Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / अहम् / / श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 1 // ॥श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-४५-ग्रन्थाङ्कः-३४॥ स्थविरश्रीआर्यरक्षितविरचितं श्रीमन्मलधारिहेमचन्द्रसूरिसंहब्धवृत्तियुतं . श्रीअनुयोगद्वारसूत्रम्। प्रकाशक: श्री श्रीपालनगर जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट 12, जे. मेहता मार्ग, मुंबई-४००००६. // 1 // वीर संवत् 2538 प्रथम सस्करण विक्रम संवत् 2068 इ.स. 2012 प्रतयः 1000
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 2 // ॥श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्क:-४५-ग्रन्थाङ्कः-३४॥ // प्रथमतीर्थपति-श्रीआदिनाथस्वामिने नमः ॥ऐं नमः। चरमतीर्थपति-श्रीमहावीरस्वामिने नमः॥ ॥पञ्चमगणधर-श्रीमत्सुधर्मस्वामिने नमः॥ // तपागच्छीय पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयदान-प्रेम-रामचन्द्रसूरीश्वरेभ्यो नमः॥ स्थविरश्रीआर्यरक्षितविरचितं श्रीमन्मलधारिहेमचन्द्रसूरिसंहब्धवृत्तियुतं श्रीअनुयोगद्वारसूत्रम् / धर्मप्रभावकसाम्राज्यम् तपागच्छाधिराज-जैनशासनशिरोमणि-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराः आज्ञाऽऽशीर्वाददातारः ज्योतिर्मूर्ति-सूरिरामचन्द्रपरमकृपापात्र-सुविशालगच्छाधिपतयः पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वराः प्रेरका: शासनप्रभावक-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विविजयमुक्तिचन्द्रसूरीश्वरविनेयरत्न-प्रज्ञामूर्ति-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वराः मार्गदर्शकाः पू.आ.भ.श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरि-पट्टालङ्कार-पू.आ.भ.श्रीमद्विजयजितमृगाङ्कसूरीश्वरविनेयरत्न-सुविशालगच्छाधिपतयः पू.आ.भ.श्रीमद्विजयहेमभूषणसूरीश्वराः सम्पादकाः सूरिश्रीरामचन्द्रगुरुकृपापात्र-पूज्यमुनिवर्यश्रीदर्शनभूषणविजयविनेयरत्न-पूज्यमुनिप्रवरश्रीदिव्यकीर्तिविजयगणिवर्याः // 2 //
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ आशीर्वादः श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 3 // // गच्छाधिपतीनां आशीर्वादः॥ अनन्तज्ञानवतामनुपमबोधवतामपरिमितप्रभावशालिनामर्हतामिदं शासनं शास्त्रवचनानुबद्धतयैवाद्य यावज्जीवितमस्त्यप्रतिहतप्रभावम् / यत्रशास्त्राज्ञा प्रवर्तते तत्रशासनं विलसत्यतितमाम्।भगवतां जिनेश्वराणां विरहकाले तेषांवचांस्युपजीव्यैवाराधना साध्या। यद्यपिशास्त्राणि सर्वोपकारकारणानि, अतस्तदध्ययनं सवैरेव कर्तव्यम्, तथापि परमोत्कृष्टपावित्र्यवतांशास्त्राणामध्ययनार्थं पात्रता| ऽनिवार्या / द्विविधा किल शास्त्रश्रेणिः / मूलागमरूपा, तदितररूपा च। तत्र मूलागमशास्त्राणि तद्वत्तयश्च केवलं गुरूदत्ताधिकाराणां योगक्रियावाहिनामेव श्रमणानामध्ययनगोचरीभवन्ति / तदितररूपाणि शास्त्राणि मूलागमानुसारं विरचितान्यपि यथास्वं श्रमणश्रमणीनां श्रावकश्राविकाणांचाध्ययनभाजनानि भवन्ति / इह तु, आगमशास्त्रप्रस्ताव इति यथाऽहं योगवाहिनां श्रमण-श्रमणीनामेव प्रवृत्तिरस्मिन् / यद्यपि नागमशास्त्राणि मुद्रणार्हाणि, तेषामुपलब्धिसौख्यादनधिकारिणामपि तत् पठनादिसंभवाद् / तथापि बहुसंख्यक-श्रमण-2 श्रमणीगण-स्वाध्याय-सहायकतया मुद्रणव्यवस्थाऽद्यतनकालीनगीताथैः स्वीकृता, केवलं निगूढरहस्यानां छेदसूत्राणां मुद्रणंनाहतमित्ययं विवेकः सुस्पष्टः / इह सवृत्तिकानामागमशास्त्राणांसम्पुटः सम्पादितः मुनिवरैः श्रीदिव्यकीर्तिविजयगणिवरैः, मुनिवरैः श्रीपुण्यकीर्ति-8 विजयगणिवरैश्चसायुज्येन / इतः पूर्वमनेकवारमनेकस्थानकैश्चागमशास्त्राणि सम्पादितानि / तत् परम्परायामिदंसम्पादनंस्वयंसिद्धां विशिष्टिं धारयतीत्येतत् प्रत्यक्षमस्ति। अत्र दिव्यकृपावतरणं तपागच्छाधिराजपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणाम्, सुविशालगच्छाधिपति पूज्यपादाचार्य श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वराणाञ्च।। प्रेरकत्वयात्र परमगीतार्थपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वराणाम् / श्रीश्रीपालनगरजैनश्वेताम्बरमूर्तिपूजकसङ्ग्रेन ग्रन्थप्रकाशनेऽस्मिन् ज्ञानद्रव्यव्यय आहत इत्येतदनुमोदनीयमस्ति / अग्रेऽपि सङ्को // 3 //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ आशीर्वाद | श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 4 // ऽयमेवमेव लाभान्वितो भवत्विति भृशमाशास्यते। अमीषामागमग्रन्थानामध्ययनं प्रसरतु श्रमणसंघे। श्रमणैश्चागमानाममीषामुपनिषद्भूत उपदेशः प्रसरतु सकलश्रीसंघे- इत्याशीर्वादः / तपागच्छाधिराजपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणां पालङ्काकाराणां प्रशान्तमूर्तिपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयजितमृगाङ्कसूरीश्वराणांचरणकिङ्करो विजयहेमभूषणसूरिः। कान्दीवली, मुंबई. विक्रम सं० 2064 वीर सं० 2534 पोष सुद 13
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रकाशकीयम् श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 5 // ॥प्रकाशकीयम् // ॥श्रीपालनगरमण्डन श्रीआदिनाथस्वामिने नमः ।।।श्रीपालनगरमण्डन श्रीमुनिसुव्रतस्वामिने नमः। ॥नमामि नित्यं गुरुरामचन्द्रम्॥ प्रथमराजा, प्रथममुनि, अने प्रथमतीर्थाधिपति, जगदुद्धारक, जगद्वत्सल, श्रीदेलवाडा (मेवाड) तीर्थथी प्राप्तथयेल विशालकाय अद्भूत श्रीआदिनाथभगवान अने श्री मुनिसुव्रतभगवाननी अमीदृष्टिथी तेमज श्रीसंघसन्मार्गदर्शक पुण्यनामधेय परमाराध्यपाद सुविशालगच्छाधिपति पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरजी महाराजानी कृपादृष्टिथी अमारा श्रीट्रस्टनी स्थापना वि.सं. 2024 मां थई अने आज सुधी उत्तरोत्तर धर्मनी ऋद्धि अने वृद्धि थती रही छे। श्रीपालनगर नामने सार्थक करतुं अमाउंट्रस्ट नवा नवा सीमांकनोने अंकित करतुंरमुछे। वि.सं. 2056 नीसालमांट्रस्टना ज्ञानद्रव्यना सव्यय माटे विनंति करतांसुविशुद्धसंयमी पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वरजी महाराजाओआगमग्रंथोना सुंदररीते संपादन माटे उपदेश कर्यो। ज्ञानखाताना द्रव्यनोसद्व्यय अने साधुसाध्वीवर्गने सरलताथी अध्ययन ए अमनो हेतु हतो। रतलाम चातुर्मास बिराजमान सुविशाल गच्छाधिपति पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वरजीमहाराजा पासेजई आज्ञा मेळवी, संपादनकार्यमाटे मुख्यपणे पूज्य मुनिराज श्रीदिव्यकीर्तिविजयजी तथा पूज्य मुनिराज श्रीपुण्यकीर्तिविजयजी म.सा., आर्थिक सहयोग माटे अमारा ट्रस्टमण्डळे अने ट्रस्टनी विनंतिथी मुद्रण सुधीना आयोजन माटे श्रीयुत रमणलाल लालचंदजीओजवाबदारी स्वीकारी ज्ञानभक्तिनो सुंदरलाभ मळ्यानो आनंद व्यक्त कर्यो। सुंदर अनेटकाउ कागळ तेमज सुवाच्य टाइप अक्षरो अने सुशोभित छापकार्य माटे पू. गुरुवर्योर्नुसतत मार्गदर्शन अने श्रीयुत रमणभाईनी जहमत अत्यंत स्तुत्य छ। श्रीपालनगर उपाश्रयमांज अलग रीते एक सुंदर आगमकक्ष नुं निर्माण संपन्न थयुं, कोम्प्युटर-प्रींटर-सोफ्टवेर, इत्यादि सामग्री वसावी, आगमग्रंथो उपर आगमप्रणेतानी दृष्टिजेंसिंचन थाय ते माटे श्रीगौतमस्वामीनी गुरुमूर्ति प्रस्थापित करी। पवित्रताना हेतुथी बहेनो
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रकाशकीयम् श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्ति युतम्। // 6 // पासे आ कार्यनो प्रतिषेध निर्णीत कर्यो अने आगमकक्षमां पण प्रवेश निषेध कर्यो अने कम्प्युटरोमां कम्पोजींग-प्रूफरीडींग कार्य मात्र पुरुषवर्गनां आपरेटरो- एडीटरो द्वारा कराववानो अमल कर्यो / दररोज आ कार्य ना प्रारंभथी अंत सुधी धूप-दीपना प्रज्वलनपूर्वक अपवित्रतानो नाश अने अर्चनीयतानुंस्थापन करवापूर्वक परममंगलकारी अने परमपवित्र आगमग्रंथोनी गरिमा जाळववानो यथाशक्य प्रयास कर्यो। जो के आकार्य तो मात्र पुनःसम्पादनहुँ छ / प्राचीनहस्तप्रतोमांथी संशोधनकार्यनो अथाग प्रयत्न तो आगमोद्धारक पूज्य सागरजी महाराज (पूज्य आनंदसागरसूरीश्वरजी महाराज) आदिओको छ जेनो श्रेय तोतेओना फाळेज जाय छ। अन्य संशोधको अने संपादनोनो आ संपादनमां उपयोग कर्यो छे तेनो उल्लेख ते ते स्थळो कर्यो छ। - गणिपिटक ओटले आचार्यभगवंतोनी अत्यंत किंमती अने गुप्त संपत्ति। तेनोदुरुपयोग न थाय माटे साधु-साध्वीभगवंतोने उपयोगमां आवतां ज्ञानभंडारो तथा पू. आचार्यादि गुरुभगवंतो जेमने जरूर हशे तेमने वितरण करवानुनक्की कर्यु छ। ट्रस्टीगण श्री श्रीपालनगर जैन श्वे० मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट श्री श्रीपालनगर जैन श्वे० मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट श्रीपालनगर, 12 जमनादास मेहता मार्ग, वालकेश्वर, मुंबई - 400006. विक्रम सं० 2063 वीर सं० 2533
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ सम्पादकीयम् श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्र सूरि वृत्ति युतम्। // 7 // // सम्पादकीयम्॥ परमपरमेष्ठिनं श्री वीरस्वामिनं श्रीवीरस्वामिनःशासनरक्षक, प्रभावकं व्याख्यानवाचस्पतिं परमगुरुवर्य श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरं गुरुवरञ्च समतानिधिं परमसमाधिसाधकं मुनिप्रवरश्रीदर्शनभूषणविजयं नमस्कृत्यास्य ग्रन्थस्य सम्पादकीयं कथयामि। वर्तमानकालीने एकादशाङ्गद्वादशोपाङ्गदशप्रकीर्णकषट्छेदचतुर्मूलद्विचूलिकारूपे पञ्चचत्वारिंशदागमवर्गीकरणे नन्द्यनुयोगे चूलिकावर्गस्तः। यथा मन्दिरं शिखरेण शोभते तथाभ्यामागमाभ्यामागममन्दिरं शोभते / पञ्चज्ञानरूपा नन्दीसूत्रं मङ्गलरूपा तथा सकलागमस्य व्याख्याप्रक्रियां ज्ञातुंकूञ्चीरूपाऽनुयोगद्वारसूत्रम् / तस्मादागमपठनपूर्वे प्रथममिदं सूत्रं पठनीयम्। नन्वत्रानुयोग इति कोऽर्थः? इतिचेदुच्यते।श्रुतस्य शब्दस्यार्थेन सहानुरूपोऽनुकूलोवा योगोऽनुयोगः। वक्तुर्मनसि प्रथममर्थोप्रादुर्भवति पश्चात्तत्प्रतिपादकः शब्दः प्रयुज्यते ततः शब्दरूपः सूत्रं पञ्चादित्यनु, अथवा श्री तीर्थकरभगवता प्रथममर्थ उपदिष्टः पश्चाद्गणधराः सूत्रं रचितवन्तः। ततः सूत्रं पश्चादित्यनु, अनो:सूत्रस्यार्थेन सहयोगोऽनुयोगः / अथवैकस्य सूत्रस्यानन्तोऽर्थ इत्यर्थो महान्सूत्रं त्वणु, ततश्चाणुना सूत्रेण सह महत अर्थस्य योगोऽनुयोगः, आगमसूत्रस्य व्याख्याप्रक्रियेति यावत् / कत्तार:- यावदार्यवज्रोऽपृथगनुयोग आसीत् / स्थविरार्यरक्षितैः पृथगनुयोग कृत इत्यावश्यकनियुक्तौ तथा श्रीनंदीसूत्रस्थविरावलीप्रक्षिप्तगाथायां अणुओगो रक्खिओजेहिं' इति नमस्कारो कृत इत्यनुयोगद्वारसूत्रस्य कर्ता 'सिरिअजरक्खियथेरविरइयाई' इति पू० मु० श्रीपुण्यविजयेन दर्शितं किन्तु तस्य स्पष्टतयाऽऽधारोन किञ्चित् / मुद्रितप्रते श्रीमद्गणधरप्रवर गौतमस्वामिवाचनानुगत'मिति दर्शितं किन्तु तदपि केन प्रमाणेन कया वा हस्तलिखितप्रत्या सम्पादितमिति न ज्ञायते। अस्मिन्सम्पादने - (1) पूज्य मु० जम्बुविजय सम्पादित श्रीमहावीर जैन विद्यालयद्वारा विक्रम संवत् 2055 वर्षे प्रकाशित पुस्तकानुसारेण मूलसूत्राणि वृत्तिश्च सम्पादिता / तत्र परिशिष्टे ये पाठान्तरा विशिष्टटिप्पण्यस्तेऽत्र न समाविष्टाः। (2) श्री केसरबाई ज्ञानमन्दिर पाटनद्वारा विक्रम संवत् 1995 प्रकाशितमुद्रितप्रतौ ये पाठान्तराः वर्तन्ते ते सर्वेऽपि टिप्पण्यांदर्शिताः। // 7 //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ सम्पादकीयम् 18 श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 8 // तत्रस्था: संस्कृतछाया इत्यादि यथावदेव गृहीताः। (3) प्र० = प्रत्यन्तरपाठान्तरा अपि तत्रस्थादेव गृहीताः। (4) हस्तलिखितप्रतेषु मूलसूत्रपाठवाचनापेक्षया बृहद्वाचना तथा संक्षिप्तवाचनेति द्वे विभागे ज्ञायते / संक्षिप्तवाचनायां दीर्घ-1 सन्दर्भपाठा: ते संक्षिप्तवाचनायां संक्षिप्ता इति शत-सार्धशतश्लोकप्रमाणो भेदः / एकत्रित हस्तप्रतेषु मध्येऽनेकसूत्रपाठानां पृथक्करण कृत्वा / प्रस्तुतबृहद्वाचना कृता वर्तत इत्यादि विशेषजिज्ञासुना पू०म०श्रीजम्बूविजय प्रकाशिते तत्पुस्तके प्रस्तावनाऽवलोकनीया। (5) पठनपाठनपूर्वेइदमवध्येयम् / 1. अस्मिन्सम्पादने सूत्राक्षरोपरि क्वचिच्च टीकाक्षरोपरि 1, 2 इत्याद्यङ्कावर्तन्ते तन्निम्नानुसारेण मुद्रितप्रतौ पाठान्तरा ज्ञेयाः। / 1 - अ 2 = आ 3 - इ 4 उ 5 = ओ 6 - य 7- ए 8 'न' स्थाने 'ण' 9 - अं 10 - खि 11 = ई 'ण' स्थाने 'न' २.टिप्पण्यां ये पाठान्तरादर्शिता: ते मुद्रितप्रतेरेव गृहिताः। 3. वृतौ य उद्धृतप्राकृतश्लोकाः तेषां संस्कृतछाया अपि मुद्रितप्रतेरेव गृहीताः। 4. प्र०= प्रत्यन्तरे पाठन्तराः ते सर्वेऽपि मुद्रितप्रतौ टिप्पण्यां यथा दर्शिताः ते यथावदेव गृहीताः। 5. '()' कौसान्तर्गताः सूत्राङ्काः सूत्रपाठाश्च मुद्रितप्रतानुसारेण ज्ञातव्याः। मुनिर्दिव्यकीर्तिविजयो गणिः। जयप्रेमसोसा० जैनोप्राश्रयः ज्येष्ठ सुक्ला द्वितीया विक्रम सं० 2064 वीर सं० 2534 ता. 05-06-2008
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ अनुयोगद्वारसूत्रस्य श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 1 // विषयानुक्रमः पृष्ठः // श्री अनुयोगद्वारसूत्रस्य विषयानुक्रमः॥ सूत्राणि-६०६ विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् // भूमिका / / अनुयोगवक्तव्यताया वृत्तिकार मङ्गलम्। 'निक्खेवेगट्ठादि' द्वादशद्वाराणि। 5 / मङ्गलसूत्रम् / पञ्चज्ञानस्वरूपम् / 1 आवश्यकश्रुतस्कन्ध इति पञ्चज्ञानमध्ये श्रुतज्ञानस्यैवानुयोग पूर्णनामप्रतिपादनम्। इति / उद्देशसमुद्देशानुज्ञानां श्रुत आवश्यकः 1 श्रुतः 2 स्कन्धः प्रत्ययानि सप्तवन्दनकानि, 3 इति पदत्रयनिक्षेपप्रतिज्ञा। 7 अनुयोग विधिक्ष। / आवश्यकस्य निक्षेपाः / / अङ्गप्रविष्टाङ्गबाह्य श्रुतज्ञानयो नामादि चतुष्टयस्य सर्वव्यापकत्वम् / 8 मध्ये प्रस्तुते ऽङ्गबाह्यस्योद्देशा (गा.१) दीतिप्रतिज्ञा। आवश्यकस्य नामादि चत्वारो कालिकोत्कालिकश्रुतज्ञानयो निक्षेपाः। मध्ये प्रस्तुत उत्कालिस्योद्देशादीति 1. नामावश्यकनिरूपणम्। 10 प्रतिज्ञा। 2. स्थापनावश्यकनिरूपणम्। 11 अङ्गबाहोत्कालिकरूपस्या नामस्थापनयोः प्रतिविशेषः। 12 वश्यकस्योद्देशादीति प्रतिज्ञा। 5 / 3. 1-2 द्रव्यावश्यकस्वरूपमा
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः पृष्ठः पृष्ठः 23 क्रमः [18] श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 2 // अनुयोगद्वारसूत्रस्य विषयानुक्रमः [20] [21] [22] विषयः सूत्रम् गमतो नोआगमतश्च। 13 3.1 आगमतो द्रव्यावश्यकस्य व्याख्यानमभयकुमारविद्याधरयोदृष्टान्तञ्च / सप्तनयानाश्रित्य द्रव्यावश्यकस्य विभागः। 3.2 नोआगमतो द्रव्यावश्यकम्। 16 नोआगमतो द्रव्यावश्यकस्य 3.2.1. ज्ञशरीरद्रव्यावश्यकम्। 17 3.2.2. भव्यशरीर द्रव्यावश्यकम्।१८ 3.2.3. व्यतिरिक्त द्रव्यावश्यकम्। तस्य त्रिभेदाः। 3.2.3.1 लौकिकम्। 20 3.2.3.2 कुप्रावचनिकम् / 21 3.2.3.3 लोकोत्तरिकम् / अगीतार्थगच्छाचार्यस्य दृष्टान्तः / 22 ४.भावावश्यकं तस्य च द्वौ भेदौ / आगमतो नोआगमतश्च।। 4.1 आगमतो भावावश्यकम्। 24 विषय: सूत्रम् 4.2 नोआगमतो भावावश्यक तस्य त्रयोभेदाः। 4.2.1 लौकिकं 4.2.2 कुप्रावचनिकम् / 4.2.3 लोकोत्तरिकम् / आवस्यकस्यैकार्थिकानि। 29 (गा.२-३) // श्रुतस्य निक्षेपाः // श्रुतपदस्य नामादिचत्वारो निक्षेपाः।३० 1-2 नामस्थापनाश्रुतव्याख्यानम् / 31 3 द्रव्यश्रुतम्, तस्य द्वौ भेदी, 3.1 आगमतश्च 3.2 नोआगमतश्च, तयोःस्वरूपम् / 34 3.2 नोआगमतो द्रव्यश्रुतम्। 36 3.2.1 ज्ञशरीरद्रव्यश्रुतम् / 37 3.2.2 भव्यशरीरद्रव्यश्रुतम् / 38 3.2.3 व्यतिरिक्त द्रव्यश्रुतम्, पत्रपुस्तक लिखितमथवाऽण्डजादिपञ्चविधसूत्रम् / 39 [12] 54
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः पृष्ठः क्रमः पृष्ठः श्री श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 3 // अनुयोगद्वारसूत्रस्य विषयानुक्रमः विषयः सूत्रम् 4 भावश्रुतं तस्य द्वैविध्यम्, 1 आगमतो 2 नोआगमतच, तस्य द्वैविध्यम्, लौकिकम् लोकोत्तरञ्च / 4.2.1 लौकिकम्, भारतरामायणादि। 4.2.2 लोकोत्तरिकं द्वादशाङ्गं गणिपिटकम् / भावश्रुतस्यैकार्थिकानि। [10] [11] विषयः सूत्रम् 3.2.3.3 मिश्रद्रव्यस्कन्धश्च / प्रकारान्तरेण व्यतिरिक्तः स्कन्धस्त्रिविधः। 3.2.3.1 कृत्स्नस्कन्धः / 3.2.3.2 अकृत्स्नस्कन्धः, 3.2.3.3 अनेकद्रव्यस्कन्धः। 67 4. भावस्कन्धः, 4.1 आगमतो भावस्कन्धः। 69 4.2 नोआगमतो भावस्कन्धः। 71 तस्यैकार्थिकानि / 72 (गा.५) // अध्ययनाधिकारः॥ आवश्यकस्यषडाधिकाराः (गा.६) आवश्यकस्य षण्णामध्ययनानां नामानि चत्वार्यनुयोगद्वाराणि / 74 / (गा.७) // उपक्रमाख्यं प्रथममनुयोगद्वारम् / / // लौकिकोपक्रमः॥ [12] / स्कन्धपदस्य निक्षेपाः // नामादिचतुर्भेदाः। सप्तनयानाश्रित्यागमतो द्रव्यस्कन्धस्तथा 3.2 नोआगमतो, तस्य त्रयो भेदाः। 3.2.3 व्यतिरिक्तद्रव्यस्कन्धस्य सचित्ताचित्त मिश्राख्याः त्रयोभेदाः / द्रव्यस्कन्धनिरूपणम्। 3.2.3.1 सचित्तद्रव्यस्कन्धः। 62 3.2.3.2 अचित्तद्रव्यस्कन्धः // 3 //
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ पृष्ठः श्री श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 4 // अनुयोगद्वारसूत्रस्य विषयानुक्रमः क्रमः विषयः सूत्रम् तस्य नामादिषनिक्षेपाः 1.3 द्रव्योपक्रमस्य द्वौ भेदी, 1.3.2 नोआगमतो 1.3.2.3 व्यतिरिक्त द्रव्योपक्रमस्यत्रयो भेदाः 76 1.3.2.3.1 सचित्तद्रव्योपक्रमः। तस्य द्विपदादि त्रयोभेदाः / 1.3.2.3.1.1 द्विपदोपक्रमः, तस्य परिकर्मणि वस्तुविनाशेच स्वरूपम् / 1.3.2.3.1.2 चतुष्पदोपक्रमः, 1.3.2.3.1.3 अपदोपक्रमः / परिकर्मणि वस्तुविनाशे च स्वरूपम् / 1.3.2.3.2-3 अचित्त मिश्रश्च द्रव्योपक्रमः / 1.4-5 क्षेत्रकालोपक्रमौ। भावोपक्रमस्तस्य द्वौ भेदौ, 1.6.2 नोआ०भा०उ०स्य प्रशस्ताप्रशस्तौ भेदौ। // शास्त्रीयभावोपक्रमः // तस्य षड्वाराणि। 92 // आनुपूर्व्याख्यं प्रथमप्रतिद्वारम् // पृष्ठः क्रमः विषयः सूत्रम् तस्य दशनिक्षेपाः 1.1.3.3. व्यतिरिक्तद्रव्यानुपूर्त्या 1 औपनिधिक्य७४ 2 नौपनिधिक्यौद्वौ भेदौ। १.१.३.३.२अ. नैगमव्यवहारसंमतानोपनिधिकी द्रव्यानुपूर्व्याः पञ्चभेदाः / १.१.३.३.२अ.१ अर्थपदप्ररूपणता / तस्याः प्रयोजनम्। १.१.३.३.२अ.२ भंगसमुत्कीर्तना। तस्याः प्रयोजनम्। 102 १.१.३.३.२अ.३ भंगोपदर्शनता। 103 १.१.३.३.२अ.४ समवतारः। 104 | १.१.३.३.२अ.५ अनुगमः तस्य सत्पदादि नवद्वाराणि / (गा.८) १.१.३.३.२आ सङ्गहनयापेक्षयानीपनिधिक्या द्रव्यानुपूर्त्या अर्थपदप्ररूपणतादि 83 1-5 प्रकाराः। सङ्गहस्यानौ०द्रव्या० 100 105 // 4 // 115 112
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति अनुयोगद्वारसूत्रस्य विषयानुक्रमः युतम्। 169 144 // 5 // क्रमः विषयः सूत्रम् अष्टविधोनुगमः। 122 (गा.९) 3.1 सङ्गहस्य औप० द्रव्यानुपूर्व्याः / पूर्वानुपूर्वी, पश्चानुपूर्वी, अनानुपूर्वी त्रिभेदाः तत्स्वरूपश्च / 131 प्रकारान्तरेणौप० द्रानुपूर्व्या 1 पूर्वानुपूर्व्यादि भेदत्रय तद्विवरणं च। 135 द्विविधा क्षेत्रानुपूर्वी १.औ०२.अनौ० च। १.१.४अ.२.५.१-२ नै० व्य० अपेक्षयाऽनौ० क्षेत्रानु० अर्थपदप्ररूपणतादि पञ्चभेदाः / अनुगमस्य द्वे द्वारे 139 क्षेत्रानुपूर्व्याः शेष 3-9 द्वाराणि / 152 (गा.१०) .४आ.२ सङ्गहनयाभिमतानौपनिधिकी क्षेत्रानुपूर्वी। 159 १.१.४आ.१ सङ्गह० औप० क्षेत्रानुपूर्वी, तस्य पूर्वानुपूर्व्यादि त्रिभेदाः। 160 पृष्ठः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः 115 सङ्ग०औ० अधोलोक क्षेत्रानुपूर्वी तस्य पूर्वानुपूर्वीत्यादिभेदाः / 164 143 तेषां व्याख्यानम्। ___ (गा.११-१४) 118 सङ्क०औ० उर्ध्वलोक क्षेत्रानुपूर्वी, तस्य पूर्वानुपूर्व्यादि त्रिभेदाः। तेषां व्याख्यानम्। 172 147 124 / १.१.५अ कालानुपूर्वी तस्यौ० अनौ० भेदद्वयम्, नै०व्य० अनौकालानु०,तस्य १.१.५अ.२.५.१-२ अर्थपदप्ररूपणतादि पश्चभेदा तेषांव्याख्यानच। नवविधानुगमस्य द्वे द्वारे। 180 148 126 (गा.१५) 130 | 1.1.51.2.5.3-9 कालानुपूर्व्याः शेष द्वाराणि / 193 152 | १.१.५आ.२ सङ्ग० अनौ० कालानुपूर्वी। 199 158 १.१.५आ.१ औप० कालानुपूर्वी / 140 समयावलिकादारभ्य शीर्षप्रहेलिका पल्योपम सागरोपमोत्सर्पिणी प्रभृतीनां 141 व्याख्यानम्। 201 158
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 6 // अनुयोगद्वारसूत्रस्य विषयानुक्रमः 1.1.7 1.1.8 विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रमः उत्कीर्तनापूर्वी, तस्यभेदाः, 1.2.3.3 चतुर्विशतिजिननामानि / 203 161 गणनानुपूर्वी, तस्यभेदाः, एक दश शतमित्यादिसङ्ख्या / 204 162 संस्थानानुपूर्वी, तस्यभेदाः, 1.2.4 समचतुरस्रादिसंस्थानानि / 205 163 सामाचार्यानुपूर्वी,तस्येच्छा कारादि दशभेदाः। 206 164 1.2.5 (गा.१६) भावानुपूर्वी, तस्यौदयिकादि 1.2.6.1 षड्भेदाः। 207 166 // नामाख्यं द्वितीयप्रतिद्वारम् // एकादारभ्य दशनामान्ता दशभेदाः।२०८ 167 एगनाम / द्रव्यगुणादीनाम्। 209 168 1.2.6.3 (गा.१७) द्विनाम / अनेकप्रकारेण। 1.2.6.4 त्रिनाम व्याख्याने। द्रव्यनाम / गुणनाम। 217 173 1.2.6.5 विषयः सूत्रम् पृष्ठः पर्यायनामानेकविधम्। 225 176 त्रिनाम्नः प्रकारान्तरेण स्त्रीपुरुषनपुंसकभेदैर्व्याख्यानम्। 226 178 (गा.१८-२३) चतुर्नाम, आगमतो, लोपतः, प्रकृतितो, विकारतश्च सोदाहरणव्याख्यानम् / 227 179 पञ्चनाम नामिकादि। 232 षड्नामौदयिकादि। 233 औदयिकभावस्योदयोदयनिष्पन्नादि भेदनिरूपणम् / 234 औपशमिकभावस्योपशमो पशमनिष्पन्नभेदप्रभेद निरूपणम् / 239 क्षायिकभावस्य क्षयक्षयनिष्पन्न भेदप्रभेद निरूपणम् / 242 क्षायोपशमिकभावस्य क्षयोपशम क्षयोपशमनिष्पन्न भेदप्रभेद निरूपणम्। 245 189 पारिणामिकभावस्य साधनादि 1.1.10 1.2 1.2.1 210 .. // 6 // 1.2.2 1.2.3 1.2.3.1 1.2.3.2
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ कम: श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। अनुयोगद्वारसूत्रस्य विषयानुक्रमः // 7 // विषयः सूत्रम् पृष्ठ: / क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः भेदनिरूपणम् / 248 191 / 1.2.9 / नवनाम, शृङ्गारादि नवकाव्यरसा: (गा.२४) वीर शृङ्गारामृत वीडनक बीभत्स सान्निपातिकमावस्यैकादारभ्य हास्य करुण प्रशान्तरसानां निरूपणम् पञ्चसंयोगिकभेदाः। 251 193 नवकाव्यरसोपसंहारम् / 262 220 सप्तनाम षड्जादि सप्तस्वराः / (गा.६३-८२) सप्तस्वरस्थानानि, जीवाजीवनिश्रित 1.2.10.1-3 दशनाम, गौणनोगौणादि, तत्र सप्तस्वरनिरूपणम् / सप्तस्वराणां लक्षणानि 1. गौण 2. नोगौणा फलानि च / सप्तस्वराणां षड्जमध्यमगन्धार ३.ऽऽदानेति। 263 222 ग्रामाणां सप्तसप्त मूर्छनाः / 1.2.10.4-8 4. प्रतिपक्षं 5. प्रधानता सप्तस्वरोत्पत्तिस्थानयोन्युच्छा ६.अनादिसिद्धान्तं 7. नाम समानाकाराणां निरूपणम् / गीतस्य 8. अवयवमिति नामानि। 267 224 षड्दोषाः, अष्टौगुणाः, त्रिणि वृत्तानि, (गा.८३-८४) द्वे भणित्यौ तथा मधुर खर रूक्ष चतुर | 1.2.10.9 संयोगनाम / तस्य द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदाः। विलम्बित द्रुत विस्वर गायिका तैषामनुक्रमेण सचितादि भारतादि सुषमनिरूपणमुपसंहारश्च / 260 208 सुषमजादि प्रशस्तादि प्रभेदाः। 272 227 _ (गा.२५-५६) 1.2.10.10 प्रमाणनाम नामादि चतुर्भेदाः। 282 22 अष्टनाम, अष्टविधविभक्तिभेदै 1.2.10.10.2 द्वितीय स्थापनाप्रमाणनाम। निरूपणम्। 261 211 नक्षत्रादि सप्तभेदाः। (गा.५७-६२) कार्तिकादि प्रभेदाः। 284 229 // 7 //
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः (गा.८५-९०) श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 8 // 1.2.10.10.3-4 तृतीयद्रव्यप्रमाणम्, अनुयोगद्वारसूत्रस्य विषयानुक्रमः 232 236 प्रमाणम् सामासिकादि चतुर्विधम्।। सप्तविध सामासिकनिरूपणम्। 292 (गा.९१) चतुर्थभावप्रमाणे द्वितीय तद्धितनाम। तस्याष्टभेदाः / तृतीयं धातुजं चतुर्थ निरुक्तिकश्च। 302 (गा.९२) // प्रमाणाख्यं तृतीयप्रतिद्वारम् // तस्य द्रव्यक्षेत्रकालभाव चतुर्भदाः। द्रव्यप्रमाणस्य प्रदेशनिष्पन्न विभागनिष्पन्नी भेदौ। 1.3.1.2.1-5 विभागनिष्पन्नस्य मानोन्माना ___वमानगणिमप्रतिमानादि पञ्चभेदाः / 1.3.1.2.1 मानप्रमाणम्। 313 1.3.1.2.2 उन्मानप्रमाणम्, तस्यार्धकर्ष कर्षार्धपलपलादिभेदाः। 322 क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः 1.3.1.2.3 अवमानप्रमाणम्, 1.3.1.2.4 गणिमप्रमाणम् / 324 244 (गा.९३-९४) 1.3.1.2.5 प्रतिमानप्रमाणम् / 328 246 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम, द्विभेदम् 1.3.2.2.1-4 विभागनिष्पन्नस्याङ्गल वितस्तिरलिधन्वादि भेदाः। 330 247 1.3.2.2.1.1 आत्माङ्गल प्रयोजनम्, तस्य सूचिप्रतरघनत्रयोभेदाः। 336 251 (गा.९५-९८) 1.3.2.2.1.2 उत्सेधाङ्गलनिष्पत्तिः। सूक्ष्मव्यवहारिकपरमाणुश्च। 339 254 (गा.९९-१००) 1.3.2.2.1.2 उच्छलक्ष्णश्लक्षिणकादारभ्य धनु गव्यूतादि प्रमाणाः। 344 257 1.3.2.2.1.2 रत्नप्रभादिनारकाणामसुरकुमारा दीनाञ्च शरीरावगाहना। 347 259 1.3.2.2.1.2 पृथ्व्यप्तेजोवायुवनस्पति द्वि त्रिचतुरिन्द्रियाणां शरीरावगाहना। 349 262 239 243
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रम श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 9 // अनुयोगद्वारसूत्रस्य विषयानुक्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः 1.3.2.2.1.2 जलचर चतुष्पदोरपरिसर्प भुजपरिसर्प खेचरादीनां शरीरावगाहना। 351 264 (गा.१०१-२) 1.3.2.2.1.2 मनुष्याणां शरीरावगाहना। 352 267 1.3.2.2.1.2 वाणव्यंतर ज्योतिष सौधर्मादीनां शरीरावगाहना तथा सूचि प्रतर घनाङ्गलाल्पबहुत्वम् / 353 268 1.3.2.2.1.3 विभा०नि० प्रमाणााङ्गलम्। 358 श्रेणी प्रतर घनााङ्गलाल्पबहुत्वम् / 361 274 कालप्रमाणम्। 1.3.3.1 प्रदेशनिष्पन्नम्, 1.3.3.2 विभागनिष्पन्नम्, समयावलिकादि। 363 276 (गा.१०३) | 1.3.3.2 समयप्ररूपणा। 366 277 3.2 गणितविषयानां आवलिकादारभ्य शीर्षप्रहेलिकान्तानां निरूपणम्। 367 282 (गा.१०४-६) क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः 1.3.3.2.1-2 विभा०नि०औप०कालस्य पल्यो०सागद्वेभेदे। पल्यो० स्योद्धाराद्धा क्षेत्रत्रिभेदानि 1.3.3.2.1-2 (i) उद्धारस्य सूक्ष्म व्यवहारिके भेदे। द्वीपसमुद्रसङ्ख्या प्रमाणप्रयोजनम् / 368 283 (गा.१०७-८) 1.3.3.2.1-2 (ii) विभा० नि०औप०कालस्य० अद्धा पल्यो सागव्योः सूक्ष्मव्यवहारिके भेदेप्रयोजनश्च। 377 288 _ (गा.१०९-१०) 1.3.3.2.1-2 (i) अद्धापल्यो० सागल्योः रत्न प्रभादिनारकाणमायु:स्थितिद्वारेण निरूपणंप्रयोजनकथनश्च। 383 290 असुरकुमारादिशेषदण्डकानामायु:स्थितिद्वारेणकथनम्। 384 291 (गा.१११-१२) 1.3.3.2.1-2 (ii) क्षेत्रपल्यो० सागव्योः सूक्ष्म व्यवहारिकेभेदे तत्प्रयोजनच। 392 300 (गा.११३-१४) // 9
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 10 // अनुयोगद्वारसूत्रस्य विषयानुक्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः / सूक्ष्मक्षेत्रपल्यो साग० मैदृष्टिवादे वाणव्यंतर ज्योतिष वैमानिकानां यानि द्रव्याणि मीयन्ते तेषां जीवाजीव बद्धमुक्तशरीरपञ्चकसङ्कया। 424 325 द्विविधद्रव्याणां रूप्यरूप्यजीवानाञ्च भावप्रमाणम्, तस्य गुणो नय:सङ्ख्यासङ्घयानिरूपणम्। 399 303 प्रमाण इति त्रिभेदाः। 427 जीवाजीवोभयरूपाण्यौदारिकादिपञ्च 1.3.4.1 गुणप्रमाणस्य जीवाजीवद्विभेदौ, शरीराणि चतुर्विंशतिदण्डकेषु च तेषां 1.3.4.2 अजीवगुणप्रमाणस्य सङ्ख्या निरूपणम्। 405 305 वर्णादिभेदप्रभेदाः। 427 328 जीवाजीवोभयरूपाणां वैक्रियादि 1.3.4.1.1 जीवगुणभावप्रमाणस्य ज्ञानादित्रिभेदाः, शरीराणामोघत: बद्धमुक्त सङ्घया।४१४ 309 1. ज्ञानस्य प्रत्यक्षादिचत्वारः, नरकदण्डके बद्धमुक्तशरीर प्रत्यक्षस्य च द्विभेदाः प्रभेदाश्च। 435 329 पञ्चकसङ्कया। 312 / 1.3.4.1.1.1.2 अनुमान गुणभावप्रमाणस्य असुरकुमाराणां बद्धमुक्तशरीर पूर्ववच्छेषवदृष्टसाधर्म्यवदिति त्रिभेदाः, पञ्चकसङ्ख्या। 314 तयोर्भेदप्रभेदैः सोदाहरणं पृथ्व्यप्तेजोवायु वनस्पतिकायानां व्याख्यानम्। 440 330 शरीरपञ्चकसङ्ख्या। 420 315 (गा.११५-१७) द्वित्रि चतुस्तिर्यञ्चपञ्चेन्द्रियाणां दृष्टसाधर्म्यवदनुमानगुणभावप्रमाणम्, बद्धमुक्त शरीरपञ्चकसङ्घया। 421 318 तस्य सामान्यविशेषतोदृष्टमिति विभेदी मनुष्याणां बद्धमुक्त शरीर तयोः सोदाहरणं व्याख्यानम्। 448 335 पञ्चकसङ्ख्या / 423 321 (गा.११८) 418 312 // 10 //
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 11 // अनुयोगद्वारसूत्रस्य विषयानुक्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः 1.3.4.1.1.1.3 औपम्यज्ञानगुणभावप्रमाणम्, तस्य साधर्म्यवैधोपनीत द्विभेदौ तयोस्त्रयस्त्रयोभेदाः। 458 339 1.3.4.1.1.1.4 आगमज्ञानगुणभावप्रमाणम्, तस्य लौकिकलोकोत्तरिक द्विभेदौ, सूत्रादिभेदाश्च। 467 341 1.3.4.1.1.2 दर्शनगुणभावप्रमाणनिरूपणम्। 471 343 1.3.4.1.1.3 चरित्रगुणभावप्रमाणम्, तस्य सामायिकादि पञ्चभेदानि प्रभेदानि च। 472 344 1.3.4.1.2 नयभावप्रमाणम् प्रस्थकदृष्टान्तेन निरूपणम्। 473 347 वसतिदृष्टान्तेन निरूपणम् / 475 350 प्रदेशदृष्टान्तेन निरूपणम् / 476 353 सङ्ख्याभावप्रमाण, तस्य नाम स्थापना द्रव्याद्यष्टभेदाः, 1. नाम 2. स्थापना 3. द्रव्यानां तथा शङ्खशब्दमाश्रित्य निरूपणम्। 477 359 .3.4.1.3.4 अष्टानां मध्ये औपम्यसमयाभावप्रमाणम्, तस्य भेदचतुष्टयम्। 492 363 क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः (गा.११९-२२) 1.3.4.1.3.5-6 परिमाणज्ञाने सङ्घयाभावप्रमाणे। 1.3.4.1.3.7 गणनासं०भावप्र०, तस्य सङ्ग्यातासङ्ख्यातानन्तभेदाः, जघन्यमध्यमोत्कृष्टादिप्रभेदाश्च। जघन्य ससयेयक स्वरुपम्। 497 367 उत्कृष्टसङ्ख्यात सङ्ख्याभावप्र०। 508 नवविधासंख्येयकम्। 372 अष्टविधानन्तकम्। भावशङ्खस्वरूपश्च। // वक्तव्याताख्यं चतुर्थप्रतिद्वारम् // स्वसमयपरसमयोभयवक्तव्यता नयापेक्षया विभजनञ्च। 521 380 // अर्थाधिकाराख्यं पञ्चमप्रतिद्वारम् // 384 (गा.१२३) // समावताराख्यं षष्ठप्रतिद्वारम् // नामादि षड्भेदाः, |1.4
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 12 // पृष्ठः / क्रमः 385 2.3 387 अनुयोगद्वारसूत्रस्य षयानुक्रमः 2-3 विषयः सूत्रम् 3. द्रव्यसमावतार स्वरूपम्। 527 4. क्षेत्र 5. काल ६.भावसमावताराः। 531 (गा.१२४) // निक्षेपाख्यं द्वितीयमनुयोगद्वारम् / / तस्य १.ओघ २.नाम 3. सूत्रालापकानिष्पन्नभेदाः, ओघेऽध्ययनपदस्य नामादि चतुर्निक्षेपाः। 534 (गा.१२५) ओघनिष्पन्ननिक्षेपेऽज्झीणपदस्य नामादिचतुर्निक्षेपाः। 547 (गा.१२६) ओघनिष्पन्ननिक्षेपेऽऽयपदस्य नामादिचतुर्निक्षेपाः। 558 झवणापदस्य नामादिचतुर्निक्षेपाः। 580 नामनिष्पन्ननिक्षेपः, नामादिभेदैः सामायिकनामनिक्षेपणम्। 593 विषयः सूत्रम् पृष्ठः (गा.१२७-३२) सूत्रालापकनिक्षेपः। 600 403 // अनुगमाख्यं तृतीयमनुयोगद्वारम् // तस्य 1. सूत्र 2. नियुक्ती भेदौ। निर्युक्त्यनुगमस्य त्रयोभेदाश्च / 601 404 (गा.१३३-३४) सूत्रस्पर्शकनिर्युक्त्यनुगमः।। सूत्रलक्षणः / द्वात्रिंशत्सूत्रदोषा अष्टगुणा व्याख्यालक्षणञ्च। 605 408 (गा.१३५) / नयाख्यं चतुर्थमनुयोगद्वारम् // नैगमादिसप्तनयाः ज्ञानक्रियानयसमन्वयश्च। 606 420 (गा.१३६-४३) 392 394 396 399 400 // इति श्री अनुयोगद्वारसूत्रस्य विषयानुक्रमः॥ ||
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] वृत्तिकारमङ्गलम्। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 1 // / / अहम् // // श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-४५-ग्रन्थाङ्कः-३४ // // प्रथमतीर्थपति-श्रीआदिनाथस्वामिने नमः // ऐं नमः / / चरमतीर्थपति-श्रीमहावीरस्वामिने नमः॥ ॥पञ्चमगणधर-श्रीमत्सुधर्मस्वामिने नमः॥ // तपागच्छीय पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयदान-प्रेम-रामचन्द्रसूरीश्वरेभ्यो नमः॥ | स्थविरश्रीआर्यरक्षितविरचितं श्रीमन्मलधारिहेमचन्द्रसूरिसंहब्धवृत्तियुतं श्रीअनुयोगद्वारसूत्रम्। ऐं नमः / श्रीवीतरागाय नमः॥ सम्यक्सुरेन्द्रकृतसंस्तुति(त)पादपद्म-मुद्दामकामकरिराजकठोरसिंहम्। सद्धर्मदेशकवरं वरदं नतोऽस्मि, वीरं विशुद्धतरबोधनिधिं सुधीरम् // 1 // अनुयोगभृतां पादान् वन्दे श्रीगौतमादिसूरीणाम् / निष्कारणबन्धूनां विशेषतो धर्मदातॄणाम् // 2 // यस्याः प्रसादमतुलं सम्प्राप्य भवन्ति भव्यजननिवहाः। अनुयोगवेदिनस्तां प्रयत: श्रुतदेवतां वन्दे // 3 // 0 श्रीमद्गणधरप्रवरगौतमस्वामिवाचनानुगतं श्रीमन्मलधारीयहेमचन्द्रसूरिसदृब्धवृत्तियुतं' - इति मुद्रित प्रतौ। // 1 //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्र सूत्रम् 1 सूरि वृत्ति युतम्। | // 2 // मङ्गलसूत्रम्। पञ्चज्ञानस्वरूपम्। B इहातिगम्भीरमहानीरधिमध्यनिपतितानर्घ्यरत्नमिवातिदुर्लभं प्राप्य मानुषं जन्म ततोऽपिलब्ध्वा त्रिभुवनैकहितश्रीमज्जिनप्रणीतबोधिलाभं समासाद्य विरत्यनुगुणपरिणामं प्रतिपद्य चरणधर्ममधीत्य विधिवत्सूत्रं समधिगम्य तत्परमार्थं विज्ञाय स्वपरसमयरहस्यं तथाविधकर्मक्षयोपशमसंभविनीं चावाप्य विशदप्रज्ञां जिनवचनानुयोगकरणे यतितव्यम्, तस्यैव सकलमनोऽभिलषितार्थसार्थसंसाधकत्वेन यथोक्तसमग्रसामग्रीफलत्वात् / स चानुयोगो यद्यप्यनेकग्रन्थविषयःसंभवति, तथापि प्रतिशास्त्रं प्रत्यध्ययनं प्रत्युद्देशकं प्रतिवाक्यं प्रतिपदंचोपकारित्वात्प्रथममनुयोगद्वाराणामसौ विधेयः। जिनवचने ह्याचारादि श्रुतं प्रायः सर्वमप्युपक्रम-निक्षेपा-नुगम-नयद्वारैर्विचार्यते। प्रस्तुतशास्त्रेच तान्येवोप्रकमादिद्वाराण्यभिधास्यन्तेऽतोऽस्यानुयोगकरणे वस्तुतो जिनवचनस्य सर्वस्याप्यसौ कृतो भवतीत्यतिशयोपकारित्वात्प्रकृतशास्त्रस्यैव प्रथममनुयोगो विधेयः। सच यद्यपि चूर्णिटीकाद्वारेण वृद्धैरपि विहितः, तथापि तद्वचसामतिगम्भीरत्वेन दुरधिगमत्वान्मन्दमतिनापि मयासाधारणश्रुतभक्तिजनितौत्सुक्यभावतोऽविचारितस्वशक्तित्वादल्पधियामनुग्रहार्थत्वाच्च कर्तुमारभ्यते ॥अस्य च शास्त्रस्य परमपदप्राप्तिहेतुत्वेन श्रेयोभूतत्वात्सम्भाव्यमानविघ्नत्वात्तदुपशमार्थं शिष्टसमयपरिपालनार्थं चादौ मङ्गलरूपंसूत्रमाह नाणं पंचविहं पण्णत्तं, तंजहा- आभिणिबोहियणाणं सुयणाणं ओहिणाणं मणपज्जवणाणं केवलणाणं ॥सूत्रम् 1 // नाणं पञ्चविह मित्यादि / व्याख्या, ज्ञातिर्ज्ञानम्, कृत्यल्युटो बहुल (पा० 3-3-113) मिति वचनाद्भावसाधनः / ज्ञायते, परिच्छिद्यते वस्त्वनेनास्मादस्मिन्वेति वा ज्ञानम्; जानाति स्वविषयं परिच्छिनत्तीति वा ज्ञानम्, ज्ञानावरणकर्मक्षयोपशम-2 क्षयजन्यो जीवस्वतत्त्वभूतो बोध इत्यर्थः / पञ्चविहं ति; पञ्चेति सङ्ख्यावचनः, विधानानि विधाः भेदाः पञ्चविधा अस्येति णमो अरिहंताणं' पाठान्तरेण णमो अरहंताणं' इत्यादि नमस्कारमहामन्त्र पाठो पुस्तके आदौ वर्तते / तच्च चूर्णिगतपाठानुसारेणेति तत्र कौंसान्तर्गत उपन्यस्तः।
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ भूमिका। सूत्रम् 1 श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि |श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 3 // मङ्गलसूत्रम्। पञ्चज्ञानस्वरूपम्। पञ्चविधम्, पञ्चप्रकारमित्यर्थः / पण्णत्तं ति प्रज्ञप्तमर्थतस्तीर्थकरैः सूत्रतो गणधरैः प्ररूपितमित्यर्थः। अनेन सूत्रकृतात्मनः स्वमनीषिका परिहृता भवति। अथवा प्राज्ञात्तीर्थकराद्, आप्तं प्राप्तं गणधरैरिति प्राज्ञाप्तम् / अथवा प्राज्ञैर्गणधरैस्तीर्थकराद्, आत्तं गृहीतमिति प्राज्ञात्तम् / प्रज्ञया वा भव्यजन्तुभिराप्तं प्राप्तम् प्रज्ञाप्तम् / न हि प्रज्ञाविकलैरिदमवाप्यत इति प्रतीतमेव / ह्रस्वत्वं सर्वत्र प्राकृतत्वादित्यवयवार्थः। अक्षरयोजना त्वेवम्, ज्ञानं परमगुरुभिः प्रज्ञप्तमिति सम्बन्धः / कतिविधमित्यत्रोच्यते, पञ्चविधमिति // तस्यैव पञ्चविधत्वस्योपदर्शनार्थमाह-तंजहे त्यादि / तद्यथेत्युपन्यासार्थः, आभिनिबोधिकज्ञानं श्रुतज्ञानमवधिज्ञानं मन:पर्यायज्ञानं केवलज्ञानं चेति / तत्र, अभीत्याभिमुख्ये, नीति नैयत्ये। ततश्चाभिमुखः, वस्तुयोग्यदेशावस्थानापेक्षी नियतः, इन्द्रियाण्याश्रित्य स्वस्वविषयापेक्षी बोधोऽभिनिबोध इति भावसाधनः, स्वार्थिकतद्धितोत्पादात्स एवाभिनिबोधिकम्, अभिनिबुध्यत आत्मना स इत्यभिनिबोध इति कर्मसाधनो वा, अभिनिबुध्यते वस्त्वसावित्यभिनिबोध इति कर्तृसाधनोवा, स एवाभिनिबोधिकमिति तथैव / आभिनिबोधिकंच तज्ज्ञानंचाभिनिबोधिकज्ञानम्, इन्द्रियपञ्चकमनोनिमित्तो बोध इत्यर्थः / श्रवणं श्रुतम्, अभिलापप्लावितार्थग्रहणस्वरूप उपलब्धिविशेषः, श्रुतं च तज्ज्ञानं च श्रुतज्ञानम् / अथवा श्रूयत इति श्रुतम्, शब्दः, स चासौ कारणे कार्योपचाराज्ज्ञानं च श्रुतज्ञानम्। शब्दो हि श्रोतुः साभिलापज्ञानस्य कारणं भवतीति सोऽपि श्रुतज्ञानमुच्यते / अवधानमवधिः, इन्द्रियाद्यनपेक्षमात्मनः साक्षादर्थग्रहणम्, अवधिरेव ज्ञानमवधिज्ञानम्। अथवावधिः, मर्यादा तेनावधिना रूपिद्रव्यमर्यादात्मकेन ज्ञानमवधिज्ञानम् ।संज्ञिभिर्जीवै: काययोगेन मनोवर्गणाभ्यो गृहीतानि. मनोयोगेन मनस्त्वेन परिणमितानि द्रव्याणि मनांसीत्युच्यन्ते / तेषां मनसां पर्यायाः, चिन्तनानुगुणाः परिणामाः तेषु ज्ञानं मन:पर्यायज्ञानम् / अथवा यथोक्तस्वरूपाणि मनांसि पर्येति, अवगच्छतीति मनःपर्यायमिति कर्मण्यण (पा०३-२-१), तच्च // 3 //
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 4 // नुयोग इति। तज्ज्ञानंच मन:पर्यायज्ञानम् / केवलम्, संपूर्णज्ञेयविषयत्वात्संपूर्णम्, तच्च तज्ज्ञानंच केवलज्ञानमिति ॥अवग्रहादिभेदचिन्ता भूमिका। त्वेतेषां ज्ञानानामत्र न क्रियते, सूत्रेऽनुक्तत्वेनाप्रस्तुतत्वान्नन्द्यादिषु विस्तरेणोक्तत्वाच्चेति। अनेन च शास्त्रस्यादावेव ज्ञानपञ्चको सूत्रम् 2 उत्कीर्तनेन मङ्गलं कृतं भवति, सकलक्लेशविच्छेदहेतुत्वेन ज्ञानस्य परममङ्गलत्वात्। [3] पञ्चज्ञानअभिधेयं तु गुणनिष्पन्नानुयोगद्वारलक्षणशास्त्रनाम्न एव सकाशात्प्रतीयते, उपक्रमाद्यनुयोगद्वाराणामेवेहाभिधास्यमान- मध्ये श्रुत ज्ञानस्यैवात्वात् / प्रयोजनं तु प्रकरणकर्तृश्रोत्रोः प्रत्येकमनन्तरपरम्परभेदाच्चिन्तनीयम् / तत्र प्रकरणकर्तुरनन्तरं सत्त्वानुग्रहः प्रयोजन श्रोतुश्चप्रकरणार्थपरिज्ञानम्, परम्परं तु द्वयोरपि परमपदप्राप्तिः / इदं तु यद्यपीह साक्षान्नोक्तं तथापि सामर्थ्यादवसीयते। उद्देशसमुद्देशा नुज्ञानां श्रुततथाहि-सत्त्वानुग्रहप्रवृत्ता एव परमगुरव इदमुपदिशन्ति, तदनुग्रहे च क्रमेण परमपदप्राप्ति: प्रतीतैव / श्रोतापिगुरुभ्य: प्रस्तुत प्रत्ययानि सप्तप्रकरणा) विजानाति, तत्परिज्ञाने च सकलजिनवचनानुयोगकरणे कुशलतामासादयति, तत्कुशलतायां च विप्रहाय हेयान्, वन्दनकानि, उपादायोपदेयान्, संप्राप्य प्रकर्षवच्चरणकरणम्, कृत्वातिदुष्करतपश्चरणम्, अनुभूय विशदकेवलालोकत: सकलत्रिलोकी विधिश्च। तलसाक्षात्करणम्, प्रविश्य सकलकर्मविच्छेदकर्तृशैलेशीकरणम्, सकलमुक्तजनशरणं परमपदमधिगच्छतीति / सम्बन्धोऽप्युपायोपेयलक्षणो गम्यत एव / वचनरूपापन्नं हि शास्त्रमिदमुपायस्तदर्थतूपेय इति / एवं च समस्तशास्त्रकाराणां समय: परिपालितो भवति / उक्तं च तैः, संबंधऽभिधेय पओयणाई तह मंगलं च सत्थम्मि। सीसपवित्तिनिमित्तं निविग्घत्थं च चिंतिज्जे॥१॥ त्यलं विस्तरेण // 1 // यदि नाम ज्ञानं पञ्चविधं प्रज्ञप्तं ततः किमित्याह तत्थ चत्तारि णाणाइंठप्पाइं ठवणिज्जाई णोउद्दिसंति णो समुद्दिसंतिणो अणुण्णविखंति, सुयनाणस्स उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा (r) सम्बन्धाभिधेयप्रयोजनानि तथा मङ्गलं च शास्त्रे। शिष्यप्रवृत्तिनिमित्तं निर्विघ्नार्थं च चिन्तयेत् // 1 // 7 णो उद्दिसिजंति णो समुद्दिसिजंती'ति प्र० / अनुयोग
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। नुयोग इति। अणुओगो य पवत्तइ // सूत्रम् 2 // भूमिका। तत्थेत्यादि / तत्रतस्मिज्ञानपञ्चक आभिनिबोधिकावधिमन:पर्यायकेवलाख्यानि चत्वारि ज्ञानानि ठप्पाइंतिस्थाप्यानि, सूत्रम् 2 असंव्यवहार्याणि / व्यवहारनयो हि यदेव लोकस्योपकारे वर्त्तते तदेव संव्यवहार्यं मन्यते, लोकस्य च हेयोपादेयेष्वर्थेषु / [3] पञ्चज्ञाननिवृत्तिप्रवृत्तिद्वारेण प्रायः श्रुतमेव साक्षादत्यन्तोपकारि। यद्यपि केवलादिदृष्टमर्थं श्रुतमभिधत्ते तथापि गौणवृत्त्या तानि ज्ञानस्यैवालोकोपकारीणीति भावः / यद्युक्तन्यायेनासंव्यवहार्याणि तानि ततः किमित्याह- ठवणिज्जाइं ति ततः स्थापनीयान्येतानि, तथाविधोपकाराभावतोऽसंव्यवहार्यत्वात्तिष्ठन्तु, न तैरिहोद्देशसमुद्देशाधवसरेऽधिकार इत्यर्थः / अथवा स्थाप्यानि, अमुखराणि, उद्देशसमुद्देशा नुज्ञानां श्रुतस्व स्वरूपप्रतिपादनेऽप्यसमर्थानि / न हि शब्दमन्तरेण स्वस्वरूपमपि केवलादीनि प्रतिपादयितुं समर्थानि, शब्दश्चानन्तरमेव पसमयान,शवानरम प्रत्ययानिसप्तश्रुतत्वेनोक्त इति स्वपरस्वरूपप्रतिपादने श्रुतमेव समर्थम्, स्वरूपकथनं चेदमत: स्थाप्यानि। अमुखराणि यानि चत्वारि वन्दनकानि, ज्ञानानि तानीहानुयोगद्वारविचारप्रक्रमे किमित्याह- अनुपयोगित्वात्स्थापनीयानि, अनधिकृतानि / यत्रैव ह्युद्देशसमुद्देशानु- अनुयोग विधिश्च। ज्ञादयः क्रियन्ते तत्रैवानुयोगः तद्द्वाराणि चोपक्रमादीनि प्रवर्तन्ते, एवंभूतं त्वाचारादि श्रुतज्ञानमेवेत्यत उद्देशाद्यविषयत्वादनुपयोगीनि शेषज्ञानानीत्यतोऽत्रानधिकृतानि / अत्राह- अनुयोगो व्याख्यानम्, तच्चशेषज्ञानचतुष्टयस्यापि प्रवर्त्तत एवेति कथमनुपयोगित्वम्? ननु समयचर्यानभिज्ञतासूचकमेवेदं वचः, यतो हन्त तत्रापितज्ज्ञानप्रतिपादकसूत्रसंदर्भ एव व्याख्यायते, सच श्रुतमेवेति श्रुतस्यैवानुयोगप्रवृत्तिरिति। अथवा स्थाप्यानि, गुर्वनधीनत्वेनोद्देशाद्यविषयभूतानि / एतदेव विवृणोति, स्थापनीयानीति, एकार्थों द्वावपि / इदमुक्तं भवति, अनेकार्थत्वादतिगम्भीरत्वाद्विविधमन्त्राद्यतिशयसम्पन्नत्वाच्च प्रायो गुरूपदेशापेक्षं श्रुतज्ञानम्, तच्च गुरोरन्तिके गृह्यमाणं
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोग- द्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 6 // परमकल्याणकोशत्वादुद्देशादिविधिना गृह्यत इति तस्योद्देशादयः प्रवर्त्तन्ते, शेषाणि तु चत्वारि ज्ञानानि तदावरणकर्मक्षय भूमिका। क्षयोपशमाभ्यां स्वत एव जायमानानि नोद्देशादिप्रक्रममपेक्षन्ते। यतश्चैवमत आह- नो उद्दिसिज्जंती त्यादि।नो उद्दिश्यन्ते नो / सूत्रम् 2 समुद्दिश्यन्ते नोऽनुज्ञायन्ते। [3] पञ्चज्ञानतत्रेदमध्ययनादि त्वया पठितव्यमिति गुरुवचनविशेष उद्देशः। तस्मिन्नेव शिष्येणाहीनादिलक्षणोपेतेऽधीते गुरोर्निवेदिते मध्ये श्रुत ज्ञानस्यैवास्थिरपरिचितं कुर्विदमिति गुरुवचनविशेष एव समुद्देशः। तथा कृत्वा गुरोर्निवेदिते सम्यगिदं धारयान्यांश्चाध्यापये ति तद्वचनविशेष नुयोग इति। एवानुज्ञा / सुयणाणस्से त्यादि, श्रुतज्ञानस्योद्देशः समुद्देशोऽनुज्ञानुयोगश्च प्रवर्त्तते // 2 // उद्देशसमुद्देशा नुज्ञानां श्रुततत्रोद्देशादीनां त्रयाणां स्वरूपं संक्षेपत उक्तमपि विनेयानुग्रहार्थं किञ्चिद्विस्तरत उच्यते / तत्राचाराद्यङ्गस्य, उत्तराध्ययनादि प्रत्ययानिसप्तकालिकश्रुतस्कन्धस्य, औपपातिकाद्युत्कालिकोपाङ्गाध्ययनस्य चायमुद्देशविधिः / इहाचाराङ्गाद्यन्यतरश्रुतमध्येतुमिच्छति वन्दनकानि, यो विनेयः सः स्वाध्यायं प्रस्थाप्य गुरुं विज्ञपयति, भगवन्! अमुकं मम श्रुतमुद्दिशत, गुरुरपि भणति, इच्छामइति / ततो विनेयो अनुयोग विधिश्च। वन्दनकं ददाति (1), ततो गुरुरुत्थाय चैत्यवन्दनकं करोति, तत ऊर्ध्वस्थितोवामपाकृतशिष्यो योगोत्क्षेपनिमित्तं पञ्चविंशत्युच्यासमानं कायोत्सर्ग करोति, चंदेसु निम्मलयरे ति यावच्चतुर्विंशतिस्तवं चिन्तयतीत्यर्थः / तत: पारितकायोत्सर्गः सम्पूर्णं चतुर्विंशतिस्तवं भणित्वा तथास्थित एव पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारं वारत्रयमुच्चार्य नाणं पश्चविहं पण्णत्तमित्याधुद्देशनन्दी भणति / तदन्ते चेदं पुन: प्रस्थापनं प्रतीत्यास्य साधोरिदमङ्गममुं श्रुतस्कंधमिदमध्ययनं वोद्दिशामि, क्षमाश्रमणानां हस्तेन सूत्रम) तदुभयं चोद्दिष्ट मित्येवं वदति / क्षमाश्रमणानामित्यादि त्वात्मनोऽहङ्कारवर्जनार्थमभिधत्ते / ततो विनेय इच्छामी ति भणित्वा वन्दनकं ददाति (2), तत उत्थितो ब्रवीति, संदिशत किं भणामीति, ततो गुरुर्वदति, वन्दित्वा प्रवेदये ति / ततो विनेय इच्छामी // 6 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ भूमिका। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। सूत्रम् 2 [3] पञ्चज्ञान ति भणित्वा वन्दनकं ददाति (3), ततः पुनरुत्थितः प्रतिपादयति, भवद्भिर्ममामुकं श्रुतमुद्दिष्टमिच्छाम्यनुशास्ति। ततो गुरुः प्रत्युत्तरयति योगं कुर्विति / एवं सन्दिष्टो विनेय इच्छामी ति भणित्वा वन्दनकं ददाति / ततोऽत्रान्तरे नमस्कारमुच्चारयन्नसौ गुरुं प्रदक्षिणयति, तदन्ते च गुरोः पुरतः स्थित्वा पुनर्वदति भवद्भिर्ममामुकं श्रुतमुद्दिष्टमिच्छाम्यनुशास्तिंततो गुरुराह-योगं कुर्वि ति। एवं संदिष्ट इच्छामीति भणित्वा वन्दित्वा च पुनस्तथैव गुरुंप्रदक्षिणयति / तदन्ते च पुनस्तथैव गुरुशिष्ययोर्वचनप्रतिवचने, तथैव च तृतीयप्रदक्षिणां विदधाति विनेयः / एतानि च चतुर्थवन्दनकादीनि त्रीण्यपि वन्दनकान्येकमेव चतुर्थं गण्यते, एकार्थप्रतिबद्धत्वादिति। (4), ततस्तृतीयप्रदक्षिणान्ते गुरुर्निषीदति, निषण्णस्य च गुरोः पुरतोऽर्द्धावनतगात्रो विनेयो वक्ति, युष्माकं प्रवेदितं संदिशत साधूनां प्रवेदयामि। ततो गुरुराह प्रवेदये ति / तत इच्छामी ति भणित्वा विनेयो वन्दनकं ददाति / (5), प्रत्युत्थितश्चोच्चारितपञ्चपरमेष्ठिनमस्कारः पुनर्वन्दनकं ददाति / (6), पुनरुत्थितो वदतियुष्माकं प्रवेदितं साधूनां च तत्प्रवेदित सन्दिशत करोमि कायोत्सर्गम्। ततोगुरुरनुजानीतेकुर्विति। ततपुनरपि वन्दनकंददाति / (7), एतानि सप्त थो(छो)भवन्दनकानि श्रुतप्रत्ययानि भवन्ति। ततःप्रत्युत्थितोऽभिधत्ते,अमुकस्योद्देशनिमित्तं करोमि कायोत्सर्गमन्यत्रोच्छासितादित्यादि यावद्व्युत्सृजामी ति।ततः कायोत्सर्गस्थितःसप्तविंशतिमुच्छ्रासांश्चिन्तयति सागरवरगम्भीरेति यावच्चतुर्विंशतिस्तवं चिन्तयतीत्यर्थः / उद्देससमुद्देसे सत्तावीसं अणुण्णवणयाए (जीत० क० गा० 22) इतिवचनात्। तत: पारितकायोत्सर्गः सम्पूर्णं चतुर्विंशतिस्तवं भणित्वा परिसमाप्तोद्देशक्रियत्वागुरोः थोभवन्दनकं ददाति / तच्चन श्रुतप्रत्ययम्, किंतर्हि ? श्रुतदातृत्वादिना गुरुः परमोपकारी, तद्विनयप्रतिपत्तिनिमित्तमिति। 0 उद्देशे समुद्देशे सप्तविंशतिरनुज्ञापने। ज्ञानस्यैवानुयोग इति। उद्देशसमुद्देशानुज्ञानां श्रुतप्रत्ययानिसप्तवन्दनकानि, अनुयोग विधिश्च।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 8 // __ अङ्गादिसमुद्देशेऽप्ययमेव विधिर्वक्तव्यो। नवरं पूर्वं प्रवेदिते योगं कुर्खित्युक्तमत्र तु स्थिरपरिचितं कुर्विति वदति / भूमिका। योगोत्क्षेपकायोत्सर्गो नन्द्याकर्षणं प्रदक्षिणात्रयविधिश्चन क्रियते / शेष: सप्तवन्दनकादिको विधिस्तथैव / अनुज्ञाविधिस्तु सूत्रम् 2 योगोत्क्षेपकायोत्सर्गवर्जः सर्वोऽप्युद्देशविधिवद्वक्तव्यः / नवरं प्रवेदिते गुरुर्वदति सम्यग्धारयान्येषां च प्रवेदय, अन्यानपि 3) पञ्चज्ञानपाठयेत्यर्थः। आवश्यकादिषु तण्डुलविचारणादिप्रकीर्णकेष्वपि चैष एव विधिः / नवरं स्वाध्यायप्रस्थापनं योगोत्क्षेपकायोत्सर्गश्च न क्रियते / एवं सामायिकाद्यध्ययनेषूद्देशकेषु च चैत्यवन्दनप्रदक्षिणात्रयादिविशेषक्रियारहितः सप्तवन्दन ज्ञानस्यैवा नुयोग इति। प्रदानादिकः स एव विधिरिति तावदियं चूर्णिकारलिखिता सामाचारी।साम्प्रतं पुनरन्यथापिता:समुपलभ्यन्ते। न च तथोपलभ्य उद्देशसमुद्देशासम्मोहः कर्त्तव्यः, विचित्रत्वात्सामाचारीणामिति / नुज्ञानां श्रुत प्रत्ययानिसप्तइदानीमनुयोगविधिरुच्यते,तत्रानुयोगो वक्ष्यमाणशब्दार्थः। स यदाधीतसूत्रस्याचार्यपद(प्र)स्थापनयोग्यस्य शिष्यस्यानु वन्दनकानि, ज्ञायते तदायं विधि:-प्रशस्तेषु तिथिनक्षत्रकरणमुहूर्तेषु प्रशस्तेचजिनायतनादौ क्षेत्रे भुवंप्रमाज्यका गुरूणामेका त्वक्षाणामिति अनुयोग विधिश्च। निषद्याद्वयं क्रियते।तत:प्राभातिककाले प्रवेदिते निषद्यानिषण्णस्य गुरोश्चोलपट्टकरजोहरणमुखवस्त्रिकामात्रोपकरणो विनेयः पुरतोऽवतिष्ठते / ततो द्वावपि गुरुशिष्यौ मुखवस्त्रिका प्रत्युपेक्षयतः, तया च समग्रं शरीरं प्रत्युपेक्षयतः। ततो विनेयो गुरुणा सह द्वादशावर्त्तवन्दनकं दत्त्वा वदति, इच्छाकारेण संदिशत स्वाध्यायं प्रस्थापयामि। ततश्च द्वावपि स्वाध्यायं प्रस्थापयतः। ततः प्रस्थापिते स्वाध्याये गुरुर्निषीदति / ततः शिष्यो द्वादशावर्त्तवन्दनकं ददाति / ततो गुरुरुत्थाय शिष्येण सहानुयोगप्रस्थापननिमित्तं कायोत्सर्ग करोति, ततो गुरुर्निषीदति। ततस्तं शिष्यो द्वादशावर्त्तवन्दनकेन वन्दते। ततो गुरुरक्षानभिमन्त्र्योत्तिष्ठति, उत्थाय च निषद्यां पुरतः कृत्वा वामपा/कृतशिष्यश्चैत्यवन्दनं करोति / तत: समाप्ते चैत्यवन्दने पुनर्गुरुरूर्ध्वस्थित एव // 8 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 2 // नमस्कारपूर्वं नन्दिमुच्चारयति / तदन्ते चाभिधत्ते, अस्य साधोरनुयोगमनुजानामि क्षमाश्रमणानां हस्तेन, द्रव्यगुणपर्यायैरनुज्ञातः। भूमिका। ततो विनेयश्छोभवन्दनकेन वन्दते, उत्थितश्च ब्रवीति- संदिशत किं भणामि? ततो गुरुराह- वन्दित्वा प्रवेदय ततो वन्दते / सूत्रम् 2 शिष्यः। उत्थितस्तु ब्रवीति- भवद्भिर्ममानुयोगोऽनुज्ञातः, इच्छाम्यनुशास्तिततो गुरुर्वदति- सम्यग्धारयान्येषां च प्रवेदय, अन्येषामपि व्याख्यानं कुर्खित्यर्थः / ततो वन्दतेऽसौ वन्दित्वा च गुरुं प्रदक्षिणयन्ति, प्रदक्षिणान्ते च भवद्भिर्ममानुयोगोऽनुज्ञात मध्ये श्रुत ज्ञानस्यैवाइत्याधुक्तिप्रत्युक्ति(क्ती?)द्वितीयप्रदक्षिणा च तथैव, पुनस्तृतीयापि तथैव / ततस्तृतीयप्रदक्षिणान्ते गुरुर्निषीदति, तत्पुरः नुयोग इति। स्थितश्च विनेयो वदति- युष्माकं प्रवेदितं सन्दिशत साधूनां प्रवेदयामी त्यादि, शेषमुद्देशविधिवद्वक्तव्यं यावदनुयोगानुज्ञानिमित्तं उद्देशसमुद्देशाकायोत्सर्ग करोति / तदन्ते च सनिषद्यः शिष्यो गुरुं प्रदक्षिणयति वन्दते च / पुनः प्रदक्षिणयति वन्दते च, एवं तिम्रो वाराः। नुज्ञानां श्रुत प्रत्ययानिसप्तततो गुरोर्दक्षिणभुजासन्ने निषीदति / ततो गुरुपारम्पर्यागतानि मन्त्रपदानि गुरुः तिम्रो वारा: शिष्यस्य कथयति / तदनन्तरं वन्दनकानि, यथोत्तरे प्रवर्द्धमानाः प्रवरसुगन्धमिश्रास्तिस्रोऽक्षतमुष्टीस्तस्मै ददाति, अनुयोग विधिश्च। ततो निषद्याया गुरुरुत्थाय शिष्यं तत्रोपवेश्य यथासन्निहितसाधुभिः सह तस्मै वन्दनकं ददाति / ततो विनेयो निषद्यास्थित एव नाणं पंचविहं पण्णत्त मित्यादिसूत्रमुच्चार्य यथाशक्ति व्याख्यानं करोति / तदन्ते च साधवो वन्दनकं ददति / ततः शिष्यो निषद्यात उत्तिष्ठति, गुरुरेव पुनस्तत्र निषीदति / ततो द्वावप्यनुयोगविसर्गार्थं कालप्रतिक्रमणार्थं च प्रत्येकं कायोत्सर्ग कुरुतः। ततः शिष्यो निरुद्धं प्रवेदयते, निरुद्धं करोतीत्यर्थः / एवं श्रुतस्यैवोद्देशादयः प्रवर्त्तन्ते, न शेषज्ञानानाम् / अत्र चानुयोगेनैवाधिकारो न शेषैः, अनुयोगद्वारविचारस्यैवेह प्रक्रान्तत्वाद् / अत्र यथाभिहितमुपजीव्याह शिष्यः, // 9 //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ सूत्रम् 3 श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 10 // जइ सुयनाणस्स उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुओगोय पवत्तइ, किं अंगपविट्ठस्स उद्देसो समुद्देसोअणुण्णा अणुओगोयपवत्तइ?, भूमिका। अंगबाहिरस्स उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुओगो य पवत्तइ?, अंगपविट्ठस्सवि उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुओगो य पवत्तइ, अंगबाहिरस्सवि उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुओगो य पवत्तइ, इमं पुण पट्ठवणं पडुच्च अंगबाहिरस्स वि उद्देशो समुद्देसो अणुण्णा [4] अङ्गअणुओगो य पवत्तइ // सूत्रम् 3 // प्रविष्टाङ्ग बाह्यश्रुतयदीत्यादि। यद्युक्तक्रमेण श्रुतज्ञानस्योद्देशः समुद्देशोऽनुज्ञानुयोगश्च प्रवर्त्तते, तर्हि किमसावङ्गप्रविष्टस्य प्रवर्तते, उताङ्गबाह्य ज्ञानयोर्मध्ये स्येति?, तत्राङ्गेषु प्रविष्टम्, अन्तर्गतमङ्गप्रविष्टं श्रुतम्, आचारादि, तद्बाह्यं तूत्तराध्ययनादि। अत्र गुरुर्निर्वचनमाह- अंग प्रस्तुतेऽङ्गबा ह्यस्योद्देशापविट्ठस्सवीत्यादि, अपिशब्दौ परस्परसमुच्चयार्थौ / अङ्गप्रविष्टस्याप्युद्देशादि प्रवर्त्ततेऽङ्गाबाह्यस्यापि / इदं पुन:प्रस्तुतं प्रस्थापन दीतिप्रतिज्ञा। प्रारम्भं प्रतीत्याश्रित्याङ्गबाह्यस्य प्रवर्त्तते नेतरस्य / आवश्यकं ह्यत्र व्याख्यास्यते, तच्चाङ्गबाह्यमेवेति भावः॥३॥ अत्राङ्ग-सत्रमा बाह्यस्येति सामान्योक्तौ सत्यां संशयानो विनेय आह कालिकोजइ अंगबाहिरस्स उद्देसो अणुण्णा अणुओगो य पवत्तइ, किं कालियस्स उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुओगो य पवत्तइ? त्कालिकश्रुत ज्ञानयोर्मध्ये उक्वालियस्स उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुओगो य पवत्तइ? कालियस्स वि उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुओगो य पवत्तइ, प्रस्तुत उत्काउक्कालियस्स वि उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुओगो य पवत्तइ / इमं पुण पट्टवणं पडुच्च उक्कालियस्स उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा लिस्योद्देशा दीति प्रतिज्ञा। 7 किमि'त्यधिकम्। 0 शेष पाठः, 'उद्देशो जाव पवत्तइ, अणंगपविठ्ठस्स (अंगबाहिरस्स- प्र०) वि उद्देशो जाव पवत्तइ, इमं पुण पट्ठवणं पडुच्च अणंगपविठ्ठस्स अणुओगो (सू०३)' इति रूपेण वर्तते।0 जइ अणंगपविट्ठस्स अणुओगो, किं कालिअस्स अणुओगो? उक्कालिअस्स अणुओगो?, कालिअस्सवि अणुओगो उक्कालिअस्सवि अणुओगो, इमं पुण पट्ठवणं पडुच्च उक्कालिअस्स अणुओगो' इत्यादि मात्रं सूत्रमस्ति। // 10 //
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ भूमिका। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 11 // सूत्रम् 4 कालिको ज्ञानयोर्मध्ये प्रस्तुत उत्कालिस्योद्देशादीति प्रतिज्ञा। अणुओगो य पवत्तइ ।सूत्रम् 4 // जइ अंगबाहिरस्सेत्यादि / यद्यङ्गबाह्यस्योद्देशादिः, किमसौ कालिकस्य प्रवर्त्तत उत्कालिकस्य वा? द्विधाऽप्यङ्गबाह्यस्य सम्भवादितिभावः। तत्र दिवसनिशाप्रथमचरमपौरुषीलक्षणे कालेऽधीयते नान्यत्रेति कालिकम्, उत्तराध्ययनादि। यत्तु कालवेलामात्रवर्ज शेषकालानियमेन पठ्यते तदुत्कालिकम्, आवश्यकादि। अत्र गुरुः प्रतिवचनमाह- कालियस्सवीत्यादि। कालिकस्याप्यसौ प्रवर्तत उत्कालिकस्यापि, इदं पुनः प्रस्तुतं प्रस्थापनम्, प्रारम्भं प्रतीत्योत्कालिकस्यासौ मन्तव्यः। आवश्यकमेव ह्यत्र व्याख्यास्यते, तच्चोत्कालिकमेवेति हृदयम् // 4 // जइ उक्कालियस्स उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुओगो य पवत्तइ, किं आवस्सगस्स उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुओगो य पवत्तइ? आवस्सगवइरित्तस्स उद्देसोसमुद्देसो अणुण्णा अणुओगोय पवत्तइ? आवस्सगस्स वि उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुओगो यपवत्तइ, आवस्सगवइरित्तस्स वि उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुयोगोय पवत्तइ / इमं पुण पट्ठवणं पडुच्च आवस्सगस्स अणुओगो ॥सूत्रम् 5 // उत्कालिकस्येति सामान्यवचने विशेषजिज्ञासुः पृच्छति / यद्युत्कालिकस्योद्देशादिस्तत्किमावश्यकस्यायं प्रवर्त्तते यद्वावश्यकव्यतिरिक्तस्य?, उभयथाप्युत्कालिकस्य सम्भवादिति परमार्थः। तत्र श्रमणैः श्रावकैश्चोभयसन्ध्यमवश्यंकरणादावश्यकं सामायिकादिषडध्ययनकलापः। तस्मात्तु व्यतिरिक्तं भिन्नं दशवैकालिकादि। गुरुराह- आवस्सगस्सवी त्यादि। (c) जइ उक्कालिअस्स अणुओगो किं आवस्सगस्स अणुओगो? आवस्सगवतिरित्तस्स अणुओगो?, आवस्सगस्सवि अणुओगो आवस्सगवतिरित्तस्सवि Bअणुओगो, इमं पुण पट्ठवणं पडुच्च आवस्सगस्स अणुओगो' इत्यादि रूपेणैव संपूर्ण सूत्रमस्ति / सूत्रम् [6] अङ्गबाह्योत्कालिकरूपस्यावश्यकस्योद्देशादीति प्रतिज्ञा।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 12 // द्वयोरप्येतयोः सामान्येनोद्देशादिः प्रवर्त्तते, किंत्विदं प्रस्तुतं प्रस्थापनं प्रारम्भं प्रतीत्यावश्यकस्यानुयोगो नेतरस्य, सकल भूमिका। सामाचारीमूलत्वादस्यैवेह शेषपरिहारेण व्याख्यानादिति भावनीयम्। उद्देशसमुद्देशानुज्ञास्त्वावश्यके प्रवर्त्तमाना अप्यत्र सूत्रम् 5 नाधिकृता अनुयोगावसरत्वाद्, अतस्तत्परिहारेणोक्तमणुओगोत्ति / अयमत्र भावार्थः, अनुयोगस्य प्रक्रान्तत्वात्तद्वक्तव्यता- [6] अङ्गबाह्योप्रतिबद्धाया अस्या गाथाया इहावसरः, तद्यथा निखेवेगट्ठ निरुत्ति विही पवित्तीय केण वा कस्स?। तद्दारभेयलक्खणतदरिहपरिसा त्कालिकरूप स्यावश्यकय सुत्तत्थो॥१॥ (कल्प भा०१५९, दश वै०नि०५) अस्या विनेयानुग्रहार्थं व्याख्या, इहानुयोगस्य निक्षेपो नामस्थापनादिको स्योद्देशादीति वक्तव्यः (1), तथानुयोगस्यैकार्थिकानि वक्तव्यानि यदाह- अणुओगो य निओगो भास विभासा य वत्तियं चेवाएते अणुओगस्स प्रतिज्ञा / यनामा एगट्ठिया पंच॥२॥(आवश्यक नि० 131, कल्प भा० 159)(2), तथानुयोगस्य निरुक्तं वक्तव्यम्, तद्यथा, स्वाभिधायकसूत्रेण सहार्थस्य, अनुनियतः, अनुकूलो वा योगः। अस्येदमभिधेयमित्येवं संयोज्य शिष्येभ्यः प्रतिपादनमनुयोग: सूत्रार्थकथनमित्यर्थः / अथवैकस्यापि सूत्रस्यानन्तोऽर्थ इत्यर्थो महान् सूत्रं त्वणु, ततश्चाणुना सूत्रेण सहार्थस्य योगोऽणुयोगः। तदुक्तम्, नियय(या)णुकूलो जोगो सुत्तस्सऽत्थेण जो य अणुयोगो। सुत्तं च अणुं तेणं जोगो अत्थस्स अणुओगो॥१॥(३), तथानुयोगस्य विधिर्वक्तव्यः / यथा, प्रथमंसूत्रार्थ एव शिष्यस्य कथनीयः, द्वितीयवारायांसोऽपि निर्युक्त्यर्थकथनमिश्रः, तृतीयवारायांतु प्रसङ्गानुप्रसङ्गागतः सोऽप्यर्थो वाच्यः। तदुक्तम्, सुत्तत्थो खलु पढमो बीओ निजुत्तिमीसतो भणितो। तइओ य निरवसेसो एस O निक्षेप एकार्थो निरुक्तिर्विधिः प्रवृत्तिश्च केन वा कस्य / तवाराणि भेदा: लक्षणं तदर्हा परिषत् सूत्रार्थश्च // 1 // O अनुयोगश्च नियोगो भाषा विभाषा वार्तिकं // 12 // (व्यक्तिक) चैव / एतान्यनुयोगस्य च नामान्येकार्थकानि पञ्च॥ 1 // 0 सा। 0 नियतोऽनुकूलो योगः सूत्रास्यार्थेन यः सोऽनुयोगः। सूत्रं चा(वा)णु तेन योगोऽर्थस्यानुयोगः॥१॥ 9 नियणुकुलो। 0 सूत्रार्थः खलु प्रथमो द्वितीयो नियुक्तिमिश्रितो भणितः। तृतीयश्च निरवशेष एष विधिर्भवत्यनुयोगे॥१॥ 0 सि /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 13 // विही होइ अणुओगे॥१॥(आवश्यक नि०२४) इत्याद्यन्योऽप्यत्र विधिर्वाच्यो दिङ्नात्रत्वादस्येति (4), तथानुयोगस्य प्रवृत्तिर्यथा भूमिका। भवति तथा वाच्यम् / तत्रोद्यमी सूरिरुद्यमिनः शिष्याः, उद्यमी सूरिरनुद्यमिन: शिष्याः, अनुद्यमी सूरिरुद्यमिनः शिष्याः, सूत्रम् 5 अनुद्यमी सूरिरनुद्यमिनः शिष्या इति चतुर्भङ्गी। अत्र प्रथमभङ्गेऽनुयोगस्य प्रवृत्तिर्भवति, चतुर्थे तु न भवति, द्वितीयतृतीययोस्तु [7] अनुयोगकाचित्कथञ्चिद्भवत्यपि (5), तथानुयोग: केन कर्त्तव्य इति तद्योग्यः कर्ताभिधानीयः, यदाह-देसकुलजातिरूवी संघयणी वक्तव्यताया 'निक्खेवेधिईजुओ अणासंसी। अविकं(त्थ)थणो अमाई थिरपरिवाडी गहियवक्को॥१॥थिरपरिवाडित्ति, अविस्मृतसूत्रः / जियपरिसो जियनिहो / गट्ठादि' मज्झत्थो देसकालभावन्नू / आसन्नलद्धपइभो नाणाविहदेसभासण्णू // 2 // पंचविहे आयारे जुत्तो सुत्तत्थतदुभयविहिण्णू / आहरण हेउ द्वादशद्वाराणि। उवणय नयनिउणो गाहणाकुसलो॥३॥ ससमय परसमयविऊ गंभीरो दित्तिमं सिवो सोमो / गुणसयकलिओ जुत्तो पवयणसारंपरिकहेउं॥ ४॥(श्री कल्पभा० 241-244) सिवोत्ति मन्त्रादिसामर्थ्यादुपशमितोपद्रवो युक्तः, उचितः प्रवचनसारं परिकथयितुम् (6), तथाऽयमनुयोग: कस्य शास्त्रस्यैवंभूतेन गुरुणा कर्त्तव्य इत्यपि वाच्यम् (7), तथा तद्दारत्ति तस्य, अनुयोगस्य द्वाराणि, उपक्रमादीन्यत्रैव वक्ष्यमाणस्वरूपाणिवाच्यानि (८),तथा भेदत्ति तेषामेव द्वाराणामानुपूर्वीनामप्रमाणादिकोऽत्रैव वक्ष्यमाणस्वरूपो भेदो वक्तव्यः (9), तथानुयोगस्य लक्षणं वाच्यम् / यदाह-संघिया य पदं चेव, पयत्थो पयविग्गहो। चालणा य पसिद्धी 0 देशकुलजातिरूपवान् संहननी धृतियुतोऽनाशंसी। अविकत्थनोऽमायावी स्थिरपरिपाटिर्गाह्यवाक्यः॥ 1 // जितपर्षत् जितनिद्रो मध्यस्थो देशकालभावज्ञः। आसनलब्धप्रतिभो नानाविधदेशभाषाज्ञः॥ 2 // पञ्चविधे आचारे युक्तः सूत्रार्थतदुभयविधिज्ञः / आहरणहेतूपनयनिपुणोऽवगाहनाकुशलः / / 3 / / स्वसमयपरसमयवित् गम्भीरो दीप्तिमान् शिवः सौम्यो गुणशतकलितो युक्तः प्रवचनसारं परिकथयितुम् / / 4 / / ॐ कत्थ / 0 संहिता च पदं चैव पदार्थः पदविग्रहः / चालना च प्रसिद्धिश्च // 13 //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि सूरि वृत्तियुतम्। // 14 // गट्ठादि' य, छव्विहं विद्धि लक्खणं॥१॥(श्री कल्पभा० 302) प्रश्ने कृते सति पसिद्धित्ति, चालनायां सत्यां प्रसिद्धिः समाधानं विद्धित्ति भूमिका। जानीहि। व्याख्येयसूत्रस्य च अलियमुवघायजणय (कल्प भा० 278-81, आव०नि०८८१-८४) मित्यादिद्वात्रिंशद्दोषरहित्वादिकं सूत्रम्५ लक्षणमत्र वक्तव्यम् (10), तथा तस्यैवानुयोगस्याह योग्या परिषद्वक्तव्या। साचसामान्यतस्त्रिधा भवति, तद्यथा, जाणंतिया / [7] अनुयोगअजाणंतिया य तह दुब्वियड्डिया चेव। तिविहा य होइ परिसा तीसे नाणत्तगं वोच्छं॥ 1 // गुणदोसविसेसण्णू अणभिग्गहिया या वक्तव्यताया 'निक्खेवेकुस्सुइमएसुं। सा खलु जाणगपरिसा गुणतत्तिल्ला अगुणवज्जा // 2 // खीरमिवू रायहंसा जे घुटुंति गुणे गुणसमिद्धा। दोसेवि य छड्डेत्ता / (न्ता?) ते वसभा धीरपुरिसत्ति // 3 // इति ज्ञायकपरिषत् / जे हुंति पगइमुद्धा मिगछावगसीहकुक्कुडगभूया। रयणमिव असंठविया / द्वादशद्वाराणि। सुहसंणप्पा गुणसमिद्धा॥४॥(कल्प भा० 364-67) छावगशब्दः सर्वत्र संबध्यते। ततो मृग सिंह कुर्कुटशावोलघुमृगाद्यपत्यम्, तद्भूता अत्यन्तर्जुत्वसाम्यात् तत्सदृशी येत्यर्थः / सहजरत्नमिवासंस्कृता सुहसण्णप्पत्ति सुखप्रज्ञापनीया, जाखलु अभाविया / कुस्सुईहिं न य ससमए गहियसारा / अकिलेसकरा सा खलु वइरं छक्कोडिसुद्धं व॥५॥(कल्प० भा० 368) षट्कोणशुद्धं वज्रमिव, हीरक इव विशुद्धा या सा खल्व ज्ञायकपरिषदिति वाक्यशेषः / इदानीं दुर्विदग्धपरिषदुच्यते न य कत्थवि निम्माओ न य पुच्छइ परिभवस्स दोसेणं / वत्थिव्व वायपुण्णो फुट्टइ गामिल्लगवियड्ढो॥६॥ किंचिम्मत्तग्गाही 1 पल्लवगाही य 2 तुरियगाही य 3 / दुविड्डिया / 3 षड्डिधं विद्धि लक्षणम् // 1 // लक्षणं वक्तव्यं / 0 जानाना अजानाना च तथा दुर्विदग्धा चैव। त्रिविधा भवति पर्षत् तस्या नानात्वं वक्ष्ये / / 1 / / गुणदोष विशेषज्ञा अनभिगृहीता च कुश्रुतिमतेषु / सा खलु ज्ञायकपर्षत् गुणतत्परा अगुणवर्जा // 2 // क्षीरमिव राजहंसा ये पिबन्ति गुणान् गुणसमृद्धाः। दोषानपि च त्यक्त्वा 8 ते वृषभा धीरपुरुषा इति // 3 // या भवति प्रकृतिशुद्धा मृगसिंहकुर्कुटशावक(बाल)भूता / रत्नमिवासंस्थिता सुखसंज्ञप्या गुणसमृद्धा / / 4 / / Oडित्ता ते। // 14 // सु। सा। 0 या खल्वभाविता कुश्रुतिभिः, न च स्वसमये गृहीतसारा। अक्लेशकरी खलु सा षट्कोटिशुद्धवज्रमिव // 5 // न च कुत्रापि निर्मातो न च पृच्छति परिभवस्य दोषेण / बस्तिरिव वातपूर्णः स्फुटति ग्रामेयको विदग्धः // 6 // किश्चिन्मात्रग्राहिणी पल्लवग्राहिणी त्वरितग्राहिणी च / दुर्विदग्धा -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ भूमिका। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि |श्रीहेमचन्द्र सूरिवृत्तियुतम्। // 15 // सूत्रम् 6 [8] आवश्यक श्रुतस्कन्ध इति पूर्णनामप्रतिपादनम्। एसा भणइ तिविहा इमा परिसा // 7 // (कल्पभा० 371-369) अत्राद्यपरिषद्द्यमनुयोगार्ह तृतीया त्वयोग्येति (11), एतत्सर्वमभिधाय तत: सूत्रार्थो वक्तव्यः (12) इति लेशतो व्याख्यातेयं गाथा। विस्तरार्थिना तु कल्पपीठिकान्वेषणीयेत्येवं चानुयोगस्य द्वादश द्वाराणि वक्तव्यानि भवन्ति / तत्र शेषद्वारोपलक्षणार्थं कस्य शास्त्रस्यायमनुयोग इति सप्तमं द्वारं चेतसि निधाय जइ सुयनाणस्स उद्देसो इत्यादिसूत्रप्रपञ्चपूर्वकमुक्तं सूत्रकृता, इदं पुन: प्रस्थापनं प्रतीत्यावश्यकस्यानुयोग इति // 5 // पुनरप्याह विनेय:__ जइ आवस्सयस्स अणुआगो आवस्सयण्णं किमंगं, अंगाइं? सुयक्खंधो, सुयक्खंधा? अज्झयणं, अज्झयणाइं? उद्देसगो, उद्देसगा? आवस्सयण्णं णों अंगं, णों अंगाई, सुयक्खंधो, णों सुयक्खंधा, णों अज्झयणं, अज्झयणाई, णों उद्देसगो, णों उद्देसगा॥ सूत्रम् 6 // ___ जइ आवस्सगस्से त्यादि। यद्यावश्यकस्य प्रस्तुतोऽनुयोगः, तर्हि आवश्यकं ण मिति वाक्यालङ्कारे, किमिति परप्रश्ने, किमेकं द्वादशाङ्गान्तर्गतमङ्गमिदमुत बहून्यङ्गानि?, अथैकः श्रुतस्कन्धो बहवो वा श्रुतस्कन्धाः, अध्ययनं वैकंबहूनि वाऽध्ययनानि, उद्देशको वैको बहवो वोद्देशका इत्यष्टौ प्रश्नाः। तत्र श्रुतस्कन्धोऽध्ययनानि चेदमिति प्रतिपत्तव्यम्, षडध्ययनात्मकश्रुतस्कन्धरूपत्वादस्य, शेषास्तुषट् प्रश्ना अनादेया। अनङ्गादिरूपत्वादिति / एतदेवाह-आवस्सय ण्णमित्यादि / अत्राह-नन्वावश्यक किमङ्गमङ्गानीत्येतत्प्रश्नद्वयमत्रानवकाशमेव, नन्द्यध्ययन एवास्यानङ्गप्रविष्टत्वेन निर्णीतत्वात् / तथात्राप्यङ्गबाह्योत्कालिB त्वेषा भणिता त्रिविधेयं पर्षत् // 7 // 0 णिया / 0 'जइ आवस्सगस्स ('आवस्सयं णं' इत्यधिकम् प्र०) अणुओगो किं अंग....उद्देसो उद्देसा? आवस्स (स्सयं)यस्स....नो उद्दसो, उद्देस्सा' इति रूपेण वर्तते।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ भूमिका सूत्रम् श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 16 // आवश्यक:१ श्रुतः 2 इति पदत्रयनिक्षेपप्रतिज्ञा। कक्रमेणानन्तरमेवोक्तत्वादिति / अत्रोच्यते, यत्तावदुक्तम्, नन्द्यध्ययन एवेत्यादितदयुक्तम् / यतोनावश्यं नन्द्यध्ययनं व्याख्याय तत इदं व्याख्येयमिति नियमोऽस्ति / कदाचिदनुयोगद्वारव्याख्यानस्यैव प्रथमं प्रवृत्तेः, अनियमज्ञापकश्चायमेव सूत्रोपन्यासः। अन्यथा ह्यङ्गाबाह्यत्वेऽस्य तत्रैव निश्चिते किमिहाङ्गानङ्गप्रविष्टचिन्तासूत्रोपन्यासेनेति ।मङ्गलार्थमवश्यं नन्दिरादौ व्याख्येयेति चेन्न, ज्ञानपञ्चकाभिधानमात्रस्यैव मङ्गलत्वात्तस्य चेहापि कृतत्वादिति / यच्चोक्तम्, अत्राप्यङ्गबाटोत्कालिकक्रमेणे त्यादि। तत्रापि समुदितानामु-द्देश- समुद्देशा-नुज्ञा-नुयोगानांप्रश्नप्रकरणे तदुक्तम्, अत्र तु केवलोऽनुयोग एवाधिकृतः, तत्प्रस्तावे त्विदमेवोक्तम् / इदं पुनः प्रस्थापनं प्रतीत्यावश्यकस्यानुयोग इत्यतो भिन्नप्रस्तावत्वात्पृच्छा क्रियते आवस्सयण्णं कि मित्यादि। विस्मरणशीलाल्पबुद्धिमाषतुषादिकल्पसाध्वनुग्रहार्थं वेत्यदोषः॥६॥ तदेवं यस्मादिदं पुन: प्रस्थापनं प्रतीत्यावश्यकस्यानुयोग इत्यनेनावश्यकमिति शास्त्रनाम निर्णीतम्, यस्माच्चाष्टस्वनन्तरोक्तप्रश्नेष्वावश्यकं श्रुतस्कन्धत्वेनाध्ययनकलापात्मकत्वेन च निर्णीतं तस्मात्किमित्याह तम्हा आवस्सयं णिक्खिविस्सामि सुयं णिक्खिविस्सामिखंधं णिक्खिविस्सामि अज्झयणं णिविखविस्सामि // सूत्रम्॥ तम्हेत्यादि, / यस्मात्प्रस्तुतानुयोगविषयं शास्त्रमुक्तक्रमेणावश्यकादिरूपतया निर्णीतं तस्मादावश्यकं निक्षेप्स्यामि श्रुतं निक्षेप्स्यामि स्कन्धं निक्षेप्स्याम्यध्ययनं निक्षेप्स्यामि / इदमुक्तं भवति, आवश्यकादिरूपतया प्रकृतशास्त्रस्य निश्चितत्वादावश्यकादिशब्दानामर्थो निरूपणीयः / स च निक्षेपपूर्वक एव स्पष्टतया निरूपितो भवत्यतोऽमीषां निक्षेपः क्रियते। तत्र निक्षेपणं निक्षेपः, यथासम्भवमावश्यकादेर्नामादिभेदनिरूपणम्॥७॥ तत्र जघन्यतोऽप्यसौ चतुर्विधो दर्शनीय इति नियमार्थमाह
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 17 // सूत्रम् 9 जत्थ य जंजाणेजा णिक्खेवं णिक्खिवे णिरवसेसं / जत्थविय न जाणेजा चउक्कगं निक्खिवे तत्थ / / सूत्रम्८ // आवश्यकस्य जत्थ य गाहा। यत्र च जीवादिवस्तुनि यं जानीया 'निक्षेप' न्यासम्, यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात्तत्र वस्तुनि तं निक्षेपं निक्षिपेत निक्षेपाः। निरुपये निरवशेषसमग्रम् / यत्रापि च न जानीयान्निरवशेषं निक्षेपभेदजालंतत्रापि नामस्थापनाद्रव्यभावलक्षणं चतुष्कं निक्षिपेद्। न सूत्रम्८ [1] नामादि इदमुक्तं भवति, यत्र तावन्नामस्थापनाद्रव्यक्षेत्रकालभवभावादिलक्षणा भेदा ज्ञायन्ते तत्र ते: सर्वैरपि वस्तु निक्षिप्यते, यत्र तुल चतुष्टयस्य सर्व सर्वभेदान ज्ञायन्ते तत्रापि नामादि चतुष्टयेन वस्तु चिन्तनीयमेव, सर्वव्यापकत्वात्तस्य / न हि किमपितद्वस्त्वस्ति यन्नामादि- व्यापकत्वम्। चतुष्टयं व्यभिचरतीति गाथार्थः॥८॥ तत्र यथोद्देशं निर्देश इत्यावश्यकनिक्षेपार्थमाह, से किं तं आवस्सयं?, 2 चउव्विहं पण्णत्तं, तंजहा- नामावस्सयं 1, ठवणावस्सयं 2, दव्वावस्सयं 3, भावावस्सयं 4, // सूत्रम् 9 // ( // 8 // ) चत्वारो से किं तं आवस्सयमित्यादि। अत्र से शब्दो मागधदेशीप्रसिद्धोऽथशब्दार्थे वर्त्तते, अथशब्दस्तु वाक्योपन्यासार्थः / तथा निक्षेपाः। चोक्तम्, अथ प्रक्रिया- प्रश्ना- नन्तर्य- मङ्गलोपन्यास- प्रतिवचनसमुच्चयेषु इति / किमिति परिप्रश्ने, तदिति सर्वनाम पूर्वप्रक्रान्तपरामर्शार्थे / ततश्चायं समुदायार्थः / अथ किंस्वरूपंतदावश्यकम् ?, एवं प्रश्मिते सत्याचार्यः शिष्यवचनानुरोधेनादराधानार्थं प्रत्युच्चार्य निर्दिश त्यावस्सयं चउव्विहमित्यादि। अवश्यं कर्त्तव्यमावश्यकम्, अथवा गुणानाम्, आ, समन्ताद्वश्यमात्मानं करोतीत्यावश्यकम् / यथान्तं करोतीत्यन्तकः / अथवावस्सयंति प्राकृतशैल्या, आवासकम्, तत्र वस निवासे (पा० धा // 17 // सूत्राो न वर्तते तत् स्थाने // 1 // (1) इत्यस्ति / ॐ कौंसातर्गतोऽङ्को मुद्रितप्रतानुसारेण ज्ञातव्यः / एवं रीत्याग्रेतनेष्वपि सूत्रेषु सूत्रान्ते कौंसातर्गतोऽङ्को * मुद्रित प्रतानुसारेण भावनीयः। 0 निर्व-| आवश्यकस्य नामादि
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। | // 18 // 1005, का० धा० 1/614) इति / गुणशून्यमात्मानमासमन्ताद्वासयति गुणैरित्यावासकम्, चउव्विहं पण्णत्तं चतस्रो विधा, आवश्यकस्य भेदा अस्येति चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, प्ररूपितमर्थतस्तीर्थकरैः सूत्रतो गणधरैः / तद्यथा- नामावस्सयमित्यादि / नाम, अभिधानं निक्षेपाः। तद्रूपमावश्यकं नामावश्यकम्, आवश्यकाभिधानमेवेत्यर्थः। अथवा नाम्ना नाममात्रेणावश्यकं नामावश्यकंजीवादीत्यर्थः / सूत्रम् 9 तल्लक्षणं चेदम्, यद्वस्तुनोऽभिधानं स्थितमन्यार्थे तदर्थनिरपेक्षम् / पर्यायानभिधेयं च नाम यादृच्छिकं च तथा॥१॥विनेयानुग्रहार्थ आवश्यकस्य मेतद्व्याख्या, यद्वस्तुन इन्द्रादेः, अभिधानमिन्द्र इत्यादिवर्णावलीमात्रमिदमेव चावश्यकलक्षणवर्णचतुष्टयावलीमात्रं यत्तदोर्नि- नामादि चत्वारो त्याभिसंबन्धात्तन्नामेति संटङ्कः। निक्षेपाः। अथ प्रकारान्तरेण नाम्नो लक्षणमाह- स्थितमन्यार्थे तदर्थनिरपेक्षं पर्यायानभिधेयं चेति तदपि नाम / यत्कथम्भूतमित्याहअन्यश्चासावर्थश्चान्यार्थो गोपालदारकादिलक्षणः तत्र स्थितम् / अन्यत्रेन्द्रादावर्थे यथार्थत्वेन प्रसिद्धंसदन्यत्र गोपालदारकादौ यदारोपितमित्यर्थः / अत एवाह- तदर्थनिरपेक्षमिति / तस्येन्द्रादिनाम्नोऽर्थः, परमैश्वर्यादिरूपस्तदर्थः / स चासावर्थश्चेति वा तदर्थः। तस्य निरपेक्षंगोपालदारकादौ तदर्थस्याभावात् / पुनः किंभूतं तदित्याह- पर्यायानभिधेयमिति पर्यायाणांशक्रपुरन्दरादीनामनभिधेयमवाच्यम्, गोपालदारकादयो हीन्द्रादिशब्दैरुच्यमाना अपि शचीपत्यादिरिव शक्रपुरन्दरादिशब्दै भि-0 धीयन्तेऽतस्तन्नामापिनामतद्वतोरभेदोपचारात्पर्यायानभिधेयमित्युच्यते / चशब्दो नाम्न एव लक्षणान्तरसूचकः। शचीपत्यादौ प्रसिद्ध तन्नाम वाच्यार्थशून्येऽन्यत्र गोपालदारकादौ यदारोपितं तदपि नामेति तात्पर्यम् / तृतीयप्रकारेणापि तल्लक्षणमाह। यादृच्छिकंच तथेति तथाविधव्युत्पत्तिशून्यं डित्थडवित्थादिरूपं यादृच्छिकंस्वेच्छया नाम क्रियते तदपि नामेत्यार्यार्थः॥१॥ 9 // अथ नामावश्यकस्वरूपनिरूपणार्थ सूत्रकार एवाह
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 19 // सूत्रम् 10 नामावश्यक निरूपणम्। से किंतं नामावस्सयं?,२(नामावस्सयं) जस्सणं जीवस्स वा अजीवस्स वा जीवाण वा अजीवाण वातदुभयस्स वा तदुभयाण आवश्यकस्य वा आवस्सयेत्ति नाम कीरए से तं नामावस्मयं ॥सूत्रम् 10 // // 9 // ) / निक्षेपाः। से किं तं नामावस्सयमित्यादि / अथ किं तन्नामावश्यकमिति प्रश्ने सत्याह- नामावस्सयं जस्स ण मित्यादि। अत्र द्विकलक्षणेनाडेन सूचितं द्वितीयमपि नामावस्सयं तिपदं द्रष्टव्यम्, एवमन्यत्रापि यथासम्भवमभ्यूह्यम् / णमिति वाक्यालङ्कारे / यस्य वस्तुनो जीवस्य वाऽजीवस्य वा जीवानां वाऽजीवानां वा तदुभयस्य वा तदुभयानां वाऽऽवश्यकमिति यन्नाम क्रियते तन्नामावश्यकमित्यादिपदेन सम्बन्धः / नाम च तदावश्यकं चेति व्युत्पत्तेः / अथवा यस्य जीवाजीवादिवस्तुन आवश्यकमिति नाम क्रियते तदेव जीवादिवस्तु नामावश्यकम्। नाम्ना नाममात्रेणावश्यकं नामावश्यकमिति व्युत्पत्तेः / वाशब्दाः पक्षान्तर-2 सूचका इति समुदायार्थः। तत्र जीवस्य कथमावश्यकमिति नाम सम्भवतीत्युच्यते, यथा लोके जीवस्य स्वपुत्रादेः कश्चित्सीहको देवदत्त इत्यादि नाम करोति तथा कश्चित्स्वाभिप्रायवशादावश्यकमित्यपि नाम करोति / अजीवस्य कथमिति चेदुच्यते। इहावश्यकावासकशब्दयोरेकार्थता प्रागुक्ता, ततश्चोर्द्धशुष्कोऽचित्तो बहुकोटराकीर्णो वृक्षोऽन्यो वा तथाविधः कश्चित्पदार्थविशेषःसादेरावासोऽयमिति लौकिकैर्व्यपदिश्यत एव ।सच वृक्षादिर्यद्यप्यनन्तै: परमाणुलक्षणैरजीवद्रव्यैर्निष्पन्नस्तथाप्येकस्कन्धपरिणतिमाश्रित्यैकाजीवत्वेन विवक्षित इति / स्वार्थिक कप्रत्ययोपादानादेकाजीवस्यावासकनाम सिद्धम् / जीवानामपि बहूनामावासकनाम दृश्यते यथेष्टकापाकाद्यग्निर्मूषकावास इत्युच्यते। तत्र ह्यग्नौ किल मूषिकाः संमूर्च्छन्त्यतस्तेषाम- // 19 // 7 द्विकलक्षणेनाङ्केन सूचितं द्वितीयमपि नामावस्सय'ति पदं वर्तते। अनया रीत्याग्रेतनेष्वपि सर्वसूत्रेषु द्विकस्थाने द्वितीयमपि पदं ज्ञातव्यम्। 0 कन्जइ 10 षि
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 20 // वश्यक सङ्ख्येयानामग्निजीवानांपूर्ववदावासकं नाम सिद्धम्। अजीवानांतु यथा नीडं पक्षिणामावास उच्यते, तद्धि बहुभिस्तृणाद्य आवश्यकस्य जीवैर्निष्पद्यत इति बहूनामजीवानामावासकनाम भवति / इदानीमुभयस्यावासकसंज्ञा भाव्यते / तत्र गृहदीर्घिकाऽशोक-8 निक्षेपाः। वनिकाद्युपशोभितः प्रासादादिप्रदेशो राजादेरावास उच्यते, सौधर्मादिविमानं वा देवानामावासोऽभिधीयते / अत्र च सूत्रम् 11 [4] स्थापनाजलवृक्षादयः सचेतनरत्नादयश्च जीवा इष्टका काष्ठादयोऽचेतनरत्नादयश्चाजीवास्तन्निष्पन्नमुभयम्, तस्य कप्रत्ययोपादान आवासकसंज्ञा सिद्धा / उभयानांत्वावासकसंज्ञा यथा संपूर्णनगरादिकं राजादीनामावास उच्यते / संपूर्ण: सौधर्मादिकल्पो निरूपणम्। वेन्द्रादीनामावासोऽभिधीयते। अत्र च पूर्वोक्तप्रासादविमानयोलघुत्वादेकमेव जीवाजीवोभयं विवक्षितमत्र तु नगरादीनां सौधर्मादिकल्पानांच महत्त्वाद्बहूनि जीवाजीवोभयानि विवक्षितानीति विवक्षया भेदो द्रष्टव्यः / एवमन्यत्रापि जीवादीनामावासकसंज्ञा यथासम्भवं भावनीया, दिग्मात्रप्रदर्शनार्थत्वादस्य / निगमयन्नाह-सेत्तमित्यादि, से तमित्यादि वा क्वचित्पाठः, तदेतन्नामावश्यकमित्यर्थः // 10 // इदानीं स्थापनावश्यकनिरूपणार्थमाह से किं तं ठवणावस्सयं?, 2 जण्णं कट्ठकम्मे वा चित्तकम्मे वा पोत्थकम्मे वा लेप्पकम्मे वा गंथिमे वा वेढिमे वा पूरिमे वा संघाइमे वा अक्खे वा वराडए वा एगो वा अणेगोवा सब्भावठवणाएवा असम्भावठवणाएवा आवस्सएत्ति ठवणा ठवितति, से तंठवणावस्सयं ॥सूत्रम् 11 // ( // 10 // ) . से किं तमित्यादि। अथ किंतत्स्थापनावश्यकमिति प्रश्नेसत्याह-ठवणावस्सयंजण्णमित्यादि। तत्र स्थाप्यते, अमुकोऽयमित्यभिप्रायेण क्रियते निर्वर्त्यत इति स्थापना / काष्ठकर्मादिगतावश्यकवत्साध्वादिरूपा।सा चासावावश्यकतद्वतोरभेदोप 0 इत्यु / 0 पोत्थकम्मेवा चित्तकम्मेवा। 0 ठवणा वा। // 20 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोग द्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 21 // चारादावश्यकंच स्थापनावश्यकम्, स्थापनालक्षणंच सामान्यत इदम्, यत्तु तदर्थवियुक्तं तदभिप्रायेण यच्च तत्करणि / लेप्यादिकर्म आवश्यकस्य तत्स्थापनेति क्रियतेऽल्पकालं च // 1 // इति / विनेयानुग्रहार्थमत्रापि व्याख्या, तुशब्दो नामलक्षणात्स्थापनालक्षणस्य निक्षेपाः। भेदसूचकः। स चासावर्थश्च तदर्थो भावेन्द्रभावावश्यकादिलक्षणस्तेन वियुक्तं रहितं यद्वस्तु तदभिप्रायेण भावेन्द्राधभिप्रायेण सूत्रम् 11 [4] स्थापनाक्रियते स्थाप्यते तत्स्थापनेति सम्बन्धः। किंविशिष्टं यदित्याह- यच्च तत्करणि तेन भावेन्द्रादिना सह करणिः सादृश्यं यस्य / वश्यकतत्करणि, तत्सदृशमित्यर्थः। चशब्दात्तदकरणि चाक्षादि वस्तु गृह्यतेऽसदृशमित्यर्थः। किं पुनस्तदेवंभूतं वस्त्वित्याह, निरूपणम्। लेप्यादिकर्मेति, लेप्यपुत्तलिकादीत्यर्थः। आदिशब्दात्काष्ठपुत्तलिकादि गृह्यतेऽक्षादिवानाकारम् / कियन्तं तत्क्रियत इत्याह, अल्पः कालो यस्य तदल्पकालमित्वरकालमित्यर्थः। चशब्दाद्यावत्कथिकं च शाश्वतप्रतिमादि। यत्पुनर्भावेन्द्राद्यर्थरहितं साकारमनाकारं वा तदर्थाभिप्रायेण क्रियते तत्स्थापनेति तात्पर्यमित्यार्यार्थः॥१॥ इदानीं प्रकृतमुच्यते, जणं ति।ण मिति वाक्यालङ्कारे / यत्काष्ठकर्मणि वा चित्रकर्मणि वा यावद्वराटके वैको वानेको वा सद्भावस्थापनया वासद्भावस्थापनया वा आवस्सएत्ति, आवश्यकतद्वतोरभेदोपचारात्तद्वानिह गृह्यते / ततश्चैको वानेके वा, कथम्भूता:? अत उच्यते, आवश्यकक्रियावानावश्यकक्रियावन्तोवा ठवणा ठविज्जतित्ति स्थापनारूप:स्थाप्यते क्रियते, आवृत्त्या बहुवचनान्तत्वे स्थापनारूपा:स्थाप्यन्ते, क्रियन्ते तत्स्थापनावश्यकमित्यादिपदेन सम्बन्ध इति समुदायार्थः। काष्ठकादिष्वावश्यकक्रियां कुर्व्वन्तो यत्स्थापनारूपाः साध्वादयःस्थाप्यन्ते तत्स्थापनावश्यकमिति तात्पर्यम्। // 21 // अधुनावयवार्थ उच्यते। तत्र क्रियत इति कर्म, काष्ठे कर्म काष्ठकर्म, काष्ठनिकुट्टितं रूपकमित्यर्थः / चित्रकर्मचित्रलिखितं 0(तत्)' इत्यधिकम् / (r) को 10 पं /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 22 // रूपकम् / पोत्थकम्मे व त्ति / अत्र पोत्थं पोतं वस्त्रमित्यर्थः / तत्र कर्म तत्पल्लवनिष्पन्नं धीउल्लिकारूपकमित्यर्थः। अथवा पोत्थं पुस्तकं तच्चेह संपुटकरूपं गृह्यते, तत्र कर्म तन्मध्ये वर्तिकालिखितं रूपकमित्यर्थः / अथवा पोत्थं ताडपत्रादि तत्र कर्म, तच्छेदनिष्पन्नं रूपकम् / लेप्यकर्म लेप्यरूपकम् / ग्रन्थिमं कौशलातिशयादन्थिसमुदायनिष्पादितं रूपकम् / वेष्टिमंड सूत्रम् 12 [[5] नामपुष्पवेष्टनक्रमेण निष्पन्नमानन्दपुरादिप्रतीतरूपम् / अथवैकं व्यादीनिवा वस्त्राणि वेष्टयन् कश्चिद्रूपकमुत्थापयति तद्वेष्टिमम् / / स्थापनयोः पूरिमंभरिमं पित्तलादिमयप्रतिमावत् / संघातिमबहुवस्त्रादिखण्डसंघातनिष्पन्नं कञ्चकवत् / अक्षश्चन्दनको वराटक: कपर्दकः। प्रतिविशेषः। अत्र वाचनान्तरेऽन्यान्यपि दन्तकर्मादिपदानि दृश्यन्ते तान्यप्युक्तानुसारतो भावनीयानि / वाशब्दाः पक्षान्तरसूचकाः, यथासम्भवमेवमन्यत्रापि / एतेषु काष्ठकर्मादिष्वाश्यकक्रियांकुर्वन्त एकादिसाध्वादयः सद्भावस्थापनयाऽसद्धावस्थापनयावास्थाप्यमानाः स्थापनावश्यकम्। तत्र काष्ठकर्मादिष्वाकारवती सद्भावस्थापना, साध्वाद्याकारस्य तत्र सद्भावात् / अक्षादिषु त्वना-8 कारवत्यसद्भावस्थापना, साध्वाद्याकारस्य तत्रासद्भावादिति / निगमयन्नाह,सेतमित्यादि तदेतत्स्थापनावश्यकमित्यर्थः। // 11 // अत्र नामस्थापनयोरभेदं पश्यन्निदमाह नामट्ठवणाणं को पइविसेसो?, णामं आवकहियं, ठवणा इत्तरिया वा होज्जा आवकहिया वा // सूत्रम् 12 // // 11 // ) नाम ठवणाणं को पइविसेसोत्ति / नामस्थापनयोः कः प्रतिविशेषो?, न कश्चिदित्यभिप्रायः। तथाहि, आवश्यकादिभावार्थशून्ये गोपालदारकादौ द्रव्यमाने यथावश्यकादि नाम क्रियते तत्स्थापनापि तथैव तच्छून्ये काष्ठकर्मादौ द्रव्यमाने क्रियतेऽतो भावशून्ये द्रव्यमाने क्रियमाणत्वाविशेषान्नानयोः कश्चिद्विशेषः / अत्रोत्तरमाह- नामं आवकहियमित्यादि। नाम यावत्कथि // 22 //
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 23 // कम्, स्वाश्रयद्रव्यस्यास्तित्वकथां यावदनुवर्त्तते, न पुनरन्तराप्युपरमते / स्थापना पुनरित्वरी स्वल्पकालभाविनी वा स्याद्यावत्कथिका वा, स्वाश्रयद्रव्येऽवतिष्ठमानेऽपि काचिदन्तरापि निवर्त्तते काचित्तु तत्सत्तां यावदवतिष्ठत इति भावः / तथाहि, नामावश्यकादिकं मेरुजम्बूद्वीपकलिङ्गमगधसुराष्ट्रादिकंवा यावत्स्वाश्रयो गोपालदारकदेहादिः शिलासमुच्चयादि समस्ति तावदवतिष्ठत इति तद्यावत्कथिकमेव ।स्थापनात्वावश्यकत्वेन योऽक्षःस्थापित:स क्षणान्तरे पुनरपि तथाविधप्रयोजनसम्भव इन्द्रत्वेन स्थाप्यते पुनरपिच राजादित्वेनेत्यल्पकालीना। शाश्वतप्रतिमादिरूपा तु यावत्कथिका वर्तते, तस्याश्चार्हदादिरूपेण सर्वदा तिष्ठतीति स्थापनेति व्युत्पत्तेः स्थापनात्वमवसेयम् / न तु स्थाप्यत इति स्थापना, शाश्वतत्वेन केनापि स्थाप्यमानत्वाभावादिति / तस्माद्भावशून्यद्रव्याधारसाम्येऽप्यस्त्यनयो: कालकृतो विशेषः / अत्राह, ननु यथा स्थापना काचिदल्पकालीना तथा नामापि किश्चिदल्पकालीनमेव, गोपालदारकादौ विद्यमानेऽपि कदाचिदनेकनामपरावृत्तिदर्शनाद् / सत्यम्, किन्तु प्रायो नाम यावत्कथितमेव, यस्तु क्वचिदन्यथोपलम्भः सोऽल्पत्वान्नेह विवक्षित इत्यदोषः / उपलक्षणमात्रं चेदं कालभेदेनैतयोर्भेदकथनम्, अपरस्यापि बहुप्रकारभेदस्य सम्भवात् / तथाहि, यथेन्द्रादिप्रतिमास्थापनायांकुण्डलाऽङ्गदादिविभूषितः सन्निहितशची वज्रादिराकार उपलभ्यते न तथा नामेन्द्रादौ / एवं तथा तत्स्थापनादर्शनाद्भावः समुल्लसति नैवमिन्द्रादिनामश्रवणमात्राद् / यथा च तत्स्थापनायां लोकस्योपयाचितेच्छापूजाप्रवृत्तिसमीहितलाभादयो दृश्यन्ते नैवं नामेन्द्रादावित्येवमन्यदपि वाच्यमिति // 12 // उक्तं स्थापनावश्यकमिदानीं द्रव्यावश्यकनिरूपणाय प्रश्नं कारयति से किंतंदव्वावस्सयं?, 2 दुविहं पण्णत्तं, तंजहा- आगमतो य णोआगमतोय // सूत्रम् 13 // ( // 12 // ) 0 ते (ति)। 0 कालवर्तिनी। सूत्रम् 12 [4] नामस्थापनयोः प्रतिविशेषः। सूत्रम् 13 [6] 3.1-2 द्रव्यावश्यकस्वरूपमागमतो नोआगमतश्च।
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 24 // सूत्रम् 13 [6] 3.1-2 द्रव्यावश्यकस्वरूपमागमतो नोआगमतश्च। सूत्रम् 14 __से किं तमित्यादि / अथ किं तव्यावश्यकमिति पृष्टे सत्याह- दव्वावस्सयं दुविहमित्यादि / तत्र द्रवति गच्छति ताँस्तान् पर्यायानिति द्रव्यम्, विवक्षितयोरतीतभविष्यद्भावयो: कारणम्, अनुभूतावश्यकपरिणाममनुभविष्यद्विवक्षितभावंवा वस्त्वित्यर्थः / द्रव्यं च तदावश्यकं च द्रव्यावश्यकम् / अनुभूतावश्यकपरिणाममनुभविष्यदावश्यकपरिणामंवा साधुदेहादीत्यर्थः। द्रव्यलक्षणं च सामान्यत इदम्, भूतस्य भाविनो वा भावस्य हि कारणं तु यल्लोके / तद्व्यं तत्त्वज्ञैः सचेतनाचेतनं कथितम् // 1 // व्याख्या, तद्दव्यं तत्त्वज्ञैः कथितं यत्कथम्भूतमित्याह, यत्कारणं हेतुः, कस्येत्याह- भावस्य पर्यायस्य, कथम्भूतस्येत्याहभूतस्यातीतस्य भाविनो वा भविष्यतो वा, लोक आधारभूते, तच्च सचेतनम्, पुरुषाद्यचेतनं च काष्ठादि भवति / एतदुक्तं भवति, यः पूर्वं स्वर्गादिष्विन्द्रादित्वेन भूत्वेदानीं मनुष्यादित्वेन परिणत: सोऽतीतस्येन्द्रादिपर्यायस्य कारणत्वात्साम्प्रतमपि द्रव्यत इन्द्रादिरभिधीयते, अमात्यादिपदपरिभ्रष्टामात्यादिवत् / तथाग्रेऽपि य इन्द्रादित्वेनोत्पत्स्यते स इदानीमपि भविष्यदिन्द्रादिपदपर्यायकारणत्वाव्यत इन्द्रादिरभिधीयते, भविष्यद्राजकुमारराजवत् / एवमचेतनस्यापि काष्ठादेर्भूतभविष्यत्पर्यायकारणत्वेन द्रव्यता भावनीयेत्यार्यार्थः॥१॥इतःप्रकृतमुच्यते, तच्चेह द्रव्यरूपमावश्यकं प्रकृतम्। तत्रावश्यकोपयोगाधिष्ठितः साध्वादिदेहो वन्दनकादिसूत्रोच्चारणलक्षणश्चागम आवर्तादिका क्रिया चावश्यकमुच्यते। आवश्यकोपयोगशून्यास्तु ता एव देहागमक्रिया द्रव्यावश्यकम् / तच्च द्विविधं प्रज्ञप्तमिति / तद्यथा-आगमतः, आगममाश्रित्य नोआगमतोनोआगममाश्रित्य। नोआगमशब्दार्थ यथावसरमेव वक्ष्यामः / चशब्दौ द्वयोरपिस्वस्वविषये तुल्यप्राधान्यख्यापनार्थी॥१३॥अत्राद्यभेदजिज्ञासुराह से किंतं आगमतो दव्वावस्सयं?,२जस्सणं आवस्सएत्ति पदं सिक्खितं ठितं जितं मितं परिजितं णामसमंघोससमं अहीणक्खरं 3.1 आयमतो द्रव्यावश्यकस्य व्याख्यानमभयकुमार विद्याधरयोदृष्टान्त। // 24 //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 25 // आवश्यकस्य निक्षेपाः। | सूत्रम् 14 ३.१आगमतो द्रव्यावश्यकस्य व्याख्यानमभयकुमार विद्याधरयोदृष्टान्त। अणचक्खरं अव्वाइद्धक्खरं अक्खलियं अमिलियं अवच्चामेलियं पडिपुण्णं पडिपुण्णघोसं कंठोट्ठविप्पमुक्कं गुरुवायणोवगयं, से। णंतत्थ वायणाएपुच्छणाए परियट्टणाए धम्मकहाएणोअणुप्पेहाए, कम्हा?, अणुवओगोदव्व'मितिकट्ठ॥सूत्रम् 14 // // 13 // ) से किं तमित्यादि / अथ किं तदागमतो द्रव्यावश्यकमिति, आह-आगमतो दव्वावस्सयंजस्स णमित्यादि / णमिति पूर्ववत्, जस्सत्ति यस्य कस्यचि दावस्सएत्तिपयंति, आवश्यकपदाभिधेयंशास्त्रमित्यर्थः / ततश्च यस्य कस्यचिदावश्यकशास्त्रं शिक्षित स्थितं जितं यावद्वाचनोपगतंभवति, सेणं तत्थेति।सजन्तुस्तत्रावश्यकशास्त्रे वाचनाप्रच्छनापरिवर्त्तनाधर्मकथाभिर्वर्तमानोऽयावश्यकोपयोगेऽवर्तमान आगमतआगममाश्रित्य द्रव्यावश्यकमिति समुदायार्थः।अत्राह-नन्वागममाश्रित्य द्रव्यावश्यकमित्यागमरूपमिदं द्रव्यावश्यकमित्युक्तं भवति, एतच्चायुक्तम्, यत आगमो ज्ञानम्, ज्ञानंच भाव एवेति कथमस्य द्रव्यत्वमुपपद्यते?, सत्यमेतत्, किन्त्वागमस्य कारणमात्मा तदधिष्ठितो देहः शब्दश्चोपयोगशून्यसूत्रोच्चारणरूप इहास्ति, न तु साक्षादागमः / एतच्च त्रितयमागमकारणत्वात्कारणे कार्योपचारादागम उच्यते / कारणंच विवक्षितभावस्य द्रव्यमेव भवतीत्युक्तमेवेत्यदोषः। तत्रादित आरभ्य पठनक्रियया यावदन्तं नीतं तच्छिक्षितमुच्यते / तदेवाविस्मरणतश्चेतसि स्थितत्वात्स्थितमप्रच्युतमित्यर्थः। परावर्त्तनं कुर्खतः परेण वा क्वचित्पृष्टस्य यच्छीघ्रमागच्छति तज्जितम्, विज्ञातश्लोकपदवर्णादिसङ्ख्यं मितम्, परि समन्तात्सर्व्वप्रकारैर्जितं परिजितम्, परावर्त्तनं कुर्वतो यत्क्रमेणोत्क्रमेण वा समागच्छतीत्यर्थः। नाम, अभिधानं तेन समं नामसमम्। इदमुक्तं भवति, यथा स्वनाम कस्यचिच्छिक्षितं जितं मितं परिजितं भवति तथैतदपीत्यर्थः / घोषा उदात्तादयः, तैर्वाचनाचार्याभिहितघोषैः समं घोषसमम्, यथा गुरुणाभिहिता घोषास्तथा शिष्योऽपि यत्र शिक्षते तद्घोषसममिति भावः / एकद्व्यादिभिरक्षरैहीनं हीनाक्षरम्, न तथाऽहीनाक्षरम्, एकादिभिरक्षरैरधिकमत्यक्षरम्, न तथानत्यक्षरम्। अव्वाइद्धखरंति विपर्यस्तरत्न
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 26 // सूत्रम् 14 3.1 आगमतो द्रव्यावश्यकस्य व्याख्यानमभयकुमार विद्याध मालागतरत्नानीव व्याविद्धानि, विपर्यस्तान्यक्षराणि यत्र तव्याविद्धाक्षरंन तथाऽव्याविद्धाक्षरम्, अव्वाइद्धमिति क्वचित्पाठः, तत्रापि व्याविद्धाक्षरयोगाद्व्याविद्धम् न तथाऽव्याविद्धम्। उपलशकलाद्याकुलभूभागे लाङ्गलमिवस्खलति यत्तत्स्खलितंन तथाऽस्खलितम्। अनेकशास्त्रसम्बन्धीनि सूत्राण्येकत्र मीलयित्वा यत्र पठति तन्मिलितमसदृशधान्यमेलकवत् / अथवा परावर्त्तमानस्य यत्र पदादिविच्छेदो न प्रतीयते तन्मीलितम्, न तथाऽमीलितम्। एकस्मिन्नेव शास्त्रेऽन्यान्यस्थाननिबद्धान्येकार्थानि सूत्राण्येकत्रस्थाने समानीय पठतो व्यत्यानेडितम् / अथवाचारादिसूत्रमध्ये स्वमतिचर्चितानि सत्सदृशानि सूत्राणि कृत्वा प्रक्षिपतो व्यत्यानेडितम्, अस्थानविरतिकं वा व्यत्यानेडितम् न तथाऽव्यत्यानेडितम्, सूत्रतो बिन्दुमात्रादिभिरनूनमर्थतस्त्वध्याहाराकाङ्कादिरहितं प्रतिपूर्णम्। उदात्तादिघोषैरविकलं प्रतिपूर्णघोषम्। अत्राह-घोषसममित्युक्तमेव तत्क इह विशेष इति / उच्यते, घोषसममिति शिक्षाकालमधिकृत्योक्तं प्रतिपूर्णघोषं तु परावर्तनादिकालमधिकृत्येति विशेषः / कण्ठश्चौष्ठश्च कण्ठोष्ठमिति प्राण्यङ्गत्वात्समाहारस्तेन विप्रमुक्तं कण्ठोष्ठविप्रमुक्तम्, बालमूकभाषितवद्यदव्यक्तं न भवतीत्यर्थः / गुरुप्रदत्तया वाचनयोपगतं प्राप्तं गुरूवाचनोपगतं न तु कर्णाघाटकेन शिक्षितं न वा पुस्तकात्स्वयमेवाधीतमिति भावः / तदेवं यस्य जन्तोरावश्यकशास्त्रं शिक्षितादिगुणोपेतं भवति स जन्तुस्तत्रावश्यकशास्त्रे वाचनया शिष्याध्यापनलक्षणया, प्रच्छनया तद्गतार्थादेर्गुरुं प्रति प्रश्नलक्षणया, परावर्तनयापुनः पुनःसूत्रार्थाभ्यासलक्षणया धर्मकथया, अहिंसादिधर्मप्ररूपणस्वरूपया वर्तमानोऽपि, अनुपयुक्तत्वादिति साध्याहारम्, आगमतो द्रव्यावश्यकमित्यनेन सम्बन्धः / ननु यथावाचनादिभिस्तत्र वर्तमानोऽपि द्रव्यावश्यकं भवति तथानुप्रेक्षयापि तत्र वर्त्तमानस्तद्भवति?, नेत्याह-नो अणुप्पेहाएत्ति, अनुप्रेक्षया ग्रन्थार्थानुचिन्तनरूपया, हटान्ता / // 26 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 27 // सूत्रम् 14 ३.१आगमतो द्रव्यावश्यकस्य व्याख्यानमभयकुमार विद्याधरयोदृष्टान्त। तत्र वर्तमानोन द्रव्यावश्यकमित्यर्थः / अनुप्रेक्षाया उपयोगमन्तरेणाभावाद्, उपयुक्तस्य च द्रव्यावश्यकत्वायोगादिति भावः। अत्राह पर:कम्हत्ति, ननु कस्माद्वाचनादिभिस्तत्र वर्तमानोऽपि द्रव्यावश्यकं? कस्माच्चानुप्रेक्षया तत्र वर्त्तमानो न तथा? इति प्रच्छकाभिप्रायः / एवं पृष्टे सत्याह- अणुवओगो दव्वमितिकट्ठत्ति,अनुपयोगो द्रव्यमितिकृत्वा / उपयोजनमुपयोगो जीवस्य बोधरूपो व्यापारः, स चेह विवक्षितार्थे चित्तस्य विनिवेशस्वरूपो गृह्यते / न विद्यतेऽसौ यत्र सोऽनुपयोगः पदार्थः। स विवक्षितोपयोगस्य कारणमात्रत्वाद्र्व्यमेव भवती तिकृत्वाऽस्मात्कारणादनन्तरोक्तमुपपद्यत इति शेषः / एतदुक्तं भवति, उपयोगपूर्वका अनुपयोगपूर्वकाश्च वाचनाप्रच्छनादयः सम्भवन्त्येव, तत्रेह द्रव्यावश्यकचिन्ताप्रस्तावादनुपयोगपूर्वका गृह्यन्ते। अत एव सूत्रेऽनभिहितस्याप्यनुपयुक्तत्वस्याध्याहारस्तत्र कृतः / अनुपयोगस्तुभावशून्यता, तच्छून्यं च वस्तु द्रव्यमेव भवतीत्यतो वाचनादिभिस्तत्र वर्तमानोऽपि द्रव्यावश्यकम् / अनुप्रेक्षा तूपयोगपूर्विकैव सम्भवत्यतस्तत्र वर्तमानो न तथेति भावार्थः। अत्राह-नन्वागमतोऽनुपयुक्तो वक्ता द्रव्यावश्यकमित्येतावतैवेष्टसिद्धेः शिक्षितादिश्रुतगुणसमुत्कीर्तनमनर्थकम् / अत्रोच्यते, शिक्षितादिगुणोत्कीर्तनं कुर्वन्निदं ज्ञापयति, यदुतैवम्भूतमपि निर्दोषं श्रुतमुच्चारयतोऽनुपयुक्तस्य द्रव्यश्रुतं द्रव्यावश्यकमेव भवति, किं पुनः सदोषम्?, उपयुक्तस्य तुस्खलितादिदोषदुष्टमपि निगदतोभावश्रुतमेव भवति। एवमन्यत्रापि प्रत्युपेक्षणादिक्रियाविशेषाः सर्वे निर्दोषा अप्यनुपयुक्तस्य तथाविधफलशून्या एव सम्पद्यन्ते, उपयुक्तस्य तु मतिवैकल्यादितः सदोषा अप्यमी कर्ममलापगमार्यवेत्यलं विस्तरेण / अत्राह- ननु भवत्वेवं किन्तु हीनाक्षरे सूत्रे समुच्चारिते को दोषो? येनोक्तमहीनाक्षरमिति / अत्रोच्यते, लोकेऽपि तावद्विद्यामन्त्रादिभिरक्षरादिहीनैरुच्चार्यमाणैर्विवक्षितफलवैकल्यमनर्थावाप्तिश्च दृश्यते, किं पुन: परममन्त्रकल्पे सिद्धान्ते?, तथाहि, राजगृहनगरे समवसृतस्य भगवतश्चरमतीर्थाधिपतेर्वन्दनार्थं विबुधविद्याधरनरनिवहः
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 28 // सूत्रम् 14 श्रेणिकश्च सपुत्रः समाययौ। ततो भगवदन्तिके धर्मं श्रुत्वा प्रतिनिवृत्तायां परिषदि कस्यचिद्विद्याधरस्य गगनोत्पतनहेतुविद्यासंबन्ध्येकमक्षरं विस्मृतिपथमवततार / विस्मृते च तस्मिन्किञ्चिन्नभस्युत्पत्य पुनर्निपतत्यसौ, पुनरुत्पतति पुनश्च निपतति / एवं कुर्वन्तममुं विलोक्य श्रेणिकेन भगवान्पृष्ठः, किमित्ययं महाभागः खेचरो विधुरितपक्षः पक्षीव नभसि किञ्चिदुत्पत्य पुनर्निपतत्यसौ? भगवता च विद्याक्षरविस्मरणव्यतिकरस्तस्मै निवेदितः। तंच निवेद्यमानं श्रुत्वाभयकुमारःखेचरमुपसृत्यैवमवादीत्, भोः खेचर! यदि मांसमानसिद्धिकं करोषि तदा त्वद्विद्याक्षरमुपलभ्य कथयामि / प्रतिपन्नं च तेन / अभयकुमारस्य चैकस्मादपि पदादनेकपदाभ्यूहनशक्तिरस्तीति शेषाक्षरानुसारेणोपलभ्य तदक्षरं निवेदितं खेचरस्य / सोऽपि संजातसंपूर्णविद्यो हृष्टः श्रेणिकसुताय विद्यासाधनोपायंकथयित्वा गतः समीहितप्रदेशमित्येष दृष्टान्तः / उपनयस्त्वयम्, यथा तस्य विद्याधरस्य हीनाक्षरतादोषान्नभोगमनमुपरतं तदुपरमे च व्यथैव विद्या। तथेहापि हीनाक्षरतायामर्थभेदस्तद्भेदे क्रियाभेदस्तद्भेदे च मोक्षाभावस्तदभावे च दीक्षादिग्रहणवैयर्थ्यमेवेति / एवमधिकाक्षरादिष्वपि दोषाः सदृष्टान्ता अभ्यूह्य वाच्याः // 14 // / (1) णेगमस्स एगो अणुवउत्तो आगमओ एगं दव्वावस्सयं, दोण्णि अणुवउत्ता आगमओ दोण्णि दव्वावस्सयाई, तिण्णि अणुवउत्ता आगमओ तिण्णि दव्वावस्सयाई एवं जावइया अणुवउत्ता तावइयाइं ताई णेगमस्स आगमओ दव्वावस्सयाई (2) एवमेव ववहारस्सवि, (3) संगहस्स एगोवा अणेगावा अणुवउत्तो वा अणुवउत्ता वा आगमओ दव्वावस्सयं दव्वावस्सयाणि वा से एगे दव्वावस्सए, (4) उज्जुसुयस्स एगो अणुवउत्तो आगमओएगंदव्वावस्सयं, पुहुत्तं नेच्छइ, (5) तिण्हं सद्दनयाणं जाणए अणुवउत्ते Oणं' इत्यधिकम् / ॐ 'अणुवउत्ता आगमओ तिण्णि' इति नास्ति / ०'अणुवउत्ता आगमओ तावइयाई दव्वावस्सयाई...'इति रूपेण पाठो वर्तते। 0 अणेगो। तो। ३.१आगमतो द्रव्यावश्यकस्य व्याख्यानमभयकुमार विद्याधरयोदृष्टान्तञ्च। सूत्रम् 15 आवश्यकस्य निक्षेपाः। [8 सप्तनयानाश्रित्य द्रव्यावश्यकस्य विभागः। // 28 //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 29 // सूत्रम् 15 अवस्थू, कम्हा?, जइ जाणए अणुवउत्ते ण भवति / सेतं आगमओ दव्वावस्सयं / / सूत्रम् 15 // ( // 14 // ) आवश्यकस्य इह जिनमते सर्वमपि सूत्रमर्थश्च श्रोतृजनमपेक्ष्य नयैर्विचार्यते, नत्थि नएहिं विहणं सुत्तं अत्थो य मए किंचि। आसज्ज उ निक्षेपाः। सोयारं नए नयविसारओ बूया // 1 // (आवश्यक नि०७६१) इति वचनात्, अत इदमपि द्रव्यावश्यकं नयैश्चिन्त्यते, ते च8 [8] सप्तनयामूलभेदानाश्रित्य नैगमादयः सप्त, तदुक्तम्, नेगम संगह ववहार उज्जुसुए चेव होइ बोधव्वे। सद्दे य समभिरूढे एवंभूते य मूलनया नाश्रित्य // 1 // (आवश्यक नि०७५४) तत्र नैगमस्तावत्कियन्ति द्रव्यावश्यकानीच्छतीत्याह- नेगमस्सेत्यादि।सामान्यविशेषादिप्रकारेण द्रव्यावश्यकस्य विभागः। नैकोऽपितु बहवोगमा वस्तुपरिच्छेदा यस्यासौ, निरुक्तविधिना ककारस्य लोपान्नैगमः। सामान्यविशेषादिप्रकारैः बहुरूपवस्त्वभ्युपगमपर इत्यर्थः / तस्य, नैगमस्यैको देवदत्तादिरनुपयुक्त आगमत एकं द्रव्यावश्यकम्, द्वौ देवदत्तयज्ञदत्तावनुपयुक्तावागमतो द्वे द्रव्यावश्यके, त्रयो देवदत्तयज्ञदत्तसोमदत्ता अनुपयुक्ता आगमतस्त्रीणि द्रव्यावश्यकानि, किंबहुना?, एवं यावन्तो देवदत्तादयोऽनुपयुक्तास्तावन्त्येव तान्यतीतादिकालत्रयवर्तीनि नैगमस्यागमतो द्रव्यावश्यकानि / एतदुक्तं भवति-नैगमो हि सामान्यरूपं विशेषरूपंच वस्त्वभ्युपगच्छत्येव, न पुनर्वक्ष्यमाणसंग्रहवत्सामान्यरूपमेव, ततो विशेषवादित्वादस्यह प्राधान्येन विविक्षितत्वाद्यावन्तः केचन देवदत्तादिविशेषा अनुपयुक्तास्तावन्ति सर्वाण्यप्यस्य द्रव्यावश्यकानि, न पुनः संग्रहवत्सामान्यवादित्वादेकमेवेतिभावः / एवमेव ववहारस्सवित्ति व्यवहरणं व्यवहारो लौकिकप्रवृत्तिरूपः, तत्प्रधानो नयोऽपि व्यवहारः। तस्याप्येवमेव गमवदेको देवदत्तादिरनुपयुक्त आगमत एकं द्रव्यावश्यकमित्यादिसर्वं वाच्यम् / इदमुक्तं भवति, व्यवहारनयो जइ अणुवउत्ते जाणए ण भवति तम्हा णत्थि आगमओ दव्वावस्सयं'-इत्यधिकमस्ति / तो। 0 नास्ति नयैविहीनं सूत्रमर्थश्च जिनमते किञ्चित्। आसाद्य तु श्रोतारं नयान् नयविशारदो ब्रूयात् // 1 // हु। 9 नैगमः संग्रहो व्यवहार ऋजुसूत्रश्चैव भवति बोद्धव्यः / शब्दश्च समभिरूढ एवम्भूतश्च मूलनयाः॥१॥
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। आवश्यकस्य निक्षेपाः। सूत्रम् 15 [8] सप्तनयानाश्रित्य द्रव्यावश्यकस्य विभागः। | // 30 // लोकव्यवहारोपकारिण एव पदार्थानभ्युपगच्छति, नशेषान्, लोकव्यवहारे चजलाहरणव्रणपिण्डीप्रदानादिके घटनिम्बादिविशेषा एवोपकुर्वाणा दृश्यन्ते न पुनस्तदतिरिक्तं तत्सामान्यमिति विशेषानेव वस्तुसत्त्वेन प्रतिपद्यतेऽसौ न सामान्यम्, व्यवहारानुपकारित्वाद्विशेषव्यतिरेकेणानुपलभ्यमानत्वाच्चेति / अतो विशेषवादिनैगममतसाम्येनातिदिष्टः / अत्र चातिदेशेनैवेष्टार्थसिद्धेग्रन्थलाघवार्थं संग्रहमतिक्रम्य व्यवहारोपन्यासः कृत इति भावनीयम्। संगहस्सेत्यादि। सर्वमपि भुवनत्रयान्तर्वति वस्तुनिकुरुम्बं संगृह्णाति सामान्यरूपतयाध्यवस्यतीति संग्रहस्तस्य मत एको वानेके वाऽनुपयुक्तोऽनुपयुक्ता वा यदागमतो द्रव्यावश्यक द्रव्यावश्यकानि वा, तत्किमित्याह, से एगेत्ति तदेकं द्रव्यावश्यकम्। इदमत्र हृदयम्, संग्रहनयः सामान्यमेवाभ्युपगच्छति न विशेषान्, अभिदधाति च, सामान्याद्विशेषा व्यतिरिक्ता स्युरव्यतिरिक्ता वा? यद्याद्यः पक्षस्तर्हि न सन्त्यमी, नि:सामान्यत्वात्खरविषाणवत् / अथापरः पक्षस्तर्हि सामान्यमेव ते, तदव्यतिरिक्तत्वात्, सामान्यस्वरूपवत् / तस्मात्सामान्यव्यतिरेकेण विशेषासिद्धेर्यानि कानिचिमुव्यावश्यकानि तानि तत्सामान्याव्यतिरिक्तत्वादेकमेव संग्रहस्य द्रव्यावश्यकमिति / उज्जुसुयस्सेत्यादि। ऋजु, अतीतानागतपरकीयपरिहारेण प्राञ्जलं वस्तु सूत्रयति, अभ्युपगच्छतीत्यृजुसूत्रः / अयं हि वर्तमानकालभाव्येव वस्त्वभ्युपगच्छति, नातीतं विनष्टत्वान्नाप्यनागतमनुत्पन्नत्वाद् / वर्तमानकालभाव्यपिस्वकीयमेव मन्यतेस्वकार्यसाधकत्वात् स्वधनवत् / परकीयं तु नेच्छति स्वकार्याप्रसाधकत्वात् परधनवत्तस्मादेको देवदेत्तादिरनुपयुक्तोऽस्य मत आगमत एकं द्रव्यावश्यकमस्ति, पुहत्तं नेच्छइत्ति, अतीतानागतभेदतः परकीयभेदतश्च पृथक्त्वंपार्थक्यं नेच्छत्यसौ। किं तर्हि?, वर्तमानकालीनं स्वगतमेव चाभ्युपैति, तच्चैकमेवेति भावः / तिण्हं सद्दनयाणमित्यादि / शब्दप्रधाना नया: शब्दनया:, शब्दसमभि®स्युः ' इत्यधिकम् / // 30 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 31 // रूढैवंभूताः। ते हि शब्दमेव प्रधानमिच्छन्तीत्यर्थं तु गौणं शब्दवशेनैवार्थप्रतीतेः / तेषां त्रयाणां शब्दनयानां ज्ञायकोऽथ चानुपयुक्त इत्येतदवस्तु, न सम्भवतीदमित्यर्थः / कम्हेति, कस्मादेवमुच्यत इत्याह- जईत्यादि। यदि ज्ञायकस्तर्वानुपयुक्तो न भवति, ज्ञानस्योपयोगरूपत्वाद् / इदमत्र हृदयम्, आवश्यकशास्त्रज्ञस्तत्र चानुपयुक्त आगमतो द्रव्यावश्यकमिति प्राग्निर्णीतम्, सूत्रम् 16 [9]3.2 नोएतच्चामीन प्रतिपद्यन्ते, यतो यद्यावश्यकशास्त्रं जानाति कथमनुपयुक्तः? अनुपयुक्तश्चेत्कथं जानाति?, ज्ञानस्योपयोगरूप आगमतो त्वात् / यदप्यागमकारणत्वादात्मदेहादिकमागमत्वेनोक्तं तदप्यौपचारिकत्वादमी न मन्यन्ते, शुद्धनयत्वेन मुख्यवस्त्वभ्युपगम-1 द्रव्यावश्यकम्। परत्वात् / तस्मादेतन्मते द्रव्यावश्यकस्यासंभव इति / निगमयन्नाह- सेतमित्यादि, तदेतदागमतो द्रव्यावश्यकम् // 15 // उक्तं सप्रपञ्चमागमतो द्रव्यावश्यकमिदानींनोआगमतस्तदुच्यते।। सेकिंतंनोआगमतो दव्वावस्सयं?,२तिविहंपण्णत्तं, तंजहा-जाणगसरीरदव्वावस्सयं१भवियसरीरदव्वास्सयं 2 जाणगसरीरभवियसरीरवतिरित्तंदव्वावस्सयं 3 // सूत्रम् 16 // ( // 15 // ) से किं तमित्यादि / अथ किं तन्नोआगमतो द्रव्यावश्यकमिति प्रश्नः / उत्तरमाह, नोआगमओ दव्वावस्सयं तिविहं पण्णत्त मित्यादि। नोआगमत इत्यत्र नोशब्द आगमस्य सर्वनिषेधे देशनिषेधे वा वर्त्तते, यत उक्तं पूर्वमुनिभिः, आगमसव्वनिसेहे नोसद्दो अहव देसपडिसेहे। सव्वे जह णसरीरं भवस्स य आगमाभावा // 1 // व्याख्या, आगमस्यावश्यकादिज्ञानस्य सर्वनिषेधे वर्त्तते नोशब्दः, अथवा तस्यैव देशप्रतिषेधे वर्तते / तत्र सव्वेत्ति सर्वनिषेध उदाहरणमुच्यते / यथेत्युपप्रदर्शने णसरीरंति ज्ञस्य, जानत:शरीरम् ज्ञशरीरम्, नोआगमत इह द्रव्यावश्यकम्, भव्यस्य चयोग्यस्य यच्छरीरंतदपि नोआगमत इह द्रव्यावश्यकम्। कुत इत्याह- आगमस्यावश्यकादिज्ञानलक्षणस्य सर्वथाऽभावाद् / इदमुक्तं भवति, ज्ञशरीरं भव्यशरीरंचानन्तरमेव वक्ष्यमाण // 31 //
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। // 32 // सूत्रम् 17 [[10] नोआ० द्रव्यावश्यकस्य 3.2.1 ज्ञशरीरद्रव्यावश्यकम्। श्रीअनुयोग- स्वरूपम्, नोआगमत:सर्वथागमाभावमाश्रित्य द्रव्यावश्यकमुच्यते, नोशब्दस्यात्र पक्षेसर्वनिषेधवचनत्वादिति गाथार्थः॥ द्वारंमलधारि | देशप्रतिषेधवचनेऽपि नोशब्द उदाहरणं यथा किरियाग(म)मुच्चरतो आवासं कुणइ भावसुनो उ। किरियाऽऽगमो न होई तस्स निसेहो श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति- भवे देसे॥१॥व्याख्या, क्रियामावर्तादिकां कुर्वन्नित्यध्याहारः। आगमंच वन्दनकसूत्रादिकमुच्चारयन् भावशून्यो य आवश्यक युतम्। करोति, सोऽपि नोआगमत इह द्रव्यावश्यकमिति शेषः / अत्र च क्रियाऽऽवर्तादिकागमो न भवति / जडत्वाद्, आगमस्य च ज्ञानरूपत्वाद् / अतस्तस्यागमस्य देशे क्रियालक्षणे निषेधो भवति, क्रियागमो न भवतीत्यर्थोऽतो नोआगमत इति / इह किमुक्तं भवति? देशे क्रियालक्षण आगमाभावमाश्रित्य द्रव्यावश्यकमिदमिति गाथार्थः। तदेवं नोआगमतः, आगमाभावमाश्रित्य द्रव्यावश्यकं त्रिविधं प्रज्ञप्तं तद्यथा, ज्ञशरीरद्रव्यावश्यकम्, भव्यशरीरद्रव्यावश्यकम्, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं द्रव्यावश्यकम्॥१६॥ तत्राद्यभेदं विवरीषुराह से किंतंजाणगसरीरदव्वावस्सयं?,२ आवस्सएत्ति पदत्थाधिकारजाणगस्सजसरीरयंववगयचुतचावितचत्तदेहं जीवविप्पजढं सेजागयं वा संथारगयं वा सिद्धसिलातलगयं वा पासित्ताणं कोई भणेजा- अहो! णं इमेणं सरीरसमुस्सएणं जिणदिटेणं भावेणं आवस्सएत्तिपयं आघवियं पण्णवियं परूवियं दंसियं निदंसियं उवदंसिय,जहा को दिटुंतो? अयं महुकुंभे आसी, अयं घयकुंभे आसी, सेतंजाणगसरीरदव्वावस्सयं // सूत्रम् 17 // ( // 16 // ) से किं तमित्यादि / अथ किं तज्ज्ञशरीरद्रव्यावश्यकमिति प्रश्ने निर्वचनमाह, जाणगसरीरदव्वावस्सयं आवस्सएत्तीत्यादि। ज्ञातवानिति ज्ञः, प्रतिक्षणं शीर्यत इति शरीरम्, ज्ञस्य शरीरं ज्ञशरीरम्, तदेवानुभूतभावत्वाइव्यावश्यकम् / किं तदित्याह 0 पदस्थाहिगा। 0 सि। 0 निसीहिआगयं वे'त्यधिकम् / // 32 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 33 // यच्छरीरकं संज्ञायां कन् (पा० 5/3/76, 87) वपुरित्यर्थः / कस्य सम्बन्धीत्याह- आवस्सएतीत्यादि। आवश्यकमिति आवश्यकस्य यत्पदमावश्यकपदाभिधेयं शास्त्रमित्यर्थः / तस्यार्थ एवार्थाधिकारोऽनेके वा तद्गता अर्थाधिकारा गृह्यन्ते / तस्य तेषां वा निक्षेपाः ज्ञातुः सम्बन्धि / कथंभूतं तदिदं ज्ञशरीरं द्रव्यावश्यकं भवतीत्याह- व्यपगतच्युतच्यावितत्यक्तदेहं जीवविप्रमुक्तमित्यक्षर- सूत्रम् 17 [10] नोआ० योजना / इदानीं भावार्थः कश्चिदुच्यते, तत्र व्यपगतं चैतन्यपर्यायादचैतन्यलक्षणंपर्यायान्तरं प्राप्तम्, अत एव च्युतमुछ्रासनिश्वा द्रव्यावश्यकस्य सजीवितादिदशविधप्राणेभ्यः परिभ्रष्टम्, अचेतनस्योच्छ्रासाद्ययोग्यत्वादन्यथा लेष्ट्रादीनामपि तत्प्रसङ्गात्, तेभ्यश्च परिभ्रंश 3.2.1 ज्ञशरीरस्वभाववादिभिः कैश्चित्स्वभावत एवाभ्युपगम्यते तदपोहार्थमाह- च्यावितम्, बलीयसायुःक्षयेण तेभ्यः परिभ्रंशितं न तु . द्रव्यावश्यकम्। स्वभावतः, तस्य सदावस्थितत्वेन सर्वदा तत्प्रसङ्गाद् / एवं च सति कथम्भूतं तदित्याह- त्यक्तदेहम् दिह उपचये (पान्धा० 1085, का०धा० 2/62) त्यक्तो देहः, आहारपरिणतिजनित उपचयो येन तत्त्यक्तदेहम्, अचेतनस्याऽऽहारग्रहणपरिणतेरभावात् / एवमुक्तेन विधिना जीवेनात्मना, विविधमनेकधा, प्रकर्षेण मुक्तं जीवविप्रमुक्तम् / तदेतदावश्यकं ज्ञस्य शरीरमतीतावश्यकभावस्य कारणत्वाइव्यावश्यकम् / अस्य च नोआगमत्वमागमस्य तदानीं सर्वथाऽभावानोशब्दस्य चात्र पक्षेसर्वनिषेधवचनत्वादिति भावः / ननु यदि जीवविप्रमुक्तमिदं कथं तहस्य द्रव्यावश्यकत्वम्? लेष्ट्रवादीनामपि तत्प्रसङ्गात्तत्पुद्गलानामपि कदाचिदावश्यकवेत्तृभिर्गृहीतत्वसम्भवादित्याशङ्कयाह- सेज्जागतमित्यादि / यस्मादिदं शय्यागतं वा संस्तारगतं वा नैषेधिकीगतं वा सिद्धशिलातलगतं वा दृष्ट्वा कोऽपि ब्रूयाद्, अहो! अनेन शरीरसमुच्छ्रयेण जिनदृष्टेन भावेनावश्यकमित्येतत्पदमागृहीतमित्यादि // 33 // यावदुपदर्शितमिति, तस्मादतीतवर्तमानकालभाविवस्त्वेकत्वग्राहिनयानुसारिणामेवंवादिनांसम्भवाद्यथोक्तशरीरस्य द्रव्या 0 कच्। 0 परिभ्रंशस्तु।
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ | श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 34 // वश्यकत्वंन विरुध्यते। लेष्वादिदर्शने पुनर्नेत्थम्भूतःप्रत्ययः कस्यापि समुत्पद्यत इति न तेषां तत्प्रसङ्गः। तेनैव करचरणोरुग्री- आवश्यकस्य वादिपरिणामेनानन्तरमेवावश्यककारणत्वेन व्यापृतत्वात्तदेव तथाविधप्रत्ययजनकं द्रव्यावश्यकम्, न लेष्ट्रादय इति भाव निक्षेपाः। इति समुदायार्थः / इदानीमवयवार्थ उच्यते / तत्र शय्या, महती सर्वाङ्गप्रमाणा, तां गतं शय्यागतं शय्यास्थितमित्यर्थः। सूत्रम् 17 [10] नोआ० संस्तारोलघुकोऽर्धतृतीयहस्तमानस्तंगतंतत्रस्थमित्यर्थः / यत्र साधवस्तपःपरिकर्मितशरीराः स्वयमेव गत्वा भक्तपरिज्ञाद्यनशनं द्रव्यावश्यकस्य प्रतिपन्नपूर्वाः प्रतिपद्यन्ते प्रतिपत्स्यन्ते च तत्सिद्धशिलातलमुच्यते। क्षेत्रगुणतो यथाभद्रकदेवतागुणतो वा साधूनामाराधनाः 3.2.1 ज्ञशरीरसिद्ध्यन्ति तत्रेतिकृत्वा / अन्ये तुव्याचक्षते, यत्र महर्षिः कश्चित्सिद्धस्तत्सिद्धशिलातलम्, तद्गतम्, तत्रस्थितं सिद्धशिलातल द्रव्यावश्यकम्। गतम् / इह निसीहियागयं वेत्यादीन्यपि पदानि वाचनान्तरे दृश्यन्ते तानि च सुगमत्वात्स्वयमेव भावनीयानि / नवरं नैषेधिकीशबपरिस्थापनभूमिः / अपरं चात्रान्तरे पासित्ता णं कोई भणिज्जत्ति ग्रन्थः क्वचिद् दृश्यते / स च समुदायार्थकथनावसरे योजित एव, यत्र तु न दृश्यते तत्राध्याहारो द्रष्टव्यः / अहोशब्दो दैन्यविस्मयामन्त्रणेषु वर्तते, स चेह त्रिष्वपि घटते / तथाहि, अनित्यं शरीरमिति दैन्ये, आवश्यकं ज्ञातमिति विस्मये, अन्यं पार्श्वस्थितमामन्त्रयमाणस्यामन्त्रणे। अनेन प्रत्यक्षतया दृश्यमानेन शरीरमेव पुद्गलसङ्घातत्वात्समुच्छ्रयस्तेन, जिनदृष्टेनतीर्थङ्कराभिमतेन, भावेन कर्मनिर्जरणाभिप्रायेण, अथवा भावेन, तदा-8 वरणकर्मक्षयक्षयोपशमलक्षणेनावश्यकपदाभिधेयंशास्त्रं आघवियंति प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाच्च गुरोः सकाशादागृहीतम्, प्रज्ञापितं सामान्यतो विनेयेभ्यः कथितं प्ररूपितं तेभ्य एव प्रतिसूत्रमर्थकथनतः, दर्शितं प्रत्युपेक्षणादिक्रियादर्शनतः, इयं क्रियैभिरक्षरैरत्रोपात्ता, इत्थं च क्रियत इत्येवं विनेयेभ्यः प्रकटितमिति भावः, निदर्शितं कथञ्चिदगृह्णत: परयानुकम्पया निश्चयेन पुन: पुन: दर्शितमुपदर्शितं सर्वनययुक्तिभिः। आह, नन्वनेन शरीरसमुच्छ्रयेणावश्यकमागृहीतमित्यादि नोपपद्यते, // 34 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 35 // | सूत्रम् 18 [11] नोआ० द्रव्यावश्यकस्य 3.2.2 भव्यशरीर द्रव्यावश्यकम्। ग्रहणप्ररूपणादीनांजीवधर्मत्वेन शरीरस्याघटमानत्वात् / सत्यम्, किन्तु भूतपूर्वगत्या जीवशरीरयोरभेदोपचारादित्थमुपन्यास इत्यदोषः / पुनरप्याह, ननु यद्यपि तच्छरीरकं शय्यादिगतं दृष्ट्वा पूर्वोक्तवक्तारो भवन्ति, तथापि कथं (तस्य) द्रव्यावश्यकता? यत आवश्यकस्य द्रव्यावश्यकं भवितुमर्हति, भूतस्य भाविनो वेत्यादिपूर्वोक्तवचनात्कारणंचागमस्य चेतनाधिष्ठितमेव शरीरं न त्विदं चेतनारहितत्वात्तस्यापि तत्कारणत्वेऽतिप्रसङ्गात् / सत्यम्, किन्त्वतीतपर्यायानुवृत्त्यभ्युपगमपरनयानुवृत्त्यातीतमावश्यककारणत्वपर्यायमपेक्ष्य द्रव्यावश्यकतास्योच्यत इत्यदोषः / स्यादेवम्, यद्यत्रार्थे कश्चिद्दृष्टान्तः स्यादिति विकल्प्य पृच्छति, यथा कोऽत्र दृष्टान्तः? इति पृष्टे सत्याह- यथायं घृतकुम्भ आसीत्, अयं मधुकुम्भ आसीदित्यादि। एतदुक्तं भवति, यथा मधुनि घृते वा प्रक्षिप्यापनीते तदाधारत्वपर्यायेऽतिक्रान्तेऽप्ययं मधुकुम्भोऽयं च घृतकुम्भ इति व्यपदेशो लोके प्रवर्तते / तथावश्यककारणत्वपर्यायेऽतिक्रान्तेऽप्यतीतपर्यायानुवृत्त्या द्रव्यावश्यकमिदमुच्यत इति भावः / निगमयन्नाह- से तमित्यादि, तदेतज्ज्ञशरीरद्रव्यावश्यकम् // 17 // उक्तो नोआगमतो द्रव्यावश्यकप्रथमभेदः / अथ द्वितीयभेदनिरूपणार्थमाह__ से किं तं भवियसरीरदव्वावस्सयं?, 2 जे जीवे जोणिजम्मणनिक्खंते इमेणं चेव सरीरसमुस्सएणं आदत्तएणं जिणोवदिटेणं भावेणं आवस्सएत्तिपयंसेयकाले सिक्खिस्सइन ताव सिक्खइ, जहा को दिटुंतो? अयं महुकुंभे भविस्सइ, अयंघयकुंभे भविस्सइ, सेत्तं भवियसरीरदव्वावस्सयं ॥सूत्रम् 18 // ( // 17 // ) से किं तमित्यादि।अथ किं तद्भव्यशरीरद्रव्यावश्यकमिति प्रश्ने सत्याह- भवियसरीरदव्वावस्सयं जे जीवेत्यादि / विवक्षितपर्यायेण भविष्यतीति भव्यो विवक्षितपर्यायाहस्तद्योग्य इत्यर्थः। तस्य शरीरम्, तदेव भाविभावावश्यककारणत्वाइव्यावश्यक (r) आत्तएणं सरीरसमुस्सएणं जिणोवदिटेणं। // 35 //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 36 // सूत्रम् 18 [[11] नोआ० द्रव्यावश्यकस्य 3.2.2 भव्यशरीर द्रव्यावश्यकम्। भव्यशरीर द्रव्यावश्यकम् / किं पुनस्तदित्यत्रोच्यते, यो जीवोयोनिजन्मत्वनिष्क्रान्तोऽनेनैव शरीरसमुच्छ्रयेणात्तेन जिनोपदिष्टेन भावेनावश्यकमित्येतत्पदमागामिनि काले शिक्षिष्यते न तावच्छिक्षते तज्जीवाधिष्ठितं शरीरं भव्यशरीरद्रव्यावश्यकमिति समुदायार्थः। साम्प्रतमवयवार्थ उच्यते-तत्र यः कश्चिज्जीवोजन्तुर्योन्यायोषिदवाच्यदेशलक्षणायाः, परिपूर्णसमस्तदेहः, जन्मत्वेन जन्मसमयेन निष्क्रान्तोन पुनरामगर्भावस्थ एव पतितो योनिजन्मत्वनिष्क्रान्तः। अनेनैव शरीरमेव पुद्गलसङ्घातत्वादुत्पत्तिसमयादारभ्य प्रतिसमयं समुत्सर्पणाद्वा समुच्छ्रयस्तेनात्तेनादत्तेन वा गृहीतेन प्राकृतशैलीवशादात्मीयेन वा जिनोपदिष्टेनेत्यादि पूर्ववत् / सेयकालेत्ति छान्दसत्वादागामिनि काले शिक्षिष्यतेऽध्येष्यते, साम्प्रतं तु न तावदद्यापि शिक्षते, तज्जीवाधिष्ठितं शरीरं भव्यशरीरद्रव्यावश्यकम् / नोआगमत्वं चात्राप्यागमाभावमाश्रित्य मन्तव्यं तदानीं तत्र वपुष्यागमाभावात् / नोशब्दस्य चात्रापि सर्वनिषेधवचनत्वादिति / अत्राह- नन्वावश्यकस्य कारणं द्रव्यावश्यकमुच्यते, यदि त्वत्र वपुष्यागमाभावः कथं तर्हि तस्य तं प्रति कारणत्वम् ?, न हि कार्याभावे वस्तुनः कारणत्वं युज्यते, अतिप्रसङ्गादतः कथमस्य द्रव्यावश्यकता? सत्यम्, किं तु भविष्यत्पर्यायस्येदानीमपि योऽस्तित्वमुपचरति नयस्तदनुवृत्त्यास्य द्रव्यावश्यकत्वमुच्यते / तथा च तदनुसारिणः पठन्ति, भाविनि भूतवदुपचार (कातन्त्र परि०) इति / अत्रार्थे दृष्टान्तं दिदर्शयिषुः प्रश्नं कारयति, यथा कोऽत्रदृष्टान्त, इति / निर्वचनमाह, यथायं मधुकुम्भो भविष्यतीत्यादि / एतदुक्तं भवति, यथा मधुनि घृते वा प्रक्षेप्नुमिष्टे तदाधारत्वपर्याये भविष्यत्यपि लोकेऽयं मधुकुम्भोघृतकुम्भो वेत्यादिव्यपदेशो दृश्यते। तथात्राप्यवश्यककारणत्वपर्याये भविष्यत्यपि तदस्तित्वपरनयानुवृत्त्या द्रव्या®त्वात्। // 36 //
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 37 // वश्यकत्वमुच्यत इति भावः / निगमयन्नाह-सेत्तमित्यादि, तदेतद्भव्यशरीरद्रव्यावश्यकमिति // 18 // उक्तो नोआगमतो | आवश्यकस्य द्रव्यावश्यकद्वितीयभेदः / तृतीयभेदनिरूपणार्थमाह निक्षेपाः। से किं तं जाणगसरीरभवियसरीरवतिरित्त दव्वावस्सए?, 2 तिविधं पण्णत्ते, तंजहा- लोइए 1 कुप्पावयणिते लोउत्तरिते॥ सूत्रम् 19 [12] नोआ० सूत्रम् 19 // ( // 18 // ) द्रव्यावश्यकस्य से किं तमित्यादि। अथ किं तज्ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं द्रव्यावश्यकम् ?, निर्वचनमाह, जाणगसरीरभवियसरीरवइरित्ते / 3.2.3 व्यतिरिक्त दव्वावस्सए तिविहे इत्यादि। यत्र ज्ञशरीरभव्यशरीरयोः सम्बन्धि पूर्वोक्तं लक्षणं न घटते तत्ताभ्यांव्यतिरिक्तं भिन्नं द्रव्यावश्यक द्रव्यावश्यकम्, मुच्यते, तच्च त्रिविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा, लौकिकं कुप्रावचनिकं लोकोत्तरिकं च॥१९॥ तत्र प्रथमभेदं जिज्ञासुराह तस्य त्रिभेदाः। से किं तं लोइयं दव्वावस्सयं?, 2 जे इमे राईसर तलवर माडंबियकोडूंबिय इन्भ सेट्ठि सेणावइ सत्थवाह प्पभितिओ कल्लं सूत्रम् 20 |3.2.3 पाउप्पभायाए रयणीए सुविमलाए फुल्लप्पलकमलकोमलुम्मिलियम्मि अह पंडुरे पभाए रत्तासोगपगास किंसुय सुयमुह गुंजद्ध व्यतिरिक्त रागसरिसे कमलागर नलिणिसंडबोहए उट्ठियम्मिसूरे सहस्सरसिमि दिणयरे तेयसा जलंते मुहधोयण दंतपक्खालण तेल्ल फणिह द्रव्यावश्यकम्। [13] 3.2.3.1 सिद्धत्थय हरियालिय अद्दाग धूव पुप्फ मल्ल गंध तंबोल वत्थमाइयाइंदव्वावस्सयाइंकरेत्ता, ततो पच्छा रायकुलं वा देवकुलं वा लौकिकम्।। आरामं वा उज्जाणं वासभंवा पवं वा गच्छन्ति से तं लोइयं दव्वावस्सयं ॥सूत्रम् 20 // // 19 // ) से किं तमित्यादि। अत्र निर्वचनमाह- लोइयमित्यादि। लोके भवं लौकिकं शेषं तथैव / अत्र य एते राजेश्वरतलवरादयः // 37 // प्रभातसमये मुखधावनादि कृत्वा तत: पश्चाद्राजकुलादौ गच्छन्ति, तत्तेषां सम्बन्धि मुखधावनादिलौकिकं ज्ञशरीरभव्यशरीर छत्तं यं। 0 हं। 0 णियं / 7 अंमि / 0 हा। (c) अंमि / (c) हरिआलिअद्दाग धूव पुप्फ मल्ल गंध तंबोल वत्थाइआ दव्वावस्सयाई करेंति...।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 38 // सूत्रम् 20 3.2.3 व्यतिरिक्त द्रव्यावश्यकम्।। [13]3.2.3.1| लौकिकम्।। व्यतिरिक्तं द्रव्यावश्यकमिति समुदायार्थः। तत्र राजा, चक्रवर्ती वासुदेवो बलदेवो महामण्डलिकश्च / ईश्वरो युवराजःसामान्यमण्डलिकोऽमात्यश्च / अन्ये तु व्याचक्षते, अणिमाद्यष्टविधैश्वर्ययुक्तेश्वरः। परितुष्टनरपतिप्रदत्तरत्नालङ्कतसौवर्णपट्टविभूषितशिरास्तलवरः, यस्य पार्श्वत आसन्नमपरं ग्रामनगरादिकं नास्ति तत्सर्वतश्छिन्नजनाश्रयविशेषरूपं मडम्बमुच्यते, तस्याधिपतिर्माडम्बिकः। कतिपयकुटुम्बप्रभुः कौटुम्बिकः। इभः हस्ती, तत्प्रमाणं द्रव्यमर्हतीतीभ्यः। यस्य सत्कपुञ्जीकृतहिरण्यरत्नादिद्रव्येणान्तरितो हस्त्यपि न दृश्यते सः, अधिकतरद्रव्यो वेभ्य इत्यर्थः। श्रीदेवताध्यासितसौवर्णपट्टविभूषितोत्तमाङ्गः पुरज्येष्ठो वणिग्विशेषः श्रेष्ठी। हस्त्यश्वरथपदातिसमुदायलक्षणाया: सेनायाः प्रभुः सेनापतिः, गणिमं धरिमं मेजं पारिच्छेज्जंच दव्वजायं तु / घेत्तूणं लाभत्थं वच्चति जो अन्नदेसं तु॥१॥ निवबहुमओ पसिद्धो दीणाणाहाण वच्छलो पंथे। सो सत्थवाहनाम धणोव्व लोए समुव्वहई॥२॥ एतल्लक्षणयुक्तः सार्थवाहः। प्रभृतिग्रहणेन शेषप्राकृतजनपरिग्रहः / कल्लं पाउप्पभायाए, इत्यादि। कल्यमिति विभक्तिव्यत्ययात्सामान्येन प्रभाते, प्रभातस्यैव विशेषावस्था: प्राह, पाउइत्यादि। प्रादुः प्राकाश्ये / ततश्च प्रकाशप्रभातायां रजन्यां किञ्चिदुपलभ्यमानप्रकाशायामिति भावः। तदनन्तरं सुविमलायांतस्यामेव किञ्चित्परिस्फुटतरप्रकाशायाम्, अथशब्द आनन्तर्ये / तदनन्तरं पाण्डुरे प्रभाते।कथम्भूत इत्याह, फुल्लोत्पल-कमल-कोमलोन्मीलितेफुल्लं विकसितं तच्च तदुत्पलंचफुल्लोत्पलं कमल: हरिणविशेषः, फुल्लोत्पलं च कमलश्च फुल्लोत्पलकमलौ तयोः कोमलमकठोरं दलानां नयनयोश्चोन्मीलितमुन्मीलनं यत्र प्रभाते तत्तथा / अनेन च प्रागुक्तायाः सुविमलताया वक्ष्यमाणसूर्योदयस्य चान्तरालभाविनी पूर्वस्यां दिश्यरुणप्रभाव गण्यं धार्य मेयं परिच्छेद्यं च द्रव्यजातं तु / गृहीत्वा लाभार्थं व्रजति योऽन्यदेशं तु // 1 // नृपबहुमतः प्रसिद्धो दीनानाथेषु वत्सलः पथि / स सार्थवाहनाम धन्य इव लोके समुद्बहति // 2 // // 38 //
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 39 // 3.2.3 द्रव्यावश्यकम्। स्थामाह। तदनन्तरमुट्ठिए सूरिएत्यभ्युद्गत आदित्ये, कथम्भूत इत्याह- रक्ताशोकप्रकाश किंशुकशुकमुख गुञ्जार्धरागसदृशे रक्ताशोक आवश्यकस्य प्रकाशस्य किंशुकस्य- पुष्पितपलाशस्य शुकमुखस्य गुजार्धस्य च रागेण सदृशो यः स तथा, तस्मिन्, आरक्त इत्यर्थः / निक्षेपाः। तथा कमलाकरनलिनीषण्डबोधके कमलानामाकरा उत्पत्तिभूमयो हृदादिजलाशयविशेषास्तेषु यानि नलिनीखण्डानि तेषांक सूत्रम् 20 बोधको यः स तथा, तस्मिन् / पुनः किंभूते तस्मिन्नित्याह- सहस्ररश्मौ, दिनं करोतीति दिनकरस्तस्मिन्, तेजसा ज्वलतिसति / व्यतिरिक्त तत्रैवैते भावा: सर्वेऽपि सन्तीति ज्ञापनार्थं सूर्यस्य विशेषणबहुत्वम्। अनेन चोत्तरोत्तरकालभाविनावश्यककरणकालविशेषण [[13]3.2.3.1 कलापेन प्रकृष्टमध्यमजघन्योद्यमवतां सत्त्वानां तं तमावश्यककरणसमयमाह / तथाहि, केचित्प्रकृष्टोद्यमिन: किञ्चित्प्रकाश लौकिकम्। मानायांरजन्यां मुखधावनाद्यावश्यकं कुर्वन्ति।मध्यमोद्यमिनस्तु तस्यामेव सुविमलायामरुणप्रभावसरे वा, जघन्योद्यमिनस्तु समुद्गते सवितरीति। मुहधोवणेत्यादि। मुखधावनं च दन्तप्रक्षालनं च तैलं च फणिहश्च सिद्धार्थश्च हरितालिका चादर्शश्च धूपश्च पुष्पाणि च माल्यं च गन्धाश्च ताम्बूलं च वस्त्राणि च तान्यादिः (दिनि?) येषां स्नानाभरणपरिधानादीनां तानि तथा। तत्र फणिहः, कडूतकः,तं मस्तकादौ व्यापारयन्ति / सिद्धार्था:सर्षपाः हरितालिकादूर्वा, एतद्यं मङ्गलार्थं शिरसि प्रक्षिपन्त्यादर्श तु मुखादि निरीक्षन्ते, धूपेन तु वस्त्रादि धूपयन्ति ।अग्रथितानि पुष्पाणि, तान्येव ग्रथितानि माल्यमथवा विकसितानि पुष्पाणि, तान्येवाविकसितानि माल्यमेतेषां च मस्तकादिषूपयोगः। शेषं स्वरूपत उपयोगतश्च प्रतीतमेवैतानि द्रव्यावश्यकानि कृत्वा तत: पश्चाद्राजकुलादौ गच्छन्ति / अत्र रमणीयतातिशयेन स्त्रीपुरुषमिथुनानि यत्रारमन्तिस विविधपुष्पजात्युपशोभित आरामः। वस्त्राभरणादिसमलतविग्रहाः सन्निहिताशनाद्याहारा मदनोत्सवादिषु क्रीडार्थ लोका उद्यान्ति यत्र तच्चम्पकादितरुपण्ड®ख। // 39 //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 40 // नोआ० द्रव्या० मण्डित मुद्यानम्। भारतादिकथाविनोदेन यत्र लोकस्तिष्ठति सा सभा। शेषं प्रतीतम् / अत्राह- ननु राजादिभिः प्रभातेऽवश्यं क्रियत इति व्युत्पत्तिमात्रेणावश्यकत्वं भवतु मुखधावनादीनां द्रव्यत्वं तु कथममीषाम्? विवक्षितभावस्य हि कारणं द्रव्यं भवति, भूतस्य भाविनो वा भावस्य हीत्यादिवचनात्, न च राजादिभिः क्रियमाणानि मुखधावनादीनि भावावश्यककारणं सूत्रम् 21 भवन्ति / सत्यम्, किन्तु भूतस्य भाविनो वेत्याद्येव द्रव्यलक्षणं न मन्तव्यम् / किंतर्हि? अप्पाहण्णेवि दव्वसद्दोत्ती (पञ्चाशके 6-2 13) ति वचनादप्रधानवाचकोऽपि द्रव्यशब्दोऽवगन्तव्यः / अप्रधानानि च मोक्षकारणभावावश्यकापेक्षया संसारकारणानि / व्यतिरिक्त द्रव्यावश्यकम्। राजादिमुखधावनादीनि / ततश्च द्रव्यभूतान्यप्रधानभूतान्यावश्यकानि द्रव्यावश्यकान्येतानीत्यदोषः। नोआगमत्वं चेहाप्या [14]3.2.3.2 गमाभावानोशब्दस्य च सर्वनिषेधवचनत्वादित्यलं विस्तरेण / निगमयन्नाह- सेतं लोइयमित्यादि। तदेतज्ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं लौकिकं द्रव्यावश्यकमित्यर्थः॥ 20 // उक्तो नोआगमतो द्रव्यावश्यकान्तर्गत ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तद्रव्यावश्यक प्रथमो भेदः / अथ द्वितीयभेदनिरूपणार्थमाह- . . से किंतं कुप्पावयणियं दव्वावस्सयं?, २जे इमेचरग चीरिग चम्मखंडियभिच्छंडगपंडरंग गोतम गोव्वतिय गिहिधम्म धम्मचिंतग अविरुद्ध विरुद्ध वुड सावगप्पभितयो पासंडत्था कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए जाव तेयसा जलते इंदस्स वा खंदस्स वा रुद्दस्स वा सिवस्स वा वेसमणस्स वा देवस्स वा नागस्स वा जक्खस्स वा भूयस्स वा मुगुदस्स वा अजाए वा कोट्टकिरियाए वा उवलेवण संमजणाऽऽवरिसण धूव पुष्फ गंध मल्लाइयाइंदव्वावस्सयाइं करेंति, सेतं कुप्पावयणियंदव्वावस्सयं।सूत्रम् 21 // ( // 20 // ) / ®अप्पाहण्णे वि इहं कत्थइ दिह्रो उ दव्वसद्दो त्ति / अंगारमद्दोजह दव्वायरिओ सयाऽभव्वो॥ (पञ्चाशक 6-13) 0 (त्थी)' इत्यधिकम् / 0 भिक्खोंडगपंडुरंग। ७'दुग्गाए वे' त्यधिकम् / 7 समजणआवरिसण / // 40 //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। | // 41 // से किं तमित्यादि। अथ किं तत्कुप्रावचनिकं द्रव्यावश्यकं? अत्र निर्वचनम्, कुप्पावयणियं दवावस्सयं जे इम इत्यादि। कुत्सितं प्रवचनं येषां ते कुप्रवचनास्तेषामिदं कुप्रावचनिकं द्रव्यावश्यकम् / किं पुनस्तदित्याह- जे इमे इत्यादि। य एते / निक्षेपाः। चरकचीरिकादयः प्रभातसमय इन्द्रस्कन्दादेरुपलेपनादि कुर्वन्ति तत्कुप्रावचनिकं द्रव्यावश्यकमिति समुदायार्थः॥ तत्र सूत्रम् 21 नोआ० द्रव्या० धाटिवाहकाः सन्तो ये भिक्षां चरन्ति ते चरकाः, अथवा ये भुञ्जानाश्चरन्ति ते चरकाः। रथ्यापतितचीरपरिधानाश्चीरिकाः, अथवा येषां चीरमयमेव सर्वमुपकरणं ते चीरिकाः। चर्मपरिधानाश्चर्मखण्डिकाः, अथवा चर्ममयं सर्वमेवोपकरणं येषां ते व्यतिरिक्त द्रव्यावश्यकम्। चर्मखण्डिकाः। ये भिक्षामेव भुञ्जतेन तुस्वपरिगृहीतगोदुग्धादिकं ते भिक्षोण्डाः, सुगतशासनस्था इत्यन्ये / पाण्डुराङ्गा भस्मोद्ध [14]3.2.3.2/ लितगात्राः, विचित्रपादपतनादिशिक्षाकलापयुक्तवराटकमालिकादिचर्चितवृषभकोपायत: कणभिक्षाग्राहिणो गोतमा:, कुप्रावचनिकम्। गोचर्यानुकारिणो गोव्रतिकाः। ते हि वयमपि किल तिर्यक्षु वसाम इति भावनां भावयन्तो गोभिर्निर्गच्छन्तीभिः सह निर्गच्छन्ति स्थिताभिस्तिष्ठन्त्यासीनाभिरुपविशन्ति भुञ्जानाभिस्तद्वदेव तृणपत्रपुष्पफलादिभुञ्जन्ति, तदुक्तम्, गावीहिं समं निग्गमपवेसठाणासणाइ पकरेंति। भुंजंति जहा गावी तिरिक्खवासं विभावंता॥१॥ गृहस्थधर्म एव श्रेयानित्यभिसन्धाय तद्यथोक्तचारिणो गृहिधर्माः, तथा च तदनुसारिणां वचः, गृहाश्रमसमो धर्मो, न भूतो न भविष्यति। तं पालयन्ति ये धीराः, क्लीबा: पाषण्डमाश्रिताः // 1 // इति / याज्ञवल्क्यप्रभृतिऋषिप्रणीतधर्मसंहिताश्चिन्तयन्ति ताभिश्च व्यवहरन्तीति धर्मचिन्तकाः। देवता क्षितीश मातापितृ तिर्यगादीनामविरोधेन विनयकारित्वादविरुद्धाः, वैनयिकाः। पुण्यपापपरलोकाद्यनभ्युपगमपरा अक्रियावादिनो विरुद्धाः।। सर्वपाषण्डिभिः सह विरुद्धाचारित्वाद् / अत्राह- ननु यद्येते पुण्याद्यनभ्युपगमपराः कथं तद्देषां वक्ष्यमाणमिन्द्राद्युपलेपनं ®गोभिः सम निर्गमप्रवेशस्थानासनादि प्रकुर्वन्ति। भुञ्जते यथा गाव: तिर्यग्वास विभावयन्तः॥ 1 // 0 प्रपालयन्ति। 0(ये) ते' इत्यधिकम् / // 41 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 42 // सम्भवति? पुण्यादिनिमित्तमेव तस्य सम्भवात् / सत्यम्, किन्तु जीविकादिहेतोस्तेषामपि तत्सम्भवतीत्यदोषः। प्रथममेवाद्य आवश्यकस्य तीर्थकरकाले समुत्पन्नत्वात्प्रायोवृद्धकाले दीक्षाप्रतिपत्तेश्च वृद्धास्तापसाः। श्रावकाब्राह्मणाः,प्रथमं भरतादिकाले श्रावका निक्षेपाः णामेव सतां पश्चाद्ब्राह्मणत्वभावाद् / अन्ये तु वृद्धश्रावका इत्येकमेव पदं ब्राह्मणवाचकत्वेन व्याचक्षते / एतेषां द्वन्द्वसमासः। सूत्रम् 21 नोआ० द्रव्या० प्रभृतिग्रहणात्परिव्राजकादिपरिग्रहः / पाषण्डं व्रतम्, तत्र तिष्ठन्तीति पाषण्डस्थाः। कल्लं पाउप्पभाँताए, इत्यादि। पूर्ववद्या 3.2.3 वत्तेजसा ज्वलतीति / इंदस्स वेत्यादि / तत्रेन्द्रःप्रतीतः, स्कन्दःकार्तिकेयः, रुद्रो हरः, शिवस्त्वाकारविशेषधरः स एव व्यन्तर- व्यतिरिक्त विशेषो वा, वैश्रवणोयक्षनायकः, देव:सामान्यः, नागो भवनपतिविशेषः, यक्षभूतौ व्यन्तरविशेषौ, मुकुन्दो बलदेवः, आर्या द्रव्यावश्यकम्। [14] 3.2.3.2/ प्रशान्तरूपा दुर्गा, सैव महिषारूढा तत्कुट्टनपरा कोट्टक्रिया। अत्रोपचारादिन्द्रादिशब्देन तदायतनमप्युच्यतेऽतस्तस्येन्द्रादे- | कुप्रावचनिकम्। रुपलेपनसम्मार्जनाऽऽवर्षणपुष्पधूपगन्धमाल्यादीनिद्रव्यावश्यकानि कुर्वन्ति / तत्रोपलेपनंछगणादिना प्रतीतमेव, सम्मार्जनं दण्ड सूत्रम् 22 पुञ्छनादिना, आवर्षणं गन्धोदकादिना, शेषं गतार्थम् / तदेवं य एते चरकादय इन्द्रादेरुपलेपनादि कुर्वन्ति तत्कुप्रावचनि नोआ० द्रव्या० 3.2.3 द्रव्यावश्यकम् / अत्र द्रव्यत्वमावश्यकत्वं नोआगमत्वं च लौकिकद्रव्यावश्यकोक्तमिव भावनीयम् / निगमयन्नाह- से तव्यतिरिक्त मित्यादि / तदेतज्ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं कुप्रावचनिकं द्रव्यावश्यकमित्यर्थः / उक्तो नोआगमतो द्रव्यावश्यकान्तर्गत- द्रव्यावश्यकम्। [15]3.2.3.3 ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तद्रव्यावश्यकद्वितीयभेदः // 21 // अथ तृतीयभेदनिरूपणार्थमाह लोकोत्तरिकम्। से किंतं लोगोत्तरियं दव्वावस्सयं?,२ जे इमे समणगुणमुक्कजोगी, छक्कायनिरणुकंपा, हया इव उद्दामा, गया इव निरंकुसा, घट्ठा मट्ठा तुप्पोट्ठा पंडरपडपाउरणा जिणाणं अणाणाए सच्छंदं विहरिऊणं उभओकालं आवस्सगस्स उवटुंति, से तं लोगुत्तरिय ®या। (r) गु। 0 डु। 0 जिणाणमणाणाए।
