasaujanyam // 128|| (sarvapAdayamakaM gomUtrikAkAram ) sapItimA sAgAtIla satyanAreNa gatavAn kaH ? asAvayaM viSNuH, kim ? janyaM raNaM tadA samayAsIt prayatnaviSayIkRtavAn, ko'sau ? viSNuH, kim ? asaujanyam amaMtrI tathA samayAsIt prAptavAn kaH ? asI viSNuH, kim ? janyamapavAdam, kva asau khaGge, kathambhUmaM janyam ? janAdanapetaM anyam, kathambhUto viSNaH, samayAsIdayaM bhAjyavaho vidhiH asiH khaGgaH saGgatamayaM yasyA'sau samayaH samayazcAsAvasizca samayAsiH samayAsinA indatIti ideH vipi kRte sati siddhaM samayAsIt iti rUpam / saGgatabhAgyavahavidhinA khaGgena pratApItyarthaH / 128 // vyadhAdarINAM dvopeSu jayastambhasthiti vyadhAt / vyaghATelAvane dhairyAdaNDo'sya madhu bhavyadhAt // 126 / / (Adyantayamakam ) vyavAditi--daNDa: sainyaM dvIpeSu jayastambhasthiti vyadhAt kRtavAn, kasmAt ? arINAM vyadhAt tADanAt tathA vyaSAt AsvAditavAn kaH ? daNDaH, kim ? madhu madhurasam, kva ? velAvane, kasmAt ? dhairyAta, kathambhatAta ? bhavyadhAt kalyANadhArakAt, kasya daNDaH ? asya viSNoH / / 129 // bUTiyAM bhejI thIM / yadyapi unake manameM dveSa thA to bhI prAcaraNase unhoMne nArAyaNake prati zatrutA nahIM dikhAyI thI // 126 // ___ kauna aise rAjA the jo zaraNApata hone meM vilamba karate ? kyoMki cAroM samutroM takake zatruoMko jar3eM khodakara pheMkanI thiiN| cakravartIkI isa rAjyasImA ( rekhA ) kA kauna sainika ullaMghana kara sakatA thA? // 127 // ( asau janyaM samayAsIt, asaujanyaM samayAsIt, samayAsIt prasau, prasau janya, janyaM samayAsIt / ) isa nArAyaNane yuddhako samyak prakArase calAyA thaa| duSTatA yA mAtatAyIpanakA prayatna karake pratirodha kiyA thaa| aura maMgaladAyinI ( samayA ) talavAra ( prasi ) se dedIpyamAna ( idi ) isane khanake viSayameM phaile janApavAda (janya ) ko samApta kara diyA thA // 128 // damana karake ( vyadhAt ) zatrunoMke dvIpoMpara isakI senAne vijaya-stambha banA diye the ( vyadhAt / tathA kalyANakArI ( bhavya ) honeke kAraNa isake zAsana ( daNDa ) ne samudra taTake vanoMmeM sAhasa aura nizcitatAke sAtha madhukA svAda liyA thA // 126 / / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam ityAdAya dineH kaizvidizo daNDadhanaM nRpaH / sadayodhyAmato rAgAdyayau dvAravatIM purIm // 130 // itIti--dviH / ataH atatIti at vivapi kRte sati rUpaM siddhaM tasmAt vijRmbhamANAt rAgAt proteH nRpo lakSmaNaH kAm ? purIm / kimAkhyAm ? ayodhyAm kathambhUtAm ? dvAravatIm kiM kRtvA ? dizo daNDanam AdAya gRhItvA ke ? kaizciddinaH katham ? ityuktaprakAreNa kathambhUtaM daNDadhanam ? sat samIcInam avyabhicArItyarthaH / 386 bhAratIyaH - nRpaH kRSNaH sadayodhyAM satI cAso ayodhyA ca sadayodhyA yodumazakyA vAM zatrubhiralaGadhyAm purIM athavA dvAravatoM rAgAt yayau kathambhUtAd rAgAt ? adhyAmataH vizadAt kathambhUto nRpaH sadayaH sAnugrahaH / zeSaM sugamam // 130 // viyoge laghumnuttuGgamAnItAzArthamAtmajam / sA taM mAteva saMvoDhuM mudAmAntyapi nAzakat // 131 // viyoga iti - nAzakat na zaktA kA ? sA purI, kiM kartum ? AnItAzArtham AnotadindravyaM taM viSNuM saMyom, kathambhUtam ? ki kurvatI satyapi ? muddA santoSeNa amAntyapi svApyavakAzamalabha mAnetyarthaH / keva ? mAteva jananIva, kiM kartum ? do kam ? AtmajaM putram kathambhUtam ? AnovAzArtham, AhRtAbhipitArtham, punaH laghum, kva ? viyoge, punaH kathambhUtam ? uttuGgam kva ? saMyoge kiM kuryatI satyapi ? mudA harSeNa amAnyapi // 131 // avASTabhaJjanAzcAruzeSAbhistaM camUH puram / pravASTabhanAzvArurAjJayA na tRNAnyapi // 132 // ( viSamapAdayamakam ) avASTabhaniti---janAH cAruzeSAbhirmanoharAzIrvAdaiH taM viSNum avASTabhan avaTubdhavantaH stutavanta ityarthaH tathA camUH senA puram purIM adASTa vyAptavatI tathA ca na Arurnagatavanti krAni? tuNAnyapi, kAH ? bhaJjanA: AmardanakriyAH, kayA ? AjJayA Adezena ||132 || isa prakArase kucha hI dinoMmeM samasta dizAoMoMkI samIcIna vyavasthA karake tathA sampattiko lekara pratidina bar3hate ( ataH ) gRhapremake kAraNa rAjA ( rAma ) aneka toraNoMse sajjita ayodhyApurIko lauTe the [ isa prakArase pratidina bar3hate rAgake kAraNa rAjA ( kRSNa ) zatrunoMke dvArA anAkramaNIya ziSTapurI dvArakAko lauTe the / athavA spaSTa ( zravyAmataH ) rAgake kAraNa parama kAruNika rAjA kRSNa ) dvArakApurIko lauTa par3e the ] // 130 // bichur3aneke samaya choTe kintu lauTaneke samaya lambe-caur3e tathA samasta dizAoMkI sampatti ke sAtha lauTe putrako harSase praphullita mAtA jisa prakAra goda meM nahIM uThA sakatI hai, usI prakAra jAte samaya halake aura lauTate samaya dazoM dizAoMoMke vibhavase lade sarvopari ( uttuGga ) cakravartI rAjA ( rAma kRSNa ) ko suvistRta kintu utsava meM masta prayodhyA yA dvArakA bhI nahIM samhAla sakI yI // 131 // manohara svAgata yA zrAziSa vacanoMke dvArA nAgarikoMne usa nArAyaNakI stuti kI thI / vijayI senAe~ pUrI nagarImeM phaila gayI thiiN| aura rAjAkI zrAjJA ho gayI thI ki tRraNoM ko bhI na rauMvA ( bhaJjana ) jAya ( zrAruH ) // 132 // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH pravizya puramArAdhya cakramAruhya viSTaram paraM mitrANi dezAya nAmuJcatadanusmRtim // 133 // pravizyeti - viSNu viSTaramAsanamAmA cakram ArAdhya prapUjya puraM pravizya mitrANi dezAya paraM kevalaM amuJcat muktavAn tadanusmRti mitrAnusmaraNaM nAmuJcat / / 133 / / ekamuktimalubdhaM ca kulopakaraNaM hitam / sAmAdhikamasAdhuM ca rAjyabhAraM babhAra saH // 134 // 387 ekabhuktiriti--sa viSNuH rAjyabhAraM babhAra zrutavAn puSTi ninAya kathambhUtam ? aludhiM na vidyate lubryitra saH taM nirlobha tathA ca ekabhuktim ekAnubhavagocaramiti vizeSaH parihriyate, anubdhi vimohahInaM tathA ekabhuktim ekasya bhuktiH rakSA yasya tamekacchatramityarthaH punaH hitaM hitopakaraNaM kulopakaraNaM bhUmi cchedakaram iti virodhaH parihiyate hitaM sukhadaM kulopakaraNaM vaMzopakAram punaH sAmAdhikaM sAmnA adhikam asAdhuM na ceto raGgakamiti viruddhaM parihiyate sA lakSmIH mAjJAnaM paJcAGgamantraH tAbhyAmadhikam asAdhum aH viSNuH tasya sAdhu manoharam // 134 // nAneTasahitAdohi svayaM gaurvasu bhUpatiH / nASTa sahitA'do histhAnaM tIrthAntarAtparam || 135 // (viSamapAdayamakam ) nAneti - svayamAtmanA aohi dugdhA kA ? gaurmedinI, kim ? vasu dravyam, kathambhUtA satI ? nAneSTasahitA vividhAbhilaSitayuktA, punaH hitA hitadAyinI tathA nAneSTa na prApitavAn koso ? bhUpativiSNuH, kim ? ada etadvasu, ki nAneSTa ? sthAnaM kathambhUtam ? paramanyat kasmAt ? tIrthAntarAt dharmasamavAyinaH kAryasamavAyitaH puruSAstIrtham ekasmAttIrthAdaparaM tIrtha tIrthAntaraM tasmAttathoktAt katham hi ? sphuTam // 135 // rAjadhAnI meM praveza karake nArAyaNane cakraratnakI pUjA kI thii| zrIra rAjasiMhAsana para baiThakara kevala mitra rAjAnoMko apane-apane deza jAneke lie vidA kiyA thaa| to bhI una (mitroM ) ko smRtiko apane pAsa hI rakhA thA // 133 // nArAyaNane rAjabhArako aise bahana kiyA thA ki [ usameM lobha na thA to bhI loga eka bAra khA pAte the, sabake lie hitakArI yA to bhI bhUmi yA vaMza ba~Tate jAte the aura samAdhi dvArA calAyA jA rahA thA kintu durjana bahuta the ] ekachatra ( bhukti ) honepara bhI htarfan bar3hAnekA lobha na thA, sabake lie sukhada thA tathA vaMzoMkI vRddhi ho rahI thI aura lakSmI ( sA ) tathA jJAna ( mA ) khUba bar3hanese nArAyaNa (zra ) ke lie vaha priya ( sAdhu ) thA // 134 // fafas prakArake abhilaSitoMse bharI aura maMgalamayo bhUmi svayameva vibhava de rahI thI / yaha rAjA bhI isa svayaM prApta sampattike dvArA ( suvrata yA nemi ) ke dharma ( tortha ) ko chor3akara kisI dUsare sthAnako nahIM cAhatA thA // 135 // 1. viruddhaM pa 10 da0 ja0 / 2. rthaH kathambhUtaM santaM ? hitaM kila katham ? kuchopa - pa0 da0 ja0 / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam svapuragrAmavAyattaM vastrAdikSaJjanaM janam / svapuramA matA yattaM bhUpAstasyAdhikAriNaH // 136 // (viSamapAdAdi-yamakam ) svapurIti-bhUpAH adikSan diSTavanta: kim ? svapurapAmatAyattam AtmanagarapAmasamUhAdhInaM basu dravyam, kasya ? tasya viSNoH nathaH ra svapuH suSchu yAnti sma yayoktanyAyena rakSitavanta ityarthaH, ke ? adhikAriNo niyoginaH, kam ? taM janaM janam, kasya ? tasya viSNoH, kathambhUtAdhikAriNaH ? agrAH uttamAH punaH matAH iTAH // 13 // parasparamapazyantaH sAmantA dadRzuH prabhum / namantastaM navotthAnaM bhAnuM dUrasthitA iva // 137 // parasparamidi-sAmantAH taM prabhuM viSNu dadRzuH dRSTavantaH, kathambhUtAH ? dUrasthitAH, kamiva ? bhAnumiva sUryamiva, ki kurvantaH ? namanto namaskurvanta: apazyantaH anirIkSamANAH, katham ? parasparamanyonyam, kathambhUtaM prabhuM bhAnuM ca ? navotthAnaM nUtanokSyamiti // 137 // nijato hi gharArAdhI sadA nAma ravI rucaa| vedhasA janito bhUyo yoge veganayena san // 138 // nijata iti-hi sphuTo nAmAhI janitaH, kaH karmatApanaH ? san sajjana: viSNuH, kena ? veghasA brahmaNA, katham ? bhUyaH, punaH kena kRtvA ? veganayana, kva sati ? yoge samAdhI sati, kathambhUtena veganayena ? nijataH svAdhInena, kathambhUtaH ? raviH sUryaH kayA? rucA dIptyA, kathambhUtaH ? gharArAdhI gharAM rAdhyatIti ityevaMzIla: bhUmivivarddhakaH, athavA parAM rAghnotItyeyaM zIla: bhUmisaM siddhikArakaH, katham sadA sarvadA / pratilomAnulomena' dvaitam // 138 // sannayena gave geye yo bhUto nijasAdhave / cAruvIramanA dAsa dhIrArAdhahito'jani // 136 // yataH nArAyaNake pradhAna lokapriya adhikArI janatAko bhalIbhAMti ( suse rakSA pharate the ( apuH ) phalata: usake sAmanta rAjA bhI apane apane nagaroM aura prAmoMse honevAlI prAyako janatA ( janaM ) kA ghana mAnate the aura unake vikAsameM hI vyaya karate the // 136 // nUtana abhyudayako prApta cakravartI rAjA nArAyaNake sAtha sAmanta rAjA loga navodita sUryake samAna dUrase hI sAkSAtkAra karate the| namaskAra karane meM lIna sAmanta loga prApasameM eka dUsareko ora dRSTi bhI nahIM DAlate the // 137 // devarUpI prajApatine apane tejake dvArA sUryako banAyA thA, jo sadaiva vinA nAgAke pRthvokI pArAdhanA karatA hai / tathA yogameM sthita usane hI apane nIti pravAhase sAdhu rAjAko sRSTi kI thI jo anAdi kAlase jagatko vyavasthA karatA pAyA hai // 13 // 1. loma dvaitam-60 j0| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAvazaH sargaH 389 saditi-yo viSNu bhUtaH samutpannaH, kathambhUtaH ? geyaH stutyaH, kasyai ? gave bhamaye, kena kRtvA ? sannayena samIcInanItyA, kathambhUtAya gave ? nijasAdhave nijAH sAdhavo yasyAH sA tasya tathA ajani sajAtaH, kathambhUtaH ? cAruvIramanAH cArayo avyabhicAriNo ye vIrAH subhaTAsteSu mano yasya saH, punaH kathambhUtaH ? adAsapIrArAghahitaH do chedana ityasya prayogaH, aH viSNuH adyatIti adaH, AdaH kA ityanena sUtreNa kaH, viSNuzatruH rAmAyaNapakSe rAvaNa: bhAratapakSe jarAsandhaH, adamasyati karmaNyaNityanena sUtreNa, adAsaH viSNuzatrukSepaka ityarthaH, dhIrAH niHkSobhAH ArAH zastravizeSasaMjJakAH ArA dadhatIti ArAdhAH, AtaH ka ityanena sUtreNa kaH, ArAgharA ityarthaH, adAsAzca te dhorAzca ArAdhAzca te adAsadhIrArAghA adAsadhIrArAdhA hitA yasya, teSu tebhyo vA hitastathoktaH / / 139 // svapatyaM vidhinigrAhaM svapatyante'karodviSAm / AjijIvAbhi kRtvA namAjijIvAravAhatam // 14 // (prathamapadayamakam ) sveti-akarot kRtavAn, kaH ? viSNuH svapatyaM zobhanamapatyam ' AjJAvidhAyinaM putramityarthaH, kathambhUtam ? viSinigrAhaM devavidhvaMsakam, va sati ? svapatyante svasvAmivinAze, keSAm ? dviSAM zatraNAM tathA AjijIva prANAnadhArayat, kim ? apatyam, kiM kRtvA ? pUrva kRtvA, kim ? tamadhi taM viSNuM svAminaM kRtvetyarthaH, kathambhUtaM viSNum ? AjijIvAravAhatam Aje vo yasmAt sa AjijIvaH AravaH sarvavyApI dhvaniH AjijIvazcAsAvAravazca AjijIvAravaH AjijIvAraveNa AhataH sa tayoktaH taM raNollAsagabhoradhvanijarjaritamiti / / 140 / / amA raNa mahAmAtrairmahAbrahmairamAraNam / adhyAyankavibhiH kAvyamadhyAyankarma cAkarot // 141 // (pAdayamakam ) ameti-akarot kRtavAn, kaH ? viSNuH, kim ? karma kAyaM kiM kurvan ? adhyAyan abhigacchan, kam ? raNam, katham ? mahAmAtraH hastisAdhanakaiH amA saha, kiM kurvan ? adhyAyan parAmRzan, kim ? mahAbrAH mahAbrahma yeSAM te mahAbrahmAH mahAbrahmaNorASTrebhya ityanena sUtraNa TastastabhoktaH jitendriyaiH puruSaH amA sArddham amAraNam ahiMsAM tathA cAdhyAyan, kim ? kavibhiramA sAkaM kAvyam // 141 // jo nArAyaNa utkRSTa nItikA pravartaka honeke kAraNa samasta usa lokake lie stutya hai jisake sAdhu hI sage haiM, vahI nArAyaNa sadAcArI ghora puruSoMkA snehI hone ke kAraNa viSNuke (a)virodhiyoM ( rAvaraNa-jarAsaMdha ) ke mardaka, dhIrajazAlI aura cakra ( pAra ) ke dhArakoMkA kalyANakartA bana gayA thA // 13 // zatruoMke apane-apane prabhutroMkA asta ho jAnepara nArAyaNane inake Upara apanI prabhutAko sthApita kiyA thA jo ki devakA bhI nigraha kara sakatI thii| yuddha ( mAji ) meM honevAle jIvoMke zora (pArAva) ko samApti karake zatru maNDalapara adhikAra jamA kara vaha sukhase jI rahA thA // 140 // nArAyaNa pradhAna mantriyoMke sAtha yuddhakA pratIkAra socatA thA, bar3I vaya (mahAmAtra) ke vidvAnoMke sAtha ahiMsA tattvako vivecanA karatA thA, vipula dhana vyaya karanepara sulabha kaviyoM ke sAtha kAvyacarcA karatA thA tathA samasta kAryoko zAkhake anusAra karatA thA // 14 // 1. svasya patyaM prabhutvaM prAsaMgikam / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / dvisandhAnamahAkAvyam arthAnapekSAnadrAdIkAle karaNamAtrikAn / sa paurAnaGgahArAMzca namakramakaTokarAn / / 142 / / bhaniti-sa viSNuH kAle sahaye yathocitasare apekSAn arthAn adrAkSIdavalokitavAn tathA karaNamAtrikAn adhikAriNaH adrAkSIt tathA paurAna nagaranivAsina adrAsIt tathA aGgahArAn adrAkSIt kathambhUtAn ? namatkramakaTokarAn namrobhavaccaraNanitambahastAn // 142 / / tatasAratamAsthAsu mubhAvAnamitAradhIH / dhIratAbhinavAbhAsu susthAmA tarasAtata // 143 / / (sarvagatapratyAgatam ) tatasAraMti-Atata vistRtavAn, kaH ? sa viSNuH, kAn ? subhAvAn suSTupariNAmAn kAsu ? tatasAratamAsthAsu vistRtasAratamapratijJAsu, kathambhUtAsu ? dhIratAbhinavAbhAsu dhIratAbhinabA AbhA yAsA tAsu tathoktAsu niHkSobha vattaruNapratApAsu, kathambhUtaH sa viSNuH ? susthAmA balIyAniti kayam ? tarasA zIghram, kathambhUtaH abhitAradhIH abhigatA tAradhIryasya saH sakalazAstrarasAsvarasarasikabuddhirityarthaH, punaH // 143 / / kSayalobhavirAmahetavaH prakRtInAmabhavana yatra yH| ripumadhyakRtAsya kevalaM paravadhyaH parakIyatAM yayuH // 144 // kSayeti-~-yatra viSNo nAbhavanna sAtAH kSayalobhavirAgahetavaH kSayo balAbhAvaH, lobhaH sarveSu padArtheSu vyAmohaH, birAmaH anurAgAbhAvaH, kSayazca lobhazca virAgazca kSayalovirAgA, kSayalobhavirAgAH, kSayalobhavirAgAzca te hetavazca te tathoktAH, kAsAm ? prakRtInAM durgAdhyakSadhanAdhyakSasenApatipurodhomantridaivajJalakSaNAnAm / AsAM viparItatayA svarUpaM nirUpayati kSINA hi prakRtirakiJcitkarA jAyate, lubdhA khalu tameva pati grasate aherapatyabhakSaNayata, lugdhasya viraktA satI rAjyabhaGgAya jAyate iti, etena rAjani prakRteH svAdhInatA kayiteti, tathA yaH adhyakRta adhikRtavAn, kam ? ripuM zatru yaH zatroH svAmI babhUveti bhAvaH / evaM sati kevalaM paraM yayugatAH, kAH ? paravacaH anyakAminyaH, kAm ? parakIyatAM parAdhonatvam, kasya ? asya viSNoH atra viSNoH paranArIsodaratvaM pradarzitamiti bhAvaH / / 144 // vaha ucita aura nizcita samayapara rAjakAjako dekhatA thA, yAcakoMko sunatA thA, adhikAriyoMse prativedana letA thA, nAgarikoMse milatA thA tathA zikSita aura pAdavinyAsameM paTu nartakoMkA nRtya dekhatA thA jisameM phamara bhaura hAthoMkA loca darzanIya hotA thA // 142 // ___ svayaM prAsthA ( samyagdarzana )meM dRr3ha aura vipula ( tAra) duddhiko prApta nArAyaNane sthiratAko nayI jyotile daidIpyamAna mUla tattva (sAratama ) meM zraddhAko bar3hAnevAle logoMmeM, pavitra bhAvoMkA bar3I tejIse saMcAra kara diyA thA // 143 // jisake rAjyameM prajAko kSaya, lobha, aprItike kAraNoMkA sAmanA nahIM karanA par3atA thA, jisane kevala zatrunoMkA damana kiyA thA aura dUsaroMkI paniyAM ho jisake rAjyameM parakIyA dUsaroMkI patnI thI arthAt koI parakhIpara dRSTi nahIM DAlatA thA // 144 // 1. bhatva taruNa pa.da0 ja0 / 2. caitAlIyaM chndH| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH ___391 camyAjisthirayA dharAnamananizcintasthito'nazcaran * prajJAna sthiti karmajAtamavanisvAmI sukhAnAM kRte / matvAmA sacivairihatyamavasi sthAnaM satAmacitau tau jainau caraNau prajAzamakRtau ratyAstutendrastutau // 145 // (SaDaracakragarbham ) cambeti-avanisvAmI viSNuH jainau caraNo astuta stutavAn, kathambhUtau caraNo ? prajAzamakRtI prajAnAM zamaM zAnti kuruta iti svi etau tathokto, punaH indrastuto, punaH acitau punaH satAM satpuruSANAm avasi akSayaM sthAnam Aspadam, kiM kurvaghnastuta ? karmajAtaM kAryasamUha carannabhuvan, kathaM yathA bhavati ? anaH sollAsam ana prANana ityasya dhAtoH aspratyayAtaH payogaH, kiMga yatrAmA kati hAziye kAyambhUtaM karmajAtam ? ihatyaM iha lokodbhavam, punaH kathambhUtam ? prajJAnasthiti, kiM kRtvA ? pUrva matvA vicArya, katham ? sacivaH amAtyaH amA sArddha kathambhUtaH san ? gharAnamananizcintasthita: dharAnamanena pUrva nizcintaH pazcAt sthitaH medinIprIkaraNanizcinta ityarthaH, kayA ? AjisthirayA samAmasthirayA cambA senayA SaDaracakragarbham / / 145 // nItyA yo guruNA dizo dazarathenopAttavAnandanaH zrIdevyA vasudevataH pratijagannyAyasya mArga sthitaH / tamya sthAyidhanaMjayasya kRtitaH pAduSpaduccairyazo mAmbhIryAdiguNApanodavidhinevAmbhonidhIlaGghate // 146 // netyeti-triH / tasya lakSmaNasya yazaH ambhodhIn samudrAn laGghate, keneva ? gArbhIyAdiguNApanodavidhineva, katham ? uccaratizayena, kiM kurvat ? prAduSSat pracurIbhavat, kasyAH sakAzAt kRtito vidhAnAt, kasya ? jayasya, kathambhUtam ? sthAyidhanaM yo nandanaH putraH sthitaH, kva ? mAgeM, kasya ? nyAyasya, kena saha ? dazarathena guruNA pitrA, kiM kurvato nyAyasya ? avato rakSataH, katham ? pratijagat lokaM prati kathambhUte mArge ? vasude kathambhUto nandanaH ? nItyA dizaH kakubhaH upAttavAn gRhItavAn, kathambhUtayA nItyA ? zrIdevyA priyA dIvyati vilasatIti zrIdevI tayA / atha bhAratIyaH-tasya viSNoryazaH kattu laGghate, kAt ? ambhonidhIn, keneva ? gAmbhIryAdiguNA yuddha meM DaTanevAlI senAke dvArA samasta pRthvIko vazameM karake nizcinta hue aura prAsamudra dharAke svAmI nArAyaNane, bhavyoMke dvArA pUjanIya, indra ke dvArA stuti kiye gaye aura prajAmeM sukha evaM zAntike kAraNa jinendra devake lokamAnya caraNoMkI zraddhA aura premake sAtha stuti kI thii| tathA akSaya ( avasi ) padake bhaNDAra ( sthAna ), samyag jJAnake kAraNa laukika ( ihatyaM ) anuSThAnoMkI paramparAko bhI vaha mantriyoMke vimarSa karake apane aura prajAke sukhoMke lie saharSa ( pranA ) karatA rahatA thA // 14 // jisa nArAyaNane lakSmIko krIDAbhUmi ( devyA ) nItike dvArA dazoM dizAoMpara adhikAra kiyA thA, jo pitA dazarathake dvArA mAnandavarddhaka, saMsArake rakSaka aura nyAyako sampattidAtA mArgapara lagAyA gayA thA, jisake vijayarUpI puruSArthake kAraNa sthira sampatti bar3hI thI aura jisakA yaza gAmbhIrya, prAdi ziSTa guNoMke sAtha khelatA huA samAna cAroM samudroMko lAMgha gayA thaa| 1. zArdUlavikrIDitaM vRttam / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 dvisandhAnamahAkAvyam panodavidhineva kathambhUtaM yazaH ? sthAyi sthirataram, katham ? uccairavizayena, kiM kurvat ? prAduSpada, kasyAH sakAzAt ? kRtitaH vidhAnAt, kasya ? dhanaMjayasyArjunasya yaH sthitaH kva ? mArga, kasya ? jaganyAyasya, kathambhUtaH ? vasudevataH prati vasudevasya pratinidhiH vasudevena sadRza ityarthaH, punaH kayambhUtaH ? nandanaH samRddhaH, kayA ? zrIdevyA punarapi kathambhUtaH ? upAttavAn, kAH ? dizaH, kayA ? notyA, kati saMkhyopetA ? daza tathA rathena syandanena ca, kathambhUtena ? guruNeti / atha granthakArapakSo'bhidhIyate-tasya dhanaMjayasya kRtitaH kRteH prAduSyat sthAyi yaza: kattuM laGghate, kAn ? ambhonidhIn, keneva ? gAmbhoryAdiguNApanodavidhineva / katham ? ucca: yaH zrIdevyA mAtunandanaH putraH sthitaH, kva ? jagannyAya kayambhUtaH ? vasudevataH prati vasudevasya pituH pratinidhiH, punaH kathambhUtaH ? dizaH upadezAn upAttavAn, kasyAH? nItyA notaH, kena ? guruNA, kimAthyena ? dazaratheneti // 146 / / iti niravadyavi dhAmaNDanamaNDitapaNDitamaNDalIDitasya SaTtarkacakravartinaH zrImadvinayacandrapaNDitasya guroranlevAsino devanandinAmnaH ziSyeNa sakalakalodbhavacArucAsurIcandrikAcakoreNa nemicandreNa viracitAyAM sindhAnakavedhanaMjayasya rASadhapANDavIyAmidhAnasya mahAkAvyasya padakaumudInAmadanAnAyAM TIkAyAM nAyakAbhyudayarAvaNa jarAsandhavadhanyAvarNanaM nAmATAdazaH sargaH // 18 // samApto'yaM granthaH / zrI devIke nandana aura vasudevako pratimUrti jo nArAyaNa (kRSNa) saMsArameM nyAyake hI mArgapara prArUr3ha thA, jisane pavitra rAjanIti aura vizAla rathake dvArA dazoM-dizAmoMke svAmitvako prApta kiyA thA, dhanaJjaya arjunake parAkramake hetuse usakA sthAyI yaza phailA thA tathA gambhIratA prAdi samasta guNoMko krIDasthalI honeke kAraNa usakI kIti samudra ke pAra calI gayI thii| ___ zrI devI ( mAtA) aura vasudeva ( pitA) ke nyAyazAla premI jisa putrako dazaratha gurune nItipUrvaka sAhityakI dizA prApta karAyI thii| usa dhanaJjaya kavikI kRti (dvisandhAna kAvya )ke kAraNa sthAyI kIti huI hai| gAmbhIrya, mAdhurya, prasAda, Adi kAvyake guragoMke dvArA vaha samudroMkI gaharAI, nirmamatA, prAdi guNoMko bharapUra ha~sI karatI hai| nirdoSavidyA bhUSaNa bhUSita; paMDitamaNDalIpUjya, SaTtakacakravartI zrImAn, paNDita vinayacandraguruke praziSya, devanandike ziSya, sakalakalA cAturI-candrikA cakora nemicandra dvArA viracita kavi dhanaJjayake rAghava-pANDaSIya nAmale khyAta dvisandhAna kAdhyakI padakaumudI TIkAmeM nAyakAbhyudaya varNana nAmakA bhaSTAdaza sarga samApta // 18 // Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ar] agrato bhava zubhe pathi 10010 ajaro'va nivRttaceSTita 432 ajitvAnyaM zriyA triSNoH 18172 ajJAtacaritaM zatru 914 atyantInA havAlIyam 