________________
१४
सप्तमः सर्गः भारतीयः-हे भीम इयं राजहंसी वरटा गतेन भाति । अन्यत्समम् ॥८८॥
एपा कटाक्षपातेन सारङ्गीलोललोचना ।
वने दिशि दिशि प्रान्ता दीर्घमन्वीक्षते पतिम् ॥ ८९ ।। एपेति-रपा सीता दीर्ध मुहुः पतिं रामं दिशि दिशि को भ्रान्ता सती अन्वीक्षते पश्यति । कथम्भूता ? सारङ्गीलोललोचना सारङ्गाया इव लोले लोचने यस्याः सा हरिणीतरलनयना । केन ? कटाक्षपातेन अपाङ्गविक्षेपेण । भारतीय:-एषा सारङ्गी पतिं मृगमन्धीक्षते । अन्या योजना प्राम्बत् ।। ८९ ।।
इदमन्यच्च कलयन्कौतुकाविष्टमानसः । कामादिपु निरोधेन जितात्मा सनिपातिना ॥ ९० ॥ अवन्यायपथं धीप्सन्नारीणां गोचरं गतम् । मदनाशाधिकोद्योगो मायावेषेण योजितः ।। ९१.॥ गाढ़ाकल्पकनिष्ठत्वं दूरं कुर्वेश्छलेन ताम् ।।
स्वपदव्यवसायाय क्षिप्रं जहे सतीवताम् ।। ९२ ॥ इदमिति, अवेति, गादेति-असौ रावणश्छलेन व्याजेन दूरं क्षिप्रं शीघ्रं यथा भवति तथा तां सतीव्रतां जहे हतवान् । कस्मै ! स्वपदव्यवसायाय स्वपदव्या अवसायः स्वपदव्यवसायः तस्मै चक्रवर्तिपदचोभ्रंशाय । किं कुर्वन् ? कुर्वन् विदधत् । किम् ? गाढाकल्पकनिधत्वं गाढश्चासावाकल्पकरच गाढाकल्पकस्तस्मिनिष्ठा यस्य स तथोक्तस्तस्य भावं तीन कामावस्थानतत्परत्वम् । पुनः किं कुर्वन् ? इदमुक्तपकारमन्यच्चापरञ्च कामाग्धतया युक्तायुक्त विचारमन्तरेण पररमणीसम्भोगभित्यर्थः । पुनः कौतुकाविष्टमानसः कौतूहलारोपितचित्तः । पुनः कामाकन्दात् सन्निपातिना सम्यक् निपतनशीलेन इषुनिरोधेन याणनियन्त्रणेन जितात्मा । पुनः किं कुर्वन् ? अवन्यायपथमवन्यायन पन्था अवन्यायपथस्तमनीतिमार्ग धीप्सन् वाग्छन् । कथम्भूतम् ? नारीणां कामिनीनां गोचरं विषयं गतम् । कथम्भूतो रावणः १ मदनाशाधिकोद्योगः मदने याऽशा तयाऽधिक उद्योगो मन्मयोत्थप्रचुरोद्यमो यस्य सः पुनः मायावेपेण लोकप्रसिद्धन जटाजूटधारिणो प्रतिनो बोत्रेण रूपेणेत्यर्थः, योजितः संयुक्तः ।
भारतीयः–स युधिष्ठिरइछलेन क्षिप्रं स्वपदव्यवसायाय स्वपदनिश्चयाय तो तीव्रतां तीव्रत्वं जहे । कि कुर्वन् ? कुर्वन् । किम् ? गाढाकल्पकनिष्टत्वं दृढालकारतत्परताम् , अथवा गाढश्च तदाकल्पं जन्मयावत्कनिष्ठत्वं गाटाकल्पकनिष्ठत्वं दृढे यथा आजन्मलबुतामित्यर्थः । कथं यथा ? दूरम् । अत्र युधिष्ठिरस्याजन्मलोकव्यवहार
सुन्दर लगती हैं। [ भीम देखो, देखते ही हमें विह्वल करती हुई कुछ-कुछ आश्चर्यचकित यह विशालाक्षी गोपी राजहंसकी गतिसे चलती फैसी सुन्दर प्रतीत होती है ] ॥८८n
भटकी तथा श्रीत हरिणीके समान चंचल नेत्रवती यह वनके कोने-कोने में कटाक्ष डालती हुई दूरतक दृष्टि डालकर पतिको खोज रही है ॥८॥
उक्त प्रकारकी आतुरता मनमें आ जानेसे पूर्वोक्त तथा दूसरे हावभाव करता हुया, कामदेवके धनुपसे घरसते पाणोंके द्वारा भात्मा जीते जानेपर, स्त्रियोंकी मोहिनीका लक्ष्य हुआ अतएव अन्यायमार्गपर चलने के लिए प्रस्तुत, कामवासनाकी तृप्तिके लिए सर्वशा प्रयत्नशील, पुराणप्रसिद्ध छलियका रूप धारण किये तथा अपनी दृढ़ प्रतिज्ञाकी एक निष्ठाको दूर करते हुए रावणने अपने विद्याधर चक्रवर्ती पदके विनाशके लिए ही छलकर सती सीताफा नुरन्त अपहरण कर दिया था।
देखनेकी उत्कण्टासे व्याप्त मन पूर्वोक्त तथा अन्य पदार्थों को देखते हुए, काम आदि अन्तरंग शत्रुओंके निरोधसे प्राप्त उत्कृष्ट संयमके कारण आत्मजेता, अन्याय मार्गकी इच्छाके