________________
चतुर्दशः सर्गः
२६३ विचित्रेति-अवतस्थे स्थितवत् , किम् ? राजकं राजसम्हः, किं कृत्वा ? पूर्वमन्युपेत्य सामस्त्येन प्राप्य, कम् ! राजाल्यं राजमन्दिरम् , कथम्भूतम् ? विचित्ररत्नप्रतिभाविशालं विचित्ररत्नानां प्रतिभां दीप्तिम् अवतीति विचित्ररत्नप्रतिभावी स चासौ शालो यस्य तम् , कथम्भूतं राजकमवतस्थे ? रो मनः रोर्बु मनो यस्य तद्रोद्धमनः नियमयितुं चेतः, किम् ? पार्थक्षतं पृथुरेव पार्थम् , पृथौ भवं वा 'तत्र भवः' जै० सू० ३१३।२८] इत्यण भीमात्रेदिखबशसयस्य लोपः (भवमात्रे टिखवशादवयवस्य लोपः) पार्थ च तत्क्षतं च पार्थक्षत दीर्धतरमागोत्पन्नायासवशातीव्रतरं खेदमित्यर्थः ? पुनरपि कथम्भूतं राजपम् ? रामाननालोकगताद्रामस्य यत् आनने मुखं तस्य य आलोकः अवलोकनं तत्र गतः प्रातः आदरो क्योस्ते अक्षिणी यस्य तसथोक्तं दाशरथिमुखावलोकनप्रवृत्तादरलोचनमित्यर्थः ।
भारतीये-विचित्ररत्नप्रतिभाविशालं विचित्ररत्नैः प्रतिभाविन्यः साला यस्य तम् , कथम्भृतं राजकमवतस्थे ! पार्थक्षतं पार्थानां श्रुतं पाण्डवक्षतं रोद्धमनः पुनः रामाननालोकगतादरा रमणीयरमणीमुस्त्र - निरीश्चणे सादरेक्षणम् । योजना सर्वा प्राग्वत् ॥ ३५ ॥
पथः श्रमं नेतुमपेतभारैचिंगाह्य हस्तेन विमुक्तमम्भः ।
विशीर्यमाणं प्रति सूर्यमुद्यन्मुक्ताफलाकारमियाय नागैः ॥३६॥ पथ इति-अम्मो जलं मुक्तफालाकारम् इयाय जगाम, कि कुर्वत् ? प्रतिसूर्य सूर्य प्रति उद्यत् अर्ध्व गच्छत् , पुनः कथम्भूतम् १ विशीर्यमाणं शतशः स्फुटत् , पुनः कथम्भूतम् ? नागैर्हस्तिभिः हस्तेन शुण्डया विमुक्तं समुत्सृष्टम् , किं कृत्वा ! पूर्व विगाह्य आलोज्य, कि कत्तुम् ? नेतुम् अपाकत्तुम् , कम् ? श्रमम् , कस्य ? पथो मार्गस्पेत्यध्याहार्यम् , कथं नाग : १ अपेतभारः उत्तारितमारैः ।। ३६ ॥
पादधातविहितं चिरमागस्तद्भुवं क्षमयितुं प्रणमय्य ।
स्वं शिरोऽधिपदमश्वसमूहश्चाटुकार इव निल्ठति स्म ॥३७॥ पादेति-अश्वसमूहः निलठति स्म निललोठ, क इव ? चाटुकार इव प्रतिछन्दानुवत्तीव, किं कृत्वा ? पूर्व प्रणमय्य नपयित्वा, किम् ? शिरो मस्तकम् ? कथम्भूतम् ? स्वमात्मीयम् , कथम् अधिपदं पदयोस्परि, किं कत्तुम् ? भुवं पृथिवीं तत् आगः क्षमयितुम् , तत् किमागः यत् चिरं पादघातविहितं चरणहननकृतम् ।। ३७ ॥
तीर मेषु करिणः पटपण्डपेषु याहाः सुधाभवनभित्तिषु राजलोकाः ।
आवासमादिषत, दम्पतयो गुहासु सवत्र पुण्यसहिताः सुखमावसन्ति ॥३८॥ विचित्र रत्नोंकी कान्तिसे दैदीप्यमान परकोटासे घिरे राजभवनके समीप पहुँचकर लम्बा मार्ग चलने के कारण थके (पार्थक्षत) तथापि रामके मुखको देखनेसे उत्साहित राजा घेरा डालनेकी इच्छासे स्थिर हो गये थे विविध प्रकारके मणियोंकी कान्तिसे जगमगाते मगधराजके प्रासादके निकट पहुँचते ही रमणीके मुख देखने के लिए उत्सुक तथा अर्जुनसे संचालित राजाओंने घेरा डालनेकी दृष्टिसे व्यूह रचना की थी] ॥३५॥
भारको उतारकर (कार्यसे युक्त) मार्गकी थकानको दूर करनेके लिए समुद्र (गंगाकी धार) में उतरे हाथियों (नागवंशी सैनिकों)की सूड़ों अथवा हार्थोसे सूर्यकी ओर फेंका (सूर्य के प्रति अर्घ रूपसे दस्त) बूंद बूंद करके फैला जल उछलते हुए मोतियोंकी अंजलीके समान लगता था ॥३६॥
टापोंकी मार (पादाघात) द्वारा चिरकालसे संचित अपने पापको क्षमा कराने के लिए ही पहिले अपने शिरको पैरों में झुका कर चाटुकारके समान बादमें घोड़े भूमिपर लोटने लगे थे (चाटुकार भी पहिले की गयी पैरोंकी मारके अपराधको क्षमा कराने के लिए पैरों में मस्तक झुका देता है और बादमें घोड़की तरह पैरों में लोट जाता है ॥३७॥
१. भवमाने टिखञ्च । अपस्य लोपः । २० ।