1840 atyayAntAM mahonAyAm 1832 atyantako'pakAreNa 1883 atra sametA mRdurasametA 8/30 atra stutAdhikamanojavadhU- 852 atrAntare zarachana- 7 / 1 atrAsanakramaka aizvanAvi822 atha kadAnuvazA nu 81 atha jAtu na yovanodaye 4|1 are vAnarAdhipatibhiH 12/1 ava vanamanukUlamaGganAbhi: 15/1 atha vAruNorucirabhAji 17 / 28 kA saMyugaM sutarasAtayugam 1711 athAbhavatsa dazarayogravikramaH 2 / 1 athAparAgo'pyaparAgatAM 19 athAsya rAjJaH priyadharmapatnI 311 arthAn prANAn svAn vinayante 13118 adRzyapArApatanAbhihetuSu 1 / 27 akSetA bhI sendraH 18/101 adhyAsInA nizcalA 8 10 madhvAnte'sau cetasi vairaM 133 vyadhijalamadhikuGkumaM babhau 15/39 adhiruhya janena pazyatA 426 adhiSThito'stravidyAmi- 934 adho'dhaH peturAnIlAn 18047 ar ko'pi varuNo'pi kubero 10 / 34 antaHpure rAjani rAjadhAnyAM 3 / 17 antaraGgamanubhAvamAkRtiH 10/23 anveti ratnollasitendracApaH 818 50 zlokAnukramaNikA anyadA rasa mirvakSavaM 1011 anyadA sAhasagate 9 / 11 anyAtmadarza mukhamIkSamANA 838 antarbahiH saMpratikAlarAtrI 13 / 35 anyonyanidrAvasaraM pratIcchat 17386 anyonyamutpIDayatoH sakhIva 16123 ananyasAdhAraNarUpakAntiSu 1 / 39 anArataM tisRSu satISu 2 / 14 viSaya rAtavAnA 84 atujaM tu mRtyumivahantum 1727 anujagmurenamanukUlatayA 12/2 anukUlaphalAsu bhUbhujA 4 43 anuddhatAn yuvajarataH 226 anUrahasamupaiti mantraM 13041 anekamantarvaNavAritAta 1 / 23 apyaGgasaMvArakamaGgarAgam 16 / 44 apyajJAtvA rAvaNAvAyazakti 11 / 21 aprArambhAtkAryamakozalAdvA 11 / 3 apasale janaMratrAH 9847 apANDuraM rAganibaddhamaGga- 3 / 5 api cAmI karikulaiH 752 api carikayA dviSo'bhavan 4 / 39 api dUramapaiSyatI pradeza 13 / 31 api yasya jagAma mudrayA 4 38 zrabhyAdate kAryajaM yonijaM vA 1119 abhyetya nirbhatsyaM jagAda 5123 abhimukhamavalambito'mbunA 15/37 abhipecakaM nipatatA hariNA 12/23 abhivRddhimiyati vipriyai- 4 19 abhiSeka jalaplavena sA 4 / 27 abhUtprakAzaM vipinaM pracAraH 5144 abhUdguruhurupadezazUmataH rA6 abhUma zauryasya padaM raNe'smin 1678 amara: khacaradacakram 18 / 119 amariSyaJjanaH pUrvam 18142 amA raNaM mahAmAtraH 18141 vyamutazca puSpAyanaM 12 / 17 amutra makaraH karaviracitA 8 24 amunAbhizayandhanaM rudan 4 / 49 ayama gAvagabhoragururgurNa - 82 mayAni tava tiSThatvam 18 / 33 anapekSAnadrAkSIt 18142 araNyavRtte rudavAsakarmaNaH 1682 arathAzvaM hariryuddham 18075 arayo bhIravazca 18/17 arAn ghaTIyantragatAn 1 / 13 arAvaNa jagadvizvam 1864 arirastraM raNe'lAkSIt 18:36 aruNatkANinagaNAnucca 1853 alaGghitavyomaga dhAryabhUmim 16 / 4 ree iva gataM kuto'pi cittaM 15 / 28 alIkakalahAkRSTa- 7/38 bhavyaktabhAvo'yamalabdhadeha - 318 bhavyAlolAyamAno yaza- 13 / 4 vacanamabhizayyamanyu - 15/13 adacisakusumAvaziSTavRttaM 158 avanyAyapathaM cIpsan 7 91 avalokya taM kalakalaM mumucu 12/44 avalokituM harivighAtamasaha 17 / 21 avASTabhaJjanAzcAru- 18/132 avAyatturagamavAhitaM garja 2118 aviliptatAmodA- 7179 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam AnIlaM dvipamadhirA rAmabhadraH ApRcchamAnA iva nAdayasvAn 1681 ApAtuM jalamidamindra- 88 gAmiNasya niyatiH 71 AmaNDalIbhUtazarAsanasya 3 / 38 AvArito madhyagata: 5135 ArAvaM dizi dizi taM nizamya avismaramparAdhAtam 18160 azvorasapatatpattiH 1818 aziraH zatraM zaraNameSa virAti 172 azeSamAkIrNamupaiti 6:46 azokasaptacchavanAgakezaraiH 1 / 28 astyazakyamapi dUramarjunaH 10117 mastrANi yantramuktAni 9 / 37 asti nAnAprakAro'sau 7 / 26 asyAmbudheryAtanivRttamArge 8128 asminnadrAvitasthAne 732 asugvasAmAMsarasena bhagnA 16682 asatyasandhAH paralokavaJcakA: 1148 asatkamaziro'zvoyam 18024 asi bhujamahaM dhairyam 1817 asugnIvAbhiyogArtam 18167 asusarAM sutarAM sthitimunnatA-883 asUyayA''gamya nizAmya 1119 asaMstutaM prApya tato 5632 asaMmanantI vyavadhAnamaNo: 1777 aho paramaraudratva- 759 aho rUpamaho kAnti- 7183 mAliGgamiva lAmiH 7194 AliGgaya gAda madhuraM dhvanantI 1764 AlIupadavinyAsa- 9 / 43 AzleSamanta: kvathanaM praNAmama 17.85 Azrayastvamasi sarvalaghUnAM 1016 AzramaH sarvazAstrANA- 770 AzaGkase cetparibhAvamartha- 5 / 25 AzA muktA bandhaneneva 6349 AzItikA varSavarA: 315 AzizriyannadInAthaH 181112 AzuzukSaNirivAzu sa 10 / 14 AsthAyukaH syandanamantarikSam 16.46 AsyeSu jihvA hRdayeSu hastAn 16626 irayAkUtaM tasya bhImohitasya 1222 ityAdAya dinaiH kaizcit 18130 ityAzaGkaya cirAjjajJe 18038 ityAzaMsurnAbhigandhaM mugANAm 1780 ityuktAsI tasya virArga 13636 ityukta'sminpAdamupAttaM 13 / 21 ityuccaka: stutizataM 12051 ityudyataM rAjakamanyapakSam 1671 ityupAyamavicArya tadArya: 1032 ityetasminnuktavatyetadevaM 11:13 itastataH saMvivarISatA 619 itastato'bhraMlihazRGgakoTyo 2. iti kimapi vikopitAstaruNyaH 15.31 iti upalavilAsinI 15:16 iti cakrasya tatkAlam 18165 iti tasya nizamya 1041 iti digvimUDhamiva tatra 17135 iti pratApAdavagADhayo- 6 / 14 iti moghaM babhUva vAriH 1859 iti ratimanayAnurudhyamAno 2234 iti vanamabhito vihRtya 15 / 33 iti vinayayannuccastabdhA- 3 / 43 iti vividharatena rAjalokaH 17183 iti sa pRtanAM dRSTvA- 5 / 69 iti sa marutaH zaktyAstokaM [ ] AkRSTacApaM drutamukta bANam 16 / 14 AkRSya hastaM vidhRtaM 8143 AkAramAdAya vinItaveSaM 5 / 16 AkrIDazalAH kulaparvatAste AjJAsamApanIyena 1876 AtmapAdazaraNaM kumudaugham 17150 Atmaiva svayamavadhAryate 14113 AdI bAlAzcikSipustasya zeSA 850 mAditsayA mAnadhanasya 5 / 53 AdiprajApatiH syAcce 7173 AdhunAnaH karaM bhAnu: 18155 AnvIkSikI ziSTajanA- 325 icchAtimaGgena na rantukAmaM 55 / ityaM tena byApRtanetreNa 8119 itthaM hiraNyakazipUdayapakSapAtI 12 / 52 ityarjunonA manasA prasannaH 8 / 34 ityadhAni dviSandevaiH 18.99 . ityadrikumJAnsarita: 5549 ityato rAvaNo roSa- 189 ityapAyavadupAyavannayai- 121 ityasya bAbamabhinandya 11141 ityAkarNya tamutsAham 18192 iti saGkayAM nizamayansuhRdaH 1 / 29 itIdamabhidhAya tAM 13144 itIdamAkarNya sa pAvanaMjaye. 11 // 31 itIrayitvAhitakampavega 5 / 30 itozvarA: kezavato bhavantaH 16662 idamanyacca kalayan 7190 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idaM mayA nayamapadizya 2019 idamityanuziSya medinI- 4 / 21 idamevamanAdigocaraM 450 indo: priyasyApi karAgrapAta: 17157 indro vibhUtyA sa bRhaspatirvA 312 iyattayA vaktamahaM na zaknaH 16 / 25 invimarde'munatA 69 iha kiMpuruSA; pazya 7 / 42 iha bhAnti maNDapabhuvaH 12 / 15 iha sakataM taraNitaptamidaM 12015 ihAvApatkIti haridavadhimanyatra 16584 ihaiva jambUtarumAlavAlavat 110 [3] uktena paunApunikena kiM vA 1332 ucchvAsAdvividhabhara ladhuM 14020 uccaraMhAH pratApena 9 / 18 utkaNyaM maurvoninadaM nRpANAm 1620 utkArtasvararacyo'pi 14 / 10 utkIrNA iva kulaparvatA 5165 utkIrNairiva vidhubhimukha- 14 // 9 utkhAtaropaNamidaM nijameva 12047 uttamo'yarato duHkham 1879 uttuGgazyAmalakucA 9:19 uttare'rthe kRtArtha tvam 18 / 4 utprekSaNe lakSyavidhI 3 / 37 utpalasya zazino'gyavatArAt zlokAnukramaNikA udyuktAnAmudadhimahattvastutyA ebhiH zirobhirati- 11138 8113 evaM cUdAtADitapAdaM 3139 udyotitadizaH pazvA 744 evaM nAnAkSatriyavarge: 14 / 26 udadhamadiva tatparAbhimarzA-1520 evaM vAkyaM viSTaraviSTa- 13315 udayAdvibhUtiriva bhogagatiH eSa cAraguNonmukta- 757 17.11 eSA kaTAkSapAtena 789 udarkasaklezabharaM svayaM 1 / 14 eSA padaphalAzAli- 7.51 adAzaM bahugatuGga / 5:18 gupapuSmina vilasati muktAunnato'si vizado'si 10 / 26 