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 43 // सूत्रम् 22 नोआ० द्रव्या० |3.2.3 व्यतिरिक्त द्रव्यावश्यकम्। [15]3.2.3.3| लोकोत्तरिकम् / दव्वावस्सयं / सेतं जाणगसरीरभवियसरीरवइरित्तं दव्वावस्सयं, सेतं नोआगमतो दव्वावस्सयं, सेतंदव्वावसयं॥ सूत्रम 22 // // 21 // ) से किं तमित्यादि। अथ किं तल्लोकोत्तरिकं द्रव्यावश्यकम्? अत्र निर्वचनमाह लोउत्तरियं दव्वावसयं जे इमइत्यादि।लोकस्योत्तरा:प्रधाना: लोकोत्तराः साधवः / अथवा लोकस्योत्तरं प्रधानं लोकोत्तरंजिनशासनम्, तेषु तस्मिन्वा भवं लोकोत्तरिकम्, द्रव्यावश्यकमिति व्याख्यातमेव / किं पुनस्तदित्याह, जे इमइत्यादि। य एते श्रमणगुणमुक्तयोगित्वादिविशेषणविशिष्टाः साध्वाभासा जिनानामनाज्ञया स्वच्छन्दं विहृत्योभयकालमावश्यकाय प्रतिक्रमणायोपतिष्ठन्तेतत्तेषां प्रतिक्रमणानुष्ठानं लोकोत्तरिक्तं द्रव्यावश्यकमिति समुदायार्थः / इदानीमवयवार्थ उच्यते, तत्र श्रमणाःसाधवस्तेषां गुणा मूलोत्तरगुणरूपाः। तत्र जीववधविरत्यादयो मूलगुणाः पिण्डविशुद्ध्यादयस्तूत्तरगुणाः। तेषु मुक्तो योगो व्यापारो यैस्ते, सर्वधनादेराकृतिगणत्वा, च्छ्रमणगुण& मुक्तयोगिनः। एते जीववधादिविरतिमुक्तव्यापारा अपि मनसा कदाचित्सानुकम्पा अपि स्युरित्याह, षट्सु कायेषु पृथिव्यादिषु विषये निर्गतापगतानुकम्पा, मन:सार्द्रता येभ्यस्ते तथा। निरनुकम्पताचिह्नमेवाह- हया इव, तुरगा इवोद्दामाः, चरणनिपातजीवोपमईनिरपेक्षत्वातचारिण इत्यर्थः / किमित्येवंभूतास्त इत्याह, यतो गजा इव, दुष्टद्विरदा इव निरङ्कशा गुर्वाज्ञाव्यतिक्रमचारिण इत्यर्थः / अत एव घट्ठत्ति, येषांजड़े श्लक्ष्णीकरणार्थं फेनादिना घृष्टे भवतस्तेऽवयवावयविनोरभेदोपचाराद्धष्ट तथा मट्ठत्ति, तैलोदकादिना येषां केशाः शरीरं वा मृष्टं ते तथैव मृष्टाः। अथवा केशादिषु मृष्टं विद्यते येषां मृष्टवन्तः, वन्तु- प्रत्ययलोपान्मृष्टाः, तथा तुप्पोट्ठत्ति तुप्रा म्रक्षिता, मदनेन वा वेष्टिताः शीतरक्षादिनिमित्तमोष्ठा येषां ते तुप्रोष्ठाः। तथा मल ®'त्यक्त:'-इति प्रत्यन्तरे। 0 वत्प्र / // 43 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 44 // परीषहसहिष्णुतादूरीकृतत्वात्पाण्डुरो धौत: पटः प्रावरणं (च) येषां ते तथा। जिनानामनाज्ञया स्वच्छन्दं विहृत्य तीर्थकराज्ञा आवश्यकस्य बाह्या: स्वस्वरुच्या विविधचेष्टाः कृत्वा तत्रोभयकालं प्रभातसमयेऽस्तमयसमये च, चतुर्थ्यर्थे षष्ठीतिकृत्वावश्यकाय प्रति निक्षेपाः। क्रमणायोपतिष्ठन्तेतत्तेषामावश्यकं लोकोत्तरिकं द्रव्यावश्यकम् / अत्र तु द्रव्यावश्यकत्वं भावशून्यत्वात्तत्फलाभावाच्चाप्रधान सूत्रम् 22 नोआ० द्रव्या० तयावसेयम् / नोआगमत्वमपि देशे क्रियालक्षण आगमाभावानोशब्दस्य चात्र देशप्रतिषेधवचनत्वादिति / अत्र च 3.2.3 लोकोत्तरिके द्रव्यावश्यक उदाहरणम्- वसन्तपुरे नगरेऽगीतार्थोऽसंविग्नो गच्छ एको विचरति / तत्र च श्रमणगुणमुक्तयोगी व्यतिरिक्त द्रव्यावश्यकम्। संविग्नाभासः साधुरेकः प्रतिदिनं पुरःकर्मादिदोषदुष्टमनेषणीयं भक्तादिगृहीत्वा महता संवेगेन प्रतिक्रमणकाल आलोचयति। [15]3.2.3.3 तस्मैच गच्छाचार्योऽगीतार्थत्वात् प्रायश्चित्तं प्रयच्छन्भणति, पश्यताहो! कथमसौभावमगोपयनशठतया सर्व समालोचयति? लोकोत्तरिकम्। अगीतार्थ सुखंयासेवना क्रियते, दुखं चेत्थमालोचयितुम्, तस्मादशठतयैव शुद्धोऽ(ह्य)सौ। तथा च तंप्रशस्यमानं दृष्ट्वा तत्रान्येऽप्य गच्छाचार्यस्य गीतार्थश्रमणा: प्रशंसन्ति चिन्तयन्ति च, गुरोश्चेदित्थमालोच्यते तर्हि दोषासेवनायामसकृत्कृतायामपिन कश्चिद्दोष आलोचना- दृष्टान्तः। या एव साध्यत्वाद् / एवं चान्यदा तत्र संविग्नगीतार्थः साधुः कश्चिदायातः / तेन च प्रतिदिनं तमेव व्यतिकरमालोक्य सूरिरुक्तः / त्वमित्थमस्य प्रशंसां कुर्वन्विवक्षितक्षितीश इव लक्ष्यसे / तथाहि, गिरिनगरवासी कश्चिदग्निभक्तो वणिक्पद्म-8 रागरत्नानां गृहं भृत्वा प्रतिवर्षं वह्निना प्रदीपयति / तं चाविवेकितया तन्नगरनरपतिर्लोकश्च श्लाघते, अहो! धन्योऽयं वणिग्यो भगवन्तं हुतभुजमित्थमौदार्यभक्त्यतिशयाद्रत्नस्तर्पयति / अन्यदाच प्रबलपवनपटलप्रेरितस्तत्प्रदीपितदहनः सराजप्रासादं समस्तमपि तन्नगरं दहति स्म। ततोऽसौ राज्ञा दण्डितो नगराच्च निष्कासितः। तदेवं यथा राज्ञा तस्य प्रशंसां कुर्वतात्मा Oहा।
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 45 // सूत्रम् 23 [16]4 भावावश्यकम्। तस्य च द्वौ भेदौ, १.आगमतो २.नोआगमतश्च। नगरलोकश्च नाशितस्तथा त्वमप्यस्याविधिप्रवृत्तस्य प्रशंसां कुर्वन्नात्मानं समस्तगच्छं चोच्छेदयसि / यदि पुनरेनमेकं शिक्षयसि तदा तथाविधनृप इव सपरिकरो निरपायतामनुभवसि / तथाहि, अन्येन केनचिद्राज्ञा तथैव कुर्वन्कश्चिद्वणिगाकर्णितः / ततो नगरदाहापायदर्शिना क्षितीशेनारण्यं गत्वा किमित्थं न करोषीत्यादिवचोभिस्तिरस्कृत्य दण्डितो निष्कासितश्च / एवं त्वमपीत्यादि। उपनयो गतार्थः / इत्यादि बहुप्रकारं भणितो यावदसौ तत्प्रशंसातो न निवर्तते तावत्तेन गीतार्थसाधुना शेषसाधवोऽभिहिताः, एष गणाधिपो महानिर्धर्मतास्पदमगीतार्थो यदि न परित्यज्यते तदा भवतां महतेऽनर्थाय प्रभवतीति। तदेवं तत्साध्वाभासावश्यकप्रकारं सर्वं लोकोत्तरिकं द्रव्यावश्यकमिति / निगमयन्नाह-से तमित्यादि। तदेतल्लोकोत्तरिक द्रव्यावश्यकम् / एतद्भणने च ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं त्रिविधमपि द्रव्यावश्यकं समर्थितं भवत्यतस्तदपि निगमयति-से तमित्यादि / एतत्समर्थनेच नोआगमतो द्रव्यावश्यकस्य सप्रभेदस्य समर्थितत्वात्तदपि निगमयति-से तं नोआगमतो, इत्यादि। एतत्समर्थने च यत्प्रक्रान्तं द्रव्यावश्यकं तत्सोत्तरभेदमप्यवसितमतो निगमयति-से तं दव्वावस्सयमिति / तदेतद्व्यावश्यक समर्थितमित्यर्थः॥२२॥उक्तं सप्रपञ्चंद्रव्यावश्यकम्, साम्प्रतमवसरायातभावावश्यकनिरूपणार्थमाह से किंतं भावावस्सयं?,२ दुविहं पण्णत्तं, तंजहा-आगमतो य१णोआगमतो य २॥सूत्रम् 23 // ( // 22 // ) से किं तमित्यादि। अथ किं तद्भावावश्यकमित्यत्र निर्वचनमाह- भावावस्सयं दुविहमित्यादि / वक्तृविवक्षितपरिणामस्य भवनं भावः / उक्तंच, भावो विवक्षितक्रियाऽनुभूतियुक्तो हि वैसमाख्यातः / सर्वज्ञैरिन्द्रादिवदिहेन्दनाक्रियाऽनुभवात् // 1 // व्याख्या, वक्तुर्विवक्षितक्रियायाः, विवक्षितपरिणामस्येन्दनादेरनुभवनमनुभूतिस्तया युक्तो योऽर्थः, स भावतद्वतोरभेदोपचाराद्भाव: सर्वज्ञैः समाख्यातः।निदर्शनमाह- इन्द्रादिवदित्यादि / यथेन्दनादिक्रियानुभवात्परमैश्वर्यादिपरिणामेन परिणतत्वादिन्द्रादि // 4
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य |निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 46 // | सूत्रम् 24 [18] 4.2 | नोआगमतो भावावश्यकम्। सूत्रम् 25 | तस्य त्रयोभेदाः १.लौकिकम्, २.कुप्रावच र्भाव उच्यत इत्यर्थः, इत्यार्यार्थः / भावश्चासा आवश्यकं च भावमाश्रित्य वावश्यकं भावावश्यकम्, तच्च द्विविधं प्रज्ञप्तम्। तद्यथा, आगमत आगममाश्रित्य, नोआगमत आगमाभावमाश्रित्य // 23 // तत्राद्यभेदनिरूपणार्थमाह से किंतं आगमतो भावावस्सयं?, 2 जाणए उवउत्ते / सेतं आगमतो भावावस्सयं // सूत्रम् 24 // ( // 23 // ) से किं तमित्यादि / अथ किं तदागमतो भावावश्यकम्? अत्राह- आगमओ भावावस्सयं जाणए, इत्यादि / ज्ञायक उपयुक्त आगमतोभावावश्यकम्। इदमुक्तं भवति, आवश्यकपदार्थज्ञस्तजनितसंवेगेन विशुद्ध्यमानपरिणामस्तत्र चोपयुक्तःसाध्वादिरागमतोभावावश्यकम्, आवश्यकार्थोपयोगलक्षणस्यागमस्यात्र सद्भावात्। भावावश्यकता चात्रावश्यकोपयोगपरिणामस्य सद्भावात्, भावमाश्रित्यावश्यकमिति व्युत्पत्तेः / अथवावश्यकोपयोगपरिणामानन्यत्वात्साध्वादिरपि भावः। ततश्चभावश्चासावावश्यकं चेति व्युत्पत्तेरप्यसौ मन्तव्य इति / सेतमित्यादि निगमनम् ॥२४॥अथ भावावश्यकद्वितीयभेदनिरूपणार्थमाह सेकिंतं नोआगमतोभावावस्सयं?, २तिविहं पण्णत्तं, तंजहा- लोइयं १कुप्यावयणियं 2 लोगुत्तरिय ३॥सूत्रम् 25 // // 24 // ) से किं तमित्यादि / अथ किं तन्नोआगमतो भावावश्यकम् ? अत्राह-नोआगमतो भावावश्यकं त्रिविधं प्रज्ञप्तम् / तद्यथा, लौकिकं कुप्रावचनिकं लोकोत्तरिकं च // 25 // तत्र प्रथमभेदनिर्णयार्थमाह सेकिंतं लोइयं भावावसयं?, 2 पुव्वण्हे भारह अवरण्हे रामायणं / सेतंलोइयं भावावस्सयं ॥सूत्रम् 26 // ( // 25 // ) से किं तं लोइयमित्यादि। अथ किं तल्लौकिकं भावावश्यकमिति? अत्राह- लोइयं भावावस्सयं पुव्वण्हे, इत्यादि। लोके भवं लौकिकम् / यदिदं लोकः पूर्वाह्ने भारतमपराह्ने रामायणं वाचयति शृणोति वा तल्लौकिकं भावावश्यकम् / लोके हि भारतरामायणयोर्वाचनं श्रवणंवा पूर्वाह्नापरालयोरेव रूढं विपर्यये दोषदर्शनात् / ततश्चेत्थमनयोर्लोकेऽवश्यकरणीयत्वादा निकम, ३.लोकोत्तरिकम् / सूत्रम् 26 नोआ०भावा०॥ / [19] 4.2.1 लौकिकम्। // 46 //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 47 // वश्यकत्वम् / तद्वाचकस्य श्रोतॄणां तदर्थोपयोगपरिणामसद्भावाद्भावत्वम्, तद्वाचकाः श्रोतारश्च पत्रकपरावर्तनहस्ताभिनय-8 आवश्यकस्य गात्रसंयतत्वकरकुड्मलमीलनादिक्रियायुक्ता भवन्ति, क्रियाच अनआगमत्वेन प्रागिहोक्ता किरियागमोन होइत्ति वचनात् / निक्षेपाः। ततश्च क्रियालक्षणे देश आगमस्याभावानोआगमत्वमपि भावनीयम् / नोशब्दस्यात्र देशनिषेधवचनत्वाद्देशे त्वागमोऽस्ति, सूत्रम् 27 नोआ०भावा० लौकिकाभिप्रायेण भारतादेरागमत्वात् / तस्माद्यथा निर्दिष्टसमये लौकिकास्तदुपयुक्ता यदवश्य भारतादि वाचयन्ति शृण्वन्ति [20] 4.2.2 वा तल्लौकिकंभावावश्यकमिति स्थितम् ।भावमाश्रित्यावश्यकंभावावश्यकंभावश्चासावावश्यकं चेति वा भावावश्यकमित्यलं कुप्रावचनिकम्। विस्तरेण / से तमित्यादि निगमनम् // 26 // उक्तो नोआगमतो भावावश्यकप्रथमभेदः / अथ तद्वितीयभेदनिरूपणार्थमाह से किं तं कुप्पावयणियं भावावस्सयं?, 2 जे इमे चरगचीरिय जाव पासंडत्था इजंजलि होम जप्प उंदुरुक्क नमोक्कारमाइयाई भावावस्सयाई करेंति / सेतं कुप्पावयणियं भावावस्सयं / / सूत्रम् 27 // // 26 // ) से किं तं कुप्पावणियमित्यादि / अत्र च निर्वचनमाह- कुप्पावयणियं भावावस्सयं जे इमे, इत्यादि / कुत्सितं प्रवचनं येषां ते / तथा तेषु भवं कुप्रावचनिकं भावावश्यकम्। किंतद्? उच्यते, य एते चरकचीरिकादय: पाषण्डस्थायथावसरमिज्याञ्जलिहोमादीनि भावरूपाण्यावश्यकानि भावावश्यकानि कुर्वन्ति तत्कुप्रावचनिकं भावावश्यकमिति सम्बन्धः / तत्र चरकादिस्वरूपं प्रागेवोक्तम्, इज्याञ्जल्यादिस्वरूपंतूच्यते / तत्र यजन मिज्यायाग इत्यर्थः, तद्विषयो जलस्याञ्जलि रिज्याञ्जलिः, यागदेवतापूजावसरभावीति हृदयमथवा यजनमिज्या पूजा, गायत्र्यादिपाठपूर्वकं विप्राणांसन्ध्यार्चनमित्यर्थः, तत्राञ्जलिरिज्याञ्जलिः। अथवा देशीभाषया, इज्जत्ति माता, तस्या नमस्कारविधौ तद्भक्तैः क्रियमाण: करकुड्मलमीलनलक्षणोऽञ्जलिरिज्याञ्जलिः। ७नो। ॐग। 0 जपोन्दुरुक्क। 7 ज्येति। // 47 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 48 // होमः, अग्निहोत्रिकैः क्रियमाणमग्निहवनम् / जपोमन्त्राद्यभ्यासः / उंदुरुक्कंति, देशीवचनत उन्दुमुखम्, तेन रुक्कंवृषभादिशब्दकरणमुन्दुरुक्कं देवतादिपुरतो वृषभगर्जितादिकरणमित्यर्थः / नमस्कारो, 'नमो भगवते दिवसनाथाये'त्यादिकः। एतेषां द्वन्द्व निक्षेपाः / इज्याञ्जलिहोमजपोन्दुरुक्कनमस्काराः, त आदिर्येषांतानि तथा, आदिशब्दात्स्तवादिपरिग्रहः / एतेषांच चरकादिभिरवश्यं सूत्रम् 28 नोआ० भावा० क्रियमाणत्वादावश्यकत्वमेतत्कर्तृणां च तदर्थोपयोगश्रद्धादिपरिणामसद्भावाद्भावत्वम् / अन्यच्च चरकादीनांतदर्थोपयोग [21] 4.2.3 लक्षणो देश आगमः। देशस्तु करशिरोव्यापारादिक्रियालक्षणोऽनागमः, ततो देश आगमाभावमाश्रित्य नोआगमत्वमव- लोकोत्तरिकम्। गन्तव्यम् / नोशब्दस्येहापि देशनिषेधपरत्वात्तस्माच्चरकादयस्तदुपयुक्ता यथावसरं यदवश्यमिज्याञ्जल्यादि कुर्वन्ति तत्कुप्रावचनिकं भावावश्यकम् / भावावश्यकशब्दस्य च व्युत्पत्तिद्वयं तथैव, से तमित्यादि निगमनम् // 27 // उक्तो नोआगमतो भावावश्यकद्वितीयभेदः। अथ तृतीयभेदनिरूपणार्थमाह से किंतं लोगोत्तरियं भावावस्मयं?, 2 जण्णं इमं समणे वा समणी वासावए वा साविया वा तच्चिते तम्मणे तल्लेसे तयज्झवसिते तत्तिव्वज्झवसाणे तयट्ठोवउत्ते तयप्पियकरणे तब्भावणाभाविते अण्णत्थ कत्थइ मणं अकरेमाणे उभओकालं आवस्सयं करेति से तं लोगोत्तरियं भावावस्सयं / सेतं नोआगमतो भावावस्सयं / सेतंभावावस्सयं ॥सूत्रम् 28 // ( // 27 // ) से किं तं लोउत्तरियमित्यादि / अत्र निर्वचनम्, लोउत्तरियं भावावस्सयं जंणमित्यादि। जंणं ति, णमिति वाक्यालङ्कारे। यदिदं श्रमणादयस्तच्चित्तादिविशेषणविशिष्टा उभयकालं प्रतिक्रमणाद्यावश्यकं कुर्वन्ति तल्लोकोत्तरिकं भावावश्यकमिति / सण्टङ्कः / तत्र श्राम्यतीति श्रमण:साधुः। श्रमणीसाध्वी।शृणोति साधुसमीपे जिनप्रणीतां सामाचारीमिति श्रावक: श्रमणो नोआ। गु। (c) मे। 0 द। करेंति / 0 गु। // 4 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 49 // आवश्यकस्य निक्षेपाः। सूत्रम् 28 नोआ०भावा० [[21] 4.2.3 पासकः। श्राविका श्रमणोपासिका, वाशब्दाः समुच्चयार्थाः। तस्मिन्नेवावश्यके चित्तंसामान्योपयोगरूपं यस्येति स तच्चित्तः। तस्मिन्नेव मनोविशेषोपयोगरूपं यस्य स तन्मनाः। तत्रैव लेश्या शुभपरिणामरूपा यस्येति स तल्लेश्यः। तथा तदध्यवसितः, इहाध्यवसायोऽध्यवसितम्। ततश्च तच्चित्तादिभावयुक्तस्य सतस्तस्मिन्नेवावश्यकेऽध्यवसितं क्रियासम्पादनविषयमस्येति तदध्यवसितः। तथा तत्तीव्राध्यवसान:(यः), तस्मिन्नेवावश्यके तीव्रम्, प्रारम्भकालादारभ्य प्रतिक्षणं प्रकर्षयायि प्रयत्नविशेषलक्षणमध्यवसानं यस्य स तथा। तथा तदर्थोपयुक्त: तस्यावश्यकस्यार्थस्तदर्थस्तस्मिन्नुपयुक्तस्तदर्थोपयुक्तः प्रशस्ततरसंवेगविशुद्ध्यमानः, तस्मिन्नेव प्रतिसूत्रं प्रतिक्रियंचार्थेषूपयुक्त इत्यर्थः। तथा तदर्पितकरण:करणानि तत्साधकतमानि देह रजोहरण मुखवस्त्रिकादीनि तस्मिनावश्यके यथोचितव्यापारनियोगेनार्पितानि नियुक्तानि तानि येन सतथा, सम्यग्यथास्थानन्यस्तोपकरण इत्यर्थः / तथा तद्भावनाभावित: तस्यावश्यकस्य भावना, अव्यवच्छिन्नपूर्वपूर्वतरसंस्कारस्य पुनः पुनस्तदनुष्ठानरूपा तया भावितः, अङ्गाङ्गीभावेन परिणतावश्यकानुष्ठानपरिणामस्तद्भावनाभावितः। तदेव यथोक्तप्रकारेण प्रस्तुतव्यतिरेकतोऽन्यत्र कुत्रचिन्मनोऽकुर्वन्नुपलक्षणत्वाद्वाचं कायंचान्यत्राकुर्वन्, एकार्थिकानि वा विशेषणान्येतानि प्रस्तुतोपयोगप्रकर्षप्रतिपादनपराणि, अमूनि च लिङ्गविपरिणामतः श्रमणीश्राविकयोरपि योज्यानि / तस्मात्तच्चित्तादिविशेषणविशिष्टिाः श्रमणादय उभयकालमुभयसन्ध्यं यदावश्यकं कुर्वन्ति तल्लोकोत्तरिकम्, भावमाश्रित्य भावश्चासावावश्यकं चेति वा भावावश्यकम्। अत्राप्यवश्यंकरणादावश्यकत्वंतदुपयोगपरिणामस्य च सद्भावाद्भावत्वम् मुखवस्त्रिकाप्रत्युपेक्षणरजोहरणव्यापारादिक्रियालक्षणदेशस्यानागमत्वानोआगमत्वं भावनीयम्। से तमित्यादि निगमनम् // 28 // तदेवं स्वरूपत उक्तं भावावश्यकम्, अनेनैव चात्राधिकार इत्यतो नानादेशजविनेयानुग्रहार्थं तस्यैव पर्यायाभिधानार्थमाह // 49 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यकस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 50 // सूत्रम् 29 [२२]आवश्यकस्यैकार्थिकानि। तस्स णं इमे एगट्ठिया णाणाघोसा णाणावंजणा णामधेजा, भवंति, तंजहा- आवस्सयं 1 अवस्सकरणिज्नं 2 धुवणिग्गहो 3 विसोही 4 य / अज्झयणछक्कवग्गो 5 नाओ६ आराहणा 7 मग्गो ८॥२॥समणेण सावएण य अवस्सकायव्वयं हवति जम्हा। अंतो अहोनिसस्स उ तम्हा आवस्सयं नाम ॥३॥से तं आवस्सयं / / सूत्रम् 29 / / ( // 28 // ) तस्स णं इमे, इत्यादि। तस्यावश्यकस्यामूनि वक्ष्यमाणान्येकार्थिकानि परमार्थत एकार्थविषयाणि नानाघोषाणिपृथग्भिन्नोदात्तादिस्वराणि, नानाव्यञ्जनानि पृथग्भिन्नककाराद्यक्षराणि, नामधेयानि पर्यायध्वनयो भवन्ति / तद्यथा, आवस्सयं गाहा। व्याख्या, श्रमणादिभिरवश्यं क्रियत इतिनिपातनादावश्यकम् / अथवा ज्ञानादिगुणा मोक्षोवा, आ, समन्ताद्वश्यः क्रियतेऽनेनेत्यावश्यकम्। अथवा आ, समन्ताद्, वश्या इन्द्रियकषायादिभावशत्रवो येषां ते तथा, तैरेव क्रियते यत्तदावश्यकम्, अथवा समग्रस्यापि गुणग्रामस्यावासकम्, इत्यावासकम्, इत्याद्यपरमपि स्वधिया वाच्यम् / पूर्वमपि च व्युत्पादितमिदं तथा मुमुक्षुभिर्नियमानुष्ठेयत्वादवश्यकरणीयम् / तथा ध्रुवनिग्रहइत्यत्रानादित्वात् क्वचिदपर्यवसितत्वाच्च ध्रुवंकर्म तत्फलभूतः संसारो वा, तस्य निग्रहहेतुत्वान्निग्रहो ध्रुवनिग्रहः। तथा कर्ममलिनस्यात्मनो विशुद्धिहेतुत्वा द्विशुद्धिः। तथा सामायिकादिषडध्ययनकलापात्मकत्वादध्ययनषड्वर्गः। तथाभिप्रेतार्थसिद्धेः सम्यगुपायत्वान्यायः, अथवा जीवकर्मसम्बन्धापनयनान्यायः। अयमभिप्रायः यथा कारणिकैदृष्टो न्यायो द्वयोरर्थिप्रत्यर्थिनोभूमिद्रव्यादिसम्बन्धं चिरकालीनमप्यपनयत्येवं जीवकर्मणोरनादिकालीनमप्याश्रयाश्रयिभावसम्बन्धमपनयतीत्यावश्यकमपि न्यायउच्यते। तथा मोक्षाराधनाहेतुत्वादाराधना। तथा मोक्षपुरप्रापकत्वादेव मार्ग इति गाथार्थः॥२॥ उक्तगाथाया आद्यपदं सूत्रकार एव व्युत्पादयन्नाह- समणेण गाहा। 7 // 1 // 7 // 2 // O ट्क / // 50
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 51 // श्रमणादिना अहोरात्रस्य मध्ये यस्मादवश्यंक्रियते तस्मादावश्यकम्, एवमेवावश्यकरणीयादिपदानामपि व्युत्पत्तिर्द्रष्टव्या उपलक्षणत्वादस्याः, इति गाथार्थः॥३॥ से तमित्यादि निगमनम्, तदेतदावश्यकं निक्षिप्तमित्यर्थः / तदेवं नामादिभेदैनिक्षिप्तमावश्यकं तन्निक्षेपे च यदुक्तम्, आवश्यकं निक्षेप्स्यामीति तत्सम्पादितम् // 29 // साम्प्रतं पुनर्यदुक्तम्, श्रुतं निक्षेप्स्यामीति तत्सम्पादनार्थमाह से किंतं सुय?, 2 चउब्विहं पण्णत्तं, तंजहा- नामसुयं 1 ठवणसुयं 2 दव्वसुयं 3 भावसुयं 4 // सूत्रम् 30 // // 29 // ) से किं तं सुतमिति / अथ किं तत्श्रुतमिति प्रश्नः / अत्र निर्वचनं सुतं चउव्विहमित्यादि। श्रुतंप्राग्निरूपितशब्दार्थं चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा- नामश्रुतं स्थापनाश्रुतं द्रव्यश्रुतं भावश्रुतं च॥३०॥ तत्राद्यभेदनिर्णयार्थमाह से किं तं नामसुयं?, 2 जस्स णंजीवस्स वा अजीवस्स वा जीवाण वा अजीवाण वा तदुभयस्स वा तदुभयाण वा सुएइ नामं कीरति।सेतं नामसुयं ॥सूत्रम् 31 // ( // 30 // ) से किं तमित्यादि। अत्र निर्वचनम्, नामश्रुतं जस्स ण मित्यादि। यस्य जीवस्य वाजीवस्य वा जीवानां वाजीवानां वा तदुभयस्य वा तदुभयानां वा श्रुतमिति यन्नाम क्रियते तन्नामश्रुतमित्यादिपदेन सम्बन्धः / नाम च तत्श्रुतं चेति व्युत्पत्तेः। अथवा यस्य जीवादेः श्रुतमिति नाम क्रियते तज्जीवादिवस्तु नामश्रुतम्, नाम्ना, नाममात्रेण श्रुतं नामश्रुतमिति व्युत्पत्तेः / तत्र जीवस्य कथं श्रुतमिति नाम सम्भवतीत्यादिभावना यथा नामावश्यके तथा तदनुसारेण यथासम्भवमभ्यूह्य वाच्या। से O'इत्यनुयोगद्वारग्रन्थे आवश्यकाधिकारः कथितः // 29 // अथ श्रुताधिकारः कथ्यते' इत्यधिकं वर्तते। 0 तं 10 अजीवस्स......तदुभयाण वा' स्थाने जावे'त्यस्ति / जत्ति। 7 कज्जइ / श्रुतस्य निक्षेपाः। सूत्रम् 30 [1] श्रुतपदस्य नामादिचत्वारोनिक्षेपाः। सूत्रम् 31 [2]1-2 नामस्थापना श्रुतव्या ख्यानम्। // 5 B
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रुतस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 52 // सुत्रम३२-३३ नामस्थापना श्रतव्या ख्यानमा तमित्यादि निगमनम् // 31 // उक्तं नामश्रुतमथ स्थापनाश्रुतनिरूपणार्थमाह से किं तं ठवणासुयं? 2 जणं कट्टकम्मे वा जाव सुए इठवणा ठविज्जति / सेतं ठवणासुर्य। सूत्रम् 32 // नामठवणाणं को पतिविसेसो?, नामं आवकहियं ठवणा इत्तरिया वा होज्जा आवकहिया वा॥सूत्रम् 33 // ( // 31 // ) से किं तमित्यादि। अत्र निर्वचनम्, ठवणासुतं जंणमित्यादि। अत्र व्याख्यानं यथा स्थापनावश्यके तथा सप्रपञ्चंद्रष्टव्यम्, नवरमावश्यकस्थाने श्रुतमुच्चारणीयम्, काष्ठकर्मादिषु श्रुतपठनादिक्रियावन्त एकादिसाध्वादयःस्थाप्यमानाःस्थापनाश्रुतमिति तात्पर्यम् / से तमित्यादि निगमनम् // 32 // नामठवणाणं को पइविसेसो? इत्यादि पूर्वं भावितमेव / वाचनान्तरे तु नामठवणाओ ताओ इत्येतदेव दृश्यते। आवश्यकनामस्थापनाभणनेन प्रायोऽभिन्नर्थत्वात्श्रुतनामस्थापनेऽप्युक्ते एव भवत इत्यतो नात्र ते उच्यते इति भावः // 33 // द्रव्यश्रुतनिरूपणार्थमाह से किं तंदव्वयं? 2 दुविहं पण्णत्तं, तंजहा-आगमतो य नोआगमतो य॥ सूत्रम् 34 // ( // 32 // ) से किं तदित्यादि। अत्र निर्वचनम्, दव्वसुतं दुविहमित्यादि। द्रव्यश्रुतं द्विविधं प्रज्ञप्तम् / तद्यथा, आगमतश्च नोआगमतश्च // 34 // अत्राद्यभेदनिर्णयार्थमाह से किंतं आगमतो दव्वसुयं? 2 जस्सणंसुएत्ति पयं सिक्खयं ठियं जियं मियं परिजियंजाव, कम्हा?, जइ जाणते अणुवउत्तेन भवइ ।सेतं आगमतो दव्वसुयं / / सूत्रम् 35 // ( // 33 // ) 0'सुए इ' इति पदं नास्ति / 0 32-33 सूत्राणां स्थान एकमेव 31 सूत्राङ्कमस्ति। 0 या / 0 'पुनरि त्यधिकम् / 7 ठियं जियं जाव णो अणुप्पेहाए कम्हा? अणुवओगो दव्वमितिकटु, नेगमस्स णं एगो अणुवउत्तो आगमतो एणं दव्वसुअंजाव कम्हा?...' इतिरूपेण सूत्रो वर्तते। सूत्रम् 34-35 [३]३द्रव्यश्रुतम्। १आगमतश्च२नोआगम तव। // 5
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रुतस्य श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति सूत्रम् 36 युतम्। // 53 // से किं तमित्यादि। अत्र निर्वचनम्, आगमओ दव्वसुतमित्यादि / यस्य कस्यचित्श्रुतमिति पदं श्रुतपदाभीधेयमाचारादिशास्त्रं शिक्षितं स्थितं यावद्वाचनोपगतं भवति स जन्तुस्तत्र वाचनाप्रच्छनादिभिर्वर्तमानोऽपि श्रुतोपयोगेऽवर्तमानत्वादागमत निक्षेपाः। आगममाश्रित्य द्रव्यश्रुतमिति समुदायार्थः। शेषोऽत्राक्षेपपरिहारादिप्रपञ्चो नयविचारणा च द्रव्यावश्यकवष्टिव्याऽत एव / [4]3.2 सूत्रेऽप्यतिदेशं कुर्वता जाव कम्हा?, जइ जाणएइत्यादिना पर्यन्तनिर्दिष्टानां शब्दनयानां सम्बन्धी सूत्रालापको गृहीतः / एतच्च नोआगमतो काञ्चिदेव वाचनामाश्रित्य व्याख्यायते, वाचनान्तराणि तु हीनाधिकान्यपि दृश्यन्ते, से तमित्यादि निगमनम् // 33 // द्रव्यश्रुतम्। उक्तमागमतो द्रव्यश्रुतमिदानीं नोआगमतस्तदेवोच्यते। सूत्रम् 37 से किं तं णोआगमतो दव्वसुर्य?, 2 तिविहं पण्णत्तं, तंजहा- जाणयसरीरदव्वसुयं 1 भवियसरीरदव्वसुर्य 2 जाणयसरीर [5]3.2.1 ज्ञशरीर भवियसरीरवइरित्तं दव्वसुयं // सूत्रम् 36 / / ( // 34 // ) द्रव्यश्रुत से किं तदित्यादि।अत्र निर्वचनम्, नोआगमतो दव्वसुतं तिविहमित्यादि, // 36 / / अत्राद्यभेदज्ञापनार्थमाह से किं तं जाणयसरीरदव्वसुयं?, जाणयसरीरदव्वावसयं सुतत्तिपदत्थाहिकारजाणयस्स जं सरीरयं ववगयचुतचतियचत्तदेहं जीवविप्पजढं सेज्जागयं वा संथारगयं वा सिद्धसिलायलगयं वा, अहोणं इमेणं सरीरसमुस्सएणं जिणदिटेणं भावेणं सुए इ पयं आघवियं पण्णवियं परूवियं दंसियं निदंसियं उवदंसियं / जहा को दिटुंतो? अयं मधुकुंभे आसी, अयं घयकुंभे आसी। से तं जाणयसरीरदव्वसुयं ॥सूत्रम् 37 // ( // 35 // ) 72' अङ्कमात्रमस्ति। ॐगा। 0चुअचाविअ। 0 जीवविष्पजढं....घयकुंभे आसी' इत्यादिपदानां स्थाने 'तं चेव पुव्वभणिअं भाणिअव्वं जाव' इत्यादि वर्तते। निरूपणम्। // 53
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 54 // से किं तमित्यादि। अत्रोत्तरम्, जाणगसरीरदव्वसुतं सुयत्ती त्यादि। ज्ञातवानिति जस्तस्य शरीरं तदेवानुभूतभावत्वाव्यश्रुतं श्रुतस्य निक्षेपाः। ज्ञशरीरद्रव्यश्रुतम्, श्रुतमिति यत्पदंतदर्थाधिकारज्ञायकस्य यच्छरीरकं व्यपगतादिविशेषणविशिष्टं तज्ज्ञशरीरद्रव्यश्रुतमित्यर्थः / ननु यदि जीवविप्रमुक्तमिदं कथं तहस्य द्रव्यश्रुतत्वम्?, लेष्ट्रवादीनामपि तत्प्रसङ्गात्तत्पुद्गलानामपि कदाचित्च्छ्तवेतृभिः सूत्रम् 38 [4]3.2 गृहीत्वा मुक्तत्वसम्भवादित्याशङ्कयाह, सेज्जागयमित्यादि।शेषोऽत्रावयवव्याख्यादिप्रपञ्चो ज्ञशरीरद्रव्यावश्यकवत्श्रुताभि नोआगमतो लापतो वाच्यः, यावत् से तमित्यादिनिगमनम् // 37 // द्वितीयभेदुनिरूपणार्थमाह | द्रव्यश्रुतम्। [6] 3.2.2 __ से किं तं भवियसरीरदव्वसुयं?, 2 जे जीवे जोणीजम्मणनिक्खंते इमेणं चेव सरीरसमुस्सएणं आदत्तएणं जिणोवइटेणं भावेणं भव्यशरीर सुएइ पयं से काले सिक्खिस्सति, ण ताव सिक्खति / जहा को दिद्रुतो? अयं मधुकुंभे भविस्सति, अयं धयकुंभे भविस्सति, सेतं द्र० श्रुतम्। भवियसरीदव्वसुतं ।सूत्रम् 38 // ( // 36 // ) सूत्रम् 39 [7] 3.2.3 से किंतमित्यादि। अत्र प्रतिवचः, भवियसरीरदव्वसुअंजे जीवे, इत्यादि। विवक्षितपर्यायेण भविष्यतीति भव्यः, विवक्षित व्यतिरिक्त पर्यायार्हः तद्योग्य इत्यर्थः। तस्य शरीरं तदेव भाविभावश्रुतकारणत्वाव्यश्रुतं भव्यशरीरद्रव्यश्रुतम् / किं पुनस्तदित्यत्रोच्यते, द्र० श्रुतम्, पत्रपुस्तक यो जीवो योनिजन्मत्वनिष्क्रान्तोऽनेनैव शरीरसमुच्छ्येणादत्तेन जिनोपदिष्टेन भावेन श्रुतमित्येतत्पदमागामिकाले शिक्षिष्यते / लिखितमथवा न तावच्छिक्षते तज्जीवाधिष्ठितं शरीरं भव्यशरीरद्रव्यश्रुतमित्यर्थः। शेषं भव्यशरीर द्रव्यावश्यकवच्छूताभिलापेन सर्व वाच्यं / अण्डजादिपञ्च विधसूत्रम्। यावत् से तमित्यादि निगमनम् // 38 // तृतीयभेदपरिज्ञानार्थमाह // 54 // से किंतं जाणयसरीरभवियसरीरवतिरित्तं दव्वसुतं?,२ पत्तयपोत्थयलिहियं / / सूत्रम् 39 // Oकर्तृ (वेत्तृ) / 0 इमेणं....घयकुंभे भविस्सति' स्थाने 'जहा दव्वावस्सए तहा भाणिअव्वं जाव' इत्यस्ति / 0 भव्यशरीरे'ति पदं नास्ति /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 55 // अहवा सुत्तं पंचविहं पण्णत्तं, तंजहा- अंडयं 1 बोंडयं 2 कीडयं 3 वालयं 4 वक्कयं ५॥सूत्रम् 40 // श्रुतस्य से कितं अंडयं 2 हंसगब्भादि, सेतं अंडयं / / सूत्रम् 41 // निक्षेपाः। से कि तंबोंडयं 2 फलिहमादि, सेतं बोंडयं ॥सूत्रम् 42 / / सूत्रम् 39-45 [4]3.2 नोआ० से कि तं कीडयं 2 पंचविहं पण्णत्तं, तंजहा- पट्टे 1 मलए 2 अंसुए 3 चीणंसुए 4 किमिरागे 5, सेतं कीडयं // सूत्रम् 43 // द्रव्यश्रुतम्। से किंतं वालयं 2 पंचविहं पण्णत्तं, तंजहा- उण्णिए 1 उट्टिए 2 मियलोमिए 3 कुतवे 4 किट्टिसे 5 से तं, वालयं ॥सूत्रम् 44 // [7] 3.2.3 व्यतिरिक्त से किंतं वक्कयं? 2 सणमाई, से तं वक्कयं, से तं जाणगसरीरभवियसरीरवतिरित्तं दव्वसुयं, सेतं नोआगमतो दव्वसुयं, सेतं द्र०श्रुतम्, दव्वसुयं // सूत्रम् 45 // ( // 37 // ) पत्रपुस्तक से किं तमित्यादि। अत्र निर्वचनम्- जाणगसरीरभवियसरीरवइरित्तं दव्वसुतं मित्यादि। यत्र ज्ञशरीरभव्यशरीरयोः सम्बन्ध्य लिखितमथवा अण्डजादिपञ्चनन्तरोक्तस्वरूपं न घटते तत्ताभ्यां व्यतिरिक्तं भिन्नं द्रव्यश्रुतम् / किं पुनस्तदित्याह, पत्तयपोत्थयलिहियं ति। पत्रकाणि तल- विधसूत्रम्। ताल्यादिसम्बन्धीनि, तत्संघातनिष्पन्नास्तुपुस्तकाः। ततश्च पत्रकाणि च पुस्तकाश्च तेषु लिखितं पत्रकपुस्तकलिखितम्।अथवा पोत्थयंति पोतं वस्त्रम्, पत्रकाणि च पोतं च तेषु लिखितं पत्रकपोतलिखितं ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं द्रव्यश्रुतम्। अत्र चल पत्रकादिलिखित श्रुतस्य भावश्रुतकारणत्वाव्यत्वमवसेयम् / नोआगमत्वं त्वागमतो द्रव्यश्रुत इव, आगमकारणस्यात्मदेहशब्दत्रयरूपस्याभावाद्भावनीयम्॥३९॥ तदेवमेकेन प्रकारेण ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं द्रव्यश्रुतमुक्तम् / साम्प्रतं तदेव Oजाणयसरीरभविअसरीरवइरित्तं दव्वसुअं पंचविहं... 10 वागयं। 0 कप्पासमाइ / 0 कोतवे। 7 वागयं। (c) 39-45 सूत्राणांस्थाने 37 इत्येकमेव सूत्राङ्कमस्ति। 0 लिखितस्य श्रुतस्य / // 55 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रुतस्य | श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति- युतम्। // 56 // प्रकारान्तरेण निरूपयितुमाह, अहवेत्यादि / अथवा श्रुतं पञ्चविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा, अंडयमित्यादि। अत्राह ननु श्रुते प्रक्रान्ते निक्षेपाः। सूत्रस्य प्ररूपणमप्रस्तुतम् / सत्यम्, किन्तु प्राकृतशैलीमङ्गीकृत्य श्रुतस्याण्डजादिसूत्रस्य च सूत्तलक्षणेनैकेन शब्देनाभिधीयमानत्वसाम्यादिदमपि प्ररूपयतीत्यदोषः / प्रसङ्गतोऽण्डजादिसूत्रस्वरूपज्ञापनेन शिष्यव्युत्पत्तिश्चैवं कृता भवति / अत एव सूत्रम् 39-45 [[4]3.2 नोआ० भावश्रुते प्रक्रान्ते नामश्रुतादिप्ररूपणमप्रस्तुतमित्याद्यपि प्रेर्यमपास्तम्, तस्यापि शिष्यव्युत्पादनादिफलत्वात्, न च द्रव्यश्रुतम्। भावश्रुतप्रतिपक्षस्य नामश्रुतादेः प्ररूपणमन्तरेण भावश्रुतस्य निर्दोषत्वादिस्वरूपनिश्चयः कर्तुं पार्यते, जे सव्वं जाणइ से एग [7] 3.2.3 व्यतिरिक्त जाणति (आचा० १/३/४/७)त्ति वचनादित्यलं विस्तरेण // 40 // अत्राद्यभेदज्ञापनार्थमाह, सैं किं तमित्यादि / अत्रोत्तरम्, द्र०श्रुतम्, अंडयं हंसगब्भादि त्ति अण्डाज्जातमण्डजम्, हंसः पतङ्गश्चतुरिन्द्रियो जीवविशेषः / गर्भस्तु तन्निर्वर्तितः कोसिकारः। हंसस्य पत्रपुस्तक लिखितमथवा गर्भो हंसगर्भः, तदुत्पन्न सूत्रमण्डजमुच्यते / आदिशब्दः स्वभेदप्रख्यापनपरः / ननु यदि हंसगर्भोत्पन्नं सूत्रमण्डजमुच्यते तर्हि अण्डजादिपञ्चसूत्रे अंडज हंसगादि ति सामानाधिकरण्यं विरुध्यते, हंसगर्भस्य प्रस्तुतसूत्रकारणत्वादेव।सत्यम्, कारणे कार्योपचारात्तद-विधसूत्रम्। विरोधः। कोशिकारभवंसूत्रं वटकसूत्रमिति लोके प्रतीतमण्डजमुच्यत इति हृदयम् / पञ्चेन्द्रियहंसगर्भसम्भवमित्यन्ये / सेत मित्यादि निगमनम् ॥४१॥अथ द्वितीयभेद उच्यते, से किं तमित्यादि / अत्र निर्वचनम्, बोंडयं फलिहमादित्ति / बोंडं वमनीफलं तस्माज्जातं बोण्डजम् / फलिही वमनी, तस्याः फलमपि फलिहं कर्पासाश्रयं कोशकरूपम्, तदिहापि कारणे कार्योपचाराद्वोण्डजंसूत्रमुच्यत इति भावः, से तमित्यादि निगमनम् // 42 // अथ तृतीयभेद उच्यते,से किं तमित्यादि। अत्रोत्तरम्, कीडयं // 56 // पंचविहमित्यादि / कीटाज्जातं कीटजंसूत्रंतत्पञ्चविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा, पट्टेत्ति पट्टसूत्रम्, मलयम्, अंशुकंचीनांशुकं कृमिरागम्। त्र। 0 से....अत्रोत्तरम्' इत्यादीनि पदानि न वर्तन्ते / 0 काकारः। ॐ यं। ब्भाइ'त्ति / श। 7 च।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रुतस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 57 // अत्र वृद्धव्याख्या, किल यत्र विषये पट्टसूत्रमुत्पद्यते तत्रारण्ये वननिकुञ्जस्थाने मांसचीडादिरूपस्यामिषस्य पुजाः क्रियन्ते, तेषां च पुञ्जानां पार्श्वतो निम्ना उन्नताश्च सान्तरा बहवः कीलका भूमौ निखायन्ते, तत्र वनान्तरेषु संचरन्तः पतङ्गकीटा: समागत्य मांसाद्यामिषोपभोगलुब्धाः कीलकान्तरेष्वितस्तत: परिभ्रमन्तोलाला: प्रमुञ्चन्ति, ताश्च कीलकेषुलग्नाः परिगृह्यन्ते, इत्येतत्पट्टसूत्रमभिधीयते। अनेनैव क्रमेण मलयविषयोत्पन्नं तदेव मलयम् / इत्थमेव चीनविषये बहिस्तादुत्पन्नं तदेवांशुकम्, इत्थमेव चीनविषयोत्पन्नं तदेव चीनांशुकमभिधीयते / क्षेत्रविशेषाद्धि कीटविशेषस्तद्विशेषात्तु पट्टसूत्रादिव्यपदेश इति भावः। एवं क्वचिद्विषये मनुष्यादिशोणितं गृहीत्वा केनापि योगेन युक्तं भाजनसम्पुटे स्थाप्यते। तत्र च प्रभूताः कृमयः समुत्पद्यन्ते, ते च वाताभिलाषिणोभाजनच्छिट्टैर्निर्गत्यासन्नं पर्यटन्तो यल्लालाजालमभिमुञ्चन्ति तत्कृमिरागंपट्टसूत्रमुच्यते / तच्चरक्तवर्णकृमिसमुत्थत्वात्स्वपरिणामत एव रक्तं भवति / अन्ये त्वभिदधति, यदा तत्र शोणिते कृमयः समुत्पन्ना भवन्ति तदा सकृमिकमेव तन्मलित्वा किट्टिसं परित्यज्य रसो गृह्यते, तत्र च कश्चिद्योगः प्रक्षिप्यते, ततस्तेन यद्रज्यते पट्टसूत्रं तत्कृमिरागमुच्यते / तच्च धौताद्यवस्थासुमनागपि कथञ्चिद्रागंन मुञ्चन्ति, से तमित्यादि निगमनम् ॥४३॥अथ चतुर्थो भेद उच्यते-से किं तमित्यादि। अत्रोत्तरम्, वालयं पंचविहमित्यादि। वालेभ्यः, ऊरणिकादिलोमभ्यो जातं वालजम् / तत्पञ्चविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा, ऊर्णाया इदमौर्णिकम्, उष्ट्राणामिदमौष्ट्रिकम्, एते द्वे अपि प्रतीते। ये मृगेभ्यो ह्रस्वका मृगाकृतयो बृहत्पुच्छा आटविकजीवविशेषास्तल्लोमनिष्पन्नं मृगलोमिकम् / उन्दुररोमनिष्पन्नं कौतवम् / ऊर्णादीनां यदुद्वरितं किट्टिसं तन्निष्पन्नं सूत्रमपि किट्टिसम्, अथवैतेषामेवोर्णादीनां द्विकादिसंयोगतो निष्पन्नं सूत्रं किट्टिसम्, अथवोक्तशेष श्वादिलोमनिष्पन्नं किट्टिसं से तमित्यादि 0'सान्तराः' पदं न वर्तते। ०षा। सूत्रम् 39-45 [[4]3.2 नोआ० द्रव्यश्रुतम्। | [7] 3.2.3 व्यतिरिक्त द्र०श्रुतम्, पत्रपुस्तक लिखितमथवा अण्डजादिपधविधसूत्रम्। // 57 //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 58 // श्रुतम्, १लैकिकम् त्तरद्ध। निगमनम् ॥४४॥अथ पञ्चमोभेदोऽभिधीयते, से किं तमित्यादि।वल्काजातं वल्कजंतच्चसणप्रभृति / क्वचित्पुनरतस्यादीति श्रुतस्य पाठः। तत्रातसीसूत्रं मालवकादिदेशप्रसिद्धम् / से तमित्यादि निगमनम् / उक्तं पञ्चविधमण्डजादिसूत्रं तद्भणने चोक्तं ज्ञशरीर निक्षेपाः। भव्यशरीरव्यतिरिक्तं द्रव्यश्रुतमतस्तदपि निगमयति- से तं जाणगेत्यादि। एतद्भणने च समर्थितं नोआगमतो द्रव्यश्रुतमतस्तदपि सूत्रम् 46-48 [[8]4 भावनिगमयति से तंनोआगमओ, इत्यादि / एतत्समर्थनेच समर्थितं द्विविधमपि द्रव्यश्रुतमतस्तदपिनिगमयति-से तंदुव्वसुतमिति // 45 // अथ भावश्रुतनिरूपणार्थमाह १आगमतो से किंतंभावसुयं?, 2 दुविहं पन्नत्तं, तंजहा-आगमतो य१नोआगमतो य 2 // सूत्रम् 46 // // 38 // ) २नोआगमतश्च। से किंत मित्यादि। अत्रोत्तरम्, भावसुअंदुविहमित्यादि। विवक्षितपरिणामस्य भवनं भावःस चासौ श्रुतं चेति भावश्रुतम्। २लोकोभावप्रधानं वा श्रुतं भावश्रुतम्, तविविधं प्रज्ञप्तम्, आगमतो नोआगमतश्च // 46 // तत्राऽऽद्यभेदनिरूपणार्थमाह, से किंतं आगमतो भावसुयं 2 जाणते उवउत्ते, सेतं आगमतो भावसुयं / / सूत्रम् 47 // ( // 39 // ) से किं तमित्यादि। अत्रोत्तरम्, श्रुतपदार्थज्ञस्तत्र चोपयुक्त आगमतः, आगममाश्रित्य भावश्रुतम् / श्रुतोपयोगपरिणामस्य / सद्भावात्तस्य चागमत्वादिति भावः / से तमित्यादि निगमनम्॥४७॥ अथ द्वितीयभेद उच्यते, से किंतं नोआगमतो भावसुयं?, २दुविहं पन्नत्तं, तंजहा- लोइयं 1 लोउत्तरिय 2 च ॥सूत्रम् 48 // ( // 40 // ) से किं तं नोआगमओ इत्यादि। अत्रोत्तरम्- नोआगमओ भावसुतं दुविहं मित्यादि // 48 // अत्राद्यभेदनिरूपणार्थमाह, // 58 // सेकिंतं लोइयं भावसुयं?,२जंइमं अण्णाणिएहिं मिच्छदिट्ठीहिंसच्छंदबुद्धिमइविगप्पियं, तंजहा- भारहं रामायणं हंभीमासुरुवं Oमालवादि। गु10 'हं पण्णत्तं लोइयं लोउत्तरिअ मित्यादि' इति वर्तते / लोइअंनोआगमतो भावसुअं?' इति रूपेण पदानि सन्ति / ह' नास्ति /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 59 // कोडिल्लयं घोडमुहंसगभद्दिआओ कप्पासि नागसुहुमंकणगसत्तरी वइसेसियंबुद्धवयणं वेसितं काविलं लोयाययंसट्ठितंतंमाढरं पुराणं वागरणं नाडगादी, अहवा बावत्तरिकलाओ चत्तारि य वेदा संगोवंगा, सेतं लोइयं भावसुयं ॥सूत्रम् 49 // ( // 41 // ) B से किं तमित्यादि। अत्र निर्वचनम्, लोइयं भावसुतं जं इममित्यादि। लोकैः प्रणीतं लौकिकम् / किं पुनस्तदित्याह, यदिदमज्ञानिकर्मिथ्यादृिष्टिभिः स्वच्छन्दबुद्धिमतिविकल्पितं तल्लौकिकम्, भावश्रुतमिति सम्बन्धः। तत्राल्पज्ञानभावतोऽधनवदशीलवद्वा सम्यग्दृष्टयोऽप्यज्ञानिका: प्रोच्यन्तेऽत आह, मिथ्यादृष्टिभिः स्वच्छन्दबुद्धिमतिविकल्पितम्। इहावग्रहे बुद्धिः, अपायधारणे तुमतिः / स्वच्छन्देन स्वाभिप्रायेण तत्त्वतः सर्वज्ञप्रणीतार्थानुसारमन्तरेण बुद्धिमतिभ्यां विकल्पितं स्वच्छन्दबुद्धिमतिविकल्पितं स्वबुद्धिकल्पनाशिल्पिनिर्मितमित्यर्थः। तत्प्रकटनार्थमेवाह- तद्यथा भारतमित्यादि। एतच्च भारतादिकं नाटकादिपर्यन्तं श्रुतं लोकप्रसिद्धिगम्यम् / अथ प्रकारान्तरेण लौकिकश्रुतनिरूपणार्थमाह- अहवा बावत्तरिकलाओ, इत्यादि। तत्र कलनानि, वस्तुपरिज्ञानानि कलाः, ताश्च द्विसप्ततिः समवायाङ्गादिग्रन्थप्रसिद्धाः, चत्वारश्च वेदाः (ग्रन्थाग्रम् 1000) सामवेदऋग्वेदयजुर्वेदाथर्वणवेदलक्षणाः साङ्गोपाङ्गाः। तत्राङ्गानि शिक्षा 1 कल्प 2 व्याकरण 3 च्छन्दो 4 निरुक्त 5 ज्योतिष्कायन 6 लक्षणानि षट्, उपाङ्गानि तव्याख्यानरूपाणि तैः सह वर्तन्त इति साङ्गोपाङ्गाः। से तमित्यादि निगमनम् // 49 // उक्तं नोआगमतो लौकिकं भावश्रुतमथ लोकोत्तरिकं तदेवाह से किंतं लोगोत्तरिय भावसुयं?, लोगुत्तरियं भावसुर्य जंइमं अरहंतेहिं भगवंतेहिं उप्पन्ननाण दसणधरेहिं तीतपडुपन्न मणागत घोडगमुहं सगडभद्दिआउ। 0 सासणं। लोगायतं सट्ठियंतं माढर पुराण वागरणनाडगाइ। 'य' इति न वर्तते। 9 लोइअंनोआगमतो भावसुअं?' इति रूपेण पदानि सन्ति / 0 मतिबुद्धि। 0 ई। ©...मेवेदमाह...10 नोआगमतो', इति पदमधिकम्। 0 अरिहंतेहिं। ®तीयपचुपण्णमणागय...। श्रुतस्य निक्षेपाः। सूत्रम् 49 4 भावश्रुतम्, १आगमतो 2 नोआगमतश्च। १लौकिकम् २लोकोत्तर [2]4.2.1 नोआ० भावश्रुतस्याद्यभेदं लौकिक भारतरामायणादि। सूत्रम् 50 [104.2.2 लोकोत्तरिकम्। द्वादशाङ्ग गणिपिटकम्। // 59 //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रुतस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 60 // जाणएहिं सव्वहिं सव्वदरिसीहि तैलोक्क चहिय महियपूड़एहिं अप्पडिहयवरनाणदसणधरेहिं पणीतं दुवालसंगं गणिपिडगं, तंजहा- आयारो 1 सूर्यगडो 2 ठाणं 3 समवाओ 4 विवाहपण्णत्ती 5 नायाधम्मकहाओ६ उवासगसाओ 7 अंतगडदसाओ 8 अणुत्तरोववाइयदसाओ ९पण्हावागरणाई 10 विवागसुयं 11 दिट्ठिवाओ 12 य, सेतं लोगोत्तरिय भावसुर्य, सेतं नोआगमतो सूत्रम् 50 [८]४.२नोआ भावसुयं, सेतं भावसुयं / / सूत्रम् 50 // // 42 // ) भावश्रुतम्, सं किं तमित्यादि। लोकोत्तरः, लोकप्रधानरर्हद्भिः प्रणीतं लोकोत्तरिकम् / किं पुनस्तदित्याह- लोउत्तरियं भावसुतं जं इम लोकोत्तरिकम्। मित्यादि। यदिदमर्हद्भिादशाङ्गं गणिपिटकं प्रणीतं तल्लोकोत्तरिकं भावश्रुतमिति सम्बन्धः / तद्यथा, आयारो सुयगडमि | त्यादि। तत्र सदेवमनुजासुरलोकविरचितांपूजामहन्तीत्यर्हन्तस्तैः, एवम्भूताश्चातीर्थकरा अपि केवल्यादयो भवन्त्यतस्तीर्थकर- गणिपिटकम्। प्रतिपत्तये प्राह- भगवद्भिरिति, समग्रैश्वर्यनिरुपमरूपयशःश्रीधर्मप्रयत्नवद्भिरित्यर्थः / इत्थम्भूताश्चानाद्यप्रतिघज्ञानादिमन्तः केचित्कैश्चिदभ्युपगम्यन्ते, उक्तं चैतद्वादिभिः, ज्ञानमप्रतिघं यस्य, वैराग्यं च जगत्पतेः। ऐश्वर्यं चैव धर्मश्च, सहसिद्धं चतुष्टयम् // 1 // इत्याद्यतस्तव्यवच्छेदार्थमाह, ज्ञानावरणक्षपणादिप्रकारेणोत्पन्ने न तु सहजे, ज्ञानदर्शने धरन्तीत्युत्पन्नज्ञानदर्शनधरास्तैः, न च प्रस्तुतविशेषणव्यवच्छेद्या अप्येवम्भूता एव, सहसिद्धं चतुष्टयमित्यादिवचनविरोधप्रसङ्गात् / तर्हि सुगता इत्थम्भूता अपि भविष्यन्तीति चेत्, अत्रोच्यते- तीतपडुप्पण्णेत्यादि / अतीतवर्तमानभविष्यदर्थज्ञायकैरित्यर्थः / न च सुगतानामतीतभविष्यदर्थज्ञातृत्वसम्भवः, एकान्तक्षणभङ्गवादित्वेन तदसत्त्वाभ्युपगमादसतांच ग्रहणेऽतिप्रसङ्गाद्। अथ सन्तानद्वारेण कालत्रयेऽ-8 प्यर्थानां सद्धावादतीता(घ)र्थज्ञातृत्वं तेषामपि न विहन्यत इत्याशयाह- सर्वज्ञैः सर्वदर्शिभिरिति / सर्वमेकेन्द्रियद्वीन्द्रिय-8 (c) तिलुक्कवहितमहित... 10 ही। 0 नोआगमतो', इति पदमधिकम्। स्तै / 7 भविष्यन्तीत्याशङ्कयाह / // 60
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रुतस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 61 // सूत्रम् 50 [८]४.२नोआ भावश्रुतम्, [10]4.2.2 लोकोत्तरिकम् / द्वादशाङ्गं गणिपिटकम्। जीवादि वस्तु केवलज्ञानेन जानन्तीति सर्वज्ञा: तैः, तदेव सर्वं केवलदर्शनेन पश्यन्तीति सर्वदर्शिनस्तैः / शाक्यानांत्वतीताद्यर्थज्ञातृत्वेऽपि सर्वज्ञादित्वं नोपपद्यते, कतिपयधर्माद्यभीष्टपदार्थज्ञातृत्वस्यैव तेष्वभ्युपगमाद्, यत उक्तं तच्छिष्यैः, सर्वं पश्यतु मा वाऽसाविष्टमर्थं तु पश्यतु / कीटसङ्ख्यापरिज्ञानं, तत्र(स्य) न: क्वोपयुज्यते?॥१॥(प्रमाण वा०१/३३-३५) इत्यादि। यथोक्तगुणविशिष्टा एव तिलुक्कचहियमहियेत्यादि। चहियत्ति विगलQहलानन्दाश्रुदृष्टिभिः सहर्ष निरीक्षिता यथावस्थितानन्यसाधारणगुणोत्कीर्तनलक्षणेन भावस्तवेन महिताअभिष्टुताः सुगन्धिसुमनःप्रकरक्षेपादिना तु द्रव्यस्तवेन पूजिताः। तत एषां द्वन्द्वे त्रैलोक्येन भवनपति व्यन्तर नर विद्याधर वैमानिकादिसमुदायलक्षणेन चहितमहितपूजिता(स्त्रैलोक्यचहितमहितपूजिता) स्तैः। आह, ननूत्पन्नज्ञानदर्शनधरैरित्युक्तमुत्पत्तिमच्चसप्रतिघं दृष्टं यथा मूर्तेष्ववध्यादिज्ञानम्, उत्पन्ने चतज्ज्ञानदर्शने अभ्युपगते, अतस्ताभ्यां तेसप्रतिघज्ञानिनःप्राप्नुवन्ति, तथा च पूर्वोक्तसर्वज्ञत्वादिहानिरित्याशङ्कयाह- अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधरैरिति, समस्तावरणक्षयसम्भूतत्वादप्रतिहते, मूर्तामूर्तेषु समस्तवस्तुष्वस्खलिते, अत एव वरेप्रधाने केवलज्ञानदर्शनलक्षणे ज्ञानदर्शने धरन्ति ये ते तथा तैः / यत्त्ववध्यादेः सप्रतिघत्वं तन्नोत्पत्तिमत्त्वेन, किंतर्हि?, आवरणसद्भावाद्, अतोऽप्रतिघकेवलज्ञानदर्शने समस्तावरणक्षयसम्भूतत्वात्तत्क्षयेऽपि सप्रतिघत्वाभ्युपगमेऽतिप्रसङ्गाद् / इदं च विशेषणं कस्याञ्चिदेव वाचनायां दृश्यते, न सर्वत्र / तदेवं यथोक्तप्रकारेण तावव्याख्यातान्यमूनि विशेषणानि, अन्यथा वाविरोधत: सुधिया व्याख्येयानि / तैरर्थकथनद्वारेण प्रणीतंप्ररूपितम्, किं तद्? द्वादशाङ्गं श्रुतंपरमपुरुषस्याङ्गानीवाङ्गानि द्वादशाङ्गान्याचारादीनि यत्र तबादशाङ्गम् / किंभूतं? गणिपिटकं गुणगणोऽस्यास्तीति गणी, आचार्यस्तस्य पिटकं सर्वस्वं गणिपिटकम् / तद्यथा, आचार इत्यादि सुगमम् / अत्र विशिष्टत्वा 'त्तिलुक्कवहिय.. 10व। 0 पुष्प / 0 अत्रा। उत्स। // 61 //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रुतस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि | श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 62 // सूत्रम् 51 भावश्रुतस्यैकार्थिकानि। द्वादशाङ्गश्रुतस्य चरणगुणसमन्वितस्य विवक्षितत्वान्नोआगमत्वं भावनीयम्, देशस्य चरणगुणलक्षणस्यानागमत्वान्नोशब्दस्य च देशप्रतिषेधत्वेनाश्रयणाद्, एवं पूर्वत्रापि लौकिकभावश्रुते वाच्यम् / निगमयन्नाह, से तं लोउत्तरियमित्यादि / एतद्भणने च समर्थितं द्विविधमपि नोआगमतो भावश्रुतमतस्तदपि निगमयति, से तं नोआगमतों इत्यादि। एतद्भणने चोक्तं सर्वमपि भावश्रुतमतो निगमयति, से तंभावसुतमिति // 50 // तदेवं स्वरूपत उक्तं भावश्रुतमनेनैव चात्राधिकार इत्यतोऽस्यैव पर्यायनिरूपणार्थमाह तस्स णं इमे एगड़िया नाणाघोसा नाणावंजणा नामधेजा भवंति, तंजहा- सुर्य सुत्त गंथ सिद्धंत सासणे आणवयण उवदिसे। __ पण्णवण आगमे या एगट्ठा पजवा सुत्ते॥४॥से तं सुयं ।।सूत्रम् 51 // ( // 43 // ) तस्स णमित्यादि / तस्य श्रुतस्य, अमून्यनन्तरमेव वक्ष्यमाणतया प्रत्यक्षाण्येकार्थिकानितत्त्वत एकार्थविषयाणि नानाघोषाणि पृथग्भिन्नोदात्तादिस्वराणि नानाव्यञ्जनानि पृथग्भिन्नाक्षराणि नामधेयानि पर्यायध्वनिरूपाणि भवन्ति / तद्यथा, सुतं गाहा। व्याख्या, गुरुसमीपे श्रूयत इति श्रुतम्, अर्थानां सूचनात्सूत्रम्, विप्रकीर्णार्थग्रन्थनादन्थः / सिद्धम्, प्रमाणप्रतिष्ठितमर्थमन्तं संवेदनानिष्ठारूपं नयतीति सिद्धान्तः। मिथ्यात्वाविरतिकषायादिप्रवृत्तजीवानां शासनाच्छिक्षणाच्छासनम्, प्रवचनमिति पाठान्तरम्, तत्रापि प्रशस्तं प्रधानं प्रथमं वा वचनं प्रवचनम् / मोक्षार्थमाज्ञाप्यन्ते प्राणिनोऽनयेत्याज्ञा। उक्तिर्वचनं वाग्योग इत्यर्थः। हिताहितप्रवृत्तिनिवृत्त्युपदेशनादुपदेशः। यथावस्थितजीवादिपदार्थज्ञापनात्प्रज्ञापना। आचार्यपारम्पर्येणागच्छतीत्यागमः, आप्तवचनं वागम इति / सूत्रे सूत्रविषय एकार्थाः पर्याया इति गाथार्थः॥१॥से तं सुतमिति / तदेतन्नामादि भेदैरुक्तं 0...प्रतिषेधकत्वेना...10...भावसुअं' इत्यधिकं वर्तते / 0 ऽविअ / 7 // 1 // (4) // 62 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ स्कन्धस्य निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 63 // सूत्रम् 52-55 [१]नामादि चतुर्भेदाः। श्रुतमित्यर्थः॥५०॥साम्प्रतं यदुक्तं स्कन्धं निक्षेप्स्यामीति, तत्सम्पादनार्थमुपक्रमते, से किंतं खंधे?, 2 चउविहे पण्णत्ते, तंजहा- नामखंधे १ठवणाखंधे 2 दव्वखंधे 3 भावखंधे ४॥सूत्रम् 52 // ( // 44 // ) से किं तमित्यादि / अथ किं तत्स्कन्ध इत्युच्यत इति प्रश्ने निर्वचनमाह- खंधे चउविहे, इत्यादि॥५२॥ से किं तं नाम खंधे? 2 जस्स णंजीवस्स वा अजीवस्स वा जाव खंधेति णामं कजति / सेतं णाम खंधे // सूत्रम् 53 // से किंतं ठवणाखंधे? 2 जण्णं कट्ठकम्मे वा जाव खंधे इठवणा ठविति।सेतं ठवणा खंधे॥सूत्रम् 54 // णाम ठवणाणं को पतिविसेसो? नामं आवकहियं, ठवणा इत्तिरिया वा होज्जा आवकहिया वा ॥सूत्रम् 55 / / ( // 45 // ) अत्र नामस्कन्ध प्रतिपादनसूत्रं स्थापनास्कन्धप्रतिपादकसूत्रंचनामस्थापनावश्यकप्रतिपादकसूत्रव्याख्यानुसारेण स्वयमेव भावनीयम्॥५३-५५॥ से किं तं दव्वखंधे? 2 दुविहे पण्णत्ते / तंजहा-आगमूतो य 1, नोआगमतो य 2 // सूत्रम् 56 // (1) से किं तं आगमओ दव्वखंधे? 2 जस्सणं खंधे इपयं सिक्खियं ठियं जियं मियंजावणेगमस्स एगे अणुवउत्ते आगमओ एगे दव्वखंधे, दो अणुवउत्ता आगमओ दो(ण्णि) दव्वखंधाइं, तिण्णि अणुवउत्ता आगमओ तिण्णि दव्वखंधाई, एवं जावइया इत्यनुयोगद्वारग्रन्थे श्रुताधिकार: कथितः॥ 43 / / अथ स्कन्धाधिकारः कथ्यते' इत्यधिकं वर्तते। 753-55 सूत्रस्थाने 'नामट्ठवणाओ पुव्वभणिआणुक्कमेण (गयाओ-प्र०) भाणिअव्वाओ। सूत्रम् 45 // ' इत्येकमेव सूत्रं वर्तते। 0...खंधेत्ति पयं सिक्खियं सेसं जहा दव्वावसए तहा भाणिअव्वं, नवरं खंधाभिलावे जाव से किं तं जाणयसरीरभविअसरीर वइरित्ते दव्वखंधे? 2 तिविहे पन्नत्ते, तंजहा, सच्चित्ते अचित्ते मीसए / / सूत्रम् 46 / / ' सूत्र 57 शेषपाठादारभ्य यावत् सूत्र 61 स्थानेऽयं पाठोऽङ्कश्च वर्तते। // 63 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 64 // अणुवउत्ता तावइयाइं ताइंदव्वखंधाइं (2) एवमेव ववहारस्सवि। (3) संगहस्स एगोवा अणेगावा अणुवउत्तो वा अणुवउत्ता वा दव्वखंधे वा दव्वखंधाणि वा से एगे दव्वखंधे। (4) उज्जुसुयस्स एगो अणुवउत्तो आगमओ एगे दव्वखंधे, पुहत्तं णेच्छति / (5) तिण्हं सद्दणयाणंजाणए अणुवउत्ते अवत्थू। कम्हा? जइजाणए कहं अणुवउत्ते भवति?। सेतं आगमओ दव्वखंधे॥सूत्रम् 57 // से किंतंणोआगमतो दव्वखंधे? 2 तिविहे पण्णत्ते। तंजहा- जाणगसरीरदव्वखंधे 1, भवियसरीरदव्वखंधे 2, जाणगसरीरभवियसरीरवइरित्ते दव्वखंधे 3 // सूत्रम् 58 // से किं तं जाणगसरीरदव्वखंधे? 2 खंधे इ पयत्थाहिगारजाणगस्स जाव खंधे इ पयं आपवियं पण्णवियं परूवियं जाव से तं जाणगसरीरदव्वखंधे।सूत्रम् 59 // से किंतं भवियसरीरदव्वखंधे? 2 जे जीवे जोणिजम्मणनिक्खंतेजाव खंधेइपयंसेकाले सिक्खिस्सइ / जहा को दिटुंतो? अयं महुकुंभे भविस्सइ, अयं घयकुंभे भविस्सति / सेतं भवियसरीरदव्वखंधे॥सूत्रम् 60 // से किंतं जाणगसरीरभवियसरीरवइरित्ते दव्वखंधे? 2 तिविहे पण्णत्ते / तंजहा सचित्ते 1, अचित्ते 2, मीसए 3 // सूत्रम् 61 // ( // 46 // ) द्रव्यस्कन्धसूत्रमपि भव्यशरीरद्रव्यस्कन्धसूत्रं यावद्दव्यावश्यकोक्तव्याख्यानुसारेणैव भावनीयं प्रायस्तुल्यवक्तव्यत्वादिति। से किंतंजाणगसरीरभवियसरीरवइरित्ते दव्वखंधे, इति प्रश्न निर्वचनमाह- जाणगसरीरभवियसरीरवइरित्ते दव्वखंधे तिविहे, इत्यादि। ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तद्रव्यस्कन्धस्त्रिविधः प्रज्ञप्तः / तद्यथा सचित्तोऽचित्तो मिश्रः॥५६-६१॥ तत्राऽऽद्यभेदं जिज्ञासुः 0 पन्नत्ते', इत्यधिकं वर्तते। स्कन्धस्य निक्षेपाः। सूत्रम् 56-61 ||२सप्तनयाश्रित्या३.१गमतो द्रव्यस्कन्धस्तथा। 3.2 नोआगमतो, तस्य त्रयोभेदाः। // 64 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ स्कन्धस्य निक्षेपाः। | श्रीअनुयोग- द्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। पृच्छति, से किंतं सचित्तदव्वखंधे?, 2 अणेगविहे पण्णत्ते, तंजहा- हयखंधे गयखंधे किन्नरखंधे किंपुरिसखंधे महोरगखंधे उसभखंधे, सेतंसचित्तदव्वखंधे॥सूत्रम् 62 // ( // 47 // ) से किं तमित्यादि। अत्रोत्तरम्, सचित्तदव्वखंधे अणेगविहे पण्णत्ते, इत्यादि। चित्तं मनो विज्ञानमिति पर्यायाः। सह चित्तेन वर्तत इति सचित्तः, स चासौ द्रव्यस्कन्धश्चेति सचित्तद्रव्यस्कन्धोऽनेकविधो व्यक्तिभेदतोऽनेकप्रकारः प्रजुप्तः। तद्यथा, हयस्कन्धेत्यादि। हयः तुरगः, स एव विशिष्टैकपरिणामपरिणतत्वात्स्कन्धो हयस्कन्धः / एवं गजस्कन्धादिसमासः / नवरं किन्नरकिम्पुरुषमहोरगा व्यन्तरविशेषाः / उसभत्ति वृषभः / क्वचिद्गन्धर्वस्कन्धादीन्यधिकान्यप्युदाहरणानि दृश्यन्ते, सुगमानि च। नवरं पसुपसयविहगवानरखंधेत्ति क्वचिद् दृश्यते, तत्र पशुः छगलकः, पसयस्त्वाटविको द्विखुरः चतुष्पदविशेषः, विहगः पक्षी, वानरः प्रतीतः, स्कन्धशब्दस्तु प्रत्येकं द्रष्टव्यः / इह च सचित्तस्कन्धाधिकाराज्जीवानामेव च परमार्थतः सचेतनत्वाकथञ्चिच्छरीरैः सहाभेदे सत्यपि हयादीनां सम्बन्धिनो जीवा एव विवक्षिताः, न तु तदधिष्ठितशरीराणीति सम्प्रदायः / न च जीवानांस्कन्धत्वंनोपपद्यते, प्रत्येकमसङ्खयेयप्रदेशात्मकत्वेन तेषांस्कन्धत्वस्य सुप्रतीतत्वादिति / हयस्कन्धादीनामन्यतरेणैकेनाप्युदाहरणेन सिद्धं किं प्रभूतोदाहरणाभिधानेनेति चेत्, सत्यम्, किन्तु पृथग्विभिन्नस्वरूपविजातीयस्कन्धबहुत्वाभिधानेनात्माद्वैतवादं निरस्यति, तथाभ्युपगमे मुक्तेतरादिव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् / से तमित्यादि निगमनम् ॥६२॥अथाचित्तद्रव्यस्कन्धनिरूपणार्थमाह ते। (c) 'गंधव्वखंधे', इति पदमधिकं वर्तते। 0 गजस्कन्धादिष्वपि समासः / 7 भिन्न / सूत्रम् 62 [3]3 द्रव्यस्कन्धम्। २नोआ० 3 व्यतिरिक्तः। १सचित्तः २अचित्तः ३मिश्रः। [4] 3.2.3.1 सचित्तद्र०स्का // 65 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 66 // मिश्रद्र. स्कन्धश्च से कितं अचित्तदव्वखंधे?, 2 अणेगविहे पण्णत्ते, तंजहा- दुपएसिएखंधे तिपएसिएखंधे जाव दसपएसिएखंधे संखेजपएसिए स्कन्धस्य खंधे असंखेन्जपएसिएखंधे अणंतपएसिएखंधे, सेतं अचित्त दव्वखंधे ॥सूत्रम् 63 // ( // 48 // ) निक्षेपाः। से किं तमित्यादि। अत्र निर्वचनम्, अचित्तदव्वखंधे, इत्यादि। अविद्यमानचित्तोऽचित्तः, सचासौ द्रव्यस्कन्धश्चेति समासः। सूत्रम् 63-64 २.नोआ० अयमनेकविधः प्रज्ञप्तः / तद्यथा, द्विप्रदेशिकस्कन्ध इत्यादि / तत्र प्रकृष्टः पुद्गलास्तिकायदेशः प्रदेश: परमाणुरित्यर्थः। द्वौ ३.व्यतिरिक्तः। प्रदेशौ यत्रस द्विप्रदेशिकः,सचासौ स्कन्धश्च द्विप्रदेशिकस्कन्धः / एवमन्यत्रापि यथायोगं समासः। से तमित्यादि निगमनम्। [[5]3.2.3.2 अचितद्र०स्का // 63 // अथ मिश्रद्रव्यस्कन्धनिरूपणायाह [6]3.2.3.3 से किं तं मीसदव्वखंधे?, 2 अणेगविहे पण्णत्ते, तंजहा- सेणाए अग्गिमखंधे सेणाए मज्झिमखंधे सेणाए पच्छिमखंधे, सेतं मीसदव्वखंधे॥सूत्रम् 64 // ( // 49 // ) से किं तमित्यादि। अत्रोत्तरम्, मीसदव्वखंधे सेणाए, इत्यादि। सचेतनाचेतनसंकीर्णो मिश्रः, स चासौ द्रव्यस्कन्धश्चेति सूत्रम् 65-66 | प्रकारान्तरेण मिश्रद्रव्यस्कन्धः। कोऽसावित्याह, सेनाया: हस्त्यश्वरथपदातिसन्नाहखड्गकुन्तादिसमुदायलक्षणाया अग्रस्कन्धोऽग्रानीक- [7]3.2.3 व्यतिरिक्तः मित्यर्थः, मध्यमस्कन्धो मध्यमानीकम्, पश्चिमस्कन्धः पश्चिमानीकम्, एतेषु हि हस्त्यादयः सचित्ताः खड्गादयस्त्वचित्ता |स्कन्थस्त्रिविध: इत्यतो मिश्रत्वं भावनीयमिति / से तमित्यादि निगमनम् / तदेवमेकेन प्रकारेण तद्व्यतिरिक्तो द्रव्यस्कन्धः प्ररूपितः॥६४॥ [8] 3.2.3.1 अथ तमेव प्रकारान्तरेण प्ररूपयितुमाह अहवा जाणगसरीरभवियसरीरवतिरित्ते दव्वखंधे तिविहे पन्नत्ते, तंजहा-कसिणखंधे 1 अकसिणखंधे 2 अणेगदवियखंधे 3 // ®ते / 0 'खंधे' 'खंधे', इत्यादीनि पदानि न वर्तन्ते / ...शिक: स्कन्ध' इति वर्तते / 7 मीसए / 7 मे। कृत्स्नस्कन्धः। // 66 //
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 67 // स्कन्धस्य निक्षेपाः। सूत्रम् 65-66 प्रकारान्तरेण [[7] 3.2.3 व्यतिरिक्तः स्कन्धस्विविधः [8]3.2.3.1 कृत्स्नस्कन्धः। सूत्रम् 65 // ( // 50 // ) अहवा जाणगेत्यादि। अथवान्येन प्रकारेण ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तो द्रव्यस्कन्धस्त्रिविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा, कृत्स्नस्कन्धोऽकृत्स्नस्कन्धोऽनेकद्रव्यस्कन्धः॥६५॥ तत्राद्यभेदनिरूपणार्थमाह__ से कितं कसिणखंधे? 2 से चेव हयक्खंधे गयक्खंधे जाव उसभखंधे, सेतं कसिणखंधे॥सूत्रम् 66 // // 51 // ) से किं तमित्यादि। अत्रोत्तरम्, कसिणक्खंधे, इत्यादि। यस्मादन्यो बृहत्तरः स्कन्धो नास्ति स कृत्स्नः, परिपूर्णः स्कन्धः कृत्स्नस्कन्धः / कोऽयमित्याह, से चेवेत्यादि। स एव हयखंधेत्यादिनोपन्यस्तो हयादिकस्कन्धः कृत्स्नस्कन्धः / आह यद्येवं प्रकारान्तरत्वमसिद्धम्, सचित्तस्कन्धकस्यैव संज्ञान्तरेणोक्तत्वात् / नैतदेवम्, प्राक्सचित्तद्रव्यस्कन्धाधिकारात्तथाऽसम्भविनोऽपि बुद्ध्या निष्कृष्य जीवा एवोक्ताः, इह तु जीवतदधिष्ठितशरीरावयवलक्षणः समुदायः कृत्स्नस्कन्धत्वेन विवक्षित इत्यतोऽभिधेयभेदात्सिद्धं प्रकारान्तरत्वम् / यद्येवं तर्हि हयादिस्कन्धस्य कृत्स्नत्वं नोपपद्यते, तदपेक्षया गजादिस्कन्धस्य बृहत्तरत्वात् / नैतदेवम्, यतोऽसङ्खयेयप्रदेशात्मको जीवस्तदधिष्ठिताश्चशरीरावयवा इत्येवंलक्षण:समुदायो हयादिस्कन्धत्वेन विवक्षितो जीवस्य चासङ्खयेयप्रदेशात्मकतया सर्वत्र तुल्यत्वाद्गजादिस्कन्धस्य बृहत्तरत्वमसिद्धम् / यदि हि जीवप्रदेशपुगलसमुदायः सामस्त्येन वर्द्धत तदा स्याद्जादिस्कन्धस्य बृहत्त्वंतच्च नास्ति, समुदायवृद्ध्यभावात्तस्मादितरेतरापेक्षया जीवप्रदेशपुद्गलसमुदायस्य हीनाधिक्याभावात्सर्वेऽपि हयादिस्कन्धाः परिपूर्णत्वात्कृत्स्नस्कन्धाः। अन्ये तु पूर्वं सचित्तस्कन्धविचारे न्धविचार जीवतदधिष्ठितशरीरावयवसमुदायः सचित्तस्कन्धोऽत्र तु शरीरादुद्ध्या पृथक्कृत्य जीव एव केवलः कृत्स्नस्कन्ध इति व्यत्ययं व्याचक्षते / अत्र च व्याख्याने प्रेर्यमेव नास्ति, हयगजादिजीवानां प्रदेशतो हीनाधिक्याभावेन कृत्स्नस्कन्धत्वस्य सर्वत्रा // 67 //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ |श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति स्कन्धस्य निक्षेप सूत्रम् 67-68 व्यन्द्र०स्कन्धः। [9] 3.2.3.2 अकृत्स्नः / युतम्। // 68 // [10] 3.2.3.3 अनेकद्रव्य स्कन्ध विरोधादित्यलं प्रसङ्गेन // 66 // से तमित्यादि निगमनम् / अथाकृत्स्नस्कन्धनिरूपणार्थमाह__ से किं तं अकसिणखंधे?,२ से चेव दुपएसियादीखंधे जाव अणंतपदेसिएखंधे, सेतं अकसिणखंधे॥सूत्रम् 67 // // 52 // ) से किंतमित्यादि। अत्रोत्तरम्, अकसिणखंधे से चेवेत्यादि, न कृत्स्नोऽकृत्स्नःसचासौस्कन्धश्चाकृत्स्नस्कन्धो यस्मादन्योऽपि बृहत्तरः स्कन्धोऽस्ति सोऽपरिपूर्णत्वादकृत्स्नस्कन्ध इत्यर्थः। कश्चायमित्याह, से चेवेत्यादि / स एव दुपदेसिए खंधे तिपदेसिए खंधे, इत्यादिना पूर्वमुपन्यस्तो द्विप्रदेशिकादिरकृत्स्नस्कन्ध इत्यर्थः / द्विप्रदेशिकस्य त्रिपदेशिकापेक्षयाकृत्स्नत्वात्त्रिप्रदेशिकस्यापि चतुष्प्रदेशिकापेक्षयाकृत्स्नत्वादेवं तावद्वाच्यं यावत्कात्स्न्यं नापद्यत इति / पूर्वं द्विप्रदेशिकादिः सर्वोत्कृष्टप्रदेशश्च स्कन्धः सामान्येनाचित्ततया प्रोक्तः, इह तु सर्वोत्कृष्टस्कन्धादधोवर्तिन एवोत्तरोत्तरापेक्षया पूर्वपूर्वतराऽकृत्स्नस्कन्धत्वेनोक्ता इति विशेषः। से तमित्यादि निगमनम् // 67 // अथानेकद्रव्यस्कन्धनिरूपणार्थमाह से किंतं अगदवियखंधे? 2 तस्सेव देसे अवचिते तस्सेव देसे उवचिए, सेतं अणेगदवियखंधे, सेतं जाणगसरीरभवियसरीरव तिरित्ते दव्वखंधे, सेतंनोआगमतो दव्वखंधे, से तंदव्वखंधे॥सूत्रम् 68 // ( // 53 // ) से किं तमित्यादि। अत्रोत्तरम्, अणेगदवियखंधे तस्सेवेत्यादि। अनेकद्रव्यश्चासौस्कन्धश्चेति समासः। तस्सेवेत्यत्रानुवर्तमानं स्कन्धमात्रं संबध्यते। ततश्च तस्यैव यस्य कस्यचित्स्कन्धस्य यो देशो नखदन्तकेशादिलक्षणोऽपचितो जीवप्रदेशैर्विरहितो यश्चतस्यैव देश:पृष्ठोदरचरणादिलक्षणः, उपचितोजीवप्रदेशाप्त इत्यर्थः। तयोर्यथोक्तदेशयोर्विशिष्टैकपरिणामपरिणतयोर्यो देहाख्यः समुदायः सोऽनेकद्रव्यस्कन्ध इति विशेषः, सचेतनाचेतनानेकद्रव्यात्मकत्वादिति भावः। स चैवंभूतः सामर्थ्या ®सो। 0 तस्स चेव / 0 इति विशेषः' पदं न वर्तते। // 68 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ स्कन्धस्या निक्षेपाः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 69 // सूत्रम् 69-71 ११४भाव १.आगमतो २.नोआगम ता / स्वरूपम्। तुरगादिस्कन्ध एव प्रतीयते / यद्येवं तर्हि कृत्स्नस्कन्धादस्य को विशेष इति चेदुच्यते / स किल यावानेव जीवप्रदेशानुगतस्तावानेव विवक्षितो, न तु जीवप्रदेशाव्याप्तनखाद्यपेक्षयापि, अयं तु नखाद्यपेक्षयापीति विशेषः। पूर्वोक्तमिश्रस्कन्धादस्य तर्हि को विशेष इति चेदुच्यते / तत्र खड्गाद्यजीवानां हस्त्यादिजीवानांच पृथग्व्यवस्थितानां समूहकल्पनया मिश्रस्कन्धत्वमुक्तमत्र तुजीवप्रयोगतः विशिष्टैकपरिणामपरिणतानांसचेतनाचेतनद्रव्याणामनेकद्रव्यस्कन्धत्वमिति विशेष इत्यलं प्रसङ्गेन। सेतमित्यादि निगमनम् / तदेवमुक्तो ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तो द्रव्यस्कन्धः, तद्भणनेचसमर्थितो नोआगमतो द्रव्यस्कन्धविचारः, तत्समर्थने च समर्थितो द्रव्यस्कन्ध इति // 68 // अथ भावस्कन्धनिरूपणार्थमाह से किंतंभावखंधे?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-आगमतो य नोआगमतो य॥सूत्रम् 69 // // 54 // ) से किं तमित्यादि। अत्रोत्तरम्, भावखंधे दुविहे इत्यादि। भावश्चासौ स्कन्धश्च भावमाश्रित्य वा स्कन्धो भावस्कन्धः। स . च द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा, आगमतश्च नोआमतश्च // 69 // से किंतं आगमतो भावखंधे?,२ जाणए उवउत्ते, सेतं आगमतो भावखंधे।सूत्रम् 70 // // 55 // ) तत्रागमत: स्कन्धपदार्थज्ञस्तत्र चोपयुक्तः, तदुपयोगानन्यत्वाद्भावस्कन्धः॥७॥ से किं तं नोआगमओ भावखंधे? 2 एएसिं चेव सामाइयमाइयाणं छण्हं अज्झयणाणं समुदयसमिइसमागमेणं निप्पन्ने आवस्सगसुयखंधे भावखंधेत्ति लगभइ, सेतं नोआगमतो भावखंधे, सेतंभावखंधे ॥सूत्रम् 71 // ( // 56 // ) नोआगमतस्त्वेतेषामेव प्रस्तुतावश्यकभेदानां सामायिकादीनां षण्णामध्ययनानां समुदायः, स चैतेषां विशकलितानामपि 7 तर्हि' पदं न वर्तते / 0 अपि' पदं न वर्तते। 0 'भावस्कन्धः, इत्यधिकम् / 0 निप्पन्ने' पदं न वर्तते /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 70 // तथाविधदेवदत्तादीनामिव स्यादत उच्यते, समुदयस्य समिति: नैरन्तर्येण मीलना, साच नैरन्तर्यावस्थापितायःशलाकानामिव स्कन्धस्य परस्परनिरपेक्षाणामपि स्यादत उच्यते, तस्याः समुदयसमितेर्यः समागमः, परस्परं सम्बद्धतया विशिष्टैकपरिणाम: समुदय- निक्षेपाः। समितिसमागमस्तेन निष्पन्नोय आवश्यकश्रुतस्कन्धः स भावस्कन्ध इति लभ्यते प्राप्यते भवतीति हृदयम् / इदमुक्तं भवति, सूत्रम् 72 सामायिकादिषडध्ययनसंहतिनिष्पन्न आवश्यकश्रुतस्कन्धो मुखवस्त्रिकारजोहरणादिव्यापारलक्षणक्रियायुक्ततया विवक्षितो. स्कन्धः। नोआगमतो भावस्कन्धः।नोशब्दस्य देश आगमनिषेधपरत्वात्क्रियालक्षणस्य च देशस्यानागमत्वादिति भावः / से तमित्यादि | [12]2 निगमनम् / तदेव प्रतिपादितो द्विविधोऽपिभावस्कन्ध इति निगमयति,से तंभावखंधेत्ति // 71 // इदानीं त्वस्यैवैकार्थिकान्य- नोआगमतो भिधित्सुराह | भावस्कन्धस्यै कार्थिकानि। B तस्सणं इमे एगट्ठिया नाणाघोसा नाणावंजणा नामधेज्जा भवंति, तंजहा-गण काय निकाय खंधवगरासी पुंजे य। पिंड नियरे यसंघाय आकुल समूह भावखंधस्स पज्जाया॥५॥से तं खंधे।सूत्रम् 72 / / ( // 57 // ) तस्स णमित्यादि / गतार्थ यावद् गण कायगाहा / व्याख्या, मल्लादिगणवद्गणः, पृथिवीकायादिवत्कायः, षड्जीवनिकायवनिकायः, त्र्यादिपरमाणुस्कन्धवत्स्कन्धः, गोवर्गवद्वर्गः, शालिधान्यादिराशिवद्राशिः, विप्रकीर्णपुजीकृतधान्यादिपुञ्जवत्पुञ्जः, गुडादिपिण्डवत्पिण्डः, हिरण्यद्रव्यादिनिकरवन्निकरः, तीर्थादिषु सम्मीलितजनसङ्घातवत् सङ्घातः, राजगृहाङ्गणजनाकुलवदाकुलः, पुरादिजनसमूहवत्समूहः। एते भावस्कन्धस्य पर्यायाः वाचकध्वनय इति गाथार्थः॥५॥ से तमित्यादि। निगमनम् // 72 // आह- नन्वावश्यके किमिति षडध्ययनानि? अत्रोच्यते, षडाधिकारयोगात् / के पुनस्त इत्याशङ्कय / Oगण काए अनिकाए खंधे वगे तहेव रासी / पुंजे पिंडे निगरे संघाए आउल समूहे॥१॥ (5) से तं खंधे। 0 गए काए' गाहेति। 0 वाचका ध्वनय / 0 इति स्कन्धाधिकार: कथितः / / 72 / / अथावश्यकषडध्ययनविवरणं कथ्यते।' इत्यधिकं वर्तते। // 70 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 71 // स्य षडध्ययनानि। काराः। तदुपदर्शनार्थमाह अध्ययना___ आवस्सगस्स णं इमे अत्थाहिगारा भवंति, तूंजहा- सावजजोगविरती 1 उक्तित्तण 2 गुणवओ य पडिवत्ती 3 / खलियस्स धिकारः। निंदणा 4 वणतिगिच्छ 5 गुणधारणा ६चेव॥१॥सूत्रम् 73 // // 58 // ) सूत्रम् 73 [१]आवश्यकआवस्सगस्स णमित्यादि। आवश्यकस्यैते वक्ष्यमाणा अर्थाधिकारा भवन्ति / तद्यथा, सावज्जजोग गाहा / व्याख्या, प्रथमे / सामायिकलक्षणेऽध्ययने प्राणातिपातादिसर्वसावद्ययोगविरतिराधिकारः१, उक्तित्तणत्ति द्वितीये चतुर्विंशतिस्तवाध्ययने षडाधिप्रधानकर्मक्षयकारणत्वाल्लब्धबोधिविशुद्धिहेतुत्वात्पुनर्बोधिलाभफलत्वात्सावद्ययोगविरत्युपदेशकत्वेनोपकारित्वाच्च तीर्थकराणां गुणोत्कीर्तनार्थाधिकारः 2, गुणवओ य पडिवत्तित्ति गुणा मूलोत्तरगुणरूपा व्रतपिण्डविशुद्ध्यादयो विद्यन्ते यस्य स गुणवाँस्तस्य प्रतिपत्तिर्वन्दनादिका कर्तव्येति तृतीये वन्दनाध्ययनेऽर्थाधिकारः। चशब्दात्पुष्टालम्बनेऽगुणवतोऽपि प्रतिपत्तिः कर्तव्येति द्रष्टव्यम्, उक्तं च, परियाय परिस पुरिसं खेत्तं कालं च आगमं नाउं। कारणजाए जाए जहारिहं जस्स जंजोगं W // 1 // (आवश्यक नि० 1128) 3, खलियस्स निंदणत्ति / स्खलितस्य, मूलोत्तरगुणेषु प्रमादाचीर्णस्य प्रत्यागतसंवेगस्य जन्तोर्विशुद्ध्यमानाध्यवसायस्याकार्यमिदमिति भावयतो निन्दा प्रतिक्रमणेऽर्थाधिकारः 4 / वणतिगिच्छति।व्रणचिकित्सा कायोत्सर्गाध्ययनेऽर्थाधिकारः, इदमुक्तं भवति, चारित्रपुरुषस्य योऽयमतिचाररूपो भावव्रणस्तस्य दशविधप्रायश्चित्तभेषजेन कायोत्सर्गाध्ययने चिकित्सा प्रतिपाद्यते 5 / गुणधारणा चेवत्ति / गुणधारणा प्रत्याख्यानाध्ययनेऽर्थाधिकारः। अयमत्र भावार्थः, // 71 // मूलगुणोत्तरगुणप्रतिपत्तिस्तस्याश्च निरतिचारं सन्धारणं यथा भवति तथा प्रत्याख्यानाध्ययने प्ररूपणा करिष्यते 6 / 7 // 1 // (6) / 0र्थङ्करा...10 पर्याय पर्षदं पुरुषं क्षेत्र कालं चागमं च ज्ञात्वा / कारणजाते जाते यथार्हं यस्य यद्योग्यम् // 1 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 72 // चशब्दादन्येऽप्यपान्तरालार्थाधिकारा विज्ञेयाः। एवकारोऽवधारण इति गाथार्थः॥१॥ तदेवं यदादौ (सू०७) प्रतिज्ञात अध्ययनामावश्यकं निक्षेप्स्यामीत्यादि, तत्रावश्यक श्रुत स्कन्ध लक्षणानि त्रीणि पदानि निक्षिप्तानि / साम्प्रतंत्वध्ययनपदमवसरायातमपि |धिकारः। न निक्षिप्यते, वक्ष्यमाणनिक्षेपानुयोगद्वार ओघनिष्पन्ननिक्षेपे तस्य निक्षेप्स्यमानत्वादत्रापि भणने च ग्रन्थगौरवापत्तेरिति सूत्रम् 74-75 // 73 // इदानीमावश्यकस्य यद्व्याख्यातं यच्च व्याख्येयं तदुपदर्शयन्नाह [२]आवश्यक स्य षण्णामआवस्सस्स एसो पिंडत्थो वण्णितो समासेणं / एत्तो एक्कक्कं पुण अज्झयणं कित्तइस्सामि॥१॥ तंजहा- सामाइयं 1 | ध्ययनानां चउवीसत्थओ 2 वंदणं 3 पडिक्कमणं 4 काउस्सग्गो 5 पञ्चक्खाणं 6 // सूत्रम् 74 // नामानि चत्वार्यनुयोगतत्थ पढमज्झयणं सामाइयं, तस्स णं इमे चत्तारि अणुओगद्दारा भवंति, तंजहा- उवक्कमे 1 णिक्खेवे 2 अणुगमे 3 णए 4 // द्वाराणि च। सूत्रम् 75 // ( // 59 // ) आवस्सयस्सगाहा। व्याख्या, आवश्यकस्यावश्यकपदाभिधेयस्य शास्त्रस्यैषः पूर्वोक्तप्रकारः पिण्डार्थ:समुदायार्थो वर्णित: कथितः समासेन संक्षेपेण / इदमत्रहृदयम्, आवश्यकश्रुतस्कन्ध इति शास्त्रनाम पूर्वं व्याख्यातं तच्च सान्वर्थम् / ततश्च यथा / सान्वर्थादाचारादिनामत एव तद्वाच्यशास्त्रस्य चारित्राद्याचारोऽत्राभिधास्यत इत्यादिलक्षण: समुदायार्थः प्रतिपादितो भवति, एवमत्राप्यावश्यकश्रुतस्कन्ध इति सान्वर्थनामकथनादेवावश्यं करणीयं सावद्ययोगविरत्यादिकं वस्त्वत्राभिधास्यत इति समुदायार्थः प्रतिपादितो भवति / इत ऊर्ध्वं पुनरेकैकमध्ययनं कीर्तयिष्यामि भणिष्यामीति गाथार्थः / तत्कीर्तनार्थमेवाह तद्यथा, सामायिकं चतुर्विंशतिस्तवो वन्दनं प्रतिक्रमणं कायोत्सर्गः प्रत्याख्यानम् / तत्रतेष्वनन्तरोद्दिष्टेषु षट्स्वध्ययनेषुमध्ये 7 तच्च (यच्च)। 7 // 1 // (7) / Oणयं / मं / 7 दा। // 72 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 73 // अध्ययनाधिकारः। सूत्रम् 74-75 [२]आवश्यकस्य षण्णामध्ययनानां नामानि चत्वार्यनुयोगद्वाराणि च। प्रथममाद्यमध्ययनं सामायिकम्, आधुपन्यासश्चास्य निःशेषचरणादिगुणाधारत्वेन प्रधानमुक्तिकारणत्वादुक्तं च, सामायिकं गुणानामाधारः खमिव सर्वभावानाम् / न हि सामायिकहीनाश्चरणादिगुणान्विता येन // 1 // तस्माजगाद भगवान् सामायिकमेव निरुपमोपायम् / शारीरमानसानेकदुःखनाशस्य मोक्षस्य॥२॥ तत्र बोधादेरधिकमयनं प्रापणमध्ययनम् / प्रपञ्चतो वक्ष्यमाणशब्दार्थम्। सामायिकमित्यत्र यःसर्वभूतान्यात्मवत्पश्यति स रागद्वेषवियुक्तः समः, तस्यायःप्रतिक्षणंज्ञानादिगुणोत्कर्षप्राप्ति: समायः। समो हि प्रतिक्षणमपूर्वैः ज्ञानदर्शनचरणपर्यायैर्भवाटवीभ्रमणहेतुसंक्लेशविच्छेदकैर्निरुपमसुखहेतुभिः संयुज्यते / समायः प्रयोजनमस्याध्ययनस्य ज्ञानक्रियासमुदायरूपस्येति सामायिकम्, समाय एव सामायिकम्, तस्य सामायिकस्य, णमिति वाक्यालङ्कारे, इमेत्त्यमूनि वक्ष्यमाणलक्षणानि चत्वार्यनुयोगद्वाराणि भवन्ति / तत्राध्ययनार्थकथनविधिरनुयोगः, द्वाराणीव द्वाराणि महापुरस्येव सामायिकस्य, अनुयोगार्थं व्याख्यार्थं द्वाराण्यनुयोगद्वाराणि / अत्र नगरदृष्टान्तं वर्णयन्त्याचार्याः, यथा ह्यकृतद्वारं नगरमनगरमेव भवति, निर्गमप्रेवशोपायाभावतोऽनधिगमनीयत्वात्कृतैकद्विकादिद्वारमपि दुरधिगम कार्यातिपत्तये च भवति / चतुर्मूलद्वारंतु प्रतिद्वारानुगतं सुखाधिगम कार्यानतिपत्तये च सम्पद्यते। एवं सामायिकपुरमप्यर्थाधिगमोपायद्वारशून्यमशक्याधिगमं स्याद्, एकादिद्वारानु गतमपि दुरधिगमं भवेत्सप्रभेदचतुर्दारानुगतं तु सुखाधिगमं भवत्यत: फलवाँस्तदधिगमार्थो द्वारोपन्यासः।कानि पुनस्तानीति तद्दर्शनार्थमाह- तद्यथेत्यादि / तत्रोपक्रमणं दूरस्थस्य वस्तुनस्तै: तैः प्रतिपादनप्रकारैः समीपमानीय निक्षेपयोग्यताकरणमुपक्रमः, उपक्रान्तं ह्युपक्रमान्तर्गतभेदैर्विचारितं हि निक्षिप्यते नान्यथेति भावः / उपक्रम्यतेवा निक्षेपयोग्यं क्रियतेऽनेन गुरुवागयोगेनेत्युपक्रमः / अथवोपक्रम्यतेऽस्मिञ्छिष्यश्रवणभावे सतीत्युपक्रमः। 7 व्याख्यानार्थमिति। // 73 //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ अध्ययनाधिकारः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 74 // सूत्रम् 74-75 [२]आवश्यकस्य चण्णामध्ययनाना नामानि द्वाराणि च। अथवोपक्रम्यतेऽस्माद्विनीतविनेयविनयादित्युपक्रमः। विनयेनाराधितो हि गुरुर्निक्षेपयोग्यं शास्त्रं करोतीति भावः। तदेवं करणाधिकरणापादानकारकैर्गुरुवाग्योगादयोऽर्था भेदेनोक्ताः। यदि त्वेकोऽप्यन्यतरोऽर्थः करणादि- कारकवाच्यत्वेन विवक्ष्यते तथापिनदोषः / एवं निक्षेपणंशास्त्रदेर्नामस्थापनादिभेदैर्व्यसनंव्यवस्थापनं निक्षेपः। निक्षिप्यते नामादिभेदैर्व्यवस्थाप्यतेऽनेनास्मिन्नस्मादिति वा निक्षेपः, वाच्यार्थविवक्षा तथैव / एवमनुगमनं सूत्रस्यानुकूलमर्थकथनमनुगमः। अथवानुगम्यते व्याख्यायते सूत्रमनेनास्मिन्नस्मादिति वानुगमः, वाच्यार्थविवक्षा तथैव। एवं नयनंनयो नीयते परिच्छिद्यतेऽनेनास्मिन्नस्मादिति ] चत्वार्यनुयोगवा नयः। सर्वत्रानन्तधर्माध्यासिते वस्तुन्येकांशग्राहको बोध इत्यर्थः / अत्र चोपक्रान्तमेव निक्षेपयोग्यतामानीतमेव निक्षिप्यत इत्युपक्रमानन्तरं निक्षेप उपन्यस्तः। नामादिभेदैनिक्षिप्तमेव चानुगम्यत इति निक्षेपानन्तरमनुगमः। अनुगम्यमानमेव च नयैर्विचार्यते नान्यथेति तदनन्तरं नय इति यथोक्तक्रमेणोपन्यासः फलवानिति // 75 // तत्रोपक्रमो द्विधा, शास्त्रीय इतरश्च लोकप्रसिद्धः / तत्रेतराभिधित्सया प्राह ॥अथ उपक्रमाख्यं प्रथममनुयोगद्वारम् // से किं तं उवक्कमे?, 2 छविहे पण्णत्ते, तंजहा- नामोवक्कमे 1 ठवणोवक्कमे 2 दव्वोवक्कमे 3 खेत्तोवक्कमे 4 कालोवक्कमे 5 भावोवक्कमे ६॥सूत्रम् 76 // नामठवणाओगयाओ॥सूत्रम् 77 // से किंतंदव्वोवक्कमे?,२दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-आगमओयनोआगमओय, जाव जाणगसरीरभवियसरीरवतिरित्तेदव्वोवक्कमे सूत्रम् 76-78 [2] उपक्रमः / लौकिकोपक्रमः नामादिघइनिक्षेपाः। 1.3 द्रव्यो पक्रमः। १आग० २नोआ। २नोआ० ३व्य०। 1.3.2.3.1 सचित्तादित्रयो भेदाः / // 74 //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [[1] उपक्रमः / लौकिकोपक्रमः। | श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 75 // सूत्रम् 76-78 नामादिषनिक्षेपाः। 1.3 द्रव्योपक्रमः। १आग०२नोआ 2 नोआ०३ व्या 1.3.2.3.1 सचित्तादित्रयो भेदाः / तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- सचित्ते 1 अचित्ते 2 मीसए 3 // सूत्रम् 78 // // 60 // ) से किं तं उवक्कमे उवक्कमे छविहे पण्णत्ते, इत्यादि। अत्र क्वचिदेवं दृश्यत उवक्कमे दुविहे पण्णत्ते, इत्यादि, अयं च पाठ आधुनिकोऽयुक्तश्च, अहवा उवक्कमे छविहे पण्णत्तेइत्यादिवक्ष्यमाणग्रन्थोपन्यासस्याघटमानताप्रसङ्गात् / यदिशास्त्रीयोपक्रमोऽत्र प्रतिज्ञातः स्यात्तदा वक्ष्यमाणसूत्रमेवं स्यात्से किं तं सत्थोवक्कमे? सत्थोवक्कमे छविहे पण्णत्ते इत्यादि, न चैवं तस्मान्नेह सूत्रे द्वैविध्यप्रतिज्ञा, किन्त्वितरोपक्रमभणनं चेतसि विकल्प्य यथानिर्दिष्टमेव सूत्रमुक्तमित्यलं विस्तरेण / प्रकृतं प्रस्तुमः, तत्र नामस्थापनोपक्रमव्याख्या नामस्थापनावश्यकव्याख्यानुसारेण कर्तव्या, द्रव्योपक्रमव्याख्यापि द्रव्यावश्यकवदेव याव त्से किंतं जाणगसरीरभवियसरीरवतिरित्ते दव्वोवक्कमे? इत्यादि / तत्र द्रव्यस्य नटादेरुपक्रमणं कालान्तरभाविनापि पर्यायेण सहेदानीमेवोपायविशेषतः संयोजनं द्रव्योपक्रमोऽथवा द्रव्येण घृतादिना, द्रव्ये भूम्यादौ, द्रव्याद् घृतादेरेवोपक्रमो द्रव्योपक्रम इत्यादिकारकयोजना विवक्षया कर्तव्येति ।सच त्रिविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा, सचित्तद्रव्यविषय: सचित्तः, अचित्तद्रव्यविषयोऽचित्तः, मिश्रद्रव्यविषयस्तु मिश्रः, द्रव्योपक्रम इति वर्तते / / 78 // से किं तं सचित्त दव्वोवक्कमे?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- दुपयाण 1 चउप्पयाणं 2 अपयाणं 3, एक्कक्के दुविहे- परिक्कमे य वत्थुविणासे य / / सूत्रम् 79 // ( // 61 // ) तत्र सचित्तद्रव्योपक्रमस्त्रिविधः, तद्यथा, द्विपदानां नटनर्तकादीनाम्, चतुष्पदानामश्वहस्त्यादीनाम्, अपदानामाम्रादीनाम् / तत्रैकैक: पुनरपि द्विधा, परिकर्मणि वस्तुविनाशे च। तत्रावस्थितस्यैव वस्तुनो गुणविशेषाधानं परिकर्म / तत्र परिकर्मणि ©ते / ७'दुपए 1 चउपए 2 अपए 3 एक्किके पुण दुविहे पण्णत्ते तंजहा' इति रूपेण वर्तते / सूत्रम् 79 1.3 द्रव्योपक्रमः। १आग०२नोआ० 2 नोआ०३ व्य 1.3.2.3.1 सचित्तद्रव्योपक्रमः द्विपदादि त्रयोभेदाः। // 7 //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति सूत्रम् 80 1.3 युतम्। // 76 // द्रव्योपक्रमः। 2 नोआ०३ व्या 1.3.2.3.1 सचित्तद्र०3०1 1.3.2.3.1.1 परिकर्मविषयो द्रव्योपक्रमः / यदा तु वस्तुनो विनाश एवोपायविशेषैरुपक्रम्यते तदा वस्तुनाशे वस्तुनाशविषयो द्रव्योपक्रमः। [1] उपक्रमः। तत्र द्विपदानां नटनर्तकादीनां घृताधुपयोगेन बलवर्णादिकरणं कर्णस्कन्धवर्धनादिक्रिया वा परिकर्मणि सचित्तद्रव्योपक्रमः लौकिकोपक्रमः। // 79 // द्विविधमप्येतमुपक्रमं बिभणिषुराह से किंतंदुपएउवक्कमे?, 2 दुपयाणं नडाणं नट्टाणंजल्लाणं मल्लाणं मुट्ठियाणं वेलंबगाणं कहगाणं पवगाणं लासगाणं आइक्खगाणं लंखाणं मंखाणं तूणइल्लाणं तुंबवीणियाणं कायाणं, मागहाणं, से तंदुपए उवक्कमे // सूत्रम् 80 // // 62 // ) से किं तमित्यादि। अत्र निर्वचनम्, दुपयाणं नडाणमित्यादि / तत्र नाटकानां नाटयितारो नटास्तेषाम् / नट्टाणं ति नृत्यविधायिनो | नर्तकास्तेषाम् / जल्लाणं ति, जल्ला वरत्राखेलकास्तेषाम् / राजस्तोत्रपाठकानामित्यन्ये / मल्लाणं ति मल्ला: प्रतीतास्तेषाम् / मुट्ठियाणं ति मोष्टिका ये मुष्ठिभिः प्रहरन्ति मल्लविशेषा एव तेषाम् / वेलंबगाणं ति विडम्बका विदूषका नानावेषादिकारिण द्विपदोपक्रमः। परिकर्मणि इत्यर्थस्तेषाम् / कहगाणंति कथकानांप्रतीतानाम्। पवगाणंति प्लवका य उत्प्लवन्ते गर्तादिकं झम्पाभिर्लङ्घयन्ति नद्यादिकं वस्तुविनाशेच वा तरन्ति तेषाम् / लासगाणंति लासका ये रासकान् गायन्ति तेषाम्, जयशब्दप्रयोक्तृणांवा भाण्डानामित्यर्थः / आइक्खगाणं स्वरूपम्। ति ये शुभाशुभमाख्यान्ति त आख्यायकास्तेषाम् / लंखाणं ति ये महावंशाग्रमारोहन्ति ते लङ्कास्तेषाम् / मंखाणं ति ये चित्रपटादिहस्ता भिक्षां चरन्ति ते मङ्गास्तेषाम् / तूणइल्लाणं ति तूणाभिधानवाद्यविशेषवताम् / तुंबवीणियाणं ति वीणावादकानाम् / काताणंति कावडिवाहकानाम् / मागहाणंति मङ्गलपाठकानाम् / एषांसर्वेषामपि यद्घृताधुपयोगेन बलवर्णादिकरणं // 76 // कर्णस्कन्धवर्द्धनादिक्रिया वा स परिकर्मणि सचित्तद्रव्योपक्रमः / यस्तु खड्गादिभिरेषां नाश एवोपक्रम्यते संपाद्यते स O'(यद्)' इत्यधिकम् / ॐ'स' इत्यधिकम् / 0 कावोयाणं, कावडियाणं -(प्र०)।
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 77 // द्रव्योपक्रमः। 1.3.2.3.1 वस्तुनाशे सचित्तद्रव्योपक्रम इति वाक्यशेषः / अन्ये तु शास्त्रगन्धर्वनृत्यादिकलासम्पादनमपि परिकर्मणि द्रव्योपक्रम इति 18 उपक्रमः। व्याचक्षते, एतच्चायुक्तम् / विज्ञानविशेषात्मकत्वाच्छास्त्रादिपरिज्ञानस्य, तस्य च भावत्वादिति, अथवा यद्यात्मद्रव्यसंस्कार लौकिकोपक्रमः। मात्रापेक्षया शरीरवर्णादिकरणवदित्थमुच्यते तर्खेतदप्यदुष्टमेवेति / से तमित्यादि निगमनम् // ८०॥अथ चतुष्पदानां द्विविध- सूत्रम् 81-82 मप्युपक्रमं बिभणिषुराहसे किंतं चउप्पए उवक्कमे? 2 चउप्पयाणं आसाणं हत्थीणं इच्चाइ, सेतं चउप्पए उवक्कमे // सूत्रम् 81 // ( // 63 // ) 2 नोआ०३व्या से किं तमित्यादि। अत्र निर्वचनम्, चउप्पयाणं आसाणं हत्थीणमित्यादि, अश्वादयःप्रतीता एव / एतेषां शिक्षागुणविशेषकरणं सचित्तद्र०3०। परिकर्मणि, खड्गादिभिस्त्वेषां नाशोपक्रमणं वस्तुनाशे, सचित्तद्रव्योपक्रम इतीहापि वाक्यशेषः / से तमित्यादि निगमनम् // 81 // अथापदानां द्विविधमप्युपक्रमं बिभणिषुराह परिकर्मणि से किंतं अपए उवक्कमे?, 2 अपयाणं अंबाणं अंबाडगाणं इच्चाइ, सेतं अपए उवक्कमे, से तं सचित्तदव्वोवक्कमे ॥सूत्रम् 82 // वस्तुविनाशे च ( // 64 // ) से किं तमित्यादि। अत्र निर्वचनम्, अपयाणं अंबाणं अंबाडगाणमित्यादि / इहाम्रादयो देशप्रतीता एव / नवरं चाराणंति येषु / चारकुलिका उत्पद्यन्ते ते चारवृक्षाः। आम्रादिशब्दैश्च वृक्षास्तत्फलानि वा गृह्यन्ते। तत्र वृक्षाणांवृक्षायुर्वेदोपदेशाद्वार्द्धक्यादिगुणापादनं तत्फलानां तु गर्तप्रक्षेप कोद्रव पलालस्थगनादिनाश्वेव पाकादिकरणं परिकर्मणि, शस्त्रादिभिस्तु मूलत एव विनाशनं वस्तुनाशे, सचित्तद्रव्योपक्रम इत्यत्रापि वाक्यशेषः। से तमित्यादि निगमनद्वयम् // 82 // अथाचित्तद्रव्योपक्रम विवक्षुराह चतुष्पदापदी स्वरूपम्। // 77 //
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। लौकिकोपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। ||78 // सूत्रम् 83-84 द्रव्योपक्रमः। 2 नोआ०३व्या 1.3.2.3.2 अचित्तद्र०3०। से किंतं अचित्तदव्वोवक्कमे? 2 खंडाईणं गुडादीणं मत्स्यंडीणं, सेतं अचित्तदव्वोवक्कमे ॥सूत्रम् 83 // // 65 // ) से किं तं अचित्तदव्वोवक्कमे, इत्यादि।खण्डादयः प्रतीता एव, नवरं मत्स्यण्डीखण्डशर्करा, एतेषां खण्डाद्यचित्तद्रव्याणामुपायविशेषतो माधुर्यादिगुणविशेषकरणं परिकर्मणि, सर्वथा विनाशकरणं वस्तुनाशे, अचित्तद्रव्योपक्रम इति तमित्यादि निगमनम् / / 83 // अथ मिश्रद्रव्योपक्रममाह से किंतंमीसए दव्वोवक्कमे? 2 से चेव थासगआयंसगाइमंडिते आसादी, सेतंमीसए दव्वोवक्कमे, सेतंजाणयसरीरभवियसरीरवइरित्ते दव्वोवक्कमे, सेतं नोआगमओ दव्वोवक्कमे, सेतंदव्वोवक्कमे // सूत्रम् 84 // ( // 66 // ) से किं तमित्यादि। स्थासकोऽश्वाभरणविशेषः, आदर्शस्तु वृषभादिग्रीवाभरणमादिशब्दात्कुङ्कमादिपरिग्रहः / ततश्च तेषामश्वादीनामेडकान्तानांकुङ्कमादिभिर्मण्डितानांस्थासकादिभिस्तु विभूषितानां यच्छिक्षादिगुणविशेषकरणंखड्गादिभिर्विनाशो वास मिश्रद्रव्योपक्रमइति शेषः। अश्वादीनां सचेतनत्वात्स्थासकादीनामचेतनत्वान्मिश्रद्रव्यत्वमिह भावनीयम्। अत्र च संक्षिप्ततरा अपि वाचनाविशेषा दृश्यन्ते, तेऽप्युक्तानुसारेण भावनीयाः। से तमित्यादिनिगमनचतुष्टयम् / उक्तो द्रव्योपक्रमः।। 84 / / इतः क्षेत्रोपक्रममभिधित्सुराह- . से किंतं खेत्तोवक्कमे? 2 जण्णं हलकुलियादीहिं खेत्ताई उवकामिजंति, सेतं खेतोवक्कमे ।।सूत्रम् 85 // ( // 67 // ) से किं तमित्यादि। क्षेत्रस्योपक्रमः परिकर्मविनाशकरणं क्षेत्रोपक्रमः। स क इत्याह खेत्तोवक्कमे जंणं हलकुलियादीहिं खेत्ताई उवक्कामिज्जंतित्ति / तत्र हलं प्रतीतम्, अधोनिबद्धतिर्यक्तीक्ष्णलोहपट्टिकं मयिकालघुतरं काष्ठं तृणादिच्छेदार्थं यत्क्षेत्रे ®च्छं। (r) इत्यत्रापि वाक्यशेषः' इति पाठो वर्तते / 0 क्क। O'..पट्टिकं, 'कुलिकं' लघुतरं..' इति रूपेण पाठो वर्तते / मिश्रद्र०७०। सूत्रम् 85 1.4-5 क्षेत्रोपक्रमः कालोपक्रमश्च। // 78 //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 79 // |1.4 वाह्यते तन्मरुमण्डलादिप्रसिद्धं कुलिकमुच्यते / ततश्च यदत्र हलकुलिकादिभिः क्षेत्राण्युपक्रम्यन्ते बीजवपनादियोग्यता [1] उपक्रमः। मानीयन्ते सपरिकर्मणि क्षेत्रोपक्रमः / आदिशब्दादजेन्द्रबन्धनादिभिः क्षेत्राण्युपक्रम्यन्ते विनाश्यन्ते स वस्तुनाशे क्षेत्रोपक्रमः। लौकिकोपक्रमः। गजेन्द्रमूत्रपुरीषादिदग्धेषु हि क्षेत्रेषु बीजानामप्ररोहणाद्विनष्टानि क्षेत्राणीति व्यपदिश्यन्ते। आह, यद्येवं क्षेत्रगतपृथिव्यादि- सूत्रम् 85-86 द्रव्याणामेवैतौ परिकर्मविनाशी, इत्थं च द्रव्योपक्रम एवायम्, कथं क्षेत्रोपक्रम? इति। सत्यम्, किन्तु क्षेत्रमाकाशं तस्य क्षेत्रोपक्रमः। चामूर्तत्वान्मुख्यतयोपक्रमोन संभवति, किन्तु तदाधेयद्रव्याणां पृथिव्यादीनांय उपक्रम:स क्षेत्रेऽप्युपचर्यते, दृश्यतेचाधेय कालोपक्रमश्च। धर्मोपचार आधारे, यथा मञ्चाः क्रोशन्तीति, उक्तं च, खित्तमरूवं निच्चं न तस्स परिकम्मणं न य विणासो। आहेयगयवसेण उ करणविणासोवयारोऽत्थ // 1 // (विशेषावश्यक भा० 924) इत्यादि। से तमित्यादि निगमनम् // 85 // इदानीं कालोपक्रमः, तत्र कालो द्रव्यपर्याय एव, द्रव्यपर्यायौ च मेचकमणिवत्संवलितरूपाविति द्रव्योपक्रमाभिधाने कालोपक्रम उक्त एव भवत्यथवा समयावलियमुहुत्तेत्यादिरूपस्य कालस्य स्वतन्त्रमेवोपक्रममभिधित्सुराह सूत्रकार: से किंतं कालोवक्कमे? 2 जणं नालियादीहिं कालस्सोवक्कमणं कीरति, सेतं कालोवक्कमे // सूत्रम् 86 // ( // 68 // ) से किं तमित्यादि। कालस्योपक्रमः कालोपक्रमः,सक इत्याह- जंणं नालिआईहिं काला उवक्कमिज्जइत्ति, णमिति वाक्यालङ्कारे / यदिह नाडिकादिभिरादिशब्दाच्छङ्कच्छायानक्षत्रचारादिपरिग्रहस्तैः काल उपक्रम्यते, स कालोपक्रम इति शेषः।। तत्र नाडिकाताम्रादिमयघटिका तया,शङ्कच्छायादिना वैतावान्पौरुष्यादिकालोऽतिक्रान्त इति यत्परिज्ञानं भवति स परिकर्मणि // 79 // Oक्रोशन्ति / 0 क्षेत्रमरूपं नित्यं न तस्य परिकर्म न च विनाशः। आधेयगतवशेनैव करणविनाशोपचारोऽत्र // 1 // 0 कालस्स उवक्कमणं / 0 लि / OE नक्षत्रचारादिना वे' त्यधिकं वर्तते / 88888880
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोग [1] उपक्रमः। लौकिकोपक्रमः। श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 80 // सूत्रम् 87-91 1.6 भावोपक्रमः। नोआगमतो भावोपक्रमस्य प्रशस्ता प्रशस्तौ द्वौ भेदौ। कालोपक्रमः / यथावत्परिज्ञानमेव हि तस्येह परिकर्म / यत्तु नक्षत्रादिचारैः कालस्य विनाशनं स वस्तुनाशे कालोपक्रमः। तथाहि, अनेन ग्रहनक्षत्रादिचारेण विनाशितः कालः, न भविष्यन्त्यधुना धान्यादिसम्पत्तय इति वक्तारो भवन्त्येवेति, उक्तं च पूज्य:, छायाएँ नालियाए व परिकम्मं से जहत्थविन्नाणं / रिक्खाइचारेहिं व तस्स विणासो विवज्जासो॥१॥ (विशेषावश्यक भा० 927) इत्यादि। से तमित्यादि निगमनम् / / 86 // अथ भावोपक्रमाभिधानार्थमाह से किंतंभावोवक्कमे? 2 दुविहे पण्णत्ते / तं जहा- आगमतो य 1, नोआगमतो य 2 // सूत्रम् 87 // से किं तं) आगमओ भावोवक्कमे? 2 जाणए उवउत्ते। (सेतं आगमओ भावोवक्कमे) // सूत्रम् 88 // (से किं तं) नोआगमतो भावोवक्कमे? 2 दुविहे पण्णत्ते / तंजहा- पसत्थे य 1, अपसत्थे य 2 // सूत्रम् 89 // (से किंतं) अपसत्थे भावोवक्कमे? 2 डोडिणि गणिआऽमच्चाईणं / (सेतं अपसत्थे भावोवक्कमे।) // सूत्रम् 90 // (से किंत) पसत्थे भावोवक्कमे? 2 गुरुमादीणं / (सेतंपसत्थे भावोवक्कमे।सेतं नोआगमतो भावोवक्कमे।सेतंभावोवक्कमे / ) // सूत्रम् 91 // ( // 69 // ) से किं तमित्यादि। भावोपक्रमो द्विविध: प्रज्ञप्तः, तद्यथा, आगमतश्च नोआगमतश्च / तत्रोपक्रमशब्दार्थज्ञः तत्रोपयुक्त आगमतो भावोपक्रमः / से किं तं नोआगमओ, इत्यादि। अत्रोत्तरम्, नोआगमओ भावोवक्कमे दुविहे, इत्यादि। इहाभिप्रायाख्यो जीवद्रव्यपर्यायो भावशद्वेनाभिप्रेतः / उक्तं च भावाभिख्याः पञ्च स्वभावसत्ताऽऽत्मयोन्यभिप्रायाः ततश्च भावस्य परकीयाभि भवन्ति / ॐछायया नालिकया वा परिकर्म तस्य यथार्थविज्ञानम् / ऋक्षादिकचारैश्च तस्य विनाशो विपर्यासः // 1 // 0...इयचारेहि य / चतुर्ध्वपि सूत्रेषु से किं तं...?' इत्यादिनि प्रश्नवचनानि न वर्तन्ते, केवलानि निर्वचनानि वर्तन्ते। 9 से तं उवक्कमे' इत्यधिकं वर्तते। श्वा / // 80 //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 81 // प्रायस्योपक्रमणं यथावत्परिज्ञानं भावोपक्रमः / स च द्विविधः प्रशस्तोऽप्रशस्तश्चेति / तत्राप्रशस्ताभिधित्सयाह- से किं त [[1] उपक्रमः / मित्यादि / अत्र निर्वचनम्, अप्पसत्थे डोडिणिगणिआअमच्चाईणंति / इदमिह तात्पर्यम्, ब्राह्मण्या वेश्ययामात्येन च यत्परकीय लौकिकोपक्रमः। भावस्य यथावत्परिज्ञानलक्षणमुपक्रमणं कृतं सोऽप्रशस्तोभावोपक्रमः,संसारफलत्वात् / तत्र कथं ब्राह्मण्यादिभिः परभावोप- सूत्रम् 87-91 क्रमणमकारीति?। अत्रोच्यते, एकस्या ब्राह्मण्यास्तिस्रः पुत्रिका: तासां च परिणयनानन्तरं तथा करोमि यथैताः सुखिता भावोपक्रमः। भवन्तीति विचिन्त्य माता ज्येष्ठदुहितरं प्रत्यवोचत्, यदुत त्वया वासभवनसमागमे स्वभर्ता कश्चिदपराधमुद्भाव्य मूर्ध्नि नोआगमतो पादप्रहारेण हन्तव्यः, हतश्च यदनुतिष्ठति तन्ममाख्येयम् / कृतं च तया तथैव / सोऽप्यतिस्नेहतरलितमना, 'अयि प्रियतमे भावोपक्रमस्य |प्रशस्ता प्रशस्तौ पीडितस्ते सुकुमालश्चरणो भविष्यती'त्यभिधानपूर्वकं तस्याश्चरणोपमर्दनं चकार, अमुंच व्यतिकरं सा मात्रे निवेदितवती, द्वौ भेदौ। साप्युपक्रान्तजामातृभावा हृष्टा दुहितरं प्रत्यवादीत्, पुत्रिके! यद्रोचते तत्त्वदीयगृहे कुरु त्वम्, न तवावचनकरो भर्ता भविष्यतीति / द्वितीयापि तथैव शिक्षिता, तयापि च तथैव स्वभर्ता शिरसि प्रहतः, केवलमसौ 'नैतच्छिष्टानां युज्यत' इत्यादि किञ्चित् क्षणमेकं झषित्वोपरतः / तस्मिँश्च तया मातुर्निवदिते मात्रा प्रोक्तम्- वत्से! त्वमपि यथेष्टं त्वद्गृहे विजृम्भस्व, केवलं त्वद्भर्ता क्षणमेकं झषित्वा स्थास्यति / एवं च तृतीययापि प्रहतः, केवलममुना समुच्छलदतुच्छकोपेनोक्तम्, नमकुलीना त्वम् ?, यैवं शिष्टजनानुचितं विचेष्टस' इत्याद्यभिधाय गाढं कुट्टयित्वा गृहान्निष्काशिता / तया चागत्य सर्वं मात्रे निवेदितम् / तयापि विज्ञातजामातृभावया गत्वा तत्समीपे वत्स! कुलस्थितिरस्माकमियं यदुत प्रथमसमागमे वध्वा वरस्येत्थंकर्तव्यमि त्यादि किञ्चिदभिधाय कथमप्यनुनयितोऽसौ, दुहिता च प्रोक्ता, वत्से! दुराराधस्ते भर्ता भविष्यति, परमदेवतावदप्रमत्ततया / (c) 'कोपं कृत्वा निवर्तितः, अमुं च व्यतिकरं सा मात्रे निवेदितवती, हृष्टा पुत्री प्रत्यवादीत्- पुत्रिके!' इति वर्तते। 0 रू। 0 कुलीना' इति वर्तते / // 1 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। लौकिकोपक्रमः श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 82 // सूत्रम् 87-91 1.6 भावोपक्रमः। समाराधनीय इति॥ / तथैकस्मिन्नगरे चतुःषष्ठिविज्ञानसहिता गणिका, तया च पराभिप्रायपरिज्ञानार्थं रतिभवनभित्तिषु स्वस्वव्यापारं कुर्वत्यः सर्वा अपि राजपुत्रादिजातयश्चित्रकर्मणि लेखिताः। तत्र च यः कश्चिद्राजपुत्रादिरागच्छति स तत्रैव कृताभ्यासतया स्वकीयस्वकीयव्यापारमेव बाढं प्रशंसति / ततोऽसौ विलासिनी राजपुत्रादीनामन्यतरत्वेन तं विनिश्चित्य यथौचित्येनोपचरति, आनुकूल्येनोपचरिताश्च भुजङ्गाः प्रचुरतरमर्थजातं तस्यै प्रयच्छन्तीति / तथैकस्मिन्नगरे कश्चिद्राजामात्येन सहाश्ववाहनिकायां निर्गतः। तत्र च पथि गच्छता राजतुरङ्गमेन कुत्रचित्खिलप्रदेशे प्रश्रवणमकारि तच्च तत्प्रदेशे पृथिव्याः स्थिरत्वेन बद्धच्छिल्लरकं चिरेणाप्यशुष्कं व्यावर्तमानोराजा तथैव व्यवस्थितमद्राक्षीत् / चिरावस्थायिजलंशोभनमत्र प्रदेशे तडागं भवतीति चिन्तयश्चिरमवलोकितवाँश्च / तदिङ्गिताकारपरिज्ञानकुशलतया चामात्येन राज्ञाऽभणितेनापि विदिततदभिप्रायेण खानितं तत्र प्रदेशे महासरः, तत्पाल्यां च रोपिताः सर्वर्तुकपुष्पफलसमृद्धयो नानाजातीयतरुनिवहाः / अन्यदाच तेनैव प्रदेशे गच्छता भूपेन दृष्टं पृष्टं चाहो! मानससरोवद्रमणीयकं केनेदंखानितम्? अमात्यो जगाद, भवद्भिरेव, राजा सविस्मयं प्राह, कदा कश्च मयैतत्कारणाय निरूपित इत्यतः सचिवो यथावृत्तं सर्वं कथितवान्। अहो! परचित्तोपलक्षकत्वममात्यस्येति विचिन्त्य परितुष्टोराजा तस्य वृत्तिंवर्द्धयामासेति ॥तदेवमित्यादिकः संसारफलोऽपरोऽप्यप्रशस्तभावोपक्रमः / अथ प्रशस्तभावोपक्रममाह, पसत्थो गुरुमाईणंति / तत्र श्रुतादिनिमित्तं गुर्वादीनां यद्भावोक्रमणं स प्रशस्तभावोपक्रमः / आह- नन्वनुयोगद्वारविचारोऽत्र प्रकान्तोनुयोगश्च व्याख्यानम्, ततश्च यदेव तदुपकारि किञ्चित्तदेव 0मयैतत्करणाय। 0 वमादि... / नोआगमतो भावोपक्रमस्य प्रशस्ता प्रशस्तो द्वौ भेदौ। अप्रशस्ते ब्राह्माण्यादीनां प्रशस्तेच गुर्वादीनां दृष्टान्ताः /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 83 // | [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। सूत्रम् 92 आनुपूर्व्यादि षडद्वाराणि। वक्तव्यं भवति, गुरुभावोपक्रमस्त्वप्रस्तुतो व्याख्यानानुपकारित्वात्, तदेतदयुक्तम्, गुरुभावोपक्रमस्यैव मुख्यव्याख्याङ्गत्वादुक्तं च, गुर्वायत्ता यस्माच्छास्त्रारम्भा भवन्ति सर्वेऽपि। तस्माद्गुराधनपरेण हितकाटिणा भाव्यम्॥१॥ (प्रशम०६१) अन्यच्च-जुत्तं गुरूमयगहणं नाऊण तयं जहट्ठियं तत्तो। जह होइ सुप्पसन्नं तह जइयव्वं गुणत्थीहिं॥१॥ गुरुचित्तायत्ताई वक्खाणंगाइ जेण सव्वाइं। तेण जह सुप्पसन्नं होइ तयं तं तहा कुज्जा // 2 // आगारिंगियकुलसं जइ सेयं वायसं वए पुज्जा / तह वि य सिं न विकूडे विरहम्मि य कारणं पुच्छे॥३॥ निवपुच्छिएण भणिओ गुरूणा गंगा कओमुही वहई?। संपाइयवंसीसो जह तह सव्वत्थ कायव्वं॥४॥(विशेषावश्यक भा०९३५, 31, 33, 34) इत्यादि। भवत्वेवंतर्हि भावोपक्रमस्य सार्थकत्वम्, शेषास्तु नामस्थापनाद्रव्याधुपक्रमा अनर्थका एव / नैतदेवम्, यतो गुरोस्तथाविधप्रयोजनोत्पत्तौ तच्चित्तप्रसादनार्थमेवाशनपानवस्त्रपात्रौषधादिद्रव्यं व्याख्यास्थानादिक्षेत्रं प्रवज्यालग्नादिकालमुपक्रॉमतो विनेयस्य द्रव्यक्षेत्रकालोपक्रमा अपिसार्थका एव / नामस्थापनोपक्रमौतु प्रकृतानुपयोगित्वेऽप्युपक्रमसाम्यादत्रोक्ता, अथवा सर्वेऽप्यमी प्रकृतानुपयोगिनोऽप्यन्यत्रोपयोक्ष्यन्त उपक्रमसाम्याच्चात्रोक्ता इत्यदोषः॥ 87-91 // तदेवं लौकिकोपक्रमप्रकारेणोक्त उपक्रमः।साम्प्रतं तु तमेव शास्त्रीयोपक्रमलक्षणेन प्रकारान्तरेणाभिधित्सुराह अहवा उवक्कमे छव्विहे पण्णत्ते, तंजहा-आणुपुव्वी 1 नाम र पमाणं 3 वत्तव्वया 4 अत्थाहिगारे 5 समोयारे ६॥सूत्रम् 92 // ( // 70 // ) 7 युक्तं गुरुमनोग्रहणं ज्ञात्वा तकत् यथास्थितं ततः। यथा भवति सुप्रसन्नं तथा यतितव्यं गुणार्थिभिः॥ 1 // गुरुचित्तायत्तानि व्याख्यानाङ्गानि येन सर्वाणि / तेन यथा सुप्रसन्नं भवति तकत्तत्तथा कुर्यात् / / 2 // आकारेङ्गितकुशलं यदि श्वेतं वायसं वदेयुः पूज्याः। नैव तेषां वचनं कूटयेत् विरहे च कारणं पृच्छेत् / / 3 / / नृपपृष्टेन भणितो गुरुणा गङ्गा कुतोमुखी वहति? / सम्पादितवान् शिष्यो यथा तथा सर्वत्र कर्तव्यम् / / 4 // 0 से। 0 क्र / // 83 //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ | श्रीअनुयोग द्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। ||84 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। |1.1 आनुपूर्वी। तस्य दशनिक्षेपाः। सूत्रम् 93 1.1 आनुपूर्वी। अहवा उवक्कमे, इत्यादि। अथवानन्तरं यः प्रशस्तभावोपक्रम उक्तः स हि द्विविधो द्रष्टव्यः, गुरुभावोपक्रमः शास्त्रभावोपक्रमश्च / शास्त्रलक्षणो भावः शास्त्रभावस्तस्योपक्रमः शास्त्रभावोपक्रमः / तत्रैकेन गुरुभावोपक्रमलक्षणेन प्रकारेणोक्तः। अथ द्वितीयेन शास्त्रभावोपक्रमलक्षणेन प्रकारान्तरेण तमभिधित्सुराह, अहवा उवक्कमे, इत्यादि, अथवेति पक्षान्तरसूचक उपक्रमः। प्रथमपातनापक्षे शास्त्रीयोपक्रमो द्वितीयपातनापक्षे तु शास्त्रभावोपक्रमः, षड्विधः षट्प्रकारः प्रज्ञप्तः / तद्यथा, आनुपूर्वी 1 नाम 2 प्रमाणं 3 वक्तव्यता ४ऽर्थाधिकारः५समवतारः 6 / एतेषां तु शब्दव्युत्पत्त्यादिस्वरूपं यथावसरं पुरस्तादेव वक्ष्यामः // 92 // तत्रानुपूर्वीस्वरूपनिरूपणार्थमाह ॥अथोपक्रमानुयोगद्वारे आनुपूर्व्याख्यं प्रथमप्रतिद्वारम् // से किं तं आणुपुव्वी? 2 दसविहा पण्णत्ता, तंजहा- नामाणुपुव्वी 1 ठवणाणुपुव्वी 2 दव्वाणुपुव्वी 3 खेत्ताणुपुव्वी 4 कालाणुपुव्वी 5 उक्वित्तणाणुपुव्वी 6 गणणाणुपुव्वी 7 संठाणाणुपुव्वी 8 सामायारियाणुपुव्वी ९भावाणुपुव्वी १०॥सूत्रम् 93 // ( // 71 // ) से किं तमित्यादि। अथ किं तदानुपूर्वीवस्त्विति प्रश्नार्थः। अत्र निर्वचनम्, आणुपुवी दसविहे, त्यादि। इह हि पूर्व प्रथममादिरिति पर्यायाः, पूर्वस्य, अनुपश्चादनुपूर्वम्, तस्य भावइति यण्प्रत्यये स्त्रियामीकारे चानुपूर्वी, अनुक्रमोऽनुपरिपाटीति पर्यायाः, त्र्यादिवस्तुसंहतिरित्यर्थः / इयमानुपूर्वी दशविधादशप्रकारा प्रज्ञप्ता, तद्यथा, नामानुपूर्वी स्थापनानुपूर्वी द्रव्यानुपूर्वी क्षेत्रानुपूर्वी कालानुपूर्युत्कीर्तनानुपूर्वी गणनानुपूर्वी संस्थानानुपूर्वी सामाचार्यानुपूर्वी भावानुपूर्वीति // 93 // (r) सामाआरीआणुपुची। द्रव्यानुपूर्ध्या 3 व्यतिरिक्तस्य १.औपनिधिकी २.अनौपनिधिकी। // 84 //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 85 // धिकी। से किं तंणामाणुपुव्वी? नाम- ठवणाओ तहेव // सूत्रम् 94 // [1] उपक्रमः। दव्वाणुपुव्वी जाव, से किं तं जाणगसरीर भवियसरीरवइरित्ता दव्वाणुपुव्वी? 2 दुविहा पण्णत्ता। तंजहा- उवणिहिया य 1, शा० उपक्रमः। अणोवणिहिया य२॥सूत्रम् 95 // |1.1 आनुपूर्वी। तत्थ णं जा सा उवणिहिया सा ठप्पा / / सूत्रम् 96 // सूत्रम् 94-97 तत्थ णंजा सा अणोवणिहिया सा दुविहा पन्नत्ता / तंजहा- णेगम- ववहाराणं 1, संगहस्सय २॥सूत्रम् 97 // // 72 // ) द्रव्यानुपूर्व्या अत्र नामस्थापनानुपूर्वीसूत्रे नामस्थापनावश्यकसूत्रव्याख्यानुसारेण व्याख्येये॥९४॥द्रव्यानुपूर्वीसूत्रमपिद्रव्यावश्यकवदेव 3 व्यतिरिक्तस्य १.औपनिधिकी भावनीयं याव जाणगसरीरभवियसरीरवइरित्ता दव्वाणुपुव्वी दुविहे त्यादि / तत्र निधानं निधिर्निक्षपो न्यासो विरचना प्रस्तारः २.अनौपनिस्थापनेति पर्यायाः। तथा च लोके, निधेहीदं निहितमिद मित्यत्र निपूर्वस्य धास्रो निक्षेपार्थः प्रतीयत एव / उप, सामीप्येन निधिरुपनिधिः / एकस्मिन्विवक्षितेऽर्थे पूर्वं व्यवस्थापिते तत्समीप एवापरापरस्य वक्ष्यमाणपूर्वानुपूर्व्यादिक्रमेण यन्निक्षेपणं सूत्रम् 94-97 स्थाने विस्तरत: पाठो वर्तते तच्चेयम् “नामठवणाओ गयाओ, से किं तं दव्वाणुपुवी?, 2 दुविहा पण्णत्ता, तं जहा- आगमओ अनोआगमओ अ। से किं तं आगमओ दव्वाणुपुव्वी?, 2 जस्स णं आणुपुग्वित्ति पयं सिक्खियं ठियं जियं मियं परिजियं जाव नो अणुप्पेहाए, कम्हा?, अणुवओगो दव्वमितिकट्ट, णेगमस्स णं एगो अणुवउत्तो आगमओ एगा दव्वाणुपुव्वी जाव कम्हा? जइ जाणए अणुवउत्ते न भवइ, से तं आगमओ दव्वाणुपुव्वी। से किं तं नोआगमओ दव्वाणुपुवी?, 2 तिविहा पण्णत्ता, तंजहा- जाणयसरीरदव्वाणुपुच्ची भविअसरीरदव्वाणुपुच्ची जाणयसरीरभविअसरीरवइरित्तादव्वाणुपुवी। से किं तं जाणयसरीर-8 दव्वाणुपुवी?, आणुपुव्वीपयत्थाहिगारजाणयस्स जं सरीरयं ववगयचुयचावियचत्तदेहं सेसं जहा दव्वावस्सए तहा भाणिअव्वं, जाव से तं जाणयरीरदब्वाणुपुवी। सेल // 85 // किं तं भविअसरीरदव्वाणुपुवी?, 2 जे जीवे जोणीजम्मणनिखते सेसं जहा दव्वावस्सए जाव से तं भविअसरीरदव्वाणुपुव्वी। से किं तं जाणयसरीरभविअसरीरवइरित्ता दव्वाणुपुव्वी?, संगहस्स य / / सू०७२॥
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 86 // स उपनिधिरित्यर्थः / उपनिधिःप्रयोजनं यस्या आनुपूर्व्या:सौपनिधिकीति / प्रयोजनार्थ इकण्प्रत्ययः।सामायिकाध्ययनादि 1] उपक्रमः। वस्तूनां वक्ष्यमाणपूर्वानुपूर्व्यादिप्रस्तारप्रयोजना, आनुपूर्वी, औपनिधिकीत्युच्यत इति तात्पर्यम् / अनुपनिधिर्वक्ष्यमाणपूर्वानुपूर्व्यादिक्रमेणाविरचनं प्रयोजनमस्या इत्यनौपनिधिकी। यस्यां वक्ष्यमाणपूर्वानुपूर्व्यादिक्रमेण विरचनान क्रियते सात्र्यादि |1.1 आनुपूर्वी। परमाणुनिष्पन्नस्कन्धविषयानुपूर्वी, अनौपनिधिकीत्युच्यत इति भावः। आह नन्वानुपूर्वी परिपाटिरुच्यते, भवताच त्र्यणु-सूत्रम् 94-97 कादिकोऽनन्ताणुकावसान एकैकः स्कन्धोऽनौपनिधिक्यानुपूर्वीत्वेनाभिप्रेतः, न च स्कन्धगतत्र्यादिपरमाणूनां नियता द्रव्यानुपूर्ध्या काचित्परिपाटिरस्ति, विशिष्टैकपरिणामपरिणतत्वात्तेषाम्, तत्कथमिहानुपूर्वीत्वम्?,सत्यम्, किन्तु त्र्यादिपरमाणूनामादि ३व्यतिरिक्तस्य १.औपनिधिकी मध्यावसानभावेन नियतपरिपाट्या व्यवस्थापनयोग्यतास्तीति योग्यतामाश्रित्यात्राप्यानुपूर्वीत्वंन विरुध्यते॥९५॥ तत्थण.अनौपनिमित्यादि / तत्र यासावौपनिधिकी द्रव्यानुपूर्वी सा स्थाप्या, सांन्यासिकी, तिष्ठतु तावदल्पतरवक्तव्यत्वेन, तस्या उपरि वक्ष्य धिकी। माणत्वादिति भावः / अनौपनिधिकी तु पश्चान्निर्दिष्टापि बहुतरवक्तव्यत्वेन प्रथमं व्याख्यायते, बहुतरवक्तव्ये हि वस्तुनि / प्रथममुच्यमानेऽल्पतरवक्तव्यवस्तुगतः कश्चिदर्थस्तन्मध्येऽप्युक्त एव लभ्यत इति गुणाधिक्यं पर्यालोच्य सूत्रकारोऽनौपनिधिकीस्वरूपं विवरीषुराह // 96 // तत्थ णमित्यादि / तत्र यासावनौपनिधिकी द्रव्यानुपूर्वी सा नयवक्तव्यताश्रयणाव्यास्तिकनयमतेन द्विविधा प्रज्ञप्ता / तद्यथा, नैगमव्यवहारयोः सङ्ग्रहस्य च, नैगमव्यवहारसंमता सङ्ग्रहसंमता चेत्यर्थः / अयमत्र भावार्थः / इहौघतः सप्त नया भवन्ति नैगमादयः, उक्तं च, नैगम सङ्ग्रह व्यवहार ऋजुसूत्र शब्द समभिरूढे वंभूता नयाः (तत्त्वार्थ 1/33) एते च द्रव्यास्तिकपर्यायास्तिकलक्षणे नयद्वयेऽन्तर्भाव्यन्ते। द्रव्यमेव परमार्थतोऽस्ति न पर्याया इत्यभ्युपगमपरो 7 वक्तव्यत्वे। ॐ क्याः। // 6 //
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 87 // द्रव्यास्तिकः / पर्याया एव वस्तुतः सन्ति न द्रव्यमित्यभ्युपगमपरः पर्यायास्तिकः / तत्राद्यास्त्रयो द्रव्यास्तिकाः, शेषास्तु पर्यायास्तिकाः। पुनद्रव्यास्तिकोऽपि सामान्यतो द्विविधोऽविशुद्धोविशुद्धश्च, तत्र नैगमव्यवहाररूपोऽविशुद्धः, सङ्ग्रहरूपस्तु विशुद्धः / कथम्?, यतो नैगमव्यवहारावनन्तपरमाण्वनन्तव्यणुकाधनेकव्यक्त्यात्मकं कृष्णाधनेकगुणाधारं त्रिकालविषयं चाऽविशुद्धं द्रव्यमिच्छतः, सङ्ग्रहश्च परमाण्वादिकं परमाण्वादिसाम्यादेकं तिरोभूतगुणकलापमविद्यमानपूर्वापरविभागं नित्यं सामान्यमेव द्रव्यमिच्छति, एतच्च किलानेकताद्यभ्युपगमकलङ्केनाकलङ्कितत्वाच्छुद्धम्, ततःशुद्धद्रव्याभ्युपगमपरत्वादयमेव शुद्धः / अत्र च द्रव्यानुपूर्येव विचारयितुं प्रक्रान्तातः शुद्धाशुद्धस्वरूपं द्रव्यास्तिकमतेनैवासौ दर्शयिष्यते न पर्यायास्तिकमतेन, पर्यायविचारस्याप्रक्रान्तत्वादित्यलं विस्तरेण // 97 // तत्र नैगमव्यवहारसंमतामिमां दर्शयितुमाह, से किंतंणेगमववहाराणं अणोवणिहिया दव्वाणुपुव्वी? २पंचविहा पण्णत्ता, तंजहा- अट्ठपयपरूवणया १भंगसमुक्तित्तणया 2 भंगोवदंसणया 3 समोयारे 4 अणुगमे 5 // सूत्रम् 18 // ( // 73 // ) से किं तमित्यादि / अत्र निर्वचनम्, नेगमववहाराणं अणोवणिहिआ दव्वाणुपुष्वी पंचविहे, त्यादि। अर्थपदप्ररूपणतादिभिः पञ्चभिः प्रकारैर्विचार्यमाणत्वात्पञ्चविधा पञ्चप्रकारा प्रज्ञप्ता। तद्यथा, अर्थपदप्ररूपणता, भङ्गसमुत्कीर्तनता, भङ्गोपदर्शनता, समवतारः, अनुगमः / एभिः पञ्चभिः प्रकारै गमव्यवहारनयमतेनानौपनिधिक्या द्रव्यानुपूर्व्याः स्वरूपं निरूप्यत इतीह तात्पर्यम् / तत्रार्यत इत्यर्थः, त्र्यणुकस्कन्धादिस्तधुक्तं तद्विषयं वा पदमानुपूर्व्यादिकम्, तस्य प्ररूपणं कथनम्, तद्भावोऽर्थपदप्ररूपणता, 'इयमानुपूर्व्यादिका संज्ञाऽयं च तदभिधेयस्त्र्यणुकादिरर्थः संज्ञी'त्येवं संज्ञासंज्ञिसम्बन्धकथनमात्रं 0वाऽ। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 98 1.1.3.3 व्य० द्रव्यानुपूर्ध्या नै० व्य० १.१.३.३.२अ अनौ० द्रव्यानुपूर्व्याः पञ्चभेदाः। // 87 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 88 // सूत्रम् 99 |1.1.3.3 व्य० प्रथमं कर्तव्यमिति भावार्थः। तेषामेवानुपूर्व्यादिपदानां समुदितानां वक्ष्यमाणन्यायेन सम्भविनो विकल्पा भङ्गा उच्यन्ते, भज्यन्ते विकल्प्यन्त इतिकृत्वा, तेषां समुत्कीर्तनं समुच्चारणं भङ्गसमुत्कीर्तनम्, तद्भावो भङ्गसमुत्कीर्तनता। आनुपूर्व्यादिपदनिष्पन्नानां प्रत्येकभङ्गानां व्यादिसंयोगभङ्गानां च समुच्चारणमित्यर्थः / तेषामेव सूत्रमात्रतयानन्तरसमुत्कीर्तितभङ्गानां 1.1 आनुपूर्वी। प्रत्येकं स्वाभिधेयेन त्र्यणुकाद्यर्थेन सहोपदर्शनं भङ्गोपदर्शनम्, तद्भावो भङ्गोपदर्शनता। भङ्गसमुत्कीर्तने भङ्गकविषयं सूत्रमेव , केवलमुच्चारणीयम्, भङ्गोपदर्शने तु तदेव स्वविषयभूतेनार्थेन सहोच्चारयितव्यमिति विशेषः / तथा तेषामेवानुपूर्व्यादिद्रव्याणां द्रव्यानुपूर्व्या स्वस्थानपरस्थानान्तर्भावचिन्तनप्रकारः समवतारः। तथा तेषामेवानुपूर्व्यादिद्रव्याणां सत्पदप्ररूपणादिभिरनुयोगद्वारैरनुगमनं नै० व्य० २अ. अनौ० विचारण मनुगमः॥९८॥ तत्राद्यभेदं विवरीषुराहसे किं तंणेगमववहाराणं अट्ठपयरूवणया? 2 तिपएसिए आणुपुव्वी, चउपएसिए आणुपुव्वी जाव दसपएसिए आणुपुव्वी, अर्थपदसंखेजपदेसिए आणुपुव्वी, असंखेजपदेसिए आणुपुव्वी अणंतपएसिए आणुपुव्वी, परमाणुपोग्गले अणाणुपुव्वी, दुपएसिए अवत्तव्वए, तिपएसिया आणुपुव्वीओ जाव अणंतपएसिया आणुपुव्वीओ, परमाणुपोग्गला अणाणुपुव्वीओ, दुपएसियाँ अवत्तव्वगाई, सेतंणेगमववहाराणं अट्ठपयपरूवणया॥सूत्रम् 19 // // 74 // ) / से किं तं नेगम ववहाराणमित्यादि। अथ केयं नैगमव्यवहारयोः सम्मतार्थप्रदप्ररूपणतेत्यत्रोत्तरमाह, नेगमववहाराणमित्यादि। तत्र त्रयः प्रदेशा: परमाणुत्रयलक्षणा यत्र स्कन्धे स आनुपूर्वीत्युच्यते / एवं यावदनन्ता अणवो यत्र सोऽनन्ताणुकः सोऽप्यानुपूर्वीत्युच्यते / परमाणुपोग्गलेत्ति, एकः परमाणुः परमाण्वन्तरासंसक्तोऽनानुपूर्वीत्यभिधीयते। द्वौ प्रदेशौ यत्र स द्विप्रदेशिक: 0प्प / 0 असंखिज्जपएसिए। आओ। 0 दुपएसिआई अवत्तव्वयाई / 7 सा / द्रव्यानु०॥ १.१.३.३.२अ.१ प्ररूपणता। // 88 //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 89 // नै० व्य० स्कन्धोऽवक्तव्यकमित्याख्यायते / बहवस्त्रिपदेशिकादय: स्कन्धा आनुपूर्को बहवश्चैकाकिरमाणवोऽनानुपूर्को बहूनि च [1] उपक्रमः। व्यणुकस्कन्धद्रव्याण्यवक्तव्यकानि / आनुपूर्व्या प्रक्रान्तायामनानुपूर्व्यवक्तव्यकयोः प्ररूपणमसङ्गतमिति चेन्न / तत्प्रति- शा० उपक्रमः। पक्षत्वात्तयोरपि प्ररूपणीयत्वात्प्रतिपक्षपरिज्ञाने च प्रस्तुतवस्तुनः सुखावसेयत्वादिति भावार्थः / इहानुपूर्व्यनुपरिपाटिरिति |1.1 आनुपूर्वी। पूर्वमुक्तम्, सा च यत्रैवादिमध्यान्तलक्षण: सम्पूर्णोगणनानुक्रमोऽस्ति तत्रैवोपपद्यते, नान्यत्र, एतच्चत्रिप्रदेशिकादिस्कन्धेष्वेव। सूत्रम् 19 1.1.3.3 व्य 0 तथाहि यस्मात्परमस्ति न पूर्वं स आदिः / यस्मात्पूर्वमस्ति न परंसोऽन्तः / तयोश्चान्तरं मध्यमुच्यते / अयं संपूर्णो गणनानुक्रम-8 द्रव्यानुपूर्ध्या स्त्रिप्रदेशादिस्कन्ध एव, न परमाणौ, तस्यैकद्रव्यत्वेनादिमध्यान्तव्यवहाराभावादत एवायमनानुपूर्वीत्वेनोक्तः, नापि व्यणुक २अ. अनौ० स्कन्धे, तत्रापि मध्याभावेन सम्पूर्णगणनानुक्रमाभावाद् / अत्राह ननु पूर्वस्य, अनु, पश्चादनुपूर्वम्, तस्य भाव आनुपूर्वीति / पूर्वं व्याख्यातमेतच्च व्यणुकस्कन्धेऽपिघटत एव, परमाणुद्वयस्यापि परस्परापेक्षया पूर्वपश्चाद्भावस्य विद्यमानत्वात्ततः सम्पूर्णगणनानुक्रमाभावेऽपिकस्मादयमप्यानुपूर्वी न भवति?। नैतदेवम्, यतो यथा मर्यादिके क्वचित्पदार्थे मध्येऽवधौ व्यवस्थापिते लोके पूर्वादिविभाग: प्रसिद्धस्तथा यद्यत्रापि स्यात्तदा स्यादप्येवम्, न चैवमत्रास्ति, मध्येऽवधिभूतस्य कस्यचिदभावतोऽसाङ्कर्येण पूर्वपश्चाद्धावस्यासिद्धत्वात् / यद्येवं परमाणुवढ्यणुकस्कन्धोऽप्यनानुपूर्वीत्वेन कस्मान्नोच्यते?, सत्यम्, किन्तु परस्परापेक्षया पूर्वपश्चाद्भावमात्रस्य सद्भावादेवमप्यभिधातुमशक्योऽसौ तस्मादानुपूर्व्यनानुपूर्वीप्रकाराभ्यां वक्तुमशक्यत्वादवक्तव्यकमेव व्यणुकस्कन्धः। तस्माद्व्यवस्थितमिदम्, आदिमध्यान्तभावेनावधिभूतंमध्यवर्तिनमपेक्ष्यासाङ्कर्येण मुख्यस्य पूर्वपश्चाद्धावस्य सद्भावात्त्रिप्रदेशादिस्कन्ध एवानुपूर्वी, परमाणुस्तूक्तयुक्त्यानानुपूर्वी, व्यणुकोऽवक्तव्यकमित्येवं संज्ञासंज्ञि0 अयं च संपूर्णो... / (r) अवक्तव्यक इत्येवं / द्रव्यानु०॥ १.१.३.३.२अ.१ अर्थपदप्ररूपणता। // 89 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। | // 90 // नै० व्य० सम्बन्धकथनरूपार्थपदप्ररूपणा कृता भवति / यद्येवं त्रिप्रदेशिका आनुपूर्व्य इत्यादिबहुवचननिर्देशः किमर्थम् ? एकत्वमात्रेणैव संज्ञासंज्ञिसम्बन्धकथनस्य सिद्धत्वात्?,सत्यम्, किन्त्वानुपूर्व्यादिद्रव्याणांप्रतिभेदमनन्तव्यक्तिख्यापनार्थो नैगमव्यवहारयोरित्थंभूताभ्युपगमप्रदर्शनार्थश्च बहुत्वनिर्देश इत्यदोषः / अत्राह, नन्वनानुपूर्वीद्रव्यमेकेन परमाणुना निष्पद्यते, अवक्तव्यकद्रव्यं |1.1 आनुपूर्वी। परमाणुद्वयेन, आनुपूर्वीद्रव्यं तु जघन्यतोऽपि परमाणुत्रयेणेति, इत्थं द्रव्यवृद्ध्या पूर्वानुपूर्वीक्रममाश्रित्य प्रथममनानुपूर्वी |1.1.3.3 व्य० ततोऽवक्तव्यकं ततश्चानुपूर्वीत्येवं निर्देशो युज्यते / पश्चानुपूर्वीक्रमाश्रयेण तु व्यत्ययेन युक्तः, तत्कथं क्रमद्वयमुल्लङ्घयान्यथा द्रव्यानुपूर्व्या निर्देशः कृतः?,सत्यमेतत्, किन्त्वनानुपूर्व्यपि व्याख्याङ्गमिति ख्यापनार्थः / यदि वात्र्यणुकचतुरणुकादीन्यानुपूर्वीद्रव्याणि, २अ. अनौ० अनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्येभ्यो बहूनि, तेभ्योऽनानुपूर्वीद्रव्याण्यल्पानि, तेभ्योऽप्यवक्तव्यकद्रव्याण्यल्पतराणीत्यत्रैव वक्ष्यते। द्रव्यानु० / ततश्चेत्थं द्रव्यहान्या पूर्वानुपूर्वीक्रमनिर्देश एवायमित्यलं विस्तरेण / से त मित्यादि निगमनम् // 99 // एताए णमित्यादि, १.१.३.३.२अ.२ | एतयार्थपदप्ररूपणतया किं प्रयोजनमिति, अत्राह- . समुत्कीर्तना। एयाएणं णेगमववहाराणं अट्ठपयपरूवणयाए किं पओयणं?, एयाए णं नेगमववहाराणं अट्ठपयपरूवणयाए भंगसमुक्कित्तणया कीर।सूत्रम् 100 // ( // 75 // ) एताए णमित्यादि। एतयार्थपदप्ररूपणतया भङ्गसमुत्कीर्तना क्रियते / इदमुक्तं भवति, अर्थपदप्ररूपणतायां संज्ञासंज्ञिव्यवहारो निरूपितस्तस्मिंश्च सत्येव भङ्गकाः समुत्कीर्तयितुंशक्यन्ते नान्यथा, संज्ञामन्तरेण निर्विषयाणांभङ्गानांप्ररूपयितुमशक्यत्वात्तस्माद्युक्तमुक्तम्, एतयार्थपदप्ररूपणतया भङ्गसमुत्कीर्तना क्रियतइति ॥१००॥तामेव भङ्गसमुत्कीर्तनां निरूपयितुमाह 0 किमर्थः। 0 कज्जइ। भंग // 90 //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। युतम्। // 11 // से किं तं णेगमववहाराणं भंगसमुक्तित्तणया? 2 अत्थि आणुपुव्वी 1 अत्थि अणाणुपुव्वी 2 अत्थि अवत्तव्वए 3 अस्थि आणुपुव्वीओ 4 अत्थि अणाणुपुव्वीओ५ अत्थि अवत्तव्वयाइं६।अहवा अत्थि आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वी य१ अहवा अत्थि आणुपुव्वी यअणाणुपुत्वीओय 2 अहवा अत्थि आणुपुव्वीओ य अणाणुपुव्वी य 3 अहवा अस्थि आणुपुव्वीओय अणाणुपुव्वीओ य ट्क (= 4) अहवा अत्थि आणुपुव्वी य अवत्तव्वए य 1 अहवा अत्थि आणुपुव्वी य अवत्तव्वयाई च 2, अहवा अस्थि आणुपुव्वीओ य अवत्तव्वए य 3 अहवा अत्थि आणुपुव्वीओ य अवत्तव्वयाइंच ट्क (= 4) अहवा अत्थि अणाणुपुव्वी य अवत्तव्वए य 1 अहवा अत्थि अणाणुपुव्वी य अवत्तव्वयाइं च 2, अहवा अत्थि अणाणुपुव्वीओ य अवत्तव्वए य 11 अहवा अत्थि अणाणुपुव्वीओ य अवत्तव्वयाइंच ट्क (= 4) अहवा अत्थि आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वी य अवत्तव्वए य 1 अहवा अस्थि आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वी य अवत्तव्वयाईच 2 अहवा अत्थि आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वीओ य अवत्तव्वए य 3 अहवा अस्थि आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वीओ य अवत्तव्वयाइंच ट्क (= 4) अहवा अस्थि आणुपुव्वीओ य अणाणुपुव्वी य अवत्तव्वए य५ अहवा अत्थि आणुपुव्वीओ य अणाणुपुव्वी य अवत्तव्वयाइंच 6 अहवा अत्थि आणुपुव्वीओ य अणाणुपुव्वीओ य अवत्तव्वए य 7 अहवा अत्थि आणुपुव्वीओ य अणाणुपुव्वीओ य अवत्तव्वयाइंच 8 एए अट्ठ भंगा।एवं सव्वेऽवि छव्वीसं भंगा 26 / सेतं नेगमववहाराणं भंगसमुक्तित्तणया॥सूत्रम् 101 // ( // 76 // ) से किं तमित्यादि प्रश्नः / अत्र चानुपूर्व्यादिपदत्रयेणैकवचनान्तेन त्रयो भङ्गा भवन्ति / बहुवचनान्तेनापि तेन त्रय एव ट्क'इति न वर्तते / 0 अत्र '1,2,3,4' स्थाने क्रमेण 5,6,7,8' अङ्काः सन्ति / 0 अत्र 1,2,3,4,' स्थाने क्रमेण 9,10,11,12 अङ्काः सन्ति। सूत्रम् 101 2.1.3.3 व्य० द्रव्यानुपूा नै० व्य० २अ. अनौ० द्रव्यानु०॥ १.१.३.३.२अ. समुत्कीर्तना। // 91 अड।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 12 // भङ्गाः, एवमेतेऽसंयोगतः प्रत्येकं भङ्गाःषड्भवन्ति / संयोगपक्षेतु पदत्रयस्यास्य त्रयो द्विकसंयोगाः, एकैकस्मिंस्तु द्विकसंयोग एकवचनबहुवचनाभ्यां चतुर्भङ्गीसद्धावत: त्रिष्वपि द्विक (संयोगेषु द्वादश भङ्गाः सम्पद्यन्ते, त्रिकसंयोगस्त्वत्रैक एव, तत्र चैकवचनबहुवचनाभ्यामष्टौ भङ्गाः सर्वेऽप्यमी षड्विंशतिः / अत्र स्थापना इत्येकवचनान्तास्त्रयः [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 100 1.1.3.3 व्य० द्रव्यानुपूर्त्या नै० व्य० २अ. अनौ० द्रव्यानु। १.१.३.३.२अ.२] भंगसमुत्कीर्तना। आनुपूर्वी 1 अनानुपूर्वी 1 आनुपूर्वी आनुपूर्वी 1 अनानुपूर्व्य: 3 अनानुपूर्वी 1 आनुपूर्व्यः 3 अनानुपूर्वी 1 अवक्तव्यक: 10 आनुपूर्व्यः 3 अनानुपूर्व्यः 3 आनुपूर्वी 1 अवक्तव्यक: 1 आनुपूर्व्यः 3 आनुपूर्वी 1 अवक्तव्यकाः३ अनानुपूर्व्यः 3 आनुपूर्व्यः 3 अवक्तव्यक: 1 अवक्तव्यकाः३ आनुपूर्व्यः 3 अवक्तव्यका:३ अनानुपूर्वी 1 अवक्तव्यकः१' ॐ अनानुपूर्वी 1 अवक्तव्यकाः३ अनानुपूर्व्यः३ अवक्तव्यक: 1 अनानुपूर्व्य:३ अवक्तव्यका:३ त्रिकसंयोगेऽष्टौ भङ्गाः ®सं' न वर्तते / रु स्थापनाचेयम् / पू.मु. जम्बूविजयसंपादित पुस्तके तु भङ्गाः पङ्क्तौ लिखिता वर्तन्ते। किन्तु सुगम भवत्विति कृत्वेयं स्थापना मुद्रित प्रत्यनुसारेण लिखिता। अवक्तव्यक: 1 3 द्विकयोगे 4 / 2 द्विकयोगे 4 / 1 द्विकयोगे चतुर्भङ्गी अनानुपूर्वी 1 अवक्तव्यक: 1 अनानुपूर्वी 1 अवक्तव्यका: 3 अनानुपूर्व्यः 3 अवक्तव्यकाः 3 अनानुपूर्वी 1 अवक्तव्यकः 1 अनानुपूर्वी 1 अवक्तव्यकाः३ अनानुपूर्व्यः 3 अवक्तव्यकः 1 अनानुपूर्व्यः 3 अवक्तव्यका: 3 अनानुपूर्व्यः 3 आनुपूर्वी 1 आनुपूर्वी 1 आनुपूर्वी 1 आनुपूर्वी 1 आनुपूर्व्यः 3 आनुपूर्व्यः 3 आनुपूर्व्यः 3 आनुपूर्व्य:३ बहुवचनान्तास्त्रयः // 92 //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 93 // सर्वेऽपिषड्विंशतिरेव, एते चोत्तरं प्रयच्छतानेनैव क्रमेण सूत्रेऽपि लिखिताःसन्तीति भावनीयाः / अथ किमर्थ भङ्गकसमु- [[1] उपक्रमः। त्कीर्तनं क्रियत इति चेदुच्यते। इहानुपूर्व्यादिभिस्त्रिभिः पदैरेकवचनान्तबहुवचनान्त: प्रत्येकचिन्तया संयोगचिन्तया च / षड्विंशतिर्भङ्गाः संजायन्ते, तेषु च मध्ये येन केनचिद्भङ्गेन वक्ता द्रव्यं वक्तुमिच्छति तेन प्रतिपादयितुंसर्वानपि प्रतिपादनप्रकारा- 1.1 आनुपूर्वी। ननेकरूपत्वान्नैगमव्यवहारनयाविच्छत इति प्रदर्शनार्थं भङ्गकसमुत्कीर्तनमिति। से त मित्यादि निगमनम् // 101 // उक्ता सूत्रम् 102 १.१.३.३व्य० भङ्गसमुत्कीर्तनता, अथ भङ्गोपदर्शनतांप्रतिपिपादयिषुराह द्रव्यानुपूर्व्या एयाए णं णेगमववहाराणं भंगसमुक्तित्तणयाए किं पओयणं? एयाए णं णेगमववहाराणं भंगसमुक्त्तिणयाए भंगोवदंसणया नै० व्य० २अ. अनौ० कीरइ ।।सूत्रम् 102 // // 77 // ) द्रव्यानु०। एताए णमित्यादि। एतया भङ्गसमुत्कीर्तनतया किं प्रयोजनमित्यत्रोत्तरमाह, एताए णमित्यादि / एतया भङ्गसमुत्कीर्तनतया १.१.३.३.२अ.२ भंगसमुत्कीर्तनभङ्गोपदर्शनता क्रियते / इदमुक्तं भवति, भङ्गसमुत्कीर्तनतायां भङ्गकसूत्रमुक्तम्, भङ्गोपदर्शनतायां तस्यैव वाच्यं त्र्यणुक- तायाः प्रयोजनम्। स्कन्धादिकं कथयिष्यते / तच्च सूत्रे समुत्कीर्तित एव कथयितुं शक्यते, वाचकमन्तरेण वाच्यस्य कथयितुमशक्यत्वादतो युक्तं भङ्गकसमुतकीर्तनतायांभङ्गोपदुर्शनताप्रयोजनम्।अत्राह-ननु भङ्गोपदर्शनतायांवाच्यस्य त्र्यणुकस्कन्धादेः कथनकाल आनुपूर्व्यादिसूत्रं पुनरप्युत्कीर्तयिष्यते, तत्किं भङ्गसमुत्कीर्तनतया प्रयोजनमिति / सत्यम्, किन्तु भङ्गसमुत्कीर्तनतासिद्धस्यैव। सूत्रस्य भङ्गोपदर्शनतायां वाच्यवाचकभावसुखप्रतिपत्त्यर्थं प्रसङ्गतः पुनरपि समुत्कीर्तनं करिष्यते, न मुख्यतयेत्यदोषः। यथा हि संहिता च पदं चैवेत्यादिव्याख्याक्रमे सूत्रं संहिताकाले समुच्चारितमपि पदार्थकथनकाले पुनरप्यर्थकथनार्थमुच्चार्यते 0 उत्कर्षयिष्यति प्र० / उत्कीर्तयिष्यति-मु०। // 13 //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 94 // तद्वदनापीति भावः ॥१०२॥अथ केयं पुनर्भङ्गोपदर्शनतेति प्रश्नपूर्वकं तामेव निरूपयितुमाह [1] उपक्रमः। से किंतंणेगमववहाराणं भंगोवदंसणया? 2- तिपदेसिए आणुपुव्वी 1, परमाणुपोग्गले अणाणुपुव्वी 2, दुपदेसिए अवत्तव्वए शा० उपक्रमः। 3, तिपदेसिया आणुपुव्वीओ 4, परमाणुपोग्गला अणाणुपुव्वीओ 5, दुपदेसिया अवत्तव्वयाई 6 / अहवा तिपदेसिए य 1.1 आनुपूर्वी। परमाणुपोग्गले य आणुपुत्वीय अणाणुपुव्वी य 1, अहवा तिपदेसिए य परमाणुपोग्गला य आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वीओ य 2, सूत्रम् 103 1.1.3.3 व्य० अहवा तिपदेसिया य परमाणुपोग्गले य आणुपुव्वीओय अणाणुपुव्वी य 3, अहवा तिपदेसिया य परमाणुपोग्गला य आणुपुव्वीओ द्रव्यानुपूर्व्या य अणाणुपुव्वीओ य 4, अहवा तिपदेसिए य दुपदेसिए य आणुपुव्वी य अवत्तव्वए य 1, अहवा तिपदेसिए य दुपदेसिया य नै० व्य० |२अ. अनौ० आणुपुव्वी य अवत्तव्वयाइं च 2, अहवा तिपदेसिया य दुपदेसिए य आणुपुल्वीओ य अवत्तव्वए य 3, अहवा तिपदेसिया य द्रव्यानु। दुपदेसिया य आणुपुव्वीओ य अवत्तव्वयाइंच 4, अहवा परमाणुपोग्गले य दुपदेसिए य अणाणुपुत्वीय अवत्तव्वए य 1, अहवा भंगोपदर्शनता। परमाणुपोग्गले य दुपदेसिया य अणाणुपुव्वी य अवत्तव्वयाइं च 2, अहवा परमाणुपोग्गला य दुपदेसिए य अणाणुपुव्वीओ य अवत्तव्वए य 3, अहवा परमाणुपोग्गलाय दुपदेसिया य अणाणुपुव्वीओय अवत्तव्वयाइंच४। अहवा तिपदेसिए य परमाणुपोग्गले य दुपदेसिए य आणुपुव्वी य अणाणुपुत्वीय अवत्तव्वए य 1, अहवा तिपदेसिए य परमाणुपोग्गले य दुपदेसिया य आणुपुव्वीय 7 से किं तं नेगमववहाराणं भंगोवदंसणया?, 2 तिपएसिए आणुपुव्वी 1 परमाणुपोग्गले अणाणुपुव्वी 2 दुपएसिए अवत्तव्वए 3 अहवा तिपएसिया आणुपुव्वीओ परमाणुपोग्गला अणाणुपुव्वीओ दुपएसिया अवत्तव्वयाई 3, अहवा तिपएसिए अ परमाणुपुग्गले अ आणुपुव्वी अ अणाणुपुव्वी अ 4 चउभंगो, अहवा तिपएसिए यह दुपएसिए अ आणुपुब्बी अ अवत्तव्वए य चउभंगो, अहवा परमाणुपोगले यदुपएसिए य अणाणपुची य अवत्तव्वए य चउभंगो 12 अहवा तिपएसिए अपरमाणुपोग्गले। अदुपएसिए अ अणाणुपुव्वी अ आणुपुब्बी अ अवत्तव्वए अ१ अहवा तिपएसिए अ परमाणुपोरगले अ दुपएसिया य आणुपुब्वी अ द्वादशभङ्गकोल्लेख: प्र०। १.१.३.३.२अ.३ // 24 //
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 15 // नै० व्य० द्रव्यानु। अणाणुपुत्वीय अवत्तव्वयाइंच 2, अहवा तिपदेसिए य परमाणुपोग्गला यदुपदेसिए य आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वीओय अवत्तव्वए [1] उपक्रमः। य 3, अहवा तिपएसिए य परमाणुपोग्गला य दुपदेसिया य आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वीतो य अवत्तव्वयाइंच ट्क (=4), अहवा शा० उपक्रमः। तिपदेसिया य परमाणुपोग्गले यदुपदेसिए य आणुपुव्वीओय अणाणुपुत्वीय अवत्तव्वए य५, अहवा तिपदेसिया य परमाणुपोग्गले 1.1 आनुपूर्वी। य दुपदेसिया य आणुपुव्वीओ य अणाणुपुव्वी य अवत्तव्वयाइं च 6, अहवा तिपदेसिया य परमाणुपोग्गला य दुपदेसिए य सूत्रम् 103 1.1.3.3 व्य० आणुपुव्वीओ य अणाणुपुव्वीओ य अवत्तव्वए य 7, अहवा तिपदेसिया य परमाणुपोग्गला य दुपदेसिया य आणुपुव्वीओ य द्रव्यानुपूर्ध्या अणाणुपुव्वीओय अवत्तव्वयाइंच 8 से तं नेगमववहाराणं भंगोवदंसणया॥सूत्रम् 103 // // 78 // ) २अ. अनौ० से किं तमित्यादि / तिपएसिए आणुपुत्रीत्ति त्रिप्रदेशिकोऽर्थ आनुपूर्वीत्युच्यते। त्रिप्रदेशिकस्कन्धलक्षणेनार्थेनानुपूर्वीति भङ्गको निष्पद्यत इत्यर्थः 1, एवं परमाणुपुद्गललक्षणोऽर्थोऽनानुपूर्वीत्युच्यते 2, द्विप्रदेशिकस्कन्धलक्षणोऽर्थोऽवक्तव्यकमुच्यते / १.१.३.३.२अ.३ भंगोपदर्शनता। 3, एवं बहवस्त्रिप्रदेशिका आनुपूर्व्यः 4 बहवः परमाणुपुद्गला अनानुपूर्व्यः 5 बहवो द्विप्रदेशिकस्कन्धा अवक्तव्यकानी 6 ति षण्णां प्रत्येकभङ्गानामर्थकथनम् / एवं द्विकसंयोगेऽपि त्रिप्रदेशिकस्कन्धः परमाणुपुद्गलश्चानुपूर्व्यनानुपूर्वीत्वेनोच्यते / यदा 4- अणाणुपुव्वी अ अवत्तव्वयाइं च 2 अहवा तिपएसिए अ परमाणुपुग्णला अदुपएसिए य आणुपुव्वी अ अणाणुपुव्वीओ अ अवत्तव्वए अ 3 अहवा तिपएसिए अ परमाणुपोग्गला य दुपएसिया अ आणुपुव्वी अ अणाणुपुव्वीओ अ अवत्तव्वयाई च 4 अहवा तिपएसिया य परमाणुपोग्गले अ दुपएसिए य आणुपुव्वीओ अल अणाणुपुवी अ अवक्तवए अ५ अहवा तिपएसिआ य परमाणुपोग्गले अदुपएसिआ आणुपुव्वीओ अ अणाणुपुव्वी अ अवत्तव्वयाई च 6 अहवा तिपएसिआ य परमाणुपोग्गला य दुपएसिए अ आपुणुव्वीओ अ अणाणुपुव्वीओ य अवत्तव्वए य 7 अहवा तिपएसिआ य परमाणुपोग्गला अ दुपएसिआ य आणुपुव्वीओ अ अणाणुपुव्वीओ अ अवत्तव्वयाई च 8 / से तं नेगमववहाराणं भंगोवदसणया। सूत्रम् 78 //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। त्रिप्रदेशिकस्कन्धः परमाणुगलश्च प्रतिपादयितुमभीष्टो भवति तदा अत्थि आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वी ये, इत्यय भङ्गो निष्पद्यत इत्यर्थः / एवमर्थकथनपुरस्सराः शेषभङ्गा अपि भावनीयाः। अत्राह- नन्वर्थोऽप्यानुपूर्व्यादिपदानां त्र्यणुकस्कन्धादिकोऽर्थपदप्ररूपणतालक्षणे प्रथमद्वारे कथित एव तत्किमनेन?, सत्यम्, किन्तु तत्र पदार्थमात्रमुक्तमत्र तु तेषामेवानुपूर्व्यादिपदानां भङ्गकरचनासमाविष्टानामर्थः कथ्यत इत्यदोषः, नयमतवैचित्र्यप्रदर्शनार्थं वा पुनरित्थमर्थोपदर्शनमित्यलं विस्तरेण / से तमित्यादि निगमनम् // 103 // उक्ता भङ्गोपदर्शनताथ समवतारं बिभणिषुराह (1) से किं तं समोयारे?, 2 णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाई कहिं समोयरंति?, किं आणुपुत्वीदव्वेहिं समोयरंति? अणाणुपुव्वीदवेहिं समोयरंति? अवत्तव्वयदव्वेहिंसमोयरंति?, नेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाइं आणुपुव्वीदव्वेहिंसमोयरंति णो अणाणुपुव्वीदव्वेहिंसमोयरंति णो अवत्तव्वयदव्वेहिंसमोयरंति, (2) णेगमववहाराणं अणाणुपुव्वीदव्वाइंकहिंसमोयरंति?, किं आणुपुत्वीदव्वेहिं समोयरंति? अणाणुपुत्वीदव्वेहिं समोयरंति? अवत्तव्वयदव्वेहिं समोयरंति?, णेगमववहाराणं अणाणुपुव्वीदव्वाई णो आणुपुव्वीदव्वेहिं समोयरंति अणाणुपुव्वीदव्वेहिं समोयरंति, णो अवत्तव्वयदव्वेहिं समोयरंति, (3) णेगमववहाराणं अवत्तव्वयदव्वाईं कहिं समोयरंति?, किं आणुपुत्वीदव्वेहिं समोयरंति? अणाणुपुव्वीदव्वेहिं समोयरंति? अवत्तव्वयदव्वेहिंसमोयरंति?,णेगमववहाराणं अवत्तव्वयदव्वाइंनो आणुपुव्वीदव्वेहिंसमोयरंति णो अणाणुपुव्वीदव्वेहिंसमोयरंति अवत्तव्वयदव्वेहिंसमोयरंति / सेतंसमोयारे॥सूत्रम् 104 // ( // 79 // ) से किं तमित्यादि। अत्र कोऽयं समवतार इति प्रश्न सत्याह- समोयारेत्त्ययं समवतार उच्यत इति शेषः / कः पुनरयमित्याह, नेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाइंकहिं समोयरतीत्यादिप्रश्नः / अत्रोत्तरम्, नेगमववहाराणं आणुपुव्वीत्यादि। आनुपूर्वीद्रव्याण्यानु 0 इत्येवं / 7 दि। 0 इमे द्वे पदे न स्तः। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः |1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 104 |१.१.३.३व्य० द्रव्यानुपूर्व्या नै० व्य० |२अ.अनौ० द्रव्यानु। १.१.३.३.२अ.४ समवतारः।
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 97 // 8 सूत्रम् 105 |1.1.3.3 व्य० नै० व्य० पूर्वीद्रव्यलक्षणायां स्वजातावेववर्तन्ते, नस्वजात्यतिक्रमेणेत्यर्थः / इदमुक्तं भवति, सम्यगविरोधेनावतरणं वर्तनंसमवतारः, [[1] उपक्रमः। अविरोधवर्तिता प्रोच्यते, सा च स्वजातिवृत्तावेव स्यात्, परजातिवृत्तेविरुद्धत्वात्ततो नानादेशादिवृत्तीन्यपि सर्वाण्यानुपूर्वीद्रव्याण्यानुपूर्वीद्रव्येष्वेव वर्तन्त इति स्थितम् / एवमनानुपूर्व्यादीनामपिस्वस्थानावतारो भावनीयः। से तमित्यादि निगमनम् / 1.1 आनुपूर्वी। // 104 / उक्तः समवतारः, अथानुगमं बिभणिषुरुपक्रमते, से किं तं अणुगमे? 2 णवविहे पूण्णत्ते, तंजहा- संतपयपरूवणया 1 दव्वपमाणं च 2 खेत्त 3 फुसणा य 4 / कालो य 5 अंतरं द्रव्यानुपूर्व्या 6 भाग 7 भाव 8 अप्पाबहुंचेव॥८॥सूत्रम् 105 // ( / / 80 // ) से किं तमित्यादि। अत्रोत्तरम्, अणुगमे नवविहे, इत्यादि। तत्र सूत्रार्थस्यानुकूलमनुरूपं वा गमनं व्याख्यानमनुगमः। २अ. अनौ० अथवा सूत्रपठनादनु, पश्चाद्, गमनं व्याख्यानमनुगमः। यदिवानुसूत्रमर्थो गम्यते ज्ञायतेऽनेनेत्यनुगमो व्याख्यानमेव, इत्याद्यन्यदपि वस्त्वविरोधेन स्वधिया वाच्यमिति / स च नवविधो नवप्रकारो भवति, तदेव नवविधत्वं दर्शयति / तद्यथे- अनुगमः सत्पदादि त्युपदर्शनार्थः / संतपयगाहा / सदर्थविषयं पदंसत्पदम्, तस्य प्ररूपणं प्रज्ञापनं सत्पदप्ररूपणम्, तस्य भावः सत्पदप्ररूपणता, नवद्वाराणि। सा प्रथमं कर्तव्या। इदमुक्तं भवति, इह स्तम्भकुम्भादीनि पदानि सदर्थविषयाणि दृश्यन्ते, खरशृङ्गव्योमकुसुमादीनि त्वसदर्थविषयाणि / तत्रानुपूर्व्यादिपदानि किं स्तम्भादिपदानीव सदर्थविषयाण्याहोश्वित्खरविषाणादिपदवदसदर्थगोचराणीत्येतत्प्रथमं पर्यालोचयितव्यम्। 1 तथानुपूर्व्यादिपदाभिधेय द्रव्याणां प्रमाणं सङ्ख्यास्वरूपं प्ररूपणीयम् 2 / चः समुच्चये, एवमन्यत्रापि / तथा तेषामेव क्षेत्रं तदाधारस्वरूपं प्ररूपणीयम् / कियति क्षेत्रे तानि भवन्तीति चिन्तनीयमित्यर्थः 3, तथा // 97 // (c) वृत्तिता / 7 // 1 // 80 // 0 (स्वित्)इत्यधिकम् / द्रव्यानु०॥ १.१.३.३.२अ.५ EGA60806063683888
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः 1.1 आनुपूर्वी। श्रीअनुयोग स्पर्शना च वक्तव्या, कियत्क्षेत्रं तानि स्पृशन्तीति चिन्तनीयमित्यर्थः, 4 तथा कालश्च तत्स्थितिलक्षणो वक्तव्य: 5, तथान्तर द्वारंमलधारि | विवक्षितस्वभाव- परित्यागे सति पुनस्तद्भावप्राप्तिविरहलक्षणं प्ररूपणीयम् 6, तथानुपूर्वीद्रव्याणि शेषद्रव्याणां कतिभागे श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति वर्तन्त इत्यादिलक्षणो भागः प्ररूपणीयः 7, तथानुपूर्व्यादिद्रव्याणि कस्मिन्भावे वर्तन्त इत्येवंरूपो भाव: प्ररूपणीयः 8, युतम्। तथाल्पबहुत्वं चानुपूर्व्यादिद्रव्याणां द्रव्यार्थप्रदेशार्थोभयार्थताश्रयणेन परस्परं स्तोकबहुत्वचिन्तालक्षणं प्ररूपणीयम् 9, // 98 // Wएवकारोऽवधारणे, एतावत्प्रकार एवानुगम इति गाथासमासार्थः ॥१०५॥व्यासार्थ तु ग्रन्थकारः स्वयमेव बिभणिषुराद्यावयवमधिकृत्याह (1) णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाइं किं अत्थि णत्थि?, णियमा अत्थि, (2) नेगमववहाराणं अणाणुपुव्वीदव्वाई किं अस्थि णत्थि?, णियमा अत्थि, (3) नेगमववहाराणं अवत्तव्वगदव्वाइं किं अत्थिणत्थि?,णियमा अत्थि // सूत्रम् 106 // // 81 सूत्रम् 106 |1.1.3.3 व्य० द्रव्यानुपूर्व्या नै० व्य० २अ. अनौ० द्रव्यानु। १.१.३.३.२अ.५ अनुगमः |१.१.३.३.२अ.५.१ सत्पदप्ररूपणा द्वारम् / नेगम ववहाराणमित्यादि / नैगमव्यवहारयोरानुपूर्वीशब्दाभिधेयानि द्रव्याणि त्र्यणुकस्कन्धादीनि किं सन्ति नेति प्रश्न:, अत्रोत्तरम्, नियमा अस्थि त्ति, एतदुक्तं भवति, नेदं खरशृङ्गादिवदानुपूर्वीपदमसदर्थगोचरमतो नियमात्सन्ति तदभिधेयानि द्रव्याणि, तानि च त्र्यणुकस्कन्धादीनि पूर्वं दर्शितान्येवेति / एवमनानुपूर्व्यवक्तव्यकपक्षद्वयेऽपिवाच्यम् (1) // 106 // कृता सत्पदप्ररूपणाथ द्रव्यप्रमाणमभिधित्सुराह (1) नेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाई किं संखेन्जाई असंखेजाई अणंताई?, नो संखेजाइं नो असंखेन्जाई अणंताई, (2) एवं दोण्णि वि॥ सूत्रम् 107 / / ( / / 82 // ) 7 // 1 // इति / 0 दोण्णिवि', स्थाने 'अणाणुपुव्वीदव्वाई अवत्तव्वगदव्वाई च अणंताई भाणिअव्वाई' इत्यादीनि पदानि वर्तन्ते। सूत्रम् 107 १.१.३.३.२अ.५.२ द्रव्यप्रमाण द्वारम् / // 98 //
