Book Title: Tirthankar Mahavira aur Unki Acharya Parampara Part 4
Author(s): Nemichandra Shastri
Publisher: Shantisagar Chhani Granthamala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090510/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA 4 AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA caturtha khaNDa lekhaka DaoN. nemicandra zAstrI, jyotiSAcArya, ema.e. pI-eca.DI. DI. liTa (isa bhAga kA mudraNa zrI nemIcanda ramezakumAra pATanI, rAmagar3ha ke saujanya se) / AcArya zantisAgara chANI granthamAlA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka kI lekhanIse bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSadko orase guru gopAladAsa baraiyA-zatAbdI samAroha ke prasaMgako lekara jaba zrI baraiyA smRti granthakA prakAzana huA, taba samAjake prabuddhaaine atyadhika prasannatA prakaTa kI thI / granthakA sarvatra samAdara huA aura usako samasta pratiyAM hAthoM-hAtha uTha gayIM / bhAratavarSa ke samasta vizvavidyAlayoMkI lAibreriyoMke lie yaha saMgrahaNIya grantha vidvatpariSadkI ora se niHzulka bheMTa kiyA gyaa| usake uttarameM vizvavidyAlayoMke prabandhakoMne jo dhanyavAdapatra diye, unameM unhoMne usa grantha ratnako prAptakara bar3A harSa prakaTa kiyA thA / vartamAnameM cala rahe zrI 1008 bhagavAn mahAvIrake 2500 va nirvANamahotsava ke upalakSya meM bhI vidvatpariSadko kAryakAriNIne 'tIrthakara mahAvIra maura unako AcArya paramparA' nAmaka grantha prakAzita karanekA nizcaya kiyA aura isake lekhanakA bhAra vidvatpariSad ke upAdhyakSa ora bahumukhI pratibhA ke dhanI zro nemicandrajI jyotiSAcArya, ema0e0, pI-eca0 DI0, DI0 liT0, adhyakSa saMskRtaprAkRta vibhAga eca0 DI0 jaina kAleja ArAko diyA gayA / sammAnanIya DAkTara sAhabane isa grantha ke lekhana meM cAra-pAMca varSaM akathanIya parizrama kiyA hai / parantu kheda hai ki ve apanI isa mahanIya kRtiko apane jIvana kAla meM prakAzita na dekha sake / gata janavarI 74 meM unake divaMgata honekA samAcAra dezabhara meM saMtasa hRdayase sunA gayA / yaha mahAn grantha cAra bhAgoM meM sampUrNa huA hai| isake prakAzana ke lie vidvatpariSadke pAsa arthakI vyavasthA nagaNya thii| parantu vidvatpariSad ke adhyakSa DaoNkTara darabArIlAlajI koThiyAne isake agrima grAhaka banAnekI yojanA prastuta kI, jise samAjane bar3e utsAha ke sAtha svIkRta kiyaa| zrI 108 pUjya vidyAnandajI mahArAjane bhI apane zubhAzIrvAdase isake prakAzanakA mArga prazasta kiyA / yaha prakaTa karate hue prasannatA hotI hai ki isake sAtasI grAhaka agrima mUlya dekara bana gaye / granthake cAroM bhAgoMkA mUlya 85 ) hai / parantu agrima grAhaka bananevAloMko yaha grantha 61 ) meM denekA nirNaya kiyA gayA / granthakA Abhyantara paricaya DaoNkTara darabArIlAlajI koThiyA dvArA likhe Amukha tathA granthako viSaya sUcIse spaSTa hai / isa granthake saMpAdana aura prakAzana tathA arthake saMgrahameM vidvatpariSad ke adhyakSa prakAzakakI lekhanIse 5 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAka kathana bhAratavarSakA kramabaddha itihAsa buddha aura mahAvIrase prArambha hotA hai / inameMse prathama bauddhadharmake saMsthApaka the, to dvitIya the jainadharmake antima tIrthakara / 'tIrthakara' zabda jainadharmake caubIsa pravattaMkoMke lie rUr3ha jaisA ho gayA hai, yadyapi hai yaha yaugika hI / dharmarUpI tIthaMke pravartakako hI tIrthakara kahate haiN| AcArya samantabhadrane pandrahaveM tIrthakara dharmanAthakI stutimeM unheM 'dharmatIrthamana pravartayan' padake dvArA dharmatIrthakA pravartaka kahA hai| bhagavAna mahAvIra bhI usI dharmatIrthake antima pravartaka the aura Adi pravattaMka the bhagavAn RSabhadeva / yahI kAraNa hai ki hindU purANoMmeM jainadharmako utpattike prasaMgase ekamAtra bhagavAna RSabhadevakA hI ullekha milatA hai kintu bhagavAna mahAvorakA saMketa taka nahIM hai jaba unhIMke samakAlIna buddhako viSNuke avatAroM meM svIkAra kiyA gayA hai| isake viparIta tripiTaka sAhityameM niggaThanATaputtakA tathA unake anuyAyI nirgranthoMkA ullekha bahatAyatase milatA hai| unhIMko lakSya karake sya0 DaoN0 hani yAkobone apano jaina sUtroMkI prastAvanAmeM likhA hai- 'isa bAtase aba saba sahamata haiM ki nAtaputta, jo mahAvIra athavA vardhamAnake nAmase prasiddha hai| baddhake samakAlIna the| bauddhagranthoM meM milanevAle ullekha hamAre isa vicArako dada karate haiM ki nAtapUttase pahale bhI nirgandhoMkA, jo Aja jaina athavA AIta nAmase adhika prasiddha hai, astitva thA | jaba bauddhadharma utpanna huA taba nirgranthoMkA sampradAya eka bar3e sampradAyake rUpameM ginA jAtA hogA / bauddha piTakoMmeM kucha nigraMthoMkA buddha aura unake ziSyoMke viroSIke rUpameM aura kuchakA buddhake anuyAyI bana jAneke rUpameM varNana AtA hai | usake Uparase hama ukta anumAna kara sakate haiN| isake viparIta ina granthoM meM kiso bhI sthAnapara aisA koI ullekha yA sUcaka vAkya dekhane meM nahIM AtA ki nirgranthoMkA sampradAya eka navIna sampradAya hai aura nAtaputta usake saMsthApaka haiN| isake Uparase hama yaha anumAna kara sakate haiM ki buddhake janmase pahale ati prAcIna kAlase nirganthoMkA astitva calA AtA hai|" ___anyatra DaoN0 yAkovIne likhA hai-'isameM koI bhI sabUta nahIM hai ki pArvanAtha jainadharmake saMsthApaka the| jaina paramparA prathama tIrthaMkara RSabhadevako jaina dharmakA saMsthApaka mAnanemeM ekamata hai| isa mAnyatAmeM aitihAsika satyakI sambhAvanA hai|' prAk kavana : 1 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasiddha dArzanika DaoN0 rAdhAkRSNana ne apane 'bhAratIya darzana' meM kahA hai'jaina paramparA RSabhadevase apane varmaMkI utpatti honekA kathana karatI hai, jo bahuta-sI zatAbdiyoM pUrva hue haiN| isa bAtake pramANa pAye jAte haiM ki IsvI pUrva prathama zatAbdI meM prathama torthaMkara RSabhadevakI pUjA hotI thI / isameM koI sandeha nahIM hai ki jainadharma vardhamAna aura pAzrvanAtha se bhI pahale pracalita thA / yajurvedameM RSabhadeva, ajitanAtha aura ariSTanemi ina sona tIrthaMkaroM ke nAmoMkA nirdeza hai| bhAgavata purANa bhI isa bAtakA samarthana karatA hai ki RSabhadeva jainadharmake saMsthApaka the / ' yathArtha meM vaidikoM kI paramparAkI taraha zramaNoMkI bhI paramparA ati prAcIna phAlase isa deza meM pravartita hai / inhIM donoM paramparAoMke melase prAcIna bhAratIya saMskRtikA nirmANa huA hai| unhIM zramaNoMkI paramparAmeM bhagavAna mahAvIra hue buddha bhI eka rAjakumAra the| unhoMne bhI gharakA pari tyAga karake kaThora sAdhanAkA mArga apanAyA thaa| yaha eka vicitra bAta hai ki zramaNa paramparA ke ina do pravattaMkoM kI taraha vaidika paramparAke anuyAyI hindUdharmameM mAnya rAma aura kRSNa bhI kSatriya the / kintu unhoMne gRhasthAzrama aura rAjyAsanakA parityAga nahIM kiyA / yahI pramukha antara ina donoM paramparAoM meM / kRSNa bhI yogI kahe jAte haiM kintu ve karmayogI the| mahAvIra jJAnayogI the / karmayoga aura jJAnayogamaM antara hai / karmayogIkI pravRtti brAhyAbhimukhI hotI hai aura jJAnayoga kI AntarAbhimukhI / karmayogIko karmameM rasa rahatA hai aura jJAnayogIko jJAnameM / jJAnameM rasa rahate hue karma karanepara bhI karmakA kartA nahIM kahA jAtA / aura karmameM rasa rahate hue karma nahIM karanepara bhI karmakA karttA kahalAtA hai / karma pravRttirUpa hotA hai aura jJAna nivRttirUpa / pravRtti aura nivRttikI yaha paramparA sAdhanA kAlameM milI-julI jaisI calatI hai kintu jyoM-jyoM nivRtti bar3hatI jAtI hai pravRttikA svataH hrAsa hotA jAtA hai / isIko AtmasAdhanA kahate haiM / I yathArthameM vicAra kara dekheM-- pravRttike mUla mana, vacana aura kAya haiM / kintu AtmAke na mana hai, na vacana hai aura na kAya hai / ye saba to karmajanya upAdhiyA~ haiM / ina upAdhiyoMmeM jise rasa hai vaha AtmajJAnI nahIM hai / jo AtmajJAnI ho jAtA hai use ye upAdhiyA~ vyAdhiyA~ hI pratIta hotI hai / inakA nirodha sarala nahIM hai / kintu inakA nirodha hue binA pravRttise chuTakArA bhI sambhava nahIM hai / usIke lie bhagavAna mahAvIrane saba kucha tyAga kara vanakA mArga liyA thA / saMsAra mAgiyoMkI dRSTimeM bhale hI yaha 'palAyanavAda' pratIta ho, kintu isa palAyanavAdako apanAye binA nirvANa prAptikA dUsarA 10 : pIkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA | t Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArga bhI nahIM hai / bhogI aura yogIkA mArga eka kaise ho sakatA hai| tabhI to / gItAmeM kahA hai yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jArgAta sNymii| pasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH|| 'saba prANiyoM ke lie jo rAsa hai usameM saMyamI jAgatA hai aura jisameM prANI jAgate haiM vaha AtmadarzI munikI rAta hai / ' isa prakAra bhogI saMsArase yogIke dina-rAta bhinna hote haiM / saMyamI mahAvIrane bhI Atma-sAdhanAke dvArA kArtika kRSNA amAvasyAke prAtaH sUryodayase pahale nirvANa-lAbha kiyaa| jainoMke ullekhAnunAra usoke upalakSameM dIpamAlikAkA Ayojana huA aura unake niSi lAbhako pasyosa sau varSa pUrNa hue| usIke upalakSameM vizva meM mahotsavakA Ayojana kiyA gayA hai / usIke smRtima 'sorthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA' nAmaka yaha bRhatvAya grantha cAra khaNDoMmeM prakAzita ho rahA hai / isameM bhagavAna mahAvIra aura unake bAdake paccIsa-sau varSoM meM hue vividha sAhityakAroMkA paricayAdi unako sAhitya-sAdhanAkA mUlyAMkana karate hue vidvAn lekhakane nibaddha kiyA hai / unhoMne isa granthake lekhanameM kitanA zrama kiyA, yaha to isa glanthako AdyopAnta par3hanevAle hI jAna skeNge| mere jAnatameM prakRta viSayase sambaddha koI grantha, yA lekhAdi unako datise ojhala nahIM rhaa| tabhI to isa apanI kRtiko samApta karaneke pazcAt hI ve svargata ho gaye aura ise prakAzameM lAne ke lie unake abhinna sasyA DaoN0 koThiyAne kitanA zrama kiyA hai, ise ve dekha nahIM sake / 'bhagavAna mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA meM lekhakane apanA jIvana utsarga karake jo zraddhA sumana car3hAye haiM unakA mUlyAMkana karanekI kSamatA ina paMktiyoM ke lekhakameM nahIM hai| vaha to itanA hI kaha sakatA hai ki AcArya nemicandra zAstrIne apanI isa kRtike dvaar| svayaM apaneko bhI usa paramparAmeM sammilita kara liyA hai| unakI isa adhyayanapUrNa kRtimeM aneka vicAraNIya etihAsika prasaMga Aye haiN| bhagavAna mahAvIrake samaya, mAtA-pitA, janmasthAna Adike viSaya meM to koI matabheda nahIM hai| kintu unake nirvANasthAnake sambandhameM kucha samayase vivAda khar3A ho gayA hai / madhyamA pAvAmeM nirmANa huA, yaha sarvasammata ullekha hai| tadanusAra rAjagRhIke pAsa pAvA sthAnako hI nirvANabhUmike rUpameM mAnA jAtA hai| vahA~ eka tAlAbake madhya meM vizAla mandirameM unake caraNa prAk kathana : 11 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cinha sthApita haiM / yaha sthAna magadhameM hai / dUsarI pAvA uttara pradezake devariyA jilemeM kuzInagarake samIpa hai / DaoN0 zAstrIne magadhavartI pAvAko hI nirvANabhUmi mAnA hai / bimbasAra zreNika bhagavAna mahAvIrakA parama bhakta thA / usakI mRtyu DaoN0 zAstrIne bhagavAna mahAvIrake nirvANake bAda mAnI hai, unheM aise ullekha mile haiM / kintu yaha aitihAsika prasaMga vicAraNIya haiM / unhoMne jaina tatva-jJAnakA bhI bahuta vistArase vivecana kiyA hai aura prAyaH sabhI Avazyaka viSayoM para prakAza DAlA hai / dUsarA, tIsarA tathA cauthA khaNDa to eka tarahase jainasAhityakA itihAsa jaisA hai| saMkSepameM unakI yaha bahumUlya kRti abhinandanIya hai / AzA hai isakA yatheSTa samAdara hogA / kailAzacandra zAstrI 12 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA r Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha bhAratIya saMskRti meM Arhata saMskRtikA pramukha sthAna hai| isake darzana, siddhAMta, dharma aura usake pravartaka tIrthaMkaroM tathA unako paramparAkA mahattvapUrNa avadAna hai| Adi tIrthaMkara RSabhadevase lekara antima caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra' aura unake uttaravartI AcAryoMne adhyAtma-vidyAkA, jise upaniSad-sAhitya meM 'parA vidyA' (utkRSTa vidyA) kahA gayA hai, sadA upadeza diyA aura bhAratakI cetanAko jAgRta evaM UrdhvamukhI rakhA hai| AtmAko paramAtmAkI ora le jAne tathA zAzvata sukhakI prAptike lie unhoMne ahiMsA, indriyanigraha, tyAga aura samAdhi (AtmalInatA) kA svayaM AcAraNa kiyA aura pazcAta unakA dUsaroMko upadeza diyaa| sambhavata: isosa vai adhyAtma-zikSAdAtA aura zramaNa-saskRttike pratiSThAtA kahe gaye haiM | Aja bhI unakA mArgadarzana niSkaluSa evaM upAdeya mAnA jAtA hai| tIrthakara mahAvIra isa saMskRtike prabuddha, sabala, prabhAvazAlI aura antima pracAraka the| unakA darzana, siddhAnta, dharma aura unakA pratipAdaka vAGmaya vipula mAtrAmeM Aja bhI vidyamAna hai tathA usI dizAmeM usakA yogadAna ho rahA hai| ___ ataeva bahuta samayase anubhava kiyA jAtA rahA hai ki tIrthakara mahAvIrakA sarvAGgapUrNa paricAyaka granya honA cAhie, jisake dvArA sarvasAdhAraNako unake jIvanavRtta, upadeza aura paramparAkA vizada parijJAna ho ske| yadyapi bhagavAn mahAvIrapara prAkRta, saMskRta, apabhraMza aura hindImeM likhA paryApta sAhitya upalabdha hai, para usase sarvasAdhAraNako jijJAsA zAnta nahIM hotii| ___ sobhAgyakI bAta hai ki rASTrane tIrthakara yaddhamAna-mahAvIrako nirvANa-rajasazatI rASTrIya starapara manAnekA nizcaya kiyA hai, jo AgAmI kAttika kRSNA amAvasyA vIra-nirvANa saMvat 2501, dinAGka 13 navambara 1974 se kAttika 1. dharmatIrthakarebhyo'stu syAdvAdimyo namonamaH / RSabhAdi-mahAvIrAntamyaH svAtmopalabdhaye // bhaTTAkalakUdeva, laghImastraya, maGgalapadya 1 / 2. muNDakopaniSad 1 / 1 / 415 / 3. svAmI samantabhada, yuktyanuzAsana kaa06| mAmukha : 13 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNA amAvasyA, vIra - nirvANa saMvat 2502, dinAGka 13 navambara 1975 taka pUre eka varSa manAyI jAvegI / yaha maGgala-prasaGga bhI ukta grantha- nirmANa ke lie utpreraka rahA / ata: akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSadne pA~ca varSaM pUrvaM isa mahAn durlabha avasarapara tIrthaMkara mahAvIra aura unake darzanase sambandhita vizAla evaM tathyapUrNa granthake nirmANa aura prakAzanakA nizcaya tathA saMkalpa kiyA / pariSad ne isake hetu aneka baiThakeM kIM aura unameM granthakI rUparekhApara gambhIratA se kahApoha kiyA / phalataH granthakA nAma 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA' niNIMta huA aura lekhanakA dAyitva vidvatpariSadke tatkAlIna adhyakSa, aneka granthoMke lekhaka, mUrdhanya manISI, AcArya nemicandra zAstrI ArA (bihAra) ne saharSa svIkAra kiyA / AcArya zAstrIne pA~ca varSa lagAtAra kaThora parizrama, adbhuta lagana aura asAdhAraNa adhyavasAyase use cAra khaNDoM tathA lagabhaga 2000 ( do hajAra ) pRSThoM meM sRjita karake 30 sitambara 1973 ko vidvatpariSadko prakAzanArtha de diyA | vicAra huA ki samagra granthakA eka bAra vAcana kara liyA jAya / AcArya zAstrI syAdvAda mahAvidyAlayakA prabandhakAriNIko baiThakale sammilata honeke lie 30 sitambara 1973 ko vArANasI padhAre the / aura apane sAtha ukta granyake cAroM khaNDa lete Aye the / ataH 1 aktUbara 1973 se 15 aktUbara 1973 taka 15 dina vArANasI meM hI pratidina prAyaH tIna samaya tIna-tIna ghaNTe granthakA vAcana huA / vAcanameM AcArya zAstrIke atirikta siddhAntAcArya zraddheya paNDita kailAzacandrajI zAstrI pUrva pradhAnAcArya syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI, DaoNkTara jyotiprasAdajI lakhanaU aura hama sammilita rahate the / AcArya zAstrI svayaM vAcate the aura hamaloga sunate the / yathAvasara AvazyakatA par3ane para sujhAva bhI de diye jAte the / yaha vAcana 15 aktUbara 1973 ko samApta huA aura 16 aktUbara 1973 ko grantha prakAzanArtha mahAvIra presako de diyA gayA / pratya-paricaya isa vizAla evaM asAmAnya granthakA yahA~ saMkSepameM paricaya diyA jAtA hai, jisase anya kitanA mahattvapUrNa hai aura lekhakane usake sAtha kitanA ameya parizrama kiyA hai, yaha sahaja meM jJAta ho sakegA / yahA~ caturtha khaNDa kA paricaya prastuta hai - 14 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka isa caturtha bhAga meM una jaina kAvyakAroM evaM grantha-lekhakoM kA paricaya nibaddha hai, jo svayaM AcArya na hote hue bhI AcArya jaise prabhAvazAlI granthakAra hue| isameM cAra pariccheda haiM, jinakA pratipAdya viSaya adholikhita hai prathama pariccheda: saMskRta kavi aura granthalekhaka -- isameM parameSThi, dhanaJjaya, asama, haricanda, cAmuNDarAya, ajita sena, vijayavarNI Adi tIsa saMskRta kaviyoM evaM grantha lekhakoMkA vyaktitva evaM kRtitva varNita hai / dvitIya pariccheda : apabhraMza kavi evaM lekhaka isa pariccheda meM caturmukha svayaMbhUdeva tribhuvana svayaMbhU, puSpadanta, ghanapAla, dhavala, hariSeNa, vIra, zrIcandra, nayanendi, zrIvara prathama, zrIdhara dvitIya, zrIdhara tRtIya, devasena, amarakIrti, kanakAmara, siMha, lAlU, yaza kIrti, devacandra, udayacandra, raidhU, tAraNasvAmI Adi paiMtAlIsa apabhraMza -kaviyoM-lekhakoM aura unakI racanAoMkA saMkSipta paricaya nibaddha hai / tRtIya pariccheda: hindI tathA dezaja bhASA kavi evaM lekhaka isameM banArasIdAsa, rUpacandra pANDeya, jagajIvana, kuMvarapAla, bhUdharadAsa dhAntarAya, kizanasiMha, daulatarAma prathama, daulatarAma dvitIya, ToDaramalla, bhAgacanda, mahAcanda Adi paccIsa hindI kaviyoM aura lekhakoMkA unakI kRtiyoM sahita paricaya ati hai / anya dezaja bhASAoM meM kannar3a, tamila aura marAThIke pramukha kAvyakAroM evaM lekhakoM kA bhI paricaya diyA gayA hai / caturtha pariccha eda : paTTAvaliyAM isa pariccheda meM prAkRta paTTAvali, senagaNa paTTAvala, nandisaMghabalAtkAragaNa-paTTAvali, Adi to paTTAvaliyAM saMkalita haiN| ina paTTAvaliyoM meM kitanA hI itihAsa bharA huA hai, jo rASTrIya, sAMskRtika aura sAhityika dRSTiyoMse bar3A mahattvapUrNa evaM upayogI hai / isa prakAra prastuta mahAn granthase jahA~ tIrthaMkara vardhamAna mahAvIra aura unake siddhAntoM kA paricaya prApta hogA, vahA~ unake mahAn uttarAdhikArI indrabhUti Adi gaNadharoM, zrutakevaliyoM aura bahusaMkhyaka AcAryo ke yazasvI yogadAna - vipula vAGmaya nirmANakA bhI parijJAna hogaa| yaha bhI avagata hogA ki ina AcAryoM ne samaya-samaya para utpanna pratikUla paristhitiyoMmeM bhI tIrthaMkara mahAairat amRtavANIko apanI sAdhanA, tapazcaryA, tyAga aura abhIkSNa jJAnopayoga dvArA aba taka surakSita rakhA tathA usake bhaNDArako samRddha banAyA hai / Amukha : 15 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhAra isa vizAla granthake sRjana aura prakAzanakA vidvatpariSadne jo nizcaya evaM saMkalpa kiyA thA, usakI pUrNatA para Aja hameM prasannatA hai| isa saMkalpameM vidvatpariSad ke pratyeka sadasyakA mAnasika yA vAcika yA kAyika sahabhAga hai / kAryakAriNI ke sadasyoMne aneka baiThakoM meM sammilita hokara mUlyavAn vicAra dAna kiyA hai / grantha vAcanameM zraddheya paNDita kailAzacandrajI zAstrI aura DaoN0 jyoti prasAdajIkA tathA granthako uttama banAne meM sthAnIya vidvAn pro0 khuzAlacandrajI gorAvAlA, paNDita amRtalAlajI zAstrI evaM paNDita udayacandrajI bauddhadarzanAcAryakA bhI parAmarzAdi yogadAna milA hai / pUjya munizrI vidyAnandajIne 'mAtha mitAkSara' rUpameM AzIrvacana pradAna kara sathA variSTha vidvAn zraddheya paNDita kailAzacandrajI zAstrIne 'prAkkathana' likhakara anugRhIta kiyA hai / khataulI, bhopAla, bambaI, dillI, meraTha, jabalapura, teMdUkher3A, sAgara, vArANasI, ArA Adi sthAnoMke mahAnubhAvoMne granthakA agrima grAhaka banakara sahAyatA pahu~cAyI hai / vidvatpariSad ke karmaTha maMtrI AcArya paNDita pannAlAlajI sAgara ke sAtha meM bhI ina sabakA hRdayase AbhAra mAnatA hU~ / vIra-zAsana- jayantI, zrAvaNa kRSNA 1, vI0mi0 saM0 2500, 5 julAI, 1974 vArANasI darabArIlAla koThiyA adhyakSa akhila bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSad 16 : morthaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI prathama pariccheda saMskRta-bhASAke kAvyakAra aura lekhaka mahAkavi dhanaJjaya 6 zrIdharasena mahAkavi asaga 11 nAgadeva mahAkavi haricandra 14 paMDita vAmadeva vAgbhaTTa prathama 22 paM. medhAvI cAmuNDarAya ajisasena 30 vAdicandra vijayavarNI 33 doDDuyya abhinava bAbhaTTa 37 rAjamalla mahAkavi AzAdhara 41 pAsundara mahAkavi ahaMdAsa 48 paM0 jinadAsa papanAbha kAyastha 54 brahma kRSNadAsa sAnakoti 56 abhinava cArukIti dharmaghara 57 aruNamaNi guNabhadra dvitIya 59 jagannAtha 124 kavi caturmukha mahAkavi svayaMbhudeva tribhuvanasvayaMbhu mahAkavi puSpadanta dhanapAla dhavala kavi hariSeNa dvitIya pariccheda apanA-bhASAke kavi aura lekhaka 94 vIra kavi 95 zrIcanda 102 zrISara prathama 104 zrIdhara dvitIya 112 zrIdhara tRtIya 116 devasena 120 amarakIti gaNi 149 151 viSaya-sUcI : 17 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 223 227 237 242 242 243 243 muni kanakAmara 159 haricanda dvitIya mahAkavi siMha 166 narasena yA naradeva lAkhU 171 mahIndu yazaHkatti prathama 178 vijayasiMha devacanda 180 kavi asavAla udayacandra 184 balha yA bUcirAja bAlacandra 189 kavi zAha ThAkura cinayacandra 191 mANikyarAja mahAkavi dAmodara 193 kavi mANikacanda dAmodara dvitIya apavA brahma bhAratIdAsa dAmodara 195 kavi brahmasAdhAraNa suprabhAcArya 197 kavi devanandi mahAkavi raghu 198 kavi alhe vimalakIti 206 jalhigale lakSmaNadeva 207 paM0 yogadeva tejapAla 209 kavi lakSmIcaMda dhanapAla dvitIya 211 kavi nemicaMda kavi haricanda yA jayamitrahala 214 kavi devadatta guNabhadra 216 tAraNasvAmI harideva tRtIya pariccheda hindI kavi aura lekhaka mahAkavi banArasIdAsa 248 manoharalAla yA manoharadAsa paM0 rUpacanda yA rUpacanda pANDeya 255 nathamala vilAlA / jagajIyana 260 paMDita daulatarAma kAsalIvAla kuMvarapAla 262 AcAryakalpa paM0 ToDaramala kadi sAlivAhna 262 daulatarAma dvitIya kavi bulAkodAsa 263 paNDita jayacanda chAvar3A bhaiyA bhagavatIdAsa 263 dIpacanda zAha mahAkavi bhUdharadAsa 272 sadAsukha kAzalIvAla kavi dyAnatarAya 276 paNDita bhAgacanda kizanasiMha 280 budhajana kavi khaDgasena 280 vRndAvanadAsa 18 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA ra 280 281 281 283 288 290 313 3 . Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayasAgara khuzAlacaMda kAlA ziromaNidAsa jodharAja godIkA lohaTa lakSmIdAsa gadyakAra rAjamalla pANDe jinadAsa Adipampa kavi ponna kavi ranna nAgacanda yA abhinava pampa oDuyya nayasena kavi janna tirutakkatevara ilaMgo Digala tolAmulitevara jinadAsa guNadAsa yA guNakItti megharAja megharAja kAmarAja sUrijana nAgoAyA hindI ke anya carcita kavi 302 brahma gulAla 203 bhagavAgaLa 303 bakhatarAma 303 Tekacanda 303 paNDita jagamohanadAsa aura 304 paNDita parameSThI sahAya 308 manaraMgalAla 304 nabalazAha kannar3ake jaina kavi 307 karNapArthaM 307 nemicandra 307 guNavamaM 308 ratnAkara varNI abhaya kIrti ajitakIrti 308 maMgarasa 308 nAgavamaM 309 kezavarAja tamilake jaina kavi aura lekhaka 313 bAmanamuni 314 kuMgavela 316 marAThIke jaina kavi 318 vIradAsa yA pAsakIti 319 mahisAgara 319 devendrakIti marAThIke anya kavi aura lekhaka 321 cimaNA 321 jinadAsa 321 puNyasAgara 321 mahIcandra 321 mahAkIti 321 lakSmIcandra 3:4 304 305 305 305 306 309 309 309 309 310 210 310 316 3917 320 320 321 321 321 321 321 321 321 viSaya-sUcI: 10 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janArdana nagendrakI ti dayAsAgara vizAlakoti gaMgAdAsa cintAmaNi guNakoti aMga aura pUrva sAhityako AcAryoMkI dena 322 jinasAgara 322 ranako ti 322 dayAsAgara 322 jinasena 322 TakAppA 320 sahavA naMdIsaMgha balAtkAragaNa sarasvatI gacchako prAkRta paTTAvalo zrutadhara-paTTAvalI gaNadharAdi-paTTAvalI tiloya paNNattake AdhArapara AcArya paramparA dhavalA meM nibaddha zrutaparamparA kASThAsaMghako utpatti kASThAsaMghakI gurvAvalI kASThAsaMghakI paTTAvalIkA bhASAnuvAda zrutadhara-paTTAvalI nabalazAha 322 raghu upasaMhAra pramANa aura apramANaviSayaka dena 336 vyAkaraNaviSayaka dena 323 338 AcArya paramparA aura kama sAhitya 325 koSAvasyaka dena 338 328 dArzanika yuga aura syAdvAda dravyaguNa-paryAyaviSayaka dena adhyAtmaviSayaka dena purANa aura kAvyaviSayaka dena 339 AcAryoM dvArA prabhAvita rAja 331 334 vaMza aura sAmanta caturtha pariccheda paTTAvaliyA~ meghacandra prazasti 346 malliSeNa prazasti 349 devakorti-paTTAvalI 350 352 354 358 360 nayakIrti paTaTAvalI prathama zubhacandrakI gurvAvalI dvitIya zubhacandrakI paTTAvalo zrutamuni-paTTAvalI senagaNa- paTTAvalI virudAvalI nandisaMghakI paTTAvalIke ( hindI ke anya carcita kavi zIrSakAntargata ) 322 322 322 pariziSTa 446 granthAnukramaNI 322 322 322 322 granthakArAnukramaNikA 20: tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA 365 AcAryoMkI nAmAvalI 441 366 nAgaura ke bhaTTArakoMkI nAmAvalI 443 zeSAMza pR0 306 340 368 373 383 387 393 404 410 424 430 444 457 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa:4 AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka prathama pariccheda saMskRta-bhASAke kAvyakAra aura lekhaka AsvAdayukta arthatattvako preSita karanevAlI mahAkaviyoMkI vANI alaukika aura sphUraNazIla pratibhAke vaiziSTyako vyakta karatI hai / isa vANIse hI sahRdaya rasAsvAdanake sAtha anirvacanIya Anandako bhI prApta karate haiM | kavi aura lekhaka jIvanakI bikharI anubhUtiyoMko ekatra kara unheM zabca aura arthake mAdhyamase kalApUrNa rUpa dekara hRdayAvarjaka banAte haiM / ataeva isa paricchedameM aise AcAryaparamparA anuyAyiyoMkA nirdeza kiyA jAyegA, jinhoMne gRhasthAbasthAmeM rahate hue bhI sarasvatIkI sAdhanA dvArA tIrthakarako vANIko jana-jana taka pahu~cAyA hai| isa sandarbha meM aise AcArya bhI samAviSTa haiM, jinakA jIvana adhika uddIpta hai tathA jinakA kavike rUpameM AcAryatva adhika mukharita hai / vAnya yA sAhityakI AtmA bhoga-vilAsa aura rAga-dveSake pradarzanAtmaka zRGgAra aura vIra rasoM meM nahIM hai, kintu samAja-kalyANakI preraNA hI kAvya yA sAhityake mUlameM nihita hai / darzana, AcAra, siddhAnta prabhRti vipayoMko ud. -1 - Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanAke samAna hI janakalyANakI bhAvanA bhI kAvyameM samAhita rahatI hai / ataeva samAjake bIca rahane vAle kavi aura lekhaka gArhasthika jIvana vyatIta karate hue karuNa bhAvakI udbhAvanA sahaja rUpameM karate haiM / eka ora jahA~ sAMsArika sukhakI upalabdhi aura usake upAyoMkI pradhAnatA hai, to dUsarI ora virakti evaM janakalyANake liye AtmasamarpaNakA lakSya bhI sarvopari sthApita hai / aise aneka kavi aura lekhaka haiM, jo zrAvakapadakA anusaraNa karate hue rASTrIya, sAMskRtika, jAtIya evaM AdhyAtmika bhAvanAoMkI abhivyaktimeM pUrNa saphala hue haiM / yadyapi aise sArasvatoMmeM AcAryakA lakSaNa ghaTita nahIM hotA, to bhI AcArya - paramparAkA vikAsa aura prasAra karaneke kAraNa unakI gaNanA AcAryakoTimeM kI jA sakatI hai / ataeva isa pariccheda meM gRhasthAvasthAmeM jIvanayApana karane vAle kavi aura lekhakoMke sAtha aise tyAgI, muni aura bhaTTAraka bhI sammilita haiM, jinameM kAvya-pratibhAkA adhika samAveza hai, tathA jinhoMne AkhyAnAtmaka sAhitya likhakara viSayameM udAttatA, ghaTanAoM meM vaicitryapUrNa vinyAsa, caritra-citraNa, asaMkhya ramaNIya subhASita evaM mAnava - kriyAkalApoMke prati asAdhAraNa antardRSTi pradarzita kI hai| isa zreNIkI racanAoM meM mAnava-manovRttiyoMkA vizada aura sAMgopAMga citraNa pAyA jAtA hai / jaina kavi kAvyake mAdhyamase darzana, jJAna aura caritrakI bhI abhivyaJjanA karate rahe haiM / ve AtmAkA amaratva evaM janma-janmAntaroMke saMskAroMkI aparihAryatA dikhalAne ke pUrva janmake vyAkhyAnoM kA bhI saMyojana karate rahe haiM / prasaMgavaza cArvAka, tattvopaplavavAda prabhRti nAstikavAdoMkA nirasana kara AtmAkA amaratva aura karma saMskArakA vaiziSTaya pratipAdita karate rahe haiN| jisa prakAra eka hI nadI ke jalako ghaTa, kalaza, loTA, jhArI, gilAsa prabhRti vibhinna pAtroM meM bhara lene para bhI jalakI ekarUpattA akhaNDita rahatI hai, usI prakAra tIrthaMkarakI vANIko siddhAnta, Agama, AcAra, darzanaM, kAvya Adike mAdhyamase abhivyakta karane para bhI vANIkI ekatA akSuNNa banI rahatI hai| jina tathya yA siddhAntoMko zrutadhara, sArasvata, prabuddha aura paramparApoSaka AcAryoMne Agamika zailI meM vivecita kiyA hai, una tathya yA siddhAntoMkI nyUnAdhikarUpameM abhivyakti kavi aura lekhakoM dvArA bhI kI gayI hai| ataeva tIrthaMkara mahAvIrakI paramparA ke anuyAyI honese kavi aura lekhaka bhI mahanIya haiN| hama yahA~ saMskRta apabhraMza aura hindIke jaina kaviyoMkA itivRtta aMkita kara tIrthaMkara mahAvIrakI AcArya-paramparApara prakAza ddaaleNge| hamArI dRSTimeM sAhitya-nirmAtA sabhI sArasvata tIrthaMkara kI vANIke pracArakI dRSTise mUlyavAna haiN| 2 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvidhAkI dRSTise kavi aura lekhakoMkA bhASAkramAnusAra itivRtta upasthita karanA adhika vaijJAnika hogA / ataeva hama sarvaprathama saMskRta bhASA ke kavi lekhakoMkA vyaktitva aura kRtitva upasthita kareMge / saMskRtabhASAke kavi aura lekhaka saMskRta kAvyakA prAdurbhAva bhAratIya sabhyatAke uSAkAlameM hI huA hai / yaha apanI rUpamAdhurI aura rasamayI bhAvadhArAke kAraNa janajIvanako Adima yugase hI prabhAvita karatA A rahA hai / jaba saMskRtabhASA tArkikoMke tIkSNa tarkavANoMke liye tuNI bana cukI thI, usa samaya isa bhASA kA adhyayana-manana na karane vAloMke liye vicAroMkI surakSA khatare meM thI / bhAratake samasta dArzanikoMne darzanazAstra ke gahana aura gUr3ha granthoMkA praNayana saMskRta bhASAmeM prArambha kiyA / jaina kavi aura dArzanika bhI isa daur3a meM pIche na rhe| unhoMne prAkRtake samAna hI saMskRtapara bhI adhikAra kara liyA aura kAvya evaM darzanake kSetrako apanI mahattvapUrNa racanAoMke dvArA samRddha bnaayaa| yahI kAraNa hai ki jainAcAne kAvyake sAtha Agama, adhyAtma, darzana, AcAra prabhRti viSayoMkA saMskRtameM praNayana kiyA hai| DaoN0 vinTaranitsane jainAcAryoM ke isa sahayoga kI paryApta prazaMsA kI hai| unhoMne likhA hai I was not able to do full justice to the literary achievements to the Jainas. But I hope to have shown that the jainas have contri buted their full stare to the religious ethical and scientific literature of ancient India1. aba yaha kahA jA sakatA hai ki jainAcAryoMne prAkRtake samAna hI saMskRta, apabhraMza evaM hindI Adi vibhinna bhASAoM meM apane vicAroMkI abhivyaJjanA kara vAGmayakI vRddhi kI hai| hama yahA~ saMskRta ke una kaviyoMke vyaktitva aura kRtitvako prastuta kareMge, jinhoMne jIvanakI sthiratAke sAtha gambhIra cintana Arambha kiyA hai tathA jinakI kalpanA aura bhAvanAne vicAroMke sAtha milakara triveNIkA rUpa grahaNa kiyA hai| jIvanakI gatividhiyoM, vibhinna samasyAoM, AdhyAtmika aura dArzanika mAnyatAoMkA nirUpaNa kAvyake dharAtala para pratiThita hokara kiyA hai / 1. The Jainas in the Hisury of Indian literature by Dr. Winternitz, Edited by Jina Vijaya Muni, Ahmedabad 1949, f 'age 4. AcAryasya kAvyakAra evaM lekhaka : 3 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi parameSThI yA paramezvara triSaSTizalAkApuruSoMke paritakA aMkana karane vAle kavi parameSThI yA kavi paramezvara haiM / isa kaviko sUcanA zrI DA0 e0 ena0 upAdhyene nAgapurameM sampanna hue prAcyavidyA-sammelanake avasara para apane eka nibandha dvArA dI hai| kavi paramezvara apane samayake pratibhAzAlI kavi aura vAgmI vidvAna haiM | cAmuNDarAyane apane purANameM inake katipaya padya upasthita kiye haiN| ina padyoMse kavikI pratibhA aura kAvyakSamatAkA paricaya prApta hotA hai| ___kavi paramezvarakA smaraNa 9vIM zatIse lekara 13vIM zatI takake kannar3a kavi evaM saMskRtake kavi karate rahe haiM | Adi pampa (941 I0), abhinava pampa (1100 I.), nayasena (1112 I0), aggala (1989 I0) aura kamalabhava ityAdi kannar3akaviyoMne AdarapUrvaka tArkika kavi samantabhadra aura vaiyAkaraNa pUjyapAda ina donoMke sAtha kavi parameSThIkA ullekha kiyA hai| Adi pampane inheM jagataprasiddha kavi kahA hai zrImatsamandrabhadrasvAmigala jagatprasiddha kaviparameSThi svAmigala pUjyapAda-- svAmigala padaMgalIge zAzvata padamaH / / AdipurANa 1-15, maisUra 1908 X zrImatsamantabhadrasvAmigala negalatevetta kaviparameSThisvAmigala pUjyapAdasvAmigala padaMgalIge bodhodayama | dharmAmRta 1-14, maisUra 1924 * guNavarma dvitIyane 'puSpadantapurANa' (adhyAya 1, zloka 26) meM inheM sarasvatIke samAna abhinandanIya mAnA hai| pArzva paNDitane apane purANameM guNajyeSTha vizeSaNa dvArA kavi parameSThIkA ullekha kiyA hai| kannar3a-kaviyoMke sAtha AcArya guNabhadrane kavi paramezvarake gadyakathAkAvyakA nirdeza kiyA hai1. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 13, kiraNa 2, pR0 81 / 2. vahI, pR0 82 / 4 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaviparamezvaranigaditagadyakathAmAtRkaM purozcaritam / sakalacchandolakatilakSyaM sUkSmArtha gUDhapadaracanam / / arthAt paramezvara kabike dvArA kathita gadyavAvya jisakA AdhAra hai, jo samasta chandoM aura alaMkAroMkA udAharaNa haiM, jisameM mUkSma artha aura gUDha padoMkI racanA hai, jisane anya kAvyoMko tiraskRta kara diyA hai, jo zravaNa karane yogya hai, midhyAkaviyoMke darpako khaNDita karanevAlA hai aura atyanta sundara hai, aisA yaha mahApurANa hai| AcArya jinasenane bhI kavi paramezvarakA AdarapUrvaka smaraNa kiyA hai| unhoMne unake granthakA nAma 'vAgarthasaMgraha' batalAyA hai sa pUjya: kavibhiloMke kavInAM paramezvaraH / vAgarthasaMgrahaM kRtsnaM purANaM yaH samagrahIta' / uparyukta uddharaNoMse spaSTa hai ki kavi paramezvara atyanta prasiddha aura prAmANika purANaracayitA haiN| unhoMne triSaSTizalAkApuruSoMke sambandhameM eka purANa likhA thA, jo guNabhadrake kathanAnusAra gadyakAvya hai / AcArya jinasenane AdipurANakI racanAmeM kavi paramezvarake isa purANagranthakA upayoga kiyA hai| jinasenakI dRSTi meM isa mahA nAma 'nAmarthagaMha' kA nAgaDayane bhI apane cAmuNDarAyapurANake likhane meM kadi paramezvarake purANagranthakA upayoga kiyA hai / attaeva yaha nizcita hai ki kavi paramezvarakA ukta purANa jinasenake pUrva arthAt I0 san 837 ke pahale hI prasiddha ho cukA thaa| kaviparamezvarakA yaha grantha sambhavataH campUzailImeM likhA gayA hai| yataH cAmuNDarAyapurANameM isake padma upalabdha hote haiM aura guNabhadrane ise gadyakAvya kahA hai| isakI prasiddhiko dekhate hue lagatA hai ki isa granthakI racanA samantabhadra aura pUjyapAdake samakAlIna athavA kucha samaya pazcAt huI hogii| ___DaoN0 e0 ena0 upAdhyene 'cAmuNDarAyapurANa' meM kaviparamezvarake nAmase uddhRta padyoMko upasthita kara kaviko pratibhA aura pANDityapara prakAza DAlA hai| hama yahA~ unhIM padyoM se katipaya padya uddhRta karate haiMkaviparamezvaravRtta / rAmatvaM gaNadhRtvamapyabhimataM lokAntikatvaM tathA SaTkhaNDaprabhutA sukhAnubhavanaM sarvArthasiddhayAdiSu / 1. uttarapurANa, prazasti, padya 17 / 2. AdipurANa, bhAratIya jJAnapITha saMskaraNa 1160 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 5 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indratvaM mahimAdibhizca sahitaM prAptaM na saMsAribhiH tatprApto bhavahetusaMsRtilatAcchede kutaH saMyamaH // kaviparamezvara zloka | kaSAyodrekakAluSyaM vratadarzanasattapaH / dUSayatyacirAdrAjan tataH krodhAdi varjayet // tyAgena lobhaM kSamayA prakopaM mAnaM mRdutvena manohareNa / vRttena mAyAmRjunAbhivRddhiM noTa X X tatsusAdhuvacaH satyaM prANipIDAparAi mukhama / yena sAvadyakarmANi na spRzanti bhayAdiva // nAgniMdahatyucca zikhAkalApastIvraM viSaM nirviSatAmupaiti / zastraM zatadyotavibhUSaNatvaM satyena kiM te na bhavedabhISTam ' / / kAvya, AcAra aura darzana ina tInoMkA samanvaya ina tInoM padyoMmeM pAyA jAtA hai / kavi paramezvara paurANika jainamAnyatAoMse bhI suparicita haiN| vAstava - meM unake dvArA racita purANagranthase hI jaina sAhitya meM purANa sAhityakA pracAra aura prasAra huA hai aura kavi paramezvarakI racanA hI samasta purANa sAhityakA mUlAdhAra hai / mahAkavi dhanaJjaya mahAkavi dhanaJjayake jIvanavRtta ke sambandhameM vizeSa tathyoMkI jAnakArI upalabdha nahIM hai / dvisandhAnamahAkAvya ke antima padyakI vyAkhyA meM TIkAkArane inake pitAkA nAma vasudeva, mAtAkA nAma zrIdevI aura gurukA nAma dazaratha sUcita kiyA hai / kavi gRhasthadharma aura gRhasthocita SaTkarmIkA pAlana karatA thA / inake viSApahArastotrake sambandhameM kahA jAtA hai ki kavike putrako sarpane isa liyA thA, ataH sarpaviSako dUra karaneke liye hI isa stotrakI racanAkI gayI hai / sthitikAla kavike sthitikAla ke sambandha meM vidvAnoM meM matabheda hai / inakA samaya DaoN0 ke0 bI0 pAThakane I0 san 1923 - 1140 I0 ke madhya mAnA hai / DaoN0 e0 bI0 1. janasiddhAnta bhAskara, bhAga 13, kiraNa 2, pR0 85-86 / 6 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIyane apane saMskRta sAhitya ke itihAsameM dhanaJjayakA samaya pAThaka dvArA abhimata hI svIkAra kiyA hai| para dhanaJjayakA samaya I0 san 12vIM zatI nahIM hai| yataH inake dvisandhAnakAvyakA ullekha acArya prabhAcandrane apane 'prameyakamalamArtaNDa'meM kiyA hai| prabhAcandrakA samaya I0 san 11vIM zatokA pUrvArddha hai| ataeva dhanaJjaya sunizcitarUpase prabhAcandrake pUrvavartI hai / vAdirAjane apane 'pArzvanAthacarita' mahAkAvyameM dvisandhAnamahAkAvyake racayitA dhanaJjayakA nirdeza kiyA hai aura vAdirAjakA samaya 1025 I0 hai / ataeva dhanaJjayakA samaya inase pUrva mAnanA hogA / vAdirAjane likhA hai anekabhedasandhAnAH khananto hRdaye muhaH / vANA dhanaJjayonmuktA karNasyeva priyAH katham // pAzvaM. 1226 jalhaNane rAjazekharake nAmase sUktimuktAvalImeM dhanamjayakI nAmamAlAke nimnalikhita zlokako uddhata kiyA hai dvisandhAne nipuNatAM satAM cakre dhanajayaH / yathA jAtaM phalaM tasya sa tAM cakre dhanaJjayaH / / yaha rAjazekhara kAvyamImAMsAke racayitA rAjazekhara hI haiN| inakA samaya 10vIM zatI sunizcita hai| ataH dhanaJjayakA samaya 10vIM zatI ke pUrva honA dhiye| DaoN. horAlAlajIne 'SaTkhaNDAgama' prathama bhAgako prastAvanAmeM yaha sUcita kiyA hai ki jinasenake guru vIrasena svAmIne dhavalATIkAmeM anekArthanAmamAlAkA nimnalikhita zloka pramANarUpameM uddhRta kiyA hai hetAvevaM prakArAdyaiH vyavacchede viparyaye / prAdurbhAve samAptau ca itizabdaM vidurbudhAH / / dhavalATIkA vi0 saM0 805-873 (I0 san 748-816)meM samApta huI thii| ataH dhanaJjayakA samaya 9vIM zatoke uparAnta nahIM ho sktaa| dhanaJjayane apanI nAmamAlAmeM 'pramANamakalaGkasya' padyameM akalaMkakA nirdeza kiyA hai| ataeva ve akalaMkake pUrvavartI bho nahIM ho sakate haiN| isa prakAra uparyukta pramANoMke AdhAra para dhanaJjayakA samaya akalaMkadevake pazcAt aura dhavalATIkAkAra vIrasenake pUrva honese I0 san ko 8vIM zattIke lagabhaga hai / 1. A History of Sanskrit literature by A. B. Keeth, Page 173 / 2, prameyakamalamArtaNDa, pR0 402, nirNayasAgara presa, bmbii|| 3. dhabalATIkA, amarAvatIsaMskaraNa, prathama jilda, pR0 387 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 7 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAe~ 1. dhanaJjayanighaNTu yA nAmamAlA-chAtropayogI 200 padyoMkA zabdakoza hai | isa choTe-se kozameM bar3e hI kauzalase saMskRta bhASAke Avazyaka paryAyazabdoMkA cayanakara gAgarameM sAgara bharane kI kahAvata caritArtha kI hai / isa kozameM kula 1700 zabdoMke artha diye gaye haiN| zabdase zabdAntara banAnekI prakriyA bhI advitIya hai / yathA-pRthvI ke Age 'ghara' zabda yA dharake paryAyavAcI zabda jor3a denese parvatake nAma; 'pati' zabda yA patike samAnArthaka svAmin Adi jor3a denese rAjAke nAma evaM 'ruha' zabda jor3a denese vRkSake nAma ho jAte haiM / isa nAmamAlAke sAtha 16 zloka pramANa eka anekArthanAmamAlA bhI sammilita hai / isameM eka zabdake anekArthIkA kathana kiyA gayA hai| 2. viSApahArastotra-bhaktipUrNa 39 indravajrA vRttoMmeM likhA gayA stutiparaka kAvya hai| isa stotrapara vi0 saM0 16vIM zatIkI likhI pArzvanAthake putra nAgacandrakI saMskRta TIkA bhI hai / anya saMskRtaTIkAeM bhI pAyI jAtI haiN| 3. dvisandhAnamahAkAvya-sandhAnazelIkA yaha sarvaprathama saMskRtakAvya hai / kavine Adyanta rAma aura kRSNa caritoMkA nirvAha saphalatAke sAtha kiyA hai| isa para vinayacandrapaNDitake praziSya aura devanandike ziSya nemicandra, rAmabhaTTake putra devavaTa evaM badarIko saMskRtaTIkAe~ bhI upalabdha haiM / yaha mahAkAvya 18 sa!meM vibhakta hai| isakA dUsarA nAma rAghava-pANDavIya bhI hai| eka sAtha rAmAyaNa aura mahAbhAratakI kathA kuzalatApUrvaka nibaddha kI gayI hai / pratyeka zlokake do-do artha haiN| prathama arthase rAmacarita nikalatA hai aura dUsare arthase kRSNacarita / kavine sandhAna-vidhAmeM bhI kAbdhatattvoMkA samAveza Avazyaka mAnA hai cirantane vastuni gacchati spRhAM vibhAvyamAno'bhinava priyaH / rasAnta zcittaharajano'ndhasi prayogaramyarupadaMzakairiva // 3 // sa jAtimArgo racanA ca sA''kRtistadeva sUtraM sakalaM purAtanam / vittitA kevalamakSaraiH kRtinaM kancukazrIriba varNyamRcchati // 4 // kaverapArthA madhurA na bhAratI katheva karNAntamupaiti bhaartii| tanoti sAlakatilakSaNAnvitA satAM mudaM dAzaratheryathA tanuH / / 5 / / arthAt cittake liye AkarSaka tathA kramAnusAra vikasita, phalataH navIna 1. visandhAnamahAkAvya, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 153-5 / 8 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrRMgAra Adi rasoM, tathA zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAroMse yukta, sundara varNoM dvArA mumphita racanA prAcIna hone para bhI Anandaprada hotI hai / upajAti Adi chanda rahate haiM, pada-vAkyavinyAsa bhI pUrvaparamparAgata hotA hai, gadya-padyamaya ho AkAra rahatA hai aura sabake saba vahIM purAne balakAraniyama rahate haiM / to bhI kevala akSaroMke vinyAsako badala denese hI racanA sundara ho jAtI hai / P jo vANI arthayukta mAdhuryAdi guNoMse samanvita alaMkArazAstra aura vyAkaraNa ke niyamoMse yukta hotI hai, vahI sajjanoMko prabhudita karatI hai / isa prakAra kavi dhanaJjayane sandhAnakAvya meM bhI kAvyocita guNAMko Ava ika mAnA hai aura unakA prayoga bhI kiyA hai / J prastula kAvya meM rAma aura kRSNa ke sAtha pANDavoM kA bhI itivRtta AyA hai / kAvyakA Arambha tIrthaMkaroMkI bandanAse huA hai, itivRtta purANaprasiddha hai, mantraNA, dUtapreSaNa yuddhavarNana, nagaravarNana, samudra, parvata, Rtu candra, sUrya, pAdapa, udyAna, jalakrIr3A, puSpAvacaya, suratotsava AdikA citraNa hai / kathAnakameM harSa, zoka, krodha, bhaya, IrSyA, ghRNA Adi bhAvoM kA saMyojana huA hai / zAbdI krIr3Ake rahane para bhI rasakA vaiziSTya varttamAna hai| mahatkAryaM aura mahat uddezyakA nirvAha bhI kiyA gayA hai / kavine kisI bhI asvAbhAvika ghaTanAko sthAna nahIM diyA hai / vivAha, kumArakIr3A, yuvarAjAvasthA, pArivArika kalaha, dAsiyoMkI vAcalatA AdikA bhI citraNa kiyA hai| kavine zrRMgAra vIra, bhayAnaka aura vIbhatsa rasakA samyak paripAka dikhalAyA hai / yahA~ udAharaNArtha bhayAnaka rasake kucha padma prastuta kiye jAte haiM -- patatrinAdena bhujaGgayoSitAM papAta garbhaH kila tArkSyazaGkayA / nabhazcarA nizcitamantrasAdhanA vane bhayenAsyapagAramudyatAH || 16 || sumantato'pyudgatadhUmaketavaH sthitordhvabAlA iva tatradizaH / nipetumalkAH kalamAgrapiGgalA yamasya lambAH kuTilA jaTA iva ||17|| rAdhava pANDavarAjAo ke parAkramapUrNa yuddhakA AtaMka sarvatra chA gayA / unake vANakI TaMkArase garuDako dhvanikA bhaya ho jAnero nAgapatniyoMke garbhapAta ho gaye / khecara bhayavihvala ho stabdha ho gaye / ve talavArako myAnase nikAla nasake aura unheM yaha vizvAsa ho gayA ki ve mantrabalase ho saphala ho sakate haiM / yuddha kI bhISaNatAse dazoM dizAeM aisI bhIta ho gayI thIM, jaiseki cAroM 1. dvisandhAna mahAkAvya, bhAratIya jJAnapITha prakAzana 6016-17 // ? AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 9 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ orase dhUmaketu chA jAne para hotA hai aura unake bAla khar3e ho jAte haiM / sahasra saMgharSa se utpanna pake dhAnyakI bAloMke samAna dhUsara raMgakI bijaliyAM gira rahI thIM, jo yamakkI lambI aura Ter3hI jaTAke samAna pratIta hotI thIM / kavine 126, 120 122, 1124, 221 3140, 5/36, 560 aura 6 / 2 meM upamAkI yojanA kI hai / 1 / 15 meM utprekSA, 1/14 meM virodhAbhAsa, 1 / 48 meM parisaMkhyA 215 meM vakrokti, 214 meM AkSepa 2015 meM atizayoSita, 3 / 34 meM nizcaya aura 2110 meM samucca alaMkArakArakA prayoga kiyA hai / tathA vazaMstha, vasantatilakA, vaizvadevI, upajAti, zAlinI, puSpitAgrA, mattamayUra hariNo, vaitAlIya, praharSiNI, svAgatA, dutavilambita, mAlinI, anuSTup zArdUlavikrIDita, jaladharamAlA, rathoddhatA, vaMzapatrapatita, indracyA, jaloddhatagati, anukUlA, toTaka, pramilAkSarA, aupa chandasika, zikhariNI, apaTavaktra, pramuditavadanA, mandAkrAntA, pRthvI, udgatA aura indravaMzA isa prakAra 31 prakAra ke chandoMkI yojanA kI hai| dvirUpAnakAya meM vyAkaraNa, rAjanIti, sAmudrikazAstra, lipizAstra, gaNitazAstra evaM jyotiSa Adi viSayoMkI carcAeM bhI upalabdha haiM / yahA~ kucha udAharaNa prastuta kiye jAte haiM padaprayoge nipuNaM vinAme sandhI visarge ca kRtAvadhAnam / sarveSu zAstreSu jitazramaM taccApe'pi na vyAkaraNaM mumoca ||3|36 arthAt zabda aura dhAturUpoMke prayogameM nipuNa, Satva NatvakaraNa, sandhi tathA visargakA prayoga karanemeM na cUkanevAle aura samasta zAstroMke parizramapUrvaka adhyetA vaiyAkaraNa vyAkaraNake adhyayana ke samAna cApavidyA meM bhI banA vyAkaraNako nahIM chor3ate haiM / vizleSaNaM vetti na sandhikAryaM sa vigrahaM naiva samastasaMsthAm / prAgeva vevekti na taddhitArthaM zabdAgame prAthamiko'bhavaddhA || 5 | 10 vyAkaraNazAstrakA prArambhika chAtra visandhi-sandhihIna alaga-alaga padoM kA prayoga karatA hai, kyoMki sandhi karanA nahIM jAnatA hai / kevala vigrahapadoM kA artha karatA hai / kRdanta Adi anya kArya nahIM jAnatA hai aura na taddhita hI jAnatA hai | AgamoMkA abhyAsI bhI kAryavizeSakA vicAraka bana vyApaka sAmAnyako bhUlatA hai, vivAda karatA hai / samanvaya nahIM socatA hai aura abhyudaya-niHzreyasake liye prayatna nahIM karatA hai / dhananjayane vyAkaraNazAstrakA pUrNa pANDitya pradarzita karaneke liye apavAdasUtra aura vidhisUtroMkA bhI kathana kiyA hai 10 : vIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSasUtreriva patribhistayoH padAtirutsarga ivAhto'khilaH / / 6 / 10 vyAkaraNa meM do prakArake sUtra haiM- apavAdasUtra yA vizeSasUtra aura utsargasUtra yA vidhisUtra | vidhisUtroM dvArA zabdoMkA niyamana kiyA jAtA hai aura apavAdasUtroM dvArA niyamakA niSedha kara, anya kisI vizeSasUtrakI pravRtti dikhalAyI jAtI hai / vyAkaraNameM dhAtupATha, gaNapATha, uNAdi aura liGgAnuzAsana ye cAra qhilapATha bhI hote haiN| dhAtupATha vyAkaraNakA eka upayogI aMza haiM, sArtha dhAtu-parijJAnake abhAva meM vyAkaraNa adhUrA hI rahatA hai| jitane zabdasamUhameM vyAkaraNakA eka niyama lAgU hotA hai, utane zabdasamUhako gaNa kahate haiM / uNasUtrakA Arambha honese uNAdi kahalAte haiN| jina zabdoMkI siddhi vyAkaraNa ke anya niyamoMse nahIM hotI hai, ve zabda uNAdi sUtroMse siddha kiye jAte haiM / liGgAnuzAsana dvArA zabdoM ke liGgakA nirNaya kiyA jAtA hai / isa prakAra mahAkavi dhanajayane vyAkaraNazAstra ke niyamoM kA samAveza kiyA hai / sAmudrikazAstra meM, netra, nAsikA, kapola, karNa, oSTha, skandha, bAhu, pANi, stana, pArzva, uru, jaMghA aura pAi ina 14 aMgoM meM samatva rahanA zubha mAnA jAtA hai / dhanaJjayane mahApuruSoMke lakSaNoM meM ukta aMgoM ke samatvakI carcA nimna prakAra kI hai caturdazadvandvasamAnadehaH sarveSu zAstreSu kRtAvatAraH / 3 / 33 ataeva dvisandhAnamahAkAvya zAstra aura kAvya donoM hI dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai / mahAkavi asaga kavi dvArA racita zAntinAthacaritakI prazastise avagata hotA hai ki kavike pitAkA nAma paTumati aura mAtAkA nAma bereti thaa| pitA dharmAtmA munibhakta the / inheM zuddha samyaktva prApta thA / mAtA bhI varmAtmA thI / isa dampattike asaga nAmaka putra utpanna huA / asagake putrakA nAma jinApa thA / yaha bhI jaina dharma meM anurakta zUravIra, paralokabhIrU evaM dvijAtinAtha honepara bhI pakSapAtarahita thA / isa puNyAtmAko vyAkhyAnazIlatA evaM paurANika zraddhAko dekhakara kavizvazaktise hIna honepara bhI guruke Agrahase usake dvArA yaha prabandhakAvya likhA gayA hai| prazasti meM kavine apane gurukA nAma nAgatandi AcArya likhA hai / ye vyAkaraNa. kAvya aura jena zAstroMke jJAtA the / sthitikAla mahAkavi asamane zrInAthake rAjyakAlameM colarAjyakI vibhinna nagariyoM meM AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 11 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATha granthoM kI racanA kI hai / 'varddhamAnacarita' ko prazastike anusAra isa kAvyakA racanAkAla zaka saMvat 910 (I. 988) hai| kavine apane gurukA nAma nAganandi batAyA hai| ina nAganandikA paricaya zravaNavelagolAke abhilekhoMmeM pAyA jAtA hai| 108 veM abhilekhase avagata hotA hai ki nAgandi nandisaMghake AcArya the, para nandisaMghakI paTTAvalImeM nAgamandike mambandhameM koI sUcanA upalabdha nahIM hotI hai| ataeva naImAna ratake AdhArapara kavikA samaya I0 san kI 10vIM zatAbdI hai| ___ kavikI do racanAeM prApta haiM--vaddhamAnacarita aura zAntinAthacarita / barddhamAnacarita mahAkAvyameM 18 sarga hai aura tIrthaMkara mahAvIrakA jIvanavRtta aMkita hai| isa granthakA sampAdana aura marAThI anuvAda jinadAsapAzrvanAtha phaDakulene san 1931meM kiyA hai| mAroca, vizvanandi, azvanoda, tripRSTha, siMha, kapiSTha, hariSeNa, sUryaprabha ityAdi ke itivRta pUrvajanmoMkI kathAke rUpameM aMkita kiye gaye haiN| mahAkavi asAmane apane isa barddhamAnacaritako kathAvastu uttarapurANake 74veM parvase grahaNa kI hai / isa purANamaiM madhuvanameM rahanevAle pururavA nAmaka bhillarAjase varddhamAnake pUrvabhavoMkA Arambha kiyA gayA hai / kavine uttarapurANako kathAvastuko kAlyocita banAneke liye kAMTa-chAMTa bhI kI haiN| asagane pururavA aura marIcake AkhyAnako chor3a diyA hai aura zvetAtapatrA nagarIke rAjA nandivarddhanake A~ganameM putra-janmotsavase kathAnakakA prArambha kiyA hai| isameM sandeha nahIM ki yaha Arambhasthala bahuta ramaNIya hai| uttarapurANako kathAvastuke prArambhika aMzako ghaTitarUpameM na dikhalAkara pUrvabhavAbalike rUpameM munirAjake mukhase kahalavAyA hai| isa prakAra uttarapurANakI kathAvastu akSuNNa raha gayI hai| ___ kathAvastuke gaThanameM kavi asagane isa bAtako pUrNa ceSTA kI hai ki paurANika kathAnaka kAnyake kathAnaka bana skeN| ghaTanAoMkA pUrvApara kramanirdhAraNa, unameM paraspara sambadhasthApana evaM upAkhyAnoMkA yathAsthAna saMyojana maulika rUpameM ghaTita huA hai / prasaMgoMko vyartha varNanavistAra nahIM diyA hai / mArmika prasaMgoMke niyojanake hetu vizvanandi aura nandana ke jIvana meM lokavyApaka nAnA sambandhoMke kalyANakArI saundaryako abhivyakajanA kI hai / pitA-putrakA sneha nandivarddhana aura nandanake jIvanameM, bhAIkA sneha vizvabhUti aura vizAkhabhUtike jIvanameM, pati-patnokA sneha tripRSTha aura svayaMprabhAke jIvanameM, vividha bhogavilAsa hariSeNake jIvana meM evaM vIratA aura camatkAroMkA varNana tripRSThake jIvana meM abhivyakta kara jIvanako vyAkhyA prastuta kI gayI hai / kathAniyojanameM yogyatA, 12 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasara, satkAryatA aura rUpAkRtikA pUrA dhyAna rakhA gayA hai / avAntara kathAoMkA prakSepaNa pUrvabhavAvalike rUpameM kiyA hai| varddhamAnakA jovanavikAsa aneka bhavoM-janmoMkA lekhA-jokhA hai / karmavAdake bhoktA nAyaka-nAyikAeM munirAja dvArA apane vigata jovanake itivRttako sunakara virakti dhAraNa karate haiM / jIvanakI aneka viSamatAeM kathAvastumeM vikasita huI haiN| kavine rasAnurUpa sandarbha aura arthAnurUpa chandoMko yojanA, jIvana ke vyApaka anubhavoMkA vizleSaNa evaM vastuoMkA alaMkRta citraNa kiyA hai / isa mahAkAvyakA pratinAyaka vizAkhanandi hai, jisake sAtha kaI janmoM taka virodha calatA hai / kavi asane saMgaThita kathAnakake kalevara meM jIvana ke vividha pakSoMkA udghATana karane ke lie vastu vyApAra, prakRticitraNa, rasabhAvasaMyojana evaM alaMkAraniyojana kiyA hai | 2|45 meM anuprAsa, 227 meM yamaka aura 535, 37, 518, 634, 668, 78 7141, 7185 8/26, 8/67, 8175, 19/7 9/10, 12129, 9/35, 9/39, 10122, 10/23, 10/24 12 10 12 11, 12/16, 1338, 13 / 45, 13/61, 13/73, 148, 149, 17/15, 17/21, evaM 18/6 meM eleSakA prayoga huA hai | 1|40 meM upamA, 4 10 meM utprekSA, 13 / 58 meM rUpaka, 5 34meM bhrAMtimAna 511 adbhuta sarasa atizayokti, 146 dRSTAnta, 1346 meM vibhAvanA 13144 meM arthAntaranyAsa, 5 / 70 meM sandeha, 5/20 meM vyatikara, 3 / 9 meM virodhAbhAsa, 5 / 13 meM parisaMkhya, 134 meM ekAvalI, 5/54meM svabhAvokti 5/55 meM sahoSita 7/21 meM vinokti aura 1 / 64 meM vizeSokti alaMkAra pAye jAte haiN| chandoM meM upajAti, vasantatilakA, zikhariNI, vazaMstha, zArdUlavikrIDita, mAlinI, anuSTupa, mAlabhAriNI, mandAkrAntA, upajAti, sagadharA, AkhyAnakI, zAlinI, hariNI, lalitA, rathoddhatA, svAgatA Adi pramukha hai / kavikA 'zAntinAthacarita' bhI mahAkAvya hai / isa kAvya meM 16 veM sIrthaMkara zAntinAthakA jIvanavRtta varNita hai| kathAvastu kI pRSThabhUmi ke rUpameM pUrvabhavAafa fres kI gayI hai / kathAvastukI yojanA meM kaviko pUrNa saphalatA milI hai / sandhyA, prabhAta, madhyAhna, rAtri, vana, sUrya, nadI, parvata, samudra, dvIpa, Adi vastuvarNana sAMgopAMga hai / jIvanake vibhinna vyApAra aura paristhiyoM meM prema, vivAha, milana, svayaMvara, sainika, abhiyAna, yuddha, dokSA, nagarAvarodha, vijaya, upadezasabhA, rAjasabhA, dUtasaMpreSaNa evaM janmotsavakA citraNa kiyA hai / , rasa, bhAva, alaMkAra aura prakRti-citraNa meM bhI kaviko saphalatA milI hai / yaha satya hai ki vRddha mAnacaritako apekSA zAntinAthacaritameM adhika paurANi AcArya tuSya kAvyakAra evaM lekhaka : 13 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katAkA samAveza huA hai| zrAvaka aura zramaNaM donoM ke AcAratattva bhI varNita haiN| isa kAvyakA prakAzana marAThI anuvAda sahita solApurase ho cukA hai| mahAkavi haricandra mahAkavi haricandrakA janma eka sampanna parivArameM huA thaa| inake pittAkA nAma Ardradeva aura mAtAkA nAma rathyAdevI thA / inakI jAti kAyastha thI, para ye jainadharmAvalambo the / kavine svayaM apaneko arahanta bhagavAnke caraNakamaloMkA bhramara likhA hai / inake choTe bhAIkA nAma lakSmaNa thA, jo inakA atyanta AjJAkArI aura bhakta thA / kavine apane dharmazarmAbhyudayakI prazastimeM likhA haimuktAphalasthitiralaMkRtiSa prasiddha statrAdeva iti nirmalamUtirAsIt / kAyastha eva niravadyagaNagrahaH sa ko'pi yaH kulamazeSamalaMcakAra // 2 // lAvaNyAmbunidhiH kalAkulagRhaM saubhAgyasadbhAgyayoH krIDAvezma vilAsavAsavalabhIbhUSAspadaM saMpadAm / zaucAcAravivekavismayamahI prANapriyA zUlinaH zarvANIva pativratA praNayinI rathyeti tasyAbhavat / / 3 / / arhatpadAmbhoruhavaJcarIkastayoH sutaH zrIharicandra AsIt / guruprasAdAdamalA babhUvuH sArasvate srotasi yasya vAcaH // 1 // bhaktena zaktena ca lakSmaNena nirvyAkulo rAma ivAnujena / yaH pAramAsAvitabuddhisetu: zAstrAmburAzeH paramAsasAda' // 5 // prasiddha nomaka vaMzameM nirmala matike dhAraka Ardradeva hue, jo alaMkAroM meM muktAphalake samAna suzobhita the| vaha kAyastha the| nirdoSa guNagrAhI the aura eka hokara bhI samasta kulako alaMkRta karate the| zivake lie pArvatIke samAna rathyA nAmaka unakI prANapriyA thI, jo saundaryakA samudra, kalAoMkA kulabhavana, saubhAgya aura uttama bhAgyakA krIr3Abhavana, vilAsake rahanekI aTTAlikA evaM sampadAoMke AbhUSaNakA sthAna thii| pavitra AcAra, viveka evaM AzcaryakI bhUmi thii| una donoMke arahanta bhagavAnke caraNakamaloMkA bhramara haricanda nAmaka putra utpanna huA, jisake vacana guruoMke prasAdase sarasvatIke pravAhako 1. granthakartuH prazasti-dharmazarmAmyudaya, nirNaya sAgara presa, bambaI, san 1933, pR0179 / 14 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samRddha banAne vAle the / usa haricandake eka lakSmaNa nAmakA bhAI thA, jo unheM utanA hI priya thA, jitanA rAmakoNa ! kavikA vaMza yA gotra nomaka na hokara nemaka honA cAhiye, kyoMki nemaka gotrakA ullekha kAlaJjarake eka abhilekha meM bhI AyA hai "nemakAnva yajendakasutate du kena bhagavatthAH kAritamaNDapikA prasakSena tadabhAyeM yA lakSmyA : | kavikA upanAma candra thA / 12vIM zatAbdI meM dharmazarmAbhyudayakA eka zloka jahaNakI sUktimuktAvalI meM candrasUrya ke nAmase upalabdha hai / ataH kavikA candra upanAma siddha hotA hai / kavikA janma kahA~ huA aura usane apane isa granthakI racanA kahA~ kI, isakA nizcita rUpameM paricaya prApta nahIM hai / 10vIM se 12vIM zatAbdIke rAjanaitika aura sAMskRtika itihAsakA adhyayana karanese avagata hotA hai ki gujarAta aura usake pAzvavartI pradezoM meM cAlukya, solaMkI, rASTrakUTa, kalacurI, zilAhAra Adi rAjavaMzoMkA rAjya thA / inameMse pratyekane jainadharmakI unnati ke liye vizeSa yogadAna diyA | dharmazarmAbhyudayakI saMghavI pADA pustakabhaMDArako 176 saMkhyaka pratimeM gurjara aura vidyApura dezakA nAma AyA hai| vidyApura Adhunika bIjApura hI hai / isa pratiko likhanevAle saMjhAka humbar3avaMzIya the / ataeva haricandra bIjApura athavA gujarAtake pArzvavartI kisI pradezake nivAsI rahe hoMge / haricandrakA vyaktitva kavi aura AcArazAstrake vettAke rUpameM upasthita hotA hai| inhoMne raghuvaMza, kumArasaMbhava, kirAta, zizupAlavadha, candraprabhacarita prabhRti kAvyagranthoMke sAtha tattvArthasUtra, uttarapurANa, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, uvAsagadasA, sarvArthasiddhi prabhRti granthoMkA bhI adhyayana kiyA thaa| darzana aura kAvya ke jo siddhAnta inake dvArA pratipAdita haiM, unase kaviko pratibhA aura 1. epigrAphika inDikA, pR0 210 / 2. dharmazarmAbhyudayakA 2144 zloka jalhaNa - sUktimuktAvalI 10 185 meM candra sUryake nAmase upalabdha hai / J 3. athAsti gurjaro dezo vikhyAto bhuvanatraye / vidyApuraM puraM tatra hastalikhita prati pATaNase prApta / vidyAtribhavasaMbhavam / / 176 naM0kI dharmazarmAbhyudayakI AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 15 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvattAkA anumAna sahaja meM kiyA jA sakatA hai| rasa-dhvaniko kavine siddhAntarUpameM svIkAra kiyA hai / kavi bhAgyavAdI hai / use svapna, nimitta aura jyotiSapara vizvAsa hai / haricandrakA abhimata hai ki kArya prArambha karaneke pahale vyaktiko acchI taraha vicAra kara lenA caahiye| binA vizvAre kArya karanevAle manuSyakA nissandeha usa prakAra nAza hotA hai, jisa prakAra takSasase maNi grahaNa karaneke icchuka manuSyakA hotA' hai / isa kathanase yaha spaSTa hai ki haricandra vivekazIla aura soca-samajhakara kArya karane vAle the / striyoMke sambandhameM kavikI acchI dhAraNA nahIM hai / kavi svAbhimAnI, vrata aura caritraniSTha hai| dharmazarmAbhyudaya aura jIvanabharacampUke adhyayana se kavike audArya Adi guNoM para bhI prakAza par3atA hai / sthitikAla mahAkavi haricandrake sthitikAla ke sambandhameM kaI vicAradhArAe~ upalabdha hai / yataH haricandra nAmake kaI kavi hue haiM / prathama haricandra nAmake kavi carakasaMhitAke TIkAkArake rUpameM upalabdha hote haiM / inakA samaya anumAnata: I0 prathama zatI hai| mAdhavanidAnakI madhukozI vyAkhyAmeM haricandra aura bhaTTAraka haricandra ke nAma Aye haiM / vANabhaTTane harSacaritake prArambha meM bhaTTAraka haricandrakA ullekha kiyA hai| rAjazekharako kAvyamImAMsA" aura " karpUramaMjarI meM bhI haricandrakA nAmollekha milatA hai / gauDavahI meM ' bhAsa, kAlidAsa aura subandhu ke sAtha haricandrakA bhI nAmanirdeza prApta hotA hai / sva0 paNDita nAthUrAma premIne dharmazarmAbhyudayakI pATaNakI eka pAMDulipikA 1. dharma0 18 28 / 2. atra kecit haricandrAdibhirvyAkhyAtaM pAThAntaraM paThanti -- madhukozI vyA0 mAghavanidAna, pR0 17, paMkti 10 / 2. padavandhojaklohArI ramyavarNapadasthitiH / maTTArakaharicandrastha gandho nRpAyate || harSacarit 113 0 10 / 4. haricandraguptI parIkSitAviha vidyAlayAma / - kA0 mI0 a0 10, pR0 135 ( bihAra rASTrabhASA saMskaraNa 1954 ) | vidUSakaH - ( sakrodham ) - ujjuaMtA kiMNa bhagadda amhANaM ceDiyA harinaMda-dimaMdakoTTisahAlpahUdINaM vi puradI sukai si ? - kapUramaMjarI, caukhambA saMskaraNa, 1955 jaya nikAntara, pR0 29 1 6. mAsammi jalanamitte kantIdeve ajassa rahuAre / sovandha adhamma haricaMde a ANaMdo || 800, gauDavaho, bhANDArakara, oriyaNTala insTITyUTa pUnA, 1927 I0 / 16 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullekha kiyA hai, jisakA pratilipikAla vi0 saM 1287 (I. san 1930) hai| pratike antameM likhA hai___ "1287 varSe haricandrakaviviracitadharmazarmAbhyudayakAvyapustikA zrIratnAkarasUriAdezene kIrticandragaNinA likhitamiti bhdrm"| __ ataH itanA spaSTa hai ki I0 san 1230 ke pahale hI mahAkavi haricandrakA dharmazarmAbhyudaya mahAkAvya likhA jA cukA thaa| zrI paMDita kailAzacandrajI zAstrIne apane-'mahAkavi haricandakA samaya zIrSaka nivandhameM dharmazarmAbhyudayake Upara boranandike candrapramacarita aura hemacandra ke 'yogasAra' kA prabhAva batAyA hai| Apane likhA hai ki 'dharmazarmAbhyudaya' meM bhogopabhogaparimANavatake aticAroMmeM 15 kharakarmoMkA nirdeza kiyA hai tathA anarthadaMDavatake svarUpameM kharakarmoM ke tyAgako sthAna diyA hai / ataH haricandakA samaya vi0 saM0 1200 ke lagabhaga honA cAhiye / ' isa kathanakA samarthana pro0 amRtalAlajI zAstrIne "mahAkavi haricanda' (jaina sandeza zodhAMka 7) zIrSaka nibandhameM kiyA hai / Apane zrI paMDisa kailAzacandrajI zAstrIke pramANoMko duharAte hue kucha navIna tathya bhI prastuta kiye, para mUla tarka donoM mahAnubhAvoMke samAna haiN| ___ isa sambandha meM vicAraNIya yaha hai ki kyA kharakarmoMkA tyAga hemacandra ke pUrvavartI sAhityameM bhI milatA hai ? 'uvAsagadasara ke Ananda adhyayana aura 'samarAiccakahA' meM bhI kharakarmoke tyAgakA vivecana hai / ataH kavi haricandane kharakoM ke tyAgakA kathana hemacandrake AdhAra para na kara 'uvAsagadasA' Adi granthoMke AdhAra para kiyA hogA / ataeva hemacandra ke pazcAt haricandrakA samaya mAnanekA koI sabala pramANa nahIM milatA hai / pro0 ke0 ke0 hiNDIkIne haricandrako vAdIbhasiMhake pazcAt (I0 san 10751175)kA kavi mAnA hai, para vAdIsiMhake samayake sambandha meM paryApta matabheda hai| sva0 zrInAtharAmajI premI vAdIsiMhakA kAla vi0 saM0kI 12vIM zatI; zrI paNDita kailAzacandrajI zAstrI akalaMkadevake samakAlIna aura zrI DaoN0 1. pATaNake saMghavIpAr3Ake pustakabhaNDArakI sUcI, gAyakavAr3a sIrijase prakAzita, bar3audA 1937 ii.| 2. anekAnta, varSa 8, kiraNa 11-12, pR0 376-382 / 3. bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita jIvandha racampUkA aMgrajI prAkkathana (Fureword), 4. janasAhitya aura itihAsa, dvitIya saMskaraNa, pR0 321 / 5. nyAyakumudacandra', prathama bhAga, mANikacandragranthamAlA, 1938, prastA0 pu0 111 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 17 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro0 darabArIlAlajI koThiyA' navama zatI mAnate haiM / ataH zrIhiNDokI dvArA nirNIta samaya bhI nivivAda nahIM hai / dharmazarmAbhyudaya aura jIvandharacampUke Antarika parIkSaNa karanepara kucha tathya isa prakAra upalabdha hote haiM jinake AdhAra para mahAkavi haricandra ke samayakA nirNaya kiyA jA sakatA hai| dharmazarmA (pA 2 7 prayoga AyA hai / isa zabdakA prayoga vANabhaTTane bhI harSacaritake prathama ucchvAsameM kiyA hai| 'neSadhacarita' meM haMsa damayantIse kahatA hai--sundarI ! akelA candramA tumhAre nayanoMko kisI prakAra tRpti nahIM de sakatA / ataH nalake mukhacandrake sAtha vaha tumhAre locanoMkA Asecanaka' bane / spaSTa hai ki 'mAsecanaka' zabda harSacaritase vikasita hokara dharmazarmAbhyudayameM AyA aura vahA~se neSadhameM gayA / naiSadhamahAkAvyapara dharmazarmAbhyudayakA aura bhI kaI tarahakA prabhAva hai | 'dharmazarmAbhyudaya' kA nAma sambhavataH pAzvabhyudaya ke anukaraNa para rakhA gayA hogaa| saMskRta kAvyoM meM abhyudayanAmAntavAle kAvyoM meM sambhavataH jinasenakA pAzvabhyudaya sabase prAcIna hai / 9vIM zatIke mahAkavi zivasvAmIkA 'kapphiNAbhyudaya " mahAkAvya hai, jisakA kathAnaka bauddhoMke avadAnoMse grahaNa kiyA gayA hai / 13vIM zatI meM dAkSiNAtya kavi veMkaTanAtha vedAntadezikane 24 sagaM pramANa 'yAdavAbhyudaya' mahAkAvya likhA hai| jisapara appaya dIkSitane (I0 1600) eka vidvattApUrNa TIkA likhI hai| mahAkavi AzAgharane 'bharatezvarAbhyudaya' nAmaka kAvya likhA hai | ataH yaha niSkarSa nikAlanA dUrakI kaur3I baiThAnA nahIM hai ki pAzvabhyudaya ke anukaraNa para mahAkavi haricandrane apane isa mahAkAvyakA nAmakaraNa kiyA ho / mahAkavi haricandra ke samaya nirNaya ke liye eka anya pramANa yaha bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai ki jIvandharacampUkI kathAvastu kavine 'kSatracUDAmaNi' se grahaNa kI hai| zrIkuppusvAmIne apanA abhimata prakaTa kiyA hai ki 'jIvakacintA 1. syAdvAdasiddhi, mANikacandragranthamAlA, san 1950 I0, prastAvanA, pR0 25-27 / 2. Asecanaka- darzanaM naptAram - harSacarita, caukhambA saMskaraNa, prathama ucchvAsa / 3. naiSadhamahAkAvya, caukhambA saMskaraNa, 311 / 4. naiSadhaparizIlana, DaoN0 caNDIprasAda zukla dvArA prastuta zodha-prabandha hindustAnI aikeDamI, ilAhAbAda, san 1960 I0 / 5. paMjAba vizvavidyAlaya sIrIja, saMkhyA 26, I0 san 1937meM lAhorase prakAzita / 6. saMskRta-sAhityakA itihAsa vAcaspati, gairolA, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, 1960, pR0 868 / 18 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya paramparA 1 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNi'meM jIvandharacarita milatA hai, vaha 'kSatra-cUr3AmaNi'se prabhAvita hai| isa AdhAra para kavi harivanakA pramaya 18 no matAndoke jAmA honA caahiye| __ mahAkavi asaga dvArA viracita 'varddhamAnacaritam ke adhyayanase aisA pratIta hotA hai ki kavine kaI sandarbha aura utprekSAeM jIvandha racampU, dharmazarmAbhyudaya aura candraprabhacaritase grahaNa kI haiM / ukta kAvyagranthoMke tulanAtmaka adhyayanase yaha sahajameM hI spaSTa ho jAtA hai ki haricandrane asagakA anukaraNa nahIM kiyA, balki mahAkavi asagane ho haricandrakA anukaraNa kiyA hai| yathA prathitA vibhAti nagarI garIyasI dhuri yatra ramyasudatImukhAmbujam / kuruvindakuNDalavibhAvibhApitaM pravilokya kopamiva manyate janaH / / jIvandhara0, bhAratIya jJAnapITha saMskaraNa, 625 yatrollasatkuNDalaparAgacchAyAvataMsAruNitAnanenduH / prasAdyate kiM kupiteti kAntA priyeNa kAmAkulito hi mar3haH // vardhamAnacaritam, solApura, I0 1531, za26 sodAminIva jaladaM navamajarIva cUtadrumaM kusumasaMpadivAdyamAsam / jyotsneva candramasamacchavimeva sUrya taM bhuumipaalkmbhuussydaaytaakssii|| jIvandharacampU / 27 vidyullatevAbhinavAmbuvAI cutadrumaM nUtanamanjarIva / sphuratprabhevAmalapadmarAgaM vibhUSayAmAsa tamAyatAkSI / vardhamAnacaritam 114 haricandrane dharmazarmAbhyudayake dazama sargameM vindhyagiriko prAkRtika suSamAkA varNana kiyA hai / mahAkavi asagane isa sandarbhake samAna hI utprekSAoMdvArA vijayAddhakA varNana kiyA hai / ata: varddhamAnacaritake racayitA asagane haricandrakA anusaraNa kara apane kAvyako likhA hai| isI prakAra 'neminirvANa' kAvyake racayitA vAgbhaTTane bhI 'dharmazarmAbhyudaya'kA aneka sthAnoMpara anusaraNa kiyA hai| 'dharmazarmAbhyudaya'ke paJcama sargakA neminirvANake dvitIya sargapara pUrA prabhAva hai / asagakA samaya I0 san 988 hai / ataH haricandrakA samaya inake pUrva mAnanA caahiye| zrImatI svapnA' banarjIne dharmazarmAbhyudayakI hastalikhita pratike lekhaka vizAlakIti aura zabdArNavacandrikAmeM Aye hue bizAlakotiko eka mAnakara haricandakA samaya 12vIM zatIkA antima pAda siddha kiyA hai| para dharmazarmAbhyudayake antaraMga anuzIlanase haricandrakA samaya I0 sankI 10vIM zatI hai| 1. maru gharaphesarI-abhinandana-grantha, jodhapura, pR0 315 / AcAryasulya kAvyakAra evaM lekhaka : 19 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAe~ mahAkavi haricandra kI do racanAeM upalabdha haiM1. dharmazarmAbhyudaya 2. jIvandharacampU kucha vidvAna 'jIbandharacampU' ko 'dharmazarmAbhyudaya ke karttA haricandrakI kRti nahIM mAnate haiM. para yaha ThIka nahIM hai / yataH ina donoM racanAoM meM bhAvoM, kalpanAoM aura zabdoMko dRSTise bahuta sAmya hai / jIvandharacampUmeM puNyapuruSa jIvandharakA carita varNita hai / kathAvastu 11 lambhoM vibhaka hai tathA kathAvastukA AdhAra vAdIbhasiMhakI gadyacintAmaNi evaM kSatracUr3AmaNi grantha haiM / yoM to isa kAvyapara uttarapurANakA bhI prabhAva hai, para kathAvastukA mUlasrota ukta kAvyagrantha hI haiN| gadya-padyamayI yaha racanA kAvyaguNoMse paripUrNa hai / drAkSArasa ke samAna madhura kAvya-rasa pratyeka vyaktiko prabhAvita karatA hai / dharmazarmAbhyudaya isa mahAkAvya meM 15 veM tIrthaMkara dharmanAthakA carita varNita hai| isakI kathAvastu 21 sargo meM vibhAjita hai / dharmaM zarma - dharma aura zAnti ke abhyudayavarNanakA lakSya hone se kavine prastuta mahAkAvyakA yaha nAmakaraNa kiyA hai| kavine isa mahAkAvyako kathAvastu uttarapurANase grahaNa kI hai| isameM mahAkAvyocita dharmakA samAveza karaneke liye svayaMvara, vindhyAcala, SaDRtu, puSpAvacaya, jalakrIr3A, sandhyA, candrodaya evaM ratikrIr3Ake varNana bhI prastuta kiye haiM | uttarapurANa meM dharmanAthake pitAkA nAma bhAnu batAyA hai, para dharmazarmAbhyudayameM mahAsena / mAtAkA nAma bhI suprabhA ke sthAna para suvratA AyA hai / kavine kathAvastuko pUrvabhavAvaloke nirUpaNase Arambha na kara vartamAna jIvana se prArambha kI haiN| raghuvaMzake dilIpake samAna mahAsena bhI putra cintAse AkrAnta haiN| ve socate haiM ki jisane jIvanameM putrasparzakA alokika Ananda prApta nahIM kiyA, usakA janma dhAraNa vyartha hai / ataH mahAsena nagara ke bAharI udyAnameM padhAre hue RddhivArI pracetAnAmaka munike nikaTa pahu~cate haiN| ve unake samakSa putra- cintA vyakta karate haiN| prasaMgavaza sunirAja dharmanAthakI pUrvabhavAcalI batalAte haiM aura chaha mahIne ke uparAnta tIrthaMkara putra honekI bhaviSyavANI karate haiM / kavine dhIrodAtta nAyaka meM kAvyocita guNoMkA samAveza karanepara bhI paurANikatA kI rakSA kI hai / vanameM tIrthaMkara dharmanAthake pahuMcate ho, SaD RtuoMke phala-puSpa ekasAtha vikasita ho jAte haiN| dharmanAtha ke nivAsake liye kuverane 20 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sundara nagarakA nirmANa kiyA, janmake daza atizayoMko kAvyakA rUpa denekA prayAsa kiyA hai / aura nAyakameM apUrva sAmarthyakA citraNa karate hue kahA hai ki mArga calaneke kAraNa lAMta na honepara bhI rur3hivaza unhoMne snAna kiyA aura mArgakA veza badalA' | isa prakAra kavine nAyakako paurANikatAse Upara uThAnekI ceSTA kI hai kintu tIrthakaratvakI pratiSThA banAye rakhane ke kAraNa pUrNatayA usa mImAkA atikramamA nahIM ho sakA hai ! isa mahAkAvyameM itivRtta, vastuvyApAra, saMvAda aura bhAvAbhivyaJjana ina cAroMkA samanvita rUpa pAyA jAtA hai / prakRti-citraNameM bhI kaviko apurva saphalatA prApta huI hai| yahA~ udAharaNArtha gaMgAkA citraNa prastuta kiyA jAtA hai tApApanodAya sadaiva bhUtrayovihArakhedAdiva pANDurazutim / kIrtervayasthAmiva bhaturaprato vilokya gaGgAM bahu menire narAH / / 5 / 68 / / zambhojarAjUTadarIvivartanapravRttasaMskAra iva kSitAvapi / yasyAH pravAhaH payasAM pravartate sudustarAvataMtaraGgabhaGgaraH // 9169 / / sabhI loga apane samakSa gaMgAnadIko dekhakara bahuta prasanna hue| yaha nadI jagala-saMtApako dUra karaneke liye tribhuvanameM vihAra karaneke khedase hI mAnoM zveta ho rahI hai| yaha nado svAmI dharmanAthakI tribhuvana-vyApinI kotikI saheloso jAna par3atI hai| jisa gaMgAnadIke jalakA pravAha pRthvI meM bhI atyanta dustara AvoM aura taraMgoMse kuTila hokara calatA hai, mAnoM mahAdevajoke jaTAjUTarUpI guphAoMmeM saMcAra karate rahane ke kAraNa use vaisA saMskAra hI par3a gayA hai| vaha gaMgA nikaTavartI banoMko vAyuse uThatI huI taraMgoM dvArA phailAdhe hue phainase cihnita hai| ataH aisI jAna par3atI hai mAnoM himAlayarUpI nAgarAjake dvArA chor3I huI vAMculI hI ho| isa prakAra kavine gaMgAke zveta jalakA citraNa vibhinna utprekSAoM dvArA sampanna kiyA hai| use ratnasamUhoMse khacita pRthvIko karadhanI batAyA hai athavA AkAzase girI huI motiyoMkI mAlA hI batAyA hai| isI prakAra kavine sUryAsta, candrodaya, rajanI, bana AdikA bhI jovanta citraNa kiyA hai / kavi rAnI suvratAke oSThakA citraNa karatA huA kahatA hai pravAla-bimbIphala-vidrumAdayaH samA babhUvuH prabhayaiva kevalam / rasena tasyAstvadharasya nizcitaM jagAma pIyUSaraso'pi ziSyatAm // 2 / 5 / / / 1, dharmazarmAbhyudaya 11 / 4, 115 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 21 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisalaya, bimbIphala aura vidruma Adi kevala varNako apekSA ho usake oSThake samAna the / rasako apekSA to amRta bhI nizcaya hI usakA ziSya bana cukA thA / nAsikA, karNa, mukha, kaTi bhUlA ati apUrva citraNa kiyA hai| suvratAkI bhohoMkA nirUpaNa karatA huA kavi kahatA haiimAnAlodhanagocarAM vidhividhAya sRSTeH kalazApaMNotsukaH / lilekha vastra tilakAmadhyayoyomiSAdomiti maGgalAkSaram // 255 // isa niravadya sundarIko banAkara vighAsA mAnoM sRSTike Upara kalazA rakhanA cAhatA thaa| isIliye to usane tilava se cinhita bhauMhoMke bahAne usake mukha para 'om' yaha maMgalAkSara likhA thaa| isa prakAra kavine pratyeka utprekSAko tarkasaMgata banAyA hai / 'dharmazarmAbhyudaya' meM zrRMgAra aura zAntarasakA apUrva citraNa huA hai / kavine bhAva sauMdarya kI vyApaka paridhi meM kalpanA, anubhUti, saMvega, bhAvanA, sthAyI aura saMcArI bhAvoMkA samAveza kiyA hai| isameM bhAvoMkI umar3a-ghumar3a hai, para sImAkA atikramaNa nahIM / vAtsalyabhAvakA citraNa bhI SaSTha sagameM AyA hai| alaMkAra-yojanAkI dRSTise 7 22, 20110, 742, 11112, 14/36, 1776 Adi meM upamA, 1145 meM utprekSA, 3 / 30 meM arthAntaranyAsa, 17/80 meM asaMgati, 4/20 meM ullekha, 4/22 meM tadguNa, 10 / 19 meM bhrAntimAn, 2260 meM vyatireka, 17/45 meM virodhAbhAsa aura 2 / 30 meM parisaMkhyA alaMkAra vartamAna haiN| anuprAsa, yamaka, lekhakI apekSA 11vAM aura 19vAM sagaM prasiddha hai / haricandrane 19 veM sagameM ekAkSara aura dvadhakSara citrakI yojanA kI hai / 19185 meM sarvatobhadra, 195/93 murajabandha, 1978 meM gomUtrikA, 1984 meM arddhabhrama, 19/98 SoDaSadala padmabandha evaM 19 101 meM cakrabandha Aye haiN| nizcayataH yaha kAvya udAtta zailI meM likhA gayA hai aura isameM utkRSTa kAvya ke sabhI guNa vidyamAna haiN| isa kAvyake antima sargameM jainAcAra aura jenadarzana ke tattva varNita haiM / vAgbhaTTa prathama vAgbhaTTanAma ke kaI vidvAn hue haiN| 'aSTAMgahRdaya' nAmaka Ayurvedagranthake racayitA eka vAgbhaTTa ho cuke haiN| para inakA koI kAvya-grantha upalabdha nahIM hai / jaina siddhAnta bhavana ArAkI vikrama saMvat 1727 kI likhI huI pratimeM nimna likhita padya prApta hotA hai ahicchatrapurotpannaprAgbATakulazAlinaH / chADasya sutazcake prabandhaM vAgbhaTaH kaviH ||87 22 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha prazasti-padya zravaNabelagolAke sva0 paM0 daurbalijinadAsa zAstrI ke pustakAlayavAlI neminirvANa kAvyakI pratimeM bhI prApya hai / ' prazasti-padya se avagata hotA hai ki vAgbhaTTa prathama prAgvATa -- poravAr3a kulake the aura inake pitAkA nAma chAr3a thA / inakA janma ahichatrapura meM huA thA / mahAmahopAdhyAya DaoN0 gaurIzaMkara hIrAcandra ojhA ke anusAra nAgaurakA purAnA nAma nAgapura yA ahichatrapura hai| mahAbhArata meM jisa ahichaSakA ullekha hai vaha to vartamAna rAmanagara (jilA barelI uttara pradeza ) mAnA jAtA hai / 'nAyAdhammaka hAo meM bhI ahichatrakA nirdeza AyA hai, para yaha ahichatra campAke uttarapUrva avasthita thaa| vividhatIrthaMkalpa meM ahichatrakA dUsarA nAma zaMkhavatI nagarI AyA hai / isa prakAra ahichatrake vibhinna nirdezoMke AdhAra para yaha nirNaya karanA kaThina hai ki vAgbhaTTa prathamane apane janmase kisa ahichatrako suzobhita kiyA thA / DaoN0 jagadIzacandra jenane ahichatrakI avasthiti rAmanagarameM mAnI hai / " kintu hameM isa sambandha meM ojhAjIkA mata adhika prAmANika pratIta hotA hai aura kavi vAgbhaTTa prathamakA janmasthAna nAgaura hI jaMcatA hai / kavi digambara sampradAyakA anuyAyI hai, yataH mallinAthako kumArarUpa meM namaskAra kiyA hai / " sthitikAla - vAgbhaTTa prathamane apane kAvya meM samaya ke sambandha meM kucha bhI nirdeza nahIM kiyA hai | ataH antaraMga pramANoMkA sAkSya hI zeSa raha jAtA hai / gagbhaTAlaMkArake racayitA vAgbhaTTa dvitIyane apane lakSaNagraMtha meM 'neminirvANa' kAvyake chaThe sargake "kAntArabhUmI" (646) "jahurvasante" (6 / 47) aura "nemivizAlanayanayo: " ( 6 |51) padya 435, 4139 aura 4132 meM uddhRta kiye haiM / nirvANake sAtaveM sargakA "varaNa: prasUna vikarAvaraNA" 26 padya bho vAgbhaTAlaMkArake caturthaM paricchedake 40 veM padyake rUpameM AyA hai / ataH neminirvANakAvyakI racanA vAgbhaTAlaMkArake pUrva huI hai / vAgbhaTAlaMkArake racayitA vAgbhaTTa dvitIyakA samaya jayasiMhadevakA rAjyakAla mAnA jAtA hai | pro0 'bUlara'ne anahilavAr3a ke cAlukya rAjavaMzakI jo vaMzAvalI aMkita kI hai usake 1. jainahitaiSI bhAga 11, aMka 7-8, pR0 482 / . 2. nAgarIpracAriNI patrikA, kAzI, bhAga 2, pR0 329 / 3. mahAbhArata, gItApresa, 5 / 19 / 30 / 4. nAyAcammakAmo 15 / 158 / 5. Life in Ancient India as depicted in the Jain Catons Bombay, 1947, pp. 264-265. 6. neminirvANa kAvya 1119 / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 23 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusAra jasiMhadevakA rAjyakAla I0 san 1093-1143 I0 siddha hotA hai| AcArya hemacandrake dvadhAzraya-kAvyase siddha hotA hai ki vAgbhaTTa cAlukyavaMzIya karNadevake putra jayasiMhake amAtya the| attaeva 'neminirvANa'kI racanA I0 1179ke pUrva honI caahie| ___'candraprabhacarita', 'dharmazarmAbhyudaya' aura 'neminirvANa' ina tInoM kAvyoMke tulanAtmaka adhyayanase yaha jJAta hotA hai ki 'candraprabhacarita'kA prabhAva 'dharmazarmAbhyudaya' para hai aura 'neminirvANa' ina donoM kAvyoMse prabhAvita hai| dharmazarmAbhyudayake "zrInAbhisunauzciramaGghriyugmanakhendavaH" (dharma0 1 / 1) kA neminirvANake "zronAbhisano: padapAyugmanakhAH" (nemi0 111) para spaSTa prabhAva hai / isI prakAra "candraprabhaM naumi yadIyamAlA nUna" (dharma0 12) se "candraprabhAya prabhave trisandhyaM tasmai' (nemi0 158) padya bhI prabhAvita hai / ataeva neminirvANakA racanAkAla I* san 1075-1125 honA caahie| racanAe~ bAgbhaTTa prathamakA vyaktitva zraddhAla aura bhakta kavikA hai| unhoMne apane mahanIya vyaktitva dvArAjanakAvyako vizeSarUpase prabhAvita kiyA hai / inake dvArA likhita eka hI racanA upalabdha hai, vaha hai "neminirvANakAvya" / yaha mahAkAvya 15 soMmeM vibhakta hai aura tIrthaMkara neminAthakA jIvanacarita aMkita hai / caturviMzati tIrthaMkaroMke namaskArake pazcAt mUlakathA prArambha kI gaI hai| kavine neminAthake garbha, janma, vivAha, tapasyA, mAna aura nirvANa kalyANakoMkA nirUpaNa sIdhe aura saralarUpameM kiyA hai| kathAvastukA AdhAra harivaMzapurANa hai| neminAthake jIvanakI do marmasparzI ghaTanAeM isa kAvyameM aMkita haiN| eka ghaTanA rAjula aura nemikA raivataka para pArasparika darzana aura darzanake phalasvarUpa donoMke hRdaya meM premAkarSaNakI utpattirUpameM hai / dUsarI ghaTanA pazuoMkA karuNa krandana suna vilakhatI rAjula tathA Aganetra hAthajor3e ugrasenako chor3a mAnavatAko pratiSThArtha vanameM tapazcaraNake lie jAnA hai| ina donoM ghaTanAoMkI kathAvastuko paryApta sarasa aura mArmika banAyA hai| kavine vasantavarNana, raivatakavarNana, jalakrIr3A, sUryodaya, candrodaya, surata, madirApAna prabhRti kAvyaviSayoMkA samAveza kathAko sarasa banAneke lie kiyA hai| kathAvastuke gaThanameM ekAnvitikA saphala nirvAha huA hai / pUrva bhavAvalike kathAnakako haTA dene para bhI kathAvastumeM chinna-bhinnatA nahIM AtI hai| yoM to yaha kAvya alaMkRta zailIkA utkRSTa udAharaNa hai; para kathAgaThanakI apekSA isameM kucha zaithilya bhI pAyA jAtA hai / 24 : tIrthakara mahAvIra dhaura janakI AcArya-paramparA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavine isa kAvyameM nagarI, parvata, strI-puruSa, devamandira, sarovara AdikA sahaja-grAhya citraNa kiyA hai| rasabhAva-yojanAkI dRSTise bhI yaha kAvya saphala hai / zRgAra. raudra, vIra aura zAnta rasoMkA sundara nirUpaNa AyA hai / virahakI avasthA meM kiye gaye zItalopacAra nirarthaka pratIta hote haiN| ekAdaza sargameM viroga-zRMgArakA adbhuta citraNa AyA hai| alaMkAroMmeM 2 / 42 meM anuprAsa, 29 meM yamaka, 1111 meM ileSa, 3 / 40 aura 3141 meM upamA, 4/5 meM rUpaka, 1118 meM virodhAbhAsa, 1010 meM udAharaNa, 8180 meM sahokti, 1 / 42 me parisaMkhyA aura 141 meM samAsokti prApta haiM / upajAti, vasaMtatilakA, mAlinI, rucirA, hariNI, puSpitAgrA, zRgadharA, zArdUlavikrIr3ita, pRthvI, mohatA, anubhama garama rilamti, nA, zazivadanA, bandhUka, vidyunmAlA, zikhariNI, pramANikA, ha~saruta, rukmavatI, mattA, mANa raMga, indravajvA, bhujaMgaprayAta, mandAkrAntA, pramitAkSarA,kusuvicitrA, priyambadA, zAlinI, mautikadAma, tAmarasa, toTaka, candrikA, maMjubhASilA, mattamayUra, nandinI, azokamAlinI, gviNI, zaramAlA, acyuta, zazikalA, somarAji, caNDavRSTi, praharaNakalikA, nityabhramaravilAsitA, lalitA aura upajAti chandoMkA prayoga kiyA gayA hai| chandazAstrako dRSTise isa kAvyakA saptama sarga vizeSa mahatvapUrNa hai / jisa chandakA nAmAMkana kiyA hai kavine usI chandameM padyaracanA bho prastuta ko hai / kavi kalpanAkA dhanI hai / sandhyAke samaya dizAe~ andhakAradravyase lipta ho gaI thI aura rAtrimeM jyotsnAne use candanadravyase cacita kara diyA, para aba navAna sUryakiraNoMse saMsAra kuMkuma dvArA lIpA jA rahA hai| sandhyAgame tatattamomRganAbhipaGkanaktaM ca candradhicandanasaMcayena / yaccacitaM tadadhunA bhukna navInabhAsvatkaroghaghusUrNarupalipyate sma / / 3 / 15 / / magnAM tamaHprasarapaMkanikAyamadhyAd gAmuddharansapadi parvatatuGgazRGgAm / prApyodayaM nayati sArthakatA svakIyamahasAM patiH karasahasramasAvakhinnaH // 3 / 16 / / andhakArarUpI kIcar3ameM phaMsI huI pRthvIkA parvatarUpI unnata zRMgoMse uddhAra karate hue udayako prApta sUryadevane hajAroM kiraNoMko phailAkara sArthaka nAma prApta kiyA hai| isa prakAra kAvya-mUlyoMkI dRSTi se yaha kAvya mahattvapUrNa hai| isakA prakAzana kAvyamAlAsirIjameM 56 saMkhyaka graMthake rUpameM huA hai / cAmuNDarAya cAmuNDarAya 'vIramArtaNDa', 'raNaraMgasiMha', 'samaraghurandhara' aura 'vairikula zrAvAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 25 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAladaNDa hone para bhI kalAkAra evaM kalApriya hai / bAhulacaritameM inakI mAtAkA nAma kAlikAdevI batalAyA gayA hai| inake pitA tathA pUrvaja gaMgavaMzake zraddhAbhAjana rAjyAdhikArI rahe hoMge / ve mahArAja mArasiMha tathA rAjamalla dvitIyake pradhAnamaMtrI the| inakA vaMza brahmakSatriyavaMza batAyA gayA hai|' cAmuNDarAyapurANase yaha bhI avagata hotA hai ki inake gurukA nAma ajittasena thA / abhilekhoMse yaha bhI nirvivAda jJAta hotA hai ki cAmuNDarAya janmanA jaina the| nemicandrasiddhAntacakravartIne apane gommaTasArameM 'so ajiyaseNaNAhI jassa guru'2 kahakara ajitasenako unakA dIkSAguru batAyA hai| maMtrIvara cAmuNDarAyane AcArya nemicandrasiddhAnta cakravatIse bhI zikSA prApta kI thii| cAmuNDarAya apanI mAtRbhASA kannar3ake sAtha saMskRtameM bhI pAraMgata vidvAn the| ve ina donoM bhASAoM meM sAdhikAra kavitA evaM lekhanakArya karate the| unako upAdhiyoMke sambandhameM kahA gayA hai ki kheDagamuddhameM bajjvaladevako harAnese unheM 'samaradhuranvara'kI upAdhi; molambayuddhameM golUrake maidAna meM unhoMne jo vIratA dikhalAI usake upalakSyameM unheM 'vIramAtaNDako upAdhi', ukkaMgoke kile meM rAjAdityase vIratApUrvaka lar3aneke upalakSya meM 'raNaraMgasiMha kI upAdhi; bAgeyarake kilemeM tribhuvanavIrako mArane aura govindArako usameM na ghusane deneke upalakSya meM vairikulakAladaNDa'; rAjAkAmake kile meM rAjavAsa sivara, Rr3Amika Adi yoddhAoMko harAneke kAraNa unheM 'bhujavikrama'ko upAdhi; apane choTe bhAI nAgavarmAke ghAtaka madurAcayako mAra DAlaneke upalakSyameM 'samaraparazurAma'ko upAdhi evaM eka kabIleke mukhiyAko parAjita karane ke upalakSyameM 'pratipakSarAkSasa'kI upAdhi prApta huI thii| naitika dRSTise 'samyaktvaratnAkara', 'zaucAbharaNa', 'satyayudhiSThira' ora 'subhaTacUr3AmaNi' upAdhiyA~ prApta thiiN| cAmuNDarAya gommaTa, gommaTarAya, rAya aura aNNake nAmose bhI prasiddha thA / saMbhavata: gommaTa inakA gharelU nAma thA / isIse bAhubalIko mUtti gommaTezvara kahI jAne lgii| vidhyagiriparvatapara isa mUttike atirikta unhoMne eka tyAgada brahmadevanAmaka stambha bhI banavAyA thaa| isa para cAmuNDarAyakI eka prazasti bhI aMkita hai| inhoMne candragiri para eka mandirakA nirmANa karAyA, jo cAmuNDarAyavasattike nAmase prasiddha hai / cAmuNDarAyapurANa evaM anya 1. "jagatpavitrabrahmazatriyavaMzabhAge", cA0 pu0, 105 / 2. gommaTasAra karmakANa, bhASA 966 / 26 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta sAmagrIse yaha bhI jJAta hotA hai ki inheM eka putra bhI thA, jisakA nAma jinadevana thA / usane belagolAmeM jinadevakA eka mandira banavAyA thA / cAmuNDarAyakA parivAra dharmAtmA aura zraddhAlu thaa| sthitikAla cAmuNDarAyane apane 'triSTilakSaNamahApurANa' meM kucha pramukha AcAryoM aura graMthakAroMkA nirdeza kiyA hai tathA kucha saMskRta aura prAkRtake padya bho uddhRta kiye haiN| gRddhapicchAcArya, siddhasena, samantabhadra, pUjyapAda, kavi paramezvara, vIrasena, guNabhadra, dharmasena, kumArasena, nAgasena, candrasena, Aryanandi, ajitasena, dhInandi, bhUtabali, puSpadanta, guNadhara, nAgahastI, yativRSabha, uccAraNAcArya, mAghanandi, zAmakuNDa. tembalarAcArya, elAcArya zabhanandi, ravinandi aura jinasena AcAryoMkA ullekha cAmuNDarAyapurANameM pAyA jAtA hai / ina ullekhoMse cAmuNDarAyake samayapara prakAza par3atA hai | cAmuNDarAyane apane mahApurANako zaka saM0 900 (I0 san 978) meM pUrNa kiyA hai| inhoMne zravaNabelagolAmeM bAhubali svAmIko mUttiko pratiSThA I0 san 981meM kI hai| brahmadevastambhapara I. san 974kA eka abhilekha pAyA jAtA hai | gommaTezvarako mattike samIpa hI dvArapAlakoMko bAMyI ora prApta eka lekhase, jo 1180 I0 kA hai, mUttike sambandhameM nimnalikhita tathya prApta hote haiM :-- ___ bhagavAna bAhubali puruke putra the| unake bar3e bhAI dvandvayuddhameM unase hAra gaye / lekina bhagavAna bAhubali pRthvIkA rAjya unheM hI sauMpakara tapasyA karane cale gaye / aura unhoMne karmapara vijaya prApta kI / purudevake jyeSTha putra bharatane podanapurameM bAhubaliko 525 dhanuSa U~cI eka mUtti bnvaaii| kucha kAloparAnta usa sthAnameM, jahA~ bAhubaliko mUrti tho, asaMkhya kukkuTa sarpa utpanna hue / isIlie usa mUttikA nAma kukkuTezvara bhI par3A / kucha samaya bAda yaha sthAna sAdhAraNa manuSyoMke lie agamya ho gayA / usa mUttimeM alaukika zakti thii| usake teja:pUrNa nastroMko jo manuSya dekha letA thA vaha apane pUrva janmakI bAteM jAna jAtA thA / jaba cAmuNDarAyane logoMse isa jinamattike bAremeM sunA, to unheM use dekhaneko utkaTa abhilASA huI / jaba ve vahA~ jAneko taiyAra hue| to unake guruoMne unase kahA ki vaha sthAna bahuta dUra aura agamya hai| isa para cAmuNDarAyane isa vartamAna mUrtikA nirmANa krvaayaa| ___ isa abhilekhase yaha spaSTa hai ki I0 san 1180 ke pUrva cAmuNDarAyakA 1. jainasiddhAntabhAskara, bhAga 6, kiraNa 4, pu0 261 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 27 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaza vyApta ho cukA thA aura ve gommaTezamUrtike pratiSThApaka ke rUpa meM mAnya ho cuke the / ataeva saMkSepa meM cAmuNDarAyakA samaya I0 san kI dazama zatAbdI hai / racanA cAmuNDarAya saMskRta aura kannar3a donoM hI bhASAoM meM kavitA likhate the / inake dvArA racita cAmuNDarAyapurANa aura cAritrasAra ye do grantha upalabdha haiM / cAmuNDarAyapurANakA apara nAma triSaSThipurANa hai| yaha grantha kannar3agadyakA sabase prathama grantha hai / yadyapi kaviparamparAse Agata lekhakake prasAda aura mAdhuryakI jhalaka isa grantha meM paryApta hai to bhI spaSTa hai ki yaha kRti sarvasAdhAraNa ke upadezake lie likhI gaI hai yadyapi isameM pampakA upayukta zabda- artha - cayana, raNNakA lAlitya tathA vANakA zabda artha - mAdhurya nahIM hai, to bhI isakA apanA sauSThava nirAlA hai / isameM jAtaka kathAkI-sI jhalaka milatI hai / yoM to isa granthameM 63 zalAkApuruSoMkI kathA nibaddha kI gaI hai; para sAtha meM AcAra aura darzanake siddhAnta bhI varNita hai / / cAritrasAra AcArazAstrakA saMkSepameM spaSTarUpase varNana isa grantha meM gadyarUpameM prastuta kiyA gayA hai / isa graMthakA prakAzana mANikacandragraMthamAlA ke navama granthake rUpameM huA hai| ArambhameM samyaktva aura paMcANuvratoMkA varNana hai / saMkalpapUrvaka niyama karaneko vrata kahate haiN| isameM sabhI prakArake sAvadhoMkA tyAga kiyA jAtA hai / vratIko niHzalya kahA hai| likhA hai 'abhisaMdhikRto niyamo vratamityucyate, sarvasA vadyanivRttyasaMbhavAdaNuvrataM dvIdriyAdInAM jaMgamaprANinAM pramattayogena prANavyaparopaNAnmanovAkkAyaizca nivRtaH / agArItyAdyaNuvratam ' vratoMke aticAra, rAtribhojanatyAga vratakA kathana bhI aNuvratakathanaprasaMga meM vAyA hai / dvitIya prakaraNameM saptazIloMkA kathana AyA hai / sAtha hI unake aticAra bhI varNita haiN| anarthadaNDavratakA kathana karate hue apavyAna, pApopadeza, pramAdAcarita, hiMsApradAna aura azubhazruti ye pA~ca usake bheda kaheM haiN| jaya, parAjaya, bangha, badha, agaccheda, sarvasvaharaNa Adi kisa prakAra ho sake, isakA manase cintana karanA apadhyAna hai | pApopadezake klezavANijya, tiryagavANijya, badhakopadeza aura Arambhakopadeza bheda haiM / klezavANijyakA kathana karate hue likhA hai ki dAsIdAsa Adi jisa dezameM sulabha hoM unako bahA~se lAkara arthalAbha ke hetu beMcanA klezavANijya hai / gAya-bhaiMsa Adi pazuoMko anyatra le jAkara becanA tiraMg 28 : tIrthaMkara mahAvora aura usakI AcArya-paramparA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vANijya hai| pakSImAra aura zikAriyoMko kisI pradezavizeSa meM rahane vAle pazupakSiyoM kI sUcanA denA badhakopadeza hai| adhika miTTI, jala, pavana, vanaspati Adike ArambhakA upadeza denA Arambhakopadeza hai / anarthadaNDavratakA aura bhI adhika vizleSaNa kiyA hai tathA viSa, zastra Adike vyApArako anarthadaNDake antargata mAnA hai| isa prakAra sAta zIloMkA vistArapUrvaka nirUpaNa kiyA hai| gRhasthake ijyA, vArttA, datti, svAdhyAya, saMyama, tapa ina chaH SaTkarmokA kathana bhI AyA hai / ijyAkA artha arhatpUjA se hai| isake nityamaha, caturmukha, kalpavRkSa, TAka aura indradhvaja bheda haiN| vArttAma artha asi, masi, kRSi, vANijya, zilpa Adi AjIvikA vRttiyoMse hai / dattikA artha dAna hai| isake dayAdatti, pAtradanti, samadatti aura sakaladatti ye cAra bheda haiN| sAta zIloMke pazcAt mAraNAntika sallekhanAkA kathana AyA hai / tRtIya prakaraNa meM SoDazabhAvanAkA nirUpaNa hai| darzanavizuddhatA, vinayasampannatA, zIlayateSvanaticAra, abhIkSNajJAnopayoga, saMvega, zaktitastyAga, zaktitastapa, sAdhusamAdhi, vaiyAvRttikaraNa, ahaMbhakti, AcAryabhakti, bahuzrutabhakti, pravacanabhakti, AvazyakA parihANi mArga prabhAvanA aura pravacanavAtsalya ina solaha bhAvanAoMke svarUpa haiN| } caturtha prakaraNameM anagAradharmakA varNana hai / AraMbha meM daza dharmokI vyAkhyA kI gayI hai| anantara tIna gupti aura pA~ca samitiyoMkA kathana AyA hai / saMyamI nigraMthAMke pAMca bheda batalAye haiM- pulAka, vakuza, kuzIla, nigraMtha aura snAtaka / inake svarUpa aura bheda-prabheda bhI varNita haiM / parISahajayaprakaraNa meM 22 pariSahoMkA ullekha karane ke anantara kisa guNasthAnavAleko kina pariSahoMko sahana karanA cAhie, isakA varNana AyA hai / antima prakaraNa tapa-varNanakA hai / isI saMdarbha meM dvAdaza anuprekSAoM kA varNana bhI AyA hai| tapakA lakSaNa batalAte hue likhA hai 'ratnatrayAvirbhAvArthamicchAnirodhastapaH / athavA karmakSayArthaM mArgAvirodhena tapyata ititaH / tadvijivam, bAhyamAbhyantaraJca / anazanAdibAhyadravyApekSatvAparapratyayalakSaNatvAcca bAhyaM tat SavidhaM anazanAvamodayaM vRttiparisaMkhyAnarasaparityAga vivikazayyAsanakAyaklezabhedAt / Abhyantaramapi SaDvidhaM prAyadicattavinayavyAvRttyasvAdhyAyavyutsargaMdhyAnabhedAt / " + 7 } isa saMdarbha meM ugra tapazcaraNa se prApta RddhiyoMkA kathana bhI AyA hai / isa 1. cAritrasAra, mANikacandra granthamAlA, pRSTha 59 / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 29 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra cAmuNDarAyane cAritrasAragraMthameM zrAvaka aura muni donoMke AcArakA varNana kiyA hai| cAmuNDarAyakA saMskRta aura kannar3a gadyapara apUrva adhikAra hai / unhoMne graMthAntaroMke padya bhI pramANake liye upasthita kiye haiN| ajitasena alaMkAracintAmaNinAmaka graMthake racayitA ajitasenanAmake AcArya hai| inhoMne isa graMthake eka saMdarbha meM apane nAmakA aMkana nimna prakAra kiyA hai-- ___'atra ekAdyakrameNa paThite sati ajitasenena kRtazcintAmaNi" DaoN0 jyotiprasAdajIne' ajitasenakA paricaya dete hue likhA hai ki ajitasena yatIzvara dakSiNadezAntargata tuluvapradezake nivAsI senagaNa porArigacchake muni saMbhavatayA pArzvasemake praziSya aura padmasenake guru mahAsenake sadharmA yA guru the| ajitasenake nAmase zrRMgAramaJjarInAmaka eka laghukAya alaMkAra-zAstrakA graMtha bhI prApta hai / isa granthameM tIna pariccheda haiM / kucha bhaMDAroMkI sUciyoMmeM yaha graMtha 'rAyabhUpa'ko kRttike rUpa meM ullikhita hai| kintu svayaM graMthako prazastise spaSTa hai ki isa zRMgAramaMjarIkI racanA AcArya ajitasenane zIlavibhUSaNA rAnI biTuladevIke putra aura 'rAya' nAmase vikhyAta somavaMzI jaina nareza kAmarAyake par3haneke lie saMkSepameM kI hai| eka pratike antameM zrImadajitasenAcAryaviracite.......' tathA dUsaroke antameM 'zrIsenagaNAgragaNyatapolakSmIvirAjitasenadevayatIzvaraviracitaH' likhA hai| niHsandeha vijayavargIne rAjA kAmarAyake nimitta zrRMgArANaMvacandrikA graMtha likhA hai| somavaMzI kadamboMkI eka zAkhA vaMgavaMzake nAmase prasiddha huii| dakSiNa kannar3a jile tulapradezake antargata baMgavADipara isa vaMzakA rAjya thaa| 12vIM-13vIM zatImeM tuludezIya jaina rAjavaMzoMmeM yaha vaMza sarvamAnya sammAna prApta kiye hue thaa| isa vaMzake eka prasiddha nareza vIra narasiMhavaMgarAja (19571208 I0)ke pazcAt candrazekharavaMga aura pANDyavaMgane kramazaH rAjya kiyA / tadanantara pANDyavaMgakI bahana rAnI biTThaladevI (1239-44 I.) rAjyako saMcAlikA rahI / aura san 1245meM isa rAnI biTTalAmbAkA putra ukta kAmarAya prathama vaMganarendra rAjA huaa| vijayavarNIne use guNArNava aura rAjendrapUjita likhA hai| 1. alaMkAracintAmaNi, zolApura saMskaraNa, pR. 44, paMkti 9 / 2. baina saMdeza, zoSAMka 2, navambara 20, 1954, 10 79 / 3, jaina graMtha-prazasti-saMgraha, bhAga 1, vIrasevA mandira, dillI, pu0 89-91 / 30 : tIyaMkara mahApaura aura unakI prAcArya-paramparA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. jyotiprasAdajIne aitahAsika dRSTise ajitasenake samayapara vicAra kiyA hai| unhoMne ajitasenako alaMkArazAstrakA vettA, kavi aura cintaka vidvAna batalAyA hai| isameM sandeha nahIM ki ajitasena senasaMghake AcArya the / zRMgAramajarIke kartAne bhI apaneko senagaNa-agraNI kahA hai / ataH ina donoM graMthoMke kartA eka hI ajittasena pratIta hote haiN| sthitikAla ___ajitasenane alaMkAracintAmaNimeM samantabhadra, jinasena, haricandra, vAgbhaTTa, ahaMdAsa Adi AcAryoMke graMthoMke udAharaNa prastuta kiye haiM ! ricandrakA samaya dazama zatI, vAgbhaTTakA 11vIM zatI aura arhadAsakA 13vIM zatIkA antima caraNa hai / ataeva ajitasenakA samaya 13vIM zatI honA caahiye| DaoN. jyotiprasAdajIkA kathana hai ki ajitasenane I0 san 1245ke lagabhaga zRMgAramaJjarIkI racanA kI hai, jisakA adhyayana yubakanareza kAmarAya prathama vaMganarendrane kiyaa| aura use alaMkArazAstrake adhyayanameM itanA rasa AyA ki usane I0 san 1250ke lagabhaga vijayakItike ziSya vijayavarNasi zRMgArArgavacandrikAkI racanA karAI | Azcarya nahIM ki usane apane AdividyAguru ajitasenako bhI isI viSayapara eka anya vizada graMtha likhaneko preraNA ko ho aura unhoMne alaMkAracintAmaNike dvArA ziSyakI icchA pUrI kI ho / ____ ahaddAsake munisuvratakAvyakA samaya lagabhaga 1240 I0 hai aura isa kAvya graMthakI racanA mahAkavi paM0 AzAdharake sAgAradharmAmRtake bAda huI hai / AzAdharane sAgaradharmAmRtako I0 san 1228meM pUrNa kiyA hai| ataeva alaMkAracintAmaNikA racanAkAla I. 1250-60ke madhya hai| racanAe~ __ ajitasenakI do racanAeM 'zRMgAramaJjarI' aura 'alaMkAracintAmaNi' haiN| alaMkAracintAmaNi pA~ca paricchedoM meM vibhAjita hai| prathama paricchedameM 106 zloka haiM / isameM kavi-zikSApara prakAza DAlA gayA hai / kavi-zikSAko dRSTise yaha graMtha bahuta hI mahattvapUrNa hai| mahAkAvyanirmAtAko kitane viSayoMkA varNana kisa rUpameM karanA cAhie, isako samyaka vivecanA kI gaI hai| nadI, vana, parvata, sarovara, AkheTa, Rtu Adike varNanameM kina-kina tathyoMko sthAna denA cAhie, isapara prakAza DAlA gayA hai| kAvya AraMbha karate samaya kina zabdoMkA prayoga karanA maMgalamaya hai, isapara bhI vicAra kiyA gayA hai / yaha prakaraNa alaM. kArazAstrakI dRSTi se vizeSa upAdeya hai| AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 31 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda zabdAlaMkArake citra, vakrokti, anuprAsa aura yamaka ye cAra meda batalAkara citrAlaMkArakA vistArapUrvaka nirUpaNa kiyA hai| tRtIya pariccheda meM vakrokti, anuprAsa aura yamakakA vistArasahita nirUpaNa AyA hai / caturtha pariccheda meM upamA, ananvaya, upameyopamA, smRti, rUpaka, pariNAma, sandeha, bhrAntimAn apahnava, ullekha, utprekSA, atizaya, sahoki, vinoti, samAsokti, vakrokti, svabhAvokti, vyAjokti, mIlana, sAmAnya, tadguNa, matadguNa, virodha vizeSa adhika vibhAga, vizeSIvita, asaMgati, cina, anyonya, tulyayogitA, dIpaka, prativastUpamA, dRSTAnta, nidaMzanA, vyatirekaH izleSa, parikara, AkSepa, vyAjastuti, atrastutastuti, paryAyokta pratIpa, dhanumAna, kAvyaliMga arthAntaranyAsa, yathAsaMkhya arthApatti, parisaMkhyA, uttara, vikalpa, samuccaya, samAdhi, bhAvika, prema, rasya, UrjasvI, pratyanIka, vyAghAta, paryAya, sUkSma, udAtta, parivRtti, kAraNamAlA, ekAvalI, mAlA, sAra, saMsRSTi aura saMkara ina 70 arthAlaMkAroMkA svarUpa yaNita hai / * paJcama paricchedameM nava rasa, ghAra rItiyoM, drAkSApAka aura zayyApAka zabdakA svarUpa, zabda ke bheda - rUr3a, yaugika aura mizra, vAcya, lakSya aura vyaMgyArthaM, jahallakSaNA, ajahallakSaNA, sAropA lakSaNA aura sAdhyavasAnA lakSaNA, kauzikI, AryabhaTI, sAsvatI aura bhAratI vRttiyA~, zabdacitra, artha-citra, vyaMgyArtha ke paricAyaka saMyogAdi guNa, doSa aura anta meM nAyaka-nAyikA bheda-prabheda vistAra pUrvaka nirUpita haiM / I vakrokti alaMkArakA kathana do saMdarbhoM meM AyA hai tRtIya pariccheda aura caturtha pariccheda / isameM punaruktikI zaMkA nahIM kI jA sakatI hai, yataH vakrokti zabda zaktimUlaka aura arthazaktimUlaka hotA hai / tRtIya paricchedameM zabdazaktimUlaka aura caturtha pariccheda meM arthazaktimUlaka vakrokti nirUpita hai / isa alaMkAragraMthameM nATakasambandhI viSaya aura dhvanisambandhI viSayoMko chor3a zeSa sabhI alaMkArazAstrasambandhI viSayoMkA kathana kiyA gayA hai / prastuta grantha do bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai-lakSaNa aura lakSyaudAharaNa | lakSaNasambandhI sabhI padya ajittasena ke dvArA viracita haiM aura udAharaNasambandhI zloka mahApurANa, jinazataka, dharmazarmAbhyudaya aura munisuvratakAvya Adi granthoMse liye haiN| isakI sUcanA bhI granthakArane nimnalikhita padyameM dI hai- 32 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atrodAharaNaM pUrvapurAgAdisubhASitam / puNyapUruSasaMstotrapara stotramidaM ttH||5|| apane matakI puSTike lie 'vAgbhaTAlaMkAra'ke lakSaNa aura udAharaNa bhI prastuta kiye haiM | inakA nirUpaNa 'uktaMca' likhakara kiyA hai| zabdAlaMkAroMke varNanako dRSTise yaha graMtha advitIya hai| viSayoMkA vizada varNana pratyeka pAThakako yaha apanI lora AkRSTa karatA hai| vijayavarNI vijayavarNIne 'zRMgArArNavandrikA' nAmaka graMthako racanA kara alaMkArazAstrake vikAsameM yogadAna diyA hai / inake vyaktigata jIvanake sambandhameM kucha bhI jAnakArI prApta nahIM hai| granthaprazasti aura puSpikAse yaha jJAta hotA hai ki ve munIndra vijayakIttike ziSya the | eka dina bAtacItake kramameM vaMgavADoke kAmarAyane inase kavitAke vibhinna pahaluoMko vyAkhyA prastuta karanekA AgrahakiyA / rAjAko prArthanApara inhoMne 'alaMkArasaMgraha' aparanAma 'zRMgArArNavacandrikA'kI racanA kii| isa racanAmeM bijayavarNIne vibhinna viSayoMpara vicAra karate hue alaMkAra, alaMkAroMke lakSaNa aura udAharaNa likhe haiN| udAharaNoMmeM kAmarAyako prazaMsA kI gayI hai| racanAko prastAvanAmeM vijayavarNIne karNATakake kaviyoMkI kavitAoMke saMdarbha diye haiN| ina saMdarbhoke adhyayanase isa tathyapara pahu~cate haiM ki vijayavarNIne guNavarmana Adi kaviyoMkI racanAoMkA adhyayana kiyA thaa| ve rAjA kAmarAyake vyaktigata samparka meM the| granthake ArambhameM likhA hai "zrImadvijayakondoH suuktisNdohkaumudii| madIcittasaMtApaM hatvAnandaM dadyAtparam / / 1 / 4 // zrImadvijayakIAkhyagururAjapadAmbujam / madIyacittakAsAre stheyAt saMzuddhadhAjale / / 15 / / gaNavarmAdikarnATakavInAM sUktisaMcayaH / vANIvilAsaM deyAtte rasikAnandadAyinam // 17 // " vijayavarNIne apanI prazastimeM AzrayadAtA kAmarAyakA nirdeza kiyA hai| inheM syAdvAdadharma meM citta lagAnevAlA aura sarvajana-upakAraka batAyA hai| I. san 1957meM baMgavADIpara vIra narasiMha zAsana karatA thaa| usakA eka bhAI pANDyarAja thA / candrazekhara vora narasiMhakA putra thA aura yaha 1208 AcAryatulya evaM kAvyakAra lekhaka : 33 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I0 meM siMhAsanAsIna huA thA aura usakA choTA bhAI pANDadhappa I0 san 1224meM rAjyapara abhiSikta huA thaa| unakI bahna biThuladevI I0 san 1232 meM rAjyapratinidhi niyukta kI gayIM 1 biTuladevIkA putra hI kAmarAya thA, jo I0 san 1264meM rAjyAsana huaa| itihAsa batalAtA hai ki somavaMzo kadamboMkI eka zAkhA vaMgavaMzake nAmase prasiddha thI aura isa vaMzakA zAsana dakSiNa kannaDa jileke antargata vaMgavADIpara vidyamAna thA / vIra narasiMha vaMgarAjane I0 san 1157se I0 san 1208 taka zAsana kiyaa| isake pazcAt candrazekharavaMga aura pANDyavaMgane I0 san 1239 taka rAjya kiyA / pANDyavaMgakI bahana rAnI biTUladevI I0 san 1239se I0 sana 1244 taka rAjyAsIna rhiiN| tatpazcAt rAnI biTThaladevI athavA biTulAmbAkA putra kAmarAya daMganarendra hA / 'vijayavarNI'ne use guNArNava aura 'rAjendrapUjisa' likhA hai| prazastimeM batAyA hai "syAdvAdadharmaparamAmRtadasacittaH sarvopakArijinanAyapadAabhRGgaH / kAdambavaMzajalarAzisudhAmayUkhaH __ zrIrAyavaMganRpatirjagatIha jIyAt / / kotiste vimalA sadA varaguNA vANI jayazrIparA lakSmIH sarvahitA sukhaM surasukhaM dAnaM vidhAnaM mahat / jJAnaM pInamidaM parAkramaguNastuGgo nayaH komalo rUpa kAntataraM jayantanibha bho zrIrAyabhUmIzvara // ''' kAmarAyako varNIne pANDyavaMgakA bhAgineya batAyA hai 'tasya zrIpANDyavaGgasya bhAgineyo guNArNavaH / viTThalAmbAmahAdevIputro rAjendrapUjitaH / / 2 vijayavargIke samayakA nizcaya karaneke lie 'zRMgArArNavacandrikA'kA pratAparudrayazobhUSaNa, zRMgArArNava aura amRtanandike alaMkArasaMgrahake sAtha tulanAtmaka adhyayana karanese aisA pratIta hotA hai ki 'zRMgArArNavacandrikA' viSaya aura pratipAdanazailIkI dRSTise 'pratAparudrayazobhUSaNa' aura 'alaMkArasaMgraha se bahuta prabhAvita hai / athavA yaha bhI saMbhava hai ki ina donoM graMthoMko zRMgArArNavandrikAne prabhAvita kiyA ho / DaoN0 pI0 bI0 kANene 'pratAparudrayazobhUSaNa'kA 1. zrRMgArArNavacandrikA, dazama pariccheda, padyasaMkhyA 195 evaM 197 / 2. vahIM, prathama pariccheda, padyasaMkhyA 16 / 34 : tIrthakara mahAvIra aura unakI bAcArya-paramparA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAkAla 14vIM zatI mAnA hai aura zrIbAlakRSNamUttine amRtAnandikA 13vIM zatI nirdhArita kiyA hai / para sI0 kunhanarAjA amRtAnanda yogokA samaya 14vI zasIkA prathama addhIza mAnate haiN| isa prakAra 'zRMgArArNavacandrikAkA racanAkAla 13vIM zatI mAnA jA sakatA hai| baMgarAyakI jaisI prazaMzA kavine kI hai usase bhI yahI dhvanita hotA hai ki vijayavarNI vaMganareza kAmarAyakA samakAlIna hai / kAmarAyake AzrayameM rahakara unakI prArthanAse hI zRMgArArNavacandrikAkA praNayana kiyA gayA hai| vijayavargIko zRMgArANavacandrikA nAmaka eka hI racanA prApta hotI hai| vijayavarNIne pUrvazAstroMkA Azraya grahaNa kara ho isa alaMkAragranthako likhA hai| unhoMne vyAkhyAtmaka evaM paricayAtmaka padyapaMktiyAM maulikarUpameM likhI haiM | viSayake adhyayanase yaha spaSTa jJAta hotA hai ki kavine paramparAse prApta alaMkArasambandhI viSayoMko grahaNa kara isa zAstrakI racanA kI hai| kavikI kAvyapratibhA sAmAnya pratIta hotI hai| vaha sthAna-sthAnapara yatibhaMga doSa karatA calA gayA hai / yadyapi viSayavastukI apekSA yaha graMtha sAhityadarpaNAdi pranthoM kI apekSA sarala aura sarasa hai to bhI pUrva kaviyoMkA RNa isapara spaSTataH jhalAtA zrRMgArArNavacandrikA daza paricchedoMmeM vibhakta hai 1. varNagaNaphalanirNaya, 2. kAvyagatazabdArthanirNaya, 3. rasabhAvanirNaya4. nAyakabhedanirNaya, 5. dasaguNanirNaya, 6. rItinirNaya, 7, vRttinirNaya, 8. zayyAbhAganirNaya, 9. alaMkAranirNaya aura 10. doSaguNanirNaya / prathama paricchedameM maMgalapadyake pazcAt kadambavaMzakA sAmAnya paricaya diyA gayA hai aura batAyA gayA hai ki kAmarAyako prArthanAse vijayavarNIne alaMkArazAstrakA nirUpaNa kiyaa| kAvyako paribhASAke pazcAt padya, gadya aura mizra ye tInoM kAvyake bheda varNita haiN| isa adhyAyakA nAma varNagaNaphalanirNaya hai| ataH nAmAnusAra varNa aura gaNakA phala batalAyA gayA hai| kisa varNase kAvya Arambha honepara sukhaprada hotA hai aura kisa varNase kAvya Arambha honepara duHkhaprada hotA hai, isakA kathana AyA hai / likhA hai akArAdikSakArAntA varNAsteSu shubhaavhaaH| kecit kecidaniSTAkhyaM vitaranti phalaM nRNAm / / dadAtyavarNaH saMprItimivoM mudamudvahet / kuryAduvarNo draviNaM tataH svaracatuSTayam / / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 35 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apakhyAtiphalaM dadyAdecaH sukhaphalAvahAH / trabinduvisargAstu pakSAdI saMbhavanti no|| kakhagadhAzca lakSmI te vitaranti phalottamAm / datte cakAro'pakhyAti chakAraH prItisaukhyadaH / / mitralAmaM akAro'yaM vidhatte bhIbhUtidvayam / saH karoti TaThau khedaduHkhe ve kurataH kramAt / / pAt jArI kara sabhI varNa zubhaprada hai; para bIca-bIca meM kucha varNa aniSTaphalaprada bhI basAye gaye haiN| avarNase kAvyArambha karanepara prosi yavarNase kAvya Arambha karanepara bAnanda aura uvarNase kAvyArambha karane para dhanakI prApti hotI hai| aica, e, ai, o, mo varNose kAvyArambha karanepara sukha phala prApta hotA hai aura Rla Rla varNose kAvyArambha karanepara apakIrti hotI hai | cha, tra, * aura : padAdimeM nahIM rahate haiN| ka kha ga gha varNose kAvyArambha karanepara uttama phalakI prApti hotI hai| cakArase kAvyArambha karanepara apakIti, chakArase kAvyArambha karanepara prIti-saukhya, jakArase kAvyArambha karanepara mitralAbha, jhakArase kAvyArambha karanepara bhaya aura TakAra-ukArase kAvyArambha karanepara kheda aura duHkha prApta hote haiN| DakArase kAvyArambha karanepara zobhAkara, DhakArase kAvyArambha karanepara azobhAkara NakArase kAvyArambha karanepara bhramaNa aura takArase kAvyArambha karanepara sukha hotA hai / isa prakAra varNa aura gaNoMkA phala batAyA gayA hai| dvitIya paricchedameM kAvyagata zabdArthakA nizcaya kiyA hai / isameM 42 padya haiN| mukhya aura gauNa arthoke pratipAdanake pazcAt zabdake bheda batalAye gaye haiM / tRtIya paricchedameM rasabhAvakA nizcaya kiyA gayA hai| bArambhameM hI batAyA hai ki nirdoSa varNa aura gaNase yukta rahanepara bhI nirmalArtha tathA zabdasahita kAvya nIrasa honepara usI prakAra rucikara nahIM hotA jisa prakAra binA lavaNakA vyaJjana | pazcAt vijayavarNIne sthAyIbhAvakA svarUpa, bheda evaM rasoMkA nirUpaNa kiyA hai| likhA hai 'niravadyavarNagaNayutamapi kAvyaM nirmalArtha zabdayutam / nirlavaNazAkamiva tanna rocate nIrasaM satAM mAnase ||3shshaa' sAttvikabhAyakA vizleSaNa bhI udAharaNa sahita kiyA gayA hai| rasoMke sodAharaNasvarUpa nirUpaNake pazcAt rasoMke virodhI rasoMkA bhI kathana kiyA hai| caturtha pariccheda nAyakabhedanizcayakA hai| nAyakameM janAnurAga, priyaMvada, __36 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI mAcArya-paramparA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgmitva, zauca, vinaya, smRti, kulInatA, sthiratA, dRr3hatA, mAdhurya, zaurya, navayauvana, utsAha, dakSatA, buddhi, tyAga, teja, kalA, dharmazAstrazatA aura prajJA ye nAyakake guNa mAne gaye haiN| nAyakake cAra bheda haiM-dhIrodAtta, dhIralalita, dhIrazAnta aura dhiiroddht| kSamA, sAmarthya , gAMbhIrya, dayA, AtmazlAghAzanya Adi guNa dhIrodAtta nAyakake mAne gaye haiN| isa prakAra nAyaka, pratinAyaka Adike svarUpa, bheda aura udAharaNa varNita haiN| pAMcaveM paricchedameM dasa guNoMkA kathana AyA hai / SaSTha paricchedameM rItikA svarUpa aura bheda, saptamameM vRttikA bheda aura svarUpa batAyA gayA hai / keziko, AryabhaTI, bhAratI aura sAtvatI ina pAradattiyAMkA udAharaNasahita nirUpaNa AyA hai| aSTama paricchedameM zayyApAka aura drAkSApAkake lakSaNa Aye hai| navama paricchedameM alaMkAroMkA nirNaya kiyA gayA hai / upamAke viparyAsopamA, mohopamA, saMzayopamA, nirNayopamA, zleSopamA, santAnopamA, nindopamA, AcikhyAsopamA, virodhopamA, pratizedhopamA, caTUpamA, tattvAkhyAnopamA, asAdhAraNopamA, abhUtopamA, asaMbhASitopamA, bahUpamA, vikiyopamA, mAlopamA, vAkyArthopamA, prativastUpamA, tulyayogopamA, hetUpamA, Adi upamAke bhedoMkA sodAharaNa sva. rUpa batalAyA hai / rUpaka alaMkArake prasaMgameM samastarUpaka, vyastarUpaka, samastavyastarUpaka, sakalarUpaka, avayavarUpaka, ayuktarUpaka, viSamarUpaka, viruddharUpaka, heturUpaka, upamArUpaka, vyatirekarUpaka, kSeparUpaka, samAdhAnarUpaka, rUpakarUpaka, apahRtirUpaka Adi bhedoMkA vivecana kiyA hai / vRttialaMkArake antargata usake bheda-bheda bhI varNita haiM / dIpaka, arthAntaranyAsa, vyatireka, vibhAvanA, AkSepa, udAtta, preya, Urjasva, vizeSokti, tulyayogitA, zleSa, nidarzanA, vyAastutti, AzIH, aksarasAra, bhrAntimAna, saMzaya, ekAvalo, parikara, parisaMkhyA, praznottara, saMkara, Adi alaMkAroMke meda-abhedoM sahita lakSaNa va udAharaNoMkA vivecana kiyA hai| dazama paricchedameM doSa aura guNoMkA vivecana kiyA hai| yaha pariccheda kAnyake doSa aura guNoMko avagata karaneke lie vizeSa upayogI hai / isa prakAra isa graMthameM alaMkArazAstrakA nirUpaNa vistArapUrvaka kiyA gayA hai| AcArya vijayavarSIne sarasa zailImeM alaMkAra-viSayakA samAveza kiyA hai| abhinava vAgbhaTTa alaMkArazAstrake racayitAoMmeM vAgbhaTTakA mahattvapUrNa sthAna hai| ye vyAkaraNa, chanda, alaMkAra, kAvya, nATaka, campU Adi vidhAoMke marma vidvAna the| AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 37 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inake pitAkA nAma nemikumAra thaa| temikumArane rAhaDapurameM bhagavAna neminAthakA aura naloTapurameM 22 devakulakAoM sahita bAdinAthakA vizAla maMdira nirmita kiyA thA / kAvyAnuzAsanameM likhA hai nAbheyacaityasadane dizi dakSiNasyAM / dvAviMzatividadhatA jinamandirANi / manye nijAgravaraprabhurAhDasya / pUrNIkRto jagati yena yazaH zazAMkaH / / - kAvyAnuzAsana pU0 34 nemakumAra ke pitAkA nAma makkalapa aura mAtAkA nAma mahAdevI thA / inake rAhaDa aura nemikunAra do puSa meM, jinameM nemikumAra laghu aura rAhaDa jyeSTha the / nemikumAra apane jyeSTha bhrAtA rAhar3ake parama bhakta the aura unheM zraddhA aura premakI dRSTise dekhate the / kavi vAgbhaTTa bhakti rasake advitIya premI the| unhoMne apane arAdhya ke caraNoMmeM nivedana karate hue batAyA hai ki maiM na muktikI kAmanA karatA hUM aura na dhanavaibhavakI / maiM to nirantara prabhuke caraNoMkA anurAga cAhatA hU~ 1 no muktyai spRhayAmi vibhaveH kAryaM na sAMsArikaiH, kitvAyojya karau punaridaM tvAmIzamabhyacaMye / svapne jAgaraNe sthitau vicalane duHkhe sukhe maMdire, kAntAre nizi vAsare ca satataM bhaktimaMmAstu tvami / arthAt he nAtha meM sutipurIkI kAmanA nahIM karatA aura na sAMsArika kAryoMko pUtike lie vana-sampattikI hI AkAMkSA karatA hai; kintu he svAmin hAtha jor3a merI yahI prArthanA hai ki svapnameM, jAgaraNa meM sthitimeM, calanemeM, sukha-duHkha meM, mandira meM, vana, parvata AdimeM, rAtri aura dinameM ApakI hI bhakti prApta hotI rahe / maiM Apake caraNakamaloMkA sadA bhramara banA rahU~ / P I kavi vAgbhaTTa ne apane graMthoM meM apane sampradAyakA ullekha nahIM kiyA hai, para kAvyAnuzAsanakI vRttike adhyayanase unakA digambara sampradAyakA anuyAyI honA sUcita hotA hai| unhoMne samantabhadra ke bRhatsvayaM bhUstotrake dvittIya padyako "prajApatiyaH prathamaM jijIviSuH " Adi " AgamAsavacanaM yathA" vAkyake sAtha uddhRta kiyA hai / isI prakAra pRSTha 5para yaha 65va padya bhI uddhata hai--- nayAstavasyAtpadasatyalAMchitA rasopaviddhA iva lohaSAtayaH / bhavantyabhi pretaguNA yasastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH / / isI prakAra pRSTha 15para AcArya vIranandIke maMgala-pacako uddhRta kiyA hai / pRSTha 165 ra neminirvANa kAvyakA nimnalikhita padya uddhRta hai 38 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNapratItiH sujanAjjanasya doSeSvavaDA khalabalpiteSu / ato dhra vaM neha mama prabandhe prabhUtadoSe'pyayazovakAzaH / / 127 ina uddharaNoMse yaha spaSTa hai ki ve digambara sampradAyake kavi haiN| isa granthameM 'candraprabha' aura 'neminirvANa ke atirikta dhanaJjayako nAmamAlA aura rAjomatiparityAgake bhI uddharaNa milate haiM / sthitikAla kAvyAnuzAsana aura chandonuzAsanake racayitA vAgbhaTTakA samaya AzAgharake pazcAt honA cAhie | kavine neminirvANake sAtha rAjIsiparityAga yA rAjomativipralaMbhake uddharaNa prastuta kiye haiM / kAvyAnuzAsanameM Aye hue nimnalikhita uddharaNase bhI vAgbhaTake samayapara prakAza par3atA hai "iti daNDivAmanavAgbhaTAdipraNItA dazakAvyaguNAH / vayaM tu mAdhuryojaprasAdalakSaNAMstrIneva guNA manyAmahe, zeSAsteSvevAntarbhavanti / tarathA-mAdhurye kAntiH saukumArya ca, aujasi zleSaH samAdhirudAratA ca / prasAde'yaMvyaktiH samatA caantbhvti|" isa avataraNameM daNDI, vAmana aura vAgbhaTTako mAnyatAoMkA kathana AyA hai| vAgbhaTTane vAgbhaTAlaMkArako racanA jayasiMhake rAjyakAlameM arthAt vi0 saM0 kI 12vIM zatAbdimeM kI hai| attaeka kAvyAnuzAsanake racayitA vAgbhaTTakA samaya 12vIM zatAbdike pazcAt honA caahie| AzAdharake 'rAjImativipralaMbha' yA 'rAjImatiparityAga' kAvyake uddharaNa Anese ina vAgbhaTTakA samaya AzAgharake pazcAt arthAt vi0 kI 14vIM zatIkA madhyabhAga honA cAhie / racanAeM __ vAgbhaTTa kevala alaMkAra yA chanda zAstrake ho zAtA nahIM haiM, apitu unake dvArA prabandhakAvya, nATaka aura mahAkAvya bhI likhe gaye haiM | kAvyAnuzAsanakI vRttimeM likhA hai_ "vinirmitAnekanavyanATakacchando'laMkAramahAkAvyapramukhamahAprabandhabandhuro'pAratArazAstrasAgarasamuttaraNatIrthAyamAnazemuSo "mhaakvishriivaagbhtto|" isa avataraNase spaSTa hai ki vAgbhaTTane aneka granthoMkI racanA kI hai; para abhI taka unake do hI anya upalabdha hai-chandonuzAsana aura kAvyAnuzAsana / chandonuzAsanako pANDulipi pATaNake zvetAmbarIya jJAnabhaNDArameM vidyamAna hai| 1. kAvyAnuzAsana 2 / 31 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 39 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakI tAr3apatrasaMkhyA 42 aura zlokasaMkhyA 540 haiN| isapara svopajJavRtti bhI / pAyI jAtI hai / maMgalapadyameM kavine batAyA hai vi, nAbheyamAnamya chandasAmanuzAsanam / zrImannemikumArasyAtmajo'haM vacmi vAgbhaTaH / / yaha chandagrantha pAMca adhyAyoMmeM vibhakta hai-1. saMjJA, 2. samavRttAkhya, 3. arddhasamavRttAsya, 4. mAtrAsamaka aura 5. mAtrAchandaka / kAvyAnuzAsanake samAna isa graMthameM diye gaye udAharaNoMmeM rAhaDa aura nemikumArakI kotikA khulA gAna kiyA gayA hai / chandazAstrako dRSTise yaha granya upayogI mAlUma par3atA hai| kAvyAnuzAsana yaha racanA nirNayasAgara presa bambaIse chapa cukI hai| rasa, alaMkAra, guNa, chanda aura doSa AdikA kathana AyA hai / udAharaNoMmeM kavine bahuta hI sundarasundara padyoMko prastuta kiyA hai| yathA ko'yaM nAtha jino bhavettaba vazI huM huM pratApI priye huM huM tahi vimuJca kAtaramate zauryAvalepakriyAM / moho'nena vinijitaH prabhurasau takiGkarAH ke bayaM ityevaM ratikAmajalpaviSayaH so'yaM jinaH pAtu vaH // arthAt eka samaya kAmadeva aura rati jaMgalameM vihAra kara rahe the ki acAnaka unako dRSTi dhyAnastha jinendrapara cdd'ii| jinendrake subhaga zarIrako dekhakara unameM jo manoraMjaka saMvAda huA usIkA aMkana uparyukta padya meM kiyA gayA hai / jinendrako meruvat nizcala dhyAnastha dekhakara rati kAmadevase pUchatI hai ki he nAtha, yaha kauna hai ? kAmadeva uttara detA hai. yaha jina haiM-rAgadveSa Adi karmazatruoMko jItane vAle / puna: rati pUchatI hai ki ye tumhAre vazameM hue haiM ? kAmadeva uttara detA hai-priye ve mere vazameM nahIM hue, kyoMki pratApI haiN| puna: rati kahatI hai ki yadi tumhAre vazameM ye nahIM haiM taba tumhArA loka-vijayI honekA abhimAna vyartha hai| kAmadeva ratise punaH kahatA hai ki ina jinendrane hamAre prabhu moharAjako jIta liyA hai| ataeva jinendrako vaza karanekI merI zakti nhiiN| isI prakAra kAraNamAlAlaMkArake udAharaNameM diyA gayA padha bhI bahuta sundara hai40 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jitendriyatvaM binayasya kAraNaM, guNaprakarSo vinayAdavApyate / . guNaprakarSeNa jano'nurajyate, janAnurAgaprabhavA hi sampadaH / isa prakAra yaha kAvyAnuzAsana kAvyazAstrako zikSA detA hai| isameM alakAroMke sAtha guNadoSa aura rItiyoMkA bhI kathana AyA hai| 'aSTAMgahRdaya ke kartA vAgbhaTTa jainetara mAlUma par3ate haiM / mahAkavi AzAdhara AzAdharakA adhyayana bar3A hI vizAla thA / ve janAcAra, adhyAtma, darzana, kAvya, sAhitya, koSa, rAjanIti, kAmazAstra, Ayurveda Adi sabhI viSayoMke prakANDa paNDita the / digambara paramparAmeM una jaisA bahuzruta gRhastha-vidvAn granthakAra dUsarA dikhalAI nahIM par3atA / AzAghara mANDalagar3ha (mevAr3a) ke mUlanivAsI the| kintu mevAr3a para musalamAna bAdazAha zahAbuddIna gorIke AkramaNoMke honese asta hokara mAlavAkI rAjadhAnI dhArA nagarI meM apane parivAra sahita Akara basa gaye the| paM0 AzAghara bagheravAla jAtike zrAvaka the| inake pitAkA nAma sallakSaNa evaM mAtAkA nAma zrIratnI thA / sarasvatI inakI patnI thIM, jo bahuta suzIla aura suzikSitA thiiN| inake eka putra bhI thA, jisakA nAma chAhar3a thaa| sAgAradharmAmRttake anta meM inhoMne apanA paricaya dete hue likhA hai vyAghneravAlavaravaMzasarojahaMsaH kAvyAmRtIgharasapAnasutRptagAtraH 1 sallakSaNasya tanayo nayavizvacakSu rAzAdharo vijayatAM kalikAlidAsaH / / AzAdharajIne apane suyogya putrako svayaM prazaMsA kI hai / kahA jAtA hai ki unake pitA apanI yogyatAke kAraNa mAlavAnareza arjuna varmadevake sandhivigraha mantrI the| AzAdharajIne dhAra nagarImeM vyAkaraNa aura nyAyazAstrakA adhyayana kiyA thA / inake vidyAguru prasiddha vidvAna paM0 mahAvIra the| vindhyavarmAkA rAjya samApta honepara AzAdhara nAlachA-nalakacchapurameM rahane lage the| usa samaya nalakacchapurake rAjA arjuna varmadeva the| unake rAjyameM inhoMne apane jIvanake 35 varSa vyatIta kiye aura vahA~ke atyanta sundara nemicaityAlayameM ye jaina sAhityako upAsanA karate rhe| lAcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 41 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzAdharake pANDityakI prazaMsA usa samayake sabhI bhaTTAraka vidvAnoMne kI hai | udayasenane Apako "nayavizvacakSu' tathA 'kali-kAlidAsa' kahA hai / madanakotti yatipatine 'prajJApuJja" kahakara AzAdharakI prazaMsA kI hai| svayaM gRhastha rahanepara bhI bar3e-bar3e muni aura bhaTTArakoMne inakA ziSyatva svIkAra kiyA hai / jaina ke atirikta anya matavAle vidvAn bhI Apako vidvattApara mugdha the | mAlavAnareza ajunadeva svayaM vidvAna aura kavi the| amarukazatakakI rasasaJjIvanI nAmakI eka saMskRtaTIkA kAvyamAlA meM prakAzita huI hai / isa TIkAmeM 'yaduktamupAdhyAyena bAlasarasvatyaparanAmnA madatena' isa prakAra likhakara madanopAdhyAyake zloka udAharaNasvarUpa uddhRta kiye haiM aura bhavyakumudacandrikA TIkAko prazastike navama zlokake antima pAdakI TIkAmeM paM0 AzAvarane 'Apu': prAptAH bAlasarasvati mahAkavimadanAdaya:' likhA hai / isase spaSTa hai ki amarukazataka meM uddhRta udAharaNasvarUpa zloka AzAgharake ziSya mahAkavi madanake haiM / isake atirikta prAcIna lekhamAlAmeM arjuna varmadevakA tIsarA dAnapatra prakAzita huA, jisake anta meM 'racitamidaM rAjaguruNA madanena' likhA hai | ataH yaha spaSTa hai ki AzAdhara ke ziSya madanopAdhyAya, jinakA dUsarA nAma bAlasarasvatI thA, mAlavAghIza mahArAja arjunadevake guru the| amarukazatakakI TIkAmeM Aye hue padyoMse yaha bhI jJAta hotA hai ki madanopAdhyAya kA koI alaMkAragrantha bhI thA, jo abhI taka aprApta hai / - madanakIttike sivA AzAdharake aneka muni ziSya the / vyAkaraNa, kAvya nyAya, dharmazAstra Adi viSayoMmeM unakI asAdhAraNa gati thii| batAyA haiyo drAgvyAkaraNAdhipAramanayacchuzrUSamANAna kAnU SaTtakaparamAstramApya na yataH pratyayinaH ke'kSipan / ceyaH ke'skhalitaM na yena jinavAgdIpaM pathi grAhitAH pItyA kAvyasuSAM yatazca rasikeSvApuH pratiSThAM na ke // 9 // arthAt zuzrUSA karanevAle ziSyoMmeMse aise kauna haiM, jinheM AzAdharane vyAkaraNarUpI samudrake pAra zIghra hI na pahu~cA diyA ho tathA aise kauna haiM, jinhoMne AzAdharake SaTdarzanarUpI paramazastrako lekara apane prativAdiyoMke na jItA ho, tathA aise kauna haiM jo AzAdharase nirmala jinavANIrUpI dIpaka grahaNa karake 1 ityudayasena muninA kavisuhRdA yo'bhinanditaH prItyA / pranApuSjosIti ca yo'bhihito madanakI niyatipatinA // 42 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArgameM pravRddha na hue hoM aura aise kauna ziSya haiM jinhoMne AzAparase kAvyAmRtakA pAna karake rasikapuruSoM meM pratiSThA na prApta kI ho ? ___ AzAdharane apane anya do ziSyoMke nAma bhI diye haiM-vAdIndra vizAlakIti aura bhaTTAraka devacandra 1 vizAlakIttiko SaDdarzananyAyako zikSA dI thI aura devacandrako dharmazAstrako / madanopAdhyAyako kAvyakA paNDita banAkara arjunavarmadeva jaise rasika rAjAkA rAjaguru banAyA thaa| isase spaSTa hai ki AzAdhara mahAna vidvAn the aura inake aneka ziSya the| dhArA nagarIse dasa kosako dUrIpara nalakacchapura sthita thaa| yahAM Akara AzAdharane sarasvatIko sAdhanA vizeSarUpase kii| AzAdharakA vyaktitva bahumukhI thaa| ve aneka viSayoMke vidvAna honeke sAtha asAdhAraNa kavi the| unhoMne aSTAMgahRdaya jaise mahattvapUrNa Ayurveda granthapara TIkA likhii| kAvyAlaMkAra aura amarakozako TIkAe~ bhI unakI vidvattAko paricAyaka haiM / AzAdhara zraddhAlu bhakta the / unake aneka mitra aura prazaMsaka the| unakA vyaktitva itanA sarala aura sahaja thA, jisase muni aura bhaTTAraka bhI unakA ziSyatva svIkAra karane meM gauravakA anubhava karate the| unakI lokapriyatAko sUcanA unakI upAdhiyA~ hI de rahI haiN| sthitikAla ___ mahAkavi AzAgharane apane granthoM meM racanA-tithikA ullekha kiyA hai| unhoMne anagAradharmAmRtako bhavyakumudacandrikA TokA kAttika zuklA paMcamI somavAra vi0 saM0 1300 ko pUrNa kI thii| isa samaya inako Ayu 65-70 varSakI rahI hogii| isa prakAra unakA janma vi0 saM0 1230-35 ke lagabhaga AtA hai / paM. AzAdharake tIna grantha mukhya haiM aura sarvatra pAye jAte haiN| jinayajJakalpa, sAgAradharmAmRta aura anagAradharmAmRta | jinayajJakalpakI prazastimeM kaI granthoM ke nAma Aye haiM syAdvAdavidyAvizadaprasAdaH prameyaratnAkaranAmadheyaH / tarkaprabandho niravadyapadyapIyUSapUro vatisma yasmAt // 10 // siddhathaI bharatezvarAbhyudayasatkAvyaM nibandhojjvalam yastra vidyakavIndramodanasahaM svazreyase'rIracat / yo'haMdvAkyarasaM nivandharuciraM zAstraM ca dharmAmRtam virmAya vyadadhAnmumukSuviduSAmAnandasAndraM hRdi // 11 // AyurvedavidAmiSTA vyaktuM vAgbhaTasaMhitAm / aSTAmahRdayodyotaM nibandhamasRjaJca yaH // 12 // AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka 43 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt syAdvAdavidyAkA nirmala prasAdasvarUpa prameyaratnAkaranAmakA nyAyagrantha, jo sundara padyarUpI amRtase bharA huA hai, AzAdharake hRdaya-sarovarase pravAhita huA / bharatezvarAbhyudayanAmaka uttama kAvya apane kalyANake liye banAyA, jisake pratyeka sake anta meM 'siddha' zabda AyA hai, jo tInoM vidyAoMke jAnakAra kavIndroMko Ananda denevAlA hai aura svopajJaTIkAse prakAzita hai / inake atirikta 'dharmAmRta' zAstra, vAgbhaTTasaMhitAkI aSTAMgahRdrayodyotinI TIkA racI / mUlArAghanA aura iSTopadezapara bhI TIkAe~ likhiiN| amarakozapara kriyAkalApanAmaka TIkA bnaayii| ArAdhanAsAra aura bhUpAlacaturviMzatikA Adi kI TokAe~ bhI likhiiN| vi0 saM0 1285 ke pUrva race hue granthoM kI tAlikA jinayajJakalpako prazastimeM pAI jAtI hai| isake pazcAt vi0 saM0 1286 se 1296 takake madhya meM race gaye granthoMkA ullekha sAgAradharmAmRtakI TIkAmeM pAyA jAtA hai / 1296 ke anantara jo grantha race, unakA nirdeza anAgaradharmAmRtaTIkAmeM pAyA jAtA hai| isa TIkA meM rAjImativipralaMbhanAmaka khaNDakAvya, adhyAtma rahasya aura ratnatrayavidhAna ina tIna pratyoMkA nirdeza milatA hai / AzAdhara ke samaya kI puSTi arjunavarmadeva ke dAnapatroMse bhI hotI hai / arjunacarmadeva ke tIna dAnamAtra prApta hue haiM - 1. vi0 saM0 1267 kA 2. vi0 saM0 1270 kA, 3. vi0 saM0 1272 kaa| isake pazcAt arjunadeva ke putra 'devapAladevake rAjyatvakAlakA eka abhilekha harasodAmeM milA hai, jo vi0 saM0 1275 kA hai| isase jJAta hotA hai ki 1272 aura 1275 ke bIcameM arjunadeva ke rAjyakA anta ho cukA thA / ajunadevake rAjyakA prArambha vi0 saM0 1267 ke kucha pahale huA hai / vi0 saM0 1250 meM jaba AzAdhara dhArAmeM Aye the taba vindhyavarmAkA rAjya thA, kyoMki vindhyavarmA mantrI vidyApati bilhaNane AzAcarakI vidvattAkI prazaMsA kI hai| yadi AzAdharake vidyAbhyAsakAla 7-8 varSa mAnA jAya, to vindhyavarmAkA rAjya vi0 saM0 1257-58 taka rahatA hai / vindhyadarmAke pazcAt subhaTavarmAkA rAjyakAla 7-8 varSa mAnA jAya, to arjunadevake rAjyakAlakA samaya vi0 saM0 1265 AtA hai| isI samayake AzAdhara nalakacchameM Aye hoMge ! lagabhaga pippaliyAke arjunadevake dAnapatrameM unakI kulaparamparA nimna prakAra AI hai " 1. baMgAla eziyATika sosAiTIkA jarnala, jilda 5 pR0 378 tathA bhAga 7, pR0 25 gaura 32 / 44 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhoja-udayAditya-naravarmA, yazovarmA, ajayavarmA, vindhyavarmA yA vijayavarmA, subhaTavarmA aura arjunavarmA / arjunavarmAke koI putra nahIM thaa| isaliye usake pIche ajayavarmAke bhAI lakSmIvarmAkA pautra devapAla aura devapAlake pazcAt usakA putra jayatuMgideva (jayasiMha) rAjA huA / ____ AzAdhara jisa samaya dhArAmeM Aye usa samaya vindhyavarmAkA rAjya thA aura vi0 saM0 1296 meM jaba unhoMne sAgAradharmAmRtako TIkA likho taba jayatuMgideva rAjA the / isa prakAra AzAdhara dhArAke siMhAsanapara pAMca rAjAoMko dekha cuke the| vindhyavarmAke mantrI vidyApati vilhaNane AzAdharakI vidvattApara mohita hokara likhA "AzAdharatvaM mayi viddhi siddha nisargasaundaryamajaryamArya / sarasvatIputratayA yadetadartha paraM vAcyamayaM prapaJcaH // " isa prakAra AzAdharakA samaya vi0 ko terahavIM zatI nizcita hai| racanAeM AzAparane vipusa masjidoM zAhilAkA sRAra kiyA hai| merI kavi, vyAkhyAtA aura maulika cintaka the| abataka unakI nimnalikhita racanAoMke ullekha mile haiM--- 1. prameyaralAkara, 2. bharatezvarAbhyudaya, 3. jJAnadIpikA, 4. rAjImativipralaMbha, 5. adhyAtmarahasya, 6. mUlArAdhanATIkA, 7. iSTopadezaTIkA, 8. bhUpAlacaturvizatikATIkA, 9. ArAdhanAsAraTIkA, 10. amarakIsaTIkA, 11. kriyA-- kalApa, 12. kAvyAlaMkAraTIkA, 13. sahasranAnastavana saTIka, 14. jinayana kalpa saTIka, 15. viSaSTismRtizAstra, 16 nityamahodyota, 17, ratnatrayavidhAna, 18. aSTAMgahRdyotinITIkA, 19. sAgAradharmAmRta saTIka aura 20. anagAradharmAmRta sttiik| adhyAtmarahasya paM0 AzApurajIne apane pitAke Adezase isa granthakI racanA kii| sAtha hI yaha bhI batAyA hai ki yaha zAstra prasanna, gambhIra aura Arabdha yogiyoMke liye priya bastu hai| yogase sambaddha rahane ke kAraNa isakA dUsarA nAma yogoddIpana bhI hai| kavine likhA hai "AdezAt pituradhyAtma-rahasyaM nAma yo vyadhAt / zAstraM prasanna gambhIra-priyamArabdhayoginAm // " antima prazasti isa prakAra hai AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 45 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ityAzAdhara- viracita-dharmAmRtanAmni sUkti-saMgrahe yogoddIpano nAmASTA dazo'dhyAyaH / ' dRSTi hama grantha 72 pa haiM aura svAtmA, sukhAtmA zrutimati, dhyAti, aura sadguruke lakSaNAdikA pratipAdana kiyA hai / pazcAt ratnatrayAdi dUsare viSayoM kA vivecana kiyA hai| vastutaH isa adhyAtmarahasyameM guNa-doSa, vicArasmaraNa AdikI zakti se sampanna bhAvamana aura dravyamanakA bar3A hI vizada vivecana kiyA hai / yaha yogAbhyAsiyoM aura adhyAtmapremiyoMke liye upayogI hai / dharmAmRta AzAdharane dharmAmRta grantha likhA hai, jisake do khaNDa haiM- anagAradharmAmRta aura sAgAradharmAmRta | anagAradharmAmRta meM munidharmakA varNana AyA hai tathA muniyoMke mUlaguNa aura uttaraguNoM kA vistArapUrvaka nirUpaNa kiyA hai| AzAghara viSayavastuke liye mUlAcAra ke RNI haiM / sAgAradharmAmRta meM gRhasthadharmakA nirUpaNa ATha adhyAyoMmeM kiyA hai| prathama adhyAyameM zrAvakadharmake grahaNakI pAtratA batalAkara pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata tathA sallekhanAke AcaraNako sampUrNa sAgaraghamaM batalAyA hai / ukta 12 prakArake dharmako pAkSika zrAvaka abhyAsarUpase, naiSThika AcaraNarUpase aura sAdhaka AtmalIna hokara pAlana karatA hai / ATha mUlaguNoM kA dhAraNa, sapta vyasanoMkA tyAga, devapUjA, gurUpAsanA aura pAtradAna Adi kriyAoMkA AcaraNa karanA pAkSika AdhAra hai / gharmakA mUla ahiMsA aura pApakA mUla hiMsA hai| ahiMsAkA pAlana karaneke liye madya, mAMsa, madhu aura abhakSyakA tyAga apekSita hai / rAtribhojanatyAga bhI ahiMsA antargata hai / gRha-virata zrAvaka Arambhika hiMsAkA pUrNa tyAga karatA hai aura gRha-rasa zrAvaka, saMkalpI hiMsAkA satyANuvrata, acIryANuvrata, brahmacaryANuvrata aura parigrahaparimANAvratakA dhAraNa karanA bhI Avazyaka hai| zrAvaka guNavrata aura zikSAvratoM kA pAlana karatA huA apanI dinacaryAko bhI parimArjita karatA hai / vaha ekAdaza pratimAoM kA pAlana karatA huA aMtameM sallekhanA dvArA prANoMkA visarjana kara sadgati lAbha karatA hai| isa prakAra dharmAmRtameM zramaNa aura zrAvaka donoMko caryAoMkA varNana kiyA hai / jinayajJakalpa pratiSThA vidhikA samyak pratipAdana karaneke liye bAzAvarane cha: adhyAyoMmeM jinayajJakalpavidhiko samApta kiyA hai| prathama adhyAyameM mandirake yogya bhUmi, 46 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrti nirmANa ke liye zubha pASANa, pratiSThAyogya mUrti, pratiSThAcArya, dIkSAguru yajamAna, maNDapa vidhi, jalayAtrA, yAgamaNDala- uddhAra Adi viSayoMkA varNana hai / dvitIya adhyAgameM tIrthajala lAneko vidhi, paJcaparameSThipUjA, anya devapUjA, jinayajJAdividhi, sakalIkaraNakriyA, yajJadokSAvidhi, maNDapapratiSThAvidhi aura vedI pratiSThA vidhi barNita hai / tRtIya adhyAyameM yAgamaNDalako pUjAvidhi aura yAgamaNDala meM pUjya devoMkA kathana kiyA hai / caturtha adhyAya meM pratiSTheya pratimAkA svarUpa ahaMntapratimA kI pratiSThAvidhi, garbhakalyANaka kI kriyAoMke anantara janmakalyANaka, tapakalyANaka, netrInmIlana, kevalajJAnakalyANaka aura nirvANakalyANakakI vidhiyoMkA varNana AyA hai / paJcama adhyAya meM abhiSeka-vidhi, visarjana vidhi, jinAlaya - pradakSiNA puNyAhavAcana, dhvajArohaNa vidhi evaM pratiSThAphalakA kathana AyA hai / SaSTha adhyAya meM siddha pratimA kI pratiSThA vidhi bRhadasiddhacaka aura laghusiddhacakrakA uddhAra, AcArya pratiSThA vidhi, zrutadevatA pratiSThA vidhi evaM yakSAdikI pratiSThA vidhikA varNana hai / SaSTha adhyAyake anta meM granthakartAko prazasti aMkita hai / pariziSTa meM zrutapUjA, gurupUjA Adi saMgRhota haiM / triSaSThi smRtizAstra 1 P P 2 isa granthameM 63 zalAkA-puruSoM kA saMkSipta jIvana-paricaya AyA hai / 40 padyoM meM tIrthaMkara RSabhadevakA 7 padyoM meM ajitanAthakA 3 padyoMmeM saMbhavanAthakA 3 padyoM meM abhinandanakA, 3 meM sumatinAthakA, 3 meM padmaprabhakA, 3 meM supAda jinakA 10 meM candraprabhakA, 3 meM puSpadantakA, 4 meM zItalanAthakA, 10 meM zreyAMsa tIrthaMkarakA, 9 meM vAsapUjyakA 16 meM vimalanAthakA 10 meM anantanAthakA 17 meM barmanAthakA 21 meM zAntinAthakA 4 meM kunthunAthakA 26 meM aranAthakA 14 meM mallinAthakA aura 11 meM munisuvratakA jIvanavRtta varNita hai / isI saMdarbhameM rAma-lakSmaNakI kathA bhI 81 padyoMmeM varNita hai / tadanantara 21 padyoMmeM kRSNa-balarAma, brahmadatta cakravartI Adike jIvanavRtta Aye haiN| neminAthakA jIvanavRtta bhI 101 padyoM meM zrIkRSNa Adike sAtha varNita hai / anantara 32 padyoMmeM pAzrvanAthakA jIvana aMkita kiyA gayA hai / pazcAt 52 padyoMse mahAvIra-purANakA aMkana