8111 unnetuM tapanavitApamaGganAnAM eSA vilAsabhAvena 7 / 74 14 / 11 [ ] unmagnazakha zramaphenayukta- 5 / 36 aMsAntavizrAntamUcAntacakra- 8642 unmIlya rUpa saha sAmi 8 / 44 aMsotsedhena sotsekA 18 / 25 ubhayapArzvagatAnti zitA- 5168 upakarNya tathA narezvaraM 4 // 30 upavanyabhUmyupagiraM ca 17530 kRtyAkRtyeSvanyadIyepu yojpe upavanamabhirAmavallabhAM 13137 11127 upavINayandRSadi siddhapadaM 12 / 33 / kRtvA saparyA kuladevatAbhyo upasAntyaya kRtyamAtmana- 4116 upAdade parasukhaduHkhacintayA 269 kRtvoccaratha vegena 9:41 urasA nipIDava bhujayo- 12139 kRtAtipAtAvadhiko 62 uraH zriyaH sthalakamalaM 2 / 2 kRtapANipIDanavidhiH prathama ulkAzaraM zakradhanustaDijjyam 12140 kRtamucchritaM tadanudAttam 17:33 [] kRtArthasArAn vyavahAraghoSiNo UrjasvalaH prvtbhitsivkssaa-3|32 1135 kRtAvatArAyatipuNya-18 UThavAnyadapi maNDalika 10 / 44 kRpayA nApi mohena 18182 [R] kRSodalaM kRSibhuvi vallavaM 2016 ajuprakAreSu guNeSu 5 / 60 kvacanAtipAtamaTavImaTavI 1218 RjusvabhAdhAdavadAtavRttAH kva nUpo bharato'marAcito 48 kramazo'tijagAma narmadAM 4 / 42 RjUpakAriniji 9 / 44 kaDajakijalkaganzandhaH 7.14 RtaM vaco-visamuditaM 2 / 27 karNAjAstena vilUnapuSkarA RSikoTibhIta iti janya bhiyA 6 / 24 12 / 30 'kathamapi namayantyupetya 1549 [e] kathA tadoyAM sa nizamya 5/22 ekabhuktimalubdhiM ca 181134 kadAcitkRtanepathyaM 958 ekaH sarvAstrasaMgrAhaH 18 / 23 kanyAhemapuro lebhe 18 / 121 etAn pravAlaviTapAn 89 kapolayomUni pAdayostaM enAM ghanakucocchAya-7287 3122 utpalAyata lolAmaH 7.5 utsanagaurabakula: 9 / 12 udgiragniva santApa- 9 / 14 uddIpito'ryamAyAbhi- 9 / 21 udadhRtApANDurazyAma- 1148 uddindUnAM muhuranubaddhaM 8 / 17 udyakakSA gopurazAladhvajamAlA 138 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kambugnIvAlaghuzroNiH 767 kamanyaM yaH samunna-185115 kamalA ca dlaantrsv-4|28 kamAzu na tayArebhe 18 / 122 / karNazruti gacchati tUryanAde 14 / 33 karmopAyaM prakrama tatphalAmi 1014 karapArthAmadhurA na 15 karatalapihitaM priyAnanaM 15 / 40 karIva so'pAttamukhacchado'yam 1676 kallolAH sapadi samuddhRtA 816 kallolairiha jaladheH 8 / 26 kalyANanikvaNA vINA 99 kalaputramitrANi 9 / 38 kalamalikulakokilA pralApaM 156 kalogamAnAmadhidevate 2031 kasyAtyantaM bhinna mekAntato vA 1138 kAntonnatastananitamvanipIDanena 15646 kAmiparItA madhuviparItA 831 kAyasya tvaci kaThinasya 14 / 19 kAryasyAdau yaH prayukte 117 kASThAM gilantova bhuvaM 5 / 27 kiJcitpUrvapriyAbAlyaM 780 kimativipinamantare nadI 15 / 29 kimabhuktamanuSThitaM jana-44 kimu madhurasitAM mukhAtpriyAm 17.65 kimu me bhujena bhuvanasya 1215 kimu vilulitakuGkumAvali 1542 ki maryAdAmeSa jalAtmA 8.14 ki vyAyAmo yo vihInaH 1015 ki vigrahaNobhayajanmanAzA--- 10 // 40 kiMzukAkulabhUmInAM // 69 kukAvyabandhe yativRtta-1147 kucayugamatulaM kuto'sya bhAraH 15:12 dviArA mahAvimA kumArabhUtyAkuzalaH sa tasmi-36 gatAriputrA saguNA // 49 kupitamavacanaM ziraHpraNAmaH galagaNDapaTTitamadacchuritAM 12034 15/32 gajA niyantankarazIkarotkarakurvansvaraM hasta udAravRttim 16 / 15 gajeSu naSTeSvagajeSvanAyakaM 6 / 30 kulajaM zaminaM bahuzrutaM 4 / 41 / garbhApoDhA iva hyAH 18 // 31 kulaparvatAH kulaparAbhavataH 12 / 13 garo girigurugoraH 18.54 zAsanodIritacetasazcalA 1316 gAgrAhitAH prtijvrjl-14||39 kusumaM dhanurmadhuliho'sya 12 / 27 gAyakA gAthakAbandhaiH 18094 kusumamiSucayo guNo'limAlA gADhAkalpakaniSThatvaM 7192 15 / 5 guNena muktaM guruparvariktam 16 // 52 kepi vRSNikulajAH 10 / 15 guNena loka ninadena chA6 kezavo baladevazca 9 / 50 guNo'khilo vasu ca 25 zyena kurvatI mukta-777 gokhurAhata ivAyameko 12 ko'pi kSobhIbhUtalakezavArI gaurakSikAmimA sraSTuM 7782 11128 koTizaH kuJjaravalaM 9 / 45 ghanasArasuganvyayAcitaM 4 / 40 koparaktakapilAlasadRSTi- 10 / 22 dhanayoH stanayoH smareNa tavyAH kopAzrubhiH kAlavargaH parotaH 1779 17 / 68 ghAtAya katuM dviSatAM pravIraH kopaH kazcijjvalatyasya 18037 16 / 22 ko vA kaviH puramimAM 1150 koravI gatimucchettum 185108 cyutAdhikArA iva cintayAkulA [kSa ] 145 kSatrajapravAhanidhahasya 17127 cakampire kiMpuruSA 5331 kSaNabhaGguramaGgamaGginAM 46 cakraM duHsahamAlokya 18580 kSayalobhavirAgahetavaH 18 / 144 caturdazadvandvasamAnadehaH 3333 kSIradhiplavakRtodgamairiva 17151 candro vAtaH zItakaM candanaM ca kSupavipina latAnsare 15 / 18 1747 kSepanniva mukhAmukhimAnam candanasyandasAndrAGgI 9 / 20 17 / 67 camarA vyajanena yojayanti 4 / 54 [ga] cambAjisthirayA gharAnamanagRhvApISu sopaan-9|26 18 / 145 grIvAhate kSarattantrI 1818 palatparimalAsakta-741 glAni muktAmaNDape dhantujAlam / calatpatAkAmubaddha 9 / 51 17581 cittaM vittanAGgamaGgena vaktram gatavatyarI tamanumatya 17 / 24 1770 gatena rAjahaMsIya-788 ciraM nibaddho niyamena sodhyam gatA hayebhyo'pyasavo-6143 16.45 gatAvaziSTeSu baleSu 6 / 15 cirantane vastuni 1 / 3 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 prabhAvita mAnne tayA harINAM kalahAyamAnA / rameSa cetasi niruddha muditam 1718 barasya yuddhvA sa papAta 6136 rAnavasthAnaniyogakhinna1427 tathAhi bhogAH stanayitlu- 6 / 45 tayobhayeSAmapi bhUpatInAm zlokAnukramaNikA vaM jIvikAkRtya 5120 tvaM himAdirapi tAM 1015 svamihAttha yathA tathA sano 1042 tvaM zrImahAmaGgala kumbhakarNa 1136 taccakaikaM yanmukhenakakena 1135 tatpArve gatadhRtimatsya 14 // 23 tatyAja putro vinayaM 3134 tatsaMhAro mA sma bhUdvandhutAyA: 11140 tatsarva vA ramyamalpAlpameva tadyAtavyaM tatprakRtyAnukUlyaM [3] tradhvajAnAmitaretarasya 16057 unnaH zAH samoke'straH 18 / 29 otkAracchAtajaThara- 710 tadvAneyadvipamadamaruda 14 // 30 tadAzazaMse raNabhUmireSAm 1632 tadito nirUpaya payodharayo 12 // 14 tadeva gAmbhIryamadaH 14 // 34 tadeva saMdarzanasaMkathAH 13 / 39 taddezabhItAdhararAgasaGgAt 162 tanmadhya hrikulnaayk-14|24 tanurakSayA pariNateva kupitam 1714 tenAjitAtmazirasA dhIH 18097 tatuM naTantyAH kila kAcakuTTime nyayovirindhaM vinizamya 65 valatyamuSminkupite 6 // 33 yAcakraruddhaM sthitamaGgameva 16 / 21 jAyate ca bhavataH patiruca 10128 naghanaM nibacya basanena 12636 jaghanyavRtti puri yatra 1143 naDeSu bAhyeSvapi 1138 janamAkalasva bhuvi 12 / 12 jayazriyaM dakSiNamaMsamaMsalo 6 / 3 / jalaveNIti saMtuSya 18646 jalaparicaryarutsUtratvaM 15:45 jalAzayaM dizi dizi 2 / 23 jAtaM raparaNopete 9.16 jAnAmi kiJcitvapayA 5 / 17 jAne hi mRtsnA'bhyavahAramAtra 317 jigAya SaDvidhamari- 2011 jitvArayaH sukhaM bandhUn 18510 jIvAbhighAtaM kRtadharmapIDam tatasAratamAsthAsu 18143 tato vidhAtumanyeSAm 18 / 110 tato'bhyamitrIyamidaM garIyo 1674 tato yadUnAM balamapyavasthAm 16 // 30 tato gamIrazcaritairagAva- 550 tato'dhike tAdRzi 17 tato balena bAlye'pi 9:39 tato vanaM dezamanekameva 511 tataH samIpe navamasya viSNoH tataH prayukta kuTi 61 tarAzcakAGkSa smaramohahetuM tamadhUmamagnimiva dRSTiviSam 173 tamudhIkSya navodayasthitaM 4 / 33 tamudIkSya zailamupayan rabhayA 12 // 35 tamUrjasArAvaNimanyapeto 1611 tayoH patantyaH zarapaJjarAntaraM tRNako tukakaGkaNocitAM 448 tyajato na jahAti 4.5 asterAbabarAste'tra 185116 tridivecchayA vratamihatyajanaH 12 / 28 trAso virUparekhA vA 18188 vepe nRpANAM 8055 tvAmabhyupaitu punarabhyudayAya 4 / 55 tataH sphuTa paJcakamIkSamANI 647 tataH samAdhiSviva tau 6 / 4 tataH sumitrodayahetubhUtA 329 tathAcArya