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 19 // 1.1 आनुपूर्वी। नेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाइं किं संखेज्जाइमित्यादि। अयमत्र निर्वचनभावार्थः, इहानुपूर्व्यनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्याणि प्रत्येकमनन्तान्येकैकस्मिन्नप्याकाशप्रदेशे प्राप्यन्ते, किं पुनः सर्वलोके, अत: सङ्ख्येयासङ्खयेयप्रकारद्वयनिषेधेन त्रिष्वपि स्थानेष्वानन्त्यमेव वाच्यमिति। न च वक्तव्यं कथमसङ्खयेये लोकेऽनन्तानि द्रव्याण्यवतिष्ठन्ते?, अचिन्त्यत्वात्पुद्गलपरिमाणस्य, दृश्यते चैकगृहान्तर्वाकाशप्रदेशेष्वेकप्रदीपप्रभापरमाणुव्याप्तेष्वप्यनेकापरप्रदीपप्रभापरमाणूनां तत्रैवावस्थानम्, न चाक्षदृष्टेऽप्यर्थेऽनुपपत्तिः, अतिप्रसङ्गादित्यलं प्रपञ्चेन (2) // 107 // इदानी क्षेत्रद्वारमुच्यते, (१)णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाइंलोगस्स कतिभागे होजा? किं संखेजइभागे होजा? असंखेजड़भागे होजा? संखेजेसु भागेसु होज्जा असंखेज्जेसु भागेसु होज्जा? सव्वलोए होज्जा?, एगदव्वं पडुच्च लोगस्स संखेजइभागे वा होज्जा, असंखेज्जइभागे वा होज्जा, संखेज्जेसुभागेसुवा होज्जा, असंखेजेसु भागेसु वा होज्जा सव्वलोए वा होज्जा, नाणादव्वाइं पडुच्च नियमा सव्वलोए होज्जा / (2) नेगमववहाराणं अणाणुपुव्वीदव्वाइं किलोगस्ससंखेजइभागे होजा? असंखेजइभागे होजा? संखेजेसुभागे होजा? असंखेजेसु भागे होज्जा? सव्वलोए वा होजा?, एगदव्वं पडुच्च नो संखेज्जइभागे होज्जा, असंखेजइभागे होज्जा, नो संखेल्जेसु भागेसु होजा, नो असंखेल्जेसु भागेसु होज्जा, नो सव्वलोए होज्जा, णाणाव्वदाई पडुच्च नियमा सव्वलोए होजा, (3) एवं अवत्तव्वगदव्वाणि वि॥ सूत्रम् 108 // ( // 83 // ) नेगम ववहाराणमित्यादि। आनुपूर्वीद्रव्याणि किंलोकस्यैकस्मिन्सङ्ख्याततमे भागे होज्जत्यार्षत्वाद्भवन्त्यवगाहन्त इतियावत्। यदिवैकस्मिन्नसङ्ख्याततमे भागेभवन्त्युत बहुषु सङ्ख्येयेषु भागेषुभवन्ति, आहोश्विद्हुष्वसङ्ख्येयेषु भागेषुभवन्ति, अथ सर्वलो 7 तिष्ठन्ति / 0 क्षि। 0 इमे द्वे पदे न वर्तेते। गं। 7 इमे त्रयः प्रश्ना न वर्तन्ते तत्स्थाने 'जावे'ति वर्तते / गं10 दव्वाई भाणिअव्वाइं / 0 अथ च / सूत्रम् 108 |1.1.3.3 व्य० द्रव्यानुपूल नै० व्य० अ.अनौ० द्रव्यानु। १.१.३.३.२अ.५ अनुगमः १.१.३.३.२अ.५.३ क्षेत्रद्वारम्। // 99 //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 100 // नै० व्य० भवन्तीति पञ्च पृच्छास्थानानि / अत्र निर्वचनसूत्रस्येयं भावना, इहानुपूर्वीद्रव्याणि त्र्यणुकस्कन्धादीन्यनन्ताणुकस्कन्धपर्यव [1] उपक्रमः। सानान्युक्तानि, तत्र च सामान्यत एकं द्रव्यमाश्रित्य तथाविधपरिणामवैचित्र्यात्किञ्चिल्लोकस्यैकस्मिन्सङ्ख्याततमे भागेभवति, शा० एकं तत्सङ्ख्यातभागमवगाह्य तिष्ठतीत्यर्थः। अन्यत्तु तदसङ्ख्येयभागमवगाहतेऽपरंतु बहँस्तत्सङ्घयेयान्भागानवगाहते, अन्यत्तु 1.1 आनुपूर्वी। बहूँस्तदसङ्ख्येयभागानवगाह्य वर्तते। सव्वलोए वा होज्जत्ति / इहानन्तानन्तपरमाणुप्रचयनिष्पन्नं प्रज्ञापनादिप्रसिद्धाचित्तमहा- सूत्रम् 108 1.1.3.3 व्य स्कन्ध-लक्षणमानुपूर्वीद्रव्यं समयमेकं सकललोकावगाहिप्रतिपत्तव्यमिति / कथं पुनरयमचित्तमहास्कन्धः सकललोकावगाही द्रव्यानुपूर्व्या स्याद्? उच्यते, समुद्धातवर्तिकेवलिवत्, तथाहि, लोकमध्यव्यवस्थितोऽसौप्रथमसमये तिर्यगसङ्ख्यातयोजनविस्तरंसङ्ख्यात अ. अनौ० योजनविस्तरं वा, ऊर्ध्वाधस्तु चतुर्दशरज्वायतं विश्रसापरिणामेन वृत्तं दण्डं करोति / द्वितीये कपाटम्, तृतीये मन्थानम्, चतुर्थे लोकव्याप्तिं प्रतिपद्यते, पञ्चमेऽन्तराणि संहरति, षष्ठे मन्थानम्, सप्तमे कपाटम्, अष्टमे तु समये दण्डं संहृत्य खण्डशो भिद्यत इत्येके, अन्येत्वन्यथापिव्याचक्षते, तत्तु विशेषावश्यकादवसेयमिति / वाशब्दाः(ब्दः) समुच्चये, एवं यथासम्भवमन्यत्रापि / णाणादव्वाइं पडुच्चेत्यादि। नानाद्रव्याण्यानुपूर्वीपरिणामवन्ति प्रतीत्य प्रकृत्य वाधिकृत्येत्यर्थः नियमान्नियमेन सर्वलोके क्षेत्रद्वारम्। भवन्ति। न सङ्खयेयादिभागेषु, यतः स लोकाकाशस्य प्रदेशोऽपि नास्ति यत्र सूक्ष्मपरिणामवन्त्यनन्तान्यानुपूर्वीद्रव्याणि न सन्तीति / अनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्येषु त्वेकं द्रव्यमाश्रित्य लोकस्यासङ्खयेयभाग एव वृत्तिः,नसङ्खयेयभागादिषु / यतोऽनानुपूर्वी तावत्परमाणुरुच्यते, सचैकाकाशप्रदेशावगाढ एव भवत्यवक्तव्यकंतु व्यणुकस्कन्धः स चैकप्रदेशावगाढो द्विपदेशावगाढो वा स्यादिति यथोक्तभागवृत्तितैवेति। नानाद्रव्यभावना पूर्ववदिति (3) // 108 // साम्प्रतं स्पर्शनाद्वारमुच्यते® य वर्तते', इत्यस्ति / तिष्ठती'ति / 0 समये', इति न वर्तते / 7 सर्वलोकाकाशस्य स' इति पाठो वर्तते / 7 इत्युक्तं क्षेत्रद्वारम्' इत्यधिकम् / द्रव्यानु०॥ १.१.३.३.२अ.५ अनुगमः १.१.३.३.२अ.५.३ // 100 //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 101 // (1) णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाइं लोगस्स किं संखेज्जइभागं फुसंति? असंखेज्जइभागं फुसंति? संखेने भागे फुसति? असंखेज्जे भागे फुसंति? सव्वलोय फुसंति?, एगदव्वं पडुच्च लोगस्स संखेज्जइभागंवा फुसंति, असंखेज्जइ भागंवा फुसंति, संखेजे वा भागे फुसंति, असंखेज्जे वा भागे फुसंति, सव्वलोगं वा फुसंति, णाणादव्वाई पडुच्च नियमा सव्वलोगं फुसंति / (2) णेगमववहाराणं अणाणुपुव्वीदव्वाणं पुच्छा एगं दव्वं पडुच्च नो संखेज्जइभागं फुसति, असंखेन्जइभागं फुसंति, नो संखेनेभागे फुसंति, नो असंखेल्ने भागे फुसंति, नोसव्वलोग फुसंति, नाणादव्वाइंपडुच्च नियमा सव्वलोग फुसंति, (3) एवं अवत्तव्वगदव्वाणि विभाणियव्वाणि // सूत्रम् 109 // // 84 // ) नेगमववहाराणमित्यादि। भावना क्षेत्रद्वारवदेव कर्तव्या, नवरं क्षेत्रस्पर्शनयोरयं विशेषः / क्षेत्रमवगाहाक्रान्तप्रदेशमात्रम्, स्पर्शना तु षड्दिक्कैः प्रदेशैस्तद्वहिरपि भवति / तथा च परमाणुद्रव्यमाश्रित्य तावदवगाहनास्पर्शनयोरन्यत्रोक्तो भेदः, एगपएसोगाढं सत्तपएसा य से फुसणत्ति, अस्यार्थः, परमाणुद्रव्यमवगाढं तावदेकस्मिन्नेवाकाशप्रदेशे, स्पर्शना तु से तस्य सप्त प्रदेशा भवन्ति, षड्दिग्व्यवस्थितान् षट् प्रदेशान्यत्रावगाहस्तं चस्पृशतीत्यर्थः / एवमन्यत्रापि क्षेत्रस्पर्शनयोर्भेदो भावनीयः। ___ अत्र सौगताः प्रेरयन्ति यदि परमाणो: षड्दिक्स्पर्शनाभ्युपगम्यते तद्देकत्वमस्य हीयते / तथाहि, प्रष्टव्यमत्र किं येनैव स्वरूपेणासौ पूर्वाद्यन्यतरदिशा सम्बद्धस्तेनैवान्यदिग्भिरुत स्वरूपान्तरेण? यदि तेनैव तदायं पूर्वदिक्सम्बन्धोऽयं चापरदिक्सम्बन्ध इत्यादिविभागोनस्यात्, एकस्वरूपत्वात्, विभागाभावेच षड्दिक्सम्बन्धवचनमुपप्लवत एव / अथापरो विकल्पः Oगं। 0 एगं दव्वं / 0 त्रिण्युत्तराणि न सन्ति तत्स्थाने 'जावे'ति पदं वर्तते। ®दव्वाई लोअस्स किं संखेजइ भागं फुसंति जाव सव्वलोगं फुसंति?' इत्यधिकमस्ति / ७'...शान्यत्र चाव...' इति वर्तते / 'च' न वर्तते / 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 109 1.1.3.3 व्य 0 द्रव्यानुपूर्त्या नै० व्य० २अ.अनौ० द्रव्यानु। १.१.३.३.२अ.५/ अनुगमः १.१.३.३.२अ.५.४ स्पर्शनाद्वारम् / // 101 //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 102 // कल्प्यते तर्हि तस्य षट्स्वरूपापत्त्यैकत्वं विशीर्यते, उक्तंच, दिग्भागभेदो यस्यास्ति, तस्यैकत्वंन युज्यते (विंशतिका विज्ञप्तिमात्रता सिद्धिः 14) इति। अत्र प्रतिविधीयते, इह परमाणुद्रव्यम्, आदिमध्यान्तादिविभागरहितं निरंशमेकस्वरूपमिष्यतेऽतःसांशवस्तुसम्भवित्वात्परोक्तं विकल्पद्वयं निरास्पदमेव / अथानभ्युपगम्यमानापि परमाणो:सांशतानन्तरोक्तविकल्पबलेनापाद्यते, ननुभवन्तोऽपि तर्हि प्रष्टव्याः, क्वचिद्विज्ञानसन्ताने विवक्षितः कश्चिद्विज्ञानलक्षणक्षणः स्वजनकपूर्वक्षणस्य कार्यं स्वजन्योत्तरक्षणस्य कारणमित्यत्र सौगतानां तावदविप्रतिपत्तिः। तत्रेहापि विचार्यते, किमसौ येन स्वरूपेण पूर्वक्षणस्य कार्यं तेनैवोत्तरक्षणस्य कारणमुत स्वरूपान्तरेण? यद्याद्यः पक्षस्तर्हि यथा पूर्वापेक्षयासौ कार्यं तथोत्तरापेक्षयापि स्याद्, यथा वोत्तरापेक्षया कारणं तथा पूर्वापेक्षयापि स्यादेकस्वरूपत्वात्तस्येति / अथ द्वितीयः पक्षस्तर्हि तस्य सांशत्वप्रसङ्गोऽत्रापि दुर्वारः स्याद् / अथ निरंश एवसौज्ञानलक्षणक्षणोऽकार्यकारणरूप: तत्तद्वस्तुव्यापृतत्वात्तथा तथा व्यपदिश्यते, न पुनस्तस्यानेकस्वरूपत्वमस्ति, नन्वस्माकमपि नेदमुत्तरमतिदुर्लभं स्याद्यतो द्रव्यतया निरंश एव परमाणुस्तथाविधाचिन्त्यपरिणामत्वादिषट्वेन सह नैरन्तर्येणावस्थितत्वात्तत्स्पर्शक उच्यते, न पुनस्तत्रांशैः काचित्स्पर्शना समस्तीत्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते, स्थानान्तरेषु चर्चितत्वादित्यलं विस्तरेण (4) // 109 // उक्तं स्पर्शनाद्वारमिदानीं कालद्वारं बिभणिषुराह (1) णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाई कालओ केवचिर होंति?, एगं दव्वं पडुच्च जहण्णेणं एगं समयं उक्कोसेणं असंखेनं कालं, नाणादव्वाई पडुच्चणियमा सव्वद्धा, (2) एवं दोन्निवि / / सूत्रम् 110 // // 85 // ) / छन्त्या। (तत्रापि)इत्यधिकम् ।®त्तस्य स्प..10चिरं / एवं दोन्निवि', स्थाने अणाणुपुव्वीदव्वाइं अवत्तव्वगदव्वाइंच एवं चेव भाणिअव्वाई' इति वर्तते। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 109 1.1.3.3 व्य० द्रव्यानुपूा नै० व्य० अ.अनौ० द्रव्यानु०॥ १.१.३.३.२अ.५ अनुगमः १.१.३.३.२अ.५.४ स्पर्शनाद्वारम्। स्पर्शनाद्वारम्। सौगतप्रेरणं प्रतिविधानद्या सूत्रम् 110 १.१.३.३.२अ.५.५ कालद्वारम्। // 102 //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 103 // नै० व्य० |१.१.३.३.२अ.५ नेगम ववहाराणमित्यादि। नैगमव्यवहारयोरानुपूर्वीद्रव्याणि कालत:कालमाश्रित्य कियचिरंकियन्तं कालं भवन्ति, आनुपूर्वी- [1] उपक्रमः। त्वपर्यायेणावतिष्ठन्ते? अत्रोत्तरम्, एगंदव्वमित्यादि, इयमत्र भावना, परमाणुद्वयादेरपरैकादिपरमाणुमीलनेऽपूर्वं किञ्चिदानु- शा० उपक्रमः। पूर्वीद्रव्यं समुत्पन्नम्, ततः समयादूर्ध्वं पुनरप्येकाद्यणौ वियुक्तेऽपगतस्तद्भाव इत्येकमानुपूर्वीद्रव्यमधिकृत्य जघन्यत: समयोऽवस्थितिकालः / यदा तु तदेवासङ्ख्यातं कालंतद्भावेन स्थित्वानन्तरोक्तरूपेण वियुज्यते तदोत्कृष्टतोऽसङ्खयेयोऽवस्थितिकाल: सूत्रम् 110 |1.1.3.3 व्य० प्राप्यतेऽनन्तं कालं पुनर्नावतिष्ठते / उत्कृष्टाया अपि पुद्गलसंयोगस्थितेरसङ्घयेयकालत्वादिति / नानाद्रव्याणि बहूनि "पान द्रव्यानुपूल पुनरानुपूर्वीद्रव्याण्यधिकृत्य सर्वाद्धा स्थितिर्भवति, नास्ति स कश्चित्कालो यत्रानुपूर्वीद्रव्यविरहितोऽयं लोकः स्यादिति |२अ. अनौ० भावः / अनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्येष्वपिजघन्यादिभेदभिन्न एतावानेवावस्थितिकालः। तथाहि, कश्चित्परमाणुरेकं समयमेका- द्रव्यानु०। कीभूत्वा ततः परमाण्वादिनान्येन सह संयुज्यते, इत्थमेकमनानुपूर्वीद्रव्यमधिकृत्य जघन्यतः समयोऽवस्थितिकालः / यदा अनुगमः। तु स एवासङ्ख्यातं कालं तद्भावेन स्थित्वान्येन परमाण्वादिना सह संयुज्यते तदोत्कृष्टतोऽसङ्खयेयोऽवस्थितिकालः संप्राप्यते, | १.१.३.३.२अ.५.५ नानाद्रव्यपक्षस्तु पूर्ववदेव भावनीयः / अवक्तव्यकद्रव्यमपि परमाणुद्वयलक्षणं यदा समयमेकं संयुक्तं स्थित्वा ततो वियुज्यते / तदवस्थमेव वान्येन परमाण्वादिना संयुज्यते तदा तस्यावक्तव्यकद्रव्यतया जघन्यतः समयोऽवस्थानलभ्यते / यदा तु तदेवा |१.१.३.३.२अ.५.६ सङ्ख्यातं कालं तद्भावेन स्थित्वा विघटते तदवस्थमेव वान्येन परमाण्वादिना संयुज्यते तदोत्कृष्टतोऽवक्तव्यकद्रव्यतयाऽसङ्ख्यात कालमवस्थानं प्राप्यते, नानाद्रव्यपक्षस्तु तथैव भावनीय इति (5) // 110 // अन्तरद्वारं प्रतिपादयिषुराह (1) णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाणमंतरं कालतो केवचिर होति?, एगं दव्वं पडुच्च जहण्णेणं एगं समयं उक्कोसेणं अणंतं ®स्वरूपेण / 0 'उक्त कालद्वारमथ', इत्यधिकम् / 0 ‘दव्वाणं अंतरं कालओ केवञ्चिर होइ?' इति पाठो वर्तते / 0 चि / कालद्वारम्। सूत्रम् 111 अन्तरद्वारमा // 103 //
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 104 // कालं, नाणादव्वाइं पडुच्चणत्थि अंतरं / (2) णेगमववहाराणं अणाणुपुव्वीदव्वाणं अन्तरंकालतो केवचिरहोइ?, एगंदव्वं पडुच्च [[1] उपक्रमः। जहण्णेण एगं समयं उक्कोसेणं असंखेनं कालं, नाणादव्वाइं पडुच्च णत्थि अंतरं। (3) णेगमववहाराणं अवत्तव्वगदव्वाणं अंतर शा० उपक्रमः। कालतो केवचिर होति? एगं दव्वं पडुच्च जहण्णेणं एगं समयं उक्कोसेणं अणंतं कालं, नाणादव्वाई पडुच्च णत्थि अंतरं / सूत्रम् 1.1 आनुपूर्वी। 111 // // 86 // ) सूत्रम् 111 |1.1.3.3 व्य नेगम ववहाराणमित्यादि / नैगमव्यवहारयोरानुपूर्वीद्रव्याणामन्तरं कालत: कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः। अन्तरं व्यवधानम्, द्रव्यानुपूर्व्या तच्च क्षेत्रतोऽपि भवति, यथा भूतलसूर्ययोरष्टौ योजनशतान्यन्तरमित्यतस्तद्व्यवच्छेदार्थमुक्तम्, कालत: कालमाश्रित्य / नै० व्य अ. अनौ० तदयमत्रार्थः, आनुपूर्वीद्रव्याण्यानुपूर्वीस्वरूपतां परित्यज्य कियता कालेन तान्येवपुनस्तथा भवन्ति?, आनुपूर्वीत्वपरित्याग द्रव्यानु। पुनर्लाभयोरन्तरे कियान्कालो भवतीत्यर्थः / अत्र निर्वचनम्, एगं दव्वमित्यादि। इयमत्र भावना, इह विवक्षितं त्र्यणुक अनुगमः। स्कन्धादिकं किमप्यानुपूर्वीद्रव्यं विश्रसापरिणामात्प्रयोगपरिणामाद्वाखण्डशो वियुज्य परित्यक्तानुपूर्वीभावं सञ्जातमेकस्माच्च समयादूर्ध्वं विश्रसादिपरिणामात्पुनस्तैरेव परमाणुभिस्तथैव तन्निष्पन्नमित्येवं जघन्यत:सर्वस्तोकतयैकं द्रव्यमाश्रित्यानुपूर्वीत्वपरित्यागपुनर्लाभयोरन्तरे समयःप्राप्यते, उत्कृष्टतः सर्वबहुतया पुनरन्तरमनन्तं कालंभवति। तथाहि, तदेव विवक्षितं किमप्यानुपूर्वीद्रव्यं तथैव भिन्नम्, भित्त्वा च ते परमाणवोऽन्येषु परमाणुव्यणुकत्र्यणुकादिष्वनन्ताणुकस्कन्धपर्यन्तेष्वनन्तस्थानेषूत्कृष्टान्तराधिकारादसकृत्प्रतिस्थानमुत्कृष्टां स्थितिमनुभवन्तः पर्यटन्ति, कृत्वाचेत्थं पर्यटनं कालस्यानन्तत्वाद्विश्रसादिपरिणामतो। यदा तैरेव परमाणुभिस्तदेव विवक्षितमानुपूर्वीद्रव्यं निष्पद्यते तदानन्त उत्कृष्टान्तरकालःप्राप्यते। नानाद्रव्याण्यधिकृत्य पुनर्नास्त्य0दव्वाणं अंतरं कालओ केवचिरं होइ?' इति पाठो वर्तते / |१.१.३.३.२अ.५ १.१.३.३.२अ.५.६/ अन्तरद्वारम्। // 104 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। / / 105 // 1.1.3.3 व्य० न्तरम्, न हि स कश्चित्कालोऽस्ति यत्र सर्वाण्यप्यानुपूर्वीद्रव्याणि युगपदानुपूर्वीभावं परित्यजन्ति, अनन्तानन्तैरानुपूर्वीद्रव्यैः [1] उपक्रमः। सर्वदैव लोकस्याशून्यत्वादिति भावः / अनानुपूर्वीद्रव्यान्तरकालचिन्तायां एगं दव्वं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं ति / इह यदा किञ्चिदनानुपूर्वीद्रव्यं परमाणुलक्षणमन्येन परमाणुव्यणुकत्र्यणुकादिना केनचिद्रव्येण सह संयुज्य समयादूर्ध्वं वियुज्य पुनरपि / 1.1 आनुपूर्वी। तथास्वरूपमेव भवति तदा समयलक्षणो जघन्यान्तरकालः प्राप्यते। उक्कोसेणं असंखेजंकालंति / तदेवानानुपूर्वीद्रव्यं यदान्येन / सूत्रम् 111 परमाणुढ्यणुकत्र्यणुकादिना केनचिद्रव्येण सह संयुज्यते, तत्संयुक्तं चासङ्खयेयं कालं स्थित्वा वियुज्य पुनस्तथास्वरूपमेव द्रव्यानुपूर्ध्या भवति तदाऽसङ्ख्यात उत्कृष्टान्तरकालो लभ्यते। नै० व्य० २अ. अनौ० अत्राह, नन्वनानुपूर्वीद्रव्यं यदानन्तानन्तपरमाणुप्रचितस्कन्धेन सह संयुज्यते, तत्संयुक्तंचासङ्खयेयंकालमवतिष्ठते, ततोऽसौ द्रव्यानु०। स्कन्धो भिद्यते, भिन्ने च तस्मिन्यस्तस्माल्लघुस्कन्धो भवति तेनापि सह संयुक्तमसङ्ख्यातं कालं तिष्ठति, ततस्तस्मिन्नपि १.१.३.३.२अ.५ अनुगमः। भिद्यमाने यस्तस्माल्लघुतरः स्कन्धो भवति तेनापिसंयुक्तमसङ्ख्यातं कालमवतिष्ठते, पुनस्तस्मिन्नपि भिद्यमाने यस्तस्माल्लघुतमः 1.1.3.3.23.5.6/ स्कन्धो भवति तेनापि संयुक्तमसङ्गयेयंकालमवतिष्ठते, इत्येवंतत्र भिद्यमाने क्रमेण कदाचिदनन्ता अपिस्कन्धाः सम्भाव्यन्ते, तत्र च प्रतिस्कन्धसंयुक्तमनानुपूर्वीद्रव्यं यदा यथोक्तां स्थितिमनुभूय तत एकाक्येव भवति तदा तस्य यथोक्तानन्तस्कन्धस्थित्यपेक्षयानन्तोऽपि कालोऽन्तरे प्राप्यते, किमित्यसङ्ग्येय एवोक्तः? अत्रोच्यते, स्यादेवं हन्त यदि संयुक्तोऽणुरेतावन्तं कालं तिष्ठेत्, एतच्च नास्ति, पुद्गलसंयोगस्थितेरुत्कृष्टतोऽप्यसङ्खयेय // 105 // कालत्वादित्युक्तमेव / अथ ब्रूयाद्, यस्मिन् स्कन्धे संयुज्यतेऽसौ परमाणुः सचेत्स्कन्धोऽसङ्खयेयकालाद्भिद्यते तङ्केतावतैव Oकालमवतिष्ठते, पुनः / ॐन्नेव / अन्तरद्वारम्।
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 106 // चरितार्थः पुद्गलसंयोगासङ्ख्येयकालनियमः, विवक्षितपरमाणुद्रव्यस्य तु वियोगोमा भूदपीति / नैतदेवम्, यस्यान्येन संयोगो जातस्तस्यासङ्खयेयकालाद्वियोगश्चिन्त्यते, यदि च परमाण्वाश्रयःस्कन्धो वियुज्यते तर्हि परमाणो: किमायातम्?, तस्यान्यसंयोगस्य तदवस्थत्वात्, तस्मादणुत्वेनासौ संयुक्तोऽसङ्घयेयकालादणुत्वेनैव वियोजनीय इति यथोक्त एवान्तरकालो न त्वनन्त इति / कथं पुनरणुत्वेनैव तस्य वियोगश्चिन्तनीय इति ज्ञायत इति चेत्, सूत्रप्रामाण्यात्, प्रस्तुतसूत्रे व्याख्याप्रज्ञप्त्यादिषु च परमाणोः पुनः परमाणुभवनेऽसङ्खयेयरूपस्यैवान्तरकालस्योक्तत्वादित्यलं विस्तरेण / नाणादव्वाइं पडुच्चेत्यादि पूर्व-8 वद्भावनीयम् / अवक्तव्यकद्रव्याणामन्तरचिन्तायामेगं दव्वं पडुच्चेत्यादि, अत्र भावना, इह कश्चिट्ठिप्रदेशिकः स्कन्धो विघटितः, स्वतन्त्रं परमाणुद्वयं जातम्, समयं चैकं तथास्थित्वा पुनस्ताभ्यामेव परमाणुभ्यां द्विप्रदेशिकः स्कन्धो निष्पन्नः। अथवा विघटित एव द्विप्रदेशिकः स्कन्धोऽन्येन परमाण्वादिना संयुज्य समयादूर्ध्वं पुनस्तथैव वियुक्त इत्यवक्तव्यकस्य पुनरप्यवक्तव्यकभवन उभयथापि समयोऽन्तरे लभ्यते, उक्कोसेणं अणंतं कालंइति, कथम्?, अत्रोच्यते, अवक्तव्यकद्रव्यं किमपि विघटितं विशकलितपरमाणुद्वयं जातम्, तच्चानन्तै: परमाणुभिरनन्तै_णुकस्कन्धैरनन्तैस्त्र्यणुकस्कन्धैर्यावदनन्तैरनन्ताणुकस्कन्धैः। सह क्रमेण संयोगमासाद्योत्कृष्टान्तराधिकारच प्रतिस्थानमसकृदुत्कृष्टां संयोगस्थितिमनुभूय कालस्यानन्तत्वाद्यदा पुनरपि। तथैव व्यणुकस्कन्धतया संयुज्यते तदाऽवक्तव्यकैकद्रव्यस्य पुनस्तथाभवनेऽनन्तोऽन्तरकालः प्राप्यते। नानाद्रव्यपक्षभावना लोके सर्वदैव तद्भावात्पूर्ववद्वक्तव्या (6) // 111 // उक्तमन्तरद्वारम्, साम्प्रतं भागद्वारं निर्दिदिक्षुराह (1) णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाई सेसदव्वाणं कइभागे होजा? किं संखेजइभागे होजा? असंखेनइभागे होजा? संखेजेसु ७'इति ज्ञायते' पदे न स्तः। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 111 1.1.3.3 व्य० द्रव्यानुपूल नै० व्य० २अ. अनौ० द्रव्यानु। १.१.३.३.२अ.५ अनुगमः। १.१.३.३.२अ.५.६ अन्तरद्वारम्। सूत्रम् 112 १.१.३.३.२अ.५.७ भागद्वारम् / // 106 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 107 // |1.1.3.3 व्य० नै० व्य० द्रव्यानु०॥ भागेसु होज्जा? असंखेजेसुभागेसु होजा?, नो संखेजइभागे होज्जा, नो असंखेज्जइभागे होज्जा, नो संखेजेसु भागेसु होज्जा, नियमा [1] उपक्रमः। असंखेजेसु भागेसु होज्जा / (2) णेगमववहाराणं अणाणुपुत्वीदव्वाई सेसदव्वाणं कइभागे होजा? किं संखेजइभागे होजा? शा० उपक्रमः। असंखेन्जइभागे होजा? संखेजेसु भागेसु होजा? असंखेजेसु भागेसु होजा?, नो संखजइभागे होज्जा, असंखेजइभागे होज्जा, नो 1.1 आनुपूर्वी। संखेजेसु भागेसु होज्जा, नो असंखेज्जेसु भागेसु होज्जा / (3) एवं अवत्तव्वगदव्वाणिवि // सूत्रम् 112 // ( // 87 // ) सूत्रम् 112 नेगमवहाराणमित्यादि। नैगमव्यवहारयोस्त्र्यणुकस्कन्धादीन्यनन्ताणुकस्कन्धपर्यन्तानि सर्वाण्यप्यानुपूर्वीद्रव्याणि शेषद्रव्याणां द्रव्यानुपूर्व्या समस्तानामनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्यलक्षणानां कइभागे होज्जत्ति कतिथेभागे भवन्तीत्यर्थः / किं सङ्ख्याततमे भागे भवन्ति, २अ.अनौ० यथासत्कल्पनया शतस्य विंशतिः उतासङ्ख्याततमे भागे भवन्ति?, यथा शतस्यैव दश? अथ सङ्ख्यातेषु भागेषु भवन्ति ?, यथा शतस्यैव चत्वारिंशत्यष्टिर्वा, आहोश्विदसङ्ख्यातेषु भागेषु भवन्ति, यथा शतस्यैवाशीतिरिति प्रश्नः / अत्र निर्वचनम्, १.१.३.३.२अ.५ अनुगमः। नो संखेज्जइभागे होज्जेत्यादि। नियमाअसंखेजेसु भागेसु होज्जत्ति, इह तृतीयार्थे सप्तमी। ततश्चानुपूर्वीद्रव्याणि शेषेभ्योऽनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्येभ्योऽसङ्खयेयै गैरधिकानि, भवन्तीति वाक्यशेषो द्रष्टव्यः / ततश्चायमर्थः प्रतिपत्तव्यः, आनुपूर्वीद्रव्याणि शेषद्रव्येभ्योऽसङ्ख्येयगुणानि, शेषद्रव्याणि तु तदसङ्खयेयभागे वर्तन्ते, न पुनः शतस्याशीतिरिवानुपूर्वीद्रव्याणि शेषेभ्यः स्तोकानीति।कस्मादेवं व्याख्यायते?,स्तोकान्यपि तानि भवन्त्विति चेत्? नैतदेवमघटमानकत्वात्तथाहि, अनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्येष्वेकाकिनः परमाणुपुद्गला व्यणुकाश्चस्कन्धा इत्येतावन्त्येव द्रव्याणि लभ्यन्ते,शेषाणितुत्र्यणुकस्कन्धादीन्यनन्ताणु पाणपकारकबादचन्ता-8॥१०७॥ कस्कन्धपर्यन्तानि द्रव्याणि समस्तान्यप्यानुपूर्वीरूपाण्येव, तानि च पूर्वेभ्योऽसङ्खयेयगुणानि, यत उक्तम्, एएसिणं भंते! ®भाणिअव्वाणि' इत्यधिकं वर्तते / (r) कतिभागे। 0 विंशतिमिता:, किमसङ्ख्या...0 किमसङ्ख्यातेषु / 7 मादसंखे.. 10 नत्त्वा / एतेषां भदन्त! - १.१.३.३.२अ.५.७. भागद्वारम्।
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 108 // परमाणुपोग्गलाणं संखेज्जपएसियाणं असंखेज्जपएसियाणं अणंतपएसियाण य खंधाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा अणंतपएसिया खंधा, परमाणुपोग्गला अणंतगुणा, संखेजपएसिया खंधा संखेजगुणा, असंखेज्ज- पएसिया खंधा असंखेज्जगुणा (प्रज्ञापना सूत्रे तृतीयपदे सू० 330) तदत्र सूत्रे पुद्गलजाते: सर्वस्या अपि सकाशादसङ्ख्यातप्रदेशिकाः स्कन्धा असङ्ख्यातगुणा उक्ताः, ते चानुपूर्व्यामन्तर्भवन्त्यतस्तदपेक्षयानुपूर्वीद्रव्याणि शेषात्समस्तादपि द्रव्यादसङ्खयातगुणानि, किं पुनरनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्यमात्रात्ततो यथोक्तमेव व्याख्या कर्तव्यमित्यलं विस्तरेण ।अणाणुपुव्वीदव्वाइमित्यादि / इहानानुपूर्वीद्रव्याण्यवक्तव्यकद्रव्याणि च शेषद्रव्याणांयथाऽसङ्ख्याततम एव भागे भवन्ति, नशेषभागेषु, तथानन्तरोक्तन्यायादेव भावनीयमिति (7) // 112 // उक्तं भागद्वारं साम्प्रतं भावद्वारमाह (1) णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाई कयरंमि भावे होजा? किं उदइए भावे होजा? उवसमिए भावे होज्जा? खाइए भावे होजा? खाओवसमिए भावे होजा? पारिणामिए भावे होजा? संनिवाइए भावे होजा?, णियमा साईपारिणामिए भावे होजा, (2) अणाणुपुव्वीदव्वाणि अवत्तव्वयदव्वाणि य एवं चेव भाणियव्वाणि ॥सूत्रम् 113 // ( // 88 // ) णेगमववहाराणमित्यादि प्रश्नः / अत्र चौदयिकादिभावनां शब्दार्थो भावार्थश्च विस्तरेणोपरिष्टात्स्वस्थान एव वक्ष्यते। अत्र निर्वचनसूत्रे नियमा साइपारिणामिए भावे होज त्ति, परिणमनम्, द्रव्यस्य तेन तेन रूपेण वर्तनं भवनं परिणामः / स एव - परमाणुपुद्गलानां सङ्ख्येयप्रदेशिकानामसङ्ख्येयप्रदेशिकानामनन्तप्रदेशिकानां च स्कन्धानां के केभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा?, गौतम! सर्वस्तोका अनन्तप्रदेशिका: स्कन्धाः परमाणुपुद्गला अनन्तगुणा: सङ्ख्येयप्रदेशिका: स्कन्धा: सङ्ख्येयगुणाः असङ्ख्येयप्रदेशिका: स्कन्धा असङ्ख्येयगुणाः। ॐ 'कतरंमि होजा', इति वर्तते। रुख। 0ग। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। शा 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 113 1.1.3.3 व्य 0 द्रव्यानुपूर्त्या नै० व्य० २अ. अनौ० द्रव्यानु०॥ १.१.३.३.२अ.५] अनुगमः। १.१.३.३.२अ.५.८ भावद्वारम्। // 108 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 109 // 1.1 आनुपूर्वी। पारिणामिकः, तत्र भवस्तेन वा निवृत्त इति वा पारिणामिकः / स च द्विविधः, सादिरनादिश्च। तत्र धर्मास्तिकायाद्यरूपिद्रव्याणामनादिः परिणामोऽनादिकालात्तव्यत्वेन तेषां परिणतत्वादूपिद्रव्याणां तु सादिः परिणामोऽभ्रेन्द्रधनुरादीनां तथापरिणतेरनादित्वाभावात्, एवं स्थिते नियमादवश्यंतयानुपूर्वीद्रव्याणि सादिपारिणामिकएव भावे भवन्ति / आनुपूर्वीत्वपरिणतेरनादित्वासम्भवाद्विशिष्टैकपरिणामेन पुद्गलानामसङ्खयेयकालमेवावस्थानादिति भावः / अनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्येष्वपीत्थमेव ®भावना कार्येति (8) // 133 // उक्तं भावद्वारमिदानीमल्पबहुत्वद्वारं बिभणिषुराह (1) एएसि णं भंते! णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाणं अणाणुपुव्वीदव्वाणं अवत्तव्वयदव्वाण य दव्वट्ठयाए पएसट्ठयाए दव्वट्ठपएसटूयाए कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोतमा! सव्वत्थोवाई णेगमववहाराणं अवत्तव्वयव्वाई दव्वट्ठयाए, अणाणुपुत्वीदव्वाइं दव्वट्ठयाए विसेसाहियाई, आणुपुव्वीदव्वाइंदव्वट्ठयाए असंखेनगुणाई, (2) पएसट्ठयाए णेगमववहाराणं सव्वत्थोवाई अणाणुपुव्वीदव्वाइं अपएसट्ठयाए, अवत्तव्वयदव्वाई पएसट्ठयाए विसेसाहियाई, आणुपुव्वीदव्वाईपएसट्ठयाए अणंतगुणाई, (3) दव्वट्ठपएसट्ठयाए सव्वत्थोवाइंणेगमववहाराणं अवत्तव्वगदव्वाइंदव्वट्ठयाए, अणाणुपुव्वीदव्वाइं दव्वट्ठयाए अपएसट्ठयाए विसेसाहियाई, अवत्तव्वगदव्वाइं पएसट्ठयाए विसेसाहियाई, आणुपुत्वीदव्वाइं दव्वट्ठयाए असंखेनगुणाई, ताईचेव पएसट्टयाए अणंतगुणाई, सेतं अणुगमे, सेतंणेगमववहाराणं अणोवणिहिया दव्वाणुपुव्वी॥ सूत्रम् 114 / / ( / / 89 // ) एतेसि णमित्यादि। द्रव्यमेवार्थो द्रव्यार्थः तस्य भावो द्रव्यार्थता तया, द्रव्यत्वेनेत्यर्थः / प्रकृष्टो निरंशो देशः प्रदेश: स चासावर्थश्च प्रदेशार्थः तस्य भावः प्रदेशार्थता तया, परमाणुत्वेनेति भावः / द्रव्यार्थप्रदेशार्थतयातु यथोक्तोभयरूपतयेति भावः / ®एवं च। ॐ सिं। 0ग। सूत्रम् 114 1.1.3.3 व्य० द्रव्यानुपूा नै० व्य० २अ.अनौ० द्रव्यानु। १.१.३.३.२अ.५ अनुगमः। १.१.३.३.२अ.५.९/ अल्पबहुत्वद्वारम् द्रव्यप्रदेशोभयार्थतामाश्रित्य। // 109 //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 110 // 1.1 आनुपूर्वी। तदयमर्थः, एतेषां भदन्त! आनुपूर्व्यादिद्रव्याणांमध्ये कयरे कयरेहिंतोत्ति कतराणि कान्याश्रित्य द्रव्यापेक्षया प्रदेशापेक्षयोभयापेक्षयावाल्पानि विशेषहीनत्वादिना, बहून्यसङ्खयेयगुणत्वादिना, तुल्यानिसमङ्ख्यत्वेन, विशेषाधिकानिकिञ्चिदाधिक्येनेति। वाशद्वाः पक्षान्तरवृत्तिद्योतकाः। इति पृष्टे वाचः क्रमवर्तित्वाइव्यार्थतापेक्षया तावदुत्तरमुच्यते। तत्र सव्वत्थोवाइं नेगमववहाराणं अवत्तव्वगदव्वाइंदव्वट्ठयाएत्ति, नैगमव्यवहारयोः द्रव्यार्थतामपेक्ष्य तावदवक्तव्यकद्रव्याणि सर्वेभ्योऽन्येभ्यः स्तोकानि सर्वस्तोकानि, अनानुपूर्वीद्रव्याणि तु द्रव्यार्थतामेवापेक्ष्य विशेषाधिकानि, कथम्? वस्तुस्थितिस्वाभाव्यादुक्तं च, एएसि णं भंते! परमाणुपोग्गलाणं दुपएसियाण य खंधाणं कयरे कयरेहितो बहुया?, गोयमा! दुपएसिएहितो खंधेहिंतो परमाणुपोग्गला बहुग त्ति, तेभ्योऽप्यानुपूर्वीद्रव्याणि द्रव्यार्थतयैवासङ्खयेयगुणानि, यतोऽनानुपूर्वी द्रव्येष्ववक्तव्यकद्रव्येषु च परमाणुलक्षणं व्यणुकस्कन्धलक्षणंचैकैकमेव स्थानं लभ्यते, आनुपूर्वीद्रव्येषु तु त्र्यणुकस्कन्धादीन्येकोत्तरवृद्ध्यानन्ताणुकस्कन्धपर्यन्तान्यनन्तानि स्थानानि प्राप्यन्तेऽत: स्थानबहुत्वादानुपूर्वीद्रव्याणि पूर्वेभ्योऽसङ्ख्यातगुणानि / ननु यदि तेषुस्थानान्यनन्तानि तीनन्तगुणानि पूर्वेभ्यस्तानि कस्मान्न भवन्तीति चेन्नैवम्, यतोऽनन्ताणुकस्कन्धा: केवलानानुपूर्वीद्रव्येभ्योऽप्यनन्तभागवर्तित्वात्स्वभावादेव स्तोका इति न किञ्चित्तैरिह वर्द्धतेऽतो वस्तुवृत्त्या किलासङ्ख्यातान्येव तेषुस्थानानि, तदपेक्षया त्वसङ्ख्यातगुणान्येव तानि, एतच्च पूर्वं भागद्वारे लिखितप्रज्ञापनासूत्रात्सर्वं भावनीयमित्यलं विस्तरेण। उक्तं द्रव्यार्थतयाल्पबहुत्वमिदानी प्रदेशार्थतया तदेवाह- पएसट्ठयाए सव्वत्थोवाइंनेगमववहाराणमित्यादि / नैगमव्यवहारयोः ®स्वभावा.. I रु एतेषां भदन्त! परमाणुपुद्गलानां द्विप्रदेशिकानां स्कन्धानां कतरे कतरेभ्यो बहुका:?, गौतम! द्विप्रदेशिकेभ्यः स्कन्धेभ्यः परमाणुपुद्गला बहुकाः। ©'य' इति न वर्तते / 0 प्राप्यन्ते' इत्यधिकम् / सूत्रम् 114 1.1.3.3 व्य० द्रव्यानुपूा नै० व्य० २अ. अनौ० द्रव्यानु। १.१.३.३.२अ.५ अनुगमः। १.१.३.३.२अ.५.९/ अल्पबहुत्वद्वारम् द्रव्यप्रदेशोभयार्थतामाश्रित्य। // 110 //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 111 // प्रदेशार्थतयाल्पबहुत्वे चिन्त्यमानेऽनानुपूर्वीद्रव्याणि सर्वेभ्यः स्तोकानि, कुत इत्याह / अपएसट्ठयाएत्ति / प्रदेशलक्षणस्यार्थस्य [1] उपक्रमः। तेष्वभावादित्यर्थः / यदि हि तेषु प्रदेशाः स्युस्तदा द्रव्यार्थतायामिव प्रदेशार्थतायामप्यवक्तव्यकापेक्षयाधिकत्वं स्यान्न शा० उपक्रमः। चैतदस्ति, परमाणुरप्रदेश: (प्रशम० 208) इति वचनादत: सर्वस्तोकान्येतानि / ननु यदि प्रदेशार्थता तेषु नास्ति तर्हि तया |1.1 आनुपूर्वी। विचारोऽपि तेषां न युक्त इति चेन्नैतदेवम्, प्रकृष्टः सर्वसूक्ष्मः पुद्गलास्तिकायस्य देशो निरंशो भागः प्रदेश इति व्युत्पत्ते: सूत्रम् 114 |१.१.३.३व्य० प्रतिपरमाणुप्रदेशार्थताभ्युपगम्यत एव, आत्मव्यतिरिक्तप्रदेशान्तरापेक्षया त्वप्रदेशार्थतेत्यदोषः। अवक्तव्यकद्रव्याणि प्रदेशा द्रव्यानुपूर्व्या र्थतयाऽनानुपूर्वीद्रव्येभ्यो विशेषाधिकानि, यतः किलासत्कल्पनयावक्तव्यकद्रव्याणां षष्टिरनानुपूर्वीद्रव्याणांतुशतम्, ततो नै० व्य० | २अ. अनौ० द्रव्यार्थताविचार एतानीतरापेक्षया विशेषाधिकान्युक्तान्यत्र तु प्रदेशार्थताविचारेऽनानुपूर्वीद्रव्याणां निष्प्रदेशत्वात्तदेव शतम द्रव्यानु। वस्थितम् / अवक्तव्यकद्रव्याणां तु प्रत्येकं द्विप्रदेशत्वाद्विगुणितानां विंशत्युत्तरं प्रदेशशतंजायत इति तेषामितरेभ्यः प्रदेशार्थतया : |१.१.३.३.२अ.५ अनुगमः। विशेषाधिकत्वंभावनीयम्। आनुपूर्वीद्रव्याणि प्रदेशार्थतयावक्तव्यकद्रव्येभ्योऽनन्तगुणानि भवन्ति / कथम्?, यतो द्रव्यार्थ- | १.१.३.३.२अ.५.९/ तयापि तावदेतानि पूर्वेभ्योऽसङ्ख्यातगुणान्युक्तानि, यदा तु सङ्ख्यातप्रदेशिकस्कन्धानामसङ्ख्यातप्रदेशिकस्कन्धानाम अल्पबहुत्व द्वारम् नन्ताणुकस्कन्धानांचसम्बन्धिनः सर्वेऽपि प्रदेशा विवक्ष्यन्ते तदा महानसौराशिर्भवतीति प्रदेशार्थतयामीषांपूर्वेभ्योऽनन्तगुणत्वं द्रव्यप्रदेशोभावनीयम् / उक्तं प्रदेशार्थतयाल्पबहुत्वम् / भयार्थता माश्रित्य। इदानीमुभयार्थतामाश्रित्य तदाह दव्वट्ठपएसठ्ठयाए, इत्यादि / इहोभयार्थताधिकारेऽपि यदेवाल्पं तदेवादौ दर्श्यते, अवक्तव्यकद्रव्याणि च सर्वाल्पानीति प्रथममेवोक्तम्, सव्वत्थोवाइंणेगमववहाराणं अवत्तव्वगदव्वाइंदव्वट्ठयाएत्ति, अपरं चोभयार्थता "त्विह। // 111 //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 112 // धिकारेऽपि अणाणुपुव्वीदव्वाइं दव्वट्ठयाए इत्यादौ यदुक्तम् अपएसट्ठयाएत्ति, तदात्मव्यतिरिक्तप्रदेशान्तराभावतोऽनानुपूर्वी- [1] उपक्रमः। द्रव्याणामप्रदेशिकत्वादिति मन्तव्यम् / ततश्चेदमुक्तं भवति, द्रव्यार्थतयाऽप्रदेशार्थतया च विशिष्टान्यनानुपूर्वीद्रव्याण्य- शा० उपक्रमः। वक्तव्यकद्रव्येभ्यो विशेषाधिकानि।शेषभावना तु प्रत्येकचिन्तावत्सर्वा कार्या। आह, यद्येवं प्रत्येकचिन्तायामेव प्रस्तुतोऽर्थः१.१ आनुपूर्वी। सिद्धः किमनयोभयार्थताचिन्तयेति चेन्नैवम् , यत आनुपूर्वीद्रव्येभ्यस्तत्प्रदेशा: कियताप्यधिका इति प्रत्येकचिन्तायां न सूत्रम् 115 |1.1.3.3 व्य० निश्चितमत्र तु ताई चेव पएसट्टयाए अणंतगुणाई इत्यनेन तन्निर्णीतमेव, ततोऽनवगतार्थप्रतिपादनार्थत्वात्प्रत्येकावस्थातो द्रव्य द्रव्यानुपूर्व्या भिन्नैवोभयावस्था वस्तूनामिति दर्शनार्थत्वाच्च युक्तमेवोभयार्थताचिन्तनमित्यदोषः। तदेवमुक्तो नवविधोऽप्यनुगम इति १.१.३.३.२आ सङ्गह०अनौ० निगमयति से तं अणुगमेत्ति, तद्भणने चसमर्थिता नैगमव्यवहारयोरनौपनिधिकी द्रव्यानुपूर्वीति निगमयति से तं नेगमेत्यादि। द्रव्यानु० 114 // व्याख्याता नैगमव्यवहारनयमतेनानौपनिधिकी द्रव्यानुपूर्वी, साम्प्रतं सङ्गहनयमतेन तामेव व्याचिख्यासुराह अर्थपदप्ररूसे किं तं संगहस्स अणोवणिहिया दव्वाणुपुव्वी? 2 पंचविहा पण्णत्ता, तंजहा- अट्ठपयपरूवणया 1 भंगसमुक्तित्तणया 2 भंगोवदंसणया ३समोयारे 4 अणुगमे ५॥सूत्रम् 115 // // 90 // ) से किं तमित्यादि। सामान्यमात्रसङ्ग्रहणशील: सङ्ग्रहो नयः। अथ तस्य सङ्गहनयस्य किं तद्वस्त्व नौपनिधिकी द्रव्यानुपूर्वीति / प्रश्नः। आह, ननु नैगम सङ्ग्रह व्यवहारे (तत्त्वार्थ 1/33) त्यादिसूत्रक्रमप्रामाण्यानगमानन्तरं सङ्गहस्योपन्यासो युक्तः, तत्किमिति व्यवहारमपि निर्दिश्य ततोऽयमुच्यत? इति / सत्यम्, किन्तु नैगमव्यवहारयोरत्र तुल्यमतत्वाल्लाघवार्थं युगपत्तन्निर्देशं कृत्वा पश्चात्सङ्ग्रहो निर्दिष्ट इत्यदोषः / अत्र निर्वचनमाह, संग्गहस्स अणोवणिहिया दव्वाणुपुब्बी पंचविहा पण्णत्तत्ति / सङ्ग्रहनयमते 7 इत्यादि (दौ)। पणतादि पद्य प्रकाराः। // 112 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 113 // [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। |1.1 आनुपूर्वी। नाप्यनौपनिधिकी द्रव्यानुपूर्वी प्राग्निरूपितशब्दार्था पञ्चभिरर्थपदप्ररूपणतादिभिः प्रकारैर्विचार्यमाणत्वात्पञ्चविधा पञ्चप्रकारा प्रज्ञप्ता। तदेव दर्शयति तंजहेत्यादि / / 115 / / से किं तं संगहस्स अट्ठपयपरूवणया? 2 तिपएसिया आणुपुव्वी, चउप्पएसिया आणुपुव्वी, जाव दसपएसिया आणुपुव्वी, संखिज्जपएसिया आणुपुव्वी असंखिज्जपएसिया आणुपुव्वी अणंतपदेसिया आणुपुव्वी परमाणुपोग्गला अणाणुपुव्वी, दुपएसिया अवत्तव्वए, से तं संगहस्स अट्ठपयपरूवणया ॥सूत्रम् 116 / / ( / / 91 // ) अत्र व्याख्या पूर्ववदेव यावत्तिपएसिया आणुपुव्वीत्यादि / इह पूर्वमेकस्त्रिप्रदेशिक आनुपूर्व्यनेके त्रिप्रदेशिका आनुपूर्व्य इत्याधुक्तमत्र तु सङ्गहस्य सामान्यवादित्वात्सर्वेऽपि त्रिप्रदेशिका एकैवानुपूर्वी, इमांचात्र युक्तिमयमभिधत्ते / त्रिप्रदेशिका: स्कन्धास्त्रिप्रदेशिकत्वसामान्याव्यतिरेकिणोऽव्यतिरेकिणो वा? यद्याद्यः पक्षस्तर्हि ते त्रिप्रदेशिका एव न भवन्ति, तत्सामान्यव्यतिरिक्तत्वाविप्रदेशिकादिवदिति / अथ चरम: पक्षस्तर्हि सामान्यमेव ते, तदव्यतिरेकात्तत्स्वरूपवत्, सामान्यं चैकस्वरूपमेवेति सर्वेऽपि त्रिप्रदेशिका एकैवानुपूर्वी, एवं चतुष्प्रदेशिकत्वसामान्याव्यतिरेकात्सर्वेऽपि चतुष्प्रदेशिका एकैवानुपूर्वी, एवंयावदनन्तप्रदेशिकत्वसामान्याव्यतिरेकात्सर्वेऽप्यनन्तप्रदेशिका एकैवानुपूर्वीत्यविशुद्धसङ्ग्रहनयमतम्। विशुद्धसङ्ग्रहनयमतेन तु सर्वेषां त्रिप्रदेशिकादीनामनन्ताणुकपर्यन्तानांस्कन्धानामानुपूर्वीत्वसामान्याव्यतिरेकाव्यतिरेके चानुपूर्वीत्वाभावप्रसङ्गासर्वाऽप्येकैवानुपूर्वीति / एवमनानुपूर्वीत्वसामान्याव्यतिरेकात्सर्वेऽपि परमाणुपुद्गला एकैवानानुपूर्वी, तथावक्तव्यत्वसामान्याव्यतिरेकात्सर्वेऽपि द्विप्रदेशिकस्कन्धा एकमेवावक्तव्यकमिति / सामान्यवादित्वेन सर्वत्र बहुवचनाभावः। से तमित्यादि ®ले। (c) 'स्कन्धाः त्रिपदेशिकाः' इत्यधिकं वर्तते / सूत्रम् 116 1.1.3.3 व्य 0 द्रव्यानुपूर्ध्या १.१.३.३.२आ सङ्गह०अनौ० द्रव्यानु० १.१.३.३.२आ 1 अर्थपदप्ररूपणता। // 113 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 114 // निगमनम् // 116 // भङ्गसमुत्कीर्तनतां निर्दिदिक्षुराह [1] उपक्रमः। एयाए णं संगहस्स अट्ठपयपरूवणयाए किं पओयणं?, एयाए णं संगहस्स अट्ठपयपरूवणयाए संगहस्स भंगसमुक्लित्तणया शा० उपक्रमः। कीरइ॥सूत्रम् 117 // 1.1 आनुपूर्वी। से किं तं संगहस्स भंगसमुक्त्तिणया? 2 अत्थि आणुपुव्वी 1 अस्थि अणाणुपुव्वी 2 अत्थि अवत्तव्वए 3, अहवा अस्थि सूत्रम् 117-119 आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वी य 4 अहवा अत्थि आणुपुव्वी य अवत्तव्वएय 5 अहवा अत्थि अणाणुपुत्वीय अवत्तव्वएय 6 अहवा 1.1.3.3 व्य० अत्थि आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वी य अवत्तव्वए य 7, एवं एए सत्तभंगा, सेतं संगहस्स भंगसमुक्लित्तणया॥ सूत्रम् 118 // द्रव्यानुपूर्व्या १.१.३.३.२आ एयाएणं संगहस्स भंगसमुक्तित्तणयाए किं पओयणं? एयाएणं संगहस्स भंगसमुक्लित्तणयाए संगहस्स भंगोवदसणया कज्जति 8 सङ्गह०अनौ० // सूत्रम् 119 / / ( // 92 // ) द्रव्यानु० १.१.३.३.२आ. एयाए णमित्यादि। अत्रापि व्याख्या कृतैव द्रष्टव्या याव दत्थि आणुपुव्वीत्यादि। इहैकवचननान्तास्त्रय एव प्रत्येकभङ्गाः। 2 भंगसामान्यवादित्वेन व्यक्तिबहुत्वाभावतो बहुवचनाभावात्, आनुपूर्व्यादिपदत्रयस्य च त्रयो द्विकसंयोगा भवन्ति / एकैकस्मिँश्च समुत्कीर्तना। १.१.३.३.२आ. द्विकयोग एकवचनान्त एक एव भङ्गः, त्रिकयोगेऽप्येक एवैकवचनान्त इति / सर्वेऽपि सप्तभङ्गाः सम्पद्यन्ते, शेषास्त्वेकोन- ३भंगोपविंशतिर्बहुवचनसम्भवित्वान्न भवन्ति / अत्र स्थापना, आनुपूर्व्य१नानुपूर्व्य 1 वक्तव्यकेति त्रयःप्रत्येकभङ्गाः।आनुपूर्व्य दर्शनता। १नानुपूर्वी १ति प्रथमो द्विकयोगः / आनुपूर्व्य 2 वक्तव्यके १ति द्वितीयो द्विकयोगः / अनानुपूर्व्य 1 वक्तव्यके १ति तृतीयो // 114 // द्विकयोगः। आनुपूर्व्य१नानुपूर्व्य 1 वक्तव्यके 1 ति त्रिकयोगः / एवमेते सप्त भङ्गाः। से तमित्यादि निगमनम् // 117 0 कजइ / 0 एए' नास्ति। 0 कीरइ / 0 117,118, 119 सूत्राणां स्थान एकमेव 92 सूत्राङ्कमस्ति /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 115 // 119 // भङ्गोपदर्शनतां बिभणिषुराह से किं तं संगहस्स भंगोवदंसणया?, 2 तिपएसिया आणुपुव्वी 1 परमाणुपोग्गला अणाणुपुव्वी 2 दुपएसिया अवत्तव्वए; 3 अहवा तिपएसिया य परमाणुपोग्गला य आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वी य 4, अहवा तिपएसिया य दुपएसिया य आणुपुव्वी य अवत्तव्वए य५ अहवा परमाणुपोग्गला य दुपएसिया य अणाणुपुव्वी य अवत्तव्वए य 6 अहवा तिपएसिया य परमाणुपोग्गलाय दुपएसिया य आणुपुव्वी य अणाणुपुव्वी य अवत्तव्वए य 7, से तं संगहस्स भंगोवदसणया॥सूत्रम् 120 // // 93 // ) से किं तं समोयारे? 2 संगहस्स आणुपुव्विदव्वाई कहिंसमोयरंति?, किं आणुपुव्वीदव्वेहिं समोयरंति? अणाणुपुव्वीदव्वेहिं समोयरंति? अवत्तव्वयव्वेहिं समोयरंति? संगहस्स आणुपुव्वीदव्वाई आणुपुत्वीदव्वेहिं समोयरंति, नो अणाणुपुत्वीदव्वेहिं समोयरंति, नो अवत्तव्वयदव्वेहिंसमोयरंति, एवं दोण्णिवि सट्ठाणे सट्ठाणे समोयरंति, सेतंसमोयारे॥सूत्रम् 121 // ( // 94 // ) / __ एयाए णमित्यादि। अत्रापि सप्त भङ्गास्त एवार्थकथनपुरस्सरा भावनीयाः। भावार्थस्तु सर्वः पूर्ववत्से तमित्यादि निगमनम् ॥सूत्रम् 120 // अथ समवताराभिधित्सया प्राह से किं तं समोयारे, इत्यादि। इदं च द्वारं पूर्ववनिखिलं भावनीयम् // 121 // अथानुगमं व्याचिख्यासुराह से किं तं अणुगमे? 2 अट्ठविहे पन्नत्ते, तंजहा- संतपयपरूवणया १दव्वपमाणं 2 च खेत्त 3 फुसणा य 4 / कालो 5 य अंतरं 6 भाग 7 भाव 8 अप्पाबहु नत्थि॥९॥सूत्रम् 122 // संगहस्स आणुपुव्वीदव्वाइं किं अत्थिणत्थि?, नियमा अस्थि, एवं दोण्णिवि।सूत्रम् 123 / / O'संगहस्से'ति पदमधिकम् / ॐव्वी। 0 ग। 0 संगहस्से ति पदमधिकम् / ७वे / O // 1 // 9 // / [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः॥ 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 120-121 1.1.3.3 व्य द्रव्यानुपूर्व्या १.१.३.३.२आ सङ्गह०अनौ० द्रव्यानु० १.१.३.३.२आ. 4 समावतारः। १.१.३.३.२आ. 5 अनुगमः। सूत्रम् 122-123 १.१.३.३.२आ. 5 अनुगमः। सत्पदाद्यष्टद्वाराणि। // 115 //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 116 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। |1.1 आनुपूर्वी। संगहस्स आणुपुव्वीदव्वाइं किं संखेज्जाइं असंखेजाई अणंताई?, नो संखेज्जाइं, नो असंखेज्जाइं, नो अणंताई, नियमा एगो रासी, एवं दोण्णिवि॥सूत्रम् 124 // संगहस्स आणुपुव्वीदव्वाई लोगस्स कतिभागे होजा? किं संखेजतिभागे होजा? असंखेजतिभागे होजा? संखेल्जेसु भागेसु होजा? असंखेजेसु भागेसु होज्जा? सव्वलोए होजा?, नो संखेजतिभागे होज्जा, नो असंखेजतिभागे होज्जा, नो संखेजेसु भागेसु होजा, नो असंखेजेसुभागेसु होजा, नियमा सव्वलोए होजा, एवं दोण्णिवि।सूत्रम् 125 // संगहस्स आणुपुव्वीदव्वाइं लोगस्स किं संखेज्जतिभागं फुसंति? असंखेजतिभागं फुसंति? संखेल्ने भागे फुसंति? असंखेजे भागे फुसंति? सव्वलोगं फुसंति?, नोसंखेजतिभागंफुसंति, नौ असंखेजतिभागं फुसंति, नो संखेज्जे भागे फुसंति, नो असंखेज्जे भागे फुसंति, नियमा सव्वलोगंफुसंति, एवं दोन्निवि।सूत्रम् 126 // संगहस्स आणुपुव्वीदव्वाइंकालओ केवचिरं होंति?,सव्वद्धा, एवं दोण्णिवि।सूत्रम् 127 // संगहस्स आणुपुव्वीदव्वाणं कालतो केवचिरं अंतर होंति?, नत्थि अंतरं, एवं दोण्णिवि।सूत्रम् 128 // संगहस्स आणुपुव्वीदव्वाइंसेसदव्वाणं कतिभागे होजा? किं संखेजतिभागे होजा? असंखेजतिभागे होज्जा? संखेजेसु भागेसु होजा? असंखेजेसु भागेसुहोज्जा?, नोसंखेजतिभागे होज्जा, नो असंखेजतिभागे होज्जा णो संखेजेसुभागेसु होज्जा, णो असंखेज्जेसु भागेसु होज्जा, नियमा तिभागे होजा, एवं दोण्णिवि / / सूत्रम् 129 // संगहस्स आणुपुव्वीदव्वाई कयरंमि भावे होजा?, नियमा सादिपारिणामिए भावे होजा, एवं दोण्णिवि। अप्पाबहुं नत्थि। सेतं 0 त्रयाणामुत्तराणां स्थाने 'जावे'त्यस्ति / 0 चि / सूत्रम् |122-130 1.1.3.3 व्य० द्रव्यानुपूर्ध्या १.१.३.३.२आ सङ्गह०अनौ० द्रव्यानु० १.१.३.३.२आ. 5 अनुगमः। सत्पदाद्यष्टद्वाराणि। // 116 //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। | श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 117 // 1.1 आनुपूर्वी। अणुगमे, से तं संगहस्स अणोवणिहिया दव्वाणुपुव्वी, से तंअणोवणिहिया दव्वाणुपुव्वी। सूत्रम् 130 / / ( // 95 // ) से किं तं अणुगमेत्ति / अत्रोत्तरम्- अणुगमे अट्ठविहे पन्नत्ते त्ति, पूर्वं नवविध उक्तोऽत्र त्वष्टविध एवाल्पबहुत्वद्वाराभावात्, तदेवाष्टविधत्वं दर्शयति तद्यथेत्युपदर्शनार्थः / संतपयगाहा, इयं पूर्वं व्याख्यातैव, नवरमप्पाबहु नत्थित्ति, सङ्ग्रहस्य सामान्यवादित्वात्सामान्यस्य च सर्वत्रैकत्वादल्पबहुत्वविचारोऽत्र न सम्भवतीत्यर्थः॥१२२ // तत्र सत्पदप्ररूपणताभिधानार्थमाह, संगहस्सेत्यादि। ननुसङ्ग्रहविचारे प्रक्रान्त आनुपूर्वीद्रव्याणि सन्तीत्यनुपपन्नम्, आनुपूर्वीसामान्यस्यैवैकस्य तेनास्तित्वाभ्युपगमात् / सत्यम्, मुख्यरूपतया सामान्यमेवास्ति, गुणभूतं च व्यवहारमात्रनिबन्धनं द्रव्यबाहुल्यमप्यसौ वदतीत्यदोषः, शेषभावना पूर्ववदिति // 123 // द्रव्यप्रमाणद्वारे यदुक्तम्, नियमा एगो रासित्ति, अत्राह, ननु यदि सङ्ख्येयादिस्वरूपाण्येतानि न भवन्ति तर्बेको राशिरित्यपि नोपपद्यते, द्रव्यबाहुल्ये सति तस्योपपद्यमानत्वाद्वीह्यादिराशिषु तथैव दर्शनात् / सत्यम्, किन्त्वेको राशिरिति वदतः कोऽभिप्रायः?, बहूनामपि तेषामानुपूर्वीत्वसामान्येनैकेन क्रोडीकृतत्वादेकत्वमेव, किंच, यथा विशिष्टैकपरिणामपरिणतेस्कन्धे तदारम्भकावयवानांबाहुल्येऽप्येकतैव मुख्या, तद्वदत्रानुपूर्वीद्रव्यबाहुल्येऽपि तत्सामान्यस्यैकरूपत्वादेकत्वमेव मुख्यमसौ नयः प्रतिपद्यते, तद्वशेनैव तेषामानुपूर्वीत्वसिद्धेः, अन्यथा तदभावप्रसङ्गात्तस्मान्मुख्यस्यैकत्वस्यानेन कक्षीकृतत्वात्सङ्खयेयरूपतादिनिषेधः / गुणभूतानि द्रव्याण्याश्रित्य राशिभावोऽपि न विरुध्यते, एवमन्यत्रापि भावनीयमित्यलं प्रपञ्चेन // 124 // क्षेत्रद्वारे नियमा सव्वलोए होजत्ति, आनुपूर्वीसामान्यस्यैकत्वात्सर्वलोकव्यापित्वाञ्चेति भावनीयम्, 7122-130 सूत्राणां स्थान एकमेव सूत्राङ्कम् 95 अस्ति / 7 इति / 0 (तु), इत्यधिकम् / आनुपूर्वीसामान्यस्यैकरूपत्वादेकत्वमेव मुख्यमसौ नयः प्रतिपद्यते, तद्वशेनैव तेषामानुपूर्वीद्वारमपि (प्र.) इदमेकत्वबोधनाय टीप्पितमभविष्यदिति लक्षयित्वोपेक्षितम् / सूत्रम् 122-130 १.१.३.३व्य० द्रव्यानुपूर्ध्या १.१.३.३.२आ सङ्गह० अनौ० द्रव्यानु० १.१.३.३.२आ. 5 अनुगमः। सत्पदाद्यष्टद्वाराणि। // 117 //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 118 // 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 131 1.1.3. एवमितरद्वयेऽप्यभ्यूह्यमिति ॥१२५॥स्पर्शनाद्वारमप्येवमेव चिन्तनीयमिति ॥१२६॥कालद्वारेऽपि तत्सामान्यस्य सर्वदाऽव्यवच्छिन्नत्वात्त्रयाणामपि सर्वाद्धाऽवस्थानं भावनीयमिति ॥१२७॥अत एवान्तरद्वारे नास्त्यन्तरमित्युक्तं तद्भावव्यवच्छेदस्त कदाचिदप्यभावादिति ॥१२८॥भागद्वारे नियमा तिभागे होज्जत्ति, त्रयाणांराशीनामेको राशिस्त्रिभाग एव वर्तत इति भावः।। यत्तु राशिगतद्रव्याणां पूर्वोक्तमल्पबहुत्वं तदत्र न गण्यते, द्रव्याणांप्रस्तुतनयमते व्यवहारसंवृत्तिमात्रेणैव सत्त्वादिति // 129 // भावद्वारे सादिपारिणामिए भावे होज्जत्ति, यथानुपूर्व्यादिद्रव्याणामेतद्भाववर्तित्वं पूर्व भावितं तथात्रापि भावनीयम्, तेषां यथास्वं सामान्यादव्यतिरिक्तत्वादिति / अल्पबहुत्वद्वारासम्भवस्तूक्त एवेति समर्थितोऽनुगमः, तत्समर्थने च समर्थिता सङ्ग्रहमतेनानौपनिधिकी द्रव्यानुपूर्वी, तत्समर्थने च व्याख्याता सर्वथापीयमतः से तमित्यादि निगमनत्रयम् ॥१३०॥गतानौपनिधिकीद्रव्यानुपूर्वी, साम्प्रतं प्रागुद्दिष्टामेवोपनिधिकीं तां व्याचिख्यासुराह से किं तं ओवणिहिया दव्वाणुपुव्वी? 2 तिविहा पन्नत्ता, तंजहा- पुव्वाणुपुव्वी 1 पच्छाणुपुव्वी 2 अणाणुपुव्वी 3 य // सूत्रम् 131 // ( // 16 // ) से किं तमित्यादि / अथ केयंप्राग्निीतशब्दार्थमात्रौपनिधिकी द्रव्यानुपूर्वीति प्रश्नः / अत्र निर्वचनम्, औपनिधिकी द्रव्यानुपूर्वी त्रिविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा, पूर्वानुपूर्वीत्यादि। उपनिधिर्निक्षपो विरचनं प्रयोजनमस्या इत्योपनिधिकी द्रव्यविषयानुपूर्वी परिपाटिः, द्रव्यानुपूर्वी, सा त्रिप्रकारा। तत्र विवक्षितधर्मास्तिकायादिद्रव्यविशेषसमुदाय यः पूर्व:प्रथमः, तस्मादारभ्यानुपूर्व्यनुक्रमः परिपाटिः, निक्षिप्यते विरच्यते यस्यां सा पूर्वानुपूर्वी। तत्रैव यः पाश्चात्त्यः चरमः, तस्मादारभ्य व्यत्ययेनैवानुपूर्वी परिपाटिर्विरच्यते यस्यां सा निरुक्तविधिना पश्चानुपूर्वी। न, आनुपूर्वी, अनानुपूर्वी यथोक्तप्रकारद्वयातिरिक्तस्वरूपेत्यर्थः द्रव्यानुपूर्ध्या 1.1.3.3.1 सङ्गह०औ० द्रव्यानु० i. पूर्वानुपूर्वी, | ii. पक्षानुपूर्वी, iii.अनानुपूर्वी त्रिभेदा:तरूपरूपया // 118 //
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 119 // 131-134 १.१.३.३व्य० 1.1.3.3.1 // 131 // तत्राद्यभेदं तावन्निरूपयितुं प्रश्नमाह [1] उपक्रमः। से किंतंपुव्वाणुपुल्वी? 2 धम्मत्थिकाए 1 अधम्मत्थिकाए 2 आगासत्थिकाए 3 जीवत्थिकाए 4 पोग्गलत्थिकाए 5 अद्धासमए 6, सेतंपुव्वाणुपुव्वी // सूत्रम् 132 / / 1.1 आनुपूर्वी। ___ से किंतं पच्छाणुपुव्वी? 2 अद्धासमए 6 पोग्गलत्थिकाए 5 जीवत्थिकाए 4 आगासत्थिकाए 3 अधम्मत्थिकाए 2 धम्मत्थिकाए सूत्रम् 1, सेतं पच्छाणुपुव्वी // सूत्रम् 133 // से किंतं अणाणुपुव्वी? 2 एयाए चेव एगादिए एगुत्तरियाए छगच्छगयाए सेढीए अण्णमण्णब्भासो दूरूवूणो, सेतं अणाणुपुव्वी द्रव्यानुपूा // सूत्रम् 134 // ( // 97 // ) सङ्गह०औ० से किं तमित्यादि। इह च द्रव्यानुपूर्व्यधिकाराद्धर्मास्तिकायादीनामेव च द्रव्यत्वादित्थं निर्वचनमाह, धम्मत्थिकाए, इत्यादि। द्रव्यानु० i. पूर्वानुपूर्वी, तत्र जीवपुद्गलानां स्वतः एव गतिक्रियापरिणतानां तत्स्वभावधरणाद्धर्मः। अस्तयः प्रदेशास्तेषांकायः सङ्घातोऽस्तिकायः ii. पश्चानुपूर्वी, धर्मश्चासावस्तिकायश्चेति समासः, सकललोकव्याप्यसङ्खयेयप्रदेशात्मकोऽमूर्तद्रव्यविशेष इत्यर्थः।जीवपुद्गलानामेव तथैव iii.अनानुपूर्वी त्रिभेदाःतत्रूपगतिपरिणतानांतत्स्वभावाधरणादधर्मः,जीवपुद्गलानां स्थित्युपष्टम्भकारक इत्यर्थः / शेषं धर्मास्तिकायवत्सर्वम् / सर्वभावावकाशनादाकाशम् / आ, मर्यादया तत्संयोगेऽपि स्वकीय स्वकीय स्वरूपेऽवस्थानतः सर्वथा तत्स्वरूपत्वाप्राप्तिलक्षणया 2 काशन्ते, स्वभावलाभेनावस्थितिकरणेन च दीप्यन्ते पदार्थसार्था यत्र तदाकाशमिति। अथवा, आ, अभिविधिना सर्वात्मना // 119 // तत्संयोगानुभवनलक्षणेन काशन्ते, तथैव दीप्यन्ते पदार्था यत्र तदाकाशमिति भावः। तच्च तदस्तिकायश्चेत्याकाशास्तिकाय:, ह। धा। 0 प्रका। / रूपध।
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 120 // 132-134 लोकालोकव्याप्यनन्तप्रदेशात्मकोऽमूर्तद्रव्यविशेष इत्यर्थः / जीवन्ति जीविष्यन्ति जीवितवन्त इति जीवाः, तेच तेऽस्तिकाया [1] उपक्रमः। श्चेति समासः / प्रत्येकवयेयप्रदेशात्म सकललोकभाविनानाजीवद्रव्यसमूह इत्यर्थः / पूरणगलनधर्माणः पुद्गला: परमाण्वा शा० उपक्रमः। दयोऽनन्ताणुकस्कन्धपर्यन्ताः। ते हि कुतश्चिद्दव्याद्लन्ति वियुज्यन्ते, किञ्चित्तु द्रव्यं तत्संयोगतः पूरयन्तीति भावः। ते च 1.1 आनुपूर्वी। तेऽस्तिकायाश्चेति समासः। अद्धाशब्दः कालवचन:, समय: सङ्केतादिवाचकोऽप्यस्ति ततो विशेष्यतेऽद्धारूप: समयोऽद्धा सूत्रम् समयः / वक्ष्यमाणपट्टसाटिकादिपाटनदृष्टान्तसिद्धःसर्वसूक्ष्मः पूर्वापरकोटिविप्रमुक्तो वर्तमान एकः कालांश इत्यर्थः / अत 1.1.3.3 व्य 0 एवात्रास्तिकायत्वाभावः, बहुप्रदेशत्व एव तद्भावाद् / अत्र त्वतीतानागतयोर्विनष्टानुत्पन्नत्वेन वर्तमानस्यैकस्यैव कालप्रदेशस्य द्रव्यानुपूर्व्या सद्भावात् / नन्वेवमावलिकादिकालाभावः, समयबहुत्व एव तदुपपत्तेरिति चेद्, भवतु तर्हि को निवारयिता?, समयावलिय समपावालय- सङ्गह०औ० मुहत्ता दिवसमहोरत्तपक्खमासा य (अनुयोगद्वारे सू० 365, आवश्यक नि० 663) इत्याद्यागमविरोध इति चेन्नैवम्, अभिप्रायापरि-3 द्रव्यानु० i. पूर्वानुपूर्वी, ज्ञानाद्व्यवहारनयमतेनैव तत्र तत्सत्त्वाभ्युपगमादत्र तु निश्चयनयमतेन तदसत्त्वप्रतिपादनान्न हि पुद्गलस्कन्धे परमाणुसङ्घात . पश्चानुपूर्वी इवावलिकादिषु समयसङ्गातः कश्चिदवस्थितः समस्तीति तदसत्त्वमसौ प्रतिपद्यत इत्यलं चर्चयेति / iii.अनानुपूर्वी ___ अत्र च जीवपुद्गलानां गत्यन्यथाऽनुपपत्तेधर्मास्तिकायस्य तेषामेव स्थित्यन्यथाऽनुपपत्तेरधर्मास्तिकायस्य सत्त्वं प्रतिपत्तव्यम् / न च वक्तव्यं तद्गतिस्थिती च भविष्यतो धर्माधर्मास्तिकायौ च न भविष्यत इति प्रतिबन्धाभावादनेकान्तिकतेति, तावन्तरेणापि तद्भवनेऽलोकेऽपि तत्प्रसङ्गात् / यदि त्वलोकेऽपि तद्गतिस्थिती स्यातां तदाऽलोकस्यानन्तत्वाल्लोकान्निर्गत्य // 120 // जीवपुद्गलानां तत्र प्रवेशादेकद्विवादिजीवपुद्गलयुक्तः सर्वथा तच्छून्यो वा कदाचिल्लोकः स्यान्न चैतद्दष्टमिष्टं वेत्याद्यन्यदपि। 0 शि। (c) समय आवलिका मुहूर्तो दिवसोऽहोरात्र: पक्षो मासश्च / 0 द्वित्र्यादि... / त्रिभेदा:तरूपरूप
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 121 // दूषणजालमस्ति, न चोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति / आकाशं तु जीवादिपदार्थानामाधारान्यथाऽनुपपत्तेरस्तीति श्रद्धेयम् / न च धर्माधर्मास्तिकायावेव तदाधारो भविष्यतीति वक्तव्यम्, तयोस्तद्गतिस्थितिसाधकत्वेनोक्तत्वात्, न चान्यसाध्यं कार्यमन्यः साधयत्यतिप्रसङ्गादिति ।घटादिज्ञानगुणस्य प्रतिप्राणि स्वसंवेदनसिद्धत्वाज्जीवस्यास्तित्वमवसातव्यम् / न च गुणिनमन्तरेण गुणसत्ता युक्ताऽतिप्रसङ्गात् / न च देह एवास्य गुणी युज्यते, यतो ज्ञानममूर्त चिद्रूपं सदैवेन्द्रियगोचरातीतत्वादिधर्मोपेतमत: तस्यानुरूप एव कश्चिद्गुणी समन्वेषणीयः, स च जीव एव न तु देहो विपरीतत्वाद् / यदि पुनरननुरूपोऽपि गुणानां गुणी कल्प्यते तॉनवस्था, रूपादिगुणानामप्याकाशादेर्गुणित्वकल्पनाप्रसङ्गादिति। पुद्गलास्तिकायस्य तु घटादिकार्यान्यथानुपपत्तेः प्रत्यक्षत्वाच्च सत्त्वं प्रतीतमेवेति / कालोऽप्यस्ति बंकुलाशोकचम्पकादिषु पुष्पफलप्रदानस्यानियमेनादर्शनाद् / यस्तु तत्र नियामकः स काल इति / स्वभावादेव तु तद्भवने, नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वे (प्रमाण वा० 3/35) त्यादिदूषणप्रसङ्गः। अत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थदुरवगमताभयादिति / आह, धर्मास्तिकायस्य प्राथम्यमधर्मास्तिकायादीनां तु तदनन्तरं क्रमेणेत्थं निर्देशः कुतः सिद्धो? येनात्र पूर्वानुपूर्वीरूपता स्यादित्यत्रोच्यते, आगम इत्थमेव पठितत्वात् / तत्रापि कथमित्थमेव पाठ इति चेदुच्यते, धर्मास्तिकाय इत्यत्र यदाद्यं धर्मेतिपदं तस्य माङ्गलिकत्वाद्धर्मास्तिकायस्य प्रथममुपन्यासः। ततस्तत्प्रतिपक्षत्वादधर्मास्तिकायस्य, ततस्तदाधारत्वादाकाशास्तिकायस्य / ततः स्वाभाविकामूर्तत्वसाम्याज्जीवास्तिकायस्य / ततस्तदुपयोगित्वात्पुद्गलास्तिकायस्य / ततो जीवाजीवपर्यायत्वात्तदनन्तरमद्धासमयस्योपन्यास इति पूर्वानुपूर्वीसिद्धिरिति // 132 // अथ पश्चानुपूर्वी निरूपयितुमाह- से किं तं पच्छाणुपुत्वीत्यादि। पाश्चात्त्यादारभ्य प्रतिलोभं व्यत्ययेनैवानुपूर्वी परिपाटिः हु। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् |132-134 1.1.3.3 व्य० द्रव्यानुपूर्ध्या |1.1.3.3.1 सङ्गह०औ० द्रव्यानु० i. पूर्वानुपूर्वी, ii. पश्चानुपूर्वी, iii.अनानुपूर्वी त्रिभेदा:तरूपरूपञ्च। // 121 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 122 // सूत्रम् क्रियते यस्यांसा पश्चानुपूर्वी। अत्रोदाहरणमुत्क्रमेण, इदमेवाह- अद्धासमयेत्यादिगतार्थमेव ॥१३३॥अथानानुपूर्वी निरूपयति [1] उपक्रमः। से किं तमित्याद्यत्र निर्वचनम्, अणाणुपुव्वी एयाए चेवेत्यादि / न विद्यत आनुपूर्वी यथोक्तपरिपाटिद्वयरूपा यस्यांसानानुपूर्वी, विवक्षितपदानामन्तरोक्तक्रमद्वयमुल्लङ्य परस्परासदृशैः सम्भवर्द्धिर्भङ्गकैर्यस्यां विरचना क्रियते सानानुपूर्वीत्यर्थः। का 1.1 आनुपूर्वी। पुनरियमित्याह- अन्नमन्नब्भासोत्त्यन्योऽन्यं परस्परम्, अभ्यासो गुणनम्, अन्योऽन्याभ्यासः / दूरूवूणोत्ति द्विरूपन्यून आद्यन्तरूपरहितोऽनानुपूर्वीति सण्टङ्कः। कस्यां विषये योऽसावभ्यास इत्याह,श्रेण्यांपङ्क्तौ ,कस्यांपुनः श्रेणावित्याह, एताए चेवेति, 1.1.3.3 व्यः अस्यामेवानन्तराधिकृतधर्मास्तिकायादिसम्बन्धिन्याम् / कथम्भूतायामित्याह, एक आदिर्यस्यां सैकादिकी, एकैक उत्तरः द्रव्यानुपूर्व्या 1.1.3.3.1 प्रवर्द्धमानो यस्यां सा तथोक्ता तस्यां पुनः कथम्भूतायामित्याह- छगच्छगताएत्ति षण्णां गच्छ:समुदायः षड्गच्छ:, तं गता सङ्गह०औ० प्राप्ता षड्गच्छगता तस्यां धर्मास्तिकायादिवस्तुषट्कविषयायामित्यर्थः ।आदौ व्यवस्थापितैककायाः पर्यन्ते न्यस्तषट्काया द्रव्यानु० 8. पूर्वानुपूर्वी, धर्मास्तिकायादिवस्तुषट्कविषयायाः पङ्क्तेर्या परस्परगुणने भङ्गकसङ्ख्या भवति साद्यन्तभङ्गकद्वयरहिताऽनानुपूर्वीति ii. पश्चानुपूर्वी, भावार्थः / तत्रोर्ध्वाध: किलैककादयः षट्पर्यन्ता अङ्काः स्थापिताः। तत्र चैककेन द्विके गुणिते जातौ द्वावेव, ताभ्यां iii.अनानुपूर्वी त्रिभेदा:तरूपत्रिको गुणितो जाता: षट्, तैरपि चतुष्कको गुणितो जाता चतुर्विंशतिः, पञ्चकस्य तु तद्गुणने जातं विंशं शतम्, षट्कस्य तद्गुणने जातानि विंशत्यधिकानि सप्त भङ्गशतानि / स्थापना 654321, आगतम् 720 / अत्राद्यो भङ्गः पूर्वानुपूर्व्यन्त्यस्तु पश्चानुपूर्वीति तदपगमे शेषाण्यष्टादशोत्तराणि सप्त भङ्गकशतान्यनानुपूर्वीति मन्तव्यानि / अत्र च भङ्गकस्वरूपानयनार्थं करणगाथा-पुव्वाणुपुब्वि हिट्ठा समयाभेएण कुरु जहाजेठें। उवरिमतुलं पुरओ नसेज्ज पुव्वक्कमो सेसे॥१॥ (विशेषावश्यकभा० ॐ श्रेण्यामित्याह / ©या। 0 तथोक्ता' स्थाने ‘एकोत्तरा', इति वर्तते / भङ्गे' ति पदं न वर्तते / रूपश्चा
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 123 // 132-134 सङ्ग्रह०औ० 943) इति / व्याख्या, इह विवक्षितपदानांक्रमेण स्थापना पूर्वानुपूर्वीत्युच्यते। तस्याः हेह्रत्त्यधस्ताद्वितीयादिभड़काञ्जिज्ञासुः [1] उपक्रमः। कुरुत्ति स्थापय, एकादीनि पदानीति शेषः / कथमित्याह, ज्येष्ठस्यानतिक्रमेण यथाज्येष्ठम् / यो यस्यादौ स तस्य ज्येष्ठो यथा द्विकस्यैकको ज्येष्ठः, त्रिकस्य त्वेककोऽनुज्येष्ठः, चतुष्कादीनां तु स एव ज्येष्ठानुज्येष्ठ इति / एवं त्रिकस्य द्विको ज्येष्ठः, सब 1.1 आनुपूर्वी। एव चतुष्कस्यानुज्येष्ठः, पञ्चकादीनां तु स एव ज्येष्ठानुज्येष्ठ इत्यादि। एवं च सत्युपरितनाङ्कस्याधस्ताज्येष्ठो निक्षिप्यते, सूत्रम् तत्रालभ्यमानेऽनुज्येष्ठः, तत्राप्यलभ्यमाने ज्येष्ठानुज्येष्ठ इति यथाज्येष्ठं निक्षेपं कुर्यात् / कथमित्याह, समयाभेदेनेति, समयः 1.1.3.3 व्य० सङ्केतः प्रस्तुतभङ्गकरचनव्यवस्था, तस्याभेदः, अनतिक्रमः, तस्य च भेदस्तदा भवति यदा तस्मिन्नेव भङ्ग के निक्षिप्ताङ्क-3 द्रव्यानुपूर्व्या सदृशोऽपरोऽङ्कः पतति, ततो यथोक्तं समयभेदं वर्जयन्नेव ज्येष्ठाद्यकनिक्षेपं कुर्याद् / उक्तं च जहियंमि उ निक्खित्ते पुणरवि सो चेव होइ कायव्वो। सो होइ समयभेदो वज्जेयव्वो पयत्तेणं॥१॥निक्षिप्तस्य चाकस्य यथासम्भवं पुरओत्त्यग्रत उपरितनाङ्गैस्तुल्यं द्रव्यानु० i. पूर्वानुपूर्वी, सदृशं यथा भवत्येवं न्यसेत्, उपरितनाङ्कसदृशानेवाङ्कान्निक्षिपेदित्यर्थः / पुव्वक्कमो सेसेत्ति स्थापितशेषानङ्कान्निक्षिप्ताङ्कस्य ii. पश्चानुपूर्वी, यथासम्भवं पृष्ठतः पूर्वक्रमेण स्थापयेदित्यर्थः / यः सङ्ख्यया लघुरेककादिः स प्रथमं स्थाप्यते, यस्तुतया महान्द्विकादिः स iii.अनानुपूर्वी त्रिभेदाःतत्रूपपश्चादिति पूर्वक्रमः / पूर्वानुपूर्वीलक्षणे प्रथमभङ्गक इत्थमेव दृष्टत्वादिति भाव इत्यक्षरघटना / भावार्थस्तु दिग्मात्रदर्शनार्थं सुखाधिगमाय च त्रीणि पदान्याश्रित्य तावद्दय॑ते, तेषां च परस्पराभ्यासे षड् भङ्गा भवन्ति / ते चैवमानीयन्ते, पूर्वानुपूर्वीलक्षणस्तावत्प्रथमो भङ्गः, तद्यथा-१२३, अस्याश्च पूर्वानुपूर्व्या अधस्ताद्भङ्गकरचने क्रियमाणे एककस्य तावज्ज्येष्ठ एव // 123 // नास्ति, द्विकस्य तु विद्यत एकः, स तदधो निक्षिप्यते, तस्य चाग्रतस्त्रिको दीयते, उवरिमतुल्लमित्यादिवचनात्पृष्ठतस्तु यस्मिंस्तु निक्षिप्ते पुनरपि स चैव भवति कर्तव्यः। स भवति समयभेदो वर्जयितव्यः प्रयत्नेन // 1 // रुक्षे। 0ङ्गका। रूपञ्चा
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 124 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। स्थापितशेषो द्विको दीयते / ततोऽयं द्वितीयो भङ्गः 213, अत्रच द्विकस्य विद्यते एकको ज्येष्ठः, परंनासौ तदधस्तान्निक्षिप्यते, अग्रतः सदृशाङ्कपातेन समयभेदप्रसङ्गाद् / एककस्य तु ज्येष्ठ एव नास्ति, त्रिकस्य तु विद्यते द्विको ज्येष्ठः, स तदधस्तान्निक्षिप्यते, अत्र चाग्रभागस्य तावदसम्भव एव, पृष्ठतस्तु स्थापितशेषावेककत्रिको क्रमेण स्थाप्येते पुव्वक्कमो सेसेत्तिवचनात् / ततस्तृतीयोऽयं भङ्गः 132, अत्राप्येककस्य ज्येष्ठ एव नास्ति, त्रिकस्य तु ज्येष्ठो द्विकः, न च निक्षिप्यते, अग्रे सदृशाङ्कपातेन समयभेदापत्तेः। ततोऽस्यैवानुज्येष्ठ एककःस्थाप्यते, अग्रतस्तु द्विकः उवरिमतुल्लमित्यादिवचनात्पृष्ठतस्तुस्थापितशेषस्त्रिको दीयत इति चतुर्थोऽयं भङ्गः 312 / एवमनया दिशा पञ्चमषष्ठावप्यभ्यूह्यौ। सर्वेषां चामीषामियं स्थापना-अत्राप्याद्य- 123 भङ्गस्य पूर्वानुपूर्वीत्वादन्त्यस्य च पश्चापुनूर्वीत्वान्मध्यमा एव चत्वारोऽनानुपूर्वीत्वेन मन्तव्याः। एवम योद्दिष्ट्या 213 चतुरादिपदसम्भविनोऽपि भङ्गा भावनीयाः / भूयांसश्चेहोत्तराध्ययनटीकादिनिर्दिष्टाः प्रस्तुतभङ्गानयनोपायाः सन्ति, न चोच्यन्तेऽतिविस्तरभयात्तदर्थिना तु तत एवावधारणीयाः। तदिदमत्र तात्पर्यम्, पूर्वानुपूर्ध्या तावद्धर्मास्तिकायस्य प्रथमत्वमेव, तदनुक्रमेणाधर्मास्तिकायादीनां द्वितीयादित्वम्, पश्चानुपूर्त्यां त्वद्धासमयस्य प्रथमत्वम्, पुद्गलास्तिकायादीनां तु प्रतिलोमतया द्वितीयादित्वम् / अनानुपूर्त्यां त्वनियमेन क्वचिद्भङ्गके कस्यचित्प्रथमादित्वमित्यलं विस्तरेण / से तमित्यादि निगमनम् // 134 // तदेवमत्र पक्षे धर्मास्तिकायादीनि षडपि द्रव्याणि पूर्वानुपूर्व्यादित्वेनोदाहृतानि, साम्प्रतं त्वेकमेव पुद्गलास्तिकायमुदाहर्तुमाह__ अहवा ओवणिहिया दव्वाणुपुव्वी तिविहा पन्नत्ता तंजहा-पुव्वाणुपुव्वी 1 पच्छाणुपुव्वी 2 अणाणुपुव्वी 3 // सूत्रम् 135 // (r) एकस्य / ॐ 'तु' न वर्तते / 0 मनया दिशा। 0 प्रथमत्वमित्यलं / सूत्रम् 132-134 १.१.३.३व्य० द्रव्यानुपूा |1.1.3.3.1 सङ्गह०औ० द्रव्यानु० i. पूर्वानुपूर्वी, i. पश्चानुपूर्वी, iii.अनानुपूर्वी त्रिभेदा:तरूपरूपश सूत्रम् 135-138 प्रकारान्तरेणोपनिधिक्या द्रानुपूया पूर्वानुपूर्व्यादि भेदत्रयं तद्विवरण च। // 124 //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 125 // १.१.३.३व्य० से किंतंपुव्वाणुपुव्वी? 2 परमाणुपोग्गले दुपएसिए तिपएसिए जावदसपएसिए जाव संखिज्जपएसिए असंखिज्जपएसिए अणंत- [1] उपक्रमः। पएसिए, से तं पुव्वाणुपुव्वी॥ सूत्रम् 136 // से किंतं पच्छाणुपुव्वी 2 अणंतपएसिए असंखिज्जपएसिए संखिज्जपएसिए जाव दसपएसिए जाव तिपएसिए दुपएसिए परमाणु 1.1 आनुपूर्वी। पोग्गले, सेतं पच्छाणुपुव्वी ॥सूत्रम् 137 // सूत्रम् 135-138 से किं तं अणाणुपुव्वी?, 2 एयाए चेव एगाइयाए एगुत्तरियाए अणंतगच्छगयाए सेढीए अन्नमन्नब्भासो दुरूवूणो, से तं अणाणुपुव्वी, सेतं ओवणिहिया दव्वाणुपुव्वी, सेतंजाणगवइरित्तादव्वाणुपुव्वी,सेतं नोआगमओदव्वाणुपुव्वी, सेतंदव्वाणुपुव्वी द्रव्यानुपूर्त्या // सूत्रम् 138 / ( // 98 // ) सङ्गह० औ० अहवेत्यादि। अत्र चौपनिधिक्या द्रव्यानुपूर्व्या ज्ञातमपि त्रैविध्यं यत्पुनरप्युपन्यस्तं तत्प्रमाणान्तरभणनप्रस्तावादेवेति: द्रव्यानु० प्रकारान्तरेणीमन्तव्यम्, अणंतगच्छगताएत्ति, अत्रैकोत्तरवृद्धिमत्स्कन्धानामनन्तत्वादनन्तानांगच्छः समुदायोऽनन्तगच्छः, तंगता, अनन्त पनिधिक्या गच्छगता तस्याम् / अत एव भङ्गा अत्रानन्ता एवावसेया इति। शेषभावना च सर्वा पूर्वोक्तानुसारतः स्वयमप्यवसेयेति / द्रानुपूर्व्या पूर्वानुपूर्व्यादि आह, ननु यथैकः पुद्गलास्तिकायो निर्धार्य पुनरपि पूर्वानुपूर्व्यादित्वेनोदाहृतः, एवं शेषा अपि प्रत्येकं किमिति नोदाह्रियन्ते? भेदत्रयं अत्रोच्यते, द्रव्याणां क्रमः परिपाट्यादिलक्षण: पूर्वानुपूर्व्यादिविचार इह प्रक्रान्तः। स च द्रव्यबाहुल्ये सति सम्भवति, तद्विवरणं च। धर्माधर्माकाशास्तिकायेषु च पुद्गलास्तिकायवन्नास्ति प्रत्येकं द्रव्यबाहुल्यमेकैकद्रव्यत्वात्तेषाम, जीवास्तिकाये त्वनन्तजीव-8 द्रव्यात्मकत्वादस्ति द्रव्यबाहुल्यम्, केवलंपरमाणुद्विप्रदेशिकादिद्रव्याणामिव जीवद्रव्याणांपूर्वानुपूर्व्यादित्वनिबन्धनःप्रथम O प्रत्यन्तरे नास्ति / 0 135-138 सूत्राणां स्थान एकमेव 98 सूत्राङ्कं वर्तते। 0 प्रकारान्तर / 0 या / // 125 //
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 126 // पाश्चात्त्यादिभावो नास्ति, प्रत्येकमसङ्ख्येयप्रदेशत्वेन सर्वेषांतुल्यप्रदेशत्वात्परमाणुद्विप्रदेशिकादिद्रव्याणांतु विषमप्रदेशत्वा- [1] उपक्रमः। दिति। अद्धासमयस्यैकत्वादेव तदसम्भव इत्यलमतिचर्चितेन / तदेवं समर्थितोपनिधिकी द्रव्यानुपूर्वी, तत्समर्थनेच समर्थिता प्रागुद्दिष्टा द्विप्रकारापि द्रव्यानुपूर्वी, ततः से तमित्यादीनि निगमनानि, द्रव्यानुपूर्वी समाप्ता॥१३८॥ उक्ता द्रव्यानुपूर्व्यथ 1.1 आनुपूर्वी। प्रागुद्दिष्टामेव क्षेत्रानुपूर्वी व्याचिख्यासुराह सूत्रम् 8 139-141 से किं तं खेत्ताणुपुव्वी? २दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-ओवणिहिया य अणोवणिहिया य॥सूत्रम् 139 // ( // 99 // ) 1.1.4 तत्थ णंजा सा ओवणिहिया सा ठप्पा ।सुत्रम् 140 / / क्षेत्रानुपूर्वी। 1.1.4.1 तत्थ णंजा सा अणोवणिहिया सा दुविहा पन्नत्ता, तंजहा- णेगमववहाराणं १संगहस्स 2 य॥सूत्रम् 141 // ( // 100 // ) औपनिधिकी। से किं खेत्ताणुपुव्वीति / इह क्षेत्रविषयानुपूर्वी क्षेत्रानुपूर्वी। का पुनरियमित्यत्र निर्वचनम्, क्षेत्रानुपूर्वी द्विविधा प्रज्ञप्ता, 1.1.4.2 अनौपनिधिकी। तद्यथा, औपनिधिकीपूर्वोक्तशब्दार्था, अनौपनिधिकी च। तत्र याऽसावीपनिधिकी सा स्थाप्या, अल्पवक्तव्यत्वादुपरि १.१.४अ.२.५. वक्ष्यत इत्यर्थः / तत्र याऽसावनौपनिधिकी सा नयवक्तव्यताश्रयणाद्विविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा, नैगमव्यवहारयोः सङ्ग्रहस्य च |1-2 नै० व्य० अनौ० क्षेत्रानु० सम्मतेति शेषः // 139-141 // तत्र नैगमव्यवहारसम्मतांतावद्दर्शयितुमाह पञ्चभेदाः। से किंतंणेगमववहाराणं अणोवणिहिया खेत्ताणुपुव्वी? 2 पंचविहा पण्णत्ता, तंजहा- अट्ठपयपरूवणया 1 भंगसमुक्त्तिणया अनुगमस्याये द्वे द्वारे। 2 भंगोवदंसणया 3 समोयारे 4 अणुगमे 5 // सूत्रम् 142 // // 126 // से किंतंणेगमववहाराणं अट्ठपयपरूवणया? 2 तिपएसोगाढे आणुपुव्वी जाव दसपएसोगाढे आणुपुव्वी, जाव संखिज्जपएसोगाढे (r) त्या। (c) शिकत्वा.... I O निगमनानीति /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 127 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। आणुपुव्वी, असंखेजपएसोगाढे आणुपुव्वी, एगपएसोगाढे अणाणुपुव्वी, दुपएसोगाढे अवत्तव्वए, तिपएसोगाढा आणुपुव्वीओ, जाव दसपएसोगाढा आणुपुव्वीओ, जाव संखेजपएसोगाढा आणुपुव्वीओ, असंखेजपएसोगाढा आणुपुव्वीओ, एगपएसोगाढा अणाणुपुव्वीओ दुपएसोगाढा अवत्तव्वगाई, से तंणेगमववहाराणं, अट्ठपयपरूवणया। सूत्रम् 143 // एयाए णं णेगमववहाराणं अट्ठपयपरूवणयाए किं पओयणं?, एयाए णं णेगमववहाराणं अट्ठपयपरूवणयाए णेगमववहाराणं भंगसमुक्तित्तणया कीरति / / सूत्रम् 144 // से किंतंणेगमववहाराणं भंगसमुक्तित्तणया? 2 अत्थि आणुपुव्वी, 1 अत्थि अणाणुपुव्वी, 2 अत्थि अवत्तव्वए, 3 एवं दव्वाणुपुब्विगमेणं खेताणुपुव्वीएवितेचेव छव्वीसं भंगा भाणियव्वा, जाव से तंणेगमववहाराणं भंगसमुक्तित्तणया।सूत्रम् 145 // ___ एयाए णं णेगमववहाराणं भंगसमुक्कित्तणयाए किं पओयणं?, एयाए णं णेगमववहाराणं भंगसमुक्लित्तणयाए णेगमववहाराणं भंगोवदसणया कजति // सूत्रम् 146 // से किं तंणेगमववहाराणं भंगोवदंसणया? 2 तिपएसोगाढे आणुपुव्वी, एगपएसोगाढे अणाणुपुल्वी, दुपएसोगाढे अवत्तव्वए, तिपएसोगाढाओं आणुपुव्वीओ, एगपएसोगाढाओ अणाणुपुव्वीओ, दुपएसोगाढाई अवत्तव्वयाई, अहवा तिपएसोगाढे यएगपएसोगाढे य आणुपुव्वी य आणाणुपुव्वी य, एवं तहा चेव दव्वाणुपुब्विगमेणं छव्वीसं भंगा भाणियव्वा जाव से तंणेगमववहाराणं भंगोवदंसणया॥सूत्रम् 147 // से किंतंसमोयारे? २णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाइंकहिंसमोयरंति? किं आणुपुव्वीदव्वेहिंसमोयरंति? अणाणुपुव्वीदव्वेहिं (c) इमे द्वे पदे नस्तः / ॐ कज्जइ / 0 'ओ' न वर्तते, एवमग्रेतनेषु त्रिष्वपि पदेषु। 7 गा / सूत्रम् 142-151 1.1.4 क्षेत्रानुपूर्वी। 1.1.4.1 औपनिधिकी। 1.1.4.2 अनौपनिधिकी। |१.१.४अ.२.५. १-२०व्य० अनौ० क्षेत्रानु० पत्रभेदाः। अनुगमस्याधे द्वे द्वारे। // 127 //
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 128 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। | 1.1 आनुपूर्वी / सूत्रम् 142-151 1.1.4 क्षेत्रानुपूर्वी। 1.1.4.1 औपनिधिकी। समोयरंति? अवत्तव्वयदव्वेहिंसमोयरंति?, आणुपुव्वीदव्वाई आणुपुत्वीदव्वेहिंसमोयरंति, नो अणाणुपुव्वीदव्वेहिंसमोयरंति नो अवत्तव्वयदव्वेहिंसमोयरंति, एवं तिण्णिविसट्ठाणे समोयरंतित्ति भाणियव्वं, सेतं समोयारे।।सूत्रम् 148 / / से किं तं अणुगमे?, अणुगमे नवविहे पण्णत्ते, तंजहा- संतपयपरूवणया 1 दव्वपमाणं च खेत्त 3 फुसणा 4 य फालो 5 य अंतरं 6 भाग 7 भाव 8 अप्पाबहुं 9 चेव॥१०॥सूत्रम् 149 / / से किं तं संतपयपरूपणया? णेगमववहाराणं आणुपुग्विदव्वाइं किं अत्थि?, णत्थि? णियमा अत्थि, एवं दोण्णिवि ॥सूत्रम् 150 // __णेगमववहाराणं आणुपुब्विदव्वाइं किं संखेनाइं असंखेजाइ अणंताई?, नो संखेनाइं असंखेजाईनो अणताइं, एवं दोण्णिवि ॥सूत्रम् 151 // से किं तमित्यादि / इह व्याख्या यथा द्रव्यानुपूर्त्यां तथैव कर्तव्या। विशेषं तु वक्ष्यामः, तत्र तिपएसोगाढे आणुपुब्वित्ति, त्रिषुनभःप्रदेशेष्ववगाढः स्थित: त्रिप्रदेशावगाढस्त्र्यणुकादिकोऽनन्ताणुकपर्यन्तो द्रव्यस्कन्ध एवानुपूर्वी / ननु यदि द्रव्यस्कन्ध एवानुपूर्वी कथं तर्हि तस्य क्षेत्रानुपूर्वीत्वम्?, सत्यम्, किन्तु क्षेत्रप्रदेशत्रयावगाहपर्याय विशिष्टोऽसौ द्रव्यस्कन्धो गृहीतो नाविशिष्टः / ततोऽत्र क्षेत्रानुपूर्व्यधिकारात् क्षेत्रावगाहपर्यायस्य प्राधान्यात्सोऽपि क्षेत्रानुपूर्वीति न दोषः। प्रदेशत्रयलक्षणस्य क्षेत्रस्यैवात्र मुख्यं क्षेत्रानुपूर्वीत्वं तदधिकारादेव, किन्तु तदवगाढं द्रव्यमपि तत्पर्यायस्य प्राधान्येन विवक्षितत्वात्क्षेत्रानुपूर्वीत्वेन नविरुध्यत इति भावः / यद्येवंतर्हि मुख्यं क्षेत्रं परित्यज्य किमिति तदवगाढद्रव्यस्यानुपूर्व्यादिभावश्चिन्त्यते? उच्यते, संतपय ®ग। (r) शेषपाठ स्थाने 'जाव अप्पाबहु चेवे'ति वर्तते / 0 इदं प्रश्नपदं न वर्तते, ‘णेगमवहाराणं...' इत्यादि पाठो वर्तते / 0 दु। अनौपनिधिकी। १.१.४अ.२.५. 1-2 नै० व्य० अनौ० क्षेत्रानु० पञ्चभेदाः। अनुगमस्याये द्वे द्वारे। // 128 //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 129 // सूत्रम् 1.1.4 परूवणयेत्यादिवक्ष्यमाणबहुतरविचारविषयत्वेन द्रव्यस्य शिष्यमतिव्युत्पादनार्थत्वात्क्षेत्रस्य तु नित्यत्वेन सदावस्थितमान- [1] उपक्रमः। त्वादचलत्वाच्च प्रायो वक्ष्यमाणविचारस्य सुप्रतीतत्वेन तथाविधशिष्यमतिव्युत्पत्त्यविषयत्वाद्, एवमन्यदपि कारणमभ्यूह्यमित्यलं विस्तरेण, एवं चतुष्प्रदेशावगाढादिष्वपि भावना कार्या, यावदसङ्ख्यातप्रदेशावगाढा(ढ?)आनुपूर्वीति / 1.1 आनुपूर्वी। असङ्ख्यातप्रदेशेषुचावगाढोऽसङ्ख्याताणुकोऽनन्ताणुको वा द्रव्यस्कन्धोमन्तव्यः, यत: पुद्गलद्रव्याणामवगाहमित्थं जगद्गुरवः 142-151 प्रतिपादयन्ति / परमाणुराकाशस्यैकस्मिन्नेव प्रदेशेऽवगाहते, द्विप्रदेशिकादयोऽसङ्ख्यातप्रदेशिकान्तास्तु स्कन्धाः प्रत्येक जघन्यत एकस्मिन्नाकाशप्रदेशेऽवगाहन्ते, उत्कृष्टतस्तु यत्र स्कन्धे यावन्त: परमाणवो भवन्ति स तावत्स्वेव नभः प्रदेशेष्वव- क्षेत्रानुपूर्वी। 1.1.4.1 गाहते। अनन्ताणुकस्कन्धस्तु जघन्यतस्तथैवोत्कृष्टतस्त्वसङ्खयेयेष्वेव नभः प्रदेशेष्ववगाहते, नानन्तेषु, लोकाकाशस्यैवा- औपनिधिकी। सङ्खयेयप्रदेशत्वादलोकाकाशे च द्रव्यस्यावगाहाभावादित्यलं प्रसङ्गेन। प्रकृतमुच्यते। तत्रानुपूर्वीप्रतिपक्षत्वादनानुपूर्व्यादि 1.1.4.2 अनौपनिधिकी। स्वरूपमाह, एगपएसोगाढे अणाणुपुञ्चित्त्येकस्मिन्नभ:प्रदेशेऽवगाढः स्थित एकप्रदेशावगाढः परमाणुसङ्घातः स्कन्धसङ्घातश्च १.१.४अ.२.५. क्षेत्रतोऽनानुपूर्वीति मन्तव्यः / दुप्पएसोगाढे अवत्तव्वएत्ति, प्रदेशद्वयेऽवगाढो द्विप्रदेशिकादिस्कन्धः क्षेत्रतोऽवक्तव्यकम्, शेषो. 1-2 नै० व्य० अनौ० क्षेत्रानु० बहुवचननिर्देशादिको ग्रन्थो यथाधस्ताव्यानुपूर्त्या व्याख्यातस्तथेहापि तदुक्तानुसारतो व्याख्येयः / यावद्रव्यप्रमाणद्वारे अनुगमस्याये द्वे नेगमववहाराणं आणुपुत्वीदव्वाइं किं संखेज्जाइमित्यादि प्रश्नः, अत्रोत्तरम् नो संखेन्जाइमित्यादि ।त्र्यादिप्रदेशविभागावगाढानि द्रव्याणि क्षेत्रत आनुपूर्वीत्वेन निर्दिष्टानि, त्र्यादिप्रदेशविभागाश्चासङ्ख्यातप्रदेशात्मके लोकेऽसङ्ख्याता भवन्त्यतो द्रव्यतया बहूनामपि क्षेत्रावगाहमपेक्ष्य तुल्यप्रदेशावगाढानामेकत्वात्क्षेत्रानुपूर्व्यामसङ्खयातान्येवानुपूर्वीद्रव्याणि भवन्तीति भावः। एवमेकप्रदेशावगाढं बह्वपि द्रव्यं क्षेत्रत एकैवानानुपूर्वीत्युक्तम्, लोके च प्रदेशा असङ्ख्याता भवन्त्यतस्तत्तुल्यसङ्ख्यत्वाद®णे० (मु०)। पञ्चभेदाः। // 129 //
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 130 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 152 नानुपूर्वीद्रव्याण्यप्यसङ्कयेयानीति / एवं प्रदेशद्वयेऽवगाढं बह्वपि द्रव्यं क्षेत्रत एकमेवावक्तव्यकमुक्तम्, द्विप्रदेशात्मकाच विभागा लोकेऽसङ्ख्याता भवन्त्यतस्तान्यप्यसङ्खयेयानीति // सूत्रम् १४२-१५१॥क्षेत्रद्वारे निर्वचनसूत्रे (1) णेगमववहाराणं खेत्ताणुपुव्वीदव्वाईलोगस्स कतिभागे होजा? किं संखिजइभागे वा होजा? असंखंजइभागे वा होजा? जाव सव्वलोए वा होजा?, एग दव्वं पडुच्च लोगस्स संखेज्जइभागे वा होज्जा, असंखेजइभागे वा होज्जा, संखेन्जेसुवा भागेषु होज्जा, असंखेजेसुवा भागेषु होज्जा, देसूणे वा लोए होज्जा, णाणादव्वाइं पडुच्च णियमा सव्वलोए होज्जा,(२) अणाणुपुव्वीदव्वाणं पुच्छा एगंदव्वं पडुच्च नो संखिज्जतिभागे होजा, असंखिज्जतिभागेहोजा, नो संखेज्जेसु० नो असंखेल्नेसु० नोसव्वलोए होज्जा, नाणादव्वाइं पडुच्च नियमा सव्वलोए होजा, (3) एवं अवत्तव्वगदव्वाणिविभाणियव्वाणि ॥सूत्रम् 152 // एगदव्वं पडुच्च लोयस्स संखेज्जइभागे वा होज्जेत्यादि। इह स्कन्धद्रव्याणां विचित्ररूपत्वात्कश्चित्स्कन्धो लोकस्य सङ्खयेयं भागमवगाह्य तिष्ठति, अन्यस्त्वसङ्ख्येयं भागमवगाय तिष्ठति, अन्यस्तु सङ्खयेयाँस्तद्भागानवगाह्य वर्ततेऽन्यस्त्वसङ्खयेयानित्यतस्तत्तत्स्कन्धद्रव्यापेक्षया सङ्ख्येयादिभागवर्तित्वं भावनीयम्, विशिष्टक्षेत्रावगाहोपलक्षितानां स्कन्धद्रव्याणामेव क्षेत्रानुपूर्वीत्वेनोक्तत्वादिति (ग्रन्थाग्रम् 2000) भावः। देसूणे वा लोए होज्जत्ति, देशोने वा लोके आनुपूर्वीद्रव्यं भवेदिति। अत्राह, नन्वचित्तमहास्कन्धस्य सर्वलोकव्यापित्वं पूर्वमुक्तम्, तस्य चसमस्तलोकवर्त्यसङ्खयेयप्रदेशलक्षणायां क्षेत्रानुपूर्व्यामवगाढत्वात्परिपूर्णस्यापि क्षेत्रानुपूर्वीत्वंन किञ्चिद्विरुध्यते ऽतस्तदपेक्षं क्षेत्रतोऽप्यानुपूर्वीद्रव्यं सर्वलोकव्यापि प्राप्यते, किमिति देशोनलोकव्यापिता प्रोच्यते?, सत्यम्, किन्तु लोकोऽयमानुपूर्व्यनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्यैः सर्वदैवाशून्य एवैष्टव्य इति ®आणुपुव्वी' इति मात्रमस्ति। (r) इमे द्वे पदे न वर्तेते / 'वा' न वर्तते। एग। Oणेगमववहाराणमिअणाणुपुत्वीदव्वगाणं पुच्छाए.. 0ग। पकत्वं / क्षेत्रानुपूर्वी। |1.1.4.1 औपनिधिकी। |1.1.4.2 अनौपनिधिकी। 1.1.4.2.5 अनुगमः। १.१.४अ.२.५.३ क्षेत्रद्वारम्। // 130 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 131 // 1.1.4.1 1.1.4.2 समयस्थितिः। यदि चात्रानुपूर्व्याः सर्वलोकव्यापिता निर्दिश्येत तदाऽनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्याणां निरवकाशतयाऽभावः [1] उपक्रमः। प्रतीयेत, ततोमहास्कन्धपूरितेऽपि लोके जघन्यतोऽप्येकः प्रदेशोऽनानुपूर्वीविषयत्वेन प्रदेशद्वयं चावक्तव्यकविषयत्वेन विवक्ष्यते, आनुपूर्वीद्रव्यस्य तत्र सत्त्वेऽप्यप्राधान्यविवक्षणादनानुपूर्व्यवक्तव्यकयोस्तु प्राधान्यविवक्षणादिति भावः। ततोऽनेन 1.1 आनुपूर्वी। प्रदेशत्रयलक्षणेन देशेन हीनोऽत्र लोकः प्रतिपादित इत्यदोषः / उक्तं च पूर्वमुनिभिः महखंधापुण्णेविऽवत्तव्वगऽणाणुपुब्विदव्वाइं। सूत्रम् 152 जद्देसोगाढाई तद्देसेणं स लोगूणो॥१॥ ननु यद्येवं तर्हि द्रव्यानुपूर्व्यामपि सर्वलोकव्यापित्वमानुपूर्वीद्रव्यस्य यदुक्तं तदसङ्गतं क्षेत्रानुपूर्वी। प्राप्नोति ।अनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्याणामनवकाशत्वेन तत्राप्यभावप्रतीतिप्रसङ्गात्सर्वकालंच तेषामप्यवस्थितिप्रतिपादनात्। औपनिधिकी। नैतदेवम्, यतो द्रव्यानुपूर्व्या द्रव्याणामेवानुपूर्व्यादिभाव उक्तो न क्षेत्रस्य, तस्य तत्रानधिकृतत्वाव्याणां चानुपूर्व्यादीनां परस्परभिन्नानामप्येकत्रापि क्षेत्रेऽवस्थानं न किञ्चिद्विरुध्यते। एकापवरकान्तर्गतानेकप्रदीपप्रभावस्थानदृष्टान्तादिसिद्धत्वादतो अनौपनिधिकी। 1.1.4.2.5 न तत्र कस्याप्यनवकाशः / अत्र तु द्रव्याणामौपचारिक एवानुपूर्व्यादिभावः, मुख्यस्तु क्षेत्रस्यैव, क्षेत्रानुपूर्व्यधिकारात्, ततो यदि लोकप्रदेशा:सामस्त्येनैवानुपूर्व्या क्रोडीकृताः स्युस्तदा किमन्यदनानुपूर्व्यवक्तव्यकतया प्रतिपद्येत?, यस्त्विहैव येष्वाकाशप्रदेशेष्वानुपूर्व्यास्तेष्वेवेतरयोरपि सद्भावः कथयिष्यते स द्रव्यावगाहभेदेन क्षेत्रभेदस्य विवक्षणादत्र तु तदविवक्षणादिति। तस्मादनानुपूर्व्यवक्तव्यकविषयप्रदेशत्रयलक्षणेन देशेन लोकस्योनता विवक्षितेति / अथवानुपूर्वीद्रव्यस्य स्वावयवरूपा देशाः कल्प्यन्ते, यथा पुरुषस्याङ्गल्यादयः, ततश्च विवक्षिते कस्मिंश्चिद्देशे देशिनोऽसद्भावो विवक्ष्यते, यथा पुरुषस्यैवाङ्गलीदेशे, // 131 // 0 प्रतीयते(येत)। (c) 'ऽचित्ते'त्यधिकं वर्तते / 0 महास्कन्धापूर्णेऽपि च अवक्तव्यकानानुपूर्वीद्रव्याणि / यद्देशावगाढानि तद्देशेन स लोकोनः // 1 // पुण्णेऽविय अवत्त..। अनुगमः। १.१.४अ.२.५.३ क्षेत्रद्वारम्।
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 132 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः 1.1 आनुपूर्वी। देशत्वस्यैव तत्र प्राधान्येन विवक्षितत्वादिति भावः।नच वक्तव्यं देशिनो देशोन कश्चिद्भिन्नोदृश्यते, एकान्ताभेदे देशमात्रस्य देशिमात्रस्य वाभावप्रसङ्गात्, ततश्च समस्तलोकक्षेत्रावगाहपर्यायस्य प्राधान्याश्रयणादत्राचित्तमहास्कन्धस्यानुपूर्वीत्वेऽपि देशोन एव लोकः, स्वकीयैकस्मिन्देशे तस्याभावविवक्षणात्तस्मिंश्चानुपूर्व्यव्याप्तदेश इतरयोरवकाशः सिद्धो भवतीति भावः। नच देशदेशिभाव: कल्पनामात्रम्, सम्मत्यादि (गा०३७) न्यायनिर्दिष्टयुक्तिसिद्धत्वादित्यलं प्रसङ्गेन / नाणादव्वाइमित्यादि। त्र्यादिप्रदेशावगाढद्रव्यभेदतोऽत्रानुपूर्वीणां नानात्वम्, तैश्च त्र्यादिप्रदेशावगाडैर्द्रव्यभेदैः सर्वोऽपि लोको व्याप्त इति भावः। अत्रानानुपूर्वीचिन्तायामेकद्रव्यं प्रतीत्य लोकस्यासङ्ख्येय भागवर्तित्वमेव, एकप्रदेशावगाढस्यैवानानुपूर्वीत्वेन प्रतिपादनादेकप्रदेशस्य च लोकासङ्खयेयभागवर्तित्वादिति, नाणादव्वाइं पडुच्च नियमा सव्वलोए होज्जत्ति, एकैकप्रदेशावगाडैरपि द्रव्यभेदैः समस्तलोकव्याप्तेरित्येवमवत्तव्वगदव्वाणिवित्ति, अवक्तव्यकद्रव्यमप्येकं लोकासङ्खयेयभाग एव वर्तते, द्विप्रदेशावगाढस्यैवावक्तव्यकत्वेनाभिधानात्प्रदेशद्वयस्य च लोकासङ्खयेयभागवृत्तित्वादिति / तथा प्रत्येकं द्विप्रदेशावगाद्वैरपि द्रव्यभेदैः समस्तलोकव्याप्ते नाद्रव्याणामत्रापि सर्वलोकव्यापित्वमवसेयमिति। अत्राह-नन्वानुपूर्व्यादिद्रव्याणि त्रीण्यपि सर्वलोकव्यापीनीत्युक्तानि, ततश्च येष्वेवाकाशप्रदेशेष्वानुपूर्वी तेष्वेवेतरयोरपि सद्भाव: प्रतिपादितो भवति, कथं चैतत्परस्परविरुद्धं भिन्नविषयं व्यपदेशत्रयमेकस्य स्यात्? अत्रोच्यते, इह त्र्यादिप्रदेशावगाढाव्याद्भिन्नमेव तावदेकप्रदेशावगाढम्, ताभ्यां च भिन्नं द्विप्रदेशावगाढम्, ततश्चाधेयस्यावगाहकद्रव्यस्य भेदादाधारस्याप्यवगाह्यस्य भेदः स्यादेव, तथा च व्यपदेशभेदो युक्त एव, अनन्तधर्माध्यासिते च वस्तुनि तत्तत्सहकारिसन्निधानात्त चा। 0 वर्ति। सूत्रम् 152 1.1.4 क्षेत्रानुपूर्वी। 1.1.4.1 औपनिधिकी। 1.1.4.2 अनौपनिधिकी। 1.1.4.2.5 अनुगमः। १.१.४अ.२.५.३ क्षेत्रद्वारम्। // 132 //
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 133 // 836368500 तद्धर्माभिव्यक्तौ दृश्यत एव समकालं व्यपदेशभेदः, यथा खगकुन्तकवचादियुक्ते देवदत्ते खड्गी कुन्ती कवचीत्यादिरिति / [1] उपक्रमः। इह क्वचिद्वाचनान्तरे अणाणुपुव्वीदव्वाइं अवत्तव्वगदव्वाणि य जहेव हे? त्यतिदेश एव दृश्यते, तत्र हेट्ठत्ति यथाधस्ताव्यानुपूर्व्या- शा० उपक्रमः। मनयोः क्षेत्रमुक्तं तथात्रापि ज्ञातव्यमित्यर्थः। तच्च व्याख्यातमेवेत्येवमन्यत्रापि यथासम्भवं वाचनान्तरमवगन्तव्यमिति // 1.1 आनुपूर्वी। १५२॥गतं क्षेत्रद्वारम् सूत्रम् 153 (1) णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाइं लोगस्स किं संखेजइभागं फुसंति? असंखेजति जाव सव्वलोगं फुसंति?, एगंदव्वं क्षेत्रानुपूर्वी। पडुच्च संखेजतिभागंवा फुसंति असंखेजतिभागंवा, संखेल्ने वा भागे, असंखेल्ने वा भागे, देसूर्ण वा लोगंफुसंति, णाणादव्वाई पडुच्च णियमा सव्वलोगं फुसंति, (2) अणाणुपुव्वीदव्वाई अवत्तव्वयदव्वाणि य जहा खेत्तं, नवरं फुसणा भाणियव्वा // सूत्रम् 153 // स्पर्शनाद्वारमपिचेत्थमेव निखिलं भावनीयम्, नवरमत्र कस्याश्चिद्वाचनाया अभिप्रायेणानुपूर्व्यामेकद्रव्यस्य सङ्खयेयभागादारभ्य यावद्देशोनलोकस्पर्शना भवतीति ज्ञायते। अन्यस्यास्त्वभिप्रायेण सङ्ख्येयभागादारभ्य यावत्सम्पूर्णलोकस्पर्शना स्यादित्यवसीयते, एतच्च द्वयमपि बुध्यत एव, यतो यदि मुख्यतया क्षेत्रप्रदेशानामानुपूर्वीत्वमङ्गीक्रियते तदानानुपूर्व्यवक्त-8 व्यकयोर्निरवकाशताप्रसङ्गात्पूर्ववद्देशोनता लोकस्य वाच्या / अथानुपूर्वीरूपे क्षेत्रेऽवगाढत्वादचित्तमहास्कन्धस्यैवानुपूर्वीत्वं तर्हि द्रव्यानुपूर्व्यामिवात्रापि सम्पूर्णता लोकस्य वाच्येति / नचात्रानुपूर्व्या सकलस्यापिलोकस्य स्पृष्टत्वादितरयोरवकाशाभाव इति वक्तव्यम्, एकैकप्रदेशरूपे द्विद्विप्रदेशरूपेच क्षेत्रेऽवगाढानांप्रत्येकमसङ्खयेयानांद्रव्यभेदानांसद्धावतस्तयोरपि प्रत्येकम- // 133 // / 'य' न वर्तते। 0 हिडे / 0 हेतु। 'जाव' स्थाने 'भागं फुसंति संखेज्जे भागे फुसंति', इत्यधिकम्। O...फुसइ असंखिज्जइभागं असंखिज्जइभागे-संखेन्जे भागे वा असंखेज्जे भागे वा देसूणं वा लोगं फुसइ...1 0 अवत्तव्वगदव्वाई च। औपनिधिकी। १.१.४अ.२ अनौपनिधिकी। 1.1.4.2.5 अनुगमः। |१.१.४अ.२.५.४ स्पर्शनाद्वारम्।
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ १.१.४अ.२.५ श्रीअनुयोग- सङ्खयेयभेदयोर्लोके सद्भावाव्यावगाहभेदेन च क्षेत्रभेदस्यह विवक्षितत्वादिति भावः / वृद्धबहुमतश्चायमपि पक्षो लक्ष्यते, [1] उपक्रमः। द्वारंमलधारि तत्त्वं तु केवलिनो विदन्ति / क्षेत्रस्पर्शनयोस्तु विशेष प्राग्निदर्शित एवेति / गतं स्पर्शनाद्वारमथ कालद्वारम् शा० उपक्रमः। श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति ___णेगमववहारणू आणुपुव्वीदव्वाई कालतो केवचिर होंति ?, एगदव्वं पडुच्च जहन्नेणं एगं समयं, उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं 1.1 आनुपूर्वी। युतम्। Pणाणादव्वाई पडुच सव्वद्धा, एवं दोण्णिवि।सूत्रम् 154 // सूत्रम् 154 // 134 // तत्र क्षेत्रावगाहपर्यायस्य प्राधान्यविवक्षया त्र्यादिप्रदेशावगाढद्रव्याणामेवानुपूर्व्यादिभाव: पूर्वमुक्तोऽतस्तेषामेवावगाँढ- 1.1.4 क्षेत्रानुपूर्वी। स्थितिकालं चिन्तयन्नाह- एणं दव्वं पडुचे त्यादि। अत्र भावना, इह द्विप्रदेशावगाढस्य, एकप्रदेशावगाढस्य वा द्रव्यस्य नै० व्य० अनौ० परिणामवैचित्र्यात्प्रदेशत्रयाद्यवगाहभवन आनुपूर्वीव्यपदेशः सञ्जातः, समयं चैकं तद्भावमनुभूय पुनस्तथैव द्विप्रदेशावगाढ क्षेत्रानु० मेकप्रदेशावगाढं वा तव्यं संजातमित्यानुपूर्व्याः समयोजघन्यावगाहस्थितिः।यदा तु तदेव द्रव्यमसंख्येयंकालं तद्भावमनुभूय अनुगमः। पुनस्तथैव द्विप्रदेशावगाढमेकप्रदेशावगाढं वाजायते तदोत्कृष्टतयाऽसङ्खयेयोऽवगाहस्थितिकालः सिद्ध्यत्यनन्तस्तुन भवति। विवक्षितैकद्रव्यस्यैकावगाहेनोत्कृष्टतोऽप्यसङ्ख्यातकालमेवावस्थानादिति। नानाद्रव्याणि तु सर्वाद्धासर्वकालमेव भवन्ति, त्र्यादिप्रदेशावगाढद्रव्यभेदानां सदैवावस्थानादिति / एवं यदा समयमेकं किञ्चिद्रव्यमेकस्मिन् प्रदेशेऽवगाढं स्थित्वा ततो व्यादिप्रदेशावगाढं भवति तदानानुपूर्व्याः समयो जघन्यावगाहस्थितिः। यदा तु तदेवासङ्ख्यातं कालं तद्रूपेण स्थित्वा ततो। व्यादिप्रदेशावगाढं भवति तदोत्कृष्टतोऽसङ्खयेयोऽवगाहस्थितिकालः। नानाद्रव्याणि तु सर्वकालमेकप्रदेशावगाढद्रव्यभेदानां / सर्वदाभावादिति / अवक्तव्यकस्य तु द्विप्रदेशावगाढस्य समयादूर्ध्वमेकस्मिंस्त्र्यादिषु वा प्रदेशेष्ववगाहप्रतिपत्तौ जघन्याः // 134 // ®चि / होइ', इति तथा, ‘एवं तिण्णिवि', इत्यधिकम्। (c) एग। 0 णियमा' इत्यधिकम् तथा ‘एवं दोणि वि' न वर्तते / 7 ह। 0 'वा' इत्यधिकम् / / Oदैव सद्भा। 1.1.4 .2.5.5 कालद्वारम्।
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 135 // समयोऽवगाहस्थितिः / असङ्खयेयकालादूर्ध्वं द्विप्रदेशावगाहं परित्यजत उत्कृष्टतोऽसङ्खयेयोऽवगाहस्थितिकाल: सिद्ध्यति। [[1] उपक्रमः। नानाद्रव्याणि तु सर्वकालम्, द्विप्रदेशावगाढद्रव्यभेदानां सदैव भावादित्येवं समानवक्तव्यत्वादतिदिशति, एवं दोण्णिवित्ति। शा० उपक्रमः। इदानीमन्तरद्वारम् 1.1 आनुपूर्वी। णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाणमंतरं कालतो केवचिर होति?, तिष्णिवि एगं दव्वं पडुच्च जहण्णेणं एग समय, उक्कोसेणं सूत्रम् 155 1.1.4 असंखेचं कालं, णाणादव्वाई पडुच्च णत्थि अंतरं // सूत्रम् 155 // क्षेत्रानुपूर्वी। जहण्णेणं एँग समयंति, अत्र भावना, इह यदा त्र्यादिप्रदेशावगाढं किमप्यानुपूर्वीद्रव्यं समयमेकं तस्माद्विवक्षितक्षेत्रादन्यत्रा-2 नै० व्य० अनौ० क्षेत्रानु० वगाहं प्रतिपद्य तेष्वेव त्र्याद्याकाशप्रदेशेष्ववगाहते तदैकानुपूर्वीद्रव्यस्य समयो जघन्यान्तरकालः प्राप्यते / उक्कोसेणं असंखेज कालंति / तदेव यदान्येषु क्षेत्रप्रदेशेष्वसङ्कयेयंकालं परिभ्रम्य केवलमन्यद्रव्यसंयुक्तं वा समागत्य पुनरपितेष्वेव विवक्षितत्र्याद्याकाशप्रदेशेष्ववगाहते तदोत्कृष्टतोऽसङ्खयेयोऽन्तरकालः प्राप्यते, नपुनर्द्रव्यानुपूर्व्यामिवानन्तः, यतो द्रव्यानुपूर्त्यां विवक्षितद्रव्यादन्ये द्रव्यविशेषा अनन्ता:प्राप्यन्ते, तैश्च सह क्रमेण संयोग उक्तोऽनन्तः कालः। अत्र तु विवक्षितावगाहक्षेत्रादन्यत्क्षेत्रमसङ्ख्येयमेव, प्रतिस्थानं चावगाहनामाश्रित्य संयोगस्थितिरत्राप्यसङ्ख्येयकालैव / ततश्चासङ्खयेये क्षेत्रे परिभ्रमता द्रव्येण पुनरपिकेवलेनान्यसंयुक्तेन वासङ्खयेयकालात्तेष्वेव नभःप्रदेशेष्वागत्यावगाहनीयम् / न च वक्तव्यमसङ्ग्येयेऽपि क्षेत्रे पौन:पुन्येन तत्रैव भ्रमणे कस्मादनन्तोऽपि कालो नोच्यत इति? यत इहासङ्खयेयेक्षेत्रेऽसङ्खयेयकालमेवान्यत्र तेन पर्यटितव्यम् / तत ऊर्ध्वं पुनस्तस्मिन्नेव विवक्षितक्षेत्रे नियमादवगाहनीयम्, वस्तुस्थितिस्वाभाव्यादिति तावदेकीयं व्याख्यानमादर्शितम्। Oचि। लेण्हंपि। 0 क्कं / एकस्मा। 7 पुनरपि केवलमन्यद्रव्यसंयुक्तं वा तेष्वेव विवक्षित'त्र्याद्या..इतिरूपेण पाठो वर्तते / 0 जघन्योऽ। परिभ्रमणे। १.१.४अ.२.५ अनुगमः। १.१.४अ.२.५.६ अन्तरद्वारम्। // 135 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 136 // अन्ये तुव्याचक्षते, यस्मात् त्र्यादिप्रदेशलक्षणाद्विवक्षितक्षेत्रात्तदानुपूर्वीद्रव्यमन्यत्र गतम्, तस्य क्षेत्रस्य स्वभावादेवासङ्ख्येयकालादूर्ध्वं तेनैवानुपूर्वीद्रव्येण वर्णगन्धरसस्पर्शसङ्ख्यादिधर्म: सर्वथा तुल्येनान्येन वा तथाविधाधेयेन संयोगेसति नियमात्तथाभूताधारतोपपत्तेरसङ्खयेय एवान्तरकाल इति / तत्त्वं तु केवलिनो विदन्ति, गम्भीरत्वात्सूत्रप्रवृत्तेरिति / नाणादव्वाइमित्यादि। न हि त्र्यादिप्रदेशावगाढानुपूर्वीद्रव्याणि युगपत्सर्वाण्यपि तद्भावं विहाय पुनस्तथैव जायन्त इति कदाचिदपि सम्भवति, असङ्खयेयानां तेषां सर्वदैवोक्तत्वादिति भावः / अनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्येष्वप्यसावेवैकानेकद्रव्याश्रयाऽन्तरकालवक्तव्यता। केवलमनानुपूर्वीद्रव्यस्यैकप्रदेशावगाढस्यावक्तव्यकद्रव्यस्य तु द्विप्रदेशावगाढस्य पुनस्तथाभवनेऽन्तरकालश्चिन्तनीयः ।शेषा तु व्याख्याद्वयभावना सर्वापि तथैवेति ॥सूत्रम् 155 // उक्तमन्तरद्वारम्, साम्प्रतं भागद्वारमुच्यते। णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाइंसेसदव्वाणं कतिभागे होजा?, तिण्णिविजहा दव्वाणुपुव्वीए॥सूत्रम् 156 // तत्र यथा द्रव्यानुपूा तथात्राप्यानुपूर्वीद्रव्याण्यनानुपूर्व्यवक्तव्यकलक्षणेभ्यः शेषद्रव्येभ्योऽसङ्खयेयै गैरधिकानि, शेषद्रव्याणि तु तेषामसङ्खयेयभागे वर्तन्त इति / अत्राह, ननुत्र्यादिप्रदेशावगाढानि द्रव्याण्यानुपूर्व्यः, एकैकप्रदेशावगाढान्यनानुपूर्व्यः, द्विद्विप्रदेशावगाढान्यवक्तव्यकानीति प्राक्प्रतिज्ञातम्, एतानि चानुपूर्व्यादीनि सर्वस्मिन्नपि लोके सन्ति, अतो युक्त्या विचार्यमाणान्यानुपूर्वीद्रव्याण्येव स्तोकानि ज्ञायन्ते / तथाहि, असत्कल्पनया किल लोके त्रिंशत्प्रदेशाः, तत्र चानानुपूर्वीद्रव्याणि त्रिंशदेवावक्तव्यकानि तु पञ्चदशानुपूर्वीद्रव्याणि तु यदि सर्वस्तोकतया त्रिप्रदेशनिष्पन्नानि गण्यन्ते तथापि दशैव भवन्तीति शेषेभ्यःस्तोकान्येव प्राप्नुवन्ति, कथमसङ्खयेयगुणानि स्युरिति?, अत्रोच्यते, एकस्मिन्नानुपूर्वीद्रव्ये ये नभःप्रदेशा उपयुज्यन्ते ते यद्यन्यस्मिन्नपि नोपयुज्येरैस्तदा स्यादेवम् / तच्च नास्ति, यत एकस्मिन्नपि प्रदेशत्रयनिष्पन्न आनुपूर्वीद्रव्ये ये [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 156 1.1.4 क्षेत्रानुपूर्वी। नै० व्य० अनौ० क्षेत्रानु० १.१.४अ.२.५ अनुगमः। १.१.४अ.२.५.७ भागद्वारम्। // 136 //
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 137 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। 1.1.4 क्षेत्रानुपूर्वी। त्रयः प्रदेशास्त एवान्यान्यरूपतयावगाढेनाधेयद्रव्येणाक्रान्ता:सन्तः प्रत्येकमनेकेषु त्रिकसंयोगेषुगण्यन्ते, प्रतिसंयोगमाधेयद्रव्यस्य भेदात्तद्भेदे चाधारभेदादिति भावः / एवमन्यान्यचतुष्प्रदेशावगाढाद्याधेयेनाध्यासितत्वात्त एवानेकेषु चतुष्कसंयोगेष्वनेकेषु पञ्चकसंयोगेषु यावदनेकेष्वसङ्खयेयकसंयोगेषु प्रत्येकमुपयुज्यन्ते। एवं चतुरादिप्रदेशनिष्पन्नेष्वप्यानुपूर्वीद्रव्येषु ये चतुरादयः प्रदेशास्तेषामप्यन्यान्यसंयोगोपयोगिता भावनीया। तस्मादसङ्खयेयप्रदेशात्मके स्वस्थित्या व्यवस्थिते लोके यावन्तस्त्रिकसंयोगादयोऽसङ्ख्येयकसंयोगपर्यन्ता:संयोगा जायन्ते तावन्त्यानुपूर्वीद्रव्याणि भवन्ति, प्रतिसंयोगमाधेयद्रव्यस्य भेदेनावस्थितिसद्भावादाधेयभेदे चाधारभेदात्, न हि नभःप्रदेशा येनैव स्वरूपेणैकस्मिन्नाधेय उपयुज्यन्ते तेनैव स्वरूपेणाधेयान्तरेऽपि, आधेयैकताप्रसङ्गात्, एकस्मिन्नाधारस्वरूपे तदवगाहाभ्युपगमाद्, घट(टे)तत्स्वरूपवत् / तस्मात्त्र्यादिसंयोगानां लोके बहुत्वादानुपूर्वीणां बहुत्वं भावनीयम्, अवक्तव्यकानि तु स्तोकानि, द्विकसंयोगानां तत्र स्तोकत्वाद्, अनानुपूर्दोऽपि स्तोका एव, लोकप्रदेशसङ्ख्यामात्रत्वाद्। अत्र सुखप्रतिपत्त्यर्थं लोके किल पञ्चाकाशप्रदेशाः कल्प्यन्ते, तद्यथा, / अत्रानानुपूर्व्यस्तावत्पञ्चैव प्रतीताः, अवक्तव्यकानि त्वष्टौ, द्विकसंयोगानामिहाष्टानामेव सम्भवाद्, आनुपूर्व्यस्तु षोडश संभवन्ति, दशानां त्रिकसंयोगानांपञ्चानां चतुष्कसंयोगानामेकस्य तु पञ्चकयोगस्येह लाभाद्, दश त्रिकयोगाः कथमिह लभ्यन्ते? इति चेदुच्यते / षट् तावत्मध्यव्यवस्थापितेन सह लभ्यन्ते, चत्वारस्तु त्रिकसंयोगा दिग्व्यवस्थापितैश्चतुभिरेव केवलैरिति / चतुष्कसयोगास्तु चत्वारोमध्यव्यवस्थितेन सह लभ्यन्ते, एकस्तुतन्निरपेक्षैर्दिग्व्यवस्थितैरेवेति सर्वे पञ्च, पञ्चकसंयोगस्तु प्रतीत एवेति / तदेवं प्रदेशपञ्चकप्रस्तारे 0'स' इति न वर्तते / स्थापितेन / 0'' इति न वर्तते / क्षेत्रानु० १.१.४अ.२.५ अनुगमः। 1.1.4 भागद्वारमा // 137 //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 138 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। |1.1 आनुपूर्वी। ऽप्यानुपूर्वीणां बाहुल्यं दृश्यतेऽत एव तदनुसारेण सद्भावतोऽसङ्ख्येयप्रदेशात्मके लोकेऽत्रानुपूर्वीद्रव्याणां शेषेभ्योऽसङ्ख्यातगुणत्वं भावनीयमित्यलं विस्तरेण // सूत्रम् 156 // उक्तं भागद्वारम्, साम्प्रतं भावद्वारम् णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाई कयरंमि भावे होजा?, तिन्निविणियमा सादिपारिणामिए भावे होजा। सूत्रम् 157 / / तत्र च द्रव्याणांत्र्यादिप्रदेशावगाहपरिणामस्यैकप्रदेशावगाहपरिणामस्य द्विप्रदेशावगाहपरिणामस्य च सादिप(पा)रिणामिकत्वात्त्रयाणामपि सादिपारिणामिकभाववर्तित्वं भावनीयमिति। अल्पबहुत्वद्वारे (1) एएसि णं भंते! णेगमववहाराणं आणुपुत्वीदव्वाणं अणाणुपुव्वीदव्वाणं अवत्तव्वयदव्वाण य दव्वट्ठयाए पएसट्टयाए दव्वट्ठपएसट्टयाए य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवाई णेगमववहाराणं अवत्तव्वयदव्वाइंदव्वट्ठयाए, अणाणुपुव्वीदव्वाइंदव्वट्टयाए विसेसाहियाई, आणुपुव्वीदव्वाइंदव्वट्ठयाए असंखेज्जगुणाई (2) पएसट्ठयाए सव्वत्थोवाइं णेगमववहाराणं अणाणुपुव्वीदव्वाइं अपएसट्टयाए, अवत्तव्वयदव्वाई पएसटूयाए विसेसाहियाई, आणुपुव्वीदव्वाइंपएसट्टयाए असंखेज्जगुणाई, (3) दव्वट्ठपएसट्टयाए सव्वत्थोवाइंणेगमववहाराणं अवत्तव्वयदव्वाइंदव्वट्टयाए, अणाणुपुव्वीदव्वाई दव्वट्ठयाए अपएसट्टयाए विसेसाहियाई, अवत्तव्वयदव्वाइं पएसट्ठयाए विसेसाहियाई, आणुपुविदव्वाई दव्वट्ठयाए असंखेजगुणाई, ताइंचेव पएसट्ठयाए असंखेजगुणाई,सेतं अणुगमे।सेतंणेगमववहाराणं अणोवणिहियाखेत्ताणुपुव्वी॥ सूत्रम् 158 // ( // 101 // ) इह द्रव्यगणनं द्रव्यार्थता, प्रदेशगणनं प्रदेशार्थता, उभयगणनं तूभयार्थता / तत्रानुपूर्त्या विशिष्टद्रव्यावगाहोपलक्षितास्त्र्या® 'तिन्निवि', इति पदं नास्ति, (r) एवं दोण्णिवी'त्यधिकमस्ति। ®ग। 0 ब्वी। 7142-158 सूत्राणां स्थान एकमेवेदं 101 सूत्राझं वर्तते / सूत्रम् 157-158 1.1.4 क्षेत्रानुपूर्वी। नै० व्य० अनौ० क्षेत्रानु० १.१.४अ.२.५ अनुगमः। १.१.४अ.२.५.८ भावदारमा १.१.४अ.२.५.९ अल्पबहत्वद्वारम् / // 138 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 139 // 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 157-158 दिनभःप्रदेशसमुदायास्तावद्व्याणि, समुदायारम्भकास्तु प्रदेशाः। अनानुपूर्त्यां त्वेकैकप्रदेशावगाहिद्रव्योपलक्षिताः सकलनभःप्रदेशा: प्रत्येकं द्रव्याणि, प्रदेशास्तु न सम्भवन्ति, एकैकप्रदेशद्रव्ये हि प्रदेशान्तरायोगात् / अवक्तव्यकेषु तु यावन्तो लोके द्विकयोगा:संभवन्ति तावन्तस्ते प्रत्येकं द्रव्याणि तदारम्भकास्तु प्रदेशा इति ।शेषा त्वत्र व्याख्या द्रव्यानुपूर्वीवत्कर्तव्येति। नवरं सव्वत्थोवाइंणेगमववहाराणं अवत्तव्वगदव्वाइमित्याद्यत्राह, ननु यदा पूर्वोक्तयुक्त्यैकैको नभःप्रदेशोऽनेकेषु द्विकसंयोगेषूपयुज्यते तदानानुपूर्वीद्रव्येभ्योऽवक्तव्यकद्रव्याणामेव बाहुल्यमवगम्यते, यतः पूर्वोक्तायामपिपञ्चप्रदेशनभ:कल्पनायामवक्तव्यकद्रव्याणामेवाष्टसङ्खयोपेतानां पञ्चसङ्खयेभ्योऽनानुपूर्वीद्रव्येभ्यो बाहुल्यं दृष्टं तत्कथमत्र व्यत्यय: प्रतिपाद्यते? सत्यम्, अस्त्येतत् केवलंलोकमध्ये, लोकपर्यन्तवर्तिनिष्कुटगतास्तु ये कण्टकाकृतयो विश्रेण्या निर्गता एकाकिनः प्रदेशास्ते विश्रेणिव्यवस्थितत्वादवक्तव्यकत्वायोग्या इत्यनानुपूर्वीसङ्ख्यायामेवान्तर्भवन्ति, अतो लोकमध्यगतां निष्कुटगतांच प्रस्तुतद्रव्यसङ्ख्यां मीलयित्वा यदा केवली चिन्तयति तदावक्तव्यकद्रव्याण्येव स्तोकानि, अनानुपूर्वीद्रव्याणि तु तेभ्यो विशेषाधिकतां प्रतिपद्यन्ते, अत्र निष्कुटस्थापना , अत्र विश्रेणिलिखितौ द्वावक्तव्यकायोग्यौ द्रष्टव्याविति / एवम्भूताश्च किलामी सर्वतोलोकपर्यन्तेषु बहवःसन्तीत्यनानुपूर्वीणांबाहुल्यमित्यलं विस्तरेण / आनुपूर्वीद्रव्याणांतु तेभ्योऽसङ्ख्यातगुणत्वं भावितमेव, शेषं द्रव्यानुपूर्व्यनुसारेण भावनीयम् / नवरमुभयार्थताविचार आनुपूर्वीद्रव्याणि स्वद्रव्येभ्यः प्रदेशार्थतयाऽसङ्ख्येयगुणानि कथम्? एकैकस्य तावद्व्यस्य त्र्यादिभिरसङ्खयेयान्तैर्नभ:प्रदेशैरारब्धत्वान्नभःप्रदेशानां च समुदितानामप्यसङ्खयेयत्वादिति। सेत मित्यादि निगमनद्वयम् // 158 // उक्ता नैगमव्यवहारमतेनानौपनिधिकी क्षेत्रानुपूर्व्यथ तामेव सङ्ग्रहमतेन (c) तावन्ति प्रत्येक... / (c) 444'- इत्याकृतिः। ॐ सर्वलोक' इति वर्तते / क्षेत्रानुपूर्वी। नै० व्य० अनौ० क्षेत्रानु० १.१.४अ.२.५ अनुगमः। |१.१.४अ.२.५.८ भावद्वारम्। |१.१.४अ.२.५.९/ अल्पबहुत्वद्वारम्।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 140 // बिभणिषुराह [1] उपक्रमः। से किंतंसंगहस्स अणोवणिहिया खेत्ताणुपुवी? जहेव दव्वाणुपुव्वी तहेव खेत्ताणुपुव्वीणेयव्वा / सेतं संगहस्स अणोवणिहिया शा० उपक्रमः। खेत्ताणुपुव्वी। सेतं अणोवणिहिया खेत्ताणुपुव्वी॥सूत्रम् 159 // ( // 102 // ) |1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 159 से किं तमित्यादि / इह सङ्ग्रहाभिमतद्रव्यानुपूर्व्यनुसारेण निखिलं भावनीयम्, नवरं क्षेत्रप्राधान्यादत्र तिपएसोगाढा आणुपुव्वी |1.1.4 जाव असंखेज्जपएसोगाढा आणुपुची एगपएसोगाढा अणाणुपुव्वी दुपएसोगाढा अवत्तव्वए, इत्यादि वक्तव्यम्, शेषं तथैवेति // 159 // क्षेत्रानुपूर्वी। १.१.४आ.२ सूत्र 159 स्थानेऽयं पाठो सूत्राङ्क 102 सहितो वर्तते-“से किं तं संगहस्स अणोवणिहिआ खेत्ताणुपुची?, 2 पंचविहा पण्णत्ता, तंजहा- अठ्ठपयरूवणया 8 सङ्ग्रह० अनौ० भंगसमुक्त्तिणया भंगोवदसणया समोआरे अणुगमे, से किं तं संगहस्स अट्ठपयरूवणया?, 2 तिपएसोगाढे आणुपुव्वी चउप्पएसोगाढे आणुपुव्वी जाव दसपएसोगाढे क्षेत्रानुपूर्वी। आणुपुवी संखिजपएसोगाढे आणुपुची असंखिजपएसोगाढे आणुपुन्वी एगपएसोगाढे अणाणुपुवी दुपएसोगाढे अवत्तव्वए, से तं संगहस्स अट्ठपयपरूवणया। एआए 8 इणं सगहस्स अट्ठपयपरूवणयाए किं पओअणं?, संगहस्स अट्ठपयपरूवणयाए संगहस्स भंगसमुक्त्तिणया कजइ। से किं तं संगहस्स भंगसमुक्त्तिणया?, अस्थि आणुपुल्वी अस्थि अणाणुपुव्वी अस्थि अवत्तव्वए, अहवा अस्थि आणुपुव्वी अ अणाणुपुची अ एवं जहा दव्वाणुपुब्बीए संगहस्स तहा भाणिअव्वं जाव से तं संगहस्स भंगसमुक्तित्तणया। एआए णं संगहस्स भंगसमुक्तित्तणयाए किं पओअणं?, एआए णं संगहस्स भंगसमुक्कित्तणयाए संगहस्स भंगोवदसणया कज्जइ। से किं तं संगहस्स भंगोवदंसणया?, 2 तिपएसोगाढे आणुपुव्वी एगपएसोगाढे अणाणुपुल्वी दुपएसोगाढे अवत्तव्वए अहवा तिपएसोगाढे अ एगपएसोगाढे अ आणुपुष्वी अ अणाणुपुव्वी अ एवं जहा दव्वाणुपुव्वीए संगहस्स तहा खेत्ताणुपुवीएवि भाणिअव्वं जाव से तं संगहस्स भंगोवदंसणया। से किं तं समोआरे?, 2 संगहस्स आणुपुव्वीदव्चाई कहिं समोअरंति? किं आणुपुव्वीदव्वेहिं समोअरंति अणाणुपुव्वीदव्वेहिं अवत्तव्वगदव्वेहिं?, तिण्णिवि सट्ठाणे समोअरंति, से तं समोआरे। से किं तं अणुगमे?, 2 अट्ठविहे // 140 // पण्णते, तंजहा- संतपयपरूवणया जाव अप्पाबहुं नत्थि॥ 11 // संगहस्स आणुपुव्वीदव्वाई किं अत्थि णत्थि?, नियमा अत्थि, एवं तिण्णिवि, सेसगदाराई जहा दव्वाणुपुब्बीए संगहस्स तहा खेत्ताणुपुव्वीएवि भाणिअब्वाई, जाव से तं अणुगमे। से तं संगहस्स अणोवणिहिआ खेत्ताणुपुब्बी। से तं अणावणिहिआ खेत्ताणुपुल्वी॥ सूत्रम् 102 // "
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 141 // 1.1 आनुपूर्वी। उक्तानौपनिधिकी क्षेत्रानुपूर्व्यथोपनिधिकीं तां निर्दिदिक्षुराह से किं तं ओवणिहिया खेत्ताणुपुव्वी?२ तिविहा पण्णत्ता, तंजहा- पुव्वाणुपुव्वी 1 पच्छाणुपुव्वी 2 अणाणुपुव्वी 3 // सूत्रम् 160 // से किं तं पुव्वाणुपुव्वी? 2 अहोलोए 1 तिरियलोए 2 उड्डलोए 3, से तं पुव्वाणुपुव्वी / / सूत्रम् 161 // से किं तं पच्छाणुपुव्वी? 4 उहलोए 1 तिरियलोए 2 अहोलोए 3, से तं पच्छाणुपुव्वी // सूत्रम् 162 // से किंतं अणाणुपुव्वी?,२ एयाए चेव एगादियाए एगुत्तरियाए तिगच्छगयाए सेढीए अन्नमन्नब्भासो दुरूवूणो, सेतं अणाणुपुव्वी ॥सूत्रम् 163 // से किंतं ओवणिहितेत्यादि / अत्र व्याख्या पूर्ववत्कर्तव्या। नवरंतत्र द्रव्यानुपूर्व्यधिकाराद्धर्मास्तिकायादिद्रव्याणि पूर्वानुपूर्व्यादित्वेनोदाहृतान्यत्र तु क्षेत्रानुपूर्व्यधिकारादधोलोकादिक्षेत्रविशेषा इति / इह चोर्ध्वाधश्चतुर्दशरज्वायतस्य विस्तरतस्त्वनियतस्य पञ्चास्तिकायमयस्य लोकस्य त्रिधा परिकल्पनेऽधोलोकादिविभाग:सम्पद्यते। तत्रास्यां रत्नप्रभायां बहुसमभूभागे मेरुमध्ये नभःप्रतरद्वयेऽष्टप्रदेशोरुचकः समस्ति, तस्य प्रतरद्वयस्य मध्य एकस्मादधस्तनप्रतरादारभ्याधोऽभिमुखं नव योजनशतानि परिहृत्य परतः सातिरेकसप्तरज्ज्वायतोऽधोलोकः / तत्र लोक्यते केवलिप्रज्ञया परिच्छिद्यत इति लोकः / अधोव्यवस्थितो लोकोऽधोलोकः / अथवाधःशब्दोऽशुभपर्यायः, तत्र च क्षेत्रानुभावाबाहुल्येनाशुभ एव परिणमो द्रव्याणांजायतेऽतोऽशुभपरिणामवद्व्ययोगादधोऽशुभो लोकोऽधोलोकः। उक्तंच, अहव अहोपरिणामो खेत्तणुभावेण जेण ओसणं / असुभो अहोत्ति | भणिओ दव्वाणं तेणऽहोलोगो॥१॥त्ति, तस्यैव रुचकप्रतरद्वयस्य मध्ये एकस्मादुपरितनप्रतरादारभ्योर्ध्वं नव योजनशतानि O विभागाः सम्पद्यन्ते। 0 चे'त्यधिकम् / 0 अथवाऽध:परिणाम: क्षेत्रानुभावेन येनोत्सन्नम्। अशुभोऽध इति भणित: द्रव्याणां तेनाधोलोकः॥१॥ सूत्रम् 160-163 1.1.4 क्षेत्रानुपूर्वी। १.१.४आ.१ सङ्गह० औ० | क्षेत्रानुपूर्वी। i. पूर्वानुपूर्वी, ii. पश्चानुपूर्वी, iii.अनानुपूर्वी। // 141 //
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ BE श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 142 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 160-163 1.1.4 क्षेत्रानुपूर्वी। १.१.४आ.१ सङ्गह० औ० परिहृत्य परतः किचिन्यूनसप्तरज्वायत ऊर्ध्वलोकः। ऊर्द्धमुपरि व्यवस्थापितोलोक: ऊर्द्धलोकः / अथवोवंशब्दःशुभपर्यायः, तत्र च क्षेत्रस्य शुभत्वात्तदनुभावाद्व्याणां प्रायः शुभा एव परिणामा भवन्त्यत: शुभपरिणामवद्व्ययोगादूर्ध्वः शुभो लोक ऊर्ध्वलोकः / उक्तं च, उड्दति उवरि जंडिय सुभखित्तं खेत्तओ य दव्वगुणा / उप्पजंति सुभा वा तेण तओ उड्डलोगोत्ति॥१॥तयोवाधोलोकोर्ध्वलोकयोर्मध्येऽष्टादशयोजनशतानि तिर्यग्लोकः। समयपरिभाषया तिर्यमध्ये व्यवस्थितो लोकस्तिर्यग्लोकः। अथवा तिर्यक्शब्दो मध्यमपर्यायः, तत्र च क्षेत्रानुभावात्प्रायोमध्यमपरिणामवन्त्येव द्रव्याणि भवन्त्यतस्तद्योगात्तिर्यमध्यमो लोकस्तिर्यग्लोकः। अथवा स्वकीयोर्ध्वाधोभागात्तिर्यग्भाग एवातिविशालतयात्र प्रधानमतस्तेन व्यपदेशः कृतः, तिर्यग्भागप्रधानो लोकस्तिर्यग्लोकः। उक्तंच, मज्झणुभावं खेत्तं जंतं तिरियंति वयणपज्जवओ। भण्णइ तिरियं विसालं अतो व तं तिरियलोगोत्ति॥१॥ वयणपज्जवओत्ति / मध्यानुभाववचनस्य तिर्यग्ध्वने: पर्यायतामाश्रित्येत्यर्थः / अत्र च जघन्यपरिणामवव्ययोगतो जघन्यतया गुणस्थानकेषु मिथ्यादृष्टेरिवादावेवाधोलोकस्योपन्यासः। तदुपरि मध्यमद्रव्यवत्त्वान्मध्यमतया तिर्यग्लोकस्य, तदुपरिष्टादुत्कृष्टद्रव्यवत्त्वादूर्ध्वलोकस्योपन्यास इति पूर्वानुपूर्वीत्वसिद्धिः / पश्चानुपूर्वी तु व्यत्ययेन प्रतीतैव, अनानुपूर्त्यां तु पदत्रयस्यास्य षड्भङ्गा भवन्ति, तेच पूर्वं दर्शिता एव / शेषभावना त्विह प्राग्वदेवेति / अत्र च क्वचिद्वाचनान्तर एकप्रदेशावगाढादीनामसङ्ख्यातप्रदेशावगाढान्तानांप्रथमंपूर्वानुपूर्व्यादिभाव उक्तो दृश्यते, सोऽपि क्षेत्रानुपूर्व्यधिकारादविरुद्ध एव, सुगमत्वाच्चोक्तानुसारेण भावनीय इति // सूत्रम् 163 / / साम्प्रतं वस्त्वन्तरविषयत्वेन पूर्वानुपूर्व्यादिभावं दिदर्शयिषुर Oऊर्ध्वमित्युपरि यदेव शुभक्षेत्रं क्षेत्रतश्च द्रव्यगुणाः। उत्पद्यन्ते शुभा वा तेन सक ऊर्ध्वलोक इति॥१॥ 0 चि। 0 संभ...'इति / 0 मध्यानुभावं क्षेत्रं यत्तत्तिर्यगिति वचनपर्यवात् / भण्यते तिर्यग् विशालमतो वा स तिर्यग्लोक इति // 1 // अस्ये'ति न वर्तते / क्षेत्रानुपूर्वी। i. पूर्वानुपूर्वी, ii. पश्चानुपूर्वी, iii.अनानुपूर्वी। // 142 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 143 // 164-168 धोलोकादीनां च भेदपरिज्ञाने शिष्यव्युत्पत्तिं पश्यन्नाह [1] उपक्रमः। अहोलोयखेत्ताणुपुव्वी तिविहा पण्णत्ता, तंजहा- पुव्वाणुपुव्वी 1 पच्छाणुपुव्वी 2 अणाणुपुव्वी ॥सूत्रम् 164 // शा० उपक्रमः। से किंतं पुव्वाणुपुव्वी? 2 रयणप्पभा 1 सक्करप्पभा 2 वालुयप्पभा 3 पंकप्पभा 4 धूमप्पभा 5 तमप्पभा 6 तमतमप्पभा 7, सेतं |1.1 आनुपूर्वी। पुव्वाणुपुव्वी // सूत्रम् 165 // सूत्रम् से किंतं पच्छाणुपुव्वी? 2 तमतमा, 7 जाव रयणप्पभा 1, सेतं पच्छाणुपुष्वी॥ सूत्रम् 166 // से किं तं अणाणुपुव्वी? 2 एयाए चेव एगादियाए एगुत्तरियाए सत्तगच्छगयाए सेढीए अण्णमण्णब्भासो दुरूवूणो, से तं क्षेत्रानुपूर्वी। १.१.४आ.१ अणाणुपुव्वी॥ सूत्रम् 167 // सङ्कह० औ० तिरियलोयखेत्ताणुपुव्वी तिविहा पण्णत्ता, तंजहा-पुव्वाणुपुव्वी १पच्छाणुपुव्वी 2 अणाणुपुव्वी ३॥सूत्रम् 168 // क्षेत्रानुपूर्वी। i. अधोलोक अहोलोक खेत्ताणुपुव्वी तिविहेत्यादि।अधोलोकक्षेत्रविषयानुपूर्वी, अधोलोक क्षेत्रानुपूर्वी, औपनिधिकीति प्रक्रमाल्लभ्यते। क्षेत्रानुपूर्वी तस्य सा त्रिविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथेत्यादि शेषं पूर्ववद्भावनीयं यावद्रत्नप्रभेत्यादि / इन्द्रनीलादिबहुविधरत्नसम्भवान्नरकवर्ज़ प्रायो पूर्वानुपूर्वीत्यादि रत्नानांप्रभा-ज्योत्स्ना यस्यांसा रत्नप्रभा। एवं शर्कराणामुपलखण्डानांप्रभा प्रकाशनं स्वरूपेणावस्थानं यस्यांसा शर्कराप्रभा। वालुकायावालिकाया वा परुषपांशूत्कररूपाया: प्रभास्वरूपावस्थितिर्यस्यांसा वालुकाप्रभावालिकाप्रभा वेति। पङ्कस्यप्रभा यस्यां सा पंकप्रभा, प्रङ्काभद्रव्योपलक्षितेत्यर्थः / धूमस्यप्रभा यस्यां सा धूमप्रभा, धूमाभद्रव्योपलक्षितेत्यर्थः / तमसः प्रभा यस्यां सा तमःप्रभा कृष्णद्रव्योपलक्षितेत्यर्थः / क्वचित्तमेति पाठः, तत्रापि तमोरूपद्रव्ययुक्तत्वात्तमा इति। महातमसः प्रभा इमेद्वे पदे न वर्तेते। भेदाः / // 143 //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्र [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। |1.1 आनुपूर्वी। सूरि वृत्ति युतम्। // 144 // सूत्रम् 169-171 यस्यां सा महातमःप्रभा, अतिकृष्णद्रव्योपलक्षितेत्यर्थः, क्वचित्तमतमेति पाठः, तत्राप्यतिशयवत्तमः, तमस्तमः, तद्रूपद्रव्ययोगात्तमस्तमेति / अत्र प्रज्ञापकप्रत्यासत्ते रत्नप्रभाया आदावुपन्यासः कृतः, ततः परं व्यवहितव्यवहिततरादित्वात्क्रमेण शर्कराप्रभादीनामिति पूर्वानुपूर्वीत्वम्, व्यत्ययेन पश्चानुपूर्वीत्वम्, अमीषां च सप्तानां पदानां परस्पराभ्यासे पञ्च सहस्राणि चत्वारिंशदधिकानि भङ्गानां भवन्ति, तानिचाद्यन्तभङ्गकद्वयरहितान्यनानुपूर्त्यां द्रष्टव्यानीति, शेषभावना पूर्ववदिति // 164168 // से किं तं पुव्वाणुपुव्वी? 2 जंबुद्दीवे लवणे धायइ कालो य पुक्खरे वरुणे।खीर घय खोय नंदी अरुणवरे कुंडले रुयगे // 11 // (12) जंबुद्दीवाओखलु निरंतरा, सेसया असंखइमा। भुयगवर कुसवराविय कोंचवराऽऽभरणमाईया (ईय)॥१२॥ (13) आभरण वत्थ गंधे उप्पल तिलये य पउम निहि रयणे / वासहर दह णदीओ विजया वक्खार कप्पिंदा // 13 // कुरु मंदरआवासा कूडा नक्खत्त चंदसूरा य / देवे नागे जख्खे भूये यसयंभुरमणे य॥१४॥से तं पुव्वाणुपुव्वी // सूत्रम् 169 // से किं तं पच्छाणुपुव्वी?,२ सयं भुरमणे य भूए य जाव जंबूद्दीवे, सेतं पच्छाणुपुव्वी ॥सूत्रम् 170 // से किं तं अणाणुपुव्वी? 2 एयाए चेव एगादियाए एगुत्तरियाए असंखेज्जगच्छगयाए सेढीए अण्णमण्णब्भासो दुरूवूणो, से तं अणाणुपुव्वी॥सूत्रम् 171 // तिर्यग्लोकक्षेत्रानुपूर्त्यां जंबूद्दीवे, इत्यादिगाथा / व्याख्या, द्वाभ्यांप्रकाराभ्यां स्थानदातृत्वाहाराद्युपष्टम्भहेतुत्वलक्षणाभ्यां प्राणिनः पान्तीति द्वीपाः, जन्त्वावासभूतक्षेत्रविशेषाः / सह मुद्रया मर्यादया वर्तन्त इति समुद्राः, प्रचुरजलोपलक्षिताः नेति' इति / (c) इयं गाथा न वर्तते। (c) पुढवी। (r) भू। 7 भूए य' इति पदं न वर्तते / 0 रु। 9 लोके। क्षेत्रानुपूर्वी। १.१.४आ.१ सङ्ग्रह० औप० क्षेत्रानुपूर्वी। १.१.४आ.१ अधोलोक क्षेत्रानुपूर्वी। i. पूर्वानुपूर्वी, ii. पश्चानुपूर्वी, iii.अनानुपूर्वी। // 144 //
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 145 // क्षेत्रविशेषा एव / एते च तिर्यग्लोके प्रत्येकमसङ्ख्यया भवन्ति।तत्र समस्तद्वीपसमुद्राभ्यन्तरभूतत्वेनादौ तावन्जम्बूवृक्षणोपलक्षितो द्वीपो जम्बूद्वीपः। ततस्तं परिक्षिप्य स्थितो लवणरसास्वादनीरपूरितः समुद्रो लवणसमुद्रः, एकदेशेन समुदायस्य गम्यमानत्वाद् / एवं पुरस्तादपि यथासम्भवं द्रष्टव्यम् / धायइ कालोयत्ति, ततोलवणसमुद्रं परिक्षिप्य स्थितो धातकीवृक्षषण्डोपलक्षितो द्वीपोधातकीषण्डः, तत्परितोऽपिशुद्धोदकरसास्वादः कालोदः समुद्रः।तंच परिक्षिप्य स्थितः पुष्करैः पद्मवरैरुपलक्षितो द्वीपः पुष्करवरद्वीपः। तत्परितोऽपि शुद्धोदकरसास्वाद एव पुष्करोदः समुद्रः। अनयोश्च द्वयोरप्येकेनैव पदेनात्र सङ्ग्रहो द्रष्टव्यः / पुक्खरेत्त्येवमुत्तरत्रापि / ततो वरुणे "त्ति वरुणवरो द्वीपस्ततो वारुणीरसास्वादो वारुणोदः समुद्रः / खीरे त्ति क्षीरवरो द्वीपः, क्षीररसास्वादः क्षीरोदः समुद्रः। घयत्ति घृतवरो द्वीपः, घृतरसास्वादो घृतोदः समुद्रः। खोयत्ति, इक्षुवरो द्वीपः, इक्षुरसास्वाद एवेक्षुरस: समुद्रः, इत ऊर्ध्वं सर्वेऽपि समुद्राः द्वीपसदृशनामानो मन्तव्याः। अपरं च स्वयम्भुरमणवर्जाः सर्वेऽपीक्षुरसास्वादाः। तत्र द्वीपनामान्यमूनि, तद्यथा नन्दीसमृद्धिस्तयेश्वरो द्वीपोनन्दीश्वरः / एवमरुणवरः, अरुणावासः कुण्डलवरः शङ्कवरः रुचकवर इत्येवं षड् द्वीपनामानि चूर्णी लिखितानि दृश्यन्ते सूत्रे तु नन्दी अरुणवरे कुण्डले रुयगे इत्येतस्मिन् गाथादले चत्वार्येव तान्युपलभ्यन्तेऽत: चूर्णिलिखितानुसारेण रुचकस्त्रयोदशः, सूत्रलिखितानुसारतस्तु स एवैकादशो भवति, तत्त्वं तु केवलिनो विदन्तीति गाथार्थः॥ इदानीमनन्तरोक्तद्वीपसमुद्राणामवस्थितिस्वरूपप्रतिपादनार्थं शेषाणांतुनामाभिधानार्थमाह जंबुद्दीवाओखलु निरन्तरा सेसया असंखइमा। भुयगवरकुसवराविय कोंचवराभरणमाई य॥१॥ त्ति, व्याख्या, एते पूर्वोक्ताः सर्वेऽपि जम्बूद्वीपादारभ्य निरन्तरा ®ख। Oणो। रत्ति / 0 म्भू / 7 बू / 0 इति / [2] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 169-171 1.1.4 क्षेत्रानुपूर्वी। १.१.४आ.१ सङ्ग्रह० औप० क्षेत्रानुपूर्वी। १.१.४आ.१ अधोलोक क्षेत्रानुपूर्वी। i. पूर्वानुपूर्वी, | ii. पश्चानुपूर्वी, iii.अनानुपूर्वी। // 145 //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उप श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 146 // नैरन्तर्येण व्यवस्थिताः, न पुनरमीषामन्तरेऽपरो द्वीपः कश्चनापि समस्तीति भावः / ये तु शेषका भुजगवरादय इत ऊर्ध्वं [1] उपक्रमः। वक्ष्यन्ते ते प्रत्येकमसङ्ख्याततमा द्रष्टव्याः। तथाहि-भुयगवरत्ति पूर्वोक्ताद्रुचकवराीपादसङ्खयेयान्द्वीपसमुद्रान् गत्वा भुजगवरो क्रमः नाम द्वीप: समस्ति / कुसवरत्ति ततोऽप्यसङ्ख्येयाँस्तान् गत्वा कुशवरो नाम द्वीपः समस्ति / अपिचेति समुच्चये। कुंचवरोत्ति, 1.1 आनुपूर्वी। ततोऽप्सङ्गयेयाँस्तानतिक्रम्य क्रौञ्चवरो नाम द्वीप:समस्ति। आभरणमाई यत्ति, एवमसङ्खयेयानॅसङ्गयेयान्द्वीपसमुद्रानुल्लङ्या- सूत्रम् भरणादयश्च, आभरणादिनामसदृशनामानश्च द्वीपा वक्तव्याः। समुद्रास्तु तत्सदृशनामान एव भवन्तीत्युक्तमेवेति गाथार्थः॥ 169-171 इयं च गाथा कस्याश्चिद्वाचनायां न दृश्यत एव, केवलं क्वापि वाचनाविशेषे दृश्यते, टीकाचूर्योस्तु तद्व्याख्यानमुपलभ्यत क्षेत्रानुपूर्वी। इत्यस्माभिरपि व्याख्यातेति / तानेवाभरणदीनाह आभरणवत्थेत्यादिगाथाद्वयम्, असङ्खयेयानामसङ्खयेयानां द्वीपानामन्त १.१.४आ.१ सङ्ग्रह औप० आभरणूवस्त्रगन्धोत्पलतिलकादिपर्यायसदृशनामक एकैकोऽपिद्वीपस्तावद्वक्तव्यो यावदन्ते स्वम्भुरमणोद्वीपः, शुद्धोदकरसः क्षेत्रानुपूर्वी। स्वयम्भुरमण एव समुद्र इति गाथाद्वयभावार्थः / ननु यद्येवं तहसङ्खयेयानसङ्खयेयान्द्वीपानतिक्रम्य ये वर्तन्ते तेषामेव || अधोलोक द्वीपानामेतानि नामान्याख्यातानि, ये त्वन्तरालेषु द्वीपास्ते किंनामका इति वक्तव्यम्? सत्यम्, लोके पदार्थानां शङ्खध्वज क्षेत्रानुपूर्वी। कलशस्वस्तिकश्रीवत्सादीनि यावन्ति शुभनामानि तैः सर्वैरप्युपलक्षितास्ते द्वीपा: प्राप्यन्त इति स्वयमेव द्रष्टव्यम्, यत Ri. पूर्वानुपूर्वी, ii. पश्चानुपूर्वी, उक्तम्, दीवसमुद्दा णं भंते! केवइया नामधिज्जेहिं पण्णता? गोयमा! जावइया लोए सुभा नामा सुभा रूवा सुभा गंधा सुभा रसा सुभा iii.अनानुपूर्वी। फासा एवइया णं दीवसमुद्दा नामधिज्जेहिं पण्णत्ता इति, सङ्ख्या तु सर्वेषामसङ्खयेयस्वरूपा उद्धारसागराणं अड्डाईजाण जत्तिया / -8 // 146 // Oभुजगवरे'ति। 0 कोंचवरे'त्ति / 0 असङ्ख्येयान्' इति सकृदेव वर्तते। उम्भू। 'असङ्ख्येयान्' इति सकृदेव वर्तते। स्तेषु / 0 द्वीपसमुद्रा भदन्त! कियन्तो नामधेयैः प्रज्ञप्ता:?, गौतम! यावन्ति लोके शुभानि नामानि शुभानि रूपाणि शुभा गन्धाः शुभा रसाः शुभाः स्पर्शा इयन्तो द्वीपसमुद्रा नामधेयैः प्रज्ञप्ताः। 08 उद्धारसागराणामर्धतृतीयानां यावन्तः /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 147 // सूत्रम् 172-179 1.1.4 १.१.४आ.१ समया। दुगुणादुगुणपवित्थर दीवोदहि रज्जु एवइया॥१॥ (जिन० संग्र० गा० 80) इति गाथाप्रतिपादिता द्रष्टव्या। तदेवमत्र / [1] उपक्रमः। क्रमोपन्यासे पूर्वानुपूर्वी, व्यत्ययेन पश्चानुपूर्वी, अनानुपूर्वी त्वमीषामसङ्खयेयानां पदानां परस्पराभ्यासे येऽसङ्खयेया भङ्गा भवन्ति भङ्गकद्वयोनतत्स्वरूपा द्रष्टव्येति॥ 1.1 आनुपूर्वी। उद्दलोगखेत्ताणुपुव्वी तिविहा पण्णत्ता, तंजहा, पुव्वाणुपुव्वी 1 पच्छाणुपुव्वी 2 अणाणुपुव्वी ३॥सूत्रम् 172 // से किं तं पुव्वाणुपुव्वी? 2 सोहम्मे 1 ईसाणे 2 सणंकुमारे 3 माहिंदे 4 बंभलोए 5 लंतए 6 महासुक्के 7 सहस्सारे 8 आणते 9 पाणते 10 आरणे 11 अचुते 12 गेवेज्जविमाणा 13 अणुत्तरविमाणा 14 ईसिपब्भारा 15 से तंपुव्वाणुपुव्वी॥ सूत्रम् 173 // | क्षेत्रानुपूर्वी। से किं तं पच्छाणुपुव्वी? 2 ईसिपन्भारा 15 जाव सोहम्मे 1 से तं पच्छाणुपुव्वी // सूत्रम् 174 // सङ्घह० औ० से किं तं अणाणुपुव्वी? 2 एयाए चेव एगादिआए एगुत्तरियाए पण्णरसगच्छगयाए सेढीए अण्णमण्णब्भासो दुरूवूणो, से तं क्षेत्रानुपूर्वी। अणाणुपुव्वी // सूत्रम् 175 // उर्ध्वलोक क्षेत्रानुपूर्वी। अहवा ओवणिहिया खेत्ताणुपुव्वी तिविहा पण्णत्ता, तंजहा-पुव्वाणुपुव्वी 1 पच्छाणुपुव्वी 2 अणाणुपुव्वी॥सूत्रम् 176 / / i. पूर्वानुपूर्वी, से किं तं पुव्वाणुपुव्वी? 2 एगपएसोगाढे दुपएसोगाढे जाव दसपएसोगाढे असंखेज्जपएसोगाढे, से तं पुव्वाणुपुव्वी // सूत्रम् ii. पश्चानुपूर्वी, iii.अनानुपूर्वी। 177 // से किं तं पच्छाणुपुव्वी? 2 असंखेजपएसोगाढे जाव एगपएसोगाढे, से तं पच्छाणुपुव्वी // सूत्रम् 178 // B समयाः। द्विगुणद्विगुणप्रविस्तारा द्वीपोदधयो रज्ज्वामियन्तः॥१॥७ना।लणे। द्वादश देवलोका: ग्रैवेयका अनुत्तरा ईषत्प्राग्भारा च / संखिजपएसोगाढे' इत्यधिकम् / |१.१.४आ.१ // 147 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 148 // शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 180-192 से किं तं अणाणुपुव्वी? 2 एयाए चेव एगादियाए एगुत्तरियाए असंखेनगच्छगयाए सेढीए अन्नमन्नब्भासो दुरूवूणो, से तं अणाणुपुव्वी।सेतं ओवणिहिया खेत्ताणुपुव्वी। सेतं खेत्ताणुपुव्वी // सूत्रम् 179 // // 103 // ) ऊर्ध्वलोकक्षेत्रानुपूर्व्या सोहम्मेत्यादि।सकलविमानप्रधानसौधर्मावतंसकाभिधानविमानविशेषोपलक्षितत्वात्सौधर्मः। एवं सकलविमानप्रधानेशानावतंसकविमानविशेषोपलक्षित ईशानः / एवं तत्तद्विमानावतंसकप्राधान्येन तत्तन्नाम वाच्यम्, यावत्सकलविमानप्रधानाच्युतावतंसकाभिधानविमानविशेषोपलक्षितोऽच्युतः।लोकपुरुषस्य ग्रीवाविभागे भवानि विमानानि प्रैवेयकानि। नैषामन्यान्युत्तराणि विमानानि सन्तीत्यनुत्तरविमानानि / ईषद्धाराक्रान्तपुरुषवन्नताऽन्तेष्वितीषत्प्राग्भारेति। अत्र ज्ञापकप्रत्यासत्तेरादौ सौधर्मस्योपन्यासः, ततो व्यवहितादिरूपत्वात्क्रमेणेशानादीनामिति पूर्वानुपूर्वीत्वम्, शेषभावना तु पूर्वोक्तानुसारतः कर्तव्येति क्षेत्रानुपूर्वी समाप्ता // 17 // उक्ता क्षेत्रानुपूर्वी, साम्प्रतं प्रागुद्दिष्टामेव क्रमप्राप्तां कालानुपूर्वी व्याचिख्यासुराह, से किंतं कालाणुपुव्वी? 2 दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- ओवणिहिया य 1 अणोवणिहिया य २॥सूत्रम् 180 // ( // 104 // ) तत्थ णं जा सा ओवणिहिया सा ठप्पा // सूत्रम् 181 // तत्थ णंजा सा अणोवणिहिया सादुविहा पण्णत्ता, तंजहा-णेगमववहाराणं १संगहस्सय २॥सूत्रम् 182 // ( // 105 // ) से किंतंणेगमववहाराणं अणोवणिहिया कालाणुपुव्वी? २पंचविहा पण्णत्ता, तंजहा, अट्ठपयपरूवणया 1 भंगसमुक्त्तिणया 2 भंगोवदंसणया ३समोतारे 4 अणुगमे ५॥सूत्रम् 183 / / ( // 106 // ) 0160-179 सूत्राणां स्थान एकमेव सूत्राङ्कम् 103 वर्तते। कालानुपूर्वी। औप० अनौ०। १.१.५अ.२ नै० व्य० अनौ० कालानुपूर्वी। i.अर्थपदप्ररूपणतादि पञ्चभेदाः। १.१.५अ.२.५. 1-2 अनुगमस्याद्ये द्वे द्वारे। // 148 //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 149 // से किं तंणेगमववहाराणं अट्ठपदरूवणया? 2 तिसमयट्ठिईए आणुपुव्वी जाव दससमयट्ठिईए आणुपुव्वी, संखेन्जसमयट्टिईए [1] उपक्रमः। आणुपुव्वी, असंखेजसमयट्टितीए आणुपुव्वी, एगसमयट्टितीए अणाणुपुव्वी, दुसमयट्टिईए अवत्तव्वए, तिसमयठितीयाओ आणुपुव्वीओ जाव संखेन्जसमयद्वितीयाओ आणुपुव्वीओ, असंखेजसमयट्ठितीयाओ आणुपुव्वीओ, एगसमयट्टितीयाओ |1.1 आनुपूर्वी। अणाणुपुव्वीओ, दुसमयट्टिईयाई अवत्तव्वयाई, सेतंणेगमववहाराणं अट्ठपयपरूवणया॥सूत्रम् 184 / / सूत्रम् 8 180-192 एयाए णं णेगमववहाराणं अट्ठपयपरूवणयाए जाव भंगसमुक्त्तिणया कजति // सूत्रम् 185 // ( // 107 // ) कालानुपूर्वी। से किं तं णेगमववहाराणं भंगसमुक्लित्तणया? 2 अत्थि आणुपुव्वी, अत्थि अणाणुपुव्वी अस्थि अवत्तव्वए, एवं दव्वाणु औप० अनौ०। पुविंगमेणं कालाणुपुत्वीएविते चेव छव्वीसं भंगा भाणियव्वा जाव से तंणेगमववहाराणं भंगसमुक्लित्तणया॥सूत्रम् 186 // १.१.५अ.२ नै० व्य० अनौ० एयाएणं णेगम ववहाराणं जाव किं पओयणं?, एयाए णं णेगम० जाव भंगोवदंसणया कज्जति // सूत्रम् 187 // ( // 108 // ) कालानुपूर्वी। से किंतंणेगमववहाराणंभंगोवदंसणया?२ तिसमयट्टितीए आणुपुल्वी एगसमयट्टितीए अणाणुपुव्वी, दुसमयट्टितीए अवत्तव्वए, प्ररूपणतादि तिसमयट्ठितीओआणुपुव्वीओ, एगसमट्ठितीआअणाणुपुव्वीओ, दुसमयट्ठितीयाई अवत्तव्वयाई, एवंदव्वणु० गमेणं ते चेव छव्वीसं भंगा भाणियव्वा, जाव से तंणेगमववहाराणं भंगोवदसणया॥सूत्रम् 188 // // 109 // ) स्याद्ये द्वे द्वारे। ®जाव संखेज.. असंखेज..आणुपुव्वीओ' पदानि न वर्तन्ते। 0 एआए णं णेगमववहाराणं अट्ठपयपरूवणयाए किं पओअणं?' इत्यधिकम् / ॐ ब्वी 108 // 149 // 'जाव' स्थाने 'भुंगसमुक्त्तिणयाए' इति वर्तते / 0 दुसमयट्टिईआ अवत्तव्वगाई,अहवा तिसमयट्टिईए अ एगसमयट्टिईए अ आणु० अणाणु० अ, एवं तहा चेव दव्वाणु० गमेणं छब्बीसं भंगा..' इत्यादि रूपेण वर्तते। i. अर्थपद पञ्चभेदाः। १.१.५अ.२.५. |1-2 अनुगम
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 150 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 180-192 से किं तं समोयारे? 2 णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाइंकहिं समोयरंति? जाव तिण्णिवि सट्ठाणे सट्ठाणे समोयरंति त्ति भाणियव्वं / सेतंसमोयारे॥सूत्रम् 189 // // 110 // ) से किं तं अणुगमे? 2 णवविहे पण्णत्ते, तंजहा-संतपयपरूवणया 1 जाव अप्पाबहुंचेव 9 // 15 // सूत्रम् 190 // णेगमववहाराणं आणुपुव्वीदव्वाई किं अत्थि णत्थि? नियमा तिण्णिवि अत्थि // सूत्रम् 191 // णेगमववहाराणं आणुपुव्विदव्वाइं किं संखेल्जाइं असंखेज्जाइं अणंताई?, तिण्णिविनो संखेन्जाइं असंखेन्जाइं नो अणंताई॥ सूत्रम् 192 // से किंतं कालानुपुव्वीत्यादि / अत्राक्षरगमनिका यथा द्रव्यानुपूर्त्यां तथा कर्तव्या॥१८०-८२॥याव त्तिसमयट्ठिईए आणुपुव्वीत्यादि / त्रयः समयाः स्थितिर्यस्य परमाणुव्यणुकत्र्यणुकाद्यनन्ताणुकस्कन्धपर्यन्तस्य द्रव्यविशेषस्य स त्रिसमयस्थितिव्यविशेष आनुपूर्वीति / आह, ननु यदि द्रव्यविशेष एवात्राप्यानुपूर्वी कथं तर्हि तस्य कालानुपूर्वीत्वं? नैतदेवम्, अभिप्रायापरिज्ञानात्, यत: समयत्रयलक्षणकालपर्यायविशिष्टमेव द्रव्यं गृहीतम्, ततश्च पर्यायपर्यायिणोः कथञ्चिदभेदात्कालपर्यायस्य चेह प्राधान्येन विवक्षितत्वाव्यस्यापि विशिष्टस्य कालानुपूर्वीत्वं न दुष्यति / मुख्यं समयत्रयस्यैवात्रानुपूर्वीत्वम्, किन्तु तद्विशिष्टद्रव्यस्यापि तदभेदोपचारात्तदुक्तं इति भावः। एवं चतुःसमयस्थित्यादिष्वपि वाच्यं यावद्दश समयाः स्थितिर्यस्य परमाण्वादिद्रव्यसङ्घातस्य स तथा, सङ्खयेयाः समयाः स्थितिर्यस्य परमाण्वादेःस तथा, असङ्खयेया:समयाः स्थितिर्यस्य परमाण्वादेः स तथा, अनन्तास्तु समया द्रव्यस्य स्थितिरेव न भवति,स्वाभाव्यादित्युक्तमेवेति / शेषा बहुवचननिर्देशादिभावना जाव'स्थाने 'किं आणु० दव्वेहिं समोअरंति? अणाणु०दव्वेहिं?, एवं, तिण्णिवि सट्ठाणे समोअरंति इति..' वर्तते। ब्वी। 0 रादुक्तं / कालानुपूर्वी। औप० अनौ०। १.१.५अ.२ नै० व्य० अनौ० कालानुपूर्वी। प्ररूपणतादि पञ्चभेदाः। १.१.५अ.२.५. 1-2 अनुगमस्याये द्वे द्वारे। // 150 //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 151 // पूर्ववदेव / एकसमयस्थितिकं परमाण्वाद्यनन्ताणुकस्कन्धपर्यन्तं द्रव्यमनानुपूर्वी, द्विसमयस्थितिकं तु तदेवावक्तव्यकमिति। [1] उपक्रमः। शेषं पूर्वोक्तानुसारेण सर्व भावनीयम्, यावद्दव्यप्रमाण(१)(२)द्वारे नो संखेज्जाइं, असंखेज्जाइं, नो अणंताई, इति / अस्य भावना, शा० उपक्रमः। इह त्र्यादिसमयस्थितिकानि परमाण्वादिद्रव्याणि लोके यद्यपि प्रत्येकमनन्तानि प्राप्यन्ते तथापि समयत्रयलक्षणायाः 1.1 आनुपूर्वी। स्थितेरेकस्वरूपत्वात्कालस्य चेह प्राधान्येन द्रव्यबहुत्वस्य गुणीभूतत्वात्रिसमयस्थितिकैरनन्तैरप्येकमेवानुपूर्वीद्रव्यम्, एवं सूत्रम् 180-192 चतुःसमयलक्षणायाः स्थितेरेकत्वादनन्तैरपि चतुःसमयस्थितिकद्रव्यैरेकमेवानुपूर्वीद्रव्यम्, एवं समयवृद्ध्या तावन्नेयं यावदसङ्खयेयसमयलक्षणायाः स्थितेरेकत्वादनन्तैरप्यसङ्खयेयसमयस्थितिकैर्द्रव्यैरेकमेवेहानुपूर्वीद्रव्यमिति, एवमसङ्खयेयान्येवात्रा कालानुपूर्वी। औप० अनौ०। नुपूर्वीद्रव्याणि भवन्ति, एवमनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्याण्यपि प्रत्येकमसङ्खयेयानि वाच्यानि। १.१.५अ.२ अत्राह, नन्वेकसमयस्थितिकद्रव्यस्यानानुपूर्वीत्वं द्विसमयस्थितिकस्य त्ववक्तव्यकत्वमुक्तम्, तत्र यद्यप्येकद्विसमयस्थितीनि नै० व्य० अनौ० कालानुपूर्वी। परमाण्वादिद्रव्याणि लोके प्रत्येकमनन्तानि लभ्यन्ते तथाप्यनन्तरोक्तत्वदुक्तयुक्त्यैव समयलक्षणाया द्विसमयलक्षणायाश्च i. अर्थपद प्ररूपणतादि स्थितेरेकैकरूपत्वाइव्यबाहुल्यस्य च गुणीभूतत्वादेकमेवानानुपूर्वीद्रव्यमेकमेव चावक्तव्यकद्रव्यं वक्तुं युज्यते, न तु प्रत्येकम 8 पद्यभेदाः। सङ्खयेयत्वम् / अथ द्रव्यभेदेन भेदोऽङ्गीक्रियते तर्हि प्रत्येकमानन्त्यप्रसक्तिः, एकसमयस्थितीनां द्विसमयस्थितीनांच द्रव्याणां |१.१.५अ.२.५. 1-2 अनुगमप्रत्येकमनन्तानां लोके सद्भावादिति / सत्यमेतत्, किन्त्वेकसमयस्थितिकमपि यदवगाहभेदेन वर्तते तदिह भिन्नं विवक्ष्यते, स्थाधे द्वे द्वारे। एवं द्विसमयस्थितिकमप्यवगाहभेदेन भिन्नं चिन्त्यते, लोके चासङ्ख्येया अवगाहभेदाः सन्ति, प्रत्यवगाहं चैकद्विसमयस्थितिकानेकद्रव्यसम्भवादनानुपूर्व्यवक्तव्यकद्रव्याणामाधारक्षेत्रभेदात्प्रत्येकमसङ्गयेयत्वं न विहन्यत इत्यनया दिशातिगहनमिदं 0 इहे' ति पदं न वर्तते / त्वा। // 151 //
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 152 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 193-194 1.1.5 कालानुपूर्वी। औप० अनौ०। १.१.५अ.२ सूक्ष्मधिया पर्यालोचनीयमिति // 180-192 // (3) क्षेत्रद्वारे णेगमववहाराणं आणुपुव्विदव्वाई लोगस्स किं संखेज्जइभागे होज्जा? पुच्छा?, एग दव्वं पडुच्च लोगस्स संखेजतिभागे वा होजा जाव असंखेजेसु वा भागेसु होज्जा देसूणे वा लोए होज्जा, नाणादव्वाइं पडुच्च नियमा सव्वलोए होज्जा, एवं अणाणुपुव्वी अवत्तव्वयदव्वाणि भाणियव्वाणि जहा णेगमववहाराणं खेत्ताणुपुव्वीए। सूत्रम् 193 // एवं फुसणा कालाणुपुव्वीएवितहा चेव भाणितव्वा / / सूत्रम् 194 / / एगदव्वं पडुच लोगस्सअसंखेजइभागे होजा, जाव देसूणे वा लोगे होजत्ति, इह त्र्यादिसमयस्थितिकद्रव्यस्य तत्तदवगाहसम्भवतः सङ्खयेयादिभागवर्तित्वं भावनीयम्, यदा तुत्र्यादिसमयस्थितिकः सूक्ष्मपरिणामः स्कन्धो देशोनलोकेऽवगाहते तदैकस्यानुपूर्वीद्रव्यस्य देशोनलोकवर्तित्वं भावनीयम् / अन्ये तु पएसूणे वा लोगे होज्जत्ति, पाठं मन्यन्ते, तत्राप्ययमेवार्थः, प्रदेशस्यापि विवक्षया देशत्वादिति / सम्पूर्णेऽपि लोके कस्मादिदं न प्राप्यत इति चेदुच्यते, सर्वलोकव्याप्यचित्तमहास्कन्ध एव प्राप्यते, सच तव्यापितयैकमेव समयमवतिष्ठते, तत ऊर्ध्वमुपसंहारस्योक्तत्वात् / न चैकसमयस्थितिकमानुपूर्वीद्रव्यं भवितुमर्हति, त्र्यादिसमयस्थितिकत्वेन तस्योक्तत्वात्तस्मात्त्र्यादिसमयस्थितिकमन्यव्यं नियमादेकेनापि प्रदेशेनोन एव लोकेऽवगाहत इति प्रतिपत्तव्यम्। 0वी0 पुच्छा०' स्थाने 'असंखिजइभागे होजा? संखेजेसु भागेसु वा होज्जा? असंखेन्जेसु भागेसु वा होज्जा? सव्वलोए वा होज्जा?', इत्यधिकम्। 0ए। 80 लोगस्से'ति पदं न वर्तते / ७'जाव' स्थाने 'असंखेज्जइभागे वा होज्जा संखेजेसु वा भागेसु होज्जा' इत्यधिकम् / ॐ'दब्वं, आएसंतरेण वा सव्वपुच्छासु होज्जा, एवं अवत्तव्वगदव्वाणि वि जहा खेत्ताणुपुब्बीए फुसणा कालाणुपुव्वीएवि तहा चेव भाणिअब्वा।' इति रूपेण पाठो वर्तते।'तु' इति न वर्तते ।©ने दे। कालानुपूर्वी। i. अर्थपदप्ररूपणतादि पक्षभेदाः। |१.१.५अ.२.५. 3-4 अनुगमस्य क्षेत्रस्पर्शने द्वारे।