hai / tIrthaMkaroMke kAla meM honevAle cakravartI, nArAyaNa, pratinArAyaNa AdikA bhI kathana AyA hai | granthake anta meM 15 padyoMmeM prazasti aMkita hai / grantha-racanAkAlakA nirdeza karate hue likhA hai-- I nalakacchapure zrImannemi caityAlaye'sivat / grantho'yaM dvinadvayeka vikamArkasamAtyaye ||13|| arthAt vi0 saM0 1291 meM isa graMthako racanA kI hai| AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 47 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi aIhAsa saMskRta gadya aura padyake nirmAtAke rUpameM yahAkavi bhaIhAma advitIya haiM / munisuvatakAvya, puradevacaMpU aura bhavyajanakaMThAbharaNako prazastiyoMse yaha spaSTa hai ki mahAkavi ahaMdAsa pratibhAzAlI vidvAna the| kavine ina graMthoMkI praza. stiyoMmeM AzAdharakA nAma bar3e Adarake sAtha liyA hai| ataH yaha anumAna lagAnA sahaja hai ki inake guru AzAdhara the| munisuvratakAnyake eka padyase yaha dhvanita hotA hai ki ahaMdAsa pahale kumArga meM par3e hue the, para AzASarake dharmAmRtake adhyayanase unake pariNAmoMmeM parivartana huA aura ve jainadharmAnuyAyI ho gaye / batAyA hai--- dhAvankApathasaMbhRte bhavavane sanmArgamekaM param / syaktvA zrAMtatarazcirAya kathamapyAsAdya kAlAdamum / / sabarmAmRtamudaghRtaM jinavacaHkSIrodadherAdarAt / pArya pAyamitazrama: sukhapadaM dAso bhavAmyahaMtaH / / 10 / 64 x ahaMddAsaH sabhaktyullasitamavasitaM bhUghare tatra kRtvA / kalyANaM tIrthakartuH surakulamahitaH prApadAtmIyalokam / / arhadAso'yamitthaM jinapaticaritaM gautamasvAmyupajJaM / gumphityA kAvyabandhaM kavikulamAhitaH prApaduccaiH pramodam // 10163 arthAt kumArgAse bhare hue saMsArarUpI vanameM jo eka uttama sanmArga thA, use chor3akara bahuttakAla taka bhaTakatA haA meM atyanta thaka gayA / kisI prakAra kAlalabdhi vaza se prApta kiyaa| usa sanmArgako pAkara jinavacanarUpI kSIrasamudrase uddhRta kiye aura sukhake sthAna samIcIna dharmAmRtako AdarapUrvaka pI-pIkara thakAna rahita hotA huA maiM arhanta bhagavAnakA dAsa hotA huuN| devatAoMse pUjita sathA ahaMdu bhagavAnake dAsa indradeva usa sammedaparvata para tIrthakara bhagavAna munisuvratanAthakA mokSakalyANaka sampanna kara sAnanda apane svargalokako lauTa Aye tathA kavikulapUjita ahaMddAsane bhI gautama svAmIse kahe gaye zrIjinendracaritako kAvyarUpameM athita kara bar3I bhArI prasannatA prApta kii| uparyukta 64veM padyameM AyA huA 'dharmAmRta' pada AzAdharake 'dharmAmRta' granthakA sUcaka hai / isa padyase yaha avagata hotA hai ki ahaMddAsa pahale kumArgameM par3e 48 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue the| AzAdharake dharmAmRtane aura unakI uktiyoMne unheM sumArga meM lagAyA / bahuta saMbhava hai ki kavi maheMddAsa pahale jainadharmAnuyAyI na hokara anya dharmAnuyAyI rahe hoN| yahI kAraNa hai ki unheM brAhmaNadharma aura vaidika purANoMkA acchA parijJAna hai | 'dAso bhavAmyahaMtaH' padyase bhI yahI dhvanita hotA hai| zrI paM0 nAthUrAmajI premIkA anumAna hai ki adAsa nAma na hokara vizeSaNa jaisA hai| unhoMne likhA hai - " caturviMzatiprabandhako pUrvokta kathAko par3haneke bAda hamArA yaha kalpanA karaneko jI avazya hotA hai ki kahIM madanakIti ho to kumArga meM ThokareM khAte-khAte antameM AzAdharako sUktiyoMse addAsa na bana gaye hoM / pUrvoza graMthoMmeM jo sava kiye gaye haiM use to isa kalpanAko bahuta puSTi milatI hai aura phira yaha ahaMdAsa nAma bhI vizeSaNa jaisA hI mAlUma hotA hai| saMbhava hai unakA vAstavika nAma kucha aura hI rahA ho / yaha nAma eka taraha kI bhAvukatA aura vinayazIlatA hI prakaTa karatA hai" / " 'premI' jIne madana kIrtiko hI vizAlakIrti aura AzAdharakI preraNAse ahaMdAsake rUpameM parivartita svIkAra kiyA hai, para puSTa pramANoMke abhAva meM premIjIke isa kathanako svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / tathya jo bhI ho, para itanA to spaSTa hai ki ahAsako AzAdhara ke granthoM aura vacanoMse bodha prApta huA hai / sthitikAla sa adAsane munisuvratakAvya, purudevacampU aura bhavyakaNThAbharaNa meM AzAdharakA nirdeza diyA hai | AzA dharane vi0 saM0 1300 meM anagAradharmAmRtakI TIkA pUrNa kI thii| ataH kavi arhadAsa AzAdharake pUrvavartI nahIM ho sakate haiN| aba vicAraNIya yaha hai ki ve AzAdharake samakAlIna haiM yA unake pazcAtvarttI vidvAn haiN| unhoMne apane graMthoM meM AzAdharakA ullekha jisa rUpameM kiyA hai usase yahI anumAna lagAyA jA sakatA hai ki ve AzAdharake samakAlIna rahe hoM / munisuvratakAvya kI prazasti mithyAtvakarma paTalaizciramAvRte me yugme dRzoH kupathayAna nidAnabhUte // AzAdharoktilasadaMjana saMprayogeracchIkRte pRthula satpathamAzrito'smi ||10|65 // arthAt mere nayana-yugalaM cirakAlase mithyAtvakarmake paTalase Take hue the aura mujhe kumArga meM le jAne meM kAraNa the| AzAvara ke uktirUpI uttama aMjanase unake svaccha honepara maiMne jinendradeva ke mahAn satpathakA Azraya liyA / 1. jaina sAhitya aura itihAsa, prathama saMskaraNa, pU0 142-43 / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 49 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purudeva caMpUkA antima padya farmaise mama mAnase'smin AzAgharoktikatakaprasare prasanne / ullAsitena zaradA purudevabhaktyA tacvaMpUdaMbhajalajena samujjajambhe // kaviprazasti arthAt merA yaha mAnasarUpa sarobara midhyAtvarUpI kIcar3ase kaluSita thA / AzAdharakI uktirUpI nirmalIke prabhAva se jaba vaha nirmala huA to RSabhadevakI bhakti prasanna huI zarad Rtuke dvArA usameMse campUrUpa kamala vikasita huA / ina padyoMse itanA hI spaSTa hotA hai ki AzAdharakI uktiyoMse unakI dRSTi yA mAnasa nirmala huA thA para ve AzAvara ke samakAlIna the yA uttarakIlIna the, isa para kucha prakAza nahIM par3atA hai| bhavyajanakaNThAbharaNa meM eka aisA padya AyA hai, jo kucha adhika prakAza detA hai sUktyaiva teSAM bhavabhIravo ye gRhAzramasyAzcaritAtmadharmAH / taeva zeSAzramiNAM sAhAyyA dhanyAH syurAzAdharasUrimukhyAH || 236|| AcArya upAdhyAya aura sAdhukA svarUpa batalAne ke pazcAt granthakAra kahate haiM ki una AcArya Adiko sUktiyoMke dvArA hI jo saMsArase bhayabhIta prANI gRhasthAzrama meM rahate hue Atmadharma kA pAlana karate haiM aura zeSa brahmacayaM, bAnaprastha aura sAtru Azrama meM rahane vAloMkI sahAyatA karate hai ve AzAdhara sUri pramukha zrAvaka dhanya hai / isa padya meM prakArAntarase AzAvara kI prazaMsA kI gaI hai mora batAyA gayA haiM ki gRhasthAzrama meM rahate hue bhI ve jainadharmakA pAlana karate the tathA anya AzramavAsiyoMkI sahAyatA bhI kiyA karate the / isa padyameM AzAdharakI jisa paropakAravRttikA nirdeza kiyA gayA hai usakA anubhava kavine saMbhavata: pratyakSa kiyA hai aura pratyakSameM kahe jAne vAle savacana bhI sUkti kahalAte haiM / ataevaM bahuta saMbhava hai ki addAsa AzA dharake samakAlIna haiN| ataeva arhaddAsakA samaya vi0 saM0 1300 mAnanA ucita hI hai| yadi addAsako AzAdharakA samakAlIna na mAnakara uttarakAlIna mAnA jAya to unakA samaya vi0 kI 14vIM zatIkA prathama caraNa AtA hai / racanAe~ addAsakI tIna racanAeM upalabdha haiM - 1. munisuvratakAvya, 2. purudeva - campU aura 3. bhavyajanakaNThAbharaNa | 50: tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munisuvratakAvya isa mahAkAvya meM 20veM tIrthaMkara munisuvrata kI kathA varNita hai / kavine 10 sameM kAvyako samApta kiyA hai / kathA mUlataH uttarapurANase gRhIta hai / afat kathAnakakA mUlarUpameM grahaNakara prAsaMgika aura avAntara kathAoMkI yojanA nahIM kI hai / kAvyameM zRMgArabhAvanAkA Aropa kiye binA bhI mAnavajIvanakA sAMgopAMga vizleSaNa kiyA hai / kAvyake isa laghu kaleMvarameM vividha prAkRtika dRzyoMkA citraNa bhI kiyA gayA hai / magadhadezakI vizeSatAoM ko prakRtike mAdhyama dvArA abhivyakta karate hue kahA hai- nageSu yasyonnatadezajAtAH sunirmalA vizrutavRttarUpAH / bhavyA bhavantyAptaguNAbhirAmA muktAH sadA lokazirovibhUSAH ||1|24|| taraMgiNInAM taruNAnvitAnAmatucchapadmacchadalA chitAni / pRthUni yasminpulinAni rejuH kAMcIpadAnIva nakhAJcitAni // 126 // magadhake uttarI bhAga meM phailI huI parvatazreNIpara vividha vRkSa, madhya bhAgameM lahalahAte hue jalapUrNa kheta aura unameM utpanna raktakamala darzakoM ke cittako sahaja meM ho AkRSTa kara lete haiN| rAjagRhake nirUpaNa prasaMga meM vividha vRkSa- latA - kamaloMse paripUrNa sarovaroMke rekhAcitra bhI aMkita kiye gaye / dvitIya padyameM batAyA hai ki vRkSa-paMkti se yukta nadiyoM ke sundara vikasita kamalapatroMse cihnita vistRta pulina nAyikAke nakhakSata jaghanake samAna suzobhita hote haiM / vATikAoMke vRkSoM aura krIr3AparvatoMpara snAna karanevAlI ramaNiyoM kA citraNa karate hue kavine likhA hai ---- bahirvane yatra vidhAya vRkSArohaM pariSvajya samarpitAsyAH || kRtAdhikArAiva kAmataMtre kurvanti saMga viTapetatyaH // 138 // ArAmarAmAzirasIva kelile latAkuntalamAsi yatra // sakuGkumA nivAridhArA somantasindUranibhA vibhAti // 1 // 359 || rAjagRha ke bAharI upavanoMmeM vRkSoMpara car3hI huI latAyeM kAma-zAstrameM pravINa upapatiyoMkA AliMgana tathA cumbana karatI huI kAminiyoMke samAna jAna par3hatI haiM / jisa rAjagRhameM strIrUpiNI vATikAoM meM unake mastaka ke samAna veNI rUpiNI latAoMse maMDita krIDAparvatoMpara striyoMke snAna karanese kuMkumamizrita jalavArA - jharane se giratI huI sImantake sindUra ke samAna zobhita thI / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 51 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavine ukta donoM padyoMmeM prakRtikA mAnavIkaraNa kara manorama aura madhura rUpoMko prastuta kiyA hai| utprekSAjanya camatkAra donoM hI padyoMmeM vattaMmAna hai| dazama sagameM jinendra-sAnnidhyase nIlIvanake azokasatracchada, dhampaka, Amra Adi vRkSoMkA kramaza: sundarI striyoMke caraNaghAta, cATuvAda, chAyA, kaTAkSa Adike binA hI puSpita honA varNita hai| kavine yahIM kAvyarUr3hiyoMkA bhI atikramaNa kiyA hai| AlambanarUpameM prakRticitraNa karate hue kavine varSAkAlameM meghagarjana, haMsazAvakoM aura viyogIjanoMke kampita hone, soMke bilase nikalane, mayUroMke natyamagna hone evaM cAtakoMke adharapuTake unmIlita honeke varNana dvArA varSAkAlIna prakRtikA bhavyarUpa upasthita kiyA hai|' pAtimeM mAnadIpa pradhAna ra sAnode bhI zudA udAharaNa Aye haiN| hemanta varNana-prasaMgameM prAtaHkAlIna bikhare hue osa-binduoMse suzobhita, latAoMse lipaTe hue aura unake gucchoMrUpI stanoMkA AliMgana kiye hue vRkSoMpara saMbhogAntameM nissRta zvetakaNoMse yukta yuvakoMkA Aropa svabhAvataH uddIpaka hai| varSAkAlameM nAyaka aura AkAzameM nAyikAkA Aropakara gAr3hAliMganakA sarasa varNana prastuta kiyA gayA hai | AkAza-nAyikAke stanapradezapara sthita mAlA TUTa jAtI hai, jisase usake motI aura mUMge indrabadhUTo aura oloMke rUpameM bikhare hue dIkha par3ate haiN|' kavine vasudhAmeM vAtsalyamayI mAtAkA Aropa kara bhAvoMkI sUkSma abhithyaJjanA kI hai| mAtA apane putroM-vRnoMkA atyAcArI sUryasaMtApase rakSaNa karaneke hetu usake sAmane dA~ta nikAlakara gir3agir3A rahI haiprAsAdacaityaparikhAlatikAdrumakSamA jAtA dhvajakujahayaMgaNakSamAzca / pIThAni ceti harasaMkhyabhuvassadaMtarekAMtakelisadanaM jinabodhalakSmyAH / / 1 / 10 / / isa prakAra isa kAvya meM kavine kalpanAoM aura utprekSAoM dvArA saMdarbhAzoMko camatkArapUrNa aura sarasa banAyA hai| upamA, utprekSA, rUpaka, parisaMkhyA, 1. munisuvratakAvya 9 / 13 / 2. bahI 9 / 28 / 3. bahI 922 / 52 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAvalI Adi alaMkAra rasotkarSa utpanna karalemeM sahAyake haiN| isa kAvyameM paurANika mAnyatAeM bhI varNita haiN| para yathArthataH yaha zAstrIya mahAkAvya hai| purudeva campU ___isa campUkAvyameM AditIrthaMkara RSabhadevakA jIvanavRtta vaNita hai / kathAvastu 10 stavakoMmeM vibhakta hai| kavine gadya aura padya donoM hI proDharUpameM likhe haiN| maMgalapadyoMke jana jambUdomA hi-tRta varNana hai : riDalake rAjyakA parisaMkhyAdvArA varNana karate hue likhA hai_ 'yasminmahIpAle mahIlokalokottaraprasAda zAMtakuMbhamayastaMbhAyamAnena nijabhujena dharaNIyegadanivizeSamAvibhrANe, baMdhanasthitiH kusumeSu citrakAvyeSu ca alaMkArAzrayatA mahAkavikAvyeSu kAminIjaneSu ca, dhanalinAMbaratA prAvRSeNyadivaseSu kRSNa pakSanizAsu ca, paramohaprasiMpAdanaM pramANazAstreSu yuvatijanamanohararAMgeSu ca, zubhakaravAlazUnyattA kodaMDadhAriSu kacchapeSu ca paraM vyavatiSThata // kavine bhAvAtmaka viSayoMkA samAveza padyoMmeM kiyA hai aura varNanAtmaka saMdarbhokA gadyameM ! varNanazailo bar3o hI ramaNIya aura cittAkarSaka hai / devAMganAeM janmAbhiSekake pazcAt nRtya karatI huI bhAvapUrvaka RSabhadevakI pUjA karatI haiM "naTatsuravadhUjanapravisaratkaTAkSAvaliM / kapolatalasaMgatAM tribhavanAdhipasyAdarAt // surAdhipatisundarI snapanatoyazaMkAvazAt / pramArjayitumudyatA kila babhUva hAsAspadam / / 5 / 13 / / " isa prakAra isa campUmeM kAvyAtmaka sabhI guNa vartamAna haiN| isako gadya-zailI to padyoMko apekSA adhika prauDha hai / bhavyajanakaNThAbharaNa isa kAvyameM kula 242 padya haiN| isameM AcAra, nIti, darzana aura sUkti ina sabhIkA samanvaya hai / katipaya paurANika mAnyatAoMkI samIkSA bhI kI gaI hai / isa granthake prAraMbhameM vaidika-purANoMkI kaI mAnyatAeM akita haiM / gaNeza, kAttikeya, ziva-pArvatIke AkhyAna nirdiSTa kara saMketarUpameM unakI samIkSA bhI kI gaI hai / prasaMgavaza isa granthameM yApanIya-sampradAya, zvetAmbara-sampradAya, Adiko bho samIkSA kI gaI hai| kavine batAyA hai ki dharma sadA ahiMsAse hotA hai, hisAse nahIM / jisa prakAra kamala jalase hI utpanna ho sakatA hai agni se nahIM, usI prakAra indriyanigraha aura kaSAvijaya ahiMsA dvArA hI saMbhava hai, hiMsA dvArA nahIM AcAryatulya kAmyakAra evaM lekhaka : 53 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadApyahiMsAjanito'sti dharmaH sa jAtu hiMsAjanitaH kutaH syAt / na jAyate toyajakamagnerna cAmRtotthaM viSato'maratvam // 8 // ahiMsA ke pAlanArthaM madya, mAMsa, madhuke tyAgakA aura nirmala AcaraNa pAlana karanekA kathana kiyA hai / kavine AsameM sarvajJatAkI siddhi karate hue likhA hai-- yathaiva // 123|| 'tatsUkSmadrAntaritA: padArthAH kasyApi puMso vizadA bhavanti / vrajanti sarvepyanumeyatAM yadete'nalAdyA bhuvane arthAt saMsAra meM jo paramANu ityAdi sUkSma padArtha haiM, rAma-rAvaNa Adi antarita padArtha haiM aura himavana Adi dUravartI padArtha haiM ve kisIke pratyakSa avazya haiM kyoMki ina sabhI padArthoMko hama anumAnase jAnate haiM / jo padArthaM anumAnase jAnA jAtA hai vaha kisIke pratyakSa bhI hotA hai / jaise parvata meM chipI huI agniko hama dUrase uThatA huA ku~A dekhakara anumAnase jAnate haiN| pazcAt usakA pratyakSIkaraNa hotA hai / isa granthapara 'samantabhadra' ke 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA vizeSa prabhAva hai / granthakarttAne 116 padyoM taka kudevoMkI samIkSA kI hai| ApakA svarUpa batalAneke anantara jinavANIkA mAhAtmya 7 padyoMmeM dikhalAyA gayA hai / tatpazcAt samyagdarzanakA varNana AyA haiM / isa saMdarbha meM 3 mUr3hatA, 8 mada aura 8 aMgoM kA svarUpa bhI darzAyA gayA hai| tatpazcAt samyaka darzanakA mAhAtmya batalAkara sajjAti Adi sapta paramasthAnoMkA svarUpa bhI eka eka padyameM aMkita kiyA gayA hai / 206 padyase 212 padya taka paramasthAnoMkA svarUpa varNana hai / 213veM aura 214veM padya meM samyakjJAnakA kathana AyA hai / kavine ratnatraya ko hI vAstavika dharma kahA hai aura usakA mahattva 224veM aura 225 padya meM pradarzita kiyA hai / 226veM padyase 233 padya taka paJcaparameSThIkA svarUpa isa laghukAya grantha meM jaina siddhAntoM kA varNana AyA hai / varNita hai| isa prakAra padmanAbha kAyastha rAjA yazodharakI kathA jainakaviyoMko vizeSa priya rahI hai / padmanAbhane yazodharacaritakI racanA kara isa zrRMkhalA meM eka aura kar3I jor3I hai| padmanAbhako jainadharmase atyadhika sneha thA aura isa dharma ke siddhAntoMke prati apUrva AsthA thI / padmanAbhakA saMskRta bhASApara apUrva adhikAra thaa| unhoMne bhaTTAraka guNakIttike sAnnidhya meM rahakara jainadharmake AcAra-vicAroM aura siddhAntoM kA adhyayana kiyA thA / guNakIrti ke upadezase ho inhoMne yazodharacarita yA dayA 54 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sundavidhAna kAvyagrantha rAjA vIramadevake rAjyakAlameM likhA hai| jaba kavikA kAvya pUrNa ho gayA, to santoSanAmake jayasavAlane usako bahuta prazaMsA kI aura vijayasiMha jayasavAlake putra pRthvIrAjane ukta granthako anumodanA kii| kuzarAja jayasavAlakulake bhUSaNa the aura ye vIramadevake maMtrI the| inhIMko preraNAse yazodharacarita likhA gyaa| kuzarAja rAjyakAryama bar3e hI nipuNa the| ike pitAkA nAma jainapAla aura mAtAkA nAma lauNAdevI thaa| pitAmahakA nAma laNNa aura pitAmahIkA nAma uditAdevI thaa| Apake pAMca aura bhAI the, jinameM cAra bar3e aura eka sabase choTA thA / haMsarAja, sairAja, rairAja, bhavarAja aura kSemarAja / kSemarAja sabase bar3A aura bhavarAja sabase choTA thaa| kuzarAja rAjanItijJa hone ke sAtha dharmAtmA bhI thaa| isane gvAliyarameM candraprabhajinakA eka vizAla jinamaMdira banavAyA thA aura usakI pratiSThAna karavAyI thii| kuzarAjako tIna patniyAM thIM-ralho, lakSaNazro aura kozorA / ralho gRhakAryameM kuzala aura dAnazIlA thii| vaha nitya jinapUjA kiyA karatI thii| isase kalyANasiMha nAmakA putra utpanna huA thA, jo bar3A hI rUpavAn, dAnI aura zraddhAlu thA / zeSa donoM patniyA~ bhI-dharmAtmA aura suzIlA thiiN| kuzarAja ne zrutabhaktivaza yazodharacaritakI racanA karAI / padmanAbha medhAvI kavi hone ke sAtha samAjasevI vidvAn the| jaina bhaTTArakoM aura thAvakoMke samparkase unakA caritra atyanta ujjavala aura zrAvakocita thaa| granthaprazastise padmanAbhake sambandhameM vizeSa jAnakArI prApta nahIM hotI hai, padmanAbhane apane preraka kuzarAjake vaMzakA vistRta paricaya diyA hai| sthitikAla padmanAbhane apanA yaha kAvyagrantha vIramadevake rAjyakAlameM likhA hai| vIramadeva bar3A hI pratApI rAjA tomara-vaMzakA bhUSaNa thA | lokameM usakA nirmala yaza vyApta thaa| dAna, mAna aura vivekameM usa samaya usakI koI samatA karanevAlA nahIM thaa| yaha vidvAnoMke lie vizeSarUpase AnandAyaka thA / yaha gvAliyarakA zAsaka thaa| vIramadevake pitA uddharaNadeva the, jo rAjanIti meM dakSa aura sarvaguNasampanna the| I0 san 1400 yA usake Asa-pAsa ho rAjyasattA vIramadevake hAthameM Ayo / I0 san 1405meM mallU ekabAlakhAne gvAliyarapara AkramaNa kiyA thaa| para usa samaya use nirAza hokara hI lauTanA pdd'aa| dUsarI bAra bhI usane AkramaNa kiyA; para vIramadevane usase sandhi kara lii| AcArya amRtacandrako 'tattvadIpikA'kI lekhakaprazastise vIramadevakA rAjyakAla bhAcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 55 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0 saM0 1466 taka vartamAna rahA / ataeva unake rAjyakAlakI sImA I0 san 1405-1415 I0 taka jAna par3atI hai / isake pazcAt I0 san 1424se pUrva vIramadevake putra gaNapatidevane rAjyakA saMcAlana kiyA hai| ina ullekhoMse spaSTa hai ki padmanAbhane I. san 1405-1425 I0 ke madhyameM kisI samaya 'yazodharacarita' kI racanA kI hai| racanA rAjA yazodhara aura rAnI candramatIkA jIvana-paricaya isa kAvyama aMkita hai| paurANika kathAnakako lokapriya banAne kI pUrI ceSTA kI gaI hai / ____ kathAvastu 9 sargoM meM vibhakta hai / navama sargameM abhayaci AdikA svagaMgamana batAyA gayA hai / kavitA prauDha hai / utprekSA, rUpaka, arthAntaranyAsa, kAyaliMga Adi alaMkAroM dvArA kAvyako pUrNatayA lokapriya banAyA gayA hai / jJAnakotti yati vAdibhUSaNake ziSya the| inhoMne yazodharacarcAritakI racanA nAnake bhAgrahase saMskRtabhASAmeM ko | nAna usa samaya baMgAlake gavarnara mahArAjA mAnasiMhake pradhAna amAtya the / kavine sammedazikharakI yAtrA kI hai aura vahA~ unhoMne jIrNoddhAra bhI karAyA hai / jJAnakIti baMgAlaprAntake akaccharapura nAmaka nagarameM nivAsa karate the| yazodharacaritake antameM lambI prazasti dI gaI hai, jisase avagata hotA hai ki zAha zrInAnune yazodharacarita likhAkara bhaTTAraka zrIcandrakItike ziSya zubhacandrako bheMTa kiyA thaa| isa granthameM racanAkAla svayaM aMkita kiyA hai 'zate SoDazaekonaSaSTivAsarake zubhe / __ mAghe zukle'pi paMcamyAM racitaM bhRguvAsare // 5 // arthAt solahasI unasaTha (1659) meM mAgha zukla paJcamI zukravArako grantha samApta huA / yaha kAvya mAnasiMhake samayameM likhA gayA hai| kAvyake antako prazasti nimna prakAra hai__ "iti zrIyazodharamahArAjacarite bhaTTArakazrIvAdibhUSaNaziSyAcAryazrIjJAnakottiviracite rAjAdhirAjamahArAjamAnasiMhapradhAnasAhazrInAnUnAmAMkite bhaTTArakadhIabhayAcyAdidIkSAgrahaNasvargAdiprAsivarNano nAma navamaH sargaH // " 56 : tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcArya-paramparA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ spaSTa hai ki yaha yazodharacarita bho 9 soM meM pUrNa huA hai| jJAnakottine apanI pUro paTTAvalo aMkitakI hai| batAyA hai ki mUlasaMgha kundakundAnvaya, sarasvatIgaccha aura balAtkAra gaNake bhaTTAraka vAnibhUSaNake paTTadhara ziSya the / jJAnakotti padmarkAttike gurubhAI bhI haiN| jJAnakottine somadeva, hariSeNa, vAdirAja, prabhaMjana, dhanaJjaya, pUSpadanta aura vAsabasena Adi bidvAnoMke dvArA likhe gaye yazodhara mahArAjake caritako anubhadanA pabuddhisai pine isI sAlI hai : jJAnakItine pUrvavartI AcAryoMmeM umAsvAmi, samantabhadra, vAdIbhasiMha, pUjyapAda, bhaTTAkalaMka aura prabhAcandra Adi vidvAnoMkA smaraNa kiyA hai| granthako bhASAzailI prauDha hai| yahA~ udAharaNArtha eka padya uddhRta kiyA jAtA hai-- dodaMNDacaNDabalatrAsitazatraloko ratnAdidAnaparipoSitapAtraodhaH / donAnuvRttizaraNAgatadIrghazoka: pRthvyAM babhUva nRpatirvaramAnasiMhaH / / 16 / / isa prakAra jJAnakItikA yaha kAvya kAvyaguNoMge yukta honeke kAraNa janapriya hai| dharmadhara kavi dharmadhara ikSvAkuvaMzameM samutpanna golArADAnvayI sAhU mahAdevake praputra aura AzapAla ke putra the / inakI mAtAkA nAma hIrAdevI thaa| vidyAdhara aura devadhara dharmadharake do bhAI the| paM0 dharmadharakI patnIkA nAma nandikA thaa| nandikAse do putra aura tIna putriyA~ utpanna huI thiiN| putroMkA nAma parAzara aura manasukha thaa| kavine saMskRtameM 'nAgakumAracarita' kI racanA kii| isa carita-kAvyake ArambhameM mUlasaMgha sarasvatIgacchake bhaTTAraka padmanandI, zubhacandra aura jinacandrakA ullekha kiyA gayA hai| likhA hai bhadre sarasvatIgacche kundakundAbhidho guruH / tadAmnAye gaNI jAta: padmanandI yatIzvaraH / / 5 / / tatpaTTe zubhacandro'bhUjjinacandrastato'jani / natvA tAn sadgurUn bhavatyA kariSye paMcamIkathA // 6 // zubhA nAgakumArasya kAmadevasya pAcanIM / kariSyAmi samAsena kathA pUrvAnusArataH // 7 // ataeva spaSTa hai ki kavi mUlasaMgha sarasvatIgacchakA anuyAyI thaa| smitikAla kavine nAgakumAracaritakA racanAkAla granthakI prazastimeM diyA hai| isa bhAcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 57 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastise jJAta hotA hai ki vi0 saM0 1511 meM zrAvaNazuklA pUrNimA somavArake dina isa granthako liyA hai vyatIte vikramAditye rudreSu zazinAmani / zrAvaNe zuklapakSe ca pUrNimAcandravAsare // 53 / / kavina nAgakumAracarita yaduvaMzI lambakaMcukragotrI sAhU nalhUkI preraNAse racA hai| sAha nalaha candrapATa yA candrapADa nagarake dattapallIke nivAsI the / nalha sAhUke pitAkA nAma dhanezvara yA dhanapAla thA, jo jinadAsake putra the / jinedAsake cAra putra the-zivapAla, jayapAla, dhanapAla, dhupAla 1 nalhU sAhUkI mAtAkA nAma lakSaNazrI thaa| usa samaya cauhAnavaMzI rAjA bhojarAjake putra mAdhavacandra rAjya kara rahe the| dhanapAla mantrI padapara pratiSThita thA sAhU nalhUke bhAIkA nAma udayasiMha thA / sAhU nalhU bhI rAjya dvArA sammAnita the / inakI do patniyAM thIM-dumA aura yazomatI / tejapAla, vijayapAla, candanasiMha aura narasiMha ye cAra putra the / isa prakAra sAhU nalhU saparivAra dharmasAdhanA karate the| nAgakumAracaritakI prazastimeM sAhU nalhUke samAna hI cauhAnavaMzI rAjAoMkA paricaya prApta hotA hai | sAraMgadeva aura unake putra abhayapAlakA nirdeza AyA hai | abhayapAla kA putra rAmacandra thA, jisakA rAjya vi0 saM0 1448 meM vidyamAna thA / rAmacandrake putra pratApacandrake rAjyameM raidhUne grantha-racanA kI hai / pratApacandrakA dUsarA bhAI raNasiMha thaa| inakA putra bhojarAja huaa| bhojarAjakI patnIkA nAma zIlAdevI thaa| isake garbhase mAdhavacandra nAmakA putra utpanna huaa| isa mAdhavacandrake kanakasiMha aura nRsiMha do bhAI the / mAdhavacandrake rAjyakAla meM hI kavi dharmadharane nAgakumAracaritakI racanA kI hai| mAdhavacandrakA rAjyakAla vi0 saM0 ko 16 vIM zatI hai| ataH kavi dharmadharakA samaya nAgakumArakI prazastimeM ullikhita puSTa hotA hai / racanAe~ kavi dharmadharako do racanAe~ ullikhita milatI haiM--zrIpAlacarita aura nAgakumAracarita | puNyapuruSa zrIpAlakI kathA bahuta hI prasiddha rahI hai| isa kathAkA AdhAra grahaNa kara vibhinna bhASAoMmeM kAvya likhe gaye / nAgakumAra caritako racanA dharmadharane apabhraMzake mahAkavi puSpadantake 'NAyakumAracariu' ke AdhAra para kI hai / granthake paricchedake antameM puSpikAvAkya nimna prakAra milatA hai_ 'iti zrInAgakumArakAmadevakathAvatAre zuklapaMcamIvatamAhAtmye sAdhunalhUkArApite paNDitAzapAlAtmajadharmagharaviracile zreNikamahArAjasamavasaraNapravezavarNano nAma prathamaH pariccheda: smaaptH|' 58 : tIrthakara, mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgakumAracarita sarala aura bodhagamya zailImeM likhA gayA kAvya hai| isakA kAvya aura itihAsakI dRSTi se adhika mUlya hai / guNabhadra dvitIya guNabhadra nAmake kaI jainAcArya hue haiN| senasaMgho jinasena svAmIke ziSya aura uttarapurANake racayitA prathama guNabhadra haiM aura prastuta dhanyakumAracaritake karttA dvitIya guNabhadra haiN| dvitIya guNabhadrake sambandhameM kahA jAtA hai ki ve ma.Nikyasenake praziSya aura nemisenake ziSya the / ye siddhAnsake vidvAn the| mithyAtva tathA kAmake vinAzaka aura syAdvAdarUpI ratnabhUSaNake dhAraka the / inhoMne rAjA paramAdike rAjyakAlameM vilAsapurake jaina mandirameM rahakara lambakaMcuka vaMzake mahAmanA sAhU zubhacandrake putra valhaNake dharmAnurAgase dhanyakumAracaritako racanA kI thii| grandhakI prazastimeM paramAdikA nAma AtA hai| DA. jyotiprasAdajIne paramAdikA nirNaya karate hue likhA hai-"dasavIM-caudahavIM zatIke bIca dakSiNa bhAratameM gaMga, pazcimI cAlukya, kalacurI paramAra Adi aneka vaMzoMke kinhIMkinhIM rAjAoMkA upanAma yA upAdhi permADi, pembhaDi, peviDi, permADireka, pemaDirAya Adi kisI-na-kisI rUpameM milatA hai, kintu 'paramAdina' rUpameM kahIM nahIM miltaa| uttara bhArata meM mahobeke candeloMmeM candela paramAla eka prasiddha nareza huA hai / vaha dillI, ajamerake pRthvIrAja cauhAnakA prabala pratidvandvI thA aura san 1982 I0 meM usake hAthoM parAjita bhI huA thaa| 1167 I0 se bundelakhaNDake jaina zilAlekhoMmeM isa rAjAkA nAmollekha milane lagatA hai aura 1203 I0 meM usakI mRtyu huI mAnI jAtI hai| yaha rAjA candelanareza madana varmadevakA pautra evaM uttarAdhikArI thaa| isake pisAkA nAma pRthvIvarmadeva thA aura usake uttarAdhikArIkA nAma trailokyavarmadeva thA / isake apane zilAlekhoMmeM isakA nAma 'paramAdideva' yA 'paramAdi' diyA hai, jo ki dhanyakumAracaritameM ullikhita paramAdina' se bhinna pratIta nahIM hotaa|" isa uddharaNase yaha spaSTa hai ki guNabhadrane dhanyakumAracaritako racanA candelaparamArake rAjyameM 12 vIM yA 13 vIM zatImeM kI hogii| vicArake lie jaba mANikyasena aura nemisenake senasaMghI nAmoMko liyA jAtA hai to eka hI mANikasenake ziSya nemisena milate haiM, jinakA nirdeza zaka saM0 1515 ke pratimAlekhameM pAyA jAtA hai| sambhavataH ye kAraMjAke senasaghI bhaTTAraka the| 1. jaina sandeza, zodhAMka 8, 28 julAI 1960, pR0 275 / yAcAryatulya kAvyaphAra evaM lekhaka : 59 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH dhanyakumAra caritake racayitA guNabhadra aura unake guru praguru bhaTTAraka nahIM the / bijauliyA-abhilekha ke racayitA guNabhadra bhI svayaMko mahAmuni kahate haiM / 1142 I0 ke eka cAlukya-abhilekha meM kinhIM vIrasenake ziSya eka mANivayasenakA ullekha milatA hai| saMbhava hai unake koI ziSya nemisena rahe hoM, jinake ziSya bijoliyA-abhilekha ke racayitA guNabhadra ho / I0 san 137 meM racita jinendra kalyANAbhyudayameM ayyapAyeMne eka pUrvavartI pratiSThAzAstrakArake rUpameM guNabhadrakA ullekha kiyA hai| saMbhava hai ki bijauliyAmeM mandirapratiSThA karAnevAle yaha AcArya guNabhadra hI ayyapArya dvArA abhipreta hoM / ataeva dhanyakumAracaritakI racanA mahobeke candelanareza paramAdidevake zAsanakAlameM kI gaI hogii| bijauliyA-abhilekha ke racayitAse inakI abhinnatA mAlUma par3atI hai / dhanyakumAracaritakI prazasti vi0 saM0 1501 kI likhI huI hai| ataH dhanyakumAracaritakA racanAkAla isake pUrva honA cAhie / lalitapurake pAsa madanapurase prApta honevAle eka abhilekha meM batAyA gayA hai ki I0 san 1122 vi0 saM0 1239 meM mahobA ke candelavaMzI rAjA paramAdidevapara somezvara ke putra pRthvIrAjane AkramaNa kiyA thaa| bahuta saMbhava hai ki isakA rAjya vilAsapura meM rahA ho / ataeva dhanyakumAracaritakI racanAkAla vi0 kI 13vIM zatI honA caahie| dhanyakumAracaritakI kathAvastu 7 paricchedoM yA sagameM vibhakta hai / aura isameM puNyapuruSa dhanyakumArake AkhyAnako prAyaH anuSTupa chandoM meM likhA hai| puSpikAvAkya meM likhA hai 'iti dhanyakumAracarite tasvArtha bhAvanA phaladarzake AcArya zrIguNabhadrakRte bhavya-valhaNa - nAmAGkite dhanyakumArazAlibhadrayati-sarvArthasiddhigamano nAma saptamaH paricchedaH / zrIdharasena zrIdharasena koSa - sAhitya ke racayitAke rUpameM prasiddha haiM / inakA vizva locana koSa prApta hai| isa koSakA dUsarA nAma muktAvalI -koSa hai| koSake antameM eka prazasti dI huI hai, jisase zrIdharasenakI guruparamparAke sambandha meM jAnakArI prApta hotI hai 60 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ senAnvaye sakalasatvasamapittazrI: zrImAnajAyasa kavirmunisenanAmA / AnvIkSikI sakalazAstramayI ca vidyA yasyAsa cAdapadavI na davIyasI sthAt // 1 // tasmAdabhUdakhilavAGmayapAradazvA vizvAsapAtramavanItalanAyakAnAm / zrIzrIdharaH sakalasatkavigumphitattvapIyUSapAnakRttanirjarabhAratIkaH // 2 / / tasyAttizAyini kadeH pathi jAgarUkadhIlocanasya guruzAsanalocanasya / nAnAkavIndraracitAnabhidhAnakozAnAkRSya locanamivAyamadIpi kozaH // 3 // sAhityakarmakavitAgamajAgarUkairAlokita: padavidAM ca pure nivaasii| varmanyadhItya milita: pratibhAnvitAnAM cedasti durjanavaco rahitaM tadAnIm // 1 // arthAt kozakI prazastike anusAra inake gurukA nAma munisena thA, ye senasaMghake AcArya the| inheM kavi aura naiyAyika kahA gayA hai| zrIdharasena nAnA zAstroMke pAragAmI aura bar3e-bar3e rAjAoM dvArA mAnya the / sundaragaNine apane dhAturatnAkarameM vizvalocanakozake uddharaNa diye haiM aura dhAturatnAkarakA racanAkAla I0 1624 hai, ata: zrIdharasenakA samaya I0 1624 ke pahale avazya hai| vikramorvazIya para raMganAthane I0 1656 meM TokA likhI hai / isa TIkAmeM vizvalocanakozakA ullekha kiyA gayA hai / ataH yaha satya hai ki vizvalocanakI racanA 16vIM zatAbdIke pUrva huI hogii| zailIkI daSTise vizvalocanakoza para haima, vizvaprakAza aura medinI ina tInoM kozoMkA prabhAva spaSTa lakSita hotA hai| vizvaprakAzakA racanAkAla I0 1105, medinIkA samaya isake kucha varSa pazcAt arthAt 12vIM zatIkA uttarAddhaM aura hemakA 12vIM zatIkA uttarAddha hai / ataH vizvalocanakozakA samaya 13vIM zatIkA uttarAcaM yA 14vIM kA pUrvArdha mAnanA ucita hogaa| isa kozameM 2453 zloka haiN| svaravarNa aura kakAra Adike varNakramase zabdoMkA saMkalana kiyA gayA hai / isa kozakI vizeSatAke saMbaMdhoM isake saMpAdaka zrInandalAla zarmAne likhA hai "saMskRtameM kaI nAnArtha koza haiM, parantu jahA~ taka AcAryaturUpa kAnyakAra evaM lekhaka : 61 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama jAnate haiM, koI bhI itanA bar3A aura itane adhika arthoko batalAnevAlA nahIM hai| isameM eka-eka zabdako lIjiye -- jahA~ amara meM isake cAra va medinI meM daza artha batalAye gaye haiM, vahA~ isameM 12 artha batalAye gaye haiM, yaho isa kozako vizeSatA hai / " nAgadeva nAmadeva saMskRta ke acche kavi aura gadyakAra haiN| inhoMne 'madanaparAjaya' grantha ke Arambha meM apanA paricaya diyA hai| batAyA hai ki pRthvI para pavitra raghukularUpI kamalako vikasita karaneke liye sUryake samAna caMgadeva huA / caMgadeva kalpavRkSake samAna yAcakoMke manorathako pUrNa karanevAlA thA / isakA putra harideva huA / harideva durjana kavi-hAthiyoMke liye siMhake samAna thA / haridevakA putra nAgadeva huA, jisakI prasiddhi isa bhUtalapara mahAn vaidyarAjake rUpa meM thI / nAgadeva hema aura rAma nAmaka do putra hue| ye donoM bhAI bhI acche deza the / rAmake priyaMkara nAmaka eka putra huA, jo arthiyoMke liye bar3A priya thA / priyaMkara ke bhI zrI mallumit nAmaka putra utpanna huaa| zrI mallugit jinendra bhagavAna ke caraNakamalake prati unmatta bhramarake samAna anurAgI thA aura cikitsAzAstrasamudra meM pAraMgata thA / mallugitkA putra meM nAgadeva huuN| maiM alpajJa hU~ / chanda, alaMkAra, kAvya aura vyAkaraNazAstrakA bhI mujhe paricaya nahIM hai / " isa prazastise spaSTa hai ki nAgadeva sArasvata kulameM utpanna huA thA aura usake parivArake sabhI vyakti cikitsAzAstra yA anya kisI zAstra se paricita the / yaH zuddharAmakulapadmavikAsanArko jAto'thinAM suratarurbhukhi baGgadevaH / tanandano harirasatkavinAgasiMhaH tasmAdbhiSajanapatirbhuvi tajjAvubhau subhiSajAviha hemarAmI rAmAtpriyaMkara iti priyado'thinAM yaH / tajjazcikitsitamahAmbu dhipAramApta : zrI mallugijjinapadAmbujamattabhRGgaH tajjo'haM nAgadevAkhyaH stokazAnaMna nAgadevaH // 2 / / / / 3 // saMyutaH / chando'laMkArakAvyAni nAbhiSAnAni vedamyaham // 4 // 62 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitiphAla r nAgadevate 'madanaparAjaya' kI racanA kaba kI isakA nirdeza kahIM nahIM milatA hai | 'madanaparAjaya' para AzAdharakA prabhAva dikhalAI par3atA hai tathA granthakarmAne svayaM isa bAta ko svIkAra kiyA hai ki haradevane apabhraMza meM 'madanaparAjaya' graMtha likhA hai usI grantha AdhArapara saMskRta bhASA meM 'madanaparAjaya' likhA gayA hai | ataH haradevake pazcAt hI nAgadevakA samaya honA caahie| haradevane bhI 'mayaNaparAja u' kA racanAkAla aMkita nahIM kiyA hai| isa granthakI Amera bhaMDArakI pANDulipi vi0 saM0 1576 kI likhI huI hai / ataH haradevakA samaya isake pUrva sunizcita hai| sAhitya, bhASA evaM pratipAdana zailIko dRSTise 'bhayaNaparAjau' kA racanAkAla 14 vIM zatI pratIta hotA hai / ataeva nAgadevakA samaya 14vIM zatIke lagabhaga honA caahie| yadi AzAdhara ke prabhAvako nAgadevapara svIkAra kiyA jAya, to inakA samma 14 siTaka hai / yataH AzAdharane 'anagAradharmAmRta' kI TIkA vi0 saM0 1300 meM samApta kI thI / isa dRSTise nAgadevakA samaya vi0 ko 14 vIM zatI mAnA jA sakatA hai / nAgadevane apane grantha meM aneka granthoMke uddharaNa prastuta kiye haiN| ina uddharaNoM ke adhyayana se bhI nAgadevakA samaya 14 vIM zatI AtA hai / 'madanaparAjaya' kI jo pANDulipiyA~ upalabdha haiM unameM eka prati bhaTTAraka mahendrakI rtike zAstra bhaNDAra Amera kI hai / yaha prati vi0 saM0 1573 meM sUryasena narezake rAjyakAla meM likhI gaI hai | isa granthakI prazasti meM batAyA hai ki mUlasaMgha kundakundAcAryake AmnAya tathA sarasvatIgaccha meM jinendrasUrike paTTapara prabhAcandra bhaTTAraka hue, jinake AmnAyavatI narasiMha ke suputra holAne yaha prati likhakara kisI tI pAtrake liye samarpita kii| narasiMha khaNDelavAsa ke nivAsI pAmpatya kulake the / inakI patnIkA nAma maNikA thaa| donoMke holA nAmaka putra thA, jisakI patnIkA nAma vANabhU thA | holAke bAlA aura parvata nAmaka do bhAI the aura isa pratiko likhAne meM tathA vratI ke lie samarpaNa karane meM ina donoM bhAiyoMkA sahayoga thA / isa lekha se yaha bhI pratIta hotA hai ki bAlA kI patnIkA nAma dhAnyA thA / aura isake kumbha aura bAhU nAmaka do putra bhI the / isa pANDulipike avalokanase itanA spaSTa hai ki nAgadevakA samaya vi0 saM0 1573 ke pUrva hai / ataeva saMkSepameM granthake adhyayanase nAgadevakA samaya AzAdharake samakAlIna yA unase kucha hI bAda honA cAhie / nAgadeva bar3e hI pratibhAzAlI aura saphala kAvyalekhaka the / 'madanaparAjaya' ke puSpikA-vAkyoM meM likhA milatA hai - iti " ThAkuramAindaAcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 63 | Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devastutajina (nAga) devaviracite smaraparAjaye saMskRtabandhe zrutAvasthAnAmaprathamaparicchedaH" | ThAkura mAindadeva aura jinadevako kisa prakAra isa granthakA kartA batalAyA gayA hai / zrI jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA kalakattAse prakAzita aura zrI paM0 gajAdharalAlajI nyAyatIrthaM dvArA anUdita 'makaradhvajaparAjaya ke pariccheda ke antameM bhI madanaparAjaya ke kartAko ThAkura mAindadevasuta jinadeva sUcita kiyA gayA hai / yoM to madanaparAjayake prArambhameM hI nAgadevane apane pitAkA nAma bhallugita batAyA hai| nAgadeva se pUrva chaTho pIr3hI meM hue haradevane 'madanaparAjaya' ko apabhraMzameM likhA hai / zrI DA0 hIrAlAlajIne apane eka nibandha meM likhA hai"isa kAvyakA ThAkura mayandadeva ke putra jinadevane apane smaraparAjayameM parivarddhana kiyA, aisA pratIta hotA hai"", para jabataka 'madanaparAjaya' aura 'smaraparAjaya' ye donoM racanAe~ svatantra rUpase upalabdha nahIM hotI hai taba taka yaha kevala anumAnamAtra haiM / hamArA anumAna hai ki nAgadevane 'madanaparAjaya' ko hI smaraparAjaya, mAraparAjaya aura jinastotra ke nAmase abhihita kiyA hai| ataeva nAgadevakA hI aparanAma jinadeva honA cAhie / racanA nAgadeva dvArA racita madanaparAjaya prApta hotA hai| samyaktvakaumudI aura madanaparAjayameM bhASA sAmya, zailIsAmya aura granthoddhRta padyasAmya honese samyaktvakaumudIke racayitA bhI nAgadeva anumAnita kiye jA sakate haiM, para yathArthataH nAgadevakA eka hI grantha madanaparAjaya upalabdha hai / 'madanaparAjaya' meM rUpakazailI dvArA madanake / parAjita honekI kathA varNita hai / yaha kathA rUpakazailI meM likhI gaI hai| batAyA hai ki bhavanAmaka nagara meM makaradhvaja nAmaka rAjA rAjya karatA thA eka dina usako sabhAmeM zalyA, gArava, karmadaNDa, doSa aura Azrava Adi sabhI yoddhA upasthita the| pradhAna saciva moha bhI varttamAna thA / makaradhvajane vArtAlApake prasaMga meM mohase kisI apUrvaM samAcAra sunAne kI bAta kahI / uttarameM usane makaradhvajase kahA- rAjan Aja eka hI nayA samAcAra hai aura vaha yaha hai ki jinarAjakA bahuta hI zIghra mukti-kanyAke sAtha vivAha hone jA rahA hai| makaradhvajane abataka jinarAjakA nAma nahIM sunA thA aura muktikanyAse bhI usakA koI paricaya nahIM thA / vaha jinarAja aura muktikanyAkA paricaya prAptakara Azcaryacakita huA / 1. nAgarI pracAriNI patrikA varSa 50 aMka 3, 4 10 121 / 64 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha mukti kanyAkA varNana sunate ho usapara mugdha ho gayA aura usane vicAra vyakta kiyA ki saMgrAmabhUmimeM jinarAjako parAsta kara vaha svayaM hI usake sAtha vivAha kregaa| mohane nItikauzalase use akele saMgrAmabhUmimeM uttaranese rokaa| makaradhvajane mohakI bAta mAna lii| kintu usane mohako AjJA dI ki vaha jinarAjapara car3hAI karane ke lie zIghra ho apano samasta senA taiyAra karake le Aye / makaradhvaja kI rati aura prIti nAmaka do patniyAM thiiN| usane ratiko muktikanyAko makaradhvajake sAtha vivAha karAneke hetu samajhAne ko bhejA / mArga meM mohakI ratise bheMTa huii| mohane ratiko loTA diyA aura makaradhvajako burAbhalA kahA / mohakI sampatti ke anusAra makaradhvajane rAga-dveSa nAmake dUloko jinarAjake pAsa bhejA / dUtoMne jinarAjako sabhAmeM jAkara makaradhvajJakA saMdeza sunaayaa| ve kahane lage ki makaradhvajakA Adeza hai ki Apa mukti kanyA ke sAtha vivAha na kareM aura Apa apane tInoM ratna mahArAja makaradhvajako bheMTa kara deM aura unako adhInatA svIkAra kara leN| jinarAjane makaradhvajake prastAvako svIkAra nahIM kiyaa| jaba rAga-dveSa bar3ha-bar3hakara bAteM karane lage, tA saMyamane unheM cAMTA lagAkara unheM sabhAmaM alaga kara diyA / saMgramase apamAnita hokara rAga-dveSa makaradhvajake pAsa A gye| makaradhvaja jinendrake samAcArako suna kara uttejita huA / usane anyAyako bulAkara apanI senAko taiyAra karanekA Adeza diyaa| jinarAjako senA saMvegakI adhyakSatA meM taiyAra hone lagI / makaradhvajane bahirAtmAko jinarAjake pAsa bhejA aura krodha, dveSa Adine vIratApUrvaka saMvega, nirveda ke sAtha yuddha kiyaa| jinarAjane zukladhyAnarUpI bIrake dvArA karma dhanuSako tor3akara mukti - kanyAko prasanna kiyaa| makaradhvajako samasta senA chinna-bhinna ho gaI aura muktizrIne jinarAjakA varaNa kiyA / isa rUpaka kAvya meM kavi nAgadevane apanI kalpanAkA sUkSma prayoga kiyA hai / isa saMdarbha meM kavine mukti kanyAkA jaisA hRdayagrAhI citraNa kiyA hai : anyatra milanA duSkara hai / alaMkAra, rama aura bhAva saMyojanakI dRSTise bhI yaha kAvya kama mahat nahIM hai| paMDita vAmadeva paM0 bAmadeva mUlasaMghake bhaTTAraka vinayacandrake ziSya trelokyakIrtike prasi aura muni lakSmIcandrake ziSya the| paM0 vAmadevakA kula maigama thaa| naMgama AcAryatulya kAvyana evaM lekhaka To : Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigama kula kAyasthoMkA hai| isase spaSTa hai ki paM0 vAmadeva kAyastha the / vAmadeva pratiSThAdi karmakANDoMke jJAtA aura jinabhaktimeM tatpara the / ' inhoMne nemicandra siddhAntacakravartIke trilokasArako dekhakara trailokyadIpaka graMthako racanA kI hai| isa prathama vinAmeM preraka puravADa vaMzake kAmadeva prasiddha the| unakI patnIkA nAma nAmadevI thA, jisane rAma-lakSmaNake samAna jomana aura lakSmaNa nAmaka do putra utpanna kiye the / inameM jomanakA putra nemideva nAmakA thA, jo guNabhUSaNa aura samyaktvase vibhUpita thA / vaha bar3A udAra, nyAyI aura dAnI thaa| kAmadevakI prArthanAse hI trailokyadIpakako racanA sampanna huI hai| sthitikAla paM0 vAmadevakA sthitikAla nizcitarUpase nahIM batalAyA jA sakatA hai / lokyadIpaka granthako eka prAcIna prati vi0 saM0 1436meM phirojazAha tugalakAke samaya yoginIpura (dillI) meM likhI gaI milI hai| yaha prati atizayakSetra mahAvIrajIke zAstra-bhaNDArameM vidyamAna hai, jisase isa granthakA racanAkAla vi0 saM0 1426ke bAda nahIM ho sakatA hai| bahuta saMbhava hai ki paM0 bAmadeva vi0 saM0 143 ke Asa-pAsa jIvita rahe hoN| ataeva vAmadevakA samaya vi0 ko 15vIM zatI hai| racanAe~ paM0 vAmadevako do racanAe~ 'lokyadIpaka' aura 'bhAvasaMgraha' upalabdha haiN| 'bhAvasaMgraha' meM 782 padya hai| isa granthake antameM prazasti bhI dI huI hai / isa prazastike AdhAragara paM0 vAmadevake guru muni lakSmIcandra the / 'bhAvasaMgraha' kI racanA devasenake prAkRta bhAvasaMgrahake AdhArapara hI huI 1. bhUyA vyajanasya vizvahitaH zrImUlarAMdhaH zriya yathAbhUdvinayendura gutaguNaH gacchIladugdhArNavaH / sacchiSyojani bhadramati malastralokAkotiH zazI / yenakAntamahAtaga: prazamitaM syAdvAdavidyAkaraH // 779 / / X tacchimyaH kSitimaNDale vijayate lakSmIndunAmA muniH / / 780 / / zrImatalArvajJapUjAkaraNapariNatastatvacintArasAlo ladamocandAMtripadyamadhukara: zrIvAmadevaH sudhIH / utpattiryasya jAtA zazivizadakule naigamadhIvizAle sA'ya jIvyAtprakAmaM jagati ramalasadbhAkazAstrapraNetA // 781|| 66 : tAnAra mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratIta hotI hai| yaha prAkRta bhAvasaMgrahakA saMskRta anuvAda pratIta hotA hai / yadyapi vAmadevane sthAna-sthAnapara parivartana, parivarddhana aura saMzodhana bhI kiye haiN| para yaha svataMtra graMtha nahIM hai| yaha devasena dvArA racitta bhAvasaMgrahakA rUpAntara mAtra hai / vAmadevane 'ukta ca' kahakara granthAntaroMke uddharaNa bhI prastuta kiye hai| gItAke uddharaNa kaI sthalopara prApta hote haiN| vaidikapurANAse bhI uddharaNa grahaNa kiye gaye haiM / mityaikAnta, kSaNikaikAnta, nAstikavAda, veneyakamithyAtva, ajJAna, kebali-bhukti, strI-mokSa, sagraMtha-mokSakI samIkSAke pazcAt 14 guNasthAnoMkA svarUpa aura 11 pratimAoMke lakSaNa pratipAdita kiye gaye haiM / ijyA, datti, gurUpAsti, svAdhyAya, saMyama, tapa AdikA kathana AyA hai / bhAvasaMgrahake atirikta bAmadevake dvArA racita nimnalikhita grantha aura bhI milate haiM1. pratiSThAsUktisaMgraha 2. tattvArthasAra 3. lokyadIpaka 4. zrutajJAnodyApana 5. trilokasArapUjA 6. mandirasaMskArapUjA 50 medhAvI aura unakI racanA medhAvIke gurukA nAma jinacandra sUri thA / inhoMne 'dharma saMgraha-zrAvakAcAra' nAmaka graMthako racanA hisAra nAmaka nagarameM prAraMbha kI thI aura usako samApti nAgapura meM huii| usa samaya nAgapura para phirojazAhakA zAsana thaa| medhAvIne "dharmasaMgrahazrAvakacAra ke antameM prazasti aMkita kI hai, jisameM batAyA hai ki kundakundake AmnAyameM pavitra gaNoMke dhAraka syAdvAvidyAke pAragAmI padmanandi AcArya hue| ina padmanandike paTTapara dravya aura guNoMke jJAtA zubhacandra munirAja hue| ina zubhacandra munirAjake paTTapara dhrutamuni hue| ina zrutamunise meghAvIne aSTasahasrI maMthakA adhyayana kiyaa| jinacandra ke ziSyoMmeM ratnakottikA bhI nAma AyA hai| medhAvo zrAvakAcArake advitIya paMDita the / inhoMne samantabhadga, vasunandi aura AzAdhara ina tInoM AcAryoMke zrAvakAcAroMkA adhyayana kara dharmasaMgraha zrAvakAcArakI racanA kI hai| medhAvIne graMtharacanAkAlakA nirdeza kara apane samayako sUcanA svayaM de dI hai| batAyA haisapAdalakSe viSaye'tisundare zriyA puraM nAgapuraM samasti tat / perojakhAno nRpatiH prapAti sa nyAyena zauryeNa ripUnihanti ca / / 18 / / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 67 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ medhAvinAmA nivasannahaM budhaH ___pUrNa vyaghAM granthamimaM tu kAttike / candrAbdhivANaikamite'tra (1541) vatsare kRSNe trayodazyahani svazaktisaH / / 21 / / vi0 saM0 1541 kAttika kRSNA trayodazIke dina dharmasaMgrahazrAvakAcArako samApti huI hai| isa prakAra medhAvIne graMtharacanAkA samaya sUcita kara apane samayakA nirdeza kara diyA hai / ataeva kavikA samaya pika kI 16vIM zatI hai / kavikA eka hI grantha upalabdha hai-dharmasaMgrahazrAvakAcAra 1 isa zrAvakAcArameM 10 adhikAra haiM / prathama adhikArameM zreNika dvArA gautama maNadharase zrAvakAcAra sambandhI prazna pUchanA aura gautamakA uttara denA varNita hai| isa adhikArameM pradhAnataH rAjagRhake vipulAcala parvata para tIrthaMkara mahAvIrake samavazaraNakA varNana AyA hai aura usakA dvitIya adhikArameM vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| mAnassaMbha, vIthiyoM, gopura, vapra, prAkAra, toraNa Adi bhI isI adhikArameM varNita hai| tRtIya adhikArameM zreNika mahArAjakA samavazaraNa meM pahu~cakara apane kakSameM baiThanA evaM mahAvIrakI divyadhvanikA khiranA varNita hai| caturtha adhikArameM samyagdarzanakA nirUpaNa AyA hai / samyagdarzanako hI dharmakA mUla batalAyA hai| jaba taka vyaktiko AsthA dharmonmukha nahIM hotI taba taka vaha apanI AsmAkA utthAna nahIM kara sakatA / asaH medhAvIne samyagdarzanake sAtha aSTamUlaguNa, dvAdaza pratimAeM, sAta tatva, nava padArtha AdikA kathana kiyA hai / isI prasaMgameM 363 mithyAvAdiyoMkI samIkSA bhI kI gaI hai| caturtha adhikArakA 81vAM padya AzAdharake sAgAradharmAmatake prathama adhyAyake 13veM padyase bilkula prabhAvita hai / aisA pratIta hotA hai ki medhAvIne caturtha adhyAyake 77, 78 aura 79veM padya bhI AzAdharake sAgAradharmAmatake adhyayanake pazcAt hI likhe haiM / paMcama adhikArameM darzana-pratimAkA varNana kiyA gayA hai aura prasaMgavaza madya, mAMsa aura madhuke tyAga para jora diyA gayA hai| navanIta, paMca udumbaraphala, apakSyabhakSaNa, dyUtakrIDAke tyAgakA bhI nirdeza kiyA gayA hai| SaSTha adhikArameM paMcANavatoMkA svarUpa AyA hai aura saptamameM sAta zIloMkA varNana kiyA hai| aSTama adhikArameM sAmAyikAdi daza pratimAoMkA varNana kiyA gayA hai / navama adhikArameM IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa aura utsarga ina pAMca samitiyoMke svarUpavarNanake pazcAt naiSThika zrAvakake lie vidheya kartavyopara prakAza DAlA gayA hai / isa adhikArameM saMyama, dAna, svAdhyAya mallekhanAkA bhI varNana AyA hai| dazama adhikArameM vizeSa rUpase samAdhimaraNakA kathana kiyA gayA hai 1 68 : tIrthakAra mahAbora aura unakI AcArya-paramparA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo sAdhaka apanI mRtyuke samayako zAntipUrvaka siddha kara letA hai vaha sadgati lAbha karatA hai| isa prakAra medhAvIne dharmasaMgrahazrAvakAgarakI racanA kara zrAvakAcArako saMkSepameM batalAnekA prayAsa kiyA hai| isa granthakA prakAzana bAbU sUrajabhAna vakIla devabanda dvArA 1910 meM ho cukA hai| rAmacandra musukSu rAmacandra mumukSune 'puNyAsava-kathAkoza'ko racanA kI hai| isa granthakI puSpikAoMmeM batAyA gayA hai ki ve divya muni kezavanandike ziSya the / prazastimeM likhA hai "yo bhavyAbbadivAkaro yamakaro mArebhapaJcAnano nAnAduHkhavidhAyikarmakubhUto vajAyate divyadhIH / yo yogIndranarendravanditapado vidyArNavottIrNavAn khyAtaH kezavanandidevatipaH zrIkundakundAnvayaH / / 1 / / ziSyo'bhUttasya bhavyaH sakalajanahito rAmacandro mumukSu tviA zabdApazabdAn suvizadayazasaH padyanamdyAlayAdve / vandyA vAdIbhasiMhAt paramayatipate: so'vyadhAdbhavyaheto granthaM puNyAsavAkhyaM girisamitimite (57) divyapadyaiH kathArthaH / / 2 / / arthAt AcArya kundakundako vaMzaparamparAmeM divyabuddhike dhAraka kezavanandi nAmake prasiddha yatIndra hue / ve bhavyajIvarUpa kamaloMko vikasita karaneke lie sUryasamAna, saMghamake paripAlaka, kAmadevarUpa, hAthoke naSTa karane meM siMhake samAna parAkramI aura aneka duHkhoMko utpanna karanevAle karmarUpI parvatake bhedaneke lie kaThora vanake samAna the / bar3e bar3e RSi aura rAjA mahArAjA unake caraNoMkI vandanA karate the| ve samasta vidyAoM meM niSNAta the| unakA bhavya ziSya samasta janoMke hitakA abhilASI rAmacandra mumukSu huaa| usane yazasvI pacanandi nAmaka munike pAsameM zabda aura apazabdoMko jAnakara vyAkaraNazAstrakA adhyayana karake kathAke abhiprAyako prakaTa karane dhAle 57 padyoM dvArA bhavyajIvoMke nimitta isa puNyAsrava kathA granthako racA hai| ve padmanandi munIndra phailI huI atizaya nirmala kotise vibhUSita, vandanIya evaM vAdIrUpI hAthiyoMko parAsta karaneke lie siMhake samAna the / kundakundAcAryako isa vaMzaparamparAmeM padmanandi virAtrika hue / ve dezIyagaNameM mukhya aura saMghake svAmI the| isake pazcAt mAdhavanandi paMDita hue, jo mahAdevako upamAko dhAraNa karate the| inase siddhAntazAstrake pAraMgata mAsopavAsI guNaratnoMse vibhUSita, paMDitoMmeM pradhAna vasunandi sUri hue| vasunandike ziSya molinAmaka gaNI hue| AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 69 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye nirantara bhavyajIvarUpa kamaloMke praphullita karane meM sUrya ke samAna tatpara the / ye devoMke dvArA vandanIya the / unake ziSya munisamUha dvArA vandanIya zrInandi sUri hue / unakI kItti candramA ke samAna thii| ve 72 kalAoM meM pravINa the / unhoMne apane jJAnake tejase sabhI dizAoMko Alokita kara diyA thA / zrInandi cArvAka, bauddha, jaina, sAMkhya, zaiva Adi darzanoMke vidvAn the / uparyukta prazasti se yaha spaSTa hai ki kezavanandi acche vidvAn the aura unhIMke ziSya rAmacandra mumukSu rAmacaMdra mahAyazasvI vAdIbhasiMha mahAmuni padmanandi se vyAkaraNa zAstrakA adhyayana kiyA thaa| kucha vidvAnoMkA abhimata haiM ki prazastike aMtima chaH padya pIchese jor3e gaye haiM / ye prazasti padya graMthakA mUla bhAga pratIta nahIM hote / yaha saMbhava hai ki isa prazasti meM ullikhita padmanandi rAmacandra ke vyAkaraNaguru rahe hoM / prazasti ke AdhArapara padmanandi, mAdhavanandi, vasunandi, molI yA maunI aura zrInanda AcArya hue haiN| siddhAntazAstrake jJAtA vasunandi mUlAcAraTIkAke racayitA vasunandi yadi haiM to inakA samaya 1234 I0 ke pUrva honA cAhie / rAmacandra mumukSa saMskRta bhASA ke praur3ha gadyakAra haiN| unhoMne saMskRta aura kannar3a donoM bhASAoMkI racanAoMkA puNyAstravakathAkozake racanemeM upayoga kiyA hai / kannar3a bhASA ke abhijJa honese unheM dakSiNakA nivAsI yA pravAsI mAnA jA sakatA hai / rAmacandra ke isa kathAkozase yaha spaSTa hotA hai ki racafraAkI kRti meM vyAkaraNa zaithilya hai / unakI zailI aura muhAvaroMse bhI yahA~ siddha hotA hai / sthitikAla rAmacandra mumukSune apane lekhanakAla ke sambandhameM kucha bhI ullekha nahIM kiyA hai / inake sthitikAlakA nirNaya granthoMke upayoga ke AdhArapara hI kiyA jA sakatA hai / inhoMne harivaMzapurANa mahApurANa aura vRhadkayAkAMzakA upayoga kiyA hai / harivaMzapurANakA samaya I0 san 783 mahApurANakA samaya IM0 san 897 aura vRhadazAkozakA I0 san 931-32 hai | ataeva rAmacandrakA samaya I0 san kI 10vIM zatAbdI ke pazcAt hai / rAmacandakI kRti ke AdhAra se kannar3a kavi nAgarAjane I0 san 1331 meM kannar3a kI racanA kI hai| ataeva 1331 ke pUrva inakA samaya saMbhAvya hai / yadi prazasti meM ullikhita yamurnAnda mUlAcArakI TIkA ke racayitA siddha ho jAyeM, to rAmacandrakA samaya 13vIM zatI ke madhyakA bhAga hogA / 70 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA 1 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarI bAta yaha hai ki ratnakaraNDake TIkAkAra prabhAcandra ne rAmacandrako kathAe~ isa TIkA meM grahaNa kI haiM to rAmacandra prabhAcandrase bhI pUrva siddha hoMge / hamArA anumAna hai ki puNyAstravakathAkozake racayitA kezavanandike ziSya rAmacandra AzAdharake samakAlIna yA unase kucha pUrvavartI haiM / racanAeM rAmacandra mumukSukI puNyAsa va kathA koza ke sAtha zAntinAthacarita kRti bhI batalAyI jAtI hai / padmanandike ziSya rAmacandra dvArA racita dharmaparIkSA grantha bhI saMbhava hai | puNyAtrava 4500 zlokoMmeM racita kathA-grantha hai / isa granthakA sArAMza kavine 57 padyoMmeM nibaddha kiyA hai / ATha kathAyeM pUjAke phalase; nI kathAe~ paMcanamaskArake phalase; 7 kathAyeM zrutopayoga ke phalase; 7 kathAeM zIlake phalase sambaddha; 7 kathAe~ upavAsake phalase aura 15 kathAe~ dAnake phala se sambaddha haiN| zailI vaidarbhI hai, jise pUjA, darzana, svAdhyAya Adike phaloMko kathAoM ke mAdhyama dvArA vyakta kiyA gayA hai / vAdicandra balAtkAragaNakI sUrata- zAkhAke bhaTTArakoMmeM kavi vAdicandrakA nAma upalabdha hotA hai| inake guru prabhAcandra aura dAdAguru jJAnabhUSaNa the| inakI jAti huMbar3a batAyo gaI hai| sUrata zAkhA ke bhaTTArakapaTTapara padmananda devendra kIti, vidyAnandi, mallibhUSaNa, lakSmIcandra, vIracandra, jJAnabhUSaNa, prabhAcandra aura vAdicandrake nAma upalabdha hote haiM / vAdicandra ke paTTapara mahIcandra AsIna hue the / vAdicandra kAvyapratibhA kI dRSTise anya bhaTTArakakA apekSA Age haiM / unakI bhASA praur3ha hai aura usameM bhAvagAMbhIrya pAyA jAtA hai| graMtharacanA karane ke sAtha unhoMne mUrtiyoMkI pratiSThA bhI karavAI thI / dharma aura sAhitya ke pracAra meM unakA bahumUlya yoga rhaa| mUlasaMgha sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNake vidvAnoMmeM inakI gaNanA kI gaI hai / sthitikAla bhaTTAraka vAdicandra sUri ke samaya meM vi0 saM0 1637 ( I0 san 1580) meM upAdhyAya dharmakIttine kodAdA meM zrIpAlacaritakI prati likhI hai / batAyA hai "saMvat 1637 varSe vaizAkha vadi 11 some adeha zrIkodAdAzubha sthAne zrI zItalanAthacaityAlaye zrImUlasaMghe bha0 zrIjJAnabhUSaNadevAH tatpaThThe bha0 zrI AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka 72 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAcandradevAH tatpaTTe bha0 zrIvAdicandraH teSAM madhye upAdhyAya dharmakIrti svakarmakSayArtha lekhi vi0 saM0 1640 (60 san 1583 ) meM vAlmIkinagarameM pArzvapurANa kI racanA; vi0 0 saM0 1651 ( I0 san 1594 ) meM zrIpAla - AkhyAna evaM vi0 saM0 1657 ( I0 san 1600) meM aMkalezvara meM yazodharacaritakA praNayana kavi dvArA huA hai| vAdicandra ne jJAnasUryodayanATakakI racanA mAgha zuklA aSTamI vi0 saM0 1648 ( I0 san 1591 ) meM madhUkanagara gujarAta meM samApta kI thI / " kavikI eka anya racanA pavanadUtanAmaka khaNDakAvya bhI upalabdha hai / para isa kAvya meM kavine racanAkAlakA nirdeza nahIM kiyA hai| vAdicandrakA samaya vi0 saM0 1637 - 1664 saMbhava hai / racanAe~ kavi vAdicandra khaNDakAvya, nATaka, purANa evaM gItikAvyoMkA praNayana kiyA hai / inake dvArA viti nimnalikhita jAna hai :--- 1. pArzvapurANa - isa paurANika grantha meM 23veM tIrthaMkara pArzvanAthakA carita varNita hai / isakA parimANa 1580 anuSTup zloka hai / 2. zrIpAla - AkhyAna - gujarAtImizrita hindI meM yaha gItikAvya likhA gayA hai / bhASAkA namUnA nimna prakAra hai pragaTa pATa ta anukrame mAnu jJAnabhUSaNa jJAnavaMtajI / tasa pada kamala bhramara avicala jasa prabhAcandra jayavaMtajI | jagamohana pATe udayo vAdIcandra guNAlajI / navarasagIte jeNe gAyA~ cakravati zrIpAlajI // 3. subhagasulocanAcarita - yaha kathAtmaka kAvya hai| isameM 9 pariccheda | kavine antima prazastimeM ukta kAvyakI vizeSatApara prakAza DAlate hue likhA hai - "vihAya pada- kAThinyaM sugarbhavaMcanotkaraiH / cakAra caritaM sAdhvA vAdicandro'lpamedhasA ||" 1. bhaTTAraka-sampradAya, zolApUra, lekhAMka 491 / 2. zUnyAde rasAbjJAMke varSe pakSaM samujjvale | kArtike mAsi paMcamyAM vAlmIke nagare mudA / pAdapurANa lekhAMka -492 / 3 "saMvata sola ekAvanAvarSe kIdho ye parabaMghajI / " - zrIpAla - AkhyAna lekhAMka 494 | 4. "saptapaMca rAjAMka vakAri suzAstrakam " -- yazodharacarita, lekhAMka 495 / 5. "vasurveda rasAbjAM ke varpe mAghe sitASTamI divase"-- jJAnasUryodayanATaka, lekhAMka 493 / 72 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ spaSTa hai ki kavine samasyanta kaThora padoMko chor3a sarala aura laghu asamasyanta padoMkA cayana isa kAvyameM kiyA hai| 4. bhAnasUryodaya nATaka-isa nATakake pAtra bhAvAtmaka haiN| sUtradhAra aura naTIke bIca sampanna hue vArtAlApa kATA gayA hai ki sAgamata' mAnsa hai ! kisI karmake prabhAvase vyakti bhrAnta hote haiM aura punaH zAnti prApta karate haiN| caitanya-AtmAkI sumati aura kumati nAmaka do pasniyoMse pRthak-pRthak do kula utpanna hue haiN| sumatike putra viveka, prabodha, santoSa aura zIla haiM tathA kamatike moha. mAna, mAra, krodha aura lobha haiN| kumatiko preraNAse AtmAne moha aura kAma nAmaka putroMko rAjya de diyaa| vivekako yaha acchA na lgaa| ataeva vaha dhyAna Adiko sahAyatAse moha aura kAmako vaza karatA hai tathA maktilAma karatA hai| __... pavanadatta isameM 101 padya haiM ! yaha meghadUtako zailImeM likhA gayA eka svataMtra kAvya hai / isameM batAyA hai ki ujjayinI meM vijayanareza nAmaka rAjA rahatA thaa| usakI patnIkA nAma tArA thA / apanI rAnIse bahuta prema karatA thA / eka dina azanivega nAmakA eka vidyAdhara tArAko harakara le gayA / rAnoke viyogase rAjA duHkhI rahane lgaa| virahAvasthA meM vaha pavanako dUsa banAkara rAnIke pAsa bhejanekA nizcaya karatA hai| apanI virahAvasthAkA citraNa karaneke anantara pabanako vaha mArga batalAtA hai / isa sandarbha meM vana, madI, parvata, nagara aura nagaroMmeM nivAsa karanevAlI striyoM tathA unakI vilAsamayI ceSTAoMkA bar3A sundara varNana kiyA hai| pavana rAjAkA sandeza lekara azanivegake nagarameM pahuMcatA aura azanivegake mahala meM jAkara tArAko usake priyakA sandeza sunAtA hai 1 tadanantara azanivegakI sabhAmeM jAkara use tArAke bApasa de denekA parAmarza detA hai| azanivega vijayanarezako yuddhako dhamakI detA; para usako mAtA use yuddha na karanekA parAmarza detI hai| aura tArAko pavanake hAtha sauMpa detI hai / pavana tArAko lekara vApasa A jAtA hai / yaha kAzya mandAkrAntA chandoMmeM likhA gayA hai| bhASA sarala, sarasa aura prasAdaguNamaya hai| RtuoMkA citraNa kAvyAtmaka zailImeM kiyA gayA hai| tArAke zIlakI abhivyaJjanA bahuta hI sundara huI hai / 6. pANDavapurANa-isameM pANDavoMkA vRttAnta varNita hai| 7. yazodharacarita-mahArAja yazodharako lokapriya kathA isameM dI hai| 8. holikAcarita-eka sarasa caritakAvya hai / mAghAryaturupa kAmpakAra evaM lekhaka : 73 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyapratibhA kavi vAdicandrane apanI racanAzailI dvArA lokaruciko to pariskRta kiyA hA hai, komala padAvalI evaM bhASAkA vyavahAra kara naI udbhAvanA prasUta ko haiM / inake sAhityake pradhAna tIna guNa hai-lalita pada, sukumAra bhAva eva avikaTAkSara-bandha / kavikI eka anya vizeSatA rUpakAtmakatAkI bhI hai| bhAvAtmaka padArthoMkAma, moha, viveka. sumati, kumati AdikA prayoga sthUlapAtrake rUpa meM cihita hai / ataH praloka kAvya likhanemeM bho kavi kisIse pIche nahIM hai| rAjA pavanasa prArthanA karatA huA kahatA hai-- "kSityAM nore huta bhuji paravyAmni kAlaM vizAle tva lokAnAM prathamamakathi prANasaMtrANatattvam / tasmAdvAtIgharacalagate tAnviyAme hi nAryAH, syAna vAntavipulakaruNaH sattvarakSAnapekSaH ||'-pvndut / padya 3 he pavana ! hara samaya prANakI rakSA karanevAle paJcabhUtoMmeM-pRthvI, jala, agni, AkAza aura kAlameM tumhArI gaNanA pradhAnarUpase kI jAtI hai | ataeva mere viyogamaM jo merI priyAke prANa nikalanekI taiyArI kara rahe haiM unheM tuma jAkara roka do| ataH jIvake hRdayameM dayAkA bhAva umar3A rahatA hai ve prANiyoMkI rakSAse kadApi vimukha nahIM hote / pabanakA mahattva attalAte hue rAjA punaH kahatA hai"ete vRkSAH sati navaghane'pyatra sarvatra bhUmI bobhUyante na hi bahuphalAstvAM vineti prasiddhiH / tasmAttAMstvaM ghanaphaladhanAnsaMprayacchanprakaryAH prAyaH prAptAH pavanamatulAM puSTitAmAnayanti ||"-pvnduut 4 dekho samasta saMsArameM tumhAre viSayameM yaha prasiddhi hai ki navIna varSAke honepara bhI vRkSa tumhAre binA adhika nahIM phalate 1 ataH tuma jAte samaya isa bAtakI yAda rakhanA ki tumheM mArga meM jo-jo vRkSa mileM unheM khUba phalayukta banAte hue jAnA; kyoMki pavanako prApta kara prAyaH sabhI puSTa ho jAte haiM / isa prakAra kavine virahI nAyaka dvArA pavanase vibhinna prakArakI bAteM karAI haiM / saMkSepameM kavi vAdicandrako apanI racanAoMke praNayanameM paryApta saphalatA milI hai| 74 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doDuyya kavi doDDayyane 'bhujabalicaritam' nAmaka eka aitihAsika khaNDakAvyako racanA kI hai / ye Atreya gotrIya viprottama aura jaina dharmAvalambI the / ye piriyapaTTaNakai nivAsI karaNikatilaka devapyake putra the | inake gurukA nAma paMDita muni thA / kavine apanA paricaya dete hue hisTA hai.-- AdibrahmavinirmitAmalamahAvaMzAbdhicandrAyamA nAyodbhavavipragotratilakaH zrIjanaviprottamaH / doDDa TyaH suguNAkaro'sti pirirAjAkhyAnasatpattane, tenAsI jinagommaTezacaritaM bhaktyA mudA nirmitam || sthitikAla thI paM0 ke0 bhujabali zAstrIne kavikA samaya 16vIM zatAbdI mAnA hai / bhASA aura zailIkI duSTise bhI isa kavikA samaya 16vIM zatIke AsapAsa pratIta hotA hai| racanA aura kAvyapratibhA kavikI eka hI racanA 'bhujabalicaritam' upalabdha hai / yaha racanA jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 10, kiraNa 2 meM prakAzita hai / "bhujabalicarita'kA nAma 'bhujabalizatakam' bhI hai| isa kAvyameM maisUra rAjyAntargata zravaNabelagolastha prasiddha alaukika evaM divya gommaTasvAmIko mUrtikA itihAsa varNita hai / kavine carita Arambha karate hI rUpaka-alaMkAra dvArA prazasta bhujabAlacaritako prArambha karane kI pratijJA kI hai| zrImokSalakSmImukhapadmasUrya nAbheyaputraM varadobalIzam / natvAdikAma bharatAnujAtaM tasya prazastAM sukathAM pravakSye / / 1 / / kavine prastuta padyameM nAbheyaputra-bhujabaliko mokSalakSmI musvapakSako vikasita karanevAlA sUrya kahA hai | isa sandarbha meM upameya aura upamAnake sAdhamyakA pUrA vistAra pAyA jAtA hai | bhAbheyaputrameM sUryaM sAdharmya na hokara tApya bana gayA hai / ataH yahA~ tAdpyapratItijanya camatkAra pAyA jAtA hai / katipaya padyoMko par3hanese kAlidAsakI racanAoMko smRti ho AtI hai| kumArasambhavake "astyuttarasyAM dizi devatAtmA" 1 kA spaSTa prabhAva nimnalikhita pacapara vartamAna hai AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 75 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saduttarasyAM dizi paudanAkhyApurI vibhAti tridazAdhipasya / puraprabhAsvatpratibimbitAdarzameva jenakSitimaNDale'smin ||16|| kavi gommaTezakI bhUtiko kAmadhenu, cintAmaNi, kalpavRkSa Adi upamAnoMse tulanA karatA huA usakA vaiziSTya nirUpita karatA hai - akRtrimAtpratimApi kAyotsargeNa bhAtIva sukAmadhenuH / cintAmaNi: kalpakuMjaH pumAnAkRti vidhatte jinavimbametat // 21 // kavikI bhASA prauDha hai| eka-eka zabda cuna-cunakara rakhA gayA hai| gommaTezake mastakAbhiSekakA varNana karatA huA kavi kahatA hai aSTAdhikyasahasra kumbhanibhUtaiH sanmantrapUtAtmakaiH karpUrottamakuMkumAdivilasadgaMdhacchaTAmizritaiH gaMgAdyuddhajalai razeSakalilotsantApavicchedake: zrImaddova limastakAbhiSavaNaM cakre nRpAgresaraH // 44 // abhiSeka meM prayukta jalako vizeSatA aura pavitratAkA mUrtimAna citraNa karatA huA kavi kahatA hai--- pIyUSa vatsAdhukarairanidyezcoccoDUnaiH sArata raijalaughaiH / zrI gummaTAdhIzvaramastakAye snAnaM cakAra kSitipAgragaNyaH // 45 // kavine bhAvavyaJjanAko spaSTa karaneke lie rUpaka alaMkArako aneka padyoMmeM sundara yojanA kI hai| hemasena muniko kundakundavaMzarUpI samudrakI samRddhi ke lie candramA, dezIyagaNarUpI AkAzake lie sUrya, vakragacchake lie harmyazekhara evaM nandisaMgharUpI kamalavana ke liye rAjahaMsa kahA hai kundakunda vaMzavArdhipUrNacandra cArude -- I zIgaNasUryavagacchamyaMzekhara / bhUtale tvaM jayAtra hemasenapaNDitArya sammune ||12|| nandisaMghapadmaSaNDa rAjahaMsa rAjabhalla rAjamallake jIvana-paricaya ke sambandhameM lATIsaMhitA ke antameM prazasti upalabdha hai| isa prazastise yadyapi sampUrNa tathya sAmane nahIM Ate -- kevala usase nimnalikhita paricaya hI prApta hotA hai eteSAmasti madhye guhanuparucimAn phAmanaH saMghanAtha - stenoccaiH kAriteyaM sadanasamucitA saMhitA nAma lATo | 76 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreyo'rthaM phAmanIyaiH pramuditamanasA dAnamAnAsanAdyaiH / svopajJA rAjamallena viditaviduSAmnAyinA hemacandra ||38|| - lATI saMhitA granthakartA prazasti, padya 38 isa padyase granthakartA sambandha meM itanA hI avagata hotA hai ki ve hemacandrakI AmnAyake eka prasiddha vidvAna the aura unhoMne phAmanake dAna, mAna, AsanAdikase prasannacitta hokara lATIsaMhitAkI racanA kI thii| yahA~ jina hemacandrakA nirdeza AyA hai ve kASThAsaMghI bhaTTAraka hemacandra haiM, jo mAthuragacchapuSkaragaNAnvayI bhaTTAraka kumArasena ke paTTaziSya tathA padmanandi bhaTTArakake paTTaguru the, jinakI kavine lATIsahitA ke prathamasarga meM bahuta prazaMsA kI hai| batAyA hai| ki ve bhaTTArakoMke rAjA the / kAvyasaMgharUpI AkAzamaM mithyAyakArako dUra karanevAle sUrya the aura unake nAmakI smRtimAtrase dUsare AcArya nisteja ho jAte the / inhIM bhaTTAraka hemacandra kI AmnAyameM tAlhU vidvAnko bhI sUcita kiyA gayA hai / isa viSaya meM koI sandeha nahIM rahatA ki kavi rAjamalla kASThAsaMdhI vidvAn the / inhoMne apaneko hemacandrakA ziSya yA praziSya na likhakara AmnAyI basAyA hai / aura phAmanake dAna, mAna, AsanAdikase prasanna hokara lATIsaMhitA ke likhane ko sUcanA do haiM | isase yaha spaSTa hai ki rAjamalla muni nahIM the / ve gRhasthAcAyeM yA brahmacArI rahe hoMge / rAjamallakA kAvya adhyAtmazAstra, prathamAnuyoga aura caraNAnuyogapara AvRta hai / 'jambUsvAmI carita' meM kavine apanI laghutA pradarzita karate hue likhA hai ki meM padameM to sabase choTA hU~ hI, vaya aura jJAna Adi guNoMmeM bhI sabase choTA hU~ 'sarvebhyo'pi laghIyAMzva kevalaM na kramAdiha / vayaso'pi laghurbuddhA guNairjJAnAdibhistathA // 1 // 134 // / ' -- jambUsvAmocarita 11124| sthitikAla kavi rAjamallane lATI saMhitAkI samApti vi0 saM0 1641 meM Azvina dazamI ravivAra ke dina ko hai| prazasti nimna prakAra hai (zrI) nRpativikramAditya rAjye pariNate sahaikacatvAriMzaddhi rabdAnAM sati / zataSoDaza ||2|| chAcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 77 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatrApi cAzvinomAse sipakSaM zubhAnvite / dazamyAM ca dazarathe zobhane ravivAsare || 3 || jambUsvAmI carita ke racanAkAlakA bhI nirdeza milatA hai| yaha grantha vi0 saM0 1632 caitra kRSNA aSTamI punarvasu nakSatra meM likhA gayA hai| isa kAvya ke Arambha meM batAyA gayA hai ki agalapura (AgarA ) meM vAdazAha akabarakA rAjya thA | kavikA akabara ke prati jajiyA kara aura madyakI bandI karaneke kAraNa Adara bhAva thA / isa kAvyako agravAlajAti meM utpanna gagaMgotrI sAhU ToDarake lie racA hai / ye sAhu ToDara atyanta udAra, paropakArI, dAnazIla aura vinayAdi guNoMse sampanna the / kavine isa saMdarbha meM sAhu ToDarake parivArakA pUrA paricaya diyA hai| unhoMne mathurAkI yAtrA kI thI aura vahA~ jambUsvAmo kSetrapara apAra dhanavyaya karake 501 stUpoMkI marammata tathA 12 stUpoM kA jIrNoddhAra karAyA thA / inhIMkI prArthanAse rAjamallane AgarA meM nivAsa karate hue jambUsvAmIcaritako racanA kI hai| ataeva saMkSepameM kavi rAjamallakA samaya vikramakI 17vIM zatI hai | hamArA anumAna hai ki paJcAdhyAyIkI racanA kavine lATIsaMhitAke pazcAt vi0 saM0 1650 ke lagabhaga kI hogI / zro jugalakizora mukhtAra jIne likhA hai - " paJcAdhyAyIkA likhA jAnA lATIsaMhitAke bAda prAraMbha huA hai | athavA paMcAdhyAyIkA prAraMbha pahale huA ho yA pachei, isameM sandeha nahIM ki vaha lATIsaMhitA ke bAda prakAzameM AyI hai| aura usa vakta janatA ke sAmane rakhI gaI hai jabaki kavi mahodayakI yaha lokayAtrA prAyaH samApta ho cukI thii| yahI vajaha hai ki usameM kisI sandhi, adhyAya, prakaraNAdika yA prathakarttA ke nAmAdikI koI yojanA nahIM ho sakI aura vaha nirmANAdhIna sthiti meM hI janatAko upalabdha huI hai / " ataeva yaha mAnanA par3atA hai ki paJcAdhyAyo kavi rAjamallakI aMtima racanA hai aura yaha apUrNa hai 1 racanAe~ kavi rAjamallako nimnalikhita racanAeM prApta hotI haiM1. lATIsaMhitA 2. jambUsvAmIcarita 3. asthAtmakalamArttaNDa 4. paJcAdhyAyI 5. piGgalazAstra 1. zrI paM0 jugalakizora mukhtAra, vIra varSa 3 aMka 12-13 / 78 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI carita - isa caritakAvya meM puNyapuruSa jambUsvAmIkI kathA varNita hai / 13 sarga haiM aura 2400 padya / kathAmasvavarNana meM AgarA kA bahuta hI sundara varNana AyA hai / isa granthako racanA AgarAmaM hI sampanna huI hai / isa kAvyako kathAvastuko do bhAgoMmeM vibhakta kara sakate hai - pUrvabhava aura vartamAna janma / pUrvabhavAvalI meM bhAvadeva aura bhavadevake jovanavRttoMkA aMkana hai / kavine vidyaccaracorakA AkhyAna bhI varNita kiyA hai / Arabhake cAra paricchedo meM varNita sabhI AkhyAna pUrvabhavAvalIse sambandhita haiM / paJcama pariccheda se jambUsvAmIkA itivRtta AraMbha hotA hai / jambUkumArake pitAkA nAma arhadAsa thA / jambUkumAra bar3e hI parAkramazAlI aura vIra the| inhoMne eka madonmatta hAthIko vaza kiyA, jisase prabhAvita hokara cAra zrImanta seThoMne apanI kanyAoM kA vivAha unake sAtha kara diyaa| jambUkumAra eka munikA upadeza suna virakta ho gaye aura ve dIkSA lenekA vicAra karane lge| cAroM striyoMne apane madhura hAva-bhAvoM dvArA kumArako viSayabhogoMke lie AkarSita karanA cAhA para ve meruke samAna aDiga rahe / navavivAhitAoMkA kumArake sAtha nAnAprakArase rocaka vArtAlApa huA aura unhoMne kumArako apane vazameM karane ke lie pUrA prayAsa kiyA para anta meM ve kumArako apane rAgameM Abaddha na kara skiiN| jambUkumArane jinadIkSA grahaNakara tapazcaraNa kiyA tathA kevalajJAna aura nirvANa pAyA / 1 kavine kathAvastuko sarasa banAnekA pUrNa prayAsa kiyA hai| yuddhakSetrakA vardhana karatA huA kavi voratA aura raudratAkA mUrtarUpa hI upasthita kara detA hai"prasphuratsphuradasraughA bhaTAH sadazitAH pare / autpAtikA ivAnIlA solkA meghAH samutvitAH // karavA karAlA kare kRtvA'bhayozvaraH / pazyan mukharasaM tasmin svasaundayaM parijazivAn // karAeM vibhUtaM khakSmaM tulayatko'pyabhAdbhaTaH / prabhimisurivAnena svAmIsatkAramoravan // " jambUsvAmIcarita, a104-106 kavine isa saMdarbha meM duSpavimbI yojanA ko hai| samaraNeM maoNscara astra dhAraNa kiye hue boTA isa prakArake dikhalAI par3ate haiM jisaprakAra utpAtakAlameM nIle megha ukAse paripUrNa parilakSita hote hai / yaha nimittakAmi hai ki utpAtakAlameM TUTakara par3hanevAlI ulkAe~ baniyamita rUpase jhaTita yati karatI haiM aura ve nIle meSoMke sAtha milakara eka nayA rUpa prastuta karatI haiM / kavine isI bimbako apane mAnnasameM grahaNakara dIptimAna astroMse paripUrNa yoddhAoMkI AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 79 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhAkA citraNa kiyA hai| dvitIya pAmeM hAke agrabhAgameM dhAraNa kiye gaye karavAla meM yoddhAoM ko roSapUrNa apane mukhakA pratibimba dikhalAI par3atA hai / isa kalpanAko bhI kavine camatkRta rUpa meM grahaNa kiyA hai / isa prakAra jambUsvAmIcarita meM vimboM, pratIkoM, alaMkAroM aura rasabhAvoMkI sundara yojanA kI gaI hai / ekAdaza sagameM sUktiyoMkA sundara samAveza huA hai / lATI saMhitA -lATI saMhitA kI racanA kavine vairATa nagara ke jinAlaya meM kI hai / yaha nagara jayapurase 40 mIlakI dUrI para sthita hai| kisI samaya yaha virATa matsyadezako rAjadhAnI thaa| isa nagarakI samRddhi itanI adhika thI ki yahA~ koI dona-daridrI dikhAI nahIM par3atA / akabara bAdazAhakA usa samaya rAjya thA / aura vaho isa nagarakA svAmI tathA bhoktA thaa| jisa jinAlaya meM baiThakara kavine isa granthako racanA kI hai vaha sAdhu dUdAke jyeSTha putra aura phAmana ke bar3e bhAI ' nyotA'ne nirmANa karAyA thA / isa saMhitAgraMtha kI racanA karanekI preraNA dene vAle sAhU phAmanake vaMzakA vistAra sahita varNana hai / aura usase phAmana ke samasta parivArakA paricaya prApta ho jAtA hai| sAtha hI yaha bho mAlUma hotA hai ki ve loga bahuta vaibhavazAlI aura prabhAvazAlI the| inakI pUrvanivAsabhUmi 'DIkani' nAmako nagarI tho / aura ye kASThAsaMghI bhaTTArakoMkI usa gaddIko mAnate the, jisapara kramazaH kumArasena, hemacandra, padmanandi, yazaH kIrti aura kSemakIti nAmake bhaTTAraka pratiSThita hue the / kSa emakotibhaTTAraka usa samaya vartamAna the aura unake upadeza tathA Adezase ukta jinAlaya meM kitane hI citroMkI racanA huI thI / isa prakAra kavi rAjamallane verATanagara, akabara bAdazAha kASThAsaMgho bhaTTAraka baza, phAmana kuTumba, phAmana evaM vairATa jinAlayakA guNagAna kiyA hai| lATAsaMhitAmeM zrAvakAcArakA varNana hai aura ise 7 sargoM meM vibhakta kiyA gayA hai / prathama sarga meM 87 padya haiM aura kathA mukhabhAga varNita hai / dvitIya sarga meM aSTamUlaguNakA pAlana aura sahAvyasanatyAgakA varNana AyA hai / isa sarga meM 219 paca hai| tRtIya sarga meM samyagdarzanakA sAmAnyalakSaNa varNita hai aura caturtha sarga meM samyagdarzanakA vizeSa svarUpa nirUpita hai aura isameM 322 padya haiM / paJcama sarga meM 273 padmoM meM sahasA ke tyAgarUpa prathamANuJjatakA varNana kiyA gayA hai| SaSTa sagaM meM satyANuvrata, acauryANuvrata, brahmacaryANuvrata aura parigrahaparimANANuvratakA 206 padyoMmeM kathana kiyA gayA hai| isI adhyAyameM guNavrata aura zikSAvratoM kA bhI aticAra sahita varNana AyA hai / saptama adhyAya meM sAmAyika Adi pratimAoMkA varNana AyA hai / antameM 40 padya pramANa graMthakartAkI prazasti dI gaI hai / para isa prazasti meM kavikA paricaya aMkita nahIM hai / 80: tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA V Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'adhyAtmakamalamAsaMga'-choTI-sI racanA hai aura usameM adhyAtma-viSayakA kathana AyA hai| adhyAtmazAstrakA artha hai paropAdhike binA mUlavastukA nirdeza karanA adhyAtmarUpI kamalako vikasita karaneke lie yaha kRti saryake samAna hai| isapara 'samayasAra' Adi graMthoMkA prabhAva hai| isa graMthameM 4 adhyAya aura 101 kA hai| prathama ghaNaya kiyA aura baDAra donoM prakArake ratnatrayakA, dUsare adhyAya meM jIvAdi saptatatvoMke prasaMgase, dravya, guNa aura paryAya tathA utpAda, vyaya aura nauvyakA; tIsare adhyAyameM jIvAdi chaH dravyoMkA aura cauthe adhyAyameM Asrava Adi zeSa tattvoMkA nirUpaNa kiyA hai| piGgalazAstra-isameM chandazAstrake niyama, chandoMke lakSaNa aura unake udAharaNa Aye haiN| isakI racanA bhUpAla bhAramallake nimittase huI hai| ye zrIpAla jAtike pramukhapuruSa vaNikasaMghake adhipati aura nAgaurI tapAgaccha AmnAyake the / inake samaya meM isa paTTa para harSakotti adhiSThita the| isakI racanA nAgaurameM haI hai / aisA anumAna hotA hai ki kavi AgarAse nAgaura calA gayA thaa| bhUpAla bhAramalla bhI vahIMke rahanevAle the| ____pazcAdhyAyI-yaha graMtha apUrNa hai| phira bhI jainasiddhAntako hRdayaMgata karane. ke lie yaha graMtha bahuta upayogI hai| jisa prakAra anya graMthoMke nirmANakA hetu hai usI prakAra paJcAdhyAyIke nirmANakA bhI koI hetu honA cAhie / isameM sandeha nahIM ki isa graMthakI racanA kavine dIrghakAlIna abhyAsa, manana aura anubhavake bAda kI hai / maMgalAcaraNa pravacanasArake AdhArapara kiyA gayA hai / isa graMthake do hI adhyAya upalabdha hote haiN| prathama adhyAyameM sattAkA svarUpa, dravyake aMzavibhAga, dravya aura guNoMkA vicAra, pratyeka dravyameM saMbhava guNoMkA kathana, arthaparyAya aura vyaJjanaparyAyoMkA vizeSa varNana, guNa, guNAMza, dravya aura dravyAMzakA nirUpaNa bhI pAyA jAtA hai / draSyake vividha lakSaNoMkA samanvaya karane ke pazcAt guNa, guNoMkA nityatva, meda, paryAya, anekAntadRSTise vastuvicAra, sat padArtha, nayoMke bheda, nayAbhAsa, jIvanavya aura usake sAtha saMlagna karmasaMskArakA bhI kathana kiyA gyaa| dUsare adhyAyameM sAmAnyavizeSAtmaka vastusiddhike pazcAt amUrta padArthoM kI siddhi aura dravyoMkI kriyAvatI aura bhAvavatto zaktiyoMkA bhI kathana AyA hai / svAbhAvikI aura vaibhAvikI zaktiyoMke vicArake pazcAt jIvatattva, cetanA, jJAnIkA svarUpa, jJAnIke cihna, samyagdarzanakA lakSaNa, usake prazamAdi bheda, saptamaya, samyagdarzanake ATha aMga, tIna mUr3hatA AdikA bhI nirUpaNa AyA hai| isI adhyAyameM audayikamAvoMkA svarUpa, jJAnAvaraNAdi kokA AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 81 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra, mithyAtva Adi para prakAza DAlA gayA hai / jaina darzanako pramukha bAtoMkI jAnakArI isa akele graMthase hI saMbhava hai| isa prakAra rAjamallane upayogI kRtiyoMkA nirmANa kara zrutaparamparAke vikAsameM yoga diyA hai / kAvya pratibhAkI dRSTi se bhI rAjamalla kama mahatvapUrNa nahIM haiN| pagrasundara vi0 saM0kI 17vIM zasI meM padmasundara nAmake acche saMskRta-kavi hue haiN| paM0 padmasundara Anandameruke praziSya aura paM0 padmameruke ziSya the / kavine svayaM apaneko aura apane muruko paMDita limbA hai| isase yaha anumAna hotA hai ki paM0 pAsundara gaddIghara bhaTTArakake pANDeya yA paMDita ziSya rahe hoMge / bhaTTArakoMko gadhiyoM para kucha paMDita ziSya rahate the, jo apane guru bhaTTArakako mRtyuke pazcAt maTTArakapada so prApta nahIM karate the| para ve svayaM apanI paMDisaparamparA calAne rUpaye / bora unosayAs unake liya-pratikSiya paMDita kahalAte the| mAlumbarale 'bhavinyasaparita' kI racanA kI hai / aura isa graMthake mAsa. meM jo prazasti aMkita kI gaI hai usameM kASThAsaMgha, mAthurAnvaya aura puSkaragamake bhaTTArakoM kI paramparA bhI maMkita hai / kavike AzrayadAtA aura graMtha rakhanekI preraNA karanevAle sAhU rAvala inhIM bhaTTArakoMko AmnAyake the| graMga racokI preraNA saheM parasthAvara' meM usa samayake prasiddha panI sAhU rAbamallako prArthanAle prApta huI thii| yaha 'carasthAvara' mujaphpharanagara jilekA bataM. bhAna 'carathAvala' nAna par3atA hai| sAhU rAyamAla goyalagotrIya agravAla the| inake purnaja chAjU caudharI dezavisameM zilpAsa inake pAMca putra hue, jinameM eka narasiMha nAmakA bhI pA / sIke rokAra rAbavalla hue the / rAyamallakI do patniyAM thiiN| lane pravAparalI morandra nAmaka puSa gora bhImAhote udayasiMha, pati aura jananAmaka tIna putra hue| pItAli, kAti, mRmabhAna, bhAnumati aura kumArana kArakoM pIlimamApalI AyI hai| pAromAsa yA vipata kI pratilipi ko gaI hai| ___82 : tIrghakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitikA paM0 padmasundarane apane prabhthoMmeM racanAkAlakA aMkana kiyA hai / ataH inake sthitikAlake sambandhameM jAnakArI prApta karanA kaThina nahIM hai / prazastike anusAra bhaviSyadattacaritakA racanAkAla kArtika zuklA paMcamI vi0 saM0 1614 aura rAyamallAbhyudayakA racanAkAla jyeSTha zuklA paMcamI vi0 saM0 1615 hai / ataeva paM0 padmasundarakA samaya vi0 saM0 kI 17vIM zatI nizcita hai / canA paM0 padmasundarakI do hI racanAeM upalabdha haiM-- bhaviSyadattavarita aura rAthamallAbhyudayamahAkAvya / bhaviSyadattacaritameM puNyapuruSa bhaviSyadattakI kathA aMkita hai| zrI paM0 nAthUrAmajI premIko sUcanAke anusAra phAlguna zuklA saptamI vi0 saM0 1615 kI likhita bhaviSyadattacaritakI apUrNa prati baMbaIke ailaka pannAlAla sarasvatI bhavanameM vidyamAna hai / bhaviSyadattakI kathA pA~ca sargoM yA paricchedoM meM vibhakta hai / rAyamallAbhyudayamahAkAvya meM 25 saga~ haiM / isameM 24 tIrthaMkaroMke jIvanavRtta gumphita kiye gaye haiM / graMthakA prAraMbhika aMza aura antyaprazasti itihAsa kI dRSTise upayogI hai| graMthakai antameM puSpikAvAkya nimnaprakAra likhA gayA hai " iti zrIparamAptapuruSacaturviMzatitIrthaMkaraguNAnuvAdacarite paM0 zrIpadmameruvineye paM0 padmasundaraviracite varddhamAnajinacaritamaMgalakIrttanaM nAma paMcavizaH sargaH / " paM0 jinadAsa paM0 jinadrAsa Ayurvedake niSNAta paMDita the / inake pUrvaja haripatiko padyAvatIdevIkA vara prApta thA / ye perIjazAha dvArA sammAnita the / inhIMke vaMza meM padyanAmaka zreSTha hue, jinhoMne yAcakoMko bahuta-sA dAna diyA / padma atyanta prabhAvazAlI the / aneka seTha, sAmanta aura rAjA inakA sammAna karate the / padmakA putra vaidyarAja bijha thaa| bijhane zAha nasorase utkarSaM prApta kiyA thaa| inake dUsare putrakA nAma suhujana thA, jo vivekI aura vAdirUpI mRgarAjoMke liye siMhake samAna thA / yaha bhaTTAraka jinacandrake padapara pratiSThita huA aura isakA nAma prabhAcandra rakhA gyaa| isane rAjAoM jaiso vibhUtikA parityAga kiyA thaa| ukta bijhakA putra ghamaMdAsa huA, jise mahamUhazAhane bahumAnyatA pradAna kI thii| yaha vaidyaziromaNi aura yazasvI thaa| inakI dharmapatnIkA nAma AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 83 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmazrI thA, jo advitIya dAnI sadRSTirUpase manmapavijayI aura hasamukha thii| isakA rekhA nAmaka putra AyurvedazAstrameM pravINa vaidyoMkA svAmI aura loka. prasiddha thaa| rekhA cikitsaka honeke kAraNa raNastambha nAmaka durgameM bAdazAha zerazAhake dvArA sammAnita hue the 1 prastuta jinadAsa rekhAke hI putra the| inakI mAtAkA nAma rekhazrI aura dharmapatnIkA nAma jinadAsI thA, jo rUpalAvaNyAdi guNoMse alaMkRta thii| paM0 jinadAsa raNastaMbha durgake samIpastha navalakSapurake nivAsI the|' sthitikAla jinadAsakI eka 'holIreNukAcarita' racanA upalabdha hai| isa racanAke antameM kavine isakA lekhana-kAla diyA hai / ataH jinadAsake samayameM kisI bhI prakArakA vivAda nahIM hai / prazastimeM likhA hai vasukhakAyazItAMzumite (1608) saMvatsare tthaa| jyoSTamAse site pakSe dazamyAM zukravAsare // 61 / / akAri graMthaH pUrNona nAmnA dRTiprabodhakaH / zreyase bahupuNyAya mithyAtvApohahetave / / 62 / / arthAt vi0 saM0 1608 jyeSThazuklA dazamI zukravArake dina yaha grantha pUrNa huA hai| paM0 jinadAsane yaha grantha bhaTTAraka dharmacandake ziSya bhaTTAraka lalitakottike nAmase aMkita kiyA hai| puSpikAvAkyameM likhA hai 'iti zrIpaMDitajinadAsaviracite munizrIlalitakIttinAmAGkite holIreNukAparvacarite darzanaprabodhanAmni dhUliparva-samayadharma-prazastivarNano nAma saptamo'dhyAyaH / rakhamA paMDita jinadAsakI eka hI racanA prApta hai--'holikaarenncrit'| isa racanAmeM paJcanamaskAramaMtrakA mahAtmya pratipAdita hai| racanA sAta adhyAyoM meM vibhakta hai / zlokasaMkhyA 843 hai| kavine zerapurake zAntinAthacaityAlayameM 51 padyoMvAlI holIreNukAcaritakI pratikA avalokanakara 843 padyoMmeM ise samApta kiyA hai| kAvyattvakI dRSTise yaha racanA sAmAnya hai| brahma kRSNadAsa brahma kRSNadAsa lohapattana nagarake nivAsI the| inake pitAkA nAma harSa 1. jainagnanyaprazastisaMgraha, prastAvanA, pR. 32-33 / 84 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura mAtAkA nAma vorikA devI thaa| inake jyeSTha bhrAtAkA nAma maMgaladAse thA | ye donoM bhAI brahmacArI the| brahma kRSNadAsane munisuvratapurANakI prazastimeM rAmasena bhaTTArakakI paramparAmeM hue aneka maTTArakoMkA smaraNa kiyA hai / brahma kRSNadAsa kASThAsaMghake bhaTTAraka bhuvanakIrttike paTTadhara bhaTTAraka ratnakIrttike ziSya the / bhaTTAraka ratnakIrti nyAya, nATaka aura purANAdike vijJa the / brahma kRSNadAsakA vyaktitva Atma-sAdhanA aura grantha-racanAko dRSTise mahattvapUrNa hai / sthitikAla brahma kRSNadAsane apanI racanA munisuvratapurANameM usake racanAkAlakA nirdeza kiyA hai| batAyA hai ki kalpaballI nagarameM vi0 saM0 1681 kArtika zuklA trayodazIke dina aparA samaya meM grantha pUrNa huA / likhA hai www 'indraSTaTcandramate'tha varSe (1681) zrIkAtrtikAravye dhavale va pakSe / jIye trayodazyaparAnhayA me kRSNena saukhyAya vinirmito'yaM // 96 // lohapattananivAsamahebhyo harSa evaM vANijAmina harSaH / satsutaH kavividhiH kamanIyo bhAti maMgalasahodarakRSNaH // 97 // zrI kalpavallInagare gariSThe zrIbrahAcArIzvara eSa kRSNaH / kaMThAvalaMbyUjjitapUramallaH pravarddhamAno hitamA [sa] tAna ||18|| ina prazasti-padyoMmeM kavine apaneko brahmacArI bhI kahA hai tathA inake AdhAra para kavikA samaya vi0 kI 17vIM zatI hai / racanA munisuvratapurANa meM kavine 20veM tIrthaMkara munisuvratakA jIvana aMkita kiyA hai / isameM 23 sandhi yA saga~ haiM / aura 3025 padya haiN| yaha racanA kAvyaguNoMkI dRSTise bhI acchI hai| upamA, utprekSA, rUpaka arthAntaranyAsa, vibhAcanA Adi alaMkAroM kA prayoga pAyA jAtA hai| isakI prati jayapurameM surakSita hai / abhinava cArukIrti paMDitAcArya abhinava cArukIti paMDitAcArya dvArA viracita 'prameyaratnAlaMkAra' nAmaka prameya ratnamAlAko TIkA prApta hotI hai| isa grantha ke pratyeka pariccheda ke antameM nimnalikhita puSpikAvAkya upalabdha hotA hai AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 85 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "iti zrImatsyAdvAdasiddhAntapArAvArapArINamAnasya dezIgaNApragaNyasya zrImatelugulapuranivAsarasikasyAbhinavacArukotipaNDitAcAryasya kRtau parIkSAmukhasUtravyAkhyAyAM prameyaralAlaGkArasamAkhyAyAM pramANasvarUpaparicchedaH prthmH|" isase spaSTa hai ki abhinava cArukIti paNDitAcArya dezogaNake AcArya the aura belugulapurake nivAsI the / syAdvAdavidyAma nimnAta the / ataeva acche yAyika aura tArkikake rUpameM unakI khyAti rahI hogii| prazastike anusAra graMthakAra dezIgaNa pustakagaccha kundakundAnvaya iMgulezvaralike AcArya the / aura paramparAnusAra zravaNabelagola paTTapara AsIna hue the| yaha paramparara 11voM zatImeM AraMbha huI aura isameM cArukIti nAmake aneka paTTAdhIza hue| kabhI-kabhI zrutakIrti, ajitakati Adi katipaya anya nAmoMke bhI bhaTTAraka hue haiM / para adhikatara cArukIti nAmake bhaTTAraka hue haiN| paraspara bheda batalAneke lie abhinava, paMDitadeva, paMDitArya, paMDitAcArya Adi vizeSaNoMmeMse eka yA do vizeSa prayukta hote rahe haiN| abhinava paMDitAcArya cArukottikI eka anya racanA 'gItavItarAga' bhI upalabdha hai / isa granthameM kavine nimna likhita prazasti aMkita kI hai "gAne yavaMzAMbudhipUrNacandraH yo devarAjojani rAjaputraH, tasyAnurodhena ca gItavItarAgaprabandhaM munipazcakAra / / 1 / / drAbiDadezaviziSTa siMhapure labdhazastajanmAsau; belumolapaNDisavaryazcakre zrIvRSabhanAthaviracitam // 2 // svasti zrIbelagole dobaMlijalanikaTe kundakundAnvayeno' bhUtaM stutyA pustakAlazrutagubharaH khyAtadezogaNAryaH, vistIrNAzeSarItipraguNarasaMbhUtaM gItayugvItarAgam zastAdhIzaprabandhaM bRdhanutamatanot paNDitAcArya varyaH / iti zrImadAyarAjagurubhUmaNDalAcAryavarNamahAvAdavAdazvarAyavAdipitAmahasakalavidvajjanacakravattiballAgarAyajIvarakSApAla kRtyAyane kavi rudvAlIvirAjitazrImaddelugulasiddhasiMhAsanAdhIzvarazrImadabhinavacArukIrtipaNDitAcAryavayaMpragItavItarAgAbhivAnASTapadI samAsA / " isa prazastise spaSTa hai ki abhinava paMDitAcAryakA janma dakSiNa bhAratake siMhapura meM huA thA | jaba zravaNabelagolameM bhaTTAraka pada prApta kiyA, to inakA upAdhinAma cArukItti ho gayA / kavine gaMgavaMzake rAjaputra devarAjake anurodha se gItavItarAgakI racanA samApta kI hai| 86 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinava paMDitAcAryakA ullekha zravaNabelagolake nimnalikhita abhilekhameM pAyA jAtA hai 'svasti zrImUlasaGghadeziya gaNapustakagaccha koNDakundAnvayada zrImadabhinavacArukItti paNDitAcAryyara ziSyalusamyaktvAdyaneka-guNa-gaNAbharaNabhUSite rAyapAtracUDAmaNibelUgulada maGgAyi mADisida tribhuvanacUDAmaNiyemba caityAlaya ke maGgalamahA zrI zrI zrI / " isa abhilekhase abhinava paNDitAcAryakA samaya zaka saM0 2247ke pUrva honA cAhie / inhoMne apane ziSya maGgAyase tribhuvanacuDAmaNi caityAlayakA nirmANa karAyA thA, jo kAlAntara meM mAya vasati ke nAmase prasiddha huA / dUsare abhinava paNDitAcAryakA nirdeza zak saM0 1466, I0 san 1544ke abhilekha meM pAyA jAtA hai| vijayanagaranareza devarAyakI rAnI bhomAdevIse ina abhinavapaMDitAcAryane zAntinAthabasatikA nirmANa karAyA thA / ataH isa AdhAra para abhinava paNDitAcAryakA samaya vi0 kI 16vIM zatI siddha hotA hai / batAyA hai "svasti zrImad rAya-rAja-guru- maNDalAcAryyaM mahAvAdavAdIzvara rAyavAdipitAmaha sakaLavidvajjana- cakravattigalu' ballAla rAya jIva rakSapAlakAdyaneka birudAvali virAjamAna rumapya zrImaccArukItti paNDita devarugala praziSTharAdatacchiSya zrImadabhinava cArukIrti paNDita - devarugala priya ziSya rAvatasyAgrajaziSya zrI mAccarukIrti paNDitadevarugala satIrthya rAda zrImacchAntikIrti devaru (ga) lu zakavaSa // " hamArA anumAna hai ki ye dvitIya abhinava paNDitAcArya ho gItavItarAga aura prameyaratnamAlAlaMkArake racayitA haiM / gItavItarAga para I0 san 1842 ko bombharasakI kannar3a TIkA bhI prApta hai| gItavItarAgakI pANDulipi I0 san 1758 kI upalabdha hai / ataeva abhinava paNDitAcAryakA samaya I0 san kI 16vIM zato honA caahie| DA0 e0 ena0 upAdhyene inake samayakI pUrva sImA 1400 I0 aura uttara sImA 1758 batalAyI hai | hamArA anumAna hai ki madhyameM inakA samaya I0 sankI 16vIM zatI honA cAhie / racanAe~ abhinava paMDitAcAryakI do racanAe~ upalabdha haiM---gItavItarAga aura prameyaratnAlaMkAra | gItavItarAga meM prabandhagIta likhe gaye hai / kavine svArAdhya RSabha1. jaina zilAlekhasaMgraha, prathama bhAga, mANikacandadigambara jaina granthamAlA, prabhAGka, 28, abhilekhasaMkhyA 132 / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 87 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devake daza janmoMko kathA gonoMmeM nibaddha kI hai / kathAvastu 25 pabandhoMmeM nibhakta . hai| prathama prabandhameM mahAbalakI prazaMsA, dvitIyameM mahAbalakA vairAgyotpAdana, tRtIyameM lalitAGgakA vanavihAra, caturtha meM zrImatIkA jAtismaraNa, paMcamameM vanajaMghakA paTTakArtha vivaraNa, SaSThameM vanajaMdha aura zrImatIke saundaryakA citraNa, saptamameM zrImatIkA virahavarNana, aSTamameM bhogabhUmivarNana, navamameM AryakA-guruguNa smaraNa, dazamameM zrIdharakA svargavaibhavavarNana, ekAdazameM suvidhi putrasambodhana, dvAdazameM acyutendra ke divya zarIrakA varNana, prayodazameM vananAbhike zArIrika saundaryakA citraNa, caturdazameM sarvArthasiddhi vimAnakA citraNa, pandrahaveMmeM marudevIkA nirUpaNa, solahaveMmeM marudevIke svapna, saptadazameM prabhAta varNana, aThArahavema jinajanmAbhiSeka, unnIsaveMmeM paramaudArika zarIra, bIsavemeM RSabhadevakA vairAgya, ikkIsava meM RSabhadevakA tapa, bAisameM samavazaraNakA varNana, teisameM samavazaraNabhUmikA citraNa aura caubIsaveMmeM aSTaprAtihAriyoM kA kathana AyA hai| prasaMgavaza lalitAdevako kathAko paryApta vistRta kiyA gayA hai / gotikAvyako dRSTise yaha kAvya atyanta sarasa aura madhura hai / kavi zrImatIko bhAvanAkA citraNa karatA huA kahatA hai--- 'candaliptasuvarNazarIrasudhautabasanabaraporam, mandarazikharanibhAmalamaNiyutasannulamukuTamudAram / kathamiha lapsye divijavaraM mAninimanmathakeliparam / / induvidvaryAnabhamaNikuNDalamaNDitagaNDayagezam, candiradalasamaniTilavirAjitasundaratilakasukezam // ' prameyaratnamAlAlaMkAra-yaha navyazailImeM likhI gaI prameyaratnamAlAkI TIkA hai / lekhakane prameyaratnamAlAmeM Aye hue samasta viSayoMkA spaSTIkaraNa navyazelImeM kiyA hai| pramANake lakSaNako vyAkhyA karate hue nyAyakumudacandra, prameyakamalamArtaNDa Adi granthoMse viSaya-sAmagrI grahaNakara Aye hue prameyoMkA spaSTIkaraNa kiyA hai| pramANa-lakSaNameM sAMkhya, prAbhAkara Adike matoMkI bhI samIkSA kI hai / isa prathako cAra vizeSatAeM haiM 1. mUla muddoMkA spaSTIkaraNa / 2. vyAkhyAnako vistRta aura maulika banAneke hetu granthAntaroMke uddharaNoMkA samAveza / 3. gar3ha viSayoMkA pada-vyAkhyAnake sAtha spaSTIkaraNa | 4. viSayake gAMbhIryake sAtha praur3habhASAkA samAveza / 88 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra granthakArane apane isa prabheyaratnamAlAlaMkArako eka svataMtra graMthakA sthAna diyaa| vahA~ udAharaNArthaM kucha saMdarbhAMza upasthita kiyA jAtA hai jJAnako pramANa siddha karate hue bauddhamata kI samIkSA nimna prakAra kI hai"atrAhuryoddhA, advetinazca - jJAnaM dvividhaM nirvikalpakaM savikalpakaM ceti / tatra nayanonmIlanAntaraM niSprakArakaM" vastusvarUpamAtraviSayakaM jJAnaM yajjAyate tanirvikalpakam / uktaM ca- kalpanApoDhamabhrAntaM prathamaM nirvikalpakam | bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam / iti // - kalpanA padavAcyatvaM tadapor3ha tadaviSayakamityarthaH / kSaNikaparamANurUpasvalakSaNAtmakazuddhavastuviSayakaM saugattamate nirvikalpakam / apohasya padavAcya sve'pi svalakSaNe tadabhAvAt svalakSaNa viSayake nirvikalpake padavAcyatvasya bhAnaM na sambhavati / na ca svalakSaNasya padavAcyatvaM kuto nAstIti vAcyam / padavAcyatvaM hi padasaGketaH / sa khalu vyavahArArthaH saMketakAlamArabhya vyavahArakAlaparyantasthAyini padArthe yujyate / " prameyaratnamAlAlaMkAra meM aneka navIna tathyoM kA samAveza lekhakane kiyA hai| aruNamaNi aruNamaNi bhaTTArakatakIttike praziSya aura budharAghavake ziSya the| inhoMne gvAliyara meM jainamandirakA nirmANa karAyA thaa| inake jyeSTha ziSya budharatnapAla the, dUsare vanamAlI aura tIsare kAnarasiha / aruNamaNi inhIM kAnarasiMha ke putra the| inhoMne ajitapurANa ke anta meM apanI prazasti aMkita kI hai | aruNamaNikA aparanAma lAlamaNi bhI hai| prazasti meM batAyA hai ki kASThAsaMgha meM sthita mAthuragaccha aura puSkaragaNameM lohAcAryake anvaya meM honevAle bhaTTAraka dharmasena, bhAvasena, sahasrakIti, guNakIrti, yazaH kIrti, jinacandra zrutakIttike ziSya budharAghava aura unake ziSya budharatnapAla, vanamAlI bora kAnarasiMha hue hai| inameM kAnarasiMhake putra aruNamaNi yA lAlamaNi hai / sthitikAla ajitapurANa meM granthakA racanAkAla aMkita hai, jisase aruNamaNikA samaya nirvivAda siddha hotA hai| prazasti meM likhA hai rasa-vRSa-yati-candre niyamita sitavAre vaijayaMtI - dazAmyAM / khyAtasaMvatsare (1716 ) 'smin AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 89 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajitajinacaritraM bodhapAtraM budhAnA / racitamamalavAgmi-rakta.ratnena tena ||40 / / mudgale bhUbhujAM zreSThe raajye'vrNgsaahike| jahAnAbAda-nagare pAzcanAjinAlaye / / 4 / / arthAt aruNamaNine auraMgajebake rAjyakAlameM vi0 sa0 1716 meM jahAnAbAda nagara vartamAna naI dillI ke pArzvanAtha jinAlayameM ajitanAthapurANakI samApti kI hai / ataH kavikA samaya 18vIM zatI hai / racanA __ kavikI eka hI racanA ajitanA upalakA hai: inakI jAtibhitrI jaina siddhAnta bhavana ArAmeM bhI hai| dvitIya tIrthakara ajitanAthakA jIvanavRtta varNita hai| jagannAtha jagannAtha saMskRta-bhASAke acche kavi haiM / ye bhaTTAraka narendrakIttike ziSya the| inakA vaMza khaNDelavAla thA aura pomarAja zreSTike suputra the| inakA bhAI vAdirAja bhI saMskRta-bhASAkA praur3ha kavi thaa| inhoMne vi0 saM0 1729 meM vAgbhaTAlaMkArakI kavicandrikA nAmakI TokA likhI thii| ye takSaka vattamAna ToDA nAmaka nagarake nivAsI the| vAdirAjake rAmacandra, lAlajo, nemidAsa aura vimaladAsa ye cAra putra the| vimaladAsake samayameM ToDAmeM upadrava huA thA, jisameM bahutase anya bhI naSTa ho gaye the| bAdirAja rAjA jayasiMhake yahAM kisI uccapadapara pratiSThita the| kavivara jagannAthane kaI sundara racanAeM likhI haiN| sthitikAla jagannAthane vi0 saM0 1699 meM caturvizatisandhAna svopATIkAsahita likhA hai| inakA samaya 17 vIM zatIkA anta aura aThArahavIM zatIkA prAraMbha honA caahie| zrI paM0 paramAnandajI zAstrIle jainAtyaprazattisaMgraha prathama bhAgakI prastAvanAmeM kavivara jagannAthakI kaI racanAoMkA nirdeza kiyA hai| inake anusAra kaviko sAta racanAeM haiM 1. caturvizatisandhAna svopajJa 2. sukhanidhAna 90 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AvArya-paramparA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. jJAnalocanastotra 4. zRMgArasamudrakAvya 5. zvetAmbara-parAjaya 6. neminarendrastotra 7. suSeNacaritra / caturvizatisandhAnakAvyameM eka hI padya hai, jisake 24 athaM kavine svayaM kiye haiM / pahA isa prakAra hai-- zreyAn zrIvAsupUjyo vRSabhajinapati: zrIgumAGko'ya dharmoM yaMpuSpadanto munisuvratajino'nantavAk zrIsupAzvaH / zAntiH padmaprabhoro vimalavibharasau varddhamAnopyajAko malliminamiyA~ sumatikhatu sacchIjagannAthadhIram // " isa padyameM 24 tIrthaMkaroMko namaskAra kiyA gayA hai| kavine pRthak-pRthak 24 artha likhe haiN| dUsarI kRti sukhanidhAna hai, jisakI racanA kavi jagannAyane tamAlapurameM kI hai / isa granthameM kavine apanI eka anya kRtikA bhI ullekha kiyA hai / 'atyAdha asmAbhiruktaM 'zrRMgArasamudrakAvye vAkya ke sAtha zRMgArasamudrakAvyakI sUcanA dI hai / ataH kaSiko yaha racanA bhI mahattvapUrNa rahI hogI / eka anya kRti zvetAmbara-parAjaya hai| isameM zvetAmbarasammata kelibhaktikA satika nirAkaraNa kiyA hai| isa paMcameM bhI eka anya kRtikA nirdeza milatA hai| vaha kRti haiM 'svopajhaneminarendrastotra' / isa kRtikI racanA kavine vi0 saM0 1703 meM kI hai / kissA hai "vatse guNAghrajItendupute (1773) dvIpotsave dine / mRtti vAdaH samAtoyaM sitambara-kuyuktihA // 1 // pati patAmbara-parAjaye kaSi-gamaka-bArivAmitvaguNAlaMkRtena khohilla bakodamapomarAjalasutena pacAyavAdinA kRte kevalinirAkaraNa smaaptm|" kaviko eka anya racanA 'suSeNacarita'kA bhI nirdeza milatA hai / yaha aMka mAraka mahendrakosike Amera-zAstramaNDArameM surakSita hai| susaniyAmA kI kathA aMkita hai| yaha pAMca paricchedoMmeM meM karisamamt dhAcAryatulya kAmyakAra evaM palaka : 11 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "vIrA vizuddhamatayo mama saccaritraM kurvantu zuddhamiha yama viparyayoktaM / dIpo bhavetkila kare na tu yasya puMso doSo na cAsti patane khalu tasya loke 11 AcArya pUrNendu- samasta kI tti-sarojakIrtyAdinidezato mai / kRtaM caritra supurAMtamAle zrIpAlarAjJaH zaMdhAmanAmnA / / 209 || isa prakAra kavi jagannAtha gadya-padyaracanA meM siddhahasta dikhalAI par3ate haiM / sukhanidhAnameM videhakSetrastha zrIpAlakA carita nibaddha kiyA gayA hai| 92 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda apabhra za-bhASAke kavi aura lekhaka prAkRta aura saMskRtakai sAtha apabhraMzane kAvyabhASAke siMhAsanako alaMkRta kiyA | gurjara, prAtihAra, pAlavaMza, cAlukya, cauhAna, cedi, gahar3avAla, candela, paramAra Adi rAjAoMke rAjyakAlameM apabhraMzakA paryApta vikAsa huaa| chaThavIM zatIse caudahavIM zatI taka apabhraMzameM aneka mAnya AcArya hue, jinhoMne apanI lekhanIse apabhraMza-sAhityako maulika kRtiyAM samarpita kii| apabhraMzakA sabase purAnA ullekha pataJjalike mahAbhASyameM milatA hai| bharatamunine apane nATyazAstrameM bhI apabhraMzakA nirdeza kiyA hai| himavata, sindhu, sauvIra tathA anya dezoMmeM ukArabahulA bhASAko apabhraMza kahA hai|' bhAmaha, daNDI, rudraTa Adi AcAryoMne bhI apabhraMzako kAvyabhASA honekA saMketa kiyA hai| chaThI zatIke ballabhIke rAjA guhasenake eka tAmralekhameM saMskRta, 1. nATyazAstra 18182 / - 93 - Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta aura apabhraMza ina tIna bhASAoM meM prabandha-racanA likhane ke liye niyamana kiyA hai / 8vIM zatAbdI taka Ate-Ate apabhraMza-kAvyakA rUpa itanA vizruta aura lokaraMjaka ho cukA thA ki udyotanasurine apanI kuvalayamAlA (vi0 saM0 835) meM saMskRta, prAkRta aura apabhraMzako tulanA karate hue likhA hai-saMskRta apane bar3e-bar3e samAsoM, nipAtoM, upasagI, viktiyoM aura ligAko durgamatA kAraNa durjana hRdayake samAna viSama hai| prAkRta samasta kalA-kalApoMke mAlArUpI jana-kalloloMse saMkula lokavRtAntarUpI mahodadhi-mahApuruSoMke mukhase nikalI huI amRtadhArAko vindu-sandoha evaM eka-eka kramase varNa aura padoMke saMghaTanase nAnAprakArakI racanAoMke yogya hote hue sajjana-vacanake samAna sukhasaMgama hai aura apabhraMza saMskRta, prAkRta donoMke zuddha-azuddha padoMse yukta taraMgoM dvArA raMgIlI cAlavAle navavarSAkAlake meghoM ke prapAtase puradvArA plAvita nadIke samAna sama aura viSama hotI huI praNaya-kupitA praNayinIke vArtAlApake samAna manohara hotI hai| rAjazekhara, hemacandra Adine bhI apabhraza-bhASAke kAmpoSita rUpapara vicAra kiyA hai aura sabhIne muktakaNThase apabhraMzako kAdhyakI bhASA svIkAra kiyA hai| mahAkavi kAlidAsake 'vikramorvazIya' nATaka meM apana'zake anya prabandha-kAvyoMkI apekSA bhASAkA sarvAdhika samRddha aura pariSkRta rUpa prApta hotA hai| 8vIM zatIse apabhra zake prabandha-kAvyoMko paramparA prApta hone lagI hai| baumuhu-caturmukhakA abataka koI kAvya upalabdha nahIM hai / para 'paumacariu' ko utthAnikA evaM prazastise yaha dhvanipta hotA hai ki caturmukhadevane mahAbhAratakI kathA likhI thii| paJcamI-parita bhI unakI koI racanA rahI hai| bataeva saMkSepameM yahI kahA jA sakatA hai ki ina lekhakoMne saMskRta aura prAitake samAna ho apabhraMza-bhASAmeM bhI sarasa kAvya-racanAeM likhI haiN| ina racanAboMmeM kAmyatattvake sAtha darzana maura AvArake siddhAnta bhI prApsa hote haiM / hama yahI apabhraza-bhASAke kamiyoMkA itivRtta aMkita kreNge| vastuta: madhyakAlIna sAhityakA itihAsa hI apanasakA itihAsa hai| jaimAcAryoM ne isa bhASAmeM sahasroM racanAe~ likhI haiN| kavi caturmukha caturmukha kavi apana zake khyAtiprApta kavi haiN| svayaMbhune apane 'paumacarita 'riTuNemi-carita' aura 'svayaMbhuzchanda' meM caturmukha kavikA ullekha kiyA hai / mahAkavi 94 : tIrthakara mahAvIra aura unakI bhAvArya-paramparA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpadantane bhI apane mahApurANa meM apane pUrvake granthakartAoM aura kaviyoMkA ullekha karate hue caumuha (caturmukha) kA nirdeza kiyA hai / likhA hai | cahu sayaMbhu sariharisu doNu, gAloiu kaiIsANu vANu / ' arthAta na maiMne caturmukha svayaMbha, zrIharSa aura droNakA avalokana kiyA na kavi ISANa aura cANakA hI / kavi puSpadanta 69vIM sandhimeM bhI rAmAyaNakA prArambha karate hue svayaMbhu aura caumuhakA pRthak-pRthak nirdeza kiyA hai-- kairAu sayaMbhu mahAyariu, so sayaNasahAsaha pariyariu / sukaittaNu sIsau kAI tahiM // caumuha nayAri muhAI jahi P arthAt svayaMbhu mahAna AcArya haiN| unake sahasroM svajana haiM aura caturmukhake to cAra mukha haiM, unake Age sukavitva kyA kahA jAye / } hariSeNate apanI dharma-parIkSA meM caturmukhakA nirdeza kiyA, 'riTTaNemicariu' meM svayaMbhUne likhA hai ki piMgalane chanda - prastAra, bhAmaha aura daNDIne alaMkAra, vANane akSarADambara, zrIharSane nipuNatva aura caturmukhane chardanikA dvipadI aura koMse jaTita paddhar3iyA~ dI haiM / ataeva spaSTa hai ki caturmukha svayaMbhuke pUrvavartI haiM / 'paumacariu' ke prArambhameM batAyA hai ki caturmukhadeva ke zabdoMko svayaMbhudevakI manohara vANIko aura bhadrakavike 'gograhaNa' ko Aja bhI kavi nahIM pA sakate haiM / isa taraha jalakrIr3Ake varNanameM svayaMbhukI, 'gograha' kathAmeM caturmukhadevakI aura 'matsyabheda' meM bhadrako tulanA Aja bhI kavi nahIM kara sakate / DaoN0 hIrAlAlajI jaina aura pro0 eca0 DI0 velaNakarane bhI caturmukhako svayaMbhuse pRthak aura unakA pUrvavartI mAnA hai / paddhar3iyA chandake kSetra meM caturmukhakA sarvAdhika mahattvapUrNa sthAna hai / sambhavataH inakI do racanAe~ rahI haiM-mahAbhArata aura paJcamIcariu / Aja ye racanAe~ upalabdha nahIM haiM / ataH inake kAvya-saundarya ke sambandha meM kucha nahIM kahA jA sakatA hai / mahAkavi svayaMbhudeva mahAkavi svayaMbhu apabhraMza- sAhityake aise kavi haiM, jinhoMne lokarucikA sarvAdhika dhyAna rakhA hai / svayaMbhukI racanAe~ apabhraMzakI AkhyAnAtmaka racanAe~ haiM, jinakA prabhAva uttaravartI samasta kaviyoMpara par3A hai / kAvya 1. puSpadantakA mahApurANa, mANikacandragranthamAlA, 115 / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 95 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racayitA ke sAtha svayaMbhu chandazAstra aura vyAkaraNake bhI prakANDa paNDita the / chandacUDAmaNi, vijayaparizeSa ora kavirAja dhavala inake viruda the / kavi svayaMbhU ke pitAkA nAma mArutadeva aura mAtAkA nAma padminI thA / mArutadeva bhI kavi the| svayaMbhune chandameM 'tahA ya mAuradevassa' kahakara unakA nimnalikhita dohA udAharaNasvarUpa prastuta kiyA hai laddhau mitta bhamaMteNa rakSaNA aravadeNa / so sijjate sijjai vi taha bharai bharateNa // 4-9 svayaMbhudeva gRhastha the, muni nahIM / 'paumacaritra' se avagata hotA hai ki inakI kaI patniyAM thIM, jinameM doke nAma prasiddha haiM - eka aiccabA (AdityambA) aura dUsaro sAmibdhA / ye donoM hI patniyA~ suzikSitA thIM / prathama patnIne ayodhyAkANDa aura dUsarIne vidyAdharakANDakI pratilipi kI thI / kavine ukta donoM kANDa apanI patniyoMse likhavAye the / svayaMbhudevake aneka putra the, jinameM sabase choTe putra tribhuvanasvayaMbhu the / zrIpremIjIkA anumAna hai ki tribhuvanasvayaMbhukI mAtAkA nAma suavvA thA, jo svayaMbhudevakI tRtIyA patnI thiiN| zrIpremIjIne apane kathana kI puSTike liye nimnalikhita padya uddhRta kiyA hai sabve vi suA paMjarasuaJca par3hi makkharAI sikkhati / kairAassa suo suavva-sui-ganbha saMbhUo // apabhraMza meM 'sua' zabdase suta aura zukra donoMkA bodha hotA hai / isa padya meM kahA hai ki sAre hI suta piMjare ke sukhoMke samAna par3he hue hI akSara sIkhate haiM, para kavirAjasuta tribhuvana zruta iva zrutigarbhasambhUta hai'| yahA~ zleSa dvArA suabbAke zuci garbhase utpanna tribhuvana artha bhI prakaTa hotA hai| ataeva yaha anumAna sahaja meM hI kiyA jA sakatA hai ki tribhuvana svayaMbhukI mAtAkA nAma suabbA thA / svayaMbhu zarIrase bahuta dubale-patale aura U~ce badake the| unakI nAka capaTI aura dA~ta virala the / svayaMbhukA vyaktitva prabhAvaka thA / ve zarIra se kSINa kAya hone para bhI jJAna se puSTakAya the| svayaMbhUne apane vaMza, gotra AdikA nirdeza nahIM kiyA, para puSpadantane japane mahApurANa meM inheM ApulasaMghIya batAyA hai / isa prakAra ye yApanIya sampradAya ke anuyAyI jAna par3ate haiM / 1. anekAnta, varSa 5, kiraNa 8-9, 0 299 / 2. jaina sAhitya aura itihAsa, prathama saMskaraNa, pR0 374 / 96 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaMbhune apane janmase kisa sthAnako pavitra kiyA, yaha kahanA kaThina hai, para yaha anumAna sahajameM hI lagAyA jA sakatA hai ki ve dAkSiNAtya the| unake parivAra aura sampakI vyaktiyoMke nAma dAkSiNAtya haiN| mArutadeva, dhavalaiyA, bandaiyA, nAga AiccaMbA, sAmiaMbbA Adi nAma karnATakI haiM / aptaeva inakA dAkSiNAtya honA abAdhita hai 1 svayaMbhudeva pahale dhanaJjayake Azrita rahe aura pazcAt dhavalaiyAke / 'paumacarita' kI racanAmeM kavine dhanaJjayakA aura 'riTThaNemicarita' kI racanAmeM ghavalaiyAkA pratyeka sandhimeM ullekha kiyA hai| spirinA kavi svayaMbhudevane apane samayake sambandhameM kucha bhI nirdeza nahIM kiyA hai| para inake dvArA smata kavi aura anya kaviyoM dvArA inakA ullekha kiye jAnese inake sthitikAlakA anumAna kiyA jA sakatA hai / kavi svayaMbhudevane 'paumacariu' aura 'riTThaNemicariu'meM apane pUrvavartI kaviyoM aura unake kucha granthoMkA ullekha kiyA hai| isase unake samayakI pUrvasomA nizcita kI jA sakatI hai / pA~ca mahAkAvya, piMgalakA chandazAstra, bharatakA nATyazAstra, bhAmaha aura daNDIke alaMkArazAstra, indrake vyAkaraNa, vyAsa-bANakA akSarADambara, zroharSakA nipuNatva aura raviSeNAcAryako rAmakathA ullikhita hai / ina samasta ullekhoMmeM raviSeNa aura unakA pArita hI arvAcIna hai| padmacaritako racanA vi0 saM0 734 meM huI hai| ataeva svayaMbhuke samayako pUrvAvadhi vi0 saM0 734 ke bAda hai| svayaMbhukA ullekha mahAkavi puSpadansane apane purANameM kiyA hai aura mahApurANako racanA vi0 saM0 1016 meM sampanna huI hai| ataeva svayaMbhuke samayakI uttarasImA vi0 saM0 1016 hai / isa prakAra svayaMbhudeva vi0 saM0 734-1016 vi0 saM0 ke madhyavartI haiN| zrI premIjIne niSkarSa nikAlate hue likhA hai'svayaMbhudeva harivaMzapurANa kartA jinasenase kucha pahale hI hue hoMge, kyoMki jisa taraha unhoMne 'paumacariu' meM raviSeNakA ullekha kiyA hai, usI taraha 'riTThaNemicariu' meM harivaMzake kartA jinasenakA bhI ullekha avazya kiyA hotA yadi ve unase pahale ho gaye hote to| isI taraha AdipurANa, uttarapurANake kartA jinasena, guNabhadra bhI svayaMbhudeva dvArA smaraNa kiye jAne cAhiye the| yaha bAta nahIM jaMcatI ki bANa, zrIharSa, Adi ajaina kaviyoMkI to carcA karate aura jinasena Adiko chor3a dete| isase yahI anumAna hotA hai ki svayaMbhudeva donoM jinasenoMse kucha pahale ho cuke hoMge / harivaMzakI racanA vi0 saM0 840 meM AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 97 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApta huI thii| isaliye 734 se 840 ke bIca svayaMbhukA samaya mAnA jA sakatA hai|' DA. devendra jainane inakA samaya I0 san 783 anumAnita kiyA hai / yaha anumAna ThIka siddha hotA hai| racanAe~ kavikI abhI taka kula tIna racanAeM upalabdha haiM aura tIna racanAe~ unake nAma para aura mAnI jAtI haiM 1. paumacarita 2. riTrNemicariu 3. svayaMbhuchanda 4. soddhayacariu 5. paMcamicarita 6. svayaMbhuvyAkaraNa 1. parAmacariu 'paumAcAra eka zreSTha mahAkAvya hai| rAnakavalo mIkA rUpa dekara kavine ukta granthako vizeSatA pradarzita kI hai baddhamANa-muhakuhara-viNiggaya rAmakahA-Nai eha kamAgaya akkhara-vAsa-jaloha-maNohara su-alaMkAra chanda-macchohara doha-samAsa-pavAhAvaM kiya sakkaya-pAyaya puliNAlaMkiya desIbhASA-ubhaya-taDujjala kavi-dukkara-dhaNa-saha-silAyala' 'paumacariu' kA granthapragANa bAraha hajAra zloka hai| aura isameM saba milAkara 90 sandhiyAM hai| vidyAdharakANDa 20 sandhiyA~, ayodhyAkANDa 22 sandhiyA, sundarakANDa, 14 sandhiyA~, yuddhakANDa 21 sandhiyA~, uttarakANDa 13 sandhiyA~ / ___ ina nabbe sandhiyoMmeM 83 sandhiyoMkI racanA svayambhudevane ko hai / vidyAdharakANDameM kulakaroMke ullekhake anantara rAkSasa aura vAnaravaMzakA vikAsa batalAyA gayA hai| ayodhyA meM sagaracakravartI utpanna huaa| usake sATha hajAra putra the| eka bAra ve kelAsaparvatapara RSabhadevako vandanAke liye gye| vahA~ para jinamandiroMkI surakSAke liye unhoMne usake cAroM ora khAI khodanA Arambha 1. jaina sAhitya aura itihAsa, prathama saMskaraNa, pR0 387 / 2. paramacariu, prathama sandhi, kar3avaka 2 / 1-4 / 98 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 kiyA | gharaNendra kupita huA aura usane sabako bhasma kara diyA, kevala bhagIratha aura bhIma hI zeSa bace / cartIko huA aura bahu bhagIrathako rAjya dekara dIkSita ho gyaa| sagara rAjAkA samadhI sahasrAkSa thA / usane apane pitAkI hatyA karanevAle puNyamegha para car3hAI kI aura use mAra DAlA / usakA putra toyadavAhana kisI prakAra bhAga kara dvittIya tIrthaMkara ajitanAthake samayazaraNa meM phuNcaa| sahasrAkSa bhI vahA~ aayaa| para samavazaraNa meM praveza karate ho usakA krodha naSTa ho gayA / isI toyadavAhanane laMkAnagarIkI nIMva DAlI aura yahIMse rAkSasavaMza AraMbha huA / huA / sagara ke bAda 64vIM pIr3hImeM kIrtidhavala ayodhyA ke rAjyapara AsIna usakA sAlA zrIkaNTha sapatnIka vahAM AyA / kIrtidhavalane prasanna hokara use vAnaradvIpa de diyA | zrIkaNThane pahAr3Ipara kiSkapura basAyA / tadanantara amaraprabhu rAjA huA / usane laMkAko rAjakumArIse vivAha kiyaa| navavadhU jaba sasurAla meM AyI, to A~ganameM bandaroMke sajIva citra dekhakara bhayabhIta ho gayI / isapara amaraprabhu citrakArapara aprasanna ho uThe / mantriyoMne use batAyA ki vAnaroMse usake parivArakA purAnA sambandha calA A rahA hai| use tor3anA ThIka nahIM / usane bAnarako apanA rAjacihna mAna liyA / laMkA meM rAkSasavaMzako samRddhi huIM aura kramaza: mAlIke bhAI sumAlIkA putra ratnazrava - rAjA huA / usake tIna putra the- rAvaNa, vibhISaNa aura kumbhakaraNa 1 eka lar3akI bhI thI candranakhA | rAvaNa atyanta zUravIra aura parAkramI thaa| mandodarI ke sivA usakI chaha hajAra rAniyA~ thIM / rAvaNa kiSkapurake rAjA bAliko harAnA cAhatA thA / para use ulTI hAra khAnI pdd'ii| bAli apane anuja sugrIvako rAjya dekara tapa karane calA gayA / rAvaNa bar3A jinabhakta thA / usane apane parAkramase yama indra, varuNa Adi rAjAoMko parAsta kiyA thA / ayodhyAkANDa meM ayodhyAke rAjAoMkA varNana AyA hai| isa nagarImeM RSabhadevake vaMzale samayAnusAra aneka rAjA hue aura sabane digambara dokSA lekara tapasyA kI aura mokSa prApta kiyA / isa vaMzake rAjA raghuke araNya nAmaka putra huA / isakI rAnIkA nAma pRthvImati thA / isa dampatike do putra hueanantaratha aura dazaratha rAjA araNya apane bar3e putra sahita saMsArase virakta ho tapasyA karane calA gayA / tathA ayodhyAkA zAsanabhAra dazarathako milA / eka dina dazarathakI sabhA meM nArada muni aaye| unhoMne kahA ki rAvaNane kisI nimittajJAnIse yaha jAna liyA hai ki dazarathaputra aura janakaputrI ke nimittase usakI mRtyu hogI / ataH usane vibhISaNako Apa donoMko mArane ke liye niyukta AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 99 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA hai / Apa sAvadhAna hokara kahIM chupa jAyeM / rAjA dazaratha apanI rakSAke liye deza-dezAntarameM gaye aura mArga meM kaikeyIse vivAha kiyA / kucha samaya pazcAt mahArAja dazarathake cAra putra hue aura eka yuddhameM prasanna hokara unhoMne kaikeyIko varadAna bhI diyaa| rAmake rAjyAbhiSekake samaya kaikeyIne varadAna mAMgA, jisase rAma, lakSmaNa aura sItA bana gaye tathA mahArAja dazarathane jinadIkSA prahaNa kI / sItAharaNa ho jAnepara rAmane vAnaravaMzI vidyAdhara pavanajaya aura aJjanAke putra hanumAna evaM sugrIvase mitratA kI / rAmane sugrIvake zatru sAhasagatikA vadha kara sadAke liye sUgrIvako apane vaza kara liyA aura inhIMke sAhAyyase rAvaNakA vadha kara sItAko prApta kiyaa| ayodhyA lauTakara lokApavAdake bhayase sItAkA nirvAsana kiyaa| saubhAgyase jisa sthAnapara jaMgalameM sItAko chor3A gayA thA, vanajaMgha rAjA vahA~ AyA aura apane ghara le jAkara sItAkA saMrakSaNa karane lagA | sotAke pUtra lavaNAkuMzane apake parAkramase sAreSako jItakara va mAgakI gRti gI: jaba yaha vIra digvijaya karatA huA ayodhyA AyA, to rAmase yuddha huA tathA isI yuddhameM pitA-putra parasparameM paricita bhI hue / sItA agniparIkSAmeM uttIrNa huii| vaha virakta ho tapasyA karane calI gayI aura strIliMga chedakara svarga prApta kiyaa| lakSmaNakI mRtyu ho jAnepara rAma zokAbhibhUta ho gaye / kucha kAla pazcAt bodha prApta kara digambara muni bana duddhara tapazcaraNa kara mokSa prApta kiyaa| yaha saphala mahAkAvya hai / isakI AdikAlika kathA rAmakathA hai / avAntara yA prAsaMgika kathAe~ bAnaravaMza aura vidyAdharavaMzake AkhyAnake rUpameM AyI haiN| prAsaMgika kathAvastumeM prakarI aura patAkA donoM hI prakArako kathAe haiN| patAkArUpameM sugrIva aura mAstanandanakI kathAe~ AdhikArika kathAke sAtha-sAtha calI hai aura prakarIrUpameM vAli, bhAmaNDala, vanajaMgha Adi rAjAoMke AkhyAna haiM / kathAgaThanako dRSTise kArya-avasthAeM, artha-prakRtiyAM aura sandhiyA~ sabhI vidyamAna haiN| nAyaka, rasa, alaMkAra, saMvAda, vastUvyApAravarNana Adi sabhI daSTiyoMse yaha kAvya uttama koTikA kAvya hai| yahA~ kavike prakRtivarNanako upasthita kiyA jAtA hai / kavine isameM upamA aura utprekSAoMkA sundara jAla bA~dhA hai hasai va riu-dhiru muha-vaya baMdharu / vidumamAharu mAttiya-daMtaru / / 1 / / chivai va matthae meru-mahIharu / tujjhu vi majhu vi kavaNu paIharu // 2 // 100 : tIthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaM candrakanta-salilAhisittu / ahiseya-paNAluvaphusiya-cittu // 3 // jaM viduma-maragaya-kantikAhiM / pi3 gayaNuva sadhaNa-pantiyAhiM // 4 // jaM indraNIla-mAlA-masIeM / Alihai disa-bhittIeM toeM // 5 // jahi pomarAya-maNi-gaNu vihAi / viu ahiNava-saJjhA-rAu-gAI / / 6 // isaprakAra yaha grantha apabhraMza-kAvyakA mukuTamaNi hai| ridvamicariu ___yaha harivaMzapurANake nAmase prasiddha hai| aThAraha hajAra zlokapramANa hai aura 112 sandhiyA~ haiM / isameM tIna kANDa haiM--yAdava, kuru aura yuddha / yAdavameM 13, kurumeM 19, aura yuddha meM 60 sandhiyA~ haiM / sandhiyoMkI yaha gaNanA yuddhakANDake antameM aMkita hai / yahA~ yaha bhI batAyA gayA gayA ki pratyeka kANDa kaba likhA gayA aura usakI racanAmeM kitanA samaya lgaa| ina sandhiyoMmeM 99 sandhi svaMbhudevake dvArA likhI gayI haiM / 29vI sandhike antameM eka pada AyA hai, jisameM batAyA hai ki paumAcAra u yA sukhyadhArau banAkara aba meM harivaMzI racanAmeM '. pravRtta hotA huuN| 'riDaNemicariu' apabhraMza-bhASAkA prabandhakAvya hai| riTamircAraukI racanA dhavalaiyAke AzrayameM kI gayI haiM / isa granthameM 22kheM tIrthaMkara neminAtha, zrIkRSNa aura yAdavoMko kathA aMkita hai| paMcamIcariu yaha grantha paDiyAbaddha zailImeM likhA gayA hai| abhI taka yaha aprApta hai| isameM nAgakumArakI kathA varNita hai / svayaMbhuchanva svayaMbhudevane eka chandaprandhakI racanA kI hai, jisakA prakAzana pro0 eca0 Do0 velaNakarane kiyA hai| isa granthake prArambhake tIna adhyAyoMmeM prAkRtake varNavRttoMkA aura pAMca zeSa adhyAyoMmeM apabhra zake chandoMkA vivecana kiyA hai| sAtha hI chandoMke udAharaNa bhI pUrvakaviyoMke granthoMse cunakara diye gaye haiM / isa grantha ke antima adhyAyameM dAhA, aDillA, par3iyA Adi chandoMke svopajJa udAharaNa diye gaye haiM / isa granthameM paumarija, bammatilaya, raaNAvalI Adi granthoMke bhI udAharaNa diye gaye haiN| isake atirikta prAkRtake 1. pajamacarita, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 72 / 3 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 101 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmadatta, divAkara, aMgAragaNa, mArutadeva, haradAsa, haradatta, dhaNadatta, guNadhara, jovadeva, vimaladeva, mUladeva, kumAradatta, trilocana Adi kaviyoMke nAma bhI bAye haiM / apabhraza-kaviyoM meM caturmukha, dhuta, ghanadeva, dhailla, ajjadeva, goinda, suddhasIla, jiNAsa, viaDDhake nAma bhI Aye haiM / svayaMbhukhyAkaraNa paumacariuke eka padyase kavike apabhraMza-vyAkaraNa kA bhI saMketa prApta hotA hai| batAyA hai ki apana zarUpa matavAlA hAthI tabhI taka svacchandatAse bhramaNa karatA hai, jaba taka ki svayaMbhuvyAkaraNarUpa aMkuza nahIM par3atA / parantu yaha vyAkaraNagrantha abhI taka anupalabdha hai| zrIpremIjIkA mata hai ki suddhayacariya koI pRthak grantha nahIM hai, yaha suvvayacariu honA cAhie, jo paumacariukA apara nAma hai / nizcayataH apana zakAvya-racayitAoMmeM svayaMbhukA mahanIya sthAna hai| ye kAvya aura zAstra donoMke pAraMgata vidvAna haiN| inako racanAga astinI zAntAyasA laura dvArAzI bharasaka prApta hai| prakRticitraNa aura nirIkSaNakI kSamatA unameM adbhuta thii| tribhuvanasvayaMbhu svayaMbhudevake choTe putrakA nAma tribhuvanasvayaMbhu thaa| ye apane pitAke suyogya putra the aura unhIMke samAna medhAvI kavi the / kavirAjacakravartI unakA viruda thaa| prazastike padyoMse unakI vidvatAkA pUrA paricaya prApta hotA hai| likhA hai tihuaNa-sayambhu-dhavalassA ko guNe vaNiM jae tarai / vAleNa vijeNa sayambhu-kazva-bhAro samabbUDho ||5|| vAyaraNa-dara-kvandho aagm-mNgopmaann-viydd-po| tihuaNa-sayambhu-dhavalo jiNa-titthe vahau kazvabhara' // 6 // arthAt tribhuvanasvayaMbhune apane pitAke sukavitvakA uttarAdhikAra prApta kiyaa| use chor3akara svayaMbhuke samasta ziSyoMmeM aisA kauna thA, jo kavike kAvya bhArako grahaNa krtaa| tribhuvanasvayaMbhuko dhavala-vRSabhakI upamA dI gayI hai / vyAkaraNake adhyayanase majabUta skandha, AgamoMke adhyayanase sudRDha aMga aura vyAkaraNake adhyayanase vikaTapadavijJa tribhuvanasvayaMbhuke atirikta 1. paumacariu, prazastigAthA, padya 5,6 / 102 : tIpaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya vyakti kAvyabhArako vahana nahIM kara sakatA hai| nizcayataH tribhuvanasvayaMbhu Agama, vyAkaraNa, kAvya Adi viSayoMke jJAtA the| isa kathanase spaSTa hai ki tribhuvanasvayaMbhu zAsvaza paNDita the| jisaprakAra svayaMbhudeva dhananjaya aura zvalaiyAke Azrita the, usI taraha tribhuvana vandaiyAke | aisA avagata hotA hai ki ye tInoM hI AzrayadAtA kisI eka hI rAjamAnya yA dhanI kulake the| dhanaJjayake uttarAdhikArI dhavalaiyA aura dhavalaiyAke uttarAdhikArI bandaiyA the / ekake svargavAsake pazcAt dUsareke aura dUsareke bAda tIsareke AzrayameM Aye hoNge| bandaiyAke prathamaputra govindakA bhI tribhuvanasvayaMbhune ullekha kiyA hai, jisake vAtsalyabhAvase pAmacariuke zeSa sAta sarga race gaye haiN| bandaiyAke sAtha paumArauke antameM tribhuvanasvayaMbhune nAga, zrIpAla Adi bhavyajanoMko Arogya, samRddhi, zAnti aura sukhakA AzIrvAda diyA hai|' tribhuvanasvayaMbhukA samaya svayaMbhuke samAna hI I0 san kI navama zatAbdI hai / tribhuvanasvayaMbhune paumacariu, riTThaNemicariu aura paJcamIcariuko pUrga : hai| * DaoN hIrA jainakA abhigata hai tribhuvanasvayaMbhune riTThaNemicariuke apUrNa aMzako pUrNa kiyA hai / paramacariu inakA pUrNa andha hai| DaoN. bhAyANI paumacariu, riTThaNemicariu aura paJcamIcariu ina tInoMko apUrNa mAnate haiM aura tInoMkI pUrti tribhuvanasvayaMbhu dvArA kI gayI batalAte haiM / para eka lekhakakI sabhI kRtiyA~ adhUrI nahIM mAnI jA sakatI haiM, kyoMki lekhaka eka kRtiko pUrNa kara hI dUsarI kRtikA Arambha karatA hai| apratyAzitarUpase mRtyuke A jAne para koI eka hI kRti adhUrI raha sakatI hai| ataH premIjIke isa anumAnase hama sahamata haiM ki tribhuvanasvayaMbhune apane pitAkI kRtiyoMkA parimArjana kiyA hai| tribhuvanane rAmakathAkanyAko sapta mahAsagAMgI yA sAta sA~vAlo kahA hai - satta-mahAsaMgaMgI ti-rayaNa-bhUsA-su-rAmakahakaNNA / tihuaNa-sayambhu-jaNiyA pariNau yandaiya-maNa-taNaya / / spaSTa hai ki 84voM sandhise 90vI sandhi taka sAta sandhiyA~ 'paumacariu'kI tribhuvanasvayaMbhu dvArA viracita haiM / 84voM sandhise ThIka sandarbha ghaTita karaneke 1. padamacariu, antima prazasti, padya 17,18 / 2. paumacarita, antima prazasti, padya 19 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 103 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liye usameM bhI unheM kucha kar3avaka jor3ane par3e aura puSpikAmeM apanA nAmAMkana kiyaa| hama premIjIke isa anumAnase pUrNatayA sahamata haiM ki svayaMbhudevane apanI samajhase yaha grantha pUrA hI racA thA, para unake putra tribhuvanasvayaMbhuko kucha kamI pratIta huI aura usa kamIko unhoMne nayI-nayI sandhiyA~ jor3akara pUrA kiyaa| 'ridaThaNemicarita' kI 29 sandhiyAM to svayaMbhudevakI haiN| 99vIM sandhike antameM eka padya AyA hai, jisameM kahA hai ki 'paumacariu' yA 'suvvayacariu' banAkara aba maiM harivaMzakI racanAmeM pravRtta hotA huuN| sarasvatIdevI majhe sthiratA pradAna kreN| isa padyase yaha dhvanita hotA hai ki tribhuvanasvayaMbhune 'paumarija' ke saMvarddhanake pazcAt harivaMzake saMvarddhanako ora dhyAna diyA aura unhoMne 100 se 112 takakI sandhiyAM racI / antima sandhi taka puSpikAoMmeM tribhuvanasvayaM bhukA mAma prApta hotA hai| 106, 108, 110, aura 111vIM sandhipadyoMmeM muni yasaHkItikA nAma AtA hai| premojIkA abhimata hai ki yazaHkAtine jIrNa-zIrNa pratiko ThIka-ThAka kiyA hogA aura usameM unhoMne apanA nAma jor3a diyA hogaa| isa prakAra tribhuvanasvayaMbhune 'suddhayacariu', 'paumacarita' aura 'harivaMzacariu' ina tInoM granthoM meM kucha aMza jor3akara inheM pUrNa kiyA hai / premIjIne suddhayacariuko sunvayacariu mAnA hai, para yaha mAnyatA svastha pratIta nahIM hotii| nizcayataH tribhuvanasvayaMbhu apane pitAke samAna pratibhAzAlI the / kAvyaracanAmeM inakI apratihata gati thii| mahAkavi puSpadanta mahAkAca svayambhUko gamakathA yadi nadI hai, to puSpadantakA mahApurANa samudra / puSpadantakA kAma alaMkRta vAgokA carama nidarzana hai / darzana, zAstrIya jJAna aura kAvyatva ina tInoMkA samAveza mahApurANameM huA hai| puSpadantakA gharelU nAma khaNDa yA khaNDU thA : inakA svabhAva ugra aura spaSTavAdI thaa| bharata aura bAhubalike kathAsandarbhameM unhoMne rAjAko luTerA aura cora taka kaha diyA hai / kavike upAdhinAma abhimAnameru kavikula tilaka, sarasvatInilaya aura kAvyapisalla the / mahApurANake antameM kavine 104 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo apanA paricaya aMkita kiyA hai usase kavike vyaktitvapara pUrA prakAza par3atA hai / likhA hai__ "sUne gharoM aura debakulikAoMmeM rahanevAle kalimeM prabala pApapaTaloM se rahita, begharabAra, putra-kalatrahIna, nadI-vApikA aura sarovaroMmeM snAna karane vAle, pugane valkala aura vastra dhAraNa karanevAle. dhUladhasarita aMga, durjanake saMgase rahita, pRthvIpara zayana karanevAle, apane hAthoMkA takiyA lagAne vAle, paNDitamaraNakI icchA rakhanevAle, mAnyakheTavAsI, arhantake upAsaka, bharata dvArA sammAnita, kAvyapravandhase logoMko pulakita karanevAle, pAparUpo kIcar3ako dhonevAle, abhimAnameru puSpadantane yaha kAvya jinapadakamaloM meM hAtha jor3e hue bhaktipUrvaka krodhanasaMvatsarameM ASADhazuklA dazamIko likhaa|" ina paMktiyoMse kavike vyaktitvapara pUrA prakAza par3atA hai| kavi prakRtise akkhar3a aura niHsaMga thA / use saMsAra meM kisI vastukI AkAMkSA nahIM thI / vaha kevala niHsvArtha prema cAhatA thaa| bharatane kaviko prema aura sammAna pradAna kiyA / puSpadanta mojI aura phakkar3a svabhAvake the| yahI kAraNa hai ki jIvanaparyanta kAvyasAdhanA karane para bhI ve apaneko 'kAvya-pisalla' (kAvya-pizAca) kahanA nahIM cuuke| mahAkavi puSpadanta kazyapagotrIya brAhmaNa the| unake pitAkA nAma kezava bhaTTa aura mAtAkA nAma mugdhAdevI thaa| AraMbhameM kavi zaiva thA aura usane bhairava nAmaka kisI zaiva rAjAkI prazasAmeM kAvya-racanA bhI kI tho; para bAdameM vaha kisI jaina munike upadezase jaina ho gayA aura mAnyakheTa Anepara maMtrI bharatake anurodhase jinabhaktise prerita hokara kAvya-racanA karane lagA thA / puSpadantane saMnyAsavidhise maraNa kiyaa| kavikA janmasthAna kauna-sA pradeza hai, yaha nizcita rUpase nahIM kahA jA sktaa| mAnyakheTameM kavine apanI adhikAMza racanAe~ likhI haiM / zrI nAthUrAma premIne unheM dakSiNameM bAharase AyA huA batalAyA hai / unakA kathana hai ki eka to apabhraMza-sAhitya uttarameM likhA gayA / dUsare, puSpadantako bhASAmeM draviDazabda nahIM haiN| marAThIzabdoMkA samAveza rahanese unheM vidarbhakA honA caahie| DaoN0 pI0 ela0 vaidya DoDDa, moDDa Adi zabdoMko dravir3a samajhate haiM / kavine yaha to likhA hai ki ye mAnyakheTa pahuMce para kahA~se mAnyakheTa pahuMce yaha nahIM batAyA hai / isa kAla meM vidarbha sAdhanAkA kendra thaa| saMbhava hai ki ve vahIM se Aye hoN| dhAcAryasurupa kAvyakAra evaM lekhaka : 105 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitikAla kavi puSpadanta apanI kRtiyoMmeM samayakA nirdeza nahIM kiyA hai; para unhoMne jina graMthoM aura graMthakAroMkA ullekha kiyA hai unase kavi samayakA nirNaya kiyA jA sakatA hai / kavi puSpadantane ghavala aura jayadhacala graMthoMkA ullekha kiyA hai / jayatrATIkA vIrasenake ziSya jinasenane amoghavarSa prathama san 837ke lagabhaga pUrNa kI hai| ataeva yaha nizcita hai ki puSpadanta ukta sanke pazcAt hI hue hoMge, pahale nahIM / hariSeNa kavikI 'dhammaparikkhA' meM puSpadantakA nirdeza AtA hai| dhammaparikkhAke racayitA hariSeNa dhakkar3a vaMzIya govarddhanake putra aura siddhasena ke ziSya the / ve mevAr3adezake cittaur3ake rahanevAle the aura use chor3akara kAryavaza acalapura gaye the|' vahIM para unhoMne vi0 saM0 1044meM apanA yaha graMtha samApta kiyA | ataeva isa AdhArapara vi0 saM0 1044ke pUrva hI puSpadantakA samaya honA cAhie | jayaghavalATIkAkA nirdeza karaneke kAraNa I san 837ke pUrva bhI puSpadanta nahIM ho sakate haiM / ataeva puSpadantakA samaya vi0 saM0 894- 1044ke madhya honA caahie| kavine apane graMthoM meM Digu zubhaturaMga, vallabhanarendra aura kaNhAyakA ullekha kiyA hai / aura ina saba nAmoMpara granthako pratiyoM aura TippaNagraMthoMmeM kRSNarAjaH TippaNI likhI hai / isakA artha yaha huA ki ye sabhI nAma eka hI rAjAke haiM / ballabharAya yA vallabhanarendra, rASTrakUTa rAjAoM kI sAmAnyapadavI yI / ataeva yaha spaSTa hai ki kRSNa rASTrakUTavaMza ke rAjA the| 'NAyakumAracariDa' kI prastAvanA meM mAnyakheTa nagarIke varNana prasaMga meM kavi kahatA hai ki vaha rAjA kaNharAya - kRSNarAjakI kRpANa jalavAhinIse durgama hai| rASTrakUTa vaMza kRSNanAmake tIna rAjA hue| unameM pahalA zubhatuMga upAdhidhArI kRSNarAjA nahIM ho sakatA kyoMki usake bAda hI amoghavarSane mAnyakheTa ko basAyA thA / dUsarA kRSNarAja bhI nahIM ho sakatA hai kyoMki usake samayameM guNabhadrane uttarapurANako racanA kI thii| aura yaha puSpadantake pUrvavartI kavi haiM / ataH kRSNa tRtIya ho inakA samakAlIna ho sakatA hai / kavike dvArA varNita ghaTanAoMke sAtha isakA ThIka-ThIka mela baiThatA hai / itihAsase yaha bhalI 1. siricittacavi acalaureho, gaDaNiyakajje jiNaharaNaraho | taha chaMdAlaMkArapasAhida, dhammaparivatra ehate sAhiya // 2. vikkamaNikapariyata kAlae, vanagae varisa sahasacautAlae / 106 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhauti prakaTa hai ki kRSNa tRtIyane coladeza para vijaya prApta kI thii| kavine dhArAkA dvArA mAmale kI dizA hai| yaha ghaTanA kRSNa tRtIyake bAdakI aura khoTTigadevake samayako hai / dhanapAlakI pAiyalacchI kRtise bhI siddha hai ki vi0 saM0 1029 meM mAlavanarezane mAnyakheTako lUTA thA / 2 yaha yaha dhArA nareza harSadeva thA jisane voTTigadevase mAnyakheTa chInA thaa| ata: kavi puSpadantako kRSNa tRtIyakA samakAlIna honA cAhie / yahA~ eka zaMkA yaha hai ki mahApurANa zaka saM0 888meM pUrA ho cukA thA aura yaha lUTa zak saM0 894 meM huI / taba isakA ullekha kese kara diyA gayA ? ataeva yaha saMbhava hai ki puSpadanta dvArA ullikhita saMskRta-zloka prakSipta ho| ghazastilakacaMpUke lekhakane jisa samaya apanA graMtha samApta kiyA thA usa samaya kRSNa tRtIya melapATImeM par3Ava DAle hue thaa| somadevane bhI use colavijetA kahA hai| ataH puSpadanta aura somadeva samakAlIna siddha hote haiN| zrInAthUrAma premIne niSkarSa nikAlate hue likhA hai-"zak saM0 881meM puSpadanta melapATImeM bharatamahAmAtyase mile aura unake atithi hue| isI sAla unhoMne mahApurANa zurU karake use zaka saM0 887meM samApta kiyaa| isake bAda unhoMne nAgakumAracarita aura yazodharacarita likheM / yazogharacaritakI samApti usa samaya huI, jaba mAnyakheTa ladA jA cukA thA / yaha zaka saM0 894ke lagabhagakI ghaTanA hai| isa taraha ve zaka saM0881se lekara kama-se-kama 894 taka, lagabhaga 13 varSa mAnyakheTameM mahAmAtya bharata aura nannake sammAnita atithi hokara rahe, yaha nizcita hai|" eka anya vicAraNIya tathya yaha hai ki 'jasaharacarita' meM tIna prakaraNa aise haiM, jo puSpadanta kRta nahIM hai / ye prakaraNa gandharvanAmaka kavi dvArA prakSipta kiye gaye haiN| gandharvane likhA hai yoginIpura (dillI)ke vIsalasAhane unase anurodha kiyA ki puSpadantakRta 'jasaharacariu'meM 'rAjA aura kolAcAryakA mizana', 'yazodhara-vivAha' evaM 'pAtroMke janma-janmAntaroMkA vistRta nirUpaNa' jor3akara isa granthako upAdeya banA diijie| tadanusAra kRSNake putra gandharvane vi0 1. dhArAnAtha-narendra-kopa-zikhi nA dagdhaM jiMdagdhaM priyaM, kvedAnI vasati kariSyati punaH zrIpuSpadantaH kavi / 2. vikkamakAlassa gae auNattisutIre sahassammi mAlava-nariMda pADaue lUDie maNNakheDammi" 3. jana sAhitya aura itihAsa, prathama saMskaraNa, 10 328-329 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 107 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 1365 vyatIta hone para vaizAkhamAsameM yaha racanA pUrNa ko / ' gandharvake ukta ullekhase spaSTa hai ki puSpadanta I. san 1308se pUrvavartI haiN| puSpadantake mahApurANapara eka TippaNa prabhAcandra paNDitane dhArAke paramAra nareza jayasiMhadevake rAjyakAlameM likhA hai| jayasiMhadevakA tAmrapatra saM0 1112 (san 1055)kA prApta huA hai| mahApurANaTippaNako eka anya pratimeM batAyA gayA hai ki zrIcandra munine bhojadevake rAjyakAlameM vi0 saM0 1080 (san 1023)meM 'samuccayaTippaNa' likhaa| sambhavata: ye zrIcandra 'dasaNa-rUha-dayaNa-karaNDa' aura 'kahAkosuke racayitA haiM / ataH puSpadantakA samaya saM0 1080se pUrva hai / mahApurANakI kucha pratiyoM meM sandhi-zIrSaka padya AyA hai, jisameM limbA hai-"jo mAnyakheTa dona aura anAthoMkA dhana thA evaM vidvAnoMkA pyArA thA, vaha ghArAnAtha narendrakI kopArinase bhasma ho gayA; aba puSpadanta kavi kahA~ nivAsa kreNge|" __ukta ghaTanA vahI hai, jo 'pAiyalacchonAmamAlA' tathA paramAranareza harSadeva sambandhI eka zilAlekhameM ullikhita hai dhanapAlane apane kozako racanA san 972meM kI hai| ataeva ukta ullekhoMke prakAzameM yaha mAnA jA sakatA hai ki mAnyakheTako lUTake samaya puSpadanta jIvita the| 'gAyakumAracariu' (121111-12) aura mahApurANameM mAnyasveTake rASTrakUTa nareza kRSNarAjakA nirdeza AyA hai| ____ khoTTigadevakA zaka 893 (san 971)ke abhilekhameM ullekha AyA hai| kavi puSpadattane mahApurANako racanA siddhArtha-saMvatsarameM Arambha kI aura krodhanasaMvatsarameM ASADhazuklA dazamIko (mahA. 102 / 14 / 13) samApta | kRSNarAja aura khoTTigadevake samayako dRSTise jyotiSagaNanAnusAra krodhana-saMvatsara I0 san 965, 11 jUnako AtA hai / ataH yahI samaya mahApurANakI samAptikA hai| mahApurANake pazcAt kramazaH 'NAyakumAracariu' aura 'jasaharacariuko racanA kI gayo hai / saMkSepameM kavikA samaya I. sanko dazama zatI hai| AzrayadAtA aura samakAlIna rAjA mahAkavi puSpadanta bharata aura nannake AzrayameM rahe the| ye donoM hI mahA1. jasaharacarija, 4 / 30 / 2. mahApurANa, prastAvanA, pR. 14 / 3. 