caryApariNata - 12150 tathA dvipendrAsturagAH 6 / 44 tathA taM vIkSya viyati 744 tathAyudhiSThirantAram 18866 tathAvadhUto'pakRti 5 / 33 tathAvasthaM samAlokya 9130 tathAvidhezyudyati dhUlijAle 16154 tathA virAdhitaM 912 tathA vaiSaM teSAM kusumarazcita 15 // 49 taravo na santyaphalino 1 / 24 taralayasi dRzaM kimanyacetA 15 / 27 tulayanivobhayarasaM madirAm 1778 tava pUrvajena yadunopanatAH 12 / 11 tasyAnUnamiti zrutvA 784 tasyAvataMsotpalapatramaMtroM 5 / 13 tasyA vizeSeNa kRtAbhilASA 5.12 tasminkAle'nujopAyAt 7 / 20 tasminkAle jarAsandhI 1 vasmin kAle lIlayA 3141 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 tasmin sute tatkSaNajAtamAtre 3 / 12 tanava cetonayanendriyeSu 5 / 14 tAdRzaM prazamitaM nanu 108 tAntrAvRSeNyAmbudabhAsi pAMzI dvisandhAnamahAkAvyam dhamaNo pratApini gate 1731 dshaannoddiipnmaatrheto-13|30 dazAM dadhAnAH khalu- 1615 daSTadantacchadaM baddha 9 / 46 dRSTavAnna sa dazAsyatejaso 10133 daSTAdharaM tiSThatu samprahAraH 8 / 41 dahanAstrapANirapamUdha vidadhat 176 dAruNyamAtmanyanuzayya 17 / 45 dAruNAkAro'yamutAho 135 didRkSamANasya janasya 847 didRzurAtamiva 6.28 didhakSave lokamarAtisenam deheSu bhogAya vibhaktimAgata: 1776 dhvanatsu tUryeSu zivAGganAsu 1670 dhvajamAruroha garuDo'sya raNamiva 17 / 12 ghanuguNagrAhipu namravRttiSu 240 dhavalAtapatramapi tasya hatam 17415 dhruvasya zauryAyatanastha kartum tIkSNo nAdaH sAdhayedyannadoyAn 1118 * toradrumeSu kariNa: paTamaNDapeSu 14138 tIvoddhavaM kruddhamanaikasanyam 16:39 tulitaramanamopanI vikaM 15 / 36 tejite tamasA jere 18030 te'pAtayanmArgaNameSa vAham 16.51 te ropaNerAvRSatArkabhAsaH 16 / 67 teSu praheSUccagateSu 3 / 11 teSAM dhanumaNDalitaM yazo na dhorantuM gAM gatvA sa 8127 dinAni labdhvA vavRdhe 3 / 21 dvipadantapatramadamauktikavadhataH 1222 divi dundubhiH praNinanAda 1242 dizi vidizi parasparaM na dRSTaM 15/2 dizaH praseduvimalaM nabho'bhUt 3.14 donyasta hastamadhiSThAyukamISat 13.12 dIptAntaraGgA zikhinAraNIva nyAyyaM sukhAvahamaho bhuvi 2 / 30 nyUnA vANI nopakuryAjjaDAnA 1123 nRNAmasInAM vasunandakAnAM 5 / 40 nRpati tamavekSya tApasAH 4.44 mRpaheturagAn pazya 761 nRpo nRpatvaM na zarAH 6 / 29 nRpAstirITeSu samunnateSu 16661 nupI ruSA'pAtayatA 68 na kAni kumbhAsurabhAvamAjI te sAyakAH saMyati saMnivRtya . 16 / 58 tairuttaraGgAkulitAsturaGgAH 16468 taM satyakopAhatazatrumucca: 16 / 42 taM droNasaMzabdanamAdadhAnaM 3 / 35 taM vilokya sahadevavikrama 1019 taM samudravijaya pratApataH 10120 tAM zrIvardhU 8154 [va] dRSTvA damyA'zRGkhalabandhana 137 dadade'do'daridro'ri 18051 dantAntarasamAsakta- 7.15 viSi mitramati hitapriye 417 dviSatAM bhayena suhRdAM 12343 dviSanmArIcodyaprabala 11137 dviSo jagadvilayabhayA 2010 drAgdAnocchedabhItyeva 1820 drAdhimni bAhvorurasaH prathimni dIptyAniSTaM yasya niSTavyamAraM dIptyAravindinaM lokaM 72 durga rASTra tIrthamaraNyaM 1312 duHkhamocana miSTastha 722 durjane'pyanunayaH svabhAvataH 107 dUrakSezavibhomo'smin 1871 deva ki bahunAnena 7264 devAvadAtavitatA 7128 dedAGganApadanyAsa-7143 devaivimAnazAlAyAm 1815 dezakAlakalayA balahInaH 10130 na kilAsti ko'pyanimAnama 1725 nakhaH kuraSakanchArya: 7 / 68 na guNarvadhUbhirabhito 8156 na tadbhujata gacchan 1877 na nyUnAnAM bhItiranUnAditi 13 / 25 na nAma pratisAmantama 18114 na nijona paro'sti 420 nanUdhasi payo'stIti 18061 na punaridamaI karomi 15 / 24 namasyayA saMprati kumbhakarNam 16 / 12 nayasya zauryasya dhanasya 11135 nayasyAbadyasya vyapanayamukhena 13 / 34 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niryANabhAgeSviSubhivibhinnAH 16 / 27 narapUrNAvidAhena 188 na vikramaH zarabhanipAtasannibhaH 220 [5] ma vidhuH smarazastrazANabandhaH 17149 na viSAditayA yadAgamat 4134 gaSTaM bhItaH sthitaM dhIra: 9 / 48 na soDabarASitarodrahetiH 1641 na saMmame dizi dizi 2 / 4 nAgAnanAgA gagane 18 / 45 nAgAyattaM sujityAbhiH 1850 nAtinAmanti sarito 7:33 nAyo'bhyupetya dinayana 1046 nAnAmAmaH pAMsulo dIrghasUtraH 11120 nAneSTasahitAdohi 18 / 135 nApatyapAte pratiyujya 5528 mAmAdadAnaH 1ruSaM pareSAM 5 / 64 nAmocitena cakrAntam 18296 nAlaM nyadhitsad bhuvi 3613 nikaTasulabhamudgama vihAya 15:10 nicitamalakamalpamauktika 15641 nijato hi dharArAdhI 18:138 / nijaduHsutaM kulamivAzu 17 / 32 nijapauruSa hi puruSaspa kavacam 17 / 10 nivuvanamadhunidrAmodazeSakabhAram | 1787 ninadena tasya mihirasya zarabha 17 / 13 nipIDaghAsanamAvedya 9 / 15 nipIya raktaM surapuSpavAsitaM 6 / 37 nirbaddhoccarAvatamucchIkaraseka zlokAnukramaNikA 399 niSekadivasa: 942 prabhAva rocanIyasya 181 nihatya nistrizatiM tadIyAm pramattAnekapAlola- 9 // 33 1677 praropayannayabhuvi 2022 nigamAninadaH zikhaNDinAM 4 / 46 pravAlamuktAphalazaGkhazuktibhinijapUrvayA rucirapANDurucA 17443 pravizya puramArAdhya 184133 nItvA pArvenobhayenApi nidrAm prazamaya ruSitaM priye prasIda 15 / 22 17190 prasvApanAstramasRjat 18 / 15 nItyA yo muruNA dizaH 18 / 146 prasahya tAmyAM paraloka-622 niruttara kartumanista 17162 prasAtha pAkSavadhiropya 638 nivedayadbhyaH sutajanma 3316 praduSi sthitimati yatra 2 / 28 prANAnkRtvAnyatra kathaMcittava 13123 pRthvyAH pAtAlalaGkAntaH 913 prAptavyomAsaGgamoghaM 14:32 pRthu vihitavatA vanaM 15 / 3 prApUrayannabhastrAtaH 18.14 prakopanirmIlitaraktalocanaM 1142 priyamada idametadityapUrva 1564 prajidhyu: pArvatIyAzca 185126 / / priyasaMgamAtprathamasaGgamarikRtAe praNayakalahaketavaM praNAma 157 priyeSu gotraskhalitena- 131 praNipatadiva vAri paadyo-15||35 prauDhe mantriNi tadrAjyaM 9:10 pratyAhataM surAjAnan 18186 praurNavIdatha sauparNa: 18152 pratikattu parIbhAvaM // 21 pajare kila karoti ki zuka: pratininadamayAsIddevatUrya- 651 10 / 29 pratimitavidhuvimbasIdhupAnAt prati paTalaH paTakSaumadukUlakambalaM 1758 233 pratiropyatAM tadiyamatra zilA paTuH sughaTavistAra * 7165 12 / 45 paNavA: praNinedurAhatA 4 / 22 prathamamadhare kRtvAzleSam 17162 patatrinAdena bhujaGgayoSitAM 6 / 16 prathamastanayo'bhiSicyatAmiti patitastaroH zakuniviSTicitaH 12 / 26 prapAsabhAsArthanaTAzramabaje- 1 / 18 / patimaMgANAM gajabRhitena 5 / 51 prabhajanAkulAzoka-760 patitasakalapatrAtatra kIrNArimedA prabhaviSyataH kaliyugAdbhayato 16385 padmapANirazokAniH 766 prabhinna kakSIbati lola- 618 padmarAgaprabhAjAlaM 7149 prabhAvato bANacayasya moktari padyasyodarkasantApa 7 / 3 padaghAtajAsadAra muktavaraM 12 / 37 prabhAvitArAtanayasya vIryam pakSaprayoge nipuNaM 3 / 36 16.35 pathipANDurAjakulavRddhimataH1219 prabhA vimAnaM samupetya 5 / 42 / pathi pathi parirakSato digantAprabhAvirAmasya sapalasantateH 1517 13138 prabhAvizAradaM vIyaM 7427 pathi so'varajo'graja 4 // 51 412 nizvAsamuSNaM vacanaM niruddhaM 5 / 8 nizamyAkAntajamata: 716 niHzeSo'pyadhivRSi 14 / 14 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 dvisandhAnamahAkAvyam pathaH zramaM netumapetabhAra- 14 // 36 [ba] payasi bhayamavetya yoSitAM 15 // 34 madhyAsave premavadhU priye'pi payoSarabharAkrAnta-7134 17173 paratastamAMsi purato'sya 17129 babhuH purANAH sphuTitA 5 / 55 parato nataM jaghanapASNi- 12016 babhau mahallohitasambhRtaM 6:42 paritaH patadbhujagapaMktirasau balimAnarcayAvedya 18106 12141 balena ya: svayamanilo'pi // 29 paradAramahAviSTaH 9140 balIyaso'pi dviSatAM