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 153 / / [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 193-194 |1.1.5 कालानुपूर्वी। अत्राह-नन्वचित्तमहास्कन्धोऽप्येकसमयस्थितिको न भवति, दण्डाद्यवस्थासमयगणनें तस्याप्यष्टसमयस्थितिकत्वादेवं च सति तस्याप्यानुपूर्वीत्वात्सम्पूर्णलोकव्यापित्वंयुज्यतेऽत्र वक्तुमिति / नैतदेवम्, अवस्थाभेदेन वस्तुभेदस्येह विवक्षितत्वाद्भिन्नाश्च परस्परंदण्डकपाटाद्यवस्थाः, तद्भेदेन वस्तुनोऽपि भेदादन्यदेव दण्डकपाटाद्यवस्थाद्रव्येभ्यः सकललोकव्याप्यचित्तमहास्कन्धद्रव्यम्, तच्चैकसमयस्थितिकमिति न तस्यानुपूर्वीत्वम्, एतच्चानन्तरमेव पुनर्वक्ष्यत इत्यलं प्रसङ्गेन / अथवा यथा क्षेत्रानुपूर्त्यां तथात्रापि सर्वलोकव्यापिनोऽप्यचित्तमहास्कन्धस्य विवक्षामात्रमाश्रित्यैकस्मिन्नभःप्रदेशेऽप्राधान्याद्देशोनलोकवर्तित्वं वाच्यम् / एकसमयस्थितिकस्यानानुपूर्वीद्रव्यस्य द्विसमयस्थितिकावक्तव्यकस्य च तत्र प्रदेशे प्राधान्याश्रयणादिति भावः / एवमन्यदप्यागमाविरोधतो वक्तव्यमिति / नाणादव्वाइं पडुच्च णियमा सव्वलोए होज्जत्ति, त्र्यादिसमयस्थितिकद्रव्याणां सर्वलोकेऽपि भावादिति भावनीयम् / अनानुपूर्वीद्रव्यचिन्तायां यथा क्षेत्रानुपूर्त्यां तथात्राप्येकद्रव्यं लोकस्यासङ्खयेयभाग एव वर्तते / कथमिदम्? उच्यते, यत्कालत एक समयस्थितिकं तत्क्षेत्रतोऽप्येकप्रदेशावगाढमेवेहानानुपूर्वीत्वेन विवक्ष्यते, तच्च लोकासङ्खयेयभाग एव भवति, आएसंतरेण वा सव्वपुच्छासु होज्जत्ति / अस्य भावना, इहाचित्तमहास्कन्धस्य दण्डाद्यवस्थाः परस्परं भिन्नाः, आकारादिभेदावित्रिचतुःप्रदेशकादिस्कन्धवत्ततश्च ता एकैकसमयवृत्तित्वात्पृथगनानुपूर्वीद्रव्याणि, तेषु च मध्ये किमपि कियत्यपि क्षेत्रे वर्तत इत्यनया विवक्षया किलैकमनानुपूर्वीद्रव्यं मतान्तरेण सङ्कत्येयभागादिकासु पञ्चस्वपि पृच्छासु लभ्यते / एतच्च सूत्रेषु प्रायो न दृश्यते, टीकाचूर्योस्त्वेवं व्याख्यातमुपलभ्यत इति / नानाद्रव्याणि तु सर्वस्मिन्नपि लोके भवन्ति, एकसमयस्थितिकद्रव्याणां सर्वत्र भावादिति / अवक्तव्यकद्रव्यचिन्तायां क्षेत्रानुपूर्व्यामिवैकद्रव्यं लोकस्याO नेन' इति। ॐ ततस्तद्भेदेन / 0 विस्तरेण / औप० अनौ०। |१.१.५अ.२ नै० व्य० अनौ० कालानुपूर्वी। i. अर्थपदप्ररूपणतादि पञ्चभेदाः। १.१.५अ.२.५. 3-4 अनुगमस्य क्षेत्रस्पर्शने द्वारे। // 153 //
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 154 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। | 1.1 आनुपूर्वी। सङ्खयेयभाग एव वर्तते / कथमिति? उच्यते, यत्कालतो द्विसमयस्थितिकं तत्क्षेत्रतो द्विप्रदेशावगाढमेवेहावक्तव्यकत्वेन गृह्यते, तच्च लोकासङ्खयेयभाग एव स्यादथवा द्विसमयस्थितिकं द्रव्यं स्वभावादेव लोकस्यासङ्ख्येयभाग एवावगाहते, न परतः, आदेशान्तरेण वा महखंधवज्जमन्नदवेसु आइल्लचउपुच्छासु होज्जत्ति, अस्य हृदयम्, मतान्तरेण किल द्विसमयस्थितिकमपि द्रव्यं किञ्चिल्लोकस्य सङ्खयेयभागेऽवगाहते किञ्चित्त्वसङ्खयेयेऽन्यत्तु सङ्खयेयेषु तद्भागेष्ववगाहतेऽपरं त्वसङ्खयेयेष्विति। महास्कन्धं वर्जयित्वा शेषद्रव्याण्याश्रित्य यथोक्तस्वरूपास्वाद्यासुचतसृषु पृच्छास्वेकमवक्तव्यकद्रव्यं लभ्यते, महास्कन्धस्य त्वष्टसमयस्थितित्वेनोक्तत्वान्न द्विसमयस्थितिकत्वसम्भव इति तद्वर्जनम्, अत एव सर्वलोकव्याप्तिलक्षणायाः पञ्चमपृच्छाया अत्रासम्भवः। महास्कन्धस्यैव सर्वलोकव्यापकत्वात्तस्य चावक्तव्यकत्वायोगादिति / एतदपि सूत्रं वाचनान्तरे क्वचिदेव दृश्यते। नानाद्रव्याणि तु सर्वलोके भवन्ति, द्विसमयस्थितीनां सर्वत्र भावादिति // सूत्रम् 193 // गतं क्षेत्रद्वारम्, (4) स्पर्शनाद्वारमप्येवमेव भावनीयम् // 194 / / (5) कालद्वारे (1) णेगमववहाराणं आणुपुब्विदव्वाई कालतो केवचिरहोंति? एगंदव्वं पडुच्च जहण्णेणूं तिष्णि समया, उक्कोसेणं असंखेनं कालं, नाणादव्वाइं पडुच्च सव्वद्धा, (2) णेगमववहाराणं अणाणुपुविदव्वाइंकालओ केवचिर होंति ?, एगदव्वं पडुच्च अजहण्णमणुक्कोसेणं एवं समयं, नाणादव्वाइं पडुच्च सव्वद्धा, (3) णेगम ववहाराणं अवत्तव्वयदव्वाइंकालतो केवचिरं होंति?, एगंदव्वं पडुच्च अजहण्णमणुक्कोसेणं दो समया नाणादव्वाइं पडुच्च सव्वद्धा / / सूत्रम् 195 / / एगदव्वं पडुच्च जहण्णेणं तिण्णि समयत्ति, जघन्यतोऽपि त्रिसमयस्थितिकस्यैवानुपूर्वीत्वेनोक्तत्वादिति भावः / उक्कोसेणं 0 हा। ब्वी। 0 चि। 0 होइ। 7 एगं / 0 अस्याः पृच्छाया: स्थाने, 'अवत्तव्वगदव्वाणं पुच्छा', इत्यस्ति / 0 (एक्कं) इत्यधिकम् / सूत्रम् 195 1.1.5 कालानुपूर्वी। औप० अनौ०। १.१.५अ.२ नै० व्य० अनौ० कालानुपूर्वी। i. अर्थपदप्ररूपणतादि पञ्चभेदाः। १.१.५अ.२.५. 5 अनुगमस्य कालद्वारम्। // 154 //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 155 // असंखेज्जं कालंत्यसङ्खयेयकालात्परत एकेन परिणामेन द्रव्यावस्थानस्यैवाभावादिति हृदयम् / नानाद्रव्याणि तु सर्वकालं [1] उपक्रमः / भवन्ति,प्रतिप्रदेशं लोकस्य सर्वदा तदशून्यत्वादिति।अनानुपूर्व्यवक्तव्यकचिन्तायाम्, अजहन्नमणुक्कोसेणंति, जघन्योत्कृष्ट शा० उपक्रमः। चिन्तामुत्सृज्येत्सर्थः। न येकसमयस्थितिकस्यैवानानुपूर्वीत्वे द्विसमयस्थितिकस्यैव चावक्तव्यकत्वेऽभ्युपगम्यमाने जघन्यो |1.1 आनुपूर्वी। त्कृष्टचिन्ता सम्भवतीति भावः / नानाद्रव्याणि तूभयत्रापि सर्वकालं भवन्ति, प्रतिप्रदेशं तैरपि सर्वदा लोकस्याशून्यत्वादिति // 195 / / (6) अन्तरद्वारे (1) णेगमववहाराणं आणुपुब्विदव्वाणमंतरं कालतो केवचिरहोंति ? एगदव्वं पडुच्च जहण्णेणं एगं समयं उक्कोसेणं दो समया, नाणादव्वाइं पडुच्च नत्थि अंतरं / (2) णेगमववहाराणं अणाणुपुत्वीदव्वाणंअंतरं कालतो केवचिरहोंति ? एगदव्वं पडुच्च तहण्णेणं दो समया उक्कोसेणं असंखेनं कालं, णाणादव्वाइं पडुच्च णत्थि अंतरं / (3) णेगमववहाराणं अवत्तव्वगदव्वाणं पुच्छा, एगदव्वं पडुच्च जहण्णेणं एगं समयं, उक्कोसेणं असंखेल्नं कालं, णाणादव्वाई पडुच्च णत्थि अंतरं / / सूत्रम् 196 // णेगमववहाराणं आणुपुव्विदव्वाइंसेसदव्वाणं कइभागे होजा? पुच्छा, जहेव खेत्ताणुपुव्वीए॥सूत्रम् 197 / / भावोवि तहेव अप्पाबहु पि तहेव नेयव्वं, जाव से तं अणुगमे / से तंणेगमववहाराणं अणोवणिहिया कालाणुपुव्वी। सूत्रम् 198 // // 111 // ) एगॅदव्वं पडुच्च जहण्णेणं एवं समयंति, अत्र भावना, इह त्र्यादिसमयस्थितिकं विवक्षितं किञ्चिदेकमानुपूर्वीद्रव्यं तं परिणाम 0ौर। जघन्यतो(न्यो)। ब्वी। चि। 7 होइ। 0 एग। 7 दव्वाणमंतरं। (c) 'णेगम... // १९७॥...नेयव्वं' स्थाने 'भागभावअप्पाबहुं चेव जहा। खेत्ताणुपुव्वीए तहा भाणिअव्वाई', इत्यस्ति। 7190-98 सूत्राणां स्थाने एकमेव 111 सूत्राङ्कमस्ति / सूत्रम् |196-198 1.1.5 कालानुपूर्वी। औप० अनौ०। १.१.५अ.२ नै० व्य० अनौ० कालानुपूर्वी। i. अर्थपदप्ररूपणतादि पञ्चभेदाः। १.१.५अ.२.५. ६-९अनुगमस्यान्तरभागभावाल्प बहुत्वद्वाराणि। // 155 //
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 156 // १.१.५अ.२ परित्यज्य यदा परिणामान्तरेण समयमेकं स्थित्वा पुनस्तेनैव परिणामेन त्र्यादिसमयस्थितिकं जायते तदा जघन्यतया समयो [1] उपक्रमः। ऽन्तरे लभ्यते / उक्कोसेणं दो समयत्ति, तदेव यदा परिणामान्तरेण द्वौ समयौ स्थित्वा पुनस्तमेव त्र्यादिसमयस्थितियुक्तं प्राक्तनं परिणाममासादयति तदा द्वौ समयावुत्कृष्टतोऽन्तरे भवतः / यदि पुनः परिणामान्तरेण क्षेत्रादिभेदतः समयद्वयात्परतोऽपि 1.1 आनुपूर्वी। तिष्ठेत्तदा तत्राप्यानुपूर्वीत्वमनुभवेत्ततोऽन्तरमेव न स्यादिति भावः / नानाद्रव्याणांतुनास्त्यन्तरम्, सर्वदा लोकस्य तदशून्यत्वा सूत्रम् 196-198 दिति / अनानुपूर्वीचिन्तायां एगदव्वं पडुच्च जहण्णेणं दो समयत्ति, एकसमयस्थितिकं द्रव्यं यदा परिणामान्तरेण समयद्वयमनुभूय कालानुपूर्वी। पुनस्तमेवैकसमयस्थितिकं परिणाममासादयति तदा समयद्वयं जघन्योऽन्तरकालः / यदि तु परिणामान्तरेणाप्येकमेव समयं न औप० अनौ० तिष्ठेत्तदान्तरमेव न स्यात्तत्राप्यनानुपूर्वीत्वाद् / अथ समयद्वयात्परतस्तिष्ठेत्तदा जघन्यत्वं न स्यादिति भावः / उक्कोसेणं असंखेज्जंत नै० व्य० अनौ० कालंत्ति, तदेव यदा परिणामान्तरेणासङ्खयेयकालमनुभूय पुनरेकसमयस्थितिकं परिणाममनुभवति तदोत्कृष्टतोऽसङ्खयेयोऽ कालानुपूर्वी। न्तरकालः प्राप्यते। प्ररूपणतादि आह, ननु चान्यान्यद्रव्यक्षेत्रसम्बन्धे तस्यानन्तोऽपि कालोऽन्तरे लभ्यते किमित्यङ्खयेय एवोक्तः? सत्यम्, किन्तु कालानुपूर्वीप्रक्रमात्कालस्यैवेह प्राधान्यं कर्तव्यम्, यदि त्वन्यान्यद्रव्यक्षेत्रसम्बन्धतोऽन्तरकालबाहुल्यं क्रियते, तदा तयारेणैवान्तरकालस्य बहुत्वकरणात्तयोर्द्वयोरेव प्राधान्यमाश्रितं स्यान्न कालस्य / तस्मादेकस्मिन्नेव परिणामान्तरे यावान्कश्चिदुत्कृष्टः कालो लभ्यते स एवान्तरे चिन्त्यते, सचासङ्खयेय एव। ततः परमेकेन परिणामेन वस्तुनोऽवस्थानस्यैव निषिद्धत्वादित्येवं भगवत: सूत्रस्य विवक्षावैचित्र्यात्सर्वं पूर्वमुत्तरत्र चागमाविरोधेन भावनीयमिति / नानाद्रव्याणांतु नास्त्यन्तरं प्रतिप्रदेशं (r) एगं। 0 यदि' पदमधिकं वर्तते। i. अर्थपद पञ्चभेदाः। |१.१.५अ.२.५. ६-९अनुगमस्यान्तरभागभावाल्प बहुत्वद्वाराणि। // 156 //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 157 // लोके सर्वदा तल्लाभादिति / अवक्तव्यकद्रव्यचिन्तायां जहण्णेणं एग समयं ति, द्विसमयस्थितिकं किञ्चिदवक्तव्यकद्रव्यं [1] उपक्रमः। परिणामान्तरेण समयमेकं स्थित्वा यदा पूर्वानुभूतमेव द्विसमयस्थितिकपरिणाममासादयति तदा समयो जघन्यान्तरकालः। शा० उपक्रमः। उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं ति, तदेव यदा परिणामान्तरेणासङ्खयेयं कालं स्थित्वा पुनस्तमेव पूर्वानुभूतं परिणाममासादयति 1.1 आनुपूर्वी। तदाऽसङ्ख्यात उत्कृष्टान्तरकालो भवति, आक्षेपपहिारावत्राप्यनानुपूर्वीवदृष्टव्याविति / नानाद्रव्यान्तरं तु नास्ति, सर्वदा सूत्रम् 196-198 लोके तद्भावादिति। उक्तमन्तरद्वारम्, (7) भागद्वारे तु यथा द्रव्यक्षेत्रानुपूर्दोस्तथैवानुपूर्वीद्रव्याणिशेषद्रव्येभ्योऽसङ्खयेयै गैर- 1.1.5 कालानुपूर्वी। धिकानि व्याख्येयानि, शेषद्रव्याणि त्वानुपूर्वीद्रव्याणामसङ्खयेयभाग एव वर्तन्त इति / भावना त्वित्थं कर्तव्या, इहानानु- औप० अनौ०। पूर्व्यामेकसमयस्थितिलक्षणमेकमेव स्थानं लभ्यते, अवक्तव्यकेष्वपि द्विसमयस्थितिलक्षणमेकमेव तल्लभ्यते, आनुपूर्त्यां तु १.१.५अ.२ नै० व्य० अनौ० त्रिसमयचतुःसमयपञ्चसमयस्थित्यादीन्येकोत्तरवृद्ध्याऽसङ्खयेयसमयस्थित्यन्तान्यसङ्खयेयानि स्थानानि लभ्यन्त इत्यानुपूर्वी- कालानुपूर्वी। i. अर्थपदद्रव्याणामसङ्खयेयगुणत्वम्, इतरयोस्तु तदसङ्खयेयभागवर्तित्वमिति। (8) भावद्वारे सादिपारिणामिकभाववर्तित्वं त्रयाणामपि प्ररूपणतादि पञ्चभेदाः। पूर्ववद्भावनीयम् / (9) अल्पबहुत्वद्वारे सर्वस्तोकान्यवक्तव्यकद्रव्याणि, द्विसमयस्थितिकद्रव्याणां स्वभावत एव स्तोकत्वा १.१.५अ.२.५. दनानुपूर्वीद्रव्याणि तु तेभ्यो विशेषाधिकानि, एकसमयस्थितिकद्रव्याणां निसर्गत एव पूर्वेभ्यो विशेषाधिकत्वाद्, आनुपूर्वीद्रव्याणांतु पूर्वेभ्योऽसङ्ख्यातगुणत्वं भागद्वारे भावितमेव, शेषं तु क्षेत्रानुपूर्व्याधुक्तानुसारतः सर्वं वाच्यमिति / अत एव केषु-भावाल्प बहुत्वद्वाराणि। चिद्वाचनान्तरेषु भागादिद्वारत्रयं क्षेत्रानुपूर्व्यतिदेशेनैव निर्दिष्टं दृश्यते, न तु विशेषतो लिखितमिति / से तमित्यादि निगमनम्। उक्ता नैगमव्यवहारनयमतेनानौपनिधिकी कालानुपूर्व्यथ सङ्गहनयमतेन तामेव व्याचिख्यासुराह ®ष्टोऽ। ६-९अनुगमस्यान्तरभाग // 157 //
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 158 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 199-200 कालानुपूर्वी। औप० अनौ०। १.१.५आ.२ सङ्गह० अनौ० कालानुपूर्वी। से किं तं संगहस्स अणोवणिहिया कालाणुपुव्वी? 2 पंचविहा पण्णत्ता, तंजहा- अट्ठपयपरूवणया 1 भंगसमुक्तित्तणया 2 भंगोवदंसणया ३समोतारे 4 अणुगमे ५॥सूत्रम् 199 / / ( // 112 // ) से किंतंसंगहस्स अट्ठपयपरूवणया 2 एयाईपंचवि दाराईजहा खेत्ताणुपुव्वीए संगहस्स तहा कालाणपुव्वीएवि भाणियव्वाणि, णवरं ठितीअभिलावो, जाव से तं संगहस्स अणोवणिहिया कालाणुपुव्वी, से तं अणोवणिहिया कालाणुपुव्वी॥सूत्रम् 200 / / ( // 113 // ) से किं तमित्यादि। यथा क्षेत्रानुपूर्व्यामियं सङ्गहमतेन प्राग्निर्दिष्टा तथात्रापि वाच्या, नवरं तिसमयट्ठिईया आणुपुव्वी जाव असंखेजसमयट्ठिईया आणुपुव्वीत्याद्यभिलाप: कार्यः, शेषं तु तथैवेति // 199-200 // उक्ता सङ्ग्रहमतेनाप्यनौपनिधिकी कालानुपूर्वी, तथा च सत्यवसितस्तद्विचारः / इदानीं प्रागुद्दिष्टामेवोपनिधिकीं तां निर्दिदिक्षुराह___ (1) से किं तं ओवणिहिया कालाणुपुवी? 2 तिविहा पण्णत्ता, तंजहा- पुव्वाणुपुव्वी 1 पच्छाणुपुष्वी 2 अणाणुपुव्वी 3 // (2) से किं तं पुव्वाणुपुव्वी? 2 एगसमयठिइए, दुसमयठिइए, तिसमयठिइए जाव दससमयठिइए जाव संखेनसमयठिइए, असंखेन्जसमयठिइए। सेतं पुव्वाणुपुव्वी। (3) से किं तं पच्छाणुपुव्वी? 2 असंखेन्जसमयठिइए जाव एक्कसमयठिइए। सेतं पच्छाणुपुव्वी। (4) से किं तं अणाणुपुव्वी? 2 एयाए चेव एगादियाए एगुत्तरियाए असंखेजगच्छगयाए सेढीए अण्णमण्णब्भासो दुरूवूणो। सेतं अणाणुपुव्वी। सूत्रम् 201 // (r) शेषसूत्रपाठः 'अणुगमे। से तं संगहस्स अणोवणिहिआ कालाणु० // सू० 113 // ' इति रूपेण वर्तते। सूत्रम् 201 १.१.५आ.१ सङ्गह० औ० कालानुपूर्वी। समयावलिकादारभ्य शीर्षप्रहेलिकापल्योपम सागरोपमोत्सर्पिणी प्रभृतीनां व्याख्यानम्। // 158 //
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 159 // [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। (1) अहवा ओवणिहिया कालाणुपुव्वी तिविहा पण्णत्ता / तंजहा- पुव्वाणुपुष्वी 1, पच्छाणुपुव्वी 2, अणाणुपुव्वी 3 / (2) से किं तं पुव्वाणुपुव्वी? 2 समए आवलिया आणा पाणू थोवे लवे मुहुत्ते दिवसे अहोरत्ते पक्खे मासे उर्दू अयणे संवच्छरे जुगे वाससते वाससहस्से वाससतसहस्से पुव्वंगे पुव्वे, तुडियंगे तुडिए, अडडंगे अडडे, अववंगे अववे हुहुयंगे हूहुए, उप्पलंगे उप्पले, पउमंगे पउमे, णलिणंगे णलिणे, अत्थनिउरंगे अत्थनिउरे, अउयंगे अउए, नउयंगे नउए, पयंगे पउए, चूलियंगे चूलिए, सीसपहेलियंगे सीसपहेलिया, पलिओवमे सागरोवमे ओसप्पिणी उस्सप्पिणी पोग्गलपरियट्टे तीतद्धा अणागतद्धा सव्वद्धा, सेतं पुव्वाणुपुव्वी। (3) से किंतंपच्छाणुपुव्वी, 2 सव्वद्धा अणागतद्धा जाव समए, सेतं पच्छाणुपुव्वी / (4) से किंतं अणाणुपुव्वी? 2 एयाए चेव एगादियाए एगुत्तरियाए अणंतगच्छगयाए सेढीए अण्णमण्णब्भासो, दुरूवूणो, सेतं अणाणुपुव्वी, से तं ओवणिहिया कालाणुपुव्वी / सेतं कालाणुपुव्वी। सूत्रम् 202 // ( // 114 // ) से किं तमित्यादि। एकः समयः स्थितिर्यस्य द्रव्यविशेषस्य स तथा / एवं यावदसङ्खयेया: समयाः स्थितिर्यस्य स तथेति पूर्वानुपूर्वी। शेषभावना त्वत्र पूर्वोक्तनुसारेण सुकरैव / अथ कालविचारस्य प्रस्तुतत्वात्समयादेश्च कालत्वेन प्रसिद्धत्वादनुषङ्गतो विनेयानांसमयादिकालपरिज्ञानदर्शनाच्च तद्विषयत्वेनैव प्रकारान्तरेण तामाह, अहवेत्यादि। तत्र समयो वक्ष्यमाणस्वरूप:सर्वसूक्ष्मः कालांशः, सच सर्वप्रमाणानां प्रभवत्वात्प्रथमं निर्दिष्टः१, तैरसङ्खयेयैर्निष्पन्ना आवलिका 2, सङ्खयेया आवलिकाः, आणत्ति, आनः, एक उच्छ्वास इत्यर्थ: 3, ता एव सङ्खयेया नि:श्वासः, अयंच सूत्रेऽनुक्तोऽपि द्रष्टव्यः, स्थानान्तरप्रसिद्धत्वादिति 4, द्वयोरपि काल: पाणुत्ति, एकः प्राणुरित्यर्थः 5, सप्तभिः प्राणुभिः स्तोक: 6, सप्तभिः स्तोकैर्लव: 7, ®सूत्रं 201/202 तया तथा सूत्रं २०२/२०१तयेति क्रमव्यत्ययोऽस्ति / Oण। (r) दिवसे' पदं न वर्तते। 0 ऊ। 7 हु। 0 अतीतद्धा। सूत्रम् 201-202 1.1.5 कालानुपूर्वी। औप० अनौ०। १.१.५आ.१ सङ्घह० औ० कालानुपूर्वी। समयावलिकादारभ्य शीर्षप्रहेलिकापल्योपम सागरो|पमोत्सर्पिणी प्रभृतीनां व्याख्यानम्। // 159 //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 160 // सङ्घह० औ० सप्तसप्तत्या लवानां मुहूर्तः 8, त्रिंशता मुहूर्तेरहोरात्र: 9, तैः पञ्चदशभिः पक्ष:१०, ताभ्यां द्वाभ्यां मास:११, मासद्वयनर्तुः 12, [1] उपक्रमः / ऋतुत्रयमानमयनम् 13, अयनद्वयेन संवत्सर:१४, पञ्चभिस्तैर्युगम् 15, विंशत्या युगैर्वर्षशतम् 16, तैर्दशभिर्वर्षसहस्रम् 17, तेषां शतेन वर्षशतसहस्रम्, लक्षमित्यर्थः 18, चतुरशीत्या च लक्षैः पूर्वाङ्गभवति 19, तदपि चतुरशीतिलक्षैर्गुणितं पूर्वंभवति 20, 1.1 आनुपूर्वी। तच्च सप्ततिकोटिलक्षाणि षट्पञ्चाशच्च कोटिसहस्राणि वर्षाणाम्, उक्तं च, पुव्वस्स उ परिमाणं सयर खलु हुंति कोडिलक्खाउ। सूत्रम् 201-202 छप्पण्णं च सहस्सा बोद्धव्वा वासकोडीणं॥१॥ (जिन संग्र० 316) / स्थापना 70560000000000, इदमपि चतुरशीत्या |1.1.5 लक्षैर्गुणितं त्रुटिताङ्गभवति 21, एतदपि चतुरशीत्या लक्षैर्गुणितं त्रुटितम् 22, तदपि चतुरशीत्या लक्षैर्गुणितमटटाङ्गम् 23, कालानुपूर्वी। औप० अनौ०। एतदपि तेनैव गुणकारेण गुणितमटटम् 24, एवं सर्वत्र पूर्वः पूर्वो राशिश्चतुरशीतिलक्षस्वरूपेण गुणकारेण गुणित उत्तरोत्तरराशि- |१.१.५आ.१ रूपतां प्रतिपद्यत इति प्रतिपत्तव्यम्, ततश्चाववाङ्गम् 25, अववम् 26, हूँहुकाङ्गम् 27, हूहकम् 28, उत्पलाङ्गम् 29, उत्पलम् / कालानुपूर्वी। 30, पद्माङ्गम् 31, पद्मम् 32, नलिनाङ्गम् 33, नलिनम् 34, अर्थनिपूराङ्गम् 35, अर्थनिपूरम् 36, अयुताङ्गम् 37, अयुतम् 38, समयावलिका दारभ्य शीर्षनयुताङ्गम् 39, नयुतम् 40, प्रयुताङ्गम् 41, प्रयुतम् 42, चूलिकाङ्गम् 43, चूलिका 44, शीर्षप्रहेलिकाङ्गम् 45, एवमेते प्रहेलिकापल्यो पम सागरोराशयश्चतुरशीतिलक्षस्वरूपेण गुणकारेण यथोत्तरं वृद्धा द्रष्टव्यास्तावद्यावदिदमेव शीर्षप्रहेलिकाङ्गचतुरशीत्या लक्षैर्गुणितं पमोत्सर्पिणी शीर्षप्रहेलिकाभवति४६, अस्या:स्वरूपमङ्कतोऽपि दर्श्यते 758263253073010241157973569975696406218-1 प्रभृतीनां व्याख्यानम्। 966848080183296 अग्रेच चत्वारिंशंशून्यशतम् 140, तदेवं शीर्षप्रहेलिकायां सर्वाण्यमूनि चतुर्णवत्यधिकशतसङ्ख्या-8 ®त्रम् / ॐत्या। 0 पूर्वस्य तु परिमाणं सप्तभिः खलु भवन्ति कोटिलक्षाः / षट्पञ्चाशच्च सहस्राणि बोद्धव्या: वर्षकोटीनाम् // 1 // 0री। भवती'त्यधिकम्। O हुहुकाङ्गं 27, हुहुकं 28, / // 160 //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 161 // न्यङ्कस्थानानि भवन्ति, अनेन चैतावता कालमानेन केषाश्चिद्रत्नप्रभानारकाणां भवनपतिव्यन्तरसुराणां सुषमदुष्षमारक- R] उपक्रमः / सम्भविनां नरतिरश्चांच यथासम्भवमायूंषि मीयन्ते, एतस्माच्च परतोऽपि सङ्खयेयः कालोऽस्ति, किंत्वनतिशयिनामसंव्यवहार्य- शा० उपक्रमः त्वात्सर्षपाधुपमयात्रैव वक्ष्यमाणत्वाच्च नेहोक्तः / किं तर्हि? उपमामात्रप्रतिपाद्यानिपल्योपमादीन्येव, तत्र पल्योपमसागरोपमे |1.1 आनुपूर्वी। त्रैव वक्ष्यमाणस्वरूपे, दशसागरोपमकोटीकोटिमानात्ववसर्पिणी, तावन्मानैवोत्सर्पिणी, अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः सूत्रम् 203 पुद्गलपरावर्तः, अनन्तास्तेऽतीताद्धा, तावन्मानैवानागताद्धातीतानागतवर्तमानकालस्वरूपा सर्वाद्धेत्येषा पूर्वानुपूर्वी शेषभावना उत्कीर्तनापूर्वी, तु पूर्वोक्तानुसारत: सुकरैव यावत्कालानुपूर्वी समाप्ता॥२०२॥ साम्प्रतं प्रागुद्दिष्टामेवोत्कीर्तनानुपूर्वी बिभणिषुराह चतुर्विंशति जिननामानि। (1) से किंतं उक्तित्तणाणुपुव्वी? 2 तिविहा पण्णत्ता, तंजहा-पुव्वाणुपुव्वी 1 पच्छाणुपुव्वी 2 अणाणुपुव्वी 3 / (2) से किंतं पुव्वाणुपुव्वी?, 2 उसभे 1 अजिए 2 संभवे 3 अभिणंदणे 4 सुमती 5 पउमप्पभे 6 सुपासे 7 चंदप्पहे 8 सुविही ९सीतले 10 सेजंसे 11 वासुपुज्जे 12 विमले 13 अणंतती 14 धम्मे 15 संती 16 कुंथू 17 अरे 18 मल्ली 19 मुणिसुव्वए 20 णमी 21 अरिट्ठणेमी 22 पासे 23 वद्धमाणे 24, सेतंपुव्वाणुपुव्वी। (3) से किं तं पच्छाणुपुव्वी? 2 वद्धमाणे 24 पासे 23 जाव उसभे१, सेतं पच्छाणुपुव्वी। से किं तं अणाणुपुव्वी? 2 एयाए चेव एगादियाए एगुत्तरियाए चउवीसगच्छगयाए सेढीए अण्णमण्णब्भासो दूरूवूणो, से तं अणाणुपुव्वी। सेतं उक्त्तिणाणुपुव्वी॥सूत्रम् 203 // ( // 115 // ) से किं तमित्यादि। उत्कीर्तनम्, संशब्दनमभिधानोच्चारणम्, तस्यानुपूर्वी, अनुपरिपाटिः, सा पूर्वानुपूर्व्यादिभेदेन त्रिविधा। तत्रर्षभ:प्रथममुत्पन्नत्वात्पूर्वमुत्कीर्त्यते, तदनन्तरंक्रमेणाजितादयइति पूर्वानुपूर्वी, शेषभावनातु पूर्ववद् / अत्राह- नन्वौपनि 754 अङ्काः 140 शून्याङ्का इति 194 अङ्काः / (r) टा। 0 हे। 0 अणंते। // 161 //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 162 // 1.1.7 धिक्या द्रानुपूर्व्या अस्याश्च को भेदः? उच्यते, तत्र द्रव्याणां विन्यासमात्रमेव पूर्वानुपूर्व्यादिभावेन चिन्तितमत्र तु तेषामेव [1] उपक्रमः। तथैवोत्कीर्तनं क्रियत इत्येतावन्मात्रेण भेद इति / भवत्वेवं किन्त्वावश्यकस्य प्रस्तुतत्वादुत्कीर्तनमपि सामायिकाद्यध्ययना- शा० उपक्रमः। नामेव युक्तम्, किमित्यप्रक्रान्तानामृषभादीनां तद्विहितमिति? सत्यम्, किन्तु सर्वव्यापकं प्रस्तुतशास्त्रमित्यादावेवोक्तम्, 1.1 आनुपूर्वी। तद्दर्शनार्थमृषभादिसूत्रान्तरोपादानम्, भगवतां च तीर्थप्रणेतृत्वात्तत्स्मरणस्य समस्तश्रेयःफलकल्पपादपत्वाद्युक्तं तन्नामो- सूत्रम् 204 त्कीर्तनम्, तद्विषयत्वेन चोक्तमुपलक्षणत्वादन्यत्रापि द्रष्टव्यमिति, शेषं भावितार्थं यावत्से तमित्यादि निगमनम् // 203 // गणनानुपूर्वी इदानीं पूर्वोद्दिष्टामेव गणनानुपूर्वीमाह एकं दशशतमि त्यादिसंख्या। (1) से किं तंगणणाणुपुव्वी? 2 तिविहा पण्णत्ता, तंजहा- पुव्वाणुपुव्वी 1 पच्छाणुपुव्वी 2 अणाणुपुव्वी 3 / (2) से किंतं पुव्वाणुपुव्वी? 2 एक्को दस सयं सहस्संदससहस्साइंसयसहस्संदससयसहस्साइंकोडी दसकोडीओ कोडीसयं दसकोडिसयाई, से तं पुव्वाणुपुव्वी। (3) से किं तं पच्छाणुपुव्वी? 2 दसकोडिसयाइं जाव एक्को, से तं पच्छाणुपुव्वी। (4) से किं तं अणाणुपुव्वी?, 2 एयाए चेव एगादियाए एगुत्तरियाए दसकोडिसयगच्छगयाए सेढीए अन्नमन्नब्भासो दुरूवूणो, से तं अणाणुपुव्वी। से तं गणणाणुपुव्वी // सूत्रम् 204 // ( // 116 // ) से किं तमित्यादि / गणनं परिसङ्ख्यानम्, एकं द्वे त्रीणि चत्वारीत्यादि, तस्यानुपूर्वी परिपाटिर्गणनानुपूर्वी। अत्रोपलक्षणमात्रमुदाहर्तुमाह एगेत्यादि, सुगममुपलक्षणमात्रं चेदमतोऽन्येऽपिसम्भविनःसङ्खयाप्रकारा अत्र द्रष्टव्याः। उत्कीर्तनानु अत्रद्रष्टव्याः / उत्कातनानु-8॥१६२॥ पूर्त्यां नाममात्रोत्कीर्तनमेव कृतमत्र त्वेकादिसङ्ख्याभिधानमिति भेदः / से तमित्यादि निगमनम् ॥२०४॥अथ प्रागुद्दिष्टामेव गो।
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38880838380 श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 163 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। सूत्रम् 205 संस्थानानुपूर्वी समचतुरस्रादिसंस्थानानि। संस्थानानुपूर्वीमाह (1) से किं तं संठाणाणुपुव्वी? 2 तिविहा पण्णत्ता, तंजहा- पुव्वाणुपुव्वी 1 पच्छाणुपुव्वी 2 अणाणुपुव्वी 3 / (2) से किं तं पुव्वाणुपुव्वी? 2 समचउरंसे१ णगोहमंडले 2 सादी ३खुजे 4 वामणे 5 हुंडे 6, से तं पुव्वाणुपुव्वी। (3) से किंतं पच्छाणुपुव्वी? 2 हुंडे 6 जाव समचउरंसे 1 से तं पच्छाणुपुव्वी। (4) स किंतं अणाणुपुव्वी?, 2 एयाए चेव एगादियाए एगुत्तरियाए छगच्छगयाए सेढीए अन्नमन्नब्भासो दुरूवूणो, सेतं अणाणुपुव्वी।सेतं संठाणाणुपुव्वी॥सूत्रम् 205 // ( // 117 // ) से किं तमित्यादि / आकृतिविशेषाः संस्थानानि, तानि च जीवाजीवसम्बन्धित्वेन द्विधा भवन्ति। तत्रेह जीवसम्बधीनि, तत्रापि पञ्चेन्द्रियसम्बन्धीनि वक्तुमिष्टान्यतस्तान्याह, समचउरंसेत्यादि / तत्र समा:शास्त्रोक्तलक्षणाविसंवादिन्यश्चतुर्दिग्वयंवयवरूपाश्चतस्रोऽसयो यत्र तत्समासान्तात्प्रत्यये समचतुरस्र संस्थानम्, तुल्यारोहपणिाहः सम्पूर्णलक्षणोपेताङ्गोपाङ्गावयवः स्वाङ्गलाष्टाधिकशतोच्छ्रयःसर्वसंस्थानप्रधानः पञ्चेन्द्रियजीवशरीराकारविशेष इत्यर्थः (1) / नाभेरुपरि न्यग्रोधवन्मण्डलमाद्यसंस्थानलक्षणयुक्, तेन विशिष्टाकारं न्यग्रोधमण्डलम्, न्यग्रोधो वटवृक्षः / यथा चायमुपरि वृत्ताकारतादिगुणोपेतत्वेन विशिष्टाकारो भवत्यधस्तु न तथा, एवमेतदपीति भावः (2) / सह, आदिना नाभेरधस्तनकायलक्षणेन वर्तत इति सादि, ननु सर्वमपि संस्थानमादिना सहैव वर्तते ततो निरर्थकं सादित्वविशेषणम् / सत्यम्, किंत्वत एव विशेषणवैफल्यप्रसङ्गादाद्यसंस्थानलक्षणयुक्त आदिरिह गृह्यते / ततस्तथाभूतेनादिना सह यद्वर्तते नाभेस्तूपरितनकाय आद्यसंस्थानलक्षणविकलं तत्सादीति तात्पर्यम् (3) / यत्र पाणिपादशिरोग्रीवं समग्रलक्षणपरिपूर्ण शेषं तु हृदयोदरपृष्ठलक्षणं कोष्ठं लक्षणहीनं तत्कुब्जम् Oनि / 0 वर्तिनोऽवयवरूपा। 0 युक्तत्वेन / // 163 //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 164 // (4), यत्र तु हृदयोदरपृष्ठं सर्वलक्षणोपेतं शेषं तु हीनलक्षणं तद्वामनम्, कुब्जविपरीतमित्यर्थः (5) / यत्र सर्वेऽप्यवयवाः प्रायो [1] उपक्रमः। लक्षणविसंवादिन एव भवन्ति तत्संस्थानं हुण्डमिति (6) / अत्र च सर्वप्रधानत्वात्समचतुरस्रस्य प्रथमत्वं शेषाणांतु यथाक्रम शा० उपक्रमः। हीनत्वाद्वितीयादित्वमिति पूर्वानुपूर्वीत्वम्, शेषभावना पूर्ववदिति। |1.1 आनुपूर्वी। आह- यदीत्थं संस्थानानुपूर्वी प्रोच्यते तर्हि संहननवर्णरसस्पर्शाद्यानुपूर्दोऽपि वक्तव्याः स्युः, तथा च सत्यानुपूर्वीणामियत्तैव सूत्रम् 206 विशीर्यते, ततो निष्फल एव प्रागुपन्यस्तो दशविधत्वसङ्ख्यानियम इति / सत्यम्, किन्तु सर्वासामपितासांवक्तुमशक्यत्वादुप सामाचार्यानुलक्षणमात्रमेवायं सङ्घयानियमः / एतदनुसारेणान्या अप्येता अनुसतव्या इति तावल्लक्षयामः, सुधिया त्वन्यथापि वाच्यम्, पूर्वी इच्छाका रादि दशभेदाः। गम्भीरार्थत्वात्परममुनिप्रणीतसूत्रविवक्षायाः। एवमुत्तरत्रापि वाच्यमित्यलं विस्तरेण ॥२०५॥सामाचार्यानुपूर्वी विवक्षुराह (1) से किंतं सामायाराणुपुव्वी? 2 तिविहा पण्णत्ता, तंजहा- पुव्वाणुपुव्वी 1 पच्छाणुपुल्वी 2 अणाणुपुव्वी 3 / (2) से किंतं पुव्वाणुपुव्वी? इच्छा 1 मिच्छा 2 तहक्कारो 3 आवसिया ४य निसीहिया 5 / आपुच्छणा ६य पडिपुच्छा 7 छंदणा८य निमंतणा९ उवसंपया य काले 10 सामायारी भवे दसविहा उ॥१६॥से तंपुव्वाणुपुव्वी। (3) से किंतं पच्छाणुपुव्वी? 2 उवसंपया 10 जाव इच्छा, 1 सेतंपच्छाणुपुव्वी। (४)से किंतं अणाणुपुव्वी? 2 एयाए चेव एगादियाए एगुत्तरियाए दसगच्छगयाए सेढीए अन्नमन्नब्भासो दुरूवूणो, सेतं अणाणुपुव्वी, सेतं सामायाराणुपुव्वी॥सूत्रम् 206 // // 118 // ) से किं तमित्यादि / तत्र समाचरणं समाचारः, शिष्टजनाचरितः क्रियाकलापस्तस्य भाव इति यण्प्रत्यये स्त्रियामीकारे चल यामाकारच // 164 // सामाचारी।सा च त्रिविधा, ओघनिर्युक्त्यभिहितार्थरूपा ओघसामाचारी१। इच्छामिच्छाद्यर्थविषया दशधासामाचारी (2) / (r) रीआ। (c) सि / (c) इच्छागारो। 0 उपमाने वतिः 509 तत्त्वौ भावे 510 यण् च 511 इति का० रू /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 165 // निशीथकल्पाद्यभिहितप्रायश्चित्तपदविभागविषया पदविभागसामाचारी (3) / उक्तंच, सामायारी तिविहा ओहे दसहा पदविभागे [1] उपक्रमः। (आवश्यक नि०६६५)त्ति, तत्रेह दशधासामाचारीमाश्रित्योक्त मिच्छामिच्छातहक्कारो, इत्यादि। अत्र कारशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते / ततश्चैषणमिच्छा विवक्षितक्रियाप्रवृत्त्यभ्युपगमस्तया करण मिच्छाकारः, आज्ञाबलाभियोगरहितो व्यापार इत्यर्थः 1.1 आनुपूर्वी। (1) मिथ्या,असदेतद्यन्मयाचरितमित्येवंकरणं मिथ्याकारः।अकृत्ये कस्मिँश्चित्कृते मिथ्या, वितथमिदंन पुनर्यथा भगवद्भिक्तं सूत्रम् 206 तथैवैतन्मच्चेष्टितमतो दुष्कृतम्, दुराचीर्णमित्येवमसत्क्रियानिवृत्त्यभ्युपगमो मिथ्याकार इति तात्पर्यम् (2) / सूत्रव्याख्यानादौ सामाचार्यानुप्रस्तुते गुरुभिः कस्मिँश्चिद्वचस्युदीरिते सति यथा भवन्तः प्रतिपादयन्ति तथैवैतदित्येवंकरणं तथाकारः, अविकल्पगुर्वाज्ञाभ्युपगम पूर्वी इच्छाका रादि दशभेदाः। इत्यर्थः (3) / अवश्यकर्तव्यमावश्यकं तत्र भवा, आवश्यकी, ज्ञानाद्यालम्बनेनोपाश्रयाद्वहिरवश्यंगमने समुपस्थितेऽवश्यं कर्तव्यमिदमतो गच्छाम्यहमित्येवं गुरुं प्रति निवेदनावश्यकीति हृदयम् (4) / निषेधे भवा नैषेधिकी, उपाश्रयाबहिः कर्तव्यव्यापारेष्ववसितेषु पुनस्तत्रैव प्रवेशित: साधोः शेषसाधूनामुत्त्रासादि दोष परिजिहीर्षया बहिर्व्यापारनिषेधेनोपाश्रयप्रवेशसूचना नैषेधिकीति परमार्थः (5) / भदन्त! करोमीदमित्येवंगुरोः प्रच्छनमाप्रच्छना (6) / एकदा पृष्टेन गुरुणा नेदं कर्तव्यमित्येवं निषिद्धस्य विनेयस्य किञ्चिद्विलम्ब्य ततश्चेदं चेदं चेह कारणमस्त्यतो यदि पूज्या आदिशन्ति तदा करोमीत्येवं गुरोः पुनः प्रच्छनं प्रतिप्रच्छना, अथवा ग्रामादौ प्रेषितस्य गमनकाले पुनः प्रच्छनं प्रतिप्रच्छना (7) / खद खट्ट संवरणे (का०धा०९/२३) इत्यस्यानेकार्थत्वात्कुरु ममानुग्रहं परिभुङ्क्षवेदमित्येवं पूर्वानीताशनादिपरिभोगविषये साधूनामुत्साहना छन्दना (8) / इदं वस्तु लब्ध्वा ततोऽहं तुभ्यं दास्यामीत्येवमद्याप्यगृहीतेनाशनादिना साधूनामामन्त्राणं निमन्त्रणा, उक्तं च, पुव्वगहिएण छंदण निमंतणा ®सामाचारी त्रिविधा, ओघे दशधा पदविभागे, इति। 0 नान्नै / 0 छन्द छदि संवरणे। 0 पूर्वगृहीतेन छन्दना निमन्त्रणा भवत्यगृहीतेन /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.1 आनुपूर्वी। युतम्। | // 166 // सूत्रम् 207 1.1.10 भावानुपूर्वी औदयिकादि षड्भेदाः। होअगहिएणं (आवश्यक नि०६९७)ति (9) / त्वदीयोऽहमित्येवं श्रुताद्यर्थमन्यदीयसत्ताभ्युपगम उपसम्पदिति (10) / एवमेते दशप्रकारा:काले यथास्वं प्रस्तावे विधीयमाना दशविधा सामाचारीति गाथार्थः॥ इह धर्मस्यापरोपतापमूलत्वादिच्छाकारस्याज्ञाबलाभियोगलक्षणपरोपतापवर्जकत्वात्प्राधान्यात्प्रथममुपन्यासः। अपरोपतापकेनापिच कथञ्चित्स्खलने मिथ्यादुष्कृतं दातव्यमिति तदनन्तरं मिथ्याकारस्य। एतौ च गुरुवचनप्रतिपत्तावेव ज्ञातुं शक्यौ, गुरुवचनंच तथाकारकरणेनैव सम्यक्प्रतिपन्नं भवतीति तदनन्तरं तथाकारस्य। प्रतिपन्नगुरुवचनेन चोपाश्रयाहिर्निर्गच्छता गुरुपृच्छापूर्वकं निर्गन्तव्यमिति तथाकारानन्तरं तत्पृच्छारूपाया आवश्यक्याः। बहिर्निगतेन च नैषेधिकीपूर्वकं पुनः प्रविष्टव्यमिति तदनन्तरं नैषेधिक्याः। उपाश्रयप्रविष्टेन च गुरुमापृच्छय सकलमनुष्ठेयमिति तदनन्तरमाप्रच्छनायाः। आपृष्टे च निषिद्धेन पुनः प्रष्टव्यमिति तदनन्तरं प्रतिप्रच्छनायाः। प्रतिप्रश्ने चानुज्ञातेनाशनाद्यानीय तत्परिभोगाय साधव उत्साहनीया इति तदनन्तरं छन्दनायाः। एषा च गृहीत एवाशनादौ स्यादगृहीते तु निमन्त्रणैवेति तदनन्तरं निमन्त्रणायाः। इयं च सर्वापि निमन्त्रणापर्यन्ता सामाचारी गुरूपसम्पदमन्तरेण न ज्ञायत इति तदनन्तरमुपसम्पदउपन्यास इति पूर्वानुपूर्वीत्वसिद्धिरिति / शेषं पूर्ववदिति ॥२०६॥अथ भावानुपूर्वीमाह (1) से किं तं भावाणुपुव्वी? 2 तिविहा पण्णत्ता, तंजहा- पुव्वाणुपुव्वी 1 पच्छाणुपुव्वी 2 अणाणुपुव्वी 3 / (2) से किं तं पुव्वाणुपुव्वी? 2 उदइए 1 उवसमिए 2 खतिए 3 खओवसमिए 4 पारिणामिए 5 संनिवातिए, 6 से तं पुव्वाणुपुष्वी। (3) से किंतं पच्छाणुपुव्वी? 2 सन्निवातिए 6 जाव उदइए 1 से तं पच्छाणुपुव्वी। (4) से किं तं अणाणुपुव्वी? 2 एयाए चेव एगातियाएं एगुत्तरियाए छगच्छगयाए सेढीए अन्नमन्नब्भासो दुरूवूणो, सेतं अणाणुपुव्वी।से तं भावाणुपुव्वी, सेतं आणुपुव्वी, आणुपुव्वि 010 खाइ। 0510 वी। // 166 //
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 167 // 1.2 नाम। त्ति पदं समत्तं // सूत्रम् 207 // ( // 119 // ) से किं तमित्यादि। इह तेन तेन रूपेण भवनानि भावाः, वस्तुपरिणामविशेषा औदयिकादयः। अथवा तेन तेन रूपेण भवन्तीति भावास्त एव / यद्वा भवन्ति तैः तेभ्यस्तेषु वा सत्सु प्राणिनस्तेन तेन रूपेणेति भावा यथोक्ता एव, तेषामानुपूर्वी परिपाटिर्भावानुपूर्वी / औदयिकादीनां तु स्वरूपं पुरस्तान्यक्षेण वक्ष्यतेऽत्र च नारकादिगतिरौदयिको भाव इति वक्ष्यते, तस्यां च सत्यां शेषभावाः सर्वेऽपि यथासम्भवं प्रादुर्भवन्तीति शेषभावाधारत्वेन प्रधानत्वादौदयिकस्य प्रथममुपन्यासः। ततश्चशेषभावपञ्चकस्य मध्य औपशमिकः स्तोकविषयत्वात्स्तोकतया प्रतिपादयिष्यत इति / तदनन्तरमौपशमिकस्य, ततो बहुविषयत्वात्क्षायिकस्य, ततो बहुतरविषयत्वात्क्षायोपशमिकस्य, ततो बहुतमविषयत्वात्पारिणामिकस्य, ततोऽप्येषामेव भावानां द्विकादिसंयोगसमुत्थत्वात्सान्निपातिकस्योपन्यास इति पूर्वानुर्वीक्रमसिद्धिरिति / शेषं पूर्वोक्तानुसारेण भावनीयम्।। तदेवमुक्ताः प्रागुद्दिष्टा दशाप्यानुपूर्वीभेदाः, तद्भणने चोपक्रमप्रथमभेदलक्षणानुपूर्वी समाप्ता॥२०७॥ सूत्रम् 208 एकादारभ्य दशनामान्ता दशभेदाः। सूत्रम् 209 1.2 नाम। 1.2.1 एगनाम। ॥अथोपक्रमानुयोगद्वारे नामाख्यं द्वितीयप्रतिद्वारम्॥ साम्प्रतमुपक्रमस्यैव प्रागुद्दिष्टं द्वितीयं भेदं व्याचिख्यासुराह से किंतं णामे? 2 दसविहे पण्णत्ते, तंजहा, एगणामे १दुणामे 2 तिणामे 3 चउणामे 4 पंचणामे 5 छणामे 6 सत्तणामे 7 अट्ठणामे 8 णवणामे 9 दसणामे १०॥सूत्रम् 208 // // 120 // ) 0 कस्य। // 167 //
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्र| सूरि वृत्तियुतम्। | // 168 // 1.2 नाम। सूत्रम् 209 एगनाम। 8 से किं तं नामेत्यादि / इह जीवगतज्ञानादिपर्यायाजीवगतरूपादिपर्यायानुसारेण प्रतिवस्तुभेद नमति, तदभिधायकत्वेन [1] उपक्रमः। प्रवर्तत इति नाम, वस्त्वभिधानमित्यर्थः / उक्तं च, जंवत्थुणोऽभिहाणं पज्जयभेयाणुसारि तं नामं / पइभेयं जं नमएं पइभेयं जाइ जी भणि॥१॥(विशेषावश्यक भा० 944) इदं च दशप्रकारं कथमित्याह, एगनामे इत्यादि / इह येन केनचिन्नाम्नैकेनापि सता सर्वेऽपि विवक्षितपदार्था अभिधातुंशक्यन्ते तदेकनामोच्यते। यकाभ्यांतुनामभ्यांद्वाभ्यामपि सर्वं विवक्षितं वस्तुजातमभि 1.2.1 धानद्वारेण सङ्गह्यते तविनाम / यैस्तु त्रिभिर्नामभिःसर्वेऽपि विवक्षितपदार्था अभिधातुंशक्यन्ते तत्त्रिनाम / यैस्तु चतुर्भिर्नामभिः सर्वं विवक्षितवस्त्वभिधीयते तच्चतुर्नामैवमनया दिशा ज्ञेयं यावद्यैर्दशभिर्नामभिः सर्वं विवक्षितवस्तु प्रतिपाद्यते तद्दशनामेति // 208 // तत्र यथोद्देशं निर्देश इत्येकनामोदाहरन्नाह से किंतंएगणामे? 2, णामाणि जाणि काणिविदव्वाण गुणाण पज्जवाणंच। तेसिं आगमनिहसेनामंति परूविया सण्णा // 17 // सेतं एगणामे॥ सूत्रम् 209 // // 121 // ) से किं तमित्यादि। नामाणि० गाहा व्याख्या, द्रव्याणांजीवाजीवभेदानां गुणानां ज्ञानादीनां रूपादीनां च तथा पर्यायाणां नारकत्वादीनामेकगुणकृष्णत्वादीनांच नामान्यभिधानानि यानि कानिचिल्लोके रूढानि, तद्यथा-जीवो जन्तुरात्मा प्राणीत्यादि, आकाशं नभस्तारापथो व्योमाम्बरमित्यादि। तथा ज्ञानं बुद्धिर्बोध इत्यादि। तथा रूपं रसो गन्ध इत्यादि। तथा नारकस्तिर्यङ्मनुष्य इत्यादि। एकगुणकृष्णो द्विगुणकृष्ण इत्यादि / तेषां सर्वेषामप्यभिधानानामागम एव निकषो हेमरजत 8 // 168 // कल्पजीवादिपदार्थस्वरूपपरिज्ञानहेतुत्वात्कषपट्टकस्तस्मिन्नामेत्येवंरूपा संज्ञाऽऽख्या प्ररूपिता व्यवस्थापिता। सर्वाण्यपि 0 देन / 0 यद्वस्तुनोऽभिधानं पर्यायभेदानुसारि तन्नाम। प्रतिभेदं यन्नमति प्रतिभेदं याति यद्भणितम् // 1 // 0 तं /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 169 // |1.2 नाम। सूत्रम् 210-216 1.2.2 दिनाम जीवो जन्तुरित्याद्यभिधानानि नामत्वसामान्याव्यभिचारादेकेन नामशब्देनोच्यन्त इति भावः। तदेवमिहैकेनाप्यनेन नामशब्देन सर्वाण्यपिलोकरूढाभिधानवस्तूनि प्रतिपाद्यन्त इत्येतदेकनामोच्यते, एकं सन्नामैकनामेतिकृत्वेति गाथार्थः। से तंएगणामेत्ति निगमनम् // 209 // से किं तं दुणामे? 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- एगक्खरिए य अणेगक्खरिए य / / सूत्रम् 210 / / से किं तं एगक्खरिए? 2 अणेगविहे पण्णत्ते, तंजहा- ह्री: श्री: धी: स्त्री, से तं एगक्खरिए। सत्रम् 211 // से किंतं अणेगक्खरिए? 2 कण्णा वीणा लता माला, से तं अणेगक्खरिए / सूत्रम् 212 // अहवा दुनामे दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-जीवनामे य 1 अजीवनामे य २॥सूत्रम् 213 // से किं तंजीवणामे? 2 अणेगविहे पण्णत्ते, तंजहा- देवदत्तोजण्णदत्तो विण्हुदत्तोसोमदत्तो, से तंजीवनामे ॥सूत्रम् 214 // से किं तं अजीवनामे? 2 अणेगविहे पण्णत्ते, तंजहा- घडो पडो कडो रहो, सेतं अजीवनामे // सूत्रम् 215 // / (1) अहवा दुनामे दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-विसेसिए य 1 अविसेसिए य१।(२) अविसेसिए दव्वे, विसेसिएजीवदव्वे अजीवदूब्वे य। (3) अविसेसिए जीवदव्वे, विसेसिए णेरइए तिरिक्खजोणिए मणुस्से देवे, (4) अविसेसिए णेरइए, विसेसिए रयणप्पभाए सक्करप्पभाए वालुयप्पभाए पंकप्पभाए धूमप्पभाए तमाए तमतमाए। अविसेसिए रयणप्पभापुढविणेरइए। विसेसिए पज्जत्तए य अपज्जत्तए य। एवं जाव अविसेसिए तमतमापुढवीणेरइए विसेसिए पज्जत्तए य अपज्जत्तए य / (5) अविसेसिए तिरिक्खजोणिए विसेसिए एगिदिए बेइंदिए तेइंदिए चउरिदिएँ (6) अविसेसिए एगिदिए। विसेसिए पुढविकाइए आउकाइए तेउकाइए वाउकाइए Oनानि / ७'हा' इति, एवमग्रेतनेषु चतुर्ध्वपि पदेषु / ॐ पंचिदिए', इत्यधिकम् /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 170 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.2 नाम। सूत्रम् 210-216 1.2.2 द्विनाम। वणस्सइकाइए, अविसेसिए पुढविकाइए, विसेसिए सुहुमपुढविकाइए य बादरपुढविकाइए य / अविसेसिए सुहमपुढविकाइए, विसेसिए पनत्तयसुहुमपुढविकाइए य अपनत्तयसुहुमपुढविकाइए य / अविसेसिए बादरपुढविकाइए, विसेसिए पन्जत्तयबादरपुढविकाइए य अपज्जत्तयबादरपुढविकाइए य / एवं आउ० तेउ० वाउ० वणस्सती० य, अविसेसिए, विसेसिए य पञ्जत्तयअपजत्तयभेदेहिं भाणियव्वा। (7) अविसेसिए बेइंदिए, विसेसिए पञ्जत्तयबेइंदिए य अपजत्तयबेइंदिए य, एवं तेइंदियचउरिदियाविभाणियव्वा। (8) अविसेसिए पंचेंदियतिरिक्खजोणिए, विसेसिए जलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिएथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए खहयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य (9) अविसेसिए जलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए, विसेसिए समुच्छिमजलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए यं गब्भवक्कंतियजलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य, अविसेसिए समुच्छिमजलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए, विसेसिए पज्जत्तयसंमुच्छिमजलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य अपज्जत्तयसमुच्छिमजलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य। अविसेसिएगब्भवक्कंतियजलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए, विसेसिए पन्जत्तयगब्भवक्कंतियजलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य अपजत्तयगब्भवक्कंतियजलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य। (10) अविसेसिए थलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए, विसेसिए, चउप्पयथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य परिसप्पथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य, अविसेसिएचउप्पयथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए, विसेसिए समुच्छिमचउप्पयथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य गब्भवक्वंतियचउप्पयथलयरपंचेंदियतिरिक्ख जोणिएय अविसेसिए समुच्छिमचउप्पयथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए विसेसिए पज्जत्तयसमुच्छिमचउप्पयथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य अपज्जत्तयसंमुच्छिमचउप्पयथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य। अविसेसिए गब्भवतिय चउप्पयथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए, विसेसिए पज्जत्तय0'अ' इत्यधिकम् / ॐ चिं। खयर / 'य' न वर्तते / // 170 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 171 // |१.२नाम। सूत्रम् |210-216 1.2.2 द्विनाम। गब्भवक्कंतियचउप्पयथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य अपज्जत्तयगब्भवक्कंतियचउप्पय थलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य, अविसेसिए परिसप्पथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए, विसेसिएउरपरिसप्पथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य भुयपरिप्पथलयरपंचेंद्रियतिरिक्खजोणिएय। एवं समुच्छिमा पजत्ता अपज्जत्ताय गब्भवक्कंतियाविपचत्ता अपनत्ता य भाणियव्वा / (11) अविसेसिए खहयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए, विसेसिए समुच्छिमखहयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य गब्भवतंतियखहयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य। अविसेसिए समुच्छिमखहयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए, विसेसिए पजत्तयसमुच्छिमखहयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य अपनत्तयसंमुच्छिमखहयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य। अविसेसिए गब्भवक्वंतियखहयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए, विसेसिए पजत्तयगब्भवक्कंतियखहयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिए य अपज्जत्तयगब्भवक्त्रंतियखहयरपंचेंदियतिरिक्खजोणिएय। (12) अविसेसिएमणुस्से, विसेसिए समुच्छिममणूसे य गन्भवक्त्रंतियमणुस्से यू, अविसेसिएसंमुच्छिममणूसे, विसेसिएपनत्तयसमुच्छिममणूसे य अपज्जत्तगसंमुच्छिममणूसे य / अविसेसिएगब्भवक्वंतियम से, विसेसिए पज्जत्तयगन्भवक्वंतियमणूसे य अपज्जत्तयगन्भवक्वंतियमणूसे य। (13) अविसेसिए देवे, विसेसिए भवणवासी वाणमंतरे जोइसिए वेमाणिए य, अविसेसिए भवणवासी, विसेसिए असुरकुमारे एवं नाग० सुवण्ण विजु० अग्गि० दीव० उदधि० दिसा० वात० थणियकुमारे / सव्वेसिपि अविसेसिय विसेसिय पज्जत्तयअपज्जत्तयभेया भाणियव्वा / (14) अविसेसिये वाणमंतरे, विसेसिए पिसाए भूते जक्खे रक्खसे किण्णरे किंपुरिसे महोरगे गंधव्वे। एतेसिपि अविसेसि विसेसिय पज्जत्तयअपज्जत्यभेदाभाणियव्वा / (15) अविसेसिए जोइसिए, विसेसिए चंदे सूरे गहे 0 चिं। 0 एवं' स्थाने 'एतेऽवि' इत्यस्ति। 0 पज्जतगा अपज्जतगा। 0 खयर। 7 णुस्से। (c) 'विसेसिए.....मणूसे' य स्थाने 'कम्मभूमिओ य अकम्मभूमिओ य अंतरदीवओ य संखिज्जवासाउय असंखिज्जवासाउय पज्जत्तापजत्तओं' इति वर्तते। 0 ग। ©दा। (c) 'गहगणे' इत्यस्ति / // 171 //
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 172 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। |1.2 नाम। सूत्रम् 210-216 1.2.2 द्विनाम। नक्खत्ते तारारूवे। एतेसिंपि अविसेसिय विसेसिय पजत्तय अपज्जत्तयभेया भाणियव्वा / (16) अविसेसिए वेमाणिए, विसेसिए कप्पोवगे य कप्पातीतए य / अविसेसिए कप्पोवर, विसेसिएसोहम्मए ईसाणए सणंकुमारए माहिंदए, बंभलोगए लंतयए महासुक्कए सहस्सारए आणयए पाणयए आरणए अचुतए। एतेसिपि अविसेसिय विसेसिय पज्जत्तयअपनत्तयभेदा भाणियव्वा / (17) अविसेसिए कप्पातीतए, विसेसिए गेवेज्जए य अणुत्तरोववाइए य / अविसेसिएगेवेन्जए, विसेसिए हेट्ठिमगेवेन्जए, मज्झिमगेवेज्जए, उवरिमगेवेजए। अविसेसिए हेट्ठिमगेवेज्जए, विसेसिए हेट्टिमहेट्ठिमगेवेन्जए हेटिममज्झिमगेवेज्जए, हेट्ठिमउवरिमगेवेन्जए, अविसेसिए मज्झिमगेवेन्जए, विसेसिए हेट्ठिममज्झिमगेवेन्जए मज्झिममज्झिमगेवेज्जए मज्झिमउवरिमगेवेज्जए। अविसेसिए उवरिमगेवेज्जए, उवरिमहेट्ठिमगेवेज्जए उवरिममज्झिमगेवेन्जए उवरिमउवरिमगेवेज्जएँ / एतेसिंपि सव्वेसिं अविसेसिय विसेसिय पज्जत्तय अपजत यभेदा भाणियव्वा। (18) अविसेसिए अणुत्तरोववाइए, विसेसिए विजयए वेजयंतए जयंतए अपराजियए सव्वट्ठसिद्धएँ, एतेसिंपिसव्वेसिं अविसेसिय विसेसिय पञ्जत्तय अपज्जत्तयभेदाभाणियव्वा / (19) अविसेसिए अजीवदव्वे, विसेसिए धम्मत्थिकाए अधम्मत्थिकाए आगासस्थिकाए पोग्गलत्थिकाए अद्धासमए य / अविसेसिए पोग्गलत्थिकाए, विसेसिए परमाणुपोग्गले दुपएसिएँ जाव अणंतपएसिएँ, से तंदुनामे // सूत्रम् 216 // // 122 // ) यत एवेदं द्विनामात एव द्विविधं द्विप्रकारम्, तद्यथा, एकंच तदक्षरंच २,तेन निर्वृत्तमेकाक्षरिकम् / अनेकानि च तान्यक्षराणि च 2, तैर्निर्वृत्तमनेकाक्षरिकम्, चकारौ समुच्चयार्थौ / तत्रैकाक्षरिके ह्री: लज्जा देवताविशेषो वा, श्री: देवताविशेषः, धी:, बुद्धिः, स्त्री योषिदिति / अनेकाक्षरिके कन्येत्यादि, उपलक्षणं चेदं बलाकापताकादीनां त्र्याद्यक्षरनिष्पन्ननाम्नामिति। 0 तगे। 0गे। 0 'ग' न वर्तते / ग। 7 हि। 0 वि। 'अ' इत्यधिकम्। 0 पज्जतगापज्जत... तिपएसिए' इत्यधिकम्। // 172 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 173 // 1.2 नाम। सूत्रम् 210-216 1.2.2 द्विनाम। सूत्रम् 217 तदेवं यदस्ति वस्तु तत्सर्वमेकाक्षरेण वा नाम्नाभिधीयतेऽनेकाक्षरेण वाऽतोऽनेन नामद्वयेन विवक्षितस्य सर्वस्यापि वस्तुजात- [1] उपक्रमः। स्याभिधानाविनामैतदुच्यते। द्विरूपं सत्सर्वस्य नाम द्विनाम, द्वयोर्वा नाम्नो: समाहारो द्विनाममिति // 210-12 // एतदेव प्रकारान्तरेणाह, अहवा दुनामे, इत्यादि। जीवस्य नाम जीवनामाजीवस्य नामाजीवनाम। अत्रापि यदस्ति तेन जीवनाम्नाऽजीवनाम्ना वा भवितव्यमितिजीवाजीवनामभ्यां विवक्षितसर्ववस्तुसङ्ग्रहोभावनीयः,शेषंसुगमम्॥२१३-१५॥पुनरेतदेवान्यथा प्राह, अहवा दुनामे, इत्यादि। द्रव्यमित्यविशेषनाम जीवेऽजीवे च सर्वत्र सद्भावात् / जीवद्रव्यमजीवद्रव्यमिति च विशेषनाम। एकस्य जीव एवान्यस्य त्वजीव एव सद्भावादिति / ततः पुनरुत्तरापेक्षया जीवद्रव्यमित्यविशेषनाम, नारकस्तिर्यङित्यादि तु विशेषनाम / पुनरप्युत्तरापेक्षया नारकादिकमविशेषनाम रत्नप्रभायां भवो रात्नप्रभइत्यादि तु विशेषनाम / एवं पूर्वं पूर्वमविशेषनामोत्तरोत्तरं विशेषनाम सर्वत्र भावनीयम्, शेषं सुगमम् / नवरं सम्मूर्च्छन्ति तथाविधकर्मोदयाद्गर्भमन्तरेणैवोत्पद्यन्त इति / |त्रिनाम। सम्मूच्छिमाः। गर्भे व्युत्क्रान्तिः, उत्पत्तिर्येषां ते गर्भव्युत्क्रान्तिकाः / उरसा भुजाभ्यां च परिसर्पन्ति गच्छन्तीति विषधर . गोधा नकुलादयःसामान्येन परिसर्पाः। विशेषस्तूरसा परिसर्पन्तीत्युरःपसिर्पाः सर्पादय एव / भुजाभ्यां परिसर्पन्तीति भुजपरि- बझेदाः। सर्पा गोधानकुलादय एव, शेषं सुखोन्नेयम् / तदेवमुक्ताः सामान्यविशेषनामभ्यां जीवद्रव्यस्य सम्भविनो भेदाः। साम्प्रतं गुणनाम्नश्च प्रागुद्दिष्टमजीवद्रव्यमपि भेदतस्तथैवोदाहतुमाह- अविसेसिए अजीवदव्वे, इत्यादिगतार्थम् / तदेवं यदस्ति वस्तु तत्सर्वसामान्यनाम्ना विशेषनाम्ना वाभिधीयेतैवमन्यत्रापि द्विनामत्वं भावनीयम्, से तंदुनामेत्ति निगमनम् // 216 // से किंतं तिनामे? 2 तिविहे पण्णत्ते तंजहा, दव्वणामे 1 गुणणामे 2 पज्जवणामे य ३॥सूत्रम् 217 // Oद्विनामोच्यते / ०'तु' इत्यधिकम् / 0 यते, एवं / 1.2.3.1 द्रव्यनाम्नः 1.2.3.2 पञ्चभेदाः। // 173 //
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 174 // |1.2 नाम। सूत्रम् 217-224 1.2.3 त्रिनाम। से किंतंदव्वणामे? 2 छविहे पण्णत्ते तंजहा-धम्मत्थिकाए 1 अधम्मत्थिकाए 2 आगासत्थिकाए ३जीवत्थिकाए 4 पं थिकाए 5 अद्धासमए 6 अ, से तंदव्वणामे // सूत्रम् 218 // से किंतं गुणणामे? 2 पंचविहे पण्णत्ते तंजहा- वण्णणामे 1 गंधणामे 2 रसणामे 3 फासणामे 4 संठाणणामे ५॥सूत्रम् 219 / / से किं तंवण्णणामे? 2 पंचविहे पण्णत्ते, तंजहा-कालवण्णनामे 1 नीलवण्णनामे 2 लोहियवण्णनामे 3 हालिद्दवण्णनामे 4 सुक्किलवण्णनामे, सेतंवण्णनामे।सूत्रम् 220 // सकिं तं गंधनामे? 2 दुविहे पण्णत्ते तंजहा- सुरभिगंधनामे 1 य दुरभिगंधनामे 2 य, सेतं गंधनामे // सूत्रम् 221 // स किंतंरसनामे? २पंचविहे पण्णत्ते तंजहा- तित्तरसणामे १कडुयरसणामे 2 कसायरसणामे 3 अंबिलरसणामे 4 महुररसणामे ५य, से तं रसनामे // सूत्रम् 222 // से किं तं फासणामे? 2 अट्ठविहे पण्णत्ते तंजहा- कक्खडफासणामे 1 मउयफासणामे 2 गरुयफासणामे 3 लहुयफासणामे 4 सीतफासणामे 5 उसिणफासणामे 6 णिद्धफासणामे 7 लुक्खफासणामे 8, सेतं फासणामे।सूत्रम् 223 // से किंतं संठाणणामे? २पंचविहे पण्णत्तेतंजहा-परिमंडलसंठाणणामे१वट्टसंठाणणामे 2 तंससंठाणणामे 3 चउरंससंठाणणामे 4 आयतसंठाणणामे 5, सेतं संठाणणामे, सेतं गुणणामे // सूत्रम् 224 // से किं तं तिनामेत्यादि / यत एवेदं त्रिनाम तत एव त्रिविधं त्रिप्रकारम्, द्रव्यनामादिभेदात् / तत्र द्रवति गच्छति ताँस्तान् पर्यायान् प्राप्नोतीति द्रव्यं तस्य नाम धर्मास्तिकाय इत्यादि। धर्मास्तिकायादयश्च प्राग्व्याख्याता एव / गुण्यन्ते सङ्ख्यायन्त 0पु। ॐल्ल। द्रव्यनाम्न: षड्भेदाः। 1.2.3.2 गुणनाम्नश्च पञ्चभेदाः। रचनामादिमाप्चाताप // 174 //
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोग द्वारंमलधारि शा० उपक्रमः। |श्रीहेमचन्द्र| सूरि वृत्तियुतम्। // 175 // इति गुणास्तेषां नाम गुणनाम / वण्णनामे, इत्यादि, तत्र वर्ण्यतेऽलकियते वस्त्वनेनेति वर्ण: कृष्णादिः पञ्चधा प्रतीत एव, [1] उपक्रमः। कपिशादयस्त्वेतत्संयोगेनैवोत्पद्यन्ते न पुन: सर्वथैतद्विलक्षणा इति नेहोदाहृताः / गन्ध्यतआघ्रायत इति गन्धस्तस्य नाम गन्धनाम।सच द्विविध:सुरभिर्दुरभिश्च, तत्र सौमुख्यकृत्सुरभिः, वैमुख्यकृडुरभिः / अत्राप्युभयसंयोगजः पृथग्रोक्तः, एतत्संसर्ग |१.२नाम। जत्वादेव भेदाविवक्षणात् / रस्यत आस्वाद्यत इति रसस्तस्य नाम रसनाम, सच तिक्त कटु कषाया म्ल मधुरभेदात्पञ्चविधः। सूत्रम् 217-224 तत्र श्लेष्मादिदोषहन्ता निम्बाद्याश्रितस्तिक्तो रसः। तथा च भिषक्शास्त्रम्, श्लेष्माणमरुचिं पित्तं,तृष कुष्ठं विषं ज्वरम् / हन्यात् तिक्तो रसो बुद्धेः, कर्ता मात्रोपसेवितः॥१॥गलामयादिप्रशमनो मरिचनागराद्याश्रितः कटुः / उक्तं च, कटुर्गलामयं शोफं, हन्ति युक्त्योपसेवितः। दीपन: पाचको रुच्यो, बृंहणोऽतिकफापहः॥२॥रक्तदोषाद्यपहर्ता बिभीतकामलक कपित्थाद्याश्रितः कषायः। आह च, रक्तदोषं कर्फ पित्तं, कषायो हन्ति सेवितः। रूक्षः शीतो गुरुग्रा(ा)ही, रोपणश्च स्वरूपतः॥ 3 // अग्निदीपनादिकृदम्लीकाद्याश्रितोऽम्लः। पठ्यतेच, अम्लोऽग्निदीप्तिकृत् स्निग्धः, शोफपित्तकफावहः / क्लेदन: पाचनो रुच्यो, मूढवातानुलोमकः॥ ४॥पित्तादिप्रशमकःखण्डशर्कराद्याश्रितो मधुरः। तथा चोक्तम्, पित्तं वातं विषं हन्ति, धातुवृद्धिकरो गुरुः / जीवन: केशकृद्वालवृद्धक्षीणौजसां हितः॥५॥ इत्यादि।स्थानान्तरे स्तम्भिताहारबन्धविध्वंसादिकर्ता सिन्धुलवणाद्याश्रितोलवणोऽपिरस: पठ्यते, स चेह नोदाहृतो,मधुरादि संसर्गजत्वात्तदभेदेन विवक्षणात्सम्भाव्यते च तत्र माधुर्यादिसंसर्गः। सर्वरसानां लवणप्रक्षेप एव स्वादुत्वप्रतिपत्तेरित्यलं विस्तरेण। स्पृश्यत इति स्पर्शः कर्कशादिरष्टविधः / तत्र स्तब्धताकारणं दृषदादिगतः कर्कशः। सन्नतिकारणं तिनिशलतादिगतो मृदुः। अध:पतनहेतुरयोगोलकादिगतो गुरुः। प्रायस्तिर्यगूर्वाधोगमनहेतुरर्कतूलादिनिश्रितो गुणग्राही रोचकश्च / रुपनः / 1.2.3 त्रिनाम। 1.2.3.1 द्रव्यनाम्नः षड्भेदाः। 1.2.3.2 गुणनाम्नश्च पञ्चभेदाः।
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपक्रमः श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 176 // १.२नाम। सूत्रम् 225 1.2.3 त्रिनाम। 1.2.3.3 पर्यायनामानेकविधम् / लघुः। देहस्तम्भादिहेतुः प्रालेयाद्याश्रितः शीतः। आहारपाकादिकारणं वह्नयाद्यनुगत उष्णः। पुद्गलद्रव्याणां मिथ: [१]उपक्रमः संयुज्यमानानां बन्धनिबन्धनं तैलादिस्थितः स्निग्धः / तेषामेवाबन्धनिबन्धनं भस्माद्याधारो रूक्षः। एतत्संसर्गजास्तु नोक्ताः एष्वेवान्तर्भावादिति / संस्थानस्वरूपंतु प्रतीतमेव। से किंतं पजवणामे? 2 अणेगविहे पण्णत्ते, तंजहा- एगगुणकालए दुगुणकालएँ अणंतगुणकालए, एगगुणनीलए, दुगुणनीलए जाव अणंतगुणनीलए एवं लोहिय हालिद्द सुकिलाविभाणियव्वा। एगगुणसुरभिगंधे दुगुणसुरभूिगंधे जाव अणंतगुणसुरभिगंधे, एवं दुरभिगंधोऽवि भाणियव्वो। एगगुणतित्ते दुगुणतित्ते जाव अणंतगुणतित्ते, एवं कडुय कसाय अंबिल महुरावि भाणियव्वा। एगगुणकक्खडे दुगुणकक्खडे जाव अणंतगुणकक्खडे, एवं मउय गरुय लहुय सीत उसिण णिद्ध लुक्खावि भाणियव्वा से तं ___ पज्जवणामे // सूत्रम् 225 // परि समन्तादवन्त्यपगच्छन्ति न तु द्रव्यवत्सर्वदैवावतिष्ठन्त इति पर्यवाः / अथवा परि समन्तादवनानि गमनानि द्रव्यस्यावस्थान्तरप्राप्तिरूपाणि पर्यवाः, एकगुणकालत्वादयः तेषां नाम पर्यवनाम / यत्र तु पर्यायनामेति पाठः, तत्र परि समन्तादयन्तेऽपगच्छन्ति न पुनर्द्रव्यवत्सर्वदैव तिष्ठन्तीति पर्यायाः।अथवा परि सामस्त्येनैति, अभिगच्छति व्याप्नोति वस्तु तानिति पर्यायाः। एकगुणकालत्वादय एव, तेषां नाम पर्यायनामेति / तत्रेह गुणशब्दोऽशपर्यायः / ततश्च सर्वस्यापि त्रैलोक्यगत कालत्वस्यासत्कल्पनया पिण्डितस्य य एकःसर्वजघन्यो गुणोऽशस्तेन कालकः परमाण्वादिरेकगुणकालकः सर्वजघन्यकृष्ण इत्यर्थः। // 17 // 0'तिगुणकालए दसगुणकालए संखिजगुणकालए असंखिजगुणकालए' इत्यधिकम् / ॐ'नील' इत्यधिकम् / ®ल्ला / तिगुणसु०' इत्यधिकम् / 7 इदं पदंनास्ति। 0 ग। 0 रिः। (c) तामिति / 7 इति।
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति शा० उपक्रमः। १.२नाम। युतम्। // 177 // 1.2.3 1.2.3.3 द्वाभ्यां गुणाभ्यां तदंशाभ्यां कालकः परमाण्वादिरेव द्विगुणकालकः / एवं तावन्नेयं यावदनन्तैर्गुणैः तदंशैः कालकोऽनन्त- [1] उपक्रमः। गुणकालकः स एवेति / एवमुक्तानुसारेणैकगुणनीलकादीनामेकगुणसुरभिगन्धादीनां च सर्वत्र भावना कार्येति / आह-8 गुणपर्याययोः कः प्रतिविशेष:? उच्यते, सदैव सहवर्तित्वाद्वर्णगन्धरसादयः सामान्येन गुणा उच्यन्ते, न हि मूर्ते वस्तुनि वर्णादिकमात्रंकदाचिदपि व्यवच्छिद्यते, एकगुणकालत्वादयस्तु द्विगुणकालत्वाद्यवस्थातो निवर्तन्त एवेत्यतः क्रमवृत्तित्वा- सूत्रम् 225 त्पर्यायाः। उक्तं च सहवर्तिनो गुणाः, यथा जीवस्य चैतन्यामूर्तत्वादयः, क्रमवर्तिनः पर्यायाः, यथा तस्यैव नारकत्वतिर्यक्त्वादय त्रिनाम। इति / ननु यद्येवं तर्हि वर्णादिसामान्यस्य भवतु गुणत्वं तद्विशेषाणां तु कृष्णादीनां तन्न स्यादनियतत्वात्तेषाम् / सत्यम्, पर्यायनामावर्णादिसामान्यभेदानामपि कृष्णनीलादीनां प्राय:प्रभूतकालं सहवर्तित्वाद्गुणत्वं विवक्षितमित्यलं विस्तरेण / आह- भवत्वेवं नेकविधम्। किन्तु पुद्गलास्तिकायद्रव्यस्यैव सम्बन्धिनो गुणपर्यायाः किमिति गुणपर्यायनामत्वेनोदाहृताः? न धर्मास्तिकायादीनाम्, न सूत्रम् 226 चवक्तव्यं तेषां तेनसन्तीति, धर्माधर्माकाशजीवकालद्रव्येष्वपि यथाक्रमंगतिस्थित्यवगाहोपयोगवर्त्तनादिगुणानां प्रत्येकमन त्रिनाम्नः न्तानामगुरुलघुपर्यायाणाञ्च प्रसिद्धत्वात् / सत्यम्, किन्त्विन्द्रियप्रत्यक्षगम्यत्वात्सुखप्रतिपाद्यतया पुद्गलद्रव्यस्यैव गुणपर्याया प्रकारान्तरेण उदाहृतान शेषाणामित्यलं विस्तरेण।तस्माद्यत्किमपिनाम तेन सर्वेणापि द्रव्यनाम्ना गुणनाम्ना पर्यायनाम्ना वा भवितव्यं नात: स्त्रीपुरुष नपुंसकभेदैपरं किमपि नामास्ति, ततः सर्वस्यैवानेन सङ्गहात्त्रिनामैतदुच्यत इति // सूत्रम् 225 // व्याख्यानम्। गा०-तं पुण णामं तिविहं इत्थी 1 पुरिसं 2 णपुंसगं 3 चेव / एएसिं तिण्डंपि य अंतमि परूवणं वोच्छं // 18 // तं पुण गाहा व्याख्या, तत्पुनर्नाम द्रव्यादीनां सम्बन्धि सामान्येन सर्वमपि स्त्रीपुंनपुंसकलिङ्गेषु वर्तमानत्वात्रिविधं यां। (r) न स्याद् / 0 सुप्रतिपाद्य / 'अ' इत्यधिकम् / 1.2.3 // 177 //
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। | // 178 // |१.२नाम। सूत्रम् 226 1.2.3 त्रिनाम्नः स्त्रीपुरुष त्रिप्रकारम् / तत्र स्त्रीलिङ्गे नदी महीत्यादि, पुंल्लिङ्गे घट: पट इत्यादि, नपुंसके दधि मध्वित्यादि। एषांच स्त्रीलिङ्गवृत्त्यादीनां [1] उपक्रमः। त्रयाणामपि नाम्नांप्राकृतशैल्योच्चार्यमाणानामन्तेयान्याकारादीन्यक्षराणि भवन्ति तत्प्ररूपणाद्वारेण लक्षणं निर्दिदिक्षुरुत्तरार्द्धमाह- एएसिमित्यादि, गतार्थमेवेति गाथार्थः। / गा०- तत्थ पुरिसस्स अंता आई ऊ ओय हति चत्तारि / ते चेव इत्थियाए हवंति ओकारपरिहीणा // 19 // तत्थपुरिस० गाहा तत्रतस्मिन्त्रिविधे नाम्नि पुरुषस्य पुंल्लिङ्गवृत्तेर्नाम्न अन्ता, अन्तवर्तीन्यक्षराणि चत्वारि भवन्ति, तद्यथा, आकार ईकार ऊकार ओकारश्चेत्यर्थः / एतानि विहाय नापरं प्राकृतपुंल्लिङ्गवृत्तेर्नाम्नोऽन्तेऽक्षरं सम्भवतीत्यर्थः / स्त्रीलिङ्ग प्रकारान्तरेण वृत्ते म्नोऽप्यन्त ओकारवर्जान्येतान्येवाकारेकारोकारलक्षणानि त्रीण्यक्षराणि भवन्ति नापरमिति। अत्र चानन्तरगाथाया नपुंसकभेदैमित्थीपुरिसमिति निर्दिश्यापि यदिहादौ पुंल्लिङ्गनाम्नो लक्षणकथनं तत्पुरुषप्राधान्यख्यापनार्थमिति गाथार्थः।। व्याख्यानम्। गा०- अंतिय इंतिय उंतिय अंताउणपुंसगस्स बोद्धव्वा / एतेसिं तिण्डंपि य वोच्छामि निदंसणे एत्तो॥२०॥ __ अंतियगाहा नपुंसकवृत्तिनाम्नस्त्वन्तेऽकार इंकार उंकारश्चेत्येतान्येव त्रीण्यक्षराणि भवन्ति नापरम् / एतेषां च त्रयाणामपि निदर्शनमुदाहरणं प्रत्येकं वक्ष्यामीति गाथार्थः // तदेवाह आकारतो राया ईकारतो गिरीय सिहरी य / ऊकारतो विण्हू दुमो के अंता उ पुरिसाणं // २१॥आकारता माला ईकारंता सिरी य लच्छी य / ऊकारता जंबू वह य अंताउ इत्थीणं / / 22 // अंकारंतं धन्नं इंकारतं नपुंसक अछि। उंकारंत पीलुं महुं च अंता 0 य' नास्ति / 7 हवंति / 0 आओ। (r) नाम्नां त्वन्ते। 7 गा। 0 ओअंताओ पुरिसाणं पु०वि०य० स्वीकृतः पाठः' इति पू.मु. जम्बुविजय संपादित , पुस्तके।। O गि। गं। 0 त्थिं / ®तो। // 178 //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। | // 179 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.2 नाम। णपुंसाणं // 23 ॥से तंतिणामे।सूत्रम् 226 // ( // 123 // ) आगारंतो, इत्यादि। गाथात्रयं व्यक्तम्, नवरं संस्कृते यद्यपि विष्णुरित्युकारान्तमेव भवति तथापि प्राकृतलक्षणस्यैवेह वक्तुमिष्टत्वा दूकरान्ततान विरुध्यते / एव मोकारान्तो द्रुम इत्यादिष्वपि वाच्यम्, जम्बू: स्त्रीलिङ्गवृत्तिर्वनस्पतिविशेषः / पीलुति क्षीरम्, शेषं सुगमम्, से तं तिनामेत्ति निगमनम् // 226 // से किं तं चतुणामे? 2 चउव्विहे पण्णत्ते, तंजहा- आगमेणं 1 लोवेणं 2 पयईए 3 विगारेणं 4 // सूत्रम् 227 // से किंतं आगमेणं? 2 पद्यानि पयांसि कुण्डानि, सेतं आगमेणं / / सूत्रम् 228 // से किं तं लोवेणं? 2 ते अत्र तेऽत्र, पटो अत्र पटोऽत्र, घटो अत्र घटोऽत्र, रथोअत्र रथोऽत्र, से तं लोवेणं / सूत्रम् 229 // से किंतं पगतीए? अग्नी एतौ, पटू इमौ,शाले एते, माले इमे, सेतं पगतीए॥सूत्रम् 230 // से किंतं विकारेणं? 2 दण्डस्य अग्रं दण्डाग्रं, सा आगता साऽऽगता, दधि इदं दधीदम्, नदी इहते नदीहते, मधु उदकं मधूदकम्, बहु ऊहते बहूहते, ते सं विकारेणं, सतंचउणामे // सूत्रम् 231 // ( // 124 // ) संकिंतं चउनामे, इत्यादि। आगच्छतीत्यागमोन्वागमादिस्तेन निष्पन्नं नाम यथा पद्मानीत्यादि। धुट्स्वराद् घुटि : (कातन्त्र० 2/2/11) इत्यनेनात्र न्वावगमस्य विधानाद्, उपलक्षणमात्रंचेदम्, संस्कार उपस्कार इत्यादेरपि सुडाद्यागमनिष्पन्नत्वादिति। लोपोवर्णापगमरूपस्तेन निष्पन्नं नाम, यथा तेऽत्रेत्यादि। एदोत्पर: पदान्ते (कातन्त्र-१/२/१७) इत्यादिनाऽकारस्येह लुप्तत्वात्, नदी इह नदीह। तत्स्थानेऽयं पाठो वर्तते वधू ऊहः वधूहः'10गा। का० रू०२४ / विवक्षयात्रैकपदत्वं नाम्न एकत्वेन विवक्षणादित्तिकारेणापि निरूढप्राचीनव्याकरणापेक्षया तथा प्रतिपादितं पदत्वमिति, अधुना यथा सोपसर्गस्य। 0 लोपमकार: कातन्त्ररूपमालायां 115 / सूत्रम् 227-231 1.2.4 चतुर्नाम। 1.2.4.1-4 आगमतो लोपतः प्रकृतितो विकारतश्च। सोदाहरण व्याख्यानमा // 172
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोग श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 180 // नामत्वं चात्र तेन तेन रूपेण नमनान्नामेति व्युत्पत्तेरस्त्येवेति / इत्थमन्यत्रापि वाच्यम् / उपलक्षणंचेदम्, मनस ईषामनीषाबुद्धिः, [[1] उपक्रमः / भ्रमतीति भूरित्यादेरपि सकारमकारादिवर्णलोपेन निष्पन्नत्वादिति / प्रकृतिः स्वभावो वर्णलोपाद्यभावस्तया निष्पन्नं नाम, शा० उपक्रमः यथा, अग्नी एतावित्यादि। द्विवचनमनावि (कातन्त्र 1/3/2) त्यनेनात्र प्रकृतिभावस्य विधानानिदर्शनमात्रं चेदम्, सरसिजं. |1.2 नाम। कण्ठेकाल इत्यादीनामपि प्रकृतिनिष्पन्नत्वादिति / वर्णस्यान्यथाभावापादनं विकारस्तेन निष्पन्नम्, दण्डस्याग्रं दण्डाग्र- सूत्रम् 232 1.2.5 मित्यादि। समानः सवर्णे दीर्घाभवति (कातन्त्र०१/२/१) इत्यादिना दीर्घत्वलक्षणस्य वर्णविकारस्येह कृतत्वाद्, उदाहरणमात्रं पचनाम। चैतत्तस्करः षोडशेत्यादेरपि वर्णविकारसिद्धत्वादिति / तदिह यदस्ति तेन सर्वेणापि नाम्नागमनिष्पन्नेन वा लोपनिष्पन्नेन वा नामिकादि। प्रकृतिनिर्वृत्तेन वा विकारनिष्पन्नेन वा भवितव्यम्, डित्थादिनाम्नामपि सनिरुक्तत्वान्नाम च धातुजमाहे त्यादिवचनात्, ततश्चतुर्भिरप्यतैः सर्वस्य सङ्ग्रहाच्चतुर्नामेदमुच्यते, से तं चउनामेत्ति निगमनम् // 231 // से किं तं पंचनामे? 2 पंचविहे पण्णत्ते, तंजहा, नामिकं 1 नैपातिकं 2 आख्यातिकम् 3 औपसर्गिकं 4 मिश्रंच 5, अश्व इति नामिकम्, खल्विति नैपातिकम्, धावतीत्याख्यातिकम्, परीत्यौपसर्गिकम्, संयत इति मिश्रम्, से तं पंचनामे // सूत्रम् 232 // ( // 125 // ) से किं तं पंचनामे, इत्यादि / इहाश्व इति नामिकं वस्तुवाचकत्वात्, खल्विति नैपातिक निपातेषु पठितत्वात्, धावतीत्याख्यातिकं क्रियाप्रधानत्वात्, परीत्यौपसर्गिकमुपसर्गेषु पठितत्वात्, संयत इति मिश्रम्, उपसर्गनामसमुदायनिष्पन्नत्वादिति। 8 // 180 // का०सु०६२।०परश्च लोपम् (का० रू. 24)10 नाम च धातुजमाह निरुक्ते, व्याकरणे शकटस्य च तोकम् / यन्न पदार्थविशेषसमुत्थं, प्रत्ययतः प्रकृतेश्च तदुह्यम् // 1 // इति शब्दानुशासनवृत्तौ श्रीहेमचन्द्रसूरिभिरुदाहृतम्। 0 'किं?' इत्यधिकं वर्तते /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 181 // 1.2 नाम। सूत्रम् 233 1.2.5 पवनाम। नामिकादि। 1.2.6 एतैरपि सर्वस्य क्रोडीकरणात्पञ्चनामत्वं भावनीयम्, से तं पंचनामेत्ति निगमनम् // 232 // से किं तं छनामे? 2 छव्विहे पण्णत्ते, तंजहा, उदइए 1 उवसमिए 2 खइए 3 खओवसमिए 4 पारिणामिए 5 संनिवातिए 6 ॥सूत्रम् 233 // से किं तं छनामे, इत्यादि। अत्रौदयिकादयः षड् भावाः प्ररूप्यन्ते, तथा च सूत्रम्, उदइए, इत्यादि / अत्राह- ननु नाम्नि प्रक्रान्ते तदभिधेयानामर्थानां भावलक्षणानांप्ररूपणमयुक्तमिति / नैतदेवम्, नामनामवतोरभेदोपचारात्तत्प्ररूपणस्याप्युदुष्टत्वाद्, एवमन्यत्रापि यथासम्भवं वाच्यम्, तत्रज्ञानावरणादीनामष्टानां प्रकृतीनामात्मीयात्मीयस्वरूपेण विपाकोऽनुभवनमुदयः, स एवौदयिकः। अथवा यथोक्तेन वोदयेन निष्पन्न औदयिकः, भाव इति सामर्थ्यागम्यते। उपशमनमुपशमः, कर्मणोऽनुदयाक्षीणावस्था भस्मपटलावच्छन्नाग्निवत्स एव औपशमिकः, तेन वा निवृत्त औपशमिकः / क्षयः, कर्मणोऽपगमः, स एव तेन वा निर्वृत्तः क्षायिकः / कर्मणो यथोक्तौ क्षयोपशमावेव ताभ्यां वा निर्वृत्तः क्षायोपशमिको दरविध्यातभस्मच्छन्नवह्निवत्। परिणमनम्, तेन तेन रूपेण वस्तूनां भवनं परिणामः, स एव तेन वा निर्वृत्तः पारिणामिकः। अनन्तरोक्तानां व्यादिभावानां मेलकः सन्निपातः, स एव तेन वा निवृत्तः, सान्निपातिकः॥ सूत्रम् 233 // तत्रामीषां प्रत्येकं स्वरूपनिरूपणार्थमाह से किं तं उदइए? 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा, उदए य 1 उदयनिष्फण्णे य 2 // सूत्रम् 234 // से किं तं उदए? 2 अट्ठण्हं कम्मपगडीणं उदएणं, सेतं उदए। सूत्रम् 235 // __ से किं तं उदयनिप्फन्ने? 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा, जीवोदयनिप्फन्ने य अजीवोदयनिष्फन्ने य / / सूत्रम् 236 // 0 उदइए,। षड्नाम। औदयिकादि। सूत्रम् 234-238 औदयिकभावस्योदयोदयनिष्पन्नादि भेदनिरूपणम्। // 181 //
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 182 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.2 नाम। सूत्रम् 234-238 षड्नाम। से किं तंजीवोदयनिष्फन्ने? 2 अणेगविहे पण्णत्ते तंजहा- णेरड़ए तिरिक्खजोणिए मणुस्से देवे, पुढविकाइए जाव वणस्सइकाइए तसकाइए, कोहकसायी जाव लोहकसायी, इत्थीवेदए पुरिसवेदएणपुंसगवेदए, कण्हलेसे एवं नील० काउ० तेउ० पम्ह० सुक्कलेसे, मिच्छादिट्ठी अविरए अण्णाणी आहारए छउमत्थे सजोगी संसारत्थे असिद्धे, से तंजीवोदयनिप्फन्ने // सूत्रम् 237 // से किंतं अजीवोदयनिष्फन्ने?२ चोद्दसविहे पण्णत्ते तंजहा, ओरालियं वा सरीरं 1 ओरालियसरीरपयोगपरिणामियं वादव्वं 2 वेउब्वियं वा सरीरं 3 वेउब्वियसरीरपयोगपरिणामियं वा दव्वं 4, एवं आहारगं सरीरं 6 तेयगंसरीरं 7 कम्मगंसरीरंच भाणियव्वं, पयोगपरिणामिए वण्णे 11 गंधे 12 रसे 13 फासे 14 से तं अजीवोदयनिष्फण्णे। सेतं उदयनिष्फण्णे, सेतं उदए।सूत्रम् 238 // से किं तं ओदइए, इत्यादि। औदयिको भावो द्विविधः, अष्टानां कर्मप्रकृतीनामुदयस्तन्निष्पन्नश्च / अयं चार्थः प्रकारद्वयन व्युत्पत्तिकरणादादावेव दर्शितः / उदयनिष्पन्नः पुनरपि द्विविधः, जीवे, उदयनिष्पन्नोजीवोदयनिष्पन्नः। अजीवे, उदयनिष्पनोऽजीवोदयनिष्पन्नः। तत्रजीवोदयनिष्पन्नस्योदाहरणानि णेरइएइत्यादिः / इदमुक्तं भवति, कर्मणामुदयेनैव सर्वेऽप्येते पर्याया जीवे निष्पन्नाः, तद्यथा, नारकस्तिर्यमनुष्य इत्यादि। अत्राह- ननु यद्येवमपरेऽपि निद्रापञ्चकवेदनीयहास्यादयो बहवः कर्मोदयजन्या जीवे पर्यायाः सन्ति, किमिति नारकत्वादयः कियन्तोऽप्युपन्यस्ता:? सत्यम्, उपलक्षणत्वादमीषामन्येऽपि सम्भविनो द्रष्टव्याः / अपरस्त्वाह, ननु कर्मोदयजनितानां नारकत्वादीनां भवत्विहोपन्यासो लेश्यास्तु कस्यचित्कर्मण उदये भवन्तीत्येतन्न प्रसिद्ध तत्किमितीह तदुपन्यासः? सत्यम्, किन्तु योगपरिणामो लेश्याः, योगस्तु त्रिविधोऽपि कर्मोदयजन्य एव, ततो लेश्यानामपि तदुदयजन्यत्वं न विहन्यते / अन्ये तु मन्यन्ते, कर्माष्टकोदयात्संसारस्थत्वासिद्धत्ववल्लेश्यावत्त्वमपि ®जाव सुक्कलेसे', इति मात्रम् / ॐ 'मिच्छादिट्ठी३अविरए असण्णी अण्णाणी..' इति रूपेण वर्तते / 0 अणेगविह'मित्यस्ति। 0 उदइए, / भ। औदयिकभावस्योदयोदयनिष्पन्नादि भेदनिरूपणम्। // 182 //
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। सूरि वृत्ति सूत्रम् श्रीअनुयोग- भावनीयमित्यलं विस्तरेण, तदर्थिना तु गन्धहस्तिवृत्तिरनुसर्तव्येति, से तं जीवोदयनिप्फण्णेत्ति निगमनम् // 234-237 // भावनाचामत्कार [1] उपक्रमः। द्वारं मलधारिस अथाजीवोदयनिष्पन्नं निरूपयितुमाह से किं तमित्यादि। ओरालियं वा सरीरंति विशिष्टाकारपरिणतं तिर्यमनुष्यदेहरूपमौदारिक |श्रीहेमचन्द्रशरीरम्, ओरालिअसरीरप्पओगे, इत्यादि। औदारिकशरीरप्रयोगपरिणमितं द्रव्यम् / औदारिकशरीरस्य प्रयोगो व्यापारस्तेन 1.2 नाम। युतम्। परिणमितं स्वप्रायोग्यत्वादहीतं तत्तथा / तच्च वर्ण गन्ध रस स्पर्शाऽऽनापानादिरूपं स्वत एवोपरिष्टाद्दर्शयिष्यति, वाशब्दौ // 183 // 234-238 परस्परसमुच्चये / एतद्वितयमप्यजीवे पुद्गलद्रव्यलक्षण औदारिकशरीरनामकर्मोदयेन निष्पन्नत्वादजीवोदयनिष्पन्न औदयिको 1.2.6 भाव उच्यते / एवं वैक्रियशरीरादिष्वपि भावना कार्या। नवरं वैक्रियशरीरनामकर्माद्युदयजन्यत्वं यथास्वं वाच्यमिति / षड्नाम। 1.2.6.1 औदारिकादिशरीरप्रयोगेण यत्परिणम्यते द्रव्यं तत्स्वत एव दर्शयितुमाह- पओगपरिणामिए वण्णे, इत्यादि। पञ्चानामपि। औदयिकशरीराणां प्रयोगेण व्यापारेण परिणमितंगृहीतं वर्णादिकं शरीरेवर्णादिसम्पादकं द्रव्यमिदंद्रष्टव्यमुपलक्षणत्वाच्च वर्णादीनाम भावस्योदयो दयनिष्पन्नादि परमपि यच्छरीरे सम्भवत्यानपानादि तत्स्वत एव दृश्यमिति / अत्राह- ननु यथा नारकत्वादयः पर्याया जीवे भवन्तीति भेदनिरूपणम्। जीवोदयनिष्पन्न औदयिके पठ्यन्ते, एवं शरीराण्यपिजीव एव भवन्त्यतस्तान्यपि तत्रैव पठनीयानि स्युः, किमित्यजीवोदयनिष्पन्नेऽधीयन्त? अस्त्येतत्, किंत्वौदारिकादिशरीरनामकर्मोदयस्य मुख्यतया शरीरपुद्गलेष्वेव विपाकदर्शनात्तन्निष्पन्न औदयिको भावः शरीरलक्षणेऽजीव एव प्राधान्याद्दर्शित इत्यदोषः। से तमित्यादि निगमनत्रयम् // 234-238 // उक्तो द्विविधोऽप्यौदयिकोऽथौपशमिकं निर्दिदिक्षुराह // 183 // से किं तं उवसमिए? 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा, उवसमे य 1 उवसमनिप्फण्णे य २॥सूत्रम् 239 // Oणा। ॐ प्रयोगि। 7 /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ [[2] उपक्रमः। शा०उपक्रमः श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 184 // १.२नाम। सूत्रम् 239-241 1.2.6 पनामा 1.2.6.2 औपशमिकभावस्योप से किंतं उवसमे? 2 मोहणिज्जस्स कम्मस्स उवसमेणं, से तं उवसमे / / सूत्रम् 240 // से किं तं उवसमनिष्फण्णे? 2 अणेगविहे पण्णत्ते, तंजहा, उवसंतकोहे जाव उवसंतलोभे उवसंतपेज्जे उवसंतदोसे उवसंतदंसणमोहणिज्जे उवसंतचरित्तमोहणिज्जे उवसंतमोहणिज्जे उवसमिया सम्मत्तलद्धी उवसमिया चरित्तलद्धी उवसंतकसायछउमत्थवीतरागे, सेतं उवसमनिप्फण्णे।सेतं उवसमिए॥सूत्रम् 241 // से किं तं उवसमिए, इत्यादि। अयमपि द्विविधः, उपशमस्तन्निष्पन्नश्च / तत्र उवसमे णंति, णमिति वाक्यालङ्कारे, उपशम: पूर्वोक्तस्वरूपो मोहनीयस्यैव कर्मणोऽष्टाविंशतिभेदभिन्नस्योपशमश्रेण्यां द्रष्टव्योन शेषकर्मणाम्, मोहस्सेवोवसमो, इति वचनात्, उपशम एवौपशमिकः / उपशमनिष्पन्ने तु उवसंतकोहे, इत्यादीहोपशान्तक्रोधादयो व्यपदेशाः क्वापि वाचनाविशेषे(षा:) कियन्तोऽपि दृश्यन्ते / तत्र मोहनीयस्योपशमेन दर्शनमोहनीयं चारित्रमोहनीयं चोपशान्तं भवति, तदुपशान्ततायां च ये व्यपदेशाःसंभवन्ति ते सर्वेऽप्यत्रादुष्टान शेषा इति भावनीयम्। से तमित्यादि निगमनद्वयम् // 241 // निर्दिष्टो द्विविधिोऽप्यौपशमिकोऽथ क्षायिकमाह__से किं तं खइए? 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा, खए य 1 खूयनिष्फण्णे य 2 // सूत्रम् 242 // से किं तं खए? 2 अट्ठण्हं कम्मपगडीणंखएणं,सेतं खए। सूत्रम् 243 // से किंतंखयनिष्फण्णे? 2 अणेगविहे पण्णत्ते, तंजहा- उप्पण्णणाणदसणधरे अरहा जिणे केवलीखीणआभिणिबोहियणाणावरणे खीणसुयणाणावरणे खीणओहिणाणावरणे खीणमणपज्जवणाणावरणे खीणकेवलणाणावरणे अणावरणे णिरावरणे ®खइए। निष्पन्नभेदप्रभेद निरूपणम् / सूत्रम् |242-244 1.2.6.3 क्षायिकभावस्य क्षयक्षयनिष्पन्न भेदप्रभेद निरूपणम्। // 184 //
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.२नाम। श्रीअनुयोग खीणावरणे णाणावरणिजकम्मविप्पमुक्के केवलदंसी सव्वदंसी खीणनिद्दे खीणनिद्दानिद्दे खीणपयले खीणपयलापयले खीणद्वारं मलधारि थीणगिद्धे खीणचक्खुदसणावरणेखीणअचक्खुदंसणावरणेखीणओहिदसणावरणेखीणकेवलदसणावरणे अणावरणे निरावरणे श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति- खीणावरणे दरिसणावरणिज्जकम्मविप्पमुक्के खीणसायवेयणिज्जे खीणअसायवेयणिज्जे अवेयणे निवेयणे खीणवेयणे सुभासुभयुतम्। वेयणिज्जकम्मविप्पमुक्के खीणकोहे जाव खीणलोभे खीणपेजे खीणदोसे खीणदंसणमोहणिज्ने खीणचरित्तमोहणिज्जे अमोहे // 185 // निम्मोहे खीणमोहे मोहणिज्जकम्मविप्पमुक्के खीणणेरइयाउए खीणतिरिक्खजोणियाउए खीणमणुस्साउएखीणदेवाउए अणाउए निराउएखीणाउए आउयकम्मविप्पमुक्केगतिजातिसरीरंगोवंग बंधण संघातण संघतण अणेगबोंदिवंदसंघायविप्पमुक्केखीणसुभणामे खीणासुभणामे अणामे निण्णामे खीणनामे सुभासुभणामकम्मविप्पमुक्केखीणउच्चागोएखीणणीयागोए अगोए निगाए खीणगोए सुभासुभगोत्तकम्मविप्पमुक्के खीणदाणंतराए खीणलाभंतराए खीणभोगंतराए खीणुवभोगंतराए खीणविरियंतराए अणंतराए णिरंतराए खीणंतराए अंतराइय कम्मविप्पमुक्के, सिद्धे बुद्धे मुत्ते परिणिव्वुए अंतगडे सव्वदुक्खप्पहीणे, से तं खयनिष्फणे। से तं खइए।सूत्रम् 244 // से किं तमित्यादि। एषोऽपि द्विधा क्षयस्तन्निष्पन्नश्च // 242 // तत्र खए णति, णमिति पूर्ववत् / क्षयोऽष्टानां ज्ञानावरणादिकर्मप्रकृतीनां सोत्तरभेदानां सर्वथापगमलक्षणः, स एव स्वार्थिकेकण्प्रत्यये क्षायिकः / क्षयनिष्पन्नस्तु तत्फलरूप: // 243 // तत्र च सर्वेष्वपि कर्मसु सर्वथा क्षीणेषु ये पर्यायाः सम्भवन्ति तान्क्रमेण दिदर्शयिषुर्ज्ञानावरणक्षये तावद्ये भवन्ति रुद्धी। ©या। 0 अवेयणे' पदं न वर्तते। 0 हे। 'य' न वर्तते। 0 संघायण संघयण संठाण अणेगबोंदिविंद..' इतिरूपेण वर्तते। Oणअलगो। RIG उच्चणीय गोत्तकम्म...। (r) उ। ®'इ' न वर्तते / (r) एव' स्थाने 'च' वर्तते। सूत्रम् 242-244 1.2.6 षड्नाम। 1.2.6.3 क्षायिकभावस्य क्षयक्षयनिष्पन्न भेदप्रभेद निरूपणम्। // 185 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 186 // १.२नाम। 242-244 षइनाम। 1.2.6.3 तानाह, उप्पण्णणाणदसणेत्यादि। उत्पन्ने श्यामतापगमेनादर्शमण्डलप्रभावत्सकलतदावरणापगमादभिव्यक्ते ज्ञानदर्शने धरति [1] उपक्रमः / यःस तथा। अरहाऽविद्यमानरहस्यः, नास्य गोप्यं किञ्चिदस्तीति भावः / आवरणशत्रुजेतृत्वाजिनः। केवलं सम्पूर्ण ज्ञानमस्यास्तीति केवली। क्षीणमाभिनिबोधिकज्ञानावरणं यस्य स तथा / एवं नेयं यावत्क्षीणकेवलज्ञानावरणः। अविद्यमानमावरणं यस्य स विशुद्धाम्बरे श्वेतरोचिरिवानावरणः। तथा निर्गत आगन्तुकादप्यावरणाद्राहुरहितरोहिणीशवदेव निरावरणः, / तथा ले सूत्रम् क्षीणमेकान्तेनापुनर्भावितयावरणमस्येत्यपाकृतमलावरणजात्यमणिवत्क्षीणावरणः। निगमयन्नाह, ज्ञानावरणीयेन कर्मणा 1.2.6 विविधमनेकैःप्रकारैः प्रकर्षेण मुक्तो ज्ञानावरणीयकर्मविप्रमुक्तः। एकार्थिकानि वैतान्यनावरणादिपदान्यन्यथा वा नयमतभेदेन सुधिया भेदो वाच्यः / तदेवमेतानि ज्ञानावरणीयक्षयापेक्षाणि नामान्युक्तान्यथ दर्शनावरणीयक्षयापेक्षाणि तान्येवाह, क्षायिकभावस्य केवलदसीत्यादि। केवलेन, क्षीणावरणेन दर्शनेन पश्यतीति केवलदर्शी। क्षीणदर्शनावरणत्वादेव सर्वं पश्यतीति सर्वदर्शीत्येवं भेदप्रभेद निद्रापञ्चकदर्शनावरणचतुष्कक्षयसम्भवीन्यपराण्यपि नामान्यत्र पूर्वोक्तानुसारेण व्युत्पादनीयानि / नवरं निद्रापञ्चकस्वरूपमि निरूपणम्। दम्, सुहपडिबोहों निद्दा दुहपडिबोहों य निद्दनिद्दा य। पयला होइ ठियस्सा पयलापयला य चंकमओ॥१॥ (निशीथ भा० 133) अइसंकिलिट्ठकम्माणुवेयणे होइ थीणगिद्धी उ। महनिद्दा दिणचिंतियवावारपसाहणी पायं // 2 // अपरं चानावरणादिशब्दाः पूर्व ज्ञानावरणाभावापेक्षाःप्रवृत्ता अत्र तु दर्शनावरणाभावापेक्षा इति विशेषः। वेदनीयं द्विधा, प्रीत्युत्पादकं सातमप्रीत्युत्पादक त्वसातम्, तत्क्षयापेक्षास्तु क्षीणसातवेदनीयादयः शब्दाः सुखोनेयाः। नवरमवेदनोवेदनारहितः, स च व्यवहारतोऽल्प Oसुखप्रतिबोधा निद्रा दुःखप्रतिबोधा च निद्रानिद्रा च / प्रचला भवति स्थितस्य प्रचलाप्रचला च चमतः॥१॥अतिसंक्लिष्टकर्माणुवेदने भवति स्त्यानगृद्धिस्तु। महानिद्रा दिनचिन्तितव्यापारप्रसाधनी प्रायः / / 2 / / / हा। 0 ता / क्षयक्षयनिष्पन्न // 186 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.2 नाम। श्रीहेमचन्द्र सूरि वृत्तियुतम्। // 187 // वेदनोऽप्युच्यते, ततः प्राह- निर्वेदनोऽपगतसर्ववेदनः, सच पुनः कालान्तरभाविवेदनोऽपि स्यादित्याह-क्षीणवेदनोऽपुनर्भाविवेदनः / निगमयन्नाह- सुभासुभवेअणिज्जकम्मविप्पमुक्केत्ति / मोहनीयं द्विधा, दर्शनमोहनीयं च चारित्रमोहनीयं च। तत्र दर्शनमोहनीयं त्रिधा, सम्यक्त्वमिश्रमिथ्यात्वभेदात् / चारित्रमोहनीयं तु द्विधा, क्रोधादिकषायहास्यादिनोकषायभेदात्तत एतत्क्षयसम्भवीनि सूत्रलिखितानि क्षीणक्रोधादीनिनामानिसुबोधान्येव।नवरंमायालोभौ प्रेम, क्रोधमानौतु द्वेषः / तथाऽमोहोपगतमोहनीयकर्मा / स च व्यावहारिकैरल्पमोहोदयोऽपि निर्दिश्यतेऽत आह, निर्गतो मोहा निर्मोहः। स च पुनः कालान्तरभाविमोहोदयोऽपि स्यादुपशान्तमोहवत्तद्व्यवच्छेदार्थमाह-क्षीणमोहोऽपुनर्भाविमोहोदय इत्यर्थः। निगमयति, मोहनीयकर्मविप्रमुक्त इति / नारकाद्यायुष्कभेदेनायुश्चतुर्दा, तत्क्षयसमुद्भवानि च नामानि सुगमानि / नवरमविद्यमानायुष्कोऽनायुष्कस्तविकायुःक्षयमात्रेऽपि स स्यादत उक्तं निरायुष्कः। स च शैलेशीं गतः किञ्चिदवतिष्ठमानायुःशेषोऽप्युपचारतः स्यादत उक्तं क्षीणायुरिति, आयुः कर्मविप्रमुक्त इति निगमनम् / नामकर्म सामान्येन शुभाशुभभेदतो द्विविधम्, विशेषतस्तु गतिजातिशरीराङ्गोपाङ्गादिभेदाद्विचत्वारिंशदादिभेदं स्थानान्तरादवसेयम् / तत्रेह तत्क्षयभावीनि कियन्तिचिन्नामान्यभिधत्ते, गइजाइसरीरेत्यादि। इह प्रक्रमान्नामशब्दो यथासम्भवंद्रष्टव्यः। ततश्च नारकादिगतिचतुष्टयहेतुभूतं गतिनाम, एकेन्द्रियादिजातिपञ्चककारणं जातिनाम, औदारिकादिशरीरपञ्चकनिबन्धनं शरीरनाम, औदारिकवैक्रियाहारकशरीरत्रयाङ्गोपाङ्गनिर्वृत्तिकारणमङ्गोपाङ्गनाम, काष्ठादीनां लाक्षादिद्रव्यमिव शरीरपञ्चकपुद्गलानां परस्परं बन्धहेतुबन्धननाम, तेषामेव पुद्गलानां परस्पर बन्धनार्थमन्योऽन्यसांनिध्यलक्षणसङ्घातकारणं काष्ठसन्निकर्षकृत्तथाविधकर्मकर इव सङ्घातनाम, कपाटादीनांलोहपट्टादिरि® तत्रेति न वर्तते। 0 च। (c) कियन्ति तन्नामा...। सूत्रम् 242-244 1.2.6 षड्नाम। 1.2.6.3 क्षायिकभावस्य क्षयक्षयनिष्पन्न भेदप्रभेद निरूपणम् / // 187 //
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। | // 188 // क्षायिकभावस्य वौदारिकशरीरास्थ्यांपरस्परबन्धविशेषनिबन्धनं संहनननाम। एतच्च बन्धनादिपदत्रयं क्वचिद्वाचनान्तरेन दृश्यत एव / बोन्दिस्तनुः [[1] उपक्रमः। शरीरमिति पर्यायाः। अनेकाश्चता नानाभवेषु बह्वीनांतासांभावात्तस्मिन्नेव वा भवेजघन्यतोऽप्यौदारिकतैजसकार्मणलक्षणानां तिसृणां भावाद्वोन्द्यश्चानेकबोन्द्यः, तासां वृन्दं पटलं तदेव पुद्गलसङ्कातरूपत्वात्सङ्गातोऽनेकबोन्दिवृन्दसङ्घात:। गत्यादीनां१.२ च द्वन्द्वे गति जाति शरीराङ्गोपाङ्ग बन्धनसंघातन संहनन संस्थानानेकबोन्दिवृन्दसङ्घातास्तैर्विप्रमुक्तो यः स तथा। प्राक्तनेन सूत्रम् 242-244 शरीरशब्देन शरीराणां निबन्धनं नामकर्म गृहीतंबोन्दिवृन्दग्रहणेन तु तत्कार्यभूतशरीराणामेव ग्रहणमिति विशेषः / क्षीणमपगतं तीर्थकर शुभ सुभग सुस्वरा देययश:कीर्त्यादिकं शुभं नाम यस्य स तथा। क्षीणमपगतं नरकगत्य शुभ दुर्भग दुःस्वरा नादेया घड्ना 1.2.6.3 यश:कीर्त्यादिकमशुभं नाम यस्य स तथा। अनाम निर्गम क्षीणनामादिशब्दास्तु पूर्वोक्तानुसारेण भावनीयाः। शुभाशुभनाम क्षयक्षयनिष्पन्न विप्रमुक्त इति निगमनम् / गोत्रं द्विधा, उच्चैर्गोत्रं नीचैर्गोत्रं च / ततस्तत्क्षयसम्भवीनि क्षीणगोत्रादिनामान्युक्तानुसारतः सुखा भेदप्रभेद वसेयान्येव / दानान्तरायादिभेदादन्तरायं पञ्चधा / तत्क्षयनिष्पन्नानि च क्षीणदानान्तरायादिनामान्यविषमाण्येव / तदेवमेकैक- निरूपणम्। प्रकृतिक्षयनिष्पन्ननामानि प्रत्येकं निर्दिश्य साम्प्रतं पुनः समुदितप्रकृत्यष्टकक्षयनिष्पन्नानि सामान्यतो यानि नामानि भवन्ति तान्याह, सिद्धे, इत्यादि। सिद्धसमस्तप्रयोजनत्वात्सिद्धः, बोधात्मकत्वादेव बुद्धः, बाह्याभ्यन्तरग्रन्थबन्धनमुक्तत्वान्मुक्त:, परि, समन्तात्सर्वप्रकारैः निर्वृतः, सकलसमीहितार्थलाभप्रकर्षप्राप्तत्वाच्छीतीभूतः परिनिर्वृतः, समस्तसंसारान्तकृत्त्वादन्तकृदिति। एकान्तेनैव शारीरमानसदुःखप्रहाणात्सर्वदुःखप्रहीणइति / से तमित्यादि निगमनद्वयम् // 244 // उक्तो द्विविधोऽपि क्षायिकोऽथ क्षायोपशमिकमाह७ इति / O रिः। // 188 //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 189 // 245-247 1.2.6 षड़नाम। 1.2.6.4 से किंतं खओवसमिए? 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-खओवसमें १खओवसमनिप्फन्ने य 2 // सूत्रम् 245 / / [1] उपक्रमः। से किं तंखओवसमे? 2 चउण्हंघाइकम्माणं खओवसमेणं, तंजहा- नाणावरणिजस्स 1 दंसणावरणिज्जस्स 2 मोहणिज्जस्स 3 अंतराइयस्स 4, से तंखओवसमे।सूत्रम् 246 // 1.2 नाम। से किंतंखओवसमनिप्फन्ने? 2 अणेगविहे पण्णत्ते, तंजहा-खओवसमिया आभिणिबोहियणाणलद्धी जाव खओवसमिया सूत्रम् मणपज्जवणाणलद्धी खओवसमिया मतिअण्णाणलद्धी खओवसमिया सुयअण्णाणलद्धी खओवसमिया विभंगणाणलद्धी खओवसमिया चक्खुदंसणलद्धी एवमचक्खुदंसणलद्धी, ओहिदंसणलद्धी एवं सम्मदंसणलद्धी मिच्छादसणलद्धी सम्मामिच्छादसणलद्धीखओवसमिया समाइयचरित्तलद्धी एवं छेदोवट्ठावणलद्धी परिहारविसुद्धियलद्धी सुहुमसंपराइयलद्धी, एवं चरित्ता क्षायोपशमिकचरित्तलद्धी खओवसमिया दाणलद्धी एवं लाभ० भोग० उवभोग० खयोवसमिया वीरियलद्धी, एवं पंडियवीरियलद्धी बालवीरियलद्धी बालपंडियवीरियलद्धीखओवसमिया सोइंदियलद्धी जावखओवसमिया फासिंदियलद्धीखओवसमिए आयारधरे भेदप्रभेदएवं सुयगडधरे ठाणधरे समवायधरे विवाहपण्णत्तिधरे एवं नायाधम्मकहा० उवासगदसा० अंतगडदसा०अणुत्तरोववाइयदसा० निरूपणम्। पण्हावागरण खओवसमिए विवागसुयधरे खओवसमिए दिट्ठिवायधरे खओवसमिए णवपुवी जाव चोद्दसपुव्वीखओवसमिए गणी खओवसमिए वायए, सेतं खओवसमनिप्फण्णे, सेतं खओवसमिए / सूत्रम् 247 // से किं तमित्यादि। असावपि द्विस्वरूपः, क्षयोपशमस्तन्निष्पन्नश्च। तत्र विवक्षितज्ञानादिगुणविघातकस्य कर्मण उदयप्राप्ती 0 मिए / 0 अंतरायस्स खओवसमेणं...' इति वर्तते / 0 म्म। 0 सा। 0 संपरायचरित्तलद्धी' इति वर्तते / 0 रंगधरे / 0 सुअगडंगधरे ठाणंगधरे समवायंगधरे / ०धरे' इत्यधिकं 'खओवसमिए' इति नास्ति / 7 खओवसमिए जाव चउदसपुवी- इति वर्तते। द्विरूपः / भावस्य क्षयोपशमक्षयोपशमनिष्पन्न
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 190 // 1.2 नाम। स्य क्षयः सर्वथापगमोनुदीर्णस्य तु तस्यैवोपशमोऽविपाकत उदयाभाव इत्यर्थः / ततश्च क्षयोपलक्षित उपशमः क्षयोपशमः / ननु चौपशमिकेऽपि यदुदयप्राप्तं तत्सर्वथा क्षीणंशेषं तुन क्षीणं नाप्युदयप्राप्तमतस्तस्योपशम उच्यत इत्यनयोः कः प्रतिविशेष:? उच्यते, क्षयोपशमावस्थे कर्मणि विपाकत एवोदयो नास्ति, प्रदेशतस्त्वस्त्येव, उपशान्तावस्थायां तु प्रदेशतोऽपि नास्त्युदय इत्येतावता विशेषः / तत्र चतुर्णा घातिकर्मणां केवलज्ञानप्रतिबन्धकानां ज्ञानावरणदर्शनावरणमोहनीयान्तरायाणां य: क्षयोपशमरूपः, स क्षायोपशमिको भावः।णमिति पूर्ववत्, तद्यथेत्यादिना स्वत एव घातिकर्माणि विवृणोति / शेषकर्मणां तु क्षयोपशमो नास्त्येव, निषिद्धत्वात् / से तमित्यादि निगमनम् // 245-246 // तेनचक्षयोपशमेनोक्तस्वरूपेण निष्पन्नः क्षायोपशमिको भावोऽनेकधा भवति। तमाह- खाओवसमिता आभिणिबोहियणाणलद्धीत्यादि। आभिनिबोधिकज्ञानं मतिज्ञानं तस्य लब्धिर्योग्यता, स्वावरणकर्मक्षयोपशमसाध्यत्वात्क्षायोपशमिक्येवंतावद्वक्तव्यं यावन्मनःपर्यायज्ञानलब्धिः / केवलज्ञानलब्धिस्तु स्वावरणकर्मणः क्षय एवोत्पद्यत इति नेहोक्ता / कुत्सितं ज्ञानमज्ञानं मतिरेवाज्ञानं मत्यज्ञानम्, कुत्सितत्वं चेह मिथ्यादर्शनोदयदुषितत्वादृष्टव्यम् / दृष्टा च कुत्सार्थे नत्रो वृत्तिः, यथा कुत्सितंशीलमशीलमिति / मत्यज्ञानस्य लब्धिर्योग्यता, सापि स्वावरणक्षयोपशमेनैव निष्पद्यत एवं श्रुताज्ञानलब्धिरपि वाच्या। भङ्गः प्रकारो भेद इत्यर्थः / स चेह प्रक्रमादवधेरैव गृह्यते। विरूपः कुत्सितो भङ्गो विभङ्गः, स एवार्थपरिज्ञानात्मकत्वाज्ज्ञानं विभङ्गज्ञानम्, मिथ्यादृष्टिदेवादेरवधिविभङ्गज्ञानमुच्यत इत्यर्थः / इह च विशब्देनैव कुत्सितार्थप्रतीतेन नो निर्देशः। तस्य लब्धिर्योग्यता, साऽपि स्वावरणक्षयोपशमेनैव प्रादुरस्ति / एवं मिथ्यात्वादिकर्मणः क्षयोपशमसाध्या:शेषा अपि सम्यग्दर्शनादिलब्धयो यथासम्भवं भाव®क्षयोपशमः' इत्यधिकम् / (c) तेनैव। 0 या। 0 धिरे / सूत्रम् 245-247 1.2.6 षइनाम। |1.2.6.4 क्षायोपशमिकभावस्य क्षयोपशमक्षयोपशमनिष्पन्न भेदप्रभेदनिरूपणम्। // 190 //
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 191 // 1.2 नाम। सूत्रम् 248-250 1.2.6 षइनाम। 1.2.6.5 पारिणामिक नीयाः। नवरंबालाअविरताः, पण्डिताः साधवः, बालपण्डितास्तु देशविरताः। तेषां यथास्वं वीर्यलब्धिर्वीर्यान्तरायकर्मक्षयोपशमाद्भावनीया। इन्द्रियाणि चेह लब्ध्युपयोगरूपाणि भावेन्द्रियाणि गृह्यन्ते। तेषांचलब्धि र्योग्यता मतिश्रुतज्ञानचक्षुरचक्षुर्दर्शनावरणक्षयोपशमजन्यत्वात्क्षायोपशमिकीति भावनीयम्। आचारधरत्वादिपर्यायाणां च श्रुतज्ञानप्रभवत्वात्तस्य च तदावरणकर्मक्षयोपशमसाध्यत्वादाचारधरादिशब्दा इह पठ्यन्त इति प्रतिपत्तव्यम् / से तमित्यादि निगमनद्वयम् // 247 // अथ पारिणामिकभावमाश्रित्याह से किंतं पारिणामिए? 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा, सादिपारिणामिए य 1 अणादिपारिणामिए य २॥सूत्रम् 248 // से किंतं सादिपारिणामिए? 2 अणेगविहे पण्णत्ते तंजहा, जुण्णसुरा जुण्णगुलो जुण्णघयं जुण्णतंदुला चेव / अन्भाय अब्भरुक्खा संझा गंधव्वणगरा य॥२४॥ उक्कावाया दिसादाघा गजियं विजूणिग्घाया जूवया जक्खालित्ता धूमिया महिया रयुग्घाऔं चंदोवरागा सूरोवरागा चंदपरिवेसा सूरपरिवेसा पडिचंदया पडिसूरया इंदधणू उदगमच्छा कविहसिया अमोहा वासा वासधरा गामा णगरा घरा पव्वता पायाला भवणा निरया रयणप्पभा सक्करप्पभा वालुयप्पभा पंकप्पभा धूमप्पभा तमा तमतमा सोहम्मे ईसाणे जाव आणए पाणए आरणे अचुए गेवेज्जे अणुत्तरोववाइया ईसिपब्भारा परमाणुपोग्गले दुपदेसिए जाव अणंतपदेसिए, से तं सादिपारिणामिए।सूत्रम् 249 // से किं तं अणादिपारिणामिए? 2 धम्मत्थिकाए अधम्मत्थिकाए आगासत्थिकाए जीवत्थिकाए पोग्गलत्थिकाए अद्धासमए ७'हा' एवमग्रेऽपि चतुर्ध्वपि पदेषु / 7 दिया / चंदा। 9 रा। तमप्पहा तमतमप्पहा। ईसाणे, जाव आणए पाणए आरणे' इत्यादिपदानि न वर्तन्ते / अणुत्तरे / रुप्पभारा / पु। साधनादिभेद निरूपणम् // 191 //
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 192 // 1.2 नाम। षड्नाम। 1.2.6.5 पारिणामिकभावस्य लोए अलोए भवसिद्धिया अभवसिद्धिया सेतं अणादिपारिणामिए।से तं पारिणामिए। सूत्रम् 250 // [1] उपक्रमः। से किं तमित्यादि / सर्वथाऽपरित्यक्तपूर्वावस्थस्य यद्रूपान्तरेण भवनं परिणमनं स परिणामः, तदुक्तम्, परिणामो ह्यर्थान्तर- शा० उपक्रमः। गमनं न च सर्वथा व्यवस्थानम् / न च सर्वथा विनाशः परिणामस्तद्विदामिष्टः॥१॥ इति, स एव तेन वा निवृत्त: पारिणामिकः। सोऽपि द्विविधः, सादिरनादिश्च // 248 // तत्र सादिपारिणामिको जुण्णसुरेत्यादि।जीर्णसुरादीनांजीर्णत्वपरिणामस्य सादि- सूत्रम् 248-250 त्वात्सादिपारिणामिकता। इह चोभयावस्थयोरप्यनुगतस्य सुराद्रव्यस्य नव्यतानिवृत्तौ जीर्णतारूपेण भवनं परिणाम इत्येवं सुखप्रतिपत्त्यर्थं जीर्णानां सुरादीनां ग्रहणमन्यथा नवेष्वपि तेषु सादिपारिणामिकतास्त्येव, कारणद्रव्यस्यैव नूतनसुरादिरूपेण परिणते:, अन्यथा कार्यानुत्पत्तिप्रसङ्गादत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते स्थानान्तरवक्तव्यत्वादस्यार्थस्येति / अभ्राणि सामान्येन प्रतीतान्येव। अभ्रवृक्षास्तु तान्येव वृक्षाकारपरिणतानि। सन्ध्या, कालनीलाद्यभ्रपरिणतिरूपा प्रतीतैव / गन्धर्वनगराण्यपि साधनादिभेदसुरसद्मप्रासादोपशोभितनगराकारतया तथाविधनभ:परिणतपुद्गलराशिरूपाणि प्रतीतान्येव। उल्कापाता अपि व्योमसम्मू- निरूपणम्। च्छितज्वलनपतनरूपा: प्रसिद्धा एव। दिग्दाहास्त्वन्यतरस्यां दिशि छिन्नमूलज्वलनज्वालाकरालिताम्बरप्रतिभासरूपाः प्रतिपत्तव्याः। गर्जितविद्युनिर्घाता: प्रतीताः। यूपकास्तु संझाच्छेयावरणो य जूयओ सुक्के दिण तिन्नी (आवश्यक नि० १३३५)ति, गाथादलप्रतिपादितस्वरूपा आवश्यकादवसेया। यक्षादीप्तकानिनभोदृश्यमानाग्निपिशाचाः। धूमिकारूक्षा प्रविरला धूमाभा / प्रतिपत्तव्या। महिकातु स्निग्धा घना,स्निग्धत्वादेव भूमौ पतिता सार्द्रतृणादिदर्शनद्वारेण लक्ष्यते। रजउद्धातोरजस्वला दिशः। चन्द्रसूर्योपरागाराहुग्रहणानि / बहुवचनं चात्रार्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रवर्तिचन्द्रार्काणां युगपदुपरागभावान्मन्तव्यमिति चूर्णिकारः। ®सन्ध्याछेदावरणश्च यूपकः शुक्ले दिनाँस्त्रीन्। (r) क। 0 स्निग्धघनत्वा.... / // 192 //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 193 // 8षइनाम। 1.2.6.6 सान्निपातिकभावस्यैकादारभ्य चन्द्रसूर्यपरिवेषा:चन्द्रादित्ययोः परितो वलयाकारपुद्गलपरिणतिरूपा:सुप्रतीता एव / प्रतिचन्द्रः, उत्पातादिसूचको द्वितीयश्चन्द्रः। [[1] उपक्रमः। एवं प्रतिसूर्योऽपि / इन्द्रधनुः, प्रसिद्धमेव / उदकमत्स्यास्त्विन्द्रधनु:खण्डान्येव / कपिहसितानि, अकस्मान्नभसि ज्वलद्धीमशब्दरूपाणि / अमोघाः, सूर्यबिम्बादधः कदाचिदुपलभ्यमानशकटोर्द्धिसंस्थितश्यामादिरेखाः / वर्षाणि, भरतादीनि / वर्षधरास्तु / |1.2 नाम। हिमवदादयः / पाताला: पातालकलशाः ।शेषास्तु ग्रामादयः प्रसिद्धा एव / अत्राह ननुवर्षधरादयःशाश्वतत्वान्न कदाचित्तद्भावं। सूत्रम् 251 मुञ्चन्ति, तत्कथं सादिपारिणामिकभाववर्तित्वं तेषां? नैतदेवम्, तदाकारमात्रतयैव हि तेऽवतिष्ठमाना: शाश्वता उच्यन्ते, पुद्गलास्त्वसङ्खयेयकालादूर्ध्वं न तेषुत एवावतिष्ठन्ते, किंत्वपरापरे तद्भावेन परिणमन्ति / तावत्कालादूर्ध्वं पुद्गलानामेकपरिणामेनावस्थितेः प्रागेव निषिद्धत्वादिति सादिपारिणामिकतान विरुध्यते॥२४९॥अनादिपारिणामिकेतु धर्मास्तिकायादयः, तेषां तद्रूपतयानादिकालात्परिणतेः। वाचनान्तराण्यपि सर्वाण्युक्तानुसारतो भावनीयानि / से तमित्यादि निगमनद्वयम् // पञ्चसंयोगिक 250 // उक्त: पारिणामिकोऽथ सान्निपातिकं निर्दिशति, भेदास्तथा से किंतं सण्णिवाइए? 2 एएसिं चेव उदइय उवसमिय खइयखओवसमिय पारिणामियाणं भावाणं दुगसंजोएणं तियसंजोएणं द्विकसंयोगिक दशभेदचउक्कसंजोएणं पंचगसंजोएणंजे निप्पखंति, सव्वे से सन्निवाइए नामे, तत्थणं दस दुयसंजोगा, दस तियसंजोगा, पंच चउक्कसंजोगा, निरूपणम् / एक पंचकसंजोगे॥सूत्रम् 251 // से किं तमित्यादि। सन्निपातः, एषामेवौदयिकादिभावानां द्व्यादिमेलापकः, स एव तेन वा निवृत्तः सान्निपातिकः। तथा / // 193 // चाह- एएसिं चेवेत्यादि / एषामौदयिकादीनां पञ्चानां भावानां द्विकत्रिकचतुष्कपञ्चकसंयोगैर्ये षड्विंशतिर्भङ्गाः भवन्ति ते 0 तेष्वेव / 0 निष्फज्जइ / 0 संयोगा। लगे।
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः |1.2 नाम। युतम्। // 194 // सर्वेऽपि सान्निपातिको भाव इत्युच्यते / एतेषु मध्ये जीवेषु नारकादिषु षडेव भङ्गाः सम्भवन्ति, शेषास्तु विंशतिर्भङ्गका रचनामात्रेणैव भवन्ति, न पुनः क्वचित्सम्भवन्त्यत: प्ररूपणामात्रतयैव तेऽवगन्तव्याः। एतत्सर्वं पुरस्ताव्यक्तीकरिष्यते। कियन्तः पुनस्ते व्यादिसंयोगा: प्रत्येकं सम्भवन्तीत्याह- तत्थ णं दस दुगसंजोगेत्यादि। पञ्चानामौदयिकादिपदानां दश द्विकसंयोगाः, दशैव च त्रिकसंयोगाः, पञ्च चतुःसंयोगा एकस्तु पञ्चकसंयोगः सम्पद्यत इति, सर्वेऽपि षड्विंशतिः॥२५१॥ तत्र के पुनस्ते दश द्विकसंयोगा इति जिज्ञासायां प्राह तत्थ णं जेते दस दुगसंजोगा ते णं इमे- अत्थि णामे उदइए उवसमनिप्पण्णे 1 अत्थि णामे उदइए खयनिप्पण्णे 2 अत्थि णामे उदइए खओवसमनिप्पण्णे 3 अस्थि णामे उदइए पारिणामियनिप्पण्णे 4 अत्थि णामे उवसमिए खयनिप्पण्णे 5 अस्थि णामे उवसमिए खओवसमनिप्पन्ने 6 अत्थिणामे उवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 7 अत्थि णामे खइए खओवसमनिप्पन्ने 8 अत्थि णामे खइए पारिणामियनिप्पन्ने 9 अत्थि णामे खयोवसमिएपारिणामियनिप्पन्ने 10 // सूत्रम् 252 / / ___ कतरे से नामे उदडूए उवसमनिप्पन्ने ? उदएत्ति मणूसे उवसंता कसाया, एस णं से णामे उदइए उवसमनिप्पन्ने 1, कतरे से णामे उदइए खयनिप्पन्ने? उदएत्ति मणूसे खतियं सम्मत्तं, एसणं से नामे उदइएखयनिप्पन्ने 2, कतरे से णामे उदइए खयोवसमनिप्पन्ने? उदएत्ति मणूसे खयोवसमियाइं इंदियाई, एस णं से णामे उदइए खयोवसमनिप्पन्ने 3, कतरे से णामे उदइए पारिणामियनिप्पन्ने? उदएत्ति मणूसे पारिणामिए जीवे, एस णं से णामे उदइए पारिणामियनिप्पन्ने 4, कयरे से णामे उवसमिए खयनिप्पन्ने?, उवसंता कसाया खइयं सम्मत्तं, एस णं से णामे उवसमिए खयनिप्पन्ने 5 कयरे से णामे उवसमिए खओवसमनिप्पण्णे? उवसंता कसाया 0 एत्थ / 'प्प' स्थाने प्फ' इति सर्वत्र ज्ञातव्यम् / 0 खाइग। 0 उदइएत्ति मणुस्से / सूत्रम् 252-253 1.2.6 षड्नाम। |1.2.6.6 सान्निपातिकभावस्यैकादारभ्य पञ्चसंयोगिक |भेदास्तथा द्विकसंयोगिक दशभेदनिरूपणम्। // 194 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 195 // 252-253 1.2.6.6 खयोवसमियाईइंदियाई, एसणं से णामे उवसमिएखयोवसमनिप्पन्ने 6, कयरे से णामे उवसममिए पारिणामियनिष्पन्ने?, उवसंता [1] उपक्रमः। कसाया पारिणामिए जीवे, एस णं से णामे उवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 7, कतरे से णामे खइए खओवसमियनिप्पन्ने ? खइयं शा० उपक्रमः। सम्मत्तं खयोवसमियाइं इंदियाई, एस णं से णामे खइए खयोवसमनिप्पन्ने 8, कतरे से णामे खइए पारिणामियनिप्पन्ने?, खइयं 1.2 नाम। सम्मत्तं पारिणामिए जीवे, एस णं से णामे खइए पारिणामियनिप्पन्ने 9, कतरे से णामे खयोवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने ?, सूत्रम् खयोवसमियाइं इंदियाई पारिणामिए जीवे, एस णं से णामे खयोवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने १०॥सूत्रम् 253 / / तत्थ णं जेते दस दुग संयोगा ते णं इमे, इत्यादि। नामाधिकारादित्थमाह, अस्ति तावत्सान्निपातिकभावान्तर्वर्ति नाम, षड्नाम। विभक्तिलोपादौदयिकौपशमिकलक्षणभावद्वयनिष्पन्नमित्येको भङ्गः। एवमन्येनाप्युपरितनभावत्रयेण सह संयोगादौदयिकेन सान्निपातिक भावस्यैकाचत्वारो द्विकसंयोगा लब्धाः। ततस्तत्परित्याग औपशमिकस्योपरितनभावत्रयेण सह चारणायां लब्धास्त्रयः। तत्परिहारे दारभ्य क्षायिकस्योपरितनभावद्वयमीलनायां लब्धौ द्वौ, ततस्तं विमुच्य क्षायोपशमिकस्य पारिणामिकमीलने लब्ध एक इति सर्वेऽपि भेदास्तथा दश // 252 / / एवं सामान्यतो द्विकसंयोगभङ्गकेषु दर्शितेषु विशेषतस्तत्स्वरूपमजानन्विनेयः पृच्छति, कतरे से णामे उदइए? द्विकसंयोगिक इत्याद्यत्रोत्तरम्, उदएत्ति मणूसे, इत्यादि। औदयिके भावे मनुष्यत्वं मनुष्यगतिरिति तात्पर्यम् / उपलक्षणमात्रं चेदम्, तिर्यगादि- दशभेद निरूपणम्। गतिजातिशरीरनामादिकर्मणामप्यत्र सम्भवात् / उपशान्तास्तु कषायाः, औपशमिके भाव इति गम्यते / अत्राप्युदाहरणमात्रमेतत्, दर्शनमोहनीय नोकषायमोहनीययोरप्यौपशमिकत्वसम्भवाद्। एतन्निगमयति, एस णं से णामे उदइएउवसमनिप्फण्णे त्ति।णमिति वाक्यालङ्कारे। एतत्तन्नाम यदुद्दिष्टं प्रागौदयिकौपशमिकभावद्वयनिष्पन्नमिति प्रथमद्विकयोगभङ्गक व्याख्यानम् / (r) उदइएत्ति मणुस्से। 0 गे। // 195 //
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि |श्रीहेमचन्द्र सूरि वृत्तियुतम्। // 196 // |1.2 नाम। सूत्रम् 254-255 8 अयं च द्विकयोगविवक्षामात्रत एव सम्पद्यते, न पुनरीदृशोभङ्गः क्वचिज्जीवे सम्भवति / तथा हि, यस्यौदयिकी मनुष्यगतिरौपशमिकाः कषाया भवन्ति तस्य क्षायोपशमिकानीन्द्रियाणि पारिणामिकं जीवत्वं कस्यचित्क्षायिकं सम्यक्त्वमित्येतदपि सम्भवति, तत्कथमस्य केवलस्य सम्भव:?, एवमेतद्व्याख्यानुसारेण शेषा अपिव्याख्येयाः। केवलं क्षायिकपारिणामिकभावद्वयनिष्पन्नं नवमभङ्गं विहायापरेऽसम्भविनो द्रष्टव्याः। नवमस्तु सिद्धस्य सम्भवति, तथाहि, क्षायिके सम्यक्त्वज्ञाने पारिणामिकं तु जीवत्वमित्येतदेव भावद्वयं तस्यास्ति नापरः। तस्मादयमेकः सिद्धस्य सम्भवति, शेषास्तु नव द्विकयोगाः प्ररूपणामात्रमिति स्थितम् / अन्येषां हि संसारिजीवानामौदयिकी गतिः क्षायोपशमिकानीन्द्रियाणि पारिणामिकं जीवत्वमित्येतद्भावत्रयं जघन्यतोऽपि लभ्यत इति कथं तेषु द्विकयोगसम्भवः ? इति भावः // 253 // त्रिकयोगान्निर्दिदिक्षुराह, तत्थ णंजे ते दस तिगसंजोगा तेणं इमे, अत्थि णामे उदइए उवसमिएखयनिष्पन्ने 1 अस्थि णामे उदइए उवसमिए खओवसूमनिप्पन्ने 2 अत्थि णामे उदइए उवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 3 अस्थि णामे उदइए खइए खओवसमनिप्प्पन्ने 4 अत्थि णामे उदए खइए पारिणामियनिप्पन्ने 5 अस्थिणामे उदइएखयोवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 6 अत्थिणामे उवसमिए खइएखओवसमनिप्पन्ने 7 अत्थि णामे उवसमिए खइए पारिणामियनिप्पन्ने 8 अत्थि णामे उवसमिए खओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 9 अत्थि णामे खइए खओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 10 // सूत्रम् 254 // कतरे से णामे उदइएउवसमिए खयनिप्पन्ने? उदएत्ति मणूसे, उवसंता कसाया, खइयं सम्मत्तं, एसणं से णामे उदइए उवसमिए खयनिप्पन्ने 1, कतरे से णामे उदइए उवसमिए खयोवसमियनिप्पन्ने?, उदएत्ति मणूसे उवसंता कसाया खयोवसमियाइं इंदियाई, 0 पन्ने' स्थाने 'फण्णे' इति सूत्रे सर्वत्र ज्ञातव्यम् / ॐ उदएत्ति मणूसे' इति स्थाने 'उदइएत्ति मणुस्से'। षड्नाम। 1.2.6.6 सान्निपातिकभावस्य त्रिकसंयोगिकदशभेदनिरूपणम्। // 196 //
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 197 // 1.2 नाम। एसणं से णामे उदइए उवसमिएखओवसमनिप्पन्ने 2, कतरे से णामे उदइए उवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने? उदएत्ति मणूसे, उवसंता कसाया, पारिणामिए जीवे, एस णं से णामे उदइए उवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 3, कयरे से णामे उदइएखइए खओवसमनिप्पन्ने?, उदएत्ति मणूसे, खइयं सम्मत्तं खओवसमियाइं इंदियाई, एस णं से णामे उदइए खइए खओवसमनिप्पन्ने 4, कतरे से णामे उदइए खइए पारिणामियनिप्पन्ने?, उदएत्ति मणूसे, खइयं सम्मत्तं, पारिणामिए जीवे, एस णं से नामे उदइएखइए पारिणामियनिप्पन्ने 5, कतरे से णामे उदइए खओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने?, उदयेत्ति मणूसे, खओवसमियाइं इंदियाइं, पारिणामिए जीवे, एस णं से णामे उदइए खओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 6, कतरे से णामे उवसमिए खइए खओवसमनिप्पन्ने?, उवसंता कसाया, खइयं सम्मत्तं, खओवसमियाइं इंदियाई, एस णं से णामे उवसमिए खइए खओवसमनिप्पन्ने 7, कतरे से णामे उवसमिए खइए पारिणामियनिप्पन्ने?, उवसंता कसाया, खइयंसम्मत्तं, पारिणामिए जीवे, एस णं से णामे उवसमिएखइए पारिणामिय निप्पन्ने 8 कतरे से णामे उवसमिएखओवसमिए पारिणामिय निप्पन्ने? उवसंता कसाया, खओवसमियाइं इंदियाई, पारिणामिए जीवे, एस णं से णामे उवसमिए खओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 9, कतरे से णामे खइए खओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने?, खइयं सम्मत्तं, खओवसमियाइं इंदियाइं, पारिणामिए जीवे, एस jसे णामे खइएखयोवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने ॥सूत्रम् 255 // तत्थणं जे ते दस तिगसंजोगा ते णं इमे, इत्यादि। एतेऽप्यौदयिकौपशमिक क्षायिक क्षायोपशमिक पारिणामिकभावपञ्चकं भूम्यादावालिख्य तत आद्यभावद्वयस्योपरितनभावत्रयेण सह चारणायां लब्धास्त्रयः, इत्यादिक्रमेण दशापि भावनीयाः // 254 // एतानेव स्वरूपतो विवरीषुराह- कयरे से णामे उदइए उवसमिए, इत्यादि। व्याख्यापि पूर्वानुसारतोऽत्रापि कर्तव्या। ®उदइएत्ति मणुस्से। 6एतदप्यौ.... / सूत्रम् 254-255 1.2.6 षइनाम। 1.2.6.6 सान्निपातिकभावस्य त्रिकसंयोगिक भेदनिरूपणम्। // 197 //
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 198 // [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.२नाम। नवरमत्रौदयिक क्षायिक पारिणामिकभावत्रयनिष्पन्नः पञ्चमोभङ्गः केवलिन:सम्भवति / तथाहि-औदयिकी मनुष्यगतिः, क्षायिकाणि ज्ञानदर्शनचारित्राणि, पारिणामिकं तु जीवत्वमित्येते त्रयो भावास्तस्य भवन्ति, औपशमिकस्त्विह नास्ति, मोहनीयाश्रयत्वेन तस्योक्तत्वान्मोहनीयस्य च केवलिन्यसम्भवात्, तथा क्षायोपशमिकोऽप्यत्रापास्य एव / क्षायोपशमिकानामिन्द्रियादिपदार्थानामस्यासम्भवा दतीन्द्रियाः केवलिनइत्यादिवचनात्तस्मात्पारिशेष्याद्यथोक्तभावत्रयनिष्पन्नः पञ्चमो भङ्गः केवलिनः सम्भवति / षष्ठस्त्वौदयिक क्षायोपशमिकपारिणामिकभावनिष्पन्नो नारकादिगतिचतुष्टयेऽपि सम्भवति / तथाहि, | औदयिक्यन्यतरा गतिः, क्षायोपशामिकानीन्द्रियाणि, पारिणामिकं जीवत्वमित्येवमेतद्भावत्रयं सर्वास्वपि गतिषु जीवानां प्राप्यत इति / शेषास्त्वष्टौ त्रिकयोगाः प्ररूपणामात्रम्, क्वाप्यसम्भवादिति भावनीयम् ॥२५५॥चतुष्कसंयोगाग्निर्दिशन्नाह, तत्थ णं जे ते पंच चउक्संजोगा ते णं इमे, अत्थिणामे उदइए उवसमिएखइए खओवसमनिप्पन्ने 1 अत्थिणामे उदइए उवसमिए खइए पारिणामियनिप्पन्ने 2 अत्थि णामे उदइए उवसमिएखयोवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 3 अस्थि णामे उदइएखइएखओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 4 अत्थि णामे उवसमिए खइएखओवसमिए पारिणामियनिष्पन्ने 5 // सूत्रम् 256 // कतरे से णामे उदइए उवसमिए खइए खओवसमनिष्पन्ने?, उदएत्ति मणूसे, उवसंता कसाया, खइयं सम्मत्तं, खओवसमियाई इंदियाई, एस णं से णामे उदइए उवसमिए खइएखओवसमनिप्पन्ने?१, कतरे से नामे उदइए उवसमिए खइए पारिणामियनिप्पन्ने?, उदएत्ति मणूसे, उवसंता कसाया, खइयं सम्मत्तं, पारिणामिए जीवे, एसणं से णामे उदइए उवसमिए खइए पारिणामियनिप्पन्ने 2, कतरे से णामे उदइए उवसमिएखओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने?, उदएत्ति मणूसे, उवसंता कसाया, खओवसमियाइं इंदियाई, 0 'प्पन्ने' स्थाने 'प्फण्णे' इति सूत्रे सर्वत्र ज्ञातव्यम् / ॐ उदएत्ति मणूसे' इति स्थाने 'उदइएत्ति मणुस्से'। सूत्रम् |256-257 |1.2.6 षड्नाम। |1.2.6.6 सान्निपातिकभावस्य त्रिकसंयोगिकदशभेदनिरूपणम्। // 198 //
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 199 // |१.२नाम। सूत्रम् 256-257 षड्नाम। पारिणामिए जीवे, एसणं से णामे उदइए उवसमिए खओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 3 कतरे से नामे उदइएखइएखओवसमिए [1] उपक्रमः। पारिणामियनिप्पन्ने?, उदएत्ति मणूसे, खइयं सम्मत्तं, खओवसमियाइं इंदियाई, पारिणामिए जीवे, एस णं से नामे उदइएखइए शा० उपक्रमः। खओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 4, कतरे से नामे उवसमिए खइए खओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने?, उवसंता कसाया, खइयं सम्मत्तं, खओवसमियाइं इंदियाई, पारिणामिए जीवे, एस णं से नामे उवसमिए खइए खओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 5 ॥सूत्रम् 257 // तत्थ णं जे ते पंच चउक्कसंजोगा इत्यादि। भङ्गकरचनाऽकृच्छ्रावसेयैव / इदानीं तानेव पञ्च भङ्गान्व्याचिख्यासुराह- कयरे से नामे उदइए, इत्यादि / भावना पूर्वाभिहितानुगुण्येन कर्तव्या। नवरमत्रौदयिकौपशमिक क्षायोपशमिक पारिणामिक- सान्निपातिकभावनिष्पन्नस्तृतीयभङ्गो गतिचतुष्टयेऽपि सम्भवति। तथाहि, औदयिक्यन्यतरा गतिः, नारकतिर्यग्देवगतिषु प्रथमसम्यक्त्व भावस्य त्रिक संयोगिकदशलाभकाल एवोपशमभावो भवति, मनुष्यगतौ तु तत्रोपशमश्रेण्यांचौपशमिकं सम्यक्त्वं क्षायोपशमिकानीन्द्रियाणि पारिणा- भेदनिरूपणम् / मिकं जीवत्वमित्येवमयं भङ्गकः सर्वासु गतिषु लभ्यते // 256 // यत्त्विह सूत्रे प्रोक्तम्, उदएत्ति मणूसे उवसंता कसायत्ति, तन्मनुष्यगत्यपेक्षयैव द्रष्टव्यम्, मनुष्यत्वोदयस्योपशमश्रेण्यां कषायोपशमस्य च तस्यामेव भावादस्य चोपलक्षणमात्रत्वा-2 दिति / एवमौदयिक क्षायिक क्षायोपशमिक पारिणामिकभावनिष्पन्नश्चतुर्थभङ्गोऽपि चतसृष्वपि गतिषु सम्भवति / भावना त्वनन्तरोक्ततृतीयभङ्गकवदेव कर्तव्या। नवरमौपशमिकसम्यक्त्वस्थाने क्षायिकसम्यक्त्वंवाच्यम्, अस्ति च क्षायिकसम्यक्त्वं // 199 // सर्वास्वपि गतिषु, नारकतिर्यग्देवगतिषु पूर्वप्रतिपन्नस्यैव, मनुष्यगतौ तु पूर्वप्रतिपन्नस्य प्रतिपद्यमानकस्य च तस्यान्यत्र प्रति (r) उदएत्ति मणूसे' इति स्थाने 'उदइए त्ति मणुस्से' इति वर्तते / ॐ तत्तु /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 200 // १.२नाम। पादितत्वादिति / तस्मादत्राप्येतौ द्वौ भङ्गको सम्भविनौ, शेषास्तु त्रयः संवृतिमात्रं तद्रूपेण वस्तुन्यसम्भवादिति // 257 // साम्प्रतं पञ्चकसंयोगमेकं प्ररूपयन्नाह तत्थणंजेसे एकेपंचकसंजोगेसेणंइमे-अस्थि नामे उदइए उवसमिएखइएखओवसमिए पारिणामियनिप्पन्ने 1 // सूत्रम् 258 // ____ कतरे से नामे उदइए उवसमिए खइए खओवसमिए पारिणामियनिष्पन्ने?, उदएत्ति मणूसे, उवसंता कसाया, खइयं सम्मत्तं, खओवसमियाइं इंदियाई पारिणामिए जीवे, एस णं से णामे उदइए उवसमिएखइए खओवसमिए जाव पारिणामियनिप्पन्ने, सेतं सन्निवाइए, सेतं छण्णामे ॥सूत्रम् 259 // // 126 // ) तत्थ णं जे से एक्के पंचसंजोगे, इत्यादि। अयं च सविवरणः सुगम एव, केवलं क्षायिकः सम्यग्दृष्टिः सन् य उपशमश्रेणी प्रतिपद्यते तस्यायं भङ्गकः सम्भवति, नान्यस्य, समुदितभावपञ्चकस्यास्य तत्रैव भावादिति परमार्थः / तदेवमेको द्विकसंयोगभङ्गको द्वौ द्वौ त्रिकयोगचतुष्कयोगभङ्गकावेकस्त्वयं पञ्चकसयोग इत्येते षड् भङ्गका अत्र सम्भविनः प्रतिपादिताः, शेषास्तु विंशतिः संयोगोत्थानमात्रतयैव प्ररूपिता इति स्थितम् / एतेषु च षट्सु भङ्गकेषु मध्य एकस्त्रिकसंयोगो द्वौ चतुष्कसंयोगावित्येते त्रयोऽपि प्रत्येकं चतसृष्वपि गतिषु संभवन्तीति निर्णीतमतो गतिचतुष्टयभेदात्ते किल द्वादशविवक्ष्यन्ते, ये तु शेषा द्विकयोग त्रिकयोग पञ्चकयोगलक्षणास्त्रयो भङ्गाः सिद्ध केवल्युपशान्तमोहानां यथाक्रमं निर्णीताः, ते यथोक्तैकैकस्थानसम्भवित्वात्रय एवेत्यनया विवक्षयाऽयंसान्निपातिको भावः स्थानान्तरे पञ्चदशविध उक्तो द्रष्टव्यः ।यदाह-अविरुद्धसन्निवाइय 0ग0 'प्फण्णे' इति सर्वत्र / 0 उदइए। 0 गुस्से / 7 232-259 सूत्राणां स्थान एकमेव 126 सूत्राङ्कोऽस्ति। 0 ‘पञ्चकयोगे' ति। 0 (वि) व / सूत्रम् 258-259 1.2.6 षड्नाम। 1.2.6.6 पञ्चसंयोगिकैकभेदनिरूपणम्। // 200 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 201 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.2 नाम। सूत्रम् 260 1.2.7 सप्तनाम। गा०२५ षड्जादि सप्तस्वराः। भेया एमेते पण्णरसत्ति। से तं सण्णिवाइएत्ति निगमनम् / उक्तः सान्निपातिको भावः, तद्भणने चोक्ताः षडपि भावाः, ते च तद्वाचकैर्नामभिर्विना प्ररूपयितुंन शक्यन्त इति तद्वाचकान्यौदयिकादीनि नामान्यप्युक्तानि / एतैश्चषभिरपिधर्मास्तिकायादेः समस्तस्यापि वस्तुनःसङ्गहात् षट्प्रकारं सत्सर्वस्यापि वस्तुनो नाम षड्नामेत्यनया दिशा सर्वमिदंभावनीयम्, से तंछण्णामेत्ति निगमनम् / / 258-259 // उक्तं षड्नामाथ सप्तनामं निरूपयितुमाह (1) से किंतं सत्तनामे? 2 सत्त सरा पण्णत्ता, तंजहा- सज्जे१ रिसभे 2 गंधारे 3, मज्झिमे 4 पंचमे सरे 5 / धेवए 6 चेव णेसाए 7, सरा सत्त वियाहिया // 25 // से किं तं सत्तनामे, इत्यादि। स्वृ शब्दोपतापयो (का०धा०१/२७१) रिति स्वरणानि स्वरा: ध्वनिविशेषाः, ते च सप्त, तद्यथा सज्जे, इत्यादि श्लोकः / व्याख्या षड्भ्यो जातः षड्जः / उक्तं च, नाशां कण्ठमुरस्तालु, जिह्वां दन्ताँश्च संश्रितः / षड्भिः संजायते यस्मात्, तस्मात् षड्ज इति स्मृतः॥१॥तथार्षभोवृषभः, तद्वद्यो वर्ततेस ऋषभः,आह च- वायुः समुत्थितो नाभेः, कण्ठशीर्षसमाहतः। नर्दन् वृषभवद् यस्मात्, तस्माद्वृषभ उच्यते // 2 // तथा गन्धो विद्यते यस्य स गन्धारः, स एव गान्धारो गन्धवाहविशेष इत्यर्थः। अभाणि च, वायुः समुत्थितो नाभेः कण्ठः शीर्ष समाहतः। नानागन्धावहः पुण्यो,गान्धारस्तेन हेतुना // 3 // तथा मध्ये कायस्य / भवो मध्यमः, यदवाचि, वायुः समुत्थितो नाभेरुरोहृदि समाहतः / नाभिं प्राप्तो महानादो, मध्यमत्वं समश्नुते॥४॥ तथा पञ्चानां षड्जादिस्वराणां निर्देशक्रममाश्रित्य पूरणः पञ्चमः, अथवा पञ्चसुनाभ्यादिस्थानेषु मातीति पञ्चमः स्वरः, यदभ्यधायि, वायुः समुत्थितो नाभेरुरोहृत्कण्ठशिरोहतः / पञ्चस्थानोत्थितस्यास्य, पञ्चमत्वं विधीयते॥५॥ तथातिसन्धयतेऽनुसन्धयति शेषस्वरानिति 0 मेव / 0 हे। 0 रेवए (धेवए)। त्ति', इत्यधिकम् / 7 सां। 0 नाभेर्हृदि कण्ठे समाहतः। 7 नवाक्षरोऽयं पदः, I भि। // 201 //
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ युतम्। 1.2.7 सपनामा गा०२६-३१ सप्तस्वर श्रीअनुयोग-निरुक्तिवशाद्धैवतः। यदुक्तम्, अभिसंधयते यस्मादेतान् पूर्वोदितस्वरान् / तस्मादस्य स्वरस्यापि, धैवतत्वं विधीयते // 6 // पाठान्तरेण [1] उपक्रमः। द्वारंमलधारि रैवतश्चैवेति / तथा निषीदन्ति स्वरा यस्मिन्स निषादः। यतोऽभिहितम्, निषीदन्ति स्वरा यस्मिन्निषादस्तेन हेतुना। सर्वांश्चाभिभवत्येव, शा० उपक्रमः। श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति- यदादित्योऽस्य दैवतम् // 7 // ? इति, तदेवं स्वरा जीवाजीवनिश्रितध्वनिविशेषाः सत्त वियाहियत्ति, विविधप्रकारैराख्याता- |१.२नाम। स्तीर्थकरगणधरैरिति श्लोकार्थः। आह, ननु कारणभेदेन कार्यस्य भेदात्स्वराणां च जिह्वादिकारणजन्यत्वात्तद्वतां चल सूत्रम् 260 // 202 // द्वीन्द्रियादित्रसजीवानामसङ्खयेयत्वाज्जीवनिश्रिता अपि तावत्स्वरा असङ्ख्याताःप्राप्नुवन्ति, किमुताजीवनिश्रिता इति कथं सप्तसङ्ख्यानियमोन विरुध्यत इति?, अत्रोच्यते, असङ्ख्यातानामपि स्वरविशेषाणामेतेष्वेव सप्तसुसामान्यस्वरेष्वन्तर्भावाद्वादराणां वा केषाश्चिदेवोपलभ्यमानविशिष्टव्यक्तीनां ग्रहणाद्रीतोपकारिणां विशिष्टस्वराणां वक्तुमिष्टत्वाददोष इति // गा० स्थानानि 25 // स्वरान्नामतो निरूप्य कारणतस्तानेवाभिधित्सुराह जीवाजीव निश्रितसप्त (2) एएसि णं सत्तण्हं सराणं सत्त सरट्ठाणा पण्णत्ता, तंजहा- सज्जं च अग्गजीहाए १,उरेण रिसहं सरं 2 / कंठुग्गतेण गंधारं 3, स्वरनिरूपणम् / मज्झजीहाए मज्झिम 4 // 26 // नासाए पंचमं बूया, दंतोटेण य धेवतं 6 / भमुहक्खेवेणणेसायं 7, सरट्ठाणा वियाहिया // 27 // (3) सत्त सराजीवणिस्सिया पण्णत्ता, तंजहा, सज्जं वइ मयूरो 1 कुक्कुडो रिसभंसरं / हंसो रवइ गंधारं३, मज्झिमं तुगवेलगा 4 // 28 // // 202 // अह कुसुमसंभवे काले, कोइला पंचमं सरं५ / छटुंच सारसा कुंचा ६णेयायं सत्तमंगओ७ // 29 // ®भि। (c) त्याऽस्य / 0 सृ। ७रे। 0ऊ। च।
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 203 // १.२नाम (4) सत्त सरा अजीवणिस्सिया पण्णत्ता, तंजहा-सज्जं रवइ मुयंगो 1 गोमुही रिसह सरं 2 / संखो रवइ गंधारं 3, मज्झिमं पुण झल्लरी 4 // 30 // चउँचलणपतिट्ठाणा, गोहिया पंचमं सरं५।आडंबरोधेवइयं 6, महाभेरी य सत्तमं 7 // 31 // एएसिंणमित्यादि / तत्र नाभेरुत्थितोऽविकारी स्वर आभोगतोऽनाभोगतो वा यदत्र जिह्वादिस्थानं प्राप्य विशेषमासादयति तत्स्वरस्योपकारकमतःस्वरस्थानमुच्यते। तत्र सज्जमित्यादिश्लोकद्वयंसुगमम् / नवरंचकारोऽवधारणे / षड्जमेव प्रथमस्वरलक्षणं ब्रूयात्, कयेत्याह-अग्रभूता जिह्वा, अग्रजिह्वाजिह्वाग्रमित्यर्थस्तया। इह यद्यपिषड्जभणने स्थानान्तराण्यपि कण्ठादीनि व्याप्रियन्त अग्रजिह्वा च स्वरान्तरेषु व्याप्रियते तथापि सा तत्र बहुव्यापारवतीतिकृत्वा तया तमेव ब्रूयादित्युक्तम् / इदमत्र हृदयम्, षड्जस्वरोऽग्रजिह्वां प्राप्य विशिष्ट व्यक्तिमासादयत्यतस्तदपेक्षया सा स्वरस्थानमुच्यते, एवमन्यत्रापि भावना कार्या / उरोवक्षस्तेनार्षभं स्वरम्, ब्रुयादिति सर्वत्र सम्बध्यते। कंठुग्गएणंति कण्ठादुगमनमुद्गतिः,स्वरनिष्पत्तिहेतुभूता क्रिया तेन कण्ठोद्गतेन गान्धारम्। जिह्वाया मध्यो भागो मध्यजिह्वा तया मध्यमम् // 26 // तथादन्ताश्चौष्ठौ च दन्तोष्ठं तेन धैवतं रैवतं वेति / भ्रूक्षेपावष्टम्भेन निषादमिति / इत ऊर्ध्वं सर्वं निगदसिद्धमेव // 27 // नवरं जीवनिस्सियत्ति जीवाश्रिताः जीवेभ्यो वा निसृता निर्गताः। सज्जं रखतीत्यादिश्लोकः। रवति नदति। गवेलत्ति गावश्चैलकाश्चोरणका गवेलकाः, अथवा गवेलका ऊरणका एव // 28 // अह कुसुमेत्यादि / अथेति विशेषणार्थ:, विशेषणार्थता चैवम्, यथा गवेलका अविशेषेण मध्यमस्वरं नदन्ति न तथा पञ्चमं कोकिलः, अपि तु कुसुमसंभवेकालेत्ति वनस्पतिषु बाहुल्येन कुसुमानां मल्लिकापाटलादीनां सम्भवो ७चउच्चरणपइट्ठाणा। ७रे। तं। 0 भूत्क्षे / 7 थे। सूत्रम् 260 1.2.7 सप्तनाम। गा०२६-३१ सप्तस्वरस्थानानि जीवाजीवनिश्रितसप्त स्वरनिरूपणम् /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 8 श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्र- सूरि वृत्तियुतम्। // 204 // |1.2 नाम। / 20-21 // यस्मिन्कालेस तथा, तस्मिन्मधुमास इत्यर्थः // 29 // अजीवनिस्सियत्ति तथैव / नवरमजीवेष्वपि मृदङ्गादिषु जीवव्यापारोत्थापिता एवामी मन्तव्याः। अपरं षड्जजादीनां मृदङ्गादिषु यद्यपि नाशाकण्ठाद्युत्पन्नत्वलक्षणो व्युत्पत्त्यर्थो न घटते तथापि सादृश्यात्तद्भावोऽवगन्तव्यः / सज्जमित्यादिश्लोकद्वयम् / गोमुखीकाहला यस्या मुखेगोशृङ्गादि वस्तु दीयत इति / चतुर्भिश्चरणैः प्रतिष्ठानमवस्थानं भूवि यस्याः सा गोधा चर्मावनद्धा गोधिका वाद्यविशेषो दर्दरिकेत्यपरनाम्ना प्रसिद्धा। आडम्बरःपटहः / सप्तममिति निषादमित्यर्थः॥३०-३१॥ एएसिणं सत्तण्हंसराणं सत्त सरलक्खणा पण्णत्ता, तंजहा- सजेण लहई वित्तिं, कयं च न विणस्सई / गावो पुत्ता य मित्ता य, नारीणं होति वल्लहो 1 // 32 // स्सिहेण तु एसजं, सेणावचंधणाणि यावत्थगंधमलंकारं, इथिओसयणाणिय 2 // 33 // गंधारे गीतजुत्तिण्णा, वनवित्ती कलाहिया। हवंति कइणोपण्णा, जे अण्णे सत्थपारगा३॥३४॥ मज्यूिमसरमंता उ, हवंति सुहजीविणो।खायति पियति देति मज्झिमसरमस्सिओ४॥३५॥ पंचमस्सरमंता उहवंति पुहवीपती / सूरा संगहकत्तारो, अणेगणरणायगा 5 // 36 // धेवयसरमंताउ, हवंति कलहप्पिया साउणिया वग्गुरिया सोयरिया मच्छबंधाय६॥३७॥ हा। 0 (पसेज)इत्यधिकम्। ध। स। Oगणनायगा। 0 श्लो० 37, 38 स्थाने इमे द्वे वर्तेते 'रेवयसरमंता उ, हवंति दुहजीविणो। कुचेला य कुवित्ती य, चोरा चंडाल मुट्ठिया / / 37 // णिसाय सरमंताउ, होति कलह कारगा। जंघाचरा लेहवासा, हिंडगा भारवाहगा / / 38 // * साऊणिया वाउरिया सोयरिआ य मुट्ठिआ,' इति पाठानुसारिणी वृत्तिः / सूत्रम् 260 1.2.7 सप्तनाम। गा०३२-३८ सप्तस्वराणां लक्षणानि, फलानि च। // 204 //
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 205 // 1.2 नाम। सूत्रम 260 चंडाला मुट्ठिया मेता, जे यऽण्णे पावकारिणो। गोघातगाय चोरा य, नेसातं सरमस्सिता७॥३८॥ एतेषां सप्तानां स्वराणां प्रत्येकं लक्षणस्य विभिन्नत्वात्सप्त स्वरलक्षणानि यथास्वं फलप्राप्तप्त्यव्यभिचारीणि स्वरतत्त्वानि भवन्ति / तान्येव फलत आह- सज्जेणेत्यादि श्लोकाः / षड्जेन लभते वृत्तिम्। अयमर्थः, षड्जस्येदं लक्षणं स्वरूपमस्ति येन तस्मिन्सति वृत्तिं जीवनं लभते प्राणी। एतच्च मनुष्यापेक्षया लक्ष्यते, वृत्तिलाभादीनां तत्रैव घटनात् / कृतं च न विनश्यति, तस्येति शेषः, निष्फलारम्भो न भवतीत्यर्थः / गावः पुत्राश्च मित्राणि चभवन्तीति शेषः॥३२॥ गान्धारे गीतयुक्तिज्ञाः, वर्यवृत्तयः प्रधानजीविकाः कलाभिरधिकाः कवयः काव्यकर्तारः, प्राज्ञाः सद्बोधा ये चोक्तेभ्यो गीतयुक्तिज्ञादिभ्योऽन्ये शास्त्रपारगाः चतुर्वेदादिशास्त्रपारगामिनस्ते भवन्तीति // 34 // शकुनेन, श्येनलक्षणेन चरन्ति पापर्धिं कुर्वन्ति, शकुनान्वा घ्नन्तीति शाकुनिकाः। वागुरा, मृगबन्धनं तया चरन्तीति वागुरिकाः। शूकरेण सन्निहितेन शूकरवधार्थं चरन्ति शूकरान्वा घ्नन्तीति शौकरिकाः। मौष्टिका मल्ला इति // 37-38 // पाठान्तराण्यप्युक्तानुसारेण व्याख्येयानि॥ (6) एतेसिं णं सत्तण्हं सराणं तयो गामा पण्णत्ता, तंजहा-सज्जगामे 1 मज्झिमगामे 2 गंधारगामे 3, (7) सजगामस्स णं सत्त मुच्छणाओ, पण्णत्ताओ, तंजहा- मंगी कोरव्वीया हरिय, रयणी य सारकंता य / छट्ठी य सारसी दाम, सुद्धसज्जा यसत्तमा॥ 39 // (8) मज्झिमगामस्सणं सत्त मुच्छणाओपण्णत्ताओ, तंजहा- उत्तरमंदा रयणी, उत्तरा उत्तरायसा (ता)।अस्सोक्वंता यसोवीरा, अभिरू भवति सत्तमा // 40 // (9) गंधारगामस्सणं सत्त मुच्छणाओ पण्णत्ताओ, तंजहा-नंदी य खुड्डिया पूरिमा य चउत्थी य सुद्धगंधारा / उत्तरगंधारावि य ®सप्ते'त्यधिकम्। 0 मग्गी कोरविआ हरिया। 0 ना। उत्तरासमा / समोक्कता। 9 अभिरूवा होइ। 0...धारावि अ. सप्तनाम। गा०३९-४२ सप्तस्वराणां षड्जमध्यमगन्धार ग्रामाणां सप्तसप्त मूर्च्छनाः। // 205 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 206 // 1.2 नाम। सूत्रम् 260 |1.2.7 सप्तनाम। पंचमिया हवइ मुच्छा उ॥४१॥ [1] उपक्रमः। सुटुत्तरमायामा सा छट्ठा नियमसो उणायव्वा / अह उत्तरायता कोडिमा य सा सत्तमी मुच्छा // 42 // एएसिंणं सत्तण्हं सराणं तओ गामा, इत्यादि। एतच्चिरन्तनमुनिगाथाभ्यां व्याख्यायते, यथा सज्जाइतिहागामो, ससमूहो मुच्छणाण विन्नेओ। ता सत्त एक्कमेक्के तो सत्तसराण इगवीसा॥१॥ अन्नन्नसरविसेसे उप्पायंतस्स मुच्छणा भणिया। कत्ता व मुच्छिओ इव, कुणई मुच्छ व सो वत्ति ॥२॥कर्ता वा मूच्छित इव ताः करोतीति मूर्च्छना उच्यन्ते, मुच्छं व सो वत्ति मुर्च्छन्निव वा स कर्ता ताः। करोतीति मूर्च्छना उच्यन्त इत्यर्थः / मङ्गीप्रभृतीनां चैकविंशतिमूर्च्छनानां स्वरविशेषाः पूर्वगतस्वरप्राभृते भणिताः / इदानीं गा०४३-४५ सप्तस्वरोत्पत्तितु तद्विनिर्गतेभ्यो भरतविशाखिलादिशास्त्रेभ्यो विज्ञेया इति // 39-40-41 // स्थानयोन्यु(१०) सत्तसरा कतो संभवंति ? गीयस्स का हवति जोणी? कतिसमया ऊसासा, कति वा गीयस्स आगारा?॥४३॥ सत्तसरा नाभीओ संभवंति गीतं च रुन्नजोणीयं / पायसमा उस्सासा, तिण्णि य गीयस्स आगारा॥४४॥ आइमउ आरभंता, समुव्वहन्ता यमझगारंमि / अवसाणे य झवेंता तिण्णिविगीयस्स आगारा॥४५॥ सत्त सरा कओ, गाहा। इह चत्वारःप्रश्नाः, तत्र कुत इति कस्मात्स्थानात् स्वरा उत्पद्यन्ते 14 का योनिरिति का जाति:२॥ तथा कति समया येषु ते कतिसमया उच्छासाः, किंपरिमाणकाला इत्यर्थः 3 / तथा, आकारा आकृतयः, स्वरूपाणीत्यर्थः 4 // 43 // उत्तरमाह- सत्त सरा नाभीओ इत्यादिगाथा स्पष्टा / नवरं रुदितं योनिः, समानरूपतया जातिर्यस्य तद्रुदित = सा पंचमिआ हवइ मुरछा / / 41 // ' इति वर्तते। ७'छट्ठी सबओ अ णाक्वा / अह उत्तरायया...' इति वर्तते। हवंति। ॐगीयं च रुइयजोणी। 0 ऊसासा। BOया। 0 अवसाणे उज्झंता। सप्ते' त्यधिकम् / च्छासमानाकाराणां निरूपणम्।
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ [[1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 207 // |1.2 नाम। योनिकम्। पादसमा उच्छासाः, यावद्भिः समयैर्वृत्तस्य पादः समाप्यते तावत्समया उच्छ्वासा गीते भवन्तीत्यर्थः // 44 // आकारानाह- आइ गाहा। त्रयो गीतस्याकारा: स्वरूपविशेषलक्षणा भवन्तीति पर्यन्ते सम्बन्धः / किं कुर्वाणा इत्याह, आरंभन्तत्त्यारम्भमाणा गीतमिति गम्यते, कथम्भूतमित्याह- आइमउत्त्यादौ, प्रथमतो मृदु कोमलम्, आदिमृदु, तथा समुद्वहन्तश्च कुर्वन्तश्च महत्तां गीतध्वनिरिति गम्यते, मध्यकारे मध्यमभागे, तथावसाने च क्षपयन्तो, गीतध्वनि मन्द्रीकुर्वन्त इत्यर्थः। आदौ मृदु मध्ये तारं पर्यन्ते मन्द्रं गीतं कर्तव्यमत एते मृदुतादयस्त्रयो गीतस्याकरा भवन्तीति तात्पर्यम् // 45 // किन्तु छद्दोसे अट्टगुणे तिण्णि य वित्ताणि दोणि भणितीओ।जो णाही सो गाहिति, सुसिक्खितो रंगमज्झम्मि // 46 // भीयं दुयमुप्पिच्छं उत्तालं च कूमसो मुणेयव्वं / काकस्सरमणुनासं छद्दोसा होति गीयस्स॥४७॥ पुण्णंरत्तं च अलंकियं च वत्तं तहेवमविघुटुं। महुरं समं सुललियं अट्ठ गुणा होंति गीयस्स // 48 // उरकंठसिरविसुद्धंच गिज्जते मउय रिभियपदबद्धं / समताल पडुक्खेवं सत्तस्सरसीभरंगीयं // 49 // अक्खरसमं पयसमंतालसमंलयसमंच गहसमंच / नीस्ससिउस्ससिय समं संचारसमंसरा सत्त // 50 // निद्दोसंसारवंतंच, हेउजुत्तमलंकियं / उवणीयं सोवयारंच, मियं महुरमेव य // 51 // समं अद्धसमंचेव, सव्वत्थ विसमंच जं / तिण्णि वित्तप्पयाराई, चउत्थं नोवलब्भइ // 52 // सक्कया पाययाचेव, भणिईओ होंति दुण्णि उ।सरमंडलम्मि गिजंते, पसत्था इसिभासिया॥५३॥ 0 महतीं गीतध्वनिमिति। रुन्ति।। 0 वित्ताई दोय। 0 दुअंउप्पि....। 9 ग। (c) दो। 0 गेअस्स। ©चे'त्यधिकम्। 7 द। ®गे। (r) | निससिओससिअ...®मं। (r) ®दोणि वा। सूत्रम् 260 1.2.7 सप्तनाम। गा०४६-५६ गीतस्य षड्दोषा अष्टौ गुणा: सप्त स्वरा स्त्रिणि वृत्तानि द्वे भणित्यौ तथा मधुर खर रूक्ष चतुर विलम्बित द्रुत विस्वरगायिका निरूपणमुपसंहारश्च / // 207 //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति 1.2 नाम। युतम्। // 208 // (11) केसी गायती महुरं? केसी गायतीखरं च रुक्खं च? / केसी गायती चउरं? केसीय विलंबियं? दुतं केसी? विस्सरं पुण केरिसी?॥५४॥पंचपदी। सामा गायति महुरं काली गायइ खरंच रुक्खं च / गोरी गायति चउरंकाणा य विलंबियंदुतं अंधा विस्सरं पुण पिंगला॥५५॥ पंचपदी सत्तस्सरा तयोगामा, मुच्छणा एकवीसति / ताणा एगूणपण्णासंसम्मत्तंसरमंडलं॥५६॥से तंसत्तनामे।सूत्रम् 260 // a ( // 127 // ) षड् दोषा वर्जनीयास्तानाह- भीतगाहा। भीतमुत्त्रस्तमानसं यद्गीयत इत्येको दोषः 1 / द्रुतं त्वरितम् 2 / उप्पिछश्वासयुक्तं त्वरितंच, पाठान्तरेण रहस्संति हस्वस्वरं लघुशब्दमित्यर्थः३। उत्तालम्, उत्प्राबल्यार्थेऽतितालमस्थानतालंचेत्यर्थः / तालस्तु कंसिकादिशब्दविशेष:४। काकस्वरं श्लक्ष्णाश्रव्यस्वरम् 5 / अनुनासनासिकाकृतस्वरम् 6 / एते षड् दोषा गीतस्य भवन्ति॥४६४७॥ अष्टौ गुणानाह- पुण्णंगाहा / स्वरकलाभिः सर्वाभिरपि युक्तं कुर्वतः पूर्णम् 1 / गेयरागेण रक्तस्य भावितस्य, रक्तम् / अन्यान्यस्फुटशुभस्वरविशेषाणां करणादलङ्कतम् 3 / अक्षरस्वरस्फुटकरणाद्व्यक्तम् 4 / विक्रोशनमिव यद्विस्वरं न भवति तदविघुष्टम् 5 / मधुमत्तकोकिलारुतवन्मधुरस्वरं मधुरम् 6 / ताल वंशस्वरादिसमनुगतं समम् 7, स्वरघोलनाप्रकारेण सुष्टु, अतिशयेन ललतीव यत्सुकुमालं तत्सुललितम् 8, एतेऽष्टौ गुणा गीतस्य भवन्ति, एतद्विरहितं तु विडम्बनामात्रमेव तदिति // 48 // किं चोपलक्षणत्वादन्येऽपि गीतगुणा भवन्ति तानाह- उर गाहा / चकारो गेयगुणान्तरसमुच्चयार्थः / उर:कण्ठशिरोविशुद्धं च। ®गा० 55 स्थाने - " / गाथाऽधिकमिदं / गोरी गायति महुरं सामा गायइ खरं च रुक्खंच / काली गायइ चउरं काणा य विलंबिअंदुतं अंधा // 55 // विस्सरं पुण पिंगला / गाथाऽधिकमिदमपि।" इत्यादि वर्तते। 0 सरा। 1 / 0 साकृत। सूत्रम् 260 1.2.7 सप्तनाम। गा०४६-५६ गीतस्य षड्दोषा अष्टौ गुणाः सप्त स्वरा स्त्रिणि वृत्तानि द्वे भणित्यौ तथा मधुर खर रूक्ष चतुर विलम्बित द्रुत विस्वरगायिका निरूपणमुपसंहारश्च / // 208 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 209:1 १.२नाम। 1.2.7 गा०४६-५६ अयमर्थः, यधुरसि स्वरो विशालस्त रोविशुद्धम्, कण्ठे यदि स्वरो वर्तितोऽस्फुटितश्च तदा कण्ठविशुद्धम्, शिरसि प्राप्तो [1] उपक्रमः। यदिनानुनासिकस्तत: शिरोविशुद्धम्, अथवोर:कण्ठशिरस्सु श्लेष्मणाऽव्याकुलेषु विशुद्धेषु प्रशस्तेषु यद्गीयते तदुरःकण्ठशिरोविशुद्धम्, गीयतेगेयमिति संबध्यते। किंविशिष्टमित्याह- मृदुकं मृदुनाऽनिष्ठुरेण स्वरेण यद्गीयते तन्मृदुकम्।यत्राक्षरेषु घोलनया सञ्चचरन्स्वरोरङ्गतीव तद्धोलनाबहुलं रिभितम्। गेयपदैर्बद्धं विशिष्टविरचनया रचितं पदबद्धम् / ततश्च पदत्रयस्य कर्मधारयः। सूत्रम् 260 समतालपडुक्खेवं ति तालाशब्देन हस्ततालासमुत्थः, उपचाराच्छब्दो विवक्षितः / मुरज कांसिकादिगीतोपकारकातोद्यानां सप्तनाम। ध्वनिः प्रत्युत्क्षेपः, नर्तकीपदप्रक्षेपलक्षणो वा प्रत्युत्क्षेपः। समौ गीतस्वरेण तालप्रत्युत्क्षेपौ यत्र तत्समतालप्रत्युत्क्षेपम्। सत्तस्सरसीभरं ति, सप्त स्वराः सीभरन्त्यक्षरादिभिः समा यत्र तत्सप्तस्वरसीभरं गीतमिति // 49 // ते चामी सप्त स्वराः, अष्टौ गुणाः सप्त स्वरा स्त्रिणि अक्खरसमंगाहा। यत्र दीर्घऽक्षरे दीर्घो गीतस्वरः क्रियते, ह्रस्वे ह्रस्वः, प्लुते प्लुतः, सानुनासिकेतु सानुनासिकः, तदक्षरसमम् वृत्तानि हे १।यद्गीतपदं नामिकादिकं यत्र स्वरेऽनुपाति भवति तत्तत्रैव यत्र गीयते तत्पदसमम् 2 / यत्परस्पराहँतहस्ततालस्वरानुसारिणा भणित्यौ तथा मधुर खर रूक्ष स्वरेण गीयते तत्तालसमम् ३।शृङ्ग दार्वाद्यन्यतरवस्तुमयेनाङ्गलीकोशकेन समाह ततन्त्रीस्वरप्रकारो लयस्तमनुसरता स्वरेण चतुर विलम्बित यद्गीयते तल्लयसमम् 4 / प्रथमतोवंशतन्त्र्यादिभिर्यः स्वरोगृहीतस्तत्समेन स्वरेणगीयमानं ग्रहसमम् 5 / निःश्वसितोच्छुसितमान द्रुत विस्वरमनतिक्रामतो यद्यं तन्निःश्वसितोच्छुसितसमम्६ / वंशतन्त्र्यादिष्वेवाङ्गलीसञ्चारसमं यद्गीयते तत्सञ्चारसमम् 7 / एवमेते स्वराः निरूपणमुपसप्त भवन्ति / इदमुक्तं भवति, एकोऽपिगीतस्वरोऽक्षरपदादिभिः सप्तभिः स्थानःसह समत्वं प्रतिपद्यमानः सप्तधात्वमनुभवती-Mon त्येते सप्त स्वरा अक्षरादिभिः समा दर्शिता भवन्तीति // 50 // गीते च यः सूत्रबन्धः सोऽष्टगुण एव कर्तव्य इत्याह 7 वर्तितोऽतिस्फु...10ङ्गि। 0 ल। 0 राभिहतहस्त.. / 7 ते। क्र। वं। गायिका संहारश्च।