'kahAkosu prAkRta-panthapariSad, granyAMka 13, prastAvanA, pR0 4 / 4. mahApurANa, prastAvanA, pR0 25 / 5, NAyakumAracariu, bhAratIya jJAnapITha, prastAvanA, pR0 17 / 108 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | mAtyavaMza ke pratApazAlI aura prabhAvazAlI maMtrI the / kavine tuDiMga rAjAkA ullekha kiyA hai / yaha kRSNakA gharelU nAma hai| isake atirikta usane vallabharAya, ballabhanarendra, zubhatuMgadevakA bhI nirdeza kiyA hai / vallabharAya rASTrakUTanarezoMkI upAdhi thI, jo unhoMne cAlakyanarezoMko jItane ke upalakSya meM grahaNa kI thI / tuDiMga yA kRSNa tRtIya, jagatuMga pitA ke bAda rAjyasiMhAsana rAjyakAlameM hI svargavAsI ho / kuSNa tRtIya rASTrakUTa amoghavarSa tRtIya yA baddigake tIna putra the, aura khoTTigadeva / kRSNa sabase bar3e the, jo apane para AsIna hue / jagattuMga choTe the aura unake gaye the / ataeva tRtIyo vaMzake sabase pratApI aura sArvabhauma rAjA the / inake pUrvajoM kA sAmrAjya narmadAse lekara dakSiNa meM maisUra taka vyApta thaa| mAlavA aura bundelakhaNDa bhI inake prabhAvakSetra meM the / isa vistRta sAmrAjyako kRSNa tRtIyane aura bhI vRddhiMgata kiyA thA | tAmrapatroM ke anusAra usane pANDya aura keralako harAyA, siMhalase kara vasUla kiyA aura rAmezvaram meM apanI kIrtivallarIko vistRta kiyA / ye tAmrapatra zaka saM0 881 ke haiM / devalI ke abhilekhase' avagata hotA hai ki usane kAMcIke rAjA datigako aura bappukako mArA, pallavanareza aMtigako harAyA, gurjaroMke AkramaNase madhyabhAratake kalacuriyoMkI rakSA kI ora anya zatruoM para vijaya prApta kI / himAlayase lekara laMkA aura pUrva se lekara pazcima samudra taka rAjA usako AjJA mAnate the / usakA sAmrAjya gaMgAkI sImA ko bhI pAra kara gayA thaa| saMkSepameM itanA hI kahA jA sakatA hai ki bharata aura rana amAtya puSpadantake AzrayadAtA the / nana kauDiNyagotrIya maratake putra the aura inakI mAtAkA nAma kundavvA thA / inhoMne aneka jainamandira banavAye aura jainazAsanake uddhArakA mahanIya kArya kiyA / isa prakAra mantrI bharata aura nanna meM pitA-putra sambandha ghaTita hotA hai / racanAe~ puSpadanta basAdhAraNa pratibhAzAlI mahAkavi the| itanA hI nahIM, ve vidagdha dArzanika aura jaina siddhAntake prakANDa paNDita bhI the| kSINakAya hone para bhI unakI AtmA atyanta tejasvI thI / ve sarasvatI-nilaya aura kAvyaratnAkara kahe jAte the / inakI tIna racanAe~ upalabdha haiM 1. jaranala bAmbe brAMca rAyala eziyATika sosAiTI, jilda 18, 50 239 / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 109 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. tisaTTimahApurisaguNAlaMkAra yA mahApurANa-yaha eka vizAlakAya grantha hai aura do vaNDoMmeM vibhakta hai ---AdipurANa evaM uttarapurANa / ina donoM khaNDoMmeM 63 zalAkApuruSoMke carita gamphita haiN| prathama khaNDameM Adi tIrthakara RSabhanAtha aura bharatake paritta nibaddha kiye gaye haiM aura dUsare khaNDameM ajita, saMbhava Adi zeSa 23 tIrthakaroMkI evaM unake samakAlIna nArAyaNa, pratinArAyaNa evaM balabhadra AdikI jIvana-gAthAeM nibaddha haiN| uttarapurANameM padmapurANa (rAmAyaNa) tathA harivaMzapurANa (mahAbhArata) bhI sammilita haiN| mAdipurANameM 80 Ara uttarapurANa 42 diyA hai| donoM kA bolapramANa 20,000 hai / isakI racanAmeM kaviko lagabhaga chaH varSa lage the| ___ isa mahAn racanAke sambandhameM kavine svayaM svIkAra kiyA hai ki isameM saba kucha hai, jo isameM nahIM hai vaha kahIM bhI nahIM hai / mahApurANakI racanA mahAmAtya bharatakI preraNA aura prArthanAse sampanna huI hai| isIlie kavine isakI pratyeka sandhike antameM 'mahAbhandabharatANumaNNie'-'mahAbhavyabharatANumAnite' vizeSaNa diyA hai evaM isakI adhikAMza sandhiyoMke prArambhameM bharatakA vividhamukha guNasaMkIrtana kiyA gayA hai| gAyakumAracarita---yaha eka sundara mahAkAvya hai| isameM 9 sandhiryA haiN| aura yaha nannanAmAGkita hai| isameM paJcamIke upavAsakA phala prApta karanevAle nAgakumArakA carita varNita hai| yaha racanA bahuta hI praur3ha evaM manohAriNI hai| mAnyakheTameM nannake mandirameM rahate hue puSpadantane 'NAyakumAracariu'ko racanA kI / prAraMbhameM kahA gayA hai ki mahodadhike gaNavarma evaM zobhana nAmaka do ziSyoMne prArthanA kI ki Apa paJcamIke phala pratipAdana karanevAle kAvyakI racanA kIjiye / mahAmAtya nannane bhI use sunanekI icchA prakaTa kI tathA nAilla aura zIlabhaTTane bhI Agraha kiyaa| kavine isa graMthake prAraMbhameM kAvyake tattvoMkA bhI ullekha kiyA hai / kavi kahatA hai---- "duvihAlaMkAreM viphphurati lIlAkomalaI payAi diti / mahaphavvaNihelaNi saMcarati bahuhAvabhAvavibhama parati ! supatthe atthe rihi karati samvaI viNNANaI saMbharati / gosesadesabhAsau cavaMti lakkhaNaI visiSTuI dakkhati / abarudachaMdamaggeNa jati pANehi mi dai pANAi~ hoti / NavahiM mi rasehiM saMcijamANa viggaitaeNa Niru sohagANa / caudahapugvilla duvAlasaMgi jinavayaNayiNiggayasattabhaMgi / vAyaraNavittipAyaDiyaNAma pasiyaja mahu devimnnohiraay|" 11. : tIrthakara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa vANImeM zabdAlaMkAra, arthAlaMkAra, vyAkaraNasammata komala pada, vividha prakArake hAvabhAva, chanda, zleSa, prasAdAdi rasa-guNa, zRMgArAdi navarasa, AcArAMgAdi dvAdaza aMga, caudaha pUrva, syAdvAda Adi siddhAnta samAhita rahate haiM, vahI vANI sundara aura suzIla vilAsayukta nAyikake samAna janasAmAnyakA cittaAkRSTa karatI hai| isa prakAra kavi puSpadantane kAvyatattvoMkA vivecana bahuta sundararUpameM kiyA hai| kavi itivRtta, vastUvyApAra-varNana aura bhAvAbhivyaJjanameM bhI saphala huA hai| rAjagRha nagarakA citraNa karate hue utprekSAkI zreNI hI prastuta kara dI hai / kavi kahatA hai ki vaha nagara mAnoM kamalasarovararUpI netroMse dekhatA thA, pavanadvArA hilAye hue vanoMke rUpameM nRtya kara rahA thA tathA lalita latAgRhoMke dvArA mAnoM lukAchipI khelatA thA | aneka jinamandiroM dvArA ullasita ho rahA thA / kAmadevake viSama vANoMse ghAyala hokara mAnoM anuraka parevoMke svarase cIkha rahA thaa| parikhAmai bhare hue jalake dvArA vaha nagara paridhAna dhAraNa kiye hue thA tathA apane zveta prakArarUpI cIrako or3he thA / vaha apane grahazikharoMkI nigoM dvArA svarga ko chu natAzA / aura mAha candrakI amRtadhArAko po rahA thaa| kuMkumako chaTAoMse jAna par3atA thA, jaise vaha ratikI raMgabhUmi ho aura vahA~ke sukhaprasaMgoMko dikhalA rahA ho / vahIM jo motiyoMkI raMgAvaliyAM racI gaI thIM, unase pratIta hotA thA, jaise mAnoM vaha hAra-paMktiyoMse vibhUSita ho| vaha apanI uThI huI dhvajAoMse paMcaraMgA aura aura cAroM vargoM ke logoMse atyanta ramaNIka ho rahA thaa| joyai va kamalasaraloyaNehi gacca va pavaNahalliyavahiM / lhikkai va laliyaballIharehi ullasai va bahujiNavaraharehi / vaNiyau va visamavammahasarehiM kaNai va rypaaraavysrehi| parihada va saparihApariyaNIru paMgarai va siyapAyAracIru / NaM parasiharAgAha saggu chivai NaM caMda-amiya-dhArAu piyai / kuMkumachaDaeM Na raihi rNg| NAdhai dapakhAliya-suhapasaMgu / viraiyamottiyaraMgAvalahiM jaM bhUsiu NaM haaraavliihiN| cidhehiM riya NaM paMcavaSNu cauvaNNajaNeNa vi aikhaNNu / isaprakAra yaha mahAkAvya rasa, alaMkAra, prakRticitraNa Adi sabhI dRSTiyoMse mahattvapUrNa hai| asaharacariu-yaha bhI eka sundara khaNDakAvya hai| isameM puNyapuruSa yazogharakA carita varNita hai| isameM 4 sandhiyA~ haiN| yaha anya bharatake putra aura vallabha narendrake gRhamaMtrIke lie unhoMke bhavanameM nivAsa karate hue likhA gayA AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 111 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| isako dUsarI, tIsarI aura cauthI sandhike prAraMbha meM nannake guNakIrttana karane vAle tIna saMskRta-padya hai / jasaharacariuko prAcIna pratiyoMmeM gandharvaM kavike banAye hue katipaya kSepaka bhI upalabdha haiN| kavi puSpadanta apabhraMzake zreSTha kaviyoM meM parigaNita hai / komalapada, gUr3ha kalpanA, prasanna bhASA, chanda - alaMkArayuktatA, arthagaMbhIratA Adi sabhI kAvyatattva inake granthoMmeM prApta haiM / hamAre vicAra meM puSpadanta naiSadhakAra zrIharSa ke samAna hI medhAvI kavi haiM / una jaisA rAjanItikA Alocaka bANake atirikta dUsarA lekhaka nahIM huA / melApATIke usa udyAna meM huI bharata aura puSpadantakI bheMTa bhAratIya sAhityakI bahuta bar3I ghaTanA hai / yaha anubhUti aura kalpanAkI vaha akSayaghArA hai, jisase apabhraMza sAhityakA upavana harA-bharA ho utthaa| dhanapAla dhanapAlakI pratibhA AkhyAna sAhityake sRjana meM anupama hai| ghanapAlake pitAkA nAma 'mAesara - mAyezvara aura mAtAkA nAma ghanazrI thA / inakA janma dhakkar3a baMzameM huA thA / yaha dhakkar3a vaMza pazcimI bhAratako vaizya jAti hai / delavAr3A meM tejapAlakA vi0 saM0 1987 kA eka abhilekha hai, jisake gharakaTa yA dhakkar3a jAtikA ullekha hai / AbUke zilAlekhoMmeM bhI isakA nirdeza milatA hai| prAraMbha meM yaha jAti rAjasthAnakI mUla jAti thI; bAdameM yaha dezake anya bhAgoM meM vyApta huI | dhanapAla digambara sampradAyakA anuyAyI thA / 'bhavisayattakahA' ke 'jainabhaMjivi diyambari lAyau ke atirikta graMthake bhItara AyA huA saiddhAntika vivecana unakA digambara matAnuyAyI honA siddha karatA hai / ghanapAlane aSTamUla guNoMkA varNana karate hue batAyA hai ki madhu, madya, mAMsa aura pAMca udambara phaloMko kisI bhI janmameM nahIM khAnA caahie| bhAvasaMgrahake karttA devasena ke anusAra hai / somadeva aura mAnyatA hai| kacikA yaha kathana AzAvara kI bhI yahI kavi dhanapAlane 16 svargIkA kathana bhI digambara AmnAyake anusAra hI kiyA hai / kavine likhA hai 1. mahu majju maMsu paMcucarAI khajnaMti Na jammaMtara samAI / 168 / 2. mahumajjumaMsaviraI cAo puNa jaMvarANa paMcahUM / advede mUlaguNA vaMti phuDa dezavirayami--- bhAvasaMgraha, gAthA 356 // 112 : vorthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appuNu puNu tavacaraNa careppiNu aNasaNi paMDiyamaraNi mrepinn| divi solahamahaM puNNAyAmi haDa sukhanijjuppahu gAyi / / -bhavisayattarita 20,9 / ataeva kavi dhanapAla digambara sampradAyakA anuyAyo hai, kavine apane jIvanake sambandhameM kucha bhI nirdeza nahIM kiyA hai| kevala vaMza aura mAtA-pitAkA nAma hI upalabdha hotA hai / yaha nizcita hai ki kavi sarasvatIkA varada putra hai| use kavitva karaneko apUrva zakti prApta hai / spitikAla kavi dhanapAlakA sthitikAla vidvAnoMne vi. kI dazavIM zatI mAnA hai| 'bhavisayatakahA kI bhASA haribhadra sUrike 'neminAhacariuse milatI-julatI hai / ata: dhanapAlakA samaya haribhadrake pazcAt honA caahie| zrI pI0 vI0 gaNene nimnalikhita kAraNoMke AdhAra para inakA samaya dazavIM zatI mAnA hai 1. bhASAke rUpa aura vyAkaraNakI dRSTise isameM zithilatA aura anekarUpatA hai / ataeva yaha kathAkRti usa samayako racanA hai, jaba apabhraMza bhASA bolacAlakI thii| 2. hemacandra ke samaya taka apabhraMza-bhASA rUr3ha ho cukI thii| unhoMne apane vyAkaraNameM apabhrazake jina dohoMkA saMkalana kiyA hai, unakI bhASAko apekSA 'bhavisayattakahA'kI bhASA prAcIna hai | ata: dhanapAlakA samaya hemacandrake pUrva honA caahie| 3. bhavisayattakahA aura paubhacariuke zabdoMmeM samAnatA dikhAte hue pro0 bhAyANIne nirdeza kiyA hai ki bhavisayattakahAke Adima kar3avakoMka nirmANake samaya dhanapAlake dhyAna meM 'paumacariu' thA / isalie dhanapAlakA samaya svayaM bhUke bAda aura hemacandrase pUrva hI kisI kAlameM anumita kiyA jA sakatA hai|' 4. dalAla aura guNene bhavisayattakahAkI bhASAke AdhArapara dhanapAlako hemacandrakA pUrvavartI mAnA hai / ataH dhanapAlakA samaya dazavIM zatIke lagabhaga honA cAhie / bhavisapattakahAkI saM0 1393 kI lipi prazastike AdhArapara zrI DA0 1. di paumacarita eNva di bhavisayattakahA-dho bhAyANI, bhAratIya vidyA (aMgrejI) bhAga 8, aMka 1-2: sana 1947, pR0 48-50 / AcAryatulpa kArAkAra evaM lekhaka : 113 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devendrakumAra zAstrIne dhanapAlakA samaya vi0 ko 14vIM zatI batalAyA hai / para yaha unakA bhrama hai / zrI paM0 paramAnandajI zAstrIne 'anekAnta' varSa 22, kiraNa 1 meM zrIdevendrakumArajI ke matako samIkSA kI hai| aura unhoMne prApta prazastiko mUlagraMthakartAkI na mAnakara lipikartAkI batAyA hai| ataH prazastike AdhArapara dhanapAlakA samaya 14vIM zatI siddha nahIM kiyA jA sakatA hai ! jaba taka puSTa pramANa prApta nahIM hotA hai taba taka dhanapAlakA samaya 10vIM zatI hI mAnA jAnA cAhie / 1 dhanapAlakA vyaktittva kaI dRSTiyoMse mahattvapUrNa hai| unheM jIvana meM vibhinna prakAra ke anubhava prApta the / ataH unhoMne samudrayAtrAkara saphala varNana kiyA hai| vimAtA ke kAraNa pArivArika kalahakA citraNa bhI sundara rUpameM huA hai / kavi dhanapAlakA mastiSka urvara thA / ve zRMgAra-prasAdhanako bhI Avazyaka samajhate the / vivAha evaM mAMgalika avasaroM para eka karanA unako dRSi ucita thA / racanA kavikI eka hI racanA 'bhavisayattakahA' prApta hai / yaha kathAkRti nagaravarNana, samudra varNana, dvIpa-varNana, vivAha varNana, yuddhayAtrA, rAja-dvAra, Rtu-citraNa, zakunavarNana, rUpavarNana Adi vastu varNanoMkI dRSTise atyanta samRddha hai / kavine prabandha meM paristhitiyoM aura ghaTanAoMke anukUla mArmika sthaloMkI yojanA kI hai / ina sthaloMpara usakI pratibhA aura bhAvukatAkA saccA paricaya milatA hai / bhAvoMke utAra-car3hAva meM ghaTanAoMkA bahuta kucha yoga rahatA hai / bhavisattakahA meM bandhudattakA bhaviSyadattako menAdvIpa meM akelA chor3anA aura sAthake logoMkA saMtapta honA, mAtA kamalazrIko bhaviSyadattake na lauTanekA samAcAra milanA, bandhudattakA lauTakara Agamana, kamalazrokA vilApa aura bhaviSyadattakA milana Adi ghaTanAe~ marmasparzI haiM / - kathAvastu -- hastinApuranagara meM dhanapati nAmakA eka vyapArI thA, jisako patnIkA nAma kamalazrI thA / inake bhaviSyadatta nAmakA eka putra huA / dhanapati sarUpAnAmaka eka sundarIse apanA vivAha kara letA hai aura pariNAmasvarUpa apanI pahalI patnI aura putrakI upekSA karane lagatA hai / dhanapati aura sarUpAke putrakA nAma bandhudatta rakhA jAtA hai| yuvAvasthAmeM padArpaNa karane para bandhudatta vyApArake hetu kaMcana dvIpake liye prasthAna karatA hai| usake sAtha 500 vyApAriyoMko jAte hue dekhakara bhaviSyadatta bhI apanI mAtAkI anumatise unake 114 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA A Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha ho letA hai / samudra meM yAtrA karate hue durbhAgyase usako naukA A~dhIse pathabhraSTa ho madanAga yA mainAka dvIpa para jA lagatI hai / bandhudatta ghokhese bhavidhyadattako vahIM eka jaMgalameM chor3akara svayaM apane sAthiyoM ke sAtha Age nikala jAtA hai / bhaviSyadatta akelA idhara-udhara bhaTakatA huA eka ujar3e hue, kintu samRddha nagarameM pahuMcatA hai / vahIM eka jainamandirameM jAkara vaha candraprabha jinakI mA karatA hai / usI bar3e nAroM kA eka rinya sundarIko dekhatA hai / usose bhaviSyadattako patA calatA hai ki vaha nagara kabhI atyanta samRddha thaa| eka asurane ise naSTa kara diyA hai / kAlAntarameM vahI asura vahAM prakaTa hotA hai aura bhaviSyadattakA usI sundarIse vivAha karA detA hai / cirakAla taka putrake na lauTanese kamalazrI usake kalyANArtha zratapaMcamI yatakA anuSThAna karatI hai| udhara bhaviSyadatta sapatnIka prabhUta sampattike sAtha ghara loTatA hai / lauTate hue usakI bandhudattase bheMTa hotI hai, jo apane sAthiyoMke sAtha yAtrAmeM asaphala honese vipannAvasthAko prApta thA / bhaviSyadatta usakA saharSa svAgata karatA hai| yahA~se prasthAnake samaya pUjAke liye gaye hue bhaviSyadattako phira dhokhese vahIM chor3akara bandhudatta usakI patnI aura pracura dhanasampattiko lekara sAthiyoMke sAtha naukAmeM savAra ho vahA~se cala par3atA hai / mArgameM phira A~dhIse usakI naukA pathabhraSTa ho jAtI hai aura ve saba jaise-taise hastinApura pahuMcate haiN| ghara pahuMcakara bandhudatta bhaviSyadattako patnIko apanI bhAvI patnI ghoSita kara detA hai / unakA vivAha nizcita ho jAtA hai / kAlAntarameM duHkhI bhaviSyadatta bhI eka yakSakI sahAyatAse hastinApura pahuMcatA hai / vahA~ pahu~cakara vaha saba vRttAnta apanI mAtAse kahatA hai / idhara bandhudattake vivAhako taiyAriyA~ hone lagatI haiM aura jaba vivAha-sampanna hone vAlA hotA hai to rAjasabhAmeM jAkara bandhudattake viruddha bhaviSyadatta zikAyata karatA hai aura rAjAko vizvAsa dilA detA hai ki vaha saccA hai / phalataH bandhudatta daNDita hotA hai aura bhaviSyadatta apane mAtA-pitA aura patnIke sAtha rAjasammAnapUrvaka sukhase jIvana vyatIta karatA hai / rAjA bhaviSyadattako rAjyakA uttarAdhikArI banA apanI putrI sumitrAse usake vivAhakA vacana detA haiM ! ___ isI boca podanapurakA rAjA hastinApurake rAjAke pAsa dUta bhejatA hai aura kahalavAtA hai ki apanI putrI aura bhaviSyadattakI patnIko de do yA yuddha kro| rAjA podanapuramarezakI zataMko asvIkAra karatA hai aura pariNAmataH yuddha hotA hai / bhaviSyadattakI sahAyatA aura vIratAse rAjA vijayI hotA hai / bhaviSyadattakI vIratAse prabhAvita ho rAjA bhaviSyadattako yuvarAja ghoSita kara AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 115 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ detA hai / apanI putrI sumitrA ke sAtha usakA vivAha bhI kara detA hai / bhaviSyadatta sukhapUrvaka jIvana-yApana karane lagatA hai / bhaviSyadattakI prathama patnIke hRdaya meM apanI janmabhUmi yA mainAka dvIpako dekhane kI icchA jAgrata hotI hai / bhaviSyadatta, usake mAtA, pitA aura sumitrA saba usa dvIpameM jAte haiN| vahA~ unheM eka jaina muni milate haiM, jo unheM sadAcAra ke niyamoM kA upadeza dete haiN| kAlAntara meM ye saba lauTa Ate haiM / eka dina vibhalabuddhi nAmaka muni Ate haiN| bhaviSyadatta unake mukha se apane pUrva janmoM kI kathA sunakara virakta ho jAtA hai aura apane putrako rAjabhAra sauMpakara zramaNa-dIkSA grahaNa kara letA hai| bhaviSyadatta sapazcaraNa karatA huA karmoMko naSTakara nirvANa prApta karatA hai| zrutapaMcamI ke mahAtmyake smaraNake sAtha kathA samApta ho jAtI hai / ghaTanA bAhulya isa kathAkAvya meM pAyA jAtA hai / para ghaTanAoMkA vaicitrya bahuta kama hai| kavine laukika AkhyAnake dvArA zrutapaMcamIvratakA mAhAtmya pradarzita kiyA hai / antameM bhI isI vratake mAhAtmyakA smaraNa kiyA gayA hai| dhArmika vizvAsake sAtha laukika ghaTanAoMkA sambandha kAvyacamatkArArthaM kiyA gayA hai / isa kRti meM prabandhakI saMghaTanA sundara rUpa meM huI hai / kathAke vikAsake sAtha hI kArya-kAraNaghaTanAoM kI kArya-kAraNa khalA pratipAdita hai / vastutaH yaha eka romAMcaka kAvya hai| isameM loka-jIvana ke aneka rUpa dikhalAI par3ate haiM / karuNa, zRMgAra, vIra, raudra Adi rasoMkA parikSaka bhI sundara rUpameM huA hai / alaMkAroM meM upamA, pariNAma, sandeha, rUpaka bhrAntimAna, ullekha, smaraNa, apalava utprekSA, tulyayogitA, dIpaka, dRSTAnta, prativastUpamA, vyatireka, nidarzanA aura sahoSita Adi alaMkAra prayukta hue haiN| chandoMmeM paddhar3I, aDillA, ghattA, duvaI, cAmara, bhujaMgaprayAta, zaMkhanArI, maraiTThA, plavaMgama, kalahaMsa Adi chanda pradhAna haiM / vAstava meM dhanapAla kavikI yaha kRti kathAnaka rUr3hiyoM aura kAvya- rUr3hiyoMkI bhI dRSTise samRddha hai / I dhavala kavi apabhraMza - sAhitya ke prabandhakAvya racayitAoM meM kavi dhavalakA nAma bhI Adara ke sAtha liyA jAtA hai / kavi ghavalake pitAkA nAma sUra aura mAtAkA nAma kesulla thA / inake gurukA nAma ambasena thA / dhavala brAhmaNakulameM utpanna 116 : vIrthaMkara mahAvIra aura unako bAcArya-paramparA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA thA; para antameM vaha jaina dharmAvalambI ho gayA thA / kavi dvArA nirdiSTa ullekhoMke AdhArapara usakI pratibhA aura kavitvazaktikA parizAna hotA hai / dhavalane harivaMzapurANako racanA kI hai| DaoN0 pro0 hIrAlAla jainane 'ilAhAbAda yUnivarsiTI sTaDIja' bhAga 1, san 1925 meM navala kavi dvArA racita harivaMzapurANakA nirdeza kiyA thaa| spilikAla kavi dhavalake nirdezoM ke AdhArapara kavikA samaya 10vIM - 11vIM zatI siddha hotA hai / kavine granthake prArambhameM aneka kaviyoMkA smaraNa karate hue likhA hai kavi cayakavAi pubvi guNavaMtatra dhIrasenU hu~tau NayavaMtau | puNu sammattaI dhamma suregala, jeNa pamANa gaMthu kiu caMgau / devaNaMdi bahU guNa jasa bhUsiu je vAyaraNa jiNi payAsila | bajjasU supasiddha munivaru, je payamANugaMdhu kiu suMdaru | muNi mahaseNu suloyaNa jeNavi, paumacaritra muNi raviseNeNavi / jiNaseNe harivaMsu pavittuvi, jaTila muNINa varaMgacaritu vi / diNayaraseNeM cariu aNaMgahu, paumaseNa Ayariya pasaMgahu / aMdhaseNu jeM amiyAgahaNu viraiya dosa-vivajjiya sohaNa | jiNacaMda pahacariu manoharu, pAvarahiu ghaNamata aNNAmi kiya iMmAI tuha purAi viNhaseNa risaNa sIhaNaMda gurakheM siddhaseNu jeM gee Agau, bhaviya viNIya paryAA siu rAmamaMdi je viviha pahANa jiNasAsaNi bahuraiya kahANA / agamahAkai jeM su maNoharu vIraDiNidu-cariu kiu suMdaru / kitriya kama sukai guNa Ayara geya kantra jahi viraiya suMdara / saNakumAra je viramau maNaharu, kaya goviMda pavaru seyaMvarU / taha vakkhara jiNarakhiya sAvaDa jeM jaya dhavala bhuvaNi viSakhAiu / sAlihadda ki kai jIya udau loyai cahumuhuM doNa pasiddhau | ikkahi jiNasAsaNi ucaliyau sedu mahAkai jasu Nimmaliyas / paumacariu jeM bhuvaNi payAsiu, sAhUNarahi naravarahi pasaMsiddha / ujar3a to vi kiMpi avabhAsami mahiyali je piyabuddhi payAmi / aNupehA varadeveNavakAMtu 1. harivaMzapurANa 1 3 / J samundaru | caritaI / sunehA / caMgau | AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 117 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt kavicakravartI vIrasena samyaktvayuktapramANavizeSa granthake kartA, devanandi, vajrasUri pramANagranthake kartA, mahAsenakA sulocanAgrantha, raviSeNakA padmacarita, jinasenakA harivaMzapurANa, jaTila munikA varAMgacarita, dinakarasenakA anaMgacarita, padmasenakA pAzvanAthacarita, aMbhasenakI amRtArAdhanA, dhanadattakA candraprabha rata, aneka caritagranthoMke racayitA viSNusena, siMhanandIkI anuprekSA, naradevakA NavakAramantra, silekA bhakArinora, sara ta ke bhane bAcAnaka, jinarakSita dhavalAdi granthaprakhyApaka, asagakA dIracarita, govinda kavi (zveta.) kA sanatkumAracarita, zAlibhadrakA jIva-udyota, caturmukha, droNa, ser3ha mahAkavikA paupacariu Adi vidvAnoM aura unakI kRtiyoMkA nirdeza kiyA hai / inameM padmasena aura asaga kavi donoM hI granthakartAoMke samayapara prakAza DAlate haiN| sthisikAla asaga kavikA samaya zaka saMvat 110 (I0 san 988) evaM panasenakA zaka saM0 999 samaya hai, jisase spaSTa hai ki dhavala kavi zaka saM0 299. ke pazcAt kabhI bhI huA hai| padmakottikI ekamAtra racanA pArzvapurANa upalabdha hai / ina donoM racanAoMkA ullekha honese dhavalakavikA samaya zaka saM0 ko 11 vIM zatAbdIkA madhyakAla AtA hai| varddhamAnacaritakI prazastimeM batAyA gayA hai ki zrInAthake rAjyakAlameM cola rAjyako vibhinna nArayoMmeM kavine ATha granthoMkI racanA kI haividyAmayA apaThitetyasamAkRyena zrInAtharAjyamakhilaM janatopakAri / prApyaiva coDaviSaye viralAnagaryAM grathASTakaM ca samakAri jinopadiSTam // -mahAvIracarita, prazastizloka 105 'pAsaNAhariu'ma padmasena yA paprakotine racanAkAlakA nirdeza nimnaprakAra kiyA hai.-- Nava-saya-NauANa uye kattiyamAsaM amAvaso divase / raiyaM pAsapurANaM kaiNA iha paumaNAmeNa // ' arthAt saM0 999meM kAttika mAsako amAvasyAko isa granthakI samApti huI / yahA~ savatse zaka yA vikrama kauna-mA saMvat grahaNa karanA cAhie, isapara vidvAnoM meM matabheda hai| pro0 praphullakumAra modIne ise zaka-saMvat mAnA hai aura 1. pAsaNAhacariu. prAkRta-andha-pariSada, prayAka 8, kavi-prazasti, padya 4 / 118 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI mAcArya-paramparA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harivaMza kochar3ane vikrama saMvat | hamArA anumAna hai ki ye donoM hI saMvat zaka saMvat haiM aura dhavala kavikA samaya zaka saMvatko 10vIM zatIkA antima pAda yA 11vIM zatIkA prathama hai ! racanA kavikA eka hI graMtha harivaMzapurANa upalabdha hai / isa meM rakheM tIrthaMkara yaduvaMzI neminAthakA jIvanavRtta aMkita hai| sAtha hI mahAbhAratake pAtra kaurava aura pANDava tathA zrIkRSNa Adi mahApuruSoMke jIvanavRtta bhI gumphita haiM / isa grantha meM 122 sandhiyA~ haiM / graMtha kI racanA panjhaTikA aura allilaD chanda meM huI hai / paDhaDiyA, soraThA, pattA, vilAsinI, somarAji prabhRti aneka chandoMkA prayoga isa graMtha meM kiyA gayA hai| zrRMgAra, vora, karuNa aura zAnta rasoMkA paripAka bhI sundararUpa meM huA hai| kavine, nagara, vana parvata AdikA mahattvapUrNa citraNa kiyA hai| yahA~ udAharaNArtha madhumAsakA varNana prastuta kiyA jAtA hai phagguNu gaU mahumAsu parAyau, mayaNachaliu lou aNurAyau 1 vaNa saya kusumiya cArumaNohara bahu mayaraMde matta bahu mahuyara / gumugumaMta svaNamaNa suhAvahi aipapATha pemmukohi / kesu va varNA vaNAruNa phulliya, NaM virahagge jAla NamilliyA / gharighari pAriu yi taNu maMDahi, hiMdolaha hiuhi uggAryAha / caNi parapaTha mahUra ullAha, sihiulu sihi siharehi ghahAvai / - drivaMzapurANa 17-3 arthAt phAlgunamAsa samApta huA aura madhumAsa (caitra) AyA / madana uddIpta hone lagA / loka anurakta ho gayA / vana nAnA puSpoMse yukta, sundara aura manohara ho gayA / makaranda- pAnase mata madhukara gunagunAte hue sundara pratIta ho rahe haiM......gharoMmeM nAriyA~ apane zarIrako alaMkRta karatI haiM, jhUlA jhUla rahIM haiM, vihAra karatI haiM, vanameM gAtI koyala madhura AlApa karatI haiN| sundara mayUra nRtya kara rahe haiM / isa kAvyameM karuNa rasako abhivyaMjanA bho bahuta sundara milatI hai / kaMsavadhapara parijanoMke karuNa vilApakA dRzya darzanIya hai hA rahya dahya pAviTTha khalA, paha amh maNohara kiya vihalA / 1 hA vihi jihINa pahaM kAikiu gihi darisivi takkhaNi cakkhu hiu | deva yA vullAha kAI tuhuM, hA sundari darasahi viSNu muhu / hA AcAryasya kAvyakAra evaM lekhaka 119 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hA dharaNihi saguNaNilayaTThAha, vara sejjahi bharabhavaNehi nAhi / paTha viNu suNNauM rAula asesu, aNNAhi huvau divya desu / hA guNasAyara, hA rUvajaya hA bahari mahaNa sohAdha gharA / dhattA -- hA mahurAlAvaNa, sohiyasaMdaNa, amhaM sAmiya karahiM / dukkha hi saMtattau, karuNa ruvaMtau, uTThivi pariyaNu saMghavahi // 56, 1 kavine saMsAra ke yathArthaMrUpakA bhI citraNa kiyA hai| sabala rAjya tatkSaNa naSTa ho jAte haiN| dhanase bhI kucha nahIM hotA / sukha bandhu bAndhava, putra, kalatra, mitra, kisake rahate haiM ? varSAke jalabulabuloMke mamAna saMsArakA vaibhava kSaNabharameM naSTa ho jAtA hai / jisa prakAra vRkSapara bahutase pakSI Akara ekatra ho jAte haiM aura phira prAtaHkAla hote hI apane-apane kAryoMse vibhinna sthAnoMpara cale jAte haiM, athavA jisa prakAra bahutase pathika nadI pAra karate samaya naukA para ekatra ho jAte haiM, aura phira apane-apane gharoMko cale jAte haiM, usI prakAra kSaNika priyajanoMkA samAgama hotA hai / kabhI dhana AtA hai, kabhI naSTa hotA hai, kabhI dAridrya prApta hotA hai, bhogya vastue~ prApta hotI haiM aura vilIna hotI haiM, phira bhI ajJa mAnava garva karatA hai| jisa yauvana ke pIche jarA lagI rahatI hai usase kauna-sA santoSa ho sakatA hai ?" isa prakAra granthakarttAne saMsArakI vAstavika sthitikA udghATana kiyA hai| rasa aura alaMkArake samAna hI chanda-yojanAko dRSTise bhI grantha samRddha hai / sAmAnya chandoM ke atirikta nAginI, 89 12, somarAjI 19014, jAti 9015, vilAsinI 9018 Adi chandoMkA prayoga milatA hai| kar3avakoM ke antama prayukta pattA - chanda ke aneka rUpa haiM / hariSeNa hariSeNa mevAr3a meM sthita citrakUTa (cittaur3a) ke nivAsI the / inakA vaMza vakkar3a yA gharakaTa thA, jo usa samaya prasiddha aura pratiSThita thA / isa vaMza meM aneka kavi hue haiM / inake pitAkA nAma govarddhana aura mAtAkA nAma guNavatI thA / ye kisI kAraNavaza citrakUTa chor3akara acalapurameM rahane lage the / prazastimeM batAyA hai iha mevAr3a desi jaNa saMkuli, siriujahara Niggaya dhakkaDa - kuli / pAvakarida kumbha-dAraNa hari, jAu kalAhi kusala NAmeM hari / 1. harivaMzapurANa 91.7 // 120 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAsu putta para-NArisahoyaru, sugamanAhi ku-pakSaNa dikSa govaDhaNu NAmeM uppaNau, jo smmttrynn-sNpunnnnu| . taho movaDDhaNAsu piya guNavai, jo jiNavaspaya Nicca vi paNavai / tAe jaNiu riseNe NAma suu, jA saMjAu vibuha-kai vissuu / siri citta uDu caivi acalauraho, gayaja-Niya-kajjeM jinnhrpurho|' hariSeNane anya apabhraMza-kaviyoMke samAna kar3avakoMke Adi aura antameM apane sambandhameM bahuta-sI bAtoMkA samAveza kiyA hai| unhoMne likhA hai ki mevAr3adezameM vividha kalAoMmeM pAraMgata eka hari nAmake mahAnubhAva the| ye zrIojapurake dhakkar3a kulake vaMzaja the / inake eka govarddhana nAmakA dharmAtmA putra thaa| usakI patnIkA nAma guNavatI thA, jo jainadharma meM pragAr3ha zraddhA rakhasI thii| unake hariSeNa nAmakA eka putra huA, jo vidvAn vASike rUpameM vikhyAta huA / usane apane kisI kAryavaza citrakUTa chor3a diyA aura acalapura calA AyA / yahA~ usane chanda aura alaMkAra zAstrakA adhyayana kiyA aura dharmaparIkSA nAmaka granthako racanA kI / hariSeNane apane pUrvavartI caturmukha, svayaMbhU aura puSpadantakA smaraNa kiyA hai| unhoMne likhA hai ki caturmukhakA mukha sarasvatIkA AvAsa-mandira thA / svayaMbhU loka aura alokake jAnanevAle mahAn devatA the aura puSpadanta vaha alaukika puruSa the, jinakA sAtha sarasvatI kabhI chor3atI hI nahIM thI / kavine ina kaviyoMkI tulanAmeM apaneko atyanta mandabuddhi kahA hai| hariSeNane antima sandhimeM siddhasenakA smaraNa kiyA hai, jisase yaha dhvanita hotA hai ki hariSeNake guru siddhasena the / sandarbhakI paMktiyAM nimna prakAra haiM :--- siddhi-puraSihi kaMtu suH taNu-maNa-yayaNe / bhattie jiNa paNadevi citiDa bh-hrisNnne|| maNuya-mbhibuddhie ki kijjai, maNaharu jAi kancu Na riji| taM karaMta aviyANiya Arisa, hAsu lahahi bhauraNi gaya porisa / caumuha kanyu virayaNi sayaMbhuvi, puSphayaMtu aNNANu Nisubhivi / tiNi vi jogga jeNa taM sIsai, caumuha muha thiya tAva sarAsai / jo sayaMbha so deu pahANa, baha kaha loyAloya viyANa' / pupphayaMtu Nau mANusu vuccai, jo sarasaie kayA viNa muccai / te evaMviha hau au mANau, taha chaMdAlaMkAra vihINau / kancu karaMtuke maNa vilajami, saha visesa Niya jaNa ki haraMjami / 1. dhammapariksA 11-26 / prAcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 121 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to vi jiNida dhamma aNurAyai, vuha siri siddhaseNa supsaaii| . karami sayaM jiha liNi dalathiu jalu, aNaharei Nizulu mutrAhalu / dhattA-jA jayarAmeM Asi viraiya paha pabaMdhi / sA hammi dhammaparikkha sA paddhaDiya badhi / hariSeNake vyaktitvamai namratA, guNagrAhakatA, dhamaka prati zraddhA evaM AtmasammAnako bhAvanA samAviSTa hai / unake kAvya-varNanase aisA dhvanita hotA hai ki ve purANazAstrake jJAtA the aura unakA adhyayana sabhI prakArake zAstroMkA thaa| sthitikAla kavi hariSeNane 'dhammaparikkhA' ke antameM isa granthakA racanAkAla aMkita kiyA hai / likhA hai-- vikkama-Niva-parivattiya kAlae, vavagae varisa-sahasehi cutaale| iya uppaNu bhaviya-jaNa-suhayaru, ubha-rahiya-ammAsava-sarayaru / 11227 arthAt vi0 saM0 1044 meM isa granthako racanA huI hai / ataH kavikA samaya vi0 saM0 kI 11vIM zatI hai|| __ kavine apanese pUrva jayarAmako gAthA-chandoMmeM viracita prAkRta-bhASAko dharma-parIkSAkA avalokana kara isake AdhAra para hI apanI yaha kRti apabhraMzameM likhI hai| racanA __ kavi hariSeNako eka hI racanA dharma-parIkSA nAmakI upalabdha hai| DA0 10 ena upAdhye ne daza-dharma parIkSAoMkA nirdeza kiyA hai / amitatakI dharmaparIkSA vi0 saM0 1070meM likhI gaI hai| arthAt hariSeNakI dharma-parIkSA amitagatise 26 varSa pUrva likhI gaI hai| donoM meM paryApta samAnatA hai| aneka kathAe~ padya evaM vAkya donoMmeM samAna rUpase milate haiN| para jaba taka hariSeNa dvArA nirdiSTa jayarAmakI dharma-parIkSA prApta na ho taba taka isa pariNAma para nahIM pahuMca sakate ki kisane kisako prabhASita kiyA hai ? saMbhavata: donoMkA srota jayarAmako dharma-parIkSA ho ho|' dharma-parIkSAma kavine brAhmaNa-dharma para vyaMgya kiyA hai| usake aneka paurANika AkhyAnoM aura ghaTanAoMko asaMgata battalAte hue jainadharmake prati 1. DaoN. e. ena. upAdhye, hariSeNakI dhammaparivakhA ainalsa oNpha bhaNDArakara mori yaNTala risarca insTITyUTa bhAga 23 pR. 592-608 / 122 : toyaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya-paramparA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsthA aura zraddhA utpanna karanekA prayatna kiyA / graMthako viSaya-vastu nimna prakAra hai___ maMgalAcaraNake pazcAt prAcIna kaviyoMkA ullekha karate hue Atma-vinaya pradarzita kI hai| tadanantara jambUdvIpa, bharatakSetra, madhya pradeza vaitAThya parvata ora vaijayantI nagarIkA citraNa kiyA hai / vaijayantI nagarIke rAjAko rAnIkA nAma vAyuvegA thaa| unake manavega nAmaka eka atyanta dhArmika putra huaa| usakA mitra pavanavega bhI dharmAtmA aura brAhmaNAnumodita paurANika dhamameM AsthA rakhane vAlA thA / pavanavegake sAtha manavega vidvAnoMkI sabhAmeM kusumapura gyaa| tIsarI sandhimeM aMgadezake rAjA zekharakA kayAnaka dekara kavi aneka paurANika upAkhyAnoMkA varNana karatA hai| cautho sandhimeM avatAravAda para vyaMgya kiyA hai| viSNu daza janma lete haiM aura phira bhI kahA jAtA hai ki ve ajanmA hai; yaha kaise saMbhava hai ? sthAna-sthAnapara kavine 'tathA coktaM taireva' ityAdi zabdoM dvArA saMskRtake aneka padma bhI uddhRta kiye haiN| isI prasaMgameM zivake jAhnavI aura pArvatI prema evaM gopI-kRSNa lIlApara bhI vyaMgya kiyA hai / pAMcavIM saMdhi meM brAhmaNa-dharma kI aneka avizvasanIya aura asatya bAtoM kI ora nirdeza kara manovega brAhmaNoM ko niruttara karatA hai| isI prasaMgameM vaha sItAharaNa Adike sambandhameM bhI prazna karatA hai| sAtavIM sandhimeM gAndhArIke 100 putroMkI utpatti aura pArAzarakA dhovarakanyAse vivAha varNita hai| AThavIM' sandhimeM kuntose karNako utpatti aura rAmAyaNako kathApara vyaMgya kiyA hai| navIM saMdhimeM mamavega apane mitra pavanadegake sAmane brAhmaNoMse kahatA hai ki ekabAra mere sirane dhar3ase alaga hokara vRkSapara car3hakara phala khaaye| apanI bAtakI puSTike lie vaha rAvaNa aura jarAsandhakA udAharaNa detA hai| isI prasaMgameM manavega zrAddha para bhI vyaMgya karatA hai| dazavoM sandhimeM gomedha, azvamedhAdi yajJoM aura niyogAdipara vyaMga kiyA hai / isa prakAra manavega aneka paurANika kathAoMkA nirdezakara aura unheM mithyA pratipAdita kara rAjyasabhAko parAsta karatA hai / pavanavega bhI manavegako yuktiyoM se prabhAvita hotA hai aura vaha jainadharma meM dIkSita ho jAtA hai| jainadharmAnukUla upadezoM aura AcaraNoMka nirdezake sAtha graMtha samApta hotA hai| ___ kavine isa granyameM kavitvazaktikAbhI pUrA paricaya diyA hai| prathama saMdhike caturtha kar3avako vaijayantI nagarIko sundara nArIke samAna manohAriNI batAyA prAcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 123 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| kavine vibhinna upamAnoMkA prayoga karate hue isa nagarIko surAdhipako nagarIse bhI zreSTha batAyA hai | vAyuvegArAnIke citraNameM kavine paramparAgata upamAnoMkA upayogakara usake nakhazikhakA saundarya abhivyakta kiyA hai| 11 vI sandhike prathama kaDavakameM mevAr3a dezakA ramaNIya citraNa kiyA hai / yahA~ke udyAna, sarovara, bhavana Adi sabhI dRSTiyoMse sundara evaM manamohaka haiN| isa graMthameM paddhar3iyA chandakI bahulatA hai| isake atirikta madanAvatAra 1114, risAnI 11, sapiNI / 7, kulapa. 99, bhujaMgaprayAta rA6, pramANikA 3 / 2, raNaka yA rajaka 3 / 11, mattA 321, vidyunmAlA 2 / 9, dodhaka 103 Adi chandoMkA prayoga kiyA hai / chandoMmeM varNavRtta aura mAtrika vRtta donoM milate haiN| saMkSepameM kavine sarala aura sarasa bhASAmeM bhAvoMkI abhivyaJjanA kI hai | vIra kavi mahAkavi vIrane 'jaMbusAmicariu meM apanA paricaya diyA hai / unakA janma mAlavA dezake gusvaskheu nAmaka grAmameM huA thaa| unake pitA 'lADanAgau' gotrake mahAkavi devadatta the / devadattane 1. varAMgacarita 2. zAntinAtharAya 3. saddhayavIrakathA aura 4. ambAdevIrAsakI racanA kI thI / mahAkavi vIrane apane pitAko svayaM tathA puSpadantake pazcAt tIsarA sthAna diyA hai| kavine likhA hai ki svayaMbhUke hone se apabhraMzakA prathama kavi, puSpadantake honese apana'zakA dvitIya kavi aura devadaptake honese apana zake tRtIya kavikI khyAti huI hai| vIra kavine apane samaya taka sona hI kavi apabhrazake mAne haiN| svayaMbhU, puSpadanta aura devadatta / isase yaha dhvanisa hotA hai ki kavi vIrake pitA devadatta bhI apabhraMzake sthAtinAmA kavi the| ___ kavikI mAMkA nAma zrI sanubA thA aura inake sIhalla, lakSaNAMka tathA jasaI ye tIna bhAI the| kavikI cAra paliyAM yI-1. jinamati 2. pAvatI 3. lIlAvatI 4. jayAdevI / inakI prathama palise nemicandra nAmaka putra utpanna hamA thA / bIra saMskRta kAvya racanAmeM bhI nipuNa the; kintu pitAke mitroMkI preraNA aura Agrahase saMskRta kAvyaracanAko chor3akara apabhraMzaprabandhazelomeM jaMbusAmicariu kI racanA kI hai| kavikA lADavAgata vaMza itihAsa prasiddha bahuta purAnA hai| isa vaMzakA prAraMbha, punnATa saMghase huA hai| isa saMghake AcArya punnATa-karnATaka pradezameM vihAra1. jaMbusAmicarita mAratIya jJAnapITha prakAzana san 1968; 14.5 / 124 : tIrthakara mahAvIra ghora unakI prAcArya-paramparA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate the| isalie isakA nAma punnATa par3A / tadanantara isakA pramukha kAryakSetra lAubAgaca-gujarAta aura sAgavAr3Ake AsapAsakA pradeza huaa| isIlie isakA nAma lADavAgaDagaccha pdd'aa| pumnATa saMghake prAcInatama jJAta AcArya jinasena prathama haiM jinhoMne zaka saMvata05 (vi0 saM0 840) meM vardhamAnapurake pArzvanAtha tathA dostaTikAke zAntinAtha jinAlayameM rahakara harivaMzapurANakI racanA kI dharmaratnAkara nAmaka graMthake racayitA AcArya jayasena lAhabAgaDa saMghake prathama vyakti haiM jinhoMne vi0 saM0 1055 meM karnATaka-karADa (bambaI) meM nivAsa kara ukta prathakI racanAko pUrNa kiyA thA / isI gaNameM pradyumnacarita racayitA mahAsena, hariSeNa, vijayakIti Adi aneka AcArya hue haiM / vyaktitva mahAkavi vIra kAvya, vyAkaraNa, tarka, koSa, chandazAstra, dravyAnuyoga, gharaNAnuyoga, karaNAnuyoga Adi viSayoMke jJAtA the| 'jaMbusAmicariu'maiM' samAviSTa paurANika ghaTanAoMke adhyayanase avagata hotA hai ki mahAkavi dorake bala jaina paurANika paramparAke hI sAtA nahIM the apitu bAlmIkirAmAyaNa, mahAbhArata, zivapurANa, viSNupurANa, bharatanATyazAstra, setubandhakAvya Adi graMthoMke bhI paMDita the| inake vyaktitvameM namratA aura rAjanIti-dakSatAkA vizeSa rUpase samAveza huA hai| kaviko apane pUrvajoMpara garva hai| vaha mahAkAvya racayitAke rUpameM apane pitAkA AdarapUrvaka ullekha karatA hai / saMskRta bhASAkA praur3ha kavi aura kAvya adhyetA hone ke kAraNa vIra kavikI racanAmeM paryApta praur3hatA dRSTigocara hotI hai / vorake 'jaMbusAmicariu se yaha bhI spaSTa hai ki vaha dharmakA parama zraddhAlu, bhaktavatI aura karmasaMskAroMpara AsthA rakhanevAlA thaa| usakI prakRti atyanta udAra aura milanasAra tho| yahI kAraNa hai ki usane mitroM kI preraNAko svIkArakara apana zameM kAvyakI racanA kii| vora kaviko samAjake vibhinna vargoM evaM jIvana yApanake vividha sAdhanoMkA sAkSAt anubhava thA / vaha zraddhAvAn sad gRhastha thaa| usane meghavanapattanameM tIrthaMkara mahAvIrakI pratimA sthApita karavAI thii| kavike vyaktitvako hama unake nimnakathanase parakha sakate haiM deMta darichaM paravasaNadummaNaM sarasakaccasavvassa / kaivIrasarisapurisaM gharaNidharatI kayatyAsi | ASAryatulya evaM kAbyakAra lekhaka : 125 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hatthe cAo caraNapaNamaNaM sAhasItANa sose / saccAvANI vayaNakamalae vacche saccApavittI / / daridroMko dAna, dUsareke duHkhameM dukhI, sarasakAvyako ho sarvasva mAnane vAle puruSoMko dhAraNa karanese hI pRthvI kRtArtha hotI hai| hAthameM dhanuSa, sAdhucarisa, mahApuruSoM ke caraNoMmeM praNAma, mukhameM saccI vANI, hRdayameM svacchapravRtti, kAnoMse sune hue dhrutakA grahaNa evaM bhujalatAoMmeM vikrama, vIra puruSakA sahaja parikara hotA hai| ___ isa kathanase spaSTa hai ki kavike vyaktitvameM udAratA tho, vaha daridroMko dAna detA thA aura dUsaroMke duHkhameM pUrNa sahAnubhUtikA vyavahAra karatA thaa| kavi vIratAko bhI jIvanake lie Avazyaka mAnatA hai| yahI kAraNa hai ki usane yuddhoMkA aisA sajIva citraNa kiyA hai jisase yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki vaha yuddhabhUmimeM sammilita huA hogaa| kaviyoMke caraNoMmeM natamastaka honA bhI usakA kavitvake prati sadbhAva vyakta karatA hai / satyavacana, pavitra hRdaya, anavarata svAdhyAya, bhujaparAkrama aura dayAbhAva usake vyaktitva ke pramukha guNa haiM / sthitikAla 'jaMbusAmicarita'ko prazastimeM kavina isa pranyakA racanAkAla vi0 saM0 1076 mAgha zuklA dazamI batAyA hai / likhA hai "vikkamanivakAlAno chAhAttaradasasaesa parisANaM / mAhammi suddhapakkhe dasamma divasammi saMtammi / / 2 / / " prastuta kAvyake antaHsAkSya tathA anya bAhyasAkSyoMse mo prazastimeM ullikhita samaya ThIka siddha hotA hai| kavi yorane mahAkavi svayaMbhU, puSpadanta evaM apane pitA devadattakA ullekha kiyA hai| pUSpadantake ullekhase aisA jJAta hotA hai ki jaba yaha mahAkavi apane jIvanakA uttarAddhakAla yApana kara rahA thA aura jisa samaya rASTrakUTa rAjA kRSNa tRtIyako mRtyuke pA~ca hI varSa hue the usa samaya dhArA nareza paramAravaMzIya rAjA sIyaka thA zrI harSane kRSNa tRtIyake uttarAdhikArI aura anuja khoTTigadevako AkramaNa karake mAra DAlA thA evaM mAnyakheTapurIko burI taraha lUTA tathA dhvasta kiyA thA (vi0 saM0 1029) / isa samaya puSpadantake mahApurANakI racanA pUrNa ho cukI thI aura abhimAnameru mahAkavi puSadantako khyAti mAlavA prAnta meM bhI ho cukI thii| isI samaya vIra kavine apane bAlyakAlameM hI sarasvatIke isa varad putrakI khyAti sunI hogI 126 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura isako racanAoMkA adhyayana kiyA hogA / yataH jaMbusAmicariupara puSyadantakI racanAoMkA gambhIra aura vyApaka prabhAva dikhalAyI par3atA hai| ataH kavike samayakI pUrva sImA vi0 saM0 1025 ke lagabhaga AtI hai| itanA hI nahIM jaMbusAmicariupara nayandike sudaMsaNacariu (vi0 saM0 1100) kA prabhAva bhI daSTigocara hotA hai| eka bAta aura vicAraNIya yaha hai ki jaMbusAmicariukI paMcama, SaSTha aura saptama sandhiyoMmeM haMsadvIpake rAjA ratnazekhara dvArA keralake ghera liye jAne aura magadharAja zreNikako sahAyatAse rAjA ratnazekharako parAsta kiye jAneke bahAnese vIra kavine jisa aitihAsika yuddha ghaTanAkI ora saMketa kiyA hai usameM kavine svayaM bhI eka pakSakI orase bhAga liyA ho to koI AzcaryakI bAta nahIM | yaha ghaTanA parivartitarUpameM muMjake dvArA kerala, cola tathA dakSiNake anya pradezoMpara vi0 saM0 1030-1050 ke bIca AkramaNa karake unheM vijita karanekI mAlUma par3atI hai| ___ yora kavike pazcAt brahmajinadAsakA saMskRta 'jambusvAmicarita milatA hai jise unhoMne vi0 saM0 1520 meM pUrNa kiyaa| yaha racanA apabhraza kAvyakA saMskRta rUpAntara hai| mahAkavi 'raidhU'ne bhI 'aMbusAmicariukA nirdeza kiyA hai / hariSeNako 'dhammaparikkhA' vi0 saM0 1.44 meM likhI gaI hai / ataH hariSeNa aura puSpadanta ina donoMke sAtha kavikA sambandha rahA pratIta hotA hai| jaina granthAvalImeM 'jaMbucariu'kA ullekha AyA hai / isa granthako racanA bhI apabhraMzameM vi0 saM0 1076 meM huI hai / jaMbucarisake racayitA sAgaradatta haiM, jo 'jaMbusAmicarita'ke samAna hI viSayavastukA varNana karate haiN| ataeva prazastimeM nirdiSTa jaMbusAbhicariukA racanAkAla yathArtha hai| racanA mahAkavi vIrakI eka hI racanA jaMbusAmicariu upalabdha hai| yaha apabhraMzakA mahAkAvya hai aura yaha racanA 11 sandhiyoMmeM pUrNa huI hai / maMgalAcaraNake anansara kavi sajjana-durjana smaraNa karatA hai| pUrvavartI kaviyoM ke smaraNake anantara kavi apanI alpamatA pradarzita karatA hai| magadhadeza aura rAjagRhakA sundara kAvyazailImeM varNana kiyA gayA hai / tIrthakara mahAvIrakA vipulAcalapara samavazaraNa pahuMcatA hai | aura zreNika prazna karate haiM aura gautama gaNaghara una praznoMkA uttara dete haiM / magadha-maNDalameM vardhamAna nAmaka grAmameM somazarmanAmaka guNavAna brAhmaNa rahatA thA aura jisakI patnI somazarmA nAmaka thI / unake bhavadatta aura bhayadeva nAmaka do putra the| jaba ve kramazaH 18 aura 12 varSake the taba unake pitAkA AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 127 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavAsa ho gayA aura unakI mAtA bhI satI ho gaI / mAtA-pitAke svargavAsake anantara bhAI bhavadatta nyAyapUrvaka gRhasthadharmakA pAlana karane lgaa| kucha samaya pazcAt sudharma munikA upadeza sunakara bhavadattako vairAgya ho gayA aura choTe bhAI bhy|| gRhastho mAra sakAra pada saMbha ho gyaa| bAraha varSa pazcAt muni saMgha vihAra karatA huA punaH usI gAMvameM AyA / choTe bhAI bhavadevako bho dIkSita karaneko icchAse guruko anujJA lekara bhavadatta muni bhavadevake ghara aayaa| bar3e bhAIkA Agamana sunakara vaha bAhara AyA usa samaya bhavadevake vivAhako taiyAriyAM ho rahI thIM / ataeva vaha navavadhUko addhamaMDita hI chor3akara bhavadattake pAsa aayaa| bhavadevake Agrahase vahIM AhAra lekara jahA~ saMgha ThaharA huA thA vahA~ bhavadatta muni lauTa aayaa| bhavadeva bhI bhAIke sAtha zraddhA aura saMkocavaza muni saMghameM calA AyA / yahA~ mubhijanoM kI preraNA tathA bhAIko antaraMga icchAke sammAnArtha bemanase bhavadevane munidIkSA grahaNa kara lii| sadanantara saMgha vahA~se vihAra kara gyaa| bhavadeva dinarAta nAgavasuke dhyAnameM lIna rahatA huA ghara lauTakara punaH usake sAtha kAma bhoga bhoganeke avasarakI pratIkSAmeM samaya vyatIta karane lgaa| 12 varSa pazcAt muni sagha punaH usI vadhamAna gA~vake nikaTa Akara ThaharA / bhavadeva isase bahuta ullasita huA aura bahAnA karake apane gharako ora cala pdd'aa| gA~va ke bAhara hI eka jina caityAlayameM usakI nAgavasuse bheMTa ho gaI / vratoMke pAlanese ati kRzagAtra asthipaMjara mAtra zeSa rahanese bhavadeva use pahacAna nahIM sakA / apane kula aura patnIke sambandhameM pUchane para nAgavasune use pahacAna liyA / nAgavasune use apanA paricaya diyA aura tapaH zuSka zarIra dikhalAkara nAnA prakArase dharmopadeza de bhavadevako pratibaddha kiyA / isa prakAra bodha prApta kara zavadevane AcArya ke pAsa jAkara prAyazcitta liyA aura punaH dIkSA grahaNa kara kaThora tapazcaraNa kiyA / aura mRtyuke anantara tRtIya svarga prApta kiyA / svargase cyuta ho bhavadatta pUrva videhameM rAjA vajradanta aura usakI rAnI yazodhanAke marbhase sAgaracandra nAmaka putra huaa| aura bhavadevakA jIva vahA~ke rAjA mahApadma aura vanamAlA nAmaka paTarAnIkA zibakumAra nAmaka putra huaa| kAlAntaramai sAgaracandra dIkSita ho gyaa| usane bhavadevake jIva yuvarAja zivakumArako pratiyodhita karanekA prayAsa kiyA; para mAtA-pitAko anujJA na milane se vaha gharameM hI dharma-sAdhana karane lgaa| isa tapake prabhAvase bhavadevane 128 : nIrtha dhara. mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punaH svarga meM janma grahaNa kiyA aura bhavadattake jIva sAgaracandrane AyuSya pUrNa kara svarga meM janma prApta kiyA / cautho sandhise jambUsvAmIko kathA AraMbha hotI hai| inake pitAkA nAma ahaMdAsa thA / sandhimeM janma, vasantotsava, jalakrIr3A AdikA varNana AyA hai| anantara unake dvArA matta gajako parAsta karanekA kathana AyA hai / pA~cavIse sAtavIM sandhitaka jambUsvAmIke aneka dIratApUrNa kAryoMkA varNana kiyA hai| maharSi sudharmAsvAmI apane pAMca ziSyoMke sAtha upavanameM Ate haiN| jambUsvAmI unake darzana kara namaskAra karate haiN| ve apane pUrvabhavoMkA vRttAnta jAna kara virakta ho ghara chor3anA cAhate haiN| mAtA samajhAtI hai| sAgaradatta zreSThikA bhejA huA manuSya Akara jambUkA vivAha nizcita karatA hai / zreSThiyoMkI kamalazrI, kanakazrI, vinayazrI aura rUpazrI nAmaka cAra kanyAoMse jambUkA vivAha hotA hai / " jambUke hRdaya meM punaH vairAgya jAgrata hotA hai / unakI patniyA~ vairAgyavirodhI - kathAeM kahatI haiN| jambU mahilAoMkI nindA karatA huA vairAgya nirUpaka kathAnaka kahatA hai / isa prakAra arddharAtri vyatIta ho jAtI hai / itane meM hI vidyuncara cora corI karatA huA vahA~ AtA hai / jambUsvAmI kI mAtA bhI jAgatI thIM / usane kahA - 'cora, jo cAhatA hai, le le' / corako jambUko mAtAse jambUke vairAgya bhAvakI sUcanA milatI hai| vidyuccarane pratijJA kI ki vaha yA to jambUko rAgI banA degA, anyathA svayaM vaha vairAgI bana jAyagA / jambUko mAtA usa corako usa samaya apanA choTA bhAI kahakara jambUke pAsa le jAtI jAtI hai, tAki vidyuccara apane kArya meM saphala ho / dazavIM sandhimeM jambU aura vidyuccara eka dUsareko prabhAvita karaneke lie aneka AkhyAna sunAte haiN| jambU vairAgyapradhAna evaM viSaya-bhogakI nissAratApratipAdaka AkhyAna kahate haiM aura vidyuccara isake viparIta vairAgyako nissAratA dikhalAnevAle triSayabhoga-pratipAdaka AkhyAna / jambUsvAmokI antameM vijaya hotI hai| ve sudharmAsvAmIse dIkSA lete haiM aura unakA sabhI patniyA~ bhI AryikA ho jAtI haiN| jambUsvAmI kevalajJAna prAptakara antameM nirvANapada lAbha karate haiM / vidyuccara bhI dazavidha dharmakA pAlana karatA huA tapasyA dvArA sarvArthasiddhi lAbha karatA hai / jambUcariuke par3hanese maMgala-lAbhakA saMketa karate hue kRti samApta hotI hai / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 129 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa granthameM jambUsvAmIke pUrvajanmoMkA bhI varNana AyA hai| pUrvajanmoMmeM vaha zivakumAra aura bhavadeva thA aura usakA bar3A bhAI sAgaracanda aura bhavadatta / bhavadevake jIvanameM svAbhAvikatA hai| bhavadattake kAraNa hI bhavadevake jIvanameM utAra-car3hAva aura antardvandva upasthita hote haiM / jambUsvAmIko paliyoMke pUrva janma-prasaMga kathA-pravAhameM yoga nahIM dete| ataH be anAvazyaka jaise pratIta hote haiN| ___ jambUsvAmIke caritrako kavi jisa dizAkI ora mor3anA cAhatA hai usI ora vaha mur3atA gayA / kavine nAyakake jIvana meM kisI bhI prakArakI asvA bhAvikatA citrita nahIM kI hai / rAga aura vairAgyake madhya jambUsvAmIkA jIvana vikasita hotA hai| "jambUsAmicariu' meM zAstrIya mahAkAvya ke sabhI lakSaNa ghaTita hote haiN| sugaThita itivRttake sAtha deza, nagara, grAma, zaila, aTavI, upavana, udyAna, saritA, Rtu, sUryodaya, candrodaya AdikA sundara citraNa AyA hai / rasabhAva-yojanAkI daSTise yaha eka premAkhyAnaka mahAkAvya hai / isa mahAkAvyakA AraMbha azvaghoSa kRta 'saundarananda' majhA sammAna vaI mAIsa choTe bhAI prayavake anicchApUrvaka dIkSita kara liye jAnese priyAviyogajanya vipralambha zrRMgArase hotA hai| bhavadeva ke premakI prakarSatA aura mahattA isameM hai ki vaha janasaMghaka kaThora anuzAsanameM digambara munike vezameM bar3e bhAIko dekharekha meM rahate hue bhI tathA jaina munike atikaThora AcArakA pAlana karate hue bhI 12 varSoMkA dIrgha kAla apanI patnI nAyavasuke rUpa-cintanameM vyatIta kara detA hai / aura apanI priyAkA nizidina dhyAna karatA rahatA hai| 12 varSa pazcAt vaha apane gAMva lauTatA hai aura priyA dvArA hI udbodhana prApta karatA hai| isa prakAra kAvyakI kathAvastu vipralaMbha zRMgArase AraMbha hokara zAnta rasameM samAviSTa hotI hai / vIra (4 / 21), gedra (5 / 3,5 / 13), bhayAnaka (10 / 2), vIbhatsa (1026), karuNa (215, 11 / 17), adbhuta (23, 5 / 2) evaM vAtsalya (713, 617) meM rasakA pariNAma AyA hai| alaMkAroMmeM upArA 116, mAlopamA 518, mAlotprekSA 810, phalotprekSA 4114, rUpakamAlA 27, midarzanA 13, daSTAnta 12, vakroktiH 418, vibhAvanA 418, virodhAbhAsa 9 / 12, vyatireka 4|17, sandeha 4|19, bhrAntimAn 52, aura atizayokti 1 / 17 alaMkAra pAye jAte haiN| 130 : gevara mahAvIra aura unakI AcArya-parampaga Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chandoMmeM karimakarabhujA (7 / 10), dIpaka (4 / 22), pAraNa ka (122), paDiyA (18), alillaha (26), siMhAvaloka (66), boTanaka (47), pAdAkulaka {121), urvazI (3 / 4), sArIya (5 / 14), sragviNI (119, 4 / 16), madanAvatAra (6:10), tripadI zaMkhanArI (4/5), sAmAnikA (9 / 17), bhujaMgaprayAta (4 / 21), dinamaNi (75), gAthA (931), udgAthA (71), dohA (4 / 14), ratnamAlikA (2015) maNizekhara (5 / 8) mAlAgAho {74}, daNDaka (48) kA prayoga kavine kiyA hai / isa prakAra mahAkAvyake sabhI tattva jaMbusAmicariumeM pAye jAte haiN| zrIcanda zrIcandakA nAma 'daMsaNakaharayaNakaraMDu'meM paMDita zrIcandra bhI AyA hai| kavine apanA paricaya 'daMsaNakaharayaNakaraMDu'ke ansakI prazastimeM aMkisa kiyA hai / kavine likhA hai dezogaNapahANu guNagaNaharu, avaiNNa NAvai saI gaNaharu / bhabvamaNo-li-diNesA, mirimini ti nitti guNosa !! tAsu sosu paMDiyacUDAmaNi, sirigaMgeyapamaha paurAvaNi / xxx x dhammuva risiveM jasarUvau, sirisuyakittiNAmu saMbhUyau / siri caMdujjalajasu saMjAyaja, NAme sahasakitti vikkhAyau / x siricaMdu NAmu sohaNa muNosu, saMjAyaja paMDiu paDhama sIsu / teNeu aNeyacchariyadhAmu, dasaNakaharayaNakareMDuNAmu / kAriMdaho rajjesaho sirisirimAlapurammi / buhasiricadeM eu kau gaMdau kavvu jymmi|| isa prazastise tathA kathAkozakI prazastise jJAta hotA hai ki zrIcandrake pUrva tIna vizeSaNa prApta hote haiM- kavi, muni aura paMDita / zrIcanda muni the aura grantha-racanA karanese ve kavi aura paMDitakI upAdhise alaMkRta the / zrIcandane prazastiyoM meM apanI garuparamparA nimna prakAra aMkita kI hai zrApAryasulya kAvyakAra evaM lekhaka : 131 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezIgaNa, kundakundAnvaya zrIkIrti zrutakIti sahasrakIti vIracandra zrIcandra sahasrakItike pAMca ziSya the-devacandra, vAsavamuni, udayakoti, zubhacandra aura viircndr| ina pAMcoM ziSyoMmeMse vIracandra antima ziSya the| inhIM vIracandra ke ziSya zrIcandra haiN| zrIcandrane kathAkozakI racanAke prerakoMkA vaMzaparicaya vistArapUrvaka diyA hai / batAyA hai ki saurASTra dezake apAhillapura (pATaNa) nAmaka nagarameM prAgvATavaMzIya sajjana nAmake eka vyakti hue, jo mUlarAla narezake dharmasthAnake goSThIkAra arthAt dhArmika kathAvArtA sunAnevAle the / inake putra kRSNa hue, jinakI bhaginIkA nAma jayantI aura patnIkA nAma rANU thaa| unake tIna putra huebIjA, sAhanapAla aura sADhadeva tathA cAra kanyAe~-zrI, zRMgAradevI, sundU aura sokhU / inameM sundU yA sundukA vizeSarUpase jainadharmake uddhAra aura pracArameM ruci rakhatI thii| kRSNakI isa santAnane apane karmakSayase hetu kathAkozakI vyAkhyA kraaii| Age iso prazastimeM batAyA gayA hai ki karttAne bhavyoMkI prArthanAse pUrva AcAryakI kRtiko avagata kara isa sundara kathAkozako racanA kii| isa kathanase yaha anumAna hotA hai ki isa viSayapara pUrvAcAryako koI racanA zrIcandramunike sammukha thii| prathama unhoMne usI racanAkA vyAkhyAna zrAvakoMko sunAyA hogA, jo unheM bahuta rocaka pratIta huaa| isIse unhoMne unase prArthanA kI ki Apa svatantrarUpase kathAkozakI racanA kIjiye / phalasvarUpa prastuta granthakA praNayana kiyA gayA hai| prazastimeM graMthakArake vyAkhyAtRtva aura kavitva Adi guNoMkA vizeSarUpase nirdeza kiyA gayA hai / ataeva yaha spaSTa hai ki saurASTra dezake aNahillapurameM kRSNa zrAvaka aura unake parivArakI preraNAse kathAkoza grandhakI racanA huI hai| 'dasaNakaharayaNakaraDu' graMthako sandhiyoMke puSpikAvAkyoMmeM 'paM0 zrIcandra kRta' nirdeza milatA hai / yaha nirdeza solahaboM sandhi taka hI pAyA jAtA hai / 132 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17vIM se 21vIM sandhi takakI puSpikAoMmeM 'iya siricandamuNIndakae'(iti zrIcandramunikRsa) ullekha milatA hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki 'daMsaNakaharayaNakaraMDu' kI 16vIM sandhikI racanA taka zrIcandra zrAvaka the, para isake pazcAt unhoMne muni-dIkSA grahaNa kI hogii| ataeba unhoMne 'dasaNakaharayaNakaraMDu' kI avaziSTa sandhiyA~ aura kathAkozako racanA muni avasthAmeM ko hai| zrIcandrakA vyaktitva zrAvaka aura zramaNa donoMkA samanvita rUpa hai| kavitvake sAtha unakI vyAkhyAnazailI bhI manohara thii| zrIcandra rAjAzrayameM bhI the / zrImAlapura aura aNahillapurake sAtha unakA nikaTakA sambandha thA / racanAse yaha bhI jJAta hotA hai ki zrIcandra manuSyajanmako durlabha samajha digambara dIkSAmeM pravRtta hue the| manuSyajanmako durlabhatAke lie unhoMne pAzaka, dhAnya dhUta, ratnakathA, svapna, candrakavedha, kUrmakathA, yugma aura paramANuko dRSTAntakathAeM upasthita kI haiM, jisase unakA adhyAtmapremaprakaTa hotA hai| kavike AkhyAnako isa zailose yaha bhI dhvanita hotA hai ki ve saMsArameM dharma puruSArthako mahattva dete the| sthitikAla kavi zrIcandra ne 'dasaNakaharayaNakaraMDu'ko prazastimeM usake racanAkAlakA nirdeza kiyA hai| batAyA hai eyAraha-tevIsA vAsasayA vikkamassa paravaiNo / jaiyA gayA hu taiyA samANiyaM suMdaraM kanvaM // 1 // kaNNa-riMdaho rajjesaho sirisirimAlapurammi / buha-siricaMdeM eu kiu gaMdau kavvu jayammi / / 2 / / arthAt vi0 saM0 1123 vyatIta honepara karNa narendra ke rAjya meM zrImAlapurameM vidvAn zrIcandrane isa 'dasaNakaharayaNakaraMDu' kAvyako racanA kii| yaha karNa solaMkInareza bhImadeva prathamake uttarAdhikArI the aura inhoMne san 1014se I0 san 1094 taka rAjya kiyA hai| ataeva kavine I0 san 1066meM ukta graMthakI racanA kI hai, jo karNake rAjyakAlameM sampanna huI hai| __ zrImAla aparanAma bhInamAla dakSiNa mAravAr3akI rAjadhAnI thI / solaMkInareza bhImadevane san 1060 I0 meM vahA~ke paramAravaMzI rAjA kRSNarAjako parAjitakara baMdomUhameM DAla diyA aura bhInamAlapara adhikAra kara liyA / unakA yaha adhikAra unake uttarAdhikArI karNataka sthira rahA pratIta hotA hai| AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 133 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'daMsaNakathaNakaraMDu' ko 16vIM sandhi taka 'paMDita' vizeSaNa upalabdha hotA hai aura isake pazcAt 'muni' vizeSaNa prApta hone lagatA hai / kathAkozakI racanA ' darzana kathA ratnakaraNDa' ke pazcAt huI hogii| zrI DaoN0 hIrAlAlajIne isa graMthakA racanAkAla I0 san 1070ke lagabhaga mAnA hai / " 1 kathAkoSakI prazastise yaha spaSTa hai ki mahAzrAvaka kRSNake parivArakI preraNA se yaha pratha likhA hai / inake pitA sajjana mUlarAjanarezake dharmasthAna ke goSThIkAra the / ye mUlarAja vahI hai, jinhoMne gujarAta meM vanarAja dvArA sthApita cAvar3A vaMzako cyutakara I0 sat 949meM solaMkI (cAlukya) vaMzakI sthApanA kI thii| prazasti meM yaha bhI batAyA gayA hai ki granthakAra ke paradAdAguru zrutakIrtike caraNoMkI pUjA gAMgeya bhojadeva Adi bar3e-bar3e rAjAoMne ko thI / DaoN0 hIrA. lAlajIkA anumAna hai ki gAMgeya nizcayataH DAhala (jabalapura ke Asa-pAsakA pradeza) ke ve hI kalacurI nareza gAMgeyadeva hotA vAhie kI kIla pazcA san 1019 ke lagabhaga siMhAsanArUr3ha hokara san 1038 taka rAjya karate rahe / bhojadeva dhArA ke ye hI paramAra vaMzI rAjA hai, jinhoMne I0 san 1000 se 1055 taka mAlavApara rAjya kiyA tathA jinakA gujarAta ke solaMkI rAjAoMse anekabAra saMgharSa huA / ataeva zrIcandrakA samaya I0 sankI 11vIM zatI honA caahie| racanAe~ zrIcandra munikI do racanAeM upalabdha hai- 'daMsaNakayaNakaraMDu' aura 'kahAkIsu' / daMsaNarakaharayaNakaraMDu prathama grantha meM 21 sandhi haiN| prathama sandhimeM deva, guru aura dharma tathA guNadoSoMkA varNana hai| isameM 39 kar3avaka haiM / uttamakSamAdi daza dhamaM, 22 parISaha, paMcAcAra, 12 tapa AdikA kathana kiyA hai| paMcAstikAya aura SadravyakA varNana bhI isI sandhimeM AyA hai / samasta kamauke bheda-prabhedakA kathana bhI prApta hotA hai | kavine nAmakarmako 42 prakRtiyoMkA nirdeza karate hue likhA haiNAraya- tiriya NarANa, saha devAu cautpa / NAmaho NAmahaM bheu, suNa evaha bAyAlIsa ||36|| gai jAi NAmu taNu aMgu-baMgu, NimmANaya baMdhaNa pAma aMgu / saMghANAmu ThANaNAmu, saMhRNaNaSNAmu bhAsaha akAmu // rasa phAsa gaMdhu aNupubviNAmu, varaNA gurula uvadhAyaNAmu / paraghAyAtapa ujjovaNAmu ussAsa vihAyagaI sAmu || 1. 'kahAko' prAkRta-prantha-pariSada, ahamadAbAda, san 1969, prastAvanA, pu05 134 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhAraNa patteyaMgaNAma. tasa yAvara suhumAsahumaNAm // sohaggaNAmu dohaggaNAm, sussara dussara suha-asuhaNAbhu // pajjatta iyara thira adhira nAmu Adeu tahA uNAdeuNAmu || jasakitti ajasa kitINa NAmu, titthayaraNAmu siva sokkhadhAma / iya piDApiDA paryAddhi jaNiya, cAlIsadu jAhiya bheva bhaNiya / NAmakkha hoMti teNavai bheya, vivarijjahi jai jANaha virNaya / dvitIya sandhimeM subhauma cakravatrttIko utpatti aura parazurAmake maraNakA varNana kiyA gayA hai| tRtIya sandhimeM padmaratha rAjAkA upasarga- -sahana, AkAzagamana, vidyAsAdhana aura aMjana corakA nirvANa-gamana varNita hai / caturthaM sandhimeM anantamatIkI kathA AyI hai| paMcama sandhimeM nivicikitsAguNakA varNana AyA hai / SaSTha sandhimeM amadadRSTiguNakA varNana hai| saptama sandhimeM upagUhana ora sthitikaraNa ke kathAnaka Aye hai / aSTama sandhimeM vAtsalya-guNakI kathA varNita hai | navama sandhimeM prabhAvanA aMgakI kathA AyI hai| dazama sandhimeM kaumudI yAtrAkA varNana hai / gyArahavIM sandhimeM uditodaya sahita upadezadAna varNita hai / bArahavIM sandhimeM parivArasahita uditodayakA tapazcaraNa-grahaNa AyA hai | 13vIM sandhimeM bettAlakathAnaka varNita hai / 14vIM sandhimeM mAlAkathAnaka AyA hai / 15vIM sandhimeM somazrIkI kathA varNita hai / 16vIM sandhimeM kAzIdeza, vArANasI nagarIke varNanake pazcAt bhakti aura niyamoMkA varNana hai 17vIM sandhimeM anastamita arthAt rAtribhojana tyAgavata kI kathA varNita hai / 18vI sandhimeM dayA- dharmake phalako prApta karane vAloMkI kathA varNita hai / 19vIM sandhimeM narakaga sike duHkhoMkA varNana kiyA gayA hai / 20vIM sandhimeM binA jAne hue phala - bhakSaNa ke tyAga kI kathA varNita hai / 21vIM sandhimeM uditodaya rAjAmoMko parivrajyA aura unakA svargagamana AyA hai / isa prakAra isa grantha meM samyagdarzana ke ATha aMga, vrataniyama, rAtribhojanatyAga Adike kathAnaka varNita haiM / kathAoM ke dvArA kavine dharma-tattvako hRdayaMgama karAnekA prayAsa kiyA hai| kathAkoza - isa granthameM 53 sandhiyAM hai aura pratyeka sandhimeM kama-se-kama eka kathA avazya AyI hai| ye sabhI kathAe dhArmika aura upadezaprada hai / kathAoMkA uddezya manuSyake hRdaya meM nirveda-bhAva jAgRta kara vairAgyako ora agrasara karanA hai / kathAkoSameM AI huI kathAe~ tIrthaMkara mahAvIrake kAlase guruparamparA dvArA nirantara calatI A rahI haiN| prathama sandhimeM pAtradAna dvArA dhanakI sArthakatA pratipAdita kara svAdhyAyase lAbha aura usakI mAvazyakatApara jora diyA hai| isa sandhike anta meM somazarmA jJAnasampAdanase nirAza ho AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 135 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhimaraNa grahaNa karatA hai tathA pA~ca dinoMke samAdhimaraNa dvArA svargamaM avadhijJAnI deva hotA hai / dvitIya sandhi meM samyaktvake aticAra aura zaMkAdi doSoMke udAharaNa Aye haiN| ina udAharaNoMko spaSTa karane ke lie AkhyAnoMkI yojanA kI gaI hai| tRtIya sandhimeM upagUhana Adi samyaktvake cAra guNa batalAye haiM aura upagUhanakA dRSTAnta liera rAjakumAra vizAkhako kathA AI hai| prasaMgavaza isa kathA meM viSNukumAramuni aura rAjA balikA AkhyAna bhI varNita hai| caturtha sandhimeM prabhAvanAviSayaka vaJcakumAra kI kathA aMkita hai| paMcama sandhi meM zraddhAnakA phala pratipAdita karane ke lie hastinApura ke rAjA dhanapAla aura seTha jinadAsakI kathA AyI hai / chaThI sandhimeM zrutavinayakA AkhyAna, guruninhavakathA, vyaMjana hInakathA, arthahIna kathA, saptama sandhimeM nAgadattamunikathA, zUramitrakathA, vAsudevakathA, kalhAsa mitrakathA aura haMsakathA, aSTama sandhimeM hariSeNacakrIkathA, navama sandhimeM viSNupradyumnakathA aura manuSyajanmako durlabhatA siddha karanevAle dRSTAnta, dazama sandhimeM saMghIkathA ekAdaza sandhimeM dravyadattakA AkhyAna, jinadatta va sudattakA AkhyAna, lakucakumArakA AkhyAna, padmarathakA AkhyAna, brahmadatta cakravartIAkhyAna, jinadAsa - AkhyAna, rUdradatta - AkhyAna, dvAdaza sandhimeM zreNikacarita, trayodaza sandhimeM zreNikakA mahAvIrake samavazaraNa meM jAnA aura vahA~ dharmopadezakA zravaNa karanA, pandrahavIM aura solahavIM sandhiyoMmeM vividha prazna aura AkhyAnoMkA varNana hai / satrahavIM aura aThAharavIM sandhimeM karakaMDukA carita varNita hai / 19 voM aura 20 vIM sandhimeM rohiNIcarita varNita hai / 21 va sandhimeM bhakti aura pUjAphala sambandho AkhyAna nibaddha haiM / 22vIM sandhimeM namokAramantrako arAdhanA ke phalako batalAnevAle sudarzana Adike AkhyAna aMkita haiM / 23 vIM, 24 vIM aura 25 bI sandhiyoM meM jJAnopayoga ke phalasambandhI kathAnaka aMkita hai / 26 vIM ora 27 vIM sandhimeM dAna aura dharmasambandhI kathAnaka Aye haiM / 28 vIMse lekara 34 vIM sandhi taka paMca pApa aura vikArasambandhI tathyoMke vizleSaNa ke lie kathAnaka aMkita kiye gaye haiM / 35 vIM sandhimeM prazaMsanIya mahilAoMka AkhyAna, 36 vIM sandhimeM zrAvakadharma aura paMcAkSaramantra ke upadezasambandhI AkhyAna gumphita haiM / 37 vIM sandhimeM zakaTamuni aura pArAzara kI kathA, 38 vIM sandhimeM sAtyakI rUdrakathA 69 vIM sandhimeM rAjamuni kathA, 40 vIM sandhimeM arthakI anarthamUlatA sUcaka AkhyAna varNita haiM / 41 vIM sandhimeM dhana ke nimittase duHkha prApta karanevAle vyaktiyoMke AkhyAna varNita haiM / 42vIM sandhima nidAnase sambandhita kathAeM AyI haiM / 43vIM sandhimeM tInoM zalyoMse sambandhita kathAnaka, 44 vIM sandhimeM sparzana-indriyake adhIna rahanevAle 136 : tothaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA J Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA cAroM kaSAyoM kA sevana karanevAle vyaktiyoMke kathAnaka Aye haiM; 45 vIM, 46 vIM, 47 vIM, 48 vIM, 49 vIM aura 50 vIM sandhiyoMmeM parISahoMpara vijaya karane vAle zIlasendra, sukumAla, sukozala, rAjakumAra, sanatkumAracakravartI, bhadrabAhu, aighoSamuni, vRSabhasenamuni agniputra abhayaghoSa, vidyuccaramuni, cilAsputra, dhanyakumAra, cANakyamuni aura RSabhasenamuniko kathAe~ varNita haiM / 51 vIM sandhimeM pratyAkhyAna ke akhaNDa pAlanapara zrIpAlakathA, prAyazvittapara rAjaputrakathA, AhAragRddhipara zAlisikthakathA, bhojanakI lolupatApara subhauma cakravartIkathA aura saMsArako aniSTatApara dhanadevakathA AI hai / 52 vIM sandhi meM karmaphalako prabalatApara subhoganUpakathA, vrata bhaMgapara dharmasiMhamunikathA, RSabhasenamunikathA aura AtmaghAta dvArA saMgharakSApara jayasenanRpakathA AI hai / 53 vIM sandhimeM samAdhimaraNapara zakaTAlamuniko kathA aMkita hai / isa kathAgraMtha nagara, deza, grAma Adike varNana ke sAtha yathAsthAna alaMkAroMkA bhI prayoga kiyA gayA hai / zrIdhara prathama apabhraMza - sAhitya meM zrIdhara aura viSa zrIdhara nAmake kaI vidvAnoMkA paricaya prApta hotA hai / zrI paM0 paramAnandajI zAstrIne saMskRta aura apabhraMzake sAta kaviyoMkA paricaya diyA hai|" zrIdharake pUrva 'vibudha' vizeSaNa bhI prApta hotA hai / zrI harivaMza ko char3ane 'pAsaNAhacariGa', 'sukumAlacarija' aura 'bhavisayattacariu' granthoMkA racayitA inhIM zrIdharako mAnA hai / para paM0 paramAnandajI 'pAsaNAhacariu' ke racayitA zrIdharako bhavisayattacariu' aura sukumAla cariuke racayitAoMse bhinna mAnate haiN| zrI DaoN0 devendrakumArazAstrIne bho bhavisayattacariuke racayitA zrIdhara yA vibudha zrIvarako ukta granthoMke racayitAoMse bhinna batalAyA hai / vastutaH 'pAsaNAhacariu kA racayitA zrIdhara, bhavisayattacariuke racayitAse to bhinna hai hI, para vaha sukumAlacariuke racayitAse bhI bhinna hai / ina tInoM granthoMke racayitA tIna zrIdhara haiM, eka zrIdhara nahIM / 'pAsaNAhacariu' ke anta meM jo prazasti aMkita hai usase kavike jIvanavRttapara nimna likhita prakAza par3atA hai 1. anekAnta varSa 8, kiraNa 12, pRSTha 462 / 2. apabhraMza-sAhitya, bhAratI sAhitya-mandira, dillI, pR0 210 / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 137 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "siriayaravAlakula-saMbhaveNa, japaNI-vilhA-gambhu(mbha) veNa aNavaraya-viNaya-paNayAraheNa, kaiNA buhagolhataNuruheNa | paDiyatihuaNavaiguNabhareNa, maNiNayasuhisuaNesirihareNa' ! -pAsaNAhacariu, prazasti kavi agravAla kulameM utpanna huA thaa| isakI mAtAkA nAma volhAdevo aura pitAkA nAma budhagolha thaa| kavine isase adhika apanA paricaya nahIM diyA hai / kavikA eka 'pAsaNAhapariu' ho upalabdha hai / para granthake prAraMbhika bhAgase unake dvArA candraprabhacaritake race jAnekA bhI ullekha prApta hotA hai| paMktiyA~ nimna prakAra hai "viraevi caMdappahacariu cAru, cir-criy-kmmdukkhaavhaar| viharate koUhalavaseNa, parihacchiya vAsasarisareNa / " 'pAsaNAharija'meM kavine isa graMthake race jAnekA kAraNa bhI batalAyA hai| phavi dillauke pAsa hariyANA meM nivAsa karatA thaa| use isa graMthake racanekI preraNA sAha naTTalake parivArase prApta huii| sAhU naTTala dillI (yoginIpura) ke nivAsI the| usa samaya dillI meM tomaravaMzIya anaMgapAla tRtIyakA zAsana vidyamAna thA / yaha anaMgapAla apane pUrvaja do anaMgapAloMse bhinna thA aura yaha bar3A prasApo evaM vIra thA / isane hammIra vIrako sahAyatA kI thii| prazastimeM likhA hai jahiM asivara toDiya riu kacAlu, NaraNAhu pasiddha aNaMguvAlu Nirudala vaDhiyahammIra vIrU, vaMdiyaNa vidaM paviyaNNa cora / dujjaNa-hiya-yAvaNidalaNasoru, dugNayaNIraya-NirasaNa-samIru / bAlabhara-kaMpAviya-NAyarAu, bhAmiNi-yaNa-maNa-saMjaNiya-rAu / dillIkI zAsana-vyavasthA bahuta hI suvyavasthita thI aura sabhI jAtiyoMke loga vahA~ sukhapUrvaka nivAsa karate the| naTTala sAhU dharmAsmA aura sAhitya-premI hI nahIM the; apitu uccakoTike kuzala-vyApArI bhI the| usa samaya unakA vyApAra aMga, vaMga, kaliMga, karNATaka, nepAla, bhoTTa, pAMcAla, cedi, gaur3a, lakka kerala, marahaTTa, bhAdAnaka, magadha, gurjara, soraTha Adi dezoMmeM cala rahA thA / kaviko inhIM naTTala sAhUne 'pAsaNAhacarija ke likhanekI preraNA dI thii| naTTala sAhUke pitAkA nAma alhaNa sAhU thA aura inakA vaMza agnavAla thA | naTTala sAhUkI mAtA bar3I hI dharmAtmA aura zIlaguNa sampanna thii| naTTala sAhUke do jyeSTha bhAI the-rAghava aura soDhala / soDhala vidvAnoMko 138 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnandadAyaka, gurubhakta aura arhantake caraNoMkA bhramara thA / naTTala sAhU bhI bar3A hI dharmAtmA aura lokapriya thaa| use kularUpI kamaloMkA Akara, pAparUpI pAMzukA nAzaka, bandIjanoMko dAna denevAlA, tIrthaMkara mRttiyoMkA prati SThApaka, paradoSoMke prakAzanase virakta aura ratnatrayadhArI thA / sAhityika abhiruci ke sAtha sAMskRtika abhiruci bhI usameM vidyamAna thii| usane dillIme eka vizAla jaina mandira nirmANa karAkara usakI pratiSThA bhI kI thii| pAMcavI sandhi ke pazcAt pAsaNAhacariumeM eka saMskRta-padya AyA hai, jisase uparyukta tathya nissRta hotA hai "yenArAdhya vizuddhavIramatinA devAdhidevaM jinaM / satpuNyaM samupArjitaM nijaguNe : saMtoSitA bAMdhavAH // jainaM caityamakAri sundarataraM jainI pratiSThAM tathA / sa zrImAnviditaH sadaiva jayatAtpRthvItale naTTalaH ||" ataeva spaSTa hai ki kavi zrIdhara prathamako pAsaNAhacariuke racanekI preraNA naTTala sAhU se prApta huI thI / kavike dillI-varNana, yamunA-varNana, yuddha-varNana, mandira varNana Adise spaSTa hotA hai ki kavi svAbhimAnI thaa| vaha nAnA - zAstroMkA jJAtA honepara bhI caritrako mahattva detA thA / alaMkAroMke prati kaviko vizeSa mamattA hai / vaha sAdhAraNa varNanako bhI alaMkRta banAtA hai / bhAgya aura puruSArtha ina donoM para kaviko apUrva AsthA hai| usakI dRSTimeM karmaTha jIvana hI mahattvapUrNa hai / sthitikAla pAsaNAhacariumeM usakA racanAkAla aMkita hai / ataeva kavike sthitikAlake sambandha meM vivAda nahIM hai / vikkamarNArada-supasiddha kAli, DhillI-paTTaNa ghaNakaNa-visAli / saNavAsI- eyAraha sahi, parivADie barisa-parigaehiM 1 kasamIhi AgaNamAsi, ravicAri samANitaM sisirabhAsi / siripAsaNAha Nimmalacaritu sabalAmalarayaNoha- dittu / arthAt vi0 saM0 1989 mArgazIrSa kRSNa pUrNa huA / aSTamI ravivAra ke dina yaha graMtha kavikI eka anya racanA 'vaDDhamANacariu' bhI prApta hai| isa racanA meM bhI kavine racanAkAlakA nirdeza kiyA hai / 'vaDmANacariu meM aMkita kI gaI vAcAyaMtulya kAvyakAra evaM lekhaka : 139 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMzAvalI pAsaNAhacariukI vaMzAvalI ke samAna hai / kavine apaneko bIlhAke garbhase utpanna likhA hai / batAyA hai vIlhA - ganbha samubhava doheM / savvayahi sahu~ paryADaya heM // eu cirajjiya pAva svayaMkaru / vaDDhamANacariu suru // vaDDhamANacariukA racanAkAla kavine vi0 saM0 1990 jyeSTha kRSNA paMcamI ravivAra batAyA hai| likhA hai eyA rahasaehi parivigaryAha / saMvacchara saraNavaha sameryAha / paMcamidiNe | sUruvAre gayaNaM gaNiThiii // je-paDhama-pakkha ataeva zrIdhara prathama yA vibudha zrovarakA samaya vikramakI 12vIM zatI nizcita hai / racanAe~ vivudha zrIdharakI do racanAeM nizcita se mAnI jA hai-khaNAhacariu' aura 'vddddhmaanncritr'| ye donoM hI racanAe~ paurANika mahAkAvya haiN| inameM paurANika kAvyake sabhI tattva pAye jAte haiM / pAsaNAhacariu tIrthaMkara pArzvanAthakA carita apabhraMzake kaviyoMko vizeSa priya rahA hai| ahiMsA aura brahmacarya ke sandezako janasAmAnya taka pahu~cAneke lie yaha carita bahuta hI upAdeya hai / kavi zrIdhara prathamane apane isa caritakAvya meM 23veM tIrthaMkara pArzvanAthakA jIvanavRtta gumphita kiyA hai / kathAvastu 12 sandhiyoM meM vibhakta hai aura isa graMthakA pramANa 2500 padya hai / kavine yamunAnadIkA citraNa priyatamake pAsa jAtI huI vilAsinIke rUpameM kiyA hai / uNAsari suraNaya-hiya hAra, paNaM bAra vilAsiNie urahAra / DiMDIra piMDa uppariya pilla, kIlira rahUMga ghovvaDa yaNiSNa | sevAla - jAla-romAvalilla, buhyaNa-maNa-pariraMjaNacchaddalla | bhamarAvaliveNIvalaya lacchi pavaNAhayasa lilAvatta- nAhi, vaNagayagalamaya jalaghasiNalitta diyasaMta-saroruha pavara-bata, papphulla-po madala dIha acchi / viNiyajaNavayattaNutAvavAhi / daraphuDiyasippiuDadasaNadatta / rayaNAyara-pavarapiyANurata / viulA malapuliNiyaMda jAma, uttiSNI payaNahi diTTu tAma / hariyANae dese asaMkha gAme, gamiyiNajaNiya agavarayakAme | 140 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt sura-nara-hRdayahAra yamunA mAno vAravilAsinIkA hRdayahAra hai| mAnoM usakI phenAli usa nArIkA uparitana vastra ho / krIr3Arata cakravAka mAnoM usake stana hoM / zaivAlajAla prabuddha manako raMjana karanevAlI romAli, bhramarAvali valaya veNI, praphulla padmadala dIrgha nayana, pavanAvalambita salila Avarta, tanutApanAzaka nAbhi, banyagajamada yukta salilacandanalepa, ISata vyakta hote hue zuktipuTa sundara rada evaM vikasita kamala, sundara mukha hoN| ratnAkarapriyake prati anurakta saritA zrI. aura vAravilAsinI ratnAlaMkRta apane priyake prati / usake vipula evaM nirmala pulina mAnoM usake mitamba the| isa prakArakI saritA kavine dekhI aura pAra kI / nadI pAra kara vaha hariyANA pradezake DillI nAmaka nagarameM pahuMcA / kavi dillI pahuMcane ke sAtha-sAtha usakA ramya varNana upasthita karatA hai| alaMkRta dillI kaviko alaMkRta zailI pAkara aura bhI AkarSaNayukta bana gaI hai / gaganacumbI zAlAe~, vizAla raNazivira (maMDapa), suramya maMdira, samada gaja, gatizIla turaMga, nArIpada-nUpuradhvani suna nRtyata mayUra evaM prazasta haTTamArga AdikA nirdeza kavine kiyA hai... jahiM gayaNAmaMDalalaggu sAla, raNa-maMDavaparimaMDita visAla / gourasirikalasAyapagaMgu, jalapUriyaparihAliMgiyaMgu / jahiM jaNa-maNa-NayaNANaMdirAI, maNiyaragaNamaMDiyamaMdirAI / jahiM cadisu sohi ghaNavaNAI, NAyara-dhAra-khayara-suhAvaNAI / jahiM samaya-karaDi ghaDa dhaDa hati,paDisadde disi-vidisi visphuDaMti / jahi pavaNa-gayaNa dhAvira turaMga, paraM vAri rAsi bhaMgura taraMga / dappumbhau bhana toNu va kaNillu, saviNaya sosu va bahu gora sillu / pArAvAra va viyariya saMkhu, tihuaNava-guNaNiyaru va asaMkhu / isa prakAra kavine zilaSTa zailI meM dillI nagarakI vastuoMkA citraNa kiyA hai| yaha nagara nayanake samAna tAraka yukta thA, sarovarake samAna hArayukta aura hAra nAmaka jIvoMse yukta thA, kAminIjanake samAna pracura mAna vAlA, yuddhabhUmike samAna nAgasahita aura nyAyayukta, nabhake samAna candrasahita evaM rAjasahita thaa| yuddhavarNanameM kavine bhAvAnukUla zabdoM aura chandoMkI yojanA kI hai| isa prakAra 'pAsaNAhacariu' kAvya guNoMse paripUrNa hai| bhAcAryatulya kAnyakAra evaM lekhaka : 141 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baDDamANacarita __baDDhamANacariuke preraka sAhU nemicandra haiN| inake anurodhase kavine isa graMthakI racanA ko hai| nemicandrakA paricaya graMthake prArambha aura anta meM diyA gayA hai / kavine likhA hai-- ikkahi diNi NaravaraNaMdaNeNa / 'somA-jaNI'-ANaMdaNeNa / / jiNacaraNakamalaiMdidireNa / jimmalayara-guNa-mANa-mAdareNa // jAyasa-kula-kamala-divAyareNa / jiNabhaNiyAgama-vihiNAyareNa / / NAmeNa micandeNa vRttu / bho 'kai-sirihara' sitthjuttu| jiha(Na) viraiu cariu duhovAri / saMsArubhava-saMtAva-hAri // 2 // x jaaysvNs-sroy-dinnesho| adicittaNihitta jiNesaho / garavara-somaiM-saNusaMbhUbaho / sAhu NemicaMdaho muNabhUvaho / / vayaNe viraiu sirihara NAmeM / tiyaraNarakkhiya asuhara gAmeM // antima prazasti patra arthAt nemicandra vodAu nAmaka nagarake nivAsI the aura jAyasa yA jayasavAlakula-kamaladivAkara the / inake pitAkA nAna sAhU naravara aura mAtAkA nAma somAdevI thaa| mAtA-pitA bar3e hI dharmAtmA aura sAdhusvabhAvake the / sAhUnemicandrako dharmapatnIkA nAma 'vIvA' devI thA / inake tIna putra therAmacandra, zrIcandra aura vimalacandra / eka dina sAhU nemicandrane kavi zrIdharase nivedana kiyA ki jisa prakAra candraprabhacarita aura zAntinAthacarita race gaye haiM usI taraha mere lie antima sIrthakarakA carita likhiye / kavine pratyeka sandhike puSpikAvAkyameM 'nemicandranAmAMkita' likhA hai / itanA hI nahIM, pratyeka sandhike prArambhameM jo saMskRta zloka diyA gayA hai usase bhI nemicandra ke guNoMpara prakAza par3atA hai / dvitIya sandhike prArambhameM naMdatvatra pvitrnirmllsccaaritrbhuussaaghro| dharmadhyAna-vidho sadA-kRta-ratividvajjanAnAM priyaH / / prAptAntaHkaraNetsitA'khilajagavastu-vajo dujaya stattvArtha pravicAraNodyatamanAH zrInemicandrazciram // spaSTa hai ki nemicandra dharmadhyAnameM nipuNa, samyagdRSTi, dhora, buddhimAna, lakSmIpati, nyAyavAna, bhavabhogoMse virakta aura janakalyANakAraka the| isa prakAra kavine racanAprerakakA vistRta paricaya prastuta kiyA hai| graMtha 10 sandhiyoMmeM vibhakta hai 142 : tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura isameM antima tIrthaMkaramahAvIrakA jIvanavRtta gumphita kiyA hai| prathama sandhi yA paricchedameM nandivardhana rAjAke verAgyakA varNana kiyA hai| dvitIya sandhimeM 'mayabaI' mRgapatikI bhavAvalIkA varNana kiyA gayA hai / tRtIya sandhimeM balavAsukI utpattikA varNana kiyA gayA hai| caturtha sandhimeM senAnivezakA varNana hai| isI sandhimeM kavine yuddhakA bhI citraNa kiyA hai| paMcama sandhimeM triviSTavijayakA varNana hai| SaSTha sandhimeM siMha-samAdhikA citraNa hai| saptama sandhimeM hariSeNarAya munikA svarga-gamana vaNita hai / aSTama sandhimeM nandanamunikA prANata kalpameM gamana varNita hai ! navama sandhimeM vIranAthake cAra kalyANakoMkA varNana hai aura dazama sandhimeM torthaMkara mahAvIrakA dharmopadeza, nirvANagamana, guNasthAnArohaNa evaM guNasthAnakramAnusAra prakRtiyoMke kSayakA kathana AyA hai| isa prakAra isa carita-graMthameM tIrthaMkara mahAvIrake pUrvabhava aura vartamAna jIvanakA kathana kiyA hai| nagara, grAma, sarovara, deza AdikA saphala citraNa kiyA gayA hai| kadine zvetachatra nagarIkA citraNa bahuta hI sundararUpameM kiyA hai| yahA~ udAharaNArtha kucha paMktiyA~ prastuta kI jAtI haiM jahi jala-khAiyahi taraMga-pati / sohai pavaNAya gayaNapati / jv-linni-smubhv-paaraanniil| NaM jaMgama-hihara mAla lola / / jahi gayaNaMgaNa-gaya-gopurAI / rayaNamaya-kavADahi sundraaii| pekhevi nahi jaMtu suhA vi samgu / siru dhuNaI mauDamaMDiya NahAgu // jahi nivasahi vaNiyaNa gaya-pamAya / paradAra-viraya parimukka-mAya / saddatya-viyaSakhaNa dANa-sIla / jiNadhammAsatta visuddha-sIla / / jahiM maMdirabhitti-vilaMbamANa / NIzamaNikaro hai ghAvamANa / mAkara iMti gihANa-kaeNa | kasaNo khyAli bhakkhaNa-raeNa jahi phaliha-baddha-mahipale muhesu / NArI-yaNAi paDi-bibiesu / ali paDai kamala-lAle saneu / ahavA mahavaha Na havAi viveu|| jahi phaliha-bhitti-pahibiMbiyAI / NiyarUvA jayaNahi bhAviyAI / sasavatti-saMka gy-ry-khmaah| bujjhati tiyau NiyapiyayamAhaM // 1 // 3 arthAt zvetachatra nagarIko jala-parikhAoMmeM pavanAhata hokara taraMga-paMkti aisI zobhita hotI thI, mAnoM gagana-paMkti ho ho / navanalinI apane pattoM sahita mahogharake samAna zobhita hotI thI, AkAzako chUne vAle gopura raslamaya maMDita kivAr3oMse yukta zobhita the| una gopuroMko dekhanepara svarga bhI acchA nahIM lagatA bhAvAryatutya kAvyakAra evaM lekhaka : 143 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA | ataeva aisA pratIta hotA thA, mAnoM mukuTamaMDita AkAza apanA sira dhuna rahA hai| vahA~ke vyApArI pramAdarahita hokara nivAsa karate the| aura ve parastrI se virakta aura chala-kapaTase rahita the / ve zabdArtha meM vicakSaNa, dAnazIla aura jinameM Asakta the / vahA~ke mandiroMpara nIlamaNikI jhAlareM laTaka rahI thIM / ina jhAlaroMko mayUra kRSNa sarpa samajhakara makSaNa karaneke liye daur3ate the / jahA~ sphaTikamaNise ghaTita pharzake Upara striyoMke pratibimba par3ate the, jisase bhare kamala samajhakara una pratibimboMke Upara umar3a par3ate the / vahA~kI nAriyA~ sphaTika jaTila dIvAloM meM apane pratibimboMko dekhakara sapatnIko AzaMkA se prasita ho jhagar3A karatI thIM / isa nagarI meM nandivardhana nAmakA rAjA manuSya, deva, dAnavAdiko prasanna karatA huA nivAsa karatA thA / isI prakAra kavine yuddha AdikA bhI sundara citraNa dRSTise bhI yaha kAvya grAhya hai| isameM zAnta, bhaMgAra samyakU yojanA huI hai / kiyA hai rasa-yojanAko aura bhAdoM tIrthaMkara mahAvIrakA janma honepara kalpavAsI devagaNa unakA janmAbhiSeka sampanna karaneke liye hRrSase vibhora ho jAte haiM aura ve nAnAprakArase krIr3A karane lagate haiN| devoMke isa utsAhakA varNana nimna prakAra sampanna kiyA gayA hai- kappavAsammi UNa NANAmarA / calliyA cAru gholaMta savvAmarA // bhatti- pabbhAra-bhAveNa pullaNaNA / bhUrikIlA diNoehiM sokkhANaNA || NaccamANA samANA samANA pare / gAyamANA amANA -amANA pare // vAyamANA vibhANAya mANA pare / vAhaNaM vAha- mANA saIyaM pare // kovi saMkoDikaNaM nanda kolae / kovi gacche iMsaTThao lIlae / devikhakaNaM harI kovi AsaMkae / vAhaNaM ghAvamANaM thiro kae // kovi devo karaphor3i dAvaMtao / kodi vomaMgaNe bhatti dhAvaMtao / / kovi keNAvi taM SaNa AvAhiyo / kovi devovi dekhedi AvAhio // 9 // 10 yaha racanA bhASA, bhAva aura zailI ina tInoM hI dRSTiyoMse uccakoTiko hai / vastu varNana meM kavine mahAkAvya racayitAoMkI zailIko apanAyA hai / kavikI tIsarI racanA 'caMdappacarita' hai| yaha racanA abhI taka kisI bhI graMthAgArameM upalabdha nahIM hai / isameM aSTama tIrthaMkara candraprabhakA jIvanavRtta aMkita hai / 'pAsaNAhacariu' meM isa racanAkA ullekha hai / ataeva isakA racanAkAla ukta graMthake racanAkAlase kama-se-kama do varSa pUrva avazya hai| isa prakAra vi0 saMvat 1987 'caMdappahacariu' kA racanAkAla siddha hogA / 144 : tIthaMkara mahAvIra aura unakI dhAcArya - paramparA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIdhara dvitIya zrIdhara dvitIyako bhI vibudha zrISara kahA gayA hai| inhoMne apabhraMzameM 'bhavisayattacariu' kI racanA candravAinagara meM sthita mAthuravaMzIya nArAyaNake putra supaTTa sAhU' kI preraNAse kI hai| yaha kAvya nArAyaNa sAhUkI bhAryA rUpiNIke nimitta likhA gayA hai|' supaTTa sAhU nArAyaNake putra the| unake jyeSTha bhrAtAkA nAma vAsudeva thA / kavine graMthake antameM supaTa sAhU aura rUpiNIkI prazaMsA karate hue pUrA vivaraNa diyA hai / sAhuke pUrvaja apane samayameM prasiddha the| usako sItA nAmaka gRhiNI thI, jo vinaya Adi nirmala guNoMse bhUSita thii| unake hAlanAmaka putra utpanna huA / una donoMke jagavikhyAta devacanda nAmakA putra huaa| vaha mAthurakulakA bhUSaNa aura guNaratnoMkI khAna thA | jainadharmameM usakI pragAr3ha zraddhA thii| lakSmIke samAna usakI mAr3hI nAmakI dharmapatnI tho| usake garbhase kAJcanavarNa sAdhAraNanAmake putrane janma liyaa| usake do putra hue| dUsarekA nAma nArAyaNa thA / isI nArAyaNakI bhAryA 'rUpiNI' thI, jisane isa anthako likhavAyA / nArAyaNa ke pAMca putra hue | sabhI guNavAna aura zraddhAlu the| granthake racayitA zrIdhara dvitIya muni the / unakA vyaktitva ratnatrayasvarUpa thaa| apane preraka supaTTa sAhakI ananya bhakti, dAna, pUjA, ata, Adi dhArmika anuSThAnoMko kavine prazaMsA kI hai| sthitikAla kavine 'bhavisayattacarita' ke racanAkAlakA nirdeza kiyA haiNaraNAhavikkamAiccakAle, payahattae suhayArae visAle / vArahasaya barisahiM pariMgarahiM phAguNa-mAsammi balakkhapAkhe, dasamihi-diNe timirukkara vivakkhe / ravivAra samANiu eu satthu, jii maI pariyANiu suppasatthu / bhAsiu bhavissayattaho carittu, paMcami ucayAsaho phalu pavittu / siricandavAraNayarahieNa, jinndhmmkrnnukkNtthienn| mAhurakulagayaNatamohareNa, vibuha-paNa-sukhayAmaNaSaNahareNa / mahavarasupaTTaNAmAlaeNa viNaeNa bhaNi joDevi pANi / - bhaviSyadattarita, 1,2 / 'jhya siribhavisayattacarie vivRhasirisukaIsirihara-virahae sAhuNarAyaNa-bhajjA-ruppiNiNAmAMkie' / vhii| AcAryatuSya kAvyakAra evaM lekhaka : 145 - --- -- 2. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt vi0 saM0 1200 phAlAma zaklA dazamI, ravivArake dina yaha graMtha pUrNa huaa| isa racanAkAlake nirdezase yaha spaSTa hai ki ina vibudha zrIdharakA samaya vi. ko 13vIM zatI hai / Amera-zAstrabhaNDArakI pratimeM ukta racanAkAlakA ullekha huA hai| puSpikAvAkyameM kavine svanAmake sAtha apane prerakakA nAma bhI aMkita kiyA hai "iya siri-bhaviptayatta-carie vivuha-sirisukaisirihara-viraie sAhuNArAyaNa-bhajjA-ruppiNi-gAmAMkie bhavisayatta-uppatti-vaNNaNo NAma paDhamo pariccheo smtto| sandhi 1" kavi vivadha zrIdharane 'bhavisayattacariu'kI racanA kara kathA-sAhityake vikAsako eka naI mor3a dI hai 1 isa graMyakA pramANa 1530 zloka hai| kathAvastu-tIrthaMkaroMko vandanAke pazcAt kavine kathAkA AraMbha kiyA hai| kurujAMgala dezameM hastinApura nAmakA nagara hai| isa nagarameM bhUpAlanAmakA rAjA rAjya karatA thaa| rAjAne nAnAgaNa-alaMkRta dhanapatiko nagaraseThake paTrapara AsIna kiyA / dhanapatikA vivAha dhanezvarakI rUpavatI kanyA kamalazroke sAtha sampanna huaa| kaI varSa vyatIta ho jAnepara bhI isa dampatiko santAnalAbha na huaa| eka dina usa nagarameM sugupti nAmake munirAja padhAre / kamalazrIne pAdavaMdana kara prazna kiyA-svAmin ! mujha mandAginIke putra utpanna hogA yA nahIM ? munirAjane uttarameM putralAbha honekA AzvAsana diyaa| kucha samaya pazcAt dhanapatiko sundara putra utpanna huA / bAlakakA vApinasaMskAra sampanna kiyA gayA aura usakA nAma bhaviSyadatta rakhA gayA / pA~ca varSa kI avasthA meM bhaviSyadattakA vidyAraMbha-saMskAra sampanna huA aura ATha varSakI avasthAmeM use upAdhyAyake yahA~ vibhinna zAstroMke adhyayanArtha bheja diyaa| dvitIya paricchedameM batAyA hai ki pUrva janmameM kI gaI muninindAke phalasvarUpa dhanapatine kamalazrokA tyAga kara diyaa| kamalazrI rotI huI apane pitAke ghara gaI / dhanapatikA bhejA humA guNavAn puruSa dhanezvara ke yahA~ AyA aura kahane lagA ki kamalazrImeM koI doSa nahIM hai, para pUrvakarmodayake vipAkase dhanapati isase ghRNA karatA hai / ataeva Apa ise apane yahA~ sthAna diijie| ___ kamalazrIke cale jAneke pazcAt dhanapattine apanA dvitIya vivAha dhanadatta seThakI putrI sarUpAke sAtha kara liyA / isase bandhudatta nAmaka putra utpanna huA, jo sAkSAt kAmadevake samAna thA / yuvA honepara bandhudatta apane 500 sAbhiyoM 146 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sAtha vyApArake lie svarNadvIpa jAnekI taiyArI karane lagA / jaba bhaviSyavatako svarNadvIpa jAnevAle vyApAriyoMkA samAcAra milA, to vaha apanI mAtAko AjJA lekara apane sautele bhAI bandhudatase milA aura sAtha calanekI icchA vyakta kI / sarUpAne bandhudattako sikhalAyA ki avasara hAtha Ate hI tuma bhaviSyadattako mAra ddaalnaa| ___ zubha muhUrtameM jalapotoM dvArA prasthAna kiyA gayA aura ve madanadvIpa phuNce| vahA~se Avazyaka sAmagrI lekara aura bhaviSyadattako vahIM chor3akara bandhudattane apane jalapotako Age bar3hA diyaa| bhaviSyadatta usa janazUnya banameM vilApa karatA huA bhramaNa karane lgaa| tRtIya paricchedameM bhaviSyadatta jinadevakA smaraNa karatA huA prabhAtakAlameM uThatA hai aura calakara tilakapura pahuMcatA hai| yahA~ bhaviSyadattakA mitra vidyutprabha yazodhara munirAjase apanI pUrvabhavAvali jAna phara apane mitrase milane ke hetu cala par3atA hai| vidyutprabhake saMketase bhaviSyadattakA vivAha vahA~ rahane vAlI sundarI bhaviSyAnurUpAke sAtha ho jAtA hai| __idhara kamalazrI apane putrake viyogameM kSINa hone lgii| usane suktA nAmaka AryikAse zrutapaMcamIvrata grahaNa kiyA aura vidhivat usakA pAlana karane lgii| caturtha paricchedameM bhaviSyAnurUpAkA madhura AkhyAna AtA hai / bhaviSyAnurUpA aura bhaviSyadatta vipula dhana-ratnoMke sAtha samudrake taTapara pahu~cate haiN| saMyogase isI samaya baMdhudatta apane jalapotako loTAtA huA ughara AtA hai| vaha utsukatAvaza apane jalapotako taTapara khar3A karatA hai| bhaviSyadatta apane samasta samAna sahita bhaviSyAnurUpAko jalapota para baiThA detA hai| itanemeM bhaviSyAnurUpAko smaraNa AtA hai ki usakI nAmamudrA tilakapurakI sejapara chUTa gaI hai| vaha apane patidevako mudrikA lAneke lie bheja detI hai aura udhara baMdhudatta apane jahAjako khola detA hai| bandhudatta bhaviSyAnurUpAko pralobhana detA hai aura apane adhIna karanA cAhatA hai| bhaviSyAnurUpA samudameM kada kara prANa denA cAhatI hai; para vanadevI svapnameM Akara use dhairya detI hai aura kahatI hai ki tumhArA pati eka mahIne meM tumase milegA, tuma cintA mata kro| bandhudattakA jalapota hastinApura lauTa AtA hai aura vaha ghoSita kara detA hai ki bhaviSyAnurUpA usako vAgdattA patnI hai aura vaha zIghna hI usake sAtha vivAha kregaa| idhara bhaviSyadala tilakapurake sunasAna banameM udAsa mana hokara nivAsa karatA AcAyatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 147 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| vaha candraprabhake jinAlaya meM jAkara vidhivat bhaktibhAva karatA hai| itane meM vahA~ eka vidyAdhara upasthita hotA hai aura usase kahatA hai ki meM tumheM vimAnameM hastinApura pahu~cAne ke lie lAyA hai| bhaviSyadatta nAnAprakA rake ratnoMko lekara hastinApura AtA hai aura mA~ke caraNavandana kara AzIrvAda letA hai| dUsare dina prAtaHkAla bhaviSyadatta vividha prakArake maNi- mANikyoMko lekara rAjAke samakSa upasthita huA / bhaviSyadattake mAmAne rAjAse kahA ki hamAre bhajike sAtha baMdhudattakA jhagar3A hai / rAjAne dhanapati seThako bulAyA; para seThane ghara meM vivAha honese isa prasaMgako TAlanA caahaa| taba rAjAne use balAt bulAyA | kamalazrIne jAkara rAjAke samakSa bhaviSyAturUpAko nAgamudrA tathA anya vastrAbhUSaNa upasthita kiye| rAjA bandhudatakI karatUta ko samajha gayA aura vaha bandhudattako mAraneke liye taiyAra huA / para bhaviSyadattane usake prANoMkI rakSA kii| rAjAne bhaviSyadattako AdhA sihAsana diyA aura apanI putrIko denekA vacana diyA / dhanapatine kamalazrIse apane vyavahArake lie kSamA yAcanA kI / bhaviSyadattakA bhaviSyAnurUpA ke sAtha pANigrahaNa sampanna huaa| rAjAne bhI AghA rAjya dekara apanI putrI sumitrAkA bhaviSyadatta ke sAtha vivAha kara diyA / paMcama pariccheda bhaviSyadattake rAjya karanese AraMbha hotA hai / bhaviSyAnurUpAko dohalA utpanna huA aura usane tilakadvIpa jAnekI icchA prakaTa kI / itane meM manovega nAmakA eka vidyAdhara bhaviSyadatta ke pAsa AyA aura kahA ki merI mAtA tumhAre gharameM priyA ke garbha meM AI hai| aisA mujhase munirAjane kahA hai / ataeva Apa bhaviSyAnurUpA ke sAtha mere vimAnameM baiThakara tilakadvIpako yAtrA kojiye / bhaviSyadattane bhaviSyAnurUpAko tilakadvIpakA darzana karAyA / bhaviSyAnurUpAke garbhase somaprabha nAmaka putra utpanna huaa| kucha varSoMke pazcAt kaMcanaprabha nAmaka dvitIya putra utpanna huA / tadanantara tArA aura sutArA nAmakI putriyAM utpanna huIM / sumitrA garbhase dharaNIpati nAmaka putra aura dhAriNI nAmakI kanyA huI / isa prakAra bhaviSyadatta parivAra sahita rAjya karatA rhaa| usane maNibhadrakI sahAyatA se siMhaladvIpa taka apanI kIrti vyApta kara lI aura aneka rAjAoM ko apane adhIna kiyaa| eka dina vaha saparivAra cAraNaRddhidhArI munike darzanake lie gayA / usane munirAja se zrAvakake vrata grahaNa kiye ! SaSTha pariccheda meM bhaviSyadattake nirvANa-lAbhakA varNana hai / kamalazrI, suvratAke sAtha adhika ho jAtI hai aura ghanapati ailakabrata grahaNa kara lete haiM / baha kaThora tapa kara dasaveM svarga meM indra hote haiM aura kamalazrI strIliMgakA cheda kara ratnacUla nAmakA deva hotI hai| bhaviSyAnurUpA bhI svargameM jAkara deva huI aura vahA~ pRthvItala para Akara putra huI / 148: vIyaMkara mahAvIra aura unakI bAcArya-paramparA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivudha zrIdharane kathAke marmasparzI sthaloMko paryApta rasamaya banAnekA prayAsa kiyA hai| kamalazrI rAta-dina rotI hai / usakI A~khase azrudhArA pravAhita hotI hai| bhUkhI, pyAsI aura kSINa zarIra honepara bhI apane maile zarIrapara dhyAna nahIM detI / kavine likhA hai--- tA bhaNaI kisoyari kamalasiri Na karami kamala muhullau / para sumati he suu hoi maha phuTTa Na maNa hiyaullau / (3,16) rovai dhuvai gayaNa cuva aMsuva jaladhArahiM vattao / bhukkhaI khoNa deha tamhAiya muNaI maliNa gattao / (4,5) kavine prakRti-citraNa bhI bahuta hI manorama zailImeM upasthita kiyA hai| bhaviSyadatta bhayAnaka vanameM madajalase bhare hue hAthiyoMko dekhatA hai| isa vanameM kahIM para zAkhAmRga nirbhaya hokara DAliyoMse nipake hue the; kahIM para choTI aura kahIMpara AkAzako chUne vAlI bar3I vRkSa-zAkhAoMpara loTate hue hare phaloMko tor3ate hue vAnara dikhalAI de rahe the| kahIM para puSTa zarIra vAle sUara, kahIM para vikarAla kAlake samAH vanya-pazu dikhAI par3a rahe the ! usIke pAsameM jharanA pravAhita ho rahA, thA jo pahADako guphAoMko apane kala-kala zabdase bhara rahA thaa| teM bAhuDaMDeNa kamalasiriputteNa divAI tiriyAI bahudukhabhariyAI rAyavaraho jatAsu mayajalavilittAsu kitthuvi mayAhIsu aNulaggu girabhIsu kitthuvi mahoyAha gayaNayalavigayA sahAsu loDaMtu hariphalaI toDatu kethuvi varAhAhaM valavaMtarehAha mahavagdhu Alaggu roseNa paribhaggu ketyuvi virAlAI diTTaI karAlAI ketyuvi siyAlAI jujjhati thUlAI tahe pAse Nijjharai saraMtaI girikandara-vivarAI bhrNtii| isa granthake saMvAda bhI bar3e rocaka haiM / prabandha-racanAmeM kavine svAbhAvikatAke sAtha kAvya-rUr3hiyoMkA pAlana kiyA hai| yaha antha kaDavaka-paddhasimeM paddhaDiyA-chandameM likhA gayA hai| zrIdhara tRtIya avantoke muni sUkumAlakA jovanavRtta aMkita kara 'sukumAlacAriu'kI AcAryatuSya kAvyakAra evaM lekhaka : 149 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanA inhoMne ko hai ! gaha grantha paDiyATameM likhA gayA hai / kathA chaH sanSiyoMmeM samApta huI hai / aura pranyakA pramANa 1200 zloka hai| ___ isa pranyakI racanA kavine balaDa (ahamadAbAda, gujarAta) nagarameM rAjA govindacandrake sayayameM kI hai ! kavine yaha grantha sAhU pIthAke putra puravADavaMzotpanna kumArako preraNAse likhA hai / sandhi-puSpikAmoMmeM AyA hai"iya sirisukumAlasAmi-maNoharacariu, suMdarayara-guNarayaNa-niyara-bharie bivuhasirisukaisirihara-viraie, sAhupIthe putra kumAranAmAMkie." ityAdi granthakI Adyanta prazastimeM sAhU pIthAkA vistRta paricaya diyA gayA hai| batAyA hai ki sAhU pothAke pitAkA nAma sAhU rajagga thA aura mAtAkA nAma galhA devI thA / inake sAta bhAI the / mahendra, manaharu, jAlhaNa, salakSaNa, sampuSNa, samudrapAla aura neyapAla / pIthAko dharmapatnIkA nAma sulakSaNA thaa| isIse kumAranAmaka putrakA janma huaa| isa kumArakI preraNAse hI kavine sukumAlacariukI racanA kI hai / yaha caritta-kAvya vi0 saM0 1208 mArgazIrSa kuSNA tRtIyA somavArake dina likhA gayA hai / prazastimeM batAyA hai--- bAraha-sayai gayai kaya harisaha, aTThottarai maholi barisai / kasaNa-pakkhi Agaho jAyae, tijja-divasi sasi-vAsari mAyai / sukumAlacariumeM kula 224 phar3avaka haiM, / sukumAlake pUrvabhavake sAtha vattaMmAna jIvanakA bhI citraNa kiyA gayA haiM / pUrvajanmameM yaha kauzAmbI meM rAjamaMtrIkA putra thA ! jinadharmameM anurakti honeke kAraNa vaha saMsAra virakta ho zramaNadharmameM dIkSita ho gayA / tapasyAke prabhAvase agale janmameM ujjayinImeM vaha sukumAla nAmakA putra huA / kavi nakha-zikhavarNanameM bhI pravINa hai / yahA~ paramparAgata upamAnoM dvArA nArI-citraNakI kucha paMktiyA~ prastuta kI jAtI haiM "saho garavaihe ghariNi mayaNAli, pahaya-kAmiyaNa-maNa-gahiyAvali / daMta-paMti-Nijiya-muttAli, NaM mayaho karI vANAvali / sayalateuramajjhe pahANI, ucha sarAsaNa maNi smmaannii| jahi vayaNakamalaho nau pujjai, caMdu vi ajju vivaTTai khijjai / kaMkellI-pallava-sama pANihiM, kalakala haMThi vINaNiha vANihiM / NiyasohAgaparajjiya gorihi, vijjAhara-sura-maNa-paNacorihe / " kucha vidvAn ina tInoM zrIdharoMko eka mAnate hai / para mere vicArase ye tInoM bhinna haiN| 150 : tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devasena devasena apabhraMza bhASA ke prasiddha kavi haiM / inhoMne vAlmIki, vyAsa, zrIharSa, kAlidAsa, vANa, mayUra, haliya, govinda, caturmukha, svayaMbhU, puSpadanta, bhUpAla nAmaka kaviyoMkA ullekha kiyA hai / kavi devasena muni haiN| ye devasena gaNI yA gaNadhara kahalAte the| ye trizipa aura pina gaNadhara ke ziSya the / vimalasena zIla, ratnatraya, uttamakSamAdi dazadharma, saMyama yAdise yukta the| ye mahAna tapasvI, paMcAcArake dhAraka, paMca samiti aura tIna guptiyoMse yukta munigaNoMke dvArA vandanIya aura lokaprasiddha the / durddhara paMcamahAvratoMko dhAraNa karaneke kAraNa maladhArIdevake nAmase prasiddha the / yahI vimalasena 'suloyaNAcariu' ke racayitA devasenake guru the | devasenakA vyaktitva AtmArAdhaka, tapasvI aura jitendriya sAdhakakA vyaktitva hai| unhoMne pUrvAcAryoMse Aye hue sulocanAke caritako 'mammala' rAjAkI nagarI meM nivAsa karate hue likhA hai / sthitikAla kavine yaha kRti rAkSasa-saMvatsara meM zrAvaNa zuklA caturdazI budhavAra ke dina pUrNa kI hai| sATha saMvatsaroMmeM rAkSasa saMvatsara unacAsavA~ hai / jyotiSako gaNanAke anusAra isa tithi aura isa dina do bAra rAkSasa-saMvatsara AtA hai| prathama bAra 29 julAI san 1075 I0 (vi0 saM0 1132 zrAvaNa zuklA caturdazI) aura dUsarI bAra 16 julAI san 1315 I0 (vi0 saM0 1372 zrAvaNa zuklA caturdazI) meM rAkSasasaMvatsara AtA hai / ina donoM samayoM meM 240 varSoMkA antara hai| zeSa saMvatoMmeM zrAvaNa zuklA caturdazI budhavArakA dina nahIM par3atA / kavine apane pUrvavartI jina kaviyoM kA ullekha kiyA hai unameM sabase uttarakAlIna kavi puSpadanta haiN| ataH devasena bhI puSpadantake bAda aura vi0 saM0 1372 ke pUrva utpanna hue mAne jA sakate haiM / 'kuvalayamAlA' ke karttA 'udyotanasUri'ne sulocanAkathAkA nirdeza kiyA hai / jinasena, dhavala aura puSpadanta kaviyoMne bhI sulocanAkathA likhI hai / kavi devasenane apanA yaha sulocanAcarita kundakundake sulocanAcaritake AdhAra para likhA hai / kundakundane gAthAbaddha zailImeM yaha carita likhA thA aura devasenane ise paDhaDiyAchanda meM anUdita kiyA hai| likhA hai jaM gAhAbaceM Asi uttu sirikundakudagaNiNA Niruttu / taM etyahi paddhaDiyaha karemi, pari kipi na gUDhau atthu demi / teSa vi kavi gau saMsA lati, je atyu dekhi vasahi vicati / AcAryasya kAvyakAra evaM lekhaka 151 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya-nirNayake liye jaina sAhityameM hae samasta devasenoMpara vicAra kara lenA Avazyaka hai| jaina-sAhityameM kaI devasena hue haiN| eka devasena vaha haiM, jinakA ullekha zravaNabelagolake candragiriparvatapara aMkita zaka saMvat 622 ke zilAlekhameM AtA hai| dUsare devasena dhavalATokAke kartA AcArya vIrasenake ziSya the, jinakA ullekha AcArya jinasenane jayadhavalAdIkAkI prazastike 44veM pacameM kiyA hai| tIsare devasena 'darzanasAra ke racayitA haiN| caturtha devasena vaha haiM, jinakA ullekha subhASitaratnasaMdoha aura dharmaparIkSAdike kartA AcAryaamitagatine apanI guruparamparAmeM kiyA hai / dUbakuNDake vi0 saM0 1145 ke abhilekhameM ullikhita devasena paMcama haiN| ye lADavAgaDasaMghake AcArya the | chaThe devasenakA ullekha mAthurasaMghake bhaTTAraka guNakIrtike ziSya yazaHkottine vi0 saM0 1497 meM apane pANDavapurANameM kiyA hai| ina sabhI devasenoMmeM aisA eka bhI devasena nahIM dikhalAI par3atA hai, jise vimalasenakA ziSya mAnA jaay| bhArasaMgraha ke divasena apaneko vimalasenakA ziSya likhA hai| ataH bhAvasaMgraha aura sulocanAcarisake kartA donoM eka hI vyakti jAna par3ate haiM / isa prakAra kavikA samaya vi0 kI 12vIM zatI mAlUma par3atA hai| prathama bAra rAkSasa saMvatsara zrAvaNa zuklA caturdazI aura budhabArakA yoga 29 julAI, san 1075 meM ghaTita hotA hai / ataeva sulocanAcaritake racayitA kavi devasenakA samaya vi0 saM0 1132 ThIka pratIta hotA hai| kavine 'suloyaNAcariu'ko racanA, 28 sandhiyoMmeM kI hai| kAvyako dRSTise yaha racanA upAdeya hai| kathAmeM batAyA gayA hai ki bharata cakravartIke pradhAna senApati jayakumArakI patnIkA nAma sulocanA thA / vaha rAjA akampana aura suprabhAkI putrI thii| sulocanA anupama sundarI thii| isake svayaMvarameM aneka dezoMke bar3e-bar3e rAjA sammilita hue| sulocanAko dekhakara ve mugdha ho gaye / unakA hRdaya vikSabdha ho uThA aura usakI prAptikI icchA karane lge| svayaMgharameM sulocanAne jayako cunA | pariNAmasvarUpa cakravartI bharatakA putra arkakotti Rddha ho uThA / aura usane isameM apanA apamAna samajhA | apane apamAnakA badalA lene ke liye akotti aura jayameM yuddha huA aura antameM jaya vijayI huaa| __ kavi devasena nirabhimAnI hai / vaha hRdaya kholakara yaha svIkAra karatA hai 152 : tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcArya-paramparA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki caturmukha, svayaMbhU aura puSpadantane jisa sarasvatIkI rakSA kI thI usI sarasvatIrUpI goke dugdhakA pAna kara kavine apanI isa kRtiko likhA hai- caumuha-sayaMbhu- muhi rakkhiya duhiya jA puphphayaMteNa / sarasai - surahIe payaM piyaM siridevase // 101 // maMgala-stavanake anantara kavine guru vimalasenakA stavana kiyA hai| pUrvakAlIna kaviyoM kA ullekha karaneke pazcAt sajjana durjanakA smaraNa kiyA gayA haiM | kAvyameM magava, rAjagRha Adike kAvyamaya varNana upalabdha hote haiM / zrRGgAra, vIra aura bhayAnaka rasoMkA sAMgopAMga citraNa huA hai / yuddha-varNana to kavikA atyanta sajIva hai / yuddhakI aneka kriyAoMko abhivyakta karaneke lie tadanukUla zabdoMkI yojanA kI gaI hai / jhara-jhara rudhirakA bahanA, cara cara carmakA phaTanA, kar3akar3a haDDiyoM kA TUTanA yA mur3anA Adi vAkya yuddhake dRzyakA sajIva citra upasthita karate haiM asi hisaNa udviya sihi jAlaI, joha mukka jAliya sara jAlaI / pahari-pari Amilliya sahaI, ari vara ghaDa thakkaya sammaI / jharajharaMta parvAhaya bahustaraM NaM kusaMbha raya rAe~ rattaI / cararyarata phADiya cala cammaI, kasamasaMta cariya taNu vammaI | kaiyata moDiya caNa hahuI, maMsa khaNDa posiya bheruMDaI | daDadar3aMta dhAtriya varuDaI, huMkaraMta dharaNi vaDiya muMDaI | 6 | 11 kavine jaya aura arkekIttike yuddhavarNana prasaMga meM bhujaMgaprayAtachanda dvArA yoddhAoMkI gatividhikA bahuta hI sundara citraNa kiyA hai bhaDo ko vikhaNa khagaM khalaMto raNe sammudde sammuha ANato / bhar3o ko vivAgaNa vANo dalaMto, samaddhAiu duddharAM NaM kayaMto / bhaDo ko fair koMtaM saraMto, kare gIDha cakko arI saMpato / bhaDo ko vikhaMDehi khaMDI kathaMgo, bhar3aMta Namukko saMgAlo abhaMgo / bhaDo ko vi saMgAmabhUmI ghulato, vivaNyohu giddhAvalo gola aMtI / bho ko vidhAraNa viTTa soso, asI vAvareI aro sANa bhoso / bhaDo ko vi rattapavAhe taraMto, phuraMtapaNaM taDi sigdhapatto / bhaDo ko vihRtthI visANe hi bhiNNe, mo ko vi kaMThaddha chiNNo NisaNNo / 6 / 12 kavite tIrthaMkara AdinAtha ke sAtha dekhAdekhI dIkSA grahaNa karanevAle rAjAoke bhraSTa honepara unake caritrakA bahuta hI sundara aMkana kiyA hai / jo tapasyA AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka 153 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koko naSTa kara mokSa denevAlI hai usa tapasyAkA pAkhaNDo loga durupayoga karate haiM aura ve manamAne DhaMgase panya aura sampradAyoMkA pravartana karate haiN| kavine apanI bhASA-zailIko sazakta banAne ke lie anuraNAtmaka zabdoMkA prayoga kiyA hai| ina bandhoke par3hate hI zabdoMkA rUpacitra prastuta ho jAtA hai / ___ aThArahavIM sandhimeM 'dohayama' chandakA prayoga kiyA hai / tukapremake kAraNa doheke prathama aura tRtIya caraNa meM bhI tuka milAI gayo hai / yahA~ anuraNAtmaka bandhoMke kucha udAharaNa prastuta kiye jAte haiN| uma umiya umaru vasayAgahira sahAI, do do tikaya divilu uThThiyaNiNadAI / bhaM bhaMta ucca sara bherI ghahIrAI, ghaNa ghAyaruNa ruNiya jaya ghaTa sArAI / kaDarahiya karaDehiM bhuSaNekkapUrAI, dhuma dhumiya maddalahi vajjiyaI turAI / 6 / 10 yaha 'suloyaNAcarita' apabhraMzakA zAstrIya mahAkAvya hai| isameM mAdhurya, prasAda baura oz2a ina tInoM guNoMke sAtha sabhI pramukha malaGkAroMkI yojanA kI gayo hai| chandoMmeM, khaMDaya, jaMbheTTiyA, duvaI, upakhaMDaya, AraNAla, galilaya, dohaya, vasA, maMjarI Adi chanda santhiyo prArambhameM prayukta haiN| inake atirikta paddhaDiyA, pAdAkulaka, samAnikA, madanAvatAra, bhujagaprayAta, saggiNI, kAminI, vijjumAlA, somarAjI, sarAsagI, NiseNI, vasaMtacaccara, dutamadhyA, mandarAvalI, madanazekhara Adi chanda prayukta hue haiN| bhAvoMkI abhivyaMjanA bhI sazakta rUpameM kI gayI hai / yuddhake samayako sulocanAkI vicAradhArAkA kavi varNana karatA huA kahatA hai-- imaM jaMpikaNaM pauttaM jayeNaM, tuma eha kaNNA manohAravaNNA / surakkheha NaNaM pureNeha kaNaM, tara joha lakkhA aNeya asaMkhA / / piya tatya rammovare cittakamme, araMbhIya ciMtA suu hullayattA / NiyaM soyayaMtI iNaM citavaMtI, ahaM pAvayammA alavA adhammA // isa prakAra cintA, roSa, sahAnubhUti, mamatA, rAga, prema, dayA AdikI sahaja abhivyaMjanA kI gayI hai / amarakIti gaNi apabhraMza-kAvyake racayitAoMmeM amarakotti gaNikA bhI mahattvapUrNa sthAna hai| kaviko muni, gaNi aura sUri upAdhiyA~ thIM, jinase jJAta hotA hai ki ve gRha154 / bIrthakara mahAyora aura unakI nAcArya paramparA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAzrama tyAgakara dIkSita ho gaye the / unakI guruparamparAse avagata hotA hai ki ve mAthurasaMghI candrakIrtike munIndra ke ziSya the| guruparamparA nimna prakAra hai amitagati zAntisena amarasena zrISeNa L candrakItti ' amarakotti isa guru-paramparAse jJAta hotA hai ki mahAmuni AcArya amitagati inake pUrva puruSa the, jo aneka zAstroMke racayitA, vidvAn aura kavi the / amarakIttine inheM 'mahAmuni', 'municUr3AmaNi', 'zamazolaghana' aura 'kIttisamartha, Adi vizeSaNoMse vibhUSita kiyA hai| amitagati apane guNoM dvArA nRpatike manako Anandita karanevAle the| ye amitagati prasiddha AcArya amitagati ho haiM, jinake dvArA dharmaparIkSA, subhASitaratnasandoha aura bhAvanAdvAtriMzikA jaise graMtha likhe gaye haiM / amitagatine apane subhASitaratnasandoha meM apaneko 'zama dama-yama- mUtti', 'candrazubhorukItti' kahA hai tathA dharmaparIkSAmeM 'prathitavizadakItti' vizeSaNa lagAyA hai| amitagati ke samaya meM ujjayinIkA rAjA muMja bar3A guNagrAhI aura sAhityapremI thaa| vaha amitagatike kAvyoMko sunakara bahuta prasanna huA aura unheM mAnyatA pradAna kI / yadyapi amitagati digambara muni the, unheM rAjA-mahArAjAoMkI kRpAkI AvazyakatA nahIM thI; para amitagatikI kAvya-pratibhAke vaiziSTya ke kAraNa muMja amitagatikA sammAna karatA thA / inhIM amitagatikI pAMcavIM pIr3hI meM lagabhaga 150 - 175 varSoMke pazcAt amarakIrti hue| amarakI sine zAntisena gaNiko prazaMsA meM batAyA hai ki nareza bhI unake caraNakamaloM meM praNamana karate the / zrISeNasUri vAdirUpI banake lie agni the / aura isI taraha candrakIti vAdirUpI hastiyoMke lie siMha the| isase yaha spaSTa hotA hai ki amarakIttiko paramparAmeM bar3e-bar3e vidvAn muni hue haiM / chAcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 155 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakottikA vyaktitva digambara munikA vyaktitva hai| ve saMyamI, jitendriya, zIlaziromaNi, yazasvI aura rAjamAnya the| unake tyAga aura vaiduSya ke samakSa bar3e-bar3e rAjAgaNa natamastaka hote the / vastuta: amarakIti bhI apanI guruparamparA ke anusAra prasiddha kavi the / amarakIttine apanI guru-paramparA meM hue candrakIti muniko anuja, sahodara aura ziSya kahA hai| isase yaha dhvanita hotA hai ki candrakIti inake same bhAI the / sthitikAla kavine 'SaTkarmopadeza' graMthakI prazasti meM isa graMthakA racanAkAla vi0 saM0 1247 bhAdrapada zuklA caturdazI guruvAra batAyA hai bAraha-sayahaM sasatta- cayAlihiM vikkama saMvaccharahu visArlAhi / garyAhami bhaddvaya pakkhaMtari guruvArammi cauddisi vAsari / isake mAseM ihu sammattiu sahaM lihiyau Alasu avahatya | 14|18 kavike ne godhA meM gAyI kRSNanarendrakA rAjya thA | itihAsase siddha hai ki isa samaya gujarAtameM solaMkI vaMzakA rAjya thA. jisakI rAjadhAnI anahilavAr3A thii| para isa vaMzake baMdiggadeva aura unake putra kRSNakA koI ullekha nahIM miltaa| bhIma dvitIyane anahilavAr3Ake siMhAsana para vi0 saM0 1236 se 1295 taka rAjya kiyaa| unase pUrva vahA~ kumArapAlane saM0 1200 se 1231, ajayapAlane 1231 se 1234 aura mUlarAja dvitIyane 1234 se 1236 taka rAjya kiyA thA / ' bhIma dvitIyake pazcAt vahA~ solaMkIvaMzakI eka zAkhA bAdheravaMzakI pratiSThita huI, jisake prathama nareza vizAladevane vi0 saM0 1300 se 1318 taka rAjya kiyA / anahilavAr3AmeM vi0 saM0 1227 se ho isa vaMzakA bala bar3hanA AraMbha huA thaa| isa varSa meM kumArapAlakI mAtAkI bahinake putra arNarAjane ahilavAr3Ake nikaTa bAghelA grAmakA adhikAra prApta kiyA thA / jJAta hotA hai ki cAlukyavaMzakI eka zAkhA mahIkAMDhA pradeza meM pratiSThita thI aura godaharA golA nagara meM apanI rAjadhAnI sthApita kI thI / kacine vahA~ke kRSNa narendrakA paryApta varNana kiyA hai / ve nItijJa, bAharI aura bhItarI zatruoMke vinAzaka aura 1. DaoN0 pro0 hIrAlAlajI amarakotti gaNi aura unakA SaTkarmopadeza, jainasiddhAnsa bhAskara, bhAga 2, kiraNa 2, pR0 83 / 156 : tIthaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana ke sammAnakarttA the / kSAtradharmake sAtha dharma, paropakAra aura dAnameM unakI pravRtti thI / unake rAjya meM duHkha durbhikSa aura roga koI jAnatA hI na thaa| isa prakAra aitihAsika nirdezoMse bhI kavikA samaya SaTkarmopadezameM ullikhita samaya ke sAtha mila jAtA hai / guruparamparA ke anusAra bhI yaha samaya ghaTita ho jAtA hai| amitagati AcAryakA samaya vi0 saM0 1050 se 1073 taka hai| inakI pAMcavIM por3hImeM amarakIti hue haiM / yadi pratyeka pIDhokA samaya 30 varSa bhI mAnA jAya, to amarakIttikA samaya vi0 saM0 1223 ke lagabhaga janmakAla AtA hai / SaTkarmApradezako racanA ke samaya kavikI umra 25-30 varSa bhI mAna lI jAya, tAM SaTkarmopadeza ke racanAkAlake sAtha guruparamparAkA samaya siddha ho jAtA hai / ataeva kavi amarakIttikA samaya vi0 kI 13vIM zatI sunizcita haiN| 'SaTkarmopadeza' meM kaviko ATha racanAoMkA ullekha prApta hotA hai / likhA hai paramesarapa navarasa bhariu viraiyau miNAhho cariu / aNu vi caritu savvatya sahiu payaDatyu mahAvIraho vihiu / toyau bharita jasahara pinA DilA baMdhe kiya pyAsu ! TippaNau dhammacariyaho payaDu tiha viraiu jiha buji jaDu | sakkaya- siloya - vihi-jaNiyavihI guphiyau suhAsiya rayaNa - NihI / dhammo esa- cUDAmaNivastu taha jhANapaIja ji jhArNAsakkhu / chakkammuvaese sahuM pabaMdha kiya aTTha saMkha saI saccasaMgha 16 10 P arthAt navarasoMse yukta 'miNAhacariu', zleSa artha yukta 'mahAvIracariu', paddhar3iyA chanda meM likhita 'jasahacariu' jar3a buddhiyoMko bhI bodha pradAna karane vAlA 'dharmacarita' kA TippaNa, saMskRta zlokoMkI vidhi dvArA Ananda utpanna karanevAlA 'subhASitaratnanidhi', 'dharmopadezacUDAmaNi' dhyAnakI zikSA denevAlA 'dhyAnapradIpa' aura badakamakA parijJAna karAnevAlA 'SaTkarmopadeza' graMtha likhe haiM / isa AdhAra para kaviko nimnalikhita racanAe~ siddha hotI haiM " 1. miNA cariu (neminAthacarita) 2. mahAvIra cariu ( mahAvIra carita) 3 jasahara cariu ( yazodharacarita) 4. dharmavarita - TippaNa 5. subhASitaratna - nivi AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 157 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. dharmopadeza-cUDAmaNi (dhammovaesacUDAmaNi) 7. dhyAna-pradIpa (mANapaI) 8. chakkammuvaesa (SaTkarmopadeza) miNAharita isa graMthameM 25 sandhiyA~ hai, jinakI zlokasaMkhyA lagabhaga 6,895 hai / isameM 2veM tIrthakara neminAthakA jIvana-carita gumphita hai| prasaMgabaMza kRSNa aura unake cacere bhAiyoMkA bhI jIvana-carita pAyA jAtA hai| isa graMthako kavine vi0 saM0 1244 bhAdrapada zuklA caturdazIko samApta kiyA hai / vi0 saM0 1512 ko isakI prati sonAgirake bhaTTArakIya zAstrabhaMDArameM surakSita hai| SaTakarmopaveza-isa graMthameM 14 sandhiyA~ aura 215 kar3avaka haiN| isakA kula pramANa 2050 zloka hai / kavine isa graMthameM gRhasthoMke SaTko -1. devapUjA, 2. gurusevA, 3. svAdhyAya, 4. saMyama, 5. SaTakAyajIvarakSA aura 6. dAnakA kathana kiyA hai ! vividha kathAoMke sarasa vivecana dvArA sAta tatvoMko spaSTa kiyA gayA hai| dvitIya sandhise 9vIM sandhi taka devapUjAkA vivecana AyA hai aura use nUtanakathArUpa dRSTAntoMke dvArA sugama tathA prAya banA diyA gayA hai| dazavI sandhimeM jinapUjAkI kathA dI gaI hai| aura usakI vidhi batalAkara udyApanavidhikA bhI aMkana kiyA gayA hai| 11vIM sandhise 14vIM sandhi taka ina cAra sandhiyoMmeM pUjA-vidhike atirika zeSa pA~ca karmoMkA vivecana kiyA gayA hai| SaTkarmopadezakI racanAke preraka ambAprasAda batalAye gaye haiN| ye nAgaraphulameM utpanna hue the| inake pitAkA nAma guNapAla aura mAtAkA nAma paciNI thaa| yaha graMtha unhIMko samarpita kiyA gayA hai / pratyeka sandhike samAtisUcaka puSpikAvAkyameM inakA nAma smaraNa kiyA hai / kahIMkahIM amarakIrtine ambAprasAdako apanA laghu bandhu aura anujabandhu bhI kahA hai| isase anumAna hotA hai ki kavi amarakIti bhI isI kulameM utpanna hue the aura ambAprasAdake bar3e bhAI the| kavine isa graMthakI samApti gurjara viSayake madhya mahIyaDa (mahIkAMDA) dezake godaiya (godhrA) nAmaka nagarake AdIzvara caityAlayameM baiThakara kI hai| spaSTataH 'gurjara' gujarAta prAntakA bodhaka hai / ataeva 'mahIyaDa' deza vartamAna mahIkAMThA aura 'godaya' nagara vartamAna godhrAkA bodhaka hai / ambAprasAda saMbhavataH isI godhrAke nivAsI the| kaviko zeSa racanAe~ upalabdha nahIM haiM / 158 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni kanakAara muni kanakAmarane 'karakaMDucariu'ke Adi aura antameM apane gurukA nAma paMDita yA vudhamaMgaladeva batAyA hai / antima prazasti meM kahA hai ki ve bAhmaNA vezake candraRSigotrIya the / jaba virakta hokara be digambara muni ho gaye, to unakA nAma kanakAmara prasiddha huA | zrI DaoN. hIrAlAla jI jenane batAyA hai ki paTTAbaliyoMke anusAra sustike ziSya susthita aura supratibuddha dvArA sthApita koTikagaNakI bairizAkhAkA eka kula candranAmaka huA / candrakulake bhI aneka anvaya aura gaccha hue / uttarAdhyayanako ziSyahitA nAmaka vRttike kartA zAntisUri candra kulake kAThakarAnvayase utpanna thArApadra-gacchake the aura sukhabodhaTIkAke kartA devendra gaNiNa bhI candrakulake the| kintu ye saba zvetAmbara paramparAke bheda-prabheda haiM, digambara paramparAke nhiiN| muni kAnakAmara digambara muni the / ataeva kamakAmarakA candraRSigotra dezIgaNake candrakarAcAryAmnAyake antargata hai / itihAsase yaha siddha hai ki candela narezoMne bhI apaneko candrAtreyaRSivaMzI kahA hai| ata: bahatta saMbhava hai ki candrakarAcAryAmnAya candelavaMzI rAjakulameMse hI hue kisI jaina munine sthApita kiyA ho / svayaM kanakAmara bhI isI kulake rahe hoN| ___ kavikI guruparamparAke sambandha meM vizeSa jAnakArI prApta nahIM hotI / antima prazastimeM unhoMne apaneko budhamaMgaladevakA ziSya kahA hai / zrI DaoN0 hIrAlAla jI jainane ratnAkara yA dharmaratnAkara nAmaka saMskRta-graMthake racayitA paM0 maMgaladevako kahA hai| isa maMthakI pANDulipiyAM jayapura aura kAraMjAmeM prApta haiN| jayapurakI pratimeM puSpikAvAkya nimna prakAra hai "saM0 1680 varSe kASThAsaMghe nandataTagrAme bhaTTArakazrIbhUSaNaziSyapaMDitamaMgalakRtazAstraratnAkaranAma zAstra sampUrNa / " isase DaoN0 jainane yaha anumAna lagAyA hai ki saM0 1680 graMtharacanAkA kAla nahIM, lekhanakA kAla hai| kAraMjAke zAstrabhaMDArakI pratimeM usakA lekhanakAla 1667 aMkita kiyA hai| kASThAsaMgha aura nandItaTa grAmakA prAcInatama ullekha devasenakRta darzanasAra gAthA 38 meM prApta hotA hai, jahAM vi0 saM0 753 meM nanditaTagrAmameM kASThAsaMghako utpatti batAI gaI hai| yadi kanakAmarake 1. DaoN. hIrAlAla : pariupharakaMDa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, san 1964, prastAvanA AvAyatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 159 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlake samIpa zrIbhUSaNa aura unake ziSya maMgaladevakA astitva siddha ho jAya, to unakI paramA sAmAna aura naliTara mApake sAtha jor3I jA sakatI hai| ___ 'karakaMDucariu'kI racanA 'AsAiya'nagarImeM rahakara kavine kI hai / kAraMjAkI pratimeM 'AsAiya' nagarI para 'AzApurI' TippaNa milatA hai, jisase jAna par3atA hai ki usa nagarIko AzApurI bhI kahate the| ___ iTAvAse 9 mIlakI dUrI para Asayakher3A nAmaka grAma hai / yaha grAma jainiyoMkA prAcIna sthAna hai| Asai gA~va eka maMce kher3epara basA huA hai, jisake pazcimI ora vizAla khaNDahara par3e hue haiN| usa para bahuta digambara jaina pratimAeM vikharI huI milatI haiN| yaha AsAiya grAma apane durgake lie prasiddha thA / ise candrapAlane banavAyA thaa| muni kanakAmarane AsAiya nagarImeM Akara apane 'karakaMDucariu' kI racanA kI thI, jahA~ke nareza vijayapAla, bhUpAla aura karNa the / ataH saMbhava hai ki yaha asAiyanagarI vartamAna Asayakher3A hI ho| I. san 1017meM muhammada tugalakane mathurAse kakSauja taka AkramaNa kiyA thaa| iTAvAke pAsa muMjake kile meM hinduoMse usakA jabaradasta saMgharSa huA / vahA~se sultAnane Asaike durgapara AkramaNa kiyaa| usa samaya AsaikA zAsaka cANDAla bhora thA / musalamAnalekhakoMne likhA hai ki muhammada tugalakane pA~coM kiloko giravAkara miTTImeM milA diyaa| ataH yaha saMbhava nahIM ki I0 san 1017ke pazcAt kanakAmara usakA ullekha nagarIke rUpameM kreN| ___ DaoN. jainane bhopAlake samIpa AsApurInAmaka grAmakA ullekha kiyA hai| vahA~ AzApurIdevIkI asAdhAraNa mUtti vidyamAna hai / saMbhavataH isIparase isa grAmakA nAma AzApura par3A hogaa| vahA~ eka jaina mandirake bhI bhagnAvazeSa prApta haiN| unameM eka 16 phuTa UMcI zAntinAtha tIrthaMkarako pratimA bhI hai| DaoN0 jaina isI AzApurIko kanakAmarake dvArA ullikhita AsAiya mAnate haiN| sthitikAla kavi kanakAmarane graMthake racanAkAlakA ullekha nahIM kiyA hai| unhoMne apanese pUrvavartI siddhasena, samantabhadra, akalaMka, jayadeva, svayaMbhU aura puSpadantakA ullekha kiyA hai / puSpadantane apanA mahApurANa I0 san 965meM samApta kiyA thA / ataeva karakaMDucariukI racanA I0 san 965ke pahale nahIM ho sakatI hai / isa graMthako prAcIna hastalikhita prati vi0 saM0 1502ko upalabdha hai| ata: kavikA samaya saM0 1502ke pazcAt bhI nahIM ho sakatA hai| 160 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI pAcArya-paramparA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'karakaMDucariu'ko antima prazastimeM vijayapAla, bhUpAla aura karNa ina tIna rAjAoMkA ullekha AtA hai / itihAsa batalAtA hai ki vizvAmitra-gotrake kSatrIyavaMzameM vijayapAla nAmake eka rAjA hue, jinake putra bhuvanapAla the| unhoMne kalacurI, gurjara aura dakSiNako jotA thaa| eka anya abhilekhase bAMdA jileke antargasa candeloMko rAjadhAnI kAliMjarakA nirdeza milatA hai| isameM vijayapAlake putra bhUmipAlakA tathA dakSiNa dizA aura karNa rAjAko jItanekA ullekha hai| eka anya abhilekha jabalapura jileke antargata tAvarameM milA hai | usameM bhUmipAlake utpanna honekA ullekha AyA hai| tathA kisI sambandhameM tripurI aura siMhapurIkA bhI nirdeza hai| yaha abhilekha 11vIM-12vIM zatAbdIkA anumAna kiyA gayA hai| ina lekhoMke vijayapAla aura unake putra bhubanapAla yA bhUmipAla tathA hamAre grandhake vijayapAla aura bhUmipAla eka hI hai / kaNa narendrakA samAveza bhI inhIM abhilekhoMmeM ho jAtA hai| ____ DaoN. jainane itihAsake AlokameM vijayapAla, kIttivarmA (bhuvanapAla) aura karNa ina tInoM rAjAoMkA astitva I0 san 1040-1051ke Asa-pAsa batalAyA hai| ataH karakaMr3acariukA racanAkAla gyArahavIM zatokA madhyabhAga siddha hotA hai| prazastike anusAra puSpadantake pazcAt arthAt 965 I0 ke anantara aura 1051 I0 ke pUrva kanakAmarakA samaya honA caahie| vi0 saM0 1097 ke lagabhaga kAliMjarameM vijayapAla nAmaka rAjA huA / yaha pratApI kalacuronareza kaNa devakA samakAlIna thaa| isake putra kottivarmAne karNadevako parAjita kiyA thaa| ataeva muni kanakAmarakA samaya vi0 kI 12vIM zatAbdI hai| 'karakaMDucariu' 10 sandhiyoM meM vibhakta hai| isameM karakaNDu mahArAjakI kathA varNita hai / kathAkA sArAMza nimna prakAra hai____aMgadezakI campApurI nagarImeM dhADIvAhana rAjA rAjya karatA thaa| eka bAra vaha kusumapurako gayA aura vahAM padmAvato nAmako eka yuvatIko dekhakara usapara mohita ho gayA / yuvatIkA saMrakSaka eka mAlI thA, jisase bAtacIta karanepara patA lagA ki yaha yuvatI yathArthameM kozAmboke rAjA vasupAlakI putrI hai / janma samayake apazakunake kAraNa pitAne use yamunA nadImeM pravAhita kara diyA thaa| rAjaputrI jAnakara dhADIvAhanane usakA pANigrahaNa kara liyA / aura ume campApurI meM le Ayara | kucha kAla pazcAt yaha garbhavatI huI aura use yaha dolA utpanna huA ki manda-manda barasAtameM vaha nararUpa dhAraNa karake apane 1. karakaMDudhariu, prastAvanA pR0 11-12 / mAcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 161 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patike sAtha eka hAthIpara savAra hokara nagarakA paribhramaNa kare / rAjAne rAnI: kA dohalApUrNa karaneke lie vaisA hI prabandha kiyA, para duSTa hAthI rAjA-rAnIko lekara jaMgalakI ora bhAga niklaa| rAnIne samajhA-bujhAkara rAjAko eka vRkSakI DAlI pakar3akara apane prANa bacAne ke lie rAjI kara liyaa| aura svayaM usa hAthIpara savAra rahakara jaMgala meM pahuMcI / vaha hAthI eka jalAzayameM ghusA / rAnIne kUdakara apane prANa bacAye ! jaba vaha banameM pahuMcI, to sUkhA huA vaha bana harAbharA ho gayA / isa samAcArako prAptakara vanamAlI vahAM AyA aura use bahana banAkara apane sAtha le gyaa| mAlinako padmAvatIke rUpapara ISyA huI aura usane kisI bahAnese use apane gharase nikAla diyA / nirAza hokara rAnI zmazAnabhUmimeM AI aura vahIM use putra utpanna huaa| munike abhizApase mAtaMga bane hue vidyAdharane usa putrako grahaNa kara liyA aura abhizApakI bAta batalAkara rAnIko usane Azvasta kiyaa| mAtaMgane usa bAlakako zikSita kiyA | hAthameM kaMDu-sUkho khujalI hone ke kAraNa usakA nAma 'karakaMDu' par3a gayA / jaba yaha yuvAvasthAkA prApta huA, ta dantIpurake rAjAkA paralokavAsa ho gayA / mantriyoMne devI vidhise uttarAdhikArIkA cayana karanA cAhA aura isa vidhimeM karakaMDukI rAjA banA diyA gayA / karakaMDukA vivAha girinagarakI rAjakumArI madanAvalIse huaa| eka bAra usake darabArameM campAke rAjAkA dUta AyA, jisane usase campAnarezakA Adhipatya svIkAra karanekI preraNA kii| karakaMDu kodhita huA aura usane tatkAla campApara AkramaNa kara diyaa| donoM orase ghamAsAna yuddha hone lagA / antameM padmAvatIne raNabhUmimeM upasthita hokara pitA-putrakA sammelana karA diyA / dhAr3IvAhana putraratnako prApta kara bahuta harSita huA aura vaha campAkA rAjya karakAMDuko sauMpa dIkSita ho gyaa| eka bAra karakaMDune dravir3a dezake cola, cera aura pANDya narezoMpara AkramaNa kiyA / mArga meM vaha terApura nagarameM pahu~cA / vahA~ke rAjA zivane bheMTa kI aura Akara batAyA ki vahA~se pAsa hI eka pahAr3oke car3hAvAra eka guphA hai tathA usI pahAr3Ake kapara eka bhArI bAmI hai, jisakI pUjA pratidina eka hAthI kiyA karatA hai| yaha sunakara karakaMDu zivarAjAke sAtha usa pahAr3Ipara gayA / usane guphAmeM bhagavAn pAzvanAthakA darzana kiyA aura Upara car3hakara bAmIko bhI dekhA / unake samakSa hI hAthIne Akara kamala-putroMse usa bAmokI pUjA kI | karakaMDune yaha jAnakara ki avazya hI yahAM koI deva-mUrti hogI, usa bAmIko khudavAyA / usakA anu162 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAna satya nikalA / vahA~ pArzvanAtha bhagavAnkI mUtti nikalI, jise bar3I bhaktise usI guphAmeM le Aye / isa bAra karakaMDune purAnI pratimAkA avalokana kiyA / siMhAsanapara unheM eka gA~Tha-sI dikhalAI par3I, jo zobhAko bigAr3a rahI thI / eka purAne zilpakArase pUchanepara usane kahA ki jaba yaha gaphA banAI gaI thI, taba vahA~ eka jalavAhinI nikala par3I thii| use rokane ke lie ho vaha gAMTha dI gaI hai / karakaMDuko jala bAhinIke darzanakA kosula utpanna huA aura zilpakArako bahuta rokane para bhI usane usa gAMThako tor3avA ddaalaa| gA~Thake TUTate hI vahA~ eka bhayaMkara jalapravAha nikala par3A, jise rokanA asaMbhava ho gayA / guphA jalase bhara gii| karakaMDuko apane kiye para pazcAttApa hone lgaa| nidAna eka vidyAdharane Akara usakA sambodhana kiyA, usa pravAhako rokanekA vacana diyA tathA usa guphAke bananekA itihAsa bhI kaha sunaayaa| dasa nivAsake sunale anantA nahune ho do gumAeM aura banavAI / isI bIca eka vidyAdhara hAthIkA rUpa dharakara AyA aura karakaMDuko bhulAkara madanAvalIko harakara le gayA / ___ karakaMDu siMhaladvIpa pahuMcA aura vahA~ko rAjaputrI rativegAkA pANigrahaNa kiyaa| jaba vaha jalamArgase lauTa rahA thA, to eka macchane usakI naukApara AkramaNa kiyA | vaha use mArane samudra meM kUda par3A / maccha mArA gayA, para vaha nAvapara na bA sakA / use eka vidyAdharaputrI harakara le gyii| rativegAne kinArepara Akara, zokase adhIra ho pUjA-pATha prAraMbha kiyA jisase padmAvatIne prakaTa ho use AzvAsana diyA | udhara vidyAdharone kararaMDuse vivAha kara liyA aura navavatru sahita rativegAse A milaa| ____ karakaMDune cola, cera aura pAMDaya narezoMko sammilita senAkA sAmanA kiyA aura unheM harAkara praNa pUrA kiyaa| jaba vaha lauTakara punaH terApura AyA, to kuTila vidyAdharane madanAvalIko lAkara sauMpa diyaa| vaha campApurI Akara sukha-pUrvaka rAjya karane lgaa| ___ eka dina banamAlIne Akara sUcanA dI ki nagarake upavanameM zIlagupta nAmaka munirAja padhAre haiN| rAjA atyanta bhaktibhAvase purajana-parijana sahita unake caraNoMmeM upasthita huA aura apane jIvanasambandhI aneka prazna puuche| rAjA munirAjase apane pUrva janmoMkI kathAoMko sunakara virakta ho gayA aura apane putra vasupAlako rAjya de muni bana gyaa| rAniyA~ aura mAtA padmAvatI bhI AryikA ho gaI / karakaMDune ghora tapazcaraNakara mokSa prApta kiyA / caritanAyakako kathAke atirikta avAntara 9 kathAeM bhI AyI haiM | prathama AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 163 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra kathAeM dvitIya sandhimeM varNita haiN| inameM kramazaH mantrazaktikA prabhAva, ajJAna se Apatti, nIcasaMgatikA burA pariNAma aura satsaMgatikA zubha pariNAma dikhAyA gayA hai| pAMcavIM kathA eka vidyAdharane madanAcalIke virahase vyAkula karakaMDuko yaha samajhAne ke lie sunAI ki viyogake bAda bhI pati-patnI kA sammilana ho jAtA hai| chaTho kathA pA~cavIM kathAke antargata hI AI hai| sAtavIM kathA zubha zakunakA phala batalAne ke liye kahI gaI hai / AThavIM kathA padmAvatIne samudra meM vidyAdharI dvArA karakaMDuke haraNa kiye jAnepara zokAkulA rativegAko sunAI hai / navIM kathA AThavIM kathAkA prAraMbhika bhAga hai, jo eka totekI kathAke rUpameM svattantra astitva rakhatI hai / ye kathAeM mUlakathAke vikAsameM adhika sahAyaka nahIM ho paatiiN| inake AdhArapara kavine kathAvastuko rocaka banAnekA prayAsa kiyA hai| vastumeM rasotkarSa, pAtroMko caritragata vizeSatA aura kAvyoMmeM prApya prAkRtika dRzyoM ke varNanake abhAvako kavine bhinna-bhinna kathAoMke prayoga dvArA pUrA karanekA prayatna kiyA hai / karakaMducariu dhArmika kathA-kAvya hai / isameM alaukika aura camatkAkapUrNa ghaTanAoMke sAtha kAvyattattva bhI pracurarUpameM pAye jAte haiM / isa kAvyameM mAnava jagata aura prAkRtika jagata donoM kA varNana pAyA jAtA hai / karakaDuke dantipurameM praveza karanepara nagarakI nAriyoMke hRdayakI vyagratA vicitra ho jAtI hai / yaha varNana kAvyako dRSTise bahuta hI sarasa aura AkarSaka hai " tahiM puravari khuhiyau ramaNiyAu jhANaTTiya muNi-maNa-damaNiyAu / kavi rahasaI taralaya caliya NAri biuphphau saMThiya kA vidAri / ka vidhAasara gehaluddha parihANu Na galiyau gaNai muddha | kavi kajjala balahau ahare dei NayagullAeM lakkhArasu karei / frievatti kavi aNusaredra vivarIu DiMbhu ke vikaDihi~ lei / kavi uru karayali karai bAla, siru chaMDivi kaDiyale dharaha mAla / Niya-dara maNivika vi varAya majjAru Na mellai sANurAya / kavi dhAvada vaNiu maNe gharati bilaMghala mohai ghara saraMti / ghaptA - kavi mANamahallI mayaNabhara karakaMDaho samuhiya caliya / thira-thara-paohari mayajayaNa uttapta-kaNayachavi ujjaliya // 2 // arthAt karakaMDuke Agamana para dhyAnAvasthita muniyoMke manako vicalita 164 : tIthaMkara mahAvIra kora unakI AcArya-paramparA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanevAlI sundariyAM bhI vikSubdha ho utthiiN| koI strI Avegase caMcala ho cala par3I, koI vihvala ho dvAra para khar3I ho gaI, koI mugdhA premalubdha ho daur3a par3I, kisIne girate hue vastrako bhI paravAha na kI, koI adharoM para kAjala bharane lagI, koI A~khoMmeM lAkSArasa lagAne lagI, koI digambaroMke samAna AcaraNa karane lagI, kisIne bacceko ulTA hI godameM le liyA, kisIne nUpurako hAthameM pahanA, kisIne sirake sthAnapara kaTipradezapara mAlA DAla lI aura koI becArI billIke bacceko apanA putra samajha saprema chor3anA nahIM cAhatI / ..... koI sthira aura sthUla payodhara vAlI, tapta kanakacchavike samAna ujjvala varNa vAlI, mRganayanI, mAminI kAmAkula ho karakaMDuke sAmane cala par3o / ___ zolagupta munirAjake Agamanapara puranAriyoMke hRdayamai jaisA utsAha dikhalAI par3atA hai vaisA anyatra saMbhava nhiiN| kavine likhA hai ki koI sundarI mAninI munike caraNakamalameM anurakta ho cala dI, koI napura-zabdoMse jhanajhana karatI huI mAnoM muniguNagAna karatI huI cala pdd'ii| koI munidarzanoMkA hRdayameM dhyAna dharatI huI jAte hue patikA bhI vicAra nahIM karato / koI thAlameM akSata aura dhUpa bharakara bacceko le vegase cala par3I | koI sugandhayukta jAtI huI aisI pratIta hotI thI, mAnoM vidyAdharo pRthvo para zobhita ho rahI ho|' __ kavi deza, nagara, grAma, prAsAda, dvIpa, zmazAna Adika varNanameM bhA atyanta paTu hai / aMgadezakA citraNa karate samaya usane usa dezako pRthvIrUpo mArIke rUpameM anubhava kiyA hai / isa prasaMgameM sarAvara, dhAnyase bhare kheta, kRSaka bAlAeM, pathika, vikasita kamala AdikA bhI citraNa kiyA gayA hai / 2 / kanakAmarane zrRMgAra, vIra aura bhayAnaka rasakA adbhata citraNa kiyA hai / nArIrUpa-varNanameM kavine paramparAkA Azraya liyA hai aura paramparAmukta upamAnoMkA prayoga kara nArIke nakha-zikhakA citraNa kiyA hai / padmAvatoke rUpacitraNameM adharoMkI raktimAkA kAraNa Age uThI huI nAsikAko unnatipara adharoMkA kopa kalpita kiyA gayA hai| rativegAke vilApameM kavine UhAtmaka prasaMgoMkA prayoga kiyA hai / varNanameM