nihantuparabhRtazukasArikAviravAH 15 / 21 bahutidhamavalokya nAthamAnaM paraspara degitamApnuvanto 16024 15 / 25 parasparamapazyantaH 18.137 ___ bahudhAtugaNAkIrNAn 7 / 55 paricitamabhigamya lIlayA 1518 jo vAyumayaM javaMjavamayaM 14131 parinayA bahubharaNena ca 23 bibhratsadAzAnanirUDhadIptim parimohayamANamAzayama 1742 16.71 paripIDitamuktamaGganAyAH1761 buddhisatvabalabhAgyayogyatA pariSajati parasaraM sametya 15 / 19 bodhAtirekAya sarasvatIya 313 dodhAmbhodho yaH samAdhInduvRddha parihRSitamukhaM kucadvayaM 15144 parihatairiha taiH kRtabubudaiH 85 12 / 49 pare'pi ye yaividhUtA narendrAH [bha] 16180 parottApanazIlasya 9 / 25 bhrUbhaGgamAtreNa parasma bhaGgam paraM na dRSTvAkramamANamindum 16.47 17153 bhaTA juhUrANarayadvipaM nRpAH 1137 paraM vacityA puri devadAru 136 bhayAdyadevodgatamajanAnAM 6 / 48 / palAyAMcakrire nAgA 15 / 57 bhaveyurante virasAH 183 pazyanniva puraHzatru- 9 / 31 bharataH sthitaH sa khalu yatra 17:37 pazuvacchAdayanbhIrUn 18311 bhAntyetasminmaNikRtaraGgA-817 pAdaghAtavihitaM cirbhaag-14|37 bhiyedamiti neko'pi 18178 purataH sthittaM paricitam 17 // 34 / / bhImaH kramAt dharmaharaH 3 / 28 purI payodhIn kulaparvatAnapi bhujyate'vArapArINam 18163 1 / 11 bhuvastalaM pravapati saMbhraman 2015 puro riporapAro'pi 185103 bhuvi dizi dizi kazcit 16683 purohitAvartitajAtakarmA 3319 bhuvi kokaniSTha iva tatra 17:38. puraH prasane dhanuSA dviSadbhyaH bhuvi puSpamapuri gulphakaM 4 // 25 bhUjamasyavAvahAyasazcat 5141 puSpaM pravAlamakhilaM svavanasya bhUrjAyate pradeze'smin 745 15150 bhUrirabhramaro rebho 18043 pUrva paraM jyotispArghya devaM 3 / 20 bhUristamberamekAnte 7 / 30 bhettuM nAriH zakyate'rAtigRhyA 1126 bhogsaagrprikrmciiraan17|52 bhogaH sa eva sA saMpan 18585 bhojakAH sukhanibaddhasampadaH 10.13 muganAbhija parimalaM 1219 mRtvA jIvitvaiva ca yasmin 13219 mRdurAzvArAjananaH 7 / 29 maGgalamuktyA mRdugalamuktyA 8.33 majjaneSu mano gUDhaM 9 / 17 mataGgajAnAmadhirohakA 6 / 41 mAsubhavi camUm 1816 mattavAraNamAruhya 97 madacyutAnIradanAdabRhitA 144 madottamAdreyabalebhasAre 14025 madhyasthitaM maNDaladharmabaddham 1763 madhyasthavRttamapi vaJcati 15147 madhuramabhihito na bhASate 15:30 mandarAgaH svayaM sAkSAn 7156 mandodaryAmicchasi cittavyatipAtaM 13120 manobhirAmapramadAM vizantI 8 / 35 maNe: pratyurasasyAsIt 18126 mama yadi yuvati vizaGkasenyA 15 / 23 mahAkucabharASTa- 7 / 11 mahAnivezaM kucabhAramekA 8 / 39 mahIkSitA dAkSaNabAhudeze 16160 mahI samUhantamivAkSipantaM 5 / 26 mA jJApyasmi nirastro'ham 18091 mAtaGgaprabhRtipadAbhighAtaghUtaH 14 / 17 mAtarizvakavRtte'smin 9 / 24 mAdhavena madhunA smareNa vA 17/48 mAno vyatItaH kalaha vyapetam 1760 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyUraM gatayutana plavaM 14 / 12 militAGgadaM patisukhAya 17/36 mukhakRtakapaTAH pramattabhittAH 5167 [ya] yatrodvege mUrchati zokena yamastrI 13 / 9 vidhiSu 28 yaddUraM nikaTataraM hayAH 14 15 padapAyi payaH sutena 4 / 10 yadyapyuktaM dUtamavadhyaM hRdi 13/24 yazasya prAbhayaM lokarUDhaM 11 / 10 yadA vyaritsadarimaditsadeSa 2 / 21 yadvAtakI yabalibhastaraGgI 823 yadi rajatayAvinA nRpAH 4153 yadIdRzamidaM rUpaM 7186 yadeSa rAjJaH prathamaM parigraha 10143 yayuvidezaM vidizaM 6 / 12 yazo'vakAzasya vidhitsayA 67 yasyAM nAthAH saprabhAvA- 11 / 1 yasya dviSAM zRGkhalakhaGkRtAni 10/39 yasyAH samIpembuniSi- 8 29 yaH pUtanAmAdaramuktavRtti 20136 yaH sAmrAjyaM prAjya madhyakSameSAM 11 / 29 yA kauzalyA rUpazIlena 2 / 32 yAvannimeSaH patito'pi 16063 yASTIkante smaravyaprA 18 / 22 yAhatezAdRte sItA 18 107 yuktA: kuzalatAbhoge- 736 yugabaddhamimaM bharaM bhuva 4312 yezmI mAyAmayAyAmAH 18/120 ye kuntyAM ananamitAvibhAsa banto 14 / 7 yena dhIruddhatA muktA- 9 / 13 yo'vaH sthito'zokatarorabhADIt 12 / 48 yo'nyamarthamaNamapyatikrama- 10/35 51 lokAnukramaNikA yo'pi nA hanumAnAje: 18068 yo'yeyAyayiyAyAyam 18|27 yo'rjuno'sau sa ruSTo'pi 18/69 yosemaNo'pi sa evaM 13 26 yonalobha ra mitaH kadaneSu 10 18 yo laGkezItyA matimAyAddizi 10 / 37 yauvanaM taya na vaikRtaM 10/3 [ra] rakSopAyaH zakyate kena kattu 11 / 12 rajazchalena durdAnam 18187 ratnA jineSvA jimarAvazeSAt 17355 rathaprayuktasya yasya 6 / 25 rathAGganAmA virahI 146 sthAnime'nye ca samam 16 / 17 rathAnnatUccaiH padato'yateH 16 / 65 rayAnvasAvezavivRttacakrAn 16073 ratheSu teSAM jagatIbhujAM 6 / 20 ratho varUthasya yasya vAjI 168 raNamekArNavaM kartum 18144 raNe prANAH sadAtithyam 18162 ramyabhAvodayAdikSu 7 / 53 ramyAH padArthA iva 563 ravimaNDalotthita ivAnya- 1213 kherAvaraNaM cApI 18041 raseSu heme kusumeSu kuGkume 1034 rAgAdeH saha vasato'pi tApavRte FY18 rAgaM netre naiva vitta mukhaM ca 17/75 rAjAM sareNuH kaluSaH svabhAvo 1619 rAjJastathA suprajasaH kulasya 3 / 30 rAjasandarzane vyASI 724 rAtri vRkSamalamevamanUdya zvam 17188 ruddhaM zilotkIrNa - 5162 401 rUpameSa taba zIlamuvAraM 10 / 24 ro'rirIrurUrArA 1821 romarAjilatAvRddhe 7175 [la ] lakSmI khalAmubhayabhAgitayA laghu modgamaddhumaNirapyudiyAt 17184 lipi sa saMkhyAmapi 3 / 24 rUnamlAnamRNAlAbha- 7181 lUnaM khalIkRtaM naiva 185118 lokAtirikamanayorbala- 6 52 loko vitapamAnena 9 / 23 loladhvajo vahadvAji - 1834 17 / 91 [ va ] vya N parAnAnatapUrvakAyAH 16328 vRttaskandhaH patrasamRddhaH 13 16 vyavAdarINAM dvIpeSu 18 129 vyApipad vyApi padmasI 18184 vratatiSu gahanA kApilAnaM 15 / 14 vakrazIlAM bruvoreva 178 vakroktimutprekSaNamaGgabandhaM 845 vakSasAsa purobhAgam 18312 vajrAvataM dhanurmitra- 935 vaNikpathe khaniSu 213 vardhIbhivimathitamagra - 14 / 16 vadhUgRhe va ghara kirAtavAmanaM 2 / 17 banarAjoM vAloSTha- 776 ririva 1858 vaprANAM ramyatAlakSmIH 7118 varmApyApadInAni 1848 varamiha tataH sa rAmo- 10/45 varUthino laGghanamanyasaMnyam 16 // 36 vantuGgo vardhanamiccha 10338 yAni muSTeragatAni 558 sunopacitena sambhavediha 4 / 18 are meyamupayaM karNayoH 10 / 11 vAjIbha vipineyethe 18113 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisattyAnamahAkAvyam vAdayitAraM priyadayitAra 832 bilAsamAvena vilambamAnaM 5 / 4 zavAH zivAnAM mukhtiiy-6|40 vArAGganA nanRturutpatitAH patAkAH vilokabhAcesu sahasranetratAm zaradhArAbhivarSeNa 7 / 23 1687 1772 zarapravAhadurge'smin 7.58 vikAzaH ko'pi kAntInAM 772 vilolane veSa kuzAgravRttiSu 1641 zareNa cUDAmaNayaH 6121 vikSiptapuSpazayanAH 7.67 vizvana vAriNA tasmin 7 / 17 zaraiH samastaH svaradUSaNo ripuH vigaNayya parasya cAtmanaH 11139 vizleSaNaM vetti na 5 / 10 vigaNayya tadevamahaso 4611 vizada yazo'khiladizaM 12 / 4 zazinastulA samupayAti 12610 vicitraratnapratibhAvizAlaM vizakSIranitAM caJcu 713 zasparka haritagrAsa-7.50 14:35 vizAlakUTA: sukhavAsahetavaH 1 / 24 zAGga pinAkaM dhanurindracA vijayAya jaya svamAdito 4.13 / / vizI pahArA hatakozekharAvidyAnavadha: kavacAni zastra: 129 zAGgANi cApAni samurikSapantavizuddhavaMzAni guNAnatAni 557 5.39 vidyAbalena vibhavana 19534 vizeSauriva patribhistayo; zAntArAve sArikAdyapraveze vidyAdharAdhiguruNA 7185 112 videhasaGkalpajasambhavAyA: 866 visAribhiH snAnakaSAya-1012 mAlasya hamya'sya ca gopurasya vidhinA khalu dIyate'khilaM 4 / 17 / vihAya sAramudvega 7.93 846 vidhutavyathaH kSaNamavApa yudhi vihAya svAni samAni 9 / 27 zithilaya hRdayaM na me'nu. 15:26 1718 vihAya