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 210 // निद्दोसमित्यादि / तत्र अलियमुवघायजणय (आवश्यक नि०८८१-८४, कल्पभा० 278-81) मित्यादिद्वात्रिंशत्सूत्रदोषरहितं निर्दोषम् 1 / विशिष्टार्थयुक्तं सारवत् 2 / गीतनिबद्धार्थगमकहेतुयुक्ततया दृष्टं हेतुयुक्तम् 3 / उपमाद्यलङ्कारयुक्तमलङ्कतम् / / उपसंहारोपनययुक्तमुपनीतम् 5 / अनिष्ठुराविरुद्धालज्जनीयार्थवाचकं सानुप्रासं वा सोपचारम् 6 / अतिवचनविस्तररहितं संक्षिप्ताक्षरं मितम् 7 / मधुरं श्रव्यशब्दार्थम् 8, गेयं भवतीति शेषः॥५१॥ तिण्णि य वित्ताइंत्ति यदुक्तं तत्राह। सममित्यादि। यत्र वृत्ते चतुर्ध्वपि पादेषु सङ्ख्यया समान्यक्षरणि भवन्ति तत्समम्। यत्र प्रथमतृतीययोद्धितीयचतुर्थयोश्च पादयोरक्षरसङ्ख्यासमत्वं तदर्द्धसमम् / यत्तु सर्वत्र सर्वपादेष्वक्षरसङ्ख्यावैषम्योपेतं तद्विषमम् / जति यस्माद्वृत्तं भवतीति शेषः, तस्मात्त्रय एव वृत्तप्रकारा भवन्ति, चतुर्थस्तु प्रकरो नोपलभ्यतेऽसत्त्वादित्यर्थः / एवमन्यथाप्यविरोधतो व्याख्येयमिदमिति // 52 // दुण्णि य भणिइओत्ति यदुक्तं तत्राह- सक्कए, त्यादि।भणितिर्भाषा, स्वरमण्डलेषड्जादिस्वरसमूहे, शेषंकण्ठ्यम् ॥५३॥गीतविचारप्रस्तावादिदमपि पृच्छति, केसी गायतीत्यादिप्रश्नगाथा सुगमा नवरं केसित्ति कीदृशी स्त्री इत्यर्थः। खरंति खरस्थानम्, रूक्षं प्रतीतम्, चतुरंदक्षम्, विलम्बितं परिमन्थरम्, द्रुतं शीघ्रमिति / विस्सरं पुण केरिसित्ति गाथाधिकमिदम् ॥५४॥अत्र क्रमेणोउत्तरमाह- सामा गायइ महुरमित्यादि। अत्रापि विस्सरं पुण पिंगलत्ति गाथाधिकमेव / व्याख्या सुकरैव। नवरं पिङ्गला कपिलेत्यर्थः॥५५॥समस्तस्वरमण्डलसंक्षेपाभिधानेनोपसंहरन्नाह- सत्तसरेत्यादि / तता तन्त्री तानोभण्यते। तत्र षड्जादयः स्वराः प्रत्येकं सप्तभिस्तानैर्गीयन्त इत्येवमेकोनपञ्चाशत्तानाः सप्ततन्त्रिकायांवीणायां भवन्तीति / एवं तदनुसारेणैकतन्त्रिकायां त्रितन्त्रिकायां कण्ठेनापि वागीयमाना एकोनपञ्चाशदेव ताना भवन्तीति / तदेवमेतैः षड्जादिभिः सप्तभिर्नामभिः सर्वस्यापि ब्धं / 0 गोरी। O...शदेव तानाः / [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। |1.2 नाम। सूत्रम् 260 1.2.7 सप्तनाम। गा०४६-५६ गीतस्य षड्दोषा अष्टौ गुणा: सप्त स्वरा स्त्रिणि वृत्तानि द्वे भणित्यौ तथा मधुर खर रूक्ष चतुर विलम्बित द्रुत विस्वरगायिका निरूपणमुपसंहारश्च। // 210 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 211 // 1.2 नाम। 1.2.8 अष्टनाम। अष्टविधविभक्तिभेदै स्वरमण्डलस्याभिधानात्सप्तनामेदमुच्यते // 56 // से तं सत्तनामेत्ति निगमनम् / / 260 // अथाष्टनाम प्रतिपादयन्नाह [1] उपक्रमः। से किंतं अट्ठनामे? 2 अट्ठविहा वयणविभत्ती पण्णत्ता, तंजहा- निद्देसे पढमा होति 1, बितिया 2 उवदेसणे 3 / तइया करणंमि कया, चउत्थी संपयावणे 4 // 57 // पंचमी य अपायाणे 5, छट्ठी सस्सामिवायणे ६।सत्तमी सण्णिधाणत्थे 7, अट्ठमाऽऽमंतणी भवे 8 // 58 // सूत्रम् 261 तत्थ पढमा विभत्ती निद्देसे सो ड्रमो अहं वत्ति 1 / बितिया पुण उवदेसे भण कुणसु इमंवतं वत्ति 2 // 59 // ततिया करणंमि कया भणियं व कयं व तेण व मए वा 3 / हंदिणमो साहाए हवति चउत्थी पयाणंमि४॥६०॥ गा०५७-६२ अवणय गिण्ह य एत्तो इतो ति वा पंचमी अपायाणे 5 / छट्ठी तस्स इमस्स व गयस्स वा सामिसंबंधे 6 // 61 // निरूपणम्। हवति पुण सत्तमी तं इमंमि आधारकालभावे य७। आमंतणी भवे अट्ठमी उ जह हे जुवाण! त्ति 8 // 62 // से तं अट्ठणामे // सूत्रम् 261 // ( // 128 // ) से किंतं अट्ठनामे, इत्यादि। उच्यन्त इति वचनानि वस्तुवाचीनि। विभज्यते प्रकटीक्रियतेऽर्थोऽनयेति विभक्तिः।वचनानांक विभक्तिर्वचनविभक्तिः, नाख्यातविभक्तिरपि तु नामविभक्तिः प्रथमादिकेति भावः / सा चाष्टविधा तीर्थकरगणधरैः प्रज्ञप्ता। का पुनरियमित्याशय यस्मिन्नर्थे या विधीयते तत्सहितामष्टाविधामपि विभक्तिं दर्शयितुमाह- तद्यथेत्यादि / निद्देसे, इत्यादि श्लोकद्वयं निगदसिद्धम् / नवरं लिङ्गार्थमात्रप्रतिपादनं निर्देशस्तत्र सि, औ, जसिति प्रथमा विभक्तिर्भवति / अन्यतरक्रियायां प्रवर्तनेच्छोत्पादनमुपदेशस्तस्मिन्, अम्, औ, शस्, इति द्वितीया विभक्तिर्भवति / उपलक्षणमात्रंचेदं कटंकरोतीत्यादिषूपदेश®वा। हा। (c) च। 0 इउ। // 211 //
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 212 // 1.2.8 मन्तरेणापि द्वितीयाविधानादेवमन्यत्रापि यथासम्भवंवाच्यम् / विवक्षितक्रियासाधकतमंकरणम्, तस्मिंस्तृतीया कृता विहिता। [1] उपक्रमः। सम्प्रदीयते यस्मै तद्वादिदानविषयभूतं संप्रदानम्, तस्मिंश्चतुर्थी विहिता // 57 // अपादीयते वियुज्यते यस्मात्तद्वियुज्यमानावधिभूतमपादानंतत्र पञ्चमी विहिता, स्वमात्मीयंसचित्तादि, स्वामीराजादिः, तयोर्वचनेतत्सम्बन्धप्रतिपादने षष्ठीविहितेत्यर्थः |१.२नाम। संनिधीयत आधीयते यस्मिंस्तत्सन्निधानमाधारस्तदेवार्थः, तस्मिन् सप्तमी विहिता। अष्टमीसम्बुद्धिरामन्त्रणीभवेदामन्त्रणेऽर्थे / सूत्रम् 261 विधीयत इत्यर्थः॥५८॥ एनमेवार्थं सोदाहरणमाह- तत्थ पढमेत्यादिगाथाश्चतस्रो गतार्था एव / नवरं प्रथमा विभक्तिर्निर्देशे, अष्टनाम। व यथेत्याह- सोत्ति सः तथा इमोत्ति, अयम्, अहंति अहम्, वाशब्द उदाहरणान्तरसूचकः। उपदेशे द्वितीया क्व यथेत्याह, गा०५७-६२ अष्टविधविभण कुरु वा, किं तदित्याह- इदं प्रत्यक्षम्, तद्वा परोक्षमिति // 59 // तृतीया करणे, क्व यथेत्याह- भणितं वा कृतं वा, भक्तिभेदैकेनेत्याह- तेन वा मया वेति / अत्र यद्यपि कर्तरि तृतीया प्रतीयते, तथापि विवक्षाधीनत्वात्कारकप्रवृत्तेस्तेन मया वा कृत्वा निरूपणम्। भणितं कृतं वा देवदत्तेनेति गम्यत इति / एवं करणविवक्षापि न दुष्यतीति लक्षयामः, तत्त्वं तु बहुश्रुता विदन्तीति / हंदि नमो साहाए, इत्यादि / हन्दीत्युपदर्शने, नमो देवेभ्यः, स्वाहा अग्नये, इत्यादिषु सम्प्रदाने चतुर्थी भवतीत्येके। अन्ये तूपाध्यायाय गां ददातीत्यादिष्वेव सम्प्रदाने चतुर्थीमिच्छन्ति // 60 // अपनय गृहाण, एतस्मादितो वेत्येवमपादाने पञ्चमी। तस्यास्य गतस्य वा, कस्य?, भृत्यादेरिति गम्यते, इत्येवं स्वस्वामिसम्बन्धे षष्ठी॥६१॥ तद्वस्तु बदरादिकमस्मिन् कुण्डादौ तिष्ठतीति गम्यते, इत्येवमाधारे सप्तमीभवति। तथा कालभावेयत्ति, कालभावयोश्चेयं द्रष्टव्या। तत्र काले यथा मधौरमते, भावे तुचारित्रेऽवतिष्ठते। // 212 // Oणार्थे। 0 साधूनां हि प्रत्यहं बहुवेलकरणात् प्रतिकार्यमाचार्यपृच्छासद्भावाच कारकोऽत्राचार्य: विवक्ष्यते करणं च साधवस्तदा संगतिरत्र। 0 स्पृह्यादिव्याप्यादिवत्तत्र तत्संज्ञाकरणात्। 'वा' न वर्तते।
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 213 // १.२नाम। सूत्रम् 262 1.2.9 नवनाम। गा०६३ शृङ्गारादि नवकाव्य रसाः / आमन्त्रणे भवेदष्टमी यथा हे युवन्निति / वृद्धवैयाकरणदर्शनेन चेयमष्टमी गण्यते, ऐदंयुगीनानां त्वसौ प्रथमैवेति मन्तव्यमिति / इह च नामविचारप्रस्तावात्प्रथमादिविभक्त्यन्तं नामैव गृह्यते, तच्चाष्टविभक्तिभेदादष्टविधं भवति,नच प्रथमादिविभक्त्यन्तनामाष्टकमन्तरेणापरं नामास्त्यतोऽनेन नामाष्टकेन सर्वस्य वस्तुनोऽभिधानद्वारेण सङ्ग्रहादष्टनामेदमुच्यत इति भावार्थः॥ 61 // (ग्रन्थाग्रं० 3000) से तं अट्ठनामे त्ति निगमनम् // 261 // (1) से किंतं नवनामे? 2 णव कव्वरसा पण्णत्ता, तंजहा- वीरो 1 सिंगारो 2 अब्भुओय 3 रोबो य 4 होइ बोधव्वो / वेलणओ 5 बीभच्छो 6 हासो 7 कलुणो 8 पसंतो य 9 // 63 // अथ नवनाम निर्दिशन्नाह-नवनाम्नि नव काव्यरसा: प्रज्ञप्ताः / तत्र कवेरभिप्रायः काव्यम् / रस्यन्तेऽन्तरात्मनानुभूयन्त इति रसाः / तत्तत्सहकारिकारणसन्निधानोद्भूताश्चेतोविकारविशेषा इत्यर्थः / उक्तं च, बाह्यार्थालम्बनो यस्तु, विकारो मानसो भवेत्। स भावः कथ्यते सद्भिस्तस्योत्कर्षो रसः स्मृतः॥१॥ काव्येषूपनिबद्धा रसाः काव्यरसाः, वीरशृङ्गारादयः / तानेवाह- वीरो सिंगारोइत्यादिगाथा सुगमा। नवरं शूर वीर विक्रान्ता (कान्धा०९-२१५) विति। वीरयति विक्रामयति त्याग तपो वैरिनिग्रहेषु प्रेरयति प्राणिनमित्युत्तमप्रकृतिपुरुषचरितश्रवणादिहेतुसमुद्भूतो दानाद्युत्साहप्रकर्षात्मको वीरः, रस इति सर्वत्र गम्यते / शृङ्गसर्वरसेभ्यः परमप्रकर्षकोटिलक्षणमियर्ति गच्छतीति कमनीयकामिनीदर्शनादिसम्भवोरतिप्रकर्षात्मकः शृङ्गार: सर्वरसप्रधान इत्यर्थः / अत एव शृङ्गार हास्य करुणा, रौद्र वीर भयानका: / बीभत्सा ऽद्भुत शान्ताश्च, नव नाट्ये रसाः स्मृताः॥१॥इत्यादिष्वयं सर्वरसानामादावेव पठ्यते / अत्र तु त्यागतपोगुणौ वीररसे वर्तते, त्यागतपसी च त्यागो गुणो गुणशतादधिको मतो मे 0 तथा (चा)। द्धा शयन्ना।
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोग- श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 214 // सूत्रम् 262 नवनाम। परं लोकातिगं धाम, तपः श्रुतमिति द्वयमित्यादिवचनात्समस्तगुणप्रधाने इत्यनया विवक्षया वीररसस्यादावुपन्यास इति / [[1] उपक्रमः। श्रुतं शिल्पं त्यागतप:शौर्यकर्मादि वा सकलभुवनातिशायि किमप्यपूर्वं वस्त्वद्भुतमुच्यते, तद्दर्शनश्रवणादिभ्यो जातो शा० उपक्रमः। रसोऽप्युपचाराद्विस्मयरूपोऽद्भूतः३।रोदयत्यतिदारुणतयाश्रूणि मोचयतीति रौद्रम्, रिपुजन महारण्यान्धकारादितद्दर्शनाद्युद्भवो 1.2 नाम। विकृताध्यवसायरूपो रसोऽपि रौद्रः४।वीडयति, लज्जामुत्पादयतीति लज्जनीयवस्तुदर्शनादिप्रभवो मनोव्यलीकतादिस्वरूपो वीडनकः। अस्य स्थाने भयजनकसङ्ग्रामादिवस्तुदर्शनादिप्रभवो भयानको रस: पठ्यतेऽन्यत्र, सचेह रौद्ररसान्तर्भावविवक्षणा-8 त्पृथग् नोक्त: 5 / शुक्रशोणितोच्चारप्रश्रवणाद्यनिष्टमुद्वेजनीयं वस्तु बीभत्समुच्यते, तद्दर्शनश्रवणादिप्रभवो जुगुप्साप्रकर्षस्वरूपो रसोऽपि बीभत्सः 6 / विकृतासम्बद्ध परवचन वेषालङ्कारादिहास्यार्हपदार्थप्रभवो मनःप्रहर्षादिचेष्टात्मको रसोऽपि हास्य:७। कुसितं रौत्यनेनेति निरुक्तवशात्करुणः, करुणास्पदत्वात्करुणः। प्रियविप्रयोगादिदुःखहेतुसमुत्थः शोकप्रकर्षस्वरूपः करुणो रस इत्यर्थः 8 / प्रशाम्यति क्रोधादिजनितौत्सुक्यरहितो भवत्यनेनेति प्रशान्तः। परमगुरुवचःश्रवणादिहेतुसमुल्लसित उपशमप्रकर्षात्मा प्रशान्तोरस इत्यलं विस्तरेण 9 // 63 // एतानेव लक्षणादिद्वारेण बिभणिषुर्वीररसंतावल्लक्षणतो निरूपयन्नाह (2) तत्थ परिच्चायमि य 1 तवचरणे 2 सत्तुजणविणासे य 3 / अणणुसय धितिपरक्कम चिण्हों वीरो रसो होइ॥६४॥ वीरो रसोजहा, सो णाम महावीरो जो, रज्जं पयहिऊण पव्वइओ। कामक्कोहमहासत्तु पक्खनिग्घायणं कुणइ // 65 // परिचागम्मि यगाहा तत्रतेषु नवसुरसेषु मध्ये परित्यागेदाने तपश्चरणेतपोविधाने शत्रुजनविनाशे च यथासङ्ख्यमननुशयधृति®क। अ (दाण)। 0 लिंगो। को। तू। गा०६४-६५ 1.2.9.9 वीररसनिरूपणम्। // 214 //
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 215 // १.२नाम। सूत्रम् 262 1.2.9 नवनाम। गा०६६-६७ 1.2.9.2 शृङ्गाररसनिरूपणम्। पराक्रमचिह्नो वीरो रसो भवति। इदमुक्तं भवति, दाने दत्ते यदानुशयो गर्वः, पश्चात्तापो वा तं न करोति, तपसि च कृते धृति [1] उपक्रमः। करोति नार्तध्यानम्, शत्रुविनाशे च पराक्रमते, न तु वैक्लव्यमवलम्बते, तदा एतैर्लिङ्गैर्जायतेऽयं प्राणी वीररसे वर्तते। इत्येवमन्यत्रापि भावना कार्येति ॥६४॥उदाहरणनिदर्शनार्थमाह- वीरो रसो यथेत्युपदर्शनार्थमेतत्सो नामगाहा पाठसिद्धा। नवरं वीररसवत्पुरुषचेष्टिप्रतिपादनादेवंप्रकारेषु काव्येषु वीररसः प्रतिपत्तव्य इति भावार्थः / अपरं चेहोत्तमपुरुषजेतव्यकामक्रोधादिभावशत्रुजयेनैव वीररसोदाहरणं मोक्षाधिकारिणि प्रस्तुतशास्त्र इतरजनसाध्यसंसारकारणद्रव्यशत्रुनिग्रहस्याप्रस्तुतत्वादिति मन्तव्यमित्येवमन्यत्रापि भावार्थोऽवगन्तव्य इति ॥६५॥शृङ्गाररसं लक्षणत: प्राह (3) सिंगारो नाम रसोरतिसंजोगाभिलाससंजणणो।मंडण विलास बिब्बोय हास लीला रमणलिंगो॥६६॥ सिंगारो रसो जहा-महुरं विलास ललियं हिययुम्मादणकरंजुवाणाणं / सामा सदुद्दामंदाएती मेहलादामं // 67 // सिंगारो गाहा। शृङ्गारो नाम रसः, किंविशिष्ट इत्याह- रतीत्यादि।रतिशब्देनेह रतिकारणानि सुरतव्यापाराङ्गानि ललनादीनि गृह्यन्ते, तैः सार्द्ध संयोगाभिलाषसंजनकः, तस्य तत्कार्यत्वादेव / तथा मण्डन विलास विब्बोक हास्य लीला रमणानि लिङ्गयस्य स तथा / तत्र मण्डनं कङ्कणादिभिः, विलास: कामगर्भो रम्यो नयनादिविभ्रमः, विब्बोयत्ति देशीपदमङ्गजविकारार्थे, हास्य प्रतीतम्, लीलासकामगमन भाषितादिरमणीयचेष्टा, रमणंक्रीडनमिति // 66 // उदाहरणमाह- सिंगारो, इत्यादि। महुरगाहा।। श्यामास्त्री, मेखलादामरसनासूत्रम्, दर्शयति, प्रकटयतीत्यर्थः / कथम्भूतमित्याह- रणन्मणिकिङ्किणीस्वरमाधुर्यान्मधुरम्, तथा विलासैः सकामैश्चेष्टाविशेषैललितं मनोहारि, तथा शब्दोद्दामं किङ्किणीस्वनमुखरम्, किमिति तत्प्रकटयतीत्याह, यतो ®लक्षण तस्त्वाह / ®सं / 0 विब्बो। 0 महुरविलास सललिअं।७र्थम् / 3 // 215 //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 216 // 1.2 नाम। सूत्रम् 262 1.2.9 नवनाम। गा०६८-७१ 1.2 अद्धत हृदयोन्मादनकर प्रबलस्मरदीपनं यूनामिति, शृङ्गारप्रधानचेष्टाप्रतिपादनादयं शृङ्गारो रस इति // 67 // अद्भुतं स्वरूपतो लक्षणतश्चाह (4) विम्हयकरो अपुव्वो व भुय पुव्वो व जो रसो होइ। सो हास विसायुप्पत्तीलक्खणो अब्भुतो नाम // 68 // अब्भुओ रसोजहा- अब्भुततरमिह एत्तो अन्नं किं अत्थि जीवलोगंमि / जंजिणवयणेणऽत्था तिकालजुत्ताविणज्जंति?॥६९॥ विम्हय गाहा, कस्मिंश्चिदद्भुते वस्तुनि दृष्टे विस्मयकरो विस्मयोत्कर्षरूपो यो रसो भवति सोऽद्भुतोनामेति सण्टङ्कः। कथंभूतः? अपूर्वः, अननुभूतपूर्वोभूतपूर्वो वा, अनुभूतपूर्वः / किंलक्षण इत्याह- हर्षविषादोत्पत्तिलक्षणः। शुभे वस्तुन्यद्भुते दृष्टे हर्षजननलक्षणोऽशुभे तु विषादजननलक्षण इत्यर्थः / / 68 // उदाहरणमाह- अब्भुय गाहा / इह जीवलोकेऽद्भुततरमितो जिनवचना त्किमन्यदस्ति? नास्तीत्यर्थः / कुत इत्याह- यद्, यस्मा जिनवचनेनार्थाजीवादयः, सूक्ष्म व्यवहित तिरोहितातीन्द्रिया मूर्तादिस्वरूपा अतीतानागत वर्तमानरूप त्रिकालयुक्ता अपि ज्ञायन्त॥ 69 // अथ रौद्रं हेतुतो लक्षणतश्चाह (5) भयजणणरूव सबंधकार चिंता कहासमुप्पन्नो / संमोह संभम विसाय मरणलिंगो रसो रोद्दो // 7 // रोहोरसोजहा-भिउडीविडंबियमुहाँ! संदट्ठोट्ठ! इयरुहिरमाकिन्नो। हणसि पसुंअसुरणिभा! भीमरसिय! अतिरोद्द! रोद्दोऽसि // 71 // भयगाहा / रूपम्, शत्रुपिशाचादीनाम्, शब्दस्तेषामेव, अन्धकारंबहुलतमोनिकुरुम्बरूपमुपलक्षणत्वादरण्यादयश्च पदार्था इह गृह्यन्ते, तेषां भयजनकानां रूपादिपदार्थानां येयं चिन्तातत्स्वरूपपर्यालोचनरूपा कथातत्स्वरूपभणनलक्षणा, तथोप 7 अनुभुअपुवो। 0 हरिसविसाउप्पत्ती..10 वयणेऽत्था / ॐ मुणिज्जंति / 7 विस्मयं करोति / भूतनामेति। ७या। ©स। हो। (r) भो। // 216 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। | // 217 // सूत्रम् 262 |1.2.9 गा०७२-७३ 1.2.9.4 लक्षणत्वाद्दर्शनादि च गृह्यते, तेभ्यः समुत्पन्नो जातो रौद्रो रस इति योगः। किंलक्षण इत्याह- संमोहः किंकर्तव्यत्वमूढता, [[1] उपक्रमः। सम्भ्रमोव्याकुलत्वम्, विषाद: किमहमत्र प्रदेशेसमायात इत्यादिखेदस्वरूपः, मरणं भयोद्धान्तगजसुकुमालहन्तृसोमिलद्विजस्येवल प्राणत्यागस्तानि लिङ्गलक्षणं यस्य स तथा। आह- ननु भयजनकरूपादिभ्यः समुत्पन्नः संमोहादिलिङ्गश्च भयानक एव |१.२नाम। भवति, कथमस्य रौद्रत्वम्? सत्यम्, किन्तु पिशाचादिरौद्रवस्तुभ्यो जातत्वाद्रौद्रत्वमस्य विवक्षितमित्यदोषः॥७०॥ तथा शत्रुजनादिदर्शने तच्छिरःकर्त्तनादिप्रवृत्तानां पशु शूकर कुरङ्गवधादिप्रवृत्तानां च यो रौद्राध्यवसायात्मको भ्रकुटीभङ्गादिलिङ्गो रौद्रोरसः / सोऽप्युपलक्षणत्वादत्रैव द्रष्टव्यः, अन्यथा स निरास्पद एव स्यात्, अत एव रौद्रपरिणामवत्पुरुषचेष्टाप्रतिपादकमेवोदाहरणं दर्शयिष्यति, भीतचेष्टाप्रतिपादकं तु तत्स्वत एवाभ्यूह्यमित्यलं प्रपञ्चेनू / उदाहरणमाह- भिउडी गाहा। वीडनकरसत्रिवलीतरङ्गितललाटरूपया भ्रकुट्या विडम्बितं विकृतीकृतं मुखं यस्य तत्सम्बोधनं हे भ्रकुटीविडम्बितमुख! संदष्ठौष्ठ! इत, निरूपणम्। इतीतश्चेतश्च रुहिरमाक्किण्णत्ति विक्षिप्तरुधिर इत्यर्थः / हंसिव्यापादयति पशुमसुरोदानवस्त न्निभ!तत्सदृश!, भीमरसितंशब्दितं यस्य तत्सम्बोधनं हे भीमरसित! अतिरौद्रातिशयरौद्राकृते! रौद्रोऽसि रौद्रपणिामयुक्तोऽसीति // 71 // अथ व्रीडारसं हेतुतो। लक्षणतश्चाह (6) विणयोवयार गुज्झ गुरुदारमेरावतिक्कमुप्पण्णो। वेलणओ नाम रसो लज्जासंकाकरणलिंगो॥७२॥ / __ वेलणओरसोजहा- किंलोइयकरणीओलज्जणियतरंति लज्जिया होमो?।वारिजंमि गुरुजणो परिवंदइवहूपोत्तिं // 73 // विणओ, गाहा। विनयोपचारः, गुह्यगुरुदारमर्यादानां व्यतिक्रम: स्थितिलङ्गनं तदुत्पन्नो व्रीडनको नाम रसो भवति / तत्र ®भ्र। 0 प्रसङ्गेन / ©णी। 0 लज्जयामुत्ति। 7 मी। 0 वहुप्पोत्तं / // 217 //
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 218 // 1.2.9 नवनाम गा०७४-७५ 1.2.9.5 बीभत्स विनयार्हाणां विनयोपचारव्यतिक्रमे शिष्टस्य क्रीडा प्रादुरस्ति, पश्यत मया कथं पूज्यपूजाव्यतिक्रमः कृत इति? तथा [1] उपक्रमः। रहस्यं तस्य च व्यतिक्रमेऽन्यकथनादिलक्षणे व्रीडारस आविर्भवति / तथा गुरवः पूज्याः, पितृव्यकलाग्राहकोपाध्यायादयस्तद्दारैश्च सहाब्रह्मसेवादिलक्षणे मर्यादाव्यतिक्रमे कृते लज्जारसः प्रादुर्भवतीति / एवमन्योऽपि द्रष्टव्यः / किंलक्षण इत्याह- 1.2 नाम। लज्जाशयो: करणंविधानं लिङ्गयस्य स तथा। तत्र शिरसोऽधोऽवनमनँगात्रसङ्कोच इत्यादिका लज्जा, मांन क्वचित्कश्चित्कि- सूत्रम् 262 चिद्भणिष्यतीति सर्वत्राभिशङ्कितत्वं शङ्केति॥७२॥ अत्रोदाहरणं किं लोइय गाहा। इह क्वचिद्देशेऽयं समाचारो यदुत, अभिनववध्वाःस्वभा यत्प्रथमयोन्युद्भेदे कृते शोणितचर्चितं तन्निवसनमक्षतयोनिरियं न पुनरग्रेऽप्यासेवितानाचारेति संज्ञापनार्थ प्रतिगृहं भ्राम्यते, सकलजनसमक्षंच श्वश्रूश्वशुरादिस्तदीयगुरुजन:सतीत्वख्यापनार्थं तद्वन्दत इति / एवं व्यवस्थिते सखीपुरतो वधूभणति किं लोइयकरणीउत्ति, करणिः क्रिया, ततश्च लौकिकक्रियाया लौकिककर्त्तव्यात्सकाशाकिमन्यल्लज्जनीयतरं? न किञ्चिदित्यर्थः / इत्यतो लज्जिताहं भवामि / किमिति? यतो वारेज्जो विवाहः, तत्र गुरुजनो वन्दते वहपोत्तित्ति वधूनिवसनमिति // 73 // अथ बीभत्सं हेतुतो लक्षणतश्चाह (7) असुइ कुणव दुइंसण संजोगन्भास गंधनिप्फण्णो। निव्वेयऽविहिंसालक्खणो रसो होइ बीभत्सो॥७४॥ बीभत्सो रसोजहा- असुइ मल भरिय निज्झर सभावदुग्गंधि सव्वकालंपि ।धण्णा उसरीरकलिं बहुमलकलुसं विमुंचंति // 75 // | असुइ गाहा। अशुचिमूत्रपुरीषादि वस्तु कुणपंशवः, अपरमपि यदुर्दर्शनंगलल्लालादिकरालं शरीरादि, तेषां संयोगाभ्या-2 6. तपासवानाम्या-8॥२१८ // सादभीक्ष्णं तद्दर्शनादिरूपात्तद्गन्धाच्च निष्पन्नो बीभत्सो रसो भवतीति सम्बन्धः / किंलक्षण इत्याह- निर्वेदश्च, अकारस्य लुप्तस्य प्रश्वाद्' इत्यधिकम् / ॐ प्रादुर्भवति। 0 नं। ७...दिहेतुका / Oणी। वहुप्पोत्तं। णिम। ति। निरूपणम्।
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.2 नाम। युतम्। सूत्रम् 262 1.2.9 // 219 // नवनाम गा०७६-७७ हास्यरस दर्शनाद विहिंसाच तल्लक्षणंयस्य स तथा / तत्र निर्वेद उद्वेगः, अविहिंसा जन्तुघातादिनिवृत्तिः / इह च शरीरादेरसारतामुपलभ्य हिंसादिपापेभ्यः कश्चिन्निवर्तत इत्यविहिंसापितल्लक्षणत्वेनोक्तेति // 74 // असुईत्याद्युदाहरणगाथा / इह कश्चिदुपलब्धशरीराद्यसारतास्वरूपः प्राह- कलिः, जघन्यः कालविशेष: कलहो वा / तत्र सर्वानिष्टहेतुत्वात्सर्वकलहमूलत्वाद्वा शरीरमेव कलि शरीरकलिस्तंमूर्छात्यागेन मुक्तिगमनकाले सर्वथात्यागेन वा धन्या:केचिद्विमुञ्चन्तीति सण्टङ्कः / कथम्भूतम्? अशुचिमलभृतानि निर्झराणीव निर्झराणिश्रोत्रादिविवराणि यस्य तं तथा। सर्वकालमपि स्वभावतो दुर्गन्धंतथा बहुमलकलुषमिति / एवं वाचनान्तराण्यपि भावनीयानि // 75 // अथ हास्यरसं हेतुलक्षणाभ्यामाह (8) रूव वय वेस भासाविवरीयविलंबणासमुप्पन्नो / हासो मणप्पहासोपकासलिंगोरसो होति॥७६॥ ___ हासो रसो जहा- पासुत्तमसीमंडियपडिबुद्धं देयर पलोअंती। ही! जह थणभरकंपणपणमियमज्झा हसतिसामा॥७७॥ रूव गाहा। रूप वयो वेषभाषाणां हास्योत्पादनार्थं वैपरीत्येन या विडम्बना निवर्तना, तत्समुत्पन्नो हास्यो रसो भवतीति संयोगः। तत्रपुरुषादेोषिदादिरूपकरणं रूपवैपरीत्यम्, तरुणादेवृद्धादिभावापादानं वयोवैपरीत्यम्, राजपुत्रादेर्वणिगादिवेषधारणं वेषवैपरीत्यम्, गुर्जरादेस्तु मध्यदेशादिभाषाभिधानं भाषावैपरीत्यम् / स च कथम्भूतः स्यादित्याह मणप्पहासोत्ति, मनःप्रहर्षकारी प्रकाशो नेत्रवक्त्रादिविकाशस्वरूपो लिङ्गयस्य स तथा। अथवा प्रकाशानि प्रकटान्युदरप्रकम्पनाट्टहासादीनि लिङ्गानि यस्येति स तथेति // 76 // पासुत्तमसीत्यादिनिदर्शनगाथा / इह कयाचिद्वध्वा प्रसुप्तो निजदेवरश्चसूर्या मषीमण्डनेन मण्डितः, प्रबुद्धं च तं सा हसति, तां च हसन्तीमुपलभ्य कश्चित्पार्श्ववर्तिनं कश्चिदामन्त्र्य प्राह-हीति कन्दतिशयद्योतकं 0 इमं प्रथमं पदं न वर्तते। 0 तत्तथा। 0 गा। व। 7 तं प्रबुद्धं च सा..। // 219 //
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। |श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति 1.2 नाम। युतम्। // 220 // वचः, पश्यत भोः श्यामास्त्री यथा हसतीति सम्बन्धः / किं कुर्वती? देवरं प्रलोकयन्ती, कथम्भूतं? पासुत्तेत्यादि / छिन्नप्ररूढादिवदत्र कर्मधारयः / पूर्वं प्रसुप्तश्चासौ ततो मषीमण्डितश्चासौ ततोऽपि प्रबुद्धश्चस तथा तम्, कथम्भूता? स्तनभरकम्पनेन प्रणतं मध्यं यस्याः सा तथेति // 77 // अथ हेतुतो लक्षणतश्च करुणरसस्वरूपमाह (9) पियविप्पयोग बंध वह वाहि विणिवाय संभमुप्पन्नो / सोचिय विलविय पव्वाय रुन्नलिंगो रसो कलुणो॥७॥ कलुणो रसो जहा- पज्झातकिलामिययं बाहागयपप्पुयच्छियं बहुसो। तस्स वियोगे पुत्तय! दुब्बलयं ते मुहं जायं // 79 // पियविप्पओयगाहा। प्रियविप्रयोग बन्ध वध व्याधि विनिपात सम्भ्रमेभ्यः समुत्पन्नः करुणो रस इति योगः। तत्र विनिपातः सुतादिमरणम्, सम्भ्रमः परचक्रादिभयम्, शेषं प्रतीतम्। किंलक्षण इत्याह- शोचित विलपित प्रम्लान रुदितानि लिङ्गानि लक्षणानि यस्य स तथा। तत्र शोचितमानसो विकारः,शेषं विदितमिति // 78 // पज्झायेत्याधुदाहरणगाथा / अत्र प्रियविप्रयोगदमितां बालांप्रति वृद्धा काचिदाह- तस्य कस्यचित्प्रियतमस्य वियोगे हे पुत्रिके! दुर्बलकं ते मुखं जातम्, कथम्भूतं? पज्झायकिलामितयं ति, प्रध्यातं प्रियजनविषयमतिचिन्तितं तेन क्लान्तम् / बाहागयपप्पुतच्छयं ति, बाष्पस्यागतमागमनं तेनोपप्लुते व्याप्तेऽक्षिणी यत्र तत्तथा। बहुशोऽभीक्ष्णमिति // 79 // अथ हेतुलक्षणद्वारेणैव प्रशान्तरसमुदाहरति, (10) निहोसमणसमाहाणसंभवो जो पसंतभावेणं / अविकारलक्खणो सो रसो पसंतोत्ति णायव्वो॥८॥ पसंतोरसो जहा- सब्भावनिव्विकारं उवसंत पसंत सोमदिट्टीयं / ही! जह मुणिणो सोहति मुहकमलं पीवरसिरीयं // 81 // एए णव कव्वरसा बत्तीसादोसविहिसमुप्पण्णा / गाहाहि मणेयव्वा हवंति सुद्धा व मीसा वा // 82 // से तं नवनामे // सूत्रम् ®या हसतीति / Oम्हाण। 0 रु। 0 पुत्तिय। 7 भ्र। 0 अच्छियं / 7 गा। (c) मुणि / सूत्रम् 262 1.2.9 नवनाम। गा०७८-८१ 1.2.9.7-8 करुणप्रशान्तरसनिरूपणम्। गा०८२ 1.2.9.9 नवकाव्यरसोपसंहारम्। // 220 //
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः। पक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 221 // २नाम। सूत्रम् 262 1.2.2 नवनाम। गा०७८-८१ 1.2.9.7-8 करुणप्रशान्त 262 // ( // 129 // ) निद्दोस गाहा / निर्दोष हिंसादिदोषरहितं यन्मनस्तस्य यत्समाधानं विषयाद्यौत्सुक्यनिवृत्तिलक्षणं स्वास्थ्यं तस्मात्सम्भवो यस्य स तथा। प्रशान्तभावेनक्रोधादिपरित्यागेन योभवतीति गम्यते, स प्रशान्तो रसो ज्ञातव्यइति घटना।सचाविकारलक्षणोनिर्विकारताचिह्न इत्यर्थः॥८०॥ सब्भावेत्याधुदाहरणगाथा। प्रशान्तवदनं कश्चित्साधुमवलोक्य कश्चित्समीपस्थितंकञ्चिदाश्रित्य प्राह-हीति प्रशान्तभावातिशयद्योतकः, पश्य भो! यथा मुनेर्मुखकमलं शोभते, कथंभूतं? सद्भावतो न मातृस्थानतः, निर्विकारं विभूषाभ्रूक्षेपादिविकाररहितम्, उपशान्ता रूपालोकनाद्यौत्सुक्यत्यागतः, प्रशान्ता क्रोधादिदोषपरिहारतोऽत एव सौम्या दृष्टिर्यत्र तत्तथा। अस्मादेव च पीवरश्रीकमुपचितोपशमलक्ष्मीकमिति // 81 // साम्प्रतं नवानामपि रसानां संक्षेपतः कर स्वरूपं कथयन्नुपसंहरनाह- एए नव गाहा। एते नव काव्यरसा, अनन्तरोक्तगाथाभिर्यथोक्तप्रकारेणैव मुणितव्या ज्ञातव्याः। रसनिरूपणम् / कथम्भूता? अलियमुवघायजणयं निरत्थयमवत्थयं छलं दुहिल (आवश्यकनि०८८१-८४, कल्पभा० २७८-८१)मित्यादयोऽत्रैव वक्ष्यमाणाये द्वात्रिंशत्सूत्रदोषास्तेषां विधिर्विरचनंतस्मात्समुत्पन्नाः / इदमुक्तं भवति, अलीकतालक्षणो यस्तावत्सूत्रदोष उक्तस्तेन रसोपसंहारम्। कश्चिद्रसो निष्पद्यते, यथा, तेषां कटतटभ्रष्टैर्गजानां मदबिन्दुभिः / प्रावर्तत नदी घोरा, हस्त्यश्वरथवाहिनी॥१॥ इत्येवंप्रकार। सूत्रमलीकतादोषदुष्टम् / रसश्चायमद्भुतः, ततोऽनेनालीकतालक्षणेन सूत्रदोषेणाद्भुतो रसो निष्पन्नः / तथा कश्चिद्रस उपघातलक्षणेन सूत्रदोषेण निर्वर्त्यते यथा, स एव प्राणिति प्राणी, प्रीतेन कुपितेन च। वित्तैर्विपक्षरक्तैश्च, प्रीणिता येन मार्गणाः॥१॥ // 1 // 8 // 221 // इत्यादिप्रकारं सूत्रं परोपघातलक्षणदोषदुष्टम् / वीररसश्चायम्, ततोऽनेनोपघातलक्षणेन सूत्रदोषेण वीररसोऽत्र निर्वृत्तः, (r) कव्वे' त्यधिकम्। गा०८२ |1.2.9.9 नवकाव्य
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 222 // |१.२नाम। सूत्रम् 263-266 |1.2.10 दशनाम। इत्येवमन्यत्रापि यथासम्भवं सूत्रदोषविधानाद्रसनिष्पत्तिर्वक्तव्या। प्रायोवृत्तिं चाश्रित्यैवमुक्तम्, तपोदानविषयस्य वीररसस्य [1] उपक्रमः। प्रशान्तादिरसानां च क्वचिदनृतादिसूत्रदोषानन्तरेणापि निष्पत्तेरिति / पुनः किंविशिष्टा अमी भवन्तीत्याह- हवंति सुद्धा वल मीसा वत्ति, सर्वेऽपि शुद्धा वा मिश्रा वा भवन्ति, क्वचित्काव्ये शुद्ध एक एव रसो निबध्यते, क्वचित्तु व्यादिरससंयोग इति भाव इतिगाथार्थः // 82 // तदेवमेतैर्वीरशृङ्गारादिभिर्नवभिर्नामभिरत्र वक्तुमिष्टस्य रसस्य सर्वस्याप्यभिधानान्नवनामेदमुच्यते। से तं नवनामे ति निगमनम् // 262 // अथ दशनामाभिधानार्थमाहसे किं तं दसनामे?, 2 दसविहे पण्णत्ते, तंजहा- गोण्णे 1 नोगोण्णे 2 आयाणपदेणं 3 पडिपक्खपदेणं 4 पाहण्णयाए 5 गौणनो__ अणादियसिद्धतेणं 6 नामेणं 7 अवयवेणं 8 संजोगेणं 9 पमाणेणं १०॥सूत्रम् 263 // गौणादि। से किं तं गोण्णे? २खमतीति खमणो, तपतीति तपणोजलतीति जलणो, पवतीति पवणो, से तंगोण्णे॥सूत्रम् 264 // से किं तं नोगोण्णे? 2, अकुंतो सकुंतो, अमुग्गो समुग्गो, अमुद्दो समुद्दो, अलालं पलालं, अकुलिया सकुलिया, नो पलं नोगौण, असतीति पलासो, अमातिवाहए मातिवाहए, अबीयवावए बीयवावए, नो इंदं गोवयतीति इंदगोवए, से तं नोगोण्णे // 265 // आदानानीति। प्रथमत्रिनाम से किंतं आयाणपदेणं? 2, आवंती चातुरंगिचं असंखयंजण्णइज्जं पुरिसइज्ज़ एलइज्जं वीरियं धम्मो मग्गो समोसरणं आहत्तधिलं निरूपणम्। गंथे जंमईयं, सेतं आयाणपदेणं // 266 // से किं तं दसनामे, इत्यादि / गौणादिनाम्नामेव स्वरूपनिर्णयार्थमाह- से किं तं गुण्णे इत्यादि। गुणैर्निष्पन्नं गौणं यथार्थ // 222 // ®व® पहाण / 0 व / 'नो इंदगोवए इंदगोवे..' इति मात्रं वर्तते। 7 (धम्मो मंगलं चुलिआ) आवंती चाउरंगिजं असंखयं अहातत्थिजं अद्दइज्जं जण्णइज्जं पुरिसइज्जं (उसुकारिजं) एलइज्जं वीरीयं धम्मो मग्गो समोसरणं जमइअं...' इत्यादि रूपेण पाठो वर्तते / |1.2.10.1-3 गौण,
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 223 // १.२नाम। 263-266 1.2.10 दशनाम। गौणनो मित्यर्थः / तच्चानेकप्रकारम्, तत्र क्षमत इति क्षमणइत्येतत्क्षमालक्षणेन गुणेन निष्पन्नम् / तथा तपतीति तपनइत्येतत्तपनलक्षणेन [[1] उपक्रमः / गुणेन निर्वृत्तमेवं ज्वलतीति ज्वलनइतीदं ज्वलनगुणेन सम्भूतमित्येवमन्यदपि भावनीयम् १॥२६३-२६४॥से किं तं नोगुण्णे, इत्यादि / गुणनिष्पन्नं यन्न भवति तन्नोगौणमयथार्थमित्यर्थः / अकुंते सकुंते इत्यादि / अविद्यमानकुन्ताख्यप्रहरणविशेष एव, सकुन्तत्ति पक्षीप्रोच्यत इत्ययथार्थता। एवमविद्यमानमुद्रोऽपिकर्पूरद्याधारविशेष: समुद्गः। अङ्गल्याभरणविशेषमुद्रारहितोऽपि सूत्रम् समुद्रोजलराशिः। अलालंपलालंतीह प्रकृष्टा लाला यत्र तत्प्रलालं वस्तु प्राकृते पलालमुच्यते, यत्र तु लालाऽभावस्तत्कथं तृणविशेषरूपंपलालमुच्यत इति / प्राकृतशैलीमङ्गीकृत्यात्रायथार्थता मन्तव्या, संस्कृते तु तृणविशेषरूपंपलालं नियुत्पत्तिकमेवोच्यत इति न यथार्थायथार्थचिन्ता संभवति / अउलिया सउलियत्ति, अत्रापि कुलिकाभिः सह वर्तमानैव प्राकृते सउलियत्ति गौणादि। भण्यते, या तु कुलिकारहितैव पक्षिणी सा कथं सउलियत्ति?, इत्येवमिहापि प्राकृतशैलीमेवाङ्गीकृत्यायथार्थता, संस्कृते तु गौण, शकुनिकैव साभिधीयत इति कुतस्तच्चिन्तासम्भवः? इत्येवमन्यथाप्यविरोधतःसुधिया भावना कार्या / पलं मांसमनश्नन्नपि नोगौण, पलाश इत्यादि तु सुगमम् / नवरं मातृवाहकादयो विकलेन्द्रियजीवविशेषा। से तं नोगोण्णे त्ति निगमनम् 2 // 265 // से किं तं आदानानीति। आयाणपएणमित्यादि। आदीयतेतत्प्रथमतयोच्चारयितुमारभ्यते शास्त्राद्यनेनेत्यादानं तच्च तत्पदं चादानपदम्, शास्त्रस्याध्यय- निरूपणम्। नोद्देशकादेश्चादिपदमित्यर्थः / तेन हेतुभूतेन किमपि नाम भवति, त चावंतीत्यादि। तत्र, आवंतीत्याचारस्य पञ्चमाध्ययनम् / तत्र ह्यादावे वावन्ती केयावन्ती (आचाराङ्ग१/५/१/१४७) त्यालापको विद्यत इत्यादानपदेनैतन्नाम / चाउरं गिजंति, एतदुत्तराध्ययनेषु तृतीयमध्ययनम्, तत्र चादौ चत्तारि परमंगाणि, दुल्लहाणीह जंतुणो (3/1) इत्यादि विद्यते, असंखयंतीदमप्युत्तराध्ययनेष्वेव 0 पलाला। 0 त्रा। 1.2.10.1-3 प्रथमत्रिनाम // 223 //
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 224 // 1.2 नाम। चतुर्थमध्ययनम् / तत्र चादावेव, असंखयं जीविय मा पमायए (4/1) इत्येतत्पदमस्ति, ततस्तेनेदं नामैवमन्यान्यपिकानिचिदुत्तराध्ययनान्तर्वर्तीन्यध्ययनानि कानिचित्तु दशवैकालिकसूयगडाद्यध्ययनानि स्वधिया भावनीयानि 3 / निगमयति स तं आयाणपएणं ति // 266 // से किं तं पडिपक्खपदेणं?,२णवेसु गामा गर णगर खेड कब्बड मडंब दोणमुह पट्टणा सम संवाहसन्निवेसेसु निविस्समाणेसु असिवा सिवा, अग्गी सीयलो, विसं महुरं, कल्लालघरेसु अंबिलं साउयं, जे लत्तए से अलत्तए, जे लाउए से अलाउए, जे सुंभए से कुसुभए, आलवंते विवलीयभासए, सेतं पडिपक्खपदेणं॥सूत्रम् 167 // से किं तं पाहण्णयाए? 2 असोगवणे सत्तवण्णवणे चंपकवणे चूयवणे नागवणे पुन्नागवणे उच्छुवणे दक्खवणे सालिवणे, से तंपाहण्णयाए॥सूत्रम् 268 // से किंतं अणादियसिद्धतेणं? 2 धम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, आगसत्थिकाए, जीवत्थिकाए, पुग्गलत्थिकाए, अद्धासमए, सेतं अणादियसिद्धतेणं ।।सूत्रम् 269 / / संकिंतं नामेणं? 2 पिउपियामहस्स नामेणं उन्नामियए, से तंणामेणं / सूत्रम् 270 // से किं तं अवयवेणं? 2 सिंगी सिही विसाणी दाढी पक्खी खुरी णही वाली। दुपय चउप्पय बहुपय गंगुली केसरी ककुही // 83 // परियरबंधेण भडं जाणेजा, महिलियं निवसणेणं / सित्थेण दोणपागं, कविं च एगाइ गाहाए / 84 // से तं अवयवेणं॥ 0व।सं' इत्यधिकम्। ०।७ग। 7 मिजइ (ए)। 0 डी। 7 या। ©णि। 7 वायं। (r) इक्काए। सूत्रम् 267-271 1.2.10 दशनामा 1.2.10.4-8 प्रतिपक्ष, प्रधानता, अनादिसिद्धान्तं, नाम, अवयवमिति नामानि। // 224
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 225 // शा० उपक्रमः। 11.2 नाम। सूत्रम् दशनाम। 1.2.10.4-8 प्रधानता, सूत्रम् 271 // [1] उपक्रमः। से किं पडिवक्खपएणमित्यादि / विवक्षितवस्तुधर्मस्य विपरीतो धर्मो विपक्षस्तद्वाचकं पदं विपक्षपदं तन्निष्पन्नं किञ्चिन्नाम भवति / यथा शृगाल्यशिवाऽप्यमाङ्गलिकशब्दपरिहारार्थं शिवा भण्यते। किं सर्वदा? नेत्याह- नवेस्वित्यादि / तत्र ग्रसते बुद्ध्यादीन्गुणानिति ग्राम: प्रतीतः / आकरोलोहाद्युत्पत्तिस्थानम्, नगरंकररहितम्, खेटंधूलीमयप्राकारोपेतम्, कर्बर्टकुनगरम्, 267-271 मडम्बंसर्वतो दूरवर्तिसन्निवेशान्तरम्, द्रोणमुखंजलपथस्थलपथोपेतम्, पत्तनंनानादेशागतपण्यस्थानम्, तच्च द्विधा जलपत्तनं / 1.2.10 स्थलपत्तनं च / रत्नभूमिरित्यन्ये / आश्रम: तापसादिस्थानम्, सम्बाधोऽतिबहुप्रकारलोकसंङ्कीर्णस्थानविशेषः / सन्निवेशो घोषादिः, अथवा ग्रामादीनां द्वन्द्वे ते च ते सन्निवेशाश्चेत्येवं योज्यते / ततस्तेषु ग्रामादिषु नूतनेषु निवेश्यमानेष्वशिवापि सा प्रतिपक्ष, मङ्गलार्थ शिवेत्युच्यतेऽन्यदा त्वनियमः। तथा कोऽपि कदाचित्केनापि कारणवशेनाग्निः शीतो विषं मधुरमित्याद्याचष्टे / तथा अनादिकल्पपालगृहेषु किलाम्लशब्दे समुच्चारिते सुरा विनश्यत्यतोऽनिष्टशब्दपरिहारार्थमम्लं स्वादूच्यते / तदेवमेतानि शिवादीनि सिद्धान्तं, नाम, विशेषविषयाणि दर्शितानि / साम्प्रतं त्वविशेषतो यानि सर्वदा प्रवर्तन्ते तान्याह जे अलत्तए, इत्यादि / यो रक्तो लाक्षारसेन, अवयवमिति स एव रश्रुतेर्लश्रुत्याऽलक्तक उच्यते / तथा यदेव लाति, आदत्ते, धरति, प्रक्षिप्तं जलादि वस्त्विति निरुक्तेर्लाबु तदेवालाबु। तुम्बकमभिधीयते / य एव च सुम्भकः शुभवर्णकारी स एव कुसुम्भकः। आलवंते त्ति, आलपन्, अत्यर्थं लपन्नसमज्जसमिति गम्यते।स किमित्याह- विवलीयभासएत्ति, भाषकाद्विपरीतो विपरीतभाषक इति, राजदन्तादिवत्समासः, अभाषक इत्यर्थः। // 225 // तथाहि सुबह्वसम्बद्धं प्रलपन्तं कश्चिदृष्ट्रा लोके वक्तारोभवन्ति, अभाषक एवायं द्रष्टव्योऽसारवचनत्वादिति।प्रतिपक्षनामता ®जो अल...1 0 प्राकृतशैल्या कन्प्रत्ययः' इत्यधिकम् / नामानि /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 226 // |१.२नाम। सूत्रम् |267-271 |1.2.10 दशनाम। 1.2.10.4-8 यथायोगं सर्वत्र भावनीया। ननु च नोगौणादिदं न भिद्यत इति चेद्, नैतदैवम्, तस्य कुन्तादिप्रवृत्तिनिमित्ताभावमात्रेणै- | [1] उपक्रमः। वोक्तत्वादस्य तु प्रतिपक्षधर्मवाचकत्वसापेक्षत्वादिति विशेषः 4 // 267 // से किं तं पाहण्णयाए, इत्यादि / प्रधानस्य भावः | शा० उपक्रमः। प्रधानता, तया किमपिनाम भवति / यथा बहुष्वशोकवृक्षेषु स्तोकेषुत्वाम्रादि पादपेष्वशोकप्रधानं वनमशोकवनमिति नाम / सप्तपर्णाः सप्तच्छदास्तत्प्रधानं वनं सप्तपर्णवनमित्यादि सुगमम् / नवरमत्राप्याह, ननु गुणनिष्पन्नादिदं न भिद्यते / नैवम्, तत्र क्षमादिगुणेन क्षमणादिशब्दवाच्यस्यार्थस्य सामस्त्येन व्याप्तत्वादत्र त्वशोकादिभिरशोकवनादिशब्दवाच्यानां वनानां सामस्त्येन व्याप्तेरभावादिति भेदः 5 // 268 // से किं तं अणाइसिद्धतेण मित्यादि। अमनम्, अन्तो वाच्यवाचकरूपतया न परिच्छेदोऽनादि सिद्धश्चासावन्तश्चानादिसिद्धान्तस्तेन / अनादिकालादारभ्येदं वाचकमिदं तु वाच्यमित्येवं सिद्धः प्रतिष्ठितो प्रतिपक्षं, योऽसावन्तः, परिच्छेदस्तेन किमपि नाम भवतीत्यर्थः। तच्च प्राग्व्याख्यातार्थं धर्मास्तिकायादि, एतेषां च नाम्नामभिधेयं धर्मास्तिकायादिवस्तुन कदाचिदन्यथात्वंप्रतिपद्यते, गौणनाम्नस्तु प्रदीपादेरभिधेयं दीपकलिकादि परित्यजत्यपिस्वरूप- सिद्धान्तं, नाम, मित्येतावता गौणनाम्नः पृथगेतदुक्तमिति 6 // 269 // से किं तं नामेण मित्यादि। नाम पितृपितामहादेर्वाचकमभिधानं तेन अवयवमिति हेतुभूतेन पुत्रपौत्रादिनाम भवति। किं पुनस्तदित्याह- पिउपियामहस्स नामेणं उन्नामियए, त्ति। पिता च पितामहश्च तयोः समाहारस्तस्य, अथवा पितुः पितामहः पितृपितामहस्तस्य वाचकेन बन्धुदत्तादिनाम्ना यः पुत्रादिरुन्नामित उत्क्षिप्तः प्रसिद्धिं गत इतियावत्स एव नामतद्वतोरभेदोपचारान्नाम्ना हेतुभूतेन नामोच्यत इत्यर्थः। पित्रादेर्यद्वन्धुदत्तादिनामासीत्तत्पुत्रादेरपि // 226 // तदेव विधीयमानं नाम्ना नामोच्यत इति तात्पर्यम्, 7 // 270 ॥से किं तं अवयवेण मित्यादि। अवयवोऽवयविन एकदेशस्तेन 0केष्वाम्रा...10मिए। प्रधानता, अनादि नामानि।
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ १.२नाम। / / 227 // 272-281 दशनाम। 1.2.10.9 श्रीअनुयोग-नाम यथा सिंगी सिंहीत्यादिगाथा। शृङ्गमस्यास्तीति शृङ्गीत्यादीन्यवयवप्रधानानि सर्वाण्यपिसुगमानि / नवरं द्विपदंस्त्र्यादि, [1] उपक्रमः। द्वारंमलधारि चतुष्पदंगवादि, बहुपदं कर्णशृगाल्यादि। अत्रापि पादलक्षणावयवप्रधानता भावनीया। कउहित्ति / ककुदं स्कन्धासन्नोन्न- शा० उपक्रमः। श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति- तदेहावयवलक्षणमस्यास्तीति ककुदीवृषभ इति // 83 // परियरगाहा। परिकरबन्धेन विशिष्टनेपथ्यरचनालक्षणेन भटंशूरपुरुष युतम्। जानीयाल्लक्षयेत्, तथा निवसनेन विशिष्टरचनारचितपरिधानलक्षणेन महिलांस्त्रीम्, जानीयादिति सर्वत्र सम्बध्यते। धान्यद्रोणस्य / सूत्रम् पाक: स्विन्नतारूपस्तं च तन्मध्याद्गृहीत्वा निरीक्षितेनैकेन सिक्थेन जानीयाद् / एकया च गाथया लालित्यादिकाव्यधर्मोपेतया 1.2.10 श्रुतया कविं जानीयाद्। अयमत्राभिप्रायः, यदा स नेपथ्यपुरुषाद्यवयवरूपपरिकरबन्धादिदर्शनद्वारेण भटमहिला पाक कविशब्दप्रयोगं करोति तदा भटादीन्यपि नामान्यवयवप्रधानतया प्रवृत्तत्वादवयवनामान्युच्यन्त इतीह तदुपन्यास इति। संयोगनाम / इदं चावयवप्रधानतया प्रवृत्तत्वात्सामान्यरूपतयाँप्रवृत्तात्वागौणनाम्नो भिद्यत इति 8 // 84 // 271 // से किंतं संजोगेणं? संजोगे चउव्विहे पण्णत्ते, तंजहा- दव्वसंजोगे१खेत्तसंजोगे 2 कालसंजोगे 3 भावसंजोगे ४॥सूत्रम् 272 / / सचित्तादि से किं तं दव्वसंजोगे? 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- सचित्ते 1 अचित्ते 2 मीसए 3 // सूत्रम् 273 // से किंतं सचित्ते? 2 गोहिंगोमिए, महिसीहिं माहिसिए, ऊरणीहिं ऊरणिए, उट्टीहिं उट्टवाले, सेतं सचित्ते ॥सूत्रम् 274 / / सुषमसुषमजा दिप्रशस्तादि से किं तं अचित्ते? 2 छत्तेण छत्ती, दंडेण दंडी, पडेण पडी, घडेण घडी, कडेण कडी, से तं अचित्ते // सूत्रम् 275 // से किंतं मीसए? 2 हलेणं हालिए, सकडेणंसाकडिए, रहेणंरहिए, नावाए नाविए, सेतं मिसए, सेतंदव्वसंजोगे॥सूत्रम् 276 // से किंतं खेत्तसंजोगे? 2 भारहे एरवए हेमवए एरण्णवए हरिवस्सए रम्मयवस्सए पुव्वविदेहए अवरविदेहए, देवकुरुए उत्तरकुरुए सामान्यरूपतयाऽप्रवृत्तात्वागौ। 0 महिसए। Oणी।ट्टी। ग। 0 हरिवासए रम्मगवासए। द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदाः। तेषामनुक्रमेण भारतादि प्रभेदाः। // 227 //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 228 // 1.2 नाम। 272-281 1.2.10 दशनाम। 1.2.10.9 द्रव्यक्षेत्रकाल अहवा मागहए मालवए सोरट्ठए मरहट्ठए कोंकणए, से तं खेत्तसंजोगे। सूत्रम् 277 // [1] उपक्रमः। से किं तं कालसंजोगे? 2 सुसमसुसमए सुसमए सुसमदूसमए दूसमसुसमए दूसमए दुसमदूसमए, अहवा पा उसए वासारत्तए सरदए हेमंतए वसंतए गिम्हए, सेतं कालसंजोगे। सूत्रम् 278 // से किं तं भावसंजोगे? 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- पसत्थे य १अपसत्थे य 2 / / सूत्रम् 279 / / सूत्रम् से किं तं पसत्थे? पसत्थे नाणेणं नाणी, दंसणेणं दसणी, चरित्तेणं चरित्ती, से तं पसत्थे / / सूत्रम् 280 // से किं तं अपसत्थे? 2 कोहेणं कोही, माणेणं माणी, मायाए मायी, लोभेणं लोभी, से तं अपसत्थे, से तं भावसंजोगे, से तं संजोगेणं ॥सूत्रम् 281 // संयोगनाम / से किं तं संजोएण मित्यादि। संयोगः सम्बन्धः, स चतुर्विधः प्रज्ञप्तः। तद्यथा, द्रव्यसंयोग इत्यादि। सर्वं सूत्रसिद्धमेव // भावभेदाः। 272-73 // नवरं सचित्तद्रव्यसंयोगेन गावोऽस्य सन्तीति गोमानित्यादि // 274 // अचित्तद्रव्यसंयोगेन छत्रमस्यास्तीति तेषामनुक्रमेण छत्रीत्यादि // 275 / / मिश्रद्रव्यसंयोगेन हलेन व्यवहरतीति हालिकइत्यादि।अत्र हलादीनामचेतनत्वा(लीवानांसचेतनत्वान्मि सचित्तादि भारतादि श्रद्रव्यता भावनीया।। 276 // क्षेत्रसंयोगाधिकारे भरते जातो भरते वाऽस्य निवास इति तत्र जात: (पा० ४/३/२५)सोऽस्य / निवास (पा० 4/3/89) इति वाऽण्प्रत्यये भारतः। एवं शेषेष्वपि भावना कार्या ॥२७७॥कालसंयोगाधिकारे सुषमसुषमायां दिप्रशस्तादि प्रभेदाः। जात इति सप्तमी पञ्चम्यन्ते जनेर्ड: (कातन्त्र० 4/3/91) इति ड प्रत्यये सुषमसुषमजः। एवं सुषमजादिष्वपि भावनीयम् / // 228 // २७८॥भावसंयोगाधिकारे भाव:पर्यायः,सच द्विधा, प्रशस्तोज्ञानादिप्रशस्तश्चक्रोधादिः,शेषं सुगममिदमपिसंयोगप्रधानतया 0 कुं। 0 'मा' इति षट्स्वपि पदेषु / 0 दु। 0 व। O लोहेणं लोही। 0 का 0507 / 0 का०रू० 691 / सुषमसुषमजा
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 229 // 1.2 नाम। सूत्रम् 282-283 1.2.10 दशनाम। 1.2.10.10 प्रमाणनाम। नामादि चतुभेदाः। प्रवृत्तत्वाद्गौणाद्भिद्यत इति 9 // 279-81 // से किं तं पमाणेणं? पमाणे चउविहे पण्णत्ते, तंजहा- णामप्पमाणे 1 ठवणप्पमाणे 2 दव्वप्पमाणे 3 भावप्पमाणे 4 // सूत्रम् 282 // से किंतं नामप्पमाणे? 2 जस्स णं जीवस्स वा अजीवस्स वा जीवाण वा अजीवाण वा तदुभयस्स वा तदुभयाण वा पमाणेत्ति नामंकजति, सेतंणामप्पमाणे॥सूत्रम् 283 // से किं तं पमाणेणमित्यादि। अत्रोत्तरं पमाणे चउब्विहे, इत्यादि। प्रमीयते परिच्छिद्यते वस्तु निश्चीयतेऽनेनेति प्रमाणं नाम स्थापना द्रव्य भावस्वरूपं चतुर्विधम् / / 282 // अथ किं तन्नामप्रमाणम्? नामैव वस्तुपरिच्छेदहेतुत्वात्प्रमाणं नामप्रमाणम्, तेन हेतुभूतेन किं नाम भवतीति प्रश्नाभिप्रायः / एवमन्यत्रापि भावनीयम् / अत्रोत्तरमुच्यते, यस्य जीवस्य वाऽजीवस्य वा जीवानां वाऽजीवानां वा तदुभस्य वा तदुभयानां वा यत्प्रमाणमिति नाम क्रियते तन्नामप्रमाणम्, न तत्स्थापनाद्रव्यभावहेतुकमपितु नाममात्रविरचनमेवात्र हेतुरिति तात्पर्यम् / / 283 // से किं तं ठवणप्पमाणे? 2 सत्तविहे पण्णत्ते / तंजहा- णक्खत्त, देवय, कुले पासंड, गणे य जीवियाहेउं / आभिप्पाउयणामे ठवणानामंतु सत्तविहं ( / / ८५?)॥सूत्रम् 284 // से किंतं नक्खत्तणामे? 2- कत्तियाहिं जाए कत्तिए कत्तिदिण्णे कत्तिधम्मे कत्तिसम्मे कत्तिदेवे कत्तिदासे कत्तिसेणे कत्तिरक्खिए। रोहिणीहिं जाए, रोहिणिए रोहिणिदिन्ने रोहिणिधम्मे रोहिणिसम्मे रोहिणिदेवे रोहिणिदासे रोहिणिसेणे रोहिणिरक्खिए। एवं सव्वणक्खत्तेसुणामा भाणियव्वा / एत्थ संगहणिगाहाओ-कत्तिय 1 रोहिणि 2 मिगसिर 3 अद्दा 4 य पुणव्वसू५ य पुस्से 6 य / Oहे। कित्तिआ', इत्यग्रेतनेषु सप्तस्वपि पदेषु। 0 कि। सूत्रम् 284-291 1.2.10.10.2 स्थापनाप्रमाणनाम। नक्षत्रादि सप्तभेदास्तेषाच कार्तिकादि प्रभेदाः। // 229 //
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 230 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.2 नाम। तत्तोय अस्सिलेसा 7 मघाओ 8 दो फग्गुणीओ य९-१०॥८६॥ हत्थो 11 चित्ता 12 सादी 13 (य) विसाहा 14 तह य होइ अणुराहा 15 / जेट्ठा 16 मूलो 17 पुव्वासाढा 18 तह उत्तरा १९चेव // 87 // अभिई 20 सवण 21 धणिट्ठा 22 सतिभिसदा 23 दो य होंति भद्दवया 24-25 / रेवति 26 अस्सिणि 27 भरणी 28 एसा नक्खत्तपरिवाडी॥८८॥सेत्तं नक्खत्तनामे ॥सूत्रम् 285 // से किं तं देवयणामे? 2- अग्गिदेवयाहिं जाते अग्गिए अग्गिदिण्णे अग्गिधम्मे अग्गिसम्मे अग्गिदेवे अग्गिदासे अग्गिसेणे अग्गिरक्खिए। एवं पिसव्वनक्खत्तदेवतनामा भाणियव्वा / एत्थं पिय संगहणिगाहाओ, तंजहा-अग्गि 1 पयावइ 2 सोमे 3 रुद्दे 4 अदिती 5 बहस्सई 6 सप्पे 7 / पिति 8 भग 9 अन्नम 10 सविया 11 तट्ठा 12 वायूँ 13 य इंदग्गी 14 // 89 // मित्तो 15 इंदो 16 णिरिती 17 आऊ 18 विस्सो १९य बंभ 20 विण्हू य 21 / वसु 22 वरुण 23 अय 24 विवद्धी 25 पूसे 26 आसे 27 जमे 28 चेव॥९०॥सेतं देवयणामे।सूत्रम् 286 // से किं तं कुलनामे? 2- उग्गे भोगे राइण्णे खत्तिए इक्खागे णाते कोरव्वे / सेत्तं कुलनामे // 287 // से किंतं पासंडनामे? 2 समणए पंडरंगए भिक्खूकावालियए तावसए परिव्वायगे। सेतं पासंडनामे / / 288 // से किं तं गणनामे?२- मल्ले मल्लदिन्ने मल्लधम्मे मल्लसम्म मल्लदेवे मल्लदासे मल्लसेणे मल्लरक्खिए।सेतं गणनामे ॥सूत्रम् 289 // Oमहा उ। ती। 0ला। या। 'अग्गिसम्मे अग्गिधम्मे' इति वर्तते। 0रुद्दो। 0 वि। / Oद्धि। समणे य पंडुरंगे। (r) लिए। ®वा। सूत्रम् 284-291 1.2.10 दशनाम। 1.2.10.10 प्रमाणनाम। 1.2.10.10.2 स्थापनाप्रमाणनाम। नक्षत्रादि सप्तभेदास्तेषाच कार्तिकादि प्रभेदाः। // 230 //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्ति |१.२नाम। युतम्। | / / 231 // से किं तं जीवियाहेउं? 2- अवकरए उक्कुरुडए उज्यूियए कजवए सुप्पए / सेतं जीवियाहेउं / / सूत्रम् 290 // [1] उपक्रमः। से किं तं आभिप्पाउयनामे? 2- अंबए निंबए बबूलए पलासए सिणए पिलुयए करीरए। सेतं आभिप्पाउयनामे / सेतं ठवणप्पमाणे॥सूत्रम् 291 // / अथ किं तत्स्थापनाप्रमाणं? स्थापनाप्रमाणं सप्तविधमित्यादि। नक्खत्तगाहा / इदमत्र हृदयम्, नक्षत्र देवता कुल पाषण्ड-8 सूत्रम् गणादीनि वस्तून्याश्रित्य यत्कस्यचिन्नामस्थापनं क्रियते सेह स्थापना गृह्यते, न पुनः यत्तु तदर्थवियुक्तं तदभिप्रायेण यच्च तत्करणी-8 त्यादिना पूर्वं परिभाषितस्वरूपा। सैव प्रमाणम्, तेन हेतुभूतेन नाम सप्तविधं भवति / / 284 // तत्र नक्षत्राण्याश्रित्य यन्नाम स्थाप्यते तदर्शयति, कृत्तिकासु जातः कार्तिकः, कृत्तिकाभिर्दत्तः कृत्तिकादत्त, एवं कृत्तिकाधर्मः, कृत्तिकाशर्मः, कृत्तिकादेवः, कृत्तिकादासः, कृत्तिकासेन:, कृत्तिकारक्षितः, एवमन्यान्यपिरौहिण्यादिसप्तविंशतिनक्षत्राण्याश्रित्य नामस्थापना द्रष्टव्या। तत्र सर्वनक्षत्रसङ्गाहार्थं कत्तिय, रोहिणी त्यादि गाथात्रयं सुगमम् / नवरमभीचिनक्षत्रेण सह पठ्यमानेषु नक्षत्रेषु कृत्तिकादिरेव प्रमाणनाम। क्रम इत्यश्विन्यादिक्रममुत्सृज्येत्थमेव पठितवानिति // 86-88 // 285 // एषांचाष्टाविंशतिनक्षत्राणामधिष्ठातारः क्रमेणा-2 नक्षत्रादि ग्न्यादयोऽष्टाविंशतिरेव देवताविशेषा भवन्त्यत: कृत्तिकादिनक्षत्रे जातस्य कश्चिदिच्छादिवशतस्तदधिष्ठातृदेवता एवाश्रित्य / नामस्थापनं विधत्त इत्येतद्दर्शनार्थमाह- से किं तं देवयाणामे, इत्यादि। अग्निदेवतासु जात आग्निक एव मग्निदत्तादीन्यपि। नक्षत्रदेवतानां सङ्गाहार्थमग्गीत्यादि गाथाद्वयम् / तत्र कृत्तिकानक्षत्रस्याधिष्ठाताऽग्निः, रोहिण्याः प्रजापतिः, एवं मृगशिरः // 231 // प्रभृतीनां क्रमेण सोमो रुद्रोऽदितिर्ब्रहस्पतिः सर्पः पितृ भगोऽर्यमा सविता त्वष्टा वायुरिन्द्राग्निर्मित्र इन्द्रो निक्रति रम्भो विश्वो (c) जीवियनामे। (c) कु। (c) लुए। 0 संज्ञाशब्दत्वाददन्तता। या। 284-291 1.2.10 दशनाम। 1.2.10.10 प्रमाणनाम। |1.2.10.10.2 स्थापना सप्तभेदास्तेषाञ्च कार्तिकादि प्रभेदाः।
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीहेमचन्द्र श्रीअनुयोग- ब्रह्मा विष्णुर्वसुर्वरुणो ऽजो विवर्द्धिः, अस्य स्थानेऽन्यत्राहिर्बुध्नः पठ्यते, पूषाऽश्विर्यमश्चैवेति // 89-90 // 286 // से कि द्वारंमलधारि तंकुलनामे, इत्यादि। यो यस्मिन्नुग्रादिकुले जातस्तस्य तदेवोग्रादि कुलनामस्थाप्यमानं कुलस्थापनानामोच्यत इति भावार्थः॥ सूरि वृत्ति- 287 / / से किंतं पासंडणामे, इत्यादि / इह येन यत्पाषण्डमाश्रितं तस्य तन्नाम स्थाप्यमानं पाषण्डस्थापनानामाभिधीयते / तत्र युतम्। निग्गंथ सक्क तावस गेरुय आजीव पंचहा समणा (पिण्डनि० गा० 445) इति वचनान्निर्ग्रन्थादिपञ्चपाषण्डान्याश्रित्य श्रमण // 232 // उच्यते / एवं नैयायिकादिपाषण्डमाश्रिताः पाण्डुराङ्गादयोभावनीयाः। नवरं भिक्षुर्बुद्धदर्शनाश्रितः // 288 // से किं तंगणनामे, इत्यादि। इह मल्लादयो गणाः। तत्र यो यस्मिन्गणे वर्तते तस्य तन्नाम गणस्थापनानामोच्यत इति, मल्ले मल्लदिण्णे, इत्यादि // 289 // से किं तं जीवियाहेतुमित्यादि। इह यस्या जातमात्रमपत्यं म्रियते सालोकस्थितिवैचित्र्याज्जातमात्रमपि किञ्चिदपत्यं जीवननिमित्तमवकरादिष्वस्यति / तस्य चावकरक उत्कुरुटक इत्यादि यन्नाम क्रियते तज्जीविकाहेतोः स्थापनानामाख्यायते। सुप्पएत्ति, यः सूर्पकृत्वा त्यज्यते तस्य सूर्पकएव नाम स्थाप्यते,शेषं प्रतीतम् // 290 // से किं तं आभिप्पाइयनामे, इत्यादीह यद्वक्षादिषु प्रसिद्ध मम्बको निम्बक इत्यादि। नाम देशरूढ्या स्वाभिप्रायानुरोधतो गुणनिरपेक्षं पुरुषेषु व्यवस्थाप्यते तदाभिप्रायिकं स्थापनानामेति भावार्थः। तदेतत्स्थापनाप्रमाणनिष्पन्नं सप्तविधं नामेति // 291 // से किं तं दव्वप्पमाणे? 2 छव्विहे पण्णत्ते, तंजहा-धम्मत्थिकाए जाव अद्धासमए, से तं दव्वप्पमाणे ॥सूत्रम् 292 // B से किं तं दव्वपमाणे, इत्यादि। अयमत्र भावार्थः, धर्मास्तिकायोऽधर्मास्तिकाय इत्यादीनि षड् द्रव्यविषयाणि नामानि, द्रव्यमेव प्रमाणं तेन निष्पन्नानि द्रव्यप्रमाणनामानि / धर्मास्तिकायादिद्रव्यं विहाय न कदाचिदन्यत्र वर्तन्त इति तद्धेतुकान्युच्यन्त ©श्वः। 6 से तं देवतानामे' इत्यधिकम्। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.2 नाम। सूत्रम् 292 1.2.10 दशनाम। 1.2.10.10 प्रमाणनाम। 1.2.10.10.3 द्रव्यप्रमाणं धर्मास्तिकायादि षड्डिधम्। 1.2.10.10.4 भावप्रमाणं सामासिकादि। सप्तविधंसामासिकनिरूपणम्। // 232 //
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 233 // 1.2 नाम। इति तात्पर्यम् / अनादिसिद्धान्तनामत्वेनैवैतानि प्रागुक्तानीति चेद्, उच्यताम्, को दोषः? अनन्तधर्मात्मके वस्तुनि तत्तद्धर्मापेक्षयाऽनेकव्यपदेशताया अदुष्टत्वादेवमन्यत्रापि यथासम्भवं वाच्यमिति // 292 // से किंतंभावप्पमाणे? 2 चउव्विहे पण्णत्ते / तंजहा-सामासिए 1, तद्धितए 2, धातुए 3, निरुत्तिए 4 // सूत्रम् 293 / / से किं तं सामासिए? 2 सत्त समासा भवंति तंजहा, दंदे 1 य बहुव्वीही 2 कम्मधारए 3 दिग्गु 4 य / तप्पुरिस 5 अव्वईभावे 6 एक्कसेसे 7 य सत्तमे // 91 // सूत्रम् 294 // से किं तं दंदे समासे? 2, दन्ताश्च ओष्ठौ च दन्तोष्ठम्, स्तनौ च उदरं च स्तनोदरम्, वस्त्रं च पात्रं च वस्त्रपात्रम्, अश्वश्च महिषश्च / अश्वमहिषम्, अहिश्च नकुलश्च अहिनकुलम् / सेतं दंदे समासे॥ सूत्रम् 295 // से किं तं बहुव्रीहिसमासे? 2 फुल्लाजम्मि गिरिम्मि कुडयकलंबा सो इमो गिरी फुल्लियकुडयकलंबो। से तं बहुव्रीहिसमासे // सूत्रम् 296 // से किंतं कम्मधारयसमासे? 2- धवलो वसहो धवलवसहो, किण्हो मिगो किण्हमिगो, सेतो पटो सेतपटो, रत्तो पटो रत्तपटो। सेतं कम्मधारयसमासे॥सूत्रम् 297 // __ से किं तं दिगुसमासे? 2- तिण्णि कडुगाँ तिकडुगं, तिण्णि महुराणि तिमहुरं, तिण्णि गुणा तिगुणं, तिण्णि पुरा तिपुरं, तिण्णि सरा तिसरं, तिण्णि पुक्खरा तिपुक्खरं, तिण्णि बिंदुया तिबिंदुयं, तिण्णि पहा तिपहं, पंचणदीओ पंचणद, सत्त गया सत्तगयं, नव समासे' इति पदं न वर्तते / 0 अश्वाश्च महिषाश्च। बहुव्वीही। इमंमि। 7 / यो डो' इति चर्तुष्वपि पदेषु / कडुगाणि। 7 तिण्णि गुणाणि तिगुणं' इति वर्तते, अनया रीत्याऽग्रेननेषु पञ्चस्वपि पदेषु बहुवचनान्तानि ज्ञातव्यानि / सूत्रम् 293-301 |1.2.10 दशनाम। 1.2.10.10 प्रमाणनाम। 1.2.10.10.3 द्रव्यप्रमाणं धर्मास्तिकायादि षड्विधम् / 1.2.10.10.4 भावप्रमाणं सामासिकादि। सप्तविधंसामासिकनिरूपणम्। // 233 //
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 234 // १.२नाम। सूत्रम् 293-301 1.2.10 दशनाम। 1.2.10.10 प्रमाणनाम। 1.2.10.10.3 तुरंगा नवतुरगं, दस गामा दसगामं, दस पुरा दसपुरं / सेतं दिगुसमासे / / सूत्रम् 298 // से किंतं तप्पुरिसे समासे? 2 तित्थे कागो तित्थकागो, वणे हत्थी वणहत्थी, वणे वराहो वणवराहो, वणे महिसो वणमहिसो, वणे मयूरो वणमयूरो / सेतं तप्पुरिसे समासे // सूत्रम् 299 // से किंतं अव्वईभावे समासे? 2 अणुगामं अणुणदीयं अणुफरिहं अणुचरियं / सेतं अव्वईभाव समासे॥सूत्रम् 300 // से किंतं एगसेसे समासे? 2 जहा एगो पुरिसो तहा बहवे पुरिसा, जहा बहवे पुरिसा तहा एगो पुरिसो, जहा एगो करिसावणो तहा बहवे करिसावणा, जहा बहवे करिसावणा तहा एगो करिसावणो, जहा एगोसाली तहा बहवे सालिणो जहा बहवे सालिणो तहा एगोसाली। सेतं एगसेसे समासे / सेतं सामासिए। सूत्रम् 301 // से किं तं भावपमाणे, इत्यादि। भावो युक्तार्थत्वादिको गुणः, स एव तहारेण वस्तुनः परिच्छिद्यमानत्वात्प्रमाणम्, तेन द्रव्य निष्पन्नं तदाश्रयेण निर्वृत्तं नाम सामासिकादि चतुर्विधं भवतीत्यत्र परमार्थः // 293 // तत्र से किं तं सामासिए, इत्यादि। षड्भिधम्। द्वयोर्बहूनां वा पदानां समसनं संमीलनं समासस्तेन निर्वृत्तं सामासिकम् / सामासाश्च द्वन्द्वादयः सप्त / / 91 / / 294 / / तत्र भावप्रमाणं समुच्चयप्रधानो द्वन्द्वः, दन्ताश्चौष्ठौ च दन्तोष्ठम्, स्तनौ चोदरं च स्तनोदरमिति, प्राण्यङ्गत्वात्समाहारः / वस्त्रपात्रमित्यादौ त्वप्राणि सामासिकादि। जातित्वादश्वमहिषमित्यादौ पुनः शाश्वतिकवैरित्वाद्, एवमन्यान्यप्युदाहरणानि भावनीयानि // 295 // अन्यपदार्थप्रधानो | बहुव्रीहिः। पुष्पिता: कुटजकदम्बा यस्मिन्गिरौ सोऽयं गिरिः पुष्पितकुटजकदम्बः, तत्पुरुषः समानाधिकरण: कर्मधारयः (पा० 1/2/ 42), स च धवलश्चासौ वृषभश्च धवलवृषभइत्यादि। सङ्ख्यापूर्वो द्विगुः (पा०२/१/५२) त्रीणि कटुकानिसमाहृतानि त्रिकटुकम्, (r) तुरंगा नवतुरंग। पुराणि-10 समासे' इति पदं न वर्तते / 7 साली। धर्मास्तिकायादि |1.2.10.10.4 सप्तविधंसामासिकनिरूपणम्। // 234 //
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 235 // 1.2 नाम। सूत्रम् 1.2.10 दशनाम। एवं त्रीणि मधुराणिसमाहृतानि त्रिमधुरम्, पात्रादिगणे दर्शनादिह पञ्चपूलीत्यादिवत् स्त्रियामीप्रत्ययो न भवति / एवं शेषाण्यप्यु [1] उपक्रमः / दाहरणानि भावनीयानि // 296-98 // द्वितीयादिविभक्त्यन्तपदानां समासस्तत्पुरुषः। तत्र तीर्थे काक इवास्ते तीर्थकाकः, ध्वाङ्क्षण क्षेपे (पा०२/१/४२) इति सप्तमीतत्पुरुषः,शेषं प्रतीतम्॥२९९॥पूर्वपदार्थप्रधानोऽव्ययीभावः / तत्र ग्रामस्यानुसमीपेन मध्येन वाऽशनिर्गता अनुग्रामम्, एवं नद्याः समीपेन मध्येन वा अनुनदीत्याद्यपि भावनीयम् // 30 // सरूपाणामेकशेष एक |293-301 विभक्ता (पा० 1/2/64) वित्यनेन सूत्रेण समानरूपाणामेकविभक्तियुक्तानां पदानामेक शेष: समासो भवति / सति समास एक: शिष्यतेऽन्ये तु लुप्यन्ते, यश्च शेषोऽवतिष्ठते स आत्मार्थे लुप्तस्य लुप्तयोर्खप्तानां चार्थे वर्तते / अथैकस्य लुप्तस्यात्मनश्चार्थे ..10 वर्तमानात्तस्माद्रुिवचनं भवति / यथा पुरुषश्च पुरुषश्चेति पुरुषौ, द्वयोश्च लुप्तयोरात्मनश्वार्थे वर्तमानाद्बहुवचनं यथा पुरुषश्च 3 पुरुषाः। एवंबहूनांलुप्तानामात्मनश्चार्थे वर्तमानादपि बहुवचनं यथा पुरुषश्च 4 पुरुषा इति, जातिविवक्षायांतु सर्वत्रैकवचनमपिल भावनीयम् / इत:सूत्रमनुमियते, जहा एगो पुरिसोत्ति, यथैकः पुरुषः, एकवचनान्त: पुरुषशब्द इत्यर्थः, एकशेषे समासे सति षड्विम्। बह्वर्थवाचक इति शेषः / तहा बहवे पुरिसत्ति, तथा बहवः पुरुषाः, बहुवचनान्तः पुरुषशब्द इत्यर्थः, एकशेषे समासे सति बह्वर्थवाचक इति शेषः / यथा चैकशेषे समासे बहुवचनान्त: पुरुषशब्दो बह्वर्थवाचकस्तथैकवचनान्तोऽपीति न कश्चिद्विशेषः। सामासिकादि / एतदुक्तं भवति, यथा पुरुषश्च 3 इति विधायैकपुरुषशब्दशेषता क्रियते तदा यथैकवचनान्त: पुरुषशब्दो बहुनर्थान्वक्ति तथा बहुवचनान्तोऽपि, यथा बहुवचनान्तस्तथैकवचनान्तोऽपीति न कश्चिदेकवचनान्तत्वबहुवचनान्तत्वयोर्विशेषः, केवलंजातिविवक्षायामेकवचनं बह्वर्थविवक्षायां तु बहुवचनमिति / एवं कार्षापण शाल्यादिष्वपि भावनीयम्। अयं च समासो द्वन्द्वविशेष 0प्र0 क्षेप (कातं)' इति। 0 निर्गता' इत्यधिकम् / ॐ श्री।७ बह्वर्थान् / O 'त्व' नास्ति / प्रमाणनाम। 1.2.10.10.3 द्रव्यप्रमाण धर्मास्तिकायादि 1.2.10.10.4 भावप्रमाणं सप्तविधंसामासिकनिरूपणम्। // 235 //
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 236 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.2 नाम। ते, केवलमेकशेषतात्र विधीयत इत्येतावता पृथगुपात्त इति लक्ष्यते, तत्त्वंतु सकलव्याकरणवेदिनो विदन्तीत्यलमतिविजृम्भितेन ॥३०१॥गतं सामासिकम्। से किं तं तद्धियए? 2- कम्मे 1 सिप्प र सिलोए 3 संजोग 4 समीवओ५य संजूहें 6 / इस्सरिया ७ऽवच्चेण 8 य तद्धितणामंतु अट्ठविहं ।।९२॥सूत्रम् 302 // से किं तं कम्मणामे ? दोस्सिए सोत्तिए कप्पासिए सुत्तवेतालिए भंडवेतालिए कोलालिए णरदावणिए / से तं कम्मनामे॥ सूत्रम् 303 // से किं तं सिप्पनामे? 2 वत्थिए (तंतिए) तुण्णाए तंतुवाए पटकारे देअहे वरुडे मुंजकारे कट्ठकारे छत्तकारे वज्झकारे पोत्थकारे चित्तकारे दंतकारे लेप्पकारे कोट्टिमकारे।से तूं सिप्पनामे // सूत्रम् 304 // से किं तं सिलोयनामे? 2- समणे माहणे संचतिही।से तं सिलोयनामे। सूत्रम् 305 // से किं तं संजोगनामे? 2- रण्णो ससुरए, रण्णो सालए, रण्णो सहए, रण्णो जामाउए, रन्नो भगिणीवती। से तं संजोगनामे // सूत्रम् 306 // से किं तं समीवनामे? 2 गिरिस्स समीवेणगरं गिरिणगरं, विदिसा 0वोच्यते। तद्धितए? 2 अट्ठविहे पण्णत्ते तंजहा। रुसमीअवो असंजूहो...10'तणहारए कट्ठहारए पत्तहारए' इत्यधिकम्। 9 इदं पदं न वर्तते। 0 इमे द्वे पदे न वर्तेते तथा 'तुण्णए' इति तथा देअहे वरुडे स्थाने' 'उएट्टे बरुडे' तथा 'लेप्पकारे सेलकारे', इत्यादि। व्वा। 9 अग्रे 'रण्णो जामाउए, रण्णो साले, रण्णो | भाउए, रण्णो भगिणीवई' इति रूपेण वर्तते। गिरिसमीवे तथा 'विदिसा समीवे'। सूत्रम् 302-312 1.2.10 दशनाम। 1.2.10.10 प्रमाणनाम। 1.2.10.10.4 भावप्रमाणं सामासिकादि। ii. तद्धितनाम। तस्याष्टभेद निरूपणम् / iii. धातुजं iv.निरुक्तिकंच // 236 //
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति 1.2 नाम। युतम्। // 237 // एसमीवेणगरं वेदिसं, बेन्नाए समीवेणगरं बेन्नायडं, तगराए समीवेणगरंतगरायडं / सेतं समीवनामे // 30 // से किं तं संजूहनामे?२ तरंगवतिकारे मलयवतिकारे अत्ताणुसट्टिकारे बिंदुकारे।सेतं संजूहनामे // सूत्रम् 308 // से किंतंईसरियनामे?२ राईसरे तलवरे माडंबिए कोडुबिए इन्भे सेट्ठी सत्थवाहे सेणावई।सेतंईसरियनामे।सूत्रम् 309 // से किंतं अवच्चनामे?२ तित्थयरमाया चक्वट्टिमाया बलदेवमाया वासुदेवमाया रायमाया गणिमाया वायगमाया।सेतं अवच्चनामे। सेतंतद्धिते / / सूत्रम् 310 // से किंतं धाउए? 2 भूसत्तायां परस्मैभाषा(षः), एध वृद्धौ, स्पर्द्ध संह(घ?)र्षे, गाध प्रतिष्ठालिप्सयोर्ग्रन्थे च, बाधृ लोडने ( पा० धा०१-५) से तं धाउए।सूत्रम् 311 // से किंतं निरुत्तिए? 2 मह्यांशेते महिषः, भ्रमति चरौति च भ्रमरः, मुहुर्मुहुर्लसति मुसलं, कपिरिव लम्बते त्थच्च करोति कपित्थं, चिदिति करोति खल्लं च भवति चिक्खल्लं, ऊर्ध्वकर्णः उलूकः, खस्य माला मेखला।से तं निरुत्तिए। से तं भावप्पमाणे / से तं पमाणनामे / से तं दसनामे / सेतं नामे // सूत्रम् 312 / / ( // 130 // ) से किं तद्धितए, इत्यादि। तद्धिताज्जातं तद्धितजम्, इह तद्धितशब्देन तद्धितप्राप्तिहेतुभूतोऽर्थो गृह्यते, ततो यत्रापि तुन्नाए तंतुवाएतद्धितप्रत्ययो न दृश्यते तत्रापि तद्धेतुभूतार्थस्य विद्यमानत्वात्तद्धितजत्वं सिद्धं भवति। कम्मेगाहा पाठसिद्धा। नवरं श्लोकः श्लाघा, संयूथोग्रन्थरचना, एतेच कर्मशिल्पादयोऽर्थास्तद्धितप्रत्ययस्योत्पित्सोर्निमित्तीभवन्तीत्येतद्भेदात्तद्धितर्जनामाष्टविधमुच्यत इति भावः॥ 92 // 302 // तत्र कर्म तद्धितजं दोसिए सोत्तिए, इत्यादि। दूष्यं पण्यमस्येति दौषिकः, सूत्रं 0 अरिहंत। मु। 0 तए। त्थेति च। 0 मेखस्य। 0 नामति पयं समत्त' इत्यधिकम् / 0263-312 सूत्रपाठानां स्थान एकमेव सूत्राई 130 वर्तते। सूत्रम् 302-312 1.2.10 दशनाम। 1.2.10.10 प्रमाणनाम। 1.2.10.10.4 भावप्रमाणं सामासिकादि। i. तद्धितनाम। तस्याष्टभेद निरूपणम्। iii. धातुजं iv.निरुक्तिकंच // 237 //
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा०उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति| युतम्। | // 238 // 1.2 नाम। सूत्रम् 302-312 1.2.10 दशनाम। 1.2.10.10 1.2.10.10.4 पण्यमस्येति सौत्रिकः, शेषं प्रतीतम् / नवरं भाण्डविचारः कर्मास्येति भाण्डवैचारिकः। को(कौ)लालानि मृद्भाण्डानि पण्यमस्ये- [1] उपक्रमः। ति कौलालिकः। अत्र क्वापि तणहारए, इत्यादिपाठो दृश्यते, तत्र कश्चिदाह, नन्वत्र तद्धितप्रत्ययो न कश्चिदुपलभ्यते तथा छ वक्ष्यमाणेष्वपि तुन्नाए तंतुवाएइत्यादिषु नायं दृश्यते तत्किमित्येवम्भूतनाम्नामिहोपन्यासः? अत्रोच्यते, अस्मादेव सूत्रोपन्यासात्तृणानि हरति वहतीत्यादिकः कश्चिदाद्यव्याकरणदृष्टस्तद्धितोत्पत्तिहेतुभूतोऽर्थो द्रष्टव्यः / ततो यद्यपि साक्षात्तद्धितप्रत्ययो / नास्ति तथापि तदुत्पत्तिनिबन्धनभूतमर्थमाश्रित्येह तन्निर्देशो न विरुध्यते / यदि तद्धितोत्पत्तिहेतुरर्थोऽस्ति तर्हि तद्धितोऽपि कस्मान्नोत्पद्यत इति चेत्? लोक इत्थमेव रूढत्वादिति ब्रूमः / अथवास्मादेवाद्यमुनिप्रणीतसूत्रज्ञापकादेवंजानीयाः, तद्धितप्रत्यया एवामी केचित्प्रतिपत्तव्या इति // 303 // अथ शिल्पतद्धितनामोच्यते, वस्त्रं शिल्पमस्येति वास्त्रिकः, तन्त्रीवादनं प्रमाणनाम। शिल्पमस्येति तान्त्रिकः, तुन्नाए तंतुवाए, इत्यादि प्रतीतम् / आक्षेपपरिहारा उक्तावेव / यच्चेह पूर्वं क्वचिद्वाचनाविशेषेऽप्रतीत भावप्रमाणं नाम दृश्यते तद्देशान्तररूढितोऽवसेयम्॥३०४ // अथ श्लाघातद्धितनामोच्यते, समणेइत्यादि। श्रमणादीनि नामानि श्लाघ्येष्वर्थेषु सामासिकादि साध्वादिषु रूढान्यतोऽस्मादेव सूत्रनिबन्धात्, श्लाघ्यार्थास्तद्धितास्तदुत्पत्तिहेतुभूतमर्थमात्रं वात्रापि प्रतिपत्तव्यम् // 305 // i. तद्धितनाम। तस्याष्टभेद संयोगतद्धितनाम राज्ञः स्वसु(श्वशु)र इत्यादि। अत्र सम्बन्धरूपः संयोगो गम्यते / अत्रापि चास्मादेव ज्ञापकात्तद्धितनामता, निरूपणम्। चित्रंच पूर्वगतं शब्दप्राभृतमप्रत्यक्षंच नोऽतः कथमिह भावनास्वरूपमस्मादृशैः सम्यगवगम्यते?॥३०६॥समीपतद्धितनाम iii. धातुजं iv. निरुक्तिकंच गिरिसमीपे नगरं गिरिनगरमत्र अदूरभवश्चे (पा० ४-२-७०)ति, अण् न भवति, गिरिनगरमित्येव प्रतीतत्वात् / विदिशाया अदूरभवं // 238 // नगरं वैदिशम्, अत्र त्वदूरभवश्चेति, अण् भवत्येव, इत्थमेव रूढत्वादिति // 307 // संयूथतद्धितनाम तरंगवतिकारए इत्यादि। ...भवश्वेण भवत्येव। ॐ का।
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि |श्रीहेमचन्द्र सूरि वृत्तियुतम्। // 239 // 313-321 द्रव्यप्रमाणम्। |1.3.1.2 तद्धितनामता चेहोत्तरत्र च पूर्ववद्भावनीया // 308 // ऐश्वर्यतद्धितनाम राईसरेइत्यादि। इह राजादिशब्दनिबन्धनमै- [1] उपक्रमः। श्वर्यमवगन्तव्यम्, राजेश्वरादिशब्दार्थस्त्विहैव पूर्वं व्याख्यात एव // 309 // अपत्यतद्धितनाम तित्थयरमाता, इत्यादि। १.३प्रमाणम्। तीर्थकरोऽपत्यं यस्याः सा तीर्थकरमाता। एवमन्यत्रापि सुप्रसिद्धेनाप्रसिद्धं विशि(शे?)ष्यते, अत एव तीर्थकरादिभिर्मातरो विशेषिताः। तद्धितनामत्वभावना तथैव, गतं तद्धितनाम // 310 // अथ धातुजमुच्यते से किं तं धाउए, इत्यादि। भूरयं सूत्रम् परमस्मैपदी धातुः सत्तालक्षणस्यार्थस्य वाचकत्वेन धातुजं नामेति, एवमन्यत्रापि // 311 // अभिधानाक्षरानुसारतो निश्चितार्थस्य वचनं भणनं निरुक्तं तत्र भवं नैरुक्तम्, तच्च मह्यां शेते महिष इत्यादिकं पाठसिद्धमेव / तदेवमुक्तं नैरुक्तं नाम। तद्भणने चावसितंभावप्रमाणनाम, तदवसाने च समर्थितं प्रमाणनाम, तत्समर्थने च समापितं गौणादिकं दशनाम / एतैरपि प्रदेशनिष्पन्नम् / च दश नामभिः सर्वस्यापि वस्तुनोऽभिधानद्वारेण सङ्ग्रहाद्दशनामेदमुच्यते, तत्समाप्तौ च समाप्तमुपक्रमान्तर्गतं द्वितीयं / नामद्वारमतः से तं निरुत्तिए, इत्यादि पञ्च निगमनानि, नामद्वारं समाप्तम् // 312 // उक्तमुपक्रमान्तर्गतं द्वितीयं नामद्वारमथ विभागनिष्पन्नस्य तदन्तर्गतमेव क्रमप्राप्तं तृतीयं प्रमाणद्वारमभिधित्सुराह मानगणिम प्रतिमानादि // अथोपक्रमानुयोगद्वारे प्रमाणाख्यं तृतीयप्रतिद्वारम्॥ 1.3.1.2.1 से किं तं पमाणे? 2 चउविहे पण्णत्ते? तंजहा- दव्वप्पमाणे 1, खेत्तप्पमाणे 2, कालप्पमाणे 3, भावप्पमाणे 4 // सूत्रम् 313 // ( // 131 // ) ®या। 0 समर्थितं / मानोन्मानाव पञ्चभेदाः। मानप्रमाणम्। // 239 //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 240 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 313-321 से किं तं दव्वपमाणे? 2 दुविहे पण्णत्ते / तंजहा- पदेसनिष्फण्णे य 1, विभागनिष्फण्णे य 2 // सूत्रम् 314 // से किं तं पदेसनिप्फण्णे? 2 परमाणुपोग्गले, दुपएसिए जाव अणंतपदेसिए / से तं पदेसनिष्फण्णे // सूत्रम् 315 // से किंतं विभागनिष्फण्णे? २पंचविहे पण्णत्ते / तंजहा-माणे 1, उम्माणे 2, ओमाणे 3, गणिमे 4, पडिमाणे ५॥सूत्रम् 316 // से किं तं माणे? 2 दुविहे पण्णत्ते / तंजहा- धन्नमाणप्पमाणे य 1, रसमाणप्पमाणे य २॥सूत्रम् 317 // से किंतंधण्णमाणप्पमाणे? 2- दो असतीओ पसती, दो पसतीओसेतिया, चत्तारि सेतियाओकुलओ, चत्तारि कुलया पत्थो, चत्तारि पत्थया आढय, चत्तारि आढयाई दोणो, सढेि आढयाई जहन्नए कुंभे, असीति आढयाई मज्झिमए कुंभे, आढयसत उक्कोसए कुंभे, अट्ठआढयसतिए वाहे // सूत्रम् 318 // ___ एएणं धण्णमाणप्पमाणेणं किं पओयणं? एतेणं धण्णमाणप्पमाणेणं मुत्तोली मुरव इड्डर अलिंद अपवारिसंसियाणं धण्णाणं धण्णमाणप्पमाणनिवित्तिलक्खणं भवति / सेतं धण्णमाणप्पमाणे॥सूत्रम् 319 // से किंतंरसमाणप्पमाणे? 2 धण्णमाणप्पमाणाओ चउभागविवड्डिए अभिंतरसिहाजुत्ते रसमाणप्पमाणे विहिजति / तंजहाचउसट्ठिया 4, बत्तीसिया८, सोलसिया 16, अट्ठभाइया 32, चउभाइया 64, अद्धमाणी 128, माणी 256 / दो चउसट्ठियाओ बत्तीसिया, दो बत्तीसियाओसोलसिया, दोसोलसियाओ अट्ठभातिया, दो अट्ठभाइयाओचउभाइया, दो चउभाइयाओ अद्धमाणी, दो अद्धमाणीओमाणी॥सूत्रम् 320 // ७'दसपएसिए संखिज्जपएसिए असंखिज्जपएसिए', इत्यधिकं वर्तते। अव आढगं। लगा। अयं 0 अट्ठ य आढय...' इति। 7 इदुर। ©ओचारसंसियाणं। 7 (चउपलपमाणा)' इत्यधिकम् / द्रव्यप्रमाणम्। |1.3.1.1 प्रदेशनिष्पन्नम्। |1.3.1.2 विभागनिष्पन्नम् विभागनिष्पन्नस्य मानोन्मानावमानगणिमप्रतिमानादि पञ्चभेदाः। 1.3.1.2.1 मानप्रमाणमा // 240 //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रम श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः // 241 // सूत्रम् 313-321 1.3.1 द्रव्यप्रमाणम्। 1.3.1.2 __ एतेणं रसमाणप्पमाणेणं किं पओयणं? एएणं रसमाणप्पमाणेणं वारग घडग करग किक्किरि दइय करोडि कुंडियसंसियाणं रसाणं रसमाणप्पमाणनिवित्तिलक्खणं भवइ ।सेतंरसमाणप्पमाणे / सेतंमाणे ॥सूत्रम् 321 // से किं तं पमाणे, इत्यादि। प्रमीयते परिच्छिद्यते धान्यद्रव्याद्यनेनेति प्रमाणमसतिप्रसृत्यादि। अथवेदं चेदं च स्वरूपमस्य भवतीत्येवं प्रतिनियतस्वरूपतया प्रत्येकं प्रमीयते परिच्छिद्यते यत्तत्प्रमाणं यथोक्तमेव / यदिवा धान्यद्रव्यादेरेव प्रमिति:परिच्छेदः स्वरूपावगमः प्रमाणम् / अत्र पक्षेऽसतिप्रसृत्यादेस्तद्धेतुत्वात्प्रमाणता, तच्च प्रमाणं द्रव्यादिप्रमेयवशाच्चतुर्विधम्, तद्यथा, द्रव्यविषयं प्रमाणं द्रव्यप्रमाणमेवं क्षेत्रकालभावप्रमाणेष्वपि वाच्यम् / / 313 // तत्र द्रव्यप्रमाणं द्विविधम्, प्रदेशनिष्पन्नं विभागनिष्पन्न च॥३१४॥ तत्र प्रदेशा एकद्वित्र्याधणवस्तैर्निष्पन्नं प्रदेशनिष्पन्नम्। तत्रैकप्रदेशनिष्पन्नः परमाणुः द्विप्रदेशनिवृत्तो द्विप्रदेशिकः, प्रदेशनिष्पन्नम् / प्रदेशत्रयघटित स्त्रिप्रदेशिकः, एवं यावदनन्तैःप्रदेशैः सम्पन्नोऽनन्तप्रदेशिकः। नन्विदं परमाण्वादिकमनन्तप्रदेशिकस्कन्धपर्यन्तं विभागनिष्पन्नम् द्रव्यमेव, ततस्तस्य प्रमेयत्वात्प्रमाणतान युक्तेति चेन्नैवम् / प्रमेयस्यापि द्रव्यादेःप्रमाणतया रूढत्वात्तथाहि, प्रस्थकादिप्रमाणेन मित्वा पुजीकृतं धान्यादि द्रव्यमालोक्य लोके वक्तारो भवन्ति, प्रस्थकादिरयं पुज्जीकृतस्तिष्ठतीति, ततश्चैकद्वित्र्यादिप्रदेशनिष्पन्नत्वलक्षणेन स्वस्वरूपेणैव प्रमीयमाणत्वात्परमाण्वादिद्रव्यस्यापिकर्मसाधनप्रमाणशब्दवाच्यताऽदुष्टैव / करणसाधनपक्षे त्वेकद्वित्यादिप्रदेशनिष्पन्नत्वलक्षणं स्वरूपमेवमुख्यतया प्रमाणमुच्यते, द्रव्यं तु तत्स्वरूपयोगादुपचारतः / भावसाधनतायां तु प्रमितेः प्रमाणप्रेमेयाधीनत्वादुपचारादेव प्रमाणप्रमेययोः प्रमाणतावगन्तव्या। तदेव कर्मसाधनपक्षे परमाण्वादि द्रव्यं मुख्यतया प्रमाणमुच्यते, करणभावसाधनपक्षयोस्तूपचारत इत्यदोषः / इदं च यथोत्तरमन्यान्यसङ्खयोपेतैः स्वगतैरेव (r) रसमाणेणं', इति मात्रम्। (r) क। (c) तत्स्थाने 'कलसिअ गागरि दइअ करोडिअ कुंडिअ संसिआणं....' इत्यादि वर्तते। 0 कुडियघोसंसियाणं -प्र० विभागनिष्पन्नस्य मानोन्मानावमानगणिमप्रतिमानादि पञ्चभेदाः। 1.3.1.2.1 मानप्रमाणम्। // 241 //
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 242 // शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदा: सत्रम 1.3.1 द्रव्यप्रमाणम्। 1.3.1.2 प्रदेशैर्निष्पन्नत्वात्प्रदेशनिष्पन्नमुक्तम् // 315 // द्वितीयं तु स्वगतप्रदेशान्विहायापरो विविधो विशिष्टोवा भागोभङ्गो विकल्पः [1] उपक्रमः। प्रकार इतियावत्, तेन निष्पन्नं विभागनिष्पन्नम्। तथाहि, न धान्यमानादेः स्वगतप्रदेशाश्रयणेन स्वरूपं निरूपयिष्यतेऽपितु दो। असतीओ पसंतीत्यादिको यो विशिष्टः प्रकारस्तेनेति। तच्च पञ्चविधम्, तद्यथा, मानमुन्मानमवमानं गणिमं प्रतिमानम्॥३१६ // पुनरपि मानप्रमाणं द्विधा धान्यमानप्रमाणं च रसमानप्रमाणं च॥ 317 // तत्र मानमेव प्रमाणं मानप्रमाणम्, धान्यविषयं मान |313-321 प्रमाणं धान्यमानप्रमाणम्। तच्च दो असतीओ, इत्यादि। अश्नुते तत्प्रभवत्वेन समस्तधान्यमानानि व्याप्नोतीत्यसतिः, अवानखहस्ततलरूपा, तत्परिच्छिन्नं धान्यमपि तथोच्यते, तद्द्येन निष्पन्ना नावाकारताव्यवस्थापितप्राञ्जलकरतलरूपा 1.3.1.1 प्रसृतिः। द्वे च प्रसृती सेतिका, सा च नेह प्रसिद्धा गृह्यते, मागधदेशप्रसिद्धस्यैवात्र मानस्य प्रतिपिपादयिषितत्वादत इयं प्रदेशनिष्पन्नम्। तत्प्रसिद्धा काचिदवगन्तव्या। चतस्रः सेतिका: कुडवः। ते चत्वारः प्रस्थः, अमी चत्वार आढक इत्यादि सूत्रसिद्धमेव, याव विभागनिष्पन्नम् दष्टभिराढकशतैर्निवृत्तो वाहः।। 318 // अत्राह शिष्यः, एतेनासत्यादिना धान्यमानप्रमाणेन किं प्रयोजनम्?, किमनेन विधीयत विभागनिष्पन्नइत्यर्थः / अत्रोत्तरम्, एतेन धान्यमानप्रमाणेन मुक्तोली मुरवे ड्डरा ऽलिन्दा ऽपवारिसंश्रितानाम् मुक्तोल्याद्याधारगतानां धान्यानां वमानगणिमधान्यस्य यन्मानम्, इयत्तालक्षणं तदेव प्रमाणम्, तस्य निर्वृत्तिः सिद्धिस्तस्या लक्षणं परिज्ञानं भवति, एतावदत्र धान्यमस्तीति परिज्ञानं भवतीत्यर्थः / तत्र मुक्तोली, मोट्टा, अध उपरि च सङ्कीर्णा मध्ये त्वीषद्विशाला कोष्टिका मुरवः / गन्त्र्या उपरि 1.3.1.2.1 यद्दीयते सुम्बादिव्यूतं ढञ्चनकादि त दिड्डरम्, अलिन्दकंकुण्डकम्, अपवारिदीर्घतरधान्यकोष्ठाकारविशेषः॥३१९॥रसमानप्रमाणमाह से किं तमित्यादि / रसो मद्यादिस्तद्विषयं मानमेव प्रमाणं रसमानप्रमाणम्। किमित्याह- धान्यमानप्रमाणात्सेति मुक्तोलीमुरवेदूरालिन्दापचारिसंश्रितानां / 7 (द्दा) इत्यधिकम्।0..कोष्टिका, मुखं गन्त्र्या..इति वर्तते। तदिदूरं / आलिन्दकं कुण्डुल्कम् अपचारि..। स्य मानोन्माना प्रतिमानादि पञ्चभेदाः। मानप्रमाणम्। // 242 //
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा०उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 243 // 313-321 1.3.1 द्रव्यप्रमाणम्। 1.3.1.1 1.3.1.2 कादेश्चतुर्भागविवर्द्धितंचतुर्भागाधिकमभ्यन्तरशिखायुक्तंयद्रसमानं विधीयतेक्रियते तद्रसमानप्रमाणमुच्यते।धान्यस्याद्रवरूपत्वा- [1] उपक्रमः / त्किल शिखा भवति, रसस्य तु द्रवरूपत्वान्न शिखासम्भवोऽतो बहिःशिखाऽभावाद्धान्यमानाच्चतुर्भागवृद्धिलक्षणयाऽभ्यन्तरशिखया युक्तत्वाच्चाभ्यन्तरशिखायुक्तमित्युक्तम् / तद्यथा, चतुःषष्टिकेत्यादि। इदमुक्तं भवति, षट्पञ्चाशदधिकशतद्वयपल द्रव्यादिचतुर्भेदाः मानामाणिकानाम वक्ष्यमाणं रसमानम् / तस्य चतुःषष्टितमभागनिष्पन्नाऽर्थादेव चतुष्पलप्रमाणा चतुःषष्टिका। एवंमाणिकाया , सूत्रम् एव द्वात्रिंशत्तमभागवर्तित्वादष्टपलप्रमाणा द्वात्रिंशिका। तथा माणिकाया एव षोडशभागवर्तित्वात्षोडशपलप्रमाणा षोडशिका, तस्या एवाष्टमभागवर्तित्वावात्रिंशत्पलपरिमाणाष्टभागिका, तस्या एव चतुर्थभागवर्तित्वाच्चतुःषष्टिपलमाना चतुर्भागिका, तस्या एवार्द्धभागवर्तिन्यष्टाविंशत्यधिकपलशतमानार्द्धमाणिका। इदं च बहुषु वाचनाविशेषेषुन दृश्यत एव / षट्पञ्चाशदधिकशतद्वय- प्रदेशनिष्पन्नम्। पलप्रमाणा माणिका। द्वाभ्यां चतुःषष्टिकाभ्यामेका द्वात्रिंशिका भवतीत्यादि गतार्थमेव // 320 // यावदेतेन रसमानप्रमाणेन / विभागनिष्पन्नम् किं प्रयोजनम्? अत्रोत्तरम्, एतेन रसमानप्रमाणेन वारक घटक करक गर्गरी दृतिक करोडि कुण्डिकासंश्रितानां रसानां रसस्य विभागनिष्पन्न स्य मानोन्मानायन्मानम्, तदेव प्रमाणंतस्य निर्वृत्ति: सिद्धिस्तस्या लक्षणंपरिज्ञानं भवति। तत्रातीवविशालमुखा कुण्डिकैव करोडि उच्यते, विमानगणिम प्रतिमानादि शेषं प्रतीतम्, क्वचित्कलसिके ति दृश्यते / तत्र लघुतरः कलश एव कलशिकेत्यभिधीयते, एवमन्यदपि वाचनान्तरमभ्यूह्यम्। पञ्चभेदाः। से तमित्यादि निगमनद्वयम् // 321 // अथोन्मानमभिधित्सुराह से किं तं उम्माणे? 2 जण्णं उम्मिणिज्जइ / तंजहा- अद्धकरिसो करिसो अद्धपलं पलं अद्धतुला तुला अद्धभारो भारो। दो अद्धकरिसा करिसो, दो करिसा अद्धपलं, दो अद्धपलाई पलं, पंचुत्तरपलसतिया तुला, दस तुलाओ अद्धभारो, वीसं तुलाओ (c) प्रमाणा।® तुर्भा। 0 करोडिका। 7 पंच पलसइआ तुला (मु०) पंचुत्तर (प्र०) तुलापलशतमिति तु कोशयोः। 1.3.1.2.1 मानप्रमाणम्। // 243 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 244 // भारो॥सूत्रम् 322 // एएणं उम्माणपमाणेणं किं पयोयणं ? एतेणं उम्माणपमाणेणं पत्त अगलु तगर चोययं कुंकुम खंड गुल मच्छंडियादीणं दव्वाणं उम्माणपमाणणिव्वत्तिलक्खणं भवति / सेतं उम्माणपमाणे ॥सूत्रम् 323 // से किं तं उम्माणे, इत्यादि / उन्मीयते तदित्युन्मानमुन्मीयतेऽनेनेति वोन्मानमित्यादि / तत्र कर्मसाधनपक्षमधिकृत्याह- जं उम्मिणिज्जईत्यादि। यदुन्मीयते प्रतिनियतस्वरूपतया व्यवस्थाप्यते तदुन्मानम्, तद्यथा, अर्द्धकर्षइत्यादि। पलस्याष्ट्रमांशोऽर्द्धकर्षः, तस्यैव चतुर्भागः कर्षः, पलस्यार्द्धमपलमित्यादि। सर्वं मागधदेशप्रसिद्धं सूत्रसिद्धमेव / / 322 // नवरं एलापत्र कर्मारीपत्रादिकं पत्रम्, चोयओफलविशेषः, मच्छण्डिका शर्कराविशेषः // 323 // अवमानं विवक्षुराह से किं तं ओमाणे? 2 जण्णं ओमिणिज्जति, तंजहा- हत्थेण वा दंडेण वा धणुएण वा जुगेण वा णालियाए वा अक्खेण वा मुसलेण वा, दंडं धणू जुगंणालियाय अक्खमुसलंच चउहत्थं / दसनालियंच रज्जु वियाण ओमाणसण्णाए॥१३॥वत्थुमि हत्थ मिजं खित्ते दंडं धणुंच पत्थम्मि।खायं च नालियाए वियाण ओमाणसण्णाए ॥९४॥सूत्रम् 324 // एतेणं ओमाणपमाणेणं किंपओयणं?, एतेणं ओमाणपमाणेणंखाय चिय करगचित कडपडभित्ति परिक्खेवसंसियाणंदव्वाणं ओमाणपमाणनिवित्तिलक्खणंभवति, सेतं ओमाणे ॥सूत्रम् 325 // से किं तं गणिमे? 2 जण्णं गणिज्जति, तंजहा- एक्को दसगं सतं सहस्सं दससहस्साई सतसहस्सं दससयसहस्साई कोडी // सूत्रम् 326 // पत्ता अगर (मु०) अगरु (प्र०)। (c) पलाश। त्स्य। 0 क्के। मे। 0 पत्थंमि। 0 अव। खायचिअरइअकरकचिय। 0 एगो दस सयं। उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 322-323 1.3.1 द्रव्यप्रमाणम्। 1.3.1.2 विभागनिष्पन्नम् 1.3.1.2.2 उन्मानप्रमाणम्। तस्यार्धकर्षकधपलपलादि भेदाः / सूत्रम् 324-327 1.3.1.2 विभागनिष्पन्नम्। 1.3.1.2.3-4 अवमानप्रमाणम्। गणिमप्रमाणम्। // 244 //
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 245 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 324-327 1.3.1 द्रव्यप्रमाणम्। 1.3.1. विभागनिष्पन्नम् एतेणं गणिमप्पमाणेणं किं पओयणं?, एतेणं गणिमपमाणेणं भितग भिति भत्त वेयण आय व्वयनिव्विसंसियाणं दव्वाणं गणियप्पमाणनिवित्तिलक्खणं भवति, से तंगणिमे // सूत्रम् 327 // से किंतंओमाणे, इत्यादि।अवमीयते परिच्छिद्यतेखाताधनेनेत्यवमानं हस्तदण्डादि।अथवावमीयते परिच्छिद्यते हस्तादिना यत्तदवमानंखातादि / तत्र कर्मसाधनपक्षमधिकृत्य तावदाह, जंणमित्यादि / यदवमीयते खातादि तदवमानम्, केनावमीयत इत्याह- हत्थेण वा दंडेण वेत्यादि / तत्र हस्तो वक्ष्यमाणस्वरूपश्चतुर्विंशत्यङ्गलमानः, अनेनच हस्तेन चतुर्भिर्हस्तैर्निष्पन्ना अवमानविशेषा दण्ड धनु युग नालिका ऽक्ष मुशलरूपा: षट् संज्ञा लभन्ते, अत एवाह- दंडं गाहा। दण्डं धनुर्युगं नालिकां चाक्षं मुशलं चकरणसाधनपक्षमङ्गीकृत्यावमानसंज्ञया विजानीहीति सम्बन्धः / दण्डादिकं प्रत्येकं कथम्भूतमित्याह-चतुर्हस्तम् / दशभिर्नालिकाभिनिष्पन्नांरखंच विजानीयवमानसंज्ञयेतिगाथार्थः॥९३॥ ननु यदि दण्डादयः सर्वेचतुर्हस्तप्रमाणास्तइँकेनैव दण्डाद्यन्यतरोपादानेन चरितार्थत्वात्किमिति षण्णामप्युपादानम्? उच्यते, मेयवस्तुषु भेदेन व्याप्रियमाणत्वात् / तथा चाहवत्थुमि गाहा। वास्तुनि गृहभूमौ, मीयतेऽनेनेति मेयं मानमित्यर्थः। लुप्तद्वितीयैकवचनत्वेन हस्तं विजानीहीति सम्बन्धः। हस्तेनैव वास्तु मीयत इति तात्पर्यम् / क्षेत्रे कृषिकर्मादिविषयभूते चतुर्हस्तवंशलक्षणं दण्डमेव मानं विजानीहि / धनुरादीनां चतुर्हस्तत्वे समानेऽपिरूढिवशाद्दण्डसंज्ञाप्रसिद्धेनैवावमानविशेषेण क्षेत्रं मीयत इति हृदयम् / पथिमार्गविषये धनुरेव मानम्, मार्गगव्यूतादिपरिच्छेदो धनुःसंज्ञाप्रसिद्धेनैवावमानविशेषेण क्रियते, न दण्डादिभिरिति भावः / खातंच कूपादि नालिकयैव यष्टिविशेषरूपया मीयत इति गम्यते / एवं युगादेरपि यस्य यत्र व्यापारो रूढस्तस्य तत्र वाच्यः / यत्कथम्भूतं हस्तदण्डादिक0...आयव्वयसंसिआण। 0 नैव। भ्य। 0 दि। 1.3.1.2.3-4 अवमानप्रमाणम् गणिमप्रमाणम् / // 24 //
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 246 // 324-327 मित्याह- अवमानसंज्ञयोपलक्षितमिति गाथार्थः॥ 94 // 324 // एतेनावमानप्रमाणेन किं प्रयोजनमित्यादि भावितार्थमेव। [१]उपक्रमः। नवरं खातंकूपादि, चितंत्विष्टिकादिरचितं प्रासादपीठादि, क्रकचितंकरपत्रविदारितं काष्ठादि, कटादय:प्रतीता एव, परिक्षेपो 1.3 प्रमाणम्। भित्त्यादेरेव परिधिः नगरपरिखादि / एतेषां खातादिसंश्रितानामभेदेऽपि भेदविकल्पनयाखातादिविषयाणां द्रव्याणांखातादीनामेवेति तात्पर्यम्, अवमानमेव प्रमाणं तस्य निर्वृत्तिलक्षणं भवतीति / तदेतदवमानमिति निगमनम् // 325 // से किं तं गणिमे, सूत्रम् इत्यादि।गण्यते सङ्ख्यायते वस्त्वनेनेति गणिममेकादि, अथवागण्यतेसङ्ख्यायते यत्तद्गणिमंरूपकादि / तत्र कर्मसाधनपक्ष 1.3.1 मङ्गीकृत्याह- जण्ण मित्यादि / गण्यते तद्गणिमम्, कथं गण्यत इत्याह- एक्को, इत्यादि // 326 // एतेन गणिमप्रमाणेन किं प्रयोजनमित्यादिगतार्थमेव / नवरं भृतक: कर्मकरो, भूति: पदात्यादीनांवृत्तिः, भक्तंभोजनम्, वेतनकंकुविन्दादिना व्यूतवस्त्रव्यतिकरेऽर्थप्रदानम् / एतेषु विषये आयव्ययनिर्विसंश्रितानां प्रतिबद्धानां रूपकादि द्रव्याणां गणिमप्रमाणेन निर्वृत्तिलक्षणमियत्तावगमरूपं भवति। तदेतद्गणिममिति // 327 // अथ प्रतिमानप्रमाणं निरूपयितुमाह से किं तं पडिमाणे? 2 जण्णं पडिमिणिज्जइ, तंजहा, गुंजा कागणी निष्फावो कम्ममासओ मंडलओ सुवण्णो, पंच गुंजाओ कम्ममासओ कागण्यपेक्षया, चत्तारि कागणीओ कम्ममासओ, तिण्णि निष्फावा कम्ममासओ, एवं चउक्को कम्ममासओं, बारस कम्ममासया मंडलओ, एवं अडयालिसाएँ (कागणीए) मंडलओ, सोलस कम्ममासया सुवण्णो, एवं चउसट्ठिए (कागणीए) सुवण्णो ॥सूत्रम् 328 // एतेणं पडिमाणपमाणेणं किं पओयणं?, एतेणं पडिमाणपमाणेणं सुवण्ण रजत मणि मोत्तिय संख सिलप्पवालादीणं दव्वाणं रुस। (दीनां)' इत्यधिकम्। 0 निर्वि', इति न वर्तते। 0 काकण्यपेक्षयेत्यर्थः, इत्यधिकम्। 9 अडयालिसं कागणीओ। 0 चउसट्ठी कागणीओ। द्रव्यप्रमाणम्। 1.3.1.2 विभागनिष्पन्नम् 1.3.1.2. 3-4 अवमानप्रमाणम्। गणिमप्रमाणम् / सूत्रम् 328-329 1.3.1.2.5 प्रतिमानप्रमाणमा // 246 //
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 247 // पडिमाणप्पमाणनिव्वत्तिलक्खणं भवति, सेतं पडिमाणे।सेतं विभागनिष्फण्णे। सेतं दव्वपमाणे ॥सूत्रम् 329 // // 132 // ) से किं तं पडिमाणे, इत्यादि। मीयतेऽनेनेति मानम्, मेयस्य सुवर्णादेः प्रतिरूपं सदृशं मानं प्रतिमानं गुञ्जादि, अथवा प्रतिमीयते तदिति प्रतिमानम्। तत्र गुञ्जाचणोठिया 1 / सपादा गुञ्जा काकणीस त्रिभागकाकण्या त्रिभागोनगुञ्जाद्वयन वा निवृत्तो निष्पाव: 3 / त्रयो निष्पावा: कर्ममाषक: 4 / द्वादश कर्ममाषका एको मण्डलक: 5 / षोडश कर्ममाषका एक सुवर्ण: 6 / अमुमेवार्थं किञ्चित्सूत्रेऽप्याह-पंच गुंजाओ, इत्यादि। पञ्च गुजा एकः कर्ममाषकः। अथवा चतस्रः काकण्य एकः कर्ममाषक:। यदिवा त्रयो निष्पावकाएकः कर्ममाषकः / इदमुक्तं भवति, अस्य प्रकारत्रयस्य मध्ये येन केनचित्प्रकारेण प्रतिभाति तेन वक्ता कर्ममाषकं प्ररूपयतु, पूर्वोक्तानुसारेण न कश्चिदर्थभेद इति / एवं चउक्को कम्ममासओ, इत्यादि। चतसृभिः काकिणीभिर्निष्पन्नत्वाच्चतुष्को यः कर्ममाषक इति स्वरूपविशेषणमात्रमिदम् / ते द्वादश कर्ममाषका एको मण्डलक:। एवमष्टचत्वारिंशत्काकणीभिर्मण्डलको 'भवती'ति शेषः, भावार्थ:पूर्ववदेव / षोडशकर्ममाषका: सुवर्णः, अथवा चतुःषष्टिः काकण्य एकः सुवर्णः, भावार्थः स एव // 328 // एतेन प्रतिमानप्रमाणेन किं प्रयोजनमित्यादि गतार्थम् / नवरं रजतं रूप्यम्, मणयश्चन्द्रकान्तादयः, शिलाराजपट्टकः, गन्धपट्ट इत्यन्ये / शेषं प्रतीतं यावत्तदेतत्प्रतिमानप्रमाणम् / तदेवं समर्थित मानोन्मानादिभेदभिन्नं पञ्चविधमपि विभागनिष्पन्नं द्रव्यप्रमाणम्, तत्समर्थने च समर्थितं द्रव्यप्रमाणम् // 329 / / अथ क्षेत्रप्रमाणमभिधित्सुराह से किंतं खेत्तपमाणे? 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- पदेसणिप्फण्णे य१विभागणिप्फण्णे य 2 // सूत्रम् 330 // 0 व्वि। 0 सूत्र 314-329 सूत्रपाठानां स्थान एकमेव सूत्राङ्क 132 वर्तते। 0 क्वचित्काकणी क्वचिच्च काकिणी' त्युभयथा पाठ उपलभ्यते / [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 328-329 1.3.1 द्रव्यप्रमाणम्। 1.3.1.2 विभागनिष्पन्नम्। 1.3.1.2.5 प्रतिमानप्रमाणम्। 330-335 1.3.2.2 विभागनिष्पन्नम्। अइलवितस्तिरनिधन्वादि भेदाः / // 247 //
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्र सूरि वृत्ति [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 330-335 युतम्। // 248 // से किं तं पदेसणिप्फण्णे? 2 एगपदेसोगाढे दुपदेसोगाढे जावसंखिज्जपदेसोगाढे, असंखिन्जपदेसोगाढे, सेतं पएसणिप्फण्णे ।सूत्रम् 331 // से किं तं विभागणिप्फण्णे? 2- अंगुल विहत्थि रयणी कुच्छी धणु गाउयं च बोद्धव्वं / जोयण सेढी पयरं लोगमलोगे विय तहेव ॥९५॥सूत्रम् 332 // से किं तं अंगुले? 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- आयंगुले 1 उस्सेहंगुले 2 पमाणंगुले 3 // सूत्रम् 333 // से किं तं आयंगुले?, 2 जे णं जया मणुस्सा भवंति तेसि णं तया अप्पणो अंगुलेणं दुवालसअंगुलाई मुहं, नवमुहाई पुरिसे पमाणजुत्ते भवति, दोणिए पुरिसे माणजुत्ते भवति, अद्धभारं तुलमाणे पुरिसे उम्माणजुत्ते भवति, माणु म्माण पमाणजुत्ता लक्खणवंजणगुणेहिं उववेया।उत्तमकुलप्पसूया उत्तमपुरिसा मुणेयव्वा // 96 // होंति पुण अहियपुरिसा अट्ठसतं अंगुलाण उव्विद्धा। गउति अहमपुरिसा चउरुत्तर मज्झिमिल्ला उ॥९७॥ हीणा वा अहिया वा जे खलु सर सत्त सारपरिहीणा। ते उत्तमपुरिसाणं अवसा पेसत्तणमुर्वेति॥९८॥ सूत्रम् 334 // एतेणं अंगुलपमाणेणं छ अंगुलाई पादो, दो पाया विहत्थी, दो विहत्थीओ रयणी, दो रयणीओ कुच्छी, दो कुच्छीओ दंडं, धणू, जुगे, नालिया, अक्ख मुसले, दो धणुसहस्साईगाउयं, चत्तारि गाउयाईजोयणं // सूत्रम् 335 // से किं तं खेत्तपमाणे, इत्यादि। इदमपि द्विविधम् (प्रदेशनिष्पन्नं विभागनिष्पन्नं च), तत्र प्रदेशा इह क्षेत्रस्य निर्विभागा 0'जाव' स्थाने 'तिपएसोगाढे'10 लोगऽविअ तहेव। 0 ण्णि। ल्ल। पमाणजुत्ता(णय),I 0 सयं। 7 चउत्तरं / स्स। 0 क्खे। क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2 विभागनिष्पन्नम् अङ्गलवितस्तिरलिधन्वादि भेदाः। // 248 //
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 249 // 330-335 1.3.2 1.3.2.2 भागास्तैर्निष्पन्नं प्रदेशनिष्पन्नम्। विभाग:पूर्वोक्तस्वरूपस्तेन निष्पन्नं विभागनिष्पन्नम्॥३३०॥ तत्रैकप्रदेशावगाढाद्यसङ्खयेय- [1] उपक्रमः। प्रदेशावगाढपर्यन्तंप्रदेशनिष्पन्नम् / एकप्रदेशाधवगाढताया एकादिभिः क्षेत्रप्रदेशैर्निष्पन्नत्वादत्रापि प्रदेशनिष्पन्नता भावनीया। 1.3 प्रमाणम्। प्रमाणता त्वेकप्रदेशावगाहित्वादिना स्वस्वरूपेणैव प्रमीयमान(ण)त्वादिति // 331 // विभागनिष्पन्नं त्वङ्गलादि, तदेवाहअंगुलविहत्थिगाहा। अङ्गलादिस्वरूपं च स्वत एव शास्त्रकारो न्यक्षेण वक्ष्यति // 332 / / तत्राङ्गलस्वरूपनिर्धारणायाह- सूत्रम् से किं तं अंगुले, इत्यादि। अंगुलं त्रिविधं प्रज्ञप्तं तद्यथा, आत्माङ्गुलम्, उत्सेधाङ्गुलम्, प्रमाणाङ्गुलम्॥३३३॥ तत्र ये यस्मिन्काले भरतसगरादयो मनुष्याः प्रमाणयुक्ता भवन्ति तेषां सम्बन्ध्यत्रात्मा गृह्यते, आत्मनोऽङ्गलमात्माङ्गलम् / अत एवाह- जे क्षेत्रप्रमाणम् / णमित्यादि। ये भरतादयः प्रमाणयुक्ता यदा भवन्ति तेषां तदा स्वकीयमङ्गलमात्माङ्गलमुच्यत इति शेषः / इदं च पुरुषाणां विभागनिष्पन्नम् कालादिभेदेनानवस्थितमानत्वादनियतप्रमाणंद्रष्टव्यम् / अनेनैवात्माङ्गलेन पुरुषाणांप्रमाणयुक्ततादिनिर्णयं कुर्वन्नाह- अप्पणो अङ्गुलवित स्तिरत्निअंगुलेणं दुवालसेत्यादि / यद्यस्यात्मीयमङ्गलं तेनात्मनोऽङ्गलेन द्वादशाङ्ग्लानि मुखं प्रमाणयुक्तं भवति / अनेन च मुखप्रमाणेन धन्वादि भेदाः। नव मुखानिसर्वोऽपि पुरुषः प्रमाणयुक्तो भवति। प्रत्येकं द्वादशाङ्गलैर्नवभिर्मुखैरष्टोत्तरंशतमङ्गलानां सम्पद्यते, ततश्चैतावदुच्छ्रयः पुरुषः प्रमाणयुक्तो भवतीति परमार्थः / अथ तस्यैव मानयुक्तताप्रतिपादनार्थमाह- द्रोणिक: पुरुषो मानयुक्तो भवति। द्रोणी जलपरिपूर्णा महती कुण्डिका, तस्यां प्रवेशितो यः पुरुषो जलस्य द्रोणं पूर्वोक्तस्वरूपं निष्काशयति द्रोणेनजलस्योनांवा तां पूरयति स द्रोणिकः पुरुषोमानयुक्तो निगद्यत इति भावः / इदानीमेतस्यैवोन्मानयुक्ततामाह-सार पुद्गलरचितत्वात्तुलारोपितः // 249 // सन्नद्धभारं तुलयन् पुरुष उन्मानयुक्तो भवति। तत्रोत्तमपुरुषा यथोक्तैः प्रमाणमानोन्मानैरन्यैश्च सवैरेव गुणैः सम्पन्ना एव भवन्तीत्येत®से किं तं पएसनिष्फण्णे' इत्यधिकम् /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 250 // दर्शयन्नाह- माणुम्माण गाहा। अनन्तरोक्तस्वरूपैर्मानोन्मानप्रमाणैर्युक्ता उत्तमपुरुषाश्चक्रवर्त्यादयो मुणितव्या इति सम्बन्धः। तथा लक्षणानिशङ्खस्वस्तिकादीनि, व्यञ्जनानिमषीतिलकादीनि, गुणा: क्षान्त्यादयस्तैरुपेताः। तथोत्तमकुलान्युग्रादीनि तत्प्रसूता इति गाथार्थः॥९६॥अथात्माङ्गलेनैवोत्तममध्यमाधमपुरुषाणां प्रमाणमाह-हुंति पुण गाहा। भवन्ति पुनरधिकपुरुषा उत्तमपुरुषाश्चक्रवर्त्यादयोऽष्टशतमङ्गुलानां उब्विद्धा उन्मिता उच्चैस्त्वेन, पुन:शब्दस्त्वेषामेवाधिकपुरुषादीनामनेकभेदतादर्शकः। आत्माङ्गुलेनैव षण्णवत्यङ्गुलान्यधमपुरुषा भवन्ति / चउरुत्तर मज्झमिल्लाउ त्ति, तेनैवाङ्गुलेन चतुरुत्तरमङ्गुलशतं मध्यमाः, तुशब्दो यथानुरूपशेषलक्षणादिभावप्रतिपादनपर इति गाथार्थः॥९७॥येऽष्टोत्तरशताङ्गलमानाद्धीना अधिकावा ते किं भवन्तीत्याह, हीणा वा गाहा। अष्टोत्तरशताङ्गलमानाद्धीना वाधिका वा ये खलु, स्वरः सकलजनादेयत्व प्रकृतिगम्भीरतादिगुणालङ्कतो ध्वनिः, सत्त्वं दैन्यविनिर्मुक्तो मानसोऽवष्टम्भः, सारः शुभपुद्गलोपचयजः शारीरः शक्तिविशेषः, तैः परिहीणाः सन्तस्ते, उत्तमपुरुषाणामुपचितपुण्यप्राग्भाराणामवशा अनिच्छन्तोऽप्यशुभकर्मवशतः प्रेष्यत्वमुपयान्ति।स्वरादिशेषलक्षणवैकल्यसहायं च यथोक्तप्रमाणाद्धीनाधिक्यमनिष्टफलप्रदायि प्रतिपत्तव्यं न केवलमिति लक्ष्यते / भरतचक्रवादीनां स्वाङ्गलतो विंशत्यधिकाङ्गलशतप्रमाणानामपि निर्णीतत्वान्महावीरादीनां च केषाञ्चिन्मतेन चतुरशीत्याद्यङ्गलप्रमाणत्वाद्, भवन्ति च विशिष्टाः स्वरादयः प्रधानफलदायिनः, यत उक्तम्, अस्थिष्वर्थाः सुखं मांसे, त्वचि भोगाः स्त्रियोऽक्षिषु / गतौ यानं स्वरे चाज्ञा, सर्वं सत्त्वे प्रतिष्ठित॥१॥मिति गाथार्थः॥९८॥३३४ // एतेनाङ्गलप्रमाणेन षडङ्गलानि पादः। पादस्य मध्यतलप्रदेश: षडङ्गलविस्तीर्णः, पादैकदेशत्वात्पादः / द्वौ च युग्मीकृतौ पादौ वितस्तिः। द्वे च वितस्ती रत्निः हस्त इत्यर्थः। रलिद्वयं 0ङ्गुलम्(लानां)। 0'वा', इत्यधिकम्। 0 नाः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 330-335 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। |1.3.2.2 विभागनिष्पन्नम् अलवितस्तिरलिधन्वादि भेदाः। . // 250 //
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि | श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 251 // सूत्रम् 336-338 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। |1.3.2.2.1 कुक्षिः। प्रत्येक कुक्षिद्वयनिष्पन्नास्तु षट् प्रमाणविशेषा दण्ड धनु युग नालिका ऽक्षमुशललक्षणा भवन्ति / तत्राक्षो धू:, [1] उपक्रमः। शेषाश्च गतार्थाः। द्वे धनुःसहस्रे गव्यूतम्, चत्वारि गव्यूतानि योजनम् // 335 // शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। __एएणं आयंगुलप्पमाणेणं किं पओयणं? एतेणं आयंगुलप्पमाणेण जेणं जया मणुस्सा भवंति तेसिणं तयाँ अप्पणो अंगुलेणं द्रव्यादिचतुर्भेदाः अगड दह नदी तलाग वावी पुक्खरणि दीहिया गुंजालियाओ सरा सरपंतिया) सरसरपंतियाओ बिलतियाओ आरामुजाण काणण वण वणसंड वणराईओ देवकुल सभा पवाथूभखाड्य परिहाओ पागार ऽट्टलग चरिय दार गोपुर तोरण पासादघर सरण लेण आवण सिंघाडग तिय चउक्क चच्चर चउमुह महापह पहा सगड रह जाण जुग्ग गिल्लि थिल्लि सीय संदमाणिय लोही लोहकडाह कडुच्छुय आसण सतण खंभ भंड मत्तोवगरणमादीणि अजकालिगाइंच जोयणाईमविखंति // सूत्रम् 336 // विभागनिष्पन्नसे समासओ तिविहे पण्णते / तंजहा-सूति अंगुले 1, पयरंगुले 2, घणंगुले 3 / अंगुलायता एगपदेसिया सेढी सूइअंगुले 1, आत्माङ्गुल सूयी सूयीए गुणिया पयरंगुले 2, पयरं सूईए गुणितं घणंगुले 3 // सूत्रम् 337 // कूपद्रहादिवस्तूएतेसि णं भंते! सूतिअंगुल पयरंगुल घणंगुलाण य कतरे कतरेहितो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा? सव्वत्थोवे च योजनानि सूतिअंगुले, पतरंगुले असंखेज्जगुणे, घणंगुले असंखेजगुणे।सेतं आयंगुले // सूत्रम् 338 // एतेणं आयंगुलपमाणेणं किं पओयणमित्यादिगतार्थम् / नवरं ये यदा मनुष्या भवन्ति तेषां तदाऽऽत्मनोऽङ्गलेन स्वकीयकाल ह। तया णं आयंगुलेणं अगड तलाग दह नदी वावि पुक्खरिणी...0 देउल। 0 अट्टालय / G'तोरणे' ति पदं नास्ति। “लयण। ॐ तिग। ON // 251 // हO सिविअ संदमाणिआओ। कडिल्लय। ®इमानि त्रिणि पदानि न वर्तन्ते। ®या। ®सुई सूईगुणिया। ®'य' न वर्तते। 9 अप्पा वा बहुया 8 वा तुल्लावा विसेसाहिया वा। ®स्वकीये'त्यधिकम्। मङ्कलप्रमाणम्। |1.3.2.2.1.1 प्रयोजनम्, न्यद्यकालीनानि मीयन्ते तस्य सूचिप्रतरघनत्रयाभेदाः।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 252 // 336-338 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्कलप्रमाणम्। सम्भवीन्यवट हृदादीनि मीयन्त इति सण्टङ्कः। तत्रावट: कूपः। तडागःखानितो जलाशयविशेषः। वाप्य: चतुरस्रा जलाशय- उपक्रमः / विशेषाः / पुष्करिण्यो वृत्तास्ता एव, पुष्करवन्त्यो वा। दीर्घिका: सारिण्यः / सारिण्य एव वक्रा गुञ्जालिका भण्यन्ते। सर: स्वयंसम्भूतो जलाशयविशेष एव / सरपंतियाउत्ति, पङ्क्तिभिर्व्यवस्थापितानि सरांसि सर:पङ्क्तयः। सरसरपंतियाउत्ति, द्रव्यादिचतुर्भेदाः यासु सरःपङ्कितष्वेकस्मात्सरसोऽन्यत्र ततोऽप्यन्यत्र कपाटसञ्चारकेनोदकं संचरति ताः सरःसरःपङ्क्तयः / बिलपङ्क्तयः सूत्रम प्रतीताः / माधवीलतादिषु दम्पत्यादीनि येष्वारमन्ति क्रीडन्ति ते आरामाः। पुष्पफलादिसमृद्धानेकवृक्षसङ्कलान्युत्सवादौ बहुजनपरिभोग्यान्युद्यानानि। सामान्यवृक्षजातियुक्तानि नगराभ्यर्णवर्तीनि काननान्यथवा स्त्रीणां पुरुषाणां वा केवलानां परिभोग्यानि काननानि, यदिवा येभ्यः परतो भूधरोऽटवी वा तानि सर्वेभ्योऽपिवनेभ्यः पर्यन्तवर्तीनि काननानि।शीर्णवृक्षकलितानि वा काननानि। एकजातीयवृक्षाकीर्णानि वनानि। अनेकजातीयैरुत्तमैश्चपादपैराकीर्णानि वनखण्डानि। एकजातीयाना 1.3.2.2.1.1 मितरेषां वा शाखिना पङ्क्तयो वनराजयः। सन्तो भजन्त्येतामिति सभा, पुस्तकवाचनभूमिर्बहुजनसमागमस्थानं वा / अध आत्माङ्गल प्रयोजनम्, उपरि च समखातरूपा खातिका। अधः सङ्कीर्णोपरि विस्तीर्णा खातरूपा तु परिखा। प्राकारोपर्याश्रयविशेषा अट्टालकाः। कूपद्रहादिवस्तू न्यद्यकालीनानि गृहाणां प्राकारस्य चान्तरेऽष्टहस्तविस्तारो हस्त्यादिसञ्चारमार्गश्चरिका। प्रतोलीद्वाराणां परस्परतोऽन्तराणि गोपुराणि। राज्ञां च योजनानि मीयन्ते तस्य देवतानां च भवनानि प्रासादाः, उत्सेधबहुला वा प्रासादाः। गृहाणिसामान्यजनानां सामान्यानि वा शरणानितृणमयावसरिकादीनि / लयनान्युत्कीर्णपर्वतगृहाणि गिरिगुहा वा कार्पटिकाद्यावासस्थानं वा। आपणा हट्टाः। नानागृहाध्यासितस्त्रिकोणो त्रयोभेदाः। भूभागविशेषः शृङ्गाटकम्, स्थापना A, त्रिपथसमागमो वा शृङ्गाटकम्। त्रिकं तु त्रिपथसमागम एव, तद्यथा / , प्रभूतगृहाश्रयचतुरस्रो भूभागश्चतुष्कम्, यथा - चतुष्पथसमागमो वा चतुष्कम्। चत्वरं चतुष्पथसमागम एव +, षट्पथसमागमो वा 0 तत्स्थाने 'तरूणां' / 0 नानाहट्टगृहा' इति। 0 ‘तथे'त्यधिकम्। (द्वा)' इत्यधिकम्। सूचिप्रतरघन // 252 //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 253 // 1.3 प्रमाणम्। सूत्रम् 336-338 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्कलप्रमाणम्। चत्वरम् *।चतुर्मुखदेवकुलिकादि चतुर्मुखम्। महानाजमार्गो महापथः / इतरे पन्थानः। देवकुलसभादीनि पदानि क्वचिद्वाचना- [1] उपक्रमः। विशेषेऽत्रैवान्तरे दृश्यन्ते। शकटं गड्डकादि। रथो द्विधा यानरथः सङ्ग्रामरथश्च। तत्र सङ्ग्रामरथस्योपरि प्राकारानुकारिणी शा० उपक्रमः। कटीप्रमाणा फलकमयी वेदिका क्रियतेऽपरस्य त्वसौ न भवतीति विशेषः। यानं गन्त्र्यादि। जुग्गत्ति गोल्लविषयप्रसिद्ध द्रव्यादिचतुर्भेदाः द्विहस्तप्रमाणं चतुरस्रवेदिकोपशोभितंजम्पानम् / गिल्लित्ति, हस्तिन उपरि कोल्लररूपा या मानुषं गिलतीव। थिल्लित्ति, लाटानां यदड्डपल्लाणं रूढं तदन्यविषयेषु थिल्लीत्युच्यते। सीयत्ति, शिबिका कूटाकाराच्छादितो जम्पानविशेषः / संदमाणियत्ति, पुरुषप्रमाणायामो जम्पानविशेष एव / लोहित्ति, लोही मण्डनकादिपचनिका कविल्ली। लोहकडाहत्ति, लोहमयं बृहत्कडिल्लम् / भाण्डं मृन्मयादिभाजनम् / मात्रः कांश(स्य)भाजनाधुपकरणमात्राया आधारविशेषः / उपकरणंत्वनेकविधं कटपिटकशूर्पादिकम् / शेषं तु यदिह क्वचित्किञ्चिन्न व्याख्यातं तत्सुगमत्वादिति मन्तव्यम् / तदेवमात्माङ्गलेनात्मीयात्मीयकाल- 1.3.2.2.1.1 आत्माङ्गुल सम्भवीनि वस्तून्यद्यकालीनानि च योजनानि मीयन्ते। ये यत्र काले पुरुषा भवन्ति तदपेक्षयाऽद्यशब्दो द्रष्टव्यः॥ 336 // इदंड प्रयोजनम्, कूपद्रहादिवस्तूचात्माङ्गलं सूच्यङ्गुलादिभेदात्रिविधम् / तत्र दैयेणाङ्गलायता बाहल्यतस्त्वेकप्रादेशिकी नभःप्रदेशश्रेणि: सूच्यङ्गलमुच्यते, न्यधकालीनानि च योजनानि एतच्च सद्भावतोऽसङ्खयेयप्रदेशमप्यसत्कल्पनया सूच्याकारव्यवस्थापितप्रदेशत्रयनिष्पन्नं द्रष्टव्यम्, तद्यथा 000 सूची। सूच्यैव मीयन्ते तस्य गुणिता प्रतराङ्गलम् / इदमपि परमार्थतोऽसङ्ख्ययप्रदेशात्मकम्, असद्भावतस्त्वेषैवानन्तरदर्शिता त्रिप्रदेशात्मिका सूचिस्तयैवल गुण्यते, अतः प्रत्येकं प्रदेशत्रयनिष्पन्नसूचीत्रयात्मकं नवप्रदेशसङ्ख्यं सम्पद्यते, स्थापना, / प्रतरश्चसूच्या गुणितो दैर्येण विष्कम्भत:पिण्डतश्च समसङ्ख्यं घनाङ्गुलं भवति / दैर्ध्यादिषु त्रिष्वपि स्थानेषु समतालक्षणस्यैव समयचर्यया घनस्येह ड्ड। 7 हि। सूचिप्रतरघनत्रयोभेदाः। // 253 //
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 254 // [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। रूढत्वात् / प्रतराङ्गलंतु दैर्ध्यविष्कम्भाभ्यामेव समंन पिण्डतः, तस्यैकप्रदेशमात्रत्वादिति भावः / इदमपि वस्तुवृत्त्यासङ्ख्येयप्रदेशमानम्, असत्प्ररूपणया तु सप्ता(प्त)विंशतिप्रदेशात्मकम्, पूर्वोक्तसूच्याऽनन्तरोक्तनवप्रदेशात्मके प्रतरेगुणित एतावतामेव प्रदेशानां भावाद् / एषां च स्थापना२७ऽनन्तरनिर्दिष्टनवप्रदेशात्मकप्रतरस्याध उपरि च नव नव प्रदेशान्दत्त्वा भावनीया। तथा च दैर्घ्य विष्कम्भ पिण्डैस्तुल्यमिदमापद्यते // 337 // एएसिणं भंते, इत्यादिना सूच्यङ्गलादिप्रदेशानामल्पबहुत्वचिन्ता यथानिर्दिष्टन्यायानुसारतःसुखावसेयैव / तदेतदात्माङ्गलमिति ॥३३८॥अथोत्सेधाङ्गलनिर्णयार्थमाह से किं तं उस्सेहंगुले? 2 अणेगविहे पण्णत्ते, तंजहा- परमाणू तसरेणू रहरेणू अग्गयं च वालस्स। लिक्खा जूया य जवो अट्ठगुणविवडिया कमसो॥९९।।सूत्रम् 339 // . से किंतं परमाणू?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-सुहुमे य१ वावहारिए य 2 // सूत्रम् 340 // तत्थ णंजे से सुहुमे से ठप्पे // सूत्रम् 341 // से किं तं वावहारिए? 2 अणंताणं सुहुमपरमाणुपोग्गलाणं समुदयसमितिसमागमेणं से एगे वावहारिए परमाणुपोग्गले निप्पजति ॥सूत्रम् 342 // (1) सेणं भंते! असिधारं वा खुरधारं वा ओगाहेजा?, हन्ता ओगाहेजा, सेणंतत्थ छिज्जेज वा भिज्जेज वा?, नो इणटेसमटे, नो सूत्रम् 339-343 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्गुलप्रमाणम्। |1.3.2.2.1.2 उत्सेधाङ्गलनिष्पत्तिः सूक्ष्मव्यवहारिकपरमाणुः। अस्य प्रश्नस्य स्थाने 'तत्थ णं जे से ववहारिए से णं', इति वर्तते। अणंताणताणं सुहुमपोग्गलाणं,' इति वर्तते। // 254 // व्याख्या। अट्ठगुणविदिया। व। Oसे एगे' न वर्तते। 0 प्फजइ।
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 255 // शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् |339-343 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्न खलु तत्थ सत्थं कमति, (2) से णं भंते! अगणिकायस्स मज्झंमज्ाणं वीतीवदेजा?, हंता वितीवदेखा, सेणं तत्थ डोजा? नो [[1] उपक्रमः / तिणट्टे, समढे, णो खलु तत्थ सत्थं कमति, (3) से णं भंते! पुक्खलसंवट्टयस्स महामेहस्स मज्झमझेणं वीतीवदेजा?, हंता वीतीवदेज्जा, से णं तत्थ उदउल्ले सिया?, नो तिएढे समढे, णो खलु तत्थ सत्थं कमति, (4) से णं भंते! गंगाए महाणईए पडिसोयं हव्वमागच्छेज्जा?, हंता हव्वमागच्छेज्जा, सेणं तत्थ विणिघायमावज्जेज्जा?, नो तिणटेसमटे, णोखलु तत्थ सत्थं कमति, (5) सेणं भंते! उदगावत्तं वा उदगबिंदुवा ओगाहेजा? हंता ओगाहेजा, सेणं तत्थ कुच्छेज वा? परियावज्जेज वा?, णो इणमढे समढे, नो खलु तत्थ सत्थं कमति, सत्थेण सुतिक्खेण वि छत्तुं भेत्तुंच जं किर न सक्का / तं परमाणू सिद्धा वयंति आदी पमाणाणं // 10 // सूत्रम् 343 // से किं तं उस्सेहंगले, इत्यादि। उत्सेधः, अणंताणं सुहमपरमाणुपोग्गलाणमित्यादिक्रमेणोच्छ्यो वृद्धिनयनं तस्माजात- मङ्गुलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.2 मङ्गुलमुत्सेधाङ्गुलम्, अथवोत्सेधो नारकादिशरीराणामुच्चैस्त्वम्, तत्स्वरूपनिर्णयार्थमङ्गलमुत्सेधाङ्गलम् / तच्च कारणस्य परमाणुत्रसरेण्वादेरनेकविधत्वादनेकविधं प्रज्ञप्तं तदेव कारणानेकविधत्वं दर्शयति, तद्यथेत्यादि॥ 99 // 339 // परमाणू . इत्यादिगाथां सूत्रकृत्स्वयमेव विवरीषुराह- से किं तं परमाणू, इत्यादि। परमाणुर्द्विविधः प्रज्ञप्तः, सूक्ष्मो व्यावहारिकश्च॥ 340 // तत्र सूक्ष्मस्तत्स्वरूपाख्यानं प्रति स्थाप्योऽनधिकृत इत्यर्थः // 341 // से किंतं वावहारिए, इत्यादि / ननु कियद्भिः सूक्ष्मैनैश्चयिकपरमाणुभिरेको व्यावहारिक: परमाणुर्निष्पद्यते? अत्रोत्तरम्, अनंताणमित्यादि। अनन्तानां सूक्ष्मपरमाणुपुद्गलानां सम्बन्धिनो // 255 // ये समुदाया व्यादिसमुदायात्मकानि वृन्दानि तेषां याः समितयो बहूनि मीलनानि, तासां समागमः संयोग एकीभवनं समुदय 0 भंते', इत्यधिकम् / ॐ / (c) ग। 0 इणठे। 9 छि। Oj / 7 इं। ©व। उत्सेधाङ्गल निष्पत्तिः सूक्ष्मव्यवहारिकपरमाणुः।
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। | श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। | // 256 // सूत्रम् 1.3.2 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्न समितिसमागमः, तेन व्यावहारिकपरमाणुपुद्गल एको निष्पद्यते / इदमुक्तं भवति, निश्चयनयः, कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च / भवति परमाणुः / एकरसवर्णगन्धो द्विस्पर्श: कार्यलिङ्गश्च ॥१॥इत्यादिलक्षणसिद्धं निर्विभागमेव परमाणुमिच्छति।यस्त्वेतैरनेकैर्जायते तं सांशत्वात्स्कन्धमेव व्यपदिशति / व्यवहारस्तु तदनेकतानिष्पन्नोऽपि यः शस्त्रच्छेदाग्निदाहादिविषयो न भवति द्रव्यादिचतुर्भेदाः तमद्यापि तथाविधस्थूलताऽप्रतिपत्तेः परमाणुत्वेन व्यवहरति, ततोऽसौ निश्चयतः स्कन्धोऽपि व्यवहारनयमतेन व्यावहारिक: परमाणुरुक्तः॥ 342 / / न च वक्तव्यम्, अयं तर्हि शस्त्रच्छेदादिविषयो भवति, यतस्तन्निषेधार्थमेव प्रश्नमुत्पादयति से णं 8 |339-343 भंते! इत्यादि। स भदन्त! व्यावहारिकपरमाणुः कदाचिदसिः खड्गं तद्धारां वावगाहेत, आक्रामेद्? अत्रोत्तरम् हन्तावगाहेत, क्षेत्रप्रमाणम्। हन्तेति कोमलामन्त्रणेऽभ्युपगमद्योतने वा, अवगाहेतेति शिष्यपृष्टार्थस्याभ्युपगमवचनम् / पुनः पृच्छति, स तत्रावगाढः संश्छिद्येत वा द्विधा क्रियेत भिद्येत वा, अनेकधा विदार्येत सूच्यादिना वस्त्रादिवद्वा सच्छिद्रः क्रियेत? उत्तरमाह- नायमर्थः समर्थः, मङ्गुलप्रमाणम्। नैतदेवमिति भावः। अत्रोपपत्तिमाह- न खलु तत्र शस्त्रंक्रामति। इदमुक्तं भवति, यद्यप्यनन्तैः परमाणुभिर्निष्पन्नाः काष्टादयः उत्सेधाङ्गलशस्त्रच्छेदादिविषया दृष्टास्तथाप्यनन्तकस्याप्यनन्तभेदत्वात्तावत्प्रमाणेनैव परमाण्वनन्तकेन निष्पन्नोऽसौ व्यावहारिक: निष्पत्तिः सूक्ष्मव्यवहापरमाणुह्यो यावत्प्रमाणेन निष्पन्नोऽद्यापि सूक्ष्मत्वान्न शस्त्रच्छेदादिविषयतामासादयतीति भावः / पुनरप्याह- स भदन्ता रिकपरमाणुः। निकायस्य वह्नर्मध्यमध्येनान्तरे व्यतिव्रजेद्गच्छेद्? हन्तेत्याधुत्तरं पूर्ववत्, नवरं शस्त्रमिहाग्निशस्त्रं ग्राह्यम्। पुनः पृच्छति से णं भंते! पुक्खलेत्यादि / इदमपि सूत्रं पूर्ववद्भावनीयम् / नवरं पुष्करसंवर्तस्य महामेघस्येयं प्ररूपणा, इहोत्सर्पिण्यामेकविंशति // 256 // वर्षसहस्रमाने दुष्षमदुष्षमालक्षणे प्रथमारकेऽतिक्रान्ते द्वितीयस्यादौ सकलजनस्याभ्युदयार्थं क्रमेणामी पञ्च महामेघा: प्रादुर्भ |1.3.2.2.1.2 तेति।
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्र १.३प्रमाणम्। सूरि वृत्तियुतम्। // 257 // विष्यन्ति, तद्यथा, पुष्कलसंवर्तक उदकरसः प्रथमः, द्वितीयः क्षीरोदः, तृतीयो घृतोदः, चतुर्थोऽमृतोदः, पञ्चमो रसोदः / [1] उपक्रमः। तत्र पुष्कलसंवर्तोऽस्य भरतक्षेत्रस्य पुष्कलं प्रचुरमपि सर्वमशुभानुभावं भूमिरूक्षतादाहादिकं प्रशस्तोदकेन संवर्तयति- शा० उपक्रमः। नाशयति / एवं शेषमेघव्यापारोऽपि प्रथमानुयोगादवगन्तव्यः / उदउल्ले सियत्ति, उदकेनाः स्यादित्यर्थः, शस्त्रता चात्रोदक द्रव्यादिचतुर्भेदाः स्यावसेया। से णं भंते! गंगाए इत्यादि। गङ्गाया महानद्याः प्रतिश्रोतो हव्यं शीघ्रमागच्छेत्, पूर्वाद्यभिमुखे गङ्गाप्रवाहे वहति सति, पश्चिमाद्यभिमुखः स आगच्छेत्तन्मध्येनेति भावः / विणिहायमित्यादि। विनिघात:, तच्छ्रोतसि प्रतिस्फलनं तमापद्येत, प्राप्नुयात्, शेषं पूर्ववत् / सेणं भंते! उदगावत्तमित्यादि। उदकावर्तोदकबिन्दोर्मध्येऽवगाह्य तिष्ठेदित्यर्थ:? सच तत्रोदकसम्पर्काकुथ्येद्वा, पूतिभावं यायात्पर्यापद्येद्वा, जलरूपतया परिणमेदित्यर्थः शेषं तथैव / पूर्वोक्तमेवार्थं संक्षेपतः प्राह- सत्थेण गाहा गतार्था / नवरंलक्षणमेवास्येदमभिधीयते, न पुनस्तं कोऽपि छेत्तुं भेतुंवारभते इत्येतत्किलशब्देन सूचयति / सिद्धत्ति, ज्ञानसिद्धाः केवलिनः, न तु सिद्धा: सिद्धिगताः, तेषां वदनस्यासम्भवादिति // 343 // |1.3.2.2.1.2 उत्सेधाङ्गलस्य ___अणंताणं वावहारियपरमाणुपोग्गलाणं समुदयसमितिसमागमेणं सा एगा उस्सण्हसण्हिया ति वा सहसण्हिया ति वा उहरेणू उच्छलक्ष्णति वा तसरेणू ति वा रहरेणू तिवा, अट्ठ उस्सण्हसण्हियाओ सा एगा सहसहिया, अट्ठ सहसणिहयाओ सा एगा उद्दरेणू, अट्ठ शूक्षिणकादा रभ्य धनुगव्यूउडरेणूओ सा एगा तसरेणू, अट्ठ तसरेणूओ सा एगा रहरेणू, अट्ठ रहरेणूओ देवकुरु उत्तरकुरुयाणं मणुयाणं से एगे वालग्गे, अट्ठ देवकुरु उत्तरकुरूयाणं मणुयाणं वालग्गा हरिवास रम्मगवासाणं मणुयाणं से एगे वालग्गे / अट्ठ, हरिवस्स रम्मयवासाणं मणुस्साणं वालग्गा, हेमवय हेरण्णवयवासाणं मणुस्साणं से एगे वालग्गे। अट्ट हेमवय हेरण्णवयवासाणं मणुस्साणं वालग्गा, पुव्वविदेह ®स्ख। (r) भेत्तुमारभ। 0 व।स। Gणु। 0 रूणं। 0 रूणं। ©ग। 7 हेरण्णवयाणं / सूत्रम् 344-346 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्गुलप्रमाणम्। तादि प्रमाणाः। // 257 //
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्र १]उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। सूरि वृत्ति द्रव्यादिचतुर्भेदा: युतम्। // 258 // अवरविदेहाणं मणुस्साणं से एगे वालग्गे। अट्ठ पुव्वविदेह अवरविदेहाणं मणुस्साणं वालग्गा, भरहेरवयाणं मणुस्साणं से एगे वालग्गे, अट्ठ भरहेरवयाणं मणुस्साणं वालग्गा, सा एगा लिक्खा, अट्ठ लिक्खाओ सा एगा जूया, अट्ठ जूयाओ से एगे जवमझे, अट्ठजवमो से एगे उस्सेहंगुले ॥सूत्रम् 344 // एएणं अंगुलपमाणेणं छ अंगुलाई पादो, बारस अंगुलाई विहत्थी, चउवीसं अंगुलाई रयणी, अडयालीसं अंगुलाई कुच्छी, छन्नउती अंगुलाइंसे एगे दंडे इ वा धणूइ वा जुगेइ वा नालिया इवा अक्खे इ वा मुसले इवा, एएणं धणुप्पमाणेणं दो धणुसहस्साई गाउयं चत्तारि गाउयाइंजोयणं / सूत्रम् 345 // एएणं उस्सेहंगुलेणं किं पओयणं?, एएणं उस्सेहंगुलेणं णेरइय तिरिक्खजोणिय मणूसदेवाणं सरीरोगाहणाओ मविजंति // सूत्रम् 346 // अनन्तानां व्यावहारिकपरमाणुपुद्गलानां समुदयसमितिसमागमेनया परिमाणमात्रेति गम्यते। सैका, अतिशयेन श्लक्ष्णा, श्लक्ष्णलक्ष्णा, सैव सूक्ष्णश्लक्ष्णिका / उत्तरप्रमाणापेक्षयोत्, प्राबल्येन श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका, उच्छ्लक्ष्णश्लक्ष्णिका, इतिरुपप्रदर्शने, वा, उत्तरापेक्षया समुच्चये। एवं श्लक्ष्णश्लक्ष्णिकेति वेत्यादिष्वपिवाच्यम् / एते चोच्छ्लक्ष्णश्लक्ष्णिकादयो यद्यपि यथोत्तरमष्टगुणत्वेन प्रतिपादयिष्यन्ते तथापि प्रत्येकमनन्तपरमाणुनिष्पन्नत्वसाम्यं न व्यभिचरन्त्यतःप्रथमं निर्विशेषितमप्युक्तं सा एगा उसण्हसण्हियाइ वेत्यादि। प्राक्तनप्रमाणादष्टगुणत्वादूवरेण्वपेक्षया त्वष्टभागवर्तित्वाच्छ्लक्ष्णश्लक्ष्णिकेत्युच्यते / स्वत: परतो वोर्ध्वाध O..हएर..। उस्सेह' नास्ति। ॐ अंगुलाणपमाणेणं 0 वइ। 7 णुस्स। (c) 'ओ' न वर्तते। 7 परमाणुतेति / इति शब्द: स्वरूप प्रदर्शने, वा शब्द उत्तर...' इतिरूपेण पाठोऽस्ति। सूत्रम् 344-346 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्गुलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.2 उत्सेधाङ्गुलस्य उच्छ्लक्ष्णश्वक्षिणकादारभ्य धनुगव्यूतादि प्रमाणाः। // 258 //
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 259 // स्तिर्यक्चलनधर्मा रेणुरूवरेणुः, एतानि चोच्छ्लक्ष्णश्लक्ष्णिकादिणि पदानि परमाणू तसरेणू इत्यादिगाथायामनुक्तान्यप्युपलक्षणत्वाद्रष्टव्यानि / त्रस्यति पौरस्त्यादिवायुप्रेरितो गच्छति यो रेणुः स त्रसरेणुः, रथगमनोत्खातो रेणू रथरेणुः, वालाग्रलिक्षादयःप्रतीताः। देवकुरूत्तरकुरूहरिवर्षरम्यकादिनिवासि मानवानां केशस्थूलताक्रमेण क्षेत्रशुभानुभावहानिर्भावनीया, शेषं निर्णीतार्थमेव // 344-46 // यावत्, (1) णेरइयाणं भंते! के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता? गोतमा! दुविहा पण्णत्ता / तंजहा- भवधारणिज्जा य 1, उत्तरवेउब्विया य।तत्थ णंजासा भवधारणिज्जा साजहण्णेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं, उक्कोसेणंपंच धणूसयाई। तत्थणंजासा उत्तरवेउब्विया सा जहण्णेणं अंगुलस्स संखेज्जइभाग, उक्कोसेणं धणुसहस्सं / (2) रयणप्पभापुढवीए नेरइयाणं भंते! के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता / गोयमा! दुविहा पण्णत्ता / तंजहा- भवधारणिज्जा य 1, उत्तरवेउव्वियाय 2 / तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेन्जइभागं, उक्कोसेणूंसत्त धणूई तिण्णि रयणीओ छच्च अंगुलाई। तत्थणंजा सा उत्तरवेउत्विया सा जहन्नेणं अंगुलस्स संखेजइभाग, उक्कोसेणं पण्णरस धणूई अड्डाइजाओ रयणीओ य। (3) सक्करप्पभापुढविणेरइयाणं भंते! के महालिया सरीरोगाहणा पण्णता? गो०! दुविहा पण्णत्ता / तंजहा- भवधारणिज्जा य 1, उत्तरवेउब्विया य 2 / तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेन्जतिभागं, उक्कोसेणंपण्णरस धणूई अड्डाइजाओ रयणीओय। तत्थणंजासा उत्तरवेउव्विया साजहन्नेणं अंगुलस्स 0..कादीनित्रिणि...10 हाए। 0 धणूई...रयणीओय' स्थाने 'धणू दोन्नि रयणीओ बारस अंगुलाई' इति रूपेण पाठो वर्तते। 0 अत्रस्थाने संक्षिप्तो भव धा०' पाठो वर्तते / एवं ज०, असं०, सं० उत्तर वे०, अंक, पं० गो० इत्यादि तत्स्थाने संक्षिप्ता: पाठा वर्तन्ते / अस्मिन्स्थाने 'दुण्णि रयणीओ बारस अंगुलाई' इति 8 पाठो वर्तते। [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् |347-348 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्गुलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.2 उत्सेधाङ्गल प्रयोजनम्। रत्नप्रभादिनारकाणामसुरकुमारादीनाच शरीरावगाहना। // 259 //
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः। शा०उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 260 // संखेजड़भाग, उक्कोसेणं एक्कत्तीसं धणूई रयणी य / (4) वालुयपभापुढवीएणेरइयाणं भंते! के महालिया सरीरोगाहणा पं०? गोo! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- भवधारणिज्जा य 1, उत्तरवेउब्विया य 2 / तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं, उक्कोसेणं एकतीसं धणूई रयणी य / तत्थणंजासा उत्तरवेउव्विया सा जान्नेणू अंगुलस्स संखेजतिभागं, उक्कोसेणं बासद्धिं धणूई दो रयणीओ य / (5) एवं सव्वासिं पुढवीणं पुच्छा भाणियव्वा- पंकप्पभाए भवधारणिज्जा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं, उक्कोसेणं बासद्धिं धणूई दो रयणीओ य; उत्तरवेउव्विया जहन्नेणं अंगुलस्स संखेजइभाग, उक्कोसेणं पणुवीसं धणुसयं / धूमप्पभाए भवधारणिज्जा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं पणुवीसं धणुसयं; उत्तरवेउव्विया जहण्णेणं अंगुलस्स संखेजइभागं उक्कोसेणं अड्डाइजाई धणूसयाई। तमाए भवधारणिज्जा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं, उक्कोसेणं अड्डाइजाइंधणूसयाई; उत्तरवेउव्विया जहण्णेणं अंगुलस्स संखेजइभागं, उक्कोसेणं पंच धणुसयाई। (6) तमतमापुढविनेरइयाणं भंते! के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता? गोयमा! दुविहा पन्नत्ता / तंजहा- भवधारणिज्जा य 1, उत्तरवेउव्विया य 2 / तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं पंच धणूसयाई। तत्थ णं जा सा उत्तरवेउव्वियासा जहन्नेणं अंगुलस्स संखेजइभाग, उक्कोसेणं धणुसहस्सं॥ सूत्रम् 347 // (1) असुरकुमाराणं भंते! के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता? गोतमा! दुविहा पण्णत्ता। तं० भवधारणिज्जा य 1, उत्तरवेउव्विया य।तत्थ णंजा सा भवधारणिज्जासा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं सत्त रयणीओ। तत्थणंजा सा उत्तरवेउब्विया साजहन्नेणं अंगुलस्स संखेजड़भाग, उक्कोसेणंजोयणसतसहस्सं। (2) एवं असुरकुमारगमेणंजाव थणितकुमाराणंताव भाणियव्वं॥ 0 एकतीसं धणूई इक्करयणी' इति वर्तते। “हा। (c) 'पुढवीए' इत्यधिकम् / ॐण। Oणु। स्साई। तत्थ णं जा सा' इति न वर्तते। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् |347-348 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। |1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्गुलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.2 उत्सेधाङ्गुल प्रयोजनम्। रत्नप्रभादिनारकाणामसुरकुमारादीनाच शरीरावगाहना। // 26 // 8
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 261 // 347-348 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्न सूत्रम् 348 // [1] उपक्रमः। नेरझ्याणं भंते! के महालिया शरीरोगाहणे, इत्यादि / अवगाहन्तेऽवतिष्ठन्ते जीवा अस्यामित्यवगाहना, नारकादितनुसमवगाढं क्षेत्रं नारकादितनुरेव वा। यद्यनेनोत्सेधाङ्गलेन नारकादीनां शरीरावगाहना मीयते तर्हि भदन्त! नारकाणां तावत्के महालिया द्रव्यादिचतुभेदाः कियन्महती किं महत्त्वोपेता कियतीत्यर्थः / शरीरस्यावगाहनाशरीरमेव वावगाहना भवद्भिरन्यैश्च तीर्थकरैःसदेवमनुजासुरायां पर्षदि प्रज्ञप्ताप्ररूपिता? अत्र भगवान्गौतममामन्त्र्योत्तरमाह- गौतम! द्विविधाद्विप्रकारा प्रज्ञप्ता, तद्यथा, भवधारणीया चोत्तरवैक्रिया / 1.3.2 च। ननु शरीरावगाहनायाः प्रमाणे पृष्टे तद्वैविध्यलक्षणभेदकथनमप्रस्तुतमिति चेन्नैवम्, तत्प्रमाणकथनाङ्गत्वात्तस्य / न हि क्षेत्रप्रमाणम्। विलक्षणप्रमाणयुक्तेन भेदद्वयेन व्यवस्थिताया अवगाहनायास्तद्भेदकथनमन्तरेण प्रतिनियतं किञ्चित्प्रमाणंप्ररूपयितुंशक्यते, भेदोपन्यासे तु प्रतिभेदनियतं तत्कथ्यत इति भावः। तत्र भवे नारकादिपर्यायभवनलक्षण आयुःसमाप्तिं यावत्सततं ध्रियते मङ्गलप्रमाणम् / 1.3.2.2.1.2 या सा भवधारणीया, सहजशरीरगतेत्यर्थः / या तु तद्हणोत्तरकालं कार्यमाश्रित्य क्रियते सोत्तरवैक्रिया। तत्र भवधारणीया जघन्यतोऽङ्गलासङ्ख्येयभागमात्रोत्पद्यमानानाम्, उत्कृष्टा तु पञ्चधनुःशतमाना सप्तमपृथिव्याम् / उत्तरवैक्रिया त्वाद्यसमयेऽ- प्रयोजनम्। रत्नप्रभादिनारप्यङ्गलस्य सङ्ख्येयभाग एव भवति, तथाविधप्रयत्नाभावतोऽसङ्खयेयभागस्य कर्तुमशक्यत्वादिति भावः / उत्कृष्टा तु धनु:सहस्रप्रमाणा सप्तमपृथिव्यामेव / ओघतो नारकाणांशरीरावगाहनामानं प्रतिपाद्य तदेव विशेषतो निरूपयितुमाह, रयणप्पहापुढवीत्यादिसूत्रसिद्धमेव / नवरमुत्कृष्टावगाहना सर्वास्वपि पृथिवीषु स्वकीयस्वकीयचरमप्रस्तटेषु द्रष्टव्या, भवधारणीया // 26 // याश्चोत्कृष्टायाः सकाशादुत्तरवैक्रिया सर्वत्र द्विगुणावसेया, तदेवम्, नेरइया असुराई पुढवाई बेंदियादओ तहय। पंचेंदियतिरियनरा ०...यस्यभागस्य। 0 नैरियिका असुरादयः पृथिव्यादयो द्वीन्द्रियादयस्तथा च / पञ्चेन्द्रियास्तिर्य यौ नरा व्यन्तरा ज्योतिष्का वैमानिकाः॥१॥ उत्सेधाङ्गल काणामसुरकुमारादीनाच शरीरावगाहना।
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 262 // 349-350 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 वंतर जोइसिय वेमाणी॥१॥इति समयप्रसिद्धचतुर्विंशतिदण्डकस्याद्यपदेऽवगाहनामानं निरूपितम् // ३४७॥साम्प्रतमसुरादि- [1] उपक्रमः। पदे तन्मानं निरूपयितुमाह-असुरकुमाराणं भंते! के महालियेत्यादिसर्वं पाठसिद्धम्।नवरमुत्तरवैक्रियावगाहनात्रापि जघन्याङ्ग 1.3 प्रमाणम्। लस्य सङ्ख्येयभाग एव, उत्कृष्टा तु दशस्वपि निकायेषु योजनशतसहस्रमाना। अन्ये त्वाः, नागकुमारादिनवनिकायेषूत्कृष्टासौ / द्रव्यादिचतुर्भेदाः योजनसहस्रमानैवेति // 348 ॥अथ पृथिव्यादिपदेऽवगाहनामाह सूत्रम् (1) पुढविकाइयाणं भंते! के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता? गोयमा! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं, उक्कोसेण वि अंगुलस्स असंखेजतिभागं / एवं सुहुमाणं ओहियाणं अपज्जत्तयाणं पज्जत्तयाणं, बादराणं ओहियाणं अपज्जत्तयाणं पज्जत्तयाणंच भाणियव्वं / एवं जाव बादरवाउक्काइयाणं अपज्जत्तयाणं पज्जत्तयाणंभाणियव्वं / (2) वणस्सइकाइयाणं भंते! के महालिया सरीरो विभागनिष्पन्नगाहणा पन्नत्ता? गो०! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं सातिरेगंजोयणसहस्सं ।सुहुमवणस्सइकाइयाणं ओहियाणं 1 अपज्जत्तयाणं 2 पञ्जत्तगाणं 3 तिण्हँ वि जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं, उक्कोसेण वि अंगुलस्स असंखेजतिभागं / बादर उत्सेधाल वणस्सतिकाइयाणं जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं, उक्कोसेणं सातिरेगं जोयणसहस्स; अपज्जत्तयाणं जहन्नेणं अंगुलस्स प्रयोजनम्। पृथ्व्यप्तेजोवायुअसंखेज्जइभाग, उक्कोसेण वि अंगुलस्स असंखेज्जइभाग; पज्जत्तयाणं जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइभाग, उक्कोसेणं सातिरेगं वनस्पति द्वित्रिजोयणसहस्सं ॥सूत्रम् 349 // चतुरिन्द्रियाणां शरीरावगाहना। (1) एवं बेइंदियाईणं पुच्छा भाणियव्वा- बेजइभाग, उक्कोसेण वि अंगुलस्स असंखेजइभाग; पजत्तयाणं जहन्नेणं अंगुलस्स संखेज्जइभागं, उक्कोसेणं बारस जोयणाई। (2) तेइंदियाणं पुच्छा, गो०! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं, उक्कोसेणं तिण्णि 0गा। इमानि चत्वारि पदानि न वर्तन्ते। 0 इमं पदं न वर्तते। 0 हं पि / मङ्गलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.2 // 262 //
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 263 // सूत्रम् 349-350 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। |1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्न गाउयाई अपज्जत्तयाणं जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभाग, उक्कोसेण वि अंगुलस्स असंखेनइभाग; पजत्तयाणं जहन्नेणं अंगुलस्स [1] उपक्रमः। संखेजतिभागं, उनोसेणं तिण्णि गाउयाई। (3) चउरिदियाणं पुच्छा, गो०! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं, उक्कोसेणं चत्तारि 1.3 प्रमाणम्। गाउयाई; अपज्जत्तयाणं जहन्नेणं उक्कोसेण वि अंगुलस्स असंखेज्जइभाग; पज्जत्तयाणं पुच्छा, जहन्नेणं अंगुलस्स संखेन्नइभाग, द्रव्यादिचतुर्भेदाः उक्कोसेणं चत्तारि गाउयाई।सूत्रम् 350 // पुढविकाइयाणं भंते! इत्यादि। इहौघिकपृथिवीकायिकानांप्रथममवगाहनामानं निरूप्यते १ततस्तेषामेवौघत: सूक्ष्माणाम्, ततः सूक्ष्माणामप्यपर्याप्तानाम्, 3 तथा पर्याप्तानाम्, 4 तत औधिकबादराणाम्, 5 ततोऽमीषामेवापर्याप्तविशेषितानाम्, 6 तथा पर्याप्तविशेषितानाम्, 7 तेषु च सप्तस्वपि स्थानेषु पृथिवीकायिकानामङ्गलासङ्खयेयभाग एवावगाहना, किन्त्वसङ्खयेयकस्यासङ्खयेयभेदत्वेन तस्यापि तारतम्यसम्भवाजघन्योत्कृष्टताविचारोन विरुध्यते / एवमप्तेजो वायुवनस्पतिष्व- मङ्गलप्रमाणम् / 1.3.2.2.1.2 ङ्गलासङ्खयेयभागावगाहीनि यथोक्तानि सप्तसप्त स्थानानिवाच्यानि / नवरमौधिकबादरवनस्पतिषु पर्याप्तेषु च तेषु जघन्यतोऽ उत्सेधाङ्गुल हुलाङ्खयेयभागरूपा, उत्कृष्टतस्तुसमुद्र गोतीर्थादिगतपद्मनालाद्याश्रित्य सातिरेकयोजनसहस्रमानावगाहना द्रष्टव्या। अत्राह- प्रयोजनम् / पृथ्व्यप्तेजोवायुननु यदीत्थं भेदतोऽवगाहना चिन्त्यते तदा नारकासुरकुमारादिष्वप्यपर्याप्तभेदतः कस्मादसौ न प्रोक्ता? सत्यम्, किन्तु ते लब्धितः सर्वेऽपि पर्याप्ता एव भवन्त्यतोऽपर्याप्तत्वलक्षणस्य प्रकारान्तरस्य किल तत्रासम्भवान्न भेदतस्तच्चिन्ता, विचित्रत्वाद्वा चतुरिन्द्रियाणां शरीरावगाहना। सूत्रगतेरित्यलं विस्तरेण // 349 // अथ द्वीन्द्रियादिपदेऽवगाहनामानमाह- तत्रौधिकद्वीन्द्रियाणामपर्याप्तानां पर्याप्तानां चेति स्थानत्रयेऽवगाहनात्र चिन्त्यते / एतेषुबादरत्वस्यैव सद्भावात्सूक्ष्मत्वाभावतोन तच्चिन्तासम्भवः। द्वादशचयोजनानि शरीराव लगा। वनस्पति द्वित्रि // 263 //
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा०उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 264 // १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भदा: गाहना स्वयम्भूरमणादिशङ्कादीनामवसेया, एवं त्रीन्द्रियेष्वपि स्थानत्रयेऽवगाहना भावनीया।नवरंगव्यूतत्रयं शरीरावगाहना बहिर्दीपवर्तिकर्णशृगाल्यादीनामवगन्तव्या, एवं चतुरिन्द्रियेष्वपि / नवरंगव्यूतचतुष्टयं शरीरमानंबहिीपवर्तिनांभ्रमरादीनाम् // 350 / / अथ पञ्चेन्द्रियतिर्यक्पदेऽवगाहनां निरूपयितुमाह (1) पंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा, गोअमा! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजड़भाग, उक्कोसेणंजोयणसहस्सं। (2) जलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणियाणंपुच्छा, गोयमा! एवं चेव।सम्मुच्छिमजलयरपंचेंदियाणं एवं चेव / अपजत्तगसम्मुच्छिमजलयरपंचेंदियाणं पुच्छा, जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं, उक्कोसेण वि अंगुलस्स असं०। पज्जत्तयसम्मुच्छिमजलयरपंचेंदियाणं पुच्छा, जहन्नेणं अंगु० संखे०, उक्कोसेणंजोयणसहस्सं। गब्भवक्वंतियजलयरपंचेंदियाणं पुच्छा, गो० जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं जोयणसहस्सं / अपज्जत्तयाणं पुच्छा, गो०! जह० अंगु० असं०, उक्कोसेणं अंगु० असं०। पज्जत्तयाणं पुच्छा, गोयमा! जहन्नेणं अंगु० संखे०, उक्कोसेणंजोयणसहस्सं। (3) चउप्पयथलयराणं पुच्छा, गो०! जह० अंगुलस्स असं०, उक्कोसेणं छ गाउयाई। सम्मुच्छिमचउप्पयथलयराणं पुच्छा, गो०! जह० अंगु० असं०, उक्कोसेणं गाउयपुहत्तं, अपज्जत्तगसम्मुच्छिमचउप्पयथलयराणं पुच्छा, गो०!जह० अंगु० असं०, उक्को० अंगु० असं०।पज्जत्तगसम्मुच्छिमचउप्पयथलयराणं पुच्छा, गो०! जहन्नेणं अंगु० संखे०, उक्को० गाउअपुहत्तं / गब्भवक्वंतियचउप्पयथलयरपंचेंदियाणं पुच्छा, गोयमा! जह० अंगु० असं०, उक्को० छ गाउयाई। अपज्जत्तयगब्भवक्वंतियचउप्पयथलयरपंचेंदियाणपुच्छा, गो०! जह० अंगु० असं०, उक्कोसेणं अंगु० असं०; पजत्तयाणं जहन्नेणं अंगु० संखे० उक्कोसेणंछ गाउयाई। उरपरिसप्पथलयरपंचिंदियाणं पुच्छा, गो०! जहन्नेणं अंगु० असं०, उक्कोसेणंजोयणसहस्सं / सम्मुच्छिमउरॐ अस्य पदस्यस्थाने 'महालिआ० पं० गो०'...इत्यादि वर्तते। एवं चेव' स्थाने 'पुच्छा गो० जहन्नेणं अंगु० अ० उक्कोसेणं जोयणसहस्स' वर्तते। 0 ग। सूत्रम् 351 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्गुलप्रमाणम् / 1.3.2.2.1.2 उत्सेधाङ्गल प्रयोजनम्। जलचर चतुष्पदोरपरिसर्प भुजपरिसर्प खेचरादीनां शरीरावगाहना। // 264 //