saMvedanAkA bAhulya hai / isI prakAra madanAvalIke vilupta honepara karakaMDukA vilApa bhI pASANako pighalA dene vAlA hai| 1. karakaMDucariu 9 / 2, 3-7 / 2. vahI za3-4-10 / pAcAyatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 165 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArako nazvaratA aura asthiratAkA citraNa karate hue kavine batAyA hai ki kAlake prabhAvase koI nahIM bacatA / yuvA, vRddha, bAlaka, cakravartI, vidyAdhara, kizvara, khecara, sura, amarapati saba kAlake vazavartI haiM / " pratyeka prANI apane karmo ke lie uttaradAyI, vaha akelA hI saMsAra meM janma grahaNa karatA hai, akelA ho duHkha bhogatA hai aura akelA hI mRtyu prApta karatA hai | karakaMDuko prayANa karate samaya gaMgA nadI milatA hai / kavine gaMgAkA varNana jIvanta rUpameM prastuta kiyA hai gaMgAparasu saMpala eNa gaMgANai diTTI jaMtaeNa / sA sohaI siya-jala kuDilayaMtti, NaM seyabhuvaMgaho mahila jaMti / dUrAva vatI avihAI, himavaMta- giridaho kitti pAI / bihiM kulahiM loyahiM haMtaehiM Aincaho jala pariditiehiM / dabbhaMkiya ur3aDhahi~ karayalahiM gaha bhagai gAi~ eyahi chalehiM / hau~ suddhiya niyamaggeNa jAmi mA rUsahi ammaho uvari sAmi / zubhra jalayukta, kuTila pravAhavAlI gaMgA aisI zobhita ho rahI thI, mAnoM zeSanAgakI strI jA rahI ho / dUrase bahuto huI gaMgA aisI dikhalAI par3atI thI, jaise vaha himavaMta girIndrakI kIrti ho / donoM kUloM para nahAte hue aura Adityako jala car3hAte hue, darbhase yukta U~ce uThAye hue karataloM sahita logoMke dvArA mAnoM isI bahAnese nadI kaha rahI hai "maiM zuddha hU~ aura apane mArga se jAtI hU~ / he svAmI ! mere Upara ruSTa mata hoiye / " kavike varNana meM svAbhAvikatA hai / kavine bhASAko prabhAvotpAdaka banAneke lie bhAvAnurUpa zabdoM kA prayoga kiyA hai | pada-yojanA meM chandapravAha bhI sahAyatA pradAna karatA hai / dhvanyAtmaka zabdoM kA prayoga bhI yathAsthAna kiyA gayA hai / kavine vibhinna prakArake chanda aura alaMkAroMkI yojanA dvArA isa kAvyako sarasa banAyA hai / mahAkavi siMha mahAkavi siMha saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura dezI bhASA ke prakAMDa vidvAna the / inake pitAkA nAma ralhUNa paMDita thA, jo saMskRta aura prAkRta bhASA ke 1. karakaMDucariu 98511-10 / 2. vahI 9 / 6 / 166 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakANDa paNDita the| ye gurjara kulameM utpanna hue the| kavikA paricaya-sUcaka padya 'pajjaNNacariu'ko 13vI sandhike prAraMbhameM pAyA jAtA hai jAtaH zrIjinadharmakarmanirataH zAstrArthasarvapriyo, bhASAbhiH pravaNazcatubhirabhavacchIsiMhanAmA kaviH / putro ralhaNa-paNDitasya matimAn zrIgaNarAgomiha, dRSTijJAna-caritrabhUSitatanuvaMze vizAle'vanI / / isa saMskRta-padyase spaSTa hai ki kavi siMha saMskRta-bhASAkA bhI acchA kavi thaa| kaviko mAtAkA nAma jinamatI batAyA gayA hai / kavine isokI preraNA. se 'pajjapaNacariukI racanA kI hai| kavine kAvyake AraMbha meM vinaya pradarzita karate hue apaneko chanda-lakSaNa, samAsa-sandhi Adike jJAnase rahita batAyA hai, to bhI kavi svabhAvase abhimAnI pratIta hotA hai| use apanI kAvya-pratibhAkA garbhavoM sanilo apa meM kiye gaye eka saMta-gadyase yaha bAta spaSTa hotI hai sAhAyyaM samavApya nAma sukaveH pradyumnakAvyasya yaH / kartA'bhad bhavabhedakacaturaH zrIsiMhanAmA shmii|| sAmyaM tasya kavitvagarvasahita: ko nAma jAto'vanau / zrImajjenamatapraNItasupathe sArthaH pravRtteH kSamaH / / kavine apane sampradAyake sambandha meM koI ullekha nahIM kiyA | para graMthake antaHparIkSaNa aura guruparamparApara vicAra karanese yaha spaSTa jJAta hotA hai ki kavi digambara sampradAyakA thaa| graMthakI utthAnikA aura kathanazailI bhI ukta sampradAyake kAvyoM jaisI hI hai / likhA haiviulagirihi jiha hayabhavakaMdaho, samavasaraNu, sirivIrajiNidaho / garavarakhayarAmarasamavAe, gaNaharu-pucchila seNiyarAe / mayaraddhayaho viNijjayamAraho, kahahi cariu pajjuNNakumAraho / taM NisuNevi bhaNai gaNesaru, NisuNai seNiu magaNaresaru / / kavikA vaMza gurjara thA aura apaneko usane usa gurjarakularUpI AkAzako prakAzita karanevAlA sUrya likhA hai / kavine apane pitAkA nAma budha ralhaNa yA ralhaNa batAyA hai / budha ralhNako zolAdi guNoMse alaMkRta jinamatI nAmakI patnI thI, jisake garbhase kavi siMhakA janma huA thaa| kavike tIna bhAI the, jinameM prathamakA nAma zubhaMkara, dvitIyakA guNapravara aura tRtIyakA sAdhAraNa thA / ye tInoM hI bhAI dharmAtmA aura sundara the| granthameM batAyA hai AcAyatulya kAdhyakAra evaM lekhaka : 167 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taha paya-rau Niru uSNaya amakSyamANu, gujjarakula- gahU- ujjoya bhANu / jo upavarANIvilAsu, evaMviha viusaho ralhaNAsu / taho paNaiNi jiNamai suhaya-sIla, sammattavaMta NaM dhammalIla | kaha sIhu tAhi gabrbhataraMmi, saMbhavitra kamalu jaha sura-saraMmi / jaNa vacchala sajjaNu jaNiyaharisu, suivaMta tiviha vaharAyasari / uppaNu sahoyaru tAsu avara, narameNa suhaMkara guNahaMpavaru | sAhAraNa laghubaDa tAsu jAu, dhammApurattu aidivvakAu | I kavi siMhake guru munipuMgava bhaTTAraka amRtacandra the / ye tapa-tejarUpI divAkara aura vrata, niyama tathA zolake samudra the / amRtacandrake guru mAdhavacandra the / inakI 'malabArI' upAdhi thI / yaha upAdhi usI vyaktiko prApta hotI thI, jo durddhara parISahoM, vividha upasargoM aura zIta-uSNAdikI bAdhAoMko sahana karatA thA / kavi devasenane bhI apane guru vimaladevako 'malaghArI' sUcita kiyA hai / kavi siMhakA vyaktisvAtI vyakti hai| vaha ghAra bhASAoMkA vidvAn aura Azukavi thA / use sarasvatIkA pUrNa prasAda prApta thaa| vaha satkaviyoM meM agraNI, mAnya aura manasvI thaa| use hitAhitakA pUrNa viveka thA aura samasta viSayoMkA vijJa honeke kAraNa kAvyaracanA meM paTu thA / 'pajjuNNacariu' meM sandhiyoMkI puSpikAo meM siddha aura siMha donoM nAma milate haiM / prathama ATha sandhiyoM kI puSpikAoM meM siddha aura anya sandhiyoM kI puSpikAoM meM siMha nAma milatA hai / ataH yaha kalpanA kI gaI ki siMha aura siddha eka hI vyaktike nAma the| vaha kahIM apaneko siMha aura kahIM siddha kahatA hai / dUsarI yaha kalpanA bho sambhava hai ki siMha aura siddha nAmaka do kaviyoMne isa kAvyakI racanA kI ho, kyoMki kAvyake prArambha meM siMhake mAtA- pittAkA nAma aura Age siddhake pitAkA nAma bhinna milatA hai| paM0 paramAnandajI zAstrIkA anumAna hai ki siddha kavine pradyumnacaritakA nirmANa kiyA thA / kAlavaza yaha grantha naSTa ho gayA aura siMhane khaNDita rUpase prApta isa granthakA punaruddhAra kiyA / " pro0 DaoN0 hIrAlAlajI jainakA bhI yahI vicAra hai / granthako prazastimeM kucha aisI paMktiyAM bhI prApta hotI haiM, jinase yaha jJAta hotA hai ki kavi siddhakI racanA ke vinaSTa hone aura karmavazAt prApta hone kI bAta kahI gaI hai 1. mahAkavi siMha aura pradyumnacarita, anekAnta, varSa 8, kiraNa 10-11, pR0 391 / 2. nAgapura yunivarsiTI jarnala, san 1942, pR0 82-83 / 168 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaI siddhaho virayaMtahI viNAsu, saMpatta kammavaseNa tAsu sAtha hI antima prazastike parakajjaM parakalvaM viDataM jehi uddhariyaM se bhI ukta Azaya kI siddhi hotI hai| zrI harivaMza kochar3ane bhI isI tathyako svIkAra kiyA hai !" sthitikAla kavi siMhane 'pajjuSNacariu' ke racanAkAlakA nirdeza nahIM kiyA hai / para grantha- prazasti meM bahmaNavADa nagarakA varNana karate hue likhA hai ki usa samaya vahA~ dhokA thA, jo arNorAjako kSaya karane ke liye kAlasvarUpa thA aura jisakA mANDalikabhRtya guhilavaMzIya kSatriya bhullaNa brahmaNavADakA zAsaka thA / prazasti meM likhA hai sari-sara-NaMdaNa-vaNa-saMchaNNau, maTha-vihAra - jiNa-bhavaNa- khaNNau / bamhaNavADauNA meM paTTaNu, ariNaraNAha seNadalavadRNu / jo bhujai ariNakhayakAlahI, raNadhoriyaho suaho ballAlaho / jAsu bhiccu dujjaNa maNa sallaNu, khattiu guhila uttu jahi bhullaNu / - - pradyumnacarita, prazasti / para isa ullekha parase rAjAoMke rAjyakAlako jJAtakara kucha niSkarSa nikAla sakanA kaThina hai / mantrI tejapAla dvArA AbUke lUNavasaticetyameM vi0 saM0 1287 ke lekhameM mAlabAke rAjA ballAlako yazodhavalake dvArA mAre jAnekA ullekha AyA hai / yaha yazodhanala vikramasiMhakA bhatIjA thA aura usake kaida ho jAneke pazcAt rAjagaddI para AsIna huA thaa| yaha kumArapAlakA mANDalika sAmanta athavA bhUtya thA / isa kathanakI puSTi aMcalezvara mandirake zilAlekha se bhI hotI hai / jaba kumArapAla gujarAtakI gaddIpara AsIna huA thA, taba mAlavAkA rAjA ballAla candrAvatIkA paramAra vikramasiMha aura sapAdalakSasAmarakA cauhAna 1. apabhraMza- sAhitya, dillI prakAzana, pu0 221 / bAcAryasuSya kAvyakAra evaM lekhaka : 169 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arNorAja ina tInoMne milakara kumArapAlake viruddha pratikriyA vyakta kii| para unakA prayatna saphala nahIM ho skaa| kumArapAlane vikramasiMhakA rAjya usake bhasIje yazodhavalako de diyA, jisane ballAlako mArA thaa| isa prakAra mAlavAko gujarAtameM milAnekA yatna kiyA gayA / ' kumArapAlakA rAjyakAla vi0 saM0 1199 se 1229 taka rahA hai| ataH ballAlakI mRtyu 1151 I0 vi0 saM0 1208) se pUrva huI hai| Uparake vivecanase yaha spaSTa hai ki kumArapAla, yazodhavala, ballAla aura arNorAja ye saba samakAlIna haiN| ataH graMtha-prazastigata kathanako dRSTi meM rakhate hue yaha pratIta hotA hai ki pradya mnucaritakI racanA vi0 saM0 1208 se pUrva ho cukI thii| ataeva kavi siMhakA samaya vikramako 12 vIM zatIkA Antama pAda yA vikramakI 13 vIM zatIkA prArambhika bhAga hai| DaoN. hIrAlAlajI jainane 'pajjuNNacariu'kA racanAkAla I0 sankI 12 vIM zatIkA pUrvArddha mAnA hai| paM0 paramAnandajI aura DA. jainake tathyoMpara tulanAtmaka dRSTi se vicAra karanepara DaoN jaina dvArA diye gaye tathya adhika prAmANika pratIta hote haiN| racanA kacikI ekamAtra racanA pradyumnacarita hai | isameM 24 kAmadevoMmeMsa 21 veM kAmadeva kRSNaputra pradyumnakA carita nibaddha kiyA hai| yaha 15 sandhiyoM meM vibhakta hai / rukmiNIse utpanna hote hI pradya mnako eka rAkSasa uThAkara le jAtA hai| pradyumna vahIM bar3e hote haiN| aura phira 12 varSa pazcAt kRSNase Akara milate haiN| kavine paramparAnusAra jinavandana, sarasvatIcandanake anantara Atmavinaya pradarzita kI hai | baha sajjana-durjanakA smaraNa karanA bhI nahIM bhUlatA | kavine parisaMkhyAlakAra dvArA saurASTra dazakA bahuta ho sundara citraNa kiyA hai| likhA hai-- maya saMga kariNi jahiM vee kaMDu, kharadaMDu saroruhu sasi sakhaMDu / jahiM kavve baMdhu viggahu sarIru, dhammANurattu jaNu pAvabhIru / thadRttaNu malaNu- vi maNaharAhaM, varataruNI pINavaNa yaNa harAha / hya hiMsaNi rAyaNi helaNesu, khali vigayaNehu tila-pIlaNesu / majjhaNNayAle guNagaNaharAhe, parayAragamaNu * jahiM muNivarAhaM / piya virahu vijahiM kaDu va ukasAja, kRDila vijjuba ihi kuNtlklaau||15|| vastu-varNanameM kavi paTu hai / usane nAma, nagara, Rtu, sarovara, upavana, parvata 1. Epigraphica Indica V. LVIII P. 200 / 170 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adike citraNa ke sAtha pAtroMkI bhAvanAoMkA bhI jhaMkana kiyA hai / pradya mnakA apaharaNa honepara rukmiNI vilApa karatI hai / kavine isa saMdarbha meM karuNa rasakA apUrva citraNa kiyA hai| pradyumna lauTa Anepara satyabhAmA aura rukmiNIse milate haiN| rukmiNoke samakSa ve apanI bAla-krIr3AoM kA pradarzana karate haiN| isa saMdarbhameM kavine bhAvAbhivyaMjanapara pUrA dhyAna rakhA hai| kAvyake AraMbhameM kavi kRSNa aura satyabhAmAkA basturUpAtmaka citraNa karatA huA kahatA haipattAcANaura cimaDhaNu, devaI-NaMdaNu, saMkha-cakka-sAraMgadharu / raNi kaMsa-khayaMkaru, asura-bhayaMkaru, vasuha-tikhaMDahaM gahiyakaru / / 1-12 rajI dANava mANava dalai dappu, jiNi gahiu asura-gara-khayara-kappu / pava-Nava-jovaNa sumaNoharAI, cakkala-dhaNa paunnpuuNhraaii| chaNa iMdavivasama bayaNiyAhaM, kuvalaya-dala-dohara-NayaNiyAhaM / kekara-hAra-kuMDala-dharAha, kaNa-kaNa-kaNaMta kaMkaNa karAhaM / kayara kholira payaNeurAha, solaha sahasaI aMteurAha / taha majjhi sarasa tAma rasa muhiya, jA vijjAharahaMsu keu duhiya / saI savvasulakkhaNasussahAva, NAmeNa pasiddhiya saccahAva / dADimakusumAharasuddhasAma, aiviya ura maNaNiru majjha khAma / tA aggamahisi taho suMdarAsa, iMdANi va saggi puraMdarAsu / 1-13 isa kAvyameM rasa-alaMkAra AdikA bhI samucita samAveza huA hai| lAkhU paM0 lAkhU dvArA viracita 'jinadattakathA' apabhra zake kathA-kAvyoMmeM uttama racanA hai| kavine apane lie 'lakkhaNa' zabda kA prayoga kiyA hai| para lakSmaNa ratnadevake putra haiM aura puravADavaMyameM utpanna hue haiN| kintu lAkhUkA janma jAyasavaMzameM huA hai / ataeva lakSmaNa aura lAkhU donoM bhinna kAlake bhinna kavi haiM / kavi lAkhU jAyasa yA jayasavAlavaMzameM hue the| inake prapitAmahakA nAma kozavAla thA, jo jAyasavaMzake pradhAna tathA atyanta prasiddha naranAtha the| kavine unakA nivAsa tribhuvanagiri kahA hai / yaha tribhuvanagar3ha yA tihunagar3ha bharatapura jilemeM bayAnAke nikaTa 15 mIla pazcima-dakSiNameM karaulI rAjyakA prasiddha tAnagar3ha hai| isa durgakA nirmANa aura nAmakaraNa paramabhaTTAraka mahArAjAdhirAja tribhuvanapAla yA tihuNapAlane kiyA thA / isIlie yaha tihunagar3ha 1. DaoN. jyotiprasAda jaina, jaina sandeza, zodhAMka 2, 18 disambara 1958, pR0 81 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 171 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA tribhuvanagiri kahalAyA hai| isakA nirdeza kavi bulAkIcandake vacanakoza meM bhI milatA hai / " lAkhU tihuNagar3ha se Akara bilarAmapurameM basa gaye the / kavine svayaM likhA hai so tihUvaNagiribhaggaujaveNa, ghittau baleNa micchAhiveNa / lakkhaNu savvADa samANu sAu vicchoyau vihiNA jayiNa rAu / so itta tasya hiDaMtu pattu pure villarAme lakkhaNu supattu / - prazastikA aMtimabhAga isase spaSTa hai ki lAkhU tihunagar3hase calakara bilarAmapura meM basa gaye the / granthakI prazastise yaha bhI spaSTa hotA hai ki kosavAla rAjA the aura unakA yaza cAroM ora vyApta thA / kavikai pitA bhI kahIMke rAjA the| kavike pitAkA nAma sAhula aura mAtAkA nAma jayatA thA / 'aNuvrata ratnapradIpa' ko prazastise bhI yahI siddha hotA hai / kavikA janma kaba aura kahA~ huA, yaha nizcitarUpase nahIM kahA jA sakatA hai / para tribhuvanagirike basAye jAne aura vidhvaMsa kiye jAne vAlI ghaTanAoM tathA dubakuMDake abhilekha aura madanasAgara ( ahArakSetra, TIkamagar3ha, madhyapradeza ) meM prApta mUrtilekhoMse yaha siddha ho jAtA hai ki 11vIM zatAbdI meM jayasavAla apane mUlasthAnako chor3a kara kaI sthAnoMmeM basa gaye the / saMbhavata: tabhI kavike pUrvaja tribhuvanagirimeM Akara basa gaye hoMge / 'aNukhata ratnapradIpa' meM likhA hai ki yamunA nadIke taTa para rAyavaddiya nAmakI mahAnagarI thii| vahA~ Ahavamalladeva nAmake rAjA rAjya karate the / ve cauhAna vaMzake bhUSaNa the / unhoMne hammIravIrake manake zUlako naSTa kiyA thA / unakI paTTarAnIkA nAma Isarade thA / isa nagarameM kavikulamaMDala prasiddha kavi lakkhaNa rahate the / eka dina rAtrike samaya unake mana meM vicAra AyA ki uttama kavitva - zakti, vidyAvilAsa aura pANDitya ye sabhI guNa vyathaM jA rahe haiN| isI vicArameM magna kaviko nidrA A gaI aura svapnameM usane zAsana- devatAke darzana kiye / zAsana - devatAne svapna meM batAyA ki aba kavitvazakti prakAzita hogI / prAtaHkAla jAgane para kavine svapnadarzanake sambandhameM vicAra kiyA aura usane devIkI preraNA samajha kara kAvya racanA karanekA saMkalpa kiyaa| aura phalataH kavi mahAmaMtrI kaNhase milaa| kahane kavile bhaktibhAvasahita sAgAradharma1. agaracaMda nAhaTA, kavi bulAkIcandaracita vacanakoza aura jayasavAlajAti, jaina saMdeza, zoghAMka 2, 18 di0 1957, 070 / 172 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke nirUpaNa karanekA anurodha kiyaa| ___ isase yaha siddha hotA hai ki kavi tribhuvanagirise Akara rAyaddiya nagarImeM rahane lamA thaa| yaha rAyabadiya AgarA aura bAMdIkuIke bIca meM vidyamAna hai / ' isase jJAta hotA hai ki kavikA vaMza rAyabahiyameM bhI rahA hai| zrI DA. devendrakumAra zAstrIne likhA hai ki "yadi jinadattakathA billarAmapuravAsI jinadharake putra zrIdharake anurodha aura sukha-suvidhA pradAna karane para likhI gaI, to aNuprataratna pradIpa AhRvamallake mantrI kRSNake AzrayameM tathA unhIMke anurodhase candravADamagarameM racA gayA / Ahavamallako vaMza-paramparA bhI candravADa nagarase batalAyI gayI hai| isase spaSTa hai ki saM0 1275 meM kavi saparivAra billarAmapurameM thA aura saM0 1313 meM candravADanagara ( phirojAbAdake ) pAsameM / yadi hama kavikA janma tihanagar3hameM bhI mAna leM to phira rAyaddiyameM vaha kaba rahA hogaa| hamAre vicArameM lAlU ke bAbA rAyaDDiyake rahane vAle hoMge 1 kisI samaya tihanagar3ha atyanta samRddha nagara rahA hogaa| isalie usase AkarSita ho vahA~ jAkara basa gaye hoMge / kintu tihanagar3hake bhagna hI jAne para ve saparivAra billarAmapurameM pahu~ca kara rahane lage hoNge| saMbhavataH vahIM lAkhUkA janma huA hogaa| aura zrIdharase gAr3hI mitratA kara sukhasa samaya bitAne lage hoNge| parantu zrIdharake dehAvasAna para tathA rAjyAzrayake AkarSaNase candravADanagarImeM basa gaye hoNge|" uparyukta uddharaNase yaha niSkarSa nikalatA hai ki kavi lakkhaNane aNuvrataratnapradIpakI racanA rAyaDDiya nagarImeM kI aura 'jinadattakathA'kI racanA billarAmapurameM kI hogii| kavi apane samayakA pratibhAzAlI aura lokapriya kavi rahA hai| usakA vyaktitva atyanta snigdha aura milanasAra thaa| yahI kAraNa hai ki zrIdhara jaise vyaktiyoMse usakI gAr3hI mitratA thii| jinadattakathAke varNanoMse yaha bhI pratIta hotA hai ki kavi gRhastha rahA hai| prabhucaraNoMkA bhakta rahane para bhI vaha karmasiddhAntake prati aTUTa vizvAsa rakhatA hai / zIla-saMyama usake jIvana ke vizeSa guNa haiN| sthiti-kAla ___ kavine 'aNuvrataratna-pradIpa meM usake racanA-kAlakA ullekha kiyA hai1. aNuvrataratnapradIpa, jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 6, kiraNa 3, pR0 155-160 / 2. bhavisayattakahA tathA apabhraMza-kayAkAvya, DaoN. devendrakumAra zAstrI, bhAratoyajJAnapITha prakAzana, pR0 212 / AcAryatulya kAnyakAra evaM lekhaka : 173 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teraha-saya-teraha uttarAle, parigaliya - vikkamAiccakAle / saMveyara iha savvahaM samavakha, kattiya mAsammi ase pavakhe / sattami diNe guruvAre samopa amirale sahi-joga ! nava-bhAsa rayate pAyaDatthu sammattau kame kame ehu satthu / - 'aNuvrataratnapradIpa', antima prazasti / vi0 saM0 1313 kArtika kRSNa saptamI guruvAra, puSya nakSatra, sAdhya yoga meM nau mahIne meM yaha grantha likhA gayA / kavine 'jiyantakahA' meM racanAkAlakA ullekha karate hue likhA hai cArasaya sattarayaM paMcuttarayaM vikkamakAla- viittau / paDhamapakkha ravivArae chaThi sahAraNa, pusamAsi saMmatiu || arthAt vi0 saM0 1275 pauSa kRSNA SaSThI ravivArake dina isa kathAgranthakI racanA samApta huI / isa prakAra kavikA sAhityika jIvana vi0 saM0 1275 se Arambha hokara vi0 saM0 1313 taka banA rahatA hai / kavine prathama racanA likhane ke pazcAt dvitIya racanA 38 varSake pazcAt likhI hai / yahI kAraNa hai ki kaviko cintA utpanna huI ki usako kavitvazakti kSINa ho cukI hai / ataeva rAtrimeM zAsana-devatAkA svapnameM darzana kara punaH kAvya-racanAmeM pravRtta huA / kavike AzrayadAtA cauhAnavaMzI rAjA Ahahvamalla the / Ahavamallane musalamAnoMse Takkara lekara vijaya prApta kI aura hammIravIrakI sahAyatA kI / hammIra deva raNathambhaurake rAjA the / allAuddIna khilajIne san 1299 meM raNathambhaura para AkramaNa kiyA aura isa yuddhameM hammIradeva kAma Aye / isa prakAra Ahavamallake sAtha kavikI aitihAsikatA siddha ho jAtI hai| tinagar3ha yA tribhuvanagirimeM yaduvaMzI rAjAoMkA rAjya thA / kavi lAkhU isI parivAra se sambaddha thA / aitihAsika dRSTise mathurAke yaduvaMzI rAjA jayendrapAla hue aura unake putra vijayapAla / inake uttarAdhikArI dharmapAla aura dharmapAlake uttarAdhikArI ajayapAla hue / 1150 I0 meM inakA rAjya thA / unake uttarAdhikArI ku~varapAla hue / vastutaH ajayapAla ke uttarAdhikArI harapAla hue ye harapAla unake putra the mahAvanameM I0 san 1970 kA harapAlakA eka abhilekha milA hai' / hapAlake putra koSapAla the, jo lAkhUke pitAmahake 1. do sTragala phaoNra impAyara, bhAratIya vidyAbhavana, bambaI, prathama saMskaraNa, pR0 55 // 174 tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya - paramparA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitA the / koSapAlake putra yazapAla aura yazapAlake lAhar3ha hue| inakI jinamatI bhAryA thI / isase alhaNa, gAhula, sAhula, sohaNa, ragraNa, mayaNa aura sataNa hue / inameMse sAhula lAkhU ke pitA the / isa prakAra lakkhaNakA sambandha yaduvaMzI I rAjagharAne ke sAtha rahA hai / racanAe~ afvikI tIna racanAe~ upalabdha haiM - ( 1 ) caMdaNachaTThI kahA, (2) jiNayattakahA aura (3) aNuvaya- rayaNa- paIva / 'caMdanaSThakathA-kaviko prArambhika racanA hai aura isakA racanA-kAla vi0 saM0 1270 rahA hogaa| yaha racanA sAdhAraNa hai aura kavine isake antameM apanA nAmAMkana kiyA hai "iya caMdaNachaTThihi jo pAlai bahu lakkhaNu ! so divi bhujivi sokkhu mokkhahu NANe lakkhaNu / " ''jinadattakathA' - - isakI prati Amera zAstra-bhaMDAra meM prApta hai / kavine jinadattake caritakA gumphana 11 sandhiyoMmeM kiyA hai| magadharAjyake antargata vasantapura nagarake rAjA zazizekhara aura unakI rAnI mainAsundarIke varNanake pazcAt usa nagarake zreSThi jIvadeva aura unakI patnI jIvanajasAke saundaryakA varNana kiyA gayA hai| prabhubhaktike prasAdase jIvanajasA eka sundara putrako janma detI hai, jisakA nAma jinadatta rakhA jAtA hai / jinadattake vayaska honepara usakA vivAha campAnagarIke seThakI sundarI kanyA vimalamatIke sAtha sampanna hotA hai / jinadatta dhanopArjanake lie aneka vyApAriyoMke sAtha samudra yAtrA karatA huA siMhaladvIpa pahu~catA hai aura vahA~ke rAjAkI sundarI rAjakumArI zrImatI usase prabhAvita hotI hai / donoMkA vivAha hotA hai| jinadatta zrImatIko jinadharmakA upadeza detA hai / kAlAntarameM vaha pracura dhana sampatti arjita kara apane sAthiyoMke sAtha svadeza loTatA hai / IrSyA ke kAraNa usakA eka sambandhI dhokhe se use eka samudra meM girA detA hai aura svayaM zrImatIse premakA prastAva karatA hai / zrImatI zIlavratameM dRr3ha rahatI hai / jahAja campAnagarI pahu~catA hai aura zrImatI bA~ke eka caityameM dhyAnastha ho jAtI hai / jinadatta bhI bhAgyase bacakara maNidvIpa pahu~catA hai aura vahA~ zrRMgAramatIse vivAha karatA hai / vaha kisI prakAra campAnagarI meM pahu~catA hai aura vahA~ zrImatI aura vimalavatIse bheMTa karatA hai aura unako lekara apane nagara vasantapurameM calA AtA hai| mAtA-pitA putra aura putravadhuoMko prAptakara prasanna hote haiM / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka 175 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha dinoke pazcAt jinadattako samAdhigupta munike darzana hote haiM / unase apane pUrvabhava sunakara vaha virakta ho jAtA hai aura munidIkSA grahaNa kara letA . hai tathA tapazcaraNa dvArA nirvANa prApta karatA hai| kavine loka-kathAnakoMko dhArmika rUpa diyA hai tathA ghaTanAoMkA svAbhAvika vikAsa dikhalAyA hai| itanA hI nahIM, kavine nagara-varNana, rUpa-varNana, bAla-varNana, saMyoga-viyoga-varNana, vivAha-varNana tathA nAyakake sAhasika kAryoMkA varNana kara kathAko rocaka banAyA hai| isa kathA-kAvyameM kaI mArmika sthala haiM, jinameM manuSya-jIvanake vividha mArmika prasaMgoMko sundara yojanA huI hai| beTIko bhAvabhInI bidAI, mAtAkA naI bahUkA svAgata karanA, beTekI AratI utAranA, jinadattakA samudra meM utaranA, samudra-saMtaraNa, vanitAoMkA karuNa-vilApa aise sarasa prasaMga haiM, jinake adhyayanase mAnavIya saMvedanAoMkI anubhUti dvArA pAThakakA hRdaya dravita evaM dIpta ho jAtA hai / lajjA, saumya, mor3a, vivodha, Avega, alamatA smRti cintA, vitarka, dhRti, capalatA, viSAda, ugratA Adi aneka saMcArI bhAva udbuddha hokara sthAyI bhAvoMko uddIpta kiyA hai| saMyoga-viyogavarNanameM kavine ratibhAvakI sundara abhivyaMjanA kI hai| zleSa, yamaka, rUpaka, upamA, utprekSA, svabhAvokti, vizeSokti, lokokti, vinokti, sandeha Adi alaMkAroMkI yojanA kI gayI hai| chandoMmeM vilAsinI, mauktikadAma, manoharadAma, AranAla, somarAjI lalitA, amarapurasundarI, madanAvatAra, padhinI, paMcacAmara, pamADiyA, nArAca, bhramarapada, tor3ayA, tribhaMgikA, jambheTiyA, samAnikA aura AvalI Adi prayukta kavine zRMgAra aura vIra-rasakI bahuta hI sundara yojanA kI hai / karuNa rasa bhI kaI sandarbho meM AyA hai| anuvayarayaNapaIva isa graMthameM kavine zrAvakoMke pAlana karane yogya aNuvratoMkA kathana kiyA hai / viSaya-pratipAdanake liye kathAoMkA bhI Azraya liyA gayA hai| kavine likhA hai micchatta-jarahiva-sasaNa-mitta NANiya-riMda mahaniyanimitta // 2 // avarAha-valAya-visama-vAya viyasiya-jIvaNaruha-vayaNa chAya 176 : dIpaMkara mahAvIra aura unako aAcArya-paramparA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaya-bhariyAgaya-jaNa- rakkhavAla chaNa sasi parisara- dala viula-bhAla | saMsAra - saraNi- paribhramaNa-bhIya guru caraNa - kusesaya - caMcarIya | pori-ghasiya vibuddha-vagga NANi - vima-vi-NIi-magga / jasa-pasara- bhariya baMbhaMDa-khaMDa micchatta- mahIhara- kulisa-daMDa / tajjiya- mAyA - maya-mANa- DaMbha mahamai kareNu AlANa-thaMbha | samayANuvei guruyaNa - viNIya dutthiya-para-givvANAvaNIya | zAstropadezake vacanAmRtake pAnase tRpta bhavyajana miyyAtvarUpI jINaM vRkSako samApta kara DAlate haiM / samyaktvarUpI sUryake udaya hote hI mithyAtvarUpI aMdhakAra kSINa ho jAtA hai| aparAdharUpI meghoMko chinna-bhinna karaneke lie pracaNDa vAyu, vikasita kamalake samAna mukhakIrtike dhAraka, bhayase lade hue bAne vAle janoMke rakSapAla, pUrNa candramaNDalake arddhabhAga samAna bhAlayukta, saMsArasaraNimeM paribhramaNase bhIta, guruke caraNakamaloMke caMcarIka, dharmake Azrita hue samajhadAra logoMkA poSaNa karane vAle, nirupama rAjanItimArga ke jJAtA, yazake prasArase brahmANDakhaNDako bhara dene vAle, mithyAtvarUpI parvatake vaJcadaNDa, mAyA, mada, mAna aura daMbhake tyAgI, mahAmatirUpI hastiko bA~dhane staMbha, samayavedI, gurujana, vinItta aura duHkhita naroke kalpavRkSa, tuma kavijanoMke manoraMjana, pApavibhaMjana, guNagaNarUpI maNiyoMke ratnAkara aura samasta kalAoMke nirmala sAgara ho / isa prakAra kathAke mAdhyama se aNuvrata, guNavrata, zikSAvrata, saptavyasanatyAga, cAra kaSAyakA tyAga, indriyoMkA nigraha, aSTAMga samyakdarzana, dharma, artha, kAma, mokSa cAra puruSArtha, svAdhyAya, AtmasantoSa, jinapUjA, gurubhakti Adi dhArmika tattvoMkA paricaya prastuta kiyA hai| lekhakakI zailI upadezaprada na hokara AkhyAnAtmaka hai / aura kavine anyApadeza dvArA dhArmika tattvoMkI abhivyaJjanA kI hai| yaha graMtha laghukAya honepara bhI kathAke mAdhyamase dhArmika tattvoMkI jAnakArI prastuta karatA hai / bhAcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 177 12 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAkIci prathama 'caMdappahacariuke racayitA kavi yaza:kIti hai| yazaHkotinAmake kaI AcArya hue haiN| unameMse kaIne apabhraMza-kAvyoMkI racanA kI hai| 'candappahacariuke racayitA yazaHkItine na to graMthakA racanAkAla hI aMkita kiyA hai aura na koI vistRta prazasti hI likhI hai| puSpikAvAkyameM kavine apaneko mahAkavi batAyA hai| likhA hai "iya-siri-caMdappaha-carie mahAkai-jasakitti-viraie mahAbhabva-siddhapAlasavaNa-bhUsaNaM siAracaMdappaha-sabhiNiyANAmaNo NAma eyArahamI saMdhI-pariccheo smmtto|" kavine AcArya samantabhadrake munijIvanake samaya ghaTita honevAlI aura aSTama tIrthakara candraprabhake stotrake sAmathryase prakaTa honevAlI candraprabhakI mUrtisambandhI ghaTanAkA ullekha karake akalaMka, pUjyapAda, jinasena aura siddhasena nAmake pUrvavartI vidvAnoMkA ullekha kiyA hai| Azcarya hai ki kavine apana zake kisI kavikA nAma nirdeza nahIM kiyA hai| kavine isa graMthako humbaDakulabhUSaNa kuMvarasiMhake suputra siddhapAlake anurodhase racA hai| ve gurjaradezake antargata unmattadezake vAsI the| Adi aura antameM kavine isa graMthake prerakakA ullekha kiyA hai tuMbaDa-kula-nahali puSphayaMta, bahu deu kumarasiMhavi mahaMta / taho suu Nimmalu guNa-gaNa-visAlu, supasiddhau pabhaNai siddhapAlu / jasakittivibuha-kari tuha pasAu, maha pUrahi pAiya kanva-bhAu / taM nisuNivi so bhAsei maMdu, paMgalu toDesai kema cNdu| iha hui bahu gaNaharaNANavaMta, jiNavayaNa-rasAyaNa-vittharaMta / gujjara-desaha ummatta gAmu, tahi chaDDA-suu huu doNa NAmu / siddhau taho NaMdaNu bhabdha-baMdhu, jiNa-dhamma-bhAri meM diNNu khaMghu / tahu suu jiTThau bahudeva bhabbu, je dhammakajji viva kalija davyu / tahu lahu jAyau siri kumarasiMha, kalikAla-karidaho haNaNa sIhu / taho suu saMjAyau sipAlu, jinn-pujj-daann-gunngnn-rmaalu| taho Davarehi iha kiyau gaMdhu, hauM Namu Nami kipivi satthu gaMdhu / sthitikAla aMcake racanAkAlakA uslekha na honese mahAkavi yaHkottike samayake sambandha158 : tIpaMkara mahApAra aura amAtI bAbA paramparA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM nizcita rUpase kucha nahIM kahA jA sakatA hai| Amera-zAstrabhaNDArameM inake dvArA racita granthakI do hastalikhita pratiyA~ prApta haiN| eka vi0saM0 1583 kI aura dUsarI 1603kI likhI huI hai| zrI paM0 paramAnandajI zAstrIne apane 'prazastisaMgraha'graMthameM vi0 saM0 1530 meM likhita pratikA upayoga kiyA hai / ataH itanA sunizcita hai ki vi0 saM0 1530 ke pUrva mahAkavi yazakIti hue haiN| pUrvavartI kadiyoMmeM mahAkavi yazaHkIttine jina kaviyoMkA nirdeza kiyA hai unameM jinasena hI vikramakI navama zatAbdIke kavi haiN| ata: navama zatAbdIke pazcAt aura 15 vIM zatAbdIke pUrva mahAkavi yazaHkItti hue haiN| para yaha 600 varSAMkA antarAla khaTakatA hai| kavikI racanAkA preraka gujarAtakA siddhapAla hai| vikramako 11 vIM zatAbdIse gujarAtakI samaddhi vizeSarUpase bar3hI hai / siddharAja, jayasiMha aura kumArapAlane gujarAtake yazakI vizeSarUpase vRddhi kI hai| ataeva kavikI racanAkA preraka siddhapAla vikramasaMvat 1100 ke uparAnta honA caahie| ataeva kavine isa graMthakI racanA 11 vIM zatIke ansameM yA 12 vIM zatIke prAraMbhameM kI hogii| racanA candraprabhacarita 11 sandhiyoMmeM likhA gayA hai| isameM kavine AThaveM tIrthakara candraprabhakI kathA gumphita kI hai / athakA AraMbha maMgalAcaraNa, sajjana durjanasmaraNase hotA hai / anantara kavi maMgalavatI purIke rAjA kanakaprabhakA citraNa karatA hai| saMsArako asAra aura anitya jAna rAjA apane putra padmanAbhako rAjya dekara virakta ho jAtA hai| dUsarIse pAMcavIM sandhi taka padmanAbhakA carita AyA hai aura zrIdhara munise rAmAkA apane pUrva janmake vRttAnta sunanekA ullekha hai| chaThI sandhimeM rAjA papanAma aura rAjA pRthvIpAlake bIca yuddha honekI ghaTanA varNita hai| rAjA vijita hotA hai kintu papanAma yuddhase virakta ho jAtA hai aura rAjyabhAra apane putrako dekara vaha zrIdhara munise dIkSA grahaNakara letA hai| AgevAlI sandhiyoMmeM pacanAbhake candrapurIke rAjA mahAsenake yahA~ candraprabha rUpameM janma lene, saMsArase virakta ho kevalajJAna prAptakara antameM nirvANa prApta karanekA varNana AyA hai| isa paMthakI thailI sarala aura itivRttAtmaka hai| zailIko ADambarahInatA bhI isa gaMthakI prAcInatAkA pramANa hai| rAjA, nagara, deza AdikA varNana sAmAnyarUpameM hI AyA hai / kavi kahatA hai tahiM kaNayappaDa nAmeNa rAu jepichivi sukhai huu virAu / jasu bhamaI kitti bhavaNaMtarammi, thekhi aisakaDi niya dharammi / AcAryatulya kAmpakAra evaM lekhaka : 179 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jasu teya jalaNi nakSIviyaMgu, jalanihi salilaThThiu siricu vaMgu / Aiccu vi diNi diNi dei jhaMpa, tattea tattu jaya jaNiya kNp| ' sabakuvi nipAiu paDhamu tAsu, abbhAsa karaNi paDimahaM payAsa / rUvAhakAriu kAma vIrU, kiu tAsu aMgu malinahu sarIru / dhattA-tihayaNi bahu-guNaNi tasu paDichaMdu na dIsai : hosai guNa lesai jasu vAI sarisI sai / / 19 / / nArI-citraNameM bhI kavine alaMkAroMkA prayoga nahIM kiyA hai| kathAke pravAhameM vasturUpAtmaka hI citraNa kiyA gayA hai / yadyapi aMga-pratyaMgakA citraNa kavine kiyA hai; para bhukta upamAnoMse Age nahIM bar3ha sakA hai sirikatANAmeM tAsa katA, bahurUva lachi sohagA vaMtA / jIyeM muhu iMdahalaMNa vANau, je puSNimacaMdahu uvamANa / tAsa taralu Nimmilu juu NittahaM, NaM ali uri Thiu keiya pattaha / jai savaNU juvalu sohAvilAsu, NaM mayaNa vihaMgama dharaNa pAsu / vacchacchalu meM pIUsa kuMbha, aha mayaNa-gaMdha-gaya-pINa-cubha 1 ai kkhINu majjhu NaM pisuNajaNa, yaNa ramaNa guruttaNi kuviymnnuu| jaha pihula NiyaMvaja appamANu, Thiu mayaNarAya pIDhahu samANu / pattA-hA iya mayaNahu, jayajaya jayaNahu, uru juala ghara toraNu / ai komala stuppalu jiya paya katihiM coraNu // 2110 / / isa graMthameM chandoMkA vaividhya bhI nahIM hai aura alaMkAroMkA prayoga bhI sAmAnya rUpameM huA hai / yaha satya hai ki rasamaya sthaloMkI kamI nahIM hai| devacanda kavi devacandane 'pAsaNAharija' kI racanA gudijja nagarake pArzvanAtha maMdirameM kI hai| guMdijjanagara dakSiNa bhAratameM kahIM avasthita hai| kavine graMthake antameM apanA paricaya diyA hai, jisase jJAta hotA hai ki kavi mUlasaMgha gacchake vidvAna vAsavacandakA ziSya thaa| antima prazastise guruparamparA nimnaprakAra jJAta hotI hai zrIkIrti devakIti 180 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maunIdeva mAdhavacandra abhayanandI T vAsavacandra devacandra vAsacandra ke sambandha meM anveSaNa karanepara do vAsavacandroMkA patA calatA hai / eka ve vAsavacandra haiM jinakA ullekha khajurAhoke vi0saM0 1011 vaisAkha zuklA saptamI somavArake dina utkIrNa kiye gaye jinanAtha mandirake abhilekhameM huA hai, jo vahA~ke rAjA dhaMgake rAjyakAlameM utkIrNa karAyA gayA thA / dvitIya vAsavacandrakA ullekha zravaNabelagolake abhilekha meM pAyA jAtA hai / isa abhi lekhameM batAyA hai-- 'vAsavacandra - munIndro rundra- syAdvAda - takkaM karkaza - viSaNaH / cAlukya-kaTaka-madhye bAla-sarasvatiriti prasiddhi prAptaH // " X X X 'zrImUlasaGghada dezIyagaNada vakragacchada koNDakundAnvayada pariyaliya vaDDadevara . baliya" "vAsayacandrapaNDita - devaru / ' isa uddharaNase spaSTa hai ki vAsavacandra munIndra syAdvAda - vidyAke vidvAn the / karkaza sarka karanemeM unakI buddhi paTu thI / unhoMne cAlukya rAjAkI rAjadhAnI meM 'bAlasarasvatI' kI upAdhi prApta kI thI / zrI paM0 paramAnandajI zAstrIne anumAna kiyA hai ki zravaNabelagolake abhilekhameM ullikhita vAsavacandra hI devacandra ke guru saMbhava haiN| para yahA~ para yaha kaThinAI upasthita hotI hai ki mUlasaMgha dezogaNa aura vakragaccha meM 'kundakundake anvayameM devendra siddhAntadeva hue| inake ziSya caturmukhadeva yA vRSabharnAnda the / ina vRSabhanandike 84 ziSya the| inameM gopanandi, prabhAcandra, dAmanandi, guNacandra, mAghanandi, jinacandra, devendra, vAsavacandra, yazaH kIrti evaM zubhakIrti pradhAna haiM / devacandra prazastimeM abhayanandiko vAsavacandrakA guru batAyA hai / ataH isa guruparamparAkA samanvaya zravaNabelagolake zilAlekha meM ullikhita 9. Epigraphica India, Vol. VIll, Page 136. 2. saM0 DaoN0 pro0 hIrAlAla jaina, jaina zilAlekha saMgraha prathama bhAga, mANikacanda digambara jaina graMthamAlA, abhilekhasaMkhyA 55, padya 25 / AcAryazya kAvyakAra evaM lekhaka : 181 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guruparamparAse nahIM hotA / athavA yaha bhI saMbhava hai ki vRSabhanandike 84 ziSyoM meM koI ziSya abhayanandi rahA ho aura usakA sambandha vAsavacandrake sAtha rahA ho| ___ kavi devacandrakA vyaktitva gRhatyAgIkA hai| kavine bAraMbhameM paMcaparameSThikI vandanA kI hai| tadantara AtmaladhutA pradarzita karate hue batAyA hai ki na mujhe vyAkaraNakA jJAna hai, na chanda-alaMkArakA jJAna hai, na kozakA jJAna hai aura na sukavitva zakti hI prApta hai| isase kavikI vinayazIlatA prakaTa hotI hai| puSpikAvAkyameM kavikI muni kahA gayA hai| ataH unheM gRhatyAgI virakta sAdhuke rUpameM jAnanA caahiye| prazastikI paMktiyoM meM unheM ratnatrayabhUSaNa, guNanidhAna aura ajJAnatimiranAzaka kahA gayA hai / rarANattaya-bhUsaNasu guNa-nihANu, aNNANa-timira pasarata-bhANu / kavikA puSpikAvAkya nimna prakAra hai "siripAsaNAharie caubaggaphale viyajaNamagAva bhumidevayaMva-ra mahAkavve eyArasiyA imA saMdhI smttaa|' sthitikAla ___kavi devacandrane kaba apane graMthakI racanA kI, yaha nahIM kahA jA sakatA / 'pAsaNAhacariu'kI prazastimeM racanAphAlakA aMkana nahIM kiyA gayA hai| aura na aisI koI sAmagrI hI isa graMthameM upalabdha hai jisake AdhAra para kavikA kAla nirdhArita kiyA jA ske| isa granthakI jo pANDulipi upalabdha hai vaha vi0saM0 1498ke durmati nAmaka saMvatsarake pauSa mahIneke kRSNapakSameM allAuddIna ke rAjyakAlameM bhaTTAraka narendrakIttike padAdhikArI bhaTTAraka pratApakIttike samayameM devagiri mahAdurga meM agravAla zrAvaka paM0 gAMgadevake putra pAsarAjake dvArA likhAI gaI hai| ataeva vi0 saM0 1498 ke pUrva isa graMthakA racanAkAla nizcita hai| yadi devacandrake guru vAsavacandrako devendra siddhAntadevakI guruparamparAmeM mAna liyA jAya, to devecandrakA samaya zaka saM0 1022 ( vi0 saM0 1157 ) ke lagabhaga siddha hotA hai| pAsaNAhariukI bhASAzailI aura vardhya viSayase bhI yaha graMtha 12vIM zatAbdIke lagabhagakA pratIta hotA hai| ataeva devacandrakA samaya 12vIM zatAbdIke lagabhaga hai| racanA mahAkavi devacandrakI eka hI racanA pAsaNAhariu upalabdha hai| isa 182 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcArya paramparA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakI eka hI prati upalabdha hai, jo paM0 paramAnandajIke pAsa hai| isa graMthameM 11 sandhiyA~ haiM aura 202 kar3avaka hai| kavine pArzvanAthacaritako isa graMbhameM nibaddha kiyA hai| pUrvabhavAvalIke anantara pArzvanAthake vartamAna jIvanapara prakAza DAlA gayA hai / unako dhyAnamudrAkA citraNa karate hue kavine likhA hai--- tattha silAyale thakku jiNido, saMtu mahaMtu tiloyaho vNdo| paMca-mahavvaya-uddayakaMdho, nimmamu cattacabdihabaMdho / jIvadayAvaru saMgavimukko, NaM dahalakkhaNu dhammu surukko / jamma-jarAmaraNujjhiyadappo, baarsbheytvssmhppo| moha-tamaMdha-payAva-payaMgo, khaMtilayArahaNe giritugo| saMjama-sIla-vihUsiyadeho, kamma-kasAya-huAsaNa-meho / puSpaMdhaNuvaratomaravaMso, mokkha-mahAsari-kIlaNahaMso / iMdiya-sappaiM visaharamaMto, appsruuv-smaahi-srNto| kevalaNANa-payAsaNa-kakhU, ghANapurammi nivesiyacakkha, / NijjiyasAsu palaMbiya-vAho, Niccaladeha visajjiyavAhI / kaMcaNaselu jahA thiracitto, dodhakachaMda imo buha vutto| kI lIrthakara mArapa eka gilAgara mAnamtha baiThe hue haiM ! ve trilokavartI jIvoMke dvArA vandanIya haiM, paMcamahAvratoMke dhAraka haiN| mamatA-mohase rahita haiM aura prakRti, pradeza, sthiti tathA anubhAgarUpa cAra prakArake bandhase rahita haiN| dayAlu aura aparigrahI haiN| dazalakSaNadharmake dhAraka haiN| janma, jarA aura maraNake darpase rahita aura dvAdaza tapoMke anuSThAtA haiN| moharUpI andhakArako dUra karaneke liye sUryatulya haiN| kSamArUpI lasAke ArohaNArtha ve girike tulya unnata haiN| saMyama aura zIlase vibhUSita haiN| aura karmarUpa kaSAya-hutAzanake liye medha haiN| kAmadevake utkRSTa vANako naSTa karanevAle tathA mokSarUpa mahAsarovarameM krIr3A karanevAle haMsa haiN| indriyarUpI viSadhara soko rokaneke liye maMtra haiM ! AtmasamAdhimeM lIna rahane vAle haiM / kebalajJAnako prakAzita karane vAle sUrya haiN| nAsAgradRSTi, pralaMba bAhu, yoganirodhala, vyAdhirahita evaM sumeruke samAna sthira citta haiN| isase spaSTa hai ki 'pAsaNAharita' eka sundara kAvya hai / isameM mahAkAvyake sabhI lakSaNa pAye jAte haiN| bIca-bIcameM siddhAnta-viSayoMkA samAveza bhI 1. jaina graMthaprazastisaMgraha, vitIya bhAga, vIra-sevA-maMdira, 21 pariyAgaMja, dillI, prastAvanA, pU0 76 para udbhata / AvAryatulya kAmyakAra evaM lekhaka : 183 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA gayA hai / kavine isa graMthake bandhagaThanake sambandhameM likhA hai nANAchaMda-baMdha-nIraMdhahiM, pAsacariu eyAraha-saMghihiM / pauracchahi suvaNNarasa pauihiM, donnisayAI doni paddhaDiyahi / cauvamga-phalaho pAvaNa-paMthaho, saI calavIsa hoMti phUDa gNthho| jo naru dei lihAviddha dANaI, saho saMpajjai paMcaI nANaI / jo puNu baccai suliya-bhAsaI, taho puNNeNa phalahiM savyAsaI / jo payautthu kare vi pajai, sau saggArA -sura bhujH|| o Ayannai ciru niyamiya maNu, so iha loi loi siri bhAyaNu / nAnA prakArake chandoM dvArA isa graMthako racA gayA hai| navarasoMse yukta catuvargake phalako dene vAle mRdula aura lalita akSaroMse yukta navIna arthako dene vAlA yaha graMtha hai| kavine saMketa dvArA kAvyake guNopara prakAza DAlA hai / udayacandra udayacandrane apabhraza-bhASAmeM 'suaMdhadahamIkahA' |sugNdhdshmii kathA) graMthakI racanA kI hai| kavine isa graMthake antameM apanA saMkSipta paricaya diyA hai iya suadikkhahi kahiya savitthara, maI gAvitti suNAiya maNahara / nniykuulnnh-ujjoiy-cNdii| sjjnn-mnn-ky-nnynnaanndii| bhaviyaNa-kaNNaga-maNahara bhAsaI / jasahara-NAyakumAraho vAyaI / buyaNa suyaNahaM viNau krtii| aisusIla-demaiyahi kNtii| emahi puNu vi supaas-jinnesr| kavi kammakkhau maha paramesara / ina paMktiyoMse spaSTa hai ki kavikA nAma udayacandra thA aura usakI patlIkA devamati / zrI DaoN. hIrAlAlajI jainane udayacandrake sambandhameM prakAza DAlate hue likhA hai ki sugandha-dazamI graMthake kartA ve hI udayacandra haiM, jinakA ullekha vinayacandra munine apane guruke rUpameM kiyA hai | " nijharapaMcamIkahA' meM vinayabandane apaneko mAthurasaMghakA mRni batAyA hai| aura isa pranyakI racanA tribhuvanagiriko talahaTImeM kI gaI batalAyo hai / likhA hai paNavivi paMca mahAguru sArada parivi maNi / udayacaMdu guru sumarivi vaMdiya bAlamuNi / / viNayacaMdu phalu akkhai NijharapaMcamihi / NisuNahu dhammakahANau kahina jiNAgamahi / 184 : toyaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raiu / tihuyaNagiri talahaTTI hu rAsau mAthurasaMgha muNivaru - viNAyacaMdi kahiu || X X X udayacaMdu guNagaNaharu garubau | so maI bhAveM maNi aNusariyau || bAlaiMdu muNi vivi niraMtaru | NaragautArI kahami kahaMtaru // vinayacandramunikI eka anya racanA 'cUnar3I' upalabdha hai, jisameM unhoMne mAthurasaMghake muni udayacandra tathA bAlacandrako namaskAra kiyA hai / aura tribhuvanagirinagarake ajayanarendrakRta 'rAjavihAra ko apanI racanAkA sthAna batAyA hai mAthurasaMgha udayamuNIsaru / gagana bAda guru gaNaharu ! jaMpara viNayamayaMku muNi 1 tihuyaNa giripura jagi vikkhAyau | saggakhaMDa NaM dharayali Ayau || taha zivasaMte muNivareM ajayaNarido rAjAvihArahi / ar viraiya nUnaDiya sohahu muNivara je suyadhArahiM || ina uddharaNoMse yaha avagata hotA hai ki udayacandra mAthurasaMghake the / sugandhadazamIkathAkI racanAke samaya ve gRhastha the| unhoMne apanI patnIkA nAma devamati batAyA hai / yahI kAraNa hai ki vinayacandrane 'nijjharapaMcamIkahA ' aura bAlacandra ne 'naragautArI kathA' meM unheM guru -- vidyAguruke rUpameM smaraNa kiyA hai, namaskAra nahIM kiyA / udayacandrane dIkSA lekara jaba municaryA grahaNa kara lI, to vinayacandrane unheM 'cUnar3I' meM munozvara kahA hai aura apane dIkSAguru bAlacaMdrake sAtha unheM bhI namaskAra kiyA hai / yahA~ yaha dhyAtavya hai ki vinayacandrane vidyAguru hone se udayacandrakA sarvatra pahale ullekha kiyA hai aura dIkSAguru bAlacandrakA pazcAt / bAlacandrane bhI udayacandrako gururUpameM smaraNa kiyA hai| udayacandra, bAlacandra aura vinayacandra mAthura saMgha muni the| isa saMghakA sAhityika ullekha sarvaprathama amitagatike granthoMmeM milatA hai / subhASitaratna 1. hIrAlAla jaina, sugandhadazamI kathA, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, prastAvanA, 10 2-3 / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 185 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandohakA racanAkAla saMvat 1050 hai aura isa saMghake dUsare bar3e sAhityakAra amarakotti the, jinhoMne vi0 saM0 1247 meM apana zakA 'chakkammovaesa' likhA. hai / ataeva udayacandra mAthura saMghake AcArya the| udayacandrane sugandhadazamI kathAke racanA-sthAnakA ullekha nahIM kiyaa| kintu unake ziSya bAlacandrane 'naragautArIkathA' kA racanAsthala yamunA nadIke taTapara basA huA mahAvana batalAyA hai| vinayacandrane apanI do racanAoM-'nisarapaMcamIkathA' aura 'cUnahI' ko tribhuvanAMgArameM racita kahA hai| DaoN0 hIrAlAlajIne mahAvanako mathurAke nikaTa yamunAnadIke taTapara basA huA batAyA hai / aura tribhuvanagiri tihanagar3ha-thanagira hai, jo mathurA yA mahAvanase dakSiNa pazcimakI ora lagabhaga 60 mIla dUra rAjasthAnake purAne karaulI rAjya aura bharatapura rAjyameM par3hatA hai| isa prakAra ina anyakAroMkA nivAsa aura vihAra pradeza mathurA jilA aura bharatapura rAjyakA bhUbhAga mAnA jA sakatA hai| spitikAla udayacandrane apanI racanA sugandhadazamIkathAmeM racanAkAlakA nirdeza nahIM kiyA hai aura na vinayacandrane hI apanI kisI racanAmeM racanAkAlakA ullekha kiyA hai / cunar3ImeM yaha avazya likhA hai ki tribhuvanagirimeM ajayanarendra ke rAjavihArameM rahate hue isa graMthakI racanA kii| DaoN0 hIrAlAla jainakAra kathana hai ki bharatapura rAjya aura mathurA jilAke bhUmipradezapara yaduvaMzI rAjAoMkA rAjya thA, jisakI rAjadhAnI zrIpatha-bayAnA thii| yahA~ 11vIM zatIke pUrvArddha meM jagatpAla nAmaka rAjA hue| unake uttarAdhikArI vijayapAla the, jinakA ullekha vijaya nAmase bayAnAke sana 1044 I. ke utkIrNa lekha meM kiyA gayA hai| inase uttarAdhikAra tribhuvanapAlane bayAnAse 14 mIla dUrIpara tihanagar3ha nAmakA kilA banavAyA / isa vaMzake ajayapAla nAmaka rAjAko eka prazasti khudI milI hai, jisake anusAra san 1150 I0 meM unakA rAjya vartamAna thaa| inakA uttarAdhikArI haripAla huA, jisakA 1170 I0 kA abhilekha milA hai| tihanagar3ha yA thanagar3hapara 1196 I0 muijuddIna mu0 gorIne AkramaNa kara vahA~ke rAjA kuvarapAlako parAsta kiyaa| aura vaha durga vahAuddIna turilako sauMpa diyA / isa prakAra mathurApara 12vIM zatI taka yaduvaMzakI rAjyaparamparA banI rhii| 1. sugandhavazamI kathA, bhAratIya jApapITha prakAzana, prastAvanA, pa0 / / 186 : toyaMkara mahAvIra aura unakI bhAcArya paramparA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa aitihAsika vivecanase yaha spaSTa hotA hai| ki sugandhadazamIkathAke kartA udayacandrake ziSya vinayacandrane jisa tribhuvanagirimeM apanI do racanAe~ pUrNa kI thI usakA nirmANa yaduvaMzI tribhuvanapAlane apane nAmase san 1044 I0 ke kucha kAla pazcAt kraayaa| cunar3IkI racanA ajayanarendrake jisa rAjavihAra meM rahakara ko thI vaha nissandeha unhIM ajayapAla nareza dvArA nirmita huA hogA, jinakA 1150 I0 kA utkIrNa lekha mahAvanameM milA hai| san 1996 I0 meM musalamAnoMke AkramaNase tribhuvanagiri yaduvaMzI rAjAoMke hAthase nikala cukA thA / ataeva tribhuvanagirimeM likhe gaye ukta donoM graMthoMkA racanAkAla 1150 I0-1196 I0 ke bIca saMbhava hai| cUnar3IkI racanAke samaya udayacandra muni ho cuke the, para sugandhadazamIkathAko racanAke samaya ke gRhastha the / ataeva bAlacandra kA samaya I0 sankI 12vIM zatAbdI mAnA jA sakatA hai / racanA kAMba udayacandrakI 'suaMdhadahamIkahA' nAmako eka hI racanA upalabdha hai| sugandhadazamI kathAmeM batAyA gayA hai ki muninindAke prabhAvase kuSTharogakI utpatti, nIca yoniyoM meM janma tathA zarIrameM durgandhakA honA evaM dharmAcaraNake prabhAvase pApakA nivAraNa hokara svarga evaM ucca kulameM janma hotA hai| kathAmeM batAyA hai ki eka bAra rAjA-rAnI donoM vana-bihArake lie jA rahe the ki sudarzana nAmaka muni AhArake lie Ate dikhAI diye| rAjAne apanI patnIko unheM AhAra karAneke liye vApasa bhejA / rAnIne kaddha ho munirAjako kar3avI tumbIkA AhAra krvaayaa| usakI vedanAse munikA svargavAsa ho gayA / rAjAko jaba yaha samAcAra milA to unhoMne use nirAdarapUrvaka nikAla diyaa| use kuSTha vyAdhi ho gaI aura vaha sAta dinake bhItara mara gii| kuttI, sUkarI, zRgAlI, gadahI Adi nIca yoniyoMmeM janma lekara antataH pUtagandhAke rUpameM utpanna huii| suvratA AyikAse apane pUrvabhavakA vRttAnta sunakara pUtagandhAko bar3I AtmaglAni huI aura usane munirAjase usa pApase mukti prApta karaneke liye sugandhadazamIvratta grahaNa kiyA aura isa vratake prabhAvase durgandhA apane agale janmameM ranapurake seTha jinadattakI rUpavatI putrI tilakati huii| usake janmake kucha hI dina bAda usako mAtAkA dehAnta ho gyaa| tathA usake pittAne dUsarA vivAha kara liyaa| isa palose use tejamato kanyA utpanna huI / sautelI mA~ apanI putrIko jitanA adhika pyAra karatI thI, tilakamatIse utanA hI dveSa / isa kAraNa isa kanyAkA jIvana bar3e du:sase vyatIta hone sAmanA kiyAnoM ke bayaska honepara pitAko vivAhakI cintA huii| para isI samaya unheM pahala bhAvAryatulya kAmpakAra evaM sekhaka : 187 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nareza kanakaprabhakA Adeza milA ki veM raloko kharIdaneke lie dezAntara jaayeN| jAte samaya samaya seTha apanI patnasiM kaha cyA ki suyogya vara dekhakara donoM kanyAoMkA vivAha kara denA / jo bhI vara gharameM Ate ve tilakamatike rUpapara mugdha ho jAte aura usIkI yAcanA karate / para seThanI usakI burAI kara apanI putrIko Age karatI aura usIkI prazaMsA krtii| to bhI varake haThase vivAha tilakamatikA hI pakkA karanA par3A / vivAhake dina seThAnI tilakamatiko yaha kahakara zmasAnameM baiThA AI ki unakI kulaprathAnusAra usakA vara vahIM Akara usase vivAha karegA, kintu ghara Akara usane yaha hallA macA diyA ki tilakamati kahIM bhAga gii| lagnakI belA taka usakA patA na cala sakaneke kAraNa varakA vivAha tejamatIke sAtha karanA par3A / isa prakAra kapaTajAla dvArA seThAnIne apanI icchA pUrNa kii| ____ idhara rAjAne bhavanapara car3ha kara dekhA ki eka sundara kanyA zmazAnameM baiThI huI hai / vaha usake pAsa gayA aura sArI bAteM jAnakara usase vivAha kara liyaa| rAjAne apanA nAma piMDAra btlaayaa| kanyAne yaha sArA samAcAra apanI sautelI mA~ko kahA / sautelI mA~ne eka pRthak gRhameM usake rahanekI vyavasthA kara dii| rAjA rAtriko usake pAsa AtA aura sUryodayake pUrva hI calA jAtA / patine ratnajaTita vastrAbhUSaNa bhI use diye, jinheM dekha seThAnI ghabarA gaI / aura usane nizcaya kiyA ki usake patine rAjAke yahA~se ise curAyA hai| isI bIca seTha bhI videzase lauTa aayaa| seThAnIne saba vRttAnta sunAkara rAjAko khabara dI / rAjAne cintA vyakta kI aura seThako apanI putrIse corakA patA prApta karanekA Agraha kiyaa| pUtrIne kahA ki maiM to unheM kevala caraNake sparzase pahacAna sakatI huuN| anya koI paricaya nahIM / isa para rAjAne eka bhojakA Ayojana karAyA, jisameM sugandhAko A~khe bAMdhakara abhyAgatoMke paira ghulAnekA kAma sauMpA gayA / isa upAyase rAjA hI pakar3A gyaa| rAjAne usa kanyAse vivAha karane kA apanA samasta vRttAnta kaha sunAyA, jisase samasta vAtAvaraNa Anandase bhara gyaa| isa prakAra munike prati durbhAvake kAraNa jo rasnI duHkhI, daridrI aura durgandhA huI thI vahI sugandhadazamIvratake puNya prabhAvase punaH rAnIke padako prApta huii| yaha kathA varNanAtmaka zailI meM likhI gaI hai, para bIca-bIcameM Aye hue saMvAda bahuta hI sarasa aura rocaka haiN| rAjA-rAnIse kahatA hai diTThau vi sudasaNu munnivriNdu| mayalaMchaNahINa aucca-iMdu / do-dosA-AsA cttkaau| NANattaya-juttau cIyarAu / 188 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savvaMga-maleNa timilAnu | cana-jigahA : ko mistu / paramesaru siri mAsopavAsi | girikaMdare ahava marAANavAsi / so pevikhavi paramANadaeNa | paNiya piyaparamasaNehaeNa | iha pesaNajogu Na aNNu ko vi | to hau~ mi aha va phuDu pattu hoi / jAeppiNu aNurAeNa vuttu / pAraNau karAvahi muNi turaMta / labbhai piyamelaNa bhavasamudde / vaNakIlArohaNU gaya varide / iu sulaguDa jIvaho bhavi ji bhae / dulahau jiNadhammu bhavaNNapae / dulahaDa gupanadANu vi vimalu / muttAhala-sipihi jema jalu / arthAt munIzvara sudarzanakA darzana pAkara rAjAko paramAnanda huA / unhoMne apanI ganI zrImatose kahA--'priya ! isa samaya hameM apane kartavyakA nirvAha karanA caahie| muni AhAra-dAnako kriyA sevaka-sevikAoMse sampanna hone kI nhiiN| ise to mujhe yA tumheM sampanna karanA hogaa| ataeva tuma svayaM jAkara dharmAnurAga sahita mAsopavAsI munirAjakI pAraNA kraao| isa bhavasAgarameM priyamilana, banakoDA, rAjArohaNa Adi sukha to isa jIvako janmajanmAntarameM sulabha haiM; kintu isa bhava-samudrameM jinadharmakI prApti durlabha hai / aura usameM bhI atidurlabha hai raddha supAtradAnakA avasara / jisa prakAra muktAphalakI sIpake liye svAtinakSatrakA jalabindu durlabha hotA hai| ataeva sadbhAva sahita ghara jAkara anurAgasahita ina munirAjako AhAra karAo, jo prAzuka aura gIlA ho, madhura aura rasIlA ho, jisase inakA dharmasAdhana sulabha ho / RTukaphaloMkA AhAra-dAna karanese rAnIko aneka kugatiyoMmeM bhramaNa karanA pdd'aa| prathama-sandhike 12 kar3avakoMmeM kugati-bhramaNake anantara munirAja dvArA vidhipUrvaka sugandhadazamIvratakA vivecana kiyA gayA hai| aura durgandhAne usa vratakA vidhipUrvaka pAlana kiyA hai| kavine vimAtA aura tilakamatIke saMvAdakA bhI acchA citraNa kiyA hai| parIkSAke hetu rAjAne bhojakA Ayojana kiyA aura usI bhojameM rAjA patike rUpa meM pahacAnA gyaa| isa prakAra kadine isa kathAko pUrNatayA sarasa banAnekA prayAsa kiyA hai| bAlacandra kavi bAlacandrakA sambandha udayacandra aura vinayacandrake sAtha hai / ye mAthurasaMghake AcArya the| bAlacandrane apane gurukA nAma udayacandra batalAyA hai / 'NidukkhasattamIkahA ke AdimeM likhA hai AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 189 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'saMsijiNidaMha-paya-kamalu bhava-saya-kalusa-kalaMka-nivAra / udayacandaguru gharevi maNe bAlaiMdumuNi vivi NiraMtaru / ' spaSTa hai ki kavike gurukA nAma udayacandra muni thaa| bAlacandrake ziSya vinayacandra muni the| kavi vratakathAoMkA vijJa hai aura vratAcaraNa dvArA hI vyakti apanA utthAna kara sakatA hai| isa para unheM vizvAsa hai| zrI DaoN hIrAlAlajI jainane sugandhadazamI kathAkI prastAvanAmeM udayacandrakA samaya I0 sankI 12vIM zatI siddha kiyA hai| unhoMne vinayacandra dvArA racitta 'cUnar3I ke ullekhoMke AdhArapara abhilekhIya aura aitihAsika pramANa prastuta kara niSkarSa nikAle haiN| DaoN0 jenane likhA hai-"sugandhadazamokathAke kartA udayacandrake ziSya vinayacandrane jisa tribhuvanagiri (tihanagar3ha ) meM apanI ukta do racanAe~ pUrI kI thIM, usakA nirmANa isa yaduvaMzake rAjA tribhuvanapAla (tihanapAla ne apane nAmase . san 1044ke kucha kAla pazcAt karAyA thA tathA ajayanarendra ke jisa rAjavihArameM rahakara unhoMne cUnar3IkI racanA kI thI, vaha nissaMdeha inhIM ajayapAlanareza dvArA banavAyA gayA hogA, jinakA san 1150kA utkIrNa lekha mahAknase milA hai| san 1996 meM tribhUvanagiri ukta yaduvaMzI rAjAoMke hAthase nikalakara musalamAnoMke hAthameM calA gyaa| ataeva tribhuvanagirike likhe gaye ukta donoM granthoMkA racanAkAla lagabhaga san 1950 aura 1196 ke bIca anumAna kiyA jA sakatA hai|" ataH spaSTa hai ki kavi bAlacandrakA samaya I0 sankI 12vIM zatI hai| racanAeM kavikI do kathA kRtiyA~ upalabdha hai--1. NidukkhasattamIkahA aura 2. naraka utArodudhArasIkathA / prathama kathAnanthameM 'nirdu:khasaptamIvratake karanekI vidhi aura asapAlana karane vAlekI kathA varNita hai| yaha vrata bhAdrapada zuklA saptamIko kiyA jAtA hai / isa vratameM 'OM hra asiAusA' isa maMtrakA jApa kiyA jAtA hai| vratake pUrva dina saMyama dhAraNa kiyA jAtA hai aura vratake agale dina bhI saMyamakA pAlana kiyA jAtA hai| isa vratameM proSadhopavAsakI vidhi sampanna kI jAtI hai| sAta varSoM taka vratake pAlana karaneke pazcAt udyApana karanekI vidhi batAyI hai| likhA hai "kija dhaNa sattihi ujjavaNauM, viviha-gavaNehiM duha-damaNauM / 1. DaoN. hIrAlAla jaina, sugandhadazamI kapA, bhAratIya jJAnapIka prakAsana, san 1996, prastAvanA pR0 4 / 19. : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA -... Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANi vi muNi bhAsiyau, rAe~ guNa aNurAu vahate / layau dhammu sAvaya jAha, ti-ya raNe hi vihiu uttama satte / " kavikA dUsarA grantha 'narakautArodudhArasI kathA' hai / isa kathAma narakagatise uddhAra karaneke lie vArakramAnusAra rasakA parityAgakara vratAcaraNa karane aura isa vratAcaraNake dvArA prApta kiye gaye phalakA kathana kiyA hai| granthake ArambhameM likhA hai samavasaraNa-sIhAsaNa-saMThiu, so ji deva mahu maNaha paiTThau / avara jI harihara baMbhu paDillau, te puNa NamauM / moha-gahillA // chaha saNa jA thira karai viyarai vuddhi-pagAsA / sA sArada jaba pujjiyai, labbhai buddhi sahAsA / udayacandra muNi gaNahi jugaiNau somaI bhAveM maNi aNusariu / vAlaiMdu suNi Navivi NiraMtaru NaragautArI kahayi kahatara / isa prakAra muni bAlacandrane apabhrazameM kathA-granthoMkI racanA kara mAhityika samRddhimeM yogadAna kiyA hai| vinayacandra vinayacanda udayacandrake praziSya aura bAlacandra ke ziSya the / udayacandra aura bAlacandrake samayapara pUrva meM prakAza DAlA jA cukA hai / ataeva unakA samaya I0 sankI 12vIM zatAbdI prAyaH nirNIta hai| vinayacandra ne tIna racanAe~ likhI haiM-1. cUnaDIrAsa, 2. nirjharapaMcamIkahArAsa aura 3. kalyANakarAsa / cUnaDIrAsameM 32 padya haiN| yaha rUpaka-kAvya hai / kavi munivinayacandrane cUnar3I nAmaka uttarIyavastrako rUpaka banAkara gItikAvyakI racanA kI hai| koI mugdhA yuvatI haiMsatI huI apane patise kahatI hai ki he priya ! jinamaMdirameM bhaktibhAvapUrvaka darzana karane jAiye aura kRpAkara mere liye eka anupama cUnar3I chapavAkara le Aiye, jisase meM jinazAsanameM pravINa ho sakU~ / vaha yaha bhI anurodha karatI hai ki yadi Apa usaprakArakI cunar3I chapavAkara nahIM de sakeMge, to vaha chApane vAlA chIpA tAnAkazI kregaa| pati patnIkI bAteM sunakara kahatA hai-he mugdhe, vaha chIpA mujhe jainasiddhAntake rahasyase paripUrNa eka sundara cUnar3I chApaka deneko kahatA hai / kavine isa cUnar3IrAsameM dravya, astikAya, guNa paryAya, tattva, dazadharma, prata AdikA vizleSaNa kiyA hai| . cUnar3I uttarIyabastra hai, jise rAjasthAnakI mahilAeM or3hatI haiN| kavine AcAryasulya kAvyakAra evaM lekhaka : 191 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI rUpakake mAdhyama se saMketoM dvArA jaina siddhAntake tattvoMko abhivyaMjanA kI hai / yaha gItikAvya kaNThako to vibhUSita karatA hI hai, sAtha hI bhedavijJAnakI bhI zikSA detA hai / isa sarasa, manorama aura cittAkarSaka racanA para kavikI eka svopajJa TIkA bhI upalabdha hai, jisameM cUnar3IrAsameM diye gaye zabdoMke rahasyako udghATita kiyA gayA hai / nirjharapaMcamIkahA meM nirjharapaMcamI vratakA phala batalAyA gayA hai| isa vratako vidhikA nirUpaNa karate hue kavinaM svayaM likhA hai " dhavala pakkhi lAsAhi paMcami jAgaraNa suha upavAsai kijjai kAtiMga ujjavaNU / aha sAvaNa AraMbhiya pujjada AgahaNo, iha mai Nijjhara paMcami akviya bhaya haraNe // " arthAt ASAr3ha zuklA paMcamIke dina jAgaraNapUrvaka upavAsa kare aura kArtikake mahIne meM usakA udyApana kre| athavA zrAvaNameM AraMbha kara agahnake mahIne meM udyApana kre| udyApanameM pAMca chatra, pAMca camara, pA~ca vartana, pA~ca zAstra aura pA~ca candove yA anya upakaraNa maMdira meM pradAna karane caahie| yadi udyA - panako zakti na ho, to dUne dinoM taka vrata karanA cAhie / nirjharapaMcamIvrata ke udyApanameM paMca parameSThIkI pRthak-pRthak pA~ca pUjA, caubIsIpUjana, vidyamAnaviMzatitIrthaMkarapUjana, AdinAthapUjana aura mahAvIrasvAmIkA pUjana, isa prakAra nau pUjana kiye jAte haiM / kavi vinayacandrane isa kathA meM nirjharapaMcamIvrata ke phalako prApta karanevAle vyaktikI kathA bhI likhI hai| kalyANakarAsameM tIrthaMkaroMke paMcakalyANakoMkI tithiyoMkA nirdeza kiyA gayA hai / kavine likhA hai paDhama pakkhi duirjAha AsAvahi, risai gabbhajjahi uttara sahi / aMdhiyArI hi saMhimi ( u ) vaMdami vAsupUjja gambhutthau / vimala susiddha aTThamihi dasamihi, NAmi jiNa jammaNu, saha tau / siddha suhaMkara siddhi pahu // 2 // kavine aMtima padyameM batAyA hai ki eka tithimeM eka kalyANaka ho, to eka bhakta kare, do kalyANaka hoM to nivikRtti yaha eka sthAnaka kare, tIna ho to AcAmla kare, cAra hoM to upavAsa kare athavA sabhI kalyANakadivasameM eka upavAsa hI kare / 192 zrIyaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavine likhA hai"eyabhattu ekviji kallANai, pihi NivviyaDi ahava iga ThANai / tihi AyaMbilu jiNu bhaNai, cahi hoi uvavAsu gihatyahaM / avA sayalaha khabaNavihi, viNayacaMdamuNi kahita samatthahaM / siddhi suhakara siddhipahu" isa kAdhyameM 25 padya haiM ! eka-eka pagameM pratyeka tIrthakarake kalyANakako tithiyAM batalAyI gaI haiN| kisI-kisI padyameM do-do tIrthaMkaroMkI kalyANakatithiyA~ haiM aura kahIM do-do padyoMmeM eka hI tIrthaMkarake kalyANakako tithi hai| bhASA zailI praur3ha hai| yahA~ udAharaNArtha eka padya prastuta kiyA jAtA hai pimmala duijahi suvihi su kevalu mihi chalihi gabbhu sumaMgalu / arajiNa-NANu duvArasihi saMbhava-saMbhau puNNima-dhAsari Nava kallANahaM aTTha diNa iya vihiM pahiM kattiya-avasari / mahAkavi dAmodara mahAkavi dAmodarakA vaMza meuttaya thA | inake pitAkA nAma malha thA, jinhoMne ralhakA carita likhA thaa| ye salakhanapurake vAsI the| inake jyeSTha bhrAtAkA nAma jinadeva thaa| kavi mAlavAkA rahanevAlA thaa| yaha dAmodara 'ukti-vyakti-vivRtti' ke racayitAse bhinna hai / puSpikAvAkyameM kavine nimna prakAra nAmAMkana kiyA hai___"iya miNAharie mahAmuNikamalabhaddapaccakkhe mahAkai-kaNiThTha-dAmoyaraciraie paMDiyarAmayaMda-Aesie mahAkavve malha-sua-Naggaeva-AyaNNie lemi. NibvANagamaNaM paMcamo pariccheo sammatto / / 145 / / " isase spaSTa hai ki kavi dAmodarane mahAmuni kamalabhadrake pratyakSameM paM0 rAmacandrake Adezase isa granthakI racanA kii| kavike pitAkA nAma malh thA / usane apane vaMzakA paricaya bhI nimna prakAra prastuta kiyA hai bheuttayavaMza-ujjoNa-karaNu, je hoNa-dINa-dui-roya-haraNu / malhai-NaMdaNu guNa gaNapavittu, teNi bhaNiu dalhavirayahi carittu / maI salakhaNapuri-NivasaMtaeNa, kiu bhabbu kabbu guru-AyareNa / isa baMza-paricayase itanA hI jJAta hotA hai ki kavi salakhanapurakA nivAsI thA aura usake pitAkA nAma malha yA malhaNa aura bar3e bhAIkA nAma jinadeva thaa| Acaryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 193 13 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavine 'NemiNAhacariu' kI racanA kI hai| aura yaha graMtha ToDAke zAstrabhaNDArameM vidyamAna hai| isa graMthakI racanAkI preraNA denevAle vyakti mAlavadezameM sthita salaglanapurake nivAsI the| ye khaMDelavAlakulabhUSaNa, viSayavirakta aura tIrthaMkara mahAvIrake bhakta the| kezavake putra induka thA indra the, jo gRhasthake SaTkarmokA pAlana karate the tathA malhake putra nAgadeva puNyAtmA aura bhavyajanoMke mitra the / inhIMkI preraNA evaM anurodhase isa naMthakI racanA kI gaI hai| sthitikAla isa graMthameM racanAzAlakA ullekha AyA hai| batAyA hai ki paramAravaMzI rAjA devapAlake rAjyameM vi0 saM0 1287 meM isa graMthako racanA sampanna huI hai / likhA hai "vAraha-samAiM sahAjiyAI, jisamAho kAlahaM / pamArahaM paTu samuddharaNa paravAi devapAlahaM // " isa padyameM kanine mAlavAke paramAravaMzI rAjA devapAlakA ullekha kiyA hai| yaha mahAkumAra harizcandra varmAkA dvitIya putra thA / arjunavarmAko koI santAna nahIM thii| ataH usake rAjasiMhAsanakA adhikAra inhIMko prApta huA thaa| isakA apara nAma sAisamalla thaa| inake samayake tIna abhilekha aura eka dAnapatra prApta hote haiN| eka abhilekha harasoDA gA~vase vi0 saM0 12275 meM aura do abhilekha gvAliyara-gajyase vi0 saM0 1286 aura vi0 saM0 1285 ke prApta haiN| mAnadhAtAse vi0 saM0 129.2 bhAdrapada zuklA pUrNimAkA dAnapatra bhI milA hai| dillIke sultAna samamUddIna altamazane mAlavA para I. san 1231-32 meM AkramaNa kiyA thA aura eka varSako yuddhake pazcAt gvAliyarako vijita kiyA thaa| isake pazcAt bhelasA aura ujjayinIko bhI jItA thaa| ujayinIke mahAkAla maMdirako bhI tor3A thaa| sultAna jaba lUTa-pATa kara rahA thA, usa samaya vahA~kA rAjA devapAla hI thA ! isIke rAjyakAlameM paM0 AgAcarane vi0 saM0 1285 meM nalakacchapurameM 'jinayajJakalpa' nAmaka granthakI racanA kI hai| "jinayajJakalpa'ko prazastimeM devapAlakA ullekha AyA hai ! dAmodara kavine vi0 saM0 1287 meM 'miNAharita' likhA thA / usamamaya devapAla jIvita thaa| para jaba AzAdharane vi0saM0 1292mai triSTirammatizAstra 1. iMDiyana eNTI kverI, jilda 20, pR0 83 tathA pu0 311 / / 2. Epigrahica Indica. Vol.'), l'age 108-113. 194 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhA, usasamaya devapAlakI mRtyu ho cukI thI aura usakA putra jayatuMgadeva rAjA thaa| isase yaha dhvanita hotA hai ki devapAlakI mRtyu vi0 saM0 1292 ke pUrva ho cukI thI / isaprakAra kavine apane granthakA jo racanAkAla batalAyA hai usakI puSTi ho jAtI hai / ataH kavi dAmodarakA samaya vi0 saM0 kI 13 vIM zatI hai / racanA dAmodarake nAmase kaI racanAe~ prApta hotI haiN| para NemiNAhacariukI prazasti meM jo apanA paricaya diyA hai usakA mela zrIpAlakathA kI prazastise nahIM baiThatA hai / ataeva NemiNAhacariukA racayitA dAmodara zrIpAlakathAke racayitA dAmodarase bhinna hai / isa carita-graMtha meM pAMca sandhiya hai aura 22veM tIrthaMkara neminAthakI kathA gumphita hai | prasaMgavaza kavine zrIkRSNa, pANDava aura kauravoMkA bhI jIvanavRtta aMkita kiyA hai / yaha sundara aura arthapUrNa khaNDakAvya hai / isameM sUkti aura nIti upadezoM ke sAtha zrAvakadharmakA bhI kathana AyA hai| isI kAraNa kavine isa miNAcariuko durgati - nivAraka kahA hai "caviha saMghahaM suhaMsati karaNu, misara- cariu bahuduHkha haraNa | dujjIha ji kiNi vaya-guNaI lehi, bhavi-bhAva-siddhi saMbhavau tehi / " yaha carita - kAvya ADambarahIna aura gaMbhIra arthaparipUrNa hai / kavine apane gurukA nAma dAmodara batAyA hai, jo guNabhadrake paTTadhara ziSya the / pRthvIdharake putra paM0 jJAnacandra aura paM0 rAmacandrane upadeza diyA tathA jasadevake putra jasavidhAnane vAtsalyakA bhAva pradarzita kiyA thA / dAmodara dvitIya athavA braza dAmodara brahma dAmodarane siripAlacariu aura caMdappahacariukI racanA kI hai| inhoMne graMthAraMbhameM apanI guru-paramparA aMkita kI hai / batAyA hai tohi vaddaNa puSNimidu, pahacaMdu bhaDArau jagi aNidu / to paTTavara maMDala miyaMku, bhavvANa-pavohaNu bihUya-saMku / siripomaNadi gaMdiya samohu, suhacaMdu tAsu sIsuvi vimohu paravAiya-mayaMga-paMcamuhu, paripAliya-saMjamaNiyama - vihu / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 195 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taha paTTasarovara rAhaM jiNacaMdabhArau bhuvaNahaMsu / * baMdivi guruyaNa - varaNANavaMta, bhattIi pasaNNAyara susaMta / batAyA hai ki mUlasaMgha sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNake bhaTTAraka prabhAcandra, padmananda, zubhacandra, jinacandra aura kavi dAmodara hue| siripAlacariuke puSpikAvAkyameM kavine apanA nAma brahma dAmodara batAyA hai aura isa graMthako devarAjaputra sAhU nakSatra nAmAMkita kahA hai / "iya siripAlamahArAjacarie jayapayaDasiddhacakkaparamAtisaryAvasesaguNaNiyara bharie bahuro ra ghora duyara vAhi-pasara - NiNNAsaNe dhammaiMpuri satyapayaprayAsaNI bhaTTArayasirijiNacandasAmisIsabrahmadAmoyaraviraie siridevarAjagaMdaNa - sAhuNakkhatta-NAmaM kie siripAlarAya mustigamaNavihi yaNNaNo NAma cauttho saMdhipariccheo samatto / " kavine isa granthako ikSvAkuvaMzIya devarAjasAhake putra nakSatrasAhUke liye racA hai | kavike guru jinacandra dillIpaTTake bhaTTAraka the| jinacandrakI una dinoMmeM prabhAvazAlI bhaTTArakake rUpameM gaNanA thI / saMskRta - prAkRtake vidvAn honeke sAtha ye pratiSThAcArya bhI the / inake dvArA pratiSThita mUrtiyAM prAyaH sabhI prAntoMmeM pAyI jAtI haiN| zAntinAthamUrtike abhilekhase avagata hotA hai ki padmanandIke paTTapara zubhacandra aura zubhacandrake paTTapara jinacandra AsIna hue the| jinacandra vi0 saM0 1507 meM bhaTTArakapadapara pratiSThata hue aura 64 varSo taka avasthita rahe / unake aneka vidvAn ziSya the, jinameM paM0 medhAvI aura dAmodara pradhAna haiM / "saM0 1509 varSe caitra sudI 13 ravivAsare zrImUlasaMce bha0 padmanandidevAH tatpaTTe zrIzubhacandradevAH tatpaTTe zrIjinacaMdradevAH zrIthope grAmasthAne mahArAjAdhirAjazrIpratApacandra deva rAjye pravartamAne yadubaMze laMbakaMcukAnvaye sAghuzrI udvarNa tatputra asI / " X X X " saMvat 1507 jyeSTha nadi 5 bha0 jinacaMdrajI gRhasthavarSa 12, dikSAvarSa 15, paTTavarSa 64 mAsa 8 divasa 17, antaradivasa 10, sarva varSa 91 mAsa 8 divasa 27 bagheravAlajAtipaTTa dillI / " kavikA sthitikAla paTTAvalI, mUrtilekha evaM bhaTTAraka jinacandra dvArA likhita grantha-prazastiyoM Adike AdhAra para vi0 kI 16vIM zatI hai / brahma dAmodara dillIkI bhaTTArakagaddIse sambaddha haiM aura jinacandrake ziSya hai| ataH inake samaya - nirNaya meM kisI bhI prakArakA vivAda nahIM hai / kavikI 'siripAla cariu' racanA kAvya aura purANa donoM hI dRSTiyoMse 196 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahatvapUrNa hai / isameM 4 sandhiyA~ haiM ! aura siddhacakrakA mahAtmya batalAneke lie campApurakaM rAjA zrIpAla aura nayanAsundarIkA jIvanavRtta aMkita hai / nayanAsundarIne siddhacakravratake anuSThAnase apane kuSThI pati rAjA zrIpAla aura unake 700 sAthiyA~ko kuSTharogase mukta kiyA thA / kavikI dUsarI racanA 'caMdappacariu' meM aSTama tIrthaMkara candraprabhakA jIvana gumphita hai / isa granthako pANDulipi nAgaurake bhaTTArakIya zAstra bhaNDArameM surakSita hai| suprabhAcArya suprabhAcAryane upadezAtmaka 77 dohoMkA eka 'vairAgyasAra' nAmaka laghukAya grantha likhA hai / kavi digambara sampradAyakA anuyAyI hai / kavine svayaM digambara sAdhukA rUpa upasthita kiyA hai| likhA hai I risidayavaravaMdiNa sayaNa jaM suhu lahi vinaaMti / jhaTitaM dharU suppa bhaI ghoramasANu narbhAti // 46 // DaoN0 harivaMza kochar3ane kavikA samaya vicAradhArA, zailI aura bhASA ke AdhAra para 11vIM aura 13vIM zatAbdIke madhya mAnA hai / kavikI yaha racanA sAMsArika viSayoMkI asthiratA aura duHkhoMkI bahulatAkA pratipAdana kara dharmameM sthira bane rahaneke liye prerita karatI hai / kacine likhA hai suppara bhai re dhammiyahu, khasahU ma dhamma NiyANi / je sUraggami dhavala dhari, te aMdhavaNa masANa // 2 // suppa bhaI mA pariharahu para-uvacAra ( yAra ) caratyu | sasi sUra duhu aMdharyANi ahaM kavaNa thiratyu || 3 || arthAt suprabha kavi kahate haiM ki he dhArmiko ! nizcita dharmase skhalita na ho / jo sUryodaya ke samaya zutra gRha the, ve hI sUryAsta para zmazAna ho gaye / ataeva paropakAra karanA mata chor3o, saMsAra kSaNika hai / jaba candra aura sUrya asta ho jAte haiM, taba kauna sthira raha sakatA hai / yaha saMsAra vastutaH viDambanA hai, jisameM jarA, yauvana, jIvana maraNa, dhana, dAridraya jaise virodhI tattva haiM / bandhu bAndhava sabhI nazvara haiM, phira unake lie pApa kara dhana saMcaya kyoM kiyA jaay| kavi isI tathyakI vyaMjanA karatA huA kahatA hai- AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 197 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jasu kAraNi dhaNu saMcaI, pAva karevi, gahIru / nichahu sugAu apa.I, miti liyi grH| sa 33 / / kavi dhana-yauvanase virakta ho, ghara chor3a dharmameM dIkSA lenekA upadeza detA hai| kavikA yaha vizvAsa hai ki dharmAcaraNa hI jIvana meM sabase pramukha hai| jo dharmatyAga kara detA hai vaha vyakti anantakAla taka saMsArakA paribhramaNa karatA rahatA hai| kavi strI, putra aura parivArakI Asaktiko pizAcatulya mAnatA hai| jabataka yaha pizAca pIche lagA rahegA, taka taka niraMjanapada prApta nahIM ho sktaa| kavine likhA hai jasu laggai suppau bhaNaI piy-ghr-ghrnni-pisaau| so kiM kahiGa samAyarai mitta NiraMjaNa bhAu // 61|| 'suprabhAcAryaH kathayati yasya puruSasya gRha-putra-kalatra-dhanAdiprItimad vastu eva pizAco lagnaH tasya pizAcagrastasya puruSasya na kimapi vastu samyaga svAtmasvarUpa bhAsate yadyadAcarate tat sarvameva nirarthakatvena bhAsate / ' kavine dAmakA vizeSa mahattva pratipAdita kiyA hai aura dhanakI sArthakatA dAnameM hI mAnI hai| jo dAtA dhana dAna nahIM karatA aura nirantara udara-poSaNa meM saMlagna rahatA hai, vaha pazutulya hai / mAnava-jIvanakI sArthakatA dAna, svAdhyAya evaM dhyAna-cintanameM hI hai| jo mUr3ha viSayoMke adhIna ho apanA jIvana naSTa karatA hai vaha usI prakArase nirbuddhi mAnA jAtA hai jisa prakAra koI vyakti cintAmaNi ratnako prApta kara use yoM hI pheMka de / indriya aura manakA nigraha karane vAlA vyakti hI jIvanako saphala banAtA hai / jasu maNu jIbaI visayasuha, so Naru muvo bhnnijj| __ jasu puNa suppaya maNu maraI, so Naru jIva bhaNijja / / 6 / / 'he ziSya ! yaH puruSaH athavA yA strI aindriyena viSayasukhena kRtvA jIvati harSa prApnoti sa naraH vA sA strI mRtakavat kathyate / tata: suprabhAcAyaH kathayati ki yo bhavyaH svamAnasaM nigrahmati sa bhavyaH sarvadA jIvati-loke: smyte|' isa prakAra kavi suprabhane adhyAtma aura lokanIti para pUrA prakAza DAlA hai / isa dohA-granthake adhyayatase vyakti apane jIvana meM sthiratA aura bodha prApta kara sakatA hai| mahAkavi rahadhU mahAkavi raighUke pitAkA nAma harisiMha aura pitAmahakA nAma saMghapatti devarAja thaa| inakI mA~kA nAma vijayazrI aura palIkA nAma sAvitrI thaa| inheM 198 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako bAcArya paramparA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAvitrIke garbhase udayarAja nAmaka putra bhI prApta thaa| jisa samaya udayarAjakA janma huA, usa samaya kavi apane 'miNAhacariu' kI racanA kara rahA thA / raidhU padmAvatIpuravAlavaMza meM utpanna hue the| inakA aparanAma siMhasena bhI batAyA jAtA hai / raidhU apane mAtA-pitAke tRtIya putra the / inake anya do bar3e bhAI bhI the, jinake nAma kramazaH bahola aura mAnasiMha the / raighU kASThAsaMgha mAthuragacchakI puSkaraNIya zAkhAse sambaddha the ! raidhUke granthoMkI prazastiyoMse avagata hotA hai ki hisAra, rohataka, kurukSetra, pAnIpata, gvAliyara, sonIpata aura yoginIpura Adi sthAnoMke zrAvakoMmeM unakI acchI pratiSThA thI / ve grantha racanA ke sAtha mUrti pratiSThA evaM anya kriyA kANDa bhI karate the| raidhUke bAlamitra kamalasiMha saMghavIne unheM bimbapratiSThAkAraka kahA hai / gRhastha hone para bhI kavi pratiSThAcAryakA kArya sampanna karatA thA / kavike nivAsa sthAnake sambandha meM nizcita rUpase kucha nahIM kahA jA sakatA hai / para gvAliyara, ujjayinIke unake bhaugolika varNanako dekhanese yaha anumAna sahaja meM lagAyA jA sakatA hai ki kaviko janmabhUmi gvAliyara ke AsapAsa kahIM honI cAhiye; kyoMki usane gvAliyarako rAjanItika, Arthika, sAmAjika evaM dhArmika sthitiyoMkA jaisA vistRta varNana kiyA hai usase nagarIke prati kavikA AkarSaNa siddha hotA hai / ataeva kavikA janmasthAna gvAliyara ke AsapAsa honI cAhiye / raidhUne apane guruke rUpameM bhaTTAraka guNakIrti, yaza: kIrti zrIpAla brahma, kamalakIrti, zubhacandra aura bhaTTAraka kumArasenakA smaraNa kiyA hai| ina bhaTTAkoMke AzIrvAda aura preraNAse kavine vibhinna kRtiyoMkI racanA kI hai| sthitikAla mahAkavi raghUne apanI racanAoM kI prazastiyoMmeM unake racanAkAlapara prakAza DAlA hai / abhilekhoM aura paravartI sAhityakAroMke smaraNase bhI kavike samaya para prakAza par3atA hai / kavine 'sammattaguNanihANakavva kI prazasti meM isa granthakA racanAkAla vi0 saM0 1499 bhAdrapada zuklA pUrNimA maMgalavAra diyA hai| 'ri' kA racanAkAla vi0 saM0 1496 aMkita hai / raidhU- sAhitya meM gaNezanRpasuta rAjA DoMgarasiMhakA vistRta varNana AyA hai / raidhU ke 'sammaijiNacariu' ke eka ullekha ke anusAra vaha usa samaya gvAliyara durga meM hI nivAsa 1. sammata guNani hA Nakavca, 4 / 24 / 8-10 / 2. sukkosalacariva 402301-3 | 1 AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 199 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara rahA thA / isase jJAta hotA hai ki DoMgara siMhakA rAjyakAla vi0 saM0 1482-1511 hai | ataH 'sammaijiNacariu' kI racanA bhI isI samaya huI hogI / vi0 saM0 1427 kA eka mUrtilekha upalabdha hai, jisameM kavi raidhUko pratiSThAcArya kahA gayA hai| 'sukkosalacariu' ke pUrva kaci 'riTThaNamicariu', 'pAsaNAhacariu', 'balahaddacariu', 'tesaTThimahApurisacariu', 'mehesara cariu', 'jasahacariGa', 'vittasAra', 'jIbaMdhara cariu', 'sAbayacariu' aura 'mahApurANa' kI racanA kara cukA thA / mahAkavi rahane 'dhaSNakumAracariu' kI racanA guru guNakIrti bhaTTArakake Adeza se kI haiM aura guNakIrtikA samaya anumAnataH vi0 saM0 1457 - 1486 ke madhya hai / kavi mahiMdune apane 'saMtiNAhacariu' meM apane pUrvavartI kaviyoMke sAtha raidhUkA bhI ullekha kiyA hai| isase yaha siddha hai ki raidhU vi0 saM0 1987 ke pUrva khyAta ho cuke the / zrI DaoN0 rAjArAma jainane raidhU- sAhitya ke adhyayana ke AdhArapara nimnalikhita niSkarSa upasthita kiye haiM 1. mahAkavi raidhUne bhaTTAraka guNakItiko apanA guru mAnA hai / padmanAbha kAyasthane bhI rAjA vIramadeva tomara ke maMtrI kuzarAjake liye bhaTTAraka guNakotike Adezopadezase 'dayAsundarakAvya' ( yazodharacarita ) likhA thA / vIramadeva tomarakA samaya vi0 saM0 1457 1476 hai | ataH guNakIttikA bhI prAraMbhika kAla use mAnA jA sakatA hai| ataH vi0 saM0 1457 raidhUke racanAkAlakI pUrvAvadhi siddha hotI hai / 2. raidhUne kamalakIttike ziSya bhaTTAraka zubhacandra tathA DUMgarasiMha ke putra rAjA kIrtisiMha kAlako ghaTanAoMke bAda anya kisI bhI rAjA yA bhaTTAraka athavA anya kisI bhI ghaTanAkA ullekha nahIM kiyA, jisase vidita hotA hai ki ukta bhaTTAraka evaM rAjA kIrtisiMhakA samaya hI raibUkA sAhityika athavA jIvanakA antima kAla rahA hogA / rAjA kIrtisiMha sambandhI antima ullekha vi0 saM0 1536 kA prApta hotA hai / ataH yahI raddadhukAlakI uttarAvadhi sthira hotI hai| isa prakAra radhUkA racanAkAla vi0 saM0 1457 - 1536 siddha hotA hai / 1. sammai 01 / 3 / 9 - 10 / 2. mahAkavi aura ahiMsA zodha saMsthAna, vaizAlI, san 1972, pRSTha 120 / 200 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA ke sAhityakA AlocanAtmaka parizIlana, prakAzaka prAkRta jaina zAstra Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAe~ mahAkavi rar3adhUne akele hI vipula parimANa meM granthoMkI racanA kI hai| ise mahAkavi na kahakara eka pustakAlaya - racayitA kahA jA sakatA hai / DaoN0 rAjArAma jenane vibhinna srotoMke AdhArapara abhI taka kavikI 37 racanAoM kA anveSaNa kiyA hai 1 , 1. mehesaracariu (aparanAma AdipurANa), 2. miNAhacariu (aparanAma riTThamicariu ) 3. pAsaNAhacariu, 4 sammaijiNacariu, 5. tisaThThimahApurisacariGa, 6. mahApurANa, 7. balahddacariu, 8. harivaMzapurANa 9. zrIpAlacarita 10. pradyumnacarita, 11. vRttasAra, 12. kAraNaguNaSoDazI, 13. dazalakSaNajayamAlA, 14. ratnatrayI, 15. SaDdharmopadezamAlA, 16 bhaviSyadattacarita 17. karakaMDucarita 18. AtmasambodhakAvya 19 upadeza ratnamAlA 20. jimaMdharacarita, 21. puNyAzravakathA, 22. samyaktvaguNanidhAnakAvya, 23. samyagguNArohaNakAvya, 24. SoDazakAraNajayamAlA, 25. bAraha bhAvanA (hindI), 26 sambodhapaMcAzikA, 27. dhanyakumAracarita 28 siddhAntArthasAra 29 bRhatsaddhacakrapUjA (saMskRta), 30. samyaktvabhAvanA, 31. jasahara cariu, 32 jINaMdharacarita, 33. komuikahApabaMdhu, 34. sukkosalacariu, 35. sudaMsaNacariu, 36. siddhacakkamAhya, 37. aNathamaukahA / , kaviko racanA karaneko preraNA sarasvatIse prApta huI thii| kahA jAtA hai ki eka dina kavi cintita avasthAmeM rAtrimeM soyA / svapna meM sarasvatIne darzana diyA aura kAvya racanekI preraNA dI / kavine likhA hai siviNaMtare diTTha suyadevi supasaNa / AhAlae tujjha havaM jAe supasaNNa // pariharahi maNacata kari bhavvu Nisu kabvu / valayahaM mA Darahi bhau hariu bhai savva // to devivayaNeNa paDiuvi sANaMdu / takkhaNeNa sayaNAu uThiu ji gaya-taMdu // sammai0 - 11442-4 | arthAt pramuditamanA sarasvatIdevIne svapna meM darzana diyA aura kahA ki meM tumapara prasanna hU~ / manakI samasta cintAe~ chor3a he bhavya ! tuma niraMtara kAvyaracanA karate raho / durjanoMse bhaya karanekI AvazyakatA nahIM, kyoM ki bhaya sampUrNa 1. raddaSU sAhityakA AlocanAtmaka parizIlana, pRSTha 49 / kAcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 201 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhikA AharaNa kara letA hai| kavi kahatA hai ki maiM sarasvatoke vacanoMse pratibuddha hokara Anandita ho uThA aura kAvya-racanAmeM pravRtta ho gayA | kavikI . racanAoMke preraka aneka zrAvaka rahe haiM, jisase kavi itane vizAla-sAhityakA nirmANa kara sakA hai| 'pAsaNAcariu'meM kavine 23ve tIrthakara pArzvanAthakI kathA nibaddha kI hai| yaha grantha DaoN.rAjArAma jaina dvArA sampAdita hokara zolApura dosI-grandhamAlAse prakAzita hai| yaha kavikA paurANika mahAkAvya hai| kavine isama pArzvanAthakI sAdhanAke atirikta unake zaurya, vIrya, parAkrama Adi guNoMko bhI udghATita kiyA hai| kAvyake saMvAda rucikara haiM aura unase pAtroke caritrapara pUrA prakAza par3atA hai| raidhUkI samasta kRtiyoMmeM yaha racanA adhika sarasa aura kAvyaguNoMse yukta hai / kathAvastu sAta sandhiyoMmeM vibhakta hai / 'NemiNAhacariu' meM 22veM tIrthakara neminAthakA jIvana carNita hai| isakI kathAvastu 14 sandhiyoMmeM vibhakta hai aura 302 kar3abaka haiN| isa paurANika mahAkAvya meM bhI rasa, alaMkAra AdikI yojanA huI hai| isameM RSabhadeva, aura varddhamAnakA bhI kathana AyA hai| prasaMgavaza bhagata cakravartI, bhogabhUmi, karmabhUmi, svAga, naraka, ya, samudra, bharata, airAvatAdi kSetra, paTakulAcala, gaMgA, sindhu Adi nadiyA~, ratnatraya, paMcANuvrata, tIna guNAta, cAra zikSAatta, aSTamUlaguNa, padravya evaM thAvakAcAra AdikA nirUpaNa kiyA gayA hai / bhunidharmake varNana-prasaMgameM 5 samiti, 3 gupti, 10 dharma dvAdaza anuprekSA, 22 parISahajaya aura SaDAvazyakakA kathana AyA hai|' isaprakAra yaha kAvya darzana aura purANa tattvakI dRSTise bhI samRddha hai| sammaijiNacariu'-isa kAvyameM antima tIrthakara bhagavAn mahAcorakA jIvanacarita mumphita hai| kavine darzana, jJAna aura cAritrako carcAke anantara vastuvarNanoMko bhI sarasa banAyA hai| mahAvIra zaMzava-kAlameM praveza karate haiN| mAtA-pitA snehavaza unheM vividha prakArake vastrAbhUSaNa dhAraNa karAte haiN| kavi isa mArmika prasaMgakA varNana karatA huA likhatA hai siri-seharu Niruvamu rayaNu-jaDiu / kuDala-juu sareNi sureNa ghaDiu / bhAlayali-tilau gali-kusumamAla 1 kaMkAha hatthu aligaNa khala // kikiNihi-sadda-mohiya-kuraMga / kaDi-mehalaDikadesahi~ abhaMga || taha kaTTArU vi maNi churiyavaMtu / uru-hAra addhahArahi~ sahatu / gevara-sajjiya pAyahiM paiTTha / aMguliya samuddAdaya guNacha / -smmi0-5/2315-9| 1. migAhacariu 13 / 5 / 202 : vIthaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mehesa raca rija isa kAvya meM jayakumAra aura sulocanAkI kathA aMkita hai| isa granthameM kula 13 sandhiya 304 kar3avaka aura 12 saMskRta padya haiM / yadyapi isameM medhezvarakI kathA aMkita kI gaI hai, para kavine usameM apanI vizeSatA bhI pradarzita kI hai| vaha gaMgA nadI meM nimagna hAthIparase sulocanAko jalameM girA detA hai| AcArya jinasena apane mahApurANa meM sulocanAse kevala cItkAra karAke hI gaGgAdevI dvArA hAthIkA uddhAra karA dete haiN| para mahAkavi gdhU isa prasaMgako atyanta mArmika banAne ke lie satI-sAdhvI nAyikA sulocanAko karuNa cItkAra karate hue mUcchita rUpameM aMkita karate haiN| pazcAt usake satItvakI uddAma vyaMjanAke hetu use hAthIpara se gaGgAke bhayAnaka gartameM girA dete haiM / nAyikAko prArthanA evaM usake puNyaprabhAvase gaGgAdevo pratyakSa hotI hai aura sulocanAkA jaya-jayakAra karatI huI gaGgAtaTapara nirmita ratnajaTita prAsAdameM sihAsanapara use ArUr3ha kara detI hai / kathAnakakA caramotkarSa isI sthAnapara saMpAdita ho jAtA hai / kavine mehesaracariuko paurANika kAvya banAne kA pUrA prayAsa kiyA hai / siribAlacari zrIpAla caritakI do bArAe~ upalabdha hotI hai / eka dhArA digambara sampradAya meM pracalita hai aura dUsarI zvetAmbara smprdaaymeN| donoM sampradAyoM kI kathAvastu meM nimnalikhita antara hai- 1. mAtA-pitA ke nAma samvandhI antara | 2. zrIpAlakI rAjagaddI aura roga sambandhI antara / 3. mAMkA sAtha rahanA tathA vaidya sambandhI antara / 4. madanasundarI - vivAha sambandhI antara / 5. madanAdi kumAriyoMkI mAtA tathA kumAriyoMke nAmoMmeM antara / 6. vivAha ke bAda zrIpAla bhramaNa meM antara / 7. zrIpAlakA mAtA evaM patnIse sammelanameM antara / zrImAlacarita eka paurANika carita-kAvya hai / kavine zrIpAla aura nayanAsundarIke AkhyAnako lekara siddhacakravidhAna ke mahattvako aMkita kiyA hai| yaha vidhAna bar3A hI mahattvapUrNa mAnA jAtA hai aura usake dvArA kuSTha jaise rogoMko dUra kiyA jA sakatA hai| nayanAsundarI apane pitAko nirbhIkatApUrvaka uttara detI huI kahatI hai 1. mehesara0 7116 / 1-10-10 1 AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 203 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bho tAya tAya par3heM rui ajuttu / jaMpiyau ga muNiyau jiNahu suttu / varakuli uvaNNa jA kaNNa hoi / sA lajja Na mellai eccha loya / vAda-vicAu nau jattu tAu / taheM puNu tua akkhami NisuNi rAya / biloyaviruddha ehu kammu / jaM su saIbaru hi suchammu / jai maNa icchai kijjai vivAha / to loyasuhillau ihU pavAhu / 2 / 6 / 5 / arthAt hai milAjI, Apane bike hI mujhe apane Apa apane pattike cunAva kara denekA Adeza diyA hai, kintu jo kanyAeM kulIna hotI haiM ve kabhI bhI aisI nirlajjatAkA kArya nahIM kara sakatIM / he pitAjI, maiM isa sambandha meM vAda-vivAda bhI nahIM karanA caahtii| ataeva he rAjana, merI prArthanA dhyAnapUrvaka suneM / ApakA yaha kArya loka-viruddha hogA ki ApakI kanyA svayaM apane patikA nirvAcana kare / ataH mujhase kahe binA hI ApakI icchA jahA~ bhI ho, vahIM para merA vivAha kara deM / nayanAsundarIko bhavitavyatA para apUrva vizvAsa hai / vaha svayaMkRta karmoM ke phalabhogako anivArya samajhatI hai / kavine prasaMgavaza siddhacakramahAtmya, navakAramahAtmya, puNyamahAtmya, samyaktvamahAtmya, upakAramahimA evaM dharmAnuSThAnakA mahAtmya batalAyA hai / isa prakAra yaha racanA vratAnuSThAnakI dRSTise bhI mahattvapUrNa hai / balahddacariu isa grantha meM rAmakathA varNita hai / balabhadra rAmakA agara nAma hai / kavine paramparAgata rAmakathAko grahaNa kiyA hai aura kAvyocita banAneke lie jahA~ tahA~ kathAmeM saMzodhana aura parivartana bhI kiye haiM / sukkosalacarica yaha lokapriya AkhyAna hai / kavi raidhUne cAra sandhiyoM aura 74 kar3avakoMmeM isa granthako pUrNa kiyA hai| puNyapuruSa sukosalakI kathA varNita hai / ghaNNakumAracari kavine dhanyakumArake caritako lekara khaNDakAvyakI racanA kI hai| isa kAvyagranthameM batAyA gayA hai ki puNyake udayase vyaktiko sabhI prakArakI sAmagriyA~ prApta hotI haiM / kavine dharma-mahimA, karma-mahimA, puNya-mahimA, udyama-mahimA, AdikA citraNa kiyA hai / 204 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammattaguNaNidvANakathva yaha adhyAtma aura AcAramUlaka kAvya hai / isameM kavine samyagdarzana aura usake ATha aMgo ke nAmollekha kara una aMgoMko dhAraNa karaneke kAraNa prasiddha hue mahAn nara-nAriyoMke kathAnaka aMkita kiye haiM / granthameM cAra sandhiyA~ aura 102 kar3avaka haiM | jasaharadharija raghUne bhaTTAraka kamalakIrtikI preraNAse agravAlakulotpatra zrIhemarAja saMghapatike Azraya meM rahakara isa granthakI racanA kI hai| isameM 4 sandhiyA~ aura 104 kar3avaka haiM / puNyapuruSa yazodharakI kathA varNita hai / visasAra isa racanA meM kula 893 gAthAe~ haiM aura 7 aMka haiM / kavine siddhoMko namaskAra kara vratasAra nAmaka grantha ke likhanekI pratijJA kI hai / isameM samyagdarzana, 14 guNasthAna, dvAdazavrata, 11 pratimA, paMcamahAvrata, 5 samiti, SaDAvazyaka Adike sAtha karmokI ke vidhi pradezabandha, anubhAgabandha, dvAdaza anuprekSAe~, dazadharma, dhyAna, tInoM loka AdikA varNana AyA hai / siddhAnta viSayako samajhane ke lie yaha grantha upayogI hai / siddhasatyasAro (siddhAntArthasAra ) dvAdaza isameM 13 aMka aura 1933 gAthAe~ haiM / guNasthAna, ekAdaza pratimA, vrata, sapta vyasana, catuvidha dAna, dvAdaza tapa, mahAyata samitiyA~, piNDazuddhi, utpAdadoSa, AhAradoSa, saMyojanadoSa, iMgAradhUmadoSa, dAtRdoSa, caturdaza malaprakAra, paMcendriya evaM mana nirodha, SaDjJAvazyaka, karmabandha, karmaprakRtiyA~, dvAdazAMgazruta, dvAdazAMgavANIkA varNyaviSaya dvAdaza anuprekSA, daza dharma, dhyAna AdikA varNana AyA hai / I J thamikahA isameM rAtri bhojanatyAgakA varNana hai / tathA usase sambandhita kathA bhI AI hai| isaprakAra mahAkavi raidhUne kAvya, purANa, siddhAnta, AcAra evaM darzana viSayaka racanAe~ apana zameM prastuta kara apabhraMza - sAhityako zrIvRddhi kI hai / zrI paM0 paramAnandajI zAstrIke pazcAt raidhU- sAhityako suvyavasthita rUpase prakAzameM lAne kA zreya DaoN0 rAjArAma jainako hai / mahAkavi raghUne SaTdharmopadezamAlA, uvaesarayaNamAlA, appasaMbbo kabva aura saMbohapaMcAsikA jaise AcAra sambandhI granthoM kI bhI racanA kI hai / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 205 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalakIrti apabhrazameM kathA-sAhityakI racanA karanevAle kavi vimalakIrti prasiddha haiM kavi mAthuragaccha bAgaDasaMghake muni rAmakIrtikA ziSya thA / sugandhadazamIkathAkI prazasnimeM vimalakItiko rAmakIrtikA ziSya batAyA gayA hai / likhA hai-- rAmakitti guru viNau kareviNu, vimalakitti mahiyali paDeviNa / pacchai puNa tavayaraNa kareviNu, sai aNukameNa so moksva lahesai / ' jagatsundarIprayogamAlAkI prazastimeM bhI vimalakIrtikA ullekha AyA hai isa ullekhase vaha vAyausaMghake AcArya siddha hote haiN| Asi purA vitthiNe vAyausaMdhe ssNgh-sNkaaso| maNi rAma itti dhIro giriva Naisavva gaMbhIro // 18 // saMjAu tassa sIso vivuho siri "vimala itti' vikkhaao| vimalayaikitti khaDiyA dhavaliyA dharaNiyala-gayaNayalo // 19 // jaina-sAhitya meM rAmakIti nAmaka do vidvAn hue haiN| eka jayakotike ziSya haiM, jinakI likhI prazasti cittaur3ameM vi0 saM0 1207 ko prApta huI hai| yahI rAmakIrti saMbhava haiM vimalakItike guru hoN| jagatsundarIprayogamAlAke racayittA yazaHkIti vimalakIrtike ziSya the| usa granthake prAraMbhameM dhanezvara sUrikA ullekha kiyA hai| ye dhanezvarasUri abhayadevasUrike ziSya the aura inakA samaya vi0 saM0 1171 hai / isase bhI prastuta rAmakIrti 13 vIM zatIke antima caraNa aura 13vIke prAraMbhika vidvAn jJAta hote haiN| paM0 paramAnandajI zAstrIne bhI vimalakIrtikA samaya 13vIM zatI mAnA hai| vimalakItiko eka hI racanA 'sokhavaivihANakahA' upalabdha hai| isameM ata-vidhi aura usake phalakA nirUpaNa kiyA hai| kavine isa kathAke antameM AzIrvAda dete hue likhA hai ki jo vyakti isa kathAko par3he-par3hAyegA, sune-sunAyegA, vaha saMsArake samasta duHkhoMse mukta hokara muktiramAko prApta karegA / batAyA hai jo paDhai suNai maNi bhAvai, jiNu Arahaha suha saMpai so Naru lahai / NANu vi pajjai bhava-duha-khijjai siddhi-vilAsaNi so ramai !! 1. rAjasthAna zAstrabhaMDArakI grantha sUcI, caturtha jilda, pu. 632 / 206 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSmaNadeva kavi lakSmaNadevane 'NemiNAhavariu' kI racanA kI hai| isa granthakI sandhi-puSpikAoMmeM kavine apane Apako ratnadevakA putra kahA hai| ArambhakI prazastise jJAta hotA hai ki kavi mAlavAdezake samRddha nagara goNaMdameM rahatA thaa| maha kara usa nanadhA aura nidhAramondra thA | kavi purabADavaMzameM utpanna huA thaa| yaha atyanta rUpavAna, dhArmika aura dhanadhAnya-sampanna thA / kavikI racanAse yaha bhI jJAta hotA hai ki usane pahale vyAkaraNagranthakI racanA kI thI, jo vidvAnoMkA kaNThahAra' thii| kavine prazastimeM likhA hai mAlavaya-visaya aMtari pahANu, surahari-bhUsiu NaM tisy-tthaannu| Nivasai paTTANu NAmaI mahaMtu, gANaMdu pasiddha bahuriddhivatu / ArAma-gAma-parimiu ghaNehi, NaM bhU-maMDaNu kiu Niyaya-dehi / jahiM sari-saravara caudisi ru vaNNa, ANadiya-pahiyaNa taMDi visaNNa / 421 paurabAla-kula-kamala-divAyaru, viNayavasu saMghahu maya sAyaru / dhaNa-kaNa putta-atya-saMpuNNa u, Aisa rAvau rUca rakhaNNau / teNa vi kAya gaMtha akasAyai, baMdhava aMbaeva susahAyai / 4 / 22 isa prazastike avataraNase yaha spaSTa hai ki kavi goNandakA nivAsI thaa| yaha sthAna saMbhavataH ujjaina aura bhelagAke madhya honA cAhie / zrI DaoN0 vAsudevazaraNa agravAlane pANinikAlIna bhArata' meM likhA hai ki mahAjanapatha, dakSiNameM pratiSThAnase uttarameM zrAvastI taka jAtA thaa| yaha lambA patha bhAratakA dakSiNa-uttara mahAjanapatha kahA jAtA thaa| isapara mAhiSmatI, ujjayinI,gonadda, bidizA aura kauzAmbI sthita the| hamArA anumAna hai ki yaha gonadda hI kavi dvArA ullikhata goNanda hai| kavike ambadeva nAmakA bhAI thA, jo svayaM kavi thA, jisane kaviko kAvya likhaneko preraNA dI hogii| sthitikAla ___ kavike sthitikAlake sambandhameM nicizta rUpase kucha nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki kavine svayaM grantharacanA-kAlakA nirdeza nahIM kiyA hai| aura na apanI garvAvalI aura pUrva AcAryoMkA ullekha hI kiyA hai / ataeva racanAkAlake nirNayake lie kevala anumAna hI zeSa raha jAtA hai / 1. jahi paDhamu jAu vAyaraNa mAru, jo buhihmaNa-kaThAharaNa cAru / ' AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 207 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'miNAhacarija' kI do pANDulipiyA~ upalabdha haiN| eka pANDulipi paMcAyatImaMdira, dillI meM surakSita hai, jisakA lekhanakAla vi0 saM0 1592 hai / isa andhakI dUsarI pANDulipi vi0 saM0 1510 kI likhI huI prApta hotI hai| yaha prati pATaudI zAstra-bhaNDAra jayapura meM hai| ataeva yaha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki granthakI racanA vi0 saM0 1510 ke pUrva haI hai| bhASA-zailI aura varNanakramakI dRSTile maha anya thIM zatAbdIkA honA caahie| prAyaH yaha dekhA jA sakatA hai ki prAcIna apabhraza-kAvyoMmeM chandakA vaividhya nahIM hai / isa prastuta granthameM bhI chanda-vaividhya nahIM pAyA jAtA hai| helA, dubai aura vastubandha Adi thor3e hI chanda prayukta haiM / racanA vikI ekamAtra 'NemiNAhacariu' racanA hI upalabdha hai| isa granthameM cAra sandhiyA~ yA cAra parinchada aura 83 nAr3avaka haiM / grantha-pramANa 1350 zlokake lagabhaga hai| prathama sandhima maMgala-stavanake anantara, sajjana-durjana smaraNa kiyA gayA hai / tadanantara kavine apanI alpajJatA pradarzita kI hai / magadhadeza aura rAjyagRha nagarake varNanake pazcAt kavi rAjA zreNika, dvArA gautama gaNadharase neminAthakA varita varNana karaneke lie anurodha karAtA hai / barADaka deza meM dvArAvatI nagarImeM janArdana nAmakA rAjA rAjya karatA thA | vahIM zaurIpuranareza samudravijaya apanI zivadevIke mAtha nivAsa karate the| jarAsandhake bhayase yAdavagaNa zaurIpara chor3a kara dvArakAmeM rahane lge| yahIM tIrthaMkara neminAthakA janma huA aura indrane unakA janmAbhiSeka sampana kiyA / dUgarI saMdhimeM neminAthakI yuvAvasthA, vasantavarNana, puSpAvacaya, jalakrIr3A Adike prasaMga bAye haiN| neminAthake parAkramako dekhakara kRSNako IrSyA huI aura ve unheM kisI prakAra virakta karane ke lie prayAsa karane lage | junAgar3hake rAjAko putrI rAjImatike sAtha neminAthakA vivAha nizcita huaa| bArAta sajadhaja kara jUnAgar3hake nikaTa pahu~catI hai| aura neminAthakI dRSTi pArzvavartI bAr3oMmeM banda cItkAra karate hue pazuopara par3atI hai| unake dayAlu hRdayako vedanA hotI hai aura ve kahate haiM yadi mere vivAhake nimitta itane pazuoMkA jIvana saMkaTa meM hai so aisA vivAha karanA maiMne chodd'aa| ___ pazuoMko chur3avAkara rathase utara kaMkaNa aura mukuTa phaMkakara ve vanako ora cala dete haiN| isa samAcArase bArAta meM koharAma maca jAtA hai| rAjamatI mULa khAkara gira par3atI hai| logoMne neminAthako lauTAnekA prayatna kiyA, kintu saba vyartha huaa| ve pAsameM sthita Urjayantagiripara cale jAte haiN| aura sahasnAmra 208 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanameM vastrAlaMkArakA tyAgakara digambaramudrA dhAraNa kara lete haiM / I tIsarI sandhimeM rAjamatikI viyogAvasthAkA citraNa hai / kavine bar3I sahRdayatA aura sahAnubhUtike sAtha rAjamattikI karuNa bhAvanAoMkA citraNa kiyA hai| rAjamati bhI virakta ho jAtI hai aura vaha bhI tapazcaraNa dvArA Atma-sAdhanA meM pravRtta ho jAtI hai / caturtha saMdhimeM tapazcayaka dvArA neminAthako kevalajJAnakI prApti honekA kathana AyA hai| unakI samaraNa Ayojita hotI hai| ve prANikalyANAyaM dharmopadeza dete haiM aura antameM nirvANa prApta karate haiM / kavine saMsArakI vivazatAkA sundara citraNa kiyA hai / kavi kahatA hai I jahi aNNu ta arui hoda, jasu bhojasatti tasu sasu Na hoi / jasu dA chAhu tasu daviNu patthi, jasu daviNu tAsu ai-lo asthi / jasu mayaNa rAja tasi Natthi bhAma, jasu bhAma tasu chavaNa kAma // 312 arthAt jisa manuSyake gharamaM anna bharA huA hai use bhojanake prati aruci hai / jisameM bhojana pacAne kI zakti hai use zasya anna nahIM / jisameM dAnakA utsAha hai usake pAsa dhana nhiiN| jisake pAsa dhana hai usameM atilobha hai / jisameM kAmakA prabhutva hai usake bhAryA nhiiN| jisake pAsa bhAryA hai usakA kAma zAnta hai / kavine subhASitoM kA bhI prayoga yathAsthAna kiyA hai| inake dvArA usane kAvyako sarasa banAne ko pUrI ceSTA kI hai / ki jIyai dhamma-vivajjiguNa-dharmarahita jInese kyA prayojana ? kiM suuI saMgari kAyareNa - yuddha meM kAyara subhaToMse kyA ? kiM vayaNa asaccA bhAsaNeNa - jhUTha vacana bolanese kyA prayojana hai ? ki puttai go-viNAsaNeNa - kulakA nAza karanevAle putrase kyA ? ki phullaI gaMdha-vivajjieNarahita phUlase kyA ? isa grantha meM zrAvakAcAra aura muni AcArakA bhI varNana AyA hai| tejapAla tejapAla ke tona kAvya-grantha upalabdha haiM / kavi mUlasaMghake bhaTTAraka ratnakautti, bhuvana kItti, dharmakotti aura vizAlakottikI AmnAyakA hai| vArAvapura nAmaka gA~va meM barasAvada vaMzameM jAlhu nAmake eka sAhU the / unake putrakA nAma sujaja sAhU thaa| ve dayAvanta aura jinadharma meM anurakta the| unake cAra putra the-- raNamala, ballAla, Isaru aura polhaNu / ye cAroM hI bhAI khaNDelavAla 14 AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 209 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulake bhUSaNa the| raNamala mAhUke putra tAlhaDaya sAhU hue| inakA putra kavi tejapAla thaa| kavi sUndara, subhaga aura medhAbI honeke sAtha bhakta bhI thaa| usane graMthanirmANake sAtha saMskRtika utthApaka pratiSThA Adi kAryoM meM bhI anurAga pradarzita kiyA thaa| kavise grantha-racanAoM ke liye vibhinna logoMne prArthanA kI aura isI prArthanAke AdhArapara kavine racanAe~ likhI haiN| tikAla kavikI racanAoMmeM sthitikAlakA ullekha hai| ataeva samayake sambandhameM vivAda nahIM hai| kavine ratnakotti, bhuvanakoti, dharmakIni Adi bhaTTArakoMkA nirdeza kiyA hai, jisase kavikA kAla vikramakI 16vIM zatI siddha hotA hai | kavine vi0 saM0 1507 vaizAkha zuklA saptamIke dina 'varaMgacariu' ko samApta kiyA hai| __gaMbhavaNAhacariu' kI racanA tholhAke anurodhame vi0 saM0 1500 ke lagabhaga mampanna ko gaI hai| 'pAsapurANa' ko muni padmanandike ziSya zivanandibhaTTAvaka saMketage rattA hai / kavine isa graMthako vi0 saM0 1515 meM kAttikakRSNA paMcamI ke dina samApta kiyA hai| ataeva kavikA spitikAla vikramakI 16voM :tI nizcita hai| kaviko 'saMbhavaNAhacarita' ke racane ko preraNA bhAdAnaka deza zrIpabhanagarameM dAUdazAhale rAjyakAlameM tholhAse prApta huI hai| zrIprabhanagarako agravAlayaMgIya mittala gotrIya sAha lakSmaNadevake caturtha putrakA nAma thIlhA thA, jisakI mAtAkA nAma mahAdevI aura prathama dharmapatnIkA nAma kolhAhI thaa| aura dUsarI patnIkA nAma AsAhI thA, jisase tribhuvanapAla aura raNamala nAmata putra utpanna hue / sAhU zrIlhAke pA~ca bhAI the, jinake nAma khiuso, hola, divasI, mallidAsa aura kathadAsa haiN| ye sabhI vyakti dharmaniSTha, nItivAna aura nyAyapAlaka the| lakSmaNadevake pitAmaha sAha hodane jina bimba-pratiSThA karAyI thii| unhoMke vaMzaja tholhAke anurodhase kavi tejapAlane saMbhavaNAcariukI racanA kI hai| isa caritagraMzrama 6 sandhiyA~ aura 170 kar3avaka hai| isameM tRtIya tIrthaMkara saMbhavanAthavA jIvana gumphita hai| kathAvastu paugaNika hai; para kavine avasara milane para .. varNanoMko adhika jIvanta banAyA hai| sandhivAkyameM batAyA hai 'isa saMbhavajiNagie sAbaNayAravihANaphalANusarita kaitejapAlagiNade majjAsaMdohamaNi-aNumaNNive sirimahAbhabva-tholhAsavaNabhUmaNo saMbhAjaNa? : para aura u.ko AvAya paramparA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivvANagamaNo NAma chaTTo pariccheo samatto // saMdhi 6 // kavine nagaravarNanameM bhI par3hatA dikhalAI hai / vaha deza, nagarakA sajIva citraNa karatA hai | likhA hai ih itthu dIbi bhArahi prasiddha, pAmeNa siripahu siri-samiddha | duggu vi surammu jaNa jaNiya-rAu, parihA pariyariyau dIhakAu / goura sira kalasAiya payaMgu NANA lacchie Aligi paMgu / jahi jaNaNayaNANaMdirAI, muNi- yaNa-guNa-maMDiyamaMdirAI / sohati gaurakharaka i-maNaharAI, maNi jaDiyakinA suMdarAI / jahi sahi mahAyaNa cuyanpamAya, pararamaNi-parammuha mukka-mAya / jahi samaya kaDi ghaDa Da Dati, paDisadda disi vidiyA phuDaMti / jahi pavaNa-gamaNa dhASiya turaMga, NaM vAri-rAsi bhaMgurataraMga | jo bhUmiu Netta-suhAvaNehi sarayanva dhavala-gohaNagaNehi / suraNa trisamIhi jahi sajammU, melleviNu saggAla surammu / kavikI dUsarI racanA 'baraMgacariu' hai| isameM cAra mantriyA~ haiM / 2vaM nIrthaMkara yaduvaMzI neminAtha jJAsanakAla meM utpanna hue puNyapuruSa varAMgakA jIvanavRtta prastuta kiyA gayA hai| kavine isa racanAko bipulakItika prasAdase sampanna kiyA hai| paMcaparameSThI, jinavANI Adiko namaskAra karaneke pazcAt granthako racanA AraMbha kI hai| prathama, dvitIya aura tRtIya kar3avakameM kRtrine apanA paricaya aMkita kiyA hai / antima prazastima bhI kavikA paricaya pAyA jAtA hai| fast tIsarI racanA 'pAsapurANa' hai| yaha bhI khaNDakAvya hai, jo parddhAr3iyA chandameM likhA gayA hai| yaha racanA bhaTTAraka harSakIrti bhaNDAra ajamera meM surakSita hai / kavine yaduvaMgI sAhU zivadAsa ke putra bhUSali sAhukI preraNA se racA hai / ye mRni padmanandike ziSya zivanandi bhaTTArakakI AmnAyake the tathA jinadharmarata zrAvakarmapratipAlaka dayAvanta aura catubidha saMghake saMpoSaka the| muni padmanandine zivanandiko dIkSA dI thii| dIkSA se pUrva inakA nAma surajana sAhu thaa| surajana sAhu saMsArase virakta aura nirantara dvAdaza bhAvanAoMke cintanameM saMlagna rahate the / prazasti meM sAhu surajanake parivArakA bhI paricaya AyA hai / isa prakAra kavi tejagAlane caritakAvyoMkI racanA dvArA apabhraMzasAhityakI samRddhiko hai , - dhanapAla dvitIya dhanapAla kavine 'bAhubalicariu kI racanA kI hai| isa granthakI prati AmeraAcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka 211 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra-bhANDAra jayapurameM surakSita hai| kavine granthake AdimeM apanA paricaya diyA hai| rAjjara deza majjhi NayavaTTaNu, vasai viulu palhaNapuru paTTaNu / vIsalAeu rAu payapAlau, kuvalaya-maMDaNu saulu va mAlau / tahiM puravADavaMsa nAyAmala, agaNiya-pubvapurisa-Nimmala kula / puNu huu rAya seTTi jiNabhattau, bhovaI gAmeM dayaguNa juttau / suhaupaja taho paMdaNu jAyau, guru sajjaNahaM bhuaNi vikkhaayu| taho suu huu dhaNavAla dharAyale, paramappaya-paya-paMkaya-raja ali / etahi tahiM jiNatitthaNa maMtau, mahi bhamaMtu palhaNapure pattau / arthAt dhanapAla gurjara dezake rahane vAle the| palhaNapura inakA vAsa-sthAna thaa| inake pitAkA nAma suhaDadeva aura mAtAkA nAma sUhaDAdevI thaa| ye puravADa jAtimeM utpanna hue the| kavike samaya rAjA vIsaladeva gajya kara rahA thaa| yoginIpura ( dillI) meM usa samaya mahammadazAhavA zAsana thA / kavine yaha granya-racanA candrabADanagarake rAjA sAraMgake maMtrI jAyasavaMzotpanna sAha vAsaddhara / vAsadhara kI preraNAse kI hai| kRti samarpina bhI sanTIko kI gaI hai| bAsAdharake gitAkA nAma somadeva thA, jo saMbharI narendra karNadabake maMtrI the| kavine sAhu vAsAdharako samyagdRSTi , jinacaraNoMkA bhavata, dayAlu, lokapriya, mithyAtvahita aura vizuddhacitta kahA hai| inako gRhasthake dainika paTkarmoma pravINa rAjanItimeM catura aura aSTamUla guNoMke pAlanameM tatpara batAyA hai / inakI palIkA nAma ubhayazrI thA, jo pattivratA aura zIlayata pAlana karanevAlI thii| yaha caturvidha saMghako dAna detI thii| isake ATha putra hue-jasapAla, jayapAla, ratapAla, candrapAla, biharAja, puNyapAla, vAiDa aura padava / ya AThauM putra apane pitAke samAna hI dharmAtmA the| kavine isa granthake AdimeM prAcIna kaviyoM, AcAryoM aura granthAvA smaraNa kiyA hai| usane kavicakravartI dhIrasena, jainendravyAkaraNaracayitA devanandi, zrIvajramUri aura unake dvAya trita paTdarzanapramANagrantha, mahArAna-sulocanAcarita, raviSeNa-padmacarita, jinarona-harivaMzapurANa, jaTilamani-vagaMgagti , dinakarasena-kandapaMcagti, padmasena-pArzvanAthacarita, amatAgadhanA, garmANaambasena-candraprabhacarita, dhanadattacarita, kaviviSNasena, mAnaminandi amprekSA, NavakAramaMtra, nagdeva, kaviasaga-vIracarita, siddhasana, kavigovinda, jaya. dhavala, zAlibhadra, caturmukha, droNa, svayaMbhU, puSpadanta aura medu kavikA smaraNa kiyA hai| isase kaviko adhyayanazIlatA, pAMDilya aura kavitvazaktipara 212 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 4, prakAza par3atA hai / kavi santoSI thA aura svAbhimAnI bhI / yahI kAraNa hai ki usane bAhubali - caritakI racanA kara apaneko manasvI ghoSita kiyA hai / kavike guru prabhAcandra the, jo aneka ziSyoM sahita vihAra karate hue palhUNapurameM pdhaare| dhanapAlane unheM praNAma kiyA aura munine AzIrvAda diyA ki tuma mere prasAdase vicakSaNa hoge / kavike mastaka para hAtha rakhakara prabhAcandra kahane lage ki maiM tumheM mantra detA huuN| tuma mere mukhase nikale hue akSaroMko yAda karo / dhanapAlane prasannatApUrvaka guru dvArA diye gaye maMtra ko grahaNa kiyA aura zAstrAbhyAsadvArA sukavitva prApta kiyaa| isake pazcAt prabhAcandra khaMbhAta, dhArAnagara aura devagiri hote hue yoginIpura aaye| dillI - nivAsiyoMne yahA~ eka mahotsava sampanna kiyA aura bhaTTAraka ratnakIrtike pada para unheM pratiSThita kiyA ! kavi dhanapAla gurukI AjJAse sauripura tIrtha ke prasiddha bhagavAn neminAthakI vandanA karaneke liye gye| mArga meM ve candravADanagarako dekhakara prabhAvita hue aura sAhu vAsAdhara dvArA nirmita jinAlayako dekhakara vahIM para kAvya-racanA karane meM pravRtta hue / sthitikAla afaa sthitikAlakA nirNaya pUrvavartI kaviyoM aura rAjAoMke nirdezase saMbhava hai / isa granthakI samApti vi0 saM0 1454 vaizAkha zuklA trayodazI, svAti nakSatra, siddhiyoga aura somavArake dina huI hai / kavine apanI prazastimeM muhammadazAha tugalakakA nirdeza kiyA hai| muhammadazAhane vi0 saM0 1381 se 1408 taka rAjya kiyA hai| bhaTTAraka prabhAcandra bhaTTAraka ratnakorttike padapara pratiSThita hue the, isa kathanakA samarthana bhagavatI ArAdhanAkI paMjikATIkAkI lekhaka - prazasti se bhI hotA hai / isa prazastimeM batAyA gayA hai ki vi0saM0 1416 meM inhIM prabhAcandrake ziSya brahma nAthUrAmane apane par3haneke lie dillIke bAdazAha phirojazAha tugalakake zAsana kAlameM likhavAyA thaa| phirojazAha tugalakane vi0 saM0 1408 1. saMvat 1416 varSe caitrasudipaJcamyAM somavAsare sakalarAjaziro- mukuTamANikyamarocipijIkRta caraNa kamalapAdapIThasya zrIperojasAheH sakalasAmrAjyadhurIvibhrANasya samaye zrIdilyA zrIkrundakundAcAryAnvaye sarasvatIgacche balAtkAragaNe bhaTTArakazrIratnakI sidevapaTTIyAdvi-lakSNataraNitvamurvIkurvANaraNa: ( NaH ) bhaTTArakazrI prabhAcandradevaziSyANAM brahmanAthUrAma / ityArAdhanApaMjikA graMtha AtmapaThanArtha likhApitam / - bArA jaina siddhAntabhavana prati AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 213 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1445 taka rAjya kiyA hai / ataeva spaSTa hai ki bhadrAraka prabhAcandra vi0 saM0 1416 se kucha samaya pUrva bhaTTArakapadapara pratiSThita hue hoNge| isa AlokameM ghanapAlakA samaya vikramakI pandrahavIM zatI mAnA jA sakatA hai / racanA kavi dhanapAladvitIyane 'bAhubalicariu' kI racanA kI hai, jisakA dUsarA nAma 'kAmacariu' bhI hai| grantha 18 saMdhiyoM meM vibhakta hai| isameM prathama kAmadeva bAhubaliko kathA gumphita hai| bAhubalI RSabhadevake putra the aura samrAT bhagtake kaniSTha bhrAtA | bAhubalI sundara, unnata evaM bala-pauruSase sampanna the| ve indri yajayI aura ugra tapasvI bhI the| unhoMne cakravartI bharatako jala, malla aura dRSTi yuddhameM parAjita kiyA thaa| bharata isa parAjayase bikSubdha ho gaye aura pratizodha lenekI bhAvanAse unhoMne apane bhAI para sudarzanacakra calAyA / kintu devopanIta astra vaMzaghAtaka nahIM hote, ataeva vaha cakra bahubalikI pradakSiNA dekara lauTa aayaa| isase bAharbAlake manameM pazcAttA utpanna huA | ve parigraha, pAvabhAva, ahaMkAra, rAjyasattA, nyAya-anyAya, bhAI-bhAIkA sambandha Adike sambandhamaM vicAra karane lge| unhoMne rAja-tyAgakA nizcaya kara liyA aura ve digambaradIkSA lekara Atma-sAdhanA meM pravRtta he| unhoMne kaThAra tapazcaraNa kiyA aura svAtmopalabdhi prApta kI / yaha graMtha kAvya aura mAnavIya bhAvanAoMse Atiprota hai| kavine yathAsthAna vastu-citra prastutakara kAvyako sarasa banAnekA prayAsa kiyA hai / hama yahA~ vivAhake anantara vara-vadhUke milanakA eka udAharaNa prastutakara vAvivA kAvyatvapara prakAza daaleNge| sohai koila-jhuNi mahurasamae, sohai maNi pahu laddha jaae| soi maNikaNayAlaMkAriyA, sohai sAsaya-siri siddha juyA / sohai saMpai sammANa jaNaM, sAhai jayalacho sahaDu ra / sohai sAhA jalairasa varNa, sohai vAyA supurisa vayaNaM / jaha sohAi eyahi vaha kaliyA, taha sohai kaNNA para miliyA / ki bahuNA vAyA unbhasae, korai vivAhu somaMjasae / 75 / bAhuba liMcarita vAstavameM mahAkAvyaka gaNasi yubatta hai / kabine ise sabhI prakArase sarasa aura kavitvapUrNa banAyA hai| kavi haricanda yA jayamitrahala phAthi hricndr| apanI guru-paramparAkA ullekha kiyA hai| batAyA hai ki 214 : tIrthayAra mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inake guru padmanandi bhaTTAraka the| ye mUlasaMgha balAtkAragaNa aura sarasvatIgacchake vidvAna the| bhaTTAraka prabhAcandra ke paTTadhara the| paranandi apane samayake yazasvI lekhaka aura saMskRti-pracAraka haiN| garvAvalomeM padmanandiko prazaMsA karate hue| likhA hai zrImatprabhAcandramunIMdrapaTTe zazvatpratiSThaH pratibhA-gariSThaH / vizuddha-siddhAntarahasya-ratna-ratnAkaro naMdatu pAnaMdI // 28 // jaina siddhantabhAskara bhAga 1, kiraNa 4, pR0 53 dillomeM vi0 saM0 1296 bhAdrapada kRSNA trayodazIko ralakItti paTTArUr3ha hue| ye 14 varSoM taka paTTapara rhe| ratnakIttike paTTapara vi0 saM0 1310 pauSa zuklA pUrNimAko bhaTTAraka prabhAcandrakA abhiSeka huA / pazcAt vi0 saM0 1385 pauSa zuklA saptamAko prabhAcandrake paTTa para padmabhandi AsIna hue| inhIM pAnandike ziSyoMmeM jayamitrahala bhI sammilita the| ___zrI paM0 paramAnandajI zAstrIne apane prazasti-saMgrahako bhUmikAmeM eka ghaTanA uddhRta kI hai| batAyA hai ki pArzvanAthacaritake kartA kavi agravAla ( saM0 1459) ne apane graMthakI antima prazastimeM saM0 1471kI eka ghaTanAkA ullekha karate hue likhA hai ki karahalake cauhAnavaMzI rAjA bhojarAja the| inakI patnIkA nAma mAikkadevI thaa| usase saMsAracanda yA pRthvIrAja nAmakA eka putra utpanna huaa| usake rAjyameM saM0 1471 mAgha kRSNA caturdazI zanivArake dina ratnamayI jina-bimbakI sthApanA kI gyii| usa samaya yaduvaMgI amarasiMha bhojarAjake maMtrI the| unake pitAkA nAma brahmadeva aura mAtAkA nAma padmalakSaNA thA / inake cAra bhAI aura bhI the, jinake nAma karamasiMha, samarrAsiMha, nakSatrAsiMha, aura lakSmaNasiMha the| amarasiMhakI patnI kamalazrI pAtivratya aura zIlAdi guNoMse vibhUSita thii| usake tIna putra hue--nandana, sonA sAhu. loNA sAhu / inameM loNA sAhU dhArmika kAryoM meM vipula dhana kharca karate the / inhoMne kavi jayamitrahalako prazaMsA kI hai| ataH jamitrahalakA samaya bhaTTAraka prabhAcandra paTTakAla hai| kavi haricanda yA jamizrahalakA samaya vikramako 15voM zatI hai| yataH jayamitrahalane apanA mallinAthakAvya vikrama saM0 1471 se kucha samaya pUrva 1. jaina-graMtha-prazastisaMgraha, dvitIya bhAga, borasevAmaMdira. 21 dariyAgaMja, dillI prastAvanA, pRSTha 86 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 215 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhA hai| dUsare graMtha vaDhamANacariu' bhI mallinAthakAvyase ekAdha varSa: Age-pIche likhA gayA hai| racanAe~ jayamitralako do racanAeM upalabdha haiM--'vaDhamANacAra u' aura 'malliNAhakanva' / 'vaDaDhamANacariu' kA dUsarA nAma 'seNiyacariu' bhI milatA hai| isa kAvyameM 11 sandhi yA pariccheda batAye gaye haiM / para prAraMbhakI 'sandhiyA~ upalabdha sabhI pANDulipiyoM meM nahIM milatI haiM, jisase aisA pratIta hotA hai ki graMthako chaThI sandhi hI prathama sandhi hai| isa graMthameM antima tIrthaMkara varddhamAna mahAvIrakA jIvanacarita aMkita hai| sAtha hI unake mamayameM hone vAle magadhaka zizunAgavaMzI samrAT bimbasAra yA Nikako jIvanagAthA bhI aMkita hai / yaha rAjA bar3A pratApI aura rAjanItibAzAla thA / isaH sanApati jambU kumArane kerala ke rAjA mRgAMkapara vijaya prApta kara usakI putrI cilAvatose zreNikakA vivAha-sambandha karavAyA thaa| isakI paTTa-pahiSI ceTakakI putrI nelanA shrii| celanA atyanta dhamAtmA aura pativratA thii| vaigikakA janadhamaMkI aura lAnakA zreya cetanAko hai / zreNika tIrthakara mahAbIrake pramukha zrotA the| yaha graMtha deva rAyake putra saMghAdhipa hAlibammaka anurAdhase racA gayA hai / dUsarI racanA 'malliNAhakacca' hai| isama 19va tIrthakara mAllanAthakA jAnavacArata aMkita hai| isakI prati Amera-zAstra-bhaNDArama bhI apUrNa hai| graMthako racanA kavine pRthvI nAmaka gajAke gajya meM sthita sAha AlhAke anugabasa ko hai / AlhA sAhuke cAra putra the, jinakA nAma bAhya sAhu, tumbara, 2saNaU aura galhaga the / inhoMne hI isa kAvya-graMthako likhavAyA hai| guNabhadra kASThAsaMgha mAthuganvayake bhaTTAraka mugabhadra mAyakItika ziSya the| aura bhadAyaka yazaHkattike ziSya the| gha kathA-sAhityake vipakSa mAne gaye haiN| gaNabhadrakA smaraNa mahAkavi raidhUne bhI kiyA hai| sAtha hI najapAla' aura mahindune 2 bhI kiyA hai| idhUne inheM caritrave AcaraNama dhora, saMyamI, gaNijanoMke garu, madhurabhASI, pravacana sabako santuSTa karanevAlA, jitandriya, mAna1. guNabhadru-mahAmaimahamRgorA / jiNasaMgahomaMDaNu paMcamIsu / -rAMbhavaNAhArau, 11215-7 2. guNabhahariguNabhaThANu / ----maMtiNAhAra u--1|5| 216 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T / rUpI mahAgajako tarjanAko sahana karanevAlA evaM bhavyajanoMko udbodhita karane vAlA kahA hai / taho carapaTTu bairiu ajjamu / ghariya caritAyaraNu saMsaMjamu // guru guNaganavaNi pApabhUSaNa ! vayaNa-pautti-jaNiya jaNatUsa || kayakAmAiya- dosa - visajjarapu / daMsiya-mANa mahAgaya tajjaNu // bhaviSaNa-maNa- upAya - bohaNu / siriguNabhaddamahArisa sohaNa || - sammai0 - 10|30|21-24 guNabhadra pratiSThAcArya bhI the| mainapurI (uttarapradeza) ke jaina mandiroM meM kucha mUrtiyoM evaM yaMtroM para lekha utkIrNita haiM, jinase jJAta hotA hai ki ve pratiSThAcArya the|' guNabhadrakA sthitikAla unakI guruparamparA aura samakAlIna rAjavaMzoMke AdhArapara nirNIta kiyA jA sakatA hai / inhoMne gvAliyarake tomaravaMzI rAjA DUMgarasiMhake putra kI ttisiMha yA karNasiMhake rAjyakAlameM apanI racanAe~ likhI haiM / mahAkavi raddadhUne guNabhadrakA ullekha kiyA hai| ataH guNabhadrakA samaya radhUke samakAlIna yA unase kucha pUrvaM honA cAhie / kAraJjAke senagaNa-bhaNDArakI lipi prazasti vi0 saM0 1510 vaizAkha zuklA tRtIyAkI likhI huI hai, jo gopAcala meM DUMgarasiMhake rAjyakAla meM bhaTTAraka guNabhadrakI AmnAyake agravAlavazI gagaMgotrIya sAhu jinadAsane likhAI thI / ataeva kavi guNabhadrakA samaya 15vIM zatIkA aMtima pAda yA 16vIM zatIkA prathama pAda honA cAhie / racanAeM bhaTTAraka guNabhadrane 15 kathA - graMthoMko racanA kI hai, jo nimna prakAra haiM1. savaNavA ra sivihANa kahA ( zrAvaNadvAdazI - vidhAna-kathA) 2. pakvaikahA ( pAkSikavrata kathA ) 3. AyAsapaMcamIkahA - AkAzapaMcamI kathA 4. caMdAyaNavayakahA- candrAyaNa vratakathA 5. caMdaNachaTThIkahA- candanaSaSThI kathA 1. saM0 1529 sAsa sudI 7 budhe zrIkASThAsaMce bha0 zrImalayakotti bha0 zrI guNabhadrA. pratimAlekhasaMgraha (jainasiddhAntabhavana, ArA, manAye agrokAnvaye mittalagotra vi0 saM0 1994) 50 8, 14 / 2. anekAnta, varSa 14, kiraNa 10 pR0 296 1 ASAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka 217 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. naraphautArAdUgdhA rasakathA 7. NidukhasattamIkahA-niduHkhasaptamokathA 8. mauDasattamIkahA-mukuTasaptamokathA 9. puprphajalIkahA-pRSpAMjalikathA 10. rayaNattayavayakahA-ratnatrayavratakathA 11. dahalakkhaNavayakahA-dazalakSaNavratakathA 12. aNaMtatrayakahA- anaMtavratakathA 13. lAddhavihANakahA--labdhividhAnakathA 14. sAlahakAraNavayakahA---poDazakAraNavrata kathA 15. sugaMdhadamIkahA-sugaMdhadazamIkathA ina vrata-kathAoma brasakA svarUpa, AcaraNa-vidhi aura unakA phala prApti pratipAdita kI gayA hai | AtmazodhanAna liya pratoMkA nitAnta AvazyakatA hai, kyoMki Atmazaddhi ke binA lAlyANa sabhava nahIM hai| pAkSikazrAvaka-kathA aura anantavrata-kathA ye dA kAthA-grantha to gvAliyaranivAsI saMghapati sAhU uddharaNake jinamaMdirama nivAsa karata hA sAhasAraMgadevake patra devadAsako preraNAse race gaye haiN| aura anantavratakathA, puSpAMjalivratakathA aura dazalakSaNavatakathA ye tIna kathAkRtiyAM gvAliyaranivAsI jayasabAlabaMzA caudharI lakSmaNasiMhake putra paM0 bhImasenake anurodhase likhI gaI haiN| niduHkha saptamIkathA gopAcalavAsI sAha bIdhAke putra sahajapAlake anurodhase likhI gaI hai| zeSa kathA-grantha dhArmika bhAvanAse prerita hokara likhe haiM / nAmAnusAra kathAoMmeM vratoMkA svarUpAdi vaNita hai| harideva 'mayaNaparAjayacariu' ke racayitA haridevane nanthake AdimeM apanA paricaya diyA hai jisase yaha jJAta hotA hai, ki inake pitA kA nAma caMgadeva aura mAtAkA nAma citrA thA / inake do bar3e bhAI the-kikara aura kRSNa / kikara mahAguggavAn tathA kRSNa svabhAvataH nipuNa the / inake do choTe bhAI the, jinake nAma dvijavara aura rAghava the / kavine likhA hai caMgaravahu NaviryAjaNapayahu taha cittamahAsahiM paDhamu puttu kiMkara mahAgaNa / puNa boyau kaNhu huu jeNa laGgha sasahAu NiyapuNa / / hari tijjau kai jANi yai diyavaru rAghau vei / te lahayA jiNapaya dhurNAhaM pAvaha mANu malei / / 2 / / 218 : torthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa kuTumba kA paricaya nAgadevake saMskRta-madanaparAjayase bho prApta hotA hai| nAgadevane apanA madanaparAjaya haridevake isa apabhraza-madanaparAjayake AdhAra para ho likhA hai| ve caMgadevake vaMzameM sAtavIM pIr3homeM hue haiN| paricaya namna prakAra hai... yaH zuddhasomakulapavikAsanALa jAto'thinAM mugtaru(vi caMgadevaH / tannandano Tirasatkavi-nAgasiMhaH tasmAdbhiSagjanapati vi nAgadevaH ||saa tajjAvu bhI subhiSajAviha hemarAmau rAmAtpriyaMkara iti priyado'thinAM yaH / tajjazcikitsitamahAmbudhipAramAptaH shriimllugijjinpdaambujmttbhRnggH||3|| tajjo'haM nAgadevAkhyaH stokajJAnena saMyataH / lando'laMkArakAvyAni nAbhidhAnAni vemyaham // 4 // kathAprAkRtabandhena haridebena yA kRtaa| vakSye saMskRtabandhenaM bhavyAnAM dharmavRddhaye / / 5 / / arthAta pRthvopara pavitra somakUlarUpI kamalako vikasita karaneke liye sUryarUpa aura yAcakoMke lie kalpavRkSasvarUpa traMgadeva hue / inake putra hari hue, jo asatkavirUpI hastiyoMke lie siMha ye | unake puna vaidyarAja nAgadeva hue / nAgadevake hema aura rAma nAmake do putra hue aura ye donoM hI acche vaidya the / rAmake putra priyaMkara hue, jo yAcakoMke liA priya dAnI the| priyaMkarake putra malla mitta hae, jo cikitsAmahodadhike pAragAmI bidvAna tathA jinendra ke caraNakamaloMke matta bhramara the| unakA putra meM bhAgadeva haA, jo alpajJAnI hai aura chanda, alaMkAra, kAbya tathA zabdakozakA jAnakAra nahIM haiN| haridevana jisa kathAko prAkRta-bandhameM racA thA, use hI meM bhavyoMko dharmavRddhike hetu saMskRtameM likha rahA huuN| caMgadevakI vaMzAvalo nimnaprakAra prApta hoto hai caMgadeva kiMkara kRSNa harideva dvijapati rAghava nAgadeva (vadyarAja} (vaidyarAja) rAma (baMdyarAja) priyaMkara (dAnI) mallugita (baidyarAja) nAgadeva AcAryatulya vAvyakAra evaM lekhaka : 21. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa vaMzAvalose kavike jIvana-paricayakA bodha ho jAtA hai / para usake sthitikAlake sambandhameM kucha bhI jAnakArI prApta nahIM hotii| sthitikAla 'mayaNaparAjaya carija' kI kathAvastukA AdhAra zubhacandrakRta jJAnArNava hai aura paramparAnusAra subhacandrakA samaya bhojadevake samakAlIna mAnA jAtA hai / jJAnArNavako eka prAcIna pratti pATaNake zAstramaNDArameM vi0 saM0 1248kI likhI huI prApta huI hai / ataH jJAnArNavakA racanAkAla 9vIM zatIse 12vIM zatIke bIca siddha hotA hai| ataeba 'mayaNaparAjayarija'kI racanAkI pUrvAvadhi yahI mAnanI caahie| isasavA tinI hastalikhita digo AdhArapara kiyA jA sakatA hai| 'saskRtamadanaparAjayako eka pratikA lekhanakAla vi0 saM0 1573 haiM aura apabhraMza 'mayaNaparAjaya rauko eka prati vi0 saM0 1608 aura dUsarI vi. sa. 1654 ko hai / attaeva kavi haridevakA samaya nAgadevase chaThI por3hI pUrNa honeke kAraNa kama-se-kama 150 varSa pahala hAnA cAhie / isa prakAra nAgadevakA samaya 13vI-14vIM zatAbdI siddha hAtA hai| paM0 paramAnandajIne jayapurake tarApaMthI bar3e mandirake zAstrabhaNDArameM vi. saM0 1551 mArgazIrSa zuklA aSTamI guruvArako likhI huI pratikA nirdaza kiyA hai tathA AmerabhaMDArako prati vi0 saM0 1576 kI likhI huI batAI hai| aura unhoMne bhASA-zailI Adike AdhArapara haridevakA samaya 14vI zatAbdokA antima caraNa batAyA hai / ' DaoN. hIrAlAlajI jenane haridevakA samaya 12vIM zatIse 15vIM zatIke bIca mAnA hai| racanA kaviko eka hI racanA 'mayaNaparAjayArau' upalabdha hai| isa graMthameM do pariccheda haiN| prathama paricchedameM 37 aura dUsaremeM 81 isa prakAra kula 118 kar3avaka hai / yaha choTA-sA rUpaka khaNDakAvya hai / kavine isameM madanako jItanekA sarasa varNana kiyA hai| kAmadeva rAjA, bhoha maMtrI, ahaMkAra, ajJAna Adi senApatiyoMke sAtha bhAvanagarameM nivAsa karatA thA / cAritrapurake rAjA jina rAja usake zatru the, kyoMki ve mukti rUpI lakSmIse apanA vivAha karanA cAhate the| kAmadevane 1. jainagraMthaprazassisaMgraha, dvitIya bhAga, dillI, prastAvanA, pR0 114 1 2. mayaNaparAjayacariu, bhAratIyajJAnapITha kAzI, prastAvanA, pR0 61 / 220 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga-dveSa nAmake duta dvArA jinarAjake pAsa yaha sandeza bhejA ki Apa yA to mukti-kanyAse vivAha karanekA apanA vicAra chor3a deM aura apane jJAna, darzana, cAritrarUpa subhaToMko mujhe sauMpa deM; anyathA yuddha ke liye taiyAra ho jAe~ / jinarAjane kAmadevase yuddha karanA svIkAra kiyA aura antameM use parAjita kara zivaramaNIko prApta kiyA / isa prakAra isa rUpaka-kAvya meM kavine sarasa rUpameM indriyanigraha aura vikAroMko jItanekI ora saMketa kiyA hai| yahAM hama udAharaNArtha isa rUpaka kAvya meM rAga-dveSAdike yuddhakA varNana prastuta karate haiM rAya-rosa khama-damahaM mahAbhaha / Asava-baMdha guNahaM daha-laMpaDe / / cArittahaM sai bhiDiya asaM jama / Nijjara-guNahaM kamma kaya-ghaNa-tama || gArava tiNNi bhiDiya sivapaMthahaM / aNaya padhAiya Nayaha payatthahaM / / aNNa vi je jasu samuha paiTTA / te tamu sapala vi raNi AbhiThThA / / tahi avasari pucchiu ANaMdeM / siddhirUu saravadau jinnide|| amhahaM bala kAraNe ki Na / mayaraddhaya-seNNa ho saMtadrAu / / upamama-seDhiya-bhUmihi lagau / teM kajjeNa jiNesara bhggu|| evahiM khAiya-bhUmi cAvahi / parabala uccharaMtu bihaDAvahi // to paraNai-sahAva saMgUDha / mkhavaga-ser3hi jibala Amdana || mahAbhaTa rAga aura dveSa, kSamA aura damanase bhir3a gaye | dasa laMpaTa Asava aura bandha gaNoMsa yuddha karane lge| asaMyama cAritrase bhidd'aa| sadhana aMdhakAra utpanna karanevAle karma nirjarAgaNase yuddha karane lage / tIna gArava zivapaMthase bhir3a gaye aura anaya prazasta nayoM para daur3a pdd'e| anya subhaTa bhA jinake sammukha par3e ve saba unase raNameM Akara yuddha karane lage / isa avasara para jinendrane AnandapUrvaka siddhirUpa svarodaya jJAnIse pUchA ki hamArA cala kisa kAraNase naSTa huA aura makaradhvajake zaMnyase saMtrasta huA ? taba usa jJAnIne batalAyA ki he jinezvara tumhArA bala upazama-zreNokI bhUmi para jA lagA thA / isa kAraNa vaha bhagna huA | aba use kSAyika bhUmi para car3hAiye, jisase vaha Age bar3hatA huA zatrubalako naSTa kara sake / taba svabhAva pariNatise saMgUr3ha vaha jinabala kSapaka zreNI para ArUr3ha huaa| phira zreSTha rathoMke saMghaTanoMne, uttama ghor3oMke samUhoMne, gulagulAte hae hAthiyoMke byUhoMne evaM mahAbhaToMne dhvajArga ur3Ate hue sammukha bar3hakara apaneapane ghAta dikhlaaye| ___ isa varNanase spaSTa hai ki kavine saiddhAntika viSayoMko kAvyake rUpameM prastuta kiyA hai| paurANika tathyoMkI abhivyaMjanA bhI yathAsthAna kI gaI hai| dvitIya saMdhike 61, 62, 63 aura 64veM padyoMmeM kAmadevane apanI vyApakatAkA paricaya AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 221 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diyA hai aura batAyA hai ki mere prabhAva se brahmA, viSNu Adi sabhI deva prasta haiM, meM trilokavijayI huuN| prasaMgavaza gaNasthAna, batta, samiti, gupti, SaDAvazyaka, dhyAna AdikA bhI citraNa hotA gayA hai| haricanda dvitIya ina haricandakA vaMza agravAla thaa| inake pitAkA nAma jaMDU aura mAtAkA nAma bIlhA devI thaa| kavine 'aNathamiyakahA' kI racanA kI hai| isa kRtimeM racanAkAla nirdiSTa nahIM kiyA gayA hai; para pANDulipiparase yaha racanA 15vIM zatAbdIko pratIta hotI hai| kavine grathako antima prazasti meM apane vaMzakA paricaya diyA hai-- pAvija volhA jaMDa taNA jAeM, garubhattie sarasaihi pasAeM / ayagvAlabase paNaiM, maI hariyaMdeNa bhattiya jiNa paNadevi paDiu paddhaDiyA-chaMdeNa // 11 // yaha prati lagabhaga 300 varSa purAnI hai| ataeva zelI, bhASA, viSaya Adiko dRSTise kavikA samaya 15vIM zatAbdI prAya: nizcita hai / kavikI eka hI racanA 'aNayamiya kahA' upalabdha hai| graMthameM 16 kar3avaka haiM, jinameM rAtri bhojanase hAnevAlI hAniyoMkA varNana kiyA gayA hai| sUryAstake pazcAt rAtrimeM bhojana karanevAra sUkSma-jIvoMke saMcArase rakSA nahIM kara sakate / bahuta viSele kITANu bhojanake sAtha praviSTa ho nAnAprakArake roga utpanna karate haiN| ___ kavine tIrthakara vardhamAnako bahata ho sundara rUpa meM stuti kI hai aura anantara rAtri-bhojanake doSoMkA nirUpaNa kiyA hai / yaho stuti-sambandhI kucha paMktiyA~ prastuta kI jAtI haiM jaya caDDhamANa sivauri pahANa, tailoya-payAsaNa vimala-jANa / jaya sayala-surAsura-Namiya-pAya, jaya dhamma-payAsaNa vIyarAya / jaya sola-bhAra-dhura-dharaNa-dhavala, jaya kAma-kalaMka-vimukkaH amala / jaya iMdiya-maya-gala-bahaNa-vAha, jaya sayala-jIva-asaraNa snnaah| jaya moha-loha-macchara-viNAsa, jaya du-viTTha-kammaTaTha-NAsa / jaya ca udaha-mala-vajjiya-sarIra, jaya paMcamahaSvaya-dharaNa-dhIra / jaya jiNavara kevalaNANa-kiraNa, jaya daMsaNa-NANa-caritta-caraNa / kavi haricandakI anya racanAeM bhI honI cAhie / 222 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI yAnArtha-TTETTE Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ~ narasena yA naradeva kavi narasenakA anya nAma naradeva bhI milatA hai / kavine apane granthoMkI prazastiyoM meM nAmake atirikta kisI prakArakA paricaya nahIM diyA hai| 'siddha cakkakahA ke antameM likhA huA milatA hai siddhacakkavihi ratha paI, para yeNA bhaNaDa Niya-saniya / bhaviyaNa-jaNa-ANaMdayare, karivi jiNesara-mattie / / 2-36 / / dvitIya sandhike anta meM nimnalikhita puSpikA-vAkya prApta hotA hai "iya siddhacakkakahAe paDiNa-dhammattha-kAma-mokvAe mahArAya-caMpAhibasiripAladeva-mayaNAsundaridevi-carie paMDiya-siriNa raseNa-viraie ihaloya-paraloya-suha-phala-karAe rora-duha-dhora-koTTha-bAhi-bhavaNAsaNAe siripAla-NivvANa-gamaNo NAma vIo saMdhipariccheo smtto||" kavi narasena digambara sampradAyakA anuyAyI hai| usane zrIpAlakathA digambara-sampradAyake anusAra likhI hai | kavikI guruparamparA yA vaMzAvalI ke sambandhameM kucha bhI jJAta nahIM hotA hai / sthitikAla kavine apanI racanAoM meM racanAkAlakA nirdeza nahIM kiyA hai| "siddhacakkakahA kI sabase prAcIna prati jayapurake Amera-zAstra-bhaNDArameM vi0 saM0 1512kI upalabdha hoto hai| yadi isa pratilipikAlase sau-savAsau varSa pUrva bhI kavikA samaya mAnA jAya, to vi0 saM0kI 14vIM zatI siddha ho jAtA hai | kavi dhanapAla dvitIyane 'bAhubalI cariu meM naradevakA ullekha kiyA hai ___NavayAraNehu garadeva vuttu, kai asaga vihiu karaho carittu / __ 'bAhubalIcariu'kA racanAkAla vi0 saM0 1454 hai / ataeba naradeva yA bharasenakA samaya 14vIM zatI mAnA jA sakatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki raidhU aura narasenakI zrIpAlakathAke tulanAtmaka adhyayanase yaha jJAta ho jAtA hai ki narasenane apane isa granthako raidhake pahale likhA hai| ata: raidhuke pUrvavatI honese bhI narasenakA samaya 14vIM zatI anumAnita kiyA jA sakatA hai| racanAe~ narasenako 'siddhacakkakahA' aura 'vaDDhamAgakahA' athavA 'jipattivihANa AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 223 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA ye do racanAeM prApta hai / DaoNdevendrakumAra zAstrIne bhramavaza 'baDhamANakahA' aura 'jiNa rattivihANakAhA ko pRthak-pRthak mAna liyA hai / vastutaH ye donoM eka hI racanA haiM / Amera-bhaNDArakI pratimeM likhA hai iya jiNatavihANu payAsiu, jai jiNa-sAsaNa gaNahara bhAsiu | ghattA--sirijaraseNaho sAmiu sivapura, gAmija vaDDhamANa-titthaMkara / jA maggiu dei karuNa karei, reja subohiu garu / / uparyukta paktiyoMse yaha spaSTa hai ki vardhamAnakathA aura jinarAtrividhAnakathA donoM eka hI grantha haiN| jisa rAtri meM bhagavAna mahAvIrane avinAzI pada prApta kiyA, usI vratako kathA zivarAtrika samAna likhI gaI hai| isameM tIrthaMkara mahAvIrakA vartamAna jIvanavRtta bho aMkita hai| kaviko dUsarI racanA 'siddhacakkakahA' hai / siddhacanakathAmeM ujjayinI nagarake prajApAla rAjAkI choTI kanyA mainAsundarI aura campA nagarIka rAjA zrIpAlakA kathA aMkita hai| isa kathAko pUrva meM bhI ligvA jA cukA hai| narasenane do sandhiyoMmeM hI isa kathAko nibaddha kiyA hai / isa kathAgranthameM paurANika tathyoMkI samyaka yojanA kI gaI hai / ghaTanAe~ sakSipta haiM; para unameM svAbhAvikatA adhika pAI jAtI hai| AdhikArika kathAmeM pUrNa pravAha aura gatizIlatA hai| prAsaMgika kathAoMkA prAyaH abhAva hai; kintu ghaTanAoM aura vRttoMkI yojanAne mukhya kathAko gatizIla banAyA hai| vastu-viSaya aura saMghaTanAko dRSTi se alpakAya honepara bhI yaha saphala kathAkAvya hai / varNanoMkI marasatAne isa kathAkAvyako adhika rocaka banAyA hai| vivAhavarNana (1 / 14), yAtrAvarNama (1 / 24), samudrayAtrAvarNana (1 / 25), yuddhavarNana (26) aura yuddhayAtrAvarNana (2 / 22) Adike dvArA kavine bhAvoMko sazakta banAyA hai / saMvAda aura bhAvoMkI ramaNIyatA Adyanta vyApta hai| mAtAkA upadeza, sahasrakUTa caityAlayakI vandanA, siddhacakravatakA pAlana, vIradamanakA sAdhu honA, muniyoMse pUrvabhavoMkA vRttAnta sunanA tathA munidIkSA grahaNa kara tapasyA karanA Adi saMdarbhose nirvedakA saMcAra hotA hai| kavine isa kathAkAvyameM upamA, utprekSA, rUpaka, nidarzanA, anumAna Adi alaMkAroMkI yojanA bhI kI hai| isa prakAra yaha kAvya kavitvako dRSTise bhI sundara hai| 224 : tIrthaMkara mahAvIra aura na nako AcArya-paramparA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! mahIndu kavi mahondu yA mahIcandra illarAjake putra haiM / isase adhika inake paricaya ke sambandha meM kucha bhI prApta nahIM hotA hai| kavine 'saMtiNAhacariu' kI racanA ke antameM apane pitAkA nAmAMkana kiyA hai mo 'suNu buddhIsara varamahi duhuhara, illarAjasua gAkhiJjai / saNNANasua sAhAraNa dosINivAraNa varaNerahi dhArijjai // puSpikA vAkyase bhI ihalarAjakA putra prakaTa hotA hai| grantha- prazasti meM kavine yoginIpura (dillI) kA sAmAnya paricaya karAte hue kASThAsaMghake mAthuragaccha aura puSkaragaNake tIna bhaTTArakoM kA nAmollekha kiyA hai - yazaH kIrti, malayakAMti aura guNabhadrasUri isake pazcAt prayaMkA nirmANa karAne vAle sAdhAraNa nAmaka agravAlazrAvakake vaMzAdikA vistRta paricaya diyA hai / granthake pratyeka pariccheda ke prAraMbha meM eka-eka saMskRta-padya dvArA bhagavAna zAntinAthakA jayaghoSa karate hue sAdhAraNa ke liye zrI aura kIti mAdikI prArthanA ko gaI hai / bhaTTArakoMkI uparyukta paramparA aMkanase yaha dhvanita hotA hai ki hfa mahInduke guru kASThAsaMgha mAthuragaccha aura puSkaragaNake AcArya hI rahe haiM tathA kavikA sambandha bho ukta bhaTTAraka- paramparAke sAtha hai / sthitikAla I kavine isa graMthakA racanAkAla svayaM hI batalAyA hai / likhA hai-vikkamarAya varAya-kAlai / risi vasu-sara-bhuvi-akAlai / kati paDhama pakkhi paMcami- dinni| huDa paripuSNa vi uggatadda iNi / arthAt isa graMtha kI racanA vi0 saM0 1587 kAttika kRSNa paMcamI mugalabAdazAha bAbarake rAjyakAla meM samApta huI / itihAsa batalAtA hai ki bAbarane I0 san 1526kI pAnIpata kI lar3AI meM dillI ke bAdazAha ibrAhima lodIko parAjita aura divaMgatakara dillIkA rAjya zAsana prApta kiyA thaa| isake pazcAt usane AgarApara bhI adhikAra kara liyA | san 1530 I0 (vi0 saM0 1587) meM AgarA meM hI usakI mRtyu ho gaI / isase yaha vidita hotA hai ki bAbarake jIvanakAla meM hI 'santiNAhacariu' kI racanA samApta huI hai| ataeva kavikA sthitikAla 16vIM zatI siddha hotA hai / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 225 15 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavine isa granthameM apanese pUrvavartI akalaMka, pUjyapAda, nemicandra saiddhAntika, caturmukha, svayaMbhU, puSpadanta, yaza kItti, raidhU, guNabhadrasUri aura sahaNapAlakA smaraNa kiyA hai| raidhakA samaya vi0kI 15vIM zatIkA antima bhAga athavA 16vIM zatIkA prAraMbhika bhAga hai / ataeva kavikA samaya pUrva AcAryoMke smaraNase bhI siddha ho jAtA hai / likhA hai-- akalaMkasAmi siripAyapUya, iMdAi mahAkai aTuhUya / siriNemicaMda sitiyAI, siddhasasAra muNi Na vivi taaii| caumuhu-surya bhu-siripupphayaMtu, sarasai-NivAsu guNa-gaNa-mahaMtu / jasakittimuNIsara jasa-NihANu, paMDiya raighUkai guNa amANu / guNabhaddasUri guNabhadda ThANu, sirisahaNapAla bahubuddhi jANu / racanA kavi dvArA likhita 'saMtiNAhacarija'kI prati vi0 saM0 1588 phAlguNa kRSNA paMcamIko likhI huI upalabdha hai| prastuta graMthakI racanA yoginIpura (dillI) nivAsI agravAlakulabhUSaNa gargagotrIya sAha bhojarAjake pAMca putroMmeMse jJAnacandake putra sAdhAraNa thAvakakI preraNAse kI gaI hai| bhojarAma putra nAna khamacanda, zAlapanda, zrIcanda, rAjamalla aura raNamala batAye gaye haiN| saMthakI prazastimeM kavine sAdhAraNa zrAvakake baMzakA paricaya karAyA hai| batAyA hai ki usane hastinAgapurake yAtrArtha saMgha calAyA thA aura jinamaMdirakA nirmANa karAkara usakI pratiSThA bhI karAI thii| bhojarAjake putra jJAnacaMdakI patnI kA nAma 'saurAjahI', thA jo aneka guNoMse vibhUSita bhI | isake tIna putra hue, jinameM mAraMgasAha aura sAdhAraNa prasiddha haiN| sAraMgasAhUne sammedazikharakI yAtrA kI thii| isako patnIkA nAma tilokAhI' thA / dUsarA putra sAdhAraNa bar3A vidvAn aura gaNI thA / usane zatra jayako yAtrAkI thii| isakI patnIkA nAma 'sIcAhI' thaa| isake cAra putra hue-abhayacanda, mallidAsa, jitamalla aura sohilla | inakI patniyoM ke nAma cadaNahI, bhadAsahI, samado aura bhiikhnnhaa| ye cAge ho pativratA aura dhamaunaSThA zrI / isa prakAra kavine atha-racanAke prakakA paricaya prastuta kiyA hai| 'saMtiNahicariu' meM 16veM tIrthakara zAntinAtha cakravartIkA jIvanavRtta gumphita hai / kathA-vastu 13 paricchedoM meM vibhakta hai / padya-pramANa 5000ke lagabhaga hai / zAntinAtha cakravartI, kAmadeva aura dharmacakro the| kavine inakI pUrvabhavAvalIke sAtha vartamAna jIvanakA aMkana kiyA hai / cakravartana sabhI prakAraka vaibhavoMkA 226 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upabhoga kiyA aura SaTkhaNDabhUmiko apane adhIna kiyA / antameM indriyaviSayoMko duHkhada avagata kara deha-bhogoMse virakta ho digambara-dIkSA dhAraNa kara tapazcaraNa kiyaa| samAdhirUpI cakrase karmazatruoMko vinaSTakara dharmacakro bane / vividha dezoMmeM vihAra kara jagatko kalyANakA mArga batAyA aura aghAtiyA kramauko naSTa kara mokSa prApta kiyaa| vijayasiMha kavi vijayasiMhane ajitapurANakI prazastimeM apanA paricaya diyA hai| batAyA hai ki merupurameM merukItikA janma karamasiMha rAjAke yahAM huA thA, jo pacAyatIpuravAlavaMzake the| kavike pitAkA nAma dilhaNa aura mAtAkA nAma rAjamatI thA | kavine apanI guruparamparAkA nirdeza nahIM kiyA hai| sandhike puSpikA-vAkyase yaha prakaTa hai ki yaha graMtha devapAlane likhavAyA thA / ___"iya siriajiyaNAhatityayaradevamahApurANe dhammattha-kAma-mokkha-caupayatya pahANe sukaiNasirivijayasiMhabahaviraie mahAbhabva-kAmarAyasuya-siridevapAlavivahasiraseharobamie dAyAra-guNANa-kittaNaM puNo magaha-desAhibavaNNaNaM NAma paDhamoM saMdhIparicheo samatto n" / kavi vijayasiMhakI kavitA uccakoTikI nahIM hai / yadyapi unakA vyaktitva mahattvAkAMkSIkA hai, to bhI ve jIvana ke lie AsthA, caritra aura vivekako Avazyaka mAnate haiN| sthitikAla ___kavine ajitapurANako samApti vi0 saM0 1505 kAttikI pUrNimAke dina kI hai| isI saMvatkI likhI huI eka prati bhogAMvake zAstrabhaNDArameM pAI jAtI hai / isa pratikI lekhana-prazastimeM batAyA hai____ "saMvat 1505 varSe kAtika sudi pUrNamAso dine zrImUlasaMghe sarasvatIgacche balAtkAragaNe bhaTTArakazrIpazyanaMdidevastatpaTTa bhaTTArakazrIzubhacandradevaH tasya paTTe bhaTaTArakazrIjinacandradevaH tasyAmnAye zrIkhaMDelavAlAnvaye sakalagraMthArthapravINa paMDitakauDi: tasya putra: sakalakalAkuzala: paNDitachIta (ra) tatputraH niravadyazrAvakAcAradharaH paMDitajinadAsaH, paMDitakhetA tatputrapaMcANuvratapAlakaH paNDitakAmarAjastadbhAryA kamalathI tatputrAstrayaH paNDitajinadAsaH, paMDitaratanaH devapAla: eteSAM madhye paMDitadevapAlena idaM ajitanAthadevacaritaM likhApitaM nijajJAnAvaraNIyakarmakSayA), zubhamastu lekhakapAThakayoH / ' -jaina si0 bhA. bhA0 22, ki0 2 / AcArmatulya kASyakAra evaM lekhaka : 227 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataeva kavikA samaya vikramako 16vIM zatI hai| kavine isa granthako racanA mahAbhavya kAmarAjake putra paMDisa devapAlako preraNAse kI hai| batAyA hai ki vaNipura yA vaNikapura nAmake nagarameM khaNDelavAla vaMzameM kaDi (kaur3I) nAmake paMDita the| unake putrakA nAma chotu thA, jo bar3e dharmaniSTha aura AcAravAna the / ve zrAvakako 11 pratimAoMkA pAlana karate the| yahIpara lokamitra paMDita khetA thA / inhIMke prasiddha putra kAmarAja hue| kAmarAjakI patnIkA nAma kamalazrI thaa| inake tIna putra hue-jinadAsa, rayaNu aura devapAla / devapAlane vardhamAnakA eka caityAlaya banavAyA thA, jo uttuMga dhvajAoMse alaMkRta thaa| isI devapAlakI preraNAse ajitapuraNa likhA gayA hai| isa granthako prathama sandhi nayama kar3avakama jinasena, akalaMka, guNabhadra, gRddhapiccha, proSThila, lakSmaNa, zrIdhara aura caturmukhake nAma bhI Aye haiN| ___ isa granthameM kavine dvitIya tIrthakara ajisanAthakA jIvanapsa gumphita kiyA hai| isameM 10 sandhiyA~ haiN| pUrvabhavAvaloke pazcAta ajitanAtha tIrthakarake garbha janma, tapa, jJAna aura nirvANa kalyANakoMkA vivecana kiyA hai| prasaMgavaza loka, guNasthAna, zrAvakAcAra, zramaNAcAra, dravya aura guNoMkA bhI nirdeza kiyA gayA hai| kavi asavAla kavi asavAlakA baMza golArADa thaa| inake pitAkA nAma lakSmaNa thA / inhoMne apanI racanAmeM mUla saMgha balAtkAragaNa ke bAcArya prabhAcandra, pacanandi, zubhacandra aura dharmacandrakA ullekha kiyA hai, jisase yaha dhvanita hotA hai ki kavi inhIMko AmnAyakA thaa| kavine kUzAta deza meM sthita karahala nagara nivAsI sAhu soNigake anurodhase liyA hai| ye soNiga yaduvaMzameM utpanna hue the| ___ grantha-racanAke samaya karahalameM cauhAnavaMzI rAjA bhojarAyake putra saMsAracanda (pRthvIsiMha) kA rAjya thaa| unakI mAtAkA nAma nAikkadevI thaa| yaduvaMzo amarasiMha bhoja rAjake maMtrI the, jo jainadharma ke anuyAyI the / inake cAra bhAI aura bhI the, jinake nAma karamasiMha, samarasiMha, nakSatrasiMha aura lakSmaNasiMha the| amarasiMhakI patnIkA nAma kamalazrI thaa| isake tona putra hue-nandana, soNiga aura loNA sAhU / loNA sAhU jinayAtrA, pratiSThA AdimeM udAratApUrvaka dhana vyaya karate the| mallinAthacaritake kartA kavi hallakI prazaMsA bhI asavAla kavine kI hai| loNA sAhUke anurodhase hI kavi asavAlane 'pAsaNAhariu'ko racanA apane 228 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyeSTha bhrAtA soNigake liye karAI thii| sandhi-vAkyameM bhI ukta kathanako puSTi hoto hai| ___ "iya pAsaNAharie AyamasAre suvaggacahurie buhaasavAlaviraie saMghAhipasoNigassa kapaNAharaNasiripAsaNAhaNivvANagamaNo NAma terahamo pariccheo smmto|" sthitikAla kavine 'pAsaNAhavAra ko prazastimeM isa pranyakA racanAphAla kita kiyA hai igavIraho NivuI kuccharAI, sattarisa? causayavattharAI / pacchaI siriNiyavikkamagayAI, euNasIdIsahu~ caudahasayAI / bhAdava-tama-eyArasi muNehu, parisikke pUriu gaMthu eh| paMcAhiyavIsasayAI suttu, sahasaI cayAri maDAhiM juttu / arthAt vi0 saM0 1479 bhAdrapada kRSNA ekAdazIko yaha grantha samApta huaa| grantha likhane meM kaviko eka varSa lagA thA / prazastimeM vi0 saM0 1471 bhojarAjake rAjyameM sampanna honevAle pratiThotsavakA bhI varNana AyA hai| isa utsava meM ratnamayI jinabimboMko pratiSThA kI gaI thii| prazastimeM jisa rAjavaMzakA ullekha kiyA hai usakA astitva bhI vi0 saM0 kI 15vIM zatAbdImeM upalabdha hotA hai| ataeva kavikA samaya vikramakI 15 vIM zatAbdI hai| kaviko eka hI racanA 'pAsaNAhacarita' upalabdha hai| isameM 23veM tIrthakara pArzvanAthakA jIvana-carita akita hai / kathAvastu 13 sandhiyoMmeM vibhakta hai| kavine isa kAvyameM marubhati aura kamaThake jIvana kA sundara akana kiyA hai| sadAcAra aura atyAcArakI kahAnI prastuta kI hai| pratyeka janma meM marubhUtikA jova kamaThake jIvake vidveSakA zikAra hotA hai / va.maThakA jIva marubhasike jIvake samAna hI isa loka meM utpanna hotA hai, kintu apane duSkRtyaka kAraNa tiryaJcama janma grahaNakara narakavAsa bhogatA hai| use chaThaveM bhava meM pUnaH manuSya-yonikI prApti hoto hai / isa prakAra marubhUti aura kamaThakA bara-virodha 10 janmoM taka calatA hai| 10 veM bhavameM marubhUtikA joca pArzvanAthaka rUpameM janma grahaNa karatA hai| pArva janmake pazcAt apane bala, pauruSa evaM buddhikA paricaya dete haiN| aura 30 varSako Ayu pUrNa honepara mAgha zuklA ekAdazAkA dIkSA grahaNa karate haiN| the tapazcaraNa kara kevalajJAna lAbha karate haiM aura sammeda AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 229 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikharapara nirvANa-lAbha karate haiM / kavine prasaMgavaza samyaktva, zrAvakadharma, munidharma, karmasiddhAnta aura lokake svarUpakA vivecana bhI kiyA hai / kavitA sAdhAraNa hai aura bhASA loka bhASAke nikaTa hai| ___ isa parisa-granthameM kavine dhAma, magara nIra prakRtiko vivaraNAlA citraNa kiyA hai| nara-nAriyoMke citraNameM paramparAyukta upamAnoMkA vyavahAra kiyA gayA hai| balha yA bUcirAja kavi balha yA bUcirAja mUlasaMghake bhaTTAraka papanandiko paramparAmeM hue hai| ye rAjasthAnake nivAsI the| samyaktvakaumudInAmaka graMtha unheM campAvatI (cATasu)meM bheMTa kiyA gayA thaa| bUcirAja acche kavi the aura paThana-pAThana AdimeM inakA samaya vyatIta hotA thaa| kavitvakI zakti prApta hai| kavi apabhraMza aura loka-bhASAoMkA acchA jAnakAra hai| sthitikAla kavine apanI katipaya racanAoM meM racanAkAlakA nirdeza kiyA hai / unhAna 'mayaNajujjha'ko samApti vi0 1589ma kI hai| 'santoSatilaka jayamAla' nAmaka grantha kI racanA vi0 saM0 1591meM kI gaI hai| ataeva racanAoMparase kAMvakA samaya vikrama saM0 kI 16vIM zatIkA uttarArddha AtA hai / bhASA, zailI evaM varNya viSayako dRSTise bhI isa kavikA samaya vikramako 16vIM zatI pratIta hotA hai| racanAe~ kavi AcAra-nIti aura adhyAtmakA premI hai / ataeva usane ina viSayoMse sambaddha nimnalikhita racanAe~ likhI haiM-- 1. mayaNajujjha (madanayuddha), 2. santoSatilakajayamAla, 3. cetanapudgaladhamAla, 4. daMDANAgIta, 5. bhuvanakottigIta, 6. neminAthavasanta aura 7. neminAthabArahamAsA / 'mayagajujha' rUpaka-kAvya hai| isakI racanAkA mukhya uddezya manovikAroM para vijaya prApta karanA hai| isa kAvyameM 159 padya haiM, jinameM AdinAtha tIrthakarakA madanake sAtha yuddha dikhalAkara unakI vijaya basalAI gaI hai| 230 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AvAyaM-paramparA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I vasantaRtu kAmotpAdaka hai| usake Agamana ke sAtha prakRtimeM cAroM ora surabhita malayAnila pravAhita hone aura prakRti naI vadhUke samAna iTha AhlAdaka vAtAvaraNa vyApta ho jAtA hai| lagatA hai, koyalakI krUja sunAI par3atI hai lAtI huI dRSTigocara hotI hai / isI suhAvane samayameM tIrthaMkara RSabhadeva dhyAnasya the / kAmadevane jaba unheM zAnta mudrAmeM nimagna dekhA, to vaha kupita hokara apane sahAyakoM ke sAtha RSabhadevapara AkramaNa karane lagA / kAmake sAtha krodha, mada, mAyA, lobha, moha, rAga-dveSa aura aviveka Adi senAniyoMne bhI apane-apane parAkramako dikhalAyA / para RSabhadevapara unakA kucha bhI prabhAva nahIM pdd'aa| unake saMyama, tyAga, zIla aura dhyAnake samakSa madanako parAsta honA pdd'aa| kavine yuddhakA sajIva varNana nimnalikhita paMktiyoM meM kiyA hai cadiu kopi kaMda appu bali adara na mannai / kuMdai kurale tase haMse sanvaha avagannaI | tANi kusuma kovaMDu bhaviya saMghaha dalu milliu / mohu vahiDa tahagavi tAsu blu khiNamadi pilli / kavi vallaha jainu jaMgama aTalu sAsu sari avaru na kareM kucha / asi jhANi Niu zrI AdijiNa, gayo mayaNu dahavajahoi // kaviko dUsarI racanA saMtoSa tilakajayamAla hai / yaha bhI rUpaka kAvya hai / isameM santoSadvArA lobhapara vijaya prApta karanekA varNana AyA hai / kAvyakA nAyaka santoSa hai aura pratinAyaka lAbha lobha pravRttimAgakA pathika hai aura santoSa nivRttimArgakA / lobhake senAnI asatya, mAna, mAyA, krodha, moha, kalaha, vyasana, kuzIla, kumati aura mithyAcarita Adi haiN| santoSake sahAyaka zIla, sadAcAra, sudharma, samyaktva, viveka, samyak cAritra, vaMzagya, tapa, karuNA, kSamA aura saMyama Adi haiN| kavine yaha kAvya 131 padyoMmeM racA hai| lobha aura santoSake parikara kA prastuta karate hue likhA hai paricaya lobha Apau jhUThu paradhAnu maMta-taMta khiNi kIyau / mAnu moha aru dohu mohu iku yuddhau kIyau / mAyA kalaha kaleSu thApu, saMtApa chadma dukha kamma mithyA Acarau Ai addhamma kiu pakhu kuvisana kusIla kumatu juDiu rAga doSa Airu lahiu / appaNau sayanu bala dekhikari, lohurAu taba gah gahiu // AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 231 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santoSa bAiyo solu suSampu samakitu gyAna cArita saMcaro, vairAgu tapa karuNA mahAvrata khiyA citi saMjaya thiro / ajjau sumaiu mutti upasamu dhammu so AkiciNo, ina meli dalu santoSarAjA lobha siva maMDaka raNo // cetamapudgala basAla isakA dUsarA nAma adhyAtma ghamAla bhI hai / yaha bhI eka rUpaka kAvya hai / kula 136 padma haiN| isameM pudgalako saMgatise hone vAlI cetana-vikRta pariNatikA acchA varNana kiyA hai| cetana aura pudgala kA bahuta hI rocaka saMvAda AyA hai / kavi kI kavitAkA namUnA nimna prakAra haijiu sasi maMDaNU rayaNikA dinakA maMuNu tima cetanakA maMDaNA, yahU pudgala tU X suhu, jatanu karaM taMbaDI, tiva tiva X koi kalevaru vasi jiu jiu vAce X bhANu / jAMNu // X tihi jAi / ati karavAi // x X kAyAkI nindA karai, Apu na dekhai joi | jiu jiu bhIjaha kAMvalI, tiu tiu bhArI hoi / / " TaMDANAgIta - yaha upadezAtmaka racanA hai| isakA mukhya uddezya saMsAra ke svarUpakA citraNa kara usake duHkhoMse unmukta karanA hai| yaha mohI prANI anAdikAla se svarUpako bhUlakara parameM apanI kalpanA karatA A rahA hai / isI kAraNa usakA paravastuoMse adhika rAga ho gayA hai / kavine antima padameM AtmAko sambodhana kara Atmasiddhi karanekA saMketa kiyA hai| kavikI yaha racanA bar3I hI sarala aura manohara hai / bhuvanako tigIta - isameM pA~ca padya haiM, jinameM bhaTTAraka bhuvanakItike guNoMkI prazaMsA kI gaI hai| bhuvanakIti aTThAisa mUlaguNa aura 13 prakArake cAritrakA pAlana karate hue moharUpI mahAbhaTako lAina karanevAle the / kavine isa kRti meM inhIM guNoMkA varNana kiyA hai| neminAtha vasanta - isameM 23 padya haiM / vasanta RtukA rocaka varNana karaneke 1. anekAndra varSa 16, kiraNa 6, 1964 pharavarI 10 254 - 256 / J 232 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako bAcArya-paramparA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F i ! anantara neminAthakA akAraNa pazuoMko ghirA huA dekhakara aura sArathI se atithiyoMke lie varSakI bAta sunakara virakta ho raivantagiri para jAnA varNita hai / rAjamatIkA viraha aura usakA tapasvinIke rUpameM Atma-sAdhanA karandA bhI hai valha viyakkhaNu sakhIya baMSaNa | mUla saMgha mukha maMDiyA padmanaMdi supasAi, bahi basaMtu ju gAvahi so sakhi raliya karAi // neminAthavArahamAsA - 12 mahInoMmeM rAjomatine apane udgAroMko vyakta kiyA hai / caitra, vaizAkha, jyeSTha ASAr3ha Adi mAsa apanI vibhinna prakArako vizeSatAoM aura prAkRtika sauMdarya ke kAraNa rAjImatiko udvelita karate haiM aura vaha neminAthako sambodhita kara apane bhAvoMko vyakta karatI hai| kRti sarasa aura mArmika hai / kavi zAha ThAkura kavi zAha ThAkurane 'saMtiNAhacarita' kI prazasti meM apanA paricaya diyA hai / apanI guruparamparAmeM batAyA hai ki bhaTTAraka pacanandikI AmnAyameM hone vAle bhaTTAraka vizAlakIrtike ve ziSya the| mUlasaMgha nandyAmnAya, sarasvatIgaccha, balAtkAragaNake vidvAna the| kavine bhaTTAraka padmanandi, zubhacandradeva, jinacandra, prabhAcandra, candrakIti, ratnakIrti, bhuvanakIti, vizAlakItti, lakSmIcandra, sahasrakIrti, nemicandra, AryikA anantazrI aura dAmADAlobAIkA nAmollekha kiyA hai / kavine yahA~ do paramparAke bhaTTArakoM kA ullekha kiyA hai-ajamerapaTTa aura AmerapaTa | bhaTTAraka vizAlakIrti ajamera-zAkhAke vidvAna the aura ve bhaTTAraka candrakIrttike paTTadhara the / vizAlakIti nAmake aneka vidvAn hue haiN| "siri padmanandi bhaTTArakeNa paDhachu sutAsu subhacandadeva / jiNacaMda bhaTTAraka subhagaseya / siri pahAcaMda pApATi sumati / paribhaNahu bhaTTAraka caMdakitti / tahU vAraha kiya sukahA-baMdhu / susahAvakaraNa jaNi jema baMdhu / AcAri ri huu rayaNakiti / tahu sosu bhalo jaga bhuvaNakiti / X X X X dikkhA - sikkhA-guNa-gaddaNasAra / sirivizAla katti vidyA- apAra | tahu sikhi hUvau lakSmI sucaMda bhavi bohaNa sohaNa bhuvarNamadhu / AcAryasya kAvyakAra evaM lekhaka : 233 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tA sisnu subhaga jagi sahasakitti / nemicaMda hubo sAsani suyatti / ajjikA annatisiri le padesi / dAbhADAlIvAI bisesi / " kavike pitAmahakA nAma sAha solhA aura pitAkA nAma khetA thaa| jAti khaMDelavAla aura gotra loDiyA thaa| yaha lovAiNipurake nivAsI the| isa nagarameM candraprabha nAmakA vizAla jinAlaya thA / inake do putra the-dharmadAsa aura govindadAsa / inameM dharmadAsa bahuta hI suyogya aura gRhabhAra vahana karane vAlA thA / usako buddhi jainadharma meM vizeSa rasa letI thii| kavi deva-zAstra-gurukA bhakta aura vidyA-vinodI thaa| vidvAnoMke prati usakA vizeSa prema thaa| kavine likhA hai "khaMDelavAla sAlhA pasaMsi / lohADiu khettAttaNi susaMsi / ThAkurasI sukavi NAmeNa sAha, paMDitajana prIti vahaI uchAha / taha putta payaDa jagi jasu maIya, mAnisAloya mahi mNddliiy| guruyaNa subhaTa goviMdadAsa, jigama juddhiI dhagadaH / gaMdahu luvANipura loNaviMda, gaMdahu jiNa sAsaNa jagi jinnidu| caMdappahu jinamaMdira vizAla, gaMdaha pAti maMDala saamisaal|" prazastise avagata hotA hai ki kavikA vaMza rAjamAnya rahA hai| kavine vizAlakItiko apanA guru batAyA hai| para vizAlakIti nAmake kaI bhaTTAraka hae haiM / ataH yaha nizcaya kara sakanA kaThina hai ki kauna vizAlakotti inake guru the| eka vizAlakotti ve haiM, jinakA ullekha bhaTTAraka zubhacandrakI guruvilImeM 80veM nambarapara AyA hai aura jo vasantakottike ziSya aura zubhakAttike garu the| dasare vizAlakatti ve haiM, jo bhaTAraka padmanandike paTTadhara the, jinake dvArA vi0 saM0 1470meM mUrtiyoM ko pratiSThA huI thii| tIsare vizAlakItti ve haiM, jinakA ullekha nAgauraphe bhaTTArakoMkI nAmAvalImeM AyA hai, jo dharmakIttike paTTadhara the, jinakA paTTAbhiSeka vi0 saM0 1601meM huA thaa| 'mahApurANakalikA meM bhI kavine apaneko vizAlakIttikA ziSya kahA hai aura nemicandrakA bhI AdarapUrvaka smaraNa kiyA hai| ataeva upalabdha sAmagroke AdhArapara itanA hI kahA jA sakatA hai ki kavi zAha ThAkUra khaMDelavAla vaMzameM utpanna hue the aura inake dAdAkA nAma sohA aura pitAkA nAma khettA thaa| inake gurukA nAma vizAlakotti thA / sthitikAla kaviko do racanAe~ upalabdha haiM-1. saMtiNAvarita aura 2. mahApurANakalikA | saMtikAriukI racanA vi0 saM0 1652 bhAdrapada zuklA paMcamoke 234 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. . dina cakattAzake jalAluddIna akabara bAdazAhake zAsanakAlameM pUrNa huI thI / usa samaya DhUMDhAhAla dezake kacchapavaMzI rAjA mAnasiMhakA rAjya vartamAna thaa| mAnasiMhako rAjadhAnI usa samaya ambAvatI yA Amera tho|| __ kavikI dUsarI racanA vi0 saM0 1650 meM mAnasiMhake zAsanameM hI samApta huI thI / ataeva kavikA samaya vi0 saM0 ko 17vIM zatAbdI nirNIta hai | racanAe~ kaviko do racanAeM upalabdha haiM-saMtiNAhariu aura mhaapuraannklikaa| saMtiNAhacariumeM 5 sandhiyA~ haiM aura 16ve tIrthakara zAntinAthakA jIvanavRtta varNita hai| zAntinAtha kAmadeva, cakravartI aura tIrthakara ina tInoM padoMko alaMkRta karate the| yaha carita grantha varNanAtmaka zelomaM likhA gayA hai / bhASA sarasa aura sarala hai| mahApurANakAlakAmeM 27 sandhiyoM haiM, jinameM 63 zalAkApuruSoMko gauravagAthA gumphisa hai| isameM tIrthaMkara RSabhadevakA carita to vistArake sAtha aMkita kiyA gayA hai / bharata, bAhubalI, jayakumAra Adike itivRtta bhI vistArapUrvaka diye gaye haiM 1 zeSa mahApuruSoMke jIvanavRtta saMkSepameM hI Aye haiM / 23 tIrthakara, 11 cakravartI, 9 nArAyaNa, 9 balabhadra aura 9 pratinArAyaNoMke nAma, janmagrAma, mAtA-pitA, rAjyakAla, tapazcaraNa AdikA saMkSepameM varNana AyA hai| isaprakAra kavine apane isa purANameM zalAkApuruSoMkA jIvanavRtta nirUpita kiyA hai| mANikyarAja 16 vIM zatAbdIke apabhraMzakAvya-nirmAtAoMmeM mANikya rAjakA mahattvapUrNa sthAna hai| ye buhasUrA--(budhasUrA) ke putra the / jAyasa athavA jayasavAlakularUpI kamaloMko praphullita karaneke lie sUrya the / inakI mAtAkA nAma dovAdevI thaa| 'NAyakumAracariu'ko prazastimeM kavine apanA paricaya nimna prakAra diyA hai tahi Nivasai paMDiu satyakhaNi, sirijayasavAlakulakamalasaraNi / ikkhAkuvaMsa-mahiyavali-variTTha, bahasurA-gaMdaNu suyariTchu / uppaNNAu dIyA-uyarikhANu, buha mANikurAye buihimANu | kavi mANikyarAjane amarasena-caritameM apanI guruparamparAkA nirdeza karate hue likhA hai AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 235 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "tava-teya-NiyattaNa kiyau khINa, sirikhemakitti paTTahi pavINa / sirihemakitti ji ya u vAmu, tahuM paTTavi kumara vi seNa NAm / / jiggathu dayAla u jai variTa , ji kahiu jigAgamabheu suTu / taha paTTi viThiu buhapahANu, sigihemacaMdu maya-timira-bhANu / taM paTTi dhuraMdhara vayapANu, vara pomaNaMdi jo tavaha khINu / taM paNavivi NiyagurusolakhANi, NiggaMthu dayAlau abhiyavANi / ' arthAt kSemakItti, hemakItti, kumArasena, hemacandra aura padmanandi AcArya hue| prastuta padmanandi tapasvI, zIlako khAna, nitha, dayAlu aura amRtavANI the| ye pacanandi hI mANikya rAjake guru the| ___ amarasenapranthako antima prazastimeM pasanandike eka aura ziSyakA ullekha AyA hai, jisakA nAma devanandi hai| ye devanandi zrAvakako ekAdaza pratimAoMke pAlana karanevAle rAga-dveSa-mada-mohake vinAzaka, zubhadhyAnameM anurakta aura upazamabhAvI the / isa granthakA praNayana rohatakake pAzvanAtha mandira meM huA hai| kavi mANikyarAja apabhraMzake labdhapratiSTha kavi haiM aura inakA vyaktitva sabhI dRSTiyoMse mahanIya hai| sthitikAla kavine amarasenacaritakI racanA vi0 saM0 1576 caitra zuklA paMcamI zanivAra aura kRttikA nakSatra meM pUrNa kI hai| granthako prazastimeM ubata racanAkAlakA vivaraNa aMkita milatA hai "vikkamarAyahu vavagaI kAlaI, lasu muNIsa visara aMkAlaI / dharaNi aMka sahu caita vimANe, saNivAreM suya paMcami-divaseM / kittiya pakkhattai suhAe~, huu uppaNNau suttu suhajoe~ / " amarasenacaritake likhaneke eka varSa pazcAt arthAt vi0 saM0 1577 ko likhI huI prati upalabdha hai| yaha prati kAttika kRSNA caturthI ravivArake dina kurujAMgala dezake suvarNapatha (sunapata) nagarameM kASThAsaMgha mAthu ganvaya puSkaragaNake bhaTTAraka guNabhadrako AmbhAyamaM ukta nagarake nivAsI agravAlavazoya bhoyala gotrI sAhU chalhUke putra sAhU ghATUke dvArA likhI gii| dUsarI racanA nAgakumAracaritakA praNayana vikrama saMvat 1579 meM phAlguNa zuklA navamIke dina huA hai| isa granthama sAhU jagasIke putra sAhUToDaramalakI bahuta prazaMsA kI gaI hai| use karNa ke samAna dAnI, vidvajjanoMkA 236 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampoSaka, rUpa-lAvapyase yukta aura vivekI batAyA hai| nAgakumAracaritako racaneko preraNA kaviko inhIM ToDaramalase prApta huI thii| ata: isa racanAko pUrNakara jaba sAha ToDaramalake hAthameM ise diyA gayA, to usane ise apane sirapara car3hApA aura kavi mANikarAjakA khUba sarakAra kiyA ] aura use vastrAbhUSaNa bheMTa kiye| uparyukta grantharacanA-kAloMse yaha spaSTa hai ki kavikA samaya vi0 ko 16 vIM zatI hai| racanAeM ___ amarasena carita-isa carita-grantha meM muni amarasenakA jovanavRtta aMkita hai| kathAvastu 7 sandhiyoMmeM vibhakta hai| granthako pANDulipi Amera-zAstra. bhaNDAra jayapurameM upalabdha hai| dUsarI kRti nAgakumAracarita hai / isameM puNyapuruSa nAgakumArakI kathA varNita hai| kathAvastu 9 sandhiyoM meM vibhakta hai tathA graMthapramANa 3300 zloka hai / mANikyarAjane amarasenacAra nAmaka kAvyameM gvAliyara nagarakA varNana kiyA hai| isa varNanakA anusaraNa mahAkavi raidhUke gvAliyaranagara-varNanase kiyA gayA hai| yahA~ udAharaNArtha radha viracita pAsaNAhacariu aura amara. senacariukI paMktiyA~ tulanAhetu prastuta kI jA rahI haiM mahinIDhi pahANa NaM giriraNau~, suraha vi maNi vibhau jaNiu~ / kar3asIsahi maMDija NaM ihu paMDiu, gopAyalu NAmeM maNiu~ / -raidhUkRta pAsaNAhacariu zarA15-16 mahobIDhi pahANau~ guNa-bariDhu, suraha~ vi maNi vimara jaNai suThu / varatiNNisAlamaMDiu pavitu, gaMdaha paMDiu surapArapattu / / -amarasenariu 1 / 31-18 kavi mANikarAjakI bhASA-zailI puSTa hai tathA carita-kAvyocita sabhI gaNa pAye jAte haiN| kavi mANikacanda DaoN. devendrakumAra zAstrIne bharasapurake jainazAstra bhaNDArase kavi mANikacandako 'sattavasaNakahA' ko prati prApta kI haiN| isa kathAgranyake racayitA 1. bhavisayattakahA tathA apabhra dhAkadhAkAvya, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, pu0 326 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 237 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayasavAlakulotpanna kavi mANikacanda haiN| isa kathAkI racanA ToDarasAhUke putra RSabhadAsake hetu huI hai| kavi malayakotti bhaTTArakake vaMzameM utpanna huyA thA / ye malayakIti yaza kIttike paTTaghara the / ___ graMthakA racanAkAla vi0 saM0 1634 hai|' ataH kavikA samaya 17vIM zatI nizcita hai| 'sattavasaNakahA-isameM saptavyasanoMko sAta kathAeM nibaddha haiM / kathA graMtha sAta sandhiyoMmeM vibhakta hai | yaha prabandha zailImeM likhA gayA hai| kathAmeM vastuvarNanoMkA Adhikya nahIM hai / kathA sIdhe aura sarala rUpameM calatI hai| saMvAdayojanA bar3I madhura hai| bhASA sarala aura spaSTa hai / yuddha-varNana vistRta rUpamai milatA hai / yahA~ udAharaNArtha kucha paMktiyA~ prastuta haiM sA uhaya vAlahi saMgAmu jAu, bhaDa bhaDahi rahahu bhiDiu tAu / gau gahi puNu hala hayahi vaga, khaNa khaNa karata karivAra aggu / varahi samaraMgaNa vANapati, NAvai dhArAhara dhaNahu jutti / raNabhUmeM bhauhima bhaDu Niruddha, gau gayahi turiu turaehi kuddha / (7.24) isa kathAkAvyameM kRSNa aura jarAsaMghakA yuddha, nemIzvarakA vivAha dyUtakrIr3A AdikA varNana AyA hai| ina varNanoMse yaha spaSTa hai ki yaha eka kathA kAvyAtmaka saMgraha hai, jisameM 7 vyasanoMphI kathAeM alaga-alaga kAvyAtmaka rUpameM likhI gaI haiN| isameM lokoktiyoM aura dezI zabdoMkI bhI pracuratA hai| bhagavatIdAsa bhagavatIdAsa bhaTTAraka gaNacandra ke paTTadhara bhaTTAraka sakalacandrake praziSya aura mahIndrasenake ziSya the| mahIndrasena dillIkI bhaTTArakIya gaddoke paTTadhara the| paMDita bhagavatIdAsane apane garu mahIndrasenakA bar3e Adarake sAtha smaraNa kiyA hai / yaha bar3hiyA, jilA ambAlAke nivAsI the| inake pitAkA nAma kisanadAsa thA / inakI jAti agravAla aura gotra baMsala thaa| kahA jAtA hai ki caturtha vayameM inhoMne munivrata dhAraNa kara liyA thaa| kavi bhagavatIdAsa saMskRta, apabhraMza aura hindI bhASAke acche kavi aura vidvAna the| ye bar3hiyAse yoginIpura (dillii| Akara basa gaye the| usa samaya dillImeM akabara bAdazAhake putra jahA~gIrakA rAjya thaa| dilloke motIbAjAra1, aha solaha saha cautIsa eNa, caitahu ujjala-papakheM suheNa / AivavAra tihi paMcamIhi, ihu gaMdhU samaraNa hau vihIhi / 7-32 / 238 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 1 meM bhagavAn pArzvanAthakA mandira thA / isI maMdira meM Akara bhagavasIdAsa nivAsa karate the / sthitikAla afar apanI adhikAMza racanAeM jagIrake rAjyakAla meM likhI hai| jahAMgIrakA rAjya I0 san 1605 - 1628 I0 taka rahA hai / avaziSTa racanAe~ zAhajahAMke rAjya meM I0 san 1628 - 1658 meM likhI gaI haiN| katipaya racanAoM meM kacine unake lekhanakAlakA ullekha kiyA hai / 'cUnar3I' racanA vi0 saM0 1680 meM samApta huI hai / anya 19 racanAe~ bhI saMbhavataH saM0 1680 yA isake pUrva likhI jA cukI thiiN| 'bRhat sItA satu' kI racanA vi0 saM0 1684 aura 'laghu sItAsatu' ko racanA vi0 saM0 1687meM kI hai / kavine apabhraMza bhASAkA 'mRgAMkalekhAcarita' vi0 saM0 1700 mArgazIrSa zuklA paMcamI somavArake dina pUrA kiyA hai| likhA hai sagadaha saMvadatIha tahA, vikkamarAya mahappae / agaNa - siya paMcami soma-diNe, puNNa Thiyau aviyappae / ataeva kavi bhagavatIdAsakA samaya 17vIM zatIkA uttarArddha aura aThArahavIM zatIkA pUrvA sunizcita hai| kaviko sabhI racanAeM 17vIM zatImeM sampanna huI haiM / Re kavi paM0 bhagavatIdAsane aprabhraMza aura hiMdI meM pracura parimANameM racanAe likhI hai / unakI upalabdha racanAoMkA ullekha nimna prakAra hai 1. DhaMDaNArAsa -- yaha rUpaka kAvya hai| isameM basAyA gayA hai ki eka catura prANI apane-apane darzana, jJAna, cAritrAdi guNoMko chor3akara ajJAnI bana gayA aura moha - mithyAtvameM par3akara nirantara paravaza huA caturgatirUpa saMsAra meM bhramaNa karatA hai / ataH kavi sambodhana karatA huA kahatA hai dharma- sukala ghari dhyAnu anUpama, lahi niju kevalanANA ve / jaMmpati dAsa bhagavatI pAvahU, sAsau suhU nivvANA de / / 2. AdityarAsa -- isameM bIsa padya haiM / 3. pakhavADArAsa -- 22 padya haiM / pandraha tithiyoMmeM vidheya karttavyapara prakAza DAlA gayA hai / 4. dazalakSaNarAsa - 34 padya haiM aura uttamakSamAdi daza dharmokA svarUpa batalAyA gayA hai / daza dharmIko avagata karane ke lie yaha racanA upAdeya hai / 5. khiNDI rAsa - 40 padya haiN| isameM bhAvanAoMko udAtta banAne para jora diyA hai| AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 239 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. samAdhirAsa- isameM sAdhu-samAdhikA citraNa AyA hai| 7. jogArAma-38 padya haiM / bhramavaza sAMsArameM bhramaNa karanevAle jIvako bhrama tyAga atAndriya sukha-prAptike hetu prayatnazIla rahane ke lie saMketa kiyA hai| perabahu ho tuma peravaha bhAI, jogI jagamahi soI / ghaTa-ghaTa-antari vasaI cidAnaMdu, alakhu na lakhie koI / / bhavavana bhUla rahyo bhramirAvala, sivapura-sugha visarAI / parama atIndriya ziva-sukha tajikara, viSayani rahiu bhulAI // 8. manakarahArAma-25 padya haiN| isa rUpaka kAvyameM manakarahAke caurAsI lAkha yoniyoM meM bhramaNa karane aura janma-maraNake asahya dU:kha uThAnekA varNana kiyA hai aura batAyA hai ki ratnatraya dvArA hI jIva janma-maraNake duHkhoMse mukta ho zivapurI prApta karatA hai / rUpakako pUrNatayA spaSTa kiyA gayA hai| 9. rohita -4 para haiM : 10. catura banajArA---35 padya haiM / yaha bhI rUpaka kAvya hai| 11. dvAdazAnuprakSA...12 padyoMmeM dvAdaza bhAvanAoMkA nirUpaNa kiyA hai| 12. sugandhadazamIkathA-51 padyoMmeM sugandhadazamogratake pAlana karanekA phala nirUpita kiyA gayA hai| 13. AdityavArakathA-ravivArake vratAnuSThAnakI racanA kI gayo hai| 14. anathamokathA--26 padyoMmeM rAtribhojanake doSoMpara prakAza DAlA gayA hai aura usake tyAgakI mahattA batalAI hai / 15. 'canar3I' athavA 'matiramaNIko cunar3I' yaha rUpaka kAvya hai| 16. vIrajinindagIta-tIrthaMkara mahAvIrako stuti vaNita hai| 17. rAjamatI-nemisura-DhamAla-isameM rAjamati aura nemakumArake jIvanako aMkita kiyA gayA hai| 18. laghusotAsatu-isameM sItAke satItvakA citraNa kiyA gayA hai / bAraha mahInoMke mandodarI-sotAke praznottarake rUpameM bhAvoMkI abhivyakti huI hai| bhASAr3ha mAsake praznottarako udAharaNArtha prastuta kiyA jAtA hai maMdodarI taba bolai maMdodarI rAnI, sakhi aSAr3ha ghanaghaTa ghhraanii| poya gae to phira ghara AvA, pAmara nara nita mandira chAvA / lavahiM papohe dAdura morA, hiyarA umaga parata nahiM dhiiraa| bAdara umahi rahe caupAsA, tiya piya vinu lihiM usana usAsA / sItA 240 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karata kuzIla bar3hata bahu pApU, naraphi jAi tiu hai saMtApU / jiu maghuviMdu tanUsukha lahiye, zIla vinA duragati dukha shiye| 19. anekArya nAmamAlA-yaha koSagrantha hai| isameM eka zakarake anekAneka aoMkA dohoMmeM saMgraha kiyA hai| isameM tIna adhyAya hai aura prathama adhyAyameM 63, dvitIyameM 122 aura tRtIyameM 71 dohe likhita haiN| yaha vanArasIdAsako nAmamAlAse 17 varSa bAdakI racanA hai| 20. mRgAMkalekhAcarita-isa granthameM candralekhA aura sAgaracandrake caritakA varNana karate hue candralekhAke zolavatakA mahattva pradarzita kiyA gayA hai / candralekhA nAnA prakArako vipattiyoMko sahana karate hue bhI apane zIlavatase cyuta nahIM hotii| isa granthakI kathAvastu cAra sandhiyoMmeM vibhakta hai / isa apabhraMza-kAvyameM kAvyatattvoMkA pUrNatayA samAveza huA hai / kavi candralekhAkA varNana karatA huA kahatA hai suhalAga joi vara suha paravatti, suuvaNa kaNNa NaM kAma tti / kama pANi kavala susuvagNa deha, tihaM gAMu dhariu sumaiMka leha / kami kami supavaDhai sAMguNAla, diga miga sasiyattu marAla bAla | rUva rai dAsi va NiyaDi tAsu, kiM vapaNAma amarI khari jAsu / lachI suvilacho soha ditti, tihaM tulli Na chajjaha buddhi kitti / -mRgAMka 113 candralekhAkI AMkheM mRgakI A~khoMke samAna, vaktra caMdrake samAna aura cAla haMsake samAna tho / usake nikaTa rati dAsoke samAna pratIta hotI thI, ataH isa sthitimeM amarAMganA yA vidyAdhArI usakI samatA kaise kara sakatI thI ? ___granthako bhASA khicar3o hai| paddhar3obandhameM apabhraMza, dohA-moraThA AdimeM hindI aura gAthAoMmeM prAkRtabhASAkA prayoga kiyA hai| isa prakAra bhagavatIdAsane apabhraMza aura hindImeM kAvya-racanAeM likhakara jinavANIko samRddhi ko hai| apabhraMzake anya carcita kavi apabhraMza-sAhityakI samRddhimeM aneka kavi aura lekhakoMne yogadAna diyA hai| ina kaviyoM dvArA viracita adhikAMza racanAe~ aprakAzita haiN| ataH unakA yathArtha mUlyAMkana taba taka saMbhava nahIM hai, jabataka racanAeM mudrita hokara sAmane na A jaayeN| apabhrazameM aise aura kaI kavi aura lekhaka haiM jinhoMne AcAryatulya kASyakAra evaM lekhaka : 241 --- Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdhika racanAe~ likhI haiN| hama yahA~ katipaya aise kaviyoMkA saMkSipta paricaya prastuta kareMge, jinhoMne kaI dRSTiyoMse apabhraMza-sAhityake vikAsameM apanI zakti aura samayakA vyaya kiyA hai| kavi bramasAdhAraNa inhoMne kaI kathAnanthoMkI racanA kI hai| inane apanI racanAoMmeM na to apanA paricaya hI aMkita kiyA hai aura na racanAkAla hI / kundakunda-AmnAyameM ratnakotti, prabhAcandra, padhanandi, haribhUSaNa, narendrakotti, vidhAnandi aura brahmasAdhAraNake nAma prApta hote haiN| brahmasAdhAraNa bhaTTAraka narendrakottike ziSya the | brahmasAdhAraNane pratyeka graMthake puSpikAvAkyameM apane ko narendrakItikA ziSya kahA hai| inake kayAgraMthoMko pratilipi vi0 saM0 1508 ko likhI huI prApta hai / ataeva inakA samaya vi0 saM0 1508ke pUrva nizcita hai| guruparamparAse bhI inakA samaya vi0 ko 15vIM zatI siddha hotA hai / inakI nimnalikhita racanAeM prApta haiM 1. koilapaMcamIkahA, 2. mauDasattamIkahA, 3. ravivayakahA, 4, tiyAlacakravIsIkahA, 5. kusumaMjalikatA. 6. nisisattamInayakahA, 7. NijjharapaMcamIkahA aura 8. aNupehA / kavi devanandi inane bhI kathA-granthoMko racanA kara apabhraza-sAhityako zrIvRddhimeM yogadAna diyA hai| ye devanandi pUjyapAda-devanandise bhinna haiM aura unake pazcAtvartI haiN| inakA 'rohiNIvihANakahA' nAmaka grantha upalabdha hai| racanAkI zailIke AdhArapara kavikA samaya 15vIM zatI mAnA jA sakatA hai / kavi alhU inhoMne 'aNuvekkhA' nAmaka graMtha kI racanA kara saMsArako asArattA, azucitA, anityatA AdikA svarUpa prastuta kiyA hai / AtmotthAnake lie aNuvekkhAkA adhyayana upayogI hai| racanAkI bhASA aura zailIse kavikA samaya 16vIM zatI pratIta hotA hai| janhigale inhoMne 'anupehArAsa' nAmaka upadezaprada andha likhA hai| isameM anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anekatva, azuci, Asrava, saMvara, nirjarA, bodhadurlabha aura dharma ina bAraha bhAvanAoMkA svarUpAGkana kiyA hai| kavike sambandhameM kucha 242 : bhAra mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jAnakArI prApta nahIM hotii| anumAnataH kavikA samaya vi* kI 15voM zatAbdI pratIta hotA hai| paM0 yogadeva paM0 yogadevane kumbhanagarake munisuvratanAthacaityAlayameM baiThakara 'bArasa aNuvekkhArAsa' nAmaka graMyakI racanA kI hai / yaha graMtha bhI 15vIM-16vIM zatAbdIkA pratIta hotA hai| kavi lakSmIcanda lakSmIcandane 'aNuvekkhA-dohA'kI racanA kI hai / isameM 47 dohe haiN| sabhI dohe zikSAprada aura Atmodbodhaka hai| kavi nemicanda nemicanda bhI 15vIM zatIke prasiddha kavi haiN| inhoMne 'ravivratakathA', 'anantavrata kathA' Adi graMthoMkI racanA kI hai| kavi devadata vi0 saM0 1050ke lagabhaga hue kavi devavattakA nAma bhI apabhraMzake rAyatAoMmeM milatA hai| devadattane varAMgacariu, zAntinAthapurANa aura ambAdevI rAsakI racanA kI hai| tAraNasvAmI tAraNasvAmI bAlabrahmacArI the / Arambhase hI unheM gharase udAsInatA aura AtmakalyANakI ruci rhii| kundakundake samayasAra, pUjyapAdake iSTayopadeza aura samAdhizataka tathA yogInduke paramAtmaprakAza aura yogasArakA unapara prabhAva lakSita hotA hai| saMvegI-zrAvaka rahate hue bhI adhyAtma-zAnakI bhUkha aura usake prasArakI lagana unameM dRSTigocara hotI hai| tAraNasvAmIkA janma agahana sudI 7, vikrama saMvat 1505 meM puSpAvatI (kaTanI, madhyapradeza) meM huA thaa| pitAkA nAma gar3hAsAhU aura mAsAkA nAma vIrazrI thA / jyeSTha vado 6, vikrama saMvat 1572 meM zarIratyAga huA thaa| 67 varSake yazasvI dIrgha jIvana meM inhone jJAna-pracArake sAtha 14 granthoMkI racanA bhI ko hai| ye sabhI grantha AdhyAtmika haiM, jinheM tAraNa-adhyAtmavANoke nAmase jAnA jAtA hai| ve 14 grantha nimna prakAra hai-- 1. mAlArohaNa-isameM 'oma' ke svarUpapara prakAza DAlA gayA hai aura batAyA gayA hai ki jo isa 'om' kA dhyAna karate haiM unheM paramAtmapadako prApti tathA akSayAnandakI prApti hotI hai / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 243 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. paNDitapUjA-AtmAke astitva AdikA kathana karate hue isameM Atmadevadarzana, niya-guru-sevA, jinavANIkA svAdhyAya. indriya-damana Adi kriyAoMko AtmasvarUpakI prAptikA sAdhana batAyA hai| samyagdRSTi hI Astika hotA hai aura Astika hI pUrNa jJAnI evaM paramapadakA svAmI hotA hai| nAstikako saMsArameM hI bhramaNa karanA par3atA hai, ityAdikA sundara vivecana isameM hai| 3. kamalayasIsI-isameM jIvanako kecA uThAne ke lie ATha bAtoMkA nirdeza hai-1. cintArahita jIvana-yApana, 2.sukhI aura prasanna rahanA, 3. saMsArako raMgamaMca samajhanA, 4, manako svaccha rakhanA, 5. acche kAryoM meM pramAda na karanA, sahanazIla bananA aura paropakArameM nirata rahanA, 6. ADambara aura vilAsatAse dUra rahanA, 7. karttavyakA pAlana tathA 8. nirbhaya rahanA / 4. zrAvakAcAra-isameM zrAyakake pAMca aNuvrata, tIna guNaprapta aura cAra zikSAvrata ina bAraha vratoMke pAlanapara bala dete hae bAraha avrata (5. mithyAbhAva, 3. mUr3hatA aura 4. kaSAyabhAva)ke tyAgakA upadeza diyA gayA hai| 5. zAnasamuccayasAra- isameM jAnake mahattvakA kathana kiyA hai| 6. upadezazuddhasAra-AtmAko paramAtmA svarUpa samajhakara use zuddha-buddha banAne ke lie samyakdarzana, samyajJAna aura samyakcAritrako apanAnekA upadeza hai| 7. tribhaMgIsAra-isameM karmAsravake kAraNa tIna mithyAbhAvoM aura unake nirodhaka kAraNoMko batAte hue AyubandhakI vibhAgIkA kathana kiyA hai / 8. caubosaThAnA-- isameM gati, indriya, kAya Adi 18 vidhiyoMse jIvoMke bhAvoM dvArA unakI unnati-avanattiko dikhAyA gayA hai / 9. mamalapAhaI-isameM 164 bhajanoM ke mAdhyamase 3200 gAthAoMmeM nizcayanayako apekSAse prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA AdikA vivecana hai / 10. khAtikAvizeSa-kina-kina azubha bhAvanAoMse jIva nimna gatiyoMko prApta hotA hai, isakA isameM kathana hai| 11. siddhisvabhAva-isameM kina zubha bhAvoMse AtmA unnati karatA aura samyaktvake unmukha hotA hai, isakA nirUpaNa hai| 12. sugnasvabhAva--dhyAnayogake dvArA rAga-dveSake vikalpoMkI zUnyatA ho AtmasvarUpako upalabdhikA parama sAdhana hai, isakA pratipAdana hai / 13. chabrasthavANI-isameM anantacatuSTaya aura ratnatrayayukta AtmA hI upAdeya aura geya hai tathA mithyAbhAvAdise yukta AtmA heya hai / upAdeya 244 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI bAcArya-paramparA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA mahAvIrake samAna vItarAga-sarvatra hai aura heya AtmA chadbhasthake samAna rAgo-ajJAnI hai, isakA vizada varNana hai| 14. nAmamAlA-tAraNasvAmIkA yaha antima grantha hai / isameM unake upadezake pAtra sabhI bhavyAtmAoMko nAmAvalI hai aura batAyA gayA hai ki unake upadezake lie jAti, pada, bhASA, deza yA dharma kI rekhAeM bAdhaka nahIM thI-saba unake upadezase lAbha uThAte the / ___ svAmojIke mukhya tIna kendra haiM-~1. jJAna-sAdhanA, 2. jJAna-pracAra aura samAdhisthala / zrI semarakher3o (siroMja se 6 mIla dUra) jilA vidizAmeM Apane jJAnarjana kiyA thaa| vahA~ eka cesyAlaya, dharmazAlA aura zAstramaNDAra hai| basanta paMcamIpara bArSika melA bharatA hai| zronisaIjI (relave sTezana pariyA, jilA damohase 11 maulapara sthita)meM apane prApta jJAnakA pracAra-prasAra kiyA thA ! yahA~ bhI vizAla caityAlaya, dharmazAlA aura zAstrabhaNDAra hai| agahana sudI 7 ko prativarSa sAmAjika melA lagatA hai| zrI malhAragar3ha (relave sTezana muMgavalI, jilA gunAse 9 molakI dUrIpara sthita)meM vetavA nadIke saTapara svAmIjIne ukta granthoMkA praNayana kiyA aura yahIM samAdhipUrvaka dehatyAga kiyaa| isameM sandeha nahIM ki tAraNasvAmI 16vIM zatIke lokopakArI aura adhyAtma-pracAraka santa haiM / inake granthoMko bhASA usa samayako bolavAlako bhASA jAna par3atI hai, jo apazakI koTimeM rakhI jA sakatI hai| hindI, prAkRta, saMskRta aura tatkAlIna boloke zabdoMse hI unake ye grantha sRjita haiN| isaprakAra apabhraMza-sAhityako vikAsonmukha sAhitya-dhArA 6vIM zatIke AraMbha hokara 17vIM zatI taka anavarata rUpase calato rahI / ina kaviyoMne madhyakAlIna loka-saMskRti, sAhitya, upAsanApaddhati evaM usa samaya meM pracalita AcAra-zAstrapara prakAza DAlA hai| apabhraMza kaviyoMne tIrthakara mahAbIrakI uttarakAlIna paramparAkA samyaka nirvAha kiyA hai| purANa, AcAra-zAstra, pratavidhAna Adipara saikar3oM granthoMko unhoMne racanA kI hai / AcAryatulya kAdhyakAra evaM lekhaka : 245 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda hindI kavi aura lekhaka saMskRta, prAkRta aura aura apabhraMzake samAna hI jaina kavi aura lekhakoMne hindI bhASA meM bhI aneka granthoMkA praNayana kiyA / apabhraMza aura purAnI hindIke jaina kaviyoMne lokapracalita kathAoM ko lekara unameM svecchAnusAra parivartana kara sundara kAvya likhe / madhyakAlake prArambhameM samAja aura dharma saMkIrNa ho rahe the / ataH jaina lekhakoMne apane purAtana kathAnakoM aura lokapriya paricita kathAnakoMmeM jaina dharmakA puTa dekara apane siddhAntoMke anukUla hindI bhASA meM kAvya likhe / bAharI bezabhUSA, pAkhaNDa AdikA, jinase samAja vikRta hotA jA rahA thA, bar3I hI ojasvI vANI meM hindIke jaina kaviyoMne nirAkaraNa kiyA / apabhraMzasAhityakI vibhina vidhAoMne sAmAnyataH hindI sAhityako prabhAvita kiyA thA / ata: jaina kavi vraja aura rAjasthAnI meM prabandha-kAvya aura muktaka-kAvyoMkI racanA karanemeM saMlagna rahe / itanA hI nahIM, jaina kavi mAnava jIvanakI vibhinna samasyAoM 246 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA samAdhAna karate hue kAvya-racanAmeM pravRtta rhe| dharmavizeSake kaviyoM dvArA likhA jAnepara bhI janasAmAnyake lie bhI yaha sAhitya pUrNatayA upayogI hai| isameM sundara Atma-pIyUSa rasa chalachalAtA hai aura mAnavako una bhAvanA aura anubhUtiyoMko abhivyakti pradAna kI gaI hai, jo samAjake lie saMbala haiM aura jinake AdhArapara hI samAjakA saMgaThana, saMzodhana aura saMskaraNa hotA hai / svAtantrya yA svAvalambanakA pATha par3hAneke lie AtmAko una zaktiyoMkA vivecana kiyA gayA hai, jinake AdhArapara samAjavAdI manovRtikA vikAsa kiyA jAtA hai / AdhyAtmika aura Arthika donoM hI dRSTiyoMse samAjavAdI vicAradhArAko sthAna diyA gayA hai| syAdvAda-sivAnta dvArA udAratA aura sahiSNutAko zikSA dI gaI hai| AraMbhameM jaina kalAkAroMne lokabhASA hindoko grahanakara jIvanakA cirantana satya, mAnava-kalyANakI preraNA evaM saundaryako anubhUtiko anupama rUpameM abhivyakti pradAna kI hai| Atmazuddhike lie puruSArtha atyAvazyaka hai / isoke dvArA rAga-dveSako haTAyA jA sakatA hai| yaha puruSArtha pravRtti aura nivRttimArgoM dvArA sampanna kiyA jAtA hai ! pravRttimArga karmabandhakA kAraNa hai aura nivRttimArga abandhakA / yadi pravRtti. mArgako ghUmaghUmAvadAra golaghara mAnA jAye, jisameM kucha samayake pazcAt gamana sthAnapara idhara-udhara daur3a lagAne ke anantara puna: A jAnA par3atA hai, to nivRtti. mArgako pakkI, sIdhI, kaMkar3IlI sImeNTakI sar3aka kahA jA sakatA hai, jisameM gantavya sthAnapara pahuMcanA sunizcita hai| para gamana karanA kaSTasAdhya hai / hindI ke jaina kaviyoMne donoM hI mArgokA nirUpaNa apane kAvyoMmeM kiyA, para upAdeya nivRttiko hI mAnA hai| ahiMsA, aparigraha aura syAdvAdake siddhAntane AdhyAtmika samAnatAke sAtha Arthika samAnatAko bhI prastuta kiyA hai| 17vIM zatIse adyAvadhi jaina kavi aura lekhaka hindI-bhASAmeM vibhinna prakArake kAvya granthoMkA nirmANa karate cale A rahe haiM / ina lekhakoMkI racanAe~ mAnavako jar3atAse caitanyakI ora, zarIrase AtmAko ora, rUpase bhAvakI ora, saMgrahase tyAgako ora evaM svArthase sevAko ora le jAne meM samartha haiN| jaba taka jovanameM rAga-dveSakI sthiti banI rahatI hai, taba taka tyAga aura saMyamako pravRtti A nahIM sktii| rAga aura dveSa ho vibhinna Azraya aura avalambana pAkara agaNita bhAvanAoMke rUpameM pariyattita ho jAte haiN| jIvanake vyavahArakSetrameM vyaktiko viziSTatA, samAnatA evaM honatAke AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 244 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusAra ukta donoM bhAvoM meM maulika parivartana hotA hai / sAdhu aura guNavAnake prati rAga sammAna ho jAtA hai| yahI sammAnake prati prema evaM hInake prati karuNA bana jAtA hai| mAnava rAgabhAvake kAraNa ho apanI abhoSTa icchAoMkI pratti na honepara krodha karatA hai, apaneko ucca aura bar3A samajha kara dUsaroMkA tiraskAra karatA hai / dUsaroMkI dhana-sampatti evaM aizvarya dekhakara hRdayameM IrSyAbhAva utpanna karatA hai tathA sundara ramaNiyoMke avalokanase kAma-tuSNA usake hRdayameM jAgRta ho jAtI hai| ataeva yaha spaSTa hai ki saMsArake duHkhoMkA mUla kAraNa rAga-dveSa haiN| inhIMkI adhInatAke kAraNa sabhI prakArakI viSamatAeM samAja meM utpanna hotI haiN| ataeva hindIke jaina kaviyoMne mAnavake antarjagatake rahasya ke sAtha bAhyarUpameM honevAle saMgharSoM, ulaTa-pheroM evaM pArasparika kalaha yA anya jhagar3oMkA kAvyoMke dvArA udghATana kiyA hai / __hindIke zatAdhika anakavi hue hai / para una sabako itivRtta prastuta kara sakanA saMbhava nahIM hai / ataH pratinidhikavi aura lekhakoMke vyaktitva aura kRtitva para prakAza DAlanA samocIna hogaa| yaha satya hai ki jaina lekhakoMne jainadarzanake siddhAntoMko apane kAvyoMmeM sthAna diyA hai; para rasa-paripAka, mAnavIya pravRtti, Arthika saMgharSa, jAtivAdake ahaMkAra AdikI sUkSma vyaMjanA kI hai| mahAkavi banArasIdAsa bIholiyA vaMzako paramparAmeM zrImAla-jAtike antargata banArasIdAsakA eka dhanI-mAnI sambhrAnta parivAra meM janma huaa| inake prapitAmaha jinadAsakA 'sAkA' calatA thaa| pitAmaha maladAsa hindI aura phArasIke paMDita the| aura ye naravara (mAlavA)meM vahA~ke musalamAna-nabAbake modI hokara gaye the| inake mAtAmaha madanasiMha pinAliyA jaunapurake prasiddha joharI the| pitA khar3agasena kucha dinoM taka baMgAlake sultAna modIkhoke potadAra the| aura kucha dinoMka uparAnta jonapurameM javAharAtakA vyApAra karane lage the| isa prakAra kavikA vaMza sampanna thA tathA anya sambandhI bhI dhanI the| khaDgasenako bahuta dinoM taka santAnako prApti nahIM huI thI aura jo santAnalAbha huA bhI, vaha asamayameM hI svargastha ho gyaa| ataeva putra-kAmanAse prerita ho khaDgasenane rohatakapurakI satIkI yAtrA kI / banArasIdAsakA janma vi0 saM0 1643 mAgha, zuklA ekAdazI ravivArako 248 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rohiNI nakSatra meM huA aura bAlakakA nAma vikramAjIta rakhA gayA / khaDgasena bAlakake janmake chaH-sAta mahIne ke pazcAt pArzvanAtha kI yAtrA karane kAzI gaye / bar3e bhaktibhAvase pUjana kiyA aura bAlakako bhagavat - caraNoMmeM rakha diyA tathA usake dIrghAyuSmakI prArthanA kI / mandira ke pujArIne mAyAcAra kara khaDgasena se kahA ki tumhArI prArthanA pArzvanAthake yakSane svIkAra kara lI hai / tumhArA putra dIrghAyuSka hogaa| aba tuma usakA nAma banArasIdAsa rakha do| usI dinase vikramAjItanAma parivartita ho banArasodAsa ho gayA / pA~ca varSakI avasthAmeM banArasIdAsako saMgrahaNI roga ho gayA aura yaha Der3ha-do varSoM taka calatA rahA / bImArIse mukta hokara banArasIdAsane vidyAdhyayana ke lie guru caraNoMkA Azraya grahaNa kiyA / nava varSako avasthA meM inakI sagAI ho gaI aura isake do varSa pazcAt saM0 1654 meM vivAha ho gayA / banArasIdAsakA adhyayanakrama TUTane lgaa| phira bhI unhoMne vidyAprApti ke yogako visI taraha banAye rakhanekA prayAsa kiyA / 14 varSako avasthA meM unhoMne paM0 devIdAsase vidyAdhyayanakA saMyoga prApta kiyA / paMDitajIse anekArthanAmamAlA, jyotiSazAstra, alaMkAra tathA kokazAstra AdikA adhyayana kiyaa| Age calakara inhoMne adhyAtma ke prakhara paDita muni bhAnucandrase bho vividha zAstroMkA adhyayana AraMbha kiyaa| paMcasaMdhi, kopa, chanda, stavana, sAmAyikapATha AdikA acchA abhyAsa kiyA / banArasIdAsakI ukta zikSA se yaha spaSTa hai ki ve bahuta uccakoTiko zikSA nahIM prApta kara sake the / para unakI pratibhA itanI prakhara thI, jisase ve saMskRtake bar3e-bar3e graMthoM ko samajha lete the / 14 varSako avasthA meM praveza karate ho kaviko kAmukatA jAga uThI aura vaha aiyAzI karane lagA | apane arddhakathAnakameM svayaM kavine likhA hai " taji kula-Ana lokakI lAja bhayo banArasa AsikhabAja || 170 || kare AsikhI dharata na ghora, daradabaMda jyoM sekha phakIra / ika-Taka dekha dhyAna so dhare, pitA Apaneko dhana hare ||171 // cora cUnI mAnika manI, Ane pAna miThAI dhanI / mejaM pesakasI hitapAsa, Apa garIba kahAve dAsa // 172 // mAtA-pitA kI dRSTi bacAkara mAMga, ratna tathA rupaye curAkara svayaM ur3AnAkhAnA aura adhikAMza prema-pAtroM meM vitarita karanekA eka lambA krama baMdha gayA / muni bhAnucandra ne bhI inheM samajhAnekA bahuta prayAsa kiyA, para saba vyartha huA afat isI avasthA meM eka hajAra dohA caupAIpramANa navarasako kavitA likhI AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 249 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thI, jise pIche bodha Anepara gomatImeM pravAhita kara diyaa| 15 varSa 10 mahonA kI avasthAmeM kavi sajadhaja apanI sasurAla khairAvAtase patnIkA dvirAgamaga karAne gayA / sasurAla meM eka mAha rahane ke uparAnta kaviko pUrvopArjita azubhodayake kAraNa kuSTha roga ho gyaa| vivAhitA bhAryA aura sAsuke atirikta sabane sAtha chor3a diyA / vahA~ke eka nAIko cikitsAse kaviko kuSTha rogase mukti milii| kavike pitA khaDgasena saM0 1661meM hIrAnandajI dvArA calAye gaye zikharajI yAtrA-saMghameM yAtrArtha cale gye| banArasIdAsa banArasa Adi sthAnoMmeM ghUmakara apanA samaya-yApana karate rahe / vi0 saM0 1666meM eka dina pitAne putrase kahA-"vatsa ! aba tuma sayAne ho gaye ho, ataH gharakA saba kAmakAja saMbhAlo aura hameM dharmadhyAna karane do|" pitAkI icchAnusAra kavi gharakA kAma-kAja karane lgaa| kucha dina uparAnta vaha do horekI aMgUThI, 24 mANikya, 34 maNiyA~, 9 nIlama, 20 pannA, 4 gA~Tha phuTakara cunnI isa prakAra javAharAta, 20 mana ghI, 2 kuppe tela, 200 rupayekA kapar3A aura kucha nagada rupaye lekara AgarAko vyApAra karane calA / pratidina pA~ca kosake hisAbase calakara gAr3iyAM iTAvAke nikaTa aaii| vahA~ maMjila pUrI ho jAnese eka bIhar3a sthAnapara DerA ddaalaa| thor3e samaya vizrAma kara pAye the ki mUsalAdhAra bArisa hone lgii| tuphAna aura pAnI itanI tejIse baha rahe the ki khule maidAnameM rahanA atyanta kaThina thaa| gAr3iyoM jahA~-kI-tahA~ chor3a sAthI idhara-udhara bhAgane lge| zaharameM bhI kahIM zaraNa na milI / kisI prakAra caukIdAroMkI jhopar3ImeM zaraNa milI aura kaSTapUrvaka rAtri vyatIta haI / prAtaHkAla gADiyAM lekara Agareko calA aura motIkaTarAmeM eka makAna lekara sArA sAmAna rakha diyaa| vyApArase anabhijJa hone ke kAraNa kaviko ghI, tela aura kapaDe meM ghATA hI rahA / bikrIke rupayoMko huNDI dvArA jaunapura bheja diyA / javAharAta ghATe meM beMce aura durbhAgyase kucha javAharAta usase kahIM gira gye| mAla bahuta thA / isase atyadhika hAni huI / eka jar3AU mudrikA sar3akapara gira gaI aura do jar3AU pahuMcI kisI seThako beMcI thI, jisakA dUsare dina divAlA nikala gyaa| isa prakAra dhanake naSTa honese banArasIdAsake hRdayako bahuta bar3A dhakkA lagA / isase saMdhyA-samaya unheM jvara car3ha AyA aura dasa laMghanoMke pazcAt ThIka huA / isI bIca pitAke kaI patra Aye, para inhoMne lajjAvaza uttara nahIM diyaa| satya chipAye nahIM chipatA / ata: inake bar3e bahanoI uttamacanda jauharIne samasta ghaTanAe~ inake pitAke pAsa jaunapura likha dI / khaDgasena pazcAtApa karane lge| jaba banArasodAsake pAsa kucha na bacA, taba gRhasthIkI cIjeM beMca-beMca kara __250 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAne lge| samaya kATaneke liye mRgAvatI aura madhumAlatI nAmaka pustakoMko baiThe par3hA karate the| do-cAra rasika zrotA bhI Akara sunate the / eka kacaur3I vAlA bhI ina zrotAoM meM thA, jisake yahA~se kaI mahInoM saka donoM zAma udhAra lekara kacaur3iyA~ khAte rhe| phira eka dina ekAntameM inhoMne usase kahA tuma udhAra kIno bahuta, aba Age jani deu / mere pAsa kachU nahIM, dAma kahA~ sauM lehu / kacaur3I vAlA sajjana thA / usane uttara diyA kahe kacaur3IvAlA nara, bIsa sarvayA khAha / tumasoM kou na kachu kahai, jahaM bhAve saha jAhu / / kavi nizcinta hokara cha: sAta mahIne taka bharapeTa kacaur3iyAM khAtA rahA / aura jaba parasameM paise hae, to 14 rupayekA hisAba sApha kara diyaa| kucha samaya pazcAt kavi apanI sasurAla khairAbAda pahuMcA / unakI patnIne vAstavika sthiti jAnakara inako svayaMke ajita bIsa rupaye tathA apanI mAtAse 200 rupaye vyApAra karaneke liye dilAe / kavi AgarA Akara punaH vyApAra karane lagA, para yahAM bhI durbhAgyavaza ghATA ho rahA / phalata: vaha apane mitra narottamadAsake yahAM rahane lagA ! durbhAgya jIvana-paryanta sAthameM lagA rahA / ataH AgarA lauTate samaya kurInAmaka prAmameM jhUThe sikke calAnekA bhayaMkara aparAdha lagAyA gayA / aura inheM mRtyu-daNDa diyA gyaa| kisI prakAra banArasIdAsa vahA~se chUTe / inakI do patniyoM aura nau baccoMkA bhI svargavAsa huaa| saM0 1698meM apanI tIsarI patlIke sAtha baiThA huA kavi kahatA hai no bAlaka hue mue, rahe nAri-nara doh| jyoM taruvara patajhAra hUM, raheM DhUMThase hoi / / kavi janmanA zvetAmbara-sampradAyakA anuyAyI thA / usane kharataragacchI zvetAmbarAcArya bhAnucandrase zikSA prApta kI thii| usake sabhI mitra bhI zvetAmbara sampradAyake anuyAyI the| para saM0 1680ke pazcAt kavikA jhukAva digambara sampradAyakI mAnyatAoMkI ora huaa| inheM khairAbAda nivAsI arthamalajIne samayasArako hindI artha sahita rAjamalakI TokA sauMpa dI / isa graMthakA adhyayana karanese unheM digambara sampradAyakI zraddhA ho gayo / saM0 169.2meM adhyAtmake prakANDa paMDita rUpacanda pANDeya AgarA Aye / rUpacandane gommaTasAra pranyakA pravacana AraMbha kiyA, jise sunakara banArasIdAsa digambara sampradAyake anuyAyI bana gye| yahI kAraNa hai ki unakI sabhI racanAoMmeM digambaravakI malaka milatI hai| prAcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 251 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiti kAla banArasIdAsakA samaya vi0 kI 17vIM zatI nizcita hai, kyoMki unhoMne svayaM hI apane arddhakathAnakameM apanI jIvana-tithiyoMke sambandhameM prakAza DAlA hai / racanAeM banArasIdAsake nAmase nimna likhita racanAeM pracalita haiM--1. nAmamAlA, 2. samayasAranATaka, 3. banArasIvilAsa, 4. arddhakathAnaka, 5. mohavivekayuddha evaM 6. nvrspdyaavlii| nAmamAlA-prA racanAoMmeM nAmamAlA sabase pUrva kI hai| isakA samAptikAla vi0 saM0 1670 Azvina zuklA dazamI hai| paramamina narottamadAsa sovarA aura thAnamAla sovarAkI preraNAse kavine yaha racanA likhI hai / yaha padyabaddha zabdakoSa 175 dohoMmeM likhA gayA hai| prasiddha kavi dhanaJjayako saskRta nAmamAlA aura anekArthakozake AdhArapara isa graMthako racanA huI hai / kaviko isako sAja-sajjA, vyavasthA, zabda-yojanA aura lokapracalita zabdoMkI yojanAke kAraNa ise maulika mAnA jA sakatA hai| nATaka samayasAra adhyAtma-saMta kavivara banArasIdAsakI samasta kRtiyoM meM nATaka-samayasAra atyanta mahattvapUrNa hai| AcArya kundakundake samaya pAhuDapara AcArya amRtacandrako AtmasyAti nAmaka vizada TIkA hai| graMthake mUla bhAvoMko vistuta karaneke lie kucha saMskRta-padya bho likhe gaye haiM, jo kalaza nAmase prasiddha haiN| isameM 277 padya haiN| ina kalazoMpara bhaTTAraka zubhacandrako paramAdhyAtmataraMgiNInAmaka saMskRta-TIkA bhI hai| pANDeya rAjamalane kalazoMpara bAla-bodhinI nAmaka hindI-TokA bhI likhI hai| isI TIkAko prApta kara banArasIdAsane kavittabaddha nATaka-samayasArakI racanA kI hai| isa graMthameM 310 dohA-soraThA, 245 ikattIsA kavitta, 86 caupAI, 37 teisA saveyA, 20 chappaya, 18 ghanAkSarI, 7 aDilla aura 4 kuMDaliyAM isa prakAra saba milAkara 727 padha haiN| banArasIdAsane isa racanAko vi0 saM0 1693 Azvina zuklA, trayodazI ravivArako samApta kiyA hai| nATaka-samayasArameM jIvadvAra ajIvadvAra, kartA-karma-kriyAdvAra, puNyapApaekatva-dvAra, Asrava-dvAra, saMvaradvAra, nirjarAdvAra, bandhadvAra, mokSadvAra sarvavizuddhidvAra, syAdvAdadvAra, sAdhyasAdhakadvAra aura caturdaza guNasthAnAdhikAra prakaraNa haiN| nAmAnusAra ina prakaramoM meM viSayoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai| kavine isa nATakako yathArthatAkA vizleSaNa karate hue likhA hai252 : sIkara mahAvIra aura unakI prAcArya-paramparA Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyA citrasAromeM karama-parajaMka bhArI, mAyAkI saMcArI seja cAdara klpnaa| zena kare cetana acetanatA nIMda lie, mohakI marora yaha locanako DhapanA / / ude bala jora yaI zvAsako sabada ghora, virSa sukhakArI jAkI daura yahai sapanA / aisI mUDha-dazAmeM magana rahe tihuMkAla, dhAve bhrama-jAlameM na pAve rUpa apanA / ajJAnI vyakti bhramake kAraNa apane svarUpako vismata kara saMsArameM janmamaraNake kaSTa uThA rahA hai| kavi kahatA hai ki kAyAko citrazAlAmeM karmakA palaga bichAyA gayA hai / usapara mAyAkI seja sajAkara mithyA-kalpanAko cAdara DAla rakhI hai| isa zayyApara acetanako noMdameM cetana sotA hai / mohako maror3a netroMkA banda karanA-jhapakI lenA hai| karmake udayakA bala hI svAsakA ghora zabda hai / viSaya-sukhako daura hI svapna hai / isa prakAra tInoM kAloMmeM ajJAnako nidrAmeM magna yaha AtmA bhramajAlameM daur3atI hai| apane svarUpako kabhI nahIM paatii| ajJAnI jIvako yaha nidrA hI saMsAra-paribhramaNakA kAraNa hai / mithyAtattvoM kI zraddhA honese hI isa jIva ko isa prakArako nidrA abhibhUta karatI hai| AtmA apane zuddha nirmala aura zaktizAlI svarUpako vismRta kara ho isa vyApaka asatyako satya-rUpameM samajhatI hai| isa prakAra kavine rUpaka dvArA ajJAnI-jIvako sthitikA mArmika citra upasthita kiyA hai / AtmA sukha-zAntikA akSaya bhaNDAra hai| isameM zAna, sukha, vIrya Adi guNa pUrNarUpeNa vidyamAna haiM / ataeva pratyeka vyaktiko isI zuddhAtmAkI upalabdhi karaneke lie prayatnazIla honA caahie| kavine batAyA hai ki jhAnI vyakti saMsArako samasta-kriyAoMkA karate hue bhI apaneko bhinna evaM nimala samajhatA hai| jaise nizi-bAsara kamala raheM paka hI meM, paMkaja kahAve pe na bAke biMga paMka hai| jaise mantravAdI viSadharasoM gahAveM gAsa, mantrakI zakati vAke binA viSa DaMka hai| jaise jIbha gahe cikanAI rahe rUkhe aga, pAnImeM kanaka jaise kAIse aTaka hai / taise jJAnavAna nAnA bhauti karatUta janai, kiriyAteM bhinna mAne mote niSkalaMka hai / / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 253 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAmeM azuddhi para-dravyake saMyogase AI hai / yadyapi mUladravya anya prakAra rUpa pariNamana nahIM karatA, to bhI paradravyake nimittase avasthA malina ho jAtI hai| jaba samyaktva ke sAtha jJAnameM bhI saccAI utpanna hotI hai to zAna-rUpa AtmA paradravyoMse apaneko bhinna samajhakara zuddhAtma avasthAko prApta hotI hai| kavi kahatA hai ki kamala rAta-dina kameM rahatA hai tathA paMkaja kahA jAtA hai phira bhI kIcar3ase nA madA alaga rahanA hai| mantravAdI sarpako apanA gAtrapakar3AtA hai parantu mantra-zaktise viSake rahate hue bhI sarpakA daMza niviSa rahatA hai| pAnI meM par3A rahanepara bhI jaise svarNa meM kAI nahIM lagasI usI prakAra jJAnovyakti saMsArako samasta kriyAoMko karate hue bhI apaneko bhinna evaM nirmala samajhatA hai| isa nATaka-samayasArameM ajJAnIkI vibhinna avasthAeM, jJAnIkI avasthAe', jJAnIkA hRdaya, saMsAra aura zarIrakA svarUpa-darzana, Atma-jAgRti, yAtmAko anekatA, manako vicitra daur3a evaM saptavyasanoMkA saccA svarUpa pratipAdita karaneke sAtha jIva, ajIya, vAsava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoMkA kAvya-rUpameM citraNa kiyA hai| banAraso-vilAsa-isa granthameM mahAkavi banArasIdAsako 48 racanAoMkA saMkalana hai / yaha saMgraha AgarAnivAsI dIvAna jagajIvanajIne banArasIdAsake svargavAsake kucha samayake pazcAt vi0 saM0 1701 caitra zuklA dvitIyAko kiyA hai| banArasIdAsane vi0 saM0 1700 phAlguna zuklA saptamoko karma-prakRtiviSAnakI racanA kI thii| yaha racanA bhI isa saMgrahameM samAviSTa hai / saMgRhIta racanAoMke nAma nimna prakAra haiM 1. jinasahasranAma, 2. sUktimuktAvalI, 3. zAnabAvanI, 4. vedanirNayapaMcAzikA, 5. zalAkApuruSoMkI nAmAvalI, 6. mArgaNAvidhAra, 7. karmaprakRtividhAna, 8. kalyANamandirastotra, 9. sAdhubandanA, 10. mosapaiDo, 11. karamachattIsI, 12. dhyAnabattIsI, 13. adhyAramabattIsI, 14. sAnapaccIsI, 15. zivapaccosI 16. bhavasindhucaturdazI 17. adhyAramaphAga 18. solatithi 19. terahakAThiyA, 20. adhyAtmagIta, 21. paMcapadavidhAna, 22. sumatidevIke aSTottarazata nAma, 23. zAradASTaka, 24. navadurgAvidhAna, 25. nAmanirNayavidhAna, 26. navaratnakavitta, 27. aSTaprakArI jinapUjA, 28. dazadAnavidhAna, 29. dazabola, 30. pahelI, 31. praznottaradohA, 32. praznottaramAlA, 33. avasthASTaka, 34. SaTdarzanASTaka, 35. cAturvarNa, 36. ajitanAthake chanda, 37: zAntinAthastuti 38, navasenAvidhAna, 39. nATakasamayasArake kavitta, 40. phuTakara kavitA, 254 : torthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41. gorakhanAthake vacana, 42. vaidya Adike bheda, 43. paramArthavacanikA, 44. upAdAna - nimittakI ciTThI 45 nidi, 2647 para mAyeM hiMDolanA, 48 aSTapadI malhAra / ina samasta racanAoMmeM hameM mahAkavikI bahumukhI pratibhA, kAvya kuzalatA evaM agAdha vidvattAke darzana hote haiM / dhArmika muktakoM meM kavine upamA, rUpaka, dRSTAnta, anuprAsa Adi alaMkAroMkI yojanA kI hai| saiddhAntika - racanAoMmeM viSaya-pradhAna varNana-zailI hai / ina racanAoM meM kavi, kavi na rahakara, tArkika ho gayA hai / ataH kavitA tarkoM, gaNanAoM, uktiyoM aura dRSTAntoMsa bahudhA bojhila ho gaI haiM / kavine sabhI siddhAntoM kA samAveza sarala-zailI meM kiyA hai / I moha-viveka yuddha - isa racanAko kucha loga banArasIdAsakRta mAnate hai aura kucha loga usake virodhI bho haiM / kRtike AraMbha meM kahA hai ki mere pUrvavartI kavimalla, lAladAsa aura gopAla dvArA pRthaka-pRthaka rakhe gaye mohavivekayuddhake AdhArapara unakA sAra lekara isa graMthako saMkSepameM racanA ko jA rahI hai / isase spaSTa hai ki kavine ukta tInoM kaviyoMke graMthoMkA sAra grahaNakara hI apane isa granthako racanA kI hai / isameM 110 dohA caupAI hai| yaha laghu khaNDa-kAvya hai| isakA nAyaka moha haiM aura pratinAyaka viveka / donoMmeM vivAda hotA hai aura donoM orakI senAe~ sajakara yuddha karatI haiN| mahAkavi banArasIdAsakI zailI prasanna aura gambhIra hai / unhoMne adhyAtmakI bar3I se bar3I bAtoM ko saMkSepameM saralatApUrvaka gumphita kara diyA hai / arddhakathAnaka meM kavine apanI Atma-kathA likhI hai / isameM saM0 1698 taka kI sabhI ghaTanAe~ A gaI haiN| kavine 55 varSoMkA yathArtha jovanavRtta aMkita kiyA hai| paM0 rUpacanda yA rUpacanda pANDeya paM0 rUpacandra aura pANDeya rUpacandra donoM abhinna vyakti pratIta hote haiM / mahAkavi banArasIdAsane ina donoM kA ullekha kiyA hai / nATakasamayasAra kI prazasti meM rUpacandapaDita kahA hai aura arddhakathAnaka meM pANDeya rUpacanda kahA gayA hai / banArasIdAsane apane gururUpameM pANDeya rUpacandakA ullekha karate hue likhA hai taba banArasI aura bhayo / syAdavAda parinati parinayau / pAMDe rUpacanda guru pAsa sunyo grantha mana bhayo hulAsa // AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka 255 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira tisa samai barama nai bIca / rUpacandako AI mIca / suni-suni rUpacandake baina / bAnArasI bhayo dir3ha jaina // ukta uddharaNo bhI aisA savAla hotA hai ki paMDita rUpacanda aura pANDeya rUpacanda abhinna vyakti haiM / ye mahAkavi banArasodAgake guru haiM / banArasIdAsa rUpacandakA paricaya prastuta karate hae batAyA hai ki inakA janma-sthAna koidezameM sthita salemapura thA / ye gargagotrI agravAla kulake bhUSaNa the| inake pitAmahkA mAma bhAmaha aura pitAkA nAma bhagavAnadAsa thA / bhagavAnadAsako do patniyA~ thIM, jiname prathamase brahmadAsa nAmaka putrakA janma huA aura dUsarI patnose pA~ca putra hue- 1. harigaja, 2. bhapati, 3. abhayarAja, 4. korticanda, 5. rUpacanda | raha rUpacandra hI rUpacanda pANDeya haiN| bhAratIya paMDita honeke kAraNa inakI upAdhi pANDeya thii| ye jaina-siddhAntake marmajJa vidvAna the| aura zikSA arjanahetu banArasakI yAtrA kI thii| mahAkavi banArasodAsane inhoM rUpacandako apanA guru batAyA hai aura pANDeyazabdase unakA ullekha kiyA hai|' jaba mahAkavi banArasIdAsako vyavasAyake hetu AgarAko yAtrA karanI par3I thI aura vyApAra meM asaphala honeke kAraNa AgarAmeM unakA samaya kAvyaracanA likhane aura vidvAnoMko goSThImeM sammilita hone meM vyatIta hotA thA, tabhI saM0 1692meM inake guru pANDeyarUpacandakA AgarA meM Agamana huaa| solahasai bAnabe lauM, kiyo niyata rasapAna / pai kavIsurI saba saba bhaI, syAvAda paravAna / agAyAsa isa hI samaya, nagara Agare thAna / rUpacanda paMDita gunI, Ayo Agama jAna / -arddhakathAnaka pu0 57, padya 629-630 inhoMne AgarA meM tihunA nAmaka mandirameM DerA DAlA / unake Agamanase banArasIdAsako paryApta protsAhana milA | yahA~ inhIM pANDeyarUpacandase kavine 1. anekAnta, varSa 10, kiraNa 2 (agasta 1947), pANDeyarUpacanda aura unakA sAhitya, pR0 77 / Aya-barasa ko huau bAla 1 vidyA par3hana gayo carasAla / / guru pAMDeso vidyA sikha / akkhara pAMca lekhA likha / / -arghakathAnaka, pR0 10 / 2. A 256 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-garamparA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTasAra-pranyakI vyAkhyA sunI thii| saM0 1694meM pANDeyarUpacandako mRtyu ho gaI / zrI paM0 zrInAthUrAmajI premIne rUpacambako pANDeyarUpacandase bhinna mAnA hai| unhoMne batAyA hai ki kavi banArasIdAsane apane nATakasamayasArameM apane jina pAMca sAthiyoMkA ullekha kiyA hai| unameM eka rUpacanda bhI haiM, jo pANDeya rUpacandase bhinna haiM / banArasIdAsa ina rUpacandake sAtha bhI paramArthako carcA kiyA karate the| para hamArI dRSTimeM paMDita rUpacanda aura pANDeyarUpacanda bhinna nahIM haiM-eka hI vyakti haiN| yahI rUpacanda banArasIdAsake guru haiM aura banArasIdAsa inase adhyAtmacarcA karate the| sthitikAla pANDeyarUpacandakA samaya banArasIdAsake samayake AsapAsa hai / mahAkavi banArasovAsakA janma saM0 1643 meM huA aura pANDeya rUpacanda inase avasthAmeM kucha bar3e hI hoNge| bahuta saMbhava hai ki inakA janma saM0 1640ke AsapAsa huA hogaa| ardhakathAnakameM banArasIdAsane pANDeya rUpacandakA ullekha kiyA hai| ataeva inakA samaya vi0kI 17vIM zatI sunizcita hai| rUpacandane saMskRta aura hindI ina donoM bhASAmi racanAeM likhI haiM / ina dvArA saMskRtameM likhita samavazaraNapUjA athavA kevalajJAna-carcA grantha upalabdha haiM / isa granthakI prazastimeM pANDeya rUpacandane apanA paricaya prastuta kiyA hai| hindI meM inake dvArA likhita racanAe~ adhyAtma, bhakti aura rUpaka kAvya-sambandhI haiM / ina racanAoMse inake zAstrIya aura kAvyAtmaka jJAnakA anumAna kiyA jA sakatA hai / pANDeyarUpacanda sahaja kavi haiN| inakI racanAoMmeM sahaja svAbhAvikatA pAI jAtI hai / 1. paramArthavohAzataka yA bohAparamArtha-isameM 101 dohoMkA saMgraha hai| ye sabhI dohe adhyAtma-viSayaka haiN| kavine viSaya-vAsanAko anityatA, kSaNabhaMguratA aura asAratAkA sajIva citraNa kiyA hai / pratyeka doheke prathama caraNa meM viSayajanita duHstra tathA usake upabhogase utpanna asantoSa aura doheke dUsare caraNameM upamAna yA dRSTAnta dvArA pUrva kathanakI puSTi kI gaI hai / prAyaH samasta dohoMmeM arthAntaranyAsa pAyA jAtA hai| viSayana sevata hau bhale, tRSNA tau na bujhAya / jimi jala khArA pIva tai, bAr3hai tisa adhikAya // 4 // viSayana sevata duHkha bar3hai, dekhahu kina jina joi / khAja khujAvata hI bhalA, puni duHkha inau hoya // 9 // AcAryatulya kAmyakAra evaM lekhaka : 257 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sevala hI ju madhura viSaya, karue hoMhi nidAna / viSaphala moThe khAtake, aMtahi harahi parAna ||11|| viSaya-sukhoMkI nissAratA dikhalAneke pazcAt kavi sahaja sukhakA varNana karatA hai, jisake prApta hote AtmA nihAla ho jAtI hai| yaha sahaja sukha svAtmAnubhUtirUpa hai / jisa prakAra pASANa meM suvarNa, puSpa meM gandha, tila meM taila vyApta hai, usI prakAra AtmA pratyeka ghaTameM vidyamAna hai| jo vyakti jar3a-cetanakA parijJAnI hai, jisane donoM dravyoMke svabhAvako bhalI prakAra avagata kara liyA hai, vahI vyakti jJAnadarzana- caitanyAtmaka svapariNatikA anubhacakara sahaja sukhako prApta kara sakatA hai| kavine sahaja sukhako vivecita karate hue likhA haicetana sahaja sukha hI binA, ihu tRSNA na bujhAi / usAsA // 30 // 2. gIta paramArthI athavA paramArthagIta - yaha eka choTI-sI kRti hai / isameM 16 padya haiM aura sabhI padya AdhyAtmika haiM / jIvanako sambodhana kara use rAgadveSa- mohase pRthaka rahanekI cetAvanI dI gaI hai / AtmAkA vAstavika svarUpa sat, cit Anandamaya hai| isa svarUpako jIva apanI puruSArthahInatAke kAraNa bhUla jAtA hai aura rAgadveSarUpI vikRtiko hI apanA nijarUpa mAna letA hai / isa vikArase dUra rahaneke lie kavi bAra-bAra cetAvanI detA hai / pahalA pada nimna prakAra hai- cetana ho ceta na cetaka gAphila hoi na kahA rahe kAhina ho / vidhivasa ho || "cetana ho // 1 // , 3. adhyAtma savaiyA - 101 kavitta aura saveyA chandoMkA yaha saMgraha hai / jaina siddhAnta bhavana ArAkI hastalikhita pratimeM ise rUpacanda- zataka kahA gayA hai / samasta chanda adhyAtmapUrNa hai / jIvana jagat aura jIvako varttamAna vikRta avasthAkA citraNa ina sarveyoMmeM pAyA jAtA hai / kavine likhA hai ki yaha jIva mahAsukhakI zayyAkA tyAgakara kSaNika sukhake pralobhana meM Akara saMsAra meM bhaTakatA hai aura aneka prakArake kaSToMko sahana karatA hai| mithyAtva - AtmAnubhavase bahirmukha pravRtti - kA nirodha samatArasake utpanna honepara hI prApta hotA hai / yaha samatA AtmAkA nijI puruSArtha hai / jaba samasta paradravyoM ke saMyogako chor3a AtmA apane svarUpa meM vicaraNa karane lagatA hai, to samatArasakI prApti hoto hai 1 kavine isa samatArasakA vivecana nimna prakAra kiyA hai 258 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI bAcArya-parampara Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUla gayo nija seja mahAsukha, mAna rahyo sukha seja praaii| Asa-hutAsana teja mahA jihi, seja aneka ananta jraaii| . kita pUrI bhaI ju mithyAmatikI iti, bhedavijJAna ghaTA ju bharAI / umagyo samitArasa megha mahA. jiha vega hi Asa-tAsa sirAI // 82 // yadi AtmA mithyA sthitiko dUra kara samatArasakA pAna karane lage, to use apanemeM paramAramAkA darzana ho sakatA hai, kyoMki karma Adi parasaMyogI haiM / jisa prakAra dUdha aura pAnI mila jAnepara eka pratIta hote haiM, para vAstavameM unakA guNa-dharma pRthaka-pRthaka hai / jo vyakti dravya aura tatvoMke svabhAvako yathArtha rUpameM avagata kara niko rUpakA anubhava karatA hai usakA utthAna svayameva ho jAtA hai| yaha satya hai ki utpAda-vyayadhrauvyAtmaka usa AtmatattvakI prApti nijAnubhUtise hI hotI hai aura usIse mithyAtvakA kSaya bhI hotA hai| kavine ukta tathyapara bahuta hI sundara prakAza DAlA hai :kAhU na milAyo jAne karama-saMjogI sadA, chora nIra pAiyo anAdi hIkA dharA hai| amila milAya jar3a jIva guna bheda nyAre, nyAre para bhAva pari Apa hImeM dharA hai / kAi bharamAyo nAhiM bhamyo bhUla Apana hI, ___ Apane prakAsa ke vibhAva bhinna gharA hai| sAce avinAsI paramAtama pragaTa bhayo, nAsyo hai mithyAta vasyo vahA~ gyAna dharA hai / / 95 / / 4. khaTolanAgIta-khaTolanAgosa choTI-sI kRti hai| isameM kula 13 paTa haiN| yaha rUpaka kAvya hai| kavine batAyA hai ki saMsArarUpI mandirameM eka khaTolA hai, jisameM kocAdi cAra paga haiN| kAma aura kapaTakA sirA hai aura cintA aura ratikI pATI hai / yaha aviratike bAnoMse bunA hai aura usameM AzAkI AivAina lagAyI gayI hai| manarUpI bar3haIne vividha karmAko sahAyatAse usakA nirmANa kiyA hai| jIvarUpI pathika isa khaTolepara anAdikAlase leTA hA mohakI gaharI nidrAmeM so rahA hai| pAMca pAparUpI coroMne usakI saMyamarUpI saMpattiko curA liyA hai| mohanidrAke bhaMga na honeke kAraNa hI yaha AtmA nirvANa-sukhase vaMcita hai| vItarAgI guru yA tIrthakarake upadezase yaha kAlarAtri samApta ho sakatI hai aura samyaktvarUpI sUrya kA udaya ho sakatA hai / kavine isa prakAra zarIrako khaTolAkA rUpaka dekara AdhyAtmika sattvoMkA vivecana kiyA hai / padya bahuta hI sundara aura kAvyacamatkArapUrNa hai| udAharaNArya kucha paMktiyA~ uddhRta ko jAtI haiM AcAryatuSya kAvyakAra evaM lekhaka : 259 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhava ratimaMdira pauThiyo, khaTolA mero, kopAdika paga cAri / kAma kapaTa sIrA doU, cintA rati doSa pATi // 1 // avirati dina bArnAni buno, mithyA mAI visAla / AzA - aDavAini daI, zaMkAdika vasu sAla // // X x X X rAga-dveSa dou gaDavA, kumati sukomala sauri / nIca - pathika taha poliyo, parapariNati saMga gauri // 4 // kI 5. sphuTa para - rUpacanda upala ho cuke haiN| ye bhI pada bhaktirasase pUrNa haiM / kavine apane ArAdhya kI bhakti karate hue usake rUpa-lAvaNyakA vivecana kiyA hai / kavi eka padameM apane ArAdhya ke mukhako apUrvaM candramA basalAtA hai aura isa apUrvaM candramA kI tarka dvArA puSTi karatA hai-- saMtata prabhu mukha canda apUraba terau / sakala-kalA-paripUrana, pAre tuma sihu~ jagata uro || prabhu || 1|| nirUpa-rAga niradoSa niraMjana, nirAvaranu jaDa jADya niverI // kumuda viroSi kRsI kRtasAgaru, ahi nisi amRta zrave ju ghanero || prabhu ||2|| ude asta bana rahitu nirantaru, sura nara muni Ananda janerI // rUpacanda imi netana dekhati, haraSita mana cakora bhayo mero || prabhu0 ||3|| 6. pacamaGgala yA maGgalagItaprabandha - isa racanAse prAyaH sabhI loga suparicita haiM / kavine tIrthaMkarake paJcakalyANakoM kI gAthA kAvyarUpameM nibaddha kI hai| jagajIvana AgarA nivAsI jagajIvana agravAla jaina the| inakA gotra gagaM thA / inake pitAkA nAma abhayarAja aura mAtAkA nAma mohanade thaa| ye abhayarAja jApharakhA~ke dIvAna the, jo bAdazAha zAhajahA~kA pA~ca hajArI umarAva thA / jagajIvana adhyAtmazailI ke kavi the / paNDita hIrAnandane vi0 saM0 1701 meM samavazaraNa 260 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhAnako racanA kI hai / isa racanAmeM jagajIvanakA paricaya nimna prakAra diyA hai aba suni nagararAja AgarA, sakala sobhA anupama sAgarA / sAhajahA~ bhUpati hai jahA~, rAja kare nayamAraga tahA~ / / tAko jApharakhau umarAba, paMca hajArI prakaTa karAu / tAko agaravAla dovAna, garaga gota saba vidhi paravAna / / saMghahI abherAja jAnie, sukhI adhika saba kari maanie| vanitAgaNa nAnA parakAra, tinameM laghu mohanade sAra / tAko prata pRta-siramaura, jagajIvana jIvanakI Thaura / sundara subhaga rUpa abhirAma, parama punIta dharama-dhana-dhAna // jagajIvanane saM0 1701meM banArasIvilAsakA saMpAdana kiyA thaa| inake aba taka 45 pada bhI upalabdha ho cuke haiN| inake padoMko tIna dharmoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai 1. prArthanA evaM stutiparaka 2. AdhyAtmika 3. sAMsArika prapaJcake vizleSaNa-mUlaka yahA~ udAharaNake lie eka padakI kucha paMktiyAM uddhRta kI jAtI haiM / kavine sAMsArika prapaJcako bAdalakI chAyA mAnA hai aura chAyAkA rUpaka dekara purajana, parijana, indriya-viSaya, rAga-dveSa-moha, sumati-kumati sabhoko vyAkhyA stuita kI hai / yathA jagata saba dIsatA ghanako chAyA // putra kalatra mitra tana saMpatti udaya pudgala juri aayaa| bhava paranati varaSAgama sohe Azrava pavana bahAyA jagata 1 // indriyaviSaya lahari tar3atA hai dekhata jAya vilaayaa| rAga doSa vagu paMkati doragha ___moha gahala ghararAyA ||jgt0|2|| sumati virahano dukhadAyaka hai, kumati saMjogati bhaayaa| AcAryatulma kAnyakAra evaM lekhaka : 261 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nija saMpati ratanatraya gahikara muni jana nara mana sahaja ananta catuSTa maMdira jagajIvana sukha ku~carapAla kuMvarapAla banArasIdAsake abhinna mitra the| inhoMne sUktimuktAvalIkA padyAnuvAda banArasIdAsake sAtha milakara kiyA hai| isa padyAnuvAdase unakI kAvyapratibhAkA paricaya prApta hotA hai / somaprabhane saMskRta bhASAmeM sUktimuktAvalI kI racanA kI thii| isokA padyabaddha hindI anuvAda inhoMne kiyA hai| yaha samasta kAvya mAnavajIvanako pariSkRta karane vAlA hai / kavine saMskRtagranthakA AdhAra grahaNakara bhI apanI maulikatAko akSuNNa rakhA hai| vaha samasta doSoMkI khAni ahaMkArako mAnatA hai| manuSya 'ahaM' pravRttike adhIna hokara dUsaroMkI avahelanA karatA hai / apaneko bar3A aura dUsareko tuccha yA laghu samalatA hai / samasta doSa isa eka hI janimeM vivAsa karate haiN| RSi kahatA hai ki isa abhimAnase hI vipattikI saritA kala kala dhvani karatI huI cAroM ora pravAhita hotI hai / isa nadIkI dhArA itanI prakhara hai ki jisase yaha eka bhI guNagrAmako apane pUrameM bahAye binA nahIM chor3atI / 'ahaM' bhAva vizAla parvataka tulya hai / kubuddhi aura mAyA usakI guphAe~ haiN| hiMsaka buddhi dhUmrarekhAke samAna hai aura koSa dAvAnalake tulya hai / kavi kahatA hai bhAyA || pAyA || jgt0||3|| jAteM nikasa vipatti-saritA saba, jagameM phela rahI cahu~ ora / jAke Thiga guNa- grAma nAma nahi, mAyA kumati guphA ati ghora // jahu~ badha-buddhi dhUmarekhA sama, udita kopa dAvAnala jora / so abhimAna-pahAra paThatara, rAjata tAhi sarvajJa kizora // kavi sAlivAhana kavi sAlivAhana bhadAvara prAntake kaJcanapura nagarake nivAso the / kavike pitAkA nAma rAvata kharagasena aura gurukA nAma bhaTTAraka nagabhUSaNa thA | inhoMne vi0 saM0 1695 meM AgarA meM rahakara jinasenAcArikRta saMskRta ke harivaMzapurANakA hindI meM padyAnuvAda upasthita kiyA hai| harivaMzapurANakI prazastise ava 262 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gata hotA hai ki kavine ukta dohA-caupAIbaddha racanA AgarAko sAhitya bhUmimeM hI sampanna kI hai| saMvat sorahise tahA~ bhaye tApari adhika pacAnabai gye| mAgha mAsa kisana pakSa jAni somavAra subhavAra bakhAni / ....''bhaTTAraka jagabhUSaNa deva ganapara sAvasa vAki juei / .....""nagara Agirau uttama thAnu sAhijahA~ tape dUjo bhAna / / ....""bAhana karI caupaIbandhu, hInabudhi merI mati aMdhu / kavi bulAkIdAsa bulAkIdAsakA janma AgaremeM huA thA / ye goyalagotrI agravAla digambara jaina zrAvaka the / inake pUrvaja bayAnA (bharatapura)meM rahate the / inake pitAmaha bhavaNadAsa bayAnA chor3akara AgaremeM basa gaye the| unake putra nandalAlako suyogya dekhakara paMDita hemarAjane unake sAtha apanI kanyAkA vivAha kara diyA thA, jisakA nAma jainI thA / hemarAjane apanI isa kanyAko bahuta hI puzikSita kiyA thA / bulAkIdAsakA janma isI jaino udarase huA thaa| unhoMne apanI mAtAkI prazaMsAmeM likhA hai hemarAja paMDita basai, tisI Agare ThAi / garaga gota guna AgarI, saba pUje jisa pAi / / upagItA ke dehajA, jenI nAma vikhyAti / sIla rUpa guna AgarI, prIti-nItiko pA~ti // donA vidyA janakane kInI ati vyutpanna / paMDita jApai sIkha leM gharanItala meM dhanna / / kavikI 'pANDavapurANa' nAmaka eka hI racanA upalabdha hai / yaha racanA usane apanI mAtAke Agrahase likhI hai| bhaiyA bhagavatIdAsa bhaiyA bhagavatIdAsa AgarA nivAsI kaTAriyAgotrIya osavAla jaina the| inake dAdAkA nAma dazaratha sAha aura pitAkA nAma lAla jo thA / inakI racanAoMse avagata hotA hai ki jisa samaya ye kAvyaracanA kara rahe the usa samaya AgarA dillI-zAsanake antargata thA aura auraMgajeba vahA~kA zAsaka thaa| 1. hindI jaina sAhitya parizIlana prathama bhAga, bhAratIya jJAnapITha kAzI, pR. 163 169 tathA 246 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 263 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ osavAla hone ke kAraNa kaviko janmanA zvetAmbarasampradAyAnuyAyI honA cAhie; para unakI racanAoMke adhyayanase unakA digambara sampradAyAnuyAyI honA siddha hotA hai| kavikI racanAoMke avalokanase jJAta hotA hai ki bhaiyA bhagavatIdAsane samayasAra, AtmAnuzAsana, gommaTasAra aura dravyasaMgraha Adi digambara granthoMkA pUrA adhyayana kiyA hai / unakI AdhyAtmika racanAoM para samayasArakA pUrA prabhAva hai| ___inhoMne stutiparaka yA bhaktiparaka jitane pada likhe haiM unameM tIrthaMkaroMke guNa aura itivRtta digambara sampradAyake anusAra aMkita haiN| saMvata satraha se ikatIsa, mAghasudI dazamI zubhadosa / maMgalakaraNa paramasukhadhAma, dravasaMgraha prati karahuM praNAma / dravyasaMgrahako racanAke sAtha bhaiyA bhagavatIdAsakI svapnabattIsI, dvAdazAnuprekSA, prabhAtI aura stavanoMse bhI unakA digambara sampradAyI honA siddha hotA hai| vi0 saM0 1711meM hIrAnandajIne paMcAstikAyakA anuvAda kiyA thaa| usameM unhoMne AgarAmeM eka bhagavatIdAsa nAmaka vyaktike honekA ullekha kiyA hai / saMbhavataH bhaiyA bhagavatIdAsa hI ukta vyakti hoM / inhoMne kavitAmeM apanA ullekha bhaiyA, bhavika aura dAsakiyomAnAmodare niyA ne damanI mamasta racanAoMkA saMgraha brahmavilAsake nAmase prakAzita hai| bhaiyA bhagavattIdAsakA samaya vi0 saM0 ko 18vIM zatAbdI hai / inhoMne apanI racanAoMmeM auraMgajebakA ullekha kiyA hai / auraMgajebakA zAsanakAla vi0 saM0 1715-1764 rahA hai / bhaiyA bhagavatIdAsake samakAlIna mahAkavi kezavadAsa haiM, jinhoMne rasikapriyA nAmaka zRMgArarasapUrNa racanA likhI hai| kavi bhagavatIdAsane isa rasikapriyAko pratikriyA vyakta karate hue likhA hai bar3I nIta laghu nIta karata hai, bAya sarata badaboya bhrii| phor3o bahuta phunagaNI maMDita sakala deha manu rogadarI // zoNita hAr3a mAMsamaya murata tApara rIjhata ghrii-ghrii| aisI nArI nirakhi kari kezava rasikapriyA tuma kahA krii|| ataeva bhaiyA bhagavatIdAsa 18vIM zatAbdIke kavi haiN| racanAeM bhaiyA bhagavatIdAsakI racanAoMkA saMgraha brahmavilAsake nAmase prakAzita hai| isameM 67 racanAeM sagRhIta haiN| ina racanAoMko kAvyavidhAkI dRSTise nimnalikhita vargomeM vibhakta kiyA jA sakatA hai:264 : tIyaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. padasAhitya 2. AdhyAtmika rUpakakAvya 3. ekArtha kAvya 4. prakIrNakakAvya 4. 1. pasAhitya inake padasAhityako 1. prabhAtI, 2. stavana, 3. adhyAtma, vastusthitinirUpaNa, 5. AtmAlocana evaM 6. ArAdhya ke prati dRDhatara vizvAsa, viSayoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai / vastusthitikA citraNa karate hue batAyA hai ki yaha jIva vizvakI vAstavikatA aura jIvana ke rahasyoMse sadA A~kheM banda kiye rahatA hai / isane vyApaka vizvajanIna aura cirantana satyako prApta karanekA prayAsa nahIM kiyA / pArthiva saundaryake prati mAnava naisargika AsthA rakhatA hai / rAga-dveSoMkI ora isakA jhukAva nirantara hotA rahatA hai, parantu satya isase pare hai, vividhanAmarUpAtmaka isa jagatse pRthak hokara prakRta bhAvanAoM kA saMyamana, damana aura pariSkaraNa karanA hI vyaktikA jIvana-lakSya honA caahie| isI kAraNa pazcAttApake sAtha sajaga karate hue vaiyaktika cetanA meM sAmUhika cetanAkA adhyAropa kara kavi kahatA hai T are meM tu yaha janma gamAyo re, bare teM // pUraba puNya kiye kahu~ ati ho, tAtai narabhava pAyo re / deva dharama guru grantha na parase, bhaTaka bhaTaki bharamAyo re || are0||1| phiri soko milibo yaha duralabha daza dRSTAnta batAyo re / jo cete to ceta re bhaiyA, toko kari samujhAyo re || are 0|| 2 || AtmAlocana sambandhI padoMmeM kavine rAga-dveSa, IrSyA, ghRNA, mada, mAtsarya Adi vikAroMse abhibhUta hRdayakI AlocanA karate hue gUr3ha adhyAtmakI abhivyaJjanA kI hai / kavi kahatA hai chor3i de abhimAna jiyare, chA~r3i de abhi0 ||ttek|| kAko tu bhaya kauna tere, saba hI haiM mahimAna / dekhA rAjA raMka koLa, thira nahIM yaha yAna ! | jiyare0|| 1 || jagata dekhata teri calavo, tU bhI dekhata Ana / gharI palakI khabara nAhIM, kahA hoya vihAna || jaya || 2 || tyAga koSa ru lobha mAyA moha madirA pAna / rAga-doSaha TAra antara, dUra bhayo surapura-deva kabar3e, kabahu~ dhama karmavaza bahu nAca nAce, bhaiyA kara ajJAna || jaya || 3 || naraka nidAna / Apa pichAna | jiyare0||4|| AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 265 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. AdhyAtmika rUpakAvya-ke antargata kavikI cetanakarmacarita, SaTaSTottarI, paMcaindriyasaMvAda, madhubindukacaupAI, svapnabattIsI, dvAdazAnuprekSA Adi racanAeM pramukha haiM / cetanakarmacaritameM kula 296 padya haiM / kalpanA, bhAvanA, nagara, rasa, gata zaucAI aura ramaNIyA gAdikA samavAya pAyA jAtA hai / bhAvanAoMke anusAra madhura athavA paruSa varNokA prayoga isa kRti meM apUrva camatkAra utpanna kara rahA hai / bekAroMko pAtrakalpanA kara kavine isa caritakAvya meM AtmAkI zreyatA aura prAptikA mArga pradarzita kiyA hai / kubuddhi evaM suddhi ye do cetanakI bhAryA haiN| kavine isa kAvyameM pramukharUpase ghetana aura unakI patniyoMke vArtAlApa prastuta kiye haiM / subuddhi cetana-AtmAko karmasaMyukta avasthAko dekhakara kahatI hai-"cetana, tumhAre sAtha yaha duSToMkA saMga kahA~se yA gayA ? kyA tuma apanA sarvasva khokara bhI sajaga hone meM vilamba karoge? jo vyakti jIvana meM pramAda karatA hai, saMyamase dUra rahatA hai vaha apanI unnati nahIM kara nktaa|" __ cetana--"he mahAbhAge ! maiM to isa prakAra phaMsa gayA hU~, jisase isa gahana paMkase nikalanA muzkila-sA laga rahA hai / merA uddhAra kisa prakAra ho, isakI mujhe jAnakArI nhiiN|" subuddhi-"nAtha ! Apa apanA uddhAra svayaM karane meM samartha haiN| bhedavijJAnaka prApta hote ho Apake samasta para-sambandha vigalita ho jAyaMge aura Apa svataMtra dikhalAI pdd'eNge|" kubuddhi-"arI duSTA ! kyA baka rahI hai ? mere sAmane terA itanA bolanekA sAhasa ? tU nahIM jAnatI ki maiM prasiddha zUravIra mohakI putrI hU~ ?" __ kavine isa saMdarbha meM subuddhi aura kubuddhike kalahakA sajIva citraNa kiyA hai| aura cetana dvArA subuddhikA pakSa lenepara kubuddhi rUTha kara apane pittA mohake yahA~ calI jAtI hai aura mohako cetanake prati ubhAratI hai| moha yuddhakI taiyArI kara apane rAga-dvaidharUpI maMtriyoMse sAhAyya prApta karatA hai aura aSTa koMko senA sajAkara sainya saMcAlanakA bhAra mohanIya karmako detA hai| donoM orakI senAeM raNabhUmimeM ekatra ho jAtI haiN| eka ora mohake senApatitvameM kAma, krodha Adi vikAra aura aSTa karmoMkA sainya-dala hai| dUsarI ora jJAnake senApatitvameM darzana, caritra, sukha, vIrya Adiko senAeM upasthita hai / moharAja cetanapara AkramaNa karatA hai; para jJAnadeva svAnubhUtikI sahAyatAse vipakSI dalako parAsta detA hai / kavine yuddhakA bar3A hI sajIva varNana kiyA hai / nimna paMktiyA~ haiM: 266 : tIrthakara mahAvIra aura unakI bAcAya-paramparA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra balavaMta madamatta mahAmohake, nikasi saba saina Age ju Aye / mAri ghamAsAna mahAjuddha bahukruddha kari, eka te eka sAtoM savAe | vIra- suvivekane dhanuSa le dhyAnakA mAri ke subhaTa sAtoM girAe / kumuka jo jJAnakI sena saba saMga ghasI mohake subhaTa mUrchA savAe | raNasiMge bajjahi koU na bhajjaha, karahiM mahA doU juddha / ita jIva haMkArahi, nijapara dArahi, karahai arinako ruddha || zatamaSTottarI- isameM 108 padya hai / kavine AtmajJAnakA sundara upadeza aMkita kiyA hai / yaha racanA bar3I hI sarasa aura hRdayagrAhya hai / atyalpa kathAnakake sahAre AtmatattvakA pUrNa parijJAna sarasa zailI meM karA dene meM isa racanAko advitIya saphalatA prApta huI hai / kavi kahatA hai ki cetanarAjAko do rAniyA~ hai, eka subuddhi aura dUsarI mAyA mAyA bahuta hI sundara aura mohaka hai| subuddhi buddhimatI honepara bhI sundarI nahIM hai| cetanarAjA mAyArAnIpara bahuta Asakta hai| dina-rAta bhoga-vilAsa meM saMlagna rahatA hai / rAjakAja dekhanekA use bilkula avasara nahIM miltaa| ataH rAjyakarmacArI manamAnI karate haiM / yadyapi cetana rAjAne apane zarIra - dezako surakSAke lie mohako senApati, krodhako kotavAla, lobhako maMtrI, karmodayako kAjI, kAmadevako vaiyaktika saciva aura IrSyA-ghRNAko prabandhaka niyukta kiyA hai| phira bhI zarIra dezakA zAsana cesanarAjAkI asAvadhAnI ke kAraNa vizRMkhalita hotA jA rahA hai / mAna aura cintAne pradhAnamaMtrI bananeke lie saMgharSa AraMbha kara diyA hai| idhara lobha aura kAmadeva apanA pada surakSita rakhane ke liye nAnA prakArase dezako trasta kara rahe haiM / naye-naye prakArake kara lagAye jAte haiM, jisase bArIra-rAjya kI duravasthA ho rahI hai| jJAna, darzana sukha vIrya, jo ki cetana rAjAke vizvAsapAtra amAtya hai, unako kotavAla senApati, vaiyaktika saciva Adine khader3a bAhara kara diyA hai| zarIra - dezako dekhane se aisA pratIta hotA hai ki yahA~ cetanarAjAkA rAjya na ho kara senApati mohane apanA zAsana sthApita kara liyA hai| cetanakI AzAko sabhI avahelanA karate haiM / P mAdhA-rAnI bhI moha aura lobhako cupacApa rAjya zarIra-saMcAlana meM sahAyatA detI hai / usane isa prakAra SaDyantra kiyA hai jisase vetana rAjAkA rAjya ulaTa diyA jAya aura vaha svayaM usakI zAsikA bana jAye / jaba subuddhiko cetanarAjA ke viruddha kiye gaye SaDyantrakA patA lagA to usane apanA kartavya aura dharma samajhakara cetana rAjAko samajhAyA tathA usase prArthanA kI- "priya cetana, tuma apane bhItara rahanevAle jJAna, darzana Adi guNoMkI samhAla nahIM karate / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 267 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya aura zarIrake guNoMko apanA samajha mAyA-rAnImeM itanA Asakta honA tumheM zobhA nahIM detaa| jina krodha, moha aura kAma-karmacAriyoMpara tumane vizvAsa kara liyA hai ve nizcaya hI tumako Thaga rahe haiN| tumhAre cetanya-nagarapara unakA adhikAra honevAlA hai, kyoMki tumane zarIrake hAranepara apanI hAra aura usake jItanepara jIta samajha lI, dina-rAta mAyAke dvArA nirUpita sAMsArika dhandhoMmeM masta rahanese tumheM apane vizvAsaprApta amAtyoMko bhI kho denA pdd'egaa| tumane jo mArga abhI grahaNa kiyA hai vaha bilkula anucita hai / kyA kabhI tumane vicAra kiyA hai ki tuma kauna ho? kahA~se Aye ho ? tumheM kauna-kauna dhokhA de rahe haiM ? aura tuma apane svabhAvase kisa prakAra cyuta ho rahe ho? ye dravyakarma jJAnAvaraNAdi tathA bhAvakamaM rAga-dveSa Adi, jinapara tumhArA aTUTa vizvAsa ho gayA hai, tumase bilkula bhinna hai / inakA tumase kucha bhI tAdAtmyabhAva nahIM hai| priya cetana ! kyA tuma rAjA hokara dAsa bananA cAhate ho? itane catura aura kalApravINa hokara tumane yaha mUrkhatA kyoM ko ? sIna lokake svAmI hokara mAyAko mIThI bAtoMmeM ulajhakara bhikhArI bana rahe ho? tumhAretrAsako dekhakara meM vedanAse jhulasa rahI huuN| tumhArI andhatA mere liye lajjAkI bAta hai, aba bhI samaya hai, avasara haiM, suyoga hai aura hai vizvAsapAtra amAtyoMkA sahArA ! hRdayeza ! aba sAvadhAna hokara apanI nagarIkA zAsana kareM, jisase zIghna hI mokSa-mahalapara adhikAra kiyA jA sake | prANanAtha ! rAjya samhAlate samaya tumane mokSamahalako prApta karanekI pratijJA bhI ko thI / maiM Apako vizvAsa dilAtI hU~ ki mokSa-mahalameM rahanevAlI mukti-rAnI isa ThaginI mAyAse karor3oM-guNI sundarI aura hAva-bhAvapravINa hai / use dekhate hI mugdha ho jaaoge| pramAda aura ahaMkAra donoM hI tumako mukti-ramAke sAtha vihAra karane meM bAdhA de rahe haiN| isa prakAra subuddhine nAnAprakArase cetanarAjAko smjhaayaa| subuddhiko bAta mAna lenepara cetanarAjA apane vizvAsapAtra amAtya jJAna, darzana Adiko sahAyatAse mokSa mahalapara adhikAra karane cala diyA / kAvyako dRSTise isa racanAmeM sabhI guNa vartamAna haiM / mAnavake vikAra aura usako vibhinna cittavRttiyoMkA atyanta sUkSma aura sundara vivecana kiyA hai| yaha racanA rasamaya honeke sAtha maMgalaprada hai| bhAvAtmaka zailImeM kavine apane hRdayakI anubhUtiko saralarUpase abhivyakta kiyA hai| dArzanikatAke sAtha kAvyAtmaka zailImeM sambaddha aura pravAhapUrNa bhAvoMkI abhivyaJjanA rocaka huI hai| kavi cetanarAjAko suvyavasthAkA vizleSaNa karatA huA kahatA hai kAyA-so ju nagarImeM cidAnanda rAja kare; mAyA-sI ju rAnI pai magana bahu bhayo hai / 268 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha-so he phaujadAra krodha so hai kotavAra; lobha-so vajIra jahA~ lUTibeko rahyo hai / udeko ju kAjI mAne, mAnako adala jAne, kAmasenAkA navIsa AI bAko ko hai ! aisI rAjadhAnI meM apane guNa bhUli rahyo; sudhi jaba AI tabe jJAna Aya gahyo hai | subuddhi cetana rAjAko samajhAtI hai kauna tuma kahA~ Ae, kauna baurAye tumaha; kAke rasa rAce kachu sudhahU gharatu ho / kauna hai ve kamaM, jinheM ekameka mAni rahe; ajahU na lAge hAtha bhAvari bharatu ho || ve dina citAro, jahA~ bIte haiM anAdi kAla; kaise-kaise saMkaTa sahe hU visaratu ho / tuma to sayAne pai sayAna yaha kauna kInho; tIna loka nAtha ke dInase phiratu ho / pazcendriyasaMvAda - meM batAyA gayA hai ki eka suramya udyAnameM eka dina eka munirAja dharmopadeza de rahe the| unakI dharmadezanAkA zravaNa karaneke lie aneka vyakti ekatra hue / sabhAmeM nAnAprakArakI zaMkAeM kI jAne lagIM / eka vyaktine munirAjase pUchA- 'paMcendriyoMke viSaya sukhakara haiM yA dukhakara ?' munirAja bole"ye paMcendriyA~ bar3I duSTa haiN| inakA jitanA hI poSaNa kiyA jAtA hai, duHkha hI detI haiN|" eka vidyAdhara bIca meM hI indriyoMkA pakSa lekara bolA- "mahArAja indriyA~ duSTa nahIM haiM, inakI bAta inhIM ke mukha se suniye| ye prANiyoMko kitanA sukha detI haiM ?" munirAjakA saMketa pAte ho sabhI indriyA~ apane-apane ko bar3A siddha karane lagIM / pazcAt munirAjane una sabhI indriyoM aura manako samajhAkara batAyA ki tuma sabase bar3I AtmA ho / rAga-dveSake dUra honepara AtmA hI paramAtmA bana jAtA hai ! isa paMcendriya-saMvAda meM indriyoMke uttara- pratyuttara bar3e hI sarasa aura svAbhAvika haiN| pratyeka indriyakA uttara itane prAmANika DhaMgase upasthita kiyA hai, jisase pAThaka mugdha ho jAtA hai / sarvaprathama apane pakSako sthApita karatI huI nAka kahatI hai AcAryasya kAvyakAra evaM lekhaka : 269 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAka kahe prabhu meM bar3I, aura na bar3o kahAya / nAka rahai pata loka meM, nAka gaye pata jAya // prathama vadanapara dekhie, nAka navala AkAra | sundara mahA suhAvanI, mohita loka apAra // sukha vilasai saMsArakA, so saba mujha parasAda / nAnA vRkSa sugandhiko, nAka kareM AsvAda // kAnakA uttara kA kahai, na ki na, mana kare gamAna ! jo Akara Age calai, to nahiM bhUpa samAna / / nAka surani pAnI jhare, bahe zleSama apAra / gaMdhAna kari parita rahai, lAje nahIM gaMvAra / / terI chIMka sunai jite, kare na uttama kAja / mUdai tuha durgandha meM, taka na Ave lAja / / vRSabha nArI nirakha, aura jIva jaga mA~hi / jita tita toko chediye, toU lajAno nAhi // kAnana kuNDala jhalakatA, maNi muktAphala sAra / jagamaga jagamaga hra rahai, dekhe saba saMsAra / sAtoM surako gAibo, adbhuta sukhamaya svAda / ina kAnana kara parakhiye, moThe-mIThe nAda // kAnana sarabhara ko karai, kAna bar3e saradAra 1 chahoM dravya ke guNa sune, jAne sabada-vicAra / / madhubindukacaupAI-bhI kavikA eka sarasa AdhyAtmika rUpaka kAvya hai| isa kAvya meM batAyA hai ki eka puruSa vanameM jAte hue rAstA bhUlakara idharaudhara bhaTakane lgaa| jisa araNyameM vaha pahu~ca gayA thA vaha araNya atyanta bhayaMkara thaa| usameM siMha aura mavAnmatta gajoMkI garjanAeM sunAI par3a rahI thiiN| vaha bhayAkrAnta hokara idhara-udhara chipanekA prayAsa karane lgaa| itane meM eka pAgala hAthI use pakar3aneke lie daudd'aa| hAthIko apanI ora Ate hae dekhakara vaha vyakti bhAgA / vaha jitanI tejIse bhAgatA jAtA thA, hAthI bhI utanI hI tejIse usakA pIchA kara rahA thaa| jaba usane isa prakAra jAna bacate na dekhI, to vaha eka vRkSakI zAkhAse laTaka gyaa| usa vRkSakI zAkhAke nIce eka bar3A andhakUpa thA tathA usake Upara eka madhamamakhIkA chattA lagA huA thaa| hAthI 270 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArma-paramparA Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI daur3atA huA usake pAsa aayaa| para zAkhAse laTaka jAneke kAraNa vaha usa per3ake taneko sa~r3ase pakar3akara hilAne lgaa| vRkSake hilanese maSuchattese ekaeka bUMda madhu girane lagA aura vaha puruSa usa madhukA AsvAdana kara apaneko sukhI samajhane lgaa| nIceke andhakUpameM cAroM kinArepara cAra ajagara muMha phelAye baiThe the tathA jisa zAkhAko vaha pakar3e hue thA, use kAle aura sapheda raMgake do cahe kATa rahe the / usa vyaktikI burI avasthA thii| pAsa hAthI vRkSAko lApakara use bhAra DAlanA cAhatA thA tathA hAthIse baca jAnepara cahe usakI DAlako kATa rahe the, jisase vaha andhakUpa meM girakara ajagaroMkA bhakSya banane jA rahA thA / usako isa dayanIya avasthAko AkAzamArgase jAte hue vidyAdhara-dampatine dekhA / strI apane patise kahane lagI-"svAmin isa puruSakA jalda uddhAra kIjie / yaha jaldI hI andhakUpameM girakara ajagaroMkA zikAra honA cAhatA hai| prApa dayAlu haiN| ataH aba vilamba karanA anucita hai| ise vimAnameM baiThAkara isa duHkhase chuTakArA dilA denA hamArA parama kartavya hai|" ___ stroke anurodhase vaha vidyAdhara vahAM AyA aura usase kahane lagA-"Ao, maiM tumhArA hAtha pakar3a letA huuN| vizvAsa karo, maiM tumheM vimAna dvArA surakSita sthAnapara pahacA dNgaa|" vaha pUruSa bolA-"mitra Apa bar3e upakArI haiN| kRpayA thor3I dera ruke rheN| abakI bAra girane vAlI madhubUMdako khAkara meM AtA huuN|" vidyAdharane bahuta dera taka pratIkSA karaneke bAda punaH kahA-"bhAI, nikalanA hai, to nikalo, vilamba karanese tumhAre prANa nahIM baca skeNge| jaldI kro|" puruSa-"mahAbhAga ! isa madhubaeNdameM apUrva svAda hai / maiM nikalatA hai, abakI bUMda aura cATa lene dojiye| becAre vidyAdharane kucha samaya taka pratIkSA karaneke uparAnta punaH kahA-"kyA bhAI ! tumheM isase chuTakArA pAnA nahIM hai ? jaldI Ao, aba mujhe derI ho rahI hai / vaha lobhI puruSa bAra-bAra usI prakAra bUMda aura cATa lene do, uttara detA rahA / aba nirAza hokara vidyAdhara calA gayA aura kucha samaya pazcAt zAkhAke kaTa jAnepara vaha usa andhakUpameM gira par3A tathA eka kinAreke ajagarakA zikAra huaa| isa rUpakako spaSTa karate hue kavine likhA haiyaha saMsAra mahA vana jAna / tAmahiM bhayabhrama kUpa samAna || gaja jima kAla phirata nizadIsa / tihaM pakarana kahu~ visvAvIsa // baTakI jaTA laTaki jo rahI / so AyurdA jinavara kahI / / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 271 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tihaM jara kAdata masA doya / dina aru rena lakhahu tuma soya / / . mAMcI cUMTita tAhi zarIra / so bahu rogAdikako pIra // ajagara paryo kUpake boca / so nigoda sabateM gati bIca / / isa prakAra isa rUpaka dvArA kavine viSaya-sukhakI sArahInatAkA udAharaNa prastuta kiyA hai| bhaiyA bhagavatIdAsakI puNyapaccIsikA, akSarabattIsikA, zikSAvalI, guNamaMjarI, anAdibattIsikA, manabattIsI, svagnabattIsI, vairAgyapaMcAzikA aura AzcaryacaturdazI Adi racanAe~ kAvyako dRSTi se mahatvapUrNa haiM / mahAkavi bhUdharadAsa hindI bhASAke jaina-kaviyoMmeM mahAkavi bhUdharadAsakA nAma ullekhanIya hai| kavi AgarAnivAsI thA aura isakI jAti khaNDelavAla thii| isase adhika inakA paricaya prApta nahIM hotA hai | inakI racanAoMke avalokanase yaha avazya jJAta hotA hai ki kavi zraddhAla aura dharmAtmA thA | kavitA karanekA acchA abhyAsa thaa| kavike kucha mitra the, jo kavise aise sArvajanIna sAhityakA nirmANa karAnA cAhate the, jisakA adhyayana kara sAdhAraNa jana bhI AtmasAdhanA aura AcAra-tattvako prApta kara ske| unhIM dinoM AgarAmeM jayasiMhasavAI sUbA aura hAkIma gulAbacanda vahA~ Aye | zAha harisiMhake vaMzameM jo dharmAnurAgI manuSya the unako bAra-bAra preraNAse kavike pramAdakA anta ho gayA aura kavine vikrama saM0 1781meM pauSa kRSNA trayodazIke dina apanA 'zataka' nAmaka grantha racakara samApta kiyA / kavike hRdayameM AtmakalyANakI taraMga uThatI thI aura vilIna ho jAtI thI, para vaha kucha nahIM kara pAtA thaa| adhyAtmagoSThI meM jAnA aura carcA karanA nityakA kAma thA / eka-dina kavi apane mitroMke sAtha baiThA huA thA ki vahA~se eka vRddha puruSa nikalA, jisakA zarIra thaka cukA thA, dRSTi kamajora ho gaI thI, lAThoke sahAre calA jA rahA thaa| usakA sArA zarIra kA~pa rahA thaa| muMhase kabhI-kabhI lAra bhI TapakatI thii| vaha lAThIke sahAre sthira hokara calanA cAhatA thA, para vahA~se dasa-pAMca kadama hI Age cala pAyA thA ki saMyogase usakI lAThI TUTa gaI / pAsameM sthita logoMne use khar3A kiyA aura dUsaro lAThIkA sahArA dekara use ghara phuNcaayaa| vRddhako isa avasthAse kavi bhUdharadAsakA mana vicalita ho gayA aura unake mukhase nimnalikhita padya nikala par3A1. Agare maiM vAlabuddhi bhUdhara khaMDelavAla, bAlakake khyAla sauM kavitta kara jAne hai / aise hI karata bhayo jaisiMha savAI mUbA, hAkima gulAbacanda Aye tihi thAne hai / 272 : tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcArya-paramparA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyA re bur3hApA mAnI, sudhi-budhi bisarAnI // zravanakI zakti ghaTI, cAla cale aTapaTI, deha laTI bhUkha ghaTI, locana jharata pAno // 1 // dA~tanakI paMkti TUTI, hAr3anakI sandhi chUTI, kAyAkI nagarI lUTI, jAta nahi pahicAnI ||2|| bAlAMne varana pherA, rogane zarIra gherA, putrahUna Ave nerA, auroMko kahA kahAnI ||3|| 'bhUdhara' samujhi aba svahita karoge kaba ? vaha gari hai aba saba chaha prAcIna } padake antima caraNako kavine kaI bAra par3hA aura anubhava kiyA ki vRddhAvasthAmeM hama sabakI aisI hI hAlata hotI hai | ataH AtmotyAnakI ora pravRtta honA caahie| isa prakAra kavi bhUdharadAsakA vyaktitva sAMsArikatA se pare AtmonmukhI hai / inakI racanAoMse inakA samaya vi0 saM0 kI 18vIM zatI ( 1781) siddha hotA hai / racanAeM mahAkavi bhUdharadAsane pArzvapurANa, jinazataka aura pada-sAhityakI racanA kara hindI sAhityako samRddha banAyA hai| inakI kavitA ucca koTikI hotI hai| 1. pAirvapurANa - yaha eka mahAkAvya hai| isakI kathA bar3I hI rocaka aura AtmapoSaka hai / kisa prakAra vairakI paramparA prANiyoMke aneka janma janmAntaroM taka calatI rahatI hai, yaha isameM bar3I ho khUbIke sAtha batalAyA gayA hai / pArzva - nAtha tIrthaMkara hone ke nau bhava pUrva podanapura nagarake rAjA aravindake mantrI vizvamUrti ke putra the / usa samaya inakA nAma marubhUti aura inake bhAIkA nAma kamaTha thA / vizvabhUtike dIkSA lene ke anantara donoM bhAI rAjAke mantrI hue aura jaba rAjA aravindane vajrakItipara car3hAI kI, to kumAra marubhUti inake sAtha yuddhakSetra meM AyA / kamaThane rAjadhAnI meM aneka upadrava macAye aura apane harIsiMha zAhake suvaMza dharmarAgI nara, tinake kahe sauM jori kaunI eka ThAne haiM / phira-phira mere mere Alasako anta bhayo, unakI sahAya yaha mero mana mAne haiM / sataraha se ikyAsiyA, poha pAkha tamalIna / tithi terasa ravivArako sataka samApta kIna // - jinazatakaprazasti AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 273 18 1 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } choTe bhAIkI patnI ke sAtha durAcAra kiyaa| jaba rAjA zatruko parAsta kara rAjadhAnI meM AyA to kamaThake kukRtyako bAta sunakara use bar3A duHkha huA / kamaThakA kAlA muMha kara gadahe para car3hA sAre nagara meM ghumAyA aura nagarakI sImAse bAhara kara diyaa| Atma-pratAr3anAse pIDita kamaTha bhUtAcala parvatapara jAkara tapasviyoMke sAtha rahane lagA / marubhUti kamaTha ke isa samAcArako prApta kara bhUtAcalapara gayA aura vahA~ duSTa kamaThane usakI hatyA kara dii| isake bAda kavine ATha janmoM kI kathA aMkita kI hai| naveM janma meM kAzI vizvasena rAjAke yahA~ pArzvanAthakA janma hotA hai| pArzva Ajanma brahmacArI rahakara AtmasAdhanA karate haiN| ve tIrthaMkara bana jAte haiN| maThakA prIya unakI sthAaiM vighna karatA hai; para pArzvanAtha apanI sAdhanAse vicalita nahIM hote / kevalajJAna prApta honepara ve prANiyoMko dharmopadeza dete haiM aura anta meM sammedAcalase nirvANa prApta karate haiM / - nAyaka pArzvanAthakA jIvana apane samaya ke samAjakA pratinidhitva karatA huA loka-maMgalakI rakSA ke lie baddhaparikara hai| kavine kathAmeM kramabaddhatAkA pUrA nirvAha kiyA hai / mAnavatA aura yugabhAvanAkA prAdhAnya sarvatra hai; para sthiti-nirmANa meM pUrvake nau bhavoMkI kathA jor3akara kavine pUrI saphalatA prApta kI hai / jIvanakA itanA sarvAMgINa aura svastha vivecana ekAdha mahAkAvya meM ho milegA / isameM eka vyaktikA jIvana aneka avasthAoM aura vyaktiyoMke bIca aMkita huA hai / ata isameM mAnava ke rAgadveSoM kI krIr3Ake lie vistRta kSetra hai / manuSyakA mamatva apane parivAra ke sAtha kitanA adhika rahatA hai, yaha pArzvanAthake jIva marubhUtike caritrase spaSTa hai / vastuvyApAra-varNana, ghaTanA- vidhAna aura dRzya-yojanAoM kI dRSTise bhI yaha kAvya saphala hai / kavi jIvanake satyako kAvya ke mAdhyama se vyakta karatA huA kahatA hai - I bAlaka - kAyA kUpala loga | patrarUpa jIvanameM hoya // pAko pAta jarA tana kreN| kAla-bayAri calata para jhare // marana - divasako nema na koya / yAte kachu sudhi pare na loya / / eka nema yaha to paramAna | janma dhare so mare nidAna ||4|65-67 arthAt kizorAvasthA koMpalake tulya hai / isameM patrasvarUpa yauvana avasthA hai| pattoMkA paka jAnA jarA hai| mRtyurUpI bAyu isa pake patteko apane eka halke dhakke se hI girA detI hai| jaba jIvanameM mRtyu nizcita hai to hameM apanI mahAyAtrA ke lie pahalese taiyArI karanI cAhie / 274 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA V Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanakA arntadarzana jJAna-dIpake dvArA hI saMbhava hai, para.isa zAnadIpameM taparUpo tela aura svAtmAnubhavarUpI battIkA rahanA anivArya hai| jJAna-dIpa tapa-tela bhara, ghara zoghe bhrama chora / yA vidhi bina nikase nahIM, paiThe pUraba cora / / 4 / 81 kavine isa kAvyakI samApti vi0 saM0 1789 ASAr3ha zuklA paMcamIko kI hai|' 2. jaina zasaka-isa racanAmeM 107 kavitta, dohe, savaiye bora chappaya haiN| kavine vairAgya-jIvanake vikAsake lie isa racanAkA praNayana kiyA hai| paddhAvasthA, saMsArakI asAratA, kAla sAmarthya, svArthaparatA, digambara muniyoMkI tapasyA, AzA-tRSNAkI nagnatA Adi viSayoMkA nirUpaNa bar3e hI adbhuta DhaMgase kiyA hai| kavi jisa tayyakA pratipAdana karanA cAhatA hai use spaSTa aura nirbhaya hokara pratipAdita karatA hai| norasa aura gUDha viSayoMkA nirUpaNa bhI sarasa evaM prabhAvotpAdaka zelImeM kiyA gayA hai| kalpanA, mAvanA aura vicAroMkA samanvaya santulita hameM yA hai / yAtma-maundaryakA darzana kara kavi kahatA hai ki saMsArake bhogoMmeM lipta prANI aniza vicAra karatA rahatA hai ki jisa prakAra mo saMbhava ho usa prakAra meM dhana ekatra kara Amanda bhogU / mAnava nAnA prakArake sunahale svapna dekhatA hai aura vicAratA hai ki dhana prApta honepara saMsArake samasta abhyudayajanya kAryoM ko sampanna karUMgA, para usakI dhanArjanakI yaha abhilASA mRtyuke kAraNa adhUrI hI raha jAtI hai / yathA cAhata hai dhana hoya kisI vidha, to saba kAja kare jiya rAjo / geha cinAya karUM gahanA phachu, byAhi sutA suta bATiya bhAjI / / cintata yo dina jAhi cale, jama Ani acAnaka deta dgaajii| khelata khela khilAri gaye, rahi jAi rUpI zataraMjakI baajii|| isa saMsArameM manuSya AtmajJAnase vimukha hokara zarIrakI sevA karatA hai| zarIrako svaccha karane meM aneka sAbunako baTTiyA~ ragar3a DAlatA hai aura aneka telakI zIziyo khAlI kara DAlatA hai| phaizanake aneka padArthoM kA upayoga zArIrika saundarya, prasAdhanameM karatA hai, pratidina ragar3a-ragar3akara zarIrako sApha karatA hai| itra aura seNToMkA vyavahAra karatA hai| pratyeka indriyako tRptike lie aneka padArthokA saMcaya karatA hai| isa prakArase mAnavako dRSTi anAtmika 1. saMvat sataraha zataka maiM, aura navAsI lIya / sudI aSAr3ha tithi paMcamI, anya samApata koya / / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 275 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho rahI hai| vaha zarIrako hI saba kucha samajha gayA / kavi bhUdharadAsane apane antasmeM usI satyakA anubhava kara jagatke mAnavoMko sajaga karate hue. kahA hai mAta-pitA-raja-bIraja sauM, upajI saba sAta kudhAta bharI hai / mAkhinake para mAphika bAhara, cAmake beThana ber3ha gharI hai / / nAhi to Aya lageM abahIM, baka vAyasa jIva bace na dharI hai / deha dazA yaha dokhata bhrAta, ghinAta nahIM kina buddhi hage hai / / isa prakAra kavine isa zatakameM anAtmika dRSTiko dUra kara Atmika dRSTi sthApita karanekA prayAsa kiyA hai| 3. pA sAhitya-mahAkavi bhUdharadAsakI tIsarI racanA pada-saMgraha hai / inake padoMko-1. stutiparaka, 2. jIvake ajJAnAvasthAke kAraNa pariNAma aura vistAra sUcaka, 3. ArAdhyakI zaraNake dRr3ha vizvAsa sUcaka, 4. adhyAtmopadezI, 5, sasAra aura zarIrase.virakti utpAdaka, 6, nAma smaraNake mahattva dyotaka aura 7. manuSyatvake pUrNa abhivyahajana ina sAta varga meM vizvana nigA gA : kAlA hai : ina sabhI prakArake padoMmeM zAbdika komalatA, bhAvoMkI mAdakatA aura klpnaaoNk| indrajAla samanvita rUpameM vidyamAna hai | inake padoMmeM rAga-vigagakA gaMgA-yamunI saMgama honepara bhI zRMgArikatA nahIM hai / kaI pada sUradAsake padoMke samAna dRSTikUTa bhI haiN| "jagat-jana juA hAra cale" padameM bhASAkI lAkSaNikatA aura kAvyAktiyoMkI vidagdhatA pUrNatayA samAviSTa hai / "suni ThaganI mAyA / teM saba jaga Thaga khAyA' pada kavI rake "mAyA mahA Thagano hama jAnI" padase samakakSatA rakhatA hai| isI prakAra "bhagavanta bhajana kyoM bhUlA re | yaha sasAra renakA supanA,tana dhana vAri babUlA re" pada "bhaja mana jovana nAma saberA' kabIrake padake samakakSa hai / "carakhA calatA nAhI, varakhA huA purAnA" Adi AdhyAtmika pada kabArake "carakhA calai sUrata virahinakA" padake tulya hai| isa prakAra bhUdharadAsake pada jIvanameM AsthA, vizvAsako bhAvanA jAgRta karate haiM / kavi dhAnatarAya dyAnatarAya AgarAnivAsI the| inakA janma agravAla jAti ke goyala gotrameM huA thaa| inake pUrvaja lAlapurase Akara yahA~ basa gaye the / inake pitAmahakA nAma vIradAsa aura pitAkA nAma zyAmadAsa thA / inakA janma vi. saM. 1733meM huA aura vivAha vi0 saM0 5748meM / usa samaya AgarAmeM mAnasiMhajoko dharmazailI thI / kavi dyAnatarAyane unase lAbha uThAyA | 276 : tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcArya-paramparA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ afant paMDita bihArIdAsa aura paNDita mAnasiMha ke dharmopadezase jainadharma ke prati zraddhA utpanna huI thii| inhoMne saM0 1777 meM zrI sammedazikharakI yAtrAkI thI / inakA mahAna grantha 'dharmavilAsake' nAmase prasiddha hai / isa grantha meM 333 pada, aneka pUjAe~ evaM 45 viSayoMpara phuTakara kavitAeM saMgrahIta haiM / kavine inakA saMkalana svayaM vi0 sa0 1780 meM kiyA hai| kAvya-viSAkI dRSTise khAnasa - vilAsakI racanAoMko nimnalikhita vargoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai 1. pada 2. pUjApATha - bhakti stotra aura pUjAeM / 3. rUpaka kAvya 4. prakIrNaka kAvya pada - inake pada sAhiba 1 badhAI 1 vana 3 Aya-pa 4. AzvAsana, 5. paratvabodhaka, 6. sahaja samAdhikI AkAMkSA ina SaT zreNiyoM meM vibhakta kiyA jA sakatA haiM / badhAI sUcaka padoM meM torthaMkara RSabhanAtha ke janmasamayakA Ananda vyakta kiyA hai| prasaMgavaza prabhuke nakha-zikhakA varNana bhI kiyA gayA hai / apane iSTadeva ke janma samayakA vAtAvaraNa aura usa kAlakI samasta paristhitiyoMkA smaraNa kara kavi Anandavibhora ho jAtA hai aura harSonmatta ho gA uThatA hai mAI Aja Ananda yA nagarI // Teka // gajagamanI, zazivadanI tarunI, maMgala gAvati haiM sagarI // mAI0 || nAbhirAya ghara putra bhayo hai, kiye haiM ajAcaka jAcaka ro || mAI0|| 'dyAnata' ghanya kUkha marudevI, sura sevata jAke paga rI || mAI0 || kavike padoMkI pramukha vizeSatA yaha hai ki tathyoM kA vivecana dArzanika zailImeM na kara kAvyazailImeM kiyA gayA hai / "re mana bhajabhaja dIna dayAla, jAke nAma leta ika khinameM, kaTai koTi aghajAla" jaise padoM dvArA nAmasmaraNake mahattvako pratipAdita kiyA hai| prakIrNaka kAvya - prakIrNaka-kAvya meM upadezazataka, dAnabAvanI, vyayahArapaccIsI, pUrNa paMcAzikA Adi pradhAna haiM / upadezazatakameM 121 paca haiM / kavine AtmasaundaryakA anubhava kara use saMsArake samakSa isa rUpameM upasthita kiyA hai, jisase vAstavika Antarika saundaryakA parijJAna sahaja meM ho jAtA hai| AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 277 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha kRti mAnava-hRdayako svArtha-sambandhoMkI saMkIrNatAse Upara uThAkara loka kalyANakI bhAvabhUmipara le jAtI hai, jisase manIvikAroMkA pariSkara ho jAtA hai| kavine AraMbhameM iSTadevako namaskAra karaneke uparAnta bhakti evaM stusiko AvazyakatA, mithyAtva aura samyaktvako mahimA, gRhavAsakA duHkha, indriyoMkI dAsatA, naraka-nigodake duHkha, puNyapApakI mahattA, dharmako upAdeyatA, zAnIajJAnIkA cinsana, AtmAnubhUtiko vizeSatA, zuddha AsmasvarUpa evaM navatasvasvarUpa AdikA sundara vivecana kiyA hai| bhavasAgarase pAra honekA kavine kitanA sundara upAya batAyA hai socata jAta sabai dina-rAta, kachu na basAta kahA kariye jI / soca nivAra nijAtama dhArahu, rAga-virodha sabai hariye jI / yauM kahiye ju kahA lahiye, su bahe kahiye karunA dhariye jo| pAvata mokha miTAvata doSa, su yauM bhavasAgara ko tariye jI // kavine isI pranyameM samatAkA mahattva batalAte hue kitane sundara rUpameM kahA hai-samadaSTi AtmarUpakA anubhava karatA hai| use apane antasakI chavi mugdha aura atulanIya pratIta hotI hai| ataH vaha AdhyAtmika samarasatAkA AsvAdana kara nizcinta ho mAsA hai / kavine kahA hai - kAheko soca kara mana bhUrakha, soca kareM kacha hAtha na aihai| pUraba karma subhAsubha saMcita, so nihacaya apano rasa dehai / / tAhi nivAranako balavanta, tihU~ jagamAhiM na kou lase haiN| tAte hi soca tajo samatA gahi, jyauM sukha hoi jinaMda kahe haiM / dharmavilAsa' yA dhAnatavilAsake atirikta kavike anya do grantha aura pAye jAte haiM / AmamavilAsa tathA bheda-vijJAna yA AtmAnubhava / AgamavilAsameM kavikI 46 racanAeM saMkalita haiN| unakA saMkalana unakI mRtyuke pazcAt paM0 jagatarAya dvArA kiyA gayA hai| kahA jAtA hai ki dyAnatarAyakI mRtyuke pazcAt unakI racanAoMko unake putra lAlajone AlamagaMjavAsI kisI zAjha nAmaka vyaktiko de diyaa| paMDita jagatarAyane ve racanAeM naSTa na ho jAyeM, isa Azayase unheM eka guTakemeM' saMgRhIta kara diyA hai 1. yaha anya jaina ratnAkara kAryAlaya bambaI dvArA pharavarI 1914 meM prakAzita / 278 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamavilAsake prArambha meM 152 savaithA-chandoM meM saiddhAntika viSayoMko carcA hai / ataH saiddhAntika viSayoMkI pradhAnatAke kAraNa hI isa racanAkA nAma AgamavilAsa rakhA gayA hai / bhedavijJAna yA AtmAnubhava yaha kavikI eka anya racanA hai / kavine isameM jIvadravya aura pudgalAdi dravyoMkA vivecana kiyA hai| kavikA vizvAsa hai ki AtmatattvarUpI cintAmaNike prApta hote hI samasta icchAe~ pUrNa ho jAtI haiN| Atmatasvake upalabdha hote hI viSayarasa nIrasa pratIta hone lagate haiM / maiM eka zuddha zAnI, nirmala subhAva jJAtA, duga jJAna carana dhArI, thira cetanA hamArI / X X x X aba cidAnanda pyArA, hama ApameM nihArA || kavi dhArmika pravRttikA lekhaka hai; para vyavahAra aura kAvyatatvoMkI kamI nahIM Ane pAI hai / saMsArakI sajIvatAkA citraNa karate hue likhA hairUjagAra bane nAhi dhanatauM na ghara mAhi khAnekI phikara bahu nAri cAhe gahanA | denevAle phiri jA~hi mile to udhAra nAhi koLa sAjhI mile cora dhana AveM nAhi lahanA / pUta jvArI bhayo, ghara mAhi suta thayo, eka pUta mari gayo tAko duHkha putrI vara joga bhaI byAhI sutA jama laI, sahanA / ete duHkha sukha jAne tise kahA kahanA || 1. dhAnatakA suta lAlajI, ciTThe lyAo pAsa | so le zAlUko die, AlamagaMja suvAsa / 13 / / tAse punase sakala hI, ciTThe liye ma~gAya / motI kaTale mela hai, jagatarAya sukha pAya || 14 || taba mana mA~hi vicAra, pothI kinhI eka ThI / jori par3he nara nAri, dharma dhyAnameM thira raheM ||15|| saMvata sataraha se caurAsI, mAgha sudI caturdazI mAsI / taba yaha likhata samApta kInhoM, mainapurIke mAhi navamI // 16 // AcAryasya kAvyakAra evaM lekhaka : 279 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kizanasiMha yaha rAmapurake nivAsI saMgahI kalyANake pautra tathA AnandasiMha ke putra the / inakI khaNDelavAla jaina jAti thI aura pATanI gotra thaa| yaha rAmapura chor3akara sAMgAnera Akara rahane lage the / inhoMne saMvat 1784 meM kriyAkoza nAmaka chandobaddha grantha racA thA, jisakI zlokasaMkhyA 2900 hai / isake alAvA bhadrabAhucarita saMvat 1785 aura rAtribhojana tyAgavratakathA saM0 1773 meM chandobaddha likhe haiM / inako kavitA sAdhAraNa koTikI hai| namUnA nimna prakAra hai-paradhAna, mAthura vasaMtarAya boharAko pATaNI bakhAniye ! saMgaho kalyANadAsa rAmapura vAsa jAkI suta sukhadeva sudhI tAkI suta kisnasiMha kavinAma jAniye // tihi nisi bhojana tyajana vrata kathA sunI, lAMko konI copaI suAgama pramANiye / bhUli cUki akSara ghara jo vArko budhajana, sodhi par3hi vInatI hamArI mani Aniye // kavi khaDgasena yaha lAhaura nivAsI the / inake pitAkA nAma lUgarAja thA / kavike pUrvaja pahale nAranolameM rahA karate the / yahIM se Akara lAhaura meM rahane lage the / inhoMne nAranolameM bhI caturbhuja vairAgIke pAsa aneka granthoMkA adhyayana kiyA thA / inhoMne saMvat 1713 meM trilokadarpaNakI racanA sampUrNa kI thI / kavitA sAdhAraNa ho hai / udAharaNArtha - bAgaDa deza mahA visatAra, nAranaula tahA~ nagara nivAsa / tahA~ kauma chattIsauM baseM, apaneM karamataNAM rasa se || zrAvaka va parama guNavanta, nAma pApaDIvAla vasanta / saba bhAI meM paramita liye, mAnU sAha paramagaNa kiye| ThAkuradAsa / jisake do putra guNazvAsa, kRNarAja ThAkurasIkai suta haiM tIna, tinako jANoM parama pravIna / ast putra dhanapAla pramANa, sohiladAsa mahAsukha jANa / manoharalAla yA manoharadAsa yaha kavi dhAmapurake nivAsI the| AsU sAhake yahA~ inakA Azraya thA / 280 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha ke sambandhameM inhoMne manoraMjaka ghaTanA likhI hai| seThakI daridratAke kAraNa vaha banArasa se ayodhyA cale gaye, kintu vahA~ ke meThane sammAna aura tara sampatti ke sAtha vApasa lauTA diyaa| kavine horAmaNike upadeza evaM AgarA nivAsI sAlivAhaNa, hisArake jagadatta mizra tathA usI nagarake rahanevAle gaMgarAjake anurodha se 'dharmaparIkSA' nAmaka granthakI racanA saMvat 1775 meM kI hai / yaha racanA kahIM-kahIM bahuta sundara hai| isa granthakA parimANa 3000 padya hai / kavine apanA paricaya nimna prakAra diyA hai : kavitA manohara khaMDelavAla sonI jAti, mUlasaMghI mUla jAkI sAMgAnera vAsa hai / karmake udaya teM dhAmapura meM vasana bhayo, sabasauM milApa puni sajjanako dAsa hai / vyAkaraNa chaMda alaMkAra kachu paDhyau nAhi, bhASA meM nipuna tuccha buddhikA prakAsa hai / bAI dAhinI kachU samajhe saMtoSa lIyai, jinakI duhAI jAU~ jina ho kI Asa hai / nathamala vilAlA nathamala bilAlA AgarAke rahanevAle the| inhoMne vi0 saM0 1827 meM 'varAMgacarita bhASA' kI racanA karanevAle aTera nivAsI pANDeya lAlacandrako sahAyatA pradAna kI thii|" nathamalake pitAkA nAma zobhAcandra thA aura gotra vilAlA, ye pratibhAzAlI kavi the / inakI racanAeM nimna likhita haiM : 1. siddhAntasAra dIpaka (vi0 saM0 1824) 2. jinaguNavilAsa 3. nAgakumAracarita (vi0 saM0 19834) 4. jIvaMdharacarita (vi0 saM0 1835) 5. jambUsvAmI carita paMDita daulatarAma kAsalIvAla paM0 daulatarAmajI kAsalIvAlakA janma vi0 saM0 1745 meM basavA grAmameM 1. nandana sobhAcandako nathamala ati gunvaan| gota bilAlA gaganameM udyo caMda samAna || nagara Agaro taja rahe, hIrApura meM Aya karata dekhi isa graMtha ko kInI adhika sahAya || kAcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 281 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA thA / inake pitAkA nAma AnandarAma thA / jAti khaNDelavAla aura gotra ye udayapura kAsalIvAla thA / jayapurake mahArAjase inakA vizeSa paricaya thA / rAjyabhaM jayapurake vakIla aura hA~ varSo taka rhe| saMskRtake acche jJAtA the| hindI gadya sAhitya ke kSetrameM sabase pahalI racanA inhIM daulatarAmakI upalabdha hai / ye daulatarAma paM0 ToDaramala rAyamala Adike samakAlIna the / saMskRta, hindI aura apabhraMza ina tInoM hI bhASAoMke vidvAn the / inakA samaya vikrama ko 18vIM zatIkA aMtima bhAga aura 19vIM zatokA pUrvAddhaM hai / inhoMne nimnalikhita racanAe~ likhate haiM 1. puNyAsravavacanikA (vi0 saM0 1777), 2. kriyAkoSabhASA / vi0 1795) 3. AdipurANavacanikA (saM0 1824), 4. harivaMzapurANa (saM0 1829), 5. paramAtmaprakAzavacanikA, 6. zrIpAla carita (saM0 1822 ), 7. adhyAtmabArAkhar3I ( vi0 saM0 1798), 8 vasunandIzrAvakAcAra TabbA (vi0 saM0 1818), 9. padamapurANavacanikA (saM0 1823), 10. vivekavilAsa (vi0 saM0 1827), 11. tattvArtha sUtrabhASA, 12. caubIsadaNDaka, 13. siddhapUjA 14 AtmabattIsI, 15. sArasamuccaya, 16. jIvaMdharacarita (vi0 saM0 1805), 17. puruSArthaM siddhayupAya jo paM0 ToDaramala pUrNa nahIM kara pAye the / kavine padamapurANavacanikA meM apanA paricaya dete hue likhA hai ki rAyamalla sAdharmI bhAIkI preraNA se isa granthako vacanikA likhI jA rahI hai / likhA hai ' vizeSa || jambUdvIpa sadA zubha pAna | bharata kSetra tA mAhi pramANa // usameM ArajakhaMDa punIta / vaseM tAhi meM loka vinIta // 1 // tinake madhya DhuMDhAra ju deza / nivase jenI loka nagara savAI jayapura mahA / tAsakI upamA jAya rAjya kareM mAdhava nRpa jahAM / kAmadAra jainI jana Thaura-Thora jinamaMdira bane / pUjeM tinakUM bhavijana baseM mahAjana nAnA jAti / sevaM nijamAraga rAyamalla sAdharmI eka jAke ghaTa meM dayAvanta guNavanta sujaan| para upakArI parama daulatarAma su tAko mitra / tAsoM bhASyoM vacana padmapurANa mahAzubha grantha / tAmeM lokazikharako bhASArUpa hoya jo yeha / bahujana bAMca kareM ati bahu nyAti // svapara - viveka // 4 // nidhAna // pavitra // 5 // 282 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA na kahA ||2|| tahAM // ghane // 3 // pantha // neha // 6 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAke vacana hiye meM dhAra / bhASA kInI mati anusAra // raviSeNAcAraja- kRta sAra / jAhi par3heM budhajana guNadhAra ||7|| jinardhAminakI AjJA ley| jinazAsana mAhoM cita daya // Anandasutane bhASA karI / naMdo virado ati rasa bharI // 8 // X X X samvat aSTAdaza zata jAna / tA Upara teIsa bastAna (1823 ) || zukla pakSa navamI zanivAra / mAgha mAsa rohiNI Rkha sAra ||10|| AcAryakalpa paM0 ToDaramala mahAkavi AzAdharake anupama vyaktitvakI tulanA karanevAlA vyaktitva AcAryakalpa paM0 ToDaramalajIkA hai| inheM prakRtipradatta smaraNazakti aura mevA prApta thI / eka prakArase ye svayaM buddha the / inakA janma jayapura meM huA thA / pitAkA nAma jogIdAsa aura mAtAkA nAma ramA yA lakSmI thaa| inakI jAti khaNDelavAla aura gotra godIkA thA / ye zaizavase hI honahAra the| gUr3ha-se-gUr3ha zaMkAoMkA samAdhAna inake pAsa milatA thA / inakI yogyatA evaM pratibhAkA jJAna tatkAlIna sagharmI bhAI rAyamallane indradhvaja pUjAke nimantraNapatra jo udgAra prakaTa kiye haiM unase spaSTa ho jAtA hai / ina udgAroMko jyoM-kA-tyo diyA jA rahA hai "yahA~ ghaNAM bhAyAM aura ghaNa bAyAM vyAkaraNa va gommaTasArajokI carcA kA jJAna pAie haiM / sArA hI viSe bhAIjI ToDaramalajIke jJAnakA kSayopazama alaukika hai, jo gommaTasArAdi granthoM kI sampUrNa lAla zloka TIkA baNAI, aura pA~ca-sAta granthoMkI TIkA baNAyave kA upAya hai / nyAya, vyAkaraNa, gaNita, chanda, alaMkArakA yadi jJAna pAiye hai| aise puruSa mahanta buddhikA dhAraka IkAla viSa honA durlabha hai / tAte yAsU mileM sarvaM sandeha dUri hoya hai / ghaNI likhavA kari kahA ApaNAM hetakA vAMchIka puruSa zIghra Apa yAMsU milApa karo / " isa uddharaNase spaSTa hai ki ToDaramalajI mahAn vidvAn the / ve svabhAvase bar3e namra the / ahaMkAra unheM chU taka na gayA thA / inheM eka dArzanikakA mastiSka, zraddhAlukA hRdaya, sAdhukA jIvana aura sainikakI dRr3hatA milI thI / inakI vANImeM itanA AkarSaNa thA ki nitya sahasroM vyakti inakA zAstrapravacana sunaneke lie ekatra hote the| gRhastha hokara bhI gRhasthI meM anurakta nahIM the | apanI sAdhAraNa AjIvikA kara leneke bAda ye zAstracintanameM rata rahate AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 283 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the / inakI pratibhA vilakSaNa thI / isakA eka pramANa yahI hai ki inhoMne kisI . se binA par3he ho kannar3a lipikA abhyAsa kara liyA thaa| aba takake upalabdha pramANoMke AdhArapara inakA janma vi0 saM0 17997 hai aura matya saM0 1824 hai| ToDaramala jI AraMbhase hI krAntikArI aura dharmake svaccha svarUpako hRdayaMgata karanevAle the| inako zikSA-dIkSAke sambandha meM vizeSa jAnakArI nahIM hai, para inake gurukA nAma vaMzodharajI mainapurI batalAyA jAtA hai / vaha AgarAse Akara jayapura meM rahane lage the aura bAlakoMko zikSA dete the / ToDaramala bAlyakAlase hI pratibhAzAlI the / ataeva muruko bhI unheM svayaMbaddha kahanA par3A thA / vi0 sa0 1811 phAlguna zuklA paMcamIko 14-15 varSako avasthAmeM adhyAtmarasika mulatAnake bhAiyoMke nAma ciTThI likhI thI, jo zAmahiTI hai| gAnastAnake tyAcI vidvAn paMDita devIdAsa moghAne apane siddhAntasArasaMgrahavatranikA granthameM inakA paricaya dete hue likhA hai___ "so dillI par3hikara basuvA Aya pAche jayapura meM thor3A dina TADaramallajI mahA budimAnake pAsi zAstra sunaneko milyA........"so ToDaramalajIke zrotA vizeSa buddhimAna dIvAna ratanacandajI, ajabarAyajI, tilokacandajI pATaNI, mahArAmajI, vizeSa caracAvAna osavAla, kriyAvAna udAsIna tathA tilokacanda saugANI, nayanacandajI pATanI ityAdi ToDaramalajIke zrotA vizeSa buddhimAna tinake Age zAstrakA to vyAkhyAna kiyaa|" isa uddharaNase ToDaramalajIko zAstra-pravacana zakti evaM vidvatA prakaTa hotI hai| ArA siddhAnta bhavana meM saMgRhIta zAntinAthapurANako prazastimeM ToDaramalajIke sambandhameM jo ullekha milatA hai usase unake sAhityika vyaktitvapara pUrA prakAza par3atA hai|| vAsI zrI jayapura tanau, ToDaramalla kipAla | tA prasaMga ko pAya ke, gahyo supaMtha vizAla / gomaThasAgadika tane, siddhAntana meM sAra / pravara bodha jinake uda, mahAkavi niradhAra / phuni tAke taTa dUsaro, rAjamalla budharAja / jugala malla jaba ye jure, aura malla kiha kAja / deza DhUMThAhaDa Adi de, sambodhe bahu desa / raci raci grantha kaThina kiye, 'doDaramalla' maheza / mAtA-pitAko ekamAtra santAna honeke nAte ToDaramallajIkA bacapana bar3e lAr3a-pyArameM bItA / bAlakako vyutpannamati dekhakara inake mAtA-pitAne zikSAkI 284 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa vyavasthA kI aura vArANasIse eka vidvAnako vyAkaraNa, darzana Adi viSayoMko par3hAneke lie bulAyA / apane vidyArthIko vyutpannamati aura smaraNa zakti dekhakara garujI bhI cakita the| ToDaramala vyAkaraNasatroMko guruse bhI adhika spaSTa vyAkhyA karake sunA dete the / cha: mAsameM hI inhoMne jainendra vyAkaraNako pUrNa kara liyaa| adhyayana samApta karaneke pazcAt inheM dhanopArjanake lie siMhANA jAnA par3A / isase anumAna lagatA hai ki isa samaya taka inake pitAkA svargavAsa ho cukA thaa| vahA~ bhI ToDaramalajI apane kArya ke atirikta pUrA samaya zAstrasvAdhyAyameM lagAte the| kucha samaya pazcAt rAyamallajo bhI zaMkA-samAdhAnArtha siMghANA pahu~ce aura inakI naisargika pratibhA dekhakara inheM gommaTasAra'kA bhASAnuvAda karane ke lie prerita kiyA / alpa samaya meM hI inhoMne isakI bhASATIkA samApta kara lii| mAtra 18-19 varSako avasthAmeM hI gommaTasAra, labdhisAra, kSapaNasAra evaM trilokasAraka 65000 zlokapramANako TIkA kara inhoMne janasamUhameM vismaya bhara diyaa| siMghANAse jayapura lauTanepara inakA vivAha sampanna kara diyA gyaa| kucha samaya pazcAt do putra utpanna hue| bar3ekA nAma harizcandra aura choTekA nAma gumAnIrAma thA / isa samaya taka ToDaramalajIke vyaktitvakA prabhAva sAre samAja para vyApta ho cukA thA aura cAroM ora unakI vidvattAko carcA hone lagI thii| yahA~ unhoMne samAja-sudhAra evaM zithilAcArake viruddha apanA abhiyAna zurU kiyA | zAstrapravacana evaM granthanirmANake mAdhyamase unhoMne samAjameM naI cetanA evaM naI jAgRti utpanna kI | inakA pravacana terahapanthI bar3e mandirameM pratidina hotA thA, jisameM dIvAna ratanacanda, ajabarAya, trilokacanda mahArAja jaise viziSTa vyakti sammilita hote the / sAre dezameM unake zAstrapravacanakI dhUma thii| ToDaramalakA jAdU jaisA prabhAva kucha vyaktiyoMke lie asahya ho gayA / ve unakI kIttise alane lage aura isa prakAra unake vinAzake lie nitya prati SaDyantra kiyA jAne lgaa| antameM vaha SaDyantra saphala huA aura yuvAvasthAmeM gaucanako kIti antima caraNameM pahuMcane vAlI thI ki unheM mRtyukA sAmanA karanA pdd'aa| saM0 1824meM inheM AtatAyiyoMkA zikAra honA par3A aura haMsatehaMsate inhoMne matyukA AliMgana kiyaa| racanAe~ ToDaramalajIkI kula 11 racanAe~ haiM, jinameM sAta TIkA grantha aura cAra maulika grantha haiM / maulika granthoMmeM 1, mokSamArgaprakAzaka 2. AdhyArimaka patra, 3. AcAryasukhya kAvyakAra evaM lekhaka : 285 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthasaMdRSTi aura 4. gommaTasArapUjA parigaNita haiN| TIkAgrantha nimna likhita haiM:1. gommaTasAra ( jIvakANDa ) - samyagjJAnacandrikA | yaha saM0 1815 meM pUrNa huii| 2. gommaTasAra (karmakANDa ) - 3. labdhisAra "" "P TIkA saM0 1818meM pUrNa huI / 4. kSapaNAsAra - vacanikA sarasa hai / 5 trilokasAra - isa TIkAmeM gaNitako aneka upayogI aura vidvattApUrNa carcAeM kI gaI haiN| 6. AtmAnuzAsana - yaha AdhyAtmika sarasa saMskRta grantha hai| isako baca nikA saMskRta TIkAke AdhArapara hai / 7. puruSArthasiddhyupAya -- isa granthako TIkA adhUrI ho raha gaI hai / maulika racanAeM 1. arthasaMdRSTi, 2. AdhyAtmika patra, 3. gommaTasArapUjA aura 4. mokSamArga prakAzaka / ina samasta racanAoMmeM mokSamArga prakAzaka sabase mahattvapUrNa hai / yaha 9 adhyAyoMmeM vibhakta hai aura isameM jainAgamakA sAra nibaddha hai| isa granthake svAdhyAyase AgamakA samyagjJAna prApta kiyA jA sakatA hai| isa granthake prathama adhikAra meM uttama sukha prAptike lie parama iSTaarhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya evaM sAdhukA svarUpa vistAra se batalAyA gayA hai| paMcaparameSThIkA svarUpa samajhaneke lie yaha adhikAra upAdeya hai / dvitIya adhikArameM saMsArAvasthAkA svarUpa varNita hai / karmabandhanakA nidAna, karmoMke anAdipanakI siddhi, jIva- karmokI bhinnatA evaM kathaMcit abhinatA, yogase honevAle prakRti- pradezabandha kaSAyase honevAle sthiti aura anubhAga bandha, karmoMke phaladAnameM nimitta naimittikasambandha, dravyakarma aura bhAvakarmakA svarUpa, jIvako avasthA AdikA varNana hai / tRtIya adhikArameM saMsAra - duHkha tathA mokSasukhakA nirUpaNa kiyA gayA hai / duHkhoMkA mUla kAraNa mithyAtva aura mohajanita viSayAbhilASA hai / isIse cAroM gatiyoMmeM duHkhakI prApti hotI hai| cauthe