cApavyavahAramana 52 zizoSato'nyamItsAya 18189 vidhuto'myudito digantaram vihitAkhilasattvarakSaNa 4414 zipTai rakSitaM daNDanItyA1741 vocibAhabhirAliGga- 77 104 vidhurAste pApeta: 18090 ghoDAvAsaH svAntamaGgaM samastam zIto'mbhaHkariNA 795 vidhUya lIlAmbujamutpalAzaM 8 / 40 17/74 zuddhaM nisargaNa kalaGkabaddham 167 vinipAsitaM vinihita 1226 vIbhatsaM raNaruciraGgadojita zuddhAM zuddhAntavasatim 184102 vinirUpya sa darpaNe jarAM 43 14.22 zauryAttasthitiviSamAbhayAdavotthaM vinivArya taM nijakaraNa 17139 dhIrAridairavArI vai 1827 148 vinItadeSamAkAraM 769 veginImiha pazyAmi 7162 zaurya hrIzca kulInasya 1893 vibhISaNAbhyunnatakumbhakarNa-8151 / / vego'tyeti pratidiza- 8 / 15 zravyANi vAcAlatayaiva 5518 vimuktaM dUramabhrAnta-79 velayA vihitakAryasAdhanaM 10125 zravaNAJjalinekSaNena zuktyA vimukhaH phalaM vidhirivAzu 17116 dherAyate me matirasti 5 / 29 17:54 viyati siddhagaNo'pyupavINa- varaM tu kArma samupetya 57 zravaNeSu mRdaGganisvanA-4.24 650 vaizAkhonmathanorakampAd 7447 vaMzAvatAraM jagatIpatInAM 5546 avasi zirasi kRtsna-15:15 viyoge laghumuttuGgam 18131 zriyA vilolo bharato 3 / 40 vivayaM yaH priyamahiSI 2012 // za] zriyaM jagadbodhavidhI 11 vivazo'pi citramavalokamayam zvAsAnubandhAtparitApa-559 zrIdazAhakulajAH kila 10112 1717 zlathaM dvirephAkulapuSpabhAraM 8:37... dhIdhInItisthitiprIte: 18 / 123 vivartitAnatikaThinA 125 zahvAnakArAvamayo patInAM 5148 zrIpArthaH sapadi haristathA 1401 vivAMsi bhAnboriva 6 / 13 zaGkhA nineduH paTahA- 554 zrImattaralatopetAH 7:46 vividhAni vasUni vAhanaM 4 / 15 zatrUNAM dnnttkkssetr-7|31 zrImatAM zrutavatA 1012 virathazcireNa vihito'pi 1720 zanaiH samAruhya nabho'nurAgam zrIvadhUharaNavairabandhataH 109 virAmabhUmiH kamanIyatAyAH 543 1046 zrIvAgdevyorvakSasi vaaci13|14 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaH surakulaM hInam 181124 zrutvA bhagnAnta 13 / 27 [sa] skandhasthA madakariNaH 1412 stanatApasUna bhavanananalaM 12 / 18 stanajaghanabhareNa bhUriNA 17166 stanabhArodhikaguru- 916 strINAM zuklaH sAmikaTAkSaH 13 / 12 sthAne mAtulaputrasya 725 sthalakamalaparAgavirAgaH 15 / 17 sthite samartha sati dakSiNAGga 16 / 48 sthira prakRtirAdeyaH 1816 sthira samudrasamudrasa kautukA- 8/20 sthirAkSarAntaM yudhizabdapUrvam 16/33 stheyAnmAhAkulaH svAnte 18/5 snehAntI kSaNamutkaTAkSA 5 / 37 smarAta vAruNIbhUta- 740 svakulaM samalaMkRtaM guNe - 4152 svagocaraM jalpamadhistri- 8149 svacchavRttirasikaM mRdu cArdram 1759 svajAti kAryANi nirUpya 5|34 svajIvite nirvijase 5 / 24 svammalamAntaraGgamakhilaM 8116 svamarpayan gurumadhidevatAmiva 27 svayaM samAnamya zarAsanAni 5159 svapnena somaM nizi vIkSya 3 / 10 svapatyaM vidhinigrAham 181140 svayaM parAnnAmayasIti- 16318 purAtAttam 18 136 svapUrvakArya pravizadbhivaH 16 / 72 svaSA sahocchvasitasUtagatiH 17 / 14 svasyArezvAyodhayanmitramitraM 11 / 11 lokAnukramaNikA svinnavAn sa haricandana- 10 / 16 svairajjanAnandanamAzukAra; 16/34 sa eSa saMbhUya samudyatAtmA 16543 A kalatramupekSya satkulaM 435 ghanAgamo nijazuciH 1217 saGkroDileM syandanacakrajAtaM 5147 saGgrAmaraGgaM zavanRtyaramyam 16 / 6 saJjAnakI nAzamaterapetA 3127 sajjAmbavaH kSobhaNamabhyagacchan 16/40 sa jAtimArge 14 sa sabjihIrSanniva jIvalokaM 552 satyato vibhayA byUhe 18 105 satyagresa ra sItApahAri 95 sA saMbhramasaMpAtaiH 18100 tiryamanvakpuratazca 6111 satIM zrutasya 12 sadRzodayAstamaya vRtti rajani 17126 sadRzI balena samakAlamadhikRta 17 / 19 sadguNAstava nRpaiH 104 sadarImukhena natakubjatanuH 12 / 38 sadikSAmamAyAsIt 18/56 sadurAmakodaNDo 9 / 49 sa ghRtavyajanena janena 8048 santApavaddinaM jAtaM 9/28 santiSThante sAntvamAtreNa 11125 sandigdhe'sminsatpathe 11 / 24 sunnayena gaye gaye 18139 sa navAjipu labdhavikrama: 4 31 sanivartya samanvitAn 4 / 37 sapadi na tadaveyuSI 15143 sapatAkamudAttanAyakaM 4 / 23 sa pareNa sadA jitAM mahIM 4136 403 sapuSpazayyAjagatI latAgRhAH 1 / 22 sa prabhAvikramaM bhUmeH 1873 sa prAjJamAhAkulazUrasaGga 323 sabalAkikA navatRNA 12/21 sazrUyugmaM vairaviruddha 13/22 sambhASaNenApi na me 5 / 21 samantato'pyudgatadhUmaketavaH 6 / 17 samajanyAyato'nyAn 18/117 samayAsIdasau janyam 18128 samayAcakrire kheyam 18127 samAgadhairyo'nugataH sahAyaiH 1615 samAtulAnItanayaiH svabandhubhiH 13 / 33 samAsayadasau lopaM 936 samudgiranto nu zaphAn 5 / 61 samucchrite yatparidhI 1421 samutpatanto divi reNavo - 6 / 39 samunnatAmbhojakulAbhinandyAM 8125 samudra hA nyAyaM vidaSada- 14/29 sa maine'nena sAmarthyam 1835 samaM dviSantaH zukasArikAbhi 3 / 18 sarpaveNI visarpantI 18149 sarvakarmaNamUrdhvajJam 181125 sarvatra viSaye'muSmin 7 / 63 sarvajJamabhyarcya mahAmahena 349 sarvasyAsmiJjanmani jAtasya 13 / 17 sarvasvA duryodhanenArjayitvA 3 / 42 sarvaH kumAraH sukumAramUrtiH 3131 sarakSovarajI rAjyam 18 / 109 sarasIjalaplavahimastamaso 12/46 sarasIha majjati kariNyalinAM 12 / 20 saritaH sarito nagAn 4/45 sa ruSAyudhaM viSamivAhiH 17/5 sa ropaNAnpaJca mathi 5 / 11 lAkSikapadanyAsAH 0 / 39 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisandhAnamahAkAvyam mAmnArabdhe zAtrave kiM 1919 sAmnA mitrArAtipAtI 11 // 17 sAmajA madavazAnmatihInA savyAtyukSI nAuivimuktai-13128 vAnarANAM patienasenaH 16 / 37 sa vAmaGkSa droNotaritam 17440 savitApi saMhRtimiyAya 1723 sa vipannabandhumupadRzya 17 / 22 sa viSANavidhUtaroSasaM 4147 sa vairiNA zrImadanena 857 sa yAtravANAM hRdi zalyamuharan 6.28 sa dhozalodorNabalena prajihAnaH senaivaM viracitapAryavAji 14121 . sevyAyAmAnarahitAH 754 saMkateSu priyopetA 9 / 22 so'yaM nagaryAH parikhAyamANo 8021 saudAminIdAmaciteva 545 saundavyaMvayye'pyavaroSavarga 133 saMtaptastapanamarIcibhiH 14 / 18 saMvidhAya bahumAnamuccaka-1127 saMrambhiNAzAnvanavena muktaH sAmAjikaipajanaiH pizitAzivarga: 16586 sAmimIladaho cakSuH 1839 sAraGgaddha saMgatasattvarathayuktaM 1 / 10 sAraGgaH kRtamaNimaNDana- 1415 siJcatiriva lAvaNya- 7.12 sitAsitAmbhoruhasAritAntarA: za26 sindUrareNuH karikarNatAla- 5 / 43 sugrIvaH sapadi parAkrameNa 9152 sunicitamapi zUnyamAbhAsate 13 / 40 suvarNamayyaH zudhiratnapIThikA 225 surabhivitarituM prasUnamekA saMharanniva bhUtAni 9 / 32 ha] sa sadasi hRSIkezanoca. 858 sa sAgarAvartadhanurdharo pAra3 sasAsa sa sa sAMsAsi 1819 sa sUryahAsa kimasiM 6 / 27 / usrasra: susaMsale 1874 sa hastAmyAM camUhastau 18013 sahasthitaM vismRtamaGgamaMzukam 17171 sahasA vallakohastA 78 sa harinavodayamudIkSya 17144 srastAH sajaH zithilatAni 15 / 48 sAkRtocchasitAvazyaM 9 / 21 sAkSAdalayo divaso na so'yam 16 / 10 sAdhunyAyejyamatyucca-76 sAndhyaM rAge ratnamayUkhaMvidhAna hatA hyA na dviSatAM pratApA 16164 hataH kareNuH patitaH padAtiH surAsurAtikramavikramasya 56 susAhAyatayA susahAyatayA 8453 suhajjana krazayati yaH 2 / 24 suhRdayamasudeyaM prema me'nyo'nya 13642 sUtA nRpANAM yuSi 5 / 56 sUryo'bhyuddeSyati kadAjibharaH 17189 senAM viSNorayaramayoM 1343 hatakapAdaM yuSi tasya 626 harito harito bimyuH 18111 hariH krAntamataM bhUta 181104 hariNA jinAbhiSavaNonmanasA 12 // 32 hariviSTaramadhyamAsthitaH 4129 hastacyutAstramAkampam 18170 hastacyute gate svApi 1881 hastaM pANe hRdayaM sthiratve 16 / 3 himamuSNahatasya yatsukhaM 49 hRto'pi citte prasabhaM za6 sAnuvRttorusambhogA 735