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 265 // [[1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 351 1.3.2 परिसप्पथलयरपंचेंदियाणं पुच्छा, गोo! जहन्नेणं अंगु० असंखे०, उक्कोसेणंजोयणपुहत्तं; अपजत्तयाणंजह अंगु० असं०, उक्कोसेणं अंगुल० असं०; पज्जत्तयाणं जह० अंगु० संखे०, उक्कोसेणं जोयणपुहत्तं / गन्भवक्वंतियउरपरिसप्पथलयर० जह० अंगु० असं०, उक्कोसणं जोयणसहस्स; अपज्जत्तयाणं जह० अंगु० असं०, उक्कोसेणं अंगु० असं०; पज्जत्तयाणं जह० अंगु० संखे०, उक्कोसेणं जोयणसहस्सं / भुयपरिसप्पथलयराणं पुच्छा, गो०! जह० अंगु० असंखे०, उक्कोसेणं गाउयपुहत्तं / सम्मुच्छिमभुय० जाव जह० अंगु० असं०, उक्को० धणुपुहत्तं / अपज्जत्तगसम्मुच्छिमभुय० जाव पुच्छा, गो०! जह० अंगु० असं०, उक्को० अंगु० असं०। पज्जत्तयाणं जह० अंगु० संखे०, उक्कोसेणंधणुपुहत्तं / गम्भवक्वंतियभुय० जावपुच्छा, गो०! जह० अंगु० असं०, उक्कोसेणं गाउयपुहत्तं; अपजत्तयाणंजह० अंगु० असं०, उक्कोसेणं अंगु० असं०; पञ्जत्तयगब्भवक्त्रंतिय० जाव पुच्छा, गो०! जह० अंगु० संखे०, उक्को० गाउयपुहत्तं / (4) खहयरपंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं०, गो०! जह० अंगु० असं०, उक्को० धणुपुहत्तं / सम्मुच्छिमखहयराणं जहा भुयपरिसप्पसम्मुच्छिमाणं तिसु विगमेसु तहा भाणियव्वं / गब्भवक्वंतियाणं जह० अंगु०, असं०, उक्कोसेणं धणुपुहत्तं; अपज्जत्तयाणं जहन्नेणं अंगु० असं०, उक्को० अंगु० असं०; पञ्जत्तयाणं जह० अंगु० संखे०, उक्को० धणुपुहत्तं / (5) एत्थं संगहणिगाहाओ भवंति। तंजहाजोयणसहस्स गाउयपुहत्त तत्तो य जोयणपुहत्तं / दोण्हं तु धणुपुहँत्तं सम्मुच्छिम होइ उच्चत्तं // 101 // जोयणसहस्स छग्गाउयाई तत्तो य जोयणसहस्सं / गाउयपुहत्त भुयगे पक्खीसु भवे धणुपुहत्तं ॥१०२॥सूत्रम् 351 // पंचेंदियतिरिक्खजोणियाणमित्यादि। इहौघिकपञ्चेन्द्रियतिरश्चांप्रथममवगाहना चिन्त्यते, साचोत्कृष्टायोजनसहस्रम्, जघन्यं तु पदं सर्वत्राङ्गलासङ्खयेयभागरूपत्वेनाविशेषानोच्यते, स्वयमेव भावनीयम् / एते च पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो जलचर स्थलचर ®हु। मे। क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्गुलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.2 उत्सेधाङ्गुल प्रयोजनम् / जलचर चतुष्पदोरपरिस भुजपरिसर्प खेचरादीनां शरीरावगाहना। // 265 //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 266 // 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। विभागनिष्पन्नमङ्गुलप्रमाणम्। खचरभेदात्रिधा भवन्ति, तत्रौधिक जलचराणां प्रथममवगाहना निरूप्यते, साप्युत्कृष्टा योजनसहस्रम् 1 / ततस्तेषामेव [1] उपक्रमः। सम्मूईजानांतावन्मानैव 2 / ततस्तेषामेवापर्याप्तत्वविशेषितानामुत्कृष्टाप्यङ्गलासङ्खयेयभागमानैव 3 / तदनन्तरममीषामेव १.३प्रमाणम्। पर्याप्तत्वविशिष्टानामुत्कृष्टायोजनसहस्रम् 4 / इतस्तेषामेव गर्भव्युत्क्रान्तिकानामुत्कर्षवती योजनसहस्रम् 5 / अत एतेषामेवा द्रव्यादिचतुर्भेदाः पर्याप्तत्वालिङ्गितानामुत्कृष्टाऽप्यङ्गलासङ्खयेयभाग:६। ततोऽप्यमीषामेव पर्याप्तानामुत्कृष्टा योजनसहस्रम्७। इति जलचर- सूत्रम् 351 पञ्चेन्द्रियतिरश्चांसप्तावगाहनास्थानानि / अत्र च सर्वत्र योजनसहस्रमानं स्वयम्भूरमणमत्स्यानामवसेयम् / इदानीं स्थलचरेषु निरूप्यते, तेऽपि चतुष्पदोर:परिसर्पभुजपरिसर्पभेदात्रिविधा भवन्त्यत आदावौधिकचतुष्पदस्थलचराणामुच्यते / सा 1.3.2.2.1 चोत्कृष्टपदवर्तिनी देवकुर्वादिगतगर्भजद्विरदानाश्रित्य षड्गव्यूतप्रमाणा निश्चेतव्या१। ततस्तेषामेव सम्मूर्छनजत्वविशेषितानां सा गव्यूतपृथक्त्वम् 2 / ततोऽपर्याप्तानामुत्कृष्टाप्यङ्गलासङ्खयेयभाग:३। पर्याप्तानां गव्यूतपृथक्त्वम् 4 / तेषामेव गर्भजानां 1.3.2.2.1.2 उत्सेधाङ्गल गव्यूतषट्कम् 5 / तेषामेवापर्याप्तानामङ्गलासङ्खयेयभागः६। पर्याप्तानां षड्गव्यूतानि ७।इति, चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रिय प्रयोजनम् / तिरश्चामपि सप्तावगाहनास्थानानि ।साम्प्रतं विषधराधुरःपरिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यक्ष्ववगाहना प्रोच्यते, तत्रौघिकोरःपरि-2 चतुष्पदोरपरिस सर्पाणांबहिपवर्तिगर्भजसोनाश्रित्योत्कृष्टा योजनसहस्रम् 1 / सम्मूर्च्छनजानां योजनपृथक्त्वम् 2 / तेषामप्यपर्याप्ताना भुजपरिसर्प मङ्गलासङ्खयेयभाग:३।पर्याप्तानां योजनपृथक्त्वम् 4 / गर्भजानांसhणांयोजनसहस्रम्५ / अपर्याप्तानामङ्गलासङ्खयेयभागः खेचरादीनां शरीरावगाहना। 6 / पर्याप्तानां योजनसहस्रम् 7 / इत्युरःपरिसपेषु सप्त स्थानान्येवं भुजपरिसपेष्वपि गोधा नकुलादिस्थलचरेष्वपीत्थमेव सप्तावगाहनास्थानानि द्रष्टव्यानि / नवरमेतेष्वाद्यपदे १सामान्यगर्भजपदे 2 पर्याप्तगर्भजपदे 3 चगव्यूतपृथक्त्वम्, सामान्य (r) तत एते...। (r) र्षतो। जलचर // 266 //
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 267 // दु क्षेत्रप्रमाणम्। सम्मूछेनजपदे 4 पर्याप्तसम्मूछेनजपदे 5 च धनुःपृथक्त्वम्, शेषपदद्वयेऽङ्गलासङ्घयेयभाग: 6-7 / तदेवं स्थलचरेषु [1] उपक्रमः। त्रिविधेष्वप्यवगाहना चिन्तिता / एवं खचरेष्वपि सप्तसु स्थानेषु सा वाच्या, नवरमंत्रापर्याप्तसम्मूछेजापर्याप्तगर्भजलक्षणस्थानद्वय उत्कृष्टावगाहना प्रत्येकमङ्गुलासङ्खयेयभागः,शेषेषु पञ्चसुस्थानेषु धनुःपृथक्त्वम् / तदेवं षट्त्रिंशत्स्थानेषु पञ्चेन्द्रिय- द्रव्यादिचतुर्भेदाः शामवगाहुनां निरूप्य सङ्ग्रहं कुर्वन्नाह- एत्थ संगहणिगाहाओ भवंति, तंजहा- जोअणसहस्स गाउअपुहुत्त तत्तो अजोयणपुहत्तं। सूत्रम् 352 हत्तं समुच्छिम होइ उच्चत्तं ॥१॥सम्मूर्च्छजानां जलचरपञ्चेन्द्रियतिरश्चामुत्कृष्टावगाहना योजनसहस्रमेव न परतः, सम्मूछेजचतुष्पदानांतुगव्यूतपृथक्त्वमेव, सम्मूर्च्छजोरः परिसर्पाणांयोजनपृथक्त्वमेव, सम्मूछेजभुजपरिसर्पखचरलक्षण- 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नयोर्द्वयोःप्रत्येकं धनुः पृथक्त्वमेवेति / तदेवं सम्मूर्च्छजविषयः सङ्ग्रहः कृतः॥१०१॥अथ गर्भजविषयं तं कुर्वन्नाह- जोअणसहस्स छग्गाउआइंतत्तो य जोअणसहस्सं गाउयपुहत्त भुयगे पक्खीसु भवेधणुपुहत्तं ॥१।।गर्भजानांजलचरपञ्चेन्द्रियतिरश्चामुत्कृष्टाहवगाहना योजनसहस्रमेव, गर्भजचतुष्पदानां षडेव गव्यूतानि, गर्भजोर:परिसर्पाणां योजनसहस्रम्, गर्भजभुजगानां गव्यूतपृथक्त्वम्, गर्भजपक्षिणां धनुःपृथक्त्वमिति // 102 // इदंगाथाद्वयं क्वचिदेव वाचनाविशेषे दृश्यते, सोपयोगत्वाच्च लिखितम् // 351 // अथ मनुष्याणामवगाहना प्रोच्यते, (1) मणुस्साणं भंते! के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता? गोयमा! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई। (2) सम्मुच्छिममणुस्साणं जाव गोयमा! जहन्नेणं अंगु० असं०, उक्को० अंगु० असं०। (3) गब्भवक्त्रंतियमणुस्साणंजाव गोयमा! जह० अंगु० असं०, उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाइं। अपज्जत्तगगब्भवक्वंतियमणुस्साणं पुच्छा, गो०! जह० अंगु० असं०, उक्कोसेण वि 7 (प्य)' इत्यधिकम् / ॐ योजणपुहुत्तं। हु। 7 सम्मूर्च्छनज...। 7 हु। ®तु। 0 सा। (c) 'गब्भ...तिन्नि गाउयाई' इति पाठो न वर्तते। मङ्कलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.2 उत्सेधाङ्गल प्रयोजनम्। मनुष्याणा शरीरावगाहना। // 267 //
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 268 // अंगु० असं० / पज्जत्तयग० पुच्छा, गो! जह० अंगु० संखे०, उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई॥सूत्रम् 352 // तत्रौघिकपदे देवकुर्वादिमनुष्याणामुत्कृष्टा त्रीणि गव्यूतानि १।वात पित्त शुक्र शोणितादिषु सम्मूर्छितमनुष्याणामुत्कर्षतोऽप्यङ्गलासङ्घयेयभाग एव, ते ह्येतावदवगाहनायामेव वर्तमाना अपर्याप्ता एव म्रियन्ते। अत एव पर्याप्तापर्याप्तचिन्ताप्यत्र न कृता अपर्याप्तत्वादेवैषामिति 2 / एवं सामान्यतो गर्भजानां ततोऽपर्याप्तानां पर्याप्तानां च भावना कार्या / तदेवं पञ्चसुल स्थानेषु मनुष्याणामवगाहना प्रोक्ता / / 352 // वाणमंतराणं भवधारणिज्जा उत्तरवेउब्विआय जहा असुरकमाराणंतहा भाणियव्वं / / सूत्रम् 353 // जहा वाणमंतराणं तहा जोतिसियाणं / सूत्रम् 354 // (1) सोहम्मयदेवाणं भंते! के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता? गोयमा! दुविहा प० / तं० भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य। तत्थ णंजा सा भवधारणिज्जा सा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं सत्त रयणीओ। तत्थ णंजा सा उत्तरवेउब्विया सा जहन्नेणं अंगुलस्स संखेज्जइभाग, उक्कोसेणं जोयणसतसहस्सं / (2) जहा सोहम्मे तहा ईसाणे कप्पे वि भाणियव्वं / (3) जहा सोहम्मयदेवाणंपुच्छा तहा सेसकप्पाणं देवाणंपुच्छा भाणियव्वा जाव अच्चुयकप्यो।सणंकुमारे भवधारणिज्जा जह० अंगु० असं०, उक्कोसेणं छ रयणीओ; उत्तरवेउब्विया जहा सोहम्मे / जहा सणंकुमारे तह माहिदे | बंभलोग लंतएसु भवधारणिज्जा जह० अंगुल० असं०, उक्को० पंच रयणीओ; उत्तरवेउव्विया जहा सोहम्मे / महासुक्कसहस्सारेसु भवधारणिज्जा जहन्नेणं अंगु० असं०, उक्कोसेणं 0ग0ये' त्यधिकम्। 0 ब्वा। 0 णवि। उम्मेकप्पेदेवाणं। 0 इदं पदं न वर्तते। 0 एतेषां त्रिपदानां स्थाने 'एवं' इति वर्तते। ©'वि भाणियव्वा, बंभलंतगेसु...' इति पाठो वर्तते। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् |353-357 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.2 उत्सेधाङ्गल प्रयोजनम्। वाणव्यंतरज्योतिषसौधर्मादीनां शरीरावगाहना तथा सूचिप्रतरघनाङ्गलाल्पबहुत्वम्। // 268 //
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 269 // [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भदा: चत्तारि रयणीओ; उत्तरवेउब्विया जहा सोहम्मे / आणत पाणत आरण अच्चुतेसु चउसुवि भवधारणिज्जा जह० अंगु० असं०, उक्कोसेणं तिण्णि रयणीओ; उत्तरवेव्विया जहा सोहम्मे / (4) गेवेजयदेवाणं भंते! के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता? गो०! गेवेज्जगदेवाणं एगे भवधारणिज्जए सरीरए, से जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं, उक्कोसेणं दो रयणीओ। (5) अणुत्तरोववाइयदेवाणं भंते! के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता? गोयमा! अणुत्तरोववाइयदेवाणंएगे भवधारणिज्जए सरीरए, से जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं, उक्कोसेणं एक्कारयणी॥सूत्रम् 355 // से समासओ तिविहे पण्णत्ते / तंजहा- सूई अंगुले पयरंगुले घणंगुले। अंगुलायता एगपदेसिया सेढी सूईअंगुले, सूई सूईए गुणिया पयरंगुले, पयरं सूईए गुणियं घणंगुले ॥सूत्रम् 356 // ___ एएसिणं सूचीअंगुल पयरंगुल घणंगुलाणं कतरे कतरेहितो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा? सव्वत्थोवे सूई अंगुले, पयरंगुले असंखेनगुणे, घणंगुले असंखेनगुणे। सेतं उस्सेहंगुले ॥सूत्रम् 357 // __व्यन्तरज्योतिष्काणामसुरकुमारवद्भावनीया॥३५३-५४॥वैमानिकानामपि तथैव / नवरं सौधर्मेशानयोरुत्कृष्टा भवधारणीयशरीरावगाहना सप्तहस्ता, सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः षट्, ब्रह्मलोक लान्तकयो: पञ्च, महाशुक्र सहस्रारयोश्चत्वारः, आनत प्राणतारणाच्युतेषु त्रयः, ग्रैवेयकेषु द्वौ, उत्तरवैक्रिया तु न वाच्या, ग्रैवेयकेषूत्तरवैक्रियशरीरनिर्वर्तनस्याभावादेवमुत्तरत्रापि। अनुत्तरविमानेषु त्वेको हस्तः। तदेवमेषामवगाहना सर्वाऽप्युत्सेधाङ्गुलेन मीयते // 355 // एतच्च सूची प्रतर घनभेदात्त्रिविधमात्माङ्गुलवद्भावनीयम् / उक्तमुत्सेधाङ्गुलम् // ३५६-५७॥अथ प्रमाणाङ्गुलं विवक्षुराह ग। (r) इदं पदं न वर्तते। (c) शरीरगे पं०। 7 दुन्नि। 7 एगा रयणी उ। 0 एगंगुलायया। (c) 'गैवेयकेष्वि'त्यधिकम् / सूत्रम् 353-357 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्गलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.2 उत्सेधागल प्रयोजनम्। वाणव्यंतरज्योतिषसौधर्मादीनां शरीरावगाहना तथा सूचिप्रतरघनाङ्गलाल्पबहुत्वम्। // 262 //
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 270 // से किंतं पमाणंगुले?,२ एगमेगस्स करण्णोचाउरंतचक्कवट्टिस्स अट्ठसोवण्णिए कागणिरयणे छत्तले दुवालसंसिए अट्ठकण्णिए अहिगरणि संठाणसंठिए पण्णत्ते, तस्स णं एगमेगा कोडी उस्सेहंगुलविक्खंभा, तं समणस्स भगवओ महावीरस्स अद्धंगुलं, तं सहस्सगुणं पमाणंगुलं भवति॥ सूत्रम् 358 // - एतेणं अंगुलपमाणेणं छ अंगुलाइंपादो, दो पाया दुवालसअंगुलाई विहत्थी, दो विहत्थीओ रयणी, दो रयणीओ कुच्छी, दो कुच्छीओ धणू, दो धणुसहस्साइं गाउयं, चत्तारि गाउयाइंजोयणं ।सूत्रम् 359 // एतेणं पमाणंगुलेणं किं पओयणं?, एएणं पमाणंगुलेणं पुढवीणं कंडाणं पायालाणं भवणाणं भवणपत्थडाणं निरयाणं निरयावलियाणं निरयपत्थडाणं कप्पाणं विमाणाणं विमाणावलियाणं विमाणपत्थडाणं टंकाणं कूडाणं सेलाणं सिहरीणं पन्भाराणं विजयाणं वक्खाराणं वासाणं वासहराणं वासहरपव्वयाणं वेलाणं वेइयाणंदाराणं तोरणाणंदीवाणं समुद्दाणं आयाम विक्खंभ उच्चत्तोव्वेह परिक्खेवा मविजंति // सूत्रम् 360 // से किं तं पमाणंगुले, इत्यादि। सहस्रगुणितादुत्सेधाङ्गुलप्रमाणाज्जातं प्रमाणाङ्गुलमथवा परमप्रकर्षरूपंप्रमाणं प्राप्तमङ्गुलं प्रमाणाङ्गुलम्, नातः परं बृहत्तरमङ्गलमस्तीति भावः। यदिवा स मस्तलोकव्यवहार राज्यादिस्थितिप्रथमप्रणेतृत्वेन प्रमाणभूतोऽस्मिन्नवसर्पिणीकाले तावद्युगादिदेवो भरतो वा तस्याङ्गलं प्रमाणाङ्गलम् / एतच्च काकणीरत्नस्वरूपपरिज्ञानेन शिष्यव्युत्पत्तिलक्षणं गुणाधिक्यं पश्यस्तद्वारेण निरूपयितुमाह- एगमेगस्सणं रण्णो, इत्यादि / एकैकस्य राज्ञः चतुरन्तचक्रवर्तिनोऽष्टसौवर्णिकं काकणीरत्नं षट्तलादिधर्मोपेतं प्रज्ञप्तम् / तस्यैकैका कोटिरूत्सेधाङ्गुलविष्कम्भा, तच्छ्रमणस्य भगवतो महावीरस्या ङ्गुलम्, Oण' मिति न वर्तते। लेणी। 0ण। 0 संगुलाई। 7 ता। 0 वलीणं। (वलयाणं)' इत्यधिकम् / ॐ विक्खंभोच्चत्तोव्वेह। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 358-360 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्गुलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.3 प्रमाणाङ्गुलम्। // 270 //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 271 // [2] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् |1.3.2 तत्सहस्रगुणं प्रमाणाङ्गलं भवतीति समुदायार्थः। तत्रान्यान्यकालोत्पन्नानामपि चक्रिणां काकणीरत्नतुल्यताप्रतिपादनार्थमेकैकग्रहणम् / निरुपचरितराजशब्दविषयज्ञापनार्थं राजग्रहणम् / दिक्त्रयभेदभिन्नसमुद्रत्रय हिमवत्पर्वतपर्यन्त सीमाचतुष्टयलक्षणा ये चत्वारोऽन्तास्ताँश्चतुरोऽपि चक्रेण वर्तयति पालयतीति चतुरन्तचक्रवर्ती, तस्य परिपूर्णषट्खण्डभरतभोक्तुरित्यर्थः। चत्वारि मधुरतृणफलान्येक: श्वेतसर्षपः, षोडश सर्षपा एकं धान्यमाषफलम्, द्वे धान्यमाषफले एका गुञ्जा, पञ्च गुञ्जा एक: कर्ममाषकः, षोडश कर्ममाषका एकः सुवर्णः, एतैरष्टभिः काकणीरत्नं निष्पद्यते / एतानि च मधुरतृणफलादीनि भरत-8 |358-360 चक्रवर्तिकालसम्भवीन्येव गृह्यन्तेऽन्यथा कालभेदेन तद्वैषम्यसम्भवे काकणीरत्नं सर्वचक्रिणां तुल्यं न स्यात्तुल्यं चेष्यते क्षेत्रप्रमाणम्। तदिति / चत्वारि चतसृष्वपि दिक्षु द्वे तूर्ध्वाध इत्येवं षट् तलानि यत्र तत्षट्तलम्। अध उपरि पार्श्वतश्च प्रत्येकं चतसृणामस्रीणां भावाद्वादशास्रयः कोट्यो यत्र तवादशास्रिकम्। कर्णिका: कोणास्तेषां चाध उपरि च प्रत्येकं चतुर्णां सद्भावादष्टकर्णिकम् / अधिकरणिःसुवर्णकारोपकरणं तत्संस्थानेन संस्थितंतत्सदृशाकारं समचतुरस्रमिति यावत्प्रज्ञप्तप्ररूपितम् / तस्य काकणीरत्न प्रमाणाङ्गुलम् / स्यैकैका कोटिरुत्सेधाङ्गुलप्रमाणविष्कम्भा, द्वादशाप्यस्रय एकैकस्योत्सेधाङ्गुलप्रमाणा भवन्तीत्यर्थः / अस्य समचतुरस्रत्वादायामो विष्कम्भश्च प्रत्येकमुत्सेधाङ्गलप्रमाण इत्युक्तं भवति / यैव च कोटिरूर्वीकृताऽऽयामं प्रतिपद्यते सैव तिर्यग्व्यवस्थापिता विष्कमभाग्भवतीत्यायाम विष्कम्भयोरेकतरनिर्णयेऽप्यपरनिश्चयः स्यादेवेति सूत्रे विष्कम्भस्यैव ग्रहणम्, तद्हणे चायामोऽपि गृहीत एव, समचतुरस्रत्वात्तस्येति / तदेवं सर्वत उत्सेधाङ्गलप्रमाणमिदं सिद्धम् / यच्चान्यत्र, चउरंगुलप्पमाणा सुवण्णवरकागणी नेये (बृहत्सं० ३०२)ति श्रूयते, तन्मतान्तरंसम्भाव्यते, निश्चयं तु सर्ववेदिनो विदन्तीति / तदेकैककोटिगतमुत्से 0 कि। * कृत्य आयामं। 0 गो। 0 चतुरङ्गुलप्रमाणा सुवर्णवरकाकिणी ज्ञेया। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्न मङ्कुलप्रमाणम्। |1.3.2.2.1.3 // 271 //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 272 // सूत्रम् धागलं श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यार्द्धाङ्गलम्। कथमिदम्? उच्यते, श्रीमहावीरस्य सप्तहस्तप्रमाणत्वादेकैकस्य च हस्तस्य [1] उपक्रमः। चतुर्विंशत्युत्सेधाङ्गलमानत्वादष्टषष्ट्यधिकशताङ्गलमानो भगवानुत्सेधाङ्गलेन सिद्धो भवति / स एव चात्माङ्गलेन मतान्तरमाश्रित्य स्वहस्तेन सार्द्धहस्तत्रयमानत्वाच्चतुरशीत्यङ्गलमानोगीयते। अतःसामर्थ्यादेकमुत्सेधाडलं श्रीमन्महावीरात्माङ्गला द्रव्यादिचतुर्भेदाः पेक्षया ङ्गुलमेव भवति / येषां तुमतेन भगवानात्माङ्गुलेनाष्टोत्तरशताङ्गुलमान: स्वहस्तेन सार्द्धहस्तचतुष्टयमानत्वात्तन्मतेन / 358-360 भगवत एकस्मिन्नात्माङ्गल एकमुत्सेधाडलं तस्य च पञ्च नवभागा 15 भवन्ति / अष्टषष्ट्यधिकशतस्याष्टोत्तरशतेन भागापहार एतावत एव भावात् / यन्मतेन तु भगवान्विंशत्यधिकमङ्गुलशतं स्वहस्तेन पञ्चहस्तमानत्वात्तन्मतेन भगवत एकस्मिन्नात्माङ्गुल एकमुत्सेधाडलं तस्य च द्वौ पञ्चभागौ १९भवतः / अष्टषष्ट्यधिकशतस्य विंशत्यधिकशतेन भागे हृत इयत एव लाभात् / तदेवमिहाधमतमपेक्ष्यैकमुत्सेधाङ्गलं भगवदात्माङ्गलस्यार्द्धरूपतया प्रोक्तमित्यवसेयमिति / तदुछ्याङ्गुलं सहस्रगुणितंप्रमाणाङ्गुलं भवति / कथमिदमवसीयते? उच्यते, भरतश्चक्रवर्ती प्रमाणाङ्गुलेनात्माङ्गुलेन च किल विंशं शतमङ्गुलानां भवति / प्रमाणाङ्गुलम्। भरतात्माङ्गुलस्य प्रमाणाङ्गुलस्य चैकरूपत्वात् / उत्सेधाङ्गुलेन तु पञ्चधनुःशतमानत्वात्प्रतिधनुश्च षण्णवत्यङ्गुलसद्भावादष्टचत्वारिंशत्सहस्राण्यङ्गुलानां संपद्यते।अत: सामर्थ्यादेकस्मिन् प्रमाणाङ्गुले चत्वारि शतान्युत्सेधाडुलानां भवन्ति / विंशत्यधिकशतेनाष्टचत्वारिंशत्सहस्राणां भागापहार एतावतो लाभात् / यद्येवमुत्सेधाङ्गलात्प्रमाणाङ्गलं चतुःशतगुणमेव स्यात्कथं / / सहस्रगुणमुक्तम्? सत्यम्, किन्तु प्रमाणाङ्गलस्यार्द्धतृतीयोत्सेधाङ्गलरूपं बाहल्यमस्ति / ततो यदा स्वकीयबाहल्येन युक्तं यथावस्थितमेवेदं चिन्त्यते तदोत्सेधाङ्गलाच्चतुःशतगुणमेव भवति / यदा त्वर्धतृतीयोत्सेधाङ्गललक्षणेन बाहल्येन 7 नवम। 0 विंशतिशत। 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्गलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.3 // 272 //
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 273 // [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः शतचतुष्टयलक्षणं दैर्घ्यं गुण्यते तदाङ्गुलविष्कम्भा सहस्राङ्गुलदीर्घा प्रमाणाङ्गलविषया सूचिर्जायते / इदमुक्तं भवति, अर्द्धतृतीयाङ्गलविष्कम्भे प्रमाणाङ्गले तिम्रः श्रेणयः कल्प्यन्ते, एका, अङ्गुलविष्कम्भाशतचतुष्टयदीर्घा, द्वितीयापितावन्मानैव, तृतीयापि दैर्येण चतुःशतमानैव विष्कभस्त्वर्द्धाङ्गलम् / ततोऽस्यापि दैर्ध्याच्छतद्वयं गृहीत्वा विष्कम्भोऽङ्गलप्रमाण: संपद्यते। तथा च सत्यङ्गलशतद्वयदीर्घाऽङ्गलविष्कम्भेयमपि सिद्धा। ततस्तिसृणामप्येतासामुपर्युपरि व्यवस्थापन उत्सेधागलतोऽङ्गलसहस्रदीर्घाऽङ्गलविष्कम्भा प्रमाणाङ्गुलस्य सूचिः सिद्धा भवति / तत इमां सूचिमधिकृत्योत्सेधाङ्गलात्तत्सहस्रगुणमुक्तम् / वस्तुतस्तु चतुःशतगुणमेव / अत एव पृथ्वी पर्वत विमानादिमानान्यनेनैव चतुःशतगुणेनार्द्धतृतीयाङ्गललक्षणस्वविष्कम्भान्वितेनानीयन्ते, न तु सहस्रगुणयाङ्गलविष्कम्भया सूच्येति // 348 // शेषं भावितार्थं यावत्पुढवीणं ति, रत्नप्रभादीनाम् कंडाणंति, रत्नकाण्डादीनाम्, पातालाणंति, पातालकलशानाम् भवणाणंति, भवनपत्यावासादीनाम् भवणपत्थडाणंति भवनप्रस्तटा नरकप्रस्तटान्तरे तेषाम्, निरयाणं ति नरकावासानाम्, निरयावलियाणं ति नरकावासपङ्क्तीनाम् / निरयपत्थडाणंति तेरेक्कारस नव सत्त पंच तिन्नि य तहेव एक्को ये (बृहत्संग्रहणी० 253) त्यादिना प्रतिपादितानां नरकप्रस्तटानाम्, शेषं प्रतीतम् / नवरं टंकाणंति छिन्नटङ्कानाम्, कूडाणंति रत्नकूटादीनाम्, सेलाणंति मुण्डपर्वतानाम्, सिहरीणंति पर्वतानामेव शिखरवताम्, पब्भाराणंति तेषामेवेषन्नतानाम्, वेलाणंति जलधिवेलाविषयभूमीनाम्, उद्वेधोभूमिमध्येऽवगाहः, तदेवमंङ्गुलविहत्थिरयणीत्यादिगाथोपन्यस्तान्यङ्गलादीनि योजनावसानानि पदानि व्याख्यातानि॥ 359-60 // साम्प्रतं शेषाणि श्रेण्यादीनि व्याचिख्यासुराह0 विष्कम्भेत्वर्धा.... | 0 अन्तर्भूतणिजर्थत्वात् संपाद्यते इति। 0 भूमिनामूर्ध्वाधो(मुद्वेधो)भूमिमध्ये .... / सूत्रम् |358-360 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्गलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.3 प्रमाणाङ्गुलम्। // 273 //
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 274 // [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदा: से समासओ तिविहे पणणत्ते, तंजहा-सेढीअंगुले पयरंगुले घणंगुले, असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ सेढी, सेढी सेढीए गुणिया पतरं, पतरं सेढीए गुणितं लोगो, संखेज्जएणं लोगो गुणितो संखेज्जा लोगा असंखेज्जएणं लोगो गुणिओ असंखेज्जा लोगा। सूत्रम् 361 // __ एतेसिणं सेढीअंगुल पयरंगुल घणंगुलाणं कतरे कयरेहितो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा?, सव्वथोवे सेढी अंगुले, पयरंगुले असंखेजगुणे, घणंगुले असंखेजगुणे, सेतंपमाणंगुले।सेतं विभागनिप्पण्णे।सेतंखेत्तप्पमाणे॥सूत्रम् 362 / / ( // 133 // ) अस्संखेज्जाऔं जोयणकोडाकोडीओ सेढित्ति, अनन्तरनिर्णीतप्रमाणाङ्गलेन यद्योजनं तेन योजनेनासङ्ख्येया योजनकोटीकोट्य:संवर्तितसमचतुरस्रीकृतलोकस्यैका श्रेणिर्भवति / कथं पुनर्लोकः संवर्त्य समचतुरस्रीक्रियते? उच्यते, इह स्वरूपतो लोकस्तावच्चतुर्दशरज्जूच्छ्रितो ऽधस्ताद्देशोनसप्तरज्जुविस्तरस्तिर्यग्लोकमध्य एकरज्जुविस्तृतो ब्रह्मलोकमध्ये पञ्चरज्जुविस्तीर्ण उपरि तु लोकान्त एकरज्जुविष्कम्भः, शेषस्थानेषु क्वचित्कोप्यनियतो विस्तरः / रज्जुप्रमाणं तु स्वयम्भूरमणसमुद्रस्य पौरस्त्यपाश्चात्यवेदिकान्तं यावद्दक्षिणोत्तरवेदिकान्तं वा यावदवसेयम् / एवं स्थितोऽसौ लोको बुद्धिपरिकल्पनयासंवर्त्य घनीक्रियते। तथाहि, रज्जुविस्तीर्णायास्त्रसनाडिकाया दक्षिणदिग्वबंधोलोकखण्डमधस्ताद्देशोनरज्जुत्रयविस्तीर्णं क्रमेण हीयमानविस्तरम्, तदेवोपरिष्टाद्रज्ज्वसङ्खयेयभागविष्कम्भं सातिरेकसप्तरजूच्छ्रितं गृहीत्वा त्सनाडिकाया एवोत्तरपार्श्वे विपरीतं सङ्घात्यते, अधस्तनं भागमुपरि कृत्वोपरितनं चाध: समानीय संयोज्यत इत्यर्थः / एवं च कृतेऽधोवर्तिलोकस्याई देशोनरज्जुचतुष्टयविस्तीर्णं 0 'अणतेणं लोगो गुणिओ अणंता लोगा' इत्यधिकम्। 7 फ। 0 330-362 सूत्राणां स्थाने एकमेवेदं 133 सूत्राङ्कं वर्तते / सूत्रम् 361-362 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। 1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्नमङ्गुलप्रमाणम्। 1.3.2.2.1.3 प्रमाणाङ्गलस्य श्रेणीप्रतराघनाङ्गालाल्प बहुत्वम्। // 274 //
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा०उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 275 // 1.3.2 क्षेत्रप्रमाणम्। (1.3.2.2.1 विभागनिष्पन्न सातिरेकसप्तरज्जूच्छ्रितं बाहल्यतोऽप्यधः क्वचिद्देशोनसप्तरज्जुमानमन्यत्र त्वनियतबाहल्यं जायते / इदानीमुपरितनलोकार्द्ध [1] उपक्रमः। संवय॑ते, तत्रापि रज्जुविस्तरायास्त्रसनाडिकाया दक्षिणदिग्वर्तिनी ब्रह्मलोकमध्यादधस्तनमुपरितनं च द्वेऽपिखण्डे ब्रह्मलोक 1.3 प्रमाणम्। मध्ये प्रत्येकं द्विरज्जुविस्तीर्ण उपर्यलोकसमीपेऽधस्तु रत्नप्रभाक्षुल्लकप्रतरसमीपेऽङ्गलसहस्रभागविस्तरवती देशोनसार्द्धरज्जु द्रव्यादिचतुर्भेदाः त्रयोच्छ्रिते बुद्ध्या गृहीत्वा तस्या एवोत्तरपार्चे पूर्वोक्तस्वरूपेण वैपरीत्येन सङ्घात्येते / एवं च कृत उपरितनं लोकस्यार्द्ध / सूत्रम् |361-362 द्वाभ्यामङ्गलसहस्रभागाभ्यामधिकं रज्जुत्रयविष्कम्भम् / इह चतुर्णां खण्डानां पर्यन्तेषु चत्वारोऽङ्गुलसहस्रभागा भवन्ति / केवलमेकस्यां दिशि यौताभ्यांद्वाभ्यामप्येक एवाइलसहस्रभागः, एकदिग्वर्तित्वादेव। अपराभ्यामपि द्वाभ्यामित्थमेवेत्यतस्तढ्यधिकत्वमुक्तं देशोनसप्तरजूच्छ्रितम् / बाहल्यतस्तु ब्रह्मलोकमध्ये पञ्चरज्जुबाहल्यमन्यत्र त्वनियतं जायते / इदं च सर्वं / गृहीत्वाऽऽधस्त्यसंवर्तितलोकार्द्धस्योत्तरपार्श्वे सङ्घात्यते / एवं च योजितेऽऽधस्त्यखण्डस्योच्छ्रये यदितरोच्छ्यादधिकं मङ्गलप्रमाणम् / तत्खण्डित्वोपरितनसङ्घातितखण्डस्य बाहल्य ऊर्ध्वायतं संघात्यते, एवं च सातिरेकाः पञ्च रज्जव: क्वचिद्बाहल्यं सिद्ध्यति / तथाधस्त्यखण्डमधस्ताद्यथासम्भवं देशोनसप्तरज्जुबाहल्यं प्रागुक्तम्, अत उपरितनखण्डबाहल्याद्देशोनरज्जुद्वयमत्रातिरिच्यत घनाङ्गुलाल्प इत्यस्मादतिरिच्यमानबाहल्यादर्दू गृहीत्वोपरितनखण्डबाहल्ये संयोज्यते, एवं च कृते बाहल्यतस्तावत्सर्वमप्येतच्चतुरस्रीकृतनभ:खण्डं कियत्यपि प्रदेशे रज्ज्वसङ्गयेयभागाधिकाः षट् रज्जवो भवन्ति, व्यवहारतस्तु सर्वं सप्तरज्जुबाहल्यमिदमुच्यते। व्यवहारनयो हि किञ्चिन्यूनसप्तहस्तादिप्रमाणमपि पटादिवस्तु परिपूर्णसप्तहस्तादिमानं व्यपदिशति, देशतोऽपि च दृष्टं बाहल्यादिधर्म परिपूर्णेऽपि वस्तुन्यध्यवस्यति, स्थूलदृष्टित्वादिति भावः / अत एव तन्मतेनैवात्र सप्तरज्जुबाहल्यता सर्वगता (c) खड् खपुण् भेदे इति चौरादिपाठेऽपि णिचुरादीनामिति नात्र णिजागमः। 1.3.2.2.1.3 प्रमाणाङ्गलस्य श्रेणीप्रतरा बहुत्वम्। // 275 //
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 276 // 1.3.3 कालप्रमाणम्। द्रष्टव्या। आयामविष्कम्भाभ्यां तु प्रत्येकं देशोनसप्तरज्जुप्रमाणमिदं जातम्, व्यवहारतस्त्वत्रापि प्रत्येकं सप्तरज्जुप्रमाणता [1] उपक्रमः / दृश्या / तदेवं व्यवहारनयमतेनायाम विष्कम्भ बाहल्यैः प्रत्येकंसप्तरजुप्रमाणो घनोजातः / एतच्च वैशाखस्थानस्थितपुरुषाकार। 1.3 प्रमाणम्। सर्वत्र वृत्तस्वरूपं च लोकं संस्थाप्य सर्वं भावनीयम् / सिद्धान्ते च यत्र क्वचिदविशेषितायाः श्रेण्याः सामान्येन ग्रहणं तत्र द्रव्यादिचतुर्भेदाः सर्वत्रास्य घनीकृतलोकस्य सम्बन्धिनी सप्तरज्जुप्रमाणा सा ग्राह्या, तथा प्रतरोऽप्येतावत्प्रमाण एव बोद्धव्यः। तदियं सप्तरज्वा-8 सूत्रम् यामत्वात्प्रमाणाङ्गलतोऽङ्खयेययोजनकोटिकोट्यायता, एकप्रादेशिकी श्रेणिः / साच तयैवगुणिता प्रतरः / सोऽपि यथोक्त 363-365 श्रेण्या गुणितो लोकः / अयमपि सङ्खयेयेन राशिना गुणित: सङ्खयेया लोकाः, असङ्खयेयेन तु राशिना समाहतोऽसङ्खयेया लोकाः, अनन्तैश्च लोकैरलोकः / नन्वङ्गलादिभिर्जीवाजीवादिवस्तूनि प्रमीयन्त इति तेषां प्रमाणता युक्ता, अलोकेन तुन प्रदेशनिष्पन्नम्। किञ्चित्प्रमीयत इति कथं तस्य प्रमाणता? उच्यते, यद्यपि बाह्यं वस्त्वनेन न प्रमीयते तथापि स्वस्वरूपं तेन प्रमीयत एव, विभा०नि०। तदभावे तद्विषयबुद्ध्यभावप्रसङ्गात् / तदेवम्, अंगुल विहत्थि रयणीत्यादि गाथा व्याख्याता। समाप्तं च क्षेत्रप्रमाणमिति // समयावलि३६१-६२॥ अथ कालप्रमाणमुच्यते कादि विभागसे किं तं कालप्पमाणे?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-पदेसनिप्पण्णे य विभागनिप्पण्णे ये ॥सूत्रम् 363 // ( // 134 // ) से किं तं पदेसणिप्फण्णे?, 2 एगसमयट्टितीए दुसमयट्टितीए तिसमयट्टितीए असंखेजसमयट्टिईए, सेतं पदेसनिप्पण्णे ॥सूत्रम् 364 // ( // 135 // ) से किं तं विभागनिप्पण्णे?, 2 समयाऽऽवलिय मुहत्ता दिवसअहोरत्त पक्ख मासा य / संवच्छर जग पलिया सागर ओसप्पि Oश्यते। 0 ताः। फ। 0 जाव दससमयट्ठिईए' इत्यधिकम् / 7 फ। |1.3.3.2 निष्पन्नम्। // 276 // 888888888880
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 277 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 363-365 1.3.3 कालप्रमाणम्। परिअट्टा ॥१०३॥॥सूत्रम् 365 // ( // 136 // ) से किंतं कालप्पमाणे, इत्यादि।गतार्थमेव, नवरमिह प्रदेशा: कालस्य निर्विभागाभागाः, तैर्निष्पन्नं प्रदेशनिष्पन्नम् // 363 // तत्रैकसमयस्थितिकः परमाणुः स्कन्धो वैकेन कालप्रदेशेन निष्पन्नः, द्विसमयस्थितिकस्तु द्वाभ्यामेवं यावदसङ्ख्येयसमयस्थितिकोऽसङ्ख्येयैः कालप्रदेशैर्निर्वृत्तः / परतस्त्वेकेन रूपेण पुद्गलानां स्थितिरेव नास्ति। प्रमाणता चेह प्रदेशनिष्पन्नद्रव्यप्रमाणवद्भावनीया॥३६४॥ विभागनिष्पन्नं तु समयादि। तथा चाह- समयावलियगाहा॥३६५॥ एतां च गाथां स्वयमेव विवरीषुः सर्वेषामपि कालभेदानां समयादित्वात्तन्निर्णयार्थं तावदाह से किं तं समए?, समयस्य णं परूवणं करिस्सामि, से जहाणामए तुण्णागदारए सिया तरुणे बलवं जुगवं जुवाणे अप्पातके थिरग्गहत्थे दढपाणि पाय पास पिटुंतरोरुपरिणते तलजमलजुयल परिघ णिभबाहू चम्मेट्टग दूहण मुट्ठिय समाहयनिचियगत्तकाए लंघण पवण जइणवायामसमत्थे उरस्सबलसमण्णागए छए दक्खे पत्तट्टे कुसले मेहावी निउणे निउणसिप्पोवगए एगं महतिं पडसाडियं वा पट्टसाडियं वा गहाय सयराहं हत्थमेत्तं ओसारेजा। तत्थ चोयए पण्णवयं एवं वयासी जेणं कालेणं तेणं तुण्णागदारएणं तीसे पडसाडियाए वा पट्टसाडियाए वा सयराहं हत्थमेत्ते ओसारिए से समए भवइ?, नो इणमट्टेसमटे, कम्हा?, जम्हा संखेजाणं तंतूणं समुदयसमितिसमागमेणं पडसाडिया निप्पज्जइ, उवरिलंमि तंतुंमि अच्छिण्णे हिडिल्ले तंतू ण छिज्जड़, अण्णंमिकाले उवरिल्ले तंतू छिज्जइ, अण्णंमि काले हिडिल्ले तंतू छिज्जति, तम्हा से समए न भवति / एवं वयंतं पण्णवगं चोयए एवं वयासि - जेणं कालेणं ते ®चम्मेठ्ठग। 0 समाहतनिचितगत्तकाए। 0 लंघण...समत्थे' इति पाठो 'उरस्स...गए' इति पाठस्य पश्चाद्वर्तते। 0 ती। 9 इणढे। 0 एगा' इत्यधिकम्। Oफ© यं। 7 सी। प्रदेशनिष्पन्नम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। समयावलिकादि विभागनिष्पन्नम्। सूत्रम् 366 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 समयप्ररूपणा। // 277 //
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 278 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 366 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभानि०। समयप्ररूपणा। णं तुण्णागदारएणं तीसे पडसाडियाए वा पट्टसाडियाए वा उवरिल्ले तंतू छिण्णे से समए भवइ?, ण भवति, कम्हा?, जम्हा संखेजाणं पम्हाणंसमुदयसमितिसमागमेणं एगे तंतू निष्फज्जइ, उवरिल्ले पम्हम्मि अछिण्णे हेडिल्ले पम्हे न छिज्जति, अण्णंमिकाले उवरिल्ले पम्हे छिजति अण्णमि काले हेडिल्ले पम्हे छिन्नति, तम्हा से समए ण भवति / एवं वदंतं पण्णवगं चोयए एवं वदासि-जेणं कालेणं तेणं तुण्णागदारएणं तस्स तंतुस्स उवरिल्ले पम्हे छिण्णे से समए?, ण भवति कम्हा?, जम्हा अणंताणं संघाताणं समुदयसमितिसमागमेणं एगे पम्हे निप्फ इ, उवरिल्ले संघाते अविसंघातिए हेडिल्ले संघाते ण विसंघाडिजति, अण्णंमि काले उवरिल्ले संघाए विसंघातिजइ अण्णंमिकाले हिडिल्ले संघाए विसंघादिजइ, तम्हा से समएण भवति / एत्तोविणंसुहुमतराए समए पण्णत्ते समणाउसो! / / सूत्रम् 366 // से किं तमित्यादि / अथ कोऽयं समय इति पृष्टे सत्याह-समयस्य प्ररूपणांविस्तरवतीं व्याख्यां करिष्यामि। सूक्ष्मत्वात्संक्षेपतः कथितोऽपि नासौ सम्यक्प्रतीतिपथमवतरतीति भावः / तदेवाह-से जहानामए, इत्यादि। स कश्चिद्यथानामकोयत्प्रकारनामा देवदत्तादिनामेत्यर्थः / तुण्णागदारए सूचिक इत्यर्थः / स्याद्भवेत् / यः किमित्याह- तरुणादिविशेषणविशिष्टः पटसाटिका पट्टसाटिकां वा गृहीत्वा सयराहंझटिति कृत्वा हस्तमात्रमपसारयेत्पाटयेदिति सण्टङ्कः। अथवा स इति पूर्ववत्, यथेत्युपदर्शने, नामेति सम्भावनायाम्, ए, इति वाक्यालङ्कारे। ततश्च स कश्चिदेव तावत्संभाव्यते तुण्णागदारको यस्तरुणादिविशेषण: स्यात् / कदाचित्पटसाटिकां पट्टसाटिकांवा गृहीत्वा झटिति हस्तमात्रमपसारयेत्पाटयेदिति तथैव सम्बन्धः / तत्र तरुणः प्रवर्द्धमानवयाः।। आह-दारकः प्रवर्द्धमानवया एव भवति, किं विशेषणेन? नैवम्, आसन्नमृत्योः प्रवर्द्धमानवयस्त्वाभावात्तस्य चासन्नमृत्युत्वेन / ®हे। वयासी। 0 यं। 0 सी।७ उपरिल्ले। 0 भवई' इत्यधिकम् / ७ऽविअ। // 278 //
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ |श्रीअनुयोग द्वारंमलधारि |श्रीहेमचन्द्र सूरि वृत्तियुतम्। // 279 // |1.3.3 1.3.3.2 विशिष्टसामर्थ्यानुपपत्ते:, विशिष्टसामर्थ्यप्रतिपादनार्थश्चायमारम्भः। अन्ये तु वर्णादिगुणोपचितोऽभिनवस्तरुण इति व्याचक्षते। [1] उपक्रमः। बलं सामर्थ्यं तदस्यास्तीति बलवान्। युगं सुषमदुष्षमादिकालः सोऽदुष्टो निरुपद्रवो विशिष्टबलहेतुर्यस्यास्त्यसौ युगवान्। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। कालोपद्रवोऽपि सामर्थ्यविघ्नहेतुरितीत्थं विशेषणम् / जुवाणे त्ति, युवा यौवनस्थः प्राप्तवया एष इत्येवम्, अणतिव्यपदिशति लोको यमसौ निरुक्तिवशाधुवानः। बाल्यादिकालेऽपि दारकोऽभिधीयतेऽतो विशिष्टवयोऽवस्थापरिग्रहार्थमेतद्विशेषणम् / सूत्रम् 366 अल्पशब्दोऽभाववचनः, अल्प आतङ्कोरोगो यस्य स तथा, निरातङ्क इत्यर्थः / स्थिर: प्रकृतपटं पाटयतोऽकम्पोऽग्रहस्तो छ कालप्रमाणम्। हस्ताग्रं यस्य स तथा। दृढंपाणिपादयस्य पाश्वौं पृष्ठ्यन्तरेच, ऊरूच परिणतेपरिनिष्ठिततांगते यस्य स तथा, सर्वावयवैरुत्तमसंहनन इत्यर्थः / तलयमलयुयल परिघणिभबाहुः तलौ तालवृक्षौ, तयोर्यमलंसमश्रेणीकं ययुगलंद्वयम्, परिघश्चार्गला, तन्निभौतत्सदृशौ , विभा०नि०। समयप्ररूपणा। दीर्घसरलपीनत्वादिना बाहू यस्य स तथा। आगन्तुकोपकरणजं सामर्थ्यमाह- चर्मेष्टका द्रुघण मुष्टिकसमाहतनिचितगात्रकाय: चर्मेष्टकया द्रुघणेन मुष्टिकेन च समाहतानि प्रतिदिनमभ्यासप्रवृत्तस्य निचितानि निबिडीकृतानि, गात्राणि स्कन्धोरुपृष्ठादीनि यत्र स तथाविधः, कायोदेहो यस्य स तथा। चर्मेष्टकादयश्च लोकप्रतीता एव / औरस्यबलसमन्वागत आन्तरोत्साहवीर्ययुक्तः / व्यायामवत्तां दर्शयति, लङ्घन प्लवन जवनव्यायामसमर्थ:जवनशब्दः शीघ्रवचनः / छेक:प्रयोगज्ञः, दक्षःशीघ्रकारी, प्राप्तार्थोऽ-2 धिकृते कर्मणि निष्ठां गतः, प्राज्ञ इत्यन्ये / कुशल आलोचितकारी। मेधावी सकृच्छुत दृष्टकर्मज्ञः / निपुण उपायारम्भकः, निपुणशिल्पोपगतःसूक्ष्मशिल्पसमन्वितः / एवंविधो ह्यल्पेनैव कालेन साटिकां पाटयतीति बहुविशेषणोपादानम् / स इत्थम्भूत // 279 // एकांमहतीं पटसाटिकां पट्टसाटिकांवा, पटसाटिकाया इयं श्लक्ष्णतरेति भेदेनोपादानम्, गृहीत्वा सयराहमिति, सकृज्झटिति ®णो। 0 जु। (r) हू। उल्लौ /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 280 // शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। समयप्ररूपणा। कृत्वेत्यर्थः / हस्तमात्रमपसारयेत्पाटयेदित्यर्थः। तत्रैवं स्थिते प्रेरकः शिष्यः, प्रज्ञापयतीति प्रज्ञापकोगुरुस्तमेवमवादीत्, किम्? [1] उपक्रमः / येन कालेन तेन तुण्णागदारकेण तस्याः पटसाटिकाया: वा पट्टसाटिकाया वा सकृद्धस्तमात्रमपसारितं पाटितमसौ समयो भवति?, प्रज्ञापक आह- नायमर्थः समर्थः, नैतदेवमित्युक्तं भवति / कस्मादिति पृष्ट उपपत्तिमाह- यस्मात्सङ्खयेयानां तन्तूनां समुदयसमितिसमागमेनेति पूर्ववद्, एकार्था वा सर्वेऽप्यमी समुदायवाचकाः, पटसाटिका निष्पद्यते। तत्र चउवरिल्लेत्ति, उपरितने सूत्रम् 366 तन्ता अच्छिन्नेऽविदारिते हेढिल्लेत्ति, आधस्त्य तन्तु न छिद्यते, अतोऽन्यस्मिन्काल उपरितनस्तन्तुः छिद्यतेऽन्यस्मिन्काले आधस्त्यः तस्मादसौ समयो न भवति, एवं वदन्तं प्रज्ञापकं प्रेरक एवमवादीत्, येन कालेन तेन तुन्नागदारकेण तस्याः पटसाटिकाया उपरितनस्तन्तुश्छिन्न: स समय:? किं भवतीति शेषः / अत्र प्रज्ञापक आह न भवतीति, कस्मात्? यस्मात्सङ्ख्येयानां पक्ष्मणां लोके प्रतीतस्वरूपाणां समुदयेत्यादि सर्वं तथैव यावत्तस्मादसौ समयो न भवति, एवं वदन्तं प्रज्ञापकमित्याधुपरितनपक्ष्मसूत्रमपि तथैव व्याख्येयम् / नवरमनन्तानां परमाणूनां विशिष्टैकपरिणामापत्तिः सङ्घातः, तैषामनन्तानां यःसमुदयः संयोगस्तेषां समुदयानां यान्योऽन्यानुगतिरसौ समितिः, तासां समागमेनैकवस्तुनिर्वर्तनाय मीलनेनोपरितनपक्ष्मोत्पद्यते, समुदायवाचकत्वेनैकार्था वा समुदयादयः / तस्मादसावुपरितनैकपक्षमच्छेदनकाल: समयो न भवति / कस्तर्हि समय इत्याह- एत्तों णमित्यादि। एतस्मादुपरितनैकपक्ष्मच्छेदनकालात्सूक्ष्मतर: समय: प्रज्ञप्तः हे! श्रमणायुष्मन्निति। ___ अत्राह- ननु यद्यनन्तैः परमाणुसङ्घातैः पक्ष्म निष्पद्यते ते च सङ्घाताः क्रमेण छिद्यन्ते, तāकस्मिन्नपि पक्ष्मणि विदार्यमाणेऽनन्ता: समया लगेयुः, एतच्चागमेन सह विरुध्यते, तत्रासङ्खयेयास्वप्युत्सर्पिण्यवसर्पिणीषु समयासङ्खयेयकस्यैव प्रति Oऽविअ', इत्यधिकम्। // 280 //
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। सूत्रम् 366 // 281 // 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 पादनात् / यत उक्तम्, असंखेज्जासु णं भंते! ओस्सप्पिणिउसप्पिणीसु केवइया समया पण्णत्ता?, गोयमा!, असंखेज्जा, अणंतासु णं [1] उपक्रमः। भंते? ओस्सप्पिणिउसप्पिणीसु केवइया समया पण्णत्ता? गोयमा! अणंता तदेतत्कथम् / अत्रोच्यते, अस्त्येतत्किन्तु पाटनप्रवृत्त शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। पुरुषप्रयत्नस्याचिन्त्यशक्तित्वात्प्रतिसमयमनन्तानां सङ्घातानां छेदः सम्पद्यते, एवं च सत्येकस्मिन्समये यावन्तः सङ्घाता द्रव्यादिचतुर्भेदाः श्छिद्यन्ते तैरनन्तैरपिस्थूलतर एक एव सङ्घातो विवक्ष्यते, एवम्भूताःस्थूलतरसङ्घाता एकस्मिन्पक्ष्मण्यसङ्खयेया एव भवन्ति। तेषांचक्रमेण छेदनेऽसङ्खयेयैः समयैः पक्ष्म छिद्यतेऽतो न कश्चिद्विरोधः / इत्थं च विशेषत: सूत्रेऽनुक्तमप्यवश्यं प्रतिपत्तव्यमन्यथा , ग्रन्थान्तरैः सह विरोधप्रसङ्गात्सूत्राणांच सूचामात्रत्वादिति। ततोऽङ्खयेयैरेव समयैर्यथोक्तपक्ष्मणो विदार्यमाणत्वाच्छद्मस्थानु विभा०नि०। भवविषयस्य च समयप्रसाधकस्य विशिष्टक्रियाविशेषस्य कस्यचिद्दर्शयितुमशक्यत्वादे तोऽविणंसुहुमतराए समए, इति सामा समयप्ररूपणा। न्येनैवोक्तवानिति / एकस्मादुपरितनपक्षमच्छेदकालादसङ्ख्याततमोऽशः समय इति स्थितम् / युगपदनन्तसङ्घातविदारणहेतुपूर्वोक्तप्रयत्नविशेषसिद्धिश्चनगरादिप्रस्थितानवरतप्रवृत्तपुरुषादेः प्रयत्नविशेषात्प्रतिक्षणंबहून्नभः प्रदेशान्विलयाचिरेणैवेष्टदेशप्राप्त भवनीया। यदि पुनरसौ क्रमेणैकैकं व्योमप्रदेशं लड़येत्तदा सङ्खयेयोत्सर्पिणीभिरेवेष्टदेशं प्राप्नुयाद् अंगुलसेढीमित्ते ओस्सप्पिणीओं असंखेज्जे (आवश्यक नि० 37) इत्यादिवचनादिति भावः / न चातीन्द्रियेष्वर्थेष्वेकान्तेन युक्तिनिष्ठैर्भाव्यम्, सर्वज्ञवचनप्रामाण्याद्, उक्तं च, आगमश्चोपपत्तिश्च, सम्पूर्ण विद्धि लक्षणम् / अतीन्द्रियाणामर्थानां, सद्भावप्रतिपत्तये॥१॥आगमश्वाप्तवचनमाप्तं दोषक्षयाद्विदुः / वीतरागोऽनृतं वाक्यं, न ब्रूयाद्धेत्वसम्भवात्॥२॥उपपत्तिर्भवेद्युक्तिर्या सद्भावप्रसाधिका / साऽन्वयव्यतिरे-8 // 281 // असङ्ख्येयासु भदन्त! उत्सर्पिण्यवसर्पिणीषु कियन्तः समयाः प्रज्ञप्ता:? गौतम! असङ्ख्येयाः, अनन्तासु भदन्त! उत्सर्पिण्यवसर्पिणीषु कियन्तः समयाः प्रज्ञप्ता:? गौतम! अनन्ताः। ॐ अव। 0 प्ति। 0 अङ्गुलमात्रश्रेणी उत्सर्पिण्योऽसङ्ख्येयाः। O (दृष्टि)' इत्यधिकम् /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 282 // कादिलक्षणा सूरिभिः कृता // 3 // इति / निदर्शितं चेहोभयमपीत्यलं विस्तरेण // 366 // असंखेजाणं समयाणं समुदयसमितिसमागमेणं सा एगा आवलियत्ति पवुच्चइ, संखेजाओ आवलियाओ ऊसासो, संखेजाओ आवलियाओ नीसासो, हट्ठस्स अणवगल्लस्स, निरुवक्किट्ठस्स जंतुणो। एगे ऊसासनीसासे, एस पाणुत्ति वुचति ॥१०४॥सत्त पाणूणि से थोवे, सत्त थोवाणि से लवे / लवाणं सत्तहत्तरिए, एस मुहुते वियाहिए / / 105 / / तिण्णि सहस्सा सत्त य सयाणि तेहत्तरं च उस्सासा। एस मुहुत्तो भणिओ सव्वेहिं अणंतनाणीहिं॥ 106 // एतेणं मुहुत्तमपाणेणं तीसं मुहुत्ता अहोरत्ते, पण्णरस अहोरत्ता पक्खो, दो पक्खा मासो, दो मासा उऊ, तिण्णि उऊ अयणं, दो अयणाई संवच्छरे, पंच संवच्छरिए जुगे, वीसं जुगाइं वाससयं, ससताई वाससहस्सं, सयं वाससहस्साणं वाससतसहस्सं, चउरासीई वाससयसहस्साइं से एगे पुव्वंगे, चउरासीर्ति पुव्वंगसतसहस्साइंसे एगेपुव्वे, चउरासीति पुव्वसयसहस्साइंसे एगेतुडियंगे, चउरासीइंतुडियंगसयसहस्साइंसे एगे तुडिए, चउरासीई तुडियसयसहस्साइं से एगे अडडंगे, चउरासीई अडडंगसयसहस्साई से एगे अडडे, चउरासीई अडडसयसहस्साइं से एगे अववंगे चउरासीइं अववंग सयसहस्साइंसे एगे अववे, चउरासीति अववसतसहस्साइंसे एगे हूहुयंगे, चउरासीईहूहुयंगसतसहस्साइंसे एगे हुहुए, एवं उप्पलंगे उप्पले, पउमंगे पउमे, नलिणंगे नलिणे, अत्थनिउरंगे अत्थनिउरे, अउयंगे अउए, णउयंगे णउए, पउयंगे पउए, चूलियंगे चूलिया, चउरासीतिं चूलियासतसहस्साइ से एगे सीसपहेलियंगे, चउरासीतिं सीसपहेलियंगसतसहस्साइं सा एगा 6वुच्चइ। 'या' न वर्तते। 0री।सयाई तेहुत्तरिं च ऊसासा। उत्तं / राई। ©या। चोरासीई।७।®चो। (r) अग्रेतनानि पदानि एवं अववंगे अववे..' इत्यादि रूपेण संक्षिप्तानि वर्तन्ते। ®च्छ ®णउअंगे णउए' इति द्वे पदे 'पउए', इति पदस्य पश्चाद्वर्तते। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भदा: सूत्रम् 367 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। गणित विषयानामावलिकादारभ्य शीर्षप्रहेलिकान्तानां निरूपणम्। // 282 //
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 283 // सीसपहेलिया। एताव ताव गणिए, एयावए चेव गणियस्स विसए, अतोपरं ओवमिए।सूत्रम् 367 // // 137 // ) [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। शेषं गतार्थं यावद्ध ठुस्स गाहा / हृष्टस्य तुष्टस्य, अनवकल्पस्य जरसाऽपीडितस्य, निरुपक्लिष्टस्य व्याधिना प्राक्साम्प्रतं १.३प्रमाणम्। अवाऽनभिभूतस्य, जन्तोर्मनुष्या देरेक उच्छ्रासयुक्तो नि:श्वास उच्छ्रासनि:श्वासः, एष प्राण उच्यते। शोकजरादिभिरस्वस्थस्य। द्रव्यादिचतुर्भेदाः जन्तोरुच्छ्रासनि:श्वासः त्वरितादिस्वरूपतया स्वभावस्थो न भवत्यतो हृष्टादिविशेषणोपादानम् / सत्त पाणूणीत्यादि श्लोकः। सप्त प्राणायथोक्तस्वरूपाः स एकः स्तोकः, सप्त स्तोका: स एको लव:, लवानां सप्तसप्तत्यायो निष्पद्यत एष मुहूर्तो व्याख्यातः। साम्प्रतंसप्तसप्ततिलवमानतया सामान्येन निरूपितं मुहूर्तमेवोच्छ्राससङ्ख्यया विशेषतो निरूपयितुमाह- तिण्णि सहस्सागाहा। अस्या भावार्थः, सप्तभिरुच्छ्वासैरेकः स्तोको निर्दिष्टः, एवंभूताश्च स्तोका एकस्मिल्लवे सप्त प्रोक्ताः, ततः सप्त सप्तभिरेव गुणिता इत्येकस्मिल्लव एकोनपञ्चाशदुच्छ्रासाः सिद्धाः, एकस्मिंश्चमुहर्ते लवा:सप्तसप्ततिनिर्णीताः / अत एकोनपञ्चाशत्सप्त-8 सप्तत्या गुण्यते ततो यथोक्तमुच्छासनिःश्वासमानं भवति, उच्छ्रासशब्दस्योपलक्षणत्वात् / अहोरात्रादयः शीर्षप्रहेलिकापर्यन्तास्तु कालप्रमाणविशेषाःप्राक्कालानुपूर्व्यामेव निर्णीतार्थाः। एताव ताव गणिए, इत्यादि। एतावच्छीर्षप्रहेलिकापर्यन्तमेव तावद्गणितम्, एतावतामेव शीर्षप्रहेलिकापर्यन्तानां चतुर्णवत्यधिकशतलक्षणानामेवाड्रस्थानानां दर्शनादेतावदेव गणितं भवति न परत इति भावः / एतावानेव च यः शीर्षप्रहेलिकाप्रमितराशिपर्यन्तो गणितस्य विषयः, गणितस्य प्रमेयमित्यर्थः। अतः परंसर्व मौपमिकम्॥३६७॥ तदेव निरूपयितुमाह से किंतं ओवमिए?.२ दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-पलिओवमे य सागरोवमे य॥सूत्रम् 368 // Oएयावया चेव। ©या। 0 एत्तोऽवरं ओवमिए पवत्तई', इति पाठो वर्तते / 7 366-67 सूत्रयोः पाठो 137 सूत्राङ्कतया वर्तते। चा। 0 एयावया सूत्रम् 367 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। गणित विषयानामावलिकादारभ्य शीर्षप्रहेलिकान्ताना निरूपणम्। सूत्रम् 368-376 1.3.3.2 विभा०नि० औप० कालस्य 1.3.3.2.1-2 पल्यो० साग०। // 283 // चेव।
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 284 // से किंतंपलिओवमे?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- उद्धारपलिओवमे य अद्धापलिओवमे यखेत्तपलिओवमे य॥सूत्रम् 369 / / से किं तं उद्धारपलिओवमे?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- सुहमे य वावहारिए य॥ सूत्रम् 370 // तत्थ णंजे से सुहुमे से ठप्पे // सूत्रम् 371 // . तत्थ णंजे से वावहारिए से जहानामए पल्ले सिया जोयणं आयाम विक्खंभेणं, जोयणं उई उच्चत्तेणं, तं तिगुणंसविसेसं परिरएणं, से णं एगाहिय बेहिय तेहिय जाव उक्कोसेणं सत्तरत्तपरूढाणं सम्मढे संनिचिते भरिए वालग्गकोडीणं / ते णं वालग्गा नो अग्गी डहेज्जा, नो वाऊ हरेज्जा, नो कुच्छेज्जा, नो पलिविद्धंसिज्जा, णो पूइत्ताए हव्वमागच्छेज्जा, तओणं समए 2 एगमेगं वालग्गं अवहाय जावतिएणं कालेणं से पल्लेखीणे नीरए निल्लेवे णिट्ठिते भवति, सेतं वावहारिए उद्धारपलिओवमे / एएसिंपल्लाणं कोडाकोडी हवेज दसगुणिता / तं वावहारियस्स उद्धारसागरोवमस्स एगस्स भवे परीमाणं // 107 // सूत्रम् 372 // एतेहिं वावहारियउद्धारपलिओवमसागरोवमेहिं किं पयोयणं? एतेहिं वावहारियउद्धारपलिओवम सागरोवमेहिं णत्थि किंचिपओयणं, केवलं तुपण्णवणा पण्णविन्जति। सेतं वावहारिए उद्धारपलिओवमे।सूत्रम् 373 // से किं तं सुहुमे उद्धारपलिओवमे?, 2 से जहानामए पल्ले सिया जोयणं आयाम विक्खंभेणं, जोयणं, उड्डे उच्चत्तेणं, तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं, सेणं पल्ले एगाहिय बेहिय तेहिय उक्कोसेणं सत्तरत्तपरूढाणं सम्मट्टे सन्निचिते भरिते वालग्गकोडीणं / तत्थ णं एगमेगे वालग्गे असंखेन्जाइं खंडाई कजति / ते णं वालग्गा दिट्ठीओगाहणाओ असंखेजतिभागमेत्ता सुहमस्स पणगजीवस्स 0'य' न वर्तते। व। 0 क्खेवेणं। 0 सेणं पल्ले एगाहिअबेआहिअतेआहि। 7 सत्तरत्तरूढाणं संसढे। 0 हे। रि। O'तु' नास्ति। उव्वेहेणं तं...I®बेआहिअतेआहिअ। (r) संसहे। [9] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 368-376 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि० औप० कालस्य 1.3.3.2.1-2 पल्या० साग० पल्यो०स्य 1.उद्धार, 1.अद्धा . क्षेत्रेति। 1. उद्धारस्य iiसूक्ष्म |i.ii व्यवहारिकेति। द्वीपसमुद्र सड्याप्रमाण प्रयोजनम्। // 284 //
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 285 // सरीरोगाहणाओ असंखेनगुणा / तेणं वालग्गाणो अग्गी डहेज्जा, णो वाऊ हरेज्जा, णो कुच्छेज्जा, णो पलिविद्धसेज्जा, णो पूइत्ताए हव्वमागच्छेज्जा / तओ णं समए 2 एगमेगं वालग्गं अवहाय जावतितेणं कालेणं से पल्ले खीणे नीरए निल्लेवे णिट्ठिए भवति, से तं सुहुमे उद्धारपलिओवमे / एतेसिं पल्लाणं कोडाकोडी हवेज दसगुणिया / तं सुहुमस्स उद्धारसागरोवमस्स उ एगस्स भवे परीमाणं / / १०८॥सूत्रम् 374 // एएहिं सुहमेहिं उद्धारपलिओवमसागरोवमेहिं किंपओअणं? एतेहिं सुहुमेहिं उद्घारपलिओवम सागरोवमेहिं दीवसमुद्दाणं उद्धारे घेप्पति // सूत्रम् 375 // __ केवतियाणं भंते! दीवसमुद्दा उद्धारेणं पन्नत्ता?, गो०! जावइया णं अड्डाइजाणं उद्धारसागरोवमाणं उद्धारसमया एवतिया णं दीवसमुद्दा उद्धारेणं पण्णत्ता, से तंसुहुमे उद्धारपलिओवमे / सेतं उद्धारपलिओवमे।सूत्रम् 376 // से किं तं ओवमिए, इत्यादि। उपमया निवृत्तमौपमिकम्, उपमानमन्तरेण यत्कालप्रमाणमनतिशयिना ग्रहीतुं न शक्यते तदौपमिकमिति भावः / तच्च द्विधा पल्योपमं सागरोपमंच। तत्र धान्यपल्यवत्पल्यो वक्ष्यमाणस्वरूपः, तेनोपमायस्मिन्तत्पल्योपमम्। तथा महत्त्वसाम्यात्सागरेणोपमा यत्र तत्सागरोपमम्॥३६८॥ तच्च पल्योपमंत्रिधा तद्यथा, उद्धारपलिओवमेय त्यादि। तत्र वक्ष्यमाणस्वरूपवालाग्राणां तत्खण्डानां वा तद्द्वारेण द्वीपसमुद्राणां वा प्रतिसमयमुद्धरणमपोद्धरणमपहरणम्, उद्धारः, तद्विषयं तत्प्रधानं वा पल्योपम मुद्धारपल्योपमम् / तथाऽद्धति कालः, स चेह प्रस्तावाद्वक्ष्यमाणवालाग्राणां तत्खण्डानां वा प्रत्येक वर्षशतलक्षण उद्धारकालो गृह्यते। अथवा यो नारकाद्यायुःकालः प्रकृतपल्योपममेयत्वेन वक्ष्यते स एवोपादीयते, हे। 7 सि। रि0 सुहुमउद्धार..। एतेहिं...सागरोवमेहिं' पदानि न वर्तन्ते। 0त्र। "......पलिओवमे', इत्यादि" इति पाठो वर्तते। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 368-376 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि० औप० कालस्य 1.3.3.2.1-2 पल्यो० साग पल्यो०स्य . उद्धार, Jii.अद्धा, iii. क्षेत्रेति। i. उद्धारस्य सूक्ष्म iii व्यवहारिकेति द्वीपसमुद्र सङ्ग्याप्रमाण प्रयोजनम्। // 285 //
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 286 // [1] उपक्रमः। उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः ततस्तत्प्रधानंपल्योपममद्धापल्योपमम्। तथा क्षेत्रमाकाशं तदुद्धारप्रधानंपल्योपमं क्षेत्रपल्योपमम्॥३६९॥ तत्राद्यं निरूपयितुमाह-से किंतं उद्धारपलिओवमे, इत्यादि। उद्धारपल्योपमं द्विविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथावालाग्राणांसूक्ष्मखण्डकरणात्सूक्ष्मंच, तेषामेव सांव्यवहारिकप्रत्यक्षव्यवहारिभिर्गृह्यमाणानामखण्डानां यथावस्थितानांग्रहणात्प्ररूपणामात्रव्यवहारोपयोगित्वाद्व्यावहारिक चेति॥ 370 // तत्र यत्सूक्ष्म तत्स्थाप्यंतिष्ठतु तावद्, व्यावहारिकप्ररूपणापूर्वकत्वादेतत्प्ररूपणायाः, पश्चात्प्ररूपयिष्यत इति भावः // 371 // तत्र यत्तद्व्यावहारिकमुद्धारपल्योपमं तदिदमिति शेषः / तदेव विवक्षुराह- से जहानामए, इत्यादि / तद्यथानाम धान्यपल्य इव पल्यः स्यात्स च वृत्तत्वादायामविष्कम्भाभ्यां दैर्घ्यविस्तराभ्यां प्रत्येकमुत्सेधाङ्गलक्रमनिष्पन्नं योजनम्। ऊर्ध्वमुच्चत्वेनापि (योजनम्) तद्योजनं त्रिगुणं सविशेष परिरयेणंभ्रमितिमङ्गीकृत्येति, सर्वस्यापि वृत्तपरिधेः किञ्चिन्न्यूनषड्भागाधिकत्रिगुणत्वादस्यापि पल्यस्य किञ्चिन्न्यूनषड्भागाधिकानि त्रीणि योजनानि परिधिर्भवतीत्यर्थः।स पल्यः, एक्काहियबेहियतेहियत्ति,षष्ठीबहुवचनलोपादेकाहिक व्याहिक व्याहिकीनामुत्कर्षतः सप्तरात्रप्ररूढानां भृतो वालाग्रकोटीनामिति सम्बन्धः। तत्र मुण्डिते शिरस्येकेनाला यावत्प्रमाणा वालाग्रकोटय उत्तिष्ठन्ति ता एकाहिक्यः, द्वाभ्यां तु योत्तिष्ठन्ति ता व्याहिक्यस्त्रिभिस्तुत्र्याहिक्यः / कथम्भूत इत्याह- संमृष्ट आकर्णं पूरित: सन्निचित: प्रचयविशेषानिबिडीकृतः / किंबहुना? एवं भूतोऽसौ येन तानि वालाग्राणि नाग्निर्दहेन वायुरपहरेत्, अतीव निचितत्वादग्निपवनावपि न तत्र क्रामत इत्यर्थः / नो कुच्छेज्जत्ति, नो कुथ्येयुः, प्रचयविशेषादेव शुषिराभावाद्वायोरसम्भवाच्च नासारतां गच्छेयुः। अत एव च नो परिविद्धंसेज्जत्ति, इदं पदं न वर्तते। 0 परिक्खेवेणं / 'तु'। 0एगाहियबेयाहियतेआहिय। ॐ त्र्याहिकाणामु..। 9 ऊर्ध्वारोहप्राधान्यान्नात्रात्मनेपदमिति सम्भावना / (c) एवंभूतोऽसौ भृतो येन....10 क्रमेते इत्यर्थः। / सूत्रम् 368-376 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि० औप० कालस्य 1.3.3.2.1-2 पल्यो० साग०॥ पल्यो०स्य i. उद्धार, Jilli. क्षेत्रेति। i. उद्धारस्य 1. सूक्ष्म व्यवहारिकेति। द्वीपसमुद्र सङ्घयाप्रमाण प्रयोजनम। // 286 //
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 287 // सूत्रम् 368-376 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 कतिपयपरिशाटनमप्यङ्गीकृत्य न परिविध्वंसेरन्नित्यर्थः / अत एव च नो पूइत्ताए हव्वमागच्छेज्जत्ति, न पूतित्वेन कदाचिदप्या- [1] उपक्रमः। गच्छेयुः, न कदाचिद्दुर्गन्धितां प्राप्नुयुरित्यर्थः / तओ णं ति, तेभ्यो वालाग्रेभ्यः समये समय एकैकं वालाग्रमपहृत्य कालो मीयत इति शेषः / ततश्च जावइएणमित्यादि। यावता कालेन स पल्यः क्षीणो वालाग्रकर्षणात्क्षयमुपागतः, आकृष्टधान्य द्रव्यादिचतुर्भेदाः कोष्ठागारवत् / तथा नीरएत्ति, निर्गतरजःकल्पसूक्ष्मवालाग्रोऽपकृष्टधान्यरजः कोष्ठागारवत्तथा निल्लेवें त्ति, अत्यन्तसंश्लेषा-2 तन्मयता गतवालाग्र लेपापहारान्निर्लेपः, अपनीतभित्त्यादिगतधान्यलेपकोष्ठागारवद् / एभिस्त्रिभिः प्रकारैर्निष्ठितो विशुद्ध इत्यर्थः / एकार्थिका वैते शब्दा।अत्यन्तविशुद्धिप्रतिपादनपराः। वाचनान्तरदृश्यमानंचान्यदपि पदमुक्तानुसारेण व्याख्येयम्। एतावत्कालस्वरूपं बादरमुद्धारपल्योपमं भवति / एतच्च पल्यान्तर्गतवालाग्राणां सङ्खयेयत्वात्सङ्खयेयैः समयैस्तदपहार-2 सम्भवात्सङ्खयेयसमयमानं द्रष्टव्यम् / से तमित्यादि निगमनम् / व्यावहारिकं पल्योपमं निरूप्याथ सागरोपममाह- एएसिंह पल्लाणगाहा। एतेषामनन्तरोक्तपल्योपमानां दशभिः कोटाकोटिभिरेकं व्यावहारिकं सागरोपमं भवतीति तात्पर्यम् // 107 // 372 // शिष्यः पृच्छति एतैर्व्यावहारिकपल्योपमसागरोपमैः किं प्रयोजनम्? कोऽर्थः साध्यते? अत्रोत्तरम्, नास्ति किश्चित्प्रयोजनम्।। निरर्थकस्तर्हि तदुपन्यास इत्याशङ्कयाह- केवलं प्रज्ञापना, प्रज्ञाप्यतेप्ररूपणामात्रं क्रियत इत्यर्थः। ननु निरर्थकस्य प्ररूपणयापित किं कर्तव्यम्? अतो यत्किञ्चिदेतत् / नैवम्, अभिप्रायापरिज्ञानाद्, एवं हि मन्यते, बादरे प्ररूपिते सूक्ष्मं सुखावसेयं स्यादतो बादरप्ररूपणा सूक्ष्मोपयोगित्वान्नैकान्ततो नैरर्थक्यमनुभवति / तर्हि नास्ति किञ्चित्प्रयोजनमित्युक्तमसत्यं प्राप्नोतीति चेत् / नैवम्, एतावतः प्रयोजनस्याल्पत्वेनाविवक्षितत्वात् / एवं बादराद्धापल्योपमादावपि वाच्यम्॥३७३॥से किं तं सुहमेइत्यादि 7 निल्लेवित्ति। 0त। औप० कालस्य 1.3.3.2.1-2 पल्यो० सागा पल्यो०स्य / उद्धार, 1.अद्धा, iii. क्षेत्रेति। 1.उद्धारस्य 1. सूक्ष्म i.ii व्यवहारिकेति। द्वीपसमुद्र सहयाप्रमाण प्रयोजनम्। // 287 //
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा०उपक्रमः। // 288 // सूत्रम् |377-382 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 श्रीअनुयोग गतार्थमेव / तत्थ णं एगमेगे वालग्गे असंखेज्जाइ मित्यादि। पूर्वं वालाग्राणि सहजान्येव गृहीतानि, अत्र त्वेकैकमसङ्खयेय- [1] उपक्रमः। द्वारं मलधारिस खण्डीकृतं गृह्यत इति भावः। एवं सत्येकैकखण्डस्य यन्मानं भवति तन्निरूपयितुमाह- ते णं वालग्गा दिट्ठीओगाहणाओ, श्रीहेमचन्द्र 1.3 प्रमाणम्। सूरि वृत्ति- इत्यादि / तानि खण्डीकृतवालाग्राणि प्रत्येकं दृष्ट्यवगाहनात: असङ्खयेयभागमात्राणि। दृष्टिश्चक्षुरोत्पन्नदर्शनरूपा, द्रव्यादिचतुर्भेदाः युतम्। सावगाहते परिच्छेदद्वारेण प्रवर्तते यत्र वस्तुनि तदेव वस्त्विह दृष्ट्यवगाहना प्रोच्यते / ततोऽसङ्खयेयभागवर्तीनि प्रत्येक वालाग्रखण्डानि मन्तव्यानि / इदमुक्तं भवति यत्पुद्गलद्रव्यं विशुद्धचक्षुर्दर्शनी छद्मस्थ: पश्यति तदसङ्ख्येयभागमात्राण्येकैकशस्तानि भवन्ति / द्रव्यतो निरूप्याथ क्षेत्रतस्तन्मानमाह- सुहमस्सेत्यादि। अयमत्र भावार्थः, सूक्ष्मपनकजीवशरीरं यावति क्षेत्रेऽवगाहते ततोऽसङ्घयेयगुणानि प्रत्येकं तानि भवन्ति, बादरपृथिवीकायिकपर्याप्तशरीतुल्यानीति वृद्धवादः। एषां च विभा०नि० वालाग्रखण्डानामसङ्खयेयत्वात्प्रतिसमयमुद्धारे किल सङ्खयेया वर्षकोट्योऽतिक्रामन्ति, अत: सङ्खयेयवर्षकोटिमानमिदम- औप० कालः। वसेयम्, शेषं तूक्तार्थप्रायम्॥१०८॥३७४॥यावज्जावइया अड्डाइजाणं उद्धारसागरोवमाणमित्यादि।यावन्तोऽर्द्धतृतीयसागरोपमेषु / ii.अद्धापल्यो उद्धारसमयावालाग्रोद्धारोपलक्षिता:समया उद्धारसमयाः। एतावन्तो द्विगुणद्विगुणविष्कम्भा द्वीपसमुद्रा यथोक्तेनोद्धारेण प्रज्ञप्ताः, सागरोपमयोः। i. सूक्ष्म। असङ्खयेया इत्यर्थः // ३७५-७६॥उक्तमुद्धारपल्योपममथाद्धापल्योपमं निरूपयितुमाह ii. व्यवहारिके से किं तं अद्धापलिओवमे? 2 दुविहे पण्णत्ते / तंजहा- सुहुमे य वावहारिए य॥ सूत्रम् 377 // भेदे प्रयोतत्थ णंजे से सुहुमे से ठप्पे // सूत्रम् 378 // तत्थ णंजे सेवावहारिए से जहानामए पल्ले सिया जोयणं आयाम विक्खंभेणं, जोयणंउटुंउच्चत्तेणं, तंतिगुणंसविसेसं परिक्खेवेणं, 0 जाव तत्थ णं.... I (c) 'किम् ?' इत्यधिकम्। 0 इहे'ति पदं न वर्तते। 1.3.3.2.1-2 जनद्या // 288 //
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 289 // 377-382 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 से णं पल्ले एंगाहिय बेहिय तेहिया जाव भरिये वालग्गकोडीणं / ते णं वालग्गा नो अग्गी डहेजा, नी वाऊ हरेज्जा, नो कुच्छेज्जा, नो [1] उपक्रमः। पलिविद्धसेज्जा, नो पूइत्ताए हव्वमागच्छेज्जा / ततो णं वाससते 2 गते एगमेगं वालग्गं अवहाय जावइएणं कालेणं से पल्ले खीणे नीरए शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। निल्लेवे निट्ठिए भवति, सेत्तं वावहारिए अद्धापलिओवमे। एएसिं पल्लाणं कोडाकोडी हविज दसगुणिया। तं वावहारियस्स द्रव्यादिचतुर्भेदाः अद्धासागरोवमस्स एगस्स भवे परीमाणं ।।१०९।।।सूत्रम् 379 / / सूत्रम् एएहिं वावहारिएहिं अद्धापलिओवम सागरोवमेहिं कि पओयणं? एएहिं जाव नत्थि किंचि प्पओयणं, केवलं तु पण्णवणा पण्णविनति / सेत्तं वावहारिए अद्धापलिओवमे ॥सूत्रम् 380 // से किं तं सुहमे अद्धापलिओवमे? 2 से जहानामते पल्ले सिया जोयणं आयाम विक्खंभेणं, जोयणं उट्टे उच्चत्तेणं, तं तिगुणं विभा०नि०। सविसेसं परिक्खेवेणं; सेणं पल्ले एगाहिय बेहिय तेहिय जाव भरिए वालग्गकोडीणं / तत्थ णं एगमेगे वालग्गे असंखेज्जाइंखंडाई 1.3.3.2.1-2 कजति / ते णं वालग्गा दिट्ठीओगाहणाओ असंखेजतिभागमेत्ता सुहुमस्स पणगजीवस्स सरीरोगहणाओ असंखेज्जगुणा। तेणं ii.अद्धापल्यो वालग्गा णो अग्गी डहेजा, नो वाऊ हरेज्जा, नो कुच्छेजा, नो पलिविद्धंसेज्जा, नो पूइत्ताए हव्वमागच्छेज्जा / ततोणं वाससते 2 गते सागरोपमयोः। i. सूक्ष्म। एगमेगंवालग्गं अवहाय जावइएणं कालेणं से पल्लेखीणे नीरए निल्लेवे निट्ठिए भवति / से तंसुहुमे अद्धापलिओवमे। एएसिं पल्लाणं ii. व्यवहारिके कोडाकोडी हवेज दसगुणिया। तंसुहुमस्स अद्धासागरोवमस्स एगस्स भवे परीमाणं ॥११०॥सूत्रम् 381 // भेदे प्रयोएएहिं सुहुमेहिं अद्धापलिओवम सागरोवमेहिं किं पओयणं? एतेहिं सुहमेहिं अद्धापलिओवम सागरोवमेहिं णेरतिय तिरिय 0एगाहिअबेआहिअतेआहिअ। 0 एषां पञ्चानां पदानां स्थाने 'जाव' इति वर्तते। 0 सि। 0 भविज। 7 व। 0 रि। 0 इमे पदे न स्तः। OR एगाहिअबेआहिअतेआहि। 7 एषां पञ्चां पदानां स्थाने 'जावे'ति वर्तते। 0 भविज।®रि®तिरिक्ख जोणिय मणुस्स...। औप० कालः। जनच। // 289 //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 290 // जोणिय मणूस देवाणं आउयाई मविजंति // सूत्रम् 382 / / ( // 138 // ) से किंतं अद्धापलिओवमे, इत्यादि / इदमप्युद्धारपल्योपमवत्सर्वं भावनीयम्, नवरमुद्धारकालस्येह वर्षशतमानत्वाव्यावहारिकपल्योपमे सङ्खयेया वर्षकोट्योऽवसेयाः, सूक्ष्मपल्योपमे त्वसङ्ख्येया इति // 377-382 // (1) णेरइयाणं भंते! केवतियं कालं ठिती पण्णत्ता?, गो०! जहन्नेणं दस वाससहस्साई उक्कोसेणू तेत्तीसं सागरोवमाई, (2) रयणप्पभापुढविणेरइयाणं भंते! केवतियंकालं ठिती पं०?, गो०! जहन्नेणं दस वाससहस्साई उक्कोसेणं एवं सागरोवमं, अपजत्तगरयणप्पभापुढविणेरइयाणं भंते! केवतिकालं ठिती पं०?, गो०! जहन्नेणं (वि) अंतोमुहत्तं उक्को(सेणवि) अंतो(मुहत्तं), पज्जत्तग (रयणप्प० नेरइयाणं भंते! केवइ० पं०?, गो०!) जाव जह० दसवाससहस्साई अंतोमुत्तूणाई, उक्कोसेणं (एगं) सागरोवर्म अंतोमुहत्तू(तो)णं, (3) सक्करप्पभा(हा)पुढविणेरइयाणं भंते! केवतिकालं ठिती पं०?, गो०! जहन्नेणं (एग) सागरोवमं उक्कोसेणं तिण्णि सागरोवमाई, (4) एवंसेस(पुढवी)पहासुविपुच्छा भाणियव्वा, वालुयप्पभा(हा)पुढविणेरइयाणंजह० तिण्णि सागरोवमाई, उक्कोसेणं सत्त सागरोवमाई। पंकप्पभा(हा)पुढवीणेरइयाणं जह० सत्तसागरोवमाई उक्कोसेणं दस सागरोवमाई। धूमप्पहापुढवीनेरइयाणं जह० दस सागरोवमाई, उक्कोसेणं सत्तरस सागरोवमाई। तम(प्पहा)पुढविनेरइयाणं भंते केवतिकालं ठिती पन्नत्ता? गो० जहन्नेणं सत्तरससागरोवमाई, उक्कोसेणं बावीसंसागरोवमाई, तमतमापुढविनेरइयाणं भंते! केवतिकालं ठितीपं?, गो! जहन्नेणं बावीसं सागरोवमाई, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई।सूत्रम् 383 // यदि नारकादीनामायूंष्येतैर्मीयन्ते तर्हि नारकाणां भदन्त! कियन्तं कालं स्थिति: प्रज्ञप्ता? स्थीयते नारकादिभवेष्वनयेति 0 368-382 सूत्राणां पाठो 138 सूत्राङ्कतया वर्तते / 0 हा। 0 गं। कौंस अंतर्गताः सर्वे पाठा मुद्रितप्रतानुसारेण / [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम 383 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभानि 8 औप०कालः। 1.3.3.2.1-2 ii.अद्धापल्योपम सागरोपमयोः। रत्नप्रभादिनारकाणमायुः स्थितिद्वारेणनिरूपणंप्रयोजन कथनचा // 290 //
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। सूत्रम 383 | // 291 // कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 स्थितिरायुःकर्मानुभवपरिणतिः / इह यद्यपि कर्मपुद्गलानांबन्धकालादारभ्य निर्जरणकालं यावत्सामान्येनावस्थितिः, कर्म [1] उपक्रमः। शास्त्रेषु स्थितिः प्रतीता (ग्रन्थाग्रं 4000) तथाप्यायुःकर्मपुद्गलानुभवनमेव जीवितं रूढम् / शास्त्रकारस्यापि च दशवर्ष शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। सहस्रादिकां स्थिति प्रतिपादयतस्तदेवाभिधातुमभिप्रेतम्, अन्यथा बद्धेनायुषा प्राग्भवे यावन्तं कालमवतिष्ठते जन्तुस्तेन द्रव्यादिचतुर्भेदाः समधिकैव दशवर्षसहस्रादिका स्थितिरुक्ता स्यात् / न चैवम्, तस्मान्नारकादिभवप्राप्तानांप्रथमसमयादारभ्यायुषोऽनुभवकाल एवावस्थिति:, सा च नारकाणामौघिकपदे जघन्यतो दश वर्षसहस्राण्युत्कृष्टतस्तु त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि / रत्नप्रभायां जघन्या तथैवोत्कृष्टा तु सागरोपमम् / अपर्याप्तपदे जघन्यत उत्कृष्टतश्चान्तर्मुहूर्तमेव, ततः परमवश्यमेषां पर्याप्तत्वसम्भवाद्। विभा०नि० पर्याप्तपदेचापर्याप्तकालेन हीनौधिक्येव स्थितिर्द्रष्टव्या। एवमन्यास्वपि पृथिवीषु वाच्यम् / नवरमुत्कृष्टा स्थिति:सर्वास्वित्थम औप० काल:। वसेया, सागरमेगं तिय सत्त दस य सत्तरस तह य बावीसा / तेत्तीसं जाव ठिई सत्तसुवि कमेण पुढवीसु॥१॥ (बृहत्सं० २२३)त्ति, Ri.अद्धापल्योपम जघन्या तु, जा पढमाए जेट्ठा सा बीयाए कणिट्ठिया भणिये (बृहत्सं० 234) त्यादिक्रमाद्भावनीया। अपर्याप्तकालस्तु सर्वत्रान्त सागरोपमयोः। मुहूर्तमेव, अपर्याप्तकाले चौधिकस्थितेर्विशोधिते सर्वत्र शेषा पर्याप्तस्थितिः / अपर्याप्ताश्च नारका देवा असङ्खयेयवर्षायुष्क रत्नप्रभादि नारकाणमायुः तिर्यमनुष्याश्च करणत एव द्रष्टव्याः, लब्धितस्तु पर्याप्ता एव / शेषास्तु लब्ध्याऽपर्याप्ताश्चपर्याप्ताश्च सम्भवन्ति / तदेवं पूर्वाभिहितं स्थितिद्वारेणचतुर्विंशतिदण्डकमनुसृत्य नारकाणामायुःस्थितिनिरूपिता॥ 383 // अथासुरकुमाराणां निरूपयितुमाह निरूपणंप्रयोजन कथनचा (1) असुरकुमाराणं भंते! देवाणं केवतिकालं ठिती पं०?, गो०! जहन्नेणं दस वाससहस्साइं उक्कोसेणं सातिरेगं सागरोवमं, // 291 // सागरोपममेकं त्रीणि सप्त दश च सप्तदश तथैव द्वाविंशतिः / त्रयस्त्रिंशद्यावत् स्थितिः सप्तत्स्वपि क्रमेण पृथ्वीषु / / 1 / / ॐ या प्रथमायां ज्येष्टा सा द्वितीयायां कनिष्ठा भणिता। 0 इअं।
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ | श्रीअनुयोग द्वारंमलधारि | श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 292 // सूत्रम असुरकुमारी(र देवी)णं भंते! देवीणं केवतिकालं ठिती पं०?, गोo! जहन्नेणं दस वाससहस्साइंउक्कोसेणं अद्धपंचमाई, पलिओव- 8 [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। माई, (2) नागकुमाराणं ( भते! केव० पं०?), जाव गो०! जहन्नेणं दस वाससहस्साई उक्कोसेणं देसूणाई दोण्णि पलिओवमाई। १.३प्रमाणम्। नागकुमारीणं (भंते! केव० पं०?), जाव गो० जहन्नेणं दसवाससहस्साई, उक्कोसेणं देसूणं पलिओवमं (3) एवं जहाणागकुमाराणं द्रव्यादिचतुर्भेदाः देवाणं देवीण यतहा जाव थणियकुमाराणं देवाणं देवीण य भाणियव्वं / / सूत्रम् 384 // 384-391 (1) पुढवीकाइयाणं भंते! केवतिकालं ठिती पन्नत्ता? गो! जह० अंतोमु० उक्को० बावीसं वाससहस्सा। सुहमपुढविकाइयाणं 1.3.3 ओहियाणं अपज्जत्तयाणं पज्जत्तयाण यति(ण्णि)ण्हवि पुच्छा, गो०!जह० अंतोमुहत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं / बादरपुढविकाइयाणं कालप्रमाणम्। पुच्छा, गो० जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई। अपज्जत्तय बादरपुढविकाइयाणं पुच्छा, गो०! जहण्णेण(वि) विभा०नि० अं० उक्कोसेणवि अं०। पज्जत्तगबादरपुढविकाइयाणं (पुच्छा), जाव गो! जहं० अंतोमुहत्तं उक्को० बावीसं वाससहस्साइं अंतो- औप० कालः। मुहत्तूणाई, (2) एवं सेसकाइयाणंपि पुच्छावयणं भाणियव्वं, आउकाइयाणं जाव गो० जहं० अंतो० उक्कोसे० सत्त वाससहस्साई। ii.अद्धापल्योपम सुहुमआउकाइ० ओहिआणं अपज्जत्तयाणं पज्जत्तयाणं तिण्हवि जहण्णेणवि अंतो उक्कोसेणवि अं० / बादरआउका० जाव गो० सागरोपमयोर सुरकुमारादिशेष जहा ओहियाणं, अपज्जत्तगबादरआउकाइयाणं जाव गो० जहन्नेणवि अंतो० उक्कोसेणवि अं०।पज्जत्तगबादरआउकाइयाणं जाव दण्डकानामायु:गो० जहं० अंतोमुहत्तं उक्को० सत्त वाससह अंतोमुहत्तूणाई। (3) तेउकाइयाणं भंते जाव गो० जहं० अं० उक्को० तिण्णि राइंदियाई। स्थिति द्वारेण सुहुमते० ओहियाणं अपज्जत्तयाणं पज्जत्तयाण तिण्हवि जहण्णेणवि अंतो० उक्कोसेणवि अं०। बादरतेउकाइयाणं भंते! जाव गो० // 292 // 0 कौंसान्तर्गता:पाठा मुद्रित प्रतानुसारेण ज्ञातव्याः। तदनुसारेणाक्षराणां सङ्कलना यथायोग्यं कर्त्तव्या। 0 दु।०के०' इति रूपेण संक्षिप्तं पाठो वर्तते / एवमग्रेऽपि 'अंतोमहत्तं' स्थाने 'अंक' वाससहस्साई स्थाने 'वा०' तथा 'वाउका०', ते०, इत्यादि संक्षिप्ताः पाठा: वर्तन्ते। 0 सहस्साई। 7 वी। 0गा। कथनम्।
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा०उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 293 // जहं अन्तो० उक्कोसेणं तिण्णि राइंदियाई। अपजत्तयबायरतेउकाइयाणंजाव गो० जहं अन्तो० उक्को० अन्तो०, पज्जत्तयबायर तेउकाइयाणं जाव गो० जहं० अंतोमु० उक्कोसेणं तिण्णि राइंदियाई अंतोमुहत्तूणाई। (4) वाउका जाव गो० जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्को० तिण्णि वाससहस्साई।सुहुमवाउ० ओहियाणं अपज्जत्तयाणं पजत्तयाण य तिण्हविजहण्णे(ऽवि) अंतो० उक्कोसे० अं० / बादरवा० जाव गो० जहं० अन्तो० उक्को तिण्णि वाससहस्साई। अपज्जत्तयबादरवाउकाइ० जाव गो० जहं० अं० उक्कोसेणवि अं०, पज्जत्तगबादरवाउकातियाणं जाव गो० जह० अंतोमुहत्तं उक्को० तिण्णि वा० अंतोमुहत्तूणाई। (5) वणस्सइकाइयाणं जाव गो० जहन्नेणं अं० उक्को० दस वाससहस्साई।सुहु(मवणस्सइका०)माणं ओहियाणं अपज्जत्तयाणं पज्जत्तयाण य तिण्हविजह (ण्णेणवि) अंतोमु० उक्कोसे० अं०। बादरवणस्सइकाइयाणंभंते कवइयंकालं ठिती पन्नत्ता? गो० जहं० अंतो० उक्को० दस वाससहस्साई। अपज्जत्तयाणं० जाव गो० जहन्नेणं० अं० उक्कोसे० वि अंतो० / पजत्तयबादरवण जाव गो० जहन्नेणं अं० उक्कोसेणं दस वास० सह० अंतोमुहुत्तूणाई॥ सूत्रम् 385 // (1) बेइंदियाणं (भंते! केव० पं०?,) जाव गो०! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्को० बारस संवच्छराणि / अपज्जत्तय (बेइंदिआणं पुच्छा) जाव गोतमा! जहन्नेणवि अंतोमुहत्तं उक्कोसेणवि अं०।पज्जत्तयाणं(बेई०) जाव गो० जह० अं० उक्को० बारस सं० अंतोमुहुत्तूणाई। (2) तेइंदियाणं (पुच्छा) जाव गो०! जह० अं० उक्को० एकूणपण्णासं राइंदियाई। अपज्जत्तय (तेइंदिआणं पुच्छा) जाव गो०! जह(ण्णेणवि) अंतो० उक्कोसे० अं० / पज्जत्तय (तेइं० पुच्छा) जाव गो०! जह० अंतोमुहत्तं उक्को० एकूणपण्णासं राइंदियाई अंतोमुहत्तूणाई। (3) चउरिंदियाणं (भंते! केवल० पं०?) जाव गो०! जहं० अंतो० उक्को० छम्मासा / अपज्जत्तय (चउरिंदिआणं Oगा। 0 वी। ©ग। गु। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम 384-391 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभानि औप० कालः। 1.3.3.2.1-2 ii.अद्धापल्योपम सागरोपमयोरसुरकुमारादिशेष दण्डकानामायु:स्थिति द्वारेण कथनम्। // 293 //
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 294 // [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम 384-391 पुच्छा) जाव गो०! जह(नेणवि) अंतो० उक्को(सेणवि) अंतो०। पज्जत्तयाणं(चउरिंदिआणं पुच्छा) जाव गो०! जह(नेणं) अं० उक्को० छम्मासा अंतोमुहुत्तूणा // सूत्रम् 386 // (१)पंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं (भंते! केवल० पं०?) जाव गो०! जह० अंतोमुहत्तं उक्को तिण्णि पलिओवमाई, (2) जलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं (भंते! केवइयंकालं ठिई पं०?) जाव गो०! जहन्नेणं अंतो० उक्को० पुव्वकोडी। सम्मुच्छिमजलयरपंचेदियतिरिक्खजोणियाणं जावगोतमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी। अपज्जत्तयसंमुच्छिमजूलयरपंचेदियतिरिक्खजोणियाणं(पुच्छा) जाव गो०! जहन्नेणवि अंतो० उक्कोसेणवि अंतो० / पज्जत्तयसंमुच्छिमजूलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं (पुच्छा), जाव गो०! जह० अंतो० उक्को० पुव्वकोडी अंतोमुहुत्तूणा / गब्भवक्वंतियजलयूरपंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं(पुच्छा), जाव गो०! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी। अपजत्तयगब्भवक्वंतियूजलयरपंचेदियतिरिक्खजोणियाणं(पुच्छा), जाव गो०! जहन्नेणवि अंतो० उक्कोसेणवि अंतो० / पजत्तयगब्भवक्कंतियजलयूरपंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं(पुच्छा), जाव गो०! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी अंतोमुत्तूणा / (3) चउप्पयथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं(पुच्छा), भंते! केवतिकालं ठिती पन्नत्ता? गो०! जह० अंतो० उक्को तिण्णि पलिओवमाई। समुच्छिमचउप्पयथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं जाव गो०! जहं० अंतो० उक्को० चउरासीति वाससहस्साई। अपूजत्तयसंमुच्छिमचउप्पयथलयरपंचेंदिय० जाव गो०? जहं० अंतो० उक्कोसेणवि० अंतो० / पज्जत्तयसमुच्छिमचउप्पूयथलयरपंचेंदिय० जाव गो०! जहं० अंतो० उक्को० चउरासीति वाससहस्साई अंतोमुहत्तूणाई। गब्भवक्कंतियचउप्पयथलयरपंचेंदिय० जाव गो०! जह० अंतो० उक्को० तिण्णि पलिओवमाई। अपज्जत्तयगब्भवक्कंतियचउप्पयOगा।0 ग। 0 चिं। 0 इमानि चत्वारि पदानि न वर्तन्ते। ...पुच्छा गो०' इति वर्तते। 7 इं। कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि० औप० काल:। 1.3.3.2.1-2 ii.अद्धापल्योपम सागरोपमयोरसुरकुमारादिशेष दण्डकानामायु:स्थिति द्वारेण कथनम्। // 294 //
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 295 // 2] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम 384-391 थलयरपंचेंदिय० जाव गो०! जहण्णेणवि अंतो० उक्कोसेणवि अंतो० / पज्जत्तयगब्भूवक्वंतियचउप्पयथलयरपंचेंदिय० जाव (गो०)! जहं० अंतो० उक्को तिण्णि पलिओवमाइं अंतोमुत्तूणाई। उरपरिसप्पथलयरपंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते केवतिकालं ठिती पन्नत्ता? (पुच्छा),गो०! जह० अंतो० उक्को पुव्वकोडी / संमुच्छिमउरपरिसप्पथलयरपंचिदिय०(पुच्छा), जाव गो०!जह० अंतो० उक्को० तेवन्नं वाससहस्साइं। अपज्जत्तयसंमुच्छिमउरपरिसप्पथलयरपंचिदिय० जाव गो०! जह(ण्णेणवि) अं० उक्कोसेण(वि) अंतो०। पज्जत्तयसंमुच्छिमउरपरिसप्पथलयरपंचिदिय० जाव गो०! जह० अंतो० उक्को० तेवण्णं वाससहस्साइं अंतोमुहुत्तूणाई। गब्भवक्वंतियउरपरिसप्पथलयरपंचिदिय० जाव गो० जह० अंतो० उक्को० पुव्वकोडी। अपज्जत्तयगब्भवक्वंतियउरपरिसप्पथलयरपंचिंदिय० जाव गो०!जह(नेणवि) अतो० उक्को(सेणवि) अंतो० / पज्जत्तयगब्भवक्वंतियउरपरिसप्पथलयरपंचेंदिय० जाव गो०! जह० अंतो० उक्को० पुव्वकोडी अंतोमुहुत्तूणा / भूयपरिसप्पथलयरपंचिंदिय० जाव गो०! जह(ण्णेण) अंतो० उक्कोसेणं पुव्वकोड़ी।समुच्छिमभुयपरिसप्पथल० गो०! जह० अं० उक्को० बायालीसं वाससहस्साई। अपूज्जत्तयसमुच्छिमभुयपरिसप्पथलयरपंचेंदिय० जाव गोo! जहं० अंतो० उक्को० अंतो०। पज्जत्तयसंमुच्छिमभुयपरिसप्पूथलयरपंचें दिय० जाव गो०! जहं० अंतो० उक्को० बायालीसंवाससहस्साई अंतोमुत्तूणाई। गब्भवक्वंतियभुयपरिसप्पथलयरपंचेंदियाणंजाव गो०! जहं अंतो० उक्को० पुव्वकोडी। अपज्जत्तयगब्भवक्वंतियभुयपरिसप्पथलयरपंचिंदिय० जाव गो०! जह(नेणवि) अंतो० उक्को(सेणवि) अंतो पज्जत्तयगब्भवक्वंतियभुयपरिसप्पथलयरपंचिंदिय जाव गो०! जहं० अंतो० उक्को० पुव्वकोडी अंतोमुहत्तूणा। (4) खयरपंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते केवतिकालं ठिती पन्नत्ता? (जाव) गो०! जहं० अंतो० उक्को० पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं / समुच्छिमखहयरपंचिंदिय० जाव गो०! जहं० पंचिंदिय / रुग। 0 इमानि चत्वारि पदानि न वर्तन्ते। 0 गो। कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। औप० कालः। |1.3.3.2.1-2 ii.अापल्योपम सागरोपमयोरसुरकुमारादिशेष दण्डकानामायु:स्थिति द्वारेण कथनम्। // 295 //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 296 // अंतो० उक्को० बावत्तरिं वाससहस्साई। अपज्जत्तयसंमुच्छिमखहयरपंचिंदिय० (पुच्छा), जाव गो०! जहं० अंतो० उक्वो० अंतो० / पज्जत्तगसंमुच्छिमखहयरपंचिंदिय० जावगोतमा! जह(नेणं) अंतो० उक्को० बावत्तरिंवाससहस्साई अंतोमुहुत्तूणाई। गन्भववंतियखहयर० जाव गो०! जहं० अंतो० उक्को० पलिओवमस्स असंखेजइभाग। अपजत्तयगब्भवक्त्रंतियखहयर० जाव गो०! जह(ण्णेणवि) अंतो० उक्को० अंतो०।पज्जत्तयगन्भवतियखहयरपंचिंदियतिरिक्ख (जोणिआणं भंते! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता) जाव गो०! जहं० अंतो० उक्को० पलिओवमस्स असंखिज्जइभागं अंतोमुहुत्तूणों। (5) एत्थ एतेसिं (णं) संगहणिगाहाओ भवंति, तंजहासंमुच्छपुव्वकोडी चउरासीति भवे सहस्साई। तेवण्णा बायाला बावत्तरिमेव पक्खीणं / / 111 ।।गन्भं(तिम) मि पुव्वकोडी तिण्णि य पलिओवमाई परमाउं / उर भुयगपुव्वकोडी पलिउवमासंखभागो य / / 112 // सूत्रम् 387 // (1) मणुस्साणं भंते! केवइकालं ठिई पण्णत्ता, गो०! जह० अंतो० उक्को० तिण्णि पलिओवमाई। (2) संमुच्छिममणुस्साणं जाव गो०! जह(ण्णेणवि) अंतो० उक्कोसे० अंतो०। (3) गब्भवक्वंतियमणुस्साणं जाव (गो!) जहन्नेण अंतो० उक्को तिण्णि पलिओवमाइं। अपज्जत्तयगब्भ० मणुस्साणं (भंते! केवइ० पण्णत्ता?) जाव गो०! जह० अंतो० उक्को० अंतो०। पजत्तयगब्भ० मणुस्साणं (भंते! केवइ०), जाव गो०! जह० अंतो० उक्को तिण्णि पलि० अंतोमुहुत्तूणाई।सूत्रम् 388 // वाणमंतराणं भंते! देवाणं केवतिकालं ठिती पण्णत्ता?,गो०! जह० दस वाससहस्साई उक्को० पलिओवमं / वाणमंतरीणं भंते! देवीणं केव० पण्णत्ता?, गो०! जह० दस वाससहस्साई उक्को० अद्धपलिओवमं ॥सूत्रम् 389 // गा® गो। ॐणं / 0 समुच्छिम / 7 परमाऊ। उरग भुअ पुव्वकोडी...19 केवइयं० पण्णत्ता...1 0 कौंसान्तर्गताः सर्वे पाठा मुद्रित प्रतानुसारेण ज्ञातव्याः। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम 384-391 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि० औप० कालः। 1.3.3.2.1-2 ii.अद्धापल्योपम सागरोपमयोरसुरकुमारादिशेष दण्डकानामायु:स्थिति द्वारेण कथनम्। // 296 //
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 297 // (1) जोतिसियाणंभंते! देवाणं (केवइ०?,)जाव गो!जह सातिरेगं अट्ठभागपलिओवमं उक्को० पलिओवमंवाससतसहस्समब्भहियं / जोइसी (सिय) भंते! देवीणं (केवइ०), जाव गो०! जहन्नेणं अट्ठभागपलिओवम उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पण्णासाए वाससहस्सेहिं (स्समब्भ) अब्भहियं / (2) चंदविमाणाणं भंते! देवाणं (केव०?, गो०!) जाव जह० चउभागपलिओवम उक्को० पलिओवमं वाससतसहस्सा(मन्भ)हियं / चंदविमाणाणं भंते! देवीणं (गो०!) जाव जह० चउभागपलिओवमं उक्को० अद्धपलि ओवमंपण्णासाए वाससहस्सेहिं अब्भहियं / (3) सूरविमाणाणंभंते! देवाणं, (गो०!) जहं० चउभागपलिओवमं, उक्को० पलिओवमं वाससहस्सा(मब्भ)हिये, सूरविमाणाणं भंते देवीणं, (गो०!) जाव जहं० चउभागपलिओवमं, उक्को० अद्धपलिओवमं, पंचहिं वाससएहिं अ(महि)धियं, / (4) गहविमाणाणं भंते देवाणं (गो०!) जह० चउभागपलिओवमं, उक्को० पलिओवमं / गहविमाणाणं भंते! देवीणं, (गो०!) जावजहं० चउभागपलिओवमं, उक्को० अद्धपलिओवमं / (5) णक्खत्तविमाणाणं भंते! देवाणं, जाव गो०! जह० चउभागपलिओवमं उक्को० अद्धपलिओवमं / णक्खत्तविमाणाणं भंते! देवीणं जाव गो० जहन्नेणं चउभागपलिओवमं, उक्को० सातिरेगं चउभागपलिओवमं / (6) ताराविमाणाणं भंते! देवाणं जाव गो०! जह० सातिरेगं अट्ठभागपलिओवमं, उक्को० चउभागपलिओवमं / ताराविमाणाणं भंते! देवीणं (कवेइअं० पण्णत्ता?), जाव गो०! जह० अट्ठभागपलिओवम, उक्कोल्सातिरेगं अट्ठभागपलिओवमं ।सूत्रम् 390 // (1) वेमाणियाणं भंते! देवाणं (केव० पण्णत्ता?),जावगो०!जह पलिओवमं, उक्को० तेत्तीसंसागरोवमाई। वेमाणी(णिआ)णं भंते! देवीणं (केवइ० पण्णत्ता?), जाव गो०! जहं० पलिओवमं, उक्को० पणपण्णं पलिओवमाई। (2) सोहम्मे णं भंते! कप्पे देवाणं, केवतिकालं ठिती पन्नत्ता? गो०! जह० पलिओवमं, उक्को० दोन्नि सागरोवमाई। सोहम्मे णं भंते! कप्पे (परिणहिआ) [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम 384-391 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि० औप० कालः। ii.अद्धापल्योपम सागरोपमयोरसुरकुमारादिशेष दण्डकानामायुःस्थिति द्वारेण कथनम्। // 297 //
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति [2] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः युतम्। 5866680688188888 // 298 // सूत्रम | 384-391 देवीणं, जाव गो०! जह० पलिओवमं, उक्को० सत्त पलिओवमाई। सोहम्मेणं भंते! कप्पे अपरिग्गहियाणंदेवीणं! (के०?,) जाव गो०! जहं० पलिओवम, उक्को० पन्नासं पलिओव(म)माइं, (3) ईसाणे णं भंते! कप्पे देवाणं, केवतिकालं ठिती पन्नत्ता? गो०! जहं० सातिरेगं पलिओवमं उक्को० सातिरेगाई दो सागरोवमाई। ईसाणे णं भंते! कप्पे (परिग्गहिआ)देवीणं, जाव गो०! जहं० सातिरेगंपलिओवम उक्को० नव पलिओवमाइं, इसाणेणं भंते कप्पे! अपरिग्गहियाणंदेवीणं (भंते! के०?,) जाव गो०! जहं० साइ० पलिओवमं, उक्को० पणपण्णं पलिओवमाइं। (4) सणंकुमारे णं भंते! कप्पे देवाणं केवइ कालं ठिती पन्नत्ता गो०! जहं० दो सागरोवमाई उक्कोसेणं सत्त सागरोवमाई। (5) माहिंदे णं भंते! कप्पे देवाणं जाव गो०! जहं० साइरेगाइंदो सागरोवमाई, उक्को० साइरेगाइं सत्त सागरोवमाई। (6) बंभलोएणं भंते! कप्पे देवाणंजाव गो०! जहं सत्तसागरोवमाई, उक्को० दस सागरोवमाई। एवं कप्पे कप्पे केवइ० पं०?, गो०! एवं भाणियव्वं-लंतए जहं० दस सागरोवमाइं, उक्को चो(चउ)दस सागरोवमाइं। महासुक्के जहं० चो(चउ)दस सागरोवमाई, उक्को० सत्तरस सागरोवमाइं। सहस्सारे जहं सत्तरस सागरोवमाइं, उक्को० अट्ठारस सागरोवमाइं। आणए जहं० अट्ठारससागरोवमाई, उक्को एक्कू(गूणवीसं सागरोवमाइं। पाणए जहं० एक्कू(गू)णवीसंसाग०, उक्को० वीसंसागरोवमाइं। आरणे जह० वीसंसागरोवमाई, उक्को एक्कवीसंसागरोवमाई। अच्चुए जहं० एक्कवीसं सागरोवमाइं, उक्को० बावीसं सागरोवमाइं। (8) हेट्ठिमहेट्ठिमगेविजविमाणेसुणंभंते! देवाणं केवइकालं ठिती पं०?,गोo!जहं० बावीसंसागरोवमाई, उक्को० तेवीसंसागरोवमाई, हेट्ठिममज्झिमगेवेजविमाणेसुणं (भंते! देवाणं केव०?,) जाव गो०! जहं० तेवीसं सागरोवमाई, उक्को० चउवीसं सागरोवमाई। हेट्ठिमउवरिमगेवेचविमाणेसु (णंभंते! देवाणं, गो०!) जाव जहं चउवीसंसाग० उक्को० पणु(पंच)वीसंसाग०।मज्झिमहेट्ठिमगेवेजविमाणेसु(केव०) जाव गो० जहं० पणु(ण)वीसं सागरोवमाई, उक्को० छव्वीसंसागरोवमाई।मज्झिममज्झिमगेवेजविमाणेसु, (णं कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि० औप०कालः। |1.3.3.2.1-2 |ii.अद्धापल्योपम सागरोपमयोरसुरकुमारादिशेष दण्डकानामायु:स्थिति द्वारेण कथनम्। // 298 //
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 299 // [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम 384-391 भंते! गो०!) जाव जहं० छव्वीसं सागरोवमाई, उक्को० सत्तावीसं सागरोवमाइं।मज्झिमउवरिमगेवे० णं जाव, गो०! जह० सत्तावीसं सा०, उक्को० अट्ठावीसं० / उवरिमहेट्ठिमगेवि० (देवाणं, गो०!) जाव जहं० अट्ठावीसंसागरोवमाई, उक्को० एक्कू(गू)णतीसंसागरोवमाई। उवरिममज्झिमगेविजविमाणेसु (णंभंते! देवाणं, गो०!) जाव जहं० एक्कू(गू)णतीसंसागरोवमाइं, उक्को० तीसंसागरोवमाई। उवरिमउवरिमगेवेजविमाणेसु (णं भंते! देवाणं, गो०!) जाव जहं तीसंसागरोवमाई, उक्को० एक्कतीसंसागरोवमाइं। (9) विजय वेजयंत जयंत अपराजितविमाणेसुणं भंते! देवाणं केवतिकालं ठिती पण्णत्ता?, गो०!, जहणणेणं एक्कतीसं सागरोवमाई, उक्को० तेत्तीसंसागरोवमाई। सव्वट्ठसिद्धेणं भंते! महाविमाणे देवाणं केवतिकालं ठिती पूण्णता?, गो०! अजहण्णमणुक्कोसं (सेणं) तेत्तीसं सागरोवमाई।से तं सुहुमे अद्धापलिओवमे।सेतं अद्धापलिओवमे ॥सूत्रम् 391 / / ( // 139 // ) असुरकुमाराणां भंते! इत्यादि / सूत्रसिद्धमेव यावन्मनुष्यसूत्रम् / नवरं पृथिव्यादीनामपर्याप्तानांजघन्यत उत्कृष्टतश्चान्तर्मुहूर्तमेव स्थितिः, तत: परमवश्यं पर्याप्तत्वसम्भवान्मरणाद्वेति भावनीयम् / व्यन्तरादिसूत्राण्यपि वैमानिकसूत्रपर्यन्तानि पाठसिद्धान्येव / नवरमेतेषामपर्याप्तानां जघन्यत उत्कृष्टतश्चान्तर्मुहूर्तमेव स्थितिः, ततः परमवश्यं पर्याप्तत्वसम्भवादेव भावनीयम् / ग्रैवेयकसूत्रे चाधस्तनास्त्रयःप्रस्तटा अधस्तनौवेयकशब्देनोच्यन्ते, मध्यमास्तुत्रयो मध्यमग्रैवेयकशब्देनोपरितनास्तुत्रय उपरितनप्रैवेयकशब्देन / पुनरप्यधस्तनेषु त्रिषु प्रस्तटेषु मध्येऽधस्तनःप्रस्तटोऽधस्तनाधस्तनौवेयकशब्देन व्यपदिश्यते, मध्यमस्त्वधस्तनमध्यमशब्देन, उपरितनस्त्वधस्तनोपरिमशब्देन / एवं मध्यमेष्वपि त्रिषु प्रस्तटेषु मध्येऽधस्तनः प्रस्तटोमध्यमाधस्तनौवेयकशब्देनाभिधीयते, मध्यमस्तु मध्यममध्यमशब्देनोपरितनस्तु मध्यमोपरितशब्देन / एवमुपरितनेष्वपि त्रिषु प्रस्तटेषु क्रमेणोपरि 0383-391 सूत्राणां पाठो 139 सूत्राङ्कतया वर्तते। कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। औप० कालः। |1.3.3.2.1-2 ii.अद्धापल्योपम सागरोपमयोरसुरकुमारादिशेष दण्डकानामायुःस्थिति द्वारेण कथनम्। 8 // 299 //
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 300 / [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम 392-398 माधस्तनोपरिममध्यमोपरिमोपरिमशब्दवाच्यता भावनीयेति // 384-391 // उक्तं सप्रयोजनमद्धापल्योपमम् / से किं तं खेत्तपलिओवमे?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- सुहुमे य, वावहारिए य॥सूत्रम् 392 // तत्थ णंजे से सुहुमे से ठप्पे / / सूत्रम् 393 // . तत्थ णं जे से वावहारिए से जहानामए पल्ले सिया जोयणं आयाम विक्खंभेणं, जोयणं (उव्वेहेणं)उई उच्चत्तेणं, तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं, से णं पल्ले एगाहिय बेहिय तेहिय० जाव भरिए वालग्गकोडीणं / ते णं वालग्गा णो अग्गी डहेज्जा, णो वातो हरेज्जा, जावणोपूइत्ताए हव्वमागच्छेना।जेणं तस्स पल्लस्स आगासपदेसा तेहिं वालग्गेहिं अप्फुन्ना ततो णंसमए 2 गते एगमेगं आगासपएसं अवहाय जावतिएणं कालेणं से पल्लेखीणे जाव निट्ठिए भवइ / सेतं वावहारिए खेत्तपलिओवमे। एएसिं पल्लाणं कोडाकोडी हवेज दसगुणिया। तं वावहारियस्स खेत्तसागरोवमस्स एगस्स भवे परीमाणं // 113 / / सूत्रम् 394 // एएहिं वावहारिएहिं खेत्तपलिओवमसागरोवमेहिं किं पयोयणं?, एएहिं० (व०) नत्थि किंचिप्पओयणं, केवलं तु पण्णवणा पण्णविजइ / सेतं वावहारिए खेत्तपलिओवमे।सूत्रम् 395 / / __से किंतंसुहमे खेत्तपलिओवमे?, 2 से जहाणामए पल्ले सियाजोयणं आयाम विक्खम्भेणं, जोयणं उई उच्चत्तेणं, तंतिगुणसविसेसं परिक्खेवेणं, से णं पल्ले एगाहिय बेहिय तेहिय जाव उक्कोसेणं सत्तरत्तपरूढाणं सम्मढे सनिचित्ते भरिए वालग्गकोडीणं / तत्थ णं एगमेगे वालग्गे असंखेल्जाईखंडाई कज्जइ, तेणं वालग्गा दिट्ठीओगाहणाओ असंखेज्जइभागमेत्ता सुहमस्स पणगजीवस्स सरीरो®व। ©एगाहिअ बेआहिअ तेआहिय। भ। एगाहिअ बेआहिअ तेआहिय। 7 ट्ठि। कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि० औप० कालः। |1.3.3.2.1-2 iii.क्षेत्रपल्योपम सागरोपमयोः 1. सूक्ष्म ii.व्यवहारिके भेदे तत्प्रयोजनव। // 300 //
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 301 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 392-398 (r) गाहणाओ असंखेजगुणा। ते णं वालग्गा णो अग्गी डहेज्जा, णो वातोहरेजा, णो कुच्छेना, णो पलिविद्धंसेजा, णो पूइत्ताए हव्वमागच्छेना / जेणं तस्स पल्लस्स आगासपदेसा तेहिं वालग्गेहिं अप्फुन्ना वा अणफुण्णा वा तओणं समए 2 एगमेगं आगासपदेसं अवहाय जावइएणं कालेणं से पल्लेखीणे नीरए निल्लेवे णिट्ठिए भवति, से तं सुहुमे खेत्तपलिओवमे // सूत्रम् 396 // __ तत्थ णं चोदए पण्णवगं एवं वदासी- अस्थि णं तस्स पल्लस्स आगासपएसा जे णं तेहिं वालग्गेहिं अणफुण्णा?, हंता अत्थि, जहा को दिटुंतो?, से जहाणामते कोट्ठए सिया कोहंडाणं भरिए, तत्थणं माउलुंगा पक्खित्ता तेवि माया, तत्थ णं बिल्ला पक्खित्ता तेवि माता, तत्थ णं आमलयाँ पक्खित्ता तेविमाया, तत्थ णं बयरा पक्खिता तेऽवि माया, तत्थ णं चणगा पक्खित्ता तेऽविमाया, तत्थ णं मुग्गा पक्खित्ता तेविमाया, तत्थ णं सरिसवा पक्खित्ता तेवि माता, तत्थ णं गंगावालुया पक्खित्ता सावि माता, एवामेव एएणं दिटुंतेणं अत्थि णं तस्स पल्लस्स आगासपएसा जे णं तेहिं वालग्गेहिं अणफुण्णा / एएसिं पल्लाणं कोडाकोडी हवेज दसगुणिया। तंसुहमस्स खेत्तसागरोवमस्स एगस्स भवे परीमाणं / / 114 // सूत्रम् 397 // एतेहिं सुहुमेहिं खेत्तप० सागरोवमेहिं किं पओयणं?, एतेहिं सुहमपलि० साग० दिट्ठिवाए दव्वाइं मविखंति ॥सूत्रम् 398 // ( // 140 // ) क्षेत्रपल्योपममप्युक्तानुसारत एव भावनीयम् // 392-93 // नवरं व्यावहारिकपल्योपमे जेणं तस्स पल्लस्से, त्यादि / तस्य पल्यस्यान्तर्गता नभ:प्रदेशास्तैर्वालाग्रैर्येऽप्फुण्णत्त्यास्पृष्टा व्याप्ता आक्रान्ता इतियावत् / तेषांसूक्ष्मत्वात्प्रतिसमयमेकैकापहारे 0 ते णं वालग्गा जाव णो पूइत्ताए...' इति रूपेण पाठो वर्तते / ॐणा। 0या। लिं। ७गा। एवमेव। भ। ©दव्वा मविजंति। 7 392-398 सूत्राणां पाठो 140 सूत्राडूतया वर्तते। कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। औप० कालः। 1.3.3.2.1-2 iii.क्षेत्रपल्योपम सागरोपमयोः 1. सूक्ष्म ii.व्यवहारिके भेदेतत्प्रयोजनया // 301 //
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 302 // 392-398 1.3.3 कालप्रमाणम्। सङ्ख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्योऽतिक्रामन्त्यतोऽसङ्खयेयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीमानं प्रस्तुतपल्योपमं ज्ञातव्यम् ॥३९४॥सूक्ष्म [1] उपक्रमः। क्षेत्रपल्योपमे तु सूक्ष्मैर्वालाग्रैः स्पृष्टा अस्पृष्टाश्च नभःप्रदेशा गृह्यन्ते, अतस्तद्व्यावहारिकादसङ्खयेयगुणकालमानं द्रष्टव्यम् / 1.3 प्रमाणम्। आह, यदि स्पृष्टा अस्पृष्टाश्च नभःप्रदेशा गृह्यन्ते तर्हि वालाग्रैः किं प्रयोजनम्? यथोक्तपल्यान्तर्गतनभःप्रदेशापहारमात्रतः द्रव्यादिचतुर्भेदाः सामान्येनैव वक्तुमुचितं स्यात् / सत्यम्, किन्तु प्रस्तुतपल्योपमेन दृष्टिवादे द्रव्याणि मीयन्ते, तानि च कानिचिद्यथोक्तवालाग्रस्पृष्टैरेव नभः प्रदेशैर्मीयन्ते कानिचिदस्पृष्टैरित्यतो दृष्टिवादोक्तद्रव्यमानोपयोगित्वाद्वालाग्रप्ररूपणात्र प्रयोजनवतीति॥ 395-96 // तत्थ णं चोयए पण्णवगमित्यादि / तत्र नभ:प्रदेशानां स्पृष्टास्पृष्टत्वप्ररूपणे सति जातसन्देहः प्रेरकः प्रज्ञापकमा 1.3.3.2 चार्य मेवमवादीत्, भदन्त! किमस्त्येतद्यदुत तस्य पल्यस्यान्तर्गतास्ते केचिदप्याकाशप्रदेशाविद्यन्ते ये तैर्वालाग्रैरस्पृष्टाः पूर्वोक्त विभा०नि०। प्रकारेण वालाग्राणां तत्र निबिडतयावस्थापनाच्छिद्रस्य क्वचिदप्यसम्भवाद्दुरुपपादमिदं यत्तत्रास्पृष्टा नभ:प्रदेशाः सन्तीति औप० कालः। 1.3.3.2.1-2 प्रच्छकाभिप्रायः। तत्रोत्तरम्, हन्तास्त्येतन्नात्र सन्देहः कर्तव्यः / इदंच दृष्टान्तमन्तरेण वायात्रतः प्रतिपत्तुमशक्तः पुनर्विनेयः iii.क्षेत्रपल्योपम पृच्छति, यथा कोऽत्र दृष्टान्तः? प्रज्ञापक आह- से जहानामए, इत्यादि। अयमत्र भावार्थः, कूष्माण्डानां पुंस्फलानां भृते सागरोपमयोः कोष्ठके स्थूलदृष्टीनां तावद्धृतोऽयमिति प्रतीतिर्भवति / अथ कूष्माण्डानांबादरत्वात्परस्परंतानि छिद्राणि संभाव्यन्ते येष्वद्यापि ii.व्यवहारिकेमातुलिङ्गानि बीजपूरकाणि मान्ति, तत्प्रक्षेपेच पुनर्भृतोऽयमिति प्रतीतावपि मातुलिङ्गच्छिद्रेषु बिल्वानि प्रक्षिप्तानि तान्यपि भेदे तत्प्रयोज नथ। मातानि, एवंतावद्यावत्सर्षपच्छिद्रेषु गङ्गावालुका प्रक्षिप्तासाऽपि माता, एवमर्वाग्दृष्टयो यद्यपि यथोक्तपल्ये शुषिराभावतोऽस्पृष्टनभःप्रदेशान्न सम्भावयन्ति तथापि वालाग्राणां बादरत्वादाकाशप्रदेशानांतु सूक्ष्मत्वात्सन्त्येवासङ्ख्याता अस्पृष्टा नभ:©मान्तीत्येवं। i. सूक्ष्म // 302 //
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 303 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 399-404 1.3.3 कालप्रमाणम्। प्रदेशाः। दृश्यते च निबिडतया सम्भाव्यमानेऽपि स्तम्भादा आस्फालिताय:कीलकानां बहूनां तदन्तः प्रवेशः, न चासो शुषिरमन्तरेण सम्भवत्येवमिहापि भावनीयम् // 397-98 // कइविधा णं भंते! दव्वा पण्णत्ता?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- जीवव्वा य अजीवदव्वा य // सूत्रम् 399 / / अजीवदव्वाणंभंते! कतिविहा पण्णता?, गो०! दुविहा प०, तंजहा-अरूविअजीवदव्वा यरूविअजीवदव्वा य॥सूत्रम् 400 // अरूविअजीवदव्वा णं भंते! कतिविहा पण्णत्ता?, गो०! दसविहा पण्णत्ता, तंजहा- धम्मत्थिकाए, धम्मत्थिकायस्स देसा, धम्मत्थिकायस्स पदेसा, अधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकायस्स देसा, अधम्मत्थिकायस्स पदेसा, आगासत्थिकाए, आगासत्थिकायस्स देसा, आगास० पदेसा, अद्धासमए।सूत्रम् 401 // रूवि अजीवदव्वाणं भंते! कतिविहा पं०?, गो०! चउव्विहा पण्णत्ता, तंजहा-खंधा, खंधदेसा, खंधप्पदेसा, परमाणुपोग्गला॥ सूत्रम् 402 // तेणं भंते! किं संखेज्जा असंखेज्जा अणंता?, गो०! नो संखेज्जा नो असंखेज्जा अणंता / से केणटेणं भंते! एवं वुच्चति- ते णं नो संखेजा नो असंखेजा, अणंता?, गो०! अणंता परमाणुपोग्गला, अणंता दुपएसिया खंधा, जावअणंता अणंतपदेसिया खंधा, से एतेणं अटेणं गो०! एवं वुच्चति-ते णं नो संखेज्जा नो अ० अणंता // सूत्रम् 403 // जीवदव्वाणंभंते! किं संखेज्जा असंखेज्जा अणंता?, गो०! नो संखेज्जा नो असंखेज्जा अणंता।से केणतुणं भंते! एवं वुच्चइ-जीव दव्वाणं नो संखेजा नो असंखेजा अणंता?। गो०! असंखेज्जा णेरइया असंखेज्जा असुरकुमारा जाव असंखेजा थणियकुमारा Oहा।0वी। विभा०नि० औप० काल:। 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमैदृष्टिवादे यानि द्रव्याणि मीयन्ते तेषां जीवाजीवद्विविध द्रव्याणां रूप्यरूप्यजीवानाच सङ्ख्यानिरूपणम्। // 303 //
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | / / 304 // शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सत्रमा 399-404 कालप्रमाणम् / असंखेजा पुढवीकाइया जाव असंखेज्जा वाउकाइया, अणंता वणस्सइकाइया असंखेज्जा बंदिया जाव असंखेना चरिंदिया [1] उपक्रमः। असंखेना पंचेंदियतिरिक्खजोणिया असंखेना मणूस्सा असंखेना वाणमंतरिया असंखेना जोइसिया असंखेजा वेमाणिया अणंता सिद्धा, से एएणं अटेणं गो०! एवं वुच्चइ-जीवदव्वाणं नो संखेजा नो असंखेन्जा अणंता ।।सूत्रम् 404 / / ( // 141 // ) / * यद्येतैर्दृष्टिवादे द्रव्याणि मीयन्ते तर्हि कतिविधानि भदन्त! तावव्याणि प्रज्ञप्तानि? गौतम! द्विविधानि प्रज्ञप्तानि, तदेवाह जीवदव्वा य अजीवदव्वा य॥ 399 // तत्राल्पवक्तव्यत्वात्पश्चान्निर्दिष्टान्यप्यजीवद्रव्याणि व्याचिख्यासुराह- अजीवदव्वा णं भंते! कइविहे त्यादि सुगमं याव द्धम्मत्थिकायेत्यादि। एकोऽपि धर्मास्तिकायो नयमतभेदात्रिधा भिद्यते, तत्र सङ्ग्रहनया-१.३.३.२ भिप्रायादेक एव धर्मास्तिकायः पूर्वोक्तपदार्थः। व्यवहारनयाभिप्रायात्तु बुद्धिपरिकल्पितो द्विभागत्रिभागादिकस्तस्यैव देशः, यथा सम्पूर्णो धर्मास्तिकायो जीवादिगत्युपष्टम्भकं द्रव्यमिष्यत एवं तद्देशा अपि तदुपष्टम्भकानि पृथगेव द्रव्याणीति भावः। ऋजुसूत्राभिप्रायतस्तुस्वकीयस्वकीयसामर्थ्येन जीवादिगत्युपष्टम्भे व्याप्रियमाणास्तस्य प्रदेशा बुद्धिपरिकल्पिता निर्विभागा: भागाः पृथगेव द्रव्याणि / एवमधर्माकाशास्तिकाययोरपि प्रत्येकं त्रयस्त्रयो भेदा वाच्याः। अद्धासमयेत्यत्रैकवचनं वर्तमानकालसमयस्यैवैकस्य सत्त्वादतीतानागतयोस्तु निश्चयनयमतेन विनष्टत्वानुत्पन्नत्वाभ्यामसत्त्वादत एवेह देशप्रदेशचिन्ता न कृता, एकस्मिन्समये निरंशत्वेन तदसम्भवात् / तदेवं दशविधान्यरूप्यजीवद्रव्याणि // 400-401 // रूप्यजीवद्रव्याणि तु स्कन्धादिभेदाच्चतुर्द्धा, तत्र स्कन्धा व्यणुकादयोऽनन्ताणुकावसानाः, देशास्तु तविभागत्रिभागादिरूपा अवयवाः, प्रदेशाः पुनस्तदवयवभूता एव निरंशा भागाः, परमाणुपुद्गलाः स्कन्धभावमनापन्ना एकाकिन: परमाणवः // 402 // तानि च बेइंदिआ। 0 चिं। 0 णु। 0 मंतरा। 7 399-404 सूत्राणां पाठो 141 सूत्राङ्कतया वर्तते। 0 (च)त्र / विभा०नि० औप० काल:। 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमैदृष्टिवादे यानि द्रव्याणि मीयन्ते तेषां जीवाजीवविविध द्रव्याणां रूप्यरूप्यजीवानाद्य सङ्ग्यानिरूपणम्। // 304 //
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 305: / रूपिद्रव्याण्यनन्तानि, कथमित्याह- अणंता परमाणुपोग्गलेत्यादि। एते चस्कन्धादयः प्रत्येकमनन्ताः॥४०३॥अथ जीवद्रव्याणि [1] उपक्रमः। विचारयितुमाह-जीवदव्वा णं भंते! किं संखेज्जेत्यादि / यस्मानारकादिराशय: प्रत्येकमसङ्ख्याता वनस्पतयः सिद्धाश्चानन्ताः, अतोजीवद्रव्याण्यनन्तान्येवेत्यर्थः॥४०४॥तदत्र नारकादयोऽसङ्ख्येयादिस्वरूपतः सामान्येन प्रोक्ताः,विशेषतस्तु तदसङ्खये द्रव्यादिचतुर्भेदाः यकं कियत्प्रमाणमिति न ज्ञायते, औदारिकादिशरीरविचारे च तत्परिज्ञानं सिद्ध्यति। औदारिकादिशरीरस्वरूपबोधश्च / विनेयानां सम्पद्यत इति चेतसि निधाय जीवाजीवद्रव्यविचारप्रस्तावाच्छरीराणां तदुभयरूपत्वाच्च तानि विचारयितुमुपक्रमते, कतिणं भंते! सरीरा पं०?, गो०! पंच सरीरा पण्णत्ता, तंजहा- ओरालिए वेउव्विए आहारए तेयए कम्मए ।सूत्रम् 405 // णेरइआणं भंते! कति सरीरा पं०?, गो०! तयो सरीरा पं० / तं० वेउव्विए तेयए कम्मए / / सूत्रम् 406 // असुरकुमाराणं भंते! कति सरीरा पं०?, गो०! तओ सरीरा पण्णत्ता, तंजहा- बेउ० तेय० कम्मए / एवं तिण्णि 2, एते चेव सरीरा पम सागरोपमी जाव थणियकुमाराणं भाणियव्वा // सूत्रम् 407 // (1) पुढवीकाइयाणं भंते! कति सरीरा पण्णता?, गो०! तयो सरीरा पण्णत्ता, तंजहा-ओरालिए तेयए कम्मए, (2) एवं आउ तेउ वणस्सइकाइयाणवि एते चेव तिण्णि सरीरा भाणियव्वा (3) वाउकाइयाणं जाव गो०! चत्तारि सरीरा पं० / तं० ओरालिए वेउव्विए तेयए कम्मए।सूत्रम् 408 // बैंदिय तेंदिय चउरिंदियाणं जहा पुढवीकाइयाणं // सूत्रम् 409 / / पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं जाव गो० जहा वाउकाइयाणं // सूत्रम् 410 // (c) तत्र। ॐ त्वात्तानि / 0 कइविहा। 0 वेउ०। 7 बेइंदियतेइंदिय / सूत्रम् 405-413 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभानि। औप० काल: 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्यो जीवाजीवोभयरूपाणि, औदारिकादिपथशरीराणि, चतुर्विशतिदण्डकेषु च तेषां सड्या निरूपणम्। // 305 //
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। ||306 // 1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 405-413 मणूसाणं जाव गो०! पंच सरीरा पं०, तं- ओरालिए वेउव्विए आहारए तेयए कम्मए ।सूत्रम् 411 // वाणमंतराणंजोइसियाणं वेमाणियाणं जहा नेरइयाणं, वेउब्विय तेयग कम्मगा तिन्नि तिन्न सरीरा भाणियव्वा // सूत्रम् 412 // केवतियाणं भंते! ओरालियसरीरा पण्णत्ता?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य, तत्थ णं जे ते बद्धेल्लया ते णं असंखेज्जा असंखेज्जाहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहि अवहीरंति कालओ, खेत्ततो असंखेज्जा लोगा। तत्थ णं जे ते मुक्केल्लगा ते णं अणंता, अणंताहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालओ, खेत्ततो अणंता लोगा, दव्वओ अभवसिद्धिएहिं अणंतगुणा सिद्धाणं अणंतभागो।सूत्रम् 413 // कइ णं भंते सरीरा इत्यादि। ओरालिएत्ति, उदारं तीर्थकरगणधरशरीरापेक्षया शेषशरीरेभ्यः प्रधानम्, उदारमेवौदारिकम् / अथवोदारं सातिरेकयोजनसहनमानत्वाच्छेषशरीरेभ्यो महाप्रमाणं तदेवौदारिकम् / वैक्रियं तूत्तरवैक्रियावस्थायामेव लक्षयोजनमानं भवति, सहजंतु पञ्चधनुःशतप्रमाणमेव, तत: सहजशरीरापेक्षयेदमेव महाप्रमाणम्, (1) वेउविएत्ति, विविधा विशिष्टा वा क्रिया विक्रिया, तस्यांभवं वैक्रियम्, विशिष्टं कुर्वन्ति तदिति वा वैकुर्विकम्, (2) आहारएत्ति, तथाविधप्रयोजने चतुर्दशपूर्वविदाह्रियते गृह्यत इत्याहारकम्, अथवाह्रियन्ते गृह्यन्ते केवलिनः समीपे सूक्ष्मजीवादयः पदार्था अनेनेत्याहारकम्, (3) तेयएत्ति, रसाद्याहारपाकजननं तेजोनिसर्गलब्धिनिबन्धनं च तेजसो विकारस्तैजसम्, (4) कम्मएत्ति, अष्टविधकर्मसमुदायनिष्पन्नमौदारिकादिशरीरनिबन्धनं च भवान्तरानुयायि कर्मणो विकारः, कर्मैव वा कार्मणम्, (५)अत्र स्वल्पपुद्गलनिष्पन्नत्वाद्वादरपरिणामत्वाच्च प्रथममौदारिकस्योपन्यासः, ततो बहु बहुतर बहुतमपुद्गलनिर्वृत्तत्वात्सूक्ष्म सूक्ष्मतर सूक्ष्मतमत्वाच्च (c) णुस्सा। (r) कइविहा णं (प्र०)। 0 गा। कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। औप० काल: 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमो जीवाजीवोभयरूपाणि, औदारिकादिपञ्चशरीराणि, चतुर्विंशतिदण्डकेषु च तेषां सङ्ख्या निरूपणम्। // 306 //
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 307 // क्रमेण शेषशरीराणामिति // 405 // तदेवं सामान्येन शरीराणि निरूप्य चतुर्विंशतिदण्डके तानि चिन्तयितुमाह- नेरइयाणं भंते! कइ सरीरेत्यादि पाठसिद्धमेव // 406-12 // यावत्केवइया णं भंते! ओरालियसरीरेत्यादि। कियन्ति कियत्सङ्ख्यान्योदारिकशरीराणि सर्वाण्यपि भवन्ति, अत्रोत्तरम्, गोयमा दुविहे त्यादि। औदारिकशरीरसङ्ख्यायां पृष्टायां बद्धमुक्तत्वलक्षणं तद्वैविध्यकथनमप्रस्तुतमिति चेत्, नैवम्, बद्धमुक्तयोर्भेदेन सङ्ख्याकथनार्थत्वात्तस्य। इदं च बद्धमुक्तौदारिकादिप्रमाणं क्वचिद्रव्येणाभव्यादिना वक्ष्यति, क्वचित्तु क्षेत्रेण श्रेणिप्रतरादिना, क्वचित्तु कालेन समयावलिकादिना, भावेन तुन वक्ष्यति, तस्येह द्रव्यान्तर्गतत्वेन विवक्षितत्वात् / तत्र बद्धानामौदारिकशरीराणां कालतः क्षेत्रतश्च मानं निरूपयितुमाह- तत्थ णं जे ते बद्धेल्लयेत्यादि / इह नारकदेवानामौदारिकशरीराणि बद्धानि तावन्न सम्भवन्त्येव, वैक्रियशरीरत्वात्तेषामत: पारिशेष्यात्तिर्यमनुष्यैस्तथाविधकर्मोदयाद्यानि बद्धानि गृहीतानीत्यर्थः / पृच्छासमये तैः सह यानि सम्बद्धानि तिष्ठन्तीति यावत् / तानि सामान्यत: सर्वाण्यङ्ग्येयानि / न ज्ञायते तदसङ्खयेयं कियदपीत्यतो विशिनष्टि, असंखेज्जाहि मित्यादि / प्रतिसमयं यद्येकैकं शरीरमपह्रियते तदासनयेयाभिरुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिः सर्वाण्यपह्रियन्ते, असङ्खयेयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीषु यावन्तः समयास्तावन्ति तानि बद्धानि प्राप्यन्त इति परमार्थः / तदेतत्कालतो मानमुक्तमथ क्षेत्रतस्तदाह- खेत्तओ असंखेज्जा लोगत्ति। इदमुक्तं भवति, प्रत्येकमसङ्खयेयप्रदेशात्मिकायां स्वकीयस्वकीयावगाहनायां यद्येकैकं शरीरं व्यवस्थाप्यते तयसङ्खयेया लोकास्तैर्धियन्ते, एकैकस्मिन्नपिनभःप्रदेशे प्रत्येकं तैर्व्यवस्थाप्यमानैरसङ्खयेया लोका भ्रियन्त एव, केवलं शरीरस्य जघन्यतोऽप्यङ्खयेयप्रदेशावगाहित्वादेकस्मिन्प्रदेशेऽवगाहः सिद्धान्ते निषिद्ध इति नेत्थमुच्यते / असत्कल्पनयोच्यतामेवमपि को दोष 0...श्येयोत्स... 0 यद्येकं। 0 तदाऽसङ्ख्येया। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 405-413 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। औप० काल: 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमा जीवाजीवोभयरूपाणि, औदारिकादिपञ्चशरीराणि, चतुर्विंशतिदण्डकेषु च तेषा सहया निरूपणम्। // 307 //
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 308 // शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 405-413 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। |1.3.3.2.1-2 इति चेत् / को निवारयिता?, केवलं सिद्धान्तसंवादिप्रकारेण प्ररूपणेऽदुष्टे लभ्यमाने स एव स्वीकर्तुं श्रेयानिति। आह, [[2] उपक्रमः / भवत्वेवम्, किंत्वौदारिकशरीरिणां मनुष्यतिरश्चामनन्तत्वात्कथमनन्तानि शरीराणि न भवन्ति येनासङ्ख्येयान्येवोक्तानि? उच्यते, प्रत्येकशरीरिणस्तावदसङ्ख्याता एवातस्तेषांशरीराण्यप्यसङ्खचातान्येव, साधारणशरीरिणस्तु विद्यन्तेऽनन्ताः किन्तु तेषां नैकैकजीवस्यैकैकं शरीरं किन्त्वनन्तानामनन्तानामेकैकं वपुरित्यत औदारिकशरीरिणामानन्त्येऽपि शरीराण्यसङ्खयेयान्येवेति / तत्थ णंजे से मुक्केल्लयेत्यादि। भवान्तरसङ्कान्तौ मोक्षगमनकाले वा जीवैर्यान्यौदारिकाणि मुक्तानि त्यक्तानि समुज्झितानि तान्यनन्तानिप्राप्यन्ते। अनन्तकस्यानन्तकत्वान्न ज्ञायते कियदप्यनन्तकमिदंतत: कालेन विशेषयति, प्रतिसमयमेकैकापहारेऽनन्ताभिरुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिरपहियन्ते, तत्समयराशितुल्यानि भवन्तीत्यर्थः। अथ क्षेत्रतो विशिनष्टि, खेत्तओ अणंता औप० काल: लोगत्ति, क्षेत्रतःक्षेत्रमाश्रित्यानन्तानां लोकप्रमाणखण्डानां यः प्रदेशराशिस्तत्तुल्यानि भवन्तीति भावः / द्रव्यतो नियमयति, सूक्ष्मक्षेत्रपल्यो पम सागरोपमा अभवसिद्धिएहिमित्यादि। अभव्यजीवद्रव्यसङ्ख्यातोऽनन्तगुणानि, सिद्धजीवद्रव्यसङ्ख्यायास्त्वनन्तभागवर्तीनि। आह, यद्येवंड यैः सम्यक्त्वं लब्ध्वा पुनर्मिथ्यात्वगमनतस्त्यक्तं ते प्रतिपतितसम्यग्दृष्टयोऽप्यभव्येभ्योऽनन्तगुणा: सिद्धानामनन्तभागे प्रज्ञा- औदारिकादिपनामहादण्डके पठ्यन्ते, तत्किमेतानि तत्तुल्यानि भवन्ति?, नैतदेवम्, यदि तत्समवयानि भवेयुस्तदा तथैवेह सूत्रे तानि निर्दिष्टानि स्युः, न चैवंततःप्रतिपतितसम्यग्दृष्टिराशेः कदाचिद्धीनानि कदाचित्तुल्यानि कदाचित्त्वधिकानीति प्रतिपत्तव्यमिति / पुनरप्याह- ननु जीवैः परित्यक्तशरीराणामानन्त्यमेव तावन्नावगच्छामः, तथाहि-किमेतानि श्मशानादिगतान्यक्षतान्येव यानि तिष्ठन्ति तानि गृह्यन्त उत खण्डीभूय परमाण्वादिभावेन परिणामान्तरापन्नानि? यद्याद्यः पक्षस्तर्हि तेषामनन्त त्वे गमनात्तत्त्यक्तं। जीवाजीवोभयरूपाणि, पञ्चशरीराणि, चतुर्विशतिदण्डकेषु च तेषां सइया निरूपणम्। // 308 //
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 309 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 414-417 कालप्रमाणम्। कालावस्थानाभावात्स्तोकत्वादानन्त्यं नास्त्येव, अथ चापरः पक्षस्तर्हि स कश्चिद्पुद्गलोऽपि नास्ति योऽतीताद्धायामेकैकजीवेनौदारिकशरीररूपतयानन्तशः परिणमय्य न मुक्तः। ततः सर्वस्यापि पुद्गलास्तिकायस्य ग्रहणमापन्नम्, एवं च सत्यभव्येभ्योऽनन्तगुणानि सिद्धानामनन्तभाग इत्येतद्विरुध्यते, सर्वपुद्गलास्तिकायगतपुद्गलानांसर्वजीवेभ्योऽप्यनन्तानन्तगुणत्वाद् / अत्रोच्यते, नैष दोषः, भवदुपन्यस्तपक्षद्वयस्याप्यनङ्गीकरणात्, किन्तु जीवविप्रमुक्त एकैकस्मिन्नौदारिकशरीरे यान्यनन्तखण्डानि जायन्ते तानि च यावदद्यापि तं जीवप्रयोगनिर्वर्तितमौदारिकशरीरपरिणामं परित्यज्य परिणामान्तरं नासादयन्ति तावदौदारिकशरीरावयवत्वादेकदेशदाहेऽपि ग्रामो दग्ध: पटो दग्धइत्यादिवदवयवेसमुदायोपचारादिह प्रत्येकमौदारिकशरीराणि भण्यन्ते / ततश्चैकैकस्य जीवविप्रमुक्तौदारिकशरीरस्यानन्तभेदभिन्नत्वात्तेषां च भेदानां प्रत्येकं तदवयवत्वेन प्रस्तुतशरीरोपचारादेतेषां च भेदानां प्रकृतशरीरपरिणामत्यागेऽन्येषां तत्परिणामवतामुत्पत्तिसम्भवाद्यथोक्तानन्तकसङ्ख्यान्यौदारिकशरीराणि लोके न कदाचिव्यवच्छिद्यन्त इति स्थितम् / तदेवमोघत उक्तौदारिकशरीरसङ्ख्या, विभागतोऽप्युपरिष्ठात्क्रमप्राप्तामिमां वक्ष्यति 1 // 413 // अथौघत एव वैक्रियसङ्ख्यामाह__ केवतिया णं भंते! वेउव्वियसरीरा पं०? गो०! दुविहा पं०, तं०- बद्धेलया य मुक्केल्लया य। तत्थ णंजे ते बोल्लया ते णं असंखेजा असंखेजाहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणीहि अवहीरंति कालओ,खेत्तओ असंखेजाओ सेढीओ पतरस्स असंखेजइभागो। तत्थ णंजे ते मुक्केल्लया ते णं अणंता, अणंताहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालओ, सेसं जहा ओरालियस्स मुक्केल्लया तहा एतेवि भाणियव्वा ।।सूत्रम् 414 // ७...तस्तूप...। विभा०नि०। औप० काल: |1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमो जीवाजीवोभयरूपाणां वैक्रियादिशरीराणामोघतः बद्धमुक्त सङ्कया। // 309 //
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 310 // [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 414-417 केवइयाणंभंते! आहारगससरीरापं०? गो०! दुविहा०पं० बद्धे० मुक्के / तत्थणजे ते बद्धेल्लया तेणं सिया अत्थि सिया नत्थि, जइ अत्थि जहण्णेणं एगो वा दो वा तिण्णि वा उक्कोसेणं सहस्सपुहत्तं / मुक्केल्लया जहा ओरा० तहा भाणियव्वा ॥सूत्रम् 415 // केवतिया णं भंते! तेयगसरीरा पं०?, गो०! दुविहा पं०। तं०- बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य / तत्थ णं जे ते बद्धलया ते णं अणंता अणंताहि उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालओ, खेत्तओ अणंता लोगा, दव्वओ सिद्धेहिं अणंतगुणा, सव्वजीवाणं अणंतभागूणा / तत्थ णंजे ते मुक्केल्लया तेणं अणंता अणंताहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालतो, खेत्ततो अणंता लोगा दव्वओसव्वजीवेहिं अणंतगुणा सव्वजीववग्गस्स अणंतभागो।।सूत्रम् 416 / / __ केवइया णं भंते! कम्मयसरीरा पं०?, गोo! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- बद्धे० मुक्के० / जहा तेयगसरीरा तहा कम्मगसरीरा वि भाणियव्वा ॥सूत्रम् 417 // केवइयाणं भंते! वेउब्विया? इत्यादि / तत्र नारकदेवानामेतानि सर्वदैव बद्धानिसम्भवन्ति, मनुष्यतिरश्चां तु वैक्रियलब्धिमतामुत्तरवैक्रियकरणकाले, ततः सामान्येन चतुर्गतिकानामपिजीवानाममूनि बद्धान्यसङ्खयेयानि लभ्यन्ते, तानि च कालतोऽसङ्खयेयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीसमयराशितुल्यानि, क्षेत्रतस्तु पूर्वोक्तप्रतरासङ्ख्येयभागवर्त्यसङ्खयेयश्रेणीनां यः प्रदेशराशिस्तत्सङ्ख्यानि भवन्ति / मुक्तानि यथौदारिकाणि तथैव 2 // 414 // अथौघत एवाहारकाण्याह- केवइया णं भंते! आहारगे त्यादि। एतानि बद्धानि चतुर्दशपूर्वविदो विहाय नापरस्य सम्भवन्ति, अन्तरं चैषां शास्त्रान्तरे जघन्यतः समयमुत्कृष्टतस्तु षण्मासान्यावदभिहितम् / अत उक्तं बद्धानि कदाचित्सन्ति कदाचिन्न सन्ति, यदि भवन्तितदा जघन्यत एकं द्वे त्रीणि वा, उत्कृष्टतस्तु 0ग। 0 संभवन्ति। 0 समय उत्कृ...। कालप्रमाणम्। |1.3.3.2 विभा०नि०। औप० काल: 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमो जीवाजीवोभयरूपाणां वैक्रियादिशरीराणामोघतः बद्धमुक्त सइया। // 310 //
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि शा० उपक्रमः। श्रीहेमचन्द्र सूरि वृत्तियुतम्। // 311 // सूत्रम्४१४-४१७ 1.3.3 कालप्रमाणमा 1.3.3.2 औप० कालः सहस्रपृथक्त्वम्, द्विप्रभृत्या नवभ्यः समयप्रसिद्ध्या पृथक्त्वमुच्यते, मुक्तानि यथौदारिकाणि तथैव, नवरमनन्तकस्यानन्त- [2] उपक्रमः। भेदात्तदेवेह लघुतरं द्रष्टव्यम् 3 // 415 // तथैव तैजसान्याह- केवइया णं भंते! तेयगेत्यादि / एतानि बद्धान्यनन्तानि भवन्ति, 1.3 प्रमाणम्। कालतोऽनन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिणीसमयराशिसङ्ख्यानि, क्षेत्रतोऽनन्तलोकप्रदेशराशिमानानि, द्रव्यत: सिद्धेभ्योऽनन्तगुणानि, द्रव्यादिचतुर्भेदाः अनन्तभागन्यूनसर्वजीवसङ्ख्याप्रमाणानि, तत्स्वामिनामनन्तत्वात् / नन्वौदारिकस्यापि स्वामिनो विद्यन्तेऽनन्ता न च तान्येतावत्सङ्ख्यान्युक्तानि / अत्रोच्यते, औदारिकं मनुष्यतिरश्चामेव भवति, तत्रापि साधारणशरीरिणामनन्तानामेकैकमेव, इदंतु चतुर्गतिकानामप्यस्ति, साधारणशरीरिणांच प्रतिजीवमेकैकं प्राप्यते। ततस्तैजसानि सर्वसंसारिजीवसङ्खयानि भवन्ति, संसारिणश्च जीवा: सिद्धेभ्योऽनन्तगुणाः, अत एतान्यपि सिद्धेभ्योऽनन्तगुणान्युक्तानि / सर्वजीवसङ्घयां तु न प्राप्नुवन्ति, विभा०नि०। सिद्धजीवानां तदसम्भवात् / सिद्धाश्च शेषजीवानामनन्तभागे वर्तन्तेऽतः सिद्धजीवलक्षणेनानन्तभागेन हीना ये सर्वजीवा 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योस्तत्सङ्खान्यभिहितानि / मुक्तान्यप्यनन्तानि, कालतोऽनन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिणीसमयराशितुल्यानि, क्षेत्रतोऽनन्तलोकानां ये पम सागरोपमा जीवाजीवोप्रदेशास्तत्तुल्यानि, द्रव्यतःसर्वजीवेभ्योऽनन्तगुणानि, तर्हि जीवराशि वराशिनैवगुणितो जीववर्गोभण्यते, एतावत्सङ्ख्यानि तानि भवन्ति? नेत्याह- जीववग्गस्स अणंतभागोत्ति / सर्वजीवा:सद्भावतोऽनन्ता अपि कल्पनया किल दश सहस्राणि, तानि च तैरेव गुणितानि, ततोऽसत्कल्पनया दशकोटिसङ्ख्यः, सद्भावतस्त्वनन्तानन्तसङ्खयो जीववर्गो भवति, तस्यानन्ततमें कल्पनया शततमे भाग एतानि वर्तन्तेऽत: सद्भावतोऽनन्तान्यपि किल दशलक्षसङ्ख्यानि तानि सिद्धानि / किं कारणं जीववर्गसङ्घयान्येव न भवन्ति? उच्यते, यानि यानि तैजसानि मुक्तान्यनन्तभेदैर्भिद्यन्ते तानि तान्यसङ्खयेयकालादूर्ध्वं तंत 0'तु' न वर्तते। जीवराशिनैवजीवराशिर्गुणितो...। 0 व्याः। 7 ...नन्तगुणकल्पनया। भयरूपाणां वैक्रियादिशरीराणामोघतः बद्धमुक्त सडधा। // 311 //
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 312 // परिणामं परित्यज्य नियमात्परिणामान्तरमासादयन्त्यतः प्रतिनियतकालावस्थायित्वादुष्कृष्टतोऽपि यथोक्तसङ्ख्यान्येवैतानि समुदितानि प्राप्यन्ते नाधिकानीत्यलमतिविस्तरेण / केवइया णं भंते कम्मये, इत्यादि। तैजसकार्मणयोः समानस्वामिकत्वात्सर्वदैव सहचरितत्वाच्च समानैव वक्तव्यतेति 4 // 416-417 // तदेवमोघत: पञ्चापि शरीराण्युक्तानि, साम्प्रतं तान्येव नारकादिचतुर्विंशतिदण्डके विशेषतो विचारयितुमाह (1) नेरइयाणं भंते! केवतिया ओरालियसरीरा पं०?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य। तत्थ णं जे ते बद्धेल्लया तेणंनत्थि / तत्थणंजेते मुक्केल्लया ते जहा ओहिया ओरालिया तहा भाणियव्वा, (2) नेरइयाणंभंते! केवइया वेउव्वियसरीरा पं०?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा, बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य / तत्थ णं जे ते बद्धेलया ते णं असंखेज्जा असंखेजाहिं उस्सप्पिणी ओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालओ, खेत्तओ असंखेजाओ सेढीओ पयरस्स असंखेज्जइभागो, तासि णं सेढीणं विक्खंभसूयोअंगुलपढमवग्गमूलं बितियवग्गमूलपडुप्पण्णं, अहवणं अंगुलबितियवग्गमूलघणपमाणमेत्ताओ सेढीओ।तत्थ णंजे ते मुक्केल्लया ते णं जहा ओहिया ओरालियसरीरा तहा भाणियव्वा / (3) णेरइयाणं भंते! केवइया आहारगसरीरा पण्णत्ता?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-बद्धे०, मुक्के०, तत्थ णंजे ते बद्धेल्लया तेणं नत्थि। तत्थ णंजे ते मुक्केल्लया ते जहा ओहिया ओरालिया तहा भाणियव्वा, (4) तेयग कम्मगसरीरा जहा एतेसिं चेव वेउव्वियसरीरातहा भाणियव्वा ॥सूत्रम् 418 // नेरइयाणं भंते केवइया ओरलियसरीरेत्यादि। द्विविधानि प्रज्ञप्तानीति यदुच्यते तत्र बद्धानामसद्रूपेणैव नारकेषु सत्त्वमसेयम्, न सद्रूपेण / अत एवोक्तम्, तत्र यानि बद्धानि तानि न सन्ति, तेषां वैक्रियशरीरत्वेनौदारिकबन्धाभावान्मुक्तानि तु प्राक्तिर्यगादि 0 भंते' इति पदं न वर्तते। ®गा। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 418 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। औप० काल: 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमो नरकदण्डके बद्धमुक्त शरीरपञ्चक Hथा। // 312 //
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 313 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 418 नानाभवेषु संभवन्ति, तानि त्वौधिकमुक्तौदारिकवद्वाच्यानि। वैक्रियशरीराणि तानि तु बद्धान्येषामसङ्खयेयानि, प्रतिनारकमेकैकवैक्रियसद्भावान्नारकाणांचासङ्खयेयत्वात्तानि च कालतोऽसङ्खयेयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीसमयराशितुल्यानि / क्षेत्रतस्तु प्रतरासङ्खयेयभागवर्त्यसङ्खयेयश्रेणीनां ये प्रदेशास्तत्सङ्ख्यानि भवन्ति / ननु प्रतरासङ्खयेयभागेऽसङ्खयेययोजनकोट्योऽपि भवन्ति, तत्किमेतावत्यपि क्षेत्रे नभःश्रेणयो भवन्ति ता इह गृह्यन्ते? नेत्याह- तासि णं सेढीणं विक्खंभसूईत्यादि। तासां श्रेणीनां विष्कम्भसूचि:विस्तर श्रेणिः,ज्ञेयेति शेषः। कियतीत्याह- अंगुले त्यादि। अङ्गलप्रमाणे प्रतरक्षेत्रेयः श्रेणीराशिस्तत्र किलासङ्ख्येयानि वर्गमूलानि तिष्ठन्त्यत: प्रथमवर्गमूलं द्वितीयवर्गमूलेन प्रत्युत्पन्नं गुणितं तथा च सति यावत्योऽत्र श्रेणयाँ लब्धा एतावत्प्रमाणा श्रेणीनां विष्कम्भसूचिर्भवति, एतावत्यः श्रेणयोऽत्र गृह्यन्त इत्यर्थः / इदमुक्तं भवति, अङ्गलप्रमाणे प्रतरक्षेत्रे किलासत्कल्पनया षट्पञ्चाशदधिके द्वे शते श्रेणीनां भवतस्तद्यथा 256, अत्र प्रथमवर्गमूलं षोडश 16, द्वितीय चत्वारः 4, चतुर्भिः षोडश गुणिता जाताश्चतुःषष्टिः 64, एषा चतुःषष्टिरपि सद्भावतोऽसङ्घन्येयाः श्रेणयों मन्तव्याः, एतावत्सङ्ख्या श्रेणीनां विस्तरसूचिरिह ग्राह्या। अहव णमित्यादि, णमिति वाक्यालङ्कारे, अथवान्येन प्रकारेण प्रस्तुतोऽर्थ उच्यत इत्यर्थः ।अहवणत्ति क्वचित्पाठः, सचैवं व्याख्यायते, अथवा नैष पूर्वोक्तः प्रकारोऽपितु प्रकारान्तरेण प्रस्तुतोऽर्थोऽभिधीयत इति भावः। समुदितो वायंशब्दोऽथवाशब्दस्यार्थे वर्तते / तदेव प्रकारान्तरमाह- अंगुलबीयवग्गमूलघणेत्यादि। अङ्गलप्रमाणप्रतरक्षेत्रवर्तिश्रेणिराशेर्यवितीयवर्गमूलमनन्तरं चतुष्टयरूपं दर्शितं तस्य यो घनश्चतुःषष्टिलक्षणस्तत्प्रमाणास्तत्सङ्ख्याः श्रेणयोऽत्र गृह्यन्त इति, प्ररूपणैव भिद्यतेऽर्थस्तु स एवेति / तदेवं कल्पनया चतुःषष्टिरूपाणां सद्भावतोऽसङ्खयेयानां श्रेणीनां ®चौधिक। (c) 'यानी' त्यधिकम् / 0 ...या: योजन। Oण्यो। ली। 0 ण्यो। कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। औप० कालः 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमा नरकदण्डके बद्धमुक्त शरीरपश्चक साया। / // 313 //
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 314 // [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 419 1.3.3 कालप्रमाणम्। यः प्रदेशराशिरेतावत्सङ्ग्यानि नारकाणां बद्धवैक्रियाणि प्राप्यन्त इति / प्रत्येकशरीरित्वान्नारका अप्येतावन्त एव / एवं च सति पूर्वं नारका: सामान्येनैवासङ्खयेया उक्ताः, अत्र तु शरीरविचारप्रस्तावात्तदप्यसङ्खयेयकं प्रतिनियतस्वरूपं सिद्धं भवति / एवमन्यत्रापि प्रत्येकशरीरिणः सर्वेस्वकीयस्वकीयबद्धशरीरसङ्ख्यातुल्या द्रष्टव्याः ।मुक्तवैक्रियाणि मुक्तौदारिकवद्वाच्यानि। आहारकाणि बद्धान्येषां न सम्भवन्ति, चतुर्दशपूर्वधरसम्भवित्वात्तद्वन्धस्य / मुक्तानि तु मुक्तौदारिकवद्वाच्यानि, मनुष्यभवे कृतोज्झिताहारकशरीराणां प्रतिपतितचतुर्दशपूर्वविदां नारकेषूत्पत्तिसम्भवादौदारिकोक्तन्यायेनानन्तानां तेषां सम्भव इति भावः / तैजसकार्मणानि तु बद्धानि मुक्तानि च यथैषामेव वैक्रियाणि तथा वक्तव्यानि // 418 // उक्तानि पञ्चापि शरीराणि नारकेषु, अथासुरकुमारेषु तानि वक्तुमाह (१)असुरकुमाराणं भंते! केवतिया ओरालियसरीरापं०?, गो०! जहा नेरइयाणं ओरालि० तहा भा०, (2) असुरकुमाराणं भंते! के० वेउव्वियंसरीरापं०?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- बद्धेल्लया यमुक्केल्लया य, तत्थणंजे ते बद्धेल्लया तेणं असंखेजा असंखेन्जाहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालतो,खेत्ततो असंखेजाओसेढीओपयरस्स असंखिज्जइभागो, तासिणं सेढीणं विक्खंभसूईअंगुलपढमवग्गमूलस्स असंखिज्जतिभागो। मुक्केल्लया जहा ओहिया ओरालियसरीरा तहा भाणियव्वा (3) असुरकु० केवइया आहारगसरीरा पं०?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- बद्धे० मुक्के०, जहा एएसिं चेव ओरा० तहा भाणियव्वा (4) तेयगकम्मगशरीरा जहा एतेसिंचेववेउव्वियसरीरा तहा भाणियव्वा, (5) जहा असुरकुमाराणं तहा जाव थणिअ० ताव भाणियव्वं // सूत्रम् 419 // असुरकुमाराणं भंते! इत्यादि। औदारिकाण्यत्रापि नारकवद्वाच्यानि, वैक्रियाण्यपि तथैव / नवरमसुरकुमाराणां नारकेभ्यः Oणी। विभा०नि०। औप० काल: 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमा असुरकुमाराणां बद्धमुक्त शरीरपञ्चकसङ्कया। // 314 //
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 315 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 420 स्तोकत्वात्प्रस्तुतशरीराण्यपिस्तोकान्यतो विष्कम्भसूच्यां विशेषः। सा चेयं तासिणं सेढीणं विक्खभसूईत्यादि / तासामनन्तरोक्तश्रेणीनाम्, विष्कम्भसूचिर्विस्तरश्रेणिरङ्गलप्रथमवर्गमूलस्यासङ्ख्येयभागः / इदमुक्तं भवति, प्रतरस्याङ्गलप्रमाणे क्षेत्रे यावत्यः श्रेणयो भवन्ति तासांयत्प्रथमवर्गमूलं तस्याप्यसङ्खयेयभागेया:श्रेणयो भवन्ति तत्प्रमाणैव विस्तरसूचिरिह ग्राह्या। सा च नारकोक्तसूचेरसङ्ख्याततमे भागे सिद्धा भवति, ततो नारकाणामसुरकुमारा असङ्ख्येयभागे वर्तन्त इति प्रतिपादितं भवति / इत्थमेव चैतद्यत: प्रज्ञापनामहादण्डके केवलरत्नप्रभानारकाणामपि समस्ता अपि भवनपतयोऽसङ्ख्याततमभागवर्तित्वेनोक्ताः, किंपुनः समस्तनारकाणां केवलासुरकुमारा इति / आहारकाणि नारकवदेव / तैजसकार्मणान्यत्रैवोक्तवैक्रियवदिति / एवं समानैव वक्तव्यता यावत्स्तनितकुमाराः॥ 419 // (1) पुढविकाइयाणं भंते! केवइया ओरालियसरीरा पं०?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य, एवं जहा ओहिया ओरालियसरीरा तहा भाणियव्वा / पुढविका० केवइया वेउब्वियसरीरा पं०?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य, तत्थ णं जे ते बद्धेल्लया ते णं णत्थि, मुक्केल्लया जहा ओहिया ओरालियसरीरा तहा भा० / आहारगसरीरावि एवं चेव भाणियव्वा, तेयगकम्मगसरीराणंजहा एएसिंचेव ओरालियसरीरातहा भाणियव्वा, (2) जहा पुढविकाइयाणं एवं आउकाइयाणं तेउकाइयाण य सव्वसरीरा भाणियव्वा। (3) वाउकाइयाणं भंते! केवइया ओरालियसरीरा पं० गो० जहा पुढविकाइयाणं ओरालियसरीरा तहा भाणियव्वा, (गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य), वाउकाइयाणं भंते! केवतिया वेउव्वियसरीरा पं०?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य / तत्थ णंजे ते बद्धेलया ते णं असंखेजा समए 2 0 (अ)' इत्यधिकम् / ॐ ओहिआणं। 0 'जहा...भाणियव्वा' पाठ स्थाने कौंसान्तर्गतो पाठो वर्तते। कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभानि। औप० काल: |1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमो पृथ्व्यप्तेजोवायुवनस्पतिकायानां शरीरपञ्चकसङ्घया। // 315 //
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 316 // सूत्रम् 420 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 अवहीरमाणा (2 खेत्त)पलिओवमस्स असंखेजइभागमेत्तेणं कालेणं अवहीरति नो चेवणं अवहिया सिया। मुक्केल्लया जहा ओहिया [1] उपक्रमः / ओरालिय मुक्केलया। (वेउब्वियसरीरा) आहारगसरीरा जहा पुढविकाइयाणं वेउव्वियसरीरातहा भाणियव्वा / तेयग कम्मगसरीरा जहा पुढविकाइयाणं तहा भाणियव्वा / (4) वणस्सइकाइयाणं ओरालियवेउव्वियआहारगसरीरा जहा पुढविकाइयाणं तहा द्रव्यादिचतुर्भेदाः भाणियव्वा, वणस्सइकाइयाणं भंते! केवइया तेयगसरीरापं०?, गो०! (दुविहा पण्णत्ता),जहा ओहिया तेयग कम्मगसरीरातहाल वणस्सइकाइयाणवि तेयगकम्मगसरीरा भाणियव्वा ॥सूत्रम् 420 // पुढवीकाइयाणं भंते, इत्यादि। (1) औदारिकाणि बद्धानि मुक्तानि चात्रौघिकौदारिकवद्वाच्यानि, केवलं यदौघिकबद्धा 8 विभा०नि०। नामसङ्खयेयप्रमाणत्वमुक्तं तदिह लघुतरासङ्खयेयकेन द्रष्टव्यम्। तत्राप्कायादिशरीरैः सह सामान्येन चिन्तितत्वादत्र तु केवल औप० काल: पृथ्वीकायमात्रप्रस्तावादिति भावः / वैक्रियाहारकाणि बद्धान्यमीषांन सन्ति, मुक्तानि तु प्राग्वदेव मनुष्यादिभवेषु सम्भवन्ति, 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योतानि तु मुक्तौघिकौदारिकवदभिधानीयानि / तैजसकार्मणान्यत्रैवोक्तौदारिकवदृश्यानि (2) एवमप्कायिकतेज:कायिकेष्वपि पम सागरोपमो सर्व वाच्यम् (3) वायुषु तु वैक्रियकृतो विशेष:समस्ति, तदभिधानार्थमाह-वाउकाइयाणं भंते! इत्यादि। इहापिसर्व पृथिवी पृथ्व्यप्तेजोवायु वनस्पतिकायानां कायिकवद्वाच्यम् / नवरं वैक्रियाणि बद्धान्यमीषामसङ्खयेयानि लभ्यन्ते, तानि च प्रतिसमयमपह्रियमाणानि क्षेत्रपल्योपम शरीरपञ्चकस्यासङ्खयेयभागेयावन्तो नभःप्रदेशाभवन्ति तत्सङ्खयैः समयैरपहियन्ते, क्षेत्रपल्योपमासङ्खयेयभागवर्तिप्रदेशराशितुल्यानि सङ्कया। भवन्तीत्यर्थः / नो चेवणं अवहिया सियत्ति, परप्रत्यायनार्थं प्ररूपणैवेत्थं क्रियते, न तु तानि कदाचित्केनचिदित्थमपह्रियन्त . // 316 // इति भावः / ननु वायवः सर्वेऽप्यसङ्कयेयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणा उक्ताः, तद्वैक्रियशरीरिणः किमित्थं स्तोका एव पठ्यन्ते? O'जहा...मुक्केलया' पाठस्थाने कौसान्तर्गतोपाठो वर्तते। 0 येत्यधिकम्। 0 इदं पदं न वर्तते।
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 317 // 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 उच्यते, चतुर्विधा वायवः, सूक्ष्मा अपर्याप्ता: पर्याप्ताश्च, बादरा अपर्याप्ता: पर्याप्ताश्च। तत्राद्यराशित्रये प्रत्येकं तेऽसङ्गयेयलोका- [2] उपक्रमः। काशप्रदेशप्रमाणा वैक्रियलब्धिशून्याश्च, बादरपर्याप्तास्तु सर्वेऽपि प्रतरासङ्खयेयभागवर्तिप्रदेशराशिसङ्ख्या एव / तत्रापि १.३प्रमाणम्। वैक्रियलब्धिमन्तस्तदसङ्खयेयभागवर्तिन एव न शेषाः / येषामपि च वैक्रियलब्धिस्तेष्वपि मध्येऽसङ्खचातभागवर्तिन एव द्रव्यादिचतुर्भेदाः बद्धवैक्रियशरीराः पृच्छासमये प्राप्यन्ते नापरेऽतो यथोक्तप्रमाणान्येवैषां बद्धवैक्रियशरीराणि भवन्ति नाधिकानीति / अत्र सूत्रम् 420 केचिन्मन्यन्ते, ये केचन वान्ति वायवस्ते सर्वेऽपि वैक्रियशरीरे वर्तन्ते, तदन्तरेण तेषां चेष्टाया एवाभावात्तच्च न घटते / यतः सर्वस्मिन्नपि लोके यत्र क्वचिच्छुषिरं तत्र सर्वत्र चला वायवो नियमात्सन्त्येव, यदि च ते सर्वेऽपि वैक्रियशरीरिणः स्युस्तदा बद्धवैक्रियशरीराणि प्रभूतानि प्राप्नुवन्ति, न तु यथोक्तमानान्येवेति, तस्मादवैक्रियशरीरिणोऽपि वान्ति वायवः / उक्तं च विभा०नि०। औप० काल: अत्थि णं भंते! ईसिं पुरेवाया पच्छावाया मंदावाया महावाया वायंति?, हंता अत्थि, कया णं भंते! जाव वायंति?, गोयमा! जया णं. 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योवाउयाए ओहारियं रीयत्ति, जया णं वाउयाए उत्तरकिरियं रीयई, जया णं वाउकुमारा वाउकुमारीओ वा अप्पणो वा परस्स वा तदुभयस्स पम सागरोपमो वा अट्ठाए वाउयायं उदीरति तया णं ईसिजाव वायति / (भगवतीसूत्र 5/2/10) आहारियं रीयइत्ति, रीतं रीति: स्वभाव इत्यर्थः। पृथ्व्याप्तेजोवायु वनस्पतिकायाना तस्यानतिक्रमेण यथारीतं रीयते गच्छति / यदा स्वाभाविकौदारिकशरीरगत्या गच्छतीत्यर्थः। उत्तरकिरियं ति, उत्तरा शरीरपञ्चकउत्तरवैक्रियशरीराश्रया गतिलक्षणाक्रिया यत्र गमने तदुत्तरक्रियं तद्यथा भवतीत्येवं यदा रीयते / तदेवमत्र वातानां वाने अस्ति (एष भाव) भदन्त! यदीषत् पूर्ववाता: पश्चाद्वाता मन्दवाता महावाता वान्ति?. हन्त, अस्ति. कदा भदन्त! यावद्वान्ति?.गौतम! यदावायकायो यथारीति // 317 // वरीयते यदा वायुकाय उत्तरक्रियं रीयते, यदा वायुकुमारा वायुकुमार्यो वात्मनो वा परस्य वा तदुभयोर्वार्थाय वायुकायमुदीरयन्ति तदा ईषद्यावद्वान्ति। जया णं जाव। SOसिं।
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 318 // [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 421-422 प्रकारत्रयं प्रतिपादयता स्वाभाविकमपि गमनमुक्तमतो वैक्रियशरीरिण एव ते वान्तीति न नियम इत्यलं विस्तरेण (4) वनस्पतिसूत्रेऽपि सर्व पृथ्वीकायिकवद्वक्तव्यम्। नवरं पृथिवीकायिकानांप्रत्येकशरीरित्वात्स्वस्थानबद्धौदारिकसङ्ख्यातुल्यानि तैजसकार्मणान्युक्तानि, अत्र तु वनस्पतीनांबहुनां साधारणशरीरत्वाच्छरीरिणामानन्त्येऽप्यौदारिकशरीराण्यसङ्ख्यातान्येव, तैजसकार्मणानि तु प्रतिजीवं पृथग्भावादनन्तानि, ततो न स्वस्थानबद्धौदारिकतुल्यानि वक्तव्यानि, किन्तु यथौधिकतैजसकार्मणान्यभिहितानि तथैवात्रापि भावनीयानि // 420 // (1) बेइंदियाणं भंते! केवइया ओरालियसरीरा पं०?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य। तत्थ णं जे ते बद्धेल्लया ते णं असंखेजा असंखेजाहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालओ, खेत्ततो असंखेजाओ सेढीओ पयरस्स असंखेजइभागो, तासि णं सेढीणं विक्खंभसूयी असंखेजाओ जोयणकोडाकोडीओ असंखेजाई सेढिवग्गमूलाई, बेइंदियाणं ओरालियसरीरेहिबद्धेल्लएहिं पयरं अवहीरइ असंखेज्जाहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं कालओ, खेत्तओ अंगुलपयरस्स आवलियाए य असंखेजड़भागपडिभागेणं / मुक्केल्लया जहा ओहिया ओरालियसरीरा तहा भाणियव्वा / वेउब्विय आहारगसरीरा णं बद्धेल्लया नत्थि, मुक्केल्लया जहा ओरालियसरीरा ओहिया तहा भाणियव्वा / तेया कम्मगसरीरा जहा एतेसिं चेव ओरालियसरीरा तहा भाणियव्वा, (2) जहा बेइंदिआणं तहा तेइंदियाणं चउरिंदियाण विभाणियव्वं ॥सूत्रम् 421 // (1) पंचेंदियतिरिक्खजोणियाण वि ओरालियसरीरा एवं चेव भाणियव्वा, (2) पंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते! केवइया वेउब्वियसरीरा पण्णत्ता?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य। तत्थ णं जे ते बद्धेल्लया ते णं असंखेन्जा ७'कार्य'त्यधिकम्। 0 तेअग। 0 तेइंदियचउरिदियाणवि भाणियव्वा। 0 पंचिंदिय / कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। औप० कालः 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमो द्वित्रिचतुस्तिर्यञ्चपञ्चेन्द्रियाणां बद्धमुक्त शरीरपश्चकसङ्गया। // 318 //
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 319 // सूत्रम् |421-422 1.3.3 कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभानि। असंखेजाहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालओ खेत्तओ (असंखिज्जाओ सेढीओ पयरस्स असंखिज्जइभागो तासिणं [1] उपक्रमः। सेढीणं) जाव विक्खंभसूयी अंगुलपढमवग्गमूलस्स असंखेज्जइभागो। मुक्केल्लया जहा ओहिया ओरालिया णं (तहा भा०) 1.3 प्रमाणम्। आहारयसरीराजहा बेइंदियाणं / तेयंग कम्मगसरीराजहा ओरालिया।सूत्रम् 422 // द्रव्यादिचतुर्भेदाः बेइंदियाणं भंते! इत्यादि। (1) अत्र बद्धौदारिकाण्यसङ्खयेयानि कालतोऽसङ्खयेयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीसमयराशितुल्यानि, क्षेत्रतस्तु प्रतरासङ्खयेयभागवर्त्यसङ्ख्येयश्रेणीनां य: प्रदेशराशिः तत्तुल्यानि / तासां च प्रतरासङ्ख्येयभागवर्तिश्रेणीनां विष्कम्भसूचिरसङ्खयेययोजनकोटीकोटीप्रमाणात्र ग्राह्या / एतदेव विशेषिततरमाह- असंखेज्जाइं सेढिवग्गमूलाइंति, एकस्या नभःश्रेणेर्यः प्रदेशराशिः स सद्भावतोऽसङ्ख्यातप्रदेशात्मकोऽपि कल्पनया पञ्चषष्टिसहस्राणि पञ्चशतानि षट्त्रिंशदधिकानि औप० काल: 65536, अस्य प्रथमं वर्गमूलं 256, द्वितीयं 16, तृतीयं 4, चतुर्थं 2 / एतानि कल्पनया चत्वार्यपि सद्भावतोऽसङ्ख्येयानि / 1.3.3.2.1-2 वर्गमूलानि / एतेषां च मीलने कल्पनयाष्टसप्तत्यधिके द्वे शते सद्भावतस्त्वसङ्ख्येयाः प्रदेशा जायन्ते / तत एतावत्प्रदेशा पम सागरोपमा प्रस्तुतविष्कम्भसूचिर्भवति / इदानीं प्रस्तुतशरीरमानमेव प्रकारान्तरेणाह- बेइंदियाणं ओरालियसरीरेहिं बद्धेल्लएहिमित्यादि। द्वित्रिचतुस्तिर्यशद्वीन्द्रियाणांयानि बद्धान्यौदारिकशरीराणि तैः प्रतरःसर्वोऽप्यपह्रियते। कियता कालेनेत्याह- असङ्ख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिः, बद्धमुक्त केन पुनः क्षेत्रप्रविभागेन कालप्रतिभागेन च? एतावता कालेनायमपह्रियत इत्याह- अङ्गुलप्रतरलक्षणस्य क्षेत्रस्यावलिकालक्षणस्य च कालस्य योऽसङ्खयेयभागरूप: प्रतिभागोऽशस्तेन / इदमुक्तं भवति, यद्येकैकेन द्वीन्द्रियशरीरेण प्रतरस्यैकैकोऽङ्गलासङ्खयेयभाग एकैकैनावलिकाऽसङ्खयेय भागेन क्रमशोऽपहियते तदाऽसंख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिः सर्वोऽपि प्रतरो निष्ठा 0'जाव' स्थाने कौंसातर्गतो पाठो वर्तते। 0 'ग' न वर्तते। कोटिकोटी। ७...शेषतर...। 7 वि। सूक्ष्मक्षेत्रपल्यो पञ्चेन्द्रियाणां शरीरपश्चक // 319 // क्रमशोऽपहिउक्त भवति, यो मुलप्रतरलक्षण
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः।। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 320 // कालप्रमाणम्। |1.3.3.2 याति / एवं प्रतरस्यैकैकस्मिन्नङ्गलासङ्खयेयभाग एकैकेनावलिकाऽसङ्खयेयभागेन प्रत्येकं क्रमेण स्थाप्यमानानि द्वीन्द्रिय-[१]उपक्रमः। शरीराण्यसङ्ख्त्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिः सर्वं प्रतरं पूरयन्तीत्यपि द्रष्टव्यम्, वस्तुत एकार्थत्वादिति ।मुक्तौदारिकवैक्रियाहारका 1.3 प्रमाणम्। णि पृथ्वीकायिकवद्वाच्यानि, तैजसकार्मणानि तु यथैषामेवौदारिकाणि (2) त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणामप्येवमेव वाच्यम् // 421 // (1) पञ्चेन्द्रियतिरश्चामपीत्थमेव (2) नवरमेतेषु केषाञ्चिद्वैक्रियलब्धिसम्भवतो बद्धान्यपि वैक्रियशरीराणि लभ्यन्ते, सूत्रम् 421-422 अतस्तत्सङ्ग्यानिरूपणार्थमाह-पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते! केवइया वेउब्वियसरीरे? इत्यादि। इह चसामान्येनासङ्खयेयतामात्राव्यभिचारतस्त्रीन्द्रियादीनामतिदेशो मन्तव्यः, न पुनः सर्वथा परस्परं सङ्खयासाम्यमेतेषाम्, यत उक्तम्, एएसि णं भंते! एगिदिय बेइंदिय तेइंदिय चउरिदियपंचिंदियाण कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा? गोयमा! सव्वथोवा विभा०नि० / औप० काल: पंचिंदिया, चउरिदिया विसेसाहिया, तेइंदिया विसेसाहिया, बेइंदिया विसेसाहिया, एगिंदिया अणंतगुणा (प्रज्ञापना 3/3) तदेवमिह सूत्रे द्वीन्द्रियादीनां कियतोऽपि जीवसङ्ख्यावैचित्र्यस्योक्तत्वात्तच्छरीराणामपि तदिह द्रष्टव्यम् / प्रत्येकशरीरिणां जीव पम सागरोपमो सङ्ख्यायाः शरीरसङ्ख्यातुल्यत्वादित्यलं प्रसङ्गेन / प्रकृतमुच्यते, तत्र पञ्चेन्द्रियतिरश्चां बद्धानि वैक्रियशरीराण्यसङ्खयेयानि द्वित्रिचतुस्तिर्यश्च पञ्चेन्द्रियाणां सर्वदैव लभ्यन्ते। तानि च कालतोऽसङ्ग्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीसमयराशितुल्यानि / क्षेत्रतस्तुप्रतरासङ्खयेयभागवर्त्य सङ्ग्येयश्रेणीनां यः प्रदेशराशिः तत्तुल्यानि / तासांच श्रेणीनां विष्कम्भसूचिरङ्गलप्रथमवर्गमूलस्यासङ्खयेयभागः। शेषभावनाऽसुर शरीरपञ्चक सङ्ख्या / O सामान्यातिदेशे विशेषानतिदेश इति न्यायात्। एतेषां भदन्त / एकेन्द्रियद्वीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियाणां कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहवो वा तुल्या विशेषाधिका वा? गौतम! सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रियाः, चतुरिन्द्रिया विशेषाधिका: त्रीन्द्रिया विशेषाधिका द्वीन्द्रिया विशेषाधिका एकेन्द्रिया अनन्तगुणाः। ॐ थे। 0 जीवसङ्ख्याः शरीरसङ्ख्याया: तुल्य... / बद्धमुक्त M // 320 //
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 321 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 423 कुमारवत्कार्या // 422 // (1) मणूसाणं भंते! केवइया ओरालियसरीरा पं०?, गो०! दुविहा पण्णता, तंजहा- बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य। तत्थ णं जे ते बद्धेल्लया तेणं सिय संखेज्जा सिय असंखेजा, जहण्णपदेसंखेजा, संखेन्जाओको (डाको)डीओ, एगुणतीसं ठाणाई) तिजमलपयस्स उवरिंचउजमलपयस्स हेट्ठा, अहवणं छट्ठो वग्गो पंचमवग्गपडुप्पण्णो, अहवणं छण्णउतिछेयणगदाईरासी, उक्कोसपदे असंखेजा, असंखेन्जाहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालओ, खेत्ततो उक्कोसपए रूवपक्खित्तेहिं मणूस्सेहिं सेढी अवहीरति, (कालओ) असंखेज्जाहिँ उस्सप्पिणीओसप्पिणीहूिं कालओ, खेत्तगे अंगुलपढमवग्गमूलंततियवग्गमूलपडुप्पण्णं / मुक्केल्लया जहा ओहिया ओरालियाणं (तहा भाणियव्वा), (2) मणूसाणं भंते! केवतिया वेउव्वियसरीरा पं०?, गो०! दुविहा पं० तं०- बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य। तत्थ णंजे ते बद्धेल्लया ते "संखेल्जा समए 2 अवहीरमाणा 2 संखेन्जेणं कालेणं अवहीरंति, नोचेवणं अवहिया सिया, मुक्केल्लया जहा ओहिया ओरालियाणं (मुक्केल्लया तहा भा०,) (3) मणूसाणं भंते! केवइया आहारयसरीरा पं०?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य। तत्थणंजे ते बद्धेल्लया तेणं सिय अस्थि सिय नत्थि, जइ अत्थि जहन्नेणं एक्कोवा दो वा तिण्णि वा उक्कोसेणं सहस्सपुहत्तं / मुक्केल्लया जहा ओहिया, (तेअगकम्मगसरीरा जहा एएसिंचेव)ओरालिया णं (तहाभाणिअव्वा)। (4) तेयग कम्मग शरीरा जहा एतेसिंचेव ओहिया ओरालिया तहा भाणियव्वा // सूत्रम् 423 // मणूसाणं भंते! केवइया, इत्यादि / (1) इह मनुष्या द्विविधाः, वान्तपित्तादिजन्मानः सम्मूछेजाः, स्त्रीगर्भोत्पन्ना गर्भजाश्च। त्राद्याः कदाचिन्न भवन्त्येव, जघन्यतः समयस्योत्कृष्टतस्तु चतुर्विंशतिमुहूर्तानां तदन्तरकालस्य प्रतिपादितत्वाद् / उत्पन्नानां (c) मणुस्साणं / (r) कौंसातर्गताः सर्वे पाठा: मुद्रित प्रतानुसारेण ज्ञातव्याः। 9 यि। 0 इदं पदं न वर्तते। 7 ग। 0 अयं विस्तृतः पाठो न वर्तते। कालप्रमाणम्। |1.3.3.2 8 विभा०नि०। औप० काल: 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमो मनुष्याणां बद्धमुक्त शरीरपञ्चकसङ्कया। // 321 //
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ १.३प्रमाणम्। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 322 // सूत्रम् 423 कालप्रमाणम्। |1.3.3.2 तु जघन्यत उत्कृष्टतश्चान्तर्मुहूर्तस्थितिकत्वेन परत: सर्वेषां निर्लेपत्वसम्भवात् / यदा तु भवन्ति तदा जघन्यत एको द्वौ त्रयो 1] उपक्रमः। वोत्कृष्टतस्त्वसङ्ख्याताः / इतरेतु सर्वदैव सङ्ख्यया भवन्ति, नासङ्ग्येयाः। तत्र सम्मूछेजा यदान भवन्ति तदैव जघन्यपदिनो शा० उपक्रमः। गर्भजा एव गृह्यते,अन्यथा जघन्यपदवर्तित्वमेव न स्यात् / ते च स्वभावात्सङ्ख्येया एव, अतस्तच्छरीराण्यपि बद्धानिसङ्खये- द्रव्यादिचतुर्भेदाः यान्येव, अत उक्तं जहण्णपए संखेजत्ति / सङ्खयेयकस्य सङ्ख्यातभेदत्वान्न ज्ञायते कियदपि सङ्ख्येयकमित्याह, सङ्ख्त्येयाः कोटयः, पुनर्विशेषितं तमाह- तिजमलपयस्स उवरिं चउजमलपयस्स हेट्ठत्ति / इदमुक्तं भवति, अष्टानामष्टानामङ्कस्थानानां यमलपदमिति सामयिकी संज्ञा / ततस्त्रयाणां यमलपदानांसमाहारस्त्रियमलपदं चतुर्विंशत्यङ्कस्थानलक्षणम् / अथवा तृतीयं यमलपदं त्रियमलपदम्, षोडशानामङ्कस्थानानामुपरितनाङ्काष्टकलक्षणमिति स एवार्थः। तस्य त्रियमलपदस्योपरि प्रस्तुत विभा०नि०। औप० काल: मनुष्या भवन्ति, चतुर्विंशत्यङ्कस्थानान्यतिक्रम्य जघन्यपदवर्तिनांगर्भजमनुष्याणां सङ्ग्या वर्तत इत्यर्थः। तर्हि चतुरादीन्यपि 1.3.3.2.1-2 यमलपदानि भवन्ति?, नेत्याह- चउजमलपयस्स हेट्टत्ति, चतुर्णा यमलपदानांसमाहारश्चतुर्यमलपदंद्वात्रिंशदङ्कस्थानलक्षणम्। सूक्ष्मक्षेत्रपल्यो पम सागरोपमो अथवा चतुर्थं यमलपदं चतुर्यमलपदं चतुर्विंशतेरङ्कस्थानानामुपरितनाङ्काष्टकलक्षणमित्येक एवार्थः। तस्य चतुर्यमलपदस्या मनुष्याणां धस्तादेकोनत्रिंशदङ्कस्थानेष्वनन्तरमेव वक्ष्यमाणस्वरूपेषु प्रकृतमनुष्यसङ्ख्या वर्तत इति भावः / अथवा द्वौ वर्गावनन्तरमेव शरीरपञ्चकवक्ष्यमाणस्वरूपौ यमलपदमिति सामयिक्येव परिभाषा। ततस्त्रयाणां यमलपदानां समाहारस्त्रियमलपदं वर्गषट्कलक्षणं तस्योपरि, चतुर्यमलपदस्य वर्गाष्टकलक्षणस्याधस्तादेतन्मनुष्यसङ्ख्या लभ्यते। षष्ठवर्गस्योपरि सप्तमवर्गस्य त्वधस्तात्प्रस्तुतमनुष्यसङ्ख्या प्राप्यत इति हृदयम् / अत्रापि तान्येवैकोनत्रिंशदङ्कस्थानानि मन्तव्यानि / अथवा किमेतैरस्फुटैः प्रकारैः, 0 कोटीकोटयः / ॐ इदं पदं न वर्तते। 0 अत्राप्येता...। बद्धमुक्त सङ्गया। // 322 //
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। || // 323 // [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 423 स्फुटतरमेव प्रकारमाह- अहवणमित्यस्य शब्दस्य सपाठान्तरस्य व्याख्या पूर्ववत् / षष्ठवर्गः पञ्चमवर्गेण यदा प्रत्युत्पन्नोगुणितो भवति तदा प्रस्तुतमनुष्यसङ्ख्या समागच्छतीत्यर्थः। अथ कोऽयं षष्ठो वर्ग:? कश्च पञ्चम इति। अत्रोच्यते, विवक्षितः कश्चिद्राशिस्तेनैव राशिना यत्र गुण्यते स तावद्वर्गः / तत्रैकवर्गस्य वर्ग एक एव भवत्यतो वृद्धिरहितत्वादेष वर्ग एव न गण्यते। द्वयोश्च वर्गश्चत्वारो भवन्तीत्येष प्रथमो वर्ग: 4, चतुर्णां वर्ग: षोडशेति द्वितीयो वर्ग:१६, षोडशानां वर्गो द्वेशते षट्पञ्चाशदधिके इति तृतीयो वर्ग: 256, अस्य राशेर्वर्ग: पञ्चषष्टिसहस्राणि पञ्चशतानि षट्त्रिंशदधिकानीति चतुर्थो वर्ग: 65536 / अस्य राशेर्वर्गः सार्द्धगाथया प्रोच्यते चत्तारि य कोडिसया अउणत्तीसं च हुंति कोडीओ। अउणावन्नं लक्खा सत्तहिँ चेव य सहस्सा॥१॥ दो य सया छन्नउया पंचमवग्गो इमो विणिद्दिट्ठो त्ति, अङ्कतोऽप्येष दर्श्यते 4294967296, अस्यापि राशेर्गाथात्रयेण वर्ग: प्रतिपाद्यते- लक्खं कोडाकोडी ण चउरसीयं भवे सहस्साइं। चत्तारि य सत्तट्ठा हुति सया कोडकोडीणं॥१॥ चोयालं लक्खाई कोडीणं सत्त चेव स सहस्सा। तिन्नि य सया य सत्तरि कोडीणं हुति नायव्वा // 2 // पंचाणउइ लक्खा एगावन्नं भवे सहस्साई। छस्सोलसोत्तरसया एसो छट्ठो हवइ वग्गो॥३॥ अङ्कतोऽपि दर्श्यते 18446744073709551616, तदयं षष्ठो वर्ग: पूर्वोक्तेन पञ्चमवर्गेण गुण्यते, तथा चसति या सङ्ख्या भवति तस्यांजघन्यपदिनोगर्भजमनुष्या वर्तन्ते।साचेयम्, 79228162514264337593543950336 / अयंचराशि: कोटीकोट्यादिप्रकारेण केनाप्यभिधातुंनशक्यतेऽत: पर्यन्तादारभ्याङ्कमानसङ्ग्रहार्थं गाथाद्वयम्, छत्तिन्नि तिन्नि सुन्नं पंचेव य नव य तिन्नि चत्तारि / पंचेव तिण्णि नव पंच सत्त तिन्नेव तिन्नेव॥१॥ चउ छ हो चउ एक्को पण दो छक्केक्कगो य अद्वैव / दो दो नव सत्तेव य अंकट्ठाणा पराहुत्ता॥२॥तदेवमेतेष्वेकोनत्रिंशदङ्कस्थानेषु जघन्यपदिनोगर्भजमनुष्या O'वर्गे' त्यधिकम्। 0 रा। डी। चउ। ७ऊ। कालप्रमाणम् / 1.3.3.2 विभा०नि०। औप० काल: |1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमो मनुष्याणां बद्धमुक्त शरीरपञ्चकसङ्कया। // 323 //
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 324 // सूत्रम् 423 1.3.3.2 वर्तन्त इति स्थितम् / अमुमेवार्थ प्रकारान्तरेणाह- अहवणं छन्नउईच्छेयणगदाईरासित्ति, छेदनकराशेरर्धीकरणम्, ततः षण्ण- [1] उपक्रमः। वतिच्छेदनानियोराशिर्ददाति पर्यन्ते च परिपूर्णकरूपपर्यवसितो भवति न तु खण्डितरूपपर्यवसितःस प्रकृतमनुष्यसङ्ख्या 1.3 प्रमाणम्। स्वरूपो मन्तव्यः / स चायमेवैकोनत्रिंशदङ्कस्थाननिष्पन्नोऽनन्तरदर्शितो नान्यः / अयं हि पुनः पुनश्छिद्यमानोऽर्द्धक्रियमाणः द्रव्यादिचतुर्भेदाः षण्णवतिच्छेदान्क्षमते, पर्यन्ते च परिपूर्णेकरूपपर्यवसितो भवतीति षण्णवतिच्छेदनकदायी प्रोच्यते। कथं पुनरत्र षण्णवतिच्छेदनानि भाव्यन्ते?, उच्यते, प्रथमो वर्गश्चतुष्टयरूपोयो दर्शितस्तत्र द्वे छेदने भवतः, तथाहि, चतुर्णाम॰ द्वौ, तयोरप्यर्द्ध, कालप्रमाणम्। एक इत्येवमुत्तरेष्वपि वर्गेषु भावनीयम् / द्वितीये तु वर्गे चत्वारि छेदनानि सम्पद्यन्ते, तृतीयेऽष्टौ, चतुर्थे षोडश, पञ्चमेद्वात्रिंशत्, षष्ठे चतुःषष्टिः, पञ्चमस्तु षष्ठेन गुणित आस्ते, अत: पञ्चमसत्कान्यपि छेदनकानि षष्ठे प्रविष्टानि प्राप्यन्त इत्युभयगतान्यपि विभा०नि०। औप० काल: मील्यन्ते, ततो जातानि प्रस्तुतराशौ षण्णवतिच्छेदनकानि / स्वयमेव वा पुनः पुनश्छेदं कृत्वाभियुक्तेन भावनीयानि / तदेवं / / 1.3.3.2.1-2 जघन्यपदमुक्तमथोत्कृष्टपदमभिधित्सुराह- उक्कोसपए असंखेज्जत्ति, उत्कृष्टपदे मनुष्यबद्धान्यौदारिकशरीराण्यसङ्खयेयानि सूक्ष्मक्षेत्रपल्यो 8 पम सागरोपमौ कालतोऽसङ्खयेयोत्सर्पिणीसमयराशितुल्यानि / क्षेत्रतस्त्वेकस्मिन्मनुष्यशरीररूपे प्रक्षिप्ते तैर्मनुष्यशरीरैरेका नभःप्रदेशश्रेणिरप मनुष्याणां ह्रियते। कियता कालेनेत्याह- असङ्ख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिः। कियता क्षेत्रखण्डापहारेणेत्याह-अंगुलपढमवग्गमूलं तइयवग्गमूलपडुप्पण्णन्ति, श्रेणेरङ्गलप्रमाणे क्षेत्रे यः प्रदेशराशिस्तस्य यत्प्रथमं वर्गमूलं तत्तृतीयवर्गमूलप्रदेशराशिना गुण्यते, गुणिते चयः प्रदेशराशिर्भवति तत्प्रमाणं क्षेत्रखण्डमेकैकं मनुष्यशरीरंक्रमेण प्रतिसमयमपहरति / इदमुक्तं भवति, श्रेणेमध्याद्यथोक्तप्रमाणं क्षेत्रखण्डं यद्येकैकं मनुष्यशरीरं क्रमेण प्रतिसमयमपहरति तदाऽसङ्ख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिः सर्वापि श्रेणिरपहियते Oया। (r) पुनःषण्णव... 0 त्ति। बद्धमुक्त शरीरपञ्चकसहया। // 24 //
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 424-426 युतम्। / / 325 // यद्येकं मनुष्यशरीरं स्यात्, तच्च नास्ति, सर्वोत्कृष्टानामपि समुदितगर्भजसंमूर्छजमनुष्याणामेतावतामेव भावादिति / तदेवं मनुष्याणां बद्धान्यौदारिकशरीराण्युक्तानि, मुक्तानि त्वोघवद्वाच्यानि (2) अथ वैक्रियाण्याह- केवइया वेउब्वियसरीरेत्यादि। वैक्रियाण्यमीषां सङ्खयेयान्येव बद्धानि प्राप्यन्ते गर्भजेषु / तत्रापि वैक्रियलब्धिमत्सु, तत्रापि पृच्छासमये कियत्स्वेव तेषु तबन्धसम्भवादिति / तानि च प्रतिसमयमेकैकशोऽपह्रियमाणानि सङ्ख्येयेन कालेनापह्रियन्ते। मुक्तान्योघवद्वाच्यानि (3) आहारकाणि तु बद्धानि मुक्तानि च यथौघिकानि तथैव (4) तैजसकार्मणानि तु यथैषामेवौदारिकाणि // 423 // (1) वाणमंतराणं ओरालियसरीराजहा नेरइयाणं, (2) वाणमंतराणंभंते! केवइया वेउव्वियसरीरा पं०?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-बद्धेल्लयाय मुक्केल्लया य। तत्थणंजे ते बद्धेल्लया तेणं असंखेज्जा, असंखेज्जाहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालतो, खेत्तओ असंखेजाओ सेढीओ पयरस्स असंखेजइभागो, तासिणं सेढीणं विक्खंभसूई, संखेजजोयणसयवग्गपलिभागो पतरस्स, मुक्के० जहा ओहिया ओरालिया णं (तहा भा०), (3) आहारगसरीरा दुविहावि जहा असुरकुमाराणं (तहा भा०), (4) वाणमंतराणं भंते! केवइया तेयग कम्मगसरीरा पं०?, गो०! जहा एएसिं चेव वेउव्वियसरीरा तहा तैयग कम्मगसरीराविभाणियव्वा॥ सूत्रम् 424 // (1) जोइसियाणं भंते! केवइया ओरालियसरीरा पं? गो० जहानेरइयाणं तहा भाणियव्वा (2) जोइसियाणं भंते! केवड्या वेउब्वियसरीरा पण्णत्ता?, गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-बद्धे० मुक्के० / तत्थ णं जे ते ब० जाव० तासि णं सेढीणं विक्खंभसूची, बेछप्पण्णंगुलसयवग्गपलिभागो पयरस्स। मुक्के० जहा ओहिय ओरालियाणं (तहा भा०), (3) आहारयसरीराजहा नेर० तहा भा० (4) तेयंग कम्मगसरीरा जहा एएसिंचेव वेउ० तहा० भाणियव्वा ।सूत्रम् 425 // (r) भाव्यानि / तेअगस० पं०' इति। 0 तेअग० भाणियव्वा। 0 अयं (१)आलापको न वर्तते / कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। औप० काल: |1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमो वाणव्यंतरज्योतिषवैमानिकानां बद्धमुक्त शरीरपशकसङ्कया। // 325 //
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः युतम्। // 326 // सूत्रम् 424-426 (1) वेमाणियाणं भंते! केव० ओरा०पं०?, गो०! जहा ने तहा० भा०, (2) वेमाणि० केव० वेउ० पं०? गो०! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-बद्धे० मुक्के०, तत्थ णं जे ते ब० ते णं असंखेजा, असंखेज्जाहिं उस्सप्पिणि ओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालओ, खेत्तओ असं० सेढीओ पयरस्स असंखेज्जइभागो, तासिणं सेढीणं विक्खंभसूई अंगुलबितियवग्गमूलं ततियवग्गमूलपडुप्पण्णं, अहवणं अंगुलततियवग्गमूलघणप्पमाणमेत्ताओ सेढीओ। मुक्केल्लया जहा ओहिया ओरालियाणं (तहा भा०), (3) आहारयसरीरा जहा नेरइयाणं, (4) तेयग कम्मगसरीरा जहा एएसिं चेव वेउव्वियसरीरा तहा भाणियव्वा / से तं सुहमे खेत्तपलिओवमे / से तं खेत्तपलिओवमे।से तं पलिओवमे।सेतं विभागणिप्फण्णे। सेतं कालप्पमाणे ॥सूत्रम् 426 / / ( // 142 // ) (1) व्यन्तराणां सर्वं नारकवद्वाच्यम् / नवरं नारकेभ्यो व्यन्तराणामसङ्खयेयगुणत्वेन महादण्डके पठितत्वाद्विष्कम्भसूच्यां विशेष इत्याह- तासि णं सेढीणमित्यादि। तासामसङ्खयेयानां श्रेणीनां विष्कम्भसूचिः पूर्वोक्तस्य प्रज्ञापनामहादण्डकोक्तस्य चानुसारेण स्वयमेव दृश्येति वाक्यशेषः / सा पूर्वोक्तायाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्विष्कम्भसूचेरसङ्घयेयगुणहीना दृष्टव्या, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्भ्यो व्यन्तराणामसङ्ख्येयगुणहीनत्वेन महादण्डके पठितत्वात् / कियता पुनः प्रतिभागेन व्यन्तराः सर्वंप्रतरमपहरन्तीत्याहसंखिज्जजोयणेत्यादि / सङ्कयेययोजनशतानां यो वर्गस्तद्रूपो यः प्रतिभागः, अंशः, कस्येत्याह- प्रतरस्य। इदमुक्तं भवतिसङ्घयेययोजनशतवर्गरूपं प्रतरस्य भागं यद्येकैको व्यन्तरोऽपहरति तदा सर्वोऽपि प्रतरोऽपह्रियते, यदि वा तावति भाग एकैकस्मिन् व्यन्तरेव्यवस्थाप्यमाने सर्वोऽपि प्रतरः पूर्यते // ४२४॥ज्योतिष्कसूत्रेऽपि तासि णं सेढीणं विक्खंभसूईस्वयमेव दृश्येति वाक्यशेषोऽवसेयः / सा च व्यन्तरविष्कम्भसूचे: सङ्खयेयगुणा द्रष्टव्या, व्यन्तरेभ्यो ज्योतिष्काणां सङ्खयेयगुणत्वेन 0 अङ्गुलबीय वग्गमूलं। 0 तेअग० जहा...' इति पाठो वर्तते। 0 405-426 सूत्राणां पाठो 142 सूत्राङ्कतया वर्तते / 0 मूलं / 7 अव..। कालप्रमाणम्। 1.3.3.2 विभा०नि०। औप० काल: 1.3.3.2.1-2 सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपम सागरोपमी वाणव्यंतरज्योतिषवैमानिकानां बद्धमुक्त शरीरपञ्चकसड्या / // 326 //
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 327 // सूत्रम् 424-426 कालप्रमाणम्। महादण्डके पठितत्वात् / इहापि च प्रतरापहारक्षेत्रस्य तत्क्षेत्रादमीषां सङ्ख्येयगुणहीनस्याभिधानात् / यदाह- बेछप्पन्नं- [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। गुलसयवग्गपलिभागो त्ति, षट्पञ्चाशदधिकाङ्गलशतद्वयवर्गरूपं प्रतिभागं प्रतरस्यांशं यद्येकैको ज्योतिष्कोऽपहरति तदाऽमी 1.3 प्रमाणम्। सर्वं प्रतरमपहरन्ति, प्रत्येकंस्थाप्यमाना वा तावति प्रतिभागे सर्वं प्रतरं पूरयन्ति। व्यन्तरेभ्य एते सङ्खयेयगुणत्वाद्बहवः, ततोल द्रव्यादिचतुर्भेदाः व्यन्तरोक्तप्रतरप्रतिभागक्षेत्रखण्डाद्यथोक्तरूपतया सङ्घयेयगुणहीनेन स्वल्पेनापि क्षेत्रखण्डेन प्रतरमेतेऽपहरन्ति पूरयन्ति वेति भावः॥४२५॥वैमानिकसूत्रेऽपीत्थमेव / नवरंवैमानिकाः प्रज्ञापनायां भवनपतिनारकव्यन्तरज्योतिष्केभ्यः प्रत्येकं सर्वेभ्योऽप्यसङ्खयेयगुणहीनाः पठ्यन्ते, अतो विष्कम्भसूच्यां विशेषः, तमाह- तासि णं सेढीणमित्यादि। तासां श्रेणीनां विष्कम्भसूचिरङ्गलस्य द्वितीयवर्गमूलं तृतीयवर्गमूलेन गुणितम् / इदमुक्तं भवति, अङ्गलप्रमाणे प्रतरक्षेत्रे सद्भावतोऽसङ्गयेया अपिल औप० काल: कल्पनया द्वे शते षट्पञ्चाशदधिके श्रेणीनां भवत: 256, अत्र प्रथमवर्गमूलम् 16, द्वितीयम् 4, तृतीयम् 2 / तत्र द्वितीयं |1.3.3.2.1-2 वर्गमूलं चतुष्टयलक्षणं तृतीयेन द्विकलक्षणेन गुणितम्, जाता अष्टौ। एवमेताः सद्भूततयाऽसङ्गयेया: कल्पनया त्वष्टौ श्रेणयो सूक्ष्मक्षेत्रपल पम सागरोपमो विस्तरसूचिरिह गृह्यते, अहव णमित्यादि / अथवा अङ्गलतृतीयवर्गमूलस्य द्विकलक्षणस्य यो घनोऽष्टी, एतावत्यः श्रेणयोऽ-2 वाणव्यंतर ज्योतिषवैमानित्रविष्कम्भसूच्यां गृह्यन्त इति स एवार्थः / तदेवं नारकादिसूचिभ्य एषाऽसङ्खयेयगुणहीना मन्तव्या, शेषं सुखोन्नेयं याव त्से तं कानां बद्धमुक्त खेत्तपलिओवमे त्ति / तदेवं समयावलियमुहुत्तेत्यादिगाथानिर्दिष्टास्तदुपलक्षिताश्चान्येऽप्युच्छ्रासादयो व्याख्याताः कालविभागाः, अत आह- से तं विभागणिप्फण्णे त्ति, एवं च समर्थितं कालप्रमाणमित्याह- से तं कालप्पमाणे त्ति // 426 // अथ भावप्रमाणमभिधित्सुराह (r) तदाह। ©'अमी'ति पदं न वर्तते / 0 तामाह। 'भु(भ?) वनपत्यादिसूचिरेषा...' इति वर्तते (भवनत्यादिसूचिभ्यः?)। शरीरपञ्चकसङ्कया। // 327 //
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358883RUAROADCAS श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 328 // 1.3 प्रमाणम्। से किं तं भावप्पमाणे?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- गुणप्पमाणे णयप्पमाणे संखप्पमाणे // सूत्रम् 427 // // 143 // ) [1] उपक्रमः। से किं तं गुणप्पमाणे?,२दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- जीवगुणप्पमाणे य अजीवगुणप्पमाणे य / / सूत्रम् 428 // शा० उपक्रमः। से किंतं अजीवगुणप्पमाणे?,२पंचविहे पण्णत्ते, तंजहा- वण्णगुणप्पमाणे गंधगुणप्पमाणे रसगुणप्पमाणे फासगुणप्पमाणे द्रव्यादिचतुर्भेदाः संठाणगुणप्पमाणे ॥सूत्रम् 429 // से किंतंवण्णगुणप्पमाणे?,२पंचविहे पण्णत्ते, तं०- कालवण्णगुणप्पमाणे जाव सुकिल्लवण्णगुणप्पमाणे से तंवण्णगुणप्पमाणे॥सूत्रम् 430 // से किं तं गंधगुणप्पमाणे?, 2 दुविहे पणणत्ते, तं०- सुरभिगंधगुणप्पमाणे दुरभिगंधगुणप्पमाणे य, से तं गंधगुणप्पमाणे // सत्रम् 431 // से किंतरसगुणप्पमाणे?,२पंचविहेपण्णत्ते, तं०-तित्तरसगुणप्पमाणेजाव महुररसगुणप्पमाणे, सेतंरसगुणप्पमाणे॥सूत्रम् 432 // से किंतंफासगुणप्पमाणे?,२ अट्ठविहे पण्णत्ते, तं०-कक्खडफासगुणप्पमाणेजाव लुक्खफासगुणप्पमाणे, सेतं फासगुणप्पमाणे॥सूत्रम् 433 // से किंतं संठाणगुणप्पमाणे?, 2 पंचविहे पण्णत्ते तं०- परिमंडलसंठाणगुणप्पमाणे (वट्टसं० तंस० चउरंस०) जाव आययसंठाणगुणप्पमाणे।से तं संठाणगुणप्पमाणे।सेतं अजीवगुणप्पमाणे॥सूत्रम् 434 // से किं तं भावप्पमाणे, इत्यादि / भवनं भावः, वस्तुनः परिणामो ज्ञानादिर्वर्णादिश्च / प्रमितिः, प्रमीयतेऽनेन प्रमीयते स इति। वा प्रमाणम्, भाव एव प्रमाणं भावप्रमाणम् / भावसाधनपक्षे प्रमितिः, वस्तुपरिच्छेदस्तद्धेतुत्वाद्धावस्य प्रमाणतावसेया। सूत्रम् 427-434 1.3.4 भावप्रमाणमा 1.3.4.1 गुण प्र०॥ 1.3.4.2 नय प्र०। 1.3.4.3 सङ्कया प्र०। 1.3.4.1.1-2 जीवाजीवद्विभेदौ। 1.3.4.1.2 अजीवगुणप्र० वर्णादिभेदप्रभेदाः। // 328 //
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 329 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः 435-439 भावप्रमाणम्। तच्च भावप्रमाणं त्रिविधं प्रज्ञप्तम्। तद्यथा, गुणप्रमाणमित्यादि।गुणोज्ञानादिः,स एव प्रमाणं गुणप्रमाणम्। प्रमीयते च गुणैर्द्रव्यम्, गुणाश्च गुणरूपतया प्रमीयन्तेऽतः प्रमाणता। तथा नीतयो नयाः, अनन्तधर्मात्मकस्य वस्तुन एकांशपरिच्छित्तयः, त एव प्रमाणं नयप्रमाणम् / सङ्ख्यानं सङ्ख्या सैव प्रमाणं सङ्ख्याप्रमाणम् / नयसङ्खये अपि गुणत्वं न व्यभिचरतः। केवलं गुणप्रमाणात्पृथगभिधाने कारणमुपरिष्टाद्वक्ष्यते // 427 // तत्र गुणप्रमाणं द्विधा जीवगुणप्रमाणं चाजीवगुणप्रमाणंचतत्राल्पवक्तव्यत्वादजीवगुणप्रमाणमेव तावदाह- से किं तं अजीवगुणप्पमाणे, इत्यादि। एतत्सर्वमपि पाठसिद्धम् // 428-433 // नवरं परिमण्डलसंस्थानंवलयादिवत्, वृत्तमयोगोलकवत्, त्र्यसंत्रिकोणंशृङ्गाटकफलवत्, चतुरस्रंसमचतुष्कोणम्, आयतंदीर्घमिति // 434 // से किंतंजीवगुणप्पमाणे?, २तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- णाणगुणप्पमाणे दंसणगुणप्पमाणे चरित्तगुणप्पमाणे // सूत्रम् 435 / / से किंतंणाणगुणप्पमाणे?,२ चउव्विहे पण्णत्ते, तं०- पच्चक्खे अणुमाणे ओवम्मे आगमे // सूत्रम् 436 // से किंतं पच्चक्खे?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- इंदियपच्चक्खे य णोइंदियपच्चक्खे य / / सूत्रम् 437 // से किं तं इंदियपञ्चक्खे?, 2 पंचविहे पण्णत्ते, तंजहा- सोइंदियपच्चक्खे चक्खुरिंदियपञ्चक्खे घाणिदियपच्चक्खे जिभिदियपच्चक्खे फासिंदियपच्चक्खे, सेतं इंदियपच्चक्खे ॥सूत्रम् 438 // से किं तं णोइंदियपञ्चक्खे?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तं०- ओहिणाणपच्चक्खे मणपज्जवनाणपञ्चक्खे केवलणाणपच्चक्खे। से तं णोइंदियपच्चक्खे।सेतं पच्चक्खे // सूत्रम् 439 // से किं तं जीवगुणप्पमाणे, इत्यादि। जीवस्य गुणा ज्ञानादयस्तद्रूपं प्रमाणं जीवगुणप्रमाणम् / तच्च ज्ञानदर्शनचारित्रगुण गुण प्र०। |1.3.4.1.1 जीवगुण प्र०। ज्ञानादित्रिभेदाः। |1.34.1.1.1 ज्ञानगु०प्र०। प्रत्यक्षादिचत्वारः प्रत्यक्षस्यचद्विभेदाः प्रभेदाच। // 329 //
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ शउप श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 330 // क्रमः। पक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः भेदात्रिधा॥ 435 // तत्र ज्ञानरूपो यो गुणस्तद्रूपं प्रमाणं चतुर्विधम् / तद्यथा, प्रत्यक्षमनुमानमुपमानमागमः / तत्र अशू व्याप्ता (पान्धा०१२६५, कान्धा०४/२२) वित्यस्य धातोरश्नुते, ज्ञानात्मनाऽर्थान् व्याप्नोतीत्यक्षो जीवः / अश भोजने (पा०धा० 1524, का०धा०८/४३) इत्यस्य वा, अश्नाति भुङ्क्ते पालयति वा सर्वार्थानित्यक्षो जीव एव / प्रतिगतम्, आश्रितमक्षं प्रत्यक्षमिति / अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयये (पा०वा० १३३६)(का० रू० 430) ति समासः / जीवस्यार्थसाक्षात्कारित्वेन यज्ज्ञानं वर्तते तत्प्रत्यक्षमित्यर्थः / अन्ये त्वक्षमक्षं प्रति वर्तत इत्यव्ययीभावसमासं विदधति, तच्चन युज्यते, अव्ययीभावस्य नपुंसकलिङ्गत्वात्प्रत्यक्षशब्दस्य त्रिलिङ्गता न स्यात् / दृश्यते चेयम्, प्रत्यक्षा बुद्धिः, प्रत्यक्षो बोधः, प्रत्यक्षं ज्ञानमिति दर्शनात् / ततो यथादर्शितस्तत्पुरुष एवायम्॥ 436 // तच्च प्रत्यक्षं द्विविधम्, इन्द्रियप्रत्यक्षं नोइन्द्रियप्रत्यक्षं च // 437 // तत्रेन्द्रियं श्रोत्रादि तन्निमित्तं सहकारिकारणं यस्योत्पित्सोस्तदलैङ्गिकं शब्द रूप रस गन्ध स्पर्शविषयज्ञानमिन्द्रियप्रत्यक्षम्। इदंचेन्द्रलक्षणजीवात्परंव्यतिरिक्तम्, निमित्तमाश्रित्योत्पद्यत इतिधूमादग्निज्ञानमिव वस्तुतोऽर्थसाक्षात्कारित्वाभावात्परोक्षमेव, केवलं लोकेऽस्य प्रत्यक्षतया रूढत्वात्संव्यवहारतोऽत्रापि तथोच्यत इत्यलं विस्तरेण, तदाकाङ्गिणा तु नन्द्यध्ययनमन्वेषणीयम् // 438 // इन्द्रियप्रत्यक्षं तु यन्न भवति तन्नोइन्द्रियप्रत्यक्षम्, नोशब्दस्य सर्वनिषेधपरत्वाद्यत्रेन्द्रियं सर्वथैव न प्रवर्तते किन्तु जीव एव साक्षादर्थं पश्यति तन्नोइन्द्रियप्रत्यक्षम्, अवधिमन:पर्यायकेवलाख्यमिति भावार्थः॥ 439 // से किं तं अणुमाणे? 2 तिविहे पण्णत्ते, तं०- पुव्ववं सेसवं दिटूसाहम्मवं। सूत्रम् 440 // से किं तं पुव्ववं? 2- माता पुत्तं जहा नटुं, जुवाणं पुणरागतं / काई पञ्चभिजाणेज्जा, पुव्वलिंगेण केणइ // 115 // तंजहा७ तन्निर्वृत्तं -प्र० 1 0 लि। 0 या। 0 यं। सूत्रम् 440-447 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.1 जीवगुण प्र०। 1.3.4.1.1.1 ज्ञानगु०प्र०। 1.3.4.1.1.1.2 अनुमान गु०प्र० पूर्ववदशेषवदृष्टसाधर्म्यवदिति त्रिभेदाः। तयोआंदप्रभेदैः सोदाहरणं व्याख्यानम्। // 330 //
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 331 // [[2] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदा: सूत्रम् 440-447 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। खते ण वा वणे ण वामसेण वा लंछणेण वा तिलएण वा, सेतं पुव्ववं?॥सूत्रम् 441 // से किंतं सेसवं?, २पंचविहं पण्णत्तं, तंजहा- कजेणं कारणेणं गुणेणं अवयवेणं आसएणं // सूत्रम् 442 // से किंतं कजेणं?,२संखं सद्देणं, भेरि तालिएणं, वसभं दक्किएणं मोरं फेंकाइएणं, हयं हेसिएणं, गयं गुलगुलाइएणं, रहं घणघणाइएणं, सेतंकज्जेणं ॥सूत्रम् 443 // से किंतं कारणेणं?,२ तंतवो पडस्स कारणं, ण पडो तंतुकारणं, वीरणा कडस्स कारणंण कडो वीरणकारणं, मिप्पिंडो घडस्स कारणं, ण घडो मिप्पिंडकारणं, सेतं कारणेणं।सूत्रम् 444 // से किंतंगुणेणं?,२सुवण्णं निकसेणं, पुप्फंगंधेणं, लवणं रसेणं, मदिरं आसायिएणं, वत्थं फासेणं, से तंगुणेणं ॥सूत्रम् 445 // से किंतं अवयवेणं?, 2 महिसं सिंगेणं, कुक्कुडं सिहाएं, हत्थिं विसाणेणं, वराहं दाढाए, मोरं पिंछेणं, आसंखुरेणं, वग्धं नहेणं, चमरं वालगंडेणं, दुपयं मणुसमाइ, चउपयं गवमादि, बहुपयं गोम्हियादि, सीहूं केसरेणं, वसहं कुकरणं, महिलं वलयबाहाए, (गाहा) परियरबंधेण भडं, जाणिज्जा महिलियंणिवसणेणं / सित्थेण दोणपागं, कइंच एक्काए गाहाए / / 116 ।।सेतं अवयवेणं॥ सूत्रम् 446 // से किंतं आसएणं? 2 अग्गिं धूमेणं, सलिलंबलागाहिं, वुटुं अन्भविकारेणं, कुलपुत्तं सीलसमायारेणं- इङ्गिताकारितै यैः, क्रियाभिर्भाषितेन च / नेत्रवक्त्रविकारैश्च, गृह्यतेऽन्तर्गतं मनः ॥१॥)॥११७॥सेतं आसएणं / सेतं सेसवं॥सूत्रम् 447 // ते। 0 वण्णेण वा लंछणेण वा मसेण वा। 0 डि। 0 किं। Oणा। 0 सिहाएणं। 0 विषाणं तु शृङ्गे कोलेभदन्तयोरित्यभिधाननाममालोक्तेर्दन्तोऽर्थो विषाणस्य। ॐ पिच्छे। 0 चमरिं वालग्गेणं वाणरं लंगुलेण दुपयं मणुस्सादि,.10 मिआ। (r) कुक्कुहेणं। (r) विं। (r) गेणं, बुट्टि..। (r) इयं गाथा कौसातर्गता वर्तते। जीवगुण प्र०। 1.3.4.1.1.1 ज्ञानगु०प्र०। 1.3.4.1.1.1.3 अनुमान गु०प्र० पूर्ववदशेषवटष्टसाधर्म्यवदिति त्रिभेदाः। तयोआंदप्रभेदैः सोदाहरण व्याख्यानम्। // 331 //
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि | श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 440-447 1.3.4 भावप्रमाणम्। युतम्। // 332 // से किं तं अणुमाणेइत्यादि / अनु, लिङ्गग्रहणसम्बन्धस्मरणस्य पश्चान्मीयतेपरिच्छिद्यते वस्त्वनेनेत्यनुमानम् / तच्च त्रिविधम्, पूर्ववच्छेषवदृष्टसाधर्म्यवच्चेति॥४४०॥से किंतं पुव्ववमित्यादि। विशिष्टं पूर्वोपलब्धं चिह्नमिह पूर्वमुच्यते, तदेव निमित्तरूपतया यस्यानुमानस्यास्ति तत्पूर्ववत्, तद्द्वारेण गमकमनुमानं पूर्ववदिति भावः / तथा चाह- माता पुत्त मित्यादि श्लोकः। यथा माता स्वकीयं पुत्रं बाल्यावस्थायां नष्टं युवानसन्तं कालान्तरेण पुनः कथमप्यागतं काचित्तथाविधस्मृतिपाटववती, न सर्वाः, पूर्वदृष्टेन लिङ्गेन केनचित्क्षतादिना प्रत्यभिजानीयात्, मत्पुत्रोऽयमित्यनुमिनुयादित्यर्थः / केन पुनर्लिङ्गेनेत्याह- क्षतेन वेत्यादि। स्वदेहोद्भवमेव क्षतम्, आगन्तुकस्तु श्वदंष्ट्रादिकृतो व्रणः, लाञ्छनमषतिलकास्तु प्रतीताः / तदयमत्र प्रयोगः, मत्पुत्रोऽयम्, अनन्यसाधारणक्षतादिलक्षणविशिष्टलिङ्गोपलब्धेरिति ।साधर्म्यवैधर्म्यदृष्टान्तयोः सत्त्वेतराभावादयमहेतुरिति चेत् / नैवम्, हेतोः परमार्थेनैकलक्षणत्वात्तद्बलेनैव गमकत्वोपलब्धेः / उक्तं च न्यायवादिना पुरुषचन्द्रेण, अन्यथाऽनुपपन्नत्वमात्रं हेतोः स्वलक्षणम् / सत्त्वासत्त्वे हि तद्धमौं, दृष्टान्तद्वयलक्षणे॥१॥तद्धर्माविति, अन्यथानुपपन्नत्वधर्मी / कथम्भूते सत्त्वासत्त्वे इत्याहसाधर्म्यवैधर्म्यरूपे दृष्टान्तद्वये, लक्ष्येते निश्चीयेते दृष्टान्तद्वयलक्षणे, न च धर्मिसत्तायां धर्माः सर्वेऽपि सर्वदा भवन्त्येव, पटादेःशुक्लत्वादिधमैय॑भिचारात् / ततो दृष्टान्तयोः सत्त्वासत्त्वधर्मीयद्यपि क्वचिद्धतौ न दृश्येते तथापि धर्मिस्वरूपमन्यथानुपपन्नत्वं भविष्यति, न कश्चिद्विरोध इति भावः। यत्रापिधूमादौ दृष्टान्तयोः सत्त्वासत्त्वे हेतोदृश्येते तत्रापिसाध्यान्यथानुपपन्नत्वस्यैव प्राधान्यात्तस्यैवैकस्य हेतुलक्षणतावसेया। तथा चाह- धूमादेर्यद्यपि स्याता, सत्त्वासत्त्वे चस्वलक्षणे / अन्यथानुपपन्नत्वप्राधान्याल्लक्षणैकता॥१॥किंच, यदि दृष्टान्ते सत्त्वासत्त्वदर्शनाद्धेतुर्गमक इष्यते तदा 'लोहलेख्यं वजं पार्थिवत्वात्, काष्ठादि®त्र (c) 'निश्चीयते(अथ यदि) दृष्टान्तद्वयलक्षणेन च धर्मिसत्तायां..' इति रूपेण वर्तते। 0 (रव्य)'इत्यधिकम्। 0 भविष्यतीति। ७'च', इति न वर्तते / गुण प्र०। 1.3.4.1.1 जीवगुण प्र० 1.3.4.1.1.1 ज्ञानगु० प्र०। |1.3.4.1.1.1.2 अनुमान गु०प्र० पूर्ववदशेषवदृष्टसाधर्म्यवदिति त्रिभेदाः। तयोआंदप्रभेदैः सोदाहरणं व्याख्यानम्। // 332 //
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः युतम्। // 333 // 440-447 1.3.4 भावप्रमाणम। 1.3.4.1 गुण प्र०। वदि'त्यादेरपि गमकत्वं स्यात् / अभ्यधायि च दृष्टान्ते सदसत्त्वाभ्यां, हेतुः सम्यग् यदिष्यते। लोहलेख्यं भवेद्वजं, पार्थिवत्वाद् [1] उपक्रमः। द्रुमादिवद् ॥१॥इति / यदिच, पक्षधर्मत्वसपक्षसत्त्वविपक्षासत्त्वलक्षणं हेतोस्त्रैरूप्यमभ्युपगम्यापि यथोक्तदोषभयात्साध्येन सहान्यथानुपपन्नत्वमन्वेषणीयं तर्हि तदेवैकं लक्षणतया वक्तुमुचितम्, किं रूपत्रयेणेति / आह च अन्यथानुपपन्नत्वं, यत्र तत्र त्रयेण किम्? / नान्यथानुपपन्नत्वं, यत्र तत्र त्रयेण किम्?॥१॥इत्यादि। अत्र बहु वक्तव्यम्, तत्तु नोच्यते, ग्रन्थगहनताप्रसङ्गादन्यत्र यत्नेनोक्तत्वाच्चेति / आह-प्रत्यक्षविषयत्वादेवात्रानुमानप्रवृत्तिरयुक्ता / नैवम्, पुरुषपिण्डमात्रप्रत्यक्षतायामपि मत्पुत्रोन वेति सन्देहाधुक्त एवानुमानोपन्यास इति कृतं प्रसङ्गेन // 441 // से किंतंसेसवमित्यादि।पुरुषार्थोपयोगिनः परिजिज्ञासितात्तुरगादेरादन्यो हेषितादिरर्थः शेष इहोच्यते, स गमकत्वेन यस्यास्ति तच्छेषवदनुमानम् / तच्च पञ्चविधम्, तद्यथा कार्येणेत्यादि॥.३.४.१.१ 442 // तत्र कार्येण कारणानुमानं यथा हयमश्वं हेषितेन, अनुमिनुत इत्यध्याहारः। हेषितस्य तत्कार्यत्वात्तदाकर्ण्य हयोऽत्रेति या प्रतीतिरुत्पद्यते तदिह कार्येण, कार्यद्वारेणोत्पन्नं शेषवदनुमानमुच्यत इति भावः / क्वचित्तुप्रथमतः शङ्खशब्देनेत्यादिदृश्यते, तत्रोक्तानुसारतः सर्वोदाहरणेषु भावना कार्या // 443 // से किं तं कारणेणमित्यादि। इह कारणेन कार्यमनुमीयते, यथा / विशिष्टमेघोन्नतिदर्शनात्कश्चिद्वृष्ट्यनुमानं करोति, यदाह- रोलम्ब गवल व्याल तमालमलिनत्विषः। वृष्टिं व्यभिचरन्तीह, नैवप्रायाः आंदप्रभेदैः पयोमुचः ॥१॥(न्यायमञ्जर्याम्) इति / एवं चन्द्रोदयाज्जलधिवृद्धिरनुमीयते कुमुदविकाशश्च, मित्रोदयाजलरुहप्रबोधो घूकमदमोक्षश्च, तथाविधवर्षणात्सस्यनिष्पत्तिः कृषीवलमन:प्रमोदश्चेत्यादि। तदेवं कारणमेवेहानुमापकं साध्यस्य, नाकारणम् / गंभीर गर्जितारम्भनिर्भिन्नगिरिगह्वराः / रोलम्ब गवल व्याल तमालमलिनत्विषः॥ 1 // त्वङ्गत्तडिल्लतासङ्गपिशङ्गोत्तुङ्ग विग्रहाः। वृष्टिं व्यभिचरन्तीह नैवंप्रायाः पयोमुचः / / इति जयन्त भट्ट विरचितायां न्यायमञ्जयाँ द्वितीय आह्रिके।' इति पू.मु.जम्बु वि. संपादित पुस्तके। (c) धे...। जीवगण प्र०। 1.3.4.1.1.1 ज्ञानगु०प्र०। 1.3.4.1.1.1.2 अनुमान गु०प्र० पूर्ववदशेषवदृष्टसाधर्म्यवदिति त्रिभेदाः। तयो सोदाहरणं व्याख्यानम्। // 333 //
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 334 // द्रव्यादिचतुर्भेदाः तत्र कार्यकारणभाव एव केषाश्चिद्विप्रतिपत्तिं पश्यस्तमेव तावन्नियतं दशर्यन्नाह- तन्तवः पटस्य कारणं न तु पटस्तन्तूनां कारणम्, [1] उपक्रमः / पूर्वमनुपलब्धस्य तस्यैव तद्भाव उपलम्भाद्, इतरेषां तु पटाभावेऽप्युपलम्भाद् / अत्राह- ननु यदा कश्चिन्निपुणः पटभावेन 1.3 प्रमाणम्। संयुक्तानपि तन्तून्क्रमेण वियोजयति तदा पटोऽपि तन्तूनां कारणंभवत्येव / नैवम्, सत्त्वेनोपयोगाभावात्, यदेव हि लब्धसत्ताकं सत्स्वस्थितिभावेन कार्यमुपकुरुते तदेव तस्य कारणत्वेनोपदिश्यते, यथा मृत्पिण्डो घटस्य / ये तु तन्तुवियोगतोऽभावीभवता पटेन तन्तवः समुत्पद्यन्ते तेषां कथं पटः कारणं निर्दिश्यते, न हि ज्वराभावेन भवत अरोगितासुखस्य ज्वरः कारणमिति शक्यते वक्तुम् / यद्येवं पटेऽप्युत्पद्यमाने तन्तवोऽभावीभवन्तीति तेऽपि तत्कारणं न स्युरिति चेत् / नैवम्, तन्तुपरिणामरूप एव हि पटो, यदि च तन्तवः सर्वथाऽभावीभवेयुस्तदा मृदभावे घटस्येव पटस्य सर्वथैवोपलब्धिर्न स्यात्, तस्मात्पटकालेऽपि तन्तवः सन्तीति सत्त्वेनोपयोगात्ते पटस्य कारणमुच्यन्ते / पटवियोजनकाले त्वेकैकतन्त्ववस्थायां पटो नोपलभ्यतेऽतस्तत्र सत्त्वेनोपयोगाभावान्नासौ तेषां कारणम् / एवं वीरणकटादिष्वपि भावना कार्या / तदेवं यद्यस्य कार्यस्य कारणत्वेन निश्चित्तं तत्तस्य यथासम्भवं गमकत्वेन वक्तव्यमिति // 444 // से किं तं गुणेणमित्यादि। निकषः, कषणपट्टगता कषितसुवर्णरेखा / तेन सुवर्णमनुमीयते, यथा पञ्चदशादिवर्णकोपेतमिदंसुवर्णम्, तथाविधनिकषोपलम्भात्, पूर्वोपलब्धोभयसम्मतसुवर्णवत्। भेदप्रभेदैः एवं शतपत्रिकादिपुष्पमत्र, तथाविधगन्धोपलम्भात्, पूर्वोपलब्धप्रदेशवत् / एवं लवणमदिरावस्त्रादयोऽनेकभेदसम्भवतोऽनियतस्वरूपा अपि प्रतिनियततथाविधरसास्वादस्पर्शादिगुणोपलब्धेः प्रतिनियतस्वरूपा: साधयितव्याः॥ 445 // से किं / तं अवयवेणमित्यादि / अवयवदर्शनेनावयव्यनुमीयते, यथा महिषोऽत्र, तदविनाभूतशृङ्गोपलब्धेः, पूर्वोपलब्धोभयसम्मतA O(आ)' इत्यधिकम् / ॐ वस्तु / सूत्रम् 440-447 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.1 जीवगुण प्र०। 1.3.4.1.1.1 ज्ञानगु०प्र० अनुमान गु०प्र०॥ पूर्ववदशेषवदृष्टसाधर्म्यवदिति त्रिभेदाः। तयो सोदाहरणं व्याख्यानम्। // 334 //
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। ||335 // शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः प्रदेशवत् / अयं च प्रयोगो वृत्तिवरण्डकाद्यन्तरितत्वादप्रत्यक्ष एवावयविनि द्रष्टव्यः, तत्प्रत्यक्षतायामध्यक्षत एव [[1] उपक्रमः। तत्सिद्धेरनुमानवैयर्थ्यप्रसङ्गादिति / एवं शेषोदाहरणान्यपि भावनीयानि / नवरं द्विपदं मनुष्यादीत्यादि।मनुष्योऽयंतदविनाभूतपदद्वयोपलम्भात्, पूर्वदृष्ट मनुष्यवत् / एवं चतुष्पदबहुपदेष्वपि / गोम्ही कर्णशृगाली। परियरबंधेण भड मित्यादि गाथा पूर्वं न व्याख्यातैव, तदनुसारेण भावार्थोऽभ्यूह्य इति // 446 // से किं तं आसएण मित्यादि। आश्रयतीत्याश्रयो धूमबलाकादिः, तत्र धूमादग्न्यनुमानं बलाकादेस्तु जलाद्यनुमानंप्रतीतमेव / आकारेङ्गितादिभिश्चपूर्वं व्याख्यातस्वरूपैर्देवदत्ताद्याश्रितैस्तदन्तर्गतमनोऽनुमानं सुप्रसिद्धमेव / अत्राह- ननु धूमस्याग्निकार्यत्वात्पूर्वोक्तकार्यानुमान एव गतत्वात्किमिहोपन्यासः? सत्यम्, किन्त्वग्न्याश्रयत्वेनापि लोके तस्य रूढत्वादत्राप्युपन्यासः कृत इत्यदोषः। तदेतच्छेषवदनुमानम् // 447 // ___ से किंतं दिट्ठसाहम्मवं?,२ दुविहं पण्णत्तं, तंजहा-सामन्नदिटुंच विसेसदिटुंच / / सूत्रम् 448 // से किंतंसामण्णदिटुं?, 2 जहा एगो पुरिसो तहा बहवे पुरिसा, जहा बहवे पुरिसा तहा एगो पुरिसो, जहा एगो करिसावणो तहा बहवे करिसावणा, जहा बहवे करिसावणा तहा एगो करिसावणो, सेतं सामण्णदिटुं॥सूत्रम् 449 // से किंतं विसेसदिटुं?,२से जहाणामए केइ पुरिसे, कंचि पुरिसंबहूणं पुरिसाणं मज्झे पुव्वदिहॅपच्चभिजाणेजा, अयं से पुरिसे, बहूणं करिसावणाणंमज्झे पुव्वदिटुं करिसावणं पञ्चभिजाणिज्जा, अयं से करिसावणे / तस्स समासतो तिविहंगहणं भवति, तंजहा, तीतकालगहणं पडुप्पण्णकालगहणं अणागतकालगहूणं // सूत्रम् 450 // से किंतं तीतकालगहणं?, 2 उत्तिणाणिवणाणि निप्पण्णसस्संवा मेदिणि पुण्णाणि य कुंड सरणदीदीहिया तलागाइं पासित्ता (r) अतीय। ®त्त। 0 फ। 0 णईदीहिआ तडागाई। सूत्रम् 448-457 1.3.4 भावप्रमाणमा 1.3.4.1 गण प्र०। 1.3.4.1.1 जीवगण प्र० 1.3.4.1.1.1 ज्ञानग० प्र०॥ 1.3.4.1.1.1.2 अनुमान गु०प्र० 1.3.4.1.1.1.2.3 दृष्टसाधयंवद्। तस्य सामान्यविशेषतोदृष्टमेति द्विभेदौ / तयोः सोदाहरणं व्याख्यानम्। // 335 //
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 336 // [1] उपक्रमः / / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः तेणं साहिज्जइ जहा-सुवुट्ठी आसि, सेतं तीतकालगहणं / सूत्रम् 451 / / से किंतं पडुप्पण्णकालगहणं?, 2 साहुंगोयरग्गगयं विच्छड्डियपउरभत्तपाणं पासित्ता तेणं साहिज्जइ जहा सुभिक्खं वई, सेतं पडुप्पण्णकालगहणं // सूत्रम् 452 // से किं तं अणागयकालगहणं?, 2 अब्भस्स निम्मलत्तं कसिणा य गिरी सविजया मेहा / थणियं वाउब्भामो संझा रत्ताय णिद्धा य॥११८।। (117) वारुणं वा माहिंदं वा अण्णयरं वा पसत्थं उप्पायं पासित्ता तेणं साहिज्जह जहा- सुवुट्ठी भविस्सइ, से तं अणागतकालगहणं॥सूत्रम् 453 // एएसिं चेव विवञ्चासे तिविहं गहणं भवति, तंजहा- तीतकालगहणं पड़प्पण्णकालगहणं अणागयकालगहणं // सूत्रम् 454 // से किं तं तीतकालगहणं?, नित्तणाईवणाई अनिष्फण्णसस्सं च मेतिणीं सुक्काणि य कुंड सर णदी दह तलागाई पासित्ता तेणं साहिज्जति जहा-कुवुट्ठी आसी, सेतं तीयकालगहणं ॥सूत्रम् 455 // से किं तं पडुप्पण्णकालगहणं?, 2 साहुंगोयरग्गगयं भिक्खं अलभमाणं पासित्ता तेणं साहिज्जइ जहा-दुभिक्खं वट्टइ, सेतं पडुप्पण्णकालगहणं / सूत्रम् 456 // से किंतं अणागयकालगहणं?,२(धूमायंति दिसाओसं(?)विअमेइणी अपडिबद्धा। वाया नेरइआखलु कुवुट्टीमेवं निवेयंति / / 118 // ) अग्गेयंवा वायव्वंवा अण्णयरंवा अप्पसत्थं उप्पायंपासित्ता तेणंसाहिज्जइजहा-कुवुट्ठीभविस्सइ,सेतं अणागतकाल®सी। 0 अतीय। 0 खेल रत्ता पणिट्ठा(द्धा) य...वारुणं वा महिंद...। ७जा। त्ति। वा। लेणईदीहिआ तडागाई। 7 कौंसातर्गता गाथा मु. प्रतौ वर्तते। सत्रम 448-457 1.3.4 भावप्रमाणमा 1.3.4.1 गण प्र०। 1.3.4.1.1 जीवगण प्र०। 1.3.4.1.1.1 जानग०प्र०। 1.3.4.1.1.1.2 अनुमान गु०प्र० 1.3.4.1.1.1.2.3 दृष्टसाधर्म्यवद्। तस्य सामान्यविशेषतोदृष्टमेति विभेदौ / तयोः सोदाहरण व्याख्यानम्। // 336 //
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 337 / / गहणं, सेतं विसेसदिटुं, से तं दिट्ठसाहम्मवं, सेतं अणुमाणे / / सूत्रम् 457 / / से किं तं दिट्ठसाहम्मवमित्यादि। दृष्टेन पूर्वोपलब्धेनार्थेन सह साधर्म्य दृष्टसाधर्म्यम्, तद्गमकत्वेन विद्यते यत्र तदृष्टसाधर्म्यवत् / पूर्वदृष्टश्चार्थः कश्चित्सामान्यतः कश्चित्तु विशेषतो दृष्टः स्यादतस्तद्भेदादिदं द्विविधम् / सामान्यतो दृष्टार्थयोगासामान्यदृष्टम्, विशेषतो दृष्टार्थयोगाद्विशेषदृष्टम् // 448 // तत्र सामान्यदृष्टं यथैक: पुरुषस्तथा बहवः पुरुषाइत्यादि / इदमुक्तं भवति, नालिकेरद्वीपादायातः कश्चित्तत्प्रथमतया सामान्यत एकं कञ्चन पुरुषं दृष्ट्वानुमानं करोति यथायमेकः परिदृश्यमानः पुरुष एतदाकारविशिष्टस्तथा बहवोऽत्रापरिदृश्यमाना अपि पुरुषा एतदाकारसम्पन्ना एव, पुरुषत्वाविशेषाद्, अन्याकारत्वे पुरुषत्वहानिप्रसङ्गाद्वादिवत् / बहुषु तु पुरुषेषु तत्प्रथमतो वीक्षितेष्वेवमनुमिनोति, यथामी परिदृश्यमानाः पुरुषा एतदाकारवन्तः तथापरोऽप्येकः कश्चित्पुरुष, एतदाकारवानेव, पुरुषत्वाद्, अपराकारत्वे तद्धानिप्रसङ्गादश्वादिवदिति / एवं कार्षा-2 पणादिष्वपि वाच्यम्॥४४९॥ विशेषतो दृष्टमाह- से जहानामए, इत्यादि। अत्र पुरुषा:सामान्येन प्रतीता एव, केवलं यदा कश्चित्क्वचित्कञ्चित्पुरुषविशेषंदृष्ट्वा तद्दर्शनाहितसंस्कारोऽसञ्जाततत्प्रमोष: समयान्तरे बहुपुरुषसमाजमध्येतमेव पुरुषविशेषमासीनमुपलभ्यानुमानयति, य: पूर्वं मयोपलब्धः स एवायं पुरुषः, तथैव प्रत्यभिज्ञायमानत्वाऽभयाभिमतपुरुषवदिति। एतत्तदा विशेषदृष्टमनुमानमुच्यते, पुरुषविशेषविषयत्वाद् / एवं कार्षापणादिष्वपि वाच्यम् / तदेवमनुमानस्य त्रैविध्यमुपदर्य साम्प्रतं तस्यैव कालत्रयविषयतां दर्शयन्नाह- तस्स समासतो तिविहंगहणमित्यादि / तस्येति,सामान्येनानुवर्तमानमनुमानमात्रंसम्बध्यते, तस्यानुमानस्य त्रिविधं ग्रहणं भवति। तद्यथा, अतीतकालविषयं ग्रहणम्, ग्राह्यस्य वस्तुनः परिच्छेदोऽतीतकालग्रहणम्। प्रत्युत्पन्नो वर्तमान: कालस्तद्विषयं ग्रहणं प्रत्युत्पन्नकालग्रहणम्, अनागतो भविष्यत्कालस्तद्विषयं ग्रहणमनागतकालग्रहणम्। कालत्रय [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 448-457 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गण प्र०। 1.3.4.1.1 जीवगण प्र०। 1.3.4.1.1.1 ज्ञानगु०प्र०। 1.3.4.1.1.1.2 अनुमान गु०प्र० 1.3.4.1.1.1.2.3 दृष्टसाधम्र्यवद्। तस्य सामान्यविशेषतोदृष्टमेति द्विभेदौ / तयोः सोदाहरणं व्याख्यानम्। // 337 //
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 338 // वर्तिनोऽपि विषयस्यानुमानात्परिच्छेदो भवतीत्यर्थः॥ 450 // तत्र उत्तिणाई ति, उद्गतानि तृणानि येषु वनेषु तानि तथा। [1] उपक्रमः। अयमत्र प्रयोगः, सुवृष्टिरिहासीदुत्तृणवन निष्पन्नसस्यपृथ्वीतल जलपरिपूर्ण कुण्डादिजलाशयप्रभृति तत्कार्यदर्शनाद्, अभिमतदेश 1.3 प्रमाणम्। वदित्यतीतस्य वृष्टिलक्षणविषयस्य परिच्छेदः॥ 451 // साधुंच गोचराग्रगतंभिक्षाप्रविष्टं विशेषेण छर्दितानि गृहस्थैर्दत्तानि- द्रव्यादिचतुर्भेदा: प्रचुरभक्तपानानियस्य स तथा तंतादृशं दृष्ट्वाकश्चित्साधयति सुभिक्षमिह वर्तते, साधूनां तद्धेतुकप्रचुरभक्त पानलाभदर्शनात्पूर्वदृष्टप्रदेशवदिति // 452 // अब्भस्स निम्मलत्तंगाहासुगमा। नवरं स्तनितंमेघगर्जितम् ।वाउब्भामोत्ति तथाविधोवृष्ट्यव्यभिचारी प्रदक्षिणं दिक्षुभ्रमन्प्रशस्तो वातः। वारुणंति, आर्द्रामूलादिनक्षत्रप्रभवम्, माहेन्द्ररोहिणीज्येष्ठादिनक्षत्रसम्भवम्, अन्यतरमुत्पातम्, उल्कापातदिग्दाहादिकं प्रशस्तं वृष्ट्यव्यभिचारिणं दृष्ट्वानुमीयते, यथा सुवृष्टिरत्र भविष्यति तदव्यभिचारिणामभ्रनिर्मलत्वादीनां समुदितानामन्यतरस्य वा दर्शनात्, यथान्यदेति। विशिष्टा ह्यभ्रनिर्मलत्वादयो वृष्टिं न व्यभिचरन्त्यतः प्रतिपत्त्रैवल तत्र निपुणेन भाव्यमिति // 453 // एएसिं चेव विवच्चासे, इत्यादि। एतेषामेवोत्तृणवनादीनामतीतवृष्ट्यादिसाधकत्वेनोपन्यस्तानां हेतूनां व्यत्यासे, व्यत्यये साध्यस्यापि व्यत्ययः साधयितव्यः, यथा, कुवृष्टिरिहासीनितृणवनादिदर्शनादित्यादिव्यत्ययः सूत्रसिद्धः। नवरमनागतकालग्रहणे माहेन्द्र वारुणपरिहारेणग्नेय वायव्योत्पाता उपन्यस्ताः, तेषां वृष्टिविघातकत्वादितरेषांक विशेषतोटष्टमेति सुवृष्टिहेतुत्वादिति / सेतं विसेसदिट्ठ, सेतं दिट्ठसाहम्मवमित्येतन्निगमनद्वयं दृष्टसाधर्म्यलक्षणानुमानगतभेदद्वयस्य समर्थनानन्तरं युज्यते / यदि तु सर्ववाचनास्वत्रैव स्थाने दृश्यते, तदा दृष्टसाधर्म्यवतोऽपि सभेदस्यानुमानविशेषत्वात्कालत्रयविषयता योजनीयैवातस्तामप्यभिधाय ततो निगमनद्वयमिदमकारीति प्रतिपत्तव्यम्, तदेतदनुमानमिति // 454-57 // अथोपमानम®जा। 0 निस्तु। ॐ त्र(द)। सूत्रम् 448-457 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गणप्र०। 1.3.4.1.1 जीवगुण प्र०। 1.3.4.1.1.1 ज्ञानग०प्र० 1.3.4.1.1.1.2 अनुमान गु०प्र० 1.3.4.1.1.1.2.3 दृष्टसाधर्म्यवद्। तस्य सामान्य द्विभेदौ। तयोः सोदाहरण व्याख्यानम्। // 338 //
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 339 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः भिधित्सुराह से किंतं ओवम्मे?,२ दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- साहम्मोवणीते यं वेहम्मोवणीते थे। सूत्रम् 458 // से किंतंसाहम्मोवूणीए?,२तिविहे पण्णत्ते, तं० किंचिसाहम्मे पायसाहम्मे सव्वसाहम्मे य॥सूत्रम् 459 // से किं तं किंचिसाहम्मे?,२ जहा मंदरो तहा सरिसवो, जहा सरिसवो तहा मंदरो, जहा समुद्दो तहा गोप्पयं जहा गोप्पयंतहा समुद्दो, जहा आइच्चो जहाखजोतो जहाखजोतो तहा आइच्चो, जहा चंदो तहा कुंदो जहा कुं "तहा चंदो, सेतं किंचिसाहम्मे / / सूत्रम् 460 // से किंतं पायसाहम्मे ?, २जहागोतहा गवयो, जहा गवयो तहा गो, सेतं पायसाहम्मे / / सूत्रम् 461 // से किंतंसव्वसाहम्मे ?,२ओवम्भनत्थि, तहावि तेणेव तस्सओवम्मंकीरइ, जहा- अरहंतेहिं अरहंतसरिसंकयं, एवं चक्कवट्टिणा चक्कवट्टिसरिसंकयं, बलदेवेण बलदेवसरिसं कयं, वासुदेवेण वासुदेवसरिसंकयं, साहुणा साहुसरिसंकयं, से तंसव्वसाहम्मे।सेतं साहम्मोवणीए॥सूत्रम् 462 // से किंतं वेहम्मोवणीए?,२तिविहे पण्णत्ते, तंजहा-किंचिवेहम्मे पायवेहम्मे सव्ववेहम्मे।सूत्रम् 463 // से किं तं किंचिवेहम्मे?,२जहा सामलेरो, न तहा बाहुलेरो, जहा बाहुलेरोन तहा सामलेरो, सेतं किंचिवेहम्मे // सूत्रम् 464 // से किंतं पायवेहम्मे?,२जहा वायसोन तहा पायसो, जहा पायसो न तहा वायसो, सेतं पायवेहम्मे ।।सूत्रम् 465 // से किंतं सव्ववेहम्मे?,सव्ववेहम्में नत्थि, तहावि तेणेव तस्स ओवम्मं कीरइ, जहाणीएणंणीयसरिसंकयं, दासेण दाससरिसं 0 साहम्मोवणीए। कुमुदो। 0 अरिहंतेहिं। 0 ओवम्मे' इत्यधिकम् / सूत्रम् 458-466 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.1 जीवगुण प्र०। 11.3.4.1.1.1 ज्ञानगु०प्र०। |1.3.4.1.1.1.3 औपम्यज्ञानगु० प्र०। तस्य साधर्म्यवैधोपनीत द्विभेदौ। तयोः त्रयस्त्रयोभेदाः। // 339 //
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 340 // 1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदा कयं, काकेण काकसरिसं कयं, साणेण साणसरिसं कयं, पाणेणं पाणसरिसं कयं, से तं सव्ववेहम्मे / से तं वेहम्मोवणीए / सेतं ओवम्मे / / सूत्रम् 466 // से किं तं ओवम्मे, इत्यादि ।उपमीयतेसदृशतया वस्तुगृह्यतेऽनयेत्युपमा, सैवौपम्यम् / तच्च द्विविधम्, साधर्म्यणोपनीतमुपनयो यत्र तत्साधोपनीतम्, वैधये॒णोपनीतमुपनयो यत्र तद्वैधोपनीतम् // 458 // तत्र साधोपनीतं त्रिविधम्, किश्चित्साध ादिभेदात् ॥४५९॥किञ्चित्साधर्म्यं च मन्दर सूर्षपादीनाम् / तत्र मन्दरसर्षपयोर्द्वयोरपि मूर्तत्वंसादृश्यम्, समुद्रगोष्पदयोः सोदकत्वमात्रम्, आदित्यखद्योतयोराकाशगमनोद्योतकत्वरूपम्, चन्द्रकुन्दयोःशुक्लत्वमिति // 460 // से किं तं पायसाहम्मे इत्यादि / खुर ककुद विषाण लाङ्गलादेर्द्वयोरपि समानत्वात् / नवरं सकम्बलो गौर्वृत्तकण्ठस्तु गवय इति प्राय:साधर्म्यता // 461 // सर्वसाधर्म्यं तु क्षेत्रकालादिभिर्भेदान्न कस्यापि केनचित्सार्द्ध सम्भवति, सम्भवे त्वेकताप्रसङ्गः / तद्युपमानस्य तृतीयभेदोपन्यासोऽनर्थक एवेत्याशङ्कयाह- तथापि तस्य, विवक्षितस्याहंदादेस्तेनैवाहदादिनौपम्यं क्रियते। तद्यथा, अर्हता अर्हत्सदृशं कृतं तत्किमपि सर्वोत्तम तीर्थप्रवर्तनादि कार्यमर्हता कृतं यदर्हन्नेव करोति नापरः कश्चिदिति भावः / एवं च स एव तेनोपमीयते / लोकेऽपि हि केनचिदत्यद्भुते कार्ये कृते वक्तारो दृश्यन्ते, तत्किमपीदं भवद्भिः कृतं यद्भवन्त एव कुर्वन्ति नान्यः कश्चिदिति। एवं चक्रवर्ति(बलदेव)वासुदेवादिष्वपि वाच्यम् // 462 // से किं तं वेहम्मोवणीए, इत्यादि। यथेति, यादृशःशबलाया गोरपत्यं शाबलेयो न तथा न तादृशो बहुलाया अपत्यं बाहुलेयः, यथा चायं न तथेतरः / अत्र च शेषधर्मंस्तुल्यत्वाद्भिन्ननिमित्तजन्मादिमात्रतस्तु वैलक्षण्यात्किञ्चिद्वैधवें भावनीयम्॥४६३-६४॥ से किं तं पायवेहम्मेइत्यादि। 7 गमनोद्यत...। (c) कुमुद...। 0 इदं पदं न वर्तते। 7 न तथेति पदे न स्तः / सूत्रम् 458-466 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.1 जावगुण प्र०॥ 1.3.4.1.1.1 ज्ञानगु०प्र०। 1.3.4.1.1.1.3 औपम्बज्ञानगु० प्र०॥ तस्य साधर्म्यवैधयोपनीत द्विभेदी। तयोः त्रयस्त्रयोभेदाः। या // 340 //
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 341 // अत्र वायस पायसयोः सचेतनत्वाचेतनत्वादिभिर्बहुभिर्धमैर्विसंवादादभिधानगतवर्णद्वयेन सत्त्वादिमात्रतश्चसाम्यात्प्रायोवै- [1] उपक्रमः। धर्म्यता भावनीया॥ 465 // सर्ववैधयं तु न कस्यचित्केनापि संभवति, सत्त्वप्रमेयत्वादिभिः सर्वभावानां समानत्वात्। तैरप्यसमानत्वेऽसत्त्वप्रसङ्गात्तथापि तृतीयभेदोपन्यासवैयर्थ्यमाशङ्कयाह- तथापि तस्य तेनैवौपम्यं क्रियते यथा नीचेन नीचसदृशंख द्रव्यादिचतुर्भेदाः कृतंगुरुघातादीत्यादि। आह, नीचेन नीचसदृशं कृतमित्यादि ब्रुवता साधर्म्यमेवोक्तं स्यान्न वैधर्म्यम् / सत्यम्, किन्तु नीचोऽपि प्रायो नैवंविधं महापापमाचरति किं पुनरनीच:?, ततः सकलजगद्विलक्षणप्रवृत्तित्वविवक्षया वैधर्म्यमिह भावनीयम् / एवं दासाद्युदाहरणेष्वपि वाच्यम् / से तं सव्ववेहम्मे इत्यादि निगमनत्रयम् / / 466 // से किं तं आगमे?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- लोइए ये लोगुत्तरिए य॥ सूत्रम् 467 // से किंतं लोइए?, 2 जण्णं इमं अण्णाणिएहि मिच्छादिट्ठीएहिं सच्छंदबुद्धिमतिविगप्पियं, तं जहा- भारहं रामायणं जाव चत्तारि य वेदा संगोवंगा, सेतं लोइए आगमे।सूत्रम् 468 // से किं तं लोगुत्तरिए?, 2 ज इमं अरहंतेहिं भगवंतेहि उप्पण्णणाण दंसणधरेहिं तीय पचुपण्ण मणागयजाणएहिं तेलोक्कचहिय महिय पूइएहिंसव्वण्णूहिंसव्वदरसीहिंपणीय दुवालसंगंगणिपिडगं, तंजहा-आयारो जाव दिट्ठिवाओ। सेतं लोगुत्तरिए आगमे॥ लोकोत्तरिक सूत्रम् 469 // द्विभेदो। अहवा आगमे तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- सुत्तागमे ये अत्थागमे ये तदुभयागमे ये। अहवा- आगमे तिविहे पण्णत्ते, तंजहा सूत्रादिभेदाश्च। अत्तागमे अणंतरागमे परंपरागमे य। तित्थगराणं अत्थस्स अत्तागमे, गणहराणंसुत्तस्स अत्तागमे अत्थस्सअणंतरागमे, गणहरसीसाणं (r) 'किन्तु' न वर्तते। उत्त। 0 जण्णं अरिहंतेहिं...। 0 तिलुक्कवहिअमहिअ / 7 य' न वर्तते। सूत्रम् 467-470 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.1 जीवगुण प्र०। 1.3.4.1.1.1 ज्ञानगु०प्र०। 1.3.4.1.1.1.4 आगमज्ञानगु०। तस्य लौकिक // 341 //
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 342 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 467-470 1.3.4 भावप्रमाणमा 1.3.4.1 गण प्र०। 1.3.4.1.1 सुत्तस्स अणंतरागमे अत्थस्स परंपरागमे, तेण परंसुत्तस्सवि अत्थस्सविणो अत्तागमे, णो अणंतरागमे, परंपरागमे।सेतं लोगुत्तरिए। सेतं आगमे।सेतंणाणगुणप्पमाणे ॥सूत्रम् 470 // से किं तं आगमे, इत्यादि। गुरुपारम्पर्येणागच्छतीत्यागमः / आ, समन्तागम्यन्तेज्ञायन्ते जीवादयः पदार्था अनेनेति वागमः। अयं द्विधा प्रज्ञप्तः, तद्यथा, लोइए, त्यादि। इदं चेहैव पूर्वं भावश्रुतं विचारयता व्याख्यातम्, से तं लोगुत्तरिए आगमेत्ति। 467-69 // अहवा आगमे तिविहे, इत्यादि / तत्र सूत्रमेव सूत्रागमः, तदभिधेयश्चार्थ एवार्थागमः,सूत्रार्थोभयरूपस्तु तदुभयागमः। अथवान्येन प्रकारेणागमस्त्रिविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा, आत्मागम इत्यादि। तत्र गुरूपदेशमन्तरेणात्मन एवागम आत्मागमो यथा तीर्थङ्कराणामर्थस्यात्मागमः, स्वयमेव केवलोपलब्धेः / गणधराणां तु सूत्रस्यात्मागमः, स्वयमेव ग्रथितत्वाद् / अर्थस्यानन्तरागमः, अनन्तरमेव तीर्थकरादागतत्वाद् / उक्तं च अत्थं भासइ अरहा सुत्तं गंथंति गणहरा निउण (आवश्यक नि०९२) मित्यादि। गणधरशिष्याणां जम्बूस्वामिप्रभृतीनां सूत्रस्यानन्तरागमः, अव्यवधानेन गणधरादेव श्रुतेः। अर्थस्य परम्परागमः, गणधरेणैव व्यवधानात् / तत ऊर्ध्वं प्रभवादीनां सूत्रस्यार्थस्य च नात्मागमो नानन्तरागमः, तल्लक्षणायोगादपि तु परम्परागम एव / अनेन चागमस्य तीर्थकरादिप्रभवत्वभणनेनैकान्तापौरुषेयत्वं निवारयति।पौरुषताल्वादिव्यापारमन्तरेण नभसीव विशिष्टशब्दानुपलब्धेः। ताल्वादिभिरभिव्यज्यत एव शब्दो न तु क्रियत इति चेत् / ननु यद्येवं तर्हि सर्ववचसामपौरुषेयत्वप्रसङ्गः, तेषां भाषापुद्गलनिष्पन्नत्वाद्भाषापुद्गलानां च लोके सर्वदैवावस्थानतोऽपूर्वक्रियमाणताऽयोगेन ताल्वादिभिरभिव्यक्तिमात्रस्यैव निर्वर्तनात् / नच वक्तव्यम्, वचनस्य पौगलिकत्वमसिद्धम्, महाध्वनिपटलपूरितश्रवणबाधिर्यकुड्यस्खलनाद्यन्यथानुपपत्तेः। ®यावत्से तं लोइए, से किं तं लोगुत्तरिए आगमेत्ति। 7 लेनो। 0 अर्थं भाषते अर्हन् सूत्रं ग्रनन्ति गणधरा निपुणम्। जीवगुण प्र०। 1.3.4.1.1.1 ज्ञानगु०प्र०॥ 1.3.4.1.1.1.4 आगमज्ञानगुः। तस्य लौकिकलोकोत्तरिक द्विभेदौ। सूत्रादिभेदाच। // 342 //
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 343 // द्रव्यादिचतुर्भेदाः तस्मान्नैकान्तेनापौरुषेयमागमवचः, ताल्वादिव्यापाराभिव्यङ्गयत्वाद्देवदत्तादिवाक्यवदित्याद्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते [2] उपक्रमः। स्थानान्तरनिर्णीतत्वादिति / से तं लोगुत्तरिए, इत्यादि निगमनत्रयम्॥ 470 // उक्तं ज्ञानगुणप्रमाणमथ दर्शनगुणप्रमाणमाह शा० उपक्रमः। |1.3 प्रमाणम्। से किं तं दंसणगुणप्पमाणे?, 2 चउव्विहे पण्णत्ते, तंजहा- चक्खुदसणगुणप्पमाणे अचक्खुदंसणगुणप्पमाणे ओहिदंसणगुणप्पमाणे केवलदसणगुणप्पमाणे य / चक्खुदंसणं चक्खुदंसणिस्स घड पड कडरधादिएसु दुव्वेसु, अचक्खुदंसणं अचक्खुदंसणिस्स आयभावे, ओहिदंसणं ओहिदंसणिस्स सव्वरूविदव्वेहि न पुण सव्वपज्जवेहिं केवलदसणं केवलदंसणिस्स सव्वदव्वेहि सव्वपज्जवेहि य, सेतंदसणगुणप्पमाणे॥सूत्रम् 471 // से किं तं दसणगुणप्पमाणे, इत्यादि / दर्शनावरणकर्मक्षयोपशमादिजं सामान्यमात्रग्रहणं दर्शनमिति / उक्तं च ज सामन्नग्गहणं भावाणं नेय कुटुमागारं / अविसेसिऊण अत्थे दंसणमिइ वुच्चए समए॥१॥ तदेवात्मनो गुणः स एव प्रमाणं दर्शनगुणप्रमाणम् / इदं / चक्षुर्दर्शनादिभेदाच्चतुर्विधम् / तत्र भावचक्षुरिन्द्रियावरणक्षयोपशमाहव्येन्द्रियानुपघाताच्च चक्षुर्दर्शनिनश्चक्षुर्दर्शनलब्धिमतो दर्शनगुणजीवस्य घटादिषु द्रव्येषु चक्षुषो दर्शनं चक्षुर्दर्शनम्, भवतीति क्रियाध्याहारः। सामान्यविषयत्वेऽपिचास्य यद्घटादिविशेषाभि निरूपणम्। धानं तत्सामान्यविशेषयोः कथञ्चिदभेदादेकान्तेन विशेषेभ्यो व्यतिरिक्तस्य सामान्यस्याग्रहणख्यापनार्थम् / उक्तं च निर्विशेष विशेषाणां, ग्रहो दर्शनमुच्यते, इत्यादि।चक्षुर्वर्जशेषेन्द्रियचतुष्टयं मनश्चाचक्षुरुच्यते, तस्य दर्शनमचक्षुर्दर्शनम् / तदपि भावाचक्षुरिन्द्रियावरणक्षयोपशमाहव्येन्द्रियानुपघाताच्चा चक्षुर्दशनिनः, अचक्षुर्दर्शनलब्धिमतो जीवस्यात्मभावे भवति। आत्मनि जीवे, भावः संश्लिष्टतया सम्बन्धः, विषयस्य घटादेरिति गम्यते, तस्मिन्सतीदं प्रादुरस्तीत्यर्थः / इदमुक्तं भवति, चक्षुरप्राप्यकारि य' न वर्तते। (c) हाइ। 0 सु। यत्सामान्यग्रहणं भावानां नैव कृत्वाऽऽकारम् / अविशेषयित्वाऽर्थान् दर्शनमित्युच्यते समये // 1 // 7 प्रादुर्भवती...। सूत्रम् 471 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। |1.34.1.1 जीवगुण प्र०। 1.3.4.1.1.2 भावप्रमाण // 343 //
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदा: युतम्। // 344 // सूत्रम् 472 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०॥ 1.3.4.1.1 ततो दूरस्थमपि स्वविषयं परिच्छिनत्तीत्यस्यार्थस्य ख्यापनार्थं घटादिषु चक्षुर्दर्शनं भवतीति पूर्वं विषयस्य भेदेनाभिधानं [1] उपक्रमः। कृतम् / श्रोत्रादीनितु प्राप्यकारीणि ततो द्रव्येन्द्रियसंश्लेषद्वारेण जीवेन सह सम्बद्धमेव विषयं परिच्छिन्दन्तीत्येतद्दर्शनार्थमात्मभावे शा० उपक्रमः। भवतीत्येवमिह विषयस्याभेदेन प्रतिपादनमकारीति / उक्तं च पुढे सुणेइ सदं रूवं पुण पासई अपुढे तु (आवश्यकनिगा०५) इत्यादि। अवधेर्दर्शनमवधिदर्शनम्, अवधिदर्शनिनोऽवधिदर्शनावरणक्षयोपशमसमुद्भूतावधिदर्शनलब्धिमतो जीवस्य सर्वेष्वपि रूपिद्रव्येषुभवति, न पुनः सर्वपर्यायेषु। यतोऽवधेरुत्कृष्टतोऽप्येकवस्तुगता:सङ्खयेया असङ्खयेया वा पर्याया विषयत्वेनोक्ताः, जघन्यतस्तु द्वौ पर्यायौ द्विगुणितौ, रूपरसगन्धस्पर्शलक्षणाश्चत्वारः पर्याया इत्यर्थः / उक्तं च दव्वाओ असंखेज्जे संखेज्जे यावि पज्जवे लहइ। दो पज्जवे दुगुणिए लहइ य एगाउ दवाओ॥१॥ अत्राह- ननु पर्याया विशेषा उच्यन्ते, न च दर्शनं विशेषविषयं भवितुमर्हति, ज्ञानस्यैव तद्विषयत्वात्तत्कथमिहावधिदर्शनविषयत्वेन पर्याया निर्दिष्टाः / साधूक्तम्, केवलं पर्यायैरपि घट जीवगुण प्र० / शरावोदश्चनादिभिर्मंदादि सामान्यमेव तथा तथा विशिष्यते, न पुनस्ते तत एकान्तेन व्यतिरिच्यन्ते, अतो मुख्यतः सामान्य चरित्रगुणगुणीभूतास्तु विशेषा अप्यस्य विषयीभवन्तीति ख्यापनार्थोऽत्र तदुपन्यासः। केवलं सकलदृश्यविषयत्वेन परिपूर्ण दर्शनं तस्य सामायिकेवलदर्शनम् / केवलदर्शनिनस्तदावरणक्षयाविर्भूततल्लब्धिमतोजीवस्य सर्वद्रव्येषु मूर्तामूर्तेषु सर्वपर्यायेषु च भवतीति। मन: कादिपञ्चभेदापर्यायज्ञानं तु तथाविधक्षयोपशमपाटवात्सर्वदा विशेषानेव गृहृदुत्पद्यते न सामान्यम्, अतस्तद्दर्शनं नोक्तमिति / तदेतद्दर्शनगुण निप्रभेदानि च। प्रमाणम् // 471 // से किंतंचरित्तगुणप्पमाणे?,२पंचविहे पण्णत्ते, तंजहा-सामाइयचरित्तगुणप्पमाणे छेदोवट्ठावणियचरित्तगुणप्पमाणे परिहारस्पृष्टं शृणोति शब्दं रूपं पुन: पश्यत्यस्पृष्टमेव। रुद्रव्येष्वसङ्ख्येयान्सङ्ख्येयान्वापि पर्यवान्लभते। द्वौ पर्यायौ द्विगुणितौ लभते चैकस्मिन्द्रव्ये // 1 // लट्ठावणचरित्त / 1.3.4.1.1.3 भावप्रमाणम्। // 344 //
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 345 // [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 472 1.3.4 भावप्रमाणम। 1.3.4.1 गण प्र०। विसुद्धियचरित्तगुणप्पमाणे सुहुमसंपरायचरित्तगुणप्पमाणे अहक्खायचरित्तगुणप्पमाणे। सामाइयचरित्तगुणप्पमाणे दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- इत्तरिए य आवकहिएय। छेदोवट्ठावणियचरित्तगुणप्पमाणे दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- सातियारे य निरतियारे य। परिहारविसुद्धियचरित्तगुणप्पमाणे दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-णिव्विसमाणए यणिविट्ठकायिए य।सुहुमसंपरायचरित्तगुणप्पमाणेदुविहे पण्णत्ते, तंजहा-संकिलिस्समाणयं च विसुज्झमाणयं च / अहक्खायचरित्तगुणप्पमाणे दुविहे पन्नत्ते, तंजहा-पडिवाई य अपडिवाई य। (अहवा अहक्खायचरित्तगुणप्पमाणे दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-) छउमत्थेय केवलिए य।सेतंचरित्तगुप्पमाणे। सेतंजीवगुणप्पमाणे। से तंगुणप्पमाणे॥सूत्रम् 472 / / ( // 144 // ) से किं तं चरित्तगुणप्पमाणे, इत्यादि / चरन्त्यनिन्दितमनेनेति चरित्रं तदेव चारित्रम् / चारित्रमेव गुण: 2 स एव प्रमाणं २सावद्ययोगविरतिरूपम् / तच्च पञ्चविधंसामायिकादि। पञ्चविधमप्येतदविशेषत:सामायिकमेव, छेदादिविशेषैस्तु विशेष्यमाणं पञ्चधा भिद्यते। तत्राद्यं विशेषाभावात्सामान्यसंज्ञायामेवावतिष्ठते सामायिकमिति / सामायिकं पूर्वोक्तशब्दार्थम्, तच्चत्वरं यावत्कथिकं च / तत्रेत्वरं भाविव्यपदेशान्तरत्वात्स्वल्पकालम्, तच्चाद्यचरमतीर्थकरकालयोरेव यावदद्यापि महाव्रतानि नारोप्यन्ते तावच्छिष्यस्य संभवति। आत्मन: कथां यावद्यदास्ते तद्यावत्कथंयावज्जीवमित्यर्थः / यावत्कथमेव यावत्कथिकम्। एतच्चभरतैरावतेष्वाद्यचरमवर्जमध्यमतीर्थकरसाधूनांमहाविदेहतीर्थकरयतीनांचसंभवति।पूर्वपर्यायस्य छेदेनोपस्थानं महाव्रतेषु यत्र तच्छेदोपस्थानम् / भरतैरावतप्रथम पश्चिमतीर्थकरतीर्थ एव, नान्यत्र / तच्च सातिचारं निरतिचारं च / तत्रेत्वरसामायिकस्य शिक्षकस्य यदारोप्यते तीर्थान्तरं वा सङ्कामतःसाधोर्यथा पार्श्वनाथतीर्थान्महावीरतीर्थ सङ्कामतस्तन्निरतिचारम् / मूलगुण ®ट्ठावणचरित्त। (r) कौंसान्तर्गतो पाठो मुद्रित प्रतानुसारेण। ॐ त्थिए। 428-472 सूत्राणां स्थान एकमेव 144 सूत्राङ्कोऽस्ति। 9 यावदास्ते / शै। 1.3.4.1.1 जीवगुण प्र०। 1.3.4.1.1.3 भावप्रमाणम्। तस्य सामायिकादिपञ्चभेदानिप्रभेदानि च। // 345 //
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 346 // सूत्रम् 472 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.1 घातिनस्तु यत्पुनर्वतारोपणं तत्साचितारम् / परिहारः तपोविशेषस्तेन विशुद्धम्, अथवा परिहारोऽनेषणीयादेः परित्यागो [1] उपक्रमः। विशेषेण शुद्धो यत्र तत्परिहारविशुद्धम्, तदेव परिहारविशुद्धिकम् / तदपि द्विविधम्, निर्विश्यमानकं निर्विष्टकायिकं च / तत्र 1.3 प्रमाणम्। निर्विश्यमानमासेव्यमानम्, अथवा तदनुष्ठातारः साधवो निर्विश्यमानकाः तत्सहयोगात्तदपि निर्विश्यमानकम्। निर्विष्ट द्रव्यादिचतुर्भदा आसेवितप्रस्तुततपोविशेष:कायो येषां ते निर्विष्टकायिकाः। त एव निर्विष्टकायिकाःसाधवः, तदायित्वात्प्रस्तुतचारित्रमपि निर्विष्टकायिकम् / इदमत्र हृदयम्, तीर्थकरचरणमूले येन तीर्थकरसमीपेऽदः प्रतिपन्नपूर्वं तदन्तिके वा नवको गण: परिहारविशुद्धिचारित्रं प्रतिपद्यते, नान्यस्य समीपे। तत्रैकः कल्पस्थितो यदन्तिके सर्वा सामाचारी क्रियते, चत्वारस्तु साधवो वक्ष्यमाणं तपः कुर्वन्ति, ते च परिहारिका इत्युच्यन्ते। अन्ये तु चत्वारो वैयावृत्त्यकर्तृत्वं प्रतिपद्यन्ते, ते चानुपरिहारिका इति व्यपदिश्यन्ते। तत्र परिहारकाणां तपः प्रोच्यते, ग्रीष्मे जघन्यतश्चतुर्थं मध्यमपदे षष्ठमुत्कृष्टतस्त्वष्टमम्, शिशिरे जघन्य- जीवगुण प्र०। 1.3.4.1.1.3 मध्यमोत्कृष्टपदेषु यथासङ्ख्यं षष्ठमष्टमं दशमंच, वर्षासुजघन्यादिपदत्रयेऽपि यथाक्रममष्टमंदशमं द्वादशं च / शेषास्तु कल्प चरित्रगुणस्थितानुपरिहारिकाः पञ्चापिप्रायो नित्यभक्ता नोपवासं कुर्वन्ति, भक्तंच नवानामप्याचामाम्लमेव, नान्यत् / ततः परिहारिकाः भावप्रमाणम्। तस्य सामायिषण्मासान्यावद्यथोक्तं तपः कृत्वाऽनुपरिहारिकता प्रतिपद्यन्ते, अनुपरिहारिकास्तु परिहारिकताम्, तैरपि षण्मासान्यावद्यदा कादिपञ्चभेदातपः कृतं भवति तदा कृततपसामष्टानां मध्यादेकः कल्पस्थितो व्यवस्थाप्यते, अग्रेतनश्चासौ षण्मासान्यावद्यथोक्तं तपःल निप्रभेदानि च। करोति,शेषास्तु सप्तानुचरतामाश्रयन्ति / एवं चाष्टादशभिर्मासैरयंकल्प:समाप्यते। तत्समाप्तौ च भूयस्तमेव कल्पं जिनकल्पं // 346 // वा प्रतिपद्येरन्, गच्छंवा प्रत्यागच्छेयुरिति त्रयी गतिः।अपरं चैतच्चारित्रं छेदोपस्थापनचरणवतामेव भवति, नान्येषामित्यल तः।०य। पञ्चा।
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। ||347 // मतिप्रसङ्गेन / तदेवमिह यो यस्तपः कृत्वाऽनुपरिहारिकतां कल्पस्थिततां वाङ्गीकरोति तत्सम्बन्धि परिहारविशुद्धिकं निर्विष्टकायिकमुच्यते / ये तु तप: कुर्वन्ति तत्सम्बन्धि निर्विश्यमानकमिति स्थितम् / संपरैति पर्यटति संसारमनेनेति सम्परायः क्रोधादिकषायः, लोभांशमात्रावशेषतया सूक्ष्मः सम्परायो यत्र तत्सूक्ष्मसम्परायम्। इदमपिसङ्क्लिश्यमान विशुद्ध्यमानकभेदाविधैव / तत्र श्रेणिमारोहतो विशुद्ध्यमानकमुच्यते, ततः प्रच्यवमानस्य सङ्क्लिश्यमानकमिति / अहक्खायंति / अथशब्दोऽत्र याथातथ्ये, आङभिविधौ, आ, समन्ताद्याथातथ्येन ख्यातमथाख्यातं कषायोदयाभावतो निरतिचारत्वात्पारमार्थिकरूपेण ख्यातमथाख्यातमित्यर्थः / एतदपि प्रतिपात्यप्रतिपातिभेदाढेधा / तत्रोपशान्तमोहस्य प्रतिपाति क्षीणमोहस्य त्वप्रतिपाति, अथवा केवलिनश्छद्मस्थस्य चोपशान्तमोहक्षीणमोहस्य तद्भवत्यत:स्वामिभेदाद्वैविध्यमिति / तदेतच्चारित्रगुणप्रमाणम्, तदेतज्जीवगुणप्रमाणम्, तदेतद्गुणप्रमाणमिति॥४७२॥ तदेवं जीवाजीवभेदभिन्नं गुणप्रमाणं प्रतिपाद्य क्रमप्राप्तं नयप्रमाणं प्रतिपादयन्नाह से किं तं नयप्पमाणे?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- पत्थयदिटुंतेणं वसहिदिटुंतेण पएसदिटुंतेणं ॥सूत्रम् 473 // / ___से किं तं पत्थगदिटुंतेणं?, 2 से जहानामए केई पुरिसे परसुंगहाय अडविहुत्ते गच्छेज्जा, तं च केइ पासित्ता वदेजा- कत्थं भवं गच्छसि?, अविसुद्धो नेगमो भणति-पत्थगस्स गच्छामि।तंच केई छिंदमाणं पासित्ता वइजा-किंभवं छिंदसि?, विसुद्धतराओ नेगमो भणति- पत्थयं छिंदामि / तं च केइ तच्छमाणं पासित्ता वदेजा- किं भवंतच्छेसि?, विसुद्धतराओणेगमो भणति-पत्थयं तच्छेमि।तंच केइ उक्किरमाणं पासित्ता वदेजा-किंभवं उकिरसि?, विसुद्धतराओणेगमो भणति-पत्थयं उकिरामि, तंच केइ Oमानकस्य। ®ग। 0 अडवीसमहुत्तो। 0 हिं। 7 विशुद्धो नेगमो / 0 च्छ। 0 च्छा। 0 क्की। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 473-474 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.2 नयभावप्रमाणम्। प्रस्थकदृष्टान्तेन निरूपणम्। // 347 //
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 348 // [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः (वि) लिहमाणं पासेत्ता वदेजा- किं भवं(वि)लिहसि?, विसुद्धतराओ णेगमो भणति-पत्थयं(वि)लिहामि / एवं विसुद्धतरागस्स णेगमस्स नामाउडित ओ पत्थओ। एवमेव ववहारस्सवि। संगहस्स चिंतो मिओ मिज्जसमारूढो पत्थओ, उज्जुसुयस्स पत्थयो वि पत्थओ मिजंपिसे पत्थओ, तिण्हं सद्दणयाणं पत्थयाहिगारजाणओ पत्थओ, जस्स वा वसेणं पत्थओ निष्फज्जइसे तं पत्थयदिटुंतेणं ॥सूत्रम् 474 // से किं तं नयप्पमाणे, इत्यादि। अनन्तधर्मणो वस्तुन एकांशेन नयनं नयः, स एव प्रमाणं नयप्रमाणम् / त्रिविधं प्रज्ञप्तमिति, यद्यपि नैगमसङ्ग्रहादिभेदतो बहवो नयास्तथापि प्रस्थकादिदृष्टान्तत्रयेण सर्वेषामिह निरूपयितुमिष्टत्वात्रैविध्यमुच्यते / तथा चाह- तद्यथा प्रस्थकदृष्टान्तेनेत्यादि / प्रस्थकादिदृष्टान्तत्रयेण हेतुभूतेन त्रिविधं नयप्रमाणं भवतीत्यर्थः॥ 473 // तत्र प्रस्थकदृष्टान्तं दर्शयति, तद्यथानामकः कश्चित्पुरुषः परशुकुठारं गृहीत्वाटवीमुखो गच्छेदित्यादि। इदमुक्तं भवति, प्रस्थको मागधदेशप्रसिद्धोधान्यमानविशेषः, तद्धेतुभूतकाष्ठकर्तनाय कुठारव्यग्रहस्तं तक्षादिपुरुषमटवीं गच्छन्तं दृष्ट्वा कश्चिदन्यो वदेत्, कभवान् गच्छति? तत्राविशुद्धनैगमोभणति, अविशुद्धनैगमनयमतानुसारी सन्नसौ प्रत्युत्तरयतीत्यर्थः / किमित्याह- प्रस्थकस्य गच्छामि। इदमुक्तं भवति, नैके गमा वस्तुपरिछेदा यस्यापि तु बहवः स निरुक्तवशात्ककारलोपतो नैगम उच्यते। अतो यद्यप्यत्र प्रस्थककारणभूतकाष्ठनिमित्तिमेव गमनम्, न तु प्रस्थकनिमित्तम्, तथाप्यनेकप्रकारवस्त्वभ्युपगमपरत्वात्कारणे कार्योपचारात्तथाव्यवहारदर्शनादेवमप्यभिधत्तेऽसौ, प्रस्थकस्य गच्छामीति / तं च कश्चिच्छिन्दन्तम्, वृक्षमिति गम्यते, पश्येद्, दृष्ट्वा च वदेत्, किं भवाँच्छिनत्ति? ततः प्राक्तनात्किञ्चिद्विशुद्धनैगमनयमतानुसारी सन्नसौ भणति, प्रस्थकं छिनधि। अत्रापि 0 विशुद्धतरस्स। (r) उडिओ। 0 चियमियमेज्ज। 7 मे। पत्थयस्स अत्थाहिगार...। सूत्रम् 473-474 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०॥ 1.3.4.1.2 नयभावप्रमाणम्। प्रस्थकदृष्टान्तेन निरूपणम्। // 348 //
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 349 // [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 473-474 भावप्रमाणमा कारणे कार्योपचारात्तथाव्यवहृतिदर्शनादेव काष्ठेऽपि छिद्यमाने प्रस्थकं छिनमीत्युत्तरम् / केवलं काष्ठस्य प्रस्थकं प्रति कारणताभावस्यात्र किञ्चिदासन्नत्वाद्विशुद्धत्वम्, प्राक्पुनरतिव्यवहितत्वान्मलीमसत्वम् / एवं पूर्वपूर्वापेक्षया यथोत्तरस्य विशुद्धता भावनीया। नवरं तक्ष्णुवन्तंतनूकुर्वन्तम्, उत्किरन्तंवेधनकेन मध्याद्विकिरन्तम्, विलिखन्तं लेखन्या मृष्टं कुर्वाणम् / एवमनेन प्रकारेण तावन्नेयं यावद्विशुद्धतरनैगमस्य नामाउडियउ त्ति, आकुट्टितनामा प्रस्थकोऽयमित्येवं नामाङ्कितो निष्पन्नः प्रस्थक इति / एवमेव व्यवहारस्यापीति, लोकव्यवहारप्राधानो नयो व्यवहारनयः। लोके च पूर्वोक्तावस्थासु सर्वत्र प्रस्थकव्यवहारो दृश्यतेऽतो व्यवहारनयोऽप्येवमेव प्रतिपद्यत इति भावः / संगहस्सेत्यादि / सामान्यरूपतया सर्वं वस्तु सङ्ग्रह्णाति क्रोडीकरोतीति सङ्ग्रहस्तस्य मतेन चितादिविशेषणविशिष्ट एव प्रस्थो भवति, नान्यः / तत्र चितो धान्येन व्याप्तः, स च देशतोऽपि भवत्यत आह-मित:पूरितः / अनेनैव प्रकारेण मेयं समारूढं यत्र स आहितादेराकृतिगणत्वान्मयसमारूढः / अयमत्र भावार्थः, प्राक्तननयद्वयस्याविशुद्धत्वात्प्रस्थककारणमपि प्रस्थक उक्तः, निष्पन्नः प्रस्थकोऽपि स्वकार्याकरणकालेऽपि प्रस्थक इष्टः / अस्य तु ततो विशुद्धत्वाद्धान्यमानलक्षणं स्वार्थं कुर्वन्नेव प्रस्थकः / तस्य तदर्थत्वात्तदभावे च प्रस्थकव्यपदेशेऽतिप्रसङ्गादिति यथोक्त एव प्रस्थकः। सोऽपि प्रस्थकसामान्याव्यतिरेकाव्यतिरेके चाप्रस्थकत्वप्रसङ्गात्सर्व एक एव प्रस्थक इति प्रस्तुतनयो मन्यते, सामान्यवादित्वादिति / उज्जुसुयस्सेत्यादि। ऋजुसूत्रः, पूर्वोक्तशब्दार्थः तस्य निष्पन्नस्वरूपोऽर्थक्रियाहेतुःप्रस्थकोऽपि प्रस्थकः, तत्परिच्छिन्नं धान्यादिकमपि वस्तु प्रस्थकः, उभयत्र प्रस्थकोऽयमिति व्यवहारदर्शनात्तथाप्रतीतेः / अपरं चासो पूर्वस्माद्विशुद्धत्वाद्वर्तमान एव मानमेये प्रस्थकत्वेन प्रतिपद्यते, नातीतानागतकाले, तयोर्विनष्टानुत्पन्नत्वेनासत्त्वादिति। तिण्हं Oडिउ। ७..धान्येनायं नयो। O..षणैर्वि..। 0 अनिष्पन्नः। गुण प्र०। 1.3.4.1.2 नयभावप्रमाणम् प्रस्थकदृष्टान्तेन निरूपणम्। // 349 //
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | // 350 // सद्दनयाण मित्यादि। शब्दप्रधाना नयाः शब्दनयाः, शब्दसमभिरूद्वैवंभूताः / शब्देऽन्यथा स्थितेऽर्थमन्यथा नेच्छन्त्यमी, किन्तु?, यथैव शब्दो व्यवस्थितस्तथैव शब्देनार्थं गमयन्तीत्यत:शब्दनया उच्यन्ते। आधास्तु यथाकथञ्चिच्छब्दा: प्रवर्तन्तामर्था एव प्रधानमित्यभ्युपगमपरत्वादर्थनयाः प्रकीर्त्यन्ते। अत एषां त्रयाणां शब्दनयानां प्रस्थकाँधिकारज्ञः प्रस्थकस्वरूपपरिज्ञानोपयुक्तः प्रस्थकः / भावप्रधाना ह्येते नया इत्यतो भावप्रस्थकमेवेच्छन्ति, भावश्च प्रस्थकोपयोगोऽतः स प्रस्थकः, तदुपयोगवानपि च ततोऽव्यतिरेकात्प्रस्थकः। यो हि यत्रोपयुक्तः सोऽमीषां मते स एव भवति / उपयोगलक्षणो जीवः, उपयोगश्चेत्प्रस्थकादिविषयतया परिणत: किमन्यजीवस्य रूपान्तरमस्ति? यत्र व्यपदेशान्तरं स्यादिति भावः / जस्स वा वसेणे त्यादि। यस्य वा प्रस्थककर्तृगतस्योपयोगस्य वशेन प्रस्थको निष्पद्यते तत्रोपयोगे वर्तमानः कर्ता प्रस्थकः। न हि प्रस्थकेऽनुपयुक्तः प्रस्थकं निर्वर्तयितुं कर्ता समर्थः, ततस्तदुपयोगानन्यत्वात्स एव प्रस्थकः / इमांच तेऽत्र युक्तिमभिदधति, सर्वं वस्तु स्वात्मन्येव वर्तते, न त्वात्मव्यतिरिक्त आधारे, वक्ष्यमाणयुक्यैतन्मतेनान्यस्यान्यत्र वृत्त्ययोगात् / प्रस्थकश्च निश्चयात्मकं मानमुच्यते, निश्चयश्च ज्ञानम्, तत्कथं जडात्मनि काष्ठभाजने वृत्तिमनुभविष्यति? चेतनाचेतनयोः सामानाधिकरण्याभावात्तस्मात्प्रस्थकोपयुक्त एव प्रस्थकः। से तमित्यादि निगमनम् / / 474 // से किं तं वसहिदिटुंतेणं?, 2 से जहानामए केई पुरिसे कुंचि पुरिसं वदिजा-कहिं भवं वससि?, तं अविसुद्धो णेगमो भणइलोगे वसामि। लोगे तिविहे पण्णत्ते, तं जहा- उडलोए अधोलोए तिरियलोए, तेसु सव्वेसु भवं वससि?, विसुद्धतराओ णेगमो भणइ, तिरियलोए वसामि / तिरियलोए जंबुद्दीवादीया सयं भुरमणपज्जवसाणा असंखेज्जा दीवसमुद्दा पण्णता, तेसु सव्वेसु भवं 0...कार्थाधि... 1 0 हो। 0 विशुद्धो णेगमो। भू। [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 475 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०॥ 1.3.4.1.2 नयभावप्रमाणमा प्रस्थकदृष्टान्तेन निरूपणम्। // 350 //
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 351 // वससि?, विसुद्धतराओ णेगमो भणति- जंबुद्दीवे वसामि / जंबुद्दीवे दस खेत्ता पण्णत्ता, तंजहा- भरहे एरवए हेमवए एरण्णवए हरिवस्से रम्मगवस्से देवकुरा उत्तरकुरा पुव्वविदेहे अवरविदेहे, तेसु सव्वेसु भवं वससि?, विसुद्धतराओ णेगमो भणति- भरहे वसामि / भरहेवासे दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- दाहिणड्डभरहे य उत्तरड्डभरहेय, तेसुसव्वेसु भवं वससि?, विसुद्धतराओणेगमो भणति, दाहिणड्डभरहे वसामि। दाहिणड्डभरहे अणेगाई गामणगर खेड कब्बड मडंब दोणमुह पट्टणाऽऽगर संवाह सण्णिवेसाई, तेसुसव्वेसु भवं वससि?, विसुद्धतरातो णेगमो भणति- पाडलिपुत्ते वसामि / पाडलिपुत्ते अणेगाइं गिहाई, तेसुसव्वेसु भवं वससि?, विसु० णेगमो भणति- देवदत्तस्स घरे वसामि / देवदत्तस्स घरे अणेगा कोट्ठगा तेसु सव्वेसु भवं वससि?, विसु० णेगमो भणति, गन्भघरे वसामि / एवं विसुद्धस्स णेगमस्स वसमाणो वसति / एवमेव ववहारस्सवि। संगहस्स संथारसमारूढो वसति / उज्जुसुयस्स जेसुल आगासपएसेसु ओगाढो तेसुवसइ / तिण्हं सद्दनयाणं आयभावेवसइ ।सेतं वसहिदिटुंतेणं॥ सूत्रम् 475 // से किं तं वसहीत्यादि। वसति निवासः, तेन दृष्टान्तेन नयविचार उच्यते। तद्यथानामकः कश्चित्पुरुषः पाटलिपुत्रादौ वसन्तं कश्चित्पुरुष वदेत्, क्व भवान्वसति? तत्राविशुद्धनैगमो भणति, अविशुद्धनैगमनयमतानुसारी सन्नसौ प्रत्युत्तरं प्रयच्छति लोके वसामि। तन्निवासक्षेत्रस्यापिचतुर्दशरज्ज्वात्मकलोकादनन्तरत्वादित्थमपिच व्यवहारदर्शनात् / विशुद्धनैगमस्त्वतिव्याप्तिपरत्वादिदमसङ्गतं मन्यते, ततस्तिर्यल्लोके वसामीति संक्षिप्योत्तरं ददाति। विशुद्धतरस्त्विदमप्यतिव्याप्तिनिष्ठं मन्यते ततो जम्बूद्वीपे वसामीति संक्षिप्ततरमाह / एवं भारतवर्ष दक्षिणार्द्धभरत पाटलिपुत्र देवदत्तगृह गर्भगृहेष्वपि भावनीयम् / एवं विसुद्धस्स णेगमस्स। वसमाणो वसतित्ति, एवमुत्तरोत्तरभेदापेक्षया विशुद्धतरनैगमस्य वसन् वसति, नान्यथा / इदमुक्तं भवति, यत्र गृहादौ सर्वदा 0रू।® भरहेवासे। 0 'य' न वर्तते। 0 (दोसु) इत्यधिकम्। 0 गामागरणगर। 0 पट्टणासमसवाह..। 0 न्नेव / [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 475 1.3.4 भावप्रमाणम्। |1.3.4.1 गुण प्र०। |1.3.4.1.2 नयभावप्रमाणम् प्रस्थकदृष्टान्तेन निरूपणम्। // 351 //
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 352 // 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 निवासित्वेनासौ विवक्षित: तत्र तिष्ठन्नेवैष तत्र वसतीति व्यपदिश्यते, यदि पुनः कारणवशतोऽन्यत्र रथ्यादौ वर्तते तदा तत्र [1] उपक्रमः। विवक्षिते गृहादौ वसतीति न प्रोच्यतेऽतिप्रसङ्गादिति भावः / एवमेवेत्यादि / लोकव्यवहारनिष्ठो हि व्यवहारनयः, लोके चश 1.3 प्रमाणम्। नैगमोक्तप्रकाराः सर्वेऽपि दृश्यन्त इति भावः। अथ चरमनैगमोक्तप्रकारो लोके नेष्यते, कारणतो ग्रामादौ वर्तमानेऽपि द्रव्यादिचतुर्भेदाः देवदत्ते पाटलिपुत्र एष वसतीति व्यपदेशदर्शनादिति चेत् / नैतदेवम्, प्रोषिते देवदत्ते स इह वसति न वेति केनचित्पृष्टे सूत्रम् 475 प्रोषितोऽसौ नेह वसतीत्यस्यापि लोकव्यवहारस्य दर्शनादिति। संगहस्सेत्यादि। प्राक्तनाद्विशुद्धत्वात्सङ्ग्रहनयस्य गृहादौ तिष्ठन्नपि संस्तारकारूढ एव शयनक्रियावान्वसतीत्युच्यते / इदमुक्तं भवति, संस्तारकेऽवस्थानादन्यत्र निवासार्थ एव न घटते, गुण प्र०। चलनादिक्रियावत्त्वान्मार्गादिप्रवृत्तवत् / संस्तारके च वसतो गृहादौ वसतीति व्यपदेशायोग एव, अतिप्रसङ्गात्तस्मात्क्वासौ वसतीति निवासजिज्ञासायां संस्तारके, शय्यामात्रस्वरूपे वसतीत्येतदेवास्य मतेनोच्यते, नान्यदिति भावः। स च नानादेशादिगतोऽप्येक एव, सङ्गहस्य सामान्यवादित्वादिति / ऋजुसूत्रस्य तु पूर्वस्माद्विशुद्धत्वाद्येष्वाकाशप्रदेशेष्ववगाढस्तेष्वेव प्रस्थकदृष्टान्तेन वसतीत्युच्यते, न संस्तारके, सर्वस्यापि वस्तुवृत्त्या नभस्येवावगाहात् / येषु प्रदेशेषु संस्तारको वर्त्तते ते संस्तारकेणैवाक्रान्ताः, निरूपणम्। ततोयेष्वेव प्रदेशेषुस्वयमवगाढस्तेष्वेव वसतीत्युच्यते, सच वर्तमानकाल एवास्ति, अतीतानागतयोर्विनष्टानुत्पन्नत्वेनैतन्मतेऽसत्त्वादिति / त्रयाणां शब्दनयानामात्मभावे स्वस्वरूपे सर्वोऽपि वसति, अन्यस्यान्यत्र वृत्त्ययोगात् / तथाहि, अन्योऽन्यत्र वर्तमानः किं सर्वात्मना वर्तते देशात्मना वा? यद्याद्यः पक्षस्तर्हि तस्याधारव्यतिरेकिणा स्वकीयरूपेणाप्रतिभासनप्रसङ्गः, // 352 // यथा हि संस्तारकाद्याधारस्य स्वरूपं सर्वात्मना तत्र वृत्तंन तव्यतिरेकेणोपलभ्यत एवं देवदत्तादिरपि सर्वात्मना तत्राधीयमान 0'वर्तते- संस्तारकेणैवाक्रान्ताः वर्तन्ते', इति पाठो वर्तते। 1.3.4.1.2 नयभावप्रमाणम्।
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोग श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 353 // स्तव्यतिरेकेण नोपलभ्यते / अथ द्वितीयो विकल्प:स्वीक्रियते तर्हि तत्रापि देशेऽनेन वर्तितव्यम् / ततः पुनरपि विकल्पद्वयम्, किं सर्वात्मना वर्तते देशात्मना वेति? सर्वात्मपक्षे देशिनो देशरूपतापत्तिः, देशात्मपक्षेतु पुनस्तत्रापि देशे देशिना वर्तितव्यम्। ततः पुनरपितदेव विकल्पद्वयं तदेव दूषणमित्यनवस्था। तस्मात्सर्वोऽपि स्वस्वभाव एव निवसति, तत्परित्यागेनान्यत्र निवासे तस्य निःस्वभावताप्रसङ्गादित्यलं बहुभाषितया। से तमित्यादि निगमनम् // 475 // सेकिंतं पदेसदिटुंतेणं?, २णेगमो भणति, छण्हं पदेसो, तंजहा- धम्मपदेसो अधम्मपदेसो आगासपदेसो जीवपदेसोखंधपदेसो देसपदेसो। एवं वयं णेगमं संगहो भणइ, जं भणसि, छण्हं पदेसो तण्ण भवइ, कम्हा?, जम्हा जो सो देसपदेसो सो तस्सेव दव्वस्स, जहा को दिटुंतो?, दासेण मे खरो कीओ, दासोऽवि मे खरोऽवि मे, तंमा भणाहि, छण्हं पदेसो, भणाहि पंचण्हं पदेसो, तंजहा-धम्मपदेसो अहम्मपएसो आगासपदेसो जीवपदेसोखंधपदेसो। एवं वयंतं संगहं ववहारो भणइ, जंभणसि, पंचण्हं पएसो, तंण भवइ, कुम्हा?, जइ जहा पंचण्हं गोट्ठियाणं पुरिसाणं) केइ दव्वजाए सामण्णे (भवइ), तंजहा, हिरण्णे वा सुवण्णे वा धणे वा धण्णेवा, (तंनते)तो जुत्तं वत्तुंजहा पंचण्हंपएसो, तंमा भणाहि, पंचण्हं पएसो, भणाहि, पंचविहो पएसो, तंजहा- धम्मपदेसो अहम्मपदेसो आगासपदेसो जीवपदेसोखंधपदेसो, एवं वदंतं ववहारं उजुसुओ भणति, जंभणसि-पंचविहो पएसो, तं न भवइ, कम्हा?, जइ ते पंचविहो पएसो एवं ते एक्कोक्को पएसो पंचविहो एवं ते पणुवीसतिविहो पदेसो भवति, तंमा भणाहि, पंचविहो पएसो, भणाहि, भतियव्वोपदेसो, सिया धम्मपदेसो सिया अधम्मपदेसो सिया आगासपदेसो सिया जीवपदेसो सियां खंधपदेसो। एवं वयंतं उज्जुसुयं संपति सद्दणओभणति, जंभणसि भइयव्वोपदेसो, तंन भवति, कम्हा?, जइते भइयव्वोपदेसो एवं ते धम्मपदेसो ®नोपलभ्येत। ®तं न। 0 सो', इति नास्ति। ध। 9 कौंसातर्गतो पाठो मुद्रित प्रतौ। Oणि। 7 यं। @ण।७ जइ ते भइयव्वो..१..२.३..४... [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 476 1.3.4 भावप्रमाणमा 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.2 नयभावप्रमाणम्। प्रस्थकदृष्टान्तेन निरूपणम् / // 353 //
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | / / 354 // वि सिया अधम्मपदेसो सिया आगासपदेसो सिया जीवपदेसो सिया खंधपदेसो 1, अधम्मपदेसो वि सिया धम्मपदेसो सिया आगासपएसो सिया जीवपएसो सिया खंधपएसो 2, आगासपएसो वि सिया धम्मपदेसो सिया अहम्मपएसो सिया जीवपएसो सिया खंधपएसो, ३जीवपएसो वि सिया धम्मपएसो सिया अधम्मपएसो सिया आगासपएसो सिया खंधपएसो ४खंघपएसो वि सिया धम्मपदेसो सिया अधम्मपदेसो सिया अगासपदेसो सिया जीव पदेसो 5, एवं ते अणवत्था भविस्सइ, तंमा भणाहि, भइयवो पदेसो, भणाहि, धम्मे पदेसे से पदेसे धम्मे, अहम्मे पदेसे से पदेसे अहम्मे, आगासे पदेसे से पदेसे आगासे, जीवे पदेसे से पदेसे णोजीवे, खंधे पदेसे से पदेसे णोखंधे। एवं वयंतं सद्दणयं समभिरूढो भणति, जंभणसि, धम्मे पदेसे से पदेसे धम्मे जाव (जीवे पएसे से पएसे नोजीवे) खंधे पदेसे से पदेसे नोखंधे, तं न भवइ, कम्हा?, (इत्थं खलु) एत्थ दो समासा भवंति, तंजहा, तप्पुरिसे य कम्मधारए य, तं ण णज्जइ कतरेणं समासेणं भणसि?, किं तप्पुरिसेणं किं कम्मधारएणं?, जइ तप्पुरिसेणं भणसि तो मा एवं भणाहि, अह कम्मधारएणं भणसि तो विसेसओ भणाहि, धम्मे य से पदेसे य, से से पदेसे धम्मे, अहम्मे य से पदेसे य, से से पदेसे अहम्मे, आगासे य से पदेसे य, से से पदेसे आगासे, जीवे य से पदेसे य, से से पदेसे नोजीवे, खंधे य से पदेसे य, से से पदेसे नोखंधे। एवं वयंतं समभिरूढं (संपइ) एवंभूओ भणइ, जं जं भणसि तं तं सव्वं कसिणं पडिपुण्णं निरवसेसं एगगहणगहित, देसेऽवि मे अवत्थूपदेसेऽवि मे अवत्थू / सेतं पदेसदिटुंतेणं ।सेतं नयप्पमाणे॥सूत्रम् 476 / / ( // 145 // ) - सिया जीव पदेसो ५'स्थाने 'जइ भइयव्वो पएसो एवं ते धम्मपएसोऽवि सिअ धम्मपएसो सिअ अधम्मपएसो सिअ आगासपएसो सिअ जीवपएसो सिअ खंधपएसो, अधम्मपएसो सिअ धम्मपएसो जाव खंधपएसो, जीवपएसोऽवि सिअ धम्मपएसो जाव सिअ खंधपएसो, खंधपएसोऽवि सिअ धम्मपएसो जाव सिअ खंधपएसो'- इत्यादि वर्तते / 0 कौसान्तर्गतः पाठो मुद्रित प्रतौ / (r) से' इति सकृदेवास्ति चतुर्ध्वपि स्थानेषु / 0 10 473-476 सूत्राणां स्थान एकमेव 145 सूत्राङ्कमस्ति। [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 476 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4. गण प्र०। 1.3.4.1.2 नयभावप्रमाणम् / प्रस्थकदृष्टान्तेन निरूपणम्। // 354 //
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि शा० उपक्रमः। श्रीहेमचन्द्र सूरि वृत्तियुतम्। // 355 // से किं तं पएसदिट्टतेण मित्यादि। प्रकृष्टो देशः प्रदेशः, निर्विभागो भाग इत्यर्थः / स एव दृष्टान्तस्तेन नयमतानि चिन्त्यन्ते। [1] उपक्रमः। तत्र नैगमो भणति, षण्णां प्रदेशः, तद्यथा, धम्मपदेसो, इत्यादि। धर्मशब्देन धर्मास्तिकायो गृह्यते, तस्य प्रदेशो धर्मप्रदेशः। 1.3 प्रमाणम्। एवमधर्माकाशजीवास्तिकायेष्वपि योज्यम् / स्कन्धः पुद्गलद्रव्यनिचयस्तस्य प्रदेश: स्कन्धप्रदेशः। देश:, एषामेव पञ्चानां धर्मा द्रव्यादिचतुर्भेदाः स्तिकायादिद्रव्याणां प्रदेशद्वयादिनिर्वृत्तोऽवयवस्तस्य प्रदेशो देशप्रदेशः। अयं च प्रदेशसामान्याव्यभिचारात् षण्णां प्रदेश इत्युक्तम्, विशेषविवक्षायां तु षट् प्रदेशाः / एवं वदन्तं नैगमं ततो निपुणतरः सङ्ग्रहो भणति, यद्रणसि षण्णां प्रदेश इति, तन्न भवति, तन्न युज्यते / कस्मात्? यस्माद्यो देशप्रदेश इति षष्ठे स्थाने भवता प्रतिपादितम्, तदसङ्गतमेव / यतो धर्मास्तिकायादिद्रव्यस्य सम्बन्धी यो देशस्तस्य यः प्रदेश: स वस्तुवृत्त्या तस्यैव द्रव्यस्य सम्बन्धी देशो विवक्ष्यते, द्रव्याव्यतिरिक्तस्य देशस्य यः प्रदेशः स द्रव्यस्यैव भवति, यथा कोऽत्र दृष्टान्त इत्याह- दासेणे त्यादि। लोकेऽप्येवं व्यवहृतिदृश्यते / यथा कश्चिदाहमदीयदासेन खर: क्रीतः, तत्र दासोऽपि मदीयः खरोऽपि मदीयः। दासस्य मदीयत्वात्तत्क्रीत:खरोऽपि मदीय इत्यर्थः। एवमिहापि देशस्य द्रव्यसम्बन्धित्वात्तत्प्रदेशोऽपि द्रव्यसम्बन्ध्येवेति भावः / तस्मान्मा भण, षण्णां प्रदेशोऽपि त्वेवं भण पश्चानां प्रदेश इति, त्वदुक्तषष्ठप्रदेशस्यैवाघटनादित्यर्थः / तदेव दर्शयति, तद्यथा, धर्मप्रदेश इत्यादि / एतानि च पञ्च द्रव्याणि तत्प्रदेशाश्चेत्येवमविशुद्धसङ्ग्रह एव मन्यते, अवान्तरद्रव्यसामान्याद्यभ्युपगमात्, विशुद्धस्तु द्रव्यबाहुल्यं प्रदेशकल्पनांच नेच्छत्येव, सर्वस्यैव वस्तुत्वसामान्यक्रोडीकृतत्वेनैकत्वादित्यलं प्रसङ्गेन / प्रकृतमुच्यते, एवं वदन्तं सङ्ग्रहंततोऽपि निपुणो व्यवहारो भणति, यद्भणसि // 355 // पञ्चानां प्रदेशइति तन्न भवतिन युज्यते, कस्मात्? यदि यथा पञ्चानां गोष्ठिकानां किञ्चिद्रव्यं सामान्यम्, एकं भवति, तद्यथा, हिरण्यंत (r) यत्सम्बन्धी। ®...मप्यवि... ©व्ये। 0 वस्तुसामान्य...। सूत्रम् 476 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.2 नयभावप्रमाणम्। प्रस्थकदृष्टान्तेन निरूपणम्।
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | / / 356 // द्रव्यादिचतुर्भेदाः 1.3.4 वेत्यादि / एवं यदि प्रदेशोऽपि स्यात्ततो युज्यते वक्तुम्, पञ्चानां प्रदेश इति / इदमुक्तं भवति, यथा केषाञ्चित्पञ्चानां पुरुषाणां [1] उपक्रमः। साधारणं किञ्चिद्धिरण्यादि भवति, एवं पञ्चानामपि धर्मास्तिकायादिद्रव्याणां यद्येकः कश्चित्साधारण: प्रदेश: स्यात्तदेयं 1.3 प्रमाणम्। वाचोयुक्तिर्घटेत, न चैतदस्ति, प्रतिद्रव्यं प्रदेशभेदात्तस्मान्मा भण पञ्चानां प्रदेशोऽपि तु भण, पञ्चविधः पञ्चप्रकारः प्रदेश:, द्रव्यलक्षणस्याश्रयस्य पञ्चविधत्वादिति भावः। तदेवाह- धर्मप्रदेश इत्यादि। एवं वदन्तं व्यवहारमृजुसूत्रो भणति, यद्धणसि सूत्रम् 476 पञ्चविधः प्रदेशः, तन्न भवतिकस्मात्? यस्माद्यदि ते पञ्चविधः प्रदेश एवमेकैकोधर्मास्तिकायादिप्रदेश: पञ्चविधःप्राप्तः,शब्दाद्ध्यत्र पचायःजाता, शब्दाचयभावप्रमाणम् / वस्तुव्यवस्था, शब्दाच्चैवमेव प्रतीतिर्भवति / एवं च सति पञ्चविंशतिविधः प्रदेश: प्राप्नोति। तस्मान्मा भण, पञ्चविधः प्रदेश किन्त्वेवं भण, भाज्य: प्रदेश:स्याद्धर्मस्येत्यादि। इदमुक्तं भवति, भाज्यो विकल्पनीयो विभजनीयः प्रदेशः, कियद्भिर्विभागै:? स्याद्धर्मप्रदेश इत्यादिपञ्चभिः, ततश्च पञ्चभेद एव प्रदेशः सिद्ध्यति / स च यथास्वमात्मीयात्मीय एवास्ति न परकीयः, तस्यार्थक्रियाऽसाधकत्वात्प्रस्तुतनयमतेनासत्त्वादिति / एवं भणन्तमजुसूत्रं साम्प्रतं शब्दनयो भणति- यद्भणसि, भाज्य: प्रदेश: तन्न भवति, कुतः? यतो यदि भाज्यः प्रदेशः, एवं ते धर्मास्तिकाय प्रदेशोऽपि कदाचिदधर्मास्तिकायादिप्रदेशः स्यादधर्मास्तिकाय-3 निरूपणम्। प्रदेशोऽपि कदाचिद्धर्मास्तिकायादिप्रदेश: स्यात्। इत्थमपि भजनाया अनिवारितत्वात्, यथैकोऽपि देवदत्तः कदाचिद्राज्ञो भृत्यः कदाचिदमात्यादेरिति / एवमाकाशास्तिकायादिप्रदेशेऽपि वाच्यम् / तदेवं नैयत्याभावादनवस्था प्रसज्येतेति, तन्मैवं भण, भाज्य: प्रदेशः, अपि त्वित्थं भण, धम्मे पएसे से पएसे धम्मे, इत्यादि / इदमुक्तं भवति, धर्मः प्रदेशइति, धर्मात्मकः प्रदेश इत्यर्थः / अत्राह- नन्वयं प्रदेश सकलधर्मास्तिकायादव्यतिरिक्तः सन् धर्मात्मक इत्युच्यत आहोस्वित्तदेकदेशाव्यतिरिक्तः शब्दादत्र / ®...वात्तवाप्यन... O(से पएसे धम्मे)' इति पाठः कौसान्तर्गतो वर्तते। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.2 नयभाव प्रमाणम प्रस्थकदृष्टान्तेन // 356 //
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 357 // सन्? यथासकलजीवास्तिकायैकदेशैकजीवद्रव्याव्यतिरिक्तःसन्तत्प्रदेशोजीवात्मक इति व्यपदिश्यत इत्याह- से पदेसे धम्मे [[1] उपक्रमः। त्ति। स प्रदेशो धर्मः, सकलधर्मास्तिकायादव्यतिरिक्त इत्यर्थः / जीवास्तिकाये हि परस्परं भिन्नान्येवानन्तानि जीवद्रव्याणि 1.3 प्रमाणम्। भवन्ति, अतोय एकजीवद्रव्यस्य प्रदेश: स निःशेषजीवास्तिकायैकदेशवृत्तिरेव सन्जीवात्मक इत्युच्यते, अत्र तु धर्मास्तिकाय. द्रव्यादिचतुर्भेदाः एकमेव द्रव्यं ततः सकल धर्मास्तिकायाव्यतिरिक्त एव सन्तत्पदेशोधर्मात्मक उच्यत इति भावः। अधर्माकाशास्तिकाययो- सूत्रम् 476 रप्येकैकद्रव्यत्वादेवमेव भावनीयम् / जीवास्तिकाये तु जीवेपएसे से पएसे नोजीवेत्ति, जीव: प्रदेश इति जीवास्तिकायात्मकः प्रदेश इत्यर्थः। स च प्रदेशो नोजीवः। नोशब्दस्यैकदेशवचनत्वात्सकलजीवास्तिकायैकदेशवृत्तिरित्यर्थः / यो ह्येकजीवद्रव्यात्मकः प्रदेशः स कथमनन्तजीवद्रव्यात्मके समस्तजीवास्तिकाये वर्तेतेति भावः / एवं स्कन्धात्मकः प्रदेशो नोस्कन्धः, स्कन्धद्रव्याणामनन्तत्वात्तदेकदेशवृत्तिरित्यर्थः। एवं वदन्तं शब्दनयं नानार्थसमभिरोहणात्समभिरूढः, स प्राह- यद्भणसि, धर्मः प्रदेशः स प्रदेशो धर्म इत्यादि, तन्न भवति, न युज्यते। कस्मादित्याह- इह खलु द्वौ समासौ भवतः, तद्यथा, तत्पुरुषः कर्मधारयश्च। इदमुक्तं भवति, धम्मे पएसे से पएसे धम्मे, इत्युक्ते समासद्वयारम्भकं वाक्यद्वयमत्र सम्भाव्यते। तथाहि, यदि निरूपणम् / धर्मशब्दात्सप्तमीयं तदा सप्तमीतत्पुरुषस्यारम्भकमिदं वाक्यम्, यथा वने हस्तीत्यादि / अथ प्रथमा तदा कर्मधारयस्य, यथा / नीलमुत्पलमित्यादि। ननु यदि वाक्यद्वयमेवात्र संभाव्यते तर्हि कथं द्वौ समासौ भवत इत्युक्तम्?, उच्यते, समासारम्भकवाक्ययोः समासोपचारादथवाऽलुक्समासविवक्षया समासावप्येतौ भवतः। यथा कण्ठेकाल इत्यादीत्यदोषः। यदि नाम // 357 // द्वौ समासावत्र भवतस्तत: किमित्याह- तन्न ज्ञायते कतरेण समासेन भणसि? किं तत्पुरुषेण कर्मधारयेण वा? यदि तत्पुरुषेण भणसि O'धम्मेऽ'त्ति। 0 शब्दस्येहदेश...। 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.2 नयभाव प्रमाणम्। प्रस्थकदृष्टान्तेन
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 358 // 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.2 तन्मैवं भण दोषसम्भवादिति शेषः / स चायं दोषो धर्मे प्रदेश इति भेदापत्तिः / यथा कुण्डे बदराणीति, न च प्रदेशप्रदेशिनौ [1] उपक्रमः। भेदेनोपलभ्येते। अथवाऽभेदेऽपि सप्तमी दृश्यते यथा घटे रूपमित्यादि / यद्येवमुभयत्र दर्शनात्संशयलक्षणो दोषः स्यात् / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। अथ कर्मधारयेण भणसि, ततो विशेषेण भण 'धम्मे य से पएसे य से' ति, धर्मश्च स प्रदेशश्च स इति समानाधिकरण: कर्मधारयः। द्रव्यादिचतुर्भेदाः एवं च सप्तम्याशङ्काभावतो न तत्पुरुषसम्भव इति भावः। आह, नन्वयं प्रदेशः समस्तादपि धर्मास्तिकायादव्यतिरिक्त: सूत्रम् 476 सन्सामानाधिकरणतया निर्दिश्यते? उत तदेकदेशवृत्तिः सन्? यथा जीवास्तिकायैकदेशवृत्तिर्जीवप्रदेश? इत्याशङ्कयाहसे पएसे धम्मेत्ति, सच प्रदेशः सकलधर्मास्तिकायादव्यतिरिक्तो न पुनस्तदेकदेशवृत्तिरित्यर्थः / शेषभावना पूर्ववत्, (से पएसे नोजीवे) से पएसे नोखंधे, इत्यत्रापि पूर्ववदेवार्थकथनम् / एवं वदन्तं समभिरूढं साम्प्रतमेवंभूतो भणति, यद्यद्धर्मास्तिकायादिक वस्तु भणसि तत्सर्वं समस्तं कृत्स्नं देशप्रदेशकल्पनारहितं प्रतिपूर्णम्, आत्मस्वरूपेणाविकलं निरवशेषम्, तदेवैकत्वान्निरव-नयभावयवमेकग्रहणगृहीतम्, एकाभिधानाभिधेयं नौ नानाभिधानाभिधेयम् / तानि होकस्मिन्नर्थेऽसौ नेच्छति, अभिधानभेदे वस्तुभेदाभ्युपगमात् / तदेवम्भूतं तद्धर्मास्तिकायादिकं वस्तुभण, नतु प्रदेशादिरूपतया, यतो देशप्रदेशौ ममावस्तुभूतौ, अखण्डस्यैव वस्तुनः सत्त्वेनोपगमात्, तथाहि, प्रदेशप्रदेशिनोर्भेदो वा स्यादभेदो वा? यदि प्रथमः पक्षस्तर्हि भेदेनोपलब्धिप्रसङ्गः, न च तथोपलब्धिरस्ति / अथाभेदस्तहि धर्मप्रदेशशब्दयो: पर्यायतैव प्राप्ता, एकार्थविषयत्वात् / न च पर्यायशब्दयोयुगपदुच्चारणं युज्यते, एकेनैव तदर्थप्रतिपादने द्वितीयस्य वैयर्थ्यात्तस्मादेकाभिधानाभिधेयं परिपूर्णमेकमेव वस्त्विति / तदेवमेते निजनिजार्थसत्यताप्रतिपादनपरा विप्रतिपद्यन्ते नयाः। एते च परस्परं निरपेक्षादुर्नयाः,सौगतादिसमयवत् / परस्परसापेक्षास्तु तत्तत्सर्वं / न। 0 सत्त्वेनोपयोगात्। प्रमाणम। प्रस्थकदृष्टान्तेन निरूपणम्। // 358 //
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 359 // सुनयाः। तैश्च परस्परसापेक्षैः समुदितैरेव सम्पूर्ण जिनमतं भवति, नैकैकावस्थायाम् / उक्तंचस्तुतिकारेण उदधाविव, सर्वसिन्धवः [1] उपक्रमः / | समुदीर्णास्त्वयि नाथ! दृष्टयः। न च तासु भवान् प्रदृश्यते, प्रविभक्तासु सरित्स्विवोदधिः॥१॥ (सिद्धसेन द्वा०४/६)। एते च नया १.३प्रमाणम्। ज्ञानरूपास्ततो जीवगुणत्वेन यद्यपि गुणप्रमाणेऽन्तर्भवन्ति तथापि प्रत्यक्षादिप्रमाणेभ्यो नयरूपतामात्रेण पृथक् प्रसिद्धत्वाद्बहु द्रव्यादिचतुर्भेदाः विचारविषयत्वाजिनागमे प्रतिस्थानमुपयोगित्वाच्च जीवगुणप्रमाणात्पृथगुक्ताः। तदेतत्प्रदेशदृष्टान्तेनेति निगमनम् / प्रस्थकादिदृष्टान्तत्रयेण च नयप्रमाणं प्रतिपाद्योपसंहरति तदेतन्नयप्रमाणमिति। अनेन च दृष्टान्तत्रयेण दिग्मात्रदर्शनमेव कृतम्, यावता यत्किमपि जीवादि वस्त्वस्ति तत्र सर्वत्र नयविचारः प्रवर्तत इत्यलं बहुजल्पितेनेति // 476 // इतः क्रमप्राप्तं सङ्ख्याप्रमाणं विवरीषुराह से किंतं संखप्पमाणे? 2 अट्ठविहे पण्णत्ते, तंजहा- नामसंखा ठवणसंखा दव्वसंखा ओवमसंखा परिमाणसंखा जाणणासंखा गणणासंखा भावसंखा // सूत्रम् 477 // 1.3.41.3.1-23 से किं तं नाम संखा?, 2 जस्स णं जीवस्स वा अजीवस्स वा जीवाण वा अजीवाण वा तदुभयस्स वा तदुभयाण वा संखा ति द्रव्याद्यष्टौभेदाः। णामंकजति / (जाव) से तं नामसंखा॥सूत्रम् 478 // शङ्कशब्दमाश्रिसे किं तं ठवणसंखा?, 2 जण्णं कट्ठकम्मे वा पोत्थकम्मे वा चित्तकम्मे वा लेप्पकम्मे वा गंथिकम्मे वा वेढिमे वा पूरिमे वा त्यनिरूपणम्। संघाइमे वा अक्खे वा वराडए वा एक्को वा अणेगा वा सब्भावठवणाए वा असब्भावठवणाए वा संखाति ठवणा ठवेजति। (जाव) सेतं ठवणासंखा॥सूत्रम् 479 // (r) अजीवस्स....कजति' पदानि न वर्तन्ते। 0 कौसान्तर्गतो पाठो मु०प्र० अस्ति। O'चित्तकम्मे....ठवेजति' पदानि न वर्तन्ते। 0 ण। सूत्रम् 477-491 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०॥ 1.3.4.1.3 सहयाभावप्रमाणम्। नामस्थापना नामस्थापना द्रव्यानां तथा // 359 //
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 360 // [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 477-491 1.3.4 भावप्रमाणमा 1.3.4.1 गण प्र०॥ 1.3.4.1.3 नामठवणाणं को पतिविसेसो?, नामं, (पाएणं) आवकहियं, ठवणा इत्तिरिया वा होज्जा आवकहिया वा (होजा) // सूत्रम् 480 // से किंतंदव्वसंखा?,२ दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-आगमओय नोआगमतो य॥सूत्रम् 481 // से किं तं आगमओ दव्वसंखा? आगमओ दव्वसंखा- जस्स णं संखा ति पदं सिक्खितं ठियं जियं मियं परिजियं जाव कंगिण्ह(कंठोट्ठ) विप्पमुक्कं (गुरुवायणोवगयं), सेणं तत्थ वायणाए पुच्छणाए परियट्टणाए धम्मकहाए, नो अणुप्पेहाए, कम्हा? अणुवओगो दव्वमिति कट्ठ॥ सूत्रम् 482 // (1) (णेगमस्स) एक्को अणुवउत्तो आगमतो एका दव्वसंखा, दो अणुवउत्ता आगमतो दो दव्वसंखाओ, तिन्नि अणुवउत्ता आगमतो तिन्नि दव्वसंखाओ, एवंजावतिया अणुवउत्ता तावतियाओ (णेगमस्स आगमतो) दव्वसंखाओ। (2) एवामेव ववहारस्स वि। (3) संगहस्स एको वा अणेगा वा अणुवउत्तो वा अणुवउत्ता वा (आगमओ) दव्वसंखा वा दव्वसंखाओ वा (सा एगा दव्वसंखा)। (4) उज्नुसुयस्स (एगो अणुवउत्तो) आगमओएका दव्वसंखा, पुहत्तंणेच्छति / (5) तिण्हं सद्दणयाणंजाणए अणुवउत्ते अवत्थू, कम्हा? जति जाणए अणुवउत्तेण भवति / सेतं आगमओ दव्वसंखा / / सूत्रम् 483 / / से किंतं नोआगमतो दव्वसंखा? 2 तिविहा पं०।०- जाणयसरीरदव्वसंखा भवियसरीरदव्वसंखा जाणगसरीरभवियसरीरवतिरित्ता दव्वसंखा // सूत्रम् 484 // से किं तं जाणगसरीरदव्वसंखा? 2 संखा ति पयत्थाहिकारजाणगस्स जंसरीरयं ववगय चुय चइत चत्तदेहं जीवविप्पजढं जाव अहो! णं इमेणं सरीरसमूसएणं संखा ति पयं आघवितंजाव उवदंसियं, जहा को दिटुंतो? अयं घयकुंभे आसि।सेतं जाणगसरीरउत्त० कौंसान्तर्गतो पाठो मु०प्र० अस्ति। 0482-486 सूत्राणि न वर्तन्ते, तत्स्थाने 'जावे'ति मात्रं वर्तते / सहचाभावप्रमाणम्। 1.3.4.1.3.1-2-3 नामस्थापनाद्रव्याद्यष्टौभेदाः। नामस्थापना द्रव्यानां तथा शशब्दमाश्रित्यनिरूपणम्। // 360 //
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्र [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूरि वृत्तियुतम्। // 361 // दव्वसंखा।सूत्रम् 485 // से किं तं भवियसरीरदव्वसंखा? 2 जे जीवे जोणीजम्मणणिक्खंते इमेणं चेव आदत्तएणं सरीरसमुस्सएणं जिणदिटेणं भावेणं संखा ति पयं से काले सिक्खिस्सति, जहा को दिटुंतो? अयं घयकुंभे भविस्सति ।सेतं भवियसरीरदव्वसंखा // सूत्रम् 486 // से किं तं जाणयसरीरभवियसरीरवइरित्ता दव्वसंखा?,२तिविहा पण्णत्ता, तंजहा- एगभविए बद्धाउए अभिमुहणामगोत्ते य॥ सूत्रम् 487 // एगभविएणं भंते! एगभविएत्ति कालओ केवच्चिरं होति?, जहण्णेणं अंतोमुहत्तं, उक्कोसेणं पुव्वकोडी // सूत्रम् 488 // बद्धाउए एं भंते! बद्धाउएत्ति कालतो केवचिर होति?, जहण्णेणं अंतोमुहत्तं, उक्कोसेणं पुव्वकोडी तिभागं / सूत्रम् 489 // अभिमुहुनामगोत्ते णं भंते! अभिमुहनामगोत्तेत्ति कालतो केवचिर होति?, जहन्नेणं एवं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहत्तं // सूत्रम् 490 // इयाणि कोणओ कंसंखंइच्छति - तत्थणेगम संगह ववहारा तिविहं संखंइच्छंति, तंजहा- एक्कभवियं बद्धाउय अभिमुहनामगोत्तं च / उज्जुसुओ दुविहं संखं इच्छति, तंजहा- बद्धाउयं च अभिमुहनामगोत्तं च / तिण्णि सद्दणया अभिमुहणामगोत्तं संखं इच्छंति। सेतं जाणयसरीर भवियसरीरवइरित्ता दव्वसंखा। सेतं नोआगमओ दव्वसंखा, से तंदव्वसंखा॥सूत्रम् 491 // से किं तं संखप्पमाणे? संखप्पमाणे अट्ठविहे पण्णत्ते, तं जहा- नामसंखा, इत्यादि। सङ्ख्यानं सङ्कया, सङ्ख्यायतेऽनयेति वा सङ्ख्या, सैव प्रमाणं सङ्ख्याप्रमाणम् / इह सङ्ख्याशब्देन सङ्ख्या शङ्खयो योरपि ग्रहणं द्रष्टव्यम्, प्राकृतमधिकृत्य समानशब्दाभिधेयत्वाद्गोशब्देन पशु भूम्यादिवत् / उक्तं च गोशब्द: पशुभूम्यंशु वाग्दिगर्थप्रयोगवान् / मन्दप्रयोगो दृष्ट्यम्बु वज्र स्वर्गाभि Oचि / Oणीं। 0ग0'चे'त्यधिकम् / ॐगे। सूत्रम् 477-491 1.3.4 भावप्रमाणम। 1.3.4.2 गुण प्र०। 1.3.4.1.3 सहयाभावप्रमाणम्। 1.3.41.3.1--3 नामस्थापनाद्रव्याद्यष्टीभेदाः। नामस्थापना द्रव्याना तथा शङ्कशब्दमाश्रित्यनिरूपणम्। // 361 //
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 362 // शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। धायकः॥१॥ एवमिहापि संखा, इतिप्राकृतोक्तौ सङ्ख्या शङ्खाश्च प्रमीयन्ते, ततो द्वयस्यापि ग्रहणम् / एवं च नाम स्थापना [[1] उपक्रमः। द्रव्यादिविचारेऽपि प्रकान्ते सङ्ख्या शङ्खा वा यत्र घटन्ते तत्तत्र प्रस्तावज्ञेन स्वयमेव योज्यमिति // 477 // से किं तं नामसंखे त्यादि।सर्वं पूर्वाभिहितनामावश्यकादिविचारानुसारतः स्वयमेव भावनीयम् // ४७८-८६॥याव जाणयसरीरभवियसरीरवइरित्ते / / द्रव्यादिचतुर्भेदाः दव्वसंखे तिविहे पण्णत्ते, इत्यादि / इह यो जीवो मृत्वानन्तरभवेशोषूत्पत्स्यते स तेष्वबद्धायुष्कोऽपिजन्मदिनादारभ्यैकभविकास शङ्ख उच्यते / यत्र भवे वर्तते स एवैको भवः शोषूत्पत्तेरन्तरेऽस्तीतिकृत्वा / एवं शङ्खप्रायोग्यं बद्धमायुष्कं येन स बद्धायुष्कः। शङ्खभवप्राप्तानांजन्तूनां येऽवश्यमुदयमागच्छतस्ते द्वीन्द्रियजात्यादिनीचैर्गोत्राख्येऽभिमुखे जघन्यत:समयेनोत्कृष्टतोऽन्तर्मुहूर्तमात्रेणैव व्यवधानादुदयाभिमुखप्राप्ते नामगोत्रे कर्मणी यस्य सोऽभिमुखनामगोत्रः। तदेष त्रिविधोऽपि भावि भावशङ्खताकारणत्वाज्ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तो द्रव्यशङ्ख उच्यते / यद्येवं द्विभविकत्रिभविकचतुर्भविकादिरपि कस्मान्नेत्थं व्यपदिश्यत इति चेत् / नैवम्, तस्यातिव्यवहितत्वेन भावकारणतानभ्युपगमात्तत्कारणस्यैव द्रव्यत्वाद् / / 487 // इदानीं त्रिविधमपि 1.3.4.1.3.1-2-3 शङ्खकालत: क्रमेण निरूपयन्नाह- एगभविए णं भंते! इत्यादि। एकभविकः शङ्खो भदन्त! एकभविक इति व्यपदेशेन कालत: द्रव्याद्यष्टौभेदाः। नामस्थापना कियच्चिरं भवतीति ।अत्रोत्तरम्, जहण्णेणमित्यादि। इदमुक्तं भवति, पृथिव्याद्यन्यतरभवेऽन्तर्मुहूर्तं जीवित्वा योऽनन्तरंशोधूत्पद्यते / सोऽन्तर्मुहूर्तमेकभविकः शङ्खो भवति / यस्तु मत्स्याद्यन्यतमभवे पूर्वकोटी जीवित्वातेषूत्पद्यते तस्य पूर्वकोटिरेकभविकत्वेन शशब्दमाश्रि त्यनिरूपणम्। लभ्यते / अत्र चान्तर्मुहूर्तादपि हीनं जन्तूनामायुरेव नास्तीति जघन्यपदेऽन्तर्मुहूर्तग्रहणम् / यस्तु पूर्वकोट्यधिकायुष्कः सोऽ // 362 // सङ्ख्यातवर्षायुष्कत्वाद्देवेष्वेवोत्पद्यते न शक्रेष्वित्युत्कृष्टपदे पूर्वकोट्युपादानम् / आयुर्बन्धं च प्राणिनोऽनुभूयमानायुषो ®ती। 0 स शङ्ख...। 0 त्वैतेषू...10...कत्वे लभ्यते। सूत्रम् 477-491 1.3.4 भावप्रमाणम्। |1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.3 सङ्कयाभावप्रमाणम्। नामस्थापना द्रव्यानां तथा
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 363 // शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.3 जघन्यतोऽप्यन्तर्मुहूर्ते शेष एव कुर्वन्त्युत्कृष्टतस्तु पूर्वकोटित्रिभाग एव न परत इति बद्धायुष्कस्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कृष्टतः१] उपक्रमः / पूर्वकोटीत्रिभाग उक्तः / आभिमुख्यं चासन्नतायां सत्यामुपपद्यतेऽतोऽभिमुखनामगोत्रस्य जघन्यत: समय उत्कृष्टतस्त्वन्तर्मुहूर्त काल उक्तः / यथोक्तकालात्परतस्त्रयोऽपि भावशङ्खतां प्रतिपद्यन्त इति भावः॥४८८-९०॥ इदानीं नैगमादिनयानां मध्ये द्रव्यादिचतुर्भेदाः को नयो यथोक्तत्रिविधशङ्कस्य मध्ये कं शङ्खमिच्छतीति विचार्यते / तत्र नैगम सङ्ग्रह व्यवहारा: स्थूलदृष्टित्वात्रिविधमपि सूत्रम् 492 शङ्खमिच्छन्ति, दृश्यते हि स्थूलदृशां कारणे कार्योपचारं कृत्वेत्थं व्यपदेशप्रवृत्तिः / यथा राज्याईकुमारे राजशब्दस्य घृतप्रक्षेपयोग्ये घटेघृतघटशब्दस्येत्यादि / ऋजुसूत्रएभ्यो विशुद्धत्वादाद्यस्यातिव्यवहितत्वेनातिप्रसङ्गभया विविधमेवेच्छति / शब्दादयस्तु विशुद्धतरत्वाद्वितीयमप्यतिव्यवहितं मन्यन्तेऽतोऽतिप्रसङ्गनिवृत्त्यर्थमेवैक चरममेवेच्छन्ति। सेत्तमित्यादि निगमनम् // 491 // ससया(१) से किंतं ओवमसंखा?,२ चउब्विहा पण्णत्ता, तंजहा- अत्थि संतयं संतएणं उवमिज्जइ 1, अत्थिसंतयं असंतएणं उवमिज्जइ 2, अत्थि असंतयं संतएणं उवमिज्जइ 3, अत्थि असंतयं असंतएणं उवमिज्जइ 4, (2) तत्थ संतयं संतएणं उवमिज्जइ, जहा संता अरहतासंतएहिं पुरवरेहिं संतएहिं कवाडएहिं संतएहिं वच्छएहिं उवमिजंति, तंजहा-पुरवरकवाडवच्छा फलिहभुया दुंदभित्थणियघोसा। सिरिवच्छंकियवच्छा सव्वेऽवि जिणा चउव्वीसं // 119 // (3) संतयं असंतएणं उवमिज्जइ, जहा संताई, नेरइयतिरिक्ख भावप्रमाणम्। जोणियमणूस देवाणं आउयाई असंतएहिं पलिओवमसागरोवमेहिं उवमिज्जंति / (4) असंतयं संतएणं उ० जहा- परिजूरियपेरंतं चलंतबेटं पडतनिच्छीरं। पत्तं वसणपत्तं कालप्पत्तं भणइ गाहं।। 120 // जह तुब्भे तह अम्हे, तुम्हेऽवि य होहिहा जहा अम्हे। अप्पाहेति पडतं पंडुयपत्तं किसलयाणं ॥१२१॥णवि अत्थि णवि य होही, उल्लावो किसलपंडुपत्ताणं / उवमा खलु एस कया त्वा। ®..मेकं..। 0 म्म। 0 रि। 7 डेहिं। च्छेहिं। 0 हि। ©णुस्स। 7 बिं। (r) पत्तं व वसण...। भावप्रमाणम्। अष्टानां मध्ये 1.3.4.1.3.4 औपम्य सङ्गन्या तस्यभेदचतुष्टयम्। // 363 //
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 364 // 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०॥ भवियजणविबोहणट्ठाए // 122 / / असंतयं असंतएहिं उवमिज्जति, जहाखरविसाणं तहाससविसाणं / सेतं ओवमसंखा ॥सूत्रम् [1] उपक्रमः। 492 // १.३प्रमाणम्। से किं तं ओवम्म संखा, इत्यादि। सङ्ख्यानं सङ्ख्या परिच्छेदो वस्तुनिर्णय इत्यर्थः। औपम्येनोपमाप्रधाना वा सङ्कया, द्रव्यादिचतुर्भेदाः औपम्यसङ्ख्या / इयं चोपमानोपमेययोः सत्त्वासत्त्वाभ्यां चतुर्दा / तद्यथा संतयं संतएण मित्यादि / तत्र प्रथमभङ्गे तीर्थ सूत्रम् 492 करादेरुपमेयस्य कपाटादिनोपमानेन स्वरूपं संख्यायते निश्चीयत इत्यौपम्यसङ्ख्यात्वं भावनीयम् / यस्य तीर्थकरा:स्वरूप-8 तोऽनिश्चिता भवन्ति तस्य पुरवरकपाटोपमवक्षसो नगरपरिघोपमबाहवस्ते भवन्तीत्याधुपमया तत्स्वरूपनिश्चयस्येहोत्पाद्यमानत्वा भावः / द्वितीयभङ्गे पल्योपमसागरोपमाणां योजनप्रमाणपल्य वालाग्रादिकल्पनामात्रेण प्ररूपितत्त्वादसत्त्वमवसेयम्।। उपमानता चैषामेतन्महानारकाद्यायुर्महत्त्वसाधनादिति। तृतीयभङ्गे परिजूरियपेरंतमित्यादिगाथा। तत्र वसन्तसमये परिजीर्णपर्यन्तं / / स्वपरिपाकत एव प्रचलद्वन्तंवृक्षात्पतद्भश्यत्पत्रं गाथां भणतीति सम्बन्धः। परिणतत्वादेव नि:क्षीरंवृक्षवियोगादित्वलक्षणव्यसनं अष्टानां मध्ये प्राप्तं विनाशकालप्राप्तमिति / तामेव गाथामाह- जह तुब्भे, इत्यादि / वृक्षात्पतता केनचिजीर्णपत्रेण किशलयानाश्रित्योक्तम्, किं तत्? उच्यते, शृणुत भो उद्गच्छत्कोमलपत्रविशेषरूपाणि किशलयानि! अवहितानि भूत्वा, वृक्षात्तन्मल्लक्षणं पाण्डुपत्रं युष्माकं अप्पाहेईत्ति कथयति / किं तदित्याह- जह तुब्भे तह अम्हेत्ति, यथा पुष्पदभिनवस्निग्धकान्तीनि कमनीयकामिनीकरतलस्पर्धिलक्ष्मीकानि सकलजनमनोनेत्रानन्ददायीनि साम्प्रतं भवन्ति दृश्यन्ते तथा वयमपि पूर्वमास्मेति क्रियाध्याहारः। यथा च परिजीर्णपर्यन्तादिस्वरूपाणि साम्प्रतं वयं वर्तेमहि यूयमपि निश्चितं कालेन तथा भविष्यथेति न काचित्स्वसमृद्धौ / Oम्म। (c) अ' नास्ति। 0 वै। 0 लक्षणं व्यसनं। 7 वृक्षात्पतन्म...। ॐ स्पर्शलक्ष्मी...। सङ्ख्याभावप्रमाणम्। 1.3.4.1.3.4 औपम्य सङ्ख्याभावप्रमाणम्। तस्य भेदचतुष्टयम्। // 364 //
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 365 // [[1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः गर्वबुद्धिः परासमृद्धौ तु हेलामतिर्विधेया, अनित्यत्वात्सकलसमृद्धिसम्बन्धानामिति भावः / नन्वलौकिकमिदं यत्पत्राणि परस्परं जल्पन्ति / सत्यमित्याह- नवि अत्थि गाहा सुगमा। नवरं वृक्षपत्रसमृद्ध्यसमृद्धिश्रवणतोऽनित्यतावगमेन भव्यानां सांसारिकसमृद्धिषु निर्वेदो यथा स्यादित्यसद्भूतोऽपि पत्राणामिहालाप उक्त इति भावः। तदेवं जह तुब्भे तह अम्हे, इत्यत्र किशलयपत्रावस्थया पाण्डुपत्रावस्थोपमीयते / एवं चोपमानभूतकिशलयपत्रावस्था तत्कालभावित्वात्सती पाण्डुपत्राणां तूपमेयभूता सावस्था भूतपूर्वत्वादसती तुब्भे वि य होहिहेत्यादौ तु पाण्डुपत्रावस्थया किशलयपत्रावस्थोपमीयते। तत्राप्युपमानभूता पाण्डुपत्रावस्था तत्कालयोगित्वात्सती, किशलयदलानां तूपमेयभूता सा भविष्यत्कालयोगित्वादसती, अतोऽसत्सतोपमीयत इति तृतीयभङ्गविषयता सङ्गच्छते / सुधिया तु यदि घटते तदान्यथापि सा वाच्येति / चतुर्थभने असंतयं असंतएणेत्यादि। तथा खरविषाणमभावरूपंप्रतीतं तथा शशविषाणमप्यभावरूपं निश्चेतव्यम्, यथा वाशशविषाणमभावरूपं निश्चितमित्थमितरदपिज्ञातव्यमिति भावः / एवं चोपमानोपमेययोरसत्त्वं स्फुटमेवेति // 492 // से किंतं परिमाणसंखा?, 2 दुविहा पण्णत्ता, तं०- कालियसुयपरिमाणसंखा दिट्ठिवायसुयपरिमाणसंखा य॥सूत्रम् 493 // से किंतं कालियसुयपरिमाणसंखा?,२ अणेगविहा पण्णत्ता, तंजहा- पज्जवसंखा अक्खरसंखासंघायसंखा पदसंखापादसंखा गाहासंखा सिलोगसंखा वेढसंखा निजुत्तिसंखा अणुओगदारसंखा उद्देसगसंखा अज्झयणसंखा सुयखंधसंखा अंगसंखा, से तं कालियसुयपरिमाणसंखा // सूत्रम् 494 // से किं तं दिट्ठिवायसुयपरिमाणसंखा?, 2 अणेगविहा पण्णत्ता, तंजहा- पज्जवसंखा जाव अणुओगदारसंखा पाहुडसंखा सूत्रम् 493-496 1.3.4 भावप्रमाणम्। |1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.3 सङ्कयाभावप्रमाणम्। अष्टानां मध्ये 6 परिमाणज्ञाने सइयाभावप्रमाणे। // 365 //
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 366 // 1.3.4 भावप्रमाणम्। |1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.3 पाहुडियासंखा पाहुडपाहुडियासंखा वत्थुसंखा, पुव्वसंखा से तं दिट्ठिवायसुर्यपरिमाणसंखा, सेतं परिमाणसंखा ॥सूत्रम् 495 // [1] उपक्रमः / ___ से किं तं जाणणासंखा?,२ जो जंजाणइ सो तं जाणति तंजहा-सहं सद्दिओ, गणियं गाणिओ, निमित्तं नेमित्तिओ, कालं 1.3 प्रमाणम्। कालनाणी, वेजो वेजिय, सेतं जाणणासंखा // सूत्रम् 496 // द्रव्यादिचतुर्भेदाः से किं तं परिमाण इत्यादि। संख्यायतेऽनयेति सङ्ख्या, परिमाणं पर्यवादि, तद्रूपा सङ्ख्या परिमाणसङ्ख्या। सा च सूत्रम् 493-496 कालिकदृष्टिवादविषयत्वेन द्विविधा॥ 493 // तत्र कालिकश्रुतपरिमाणसङ्ख्यायांपज्जवसंखा इत्यादि। पर्यवादिरूपेण परिमाणविशेषेण कालिकश्रुतं सङ्ख्यायत इति भावः। तत्र पर्यवा: पर्याया धर्मा इतियावत्, तद्रूपा सङ्ख्या पर्यवसङ्ख्या,सा च कालिकश्रुतेऽनन्तपर्यायात्मिका द्रष्टव्या, एकैकस्याप्यकाराद्यक्षरस्य तदभिधेयस्य च जीवादिवस्तुनः प्रत्येकमनन्तपर्यायत्वात् / एवमन्यत्रापि, समासःकार्यः / नवरंसङ्खयेयान्यकाराक्षराणि, व्याद्यक्षरसंयोगरूपाः सङ्खयेयाः सङ्घाताः, सुप्तिङन्तानि सङ्ख्यासमयप्रसिद्धानि वा सङ्खयेयानि पदानि, गाथादिचतुर्थांशरूपा:सङ्खयेयाः पादाः,सङ्खयेया गाथाः,सङ्खयेयाश्च श्लोकाःप्रतीता अष्टानां मध्ये एव, छन्दोविशेषरूपा: सङ्खयेयावेष्टकाः। निक्षेपनिर्युक्त्युपोद्धातनियुक्तिसूत्रस्पर्शकनियुक्तिलक्षणा त्रिविधा नियुक्तिः, 6 परिमाणज्ञाने व्याख्योपायभूतानि सत्पदप्ररूपणतादीन्युपक्रमादीनिवा सङ्खयेयान्यनुयोगद्वाराणि, सङ्खयेया उद्देशाः, सङ्खयेयान्यध्ययनानि, सङ्खयेयाः श्रुतस्कन्धाः, सङ्खयेयान्यङ्गानि / एषा कालिकश्रुतपरिमाणसङ्ख्या // 494 // एवं दृष्टिवादेऽपि भावना कार्या। भावप्रमाणे। नवरं प्राभृतादयः पूर्वान्तर्गताः श्रुताधिकारविशेषाः / से तमित्यादि निगमनद्वयम् // 495 // से किं तं जाणणासंखे त्यादि। जाणणाज्ञानम्,सङ्ख्यायते निश्चीयते वस्त्वनयेति सङ्ख्या, ज्ञानरूपा सङ्ख्या ज्ञानसङ्ख्या। का पुनरियम्? उच्यते, यो देवदत्तादि 0 इदं पदं न वर्तते / (r) इमानि त्रिणि पदानि न वर्तन्ते। 0ग। 0 वेज्जयं वेजो। 7 श्रुते'त्यधिकम्। @ पर्यवसंख्या / भावना कार्या। (r) प्रतीताः, एवं / भावप्रमाणम्। 1.3.4.1.3.5 सङ्ख्या // 366 //
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 367 // र्यच्छब्दादिकं जानाति स तज्जानाति, तच्च जानन्नसावभेदोपचाराज्ज्ञानसङ्खयेत्युपस्कारः। शेषं पाठसिद्धम्॥४९६॥ से किं तं गणणासंखा?, 2 एक्को गणणं न उवेति, दुप्पभिति संखा, तंजहा- संखेज्जए असंखेज्जए अणंतए ।सूत्रम् 497 // से किं तं संखेजए?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- जहण्णए उक्कोसए अजहण्णमणुक्कोसए।सूत्रम् 498 / / से किं तं असंखेन्जए?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- परित्तासंखेज्जए जुत्तासंखेजए असंखेज्जासंखेज्जए।सूत्रम् 499 // से किंतं परित्तासंखेजए?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- जहण्णए उक्कोसए अजहण्णमणुक्कोसए।सूत्रम् 500 // से किं तं जुत्तासंखेजए?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- जहण्णए उक्कोसए अजहण्णमणुक्कोसए। सूत्रम् 501 // से किं तं असंखेज्जासंखेन्जए?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- जहण्णए उक्कोसए अजहण्णमणुक्कोसए॥ सूत्रम् 502 // से किं तं अणंतए?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- परित्ताणंतए जुत्ताणंतए अणंताणंतए।सूत्रम् 503 // से किं तं परित्ताणंतए?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तं०- जहण्णए उक्कोसए अजहण्णमणुक्कोसए।सूत्रम् 504 // से किं तं जुत्ताणंतए?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- जहण्णए उक्कोसए अजहण्णमणुक्कोसए॥सूत्रम् 505 // से किंतं अणंताणंतए?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- जहण्णए य अजहण्णमणुक्कोसए य॥ सूत्रम् 506 // जहण्णयं संखेज्जयं कैत्तियं होइ?, दोरूवाइं, तेणपरं अजहण्णमणुक्कोसयाई ठाणाई जाव उक्कोसयं संखेज्जयं न पावइ ॥सूत्रम् 507 // से किं तं गणण संखा, इत्यादि। एतावन्त एत इति सङ्ख्यानं गणनसङ्ख्या। तत्र एगो गणणं न उवेति, एकस्तावद्गणनं, 0 केवइयं। 0 दोरूवयं तेणं परं....। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 497-507 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.3 सवाभा०प्र०। अष्टानां मध्ये 1.3.4.1.3.7 गणनासं०भा०प्र०॥ तस्य सङ्कवातासहयातानन्तभेदा; जघन्यमध्यमोत्कृष्टादिप्रभेदावा जघन्य सडचेयक स्वरूपम्। / 367 //
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगवारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 368 // द्रव्यादिचतुर्भेदाः सङ्ख्यांनोपैति / यत एकस्मिन् घटादौ दृष्टे घटादि वस्त्विदं तिष्ठतीत्येवमेव प्रायः प्रतीतिरुत्पद्यते, नैकसङ्ख्याविषयत्वेन / [[1] उपक्रमः। अथवा, आदानसमर्पणादिव्यवहारकाल एकं वस्तु प्रायोन कश्चिद्गणयत्यतोऽसंव्यवहार्यत्वादल्पत्वाद्वा नैको गणनसङ्ख्याम 1.3 प्रमाणम्। वतरति / तस्मादिप्रभृतिरेव गणनसङ्ख्या।साच सङ्खयेयकादिभेदभिन्ना, तद्यथा, सङ्खयेयकमसङ्खयेयकमनन्तकम्॥४९७॥ तत्र सङ्खयेयकं जघन्यादिभेदात्रिविधम् // 498 // असङ्खयेयकं तु परीतासङ्खयेयकम्, युक्तासङ्खयेयकम्, असङ्ख्येया- सूत्रम् 508 सङ्खयेयकम् // 499 // पुनरेकैकं जघन्यादिभेदात्त्रिविधमिति सर्वमपि नवविधम्॥ 502 // अनन्तकमपि परीतानन्तकं युक्तानन्तकमनन्तानन्तकम् // 503 // अत्राद्यभेदद्वये जघन्यादिभेदात्प्रत्येकं त्रिविधम् // 504-505 // अनन्तानन्तकं तु जघन्यमजघन्योत्कृष्टमेव संभवतीति / उत्कृष्टानन्तानन्तकस्य क्वाप्यसम्भवादिति सर्वमपीदमष्टविधम् // 506 // तदेवं संक्षेपतः सङ्घयेयकादिभेदप्ररूपणामात्रं कृत्वा विस्तरतः तत्स्वरूपनिरूपणार्थमाह- जहण्णय संखेज्जयं केत्तियमित्यादि। तत्र जघन्यं / सङ्गयेयकं द्वौ, ततः परं त्रिचतुरादिकं सर्वमजघन्योत्कृष्टं यावदुत्कृष्टं न प्राप्नोति // 507 // ___ उक्कोसयंसंखेज्जयं केत्तिय होइ?, उक्कोसयस्स खेज्जयस्स परूवणं करिस्सामि, से जहानामए पल्ले सिया, एगंजोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं, तिण्णि जोयणसयसहस्साई सोलस य सहस्साई दोण्णि य सत्तावीसे जोयणसते तिण्णि य कोसे अट्ठावीसंच धणुसतं तेरस य अंगुलाई अद्धंगुलयं च किंचिविसेसाहियं परिक्खेवेणं पण्णत्ते / से णं पल्ले सिद्धत्थयाणं भरिए। ततो णं तेहिं सिद्धत्थएहिं दीवसमुद्दाणं उद्धार घेप्पति, एगे दीवे एगे समुद्दे 2 एवं पक्खिप्पमाणेहि जावइयाणं दीवसमुद्दा तेहिं सिद्धत्थएहिं अप्फुण्णा एस णं एवतिएखेत्ते पल्ले आइ8 / से ण पल्ले सिद्धत्थयाणं भरिए। ततोणं तेहिं सिद्धत्थएहिं दीवसमुद्दाणं उद्धारे घेप्पति, 0..द्यानन्तभेदद्वये। केवइयं ।..मप्य.. यं। अद्धंअंगुलं। रो। लगा। (आइटा)। (r) से णं..खेत्ते पल्ले' इत्यादिनि पदानि न सन्ति। / 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०॥ 1.3.4.1.3 सङ्ख्याभावप्रमाणम्। अष्टानां मध्ये 1.3.4.1.3.7 गणनासङ्ख्या भा०प्र०। उत्कृष्टसहयात सहयाभावप्रमाणम्। // 368 //
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 369 // [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। ब्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 508 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.3 एगे दीवे एगे समुद्दे 2, एवं पक्खिप्पमाणेहिं 2 जावइया णं दीवसमुद्दा तेहिं सिद्धत्थएहि अप्फुन्ना, एस णं एवतिए खेत्ते पल्ले पढमा सलागा, एवइयाणं सलागाणं असंलप्पा लोगा भरिया तहावि उक्कोसयं संखेज्जयंण पावइ, जहा को दिटुंतो?, से जहाणामए मंचे सिया आमलगाणं भरिते, तत्थ णंएगे आमलए पक्खित्ते से माते, अण्णेऽविपक्खित्ते सेवि माते, अन्नेवि पक्खित्ते सेवि माते एवं पक्खिप्पमाणे 2 होही से आमलए जंमि पक्खित्ते से मंचए भरिजिहिइ जे वि तत्थ आमलए न माहिति, ॥सूत्रम् 508 // तत्र कियत्पुनरुत्कृष्ट सङ्ख्येयकं भवतीति विनेयेन पृष्टे विस्तरेण तस्य प्ररूपयिष्यमाणत्वादित्थमाह- उत्कृष्टस्य सङ्ख्येयकस्य प्ररूपणां करिष्यामि। तदेवाह- तद्यथा नाम कश्चित्पल्यः स्यात्, कियन्मान इत्याह-आयामविष्कम्भाभ्यां योजनशतसहस्रम्, परिधिनातु परिही तिलक्ख सोलस सहस्स दो य सय सत्तवीसहिया। कोसतिय अट्ठवीसं धणुसय तेरंगुलद्धहियं॥१॥(बृहत्क्षेत्र 6) इतिगाथाप्रतिपादितमानः, जम्बूद्वीपप्रमाण इति भावः / अयंचाधस्ताद्योजनसहस्रमवगाढो द्रष्टव्यः, रत्नप्रभापृथिव्या रत्नकाण्डं भित्त्वा वज्रकाण्डे प्रतिष्ठित इत्यर्थः / स चैवंप्रमाण: पल्यो जम्बूद्वीपवेदिकान्त उपरि सप्रशिख: सिद्धार्थानां सर्षपानां भ्रियते। ततो णं तेहि मित्यादि। इदमुक्तं भवति, ते सर्षपा असत्कल्पनया देवादिना समुत्क्षिप्यैको द्वीपे, एकः समुद्र इत्येवं सर्वेऽपि प्रक्षिप्यन्ते, यत्र च द्वीपे समुद्रे वात इत्थं प्रक्षिप्यमाणा निष्ठांयान्ति तत्पर्यवसानो जम्बूद्वीपादिरनवस्थितपल्यः कल्प्यते। अत एवाह- एसणं एवइए खेत्ते पल्लेत्ति, यावन्तोद्वीपसमुद्रास्तैःसर्षपैः, अप्फुण्णत्ति, व्याप्ता इत्यर्थः। एतदेतावत्प्रमाणं क्षेत्रमनवस्थितपल्यः, सर्षपभृतो बुद्ध्या परिकल्प्यत इत्यर्थः / ततः किमित्याह- पढमा सलागत्ति / ततः शलाकापल्ये Oऽवि। ®णं' इत्यधिकम्। 0 जंसि। 0 परिधिस्त्रयो लक्षाः षोडश सहस्रा द्वे च शते सप्तविंशत्यधिके। क्रोशत्रिकमष्टाविंशं धनुःशतं त्रयोदशाङ्गुलानि अर्धाधिकानि॥१॥0 ह। त। भावप्रमाणम्। अष्टानां मध्ये 1.3.4.1.3.7 गणनासङ्ख्या भा०प्र०॥ उत्कृष्टसहयात सङ्ख्याभावप्रमाणम्।
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ [१]उपद्र क्रमः। उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 370 // १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः प्रथमशलाका, एकः सर्षपः प्रक्षिप्यत इत्यर्थः / एवइयाणं सलागाणं असंलप्पा लोगा भरियत्ति, लोक्यन्ते केवलिना दृश्यन्त इति लोकाः, व्याख्यानादिह वक्ष्यमाणा:शलाकापल्यरूपागृह्यन्ते। ते चैक दशशत सहस्र लक्ष कोटिप्रकारेण संलपितुमशक्याऽसंलप्याः, अतिबहव इत्यर्थः / यथोक्तशलाकानामसत्कल्पनया भृताः पूरितास्तथाप्युत्कृष्टं सङ्ख्येयकंन प्राप्नोति। आकण्ठपूरिता अपि हि लोकरूढ्या भृता उच्यन्ते, न चैतावतैवोत्कृष्टं सङ्ख्येयकं सम्पद्यते, किन्तु यदा सप्रशिखतया तथा ते भ्रियन्ते यथा नैकोऽपि सर्षपस्तत्रापरो माति तदा तद्भवतीति भावः। ननु सप्रशिखतया सर्वथाऽभृतमपि लोके किं भृतमुच्यते?, सत्यम्, प्रोच्यत एव, तथा चात्रार्थे दृष्टान्तं दिदर्शयिषुराह- यथा को दृष्टान्तः? इति शिष्येण पृष्टे सत्युत्तरमाह- तद्यथा नाम कश्चिन्मश्च: स्यात्, स चामलकानां भृत इति शिखामन्तरेणापि लोकेन व्यपदिश्यते / अथ च तत्रैकमामलकं प्रक्षिप्त तन्मातमपरमपि प्रक्षिप्तं तदपि मातमन्यदपि प्रक्षिप्तं तदपि मातमेवमपरापरैः प्रक्षिप्यमाणैः भविष्यति तदामलकं येनासौ8 मञ्चो भरिष्यते, यच्च तदुत्तरकालंतत्र मञ्चेन मास्यति / इत्थं चात्राप्यपरापरैर्यथोक्तशलाकारूपैः प्रक्षिप्तैर्यदा संलपितुमशक्या अष्टानां म अतिबहवःसप्रशिखा:पल्या असत्कल्पनया भृता भवन्ति तदोत्कृष्टं सङ्ख्येयकं भवतीत्यध्याहारो द्रष्टव्य इति तावदक्षरार्थः। भावार्थस्त्वयम्, पूर्वनिदर्शितस्वरूपादनवस्थितपल्यादपरेऽपि जम्बूद्वीपप्रमाणा योजनसहस्रावगाढास्त्रयः पल्या बुद्ध्या कल्प्यन्ते / तत्र प्रथमः शलाकापल्यः, द्वितीयः प्रतिशलाकापल्यस्तृतीयो महाशलाकापल्यः। तत्रानवस्थितपल्यो भृतः शलाकापल्ये च प्रथमा शलाका प्रक्षिप्तेति पूर्वमादर्शितम् / तदनन्तरं पुनरप्यनवस्थितपल्यसर्षपाः समुत्क्षिप्यैको द्वीपे, एक समुद्र इत्येवं प्रक्षिप्यन्ते। तैश्च निष्ठितैः शलाकापल्ये द्वितीया शलाका प्रक्षिप्यते / सर्षपाश्च प्रक्षिप्यमाणा यत्र द्वीपे समुद्रेवा ७'कोऽत्र' इति / 0 ति। सूत्रम् 508 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.3 सडचाभावप्रमाणम्। 1.3.4.1.3.7 गणनासड़या भा०प्र०। उत्कृष्टसङ्गयात सहयाभावप्रमाणम्। // 370 //
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] उपक्रमः। शा०उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 371 // निष्ठितास्तत्पर्यवसान: पूर्वेण सह बृहत्तरोऽनवस्थितपल्य: सर्षपभृतः परिकल्प्यतेऽत एवायमनवस्थितपल्य उच्यते, अवस्थितरूपाभावात्। पुनः सोऽप्युत्क्षिप्यैकैकसर्षपक्रमेण द्वीपसमुद्रेषु प्रक्षिप्यते, शलाकापल्येच तृतीयाशलाका प्रक्षिप्यते। तेच सर्षपाः प्रक्षिप्यमाणा यत्र द्वीपे समुद्रे वा निष्ठितास्तत्पर्यवसानः पूर्वेण सह बृहत्तमोऽनवस्थितपल्यः सर्षपभृतः परिकल्प्यते। पुनः सोऽप्युत्क्षिप्य तेनैव क्रमेण द्वीपसमुद्रेषु प्रक्षिप्यते, शलाकापल्ये च चतुर्थी शलाका प्रक्षिप्यते / एवं यथोत्तरं वृद्धस्यानवस्थितपल्यस्य भरणरिक्तीकरणक्रमेण तावद्वाच्यं यावदेकैकशलाकाप्रक्षेपेणशलाकापल्यो भ्रियते, अपरांशलाकांन प्रतीच्छति। ततोऽनवस्थितपल्यो भृतोऽपि नोत्क्षिप्यते, किन्तु शलाकापल्य एवोद्धियते। अयमप्यनवस्थितपल्याक्रान्तक्षेत्रात्परत एकैकसर्षपक्रमेण द्वीपसमुद्रेषु प्रक्षिप्यते / यदाच निष्ठितो भवति तदा प्रतिशलाकापल्यलक्षणे तृतीयेपल्ये प्रथमा प्रतिशलाका प्रक्षिप्यते / ततोऽनवस्थितपल्य:समुत्क्षिप्य शलाकापल्ये निष्ठास्थानात्परतस्तेनैव क्रमेण निक्षिप्यते, निष्ठितेच तस्मिञ्छलाकापल्ये शलाका प्रक्षिप्यते। इत्थं पुनरप्यनवस्थितपल्यपूरण रेचनक्रमेण शलाकापल्यःशलाकानां भ्रियते / ततोऽनवस्थितशलाकापल्ययो तयोः शलाकापल्य एवोत्क्षिप्य पूर्वोक्तक्रमेणैव निक्षिप्यते, प्रतिशलाकापल्ये च द्वितीया प्रतिशलाका प्रक्षिप्यते / ततोऽनवस्थितपल्यः समुद्धृत्य शलाकापल्यनिष्ठास्थानात्परतस्तेनैव न्यायेन प्रक्षिप्यते।शलाकापल्येच शलाका प्रक्षिप्यते, एवमनवस्थितपल्यस्योत्क्षेप प्रक्षेपक्रमेण शलाकापल्यः शलाकानां भरणीयः। शलाकापल्यस्य तूत्क्षेप प्रक्षेपविधिना प्रतिशलाकापल्यःप्रतिशलाकानांपूरणीयः। यदाच प्रतिशलाकापल्य:शलाकापल्योऽनवस्थितपल्यश्च त्रयोऽपि भृता भवन्ति तदा प्रतिशलाकापल्य एवोत्क्षिप्य द्वीपसमुद्रेषु तथैव प्रक्षिप्यते / निष्ठिते च तस्मिन्महाशलाकापल्ये प्रथमा महाशलाका प्रक्षिप्यते। ततः शलाकापल्य उत्क्षिप्य तथैव प्रक्षिप्यते, प्रतिशलाकापल्येच प्रतिशलाका प्रक्षिप्यते / ततोऽन १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदा: सूत्रम् 508 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०॥ 1.3.4.2.3 सड़याभावप्रमाणम्। अष्टानां मध्ये 1.3.4.1.3.7 गणनासङ्काया भा०प्र० उत्कृष्टसवयात सङ्ख्याभावप्रमाणमा
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 372 // सूत्रम् 509-514 1.3.4 भावप्रमाणम्। |1.3.4.1 वस्थितपल्य उत्क्षिप्य तथैव प्रक्षिप्यते, शलाकापल्येच शलाका प्रक्षिप्यते / एवमनवस्थितपल्योत्क्षेप प्रक्षेपक्रमेण शलाका- [1] उपक्रमः।। शा० उपक्रमः। पल्यो भरणीयः, शलाकापल्योद्धरण विकिरणविधिना प्रतिशलाकापल्यः पूरणीयः, प्रतिशलाकापल्योत्पाटनप्रक्षेपणाभ्यां 1.3 प्रमाणम्। महाशलाकापल्यः पूरयितव्यः / यदा तु चत्वारोऽपि परिपूर्णा भवन्ति तदोत्कृष्टं सङ्खयेयकं रूपाधिकं भवति / इह यथोक्तेषु / द्रव्यादिचतुर्भेदाः चतुर्ष पल्येषु येसर्षपायेचानवस्थितपल्य शलाकापल्य प्रतिशलाकापल्योत्क्षेपप्रक्षेपक्रमेण द्वीपसमुद्रा व्याप्ता स्तावत्सङ्ख्यमुत्कृष्टं सङ्ख्येयकमेकेन सर्षपरूपेण समधिकंसम्पद्यत इति भावः / एतावद्भिश्च सर्षपैरसंलप्या लोकाः,शलाकापल्यलक्षणा भ्रियन्त एवेति सूत्रमविरोधेन भावनीयम् / इदं च तावदुत्कृष्टं सङ्खयेयकम्, जघन्यं तु द्वौ, जघन्योत्कृष्टयोश्चान्तराले यानि सङ्ख्यास्थानानि तत्सर्वमजघन्योत्कृष्टम् / आगमे च यत्र क्वचिदविशेषितं सङ्खयेयकग्रहणं करोति तत्र सर्वत्राजघन्योत्कृष्ट गुण प्र० / द्रष्टव्यम् / इदंचोत्कृष्टं सङ्खयेयकमित्थमेव प्ररूपयितुंशक्यते, शीर्षप्रहेलिकान्तराशिभ्योऽतिबहूना (नां) समतिक्रान्तत्वात्प्रकारान्तरेणाख्यातुमशक्यत्वादिति // 508 / उक्तं त्रिविधं सङ्घयेयकम् / अथ नवविधमसङ्खयेयकं प्रागुद्दिष्टं निरूपयितुमाह अष्टानां मध्ये एवामेव उक्कोसए संखेन्जए रूवं पक्खित्तं जहण्णयं परित्तासंखेज्जयं भवति, तेण परं अजहण्णमणुकोसयाईठाणाइंजाव उक्कोसयं परित्तासंखेज्जयं ण पावइ ॥सूत्रम् 509 // उक्कोसयं परित्तासंखेज्जयं केत्तिय होति?, जहण्णयं परित्तासंखेज्जयं जहण्णयपरित्तासंखेजमेत्ताणं रासीणं अण्णमण्णब्भासो सङ्खबेयकम्। रूवूणो उक्कोसयं परित्तासंखेज्जयं होति, अहवा जहन्नयं जुत्तासंखेज्जयंरूवूणं उक्कोसयं परित्तासंखेज्जयं होइ।सूत्रम् 510 // जहन्नयं जुत्तासंखेज्जयं कॅत्तियं होति?, जहण्णयं परित्तासंखेज्जयं जहण्णयपरित्तासंखेज्जयमेत्ताणं रासीणं अण्णमण्णब्भासो 0व। 0 वे। ते। 0 केवइयं / 7 यं। 0 उक्कोसं। (c) इमे द्वे पदे न स्तः / 1.3.4.1.3 ससयाभावप्रमाणम्। गणनासड़या भा०प्र०। नवविधा // 372 //
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 373 // [8] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। १.३प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् पडिपुण्णो जहन्नयं जुत्तासंखेज्जयं हवति, अहवा उक्कोसए परित्तासंखेज्जए रूवं पक्खित्तं जहण्णयं जुत्तासंखेज्जयं होति, आवलिया वितत्तिया चेव, तेण परं अजहण्णमणुक्कोसयाई ठाणाईजाव उक्कोसयं जुत्तासंखेजयंण पावइ // सूत्रम् 511 // ___ उक्कोसयं जुत्तासंखेज्जयं केत्तियं होति?, जहण्णएणं जुत्तासंखेज्जएणं आवलिया गुणिया अण्णमण्णब्भासो रूवूणो उक्कोसयं जुत्तासंखेज्जयं होइ, अहवा जहन्नयं असंखेज्जासंखेज्जयंरूवूणं उक्कोसयं जुत्तासंखेज्जयं होति // सूत्रम् 512 // जहण्णयं असंखेज्जासंखेजयंकेत्तियं होइ?, जहन्नएणंजुत्तासंखेजएणं आवलिया गुणिया अण्णमण्णब्भासोपडिपुण्णो जहण्णयं असंखेज्जासंखेज्जयं होइ, अहवा उक्कोसए जुत्तासंखेज्जए रूवं पक्खित्तं जहण्णयं असंखेज्जासंखेज्जयं होति, तेण परं अजहण्णमणुक्कोसयाई ठाणाईजाव उक्कोसयं असंखेज्जासूखेज्जयंण पावति ॥सूत्रम् 513 // ___ उक्कोसयं असंखेज्जासंखेज्जयं केत्तियं होति?, जहण्णयं असंखेज्जासंखेज्जयं जहण्णयअसंखेज्जासंखेज्जयमेत्ताणं रासीणं अण्णमण्णब्भासोरूवूणो उक्कोसयं असंखेज्जासंखेज्जयंहोइ, अहवाजहण्णयं परित्ताणतयंरूवूणं उक्कोसयं असंखेज्जासंखेज्जयं होति ॥सूत्रम् 514 // एवामेव उक्कोसए संखेज्जए रूवमित्यादि। असङ्ख्येयकेऽपि निरूप्यमाण एवमेवानवस्थितपल्यादि प्ररूपणा क्रियत इत्यर्थः, तावद्यावदुत्कृष्टं सङ्खयेयकमानीतम् / तस्मिंश्च यदेकं रूपंपूर्वमधिकं दर्शितं तद्यदा तत्रैव राशौ प्रक्षिप्यते तदा जघन्यं परीतासङ्घयेयकं भवति / तेण परमित्यादि सूत्रम् / तत: परंपरीतासङ्कत्येयकस्यैवाजघन्योत्कृष्टानि स्थानानि भवन्ति, यावदुत्कृष्ट परीतासङ्घयेयकं न प्राप्नोति // 509 // शिष्यः पृच्छति, कियत्पुनरुत्कृष्टं परीतासङ्खयेयकं भवति? अत्रोत्तरं जहण्णयं परीत्तासंखेज्जयमित्यादि। जघन्यं परीतासङ्ख्येयकंयावत्प्रमाणं भवतीति शेषः। तावत्प्रमाणानां जघन्यपरीतासङ्ख्येयकमात्राणाम्, O होति / 0 केवइयं / 0 इमे द्वे पदे न स्तः। नि। 7 इदं पदं न वर्तते। 509-514 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.3 सङ्ख्याभावप्रमाणम्। अष्टानां मध्ये 1.3.4.1.3.7 गणनासङ्ख्या भा०प्र०। नवविधासङ्खयेयकम्। // 373 //
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 374 // सूत्रम् 509-514 भावप्रमाणम्। गुण प्र०॥ 1.3.4.1.3 जघन्यपरीतासङ्गन्येयकगतरूपसमयानामित्यर्थः। राशीनामन्योऽन्यमभ्यासः, परस्परंगुणनास्वरूपएकेन रूपेणोन उत्कृष्टं। [1] उपक्रमः। परीतासङ्खयेयकं भवति / इदमत्र हृदयम्, प्रत्येकं जघन्यपरीतासङ्खयेयक एव यावन्ति रूपाणि भवन्ति तावन्तः पुजा 1.3 प्रमाणम्। व्यवस्थाप्यन्ते, तैश्च परस्परगुणितैर्यो राशिर्भवति, स एकेन रूपेण हीन उत्कृष्टं परीतासङ्खयेयकमन्तव्यम् / अत्र सुखप्रतिपत्त्यर्थ द्रव्यादिचतुर्भेदाः मुदाहरणं दर्शाते, जघन्यपरीतासङ्घयेयके किलासत्कल्पनया पञ्च रूपाणि सम्प्रधार्यन्ते, ततः पञ्चैव वाराः पञ्च पञ्च व्यवस्थाप्यन्ते, तथाहि-५५५५५ / अत्र पञ्चभिः पञ्च गुणिताः पञ्चविंशतिः, सा च पञ्चभिराहता जातं पञ्चविंशंशतमित्यादिक्रमेणा-१.३.४ मीषांराशीनां परस्पराभ्यासेजातानि पञ्चविंशत्यधिकान्येकत्रिंशच्छतानि, एतत्प्रकल्पनयतावन्मान: सद्भावतस्त्वसङ्खयेयरूपो 1.3.4.1 राशिरेकेन रूपेण हीन उत्कृष्टं परीतासङ्गयेयकं सम्पद्यते। यदा तु तदप्यधिकं रूपं गण्यते तदा जघन्यं युक्तासङ्खयेयकं जायते। अत एवाह- अहवा जहण्णयं जुत्तासंखेज्जयमित्यादि।अनन्तरोक्ताद्धि युक्तासङ्ख्त्येयकादेकस्मित्रूपे समाकर्षित उत्कृष्ट परीतासङ्खयेयकं निष्पद्यत इति प्रतीयत एवेति // 510 // उक्तं जघन्यादिभेदभिन्नं त्रिविधं परीतासङ्खयेयकम्, अथ तावद्भेदभिन्नस्यैव युक्तासङ्खयेयकस्य निरूपणार्थमाह- जहण्णयं जुत्तासंखेज्जयं कित्तियमित्यादि। अत्रोत्तरं जहण्णयं परित्ता- 1.3.4.1.3.7 संखेज्जयमित्यादि / व्याख्या पूर्ववदेव, नवर मन्नमन्नब्भासो पडिपुन्नोत्ति, अन्योऽन्याभ्यस्तः परिपूर्ण एव राशिरिह गृह्यते, न तुम रूपंपात्यत इति भावः। (ग्रं०५०००) अहवा उक्कोसए परित्तासंखेज्जएइत्यादि भावितार्थमेव / आवलिया तत्तिया चेवत्ति, यावन्ति सङ्कायेयकम्। जघन्ययुक्तासङ्घन्येयके सर्षपरूपाणि प्राप्यन्ते, आवलिकायामपि तावन्तः समया भवन्तीत्यर्थः। ततः सूत्रे यत्रावलिका गृह्यते तत्र जघन्ययुक्तासङ्खयेयकतुल्यसमयराशिमानाउँसौ द्रष्टव्या। तेण पर मित्यादि। ततो जघन्ययुक्तासनत्येयकात्परत * रूपेणोनमुत्कृष्टं / 7 स परिपूर्ण। 0 सा। भावप्रमाणम्। अष्टानां मध्ये गणनासङ्ख्या नवविधा // 374 //
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 375 // |[1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 509-514 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 एकोत्तरया वृद्ध्याऽसङ्खयेयान्यजघन्योत्कृष्टानि युक्तासङ्खयेयस्थानानि भवन्ति यावदुत्कृष्टं युक्तासङ्खयेयकं न प्राप्नोति ॥५११॥अत्र शिष्यः पृच्छति उक्कोसयं जुत्तासंखेज्जयमित्यादि। अत्र प्रतिवचनंजहण्णएणमित्यादि। जघन्येन युक्तासङ्ख्येयकेनावलिकासमय राशिर्गुण्यते / किमुक्तं भवति? अन्योऽन्यमभ्यासः क्रियते, जघन्ययुक्तासङ्खयेयकराशिस्तेनैव राशिना गुण्यत इति तात्पर्यम् / एवं च कृते यो राशिर्भवति स एकेन रूपेणोन उत्कृष्टं युक्तासनयेयकं भवति / यदि पुनस्तदपि रूपं गण्यते तदा जघन्यमसङ्घयेयासङ्खयेयकं जायतेऽत एवाह- अहवा जहण्णयं असंखिज्जासंखिज्जयं रूवूणमित्यादि गतार्थम् // 512 // उक्तं युक्तासंख्येयकं त्रिविधम्, इदानीमसङ्ख्यासङ्खयेयकं त्रिविधं बिभणिषुराह- जहण्णयं असंखेज्जासंखेज्जयं कत्तियमित्यादि। इदं तु सूत्रं भावितार्थमेव / नवरं पडिपुण्णोत्ति परिपूर्णः, रूपं न पात्यत इत्यर्थः / अहवेत्याद्यपि गतार्थम् / तेण पर मित्यादि। ततः परमसङ्खयेयासङ्खयेयकस्यासङ्खयेयान्यजघन्योत्कृष्ट स्थानानि भवन्ति, यावदुत्कृष्टमसङ्खयेयासङ्खयेयकंन प्राप्नोति // 513 // अत्र विनेयः प्रश्नयति, उक्कोसयं असंखेज्जासंखेज्जयं केत्तियमित्यादि। अत्रोत्तरं जहण्णयं असंखेज्जासंखेज्जयमित्यादि। जघन्यमद्ध्येयासङ्ख्येयकंयावद्भवतीति शेषः, तावत्प्रमाणानां जघन्यासङ्ख्येयासङ्घयेयकमात्राणांजघन्यासङ्खयेयासङ्खयेयकरूपसङ्ख्यानामित्यर्थः। राशीनामन्योऽन्यमभ्यास: परस्परं गुणनास्वरूप एकेन रूपेणोन उत्कृष्टमसङ्ख्येयासङ्ख्येयकं भवति। अयमत्र भावार्थः, प्रत्येकंजघन्यासङ्खयेयासङ्खयेयकरूपा जघन्यासङ्खयेयासङ्खयेयक एव यावन्तिरूपाणि भवन्ति तावन्तोराशयो व्यवस्थाप्यन्ते / तैश्च परस्परगुणितैर्यो राशिर्भवति स एकेन रूपेण हीन उत्कृष्टमसङ्खयेयासङ्ख्येयकं प्रतिपत्तव्यम् / उदाहरणं चात्राप्युत्कृष्टपरीतासङ्खयेयकोक्तानुसारेण वाच्यम् / अत्र च यदेकं रूपं पातितं तदपि यदि गण्यते तदा जघन्यं परीतानन्तकं ®स एवैकेन / ®..ष्टासङ्ख्य..। 0 उक्कोसं। 0 कं। 7 तदप्यत्र। 1.3.4.1.3 सयाभावप्रमाणम्। अष्टानां मध्ये 1.3.4.1.3.7 गणनासङ्ख्या भा०प्र०। नवविधासङ्खयेयकम्। // 375 //
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 376 // संपद्यतेऽत एवेत्थं निर्दिशति / अहवा जहण्णयं परित्ताणतयमित्यादि गतार्थमेव / इत्येकीयाचार्यमतं तावद्दर्शितम् / अन्ये त्वाचार्या उत्कृष्टमसङ्खयेयासङ्खयेयकमन्यथा प्ररूपयन्ति, तथाहि, जघन्यासङ्खयेयासङ्खयेयकराशेर्वर्गः क्रियते, तस्यापि वर्गराशेः पुनर्वर्गो विधीयते, तस्यापि वर्गवर्गराशेः पुनरपि वर्गो निष्पाद्यते, एवं च वारत्रयं वर्गे कृतेऽन्येऽपि प्रत्येकमसङ्खयेयस्वरूपा दश राशयस्तत्र प्रक्षिप्यन्ते, तद्यथा लोगागासपएसा धम्माऽधम्मेगजीवदेसा य। दव्वट्ठिया निओया पत्तेया चेव बोद्धव्वा // 1 // ठिइबंधज्झवसाणा अणुभागा जोगछेयपलिभागा। दोण्ह य समाण समया असंखपक्खेवया दस उ॥२॥इदमुक्तं भवति, लोकाकाशस्य यावन्तः प्रदेशा१स्तथा धर्मास्तिकायस्या 2 धर्मास्तिकायस्यै 3 कस्य च जीवस्य 4 यावन्तःप्रदेशा: / दव्वट्ठिया निओयत्ति, सूक्ष्माणां बादराणांचानन्तकायिकवनस्पतिजीवानां शरीराणीत्यर्थ: 5, पत्तेया चेवत्ति, अनन्तकायिकान्वर्जयित्वा शेषाः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्रसा: प्रत्येकशरीरिणः सर्वेऽपि जीवा इत्यर्थः 6, ते चासङ्ख्या भवन्ति। ठिइबंधज्झवसाण त्ति, स्थितिबन्धस्य कारणभूतान्यध्यवसायस्थानानि स्थितिबन्धाध्यवसायस्थानानि तान्यप्यङ्येयान्येव / तथाहि, ज्ञानावरणस्य जघन्योऽन्तर्मुहूर्तप्रमाण: स्थितिबन्ध उत्कृष्टस्तु त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोटिप्रमाणः,मध्यमपदे त्वेक द्वित्रि चतुरादिसमयाधिकान्तर्मुहूर्तादिकोऽसङ्खयेयभेदः / एषांच स्थितिबन्धानां निर्वर्तकान्यध्यवसायस्थानानि प्रत्येकं भिन्नान्येव / एवं च सत्येकस्मिन्नपिज्ञानावरणेऽसङ्ख्येयानि स्थितिबन्धाध्यवसायस्थानानि लभ्यन्ते,एवंदर्शनावरणादिष्वपिवाच्यमिति 7 / अणुभागत्ति, अनुभागाः, ज्ञानावरणादिकर्मणांजघन्यमध्यमादिभेदभिन्ना रसविशेषाः। एतेषां चानुभागविशेषाणां निवर्तकान्यसङ्खयेयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणान्यध्यवसायस्थानानि भवन्त्यतोऽनुभागविशेषा अप्येतावन्त एव द्रष्टव्याः, कारणभेदाश्रितत्वात्कार्यभेदानाम् 8 / जोगच्छेयपलिभागत्ति, योगो मनोवाक्कायविषयं वीर्यं तस्य केवलिप्रज्ञाच्छेदेन प्रतिविशिष्टा निर्विभागा भागा शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 509-514 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.3 सङ्ख्याभावप्रमाणम्। अष्टानां मध्ये 1.3.4.1.3.7 गणनासङ्ख्या भा०प्र० नवविधासङ्खयेयकम्। // 376 //
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 377 // योगच्छेदप्रतिभागाः। तेच निगोदादीनां संज्ञिपञ्चेन्द्रियपर्यन्तानांजीवानामाश्रिता जघन्यादिभेदभिन्ना असङ्खयेया मन्तव्याः 9 दुण्ह य समाण समयत्ति, द्वयोश्चसमयोरुत्सर्पिण्यवसर्पिणीकालस्वरूपयो:समया असङ्खयेयस्वरूपा:१०। एवमेते प्रत्येकमसङ्खयेयस्वरूपा दश प्रक्षेपाः पूर्वोक्ते वारत्रयवर्गिते राशौ प्रक्षिप्यन्ते / इत्थं च यो राशिः पिण्डितः सम्पद्यते स पुनरपि पूर्ववद्वारत्रयं वय॑ते, ततश्चैकस्मिनूपे पातित उत्कृष्टासङ्खयेयासङ्खयेयकं भवति ॥५१४॥उक्तं नवविधमप्यसङ्खयेयकम्, साम्प्रतं प्रागुद्दिष्टमष्टविधमनन्तकं निरूपयितुमाहू जहण्णयं परित्ताणतय केत्तियं होति?, जहण्णयं असंखेज्जासंखेजयंजहण्णयअसंखेज्जासेखंजयमेत्ताणंरासीणं अण्णमण्णब्भासो पडिपुण्णो जहण्णयं परित्ताणतयं होति, अहवा उक्कोसए असंखेल्जासंखेन्जए रूवं पक्खित्तं जहण्णयं परित्ताणतयं होइ, तेण परं अजहण्णमणुक्कोसयाइंठाणाडूंजाव उक्कोसयं परित्ताणतयंण पावइ ।सूत्रम् 515 // ___ उक्कोसयं परित्ताणतयं केत्तियं होइ?, जहण्णयं परित्ताणतयं जहण्णयपरित्ताणतयमेत्ताणं रासीणं अण्णमण्णब्भासो रूवूणो उक्कोसयं परित्ताणतयं होइ, अहव हण्णयं जुत्ताणतयं रूवूणं उक्कोसयं परित्ताणतयं होइ।सूत्रम् 516 / / जहण्णयंजुत्ताणतयं केत्तियं होति ?, जहण्णयं परित्ताणतयं जहण्णयपरित्ताणतयमेत्ताणं रासीणं अण्णमण्णब्भासो पडिपुण्णो जहण्णयं जुत्ताणतयं होइ, अहवा उक्कोसए परित्ताणंतए रूवं पक्खित्तं जहन्नयं जुत्ताणतयं होइ, अभवसिद्धियावि तेत्तिया चेव, तेण परं अजहण्णमणुक्कोसयाई ठाणाईजाव उक्कोसयं जुत्ताणतयंण पावति // सूत्रम् 517 // उक्कोसयं जुत्ताणतयं केत्तियं होति?, जहण्णएणं जुत्ताणंतएणं अभवसिद्धिया गुणिता अण्णमण्णब्भासो रूवूणो उक्कोसयं 0 केवइअं' 1 0 इमे द्वे पदे नस्तः। 0 तत्तिया होइ तेण...1 0या। [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। द्रव्यादिचतुर्भेदाः सूत्रम् 515-520 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.3 सहयाभावप्रमाणम्। अष्टानां मध्ये 1.3.4.1.3.7 गणनासया भा०प्र०॥ अष्टविधानन्तकम्। भावशयः। // 377 //
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 378 // सूत्रम् 515-520 1.3.4 भावप्रमाणम्। 1.3.4.1 गुण प्र०॥ 1.3.4.1.3 जुत्ताणतयं होइ, अहवा जहण्णूयं अणंताणतयं रूवूणं उक्कोसयं जुत्ताणतयं होइ॥सूत्रम् 518 // |[1] उपक्रमः। जहण्णयं अणंताणतयं केत्तियं होति? जहण्णएणं जुत्ताणंतएणं अभवसिद्धिया गुणिया अण्णमण्णन्भासो पडिपुण्णो जहण्णयं अणंताणतयं होइ, अहवा उक्कोसए जुत्ताणतए रूवं पक्खित्तं जहण्णयं अणंताणतयं होति, तेण परं अजहण्णमणुक्कोसयाई ठाणाई। द्रव्यादिचतुर्भेदाः से तंगणणासंखा।सूत्रम् 519 // से किंतंभावसंखा?, 2 जे इमे जीवा संखगडूनामगोत्ताईकम्माइंवेदेति / सेतं भावसंखा, से तंसंखापमाणे, सेतंभावपमाणे, सेतं पमाणे।पमाणेत्ति पयं समत्तं // सूत्रम् 520 / / ( // 146 // ) जहन्नयं परत्ताणतयमित्यादि भावितार्थमेव / नवरं परिपूर्ण इति रूपंन पात्यत इत्यर्थः / तेण परमित्यादिगतार्थमेव॥५१४॥ उक्कोसयं परित्ताणतयमित्यादि। जघन्यपरीतानन्तके यावन्ति रूपाणि भवन्ति तावत्सङ्ख्यानां राशीनां प्रत्येकं जघन्यपरीता- सङ्ख्यानन्तकप्रमाणानांपूर्ववदन्योऽन्याभ्यासे रूपोनमुत्कृष्टंपरीतानन्तकं भवति। अहवा जहण्णयं जुत्ताणतयमित्यादि स्पष्टम्॥५१६॥ अष्टानां मध्ये जहण्णयं जुत्ताणतयं केत्तियमित्यादि व्याख्यातार्थमेव / अहवा उक्कोसए परित्ताणतए, इत्यादि सुबोधम् / जघन्ये च युक्तानन्तके | गणनासङ्ख्या यावन्ति रूपाणि भवन्ति, अभवसिद्धिका अपि जीवा: केवलिना तावन्त एव दृष्टाः, तेण परमित्यादि कण्ठ्यम् // 517 // उक्कोसयं जुत्ताणतयं केत्तियमित्यादि। जघन्येन युक्तानन्तकेनाभव्यराशिर्गुणितो रूपोन: सन्नुत्कृष्टं युक्तानन्तकं भवति, तेन तु रूपेण सह जघन्यमनन्तानन्तकं सम्पद्यतेऽत एवाह-अहवा जहण्णयं अणंताणतयमित्यादिगतार्थम् // 518 // जहण्णयं अणंताणतयं // 378 // केत्तियमित्यादि भावितार्थमेव / अहवा उक्कोसए जुत्ताणतए, इत्यादि प्रतीतमेव / तेण परं अजहण्णुक्कोसयाई, इत्यादि। जघन्याद0केवइअं'। 0 वेदेइ (न्ति)10४७७-५२० सूत्राणां स्थान एकमेव 146 सूत्राङ्कमस्ति। भावप्रमाणम्। 1.3.4.1.3.7 भा०प्र० अष्टविधानन्तकम्। भावशङ्कः।
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 379 // शा० उपक्रमः। 1.3 प्रमाणम्। सूत्रम् 1.3.4 भावप्रमाणम्। |1.3.4.1 गुण प्र०। 1.3.4.1.3 नन्तानन्तकात्परतः सर्वाण्यप्यजघन्योत्कृष्टान्येवानन्तका नन्तकस्य स्थानानि भवन्ति, उत्कृष्टं त्वनन्तानन्तकं नास्त्येवेत्यभि- [1] उपक्रमः। प्रायः / अन्ये त्वाचार्याः प्रतिपादयन्ति, जघन्यमनन्तानन्तकं वारत्रयं पूर्ववद्वय॑ते, ततश्चैते षडनन्तकप्रक्षेपाः प्रक्षिप्यन्ते। तद्यथा, सिद्धा 1 निओयजीवा 2 वणस्सई 3 काल 4 पोग्गला 5 चेव। सव्वमलोगागासं 6 छप्पेतेऽणंतपक्खेवा // 1 // अयमर्थः, द्रव्यादिचतुर्भेदाः सर्वे सिद्धाः 1, सर्वेसूक्ष्मबादरनिगोदजीवा: 2, प्रत्येकानन्ता: सर्वेवनस्पतिजन्तवः३, सर्वोऽप्यतीतानागतवर्तमानकालसमय 515-520 राशि: 4, सर्वपुद्गलद्रव्यसमूहः५, सर्वोऽलोकाकाशप्रदेशराशिः 6, एते च प्रत्येकमनन्तस्वरूपाः षट् प्रक्षेपाः। एतैश्च प्रक्षिप्तैर्यो राशिर्जायते स पुनरपि वारत्रयं पूर्ववद्वय॑ते, तथाऽप्युत्कृष्टमनन्तानन्तकं न भवति / ततश्च केवलज्ञानकेवलदर्शनपर्यायाः प्रक्षिप्यन्ते, एवं च सत्युत्कृष्टमनन्तानन्तकं संपद्यते, सर्वस्यैव वस्तुजातस्य सङ्ग्रहीतत्वात् / अतः परं वस्तुसत्त्वस्यैव सङ्ख्याविषयस्याभावादिति भावः / सूत्राभिप्रायतस्त्वित्थमप्यनन्तानन्तकमुत्कृष्टं न प्राप्यते, अजघन्योत्कृष्टस्थानानामेव तत्र प्रति-8 सङ्घयापादितत्वादिति / तत्त्वं तु केवलिनो विदन्तीति / सूत्रे च यत्र क्वचिदनन्तानन्तकं गृह्यते तत्र सर्वत्राजघन्योत्कृष्टं द्रष्टव्यम्। तदेवं प्ररूपितमनन्तानन्तकम्, तत्प्ररूपणे च समाप्ता गणनसङ्ख्या // 519 // अथ भावसङ्ख्या निरूपणार्थमाह- से किं तं भावसंखे त्यादि / इह सङ्ख्या (खा)शब्देन प्रागुक्तयुक्त्या शङ्खाः परिगृह्यन्तेऽत एव नामस्थापनादिबहुविचारविषयत्वा अष्टविधानन्तत्सङ्ख्याप्रमाणं गुणप्रमाणात्पृथगुक्तम्, अन्यथा सङ्ख्याया अपि गुणत्वाद्गुणप्रमाण एवान्तर्भाव: स्यादिति / तत्र भावशङ्खस्वरूपं दर्शयितुमाह-जे इमे इत्यादि। ये इमे प्रज्ञापकप्रत्यक्षा लोकप्रसिद्धा वा जीवाः, आयुः, प्राणादिमन्तः संखगतिनामगोयाई ति, शङ्खगतिनामगोत्रशब्देनेह शङ्खप्रायोग्यं तिर्यग्गतिनाम गृह्यते / तस्य चोपलक्षणार्थत्वाद्विन्द्रियजात्यौदारिकशरीराङ्गो (r) गो। 0पु0 भावः' इत्यधिकम्। 0 'कुत्रापि' इत्यधिकम्। O...माणाद्गुणप्रमाणं...। 0 शङ्खगतिनामगोत्राणी'ति / भावप्रमाणम्। अष्टानां मध्ये 1.3.4.1.3.7 गणनासधा भा०प्र० कम्। भावशङ्खः। // 379 //
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा०उपा श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। पाङ्गादीन्यपि गृह्यन्ते। ततश्चशङ्खप्रायोग्यं तिर्यग्गत्यादिनामकर्म नीचैर्गोत्रलक्षणंगोत्रकर्म च विपाकतो वेदयन्ति ये जीवास्त एते भावशङ्खाःप्रोच्यन्ते / तदेवं समाप्तंसङ्ख्याप्रमाणमतो निगमयति, से तं संखप्पमाणेत्ति / तत्समाप्तौ चावसितंभावप्रमाणमित्याह- सेतंभावप्पमाणेत्ति / एतदवसानेच निःशेषितंप्रमाणद्वारमित्युपसंहरति, से तं पमाणेत्ति। प्रमाणद्वारंसमाप्तम् // 520 // अथ क्रमप्राप्तं वक्तव्यताद्वारं निरूपयितुमाह १.४वक्तव्यता। // 380 // सूत्रम् 521-525 स्वसमयपरसमयोभयवक्तव्यता नयापेक्षया विभजनचा ॥अथोपक्रमानुयोगद्वारे वक्तव्याताख्यं चतुर्थप्रतिद्वारम् // से किंतंवत्तव्वया?, २तिविहा पण्णत्ता, तंजहा-ससमयवत्तव्वया परसमयवत्तव्वया ससमय परसमयवत्तव्वया ॥सूत्रम् 521 // से किंतंससमयवत्तव्वया?,२ जत्थ णं ससमए आघविज्जति पण्णविज्जति परूविज्जति दंसिज्जति निदंसिज्जति उवदंसिज्जति, से तंससमयवत्तव्वया / / सूत्रम् 522 // से किंतंपरसमयवत्तव्वया?,२ जत्थंणं परसमए आघविज्जति जाव उवदंसिज्जति, सेतं परसमयवत्तव्वया।सूत्रम् 523 // से किंतंससमयपरसमयवत्तव्वया?,२ जत्थणंससमए परसमए आघविज्जति जाव उवदंसिज्जइ, सेतंससमय परसमयवत्तव्वया ॥सूत्रम् 524 // इयाणी कोणओकंवत्तव्वयमिच्छति?, तत्थ णेगम ववहारा तिविहं वत्तव्वयं इच्छंति। तंजहा-ससमयवत्तव्वयं परसमयवत्तव्वयं ससमयपरसमयवत्तव्वयं (2) उज्जुसुओ दुविहं वत्तव्वयं इच्छति, तंजहा- ससमयवत्तव्वयं परसमयवत्तव्वयं / तत्थ णं जा सा 0वत्तव्वयं इच्छइ। लणेगमसंगहववहारा। // 380 //
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 381 // [1] उपक्रमः / शा० उपक्रमः। १.४वक्तव्यता। सूत्रम् 521-525 स्वसमयपरसमयोभयवक्तव्यता नयापेक्षया विभजनच। ससमयवत्तव्वया साससमयं पविट्ठा, जासा परसमयवत्तव्वयासापरसमयं पविट्ठा, तम्हा दुविहा वत्तव्वया, णत्थि तिविहा वत्तव्वया, (3) तिण्णि सद्दणयाँ (एगं) ससमयवत्तव्वयं इच्छंति, नत्थि परसमयवत्तव्वया, कम्हा?, जम्हा परसमए अणढे अहेऊ असब्भावे अकिरिय उम्मग्गे अणुवएसे मिच्छादसणमितिकट्ठ, तम्हा सव्वा ससमयवत्तव्वया, णत्थि परसमयवत्तव्वया, णत्थि ससमय परसमयवत्तव्वया।से तंवत्तव्वया ॥सूत्रम् 525 / / ( // 147 // ) से किं तं वत्तव्वया, इत्यादि / तत्राध्ययनादिषु प्रत्यवयवं यथासम्भवं प्रतिनियतार्थकथनं वक्तव्यता, इयं च त्रिविधा, स्वसमयादिभेदात् // 521 // तत्र यस्याम्, णमिति वाक्यालङ्कारे, स्वसमय:स्वसिद्धान्त आख्यायतेयथा, पञ्च, अस्तिकायाः, तद्यथा, धर्मास्तिकाय इत्यादि। तथा प्रज्ञाप्यते, यथा गतिलक्षणोधर्मास्तिकाय इत्यादि, तथा प्ररूप्यते, यथा स एवासङ्ख्यातप्रदेशात्मकादिस्वरूपः, तथा दर्श्यते दृष्टान्तद्वारेण यथा मत्स्यानां गत्युपष्टम्भकं जलमित्यादि, तथा निदर्श्यते, उपनयद्वारेण यथा, तथैवैषोऽपि जीवपुद्गलानां गत्युपष्टम्भक इत्यादि। तदेवं दिङ्मात्रप्रदर्शनेन व्याख्यातमिदम्, सूत्राविरोधतोऽन्यथापि व्याख्येयमिति / सेयं स्वसमयवक्तव्यता॥५२२॥ परसमयवक्तव्यता तु यस्यां परसमय आख्यायतइत्यादि, तथा सूत्रकृदङ्गप्रथमाध्ययने संति पश्च महब्भूया, इहमेगेसि आहिया। पुढवी आऊ तेऊ, वाऊ आगासपंचमा // 1 // एते पंच महब्भूया, तेभो एगोत्ति आहिया / अह तेसिं विणासेणं, विणासो होइ देहिणो॥२॥(१-१/७-८) इत्यादि। अस्य च श्लोकद्वयस्य सूत्रकृत्तिकारलिखित एवायं भावार्थः। एकेषांनास्तिकानां स्वकीयाप्ते न आहितान्याख्याता नीह लोके सन्ति विद्यन्ते पञ्च, समस्तलोके व्यापकत्वान्महाभूतानि / तान्येवाह- पृथिवीत्यादि। पञ्चभूतव्यतिरिक्तजीवनिषेधार्थमाह- एतें पंचेत्यादि। एतान्यनन्तरोक्तानि (r) एवं (एग)। 7521-525 सूत्राणां स्थान एकमेव 147 सूत्राङ्कमस्ति। 0 मा। 0 (य) इत्यधिकम्। 7 तेब्भो। // 381 //
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 382 // सूत्रम् 521-525 स्वसमयपरसमयोभयवक्तव्यता विभजनश्च। पृथिव्यादीनि यानि पञ्च महाभूतानि तेभो त्ति, तेभ्यः कायाकारपरिणतेभ्य एकः कश्चिच्चिद्रूपो भूताव्यतिरिक्त आत्मा भवति, [[1] उपक्रमः। न तु भूतव्यतिरिक्तः परलोकयायीत्येवं ते, आहियत्ति, आख्यातवन्तः / अथ तेषां भूतानां विनाशेन देहिनो जीवस्य विनाशो १.४वक्तव्यता। भवति, तदव्यतिरिक्तत्वादेवेत्येवं लोकायतमत प्रतिपादनपरत्वात्परसमय वक्तव्यतेयमुच्यते। आख्यायत इत्यादिपदानां तु विभाग: पूर्वोक्तानुसारेण स्वबुद्ध्या कार्यः। सेयं परसमयवक्तव्यता ॥५२३॥स्वसमय परसमयवक्तव्यता पुनर्यत्र स्वसमयः परसमयश्चाख्यायते यथा, आगारमावसंता वा,आरण्णा वावि पव्वया। इदं दरिसणमावन्ना, सव्वदुक्खा विमुच्ची // 1 // (सूत्रकृ० 1/1/19) त्यादि। आगारंगृहं तत्रावसन्तो गृहस्था इत्यर्थः। आरण्या वा तापसादयः, पव्वइयत्ति प्रव्रजिताश्च शाक्यादयः, इदमस्मदीयं मतमापन्ना आश्रिताः सर्वदुःखेभ्यो विमुच्यन्त इत्येवं यदा सावयादयः प्रतिपादयन्ति तदेय परसमयवक्तव्यता। नयापेक्षया यदा तुजैनास्तदा स्वसमयवक्तव्यता, ततश्चासौस्वसमय परसमयवक्तव्यतोच्यते॥५२४॥अथ वक्तव्यतामेव नयैर्विचारयन्नाह, इयोणी नओ, इत्यादि / अत्र नैगमव्यवहारौ त्रिविधामपि वक्तव्यतामिच्छतः, नैगमस्यानेकगमत्वाव्यवहारस्य तु लोकव्यवहारपरत्वाल्लोके च सर्वप्रकाराणां रूढत्वादिति भावः / ऋजुसूत्रस्तुविशुद्धतरत्वादाद्यामेव द्विविधांवक्तव्यतामिच्छति, स्व परसमयवक्तव्यतानभ्युपगमे युक्तिमाह- तत्थ णं जा सेत्यादि। तृतीयवक्तव्यताभेदे याऽसौ स्वसमयवक्तव्यता गीयते सा स्वसमयं / प्रविष्टा, प्रथमेवक्तव्यताभेदेऽन्तर्भूतेत्यर्थः / या तुपरसमयवक्तव्यतासापरसमयं प्रविष्टा, द्वितीये वक्तव्यताभेदेऽन्तर्भावितेत्यर्थः। ततश्चोभयरूपवक्तव्यतायाः प्रस्तुतनयमतेऽसत्त्वाद्विविधैव वक्तव्यता न त्रिविधेति / सङ्गहस्तु सामान्यवादिनैगमान्तर्गतत्वेन विवक्षितत्वात्सूत्रगतिवैचित्र्याद्वा न पृथगुक्त इति / त्रयःशब्दनया:,शब्द समभिरूद्वैवंभूता:शुद्धतमत्वादेकां स्वसमयवक्त 0 तेभ्य' इति / (c) मं। 0 विद्यादगारमागारमिति द्विरूपकोशात् / 0 तदेवं (य)। ७व्यवहार (पर) स्य। ॐ कोऽर्थः?' इत्यधिकम्। भावः' इत्यधिकम्।। जापानाच // 382 //
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 383 // व्यतामिच्छन्ति, नास्ति परसमयवक्तव्यतेति मन्यन्ते / कस्मादित्याह- यस्मात्परसमयोऽनर्थ इत्यादि / इत्थं चेह योजना कार्या, [2] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। नास्ति परसमयवक्तव्यता, परसमयस्यानर्थत्वादित्यादि।अनर्थत्वं परसमयस्य नास्त्येवात्मे'त्यनर्थप्रतिपादकत्वादात्मनास्ति १.४वक्तव्यता। त्वस्य चानर्थत्वम्, आत्माभावे तत्प्रतिषेधानुपपत्तेः / उक्तं च जो चिंतइ सरीरे नत्थि अहं स इव(इध) होइ जीवोत्ति / न हु जीवंमि असंते संसयउप्पायओ अण्णो॥१॥ इत्याद्यन्यदप्यभ्यूह्यम् / अहेतुत्वं च परसमयस्य हेत्वाभासबलेन प्रवृत्तेः / यथा नास्त्येवात्माऽत्यन्तानुपलब्धेः, हेत्वाभासश्चायं ज्ञानादेस्तद्गुणस्योपलब्धेः / उक्तं च नाणाईण गुणाणं अणुभवओ होइ जंतुणो सत्ता। जह रूवाइगुणाणं उवलंभाओ घडाईण॥१॥मित्यादि प्रागेवोक्तमिति / असद्भावत्वं चैकान्तक्षणभङ्गाद्यसद्भूतार्थाभिधायकत्वादेकान्तक्षणभङ्गादेश्चासद्भूतत्वंयुक्तिविरोधात्तथाहि धम्माऽधम्मुवएसो कयाऽकयं परभवाऽऽय गमणंच। सव्वावि हुलोयठिई न घडइ एगंतखणियम्मी॥१॥त्यादि। अक्रियात्वं चैकान्तशून्यताप्रतिपादनात्, सर्वशून्यतायांच क्रियावतोऽभावेन क्रियाया / असम्भवात्, उक्तं च सव्वं सुन्नंति जयं पडिवन्नं जेहि तेऽवि वत्तव्वा / सुन्नाभिहाणकिरिया वत्तुरभावेण कह घडई?॥१॥ इत्यादि। उन्मार्गत्वं परस्परविरोध(धात् स्थाण्वाद्याकुलत्वात्तथाहि न हिंस्यात् सर्वभूतानि, साणि स्थावराणि च / आत्मवत्सर्वभूतानि, यः पश्यति स धार्मिकः॥१॥ इत्याद्यभिधाय पुनरपि षट् सहस्राणि युज्यन्ते, पशूनां मध्यमेऽहनि। अश्वमेधस्य वचनान्न्यूनानि पशुभिस्त्रिभिः॥१॥ इत्यादि प्रतिपादयन्तीति। अनुपदेशत्वं चैकान्तक्षणभङ्गादिवादिनामहितेऽपि प्रवर्तकत्वात्तदुक्तम्, सर्वं आत्मनो। 0 यश्चिन्तयति शरीरे नास्म्यहं स एव भवति जीव इति / नैव जीवेऽसति संशयोत्पादकोऽन्यः॥१॥0ते। 0 ज्ञानादीनां गुणानामनुभवाज्जन्तोः // 383 // सत्ता। यथा रूपादिगुणानामुपलम्भाद् घटादीनाम् // 2 // 7 धर्माधर्मोपदेशः कृताकृतं परभवगमनादिकं च। सर्वाऽपि लोकस्थितिर्न घटत एकान्तक्षणिके॥१॥ 0 सर्व शून्यं जगदिति प्रतिपन्नं यैस्तेऽपि वक्तव्याः / शून्याभिधानक्रिया कर्तुरभावे कथं घटते? // 1 // 7 स्थावराणि चराणि। सूत्रम् 521-525 स्वसमयपरसमयोभयवक्तव्यता नयापेक्षया विभजनञ्च।
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोग श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। / / 384 // क्षणिकमित्येतद्, ज्ञात्वा को न प्रवर्तते? | विषयादौ विपाको मे, न भावीति विनिश्चयाद् // 1 // इत्यादि। यतश्चैवं ततो मिथ्यादर्शनम्, ततश्च मिथ्यादर्शनमितिकृत्वा नास्ति परसमयवक्तव्यतेति वर्तते / एवं सावयादिसमयानामप्यनर्थत्वादियोजना स्वबुद्ध्या कार्येति / तस्मात्सर्वा स्वसमयवक्तव्यतैव / लोके प्रसिद्धानपि परसमयान्स्यात्पदलाञ्छननिरपेक्षतया दुर्नयत्वादसत्त्वेनैते नयाः प्रतिपद्यन्त इति भावः / स्यात्पदलाञ्छनसापेक्षतायां तु स्वसमयवक्तव्यतान्तर्भाव एव / प्रोक्तं च महामतिना नयास्तव स्यात्पदलाञ्छना इमे, रसोपदिग्धा इव लोहधातवः / भवन्त्यभिप्रेतगुणा यतस्ततो, भवन्तमार्याः प्रणता हितैषिणः॥१॥(बृहत्स्वयंभू०) इत्यादि। सेयं वक्तव्यतेति निगमनम् // वक्तव्यता समाप्ता॥५२५॥ साम्प्रतमर्थाधिकारावसरः, [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.५अर्थाधिकारः। सूत्रम् 526 |1.5 अर्था[धिकारः। ॥अथोपक्रमानुयोगद्वारे अर्थाधिकाराख्यं पञ्चमप्रतिद्वारम्॥ से किंतं अत्थाहिगारे?,२ जो जस्स अज्झयणस्स अत्थाहिगारो, तंजहा-सावज्जजोगविर ती १उक्त्तिण 2 गुणवओय पडिवत्ती २।खलियस्स निंदणा 4 वणतिगिच्छ 5 गुणधारणा ६चेव॥१२३॥सेतं अत्थाहिगारे॥सूत्रम् 526 // // 148 // ) तत्र यो यस्य सामायिकाद्यध्ययनस्यात्मीयोऽर्थस्तदुत्कीर्तनमर्थाधिकारस्य विषयः। तच्च सावज्जजोगविरतीत्यादिगाथावसरे / प्रागेव कृतमिति नपुनःप्रतन्यत इति ।वक्तव्यतार्थाधिकारयोस्त्वयं भेदः, अर्थाधिकारोऽध्ययन आदिपदादारभ्य सर्वपदेष्वनुवर्तते, पुद्गलास्तिकाये प्रतिपरमाणु मूर्तत्ववत्, वक्तव्यता तु देशादिनियतेति // 526 // अथ समवतारं निरूपयितुमाह // 384 // ञ्छिता। 0 विभो' (प्र०)। 0 विद्धा पा० /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ [[1] उपक्रमः। शा०उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 385 // १.६समवतारः। सूत्रम् 527-530 नामादि षड्भेदाः। |1.6.3 द्रव्य समवतार स्वरूपम्। ॥अथोपक्रमानुयोगद्वारे समवताराख्यं षष्ठप्रतिद्वारम् // से किंतंसमोयारे?,२ छविहे पण्णत्ते, तंजहा- णामसमोयारे ठवणासमोयारे दव्वसमोयारे खेत्तसमोयारे कालसमोयारे भावसमोयारे॥सूत्रम् 527 // से किंतंणामसमोयारे? नामठवणाओपुव्वं वणियाओ।सूत्रम् 528 // से किं तं दव्वसमोयारे? दव्वसमोयारे दुविहे पण्पत्ते तं० आगमतो य णोआगमतो य। जाव से तं भवियसरीरदव्वसमोयारे // सूत्रम्५२९॥ (1) सेकिंतंजाणयसरीर भवियसरीरवइरित्तेदव्वसमोयारे?, २तिविहेपण्णत्ते, तंजहा-आयसमोयारेपरसमोयारेतदुभयसमोयारे। सव्वदव्वावि य णं आयसमोयारेणं आयभावे समोयरंति, परसमोयारेणं जहा कुंडे बदराणि, तदुभयसमोयारेणं जहा घरे थंभो आयभावे य, जहा घडे गीवा आयभावे य, (2) अहवा जाणयसरीर भवियसरीरवइरित्ते दव्वसमोयारे दुविहे पण्णत्ते, तंजहा, आयसमोयारे यं तदुभयसमोयारे य / चउसट्ठिया आयसमोयारेणं आयभावे समोयरति, तदुभयसमोयारेणं बत्तीसियाए समोयरति आयभावे य / बत्तीसिया आयसमोयारेणं आयभावे समोयरति, तदुभयसमोयारेणं सोलसियाए समोयरति आयभावे य। सोलसिया आयसमोयारेणं आयभावेसमोयरति, तदुभय समोयारेणं अट्ठभाइयाएसमोयरति आयभावेयं / अट्ठभाइया आयसमोयारेणं आयभावे समोयरति, तदुभयसमोयारेणं चउभाइयाए समोयरति आयभावे य। चउभाइया आयसमोयारेणं आयभावे समोयरति, तदुभयसमोयारेणं अद्धमाणीए समोयरइ आयभावे य / अद्धमाणी आयसमोयारेणं आयभावेसमोयरइ, तदुभयसमोयारेणंमाणीएसमोयरति 0 प्रश्नपदानि न वर्तन्ते। 0 से किं ...णोआमतो य' पदानि न वर्तन्ते। 0 दव्वाणि णं। 9 खं / // 385 //
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 386 // १.६समवतारः। सूत्रम् 527-530 नामादि षड्भेदाः। 1.6.3 द्रव्य समवतार स्वरूपमा आयभावे यं / सेतं जाणयसरीर भवियसरीरवइरित्ते दव्वसमोयारे / सेतं नोआगमओ दव्वसमोयारे / से तं दव्वसमोयारे॥सूत्रम् 530 // से किं तंसमोयारे, इत्यादि।समवतरणम्, वस्तूनांस्वपरोभयेष्वन्तर्भावचिन्तनं समवतारः स च नामादिभेदात्षोढा॥५२७॥ तत्र नामस्थापने सुचर्चिते // 528 // एवं द्रव्यसमवतारोऽपि द्रव्यावश्यकादिवदभ्यूह्य वक्तव्यः॥५२९॥ यावज्ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तो द्रव्यसमवतारस्त्रिविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा, आत्मसमवतारइत्यादि / तत्र सर्वद्रव्याण्यप्यात्मसमवतारेण चिन्त्यमानान्यात्मभावे, स्वकीयस्वरूपे समवतरन्ति, वर्तन्ते, तदव्यतिरिक्तत्वात्तेषाम् / व्यवहारतस्तु परसमवतारेण परभावे समवतरन्ति, यथा कुण्डे बदराणीति / निश्चयतः सर्वाण्यपि वस्तूनि प्रागुक्तयुक्त्या स्वात्मन्येव वर्तन्ते, व्यवहारतस्तु स्वात्मन्याधारे च कुण्डादिके वर्तन्त इति भावः / तदुभयसमवतारेण तदुभये वस्तूनि वर्तन्ते / यथा कट कुड्य देहली पट्टादिसमुदायात्मके गृहे स्तम्भो वर्तत आत्मभावे च, तथैव दर्शनादिति / एवं बुध्नोदर कपालात्मके घटे ग्रीवा वर्तत आत्मभावे चेति / आह, यद्येवं शुद्धः परसमवतारो नास्त्येव, कुण्डादौ वृत्तानामपि बदरादीनां स्वात्मनि वृत्तेर्विद्यमानत्वात् / सत्यम्, किन्तु तत्र स्वात्मनि वृत्तिविवक्षामकृत्वैव तथोपन्यासः कृतः / वस्तुवृत्त्या तु द्विविध एव समवतारोऽत एवाह- अथवा ज्ञशरीर भव्यशरीरव्यतिरिक्तो द्रव्यसमवतारो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा, आत्मसमवतारस्तदुभयसमवतारश्च, शुद्धस्य परसमवतारस्य क्वाप्यसम्भवात् / न हि स्वात्मन्यवर्तमानस्य वान्ध्येयस्येव परस्मिन्समवतारो युज्यत इति भावः। पूर्वं चात्मवृत्तिविवक्षामात्रेणैव त्रैविध्यमुक्तमित्यभिहितम् / चउसट्ठिया आयसमोयारेणमित्यादि सुबोधमेव / नवरं चतुःषष्टिका चतुष्पलमाना पूर्वं निर्णीता, ततश्चैषा लघुप्रमाणत्वादष्टपलमानत्वेन बृहत्प्रमाणायांद्वात्रिंशतिकायांसमवतरतीति प्रतीतमेव / एवंद्वात्रिंशतिकापि षोडशपलमानायां Oणि। (r) यद्येवमशुद्धं (यद्येवंशुद्धः) तदा / (r) अशुद्धस्य (शुद्धस्य)। // 386 //
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 387 // [[1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.६समवतारः। षोडशिकायाम्, षोडशिकापि द्वात्रिंशत्पलमानायामष्टभागिकायाम्, अष्टभागिकापि चतुःषष्टिपलमानायां चतुर्भागिकायाम्, चतुर्भागिकाप्यष्टाविंशत्यधिकशतपलमानायामर्द्धमाणिकायाम्, एषापि षट्पञ्चाशदधिकपलशतद्वयमानायां माणिकायां समवतरति। आत्मसमवतारस्तु सर्वत्र प्रतीत एव / समाप्तो द्रव्यसमवतारः॥५३०॥ अथ क्षेत्रसमवतारं बिभणिषुराह से किंतंखेत्तसमोयारे?, 2 दुविहे पं०, तं०- आयसमोयारे य तदुभयसमोयारे य, भरहे वासे आयसमोयारेणं आयभावेसमोयरति, तदुभयसमोयारेणं जंबुद्दीवेसमो० आयभावे य / जंबुद्दीवे आयसमो० आयभावेसमोयरति, तदुभयसमोयारेणं तिरियलोए समोयरति आयभावे य / तिरियलोए आयसमोयारेणं आयभावे समोयरति, तदुभयसमोयारेणं लोए समोयरति आयभावे य। लोए आयसमोयारेणं आयभावे समोयरति, तदुभयसमोयारेणं अलोए समोयरति आयभावे य' से तंखेत्तसमोयारे। सूत्रम् 531 // से किं तं कालसमोयारे?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- आयसमोयारे यं तदुभयसमोयारे य। समए आयसमोयारेणं आयभावे समोयरति, तदुभयसमोयारेणं आवलियाए समोयरति आयभावे य। एवंआणापाणू थोवे लेवे मुहुत्ते अहोरत्ते पक्खे मासे ऊऊ अयणे संवच्छरे जुगेवाससते वाससहस्से वाससतसहस्से पुव्वंगे पुव्वे तुडियंगे तुडिए अडडंगे अडडे, अववंगे अववे, हूहूयंगे हूहुए, उप्पलंगे उप्पले, पउमंगे पउमे, णलिणंगे णलिणे, अथिनिउरंगे अथिनिउरे, अउयंगे अउए, णउयंगे नउए, पउयंगे पउए, चूलियंगे चूलिया, सीसपहेलियंगे सीसपहेलिया, पलिओवमे। सागरोवमे आयसमोयारेणं आयभावे स० तदुभयसमोयारेणं ओसप्पिणी उस्सप्पिणीसुसमोयरति आयभावे य / ओसप्पिणी उस्सप्पिणीओआयसमोयारेणं आयभावे०, तदुभयस० पोग्गलपरियट्टेसमो० आयभावे य। पोग्गलपरियट्टे आयसमोयारेणं आयभावे समोयरति तदुभयस० तीतद्धाअणागतद्धासु समोयरति आयभावे य। 0'लोए...आयभावे य' इत्यादिनि पदानि न वर्तन्ते, प्रत्यन्तरे वर्तन्तेऽपि / 0 एवमाणापाणू। 0च्छ। सूत्रम् 531-533 नामादि षड्भेदाः। 1.6.4 क्षेत्र, 1.6.5 काल, १.६.६.भाव समवतारा:। 88888888888888888888888888888888888888888888888880 // 387 //
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। | / / 388 // १.६समवतारः। तीतद्धाअणागतद्धाओ आयस० आयभावे० तदुभयसमोयारेणं सव्वद्धाए समोयरंति आयभावे य / सेतं कालसमोयारे // सूत्रम् 532 // से किंतंभावसमोयारे?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तं०-आय० य तदुभयस० य / कोहे आय० आयभावेस०, तदु० माणे समो० आयभावे य। एवं माणे माया लोभे रागे मोहणिजे / अट्ठ कम्मपयडीओ आयसमोयारेणं आयभावे समोयरंति, तदुभयसमोयारेणं छविहे भावेसमोयरंति आयभावे य। एवं जीवेजीवस्थिकाए आयसमोयारेणं आयभावेसमोयरति, तदुभयसमोयारेणंसव्वदव्वेसुसमोयरति आयभावे य / एत्थ संगहणिगाहा- कोहे माणे माया लोभे रागे य मोहणिज्जे य। पगडी भावे जीवे जीवत्थिय सव्व दव्वा य॥ १२४॥से तंभावसमोयारे। सेतंसमोयारे।सेतं उवक्कमे ।सूत्रम् 533 / / ( // 149 // ) से किं तं खेत्तसमोआरे, इत्यादि। इह भरतादीनां लोकपर्यन्तानां क्षेत्रविभागानां यथापूर्वं लघुप्रमाणस्य यथोत्तरं वृद्धक्षेत्रे समवतारोभावनीयः / एवं कालसमवतारेऽपिसमयादेः कालविभागस्य लघुत्वादावलिकादौ बृहति कालविभागे समवतारः सुबोध एव / आत्मसमवतारस्तु सर्वत्र स्पष्ट एव॥५३१-३२॥अथ भावसमवतारं विवक्षुराह- से किं तं भाव समोयारेत्यादि। इहौदयिकभावरूपत्वात्क्रोधादयो भावसमवतारेऽधिकृताः। तत्राहङ्कारमन्तरेण कोपासम्भवान्मानवानेव किल कुप्यतीति कोपस्य माने समवतार उक्तः। क्षपणकालेच मानदलिकं मायायां प्रक्षिप्य क्षपयतीति मानस्य मायायांसमवतारः। मायादलिकमपि क्षपणकाले लोभे प्रक्षिप्य क्षपयतीति मायाया लोभे समवतारः / एवमन्यदपि कारणं परस्परान्तर्भावेऽभ्यूह्य सुधिया वाच्यम् / लोभात्मकत्वात्तु रागस्य, लोभोरागेसमवतरति / रागोऽपि मोहभेदत्वान्मोहे, मोहोऽपिकर्मप्रकारत्वादष्टसु 0 छब्बिहे भावे,' इत्यधिकम्। जीवत्थिकाय दव्वाय। 0 उवक्कम इति पढमंदार' मित्यधिकम्। 0 529-533 सूत्राणां स्थान एकमेव 149 सूत्राङ्कम् वर्तते। बृहत्क्षेत्रे। सूत्रम् 531-533 नामादि षड्भेदाः। 1.6.4 क्षेत्र, १.६.५काल, १.६.६.भाव समवताराः। // 34
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] उपक्रमः। शा० उपक्रमः। १.६समवतारः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्र- | सूरि वृत्तियुतम्। / / 389 // कर्मप्रकृतिषु, कर्मप्रकृतयोऽप्यौदयिकौपशमिकादिभाववृत्तित्वाट्पट्सु भावेषु / भावा अपि जीवाश्रितत्वाज्जीवे, जीवोऽपि जीवास्तिकायभेदत्वान्जीवास्तिकाये,जीवास्तिकायोऽपि द्रव्यभेदत्वात्समस्तद्रव्यसमुदाये समवतरतीति, तदेष भावसमवतारो निरूपितः॥५३३॥अत्र च प्रस्तुत आवश्यके विचार्यमाणे सामायिकाद्यध्ययनमपि व्याख्येयत्वेन प्रस्तुतत्वात्पूर्वोक्तेष्वानुपूर्व्यादिभेदेषु क्व समवतरतीति निरूपणीयमेव, शास्त्रकारप्रवृत्तेरन्यत्र तथैव दर्शनात्, तच्च सुखावसेयत्वादिकारणात्सूत्रे न निरूपितम्, सोपयोगत्वात्स्थानाशून्यार्थं किश्चिद्वयमेव निरूपयामः। तत्र सामायिकंचतुर्विंशतिस्तव इत्याधुत्कीर्तनविषयत्वा सामायिकाध्ययनमुत्कीर्तनानुपूर्त्यां समवतरति / तथा गणनानुपूर्त्यांच, तथाहि, पूर्व्यानुपूर्व्या गण्यमानमिदंप्रथमम्, पश्चानुपूर्व्या तु षष्ठमनानुपूर्व्या तुद्व्यादिस्थानवृत्तित्वादनियतमिति प्रागेवोक्तम् / नाम्नि चौदयिकादिभावभेदात्षण्णाम प्रागुक्तम् / तत्र सामायिकाध्ययनं श्रुतज्ञानरूपत्वेन क्षायोपशमिकभाववृत्तित्वात्क्षायोपशमिकभावनाम्निसमवतरति / आह च भाष्यकारः, छविहनामे भावे खओवसमिए सुयं समोयरइ / जंसुयनाणावरणक्खओवसमज तयं सव्वं // 1 // (विशेषावश्यक भा० 945) प्रमाणे च द्रव्यादिभेदैः प्राग्निीते जीवभावरूपत्वाद्भावप्रमाण इदं समवतरतीति / उक्तं च दव्वाइचउब्भेयं पमीयए जेणं तं पमाणंति। इणमज्झयणं भावोत्ति भावमाणे समोयरइ॥१॥(विशेषावश्यक भा० 946) भावप्रमाणंच गुण नय सङ्ख्याभेदतस्त्रिधाप्रोक्तम् / तत्रास्य गुणसङ्ख्याप्रमाणयोरेवावतारः। नयप्रमाणे तु यद्यपि आसज्ज उ सोयारं नए नयविसारओ बूया (आवश्यक नि०७६१) इत्यादिवचनात्कश्चिन्नयसमवतार उक्तः, तथापि साम्प्रतं तथाविधनयविचाराभावाद्वस्तुवृत्त्यानवतार एव / यत इदमप्युक्तम् क्षायोपशमिकभावरूपत्वात् / स्थानाशून्यत्वार्थं / एमपि। षड्विधनाम्नि भावे क्षायोपशमिके श्रुतं समवतरति / यस्मात् श्रुतज्ञानावरणक्षयोपशमजं तकत् सर्वम् // 1 // यं। 0 द्रव्यादिचतुर्भेदं प्रमीयते येन तत्प्रमाणमिति / इदमध्ययनं भाव इति भावप्रमाणे समवतरति // 1 // भाव(प)माणे। आसाद्य तु श्रोतारं नयान् नयविशारदो ब्रूयात्। 0 क्वचि। सूत्रम् 531-533 नामादि षइभेदाः। १.६.४क्षेत्र, १.६.५काल, १.६.६.भाव समवताराः।
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ शा० उपक्रमः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 390 // १.६.४क्षेत्र, मूढनइयं सुयं कालियं तु न नया समोयरंति इह (आवश्यकनि०७६२)मित्यादि।महामतिनाप्युक्तम्, मूढनयं तु न संपई नयप्पमाणेऽवयारोउपक्रमः / से (विशेषावश्यक भा० 949) त्ति / गुणप्रमाणमपि जीवाजीवगुणभेदतो द्विधा प्रोक्तम् / तत्रास्य जीवोपयोगरूपत्वाज्जीवगुणप्रमाणे समवतारः, तस्मिन्नपिज्ञानदर्शनचारित्रभेदतस्त्र्यात्मकेऽस्य ज्ञानरूपतया ज्ञानप्रमाणेऽवतारः, तत्रापि प्रत्यक्षानु १.६समवतारः। मानोपमानागमभेदाच्चतुर्विधे प्रकृताध्ययनस्याप्तोपदेशरूपतयाऽऽगमेऽन्तर्भावः। तस्मिन्नपि लौकिक लोकोत्तरभेदभिन्ने सूत्रम् 531-533 परमगुरुप्रणीतत्वेन लोकोत्तरिके आत्मागमानन्तरागमपरम्परागमभेदतस्त्रिविधेऽप्यस्यसमवतारः ।सङ्ख्याप्रमाणेऽपिनामादि नामादि भेदभिन्ने प्रागुक्तपरिमाणसङ्ख्यायामस्यावतारः। वक्तव्यतायामपिस्वसमयवक्तव्यतायामिदूमवतरति / यत्रापि परोभयसमय- षड्भेदाः। वर्णनं क्रियते तत्रापि निश्चयत: स्वसमयवक्तव्यतैव, परोभयसमयोरपि सम्यग्दृष्टिपरिगृहीतत्वे स्वसमयत्वात् / सम्यग्दृष्टिहि . 1.6.5 काल, परसमयमपि विषयविभागेन योजयति नत्वेकान्तपक्षनिक्षेपेणेत्यत: सर्वोऽपितत्परिगृहीतः स्वसमय एव / अत एव परमार्थतः 1.6.6. भाव सर्वाध्ययनानामपिस्वसमयवक्तव्यतायामेवावतारः। तदुक्तम्, परसमओ उभयं वा सम्मद्दिहिस्स ससमओजेणं। तो सव्वऽज्झयणाई ससमयवत्तव्वनिययाई॥१॥ (विशेषावश्यक भा०९५३) एवं चतुर्विंशतिस्तवादिष्वपि वाच्यमित्यलमतिविस्तरेणेति समाप्त: समवतारः, तत्समर्थने च समाप्तं प्रथममुपक्रमद्वारम् / / 533 // अथ निक्षेपद्वारं निरूपयितुमाह ॥आचार्यप्रवरमलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचितवृत्तियुतं श्रीअनुयोगद्वारसूत्रवृतौ प्रथममनुयोगद्वारमुपक्रमाख्यं समाप्तमिति॥ समवतारा:। // 390 // Oमूढनयिकं श्रुतं कालिकं तु न नयाः समवतरन्तीह। 0 मूढनयं तु न सम्प्रति नयप्रमाणावतारस्तस्य। 0 नयप्पमावआरो से। प्रागुक्ते। त्वेन। 0 परसमय उभयं वा सम्यग्दृष्टेः स्वसमयो येन / ततः सर्वाण्यध्ययनानि स्वसमयवक्तव्यतानियतानि॥१॥ 'तत्रापि' इत्यधिकम्। 9
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 391 // ॥अथ निक्षेपाख्यं द्वितीयमनुयोगद्वारम् // से किंतं निक्खेवे?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- ओहनिप्फण्णे य नामनिप्फण्णे य सुत्तालावगनिप्फण्णे य॥ सूत्रम् 534 // से किंतं ओहनिप्फण्णे?, 2 चउविहे पण्णत्ते, तंजहा-अज्झयणे अज्झीणे आए झवणा॥ सूत्रम् 535 // से किंतं अज्झयणे?,२ चउव्विहे पण्णत्ते, तंजहा- णामज्झयणे ठवणज्झयणे दव्वज्झयणे भावज्झयणे ॥सूत्रम् 536 // णामट्ठवणाओ पुव्वं वण्णियाओ॥सूत्रम् 537 // . से किं तं दव्वज्झयणे?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- आगमओ य णोआगमओ य॥ सूत्रम् 538 // से किंतं आगमतो दव्वज्झयणे?, 2 जस्सणं अज्झयणे त्ति पदं सिक्खितं ठितं जितं मितं परिजितं जाव जावइया अणुवउत्ता आगमओ तावइयाइंदव्वज्झयणाई। एवमेव ववहारस्सवि।संगहस्सणं एगो वा अणेगो वा तं चेव भाणियत्वं, जाव से तं आगमतो दव्वज्झयणे॥सूत्रम् 539 // से किंतंणोआगमतो दव्वज्झयणे?,रतिविहे पण्णत्ते, तंजहा- जाणयसरीरदव्वज्झयणे भवियसरीरदव्वज्झयणे जाणयसरीरभवियसरीरवइरित्ते द०॥सूत्रम् 540 // सेकिंतंजाणग०?,२ अज्झयणपयत्थाहिगारजाणयस्सजसरीरयंववगत चुत चइय चत्तदेहंजाव अहोणं इमेणं सरीरसमुस्सएणं अज्झयणेत्तिपदं आघवियं जाव उवदंसियं ति, जहा को दिटुंतो? अयं घयकुंभे आसी। अयं महुकुंभे आसी, से तं जाणयसरीर य' न वर्तते। ख। पयं सिक्खियं ठियं जियं मियं परिजियं जाव जावइआ..' इति रूपेण पाठो वर्तते। सरीरं ववगयचुअचाविअचत्तदेहं जीवविप्पजढं। 7 जिणदिटेणं भावेणं' इत्यधिकम् / [2] निक्षेपः। सूत्रम् 534-546 2.1 ओघ, 2.2 नाम, २.३सूत्रालापक निष्पन्नभेदाः। 2.1 ओघनिष्पन्नेऽध्ययनपदस्य नामादि चतुर्निक्षेपाः। // 391 //
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] निक्षेपः। |श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। ||392 // दव्वज्झयणे।सूत्रम् 541 // से किंतं भवियसरीरदव्वज्झयणे?, 2 जे जीवे जोणिजम्मणनिक्खंते इमेणंचेव आदत्तएणं सरीरसमुस्सएणं जिणदिटेणं भावेणं अज्झयणे त्ति पयं सेयंकाले सिक्खिस्सति न ताव सिक्खति, जहा को दिटुंतो? अयं घयकुंभे भविस्सति, अयं महुकुंभे भविस्सति सेतं भवियसरीरदव्वज्झयणे / / सूत्रम् 542 // ___ से किं तं जाणयसरीर भवियसरीरवइरित्ते दव्वज्झयणे?, 2 पत्तयपोत्थयलिहियं / से तं जाणयसरीर भवियसरीरवइरित्ते दव्वज्झयणे / सेतंणोआगमओ दव्वज्झयणे / सेतंदव्वज्झयणे।सूत्रम् 543 // से किं तं भावज्झयणे? दुविहे पण्णत्ते तंजहा-आगमतो य णोआगमतोय ॥सूत्रम् 544 // से किंतं आगमतो भावज्झयणे?, 2 जाणए उवउत्ते / सेतं आगमतो भावज्झयणे / / सूत्रम् 545 // से किंतं नोआगमतो भावज्झयणे?, 2 अज्झप्पस्साऽऽणयणं, कम्माणं अवचओ उवचिआणं / अणुवचओ अनवाणं, तम्हा अज्झयणमिच्छति // १२५॥से तंणोआगमतो भावज्झयणे / सेतं भावज्झयणे / सेतं अज्झयणे ॥सूत्रम् 546 // से किं तं निक्खेवे, इत्यादि / निक्षेप: पूर्वोक्तशब्दार्थ स्त्रिविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा, ओघनिष्पन्नइत्यादि। तत्रौघः, सामान्यमध्ययनादिकं श्रुताभिधानम्, तेन निष्पन्न ओघनिष्पन्नः। नाम, श्रुतस्यैव सामायिकादिविशेषाभिधानं तेन निष्पन्नो नामनिष्पन्नः। सूत्रालापकाः, करेमि भंते! सामाइयं मित्यादिकास्तैर्निष्पन्नः सूत्रालापकनिष्पन्नः॥५३४ // एतदेव भेदत्रयं विवरीषुराह-से किं तं ओहनिप्फण्णे, इत्यादि। ओघनिष्पन्नश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा, अध्ययन मक्षीण मायः क्षपणाः। एतानि चत्वार्यपि सामायिकचतु सूत्रम् 534-546 2.1 ओघ, 2.2 नाम, २.३सूत्रालापक निष्पन्नभेदाः। 2.1 ओघनिष्पन्नेऽध्ययनपदस्य नामादि चतुर्निक्षेपाः। // 392 //
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ |[2] निक्षेपः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 393 // विंशतिस्तवादिश्रुतविशेषाणांसामान्यनामानि। तथाहि, सामायिकमध्ययनमुच्यते, तदेवाक्षीणं निगद्यते, इदमेवायः प्रतिपाद्यते, एतदेव क्षपणाभिधीयते। एवं चतुर्विंशतिस्तवादिष्वप्यभिधानीयम्॥५३५॥साम्प्रतमेतेषांचतुर्णामपि निक्षेपंप्रत्येकमभिधित्सुराह- से किं तं अज्झयणे, इत्यादि / नाम स्थापना द्रव्य भावभेदाच्चतुर्विधोऽध्ययनशब्दस्य निक्षेपः। तत्र नामादिविचारःसर्वोऽपि पूर्वोक्तद्रव्या(नामा)वश्यकानुसारेण वाच्यः॥५३६-५४५॥यावन्नोआगमतो भावाध्ययनेऽज्झप्पस्साणयणमित्यादि गाथा / व्याख्या अज्झप्पस्स आणयण मिह नैरुक्तेन विधिना प्राकृतस्वाभाव्याच्च पकार सकार आकार णकारलक्षणमध्यगतवर्णचतुष्टयलोपेऽज्झयणमिति भवति / अध्यात्म चेतः, तस्यानयनमध्ययनमुच्यत इति भावः। आनीयते च सामायिकाद्यध्ययनेन शोभनं चेतः। अस्मिन् सत्यशुभकर्मप्रबन्धविघटनात्, अत एवाह- कर्मणामुपचितानांप्रागुपनिबद्धानां यतोऽपचयो ह्रासोऽस्मिन्सति संपद्यते नवानां चानुपचयोऽबन्धो यतस्तस्मादिदं यथोक्तशब्दार्थोपत्तेरज्झयणं प्राकृतभाषायामिच्छन्तिसूरयः। संस्कृते त्विदमध्ययनमुच्यत इति।सामायिकादिकंचाध्ययनं ज्ञानक्रियासमुदायात्मकम् / ततश्चागमस्यैकदेशवृत्तित्वानोशब्दस्य च देशवचनत्वान्नोआगमतोऽध्ययनमिदमुक्तमिति गाथार्थः॥ से तमित्यादि निगमनत्रयम्॥५४६॥ उक्तमध्ययनमथाक्षीणनिक्षेपं विवक्षुराह से किं तं अज्झीणे?, 2 चउव्विहे पण्णत्ते, तंजहा- णामज्झीणे ठवणज्झीणे दव्वज्झीणे भावज्झीणे ॥सूत्रम् 547 // नामठवणाओपुव्वं वण्णियाओ॥सूत्रम् 548 // से किंतं दव्वझीणे?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- आगमतो य नोआगमतो य॥ सूत्रम् 549 // यथा (यदेव) हि। 0 निरुक्तविधिना। ©...रस्सकार...10 यने शोभनं। 7 शब्दार्थप्रतिपत्ते...। सूत्रम् 547-557 2.1 ओघ, 2.2 नाम, २.३सूत्रालापक निष्पन्नभेदाः। 2.1 ओघनिष्पत्रनिक्षेपेऽज्झीणपदस्य नामादि चतुर्निक्षेपाः।
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति युतम्। // 394 // से किं तं आगमतो दव्वज्झीणे?, 2 जस्स णं अज्झीणे त्तिपदं सिक्खितं जितं मितं परिजितं तं चेव जहा दव्वज्झयणे तहा भाणियव्वं, जाव सेतं आगमतो दव्वज्झीणे ॥सूत्रम् 550 // से किंतं नोआगमतो दव्वज्झीणे?,२तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- जाणयसरीरदव्वज्झीणे भवियसरीरदव्वज्झीणे जाणयसरीरभवियसरीरवतिरित्तेदव्वज्झीणे ॥सूत्रम् 551 // से किं तं जाणयसरीरदव्वझीणे?, 2 अज्झीणपयत्थाहिकारजाणयस्स जं सरीरयं ववगयचुत चइत चत्तदेहं जहा दव्वज्झयणे तहा भाणियव्वं, जाव से तंजाणयसरीरदव्वज्झीणे॥सूत्रमू५५२॥ से किं तं भवियसरीरदव्वज्झीणे?, 2 जे जीवे जोणीजम्मणनिक्खंते जहा दव्वज्झयणे, जाव से तं भवियसरीदव्वज्झीणे // सूत्रम् 553 // से किंतं जाणयसरीर भवियसरीरवइरित्तेदव्वज्झीणे?,२ सव्वागाससेढी।सेतंजाणयसरीर भवियसरीरवइरित्तेदव्वज्झीणे।से तं नोआगमओ दव्वज्झीणे, से तं दव्वज्झीणे ॥सूत्रम् 554 // . से किंतंभावज्झीणे?, 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- आगमतो य नोआगमतो य ।सूत्रम् 555 // से किं तं आगमतो भावज्झीणे?, 2 जाणए उवउत्ते, सेतं आगमतो भावज्झीणे ॥सूत्रम् 556 // से किं तं नोआगमतो भावज्झीणे?, 2 जह दीवा दीवसतं पइप्पए, दिप्पए य सो दीवो। दीवसमा आयरिया दिप्पंति, परं च दीवेंति ॥१२६॥सेतं नोआगमतो भावज्झीणे।से तंभावज्झीणे, सेतं अज्झीणे॥सूत्रम् 557 // 0 सिक्खियं ठियं जियं मियं परिजियं। गा। 0 चुयचाविअ। णि। 7 सयं। 0 दीवंति। [२]निक्षेपः। सूत्रम् 547-557 2.1 ओघ, 2.2 नाम, २.३सूत्रालापक निष्पन्नभेदाः। 2.1 ओघनिष्पननिक्षेपेऽज्झीणपदस्य नामादि चतुर्निक्षेपाः। // 394 //
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 395 // अत्रापि तथैव विचारो यावत्सव्वागाससेढित्ति, सर्वाकाशं लोकालोकनभःस्वरूपम्, तस्य सम्बन्धिनी श्रेणिः प्रदेशा- [2] निक्षेपः। पहारतोऽपह्रियमाणापि न कदाचित्क्षीयतेऽतो ज्ञशरीर भव्यशरीर व्यतिरिक्तद्रव्याक्षीणतया प्रोच्यते। द्रव्यता चास्याकाश सूत्रम् द्रव्यान्तर्गतत्वादिति / से किं तं आगमतो भावज्झीणे?,२ जाणए उवउत्ते, अत्र वृद्धा व्याचक्षते, यस्माच्चतुर्दशपूर्वविद आगमोप 558-579 2.1 ओघ, युक्तस्यान्तर्मुहर्तमात्रोपयोगकाले येऽर्थोपलम्भोपयोगपर्यायास्ते प्रतिसमयमेकैकापहारेणानन्ताभिरप्युत्सर्पिणीभि पहि-8 2.2 नाम, यन्तेऽतो भावाक्षीणतेहावसेया। नोआगमतस्तु भावाक्षीणता शिष्येभ्यः सामायिकादिश्रुतप्रदानेऽपि स्वात्मन्यनाशादिति। २.३सूत्रालापक निष्पन्नभेदाः। एतदेवाह- जह दीवा गाहा / व्याख्या यथा दीपाद्, अवधिभूता द्दीपशतं प्रदीप्यते प्रवर्तते, सच मूलभूतो दीप: तथापि दीप्यते, 2.1 ओघ निष्पन्ने 'आय' तेनैव रूपेण प्रवर्तते, न तु स्वयं क्षयमुपयाति / प्रकृते सम्बन्धयन्नाह- एवं दीपसमा आचार्या दीप्यन्ते, स्वयं विवक्षितश्रुतयुक्तत्वेन पदस्य नामादि तथैवावतिष्ठन्ते, परंचशिष्यवर्गं दीपयन्ति श्रुतसम्पदं लम्भयन्ति / अत्र च नोआगमतोभावाक्षीणता श्रुतदायकाचार्योपयोगस्या चतुर्निक्षेपाः। गमत्वाद्वाक्काययोगयोश्चानागमत्वानोशब्दस्य मिश्रवचनत्वाद्भावनीयेति वृद्धाव्याचक्षत इति गाथार्थः॥५४७-५५७॥अथाऽऽयनिक्षेपं कर्तुमाह से किंतं आए?,२ चउविहे पं०, तं०- नामाए ठवणाए दव्वाए भावाए। सूत्रम् 558 // नामठवणाओ पुव्वं भणियाओ॥सूत्रम् 559 // से किं तंदव्वाए?, 2 दुविहे पं०, तं०-आगमतो य नोआगमतोय ॥सूत्रम् 560 // से किंतं आगमओदव्वाए?, २जस्सणं आतोत्तिपयं सिक्खिए ठिए जाव, अणुवओगोदव्वमितिकट्ट, जाव जावइया अणुवउत्ता 0 सिक्खियं ठियं जियं मियं परिजियं जाव कम्हा? अणुवओगो दव्वमितिकट्ठ नेगमस्सणं जाव जावइआ...। // 395 //
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] निक्षेपः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्र- सूरि वृत्ति 8 युतम्। // 396 // आगमओतावइया ते दव्वाया, जाव सेतं आगमओदव्वाए।सूत्रम् 561 // से किं तं नोआगमओ दव्वाए?, 2 तिविहे पं०, तं०- जाणयसरीरदव्वाए भवियसरीरदव्वाए जाणयसरीर भवियसरीरवइरित्ते दव्वाए।सूत्रम् 562 // से किं तं जाणयसरीरदव्वाए?, 2 आयपयत्थाहिकारजाणयस्सजसरीरगं ववगयचुत चाविय चत्तदेहं सेसंजहा दव्वज्झयणे, जावसेतं जाणयसरीरदव्वाए॥सूत्रम् 563 // से किं तं भवियसरीरदव्वाये?, 2 जे जीवे जोणिजम्मणणिक्खंते सेसं जहा दव्वज्झयणे, जाव से तं भवियसरीरदव्वाये // सूत्रम् 564 // से किंतं जाणयसरीरभवियसरीरवइरित्तेदव्वाये?, २तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- लोइए कुप्पावयणिए लोगुत्तरिए॥सूत्रम् 565 // से किं तं लोइए?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा-सचित्ते अचित्ते मीसए य ।सूत्रम् 566 // से किं तं सचित्ते?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- दुपयाणं चउप्पयाणं अपयाणं / दुपयाणं दासाणं दासीणं, चउप्पयाणं आसाणं हत्थीणं, अपयाणं अंबाणं अंबाडगाणं आए। से तं सचित्ते // सूत्रम् 567 // से किं तं अचित्ते?, 2 सुवण्ण रयत मणि मोत्तिय संखसिलप्पवाल रत्तरयणा णं(संतसावएजस्स) आये, से तं अचित्ते। सूत्रम् 568 // से किंतं मीसए?, 2 दासाणंदासीणं आसाणं हत्थीणं समाभरियाउज्जालंकियाणं आये, सेतं मीसए, सेतंलोइए॥सूत्रम् 569 // से किंतंकुप्पावयणिये?,२तिविहे पण्णते, तंजहा, सचित्ते अचित्तेमीसए य / तिण्णिवि जहा लोइए, जावसेतं कुप्पावयणिए॥ ®गा। 1 / (c) सेतं मीसए, सेतं कुप्पावयणिए। सूत्रम् 558-579 2.1 ओघ, 2.2 नाम, २.३सूत्रालापक निष्पन्नभेदाः। 2.1 ओघनिष्पन्ने 'आय' पदस्य नामादि चतुर्निक्षेपाः। // 396 //
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] निक्षेपः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 397 // सूत्रम् 570 // से किंतं लोगुत्तरिए?, 2 तिविहे पण्णूते, तंजहा-सचित्ते अचित्ते मीसए य / / सूत्रम् 571 // से किंतं सचित्ते?, 2 सीसाणं सिस्सिणियाणं आये। सेतं सचित्ते // सूत्रम् 572 // से किं तं अचित्ते?,२ पड्रिग्गहाणं वूत्थाणं कंबलाणं पायपुंछणाणं आए। से तं अचित्ते // सूत्रम् 573 // से किंतं मीसए?, 2 सिसाणं सिस्सिणियाणं सभंडोवकरणाणं आये, सेतं मीसए।सेतं लोगुत्तरिए। सेतं जाणयसरीर भवियसरीरवइरित्ते दव्वाए, सेतं नोआगमओ दव्वाए। सेतं दव्वाए।सूत्रम् 574 // से किंतं भावाए?, 2 दुविहे पं०, तं०- आगमतो य नोआगमतो य ।सूत्रम् 575 // से किंतं आगमतो भावाए?,२ जाणए उवउत्ते, सेतं आगमतो भावाए।सूत्रम् 576 // से किंतं नोआगमतो भावाए?, 2 दुविहे पं०, तं०- पसत्थे यं अपसत्थे य / / सूत्रम् 577 // से किंतं पसत्थे?, २तिविहे पं० तं०- णाणाए दंसणाए चरित्ताए, से तंपसूत्थे। सूत्रम् 578 / / से किंतं अपसत्थे?,२ चउव्विहे पं०- तं०-कोहाए माणाए मायाए लोभाए, सेतं अपसत्थे / सेतंणोआगमतो भावाए, सेतं भावाए।सेतं आये॥सूत्रम् 579 // / से किं तं आये, इत्यादि। आय: प्राप्तिाभ इत्यनर्थान्तरम् / अस्यापि नामादिभेदभिन्नस्य विचारः सूत्रसिद्ध एव, यावत्से किं तं अचित्ते?, 2 सुवण्णे त्यादि। लौकिकोऽचित्तस्य सुवर्णादेरायो मन्तव्यः। तत्र सुवर्णादीनि प्रतीतानि / सिल त्ति शिला मुक्ता शैल राजपट्टादीनाम्, रक्तरत्नानिपद्मरागरत्नानि, संतसावएजस्सत्ति, सद्विद्यमानम्, स्वापतेयं द्रव्यं तस्यायः, समाभरियाऽऽ ®स्स। ®स्सा। 0ग0 हा। सूत्रम् 558-579 2.1 ओघ, 2.2 नाम, २.३सूत्रालापक निष्पन्नभेदाः। 2.1 ओघनिष्पन्ने 'आय' पदस्य नामादि चतुर्निक्षेपाः। // 397 //
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ सूत्रम् श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिवृत्तियुतम्। // 398 // उज्जालंकियाणं त्ति आ(समा) भरितानां सुवर्णसङ्कलिकादिभूषितानामातोद्यैर्झल्लरीप्रमुखैरलङ्कतानाम् // 558-79 // अथ [2] निक्षेपः। क्षपणानिक्षेपं विवक्षुराहसे किंतं झवणा?, 2 चउव्विहा पण्णत्ता, तंजहा- नामज्झवणा ठवणज्झवणा दव्वज्झवणा भावज्झवणा॥ सूत्रम् 580 // 8 580-592 2.1 ओघ, नामठवणाओ पुव्व भणियाओ। सूत्रम् 581 // 2.2 नाम, से किंतंदव्वज्झवणा?, 2 दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- आगमतो य नोआगमतो य॥सूत्रम् 582 // 8२.३सूत्रालापक 8 निष्पन्नभेदाः। से किं तं आगमतो दव्वज्झवणा?, 2 जस्स णं झवणेति पदं सिक्खियं ठितं जितं मितं परिजियं सेसं जहा दव्वज्झयणे तहा 2.1 ओघ निष्पन्ने भाणियव्वं, जाव से तं आगमतो दव्वज्झवणा ॥सूत्रम् 583 // 'झवणा' पदस्य से किंतंनोआगमतो दव्वज्झवणा? २तिविहा पण्णत्ता, तंजहा-जाणयसरीरदव्वज्झवणा भवियसरीरदव्वज्झवणा जाणयसरीर नामादि चतुर्निक्षेपाः। भविय सरीरवइरित्ता दव्वज्झवणा // सूत्रम् 584 // से किंतं जाणय०? 2 झवणापयत्थाहिकारजाणयस्स जसरीरयं ववगयचुय चइय चत्तदेहं, सेसंजहा दव्वज्झयणे, जाव से तं जाणयसरीरदव्वज्झवणा // सूत्रम् 585 // से किंतं भवि० दव्व०?, 2 जे जीवे जोणिजम्मणणिक्खंते आयत्तएणं जिणदिटेणं भावेणंज्झवण त्ति पयंसेय काले सिक्खिस्सति, ण ताव सिक्खड़ को दिटुंतो? जहा अयं घयकुंभे भविस्सति अयं महुकुंभे भविस्सति से तं भवियसरीरदव्वज्झवणा॥ // 398 // व्वं। 0 पयं सिक्खियं ठियं जियं मियं परिजिअंजाव से तं- इति वर्तते। लगा। 'चुअ०' इति संक्षिप्तः पाठः। 7 आयत्तएणं .... महुकुंभे भविस्सति' इत्यादि पाठो न वर्तते तत्स्थाने 'सेसं जहादव्वज्झयणे, जाव', इति पाठो वर्तते। 0 88888888888888888888888888
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] निक्षेपः। श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 399 // सूत्रम् 586 // से किं तं जाणयसरीर भवियसरीरवइरित्ता दव्वज्झवणा?, 2 जहा जाणयसरीरभवियसरीरइरित्तेदव्वाए तहा भाणियव्वा, से तं जाणयसरीर भवियसरीरवइरित्ता दव्वज्झवणा, सेतं नोआगमओ दव्वज्झवणा, से तंदव्वज्झवणा // सूत्रम् 587 // से किंतंभावज्झवणा?,२ दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- आगमतो य णोआगमतो य ।सूत्रम् 588 // से किंतं आगमओ भावज्झवणा?,२ झवणापयत्थाहिकार जाणए उवउत्ते, सेतं आगमतो भावज्झवणा // सूत्रम् 589 // से किंतंणोआगमतो भावज्ावणा?,२ दुविहा पण्णत्ता? तंजहा- पसत्था य अपसत्था य॥सूत्रम् 590 / / से किंतं पसत्था?,२चउव्विहा पण्णत्ता? तंजहा-कोहज्झवणा माणज्झवणा मायज्झवणा लोभज्झवणा? सेतं पसत्था॥ सूत्रम् 591 // से किं तं अपसत्था? तिविहा पण्णत्ता? तंजहा- नाणज्झवणा दंसणज्झवणा चरित्तज्झवणा? से तं अपसत्था। से तं नोआगमओ भावज्झवणा, से तंभावज्झवणा, से तंझवणा, सेतं ओहनिप्फण्णे॥सूत्रम् 592 / / से किं तं झवणा, इत्यादि। क्षपणापचयो निर्जरेति पर्यायाः। शेषं सूत्रसिद्धमेव, यावदोघनिष्पन्नो निक्षेपः समाप्तः / सर्वत्र चेह भावे विचार्येऽध्ययनमेव योजनीयम्॥५८०-९२॥अथ नामनिष्पन्ननिक्षेपमाह सेकिंतंनामनिप्फण्णे?, 2 सामाइए।सेसमासओचउब्विहे पं०, तं०- णामसामाइए ठवणासामाइए दव्वसामाइए भावसामाइए॥ सूत्रम् 593 // ७'जाव से तं मीसिआ, सेतं लोगुत्तरिआ', इत्यधिकम् / ॐ पसत्था तिविहा अपसत्था चउब्विहा' इत्याद्यनुसारेण व्यत्ययेन पाठो दर्शितः। 0 वा। सूत्रम् 580-592 2.1 ओघ, 2.2 नाम, २.३सूत्रालापक निष्पन्नभेदाः। 2.1 ओघनिष्पन्ने 'झवणा' पदस्य नामादि चतुर्निक्षेपाः। सूत्रम् 593-599 2.2 नामनिष्पन्ननिक्षेपः। नामादिभेदैः सामायिकनामनिक्षेपणम् / // 399 //
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ [[2] निक्षेपः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 400 // सूत्रम् 593-599 2.2 नामनिष्पन्ननिक्षेपः। नामादिभेदैः सामायिकनामनिक्षेपणम्। णाम ठवणाओ पुव्वभणियाओ॥सूत्रम् 594 // दव्वसामाइए वि तहेव, जाव सेतं भवियसरीरदव्वसामाइए॥सूत्रम् 595 // से किंतंजाणयसरीर भवियसरीरवइरित्तेदव्वसामाइए? 2 पत्तयपोत्थय लिहियं, सेतंजाणयसरीर भवियसरीर वइरित्तेदव्वसामाइए से तंणोआगमतो दव्वसामाइए, सेतंदव्वसामाइए।सूत्रम् 596 // से किंतं भावसामाइए?, 2 दुविहे पं० तं०- आगमतो य नोआगमतो य ।सूत्रम् 597 // सेकिंतं आगमतो भावसामाइए?, 2 भावसामाइय पयत्थाहिकार जाणए उवउत्ते, सेतं आगमतो भावसामाइए।सूत्रम् 598 // से किंतंनोआगमतो भावसामाइए?,२, जस्ससामाणिओ अप्पा, संजमेणियमे तवे। तस्स सामाइयं होइ, इइ केवलिभासियं॥ १२७॥जोसमोसव्वभूएसु, तसेसु थावरेसुयं / तस्स सामाइयं होइ, इइ केवलिभासियं // 128 ॥जह ममण पियं दुक्खं जाणिय एमेव सव्वजीवाणं / न हणइ न हणावेइ य सममणती तेण सो समणो॥१२९॥णत्थि य से कोइ वेसो पिओ असव्वेसु चेव जीवेसु / एएण होइ समणो एसो अन्नोऽवि पज्जाओ॥१३०॥ उरग गिरिजलण सागर नहतल तरुगणसमो य जो होइ / भमर मिग धरणि जलरुह रविपवणसमो य सो समणो॥१३१॥ ता समणो जइ सुमणो भावेण य जइ ण होइ पावमणो। सयणे यजणे य समो, समोय माणाऽवमाणेसु॥१३२॥से तं नोआगमतो भावसामाइए, से तंभावसामाइए, से तं सामाइए, सेतं नामनिप्फण्णे॥ सूत्रम् 599 // से किं तं नामनिप्फन्ने, इत्यादि। इहाध्ययनाक्षीणाद्यपेक्षया सामायिकमिति वैशेषिकं नाम / इदंचोपलक्षणं चतुर्विंशतिस्तOव्वं / इमे द्वे पदे न वर्तेते। 0 सि। व। // 400 //
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ द्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्र सूत्रम् 593-599 2.2 नाम युतम्। // 401 / / श्रीअनुयोग-वादीनाम् / अस्यापि पूर्वोक्तशब्दार्थस्य सामायिकस्य नाम स्थापना द्रव्य भावभेदाच्चतुर्विधो निक्षेपोऽत एवाह- से समासओ [2] निक्षेपः। चउब्विहे, इत्यादि सूत्रसिद्धमेव // 593-98 // यावजस्स सामाणिओ अप्पे त्यादि। यस्य सत्त्वस्य, सामानिक: सन्निहितः, सूरि वृत्ति- आत्मासर्वकालं व्यापारात्, क्व? संयमेमूलगुणरूपे, नियमे, उत्तरगुणसमूहात्मके, तपस्यनशनादौ, तस्येत्थम्भूतस्य सामायिक भवतीत्येतत्केवलिभाषितमिति श्लोकार्थः॥१२७॥ जो समो, इत्यादि। यः समःसर्वत्र मैत्रीभावात्तुल्यः, सर्वभूतेषुसर्वजीवेषु, निष्पन्ननिक्षेपः। बसेषु स्थावरेषु च तस्य सामायिकं भवतीत्येतदपि केवलिभाषितम्। जीवेषु च समत्वं संयमसान्निध्यप्रतिपादनात्पूर्वश्लोकेऽपि नामादिभेदैः सामायिकलभ्यते, किन्तु जीवदयामूलत्वाद्धर्मस्य तत्प्राधान्यख्यापनाय पृथगुपादानमिति ॥१२८॥यत एव हि सर्वभूतेषु समोऽत एव नामनिक्षेपणम्। साधुः समणो भण्यत इति भावं दर्शयन्नाह- जह मम गाहा / व्याख्या यथा मम स्वात्मनि हननादिजनितं दुःखं न प्रियमेवमेव / सर्वजीवानांतन्नाभीष्टमिति ज्ञात्वाचेतसि भावयित्वा समस्तानपिजीवान हन्तिस्वयम्, नाप्यन्यैर्घातयति, चशब्दाघ्नतश्चान्यान्न समनुजानीतेत्यनेन प्रकारेण सममणति, सर्वजीवेषु तुल्यं वर्तते यतस्तेनासौ समण इति गाथार्थः॥१२९॥ तदेवं सर्वजीवेषु समत्वेन सममणतीति समण इत्येकः पर्यायो दर्शितः, एवं समं मनोऽस्येति समना इत्यन्योऽपि पर्यायो भवत्येवेति दर्शयन्नाह, नत्थि य से गाहा / व्याख्या, नास्ति च से तस्य कश्चिद्वेष्यः प्रियो वा, सर्वेष्वपि जीवेषु सममनस्त्वाद् / अनेन भवति समं मनोऽस्येति निरुक्तविधिना समना, इत्येषोऽन्योऽपि पर्यायइति गाथार्थः॥१३०॥ तदेवं पूर्वोक्तप्रकारेण सामायिकवत:साधो: स्वरूपं निरूप्य प्रकारान्तरेणापितन्निरूपणार्थमाह- उरगगाहा, सश्रमणो भवतीति सर्वत्र सम्बध्यते। यः कथम्भूतो भवतीत्याह- उरग:सर्पस्तत्समः परकृताश्रयनिवासादिति। एवं समशब्दोऽपि सर्वत्र योज्यते। तथा गिरिसम: परीषहोपसर्गनिष्प्रकम्प // 401 //
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] निक्षेपः। सूत्रम् श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 402 // 593-599 2.2 नामनिष्पन्ननिक्षेपः। नामादिभेदैः सामायिकनामनिक्षेपणम्। त्वात् / ज्वलनसमः तपस्तेजोमयत्वात्, (तृणादिष्विव सूत्रार्थेष्वतृप्तेः), सागरसमोगुणरत्नपरिपूर्णत्वाज्ज्ञानादिगुणैरगाधत्वाद्वा (गम्भीरत्वाज्ज्ञानादिरत्नाकरात्स्वमर्यादानतिक्रमाच्च)। नभस्तलसमो (सर्वत्र) निरालम्बनत्वात् / तरुगणसमः, सुखदुःखयोरदर्शितविकारत्वात् / भ्रमरसमोऽनियतवृत्तित्वात् / मृगसमः संसारंप्रति नित्यो (संसारभयो)द्विग्नत्वात् / धरणिसमः सर्वंसहत्वात् (सर्वखेदसहिष्णुत्वात्)। जलरुहसमः, निष्पङ्कत्वात्, पङ्कजलस्थानीयकामभोगोपरिवृत्तेरित्यर्थः (कामभोगोद्भवत्वेऽपि पङ्कजलाभ्यामिव तदूर्ध्ववृत्तेः)। रविसम: तमोविघातकत्वात् (धर्मास्तिकायादिलोकमधिकृत्याविशेषण प्रकाशकत्वात्) पवनसमश्च सर्वत्राप्रतिबद्धत्वात् / स एवंभूतः श्रमणो भवतीति गाथार्थः॥१३१॥ यथोक्तगुणविशिष्टश्च श्रमणस्तदा भवति यदा शोभनं मनो भवेदिति दर्शयति तो समणोगाहा / व्याख्या, ततः श्रमणो यदि द्रव्यमनःप्रतीत्य(आश्रित्य) सुमना (भवेत्), भावेन च भावमनश्चाश्रित्य यदि न भवति पापमनाः। सुमनस्त्वचिह्नान्येव श्रमणगुणत्वेन दर्शयति / स्वजने च पुत्रादिके जने च सामान्ये समो निर्विशेषः, मानापमानयोश्च सम इति गाथार्थः॥१३२॥ इह च ज्ञानक्रियारूपं सामायिकाध्ययनं नोआगमतो भावसामायिकं भवत्येव, ज्ञानक्रियासमुदाय आगमस्यैकदेशवृत्तित्वान्नोशब्दस्य च देशवचनत्वात् / एवं च सति सामायिकवत:साधोरपीह नोआगमतो भावसामायिकत्वेनोपन्यासोन विरुध्यते, सामायिकतद्वतोरभेदोपचारादिति भावः॥५९९ // नामनिष्पन्नो निक्षेपः समाप्तः।। अथ सूत्रालापकनिष्पन्नं निक्षेपं निर्दिदिक्षुराह___ से किं तं सुत्तालावगनिप्फण्णे?, 2 इदाणिं सुत्तालावयनिप्फण्णे निक्खेवे इच्छावेइ, से य पत्तलक्खणेविण णिक्खिप्पड़, * कौंसतर्गता: पाठा मुद्रित प्रतानुसारेण ज्ञातव्याः। Oण। 0 वं। सूत्रम 600 2.3 सूत्रालापकनिक्षेपः। // 402 //
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। / / 403 // सूत्रम् 600 2.3 सूत्री कम्हा?, लाघवत्थं / इतो अत्थि ततिय अणुओगद्दारे अणुगमेत्ति, तहिं णिक्खित्ते इहं णिक्खित्ते भवति, इहं वा णिक्खित्ते तह [[2] निक्षेपः। णिक्खित्ते भवति, तम्हा इहण णिक्खिप्पड़, तहिं चेव निक्खिप्पिस्सइ / से तं निक्खेवे॥सूत्रम् 600 // // 150 // ) से किं तं सुत्तालावये त्यादि। अथ कोऽयं सूत्रालापकनिष्पन्नो निक्षेप:?, करोमि भदन्त! सामायिकमित्यादीनां सूत्रा लापकनिक्षेपः। लापकानां नाम स्थापनादिभेदभिन्नो यो न्यास: स सूत्रालापकनिष्पन्नो निक्षेप इति शेषः। इयाणिमित्यादि। स चेदानीं सूत्रालापकनिष्पन्नो निक्षेप एषयति, अवसर प्राप्तत्वादित्थमात्मानं प्रतिपादयितुंवाञ्छामुत्पादयति / स च प्राप्तलक्षणोऽपिप्राप्ततत्स्वरूपाभिधानसमयोऽपि न निक्षिप्यते, न सूत्रालापकनिक्षेपद्वारेणाभिधीयते / कस्मादित्याह- लाघवार्थम्। तदेव लाघवं ल दर्शयति, अस्ति, इतोऽग्रे तृतीयमनुयोगद्वारमनुगम इति, तत्र च निक्षिप्तः सूत्रालापकसमूह इह निक्षिप्तो भवति, इह वा निक्षिप्तस्तत्र निक्षिप्तो भवति तस्मादिह न निक्षिप्यते तत्रैव निक्षेप्स्यत इति / आह- यद्येवमत्रैव निक्षिप्यते न पुनस्तत्रेत्यपि कस्मान्नोच्यते? नैवम् / यत: सूत्रानुगम एव सूत्रमुच्चारयिष्यते, नात्र, न च सूत्रोच्चारणमन्तरेण तदालापकानां निक्षेपो युक्तः / ततो युक्तमुक्तं तस्मादिह न निक्षिप्यत इत्यादि। पुनरप्याह- यद्येवं किमर्थं सूत्रालापकनिक्षेपस्यात्रोपन्यासः / उच्यते, निक्षेपसाम्यमात्रादित्यलं विस्तरेण // निक्षेपलक्षणं द्वितीयमनुयोगद्वारं समाप्तम् // 600 // अथ तृतीयमनुयोगद्वारं निरूपयितुमाह ॥आचार्यप्रवरमलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचितवृत्तियुतं श्रीअनुयोगद्वारसूत्रवृतौ द्वितीयमनुयोगद्वारं निक्षेपाख्यं समाप्तमिति // // 403 // ®दा। उत्थ। 0प।७५३४-६०० सूत्राणां स्थान एकमेव 150 सूत्राङ्कं वर्तते / O निक्षेप एष इत्यवसर /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 404 // [3] अनुगमः। सूत्रम् 601-604 3.1 सूत्रानुगमः 3.2 निर्युक्त्य नुगमः। नियुक्त्यनुगमस्य त्रयोभेदाच। ॥अथ अनुगमाख्यं तृतीयमनुयोगद्वारम् / से किं तं अणुगमे? 2 दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- सुत्ताणुगमे य निजुत्तिअणुगमे य। से किंतं निब्रुत्तिअणुगमे?, 2 तिविहे पण्णत्ते, तंजहा- निक्खेवनित्तिअणुगमे उवघातनिजुत्तिअणुगमे सुत्तप्फासियनिजुत्तिअणुगमे / / सूत्रम् 602 // से किंतं निक्खेवनिश्रुतिअणुगमे?, 2 अणुगए,॥सूत्रम् 603 // से किं तं उवायनिजुत्तिअणुगमे?, 2 इमाहिं दोहिं गाहाहिं अणुगंतव्वे, तूंजहा, उद्देसे 1 निद्देसे यं 2 निग्गमे 3 खेत्त 4 काल 5 पुरिसे य 6 / कारण 7 पच्चय 8 लक्खण ९णये 10 समोयारणा 11 णुमए 12 / / 133 / / किं 13 कइविहं 14 कस्स 15 कहिं 16 केसु 17 कह 18 किच्चिरं हवइ कालं 19? / कइ 20 संतर 21 मविरहितं 22 भवा २३ऽऽगरिस 24 फासण 25 निरुत्ती 26 // 134 // सेतं उवघातनिनुत्तिअणुगमे // सूत्रम् 604 // ( // 151 // ) से किं तं अणुगमे, इत्यादि। अनुगमः, पूर्वोक्तशब्दार्थः, सच द्विधा, सूत्रानुगमः, सूत्रव्याख्यानमित्यर्थः / निर्युक्त्यनुगमश्चनितरां युक्ता:सूत्रेण सह लोलीभावेन सम्बद्धा निर्युक्ता अर्थाः, तेषां युक्ति: स्फुटरूपतापादनम्, एकस्य युक्तशब्दस्य लोपा नियुक्तिः, नाम स्थापनादिप्रकारैः सूत्रविभजनेत्यर्थः / तद्रूपोऽनुगमस्तस्या वानुगमोव्याख्यानं निर्युक्त्यनुगमः, स च त्रिविधः / निक्षेपो नाम स्थापनादिभेदभिन्नः, तस्य तद्विषया वा नियुक्ति: पूर्वोक्तशब्दार्था निक्षेपनियुक्तिः। तद्रूपस्तस्या वानुगमो निक्षेपनियुक्त्य Oया। (r) से तं निक्खेवनिज्जुत्तिअणुगमे', इत्यधिकम् / 0 मूलगाहाहि। 0 ब्वो। 7 समोआरणाणुमए 11' इत्यङ्घ तथाग्रे तदनुसारेण 25 अन्ता अङ्काः सन्ति। / // 404 //
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 405 // नुगमः। तथोपोद्धननम्, व्याख्येयस्य सूत्रस्य व्याख्याविधि समीपीकरणमुपोद्घातस्तस्य तद्विषया वा नियुक्तिरुपोद्धातनियुक्तिः, [3] अनुगमः। तद्रूपस्तस्या वानुगम उपोद्धातनिर्युक्त्यनुगमः। तथा सूत्रं स्पृशतीति सूत्रस्पर्शिका, सा चासौ नियुक्तिश्च सूत्रस्पर्शकनियुक्तिः। सूत्रम् तत्र निक्षेपनियुक्तिक्त्यनुगमोऽनुगतो वक्ष्यते च / इदमुक्तं भवति, अत्रैव प्रागावश्यकसामायिकादिपदानां नाम स्थापनादि- 601-604 3.1 सूत्रानुगमः निक्षेपद्वारेण यद्व्याख्यानं कृतं तेन निक्षेपनियुक्त्यनुगमोऽनुगतः प्रोक्तो द्रष्टव्यः, सूत्रालापकानां नामादिनिक्षेपप्रस्तावे पुनर्वक्ष्यते / 3.2 निर्युक्त्यच। उपोद्घातनिर्युक्त्यनुगमस्त्वाभ्यां द्वारगाथाभ्यामनुगन्तव्यः, तद्यथा, उद्देसगाहा, किं कइविहंगाहा / व्याख्या, उद्देशनमुद्देश: नुगमः। निर्युक्त्यनुगमसामान्याभिधानरूपो यथा, अध्ययन मिति / वक्तव्य इति सर्वत्र क्रिया द्रष्टव्या। तथा निर्देशनं निर्देशो विशेषाभिधानम्, स्य त्रयोभेदाश्च / यथा 'सामायिक मिति / अत्राह- ननु सामान्य विशेषाभिधानद्वयं निक्षेपद्वारे प्रोक्तमेव तत्किमितीह पुनरुच्यते? नैतदेवम्, यतोऽत्र सिद्धस्येव तस्य तत्र निक्षेपमात्राभिधानं कृतमित्यदोषः। तथा निर्गमनं निर्गमः, कुतः सामायिकं निर्गतमित्येवंरूपो वक्तव्यः। तथा क्षेत्रकालौच ययोः सामायिकमुत्पन्नं तौ वक्तव्यौ / यद्वक्ष्यत्यावश्यके, वइसाहसुद्धएक्कारसीऍपुव्वण्हदेसकालंमि। महसेणवणुज्जाणे अणंतर परंपर सेसं॥१॥(आवश्यक नि० 734) ति। तथा कुतः पुरुषात्तन्निर्गतमिति वक्तव्यम् / तथा केन कारणेन गौतमादयः सामायिकं भगवत: समीपे शृण्वन्तीत्येवंरूपंकारणं वाच्यम् / यदभिधास्यति, गोय(म)माई सामाइयं तु | किं कारणं निसामिंती (आवश्यक नि० 745) त्यादि / तथा प्रत्यायतीति प्रत्ययः, केन प्रत्ययेन भगवतेदमुपदिष्टम्?, केन वा Oनियुक्तिस्तद्रूपतस्या... 0 स्पर्शिक। 0 द्वाभ्यां', इत्यधिकम्। 0 तत्र तस्य। 7 वैशाखशुक्लैकादश्यां पूर्वाह्नदेशकाले। महासेनवनोद्याने ऽनन्तरं परम्परं // 405 // शेषमिति // 1 // 0 गौतमादयः सामायिकं तु किं कारणं निशाम्यन्ति।
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ सूत्रम् श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 406 // नुगमः। प्रत्ययेन गणधरास्तेनोपदिष्टं तच्छृण्वन्तीत्येतद्वक्तव्यमित्यर्थः। तथा च वक्ष्यति, केवलनाणित्ति अहं अरहा सामाइयं परिकहेई। [3] अनुगमः। तेसिंपि पच्चओखलु सव्वन्नू तो निसामिंति॥१॥(आवश्यक नि०७५०) त्ति / तथा सम्यक्त्वसामायिकस्य तत्त्वश्रद्धानं लक्षणम्, श्रुतसामायिकस्य जीवादिपरिज्ञानम्, चारित्रसामायिकस्य सावधविरतिः, देशविरतिसामायिकस्य तु विरत्यविरतिस्वरूपं / / 601-604 3.1 सूत्रानुगमः मिश्रं लक्षणम्, निर्देक्ष्यति च, सद्दहण जाणणा खलु विरई मीसंच लक्खणं कहए (आवश्यक नि०७५३) इत्यादि। एवं नैगमादयो 3.2 निर्युक्त्यनयावाच्याः। तेषां च नयानां समवतरणंसमवतारो यत्र संभवति तत्र दर्शनीयः। यतो निवेदयिष्यति मूढनइयं सुयं कालियं तु नही निर्युक्त्यनुगमनया समोयरंति इहं। अपुहुत्ते समोयारो नत्थि पुहुत्ते समोयारो॥१॥ (आवश्यक नि०७६२) इत्यादि। तथा कस्य व्यवहारादेः किं स्य त्रयोभेदाश्च। सामायिकमनुमतमित्यभिधानीयम् / भणिष्यति च तवसंजमो अणुमओ निगथं पवयणं च ववहारो। सद्दुज्जुसुयाणं पुण निव्वाणं संजमो चेव॥१॥ (आवश्यक नि० 789) त्ति / किंसामायिकमित्यत्र प्रत्युत्तरयिष्यति, जीवो गुणपडिवण्णो णयस्स दव्ववियस्स सामइय (आवश्यक नि० 792) मित्यादि / कतिविधं तदित्यत्र निर्वचनयिष्यति, सामाइयं च तिविहं संमत्त सुयं तहा चरितं चे (आवश्यक नि० ७९६)त्यादि / कस्यसामायिकमित्यत्राभिधास्यति जस्स सामाणिओ अप्पेत्यादि, क्वसामायिकमित्येतदपि खेत्तदिसकालगइभवियसण्णिउस्सासदिट्ठिमाहारे (आवश्यक नि०७९७) इत्यादिना द्वारकलापेन निरूपयिष्यति / केषुसामायिकO केवलज्ञानीत्यहमर्हन् सामायिक परिकथयति / तेषामपि प्रत्ययः खलु सर्वज्ञः ततो निशाम्यन्ति // 1 // 0 रि। 0 श्रद्धानं ज्ञानं खलु विरतिर्मिश्रं च लक्षणं कथयति। 0 मूढनयिकं श्रुतं कालिकं तु न नया: समवतरन्तीह। अपृथक्त्वे समवतारो नास्ति पृथक्त्वे समवतारः॥ 1 // ॐ तपःसंयमौ अनुमतौ नैर्ग्रन्थं प्रवचनं च व्यवहारः। शब्दर्जुसूत्राणं पुनर्निर्वाणं संयमश्चैव // 1 // जीवो गुणप्रतिपन्नो नयस्य द्रव्यार्थिकस्य सामायिकम्। सामायिकं च त्रिविधं सम्यक्त्वं श्रुतं तथा चारित्रं च। (c) यस्य सामानिकः (सन्निहित) आत्मा। 7 क्षेत्रदिक्कालगतिभव्यसंजयुच्छ्रासदृष्ट्याहाराः / N // 406 //
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 407 // मित्यत्रोत्तरं सर्वद्रव्येषु, तथाहि- सव्वगयं सम्मत्तं सुए चरित्ते न पज्जवा सव्वे। देसविरइं पडुच्चा दुण्हवि पडिसेहणं कुजा // 1 // [3] अनुगमः। (आवश्यक नि० 830) इति / दर्शयिष्यति / कथं सामायिकमवाप्यत इत्यत्र, माणुस्स खेत्त जाई कुलरूवारोग्ग आउयं बुद्धी सूत्रम् (आवश्यक नि० 831) त्यादि प्रतिपादयिष्यति / कियच्चिरं कालं तद्भवतीतिचिन्तायामभिधास्यति, सम्मत्तस्स सुयस्स या 601-604 3.1 सूत्रानुगमः छावट्ठिसागरोवमाइंठिती। सेसाण पुवकोडी देसूणा होइ उक्कोसा॥१॥(आवश्यक नि०८४१) इति / कइत्ति कियन्तः सामायिकस्य 3.2 नियुक्त्ययुगपत्प्रतिपद्यमानकाः पूर्वप्रतिपन्ना वा लभ्यन्त इति वक्तव्यम् / भणिष्यति च, सम्मत्तदेसविरया पलियस्स असंखभागमेत्ता उल नुगमः। निर्युक्त्यनुगम(आवश्यक नि० 850) इत्यादि। सहान्तरेण वर्तत इति सान्तरमिति विचारणायां निर्णेष्यति, कालमणंतं च सुए अद्धापरियट्टओ स्य त्रयोभेदाश्च। य देसूणो। आसायणबहुलाणं उक्कोसं अंतर होइ॥१॥(आवश्यक नि० ८५३)त्ति / अविरहितं निरन्तरं कियन्तं कालं सामायिकप्रतिपत्तारो लभ्यन्त इत्यत्रावेदयिष्यति, सम्मसुयअगारीणं आवलियअसंखभागमेत्ता उ। अट्ठ समया चरिते सव्वेसु जहण्ण दो समया // 1 // (आवश्यक नि० 854) इत्यादि। कियतो भवान्नुत्कृष्टतस्तदवाप्यत इत्यत्र प्रतिवचनं दास्यति सम्मत्तदेसविरया पलियस्स असंखभागमेत्ता उ। अट्ठ भवा उ चरित्ते अणंतकालं च सुयसमए॥१॥ (आवश्यक नि० 856) ति। आकर्षणमाकर्षः, एकस्मिन्नानाभवेषु वा पुनः पुनः सामायिकस्य ग्रहणानि, प्रतिपत्तय इति वाच्यम् / तच्च वक्ष्यति तिण्हं सहसपुंहत्तं सयपुहत्तं च सर्वगतं सम्यक्त्वं श्रुते चारित्रे न पर्यवाः सर्वे / देशविरतिं प्रतीत्य द्वयोरपि प्रतिषेधनं कुर्यात् // 1 // 0 मानुष्यं क्षेत्रं जाति: कुलं रूपमारोग्यमायुर्बुद्धिः। 3 सम्यक्त्वस्य श्रुतस्य च षट्षष्टिः सागरोपमाणि स्थितिः। शेषयोः पूर्वकोटी देशोना भवत्युत्कृष्टा // 1 // O सम्यक्त्वदेशविरतौ पल्यस्यासङ्ख्यभागमात्रास्तु / 08 कालोऽनन्तश्च श्रुते अर्धपरावर्त्तश्च देशोनः / आशातनाबहुलानामुत्कृष्टमन्तरं भवति // 1 // O सम्यक्त्वश्रुतागारिणामावलिकासङ्ख्यभागमात्रास्तु। अष्ट समयाश्चारित्रे सर्वेषु जघन्यतः द्वौ समयौ॥१॥ O सम्यक्त्वदेशविरता: पल्यस्यासङ्ख्यभागमात्रास्तु। अष्ट भवाश्चारित्रेऽनन्तकालश्च श्रुतसमये // 1 // ॐ त्रयाणां सहस्रपृथक्त्वं च * तिहं सहस..।* हु। // 407 //
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 408 // सूत्रलक्षणः। व्याख्यालक्षणय। होइ विरईए। एगभवे आगरिसा एवइया होंति नायव्वा॥१॥ तिण्ह सहस्समसंखा सहसपुहत्तं च होई विरईए। नाणाभवे आगरिसा [3] अनुगमः। एवइया हुंति नायव्वा ॥२॥(आवश्यक नि० 857-58) इति / फासणत्ति, कियत्क्षेत्रंसामायिकवन्तः स्पृशन्तीत्यभिधानीयम्। सूत्रम् 605 तच्चैवम्, सम्मत्तचरणसहिया सव्वं लोगं फुसे निरवसेसं / सत्त य चउदसभाए पंच य सुयदेसविरईए॥१॥ (आवश्यक नि० 851) सूत्रस्पर्शक नियुक्त्यनुगमः। इत्यादि। निश्चिता उक्तिनिरुक्तिर्वक्तव्या, तत्र च, सम्मद्दिष्ठि अमोहो सोही सब्भाव दंसणं बोही। अविवज्जओ सुदिट्ठित्ति एवमाई निरुत्ताई॥१॥(आवश्यक नि०८६१) इत्यादिवक्ष्यति। एवंतावद्गाथाद्वयसंक्षेपार्थः, विस्तरार्थस्त्वावश्यकनियुक्तिटीकाभ्याम द्वात्रिंशत्सूत्र दोषा अष्टगुणा वसेय इति। तदेवमेतद्गाथाद्वयव्याख्यान उपोद्घातनियुक्तिःसमर्थिता भवति॥६०१-६०४॥अस्यांच प्रस्तुताध्ययनस्याशेषविशेषेषुविचारितेषुसत्सुसूत्रं व्याख्यानयोग्यतामानीतं भवति / ततः प्रत्यवयवंसूत्रव्याख्यानरूपाया: सूत्रस्पर्शकनियुक्तरवसरः संपद्यते। सूत्रं च सूत्रानुगमे सत्येव भवति, सोऽप्यवसरप्राप्त एव, ततस्तमभिधित्सुराह सेकिंतंसुत्तप्फासियनिजृत्तिअणुगमे?, 2 सुत्तं उच्चारेयव्वं अ (क्ख)खलियं अमिलियं अविच्चामेलियं पडिपुण्णं पडिपुण्णघोसं कंठोट्ठविप्पमुक्कं गुरुवायणोवगयं, (तओ)तो तत्थ णजिहिति ससमयपयंवा परसमयपयंवा बंधपयंवा मोक्खपयंवा सामाइयपयं वाणोसामाइयपयंवा, (तओ) तोतम्मि उच्चारिते समाणे केसिं चि(चणं) भगवंताणं केइ अत्थाहिगारा अहिगया भवंति, केसिंचिय केइ (अत्थाहिगारा) अणहिगया भवंति, ततो तेसिं अणहिगयाणं अत्थाणं अ(हि)भिगमण(ट्ठा)त्थाए पदेणं पदं वत्तइस्सामि,- भवति विरतेः / एकस्मिन् भवे आकर्षा एतावन्तो भवन्ति ज्ञातव्याः॥१॥ त्रयाणां सहस्रमसङ्ख्याः सहस्रपृथक्त्वं च भवति विरतेः। नानाभवेष्वाकर्षा एतावन्तो भवन्ति ज्ञातव्याः॥२॥ ®हुसम्यक्त्वचरणसहिताः सर्वं लोकं स्पृशेन्निरवशेषम् / सप्त च चतुर्दशभागान् पञ्च च श्रुतदेशविरत्योः॥ 1 // O सम्यग्दृष्टिरमोह: शोधि: सद्भावो दर्शनं बोधिः / अविपर्यय: सुदृष्टिरित्येवमादीनि निरुक्तानि ॥१॥ई। कौंसान्तर्गताः पाठा मुद्रित प्रतानुसारेण ज्ञातव्याः। वायंन्न। // 408 //
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 409 // [[3] अनुगमः। सूत्रम् 605 सूत्रस्पर्शकनिर्युक्त्यनुगमः। सूत्रलक्षणः। द्वात्रिंशत्सूत्रदोषा अष्टगुणा व्याख्यालक्षणञ्चा संहिता य पदंचेव, पदत्थो पदविग्गहो। चालणायू पसिद्धी य, छव्विहं विद्धि लक्खणं / / 135 ॥सेतं सुत्तप्फासियनिजुत्तिअणुगमे, सेतं निजुत्तिअणुगमे, सेतं अणुगमे॥सूत्रम् 605 // // 151 // ) सुत्तं उच्चारेयव्वं अखलियमित्यादि। आह- ननु यदि यथोक्तनीत्या सूत्रानुगमे सत्येव सूत्रस्पर्शकनियुक्त्याः प्रयोजनं तर्हि किमित्यसावुपोद्घातनिर्युक्त्यनन्तरमुपन्यस्ता?, यावता सूत्रानुगमं निर्दिश्य पश्चात्किमिति नोच्यते?,सत्यम्, किन्तु नियुक्तिसाम्यात्तत्प्रस्ताव एव निर्दिष्टेत्यदोषः / प्रकृतमुच्यते, तत्रास्खलितादिपदानां व्याख्या यथेहैव प्राग्द्रव्यावश्यकविचारे कृता तथैव द्रष्टव्या। अयं च सूत्रदोषपरिहारःशेषसूत्रलक्षणस्योपलक्षणम्, तच्चेदम्, अप्पग्णंथमहत्थं बत्तीसादोसविरहियं जं च। लक्खणजुत्तं सुत्तं अट्ठहि य गुणेहि उववेयं ॥१॥(आवश्यक नि० 880) / अस्या व्याख्या, अल्पग्रन्थं च तन्महार्थं चेति समाहारद्वन्द्वः। उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सदि (तत्त्वार्थ०५/२९) त्यादिवत्सूत्रमल्पग्रन्थं महार्थं च भवतीत्यर्थः / यच्च द्वात्रिंशद्दोषविरहितं तत्सूत्रं भवति / के पुनस्ते द्वात्रिंशद्दोषाः ये सूत्रे वर्जनीया:?, उच्यते, अलियमवर्घायजणयं निरत्थयमवत्थयं छलं दुहिलं। निस्सारमहियमूणं पुर्णरुत्तं वाहतमजुत्तं // 1 // कर्मभिन्नवयणभिन्न विभत्तिभिन्नं च लिंगभिन्नं च / अणभिहिय मर्पर्दमेव य स(हा) भाव हीणं ववहियं च // 2 // कालजतिच्छवि दोसो समयविरुद्धं च वयणमेत्तं च / अत्थावती दोसो नेओ असमासदोसो यं // 3 // (r) उवमारूवगदोसो निद्देस पयत्थसंधिदोसो य। एते उ सुत्तदोसा बत्तीस हुँति नायव्वा॥४॥(आवश्यक नि०८८१-८४) तत्रानृतमभूतो द्भावनं भूतिनिह्नवश्च, यथा, ईश्वरकर्तृकं जगदित्याद्यभूतोद्भावनम्, नास्त्यात्मेत्यादिकस्तु भूतनिह्नवः१। उपघातः, सत्त्वघातादिः तज्जनकम्, यथा वेदविहिता हिंसा धर्मायेत्यादि / निरर्थकम्, यत्र वर्णानां क्रमनिर्देश मात्रमुपलभ्यते न त्वर्थः, ®या। 7601-605 सूत्राणां स्थान एकमेव 151 सूत्राएं वर्तते। 0 र्शि / 0 य। 0 मि। 0 आ सा / // 409 //
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ सूत्रस्पर्शक द्वात्रिंशत्सूत्रदोषा अष्टगुणा व्याख्या लक्षणच श्रीअनुयोग यथा, अ आ इ ई त्यादि डित्थादिवद्वा 3 / असम्बद्धार्थकमपार्थकम्, यथा, दश दाडिमानि षडपूपाः कुण्डमजाजिनं / / [3] अनुगमः। द्वारंमलधारि पललपिण्डस्त्वर कीटिके दिशमुदीचीमित्यादि 4 / यत्रानिष्टस्यार्थान्तरस्य सम्भवतो विवक्षितार्थोपघातः कर्तुं शक्यते सूत्रम् 605 श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्ति- तिच्छलम्, यथा, नवकम्बलो देवदत्त इत्यादि 5 / जन्तूनामहितोपदेशकत्वेन पापव्यापारपोषकं दुहिलं यथा, एतावानेव नियुक्त्यनुगमः। युतम्। लोकोऽयं, यावानिन्द्रियगोचरः भद्रे! वृकपदं पश्य, यद्वदन्त्यबहुश्रुताः॥१॥ पिब खाद च चारुलोचने!, यदतीतं वरगात्रि! तन्न ते। न सूत्रलक्षणः / // 410 // हि भीरु! गतं निवर्तते, समुदयमात्रमिदं कलेवरम्॥२॥ इत्यादि 6 / वेदवचनादिवत्तथाविधयुक्तिरहितं परिफल्गु निःसारम् / अक्षरपदादिभिरतिमात्रमधिकम् 8 / तैरेव हीनमूनम्, अथवा हेतादृष्टान्तस्य वाऽऽधिक्ये सत्यधिकम्, यथा, अनित्यः शब्दः कृतकत्व प्रयत्नानन्तरीयकत्वाभ्यां घटपटवदित्यादि। एकस्मिन् साध्य एक एव हेतुदृष्टान्तश्च वक्तव्यः, अत्र च प्रत्येक द्वयाभिधानादाधिक्यमिति भावः / हेतुदृष्टान्ताभ्यामेव हीनमूनम्, यथा, अनित्यः शब्दो घटवदिति, तथा, अनित्यः शब्दः कृतकत्वादित्यादि 9 / पुनरुक्तं द्विधा, शब्दतोऽर्थतश्च, तथार्थादापन्नस्य पुनर्वचनं पुनरुक्तम्, तत्र शब्दतः पुनरुक्तं यथा घटो घट इत्यादि, अर्थतः पुनरुक्तं यथा घटः कुटः कुम्भ इत्यादि। अर्थादापन्नस्य पुनर्वचनं यथा पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्तल इत्युक्तेऽर्थादापन्नं रात्रौ भुङ्क्त इति, तत्रार्थापन्नमपि य एतत्साक्षाद्यात्तस्य पुनरुक्तता 10 / व्याहतं यत्र पूर्वेण परं विहन्यते / यथा, कर्म चास्ति, फलं चास्ति, कर्ता न त्वस्ति कर्मणामित्यादि 11 / अयुक्तमनुपपत्तिक्षम यथा, तेषां कटतटभ्रष्टैर्गजानां मदबिन्दुभिरित्यादि 12 / क्रमभिन्नं यत्र क्रमो नाराध्यते, यथा, स्पर्शन रसन घ्राण चक्षुः श्रोत्राणामाः स्पर्श रस गन्ध रूप शब्दा इति वक्तव्ये स्पर्श रूपशब्द गन्ध रसा इति ब्रूयादित्यादि, 13 / वचनभिन्नं यत्र वचनव्यत्ययः, यथा वृक्षावेतौ पुष्पिताल (r) यथा (द्वा)10 वृक्षा ऋतौ पुष्पितः। . 8 // 410 //
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 411 // व्याख्यालक्षणश्च। इत्यादि 14 / विभक्तिभिन्नं यत्र विभक्तिव्यत्ययः, यथा वृक्षं पश्य इति वक्तव्ये, वृक्षः पश्य इति ब्रूयादित्यादि 15 / लिङ्गभिन्नं [3] अनुगमः। यत्र लिङ्गव्यत्ययः, यथायं स्त्रीत्यादि 16 / अनभिहितं स्वसिद्धान्तेऽनुपदिष्टम्, यथा सप्तम: पदार्थो वैशेषिकस्य, प्रकृति- सूत्रम् 605 पुरुषाभ्यधिकं साङ्क्षयस्य, दुःख समुदय मार्ग निरोधलक्षणचतुरार्यसत्यातिरिक्तं वा बौद्धस्येत्यादि 17 / यत्रान्यच्छन्दोऽधि सूत्रस्पर्शक निर्युक्त्यनुगमः। कारेऽन्यच्छन्दोऽभिधानं तदपदम् / यथार्यापदेऽभिधातव्ये वैतालीयपदमभिदध्यादित्यादि 18 // यत्र वस्तुस्वभावोऽन्यथा- सूत्रलक्षणः। स्थितोऽन्यथाभिधीयते तत्स्वभावहीनम्, यथा शीतो वह्निः मूर्तिमदाकाशमित्यादि 19 / यत्र प्रकृतमुत्सृज्याप्रकृतं व्यासतो द्वात्रिंशत्सूत्र दोषा अष्टगुणा भिधाय पुनः प्रकृतमुच्यते तद्व्यवहितम् 20 / कालदोषः, यत्रातीतादिकालव्यत्ययो यथा रामो वनं प्रविवेशेति वक्तव्ये, रामो वनं प्रविशतीत्याह 21 / यतिदोषः, अस्थानविरति:सर्वथाऽविरतिर्वा 22 / छविः, अलङ्कारविशेषस्तेन शून्ये छविदोषः 23 / समयविरुद्धं स्वसिद्धान्त विरोद्धि यथा साङ्क्षयस्यासत्कारणे कार्यम्, वैशेषिकस्य वा सदिति 24 / वचनमात्रं निर्हेतुकम्, यथा कश्चिद्यथेच्छया कञ्चित्प्रदेशं लोकमध्यतया जनेभ्यः प्ररूपयति 25 / यत्रार्थापत्त्यानिष्टमापतति तत्रापित्तिदोषः, यथा गृहकुक्कुटोन हन्तव्य इत्युक्तेऽर्थापत्त्या शेषघातोऽदुष्ट इत्यापतति 26 / यत्र समासविधिप्राप्तौसमासंन करोति तत्रासमासदोषः। 27 / उपमादोषो यत्र हीनोपमा क्रियते, यथा मेरुः सर्षपोपमः, अधिकोपमा वा क्रियते, यथा सूर्षपो मेरुसन्निभः, अनुपमा वा यथा मेरुः समुद्रोपम इत्यादि 28 / रूपकदोष:स्वरूपभूतानामवयवानां व्यत्ययः, यथा पर्वते रूपयितव्ये शिखरादीस्तँदवयवापयति, अन्यस्य वा समुद्रादेः सम्बन्धिनोऽवयवाँस्तत्र रूपयतीति 29 / निर्देशदोषो यत्र निर्दिष्टपदानामेकवाक्यतान // 411 // क्रियते, यथेह देवदत्तः स्थाल्यामोदनं पचतीत्यभिधातव्ये पचतिशब्दं नाभिधत्ते 30 / पदार्थदोषः, यत्र वस्तु पर्यायोऽपि (c) सिद्धान्तानु.. 0 दा। 0 प्रकृतं मुक्त्वा / 0 शून्यं / 7 विरुद्धम् / 7 कुर्कुटो। 0 व्यत्ययेन वा करोती' त्यधिकम्। निरू..। ©त। 7 वस्तुनि /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ | श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 412 // सूत्रलक्षणः। दोषा अष्टगुणा व्याख्यालक्षणय। सन्पदार्थान्तरत्वेन कल्प्यते, यथा सतो भाव: सत्तेतिकृत्वा वस्तुपर्याय एव सत्ता, सा च वैशेषिकैः षट्सु पदार्थेषु मध्ये [[3] अनुगमः। पदार्थान्तरत्वेन कल्प्यते, तच्चायुक्तम्, वस्तूनामनन्तपर्यायत्वेन पदार्थानन्त्यप्रसङ्गादिति 31 / यत्र सन्धिप्राप्तौ तं न करोति / सूत्रम् 605 दुष्टं वा करोति तत्र सन्धिदोषः 32 / एते द्वात्रिंशत्सूत्रदोषाः, एतैर्विरहितं यत्तल्लक्षणयुक्तं सूत्रम् / अष्टाभिश्च गुणैरूपपेतं सूत्रस्पर्शक निर्युक्त्यनुगमः। यत्तल्लक्षणयुक्तमिति वर्तते, ते चेमे गुणाः, निद्दोसं सारवंतं च, हेउजुत्तमलंकियं। उवणीयं सोवयारं च, मियं महुरमेव य॥१॥ द्वात्रिंशत्सूत्र(आवश्यक नि०८८५) तत्र निर्दोषं सर्वदोषविप्रमुक्तम् 1 ।सारवद्गोशब्दवद्बहुपर्यायम् / हेतवः, अन्वयव्यतिरेकलक्षणास्तैर्युक्तम् / ३।उपमोत्प्रेक्षाधलङ्कारैरलङ्कतम् 4 / उपनयोपसंहृतमुपनीतम् 5 / ग्राम्यभणितिरहितं सोपचारम् ६।वर्णादिनियतपरिमाणं मितम् 7 / श्रवणमनोहरं मधुरम् 8 / अन्यैश्च कैश्चित्षड् गुणा: सूत्रस्य पठ्यन्ते, तद्यथा, अप्पक्खरमसंदिद्धं, सारवं विस्सओमुहं। अत्थोभमणवज्जंच, सुत्तं सव्वण्णुभासियं॥१॥(आवश्यक नि०८८६) त त्राल्पाक्षरंमिताक्षरं यथा सामायिकसूत्रम् / असन्दिग्धम्, सैन्धवशब्दवद्यल्लवण वसन तुरगाद्यनेकार्थसंशयकारि न भवति / सारवत्त्वंच पूर्ववत् / विश्वतोमुखंप्रतिसूत्रं चरणानुयोगाद्यनुयोगचतुष्टयव्याख्याक्षमम् / यथा, धम्मो मंगलमुक्किट्ठ (दशवै० 1/1) मित्यादिश्लोके चत्वारोऽप्यनुयोगा व्याख्यायन्ते। अथवानन्तार्थत्वाद्यतो विश्वतोमुखं ततः सारवदित्येवं सारवत्त्वस्यैव हेतुभावेनेदं योज्यते, अस्मिँश्च व्याख्याने पञ्चैवैते गुणा भवन्ति / स्तोभकाः, चकार वाशब्दादूयो निपातास्तैर्वियुक्तमस्तोभकम्। अनवद्यम् कामादिपापव्यापाराप्ररूपकम् / एवंभूतं सूत्रं सर्वज्ञभाषितमिति / यैस्तु पूर्वेऽष्टौसूत्रगुणाः प्रोक्तास्तेऽनन्तरश्लोकोक्तगुणास्तेष्वेवाष्टसु गुणेष्वन्तर्भावयन्ति, ये त्वनन्तरश्लोकोक्तानेव सूत्रगुणानिच्छन्ति तेऽमीभिरेव पूर्वोक्तानामष्टानामपिसङ्ग्रहं प्रतिपादयन्ति ॥एवं सूत्रानुगमे समस्तदोष 0 अष्ट। // 412
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्र युतम्। // 413 // सूत्रम् 605 सूत्रस्पर्शकनियुक्त्यनुगमः। सूत्रलक्षणः। द्वात्रिंशत्सूत्रदोषा अष्टगुणा व्याख्यालक्षणया विप्रमुक्ते लक्षणयुक्ते सूत्र उच्चारिते ततो ज्ञास्यते यदुतैतत्स्वसमयगत जीवाद्यर्थप्रतिपादकं पदं स्वसमयपदम्, परसमयगत [[3] अनुगमः। प्रधानेश्वराद्यर्थप्रतिपादकं पदं परसमयपदम्। अनयोरेव मध्ये परसमयपदं देहिनां कुवासनाहेतुत्वाद्बन्धपदमितरत्तु सद्बोधकारणत्वान्मोक्षपदमिति तावदेके / अन्ये तु व्याचक्षते, प्रकृति स्थित्य नुभाव प्रदेशलक्षणभेदभिन्नस्य बन्धस्य प्रतिपादकं पदं बन्धपदम्, कृत्स्नकर्मक्षयलक्षणस्य मोक्षस्य प्रतिपादकं पदं मोक्षपदमिति / आह- नन्वत्र व्याख्याने बन्ध मोक्षप्रतिपादक पदद्वयं स्वसमयपदान्नातिरिच्यते तत्किमिति भेदेनोपन्यासः?, सत्यम्, किन्तु स्वसमयपदस्याप्यभिधेयवैचित्र्यदर्शनार्थो / भेदेनोपन्यासः, अत एव सामायिकप्रतिपादकं पदं सामायिकपदमित्यादावपि भेदेनोपादानं सार्थकमिति / सामायिकव्यतिरिक्तानां नारक तिर्यगाद्यर्थानां प्रतिपादकं पदं नोसामायिकपदमित्येतच्च सूत्रोच्चारणस्य फलं दर्शितम् / इदमुक्तं भवति, यतःसूत्रे समुच्चारिते स्वसमयपदादिपरिज्ञानं भवति ततस्तदुच्चारणीयमेव ततस्तस्मिन्सूत्र उच्चारितमात्रएव सति केषाञ्चिद्भगवतां साधूनां यथोक्तनीत्या केचिदर्थाधिकारा अधिगताः, परिज्ञाता भवन्ति, केचित्तु क्षयोपशमवैचित्र्यादनधिगता भवन्ति, ततस्तेषामनधिगतानामर्थाधिकाराणामधिगमार्थं पदेन पदं वर्तयिष्यामि, एकैकं पदं व्याख्यास्यामीत्यर्थः / तत्र व्याख्यालक्षणमेव तावदाह- संहिया येत्यादि / तत्रास्खलितपदोच्चारणं संहिता, यथा करोमि भयान्त! सामायिक मित्यादि / पदं तु करोमीत्येक पदम्, भयान्त इति द्वितीयम्, सामायिकमिति तृतीयमित्यादि। पदार्थस्तु करोमीत्यभ्युपगमः, भयान्तेति गुर्वामन्त्रणम्, समस्यायः सामायिकमित्यादिकः। पदविग्रहः समासः, स चानेकपदानामेकत्वापादानविषयो यथा भयस्यान्तो भयान्त इत्यादि। सूत्रस्यार्थस्य वाऽनुपपत्त्युद्धावनं चालना / तस्यैवानेकोपपत्तिभिस्तथैव स्थापनं प्रसिद्धिः। एते च चालनाप्रसिद्धी, O(सद्बोधकारणत्वादि)' त्यधिकम् / 7 वर्ण....। // 413 //
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 414 // सूत्रलक्षणः। व्याख्यालक्षणच। आवश्यके सामायिकव्याख्यावसरे स्वस्थान एव विस्तरवत्यौ द्रष्टव्ये। एवं षधिं विद्धिजानीहि लक्षणं व्याख्याया इति [3] अनुगमः। प्रक्रमाद्गम्यत इति श्लोकार्थः॥ 135 // अत्राह- नन्वस्याः षड्डिधव्याख्याया मध्ये कियान्सूत्रानुगमस्य विषयः? को वा सूत्रम् 605 सूत्रालापकनिक्षेपस्य? कश्च सूत्रस्पर्शकनिर्युक्ते:? किंवा नयैर्विषयीक्रियते? उच्यते, सूत्रं सपदच्छेदं तावदभिधाय सूत्रानुगमः सूत्रस्पर्शक निर्युक्त्यनुगमः। कृतप्रयोजनो भवति, सूत्रानुगमेन च सूत्रे समुच्चारिते पदच्छेदे च कृते सूत्रालापकानामेव नामस्थापनादिनिक्षेपमात्रमभिधाय सूत्रालापकनिक्षेपः कृतार्थो भवति / शेषस्तु पदार्थ पदविग्रहादिनियोगःसर्वोऽपि सूत्रस्पर्शकनिर्युक्तेः / वक्ष्यमाणनैगमादि द्वात्रिंशत्सूत्र दोषा अष्टगुणा नयानामपि प्रायः स एव पदार्थादिविचारो विषयः, ततो वस्तुवृत्त्या सूत्रस्पर्शकनिर्युक्त्यन्त विन एव नयाः, आह च भाष्यकारः होइ कयत्थो वोत्तुं सपयच्छेयं सुयं सुयाणुगमो। सुत्तालावगनासो नामाइन्नासविणिओगं॥१॥सुत्तफासियनिऋत्तिविणिओगो सेसओ पयत्थाई। पायं सो च्चिय नेगमनयाइमयगोयरो होइ॥ 2 // (विशेषावश्यक भा० 1009-10) / अनेन च विधिना सूत्रे व्याख्यायमाने सूत्रं सूत्रानुगमादयश्च युगपत्समाप्यन्ते, यत आह भाष्यसुधाम्भोनिधिः, सुत्तं सुत्ताणुगमो सुत्तालावयकओ यह निक्खेवो। सुत्तप्फासियनिजुत्ती नया य समगं तु वचंति ॥१॥(विशेषावश्यक भा० 1001?) इत्यलं विस्तरेण / से तं अणुगमे त्ति, अनुगमः समाप्तः॥६०५॥॥१५५॥) अथ नयद्वारमभिधित्सुराह ॥आचार्यप्रवरमलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचितवृत्तियुतं श्रीअनुयोगद्वारसूत्रवृतौ तृतीयमनुयोगद्वारं अनुगमाख्यं समाप्तमिति / // 414 // ७.शि.. भवति कृतार्थ उक्त्वा सपदच्छेदं सूत्रं सूत्रानुगमः / सूत्रालापकन्यासो नामदिन्यासविनियोगम् / / 1 / / सूत्रस्पर्शकनियुक्तिविनियोगः शेषक: पदार्थादिः / प्रायः स एव नैगमनयादिमतगोचरो भवति // 2 // 0 सूत्रं सूत्रानुगम: सूत्रालापककृतश्च निक्षेपः। सूत्रस्पर्शिकनियुक्तिर्नयाश्च समकं तु व्रजन्ति // 1 //
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4] नयः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 415: / सत्रम६०६ नैगमादि ज्ञानकि नयसमन्वयचा ॥अथ नयाख्यं चतुर्थमनुयोगद्वारम् // से किं तंणए?, सत्त मूलणया पण्णत्ता, तंजहा-णेगमे संगहे ववहारे उज्जुसुए सद्दे समभिरूढे एवंभूते / तत्थ-णेगेहिं माणेहिं मिणइति(त्ति) णेगमस्स य निरुत्ती। सेसाणं पि नयाणं लक्खणमिणमो सुणह वोच्छं / / 136 // संगहियपिंडियत्थं संगहवयणं समासओ बें(बिं)ति / वच्चइ विणिच्छियत्थं ववहारो सव्वदव्वेसुं ३॥१३७॥पचुप्पन्नग्गाही उज्जुसुओणयविही मुणेयव्वो 4 / इच्छइ विसेसियतरं पचुप्पण्णं णओसद्दो ५॥१३८॥वत्थूओ संकमणं होइ अवत्थु(त्थू)णये समभिरूढे 6 / वंजण अत्थ तदुभयं एवंभूओ विसेसेइ७॥१३९॥ से किं तं नए, इत्यादि। अथ कोऽयं पूर्वोक्तशब्दार्थो नय:?, तत्रोत्तरोत्तरभेदापेक्षया सप्तैव मूलभूता नया मूलनया:। तद्यथा, नैगम इत्यादि / तत्र नैगमं व्याचिख्यासुराह- णेगेहिमित्यादि गाथा। व्याख्या, न, एकं नैकम् प्रभूतानीत्यर्थः / नैकैर्मानैः, महासत्ता सामान्यविशेषादिज्ञानैर्मिमीते मिनोति वा वस्तूनि परिच्छिनत्तीति नैगमः। इतीयं नैगमस्य निरुक्तिः, व्युत्पत्तिः, अथवा निगमाः, लोके वसामि तिर्यग्लोके वसामीत्यादयः पूर्वोक्ता एव बहवः परिच्छेदास्तेषु भवो नैगमः / शेषाणामपि नयानांसङ्गहादीनां लक्षणमिदंशृणुत वक्ष्येऽहमिति गाथार्थः॥१३६॥यथाप्रतिज्ञातमेवाह-संगहियंगाहा। व्याख्या, सम्यग्गृहीत उपात्त: सङ्गहीत: पिण्डितएकजातिमापन्नोऽर्थो विषयो यस्य सङ्ग्रहवचनस्य तत्सङ्गहीतपिण्डितार्थसङ्ग्रहस्य वचनं सङ्गहवचनं समासत: संक्षेपतो ब्रुवते तीर्थकरगणधराः / अयं हि सामान्यमेवेच्छति न विशेषान्, ततोऽस्य वचनं सङ्गहीतसामान्यार्थमेव भवति / अत एव सङ्गलाति सामान्यरूपतया सर्वं वस्तु क्रोडीकरोतीति सङ्ग्रहोऽयमुच्यते, युक्तिश्चात्र लेशतः प्राग्दर्शितैव। // 415 / /
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 416 // सूत्रम् 606 नैगमादिसप्तनया: जानकिया नयसमन्वयश्च। वच्चईत्यादि। निराधिक्ये चयनं चयः पिण्डीभवनम्, अधिकश्चयो निश्चयः सामान्यम्, विगतो निश्चयो विनिश्चयो विसामान्य- [4] नयः। भावः। तदर्थं तन्निमित्तम्, व्रजति प्रवर्तते, सामान्याभावायैव सर्वदा यतते व्यवहारोनय इत्यर्थः / क्व? सर्वद्रव्येषुसर्वद्रव्यविषये। लोके हि घट स्तम्भाम्भोरुहादयो विशेषा एव प्रायो जलाहरणादिक्रियासूपयुज्यमाना दृश्यन्ते न पुनस्तदतिरिक्तं सामान्यम्, अतो लोकव्यवहारानङ्गत्वात्सामान्यमसौनेच्छतीति भावः / अत एव लोकव्यवहारप्रधानो नयो व्यवहारनयोऽसावुच्यते। युक्तिश्चात्रापिलेशतः प्रागुक्तैव / अथवा विशेषेण निश्चयो विनिश्चयः, आगोपालाङ्गनाद्यवबोधो न कतिपयविद्वत्सम्बद्धः। तदर्थं व्रजति व्यवहारनयः सर्वद्रव्येषु / इदमुक्तं भवति, यद्यपि निश्चयेन घटादिवस्तूनि सर्वाण्यपि प्रत्येकं पञ्चवर्णानि द्विगन्धानि पञ्चरसान्यष्टस्पर्शानि तथापि गोपालाङ्गनादीनां यत्रैव क्वचिदेकस्मिन्स्थूले नीलवर्णादौ विनिश्चयो भवति तमेवासौ सत्त्वेन / प्रतिपद्यते न शेषान्, लोकव्यवहारपरत्वादेवेति गाथार्थः // 139 // पञ्चुप्पन्नगाहा / साम्प्रतमुत्पन्नं प्रत्युत्पन्नमुच्यते, वर्तमानकालभावीत्यर्थः / तद्गृहीतुंशीलमस्येति प्रत्युत्पन्नग्राही ऋजुसूत्रो नयविधिMणितव्यः। तत्रातीतानागताभ्युपगमकुटिलतापरिहारेण, ऋजु, अकुटिलं वर्तमानकालभाविवस्तुसूत्रयतीत्यृजुसूत्रः। अतीतानागतयोर्विनाशानुत्पत्तिभ्यामसत्त्वादसदभ्युपगमश्चकुटिल इति भावः / अथवर्जु, अवक्रं श्रुतमस्येत्यृजुश्रुतः। शेषज्ञानैर्मुख्यतया तथाविधपरोपकारासाधनाच्छुतज्ञानमेवैकमिच्छतीत्यर्थः। उक्तंच, सुयनाणेय नेउन्नं, केवले तयणंतरं। अप्पणो य परेसिंच, जम्हा तं परिभावगं॥१॥ति / अयं च नयो वर्तमानमपीच्छन्स्वकीयमेवेच्छति, परकीयस्य स्वाभिमतकार्यासाधकत्वेन वस्तुतोऽसत्त्वादिति / अपरं च, भिन्नलिङ्गैर्भिन्नवचनैश्चशब्दैरेकमपि सामान्याभाव। आगोपालाद्यङ्गना(ध)वबोधो। 0...स्थले कालनील...10 श्रुतज्ञाने च नियुक्तं, (नियोक्तुं योग्यं) केवले तदनन्तरम्। आत्मनश्च परेषां च यस्मात्तत् परिभावकम्॥१॥ निउत्तं / // 416 //
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4] नयः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 417 // सूत्रम् 606 नगमादिसप्त नया: ज्ञानक्रियानयसमन्वयक्ष। वस्त्वभिधीयत इति प्रतिजानीते। यथा तटस्तटी तटमित्यादि। तथा गुरुर्गुरव इत्यादि। तथा इन्द्रादेर्नाम स्थापनादिभेदान्प्रतिपद्यते, वक्ष्यमाणनयस्त्वतिविशुद्धत्वाल्लिङ्ग वचनभेदाद्वस्तुभेदं प्रतिपत्स्यते नाम स्थापना द्रव्याणि च नाभ्युपगमिष्यतीति भावः, इत्युक्त ऋजुसूत्रः। अथ शब्द उच्यते। तत्र शप आक्रोशे (पा०धा० 1069-1244) शप्यतेऽभिधीयते वस्त्वनेनेति.. शब्दः, तमेव गुणीभूतार्थं मुख्यतया यो मन्यते स नयोऽप्युपचाराच्छब्दः। अयं च प्रत्युत्पन्नं वर्तमानं तदपि ऋजुसूत्राभ्युपलगमापेक्षया विशेषिततरमिच्छति। तथाहि, तटस्तटीतटमित्यादिशब्दानां भिन्नान्येवाभिधेयानि भिन्नलिङ्गवृत्तित्वात, स्त्रीपुरुषनपुंसकशब्दवदित्यसौ प्रतिपद्यते। तथा गुरुर्गुरव इत्यत्राप्यभिधेयभेद एव, भिन्नवचनवृत्तित्वात्पुरुषः पुरुषा इत्यादिवदिति। नाम स्थापना द्रव्यरूपाश्चनेन्द्राः, तत्कार्याकरणात्, खपुष्पवदिति।प्राक्तनाद्विशुद्धत्वाद्विशेषिततरोऽस्याभ्युपगमः,समानलिङ्ग वचनानां तु बहूनामपि शब्दानामेकमभिधेयमसौ मन्यते, यथेन्द्रः शक्रः पुरन्दूर इत्यादीति गाथार्थः॥ 168 // वत्थूओ, इत्यादि। वस्तुनः, इन्द्रादेः सङ्कमणमन्यत्र शक्रादाविति दृश्यम्, भवत्यवस्तु, असम्भवीत्यर्थः / क्वेत्याह- नये समभिरूढे, समभिरूढनयमतेनेत्यर्थः। तत्र वाचकभेदेनापरापरान्वाच्यविशेषान्समभिरोहति समभिगच्छति प्रतिपद्यत इति समभिरूढः। अयमत्र भावार्थः, इन्द्र शक्र पुरन्दरादिशब्दाननन्तरंशब्दनयेनैकाभिधेयत्वेनेष्टानसौ विशुद्धतरत्वात्प्रत्येकं भिन्नाभिधेयान्प्रतिपद्यते, भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तत्वात्, सुर मनुजादिशब्दवत् / तथाहि, इन्दतीतीन्द्रः, शक्नोतीति शक्रः, पुरंदारयतीति पुरन्दरः। इह परमैश्वर्यादीनि भिन्नान्येवात्र प्रवृत्तिनिमित्तानि, एवमप्येकार्थत्वेऽतिप्रसङ्गः, घटपटादिशब्दानामप्येकार्थतापत्तेः / एवं च सति यदेन्द्रशब्दः शक्रशब्देन सहकार्थ उच्यते तदा वस्तुनः परमैश्वर्यस्य शकनलक्षणे वस्त्वन्तरे सङ्कमणं कृतं भवति, अभवतीत्यर्थः। // 417 //
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ सूत्रम 606 नेगमादिसप्त श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 418 // नयसमन्वयश्च। तयोरेकत्वमापादितं भवतीत्यर्थः। तच्चासम्भवित्वादवस्तु, न हि य एव परमैश्वर्यपर्यायः, स एव शकनपर्यायो भवितुमर्हति, [4] नयः। सर्वपर्यायसाङ्कर्यापत्तितोऽतिप्रसङ्गादित्यलं विस्तरेण / उक्तः समभिरूढः / वंजणअत्थेत्यादि / यत्क्रियाविशिष्टं शब्देनोच्यते तामेव क्रियां कुर्वद्वस्त्वेवंभूतमुच्यते, एवं, यः शब्देनोच्यते चेष्टाक्रियादिकः प्रकारस्तमेवम्, भूतम्, प्राप्तम्, इतिकृत्वा। ततश्चैवंभूतवस्तुप्रतिपादको नयोऽप्युपचारादेवंभूतः। अथवा, एवं यः शब्देनोच्यते चेष्टाक्रियादिकः प्रकारस्तद्विशिष्टस्यैव वस्तुनोऽभ्युपगमात्, तमेवं भूत: प्राप्तः, एवंभूत इत्युपचारमन्तरेणापि व्याख्यायते / स एवंभूतो नयः किमित्याह, व्यज्यतेऽर्थोऽनेनेति व्यञ्जनं शब्दः, अर्थस्तु तदभिधेयवस्तुरूपः। व्यञ्जनं चार्थश्च व्यञ्जनार्थः, तौ च तौ तदुभयं चेति समासः, व्यञ्जनार्थशब्दयोय॑स्तनिर्देश: प्राकृतत्वात् / व्यञ्जनार्थतदुभयं विशेषयति, नैयत्ये स्थापयति / इदमत्र हृदयम्, शब्दमर्थनार्थं | च शब्देन विशेषयति, यथा घट चेष्टायां (पा०धा० 812), घटते योषिन्मस्तकाद्यारूढश्चेष्टत इति घट इति / अत्र तदैवासौ घटो यदा योषिन्मस्तकाद्यारूढतया जलाहरणचेष्टावान्नान्यदा, घटध्वनिरपि चेष्टां कुर्वत एव तस्य वाचको नान्यदेत्येवं चेष्टावस्थातोऽन्यत्र घटस्य घटत्वं घटशब्देन निवर्त्यते। घटध्वनेरपि तदवस्थातोऽन्यत्र घटेन स्ववाचकत्वं निवर्त्यत इति / भावः, इति गाथार्थः॥१३९॥ उक्ता मूलनयाः / एषांचोत्तरोत्तरभेदप्रभेदा आवश्यकादिभ्योऽवसेयाः / एते च सावधारणाः सन्तो दुर्नयाः, अवधारणविरहितास्तु सुनयाः, सर्वैश्च सुनयैर्मीलितैः स्याद्वाद इत्यलं बहुभाषितया॥ अत्राह कश्चित्, ननूक्ता एते नयाः, केवलं प्रस्तुते किमेतैः प्रयोजनमिति नावगच्छामः / उच्यते, उपक्रमेणोपक्रान्तस्य // 418 // निक्षेपेण च यथासम्भवं निक्षिप्तस्यानुगमेनानुगतस्य च प्रक्रान्तसामायिकाध्ययनस्य विचारणामीषां प्रयोजनम् / पुनरप्याह, तद् व्यंजनार्थ...1 0 नैयत्येन /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 419 // ज्ञानक्रिया नयसमन्वयव नन्वेषा नयैर्विचारणा किं प्रतिसूत्रमभिप्रेता सर्वाध्ययनस्य वा?, यद्याद्यः पक्षः स न युक्तः, प्रति सूत्रं नयविचारस्य न नया समोयरंति इह (आवश्यक नि० 762) मित्यनेन निषिद्धत्वाद् / अथापरः पक्षः सोऽपि न युक्तः, समस्ताध्ययनविषयस्य सूत्रम् 606 नयविचारस्य प्रागुपोद्धातनिर्युक्तौ नए समोयारणाणुमए, इत्यत्रोपन्यस्तत्वात् / न च सूत्रव्यतिरिक्तमध्ययनमस्ति यन्नयैर्विचार्यते। नैगमादिसप्त नया:, अत्रोच्यते, यस्तावत्प्रतिसूत्रं नयविचारनिषेधः प्रेर्यते तत्राविप्रतिपत्तिरेव, किं च, आसज्ज उ सोयरं नए नयविसारओ बूया , (आवश्यक नि०७६१) इत्यनेनापवादिकः सोऽनुज्ञात एव / यदप्युच्यते, 'समस्ताध्ययनविषयस्य नयविचारस्य प्रागुपोद्घाते त्यादि, तत्समयानभिज्ञस्यैव वचनम् / यस्मादिदमेव चतुर्थानुयोगद्वारं नयवक्तव्यताया मूलस्थानम्, अत्र सिद्धानामेव च तेषांक तत्रोपन्यासः। यदप्युक्तम् न च सूत्रव्यतिरिक्तमध्ययनमित्यादि, तदप्यसारम्, समुदायसमुदायिनो: कार्यादिभेदतः कथञ्चिद्भेद-8 सिद्धेः। तथाहि, प्रत्येकावस्थायामनुपलब्धमप्युद्वहनसामर्थ्यलक्षणं कार्य शिबिकावाहकपुरुषसमुदाय उपलभ्यते / एवं च। प्रत्येकसमुदितावस्थयो: कार्यभेदः, शिबिकावाहनादिषु सामर्थ्यासामर्थ्यलक्षणो विरुद्धधर्माध्यासश्च दृश्यते। यदिचायमपि न भेदकस्तर्हि सर्वं विश्वमेकं स्यात् / ततश्चसहोत्पत्त्यादिप्रसङ्गः, तस्मात्कार्यभेदाद्विरुद्धधर्माध्यासाच्चसमुदाय समुदायिनोर्भेदः प्रतिपत्तव्यः। एवं सङ्ख्या संज्ञादिभ्योऽपितद्भेदोभावनीयः। तस्मात्कश्चित्क्वचित्सूत्रविषयः समस्ताध्ययनविषयश्चनयविचारोह न दुष्यति / भवत्वेवं तथाऽप्यध्ययनं नयैर्विचार्यमाणं किं सवैरेव विचार्यते? आहोस्वित्कियद्भिरेव?, यदि सर्वैरिति पक्षःस न युक्तः, तेषामसङ्खयेयत्वेन तैर्विचारस्य कर्तुमशक्यत्वात् / तथाहि, यावन्तो वचनमार्गास्तावन्त एव नयाः। यथोक्तम्, जावइया वयणपहा तावइया चेव होंति नयवाया। जावइया नयवाया तावइया चेव परसमया॥१॥ (सम्मति० 3/47) न च आसाद्य तु श्रोतारं नयान् नयविशारदो ब्रूयात्। 0 यावन्तो वचनपथास्तावन्तश्चैव भवन्ति नयवादाः / यावन्तो नयवादास्तावन्तश्चैव परसमयाः॥१॥ // 41
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 420 // [4] नयः। सूत्रम् 606 नैगमादिसप्तनया:, ज्ञानक्रियानयसमन्वयश्च। निजनिजाभिप्रायविरचितानां वचनमार्गाणां सङ्ख्या समस्ति, प्रतिप्राणि प्रायो भिन्नत्वादभिप्रायाणाम्, नापि कियद्भिरिति वक्तुं शक्यम्, अनवस्थाप्रसङ्गात् / सङ्ख्यातीतेषु हि तेषु यावदेभिर्विचारणा क्रियते तावदेभिरति किं नेत्यनवस्थाप्रेरणायांन नैयत्यावस्थापकं हेतुमुत्पश्यामः / अथापि स्यात्, असङ्ख्येयत्वेऽप्येषांसकलनयसाहिभिर्नयैर्विचारो विधीयते / ननु तेषामपि सङ्घाहिनयानामनेकविधत्वात् पुनरनवस्थैव / तथाहि, पूर्वविद्भिः सकलनयसङ्ग्राहीणि सप्त नयशतान्युक्तानि, यत्प्रतिपादकं सप्तशतारं नयचक्राध्ययनमासीद्, उक्तं च, एक्केक्को य सयविहो सत्त नयसया हवंति एमेवे (आवश्यक नि० ७५९)त्यादि। सप्तानांच नयशतानां सङ्ग्राहकाः पुनरपि विध्यादयो द्वादश नया: यत्प्ररूपकमिदानीमपि द्वादशारं नयचक्रमास्ते / एतत्सङ्गाहिणोऽपि सप्त नैगमादिनयाः, तत्सङ्गाहिणौ पुनरपि द्रव्यपर्यायास्तिकौनयौ ज्ञानक्रियानयौ वा निश्चयव्यवहारौवा शब्दार्थनयौ वेत्यादि, इति सङ्ग्राहकनयानामप्यनेकविधत्वात्सैवानवस्था। अहो, अतिनिपुणमुक्तम्, किन्तु प्रक्रन्ताध्ययने सामायिकं विचार्यते, तच्च मुक्तिफलम् / ततो यदेवास्य मुक्तिप्राप्तिनिबन्धनं रूपंतदेव विचारणीयम्, तच्च ज्ञान क्रियात्मकमेव, ततो ज्ञानक्रियानयाभ्यामेवास्य विचारो युक्ततरो नान्यैः। तत्र ज्ञानमेव मुक्तिप्रापकतया प्रतिजानीते, ततस्तन्मताविष्करणार्थमाह___णायम्मि गिहियव्वे अगिहियव्वंमि चेव अत्थंमि। जइयव्वमेव इइ जो उवएसो सो नओ नाम // 140 // सव्वेसिपि नयाणं बहुविहवत्तव्वयं निसामेत्ता / तं सव्वनयविसुद्धं जंचरणगुणट्ठिओसाहू ॥१४१॥सेतूंनए। अणुओगद्दाराईसम्मत्ताई ( // 152 // ) सोलस सयाणि चउरुत्तराणि गाहाण जाण सव्वग्गं / दुसहस्समणुट्ठभछंदवित्तपरिमाणओ भणियं // 142 // नयरमहादारा इव 0 एकैकश्च शतविधः सप्तशतानि नया भवन्ति एवमेव। मस्ति। मि। 0ई' नास्ति। होंति उ इमंमि गाहाणं' इति वर्तते। वित्तप्पमाणओ। Oणय। // 420 //
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्र सूत्रम् 606 नयाः , सूरिवृत्तियुतम्। // 421 // कम्मदाराणुओगवरदारा / अक्खर बिंदूमत्ता लिहिया दुक्खक्खयट्ठाए॥१४३ // सूत्रम् 606 // [4] नयः। णायम्मिगाहा।व्याख्या, ज्ञातेसम्यगवगते, गिहियव्वेग्रहीतव्ये, उपादेय इत्यर्थः / अग्रहीतव्येऽनुपादेये, सच हेय उपेक्षणीयश्च, द्वयोरप्यग्रहणाविशेषात्, चशब्द उक्तसमुच्चये। अथवाऽग्रहीतव्यशब्देन हेय एवैको गृह्यते, उपेक्षणीयंत्वनुक्तमप्ययमेव, चकारः नैगमादिसप्तसमुच्चिनोति, एवोगाथालङ्कारमात्रे / अत्थंमित्ति, अर्थे' ऐहिकामुष्मिके, तत्रैहिको ग्रहीतव्यःम्रक्चन्दनाङ्गनादिः, अग्रहीत ज्ञानक्रियाव्योऽहि विषकण्टकादिः, उपेक्षणीयस्तृणादिः। आमुष्मिको ग्रहीतव्यः सम्यग्दर्शनादिः, अग्रहीतव्यो मिथ्यात्वादिरुपेक्षणी नयसमन्वयच। यस्तु स्वर्गविभूत्यादिः। एवंभूतेऽर्थे यतितव्यमेवेति / अत्रैवकारोऽवधारणे, तस्य च व्यवहितः प्रयोगः / तद्यथा, ज्ञात एवेति, तदयमर्थः, ग्राह्याग्राह्योपेक्षणीयेऽर्थे ज्ञात एव तत्प्राप्ति परिहारोपेक्षार्थिना यतितव्यम्, प्रवृत्त्यादिलक्षण: प्रयत्न: कार्य इति / इत्येवंभूतः सर्वव्यवहाराणां ज्ञाननिबन्धनत्वप्रतिपादनपरो य उपदेशः स किमित्याह- नय इति प्रस्तावाज्ज्ञाननयो नामेति शिष्यामन्त्रण इत्यक्षरघटना। भावार्थस्त्वयम्, इह ज्ञाननयो ज्ञानप्राधान्यख्यापनार्थं प्रतिपादयति / नन्वैहिकामुष्मिकफलार्थिना तावत्सम्यग्विज्ञात एवार्थे प्रवर्तितव्यम्, अन्यथाप्रवृत्तौ फलविसंवाददर्शनाद्, आगमेऽपि च प्रोक्तम्, पढमं नाणं तओ दये। (दश वै० 4/10) त्यादि। जं अन्नाणी कम्मंखवेई (कल्प भा० 1170) त्यादि। तथा अपरमप्युक्तम्- पावाओ विणियत्ती पवत्तणा तह य कुसलपक्खंमि / विणयस्स य पडिवत्ती तिन्निवि नाणे समप्पंति // 1 // तथा अन्यैरप्युक्तम्, विज्ञप्तिः फलदा पुंसां, न क्रिया फलदा मता। मिथ्याज्ञानात्प्रवृत्तस्य, फलासंवाददर्शनाद् ॥१॥इति / इतश्च ज्ञानस्यैव प्राधान्यं यतस्तीर्थकर गणधरैरगीतार्थानां 0 उवक्कमदा...0 बिंदुगमत्ता। 0 गाहा 1604 अनुष्टुप् ग्रंथाग्रं / 2085 / / अणुओगदारं सुत्तं सम्मत्तं / / ' इत्यधिकं वर्तते। ...नचारित्रदिः / ॐणं। PO पापाद्विनिवृत्तिः प्रवर्तना तथा च कुशलपक्षे। विनयस्य च प्रतिपत्तिस्त्रीण्यपि ज्ञानात्समाप्यन्ते॥१॥ // 421
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ नयः। श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 422 // सूत्रम् 606 नैगमादिसप्तनया:, ज्ञानक्रियानयसमन्वयश्च। केवलानां विहारोऽपि निषिद्धः, तथा च तद्वचनम्, गीयत्थो य विहारो बीओ गीयत्थमीसिओ भणिओ। एत्तो तइयविहारो नाणुनाओ जिणवरेहिं॥१॥(कल्पभा०६८८, ओघनि० 121) न यस्मादन्धेनान्ध:समाकृष्यमाण: सम्यक्पन्थानं प्रतिपद्यत इति भावः। एवं तावत्क्षायोपशमिकं ज्ञानमधिकृत्योक्तम्, क्षायिकमप्यङ्गीकृत्य विशिष्टफलसाधकत्वं तस्यैव विज्ञेयम् / यस्मादर्हतोऽपि भवाम्भोधितटस्थस्य दीक्षांप्रतिपन्नस्योत्कृष्टतपश्चरणवतोऽपि न तावदपवर्गप्राप्तिः संजायते यावदखिलजीवादिवस्तुस्तोमसाक्षात्करणदक्षं केवलज्ञानं नोत्पन्नम्, तस्माज्ज्ञानमेव पुरुषार्थसिद्धेर्निबन्धनम् / प्रयोगश्चात्र, यद्येन विना न भवति तत्तन्निबन्धनमेव, यथा बीजाद्यविनाभावी तन्निबन्धन एवाङ्करः, ज्ञानाविनाभाविनी च सकलपुरुषार्थसिद्धिरिति / ततश्चायं नय श्चतुर्विधे सामायिके सम्यक्त्वसामायिक श्रुतसामायिके एवाभ्युपगच्छति, ज्ञानात्मकत्वेन प्रधानमुक्तिकारणत्वात्, देशविरति सर्वविरतिसामायिकेतु नेच्छति, ज्ञानकार्यत्वेन गौणत्वात्तयोरिति गाथार्थः॥विचारितंज्ञाननयमतेन सामायिकम्, अथ क्रियानयमतेन तद्विचार्यते, तत्रासौ क्रियैव सकलपुरुषार्थसिद्धेः प्रधानं कारणमिति मन्यमानो ज्ञाननयमतव्याख्यातामेतामेव गाथामाह- नायम्मीत्यादि। इयं च क्रियानयमतेनेत्थं व्याख्यायते, इह ज्ञाते ग्रहीतव्येऽग्रहीतव्ये चैवार्थे सर्वामपि पुरुषार्थसिद्धिमभिलषता यतितव्यमेव, प्रवृत्त्यादिलक्षणा क्रियैव कर्तव्येति। एवमत्र व्याख्याने, एवकारः स्वस्थान एव योज्यते / एवं च सति ज्ञातेऽप्यर्थे क्रियैव साध्या, ततो ज्ञानं क्रियोपकरणत्वाद्गौणमित्यत: सकलस्यापि पुरुषार्थस्य क्रियैव प्रधानं कारणमित्येवं य उपदेशः स नयः प्रस्तावात्क्रियानयः, शेषं पूर्ववद् / अयमपि स्वपक्षसिद्धये युक्तीरुद्भावयति / ननु क्रियैव प्रधानं पुरुषार्थसिद्धिकारणम्, यत आगमेऽपि तीर्थकर गणधरैः क्रियाविकलानां ज्ञानं निष्फलमेवोक्तम्, सुबहुपि 0 गीतार्थश्च विहारो द्वितीयो गीतार्थमिश्रितो भणितः। एताभ्यां तृतीयो नानुज्ञातो जिनवरैः / / 1 // ॐ सुबह्वपि 2
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोग- द्वारं मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 423 // नया:, ज्ञानक्रियानयसमन्वयचा सुयमहीयं किं काही चरणविप्पमुक्कस्स?। अंधस्स जह पलित्ता दीवसयसहस्सकोडीवि // 1 // नाणं सविसयनिययं न नाणमित्तेण नाणामत्तणा[४] नयः। कजनिप्फत्ती। मग्गण्णू दिलुतो होइ सचिट्ठोअचिट्ठो य॥२॥ जाणंतोऽविय तरिउं, काइयजोगं न जुजई जो उ। सो वुज्झइ सोएणं, एवं सूत्रम् 606 नाणी चरणहीणो॥ 3 // (आवश्यक नि० 98,1157,1160) जहा खरो चंदणभारवाही (आवश्यक नि० 100) त्यादि, तथा नैगमादिसप्तअन्यैरप्युक्तम्, क्रियैव फलदा पुंसां, न ज्ञानं फलदं मतम् / यतः स्त्रीभक्ष्यभोगज्ञो, न ज्ञानात्सुखितो भवेद्॥१॥इति / एवं तावत्क्षायोपशमिकींचरणक्रियामङ्गीकृत्य प्राधान्यमुक्तम् / अथ क्षायिकीमप्याश्रित्य तस्या एव प्राधन्यमवसेयम्।यस्मादर्हतोऽपि भगवतः समुत्पन्नकेवलज्ञानस्यापि न तावन्मुक्त्यवाप्तिः सम्पद्यते यावदखिलकर्मेन्धनानलज्वालाकलापरूपायां शैलेश्यवस्थायां सर्वसंवररूपां चारित्रक्रिया न प्राप्तेति / तस्माक्रियैव प्रधानं सर्वपुरुषार्थसिद्धिकारणम् / प्रयोगश्चात्र, यद्यत्समनन्तरभावि तत्तत्कारणम्, यथान्त्यावस्थाप्राप्तपृथिव्यादिसामग्यनन्तरभावी तत्कारणोऽङ्करः, क्रियानन्तरभाविनी च सकलपुरुषार्थसिद्धिरिति / ततश्चैष चतुर्विधे सामायिके देशविरतिसर्वविरतिसामायिके एव मन्यते, क्रियारूपत्वेन प्रधानमुक्तिकारणत्वात्, सम्यक्त्वश्रुतसामायिके तु तदुपकारित्वमात्रतो गौणत्वानेच्छतीति गाथार्थः॥१४०॥ ननु पक्षद्वयेऽपि युक्तिदर्शनात्किमिहल तत्त्वमिति न जानीम इति शिष्यजनसम्मोहमाशय ज्ञान क्रियानयमतप्रदर्शनानन्तरं स्थितपक्षं दर्शयन्नाह8 सव्वेसिंपिगाहा। व्याख्या, न केवलमनन्तरोक्तनयद्वयस्य, किं तर्हि? सर्वेषामपि स्वतन्त्रसामान्य विशेषवादिनां नाम| श्रुतमधीतं किं करिष्यति चरणविप्रमुक्तस्य? / अन्धस्य यथा प्रदीप्ता दीपशतसहस्रकोट्यपि // 1 // ज्ञानं स्वविषयनियतं न ज्ञानमात्रेण कार्यनिष्पत्तिः। मार्गज्ञो // 423 // दृष्टान्तो भवति सचेष्टोऽचेष्टश्च // 2 // जानन्नपि तरीतुं कायिकयोगं न युनक्ति यस्तु। स उह्यते श्रोतसा एवं ज्ञानी चरणहीनः।। 3 / / यथा खरश्चन्दनभारवाही। 08 चारित्रक्रियां न प्राप्नोति,Oना।
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोग [4] नयः। सूत्रम् 606 नेगमादिसप्त श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 424 // ज्ञानक्रिया नयसमन्वयश्च। स्थापनादिवादिनांवा नयानां वक्तव्यता' परस्परविरोधिनीप्रोक्तिं निशम्य श्रुत्वा तदिह सर्वनयविशुद्धंसर्वनयसम्मतंतत्त्वरूपतया ग्राह्यम् / यत्किमित्याह- यच्चरणगुणस्थितः साधुः चरणं चारित्रक्रिया, गुणोऽत्र ज्ञानम्, तयोस्तिष्ठतीति चरणगुणस्थः। ज्ञानक्रियाभ्यां द्वाभ्यामपि युक्त एव साधुर्मुक्तिसाधको न पुनरेकेन केनचिदिति भावः। तथाहि, यत्तावज्ज्ञानवादिना प्रोक्तंयद्येन विना न भवति तत्तन्निबन्धनमेवेत्यादि। तत्र तदविनाभावित्वलक्षणो हेतुरसिद्ध एव, ज्ञानमात्राविनाभाविन्या: पुरुषार्थसिद्धेः क्वाप्यदर्शनात्, न हि दाह पाकाद्यर्थिनां दहनपरिज्ञानमात्रादेव तत्सिद्धिर्भवति, किन्तु तदानयन सन्धुक्षणज्वालनादिक्रियानुष्ठानादपि / न च तीर्थकरोऽपि केवलज्ञानमात्रान्मुक्तिं साधयति, किन्तु यथाख्यातचारित्रक्रियातोऽपि / तस्मात्सर्वत्र ज्ञानक्रियाऽविनाभाविन्येव पुरुषार्थसिद्धिः। ततस्तदविनाभावित्वलक्षणो हेतुर्यथा पुरुषार्थसिद्धर्ज्ञाननिबन्धनत्वं साधयति तथा क्रियानिबन्धनत्वमपि, तामप्यन्तरेण तदसिद्धेरित्यनैकान्तिकोऽप्यसाविति / एवं क्रियावादिनापि यद्यत्समनन्तरभावि तत्तत्कारणमित्यादिप्रयोगे यस्तदनन्तरभावित्वलक्षणः हेतुरुक्तः सोऽप्यसिद्धोऽनैकान्तिकश्च / तथाहि, स्त्री भक्ष्यभोगादिक्रियाकालेऽपिज्ञानमस्ति, तदन्तरेण तत्र प्रवृत्तेरेवायोगाद् / एवं शैलेश्यवस्थायां सर्वसंवररूपक्रियाकालेऽपि केवलज्ञानमस्ति, तदन्तरेण तस्या एवाप्राप्तेः। तस्मात्केवलक्रियानन्तरभावित्वेन पुरुषार्थस्य क्वाप्यसिद्धरसिद्धो हेतुः। यथा च तदनन्तरभावित्वलक्षण: हेतुः क्रियाकारणत्वं मुक्त्यादिपुरुषार्थस्य साधयति तथा ज्ञानकारणत्वमपि, तदप्यन्तरेण तस्य कदाचिदप्यभावादित्यनैकान्तिकताप्यस्येति / तस्माज्ज्ञानक्रियोभयसाध्यैवमुक्त्यादिसिद्धिः, उक्तं च हयं नाणं कियाहीणं, हया अन्नाणओ किया। पासंतो पंगुलो दड्डो, धावमाणो य अंधओ॥१॥ संयोगसिद्धी ए फलं वयंति, न हु एगचक्केण रहो पयाइ। अंधो य पंगू य वणे समेच्चा, उहतं ज्ञानं क्रियाहीनं हता अज्ञानतः क्रिया। पश्यन् पङ्गुर्दग्धो धाश्चान्धः॥१॥ संयोगसिद्ध्या फलं वदन्ति नैवैकचक्रेण रथः प्रयाति ।अन्धश्च पङ्गुश्च वने समेत्य
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ [[4] नयः। सत्रम श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 425 // नेगमादिसप्त नयाः जानक्रिया नयसमन्वयश्च। ते संपउत्ता नयरं पविट्ठा ॥२॥(आवश्यक नि०१०१-२) इत्यादि।अत्राह, नन्वेवं ज्ञानक्रिययोर्मुक्त्यवापिका शक्तिः प्रत्येकमसती समुदायेऽपिकथं स्यात्?, न हि यद्येषु प्रत्येकं नास्ति तत्तेषु समुदितेष्वपि भवति, यथा प्रत्येकमसत्समुदितेष्वपि सिकताकणेषु तैलम्, प्रत्येकमसती च ज्ञानक्रिययोर्मुक्त्यवापिका शक्तिः, उक्तं च, पत्तेयमभावाओ निव्वाणं समुदियासुवि न जुत्तं / नाण. किरियासु वोत्तुं सिकतासमुदायतेलं व॥१॥ (विशेषावश्यक भा० 1163) / उच्यते, स्यादेतद्, यदि सर्वथा प्रत्येकं तयोर्मुक्त्यनुपकारिताभिधीयेत, यदा तु तयोः प्रत्येकं देशोपकारिता समुदाये तु सम्पूर्णा हेतुता तदा न कश्चिद्दोषः। आह च, वीसुं न सबहच्चिय सिकतातेल्लं वसाहणाभावो / देसोवगारिया जा सा समवायंमि संपुण्णा॥१॥ (विशेषावश्यक भा० 1164) अत: स्थितमिदम्, ज्ञानक्रिये समुदिते एव मुक्तिकारणं न प्रत्येकमिति तत्त्वम् / तथा च पूज्याः, नाणाहीणं सव्वं नाणनओ भणइ किं व किरियाए?। किरियाए चरणनओ तदुभयगाहो य सम्मत्तं ॥१॥(विशेषावश्यक भा० 3591) / तस्माद्भावसाधुः सर्वैरपि नयैरिष्यत एव, सच ज्ञानक्रियायुक्त एवेत्यतो व्यवस्थितमिदं तत्सर्वनयविशुद्धं यच्चरणगुणव्यवस्थितः साधुरिति // 141 // तदेवं समर्थितं नयद्वारम्, तत्समर्थने च समर्थितानि चत्वार्यप्युपक्रमादीनि द्वाराणि, तत्समर्थने चानुयोगद्वारशास्त्रं समाप्तम् // 606 // तौ सम्प्रयुक्तौ नगरं प्रविष्टौ // 2 // 0 प्रत्येकमभावान्निर्वाणं समुदितयोरपि न युक्तम् / ज्ञानक्रिययोर्वक्तुं सिकतासमुदाये तैलमिव / / 1 / / 0 विष्वक्न सर्वथैव सिकतातैलवत्साधनाभावः। देशोपकारिता या सा समवाये सम्पूर्णा // 1 // ज्ञानाधीनं सर्वं ज्ञाननयो भणति किं च क्रियाया? | क्रियया (अधीन) चरणनयस्तभय-8 // 425 // ग्राहश्च सम्यक्त्वम्॥१॥0च।
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 426 // [4] नयः। सूत्रम् 606 नैगमादिसप्तनया: ज्ञानक्रियानयसमन्वयश्च। प्रायोऽन्यशास्त्रदृष्टः सर्वोऽप्यर्थो मयात्र संरचितः। न पुनः स्वमनीषिकया तथापि यत्किञ्चिदिह वितथम् // 1 // सूत्रमतिलय लिखितं तच्छोध्यं मय्यनुग्रहं कृत्वा। परकीयदोष गुणयोस्त्यागोपादानविधिकुशलैः॥२॥ छद्मस्थस्य हि बुद्धिः स्खलति न कस्येह कर्मवशगस्य? / सद्बुद्धिविरहितानां विशेषतो मद्विधासुमताम् // 3 // कृत्वा यद्वृत्तिमिमां पुण्यं समुपार्जितं मया तेन / मुक्तिमचिरेण लभतां क्षपितरजाः सर्वभव्यजनः / / 4 / / श्रीप्रश्नवाहनकुलाम्बुनिधिप्रसूतः, क्षोणीतूलप्रथितकीर्तिरुदीर्णशाखः / विश्वप्रसाधितविकल्पितवस्तुरुच्चैश्छायाश्रितप्रचुरनिर्वृतभव्यजन्तुः // 5 // ज्ञानादिकुसुमनिचित: फलित: श्रीमन्मुनीन्द्रफलवृन्दैः। कल्पद्रुम इव गच्छः श्रीहर्षपुरीयनामास्ति ॥६॥युग्मम् // एतस्मिन् गुणरत्नरोहणगिरिर्गाम्भीर्यपाथोनिधि, स्तुङ्गत्वानुकृतक्षमाधरपतिः सौम्यत्वतारापतिः। सम्यग्ज्ञान विशुद्धसंयमतपः, स्वाचारचर्यानिधिः, शान्तः श्रीजयसिंहसूरिरभवन्निःसङ्गचूडामणिः॥७॥ रत्नाकरादिवैतस्माच्छिष्यरत्नं बभूव तत् / स वागीशोऽपि नो मन्ये, यद्गुणग्रहणे प्रभुः॥८॥ श्रीवीरदेवविबुधैः सन्मन्त्राधतिशयप्रवरतोयैः / द्रुम इव य:संसिक्त: कस्तद्गुणकीर्तने विबुधः?॥९॥ तथाहि, आज्ञा यस्य नरेश्वरैरपि शिरस्यारोप्यते सादरम्, यं दृष्ट्वापि मुदं व्रजन्ति परमांप्रायोऽतिदुष्टा अपि / सद्वक्त्राम्बुधिनिर्यदुज्वलवचःपीयूषपानोद्यतै, र्गीर्वाणैरिव दुग्धसिन्धुमथने तृप्तिर्न लेभे जनैः // 10 // कृत्वा येन तपः सदुष्करतरं विश्वं प्रबोध्य प्रभो, स्तीर्थं सर्वविदः प्रभावितमिदं तैस्तैः स्वकीयैर्गुणैः। 7 सङ्कलितः। ॐ चि। 0 श(श्रि)। 7 वर्णने / // 426 //
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअनुयोगद्वारंमलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरि वृत्तियुतम्। // 427 // [4] नयः। सूत्रम् 606 नैगमादिसप्तनयाः , ज्ञानक्रियानयसमन्वयश्च। शुक्लीकुर्वदशेषविश्वकुहरं भव्यैर्निबद्धस्पृहम्, यस्याऽऽशास्वनिवारतं विचरति श्वेतांशुगौरं यशः॥११॥ यमुनाप्रवाहविमलश्रीमन्मुनिचन्द्रसूरिसम्पर्कात् / अमरसरितेव सकलं पवित्रितं येन भुवनतलम् // 12 // विस्फूर्जत्कलिकालदुस्तरतमःसन्तानलुप्तस्थितिः, सूर्येणेव विवेकभूधरशिरस्यासाद्य येनोदयम् / सम्यग्ज्ञानकरैश्चिरन्तनमुनिक्षुण्ण: समुद्योतितो, मार्गः सोऽभयदेवसूरिरभवत्तेभ्यःप्रसिद्धो भुवि॥१३॥ तच्छिष्यलवप्रायैरवगीतार्थापि शिष्टजनतुष्टयै / श्रीहेमचन्द्रसूरिभिरियमनुरचिता प्रकृतवृत्तिः॥१४॥ ॥अनुयोगद्वारवृत्तिः समाप्ता॥ // अत्र प्रत्यक्षरगणनया ग्रन्थाग्रम् 5700 / शिवमस्तु श्री चतुर्विधसङ्घस्य / ॥आचार्यप्रवरमलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचितवृत्तियुतं श्रीअनुयोगद्वारसूत्रवृतौ चतुर्थमनुयोगद्वारं नयाख्यं समाप्तमिति॥ // इति स्थविरश्रीआर्यरक्षितविरचितं श्रीमन्मलधारोपाधिधारकहर्षपुरीयगच्छगगननभोमणि | श्रीहेमचन्द्रसूरिसंहब्धवृत्तियुतमनुयोगद्वारमध्ययनं समाप्तिमगात्, श्रेयसे चास्तु॥ // 427 0 अनुयोगद्वाराणि समाप्तानि / / अत्र प्रत्यक्षरगणनया ग्रन्थानम् 5900 शिवमस्तु / /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
_