adhikArameM mithyAdarzana, mithyA jJAna aura mithyAcAritrakA nirUpaNa kiyA gayA hai| iSTa-aniSTakI mithyA kalpanA rAga-dveSako pravRttike kAraNa hotI hai; jo isa pravRttikA tyAga karatA hai use sukha kI prApti hotI hai / paMcama adhikAra meM vividhamata samIkSA hai / isa adhyAyase paM0 ToDaramalake 286 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakANDa pANDitya aura unake vizAla jJAnakozakA paricaya prApta hotA hai / isa adhyAyase yaha spaSTa hai ki satyAnveSI puruSa vividha matoMkA adhyayana kara anekAntabuddhike dvArA satya prApta kara letA hai| SaSTha adhikArameM sasthatattvavirodhI asatyAyatanoMke svarUpakA vistAra batalAyA gayA hai / isameM yahI batalAyA gayA hai ki muktike pipAsuko muktivirodhI tattvoMkA kabhI samparka nahIM karanA caahie| mithyAtvabhAvake sevanase satyakA darzana nahIM hotaa| saptama adhikArameM jena mithyA dRSTikA vivecana kiyA hai / jo ekAnta mArgakA avalambana karatA hai vaha granthakArako dRSTimeM mithyAdaSTi hai| rAgAdikakA ghaTanA nirjarAkA kAraNa hai aura rAgAdikakA honA bandhakA / jenAbhAsa, vyavahArAmAsake kathanake pazcAt, tattva aura jJAnakA svarUpa batalAyA gayA hai / aSTama adhikArameM Agamaka svarUpakA vizleSaNa kiyA hai| prathabhAnuyoga, karaNAnuyoga, dravyAnuyoga aura caraNAnuyogake svarUpa aura viSayakA vivecana kiyA gayA hai| navama adhikArameM mokSamArgakA svarUpa, Atmahita, puruSArthase mokSaprApti, samyaktvake bheda aura usake ATha aMga AdikA kathana AyA hai| isa prakAra paM0 ToDaramalane mokSamArgaprakAzakameM jainatattvajJAnake samasta viSayoMkA samAveza kiyA hai| yadyapi usakA mUla viSaya mokSamAgakA prakAzana hai; kintu prakArAntarase usameM karmasiddhAnta, nimitta-upAdAna, syAvAda-anekAnta, nizcaya-vyavahAra, puNya-pApa, deva aura puruSArthapara tAttvika vivecanA nibaddha kI gayI hai| rahasyapUrNa ciTTImeM paM0 ToDaramalane adhyAtmavAdako U~cI bAteM kahI hai| savikalpake dvArA nirvikalpaka pariNAma honekA vidhAna karate hue likhA hai "vahI samyakcI kadAcit svarUpa dhyAna karaneko udyamI hotA hai, vahAM prathama bhedavijJAna svaparakA kare, nokarma-dravyakarma-bhAvakarma rahita kevala caitanya. camatkAramAtra apanA svarUpa jAne; pazcAt parakA bhI vicAra chUTa jAya, kevala svAtmavicAra hI rahatA hai| vahAM aneka prakAra nijasvarUpameM ahaMbuddhi dharatA hai| cidAnanda hai, sukha hU~, siddha hU~, ityAdhika vicAra honepara sahaja hI AnandataraMga uThatI hai, romAMca ho AtA hai, satpazcAt aisA vicAra to chuTa jAya, kevala cinmAtra svarUpa bhAsane lage; vahA~ sarvapariNAma usa rUpameM ekAgra hokara pravartate haiM; darzana-jJAnAdikakA + naya-pramANAdikakA bhI vicAra vilaya ho jAtA hai|" AcAryasulpa kAvyakAra evaM lekhaka : 287 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya svarUpakA jo savikalpase nizcaya kiyA thA, usa hI meM vyApya-vyApakarUpa hokara isa prakAra prarvattatA hai jahAM dhyAtA-dhyeyapanA dUra ho gyaa| so aisI dazAkA nAma nirvikalpa anubhava hai / bar3e navacakra pampa aisA hI nahIM hai...... tacANesaNakAle samayaM bujjhehi juttimamgeNa 1 No ArAiNa samaye paccakkho aNuhako jamhA / / 266 / / " zuddha AtmAko naya-pramANa dvArA avagata kara jo pratyakSa anubhava karatA hai vaha savikalpase nirvikalpaka sthitiko prApta hotA hai| jisa prakAra ranako kharIdane meM aneka vikalpa karate haiM, jaba pratyakSa use pahanate haiM taba vikalpa nahIM hai, pahananekA sukha hI hai / isa prakAra savikalpake dvArA nirvikalpakA anubhava hotA hai / isI ciTThI meM pratyakSa parokSa pramANoMke bhedake pazcAt pariNAmoMke anubhavakI carcA kI gaI hai / kayanakI puSTi ke lie Agamake granthoMke pramANa bhI diye gaye haiN| 50 ToDaramala gadyalekhakake sAtha kavi bhI haiN| unake kavihRdayakA patA TIkAoMmeM racita padyoMse prApta hotA hai| labdhisArako TIkAke anta meM apanA paricaya dete hue likhA haimaiM hoM jIva dravya nitya cetanA svarUpa mero; lagyo hai anAdi te kalaMka karma-malako / vAhIko nimitta pAya rAgAdika bhAva bhae, bhayo hai zarIrako milApa jaise khalako / rAgAdika bhAvanako pAyake nimitta puni, hota karmabandha aiso hai banAva kalako / aise hI bhramata bhayo mAnuSa zarIra joga, bane to bane yahA~ upAya nija thalako / / daulatarAma dvitIya kavi daulatarAma dvitIya labdhapratiSTha kavi haiN| ye hAtharasake nivAsI aura pallIvAla jAtike the 1 inakA gotra gaMgaTIvAla thA, para prAya: loga inheM phatehapUrI kahA karate the / inake pitAkA nAma ToDaramala thA / inakA janma vi0 saM0 1855 yA 1856ke madhya huA thaa| kavike pitA do bhAI the| choTe bhAIkA nAma cunnIlAla thaa| hAtharasameM ho dAnoM bhAI kapar3ekA vyApAra karate the| alIgar3ha nivAsI cintArmANa kavike 288 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvasara the| jisa samaya choTakA thAna chApane baiThate the, usa samaya caukIpara gommaTasAra, trilokasAra aura AtmAnuzAsana graMthoMko virAjamAna kara lete the aura chApaneke kAmake sAtha-sAtha 70-80 zloka yA gAthAeM bhI kaNThAna kara lete the| vi0 saM0 1882meM mathurA nivAsI seTha manIrAmajI paM0 campAlAjIke sAtha hAtharasa Aye aura ukta paNDitajIko gommaTasArakA svAdhyAya karate hue dekhakara bahuta prasanna hue tathA apane sAtha mathurA livA le gye| vahAM kucha dina taka rahane ke pazcAt Apa sAsanI yA lazkarameM Akara rahane lge| kavike do putra hue| bar3e putrakA nAma TIkArAma thA / inake vaMzaja Ajakala bhI lazkarameM nivAsa karate haiN| kahA jAtA hai ki kaviko apanI mRtyukA parijJAna apane svargavAsase cha: dina pahale hI ho gayA thA / ataH unhoMne apane samasta kuTumbiyoMko ekatra kara kahA-"Ajase chaThaveM dina madhyAhnake pazcAt maiM isa zarIrase nikalakara anya zarIra dhAraNa karUgA / ata: Apa sabase kSamAyAcanA kara samAdhimaraNa grahaNa karatA huuN|" sabase kSamAyAcanA kara saMvat 1923 mArgazIrSa kRSNa-amAvasyAko madhyAhnameM dillI meM apane prANoMkA tyAga kiyA thaa| kavivarake samakAlIna vidvAnoMmeM ratnakaraNDazrAvakAcArake vacanikAkartA paM0 sadAsukha, budhajana vilAsake kartA budhajana, tIsa-caubIsI Adi kaI graMthoMke racayitA vRndAvana, candraprabhakAvyakI vanikAke kA tanasukhadAsa, prasiddha bhajanaracayitA bhAgacandra aura paM0 bakhtAvaramala Adi pramukha haiN| racanAe~ ___ inakI do racanAeM upalabdha haiM-1. chahaDhAlA aura 2. padasaMgraha / chahaDhAlAne to kaviko amara banA diyA hai| bhAva, bhASA aura anubhUtiko dRSTise racanA bejor3a hai / jainAgamakA sAra isameM aMkita kara 'gAgarameM sAgara' bhara deneko kahAvatako caritArtha kiyA hai / isa akele graMthake adhyayanase jainAgamake sAtha paricaya prApta kiyA jA sakatA hai| padasaMgrahameM vividha pravRttiyoMkA vizleSaNa kiyA gayA hai| kavi kahatA hai ki manako burI Adata par3a gayI hai, jisase anAdikAlase viSayoM kI ora daur3atA rahatA hai| kavi kahatA hai-- he mana, terI kuTeva yaha, karana-viSayameM ghAvai hai / Teka // inhIMke vaza tU anAdi tai, nija svarUpa na lakhAvai hai| parAdhIna china-china samAkula, duragati-vipati cakhA hai // he0 mana0 // 1 // AcAryasulya kAdhyakAra evaM lekhaka : 289 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharasa-viSayake kAraNa vArana, garata parata du:kha pAye hai| rasanA indrIvaza jhakha jalameM, kaMTaka kaMTha chidAce hai / he mana // 2 / / inake pada viSayako dRSTise 1. rakSAkI bhAvanA, 2. Atma bhartsanA, 3. bhayadarzana, 4. AzvAsana, 5. cetAvanI, 6. prabhasmaraNake prati Agraha, 7. Atmadarzana honepara asphuTa vacana, 8. sahaja samAdhiko AkAMkSA 9 svapadakI akAMkSA, 10. saMsAra vizleSaNa, 11. parasattvabodhaka aura 12. AtmAnanda zreNImeM vibhakta kiye jA sakate haiN| __ bhartsanA viSayaka padoMmeM kavine viSaya-vAsanAke kAraNa malina hue manako phaTakArA hai tathA kavi apane vikAra aura kaSAyoMkA vAccA cidA prakaTa kara apanI AtmAkA parikAra nagmA cAhatA hai / bhayadarzana sambandhI padoMmeM manako bhaya dikhalAkara Atmonmukha kiyA gayA hai / kavi AtmAnubhUtikI ora jhukatA huA kahatA hai mAna le yA sikha morI, jhukai mata bhogana orI / / bhoga bhujaMga bhoga sama jAno, jina inase rati jorii| te ananta bhava-bhIma bhare dukha, pare adhogati khorI, ba~dhe dRr3ha pAtaka DorI / mAna le0|| isa prakAra kavi daulatarAmake padoMmeM bhAvAveza, unmukta pravAha, Antarika saMgIta, kalpanAko tUlikA dvArA bhAvacitroMko kamanIyatA, Ananda vihvalatA, rasAnubhUtiko gambhIratA evaM ramaNIyatAkA pUrA samanvaya vidyamAna hai / paNDita jayacanda chAbar3A hindI jaina sAhityake gadya-padya lekhaka vidvAnoMmeM paNDita jayacandajI chAbar3AkA nAma ullekhanIya hai / inhoMne pUjyapAdakI sarvArthasiddhikI hindI TIkA samApta karate hue antima prazastimeM apanA paricaya aMkita kiyA hai-- kAla anAdi bhramata saMsAra, pAyo narabhava meM sukhakAra | janma phAgaI layo suthAni, motIrAma pitAkai Ani / pAyo nAma tahAM jayacanda, yaha parajAla taNa mkrNd| dravya dRSTi meM dekheM jabe, merA nAma AtamA kabai / / gota chAbar3A dhAvaka dharma, jAmeM bhalo kriyA zubhakarma / gyAraha varSa avasthA maI, taba jina mAragakI sudhi lahI / / 20.0 : tIrthaMkara mahAtrI ra unakI AcArya-paramparA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimita pAya jayapurameM Aya, bar3I ju zailI dekhI bhAya / / guNI loka sAdharmI malaM, jJAnI paMDita bahuta mile | pahale the baMzIdhara nAma, dharai prabhAva bhAva zubha ThAma / / ToDaramala paMDita matti kharI, gomaTasAra vanikA karI / tAko mahimA saba jana kareM, vAceM par3heM buddhi vistareM / / daulatarAma guNI adhikAya, paMDitarAya rAjamaiM jAya / tAko buddhi lasa saba kharI, tIna pramANa vanikA krii|| rAyamalla tyAgI gRha vAsa, mahArAma vrata zola nivAsa / maiM hU~ inakI saMgati ThAni, budhasArU jinavANI jAni / / arthAt-kavikA jAgI lAva grAmameM maa| yaha prA jayapurase DiggImAlapurA roDapara 30 mAlakI dUrIpara basA huA hai| yahA~ Apake pitA motIrAmajI paTavArIkA kAma karate the| isIse ApakA vaMza paTavArI nAmase prasiddha rahA hai| 11 varSako avasthA vyatIta ho jAnepara kadikA dhyAna jainadharmakI ora gayA aura usI meM apane hitako nihita samajhakara Apane apanI zraddhAko sudRr3ha banAnekA prayatna kiyaa| phalata: jayacandajone jainadarzana aura tattvajJAnake adhyayanakA prayAsa kiyA / vi0 saM0 1821meM jayapurameM indradhvaja pUjA mahotsavakA vizAla Ayojana kiyA gayA thaa| isa utsava meM AcAryakalpa paMDita ToDaramalajIke AdhyAtmika pravacana hote the| ina pravacanoMkA lAbha uThAne ke lie dUra-dUrake vyakti vahA~ Aye the| paNDita jayacanda bho yahA~ padhAre aura jainadharmakI ora inakA pUrNa jhukAva huA / phalata: 3-4 varSake pazcAt ye jayapurameM hI Akara rahane lage / jayacandajone jayapura meM saiddhAntika granthoMkA gambhIra adhyayana kiyaa| jayacandajIkA svabhAva sarala aura udAra thaa| unakA rahana-sahana aura deza-bhUSA sIdhI-sAdI thii| ye zrAvakocita kriyAoMkA pAlana karate the aura bar3e acche vidyAvyasanI the| adhyayanArthiyoMko bhIr3a inake pAsa sadA lagI rahatI thii| inake putrakA nAma nandalAla thA, jo bahuta hI suyogya vidvAn thA aura paNDitajoke paThana-pAThanAdi kAryo meM sahayoga detA thaa| mannAlAla, udayacanda aura mANikacanda inake pramukha ziSya the| eka dina jayapurameM eka videzI vidvAna zAstrArtha karaneke lie AyA / nagarake adhikAMza vidvAna usase parAjita ho cuke the / ataH rAjya karmacAriyoM aura vidvAna paMcoMne paNDita jayacandajIse, ukta vidvAnse zAstrArtha karanekI AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 291 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArthamA kI / para unhoMne kahA ki Apa mere spAnapara mere putra namvalAlako le jaaiye| yahI usa vidvAnako zAstrArya meM parAsta kara degaa| huA bhI yahI / nandalAlane apanI yuktiyoMse usa vidvAnko parAsta kara diyaa| isase nandalAlakA bar3A yaza vyApta hayA aura use nagarako orase upAdhi dI gyo| nandalAlane jayacandajIko sabhI TokAgranthoM meM sahAyatA dI hai| savArthasiddhikI prazastimeM likhA hai likhI yahe jayacandana sodhI suta nandalAla | budhalakhi bhUli ju zuddha karI bAMbo sikhe vo bAla / / nandalAla merA suta gunI bAlapane te vidyaasunii| paNDita bhayo bar3o paravIna tAhUne yaha preraNakIna / / paNDita jayacandajIkA samaya vi0 saM0ko 19vIM zatI hai / inhoMne nimnalikhita graMthoMkI bhASA vanikAe likhI hai 1. sarvArthasiddhi vacanikA (vi0 saM0 1861 caitra zuklA pnycmo| 2. tattvArthasUtra bhASA 3. prameyaratnamAlA TIkA (vi0 saM0 1863 ASAr3ha zuklA caturthI budhavAra) 4. svAmikArtikeyAnuprekSA vi0 saM0 1863 zrAvaNa kRSNA tatIyA) 5. dravyasaMgraha TIkA (vi0 saM0 1863 zrAvaNa kRSNA caturdazI aura dohA___maya padyAnuvAda) 6. samayasAra TokA (vi0 saM0 1864 kArtika kRSNA dazamo) 7. devAgamastotra TIkA (vi0 saM0 1866) 8. aSTapAhuDa bhASA (vi0 saM0 1867 bhAdra zuklA trayodazI) 9. jJAnArNava bhASA (vi0 saM0 1869) 10. bhaktAmara stotra (vi0 saM0 1870) 11. pada saMgraha 12. candraprabhacaritra (nyAyaviSayika) bhASA | vi0 saM0 1874 13. dhanyakumAracaritra paNDita jayacandako bacanikAoMkI bhASA DhUDhArI hai / kriyApadoMke parivartita karanepara unako bhASA Adhunika khar3I bolIkA rUpa le sakatI hai / udAharaNArtha yahA~ do eka uddharaNa prastuta kiye jAte haiM___"bahuri vacana doya prakAra haiM, dravyavacana, bhAvavacana | tahA~ vIryAntarAya matizrutajJAnAvaraNa karmake kSayopazama hote aMgopAMganAmA nAmakarmake udayateM AtmAke bolanekI sAmarthya hoya, so to bhAvavacana hai / so pudgalakarmake nimitta292 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se bhayA tAteM pudgalakA kahiye bahuri tisa bolane kA sAmarthya sahita AtmAkari kaMTha tAluvA jIbha Adi sthAnanikari prere je pudgala, te vacanarUpa pariNaye te pudgala hI hai / te zrotra indriyake viSaya haiM, aura indriyake grahaNa yogya nAhIM haiN| jaise ghrANaindriyakA viSaya gaMdhadravya hai, tisa prANa ke rasAdika grahaNa yogya nahIM haiM taiseM / " sarvArthasiddhi 5-19 / "jaise isa lokavirSe suvarNa ara rUpA gAli eka kiye eka piMDakA vyavahAra hotA hai, taiseM AtmAke ara zarIrake paraspara eka kSetrAvagAhako avasthA hote, eka paNAkA vyavahAra hai, aise vyavahAra mAtra hI kari AtmA ara zarIrakA / ekapaNA hai| bahuri nizcayateM ekapaNA nAhIM hai, jAta polA ara pAMDura hai svabhAva jinakA aisA suvarNa ara rUpA hai, tinakai jaiseM nizcaya vicAriye taba atyanta bhinnapaMNA kari eka-eka padArthapaNAkI anupapatti hai, tAtai nAnApanA hI hai / tesai hI AtmA ara zarora upayoga svabhAva hai / tinikai atyanta bhinnapaNAta eka padAryapeNAkI prApti nAhIM tAtai nAnApaNA hI hai| aisA pragaTa naya vibhAga hai|"-smysaar 28 dIpacandazAha dIpacandazAha vizke 18vIM zatAbdIke pratibhAvAna vidvAn aura kavi haiN| ye sAMgAnerake rahanevAle the aura bAdameM Akara AmerameM rahane lge| inhoMne apane granthoMkI prazastimeM apanA jIvana paricaya, mAtA-pitA yA guruparamparA Adike sambandha meM kucha nahIM likhA hai / kavikI veza-bhaSA atyanta sAdI thii| ye AtmAnubhUtike pujArI the / teraha paMthI sampradAyake anuyAyI bhI inheM batAyA gayA hai| kavi dIpacandakA gotra kAzalIvAla thA / inako racanAjhoke adhyayanase yaha spaSTa mAlama hotA hai ki inake pAvana hRdayameM saMsArI jIvoMkI viparItAbhinavezamaya pariNatiko dekhakara, inheM atyanta duHkha hotA thaa| ye cAhate the ki saMsArake sabhI prANI strI, putra, mitra, dhana, dhAnyAdi bAhya padArthoMmeM Atmaddhi na kare, unheM bhramavaza apane na mAne / unheM karmodayase prApta samajhe tathA unameM kartRtva buddhise sampanna ahaMkAra, mamakAra rUpa pariNatiko na hone de / kavi dIpacanda meghAvI kavi haiM, inhoMne "cidvilAsa' nAmaka grantha vi0 saM0 1779meM samApta kiyA hai| inakA gadya aparimArjita aura Arambhika avasthAmeM hai / inakI bhASA DhahArI aura vrajamizrita hai / racanAe~ nimnalikhita haiM AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 293 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. civilAsa 2. anubhavaprakAza 3. guNasthAnabheda 4. AtmAvalokana 5. bhAvadIpikA 6. paramArthapurANa ye racanAeM gadyameM likhI gayI haiM / 7. adhyAtma paccIsI 8. dvAdazAnuprekSA 9. jJAnadarpaNa 10. svarUpAnanda 11. upadezasiddhAnta kavine gadya racanAoM meM apane bhAvoMko pUrNatayA spaSTa karanekA prayAsa kiyA hai| padyameM bhI inhoMne sahajarUpameM apane bhAvoMko abhivyakta kiyA hai / yahA~ udAharaNArtha jJAnArNava aura upadezaratnamAlAse do eka padya uddhata kiye jAte haiMalakha arUpI ajaAtama amita teja, eka avikAra sArapada tribhuvanameM / ciralau subhAva jAko samahU samhAro nAhi, parapada Apo mAni bhamyo bhvvnmeN|| karama kalolanimeM milyo hai nizaGkamahA, pada-pada pratirAgI bhayo tana-tanameM / aisI cirakAlakI bahu vipati vilAya jAya kahU nihAra dekho Apa nijadhana meM / / -jJAnadapaMNa, padya 46 mAni para Apo prema karata zarIrasetI, kAminI kanakamAMhi karai moha bhaavnaa| lokalAja lAgi mUDha ApanauM akAja kareM, jAne nahIM je je dukha paragati pAvanA / / parivAra pyAra kari bA~dha bhava-bhAra mahA, binu ho viveka karai phAlakA gmaavnaa| kahai gurujAna nAva baiTha bhava sindhutari, zivathAna pAya sadA acala rahAvanA / / upadezaratnamAlA, padya 6 kavikI pratibhAkA praveza AdhyAtmika racanAoMke likhane meM vizeSarUpase huA hai| sadAsukha kAzalIvAla viSkI 19 vIM zatIke vidvAnoMmeM paNDita sadAsukha kAzalIvAlakA mahatva294 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNa sthAna hai / inakA janma vi0 saM0 1852 meM jayapuranagarameM huA thaa| inake pitAkA nAma dulIcanda aura gotra kAzalIvAla thA / inakA janma DeDarAjavaMzameM huA thA / arthaprakAzikAkI vacanikAmeM apanA paricaya dete hue likhA hai 'DeDarAjake vaMza mAhi ika kicit jJAsA / dulIcandakA putra kAzalIvAla vikhyAtA / / nAma sadAsukha kaheM yAtmasutrakA bahu icchuka / so jinavANI prasAda viSayateM bhaye niricchuka / / paNDita zAzajI bahe zIla / sadAcArI, Atmanirbhaya, adhyAtmarasika aura dhArmika laganake vyakti the / ye parama saMtoSI the| AjIvikAke lie thor3A-sA kArya kara lene ke pazcAta adhyayana aura cintanameM rata rahate the / inake guru paNDita pannAlAlajI aura praguru paNDita jayacandajI chAbar3A the| inakA jJAna bho anubhavake sAtha-sAtha ddhigata hotA gayA thA / bIsapaMthI AmnAyake anuyAyI honepara bhI terahapaMthI AmnAyake prati kisI bhI prakArakA vidveSa nahIM thaa| inake ziSyoMmeM paNDita pannAlAla saMgI, nAthUrAma doSI aura paNDita pArasadAsa nigotyA pradhAna haiN| pArasadAsane 'jJAnasUryodaya'nATakakI TokAmeM inakA paricaya dete hue inake svabhAva aura guNoMpara prakAza DAlA hai laukika pravInA terApaMtha mAhi lInA, mithyAbuddhi kari chInA jina AttamaguNa cInA hai / par3he au par3hAveM mithyA alaTakU~ kar3ha, jJAnadAna deya jina mAraga bar3hAveM haiN| dIseM gharavAsI raheM gharahUrte udAsI, jinamAraga prakAzI jaga kIrata jagamAsI hai| kahA~ lo kahIje guNasAgara sukhadAsa jUke, jJAnAmRta pIya bahu mithyAbuddhi mAsI hai| paNDita sadAsukhajIke gArhasthyajIvanake sambandhameM vizeSa jAnakArI prApta nahIM hai, phira bhI itanA to kahA jA sakatA hai ki paNDitajIko eka putra thA, jisakA nAma gaNezIlAla thaa| yaha putra bhI pitAke anurUpa honahAra aura vidvAn thA, para durbhAgyavaza 20 varSakI avasthAmeM ho ikalaute putrakA viyoga ho jAnese paNDijIpara vipattikA pahAr3a TUTa par3A / saMsArI hone ke kAraNa paNDitajI bhI isa AghAtase vicalitase ho gaye / phalataH ajamera nivAsI svanAmadhanya seTha mUlacandajI sonIne inheM jayapurase ajamera bulA liyA / yahA~ Anepara inake duHkhakA uphAna kucha zAnta huaa| inakA samAdhimaraNa vi0 saM0 1923meM huA / inakI racanAe~ nimnalikhita haiM AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 295 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bhagavatI ArAdhanA vacanikA 2. sUtrajakI laghucacanikA 3. arthaM prakAzikAkA svatantra grantha 4. akalaMkASTaka vacanikA 5. ratnakaraMDa zrAvakAcAra vacanikA 6. mRtyumahotsava vacanikA 7. nityaniyama pUjA 8. samayasAra nATakapara bhASA vacanikA 9. nyAyadIpikA cacanikA 10. RSimaMDalapUjA vacanakA paNDita sadA sukhajI kI bhASA DhU~DhArI honepara bhI, paNDita ToDaramalajI aura paNDita jayacandajIko apekSA adhika pariSkRta aura khar3I bolIke adhika nikaTa hai / bhagavatI ArAdhanAkI prazastikI nimnati haiM--- merA hita honeko ora, dokhe nAhi jagatameM Thaura / yAteM bhagavata zaraNa ju gahI, maraNa ArAdhana pArka sahI // he bhagavati tere parasAda, maraNasamai mati hohu viSAda / paMca paramaguru padakari Dhoka, saMyama sahita lahU paraloka ! paNDita bhAgacanda 19vIM zatAbdIke antima pAda aura 20vIM zatAbdI ke prathama pAdake pramukha vidvAnoM meM paNDita bhAgacandajIko gaNanA hai| ye saMskRta aura prAkRta bhASA ke gvAliyara ke antargata IsAgar3ha ke sAtha hindI bhASA bhI marmajJa vidvAna the nivAsI the| inakI jAti osavAla aura dharma digambara jaina thA | darzanazAstra ke viziSTa abhyAsI the / saMskRta aura hindI donoM hI bhASAoM meM kavitA karanekI apUrva kSamatA thI / zAstrapravacana aura tatvacarcA meM inako vizeSa rasa AtA thA / ye sonAgiri kSetrapara vArSika melemeM prativarSa sammilita hote the aura zAstrapravacana dvArA janatAko lAbhAnvita karate the / kavikA antima samaya Adhika kaThinAImeM vyatIta huA haiN| inakI 'pramANaparIkSA' kI TIkAkA racanAkAla saM0 1913 hai | ataH kavikA samaya 20 vIM zatAbdIkA prArambhika bhAga hai / afa dvArA racita padoMse unake jIvana aura vyaktitvake sambandhameM aneka jAnakArIkI bAteM prApta hotI haiN| jinabhakta honeke sAtha kavi AtmasAdhaka bhI 296 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, pratidina sAmAyika karanA tathA sAMsArika bhogoMko nissAra samajhanA aura sAhityasevA tathA sarasvatI arAvanako jIvanakA pramukha tattva mAnanA kaviko vizeSatAoM ke antargata hai / kaviko nimnalikhita racanAeM upalabdha hotI hai 1. mahAvIrASTaka (saMskRta) 2. amitagatizrAvakAcAra vacanikA 3. upadezasiddhAnta ratnamAlA vacanikA 4. pramANaparIkSA vacanikA 5. neminAthapurANa 6. jJAnasUryodaya nATaka vacanakA 7. pada saMgraha kavi bhAgacandakI pratibhAkA paricaya unake padasAhityase prApta hotA hai / inake padoM meM tarkavicAra aura cintanako pradhAnatA hai| nimnalikhita padameM dArzanika tattvoMkA sundara vizleSaNa huA hai t je dina tuma viveka bina khoye // Teka // moha vAruNI pI anAdi teM parapadameM cira soye / sukha karaMDa cipiDa Apapada, guna ananta nahi joye || je dina || hohi bahirmukha hAni rAga rukha, karmabIja bahU boye / tasu phala sukha-duHkha sAmagrI lakhi, citameM haraSe roye || je dina0 // dhavala dhyAna zuci salila pUrateM, Asava mala nahi dhoye | paradravyanikI cAha na rokI, vividha parigraha Dhoye || je dina0 // aba nijameM nija jAna niyata tahAM, nija parinAma samoye | yaha ziva mAraga samarasa sAgara, 'bhAgacaMda' hita to ye | je dina* // vizuddha dArzanikake samAna kavine tattvArthaM zraddhAnI aura jJAnIkI prazaMsA kI hai / yadyapi varNanameM kavine rUpaka, utprekSA alaMkAroMkA Alambana liyA hai, kintu zuSka saiddhAntikatA rahanese bhAva aura rasakI kamI raha gayI hai| jJAnI jIva kisa prakAra saMsAra meM nirbhaya hokara vicaraNa karatA hai tathA unheM apanA AcAravyavahAra kisa prakAra rakhanA cAhiye, ityAdi viSayakA vizleSaNa karanevAle padoMmeM kavikA cintana vidyamAna hai, para bhAvukatA nahIM hai| hAM prArthanAparaka padoM meM mUrta-amUrtako Alambana lekara kavine apane antarjagatako abhivyakti anUThe DhaMgase kI hai / kavike padoM meM virATa kalpanA, agAdha dArzanikatA aura sUkSma manovaijJAnika vizeSatAe~ haiM / "nija kAraja kAhe na sAre re bhUle prAnI"; "jIva tU bhramata sadaiva akelA AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 297 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgasAthI koI nahIM tera", evaM "mosama kauna kuTila khala kAmI / tuma sama . kalimala dalana na nAmI" padoMmeM kavine apanI bhAvanAoMkA nividdha rUpa pradarzita kiyA hai / isa prakAra kavi bhAgacanda apane kSetrake prasiddha kavi haiN| budhajana inakA pUrA nAma vRddhi canda thaa| ye jayapurake nivAsI aura khaNDelavAla jaina the / inakA samaya anumAnataH 19vIM zatAbdIkA madhyabhAga hai / badhajana nItisAhitya nirmAtAke rUpameM pratiSThAprApta haiM / inakI racanAoM meM kaI racanAe nItise sambandhita haiN| granthoMko racanA saM0 1871 se 1892 taka pAyI jAtI hai| abhI taka inako nimnalikhita racanAe~ upalabdha hai 1. tattvArthabodha (vi0 saM0 1871) 2. yogasAra bhASA 3. paJcAstikAya (vi0 saM0 1891) 4, budhajanasatasaI (vi0 saM01879) 5. budhajanavilAsa (vi0 saM0 1892) 6. pada saMgraha budhajanasatasaImeM devAnurAgazataka, subhASita nIti, upadezAndhakAra ora virAga bhAvanA ye cAra vibhAga haiM aura 695 dohe haiN| budhajanane dayA, mitra, vidyA, saMtoSa, dhairya, karmaphala, mada, samatA, lobha, dhana, dhanavyaya, bacana, dhUta, mAMsa, madya, paranArIgamana, vezyAgamana, zoka Adi viSayoMpara nItiparaka uktiyAM likho haiM / ina uktiyoMpara vasunandi, hArIta, zukra, guru, putraka Adi prAcIna nItikAroMkA pUrNaprabhAva hai| kavitAko dRSsei budhajanasatasaIke dohe utane mahatvapUrNa nahIM haiM, jitane nItiko dRSTise / kavine eka-eka dohemeM jIvanako gatizIla banAnevAle amUlya sandeza bhare haiM / kavi kahatA hai eka carana hU~ nita paDhe, to kATe ajJAna | panihArIkI leja so, sahaja kare pASAna // mahArAja mahAvRkSakI, sukhadA zItala chAya / sevata phala bhAse na to, chAyA to raha jAya // para upadeza karana nipuna, te to lakhai aneka / kare samika bole samika, te hajArameM eka 11 vipatAko dhana rAkhiye, dhana dIje rakhi dAra / Alama hitako chAr3ie, dhana, dArA, parivAra / 298 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katipaya dohe to tulasI, kabIra aura rahomake dohoMse anuprANita dikhalAyI par3ate haiM / virAgabhAvanA khaNDa meM kavine saMsArako asAratAkA bahuta hI sundara aura sajIva citraNa kiyA hai| isa khaNDake sabhI dohe rocaka aura manohara haiM / dRSTAntoM dvArA saMsArakI vAstavikatAkA citraNa karane meM kaviko apUrva saphalatA milI hai| vastukA citra netroMke sAmane mUrtimAna hokara upasthita hotA haiko hai suta ko hai tiyA, kAko dhana parivAra / Ake mile sarAyameM, bichureMge niradhAra // AyA so nAhIM rahyA, dazaratha lachamana rAma | tu kaiseM raha jAyagA, jhUTha pApakA dhAma // budhajanakA padasaMgraha bhI vibhinna rAga-rAganiyoMse yukta hai / isa saMgrahameM 243 |niitaa, layAtmaka saMvedanazIlatA aura samAhita bhAvanAkA pUrA astitva vidyamAna hai| Atmazodhana ke prati jo jAgarUkatA inameM hai, vaha bahuta kama kaviyoMmeM upalabdha hai| inakI vicAroMkI kalpanA aura AtmAnubhUtiko preraNA pAThakoMke samakSa aisA sundara citra upasthita karatI hai, jisase pAThaka AtmAnubhUti meM lIna hue binA nahIM raha sakatA maiM dekhA Atama rAmA // Teka // - rUpa, pharasa, rasa, gaMdha teM nyArA, darasa-jJAna-guna dhAmA / nitya niraMjana jAke nAhIM, krodha, lobha-pada kAmA / meM dekhA0 // X X X X bhajana bina yo hI janama gamAyo / pAnI pai lyA pAla na bAMdhI, phira pIche pachatAyo || bhajana | rAmA-moha bhaye dina khobata, AzApAza baMdhAyo / japa-tapa saMjama dAna na dIna, mAnuSa janama harAyo // bhajana0 // spaSTa hai ki budhajanakI bhASApara rAjasthAnIkA prabhAva hai / padoMmeM rAjasthAnI pravAha aura prabhAva donoM hI vidyamAna hai / vRndAvanadAsa kavi vRndAvanakA janma zAhAbAda jileke vArA nAmaka gA~va meM saM0 1842 meM 'huA thaa| ye goyala gotrIya agravAla the / kavike vaMzadhara dvArA chor3akara kAzI meM Akara rahane lage / kavike pitAkA nAma dharmacandra thaa| bAraha varSako avasthA meM vRndAvana apane pitAke sAtha kAzI Aye the| kAzI meM loga bAbara zahIdakI galI meM rahate the / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 299 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRndAvanakI mAtAkA nAma sitAbI aura strIkA nAma rukmiNi thA / inakI patnI bar3I dharmAtmA aura pativratA thii| inakI sasurAla bhI kAzIke ThaTherI bAjArameM thii| inake zvasura eka bar3e bhArI dhanika the| inake yahA~ usa samaya TakasAlAkA kAma hotA thaa| eka dina eka kirAnI aMgreja inake zvasurakI TakasAlA dekhane AyA / vRndAvana bhI sava vahIM spasthita the| usa my kirAnI aMgrejane inake zvasurase kahA-"hama tumhArA kArakhAnA dekhanA cAhate haiM ki usameM kaise sikke taiyAra hote haiM / " vRndAvanane usa aMgreja kirAnIko phaTakAra diyA aura use TakasAlA nahIM dikhalAyo / vaha aMgreja nArAja hotA huA vahA~se calA gyaa| ___saMyogase kucha dinoMke uparAnta vahI aMgreja kirAnI kAzIkA kalakTara hokara aayaa| usa samaya vRndAvana sarakArI khajAMcoke padapara AsIna the / sAhaba bahAdurane prathama sAkSAtkArake anantara hI inheM pahacAna liyA aura manameM badalA lenekI balavatI bhAvanA jAgata hii| yadyapi kavivara apanA kAma ImAnadArI, saccAI aura kuzalatAse sampanna karate the, para jaba aphasara hI virodhI bana jAye taba kitane dinoM taka koI baca sakatA hai| AkhirakAra eka jAla banAkara sAhabane inheM tIna varSako jelako sajA de dI aura inhoMne zAnti pUrvaka usa aMgrejake atyAcAroMko sahA / kucha dinake uparAnta eka dina prAtaHkAla hI kalakTara sAhaba jelakA nirIkSaNa karane gaye / vahAM unhoMne kaviko jelakI eka koTharImeM paprAsana lagAye nimna stuti par3hate hue dekhA he dInabandhu zrIpati karuNAnidhAnajI, aba merI vyathA kyoM na haro bAra kyA lgii| isa stutiko banAte jAte the aura bhairavImeM gAte jAte the / kavitA karaneko inameM apUrva zakti thii| jinendradevake dhyAnameM magna hokara dhArA pravAha kavitA kara sakate the / inake sAtha do lekhaka rahate the, jo inakI kavitAeM lipibaddha kiyA karate the, parantu jelakI koTharImeM akele hI dhyAna magna hokara bhagavAnakA cintana karate hue gAne meM lona the| inakI A~khoMse A~suoMkI dhArA pravAhita ho rahI thii| sAhaba bahuta dera taka inakI isa dazAko dekhatA rahA / usane 'khajAMcI bAbU' 'khajAMcI bAba' kahakara kaI bAra pukArA, para kavikA dhyAna nahIM TUTA / nidAna kalakTara sAhaba apane Aphisako lauTa gaye aura thor3I dera meM eka sipAhIke dvArA unako bulavAyA aura pUchA-"tuma kyA gATA aura roTA thA" ? vRndAvanane uttara diyA-"apane bhagavAnse tumhAre atyA300 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArakI prArthanA karatA thA / sAhabake anurodha se vRndAvanane punaH " he dInabandhu karuNAnidhAnajI" vinatI unheM sunAyI aura usakA artha bhI samajhAyA / sAhaba bahuta prasanna huA mora isa ghaTanAke tIna dina bAda hI kArAgRha se unheM mukta kara diyA gayA / tabhIse ukta vinatI saMkaTamocana stotrake nAmase prasiddha ho gayI hai| inake kArAgRhakI ghaTanAkA samarthana inakI nimnalikhita kavitAse bhI hotA hai "zrIpati mohi jAna jana apano, haro vighana dukha dArida jela / " kahA jAtA hai ki rAjaghATapara phuTahI koThI meM eka gArDana sAhaba saudAgara rahate the / inakI bar3I bhArI dukAna thii| kavine kucha dinoM taka isa dukAnakI mainejarIkA kArya bhI kiyA thaa| yaha anavarata kavitA racanemeM lona rahate the / jaba ye jina mandira meM darzana karane jAte, to pratidina eka vinatI yA stuti racakara bhagavAna ke darzana karate / inake sAtha devIdAsa nAmaka vyakti rahate the / inheM padmAvatI devIkA iSTa thA / yaha zarIrase bar3e balI the ! bar3e-bar3e pahalavAna bhI inase bhayabhIta rahate the / inake jIvana meM aneka camatkArI ghaTanAeM ghaTI haiM / inake do putra the - ajitadAsa aura zikharacanda ajitadAsakA vivAha ArAmeM bAbU munnIlAlajI kI suputrI se huA thA / ataH ajitadAsa ArAmeM ho Akara basa gaye the / yaha bhI pitA ke samAna kavi the / afa vRndAvanakI nimnalikhita racanAeM prApta hai -- 1. pravacanasAra 2. tIsa caubIsI pATha 3. caubIsI pATha 4. chanda zataka 5. arhatyAzA kelI 6. vRndAvanavilAsa kavi vRndAvana kI racanAoM meM bhaktikI UMcI bhAvanA, dhArmika sajagatA aura Atmanivedana vidyamAna hai | AtmaparitoSake sAtha lokahita sampanna karanA hI inake kAvyakA uddezya hai / bhakti vihvalatA aura vinamra Atma samarpaNake kAraNa abhivyaJjanA zakti sabala hai / sukumAra bhAvanAyeM, layAtmaka saMgItake sAtha prasphuTita ho pAThakake hRdaya meM apUrva AzAkA saMcAra karatI hai ! kavi jinendrakI ArAdhanA karatA huA kahatA hai AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 301 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizadina zrIjina mohi adhAra // Teka // jinake carana-kamalake sevata, saMkaTa kaTata apAra // nizadina0 || jinako vacana sudhArasa-garbhita, meTala kumati bikAra // nizadina0 // bhava AtApa bujhAvata ko hai, mahAmegha jaladhAra || nizadina0 || jinako bhagati sahita nita surapata, pUjata aSTa prakAra || nizadina0 || jinako virada veda vida sadA duHkha hatAra | niraadi|| bhavika vRndakI vidhA nivAro, apanI ora nihAra // nizadina0 // C X X X X dhana dhana zrI dInadayAla || Teka0 // parama digambara sevAdhArI, jagajIvana pratipAla / mUla aThAisa caurAsI lakha, uttara guNa manibhAla | dhana0 // mahAkavi vRndAvanadAsake caubIsI pAThase hara vyakti paricita hai / Aja uttara bhArata meM hI nahIM dakSiNa bhAratameM bhI isa pAThakA pUrA pracAra hai / nizcayataH kavi vRndAvanadAsa jana sAmAnya ke kavi haiM | hindIke anya carcita kavi hindI meM zatAdhika choTe-bar3e kavi hue hai| hamane pUrva meM prasiddha kaviyoMkA hI itivRtta upasthita kiyA hai| inake atirikta labdhapratiSTha aneka kavi aura lekhaka bhI vidyamAna haiM, para unake sambandha meM vistRta paricaya denekA avasara nahIM hai / ataeva saMkSepa meM hindI ke kucha kavi aura lekhakoM ke sambandha meM itivRtta upasthita kiyA jAtA hai | jayasAgara jayasAgara nAmake digambara sampradAya meM do kavi hue haiM / eka kASThA saMghake nandI taTake gacchase sambandhita haiM / inakI guruparamparA meM somakItti, vijayasena yazaH koti, udayasena, tribhuvanakIti aura ratnabhUSaNa ke nAma Aye haiN| ratnabhUSaNa hI jayasAgara ke guru haiN| inakA samaya vi0 saM0 1674 hai / jayasAgara hindI aura saMskRta donoMhI bhASAoMmeM kAvyaracanA karate the / saMskRtameM inakI pApaJcakalyANaka aura hindImeM jyeSThajinavarapUjA, vimalapurANa, ratnabhUSaNastuti aura tIrthaM jayamAlA nAmakI racanAe~ haiM / dUsare jayasAgara brahma jayasAgara haiN| inakA samaya vi0 saM0 kI 18vIM zatIkA prathama pAda hai / ye mUlasaMgha sarasvatIgaccha balAtkAragaNakI sUrata zAkhAmeM 302 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue haiN| inakI guru paramparAmeM devendrakIti, vidyAnandi, mallibhUSaNa, lakSmI candra, vIracandra, jJAnabhUSaNa, prabhAcandra, vAdicandra aura mahocandra ke nAma Aye haiN| mahIcandra ke pazcAt merucandra bhaTTAraka padapara AsIna hue haiN| ye brahma jayasAgara ke gurubhAI the / merucandrakA samaya vi0 saM0 1722-1732 siddha hai / brahma jayasAgara kI tIna racanAeM upalabdha haiM 1. sItAharaNa 2. aniruddhaharaNa 3. sagaracarita khuzAlacaMda kAlA yaha kavi dehalI nivAsI the| kabhI-kabhI ye sAMgAnera bhI Akara rahA karate the| inake pitAkA nAma sundara aura mAtAkA nAma abhivA thA / inhoMne bhaTTAraka lakSmIkA ke pAsa vidyAdhyayana kiyA thaa| inakI nimnalikhita racanAe~ upalabdha haiM- 1. harivaMzapurANa (saM0 1780 ) 2. padmapurANa (saM0 1785) 3. dhanyakumAracarita 4. jambUcarita 5. vratakathAkoza ziromaNidAsa yaha kavi paNDita gaMgAdAsake ziSya the / bhaTTAraka sakalakortike upadeza se saM0 1632 meM dharmasAra nAmaka dohA caupAIbaddha grantha siDrona nagarameM racA hai / isa nagara ke zAsaka usa samaya rAjA devIsiMha the| isa grantha meM kula 755 dohA copAI hai| racanA svastha hai, kisIkA anuvAda nahIM / jodharAja godIkA ye sAMgAnera ke nivAsI haiN| inake pitAkA nAma amararAja thaa| harinAma mizra ke pAsa rahakara inhoMne prItikaracarita kathAkoza, gharmasarovara, samyaktvakaumudI, pravacanasAra, bhAvadIpikA Adi racanAe~ likhI hai| 1 lohaTa kavi lohaTake pitAkA nAma dharma thA / ye bagheravAla jAti ke the| hIMga aura AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 303 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sundara inake bar3e bhAI the / pahale ye sA~bharameM rahate the, phira bUMdImeM Akara rahane lage / kavike samaya meM rAvabhAvasiMhakA rAjya thA / inhoMne bUMdInagara evaM vahA~ke rAjavaMzakA varNana kiyA hai / inhoMne yazodharacaritakA padyAnuvAda vi0 saM0 1721 meM samApta kiyA hai / lakSmIdAsa paNDita lakSmIdAsa bhaTTAraka devendrakIrtike ziSya the / sAMgAnerake rahanevAle the| ina dinoM mahArAja jayasiMhakA rAjya thA / inhoMne yazodharacaritakI racanA bhaTTAraka sakalakIrti aura padmanAmakI racanA ke AdhArapara kI hai / yazogharacarita vi0 saM0 1781 meM pUrNa huA hai / garakara kamala hindI jaina gadyalekhakoM meM sabase prAcIna gadyalekhaka rAjamalla haiM / inhoMne vi0 saM0 1600 ke Asa-pAsa samayasArakI hindI TokA likhI hai | mahAkavi banArasIdAsane inhIMko TIkAke AdhArapara 'nATaka samayasAra kI racanA kI hai| pANDe jinadAsa brahma zAntidAsake pAsa inhoMne zikSA prApta kI thI / ye mathurAke rahanevAle the / yahIM rahate hue vi0 saM0 1642 meM 'jambUsvAmIcarita' kI racanA kI hai / inakI anya racanA 'jogIrAso' bhI batAyI jAtI hai / brahma gulAla ye padmAvatI puravAla jAti ke the aura candavAra ke pAsa TApU nAmaka grAmake nivAsI ye / inakA prasiddha grantha 'kUpaNajagAvanacarita' hai / isa granthakI prazastise avagata hotA hai ki kavivara brahma gulAlajI bhaTTAraka jagabhUSaNa ke ziSya the / usa samaya TApU gA~va ke rAjA kIratasiMha the / yahIMpara gharamadAsajIke kulameM mathurA malla hue the| inhIM mathurAmallake upadezase saguNamArgakA nirUpaNa karaneke lie saM0 1671 meM isa granthako racanA kI hai / kavikI eka anya kRtike 'apanakiyA' bhI upalabdha hai, jo vi0 saM0 1655 meM likhI gayI hai / bhArAmala kavi bhArAmala pharrukhAbAdake nivAsI siMghaI parazurAmake putra 304 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA the aura Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakI jAti kharIcA thI / inhoMne bhiNDanagarameM rahakara saM0 1813 meM 'cAracarita' kI racanA kI thii| saptavyasanacarita, dAnakathA, zIlakathA aura rAtribhojanakathA bhI inake chandobaddha grantha haiM / nakhatarAma kavi bakhatarAma jayapura lazkarake nivAsI the / inake cAra putra the - jIvanarAma, sevArAma, khuzAlacanda aura gumAnIrAma / inakA samaya 19vIM zatAbdIkA dvitIya pAda hai / inhoMne mithyAtvakhaNDana aura buddhivilAsa nAmaka do grantha likhe haiM / buddhivilAsake ArambhameM kavine jayapura ke rAjavaMzakA itihAsa likhA hai / saM0 1991 meM musalamAnoMne jayapura meM rAjya kiyA / isake pUrvake kaI hindU rAjavaMzoMko nAmAvalI dI hai| isa granthakA varNyaviSaya vividha dhArmika viSaya, saMgha, digambara paTTAvalI, bhaTTArakoM tathA khaNDelavAla jAti kI utpatti Adi hai / isa granthakI samApti kavivarane mArgazIrSazuklA dvAdazI saM0 1827 meM kI hai / TekacaMda hindI vacanikAkAroM meM inakA mahattvapUrNa sthAna hai| TIkAkAra honeke sAtha ye kavi bhI haiM / kathAkozachandobaddha, budhaprakAzachandobaddha tathA kaI pUjAe~ padyabaddha haiN| vacanikAoM meM tasvArthakI zrutasAgarI TIkAkI vacanikA, saM0 1837 meM aura sudRSTi taraMgiNIkI vacanikA saM0 1838 meM likhI hai| 'paTapAhuDa' kI vacanikA bhI inakI upalabdha hai / paNDita jagamohanadAsa aura paNDita parameSThI sahAya ArAnivAsI paNDita parameSThI sahAya aura paNDita jagamohanadAsako hindI jainasAhitya ke itihAsa se pRthaka nahIM kiyA jA sakatA hai| zrI paNDita parameSThI sahAyane 'arthaprakAzikA' nAmaka eka TIkA jagamohanadAsakI tattvArthaviSayaka jijJAsAkI zAnti ke lie likhI hai / isa granthako prazasti meM batAyA hai pUrana ika gaMgAtaTa dhAma, ati sundara ArA tisa nAma / tAmeM jina caityAlaya laseM agravAla jainI bahu base || bahu jJAtA jinake ju rAya, nAma tAsu parameSThI sahAya 1 jainagrantha ruci bahu kere, midhyA gharama na cittameM ghere || prazastise spaSTa hai ki paNDita parameSThI sahAyake pitAkA nAma kIrticandra thaa| unhIM ke pAsa inhoMne AgamazAstrakA adhyayana kiyA thA tathA apanI kRti AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 305 20 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha prakAzikAko jayapura nivAsI prasiddha vacanakAra paNDita sadAsukhajIke pAsa saMzodhanAthaM bhejI thI / paNDita jagamohanadAsa bhI acche kavi haiN| inakI kavitAoMkA eka saMgraha 'dharmaratnodyota' nAma se sva0 paNDita pannAlAlajI vakilIcAlake sampAdakatvameM prakAzita ho cukA hai / paNDita sadAsukhajI ke samakAlIna honese kavikA janma saM0 1865 ke lagabhaga hai / manaraMgalAla manaraMgalAla kannauja ke nivAsI the, jAtike pallIvAla the| inake pitAkA nAma kanojIlAla aura mAtAkA nAma devako thaa| kannoja meM gopAladAsajI nAmaka eka dharmAtmA sajjana nivAsa karate the| inake anurodhase hI kavine causI pAThakI racanA kI hai / isa prasiddha pAThakA racanAkAla vi0 saM0 1857 hai / isake atirikta inake nimnalikhita graMtha bhI upalabdha haiM-- nemicandikA, saptavyasana carita, saptaRSipUjA evaM zikhira sammedAcala mAhAtmya | zikhira sammedAcala mAhAtmyakA racanAkAla vi0 saM0 1889 hai / mAdhavapura rAja nivAsI paNDita DAlUrAma, AgarA nivAsI paNDita bhUghara mizra bhI acche kavi haiM / DAlUrAmane gurupadeza zrAvakAcAra aura samyaktva prakAza tathA bhUdhara mizra ne puruSArthasiddhayupAyapara vizada TokA likhI hai / uparyukta kaviyoMke atirikta AdikAlameM bhI kucha jaina kaviyoMne kAvya granthoMkI racanA kI hai / kavi sadhArUkA pradyumnacarita aura kavi rAjasiMhakA jinadattacarita prasiddha racanAe~ haiM / rAjasiMhakA aparanAma lha bhI batAyA gayA hai / jinadattacaritako prazasti meM likhA hai ki ralha kavine isa kAvyako vi0 saM0 1354 bhAdrapada zuklA paMcamo guruvAra ke dina samApta kiyaa| una dinoM bhAratapara allAuddIna khilajI zAsana kara rahA thaa| isa prakAra vi0 saM0 kI 14vIM 15vIM zatI meM bhI jaina kaviyoM dvArA aneka racanAeM prastuta kI gayI haiM / kanar3a jaina kavi dakSiNa bhArata meM kannar3a, tamila, telagU, malayAlama evaM tulu ye pA~ca bhASAe~ pracalita haiN| inameM se kannar3a aura tamila bhASA meM paryApta jaina sAhitya likhA gayA hai / kannar3a sAhitya meM gambhIra cintana, samunnata hArdika vicAra evaM hRdaya 306 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko gahanatama bhAvanAoMko abhivyakti vidyamAna hai / isa sAhityako vyApakatAkI paridhikI rekhAekAverIse godAvaroke suramya aMcalako sameTato haiN| isa sAhityameM kannar3a pradezakI dharatIko dhar3akAna samAhita hai| kanda sAhityako abhivRddhimeM jaina kaviyoMkA yogadAna kama mahattvapUrNa nahIM hai| Adipampa kannar3a sAhityakA sarvazreSTha kavi pampa hai | isakA samaya I0 sana 941 hai| inhoMne 'AdipurANa' aura 'bhArata' graMthoMko racanA kI hai / ye donoM grantha cammU kAvya haiN| pampane svayaM apane sambandha meM likhA hai--"mere vikhyAta cira nUtana samudravata gambhora kAdhya mere paravartI kaviyoMke lie pramodaprada hai|" pampake vaMzaja vaidika dharmAnuyAyI the| isake pitA avirAma devarAyane jainadharma svIkAra kiyA thaa| pampane AdipurANameM kAvyake amRtAnandake sAtha dhArmika siddhAntoMkA bhI nirUpaNa kiyA hai / kavi pampameM kalpanA zaktikA bhI prAcurya hai| unakA dUsarA grantha 'vikramAjana vijaya' arthAt 'bhArata' hai / kavine isa granthameM kAvya tattvoMkA nirvAha samyaka prakAra kiyA hai| nArIke nakha-zikha citraNameM to kavi saMskRtake kaviyoMse bho bar3hA-car3hA hai| caritra-citraNameM bhI kaviko apUrva saphalatA milI hai| kavi ponna 'zAntipurANa jinAkSaramAle' ke racayitA ponna kavikA samaya I. san 950ke lagabhaga hai| ponna pratibhAzAlo kavi haiN| isane zAstinAthapurANameM vilakSaNa upamAoM aura utprekSAoMkA prayoga kiyA hai| kavi ranna ranna kavine 'ajitanAthapurANa'ko racanA kara kannar3a sAhityako samRDa banAyA hai / kavike isa purANakA racanAkAla I0 san 193 hai| kavine apanI isa racanAmeM kAvyakalA, komala kalpanA aura niviDa bhAvoMkI abhivyaktike sAya paurANika tathyoMkA bhI samAveza kiyA hai| kannar3ake ponna kavi yadi saMskRtake vANabhaTTa haiM, tA ranna vasuvandhu / zRGgAra aura zAntarasakA sammizraNa sundara rUpameM pAyA jAtA hai / caritra-citraNako dRSTi se bhI rannakA yaha kAvya mahattva AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 307 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNa hai / kavikA dUsarA grantha 'sAhasabhIma vijaya' yA 'gadAyuddha' hai / isa granthameM daza AzvAsa haiM | campU kAvya hai / kavine mahAbhAratako kathAkA siMhAvalokana kara cAlukya nareza AvamallakA caritra aMkita kiyA hai| kavikA janma I0 san 949 meM huA hai / nAgacandra yA abhinava pampa ikA samaya I0 san 1100 hai / nAgacandrakI upAdhi abhinava pampa thI / ye atyanta pratibhAzAlI haiN| abhinava pampane 'mallinAthapurANa' kI racanA kI / yaha upAsanApriya kavi haiM / isane saMskRta bhASA se bahumUlya alaMkAra aura pada grahaNakara apanI kavitAko bhUSita karanekA prayAsa kiyA hai| abhinava pampako kAvya pratibhA kaI dRSTiyoMse mahattvapUrNa hai / kavi abhinava pampa ke samaya meM kanti devI nAmako utkRSTa kavayitrI bhI huI haiM / kavine isa kavayitrIke sambandhameM mahattvapUrNa udgAra vyakta kiye haiN| abhinava pampako 'sAhitya bhAratIya' 'karNapUra' 'sAhitya vidyAghara' aura 'sAhitya sarvajJa' Adi upAdhiyA~ thIM / oDDayya inakA samaya I0 san 1970 ke lagabhaga hai / inhoMne kavvagara kAvyakI racanA kI hai| bhASA aura viSayake kSetra meM krAntikArI kavi hai / inhoMne apane kAvya granthoMko kevala dharma vizeSake pracArake lie hI nahIM likhA, pratyut kAvya rasakA AsvAdana lene ke lie hI kAvyakA sRjana kiyA hai / itivRtta, vastuvyApAra varNana, saMvAda aura bhAvAbhivyaJjanakI dRSTise inake kAvyakA parIkSaNa kiyA jAye, to nizcaya hI inakA kAvya kharA utaregA / nayasena nayasenakA samaya I0 san 1925 hai / inhoMne dharmAmRta, samayaparIkSA aura dharmaparIkSA granthoM kI racanA kI hai| inhoMne dhAravAr3a jileke mUlagundA nAmaka sthAnako apane janmase suzobhita kiyA thaa| uttaravartI kaviyoMne inheM 'sukavinikara pikamAkanda', 'sukavijanamanasarojarAjahaMsa' aura 'vAtsalyaratnAkara' Adi vizeSaNoMse vibhUSita kiyA hai| inake guru narendrasena the| inake dvArA racita dharmAmRta zrAvakadharmakA prasiddha grantha hai / kavine isameM dharmodbodhana hetu kathAeM bhI likhI haiM / inakI bhASA saMskRta mizrita kannar3a hai / inakA paricaya vistArapUrvaka pahale likhA jA cukA hai| 308 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi jaba kannar3a sAhityameM janna, ranna, ponako ratnatraya kahA jAtA hai / janmane I0 san 1170se 1225ke bIca aneka granthoMkI racanA kI hai| yaha hoyasala rAjAoMkA AsthAna kavi thaa| ise kavi cakravattoMkI upAdhi prApta yo / pampako taraha janna bhI zUra-bIra aura lekhanIke dhanI haiN| uttaravartI kaviyoM ne isakI mukta kaNThase prazaMsA kI hai| isake 'yazodharacarita' aura 'anantanAthapurANa' prasiddha racanAe~ haiN| karNapArya I0 san 1140ke lagabhaga inhoMne 'neminAthapurANa'kI racanA kI hai / isameM samudra, pahAr3a, nagara, sUryodaya, candrodaya, vanakrIr3A, jalakrIr3A, rati, cintA, vivAha, putrotpatti, yuddha, jayaprApti ityAdikA savistAra varNana AyA hai / vipralAbha zrRGgArake varNanameM to kavine apUrva kSamatA prakaTa kI hai| nemicandra 'ardhanemipurANa'ke racayitA kavi nemicandra bhI 13vIM zatAbdIke kaviyoMmeM pramukha sthAna rakhate haiN| inhoMne saMskRta mizrita kannaDameM saMskRta chanda lekara apane kAvyakI racanA kI hai| 'campakazAlavRtta meM prAyaH samasta grantha likhA gayA hai / anuprAsakI chaTA to itanI adhika dikhalAI par3atI hai, jisase isake samakSa kannar3akA anya koI kavi nahIM Thahara sakatA hai| guNavarma guNavarmakA samaya I0 san 1225ke lagabhaga hai / isa kavine 'puSpadantapurANa'kI racanA kI hai| yaha grantha itivRttAtmaka hote hue bhI marmasparzI sandasi yukta, hai / kavine apanA bhASA viSayaka pANDitya to dikhalAyA hI hai, sAtha hI varNanAtmaka zailIkA adbhuta rUpa bhI pradarzita kiyA hai / ratnAkara varNI AdhyAtmika sAhityake nirmAtAoMmeM kavi ratnAkara varNIkA mahattvapUrNa sthAna hai| inhoMne bharatezabaibhava, ratnAkara zataka, aparAjitazataka, Adi granyoMkI racanA kI hai| bharatezavaMbhavakA mAdhurya, to saMskRtake gIta govindase bho mAcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 309 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3akara hai| yaha grantha Aja bhI kannai prAntameM logoMkA kaNThahAra banA huA hai / tulasIdAsake 'rAmacaritamAnasa ke samAna isake bhI do cAra pada nirakSara bhaTTAcAryoko yAda haiN| saMgItako dRSTrise isa granthakA atyadhika mahattva hai / isa granthakA racanAkAla I0 san 1951 hai / mahAkAvya aura gItikAvyakA Ananda isa eka ho granthase liyA jA sakatA hai| maMgarasa maMgarasakA gotikAvya aura prabandhakAvya nirmAtAoMmeM mahatvapUrNa sthAna hai / inakA samaya I0 san 1508 hai / kavine 'nemijinezvara saMgota' aura 'samyaktvakaumudI' granthoMkI racanA kI hai| nemijinezvara saMgItameM saMgItakI apUrva chaTA upalabdha hotI hai / sabhI rAga rAganiyAM unake caraNoMpara loTatI haiM / nAgavarma inakA samaya 990 I0 hai / inhoMne chandombudhi nAmaka chandazAstrako racanA ko hai| yaha grantha saMskRta ke piMgalachandazAstrake AdhArapara likhA gayA hai| AnupUrvI aura vRttake nAmoMmeM piMgalakI apekSA isameM paryApta antara hai / isameM chaha sandhiyA~ haiN| kannar3ake mAtrika chanda aura saMskRtake chandoMkA sundara vivecana kiyA hai| dvitIya nAmavarmAne 1145 I0 ke lagabhaga 'vastUkoza' nAmaka eka grantha likhA hai| isameM saMskRta padoMkA artha kannar3a padoMmeM batAyA gayA hai| rItipara bho nAgavAne prakAza DAlA hai aura ise kAvyake lie Avazyaka dharma mAnA hai| alaMkArake abhAvameM bhI rItike rahane se mAdhurya aura saundarya saMghaTita hote haiN| ina nAgavarmAkA 'kAvyAlocana' nAmaka lakSaNa grantha bhI hai / nAgavarmane karnATaka bhASAbhUSaNa likhakara kannar3ake vyAkaraNakA bhI paricaya diyA hai| isa granthameM saMjJA, sandhi, vibhakti, kAraka, zabdarIti, samAsa, taddhita, AkhyAta niyama, anvaya nirUpaNa aura nipAta nirUpaNa ye daza pariccheda haiM / kula milAkara 280 sUtra haiN| kezavarAja vyAkaraNa grantha ke nirmAtAoMmeM kezavarAjakA bhI mahatvapUrNa sthAna hai / inakA samaya 1150 I0 hai| inhoMne 'zabda maNidarpaNa' nAmaka byAkaraNa grantha likhA hai / isameM kandharUpase sutra likhe gaye haiN| vyAkaraNa niyamoMke spaSTIkaraNake lie udAharaNa prAcIna kaviyoMke gadya-padya granthoMse liye gaye haiM / 310 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agala (I. san 1989)kA 'candraprabhapurANa', AJcaSNa (I0 san 1995) kA vaddhamAnapurANa, bandhuvarmA (I0 san 1200) kA harivaMzapurANa, pAzrvapazita (I0 san 1205)kA pArzvanAthapurANa, kamalabhava (I0 san 1235)kA zAntisvarapurANa, madhura (I. san 1385)kA dharmanAthapurANa, zAntikoti (I0 san 1519)kA zAntinAthapurANa, doDDeyya (I0 san 1550)kA candraprabhapurANa, kumuvendu (I0 san 1275)kA rAmAyaNa, bhAskara (I. san 1424 kA jIvandharacarita, kalyANakIti (I0 san 1429)kA jJAnacandrAbhyudaya, ghommarasa (I0 san 1485) kA sanatkumAracarita, koTezvara (I0 san 1500) kA jIvandharaSaTapAdi padyanAma (I. san 1580)kA rAmapurANa, candrama (I0 san 1605)kA gomaTezvaracarita aura bAhuvalI (I0 san 1560)kA nAgakumAracarita, bhaTTAkalaMka (I0 san 1604)kA zabdAnuzAsana, nRpatuMga (I0 san 814)kA kavirAjamArga, udayAktyi (I. san 1150)kA udayAdityAlaMkAra, aura sAlva (I0 san 1550)ke rasaratnAkara Adi grantha prasiddha hai| jainavaidyaka granthoMmeM somanAtha (I0 san 1950)kA kalyANakAraka, maMgarAja (I0 san 1550)kA khagendramaNidarpaNa, zrIdharadeva (I0 san 1500)kA vaidyAmata, sAlba / I0 san 1550)kA vaidyasAMgatya, devendramuni (I0 san 1200)kA bAlagrahacikitsA, kIrtivarmA (I0 san 1125)kA govedyagrantha upalabdha hai| jyotiSa meM zrIdharAcArya (I. san 1046)kA jAtakatilaka, zubhacandra (I0 san 1200)kA narapiMgala aura rAjAditya (I0 san 1120)ke vyavahAragaNita, kSetraNita, vyavahAraratna lIlAvato, citrahaMsurve aura jainagaNitaTIkodAharaNa Adi prasiddha grantha' haiN| ___ karnATakakavicariteke sampAdaka narasiMhAcArya ne kannar3a jaina vAGamayakA malyAMkana karate hae likhA-"jaina hI kannar3a bhASAke kavi haiN| Aja takakI upalabdha sabhI prAcIna evaM zreSTha kRtiyA~ jaMna kaviyoMkI hI haiM / anyaracanAmeM jainoMke prAbalyakA kAla hI kannar3a sAhityakI unnata sthitikA kAla mAnanA hogaa| prAcIna jaina kavi hI kannar3a bhASAke saundarya evaM kAntike vizeSataH kAraNabhUta haiN| unhoMne zuddha aura gambhIra zailImeM anya racakara grantharacanA kauzalako unnata starapara pahu~cAyA hai / prArambhika kannar3a sAhitya unhIMkI lekhanI dvArA likhA gayA hai| kannar3a sAhityake adhyayanakai sahAyabhUta chanda, - -- -. 1. kanar3a janasAhitya, AcArya bhikSa smati grantha, jaina zvetAmbara terahapaMthI mahAsabhA, tIna porcugIja, parcasTrITa, kalakattA 1, dvitIya khaNDa, pu. 129-130 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 311 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra, vyAkaraNa aura koza Adi grantha vizeSataH jainoMke dvArA hI race gaye hai| uparyukta uddharaNase yaha spaSTa hai ki jenasAhityakAroMne kannar3a sAhityakI mahattI sevA kI hai| kAvya, alaMkAra, vyAkaraNa, chanda, Ayurveda, jyotiSa, gaNita Adi vibhinna kSetroMmeM jainakaviyoMne amUlya granyaratna pradAna kara kannar3a vAGmaya ko samRddha kiyA hai| tamilake jaina kavi aura lekhaka tamila sAhityake mahAkAvya aura laghukAvyoMke lekhaka pramukha rUpase jaina kavi haiN| tamila sAhitya saMskRta sAhityake samAna hI prAcIna hai / vyAkaraNa, alaMkAra, chanda Adi viSayaka granthoMke nirmAtA jaina vidvAna haiN| hama yahA~ vistArase vicAra na kara saMkSepameM hI tamilabhASAmeM likhita jaina sAhityapara prakAza DAlanekA pasna kreNge| tamilabhASAkA sabase purAnA kAvya 'kurala' hai / isako gaNanA tamila bhASAke AcAra aura nIti sambandhI dharmagraMthoMmeM kI jAtI hai| ise pazcama veda kahA gayA hai / isake racayitA elAcArya mAne jAte haiM / isa andhakI racanA I0 sankI prathama zatAbdImeM pAdirIpulIyUra athavA dakSiNa pATalIputra nAmaka sthAnameM sampanna huI hai| isameM dharma, athaM aura kAmakA vive. cana kiyA gayA hai / prathama adhyAya meM gRhastha aura sAdhuoMke AcaraNa karane yogya niyamoMkA vistRta varNana AyA hai| dvitIya adhyAyameM ovanako AvazyakatAoM, rAjya saMcAlana evaM rAjanItikA varNana hai / tRtIya adhyAyameM vAstavika aura avAstavika premakA bar3A hI sajIva citraNa hai| ina tIna mukhya viSaya nirUpaka adhyAyoMke atirikta isa granthameM 133 prakaraNa aura 1330 kurala haiM / kuralakA artha choTA padya hai / isa pranyapara daza prAcIna dokAeM pAyo jAtI haiM, jinameM sarvAdhika prAcIna TokA gharUma athavA dharmasena dvArA likhI gayo hai / ye dharmasena jaina vidvAna the| kurala kAmyake antargata aise aneka siddhAnta vaNita haiM, jinake AdhAragara isa granthako jaina kahA jA sakatA hai| nAlaDiyAra grantha pANDirAja nivAsI bhinna-bhinna santoM dvArA nirmita huA hai / isa hI nAmake chandoMmeM yaha grantha likhA honeke kAraNa isa granthakA nAma 'nAlADiyara' rakkhA gayA hai | isa grantha meM 400 padya haiM aura inakA saMgraha kurala 1. karnATakakaviparite, bhAga 1 aura rakI prastAvanA / 312 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI bhAMti eka nizcita nItike anusAra kiyA gayA hai| isa granthameM bhI dharma, artha aura kAmakA varNana AyA hai / isa pranthapara bhI padumanAra dvArA likhita eka bar3I hI sundara jaina TIkA hai 1 'kurala' aura 'nAlaDiyAra' ye donoM hI anya tamila janatAke dharmazAstra haiN| tirutakkatevara inhoMne 'jIvakacintAmaNi' nAmaka mahAkAvyako racanA I0 sankI 7vIM zatImeM kI hai| yaha kavi jainadharmAvalambI thaa| kahA jAtA hai ki yaha ghola rAjAko vaMza paramparAmeM huA hai / kucha vidvAn isa kAvyako tamila kAvyoMkA pitA mAnate haiM / DaoN0 jI0 yU0 popake zabdoM meM-- "This is on the whole the greatest existing Tamil literary mommcnt. The great romantic cpic which is at once the iliad and the Odyssey of the Tamil language, is one of the great cpics of the world." __ arthAt yaha kAvya vartamAna tamila sAhityakA eka mahAna smAraka hai / yaha adbhuta mahAkAvya tamilabhASAkA eliyara aura oDesI kahA jA sakatA hai| yaha saMsArake mahAn kAvyoM meM se eka hai| isakI racanAke sambandhameM eka AkhyAna pracalita hai / eka dina kisIne tirutakkatevarako lakSyakara kahA-"mahArAja ! zramaNoMko isa saMsArake dekhanese ghRNA ho gayI / ve kevala vairAgyapUrNa saMnyAsI jIvanakI hI prazaMsA gAte haiM / sAMsArika sukhoMko rucikara DhaMgase varNana karanekA sAmathyaM zramaNoMmeM dikhalAyI nahIM detaa|" tistakkatevarane uttara diyA"tumhArA kathana sArahIna hai / sAMsArika AnandoMko varNana karaneke sAmathyaMkA abhAva zramaNoMmeM nahIM hai| kintu kucha dina rahanevAle aneka rogoMse prasta tathA alpajJAnase yukta isa jIvanako vyartha kiye binA loga munimArga dvArA hita sampanna kareM, isI uddezyase zramaNoMne munidharmakI prazaMsA kI hai| sAMsArika AnandoMkA varNana bhI kAvyameM sahaja sambhAvya hai| meM isake lie prayAsa kruuNgaa|" tadanantara tirukkatevara apane AcAryake pAsa pahuMcakara jIvana bhogoMkA varNana karanevAle kAvyakA sRjana karaneke liye prArthanA karane lagA 1 gurune 'narIvistsama' eka prAcIna kathA dekara kAvyaracanA karanekA Adeza diyA / tirutakkatevarane isa nIrasa kathAko manoraMjaka kAvyakA rUpa dekara prastuta kiyA, jisase AcArya bahuta prasanna hue aura unhoMne AzIrvAda dekara 'jIvaka. cintAmaNi' kAvya likhanekA Adeza diyaa| vAcAryasulya kAmyakAra evaM lekhaka : 313 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakAdhyakA nAyaka jAMcaka hai| isakA pitAkA nAma satyasandha hai / satyasandhane apanA rAjya kaTriyagArana nAmaka maMtrIko sauMpa kucha dinoM ke lie vizrAma le liyA / avasara prAsakara kaTTIyagarinane senAko apane adhIna kara rAjya har3apa liyA / satyasandhakI patnI vijayAne eka mayUra ur3anakhaTolepara car3hakara apanI rakSAkI aura zmazAna bhUmimeM putrako janma diyA / kandUkar3ana nAmaka vyakti ne usa putrako le jAkara usakA nAma jovakan rakkhA aura usakA pAlana-poSaNa karane lgaa| jIvakanne vidyAdhyayana aura yuddhakalAmeM zoghna ho niSNAta hokara rAjA hone ke yogya arhatAoMko prApta kiyA / jIvakanne apanI yogyatA pradarzita kara pathaka-pathaka samayameM 8 kanyAoMse vivAha kiyaa| usane vaMcaka kaTriyamAranako jItakara apane pitAke khoye hue rAjyako punaH hastagata kiyaa| usane bahuta dinoM taka sAMsArika sukha bhogate hue rAjya zAsana calAyA aura antameM saMnyAsa grahaNa kara mokSa prApta kiyaa| isa kAvyameM vicAroMkI mahattA sAhityika muhAvaroMke sundara prayoga aura prakRtike sajIva citraNa vidyamAna haiN| uttaravartI kaviyoMne isa granthakA pUrA anusaraNa kiyA hai| isa kAvyama 13 adhyAya aura 3145 padya haiN| nissandeha varNana zailAke gAmbhIrya aura sazakta abhivyaJjanAke kAraNa yaha kAvya mahAkAvyako zreNo meM parigaNita hai / ilaMgovaDigala 'zilppaTTikAra' kAvyako racanA prathama zatAbdImeM honevAle cera rAjA siMguTubanake bhAI ilaMgoddhigalane kI hai / zilppaDDikAra zabda kA artha 'nupUrakA mahAkAvya' hai / isa granthakA yaha nAmakaraNa isa mahAkAvyakI nAyikA kaNNako ke nupUrake kAraNa huA hai / kAvyakA kathAvastu nimnaprakAra hai___ nAyaka kovalana cola sAmrAjyakI rAjadhAnI kAverI pUmapaTTina ke eka jaina vaNikakA putra hai| usakA vivAha kaNNakI nAmakI eka anya dhanADhapa seThakI kanyAse huA hai / kucha dina taka dampati prasannatApUrvaka eka vizAla aTTAlikAmeM sukha bhogate haiN| kAlAntarameM kovalana mAdhavI nAmaka eka nartakoke saundaryapara mugdha ho jAtA hai aura usake sAtha rahane lagatA hai| nartakIkI prasannatAke liye vaha apanI atula dhanarAzi vyaya karatA jAtA hai aura ansameM itanA nirdhana ho jAtA hai ki mAdhavoko deneke liye usake pAsa kucha bhI zeSa nahIM raha jaataa| jaba mAdhavIko yaha jJAta huA ki aba kovalanake pAsa pana nahIM hai, to vaha usakA tiraskAra karane lgii| usake isa vyavahAra parivartanane kovalanako 314 : tIrthakara mahAbIra aura unako AcArya-paramparA Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A~kheM khola doM aura use apanI mUrkhatAkA AbhAsa hone lgaa| use apano sato-sAdhvI patnIkA dhyAna AyA aura ghara lauTa aayaa| kaNNakone apane nirdhana pasiko bahuta sAMtvanA dI aura kahA-'ye mere soneke nupUra haiM, tuma inheM beca sakate ho aura inase jo dhana prApta ho, usase vyavasAya kara apanI Arthika sthitiko sudRr3ha banA sakate ho / kovalana aura usakI patnI kaNNakI pracchanna rUpase nagara tyAgakara AryikA kambudoke mArgadarzanameM madurA pahuMca gaye / AryikA kambudone kovalana aura usakI stro kaNNakIko eka gvAlinake saMrakSaNa meM chor3a diyA / " prAtaHkAla hAnepara kovalana apanI strIkA nupUra lekara nagarIkI ora ravAnA huaa| mArgameM use eka sunAra milA, jo rAjamahaloMmeM naukara thaa| usane vaha nupUra use dikhalAyA aura pUchA kyA Apa ise ucita mUlyameM bikavA sakate haiM ? sunAra dhUrta thA, usane pahale hI rAnIkA eka nupUra curA liyA thaa| use yaha AzaMkA thI ki kahIM rAjyAdhikArI mujhe bandI na banA leN| ataH vaha kovalanako dekhakara atyanta prasanna huA aura bolA--"Apa kRpayA yahA~ pratIkSA kiijiye| maiM eka acchA grAhaka lekara AtA huuN|" sunAra sIdhA mahaloMmeM gayA aura rAjAkA sUcita kiyA-"maiMne rAnoke nupurako curAkara le jAnevAlekA patA lagA liyA hai aura nupUra usake pAsa hai / rAjAne sainikoMko Adeza diyA ki corako mAra DAlo aura rAnokA nupUra le Ao / sainika dhUrta sunArake sAtha kolanake pAsa pahuMce aura use prahAra kara mAra DAlA / idhara kaNNakI vyagratApUrvaka apane patike AgamanakI bATa joha rahI thii| usake hRdayameM vicitra anubhUti ho rahI thii| dina DhalatA jA rahA thA aura kovalana loTA nhiiN| vaha udvigna hone lgii| usane logoMse sunA-"kAvarIpUmapaTTinamase jo AdamI AyA thA vaha bAjArameM mAra DAlA gayA / " vaha sunate hI bAjArakI tarapha jhapaTI / vahA~ usane apane priya patiko mRta pAyA / usane logoMko yaha kahate hue sunA ki yaha paradezI rAjAjJAse mArA gayA hai| vaha rAjabhavanakI ora daur3I gayI aura usane rAjAke darzana karanekI anumati mAMgI, jo tatkAla svIkRta ho gyii| usane rAjAse kahA ki Apane mere pattiko mAra kara bar3A anyAya kiyA hai| rAjAke sAmane hI usane pramANita kara diyA ki usakA pati cAra nahIM thA aura usake pAsa jA nupUra thA, vaha rAnIkA nahIM balki usakA thaa| rAjAne donoM nupUroMko tur3avAyA aura dekhA ki rAnIke nupUrameM motI bhare hue haiM, jabaki kapaNakIke nupUrameM ratna / isa ghaTanAse rAjAko bar3A dhakkA lagA aura vaha siMhAsanase girakara mara gayA / kaNNako uttejita hokara AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 315 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjabhavana se bAhara huI aura agnidevakA AhvAna kara bolI - "yadi meM yathArtha meM zolavatI hUM, to merI prArthanA pUrNa ho- striyoM, baccoM, dharmAtmAoM aura Na puruSoMko chor3akara yaha zaitAna nagara bhasma ho jAye aura sampUrNa duSTa samApta ho jAyeM / " isa prakAra kahakara usane apanA vAma stana jhaTakA mArakara ukhAr3a DAlA aura nagarakI ora pheMka diyaa| Azcarya ! nagara jala uThA aura zIghra ho bhasma ho gayA / madurAkI devI kaNNakI ke sammukha prakaTa hokara bolI---tumhAre patikI mRtyu aura tumhArI ye yAtanAeM pUrvopArjita kamakA phala haiM / tuma zIghra hI sAdhanA dvArA svarga meM apane pati se milogI / nagarako jalatA huA chor3akara vaha pazcima kI ora ceradezameM calI gayI aura vahA~ eka pahAr3Ipara 15 dinakI tapazcaryA dvArA usane svargalAbha kiyA / kAvyasiddhAntoMkI dRSTise bhI yaha grantha mahanIya hai / kavine rucira kathAnakake sAtha praur3ha zailIkA prayoga kiyA hai| rasa, alaMkAra, guNa Adi sabhI dRSTiyoM se yaha kAvya samRddha hai / pAtroMkA caritra bahuta hI sundararUpameM upasthita kiyA hai / tolAmulitevara tolAmulitevarane 'cUlAmaNi' laghukAvya likhA hai / granthakAra vijayanagara sAmrAjya meM kAraveTa eke rAjA vijaya darajA rAjakavi thA / vikA samaya jodhaka cintAmaNike racayitA tirukkatevara se bhI pUrva hai / isa kAvya meM 12 sarga haiM 2131 padma haiM / isa grantha meM bhagavAn mahAvIrake pUrvabhavake jIva tripiSTha vAsudeva ke jIvana aura usake sAhasapUrNa kAryoMkA nirdeza hai| isake varNana prasaMga jIvaka cintAmaNike samAna haiM / kAvya atyanta hI sarasa aura jIvana mUlyoMse sampRkta hai / vAmanamuni vAmanamuni samayake sambandha meM nizcita jAnakArI nahIM hai / racanAzailI aura bhASA kI dRSTise inakA samaya I0 san 12 vIM 13 vIM zatI anumAnita hotA hai / inhoMne memandarapurANa nAmaka granthakI racanA kI hai| isa kAvya meM vimalanAtha tIrthaMkarake do gaNadhara meru aura mandarake pUrvabhavoMkA varNana hai / isa grantha meM jainadarzana, AcAra aura lokAnuyogakA sundara vivecana AyA hai / pUrvajanmoMkI varNana paddhati prabhAvaka aura zikSAprada hai / isameM saMskRta aura prAkRtakI zabdAvalI bhI pracura parimANameM prApta haiM / 316 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuMgavela kuMgavela maulika sAhitya sarjaka hone ke sAtha anuvAdaka bhI haiN| inhoMne guNADhayako bRhadkathA meM varNita kauzAmbI nareza udayanakI jIvanI aura usake parAkramapUrNa kAryoMkA tamilameM anuvAda kiyA hai / yaha grantha sAhityika saundarya aura kAvyapratibhAkA khajAnA hai| tamila TIkAkAroMne vyAkaraNa sambandhI evaM muhAvaredAra bhASAkA udAharaNa isI kAvyase prastuta kiyA hai / tamila sAhitya meM jIvaka cintAmaNi, zilppaDikAraM, maNimekhale, valeyApati aura kuNDalakezI ye pAMca mahAkAvya mAne jAte haiN| inameM jIvakacintAmaNi, zilppaDikAra aura valeyApati ye tona jainakaviyAM dvArA saMvata mahAkAvya hai aura zeSa do bauddha kaviyoM dvArA racita haiM / ina pA~ca mahAkAvyoMmeMse isa samaya tona hI mahAkAvya upalabdha haiM / valaiyApati aura kuNDalakezI donoM aprApta haiM / tamila sAhitya meM cUr3AmaNi, nIlakezI, yazodharakAvya, udayanakumAra kAvya aura nAgakumAra kAvya ye pA~ca laghukAvya haiN| ye pA~coM hI laghukAvya jainAcAryoM dvArA nirmita haiM / nIlakezI ke racayitA dArzanika jaina kavi haiM / isameM 10 sarga aura 894 padya haiM / kathAkI nAyikA nIlakezI eka devI hai, jo eka sthAna se dUsare sthAnameM bhramaNa karatI rahatI hai aura dhArmika upadezakoMse milakara unheM dArzanika carcAoMmeM saMlagna rakhatI hai aura anta meM unheM zAstrArtha meM parAsta karatI hai / prathamasarga meM municandra nAmaka jainasAdhu dvArA nIlakezIko dI gayI jainadharmako zikSAoMkA varNana hai / dvittIya sargase paJcama sargataka bauddhadarzanake vibhinna vyAkhyAtAoMke sAtha nIlakezIke vAda-vivAdakA varNana AyA hai / zeSa pAMca sargo meM nIlakezIkA AjIvakoM, sAMkhyoM, vaizeSikoM, vaidika dharmAnuyAyiyoM aura prakRtavAdiyoMke sAtha zAstrArthakA kathana AyA hai| yaha eka tArkika grantha hai / isameM bhautikavAdake viruddha AdhyAtmavAdakI pratiSThA kI gayI hai| isa granthapara vAmanamuni dvArA viracita samayadivAkara nAmakI eka sundara TokA hai / yazodharakAvya ke racayitAkA nAma ajJAta hai / isameM ahiMsA dharmakA vizadanirUpaNa to hai hI sAtha hI vaidika kriyAkANDakA samAlocana bhI kiyA gayA hai / udayanakumAra kAvya ke racayitA bhI ajJAta haiN| nAgakumArakAvya abhItaka aprakAzita hai / jenakaviyoMne kucha kavitA saMgraha bhI likhe haiM / inameM pattupATTa, puranAnUru, ahanAnUru, naTrINAI, kurUMto gaI Adi pramukha haiM / inake atirikta jinendramAlAI AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 317 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa grantha aura tirunu andhAdi stotra grantha prasiddha hai| tirUpakalambakam jinendra bhagavAnakI bhakti aura prazaMsAmeM liyA gayA hai| ina pradhAna racanAoMke atirikta saMskRta aura tamila mizrita padyoMmeM maNipravAla zailImeM nirmita zro purANa, padArthasAra, aSTapadArtha jIvasambodhana Adi pradhAna hai| paccaiyappAkaoNleja kAMcIpuramke prophesara zrI sI0 esa0 zrI nivAsAcArI ema0 e0 ne likhA hai "prAcIna tamila aura karnATaka prAMtoMmeM tamila aura kannar3a sAhityako abhivRddhimeM jainavidvAnoMkA mahattvapUrNa hAtha rahA hai| unake dvArA likhita evaM saMgrahItakoSa, vyAkaraNa evaM anya viSayoMpara aparimita sarvAdhika mUlyavAna evaM uccakoTike granya haiN| vartamAna meM kevala unakA kucha aMza hI zeSa haiM, kintu jitanA bhI zeSa hai vaha apanI zreNIkA adbhuta, atyadhika saMtoSaprada hai aura vaha zatAbdiyoM taka tamila bhASAke kramika vikAsakA AdhArabhUta tatva rahA hai / isa prakAra jaina kaviyoMne tamila sAhityakI zrIvRddhimeM amUlya sahayoga pradAna kiyA hai| marAThI jaina kavi marAThI bhASAmeM bhI jainakaviyoMne prabhUta sAhityakI racanA kI hai| marAThI bhASAmeM zravaNabelagolAke gommaTezvarakI mUrtike nIce zaka saMvat 883 kA choTAsA abhilekha khudA hai, para zaka saMvat 1400 taka marAThI granthakartAoMkA nAmollekha prApta nahIM hotA hai / jainakaviyoM kI racanAe~ I0 sankI 17 vIM zatIse pracurarUpameM milane lagatI haiM | marAThI bhASAmeM likhita jenasAhityakA alpAMza hI upalabdha ho sakA hai| abhItaka bahuta-sA sAhitya aprakAzita par3A hai| hama yahA~ marAThIke pramukha kavi aura lekhakoMkA saMkSipta paricaya prastuta kreNge| jinadAsa marAThI sAhityakA sabase pahalA zAta kavi jinadAsa hai / inake gurukA nAma bhaTTAraka bhuvanakoti thaa| bhuvanakotikA samaya zaka saMvat 1643 se 1662 taka hai / ataeva jinadAsakA samaya zaka saMvatkI 17 bIM zatI hai| inhoMne harivaMzapurANa nAmaka granthako racanA devagiri (marAThavAr3A) nAmaka sthAnameM kI hai| 1. zrI sI. esa. malanAyana, tamila bhASAkA janasAhitma, prakAzaka zrI di0 jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI, mahAvIra pArka roDa, jayapura, pR0 21 / 318 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa granthakA pUrvArdra likhakara hI kavi paralokagAmI ho gyaa| isake pUrvAddha meM 40 adhaNaya haiM aura mahAbhAratakI kathA saMkSepameM varNita hai| __ guNadAsa yA guNakIti guNadAsakA aparanAma guNakIti bhI upalabdha hotA hai| gRhastha avasthAmeM inakA nAma guNadAsa thA aura tyAgI honepara yahI guNakIsike nAmase prasiddha he| inhoMne theNikapurANa, dharmAmRta, rukmiNIharaNa, pApurANa (apUrNa) aura eka sphuTa racanA rAmacandrahaladuli likhI hai| zreNikapurANa bhASAkI dRSTise apUrva racanA hai / isameM marAThIkA svaccha bora pravAhamaya rUpa vidyamAna hai| bhagavAna mahAvIrake samakAlIna samrAT zreNikakI adbhuta kathA varNita hai| dharmAmRta gadya grantha hai, jo upalabdha gadya granthoM meM prAcInatama hai| isameM gRhasthoMke AcArakA sAMgopAMga varNana hai / lekhakane 96 pAkhaNDoMkI gaNanAkara sarAgI, deva-deviyoMkA nirasana kiyA hai| vibhinna sampradAyoMke AcAra-vicAroM kA adhyayana karaneke lie yaha grantha upAdeya hai| aNuvrata, guNavata, zikSAvata aura saMllekhanAkA aticAra sahita nirUpaNa kiyA hai| ___ 'rumimaNIharaNa' kAvyameM zrIkRSNa dvArA rukmiNIke haraNako kathA vaNita hai| vasudeva, balarAma, zrIkRSNa, neminAtha, pradyumna aura aniruddha ye yaduvaMzake prasiddha mahApuruSa the / rukmiNIharaNa kAvyameM kavine kRSNake balapauruSake sAtha unako rAjanItikA bhI citraNa kiyA hai| 'papurANa meM rAmako kathA raviSeNake 'padmapurANa ke AdhArapara gumphita kI gayI hai| isa granthako kavi 28 adhyAya taka hI likha sakA / isa granthameM kavine dvAdaza anuprekSAoMkA varNana sundara rUpameM kiyA hai| 'rAmacandrahaladuli meM rAmake vivAhakA varNana AyA hai| yaha racanA gatIbaddha hai| meSarAja ye brahmajinadAsake praziSya aura brahma zAntidAsake ziSya the| megharAja gujaH pradezase Aye the / inako ubhayabhASA kavi cakravartI bhI kahA gayA hai| ye gajarAtI aura marATho donoM bhASAoMmeM racanA karanekI zAmatA rakhate the| inakI . 1. marAThI jainasAhitya, AcArya bhikSu smRpti grantha, jainazvetAmbara terahapanthI mahAsabhA, 3, porcagIjacarca sTrITa, kalakattA 1, dvitIya khaNDa, pR. 137-140 / ASAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 319 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna racanAeM upalabdha haiM - 1. yazodharacarita 2. girinArayAtrA 3. aura pArizvanAthabhavAntara / yazodharakI kathA saMskRta, prAkRta, apabhraMza, gujarAtI hindI aura kannar3a Adi bhASAoM meM likhita upalabdha hai / megharAjane marAThImeM isa kAvyakI racanA kara eka nayI paramparAkA sUtrapAta kiyA hai / girinAra yAtrA meM yAtrAyaNana hai / isa kRtikA prathama caraNa marAThImeM aura dvitIya caraNa gujarAtI meM likhA gayA upalabdha hotA hai / pArzvanAtha bhavAntara kRti meM pAravanAthake pUrvabhavake sambandhameM kathA varNitakI gayI hai| isameM unake 9 bhavoMkI kathA kAvya zailImeM gumphita hai / vIradAsa yA pAsakAMti inakA gRhastha nAma vIradAsa hai aura ye tyAgI honeke pazcAt pAtakIrtike nAmase prasiddha hue haiN| ye kAraMjAke balAtkAragaNa ke bhaTTAraka dharmacanda dvitIyake ziSya haiN| inakA janma sohita vAla jAti meM huA thA / inhoMne zaka saMvat 1549 meM 'sudarzanacarita' kI racanA kI hai aura zaka saMvat 1645 meM AviyA~kI / 'sudarzanacarita' meM seTha sudarzanakI kathA aMkita hai| isameM zIlavrata aura paMcanamaskAra mantrakA mAhAtmya batalAyA gayA hai| isameM 25 prasaMga haiN| odiyoM meM 75 oviyoMkA saMgraha hai| ise bahattarI bhI kahA gayA hai| isa granthameM akArAdi kamase dharma viSayaka sphuTa vicAroMkA saMkalana kiyA gayA hai| mahitasAgara mahitasAgara kA janma zaka saMvat 1694meM aura mRtyu zaka saMvat 1754meM huI hai| inhoMne zaka saMvata 1723 meM ravivAra kathA likhI tathA zaka saMvata 1732meM bAlApurameM AdinAtha paJcakalyANika kathA likhI hai / inako abataka nimnalikhita kRtiyA~ prApta ho cukI haiM 1. dazalakSaNa 2. zoSakAraNa 3. ratnatraya 4. paJcaparameSThIguNavarNana 5. sambodha sahasrapado 6. devendrakItikonAvaNI 7. tIrthaMkaroMke bhajana 8. bhAratI saMgraha 320 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devendrakIrti devendrakItine kAlikApurANakI racanA kI hai / devendrakIti marAThI sAhityake aise kavi haiM, jinhoMne dharma, darzana aura kAvyako triveNIko ekasAtha pravAhita kiyA hai| inakI racanAkA mUlAdhAra prAcIna vAGamaya hai / kavi devendrakIrti saMskRta, prAkRta, apabhraMza Adi bhASAoMke vidvAna honeke sAtha gujarAtI bhASAke bhI vidvAn the| marAThIke anya kavi aura lekhaka marAThI-bhASAmeM lagabhaga 20 acche kavi aura lekhaka hue haiM tathA daza aise kavi haiM, jinhoMne sphuTa racanAeM likhakara vAGmayako samRddhimeM yogadAna diyA hai| __ megharAjake gurubandhu kAmarAjane 'sudarzanapurANa' aura 'caitanyaphAga'kI racanA kI hai / 'caitanyaphAga' gItAtmaka racanA hai aura isameM dehakI mamatA tyAganese AtmAko mukti hone kA sandeza Nita haiN| kAmarAja aura bhavarASaka guIbandhu sUrijanane paramahaMsa' nAmaka rUpakakAvya likhA hai| inakI dUsarI kRti 'dAnazIlatapabhAvanArAsa' bhI ullekhanIya hai / nAgoAyA kArajJA-gaddIke senagaNake bhaTTAraka mANikyasenake ziSya the / inhoMne yazodharacarita likhA hai| abhayakIrti lAtUrako prathamazAkhAke bhaTTAraka bajitakotike ziSya the / inhoMne zaka saMvat 1538 meM anantavatakathA likhI hai / inako eka dUsarI kRti AdityavratakathA bhI upalabdha hai| bhaTTAraka ajayakItike ziSyoMmeM cimaNAkA nAma bhI ullekhya hai / inhoMne paiThanake candraprabha caityAlayameM anantavratakathAkI racanA ko hai / eka AratIsaMgraha prantha bhI inake dvArA likhita upalabdha hai| jinadAsakI apUrNa kRti 'harivaMzapurANa'ko puNyasAgarane 18 adhyAya aura likhakara pUrNa kiyA hai| jinadAsa 40 adhyAya hI likha sake the| puNyasAgara dvArA yaha grantha pUrNa hokara jaina mahAbhAratakI saMjJAko prApta haA hai| puNyasAgarakI eka anya kRti AdityabArakathA bhI hai| zaka saMvat 1587meM sAvAjIne 'sugandhadazamI' nAmaka kathA likhI hai| mahIcandrane zaka saMvat 1618meM AzApurameM AdipurANakI racanA kI hai| anya kRtiyoMmeM aThAIvasakathA, garur3apaJcamIkathA, bArahamAsI gIta, arhantakI Arato, neminAthabhavAntara aura katipaya stotra parigaNita haiN| mahAkotine zIlapatAkA nAmaka grantha racA hai| isameM 552 oviyA~ haiM / sItAko agniparIkSA gumphita hai 1 zaka saMvat 1650meM lakSmIcandrane mAnanagara ke candraprabhacaityAlayameM meghamAlAkI kathA likhI hai| yaha AcAryasukhya kAvyakAra evaM lekhaka : 321 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRti 86 zloka pramANa hai| isa kRtimeM saMgItatasvakI pradhAnatA hai aura sArvajanika sabhAoM meM isakA gAyana kiyA jAtA hai / janArdanane zaka saMvat 1690meM 'zreNikacarita' nAmaka kAvyagrantha likhA hai| isa granthameM 40 adhyAya haiM / nagendrakIttine padyasaMgraha, dayAsAgarane jambUsvAmI carita, samyaktvakaumudI aura bhaviSyadattabandhukathA evaM vizAlakotine zaka saM. 1729 meM dharmaparIkSA nAmaka granthako racanA kI hai / gaMgAdAsane pArikhanAthabhavAntara aura AdityavArakathA grantha likhe haiM / cintAmaNine guNakIti dvArA racita apUrNa padmapurANako pUrNa karanekA prayAsa kiyA hai, para ve isake kevala sAta hI adhyAya likha pAye haiN| jinasAgarane jovandharapurANa, pratakathAsaMgraha, bhaktAmarakA marAThI anuvAda Adi racanAe~ likhI haiN| ratnakIrtine zaka saM. 1734meM 40 adhyAyoMmeM upadezasiddhAntaratnamAlAkI racanA kI hai / dayAsAgarane zaka saMvat 1735meM hanumAnapurANa, jinasenane zaka saM0 1743meM jambUsvAmIpurANa, ThakAppAne zaka saM0 1772meM pANDavapurANa, sahavAne zaka saMvat 1639 meM neminAthabhavAntara aura radhune zaka saM0 1710meM saThimAhAtmya nAmaka aitihAsika kavitA likhI hai| 322 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra aMga aura pUrva-sAhityako AcAryoMkI dena tIrthaMkara mahAvIrakI AcAryaparamparA gautama gaNagharase Arambha hotI hai, aura yaha paramparA aMgasAhitya aura pUrvasAhityakA nirmANa, saMvaddhana evaM poSaNa karatI calI A rahI hai| yoM to aMga aura pUrva-sAhityako paramparA AditIrthakara bhagavAna RSabhadevake samayase lekara antima tIrthakara mahAvIrake kAla taka anavacchinnarUpase calI AyI hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki aMgasAhityakA viSaya-prathana pratyeka tIrthakarake samayameM siddhAntoMke samAna rahanepara bhI apane yugAnusAra hotA hai| spaSTIkaraNake lie yoM kahA jA sakatA hai ki upAsakAdhyayanameM pratyeka tIrthakarake samayameM upAsakoMkI RddhivizeSa, bodhilAbha, samyaktvazuddhi, saMllekhanA, svargagamana, manuSyajanma, saMyama-dhAraNa, mokSaprApti AdikA nirUpaNa kiyA jAtA hai| para pratyeka tIrthaMkarake kAla meM upAsakoMko Rddhi, svargagamana Adi viSayoM meM parivartana honA svAbhAvika hai| yataH upAsakoMkI jesI Rddhi, vratovAsa evaM zodhilAbhakI sthiti RSabhadevake samayameM thI, besI mahAvIrake samayameM nahIM rahI hogii| isI prakAra antaHkRtadazAMgameM pratyeka tIrthakarake samayameM honevAle antaHkRtakevaliyoMkA jIvana AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 323 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtta, tapazcaraNa, kevalajhAna AdikA varNana rahatA hai / nizcayataH tIrthakara RSabhadevake samayake antaHkRtadazakevalI mahAvIrake antaHkRtadazakevaliyoMse bhinna haiN| ataH spaSTa hai ki aMgasAhityakA viSaya pratyeka tIrthakarake samayameM yugAnusAra kucha parivartita hotA hai / pUrvasAhityakA viSaya paramparAnusAra eka-sA hI calatA rahatA hai / jJAna, satya, AtmA, karma aura astinAstivAdarUpa vicAra-dhAraNAeM pratyeka tIrthakara. ke tIrthakAlameM samAna hI rahatI haiN| ataH pUrvasAhitya samasta tIrthakaroMke samayameM ekarUpameM vartamAna rahatA hai| usameM viSayakA parivartana nahIM hotA hai / jo zAzvatika satya haiM aura jina lyAne prakAlika sthAyitva hai, una mUlyoM meM kabhI parivartana nahIM hotA / ve anAdi haiN| unameM kisI bhI tIrthakarake tIrdhakAlameM kiJcit parivartana dikhalAI nahIM pdd'taa| zrutadharAcAryoMne aMga aura pUrva sAhityakI paramparAko jIvanta banAye rakhanemeM apUrva yogadAna diyA hai / gaNaghara, dharasena, puSpadanta, bhUtabali, AyamaMkSu, nAgahasti, vajayaza, cirantanAcArya, yativRSabha, uccAraNAcArya, vApadeva, kundakunda, baTTakara, zivArya, svAmIkumAra evaM gRddhapicchAcArya Adine karmaprAbhUtasAhityakA sambarddhana evaM praNayana kiyA hai| ___ ina AcAryoMne karma aura AtmAke sambandhase janya vibhinna kriyA-pratikriyAoMke vivecanake lie 'pejjadosapAhuDa', 'SaTkhaNDAgama', 'cUNisUtra', 'vyAkhyAnasUtra', 'uccAraNavRtti' AdikA praNayana kara siddhAnta-sAhityako samRddha kiyA hai / yahA~ yaha smaraNIya hai ki karmasAhityakA mUla udgamasthAna karmapravAda nAmaka aSTama pUrva hai aura isa pUrvakA kathana vartamAna kalpameM prathama tIrthaMkara RSabhadevase antima tIrthaMkara mahAvIra taka samAnarUpase hotA AyA hai| kamakA svarUpa, karmadravya, karma aura AtmAkA sambandha, samjanya azuddhi evaM AtmAko vibhinna avasthAoMkA vivecana karmasiddhAntakA pradhAna varNya viSaya hai| bAcAryoMne karma evaM AtmAke sambandhako anAdi svIkAra kara bhI kamakI vibhinna avasthAoM evaM svarUpoMkA pratipAdana kiyA hai| guNadhara aura dharasenane karma-siddhAntakA vivecana sUtrarUpameM kiyA hai| puSpadanta aura bhUtabaline 'SaTkhaNDAgama'ke rUpameM sUtroMkA avatArakara-jIvaTThANa, khuddAbandha, baMdhasAmitaviSaya, vedanA, vaggaNA aura mahAbandha, ina chaha khaNDarUpoMmeM sUtroMkA praNayana kara kamasiddhAntakA vistArapUrvaka nirUpaNa kiyA / anantara vIrasenAcArya aura jinasenAcAryane 'dhavalA' evaM 'jayadhavalA' TIkAoM dvArA usakI vistRta vyAkhyAe~ prastuta kI haiM / 324 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udgamasthAna meM jisa prakAra nadIkA srota bahuta ho choTA hotA hai aura usakI patalI dhArAko gati bhI manda hI rahatI hai| para jaise-jaise nadIkA yaha strota uttarottara Age bar3hatA jAtA hai, vaise-vaise usakI dhArA bRhada aura tIvra hotI jAtI hai / samatala bhUmipara pahuMcakara isa bArAkA AyAma svataH vistRta ho jAtA hai| isI prakAra karma - sAhityako yaha dhArA tIrthaMkara mahAvIrake mukhase niHto gaNaparapUrvabhAgako pArakara vikasita evaM samRddha huI hai| yaha sArvajanIna satya hai ki yugake anukUla jIvana aura jagat sambandhI AvazyakatAe~ utpanna hotI haiM / viSAraka AcArya ina AvazyakatAoMkI pUrti ke lie naye cintana aura naye AyAma upasthita karate haiM / ataH kisI bhI prakArake sAhitya meM viSaya vistRta honA dhruva niyama hai| jaba kisI bhI vicArako sAhityakI takanIka meM grathita kiyA jAtA hai, to vaha choTA-sA vicAra bhI eka siddhAnta yA granthakA rUpa dhAraNa kara letA hai / 'karmapravAda' meM karmake bandha, udaya, upazama, nirjarA Adi avasthAoMkA anubhAgabandha evaM pradezabandhake AdhAroM tathA karmoMko jaghanya, madhya, utkRSTa sthitiyoMkA kathana kiyA gayA hai| 'karmapravAda' kA yaha viSaya AgamasAhitya meM guNasthAna aura mArgaNAoMke bhedaka kramAnusAra vistRta aura spaSTa rUpameM aMkita hai / prAcAryaparamparA aura karmasAhitya paugalika karmake kAraNa jIvameM utpanna honevAle rAgadveSAdi bhAva evaM kaSAya Adi vikAroMkA vivecana bhI AgamasAhityake antargata hai / karmabandhake kAraNa hI AtmAmeM aneka prakArake vibhAva utpanna hote haiM aura ina vibhAvoMse jIvakA saMsAra calatA hai| karma aura AtmAkA bandha do svatantra dravyoMkA bandha hai, ataH yaha TUTa sakatA hai aura AtmA isa karmabandhase niHsaMga yA nilima ho sakatI hai / karmabandhake kAraNa hI isa azuddha AtmAkI dazA addha bhautika jaisI hai / yadi indriyoMkA samucita vikAsa na ho to dekhane aura sunaneko zakti ke rahanepara bhI vaha zakti jaisI-kI-taisI raha jAtI hai aura dekhanA-sunanA nahIM ho pAtA / isI prakAra vicArazaktike rahanepara bhI yadi mastiSka yathArtha rUpase kArya nahIM karatA, to vicAra evaM cintanakA kArya nahIM ho pAtA / ataeva isa kathana ke Aloka meM yaha spaSTa hai ki azuddha AtmAkI dazA aura usakA samasta utkarSa - apakarSaM paudgalika karmo ke adhIna hai| ina karmoMke upazama evaM kSayopazama ke nimittase hI jIvameM jJAnazakti udbuddha hotI hai| karmake kSayopazamakI tAratamyatA ho jJAnazaktikI tAratamyatAkA kAraNa banatI hai / isa AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 325 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra zrutadharAcAryone karmasiddhAntake AlokameM AtmAko kathaJcit mUttika evaM attika rUpameM svIkAra kiyA hai| apane svAbhAvika guNoMke kAraNa yaha AtmA caitanya-jJAna-darzana-sukhamaya hai aura hai amUrtika / para vyavahAranayako dRSTise karmabaddha yAtmA muttipha hai| anAdise yaha zarIra AtmAke sAtha sambaddha milatA hai| sthUla zarIrako chor3anepara bhI sUkSma karma zarIra isake sAtha rahatA hai| isI sUkSma karmazarIrake nAzakA nAma mukti hai| AtmAko svatantra-sattA honepara bhI isakA vikAsa azuddha dazAmeM arthAt karmabandhakI dazAmeM dehanimi yaha karmabaddha AtmA rAgadveSAdise jaba uttapta hotI hai, taba zarIrameM eka adbhata halanacalana ho jAtA hai| dekhA jAtA hai ki kroSAvegake Ate hI netra lAla ho jAte haiM, raktakI gati tIvra ho jAtI hai, mukha sUkhane lagatA hai aura nathune phar3akane lagate haiN| jaba kAmavAsanA jAgRta hotI hai to zarIrameM eka vizeSa prakArakA manthana bArambha ho jAtA hai| jaba taka ye vikAra yA kaSAya zAnta nahIM hote, taba taka udvega banA rahatA hai / AtmAke vicAroM, cintanoM, AvegoM aura kriyAoMke anusAra pudgaladravyoM meM bhI pariNamana hotA hai aura una vicAroM evaM AvegoMse uttejita ho pudgala paramANu AtmAke vAsanAmaya sUkSma karmazArI meM sammilita ho jAte haiM ! unAhA maha samajhA jA sakatA hai ki agnise tapta loheke goleko pAnI meM chor3A jAya, to vaha tapta golA jalake bahuta-se paramANuoMko apane bhItara sokha letA hai / jaba taka vaha garama rahatA hai, saba taka pAnI meM uthalaputhala hotI rahatI hai| kucha paramANuoMko khIMcatA hai evaM kuchako nikAlatA hai aura kuchako bhApa banAkara bAhara pheMka detA hai| Azaya yaha hai ki lopiNDa apane pAzvavartI vAtAvaraNameM eka ajIba sthiti utpanna karatA hai / isI prakAra rAgadveSAviSTa mAtmAmeM bhI spandana hotA hai aura isa spandanase pudgalaparamANu AtmAke sAtha sambaddha hote haiN| ___ saMcita karmoke kAraNa rAgadveSAdi bhAva utpanna hote haiM aura ina rAgAdi bhAvoMse karma pudagaloMkA Agamana hotA hai| yaha prakriyA taba taka calatI rahatI hai, jaba taka ki zraddhA, viveka aura cAritrase rAgAdi bhAvoMko naSTa nahIM kiyA jAtA / tAtparya yaha ki jIvakI rAgadveSAdivAsanAyeM aura pudgalakarmabandhako dhArAeM bIja-vRkSakI saMtatike samAna anAdikAlase pracalita hai| pUrvasaMcita karmake udayase vattamAna samayameM rAgadveSAdi utpanna hote hai aura tatkAlameM jIvako jA lagana evaM Asakti hotI hai, vahI nUtana bandhakA kAraNa banatI hai / ataeva rAgAdikI utpatti aura karmabandhako yaha prakriyA anAdi hai / ___ samyagdRSTi jIva pUrvakarmoke udayase honevAle rAgAdi bhAvoMko apane 326 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcArya-paramparA Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekase zAnta karatA hai / vaha karmaphaloM meM Asatti nahIM rakhatA isa prakAra purAtana saMcita karma apanA phala dekara naSTa ho jAte haiM aura kisI naye kamakA sthiti - anubhAgabandha nahIM hotA hai / Atma-sattAko zraddhA karanevAlA niSThAvAn vyakti saMyama, viveka, tapazraraNake kAraNa karmabandhakI prakriyA se chuTakArA prApta karatA hai / para midhyAdRSTi dehAtmavAdI nitya naI vAsanA aura Asaktike kAraNa tIvra sthiti aura anubhAgabandha karatA hai| jo jova puruSArthI, vivekI aura AtmaniSThAvAn hai, yaha nirjarA, utkarSa, apakarSa, saMkramaNa Adi karmakaraNako prApta karatA hai, jisase pratikSaNa bandhanevAle bacche yA bure karmoMmeM zubhabhAvoMse zubhakamoMmeM rasaprakarSaM sthita hokara azubhakamoMmeM rasahInatA evaM sthiticcheda utpanna hotA hai| zrutavarAcAyane karmasiddhAntake antargata pratisamaya honevAle acche-bure bhAvoMke anusAra tIvratama tIvrasara, tIvra, manda mandantara aura mandatama rUpoM meM karmakI vipAka sthitikA varNana kiyA hai / saMsArI AtmA karmoke isa vipAkake kAraNa hI sukha-dukhakA anubhava karatI hai| yaha bhautika jagata pudgala evaM AtmA donoMse prabhAvita hotA hai / jaba karmakA eka bhautika piNDa apanI viziSTa zakti ke kAraNa AtmAse sambaddha hotA hai to usakI sUkSma evaM tIvra zaktike anusAra bAhya padArtha bhI prabhAvita hote haiM aura prApta sAmagrI ke anusAra usa saMcita karma kA tIvra, manda aura madhyama phala milatA hai / karma aura AtmAke bandhanakA yaha cakra anAdi kAlase calA A rahA hai aura taba taka calatA rahegA, jaba taka bandhahetu rAgAdivAsanAoMkA vinAza nahIM hotA / zrutaghara AcArya kundakundane battAyA hai jo khalu saMsArattho jIvo tatto du hodi pariNAmo / pariNAmAdo kammaM kammAdo hodi gadisu gadI // gadimadhigadassa deho dehAdo iMdiyANi jAyate / tehi du visayaggahaNaM tatto rAgo va doso vA // jAyadi jIvassevaM mAvo saMsAracakkavAlammi | idi jiNavarehi bhaNido aNAdiNiSaNo saNighaNo vA // " zrutagharAcAryoMne spaSTarUpase batAyA hai ki AtmA anAdikAla se azuddha hai, para prayoga dvArA ise zuddha kiyA jA sakatA hai| ekabAra zuddha honepara phira isakA azuddha honA saMbhava nahIM, yataH bAdhaka kAraNoMke naSTa honesa punaH azuddhi AtmAmeM * 1. paJcAstikAya kundakunda bhAratI zrutamaNDala graMtha prakAzana samiti, phalTana san 1970, gAthA - 128 se 130 taka | AcArya tulma kAvyakAra evaM lekhaka : 327 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpanna nahIM ho sakatI / AtmAke pradezoM meM saMkoca aura vistAra bhI karmake nimittase hotA hai / karma nimittake haTate hI AtmA apane antima khAkArameM raha jAtI hai aura urdhvalokake agrabhAga meM sthita ho apane ananta cetanya meM pratiSThita ho jAtI hai / zrutavarAcAryoMne karmasiddhAntake isa prasaMga meM madhyAtmavAda, tattvajJAna, anekAntavAda, AcAra AdikA bhI vivecana kiyA hai / guNasthAna, jIvasamAsa, mAgaMNA AdikI apekSAse karmabandha, jovake bhAva, unakI zuddhi - azuddhi, yogadhyAna AdikA vivecana kiyA hai / naya-vAdakI apekSAse AtmAkA nirUpaNa karate hue nizcayanayako apekSA AtmAko zuddha caitanyabhAvoMkA karttA aura bhoktA mAnA hai / para vyavahAranayako apekSAse yaha AtmA karmabandhake kAraNa azuddha hai aura rAga-dva eSa-mohAdi kI karttA aura tajjanya karmaphaloMkI bhoktA hai / ataeva saMkSepa meM yahI kahA jA sakatA hai ki zrutadharAcAryAMne siddhAnta - sAhityakA praNayana kara tIrthaMkara mahAvIrakI jJAnajyotiko akhaNDa aura akSuNNa banAye rakhanekA prayAsa kiyA hai / dvitIya pariccheda meM sArasvatAcAryoM dvArA kI gayI zrutasevAkA pratipAdana kiyA gayA hai / sArasvatAcAryoM meM sarvapramukha AcArya samantabhadra hai / inake pazcAt siddhasena, pUjyapAda, pAtrakesarI, joindu, vimalasUri, RSiputra mAnatuMga, raviSeNa, jaTAsihnandi, elAcArya, vIrasena, akalaMka, jinasena dvitIya, vidyAnanda, devasena, amitagati prathama, amitagati dvitIya, amRtacandra, nemicandra Adi AcAryoMne prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, dravyAnuyoga aura caraNAnuyogakI racanA kara bAGmayako pallavita kiyA hai| ina sArasvatAcAryoMne utpAdAdi- trilakSaNaparimANavAda, anekAntadRSTi, syAdvAda bhASA aura AtmadravyakI svatantra sattA ina cAra mUla viSayoMpara vicAra kiyA hai| dArzanika yuga aura syAdvAva dArzanika yugake sarvaprathama AcArya samantabhadrane saiddhAntika evaM Agamika paribhASAoM aura zabdoMko dArzanika rUpa pradAna kiyA hai / inhoMne ekAntavAdoMkI AlocanAke sAtha-sAtha anekAntakA sthApana, syAdvAdakA lakSaNa, sunayadurnayakI vyAkhyA aura anekAnta meM anekAnta lagAne kI prakriyA batalAyI hai / pramANakA lakSaNa 'svaparAvabhAsaka buddhi ko batalAyA hai| samantabhadrane batalAyA hai ki tattva anekAntarUpa haiM aura anekAnta virodhI do dharmoke yugalake Azrayase prakAzameM AnevAle vastugata sAta dharmokA samuccaya haiM aura aise-aise 328 : vIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananta dharmasamuccaya virATa anekatAramAtma-sAnasameM ananta laharoMke samAna taraMgita ho rahe haiM aura usameM ananta saptabhaMgiyA~samAhita haiN| vaktA kisI dharmavizeSako vivakSAvaza mukhya yA gauNarUpameM grahaNa karatA hai / isa prakAra samantabhadrane saptabhaMgIkA pariSkRta prayoga kara anekAntakI vyavasthA pradarzita kI hai| yathA 1. syAt sadrUpa hI tattva hai| 2. syAt asadrUpa hI tattva hai| 3. syAt ubhayarUpa hI tatva hai| 4. syAt anubhaya ( avaktavya) rUpa hI tattva hai| 5. syAt sad aura avaktavya rUpa hI tattva hai| 6. syAt asad aura akktavya rUpa hI tattva hai| 7 syAt sad aura asad tathA avaktarUpa hI tattva hai / ' ina saptabhaGgoMmeM prathama bhaMga svadravya-kSetra-kAla-bhAvakI apekSAse, dvitIya paradravya-kSetra-kAla-bhAvakI apekSAse, tRtIya donoMkI sammilita apekSAoMse, caturtha donoM sattva-asattvako eka sAtha kaha na sakanese, paMcama prathama-caturthake saMyogase, SaSTha dvitIya-caturthake melase, saptama tRtIya-caturthaka sammilita rUpase vivakSita haiN| pratyeka bhaMgakA prayojana pRthak-pRthak rUpameM abhISTa hai / ___ samantabhadrane sadasake syAdvAdake samAna advaita-dvaitavAda, zAzvata-azAzvatavAda, vaktavya-avaktavyavAda, anyatA-ananyatAvAda, apekSA-anapekSAvAda, hetu-ahetuvAda, vizAna-bahirarthavAda, devapuruSArthavAda, pApa-puNyavAda aura bandha-mokSakAraNavAdapara bhI vicAra kiyA hai| tathA saptabhaMgIkI yojanA kara syAdvAdako sthApanA ko hai| isa prakAra samantabhadrane tattvavicArako syAdavAdadRSTi pradAna kara vicArasaMgharSako samApta kiyA hai| samantabhadrakA abhimata hai ki tAtvika vicAraNA athavA AcAra-vyavahAra, jo kucha bhI ho, saba anekAntadaSTike AdhArapara kiyA jAnA caahie| ataH samasta AcAra aura vicArako nIMva anekAntadRSTi hI hai / yahI dRSTi vaiyaktika aura sAmaSTika samasyAoMke samAdhAnake lie kuJjI hai| samantabhadrako saptabhaMgIkA svarUpa AcArya kunda-kundase virAsatake rUpameM prApta huA thA / unhoMne isa rUpako paryApta vikasita aura suvyavasthita kiyA hai| vicArasahiSNutA aura samatA lAnekA unakA yaha prayatna zlAghanIya hai| 1. devAgama, vIra-sevA-mandiraTrasTa prakAzana, DaoN0 daravArIlAla koThiyA dvArA likhita prastAvanA pu0 44 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 329 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadrake pazcAt siddhasenane nae aura anekAntakA gaMbhIra vizada evaM maulika vivecana kiyA hai / samantabhadrake pramANake 'svaparAvabhAsaka lakSaNa' meM 'bAdhavivarjita" vizeSaNa dekara use vizeSa samRddha kiyA / jJAnakI pramANatA aura apramANatAkA AdhAra 'meyanizcaya' ko mAnA / pAtrakesarI aura zrIdattane kramaza: 'trilakSaNakadarthana' evaM 'jalpanirNaya' granthoMkI racanA kara 'anyathAnupapannatva' rUpa hetulakSaNa pratiSThita kiyA tathA vAdakA sAMgopAMga nirUpaNa kara para samayamImAMsA prastuta kI / AcArya akalaMkadevane jaina nyAyazAstrako sudRr3ha pratiSThA kara pramANake pratyakSa aura parokSa ye do bheda batalAye tathA pratyakSake mukhyapratyakSa; sAMvyavahArika pratyakSa ye do bheda kiye haiM / parokSapramANake medoMmeM smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agamako batalAyA hai| uttarakAlina AcAryoMne akalaMkadvArA pratiSThApita pramANapaddhatiko pallavita aura puSpita kiyA hai| akalaMkadevane lavIyastrayasavRtti, nyAyavinizcayasavRtti, siddhivinizcayasavRtti aura pramANasaMgrahasavRtti ina maulika granthoMkI racanA kI hai / tattvArthavArtika aura aSTazatI inake TIkAgrantha haiM / akalaMkane ina granthoMmeM pramANa aura prameyakI vyavasthAmeM pUrNa sahayoga pradAna kiyA hai / dravyaparyAyAtmaka vastukA pramANaviSayatva tathA arthakriyAkAritvake vivecanake pazcAt nityaikAnta AdikA nirasana kiyA hai| sunaya, durnaya, dravyArthika, paryAyArthika AdikA svarUpavivecana bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai | akalaMkake pazcAt AcArya vidyAnandane tattvArthazlokavArtika, aSTasahasrI, AptaparIkSA, pramANaparIkSA, patraparIkSA, satyazAsanaparIkSA jaise jaina nyAya ke mUrdhanya granthoMkA praNayana kara jainadarzanako suvyavasthita banAyA hai / jJeyako jAnane-dekhane, samajhane aura samajhAne kI dRSTiyoMkA naya aura saptabhaMgI dvArA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / vidyAnandane vibhinna dArzanakAroM dvArA svIkRta AptoMkI samIkSA kara Aptatva evaM sarvajJatva kI pratiSThA kI hai / inhoMne savikalpaka evaM nirvikalpaka jJAnakI prAmANikatAkA bhI vicAra kiyA hai / abhyAsa, prakaraNa, buddhipATava Adise nivikalpako pramANa nahIM mAnA jA sakatA / svalakSaNarUpa paramANupadArthaM jJAnakA viSaya tabhI bana sakatA hai jaba sthUla bAhya padArthoMkA astitva svIkAra kiyA jAya / vidyAnandane 1. pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM, bAdhavivarjitam 1 pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA meyavinizcayAt // - nyAmAvatAra, sampAdaka DaoN0 pI0 ela0 vaidya, prakAzaka jaina zvetAmbara kAnphreMsa, bambaI, san 1928 kArikA 1 330 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 puruSAdvaita, zabdAdvaita, vijJAnAdvaita citrAdvaita cArvAka, bauddha, sezvarasAMkhya, nirIzvarasAMkhya, naiyAyika, vaizeSika, bhATTa Adike maMtavyoMkI samIkSA kI haiN| prameyoMkA spaSTIkaraNa bahuta hI sundara rUpameM kiyA gayA hai / dravyaguNa-paryAyaviSayaka bena dravyavivecanake kSetrameM zrutadharAcArya kundakundane jo mAnyatAe~ pratiSThita kI thoM, unakA vistAra elAcArya, amRtacandra, amitagati, vIrasena, joindu Adi AcAryoM ne kiyA hai / jIba, pudgala, dharma, adharmaM, AkAza aura kAla ina chaha dravyoM aura unake guNa- paryAyoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai / jIvakA caitanya AsA - dhAraNa guNa hai / bAhya aura abhyantara kAraNoMse isa caitanyake jJAna aura darzana rUpase do prakArake pariNamana hote haiN| jisa samaya caitanya 'sva' se bhinna kisI jJeyako jAnatA hai, usa samaya vaha jJAna kahalAtA hai / aura jaba caitanyamAtra caitanyAkAra rahatA hai taba vaha darzana kahalAtA hai| jIvameM jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi guNa pAye jAte haiM / pudgaladravya meM rUpa, rasa, gandha aura sparza guNa rahate hai / jo dravya skandha avasthA meM pUraNa arthAt anya anya paramANuoM se milana aura galana arthAt kucha paramANuoMkA bichur3anA, isa taraha upacaya aura apacayako prApta hotA hai vaha pugala kahalAtA hai / samasta dRzya jagata isa pudgalakA hI vistAra hai / mUla dRSTise pudgaladravya paramANurUpa hI hai / aneka paramANuoMse milakara jo skandha banatA hai vaha saMyuktadravya hai / skandhoM kA banAva aura miTAva paramANuoMkI bandhazakti aura bhedazaktike karaNa hotA hai / I pratyeka paramANumeM svabhAvase eka rasa, eka rUpa, eka gandha aura do sparza hote haiM / paramANu avasthA hI pudgalakI svAbhAvika paryAya aura skandha avasthA vibhAva paryAya hai / paramANu paramAtisUkSma hai, avibhAgI hai, zabdakA kAraNa hokara bhI svayaM azabda hai / zAzvata hokara bhI utpAda aura vyaya yukta hai / skandha apane pariNamanakI apekSAse chaha prakArakA hai - 1. bAdara-bAdarajo skandha chinna-bhinna hone para svayaM na mila sakeM, ve lakar3I, patthara, parvata, pRthvI Adi bAdara - bAdara skandha kahalAte haiM / 2. bAdara - jo skandha chinna-bhinna hone para svayaM Apasa meM mila jAyeM, ve bAdara skandha haiM, jaise--dUdha, ghI, tela, pAnI Adi / 3. bAdara-sUkSma --jo skandha dikhane meM to sthUla hoM, lekina chedane bhedane aura grahaNa karane meM na AveM, ve chAyA, prakAza, andhakAra, cAMdanI Adi bAdarasUkSma skandha haiM / 4. sUkSma bAdara -- jo sUkSma hokarake bhI sthUlarUpa meM dikheM, ve pA~coM indriyoMke viSaya - sparza, rasa, gandha, varNaM aura zabda sUkSma- bAdara skandha haiM / AcArya tulya kAvyakAra evaM lekhaka : 331 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. sUkSma-jo sUkSma hone ke kAraNa indriyoMke dvArA grahaNa na kiye jA sakate hoM, ve karmavargaNA Adi sUkSma skandha haiN| 6. atisUkSma-karmavargaNAse bhI choTe . vyaNuka skandha taka atisUkSma hai| samAnyataH pudgalake skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura paramANu ye cAra vibhAga haiN| anantAnta paramANuoMse skandha banatA hai| usase AdhA skandhadeza aura skandhadezakA AdhA skandhapradeza kahalAtA hai| paramANu sarvataH avibhAgI hotA hai| zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, bheda, andhakAra, chAyA, prakAza, udyota aura garmI Adi pudgaladravyake hI paryAya haiM / ananta AkAzameM jIva aura pudgaloMkA gamana jisa dravyake kAraNa hotA hai gaha dharmadravya hai| yahA~ madrinsa eNayakA paryAyavAcI nahIM / yaha asaMkhyAtapradezI dravya hai / jIva aura pudgala svayaM gatisvabhAvavAle haiN| ataH inake gamana karanemeM jo sAdhAraNa kAraNa hotA hai vaha dharmadravya hai| yaha kisI jIva yA pudgalako preraNA karake nahIM calAtA, kintu jo svayaM gati kara rahA hai use mAdhyama banakara sahArA detA hai / isakA astitva lokake bhItara to hai hI, para lokasImAoMpara niyaMtrakake rUpameM hai| dharmadrabyake kAraNa hI samasta jIva aura pudgala apanI yAtrA usI sImA taka samApta karaneko vivaza haiN| usase Age nahIM jA skte| ___ jisa prakAra gatike lie eka sAdhAraNa kAraNa dharmadravya apekSita hai, uso taraha jIva evaM pudgaloMkI sthitike lie eka sAdhAraNa kAraNa adharmadravya apekSita hai / yaha lokAkAzake barAbara hai / rUpa, rasa, gandha, sparza aura zabdase rahita, amUrtika, niSkriya aura utpAda-vyayake pariNamanase yukta nitya hai| apane svAbhAvika saMtulana rakhanevAle ananta agurulaghuguNoMse utpAda-vyaya karatA humA yaha sthitazIla jIva-pudgaloMko sthitimeM sAdhAraNa kAraNa hotA hai| dharmadravya aura adharmadravya lopha aura aloka vibhAgake sadbhAvasUcaka pramANa haiN| samasta jIva, ajIva Adi dravyoMko jo avagAha detA hai arthAt jisameM ye samasta dravya yugapat avakAza pAte haiM, vaha AkAzadravya hai / AkAza anantapradezI hai| isake madhya bhAgameM caudaha rAjU UMcA puruSAkAra loka sthita hai, jisake kAraNa AkAza lokAkAza aura alokAkAzake rUpameM vibhAjita ho jAtA hai| lokAkAza asaMkhyAtapradezoMmeM hai| zeSa ananta pradezoMmeM aloka hai, jahA~ kevala AkAza hI AkAnA hai| yaha niSkriya hai aura rUpa, rasa, gandha, sparza evaM zabda Adise rahita hone ke kAraNa amUrtika hai| 332 : tIrghakara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA . Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasta dravyoMke utpAdAdirUpa pariNamanameM sahakArI kAladravya hotA hai| isakA svarUpa 'vartanA' lakSaNa hai| yaha svayaM pariNamana karate hue anya dravyoMke pariNamanameM sahakArI hotA hai / yaha bhI anya dravyoM ke samAna utpAda, vyaya,prauvya yukta hai| pratyeka lokAkAzake pradezapara eka-eka kAlANadravya apanI svataMtra sattA rakhatA hai| dharma aura adharma dravyake samAna yaha kAladravya eka nahIM hai, yata: pratyeka lokAkAzake pradezapara samaya-bheda sthita rahanese yaha aneka ratnoMkI rAzike samAna piNDadravya hai / dravyoMmeM paratva, aparatva, purAtanatva, nRtanatva, atIta, vartamAna aura anAgatattvakA vyavahAra kAladravyake kAraNa hI hotA hai| pratyeka dravyameM sAmAnya aura vizeSa guNa pAye jAte haiN| pratyeka guNakA bhI pratisamaya pariNamana hotA hai| guNa aura dravyakA kathaJcit tadAtmyasambandha hai / dravyase guNako pRthaka nahIM kiyA jA sktaa| isalie vaha abhinna hai aura saMjJA, saMkhyA, prayojana Adike bhedase usakA vibhinna rUpase nirUpaNa kiyA jAtA hai, ataH vaha bhinna hai / isa dRSTise dravyameM jitane guNa haiM utane utpAda aura vyaya pratisamaya hote haiN| pratyeka guNa apane pUrva paryAyako tyAgakara uttaraparyAyako dhAraNa karatA hai| para una sabako dravyase bhinna sattA nahIM rahatI hai| sUkSmatayA dekhanepara paryAya aura guNako chor3akara dravyakA koI pRthaka astitva nahIM hai, guNa aura paryAya hI dravya hai| paryAyoMmeM parivartana honepara bhI jo eka anacchinnatAkA niyAmaka aMza hai, vahI to guNa hai / guNoMko sahabhAvI evaM anvayI tathA paryAyoMko vyatirekI aura kramabhAvI mAnA jAtA hai| paryAya, guNoMkA pariNAma yA vikAra hotI haiN| dravya, guNa aura paryAyake vivecanake sAtha jIva, ajIka, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoMkA nirUpaNa bhI kiyA gayA hai / Asava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa tattva do-do prakArake hote haiM-dravya aura bhAvarUpa / mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yogarUpa AtmapariNAmoMse karmapudgaloMkA Agamana, jina bhAvose hotA hai ve bhAvAsrava kahalAte haiM / aura pudgaloMkA bAnA dravyAsrava hai| bhAvAnava jIvagata paryAya hai aura dravyAsrava pudgalagata / jina kaSAyoMse karma bandhate haiM, ve jIvagata kaSAyAdi bhAvabhAvabandha haiM aura pudgalakarmakA Atmase sambandha ho jAnA dravyabandha hai| bhAvabandha jIvarUpa hai aura dravyabandha pudgalarUpa 1 vrata, samiti, gupti, dharma, anuprekSA aura pariSahaz2ayarUpa bhAvoMse karmoke Aneko rokanA bhAvasaMbara hai| aura kokA ruka jAnA dravyasaMvara hai | isI prakAra pUrva saMcita kokA nirjaraNa jina lapAdibhAvoMse hotA hai ve bhAvanirjarA haiM aura kamoMkA jhar3anA dravya AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 333 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA hai| jina dhyAna Adi sAdhanoMse mukti prApti hotI hai ve bhAva bhAvamokSa haiM aura karmapudgaloMkA AtmAse chUTa jAnA dravyamokSa hai| isa prakAra : Asrava, bandha, saMvara. nirjarA aura mokSa the pAMca tattva bhAvarUpameM jIvake paryAya haiM aura dravyarUpameM pudglke| jinake bhedavijJAnase kaivalyakI prApti hotI hai, una AtmA aura meM se sAtoM na samAhita ho jAte haiM ! vastutaH jisa 'para' kI paratantratAko dUra karanA hai aura jisa 'sva'ko svatantra honA hai, usa 'sva' aura 'para'ke jJAnameM tattvajJAnako pUrNatA ho jAtI hai| adhyAtmaviSayaka dena ___ joindune Atmadravyake vizeSa vivecanakramameM AtmAke tIna prakAra batalAye haiM- bahirAtmA, antarAtmA aura prmaatmaa| jo zarIra Adi paradravyoMko apanA rUpa mAnakara unakI ho priya bhoga-sAmagrImeM Asakta rahatA hai vaha bahirmukha jIva bahirAtmA hai / jinheM svaparaviveka yA bhedavijJAna utpanna ho gayA hai, jinakI zarIra Adi bAhya padArthoMse AtmadRSTi haTa gayI hai ve samyagdRSTi antarAtmA haiN| jo samasta karmamalakalaMkoMse rahita hokara zuddha cinmAtrasvarUpameM magna haiM ve paramAtmA haiN| yaha saMsArI AtmA apane svarUpakA yathArtha parijJAna kara antardRSTi ho kramazaH paramAtmA bana jAtA hai| ___ AcAryone cAritra-sAdhanAkA mukhyAdhAra jIvatatvake svarUpa aura usake samAna adhikArakI maryAdAkA tattvajJAna hI mAnA hai| jaba hama yaha anubhava karate haiM ki jagatameM vartamAna sabhI AtmAe~ akhaNDa aura mUlataH eka-eka svatatra samAna zaktivAle davya haiN| jisa prakAra hameM apanI hiMsA rucikara nahIM hai, usI prakAra anya AtmAoMko bhI nahIM hai| ataeva sarvAtmasamatvakI bhAvanA hI ahiMsAkI sAdhanAkA mukhya AdhAra hai| AtmasamAnAdhikaraNakA jJAna aura usako jIvanameM utAranekI dRr3ha niSThA hI sarvodayakI bhUmikA hai aura isI bhUmikAse cAritrakA vikAsa hotA hai| ___ ahiMsA, saMyama, tapakI sAdhanAeM AtmazodhanakA kAraNa banatI haiM / samyaka zraddhA, samyaksAna aura samyakcAritra hI AtmasvAtaMtryakI prAptimeM kAraNa hai| prabuddhAcAryone tattvajJAna, pramANavAda, purANa, kAvya, vyAkaraNa, jyotiSa, Ayurveda Adi viSayoMkA saMvarddhana kiyA hai| yaha satya hai ki jaisI maulika pratimA zruttadhara aura sArasvatAcAryoM meM prApta hotI hai| vaisI prabuddhAcAryoM meM nhiiN| to bhI jinasena prathama, guNabhadra, pAlyakIrti, vIranandi, mANikyanandi, prabhAcandra, mahAsena, hariSeNa, somadeva, vasunandi, rAmasena, nayasena, mAdhanandi, Adi AcAryoMne zrutakI apUrva sAdhanA kI hai| inhoMne cAroM anuyogoMke viSayoMkA 334 : sIkara mahAvIra aura unako AcArya paramparA Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naye rUpa meM prathana, sampAdana evaM nayI vyAkhyAe~ prastuta kara tIrthakaravANIko samRddha banAyA hai| ___ adhyAtmake kSetrameM AcArya kundakundane jisa saritAko pravAhita kiyA, use sthira banAye rakhanekA prayAsa sArasvata aura prabuddhAcAryone kiyA hai| inhoMne vyaktitva ke vikAsake lie AdhyAtmika aura naitika jIvanake yApanapara jora diyA hai | jaba taka manuSya bhautikavAdameM bhaTakatA rahegA, taba taka use sukha, zAnti aura saMtoSako prApti nahIM ho sktii| jaina saMskRtikA lakSya bhoga nahIM, tyAga hai; saMgharSa nahIM, zAnti hai; viSAda nahIM, Ananda hai| jIvanake zodhanakA kArya AdhyAtmikatA dvArA hI saMbhava hotA hai| bhogavAdI dRSTikoNa mAnava-jIvanameM nirAzA, atRpti aura kuNThAoMko utpanna karatA hai| jisase zakti. adhikAra aura svatvakI lAlasA aharniza bar3hatI jAtI hai| pratizodha evaM vidveSake dAvAnalase jhulasatI mAnavatAkA vANa adhyAtmavAda hI kara sakatA hai / yaha adhyAtmavAda kahIM bAharase AnevAlA nahIM; hamArI AtmAkA dharma hai| hamArI cetanAkA dharma hai aura hai hamArI saMskRtikA prANabhUta tattva / manuSyajIvana meM do pradhAna tattva haiM-dRSTi aura sRSTi / dRSTikA artha hai bodha, viveka, vizvAsa aura vicAra / supTikA artha hai-kriyA, kRti, saMyama aura aacaar| manuSyake AcArako parakhanekI kasauTI usakA vicAra aura vizvAsa hotA hai| vAstavameM manuSya apane vizvAsa, vicAra aura AcArakA pratiphala hai| dRSTikI vimalatAse jIvana amala aura dhavala bana sakatA hai| yahI kAraNa hai ki AcAryone vicAra aura AcArake pahale dRSTikI vizuddhipara vizeSa jora diyA; kyoMki vizvAsa aura vicArako samajhanekA prayatna hI apane svarUpako samajhanekA prayatna hai| __ apane vizuddha svarUpako samajhaneke lie nizca yadaSTiko AvazyakatA hai| yaha satya hai ki vyavahArako chor3anA eka bar3I bhala ho sakatI hai| para nizcayako chor3anA usase bhI adhika bhayaMkara bhala hai / ananta janmoM meM ananta bAra isa jIvane vyavahArako grahaNa karanekA prayatna kiyA hai, kintu nizcayadRSTiko pakar3ane aura samajhanekA prayala eka bAra bhI nahIM kiyA hai| yahI kAraNa hai ki zuddha AtmAko upalabdhi isa jIvako nahIM ho sakI aura yaha taba taka prApta nahIM ho sakegI, jaba taka AtmAke vibhAvake dvArako pArakara usake svabhAvake bhavyadvArameM praveza nahIM kiyA jaayegaa| duHkha evaM klezaprada pariNAma honese pApa tyAjya hai / prANiyoMko duHkharUpa honese hI pApa rucikara nahIM hai / puNya AtmAko acchA lagatA hai, kyoMki AcAryatulya kAnyakAra evaM lekhaka : 335 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA pariNAma sukha evaM samRddhi hai / isa prakAra sukha evaM duHstra prAptiko dRSTise saMsArI AtmA pApako chor3atA hai aura puNyako grahaNa karatA hai, kintu vivekazIla jJAnI AtmA vicAra karatA hai ki jisa prakAra pApa bandhana hai, usI prakAra puNya bhI eka prakArakA bandhana hai| yaha satya hai ki puNya hamAre jIvana-vikAsameM upayogI hai, sahAyaka hai| yaha saba hote hae bhI pUNya upAdeya nahIM hai, antataH vaha heya hI hai / jo heya hai, vaha apanI vastu kaise ho sakatI hai ? Asrava honeke kAraNa puNya bhI AtmAkA vikAra hai, vaha vibhAva hai, AtmAkA svabhAva nahIM / nizcayadRSTisampanna AtmA vicAra karatA hai ki saMsArameM jitane padArtha haiM, ve apane-apane bhAvake kartA haiM, parabhAvakA kartA koI padArtha nahIM / jaise kumbhakAra ghaTa banAnerUpa apanI kriyAkA kartA vyavahAra yA upacAra mAtrase hai| vAstavameM ghaTa bananerUpa kriyAkA kartA ghaTa hai| ghaTa bananerUpa kriyAmeM kummakAra sahAyaka nimitta hai, isa sahAyaka nimittako hI upacArase karttA kahate haiM / tathya yaha hai ki kartAke do bheda haiM-paramArtha kartA aura upacarita kartA kriyAkA upAdAna kAraNa hI paramArtha kartA hai, ataH koI bhI kriyA paramArtha kartAke binA nahIM hotI hai| bhArata mAtA apane jJAna, darzana Adi cetanabhAvoMkA hI kartA hai, rAga-dveSa-mohAdikA nhiiN| AcArya nemicandrane batAyA hai puggalakammAdINaM kattA cabahArado duNicchayado / cedaNakammANAdA suddhaNayA suddhabhAvANaM / ' vyavahAranayase AtmA pudgalakarma AdikA kartA hai, nizcayase cetanakarmakA, aura zuddhanayakI apekSA zuddha bhAvoMkA kartA hai / tathya yaha hai ki jaba eka dravya dUsare dravyake sAtha bandhako prApta hotA hai, usa samaya usakA azuddha pariNamana hotA hai| usa azaddha pariNamanameM donoM dravyoMke guNa apane svarUpase cyuta hokara vikRta bhAvako prApta hote haiN| jIvadravyake guNa bhI azuddha avasthAmeM isI prakAra vikArako prApta hote rahate haiN| jIvadravyake azuddha pariNamanakA mukhya kAraNa vaibhAvikI zakti hai aura sahAyakanimitta jIvake guNoMkA vikRta pariNamana hai| ataeva jIvakA pudgalake sAtha azuddha avasthAmeM hI bandha hotA hai, zuddha avasthA honepara vikRta pariNamana nahIM hotA / vikRta pariNamana hI bandhakA sahAyakanimitta hai / pramANa aura apramANa viSayaka vena __ pramANake kSetrameM sArasvatAcArya aura prabuddhAcAryone vizeSa kArya kiyA hai| 1. dravyasaMgraha, gAthA 8 / 336 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAna, pramANa aura pramANAbhAsako vyavasthA bAhya arthake pratibhAsa hone aura pratibhAsake anusAra usake prApta hone aura na honepara nirbhara hai / ina AcAryoMne Agamika kSetrameM tatvajJAnasambandhI pramANakI paribhASAko dArzanika cintanakSetrameM upasthita kara pramANasambandhI sUkSma carcAe~ nibaddha kI haiN| pramANatA aura apramANatAkA nirdhAraNa bAhya arthakI prApti aura aprAptise sambandha rakhatA hai| AcArya akalaMkadevane avisaMvAdako pramANaptAkA AdhAra mAnakara eka vizeSa bAta yaha batalAI hai ki hamAre jJAnoMmeM pramANatA aura anamANasApI ko sthiti hai| koI bhI zAna ekAntase pramANa yA apramANa nahIM kahA jA sakatA / indriyadoSase honevAlA dvicandrajJAna bhI candrAMzameM avisaMvAdI hone ke kAraNa pramANa hai, para dvitva aMzameM visaMvAdI honeke kAraNa apramANa / isa prakAra akalaMkane jJAnakI ekAMtika pramANatA yA apramANatAkA nirNaya nahIM kiyA hai, yataH indriyajanya kSAyopazamika jJAnoMkI sthiti pUrNa vizvasanIya nahIM mAnI jA sakatI | svalpazaktika indriyoMkI vicitra racanAke kAraNa indriyoMke dvArA pratibhAsita padArtha anyathA bhI hotA hai| yahI kAraNa hai ki Agamika paramparAmeM indriya aura manojanya matijJAna aura zra tajJAnako pratyakSa na kahakara parokSa hI kahA gayA hai| prAmANya aura aprAmANyakI utpatti parase hI hotI hai, jJapti abhyAsadazAmeM svataH aura anabhyAsadazAmeM parataH huA karatI hai / jina sthAnoMkA hameM paricaya hai una jalAzayAdimeM honevAlA jJAna yA marIci-jJAna apane Apa apanI pramANatA aura apramANatA batA detA hai, kintu anizcita sthAnameM honevAle jalajJAnakI pramANatAkA jJAna anya avinAbhAvI svata: pramANabhUta jJAnoMse hotA hai| isa prakAra pramANa aura prAmANyakA vicAra kara tadupatti, tadAkAratA, indriyasannikarSa, kArakamAkalya Adiko vistArapUrvaka samIkSA kI hai| pratyakSa aura parokSa pramANoke bhedoMkA pratipAdana kara anya dArzanikoM dvArA svIkRta pramANa-bhedoMkI samIkSA kI gayI hai| akalaMkadevane pramANasaMgrahameM zrutake pratyakSanimittaka, anumAnanimittaka aura Agamanimittaka ye tIna bheda kiye haiN| paropadezase sahAyatA lekara utpanna honevAlA zrutai pratyakSapUrvaka zruta hai, paropadeza sahita hetuse utpanna honevAlA zruta anumAnapUrvaka zruta aura kevala paropadezase utpanna honevAlA zruta Agamanimittaka zruta hai / pramANacintanake pazcAt pramANAbhAsoMkA vicAra kiyA .- -.... -.. 