Page Text
________________
७९
पश्चमः सर्गः भूत जेनुमभिभवितुं न ईशा: न समर्थाः । अयं स्मर: "कर्ता' पौष पापाणामिदं पौष्पं कुसुममयं शरासनं धनुः "कर्म" दधानः धरन् त्रैलोक्यमाली ढगतम् आलीढः स्थानविशेषः तद्गतं करोति आलीढमध्यवर्ति विदधाति ॥१९॥
त्वं जीविकाकृत्य निदेशमिच्छु प्रतीच्छ मां भक्तियुजं दयात्मा ।
तवास्मि दासी वशवर्तिनी मे त्वयि स्थितं जीवितमित्यवेहि ।।२०।। स्वमिति-हे लक्ष्मण त्वं भवान् प्रतीच्छ स्वीकुरु । काम् ? भाम् । कथम्भूतस्त्वम् ? दयात्मा कारुण्यमूर्तिः । कथम्भूतां माम् ? भक्तियुजं सेवापरिणताम | पुनः इच्छुमिच्छन्तीम् | कम् ? निदेशमादेदाम् । किं काचा ? पूर्व जीविकाकृत्य जीविकामिव कृत्वा । कम् ? त्वां भवन्तम् | उत्तराई सोपस्कारतया व्याख्यायतेयस्मात्कारणात् तव भवतः दासी चेटी अस्मि भवामि । कथम्भूता ? वशतिनी आशाविधाचिनी । तस्मान्मे मम सम्बन्धिल्येन जीचितं प्राणनं त्वयि भवति स्थितमित्यवेहि जानीहि त्वमिति सम्बन्धः।
भारतीयः-हे द्रौपदि त्वं भवती मां कीचकनामधेयं नृपं प्रतीच्छ। कथम्भूता सती ? दवात्मा । कथम्भूत माम् ? भक्तियुजम् । पुनः इच्छुमिच्छुक निदेशमन्यत्पूर्ववत् ॥२०॥
सम्भाषणेनापि न मे विषादं विषादभावेन जिहीर्षसि त्वम् ।
नाभाषणं कल्पतरोस्तवापि फलान्तरायाय हि कल्पयन्ति ॥२१।। संभाषणेनेति-हे लक्ष्मण स्वं भवान् मे मम बिघादं भनोग्लानि सम्भाषणेन कृत्वा जिहीर्षसि हत्तुमिच्छसि । नापि विषादभावेन क्रूरपरिणामेन । युक्तमेतत् । हि स्फुट कल्पतरोः कल्पवृक्षस्य तव भवतः अभाषणमपि न कल्पयन्ति न आमगन्ति विद्वजनाः कस्मै फलान्तरायाय फलविघ्नायेति सम्बन्धः ।
भारतीयः-पूर्वाधे हे द्रौपदि, त्वं भवती मे मम कोचकास्येति ज्ञेयम् । अस्योत्तरावें भवत्या इति बोद्धव्यम् । अर्थवशाद्विभत्तिविपरिणामत्वादिति सम्बन्धः ॥२१॥
कथां तदीयां स निशम्य भीमः प्रभाव्य सौमित्र्यभिधानरूहः ।
राजाग्रजादर्शितकार्यसिद्धिरन्तर्मदोन्त कुपितः करीव ॥२२॥ कथामिति-स लोकप्रसिद्धः राजा नृपः तथा कुपितवान् । कथम् ? अन्तः (अन्तः) करणे । कथम्भूतः ? सौमित्यभिधानरूदः सौमित्रिनामप्रसिद्धः लक्ष्मण इत्यर्थः । पुनः कथम्भूतः १ अन्तर्मदः त्रैलोक्यमध्ये न कश्चिन्ममोपरि तिष्ठतितरा मिति गर्विष्ठः । पुनः' अग्रजादर्शितकार्यसिद्धिः अग्रजस्य रामस्य आदर्शिता
हे दयालु लक्ष्मण ! भक्तिपूर्वक सेवामें उपस्थित तथा आजीविका करनेवाली दासीके समान और तुम्हारी आज्ञाकी प्रतीक्षामें खड़ी मुझको स्वीकार करो । मैं तुम्हारी अत्यन्त अनुगत दासी हूँ। यही समझो कि मेरा जीवन तुमपर आश्रित है।
अन्वय-वशघर्तिनी दासी दयात्मा त्वं भक्तियुजं निदेशमिच्छु मां प्रतीक्ष तव जीविका कृत्यास्मि ।
विराट के यहाँ आक्षाकारिणी दासी तुम कृपामूर्ति द्रौपदी प्रेमसे प्रेरित और तुम्हारे संकेतकी प्रतीक्षामें खड़े मुझे कृतार्थ करो मैं तुम्हारी दासताका अन्त कर दूंगा क्योंकि मेरा जीवन इस समय तुम्हारे हाथमे है ॥ २०॥
कुपित अधवा दुःखी होकर तुम (लक्ष्मण अथया द्रौपदी) चार बातें कहकर भी मेरे मनके शोकको दूर नहीं करते (करती) हो [कोई बात नहीं] कल्प वृक्षके समान आपका भी मौन मेरी इच्छित वर-प्राप्तिमें बाधक न होगा [अभाषण (गाली) देनेपर भी कल्पवृक्ष इच्छित फल देते है] ॥ २१॥
अन्यय-सौमित्यभिधानरूदः सः तदीयो कथां निशम्य भीमः राजाग्रज-आदर्शित कार्यसिद्धिः अन्तर्मदः करीव अन्तः कुपितः । __सौमित्र्य (सुमित्राका पुत्र) नामसे ख्यात वह लक्ष्मण सूर्पणखाकी वीभत्स प्रेम-चर्चाको
१. श्लेषालङ्कारः-१०, द० । २. अर्थान्तरन्यासालङ्कारः-५०, द० ।
| SR No. | 090166 |
| Book Title | Dvisandhan Mahakavya |
| Original Sutra Author | Dhananjay Mahakavi |
| Author | Khushalchand Gorawala |
| Publisher | Bharatiya Gyanpith |
| Publication Year | 1970 |
| Total Pages | 419 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari, Literature, Story, & Poem |
| File Size | 16 MB |