1. zrutamaviplavaM pratyakSAnamAnAgamanimittam-pramANasaMgraha, pR. 1 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 337 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai / dvaita-advetasamIkSA ke anantara sarvajJa - siddhi, syAdvAdasiddhi, saptabhagI AdikA vicAra kiyA gayA hai / nizcayataH jaina lekhakoMkI pramANamImAMsA bhAratIya pramANamImAMsA meM apanA viziSTa sthAna rakhatI hai / vyAkaraNaviSayaka dena jainAcAryoMne bhASAko suvyavasthita rUpa deneke lie vyAkaraNagranthoMkI racanA kI hai| AcArya devanandine apane zabdAnuzAsana meM zrIdatta, yazobhadra, bhUtabali, prabhAcandra, siddhasena aura samantabhadra ina chaH vaiyAkaraNoMke nAma nirdiSTa kiye haiM / devanandine jainendravyAkaraNakI racanA kara kucha aisI maulika bAte batalAyI haiM, jo anyatra prApta nahIM hotIM / unhoMne likhA hai - "svAbhAvikatvAdabhidhAnasyaikazeSAnArambhaH (1|1199 ) zabda svabhAvase hI ekazeSakI apekSA na kara ekatva, dvitva aura bahutvameM pravRtta hotA hai| ataH ekazeSa mAnanA nirathaMka hai / yahI kAraNa hai ki inakA vyAkaraNa 'akoSa' kahalAtA hai / inhoMne zabdoMkI siddhi anekAnta dvArA pradarzita kI hai - "siddhiranekAntAt" Ir (11111) arthAt nityatva, anityatva, ubhayatva, anubhayatna prabhRti nAnA dharmose viziSTa dharmI rUpa zabdakI siddhi anekAntase hI saMbhava hai / isa prakAra devanandine apane maulika vicAra prastuta kara aneka dharmaviziSTa zabdoM kA sAdhutva batalAyA hai / jainendra vyAkaraNapara abhayanandikRta mahAvRtti, prabhAcandra kRta zabdAMbhojabhAskaranyAsa, zrutakIrtikRta paMcavastu kriyA aura paNDita mahAcandrakRta vRtti, ye cAra TIkAe~ prasiddha haiM / yApanIya saMgha ke AcArya pAlyakIrtine zAkaTAyanavyAkaraNakI racanA kI / isa vyAkaraNapara sAta TIkAe~ upalabdha hai / amodhavRtti, zAkaTAyananyAsa, cintAmaNi, maNiprakAzikA, prakriyA saMgraha, zAkaTAyanaTIkA aura rUpasaddhi / ye sabhI TIkAe~ mahattvapUrNa haiM / cintAmaNike racayitA yakSatrama haiM aura zAkaTAyananyAsa ke prbhaacndr| prakriyA-saMgrahako abhayacandrane siddhAntakaumudIko paddhatipara likhA hai / dayApAla munine laghusiddhAntakaumudIkI zailIpara rUpasiddhikI racanA kI hai / kAlarUpamAlAke racayitA bhAvasena avidya haiM | zubhacandrane cintAmaNinAmaka prAkRtavyAkaraNa likhA hai | zrutasAgarasUrikA bhI eka prAkRtavyAkaraNa upalabdha hai| koSaforan da viSayaka sAhitya meM dhanaJjayakI nAmamAlA hI sabase prAcIna hai / isake atirikta anekArthanAmamAlA aura anekArthanighaMTu bhI inhoMke dvArA racita 33 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / zrIdharasenane vizvalocana koSako racanA kI hai, isakA dUsarA nAma muktAvalIkoSa hai / dhanamitrane ema. ziracanA milI hai. pada napA karmA devane anekArthanAmaka eka koSa likhA hai| AzAdharadvArA viracita amarakoSakI kriyA-kalApaTIkA bhI jJAta hotI hai| isa prakAra digambara paramparAke AcAryone koSa-sAhityako abhivRddhi kI hai / purANa aura kAvyaviSayaka dena digambarAcAryoMne karmake phalabhoktAoMkA udAharaNa upasthita karaneke lie kAvya, nATaka, kathA aura purANoMkA sRjana kiyA hai / jisa prakAra AjakA vaijJAnika apane kisI siddhAntako pramANita karaneke lie prayogakA Azraya grahaNa karatA hai aura prayogavidhi dvArA usakI satyatA pramANita kara detA hai, usI prakAra karmasiddhAntake vyAvahArika pakSako prayogarUpameM jJAta karaneke lie AkhyAnAtmaka sAhityakA sRjana kiyA jAtA hai| purANa, kathA aura kAvyoMmeM karmake zubhAzubha phalakI vyaJjanA karaneke lie zresaTha zAlAkApuruSoM, anya puNya puruSoM evaM bratArAdhaka puruSoMke jIvanavRtta aMkita kiye gaye haiM / jina vyaktiyoMne dharmakI ArAdhanAdvArA apane jIvana meM puNyakA arjana kara svargAdi sukhoMko prApta kiyA hai, unake jIvana-vRtta sAdhAraNavyaktiyoMko bhI prabhAvita karate haiN| inakA viSaya smRtyanumodita varNAzrama dharmakA poSaka nahIM hai / isameM jAtivAdake prati krAnti pradarzita kI gayI hai / Azrama-vyavasthA bhI mAnya nahIM hai / samAja sAgAra aura anAgAra ina do vargoM meM vibhakta hai / tapa, tyAga, saMyama ahiMsAko sAdhanA dvArA mAnava-mAtra samAnarUpase AtmotthAna karanekA adhikArI hai| AtmotthAnake lie kisI parokSa zaktikI sahAyatA apekSita nahIM hai| apane puruSArtha dvArA koI bhI vyakti sarvAMgINa vikAsa kara sakatA hai| jaina vAGmayameM vesaTha zalAkApuruSa upAdhi yA padavizeSa haiM | tIrthakara, cakravartI, nArAyaNa, balabhadra Adike 'jIvanamAna' nirdhArita haiN| jo bhI tIrthakara yA cakravartI hogA, usameM nirdhArita jIvanamUlyoMkA rahanA paramAvazyaka hai| tIrthaMkaroMke paJcakalyANaka aura cakravartiyoMkI viziSTa sampatti paramparA dvArA paThita hai| ata: vesaTha galAkApuruSoMke jIvanavRtta aMkanameM paramparAnumodita jIvanamUlyoMkA samAveza paramAvazyaka hai| ___ jaina purANa aura kAvyoMmeM AtmAkA amaratva evaM janma-janmAntaroMke saMskAroMkI aparihAryatA dikhalAne ke lie pUrva janmake AkhyAnoMkA saMyojana kiyA jAtA hai / prasaMgavaza cArvAka, tattvopaplavavAda prabhUti nAstikavAdoMkA nirasana kara AtmAkA amaratva aura karmasaMskArakA vaiziSTya nirUpita kiyA hai| pUrvajanma acAyatulya yAvyakAra evaM lekhaka : 331 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sabhI AkhyAna nAyakoMke jIvanameM kalAtmaka zailImeM gumphitta kiye gaye haiN| punarjanma, AtmAkA amaratva, karmasaMskAroMkA prabhAva, Atma-sAdhanA AdikA bhI citraNa kiyA gayA hai| isa prakAra tRtIya khaNDameM AcAryoM dvArA purANa aura kAvyoMkA gumphana bhI huA hai / vAstabameM prabuddhAcAryoMne prAcIna AgamoMse AkhyAnatatva grahaNa kara prathamAnuyogasambandhI mahattvapUrNa racanAe~ likhI haiM / paramparApoSaka AcAryoM meM bhaTTArakoMkI gaNanA kI gayI hai / inhoMne mandiramUrti-pratiSThA, sAhitya-saMrakSaNa aura sAhityapraNayana dvArA jaina saMskRtikA pracAraprasAra karane meM advitIya prayAsa kiyA hai / bRhat prabhAcandra, bhAskaranandi, brahmadeva, ravicandra, abhayacandra siddhAntacakravartI, papanandi, sakalakIrti, bhuvanakoti, brahma jinadAsa, somakoti, jJAnabhUSaNa, abhinava dharmabhUSaNa, vijayakIti, zubhacandra, vidyAnandi, mallibhUSaNa, sumattikIrti, zrutasAgara, brahmanemidatta, zrutakIrti, malayakIrti prabhRti bhaTTArakoMne mantra-tantra, AcArazAstra, kAvya, purANa viSayaka racanAe~ likhA AlIna ra gAgoM aura haloko prabhATina kiyA hai / isameM sandeha nahIM ki paramparApoSaka AcAryAne vAGmayake praNayanameM abhUtapUrva kArya kiyA hai / hrAsonmukhI pratibhAke honepara bhI sakalakIti, brahma jinadAsa, zrutasAgarasUri, ratnakIrti Adi aise bhaTTAraka haiM, jinhoMne vipula graMdharAzikA nirmANa kara vAGmayako abhivRddhimeM apUrva yogadAna kiyA hai / isa tRtIya khaNDameM bhaTTArakIya paramparA dvArA prApta sAmagrIkA sarvAMgINa vivecana karanekA prayAsa kiyA gayA / caturtha khaNDameM saMskRta, apabhraMza, hindI, kannar3a, tamila aura marAThI bhASAke jaina kaviyoM dvArA likhita sAhityakA lekhA-jokhA prastuta kiyA hai / ina bhASAoMke zatAdhika kaviyoMne rasa, guNa samanvita kAvyoMkI racanA kI hai| yaha khaNDa kaviyoMke itivRttako avagata karanekI dRSTi se upAdeya hai| isa prakAra prastuta 'tIrthakara mahAvIrakI AcAryaparamparA' granthameM aise AcAryoM aura lekhakoMke itivRttopara prakAza DAlA gayA hai, jinhoMne vAGmayakI sevA kI hai| AcAryo dvArA prabhAvita rAjavaMza aura sAmanta digambara jainAcAryone vibhinna rAjavaMzoM aura rAjAoMko prabhASita kara jaina zAsanakA udyota kiyA hai| rAjAoMke atirikta amAtya, sAmanta evaM senApatioMne bhI zAsanake pracAra evaM prasArameM yogadAna kiyA hai| AcArya bhadrabAhuke ziSya maurya samrATa candraguptane ujjayinImeM zramaNa340 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA grahaNa kara dakSiNakI ora vihAra kiyaa| bhadrabAhusvAmIne apanA antima samaya jAnakara zramaNabelagolAke kaTavana parvatapara samAdhimaraNa grahaNa kiyaa| candraguptane bhadrabAhusvAmIke sAtha rahakara unakI antima avasthA taka sevA ko aura varSoM taka munisaMghakA saMcAlana kiyaa| mauryavaMzake ahiMsaka honekA eka kAraNa candraguptakA jaina dIkSA grahaNa karanA bhI hai| azoka apane jIvanake pUrvArddha meM jaina thA aura uttarArddha meM vaha bauddhadharma meM dIkSita huaa| samrATa sampatti ne to jaina zAsanake abhyutthAnaka hetu aneka samasa evaM gadAlomA nirmANa karAyA / cedivazake samrATa ela khAravelane jaina zAsanakI unnatike lie aneka kArya kiye| usane magadhapara AkramaNa kara bahumUlya ratnAdikake sAtha kaliMga jinakI vaha prasiddha mUrti bhI upalabdha kI, jise nandarAja kaliMgase le Aye the| khAravelane kumArIparvatapara jaina muni aura paNDitagaNoMkA sammelana bulAyA tathA jenAgamako saMzodhita kara naye rUpameM nibaddha karanekA prayAsa kiyA / jainasaMghane use bhikSurAja, dharmarAja aura khemarAjako upAdhiyoMse vibhUSita kiyA / usane apanA antima jIvana kumArIparvatapara sthitta arhat mandirameM bhakti aura dharma dhyAnameM saMlagna kiyA 1 usane jaina muniyoMke lie guphAe~ evaM catya bnvaaye| khAravela dvArA utkINita eka abhilekha udayagiri parvatakI guphAmeM I0 pU0 170 kA milatA hai ! khAravelakA svargavAsa I0 pU0 152meM huA hai| I0 sankI dvitIya zatose paMcamI zatI taka gaMgavaMzake rAjAoMne jaina zAsanakI unnatimeM yogadAna diyA hai| I. sankI dUsarI zatAbdIke lagabhaga isa vaMzake do rAjakumAra dakSiNa aaye| unake nAma daDiga aura mAdhava the| perUra nAmaka sthAna meM inakI bheMTa AcArya siMhanandise huii| siMhanandine unadonoMko zAsana-kAryakI zikSA dI / eka pASANa-stambha sAmrAjyadevIke pravezako roka rahA thA / ataH siMhanandiko AjJAse mAdhavane use kATa DAlA / AcArya siMhanandine unheM rAjyakA zAsaka banAte hue upadeza diyA-"yadi tuma apane bacanako pUrA na karoge, yA jina zAsanako sAhAyya doge, dUsaroMkI striyAMkA apaharaNa karoge, madya-mAMsakA sevana karoge, yA nIcoMkI saMgatimeM rahoge, Avazyaka honepara bhI dUsaroMko apanA dhana nahIM doge aura yadi yuddhake maidAnameM pITha dikhAoge, to tumhArA baMza naSTa ho jaayegaa"|' 1. antu mamasta-rAjyamaM..."kiDugu kulakramam |-jain zilAlekhasaMgraha, dvitIya bhAga, ___ abhilekhasaM0 277, kallUguDDakA lekha, pR0 413 / AcAyatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 341 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalluguDDake isa abhilekhameM siMhanandi dvArA diye gaye rAjyakA vistAra bhI akita hai| daligane rAjya prApta kara jainadharma aura jainasaMskRti ke lie aneka mahatvapUrNa kArya kiye| isane maNDalinAmaka pramukha sthAnapara eka bhavya jinAlayakA nirmANa karAyA, jo kASTha dvArA nirmita thaa| daDinakA putra laghumAdhava aura laghumAdhavakA putra harivarmA huA / harivarmAne jenazAsanakI unnasike lie aneka kArya kiye / isI vaMzameM rAjA saGgAla bAyakA uttarAdhikArI usakA putra avinIta huaa| 'nor3a maMgala-dAnapatra'se, jo usane apane rAjyake prathama varSameM aMkita karAyA thA, jJAta hotA hai ki usane apane paramaguru arhat vijayakItike upadezase mUlasaMghake candranandi Adi dvArA pratiSThApita uyra jinAlayako vennelakaraNi gA~va aura perUra evAni aDigala jinAlayako bAharI cugIkA cauthAI kArSApaNa diyaa| zrI luIsa rAisane isa tAmrapatrakA samaya 425 I0 nizcita kiyA hai| ___ markarAke tAmrapatrase avagata hotA hai ki avinIta jainadharmakA anuyAyI thaa| avinItake putra duvinItane bhI jaina zAsanake vikAsameM sahayoga pradAna kiyA / isane kAMgali nAmaka sthAnapara cennapArzvabasti nAmaka jinAlayakA nirmANa karAyA thaa| duvinItake putra mukkara yA mokkarane mokkaravasitta nAmaka jinAlayakA nirmANa karAyA thA / mokkarake pazcAt zrIvikrama rAjA huA aura usake bhUvikrama aura zivamAra ye do putra hue| zivamArane zrIcandrasenAcAryako jinamandirake liye eka gA~va pradAna kiyA thaa| zrIpuruSake putra zivamAra dvitIyane zravaNabelagolAkI choTI pahAr3Ipara candranAthavasatikA nirmANa karAyA thaa| maisUra jileke hegar3e devana tAllukeke hebbala guppeke Ajaneya mandirake nikaTase prApta abhilekhameM likhA hai ki zrI narasiMgere apara duggamArane koyalavasattiko bhUmi pradAna kI / gaMgavaMzameM marUlakA sautelA bhAI mArasiMha bhI zAsanaprabhAvanAkI dRSTise ullekhanIya hai| isakA rAjyakAla I0 san 961-974 hai| zravaNabelagolAke abhilekhasaMkhyA 38se vidita hotA hai ki mArasiMhane jainadharmakA anupama udyota kiyA aura bhaktike aneka kArya karate hue mRtyuse eka varSa pUrva usane rAjyakA parityAga kiyA aura udAsIna zrAvakake rUpameM jIvana vyatIta kiyA / antameM tIna dinake saMllekhanAvrata dvArA vaMkApurake apane guru ajitasena bhaTTArakake caraNoMmeM samAdhimaraNa grahaNa kiyA / mArasiMhane aneka jaina vidvAnoMkA saMrakSaNa kiyaa| 1. saMkSipta jaina itihAsa, bhAga 3, svaNTa 2, pR. 47 / 342 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMgavaMzake rAjAoMke atirikta kadambavaMzake rAjAoMmeM kAkusthavarmA ke pautra mRgeza varmAne 5vIM zatAbdImeM rAjya kiyA / rAjyake tIsare varSa meM aMkita kiye gaye tAmrapatrase jJAta hotA hai ki isane abhiSeka, upalepana, kUjana, bhagnasaMskAra ( marammata) aura prabhAvanAke liye bhUmi dAna dI / eka anya tAmrapatrase vidita hai ki mRgezavarmAne apane rAjyake veM varSa meM apane svargIya pitAkI smRtimeM palAzikA nagarameM eka jinAlaya banavAyA thA aura usakI vyavasthAke liye bhUmi dAna meM dI thI / yaha dAna usane zrApaniyoM tathA kUrvaka sampradAyake nagna sAdhuoMke nimitta diyA thA / isa dAnake mukhya grahItA jainaguru dAnakIti aura senApati jayanta' the / mRgezavarmA ke uttarAdhikArI ravivarmA aura usake bhAI bhAnuvarmAne bhI jaina zAsanakI unnati kI hai / rAjA ravivarmA ke putra harivarmAne apane rAjyakAlake caturtha varSa meM eka dAnapatra pracalita kiyA thA, jisase jJAta hotA hai ki usane apane cAcA zivarathake upadezase kUka sampradAyake vAriSeNAcAryako vasantabATaka grAma dAnameM diyA thA / isa dAnakA uddezya palAzikAmeM bhAradvAjavaMzI senApatisiMhake putra mRgezavarmA dvArA nirmita jinAlaya meM vArSika aSTAhUnika pUjAke avasarapara kRtAbhiSekake hetu dhana diye jAnekA ullekha hai / isI rAjAne apane rAjyake 5 veM varSa meM sendrakavaMzake rAjA bhAnuzaktikI prArthanAse dharmAtmA puruSoMke upayoga ke lie tathA mandirakI pUjAke lie 'marade' nAmaka gA~va dAnameM diyA thaa| isa dAnake saMrakSaka dharmanandi nAmake AcArya the ! jainAcAryoMne rASTrakUTa vaMzako bhI prabhAvita kiyA hai / isa vaMzakA govinda tRtIyakA putra amoghavarSa jainadharmakA mahAn unnAyaka, saMrakSaka aura AzrayadAtA thA / isakA samaya I0 san 814-878 hai / amoghavarSane apanI rAjadhAnI mAnyakheTako sundara prAsAda, bhavana aura sarovaroMse alaMkRta kiyA / vIrasenasvAmIke paTTaziSya AcArya jinasenasvAmI isake dharmaguru the| mahAvIrAcAryane apane gaNitasArasaMgrahameM amoghavarSakI prazaMsA kI hai / Aryanandine tamila dezameM jainadhanaMke pracArake liye aneka kArya kiye| mUrtinirmANa, guphA nirmANa, mandiranirmANakA kArya I0 san kI 8vIM, ravIM zatI meM jora-zora ke sAtha calatA rahA / citarAla nAmaka sthAnake nikaTa tirucAnaTTu nAmakI pahAr3Ipara ukerI gayI mUrtiyA~ kalAkI dRSTise kama mahattvapUrNa nahIM haiM / hoysala rAjavaMza ke kaI rAjAoMne jainakalA aura jainadharmakI unnati ke lie 1. jaina zilAlekhasaMgraha, dvitIya bhAga, abhi0 saM0 95, pR073 / AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 343 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka kArya kiye haiM / aMgaDIse prApta abhilekhameM binayAditya hoyasalake kAryoMkA jJAna prApta hotA hai| zravaNabelagolAke gaMdhavAraNa vasatike abhilekhase avagata hotA hai ki vinayAdityane sarovaroM aura mandiroMkA nirmANa karAyA thaa| yaha vinayAditya cAlukyavaMzake vikramAditya SaSThakA sAmanta thaa| isakI upAdhi 'samyaktvacUr3AmaNi' thii| isane jIrNoddhArake sAtha aneka mandiroMkA nirmANa karAyA thaa| hoyasala narezoMmeM viSNuvardhana bhI jaina zAsanakA prabhAvaka huA hai / zAsanakI unnati karanevAle sAmantoMmeM rASTrakUTa sAmanta lokAdityakA mahattvapUrNa sthAna hai / isakA sAsara rAma saMvatkI sI zatAnyA hai| yaha dIyA putra thA aura rASTrakUTanareza kRSNa dvitIya akAlavarSake zAsanake antargata banavAsa dezake baMkApurakA zAsaka thaa| dakSiNa bhAratameM jainadharmako sudRr3ha banAne meM jinadattarAyakA bhI hAtha hai| isane jinadevake abhiSekake lie kumbhasikepura gA~va pradAna kiyA thaa| tolApuruSa vikrama zAntarane san 857 I meM kundakundAnvayake maunIsiddhAnta bhaTTArakake lie vasatikA nirmANa karAyA thaa| yaha vahI vikrama zAntara hai, jisane hammacameM guDDada vasatikA nirmANa karAyA thA aura use bAhubaliko bheMTa kara diyA thA / bhujabala zAntarane apano rAjadhAnI pombuccameM bhujabala zAntara jinAlayakA nirmANa karAyA thA aura apane guru kanakanandidevako harabari grAma pradAna kiyA thaa| usakA bhAI nanni zAntara bhI jinacaraNoMkA pUjaka thA / vIra zAntarake mantrI nagularasane bhI ajitasena paNDitadevake nAmapara eka vasatikA zilAnyAsa karAyA thaa| yaha nayI vasati rAjadhAnI pombuccameM paMcavasattike sAmane banavAyI gayI thI / bhujabala gaMga perammADi barmadeva ( san 1115 I0) mubhicandrakA ziSya thA aura usakA putra nanniyagaMga ( san 1122 I0) prabhAcandra siddhAntakA ziSya thaa| 11vIM zatI meM koMgAlavoMne jainadharmakI surakSA aura abhivRddhike lie aneka kArya kiye haiN| san 1058 I meM rAjendra koMgAlavane apane pitAke dvArA nirmApita vasattiko bhami pradAna kI thii| rAjendra koMgAlavakA guru malasaMgha kANaragaNa aura tarigaNagacchakA gaNDavimukta siddhAntadeva thaa| rAjendra ne apane guruko bhUmi pradAna kI thii| isa vaMzake rAjAoMne satyavAkya jinAlayakA nirmANa karAyA thA aura usake lie prabhAcandra siddhAntako gA~va pradAna kiyA thaa| kAlanane nemisvara vasatikA nirmANa karAkara usake nimitta apane guru kumArakIti vidyake ziSya punnAgavRkSa mUlagaNake mahAmaNDalAcArya vijayakotiko 344 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmi pradAna kI thii| isa bhUmiko Ayase sAdhuoM tathA dhArmikoMko bhojana evaM AvAsa diyA jAtA thaa| ___ nagarakhaNDake sAmanta lokagAbuNDane san 1971 I0meM eka jaina mandirakA nirmANa karAyA thA aura usakI aSTaprakArI pUjAke lie mUlasaMgha kANU ramaNa, tintiNIgacchake municandradevake ziSya bhAnukoti siddhAntadevako bhUmi pradAna kI thii| 13vIM zatAbdIke antima caraNameM honevAlA kucIrAjAkA nAma bhI ullekhanIya hai / yaha pAnasena bhaTTArakakA ziSya thaa| jainadharmake saMrakSaka aura unnatikArakoMmeM vIramArtaNDa cAmuNDarAyakA nAma bhI ullekhanIya hai| viSNuvardhanake senApati boppane bhI jaina zAsanake utthAnameM yogadAna diyA hai| I0 san kI 12vIM zatAbdImeM senApati hallane bhI mandira aura mUrtiyoMkA nirmANa karAyA hai| rAjA narasiMhake senApati zAntiyaNa aura inake putra vallAla dvitIyake senApati recamayyakI gaNanA bhI jainasaMskRtike AzrayadAtAoMmeM kI jAtI hai / recamayyane ArasIyakeremeM sahasrakUTa caityAlayakA nirmANa karAyA thaa| ballAla dvittIyake mantrI nAgadevane zravaNabelagolAke pArzvadevake sAmane eka raMgazAlA tathA pASANakA cabUtarA banavAyA thaa| ___isa prakAra digambarAcAryoMne dakSiNa bhAratameM sabhI rAjavaMzoMko prabhAvita kiyA aura aneka rAjavaMzoMko jainadharmakA anuyAyI bnaayaa| uttarameM maurya, licchavi, jJAtRvaMza, cedivaMza Adike sAtha gurjarezvara kumArapAla Adi bhI ullekhya haiN| AcAryatulya kAvyakAra evaM lekhaka : 345 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda paTTAvaliyA~ nandIsa - balAtkAragaNa - sarasvatIgacchakI prAkRta-paTTAcalI zrItrailokyAdhipaM natvA smRtvA sadguru-bhAratIm / vakSye paTTAvalI ramyAM mUlasaMghagaNAdhipAm // 1 // zrImUlasaMghapravare nandyAmnAye manohare / balAtkAragaNottaMse gacche sArasvatIyake ||2|| kundakundAnvaye zreSThaM utpannaM zrIgaNAdhipam / tamevAtra pravakSyAmi zrUyatAM sajjanA janAH ||3|| maiM tInoM lokake svAmI zrIjinendra bhagavAnako namaskAra kara tathA sadgurukI vANIkA smaraNa kara mUlasaMghagaNakI paTTAvalIko kahatA huuN| zrImUlasake nandInAmaka sundara AmnAyameM balAtkAragaNake sarasvatIgacchake kundakundanAmaka vaMza meM jo gaNoMke adhipatti utpanna hue, unakA varNana karatA hU~, sajjana loga suneM / - 346 - Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antima-jiNa-NivvANe kevalaNANI ya goyama-muNido bAraha-vAse ya gaye sudhammasAmI ya saMjAdo // 1 // taha bAraha-vAse puNa saMjAdo jambusAmi muNiNAho / ThIsa nAma higo kevalAnI na ukkiTThI / / 2 / / bAsAThi kevala-bAse timhi muNI goyama-sudhamma-jambU ya / bAraha bAraha do jaNa tiya dugahINaM ca cAlIsaM // 3 // antima zrImahAvIrasvAmIke nirvANake bAda gautamasvAmI kevalajJAnI hue, jo bAraha varSa taka rhe| isake bAda bAraha varSa taka sudharmAcArya kevalajJAnI hue| isake bAda jambUsvAmI 38 varSoM taka kevalI rhe| isa prakAra 62 varSoM taka tIna kevalI gautama, sudharmAcArya aura jambUsvAmI hue| suyakeli paMca jaNA bAsaThi-vAse gaye susaMjAdA / paDhama caudaha vAsaM viSNukumAra muNayanvaM // 4 // nandimitta vAsa solaha tiya aparAjiya vAsa vAvIsaM / iga-hINa-cIsa vAsaM.govaddhana bhaddabAha guNatIsaM ||5|| sada suyakevalaNANI paMca jaNA viNha nandimitto ya / aparAjiya govakSaNa taha bhaddabAhu ya saMjAdA // 6 // zrImahAvIra svAmIke 62 varSa bAda pA~ca zruttakevalI hue | prathama viSNukumAra caudaha varSa taka zrutakevalI rahe, isake bAda solaha varSa nandimitra, bAIsa varSa aparAjita, unnIsa varSa govarddhana aura unatIsa varSa taka mahAtmA bhadrabAhu zrutakevalI hue| isa prakAra sau varSoM meM pAMca zrutakevalI hue-viSNukumAra, nandimitra, aparAjita, gobarddhana aura bhadrabAhu / / sada-bAsachi suvAse gaesu uppaNa daha supuvvadharA / sada-tirAsi vAsANi ya egAdaha muNivarA jAdA ||7|| Ayariya vizAkha poThThala khattiya jayaseNa nAgaseNa munnii| siddhatya vitti vijayaM buhiliGga deva dhamaseNaM / / 8 / / daha ugaNIsa ya sattara ikavIsa aTThAraha sattara / aTThAraha teraha bIsa caudaha codaya kameNeyaM / / 9 / / zrImahAvIra svAmIke 162 varSa bAda 183 varSa taka dasa pUrvake dhArI gyAraha munivara hue-10 varSoM taka bigAkhAcArya, 19 varSoM taka proSThilAcArya, 17 varSoM taka kSatriyAcArya, 21 varSoM taka jayasenAcArya, 18 varSoM taka nAgasenAcArya, 17 varSoM taka siddhArthAcArya, 18 varSoM taka dhRtasenAcArya, 13 varSoM taka vijayA pAvalI; 347 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArya, 20 varSoM taka buddhiliMgAcArya, 14 varSoM taka devAcArya aura caudaha varSoM taka dharmasenAcArya hue| antima-jiNa-NibvANaM tiya-saya-paNa cAla-bAsa jAdesu / egAdahaMgadhAriya paMca jaNA muNivarA jAdA // 10 // nakkhatto jayapAlaga paMsAra mA kasa priyaa| aThAraha vIsa-vAsaM guNacAla coda battIsaM // 11 // sada tevIsa vAse egAdaha aGgadharA jAdA // zrIvIrasvAmIke nirvANake 345 varSa bAda 123 varSoM taka gyAraha aMgake dhArI pA~ca munivara hue-18 varSoM taka nakSatrAcArya, bIsa varSoM taka jayapAlacArya, 39 varSoM taka pANDavAcAyaM, 14 varSoM taka dhra basenAcArya aura 32 varSoM taka kaMsAcArya / isa prakAra 123 varSoM meM pA~ca gyAraha aMgake dhArI hue / vAsaM sattAvaNa diya dasaMga nava-aMga aThTha-dharA // 12 // subhaddhaM ca jasobhaI bhaddabAhu kameNa ca / lohAcayya muNIsaM ca kahiyaM ca jiNAgame // 13 // chaha aTThArahavAse tevIsa vAvaNa (paNAsa) vAsa muNiNAhaM / dasa-nava-alaiMga-dharA vAsa dusadavIsa sadhesu // 14 // isake bAda 97 varSoM taka dasa aMga, nava aMga tathA ATha aMgoMke dhArI kramazaH 6 varSoM taka subhadrAcArya, 18 varSoM taka yazobhadrAcArya, 23 varSoM taka bhadrabAhu aura 50 varSoM taka lohAcArya muni hue| isake bAda 118 varSoM taka ekAnadhArI rhe| paMcasaye paNasaThe antima-jiNa-samaya-jAdesu / uppaNNA paMca jaNA iyaMgadhArI muNayanvA / / 15 / / ahiballi mAghanandi ya dharaseNaM pupphayaMta bhUdabalI / aDavIsaM igavIsaM ugaNIsaM tIsa vIsa vAsa puNo // 16 // zrIvIranirvANase 565 varSa bAda eka aMgake dhArI pA~ca muni hue| 28 varSoM taka ahibalyAcArya, 21 varSoM taka mAdhanandyAcArya, unnosa varSa taka gharasenAcArya tIsa varSa taka puSpadantAcArya aura 20 varSoM taka bhUtabalI AcArya hue| iga-saya-aThAravAse iyaMga-dhArI ya muNivarA jAdA / cha saya-tirAsiya vAse NivvaNA aMgadditti kahiya jiNe // 17 // eka sau aThAraha varSoM taka eka aMgake dhArI muni hue / isa prakAra 683 varSoM taka aMgake dhArI muni hue| 348 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba mUlasaMghakA pATha varNita hotA hai| zrImahAvIrake nirvANake 470 varSa bAda vikramAdityakA janma huA / vikramajanmake do varSa pUrva subhadrAcArya aura vikrama rAjyake 4 varSa bAda bhadrabAhusvAmI paTTapara baiThe | bhadrabAhu svAmIke ziSya guptigupta hue| inake tIna nAma haiMguptigupta, ahaMbalI aura vishaakhaacaary| inake dvArA nimnalikhita cAra saMgha sthApita hue| ___nandIvRkSake mUlase varSAyoga dhAraNa karanese nandisaca hue| inake netA mAghanandI hue arthAt inhoMne hI nandIsaMgha sthApita kiyA / jinasenanAmaka tRNatalameM varSAyoga karanese eka RSikA nAma vRSabha par3A / inhoMne hI vRSabhasaMgha sthApita kiyA / jinhoMne siMhako guphAmeM varSAyogako dhAraNa kiyA, unane siMhasaMgha sthApita kiyA aura jisane devadattAnAmako vezyAke nagarameM varSAyoga dhAraNa kiyA, usane devasaMgha sthApita kiyaa| isI prakAra nandIsaMgha pArijAtagaccha balAtkAragaNameM nandI, candrakIti aura bhUSaNa nAmake muni hue| unameM zrIvIrase 492 varSa bAda, subhadrAcAryase 24 varSa bAda, vikrama-janmase bAIsa varSa bAda aura vikrama-rAjyase 4 varSa bAda dvitIya bhadrabAhu hue| sattari-cau-sada-yuto tiNakAlA vikkamo habaI jammo / aTha-varasa bAlalIlA moDasa-cAsehi bhammie dese // 18 // gaNarasa-vAse rajje kuNanti micchobdessNyutto| cAlIsa-varasa jiNavara-dhamma pAlIya surapayaM lahiyaM // 19|| arthAt zrI vIranirvANake 470 varSa bAda vikramakA janma huaa| ATha varSoM taka inhoMne bAlalIlA kI, solaha varSoM taka deza bhramaNa kiyA aura 56 varSoM taka anyAnya dharmoM se nivRtta hokara jinadharmakA pAlana kiyA / zrutaghara-paTTAvalI zaka saM0 522 __ atha khalu sakalajagadudaya-karaNodita-niratizaya-guNAspadIbhUta-paramajinazAsana-sarassamabhiddhita-bhavyajana-kamalavikasana-vitimira-guNa-kiraNa sahasramahoti mahAvIra-savitari parinivRte bhagavatparamarSi-gautama-gaNadhara sAkSAcchiSya lohArya-jambu- viSNudevAparAjita- govarddhana-bhadrabAhu-vizAkha-proSThila-kRttikArya jayanAgasiddhArthatiSeNabuddhilAdi - guruparamparINakkamAbhyAgata- mahApuruSasantatisamavadyotitAnvaya-bhadrabAhu-svAminA ujjayanyAmaSTAGgamahAnimitta-tattvajJena paTTAbalI : 349 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAlya-dazinA nimittena dvAdaza-saMvatsara-kAla-vaiSamyamupalabhya kathite marcassaGgha uttarApathAddakSiNApathamprasthita: krameNaiva janapadamaneka-grAma-zata-saGkhyaM muditajanadhana-kanaka-sasya-go-mahiSA-jAvi kula-samAkoNamprAptavAn'[3] ata: AcAryaH prabhAcandro nAmAnitala-lalAmabhUte'thAsminkaTavapra - nAmakopalakSite vividhataruvara-kusuH... bali- virakA apalalipula- gala. jalada nivaha-nIlopalatalebarAha dvIpi-vyAghrAntarakSu-vyAla- mRgakulopacitopatyaka- kandaradarI-mahAguhAgahanAbhogavatti samuttuGga-zRGge sikhariNi jIvitazeSamalpatara-kAlamatrabudhyAtmanaH sucarita-tapassamAdhimArApayitumApRcchaya niravaseSeNa sadhaM visRjya ziSyeNekena pRthulatarAstINa-talAsu zilAsu zItalAsu svadehaM saMnyasyArAdhitavAn krameNa sapta-zatamRSINAmArAdhitamiti jayatu jina-zAsanamiti / ___isa abhilekhameM tIrthaGkara mahAvIrake nirvANake bAda gautama gaNadhara, lohAcArya, jambusvAmi ye tIna kevalI aura viSNudeva, aparAjita, govardhana, bhadrabAhu ye zrutakevalI tathA vizAkha, proSThila, kRttikArya, jaya, nAga, siddhArtha, dhRtipeNa, buddhila ye ATha AcArya daza pUrvake dhArI hue haiN| dhrutakevalI bhadrabAhusvAmine apane aSTAGganimittajJAnase ujjayinImeM yaha avagata kara liyA ki bAraha varSakA uttarApathameM duSkAla hone vAlA hai / ataeva ve dhana-dhAnyase sampanna apane saMghake sAtha dakSiNApathako cale gaye / isa paramparAmeM prabhAcandra nAmaka eka bahujJa AcArya hue| __ isa abhilekhameM indrabhUti, gautama gaNadhara, sudharma yA lohAcArya aura jambusvAmi ina tIna keliyoMkA ullekha hai| ina kevaliyoMke pazcAt viSNu, aparAjita, nandimitra, govarddhana aura bhadrabAhu dhuta kevalI hue haiN| para prastuta abhilekhameM viSNudeva, aparAjita, govaddhana aura bhadrabAhu ina cAra hI zrutakevaliyoMke nAma Ae haiN| anya abhilekhoM tathA harivaMzapurANAdi granthoMmeM dazapUrvI gyAraha batalAe haiM / para isa abhilekhameM ATha hI dazapurviyoMkA ullekha AyA hai| harivaMzapurANa meM tRtIya dazapUrvI kA nAma kSatriya likhA huA hai jabaki isa abhilekhameM kRttikArya batAyA hai| vijaya, gaMgadeva aura dharmasena ina tIna dazapUrtiyoM ke nAma chuTe hue haiN| ataH spaSTa hai ki isa abhilekhako AcAryaparamparA apUrNa hai / isameM khyAtiprApta AcAryoMkA hI ullekha kiyA gayA hai / gaNadharAdipaTTAvalI indra bhUtiragnibhUtirvAyubhUtiH sudharmaka: mauryamoDyau putramitrAvakampanasunAmadhRk / / 1 / / 1, janazilAlekhasaMgraha, prathamabhAga, abhilekhasaMkhyA 1 / 350 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhavela: prabhAsazca rudrasaMkhyAna munIna yaje / gauttamaM ca sudharmaJca jambUsvAminamUrdhvagam // 2 // zruganidAna nimnprvikssaa| govardhana bhadrabAhuM dazapUrNavaraM yaje ||shaa vizAkhaprauSThilanakSatrajayanaragapurassarAn / siddhArthatiSaNAhI vijayaM buddhibalaM tathA gaMgadevaM dharmasenamekAdaza tu suzrutAn / nakSatra jayapAlAya pANDuca dhruvasenakam / / 5 / / kaMsAcAryapuro'gIyajJAtAra prayaje'nvaham / subhadraM ca yazobhadraM bhadrabAhu munIzvaram / / 6 / / lohAcArya purApUrvajJAna cakradharaM namaH / AIbali bhUtabaliM mAghanandinamuttamam / / 7 / / dharasenaM munIndraJca puSpadanta-samAhvayam / jinacandra kundakundamumAsvAminamarcaye TA samantabhadrasvAmyAyaM zivakorTi zivAyanam / pUjyapAdaM celAcArya vIrasenaM zrutekSaNam / / 9 / / jinasenaM nemicandraM rAmasenaM sutArkikAn / akalaMkAnanta-vidyAnanda-maNikyanandinaH / / prabhAcandraM rAmacandraM vAsuvendumavAsinam / gaNabhadrAdikAnanyAnapi zrutatapaHpAragAn / / vIrAMgadAM tAnaryeNa sarvAn sambhAvayAmyaham // indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti, sudharmaka, maurya, moDaya, putra, mitra, akaMpana nAmavAle tathA andhabela, prabhAsa ina gyAraha gaNadharoMkI meM pUjA karatA huuN| mokSamArgI gautama, sudharma, jambUsvAmIkI pUjA karatA hUM / viSNu, nandimitra, aparAjita, govardhana aura bhadrabAhu zrutakevaliyoMkI pUjA karatA hU~ / dazapUrvadhara zrIvizAkhAcArya, proSThila, kSatriya, jayasena, nAgasena, siddhArtha, dhUtiSeNa, vijaya, buddhilla, gaMgadeva, dharmasenAcAryako maiM pUjA karatA haiM / nakSatra, jayapAla, pANDu, dhruvasena, kaMsAcArya, subhadra, pazobhadra, bhadrabAhu, lohAcAryameM ye pUrvadhara AcArya hue haiM / arhabali, bhUtabali, mAghanandi, gharasena, puSpadanta, jinacandra- kundakunda, umAsvAmI ina AcAryoMkI pUjA karatA huuN| samantabhad, zivakoTyAcArya, zivAyana, pUjyapAda,ailAcArya, vIrasena, jinasena, nemicaMdra, 1. jayasena-pratiSThApATha / paTTAvalI : 351 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmasena, akalaMka, ananta, vidyAnanda, maNikyanandi, prabhAcandra, vAsabendu, guNabhadra', vIrAMgada Adi AcAryoMkI pUjA karatA huuN| tiloyapaNNattIke AdhArapara AcArya-paramparA jAdo siddho vIro tadivase godamo paramaNANI / jAdo tassiM siddhe sudhammasAmI tado jAdo // 1476|| tammi kada-kamma-NAse jaMbUsAmi tti kevalI jaado| tattha vi siddhi-pavaNe kevaliNo Natthi aNubaddhA 1 // 1477 / / bAsadI bAsANi godamapahadINa gANavaMtANaM / dhammapayaTTaNakAle parimANa piMDarUveNaM / / 1478 / / huganirima parima: kesa kA siridhara siNh| cAraNarisIsu carimo supAsacaMdAbhidhANA ya // 1479 / / papaNasamaNesu carimo bairajaso NAma ohinnaanniisu| carimo siriNAmo sudaviNayasusIlAdisaMpaNNo / / 1480|| bhaugharesu carimo jiNadikka dharadi caMdagutto ba ||1481 // tatto mauDagharA du panvajja va gehaMti // 1481 / / gaMdI ya maMdimitto vidiyo avarAjido taijjo ya / gobaddhaNo cautyo paMcamao bhaddabAhu tti / / 1482 / / paMca ime purisavara caudasaputvI jagammi vikkhAdA / te bArasaaMgadharA titthe sirivaDmANassa ||1483|| paMcANa melidANaM kAlapamANaM havedi vAsasada / vIdammi ya paMcamae bharahe sudakevalI Nasthi // 1484 / / paDhamo visAhaNAmo puTillo khattio jao pnnaago| siddhattho vidiseNo vijao buddhillagaMgadevA ya // 1485 / / ekkaraso ya sudhammo dasa pucadharA imeM sUvikkhadA / pAraMpariovagadA tesIdi sadaM ca tANa vAsANi ||1486 / / savvesu vi kAlavasA tesu adIdesu bharaha-khettammi / viyasaMtabhavyakamalA Na saMti dasapuiidavasayarA // 1487|| Nakvatto jayapAlo paMDuya-dhuvaseNa-kasaAiriyA / ekkArasaMgadhArI paMca ime vIratimmi // 1488|| doNNi sayA bIsajudA vAsANaM tANa piMDaparimANaM / tesu atIde Natthi hu bharahe ekkArasaGgadharA // 14892 / / paDhamo subhaddaNAmo jasabhaddo taha ya hodi jasabAhU / turimo ya lohaNAmo ede AyAra-aMgadharA / / 1490 // 352 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sesekkarasaMgANaM coddasapuvvANa mekkadesavarA / ekkasarva aTThArasavAsajuda tANa parimANaM ||1491 // tesu adIdesu tadA AcAradharA Na hoMti bharahammi / godamaNi pahudINaM vAsANaM chassadANi tesIdI' // 1492 // jisa dina bhagavAn mahAvIra siddha hue, usI dina gautama gaNadhara kevalajJAnako prApta hue / punaH gautamake siddha honepara unake pazcAt sudharmasvAmI kevalI hue / / 1476 // sudharmasvAmI ke karma nAza karake arthAt mukta honeparaM jambUsvAmI kevalI hue / pazcAt jambUsvAmIke bhI siddhiko prApta honepara phira koI anubaddhakevalI nahIM rahe || 1477 // gautamAdika kevaliyoMke kAlakA prANa piNDarUpase bAsaTha varSa hai || 1478 / / kevalajJAniyoM meM antima zrIvara kuNDalagirise siddha hue aura cAraNaRSiyoMmeM antima supArzvacandra nAmaka RSi hue || 1479 / prajJAzramaNoMmeM antima cAyaza aura avadhijJAniyoMmeM antima zruta, vinaya evaM suzIlAdise sampanna zrInAmaka RSi hue || 1480 // mukuTadharoMmeM antima candraguptane jinadIkSA dhAraNa kii| isake pazcAt mukuTadhArI pravrajyAko grahaNa nahIM karate || 1481 // prathama nandI, dvitIya nandimitra, tRtIya aparAjita, caturthaM govarddhana aura paMcama bhadrabAhu isa prakAra ye pA~ca puruSottama jagameM 'caudahapUrvI' isa nAmase vIsyAta hue | the bAraha aMgoMke dhAraka pA~coM zrutakevalI zrIvardhamAna svAmIke tIrtha meM hue // 1482, 1483|| ina pA~coM zrutakevaliyoMkA kAla milAkara sau varSa hotA hai| pAMcaveM zrutakevaloke pazcAt phira bharatakSetra meM koI zrutakevalI nahIM huA || 1484 // vizAkha, proSThila, kSatriya, jaya, nAga, siddhArtha, dhRtiSeNa, vijaya, buddhila, gaMgadeva aura sudharma ye gyAraha AcArya daza pUrvake dhArI vikhyAta hue haiN| paramparAse prApta ina sabakA kAla ekasau terAsI 183 varSa hai // 1485, 1486 kAlake vaza ina saba zrutakeyalayoki atIta honepara bharatakSetrameM bhavyarUpI kamaloko vikasita karanevAle dazapUrvadhararUpa sUrya phira nahIM hue / / 1487 // nakSatra, jayapAla, pANDu, dhruvasena aura kaMsa ye pA~ca AcArya vIra bhagavAn ke tIrtha meM gyAraha aMgake dhArI hue // 1488 / / 1. tilo paNNattI - zolApara - saMskaraNa, gAthA 4-1476 - 1492 / 23 paTTAvalI : 353 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inake kAlakA pramANa piNDarUpase dosau bIsa varSa hai| inake svargastha honepara phira bharatakSetrameM koI gyAraha aMgoMke ghAraka nahIM rahe // 1489 // subhadra, yazobhadra, yazobAhu aura lohArya ye cAra AcArAMgake dhAraka hue // 1490 // ukta cAroM bhAcArya AcArAMgake sivAya zeSa gyAraha aMga aura caudaha pUrvoka ekadezake dhAraka the| inake kAlakA pramANa ekaso aThAraha 118 varSa hai / / 14911 // ___inake svargastha honepara bharatakSetrameM phira koI AcArAMgake dhAraka nahIM hue / gautamamuni prabhRtike kAlakA pramANa chaDso terAsI varSa hotA hai // 1492 // dhavalAmeM niSA zrupihAsa __ ko hodi ti sohammidacAlaNAdo jAdasadeheNa paMca-paMcasayaMtevAsi-sahiyabhAduttidayaparivudeNa mANatyaMbhadasaNeNeva paNaTThamANeNa vaDDhamANavisohiNA bar3hamANajiNidadasaNe paNaTThAsaMkhejjabhavanjiyagaruvakammeNa jiNidassa tipadAhiNaM kariya paMcamuTThIya vaidiya hiyaena jiNaM jhAiya paDivaNNasaMntrameNa visohibaleNa aMtomuhattassa uppaNNAsesaNidalakkhaNeNa ucaladdhajiNavayaNaviNiggayabIjapadeNa godamagotteNa bahmaNeNa iMdabhUdiNA AyAra-sUdayadaTThANa-samavAya-viyAhapapaNattiNAhadhamma kahovAsayajjhayaNatayahadasa-aNuttarokvAdiyadasa - maNNavAyaraNa-vivAyasutta-didvivAdANaM sAmAiya-cavIsatyaya-vaMdaNA-paDikkamaNa-vaiNaiya-kidiyammadasaveyAli-uttarajjhayaNa kappavavahAra-kappAkappa-mahAkappa- puMDarIya- mahApuMDarIyaNisihiyANaM coddasapaiNNayANamaMgabajjhANaM ca sAvaNamAsa-bahula-paksa-jugAdipaDicayapuvadivase jeNa rayaNA kadA teNidabhUdibhaDArao vddddhmaannjinntitthgNthkttaaro| uttaM ca vAsassa paDhamamAse paDhame pakkhammi sAvaNe bhule| pADivadapuvadivase titthuppattI du abhijimmi // 40 / / evaM uttarataMtakattAraparUvaNA kdaa| saMpahi uttarottarataMtakattAraparUvarNa kssaamo| taM jahA--kattiyamAsakiNNapakkhacodasa-rattIe pacchimabhAe mahadi mahAvIre Nibbude saMte kevalaNANasaMtANa haro godamasAmI jaado| bArahavarasANi kevalavihAreNa viriya modamasAmimhi Nibbude saMte lohajjAirio kevalamANasaMtANaharo jAdo / bArahavAsANi kevalavihAreNa viriya lohajjabhaDArae Nindude saMte jaMbUbhaDArao kevalaNANasaMtANaho jaado| aTTattIsavassANi kevalavihAreNa vihariya jaMbUbhaDArae pariNibbude saMte kevalaNANasaMtANassa vocchedo jAdo bharahaskhetammi atyamidi / evaM mahAvIre 354 : tIrthakara mahAvIra bora sanakI prAcAryaparamparA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NibvANaM gade bAsadvivarasehi kevalaNANadivAyaro bhrhmmi|62233nnvri takkAlesayalasudaNANasaMtANaharo viSNubhAiriyo jaado| atuTTasaMtANasveNa diyAiriyo avarAido govaddhaSo maddabAhu tti ede sakalasudadhArayA jaadaa| edekhi paMcaNhaM pi sudakevalINaM kAlasamAso vassasadaM 11005 / tado bhaddabAhumahArae saggaM gade saMte bharakhattaimmi atyamio sudaNANasaMpuNNamiyaMko, bharahakhettamAriyamaNNANaMghayAreNa | Navari ekkArasaNNamaMgANaM vijjANupavAdaperaMtadir3hivAdassa ya dhArao visAhAirio jaado| gari uvarimacattAri vi puvANi vocchiNANi tdegdesdhaarnnaado| puNo taM vigalasudaNANaM poDhilla-sattiya-jaya-NAga-siddhatya-cidiseNa-vijaya buddhilla-gaMgadeva-dhammaseNAiriyaparaMparAe teyAsIdivarisasayAimArgatUNa vocchiNNaM / 183 / 11 / tado dhammaseNabhaDArae samgaM gade gaThe diTTivAdujjoe ekkArasaNNamaMgANaM didvivAdegadesassa ya dhArayo jaksattAiriyo jaado| tado tamekkArasaMga sudaNANaM jayapAla-pAMDu-dhruvaseNa kaso ti AiriyaparaMparAe vIsutaravesadavAsAimAgaMtUNa vocchiNNe / 22015 / tado kaMsArie saggaM gade vocchiNNe ekkArasaMgujjoe subhaddAIriyo AyAraMgassa sesaMga-pubvANamegadesassa ya dhArao jAdo / tado tamAyAraMga pi jasamadda-jasabAhu-lohAiriyaparaMparAe aTThArahottaravarisasayamAgaMtUNa vocchiNNaM / 118-4 / / savvakAlasamAso teyAsIdIe ahihya chassadameto 1683 / / puNo etya sattamAsAhiyasattahattarivAsesu / / avaNidesu paMcamAsAyipaMcuttarachassadavAsANi vati / eso vIrajiNidaNivvANagadivasAdo jAva sagakAlassa AdI hodi tAvadiyakAlo / dhava0 4. 1. 44, pR0 129-132 'ukta pAMca astikAyAdika kyA hai ?' aise saudharmendrakai praznase saMdehako prApta hue, pA~caso, pAMca sau ziSyoMse sahita tIna bhrAtAboMse veSTita, mAnastambhake dekhanese hI mAnase rahita hue, vRddhiko prApta honevAlI vizuddhise saMyukta, vardhamAna bhagavAnke darzana karanepara asaMkhyAta bhavoMmeM ajiMta mahAn karmoko naSTa karane vAle, jinendradevakI tIna pradakSiNA karake, paMcamRSTiyoMse arthAt pAMca aMgoMdvAsa bhRmisparzapUrvaka caMdanA karake evaM hRdayase jinabhagavAnakA ghyAnakara saMyamako prApta hue, vizuddhike balase antarmuhurtake bhItara utpanna hue samasta gaNadharake lakSaNose saMyukta tathA jinamukhase nikale hue bIjapadoMke jJAnase sahita aise gautamagotravAle indrabhUti brAhmaNadvArA cUMki AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJaptiaMga, jJAtRdharmakathAMga, upAsakAdhyayanAMga, antakRtadazAMga, anuttaropapAdika dazAMga, praznavyAkaraNAMga, vipAkasUtrAMga va dRSTivAdAMga ina bAraha aMgoM tathA sAmAyika, caturviMzatistava, vaMdanA, pratikramaNa, bainayika, kRtikarma, dazakAlika, uttarAdhyayana, kalpavyavahAra, paTTAvalI : 355 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpAkalpa, mahAkalpa, puNDarIka, mahApuNDarIka va niSiddhakA ina caudaha aMgabAhya prakIrNa koMkI zrAvaNa mAsake kRSNapakSameM yugake Adima pratipadA dinake pUrvAhnameM racanA kI gayI thI, attaeva indrabhUti bhaTTArakavardhamAnajinake tIrthameM granthakartA hue| kahA bhI hai varSake prathama mAsa va prathama pakSa zrAvaNakRSNako pratipadAke pUrva dinameM abhijit nakSatrameM tIrthakI utpatti huI // 40 // isa prakAra uttarataMtrakarttAkI prarUpaNA kI 1 aba uttarottara taMtrakarttAoMkI prarUpaNA karate haiM / vaha isa prakAra hai-kArtika mAsa ke kRSNapakSako caturdazIkI rAtrike pichale bhAga meM atizaya mahAn mahAvIra bhagavAn mukta honepara kevalajJAnakI santAnako vAraNa karane vAle gautama svAmI hue / bAraha varSa taka kevalavihArase vihAra karake gautamasvAmIke mukta ho jAnepara lohArya AcArya kevalajJAnaparamparAke dhAraka hue| bAraha varSa kevalavihArase bihAra karake lohAryaM bhaTTArakake mukta ho jAnepara jambUbhaTTAraka kevalajJAnakI paramparAke dhAraka hue / ar3atIsa varSa kevalavihArase vihAra karake jambUbhaTTArakake mukta ho jAnepara bharatakSetrameM kevalajJAnaparamparAkA viccheda ho gyaa| isa prakAra bhagavAn mahAvIrake nirvANako prApta hone para bAsaTha varSo se kevalajJAnarUpI sUrya bharatarkSetra meM asta huA [ 62 varSameM 3 ke0 ] / vizeSa yaha hai ki usa kAlameM saMkalazrutajJAnakI paramparAko dhAraNa karane vAle viSNu AcArya hue | pazcAt avichinna santAnasvarUpase nandi AcArya, aparAjita, govarddhana aura bhadrabAhu ye sakalazrutajJAnake dhAraka hue| ina pA~ca zrutakevaliyoM ke kAlakA yoga sau varSa hai [ 100 varSa meM 5 zru0 ke0 ] pazcAt bhadrabAhu bhaTTArakake svargako prApta honepara bharatakSa meM zrutajJAnarUpI pUrNa candra astamita ho gayA / aba bharatakSatra ajJAna andhakArase paripUrNa huA / vizeSa itanA hai ki usa samaya gyAraha aMgoM aura vidyAnuvAdaparyanta dRSTivAda aMgake bhI dhAraka vizAkhAcArya hue| vizeSatA yaha hai ki isake Ageke cAra pUrva unakA eka deza dhAraNa karanese vyucchinna ho gaye / punaH vaha vikala zrutajJAna proSThila, kSatriya, jaya, nAga, siddhArtha, ghRtiSeNa, vijaya, buddhilla, gaMgadeva aura dharmasena ina AcAryoMkI paramparAse ekaso terAsI varSa Akara vyucchinna ho gayA [ 183 varSameM 11 ekAdazAMga -dazapUrvaghara ] | pazcAt dharmasena bhaTTArakake svargako prApta honepara dRSTivAda - prakAzake naSTa ho jAnese gyAraha aMgoM aura dRSTivAdake ekadeza dhAraka nakSatrAcArya hue / tadanantara vaha ekAdazAMga zrutajJAna jayapAla, pANDu, dhruvasena ora kaMsa ina AcAryoMkI paramparAse dosau bIsa varSa Akara vyucchinna ho gayA [ 220 varSameM 5 ekAdazAMgaghara ] | tatpazcAt kaMsAcArya ke svargako prApta hone 356 : sIkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para gyAraha aMgarUpa prakAzake vyucchinna ho jAnepara subhadrAcArya AcArAMgake aura zeSa aMgoM evaM pUrvoke ekadezake dhAraka hue / tatpazcAt vaha AcArAMga bhI yazobhadra, yazobAhu aura lohAcAryakI paramparAse ekaso aThAraha varSa AkAra byucchinna ho gayA [118 varSameM 4 AcArAMgaghara] | isa saba kAlakA yoga chaha sau terAsI varSa hotA hai 1 [62+ 100 + 183 + 220 + 118 = 683] / punaH isameM sAta mAsa adhika satattara varSoMko [77 varSa 7 mAsa ] kama karanepara pAMca mAsa adhika chahasI pAMca varSa hote haiN| yaha, vIra jinendrake nirvANa prApta honeke dinase lekara jabataka zakakAlakA prArambha hotA hai, utanA kAla hai| titthayarAdo suda-pajjAeNa godamo pariNado ti davya-sudassa godamo kttaa| tatto gaMtha-rayA jAdetti / jagadima bihAva sudaNAya lohajjassa saMcAridaM / teNa vi jaMbUsAmissa saMcAridaM / parivADimassidaNa ede tiSNi vi sayalasuda-dhArayA bhnniyaa| aparivADIe puNa sayala-suda-pAragA saMkhejja-sahassA / godamadevo lohajjAiriyo jaMbUsAmI ya ede tiNNi vi satta-viha-laddhisaMpaNNA sayala-suya-sAyara-pArayA hoUNa kevalaNANamuppAiya NivvuI pattA / tado viNhU Nadibhitto avarAido govaddhaNo bhaddabAhu tti ede purisolI-kameNa paMca vi coddasapucca-harA / tado visAhairiyo poThilo khattiyo jayAiriyo gAgAiriyo siddhatthadevo dhidiseNo vijayAiriyo buddhilo gaMgadevo ghaNmase No tti ede purisolI kameNa ekkArasa vi AiriyA ekkArasaNhamaMgANaM uppAyapuvAdi-dasaNhaM puyANaM ca pArayA jAdA, sesuvarima-cadumha puvvANamega-deza-dharA ya / tado pakSattAiriyo jayapAlo pAMDusAmI dhuvaseNo kaMsAriyo tti ede purisolIkameNa paMca vi AiriyA ekkArasaMga-ghArayA jAdA, codasaNhaM punvANamega-desa-dhArayA / tado subhaddo jasabhaddo jasabAhU lohajjo tti ede cattAri vi AiriyA AyAraMga-dharA sesaMga-puSvANamega-deza-dhArayA / tado savvesimaMga-purANamega-deso Airiya-paraMparAe AgacchamANo dharaseNAiriyaM sNptto| -dhava0 1. 1. 1, pR0 65-67 varSamAna tIrthaGkarake nimittase gautama gaNadhara zrutaparyAyase pariNata hue, isalie dravyazrutake katI gautama gaNadhara haiM / isa taraha gautama gaNadharase grantharacanA huii| una gautama gaNadharane donoM prakArakA zrutajJAna lohAcAryako diyA / lohAcAryane jambUsvAmIko diyaa| paripATIkramase ye tInoM hI sakalazrutake dhAraNa karane vAle kahe gaye haiN| aura yadi paripATIkramakI apekSA na kI jAya, to saMkhyAta hajAra sakalazrutake dhArI hue| gautamasvAmI, lohAcArya aura jambUsvAmI ye tInoM hI sAta prakArako RddhiyoMse yukta aura sakalazrutarUpI sAgarake pAragAmI hokara antameM kevalajJAna paTTAvalI : 357 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko utpanna kara nirvANako prApta hue / isake bAda viSNu, nandimitra, aparAjita, govardhana aura bhadrabAhu ye pAMcoM hI AcAryaparipATIkramase caudaha pUrvake pAThI tadanantara vizAkhAcArya, proSThila, kSatriya, jayAcArya, nAgAcArya, siddhAryadeva, tisena, vijayAcArya, buddhila, gaMgadeva aura dharmasena ye gyAraha hI mahApuruSa paripATI-kramase gyAraha aMga aura utpAdapUrva Adi daza pUrvoke dhAraka hue| isake bAda nakSatrAcArya, jayapAla, pANDusvAmI, dhra vasena, kaMsAcArya ye pAMcoM ho AcArya paripATIkramase sampUrNa gyAraha baMgoMke aura caudaha pUrvoka ekadezake ghAraka hue / tadanantara subhadra, yazobhadra, yazobAhu aura lohAcArya ye cAroM hI yAcArya sampUrNa AcArAMgake dhAraka aura zeSa baMga tathA pUrvoke ekadezake dhAraka hue / isake bAda sabhI aMga aura pUrvokA ekadeza AcArya paramparAse AtA huA gharasena AcAryako prApta huaa| sAzAsakI janmati jenAmnAyameM deza kAlAnusAra kaI saMgha pracalita hue| kintu bhinna-bhinna paTTAvaliyAM, dharmagrantha saiddhAntigrantha, aura purANoMkA maMgalAcaraNa tathA prazasti dekhanese yaha nizcita hotA hai ki saba saMghoMkA Adi saMgha "mUla saMgha" hI hai| zAyada isI saMketase isa saMghake AdimeM "mUla" zabda jor3a diyA gayA hai| hamAre isa kapanakI puSTi indranandi siddhAntIkRta "nItisAra" anyake nimnalikhita zlokoMse bhI hotI hai| "pUrva zrImUlasaMghastadanu sitapaTa: kASThasaMghastato hi tAvAbhUdbhAvigacchAH punarajani tato yApunIsaMgha eka: / tasmin zrImUlasaMdhe munijanavimale sena-nandI ca saMghI syAtAM siMhAsyasaMgho'bhavadurumahimA devasaMghazcaturthaH / / arthAt pahale mUlasaMghameM zvetapaTa gaccha huA, pIche kaSThAsaMgha huaa| isake kucha hI samayake bAda yApanIya gaccha huaa| tatpazcAt kramazaH senasaMgha, nandIsaMgha, sihasaMgha aura devasaMgha huA / arthAt mUlasaMghase hI kASThAsaMgha, senasaMgha, siMhasaMgha aura devasaMgha hue| "ahaMbalIguruzcakra saMghasaMghaTanaM param / siMhasaMgho nandisaMghaH senasaMghastayAparaH / / devasaMdha iti spaSTa sthAna-sthitivizeSataH / 358 : toyaMkara mahAvIra aura unakI bAcAryaparamparA Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt ahaMbalyAcAryane dezakAlAnusAra siMha, nandI, sena aura devasaMghako sthApanA kii| isase yaha spaSTatayA jJAta hotA hai ki mUlasaMgha pUrvokta saMghoMkA sthApaka hai| pIche lohAcAryajIne kASThAsaMghakI sthApanA kii| yaha kASThAsaMgha khAsa karake 'agrohe' nagarake agravAloMke hI sambodhArtha sthApita kiyA gyaa| isake kaI lekha dillIkI bhaTTAraka-gaddiyoM meM aba taka maujUda haiN| unhIMke AdhArapara yaha saMkSipta paricaya likhA jAtA hai| digambarAcArya lohAcAryajI pakSiya deza bhaddapura vimA . bihAra karate-karate agroheke nikaTavartI hisArameM phuNce| vahAM unheM koI asAdhya roga huA thA, jisase ve mUcchita ho gye| vahaki zrAvakoMne unheM saMnyAsa-maraNasvIkAra kraayaa| isake bAda karmase svataH laMghana honeke kAraNa tridoSa pAka honese apane Apa nirogI ho gye| nirogI honepara jaba inheM hoza huA, to inhoMne bhrAmarI vRtti ( bhikSAvRtti se AhAra karanA vicArA / pIche "zrIsaMgha"ne unase kahA ki mahArAja! hama logoMne Apako sNAvasthA tathA mUcchitAvasthAmeM yAvajIvana Apase saMnyAsa-maraNakI pratijJA karavAI hai aura AhArakA bhI parityAga karavAyA hai| ataH yaha saMgha Apako AhAra nahIM de sakatA hai / yadi Apa navIna saMgha sthApita kara kucha jenI banAveM, to Apa vahA~ AhAra kara sakate haiM tathA ve dAna de sakate haiN| tatpazcAt prAyazcittAdi zAstroMke pramANase ukta vRttAnta satya jAna lohAcAryajI vahA~se bihAra kara agrohe nagarake bAhya sthAnameM phuNce| vahA eka bar3A purAnA UMcA iMTakA payAjA thaa| usIke Upara baiThakara dhyAna-nimagna hue | anabhijJa loga advitIya sAdhuko vahA~ Aye hue dekhakara dUrase hI bar3e Adarake sAtha praNAma karane lage ! muni mahArAjake AnekI dhUma sAre nagarameM phaila gayI / hajAroM strI puruSa ikaTThI ho gaye / kAraNa-vizeSase eka vRddhA zrAvikA bhI kisI dUsare nagarase AI thI / yaha bhI nagarameM mahAtmA Aye hue suna unake darzanoMke lie vahA~ AI / yaha bur3hiyA digambarAcAryake vRttAntako jAnatI thI, isalie jyoM hI isane mahAtmAko dekhA, tyoM hI samajha gaI ki ye to hamAre zrI digambara guru haiM / basa, aba dera kyA thii| dhIre-dhIre vaha payAjepara car3ha gaI aura muni mahArAjake nikaTa jAkara bar3I vinayake sAtha "namostu-namostu" kahakara yathAsthAna baiTha gii| munirAja lohAcAryajIne bhI 'dharmadRddhi' kahakara dharmopadeza diyA / yaha ghaTanA dekha saboMko bar3A hI Azcarya huA ki ahobhAgya isa bur3hiyAkA ki aise mahAtmA isase bole / aba saba muni mahArAjake nikaTa upasthita hue| muni mahArAjane saboMko zrAvakadharma paTTAvalI : 359 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA upadeza diyaa| vyAkhyAna sunaneke sAtha hI sabakA citta vrata grahaNa karaneke lie uttArU ho gyaa| pahale agnavaMzIya rAjA divAkarane apane kuTumbiyoMke sAtha zrAvakadharmako svIkAra kiyA aura pIche inakI dekhA-dekhI savAlAkha agravAloMke ghara jainI ho gye| pahale chAnakara pAnI pInA, rAtrimeM bhojana nahIM karanA aura davadarzana kara bhojana karanA, ye tIna mukhya vrata jainiyoM ke batalAye gye| usI samaya savAlAkha agravAloMke gharoMmeM channe rakhe gaye, rAtribhojanakA tyAga karAyA gayA aura darzanake lie eka kASThakI pratimA banAkara sthApita kI gii| usI samayase agroheke agnavAlazrAvakoMkI saMjJA kASThAsaGghI pdd'ii| inakA kANThAsaGgha, mAthuragaccha, puSkaragaNa, hisArapaTTa aura lohAcAryAmnAya pracalita huI / yaha navIna kASThAsaGgha janma sthApita kiyA gayA, to isa saGghase lohAcAyaMjIke AhArakA lAbha huA aura jainadharmakI vRddhi huI / isa saMghakI paTTAvalI anyatra prakAzita hai / isa saGghake paTTapara usa samayase lekara Aja taka barAbara agravAla jAtike hI bhaTTAraka abhiSikta hote Ate haiN| kASThAsaMghamya gurvAvalI saMprAptasaMsArasamudratIraM jinendracandraM praNipatya vIram / samIhitAptyai sumanastarUNAM nAmAvalI bacmitamA gurUNAm // 1 // thIvarddhamAnasya jinezvarasya ziSyAstrayaH kevalino babhUvuH / / jambUsvakambUjjvalakIrtipUraH zrIgautamaH sAdhuvaraH sudharmA // 2 // viSNustato'bhUdagaNabhRtsahiSNuH zrInandimitro'jani nandimitra ! gaNizca tasmAdaparAjitAkhyo govarddhanaH sAdhusubhadrabAhuH // 3 // paJcApi vAcaM yamauliralAnyetena keSAM munayo namasyAH / yatkaNThapITheSu caturdazApi pUrvANi sarveH sukhamAbhajanti // 4 // tato vizAkho'ndhatagacchazAkhaM vande muni prosstthilnaamknyc| gaNezvarI kSatriyanAgaseno jayAbhidhAnaM munipuMgavaJca / / 5 / / siddhArthasaMjJo vyajaniSTa ziSTastatsmAtprakRSTo dhRtaSeNanAmA / abhUnmunIzo vijayaH sudhImAn zrIgaMgadevo'pi ca dharmasenaH // 6 // abhUvanmunayassarve dazapUrvadharA ime / bhanyAmbhojavanobodhAnanyamArtaNDamaNDalAH // 7 // tataH sanakSatramunistapasvI jayoditobhUjjayapAlasaMjJaH / amI samIhAM paripurayantu mamo'pi pANDa-dhruvasena-kasA // 8 // 360 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eta ekAdazAGgAnAM pAraM gamayati prathA / kASThasaMghe thiyATArA mAre pRSkare gaNe ||2!! subhadro thayazobhadro bhadrabAhurgaNAgraNIH / lohAcAryeti vikhyAtA: prathamAGgAbdhipAragAH // 10 // jagatpriyo'bhUjjayasenasAdhuH zrIvIraseno hatakarmavIraH / sa brahmaseno'pi ca rudrasenastato'pyUbhUtAM munikuJjarau tau // 11 // zrIbhadraseno munikottisenastapobhidhAnaM jayakItisAdhuH / sadvizvakIttibhRtavizvakItiH yasya trisandhyaM sa bhavennamasyaH // 12 // tAtopyabhayakoyAkhyo bhUtiseno mahAmuniH / bhAvakIti: lasadbhAvo vizvacandrAbhidhaH sudhIH / / 13 / / abhUttato'sAvabhayAdicandraH zrImAghacandro munivRndavandyaH / taM nemicandraM vinayAdicandraM zrIbAlacandra praNataH praNaumi // 14 // yajJe tribhuvanacandra tribhuvanabhavanopagUDhavimalayazA / gaNirAmacandranAmA gaNattigaNaH paNDitaireva // 15 // trividhavidyAvizadAzayo yaH siddhAntatattvAmRtapAnalInaH / dhanyo muniH zrIvijayendunAmA tato'bhavadbhAvitapuNyamArgaH // 16 // muniH yazaHkItirabhU yazasvI vizvAbhayAdyobhayakotirAsIt / tato mahAsenamuniH makundakIrtizca kundopamarkAttibhAraH // 17 // tribhuvanacandramunindramudAraM rAmasenamapi dalitavikAraM ! harSaSeNa navakalpavihAraM vande saMyamalakSmIdhAram // 18 // tasmAdajAyata sadAyattacittavRttistpannamunnatamanorathavallarIkaH / saMsArabArinidhipAragabuddhibhAro gacchAdhipo guNakhaniguNasemanAmA ||19|| tatastapa:zrIbharabhAbitAGgaH kandarpadApaci-tacAraH / kumArakhacchIlakalAvizAla: kumAraseno munirastaduSTaH // 20 // pratApasenaH svattapaHpratApI santApita: shisstttmaantraashiH| tatpazRGgArasvavarNabhUSA babhUva bhUyaH prasaratprabhAvaH // 21 // zrImanmAhabasenasAdhamamahaM jJAnaprakAzollasat / svAtmAlokaniloyamAtmaparamAnandommiH saMmminam // 22 // ghyAyAmi sphuradumakarmanigaNocchedAya vizvagbhavA / varte guptigRhe vasannaraharahamuktyai spRhAvAniva // 22 // mama janijanatAzaH kSiptaduSkarmapAzaH / kRtazubhagativAsaH prodgatAtmaprakAzaH ! paTTAvalo : 11 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayati vijayasena: prAstakandarpasenaH tadanu manujavandyaH sarvabhAveranindyaH ||23|| adhigatAkhilazAstra rahasyaharU yamatajAna manAgapi sevitaH / bahutapazcaraNo maladhAriNo vijayasenamuniH parivaNyate // 24 // tatpadRpUrvAcalacaNDarazmimuM nIzvaro'bhUnnayasenanAmA / tapo yadIyaM jagatAM traye'pi jegIyate sAdhujanerajasram ||25|| yadyasti zaktirguNavarNanAyAM munIzatuH zrInayasenasUreH / tadA vihAyAnyakathAM samastAM mAsopavAsaM parivarNayantu // 26 // ziSyastado'sti nirastadoSaH zreyAMsaseno munipuNDarIkaH / adhyAtmamArge khalu yena cittaM nivezitaM sarvamapAsya kRtyaM ||27|| zreyAMsasenasya munermahIyastapaH prabhAvAH paritaH sphuranti 1 yaddarzanAddakhilaM (?) prayAti dAridryamAzu praNatasya (?) gehAt // 28 // tatpaTTavArI sukRtAnusArI sanmArgacArI nijakRtyakArI ! anantakItima nipuMgavo'tra jIyAjjagallokahitapradAtA ||29|| anantakottiH sphuritorukItiH ziSyastadIyo jayatIha loke / yasyAzaye mAnasavAritulye zrIjenadhamma'mbujavatpraphullaH ||30|| prasamaravarakIrteH sarvato'nantakIrtaH gaganavasanapaTTa rAjate tasya paTTa e / sakalajanahitoktiH jainatatvArthavedI jagati kamalakIttiH vizvavikhyAta kItiH // 31 // jayati kamalakIttiH vizvavikhyAtakIttiH / prakaTitayatimUttiH sarvasaMghasya pUrtiH / yadudayamahimAnaM prApya sarve'pyamAnaM dadhati bhavikalokAH prItimuttAnayogAH // 32 // adhyAtmaniSThaH prasaratpratiSThaH kRpAvariSThaH pratibhAvariSThaH / paTTe sthitasya trijagatprazasyaH zrIkSemakIrtiH kumudendukItiH // 33 // tatpaTTodaya bhUghare'timatti prAptodayAdujjaya / rAgadveSamadAndhakArapaTalaM saJcitkarairdArUpAn / zrImAn rAjitahemakIrtitaraNiH sphItAM vikAsazriyaM bhavyAmbhojacaye digambarapathAlaGkArabhUtAM dadhat ||34|| kumudavizadakIttirhemakItti (1) supaTTe vijitamadanamAya: zIlasamparasahAyaH / 62 : tIyaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munivaragaNavandyo vizvalokairanindyo jayati kamalakottiH jenasiddhAntavAdI // 35 // mahAmunipurandaraH zamitarAgadveSAGkuraH sphuratparamavinsanaH sthitissshaastraarthvit| yazaH prasarabhAsuro jayati hemakIrtIzvaraH samastaguNamaNDitaH kamalakIrttisU rirmahAt // 36 // evaM pUjyagurukramottamalasannAmAvalI paddhatau / jihvASitAM dadhAti paramAnandAmRtotkaNTulAm / so'vazyaM bhavasaMbhavaM paribhavaM tyaktvA vivAdAzayam / prApnotyAzu padaM paraM vilabhate cAnantakIttizriyam ||37|| zrImatkASThodayagiriharirvAdimAbhaMgasindhuH / mithyAtvAgAzaniriva gatozeSajIvAditatvaH / kAmakrodhAvudayamasta zrIkumArAdisenaH syAt zrImAn jayati supado hemacandro munIndraH // 38 // zAstrapravINo munihemacandraH tattvArthavettA yatimaNDano'bhUt / tatpaTTacandro munipadhanandiH jIyAttanI sevitapAdapadmaH ||39|| brAhmI- sindhu kumudvatipatiramI jenAmbujAmhaskaraH syAdvAdAmRtavarddhakaH zazadharaH ratnatrayAliGgitaH jIyAkImunipadyanandasaguroH paTTodayAdrI hariH zAntikIrtimRtAM baro guNanidhiH sUrizaH kIrttiyaT // 40 // yazaHkItimunIndrapaTTAbjabhAnuH zubhe kASThasaMghAnvaye zobhamAnaH / zaraccandrakundasphuratkAntakIttiH jayI sphItasUrIzvaraH kSemakIrtiH || 41 // vidvAn sAdhuziromaNiguNanidhiH saujanya ratnAkaro mithyAtvAcalachedane kakulizo vikhyAtakIrtibhUvi / zrImacchrIyazakIrtisUrasuguroH paTTAmbujAhaskaraH zrIsaMghasya sadAkaronukuzalaH zrIkSemakItiH guruH // 42 // zrImIkSemakAntiH sakalaguNanidhiviSTape bhUripUjyaH / teSAM paTTa samodaH samajanamunibhiH sthApito zAstravidbhiH / paTTAvalI : 363 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIre hisAre suyatitattivarAH sakiyodyotapuja so'nandaM tAsu sevyastribhuvanapurataH kIrtipaH sUrirAjaH / / 43 / / zrImanmAthuragacchabhAlatilakaH sphuryatsatAmagraNI: sabodhAdiguNa ratucchasukhadaiH yuktaH zriyAlaGkRtaH / pAtAle divi bhUtale ca bhabikaissasavyamAno'nizam jIyAcchItribhuvanakottisuraguruvandyo vudhaissarvadA // 44 // dhAtrImaNDalamaMDanastu jayatAt zrIsahasrakottiguruH / rAjadrAjakayAtisAhividito bhaTTArakAbhUSaNaH / varSe vahni nagAMkacandramite zuccAryanagne dine / paTTa bhUtsaMcayasya vai tribhuvanAdyAkottipaTTe sthite / / 4 / / sahasravatkAtulapakSabhAvA sahasrarazmistu cakAsti nityaM / sahasrakIttissagataikamUtirgarUpamAbhaH khaluratnapUttiH // 46 // yatpANDitpamavetya maNDitamahIkhaNDapracaNDodbhaTam / sadvandhyavyavahAranirgadidaM jJAnakagamyAzayam / sarveH saugatika sametya vidhivat bhaTTArakAsye vare gaTTe paNDitamaNDalInutamayaH pUjyaH prapUjyairapi ||47 // mahIcandrazcandra suhRdayahRdAnte hi sudhiyA svakAntevAsibhyo'viratamana, dAnavihitam / nije dIpyanajJAnaiH sugatividuSAM puNyaparidhiH yazorAzi lokeSvavahitamanAH pUrNamakarot ||48|| padRsyAstha mahIcandraziSyo devendrakItirAT / khyAtimudvoSayAmAsa jagatyadbhutasadguNaH // 49 // viditasukRtakotadivyadevendrakIrtaH munivarazubhapaTTa dharmasarakAntikhaNDam / tadanu bhavikapUjyaH zrIjagatkItipUjyaH zubhasadanamakArSIdivyasadAzirAsIt / / 5 / / anantasyAdvAdAraviSu kalakaNThaH pikavaraH prasAda: puNyAnAM guNasarasijAnAM madhukaraH / jagatkIrterizaSyo lalitasatkottibudhavaraH samApattatpaTTa sukRttanijaghaTTa sutivaraH / / 51 // jinamatazubhahadavIciSvanizaM majanapramANanayavedI / tadanu ca paTTe'dhyAsacchImAn rAjendrakItisudhireSaH / / 52 // 364 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eSo nijagurupaTTa prApyAdhyAsInmunIndrazubhakItiH / yugayugazvedvikavarSe bIrasyAho gato hi suraloka // 53 // kASThAsaGghakI paTTAvalIkA bhASAnubAda saMsArarUpI samudrakA pAra jinhoMne pAyA hai, aise jinendra zrIvIranAtha svAmoko namaskArakara maiM apane arthakI siddhike liye apane guruoMkA nAma kahatA huuN||1|| ___ zrI varddhamAna bhagavAnake tIna ziSya kevalI hue| jambUsvAmI, gautamasdAmo aura sudharmAcArya // 2 // inake bAda namaskAra karane yorasa mIdimuni, dinitra, aparAjita, govarddhana aura bhadra bAhu ye pA~ca samasta caudaha pUrvake vettA hue arthAt zrutakevalI hue // 3 // 4aa . inake vizAkhAcArya, proSThila, kSatriyAcArya, nAgasena, jayasena, dhRtiSeNa, vijaya, gaGgadeva, dharmaSeNa ye saba muni daza pUrvake dhArI aura bhavya-kamala prakAzana sUrya hue / / 5 / / 6 / / 7 / nakSatrAcArya, jayapAlAcArya, munIndra pANDunAmAcArya, dhruvasenAcArya, kaMsAcArya ye muni ekAdazAMga arthAt gyAraha aGgake dhArI hue 8 // 9 // subhadrAcArya, yazobhadra, bhadrabAhu aura lohAcArya ye eka aGgake dhArI hue||10|| __ina lohAcArya svAmIke (1) jayasena, (2) zrIvIrasena, (3) brahmasena, (4) rudrasena, (5} bhadrasena, (6) kIttisena, (7) jayakIti, (8) vizvakIti, (9) abhayasena, (10) bhUtasena, (11) bhAvakItti, (12) vizvacandra, (13) abhayacandra, (14) mAghacandra, (15) nemicandra, (16) vinayacandra, (17) bAlacandra, (18) tribhuvanacandra, (15) rAmacandra, (20) vijayacandra ||1shaa12||13||||14||15||16|| inake (21) yazaHkIti, (22)abhayakIti, (23)mahAsena, (24) kundakIti, (25) tribhuvanacandra, (26) rAmasena, (27) harSaSeNa, (28) guNasena hue // 17||18||19 // inake kAmadarpadalana (29)zrIkumArasena, (30) pratApasena, hue / // 20 // 2 // inake paTTapara mahAtapasvI, paramotkRSTa AtmadhyAnake dhyAtA (31) zrI mAhavasena hue // 22 // inake paTTapara(32)vijayasena, (33) nayasena, (34)zreyAMsasena, (35) anantakIti ina digambara muniyoMke paTTa para sarvalokahitakArI jaina siddhAntake apUrva jJAtA paTTAvalI : 365 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vistArita hai kIti jinakI, aise (36) zrIkamalakIrti hue |||23|| 24maa25||26 ||27||28||29||30||31|| yaha kamalakItti sarvaM saGghakI rakSA karanevAle aura inakI mahimA pAkara bar3e-bar3e mAniyoMne bhI mAna chor3a diyA aura bhavyoMko prIti utpanna karane vAle hue / inakI jaya ho // 32 // inake paTTapara (37) kSemakItti, inake ati mahAna paTTarUpI parvatapara udaya hokara durjaya mohAndhakArakA nAza karanevAle (38) zrIhemakItti hue // 33 // // 34 // inake (39) kamalakIti, (40) kumArasena, (41) hemacandra, (42) panandi, (43) yazaHkIti, (44) kSemakIrti, (45) tribhuvanakItti, (46) sahasrakIti, (47) mahIcandra, (48) devendrakIti, (49) jagatkItti, (50) lalitakIti, (51) rAjendrakItti, (52) munIndrazubhakoti hue 125 se 53 / / isa paTTAvalIke bhAvAnuvAdameM jina AcAryoMke vizeSaNoMse kucha aitihAsika mahatva hai, unakA varNana kiyA hai| zeSa AcAyokI kevala nAmAvalI hI ata kI gayI hai / zrutaghara - paTTAvalI NamiNa vaDDhamANaM sasurAsuravaMdidaM vigayamohaM / " varasudaraparivAdi vocchAmi jahANupubdIe // 1 // vijalagiritu gasihare jiNidaideNa vamANeya | godamabhuNissa kahidaM pamANaNayasaMju atyaM // 2 // teNa vi lohajjassa ya lohajjeNa ya suSammaNAmeNa / gaNadharasudhammaNA khalu jaMbUNAmassa Nihidu // 3 // caduramalaDhaddhisahide tiSNade gaNadhare guNasabhagge / kevalaNANapaIve siddhi patte NamaMsAmi // 4 // gaMdI ya dimitto avarAjidamuNivaro mahAteo / govaDDhaNo mahappA mahAguNo maddavAha ya // 5 // paMcede purisabarA caudasapuvI havaMti NAyagvA / bArasaaMgagharA khalu vIrajiNidassa gAyabvA // 6 // 1. jaMbUdIvapaNNattI 128-171 366 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taha ya visAkhArio podvillI khattiko yjaamii| jAgo siddhatyo vi ya dhidiseNo vijiyaNAmo ya // 7 // buddhilla gaMgadevo dhammasseNo ya hoi pacchimao / pAraMpareNa ede dasapuThyadharA samakkhAdA 110 Navatto jasapAlo paMDU dhuvaseNa kNsaayrio| eyArasaMgadhArI paMca jaNA hoti NiddiTThA // 9 // NAmeNa subhadda jasabhaddo taha ya hoi jasabAhU / AyAradharA yA apacchimo lohaNAmo ya // 10 // AiriyaparaMparayA sAyara dIvANa taha ya paNNattI / saMkheveNa samatthaM vocchAmi jahANupulcIe // 11 / / sura evaM asuroMse baMdita aura mohase rahita vardhamAna jinendrako namaskAra karake uttama zrutake dhAraka guruoMkI paraMparAko anukramase kahatA hU~ // 1| vipulAcala parvatake unnata zikharapara jinendra bhagavAn vardhamAna svAmIne pramANa aura nayase saMyukta arthakA gautamamuniko upadeza diyA / unhoMne ( gautamagaNadharane ) lohAryako, aura lohArya aparanAma sudharmagaNadharane jambUsvAmIko upadeza diyA // 2-3 // cAra nirmala buddhiyoM ( koSThabuddhi, bIjabuddhi, saMbhinnazrotrabuddhi, aura padAnusAriNI buddhi ) se sahita, guNoMse paripUrNa, kevalajJAnarUpa utkRSTa dvIpakase saMyukta aura siddhiko prApta ina tInoM gaNagharoMko namaskAra karatA hU~ // 4|| nandi, nandinitra, mahAtejasvI aparAjita munIndra, mahAtmA govardhana aura mahAguNoMse yukta bhadrabAhu, ye pA~ca zreSTha puruSa caudaha pUrvoke dhAraka arthAt zruta kevalI the, aisA jAnanA caahiye| dhIra jinendrake ( tIrtha meM ) inheM bAraha aMgoMke dhAraka jAnanA cAhiye / / 5-6|| ___ tathA vizAkhAcArya, proSThila, kSatriya, jaya, nAga, siddhArtha, dhutiSeNa, vijaya, buddhilla, rAMgadeva aura antiga dharmasena ye paramparAse dasa pUrvoke dhAraka kahe gaye haiM 117-8|| nakSatra, prazapAla, pANDu, dhruvaSeNa aura kaMsAcArya ye pAMca jana gyAraha aMgoMke dhAraka nirdiSTa kiye gaye haiM ||9|| subhadra munI, yazobhadra, yazobAhu aura antima lohAcArya ye cAra AcArya AcArAMgake dhArI jAnanA cAhiye // 10 // AnupUrvIke anusAra AcAryaparamparAse prApta sAgara-dvIpoMkI samasta prajJaptiko saMkSepameM kahatA hU~ // 11 // paTTAvalI : 367 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meSacandra-azastira (zaka saM0 1037) ( dakSiNamukha ) bhadraM bhUyAjinendrANAM zAsanAyAghanAzine / kutIya-dhvAntasaGghAtaprabhinnaghanabhAnave // 1 / / zrImannAbheyanAthAdyamalajinavarAnIkasaudhoruvAddhi. pradhvastAgha-prameya-pracaya-viSaya-kaivalyabodhoru-vediH / zastasyAtkAramudrAzabalitajanatAnandanAdorughoSaH stheyAdAcandratAraM paramasukhamahAvIryyavIcInikAyaH / / 2 / / zrImanmunIndrottamaratnavargAH zrIgautamAdyAH prabhaviSNavaste tatrAmbudhau saptamahaddhiyuktAstatsantatau nandigaNe babhUva ||3|| dhIpadmanandItyanavadyanAmA hyAcAryazabdottarakoNDakundaH / dvitIyamAsIdabhidhAnamudyaccaritrasajAtasucAraddhiH // 4 // abhUdumAsvAtimunIzvaro'sAvAcAryazabdottaragRddhapiJcha: 1 sadasya rasazo rinA yastArakAvizeSApArapidI ||5|| zrIgRddhapiJchamunipasya balAkapiJcha: ziSyojaniSTa bhuvanatrayattikIttiH / cAritracunnurakhilAvanipAlamaulimAlAzilImukhavirAjitapAdapadmaH // 6 // tacchiSyo guNanandipaNDita-yatizcAritracakrezvarastakkacyAkaraNAdizAstranipuNassAhityavidyApatiH / mithyAvAdimadAndhasindhuraghaTAsacaTTakaNThIrakho bhavyAmbhojadivAkaro vijayatAM kandarpadappApahaH // 7 // tacchiSyAstrizatA vivekanidhayazzAstrAndhipAraGgatAsteSatkRSTatamA dvisaptatimitAssiddhAntazAstrArthakavyAkhyAne paTavo vicitracaritAsteSu prasiddho muniH nAnAnUnanamapramANanipuNo devendrasaiddhAntika: // 8 // ani mhipcuuddaartnraaraajitaanivijitmkrketuudnndddordnnddgbdH| kunayanikarabhUghrAnIkadambholidaNDassa jayatu vibudhendro bhAratIbhAlapaTTaH / / 9 / / 1. jaina zilAlekhasaMgraha, prathama bhAga, mA0 di0 pra0, abhilekha saMkhyA-47 / 268 : vIyaphara mahAbIra aura unakI AcAryaparamparA Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tacchiSyaH kaladhautanandimunipassaiddhAntacakra zvaraH pArAvAraparItadhAriNikulavyAptorukIrtIzvaraH / paJcAkSonmadakumbhikumbhadalanapronmukttamuktAphalaprAMzuprAJcitakesarI budhanuto vAkkAminIvallabhaH // 10 // tatputrako mahendrAdikotirmadanazaGkaraH / / yasya vAgdevatA zaktA zrautI mAlAmayUyujat / / 11 / / tacchiSyo vIranandI kavi-gamaka-mahAvAdi vAgmitvayukto yasya zrInAkasindhutridazapattigajAkAzasaGkAzakIrtiM ! gAyantyuccaidigdigante tridazayuvatayaH prIti rAgAnubandhAt so'yaM jIyAtpramAdaprakaramahidharAbhIladambholidaNDaH // 12 // zrIgollAcAryyanAmA samajani munipazzuddharatnatrayAtmA siddhAtmAyastha-sAttha- pradanapaTu-siddhAnta-zAstrAbdhi-vIcI saGghAtakSAlitAMhaH pramadamadakalAlIDhabuddhiprabhAvaH jIyAd bhUpAla-mauli-dhumaNi-vidalitADripajalakSmIvilAsaH // pegar3e cAvarAje baredamaGgala // ( pazcimamukha) vIraNandivibudhendrasantatI nUnandilanarendravaMzacUDAmaNiH prathitagolladezabhUpAlaka: kimapi kAraNena saH // 14|| zrImattrakAlyogI samajani mahikAkAyalagnAtanuvaM yasyAbhUdRSTidhArA nizita-zara-gaNA grISmamArtaNDabimba / cakra sadvRttacApAkalitativarasyAghazatrUnvijetu gollAcAryyasya ziSyassA jayatu bhuvane bhabyasakairavanduH / / 15 / / tapassAmarthyato yasya chAtro'bhUdbrahmarAkSasaH / yasya smaraNamAtreNa muJcanti ca mahAgrahAH // 16 // prAjyAjyatAM gataM loke karaJjasya hi tailaka tapassAmathyaMtastasya tapaH kiM varNita kSamaM // 17 // vaikAlya-yogi-yatipAna-vineyaralassiddhAntavAddhiparivaddhanapUrNacandraH / dignAgakumbhalikhitojjavalakotikAnto jIyAdasAbabhayanandimunijjagatyAM // 18|| yenAzepaparIpahAdiripavassamyagjitA: proddhatAH yenAptA dazalakSaNottamamahAdhakhyikalpadrumAH paTTAvalI : 369 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yenAzeSa-bhavopatApa-hananasvAdhyAtmasaMvedanaM prApta syAdabhayAdinandimunipasmo'yaM kRtArtho bhuvi // 19 // tacchiSyassakalAgamAnipuNo lokajJatAsaMyutassaccAritravicitracArucaritassaujanyakandAkuraH mithyAtvAjjavamapratApahananazrIsomadevaprabhu rjIyAtsatsakalendunAmamunipaH karmATavIpAvakaH // 20 // api ca sakalacandro vizvavizvambharezapraNudapadapayojaH kundahArendurociH / tridazagajasuvajravyomasindhuprakAzapratibhavizadakottigvidhUkarNapUraH // 21 // ziSyastasya dRDhavatazzamanidhissatsaMyamAmbhonidhi zIlAnAM vipulAlayassamitibhivyu ktistriguptizcitaH / nAnAsadguNaratnarogiH prodyattapojanmabhUH prato muvi medhacandramanirAmaniyacakrAdhipaH // 22|| vaividyayomIzvara-meghacandrasyAbhUtprabhAcandramunissuziSyaH / zumbhadratAmbhonidhipUrNacandro ni tadaNDatritayo vizalyaH / / 23 // puSpAsthAnUna-dAnotkaTa-kaTa-kaTicchedacheda-dRpyanmagendraH nAnAbhacyAbjapaNDapratati-vikasana-dhIvidhAnakabhAnuH / saMsArAmbhodhimadhyotaraNakaraNatIyAnaratnatrayeza; samyagjainAgamAAnvitavimalamatiH thIprabhAcandrayogI // 24 // (uttaramukha ) zrIbhapAlakamaulilAlittapadassaMjJAnalakSmIpatizcAritrotkaravAhanazzitayanazzubhrAtapatrAJcitaH / / trailokyAdbhutamanmathArivizayassaddharmacakrAdhipaH pRthvIsaMstavatUyyaMgoSaninadavidyacakra zvaraH // 25 // saddhAnteddhaziromaNiH prazamavAtasya cUDAmaNiH / zabdoghasya ziromaNiH pravilasattajJacUDAmaNi: pronyatsaMyamitA giromaNirudaJcadbhavyarakSArmANajarjIyAtsannutameSacandramunipastravidyacUr3AmaNiH // 26 // vidyottamapacandraminaH pratyarmabhAsi priyA vAgdevI disahAvAhityahRdayA tadvAkSyakAtvinI / kItiricidika kulAbalakule svAdAtmA praSTuma pyanvaSTa bhaNimantranavanicayaM nA gambhramA bhrAmyati / / 2 / / 370 : tIkara mahAvIra aura unako AnAyaparakA ga Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satrarkanyAyasuvajravediramalAI sUktitanmauktikaH zabdagrantha vizuddhazaMkhakalitassyAdvAdasadvidrumaH vyAkhyAnojrjitaghoSaNar pravipulaprajJoddhavIcIcayo jIyAdvizrutamegha candramunipastrevidya ratnAkaraH // 28 // zrImUlasaMdha-kRta-pustaka-gaccha-dezI prodydgnnaadhipstaakkikckrvrtii| saiddhAntikezvara zikhAmaNimeghacandrastraividyadeva iti sadvibudhA ( : ) stuvanti // 29 // siddhAnte jina - vIrasena sadRzaH zAsyAbja - bhA bhAskaraH SaTtakkaSvakaladeva vibudhaH sAkSAdayaM bhUtale / sarvve vyAkaraNe vipazcidadhipaH zrIpUjyapAdassvayaM zravidyottamamedhacandramunipo vAdIbhapaJcAnanaH ||30|| rudrANIzasya kaNThaM dhavalayati himajyotiSo jAtamaGkaM pItaM sauvarNazailaM zizudinapatanuM rAhudehaM nitAntaM / zrIkAntAvallabhAGgakamalapuSpapratIndra vidyasyAkhilAzA valaya nilayasatkItticandrAsapo'sau // 31 // muninAthaM dazadharmmadharidRDhaSad - triMzadguNaM divya-vANanidhAnaM ninagikSucApamalinIjyAsUtramorende pUvina bANaGgalamayade hInanadhikaGgAkSepama mAppu dAva mayaM dappaMka meghacandramuniyola mAninnadordamaM ||32|| madurekhAvilAsaM cAvarAja- baladala vareduda birudakhvArimukhatilakagaGgAcAri kaNDarisida zubhacandra siddhAntadevaraguDDa / ( pUrvamukha ) zravaNIya zabdavidyApariNati mahanIyaM mahAtavavidyApravaNatvaM zlAghanIyaM jinanigadita saMzuddhasiddhAntavidyApravaNaprAgalbhyamendendupacitapulakaM kIrttisa kUttu vidvanivahaM vidyanAma - praviditanesedaM meghacandravatIndra ||33|| kSamegIgala jovanaMtIvidudatulatapa zrIge lAvaNyamIgal samasandittu tanni zrutavadhurAdhika prauDhiyAyutIgalendande mahAvikhyAtiyaM tAldidanamalacaritrottamaM bhavyacetoramaNaM traividyadyioditavizadayazaM meghacandravratIndra ||34|| ide haMsIbRndamISTal bagedapudu cakorIcayaM caJcuvindaM paTTAvalI : 271 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaTukal sArdappudIzaM jaDeyolirisalendipaM sejjegaralU padedappaM kRSNanemvantesedu bisa-nasatkandalIkandakAntaM pudidattI meghacandravattitilakajagattikotiprakAza // 35 // pUjitavidagdhavibudhasamAja vidya-medhacandra-atti-rArAjisidaM vinamitamuni rAja vRSabhagaNabhagaNatArArAjaM // 36|| saka varSa 1037 neya manmathasaMvatsarada mArgasira suddha 14 vRhadAraM dhanulagnada pUrvAladArughaligeyappAgalu zrImUlasaGghada desigagaNada pustakagacchada zrImeghacandravidyadevatammavazAnakAlamanaridu palyavAzanadolidu AtmabhAvanerya bhAvisuttu devalokakke sandarAbhAvaneyentappudendoDe / ananta-bodhAtmakamAtmavAra nidhAya cetaspahAya heyaM / vidyanAmA munimeSacandro divaM gato bodhanidhiviziSTAm // 37 // avaragraziSyaroSa-pada-padArtha-tattva-vidaru sakalazAstrapArAvArapAragaruM gurukulasamuddharaNarumappa zrIprabhAcandra-siddhAnta devatamma gurugalo parokSavineyaM kAraNamAgi-zrIkadavappu-tIrthadala tamma guDu / / samadhigattapaJcamahAzabda mahAsAmantAdhipati mahApracaNDadaNDanAyaka vairibhayadAyaka gotrapavitra budhajanamitra svAbhidrohagodhamagharaTTasaMgnAmajattalaTTa viSNuvarddhanabhUpAlahoyasalamahArAja rAjyasamuddharaNa kaligalAbharaNa zrIjainadharmAmRtAmbudhipravarddhana-sudhAkara samyaktaratnAkara zrImanmahApradhAna daNDanAyakagaGgarAjanumAtana manassarovararAjahaMse bhavyajanaprasaMse gotra-nidhAne rukmiNIsamAne lakSmImatidaNDanAyakitiyumantavarindamatimaya mahAvibhUtiyi subhalagnadolu pratiSTheya mADisiMdar AmunIndrottamar Inisidhigeyan abara tapaH prabhAvamentapuddendoDe / samadodyanmAra-gandha-dvirada-dalana 1-kaNThIravaM krodha-lobha druma-mUlacchedanaM durddharaviSaya zilAbheda-bana-prapAtaM / kAmanIyaM zrIjinendrAgamajalanidhipAra prabhAcandra-siddhAntamunIndra mohavidhvaMsanakaranesedaM dhAtriyola yoginAtha // 38| cAvarAja bareda // mattina mAtabantirali jIrNajinAzrayakoTiya krama vettire munninantirattitargalola nere mADisuttama-- tyuttamapAtradAnadodavaM merevuttire gaMgavADito mbattaru sAsiraM kopaNamAduda gaMgaNadaNDanAni / / 39 / / 372 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somayaneM kaikoNDudo saubhAgyad - kaNiyenippalama ndIbhuvanataladolA hA rAmaya sajyazAstra - dAna - vidhAna || 40|| isa prazasti meM kundakundAcArya, guddhapiccha balApiccha, guNanandi, devendra saiddhAntika aura kaladhautanandikA ullekha AyA hai / kaladyotanandike putra mahendrakItti hue, jinakI AcArya paramparAmeM kramase vIranandi, gollAcArya, traikAlyayogi, abhayanandi aura sakalacandra muni hue / isa abhilekhameM AcAryaki tapa evaM prabhAvakA bhI sundara citraNa huA hai / kAlyayogIke viSayameM kahA jAtA hai ki inake tapake prabhAva se eka brahmarAkSasa inakA ziSya bana gayA thA / inake smaraNamAtra se bar3e-bar3e bhUta bhAgate the, aura inake pratApase karaJjakA tela ghRtameM parivartita ho gayA thA / sakalacandramunike ziSya meghacandra vidya hue, jo siddhAnta meM vIrasena, tarkameM akalaMka aura vyAkaraNa meM pUjyapAdake tulya vidvAna the / zaka saM0 1037 mArgazIrSa zuklA caturdazI, guruvAra, manyattasamvatsarako dhanulagana pUrvAhna samaya meM inhoMne sadhyAnapUrvaka zarIrakA tyAga kiyaa| meghacandra dezIgaNa, pustakagacchake AcArya the| inake pramukha ziSya prabhAcandra siddhAnta deva the, jo vibhinna viSayoMke jJAtA, vAdiyoMke madako cUra karanevAle pratApI aura moha - andhakArako dhvaMsa karanevAle the / inhoMne mahApradhAna daNDanAyaka gaMgarAja dvArA mAghacandra vaidyakI niSadhA taiyAra karAyI / isa abhilekhameM nandigaNakA ullekha AyA hai aura isI gaNake antargata padmanandi, kundakunda AdikA nirdeza kiyA hai / malliSeNa prazasti (zaka saMo 1050 I0, san 1128 ) isa paTTAvalimeM mUlarUpase malliSeNa maladhAridevake samAdhimaraNakA nirdeza AyA hai / candragiri parvata (kaTavatra) ke pArzvanAthamandira ( vasati) ke navaraMgameM yaha prazasti akita kI gaI hai| AcArya ke itihAsakI dRSTise isa prazastikA mUlya adhika hai / 72 padyoMmeM digambara paramparAke samasta prasiddha AcAryoMkA nAma AyA hai / prazasti nimna prakAra hai (uttaramukha) zrImannAthakulendurindra-pariSadvandyazruta -zrI-sudhAdhArA-dhauta-jagattamo'paha paha-mahaH piNDa - prakANDaM mahat / paTTAvalI : 373 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasmAnnimmala-dharma-vAddhi-vipulaznIcarddhamAnA satAM bhattu bhavya-cakora-cakramavatu zrIvardhamAno jinaH // 1 / / jIyAdarthayutendrabhUtividitAbhikhyo gaNI gotamasvAmI saptamaddhibhistrijagatImApAdayanyAdayoH / yadvodhAmbudhimetya vIra-himavatkutkIlakaNThAbudhAmbhodAttA bhuvanaM punAti vacana-svacchandamandAkinI // 2 // tIrtheza-darzanabhavannaya-dRksahasra-bilabdha-bodha-vapuSazca tkveliindraaH| nimmindatAM vibudha-vRnda-zirobhivandyAsphUrjadvacaH kulizataH kumatAdri mudrAH // 3 // vartyaH kathannu mahimA bhaNa bhadrabAho mrmohoru-malla-mada-maIna-vRttabAhoH / yacchiSyatAptasukRtena sa candragupta zzuzrUSyatesma suciraM vana-devatAbhiH / / 4 // vandyovibhumbhuvi na kairiha kauNDakundaH kunda-prabhA-praNayi-kIti-vibhUSitAzaH / yazcAru-cAraNa-karAmbujacaJcarIkazcakra zruttasya bharate prayata: pratiSThAm / / 5 / / vandyo bhasmaka-bhasma-sAskRti-padaH padyAvatI-netanAdattodAtta-padasva-mantra-vacana-vyAhUta-candraprabhaH / AcAryyassaH samantabhadragaNabhRdyeneha kAle kalau jainaM vartma samantabhadramabhavadbhadraM samantAnmuhuH / / 6 / / cuNi / / yasyevaMvidhA vAdArambhasarambhavimbhitAbhivyaktayassUktayaH / / vRtta / pUrva pATaliputra-madhya-nagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlava-sindhu-Thakka-viSaye kAJcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahu-bhaTaM-vidyotkaTaM saGkaTa vAdAyI vicarAmpahananarapate zArdUla-vikrIDitaM // 7 // avaTu-taTamaTati jhaTati sphuTa-paTu-vAcATadhUrjaTerapi jihvA bAdini samantabhadre sthittavati taba sadasi bhUpa kathAnyeSAM ||8|| yo'sau ghAti-mala-dviSabala-zilA-stambhAvalI-khaNDanadhyAnAsiH paTurahato bhagavatasso'sya prasAdIkRtaH / 1. jainazilAlekhasaMgraha, prathama bhAga, abhilekhasaMkhyA 54 / 374 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAtrasyApi sa siMhanandi-muninA nocetkathaM vA zilAstambhorAjyaramAgamAdhva-parighastenAsikhaNDo ghanaH ||9|| bakragrIva-mahAmunedaMza-zatagrIvo'pyahIndro yathAjAtaM stotumalaM vacobalamaso ki bhagna-vAgmi-vrajaM / yo'sau zAsana-devatA-bahumato hrI-baktra-vAdi-grahagrIvo'sminnadha-zabda-vAcyamavadad mAsAnsamAsena SaT // 10 // mavastrotra tatra prasarati kavIndrAH kathamapi praNAma vajrAdI racayata parannandini manI / navastotra yena vyaraci sakalAItpravacanaprapaJcAntabbhavi-pravaNa-cara-sandarbhasubhagaM ||11|| mahimA sa pAtrakesariguroH paraM bhavati yasya bhaktayAsIt padmAvatI sahAyA trilakSaNa-kadarthana kattu // 12 // sumati-devamamustutayena vassumati-saptakamAptatayA kRtaM / parihatApatha-tattva-pathAtthinA sumati-koTi-bittibhavAttihat / / 13 / / udetya sampagdizi dakSiNasyAM kumAraseno munirastamApat / sIva citra jagadevA-bhAnostiSThatyaso tasya tathA prakAzaH // 14 // dhamArthakAmaparinirvRnicAruvintazcintAmaNiH pratiniketamakAri yena / ma stUyate sarasasaukhyabhujA-sujAtazcintAmaNimunivRSA na kathaM janena ||15|| cUDAmaNiH kavInAM cUDAmaNi-nAma-zevya-kAvya-kaviH / zrIvarddhadeva eva hi kRtapuNya: kItimAhatu / / 16|| cUSNi || ya evamupazlokitto daNDinA // jahnoH kanyA jaTAgreNa babhAra paramezvaraH / zrIvarddhadeva sandhatse jihvAgreNa sarasvatI / / 17 / / puSpAstrasya jayo gaNasya caraNambhamRcchikhA-paTTana padbhyAmastu mahezvarastadapi na prAptu tulAmIzvaraH / yasyAkhaNDa-kalAvato'STa-vilasaddikapAla-mAli-skhalatkIrtisvassarito mahezvara iha stutyamA kassyAnmuniH // 18|| yassaratati-mahA-vAdAna jigAyAnyAnathAmitAn / brahmarakSo'citasso'cyA mahezvara-munIzvara: ||19|| tArA yena vinijitA ghaTa-kuTI-gUDhAvatArA sama boddharyo dhRta-pITha-pIDita-kudagdevAtta-saMvAJjaliH / paTTAvalo : 275 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcittamivAGghri-vArija-raja-snAnaM ca yasyAcarat doSANAM sugatassa kasya viSayo devAkalaGkaH kRttI // 20 // cUNa || yasyedamAtmano'nanya - sAmAnya niravadya - vidyA- vibhavopavarNanamAkaNyate // rAjansAhasatuGga santi bahavaH zvetAtapatrA nRpAH kintu tvatsadRzA raNaM vijayinastyA gonnatA dullabhAH / tvadvatsanti budhA na santi kavayo vAdIzvarA vAgmino nAnA -zAstra- vicAracAturadhiyaH kAle kalau madvidhAH ||21|| namo malliSeNa - maladhAri devAya || (pUrvamukha) rAjansarvvAri-da-prabidalana- paTustvaM yathA prasiddhastadvakhyAto'hamasyAM bhuvi nikhila madotpATanaH paNDitAnAM / no vedeSo'hamete tava sadasi sadA santi santo mahAnto vaktu N yasyAsti zaktiH sa vadatu viditAzeSa-zAstro yadi syAt // 22 // nAhaGkAra- vazIkRtena manasA na dveSiNA kevala nairAtmya pratipadya nazyati jane kAruNya-buddhacA mayA / rAjJaH zrIhimazItalasya sadasi prAyo vidagdhAtmano bauddhoghAnsakalAnvijitya sugataH pAdena visphoTitaH ||23|| zrIpuSpasena munireva padammahimno devasya yasya samabhUtsa bhavAnsadharmmA / zrIvibhramasya bhavannanu deva puSpeSu mitramiha yasya sahasradhAmA ||24|| vimalacandra munIndra gurogguruprazamitAkhilavAdimadaM padaM / yadi yathAvadavaiSyata paNDitentu tadAnvavadiSyata vAgvibhoH ||25|| cUNi / tathAhi / yasyAyamApAdita- varavAdi-hRdaya-zokaH patrAlambana - ilokaH || patraM zatru- bhayaGkaro bhavana dvAre sadA saJcaran nAnA-rAja- karIndra-vRnda-turaMga - vAtAkule sthApitam / zaivAnpAzupatAMstathAgata sutAnkApAlikAkApilAnuddizyoddhata - cetasA- vimalacandrAMzAmbareNAdarAt // 26 // durita-graha- nigrahAdbhayaM yadi bho bhUri-narendra- vanditam / nanu tena hi bhavyadehino bhajatazzrImunimindranandinam ||27|| ghaTa bAda ghaTA-koTi-kovidaH kovidAM pravAk / paravAdimalla- devo deva eva na saMzayaH ||28|| 376 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA F Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUNi || yeneyamAtma-nAmadheya-niktiruktA nAma pRSTavantaM kRSNarAja prati / / gRhIta-pakSAditaraH parasmAttadvAdinaste paravAdinassyuH / teSAM hi mallaH paravAdimallastannAmamannAma vadanti santaH // 29 // AcAryavaryo yatirAyaMdevo rAdhAnta-kartA ghriyatAM sa mUni / yassvarga-yAnotsava-sImni kAyotsargAsthitaH kAyamadutsasarja // 30 // zravaNa-kRta-tRNo'sau saMyama jJAtu-kAmai: zayana-vihita-velA-suptaluptAvadhAnaH / zrutimarabhasavRtyonmRjya picchena zizye kila mRdu-parivRtyA datta-satkITavA // 3111 vizvaM yazzruta-bindunAvarurudhe bhAvaM kuzAgrIyayA budhyevAti-mahIyasA pravacasA baddhaM gaNAdhIzvaraiH / ziSyAnpratyanukampayA kRzamatInedaM yugInAnsugIstaM vAcArcata candrakIti-gaNinaM candrAbha-kIti budhAH / / 31 / / saddharma-karma-prakRtipraNAmAdyasyogra- varmaprakRtipramokSaH / tanmAnikarma-prakRtinnamAmo bhaTTArakaM dRSTa-kRtAnta-pAram // 33|| api sva-vAgvyasta-samasta-vidyastravidyazabde'pyanumanyamAnaH / zrIpAladevaH pratipAlamIyassatAM yatastatva-vivecanI dhIH // 34 // tIrtha zrImattisAgaro gururilA-cakra cakAra sphurajyotiH pIta-tamarpayaH-pravittatiH pUtaM prabhUtAzayaH yasmAdbhari parArddhaya-pAvana-guNa-zrIvarddhamAnollasadratnotpattirilA-talAdhipa-zirazzrRMgArakAriNyabhUt ||35 // yatrAbhiyoksari laghullaghu-dhAma-soma-saumyAMgabhRtsa ca bhavatyapi bhUti-bhUmiH / vidyA-dhanaJjaya-padaM vizadaM dadhAno jiSNuH sa eva hi mahA-muni hemasenaH // 36 / / cUNi // yasyAyamavanipati-pariSad-nigraha mahI-nipAta-bhautidustha-durga-parvatAruDha-prativAdilokaH pratijJAzlokaH // tarke vyAkaraNe kRta- zramatayA dhImattayApyuddhato madhyastheSu manISiSu kSitibhRtAmagre mayA sparkhayA / yaH kazcitprativakti tasya viduSo vAgmeya-bhaMgaM paraM kurve'vazyamiti pratIhi nRpate he hemasenaM mataM // 37 // hitaiSiNAM yasya nRNAmudAtta-vAcA nibaddhA hita-rUpa-siddhiH / vanyo dayApAla-muniH sa vAcA siddhassatAmmUrddhani yaH prabhAvaH // 38 // paTTAvalI : 377 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasya zrImatisAgarI gururasI caJcacazazcandrasUH zrImAnyasya sa vAdirAja gaNabhRtya brahmacArIvibhoH / ekaisria kRtI sa eva hi dayApAlanatI yanmanasyAstAmanya-parigraha-grahu-kathA svaM vigrahe vigrahaH ||39|| trailokya-dIpikA vANI dvAbhyAmevAMdagAdiha | jinarAjata ekasmAdekasmAdvAdirAjataH ||40|| AruddhAmbaramindu-vimba-racitaurasukyaM sadA yavachatraM vAkcamaroja- rAji-ruttayo'bhyarNa ca yatkarNayoH / sevyaH siMhasamayaM pITha-vibhavaH sarva prayAdi-prajAdattocca prakAra-sAra-mahimA zrIvAdijo vidA // 141|| cUrNi || yadIya-guNa-gocaro'yaM vacana-vilAsa-prasaraH kavInAM / namo'haMte // ( dakSiNamukha ) zrImaccAlukya cakre zvara-jayakaTa ke vAgvadhU janmabhUmI niSkANDaNDiNDimaH paryaTati paTu-sTo vAdirAjasya jiSNa | | jA dvAda-darpo jahihi gamakatA garva bhUmA- jahAhi vyAhAreNyAM jahAhi sphuTa-mRdu-madhura-zravya kAvyAvalepaH || 42|| pAtAlaM vyAlarAjo vasati suviditaM yasya jihvA sahasra nirgantA svargato'sau na bhavati piNo vajrabhRdyasya ziSyaH / jIvettAntAvadeta nilaya-bala-vazAvAdinaH kena nAnye garva nirmucya sarva jayinamina same vAdirAjaM namanti ||43|| vAgdevI suciraprayoga sudRDha premANamapyAdarAdAdatte mama pAyamadhunA zrIvAdirAjo muniH bho bho pazyata pazyate yaminAM ki dharma ityuccakabrahmaNya-parAH purAtanamune bAMgvRttayaH pAntu vaH ||44 gaMgAvazvira-ziromaNi-yaddha sandhyA- rAgollasaccaraNa-cArunakhendulakSmIH / zrIzabdapUrva - vijayAnta-vinUta-nAmA dhImAnamAnuSa guNAMstatamaH prabhAMzu // 45 // cUrNi // stuto hi sa bhavAneca zrIvAdirAja devena // yadvA-toH prazastamubhayaM zrImasenamunI prANImitsucirAbhiyoga- balato nItaM parAmunnati / 378 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyaH zrIvijaye tadetadakhilaM tatpIThikAyAM sthite saMkrAntaM kathamanyathAnaticirAdvidyedRgIdRk tapaH // 46 / / vidyodayo'sti na mado'sti tapo'sti bhAsvanogratvamasti vibhatAsti na cAsti mAnaH / yasya zraye kamalabhadra-munIzvarantaM / yaH khyAtimApadiha-zAmyadardhaguNoghaH / / 47|| smaraNamatra pavitratamaM mano bhavati yasya satAmiha tIthinAM samattinirmalamAtma-vizuddhaye kamalabhadrasarovaramAzraye ||48| sarvAMgairyamihAliliGga-sumahAbhAgaM kalau bhArati bhAsvantaM guNa-ratna-bhUSaNa-gaNarapyagrima yoginAM / taM santastuvatAmalakRta-dayApAlAbhidhAnaM mahAsUri bhUridhiyo'tra paNDita-padaM yatra va yuktaM smRtAH // 42 // vijita-madana-darpaH zrIdayApAladevo vidita-sakala-zAstro nijitAzeSavAdI / vimalatara-yazobhiyApta-dik-cakrabAlo jayati nata-mahIbhRnmauliratnAruNAghriH // 50 // yasyopAsya pavitra-pAda-kamala-dvandvannRpaH poya-salo lakSmI sanidhimAnayatsa vinayAdityaH kRtAjJAbhuvaH / kastasyAhaMti zAntideva-yaminassAmarthya mitthaM tathetyAkhyAtu biralA khalu sphuraduru-jyotirdazAstAdRzAH // 51 // svAmIti pANDya-pRthivI-patinA nisRSTanAmApta-dRSTi-vibhavena nija-prasAdAt / dhanyassa eva munirAhavamallabhUmagAsthAyikA-prathita-zabda-catumukhAkhyaH // 52|| zrImullUra-viDUra-sAravasudhA-ratnaM sa nAtho guNenAthUNena mahIkSitAmuru-mahaHpiNDaziro-maNDanaH / ArAdhyo guNasena-paNDita-patissa svAsthyakAmaijanA yatsUktAgada-gandhatto'pi galita-glAni gati lambhitAH // 53 / / bande vanditamAdarAdaha rahassyAdvAda-vidyA-vidAM svAnta-dhvAnta-vitAnaM-dhUnana-vidhI bhAsvantamanya bhuvi / bhaktyA tvAjitasena-mAnatikRtAM yatsanniyogAnmana:padma sadma bhavedvikAsa-vibhavasyonmukta-nidrA-bharaM / / 5 / / paTTAvalI : 351 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nmuJcata mithyA bhASaNa- bhUSaNaM pariharetodchatya syAdvAdaM vadatAnameta vinayAdvAdobha kaNThIravaM / no cettadgu gajjata - zruti-bhaya-bhrAntA stha yUyaM yatastUrNaM nigraha - jIrNakUpaH kuhare vAdi- dvipAH pAtinaH // 55 // guNAH kunda-spandoDDamara-samarA dAgamRtavA:lava- prAya preyaH prasara- sarasA kIrttiriva sA / nakhendu-jyotsnAnmR'pa-caya-cakora praNayinI na kAsAM zlAghAnAM padamajitasenanatipatiH ||56 // sakala-bhuvanapAlAnamramUrddhAvabaddhasphurita mukuTa-vaDAlIDha-pAdAravindaH / madavakhila-bAdIbhendra kumbha-prabhedI gaNabhRdajittaseno bhAti vAdIbhasiMhaH // 57 // cUNi 11 yasya saMsAra - verAgya- vaibhavamevaMvidhAssvavAcassUcayanti / prAptaM zrIjinazAsanaM tribhuvane yadullebhaM prANinAM yatsaMsAra-samudra-magna-janatA - hastAvalambAyitaM / yatprAptAH paranirvyapekSa sakala-jJAna- zriyAlaGkRtAstasmAtkiM gahanaM kuto bhayakazaH kAvAtra dehe ratiH // 58|| AtmaizvaryaM viditamadhunA nanta- bodhAdi-rUpaM tatsamprAptyai tadanu samayaM varttate'traiva cetaH / vyaktAnyasminsurapati-sukhe cakri- saukhye ca tRSNA tattucchAtthai ralamalamadhI-lobhanalrlokavRtteH // 59 // bhajAnannAtmAnaM sakala-viSaya-jJAnavapuSaM sadA zAntaM svAntaHkaraNamapi tatsAdhanatayA ! vahI - rAgadveSaH kaluSitamanAH ko'pi yattattAM kathaM jAnannenaM kSaNamapi tato'nyatra yatate ||60|| ( pazcimamukha ) sUNi // yasya ca ziSyayoH kavitAkAnta-vAdikolAhalAparanAmadheyayoH zAntinAthapadmanAma - paNDitayorakhaNDapANDityaguNopavarNanamidamasampUrNaM / / tvAmAsAdya mahAdhiyaM parigatA yA vizva vidvajjanajyeSThArAdhya - guNA cireNa sarasA vedagdhya-sampadgirAM / kRtsnAzAnta-nirantarodita-yazazzrIkAntazAntena tAM vaktu sApi sarasvatI prabhavati brUmaH kathantadvayaM // 61 // 380 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA | Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAvRtta-bhUri-mada-santati vismRtApAruSyamAta-karuNAruti-kAndizIka / dhAvanti hanti paravAdigajAstrasanta: zrIpadhanAbha-budha-gandha-gajasya gandhAt // 62 // dIkSA ca zikSA ca yato yatInAM jainaM tapastApaharandaghAnAt kumAraseno'vatu yaccaritra zreyaH pathodAharaNa pavitram ||63 // jarima-dhasmara-smara madAna-para-dvigadvidhAkaraNa-kesarI-caraNa-bhUSya-bhUbhUcchikha: / dvi-SaDguNa-vapustapazcaraNa-caNDa-dhAmodayo dayeta mama malliSeNa-maladhAridevo guruH // 64|| vande taM maladhAriNaM munipati moha-dviSad-vyAhRtivyApAra-vyavasAya-sAra-hRdayaM satsaMyamoru-zriyaM / yatkAyopacayIbhavanmalamapi pravyakta-bhakti-kramAnamrAkamna-mano-milanmalamaSi-prakSAlanakakSama ||65 / / atuccha-timira-cchaTA-jaTila-janma-jIrNATavI davAnala-tulA-juSAM pRthu-tapaH-prabhAva-tviSAM / padaM pada-payoruha-bhramita-bhavya-bhRGgAvalimamollasatu malliSeNa-munirANmano-mandire / / 66 / / nemalyAya malA dilAGgamakhila-tra lokya-rAjyAdhiye naiSkiJcanyamatuccha-tApahRdayenyaJcadbhutAzantapaH | yasyAsI guNa-ratna-rohaNa-giriH zrImalliSeNo guruvandyo yena vicitra-cAra-caritairddhAtrI pavitrI-kRtA // 6 // yasminnapratimA kSamAbhirate yasmindayA niyAzleSo yatra-samatvadhIH praNayinI yatrAspahA saspRhA / kAmaM nirvRti-kAmukasvayamathApyagresaro yoginAmAzcaryAya kathana nAma caritaizdhImalliSeNo muniH // 6 // ya: pUjyaH pRthivItale yamanizaM santasstuvantyAdarAt yenAnaGga-dhanurjitaM munijanA yasmai namaskurvate / yasmAdAgama-nirNayo yamabhRtAM yasyAsti jIve dayA yasmindhImaladhAriNi atipatI dharmo'sti tasmai namaH // 69|| dhavala-sarasa-tIrtha seSa sanyAsa-dhanyAM pariNatimanutiSThaM nandimA niSThitAtmA / paTTAvalI : 381 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyasRjadanijamaGga bhaMgamaMgodbhavastha prathitumiva samUla bhAvayanbhAvanAbhiH // 70 // cUrNi // tena zrImadajita sena- paNDiva-deva- divya- zrIpAda kamala-madhukarIbhUtabhAvena mahAnubhAvena jainAgamaprasiddhasallekhanA - vidhi-visRjyamAna- dehena samAdhi-vidhi-vilokanocita-karaNakutUhala- milita-sakala-saMgha -santoSa-nimittamAtmAntaHkaraNapariNati prakAzanAya niravadyaM padyamidamAzu viracitaM // ArAdhya ratnatrayabhAga bhoktaM vidhAya nizzalyamazeSajanto: kSamAM ca kRtvA jinapAdamUle dehaM parityajya divaM vizAmaH // 71 // zAke zUnya-zarAmbarAvanimite saMvatsare kIlake mAte phAlgunake tRtIyadivase vAre site bhAskare / svAtI zveta-sarovare surapuraM yAto yatInAM patimadhyAhne divasatrayAnazanataH zrImalliSeNo muniH // 72 // zrImanmaladhAri-devaraguDDaviruda-lekhaka-madanamahezvaraM mallinAtha baredaM virudra - rUvAri-mukha tilakaM gaMgAcAri kaNDarasida prazastike prathama padyameM vardhamAnajinakA smaraNa kiyA hai| anantara saptaRddhidhArI gautama gaNadhara moharUpI vizAla mallake vijetA bhadrabAhu aura unake ziSya candragupta, kundapuSpakI kAntike samAna svaccha kIttirazmiyoMse vibhUSita kundakundAcArya, bAdameM 'dhUrjaTa' kI jillAko sthagita karanevAle samantabhadra, siMhanandI, vAdiyoM ke samUhako parAsta karanevAle evaM chaha mAsa taka 'atha' zabdakA artha karanevAle bakragrIva, navIna stotrakI racanA karanevAle vacanandI 'trilakSaNakadarthana' granthake kartA pAtrakesarI, 'sumatisaptaka ke kartA sumatideva, mahAprabhAvazAlI kumArasenamuni, puruSArthacatuSTayake nirUpaka - 'cintAmaNi' granthake kartA cintAmaNi kavicUDAmaNi zrIvaddha deva cUDAmaNi, sattara-vAdivijetA tathA brahmarAkSasake dvArA pUjita mahezvaramuni sAhasaturaMga narezake sammukha himazItala narezakI sabhA meM bauddhoM ke vijetA akalaMkadeva, akalaMkake sarmA -- gurubhAI puSpaMsena, samasta vAdiyoMko prazamita karanevAle vimalacandramuni, aneka rAjAoM dvArA vandita indrananda, anvartha nAmavAle paravAdimalladeva, kAyotsargamudrAmeM tapasyA karanevAle Aryadeva zrutabinduke kartA candrakIti, karma prakRtibhaTTAraka, pArzvanAthacaritake racayitA vAdirAja, unake guru matisAgara aura praguru zrIpAladeva, vidyAdhanaMjaya mahAmuni hemasena, 'rUpasiddhi' vyAkaraNagranthake 382 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA " Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA dayApAlamuni vAdirAja dvArA stutya zrIvijaya, kamalabhadramuni, mahAsUri dayApAladeva, vinayAditya hoyasala nareza dvArA pUjya zAntideva, guNasena paNDitapati, syAdvAdavidyAvid ajitasena, syAdvAdake pratipAdaka (syAdvAdasiddhikAra ) vAdI siMha tathA inake ziSya zAntinAtha aparanAma kavitAkAnta aura padmanAma aparanAma vAdi- kolAhala, yatiyoMke dIkSA- zikSAdAtA kumArasena aura ajitasena paNDitadevake ziSya mahAprabhAvazAlI malliSeNa malavArikA ullekha hai / prazasti meM AcAryokI nAmAvalI guru-ziSyaparamparAke anusAra nahIM hai | ataH pUrvApara sambandha aura samaya-nirNaya meM yatheSTa sahAyatA inase nahIM mila pAtI hai / itanA to avazya siddha hai ki isa prazastise aneka AcAryo aura lekhakoMke sambandha meM maulika tathya isa prakArake upalabdha hote haiM, jinase unakA prAmANika itivRtta taiyAra kiyA jAtA hai| devakIrti - paTTAvaliH ( zaka saMvat 1085 ) zrImanmunIndrottama ratnavargaH zrI gautamAdyAH prabhaviSNavaste tatrAmbudhau saptamaddhiyuktAstatsantatau bodhanidhirbabhUva ||1|| [ zrI ] bhadrassasarvato yo hi bhadrabAhuriti zrutaH / zrutakeca linAyeSu caramaparamo muniH // 2 // candra-prakAzojvala-sAndra-kottiH zrIcandragupto'jani tasya ziSyaH / yasya prabhAvAdvanadevatAbhirArAdhitaH svasya gaNo munonAM // 3 // tasyAnvaye bhU-vidite babhUva yaH padmanandiprathamAbhidhAnaH / zrIkoNDakundAdi munIzvarAkhyassatsaMyamAdudgata cAraNadviH ||4|| abhudumAsvAtimunIzvaro'sAvAcArya zabdotarapicchaH / tadanvaye tatsadRzo'sti nAnyastAtkAlika zeSa padArtha - vedI ||5|| zrI pacchamunipasya balAkapicchaH ziSyo'niSTa bhuvanatrayavartikItiH / cAritracaJcUra khilAvanipAla- molimAlA-zilImukha-virAjitapAdapadmaH // 6 // evaM mahAcArya - paramparAyAM syAtkAramudrAGkita tattvadIpaH / bhadrassamantAd guNato gaNozassamantabhadro'jani vAdisiMhaH // 7 // tataH || 1. jaina zilAlekhasaMgraha, abhilekha saMkhyA 40 / paTTAvalI 283 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yo devanandiprathamAbhidhAno buddhayA mahatpA sa jinendrabuddhiH / zrIpUjyapAdo'jani devatAbhiyaMtpUjitaM pAda-yugaM yadIyaM // 8 // jainendra nija-zabda-bhogamatulaM sarvArthasiddhiH parA siddhAnte nipuNatvamuddhakavitAM jainAbhiSekaH svakaH / chandassUkSmadhiyaM samAdhizataka-svAsthyaM yadIyaM vidAmAravyAtIha sa pUjyapAdamunipaH pUjyo munInAM gaNa: // 9 // tatazca / / (pazcimamukha) ajaniSTAkalaGgha yajjinazAsanamAditaH / akalaGka babhau yena so'kalako mahAmatiH // 10 // ityAdhuddhamunIndrasantatinidhI zrImUlasaMdhe tato jAte nandigaNa-prabhedavilasadde zIgaNe vizrute / gollAcArya iti prasiddha-munipo'bhUdgolladezAdhipaH pUrva kena ca hetunA bhavabhiyA dIkSAM gRhItassudhIH // 11 // zrImattrakAlyayogI samajani mahikA kAya-lagnA tanutra yasyAbhUdRSTi-dhArA nizita-zara-gaNA grISmamArtaNDabimbaM / cakra sadvRttacApAkalita-yati-varasyAghazatra vijetu gollAcAryasya ziSyassa jayatu bhuvane bhavyasatkairavenduH // 14 // tacchidhyasya // aviddhakarnAdikapaanandisaiddhAntikAkhyo'jani yasya loke / kaumAradeva-vRtitAprasiddhirjIyAttu so jJAna-nidhissudhIraH // 15 // tacchiSyaH kulabhUSaNAkhyapatipazcAritravArAnidhissiddhAntAmbudhipArago natabineyastatsadhammo mahAn / zabdAmbhoruhabhAskara: prathitatakrkagranthakAra: prabhAcandrAkhyo munirAja-paNDitavaraH zrIkuNDakundAnvayaH // 16 // tasya zrIkulabhUSaNAkhyasumunezziSyo vineyastutassadvRttaH kulacandradevamunipassiddhAntavidyAnidhiH / tacchiSyo'jani mAghanandimunipaH kollApure tIrtha kRdrAddhAntArAnavapArago'caladhRtizcAritracakra zvaraH // 17 // ele mAvi banavajadi tiligola mANiyadi maNDanAvalitArAdhipani nabhaM zubhadamA gippantirituni malabIgala kulacandradevacaraNAmbhojAtasevAbini384 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AghAyaparamparA Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ himavatkutkIla-muktAphala-taralatarattAra-hArendukundopamakotti-vyAptadigmaNDalanavanata-bhU-maNDala bhavya-padyogra-marIcImaNDalaM paNDita-tati-vinataM mAghanandyAkhyavAcaM yamirAja vaagvdhuuttiinittilttthttnnnsdrlp...||19|| ....."ta mada-radanikulama bhadi nim disalke "sariseni varasaMyamAdhicandraM ghareyol mAghanandi-saiddhAnteza // 20 // sacchiSyasya ____ avara guDDugalu sAmAntakedAranAkarasa dAnazreyAMsa sAmanta nimbadeva jagadobaMgaNDa sAmantakAmadeva / / (uttaramukha) gurusaiddhAntikamAghanandimunipaM zrImaccamUvallabha marasa chapina rasAsmAnagila zrImAnakotiprabhAsphuritAlaGkRta-devakIti-munipazziSyajaganmaNDanahariya' gaNDavimuktadevaninaginnInAmasaiddhAntikar // 21 // kSIrodAdica candramA maNiriva prakhyAta ratnAkarAt siddhAntezvaramAdhanandiyamino jAto aganmaNDanaH / cAritraM kanidhAnadhAmasuvinamro dIpacattIM svayaM zrImadgaNDavimuktadevayatipassaiddhAntacakrAdhipaH paa22| avara sadharmara / Avo bAdikathAtrayapravaNadol vidvajjana mecce vidyAvaSTambhanappukeydu paravAdikSoNimRtpakSamaM / devendraM kaDivandadi kaDidele syAdvAdavidyAdi vidyazrutakIttidivyamunivol vikhyAtiyaM tAldidoM // 23 // zrutakIti-tra vidya prati rAghavapANDavIya vibhu (bu) dhacamaskRsiyenisi gata pratyAgattadi peldamalakIttiyaM prakaTi sidaM // 24 // avrgrjr|| yo bauddhakSitibhRtkarAlakulizazcA kameghAna (ni) lI mImAMsA-mata-tti vAdi-madavanmAtaGga-kaNThIravaH / / syAvAdAbdhi-zaratsamudgatasudhA-zocissamastaisstussa zrImAnbhuvi bhAsate kanakanandi-khyAta-yogIzvaraH / / 25 // paTTAklI : 385 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ betAlI mukUlIkRtAJjalipUTA saMsevate yaspade jhoTTiGgaH pratihArako nivasati dvAre ca yasyAntike ! yena krIDati santataM bhUtatapolakSmIryaza (6) zrIpriyasso'yaM zumbhati devacandramunipo bhaTTArakoghAgraNIH // 26 // avara sadharmAdhinandi vidya-devaru-vidyAcakravatti-zrImadevakIti-paNDitadevara ziSyaru zrIzubhacandra vidyadevaru gaNDavimuktavAdi catummukha-rAmacandra vidyadevaraM vAdivajrAkuza-zrImadakalatra vidyadevarumAparamezvarana-guDDugalu mANikyabhaNDAri bhariyAne daNDanAyakaru zrImanmahApradhAnaM sarvAdhikAripiriyadaNDanAyakaMbharatimayaGgalu' zrIkaraNada hegaDe bUcimayAlu jagadekadAni heggaDe korayyanu / / akala-pitR-vAji-vaMza-tilaka-zrI-yakSarAjaM nijAmbike lokAmbike loka-vandite suzIlAcAre daivaM divIza-kadamba-stutu-pAda-pAnaruhaM nAthaM yadukSoNipAlaka-cUDAmaNi nArasiGganenalennompullanohullapaM // 27 // zrImanmahApraghAnaM sarvAdhikAre hiriyabhaNDAri abhinavagaGgadaNDanAyaka-zrI. hullarAjaM tamma gurugalampanIkoNDakundAnvayada zrImUlasaMGghada deziyagaNada pustakagacchada zrIkolApurada aulpanArAyaNaH jasasyi pratimA zrImatkellaGgereya pratApapuravaM punamaraNavaM mADisi jinanAthapuradalu kalla dAnazAleyaM mADisida zrImanmahAmaNDalAcAryadevakotipaNDitadevagarge parokSavinayavAgi nizidiyaM mAhisida abara ziSyarlakkhaNandi-mAdhavatribhuvanadevamahAdAna pUjAbhiSeka-mADi pratiSTheyaM mADidaru maGgalamahA zrI zrI zrI isa abhilekhameM gautama gaNadharase lagAkara munidevakItti paNDitadevataka AcArya-paramparA dI gaI hai / isa paTTAvalimeM gautama svAmI, bhadrabAhu, candragupta, koNDukunda-padmanandi prathama, gRpicchAcArya, balApiccha, vAdisiMha samantabhadra, pUjyapAda-devanandi prathama, akalaGka, gollAcArya, kAlyayogI, aviddhakarNa-padmanandi ( kaumAradeva ) / unake do ziSya kulabhUSaNa aura prabhAcandra, kulabhUSaNakI paramparAmeM kulacandradeva, mAghanandi muni (kollApurIya), gaNDavimuktadeva / gaNDa. vimuktadevake do ziSya bhAnukotti aura devakIttike nAma Aye haiM / devakIsikA samAdhimaraNa zaka saM0 1085meM huA hai| isa abhilekhameM kanakanandi aura devacandrake bhrAtA zrutakItti traivedya munikI prazaMsA kI gaI hai| inhoMne devendra sadRza vipakSa-vAdiyoMko parAjita kiyA aura eka camatkArI kAvya 'rAghavapANDavIya' kI racanA kii| yaha kRti Adise anta aura antase Adiko ora par3hI jA 3.86 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakatI hai| zrutakIttikI prazaMsA nAgacandrakRta rAmacandracaritapurANa ( pampa rAmAyaNake prathama AzvAsameM caubIsa-paccIsaveM padyoMmeM ) bhI aGkita hai| isa kAvyako racanA zaka saM0 2022ke lagabhaga huI hai| pratApapurakI rUpanArAyaNa vastikA jIrNoddhAra aura jinanAthapurameM eka dAnazAlakA nirmANa karotale mahAgalAmA pani paNDitadevake svargavAsa hone para yAdavavaMzI nArasiMha narezake maMtrI hullappane niSadyAkA nirmANa karAyA, jisakI pratiSThA devakItti AcAryake ziSya laklanandi, mAdhava aura tribhuvanadevane dAnasahita kii| __ isa abhilekhameM tIna bAteM bar3I hI mahattvapUrNa hai| pahalI bAta to yaha hai ki isameM gautama gaNadharakI paramparAmeM bhadrabAhu aura bhadrabAhake anvayameM candraguptakA ullekha AyA hai| tathA candraguptake anvayameM koNDukunda (kundakunda) kA kathana hai ! nandisaMghakI paTTApalimeM bhadrabAhu, guptigupta, mAghanandi, jinacandra aura isake pazcAt koNDukundakA nAma AyA hai| indranandi zrutAvatArake anusAra koNDukunda AcAryoMmeM hue haiM, jinhoMne aGgajJAnake lopa honeke pazcAt AgamajJAnako grandhabaddha kiyA / ___ mUlasaGghake antargata nandigaNameM jo dezogaNaprabheda huA, usameM golladezAdhipake AcArya gollAcArya hue haiM aura inhIMko paramparAmeM devakIttikA janma huA hai| nayakIrti-paTTAvali ( zaka saM0 1089) zrImanmunIndrottamaratnavargAH zrIgautamAdyAH prabhaviSNavaste / tatrAmbudhau saptamahaddhi-yuktAstatsantatau nandigaNe babhUva ||3|| zrIpacanandItyanavadyanAmA hyAcAryazabdottarakoNDakundaH / dvitIyamAsIdabhidhAnamudyaccaritrasajAtasucAraNaddhiH ||4|| abhUdumAsvAtimunIzvaro'sAvAcArya-zabdottaragRpicchaH / tadanvaye tatsahaso (zo)'sti nAnyastAtkAlikAzeSapadArtha-vedI / / 5 / / zrIgRpiJccha-munipasya balAkapiccha: ziSyo'pyaniSTa bhuvanatraya-ti-kItiH / cAritracaJcurakhilAvanipAlamauli . mAlA-zilImukha-virAjita-pAda-papaH / / 6 / / 1. jainazilAlekhasaMgraha, prathama bhAga, abhilekhasaMkhyA 42 / paTTAvalI : 387 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tacchiSyo guNanandi-paNDittayatizcAritracakra zvara. starka vyAkaraNAdi-zAstra-nipuNassAhitya-vidyApatiH / mithyAvAdimadAndha-sindhura-ghaTAsaGghaTTakaNThIravo bhavyAmbhoja-divAkaro vijayatAM kandarpa-dApihaH // 7 // tacchiSyAmizatA vizeSAnie rAmagirahanAsteSatkRSTatamAH dvisaptatimitAssiddhAnta-zAstrArthakavyAkhyAne paTavo vicitra-caritAsteSu prasiddho muni nAnUna-naya-pramANanipuNo devendra-saiddhAntikaH / / 8 / / ani mahipacUDA-ratnarArAjisAdhri vijita-makaraketuddaNDa-doINDa-garvaH / kunaya-nikara-bhUdghAnIka dambholi daNDa ssa jayatu vibudhendro bhAratI-bhAla-paTTaH / / 9 / / tacchiSyaH kaladhautanandimunipassiddhAntacakrezvaraH pArAvAra-parIta-dhAriNi kulavyAptorukIrtIzvaraH / paJcAkSonmada-kumbhi-kumbha-dalana-pronmukta-muktAphalaprAMzu-prAJcitakesarI budhanuto vAkkAminI-dallabhaH // 10 // avarge ravicandra-siddhAntavidarsampUrNacandrasiddhAntamunipravarakharavagarge ziSyapravara zrIdAmanandi-sanmuni-pasigal // 11 // bodhita-bhavyarasta-madanarmAda-vajita-zuddha-mAnasar zrIdharadevarembararargana-tanubhavarAdarA yazazrIdhararvAda ziSyaravarola negaldarmaladhAridevaru zrIdharadevaru nata-narendra-ti (ki) rITa-taTAccitakramar ||12|| AnamnAvanipAla-jAlakaziro-rala-prabhA-mAsurazrIpAdAmburuha-yo vara-tapolakSmImanoraJjana: / moha-vyUha mahIdha-durvara-paviH saccholazAlijagakhyAtazrIdharadeva eSa munipo bhAmAti bhUmaNDale // 13 // tacchiSya || bhavyAmbhoruha-paNDa-caNDa-kiraNaH kapUra-hAra-sphura kotizrISavalIkRtAkhiladizAcakrazcaritronnataH / (dakSiNamukha) bhAti zrIjina-puGgava-pravacanAmbhorAzi-rAkA-zazI bhUmau vizruta-mAdhanandimunipassiddhAntacakra zvaraH // 14 // 188 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tacchiSyar // sacchIlaz zaradindu-kunda-vizadaM-procadyaza-zrIpatidaryadarpaka-darpa-dAva-dahana-jvAlAli-kAlAmbudaH / zrIjenendra-vacaH payonidhi-zaratsampUrNa-candraH kSitI bhAti zrIgaNacandra-deva-muniyo rAddhAnta-cakrAdhipaH // 15 // tatsadharmara // udbhUte nuta-meghacandra-zazini prodyadyazazcandrike saMvata tadastu nAma nitarAM saddhAnta-ratnAkaraH / citraM tAvadida' payodhi-paridhi-kSoNI samudrIkSyate nAgAtra vijammate marata-zAstrAmmojimI santata // 16 // tatsavamar // candra iva dhavala-kItirddhavalIkurute samasta-bhuknaM yasya taccandrakottisaza-bhaTTAraka-cakravattino'sya vibhAti / / 17 / / tatsadharmara // naiyAyikebha-siMho mImAMsakatimira-nikaranirasana-tapanaH / bauddha-vana-dAva-dahanojayati mahAnudayacandrapaNDitadevaH / / 18 // siddhAnta-cakravartI zrIguNacandravratIzvarasya babhUva zrInayakIttimunIndroM jinapati-gaditAkhilArthavedI ziSyaH // 19|| svstynvrt-vint-mhip-mukutt-mauktik-myuukh-maalaa-sromnnddniibhuut-caarcrnnaar-vindru| bhvyjn-hRdyaanndruuN| konnddkundaanvy-ggn-maartnnddru| lIlA-mAtra-vidhitoccaNDa-kusumakANDarUM / dezIya-gaNa-gajendra-sAndra-mada-dhArAvabhAsarUM / vitaraNavilAsarUM / zrImadguNacandra-siddhAnta-cakravatti-cArutara-caraNa sarasIruha-SaTcaraNarUM / azeSa-doSadurIkaraNapariNatAntaHkaraNarumappa zrImannayakotti-siddhAnta-cakravatti gale-ntapparendaDe // saahity-prmdaa-mukhaabjmukurshcaaritr-cuuddaamnnishriijainaagm-vaaddhi-vrcn-sudhaashocissmudbhaaste| yazzalya-traya-gArava-traya-lasaNDa-traya-dhvaMsakassa zrImAnnayakotti devamunipassaiddhAntikAsaraH // 20 // mANikyanandimunipaH zrInayakAttivatIzvarasya sdhrmH| guNacandradevatanayo rAkSAnta-payodhi-pArago muvi bhAti // 2 // hAra-kSIra-harAhAsa-halabhRtkundendu-mandAkinI karpUra-sphaTika-sphuradvarayazo-dhautatrilokodaraH / paTTAklI : 389 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uccaNDa-smara-bhUri-bhUdharapaviH khyAto babhUva kSitI sa zrImAnnayakotti devamunipassiddhAntacakrezvaraH // 22 // zAke randhranavardhacandra-ziSTubhyAca saMvatsare vaizAkhe dhavale caturdazadine vAre ca sUryAtmaje / pUrjA prahare gate'sahite svarga jagAmAtmavAn vikhyAto nayakItti-deva-munipo rAddhAntacakrAdhipaH / / 23 / / zrImajjaina-vacobdhi-varddhana-vidhussAhityavidyAnidhis ( pazcima mukha) sarpaddapaka-hasti-mastaka-luThatprotkaNTha-kaNThIravaH / sa zrImAn guNacandradevattanayassojanyajanyAvani stheyAt zrInayakotti devamunipassiddhAntacakra zvaraH // 24 // guruvAdaM vacarAdhipaMge baligaM dAnakke bipiMge tAM guruvAda sura-bhUdharapake negaldA kailAsa-zailakke tAM / guruvAda vinutaMge rAjisuviruGgolabhe lokakke sad guruvAdaM nayakItti devamunipaM rAddhAnta-cakrAdhipaM // 5 // tacchiSyar / / himakara-zaradamra-kSIra-kallola-bAla-sphaTika-sita-yaza-zrIzubha-dik cakavAla: / madana-bhada-timisra-graNitInAMzumAlI jayati nikhila-vandyo meghacandraH vratIndraH // 26 // tatsadharmar / kandapahibakarSAtoddharatanutrANopamorasthalI caJcadbharamalA vineya-janatA-nIrejinI-mAnavaH / syaktAzeSa-bahibdikalpa-nicayAzcAritra-cakra zvaraH zumbhantyaNNitaTAka-vAsi-maladhAri-svAmino bhUtale // 27 // ttsghrmr|| SaT-karma-viSaya-mantra nAnAvidha-roga-hAri-vedye ca / jagadekasUrireSa zrIdharadevo babhUva jagati pravaNaH // 28 // satsagharmar // taparka-vyAkaraNAgama-sAhitya-prabhRti-sakala zAstrAtya'jJaH / vikhyAta-dAmanandi-vidya-munIzvaro-gharAgne jayati // 29 // 190 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI bhAcAryaparamparA Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImajjainamatAjinIdinakaro naiyyAyikAmrAnilazcArvAkAbanibhRtkarAlakulizo boddhAbdhikumbhodbhavaH / yo mImAMsakagandhasindhurazironirbhedakaNThIravasaMvidyottamadAmanandimunipasso'yaM bhuvi bhrAjate // 30 // tatsadharmara // dugdhAbdhi-sphaTikendu-kunda-kumuda-vyAbhAsi-kotipriyassiddhAntodadhi-varddhanAmRtakara: paaraatthry-rtnaakrH| khyAta-zrI-nayakIttidevamunipazrIpAda-pama-priyo bhAtyasmA 'bhuti bhAnukotti-muniepisajJAnAnanAbhipaH // 21!! uragendra-kSIra-nIrAkara-rajata-giri-zrIsitacchatra-gaGgAharahAsairAvatema-sphaTika-vRSabha-zubhrAmranIhAra-hArAmara-rAja-zveta-pakeruha-haladhara-vAk-zava-haMsendu kundo karacaJcatkItikAntaM dherayolesedanI bhAnukotti-pratIndraM // 32 // tatsadhamar / / sadvRttAkRti-zobhitAkhilakalA-pUrNa-smara-dhvaMsakaH zazvadvizva-viyogi-hRtsukhakara-zrIbAlacandro muniH / vakra Nona-kalena-kAma-suhRdA caJcadviyogidviSA lokesminnuvamIyate kathamasau tenAtha bAlendunA // 33 // uccaNDa-madana-mada-gaja-nirbheda-paTutara-pratApa-mRgendraH bhavya kumudaudha-vikasana-candro bhuvi bhAti bAlacandraH munIndraH // 34 // tArAdri-kSIrapUra-sphaTika-sura-saritArahArendu-kumdazvettodyatkIti-lakSmI-prasara-dhavalittAzeSadik-cakravAlaH | zrImatsiddhAnta-cakrezvara-nuta-nayakIti-nnatIzAdmibhaktaH (uttaramukha) zrImAnbhaTTArakezo jagati vijayate medhacandra-vatIndraH // 35|| gAmbhIrye makarAkaro vitaraNe kalpadrumastejasi proccaNDa-dhumaNi: kalAsvapi zazI ghece punarmandaraH / sovA-paripUrNa-nirmala-yazo-lakSmI-mano-rajano bhAtyasyAM bhuvi mAghanandimunipo bhaTTArakAgresaraH // 36 // vasupUrNasamastAzaH kSiticakra virAjate / caJcatkuvalayAnanda-prabhAcandro munIzvaraH // 37 // paTTAyalI : 391 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satsadhabhara // uccaNDagrahakoTayo niyamitAstiSThanti yena kSitI yadvAgjAtasudhAraso'khilabiSavyucchedakazzobhate / yattantroddhavidhiH samastajanatArogyAya saMvattate so'yaM zumbhati pamanandimuninAtho mantravAdIzvaraH / / 38 // tassadhamar // caJcaccandra-marIci-zArada-dhana-kSIrAbdhi-tArAcalaprodyatkIti-vikAsa-pANDura-tara-brahmANDa-bhANDodaraH / vAkkAntA-kaThina-stana-dvaya-taTI-hAro gabhIrasthiraM so'yaM sannuta-nemicandra-munipo vibhrAjate bhUtale // 39 // bhaNDArAdhikRtaH samasta-sacivAdhIzo jagadvizrutazrIhullo nayIttideva-muni-pAdAmbhoja-yugmapriyaH / kItti-zrI-nilayaH parAtthaM carito nityaM vibhAti kSitI so'yaM zrIjinadharma-rakSaNakaraH samyaktva-ratnAkaraH // 40 // zrImacchrIkaraNAdhipassacivanAtho vizva-vividhizcAturvarNa-mahAnadAna-karaNotsAhI zinI shobhte| zrInIlo jina-dharma-nirmala-manAssAhitya-vidyApriyasaujanyaMka-nidhizzazAGkavizada-prodyadhaza-zrIpatiH / / 4 / / ArAdhyo jinapo guruzca nayakItti-khyAta-yogIzvaro jogAmbA jananI tu yasya janaka (6) zrIbambadevo vibhuH / zrImatkAmalatA-sutA-purapatizrImallinAthassuto bhAtyasyAM bhuvi nAgadeva-sacivazcaNDAmbikAvallabhaH / / 4 / / surasAja-zaradindu-prasphuratkIrtizubhrI bhavadakhila-diganto-vAgvadhU-cittakAntaH / budha-nidhi-nayakItti-syAta-yogIndra-pAdAmbuja-yugakRtta-sevaH zobhate nAgadeva: // 43|| khyAtazrInayakIrtidevamuninAthAnAM payaH prollasakIrtInAM paramaM parokSa-vinayaM kartuM niSadhyAlaye / bhaktyAkArayadAzazaGka-dinakRttAraM sthiraM sthAyinaM zrInAgassacivottamo nijayazadhIzubhradigmaNDala: // 44 // isa abhilekhameM nAgadeva maMtrI dvArA apane guru zrInayakIti zrIyogIndradeva kI niSadyA-nirmANa karAye jAnekA ullekha hai| nayakotti munikA svargavAsa zaH 392 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A saM0 1099 vaizAkha zuklA caturdazIko huA thA / ina nayakIti yogIndradevakI vistRta guruparamparA isa abhilekhameM AyI hai / batAyA hai-- T padmanandi apara nAma kundakundAcArya, umAsvAmi-gRghrapicchAcArya, balAkapiccha, guNamandi, devendra saiddhAntika, kaladhautanandi, ravicandra aparanAma sampUrNacandra dAmanandi muni, zrIdharadeva, malavArideva, zrIdharadeva, mAghanandimuni, guNacandramuni, meSacandra, candrakIrti bhaTTAraka aura udayacandra paNDitadeva hue| nayakIrti guNacandra munike ziSya the aura unake sadharmA guNacandramunike putra mANikyanandi the / unakI ziSyamaNDalImeM meSacandra vratIndra, bhaladhArisvAmi, zrIdharadeva, dAmananditra vidya, bhAnukIti muni, bAlacandramuni, mAdhanandimuni, prabhAcandra muni, padmanandi muni aura nemicandra muni the / isa abhilekhameM nandigaNa kundakundAnvayakI paramparA aGkita kI gaI hai / prathama zubhacandrakI gurvAvalI zrImAna zeSana ranAyaka - vanditA-dhIH zrIguptigupta ( 1 ) iti vizruta-nAmadheyaH / yo bhadrabAhu (2) munipuMgava paTTapadmaH sUryyaH sa vo dizatu nimmalasaMghavRddhim // 1 // zrImUla saMghe'jani nandisaMghastasmin balAtkAragaNo'tiramyaH / tatrA'bhavatpUrva padAMzavedI zrImAghanandI (3) nara-deva- candyaH // 2 // paTTe tadIye munimAnyavRtto jinAdicandra (4) ssamabhUdatantraHtato'bhavatpaJcasunAmadhAma zrIpadmanandI municakravartI // 3 // AcAraH kundakundAkhyo (5) vakanIvo mahAmuniH / elAcAryo gRddhapicchaH padmanandIti tantutiH // 4 // tatvArtha sUtrakatatva-prakaTIkRtasanmanAH / umAsvAti (6) padAcAryo mithyAtvatimirAMzumAn ||5|| lohAcArya (7) stato jAto jAtarUpadharo'mareH / sevanIyaH samastA'rthaMvibodhanavizAradaH ||6|| tataH paTTadvayI jAtA prAcyudIcyupalakSaNAt / teSAM yatIzvarANAM syurnAmAnImAni tattvataH ||7|| yazaHkIrti (8) zonandI ( 9 ) devanandI (10) mahAmatiH / pUjyapAdaH parAkhyeyo guNanandI (11) guNAkaraH ||8|| vacanandI (12) vajravRttistArkikANAM mahezvaraH / kumAranandI (13) lokenduH (14) prabhAcandro (15) vaconidhiH ||9|| paTTAvalI : 393 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemicandro (16) bhAnunandI (17) siMhanandI 18) jaTAdharaH / vasunandI (19) vIranandI (20) ratlanandI (21) ratImit // 10 // mANikyanandI (22) meghenduH (23) zAntikItti (24) mhaayshaaH| merukItti (25) mahAkoti (26) vizvanandI (27) vidAmbaraH // 11 // zrIbhaSaNaH / 28) zIlacandraH (29) zrInandI (30) dezabhUSaNa: (31) / anantakIrti (32) mi dinamI (31) mamI ka sA vidyAnandI (34) rAmacandro (35) rAmakIrti (36) ranindhAvAk / abhayendu (37) racandro (38) nAgacandraH (39) sthiratataH // 13|| nayanandI (40) harizcandro (41) mahIcandro (42) malojjhitaH / mAdhavendu (43) lakSmIcandro (44) guNakIrti (45) guNAzrayaH / / 14|| guNacandro (46) vAsavendu (47) lokacandra: (48) svatattvavit / vidyaH zrutakIkhyio (49) vaiyAkaraNa: bhAskaraH // 15 // bhAnucandro (50) mahAcandro (51) mAghacandraH (52) kriyAguNIH / brahmanandI (53) zivanandI (54) vizvacandraH (55) stapodhanaH // 16 / / saiddhAntiko harinandI (56) bhAvanandI (57) munIzvaraH / surakotti (58) vidyAcandraH (59) suracandraH (60) zriyAMnidhiH / / 17 // mAghanandI (61) jJAnanandI (62) gaGganandI (63) mahattamaH / siMhakItti (64) hemakItti (65) zcArunandI (66) manojJadhI: // 18 // neminandI (67) nAbhikItti (68) narendrAdi (69) yazaHparam / zrIcandra: (70) padmakItizca (71) varddhamAno (72) munIzvaraH // 11 // akalaGka (73) zcandragururlalitakIti (74) ruttamaH / vidyaH kezavazcandra (75) zcArukIttiH (76) sudhArmikaH // 20 // saiddhAntiko'bhayakIti (77) vanavAsI mahAtapAH | basantakItti (78) vyAghrAhisevitaH zIlasAgara: / / 21 // tasya zrIvanavAsinastribhuvana prakhyAta(79) kIrterabhUt / ziSyo'nekagaNAlayaH sama-yama-dhyAnApagAsAgaraH / bAdIndraH paravAdi-vAraNamaNa-prAgalbhavidrAvaNaH / siMhaH zrImati maNDayeti viditasra vidyavidyAspadam // 22 // vizAlakItti (80) baravRttamUttistapomahAtmA zubhakItti (81) devaH / ekAntarAdhuna sapovidhAnA khAteva sanmArgavidhaividhAne / / 23 / / dhIdharma (82) candroni tasya paTTe hamIrabhUpAlasamacanIyaH / saiddhAntikaH saMgramasindhucandra: prakhyAtamAhAtmyakRtAvatAraH // 24 // 394 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpaTTe'jani ratnakIrti (73) ranaghaH syAdvAdavidyAMbudhiH / nAnAdeza- vivRttaziSya nivahaH prAcyAMghriyugmo guruH / / dharmAdharmakathAsurakta dhiSaNaH pApaprabhAbAdhako bAlabrahma tapaHprabhAvamahitaH kAruNyapUrNAzayaH // 25 // asti svastisamasta saGghatilakaH zrInandisaMgho'tulo gacchastatra vizAlakIrtikalitaH sArasvatIyaH paraH || tatra zrIzubhakIrtimahimA vyAptAmbaraH sanmatiH / jIyAdindusamIritaH zrIratakI ||26|| paTTe zrIratnakIttiranupamatapasaH pUjyapAdIyazAstraH 1 vyAkhyAvikhyAta kIrtigaNagaNanidhipaH satkriyAcArucacuH // zrImAnAnandavAmapratibudhanutamAmAna saMdAyivAda ! jIyAdA candratAraM narapatividitaH zrIprabhAcandra (84) devaH ||27|| zrImatprabhAcandramunIndrapaTTa zazvat pratiSThApratibhAgariSTaH / vizuddhasiddhAnta rahasya ratnaratnAkaro nandatu padmanandI (85) // 28 // haMso jJAnamarAlikA samasamAzleSaprabhUtAdbhUtA nandakrIr3ati mAnaseti vizade yasyAnizaM sarvataH // syAdvAdAmRtasindhuvarddhanavidhau zrImatpramenduprabhAH paTTasUrimatamallikA sa jayatAt zrIpadmanandI muniH ||29|| mahAvratapurandaraH prazamadagdharAgAGkuraH sphuratparamapauruSaH sthitirazeSazAstrArthavit // yazobharamanoharIkRtasamastavizvambharaH paropakRtitatparo jayati padmanandIzvaraH ||30|| padmanandimunIndreNa vaMza-vANI - vasundharA sannayAsapadavInyAsa pAdanyAseH pavitritA // 31 // zrIpadmanandipadapaja bhAnuruddho jamyo jitAdbhutamado viditArthabodha: / / dhvastAndhakAranikaTo jayatAnmahAtmA bhaTTArakaH sakalakIttiratiprasiddhaH (86 ) ||32|| suyati bhuvanakoti (87) statpadAbjAkaMmUttiH paramatapasi niSThaH prAptasarvapratiSTha: 1 munigaNanutapAdo nirjitAnekavAdaH svavatu sakalasaGkhAn nAzitA'nekavidhnAn // 33 // paTTAvalI 395 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ro puSpajJAnakararatapobhavara nAnAnyAvarI yatIzvataro vAdIndrabhUbhRtvasaruH / tatpaTTonnatikRnnirastaniH kRtiH zrIjJAnabhUSo (88) yatiH pAyAdvo nihatAhitaH paramasajjenAvanIzeH stutaH ||34|| vijayakIrti (89) yatijitamatsaro viditagImaTTasAraparAgamaH / jayati tatpadabhAsitazAsano nikhilatArkikatarpha vicArakaH ||35|| yaH pUjyo nRpamalliseravamahAdevendramukhyainRpaiH SaTsarkAgamazAstrakovidamati zrIpradyazazcandramAH / bhavyAmbhoruhabhAskaraH zubhakaraH saMsAravicchedakaH so'vyAcchrIvijayAdikIrtimuniyo bhaTTArakAdhIzvaraH || 36 || tatpaTTakeravavikAzanapUrNacandraH syAdvAdabhASitavibodhitabhUmipendraH / avyAdguNAt suzumacandra (90) iti prasiddho ramyAna bahUn guNavato hi sutatvabodhaH ||37|| jAyIt SaTtarkacaMcupravaNaguNanidhistatpadAmbhojabhRGgaH zumbhadvAdInakumbhodbhaTavikaTasaTAkuNThakaNThIravenduH / zrImatsu sobhacandraH sphuTapaTuvikaTAToparvakuNThasunuH hantA cidrUpavettA viditasakala sacchAstrasAraH kRpAluH ||38|| tatpaTTacArUzatapatravikAzanena puNyagravAlaghanavarddhanameghatulya: 1 vyAkhyAmitAvalisutoSita - bhavyaloko bhaTTAraka: sumatikIttiM (91) ratiprabuddhaH ||39|| jJAtvA saMsArabhAvaM vihitavaratapo mokSalakSmI sukAMkSI syAdvAdI zAntimUrttimaMdanamadaharo vizvatatvaM kavettA / sujJAnaM dAname sadvittarati guNanidhirmohamAtaGgasiMho jIyAdbhaTTArako'sau sakalayatipatiH zrIsumatyAdikIptiH // 40 // tatpaTTatAmarasaraMjana bhAnumUttiH syAdvAdavAdakaraNena vizAlakItiH / bhASAsughArasasupuSTitabhavyavarNo bhaTTAraka: suguNakIrtti (92) gurugaMNAH // 41 // 396 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAjJo vAdIrbhAsahaH sakalaguNanidhirdhvastadoSaH kRpAluH / zAnto mokSAbhikAGkSI naramatiH kAnti kSiptAzattakavettA zubhataravacanaH sarvalokasthittizaH / zrImAnISaH kRtajJo jayati jagati saH zrIguNAdyantakIrtiH || 42 // tatpaTTapaGkajavikAzanapadmabandhuHjayAtkuvAdimukhakairavapadmabandhuH / kAntyA kSamA timiranAzana padmabandhuH zrIvAdibhUSaNa (93) gurujitapadmabandhuH ||43|| yo nAnAgamazabdatarkanipuNo jainena paiH pUjitaH karNATa kalikAlagItamasamo bhaTTArakAdhIzvaraH // heyAya vicAra buddhikalito ratnatrayAlaMkRttaH saH zrImAn zubhacandravaddhi zrayate zrIvAdibhUSyo guruH ||44 || tatpaTTapuSpaMkarabhAsanamitramUttiH kujJAnapaGkaparitoSaNamitramUttiH / niHzeSabhavyahRdayAmbujamitramUrtiH bhaTTArako jagati bhAti surAmakIttiH (94 ) ||45 // syAdvAdanyAyavedI hRtakumattimadastyastadoSo guNAbdhiH / zrImaccinupavettA vimalata rasuvAk divyamUrttiH sukIrttiH // sAkSAcchrIzAradazyAH gacchapatigarimA bhUpavandyo guNajJaH pAyAdbhaTTArako'sau sakalasukhakaro rAmakIttirgaNendraH // 46 // zAstrAbhyAsanibandhanAdiSu paTuH rAmAdikIttistatastattapaTTe yazakIrttinAma satataM vibhrAjate dharmmabhAk / dhyAnAbhyAsakaraH sunirmalamanAstarkAdikAvyAmRtaH bhavyAnAM pratibodhanArthanipuNaH sarvakalAyAM rataH // 47 // tatpaTTapajavikAzanabhAnumUrtividyAvibhUSita- samanvita - bodhacandraH / syAdvAda-zAstra-paritoSita - sarvabhUpo bhaTTArakaH samabhavadyazapUrvakIrttiH (95) // 48 // tatpaTTavArijavikAzanatigmarazmiH pApAnabodhatimira-kSaya- tigmarazmiH pAyAtsubhavya-bhara-pazcasutigmarazmiH zrIpadmanandimunipo jitatimmarazmiH // 149 // paTTAvalI 397 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnA'nekAntanItyA jitakumatazaTho vizvatatvekavettA zuddhAtmadhyAnalIno vigatakalimalo rAjasevyakramAbjaH / zAstrAbdhipotaprakhyo vimalaguNanidhI rAmakIrteH supaTTe pAyA: zrIprasiddha jagati yatipattiH padmanandI (96) gaNIzaH // 50 // tatpaTTapadmavikacIkaraNekamitraH sadbodhabodhitanRpo vilasaccaritraH / bhaTTArako bhavi vibhAtyavabodhanetraH devendrakIrtti (97) ratizuddhamatiH pavitraH // 51 // zrIsarvajJoktazAstrA'dhyayanapaTumatiH sarvarthakAntabhinnaH cidrUpo bhAti vettA kSitipatimahito mokSamArgasya netA / bhavyAbjodoSabhAnuH parahitaniyataH padmanandIndra paTTe jIyAdbhaTTArakendraH kSititalaviditAM devendrakI // 52 // tatpaTTanIrajavikAzana karmasAkSI pApAndhakAravinivAraNakarmasAkSI durvAdidurvanakeravakarmasAkSI zrI kSemakIrtti (98 ) muniyo jitakarmasAkSI ||53 // heyAyavicAraNAtimatirvAdIndracUr3AmaNiH sphuyryadvizvajanInavRttiranizaM samyaktvatAlaMkRtaH / sadbhAkyAmRta rajjitA khilanRpo devendrakIrteH pade jIvyAddharSaparaH zataM kSititale zrIkSemakIttirgaruH // 54 // satpaTTa kokanada-modana - citrabhAnuH duHkarma dustara sunAzana- citrabhAnuH / bhavyAli-tAmarasa-raMjana-citrabhAnuH jIyAnnerandravarakItti (99) sucitrabhAnuH // 55 // zrImatsyAdvAdazAstrAvagamavaramatiH zAntamUttirmanozaH divyatsvatmopalabdhiH prahRtakalimalo mokSamArgasya netA / sarvajJAbhAsavedAlimakalamadarut kSemakIrteH supaTTa sUriH zrImannerandro jayati paTuguNaH kIrtizabdAbhiyuktaH // 56 // tatpaTTavArivivivarddhanapUrNacandraH puSpAyudhaM bhahariNAdhipattivitendraH / sadbodhavArijavikAzanavAsarendraH bhaTTArako vijayakIrti (100) rasau munIndraH // 57 // 398 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - syAdvAdAmRtavarSaNekajalado mithyAndhakArAMzumAn bhAsvanmUrtinarendrakIrtisusaro pttttaavliikssmaadhipH| nAnAzAstravicAracArUcaturaH sanmArgasaMvartako jIyAt zrIvijayAdikIrtiramalo dadyAcca sanmaMgalaM // 58 / / tatpaTTapaMkajavikAzanapaMkajendraH syAdvAdasindhukaravarddhanapUrNacandraH / / vAdIndrakumbhamadavAraNasanmRgendra: bhaTTArako jayati nirmalanemicandraH (101) // 59|| nAnAnyAyavicAracArUcaturo vAdIndra-cUDAmaNiH SaTtakAMgamazabdazAstranipuNo sphurjadyazazcandramAH / mA manAnAvikAzanazanamaH zrInemicandro guruH sadbhaTTArakamaulimaNDanamaNirjIvyAtsahasra samAH // 60 / / tatpaTTapaMkajavikAzana-sUryarUpaH zAstrAmRtena paritoSita-sarvabhUpaH / sacchAstrakairadavikAzana-candramattiH bhaTTArakaH samabhavat varacandrakItiH (102) // 6|| zrImAnnAbhinarendrasunucaraNAmbhojadvaye bhaktimAn nAnAzAstrakalAkalApakuzalo mAnyaH sadA bhUmRtAM / nityaM dhyAnaparo mahAvratadharo dAtA dayAsAgaraH brahmajJAna-parAyaNassamabhavat zrIcandrakIttiH pramuH / / 6 / / padmanandI gurujAto balAtkAragaNAgraNIH pASANaghaTitA yena vAditA shriisrsvtii| ujjayantagirau tena gaccha: sArasvato'bhavat atastasmai munIndrAya namaH zrIpayanandine // 3 // samasta rAjAoMse pUjita pAdapayavAle, munivara bhadrabAhu svAmIke paTTakamalako udyota karane meM sUryake samAna zrIguptigupta muni Apa logoMko zubhasaGgati deN||shaa zrImUlasameM nandisaGgha huA, nandisaGghameM atiramaNIya balAtkAra-gaNa huA, aura usa gaNameM pUrvake jAnanevAle manuSya aura devoke vandanIya zrImAghanandi svAmI hue // 2 // unake paTTapara munizreSTha jinacandra hue aura inake paTTapara pAMca nAmadhAraka municakravartI zrIpazanandi svAmI hue / / 3 / / paTTAvalI: 311 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda, vakagrIva, elAcArya, gaddhapiccha aura pamAnandI unake ye pAMca nAma hue // 4 // unake paTTapara dazAdhyAyI-tasvArthasUtrake prasiddha kartA mithyAtva-timirake lie sUrya samAna umAsvAti (umAsvAmI) AcArya hue ||5|| unake paTTapara devoMse pUjita samasta arthake jAnane vAle zrIlohAcArya hue ||6|| __yahA~se isa nandisaGghameM do paTTa ho gaye, pUrva aura uttarabhedase ( arthAt yahA~se lohAcAryakI paTTavalIkA krama kASThAsaGghameM calA gayA aura yaha anukrama nandisaMghakA rahA / jinake nAma kramase yaha haiM // 7 // yazaHkoti, yazonandI, devanandI-pUjyapAda, aparanAma guNanandI hue // 8 // tArkikaziromaNi vajravRttike dhAraka vacanandI, kumAranandI, lokacandra aura pramAcandra hae / / / nemicandra, bhAnunandI, siMhanandI, basunando, vIranandI aura ratnanandI hue||10|| mANikyanandI, meghacandra, zAntikotti, merukItti, mahAkIti, vizvanandI hue||11|| zrIbhUSaNa, zIlacandra, zrInandI, dezabhUSaNa, anantakIti, dharmanandI, hue // 12 // vidyAnandI, rAmacandra, rAmarkAtti, abhayacandra, naracandra, nAgacandra, hue ||13|| - nayanandI, harizcandra (harinandI), mahIcandra, mAghavacandra, lakSmIcandra, guNakIti hue // 14 // guNacandra, vAsavendu (vAsavacandra), lokacandra aura bidhyavidyAdhIzvara vaiyAkaraNabhAskara zrutakItti hue / / 15 / / bhAnucandra, mahAcandra, mAghacandra, brahmanandI, zivanandI, vizvacandra hue // 16 // saiddhAntika haranandI, bhAvanandI, sUrakItti, vidyAnanda, sUracandra hae // 17 // mAdhanandI, zAnanandI, gaMganandI, siMhakIti, hemakItti aura cArukItti hUe / // 18 // neminandI, nAmakotti, narendrakItti, zrIcandra, parakIti, varddhamAnakItti hue / / 19 / / akalaMkacandra, lalitakIti, vidyavidyAdhIzvara kezavacandra, cArukIrti hue // 20 // 4.0 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saiddhAntika mahAtapasvI abhayakIti aura vanavAsI mahApUjya vasantakItti hue ||21|| jagatprakhyAtakItti jana zrIvanavAsI vasantakItti AcAryake ziSya aneka guNoMke sthAna, yama, niyama, tapazcaraNa, mahAvratAdi nadiyoMke sAgara, paravAdigajavidAraNa- siMha aura vAdIndra bhavanavikhyAta vidyAdhIzvara zrIvizAlakIrti hue aura unake paTTadhara zreSTha caritramUrti ekAntarAdi-ugratapovidhAnameM brahmAke samAna sammArgapravartaka zrIzubhakItti hue ||22|| inake paTTapara hamIramahArAjase pUjanIya saMyamasamudra ko bar3hAne meM candramAsamAna prasiddha saiddhAntika zrI dharmacandra hue ||24|| unake paTTapara yatipatti syAdvAdavidyAsAgara ratnakIrti hue, jinake ziSya aneka dezoM meM vistArita haiM, ve dharmmakathAoMke kartA bAlabrahmacArI zrIratnakIti guru jayavanta raheM ||25| samasta saMghoM meM tilaka zrInandisaMva meM zubhakItise prasiddha nimmala sArasvatIya gacchameM candramAsamAna digantavizrAmakItti zrIratnakIttiMguru jayavanta raheM ||26|| inake paTTapara, zrI pUjyapAdasvAmIke granthoMkI TIkA karanese pAyI hai prasiddhi jinhoMne, nAnAguNa vibhUSita, vAdavijetA, aneka rAjAoMse pUjita zrIprabhAcandracandradevatArAsthiti- paryanta jayavanta raheM ||27| zrIprabhAcandradevake paTTapara vizuddha siddhAntaratnAkara aura aneka jinapratimAokI pratiSThA karAnevAle zrIpadmanandI hue ||28|| jinake zuddha hRdayameM amedabhAvase AliGgana karatI huI jJAnarUpI haMsI AnandapUrvaka kIr3A karatI hai / jinhoMne jinadIkSA dhAraNa kara jinavANI aura pRthvIko pavitra kiyA hai, bahu paramahaMsa nirgrantha puruSArthazAlI azeSazAstrajJa sarvahitaparAyaNa munizreSTha zrIpadmanandI muni jayavanta raheM ||29||30||31|| zrIpadmanandIke ziSya aneka vAdiyoMmeM prAptavijaya, upadezale ajJAnatama-dalana karanevAle jagatprasiddha zrIsakalakIrtti bhaTTArakakI jaya rahe ||32|| zrImAn sakalakottiM AcAyyaMke paTTadhara zrIbhuvanakIrttimuni, paramatapasvI aneka munigaNoMse sevita, aneka vAdoMmeM jinadharmmakI prabhAvanA karanevAle samastasaMghoMkI rakSA kareM ||33|| unake ziSya jJAnazAlI, tapobhUmi, nItijJa, aneka jaina rAjAoMse stuta, jJAnabhUSaNayati sabakI rakSA kareM ||34|| zrI 26 paTTAvalI 401 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpadasevI, nikhila - tArkikacUDAmaNi, zrIgomaTTasAra Adi mahAzAstrajJa vijayakIrtti hue ||35|| T malliserava, mahAdevendra prabhRti mukhya rAjAoM dvArA pUjita tarkAdiSaT zAstra ke jJAtA, yazaH zAlI, bhavaduHkhabhanjana vaha bijayakIrtti muni hama sabakI rakSA kareM ||36|| 1 bhavyoMko Ananda dene meM pUrNacandra, syAdvAdanyAyase aneka rAjAoMko jaina banAne vAle, zrI vijayakIrttike ziSya, jagatprasiddha bhAratendu SaTtarkavAgIza, vAdirUpa hI siMha, da ra karmamunnatiko nAzakarane vAle, AtmAnubhavI, samastazAstrapAraGgata, dayAlu, zrIzubhacandrAcAryyaM, samasta munigaNoMkI rakSA kareM ||37||38|| zrI zubhacandrAcAyyaMke paTTadhara, bhadra logoM ko upadezAmRtavarSI, zrIsumatikIrtti bhaTTAraka hue ||39|| saMsArako kSaNabhaMgura jAnakara mokSAbhilASI ho tapasvI hue ve yatirpAta zrIsumatikIrtideva, moha- kAmAdizatru-vijayI, jayavanta raheM // 40 // unake paTTadhara sUryyasamAna, syAdvAdavidyAmeM nipuNa, vizAla kIrttivAle, apanI amRtavANIse bhavyagaNoMkI puSTi karanevAle munigaNase pUjita, zrIguNakIrti AcArya hue // 41 // vidvadbhaTa, vizuddhamati mumukSu, madhuravacana, vyavahAravettA, tarkazAstrajJa vaha zrImAn guNakIrtti isa jagat meM jayavanta raheM ||42 // unake paTTakamalako vikasita karanemeM padmabandhu kuvAdiyoMke mukhakumudoMko mudrita karane meM sUrya, anvakAra naSTa karanemeM tapana, sUryyase bhI adhika tejasvI zrImAn vAdibhUSaNa yativara ciraMjIvI rahe ||43|| P anekanyAyazAstravettA, aneka jaina nRpoMse pUjita, karNATaka dezako suzobhita karanevAle, kalikAlameM gautamagaNadhara ke samAna, ratnatrayavibhUSita, zrIzubhacandrAcAyaM samAnaprabhAzAlI, zrIvAdibhUSaNaguru vartamAna raheM // 44 // unake paTTakamalako bikasita karanevAle, ajJAnako zoSaNakaranevAle, bhavyakamaloke sUryyaM zrIrAmakIrtibhaTTAraka hue ||45|| vaha vyAkaraNAdi sarvazAstranipuNa, zrIsyAdvAdanyAyAyavedI, rAjamAnya, sarasvatIyagacchapati rAmakIrti bhaTTAraka isa jagatmeM alaGkRta raheM ||46|| sarvazAstra ke jAnanevAle sarvakalAsampanna, zrIyazaH kIrtti unake hue 474 402 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcArya parampa paTTTapara Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAna-timiranAzaka, bhavyajIvapratibodhaka, zrIyazaHkIrtike paTTako prasAranevAle, sUryotizAyI tejasvI, zrIpadmanandI hue // 49 // vaha zrImAn padmanandI muni kuvAdivAdavijayI, zutAtmalIna, nirmalacaritra, zAstrasamudrapAragAmI, rAjamAnya, zrIrAmakIsike paTTako alaMkRta kareM // 50 // unake paTTadhara, aneka rAjAoMko sambodhanevAle, buddhizAlI, zrIdevendrakIrti hue| vaha zrAdendra motira gagalatile rAjAoMse mAnita sadA kalyANa kareM // 51 // 52 // unake paTTapara pApatimiravinAzaka, zrIkSemakIrti muni he| vaha kSemakIrti muni vastuke heyopAdeyatAmeM pravarabuddhi, prANimAtra-hitAkAMkSI, vacana mAdhurIse samasta rAjAoMko anuraJjita karanevAle isa pRthvItala para aneka zatavarSa jIvyamAna raheM // 53 // 54 // unake paTTapara duSkarmahattA, bhavya-kamaloMke apUrva sUrya, zrInarendrakIrti jayavanta raheM, jo zrIsyAdvAdazAstrajJa, sphUryamANa, adhyAtma-rasAsvAdI, mokSamArgako dikhAnevAle, sarvajJamanya-kuvAdi-vAdiyoMke madahartA hue // 56 // inake paTTarUpI samudrako bar3hAnemeM pUrNacandrake samAna, kAmahastividAraNagajendra, samyakjJAnapanabikAzI-sUrya, upadezavRSTi karane meM meghatulya, mithyAndhakAra naSTa karane meM atizAyI bhAnu, anekazAstrapAragAmI zrIvijayakotti hamArA maMgala kareM / / 57 // 58 // unake paTTapara vAdIndracUDAmaNi zrInemicandrAcArya hue| vaha SaTzAstrapAraMgata, diprasaritayazobhAgI, AtmajJAna-rasa-nirbhara, yatiziromaNi, hajAroM varSa jIvita raheM // 9 // 60 // ___ unake ziSya, aneka rAjasabhAmeM sammAnita, zrIcandrakItti bhaTTAraka hue, jo zrIRSabhadeva-caraNabhaktiparAyaNa, nityadhyAnAdhyayanameM lIna, dayAke samudra, mahAvratI, AtmAnubhavI aura guNazAlI the tathA jinhoMne isa bhAratabhUmiko suzobhita kiyA / / 6 / / 62 / / zrIpAnandI gurune balAtkAragaNameM agrasara hokara paTTArohaNa kiyA hai aura jinhoMne pASANaghaTita sarasvatIko ujjayantagiri para bAdike sAtha vAdita karAyA (bulavAyA) hai, tabase hI sArasvata gaccha calA |isii upakRtike smaraNArtha una zrIpAnandI muniko maiM namaskAra karatA hU~ // 63 // paTTAklI : 403 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya zubhacandrako mAvalI svasti zrIjinanAthAya svasti zrIsiddhasUrayaH / svasti pAThaka-sUribhyAM svasti zrIgurave namaH // 1 // maGgalaM bhagavAnahana maMgalaM sikhasUrayaH / upAdhyAyastathA sAdhujainadhammo'stu maMgalam // 2 // svasti zrImUlasaMdhe'vanitilakanibhe mokSamArgekadIpe stutye bhU-khecarAdyevizadataragaNe zrIbalAtkAranAmni / / gacche zrIzAradAyAH padamavagamacaritrAdyalakSAravanto / vikhyAtA gautamAdyA munigaNavRSabhA bhUtale'smijayantu / / 3 / / svasti zrImanmahAvIratIrthaMkara-mukhakamala-vinirgata-divyadhvani-dharaNa-prakAzapravINa-gautamagaNadharAnvaya-zrutakevali-samAliGgita-zrIbhadrabAhuyogIndrANAm // 4 // tadvaMzAkAza-dinamaNi-somandharavacanAmRtapAna-santuSTacitta-zrIkundakundAcAryANAm / / 5 / / tadAmnAyavaraNadhurINa-kavi-maka-vAdi-vAgmi-caturvidha-pANDityakalA-nipuNabauddha-naiyAyika-sAMkhya-vaizeSika-bhaTTa-cArvAka-matAGgIkAra - madodyata - paravAdi-gajagaNDa-bhairava (bhedaka) zrIpayanandibhaTTArakANAm / / 6 / / / tacchiSyAgresarAnekazAstrapayodhipAraprAptAnAM, ekAli-dvikAli-kanakAvaliratnAvali-muktAvali-sarvatobhadra-siMhavikramAdi-mahAtapo-bajra-binAzita-karmaparvatAnAm, siddhAntasAra-tattvasAra-patyAcArAdyane karAddhAntabidhAtRNAm, mithyAtvatamo-vinAzaMkamArtaNDAnAm abhyudayapUrva-nirvANasukhAvazyavidhAyi-jinadharmAmbudhivivaddhana-pUrNacandrANAm, yathoktacaritrAcaraNasamarthana-nigranthAcAyaMvaryANAm, zrI-zrI-zrIsakalekIttibhaTTArakANAm ||7|| tatpaTTAbharaNAnekadakSamaukhya(Dhya)-niSpAdana-sakala-kalAkalApa-kuzala-ratnasuvarNaraupyapittalAzmapratimA-yantraprAsAdapratiSThAyAtrArcana-vidhAnopadezAntikottika pUrapUrita-trailokyavivarANAm, mahAtapodhanAnAM zrImadbhuvanakrItidevAnAm / / 8 / / tatpadrodayAcalabhAskarANAM, gurjaradezaprathamasAgAradharmavariSTha-saddharmaniSThAnAm, ahoradezAGgIkataikAdazapratimApavitrIkRtagAtrANAM, vAgvaradeza-svIkRtaduddharamahAvatabhAradhurandharANAM, karNATadezottuGgacaMtyacaityAlayAvalokanAjitamahApuNyAnAm, taulavadezamahAvAdIsvararAjavAdipitAmahasakalavidvajjanavakavAdyanekavirudAvalivirAjamAna-yatisamUhamadhyasaMprAptapratiSThAnAma, tailaGgadezottamanaravRnda-vanditacaraNakamalAnAm, drAviDadezAptavidagdhabadanAravindavinirgatastavAnAm, mahArASTradezAjjitendu-kunda-kuvalayojjvalayazorAzInAm, saurASTradezo404 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1 1 rAyadezanivAsisamyagdarzanopeta kurujAGgaladeza tamopAsaka varga-vihitApUrvamahotsavAnAm, prANisaGghAtakapramANIkRtavAkyAnAm medapATadezAnekamugdhAGgIvargapratibodhakAnAm, mAlavadezabhavyacittapuNDarIka doghana - dinakarAvatArANAm mevAtadezAgamAghyAtmarahasyavyAkhyAna raJjita vividhavibudhopAsakAnAM prApyajJAna rogApaharaNa- vedyAnAm, turavadezaSaTdarzanatarkAdhyayayanodbhUtA'kharvagarvAkumita hRdayaprajJAvadantarlabdha-vijayAnAM virATadezobhayamArgadarzakAnAM namimADhadezAdhikRta jinadharmaprabhAvAnAM navasahasrAdyanekadharmopadezakAnAM TagarATahaDIvaTInAga rakhalapramukhA'nekajanapada- pratibodhana nimitta vihita-vihArANAM zrImUlasaGge balAtkAragaNe sarasvatIgacche DillI (dillI) siMhAsanAdhIzvarANAM pratApAkAntadiGmaNDalA''khaNDanasamAnabhaM rakhanarendra vihitAtibhaktibhA rANA, aSTAGgasamyaktvAdyanekaguNagaNAlaGkRta zrImadindrabhUpAlamasta kanyastaca raNasaroruhANAM, lakSmIdhvajAntapuNya nATyAntabhoga samudrAnta bhUmibhAga rakSaka sAmantamastakaghuSTakramAgramedinIpuSTharAjAdhirAja zrIdeva rAyasamArAdhitacaraNavArijAnAM jinadharmadhArakamudipAlaya-rAmanAtharAya bomarasarAya- kalapa rAya- pANDurAyaprabhUtianekamahIpAlAccitakamalayugalAnAm, vihitAneka tIrthayAtrANAM, mokSalakSmIvazIkaraNAnayaM ratnatrayAlaMkRtagAtrANAM, vyAkaraNa- chandolaGkAra-sAhitya- tarkAgamAdhyAtmapramukhazAstrasarojarAla-haMsAnAM zurubhyAnAmRtapAnalAlasAnAM vasundharAcAryANAm, zrImadbhaTTArakavaryyazrI jJAnabhUSaNabhaTTAraka devAnAm ||9|| gajAnta - " 1 1 1 - , tatpaTTAmbhojabhAskarANAM kAritAnekasavivekajIrNanUtana - jinaprAsAdoddharaNavIrANAM samupadiSTa- viziSTAkliSTapratiSTha jinabimbaprakArANAM aGgavaGgakaliGga-taulaba-mAlava- marahaTha saurASTra- gurjara vAgvara-rAyadeza- medapATa-pramukha-janapadajanajegIyamAnayazo rAzInAM jenarAjAnyarAjapUjita-pAdapayojAnA, abhinavabAlabrahmacArIzrIbhaTTAraka vijayakIttidevAnAm // 10 // + tatpaTTaprakaTacaturvidhasaMgha-samudrollAsana- candrANAM pramANaparIkSA patraparIkSApuSpaparIkSAparIkSA mukha- pramANanirNaya-nyAyamakaranda-nyAyakumudacandrodaya-nyAyavinizcayAlaGkAra-zlokavArttika- rAjavArttikAlaGkAraprameyakamalamArttaNDa-AptamImAMsAaSTasahastrI - cintAmaNi mImAMsAvivaraNa - vAcaspatitattvakaumudI pramukhakarkazatarka-jainendra- zAkaTAyanendra- pANini-kalApa kAvya- spaSTa viziSTa - supratiSThASTasulakSaNa-vicakSaNatraM lokyasAra - gommaTasAra- labdhisAra kSapaNAsAra- trilokaprajJaptisuvijJaptyAdhyAtmakaSTasahalIchandolaGkArAdizAstra saritpatipAraprAptAnAM zuddhacidrUpa cintana- vinAzi-nidrANAM sarva dezaviharAvAptAnekabhadrANAM vivekavicAra-vAtuyyaM gAmbhIyyaM dheyyaM vIryyaguNagaNasamudrANAM utkRSTapAtrANAM pAli paTTAvalI : 405 , P ' Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAnekaza(sa)cchAtrANAM, vihitAnekottamapAtrANAm, sakalavidvajjanasabhAzobhitagAtrANAM, gaur3avAditamAsUrya-kaliGgavAdijaladasadAgati-karNATavAdiprathamavacanakhaNDanasamartha - pUrvavAdimattamAtaGgamRgendra-taulavAdiviDambanayIra- gurjaravAdisindhukumbhodbhava-mAlavavAdibhastakazUla-jitAnakAkhabhapATanavazAyarAmAMsA sakalasvasamayaparasamayazAstrArthAnAM, aGgIkRtamahAvasAnAma, abhinavasArthakanAbhadheyazrIzubhacandrAcAryANAm // 11 // tatpaTTapravINotkRSTamati - virAjamAna - sunizcitAsambhavabAdhakaprAmANAdisAdhana- nikarasaMsAdhitAsAdhAraNavizeSaNatrayAligitaparamAtmarAjakuJjarabandhubadanAmbhojaprakaTIbhUtaparamAgamavADhivarddhanasudhAkarANAm, paravAdivRndArakavRndavandita-vizada-pAdapaGkeruhAgA bAlabrahmacAribhaTTArakIsumatikIrtidevAnAm // 12 // tatpaTTAmbuja-vikAzana-mArtaNDAnAM, paJcamahAyata-paJcasamiti-triguptyaSTAvizatimUlaguNasaMyuktAnAM, vyAkhyAmRta-poSita-jinavargANAM, nijakarmabhUruhadAruNagharaNapravINAnAm paramAtmaguNAtizayaparIkSitavizvajJa-svarUpANAm, vizadavijJAna-vinizcita-sAmAnyavizeSAtmakakArthasamarthAnAM, paramapavitrabhaTTArakazrIguNakottidevAnAm // 13 // tatpaTTakumuda-prakAzana-zuddhAkarANAM, aMga-vaMga-tilaMga-kaliMga-veTa-bhoTa-lATakukaNa-karNATa-marahaTTa-cIna-cola-habba-khurAsANa-Araba-taulaka-tilAta-medapATamAlava-pUrva-dakSiNa-pazcimottara- gurjara-vAgvara-rAyadesa-nAgara- cAla-marusthala-sphUradaMgi- kozala- magadha- pallava-kurujAMgala-kAMcI-lAzrusa-puTrITa-kAzI-kaliMga-saurASTra kAzmIra-drAviDa-gaur3a-kAmarU-malattANa- muMgI-paThANa- bugalANa-haDAvaTTa-sapAdalakSasindhu-sigdhula-kuntala kerala-maMgala-jAlauragaMgala-suMtala-kurala-jAMgala paMcAlana naTTaghaTTa-kheTTa-koraTTa-veNutaTa-kalikoTa-marahaTTa-koraTTa-bairadaTa-khairaTTa-smairataTTamahArASTra-virATa-kirATa-nameda-sindhutaTa-gaMgetaTa-pallava-mallavAra-kapoTha-gaur3avAr3asiMgala-kiMgala-malayama-marumekhala-nepAla-haivatarula-saMkhala-karala-carala-morala-zrImAlanekhalapicchala-nArala- DAhalatAla-tamAla-saumAla- gaumAla- romAla- tomala-kamAlahemAla-dehala-sehala-TamAla-kamAla-kirAta mevAta-citrakUTa- hemakUTa-cUraMDa-muraMDa-udrayANA-AdrabhrAdra - pulindra - surASTra - pramukhadezAjitendu-kuvalayojjala-yazorAzInAM, sakalazAstrasamudrapAraprAptAnAM, samavidrajjana-namita-caraNapaklevhANAM, vyakhyAmRtapeSita-sakalabhavyavargANAM, sakalakikaziromaNonA, dillIsiMhAsanAdhIzvarANAm, sArthakanAmavirAjamAna-abhinavabhaTTArakazrIvAdibhUSaNadevAnAm / / 14 / / 406 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDAvalIkA bhASAnuvAda zrI jinanAthako svasti ho, siddhAcAryoko svasti ho, pAThaka aura AcAryoko svasti ho tathA zrIguruko svasti ho // 1 // arhantadeva maGgalasvarUpa haiN| siddhAcAryagaNa maMgalasvarUpa haiM aura upAdhyAya, sAdhu tathA jainadharma maMgalamaya haiM ||2|| ___ mogA mArga dikhane liye mAgAvIpa, bhUgaroMte stutya, bhUtalameM tilakasvarUpa, zrImUlasaMdhake ati ujjvala balAtkAranAmaka gaNake sarasvatIgacchAmeM samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakacAritrase samalaMkRta prasiddha gautama Adi gaNadhara isa bhUtalameM jayavanta hoM // 3 // zrImahAvIra svAmIke mukhakamalase nikalI huI divyadhvaniko dhAraNa aura prakAzana karanemeM pravINa gautama gaNagharake vaMzadhara zrutakevalI zrI bhadrabAhu svAmI hue // 4 // inake vaMzAkAzake sUrya zrIsImandharake vacanAmRtake pAnase santuSTa cittavAle zrIkundakundAcArya hue / / 5 / / inake AmnAyako dhAraNa karanemeM agragaNya, kavitA, gamakatA vAditA aura vAgmitA Adi cAra prakArako pANDityakalAmeM nipuNa, bauddha naiyAyika, sAMkhya, vaizeSika aura cArvAka matako mAnanevAle vAdigajake liye siMhake samAna zrI paanandi bhaTTAraka hue // 6 // inake ziSyoMmeM agragaNya aura aneka zAstrasamudra meM pAraMgata, ekAvalI, dvikAbalI, kanakAvali, ratnAvali, muktAvali, sarvatobhadra aura siMhavikramAdi bar3I-bar3I tapasyArUpI vanase karmarUpI parvatoMko naSTa karanevAle, siddhAntasAra, tattvasAra aura baneka yatyAcArake siddhAntagranthoMko banAnevAle, mithyAtvarUpI andhakArako dUra karaneke liye sUrya, kuzalatApUrvaka mokSalakSmIke sukhako prakaTita karanevAle, jinadharmarUpI samudrako bar3hAneke liye pUrNacandramAke sadRza, yathokta caritrakA AcaraNa aura samarthana karanevAle digambarAcArya zrI sakalakoti bhaTTAraka hue // 7 // ___ inake paTTake bhUSaNatulya sabhI kalAoMmeM kuzala, ratna, suvarNa, raupya, pittala, tathA pASANakI pratimA, yantra aura prAsAdakI pratiSThA aura arcana-vidhAna janya kIrti-karpUrase tribhuvana-vivarako pUrita karanevAle, mahAtapasvI zrIbhuvanakItideva hue // 8 // paTTAyalI : 407 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P inake paTTarUpI udayAcalake liye sUryake samAna gurjara dezameM sarvaprathama sAgAradharmakA pracAra karanevAle, ahIradezameM svIkRta ekAdaza pratimA (kSullaka pada) se pavitra zarIravAle, bAgbaradezameM aMgIkRta durdhara mahAvrata ( munipada) ke bhArako dhAraNa karanevAle, karNATaka dezameM U~ce-UMce cetyAlayoMke darzanase mahApuNyako upArjita karanevAle, taulava dezake mahAvAdIzvara vidvajjanacakavatiyoM meM pratiSThA prApta karanevAle tilaMga dezake sajjanoMse pUjita caraNakamalabAle, dravir3a dezake suvijJoMse stuti kiye jAnevAle, mahArASTra dezameM ujjvala yazakA vistAra karanevAle, saurASTra dezake uttama upAsakoMse mahotsava manAye jAnevAle, samyagdarzana se yukta rAyadezake nivAsI prANisamUhase pramANIkRta vAkyavAle, medapATa dezake aneka mUr3hoMko samajhAnevAle, mAlavadezake bhavyoMke hRdaya - kamalako bikasita karane ke liye sUryake samAna, mevAtadeza ke anyAnya vijJa upAsakoMko apane AdhyAtmika vyAkhyAnoMse raMjita karanevAle, kurujAMgala dezake prANiyoMka ajJAnarUpI rogako haTAne ke liye sadvaidya ke samAna, turavadezameM SaDdarzananyAya Adike adhyayana se utpanna akharva garva karane vAloMko dabAkara vijaya prApta karanevAle, virAT dezameM ubhaya mArgako pradarzita karanevAle, namiyAr3a dezameM jinakI atyanta prabhAvanA aura nava hajAra upadezakoM ko niyata karanevAle, Taga, rATa, haDIbaTI, nAgara aura cAla Adi aneka janapadoMmeM jJAnapracArake liye vihAra karanevAle, zrIbhUlasaMgha balAtkAragaNa sarasvatIgacchake dillIsiMhAsana ke adhipati, apane pratApase dimaNDalako AkramaNa karanevAle, aSTaaMgayukta samyaktva Adi aneka guNagaNase alaMkRta aura zrImat indra bhUpAloMse pUjita varaNakamalavAle, gajAnta lakSmI, dhvajAnta puNya, nAyAnta bhoga, samudrAnta bhUmibhAga ke rakSaka sAmantoMke mastakase ghRSTa caraNakamalavAle zrIdevarAya rAjase pUjita pAdapadmavAle, jinadharmake ArAdhaka mudipAlarAma, rAmanAtharAya, bomarasarAya, kalaparAya, pANDurAya Adi aneka rAjAoMse arcita caraNayugalavAlaM, aneka tIrthayAtrAoM ko karanevAle, mokSalakSmIko vazIbhUta karanevAle, ratnatrayase suzobhita zarIravAla, vyAkaraNa, chanda, alaGkAra, sAhitya, nyAya aura adhyAtmapramukha zAstrarUpoM mAnasarovara ke rAjahaMsa, zuddha dhyAnarUpI amRtapAnakI lAlasA karanevAle aura vasundharAke AcArya zrImadbhaTTArakavayyaM zrI jJAnabhUSaNa hue || jo inake paTTarUpI padmake liye sUryake samAna haiM, vivekapUrvaka aneka jIrNa athavA nUtana jina prAsAdoMkA addhAra karAnevAle haiM, aneka prakArake jinavikI pratiSThAkA upadeza denevAle haiM, jinakI yazorAzikA mAna aGga, baGga, kaliGga, taulava, bhAlava aura medapATa Adi dezoMka nivAsiyoMne kiyA hai, jinake 408 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 caraNakamala jaina rAjAoM tathA anya rAjAoMse pUje gaye haiM, aise abhinava bAlabrahmacArI zrI bhaTTAraka vijayakIsiMdeva hue ||10|| " jo inake paTTarUpI payonidhako ullasita karaneke liye candramAke samAna haiM, pramANaparIkSA, patraparIkSA, puSpaparIkSA, parIkSAmukha, pramANanirNaya, nyAyamakaranda, nyAyakumudacandrodaya, nyAyavinizcayAlaGkAra, zlokavArtika, rAjavArtikAlaGkAra, prameyakamalamArtaNDa, AptamImAMsA, aSTasahastrI cintAmaNi, mImAMsAvivaraNa, vAcaspatikI tattvakaumudI Adi karkaza nyAya, jenendra zAkaTAyana, indra, pANini, kalApa, kAvyAdimeM vicakSaNa haiM, trailokyasAra, gommaTasAra, labdhisAra, kSapaNasAra, trilokaprajJapti, adhyAtmASTasahasrI aura chanda, alaGkArAdi zAstrasamudrake pAragAmI haiM, zuddhAtmAke svarUpake cintanase nidrAko vinaSTa karanevAle haiM, saba dezoMmeM vihAra karanese aneka kalyANoMko pAnevAle hai, vivekavicAra, caturatA, gambhIratA, dhIratA, vIratA Adi guNagaNake samudra haiM, utkRSTapAtra haiM, aneka chAtroMkA pAlana karanevAle hai, uttama uttama yAtrAoMke karanevAle haiM, vidvanmaNDalImeM suzobhita zarIravAle haiM, gor3avAdiyoMke andhakArake lie sUryake samAna haiM, kaliMgake vAdirUpI meghoMke liye vAyuke samAna haiM, karnATake vAdiyoMke prathama vacanakA khaNDana karane para samartha hai, pUrva vAdI mAtaMgake liye siMhake samAna haiM, taulake vAdiyoMkI viDambanAke liye vIra haiM, gurjaravAdirUpI samudra ke liye agastya ke samAna hai, mAlavavAdiyoMke liye mastakazUla haiM, aneka abhimAniyoMke garvakA nAza karanevAle haiM, svasamaya aura parasamayake zAstrArthako jAnanevAle haiM aura mahAvratako aMgIkAra karanevAle haiM, aise abhinava sArthaka nAmavAle zrIzubhacandrAcArya hue || 11|| inake paTTapara jo alaukika buddhise yukta haiM, sunizcita aura asambhava bAghakapramANAdi sAdhanasamUhase saMsAdhita, tInoM asodhAraNa vizeSaNoMse paramAtmAko siddha karanevAle haiM, paramAgamarUpI samudrako bar3hAneke liye candramAke samAna haiM, jinake svaccha caraNakamala paravAdiyoMke samUhale acita haiM, aise bAlabrahmacArI zrI bhaTTAraka sumatikIrtideva hue ||11|| * inake paTTarUpI kamalake liye sUrya ke samAna, pAMca mahAvrata, pAMca samiti, tIna gupti aura aTThAIsa mUlaguNoMse yukta, apane upadezarUpI amRtase bhavyoMko paripuSTa karanevAle, karmarUpI bhayaGkara parvatako cUrNa karanemeM samartha, paramAtmaguNoMkI atizaya parIkSAse sarvajJakA svarUpa mAnanevAle aura samujjvala vijJAnake balase sAmAnya aura vizeSarUpa vastuko samajhanevAle paramapavitra bhaTTAraka zrIguNakIttideva hue ||12|| paTTAvalI : 409 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inake paTTarUpI kumudako prakAzita karaneke liye candramAke sAmana, aJja, vaGga, telaGga, liGga, , gATa, sAra, kula, kalanarahaTa, cIna, colhaM, habba, khurakhANa, Araba, taulAta, medapATa, mAlava, pUrva, dakSiNa, pazcima, uttara, gurjara, vAgbara, rAyadeza, nAgara, cAla, marusthala, sphuradaMgi, kozala, magadha, pallava, kurujAMgala, kAJcI, lAbuma, pudroTa, kAzI, kaliGga, saurASTra, kAzmIra, drAvir3a, gaur3a, kAmarU, malattANa, mugI, paThANa, bugalANa, haDAvaTTa, sapAdalakSa, sindhu, sindhula, kuntala,kerala, maMgala, jAlora, gaMgala, suntala, kurala, jAMgala, paMcAlana, naTTa, ghaTTa kheTTa, koraTTa, veNutaTa, kalikoTa, marahaTTa, koraTTa, cairaTTa, kheraTTa, smairataTTa, mahArASTra, virATa, kirATa, nameda, sindhutaTa, gaMgetaTa, pallava, mallabAra, kavoTa, gaur3avAr3a, siMgala, kiMgala, malayama, marumekhala, nepAla, haivatarula, saMkhala, karala, barala, morala, zrImAla, nekhala, picchala, nArala, DAila, tAla, tamAla, saumAla, gaumAla, romAla, tomala, kemAla, hemAla, dehala, sehala, TamAla, kamAla, kirAta, mevAta, citrakUTa, hemakRTa, curaMDa, muraMDa, udyANa, ATramATra, pulindra aura surATra Adi dezoMmeM indu aura kuvalayake samAna svaccha yazorAziko upAjita karanevAle, sabhI zAstrarUpI samudra meM pAraMgata, apanI vyAkhyA-sudhA-dhArAse sabhI bhavyajanoMko puSTa karane vAle aura sabhI tArkikoke ziromaNi dillI-siMhAsanake adhIzvara sArthaka nAmavAle abhinava bhaTTAraka zrIvAdibhUSaNadeva hue // 13!! zrutamuni-paTTAvali { zaka saM0 1355 I0 san 1433 ) ( prathamamukha) zrI jayatyajayyamAhAtmyaM vizAsitakuzAsanaM / zAsanaM jainamuddhAsi muktilakSmyaikazAsanaM / / 1 / / aparimitasukhamanalpAvagamamayaM prblblhRtaatngk(m)| nikhilAvalokavibhavaM prasaratu hRdaye paraM jyotiH / / 2 / / uddIptAkhilaratnamuddhRtajaDaM nAnAnayAntaha sa syAtkArasudhAbhiliptijanibhRtkAruNyakUpocchitaM / Aropya zrutayAnapAtramamRtadvopaM nayantaH parA-- nete tItthaMkRto madIyahRdaye madhye bhavAbdhyAsatAM ||3|| 1. jaina zilAlekhasaMgraha, prathamabhAga, abhilekha-saMkhyA 108, pRSThasaMkhyA 195-207 / 410 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatrAbhavat tribhuvanaprabhuriddhavRddhiH zrIvardhamAnamunirantima-tIrthanAthaH / yadde hadIptirapi sannihitAkhilAnAM pUrvottarAzritabhavAn vizadIcakAra // 1 // tasyAmA macimanIsvAya yo yauvvarAjyapadasaMzrayataH prbhuutH| zrIgautamo gaNapatirbhagavAnvariSThaH zreSTheranuSThitamutimrmunibhissa jIyAt // 5 // tadanvaye zuddhimati pratIte samagrazIlAmalaratnajAle / abhUdyatIndro bhuvi bhadrabAhuH payaHpayodhAviva pUrNacandraH // 6 // bhadrabAhuragnimaH samagrabuddhisampadA zuddhasiddhazAsanaM suzabda-bandha-sundaraM / iddhavRttasiddhiratra baddhakarmabhittapo vRddhitiprakItiruddaghe mahaddhikaH // 7 // yo bhadrabAhuH zrutakevalInA munIzvarANAmiha pazcimo'pi / apazcimo'bhUdviduSAM vinetA sarvazru tArthapratipAdanena // 8 // tadIya-ziSyo'jani candraguptaH samagrazIlAnatadevavRddhaH / viveza yattovratapaHprabhAva-prabhRta-kortibhuvanAntarANi // 9 // yadIyavaMzAkarata: prasiddhAdabhUdadoSA ytirtnmaalaa| babhau yadantamaNivanmunIndrassa kunDakundoditacaNDa-daNDaH // 10 // abhadumAsvAtimuniH pavitre vaMze tadIye sakalAtthaMvedI / sUtrIkRtaM yena jinapraNItaM zAstrAya'jAtaM munipuGgavena // 11 // sa prANisaMrakSaNasAvadhAno babhAra yogI kila gRvapakSAn / sadAprabhRtyeva budhA yamAhurAcAyyaMzabdottaragRpicchaM // 12 // tasmAdabhUdyogikulapradIpo balAkapiccha: sa tapomaharddhiH / yadaGgasaMsparzanamAtrato'pi vAyuLiSAdInamRtocakAra / / 13 // samantabhadro'jani bhadramUrtistataH praNetA jinazAsanasya / yadIyavAgvajakaThorapAtazcUna cakAra prativAdizelAn / / 14 / / zrIpUjpAdo dhRtadharmarAjyastato surAdhIzvara-pUjyapAdaH / yadIyavaiduSyaguNAnidAnI vadanti zAstrANi tadudhRtAni // 15|| dhRtavizvabuddhirayamatra yogibhiH / kRtakRtyabhAvamanubibhraduzcakakkaiH / paTTAbalI : 411 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinababhUva yadanaGgacApahRt sajinendrabuddhiriti sAdhu varNisaH // 16 // zrI pUjyapAdamunirapratimauSadharddhijjayAdvidejinadarzanapUtagAtraH / yatpAdadhItajalasaMsparzaprabhAvA kAlAyasaM kila tadA kanakIcakAra // 17 // tataH paraM zAstravidAM munInAmagra saro'bhUdakalaGkariH / mithyAndhakAra sthagitAkhilArtyAH prakAzitA yasya vacomayUkhaH || 18 || tasmingate svargabhuvaM maharSI divaH patInnattamiva prakRSTAn / tadanvayodbhUtamunIzvarANAM babhUvurityaM bhuvi samedAH ||19|| sa yogicaturaH prabhedAnAsAdya bhUyAnaviruddhavRttAn vabhAvayaM zrIbhagavAnUjinendrazcatummu 'khAnIva mithassamAni // 20 // deva mandi-siMha- sena saGghabhedavattanAM dezabhedataH prabodhabhAji devayoginAM / vRttatassamastato'viruddhadhammaM sevinAM madhyataH prasiddha eSa nandisaGgha ityabhUt ||21|| nandisaGgha sadezIyagaNaM gacche ca pustake iMgu lezabalirjIyAnmaMgalIkRtabhUtalaH ||22|| tatra sarvvazarIrirakSAkRtamatibrvijitendriya ( dvitIyamukha) siddhazAsanavarddhana pratilabdha- kIrttikalApakaH / vizrutazrutakIrti bhaTTArakayatissamajAyata prasphuradvacanAmRtAMzu vinAzitAkhilahRttamAH ||23|| kRtvA vineyAmkRtakRtyavRttInnidhAya teSu zrutabhAramuccaiH / svadehabhAraM ca bhuvi prazAntassamAdhibhedena divaM sa bheje // 24 // gate gaganavArsAsi tridivamatra yasyocchritA na vRttaguNa saMhatirvvasati kevalaM tadyazaH / amandamadamanmathapraNamadugracApoccala spratApatikRttapazcaraNabhedalabdhaM bhuvi // 25 // 412 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIcArukIttimunirapratimaprabhAva stasmAdabhUnijayazodhavalIkRtAzaH / yasyAbhavattapasi niSThuratopazAnti zcitte guNe ca gurutA kRzatA zarIre ||26|| yastapovallibhirvvellitAghadrumo varttayAmAsa sAratrayaM bhUtale / yuktizAstrAdikaM ca prakRSTAzaya zzabdavidyAmbudhervRddhikRccandramA // 27 // yasya yogIzinaH pAdayossarvvadA saMginImindirAM pazyatazzAGgiNaH / cintayevAbhavatkRSNatA varSmaNaH sAnyathA nIlatA kiM bhavettattanoH ||28|| yeSAM zarIrAzrayato'pi vAto rujaH - prazAnti vitatAna teSAM / ballAlarAjotthita rogazAntirAsItkile tatkimu bheSajena ||29|| munimanISA balato vicAritaM samAtribhedaM samavApya sattamaH / vihAya dehaM vividhApadAM viveza divyaM vapuriddhavaibhava ||30|| astamAyAti tasminkRtini ya mNi nAbhaviSyattadA paNDitaryAta somaH vastu mithyAtamastomapihitaM sarvvamuttamairityayaM vaktRbhirupAdhopi // 31 // vibudhajanapAlaka kubudha-mata-hArakaM / vijitasakalendriyaM bhajata tamalaM budhAH ||32|| ghavala-sarovara-nagarajinAspadamasadRza mAkRta tadurutathomahaH ||33|| yatpAdadvayameva bhUpatitatizcakra e zirobhUSaNaM yadvAkyAmRtameva kovidakulaM pItvA jijIvAnizaM / yatkIrtyA vimalaM babhUva bhuvanaM ratnAkareNAvRttaM yadviyA vizadIcakAra bhuvane zAstrArtyajAtaM mahAt ||34|| kRtvA tapastIvramanalpameghAssampAdya puNyAnyanupaplutAni / teSAM phalasyAnubhavAya dattacetA ivApa tridivaM sa yogI ||35|| tasminAtto bhUmni siddhAntayogI prodyadvAcA varddhayana siddhazAstra / paTTAvalI 413 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha vyomni dvAdazAtmA karodha ryyadvatpadmavyUhamunnidrayansvaiH // 36 // durvAdhuktaM zAstrajAtaM vivekI vAcAnekAntArthasambhUtayA yaH / indro'chAnyA meghajAlotthayA bhUvRddhA bhUbhRtsaMhati vA vibheda // 37 // yadvatpadAmbujanatAlamipAlamauli ratnAMzavo'nizamamu vidadhuH sarAgaM / tadanna vastu na vadhUna ca vastrajAtaM mo yaunvanaM na ca balaM na ca bhAgyamijaM // 38 // pravizya zAstrAmbudhimeSa dhIro jagrAha pUrva sakalArtharalaM / pare'samastidanupravezAdekakamevAtra na sarvamApuH // 39|| sampAdya ziSyAnsa muniH prasiddhA nadhyApayAmAsa kuzAgrabuddhIn / jagatpavitrIkaraNAya dharma pravattaMnAyAkhilasaMvide ca // 40 // kRtvA bhakti te gurossarvazAstra nItvA vatsaM kAmadhenu payo vA / svIkRtyoccastatpibanto'tipuSTAH zakti sveSAM khyApayAmAsuriddhAM ! // 41 // tadIyaziSyeSu vidAvareSu guNairanekai: zrutamunyabhikhyaH / rarAja zeleSu samunnateSu sa ratnakUTairiva mandarAdriH 42 // kulena zolena guNena matyA zAstreNa rUpeNa ca yogya eSaH / vicArya taM sUripadaM sa nItvA kRtakiyaM svaM gaNayAJcakAra / / 43 / / arthakadA cintayadityanenAH sthiti samAlokya nijAyuSo'lpa / samArya cAsmin svagaNaM samarthe tapazcariSyAmi samAdhiyogaM // 44 // vicArya caivaM hRdaye gaNAgraNInnivedayAmAsa vineyabAndhavaH / muniH samAhUya gaNApravattinaM svaputramitthaM zrutavRttazAlinaM // 45|| ( tRtIyamukha) madanatvayAdeSa samAgato'yaM gaNo guNAnAM padamasya rkssaa| tvayAMga matkriyatAmitISTaM samarpayAmAsa gaNI gaNaM svaM // 46 // guruvirahasamudyadda :khadUnaM tadIyaM mukhaM guruvacobhissa prasannIcakAra / 414 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 44 sapadi vimalitAbda- rilaSTa-prAMsu-pratAnaM kimadhivasati yoSinmandaphUtkAravAtaiH // 47 // kRtitatihitavRttassattvaguptipravRtto jitakumatavizeSaNa zoSitAzeSadoSaH / jitaratipatti- satvastattva-vidyA-prabhutva ssukRtaphala-vidheyaM so'gamaddivyabhUyaM // 48 // gate'tra tatsUripadAzrayo'yaM munIzvara saGghamavarddhayattarAm / guNaizca zAstrezcaritairaninditaiH pracintayantadgurupAdapaGkajam // 149 // prakRtya kRtyaM kRtasaGgharakSo vihAya cAkRtyamanalpabuddhiH / pravarddhayan dharmmamaninditaM tadgurUpadezAn saphalIcakAra ||50 // akhaNsyadayaM munimivAgbhiratyuddhAn amanda-mada-saJcaratkumata - vAdikolAhalAn / bhramannagaramabhUd bhri taraMga-tativibhrama-grahaNa cAturobhirbhuvi // 51 // kA tvaM kAmini kathyatAM zrutamuneH kIrtiH kimAgamyate brahman matpriyasannibho bhuvi budhassammRgyate sarvvataH / nendraH kiM sa ca gotrabhida dhanapatiH kiM nAstyasI kinnaraH zeSaH kutra gatassa ca dvirasano rudraH pazUnAM patiH // 52 // vAgdevatAhRdaya rajjana- maNDanAni mandAra-puSpa-makaranda rasopamAni / AnanditAkhilajanAnyamRtaM vamanti karNaSu yasya vacanAni kavIzvarANAM // 53 // samantabhadro'pyasamantabhadraH zrI- pUjyapAdo'pi na pUjyapAdaH / mayUrapicacho'pyamayUrapiccha zcitraM viruddho'pyaviruddha eSaH // 54 // evaM jinendroditadharmmamuceH prabhAvayantaM muni-vaMza-dIpinaM / adRzyavRttyA kalinA prayukto vadhAya rogastamavApa dRttavat ||55|| paTTAvalI 415 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA khalaH prApya mahAnubhAvaM tameya pazcAtkabalIkaroti / tathA zanaisso'yamanupravizya vapurkhabAdhe pratibaddhavIryaH / / 56 / / aGgAnyabhUbana sakRzAni yasya na ca vratAnyadbhuta-vRtta-bhAjaH / prakampamApadapuriddharogAnna cittamAvasyakamatyapUrva // 57|| sa mokSa-mArge rucimeSa dhIro mudaM ca dharme hRdaye prazAnti / samAdadhe tadviparItakAriNyasmin prasappaMtyadhidehamuccaiH / / 58 // aGgeSu tasmin praviz2ambhamANe nizcitya yogI tadasAdhyarUpatAM / tatassamAgatya nijAgrajasya praNamya pAdAvavadat kRtAJjali: // 59 / / deva pAMDatendra yogirAja dhammavatsala tvatpada-prasAdatassamastamarjitaM mayA / sadyazaH zrutaM vrataM tapazca puNyamakSayaM ki mamAtra vartita-kriyasya kalpa-kAGghiNa: / / 60 // dehatto vinAtra kaSTamasti ki jagattraye tasya roga-pIDitasya vAcyatA na zabdata: 1 deya eva yogato vapu-sijana-krama ssAdhu-varga-sarva-kRtya-vedinAM vidAMvara // 61 / / vijJApya kAyaM munirithamarthya muhurmuhuriyato gaNIzAt / svIkRtya sallekhanamAtmanInaM ___ samAhito bhAvayAti sma bhAvyaM // 621 // udyad-vipata-timi-timizila-nakra cakra protuga-mRtyamRti-bhIma-taraMga-bhAji ! tIvAjavajava-payonidhi-madhya-bhAge kliznAtyahannizamayaM patitassa jantuH // 63|| idaM khalu yadAkaM gagana-vAsasAM kevalaM na heyamasukhAspadaM nikhila-deha-bhAjAmapi / ato'sya munayaH paraM vigamanAya baddhAzayA ___ yatanta iha santataM kaThina-kAya-tApAdibhiH // 64|| ayaM viSayasaJcayo viSamazeSadoSAspada spRzajanijuSAmaho bahumaveSusammohakRt / 416 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH khalu vivekinastamapahAya sarvasahA vizanti padamakSayaM vividhakarma-hAnyutthitaM // 65 // (caturthamukha) uddIpta-duHkha-zikhi-saMgatimaGgayaSTi tIvAjavajava-tapAtapa-tApa-taptAM / naka-candanAdiviSayAmiSa-taila-siktAM ko vAvalambya bhuvi saJcarati prabuddhaH // 66 // sraSTuH strINAmanesAM sRSTitaH kiM ___gAtrasyAdhobhUmisRSTyA ca kiM syAt / putrAdInAM zatru-kAyaM kimayaM sRSTeritthaM vyayaMtA ghAturAsIt / / 67 / / idaM hi bAlyaM bahu-duHkha-bIja miyaM vaya:zrIgrghana-rAga-dAhA / sa vRddhabhAvo'marSAsrazAlA dazeyamaGgasya vipatphalA hi // 8 // labdhaM mayA prAktana-janmapuNyAt sujanma sadgAtramapUrcabuddhiH / sadAzrayaH zrIjina-dharmasevA tato vinA mA ca paraH kRttI kaH // 69 / / itthaM vibhAvya sakalaM bhuvana-svarUpa yogI vinazvaramiti prazamaM dadhAnaH / avimIlitahagaskhalitAntaraMga: pazyan svarUpamiti so'vahitaH samAdhI // 70 // hRdaya-kamala-madhye saiddhamAdhAya rUpaM prasaradamRtakalpaimrmUlamantraH prasiJcan / muni-pariSadudIna-stotra-ghoSaissahaiva zrutamunirayamaGga svaM vihAya prazAntaH // 7 // agamadamRtakalpaM kalpamalpIkRtainA bigalitaparimohastatra bhogAgakeSu / vinamadamara-kAntAnanda-vASpAmbu-dhArA patana-hRta-rajo'ntardAma-sopAnaramyaM 172|| paTTAvalI : 415 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yato yAle tasmina jagadani zUnya janibhRtAM mano-moha-dhvAntaM mata-balamapUryapratihata vyadIpyudyacchoko nayana-jala-muSNaM viracayan viyogaH kiM kuryyAdiha na mahatAM dussahataraH |73 / / pAdA yasya mahAmunerapi na kai bhRcchirobhitA vRttaM sanna vidAMvarasya hRdayaM jagrAha kasyAmalaM / so'yaM zrImuni-bhAnumAna vidhivazAdasta prayAto mahAna yUyaM tadvidhimeva hanta tapasA hantuM yatadhvaM budhAH // 74 / / yatra prayAnti paralokamanindyavRttA ssthAnasya tasya paripUjanameva teSAM / ijyA bhavediti kRtAkRtapuNya rAzeH stheyAdityaM zrutamunessuciraM niSadyA / / 75 / / izu-gara-zikhi-vidhu-mitta-zaka paridhAvi-zaradvitIyagASAr3he sita-navami-vidhu-dinodayajuSi savizAkhe pratiSThiteyamiha / / 76|| vilIna-sakala-kriyaM vigata-rodhamatyUjitaM vilasita-tamastulA-virahitaM vimuktAzayaM / avAG-manasa-gocaraM vijita-loka-zaktyagrima madIya-hRdaye'nizaM vasatu dhAma divyaM mahat // 77|| prabandha-dhvani-sambandhAtsadbhAgotpAdana-kSamA / maMgarAja-kavANI vANIvINAyatetarAM / / 78|| bhASAnuvAda 1. kuzAsanakA vidhvaMsa karanevAlA muktilakSmIkA eka zAsana aura ajeya hai mAhAtmya jisakA, aisA samujjvala jaina zAsana jayazAlI hove / 2. saba sukhoMkA mUla aura saba prakArake AtaMkoM (manovedanAoM)ko dura karanevAlI prakAzamaya jyoti hamAre hRdayameM phaile| 3. ralatrayake prakAza karanevAle, mUrkhatA haTAnevAle, vividha nayake vivecaka aura syAdvAda-sudhAse vitRpta ye tIrthakara hamAre hRdayameM virAjamAna hoveN| 4. tribhuvanameM vikhyAta antima tIrthanAtha zrI vardhamAnasvAmI hue| inakI dehakI kAntine sabhI sRSTiko prakAzita kara diyA | 418 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. inake rahate-rahate muniyoMse vaMdita zreSTha saMghAdhipati zrImAn gautama muni hue| 6.8, inhIke samujjvala baMzameM samudrase candramAke samAna yatirAja zrI bhadrabAhusvAmI hue 1 inakI kIrti tathA siddhazAsana bhUmaNDalameM vyApta the| yadyapi bhadrabAhusvAmI zrutakevalI, munIzvaroM zrutakeliyoM)ke antameM hue, to bhI ye sabhI paNDitoMke nAyaka tathA zrutyartha pratipAdana karanese sabhI vidvAnoMke pUrvavartI the| 9-10. inhoMke ziSya zIlavAn zrImAn candragupta muni hue| inakI tIvra tapasyA usa samaya bhUmaNDalameM vyApta ho rahI thii| inhIMke vaMza bahutase yativara hue, jinameM prakhara tapasyA karanevAle, munIndra kundakundasvAmI hue| 11-13. tatpazcAt sabhI arthako jAnanevAle umAsvAtinAmake muni isa pavitra AmnAyameM hue, jinhoMne zrI jinendra-praNIta zAstrako sUtrarUpameM rUpAntara kiyaa| sabhI piyoMke kA sahArA hogI umAsvAti munine gRdhrapakSako dhAraNa kiyaa| tabhIse vidvadgaNa unheM gRdhrapicchAcArya kahane lge| ina yogI mahArAjako paramparAmeM pradIparUpa maharddhizAlI tapasvI balAkapiccha hue| inake zarIrake saMsargase viSamayo hvA bhI usa samaya amRta (nirviSa) ho jAtI thii| 14. isake bAda jinazAsanake praNetA bhadmUrti zrImAn samantabhadrasvAmI hue| inake vAgvanake kaThora pAtane vAdirUpI parvatoMko cUrNa-cUrNa kara diyA thaa| 15-17. inakI paramparAmeM zrI dharmarAja pUjyapAda svAmI hue, jinake banAe hue zAstroMmeM jainadharmakA bahuta hI mahattva mAlUma hotA hai| inhoMne nirantara kRtakRtya hokara saMsAra-hitaiSiNI buddhiko dhAraNa kiyaa| anaMgake tApa harane. vAle sAkSAt jinabhagavAnake jaise vidita honese logoMne inakA nAma jinendra' rakhA / auSadhazAstrameM parama pravINa, vidaha-jinendradarzanase pavitra honevAle zrImAn pUjyapAda muni jayazAlI rheN| inake caraNakamalake dhauta jalake saMsargase kRSNa-lohA bhI suvarNa ho jAtA thaa| 18-19 inake bAda zAstravettA muniyoMmeM agresara akalaMkasUri hue| inhIke vAGmayarUpI kiraNoMse mithyAMdhakArase AcchAdita artha saMsArameM prakA. zita huaa| inake svarga jAnepara inakI paramparAke munisaMghoMme kaI bheda 20. inake bAda zrImAn yogI jinendra bhagavAn aviruddha vRttivAle cAra saMghoMko pAkara paraspara samAna cAra mukhake aise unheM samajhakara zobhane lge| paTTAvalI : 419 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. kAmazaH deva, mandi, siMha aura sana bAra saMba nirmita hue, jinameM nandisaMgha bar3A prasiddha thA / 22. nandisaMghameM dezIyagaNa, pustakagacchake svAmI iGgalezvara, jinhoMne sAre bhUtalako maMgalamaya kara diyA hai, vijayazAlI ho / 23-25. usI nandisaMghameM sampUrNa prANiyoMkI rakSA karanevAle, indriya nigrahI, syAdvAdamatake pracAra karanese kIrtikalApako pAnevAle, prasiddha yativara zrutakIrti bhaTTAraka hue, jinako prabhAmayI vacanAmRtakiraNoMse sArA ajAnAdhakAra vinaSTa ho gyaa| vinayI sajjanoMko kRtkRtya batAkara tathA unapara zrutazAstrakA bhAra samarpita kara aura pRthvIpara apanI dehakA bhAra rakhakara samAdhipUrvaka zAnta hokara unhoMne svargadhAmako alaGkRta kiyA / 26. una mahAtmA digambarake svargacale jAnepara isa bhUtalapara unakI kIrti sthirarUpase raha gyiiN| 27. inake ziSya apratima pratApazAlI zrIcArukIrti muni hue| inhoMne apane suyazase dizAoMko bhI samujjvala kara diyA / inakI tapasyA niSTuratA, cittameM zAnti, guNameM gurutA tathA zarIrameM kRzatAkI mAtrA dina-dina bar3hane lgii| 28. jinake taparUpI ballIse valayita hokara vRkSarUpI saMsArameM ratnatrayakA pracAra hone lgaa| inakI yukti, zAstrAdi tathA prakRSTAzaya vidyAmbudhike bar3hAneke lie candramAke tulya the| 22. jisa yogisiMha mahAtmAke caraNakamaloMkI sadA sevA karanevAlI lakSmIko dekhakara ( aho mujhe yaha kaise mile } IrSyAse viSNukA sArA zarIra kAlA ho gayA, nahIM to unake kAle honekI dusarI vajaha nahIM thii| 30. jinake zarIrake samparkamAtrase hI sabhI rogoMkI zAnti ho jAtI thii| loga kahA karate the ki callAlarAjakI kRpAse roga chUTA hai, davAse kyA ? 31. munine samAdhipUrvaka aneka ApadkA sthAna isa vinazvara zarIrako chor3akara divya' zarIrako paayaa| 32. inake svarga cale jAnepara una jaisA koI vidvAna nahIM huA / usa samaya yaha saMsAra ajJAnAMdhakArase AvRtta thA / aisA uttama vaktAoMne kahA / 33. isalie kumatAndhakArake vinAzaka apanI sabhI indriyoMko jItanevAle 420 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vidvadgaNoMke rakSaka una mahAtmAko he vivRdvayaM ! bhjo| 34. jinake caraNakamalako rAjAoMne zirobhUSaNa banAyA, jinake vacanAmRtaphA pAnakara paNDitagaNa ahaniza jIte the, jinakI kIrtirUpI samudrase pariveSTita hokara yaha pRthvItala dhavalita huA aura jinakI vidyAne bhUtalameM zAstroMko vizad banA diyaa| 35. ve mahAtmA yogirAja eka citta hokara bar3I kaThina tapasyAko karake tathA bahuta puNya ikaTThA karake unhIM puNyoMko upabhoga karaneke lie svargako cale gye| 36. unake svarga cale jAnepara apanI zAstramayI vANIse siddhazAstroMko valita karate hue, zuddhAkAzameM vartamAna, zAstrarUpI poMko vikasita karate hue sUryale samAtIne sammAnoM ko praphullita kiyaa| 37. indrakA va jisa prakAra parvatoMkA bhedana karatA hai usI prakAra inhoMne ekAnta arthase yukta durvAdiyoMkI uktiko khaNDa-khaNDa kara diyaa| 38. unake caraNoMpara gire hue rAjAoMkI mukuTa-maNikI dhuliyoMne jisa prakArase inako rAgavAn banAyA thA, usa taraha sAMsArika vastu, strI, vastra tathA yauvanAdi unako rAmI nahIM kara ske| 39. ye mahAtmA zAstrarUpI samudra meM praviSTa hokara aneka artharUpa rala nikAla lAye aura una ratnoMko apane ziSyoMko vitarita kara diyaa| __40, inhoMne saMsArako pavitra karaneke lie tathA dharmakA pracAra honeke lie apane ziSyoMko kuzAgrabuddhi banAkara pddh'aayaa| 41. jisa prakAra bachar3A gAyase dUdha grahaNa karatA hai, usI prakAra gurumeM asIma bhaktikara una saboMne unase saba zAstroMko grahaNa kara saMsArameM apanI khUSa kotti phailaayii| 42. jisa prakAra samunnata parvatoMmeM ratnakUToMse mandarAcala parvata zobhatA hai, usI prakAra unake sakalazAstravettA ziSyoMmeM aneka guNoM dvArA zrusamuni zobhAko prApta hue| 43. kula, zIla, guNa, mati, zAstra aura rUpa ina saboMmeM inheM yogya samajhakara sUripada diyaa| 44. isake bAda sAMsArika sthitiko socate hue inhoMne apanI Ayu thor3I jAnakara yaha vicArA ki agara merA gaNa samartha ho jAce, so meM samAdhiyogya tapasyA kruuNgaa| paTTAvakI : 421 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. manameM aisA socakara zruta-vRttazAlI apane gaNAvartI putrako bulAkara kahA ki : 46. hamArI vaMza-paramparAse ye gaNa cale Ate haiM, isalie tuma bhI inako rakSA karo, aisA kahakara gaNIne apane gaNako unake supurda kiyaa| 47. asahya birahajanya duHkhase ye bahuta duHkhI hue, kintu inake gurune komala vacanoMse inako prasanna kiyA | 48. acche-acche sukRtta kAryako karanevAle, kumati tathA doSako samUla naSTa karanevAle aura kAmadevakI savAniyAko jItane vAle ye mAnadhAmako gye| 49-50. unake svargadhAma cale jAnepara sUripadako dhAraNa karanevAle ye apane saMghakI zanaiH zanaiH vRddhi karane lge| kintu guNoMko, zAstroMko tathA unake anindya caritroMko bAra-bAra smaraNa kara sadA apane guru ke caraNakamalakI hI cintA karate the| __51. kRtyako karake, apane saMghakI rakSA karake tathA apane anindita dharmako uttarottara bar3hAte hue inhoMne apane guruke upadezako saphala kiyaa| 52. inhIM munine apanI vimala vAdhArAse uddhata vAdiyoMko zamana karate hue saMsArameM apane dharmAkA pracAra kiyaa| 53. he kAminI ! tu kauna hai ? kyA zru tamunikI kIrta tU idhara A rahI hai ? kyA indra hai, nahIM, yaha to gotrabhid hai| kuvera to nahIM hai ? kintu yaha kinnara nahIM mAlUma par3atA hai| brahman ! maiM apane aise kisI vidvAn muniko cAroM tarapha khoja rahA huuN| 54. sarasvatI devIke hRdayako raJjita karanevAlI, mandAra tathA makarandake rasake sadRza aura sabhI saMsArako Anandita karanevAlI kavozvaroMkI sumadhura vANI sabake kAnoMmeM amRtadhArAko bharatI hai| 55. samantabhadra hote hue bhI asamantabhadra, zrIpUjyapAda hote hue bhI apUjyapAda aura mayUrapiccha dhAraNa karate hue bhI mayUpicchako nahIM dhAraNa karanevAle hue| Azcarya hai ki inameM viruddha aviruddha donoM pravRttiyA~ thiiN| 56. isa prakAra jinendradvArA kahe gaye dharmakI bar3I vRddhi huI, kintu pIchese gupta rItise kalikAlase prayukta jo roga (paMcama kAlakA prabhAva) hai vaha dhamma meM bAdhA pahuMcAne lgaa| 57. jaise duSTa sajjanako apanI sevAse mugdhakara pIche sarvapAsa karaneko 422 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taiyAra ho jAte haiM usI prakAra paJcama kAlakA prabhAva muniyoMke prabhAvako rokakara unake dharma-kAryameM bAdhA pahu~cAne lgaa| 58-59. jinake aGgoMke khinna hone para vratAdika niyama jyoM-ke-tyoM bane rahe, usa mahAtmAne mokSameM ruci, dharmameM harSa aura hRdayameM zAntiko ava. dhArita kiyaa| 60. anantara mahAtmAne apane zarIrameM rogako bar3hate hue dekhakara aura usako asAdhya samajhakara apane jyeSTha bhrAtAke nikaTa Akara praNAma karake khaa| 61-62. he paNDitapravara yogirAja ! ApakI kRpAse maiMne sabhI doSoMko prakSAlita kiyA, yazako vistRta kiyA aura bahu sase vratoMko kiyA, parantu rogagrasta zarIra rahanekI apekSA aba isa bhUtala meM nahIM rahanA hI acchA hai / 63. manine saMghako bhI aisI sUcanA dekara saMghake bAra bAra rokane para bhI antima kriyA-sallekhanAko sampAdita kara antima samAdhi lagAyI / 64 bhayaGkara vipattirUpa grahAdi jIvoMse tathA mRtyurUpI laharoMse yukta vyagratArUpI samudrake bIca meM girakara yaha jIva rAta-dina klezako pA rahA hai| 65. digambara jaina tathA sabhI dehadhAriyoM ke lie yaha duHkhamaya zarIra tyAjya hI samajhanA cAhiye / isIse mani-gaNa punarjIvana rokane ke lie kAya-kaSTakara aneka tapasyAyeM karate haiN| __66 yaha viSaya-saJcaya bhISaNa doSakA sthAna samajhanA cAhie / isalie sahiSNa vivekI sAMsArika viSayako chor3akara vividha karmako naSTa karaneke lie akSayapadako prApta hote haiN| 67. bar3e uddIpta duHkhAgnise tapta, aneka rogoMse yukta aura mAlA, pandana Adi viSama padArthose saMbalita isa zarIrake dhAraNa karanese sasArameM kyA lAbha hai? 68. pApamayI strIkI sRSTise kyA ? zarIrake nIce sRSTi karanese kyA prayojana ? aura putrAdikoMmeM zatrutA kyoM rakha choDI gayI ? isalie maiM samajhatA hU~ ki brahmAkI sRSTi vyartha hI hai| ____69. pahale bAlyAvasthA hI duHkhakA bIja hai, tatpazcAt yunAvasthAko bhI rogakA aDDA hI samajhanA cAhie aura vRddhAvasthAko bhI aisA hI viSamaya samajhakara yaha mAnanA par3atA hai ki isa zarIrakI dazA hI vipatti-pariNAmako dikhAnevAlI hai| 70. prAktana janmake puNyase maiMne sundara zarIra, sundara manuSya-janma tathA paTTAvalI : 423 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acchI buddhi pAyI haiM, isaliye mujhe sajjanoMkI saMgati, aura zrIjinadharmakI sevA karanI cAhie, kyoMki inake binA AdamI kRtI nahIM ho sktaa| 71, sAre saMsArakA svarUpa jAnakara, yogirATa -'sabhI saMsAra vinazvara hai' aisA kahakara zAntiko dhAraNa karate hue AdhI A~kheM mIcakara svarUpako dekhate hue samAdhiko prApta hue| 72. apane hRdaya-kamalameM svaccha rUpako dhAraNa kara tathA amRtasadaza una mUlamantroMse sIMcate hue zrutamunine stotra-pAThake sAtha-sAtha zAntipUrvaka apane zarIrako chor3A / 73. jinake utpanna honepara ajJAnAndhakArAvRtta yaha saMsAra jJAnavAna hokara harSayukta huA, so Aja unhIMke svarga jAnepara loga uSNa ucchvAsa le-lekara A~khoMse zokAzrudhArA bahA rahe haiN| ThIka hai, bar3oMkA viyoga dussaha hotA 74. ina mahAmunike caraNa-kamala prAya: sabhI rAjAoMne zirodhRta kie tathA inakI saccaritratA bhI apane hRdaya meM sabhI RSivaryone gRhIta kI 1 vahI mahAtmA Aja bhAgyavaza paralokako cala base, isaliye Apa loga bhI unhIMkese saddharmakAryoMko pAlana karaneke liye avatarita honekI koziza kreN| 75 jina mahAtmAoMke caritra anindya haiM, ve jisa sthAnameM paralokako jAte haiM usa sthAnako bhI pUjA karanI unhIMkI pUjA karanI hai, isalie jinadharma-pracAraka zrutamunikA yaha sthAna (niSadyA) sadA banA rhe| 76. zaka 1365 vaizAkha zukla navamI budhavArako inhoMne svargako prasthAna kiyaa| 77 sabhI kriyAko zAnta karanevAlA, ajJAnAndhakArako haTAnevAlA, sabhI Azayase rahita aura avAG-manasa-gocara saMsArameM sabhI zaktiko jItanevAlA jo koI divya teja hai, vaha mere hRdayameM sadA rhe| 78. isa prabandhakI nise sambandha rakhanevAlI, tathA sacce premako utpanna karanevAlI maGgarAjakI vANI vINAkI-sI hove / senagaNa-paTTAvalI baddhASTakamaMnirghATanapaTuzuddheddharAddhAntaprabhAbodhitanavakhaNDamaNDanazronemisenasiddhAntInAm // 20 // atIvaghorataratarAMtapanasaMtaptatralokyaprANigaNatApanivAraNakAraNacchatrAyabhAnazrImacchIchatrasenAcAryANAm // 21 // unadIptataptamahAtapoyuktAryasenAnAm / / 22 // 424 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AdhAryaparamparA Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMyama saMpanna zrIlohasena maTTArakANAm // 23 // navavidhabAlabrahmacaryavratapUrvakaparabrahmadhyAnAdhIna zrIbrahmasenatapodhanAnAm // 24 // bhavyajanakamalasUrasenabhaTTArakANAm ||25|| dArusaMghasaMzayatamonimagnAzAdharazrImalasaMdhopadezapitRvanasvaryAtakakamalabhadra bhaTTArakANAm ||26|| sAratrayasaMpanna zrIdevendrasenamunimukhyAnAm ||27| vihAranagarIpravezasamayasAraskandhASTakathanAlpAkhyAna bANabAdhAhraNagaMgAmadhya. paTTAbhiSekanirUpaka traividyakumArasenayogIzvarANAm ||28|| aMgavAdibhaGgazIla-kaDi (li ) gavAdikAlAnala-kAzmIravAdikalpAntagrISmanepAlavAdisvApAnugrahasamartha gaur3avAdibrahmarAkSasa - vAlevAdikolAhala - drAvir3avAditrATanazIla - tiliGgavAdikalakArI dustaravAdimastakazUla- uDDIyadeze'zvagajapatisabhAsaniviSTapracaNDaya madaNDasuNDA lasuNDAdaNDakhaNDanakAladaNDamaNDaladordaNDamaNDita zrIdurlabhasenAcAryANAm ||29|| * tapaH zrIkarNAvataMsa zrISeNa bhaTTArakANAm // 30 // durvAra durvAdigarva kharvaparvatacUrNIkRta kulizAyamAnadakSapararAjalakSmIsenabhaTTArakANAm // 31 // 1 navalakSadhanurAdhIzadazasaptalakSadakSiNa karNATaka rAjendra cUDAmauktikamAlAprabhAmadhUnI (?) jalapravAhaprakSAlitacaraNanakhabimbazrIsomasenabhaTTArakANAm ||32|| alakezvarapurAdbharavacchanagare rAjAdhirAjaparamezvarathavana rAya ziromaNimahammadapAtazAhasurazrANasamasyApUrNAdakhiladRSTinipAtenASTAdazavarSaprAyaprAptadevaloka zrIbhutavIrasvAminAm // 33 // bhaMbherIpura dhanezvarabhaTTa bhraSTIkRtAnalanihitayajJopavItAdivijitasihabrahmadevasadhammaMzarma karma nirmalAntaHkaraNazrImacchrIvarasenAcAryANAm ||34|| hAvabhAvavikAmavilAsavilAsAvibhramazRMgArabhRGgIsamAliGgitabAlamugdhayova navidagdhAkhilAGganAmanovAkkAyanavavidhabAla brahmacaryavratopeta zrIdevasenabhaTTAra kANAm ||35|| anekabhavyajanacAtakanikarajRSAdhikArakaraNamadhuravAgdhArAsArasayutanUtanasana pitusadRza zrIdevasena bhaTTArakANAm // 36 // tatpaTTodayAcalaprabhAkaranityAdmekAntavAdiprathamavacanakhaNDanapracaNDavacanAmbaraSaTdarzanasthApanAcAryaSaTtarkacakra zvaraDilli (dillI) siMhAsanAdhIzvara sArvabhauma paTTAvalI : 425 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAbhimAnavAdI siMhAbhinavatraividyazrImacchrosomasenabhaTTArakANAm ||37| tatpaTaTavAdvivarddhaneka pUrNacandrAyamAnAbhinavabAdisaMskRta sarvajJaprAkRta saMskRtaparamezvaravajrapaMjarasamAnAnAm, aMgavaMgakaliMgakAzmIrakAmbhojakarNATaka magadhapAlaturalacerala ( malaha ) kerabhAraMjita vidvajjana sevitacaraNAravindAnAM zrI mUlasaMghavRSabhasenAnvayapuSkaragacchavirudAvali virAjamAnazrImadguNabhadra bhaTTArakANAm ||38|| tatpaTa, TodayAdvidivAkarAyamANazrImatkarNATaka. dezasthApitadharmAmRtavarSaNa jaladAyamAnadhIratapazcaraNAcaraNapravINa zrIvIrasenabhaTa, TArakANAm ||39|| vigatAbhimAnattapagatakaSAyAMgAdivividhagnanthaka ra ka kuzalatAbhimAnazrIyuktavIrabhaTa TArakANAm ||40|| tatpaT Te sarvajJavacanAmRtasvAdakRtAtmakAyasaddharmodadhivarddhanekacandrAyamANatarkakarkazapuSkarAyamANamanmathamathanasamudbhUtatrividhaverAgyabhAvitabhAgadheyajanajanitasaparyA zrImANikasenabhaTaTArakANAm ||41|| tatpada TodayAcaladivAkarAyamANAnekazabdArthAnvayanizcayaka raNavidvajjanasa rojavikAza kapaTutarAyamAna zrIguNa senabhaTa TArakANAm ||42|| tadanu sakalavidvajjanapUjitacaraNa kamala bhavyajanacittasarojanivAsalakSmIsadRzalakSmIsenabhaTTArakANAm // 43 // vibudhavividhajanamanaindIvara vikAzanapUrNa zazisamAnAnAM kavigamakavAdavAgmitvacAturvidhapANDityakalAvirAjamAnAnAM nayaniyamatapobalasAdhitadharma bhAradhuraMdharANAM, akhilasUkhakaraNa somasenabhaTa TArakAraNAm // 44 // } mithyA matata monivAraNamANikya ratna samadivyarUpazrImANikyasenabhaT TArakANAm / / 45 / / AzIviSaduSTakarkazamahA rogamadagajakesari siMhasamAnAnAM anekanarapatisevitapAdapadmazrIguNabhadrabhaTa TArakANAm // 46 // satpaTaTe kumudavanavikAza nekapUrNacandrodayAyamA nalalitavilAsavinoditatribhuvanodarasthavibudhakadambakacandra karanikarasannibhayazodharadhavalitadiGmaMDalAnAM, zrImadabhinavasomasenabhaTa TArakANAm ||47|| tatpaTaTe mahAmohAndhakAratamasopagUDhabhuvanabhava lagna janatAbhidustarakaivalyamArga prakAzana dI pakAnAM, karkazatArkikakaNAdavaiyAkaraNabRhatkumbhIkumbhapATanalaMpaTaviyAM nijasvasyAcaraNakaNakhaJjAyitacaraNayugAdrekANAM, zrImadbhaTa TArakavaryasUryazrI jinasenabhaTa TArakANAm // 48 // 426 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpaTa TodayAcalaprakAzakaradivAkarAyamANa-zrImajjinayaravadanavinirgatasaptabhaDgInavanayoya(vacanopamanayAtmakadvAdazAMgAbdhivardhanakaSoDazakalAparipUrNacandrAyamAnAjJAnajADyamudritabhavyajanacittasarasasarasIruhaprabodhakasvavacanaracanADambaracAracAturIcamatkRtatsuraguruprakhyAyamANasvagaNAgrAvalisiMcanadhArAyamANakoTimukuTamahAvAdirAjarAjezvarakAvyacakravartizrImacchIsamantabhadrabhaTTArakANAm ||49 // zromAyA guruvasu barAcAryapAhAvAdavAdApitAmahavidvajjanacakravartikatikaDivANaparigravikramAdityamadhyAhnakalpavRkSasenagaNAgnagaNyapuSpakaragacchavirudAvalivirAjamAna dilli(dillI)siMhAsanAdhIzvarachatrasenatapo'bhyudayasamraddhisidhyartha bhavyajanaH kriyamANaiH jinezvarAbhiSekamavadhArayantu sarve janAH / / iti senapaTTAvalo / / bhASAnuvAda bandhakAraka aSTakarmoMse chur3AnemeM catura zuddha aura varddhita siddhAntakI zobhAse bodhita navakhaNDoMkI zobhA zrImAn nemisena siddha hue // 20 // bhayaMkara tApase tapta tInoM lokoMke prANiyoMke tApako dUra karanevAle tathA usa tApako haTAneke lie chatrake samAna zrI chatrasenAcArya hue // 21 / / atyadhika prakAzamAna tathA tIvra mahAtapase yukta zrI Aryasena AcArya hue // 22 // atyanta saMyamo zrI lohAcArya bhaTTAraka hue // 23 // nava prakArake brahmacaryabatake sAtha paramezvarake dhyAnameM lona zrI brahmasena mahAtapasvI hue // 24 // kamalarUpI bhavyajanoMke liye sUryake samAna zrI sUrasena bhaTTAraka hue // 25 // kASThAsaMghake saMzayarUpI andhakArameM DUbe huoMko AkSA pradAna karanevAle zrI mUlasaMghake upadezase pitRlokake vanarUpI svargase utpanna zrI kamalabhadra bhaTTAraka hue ||26 // ___ samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAriSarUpa ratnatrayase yukta zrI munIzvara devendrajI hue // 27 // vihAranagarameM pravezake samaya sAraskandhASTakake kathanakA AlpAkhyAna, vANabAdhAkA haraNa aura gaMgAke madhya paTTAbhiSeka karanevAle vidya zrI yogIzvara kumArasena hue // 28 // paTTAvalI: 427 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgadAdiyoMke liye bhaMgazIla, kaliMgavAdiyoMke liye kAlAgni, kAzmIravAdiyoMke liye pralayakAlako uSNatA, naipAlavAdiyoMke liye zApa-kSamA karanemeM samartha, drAvir3avAloMke liye proTanazIla, gaur3avAdiyoMke liye brahmarAkSasa, kevala vAviyoMke liye kolAhala, tailaMgavAdiyoMke liye zirovyathA, uDDoyadezameM gaja, azva Adike svAmI, sabhAmai praviSTa ugra yamadaNDa, gajarAjake suNDAdaNDako chinna-bhinna karanevAle tathA kAladaNDake samAna zobhita bAhuvAle zrI durlabhasenAcArya hue / / 29 // tapasyAko hI karNabhUSaNa mAnanevAle zrImAna zrISeNa bhaTTAraka hue // 30 // durvArya durvAdiyoMke garvarUpI parvatako cUrNa karaneke liye banake samAna dakSa parig2aja zrIlakSmIsena bhaTTAraka hue // 31 // navalakSa dhanurdharoMke svAmI, dakSiNake pharnATakIya satraha lAkha rAjAoMke mastakoMkI maNimAlAkI prabhAse udbhAsita, madhujalakI dhArAmeM dhula hue caraNanakhabimbavAle zrI somasena bhaTTAraka hue // 32 // __ alakezvarapurake bharoca nagarameM rAjezvarasvAmI yavanarAjAoMmeM zreSTha mohammada bAdazAhakI rakSAkA parikAkI pUrtiro samaTa honese aThAraha barSakI avasthAmeM svargagAmI zrI zrutavIra svAmI hue // 33 // bhaMbherIpurameM dhanezvara bhaTTase bhraSTakarma hue agnimeM pheMke hue yajJopavItAdike dvArA jote hue brahmadevake dharmake sukhase zuddhAntaHkaraNa zrImAn dharasenAcArya hue // 34 // hAva, bhAva, bibhrama aura vilAsakI zobhAke zRMgArarUpI bhRGgIse AliMgita, bAla, mugdha aura yuvatI nAgarika striyoMse mana vacana kAyase mukta tathA nava prakArake brahmacaryase yukta zrI devasena bhaTTAraka hue // 35 // aneka zubhacintaka manuSyarUpI cAtakake samUhako prasanna karanevAle madhuvAtakI dhArAse mukta nayA zarIra banAnevAle zrI devasena bhaTTAraka hue // 36 // __ unake paTTake udayAcalake sUrya, nityAdi ekAntavAdiyoMke prathama vacanake khaNDanakAraka, una vistAravAle chahoM darzanake sthApanake AcArya, chatarkazAstrake svAmI, dillI-siMhAsanake adhipati, sArvabhauma, abhimAnayukta vAdIrUpa hAthIke liye siMhake samAna trikAlajJa zrI somasena AcArya hue // 37 // unake paTTako vRddhise pUrNa candramAke samAna, abhinavavAdI, saMskRtake jJAtA prAkRta aura saMskRta bhASAke svAmI, vanapaMjarake tulya aMga, baMga, kaliMga, kAzmIra, kambhoja, karnATaka, magadha, pAla, turala, gherala aura keralake jIte hue 428 : toryakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAnoMse sevita caraNavAle zrI mUlasena vRSabhavaza, puSkaragacchakI virudAvalI meM virAjamAna guNabhadra bhaTTAraka hue ||38|| unake paTTarUpI udayAcalake sUrya karnATaka dezameM sthApita kiye gaye dharma kI amRtavarSAse megha ke samAna kaThora tapasyA karanemeM nipuNa zrI vIrasena bhaTTAraka hue ||39|| abhimAnarahita tapasyAse naSTa rAgavAle. aMgAdi vividha grantha racane ke paDatya garvase yukta zrIyukta vIra bhaTTAraka hue ||40|| unake paTTameM sarvajJadevake vacanAmRtake svAdase sacce dharmarUpI samudrako bar3hAneke liye candramAke samAna apane zarIrako karkaza tase kamalake samAna banAnevAle tathA madanako mathana karanese trividha vairAgyako prakaTa karanevAle, bhAvI bhAgyazAlI janoMse pUjita zrI mANikasena bhaTTAraka hue // 41 // inake paTTarUpI udayAcalapara sUryake samAna, aneka zabda, artha tathA anvayakA nizcaya karanevAle, vidvajjana- sarojake prasphuTita karanemeM atyanta paTu zrI guNasena bhaTTAraka hue ||42 // isake bAda sabhI vidvajjanoMse pUjita pAdapadmavAle aura bhavyajanoMke cittasarojameM lakSmI ke samAna nivAsa karanevAle zrI lakSmIsena bhaTTAraka hue // 43 // devatA tathA vividha janoMke manakumudako prakAzita karane meM pUrNa candramAke samAna, kAvya, nyAya, zAstrArtha tathA vAgmitA catuvidha pANDitya kalAse virAjamAna, yama, niyama aura tapobalase sAdhita dharmake bhArako dhAraNa karanevAle aura sabhIko sukhasampanna karanevAle zrI somasena bhaTTAraka hue ||44|| mithyAmatake tamakA nivAraNa karanevAle, mANikyaratna tathA ratnatrayase yukta zrI mANikyasena bhaTa, TAraka hue // 45 // AzIviSa sarpake liye duSTa karkaza mahoragake samAna, matta hastIke liye siMhake samAna tathA aneka rAjAoMse pUjita caraNakamalavAle zrI guNabhadra bhaTTAraka hue / unhIMke paTa, Tapara janarUpI kumudavanako vikasita karaneke liye pUrNa candrodayake samAna, sundara vilAsase vinodita tribhuvana sthita vibudha-samUha ke liye candramAkI kiraNoMke samAna, yazodharase diGmaNDalako bhI ujjvala karanevAle zrImAn abhinava somasena bhaTTAraka hue // 47 // unake pada Tapara mahAmohAndhakArase Dhake hue, saMsArake janasamUhako dustara kaivalyamArgako prakAzita karanemeM dIpakake samAna, durddharSa neyAyika kaNAda aura paTTAvalI 429 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyAkaraNoMke bRhat kumbhakA utpATana karanemeM udyata buddhivAle bhaTa dvArakavaryoM meM sUryake samAna zrI jinasena bhaTa dvAraka hue| unake paTTarUpI udayAcalako prakAzita karaneke liye sUryake samAna, zrI jinendra bhagavAnake mukhase vinirgata saptabhaGgI aura naya Adise yukta dvAdazAMga rUpI samudrakA varddhana karaneke liye pUrNa candramAke samAna, ajJAna aura jar3atAse mudrita bhavyajanoM ke cittasarojako vikasita karanevAle, apane vacana kI racanAcAturIke ADambara se bRhaspatiko bhI camatkRta karanevAle, apane gaNAgravallIkAvyako sIMcane ke liye dhArAke samAna, karor3oM mukuTavAdiyoMke rAjarAjezvara, cakravartI zrI samantabhadra bhaTTAraka hue zrImAn rAjezvara guru vasundharAcArya mahAvAdiyoMke pitAmaha vidvAnoMmeM kalpavRkSake cakravartI kar3i-kar3i (?) vANa parigraha vikramAditya madhyAhnake samaya, samAna, senagaNa ke agragaNya, puSkaragaccha - virudAvalIse virAjamAna dillI-siMhAsanake adhipati chatrasenakI tapasyAkA abhyudaya karanevAlI samRddhikI siddhike liye bhavyajanoMke dvArA kiye gaye jinezvarAbhiSekako saba loga avadhAraNa kareM ||50|| virudAvalI "svasti zrIjinanAthAya svasti zrIsiddhasUriNe ( 2 ) 1 svasti pAThakasAdhubhyAM svasti zrIgurave tathA // 1 // maMgalaM bhagavAnarhaM maMgalaM siddhasUrayaH / upAdhyAyastathA sAdhurjena dharmo'stu maMgalam ||2|| saddharmAmRtavarSaharSita jagajjanturyathAmbhodharaH / sthairyAnmeruragAdhatAndhikhanisAro pArakSamaH // durvArasmaravArivApavanaH zumbhaprabhAbhAskaraH / candraH saumyatayA surendramahito vIraH zriyo vaH kriyAt // 3 // svasti zrImUlasaMdhe pravarabalagaNaM kundakundAnvaye ca / vidyAnandaprabandhaM vimalaguNayutaM mallibhUSaM munIndram // lakSmIcandraM yatIndraM vibudhavaramutaM voracandra stuve'ham / zrImajjJAnAdibhUSa sumatisukhakaraM zrIprabhAcandradevam // 4 // * zrI jinanAtha maMgalamaya hoM, zrIsiddha aura sUri maMgalamaya hoM, upAdhyAya aura sAdhu maMgalamaya hoM aura zrI guru maMgalamaya hoM // 1 // bhagavAn arhata maMgalamaya ho, siddha aura AcArya maMgalamaya hoM, upAdhyAya, sAdhu tathA jainadharma maMgalamaya hoM ||2|| 430: tIthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddhamaM ( jainadharma ) rUpI alakI vRSTio jAna dIgoMko harSita karane vAle, ataeva meghake samAna, sthiratAmeM meru parvatake samAna, agASatAmeM samudrake samAna, saMsArake sArakA UhApoha karake pAra jAne meM samartha, durdamanIya kAmadeva rUpI meghamaNDalake lie pavanasvarUpa, zubhra-dIptike kAraNa sUryake samAna, saumyatAke kAraNa candramAke samAna aura devatAoMke adhipati indra dvArA pUjita ( ve bhagavAna ) vIra Apa logoMkA kalyANa kreN.||3|| ___ maMgalamaya zrI mUlasaMghameM zreSTha balAtkAragaNameM aura kundakundakI ziSya paramparAmeM vidyAnandIke zreSTha bandhu, zubha guNoMse yukta mallibhUSaNa munIndrakI, lakSmIcandra yatIndrakI, devatAoMse vandita vIracandrakI aura jJAna Adi guNoMse bhUSita, sumati tathA sukha denevAle zrIprabhAcandradevakI maiM stuti karatA hU~ // 4 // ___ svasti zrIvIramahAvIrAtibIrasanmativarddhamAnatIrthakaraparamadevavadanAravindavinirgatadivyadhvaniprakAzanapravINazrIgotamasvAmIgaNadharAnvayazrutakevalizrImadbhadrabAhuyogIndrANAM zrImUlasaMghasaMjanitanandisaMghaprakAzabalAtkAragaNAgraNIpUrvAparAMzavedizrImAghanandibhaddArakANAM tatpaTTakumudacanavikAzanacandrAyamAnasakalasiddhAntAdizrutamAgarapAraMgatazrIjinacandramunIndrANAm // 1 // tatpaTTodayAdridivAkarazrIelAcAryagRdhrapicchavakrIvapayanandikundakundAcAryayANAm // 2 // dazAdhyAyasamAkSiptajainAgamatattvArthasUtrasamUha-zrImadumAsvAtidevAnAm // 3 // samyakadarzatajJAnacAritratapazcaraNavicAracAturIcamatkAracamatkRtacaturavaranikaracaturazItisahasrapramitibRhadArAdhanAsArakata zrIlohAcAryANAm // 4 // aSTAdazavarNaviracitaprabodhasArAdigranthazrIyaza:kIrtimunIndrANAm // 5 // kundenduhAratuSArakAzasaMkAzayazobharabhUSitazrIyazonandIzvarANAm || maMgalamaya zrIvIra, mahAvIra, ativIra, sanmati, varddhamAna, tIrthakara paramadevake mukhAravindase nikalI huI divya vANIko prakAzita karane meM nipuNa zrI gautamasvAmo gaNadharake ziSya zrutakevalo zrI bhadravAha yogIndrake zrImUlasaghase utpanna nandisaMghakA prakAzasvarUpa balAtkAragaNameM agresara tathA pUrva evaM apara aMzako jAnanevAle zrImAdhanandI bhaTa TArakake aura unake paTa TarUpI kumudavanako vikasita karanevAle candrasvarUpa sampUrNa siddhAnta Adi AgamarUpI samudrake pAraMgata zrI jinacandra munIndra ke // 1 // unake pada TarUpI udayAcalapara udita sUryake samAna zrI elAcArya, gRdhrapiccha, vakragrIva, padmanandI aura kundakundAcAryavaroMke // 2 // paTTAvalI 431 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamake sArako daza adhyAyoMmeM "tattvArthasUtra" ke rUpa meM prastuta karanevAle zrImAn umAsvAtidevake ||3|| samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra, samyak tapasyA aura vicAracAturya ke camatkArase catura logoM ke samUhako camatkRta karanevAle caurAsI hajAra zloka parimita 'bRhadArAdhanAsAra' kI racanA karanevAle zrI lohAcAryake ||4|| aSTAdaza varNoM dvArA 'prabodhasAra' Adi granthoMke racayitA zrI yazaH kIrti munivarake // 5 // indu kumudakI mAlA, tuSAra (hima) aura kAza nAmaka tRNake samAna svaccha yazaHpuJjase bhUSita zrIyazonandIzvarake // 6 // jainendramahAvyAkaraNazlokavArtikAlaGkArAdi (?) mahAgranthakartA mAM zrIpUjya pAdadevAnAm ||7|| samyagdarzanaguNagaNamaNDita zrIguNanandigaNIndrANAm ||8|| ||9|| paravAdiparvatavajjAyamAnazrIvacanandiyatIzvarANAm sakalaguNagaNAbharaNabhUSitazrIkumAranandibhaTa TArakANAm ||10|| nikhilaviSTapakamalavanamArtaNDatapaH zrIsaMjAtaprabhAdUrIkRtadigandhakArasiddhAntapayodhizazadhara mithyAtvatamovinAzana bhAskaraparavAdimate bhakumbhasthalavidAraNasiMhAnAM zrIlokacandraprabhAcandranemicandrabhAnunandisiMhnandiyogIndrANAm // 11 // AcArAGgAdimahAzAstrapravINatApratibodhitabhavyajananika rasyAdvAdasamudrasamutthasadupanyAsakallolAghaH pAtitasaugata- sAMkhya- zeva- vaizeSika bhATa TacArvAkAdigajendrANAM zrImadvasunandivIranandi ratnanandimANikyanandimeghacandrazAntikIrtimayakIrtimahAkIrtiviSNunandizrIbhUSaNazIla candrazrInandidezabhUSaNAnantakItiM dharmanandividyAnandi rAmacandra rAmakIrtinirbhaya candranAgacandranayanandiharicandramahIcandramAghavacandralakSmIcandraguNacandavAsavacandramaNIndrANAm ||12|| jainendra mahAvyAkaraNa aura zlokavArtikAlaMkAra (?) Adi mahAn pratyoMke racayitA zrIpUjyapAdadevake ||7|| samyadarzanakI guNarAzise bhUSita zrIguNanando gaNIndrake // 8 // paravAdIrUpa parvatoMke lie vajrake samAna zrIvAnandI yatIndrake ||9|| sakalaguNasamUharUpI AbharaNoMse alaMkRta zrIkumAranandI bhaTTArakake ||10|| sampUrNa saMsAra rUpa kamalavanako vikasita karanemeM sUryake samAna, tapasyAkI chavise utpanna prabhAdvArA sabhI dizAoMke andhakArako dUra karanevAle, siddhAntasamudrakI puSTi karanemeM candramAsvarUpa mithyAtvarUpI andhakArako dUra karaneke 432 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA P Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liye sUrya tulya, paravAdiyoMke siddhAntarUpI hAthIke mastakako vidIrNa karane meM siMhake samAna zrI lokacandra, prabhAcandra, nemicandra, bhAnunandI aura siMhanandI yogIndroMke // 11 // AcArAMga Adi mahAzAstroMkI pravINatA dvArA bhavyajanoMko pratibodhita karanevAle, syAdvAdarUpI samudrakI uttAla taraMgarUpI sadyukti dvArA sogata sAMkhya- zeva- vaizeSika-bhATTa ( mImAMsaka ) aura cArvAka Adi gajendroMko nIce girAnevAle zrI vasunandI, vIranandI, ratnanandI, mANikyanandI, meghacandra, zAntikIrti, merukIrti, mahAkItiM viSNunandI zrIbhUSaNa, zIlacandra, zrInandI, dezabhUSaNa, anantakorti, dharmanandI, vidyAnandI, rAmacandra, rAmakIrti, nirbhayacandra, nAgacandra, nayanandI, haricandra, mahIcandra, mAghavacandra, lakSmIcandra guNacandra, vAsacacandra aura lokacandra maNIndroMke // 12 // 1 surAsurakhecarana ranikaracacitacaraNAmbhoruhANAM zrutakIrtibhAvacandramahAcandrameghacandrabrahmanandizivanandivizvacandrasvAmibhaTa TArakaraNAm // 13 // durdharatapazcaraNavajrAgnidagdhaduSTakarmma kASThAnAM zrIharinandibhAvanandisvarakIrtividyAcandrarAmacandramAgamananditahI tirupi neminandinAbhikIrtinarendra kIrti zrIcandrapadmakIrtipUjyabhaTa TArakANAm ||14| sakalatArkika cUDAmaNisamastazAbdikasa rojarAjitaraNinikhilAgamanipuNazrImadakalaGkacandradevAnAm ||15|| lalitalAvapyalIlAlakSitagAtra traividyAvilAsavinoditatribhuvanodarasthavibudha kadambacandrakaranikarasannibhayazobharasudhArasaghavalitadigmaNDalAnAM zrIlalitakIrtikezavacandra cArukIrtyabhayakIrtisUrivaryANAm // 16 // devatA, rAkSasa, khecara aura manuSyoM dvArA pUjita caraNakamalavAle zrutikItiM, bhAvacandra, mahAcandra, meghacandra, brahmanandI, zivanandI aura vizvacandra svAmI bhaTTArakoMke ||13|| atyanta kaThina tapasyArUpI vajrAgni dvArA bure karmarUpI kASThako jalA cukanevAle harinandI, bhAvanandI, svarakIsiM, vidyAcandra, rAmacandra, mAghanandI, jJAnanandI, gaGgakIrtti, siMhakIttiM cArukIttiM neminandI, nAbhikIttiM narendrakIttiM zrIcandra aura padmakIrti pUjya bhaTa TArakoMke // 14 // * sabhI tArkikoMke zirobhUSaNa, samasta vaiyAkaraNarUpI kamaloMke lie sUrya aura sampUrNa AgamameM nipuNa zrIakala candradevake ||15|| 28 paTTAvalI 433 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maJjula lAvaNyapUrNa zarIravAle, tInoM vidyAoMke vilAsase tribhuvanake vidvAnoMko Anandita karanevAle aura candrakiraNoMke samAna svaccha yazaHpuJjarUpI sudhArata dizAo kI samujjya karanevAle thI kIptiM kezavacandra, cArukIrtti aura abhayakIrtti AcAryavaroMke // 16 // jAgnajjinendrasiddhAntasamazatrumitra preyo rasAkulita sidgajAdisevyAnAM zrIvasantakIrtizrIvAdicandra vizAlakIrttizubhakIrtiyatirAjAnAm ||17|| rAjAdhirAja guNagaNavirAjamAnazrI hammIrabhUpAlapUjitapAdapadmasaiddhAntikasaMyamasamudracandra zrIdharmacandrabhaTa TArakANAm // 18 // tatpadAmbujabhAnusyAdvAdavAdivAdIzvara zrI ratna kIrtipuNyabhUrtInAm ||19|| mahAvAdavAdIzvaravAdipitAmah prameyakamalamArtaNDAdyanekagranthavidhAyaka - zrImahApurANasvayambhU sapta (?) bhaktiparamAtmaprakAza samaya sArAdisUtravyAkhyAna sajjaM na saMjAtakovidasa bhAkIrtibhaTa TArakANAM zrImatprabhAcandrabhaTa TArakANAm ||2gA anekAdhyAtmazAstrasarojapaNDavikAsana mArtaNDamaNDalayayAkhyAta cAritrasuvidhAnasantoSitAkhaNDalAnAM zrIpadmanandidevabhaTa TArakANAm // 21 // vidyavidvajjana zikhaNDamaNDalIbhavatkAyadhara (?) kamalayugalAvantIdezapratiSThopadezakasaptazata-kuTumba - ratnAkarajJAtisuzrAvakasthApaka zrIdevendrakIrtizubhakIrtibhaTTArakANAm ||22|| zrI jinendrake siddhAntoMko jAgrata karanevAle, zatru mitra aura udAsIna sabako prItirasase vazIbhUta karanevAle evaM siMha, hAthI Adise sevya zrIvasantakIrti, zrIvAdicandra, vizAlakIrti aura zubhakIrti yativaroMke || 17 || rAjAoM ke rAjA aura guNoMse alaMkRta zrI hammIrarAjA dvArA pUjitacaraNakamalavAle aura siddhAntasambandhI saMyamarUpI samudrako samvRddha karanevAle candramAke samAna zrI dharmacandra bhaTTArakake ||18|| unake padAbjoMko praphullita karanevAle sUryasvarUpa, syAdvAda - vAdiyoM ke pramukha puNyamUrti ratnakIrttike ||19|| mahAvAda-vAdIzvara, bAdi - pitAmaha, prameyakamalamArtaNDa Adi aneka granthoMke racayitA, zrI mahApurANa, svayambhU, sapta (?) bhakti, paramAtmaprakAza aura samayasAra Adi siddhAnta-granthoMkI vyAkhyA karanevAle parama zAstrajJa sabhAkIrtti bhaTTAraka (?) aura zroprabhAcandra bhaT TArakake // 120 // 434 tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka adhyAtmazAstrarUpI kamalasamUhako vikasita karanevAle sUryasvarUpa, yathAkhyAtacAritrake vidhAna dvArA dene ko prasanna karanevAlo mIndrideva bhaTTArakake // 21 // tInoM vidyAoMke jJAtAoMmeM zirobhUSaNa-svarUpa, maNDalAkAra pariveSTita saMsAriyoMdvArA sevita yugala (caraNa) kamalavAle (?), avantIdezakI (mUtti) pratiSThAmeM upadeza denevAle sAtasau parivAra-rUpI samudrake antargata jJAtisuzrAvakoMke uddhAraka zrIdevendrakotti aura zubhakIrti bhaTTArakoMke // 22 // tatpaTTodayasUryAcAryavaryanavavighabrahmacaryapavitracaryAmandirarAjAdhirAjamahAmaNDalezvaranajAMgagaMgajayasiMhazyAghranarendrAdipUjitapAdapamAnAM, aSTazAkhAprAgavATavaMzAvataMsAnAM, SaDbhASAkavicakravattibhuvanatalavyAptavizadakItivizvavidyAprAsAdasUtradhArasadbrahmacAriziSyavarasUrizrIzrutasAgarasevitacaraNasarojAnAM, zrIjinayAtrApratiSThAprAsAdoddharaNopadezanaikadezabhavyajIvapratibodhakAnAM, zrIsammedagiricampApurIujjayantagiriakSayavaTaAdIzvaradIkSAsarvasiddhakSetrakRtayAtrANAM, zrIsahasrakUTajinabimbopadezakaharirAjakulodyotakarANAM, zrIravinandiparamArAdhyasvAmibhaTTArakANAm // 23 // tatpaTTodayAcalabAlabhAskarapravaraparavAdigajayUthakesarimaNDapagirimantravAdasamasyAptacandrapurvikaTavAdigopadurgamedhAkarSaNavikajanasasyAmRtavANivarSaNasurendranAgendrAdisevitacaraNAravindAnAM, mAlavamalatAnamagadhamahArASTragauDagujjarAMgavaMgatilaMgAdibibidhadezotyabhavyajanapratibodhanapaTubasundharAcAryagyAsadInasabhAmadhyaprAptasammAnadhIpadmAvatyupAsakAnAM zrImallibhUSaNabhaTTArakavANAm // 24 // unake paTTa para udita sUryake samAna, AcAryapravara, nau prakArake brahmacarya dvArA cAritrarUpI mandirako pavitra karanevAle, rAjAdhirAja mahAmaNDalezvaravanAMga, gaMga aura jayasiMha ina zreSTha rAjAoM dvArA pUjita caraNakamalavAle, aSTazAkha prAgavATa vaMzameM utpanna, cha: bhASAoMmeM kavisamrATa , pRthvItalapara vistRta svaccha kIrtivAle; akhila vidyAoMke prAsAdake sUtradhAra, pUrNa brahmacArI ziSya-zreSTha sUrI zrI zrutasAgarajI dvArA sevita caraNakamalavAle, zrI jinayAtrA, pratiSThA aura mandiroddhArake upadezoM dvArA mukhya mukhya dezoMke bhavya jIvoMko udbodhita karanevAle, zrIsammedagiri, campApurI, ujjayaMtagiri, AdozvaradIkSAsthAna, akSayavaTa, aura sabhI siddhakSetroMkI yAtrA karanevAle, zrI sahasrakUTa jinabibopadezaka evaM harivaMzako udbhAsita karanevAle zrIravinandI nAmaka parama-ArAdhya svAmI bhaTTArakake // 23 // paTTAyalI : 435 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI paTTa (gaddI) rUpI udayAcalapara uganevAle prAtaHkAlika sUryake samAna, atyanta zreSTha anyamasavAdIrUpI hAthiyoMke samUhake lie siMhasvarUpa, maNDapagiri (mAMDalagar3ha) ke mantravAda samasyAmeM candramAko pavitratA prApta karanevAle, vikaTa paravAdIrUpa gopoMke (ajeya) durgako apanI prakhara buddhise vazameM karanevAle, bhavyajanarUpI phasalapara amRta samAna vANIkI varSA karanevAle, devendra aura nAgendrase sevita caraNakamalavAle, mAlava bhulatAna-magadha-mahArASTra saurASTragoDa-aMga-baMga-Andhra Adi vividha dezoMke bhavyajanoMko upadeza dene meM nipuNa, bhUmaNDala bharake AcArya, gayAsuddInakI sabhAmeM sammAna prApta karanevAle aura zrIpapAvatodevIke upAsaka zrImallibhUSaNa mahAbhaTTArakake // 24 // tatpaTTakumudavanavikAsanazaratsampUrNacandrAnAM, jainendrakaumArapANinyamarazAkaTAyanamugdhabodhAdimahAyyAkaraNaparijJAnajalapravAhaprakSAlitAnekaziSyapraziSyazemukhIsaMsthitazabdAjJAnajambAlAnAmanekatapazcaraNakaraNasamutthakottikalApalitarUpalA. vaNyasobhAgyabhAgyamaNDitasakalazAstrapaThanapAThanapaNDitavividhajIrNanUtanasphuTitaprAsAdavidhAyaka zrImaJjinendracandrabimbapratiSThAdimahAmahotsavakArakANAM siMgala(?) tolavatilaMgakannaDa (?) karNATabhoTAdidezotpannanarendrarAjAdhirAjamahArAjarAjarAjezvaramahAmaNDalezvarabhairavarAyallirAyadevarAyabaMgarAyapramukhASTAdazanarapatipUjitacaraNakamalazrutasAgarapAraMgatavAdavAdIzvararAjaguruvasundharAcArya bhaTTArakapadaprAptakSIbIrasenakSIvizAlakItipramukhaziSyavarasamArAdhitapAdapadmAnAM, zrI. mallakSmIcandraparamabhaTTArakagurUNAm // 25 / / unake paTTarUpI kumudabanako vikasita karaneke lie zaradaRtuke pUrNa caMdramAke samAna jainendra, kaumAra, pANini, amara, zAkaTAyana, mugdhabodha Adi mahAvyAkaraNake parijJAnarUpI jala-pravAhase aneka ziSya-praziSyoMkI buddhimeM sthita zabdasambandhI ajJAnarUpI paMkako dho denevAle, vividha tapasyAoMke dvArA prasArita yazaHsamUhavAle aura rUpalAvaNyase bhUSita tathA saubhAgyase maNDita, sabhI zAstroMke paThana-pAThanameM paMDita, aneka purAne tathA naye TUTe-phUTe mandiroMke uddhAraka zrIjinendrako pratibhA-pratiSThA Adi bar3e-bar3e utsavoMke karanevAle, taulavaAndhra-karNATa-lATa-bhoTa Adi dezoMke narendra-rAjAdhirAja mahArAja-rAjarAjezvaramahAmaNDalezvara bhairavarAya-mallirAya-devarAya-baMgarAya ityAdi aThAraha rAjAoMse pUjita caraNakamalavAle, zAstrarUpI sAgarake pAraMgata, vAdiyoMke Izvara, rAjAoMke guru, bhUmaNDalake AcArya, bhaTTArakapadako prApta zrIvIrasena, zrIvizAlakIrti prabhRti ziSyoM dvArA ArAdhita caraNakamalavAle zrIlakSmIcanda parama bhaTTArakake // 25 // 436 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 tadvaMzamaNDanakandarpaMsada dalana vizva loka hRdaya raJjanamahAvratipurandarANAM, navasahasrapramukha dezAdhirAjAdhirAjamahArAjathIarjunajIyarAjasabhAmadhyaprAptasammAnAnAM SoDazavarSaparyantazAkapAkapakvAtrazAlyo danAdiSappaH prabhutisarasAhAraparivarjitAnAM duzcArAdisarvagarvaparvatacarIkaraNavajJAyamAnaprathamavacanakhaNDanapaNDitAnAM, vyAkaraNa prameyakamalamArtaNDachan dolaMkRtisArasAhitya saMgItasakalatarkasiddhAntAgamazAstrasamudrapAraMgatAnAM sakalamUlottaraguNamaNimaNDita vibudhavara zrIvIracandra bhaTTArakANAm ||26|| r tatpaTTodayAdridinamaNinikhila vipazcincakracUDAmaNisakalabhavyajanahRdayakumudavanavikAsana rajanIpattiparamaje nasyAdvAdaniSNAtazuddhasamyaktvajanajAtagatAbhimAnimithyAvAdimithyAvacanamahIdharazRGgazAtana pracaNDavizuddaNDAnAM saMskRtAdyaSTamahAbhASAjalatharakaraNachaTAsantappita bhavyalokasAraMgANAM, caturazitivAdavirAjamAnaprameyakamalamArtaNDanyAyakumuda caMdrodaya rAjavArttikAlaMkArazlokavAtikAlaMkArAptaparIkSAparIkSAmukhapatra parIkSASTAsahasrI - prameya ratna mAlAdisvamatapramANazazadharamaNikaNThakiraNAvalIvaradarAjIcintAmaNipramu khaparamataprakaraNendra cAndramAhendrajainendrakAzakRtsnakAlApakamahAbhASyAdizabdAgamagommaTasArakhe lokyasAralabdhisArakSapaNasArajambUdvIpAdipaMcaprajJaptiprabhUtiparamAgamapravINAnAmanekadezanaranAtha narapati raMgapativAparANAta 1 ginAtIrthaMkarakalyANa pavitra zrIdajjayantazatruMjayatu gIgiricalagirthyAdisiddhakSetrayAtrApavitrIkRttacaraNAnAmaMgavAdibhaMgazIla-kaliMgavAdikarpU rakAlAnalakAzmIravAdikadalIkRpANa nepAlavAdizApAnugrahasamarthaM gurjaravAdidattadaNDa- gauDavAdigaNDamerudaNDadattadaNDa- hammIravAdibrahmarAkSasa-colavAdihallakallolakolAhala - drAviDavAditrATanazIla-tilaMgavAdikalaMkakAri- dustaravAdimastakazUla - koMkaNavAdivarotvAta mUla-vyAkaraNavAdimardita-maraTTatArkikavAdigodhUmava raTTa - sAhityavAdisamAjasiMhajyotiSkavAdibhUrNI (?) talihamantravAdiyantragotratantravAdikalaprakucakumbhanivola (?) ratnavAdiyatnakA rasamastAnavadyavividhavidyAprAsAdasUtradhArANAM sakalasiddhAntavedinirgranthAcAryavaryaziSya zrI sumati kIttisvaparadezavikhyAtazubhamUttizrI ratnabhUSaNa pramukhasUripAThakasAghu saMsevitacaraNasarojAnAM, kalikAlagauta bhagaNadharANAM, zrImUlasaMghasarasvatIgacchazrRMgArahArANAM gacchAdhirAjabhaTTArakavareNyaparamArAdhyaparamapUjya bhaTTA ra zrIjJAna bhUSaNagurUNAm ||27|| unake vaMzake bhUSaNa, kAmadevarUpI sarpake garvako cUra karanevAle, akhila lokake hRdayako Anandita karanevAle, mahAvratizreSTha, navasahasra pradhAna dezoMka adhipatiyoMke adhipati mahArAja zrIajunakI rAjasabhAmeM sammAna pAnevAle, paTTAvalI 437 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solaha varSa taka zAka-pAka, pakvAnna, zAlokA bhAta aura ghI Adi rasayukta AhArako chor3anevAle, duzcArAdi (?) ke sampUrNa garvarUpI parvatako cUrNa karane meM bacake sadRza, prathama-vacanakA khaMDana karane meM paMDita, vyAkaraNa-prameyakamalamArtaNDachaMda-alaGkAra-sAra-sAhitya-saMgIta-sampUrNa-sarka-siddhAnta aura AgamazAstrarUpI samudrake pAraMgata, sampUrNa mUlottaraguNarUpI maNiyoMse bhUSita, vidvAnoMmeM zreSTha dhIvIracandra bhaTTArakake // 26 // __unake paTTa (gaddI) rUpI udayAcalapara udita sUryake samAna, sampurNa viddhanmaNDalIke cUr3AmaNi, sabhI bhavyajanoMke hRdayarUpI kumuda-banako vikasita karaneke lie rajanIpati, parama au sthAdvAdana niSNAta, sukha samyaktvako prAya, jAta aura mRta (?) abhimAnI mithyAvAdiyoMke mithyAvacanarUpI mahogharoM (parvatoM) ke zRMgako tor3ane meM pracaMDa vidyutdaNDake sadRza, saMskRta Adi ATha mahAbhASArUpI jalaparahetuka chaTAdvArA bhavyajanarUpI mayUrAdi pakSiyoMko tRpta karanevAle, caurAsI vAdiyoMmeM virAjamAna, prameyakamalamArtaNDa-nyAyakumudacandrodaya-rAjavAttikAlakArazlokavAttikAlaMkAra-AptaparIkSA parIkSAmukha-patraparIkSA-aSTasahasrI- prameyaratnamAlA Adi apane matake pramANarUpI candramaNiko kaNThameM dhAraNa karanevAle, kiraNAvalI-varadarAja-ciMtAmaNi prabhRti paramatameM, aindra, cAndra, mAhendra, jainendra kAza,kRtsna,kApAlaka aura mahAbhASyAdi zabdazAstrameM, gommaTasAra, prailokyasAra, labdhisAra, kSapaNasAra aura jambUdvIpAdi paMcaprajJapti-prabhRti parama AgamazAstroMmeM pravINa, aneka dezoMke naranAtha, narapati, azvapati, gajapatti aura yavana adhipatiyoMkI sabhAoMmeM sammAna prApta karanevAle, zrIneminAtha tIrthakarake kalyANase pavitra kiye hue, zrI ujjayanta, zatrujaya, tugIgiri, cUlagiri Adi siddhakSetroMkI yAtrAse apane caraNoMko pavitra kiye hue, aMgadezake vAdiyoMko bhagna karanevAle, kaliMga dezake vAdIrUpI kapurake lie bhayaMkara agnike samAna, kAzmIrake vAdIrUpI.kadalIke lie talavArake samAna, nepAlake vAdiyoMko zApa aura anugraha karanekI zakti rakhanevAle, gujarAtake vAdioMko daNDa denevAle, gaur3a (baMgAlakA hissA) ke vAdIrUpI gaMDamerudaNDa pakSIko daNDa denevAle, hammIra (rAjA) ke vAdiyoMke lie brahmarAkSasake sahaza, colake vAdiyoMmeM mahAna kolAhala macAnevAle, dravir3a vAdiyoMko pATana denevAle, tilaMgavAdiyoMko lAMchita karanevAle, dustara (kaThina) vAdiyoMke lie mastakazUla rogake samAna, koMkaNa dezake vAdiyoMke liye utkaTa bAtamUla rogake samAna, vyAkaraNa zAstrake vAdiyoMko cakanAcura karanevAle, tarkazAstrake vAdiyoMko gehUMkA ATA banAnevAle, sAhityake vAdi-samAjake lie siMhasadRza, jyotiSake bAdiyoMko bhUmisAt karanevAle, maMtravAdiyoMko yantra (kolhU) meM DAlanevAle, 438 : tIrthaMkara mahAvIra maura unakI AcAryaparamparA Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taMtravAdiyoMkI chAtI vidIrNa karanevAle, ratnavAdiyoMkA yatna karanevAle, sampUrNa nirdoSa vividha vidyArUpI prAsAda (bhavana) ke sUtradhAra, sabhI siddhAntoMko jAnanevAle, jainAcAryapravara, ziSya zrI sumatikItti, apane aura dUsare dezoMmeM prasiddha zubhamUtti zrI ratnabhUSaNa prabhUti sUri, pAThaka aura sAdhuose sevita caraNa-kamalavAle tathA kalikAlake lie gautama gaNadhara svarUpa, zrImUlasaMgha sarasvatIgacchake zRGgArahAra- sadRza gacchAdhirAja bhaTTArakoMmeM zreSTha, parama ArAdhya aura parama pujya bhaTTAraka zrI jJAnabhUSaNa guruvarake ||27|| I tatpaTTakumudavanavikAsa navizadasampUrNa pUrNimAsArazaraccandrAyamAnAnAM kavigamakavAdivAgmicaturvidhavidvajjanasabhAsarojinIrAjahaMsasannibhAnAM, sArasAmudrikazAstroktasakalalakSaNalakSitagAtrANAM sakalamUlottaraguNagaNamaNimaNDitAnAM catuvidhazrosaMghahRdayAhlAdaka rANAM saujanyAdiguNaratnaratnAkarANAM saMghASTakabhAradhUraMdharANAM, zrIbhadrAya rAjaguruvasundharAcAryamahAvAdipitAmahasakala vidvajjanacakravattivakuDI kuDIyamANa (?) paragRhavikramAdityamadhyAhnakalpavRkSabalAtkAragaNavirudAvalIvirAjamAna DillIgurjarAdidegasiMhAsanAdhIzvarANAM zrIsarasvatIgaccha zrIbalAtkAragaNAgragaNyapASANaghaTitasarasvatIbAdana zrI kundakundAcAryAnvayabhaTTArakazrIvidyAnandizrImallibhUSaNa zrImallakSmIcandrazrIvIracandrasAmpratikavidyamAna vijaya , rAjye zrIjJAnabhUSaNasarojacaJcarIkazroprabhAcandragurUNAm // 28 // tatpadrukamalanAlabhAskaraparavAdigajakumbhasthala vidAraNasiMha- svadezaparadezaprasidvAnAM, paMcamithyAtvagirizRMgazAtana pracaNDavidyuddaNDAnAM, jaMgamakalpadrumakalikAlagautamAvatArarUpa lAvaNyasaubhAgya bhAgyamaNDita jinatra canakalAkauzalyavismApitAkhaNDalamahAvAdavAdIzvara rAjaguruvasundharAcAryahuM vaDakulazrRMgArahArabhaTTArakaHzrImadvAdicandrabhaTTArakANAm ||29|| unake paTTarUpI kumudavanako vikasita karane lie svaccha zaradkAlIna pUrNimAke candramAke samAna, kavi gamaka-vAdI - vAgmika ina cAroM prakArake vidvAnoMkI sabhArUpI sarojinIke rAjahaMsake sadRza, sAmudrika zAstrameM kathita sabhI zubha lakSaNoMse yukta zarIravAle, sampUrNa mUlottara guNa-maNiyoMse alaMkRta, cAroM prakAra ke saMghoM hRdayAhlAdaka, saujanya Adi guNaratnoMke sAgara, saMghASTakake bhArakI ghurIko dhAraNa karanevAle, zrImAn rAya ( ? ) ke rAjaguru, bhUmaMDalake AcArya, mahAvAdiyoMke pitAmaha akhila vidvajjanoke cakravartI ( vakuDI kuDIyANa ? )........... zatrugRhake lie vikramAditya, madhyAhnake lie kalpavRkSa, balAtkAragaNakI virudAvalImeM virAjamAna, dillI, gorjara ( gurjara ) Adi dezoMke siMhAsanAdhIzvara, zrImUlasaMgha - zrIsarasvatIgaccha zrIbalAtkAragaNa meM agra paTTAvalI 439 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNya, patthara kI banI sarasvatIko bulavAnevAle zrI kundakundAcAryake vaMzameM bhaTTAraka zrIvidyAnaMdI, zrImallibhUSaNa, zrIlakSmIcandra aura zrIvIracandrake, saMprati vidyamAna bijayarAjyameM zrIjJAnabhUSaNarUpI sarojake lie caMcarIka bhaTTAraka zrIprabhAcandra guruke ||28|| unake paTTarUpI kamalake lie bAlasUrya, paramatavAdIrUpI gajake mastakako vidIrNa karanemeM siMhake samAna, svadeza aura paradeza meM khyAtiprApta, pA~ca mithyAtvasvarUpa parvatake zikharako naSTa-bhraSTa karanemeM pracaMDa vijalIke samAna, calatephirate kalpavRkSa- svarUpa, kalikAlameM gauttamAvatAra rUpa lAvaNya aura saubhAgyase yukta, apane vacanakI cAturIse indrako vismayameM DAlanevAle, mahAbAda-vAdIzvara, rAjaguru, bhUmaNDalake AcArya, haMbaDakulake zRMgArahAra, bhaTTAraka zrIvAdicandrake // 29 // tatpaTTaMkasampUrNacandrasvarAddhAntavidyotkaTapa ravAdigajendragavaM sphoTanaprabalendramRgekRtirkAdipaThanapAThanasAmathryaMprotthakIttivallyAcchAdita baMgAMga tilaMgagurjarana vasahasradakSiNavAgvarAdidezamaNDapAnAM, mahAvAdIzvarazrImanmUlasaMghazRMgArahAra zrImadvAdicandra paTTo dayAdvibAladivAkarANAM, trijagajjanAhlAdanaprakRSTaprajJAprAgalbhyAbhinavavAdIndrasakalamahattamamahatImahImahatAmahaska (?) mahanmahIpatimatizrImahI candrabhaTTArakANAm ||30|| tatpaTTodayAdri bAla vibhAkaravidvajjanasabhAmaNDanamithyA mata khaNDanapaNDitAnAm, paravAdipracaNDaparvatapATanapavIzvarANAM bhavyajanakumudavana vikAzana zazadharadharmmAmRtavarSa NameghAnAM laghuzAkhAhubaDakulazrRMgArahAraDillIgujjarasiMhAsanAdhIzabalAtkAra gaNavirudAvalIvirAjamAnabhaTTArakazrImerucandragurUNAm ||31|| pa sakalasiddhAntapratibodhitabhavyajanahRdayakamalavikAzanaikabAlabhAskarANAM, dazavidhadharmopadezanavacanAmRtavarSaMNatapitAnekabhaJyasamUhAnAM zrImanmerucandrapaTToddharaNazrImacchrI mUlasaMgha - sarasvatIgacchabalAtkAragaNavirudAvalIvirAjamAnabhaTTArakavareNyabhaTTAraka zrIjina- candragurUNAM taporAjyAbhyudayArthaM bhavyajanaiH kriyamANe zrIjinanAthAbhiSeke sarve janAH sAvadhAnAH bhavantu ||32|| dhIrANAM, unake paTTako (suzobhita karaneke lie ekamAtra pUrNacandra apane siddhAntakI vidyAmeM utkaTa, paramatavAdI rUpI gajendrake garvako phor3anevAle prabala mRgendra sadRza, akhila advaya (addhata) zabdako sune hue, chanda - alaMkAra - kAvyA tarka Adike paThanapAThanakI sAmarthya rakhaneke kAraNa phailI huI kIrtilatAse baMga-aMga tailaMga- gurjara navasahasra dakSiNa, vAgvara Adi dezarUpI maMDapako AcchAdita karanevAle (?) mahA440 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 vAdIzvara zrImUlasaMghake zRMgArahAra, zrIvAdicandrake paTTarUpI udayAcalapara bAlasUryake samAna tribhuvana janoMko AhlAdita karanevAle, prakharabuddhi aura nipuNatA ke kAraNa eka navIna vAdizreSTha, sampUrNa pRthvIke baje se nahe bhUbhAgake mahAna mahIpatiyoMse pUjita zrImahIcandra bhaTTArakake ||30|| 2 unake paTTasvarUpa udayagiripara ( udita ) bAlabhAskara, vidvAnoM kI sabhAke bhUSaNa, mithyAmatake khaNDanameM paNDita, paramatake vAdIrUpI, pracaNDa parvatako tor3ane meM zreSTha vajra ke samAna, bhavyajanarUpI kumudavanako vikasita karaneke liye candramA, dharmasvarUpa amRtako barasAne meM meghatulya', laghu zAstrAke huMbaDa kulake zrRMgArahAra, dillI aura gujarAsake siMhAsanAdhIza, balAtkaragaNakI virudAvalI meM virAjamAna bhaTTAraka zrImerucandra guruke ||31|| sampUrNa siddhAntoM dvArA jJAnavAna banAye gaye bhavyajanoMke hRdayakamalako vikasita karane meM ekamAtra bAlasUrya, dazaviSa dharmoke upadeza-vacanAmRtakI vRSTise aneka bhavyasamUhako tRpta karanevAle zrImerucandra ke paTTakA uddhAra karanemeM dhIra, zrImUlasaMgha sarasvatI gaccha balAtkAragaNakI virudAvalI meM virAjamAna, bhaTTArakoMmeM zreSTha, bhaTTAraka zrIjinacandra guruke taporAjyake abhyudaya ke lie bhavyajanoM dvArA kiye jAnevAle zrIjinanAyake abhiSekameM sabhI loga sAvadhAna hoveM ||32|| nandisaMghakI paTTAvalike AcAryoMkI nAmAvali (iNDiyana enTIkverI ke AdhArapara ) 1. bhadrabAhu dvitIya ( 4 ), 2. guptigupta (26), 3 mAghanandI ( 36 ), 4. jinacanda (40), 5. kundakundAcArya (49), 6. umAsvAmI (101) 7. lohAcAmyaM ( 142), 8. yaza: kIrti (153), 9. yazonandI (211), 10. devanandI (258) 11. jayanandI (308), 12. guNanandI (358), 13. vaJcanandI (364), 14. kumAranandI (386), 15. lokacanda (427), 16. prabhAcandra (453), 17. nemacandra ( 478 ), 18 bhAnunandI (487), 19, sinandI (508), 20. zrIvasunandI (525), 21. vIranandI (531), 22. ratnanandI (561), 23. mANikyanandI (585), 24. meghacandra (601), 25 zAntikIrti (627), 26. merukIrti (442) / ye upayukta chabbIsa AcArya dakSiNa dezastha bhaTTilapurake paTTAdhIza hue| 27 mahAkIrti (686), 28. viSNunandI (704), 29. zrIbhUSaNa (726), 30. zIlacandra (735), 31. zrInandI (749), 32. dezabhUSaNa (765), 33. anantakoti ( 765), 34. dharmanandI (785), 35. vidyAnandI (808), 36. rAmacandra (840), paTTAvalI: 441 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37. rAmakIrti (857), 38. abhayacandra (878), 39. naracandra (897), 40. nAgacandra (916), 41. nayanandI (939), 42. harinandI (948), 43, mahIcandra ( 974), 44. mAghacandra ( 290 ) / ullikhita mahAkIti se lekara mAdhacandra takake aTThAraha AcArya ujjayinIke paTTAdhIza hue / 45 lakSmIcandra (1023), 46. guNanandI (1037); 47. guNacandra (1048), 48, lokacandra (1066) / ye ullikhita pAra AAcAyyaM vande (kezava) se paTTAdhIza hue| 49. zrutakIrti (1079), 50 bhAvacandra ( 1094), 51. mahAcandra (1115), ullikhita tIna AcAyyaM melase [ bhUpAla sI0 pI0 ke paTTAdhIza hue 1 52 mAghacandra ( 1140 ) | yaha AcArya kuNDalapura (damoha) ke paTTAdhIza hue / 53. brahmanandI (1944), 54. zivanandI (1948), 55. vizvacandra ( 1955), 56. hRdinandI (1956), 57. bhAvanandI (1960), 58. sUrakIrti (1967), 59. vidyAcandra ( 1170 ), 60. sUracandra (1976), 61. mAghanandI (1184), 62. jJAnanandI (1988), 63. gaMgakIrti (1199 ), 64. siMhakIti (1206) / uparyukta bAraha AcArya vArAMke paTTAdhIza hue| 65. hemakIrti (1209), 66. cArunandI (1216), 67. neminandI (1223), 68. nAbhikIrti (1230), 69. narendrakIrti (1232) 70. zrIcandra ( 1241), 71. padma (1248), 72. varddhamAnakIti ( 1253), 73. akalaMkacandra ( 1256 ), 74. lalitakati (1257), 75. kezavacandra ( 1261), 76. cArukIrti (1262), 77. abhayakIrti (1264), 78, basantakIsiM (1264) | iNDiyana aiNTikverIkI jo paTTAvalI milI hai usameM upayukta caudaha AcAryoMkA paTTa gvAliyara meM likhA hai, kintu vasunandIzrAvakAcAra meM inakA cittaur3ameM honA likhA hai, para cittaur3ake bhaTTArakoMkI alaga bhI paTTAvalI haiN| jinameM ye nAma nahIM pAye jAte haiN| sambhava hai ki ye paTTa svAliyara meM hoM / inako gvAliyarakI paTTAvalIse milAnepara nizcaya hogA / 79. prakhyAtakIrti (1266), 80. zubhakIrti (1268), (1271), 82. ratnakIrti (1296), 83. prabhAcandra ( 1310 ) / ye ullikhita 5 AcArya ajamera meM hue haiM / 442 : tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA 81. dharmmacandra Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84. padmanandI (1385), 85. zubhacandra ( 1450) 86. jinacandra ( 1507), ye tIna AcArya dillImeM paTTAdhIza hue haiM / inake bAda paTTa do bhAgoM meM vibhakta huA / eka nAgorameM gaddI sthApita huI aura dUsarI cittaur3ameM nimnalikhita AcAryoMke nAma cittor3a paTTake haiN| prabhAcandrajIse cittaur3akA paTTa prArambha hotA hai / 87. prabhAcandra ( 15711, 88. dhammaM - candra (1581), 89. lalitakIrti (1603), 90, candakIrti (1622) 91. devendra kIrti (1662), 92: narendrakIrti (1691) 93. surendra kIrti (1722), 94. jagatkIrti (1733), 95. devendrakIrti (1770), 96. mahendrakIrti (1792), 97. kSemendrakIrti (1815), 98. surendrakIrti (1822) 99 sukhendrakIrti (1859), 100. nayana kIrti (1879), 101. devendrakIrti (1883), 102. mahendra kIrti (1938) aritra bhaTTArakoMkI nAmAvalI 1. ratna kIrti (1581), 2. bhuvanakIrti (1586), 3. dharmakIrti (1590), 4. vizAla kIrti (1601), 5. lakSmIcandra, 6. sahasrakIrti, 7 nemicandra, 8 yazakIrti, 9 bhuvanakIrti, 10 zrIbhUSaNa, 11. dharmacandra, 12 devendrakIrti, 13. amarendrakIrti, 14. ratnakIrti, 15. jJAnabhUSaNa, 16. candrakIrti, 17. padmanandI, 18. sakalabhUSaNa, 19.. sahasrakIrti 20 anantakIrti 21 harSakIrti, 22. vidyAbhUSaNa, 23. hemakIrti / yaha AcArya 1910 mAgha zukla dvitIyA somavAra ko r paTTapara baiThe | inake bAda kSemendrakIrti hue, inake paTTa para munIndrakIrti hue aura aba nAgaurakI gaddIpara zrIkanakakIrti mahArAja virAjamAna haiM / paTTAvalI 443 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i kavivara navalazAha kavivara navalazAhakI hindI meM eka mahatvapUrNa sacitra racanA 'vardhamAna purANa' upalabdha hai| unhoMne isa graMtha ke antameM jo prazasti dI hai, usa prazastise jJAta hotA hai ki ye golApUrva jAtimeM utpanna huye the / inakA baiMka canderiyA aura gotra ! inake pUrvaja bhISmamA bhelasI ( bundelakhaNDa ) grAmameM rahate the / unake cAra putra the- bahorana, sahodara, amana aura ratanazAh / ekadina bhISaNa sAhUne apane putroMko bulAkara unase parAmarza kiyA ki kucha dhArmika kArya karanA caahiye| hameM jo rAja-sammAna aura dhana prApta hai usakA sadupayoga karanA caahiye| sabake parAmarzapUrvaka dIpAvalIke zubha muhUrta meM unhoMne paJcakalyANaka pratiSThAkA Ayojana kiyA, jisameM dura-dura dezase dhArmikajana Akara sammilita huye ! unhoMne jinabimba birAjamAna kiyA / toraNa - dhvajA - chatrAdile mandirako suzobhita kiyA / Agata sAdharmIjanoMkA satkAra kiyaa| aura cArasaMghako dAna diyA, phira rathayAtrAkA utsava kiyA / cAra saMghane milakara inakA TIkA kiyA / aura ekamata hokara inheM 'sighaI' padase vibhUSita kiyA / yaha bimbapratiSThA vi0 samvat 1651 ke agahana mAsameM huI thI / usa samaya bundelakhaNDa meM mahArAja jujhArakA rAjya thA / inake pUrvajoMne bhelasIko chor3akara khaTolA gAMvameM apanA nivAsa banAyA / inake pitAkA nAma siMghaI devArAya aura mAtAkA nAma prAnamatI thaa| siMghaI devArAyake cAra putra the -- navalazAha, tulArAma, ghAsIrAma aura khumAnasiMha | navalazAha hI prastuta kavivara haiM | kavivarane vardhamAnapurANakI racanA mahArAja chatrasAlake pautra aura sabhAsiMhake putra hindupatike rAjyameM kI thii| kavibarane likhA hai ki unhoMne aura unake putrane milakara AcArya sakalakIrtike vardhamAnapurANake AdhArase apane 'vardhamAnapurANa' kI racanA kI hai| graMthake adhyayanase kavivarakI kAvya-pratibhA aura siddhAnta - jJAnakA acchA paricaya milatA hai / ve cAroM anuyogoMke vidvAna the, kavi to the ho / samaya-nirNaya inakA samaya nizcita hai / inhoMne vardhamAnapurANakI samApti vikrama samvat 444 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA : Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1825 phAguna zuklA pUrNamAsI budhavArako huI hai| isase inakA samaya vikramakI 18vIM zatIkA antima pAda aura 19vIM zatAbdIkA prathama pAda nizcita hotA hai arthAt inakA samaya vikrama saMvat 1825 hai / racanA-paricaya __ inakI ekamAtra racanA vardhamAnapurANa prApta hai| isameM bhagavAna mahAvIrake pUrva bhavoM aura vartamAna jIvanakA vivAda evaM vistRta paricaya diyA gayA hai| isakI bhASAse avagata hotA hai ki usa samaya hindIko khar3I bolIkA Arambha ho gayA thaa| kavine apanI yaha racanA prAyaH apane samayakI hindIkI khar3hI bolImeM kI hai / racanA sarasa aura sarala hai| ___ graMthameM 16 adhikAra diye gaye haiN| prathama adhikArameM maGgalAcaraNake anantara vaktA aura zrotAke lakSaNa diye gaye hai| dUsare adhikArameM bhagavAna mahAvIrake pUrva mavoMmeMse pururavA bholake bhavameM usake dvArA kiye gaye madya-mAMsAdikake parityAgakA varNana karate huye usake saudharma svarga meM devapadakI prApti vaNita hai / tIsare bhavameM bharata cakravartIke putrake rUpameM marIcikI paryAya-prApti aura usake dvarA mithyA matakI pravRtti, phira brahmasvargameM devaparyAyakI prApti, vahA~se calakara jaTila tapasvIkI paryAya, tatpazcAt saudharma svargakI prApti, phira agnisaha nAmaka parivrAjakakI paryAya, phira tRtIya svargameM devapada-prApti, vahAMse Akara bhAradvAja brAhmaNakI paryAya, phira pAMcaveM svargameM devaparyAya, phira asaMkhya varSoM taka aneka yoniyoM meM bhramaNAdikA kathana kiyA gayA hai| / tRtIya adhikArameM sthAvara brAhmaNa, mAhendra svargameM deva, rAjakumAra vizvanandi, dazadhai svargameM deva, tripRSThanArAyaNa, sAtaveM narakameM nArakI ina bhavoMkA varNana hai| caturtha adhikArameM siMha paryAya aura cAraNa muniyoM dvArA sambodhana prApta karanepara samyaktvako prApti, phira saudharma svargameM devaparyAya, rAjakumAra kanakojvala, sAtaveM svargameM deva, rAjakumAra hariSeNa, dazaveM svarga meM devaparyAyakA kathana hai| pAMcaveM adhikArameM priyamitra cakravartIka bhavakA sathA bArahave svarga meM devapadakI prAptikA varNana hai|| __chaThaveM adhikArameM rAjA nandake bhavameM tIrthakaraprakRtikA bandha tathA solahaveM svarga meM acyutendra padakI prAptikA varNana hai| 1, varSamAna purANa 16 // 330-333 // paTTAvalI : 45 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtaveM adhikArameM kuNDapuranareza siddhArthake mahaloMmeM kubera dvArA tIrthakarajanmase pUrva ratnoMkI varSA, mAtA dvArA solaha svapnoMkA darzana aura mahAvIrakA garbhakalyANaka varNita hai| AThaveM aura nauveM adhikArameM bhagavAnake janmakalyANa-mahotsavakA vistRta varNana kiyA gayA hai| dazaveM adhikArameM bhagavAnke bAlyajIvana, kizorAvasthA, yuvAvasthA, vairAgya aura dIkSA, kUlarAjA dvArA bhagavAnako prathama AhAra, candanAke hAthoMse AhAra lenepara candanAko kaSTanivRtti, tapazcaryAkAlameM vividha upasokA sahana aura kevalajJAnaprAptikA varNana hai| __ gyArahaveM adhikArameM devoM dvArA bhagavAnakA kevalajJAnakalyANaka-mahotsava manAne aura kubera dvArA racita samavazaraNakA varNana hai| bArahaveM adhikArameM gautama indrabhUtikA samavazaraNameM AnA, usake dvArA bhagavAnakI stuti karanA gora mAdAna modI zIkSA no nAtikA varNana hai / terahavese pandrahaveM adhikAra taka gautama gaNadhara dvArA kiye gaye praznoM aura praznoMke samAdhAnasvarUpa bhagavAnakI divyadhvanimeM nirUpita tattva-nirUpaNa batalAyA gayA hai| solahaveM adhikArameM bhagavAnakA vibhinna dezoMmeM vihAra gautama gaNadhara dvArA zreNikake tIna pUrvabhava, antameM vihAra karate hue bhagavAnakA pAvAmeM nirvANa, gautamasvAmIko kevalajJAnakI prApti aura unakA dharmavihAra, dharma upadeza AdikA varNana karate hue adhikArake antameM apanA vistRta paricaya dekara granthako samApta kiyA hai| kavine isa kAvya-granthameM dohA, chappaya, caupAI, savaiyA, aDDilla, gItikA, soraThA, karakhA, paddhari, cAla, jogIrAsA, kavitta, tribhaMgI aura carcarI chandoMkA prayoga kiyA hai, jinakI saMkhyA saba milAkara 3806 hai| 19vIM zatAbdIkI yaha hindI racanA bahu pracalita rahI hai / isakA eka bAra prakAzana sUratase ho cukA hai / vaha aba anupalabdha hai| 446 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 0000000 pariziSTa 00000000 6000000000000 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prandhakAra akaladeva aggala ajitasena anantakIrti anantavIrya bRhat anantavIryaM laghu abhayakIrti abhayacandra siddhAntacakravartI abhinava cArukIti abhinava dharmabhUSaNa bhaTTAraka abhinava vAgbhaTTa amarakIrtigaNi amitagati dvitIya amitagati prathama amRtacandrasUri aruNamaNi ahaddasa mahAkavi alhU kavi asaga mahAkavi asavAla kavi AccaNNa Adipampa AryamakSu AzAdhara mahAkavi indranandi dvitIya 1. granthakArAnukramaNikA 29 samaya vi0 7vIM zatI uttarArdha 1989 I0 I0 13vIM zatI I0 8-9 vIM zatI I0 975-1025 vi0 12vIM zatIkA Adi zaka saM0 16vIM zatI I0 13vIM zatI I0 16vIM zatI I0 1358-1418 vi0 14vIM zatI madhya vi0 13vIM zatI vi0 11vIM zatI vi0 saM0 1000 I0 10vIM zatI anta ci0 18vIM zatI vi0 14vIM zatIkA Adi 16vIM zatI I0 10vIM zatI vi0 15vIM zatI I0 1195 I0 941 vI0 ni0 saM0 5vIM zatI vi0 saM0 1230 I0 10-11vIM zatI bhAga evaM pRSTha 2300 4311 430 3 / 163 3 / 38 3 / 52 4 / 321 3 / 319 4185 3/355 4837 4154 2 / 389 20383 2402 4189 448 4 / 242 4|11 4228 41311 4/307 2171 4141. 3 / 219 pariziSTa : 449 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indranandi prathama ( indranandi yogIndra ) 60 10vIM zatIkA vyAdi ilaMgo Digala umrAdityAcArya uccAraNAcArya udayacandra udayAditya RSiputra elAcArya elAcArya oDDayya kanakanandi kanakAmara muni kamalabhava karNa pA kalyANakIti kAnti devI kANabhikSu kAmarAja 13 kumAranandi kumArasena kumudendu kuMvarapAla kezavarAja koTezvara khaDgasena kavi vi0 vIM zatI saMbhavata: I0 2-3 zatI I0 12vIM zatI I0 1150 I0 6-7vIM zatI I0 1lI zatI 8-9vIM zatI I0 1170 vi0 11vIM zatI di0 12vIM zatI I0 1235 I0 12vIM zatI I0 1439 I0 12vIM zatI 60 9vIM zatI saM0 18vIM zatI 1125 I0 kizanasiMha kIrtivarmA kuMgavela kundakunda I0 1lI zaktI kumAra yA kumArasvAmI (kArtikeya) vi0 2-3rI zatI I0 9vIM zatI vi0 8vIM zatI 1275 I0 vi0 17vIM zatI 1150 I0 1500 I0 vi0 saM0 18vIM zatI vi0 saM0 18vIM zatI bi0 12vIM zatI vi0 1613-1653 khuzAlacanda kAlA gaNadharakIsi guNacandra 450 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI mAcArya paramparA 3 / 177 413 14 3 / 250 2 / 92 4184 4311 2262 4312 2/319 4308 21452 41159 41311 4309 4311 41308 2 / 452 4321 4280 4311 4316 298 2 / 133 20447 20449 4311 4262 4310 4311 4280 4303 3243 za422 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0pU0 1lI zatI vi0 15-16vIM zatI I0 898 vi0 13vIM zatI I01225 4 // 319 2028 4 // 216 328 4 // 30. I02rI zato vi0 18vIM zatI za145 3447 3/348 vi017vIM zatI vi0 saM0 1500.1562 I01605 I0 783se pUrvavartI 17vIM zatI I0 10vIM zatI 4/94 3441 4/25 guNadAsa ( guNakIrti ) guNadhara guNabhadra guNabhadrAcArya guNabhadra dvitIya guNavarma gRkhapicchAcArya (umAsvAmI yA umAsvAti) gaMgAdAsa gaMgAdAsa jJAnakIrti jJAnabhUSaNa candrabha caturmukha kavi candrakIrti bhaTTAraka cAmuNDarAya cintAmaNi cimaNA cirantanAcArya chatrasena jagajIvana jagannAtha jagamohanadAsa jaTAsiMhanandi janArdana janmakavi jayacanda chAvar3A jayasAgara jayasena dvitIya jayasena prathama jalihamale jinacandra bhaTTAraka jinacandrAcArya 4/321 179 5-6vIM zatIse pUrvavartI vi018vIM zatI vi017-18vIM zatI vi0 17-18vIM zatI vi0 1865ke karIba vi07-8vIM zatI zaka saM017vIM zatI I012vIM zatI vi0 15vIM zatI vi0 saM0 1674 I011-12vIM zatI vi0 11vIM zatI vi0 15vIM zatI vi0 16vIM zatI I0 11-12vIM zatI 4/260 490 41305 za291 41322 4 // 309 4 / 290 4 / 302 3142 3 / 140 4 // 242 31184 pariziSTa : 451 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41318 v83 31449 4 / 322 41322 21336 33386 ba rA243 4305 4 // 283 4/322 41306 41243 jinadAsa zaka saM0 17vIM zatI jinadAsa paNDita di015-16vIM zatI jinasAgara vi0 17-18vIM zatI jinasAgara jinasena zaka saM0 18vIM zatI jinasena dvitIya I0 2vIM zatI jinasena dvitIya (bhaTTAraka) di0 16vIM zatI jinasena prathama I0748-818 joiMdu (jogIndu) I0 6ThI zatI joSarAja godIkA Tekacanda saM0 19voM zatI ToDaramala vi0 saM0 1797 ThakAppA zaka saM0 18vIM zatI DAlUrAma tAraNasvAmI vi0 saM0 1505 tirukkatevara sirutakkatevara I07vIM zatI tejapAla vi0 16vIM zatI tolAmulitevara tribhuvana svayaMbhu I0 9vIM zatI dayAsAgara zaka saM0 18vIM zatI dAmodara dvitIya (brahmadAmodara) vi016vIM zatI dAmodara mahAkavi vi0 13vIM zatI bIpacanda zAha vi0 18vIM zatI durgadevAcArya I0 11vIM zatI devacandra vi0 12vIM zatI devadatta kavi vi0 saM0 1050 devadatta mahAkavi vi010-11vIM zatI devanandi kavi 15vIM zatI devanandi pUjyapAda I0 chaThI zatI devasena vi0 saM0 1132 devasena (devasena gaNi) I0 10vIM zatI devendrakIrti saM0 18vIM zatI 41313 4209 41316 41102 41322 1195 41193 rA293 za195 4180 4/243 4/124 4242 2 / 217 4 // 151 2 / 265,370 3 / 252 452 : sIrSakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0 18vIM zatI |48 41321 46311 475 1281 4.288 1276 vi016vIM zatI vi0 saM0 1745 vi.saM. 1855-1856 vi0 saM0 1733 I0 8vIM zatI karIba vi0 10vIM zatI vi0 15vIM zasI se018vIM zatI I0 san 73 vi0 17vIM zatI vi016vIM zatI 211 243 3439 devendrakIrti devendrakIti devendramuni doDDayya daulatarAma kAsalIvAla daulatarAma dvitIya yAnattarAya kavi dhanaJjaya mahAkavi dhanapAla dhanapAla dvitIya ghanasAgara gharasena dharmakIti dharmavara dharmAsana dhavala kavi nathamala vilAlA nayanandi nayasena nayasena narasena (naradeva) narendrasena narendrasena nAgacandra' (abhinava pampa) nAgadeva nAgavarma nAgavarmA dvitIya nAgahasti nAgendrakIti nAgoAyA nRpatuMga nemicandra nenicandra kavi zaka saM0 10-11vIM zatI vi0 19vIM zatI vi011-12vIM zatI 283 4304 1424 vi014vIM zatI I0 san 1730 vi0 12vIM zatI madhya 1900 I. vi0 saM0 1573 ke pUrva 4138 I0 1145 vI ni0 saM0 7vIM zatI sa71 322 4 // 32 // I0 san 814 13voM zatI 15vIM zatI pariziSTa : 453 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 21417 2439 405 205 . 33125 307 31325 32145 3 // 288 482 nemicandra TIkAkAra I0 16vIM zatI bhara nemicandra sidAntacakravartI I0 10vIM zatI anta nemicandra sikhAntideva vi0 12vIM zatIkA Adi (nemicandra muni) padmanAra parameSThIsahAya saM0 1865ke karIba papakIrsi muni zaka saM0 999 karIba papanandi dvitIya I011vIM zatI papanandi prathama I0 977-1043 pagranandi bhaTaTAraka I014vIM zatI papanAma I0 1580 papranAbha kAyastha I0 14-15vIM zatI bacaprama maladhArideva I0 1103 ke pUrva pAsiMha muni vi0 saM 1086 ke pUrva Samasundara vi. 17vIM pANDe jinadAsa vi0 17vIM zatI pAtrakesarI (pAtrasvAmI) vi06ThI zatI anta saM0 18vIM zatI pAvaMdeva I012-13vIM zatI pAva paNDita I. 1205 puNyasAgara puSpadanta I0 1-2rI zasIke karIba puSpadanta mahAkavi I0 10 vIM zatI ponna kavi I0 250 ke karIba prabhAcandra I0 11vIM zatI pramAcandra bRhat vi0 4-5vIM prabhAcandra bhaTTAraka vi0 16vIM zatI bakhatarAma 12vo zasI baTaTakera I0 san kI 1 lI zatI banArasIdAsa mahAkavi vi0 saM0 1643 balkhuvarmA I0 1200 balhakavi (bUdhirAja) vi0 16vIM zatI bAlacandra I0 1khoM zatI 2237 pAmo 302 4 / 31 2150 41104 vA291 21117 jo248 4311 41230 4289 454 : vIpaMkara mahAvIra aura unakI vAcAryaparamparA Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I0 1560 19vIM zatI madhya 4 // 311 4/298 vi017vIM zatI vi0 17vIM zatI vi017vIM zatI vi0 18vIM zatI vi0 saM01450.1525 vi0 16vIM zatI I0 1vIM zatI vi0 16vIM zatI vi0 15vIM zatI vi0 17vIM zatI I0 11voM zatI anta 4184 4/304 3 // 442 4 // 302 3ra 33387 33310 31402 4 // 242 4238 31245 4 // 296 bAhubalI budhajana bulAkIdAsa brahma kRSNadAsa brahmagulAla brahmazAnasAgara brahmajayasAgara brahmajinadAsa brahmajIvandhara brahmadeva brahmanemidata brahma sAdhAraNa kadhi bhagavatodAsa bhaTTayosari bhaTTAkalaGka bhAgacanda bhArAmala bhAvasena vidya bhAskara bhAskaranandi bhuvanakIrti bhaTTAraka bhatabali bhUdharadAsa bhadhara mizra bhaiyA bhagavatIdAsa maMgarasa maMgarAja madhura manaraMgalAla manoharalAla (manoharadAsa) malayakIrti mallibhaSaNa bhaTTAraka malliSeNa 33256 19.20vIM zatI vi0 saM018-19vIM zatI I013vIM zatI madhya I0 1424 vi0 saM0 16vIM zatI vi0 saM0 1508-1527 I0 87ke karIba vi0 18vIM zatI 4 / 311 31307 2155 4 / 272 4 // 263 4 // 311 4 // 311 vi018vIM zatI I0 1508 I0 1550 I0 1385 vi0 19vIM zatI saM0 18vIM zatI vi0 15vIM zatI vi016vIM zatI I0 11vIM zatI 4 // 280 3 / 428 31373 3 / 169 pariziSTa : 455 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahanandi muni mahAkIrti mahAvIrAcArya mahAsena dvitIya mahAsenAcArya mahitasAgara mahIcandra mahIndu (mahIcandra ) mahendrasena (mahendrabhUSaNa) mAghanandi mANikacanda kavi mANikyanandi mANikyarAja mAdhavacanda vidya mAnatuGga megharAja medhAvI paNDita yativRSabha yazaH kIrti yazaH kIrti prathama yazobhadra yogadeva paNDita raddadhU mahAkavi raghu ratnakIrti ratnakIrti ( ratnanandI) ratnAkaravarNI ranna kavi ravicandra munIndra raviSeNa rAjamalla vi0 16vIM zatI -- I0 9vIM zatIkA Adi 60 8-9 vIM zatI I0 10vIM zatIkA uttarArSa zaka saM0 1694 zaka saM0 16-17vIM zatI bi0 16vIM zatI vi0 17-18vIM zatI I0 12vIM zatI uttarArdhaM vi0 17vIM zatI I0 1003 vi0 16vIM zatI 60 975-1000 6-7vIM zatI vi0 16vIM zatI 30 176ke karIba vi0 15-16vIM zatI vi0 11 12vIM zatI vi0 6ThI zatoke pUrva 15-16vIM zatI vi0 saM0 1457-1536 zaka saM0 17-18vIM zatI zaka saM0 18vIM zatI vi0 16vIM zatI uttarArdha I0 16vIM zatI I0 10vIM zatI I0 12-13vIM zatI vi0 [saM0 840 se pUrva vi0 16-17vIM zatI vi0 17vIM zatI vi0 14vIM zatI rAjamalla rAjasiMha kavi (ralha 456 : tIpaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA 3419 4321 2124 3286 3 / 55 41320 4321 4225 3451 3282 4237 341 4 / 235 3 / 288 2 / 267 41319 467 280 3 / 407 4178 2450 kAr42 4 / 198 41322 4/322 3 / 434 41309 4307 3 / 316 2276 41304 4376 41306 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAditya rAmacandra mumukSu rAmasena rUpacandra (rUpacandra pANDe) lakSmaNadeva lakSmIcandra lakSmIcandra kavi lakSmIdAsa lalitakIrti lAkhU vajrasUri cappadeva varddhamAna dvitIya varddhamAna prathama (bhaTTAraka) vasunandi prathama vAgbhaTaTa prathama vAdicandra vAdirAja vAdIbhasiMha vAmadeva paNDita vAmana muni vijayakIrti bhaTTAraka vijayavarNI vijayasiMha vidyAnanda vidyAnanda bhaTTAraka vinayacandra vimalakIrti vimalasUri vizAlakIrti vizeSavAdi vIra kavi I0 1120 I0 13vIM zatI madhya I0 11vIM zatI uttarArdhaM saM0 1640 14vIM zatI zaka saM0 17vIM zatI vi0 18vIM zatI vi0 19vIM zatI vi0 saM0 1275-1313 piH 10vIM tI vi0 6ThI zatI vi0 5-6ThA zatI vi0 16-17vIM zatI I0 14vIM zato uttarArddha I0 11 12vIM zatI I0 11 12vIM zatI vi0 saM0 1637-1664 I0 1010-1065 vi0 9vIM zatI vi0 15vIM zatI I0 12-13vIM zatI vi0 16vIM zatI I0 13vIM zatI vi0 16vIM zatI I0 775-840 vi0 saM0 1499-1538 I0 12vIM zatI 13vIM zatI I0 4thI zatI lagabhaga zaka saM0 18vIM zatI 60 11vIM zatIse pUrva vi0 saM0 11vIM zatI 4311 469 3 / 232 4225 42-3 4321 x!243 X} {as 5412 4171 4/303 2450 295 3 / 446 31358 zara 4/22 4 /71 3188 3 / 25 4/65 _4 / 316,317 3 / 362 4 | 33 4227 2348 3 / 369 4|191 4/206 21254 4/322 21451 41124 pariziSTa : 457 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31374 4 // 320 3 / 53 33269 1321 4 // 311 rA299 23451 4 // 311 4 // 233 4 / 303 22122 3 / 411 31148 vIracandra vi0 saM0 1556-1582 vIradAsa (pAsakIti) zaka saM0 16vIM zasI vIranandi I0950-919 vIranandi siddhAntacakravartI I0 12vIM zatI madhya vIrasenAcArya I0816 vommarasa I01485 vRndAvana dAsa vi0 saM0 1842 zakiTAyana (pAlyakoti) I0 1025ke pUrva zAnta (zAntiSeNa) vi0 7vIM zatI zAntikIti zAha ThAkura kavi vi0 17vIM zatI ziromaNidAsa vi0 saM017vIM zatI zivArya I0 prathama zatI zubhakIrti vi0 15vIM zatI zubhacandra zubhacandra vi011vIM zatI zubhacandra saM0 1535-1625 zrIcanda I0 11vIM zatI zrIdatta vi04-5vIM zatI zrIdhara tRtIya vi0 13vIM zatI zrIdhara dvittIya vi0 13vIM zatI zrIdhara deva I. 1500 zrIdhara prathama (vivudha zrIdhara) vi0 12vIM zatI zrIdharasena I0 13-14vIM zatI zrIdharAcArya I08-9vIM zatI zrIdharAcArya I01046 zrIpAla vi. 9vIM zatI zrIbhUSaNa vi. 17vIM zatI zrutakIti bhaTTAraka vi016vIM zato zrusamuni I0 13vIM zatI uttarArddha zrutasAgara sUri vi016vIM zatI sakalakIti bhaTTAraka vi0 saM0 1443-1499 458 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA ja8 4145 4 // 311 4 / 137 4 / 60 31187 41311 2 / 452 31439 31430 3 / 272 3 / 391 32326 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0 saM0 1852 4 / 294 41306 20171 1322 41262 4 // 311 44321 2 / 205 21444 sadAsukha kAzalIvAla sudhA - kavi samantabhadra sahavA sAlivAhana kavi sAlva sAvAjI viddhasena siMhanandi siMha mahAkavi suprabhAcArya sumati sumatikIti sumatideva surendrakoti surendra bhUSaNa sUrijana somakIti somadevasari somanAtha somasena svayambhudeva mahAkavi haricanda kavi (jagamitrahala) haricanda dvitIya haricandra mahAkavi harideva hariSeNa hariSeNa hastimAla I0 2rI zatI zaka sa. 17vIM zatI vi0 17vIM zasI I0 1550 zAka saM0 16vIM zatI vi0 saM0 125 ke AsapAsa I0 2rI zatI vi0 12-13vIM zatI 11-12vIM zatI 8vIM zatIke lagabhaga vi016-17vIM zatI 7-8vIM zatI vi0 18vIM zatI vi0 18vIM zatI uttarArddha 1997 rA446 3/287 3451 4321 3 / 344 vi0 saM0 1480-1500 vi0 17vIM zatI uttarArdha I0 783 vi0 15vIM zatI 15vIM zatI I0 10vIM zatI vi0 12-15vIM zatI I010vIM zatI madhya vi0 11vIM zattI I0 1161-1981 4222 14 4/218 1120 3 / 275 pariziSTa : 459 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granma akalASTakavacanikA akSayanividazamI kathA akSaravAvanI akSarabattIsikA ajitanAthapurANa ajitanAtharAsa ajitapurANa ajitapurANa aJjanAcarita aJjanApavanaJjaya aTTAbIsamUlaguNarAsa aThAIvrata kathA aNasyamiya kahA aNathamikahA bhraNaMsavayakavA aNupehA 2. granthAnukramaNikA pranthakAra aNuvayarayaNapaIva aNuvekkhA aNuveSakhA dohA adhyAtmakamalamArtaNDa adhyAtmataraGgiNI adhyAtmasaraGgiNI (yogamArga ) adhyAtmataraGgiNI- TIkA adhyAtmapaccIsI sadAsukha kAzalIvAla lalitakIti brahma jJAnasAgara bhagavatIdAsa ranna brahma jiMnadAsa vijayasiMha aruNamaNi bhaTTAraka bhuvanakIrti hastimalla jinadAsa mahIcandra haricandra dvitIya dhU guNabhadra brahma sAdhAraNa lAkhU alhU lakSmIcandra rAjamalla zubhacandra somadeva gaNagharakIti dIpacanda zAha adhyAtmarahasya adhyAtmavArA khar3I 460 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA AzAdhara daulatarAma kAsalIvAla khaNDa evaM puSTha 4 / 296 3 / 4-53 31443 4272 41307 3342 41228 4190 3 / 338 3 / 281 3 / 340 4/321 4222 4/205 4218 4242 4 / 176 4242 4 / 243 481 3 / 366 3388 38244 4294 4145 4282 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 1 adhyAtmasandoha adhyAtmasavaiyA anagAradharmAmRta (dharmAmRta) raamokathA anantakathA anantanAthapurANa anantanAthapUjA anantanAthastotra anantavratakathA kathA anantavratakathA anantavratakathA anantavratakathA anantavratapUjA anantayatarAsa anAdivattIsikA aniruddhaharaNa anupehA rAsa anubhavaprakAza anekArthanAmamAlA aparAjitazataka amarakozaTIkA amarasenacarita amitagatizrAvakAcAra - vacanikA ambAdevIrAsa ambAdevIrAsa ambikAkalpa ambikArAsa aanerus aprakAzikAvacanikA arthaprakAzikA - TIkA arthasaMdRSTi joindu rUpacandra AzAvara bhagavatIdAsa jinasAgara janna guNacandra kSatrasena bhaTTAraka padmanandi bbjnii nemicandra abhayakIrtti cimaNA jinadAsa jinadAsa bhagavatIdAsa brahma jayasAgara jalhigale dIpacanda zAha bhagavatIdAsa ratnAkaravarNI azAdhara mANikyarAja bhAgacanda devadatta devadattamahAkavi zubhacandra brahmajinadAsa durgadeva sadAsukha kAzalIvAla parameSThIsahAya ToDaramala 2 / 251 41258 4146 4240 31450 41309 3 / 423 32440 3/325 31453 4243 4 / 321 4321 3/339 31339 41272 44303 4242 41294 41241 4/309 jAma 4237 44297 41243 41124 zana 3|343 3 / 204 4/296 41305 4286 pariziSTa 461 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arddhakathAnaka arddhanemipurANa arhatpAzAkevalI arhantaAratI alaGkAracintAmaNi aSTapadArtha aSTapAhuDa bhASA aSTazatI ( devAgamavivRtti) aSTasahasrI aSTAGgasamyaktvakathA aSTAGgahRdayodyotinITIkA aSTAhnikA pUjA aSTAllikA kayA aSTAkA gIta ahanAnUra - kavitAsaMgraha Airiyabhatti AkAzapaJcamI kathA AgamavilAsa AgamasAra AcArasAra AtmabattIsI AtmasamboSakAvya Atmasambodhana kAvya AtmAnuzAsana AtmAnuzAsana-TokA AtmAnuzAsana - vacanikA AtmAvalokana AdItya rAsa AdityavArakathA AdityavArakathA banArasIdAsa nemicandra AdityavArakayA AdityavArakayA vRndAvanadAsa mahIcandra ajitasena jayacanda chAvar3A arka vidyAnanda jinadAsa AzAdhara sakalakIpti zubhacandra zubhacandra kundakunda lalitakItti dyAnaMta rAya bhaTTAraka sakalakItti vIranandi siddhAntacakravartI daulatarAma kAsalIvAla rakSU zanibhUSaNa guNabhadra prabhAcandra ToDaramala dIpacandazAha bhagavatIdAsa puSyasAgara gaGgAdAsa bhagavatIdAsa gaGgAdAsa 462 : tIrthakara mahAvIra aura unakI vAcAryaparamparA 4/255 41309 4/301 4/321 4131 41318 44292 2317 2/363 3 / 340 4 / 45 3330 3 / 365 3za366 4/317 2 / 115 3 / 453 4278 3 / 330 3 / 271 4282 4/201 3 / 352 3 / 11 3150 4286 4/294 41239 44321 4322 240 3 / 448 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31407 31423 32449 41321 4/320 31340 31450 Jo 31346 33333 41321 AdityavAravatakathA brahmanemidatta AdityavatakathA guNacandra AdityavratakathA jinasAgara abhayakatti AdinAthapaJcakalyANakakathA mahitasAgara AdinAtha-stavana jinadAsa AdinAtha-stotra jinasAgara AdinAtha purANa brahmajinadAsa AdinAtha-vinatI somakIti AdipurANa vRSabhanAthacaritra) bhaTTArakasakalakotti AdipurANa mahIcandra Adipampa jinasena hastimalla AdipurANa-vacanikA daulatarAma kAsalIvAla AdIzvara-phAga jJAnabhUSaNa AptaparIkSA (svopajJavRttisahita) vidyAnanda AptamImAMsA (devAgamastotra) samantabhadrasvAmI AyajJAnatilaka bhaTTosari AyAsapaMcamIkahA guNabhadra AratIsaMgraha cimaNA mAhitasAgara ArAdhanA amitagati dvitIya ArAdhanAkathAkoza brahmanemidatta ArAdhanApratibodhasAra sakalakIti ArAdhanAsAra devasena ArAdhanAsAra-TIkA AzAdhara ArAdhanAsAra-samuccaya ravicandra AlApapaddhati devasena AlocanA brahmajIvandhara mAlocanAjayamAla jinadAsa 4307 31341 31382 4 / 282 32354 2352 2 / 189 32247 4217 41321 4 // 320 22394 3404 2377 445 3318 rA382 32387 31340 pariziSTa : 463 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 272 31274 41286 rA229 4 / 45 nene 39 AzcaryacaturdazI bhagavatIdAsa Asrava-vibhaGgI zrutamuni AdhyAtmika patra ToDaramala iSTopadeza pUjyapAda iSTopadeza-TIkA AzAdhara uttarapurANa bhaTTAraka sakalakotti muNabhadra udayanakumArakAvya udayAdityAlaGkAra udayAditya upadezaratnamAlA raidhU upadezazataka yAnatarAya upadezazuddhasAra tAraNasvAmI upadezasiddhAnta (upadezaralamAlA) dIpacandazAha upadezasiddhAntaratnamAlA ralakAtti upadezasiddhAntaratnamAlA-bacanikA bhAgacanda upAsakAcAra amitagati dvitIya upAsakAdhyayana vasunandi prathama RSabhanAthakI dhUli somakItti RSipaJcamI surendrabhUSaNa RSimaNDala pUjA jJAnabhUSaNa RSimaNDalapUjA-vanikA sadAsukha kAsalIvAla ekIbhAvastotra vAdirAja audAryacintAmaNi zrutasAgarasUri kathAkoza zrIcandra jodharAjagodIkA brahmadeva kathAkozachandobaddha Tekacanda kathAvicAra bhAvasena vidya kannaDavyAkaraNa bhayasena kamalabattIsI sAraNasvAmI karakaNDuparita kanakAmara karakaNDucarita 464 : sIkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA 41317 4 // 311 4/201 4/277 1244 4/294 4 // 332 4297 2394 3ra27 31347 3450 2352 4 / 296 3 / 103 31398 41303 31313 41308 32260 32265 1161 4201 raghu Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ J "I karakaNDurAsa karnATaka bhASAbhUSaNa karmakANDa - TIkA karma-dahana-pUjA karmanirja ra caturdazIvrata kathA karma prakRti karmaprAbhUta- TIkA ( anupalabdha) karma vipAka karmavipAkarAsa kalyANakarAsa kAlyANakAraka 1 kalyANamandira kalyANamandirapujA kavirAjamArga kavvagara kasA pAhuDa (pejjadosapAhuDa) kAtantrarUpamAlA kAJjikAvrata kathA kAmacANDAlI-kalpa kAraNaguNaSoDazI kAttikeyAnuprekSA kAlikApurANa kAvyAnuzAsana kAmyAlaGkAra- TIkA kAvyAlocana kuNDalakezImahAkAvya kuralkAvya kurala TIkA kutoI kavitAsaMgraha kusumaM jajikahA zubhacandra jinadAsa nAgavarmA dvitIya sumatikIti zubhacandra lalitakIti abhayacaMdra siddhAntacakravartI samantabhadra bhadAraka sakalakIrtti jinadAsa vinayacandra somanAtha jagadizyApArya siddhasena (kumudacandra) devendrakI nRpatu ga oDthya guNadhara bhAvasena vidya lalitakIti malliSeNa raddadhu zubhacandra devendrakauti abhinava vAgbhaTTa AzAdhara nAgavarmA dvitIya elAcArya dharmasena (dharUmara) + brahma sAdhAraNa 3 / 366 3|340 4 / 310 31379 3 / 365 3 / 453 3 / 320 2198 3 / 334 3 / 339 4/192 41311 31254 za215 32449 4 / 311 41308 231 31.260 3 / 453 / 276 4/201 3 / 366 44321 4|40 4145 4/310 4/317 41312 4/317 41317 41242 pariziSTa : 465 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4304 3 / 24 4 // 242 4 / 201 145 351 raidhU 4 / 282 3331 22433 4/286 kRpaNajagAvanacarita brahma gulAla kevalabhuktiprakaraNa zAkaTAyana koila-paMcamI-kahA brahma sAdhAraNa komui-kahA-pabaMdhu kriyAkalApa AzAdhara kriyAkalApa-TIkA prabhAcandra kriyAkoza kizanasiMha kriyAkoSabhASA daulatarAma kAsalIvAla kSatracUr3AmaNi vAdIbhasiMha kSapaNAsAra nemicaMdra siddhAntacakravartI kSapaNAsAra-vacanikA ToDaramala kSetragaNita rAjAditya kSetrapAla-gIta zubhacandra kSetrapAla-pUjA gaMgAdAsa kSetrapAla-stotra jinasAgara khagendramaNidarpaNa magarAja khaTolanA-gIta rUpacandra khaTolA-rAsa brahmajIvandhara khAtikAvizeSa tAraNasvAmI khiNDIrAsa bhagavatIdAsa gaNadharavalayapUjA zubhacandra sakalakotti bhaTTAraka gaNitasAra (triMzatikA) zrIdhara gaNitasArasaMgraha mahAvIrAcArya gadhakathAkoza prabhAcandra gadyacintAmaNi vAdIbhasiMha gandhahastimahAbhASya (anupalabdha) samantabhadra garuDapaJcamIkathA mahIcandra girinAra-yAtrA megharAja gItaparamArthI (paramArthagIta) rUpacanda gItavItarAga abhinava cArukIti gugamazvarI bhagaktIvAsa 3.448 3450 41311 4259 32388 4 // 244 4239 31365 32330 3 // 192 3126 3150 2158 41321 4 // 320 4 // 258 4187 1272 466 : tIrthakara mahAvIra aura unakI vAcAryaparamparA Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + guNasthAnabheda guNasthAna- veli guru-chanda guru-jayamAla gurUpadezazrAvakAcAra guru- pUjA gurupUjA 11 gurvAvalI gommaTadeva pUjA gommaTasAra karmakANDa gommaTasAra karmakANDa - TIkA gommaTasAra jIvakANDa gommaTasAra jIvakANDa-TIkA gommaTasAra pUjA gommaTezvara caritra govaidyagrantha jJAna cetanAnuprekSA jJAnacandrAbhyudaya jJAnadarpaNa jJAnadIpaka ghAnadIpikA jJAnalocanastotra jJAnavirAgavinatI jJAnasamuccasAra jJAnasAra jJAna sUryodaya nATaka jJAnasUryodayanATaka-vacanikA jJAnArNava jJAnArNava- bhASA caMdappahacariu 21 dIpacaMdazAha brahmajIvandhara zubhacanda jinadAsa DAlUrAma candrakIti brahmajinadAsa jinadAsa somakItti brahmajJAnasAgara nemicandra siddhAntacakravartI ToDaramala nemicandra siddhAntacakravartI ToDaramala 21 candrabha kIrtivarmA guNacandra kalyANakIti dIpacaMdazAha brahmadeva AzAyara jagannAtha brahmajIvadhara tAraNasvAmI padmasiMhamuni vAdicaMdra bhAga canda zubhacaMdra jayacaMda chAbar3A zrIdhara prathama yazaHkIti 41294 31388 3369 3 / 340 41306 31442 3 / 339 31340 31347 rAjara 21424 4286 2423 4286 4286 4/311 41311 3 / 423 4311 41294 3 / 313 4145 491 3 / 387 4244 3288 4873 4/297 31153 41292 1 41179 pariziSTa : 467 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41127 / 4 / 217 41217 hA240 44175 31365 31367 32367 4 / 292 4 / 28 2114 2 / 115 caMdAmahariu dAmodara dvitIya caMdaNachaTTI-kahA guNabhadra caMdAyapavaya-kahA guNabhadra caturabanajArA bhagavatIdAsa caturviMzatijinastavana brahmajIvandhara caturvizatisambhAjalyApajaTIvArAhi mantrAya candanaSaSThIkathA candanaSaSThIvratapUjA zubhacandra candanAcarita candraprabhacarita vIranandi zubhacandra candraprabhacarita-bhASA jayacanda chAvar3A candraprabhapurANa aggala cAmuNDarAyapurANa (triSaSThIpurANa) cAmuNDarAya cAritapAhuDa cAritabhatti cAritrazuddhividhAna zubhacandra cAritrasAra cAmuNDarAya cArucarita bhArAmala cArudattaprabandharAsa jinadAsa cittanirodhakathA vIracandra citrahasUve rAjAditya cidvilAsa dIpacandazAha calAmaNi kAvya bhagavatIdAsa vinayacandra cUNisUtra (kasAyapAhuDavRtti) yativRSabha cUlAmaNi tolAmulitevara cetanakarmacarita bhaiyA bhagavatIdAsa cetanapudgaladhamAla (adhyAtmadhavAla) balha caitanyaphAga kAmarAja caubIsaThAnA tAraNasvAmI 4 // 28 4 // 305 33339 cUnar3I cUnar3IrAsa 4/294 4317 4/240 4 / 191 288 4 / 316 4 / 266 4 // 232 4321 4 // 244 468 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 // 282 32240 4306 4301 caubIsadaNDaka paurAsIjAti-jayamAla cauvIsI-pATha bIbIsI-pATha chatrasenaguru-AratI chapasthavANI chandazataka chandAnuzAsana chandombudhi chahaDhAlA chedapiNDa jaMbusAmicarita jaMbUdIvapaNatti jaTAmukuTa janmAbhiSeka ambUcarita jambUdvIpapUjA daulasarAma kAsalIvAla jinadAsa manaraMgalAla vRndAvanadAsa chatrasena tAraNasvAmI vRndAvanadAsa abhinava vAgbhaTTa nAgavarma kalA manitIna indramandi dvitIya vIra kavi papranandiprathama gaGgAdAsa pUjyapAda khuzAlacanda kAlA jinadAsa brahma jinadAsa nathamala vilAlA rAjamahala pANDe jinadAsa dayAsAgara brahma jinadAsa bhaTTAraka sakalakotti jinasena bhuvanakItti brahma jinadAsa vIracandra jinasena dvitIya zAnabhUSaNa amarakIrtigaNi puSpadanta 4 // 244 41301 139 41310 4 / 289 33221 4 / 127 3 / 110 31448 2 / 225 41303 3 / 340 jambUsvAmIcarita jambUsvAmIpurANa jambUsvAmI rAsa 1281 4179 4/304 4 / 322 32340 32329 4 // 322 33337 32343 3 / 376 22347 32354 4157 44111 pariziSTa : 469 jambUsvAmiveli jayaSavalA (kasAyapAiDa-TIkA) jalagAlana-rAsa jasaharacariu Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ radhU 41205 3192 41311 3 / 340 3 / 411 32376 32449 4281 33383 3443 32442 4|175 4/306 3 / 14 asaharacarita jAtakatilaka zrIdhara zrIdharAcArya vipandagIta jinadAsa jiNaratikahA yaza:kItti jina AsarA morayA jinakayA jina sAgara jinaguNavilAsa nathamala bilAlA jinacaturvizatistotra jinacandra jinacaubIsI brahmajJAnasAgara candrakotti jinadattakathA lAkhU jinadattacarita rAjasiMha kavi guNabhadra jinayajJakalpa AzAdhara jinavarasvAmI vinatI sumatikItti jinazataka bhUdharadAsa jinasahasranAma-TIkA zrutasAgarasUri jinendramAlaI jimaMdharacarita jihvAdantasaMvAda sumatikIti jINaMvaracarita jIrApallIpArzvanAthastavana bhaTTAraka pacanandi jIvakacintAmaNi tirukkatevara sistakkatevara jIvar3A-gIta jinadAsa jIvatattvapradIpikA(gommaTasAraTIkA) TIkAkAra nemicandra jIvandharacampU haricanda jIvandharacarita daulatarAma kAsalIvAla nathamala vilAlA bhAskara zubhacandra 470 : tImaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA 3379,380 4 / 275 31398 41317 4/201 33380 4 / 201 rajhdhU 41316,317 41313 31340 4 // 282 4 / 281 41311 3.367 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvandharapurANa jIvandhararAsa jinasAgara jinasAgara bhaTTAraka bhuvanakIti jinadAsa koTezvara 31450 4 // 322 33337 3 / 340 4 // 311 4118 2 / 198 4/311 2 / 230 22115 4 / 240 4/304 jIvandharaSaTapAdi jIvasambodhane jIvasiddhi (anupalabdha) jainagaNitaTIkodAharaNa jainendravyAkaraNa joibhatti jogIrarasa jogIrAso jyeSThajinavarakathA jyeSThajinavarapUjA samantabhadra rAjAditya pUjyapAda jyeSThajinavararAsa jyotirzAnavidhi jyAlAmAlinIkalpa jvAlinIkalpa sumbikagIta jhUlanA TaMDANAgIta huMDANArAsa NamokAragIta NAmakumAracariu NijharapaMcamIkahA pidukkhasattamI-kahA bhagavasIdAsa pANDe jinadAsa lalitakItti candrakIti jinasAgara brahma jinadAsa bayasAgara brahma jinadAsa zrIdhara indranandi prathama malliSeNa brahma jIvandhara chatrasena balha bhagavatIdAsa sakalakotti puSpadanta brahmA sAdhAraNakavi 3442 350 33339 4302 32342 32193 3 / 180 3 / 176 31390 31446 4 // 232 4 // 239 33330 bAlacandra 44242 4 / 218 4190 2116 4 // 201 NivyANabhatti miNAha-carita kundakunda raidhU pariziSTa : 471 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 208 44195 4|158 3 // 352 32398 3 / 313 22380 32369 3 / 238 rA198 rAra? 4298 joindu za225 gomiNAha-cariu lakSmaNadeva dAmodara amarakItigaNi tattvajJAnataraMgiNI zAnabhUSaNa tatvatrayaprakAzikA zrutasAgarasUri tatvadIpaka brahmadeva tatvasAra devasena tasvasArahA zubhacandra tasthAnuzAsana rAmasena samantabhadra tasvArthaTIkA tatyArthabodha budhajana tattvArthavAttika (sabhAjya) akala tattvArthavRtti (sarvArtha) pUjyapAda tasvArthavRttipadavivaraNa (sarvArthasiddhivyAkhyA) prabhAcandra tattvArtha-zrutasAgarITIkA-vacanikA Tekacanda tattvArthazlokavAttika vidyAnanda tattvArthasAra amRtacandra sUri vAmadeva tattvArthasAradIpaka sakalaphIti tattvArthasUtra gRddhapicchArya (umAsvAmI) bRhataprabhAcandra tattvArthasUtrabhASA daulatarAma kAsalIvAla jayacanda chAvar3A sattvArthasUtravRtti (sukhasubodhaTIkA) bhAskaranandi tiyAlacakkavIsIkahA brahma sAdhAraNakavi tirUkkalambakam tirUnudu stotra tiloyapaNNatti yativRSabha sisadvimahApurisacariu + 350 22361 rA34 RI408 kAda 31335 2153 32300 4 / 282 41292 4/242 4 / 318 41318 rA90 41201 raha 72 : tIrthakara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tisaddhimahApurisaguNAlaMkAra tInacaubIsI - stuti tIrthaMkarake bhajana tIrthaM jayamAlA tIsacaubIsIpATha tIsacIbIsI pUjA terahRdvIpapUjA tasvArtha zrutasAgarI- TIkA tribhaGgIsAra trilokasAra TIkA trilakSaNaka darzana trilokadarpaNa trilokasAra trilokasAra- saMskRtaTIkA " trilokasArapUjA triSaSThismRtizAstra trepanakriyA trepanakriyAgIta panakriyA vinatI trailokyadIpaka ( mahApurANa) " thorasAmi- ditityayarabhatti) daMsaNakahrayaNakaraMDu daMsaNa- pAhuDa dayArasa-rAsa darzana - sAra darzana -stotra dazabhaktyAdimahAzAstra dazalakSaNa dazalakSaNakathA puSpadanta brahma jIvancara mahitasAgara jayasAgara vRndAvanadAsa zubhacandra " Tekacanda tAraNasvAmI mAdhavacanda vi pAtrakesarI (pAtrasvAmI) khaDagasena nemicandra siddhantacakravartI mAdhavacandra vidya ToDaramala vAmadeva AzAdhara brahma gulAla somakItti gaMgAdAsa vAmadeva paNDita vAmadeva kunkunda zrIcandra kundakunda guNacandra devasena brahma jIvandhara varddhamAna dvitIya mahitasAgara brahma jJAnasAgara 44110 3 / 391 4/320 41302 4 | 301 3 / 365 3za365 4/305 4244 3288 2 / 241 4280 427 3 / 290 4286 467 4147 4/304 3 / 347 3 / 448 466 4167 2 / 116 4|134 2114 3 / 424 2370 3 / 387 3 / 447 4|320 31443 pariziSTa : 473 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazalakSaNajayamAlA dazalakSaNa rAsa " dazalakSaNI vratakathA dahalakkhaNavaya kahA dAnakathA dAnabAvanI dAnazIlasapabhAvanArAsa devAgama stotraTIkA devendrakItti kI vANI daza-bhakti dravyasaMgraha-bhASAvacanikA dropadIharaNa dvAdazAGgapUjA dvAdazAnuprekSA : JI 1) dvAdazIkathA dvisandhAnamahAkAvya vaNNakumAracariu dhaSNakumArarAsa dhanakalaza kathA dhanapAlarAsa dhanyakumAracarita " " 11 rahadhU bhagavatIdAsa jinadAsa lalitakIti guNabhadra bhArAmala dyAnattarAya sUrijana jayacanda chAvar3A mahitasAgara pUjyapAda jayacanda chAvar3A deer zrIbhUSaNa bhagavatIdAsa dIpacandazAha sakalakIti kArtikeya brahmajJAnasAgara ghanaJjaya raddadhU jinadAsa lalitakItti jinadAsa khuzAlacanda kAlA sakalakIti brahma nemidatta guNabhadra dvitIya jayacanda chAbar3A dhammaparikkhA hariSeNa padmanandi prathama dhammarasAyaNa dharmacaritaTippaNa amarakIti gaNi 474 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA 4/201 41239 31339 31453 4 / 218 4305 4/277 41331 4/292 4/320 2225 4292 31446 3 / 441 4 / 240,266 4294 3 / 330 2 / 138 31443 48 4204 3 / 339 3 / 453 3|340 4 303 3332 3 |404 4159 4292 44122 3121 4157 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmanAthapurANa dharmaparIkSA 4 / 311 22393 31432 4322 4308 4/281 3 / 342 31141 dharmaparIkSArAsa dharmaratnAkara dharmaratnodyota dharmarasika dharma-vilAsa (dyAnata-vilAsa) dharmazarmAbhyudaya dharmasaMgrahazrAvakAcAra dharmasarovara dharmasAradohAcaupAI dharmAmRta madhura amitagati dvitIya zrutakItti vizAlakIti jayasena manoharalAla brahma jinadAsa jayasena jagamohanadAsa / somasena dyAnasarAya haricanda medhAvI jodharAja godIkA ziromaNidAsa jayasena guNadAsa jayasena amarakotti gaNi brahmA nemidatta vIrasena amarakItti gaNi 4ra78 420 4168 4 // 303 4 / 303 41308 4319 4158 31405 sa324 44158 4 // 317 dharmopadezacar3AmaNi dharmopadezapIyUSavarSI zrAvakAcAra dhavalATIkA dhyAnapradIpa nadINAI kavitAsaMgraha nandIzvara-AratI nandIzvara-udyApana nandIzvarapUjA nandIzvaravata kathA narakautArIdugdhArasakathA narakautAridudhArasI-kathA narapiMgala navakArapadIsI navarasa pathAvalI devendrakItti jinasAgara candrakItti lalitakItti guNabhadra bAlacandra zubhacandra ghanasAgara banArasIdAsa 32453 1218 4/191 1311 1252 pariziSTa: 475 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navastotra nAgakumArakathA nAgakumArakAvya vacanandi brahma nemidatta malliSaNa nAgakumAracaritra 31286 3404 3 / 171 4 / 317 4 / 281 4 // 237 4 // 311 458 3341 31352 33343 41252 kAra 4 / 252 nAgakumararAsa nAgadvArAsa nAgadhIrAsa nATakasamayasAra nAmamAlA 48 // (dhanaJjayanighaNTu) nAlaDiyara mADiyaraTIkA niHzalyASTamI kathA niHzalyASTamIvidhAnakAthA nijharapaMcamIkahArAsa nityaniyamapUjA nisyamahAdyota nivasisattamInayakahA nimittazAstra niyamasAra niyamasAra sAtparyavRttiTIkA nirdoSasaptamI kathA nIsivAkyAmRta nIlakezI kAvya nemiphumArarAsa nemicandrikA nemicaritarAsa nathamala vilAlA mANikyarAja bAhubalI bamavara brahma jinadAsa jJAnabhUSaNa brahma jinadAsa banArasIdAsa tAraNasvAmI banArasIdAsa dhananjaya aneka kavi padumanAra brahma jJAnasAgara lalisakIti vinayacandra sadAsukha kAsalIvAla AzAdhara brahma sAdhAraNa kavi RSiputra kundakunda papaprabha (maladhArideva) lalitakItti somadeva 4312 41313 3 / 443 32453 4 / 192 41296 4|45 4/242 2266 2 / 114 33147 2453 3173 4 // 317 31377 vIracandra manaraMgalAla brahma jIvandhara 4306 32388 476 : toyaMkara mahAvIra aura unako AcArgaparamparA Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44310 4/91 31369 31404 41297 4 / 309 31443 4233 4 // 322 4/321 31387 4 / 232 4 // 24 3404 naimijinezvara saMgIta maMgarasa nemidharmopadeza brahma jJAnasAgara neminarendrastotra svopajJa jagannAtha neminAtha chanda zubhacandra neminAthapurANa bramha nemidatta bhAgacanda karNapAyaM neminAthapUjA bramha jJAnasAgara neminAthabArahamAsA balha neminAtha bhavAntara sahavA mahIcandra neminAtharAsa jinasena dvitIya (bhaTTAraka) neminAthavasanta valha neminirvANakAnya vAgbhaTa prathama brahmanemidatta neminirvANakAdhyapajikA TIkA mAmA nemIzvaragIta sakalakoti nemIzvararAsa jinadAsa naukArazrAvakAcAra joDdu nyAyakumudacandra (laghIyastrayavyAkhyA) prabhAcandra nyAyadIpikA bhAksena vidya abhinava dharmabhUSaNa nyAyadopikAvanikA sadasukha kAzalIvAla nyAyavinizcaya (savRtti) akalaGka vyAyavinizcayavivaraNa dAdirAja nyAyasUryAvali bhAvasena vidya paumacariu svayambhU paumacariya vimalasUri paMcamIcarita svayaMbhu catumukha pakkhavazvayakahA guNabhadra pakhavAr3ArAsa bhagavasIdAsa 33330 31340 2248 3250 3 / 261 32357 4 // 296 2 / 309 3 / 104 31261 498,103 1257 4 / 101,103 4 / 95 4 / 217 4 // 239 pariziSTa : 477 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31365 33352 32340 1320 4 // 260 2325 4181 21113 4 // 298 22417 33143 4 / 269 roja paJcakalyANakapujA zubhacandra paJcakalyANakodyApanapUjA jJAnabhUSaNa paJcagurubhakti paJcaparameSThIguNavarNana jinadAsa mAhitasAgara paJcaparameSThIpujA sakalakosi pancamaGgala (maGgalagItaprabandha) rUpacandra paJcAsaMgraha amitagatidvittIya paJcAdhyAyI rAjamalla paJcAstikAya kundakunda budhajana paJcAstikApaTIkA amRtacandasUri paJcAstikAya-tAtparyavRttiTIkA jayasena dvitIya paJcendriyasaMvAda bhaiyA bhagavatIdAsa paNDitapUjA tAraNasvAmI pattupAda-kavitAsaMgraha patraparIkSA vidyAnanda padamapurANavacanikA daulatarAma kAsalIvAla padArthasAra padasaMgraha bhAgacandra budhajana jayacanda chAyar3A daulatarAma dvitIya padasAhitya bhaiyA bhagavatIdAsa bAnatarAma bhUdharadAsa padmacarita (padmapurANa) raviSeNa padmanandi-paJcaviMzati pacanandi dvitIya padmapurANa khuzAlacandra kAlA dharmakIrti (apUrNa) cintAmaNi guNadAsa 22356 44282 41318 4 / 297 4 // 298 41292 41289 4 / 265 43277 4 // 276 2 / 278 31129 4 // 303 31434 4 // 322 41319 478 : sIkara mahAvIra jora sanakI mAcarAyaparamparA Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 450 32451 32450 3446 4 / 322 3 / 275 2 / 248 1282 3 / 335 padmAvatIkathA jinasAgara padmAvatIpUjA surendrakIrti padmAvatIstotra jinasAgara chatrasena padyasaMgraha narendrakIrti paramahaMsa (rUpaka kAlga) mUrijana paramahaMsarAsa brahmajinadAsa paramAgamasAra zrutamuni paramAtmaprakAza joidu paramAtmaprakAzavacanikA dolatarAma kAsalIvAla paramAtmarAjastotra sakalakIrti paramArthadohAzataka (dohAparamArSa) rUpacandra paramArthapurANa dIpacandazAha paramArthaprakAzavRtti brahmadeva parameSThIprakAzasAra zrutakIrti parIkSAmukha mANikyanandi pallividhAnakathA brahmajJAnasAgara pallinatodyApana zubhacandra pavanaduta vAdicandra pANDavapurANa candrakIrti bulAkIdAsa yazaHkIti zubhacandra ThakAppA vAdicandra pAtrakesarIstotra (jinendraguNa-saMstuti)pAtrakesarI pArikhanAthabhavAntara megharAja gaGgAdAsa pArzvanAthakAvyapaJjikA zubhacandra pArzvanAthacaritra vAdirAja pArzvanAthapurANa pAvaM paNDita (paashrvpuraann| candrakoti 257 4 // 294 31315 3432 3 / 43 31443 31365 4/73 32442 4 / 263 32411 31367 4/322 473 rA240 4 // 320 4 / 322 32365 392 4 // 311 3 / 442 pariziSTa : 479 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31334 3442 3443 32446 33448 3 / 394 3450 31147 4302 472 kAra72 pArzvanAthapurANa saphalakIti pArzvanAthapUjA candrakIrti brahmajJAnasAgara chatrasena pArzvanAthabhavAntara gaMgAdAsa pArzvanAthastavana zrutasAgarasUri pArzvanAthastotra jinasAgara (lakSmIstotra) padmaprabhamaladhArideva pArzvanAthASTaka sakalakIrti pArzvapaJcakalyANaka jayasAgara pAzvapurANa bAdicandra bhUdharadAsa pArzvabhyudaya dinasena pAsaNAharita zrIdharaprayama devacandra pAsaNAhacariu / asavAla kavi muni pasanandi pAsapurANa tejapAla pAhuDadohA (bArahakhar3I dohA) mahandimuni piGgalazAstra rAjamalla puNyapaccIsikA bhagavatIdAsa puNyAzravakathA puNyAzravakathAkoza rAmacandra mumukSu puNyAvayacanikA daulatarAma kAsalIvAla puSaphaMjalIkahA guNabhadra puranAnUrukavitAsaMgraha purandaraviSAnakathA lalitakorsi purandaravratakathA devendrakIrti purAnasArasaMgraha sakalakIrti purudevacampU ahaMdAsa puruSArthasiddhadhupAya amRtacandra sUri 480 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA 4140 1182 4202 41229 3 / 202 4 // 215 32420 4181 4/272 4 // 201 471 41282 4 // 218 41317 3 / 453 31452 32334 4153 26405 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 286 4 / 282 4 // 306 4 // 309 32450 32339 31453 36339 32365 puruSArthasiddhayupAya-TIkA (apUrNa) ToDaramala , (TIkApUrti) daulatarAma kAsalIvAla puruSArthasiddhathupAyadIkA bhUdharamitra puSpadantapurANa guNadharma puSpAJjalikathA jinasAgara puSpAJjalarAsa jinadAsa puSpAJjalivratakathA lalitakIrti brahmajinadAsa puSpAJjaliktapUjA zubhacandra pUjASTakaTIkA jJAnabhUSaNa pUrNapaJcAzikA dyAnatarAya posaharAsa jJAnabhUSaNa pratibodhacintAmaNi zrIbhUSaNa pratiSThAtilaka brahmadeva pratiSThApATha hastimalla pratiSThAsArasaMgraha vasunandiprathama pratiSThAsUktisaMgraha vAmadeva pradyumnacarita miha kavi 31352 ra77 3 / 354 3441 3 / 313 3228 231 4 // 67 4 // 170 4 / 201 4 // 306 3257 3.347 33105 2 / 198 20355 4 // 297 raidhU sudhArU kavi mahAsena somakIrti pramANanirNaya vAdirAja pramANapadArtha ( anupalabdha) samantabhadra pramANaparIkSA vidyAnanda pramANaparIkSAvanikA bhAgacanda pramANaprameyakalikA narendrasena pramANasaMgraha ( savRtti ) akalaMka pramANasaMgrahabhASya (pramANasaMgrahA ____ lakAra ) bRhad anantIyaM pramA-prameya bhAvasena vidya prameyakamalamArtaNya ( parIkSAmukha vyAkhyA) prabhAcandra 21311 3341 3259 350 pariziSTa : 481 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya ratnamAlA 17 prameya ratnamAlAlaGkAra ( prameyaratnA laGkAra ) prameyaratnamAlATIkA prameya ratnAkara ( anupalabdha ) pravacanasAra pravacanasAra " pravacanasAraTIkA pravacanasAratAtpayaMvRttiTIkA pravacanasArasarojabhAskara praznottaropAsakAcAra prAkRtapaJcasaMgraha prAkRtapaJcasaMgrahaTIkA prAkRtapaJcasaMgrahavRtti prAkRtalakSaNa prAkRtavyAkaraNa prItikaracarita prItiMkaramahAmunicarita banArasIvilAsa balahaddacariu bArasa-aNuvekkhA bArasa- aNu vekvArAsa bAraha bhAvanA bArahamAsA 17 laghu anantavIrya abhinava cArukIrti jayacandra chAvar3A AzAdhara bArahavrata bArahavrata - gIta kundakunda jodharAja gIdIkA vRndAvanadAsa amRtacandrasUri jayasena dvitIya prabhAcandra sakalakIti abhitagati dvitIya sumatikIrti padmananda prathama zubhacandra samantabhadra jodharAja godIkA brahmanemidatta banArasIdAsa raddavU kundakunda yogadeva paNDita radhU guNacandra mahendrasena guNacandra jinadAsa devendramuni bAlagRhacikitsA bAhubalicariu ( kAmacariu) bAhubalibeli ( bAhuveli ) dhanapAla dvitIya voracandra bIjagaNita zrIdhara 482 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA 353 488 4/292 4145 2 / 111 4303 4301 20416 3 / 143 310 31333 2/395 31379 31124 3 / 365 21198 4303 3404 4/254 4204 2114 4243 4201 30423 3 / 451 30423 3 | 340 4311 4214 31377 3 / 192 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bIsatIrthara jayamAla buddhivilAsa vilAsa budhajana - satasaIM budhaprakAza chandobaddha bRhat kathAkoza bRhatsiddhacakrapUjA bRhada svambhUstotra ( caturviMzati stotra ) bRhadravyasaMgraha bRhadravyasaMgrahaTTI kA bohapAhuDa brahmavilAsa bhaktAmara ( marAThI anuvAda ) bhaktAmarapUjA bhaktAmara stotra " ( padyAnuvAda ) bharata bhujavalicarita bharatezavaibhava bharatezvarAbhyudaya bhaviSyadattacarita bhaviSyadattacarita bhaviSyadattabandhukathA brahma jIvandhara bakhatarAma budhajana bhaviSyadatta rAsa bhavisayattakahA bhavisayattacariu n Tekacandra hariSeNa raidhU samantabhadra nemicandra muni brahmadeva bhagavatI ArAdhanA ( mUlArAdhanA ) zivArya bhagavatI ArAdhanA - cacanikA bhaTTAraka vidyAdharakathA bhadrabAhu carita bhadrabAhucarita bhadrabAhurAsa kundakunda bhaiyA bhagavatIdAsa jinasAgara jJAnabhUSaNa mAnatuGga jayacandra chAvar3A sadAsukha kAzalIvAla jinadAsa ratnakIrti kizanasiMha brahmajinadAsa pAmo ratnAkaravarNI AzAvara padmasundara raidhU dayAsAgara jinadAsa dhanapAla zrIdhara dvitIya 31391 40305 4 298 4298 41305 366 4/201 2 / 185 22442 3/313 2114 4 / 264 4322 3/352 2/275 4292 21128 41296 3340 2427 41280 31343 3452 4/309 4145 4 83 4/201 4322 3 / 340 4114 4 / 146 pariziSTa 483 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 // 53 3 / 274 4 / 294 4 / 303 2394 31324 21114 2371 4166 3 / 261 4/75 'hA222 4 // 279 bhavyajanakaNThAbharaNa arhaddAsa bhAvatribhanI zrutamuni bhAvadIpikA dIpacandazAha jodharAjagodIkA bhAvanAdvAtriMzatikA amitagati dvitIya bhAvanApaddhati padmanandi bhaTTAraka bhAvapAhuDa bhAvasaMgraha devasena vAmadeva paNDita mukti-muktivicAra bhAvasena vidya bhujabalicaritam (bhujabalizataka) doDDayya bhuvanakIrtigIta balha bhUpAlacaturvizatikATIkA AzAdhara medavijJAna (AtmAnubhava) dyAnatarAya bhairavapadmAvatIkalpa malliSeNa mauDasattamIkahA guNabhadra brahma sAdhAraNa kavi maNimekhalaM mahAkAvya madanaparAjaya nAgadeva madhubindukacaupAI bhaiyA bhagavatIdAsa manakarahArAsa bhaiyA bhagavatIdAsa manabattIsI bhaiyA bhagavasIdAsa mantramahodadhi durgadeva mandirasaMskArapUjA vAmadeva mamalapAhur3a tAraNasvAmI mayaNajujjha balha mayaNaparAjayacariu harideva maraNakaNDikA durgadeva malligIta somakIti masliNAhakavva jayamitrala mallinAthacarita sakalakIrti mallinAthapurANa nAgacandra 484 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA 3 / 174 4217 4 // 242 4 // 317 4 // 64 43270 kAra4s ra72 3 / 205 4 // 67 koraja 4 // 230 ara20 3 / 204 32346 41216 32331 4308 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahApurANa 3 / 174 4/201 1235 3150 4 // 95 33398 4/157 32369 41297 3406 4305 3 / 340 3453 4151 mahApurANakalikA mahApurANaTippaNa mahAbhArata mahAbhiSekaTIkA mahAvIracariu mahAvIrachanda mahAvIrASTaka mAlArohaNa mAlArohiNI mithyAtvakhaNDana mithyAtuvinatI mukuTasaptamIkathA muktAvalIgIta munisuvratakAvya munisunatapurANa mUlAcAra mUlAcAra-AcAra-vRtti mUlAcAra-pradIpa mUlAcAraprazasti mUlArAdhanATIkA mRgAlekhAcarita mRtyumahotsavavacanikA maithilIkalyANam meghamAlA mera-mandarapurANa merupUjA mehesaracariu (AdipurANa) mokkhapAhuDa mokSamArgaprakAzaka movivekayuddha malliSeNa raidhU zAha ThAkura prabhAcandra catumukha zrutasAgara sUri amarakIrtigaNi zubhacandra bhAgacandra tAraNasvAmI mAhAne midhAma bakhatarAma jinadAsa lalitakIrti sakalakIrti arhaddAsa brahma kRSNadAsa vaTTakera vasunandi prathama sakalakoti malayakIrti AzAdhara bhagavatIdAsa sadAsukha kAzalIvAla hastimalla lakSmIcandra vAmanamuni chatrasena raidhU kundakunda ToDaramala banArasIdAsa 4185 22112,120 za226 henene 32430 4/45 kAra42 4 // 296 31281 41321 4 // 316 3 / 446 41201,203 2114 4 / 286 pariziSTa : 485 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna-ekAdazI kathA maunavrata kathA yazastilaka-candrikA TIkA yazastilakacampU yazodharakAvya yazodharacaritra 31443 423 3 / 394 3183 4 // 317 4/307 4/309 41321 4156 4173 33100 32331 31347 33394,400 yazovaracarita-padyAnuvAda yazodhararAsa brahmajJAnasAgara guganamaH zrutasAgara sUri somadeva ajJAta lakSmIdAsa janna megharAja nAgomAyA padmanAbha kAyastha jJAnakIrti bAdicandra vAdirAja sakalakIrti somakIti zrutasAgara sUri lohaTa brahma jinadAsa somakoti samantabhadra vidyAnanda zrutakIti joiMdu amitagati prathama budhajana lalitakIrti samantabhadra prabhAcandra sadAsukha kAzalIvAla mahitasAgara AzAdhara lalitakIti yuktyanuzAsana yuktyanuzAsanAlaGkAra yogasAra yogasAgaraprAmRta yogasArabhASA rakSAvidhAnakathA ratnakaraNDazrAvakAcAra ratnakaraNDazrAvakAcAra-TIkA ralakaraNDazrAvakAcAravacanikA ratnatraya ratnatrayavidhAna ratnatrayavata-kathA 4304 3341 3 // 347 21190 2365 32432 21251 22385 4/298 2413 22191 350 4 / 296 4/320 4|45 2453 486 : sIkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnatraya - rAsa ratnatrayI ratnabhUSaNastuti ratnAkarazataka rayaNattayavaya-kahA rayaNasAra ravivaya- kahA (AdityavArakathA) raviya ravivAra - kathA ravivrata kathA JI rasaratnAkara rAkhIbandhana rAsa rAjamatI - nemisura DhamAla rAjamati-rAsa rAjImati- vipralambha rAtribhojana kathA rAtribhojanatyAga - kathA rAtribhojana syAgabratakathA rAmacandra haladuli rAmacarita rAmapurANa kara rAma-sItArAsa rAmAyaNa rAyamallAbhyudayamahAkAvya rAvaNapArzvanAthastotra dvimicariu riSTasamuccaya rukmiNIharaNa rohiNIrAsa rohiNI vihANakahA sakalakIrti raddaghU jayasAra ratnAkaravarNI guNabhadra kundakunda yazaH kIrti brahmakAraNa kavi mahitasAgara nemicandra brahmajinadAsa sAlva brahmajJAnasAgara bhagavatIdAsa guNacandra AzAcara bhArAmala brahma nemidAsa kizanasiMha guNadAsa brahmajinadAsa somasena padmanAma brahmajinadAsa kumudendu padmasundara bhaTTAraka di svayaMbhu durgadeva guNadAsa jinadAsa devanaMdi 31330 4/201 41302 4/309 4218 2 115 31411 41242 4/320 41243 3/343 kAph 3 / 443 4240 31424 4145 4305 3 / 406 41280 41319 5240 31444 41311 3 / 341 4311 483 12 3323 41101, 103 3 / 199 4 / 319 31339 41242 pariziSTa : 487 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3453 4 // 240 rAra 2442 / 381 41240 41218 32453 2432 rohiNIvatakathA lalitakIrti rohiNIyatarAsa bhagavatIdAsa laSIyastraya (svopajJavRttisahita) / akaladeva laghudravyasaMgraha nemicandamuni laghunayacakra devasena ladhusItAsatu bhagavatIdAsa laddhivihANakahA guNabhadra labdhividhAnakathA lalitakIrti labdhisAra nemicandra siddhAntacakavarsI labdhisAra TIkA ToDaramala lavaNAMkuzakathA jinasAgara lATIsaMhitA rAjamalla liMgapAhuDa vaDDhamANakahA(jizarattivihANakahA) narasena vaDhamANacarita zrIdhara prathama haricandra jayamitrahala varSamAnacarita nabalazAha barddhamAnacarita maTTAraka paanandi asaga bhaTTAraka sakalakIrti varddhamAnapurANa AccaNNa varAgacariu tejapAle devadatta varAMgacarita jaTAsiMhanandi bhaTTAraka paddhamAna prathama valayApati mahAkAvya vasantavilAsa (vasantavidyAvilAsa) sumattikIrti vasunandizrAvakAcAra TabbA daulatarAma kAzalIvAla vastukoza nAgavarmA dvitIya vArahamAsI gIta mahIcanda vikrAntakaurava hastimalla 488 : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA 4 / 286 31450 4980 2 / 114 kA 41142 4216 4|445 32326 4112 41311 41211 kAkare 4124 rA295 3 / 360 4/317 3 / 380 41282 4 // 310 4 / 321 32280 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikramArjunavijaya (aparanAmabhArata) Adi pampa vijayakIrtichanda vittasAra vidyAnandamahodaya vinatI vimalapurANa vivAhapaTala vivekavilAsa vizvatattvaprakAza vizvalocanakoza viSApahAra-pUjA viSApahArastotra vihamAnatIrthaGkara-stuti vItarAgastotra bIrajinindagIta vIravilAsaphAga vRndAvanavilAsa vRSabhadevapurANa vaidyasAMgatya vaidyAmRta vairAgyapaMcAzikA vairAgyasAra vyavahAragaNita vyavahArapaccIsI vyavahAraratnalIlAvatI vratakathA vratakathAkoza vrata kathAkoza (muktAvalIkoza) 17 vratakathAsaMgraha zataaSTottarI zabdamaNidarpaNa zubhacandra raddaSU vidyAnanda guNacandra jayasAgara brahmadeva daulatarAma kAsalIvAla bhAvasena avidya zrIdharasena devendrakIrti dhananjaya dhanasAgara bhaTTAraka padmanandi bhagavatIdAsa vAracandra vRndAvanadAsa ndrakIrti sAlva zrIdharadeva bhagavatIdAsa suprabhAcArya rAjAditya dyAnatarAya rAjAditya jinadAsa sakalakIrti zrutasAgara sUri khuzAlacanda kAlA jinasAgara bhagavatIdAsa kezavarAja ]]os 3 / 369 44205 sama 31423 4 302 3/313 4282 31261 460 32449 phoTa 31452 31323 *[40 3 / 375 4301 3 / 442 4311 4311 41272 4/197 41311 4277 4311 3340 3 / 334 31400 4 303 4/322 4 / 267 41310 pariziSTa : 489 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31445 41311 somadeva bhaTTAkalaGka (bhaTTAraka) zAkaTAyana prabhAcandra 3 / 20 zabdaratnapradIpa zabdAnuzAsana , (armoghavRttisahita) zabdAmbhoja-bhAskara zAkaTAyananyAsa zAkaTAyanavyAkaraNaTIkA zAntijinastotra zAntinAtha-AratI zAntinAthacarita bhAvasena vidya bhaTTAraka padmanandi jinasAgara zubhakIrti 2150 3150 3260 3 / 323 32450 32413 sakalakIti 471 413 424 4/311 rAmacandra mumukSu asaga zAntinAthapurANa zrIbhaSaNa devadatta zAntikoti zAntinAtharAya devadatta zAntinAthastavana zutAra sami zAntinAthastotra jinasAgara zAntipurANa jinAkSaramAle ponna kavi zAntisvarapurANa kamalabhava zAstrapUjA jinadAsa zAstramaNDalapUjA jJAnabhaSaNa zAstrasArasamuccaya mAghanandi zikSAvalI bhagavatIdAsa zikhAmaNirAsa sakalakIti zikhirasammedAcalamAhAtmya manaraMgalAla zilppaDDikAra (nupUra mahAkAvya) ilaMgovaDigala zItalanAthagIta sumatikIrti zIlakathA bhArAmala zolapatAkA mahAkIrti zRGgAramaJjarI ajitasena zRGgArasamudrakAvya laalaakh 490 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparAparA 4 / 124 31394 3450 41307 41311 33340 31352 32285 4 // 272 4306 4 / 314,317 33381 4 / 305 4 // 321 4131 4 / 11 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/35 41244 za325 472 458 32333 3404 31400 4/282 2359 4 // 318 pRGgArAjavacandrikA (alArasaMgraha) vijayavarNI zrAvakAcAra tAraNasvAmI zrAvakAcArasAroddhAra bhaTTAraka padmanandi zrIpAla-AkhyAna vAdijandra zrIpAla-carita dharmadhara sakalakoti brahmanemidatta zrutasAgara sUri daulatarAma kAsalIvAla zrIpAla-rAsa brahma jinadAsa zrIpura-pArzvanAthastotra vidyAnanda zrIpurANa masAta zrusajJAnodyApana vAmadeva zrutajayamAlA brahma jIvandhara zrutapUjA zAnabhUSaNa zrutasAgarI TIkA (tttvaarthvRtti)| zrutasAgara sUri zrutaskandhakathA gaMgAdAsa brahmajJAnasAgara lalitakIrti zrutaskandhapUjA zrutasAgarasUri zreNikacarita janArdana zubhacandra zreNikapurANa guNadAsa zreNikarAsa brahmajinadAsa zvetAmbara-parAjaya jagannAtha SaTakarmarAsa zAnabhaSaNa SaTkarmopadeza amarakItigaNi SaTkhaNDAgama (chayakhaNDAgama) puSpadaMta-bhUtavali SaTpAhuinvanikA Tekacanda SaprAbhRta-TIkA zrutasAgarasUri SaTrasa-kathA lalitakIrti SadharmopadezamAlA 32390 32352 32395 3448 3 / 443 3453 32400 1322 32365 4 / 319 32342 4191 32352 41158 rA59 41305 32397 31453 4/201 raidhU pariziSTa : 491 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazakAraNa SoDazakAraNa kathA SoDazakAraNa - jayamAla SoDazakAraNa- pUjA saMgIta - samayasAra saMtiNAha - cariu " saMtoSattilakajayamAla saMbhavaNAhacariGa sagaracarita sajjanacittaballabha satIgIta sattavasaNakahA satyazAsanaparIkSA sanmati sUtra saptaRSi-pUjA saptapadArthITIkA saptaparamasthAna-kathA saptavyasana - kathA saptavyasana-carita " samakita mithyAtvarAsa samayadivAkara TIkA) samayaparIkSA samayasAra samayasArakalaza samayasAraTIkA ehimasAgara lalitakItiM sadaMsaNacariu saddhayavIrakathA sadbhASitAvalI (sUktimuktAvalI ) sakalakIrtti sanatkumAracarita bommarasa siddhasena raidhU candrakIrti pArzvadeva 13. zAha ThAkura mahIndu balha tejapAla brahmajayasAgara zubhacandra brahma jIvandhara mANikacanda vidyAnanda raidhU devadata manaraMgalAla brahmajinadAsa bhAvasena vidya lalitakIti somakItti manaraMgalAla bhArAmala brahmajinadAsa vAmanamuni nayasena kundakunda amRtacandra sUri " jayacanda chAbar3A 492 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA 41320 3 / 453 4/201 31442 3 / 303 4/235 4226 4 / 231 4210 4303 3 / 365 31391 4/238 2357 4/201 4124 3/330 4311 2212 4 306 3/339 3 / 261 31453 3 / 346 4/306 4305 3342 4/317 41308 2112 2413 2/415 4/292 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-tAtparyavRttiTIkA jayasena dvitIya samayasAranATaka-vacanikA sadAsukha kAsalIvAla samayasAra-hindITIkA rAjamalla samavazaraNapUjA (kevalajJAnadharcA) rUpacandra samavazaraNaSaTpadI chatrasena samAdhitantra pUjyapAda samAdhitantra-TIkA prabhAcandra samAdhimaraNotsAhadIpaka sakazakotti samApirAsa bhagavatIdAsa sambodhapaMcAzikA raidha sambodhasattANubhAvanA pIrapandra samboSasahasrapadI mahitasAgara sammaijiNacariu raghu sammattaguNaNihANaphabba sambhedAcala-pUjA gaMgAdAsa samyaktvakaumudI dayAsAgara maMgarasa jodharAja godIkA samyasvaprakAza DAlUrAma samyaktvabhAvanA samyagguNArohaNakAvya sayalavihivihANakavva nayamundi sarasvatIpUjA jinadAsa jJAnabhUSaNa candrakItti sarasvatImatrakalpa malliSeNa sarasvatI-stuti jJAnabhUSaNa sarvajJasiddhi (laghu tathA bRhata) anantakotti sarvArthasiddhi-cacanikA jayacanda chAvar3A savaNavArasivihANakahA guNabhadra sahasranAmastavanasaTIka AzAghara sAgAradharmAmRta (dharmAmRta) sAracaturvizattikA sakalakatti 32143 4 / 296 41304 4ra17 31446 sa229 3250 3330 4 / 240 4 // 201 za677 4 // 320 4 // 202 1205 32448 4 / 322 4310 1303 4306 41201 4/201 33294 3 / 340 31352 radhU 31176 32352 3167 4 // 292 4/217 4 / 46 pariziSTa : 493 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya sAyadvIpapUjA sAhsabhImavijatha' (gadAyuddha ) siddhasatthasAro siddhacakkakahA siddhacakkamAhRpya siddhacakrapATha siddhacakapUjA siddhacakASTaka TIkA siddhapUjA siddhabhatta siddhabhaktiTokA siddhAntasAra J} " siddhAntasAradIpaka " siddhAntasArasaMgraha siddhipriyastotra siddhivinizcayaTIkA siddhivinizcaya savRtti siddhisvabhAva siripAla rija siribAlacarita sItAharaNa sImandharasvAmIgIta sIlapAhuDa sugaMdhadamIkahA sukumAlacariu sukumAlacarita sukauzalasvAmIrAsa sukkosalacariu daulatarAma kAsalIvAla zubhacandra brahmajinadAsa ranta raddadhR narasena ibU lalitako tti zubhacandra zrutasAgara sUri daulatarAma kAsalIvAla kundakunda zrutasAgara sUri bhAvasena vidya jinacandra 23 nathamala vilAlA sakalakIti narendrasena pUjyapAda bRhad anantavIrya akalaka tAraNasvAmI dAmodara dvitIya raghU mahendrasena brahmasAgara vIracandra kundakunda udayacandra zrIdhara tRtIya sakalakIta jinadAsa raiSa 494 : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA 41282 6 31335 4308 4/205 4223 4/201 31453 3 / 365 3 / 354 44282 2/115 3 / 394 3 / 261 3282 3 / 186 41281 3 / 334 2435 2/234 3 / 41 2312 41244 4|196 4/203 3 / 451 4 303 3 / 377 2 / 115 41187 41150 3332 3/335 41204 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sukhanidhAna sugandhadazamIkathA " 22 J r? sutta pAhuDa sudarbhAtta sudaMsaNacariu sudarzanacarita ** " " sudarzanapurANa sudarzanarAsa sudRSTitaraMgiNI vacanikA sunnasvabhAva subhagasulocanAcarita subhadrA - nATikA subhASitatantra subhASitaratnanidhi subhASita ratna saMdoha subhImacakravartI rAsa sumati-saptaka sulocanA-kathA suloyaNAcariu suSeNacarita sUktimuktAvali padyAnuvAda sUtrajI koladhuvacanikA seThimAhAtmya sokhavihANa kahA sodvayacariu solahakAraNa pUjA solahakAraNa-rAsa jagannAtha sAvAjI bhagavatIdAsa jinasAgara lalitakIrtti guNabhadra kundakunda nayanaMdi vIradAsa sakalakItti vidyAnandi brahma nemidatta kAmarAja brahmajinadAsa Tekacanda tAraNasvAmI vAdicandra hastimalla joindu amarakIttigaNi amitagati dvitIya jinadAsa mahAsena dvitIya devasena jagannAtha ku~varapAla sAdAsukha kAsalIvAla raghu vimalakIti svayambhu brahmajinadAsa sakalakati jinadAsa 4/91 4/31 4240 31450 31453 41218 2114 21115 3 / 291 4/320 3332 3 / 372 31405 4/321 31343 4305 41244 472 31281 21251 4157 21390 3 | 340 3 / 287 31286 4/152 491 4262 41296 41322 4/206 4198 _3/339 31330 31339 pariziSTa : 495 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahakAraNa-rAso solahakAraNavaya-kahA stuti nemi-jinendra stuti-vidyA (jinazataka) strImukti-prakaraNa sphUTapada sthAbAda-siddhi svapnavattIsI svayaMbhuchanda svayaMbhuvyAkaraNa svarUpAnanda svAmIkAttikeyAnuprekSA hanumatarAsa hanumAnapurANa haribaMzapurANa sakalakIti guNabhadra guNacandra samantabhadra zAkaTAyana rUpacandra vAdIbhasiMha bhagavadIdAsa svayaMbhudeva 2330 4 / 218 31423 21188 3 / 24 kora dIpacanda zAha jayachanda chAvar3A brahma jinadAsa dayAmAgata khuzAlacanda kAlA jinadAsa dhavala 4/266 41101 41102 4 // 294 4222 33341 4 // 322 raidhU / (padyAnuvAda) 4 / 318 41119 4/201 4262 4 / 311 kara8ra 4 / 321 32432 3 / 434 3 / 30 34 sAlivAhana bandhuvarmA daulatarAma kAsalIvAla puNyasAgara zrutakIti dharmakoti brahma jinadAsa jinasena prathama vAdicandra jinadAsa brahma jinadAsa harivaMzapurANa (jaina mahAbhArata) 473 holikArita holikAreNucarita holI rAsa 4184 32342 AbhAra pariziSTako donoM anukramaNikAeM DaoN0 sudarzanalAlajI jaina prAdhyApaka kAzI hinduvizvavidyAlayane taiyAra kI haiM, isake lie unheM hRdayase dhanyavAda haiN| 496 : tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA