Book Title: Anekant Vyavastha Prakaranam Part 01
Author(s): Dakshvijay
Publisher: Vijay Lavanyasurishwar Gyanmandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022426/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntamyavasthAprakaraNam / mago nibhaagH| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvijayanemisurigranthamAlAratnam-34 AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namo namaH // nyAyAcArya-nyAyavizArada-mahAmahopAdhyAyazrImadyazodhijayagaNimaNi- .. . viracitam- . . anekAntavyavasthAprakaraNam / [aparanAma jainatarkaparibhASA] .. tasya cAyaM prathamo vibhAga tapogacchAdhipati-zAsanasamauTU-sUricaRcAvati / jagadguru-zrIvijayanemisUrIzvara-pAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratlena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitA tattvabodhinI vivRtiH| vi. saM. 2008] vIra ni. saM. 2478 - . [nemi saM. 3 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AR .-: shaay::rAjanagaranivAsI zreSThI jesiMgabhAI ugaracaMda 3 zAhe pitAnA svapitAzrInA zreye the. A "anekAMta vyavasthAprakaraNa" amaranAma "jainatarka paribhASA" jevA ? darzanaprabhAvaka graMthanA prakAzanakAryamAM je sahAyatA samarpaNa karI che, te prazaMsanIya ane jJAnarasika zrIme tene kharekhara 1. manu420Iya che. Lwwwwwwwwwwwwwwwxxxmmenter - mudrakA prakAzaka:zreSThI IzvaradAsa mUlacaMda The. zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira ... boTAra, [ saurASTra ] --735 . - goviMdalAla jagazIbhAi : zAradA mudraNAlaya jummA masjida sAme, amadAvAda prAptisthAnam / zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira boTAda [ saurASTra] " zrIsarasvatI pustakabhaMDAra 'hAthIkhAnA' ratanapola, amadAvAda Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanasamrA tapAgacchAdhipati narapatitati pratibodhaka-sUricakacakravatti -zrIkaccha giri-pramukha-tIrthoddhAraka-prauDhaprabhAvazAli-paramapUjya bAlabrahmacAri- AcArya mahArAjAdhirAja zrImaviyanemisUrIzvarajI mahArAja sAheba. janma : vi. saM. 1921 kArtika zukra 1 zukravAra mahuvA (saurASTra) 1. ra7 hua1 * . *41 : 1STha12 * gaNipada : vi. sa. 1960 kAti ka va6 7 vaLA-varlabhIpura paMnyAsapadaH vi. sa. 1969 mAgazara suda 3. vaLA-valabhIpura sUripada : vi. sa. 1964 jayeSTha suda 5. bhAvanagara svargavAsa : vi. sa. 200 5 Aso vada amAsa, zukravAra mahuvA. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana jainadarzananA mULAdhAra anekAMtavAdane bedha Apate "anekAMtavyavasthA prakaraNa (apanAma "jetaparibhASA") nAmane A graMtha che. tenA racayitA pUjyapAda jaina nyAyanA prANadAtA nyAyavizArada-nyAyAcArya mahAmahopAdhyAya zrImad yazavijayajI, mahArAja che. temanA jIvana ane kavana viSe keTalAye vidvAnee khUba prakAza pADyo che, tethI e saMbaMdhe vadhu lakhavAnI ahIM jarUrata nathI. chatAM temanA prakhara pAMDitya viSe eTaluM kahevuM jarUrI che ke, temaNe kAzInA samartha brAhmaNa paMDita sAthenA zAstrArthamAM jIta meLavI hatI, jethI e ja paMDitamaMDalIe "nyAyavizAradanI padavIthI temane vibhUSita karyA hatA ane nyAyazAstranA ekaso graMtha banAvyA bAda "nyAyAcAryane birudathI temane navAjyA hatA. temanI kasAyelI vidagya kalamathI lakhAyele A graMtha Adhunika prajAne TakA vinA sargopAMga samaja muzkela hatuM, tethI sva. pUjyapAda zAsanasamrATuM sarvatantrasvataMtra sUricakavatI AcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijayasirIzvarajI mahArAjazrInA paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati, zAstravizArada, kaviratna pUjya AcAryavarya zrImad vijayalAvaNyasUrIzvarajI mahArAjazrIe vidvatsamAja temaja tattvajijJAsu tavarasika jIne tatvane baMdha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApanArI "tatvabodhinI' nAmanI vivRti-TIkA racI, A anekAMtavyavasthA graMthane sugama banAvyo che, tene ame saharSa prakAzita karIe chIe. mULa graMtha apratima pratibhAthI lakhAyeluM che e vAta te niHzaMka che, paraMtu TIkAkAra maharSie paNa tenA upara talasparzI vizada tattvabodhinI vikRti racI, potAnI prakAMDa vidvattA vyakta karI che, je sAdhana sUphamekSikAthI nirIkSaNa karanArane saheje khyAlamAM Ave tema che eTaluM ja nahi paNa "tattvabedhinI" vivRtinI sArthaktAne sAkSAtkAra thayA vinA rahetuM nathI. jaina nyAyasAhityanI sRSTimAM A graMtha ane prakAza pheke eve che, o graMtharatnamAM kayAM kayAM viSayarane kayAM kyAM che, tenI jijJAsAvALA mahAnubhAvone vizALakAya viSayAnukramaNikAnuM nirIkSaNa karavAnI ame bhalAmaNa karIe chIe, jethI graMtha ane tenI TIkAnI mahattAne khare khyAla AvI zake. pUjya vidvAna munizrI aMhimAprabha vijayajI mahArAje presakepI meLavavA vageremAM je parizrama uThAvyo che te dhanyavAdane pAtra che. ' A "anekAMtavyavasthAprakaraNa aparanAma jenata paribhASA graMtha kAzI (banArasa) gavarnameMTa saMskRta kolejamAM vedAntadarzananI parIkSA ApanArAo mATe paNa pAThyapustaka tarIke dAkhala thayele che, e ja A graMthanI mahattA ne upayogitA pradarzita kare che.. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zA.UgaracaMda trIbhovanadAsa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // tattvabodhinIvivRtivibhUSitasthAnekAntavyavasthA prakaraNasya pUrvArdhasya viSayAnukramaNikA / / aGkAH viSayAH pR. paM. aGkAH viSayAH pR. paM. 1 TI. maGgalAcaraNe miti grnthnaamottttngkshriiviirstutiH| nenaanubndhctussttyollaasH| : 2 zrIhemacandramUri- . 1 13 10 dvitiiytRtiiypdyaavtrnnm| 3 24 nmskaarH| . . 1 11 jinamatasyAtigambhIra- 4 1 3 zrImadyazovijaya- 1 17 tvAdyAvedakaM dvitiiypdym| . vaacksmrnnm| .. 12 pramANanayasAdhitasyAne- 4 3 4 guruvarazrInemisUrI- 2 1 kAntasya vastudhamasyAzvarapraNAmaH / jJAnato dUSaNamayuktamiti 5 vRttikartuH svakRtyabhISTA- . 2. 5 dvitIyapadyenAveditam / zaMsanam / 13 anekAntasvarUpopavarNa- 4 5 . 6 mUlakartuH vItarAganama- 2 9 nam , tadghaTakatattvaskAralakSaNa maGgalam , vibhajanaparaM tattvArthatatrAnekAntavyavasthA sUtram / shrmvidhiprtijnyaa| 14 anekAntAkSepa-tatprati- 4 15 7 TI. maGgalamaktArya 2 11 vidhAnayoH sattvAsattvAtatratyastutyavItarAga dInAM parasparavirodhavizeSaNAnAmaindrasto parassarAvirodhasamarthamanakamityAdInAM prayo... nena sphuttiikrnnm| ...: jnopdrshnm| . 15 "aupasamikAdibhAvA- 5 15 8 namaskArAntaramanekAnta- 2 24 nvitAH jIvAH" ityavyavasthAzramavidhAnasya trAdipadaprAmANAM kSAyi- .... prayojanaM darzitam / kakSayopAmikodayika9 anekAntavyavasthAyA- 3 9 ' pAriNAmikAmAnAM yathA- . .. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH pR. paM.. akAH viSayAH pR. paM. yathaM svasvasaGkhyAnAmasa- 1. cAturvidhyamasya niSTaGkItanapurassaraM prpnycnm| kitam / 16 jIvAjIvAdisaptavidha- 6.1 | 21 "AzravanirodhahetuH 7 17 tattvAnAM krameNa lakSaNa saMvaraH" itytraashrvprtipaadnm| nirodhahetUnAM gupayA17 "ajIvAH- dharmAdayaH 610 dInAmAvanirodhalakSacatvAro'stikAyAH " NasaMvarahetutvAt saMvaraityatrAdipadagrAhyA a tvmuktm| dharmAkAzapudgalAH, teSAM 22 "vipAkAt tapaso vA 7 20 caturNAmapi asti karmaNAM zATo nirjarA' kAyAnAmastikAyatvo ityatra SaDvidhabAhyapavarNanaM tattvArthasUtro tapasaH SaDvidhAntaratapratiniyatalakSaNa tapasaH copadarzanam / pradarzanaM c| 23 " sarvopAdhivizuddha- 7 24 18 Azravasya jIvAjIvA svAtmalAbho mokSaH" bhyAmanyatve tattvArtha iti mokSalakSaNasya sUtravRttikRdupadarzita spssttiikrnnm| yuktInAmuZGkanam / 24 sUtre tatvamiti bhASye 8 . 19 AzravalakSagaM paryavasitaM. 7 13 tattvaM tattvAnItyekavacanadarzitam / / bahuvacanAntatA, tade20 "bandho nAma AzravA- 7 14 tavayaM yathA saGgataM tatho- . ttakarmaNa AtmanA saha padarzanaM tattvArthaTIkAprakRtyAdivizeSataH kRtaH / saMyogaH' ityatrAdi 25 TIkAyAmetat spaSTIpadena sthityanubhAva karaNam / .. . pradezAnAM grahaNataH 26 granthakAraH tatpazabdasya 9.1 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - aGkAH viSayAH pR. paM. aGkAH viSayAH pR. paM. ekavacana-bahuvacanAnta 31 AzravAdInAM jIvA- 1 5 tAyAM prakArAntaramupa jIvayoH antarbhAve'pivarNitavAn , TIkAkAra pRthAbhidhAnasyAprayojanosamAdhAnaM ca dUSitavAn / padarzanena uktaprazna27 puNyapApayoradhikayoH 10 5. pratividhAnam / sadbhAvAt kathaM sapteva 32 muktitattvasya pRthaga- 118 tattvAni ? iti praznaH bhidhAne yuktiruktaa| tatpratividhAnaM c| 33 heyopAdeyayoH saMsAra- 12 2 28 uktasamAdhAnadizA 10 7 mokSayoH pratyekamekaikaAzravAdInAM paJcAnA kAraNAbhidhAnenApi . mapi jIvAjIvayoranta caritArthatve kAraNadvayArbhAvAt jIvAjIvAsta bhidhAnamanarthakam ? ititvam ; ? ityeva vaktavyam ? prshnprtividhaanm| iti praznaH tatrAzravAdInAM 34 saMsAramokSakAraNadvayaH- 12 12 jIvAjIvAbhinnatvavyava bhidhAne samAdhAtuH sthApanaM c| __ abhiprAyaH aaveditH| 29 puNyapASAdhikyaprayukta- 1. 15 35 upAdeyatayA mokSasyeva 13 1. prakRtatattvavibhAgAnupa heyatayA saMsArasyApi pattyAzaGkituH tatsamA pRthagabhidhAna kArthamityAdhAtuzca krameNa Aza. . zaGkAyA apAkaraNam / yopavarNanam / 36 mokSahetusaMvaranijarobha- 14 1 30 AzravAdInAM jIvA- 10 19 yasyAbhidhAne saMsArasya jIvayoH antarbhAvAt bandharUpatayA tattvenAprakRtavibhAgAnupapatti bhidhAne tatkAraNAriti praznayituH vakta zravasyAbhidhAne yuktiH vyopadarzanam / sampradAyAtikama - Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH pR. paM: aGkAH / viSayAH pR. paM. . prihaarshc| gautamIyapadArthavibhA. . 37 saMvara-nirjarayoH mokSe 14 4 / goppttiH| daNDacakrAdinyAyena . 43 upAdherupAdhi-jAti- 32 5 hetutA, na tu tRNAraNi sAGkarye'pyupAdhitvaM maNinyAyeneti mUlasya nirAbAdhamiti sphuTIkaraNam / sadRSyantaM darzitam / 38 sarvatra vibhAgavAkye 15 5 / 44 pramANaprameya-saMzaye.. .. 32 23 ityArabhya ayukto'yaM tyAdi saMpUNagautamasUtravibhAgaH ityantena mupAdAya padArthavibhAprakRtatattvavibhAgasyA jakAnAM sAGkarye'pi yathA. yuktatvamiti vaizeSika,NAM vibhAgasya nAsaGgatatvaM praznaH / tathopapattyA Azayo. 39 TI. niruktapraznasya 16 1 drshitH| vistarataH prapaJcanam, 5 nyUnatvavyavacchedA- 33 1 tatra bahavo viSayAH bhiprAyAbhAve'pi nyuuncrcitaaH| tvavyavacchedaphalakatvaM 40 nirukta vaizeSikaprazna- 29 1 vibhAgasya syAdevetyApratividhAnam tadupa-.. zakodbhAvyApAkRtA ? pAdanaM ca vRttau| 46 uktAzaGkApanthArtho 33 6 41 jAtisAGkaryasyaiva 31 8 / vRttau smyguppaaditH| jAtibAdhakatvaM, na tu 47 jIvAjIvAditattvaM 35 4 sAGkaryasAmAnyasyeti prazno vibhAgavAkye "adagdhattarAbhyAM nirnniitm| dahananyAyena yAvada42 vibhAjakasAkarye'pi 32 1 / prAptaM tAvad vidheyam" iti vibhAgasya yuktatvAdeva yasya tattvAdhigamaH taM pramANaprameyetyAdi prati jIvAdhanyatamasya Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH pR. paM. aGkAH viSayAH . pR. paM. vidheyatvam , jIva.dhanya dvaividhyamityAzaGkA nirA- . . tamAdhigantAraM prati tattva kRtaa| sya, tadubhayAnabhijJa prati 54 sadaMzasya parAnapekSa. 39 3 tadubhayasya vidheyatvamiti / pratItiviSayatvAt 48 vibhAgavAkye nyUnA- 36 5 / tAttvikatvam , asadaMzadhikasaGkhyAvyavacche sya viparyayAd atAdakatvaM vyutpattisiddha ttvikatvamiti vinigamityabhyupagantRmatamupa makAzaGkA vyudstaa| darzitam / 55 keSAzcidbhAvAnAM prati- 40 4 49 sarvatra zrutAdadhyAhR- 37 1 niyatavyaJjakavyaGgayatva tAd vaivakArAdeva nyU keSAJcid na, ityatra nAdhikasaGkhyAvyavaccheda svabhAvavizeSa eva iti matam , drshitm| zaraNamiti sadaMzA50 "jIvAjIvAdIni 37 3 sadaMzayorapi tathava parAsaptaiva tattvAni " ityu pekSatvatadviparyayo. prNhaarH| naitAvatA tucchaatucchtve| puNyapApayorapi pRthak- 37 3 / 56 zuddhaM bhUtalameva ghaTA- 41 6 nirUpaNAvazyakatve nava bhAvavyavahAraviSaya iti tattvAnIti jaina nAbhAvAMzo'dhika iti siddhAntaH / mImAMsakamatasya khaNDa52 jIvAjIvAditattveSu 38 4 nm| bhAvAbhAvAdizabalaika 57 atraiva naiyAyikajana- 43 1 rUpatvasya vyavasthApanam / matayoH vizeSa Ave53 ekapariNAmasyApyubha- 39 1 ditH| yAkArapratItijanakaka 58 abhAvasya bhAvAt ame 43 1 zaktimattvAt pratyaya daikAnte doSa ud- . Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maGkAH viSayAH pR. paM. aGkAH viSayAH pR. paM. . bhaavitH| vyavahAropapAdaphavAsanA. 59 abhAvAbhAvavatorekA- 43 5 / . vizeSAbhyupagame'pi ntamedasya naiyAyika tatprabodhako bAyo 'bhyupeyH| sammatasya khaNDanam / 60 abhAvatadvatoH tAdA- 44 2 66 jIvAjIvAdInAM vicitra- 47 7 bhAvAbhAvAdizabatmyAtiriktasambandhasya laikarUpatvamupasaMhRtam / naiyAyikakadezisamma 67 sarvasyAnekAntatvena 48 tasya khaNDanam / sarvarUpatve'pi prati61 bhAvAMzo'pi na sva- 45 1 niyatadharmagrahasya matilakSaNAtiriktaH sakala jJAnopayoganayavizeSajavyaktivRttitiryak zrutajJAnopayogata upasAmAnyAtmeti bauddhamatasya pattiH / khaNDanam / 68 zrutajJAnopayoge naya- 48 3 62 TI. sAmAnyavRtti- 45 18 vizeSajatvaprayojanopadaprakArakhaNDasya bauddho zanam / kasya upAdAnam / ...- - - - - 69 pratiniyatadharmagrahahetUnAM 50 1 63 UddhvaMtAsAmAnyAtmA 46 3 nayAnAM svarUpabhAvo nAstIti bauddha saMGkhyAjJAnArtha praznaH, matasya khnnddnm| taduttaraM naigama-samaha64 UrkhatAsAmAnya- 46 16 vyavahArarjusUtrazabdalakSaNapratipAdakaM deva samabhirUDhavambhUtAH sptsuurisuutrm| nayA iti| 65 jJAnAkAra eva bhAvo 47 3 / 70 devasUrisUtrAbhipretaM 50 4 na tu bAhyaH ? iti nayalakSaNam , tatasUtrasya bauddhavizeSayogAcAramata nayadurnayabhedapratipattaye khADanam , tatra niyata "ratnaprabhasUreH" . Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'aGkAH viSayAH vyAkhyAnamullikhitam / 71 nayasya pramANato bhedo "ratnaprabhasUri" nirNIta upadarzitaH / 72 naigamanayasya nirukti : labhyaM lakSaNam / 73 nayaviSayasya na vastu tvam ? nApi avastu tvam ? kintu vastvaM 75 zatvam, tathA nayasya na pramANatvam ? nApi mithyAjJAnatvamiti "ratnaprabhasUri" granthanirNItam / 74 naigamaniruktau varNaviparyayAt varNalopAd naigamanayasya mahAsAmAnyAdiSu triSu krameNa sarvA vizuddha-vizuddhA vizuddha-vizuddhabhedAH prasthakAdyudAharaNeSu siddhAntasiddheSu pU. paM. 50 21 vA naigamazabdaH sAdhitaH / tasya 51 1 51 52 1 52 bhAvitAH / 76 varNAgamAdibhedena niru- 52 paJcavidhatvaM 3 4 aGkAH pR. paM. darzitam / 77 phalitaM naigamalakSaNaM 52 14 viSayAH tatra doSAsampRktatvam / 78 pradeza- prasthaka vasa 90 tyudAharaNabhAvanA zlokA nayopadezagatAH darzitAH / 79 prakArAntareNa naigamA- 54 1 dinayeSu avizuddhA ditraya bhedA darzitAH / naigamanaye sAmAnyavizeSayoH parasparaM bhedaH, evam AzrayAt sAmA nyasya bhedaH, antyavize 53 1 82 ekAntataH Sasya paramANubhyo bhedazca / 81 dravyArthikaviSayasAmAnyaparyAyArthika viSayavizeSobhayA bhyupagantRtvena naigamanayasya jainasAdhuvat samyagdRSTitvamAzaGkitam / paraspara bhinnasAmAnyavizeSo bhAbhyupagantRtve naigamasya kaNAdavad mithyAdRSTitvameva 55 1 53 3 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH pR. pa. aGkAH viSayAH pR. paM. tatra mahAbhASyasammatiH vyAkhyAnaM ca darzitam ; sammatisammatizca, TIkAyAM ttspssttiikrnnm| sammatigAthAvyAkhyAnaM 86 dravyanaye dravyasya tathyatvaM 63 3 c| guNasya aupacAri83 naigamasya dravyaparyAyo- 58 1 katvamityatra vizeSAbhayAvagAhitvena dravyA vazyakabhASyagAthe drshite| thiMkaparyAyArthikobhayAntaH 87 kalpanA dvividhA-pAramA- 63 20 pAtitvena paryAyArthi rthikI kAlpanikI ca, kAdhikye sati siddha tayoH upavarNanam / senasya antyAH catvAraH 88 paryAyArthikamatasamarthike 64 paryAyArthikAH iti jina vizeSAvazyakabhASyabhadragaNikSamAzramaNasya gAthe, tadvivaraNaM c| antyAH trayaH paryA 89 paryAyArthikamate paryA- 65 1 yArthikA iti ca vibha: yebhyo'rthAntarabhUtasya / gavacanavyAghAta iti praznaH / dravyasyAbhAve yuktiatra dravyAMze prAdhAnye- . 58 6 nikaropadarzanam / nAsya vyArthikatvameve dravyanAstitvasAdhakA- 66 1 tyAzaGkAyAH kvacit numa neSu dhAdayo paryAyAMze'pi asya prAdhA vikalpasiddhAra, vikanyopadarzanena vyudAsaH / lpazca asatkhyAtirUpaH, 85 uktapraznapratividhAnam , 60 2 anyathAkhyAtirUpo tatra naigamasya dravyAMzA vA, dvitIyakalpe dravyasya pratikSepeNa 'dravyArthika sattvaprasaktirAzaGkayAtvAnirNaye "jIvo guNa paakRtaa| pratipannaH" ityAdi paryAyArthikamatasamarthi- 68 5 vizeSAvazyakagAthA, tad kA-vizeSAvazyakabhASya Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. aGkAH viSayAH / pR. pa. aGkAH viSayAH pR. paM. gAthA tadvivaraNaM c| . guNapratiphnaH" ite 92 niyuktikRdabhimatopada- 70 7 . niyuktipratIke guNAzike vizeSAvazyaka- . bhinna ityarthe sAmmubhASyagAthe / khyam , na tu bhASya93 parasparamatyantabhinnau 71 5 / kRnmate ityAdyupadravyaparyAyau ? paryA drshitm| yArthiko'bhyupagacchatI. 96 uktaashngkaaprtividhaanm| 813 tyevaM paratayA nirukti 97 punarekadezina AzaGkA 84 . vacanavyAkhyAturekade tadupadarzikA vizeSAzino vyAkhyAnopa vazyakabhASyagAthA, tadvarzakaM vizeSAvazyaka vivaraNaM c| bhASyagAthAtrayam tad 98 uktAzaGkApratividhAna- 85 6 vyAkhyAnaM c| pare vishessaavshykbhaassy|94 etavyAkhyAnApAkaraNa- 74 2 gAthe, tadvyAkhyAnaM c| pUrvakaM svavyAkhyAna 99 guNasantAnayoH bheda- 88 2 samarthakaM vizeSAvazyaka kalpanaiva na sambhavabhASyagAthASaTkaM, tIti jIvasya sAmAH tadvivaraNaM c| yikaguNa iti SaSThI na .95 ekadezina AzaGkA, 78 4 bhedArthikA kintu tatra pratyekamubhayoH ekai abhedAryikA ? ityAkaviSayatve'pi ubhayoH zaGkayAguNa-tatsantAmelanena bhASyakRnmate nayorbhedanibandhanavaidhayatprayojanaM tatpratyekam , ryopadarzikA bhASyagAthA ubhayoH ubhayaviSaya avatArya vyaakhyaataa| tve'pi svamate sambha 100 dravyAthikanayAbhiprAyo- 90 14 vati, svamate "jIvo padarzike vizeSAvazyaka Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH bhASyagAye, tadudvyA khyAnaM ca tatra dravyAtiriktaguNapratikSepaH / 101 dravyArthikasamarthanaparA vizeSAvazyakaniryuktigAthA, tadvivaraNaM ca / aGkAH - 102 dravyAnyasattvAbhAva. t paryAyANAmanve dravyasyApi tato'sattvaM syAdityAzaGkAyAH apAkaraNam / 103 asatparyAyAMze pR. paM. 92 2 94 tadavagAhikevalajJAnasya bhrAntatvamAzaGkaya prati kSiptam / 104 kevalinA kevalajJAno- 96 payoge prAdhAnyenAviSayI kriyamANatvameva paryAyA NAmasattvaM dravyArthikamate, nizcayataH kevalajJAna syaiva prAmANyam, chAdmasthikajJAnAnAM vyava hArata eva prAmANyAbhimAna iti / 105 niruktaniryuktigAthArtha - 97 vivaraNAtmikA bhASyagAthA 8 10 viSayAH tadUvyAkhyAnaM ca | 106 kuNDalAdiparyAyAsattve'pi tadvyapadezo - papAdikA vizeSAvazyaka aGkAH tadvyAkhyAnaM ca / bhASyagAthA, tad vyAkhyAnaM ca / 107 svapradezatvavibhinnadezopalambhApattitoguNAnAM dravyabhinnatvapratikSepikA vizeSAvazyakabhASyagAthA 108 upacArataH pU. paM. paryAyA 97 10 98 99 bhyupagame siddhasAdhyatApratipAdikA vizeSA vazyakabhASyagAthA tad vyAkhyAnaM ca | 109 paryAyasya kalpitatve - 100 10 'pi na zazazRGkhAdeH sa ityupadarzikA bhASya gAthA tadvyAkhyAnaM ca / 110 dravyAMzA pratikSepitvAd 102 naigamasya dravyArthi katvaM nigamitam / 111 zuddhaparyAyAbhyupagatRtvaM paryAyArthikatvanimittaM naigame nAstIti na 6. 103 1 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdanam / aGkAH viSayAH pR. paM. aGkAH viSayAH pR. paM. paryAyArthikaH sH| / 118 anyaistu paramANuprabhavaM 108 1 112 naigamasya zuddhAzuddha- 104 4 / / jagadabhyupagataM tatrAdravyAstikatvena saGgraha pyneke'bhyupgmprkaaraaH| vyavahArayorevAntarbhAvo 119 kaizcit svabhAva kAla- 108 4 na pRthagnayatayA sammatau yadRcchAdivAdAH samAsa darzitaH ityavagataye zritAH, TIkAyAM tadupadravyArthikavibhajanaparA sammatigAthA darzitA 120 kAraNaM nityaM kAryama- 109 2 tavyAkhyA c| nityamiti dvaitAbhyupa113 pRthaktayA naigamanayA- 105 9 gamaH keSAJcit / bhyupagantAraH pratipatR 121 anityamapi kArya 109 3 bhedAd nAnAvad abhi niyamena svarUpamapi praaymaamnnti| 114 eke "puruSa evedaM 105 10 tyajati naveti bhedaabhyupgmH| sarvam" ityAdi svI 122 evaM mUtaireva muurtmaarkukte| bhyate ityAdyanekadhA 115 tadAzritya UrdhvamUla- 106 1 nigamArthaH smmtivRttau| mityAdigItAvacanam , 123 etannayAvalambanapravRtta- 110 // TI. tadvyAkhyAnaM c| vaizeSikadarzanamate 116 puruSAbhyupagame'pi 106 1 dravyAdayaH SaTpadArthAH anekAbhyupagamaprakAra: dravyAdInAM SaNNAM krameNa pratipattRNAm / vibhajanam / 117 aparaistu pradhAnakAraNakaM 105 5 124 dravyatvajAtisAdhaka- 110 20 jagadabhyupagatam, pramANopadarzanam / tatrApi kaizcit sezvara 125 navaiva dravyANItityeva- 191 19 nirIzvarabhedo'bhyupagataH / kAreNa tamaH suvarNA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH dInAM dravyAntaratva vyavacchedaH, tatra soDa ntarbhAvaH suvarNasya tejasyantarbhAvaH, tattAdhakamanumAnaM darzitam / -126 pRthivyA lakSaNaM pRthi- 111 23 .1.2 pR. paM. aGkAH viSayAH vItvajAtisAdhanaM, pASANAdau gandhasAdhanam / - 127 jalasya lakSaNaM jalatva- 112 jAtisAdhanam / : 128 tejaso lakSaNaM tejastva- 112 jAtisAdhanam / - 129 vAyorlakSagaM vAyutva - 112 10 jAtisAdhanam / -131 kAlasya lakSaNaM 4 7 130 AkAzasya lakSaNam, 112 14 AkAzatvaM na jAtiH, vyaktyabhedAt / 112 16 kAlatvaM na jAtiH / - 132 dizorlakSaNaM ditvaM na 112 22 jAtiH / . 133 AtmasAmAnyalakSaNam 112 27 jIvezvarayorlakSaNaM ca / -134 jIvA aneke vibhavazca 113 Izvarastveko vibhurjagatakarttA ca / 9 pU. paM. 135 manaso lakSaNaM manastva- 113 2 jAtisadbhAvazca / 136 guNasya lakSaNaM guNatvajAtisAdhanaM ca / 137 rUpAdayaH caturviMzati- 113 10 guNAH, teSAM pratyekaM lakSaNAni / 138 karmasAmAnyalakSaNaM karmatvajAtisiddhizca ! 139 utkSepaNa dikaM vidhaM karma, bhramaNAdikaM gamane'ntarbhUtam / 140 utkSepaNAdInAM lakSa- 114 17 NAni / 141 sAmAnyasya lakSaNaM 114 22 parAparAditrividhasAmAnyasya nidarzanaropapAdanam / 142 vizeSANAmAnantyaM sama- 115 1 vAyasyekatvaM ca darzi 114 12 paJca- 114 14 tam / 143 uktadizA prapaJcitasya 115 'vaizeSikamatasya apAka raNaM saGkhyAyAH padArthAntaratvaM vyavasthApanenaH / 144 vizeSasya samavAyasya ca 115 10 2 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH pR. paM. __ lkssnnm| 145 atiriktazakti- 116 3 padArthavyavasthApanena vaizeSikavaTpadArthavibhajanasyAyuktatvam, tatra vaizeSikasammatapratibandhakAbhAvakAraNatvamA zaGkayApAkRtam / 146 TIkAyAmetat spaSTIka- 116 18 raNam , dilakSaNavahnayAdeH dAhakAraNatvasya vyudAsazca / 147 tRNAdijanyavahnau 12. 1 tRNAdijanyatAvacchedakavaijAtyabhayakalpanApekSayA tRNAdau janakratAvacchedakaikazaktikalpanaiva lghiiysiityuppaaditm| 148 vrIhyAdijanananiyA- 122 . makazaktivizeSa AdazyakaH, tatrAnekavidha praashngkaapaakrnnm| 149 vaiziSTayanAmakapadArthA ntarasadbhAvAdapi daizezikapadArthavibhajanasyAyuktatvam / aGkAH viSayAH .... pR. paM. 150 samavAyasAdhanaM nayA- 126 1 yikasyAzaGkayApAkRtam, prapaJcataH TIkAyAM praznapratividhAnasphuTIkaraNam / pratyakSasannikarSakArya- 130 , kAraNabhAvakalpanalAghavabalAd vaiziSTyasiddhiH upapAditA, atrApi praznapratividhAnaprakriyA TIkayA spssttiikRtaa| 152 cakSuSo'prApyakAritve 140 6 dravyacAkSuSe'pi cakSurAbhimukhyameva niyAmakamiti tadapi padArthA ntaram / 153 dravyajAtyanyacAkSuSe 141 4.. mahadudbhUtarUpavad bhinnasamavetatvena pratibandhakatvAt samavAyasiddhiriti matamupanyasya prtikssiptm| 154 sAdRzyasya padArthAnta- 142 3 rasya sadbhAvAd vaizeSikapadArthavibhAgasyA yuktatvam / 155 kAraNatvasya padArthA- 143 . Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH ntarasya sadbhAvAt uktavibhAgasya ayuktatA, atra naiyAyikAbhimata kAraNatvapratikSepapaJcavidhAnyathAsiddhapradarzana aGkAH ca / 156 dvitIyAnyathAsiddhaudIdhitikAramatam / 157 dravyacAkSuSAdau zarIra- 151 lAghavena mahattvena anekadravyavattvamanmathAsiddham | 158 kAraNApatvalAghavena vyApyAdharmAvacchinnena vyApakadharmAvacchinna thAsiddhalakSaNam, tatra cintAmaNisaMvAdaH / 161 paJcamAnyathAsiddhasya manyathAsiddham / 159 sodAharaNaM caturthAnya- 162 thAsiddhalakSaNam / 160 sodAharaNaM paJcamAnya- 163 yathA nAyenApi dvitI ye'ntarbhAvaH tathAbhAvitam / pR. paM. 162 tRtIyacaturyoraikyaM 157 4 paJcamyAzca dvitIye'nta 161 163 165 1 2 14 aGkAH viSayAH pR. paM. rbhAvamAzritya trividhevAnyathAsiddhiriti matam / 163 ekaivAnyathAsiddhiriti 165 4 matamupadarzitam / 164 dravyatvAdinAnyathAsiddhasya kapAlAdeH kapAlatvAdinApi kAraNatvaM na syAdityAzaGkAyA' apAkaraNaM, viziSyakAratvanirvacanena tatrAvacchedakarUpAdiniveza prayojanamupadarzitam / 165 daizikavyApakatva kAlika vyApakatvayoH kAraNatvazarIre praveza mAdRtyaikaM kAraNa 165 6 168 2 taddrayagarbhamiti matapadarzitam / 166 kAraNatvasya nikRSTa- 170 1 lakSaNaM kAlike sambandhAntareNa ca kAraNasya saMgrAhakam, na catasya vyApakatAdvayagarbhattramapItyAdiparyA locanam / 167 dhUmAdeH kAmamAtrasya 172 2 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH pR. paM. aGkAH viSayAH pR. paM. kAlikena kAryatvamA vyabhicArajJAnasya zaGkaya pratikSiptam / virodhitvavadanvayavyabhi168 kAraNatvalakSaNe dhUma- 173 1 cArajJAnasyAvirodhitvAdyAzrayA yAvantaH tvamupapAditam / pratyekaM tattadavyavahita 173 viziSyAnvaya-vyati- 181 2 pUrvakAlAvacchedeneti rekayoH grahaH kAraNanivezasya prayojana grAhakaH, tayoH grahe mupdrshitm| ca anvaya-vyatireka169 kAraNatvalakSaNe abhAve 175 . vyabhicArajJAnaM virokAryAdhikaraNavRttitvaM dhItimatamupadarzitam / dezAnavacchinnavizeSa 174 " yena sahetyAdikaM" 181 7 NatayA, vRttyaniyAmakaM anyathAsiddhilakSaNasya sambandhasya pratiyogi khaNDanam / tAnavacchedakatve viziSya 175 " anyaM pratIti" 182 3 pratiyogivaiyadhikaraNya ityAdi niruktAnyathAnivezaH, yAgAdeH siddhasya khaNDanam / kAraNatvopAdanaM tathA 176 avazyaklaptetyAdi. 184 1 anyatrAtivyApti niruktAnyathAsiddhasya vAraNaM c| khaNDanam / 170 lakSyamedena kAraNatvA- 177 1 177 prakArAntareNa kAraNa. 181 2 nyanekavidhAni darzi tvanirvacanaM tatra pravita.ni / STasyAnyathAsiddhanirUpa171 kAraNatvalakSaNe avya- 180 1 katvasya prakArAntareNa vahitatvanivezaprayo nirvacanaM ca AzaGkaya. janam upadarzitam / nirAkRtam / 172 kAraNatvagrahe vyatireka- 180 . 4 / 178 atiriktakAraNatvaM 186 4 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH pR. paM. aGkAH viSayAH pR.aM. vyavasthApitam , tasya : mpaakRtm| kAraNapadapravRttinimittatvo- . 182 AdhAratvamapi ati- 195 5 papAdanam , tadgrAhaka riktamastu ? ityAanvayavyatirekasahita saJjanam , tatra bahuvidho pratyakSAgamAdikamityA vicaarH| grupadarzitam / . . 183 atiriktapratiyogitva- 200 5 179 pratibandhyAtiriktakA- 193 3 sviikaaraapaadnm| raNatvakAryatvayostyAge 184 svabhAvAbhAvatvaM sva- 2013 'tiriktasAmAnya sya pratiyogitvamityuvizeSayorapi tyAgaH, tayoH / dayanAcAryamatamapAkasvIkAre atirikta- . tam , TIkAyAM "vyAkAraNatvakAryatvayorapi svI vAmAvavattaiva" ityukAraH samucitaH ityupa. dayanapadyamuTTaGkitam / saMhRtya. vyaktInAmeva atiriktaviSayatA- 202 2 sAmAnyavizeSobhaya svIkArAsajanam , rUpatvamityatra saMvAdakaM tatra viSayatAyAH viSa-: "svato'nuvRttivyati yaadisvruuptvkhnnddnm| vRttibhAjaH" itizrI. 186 bhinnAbhinnAntadharmA- 204 9 hemaripadyaM drshitm| tmakavastusvIkAra 14. pratibandhyAtiriktavyA-- 194 / nigamanam, tatra "ananta. pyAdyApAdanaM syAdvA dharmAtmakameva tattvam" : dino na doSAyeti itishriihemsuurivcndrshitm| . sNvaadH| 18. niyatapUrvavRttitAvacche- 194 4 187 "SaDeva padArthAH" itya-205 4 dakadaNDatvAdikameva nyayogavyavacchedasya kAraNatvam , iti mata anupapacatA upasaMhatA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HD . - makA viSayAH pR. paM... aGkAH viSayA , pR. 4. ... ayogavyavacchedAnupa mAtraparizeSaH, atra ca / pannatApi atra "dohiM . " kuMbhobhAvA'NanA". viNaehi vIya" ityAdi iti "cUo vaNassai. sammatigAtha vyAkhyA- .. cciya" iti bhASya- . nato'vaseyA ityupdeshshc| gaathaadvysmvaadkm| 188 tadvyAkhyAnaM TIkAyAM 206 6 195 sattAyAH sarvapadArthA- 214 darzitam / ..... vyabhicArAdeva "yatra189 naigamanayanirUpaNa- 2071 vizeSakriyAna zrUyate" samAptipradarzanaM pthen| .. iti zAbdikavacana: 190 saMgrahanayanirUpaNe 207 3 saGgatiH , tadeva pArasaMgrahanayalakSaNaM tami-.. mArthikaM, vyabhicaritatvaruktizca tatpratipAdaka- . paarmaarthikm| ... maagmvcnm| . 196 saGgrahanayAnuyAyinAm 212 . 191 tattvabodhinIvidhRtikRtaH 207 12 "astyarthaH sarvazabdApranthaprAzastyAvabodhaka ., nAm" ityAdi padyapadyadvayam / --. ... dvayaM drshitm| . .. 192 "saGgrahItapiNDA) 208 1 197 saGgrahanayasamutthaM 2126 saMgrahavacanam" ityA-. . . . . . vedAntadarzanam / / gamArthakathanam / ... 198 vedAntadarzane saccidA- 213 . 193 sanmAtrasyaiva zabda...209 nandAdvayaM brahmaiva vastu viSayatvena pratyakSaviSaya ajJAnAdyavastu, tatra tvena ca tAttvikatvaM ajJAnamanirvacanIyaM / bhedapratibhAsasya ca triguNAtmakaM bhAvarUpam, asatyatvam / anubhavAgamasiddham / 194 ghaTapaTAdInAM bhAvAnyatve 209 4 / 199 ajJAnaM samaSTirUpeNa 215 2 kharaviSANatulyatvaM tada. ekam , vyaSTirUpeNa nanyatve ca sAmAnya- ... anekam , tatra samaSTi Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH pR. paM. aGkAH viSayAH pR. paM. rUpeNa aikyabhAvanAyAm mayakozaH, suSuptiH, "ajAmekAm" ityAdi sthUlasUkSmazarIralayazrutiH pramANam , TIkAyAM sthAnaM c| sampUrNA sollikhitaa| 205 vyASTasamaSTayoH tadu- 217 7 219 vizuddhasattvapradhAnA- 215 6 pahitacaitanyayoH jJAnarUpA samaSTiH, tadu amedo bhAvitaH / pahitaM caitanyaM sarvajJa 206 ajJAnatadupahitacaita- 218 2 tvAdiguNakadambaka nyayorAdhArabhUtamanupamantaryAmi-jagatkAraNa hitacaitanyaM turIyam iti| mIzvara iti ca 207 turIyaM catanyatvam 218 5 vypdishyte| ajJAnatadupahitacatasamaSTyajJanaM cezvarasya 216 2 / nyAbhyAmaviviktaM sat kAraNazarIramAnanda "sarva brahmeva" ityAdeH mayakozaH, suSuptizca "tatvamasi" ityAdervA sthUlasUkSmaprapaJcalaya mahAvAkyavAcyam, sthAnaM c| vivikam-sat lakSyam dhyaSTirUpeNa ajJAnasyA- 216 6 iti| , nekatA tatra "indro 208 asya ajJAnasyAvaraNa- 219 ., mAyAbhiH" itizrutiH / zatiH vikSepazaktizca, pramANam / tatrAvaraNazaktarAcchAmalinasattvapradhAnaM 217 2 dane . sAmarthya muphvyaSTirUpAjJAnaM, tadu vrnnitm| pahitaM caitanyamalpajJa TIkAyAm , avidya yA 299 25 tvAnIzvaratvAdiguNakaM AzrayatvaM viSayatva ca prAjJa iti / brahmaNa eveti prati204 vyaSTirUpAjJAnaM prAjJasya 217 5 pAdakam "AzrayatvakAraNazarIram , Ananda viSayatvabhAginI" 72 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rbhaavH| maGkAH viSayAH pR. paM. baGkAH viSayAH pR. e. ityAdi padyadvayaM drshitm| svarUpANyapi uktAni / 210 AvaraNakRtaM cAtmanaH 220 2 217 jJAnendriyapaJcakasya 223 1 katatvAdikam / AkAzAdInAM sAttvi211 vikSepazaktizcAvRte 220 3 kAMzebhyo vyastebhyo caitanye gaganAdi bhvnmuktm| prpnycotpaadnsaamrthym| 218 nizcayavikalpasaGkalpA- 223 2 zaktidvayavadajJAnopahita-221 1 makavRttyoH buddhimanasoH cetanyaM svapradhAnatayA gaganAdigatasAttvinimittam , stropAdhi kAMzebhyo militebhyaH pradhAnatayA copAdAna utpattidarzitA, tayoreva miti drshitm| ca cittAhakArayoranta213 tamaHpradhAnazaktimada- 221 2 219 TIkAyAM caturvidhAntaH- 223 14 jJAnopahitacaitanyAdAkAzam , AkAza d karaNapratipAdakena vAyuH, vAyoH amiH, " manobuddhirahaGkAraH" agneH ApaH, adbhyaH ityAdivacanena viro dhasya nirAsa aaveditH| pRthivI cotpadyate iti sRSTiprakriyA vrnnitaa| jJAnendriyaiH sahitA 224 , 214 "tataH satyavataH 221 6 buddhiH vijJAnamayakozo ka yAt" iti liGga vyAvahAriko jIvaH, vacanaM lijazarIrAvedakaM karmendriyasahitaM mano TIkAyAM darzitam / manomayakozaH, karmendri215 uttebhyo'paJcIkRtabhUte- 222 3 yANi vAgAdIni paJcAbhyo liGgazarIrasthUla kAzAdInAM rajoMzebhyo bhuut.naamutpttirdrshitaa| vyastebhyaH pRthak pRthak 216 liGgazarIrasaptadazAvaya- 222 4 / utpadyante, prANAdayaH vAnAM jJAnendriyAdInAM paca vaayvH| 220. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH pR. paM. 221 TIkAyAM "hRdi prANaH " 224 24 ityAdipadyena praNAdInAM sthAnakathanam / 222 prANAdInAm - AkA zAdigatarajoMzebhyaH 'militebhyaH utpatti, karmendriyasahitaM prANAdipaJcakaM prANamayakozaH / 213 eSu kozeSu vijJAnamayaH 225 3 kartRrUpaH, manomayaH karaNarUpaH prANamayaH kAyarUpa iti vibhAgaH / 114 militametat kozatrayaM 2255 sUkSmazarIraM, samaSTiH, 71 vyaSTizca, tatra samaSTayu pahitaM caitanyaM sUtrAtmA hiraNyagarbhaH prANa iti cAkhyAyate / f 225 hiraNyagarbhasya etaccha 225 1 rIraM svapnaH sthUlapacalayasthAna ca / 116 vyaSTivyapadezyakozatraya- 226 3 rUpasUkSmazarIropahita caitanya taijasaH asyai , taccharIraM svapnaH sthUlazarIralayasthAnam / 227 vyaSTisamaSTayoH lavupa 126 1 227 1 aGkAH viSayAH hitaM sUtrAtmataijasayoH 'abhedaH sadRSTAnta upadarzitaH / 228 paJcIkRtAni sthUla- 227 // bhUtAni paJcIkaraNaM ca tatra trivRta karaNa zrutyavirodhapadarzanaM ca / 229 paJcIkaraNadazAyAm AkA - 228 3 zAdau zabdAdyabhivyaktiH AveditA / 230 paJcIkRta bhUtebhyaH catu- 228 6 . dazalokatadantargatasthUlazarIrotpattisthUlazarIrabhedopadazanam / 231 caturvidhasthUlazarIramapi samaSTiH vyaSTizca etat samaSTapati caitanyaM vaizvAnaraH iti virADiti ca kathyate, " asyaitaccharIramannamayakozo jAgarazca / . 232 etadvyaSTayupahitaM citanyaM vizvaH asyApi etat zarIramannamayakozaH jAt iti kathyate / 2288 239 4 233 vizvavaizvAnarayoH svisva deva- 2301 niyantritajJAnendriya Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baGkAH viSayAH pU. paM. karmendriyAntaHkaraNadvArA tattatsthUlaviSayAnubhAvakatvaM zrutipramANakaM darzitam / 134 sthUlavyaSTisamaSTyoH 231 3 nadupahRitacetanyayoH abhedaH sanidarzana upadarzitaH / 235 sthUlasUkSmapaJcakaraNAnAM 231 7 samaSTiH mahAn prapaJcaH tadupahitaM vaizvAnarAdIzvaraparyantamekameva ityarthAdhyAropaH / 236 apavAdanirUpaNaM tatra vastuvivartasya avastuno vastumAtratvamupapAditam / 237 adhya. ropApavAdAbhyAM tatpadArthayoH zodhanaM bhAvitam / 238 ' tattvamasi' iti vAkyaM 234 3 sAmAnyAdhikaraNa vizeSaNa vizeSyabhAvalakSyalakSyaNa 232 4 233 4 bhAveti sambandhatrayeNa yathA akhaNDA bodhayati tathA upapAdya upadarzitam / 239 " tattvamasi" iti vAkya- 140 9 vad "ahaM brahmAsmi" iti vAkyasya akhaNDArtha bodhakatvam, akhaNDA kAracittavRtteH brahmaviSayiNyAH 21 viSayAH brahmagata jJAnabAdhakatvena tatkAryAkhilabAdhe tadantabhUtatayA svasyApi bAdhaH 240 avidyAtatkAryAkhilavodha akhaNDAkAracitta aGkAH pR. paM. 242 3 vRttipratibimbitacaitanyaM brahmamAtram "manasaivAnudraSTavyam " iti zrutiH brahmaNo vRttivyApyatvAvedikA "yanmanasA na manute" iti zrutiH phalavyApyatvapratiSedhikA, tena na virodhaH tayoH iti Aveditam / 241 brahmaNo vRttivyApyatva- 243 2 masti phalavyApyatvaM ca nAsti ityatra " phalavyApyatvamevAsya" iti paJcadazIvacanasamvAdakam, etatspaSTIkaraNaM TIkAyAm, tatra zrutismRtisamvAdo'pi darzitaH / 242 ghaTAkAracittavRttiH ghaTA- 245 1 jJAnanirasanapurassara svagatacidAbhAsena ghaTAdikaM cAvabhAsayati iti darzitam / 243 TIkAyAmeta viSayakA 245 7 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'aGkAH viSayA pR. paM. aGkAH viSayAH pR. vabalakapaJcadazIpadyanikaraH / SaNNAM liGgAnAM pratipAdanam / tadvyAkhyAnaM caaveditm| / 249 manananididhyAsanayo- 250 7 244 akhaNDacidAkAravRtteH 246, 2 lkssnnm| / zamAdiguNAnAM cAbhyAsAdeva 250 savikalpakanirvika- 250 1 svarUpavizrAntiH ityatra lpakamedena samAdhi"na yAvat samamabhyasto" dvaividhyaM tatra savikalpakaitivacanaM tadvyAkhyAnaM ca samAdhinirUpaNe darzitam / muktikopnissdupdrshitaa| 245 zama-damoparati 25 / nirvikalpakasamAdhi- rAma damoparati- 246 10 252 " titikSA-samAdhAna-zraddhAnAM nirUpaNam , tadaGgAni SaNNAM svarUpamupavarNitam / yamaniyamAsana-prANAyAma246 zravaNamanananididhyAsana- 247 3 pratyAhAra-dhAraNA-samAsamAdhyanuSThAnasvarUpa dhyAkhyAnyaSTau upadAzatAni / AtmavicAro drshitH| 252 yama-niyamAsanaprANA- 253 1 247 zravaNAdyabhyAsAvazya- 247 12 yAmAnAM pRthak pRthak katvasya zravaNasya ca prabhedAH upvrnnitaaH| nirUpakam "ahaM brahmeti 253 pratyAhAra-dhAraNA-dhyAnAnAM 251 4 vAkyArthabodhaH" ityAdi lakSaNAnyupaparzitAni / paJcadazIpadyacatuSTayaM tad 254 nirvikalpakasamAdhya- 253 7 vivaraNaM ca TIkAyAmupa. gabhUtaH samAdhiH svikdrshitm| lpaka eveti| 248 zravaNasya lakSaNam, 248 1 255 nirvikalpakasyAGgino laya-253 7 advitIyabrahmaNi azeSa vikSepa-kaSAya-rasAsvAdavedAntatAtparyAva lakSaNAzcatvAro vighnA dhAraNahetubhUtAnAmupaka niruupitaaH| mopasaMhArAbhyAsApUrvatA 256 layAdivighnacatuSTayA- 254 4 phalArthavAdopapattyAkhyAnAM bhAva eva nirvikalpasamA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aGkAH viSayAH pR. paM. dhirityatra prAcAM vacanaM gItAvacanaM saMvAdakaM darzitam / 257 yathA nirvikalpakasamAdhi-255 1 prAptaH puruSaH jIvanmukta iti vyapadizyate tathopadarzitam / 258 jIvanmuktasya zubhavAsa- 256 5 nAnAmevAnuvRttiH zubhAzubhayoH audAsyaM vA atra "siddhAdvaitasvatattvasya" itipaJcadRzIyaM samvAda - kamupadarzitam / 159 TIkAyAmetadanuguNAni 256 16 paJcadazIpadyAntarANi ullikhitAni / 160 jIvanmuktAvasthAyAmamA - 259 1 nitvAdInAmadveSatvAdInAM ca alaGkAravadanuvartanam tatra utpannAtmAvabodhasya iti prAcAM vacanaM saMvAdakam / 261 jIvanmukto'khaNDabrahma- 257 9 rUpeNAvatiSThate ityatra "na tasya prANA utkrAmanti" iti "vimuktazca vimucyate" iti ca zrutiH pramANaM darzitam / 262 vedAntamatakhaNDanArambhaH 267 12 tadupagame bandha-mokSavyava 23 aGkAH viSayAH sthAnupapattiH doSa udbhavati / 266 pratibimbavAde vedAntyabhi - 258 matabandhamokSapadArthasya vaktumazakyatvamupapAditam / 264 AbhAsavAde avaccheda- 259 2 vAde ca vedAntyabhimata baddhatvamuktatvavyasthAyAH khaNDanamupadarzitam / pR. paM. 265 prAcIna vedAntyabhimata- 260 dRSTisRSTivAdasya khaNDanam / 266 vyAvahArikamAMzikabaddha - 250 4 muktobhayasvarUpaM pAramA rthikaM sahaja muktaniraMzabrahmasvarUpaM niruNaddhi ityazaGkAyA apAkaraNam, sahajamuktatvakhaNDane vArtikasaMvAdazca / 267 brahmaNaH sahajamuktatve mumukSUpadezAna kyamupadarzitam / 268 paramArthato mumukSUpadeza- 263 4 263 1 phalaM nAstyaveti vedAntyA - zaGkAyAM "na nirodho na cotpAtaH" ityAdizruteH pramANatayA upadarzanam / 269 pratItita upadezaphala- 564 1. sadbhAvopadarzanam / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH pR. paM. aGkAH viSayAH pR. 270 ekasminnapi caitanye 264 2 / 176 dvaitAnavagAhyadvaita- 267 10 mAyAbandhamokSavyava- . .: | jJAnatvAdinA'jJAnanisthApanakSamAvastuto vahe.katvasya prtikssepH| bandhamokSAdirnAstItI-... 277 dvaitajJAnopamardakayuttayu- 269 4 tyatra "bandhamokSavyava- .... pabRMhitamaha.vAkyArthasthArtham" ityAdi jJAnatvenAjJAnanivartakapaJcadazIpadyatrayaM tad tyasyAzaGkitasya prtikssepH| vyAkhyAnaM ca ttiikaayaam| 278 "tasyAmidhyAnAt "270 5 271 niruktavedAntyAzaGkAyA 265 3 ityAdizrutiH vicaarpuurvkmhaaapaakrnnm| vAkyArthajAtmasAkSAtkA272 brahmaNo nirvikalpaka- 265 5. rasya sAkSAdajJAnanicidekAkAravRttiviSaya vartakatve dinigamaketvasya durghaTatA bhaavitaa| tyAzaGkAyA apaakrnnm| 273 brahmAka ratvameva brahma 265 3 / 279 mAyAyA anirvAcyatvaM 272 1 viSayatvamityAzaGkAyAH apA-- - nyAyyamityAzaGkAyAH karaNam / prtikssepH| 274. nirvikalpakavRteH tattvato 266 4 / 280 vedAntyabhimate'jJAne- 273 17 brahmasambandhe'pi tatrA 'nirvacanIyatvasya saptabhaGgIjJAnanivartakatvAt vaakysthtvmuppaaditm| prAmANyamityAzaGkAyA : 281 vedAntyabhimatasyAjJAne 274 -3 vyudaasH| sarvathA'nirvAcyatvasya 275 mahAvAkyajanirvikalpake 367 3 prtikssepH| ... brahmaga auparAgika 282 mAyAyAH sattvA- 254 5 sambandhaH prAmANyaM ca / sattvAbhyAM vikalpakhaNDane / tasya dvaitAnavagAhitvene-. 'mAyA satI ced' iti / tyAzaGkAyAH nirasanam / / hemsuurikcnsNvaadH| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthAdikam 115 dRzi svarUpaM gaganopamaM varaM0 126 devAtmazaktiM svaguNairnigUDhAM 0 127 dve brahmaNI veditavye 128 dohi vi ehiM NIyaM0 0 129 dohi viNaehiM NIyaM 130 dharmA - sdharmA - sskAza - jIva 131 dharmiNaH prasiddhiH kvacid 0 132 naNu bhaNiya pajjAya dviyassa0 146 pajjavaNayavukaMta 147 pajjAo zciya vatyuM0 148 pajjAyanayamayamiNaM 0 149 paJca prakAra H pratyekaM 0 133 na tasya prANA0 134 na nirodho na cotpatti 135 na prakRtirnApi vikRtiH puruSa0 136 na yAvat samamabhyastau 0 137 na sadakaraNAdupAdAna 0 138 na suvannAdannaM0 139 nA'yaM vastu na cA'vastu0 [ -140 nAsvAdayed rasaM tatra 0 141 nityasattvA bhavantyeke 0 142 nityaM vijJAnamAnandaM brahma0 143 nirvikalpamanantaM ca0 144 niHzeSAMzajuSAM 0 145 nIyate yena zrutAkhya 0 , sthalam [ muktikopaniSad - 2, 73] [ zvetAzvataropaniSad - 1, 3 ] [ tripurAtApinyupaniSad -4, 17 ] [ vizeSAvazyakamaha / bhASyegA0 2195, sammatitarphe 3-49 ] [ sammati0 kA0 3, gA0 49 ] - 2 37 [ nayopadeza ? lo0 54 ] [ pramANa0 pari0 3, sU0 21] [vizeSAvazyakabhASya - gA0 2660] [ nRsiMhopaniSad, 5] [ paJcadazI citradIpa0 235 ] [ sAGkhyakArikA - 3] [ ] [ ] [ vizeSAvazyakabhASya - gA0 2669 ] [ [ patram paktiH 251, 4-5 214, 1 285, 57, 205, 257, 264, 379, 246, 3-4 346, 11-12 97, 10-11 ] 51, 9-10 4-5 5 53, 3-4 66, 15-16 84, 3-4 9 6-7 [ advaita pra0 45 ] 254, 11 ] 108, 25-26 ] 343, 22-23 [ tripurAtApinyupaniSad, 5, 9245, 12-13 [ paJcAzata ] 50, 18 - 20 1] 50, 4-6 [ pramANa0 pariccheda - 7, sU0 [ sammati 0 kA 0 1, gA0 8 ] [ vizeSAvazyakabhASya - gA0 2645 ] 296, 2-3 63, [ vizeSAvazyakabhASya - gA0 2646 ] 64, [ nayopadeza0 zlo0 57 ] 53, 5-6 2-3 . 9-10 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. paM. aGkAH viSayAH prayojanAzaMsA vedakaM padyam / 296 vyavahAranayanirUpaNe 291 15 tallakSaNopadarzanam / 297 vyavahAre upacAra- 291 23 bAhulyAvedakaM dahyate girirityAdi nayopadeza muTTaGkitam tad vyAkhyAnaM ca | 298 sarvadravyeSu vizeSamAtrA - 292 bhyupagamossya, sAma:nyasya tu pratikSepa eveti vyavahAravicAro - padarzanam / 299 atrAntarAsAmAnya vAdinaH praznastatprati vidhAnaM ca / 300 saGgrahavAdinaH "yathA - 294 kaTakazabdArthaH" iti paJcenAbhimatasya pradarzanapurassara nirA karaNam / 301 vastugatyA 192 viSayasya vyavahArasya tadabhAvArthaM yatno na sambhavatIti praznaH / 302 vyahArasya sAmAnya 1 6 sAmAnya- 295 7 195 1 26 viSayAH viSayakatve "javaNaya vukaM taM" iti sammati gAthA - tadarthadvayaM ca aGkAH darzitam / 303 dravyArthika - paryAyArthikayo - 1984 vastugatyobhayaviSaya katvAdanekAntAnu pravezAdeva tadvyava sthAyAM "davvaDio tti tam" iti sammatipramANatodbhAvitA / pU. pa. 304 uktapraznapratividhAne 299 1 vyavahArasya sAmAnyAbhAvArthayatnatvopapAdana prakAre "davvaTTiyavatvaM ' iti samAptigAthAsaMvAdo darzitaH / 305 paryAyAthikadravyArthika- 300 vaktavyayormitho virodhAva gamikA " upajjaMti" iti sammatigAthA darzitA / 306 saMgrahavyavahArayoravadhA - 600 rAMze mithyAtvAzaGkA parihRtA ceSTApattyA sA, samuditAnAmutpAdasthitibhaGgAnAmeva dravyalakSaNatvam / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanyopapAdaka aGkA. viSayAH pR. paM. aGkAH viSayAH pR. paM. 307 uktArthe "davdhaM pajava- 302 1 . vyApahastitavAn / viju' ityAdi sammati 313 atraiva ratnAvalIdRSTA- 306 6 gAthApaJcakaM saMvAdi ntena nayapramANAtmakaikadarzitam / 308 sarveSAM nayAnAM mithyA- 302 12 "jahANegalakkhaNaguNA" dRSTitve tatsamudAye ityAdi sammatigAthAsamyaktvaM na bhavedityA paJcakavirodhAduktakalpazaGkayA'nyo'nyanizcitatvena nAyA anupAdeyatvamupasamyaktvaM tatra "tamhA pAditam / savve vi NayA" iti 314 atraiva sAGkSayavaizeSika. 312 , sammatigAthAsaMvAdazca tadanyAbhimata-satkAryA309 pratyekaM mithyAtve'nyo- 303 11 satkArya-dravyamAnatattva'nyanizcitatattvena samudAye vAdAH pratikSiptAH, samyaktvaM praznapratividhA tatra "iharA samUhasiddho" nAbhyAmupapAditaM sammati iti sammatigAthAsaMvAdazca / / vRttikRto'bhiprAyodRGkanena / / 315 savanayAnAM nijakavaca- 315 4 310 atra granthakartuH svamanISA 305 3 / nIyasatyatvAdyAvedikA virbhAvanam / "NiyayavayaNijasaJcA" 311 tatra sakalanayArthasamU- 305 3 / iti sammatigAthA hAlambanaikapramANajJAna savyAkhyA drshitaa| syAyuktatvamAzaGkitam / 316 praznakartA nayapramANA. 316 2 312 AzaGkitA nyAya- 305 9 tmakaikarUpamAtmasvarUpaM vAkyArthabodhadRSTAntena nigamayya tatra viziSTakAmahAvAkyArthajJAnarUpa dhyavasAyalakSaNasamudAyApramANAtmakaikAdhyavasA rthtvaanupaattinigmitaa| yopapattizaGkAmudbhA 317- uktapraznapratividhAnaM tatra 316 1 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .aGkAH viSayAH pR. paM. aGkAH viSayAH pR.paM. pramAganaya-durnayA vibhajya tattvajJaH" iti sAGkhayA- .. darzitAH "sadeva sat . . cAryavacanaM saMvAdakamupasyAd' iti hemapuri darzitam / vacanasaMvAdazca / 325 traiguNyAdinA mahadaha- 323 5 318 vyavahArasya visAmAnyArtha-317 , GkArAdikAryANAM pradhAyatnatvAnupapattyAzaGkA naatmkkaarnnaabhinntvprtivihitaa| mupapAdya tatra "triguNa- .. 319 " vaMcai viNicchayasthaM" 318 3 / vivekiviSayaH" iti kArikAiti sUtrasya vyAkhyA samvAdo drshitH| . nAntaramupadarzitam / / 326 "hetumadanitya- 325 5 320 vyavahArAt sAGkhyadarzana-319 4 / mavyApi" iti kAriko mutpannam, tatra padarzitadharmeNa vyktsyaasmmtisNvaadH| vyaktAdyabhedAzaGkAmutthApya 321 sAlayaprakriyovarNanaM 320 5 vyudstaa| * tatra pradhAnasya lakSaNam , " asatkaraNAt" iti 329 / ... tato mahadAdikrameNa sRSTiH / / kaarikopdrshithetuprpnycitaa| kadambakena kAraNAtmani 322 tatra " prakRtermahAn " 322 2 kAryamastIti satkAryaitIzvarakRSNakArikA vAdo vyavasthApitaH / drshitaa| / 328 satkAryasAdhaka-kAraNa- 333 5 323 mahadahakAramanasAM 322 5 / bhAvalakSaNapaJcamahetu sodAharaNaM lakSaNamupa. . , samarthanaparasya "kAryasyaiva : darzitam / na yogAcca" iti324 prakRtyAdipaJcaviMzati- -323 2 | padyasyArtha updrshitH| tattvajJAnAdeva mukti-... | 329 pradhAnAdeva mahadAdi. 334 4 rityatra " paJcaviMzati kAryabhedA ityetatsAdhaka-... Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH - hetunikarapratipAdikA savyAkhyA "bhedAnAM parimANAt" iti kArikA darzitA / 330 azuddhadravyArthikavyava hAranayapravRtta sAGkhyai darzanasyeti / 331 sAGkhyadarzanasya vicArAMsahatvena mithyAtva prarUpaNam / 332 tatra mahadAdInAM prakRtyA saha bhedrakA I kAraNabhAvAsaMbhavAt " mUlaprakRtira vikRtiH " pR. paM. 336. '336- 12 336 12 ityAdyayuktam / 333 "yadeva dadhi tat 338 yuktam / 335 pradhanAdibhyo mahadAzutpattikramasyAprAmANikatvaM. vyavasthApitam / kSIram" ityAdyupahAsavacanodRGkanam / 334 " hetumadanityamavyApi" 339 ityAdikArikokamapi hetumattvAdiyukta vyaktasya tadudvaiparItyamavyaktasyetya 29 * aGkAH viSayAH 336 sAGkhyasya pariNAma vAda AzaGkaya pratikSipto vistarataH / 337 asadakaraNAditate yathA'satkAryavAdapratikSepastathA sadakaraNAditaH satkAryavAdapratikSepo pItyupapAdya darzitaH / 338 saMzayaviparyayanivartakatvAnnizcayajanakatvAd pR.paM. 340. 4 346 8 353 vA sAdhanaM saphalaM satkAryavAde tanna sambhavatIti / 339 abhivyaJjakatayA sAdhana - 355 prayogasya sAphalyamityu - cchRGkhalasAGkhyamatamapAkRtam, syAdvAdazcAtra nigamitaH / 340 asatkAryavAdinaH kAra- 357 NatAM pratiniyatazatyasambhavAzaGkaya "avadhI-nAmaniSpatteH" itiprAcInavacanasaMvAdo darzitaH / 341 avadhInAma niSpattau 358 4 vyapadezAsambhave'pi janya : 1 janakavastusvarUpamasatkAryavAde'pyupapannamityukta zaGkAprati vidhAnam E Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH pR. paM.. aGkAH viSayAH pR. paM. 342 sAGkhyAnAM satkAryavAde 360 6 / 348 pradhAnasiddhaye'bhimatasya 370 6 bandhamokSAbhAva aapaaditH| samanvayahetoryathA'nai343 medAnAmanvayadarzanAt 361 5 / kAntikatvavirodhato nirAsapradhAnAstitve sAGkSA stthaa'nyhetuunaampiiti|| bhimate hetorasiddhatvaM 349 prekSAtkAraNa- 371 / paryAyanayAnusArisammata saadhnsyaapynaikaantimaaveditm| katA drshitaa| 350 zaktitaH pravRttarityasya 372 1 344 sukhAdInAM svasaMveda- 363 / / namasahamAnasya naiyA vikalpato vyudasanam / 351 kAraNakAyavibhAgA- 373 2 yikasya mata prtikssiptm| vibhaagyorhetvorpaakrnnm| .. 345 bauddhamatamavalambya 367 3 / 352 pradhAnavikArabuddhi- 374 3 sAlayamatakhaNDanamityata vyatiriktaM caitanyaM puruSasya statra "liGgAlinidhiyoH" svarUpamityAdisAyaiti bauddhavacanasaMvAdopa matamupadarya prtikssiptm| drshnm| 353 puruSasya kartRtvAbhAve 377 2 346 sAGkhyamate zabdA- 368 2 / bhokRtvaM na sambhavadInAM triguNAtmakatvataH tIti darzitam / prItyAdipratipattiniyamAya 354 paGgvandhavat pradhAnapuruSayoH kalpanIyasyopAyasya duSTa saMyogAta sagastatra tvamAveditam / "puruSasya darzanArtham" zabdAdInAM sukhAdya- 369 3 / itikArikAsaMvAdazcetyAnvitatvasiddhaye sAsayAbhi shhaa'paakRtaa| hitasya prasAda-tApa-danyA 355 svasaMyogamAtreNa prakRteH 379 3. grupalambhahetoranaikAnti puruSaM prati phalopanayanasya katvamupadarzitam / khnnddnm| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH pR. paM. 356 puruSasya bhoktRtvA- 380 5 / sambhavapratipAdanam , tatra sAvayAmimatapuruSabhoktRtvopapAdanaprakAra AzaGkaya vyudstH| 357 buddhAvAtmano bhedasAdha- 382 7 nAya sAyAbhimatamanu mAnamupadarya dUSitam / 358 zabdamAtrAnugame'pya- 383 8 nugatahetusiddhina bhavatItyatra "tasyaiva vyabhicArAdau" itiprAcIna vcnsNvaadH| 359 "vatsavivRddhinimittam" 384 4 / itikArikayA vatsa- . aGkAH viSayAH pR. pa. vivRddhayarthakSIrapravRttivat puruSavimokSArthapradhAna pravRttiriti sAyakalpa naa'paakRtaa| 360 vyatiriktAtmasiddhi- 386 6 paryavasAyi cakSurAdInAM parArthatvasAdhanamapi vikalpya jarjaritam / 361 mUlakA padyena vyava- 388 4 hAranayanirUpaNasamApti raaveditaa| 362 TIkAkartA padyena 388 18. granthaviSayatatphalopa ddhauknm| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhayAsa suzIla vijayagaNi saMkalitA'nekAnta vyavasthAprakaraNasya mUle TIkAyAM copanyastAnAM gAthAdInAmakArAdikA sUciH sthalam gAthAdikam 1 agniruSNaH0 2 agnirhimasya bheSajam0 3 ajAmekAm 4 atra prasthakazabdena 0 5 atrAgnihotra 0 6 anantadharmAtmakameSa7 anyatra nityadravyebhya0 8. aprameyamanAdi * 9 avadhInAma niSpatterniyatAste0 10 avinAzI vAre'yamAtmA 0 C 11 avyakta mUlaprabhava 0 12 avyAvRttA'nanugataM. 13 asaGgo hyayaM puruSaH [ zrutiH ] 287, [ taittirIya saMhitA - 7, 4, 18] 287, [ zvetAzvetaropaniSada 4, 5.] 215, [ nayopadeza0 zlo0 [ maitrAyaNyupaniSad - 6, [ anyayogavyava0 zlo0 [ kArikAvalI - zlo0 24 ] 63 ] 36 ] [ ma0 bhA0 azva [ patram paktiH 14 asadakaraNAdupAdAna * [ sAGkhyakArikA - 9 ] 15 astyarthaH sarvazabdAnAmiti 0 [ vAkyapadIyakANDa0 2, 121] 53, 21-22. 3-4 22] 205, 1-2 31, 12 8- 92 [ pazcadazItRptidI0 95] 245, 7-8 [ ] 357, [ zrutiH ] 3.47, 47, 12] 106, 23 14-15 5-6 ] 260, [ zrutiH ] 343, 286, 22 329, 9-2 21", 2-3 ] 262, 18 [ bRhadAraNyakopaniSad 3, 3, 8 [ stutidvAtriMzati ] 50, 14-16 [ zrutiH ] 240, 13-11 16 asthUlamanaNtra hUsvam 17 aho citraM citraM tava 0 18 ahaM nitya-zuddha-buddha-mukta0 19 ahaM brahmeti vAkyArthabodho 0 20 ahaM brahmAsmi [ paJcadazIyatRptidI0 98 ] 247, 12-13 [ tejobindUpaniSad 3, 26 ] 240, 21 ahiMsA-satyA - 'steya0 [ pAtaJjalayoga0 pAda- 2, sU0 32] 253, 2-3 9-10 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthAdikam sthalam patram paktiH 22 AkAzasyAvagAhaH [tattvAtha0 a0 5, sU0 18] 6, 22 23 AcAryavAn puruSo veda0 [ chAndogyopaniSad 6, 14, 2] 249, 10-1 54 AjIvyaH sarvabhUtAnAM0 [ma0 bhA0 azva0 45, 14 ] 106, 20-11 25 AdAvante ca yannAsti0 [adhyAtmopaniSad 31] 61, 7 26 AnandaM brahma [ bRhadAraNyakopaniSad-adhyA0 3, brA0 9, 28] 213, 6 27 AvinbhAva-tirobhAva0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2666 ] 91, 1-2 28 Azrayatva-viSayatvabhAginI0 [.saMkSepazArIrake-1, 319 ] 219, 25-26 29 AhA'vakkhANamidaM0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2651] 71, 5-6 10 icchai jaM davvanao0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2644 ] 63, 3-4 31 icchai so teNobhaya0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2655 ] 74, 4-5 31 ityeSa saptavidho'rthastattvam0 [tattvArthabhASye ] 8, 33 indro mAyAbhiH purarUpa Iyate [ bRhadAraNyakopaniSad-2, 5,19] 116, 34 iharA jIvA'NannaM0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2659] 75, 3-4 35 iharA samUhasiddho0 [sammati0 kA0 1, gA0 . 27 ] 313, 5-6 36 uktA nayArthAsteSAM ye0 [nayopadeza0 zlo0 53 ] 53, 1-1 37 utpannAtmAvabodhasya0 [ . ] 257, 38 uppAjaMti cayaMti ya. [ sammati0 kA0 1, gA0 11] 300, 39 upajaMti viyaMti ya0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2648) 68, 5-6 40 uppAyabhaMgurA jaM guNA0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2663 ] 90, 41 uppAyabhaMgurANaM0 [vizeSAvazyakabhASya-gA. 2661] 85, 6-7 42 uppAya-vigama0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2649] 70, 7-8 43. uppAyAi sahAvA0 [vizeSAvazyakabhASya-gA. 2652] 71, 7-8 44 UrdhvamUlamadhaH0 [gItA-a0 15, zlo. 1] 106, 1-2 45 UrdhvamUlo'vAkzAkha0 [kaTha0 6, 1] 106, 12-13 46 ee puNa saMgahao0 [sammati0 kA. 1, gA0 13] 302, 3-4 . w ss Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : gAthAdikam sthalam patram pazaktiH 47 ekagrahaNagRhItA0 ] 49, 6-7 48 ekamevAdvitIyam [chAndogyopaniSad-6, 2, 1] 2.9, 1 49 ekamekA'dvitIyaM brahma [adhyAtmopaniSad -63 ] 113, 9 50 ekayA pUrNAhutyA0 [ ] 286, 5-6 51 eko bhAvaH sarvathA0 . [ ] 279, 19-20 51 egate naNu davvaM0 [vizeSAvazyakabhASya-gA. 2656 ] 74, 6-7 55 etacchittvA ca0 [ma0 bhA0 azva0 47, 15] 106, 20-21 54 etadAtmyam [chAndogyopaniSad-6, 16, 3] 149, 3 55 etasmAdAtmana AkAzaH sambhUtaH [ taittirIyopaniSad-1, 1, 1] 221, 4 56 ete paJcA'nyatha siddhA0 [kArikAbali-lo. 21] 143, 15-16 57 eSa vaH prathamo yajJo0 [ ] 286, . 58 eSa sarvezvaraH0 [bRhadAraNyakopaniSad 4, 4, 22 ] 218, 59 kSaNamekaM sukhI viSayA''sakto [pramANa. pari0 7, sU0 1.] 59, 60 kAya-vAGmanaH karmayomaH [ tattvArtha0 a0 6, sU0 1] 7, 6. kAryasyaiSa na yogAca0 [ ] 333, 5-6 62 kArIryA vRSTikAmo yajeta . [ ] 248, 9-10 61 kAlaH pacatti bhUtAni0 [ ] 109, 11-12 64 kuMbho ,bhASA'Nanno0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2208] 210, 2-3 65 gatisthityupagraho. [ tattvArthAdhigama0 a0.5, sU0 17] 6, 16-17 66 gRhe ca vasatiH koNe. [nayopadeza0 glo0 -68 ] 54, 7-8 67-cakSurdIpAvapekSyate. [paJcadazItRptidI. 93 ] 244, 14-15 64-cUo vaNassai ciya0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2210 ] 211, 1-2 69 caitanyaM puruSasya svarUpam [ .] 374, 4 70 chinadmi pratyakaM0 [nayopadeza0 zlo0 64 ] 53, 23-24 71 jai pajjavodhayAro0 [vizeSa.vazyakabhASya-gA0 6671) 99, 7-8 72 jai pajjAyanau ciya0 [ vizeSAvazyakabhASya-gaga0 2654 ] 74, 2-3 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 jaha ee taha 0 82 jaha puNa te caiva maNI 0 83 jaha bhinnobhayagAhI 0 84 jaha rUtrAvisiTTho 0 85 jAgaritasthAno bahiH prAjJaH 35 gAthAdikam sthalam [ vizeSAvazyakabhASya - gA0 2670 ] 73 jai vA davvAdanne 0 74 jaM kAvilaM darisaNaM 0 [ sammati 0 kA 0 3, gA0 48 ] 75 jaM jaM je je bhAve pariNamai 0 [ vizeSAvazyakani0 gA0 2667 ] [ vizeSAvazyabhASya - gA0 2668 ] 76 jaM jAhe jaM bhAvaM0 77 je egaM jANa 0 [ AcArAGga - zru0 1, a03, u04, sU0 112 ] 279, 78 je vayaNijjaviappA 79 janakaM pratipUrvavartitA * [ 80 jaha'NegalakkhaNa - guNA0 1 [ kArikAvali - zlo0 [ sammati 0 kA 0 1, gA0 [ sammati 0 kA 0 1, gA0 patram paktiH 98, 6 - 7 1 2-3 2-3 4-5 / 206, 14-15 20 ] 143, 13-1422 ] 306, 8-9 : 15 ] 302, 7-8 24 ] 307, 4-5 2657 ] 74, 8-9 2647 ] 4-5 1 sammati 0 kA 0 1, gA0 [ vizeSAvazyakabhASya - gA0 [ vizeSAvazyakabhASya - gA0 [ mANDUkyopaniSad, 3] 86 jIvassa ya sAmAiyaM0 [ vizeSAvazyakabhASya - gA0 2653 ] -87 jIvA'jIvA''zravabandha * [ tattvArthAdhigama0 a0 1 sU0 4] 88 jIve skandhe'pyanante 0 [ nayopadeza0 zlo0 60 ] 89 jIvo guNapaDivanno0 [ vizeSAvazyakaniryukti0 gA0 2643 ] 90 ya taio0 14 ] 91 yiyavayaNijjasaccA 0 28 ] 92 tataH satyavataH kAyAt 0 93 tattvamasi 94 tattvaM paramArthaH [ 95 tattvaM buddhvA'pi kAmAdIn 0 96 tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvam 97 tadarthastatra tat kAlA0 98 tanmAtrasya samudratve 0 [ sammati 0 kA 0 [ sammati 0 kA 0 [ 1, gA0 1, gA0 [ chAndogyopaniSad 6, 8, [ paJcadazI [ 320, 92, 97, 64, 231, 72, 1-2 ", 1 53, 15-16 61, 1-2 5-6 302, 315, 4-5 } 221, 6-7 [ nayopadeza0 zlo0 69 ] [ ] 7 ] 213, ] 34, 3 } 256, 16-17 ] 344, 14-15 74, 9 10 51, 11 12 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 gAthAdikam sthalam patram paktiH 99 tabbheyakappaNAo0 [vizeSAvazyakabhASya-gA. 2662] 8", 8-9 1.0 tametAvati zuddhau0 . [nayopadeza0 zlo0 65] 53, 25-26 101 tamevaM vedAnuvacanena brAhmaNA0 [ ] 289, 1 102 tamhA ki sAmaiyaM0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2658] 75, 1-1 103 tamhA savve vi NayA0 [sammati0 kA0 1, gA0 21] 303, 4104 tasyAbhidhyAnAd yojanAt0 [zruti- ] 270, 105 tasyaiva vyabhicArAdau0 [ ] 383, 8-9 106 taha NiyayavAyasuviNicchyiA0 [ sammati0 kA0 1, gA0 23 / 307, 4-5 107 taha savve NayavAyA . [sammati0 kA0 1, gA0 25] 308, 7-8 108 tRtIyaM tu bhaved vyoma0 [kArikAvali-lo. 21) 143, 17-18 109 te jappabhavA jaM vA0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2650 ] 7, 1-2 110 teSAmekaikaM trivRttaM [zruti- ] 227, 23 111 teSvapyabhISTasamaye niyopadeza0 zlo0 72 / 54, 15-16 112 te haMti parAvekkhA0 [ ] 10, 4-5 113 triguNamavivekiviSayaH0 [sAGkhyakArikA-11] 325, 2-3. 114 danA juhoti 115 davaDhio tti tamhA0 [sammati0 kA0 1, gA0 9 ] 298, 4-5 116 davvaTTiyanayapayaDI0 [sammati0 kA 1, gA0 4 ] 104, 4-5 117 davaTThiyavattavyaM0 [sammati0 kA0 1, gA0 10 ] 299, 6-7 118 davvaM pariNAmamitaM (vizeSAvazyakabhASya- gA0 2672 ] 100, 10-11 119 davyaM pajjavavijuya [sammati. kA0 1, gA0 12] 302, 1-2 120 dahyate giriradhvA'sau0 [ nayopadeza. lo. 26 ] 291, 23 191 dAsena me kharaH krIto0 [nayopadeza0 zlo0 55 ] 53, 5-6 192 dvAdaza mAsA saMvatsaraH [ sahavA0 u0 12 ] 287, 2 123 dvAbhyAM nayAbhyAmunnItamapi0 [nayopadeza-118] 206, 4-5 124 durghaTaM ghaTayAmIti. [ paJcadazIcitradIpa0 234 ] 264, 4-5 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 gAthAdikam sthalam patram pati 25 dRzi svarUpaM gaganopamaM varaM0 [ muktikopaniSad-2, 73 ] 251, 4-5 126 devAtmazakti svagunigUDhAM0 [zvetAzvataropaniSad-1, 3 ] 214, 1 127 dve brahmaNI veditavye [ tripurAtApinyupaniSad-4, 17 ] 285, 3 128 dohi vi Naehi NIyaM0 [vizeSAvazyakamahAbhASye gA0 2195, sammatitarke 3-49 ] 57, 4-5 129 dohiM vi NaehiM NIya [ sammati0 kA0 3, gA0 49 ] 205, 5 130 dharmA-'dharmA-''kAza-jIva0 [nayopadeza0 zlo0 54 ] 53, 3-4 131 dharmiNaH prasiddhiH kvacid [pramANa0 pari0 3, sU0 21] 66, 15-16 132 naNu bhaNiyaM pajjAyaTThiyassa0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2660] 84, 3-4 133 na tasya prANA0 [nRsiMhopaniSad , 5] 257, 9 134 na nirodho na cotpatti. [paJcadazIcitradIpa0 235] 264, 6-7 135 na prakRtirnApi vikRtiH puruSa0 [sAGkhyakArikA-3 ] 379, 11 136 na yAvat samamabhyastau0 [ ] 246, 3-4 17 na sadakaraNAdupAdAna0 [ ] 346, 11-12 18 na suvannAdannaM0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2669] 97, 10-11 139 nA'yaM vastu na cA'vastu0 [ ] 51, 9-10 140 nAsvAdayed rasaM tatra. [advaita pra. 45] 254, 6 . 141 nityasattvA bhavantyeke0 [ ] 108, 25-26 142 nityaM vijJAnamAnandaM brahma0 [ ] 343, 22-23 143 nirvikalpamanantaM ca0 [tripurAtApinyupaniSad , 5, 9 ] 245, 12-13 144 niHzeSAMzajuSAM0 . [paJcAzata ] 50, 18-20 145 nIyate yena zrutAkhya0 [pramANa. pariccheda-, sU0 1] 50, 4-6 146 pjvnnyvukNt| . [ sammati0 kA 1, gA0 8] 296, 2-3 147 pajjAo ciya vatthu0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2645] 63, 5-6 148 pajjAyanayamayamiNaM0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2646 ] 64, 2-3 . 149 paJcaprakAraH pratyekaM0 [nayopadeza0 zlo0 57 ] 53, 9-10 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthAdikam sthalam patram paktiH 150 paJcaviMzatitattvajJo... [ ] 323, 3-4 151 paraM cAparaM ca ] 286, 1 152 pazukAmo vAyavyaM zvetaM / ] 289, 18-19 153 puruSa evedaM sa0 . [puruSasUktAntargato'yaM mantraH ] 105, 10-11 154 puruSa evedaM sarvam [ nRsiMhapUrvatApinyupaniSad , 5, 1] 285, 3 155 puruSasya darzanArtha0 [sAGkhyakArikA-21 / 378, 3-4 156 pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM0 [pramANa0 pariccheda0 5, sU. 5. 46, 16-17 157 prakRtemahAMstato0 [sAGghakArikA-22 ] 322, 2-3 158 prativyaktitulyA0 [pramANa0 pariccheda0 5, sU0 4] 45, 13-14 159 pratyekavRttiH sAkAGkSA0 [nayopadeza0 zlo0 59] 53, 13-14 160 pratyekaM yo bhaved doSo0 [ ] 277, 6. 161 pramANa-prameya0 [nyAyasU0 a0 1, sU0 1] 30, 23-25 162 praviviktabhuk taijasaH [ zruti. ] 266, 8 163 prasthakazcarjusUtrasya0 [nayopadeza0 zlo0 66 / 54, 3-4 164 prasthakArthaM vrajAmIti. [nayopadeza0 zlo0 62 ] 53, 19-20 165 phalavatsannidhau0 ] 287, 18 166 phalavyApyatvamevAsya0 [paJcadazItRptidI0 90 ] 243, 3 167 bandha-mokSavyavasthArtha0 [paJcadazIdIpaprakaraNa-233 ] 264, 2168. bahunigadya kimatra vadAmyahaM0 [saMkSepazArIrake 1, 331] 210, 8-9 169 bADhaM santi0 [paJcadazItRptidI0 99 ] 247, 14-15 170 bIyassa davvamettaM0 [vizeSAvazyakabhASya-gA0 2665] 90, 14-15 171 buddhAdvaitasvatattvasya0 [paJcadazIdvaitavi0 55 ] 256, 5-6 172 buddhi-tatsthacidAbhAsau. [paJcadazItRptidI0 91 / 243, 14-15 173 bodhAt purA0 [ __ 56 ] 265, 20-21 174 brahmaNyajJAnanAzAya0 [ paJcadazotRptidI0 91) 243. 16-17 175 brUte samabhirUDhastu0 ( nayopadeza0 zlo0 61] 53, 17-18 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 gAthAdikam sthalam patram paktiH 176 bhajanAyA vikalpatvAda. [nayopadeza0 zlo0 59] 53, 13-14 177 bhedAnAM parimANAda.. [ sAGkhyakArikA-15 ] 334, 3-4 178 manasaivAnudraSTavyam0 [bRhadAraNyakopaniSad 4, 4, 19 ] 242, 7 . 179 manasaMvedama.ptavaM [kaThavallyAM 4, 11 ] 245, 17-18 180 manobuddhirahaGkArazcita0 / ] 123, 18-19 18. mahAbhUtavizAkhazca [ma. bhA0 azva* 47, 13] 106, 16-17 182 mAyA satI ced0 [anyayogavya0 13 ] 274, 5 183 mUlaprakRtiravikRti sAGkhyakArikA-3 ] 335, 4-5 184 yaH sarvajJaH sa sarvavid [zruti ] 216, 2 185 yajJAnAM japayajJo'ham / [gItA, 20, 25 ] 290, . 186 yat tvanyatra gatasyApi [nayopadeza0 lo0 70 ] 54, 11-12 187 yatra janyasya pUrvabhAvaM. cintAmaNi. ] 163, 4-7 188 yAnyat kriyAvAcipadaM na zrUyate0 / ] 211, 16-17 189 yathA kaTakazabdArthaH / ] 294, 6-7 190 yathA dIpo nivAtastho0 [gItA-6, 19] 254, . 191 yathA saumyaikena mRpiNDena. [ chAndogyopaniSad-6, 1,4] 250, 3-4 192 yad bhUtaM yacca bhAvyam0 [ ] 1.5, 12-23 - 193 yadRcchaiva hotraM kriyate0 [ ] 248, 8 194 yadeva dadhi tat kSIraM0 [ ] 338, 6-7 195 yanmanasA na manute0 [ kenopaniSad, 1,5] 243, 1 196 yena saha pU bhAvaH0 [kArikAvali-zlo0 19] 143, 11-12 197 yenAzrutaM zrutaM bhavatyamataM0 [chAndogyopaniSad 6, 1,3 ] 249, 13 198 yama-niyamA-''sana0 [pAtAJjalayogadarzanadvitIyapAde-sU029 / 252, 7-9 199 rUpa-rasa-gandha-sparzAH0 [zeSikadarzanopaskAra0 ] 13, 10-12 200 rUpiNaH pudgalAH [tattvArtha0 a0 5, sU0 4 ] . 6, 24 201 laye sambodhayeccittaM0 . [ advaitapra. 4 2 54, 4-5 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthAdikam sthalam patram paktiH 202 liGga-liGgidhiyorevaM0 / ] 367, 3-4 203 loiyaparicchayasuho0 [sammati0 kA0 1, gA0 26 ] 311, 1-2 204 loke ca tiryagloke ca0 [nayopadeza0 zlo0 67 ] 54, 5-6 205 lohitoSNISA0 [ 206 vaccai viNicchayatthaM0 [ vizeSAvazyaka-niyu0 gA0 2183] 291, 7 207 vatsavivRddhinimittaM0 / sAGkhyakArikA-57 ] 384, 4 5. 208 varNAgamovarNaviparyayazca0 [ ] 52, 9-10 209 vastu paryAyavad dravyam0 [ pramANa0 pari0 7, sU0 9] 59, 5-6 210 vahniruSNo jalaM zItaM0 [ ] 109, 5-6 211 vAyavyaM zvetaM chAga0 [ ] 288, 16 212 vAyurvai kSepiSThA0 [ taittirIyasaMhitA-2, 1, 1] 288, 1 213 vikSepazaktiliGgAdi0 [sarasvatIrahasyopaniSad , 18 ] 220, 6 214 viDvarAhAditulyatvaM0 [ J.256, 22-23 215 vidhiratyantamaprAptau [ ] 286, 16-17 216 vimuktazca vimucyate [kaThopaniSad-1 ] 257, 10 217 vedAntAnAma0 [ pazcadazIyatRptidI. 101 ] 247, 18-19 218 vyakterabhedastulyatvaM0 [. ] 31, 6 219 vyavahArastu paJcAnAM0 [nayopadeza0 zlo0 56 ] 53, 7-8 220 vyAvA'bhAvavattaiva0 [nyAyakusumAJjali0 sta0 3, kA0 2] 201, 13-14 221 zAkhAbhedAt kAma [paJcadazIyatRptidI. 100 ] 247, 16-17 222 zivamadvaita cAturtha manyante [ zruti0 ] 218, 4-5 223 zuddhA hyeteSu sUkSmArthA0 [nayopadeza0 zlo0 74 ] 54, 19.20 224 zauca-santoSa tapaH0 [pAtAjalayoga0 pAda-2, sU0 32 ] 253, 2-3 225 zyenenA'bhicaran yajeta / / 290, 4-5 226 sa AsravaH [ tattvArtha0 a0 6, sU0 2] 7, 11 227 saMgahiya-piDiyatya0 [vizeSAvazyaka-gA0 2183 ] 208, 11-12 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 gAthAdikam sthalam patram paGktiH 228 saGgrahovasatiM brUte0 [nayopadeza0 zla 71] 54, 13-14 129 sacakSuracakSuriva sakarNo'karNaH [ zruti0 ] 256, 1 130 saccidAnandarUpaM brahma (advayatArakopaniSad-6 ] 278, 5-6 231 saccaitanyamAtmani0 [pramANa0 pari0 7, sU0 8] 59, 2-3 232 satyaM jJAnamanantaM brahma [taittiropaniSad-vallI-2, anu01, 1] 213, 233 sadeva sat syAt0 [ anyayogavyavacchedikA-lo0 28 ] 316, 9234 sa bhUbhRdaSTAvapi lokapAlaH [ 135 sarva brahmava0 [ tejovindUpaniSad-6, 4 ] 218, 236 savvaNayasamUhammi vi0 [sammati0 kA0 1, gA0 16 ] 300, 9-1 237 saviyappaNivviyappaM0 [sammati0 kA0 1, gA. 35 ) 282, 1.6 1138 sAmAnAdhikaraNyaM ca0 / ] 235, 1-2 239 sukhamahamasvApsaM na kiJcidavediSam0 / smRti0 ) 214, 24-25 . 1140 svato'nuvRtti0 [anyayogavya0 zlo0 4] 193, 7-8 141 svaprakAzo'pi sAkSyeva0 . [paJcadazItRptidI. 90 ] 243, 12-13 142 svasmin svavasatiM prAhuH0 [nayopadeza0 zlo0 73 ] 54, 17-18 1343 svAdhyAyo'dhyetavyaH [ . ] 288, 11. 12 344 sthito'pyasau cidAbhAso0 . [ paJcadazItRptidI. 94] 144, 2-21 * 145 hRdi prANo gude'pAnaH0 [ ] 224, 24-25 146 hetumadanityamavyApi0 [ sAGkhayakArikA-10 ] 325, 7-8 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana jana 1 1 prakSA ___ 7 16 . garA dArtha 7 15 taMbha 1 jina vyasthA .. 1 . . || tatvabodhinIvivRtivibhUSitasyAnekAntavyavasthAprakaraNasya zuddhyazuddhipatram // azuddham zuddham pR. paM. azuddham zuddham pR. vyasthA vyavasthA 1 3 | kamago karmaNo 7 11 2 11 tyuda ttyupada 2 12 / NapaNaM pa 7 12 nunuba nuba prekSA nADa nA-5 ___ 7 197 gAdirA 2 21 tabha 2 25 vRtisa vRtiparisa jina nara-sa na-rasa vyavasthA viviktiza viviktaza zapatya spRzatya tattvAtha tattvArtha - 8 jigamata.. jinamata sUtra sUtre 9 .. nityatvatvam nityatvam padArthasu padArtheSu 9 12 dhitatvA dhitvA naya nayavidya . vidha tyrth| tyrthH| 9 17 nanvevaM "13 kasvasva pAthakye pArthakye 11 22 tyartha 12 23 rya-sa pUrte . 12 25 tvacA tava-cA kArya 13 2 Syade kami katvami 14 21 prati pa tyartha tyartha 15 12 yavadha dana danaM 16 12 kiyA saGkhyA saGkhyA 16 20 . . .MARAL 3 11 zl waa tstshaa bhyaa tstshaa ts sgr - blo tstshaa tstshaa tstshaa bhyaa tstshaa bhyaa nynyo zl 4 gh w waa, ........... taka nenvevaM kasva tyartha kAya pratipa yaiva dha kriyA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham dAthagatA kyAjjA vedAnA sAGkaya nna pra savaSAM ka me masva katvaM 'pijA kapi papati mahadAsa padAtha vAdyava pratika sarvatraMta bodhAntara mita ceti rUpamatva bhAvAtmapari dvavidhyam matva atAttvikaH katva zuddham dArthagatA kyAjjJA vedanA sAGkaryaM nas sarveSAM kame matvasva katve pijA kapi patati mahadasA padArtha mitaM ceti, rUpatva bhAvAtmaka pari dvaividhyam pra. paM. 16 27 17 16 24 mavattva atAttvikaH / kalaM 3 25 22 27 20 27 20 27 21 28 2 31 11 32 19 43 vAdyanyatamatvAva 34 13 prati ka 32 24 sarvatreti 37 14 bodhAnantara 37 16 37 24 37 25 38 11 38 23 39. 14 39 20 39 24 40 33 3 33 21 34 2 34 7 azuddham sadaza kaM janamate zeSa, abhAva savA svavarU bhavAM katva kSaNaka pUrva stathava prakSeptu pari menanmu vastu svakA naikaH yAnnagamaH nibodhA mAnyadi matvaM tryava nagama dravyArthiko zuddham sadaMza kathaM janamate zeSaH, abhAvA saMvA svasvarU bhAvAM ka kSaNaka pUrva stathaiva pratikSeptu prati metanmu vastu, svAka naikaH ryayAnnaigamaH nivezA mAnyAdi mattvaM vyava naipagA pR. paM. 40 20 30 22 2 12 43 03 18. 43 24 45 5. 45 11 46 9 46 15. 46 21 46 25. 47 12 50 50 14 51 18 51 20 = S. 51 24 52 1. 52 3 52 4 52 15 54 54 23. dravyArthikaparyAyArthiko 57 7. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . azuddham nIta rajusUtrAH antyastrayaH cinnagamasya travidhya 'parjana ityenA yikA na sat pR paM. 79 13 80 18 81 12 8. 23 82 7 iAta guNAH 83 23 84 22 86 10 86 14 86 22 khyAmiti guNaziSTa sAMvRto tadbhe zuddhan pR. paM. azuddham zuddham nItaM 57 18 / pyAdhi pyadhi rarjusUtrAH 58 15 ityAtrA ityatrA antyAstrayaH 58 15 / paryAyAtvA paryAyatvA cinnegamasya 58 21 iti traividhya 59 12 ntara nyatara pasarjana 59 10 GkSA'vyu dbhAvyu ityanenA jhA'vyu GkSAvyu yikA- 61 18 sataH sAtaH na san 61 23 i ti iti guNaH 62 12 yAga khyAnamiti 62 14 niba niba gugaviziSTa 63 15 sAMvRtI 64 9 mabhedA vyavahi 64 ndho , 60 ndhanave patteH bhyahita gade trayA 72 14 saNana samAna bodhaprati ba dhaM prati paryAyagata zIla zIlaM denirgali Na 'tti ___NA'tti kanayenaiva 75 17 tmikeve tmikaive tyUha 78 23 tadabhAve tadbhAve eva 78 25 mede'pi bhede'pi samAna pradhAnyanA . saMvisaM diAta diti sajhe mamedA 87 14 vyAhi bheda 87 17 ndhA 88 8 pattaH gade 89 8 89 9 89 13 bhyAhita carcA me paryAyAgata devigali mi 89 14 __74 14 91 94 5 94 17 katayaiva 94 17 tyUha eka . 81 sAmAna saMvitasaM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham kevalanAta pradhAnyanAta viSayAkraya gA vAdi tasyava prAmANya kharazaGgam kharazaGgam tadavaM . katha ryAyA nyAva pAra katha nAma dravyAzA dravyAthika tadavAma pAta yAthika ryAya dravyAthika nota nagama prAti pR. paM. 96 12 96 12 96 17 96 19 96 19 96 23 96 24 kharazRGgam 101 3 kharazRGgam 101 4 tadevaM 102 3 kathaM 102 8 ryAyo 102 10 nyavi 10211 pari 102 12 102 12 102 13 102 10 102 14 102 15 102 16 102 17 102 20 102 22 1.2 26 zuddham kevala ti prAdhAnyeneti vitraya er vAdi tasyaiva prAmANyaM kathaM nami dravyAMzA dravyArthika tadevamiti pati yArthika ryAya dravyArthika ti nigamaH prApti 45 104 13 106 azudvam yazcava yo'nyA stota katRtvA aparetviti kazcit sezvarakSe tattatphalApa kArya kAya kazcid mapa ka. ya kAya nAyikA revaka svabhAvA mUtam vatamAnaM tannaMva mAta siddhaH jagata Sasya, la netraiva bhyupa pU. paM. 106 15 107 13 107 14 kartRtvA 107 20 aparaistviti 107 26 kaizcit 108 6 sezvarapakSe 108 10 tattatphalopa 108 16 108 170 108 18. 108 19. zuddham yazcaiva yo'nyo stauti kAryaM kArya kai zrad mupa kAryaM kAryaM naiyAyikA reka svabhAvo mUrtam vartamAnaM tanna miti siddhi: jagato pasya la 108 21 108 23 109 3 109 15 109 19. 109 20 110 2 110 26 111 23 112 3. 112 7. 112 25. 113 25. 115 15. bhyupaganaiva 115 22 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRti vRtti navA azuddham zuddham pR. paM. azuddham zuddham pR. paM.. samavAyAdinA svAzrayasama ntamA ntaramA __ 128 11 vAyAdinA 116 10 / ityAsyA ityasyA 131 3 kiJcati kiJceti 116 17 bhavati, bhavati 135 12 vahnire vahnirvahnire 116 19 ginI'pi gino'pi 135 26 maNyAde pra maNyAdeH pra 117 5 tadA tathA 137 6 dvividhakAraNa-dvividhakAraNatva- 117 15 / dazayati- darzayatievaM cottejakA kicati kiveti 137 18 bhAvaviziSTama bhAvana bhAvena 138 / . 118 13 NyAdyabhAvasya 138 7 kAraNatvam pAtta patti 138 8 tRnnaadijnko| tRNAdidAha navo 138 12 jnko| 119 8 vaziSTaya vaiziSTaya 138 15 tRNAdijanakaH tRNAdidAhajanakaH 119 9 vini 138 16 stAdaza stAdRza 119 16 iAta iti 139 15 natvapratibaddhatvaM nanvapratibaddhatvaM 120 5 cakSussaMyuka- cakSussaMyuktakAla vi kAlavi 120 23 vaiziSTyA, di samavAyAdi 140 22 evotta evote 120 25 | tve na tvena 142 3 nirmathanA nirmanthanA 121 3 dvividhApi dvividho'pi 144 6 guru- 121 16 katA katvaM 144 8 tarapIti 'tarapIti 122 12 vyAtareka vyatireka 145 12 stabarbAdyA staiauhyA 122 19 / yava yaiva 145 22 anevambhUta anavambhUta 122 bheve bhave 146 9 pApadeva pApAdeva 123 15 grahasa grahaNa sa 146 12 tasyeva tasyaiva 126 4 kAryavyate kAryavyati 147 25 ucche racchi 126 4 vyati 148 9 mamyupeyam mabhyupeyam 126 10 / darApa derapi 148 14 viAna gurU vyAta Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 azuddham iNDAdanA yithAsAddhaH pAlavaM tasvA dikaM 156 20 ti dayArapi patiH patitva kAro dekaka pandestheti zabda prati vatitva zuddham pR. paM.. azuddham zuddham pR. paM. daNDAdinA 148 16 vAcchinna vacchinna 156 10 nyathAsiddhiH 148 18 svagaM svarga 156 11 zAlitvaM 148 20 vatitva vartitva 156 11 yataH svA 148 23 / graha niyata prahaniyata 156 14 tadrU 149 18 dika riti 150 5 vatitva vartitva 156 22 dvayorapi 150 12 | dika prati dikaM prati 156 23 jJAnaM 150 19 zravaNetvena zravaNatvena 157 6 150 23 ghaTa prati ghaTaM prati 157 7 pUrvavartitvaM 151 5 tvAdiva tvAdeva 157 20 151 11 siddhatva siddhatvaM 159 14 zabdasyeti 153 7 dekaika 159 15 zabda prati 153 | prati-naceti pratikSipativartitva 153 10 ___ naceti 159 22 me no 153 15 cakrasya daNDasya 159 24 mastu 153 16 ve'pA ve'pI 160 14 kAlika 154 12 nyathAAsaddha nyatha siddha 160 15 sAmAnya 154 16 gandhAbhAvo gandhaprAgabhAvo 160 16 evaM 154 17 yava yaiva 162 3 vatitvaM 154 18 ! lakSaNe lakSaNe, 162 10 sAmAnya 154 19 yava yaiva 162 15 pUrvava 155 3 sammati sammati 163 16 viziSya 155 9 tadvatva tadvatvaM 166 7 hetu-vaM 155 14 vaccheka vacchedaka 166 9 na caivam 156 6 / rAsamatvA rAsabhatvA 166 19 vartitvasya 156 6 ' sambhabA sambhavA 166 21 meno masta kalika sAmAnya evaM patitvaM sAmAnya aziSya . hetutva nacavam patitvasya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ___. pUrva raktada azuddham zuddham pR. paM. azuddham zuddham pR. paM. pUrva 167 22 dhAraH dhAratvam 196 22 kAbhUta kIbhUta 170 8 dhAra ityarthaH ratvamityarthaH 196 23 lAnavacche lAvarache 170 18 kuNDetvena kuNDatvena 197 . gAntara gAnantaraM 171 15 kuNDetvena kuNDatvena 197 8 hitakA hitapUrvakA 173 21 nati neti 197 14 hita hita- 173 25 bhAvatA bhavatA 197 20. dravyatvAdyavacchedena . 174 6 raktatAda 198 17 vartamAnasya vattamAnasyA riktatva riktatve, 198 25 bhAvasya 174 7 yogikatvaM yogitvaM 1999 AdipadA padA 174 14 viziSTati viziSTeti 199 14 yeva tadA yeva tadA tadA 174 25 prayo pratiyo 200 bhAvasyava bhAvasyaiva 176 19 viSayarU viSayasvarU 202 3 kAyasya kAryasya 177 23 etadakAGkitapatrAntimapaGktitatraka tatraka 177 26 stha" tAdRzapratyayAsyA" ityandhi bha ndhitvaM bha 179 5 / syAnantaramagrimapatrASTamapatipRthamanvaya pRthaganvaya 181 22 stha" prAmANyaM syAdityAha" dika prati dikaM prati 183 6 / itya dyArabhyAntimapati yAvat pararU paratvarU 185 8 grantho'kseyaH, antimapaktisthaNakasyava gaikasyava 186 9 " saMyogasambandhAva' ityasyAdhamiNaH dharmiNaH 188 18 nantaraM caturthapaGktistha 'cchinnaparaM ukta para ukta 190 18 ghaTaniSTha' ityAdipaGkticatugamantavya gantavya 190 22 Tayagrantho'seyaH / . 202 26 ti tat tasyaiva ti tasyaiva 191 9 samavAyana samavAyena 203 6 anyatA anyato 192 26 ghaTavAdati ghaTavaditi 2036 naiyAyikaiH 194 11 nApIti 203 10 likAsa likasa 196 10 / paTo . paTau 203 17 naiyAyikaH napAti Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham zuddham pu. paM. paryAyArthaka paryAyArthika 204 20 dravyarthika dravyArthika 20421 dhanurdhara 20510 dhanudhara daya tvanmi dayaH tvAnmi zAstrasya samyak zAstrasya samyaktva 206 10 rekaH, yadvA 208 3 nirAkRta 208 16 sAmAnyeti 208 21 kAlaM 209 8 astyarthaH 2.2 10 sadbhyAmani 213 2 rekaH yadvA nirakRta saman kAlaM astyatha sadbhyAdani iSTa paTaH brahmava pratAtyA triguNA tyarthA ganA dhamivi rUpajJAna zrutataiveti iti iti aneka tvAdyata ziva lakSyatva . pratItyA triguNA nityarthI gino dharmivi iSTaH paTaH 213 12 brahmaiva 213 19 214 214 6 214 13 214 16 214 20 215 8 215 23 216 7 216 10 218 16 219 4 rUpamajJAnaM zritaiveti ityaneka 205 16 206 5 tvAnta ziva lakSyatvaM 49 azuddham jJAnasyati tatrati zaktarA yAtmanaH zarAram nimittaM yamA balAt kamandriya 0 kAyaSu sUptaH prAjJa - vizva vizvA-vai vAgAkhyA teNa jJade: nA mevAtmana zarIraro pratyagA papAtti bhUta viziSTa zuddham ryAtmanaH zarIram nimittaM svopAdhipradhAnatayA copA dAnaM bhavati, yathA lRtA tantukAryaM prati svapradhAnatayA nimittaM 221 jJAnasyeti tatreti zakterA 230 11 230 16 vizva-vai vAgAkhyakarme 230 21 231 15 232 5 232 12 zarIro 233 20 padArtha-pratyagA 234 5 papatti 234 13 bhUtaM 234 14 viziSTadevadatta- 235 4 iti / vAkya iti vAkya 236 19 pR. paM. 219 219 10 219 11 21921 220 26 1 yamo balAt 221 7 karmendriya 222 5 kAryeSu 222 14 226 18 svapnaH prAjJa - taijasa vizva tenA jJAnAdeH mevAtmAna Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham utpalamapi tat-tva vyApyetAnyavat vyApyate'nyavat 243 phalavyaptya prakRtartho phalavyAptya 243 25 prakRtArthI 244 13 vyApyatva vyApyatvaM 244 20 riteti 246 23 dAThapa 247 22 mapyupa mupa 249 23 bhAvAvamAsa bhAvamAsa 252 14 nivikalpaka nirvikalpaka 252 23 cittasyApa cittasyopa 254 25 AzanIyA azanIyA 255 4 dehamatrAmAthI dehamAtrA matrArthI etena aitena tattadA nAmadevA pR. paM. zuddham utpalaM 236 20 tat-tvaM 239 12 12 kayArityarthaH durdurUTo prapaJcopa vRttabrahmaNA athApa ttayadeva dvatAbhAveti nidharmaka rikteti dA 50. 257 16 259 2 259 18 260 19 kayorityarthaH 261 12 durduTo 263 15 prapaJcopi 263 19 vRte brahmaNA 266 15 athApi 266 15 tayedeva 268 14 dvaitAbhAveti 270 6 nirdharmaka 270 tattAdA vAmadevA azuddham tadvaziSTaya nivRtta dhamiNa patyAjananI bhedarUpo medA mAtra arotsyata akhaNDakAra bahmabhinnata mAsA riktana zaGkA duHkha tatkartRmA ti kaidarzi gamaparovyava zuddham pR. paM. tadUvaiziSTaya 270 22 nivRttA 271 12 dharmiNa katha. sava pAramaSa syApadazana vAkyasyAkhaNDa- vAkyasya jJAnavyaktau lakSaNA lakSaNA vevi vinizvaza 271 25. patyajamanI 274 23 bhedarUpo navA SbhedarUpo bhedA 277 kathaM sarva 279 14. 279 17 pAramarSa syopadarzana 279 24 5 277 6. mAsAH riktena zaGkAM duHkhA tatkA 281 10 282 1 mAtraM anutsyate 282 19. 1 NDAkAra 283 bahmabhinna 283 22 287 2. 287 12 287 20 288 11 289 4 289 13 291 9 291 19 295 20 vinizcayaza 295 21 netikatta kairdazi gamo vyava vervi Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham bo'tha idarzaH manirvikalpa nyo pa nyArthoM 'itireti 300 jAnito syava yA mAha kaMpa bAsdeveti 301 17 samudAye'pi hAthaH zuddhama pR. paM. azuddham zuddham pR. paM. ko'rthaH . 296 10 vidhya traividhya 316 19 IdRzaH 296 25 na t nAt 316 19 mavikalpa 296 .5 vacanaM - vadvacanaM 316 20 nyora nyArthayatno 317 16 itareti pradhAnayA pradhAnatayA 317 25 janito sva 318 1 yAmAha 300 22 ttaH 318 21 kaMyatpa 300 24 vAJchayo bodhecchayo 319 14 syAdeveti 301 kAya kArya 320 21 ekaika kisvarUpa kisvarUpa 320 23 mudAye'pi 303 2 vAraNakaM varaNakaM 321 7 zaGkAthaH 304 13 tathA yathA 323 19 304 19 mantena manena , 324 10 pekSayA 309 12 so'pi sApi 324 25 tvA 309 17 nasa namasa 325 19 catanyasya 310 11 NanaM 325 21 caitanya 310 13 / yato'natyam yato'nityam 326 10 dAlanti 312 5 nena ne na / 326 17 matopa 312 16 t , sarvadA t sarvadA 327 9 vyatiriktaM 312 18 akaryatvAt akAryatvAt 327 11 tyata Aha 313 4 sAvayatva- sAvayavatvanirapariNAma 313 12 niravayatvAbhyAM vayavatvAbhyAM 327 22 yuktikaM 314 14 savayava sAvayava 327 23 dadhyAdi 314 17 pAratantra pAratantrya 327 24 315 9 pratikSepa pratikSaNaM 328 9 caikatvaM 316 15 / sazaktasya zaktasya 329 1 eSa Nana pekSAyA svAha catanasya caitanya bATAnti pratApa tharikta sya Aha parimANa yuktikaM dacyAdhi para para cakatvaM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meva 330 12 azuddham hetu bhava thinaH vAja kAyo samatham s s samartham 3315 sh sh s s sm m s s m s s s sy sr uktA bhAtyA vAravyAtaH paJcahetu miti, naca rbhAvA mo hA buddhAdayaH tvayo viruddha sarvAtmeti zuddham pR. paM. azuddham zuddham pR. paM. hetuM 330 12 / praviSTA pratiSTA 356 17 ghaTAsyA ghaTasyA 357 11 thinaH 330 16 vyapadezA vyapadezAH 359 22 bIja 3301 sukhasyo duHkhasyo 363 8 kAryoM 330 25 tatpratyukta taM pratyukta 363 27 asyA asya 367 24 kattuM 332 9 prAptAyogAnAM prAptayogAnAM 369 19 yuktA puruSA. puruSA 370 2 bhItyA 333 11 tataH sAGkhyakRtA 0 371 18 vyAkhyAtaH 16 kAraNa kAraNa 371 24 paJcamahetu 333 17 sAnArthyA sAmarthyA 371 24 miti naca, 333 vyAptyAbhAvA vyAptyabhAvA 373 7 . vo 334 14 nAnyathA nAnanyathA 373 12 mohA gantadA gastadA 373 15 buddhayAdayaH 335 tatrapratha tatra katha 373 22 tvayoH 336 22 niruddha 341 12 rUpAparA rUpaparA 375 14 sarvAtmaneti 341 23 syava syaiva 375 20 gamana evaM 341 24 gamanaM 381 13 syAtmano 343 24 zuktariti zukteriti 381 15 bhinnatvam 345 22 kiMbu ki nabu 382 1 bhAvA''vi 346 2 paraH paraiH 382 18 dhAma 346 15 syaipa syaiva 383 21 hetUkaraNe 349 9 nimitta nimittaM 384 22 janmaiva na 351 7 prakaraNAvAdA prakaraNAdA 386 5 tvapapATha tvatra pATho 388 14 pyAyAta 355 15 / eveti yuktaH 388 15 334 eba syAtmAno bhinnam bhAva''vi dhami hetukaraNe janmeva pyApAta Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNavAcaspati-kaviratna-zastravizArada - anupamavyAkhyAnasudhArSi-zAsanaprabhAvaka pU.A.ma.vijayalAvaNyasUrIzvarajI pUjyapAda AcArya zrImaddavijayalAvaNyasUrIzvarajI mahArAja Page #63 -------------------------------------------------------------------------- Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahAmahopAdhyAya-zrImadayazovijaya gaNimaNipraNItaM jainatarkAbhidhAnam anekAntavyasthAprakaraNam / taduparitapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sarvatantrasvatantra-jagadguru-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratne tipadAlaGkRtena zrIvijaya lAvaNyasUriNA viracitA tattvabodhinI vivRtiH| 200000 yajzAne bhAti vizvaM karagataphalavad yazca bhAvArijetA pUjyAnAM yazca pUjyo vacanamavitathaM yasya no bAdhameti / taM vande vIramAptaM jinapravaramahaM sarvakalyANakandaM devAnAM devamiddhAbhayapadala sitaM svasvabhAvaikalInam // 1 // yatkRtyadhyayanena mandamatayo'pyasmAdRzo vyAkRtau kAvye tatvavimarzazAstranicaye cAptapravezA aram / tAn saripravarAn namAmi satataM svAdhyAyasampAdakAn smRtyA'bhISTaphalapradAn navakRtau zrIhemacandrAbhidhAn // 2 // prAcInoktivizAradA navanavonmeSaikavidyAdhanAH / zrImanto miti-nIti-bhaGganipuNAstattvaprathAkovidAH / laddhamaikaniketanA budhavarAH santvatra vighnApahA * aikAraikajapAtayitvapramukhAH zrImadyazobAcakAH // 3 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam yasyAsti pratibhaiva zAstranicaye tattvArthasandarzinI yo nityaM kRtimAtanoti vimalAM tattvaprathAbhAsurAm / vyAkRtyAdivicAraNA pratidinaM yacchiSyavarge tarA taM bhaktyA praNamAmyahaM guruvaraM zrInemisUrIzvaram // 4 // sevA zAstrasya nityaM vilasatu racanAvyAjato mAmakInA svAbhyAso vRddhimIyAjinamataviSayo vA'stu baalopkaarH| ityAzAtaH pravRttistviha vivRtividhau yA ca lAvaNyasUreH sA'nekAntavyavasthAprakaraNaviSayA caaNshto'pyetvbhiissttm||5|| aindrastomanataM natvA vItarAga svayambhuvam / anekAntavyavasthAyAM zramaH kazcid vitanyate // 1 // prAripsitasya janatoparAbhidhAnA'nekAntavyavasthAprakaraNasya nirvighnaparisamAptaye svAbhISTadevanamaskAralakSaNaMmaGgalamAcarannanunubandhacatuSTayAvagatinimittamanvarthagranthanAma nibadhnAti-aindrastomanatamiti'indrastomanatam' ityuktAvapi indrANAM surAdhipatInAM stomaH samUhastena nataM praNatikatyataH pUjAtizayo labhyata eva, evamapi yad 'aindrastomanatam' ityuktaM tena svanirmitagranthamAtra eva zrIyazovijayamahopAdhyAyaH svAbhISTasarasvatImantrasya aiGkArasya smaraNaM karotyeva, tena ca zrImadyazovijayAbhidhasya svasya kartRtvamapi labhyata ityupadarzita bhavati, atra indrasambandhyarthakasyaindrapadasya stomapadena samUhArthakena krmdhaarysmaasH| 'vItarAgam' ityanena sNkleshjnnraagaadiraahitytsttlhvritdvessaadiraahitysyaapyvgtirityto'paayaapgmaatishyo'vgmyte| 'svayambhuvam' ityanena ca zAnAtizayaH, jJAnarUpeNaiva sarvadA svayaM pariNamate'yam , ataH svayaM tathAmavanAt svymbhuuriti| etannamaskArakaraNAnantaramanekAntavyavasthAyAM zramasya yad vidhAnaM tenArthAdidamAveditaMbhavati-yayukta Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [3 vizeSaNaviziSTaM jina natvA ekAntatattvavyavasthAyAM zramo vihitaH syAt tadA niSkala eva bhavet , ekAntatattvasya jinAnanumatatvena tavyavasthApratibandhakasya vighnasya jinanamaskArA'napaneyatvAt, abhISTasiddhipratibandhakavighnasamUhApanayanasyaiva tatkAryatvAt ,anekAntatattvaM tu tripadIvacanapraNeturjinasyAnumatameveti tatpraNAmalakSaNamaGgalatastadvyavasthAvighnApanayanaM saMbhavatItyato'nekAntatattvAvirbhAvakavacanAtizayo'pi bhagavato'rthAdavagamyata iti tathAvidhAtizayacatuSTayasampannapuruSadhaureyanamaskaraNaM vighnaughavinAzakatvAd bhavatyeva maGgalamityabhisandhiH / 'anevAntavyavasthAyAm' ityanena 'anekAntavyavasthA' iti granthanAmasaMzabdanAdanekAntatatvavyavasthApakatvAdevAsya granthasya 'anekAntatattva' iti nAma, tathA cAnekAntatattvamasyAbhidheyam , vizeSeNa tadavagatilakSaNA tadvyavasthA prayojanam , anekAntatattvAvagatikAmo'dhikArI, anekAntatattvena sahoktagranthasya pratipAdyapratipAdakabhAvasambandhaH, uktaprayojanena saha janya-janakabhAvasambandha ityAllabhyate, etadanubandhacatuSTayaprabhaveSTasAdhanatAjJAnata: zrotRNAmetadadhyayane pravRttiH sUpapAditA bhvtiiti| kazcicchramaH ya: kevalaparadarzanakovidaiH kevalasvadarzananipuNairvA kartumazakyaH sa zramaH, sa ca paramatanirAkaraNapUrvakasvamatavyasthApanAnukUlaprayatnalakSaNaH sva-paradarzanaviduSa eva sambhavatIti tathAvidhaprayatnazAlinaH svasya svaparadarzanavettRtvamAveditaM bhavatItyetAdRzapuruSanirmitagranthasyAdhyayanAdau prekSAvatAmavazyameva pravRttirbhaviSyatItyato yAvadhyayanA'dhyApanAdivyavahArastAvadayaM grantho'dhyayanAdhyApanAdivyApAragovara iti tAvatkAlasthAyitvamapyasya gamyata iti // 1 // jinamatasyAnantanayamayasyAtigUDhAbhiprAyasyAMzato'pi jJAnaM na sambhavati nayalavaparijJAnadurvidagdhAnAM pareSAmiti jinAbhipretasya Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tatvabodhinI vivRtivibhUSitamA jinamatamatigambhIraM nayalavavidbhiH parairanantanayam / AghrAtumapi na zakyaM hariNena vyAghravadanamiva // 2 // vastudharmo hyanekAntaH pramANa-nayasAdhitaH / ajJAtvA dUSaNaM tasya nijabuddheviDambanam // 3 // atha ko'yamanekAntaH ? ucyate- tatveSu bhAvA'bhAvAdizabalaikarUpatvam / kAni tattvAnIti cet ? tatredaM tattvArthamahAzAstrasUtram pramANa-nayaniSTaGkitasvarUpasya vastudharmasyAnekAntasya svarUpamaparizAyaiva dUSaNaM svabuddhiviDambanameva pareSAM na tu tad dUSaNaM zapatyanekAntam, ato'nekAntavyavasthA'smatprayatnopaDhaukitA samAdaraNIyA vidvadbhiriti na niSphalo'yaM prayAsa iti padyAbhyAmAha-jigamatamiti, . vastudharmo hIti ca / jinamatasyA''ghrANamaMzato'pi parijJAnam / naya. lavavittvaM ca durnayAbhinivezazAlitvam / paraiH tiirthaantriiyaiH| tasya anekAntasya / anyat spaSTam // 2-3 // parasparaviruddhAnAM sattvAsattvAdInAmekatra samAvezAsambhavAd yatra sattvaM tatra nAsattvam, yatra nityatvaM tatra nAvityatyatvam , ityekAnta eva kAnta ityAgrahagrahilaH paraH pRcchati- atheti / ayam 'vastudharmo hyanekAntaH' ityanantarapadye nirdissttH| ka iti- 'kimAkSepeM', ekAnta eva sarvatrAvalokyata iti tadupalambhabAdhitvAnnAstyanekAnta ityAkSepaH / abhinnadeza-kAlAdyavacchedenaikAdhikaraNA'vRttitvameva virodhaH, sa ca vibhinna dezakAlAdisvasvanimittApekSayaikatra vidyamAnAnAmapi bhAvA'bhAvAdInAM nirvahatyeveti virodhe satyapyavirodho bhAvA'bhAvAdInAmityekatra samAvezasambhavAdanekAnto na virodhabibhI. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] " jIvA'jIvA''zrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstatvam" [ tatvArthAdhigama0 a0 1. sU0 4.] SayA'pahastayituM zakya ityAzayenottarayati- ucyata iti / 'bhAvAbhAvAdi0' ityaadipdaannitytvaa'nitytv-bhedaa'bhedaaderupgrhH| tathA ca tattveSu jIvAdipadArtheSu bhAvA'bhAva-nityatvA'nityatva-bhedA'bhedAdyanantadharmasahitakarUpatvamanekAntaH, ekasyaikAnekasvasvarUpatvamanekAnta iti yaavt| tasya bhAvastattvamucyate, prakRtaM ca tacchabdArthaH, na cAtra prakRtaM kiJcidasti yasya bhAvastattvaM syAtU , yatraikamapi tattvaM durlabhaM taba bahuvacanAntatattvazabdavAcyAnekatattvAnAM durlabhatve kimu vaktavyamityAzayena paraH pRcchati-kAnIti / yaugikasya tattvazabdasya prakRtadharmapratipAdakatve'pi prakRte rUDhasya tasya padArthapratipAdakatvamityAzayenottarayati- tatredamiti, tatra- uktaprazna, idam- anantaramevAbhidhIyamAnaM tattvapratipAdakaM 'tattvArthasUtrama' uttaram , " jIvAjIva 0" [ 1. 4.] ityAdi sUtram / saMkSepeNa jIvAdipadArthAnAM svarUpamupadarzayati- jIvA iti / 'aupazamikAdi0' ityAdipadAt kSAyikakSAyopazamikaudayika-pAriNAmikabhAvAnAM parigrahaH, tathA ca-aupazamikaH, kSAyikaH, kSAyopazamikaH, audayikaH pAriNAmikazcetyevaM paJcavidhabhAvAnvitA jIvA ityarthaH / tatra samyaktva cAritre dvAvaupazamikabhAvau; jJAna-darzana-dAna-lAbha-bhogopabhoga-vIryasamyaktvacAritrANi nava kSAyikA bhAvAH; matijJAnam , zrutajJAnam , avadhijJAnam , manaHparyavajJAnamityevaM jJAnacatuSTayam ; matyajJAnam, zrutA'jJAnam , vibhaGgajJAnamityevamajJAnatrayam ; cakSurdarzanam , acakSurdarzanam , avadhidarzanamiti darzanatrikam ; dAnalabdhiH, lAbhalabdhiH, bhogalabdhiH, upabhogalabdhiH, vIryalabdhiriti labdhipaJcakam ; samyaktvam , cAritram , saMyamAsaMyama ityete'STAdaza kSAyopazamikA bhAvAH, nAraka tairyagyauna-manuSyadevagatibhedena caturbhadA gatiH; krodha-mAna Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam jIvA:- aupshmikaadibhaavaanvitaaH| ajIvAH- dhrmaadyshctvaaro'stikaayaaH| AzrUyate- gRhyate yaiH karma te AzravAH, mAyA lobhabhedena caturvidhaH kaSAyaH; strI-puM-napuMsakabhedena trividho vedaH, mithyAdarzanam , ajJAnam , asaMyatatvam, asiddhatvam, kRSNalejhyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA, zukla lezyA iti Sar3a lezyA ityete ekaviMzatiraudayikA bhAvAH; jIvatvam, bhavyatvam , abhavyatvamityete trayaH pAriNAmikA bhAvA ityevamopazamikAdipaJcavidhabhAvAnyatamavattvaM jIvasya lakSaNaM prati pttvymityrthH| 'upayogalakSaNo jIvaH' iti tadrahito'jIva iti tAn darzayati-ajIvA iti / 'dharmAdayaH' ityatrAdipadAd adharmA''kAza-pudgalAnAM grahaNam , tathA ca dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, pudgalAstikAya ityevaM caturbhedA ajIvA ityarthaH, astizabdena dhrauvyam , kAyazabdenotpAda vinAzAvityutpAda-vinAzadhrauvyaitatritayAtmakatvalakSaNaM sattvameteSvastikAyazabdaprayogato darzitaM bhavati, jIvA ityapi jIvAstikAyA ityevaMrUpaM vAcyam , utpAda vyaya-dhrauvyalakSaNasattvasya tatrApi tata eva prtiiteH| tatra "gatisthityupagraho dharmA-'dharmayorupakAraH" [5. 17.] iti tattvArthasUtrAd gatimatAM jIva-pudgalAnAM gatyupagrahakAritvaM dharmAstikAyasya lakSaNam , sthitimatAM jIva pudgalAnAM sthityupagrahakAritvamadharmAstikAyasya lakSaNam , ata eva lokAkAzamAtravyApitayaivadharmA'dharmayorbhAvAllokAkAza eva jIva-pudgalayorgati-sthitI nAnyatra / " AkAzasyAvagAhaH" [ta0 5. 18.] iti sUtrAd avagAhinAM dharmA-'dharma-pudgala-jIvAnAmavagAhopagrahakAritvamAkAzasya lakSaNam / "rUpiNaH pudgalAH" [ ta0 5. 4.] iti sUtrAd rUpavattvaM pud'galAnAM lakSaNam / AzravalakSaNamupadarzayati- AzrUyata iti- Azravasya Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7 anekAntavyavasthAprakaraNam ] zubhAzubhakarmA''dAnahetava ityrthH| bandho nAma- AzravAtakarmaNa AtmanA saha prakRtyAdivizeSataH sNyogH| AzravanirodhahetuH sNvrH| vipAkAt tapaso vA karmaNAM zATo nirjraa| sarvopAdhivizuddhasvAtmalAbho mokssH| jIvA'jIvAzyAmanyatve tattvArthasUtravRttikRtA yuktirAveditA-. "AzravaH kriyAvizeSaH, sa cAtma-kAyAdyAzrayo na jIvo na jIvaparyAyaH kevalaH, navA'jIvo nApi tatparyAyaH, ubhayAzrayatvAt, na ca padArthAntaraM jIvA'jIvAbhyAmato bhedenA''zravasvarUpamidaM lakSaNavidhAnAbhyAM vyAkhyAtuM prakriyate" iti, "kAya-vAGamanaH karma yogaH" [ta0 6. 1.] ityanena kAyikaM karma, vAcikaM karma, mAnasaM karmeti trividhayogasvarUpamabhidhAya "sa AsravaH" [ta0 6. 2.] ityanena tasyA''zravatvamavadhAritaM zubhAzubhakamaNorAsravaNAdAsrava iti vyutpatyudarzanena, tena ca zubhA'zubhakarmAdAnahetutvaM tallakSaNaparyavasitam / bandhasvarUpamupadarzayati- bandho naameti| 'pratyAdi0' ityAdipadAt sthityanubhAva pradezAnAM grahaNam , tena ca prakRtibandhaH, sthitibandhaH, anubhAvabandhaH, pradezabandha ityevaM caturvidho bandha ityAveditam / saMvarasvarUpamAvedayati- Azraveti-gupti samiti-dharmAnuprakSA-pariSahajayacAritrANi AzravanirodhahetavaH, Azravanirodha eva saMvaraH, taddhe. tutvAd guptyAdayo'pi saMvara iti| nirjarAsvarUpamupadarzayativipAkAditi- phalopabhogAdityarthaH / tapaso veti- anazanA'-vamaudAryavRttisaGkhyAnara-saparityAga-viviktizayyAsana-kAyaklezalakSaNaSaDvidhabAhyatapaHprAyazcitta-vinaya vaiyAvRttya svAdhyAya-vyutsarga-dhyAnalakSaNaSaDvidhAntaratapobhyAM vetyrthH| zATaH Atmapradezebhyo'pagamaH pRthagbhavanam / mokSasvarUpamupadarzayati-sarvopAdhIti- upAdhizcAtra jJAnA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam "ityeSa saptavidho'rthastattvam , ete vA sapta padArthAstattvAni" iti bhASyakAraH, 'tatvam' ityasyAvyutpattipakSe paramArtha ityarthaH, dhyutpattipakSe tu jIvAdInAM yA svasattA sA tatvapadenocyate, tasyAzca prativastu yo bhedastamanAdRtyaikavacanam , naiyAyikAdivat tasyA atiriktatvAnabhyupagamena vastudharmatayA prativastu bhedamabhipretya ca bhASye bahuvacanamapIti TIkAkRtaH / varaNAdi aSTavidhaM karma, tadvizuddhastadrahitaH, svAtmA anantajJAnAdi. svarUpam , tasya lAbhaH prAptiH / sUtre 'tattvam' ityuktam , bhASye ca 'tattvam' ityekavacanam 'tattvAni' iti bahuvacanam , ityetadvayaM yathAsaGgataM tathA bhASyavacanamullikhyopadarzayati- ityeSa iti / avyutpattipakSa iti- paramArtharUpArthe rUDha evAyaM tattvazabda iti pakSa ityrthH| vyutpattipakSe tu tasya bhAvastattvamiti yaugiko'yaM tattvazabda iti pakSe punH| svasattA svruupsttaa| sA svruupsttaa| tasyAzca svarUpasattAyAH punH| prativastu prativyakti, svarUpasattA vyaktisvarUpeti vyaktibhedena tasyA api bhedaH, evamanugatapratItyanurodhena kathaJcidaikyamapIti tamanAdRtya santamapi bhedaM gajanimIlikayopekSya 'tattvam' ityatraikavacanamuktam / 'naiyAyikAdi0' ityAdipadAd vaizeSikaparigrahaH, naiyAyika-vaizeSikAbhyAM yathA dravya-guNa-karmasu parasAmAnyasvarUpAyAH sarvathA vyatiriktAyAH sattAyA abhyupagamastathA jainena sattAyA atiriktatvasyAnabhyupagamena dharma-dharmiNorabhedena vastudharmatayA vastvAtmakatvAt prativastu yo bhedastamabhipretya bhASye 'tattvAni' iti bahuvavanamapi saGgatamiti TIkAkRtaH tattvAthaTIkAkArAH, Ahuriti zeSaH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyasthAprakaraNam ] vastutaH sakalajJAnasAdhyaikaprayojanakatvalakSaNamekatvam , lakSaNabhedajJAnajanitaparasparabhedajJAnaviSayatvarUpaM bahutvaM cA''dAyakavacanabahuvacane sUtra-bhASyayorvodhye, svAbhAvikaikatvabahutvayornayabhedA''zrayaNena prakRtasamAdhAne ca 'upayogavanto jIvaH, upayogavanto sUtre ekavacanasya bhASyaikavacana-bahuvacanayorupadarzanasya saMgamanaM svayaM karoti- vastuta iti| sakaleti- jIvAjIvAdisaptavidhapadArthajJAnasAdhyamuktilakSaNaikaprayojanakatvarUpamekatvaM saptasu padArthaSu vatata iti tadarthamupAdAya sUtra bhASye ca 'tattvam' ityekavacanam / lakSaNabhedeti- jIvasya lakSaNamAyada anyaccAjIvAderlakSaNamityevaM lakSaNabhedajJAnena janitaM yajIvAdipadArthAnAM parasparabhedajJAnam-'jIvAdajIvo bhinnaH, ajIvAjIvo bhinnaH, evamAstravAdiH' tAdRzajJAnaviSayatvarUpaM saptasu padAthaSu bahutvamiti tadarthamupAdAya bhASye 'tattvAni' iti bahuvacanaM bodhymityrthH| svAbhAvikaikatva-bahutve AdAya bhASyanirdiSTaikavacana bahuvacanayorupapattisambhave upacaritaikatva-bahutve upAdAya tatsamarthanaM kimarthamityapekSAyAmAha- svAbhAvikaikanda-bahundayo ti / nyabhedAzrayaNeneti-sattAyAstattvapadavAcyAyAH prativastubhedAnAdaraNanaya prativastubhedA''daraNa nyaashrynnenetyrthH| prakRtasamAdhAne TIkAkAradarzitaikavacana-bahuvacanopapAdanalakSaNasamAdhAne / castvarthe, 'upayogavanto jIvAH' iti prayogo vizeSya-vizeSaNapadayoH samAnavacanakatvaniyamA'hAnerbhavati sAdhuH, 'upayogavanto jIvaH' iti coktaniyamahAnena bhavati sAdhurityevaM na bhavet , "jIvA'jIvA''zrava-vandha-saMvara-nirjarA mokSAstatvam" [ ta0 1. 4. ] ityatra sAmAnAdhikaraNyopapattaye jIvAdisaptapadArthaiH saha tattvapadArthasya svarUpasattvasyAbhedenAnvaya iti tattvagataikatvAvacche dena bahutvAnvayasya svahastitattvena jIvagataikatvAvacchedena bahutvAnvayasyApi Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam jIvAH' iti prayogayorapi sAdhutvApatteH, upadarzitanItyA tu bahutvAbacchedenaivaikatvasya klaptatvAt 'kari-turaga-rathAH senA' ityAdAviva bahuvacanAvaruddhe ekavacanAvaruddhasyoddezya-vidheyabhAvenAnvayo nAnupapanna iti dik // nanu kathaM saptaiva tattvAni ? puNya-pApayorapyadhikayoH sattvAditi cet ? na-bandha eva tayorantarbhAvamabhipretya bhedenAnabhidhAnAt / hanta, tarhi 'jIvA'jIvAstattvam ' etAvadeva vAcyaM syAd, AzravAdInAmapi paJcAnAM jIvAjIvayorabhinnatvAt , tathAhi sambhavena 'upayogavanto jIvaH' iti prayogo'pi sAdhuH syAditi tadbhayAt svAbhAvikabahutvaviziSTe naikatvAnvaya ityeva svIkartavyamiti na TIkAkArasamAdhAnaM yuktmityrthH| upacaritaikatvasya tu bahutvAvacchedenoddezya-vidheyabhAvenAnvayastvasmadabhimato'nyatra dRSTa eveti tathA samAdhAne na kApyanupapattirityAha-upadarzitanItyA viti- 'vastutaH0' ityAdidarzitadizA punrityrthH| nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedaphalo hi vibhAgo bhavati, prakRte tu puNya-pApayoradhikayoH sattvAt tatvasya saptadhA vibhajanamasaGgatamiti zaGkate- nanviti / klapte bandhapadArthe eva puNyApuNyayorantarbhAvAna tayoradhikatetyadhikasaGkhyAvyavacchedasyAtrApi sambhavAnnoktavibhAgAsAmaJjasyamiti prtikssipti-neti| tayoH punny-paapyoH| na caivaM dharmAstikAyAdInAmivA''zravAdInAmapi jIvabhinnatvenAjIvapadArtha eva, jIvadharmatayA jIvapadArtha eva vA'ntarbhAvasambhavAd jIvA 'jIvamedena dvividhatayaiva tattvavibhajanaM nyAyyamiti zaGkate- hanteti / mAzravAdInAm Azrava-bandha-saMvara nirjraa-mokssaannaam| AzravAdInAM paJcAnAM jIvAjIvAbhinnatvaM bhAvayati- tthaahiityaadinaa| AzravanirUpaNaM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [11 Azravo mithyAdarzanAdirUpaH pariNAmo jIvasya, sa ca ka AtmAnaM pudgalA~zca vihAya ?, bandhazvA''tmapradezasaMzliSTakarma pudgalAtmakaH saMvaro'pyAtmana evA''zravanirodhalakSaNo deza-sarvanivRttipariNAmaH, nirjarA tu pArthakyA''pannajIva-pudgaladazaiva mokSo'pi samastakarmarahita Atmaiveti ? satyam- idamitthameva, kintvidaM zAstraM mumukSu. ziSyapravRttaye, sA ca mukti-saMsArayoH kAraNayorbhedenAbhidhAnaM vinA na syAdityAzravo bandhazceti dvayaM mukhyaM saMsArakAraNam, saMvaro nirjarA ceti dvayaM mukhyaM mokSakAraNamupAttam / yat tu mukhya prayojanaM mokSo vistaratastattvArthasya SaSThAdhyAye, tata eva ca mithyAdarzanAdirUpapariNAmasyA''zravatvAvagatiH kaaryaa| sa ca mithyAdarzanAdirUpapariNAmazca, anyat spaSTam / AzravAdInAM jIvAjIvAbhinnatvamabhyupetya samAdhatte- satyamiti / idamitthameva yad yathA bhavatA'-bhihitaM tat tthaiv| nenvevaM 'jIvAjIvAstattvam' ityeva vaktavyaM syAt , tatrAhakinviti / sA ca mumukSuziSyapravRttizca / 'mukti-saMsArayoH kAraNayoH' iti sthAne 'mukti-saMsArakAraNayoH' iti pATho yuktaH, saMsArakAraNahAnArthA muktikAraNopAdAnArthA ca mumukSUNAM pravRttiH 'idaM saMsArakAraNaM mamA'niSTasAdhanam , taddhAnaM ca mameSTasAdhanam' iti jJAnamantareNa ca na sambhavati, tathAbhUtajJAnaM ca viziSya saMsArakAraNa-muktikAraNayorzAnamantarA na sambhavatIti saMsArakAraNasya muktikAraNasya ca jJAnArtha bhedena sNsaarkaarnn-muktikaarnnyorbhidhaanmaavshykmityrthH| saMsArakAraNamAzravo bandhazca, muktikAraNaM saMvaro nirjarA cetyatazcaturNAmAzravAdInAM pAthakyenAbhidhAnamityAhaAzrava iti / anyAnyapi paramparayA saMsArakAraNAni muktikAraNAni ca, teSAM pArthakyenAbhidhAnaM mA nAma prApadityetadartha 'mukhyam' iti Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam yadarthA sarvA pravRttiH, sa kathaM na pradazyateti yuktaM paJcAnAmapyupAdAnam / atha heyopAdeyayorekakAraNAbhidhAnenaiva caritArthatve kiM dvayAbhidhAneneti cet ? na- ekakAraNe jJAte kAraNAntarajijJAsAyA kAraNavizeSaNamuktam / nanu bhavatUktadizA''zravAdInAM pRthagupAdAnasya yuktatA, mokSasya pArthakyenAbhidhAnaM na kartavyamevetyata Ahayat viti| sa mokssH| paJcAnAm Azrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSANAm / nanu heyasya saMsArasyaikaM kAraNamAzravo bandho vA, upAdeyasya mokSasyaikaM kAraNaM saMvaro nirjarA vA'bhidhIyatAM tAvataiva saMsAramokSakAraNaparijJAnasambhavena saMsArakAraNadvayasya mokSakAraNadvayasya ca pArthakyenAbhidhAnamaphalamityAzaGkate- atheti / heyogadeyayoH sNsaarmokssyoH| dvayAbhidhAnena saMsArakAraNadvayAbhidhAnena mokSakAraNadvayAbhidhAnena c| saMsArakAraNasyaikasya mokSakAraNasya caikasya jJAne vRtte'pi saMsArasya kiM kAraNAntaram ! mokSasya kiM kAraNAntaram ? iti jijJAsA syAdeva, tannivRttaye saMsArakAraNAntaraM mokSakAraNA. ntaraM cAbhidhAtavyaM syAt , kAraNadvayAbhidhAne ca yadyanyadapi tRtIyaM kAraNaM bhavet tarhi dvitIyakAraNavatU tRtIyakAraNamapyabhyadhAsyad AcAryaH tadanabhidhAnAca nAsti tRtIyaM kAraNamiti jJAnasambhavena na tadanantaraM kAraNAntarajijJAsAsambhava ityAzayena saMsAra-mokSakAraNadvayAbhidhAnamiti samAdhatte- neti / madhyamajijJAsAparipUrteriti-- sUkSmamateH pramAturekakAraNAne sati kAraNAntarajJAnaM svayamapi sambhavati, jaDamatezca ekakAraNAne vRtte UhApoharahitatvAt tAvataiva kRtakRtyatvena kAraNAntarajijJAsaiva tAvannAvataratIti na tannivRttyatha dvitIyakAraNAbhidhAnasyAvazyakatA, yastu nAtyantaprakRSTamati pyatyantApakRSTamatiH, etAdRzasya madhyamasya pramAtuH kAraNadvayajJAne sati viSayaniSpattyA jijnyaasaapripuuttrityrthH| yathA ca mokSa upAdeya iti tatparijJAnArthaM pRthaka tadabhidhAnamAvazyakaM tathA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [13 zrautsargikatvAt , kAraNadvayajJAne ca mdhymjijnyaasaapripuurtH| tathA'pi mokSasyopAdeyatayeva heyatayA saMsArasyApi pRthagabhidhAnaM kAya syAditi cet ? na-anAgatajanmAdyabhAvarUpasaMsArahAneH svAtantryeNA'sAdhyatayA taddhetUcchede puruSavyApArAbhyupagamena taddhatvorevAbhidhAnAt , saMsArahAnermokSasvarUpa evAnupravezAnmokSopasthitau saMsArasya pratipakSatvenAvazyopasthitikatayA pRthagabhidhAnasyAnatiprayojanatvAceti smprdaayprisskaarH| saMsAro heya iti tajjJAnArtha tadabhidhAnamAvazyakamiti tamupAdAya 'aSTau tattvAni' iti vaktavyam , yaducchedArthA sarvA pravRttiH sa kathaM na pradaryateti vAcoyuktestatrApi sambhavAdityAzaGkate . tathApIti / saMsArahAnina svAtantryeNa sAdhyeti taddharmikakRtisAdhyatvajJAnAsambhavAnna sAkSAt tadarthA pravRttiH sambhavati, kintu saMsArakAraNoccheda eva puruSaprayatnasAdhya iti taddharmikakRtisAdhyatvajJAnAt saMsArakAraNocchedArthava pravRttiriti saMsArakAraNasyaiva pRthagabhidhAnamAvazyakamiti samAdhatte- neti / anAgateti- anAgatajanmAdyabhAvarUpA yA saMsArahAnistasyA ityrthH| taddhetUcchede anaagtjnmaadiruupsNsaarhetuucchede| taddhatvoreva saMsArakAraNayorAzrava bandhayoreva / jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmabhiH sambandha evAtmanaH saMsAraH, tadviyuktAtmasvarUpAvAptireva mokSa iti mokSasvarUpe saMsArahAneranupravezAnmokSopasthitau tatpratipakSatayA saMsArasyApyavazyamupasthiteH sambhavena na saMsAropasthitaye pRthak saMsArAbhidhAnasyA''vazyakatetyAha- saMsAra hAneritisAmpradAyikamatena saMsAra-mokSakAraNadvayAbhidhAnasyAvazyakatvam , saMsArAbhidhAnasyAnAvazyakatvamupapAditam / idAnIM mokSakAraNadvayAbhidhAne yuktyantaram- bandha eva saMsAra iti bandhe'bhihite saMsAro'bhihita eva, Azravastu eka eva saMsAra Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] . [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam . vastutaH saMvara-nirjarayormokSe daNDacakrAdinyAyena hetutA, na tu tRNA-'raNi-maNinyAyeneti bodhayituM dvayAbhidhAnam ; bandhapadena kAraNamityekasyaiva saMsArakAraNasyAbhidhAnaM na tu saMsArakAraNadvayasyeti svAbhiprAyamupadarzayati- vastu na iti / yadi mokSaM prati saMvaranirjarayostRNA-'raNi-maNinyAyena kAraNatvam , arthAd vijAtIyavahni prati tRNasya kAraNatvam , vijAtIyavahni prati araNeH kAraNatvam , vijAtIyavahni prati maNeH kAraNatvaM naiyAyikamate, svamate tu tRNA'raNi maNInAM vahnayanukUlazaktimattvena kAraNatvam , evaM ca kevalAta tRNAt, kevalAd araNeH, kevalAcca maNervahverutpattiH, evameva mokSaM prati saMvara-nirjarayoH kAraNatvam , tadA kevalAdapi saMvarAnmokSaH, kevalAyA api nirjarAto mokSa iti tayorekasyAbhidhAne'pi tadavagamatastatsampAdanena mokSAvAptiriti mokSakAraNatadubhayAbhidhAnamanatiprayojanakam , na caivam , kintu yathA ghaTaM prati daNDa-cakrAdInAmanyonyasahakAribhAvApannAnAM kAraNatvamiti na kevalAd daNDAt , kevalAccakrAt , kevalAt kulAlAdito vA ghaTotpattiH, kintu daNDacakrAdiyAvadghaTakAraNasamUhAdeva, tathA saMvara-nirjarayoH parasparasahakAribhAvApannayormokSaM prati kAraNatvamiti na kevalAt saMvarAt, kevalAyA vA nirjarAyA mokSa iti saMvara-nirjarayorekasyAbhidhAne tadekajJAnatastadekasampAdane na tanmAtrAnuSThAnato mokSa iti tadubhayasampAdanArtha tadubhayajJAnasyAvazyakatve tadartha mokSakAraNatadubhayajJAnasyAvazyakamityAha- saMvara-nirjarayoriti / dvayAbhidhAnaM moksskaarnnsNvrnirjraachyaabhidhaanm| uktadizA saMsArakAraNA''zrava-bandhobhayAbhidhAnopapAdanaM tu na sambhavati, daNDa-cakrAdinyAyena saMsAraM prati Azrava bandhayoH kAraNatve'pi tadekAbhidhAnatastadekazAnena tadeko. cchede tadrUpasahakArivikalAt tadanyakAraNAnna saMsAra ityanAgatajanmAdyabhAvarUpAyAH saMsArahAneH sambhavAt, kintvekasyaiva saMsAra Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [15 saMsArasyA''zravasya ca tatkAraNatayA'bhidhAnamityayaM saMsAranivRttimokSapravRttipraguNaH praghaTTaka ityapi yuktaM pshyaamH| na caivaM sampradAyAtikramaH, anekanayasamUhAtmakatvAd bhagavatpravacanasyeti sUkSmamIkSaNIyam // __atra vaizeSikA:---" sarvatra vibhAgavAkye nyUnAdhikasaMkhyAkAraNA''zravasyAbhidhAnaM tajjJAnArtham , saMsArastu bandha eveti bandhAbhidhAnaM saMsArAbhidhAnameva, evaM ca mukhyaprayojanasya mokSasyAbhidhAnasyeva mukhyaheyasya saMsArasyAbhidhAnasyAvazyakatve'pi na kSatirityAha- bandhapadeneti, asya 'abhidhAnam' ityanenAnvayaH, 'saMpArasya' ityasyApi tatrAnvayaH, 'bhAzravasya' ityasyApi ttraanvyH| tatkAraNatayA bndhaatmksNsaarkaarnntyaa| evaM ca saMsArasya saMsAranivRtyartha pRthagabhidhAnam, mokSapravRttyatha ca mokSasya pRthagabhidhAnamiti tadghaTitasaptatattvAbhidhAnalakSaNapraghaTTakaH saMsAranivRtti-mokSapravRttipraguNa ityAha- ityymiti| mokSasyaivAgmin sUtre'bhidhAnaM na saMsArasya, evaM mokSakAraNadvayasyeva saMsArakAraNadvayasyApyabhidhAnamiti ca sampradAyavirodha ityAzaGkaya pratikSipati- na caivamiti- eka nayamAzritya sampradAyamatam , nayAntaraM cAzrityedamiti sampradAyAtikrame'pi pramANabhUtasyAdvAdAtikamAbhAvAt / yenaiva nayenAbhyupagamaH sampradAyasya tenaiva tadanyathA'bhyupagamo yatra bhavet tadA sampradAyAtikramo bhavet , na caivam , kintu tadanyanayenaivetthamabhyupagama iti sampradAyAtikramasyaivAbhAvAditi pratikSepahetumupadarzayati- aneketiupadarzitArthAbhiprAyaka evAyaM granthaH // ____ atra jIvA-jIvA-''zrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSabhedena saptadhA tatvasya vibhAgakaraNe, 'vaizeSikAH' ityasya 'AhuH' ityanena smbndhH| 'sarvatra' ityArabhya 'ayukto'yaM vibhAgaH' ityantaM vaizeSikANAM vacanam / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tantrAntarIyavibhAgavAkye nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedaphalakatvasya sarvasiddhatve'pi syAdvAdino vibhAgavAkye yadi nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedaphalakatvaM sarvasiddhaM na bhavet tarhi 'jIvA'jIva0'ityAdivibhAgavAkye nyUnasaGkhyAvyavacchedakatvAbhAve'pyayuktatvaM na bhave. deveti nyUnatvavyavacchedakatvAbhAvato 'jIvA-'jIva0'ityAdi vibhAgavAkyasya 'ayukto'yaM vibhAgaH' ityanenAyuktatvasyAbhidhAnamasaGgataM syAdataH 'sarvatra' iti 'vibhAgavAkye' ityasya vizeSaNam, tathA ca yatra yatra vibhAgavAkyatvaM tatra tatra nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedaphalakatvam' iti vyAptiH, evaM ca nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedaphalakatvastha vyApakasyAbhAvAd 'jIvA-'jIva0 'ityAdivAkye vyApyaM vibhAgavAkyatvamapi na syAdevetyevaM bhavatyayuktatvam / vibhAgavAkya iti- 'sAmAnyadharmavyApyaparasparaviruddhanAnAdharmeNa dharmipratipAdana vibhAgaH' ityevaMlakSaNalakSitavibhAgAtmakavAkye ityrthH| granthAdau vibhAgavAkyasyAkaraNe'pi granthakartRbuddhisthAnAM nirUpaNIyAnAM padArthAnAM yatkrameNa nirUpaNaM sAGgatyamaJcati tatkrameNa teSAM nirUpaNamadhyetRNAM tattatpadArthAvabodhanibandhanaM syAdevetyAzaGkAzaGkanivartakaM nyUnAdhikasaGghayAvyavaccheda phalakatvam ' ityuktam, vibhAge'kRte nirUpitAnAM padArthAnAM madhyAt kecit padArthAH padArthAntareSu nirUpiteSvantarbhUtA eva viziSyA'vagataye pArthakyena punarapi nirUpitA ityevaM padArthAnAM nyUnasakhyAzaGkA samudiyAt, tathA anye'pi padArthA anirUpitA apyetaddarzane bhaviSyanti, kintu tannirUpaNAlAmAdadhyetRRNAM tada. vagamasyAnupayogitvamiti pratisandhAnAd vA nAtra nirUpitA ityevaM padArthAnAmadhikasaGkhyAzaGkA'pi syAdeveti niruktazaGkAdvayanivartanAya padArthayattAvadhArakamAdivAkyaM kriyata iti, vibhAgavAkyaM yadi padArthasya saptadhA vibhajanasvarUpam, tatra kasyacit padArthasya padArthAntarAntarbhUtatve SaDeva padArthAH syuH, evaM sati nyUnasaGkhyA syAt kintu tadAntarbhUtapadAthagatA'sAdhAraNadharmasya vibhAjakasya yatrAnta Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 17. vyavacchedaphalakatvaM sarvasiddham , tatroddezya-vidheyabhAvasthale vidheyarbhAvastatpadArthagatA'sAdhAraNadharmarUpavibhAjakena saha sAmAnAdhikaraNye sati vibhAjakatvameva na syAt , niraktavibhAgalakSaNAnyathAnupapattyA parasparaviruddhadharmANAmeva vibhAjakatvavyavasthitarityevaM vibhAga-. ghAkyasya nyUnasaGkhyAvyavacchedakatvam, evaM vAkyAntarasya pramANAntarasiddhArthAnuvAdakasyoddezya-vidheyabhAvena svArthAvabodhakatvAbhAve. 'pi vibhAgavAkyasyA'pUrvArthapratipAdakasyoddezya-vidheyabhAvenaivArthAvabodhakatvam , udezya vidheyabhAyasthale ca sarvatra 'asati vAdhake uddezyatAvacchedakAracchedeva vidheyAntrayaH' iti niyamaH, 'nIlo ghaTaH' iti vAkyampyudde dayavidheyabhAvanevA'rthAvabodhakaM yatastatra ghaTamuddizya tAdAtmyena nIlasya vidhAnam, kintu pItAdighaTe pratyakSeNa nIlasya bAdhAmoddezyatAvacchedakaghaTatvAvacchedena tAdAtmyena nIlasyA'nvaya ityata uktaniyame 'asati bAdhake' ityuktam , evaM ca padArthavibhajane padArthavamuddezyatAvacchedakaM tadavacchedena jIvA'jIvAdisaptAnyatamastha vidheyasyAnvaya iti padArthatvavyApakatvaM niruktAnyatamasya vibhAgavAyAjAyate, tathA ca yadi jIvA-'jIvAdisaptavyatirikto'pi kazcit padArthA bhavet tadA tabA'pi padArthatvamuddezyatAvacchedakaM samasti, jIvA'jIvAdisAhAnyatamalamavidheyazca tatra nAstIti noddezyatAvacchedakavyApakatvaM vidheyasya syAditi vibhAgavAkyajanyavidheyagatoddezyatAvacchedakavyApakatvA'bAdhitapratItyanyathAnupapattyAdhvadhAyate- 'jIvA'jIvAdisaptapadArthAtiriktapadArthoM nAsti, ityevamadhikasaMkhyAvyavacchedakatvaM vibhAgasyeti yuktamuktam'sarvatra vibhAgavAkye nyUnAdhikasaGkhyAvyavacche daphalakatvam . iti / yadi sarvatra vibhAgavAkye nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedaphaTakatvaM kasya: cideva vAdinaH siddhaM syAt tadetadapi vaktuM zakyate- na syAdAdinastatsiddhamatastadIyajIvA'jIvetyAdivibhAgavAkye nyUnasaGkhyAvyava: Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] [ tatvapopinAvitiSibhUpita cchedakatvA'bhAvo nA'yuktatvanibandhanaH, ata uktam- sarvasiddhamiti / 'sarvatra vibhAgavAkye nyUnAdhikasalayAvyavacchedaphalakatvaM sarvasiddham' ityabhidhAnasya tAvadetadeva prayojanam , yaduta- "jIvADajIvA0' ityAdisaptatattvavibhAgasya nyUnasaGkhyAvyavacchedakalakatvA'bhAvAdayuktatvamiti tadetatprayojanamAvedayitumAha- 'tatratiasya 'nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedayormadhye' ityathoM grAhaH ? uta 'nyUnAdhikasaGkhyayormadhye' ityartha upAdeyaH? kiM vA 'nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedaphalakatve' ityartha AzrayaNIyaH? athavA 'vibhAgavAkye' ityartha AkalanIyaH? yatrA'neke padArthA uddiSTAH, uddiSTAnAM ca seNa lakSaNa-parIkSAdinA nirUpaNaM kartavyaM bhavati, yadivA kasyacid yuktatvaM kasyaciccAyuktatvamityevamAdikamAvedanIyaM bhavati, tatroddezAnantaraM 'tatra, ityasya teSAM madhye tayormadhye' ityarthoM bhavati, prakRte'pi yadi vibhAgavAkyasya nyUnasaGkhyAvyavacchedo'dhikasalayAvyavacchedazca phalamiti pAThaH pUrvaM syAt, na caivam , ataH 'tatra' ityasya 'nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedayormadhye' ityarthoM na yuktaH, kiJca, tayormadhye'dhikasaGkhyAvyavacchedo vidyata iti tasya tatrA'nvayo yukta iti tadanvaye'bhidhitsite sati 'AdhikyaM vyavacchidyatAm' ityasya sthAne 'adhikasaGkhyAvyavacchedo bhavatu' iti pATho yuktaH syAdisyato'pi so'rtho na yuktaH, ata eva dvitIyo'pyoM na sambhavaduktikaH, tasya 'AdhikyaM vyavacchitAm' ityatrAnvayamambhave'pi pUrva tathA'nuddiSTatvAt , nyUnAdhikasakathAvyavacchedaphalakatvasya pUrvamuktatvena tasya 'ta iti pratyayaprakRtitacchabdena parAmarzasambhavatasvatIyArthasya yuktatve'pi nA'rthaprakarSaH kazcidatra sambhAvanApathamRcchatItyatazcaturtho'rtho'vaziSyate, tatra uddezya-vidheyabhAvasthale tatre. syevamanvaye tatretyavazyamupAdeyam , anyathA bhavatvanyatroddezya vidheyabhAvaMsthale vidheyatAvacchedakarUpeNa vidheyatAsamanyAptarUpeNa vA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] tAvacchedakarUpeNa vidheyatAsamavyAptarUpeNa vA vidheyasya vyApakatvavidheyasya vyApakatvalAbho vyutpattimaryAdayA, etAvatA vibhAgavAkye kimAyAtaM yadvalAd vibhAgavAkye'dhikasaGkhyAvyavacchedaphalakasvaM siddhayedityAzaGkA'bAdhitaprasarA syAt , 'tatra' ityasyopAdAne va uddezyavidheyabhAvasthale vibhAgavAkye vidheyatAvacchedakarUpeNa vidheyatAsamavyAptarUpeNa vA vidheyasya vyApakatvalAbho vyutpattimaryAdayetyevaM yathAzrutAnvayabodha evoktAzaGkA notthAnamapyahatIti, yadyapi vibhAga balAdeva nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedataH pratiniyatasaptatvAdisaGkhyAvagatiH syAdeva tathA'pi yatra vibhAgavAkye spaSTArthamapi saptAdi padamupagattaM tatra saptatvAdikamapi vidheyakoTisanniviSTatvAd vidheyatAvacchedakaM bhavatIti tatra vidheyatAvacchedakasaptatvAdirUpeNa vidheyasyoddezyatAvacchedakavyApakatvaM vibhAgavAkye'pi sambhavatyeva, saptatvasya paryAptyA pratyekA'vRttitve'pi sambandhAntareNa pratyekavRttitvamapi sambhavati, pratyekA'vRttidharmasya samudAyA'vRttitva. niyamataH paryAptisambadhenA'pi pratyekavRttitvaM tasya sambhavatyeka, yatrApi vibhAgavAkye saptAdipadasya nopAdAnaM tatrApi caramapadasya tAvadanyatamatvaviziSTe nirUDhalakSaNayA tAvadanyatamatvasya vidheyatAvacchedakatayA bhAnaM bhavatyeveti vidheyatAvacchedakena tena vidheyasya vyApakatvaM vibhAgavAkye'pi, yadi ca caramapade na tAvadanyatamatva. viziSTa nirUDhalakSaNA, tadApi vidheyatAsamavyAptena tAvadanyatamatvena vidheyasyoddezyatAvacchedakavyApakatvaM bhaviSyatyeva, 'pRthivI gandhavatI, vahniruSNaH, zItaM jalam , dravyaM guNavad' ityAdau sarvatrakavidhasyaiva vidheyatvena vidheyatAvacchedakarUpeNaiva vidheyasyoddezyatAvacchedakavyApakatvam , vibhAgavAkya eva tUddezya-vidheyabhAvasthale nAnAvidhasya vidheyatvam , takavidhAyAM vibhajanameva na syAt , nahi samavAyasyaikavidhasya vibhAgo bhavatIti vibhAgavAkyAtmakoddezya-vidheya Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam lAbho vyutpattimaryAdayAtrazyaM svIkartavyaH, anyathA 'vahnimAn bhAvasthala eva tu caramapadasya tAvadanyatamatvaviziSTe nirUDhalakSaNA'naGgIkArapakSe vidheyatAvacchedakAnAM vibhinnAnAM parasparaviruddhAnAmudezyatAvacchedakavyApakatAvacchedakatvaM na sambhavatItyato vidheyatAsamavyAptarUpeNa vidheyasya vyApakatvalAbha ityuktirapi tatra' ityasya 'vibhAgavAkye' ityarthakatAM pussnnaatiiti| vyutpattimaryAdayetivyutpattizcAtra 'asati bAdhake uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyA'nvayaH' itiniyamalakSaNA, uktaniyamanirvAhakakAryakAraNabhAvarUpAvA, kAryakAraNabhAvazca- uddezyAtAvacchedakAvacchedenoddezyavizeSyakavidheyaprakArakAnvayavodhaM prAMta uddezya-vidheyavodhakapadalamabhivyAhArajJAnaM kAraNamiti, yadyapi zAbdabodhe padajanyopasthiti viSayasyaiva prakAravidhayA bhAnam, ata eva prakAratAsambandhena zAbdabodhaM prati prakAratAsambandhenopasthitiH kAraNamityevamupasthitizAbdabodhayoH kAryakAraNabhAvaH, tathA ca vibhAgavAkye'nyatra boddezyavidheyabhAvasthale vyApakatAbodhakapadA'bhAvAt padajanyopasthitaviSayasyoddezyatAvacchedakavyApakatvasya vidheyAMze prakAravidhayA bhAnaM na sambhavati, tathApi uddezyatAvacchedakanyApakavidheyapratiyogikatAdAtmyasya saMsargavidhayA bhAnaM tAdRzasamabhivyAhAra kSaNAkAlAvalAt svIkriyata iti niruktasaMsargaghaTakatayoktavyApakatvasya bhAna sambhavatItyetadarthAvagataye 'vyutpattimaryAdayA' ityatra maryAdApadopAdAnam , anyathA 'vyutpattyA' ityeva lAghavAduccAraNIyaM syAt , tathA ca yatra yAdRzo bodho laukikaparIkSakANAmanubhavapathamavatarati tatra tAdRzabodhanirvAhikava vyutpattirAdriyate nA'tathAbhUteti yatraikavidha eva vidheyastatra padazaktyupasthitavidheyatAvacchedakAvacchinnamevoddezyatAvacchedakanirUpitavyApakatvaM saMsargavidhayA vidheye bhAsate, vibhAgavAkyaprabhavabodhe tu padalakSaNopasthitavidheyatAvacchedakAvacchinnaM padA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] dhUmavAn' ityAdau dravyatvAdinA dhUmavadAdivyApakatvalAbha [ 21 , ( nupasthitavidheyatA samavyAtadharmAvacchinnaM vodezyatAvacchedakanirUpitavyApakatvaM samabhivyAhAravizeSalakSaNAkAGkSAbalAd vidheye saMsargaghaTakatayA bhAsate, anubhavamukhaprekSAvidagdho hi parIkSako nA'nubhavamavadhUyAvatiSThata iti ata evoktam- avazyaM svIkartavya iti / vamanaGgIkAre'niSTaprasaJjanamAvedayati anyatheti vidheyatAvacchedakena vidheyatAsamavyAptena vA vidheyasya vyApakatvalAbhAnaGgIkAre, yena kenacid rUpeNa vidheyasya vyApakatvAGgIkAre vetyarthaH / ' vahnimAn dhUmavAn ityAviti - 'udezyavacanaM pUrva vidheyavacanaM tataH iti vacanAd vahnimAnityuddezyavacanaM dhUmavAniti vidheyavacanam, evaM ca nirutavAkyena vahnimantamuddizya dhUmavato vidhAnaM labhyate; tacca na sambhavati, vahnimavalakSaNoddezyatAvacchedakavyApakatvasya dhUmavati vidheye dhUmavattvAtmaka vidheyatAvaccheda kenA'sambhavAditi niruktavAkyaM zabdamaryAdAbhijJA na prayuJjate, yadi tu yena kenacid rUpeNa vyApakatvalAbhaH syAt tadA vahnimattvavyApakatvaM dravyatvena rUpeNa dhUmavato'pi samastIti utpannA api niruktavAkyaM prayuzrIrannityarthaH yadi tu 'nIlo vaTaH ityatra nIlasya vidheyatve'pi tadvacanaM pUrve samastyeveti 'uddezyavacanaM pUrvam' iti vajasya nAssdarastadA 'vahnimAn dhUmavAn' ityAdau dhUmantamuddizya vahnimato vidhAnaM sambhavati vidheyatAvacchedakena vahnimattvena rUpeNa vahnimato dhUmavavyApakatvamapi samastIti ' vahnimAn dhUmavAn' iti prayogaH prAmANika eveti vibhAvyate, tadApi vahnimatrenaiva vyApakatvasya lAbhastatreSTho na tu dravyatvAdinA, uktaniyamAbhAve tu dravyatvAdinA 'dhUmavadAdivyApakatvalAbhasyA'niSTasyA'pi prasaGgAdityarthaH athavA cahnimAn dhUmavAnna bhavatIti kazcid bhrAnto'vadhArayati taM prati cahnimAn dhUmavAn sambhavatyapItyabhiprAyeNa ' ' vahnimAn dhUmavAn ' Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] . [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam prasaGgAta, tadiha 'jIvA'jIva0' ityAdivAkye caramapade tAvadanyatamatvena nirUDhalakSaNAsvIkArAd vidheyatAvacchedakena, anyathA iti prayujyate, tatra vahnimatyayogolake pratyakSeNaiva dhUmavato bAgha iti 'asati bAdhake' ityasyAmAvAd vahnimattvAvacchedena dhUmavato'nvayo na bhavati, kintu vahnimattvasAmAnAdhikaraNyenaiva, vidheyatA'navacchedakarUpeNApi vyApakatvalAme tu dravyatvena rUpeNa dhUmavato bAdhA'bhAvAt tadrUpeNa dhUmavato vahnimavyApakatvasya sambhavAdavacchedakAvacchedenAnvayasyAniSTasya prsnggaadityrthH| bhavatu sarvatra vibhAgavAkye nyUnAdhikasaGghayAvyavacchedakatvaM prakRte tataH kimityapekSAyAmAha- tdiheti| tat tataH, niruktarItyA vyApakatvaM svIkaraNIyamiti hetoriti yAvat / 'iha' ityasya spaSTIkaraNam-jIvA'jIvetyAdivAkye iti- "jIvA-jIvA-''zrava bandha saMvara-nirjarA-mokSAstattvam' iti vibhAgavAkye ityarthaH, asya 'AdhikyaM vyavacchidyatAm' itytraanvyH| caramapade 'jIvA'jIvA''zrava-bandha-saMvara-nirjarAmokSAH' iti samastavAkyaghaTakA'ntyamokSapade, asya nirUDhalakSaNA' itynenaanvyH| tAvadanyatamatvena jIvAjIvAzrava-bandha-saMvara-nirjarAmokSAnyatamatvena / nirUDhalakSaNeti- lakSaNA dvividhA- AdhunikI nirUDhA ceti, tatra prayojanavatI lakSaNA AdhunikI, prayojanAsbhAvAcAtra na tasyAH svIkAraH, anAditAtparyamUlikA lakSaNA nirUDhA, tasyA evAtra svIkAraH, 'mokSapadaM jIvAjIvAdyanyatamatvaviziSTabodhecchayoccaritam' ityevaM tAtparyagrahe nirUDhalakSaNAmUlIbhUte nimittatvAcca na jIvA'jIvAdipadAnAM vaiyarthyam , yadA ca niruktAnyatamatvaviziSTe mokSapadasya lakSaNA tadA tattvapadavAcyaM padArthamuddizya niruktAnyatamatvaviziSTa eva 'jIvA'jIvA0' ityAdivibhAgavAkyena vidhIyata iti jIvA'jIvAdyanyatamatvaM bhavati vidheyatAvacchekam , ato vidheyatAvacchedakena jIvAjIvAdyanyatamaH Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 23 va vidheyatAsamaNyAptena jIvA'jIvAdyanyatamatvena padArthavyApakatva tvena jIvAjIvAdyanyatamasya padArthalakSaNoddezyasya tAdAtmyasambandhena vyApakatvasya jIvAjIvetyAdivibhAgavAkyato lAbhAjIvAjIvetyAdi * vibhAgavAkye, AdhikyaM jIvAjIvetyAdisaptapadArthApekSayA''dhikyam, vyavacchidyatAM vyavacchinnaM bhavatu, niruktasaptapadArthAdhiko'STama navamapadArthAdiko mA bhavatvityarthaH, vibhinnopasthitijananadvArA zAbdabodhajanakatvameva pratyekaM vAkyaghaTakapadAnAM sAphalyam, tadabhAve niruktatAtparyagrAhakatvamAtreNa sAphalyaM na caturacetasAM sAphalya dhiyamAdhinoti, 'vidhau na paraH zabdArthaH ' iti vidhAne paraH- zakyAtirikto'lakSyo'rthaH zabdArtho na bhavatIti mImAMsAvAkyamapi prakRte lakSaNAM na sahata iti vibhAgavAkye caramapade tAvadanyatamatvaviziSTa lakSaNAsvIkAro'nAzrayaNIya eva zabdamaryAdAbhijJAnAmiti yadi vibhAvyate tadApyAha- anyathA ceti- caramapadasya tAbavanyatamatvaviziSTe nirUDhalakSaNAyA asvIkAre cetyarthaH / vidheyatAbhramanyApTeneti prakRte vidheyatA pratyekaM jIvAjIvAdiSu saptasu vartate, jIvA-jAvAdyanyatamatvamapi jIvabhinnatve satyajIvabhinnatve satyAzrabhinnatve sati bandhabhinnatve sati saMvarabhinnatve sati nirjarAbhinnatve sati mokSabhinno yastadbhinnatvalakSaNaM teSu vartata iti bhavati vidheyatAsamavyAptam, tatastena rUpeNa jIvA'jIvAdInAM vidheyAnAM tAdAtmyena padArtha rUpoddezyanirUpitavyApakatvasyA'pi niruktavibhAgavAkyato lAbhAnniruktavAkye AdhikyaM vyavacchidyatAmityarthaH / tathA cAdhikasaGkhyAvyavacchedaka phalakatvaM yathA vaizeSikAdipadArthavibhAgavAkye tathA bhavadIyatattvavibhAgavAkye'pi tatastanna prakRtazaGkAviSayaH kintu vaizeSikAdipadArthavibhAgavAkye yaddizA nyUnasaGkhyAvyavacchedaphalakatvaM teSAmanumataM taddizaiva bhavatAmapi svIyatattva w Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIdhivRtivibhUSitam lAbhAdAdhikyaM vyavacchidyatAm / yat tu vibhAjakopAdhInAM miyA vibhAgavAkye tadanumatam , 'taccA'sambhavitatvAt prakRtazaGkAviSaya ityAvedAnAyAha - yaditi- yat punarityarthaH, idaM yatpadaM taccA'. trA'sambhavi' ityetadghaTakatatpadena saha sApekSabhAvamazcati, tathA ya yat sAryarUpaM nyUnatvamanyatamatvabalAd vyavacchedyaM tccaatraa'smbhviitynvyH| yadyapi vibhAgavAkye nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedaphalakatvameva prAgabhihitaM na tu tatra nyUnatvavyavacchedakatvaM sanniviSTam , tathApi padArthAH prativyaktigaNanayA'nantA eva, na tu saptAdisaGkhyakAH, ato vibhAjakopAdhInAM mithaH sAryarUpaM nyUnatvaM tadA bhaved yadi kasyacid vibhAjakasyAzrayaH kazcit tadanyavibhAjakAzrayaH, aparazca tasyAzrayastadbhinavibhAjakAzrayaH syAt, tathA ca yasya vibhAjakasyAzrayo vibhinna vibhAjakopAdhidvayAkalitau tasya vibhAjakasya vibhinna vibhAjakopAdhibhyAM samaM sAGkarya vibhinna vibhAjakopAdhyorvA tena vibhAjakena samaM sAMkarya syAt , mitho'saMkIrNAnAmeva vibhAjakopAdhitvamabhimataM yataH 'sAmAnyadharmavyApyaparasparaviruddhanAnAdharmeNa 'dharmipratipAdanaM vibhAgaH' iti vibhAgalakSaNa vibhAjakopAdhInAM mitho. viruddhatvamantareNa na sambhavati, viruddhatA cA'saMkIrNAnAmeva na tu saMkIrNAnAM samAnAdhikaraNAnAm , ato yasya vibhAjakasyAzrayaNe vibhAjakopAdhInAM mithaH sAGkaryarUpa nyUnatvaM syAt sa vibhAjakopAdhi bhyupeyaH, evaM ca taM vibhAjakopAdhimupAdAya vibhAjakasamaSTigatasaptatvAdisaGkhyA'pi na nirvahet, kintu tannyUnasavayaiva vibhAjakopAdhigatA syAt , sava ca svAzrayavattvasambandhena padArthagatA'pi bhavedityevaM vibhAjakopAdhInAM mithaH sAGkaryarUpaM nyUnatvaM padArthagatanyUnasaGkhyAparyavasitam, tadvayavacchede padArthagatanyUnasaGkhyA'pi vyavacchinnA bhavatItyAzayenAha- vibhAjakopAdhInI mithaH pAryarUpanapIti / idaM cAtra viziSyaidamparyam- yAvatsalya kAH padArthA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 25 sAGkaryarUpaM nyUnatvamapyetadvAkyenAnyatamatvavalAdeva vyavacchedyam , vibhAgAllabhyante tannyUnalamayakAH padArthAstadaiva syuyadi kasyacit padArthasya tadanyapadArthaSvantarbhAvaH kriyeta. evaM lati yatpadArthe'ntarbhAva. statpadArthA'vAntarapadArtha eva yadi sanivezo bhavet tadA sAGkarya na bhavati, yathA-suvarNamatiriktaM padAtha sambhAvya tadAdAya 'aSTau padArthAH' ityevaM vibhAgavAkyasya na sambhavaH, yataH suvarNasya dravyapadArthe'ntarbhAvaH, evaM ca sati aSTasaGkhyAnyUnA saptasaGkhyA samastIti tadvayavacchedA'sambhavAt , atra suvarNapadArthasya dravyapadArthAvAntaratejaHpadArtha pavA'ntarbhAva iti tathA'bhyupagame dravyatvAvAntarajAtInAM pRthivItyAdInAM sAyaM nApatatIti bhavati tathA'ntarbhAvo yuttaH, yadi tvekameva suvarNadravyaM gurutvAt pItimabhAgamupAdAya pRthivIsvarUpamapi syAt , atyantAnucchidyamAnajanyadravatvAt neja:svarUpamapi bhavet tadA pRthivItva-tejastvayovibhinnAdhikaraNavartinoH suvarNe sAmAnAdhikaraNyAt sAGkaryamApatediti dazamaM dravyameva tadupeyam , evaM sati dravyasya navasaGkhyakatayA vibhAgasya na sambhavo bhavet , yadi tu kasyAzcita suvarNavyaktaH pRthivyAmantarbhAvaH kasyAzcit tejasyantarbhAva ityabhyupagamyeta tadA'pi suvarNatvena samaM pRthivItva-tejastvayoH sArya syAt , tadyathA-suvarNAtvAbhAvavati pASANAdau pRthivItyaM vartate, pRthivItvAbhAvavati tejassuvaNa suvarNatvaM vartate, tayozca pArthiva suvarNa sAmAnAdhikaraNyam , evaM tejastvasyApi tena samaM sAyaM jJeyam , tathA ca yayA dizA nyUnasaGkhyakapadArthAbhyupagame sAGkaya nApatati tAdRzanyUnasaGkhyAyAM satyAmeva vibhAgavyAghAtaH, yatastAdRzanyUnatve satyapi sAGkaryasyA'bhAvAnyUnasaGkhya kAnAM vibhAjakopAdhInAM sambhavena tadgatanyUnasaGkhayAyAH paramparAsambandhena padArtheSu sadbhAvAnnyUnasaGkhyakapadArthaH sthAdeveti, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] [tasvabodhinIvivRtivibhUSitam nyUnatve pRthivI ghaTA'jyatamatvavat tasyA'sambhavAt, SaTamedavRttitvAata eva mUle sAryarUpameva nyUnatvaM vyavacchedyatayoktam, na tva sAGkaryarUpaM tat tathoktam , yayA dizA tu nyUnasaGkhyakapadArthAbhyupagame vibhAjakopAdhInAM sAGkaryamApatati tathAbhyupagame sAkaryasvarUpaparyavasitaM nyUnatvaM vibhAgo vyvcchinttiiti| etadvAkyena jIvAjIvetyAdivibhAgavAkyena / anyatamatvabalAdeva jiivaa-'jiivaa-''shrv-bndhsNbr-nirjraa-mokssaanytmtvblaadev| kathamanyatamatvabalAnnyUnatvaM vyavacchedyamityAkAGkSAyAmAha- nyUnatva iti / pRthivI-ghaTAnyatamatvavaditipRthivI-ghaTAnyatamatvasya ythaa'smbhvstthetyrthH| nanu pRthivImeda-ghaTamedobhayAvacchinnapratiyogitAkameda eva pRthivI-ghaTAnyatamatvazabdenAtra vivakSitaH sa kathaM saGgataH ? medadvayAvacchinnapratiyogitAkamedasyA'nyataratvarUpatayaiva vaizeSikAdInAmanumatatvAta, bhato'tra 'pRthivI-ghaTAnyataratvavad' ityevaM vaktumucitamiti cet ! satyam , kintu vaizeSikoktyullekhaH syAdvAdinA granthakRtA svamatAvalambanena kRto'sti, svamate cAnyataratvasthAne'pyanyatamatvasyaka prayogaH siddhAnte dRzyate, ataH saiddhAntikAnumatimavalambya 'pRthivIghaTAnyataratvavad' iti vaktavye 'pRthivI-ghaTAnyatamatvavad' ityuktam / nanu niSpramANakamidaM na parIkSakANAmanubhavapathamadhirohatIti cet ? na- atra lAghavAnugRhItapramANasya sadbhAvAt ; pramANaM ca anyataratva manyatamatvarUpameva tadbhedagrAhakapramANA'bhAvAt , yayorbhedagrAhakapramANaM nAsti tayorameda eva, yathA- ghaTa-kalazapadavAcyayoH, anyatamatvatazca medagrAhakapramANA'bhAvo'nyataratve, tasmAdanyataratvamanyatamatvasvarUpameva' ityanumAnam , nahi pramANAntareNArthabhedA'siddhau zabdabhedamAtregArthamedaH siddhayati, tathA sati ghaTa-kalazapadavAcyayorapi meda: siddhayet , pramANaM ca tayobheMdagrAhakaM nAstyeva kizcit , yadi ba medavayAvacchinnapratiyogitAko medo'nyataratvaM menayAvacchinna Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] ''dhezavaiyayana pRthivIbhedavRttidvitvAdeH pratiyogitA'navacchedakapratiyogitAko medo'nyatamatvamiti bhedadvayAvacchinnapratiyogitAkamedatvabhedatrayAvacchinnapratiyogitAkabhedatvarUpaviruddhadharmadvayAdhyAsAt tayorbhedaH, anyatrApi viruddhadharmAdhyAsAdeva bhedo'bhyu. pagamyate, sa ca viruddhadharmAdhyAso bhedasAdhako'trApi samastIti vibhAvyate tarhi bhedatrayAvacchinnapratiyogitAkabhedabhedacatuSTayAvacchinnapratiyogitAkabhedayorapi bhedatrayAvacchinnapratiyogitAkamedatva-bhedacatuSTayAvacchinnapratiyogitAkabhedatvarUpaviruddhadharmAdhyAsAd bhedo'bhyupagantavya eva, evaM ca bhedatrayAvacchinnapratiyogitAkabhedasyAnyatamatvarUpatve bhedacatuSTayAvacchinnapratiyogitAkamedasyAnyatamatvAtiriktayatkiJciddharmasvarUpatvamevorarIkriyatAm , evaM medapaJcakAvacchinnapratiyogitAkamedAderapi bhinnabhinnadharmasvarUpatvamabhyupagacchato'pi matamAdaraNIyaM syAt / nanu bhedatrayAdyavacchinnapratiyogitAkameda evAnyatamatvam , bhedatrayAdi' ityatrAdipadAdU medacatuSTayAderapi grahaNamiti bhedacatuSTayAdyavacchinnapratiyogitAkabhedAnAmapyanyatamatvarUpataiveti cet ? tarhi bhedadvayAvacchinnapratiyogitAkamedasyApyanyatamatvarUpataivA'stu / nanu tritvAdInAM sarveSAmapi kaTatvasvarUpatvAdAdipadamanupAdAyA'pi bhedakUTAvacchinnapratiyogitAkabhedo'nyatamatvamiti paribhASA sambhavati, ekenaiva medakUTAvacchinna pratiyogitAkamedatvena savaSAmapi bhedatrayAdyavacchinnapratiyogitAka bhedAnAM saMgrahAt , bhedadvayAdyavacchinnapratiyogitAkabhedasyAnyatamatvarUpatve Adipadena bhedatrayAdebrahaNasyAdaraNe na teSu sarveSu bhedeSvanugatasyaikarUpasya sambhavaH, ekatvaM pari- . tyajya dvitvAdisAdhAraNasya kasyacid dharmasyA'bhAvAditi cet ? namedatvavyApyavyAsajyavRttisaGghayAvadavacchinnapratiyogitAkabhedasyAnyatamatvarUpatayA'bhyupagamAt, vyAsajyavRttisaGkhyAtvasya dvitvAdi Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam vena tadavacchinnAbhAvAbhAvAt, taccAtrAsambhavItyayukto'yaM vibhAgaH" sAdhAraNatvAdityanyataratvamyApyanyatamasvarUpatve lAghavamapIti bodhyam / tasya jIvAjIvAdipadArthAnyatamatvasya / kathaM dRSTAntIkRtapRthivI ghaTAnyatamatvA'sambhava ityapekSAyAmAha - ghaTabhedeti-ghaTabhedavRttitve sati pRthivIbhedavRtti yad dvitvaM tadavacchinnapratiyogitA- kAtyantAbhAva eva pRthivI ghaTAnyatamatvaM vAcyam, tatra ghaTabhedavRttitvasyAniveze'pi pRthivIbhedo ghaTe na vartata iti pRthivIbhedAtyantAbhAvasya ghaTAnyapRthivyAmiva ghaTAtmaka pRthivyAmapi satvAt - tAvanmAtreNaiva ghaTasyApi saMgrahe pratiyogitAvacchedakakoTau vaiyarthyAd ghaTabhedavRttitvaM na pravizati, tathA ca pRthivIbhedatvasyaiva laghubhUtasya pratiyogitAvacchedakatvamiti ghaTabhedamAzrayAntaramupAdAya yat pRthivIbhedavRttidvitvaM tasya gurutayA pratiyogitAnavacchedakatvena - tadavacchinnAbhAvAbhAvAt ghaTabheda- pRthivI bhedavRttidvitvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvamyA'prasiddhatvAdityarthaH etacca ghaTabhedapRthivIbhedaiyAtyantAbhAva eva pRthivIghaTAnyatamatvamiti pakSaM samAzritya, pRthivI bheda-ghaTabhedadvayAvacchinna pratiyogitAkabhedasya pRthivI ghaTAjyatamatvarUpatvapakSe tu tadasambhavapradarzane 'pratiyogitAnavacchedakatvena tadavacchinnA'bhAvA'bhAvAt' ityasya sthAne 'pratiyogitAvacchedakatA navacchedakatvena tadavacchinnAvacchedakatakapratiyogitAkA'bhAvAbhAvAt' iti pAThaH svayamUhyaH / anyatamatvabalAd vyavaccherya -nyUnatvaM tatraiva bhavati yatra vibhAgavAkye nirdiSTA yAvantaH padArthA: steSAM madhyAt kasyacit padArthasya padArthAntareSvantarbhAve tAvatpadArthamatAnyatamatvaM nopapadyate, bahirbhAve copapadyate prakRte tu jIvA - jIvAdayaH sapta padArthA ye'bhihitAsteSAM madhye AzravAderajIvapadArthe padArtha vA'ntarbhAve satyapi bahirbhUtatayA'bhidhAnaM samastIti tAvatpadArthagatAnyatamatvaM sarvathA nopapannameveti kutastadubalAd vyava : , Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [29 . ityAhuH; tanna- bhUtamUrtAnyatamatvavajjIvA'jIvA''zravAdyanyatamatvasya jIvatvA-'jIvatvA-''zravatvAdisAGkarye'pi sambhavAd, jIvatvA cchedyaM nyUnatvamapItyAha- tacceti- anyatamatvabalAd vyavacchedya nyUnatvaM cetyrthH| atra jiivaajiivetyaadivibhaagvaakye| asambhavi nAsti / iti etasmAd hetoH, nyUnasaGkhyAvyavacchedakatvA'bhAvAditi yAvat / ayaM jiivaajiivetyaadivaakyaatmkH| jIvA'jIvetyAdivibhAgasyA'yuktatvapratipAdanaparaM vaizeSikamataM pratikSipati- tannati niSedhe hetumupadarzayati- bhUta-mUAnyatamatvaditi- bhUtatvaM vihAya mUrtatvaM manasi vartate, mUtatvaM vihAya bhUtatvamAkAze vartate, ityevaM bhUtatva-bhUrtatvayoH parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNyam , pRthivyAdicatuSTaye ca tayoH sAmAnAdhikaraNyabhitti bhUtatva-bhUrtatvayoH sAGkarye'pi bhUtatvAdhacchinnapratiyogitAkameda-mUrtatvAvacchinnapratiyogitAkabhedadvayAvacchinnapratiyogitAkabhedarUpasya bhUta-mUrtAnyatamatvasya yathA sambhavastathetyarthaH / jIvA-jIvAzravarAyanyatamatvasya jIvatvAvacchinnapratiyoyogitAkamedA-'jIyatvAvacchinnapratiyogitAkabhedA''zravatvAvacchinnapratiyogitAkabheda vandhatvAvacchinnapratiyogibheda saMvaratvAvacchinnapratiyogitAkoda-nirjagatvAvacchinnapratiyogitAkabheda mokSatvAvacchinnapratiyogitAkabhedakUTAvacchinna pratiyogitAkabhedarUpasya, asya 'sambhavAd' itynenaanvyH| jIvatvA-'jIvatvA-''zravatvAdisAGkarthe'pIti-jIvatvaM zuddhacaitanyalakSaNe muktAramani vartate tatrA'jIvatvaM nAsti, ajIvatvaM dharmAstikAdhAdau vartate, tatra jIvatvaM nAsti, mithyAdarzanAdipariNAmalakSaNe jIvapudgalAbhyAM kazcidabhi ne Azrave AtmapradezasaMzliSkarmapudgalAtmakabandhe ca jIvandhamajIvatvaM ca vartata ityevaM parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNye satyekAdhikaraNavRttitvalakSaNasAGkarye'pi jIvatvA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] __ [ tattvabodhinIvikRtivibhUSitam jIvatvA''vasAyasya ca jAtisAGkaryAdiSAdhakAntarAdeva siddhe|| 'jIvatvA''zravatvAdInAM dharmANAM svarUpato bhinnAnAM sadbhAvena jIvatvAvacchinnapratiyogitAkabhedA'jIvatvAvacchinnapratiyogitAkabhedA''bhavatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAnAm . evaM bandhatvAdyavacchinnapratiyogitAkabhedAnAM sambhavAt tAdRzabhedasaptakAvacchinnapratiyogisAkabhedarUpasya jIvAjIvAzrayAdipadArthasaptakAnyatamatvasya sambhavAnna tattvasya jIvAdirUpatayA saptadhA vibhAgo'nupapanna ityrthH| yathA na jIvatvA-jIvatvayomithaH sAGkarya vyAvarNitaM tathA jIvatvA-'jIbasvAbhyAM samamAzravatvAdInAmapi sAkaryamitthaM saGgamanIyam-jIvatvAbhAvavati kathazcijjIvabhinne'jIvAtmake AzravAdI AzravatvAdikaM dhartate, AzravatvAdyabhAvavati zuddhacaitanyasvarUpe jIve jIvatvaM vartate, kathaJcijIvAbhinne cA''zravAdau jIvatvamAzravatvAdikaM ca vartata iti| nanu yadi vibhAjakopAdhInAM sAkaryarUpanyUnatvasadbhAve'pyanyatamatvasyopapAdane'nyatamatvabalAnnyUnatvaM na vyavacchedyameva vibhAgabAkye, tathA ca vibhAgavAkyasya nyUnasaGkhyAvyavacchedakaphalakatvamapi noktadizA bhavato'bhipretamiti jIvatvA'jIvatvAdyasAGkarya na katha. zcidupapadyatetyata Aha-jIvatvA 'jIvatvAdyasAGkaryasya ceti| athavA sAGkaryastha sadbhAve'pi anyatamatvaM sambhAvya prastuta vibhAgasya yuktatA darzitA, atha prastute sAryameva nAstIti kutastatprayuktadoSAvatAra ityAve. danAyAha- jIvatvA'jIvatvAdyasAGkasya ceti- asya 'siddheH' ityanenAndhayaH, jIvatvA'jIvatvAdikaM caikasminnadhikaraNe yadi varteta tadA jAtisAGkaryasya jAtitvabAdhakasya sadbhAvAjIvatvAderjAtitvameva na syAt, asti ca jIvatvAderjAtitvam, atastadanyathAnugpattyA na jIvatvA'jIvatvAderekAdhikaraNavRttitvam, taJca tadopapadyeta yadi jIvA'jIvobhayaparimANavizeSAdirUpasyAzravAderjIvA-'jIvAbhyAM bhedo'pyabhyupeyetetyevamAzravAderjIvA-'jIvAbhyAM bhedaH, tatsaGgamanaM, Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 31 jIvAtmakatvenAzravAde rajIvAd bhedaH, ajIvAtmakatvena ca jIvAd bhedaH, ityevaM jIvatvA'jIvatvAdyasAGkaryasya siddheH, vibhAjakopAdhInAmasArye satyevAnyatamatvopapattiriti niyame'pi jIvA 'jIvAdyanyatamatvasya sambhavAjjIvA'jIvAdibhedena saptadhA tattvavibhAga upapadyatetarAmityarthaH / jAtisAGkaryAdIti " vyakterabhedastulyatvaM saMkaro'thAnavasthitiH / rUpahAnirasambandho jAtibAdhaka saGgrahaH // 1 // " 2 iti jAtibAdhakasa graha paravacane sAmAnyataH saGkarasyaiva jAtibAdhakatayopanyAso na tu jAtisaGkarasyeti kimityatra jAtisAGkaryasya jAtibAdhakatayopanyAsa iti cet ? maivam- sAmAnyataH sAGkaryasya jAtibAdhakatvaM upAdhisAGkaryasya jAtimAtre sadbhAvena jAtimAtrasyocchedApatteH tathAhi " anyatra nityadravyebhya Azritatva mihocyate " [ kArikAvalI ] iti vacanAdAzritatvaM nityadravye na vartate, jAtyAdau vartamAnaM tanna jAtirUpaM jAterjAtyAdAvasatvAt kintUpAdhisvarUpamevAzritatvam tenopAdhinA samaM sAGkaryamasti dravyatva- pRthivItvAdijAtInAm, yato dravyatva - pRthivItvAdyabhAvavati guNAdau AzritatvaM vartate, AzrittatvAbhAvavati pArthivAdiparamANvAdau dravyatva-pRthivItvAdikaM vartate, ghaTa- paTAdyavayavidravye ca dravyatva- pRthivItvAdikaM vartate, Azritatvamapi vartata ityevaM parasparAtyantAbhAva sAmAnAdhikaraNye sati sAmAnAdhikaraNyalakSaNaM sAGkarya samasti, tathA'nyataratvAdikamupAdhirUmeveti pakSo'pi navyAnAmapISTa eva tatra pRthivI rUpAvyataratvAdinA dravyatvajAteH sAGkarya samastyeva, niruktAnyataratvA'bhAvavati jalAdau dravyatvasya dravyatvAbhAvavati rUpe niruktAnyataratvasya sadbhAvena parasparAtyantAbhAva sAmAnAdhikaraNyasya, pRthivyAM dravyatva- niruktAnyataratvayoH sadbhAvena sAmAnAdhikaraNyasya ca sadbhA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam itthameva "pramANa-prameya0" ityAdi gautamIyavibhAgasUtramapyupavAt , ityevaM dizA'nyajAtiSvapyupAdhisAGkarya nibhAlanIyam / ato : jAtimAtrocchedabhayAdupAdhisAGkarya na jAtibAdhakaM kintu jAtisAGkaryasyaiva jAtibAdhakatvamityabhisandhAya 'jAtisAkarya' ityuktam , upAdhestUpAdhisAryamapyasti jAtisAGkamapyasti, athApi tasyopAdhitvaM nirAbAdhameveti tatra sAGkarthamAtrasyA'bAdhakatvameva, tatropAdhyoH sAyaM yathA-ghaTarUpAnyataratva-paTarUpAnyataratvayoH ghaTapaTAnyataratva-paTamaThAnyataratvayoH, evamanyeSAmapyanyataratvAdInAmupAdhInAmanyo'nyaM sAGkarya spaSTamevopalabhyate, yadevopAdhisAya jAtAtrupadarzitaM tadevopAdhau jAtisAGkaryasyodAharaNam, anyadapyupAdhijAtyoH sAGkaryamidamavaseMyam , tadyathA-mUrtatvaM jAtibhUtatvaM copAdhiriti pakSe bhUrtatvajAtarbhUtatvAtmakopAdhinA sAkaryamapi jAtyupAdhyoH sAGkaryameva, kriyAjanakatAvacchedakatayA mUrtatvasya jAtivaM naiyAthikadezIyairupagatameva, evaM bhUtatvamapi pRthivyAdicatudhyavRtti jAtisvahagaM sparzajanakatAvacchedakatayA kecidabhyupagacchanti, tasyAkAzavRttitvAnabhyupagamAnna mUrtatvena samaM sArtham , yata eva jAtisAryameva jAtitvabAdhakaM tata eva gandhAdisamavAyikAraNatAvacchedakatayA siddhAyAH pRthivItvAdijAterindriyatvenopAdhinA sAGkarya'pijAtitvaM nirvahati, kintu pRthivItyAdijAtyA sAGkaryAdindriyatvamupAdhireva na tu jAtiriti naiyAyikasiddhAntaH, svamate tu sAmAnya-vizeSAtmakatvaM vyaktereva na tvatiriktA kAcijAtiH sama. stIti bodhyam // itthameva vibhAjakalAikarye'pi vibhAgasya yuktatvAdeva / pramANaprameyetyAdIti-"pramANa-prameya saMzaya-prayojana-dRSTAnta-siddhAntA-'vayava-tarka nirNaya vAda-jalpa vitaNDA-hetvAbhAsa-cchala-jAti- . nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH '' [ nyAyamU0 a0 1, sU0 1.] iti sampUrNa sUtram , atra pramANatva prameyatvAdivibhAja Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [3 padyate / athaivaM nyUnatvavyavacchedAbhiprAyAbhAvAdIzavibhAgakaraNe'pi vastutaH padArthadvitvasiddhau bhedadvayAbhAvamAtrasya vyApakatAka kopAdhInAmindriyAdau sAGkaya'pi tadanyatamatvasya padArthatvavyApakasya svIkAreNa vibhAgaH susaMgato bhavati, anyathA padArthavibhAjakopAdhInAM sAryAt tadapi vibhAgasUtramayuktaM syaadityaashyH| evamapi nyUnatvavyavacchedaH svIkaraNIya eva, tathA coktadizA'nyatamatvAsambhavato vibhAgasyAyuktatvaM syAdeveti vaizeSikAH punaH pratyavatiSThante- athaivamiti / evaM gautamasUtravibhAgAnurodhena saGkIrNasyApyupAdheH padArthavibhAjakatvavyavasthApanena / nyUnatvavyavacchedo yadyabhipretaH syAt tadA kasyacit pramANasya prameye kasyacit tu nirNayAdAvantarbhAvato nyUnasaGkhyakapadArthAnAmeva sambhavena padArthAH SoDaza na syureva, nyUnatvavyavacchedAsambhavAdato jJAyate-nyUnatvavyavacchedo nAbhipretaH, tata eva ca nyUnapadArthavibhAjakadharmamupAdAyApi vibhAge sambhavati taddhikasaGkhyakavibhAjakadharmopAdAnena vibhAga ityAha- nyUnatveti / IdRzavibhAgakaraNe'pi jiivaa'jiivaa''shrvetyaadivibhaagkrnne'pi| AzravAdInAM jIvA-'jIkyorevAntarbhAvasambhave'pyuktadizA saptapadArthavibhAgopapAdane vastusthityA jIvA'. jIvau dvAveva padArthoM saptadhA darzitAviti dvayoreva padArthayoH siddhirityAha-vastutaH padArthadvitvasiddhAviti / nyUnatvavyavacchedAbhiprAyAsbhAve'pi 'jIvA'jIvau dvau padArthoM' ityapyabhimatameva parasyeti tathAtve yadaniSTamApapati tadAha- bhedadvayAbhAvamAtrasyeti- etaccAnyatamatvasyA'tyantAbhAvarUpatvapakSe, anyonyAbhAvarUpatvapakSe tu bhedadvayAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvamAtrasyeti bodhyam, tathA ca jIvabhedavRttitve sati ajIdhabhedavRtti yad dvitvaM tadacchinnaprati yogitAkAtyantAbhAvasvarUpasya tadavacchinnAvacchedakatAkapratiyogi Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] [ tasvaghodhinIvikRtivibhUSitam cchedakatvasambhavAduktAnyatamatvAvacchinavyApakatAvalAdeva nyUnatvavyavacchedo balAdApatet , tathA ca mahadAsamaJjasyamiti cet 1 na'tattvaM paramArthaH' iti vivaraNAt tattvapadasya mumukSupravRttyupayuktajJAnaviSaye rUDhatvAt , tasya ca saptabhyo nyUnasyAbhAvAduktavibhAtAkA'nyo'nyAbhAvasvarUpasya vA jIvA'jIvAnyatamatvasyetyarthaH / myApakatAvacchedakatvasambhavAt tAdAtmyena padArthabyApakatAvacchedakatvasambha. vAt , yatra tAdAtmyena padAthastamoktAbhAvamAtrasvarUpajIvA'jIvAnyatamatvavAnapIti bhavati padArthavyApakatavicchedakatvaM jiivaa'jiivaanytmtvsy| evaM ca sambhavatyatiprasaGgAdyanAgadake laghau dharma gurudharmoM na vyApakatAyA avacchedaka iti jIvA'jIvA-''zravAdibhedasaptakA'bhAvarUpasya jIvA'jIvA''zravAdyanyatamatvasya jIvA'jIvabhedadvayA'bhAvarUpajIvA'jIvAnyatamatvApekSayA gurUbhUtasya padArthavyApakatAvacchedakatvaM na syAt , jIvA'jIvA''zravAdyavacchinnA coktavyApakatA jIvA'jIvA''zravAdipadArthasaptakavibhAgakaranAbhyupagamyate, tadabhyupagamastadevasyAd yadi bhedadvayA'bhAvamAtrasyoktavyApakatAvacchedakatvaM na bhavediti tAdRzavyApakatAbalAnnyUnatvavyavacchedaH svIkaraNIya eva, tasyA'nupapannatvaM darzitamevetyAha- uktaanytmtvaavcchinneti-jiivaa'jiivaa-''shrvaadynytmtvaavcchinnetyrthH| jIvA'jIvA''zravetyAdiH padArthasya na vibhAgaH, kintu paramArthasya, paramArthazca sa eva bhavati yajjJAnAnnumukSupravRttiH, sA ca jIvA'jIvA''zravAdi. saptakajJAnAdeva na tu nyUnazAnAdityuktavibhajanaM nAyuktamiti samA. dhatte- neti| tasya ca mumukSupravRttyupayogijJAnaviSayasya / saptabhyo jIvA'jIvA''zravAdibhyaH sptbhyH| ukteti- jIvatvA'jIvatvA-''. zravatva-bandhatva-saMvaratva-nirjarAtva-mokSatvAtmakopAdhyavacchinnabhedA'bhAvagatasaptatvasaGkhyAvyApyaSaTtvAdisaGkhyAyAM mumukSupravRtyupayuktajJAnaviSayavyApakatAvacchedakatA yA saptatvasaGkhyAvacchinnA jIvatvA. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAlavyavasthAprakaraNam ] [ 35 jakopAdhyavacchinnamedAbhAvasaGkhathAvyApyasaGkhyAyAM vyApakatA'bacchedakatA'vacchedakatvaparyAptyabhAvalakSaNanyUnatvavyavacchedasyA'bAvitatvAditi dik // atra ca 'adagdhadahana'nyAyena yAvadaprAptaM tAvad vidheyam , ata eva "lohitoSNISA RtvijaH pracaranti" ityatra RtvikpracaraNasya pratyakSasiddhatvAllohitoSNISatvamAtraM vidheyam, "danA juhoti" ityatra danaH pratyakSasiddhatvAt karaNatvamAnaM vidheyamiti mImAMsAvacchinnabhedAbhAvAdigatA tadavacchedakatvaparyAptirnAstIti tadavacchedakatvaparyAptyabhAvasvarUpo yo nyUnatvavyavacchedastasyoktasaGkhyAyAmabAdhitatvAd bhavati niruktavibhAgasyApi nyUnatvavyavacchedaphalaka. tvena yukttvmityrthH| jIvA'jIvA''zravAdivibhAgavAkye kasya vidheyatvam ? kasya coddezyatvam ? ityapekSAyAmAha- atra ceti- uktavAkye tvityrthH|| ____ adagdheti- yad dagdhaM tad dagdhameva na punastasya dahanAyAgnivyApAraH, kintu ya evAMzo'dagdhastasyaiva vahanAyAgnivyApArasa, evameva yazcAMzaH siddhaH sa siddha eva na punastatsAdhanAya sAdhakavyApAra iti na tasya vidheyatvam , kintu ya evAMzo na siddhastasAdhanAyaiva sAdhakavyApAra iti tasyaiva vidheyatvamiti yAvadaprApta pramANAntarato na pUrva siddham , tAvad vidheyamityarthaH / aprAptasyaiva vidheyatvamityatra mImAMsakasaMvAdamupadarzayati- ata eveti- aprAptasya vidheyatvAdevetyarthaH / 'pratyakSasiddhatvAd' ityanena RtvijAM prAptatvena na vidheyatvamityupadarzitam , evamagre'pi / 'danA' ityatra prakRtyA dadhi pratipAdyate, pratyayena ca karaNatvam , tatra danaH pratyakSapratItatvena prAptatvAnna vidheyatvam , tasya homa pratikaraNatvaM tu na pramANAtarapratipannamiti tasyaiva vidheyasvam, pUrvatra samabhivyAhAralakSaNA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam niSNAtA saGgirante, ato yasya tattvA'dhigamastaM prati jIvAdyanyatamasya vidheyatvam , yasya ca jIvAdyanyatamAdhigamastaM prati tattvasya, yasya cobhayA'nadhigamastaM pratyubhayasya vidheyatvamityatidezenA'' kare vyavasthitam / vizeSavidhi-niSedhayoH zeSaniSedha-vidhyabhyanujJAphalakatvAt , sAmAnyato'vagatAnAM vizeSato'bhidhAne nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedakatvaM vyutpattisiddhamityapare / 5'kAGkAmatpadAntarapratipAdyasya vidheyatvamuddezyatvaM ca, uttaratrA''nupUrvIlakSaNA''kAzAmatprakRti-pratyayapratipAdyayorekasyoddezyatvamaparasya vidheyatvamiti vishessH| prakRte saGgamayati- ata itiaprAptasya vidheyatvata ityarthaH / yasya yasya pratipAdyaziSyAdeH prmaatuH| tattvA'dhigamaH tattvaM samastItyetAvanmAnaM jnyaanm| taM prati tAdRzapramAtAraM prati, tattvasya prAptatvAnna vidheyatvam, kintu jIvAdyanyatamasya jIvA'jIvA''zravAdisaptAnyatamasya pramANAntarAt paramArthasvarUpatayA'navagatasya vidheytvmityrthH| 'tattvasya' ityasya 'vidheyatvam' ityanena smbndhH| ubhayA'nadhigamaH jIvAdyanyatama-tattvobhayAnadhigamaH / ubhayasya jIvAdyanyatama tattvobhayasya / itthaM vidheyatvorarIkAro na sUribhiranyatrA''hata iti na vAcyam, ratnAkare devasaribhiritthamevopadarzitatvAdityAha- ityatidezeneti- ekatropadarzitasyAnyatrA'pi tattulyatayA praaptirtideshstenetyrthH| Akare syAdvAdaratnAkare / vibhAgasya nyUnA'dhikasaGkhyAvyavacchedaphalakatvA'nyathAnupapattyA. vibhAgavAkyato nyUnAdhikavyavacchedalAbha ityrthaadupdrshitm| tatra nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedabodhakapadAntarA'bhAve'pi vyutpattivizeSasiddhameva myUnAdhikasaGkhyAvyavacchedakatvamiti matamupadarzayati-vizeSa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [37 ___sarvatra zrutAdadhyAhRtAd vaivakArAdeva nyUnAdhikasaGkhyAvyavaccheda ityapi kecit / __ tadevaM jIvA'jIvAdIni saptaiva tatvAnIti vyavasthitam / yadi cAbhyudayahetutayA puNyasya tatpratipakSatayA pApasyApi ca pRthag vidhiniSedhayoriti- sAmAnyata upasthitAnAM padArthAnAM madhyAdekavizeSa. vidhAnasyA'nyavizeSaniSedhAnujJApakatvAdekavizeSaniSedhasya cAnyavizeSavidhyanujJApakatvAcca yasya vizeSasya vidhAnaM na tasya niSedha iti nyUnasaGkhyAvyavacchedaH, yasya vizeSasya vidhAnaM tadanyasya vizeSasya niSedhAnujJAnAccA'dhikasaGkhyAvyavaccheda ityevaM nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedakatvamityapare sUrayo vrnnyntiityrthH| prakAravidhayA vAkyajanyabodhe padavRttyupasthApitasyaiva bhAnamiti vibhAgavAkye'nyavyavacchedakasyaivakArasyA'pyadhyAhRtasya ghaTakatvamiti tata eva nyUnAdhikasaGghayAvyavaccheda iti keSAzcinmatamupadarzayati- sarvatraMti vibhAgavAkye tadanyavAkye cetyarthaH, adhyAhArakalpanAgauravamatrAsvarasabIjam, vibhAgavAkyato yAvaduktapadArthAvabodhAntaramAnasabodhe eva nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedabhAnamityabhyupagame'pi kSatyabhAvAt , nyUnAdhikasaGghayAvyavacchedaviziSTasvAbhidheye vAkyaghaTakAntyapadasya lakSaNayA'pi vAkyajabodhe'pi nyUnAdhikasaGghayAvyavacchedabhAnasambhavAt , saMsargamaryAdayA vA tadbhAnamitya.syApi vaktuM zakyatvAditi bodhyam / upasaMharati-tadevamiti / nanu jainasiddhAnte kvacit saptatattvanirUpaNaM kvacit puNya-pApayorapyuktasaptAdhikayoH parigaNanato navatattvanirUpaNamapi dRzyata iti tatra mumukSupravRttyupayuktajJAnaviSayaparatayA tattvapadasya vyAkhyAnataH saptatattvanirUpaNaM saGgamitaM bhavatA, navatattvanirUpaNaM tu kathaM saGgamita syAdityapekSayAmAha- yadi ceti abhyudayahetutayA svargAdihetutayA / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nirUpaNamAvazyakam, tadAbhyudaya niHzreyasahetupravRzya nukUlajJAna viSayatayA jIvAjIvAdayo navaiva padArthA nirUpaNIyA iti paramabhumi - siddhAnta saraNiH || atha kimeteSu bhAvAbhAvAdizabalaikarUpatvam 1, ucyate - viSaya - tayA bhAvA'bhAvAdyAkAra buddhijanakapariNAmadvayatAdAtmyA''pannajAtyantaraikadharmitvam asti hokasya jIvAjImAdeH sva-paradravyAdinibandhano bhAvAbhAvAdirUpo dvividhaH pariNAmaH, yadvalAt tatra , 'puNyasya' ityasya 'pRthagnirUpaNam' ityanenAnvayaH tatpratipakSatayA narakAdihetutvena puNyavirodhitayA / tadA puNya-pApayoH pRthagnirUpaNasyAS'vazyakatve ca / paramamuni siddhAntasaraNiH jinasiddhAntamArgaH // 'tattveSu bhAvAbhAvAdizabalaikarUpamatvamanekAntaH' ityuktam, tatra kiM bhAvAbhAvAdizabalaikarUpatvamiti pRcchati - atheti / eteSu jIghAjIvAdiSu / uttarayati - ucyata iti / viSayatayA viSayatAsambandhema, bhAvA'bhAvAdyAkArabuddhirviSaye vartate iti tajjajanakaM yat pariNAmadvayaM tadapi tadviSayasyaiva, tAdRzapariNAmadvayatAdAtmyApannaM yajjAtyantararUpakadharmi jIvA'jIvAdiviSayasvarUpaM tattvaM jIvA'jIvAdivastuni vartata iti tadeva bhAvAbhAvAdizabalaikarUpatvam, etadeva bhAvayatiastIti- asya ' pariNAma:' ityanena sambandhaH / hi yataH / ' dravyAdi0 ityAdipadAt kSetra-kAla- bhAvAnAM grahaNam, svadravyAdinibandhano'stitvAdibhAvarUpaH pariNAmaH paradravyAdinibandhano nAstitvAdyabhAvarUpaH pariNAma ityevaM dvividhaH pariNAmo jIvA'jIvAderekasya vastuno'stItyarthaH / yadvAt upadarzitabhAvA'bhAvAdirUpapariNAmadvayabalAt / tatra jIvAjIvAdAvekasmin vastumi, bhAvAtmapari'asti' iti pratyayaH, abhAvAtmakapariNAmabalAd zAmabalAd " Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntabyavasthAprakaraNam ] [ 39 'asti, nAsti' iti pratyayadvaividhyamupajAyate / ekapariNAmasyA'pyubhayA''kArapratItijanakaikazaktimatvAt pratyayadvaividhyamupapatsyata iti cet ? na- tathA'pyavinigamenobhayapariNAmavatva siddheH / sadaMzaH parAnapekSapratItiviSayatvAt tAttvikaH, asadaMzastu viparyayAnna tathetyasti vinigamakamiti cet ? na- parApekSapratItiviSayatvasyA' 'nAsti' iti pratyaya ityevaM pratyayadvayamupajAyate, evaM ca siddham viSayatayA bhAvA'bhAghAdyAkArabuddhijanakaM pariNAmadvayamiti, parimAmadvayena saha pariNAminastAdAtmyameva sambandha iti tattAdAtmyApannatvamapi siddham , tadeva ca jAtyantaratvam , ekasya tadvayamityekadharmirUpatvamapi / vastuna eka eva pariNAmaH, tasyaiva bhAvA'bhAvobhayA''kArapratItijananaikazaktimatvena bhAvA'bhAvAdyAkArabuddhijanakatvamiti noktabhAvA'bhAvAdizabalaikarUpatvamiti zaGkate-ekapariNAmasyApIti / ubhayAkAreti- bhaavaa'bhaavobhyaakaaretyrthH| pratyayadvavidhyam 'asti, nAsti' iti pratyayadvaividhyam / ekasvabhAvapariNAmasyobhayAkArapratItijananaikazaktimattvena dvividhapratyayajanakatvamityatra vinigamakasya kasyacidabhAvena tato bhAvA'bhAvapariNAmadvayasyA'pi siddhiH syAdeveti pratikSipati- neti / tathApi ekasya pariNAmasyobhayAkArapratItijanakaikazaktimattvena pratyayadvayajanakatvasvIkAre'pi / avinigamena vinigmnaavirhenn| ubhayapariNAmavattvasiddhaH bhaavaa'bhaavobhyprinnaamtvsiddheH| bhAvapariNAmaH pAramArthika iti tasyoktazaktimattvena bhAvAbhAvAdyAkArapratItijanakatvam , abhAvapariNAmastvapAramArthika iti na tasya tathAbhAva iti vinigamakamastyeveti zaGkate- sadaMza iti / viparyayAt parAnapekSapratItiviSayatvA'bhAvAt / na tathA na tAttvikaH, kintu atAttvikaH parApekSapratItiviSayatvaM yadyatAtvikatvavyApyaM syAt tavaivAsadaMzasya parApekSa Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tAcikatvAvyApyatvAt , saMyoga-vibhAga-ikhatva-dIrghatvAdau vyamicArAt / pratiyogiviziSTasaMyogAdivyavahAra eva parApekSA, na tu tajjJAnamAtra iti cet 1 tadidamabhAve'pi tulyam / - vastutaH kecid bhAvAH pratiniyatavyaJjakavyaGgayAH kecinnesyatra svabhAvavizeSa eva zaraNam , karpUra-zarAvagandhAdau tathAsvabhAva pratItiviSayatvAdatAttvikatva sidhyet, tadeva na- saMyoga-vibhAgahrasvatva-dIrghatvAdau tAttvike'pi parApekSapratItiviSayatvasya sattvena vyabhicArAditi pratikSipati- neti / saMyogAdivyavahAra eva parApekSA na tu saMyogAdijJAnamAtra iti na parApekSapratItiviSayatvaM saMyogAdAviti na vyabhicAra iti zaGkate- pratiyogiviziSTeti- ghaTena sahAsya saMyogaH, ghaTena sahAsya vibhAgaH, ghaTAd vibhakto'yam , ayamasmAd hrasvaH, ayamasmAd dIrgha ityevaM pratiyogiviziSTasaMyogAdivyavahAra eva pratiyogighaTAdijJAnApekSA na tu pratiyogyavizeSitasaMyogAdizAna ityrthH| pratiyogiviziSTAbhAvavyavahAra eva parApekSA nAbhAvajJAnamAtra iti prakRte'pi vaktuM zakyata eveti nAbhAve'pi parApekSapratItiviSayatvamiti na tatastasyA'vAstavikatvamiti samAdhatte- tadidamabhAve'pi tulyamiti / bhAveSvapi keSAzcit pratiniyatavyaJjakavyaGga yatvaM keSAzcinnetyevaM vailakSaNayoge'pi na tucchatvaM keSAzcit keSAzciccAtucchatvamiti vizeSo yathA, tathA sadazA-sadazayorapyekasya parApekSatvamaparasya parAnapekSatvamiti bailakSaNye'pi na tucchatvA-tucchatvavizeSaH, yasya yaH svabhAvaH sa tasyaiva nAnyasya sato'pi, kadhaM nAnyasya sa iti na paryanuyojyam , svabhAvasyA'paryanuyojyatvAt , anyasyApi tattve pratiniyatasvabhAvatvasyaiva hAniH syAdityasadaMzasya parApekSAlakSaNasvabhAvatve'pi na tucchatvamityAha-vastuta iti| bhAveSu pratiniyatavyaJjakavyaGga yatvaM kvacid Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [41 darzanAt , tadvat sadaMzA'sadaMzayorapi naikasya tucchatvamaparasyAtucchatvam , tadidamabhipretyoktaM pratItyasatyAdhikAre bhASArahasye'smAmi:"te huMti parAvekkhA baMjayamuhadaMsiNo ti Na ya tucchaa| dimiNaM vecittaM sarAva-kappUragaMdhANaM" // 30 // * zuddhaM bhUtalameva ghaTA'bhAvavyavahAraviSaya iti nAbhAvAMzo'dhika iti mImAMsakaH, tana- zuddhatvasyA'bhAvavattvAtiriktasyA'. nirvacanena kthnycidbhaavprinnaamaadhikysyaa''vshyktvaat| yAdRze bhUtale parasya ghaTA'bhAvavattvaM tAdRzatvameva mama zuddhatvamiti cet ? bhavati kvacinneti dRSTAntAvaSTammena drddhyti-kpuureti| uktAthai granthAntaraM saMvAdakatayA darzayati- tdidmbhiprtyoktmiti| "te huti0" iti- "te bhavanti parApekSA vyaJjakamukhadarzina iti na tucchaaH| dRSTamida vaicitrya zarAva-karpUragandhayoH" // iti saMskRtam , spaSTArthayaM gAtheti / abhAvAMzA'palApino mImAMsakavizeSaprabhAkarasya mataM pratikSeptumupanyasyati- shuddhmiti| pratikSepe hetumudarzayati- zuddhatvasyeti / abhAvavattvaM na zuddhatvaM kintvanyadeva, tadviziSTasya bhUtalasyA'bhAvavyavahAraviSayatve'pi nAtiriktAbhAvasvIkAra iti prabhAkaramatAnuyAyI zaGkate-yAdRza iti| parasya atiriktAbhAvasvIkartu yaayikaadeH| mama prbhaakrmtaanuyaayinH| na kiJcidvailakSaNyaviziSTe bhUtale ghaTAbhAvavattvaM naiyAyikAdibhirupeyate yena tAdRzavailakSaNyameva zuddhatvaM prabhAkarA'nuyAyibhirapi svIkRtaM bhavet , kintu bhUtalatvAvacchinna eva ghaTAbhAvavattvamupeyate, bhUtale ghaTasattvadazAyAM bhUtalatvAvacchinasya tasya bhAve'pi kAlavizeSaviziSTasya bhUtalasvarUpasya ghaTA: Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam na- atiriktA'bhAvavAdibhirnaiyAyikAdibhirbhUtalatvAvacchinna eva ghaTA'bhAvavattAsvIkAre'pi kAlavizeSaviziSTatvasya sambandhatayAstiprasaGganirAkaraNAt , asmAkaM tu kAlavizeSaviziSTatvena sUtranayAdezAt pUrvAvasthAtaH kathaJcid bhinnasya bhUtalasya ghaTA'bhAvA''dhAratvA'bhyupagamenAnupapattyabhAvAt , parasya caivmbhyupgme'nekaantprveshaapttiH| bhAvavattAniyAmakasambandhatayA naiyAyikAdibhirabhyupagatasya tadAnImabhAvAdeva na tatra ghaTAbhAvavattApratItiH, bhUtalatvaM ca na bhUtale zuddhatvaM bhavatA'bhyupeSam , tathA sati ghaTasattvadazAyAmapi ghaTAbhAvavyavahAraH syAditi ghaTAbhAvavattvameva zuddhatvamaGgIkRtya tadviziSTasya bhUtalasya ghaTAbhAvavyavahAraviSayatve ghaTAbhAvo'tirikta AyAta paveti samAdhatte-neli / janamate tu ghaTazUnyakAlInAd bhUtalAd ghaTakAlInaM bhUtalaM kathaJcid bhinnameva RjusUtranayAdezAditi ghaTavattAdazAviziSTabhUtalAt kAlavizeSaviziSTatvena kathaJcidbhinnasya bhUtalasya ghaTAbhAvAdhAratvamityasyAbhyupagamena na ghaTavattAkAle ghaTAbhAvavattAbuddhirityAha- asmAkaM vini- jainAnAM tvityrthH| kAlavizeSa vaziSTatvena yasmin kAle yatra bhUtale ghaTo nAsti tatkAlaviziSTatvena / pUrvAvasthAtaH ghaTavattAvasthAtaH, avasthA-tadvatorabhedAt tdvsthaatmkbhuutltH| parasya prbhaakrmtaanuyaayinH| evamabhyupagame pUrvAvasthAviziSTabhUtalAduttarAvasthabhUtalasya kshcidbhinntvsyaabhyupgme| anekAntapravezApattiH bhUtalatvenAbhedasyoktaprakAreNa medasya cAbhyupagamAd medArabhedalakSaNAnekAntapravezApattiH, tathA va svasiddhAstavyAkopaH prasajyata iti| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 43 kiJca, bhAvAderanatireke duritadhvaMsAdeH paramezvaranamaskArAdikAryatA na syAt, Atmani duritadhvaMsasyA''tmasvarUpatvAt tasya ca nityatvenA'janyatvAt, nityatve'pi kathaJcidanityatvAbhyupagameSsmatpakSapraveza iti yatkiJcidetaditi dig / abhAvAbhAvavatorekAntabhedo'pi naiyAyikAdyabhimato na 6 bhAvA bhaTTAnuyAyino mImAMsakasyA'pyadhikaraNAtmakAbhAvAbhyupagamo na yuktaH, duritadhvaMsasyA''tmarUpasya nityatayezvaranamaskArAdijanyatvA'bhAvApatterityAha- kiJceti / bhAvAderanatireke' iti sthAne danatireke' iti pATho yuktaH, 'abhAvasya ' iti zeSa, tathA cAbhAvasyAdhikaraNalakSaNabhAvAdabheda ityarthaH / tasya ca Atmanazca / yadi ca pUrvAvasthAtmanaH sakAzAduttarAvasthasyAtmanaH kathaJcidbhinnatvamabhyupagamyA'nityatvamapi kathaJcidAtmana upeyate tadA tasya kAryatvasambhave'pi syAdvAdapravezApattiH syAdityAha - nityatve'pIti / asmatpakSapraveza: jainamatapravezaH, etAvatA'bhAvAMzo nAstyeva, adhikaraNAt sarvathA'bhinna eva vA sa iti matamapAkRtam / idAnImadhikaraNalakSaNabhAvAt sarvathA bhinna evAbhAva iti maikasya bhAvA'bhAvobhayAtmakatvalakSaNo'nekAnta iti naiyAyikAdimatamapAkaroti - abhAva - 'bhAvavatoriti / ekAntabhede ekAntA'bhede ca na sambandha iti abhAvA'dhikaraNayoH sarvathA bhede sambandha eva naH bhavediti viziSTapratItyanupapattiriti niSedhahetumupadarzayati- ekAntameda iti, abhAvasyAdhikaraNena samaM vizeSaNatAkhyasvarUpasambandha eSa naiyAyikAdibhirupeyate, tasyA'bhAvasvarUpatve'bhAvasya nityasya sarvAn pratyaviziSTatvAda ghaTavatyapi ghaTAbhAvavattApratItiH syAt, evaM kevalAdhikaraNasvarUpatve'pi savAtiprasaktiH, abhAvAdhikaraNo Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nyAyyaH, ekAnta bhede sambandhAnupapatteH, vizeSaNatAyA ekasvarUpatve'tiprasaGgAdubhayasvarUpatve tAdAtmyaparyavasAnAt , ekadezinAM tadatirekAbhyupagamasyApyanyAyyatvAt , tatrApi sambandhAntarAnveSaNAyAmanavasthAnAt , svarUpatastasyAH sambandhatvAbhyupagame cAbhAvA'bhAvabatsvarUpayoreva tAdAtmyena sambandhatvakalpanaucityAditi dig // bhayasvarUpatve ca tadabhinnA'bhinnasya tadaminnatvam' iti niyamena ghaTAbhAvA'bhinnasambandhA'bhinnasya bhUtalasya ghaTAbhAvA'bhinnatvamAyAtamityabhAvA'bhAvavatoH kathaJcittAdAtmye bhAvA'bhAvobhayAtmakaikakharUpatvalakSaNo'nekAntaH siddha evetyAha- vizeSagatAyA iti / ekasvarUpatve abhaavaa'bhaavvtornytrsvruuptve| ubhayasvarUpatve abhAvatadvadbhAvobhayasvarUpatve, vizeSaNatA tu sAkSAdeva bhAvAbhAvobhayAtmakatvenAnekAntasvarUpA siddhA, tadvArA dharmisvarUpavastuno'pyanekAntatAtmakatvaM siddha vyatIti / sambandho'bhAvA-'dhikaraNayostAbhyAmatirikta eveti naiyAyikaikadezinAM mate nA'bhAvA'bhAvavatostAdAtmyasiddhiH, atastanmataM prtikssipti-ekdeshinaamiti-naiyaayikaikdeshinaamityrthH| tadatirekAbhyupagamasya "abhAvA'bhAvavadbhyAM tatsambandhe bhedaabhyupgmsy| kathaM tathA'bhyupagamasyA'nyAyyatvamityapekSAyAmAha- tatrApIti- atiriktsmbndhepiityrthH| sambandho'pi sambandhibhyAM saha sambaddha eva sambandhatAmApnoti nA'sambaddho'tiprasaGgAditi sambandhasambandho'pi sambandhibhyAmatirikto'bhyupagantavyaH, so'pi sambaddha eva sambandha iti tatsambandho'pyatirikta Astheya ityevmnvsthaanaadityrthH| nanvabhAvA'bhAvavatoratiriktA vizeSaNatA sambandhaH, tasyAzca sambandhibhyAM nAtiriktaH sambandhaH kintu svarUpasyeva tatsambandhatvamiti nAnavasthAprasaGga ityata Aha- svarUpata iti / tasyAH vishessnntaayaa| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] . bhAvAMzo'pi na khalakSaNA'tiriktaH sakalavyaktivRttitiryaksAmAnyA''tmA prAmANikA, dezena tasyaikavyaktivRttitve sAvayavatvaprasaGgAt , kAtsyena ca tathAtve itaravyaktInAM niHsAmAnyatvaprasaGgAditi bauddhaH, tana-naiyAyikAdivat sarvathA'tiriktasAmAnyAbhyupagama yadyanavasthAparihArAya sambandhasya khavarUpameva sambandhastahi prathamasambandho'pi sambandhibhyAmatirikto vizeSaNatA''khyaH kimityabhyupagantavyaH? abhAvA-'bhAvavatsvarUpayoreva tAdAtmyena sambandhatva. kalpanasyaiva lAghavena yuktatvAdityAha- abhAvA'bhAvavatsvarUpayoreveti / ... yathA cA'bhAvAMzasya kathazciddharmivarUpA'vyatiriktatvaM tathA bhAvAMzasyApi kathaJciddharmisvarUpA'vyatiriktatvameva, na tu sarvathA minnatvamityAha-bha vAMzo'pIti / svalakSaNAtiriktaH svalakSaNaM vyaktisvarUpaM tdbhinnH| tiryavasAmAnyA''tmeti-sAmAnyaM janamate dvividham-'tiryaksAmAnyamUrkhatAsAmAnyaM ca' iti, tatra "prativyakti tulyA parigatistiryaksAmAnyam , zabala-zAbaleyAdipiNDeSu gotvaM yathA" [pramANa0 paricche0 5. sU0 4.] itisUtralakSitaM gotvAdikaM tiryaksAmAnyaM naiyAyikAdibhirvyatiriktamupeyate, tadAtmA bhAvAMzo'pi . svalakSaNavyatirikto na prAmANika iti bauddha Aha / kathaM na prAmA Nika ityapekSAyAM bauddha eva hetumupadarzayati- dezeneti-sAmAnya sakalavyaktivRtti yadupeyate tat pratyeka vyaktiSu dezena vartate? kAtsnyena vA ? tatra dezena sAmAnyasya ekavyaktivRttitve ekadezetakatra vRttiH, dvitIyadezena dvitIyavyaktivRttiH, tRtIyadezena tRtIya: vyaktivRttirityevaM yAvatyo vyaktayastAvanto dezAH sAmAnyasya syu riti sAvayavatvaM sAmAnyasya prasajyata ityrthH| kAtnyenaikasya sAmAnyasya sarvavyaktivRttitvaM tu na saMbhavatyeva ekatra kAtnyena parisamAptasya kRtsmadvitIyasvarUpAbhAvena dvitIyavyaktivRttitvA; Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] [ tattvabodhinIvikRtiSibhUSitam eva tadoSAvakAzAt ,kathaJcivyAvRttAnAmapi vyaktInAM kazcidanugataspena sAmAnyabhAvAbhyupagame ca tadoSA'saMsparzAt / tat-tadanyakSaNavRttitkyovirodhAdUrdhvatAsAmAnyA''tmA bhAvo nAstIti sa eva, tadapyasat-sa evAyamiti pratyabhijJayaivolatA yogAt, evaM ca dvitIyAdivyaktInAM niHsAmAnyatvaM prasajyata ityAhakArasnyena ceti| tathAtve ekvyktivRttitve| "bauddhaH" ityanansaram 'Aha' iti shessH| uktadoSo naiyAdhikAdIn sarvathA vyatiriktasAmAnyAbhyupagantRnevottrAsayituM samarthaH, na jainAn , jainairvyaktInAmeva kazcid vyAvRttatvena vizeSAtmakatva kathaJcidanugatatvena ca sAmAnyAtmakatvaM cAbhyupeyata iti tatroktadoSasya prApterabhAvAditi pratikSipati-tanneti / taddoSeti-bauddhopadarzitadoSetyarthaH, evamagre'pi / UdhyatAsAmAnyA'palApo'pi bauddhasya na yukta ityAha-tat-nadnyeti- ttkssnnvRttitv-tdnykssnnvRttitvyoH| virodhAt asAmAnAdhikaraNyAt, yaMtra tatkSaNavRttitvaM tatra na tadanyakSaNavRttitvaM bhAvamAtrasya kSaNikatvena vartamAnakSaNakamAtravRttitvasvAbhAvyAt / UvatAsAmAnyAtmeti-" pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamUrkhatAsAmAnyam, kaTaka-kaGkaNAdyanugAmikAJcanavat" [pramANa0 paricche0 5. mU0 5.] itisUtralakSitaM pUrvAparaparyAyAnusyUtaM mRtsuvarNAdidravyamUrkhatAsAmA. nyam , tadAtmA bhAvo naastiityrthH| sa eva bauddha eva, aahetyrthH| tadapyasat etadapi bauddhamananaM na samIcInam / tatra hetumupadarzayatisa evAyamitIti-yadeva kuNDalarUpaM pUSa suvarNaM tadevedAnI kaTakarUpamiti pUrvAparaparyAyAnusyUtaikadravyAvagAhipratyamijJAnam, tenaivolatA. saamaanyruupdrvysiddherityrthH| 'tat-tadanyakSaNavRttitvayovirodhAt' iti yaduktaM tadapi na-yathA bauddhamate citrazAnamekameva nIlAkAra pItAkAramiti na tayovirodhastathaiva tatkSaNavRttitva- tadanyakSaNavRtti Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamekAtamyaksAprakaraNam ] [47 sAmAnyasiddheH, tat-tadanyakSaNavRttitvayozcitrajJAne nIlAkAra-pItA. kArayorivAvirodhAt / ___ jJAna viSayayoratiriktasambandhAnupapatterjJAnAkAra eva bhAvo na tu bAhya iti tadekadezIyaH, tadapyasat-bAhyArthA'bhAve niyatavyavahArAdivilopaprasaGgAd, vAsanAvizeSeNa tadvyavasthopapAdane'pi tatprabodhArtha bAhyAbhyupagamAvazyakatvAditi dig / tadevaM vyavasthitam- jIvA'jIvAdInAM vicitrabhAvA-'bhAvAdizabalaikarUpatvam / tvayorekatra dravye sambhavena tayorapyavirodhAdityAha- tat-tadanyakSaNavRttitvayoriti / jJAnAkArAtiriktasya bAhyavastuno'bhAvAdeva na tasya bhAvAbhAvAtmakatvasambhava iti vijJAnavAdimataM prakSeptumupanyasyati- jnyaanvissyyoriti| atiriktasambandhAnupapatteH tAdAtmyAtiriktasambandhA'sambhavAt / tadekadezIyaH bauddhakadezIyaH, yogAcAra iti yAvat / tadapyasat tanmatamapi na samIcInam / tatra hetumupadarzayati- bAhyAbhAva itighaTa-paTAdibAhyArthAbhAve jJAnasyA'viziSTasvarUpasyA'vizeSAd 'ghaTena jalAharaNam , paTenAvaraNam , jalena pipAsAnivRttiH, vahninA dAhaH' ityaadiniytvyvhaaraadivilopprsnggaadityrthH| bAhyArthAbhAve'pi vAsanAvizeSAdeva niyatavyavahArAdiriti tadupagamo'pi na samIcInaH, aprabuddhasya vAsanAvizeSasya niyAmakatvA'sambhavena prabuddhavAsanAvizeSasya niyatavyavahArAdiniyAmakatvasya vAcyatvena tatprabodhArtha bAhyArthAbhyupagamasyAvazyakatvAdityAha- vAsanAvizeSeNeti / tadnvavasthopapAdane'pi prtiniytvyvhaaroppaane'pi| tatprabodhArtha vAsanAvizeSaprabodhArtham / upasaMharati- tadevamiti / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam __athaivaM sarvasyA'nekAntatvena sarvarUpatve kathaM pratiniyatadharmagraha iti cet ? matijJAnopayoge tattatsAmagrIsavyapekSakSayopazamavizeSAt, zrutajJAnopayoge ca nayavizeSAditi gRhANa, ata evai nanvevamanantadharmAtmakatve vastunaH sarvasya sarvAtmakatve ghaTasya ghaTatvena grahaNaM na paTatvena, paTasya paTatvena grahaNaM na ghaTatvAdineti pratiniyatadharmagrahaH katham ? pratiniyatadharmeNa grahaNe pratiniyatadharmAtmakatvameva prayojakam , tacca nAbhyupagamyate syAhAdibhiriti zaGkate- atheti / evaM jIvA-'jIvAdInAM vicitrabhAvA-'bhAvAdizabalaikarUpatve / anantadharmAtmakatve'pi yaddharmeNa vastugrahaNasya sAmagrI, matizAnAvaraNakSayopazamavizeSo'pi tadanukUla eva bhavatIti tAdRzakSayopazamavizeSasahakRtapratiniyatadharmaprakArakagrahAnukUlasAmagrIvizeSAt taddharmeNaiva vastugrahaNam , tatra sadbhirapyanyadharmena grahaNam , yathA-, ekAntavAdimate ekasmin ghaTe rUpa-rasa-gandha sparzAdInAM sattve. 'pi cAkSuSapratyakSAtmakagrahaNAnukUlasAmagyA kSayopazamavizeSasahakRtayA rUpavatvenaiva rUpeNa ghaTasya grahaNaM na tu satA'pi rasavattvAdineti samAdhatte- matijJAnopayoga iti / zrutajJAnopayoge nayavizeSasyApi prayojakatvaM yadaGgIkRtaM tatprayojanamupadarzayati- ata evetizrutajJAnopayoge nayavizeSasya pryojktvaadevetyrthH| gururdevadattAdireko'pyanantadharmAtmakatvAdaneka iti tatrAnekatvasya sattve'pi yadaikatvasya pratisandhAnaM dravyArthikanayAd bhavati tadA 'ayaM guruH' iti bodho bhavati, yadA tu tatra paryAyArthikanayato'nekaparyAyasva. rUpatvato'nekatvapratisaMdhAnaM bhavati tadA 'ete guravaH' iti bodho bhavatItyevaM bodhavaicitryamupapadyata ityrthH| nanu yatraikasmin gurAvekatvasya dravyAdezAdurodhastataH paryAyArthAdezAdanekatvasya codbodha iti krameNodbodhe 'ayaM guravaH' iti prayogo'pi syAdeka Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 49 kaminnekatvodbodhe 'ayaM guruH' iti, anekatvobodhe 'ete guravaH' iti, krameNobhayobodhe 'ayaM guravaH' iti prayogastvekatvAvaruddhe bahutvAnvayasya nirAkAsatvAdeva nirasanIyaH, yatra tvanUdyavidheyabhAvatAtparyeNa tathA'nvaye na nirAkAsatvam , tatra bhavatyeva naigamanayAbhiprAyAt tathAprayogaH, yathA- " sa bhUbhRdaSTAvapi lokapAlAH" [ ] ityAdilaukike, yathA ca-" ekagrahaNagRhItA asaGkhyeyAH pradezA jIva:" [ ] ityAdilokottara iti smartavyam // vacanaprayogaprayojakasyaikatvodvodhasya bahuvacanaprayogaprayojakasya bahutvodbodhasya ca sattvAdityata Aha- krameNobhayodbodha iti- 'ayaM guravaH' iti ekatvedantvobhayAvacchinnavizeSyatAnirUpitatAdAtmyaniSThasaMsargatAnirUpitabahutvagurutvobhayAvacchinnaprakAratAkabodhArthameva prayoktavyam , paramekatvaviziSTe na bahutvAnvaya iti niyamena tAdRzabodhe uktavAkyaM na sAkAsamiti tathAbodhane nirAkAsAtvAdevoktaprayogo na bhvtiityrthH| yatra ca sAkAGkatA tatra tathAprayogo'pi bhavatItyAha-yatra tvti| " sa bhUbhRd' ityatra bhUbhRttvAvacchedenaikatvAnvayo lokapAlatvAvacchedena bhutvaanvyH| "eka grahaNa," ityAdivAkye pradezatvAvacchedena bahutvAncayo jIvatvAvacchedenaikatvAnvaya iti dharmiNo'bhedAnvaye ekatve'pi avacchedakabhedata ekatvasya bahutvasya cAnvaye uktavAkyasya sAkAGkSatvaM samasti, 'ayaM guruvaH' ityatra tvidantvamapi gurutvam , yathA 'ayaM ghaTaH' ityupadezavAkye ghaTatvamevedantvam , yataH 'pravRttinimittadharmAvacchedena vAcyatAbodhakaM vAkya. mupadezaH' ityupadezalakSaNam , taccedantvasya ghaTatvasvarUpatva eva saGgatimaGgatIti vibhinnAvacchedakA'bhAvAnna sAkAGkSatvamiti bodhyam / zrutajJAnopayoge ca nayavizeSAt pratiniyatadharmagraha iti prati Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam atha ke te nayAH ? yaiH pratiniyatadharmagraha iti ucyatepAditam, tatra pRcchati - atheti / uttarayati - ucyata iti / naigameti - naigamaH 1, saMgrahaH 2, vyavahAraH 3, RjusUtraH 4, zabda: 5, samabhirUDhaH 6, evambhUtaH 7 iti sapta nayA ityarthaH, " nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasvArtha syAMzastaditarAMzaudAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH " [ pramANa0 paricche0 7. sU0 1. ] itisUtrAbhipretaM zrutAkhyapramANaviSayIkRtavastvaMzasya taditarAMzaudAsInyena grAhako'bhiprAyavizeSo nayastattvaM nayatvam, etatsUtrasya naya- durnayabhedaparipattaye ratnaprabhasUreritthaM vyAkhyAnam - " atraikavacanamatantram, tenAMzAvaMzA vA, yena parAmarzavizeSeNa zrutapramANapratipannavastuno viSayIkriyante taditarAMzaudAsInyApekSayA sa nayo'bhidhIyate, taditarAMzapratikSepe tu tadAbhAsatA bhaNiSyate, pratyapAdayAma ca stutidvAtriMzati " aho citraM citraM tava caritamenanmunipate !, svakIyAnAmeSAM vividhaviSayavyAptivazinAm / vipakSApekSANAM kathayasi nayAnAM sunayatAM, vipakSakSeStRRNAM punariha vibho ! duSTanayatAm " // 1 // paJcAzati ca " niHzeSAMzajuSAM pramANaviSayIbhUyaM samAseduSAM vastUnAM niyatAM zakalpanaparAH sapta zrutAsaGginaH / audAsInyaparAyaNAstadapare cAMze bhaveyurnayAzvedekAntakalaGkapaGkakaluSAste syustadA durnayAH " // 1 // iti / 66 nayasya pramANato bhedastenaiva zaGkA-samAdhAnAbhyAmitthaM nirNitaHnanu nayasya pramANAd bhedena lakSaNapraNayanamayuktaM svArtha vyavasAyAtmakatvena tasya pramANasvarUpatvAt, tathAhi - nayaH pramANameva svArthavyavasAyakatvAt iSTapramANavat, svArthavyavasAyakasyApyasya pramANatvAnabhyupagame pramANasyApi tathAvidhasya pramANatvaM na syAditi kazcit tadasat - nayasya svArthaikadezanirNItilakSaNatvena svArtha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [56 naigama-saGgraha-vyavahArarjusUtra-zabda-samabhirUdvaivambhUtA nyaaH| tatra nakai prabhUtairmAnamahAsAmAnyA'vAntarasAmAnya-vizeSajJAnalakSaNavyavasAyakatvA'si dveH| nanu nayaviSayatayA sammato'rthaikadezo'pi yadi vastu tadA tatparicchedI nayaH pramANameva, vastuparicchedalakSaNatvAt pramANasyaH sa na ced vastu? tarhi tadviSayo nayo mithyAjJAnameva syAt , tasyA'vastuviSayatvalakSaNatvAditi cet ? tadana vadyam- arthaikadezasya vastutvA'vastutvaparihAreNa vastvaMzatayA pratizAnAt , tathA cA'vAci"nA'yaM vastu na cA'vastu vastvaMzaH kathito budhaiH| nA'samudraH samudro vA samudrAMzo yathaiva hi // 1 // tanmAtrasya samudratve shessaaNshsyaa'smudrtaa| samudrabahutA vA syAt tattve kvA'stu samudravit // 2 // " yathaiva hi samudrAMzasya samudratve zeSasamudrAMzAnAmasamudratvaprasaGgAt, samudrabahutvA''pattervA teSAmapi pratyekaM samudratvAt, tasyA'samudratve vA zeSasamudrAMzAnAmapi asamudratvAt, kvacidapi samudravyavahArA'yogAt, samudrAMzaH samudrAMza evocyate; tathA svA:thaikadezo nayasya na vastu, svA'rthaMkadezA'ntarANAmavastutvaprasaGgAd vastubahutvA'nuSatervA, nA'pyavastu zeSAMzAnAmapyavastutvena kvacidapi vstuvyvsthaa'nupptteH| kiM tarhi ? vastvaMza evA'sau, tAha pratIterbAdhakA'bhAvAt , tato vastvaMze pravartamAno nayaH svarthaikAdezavyavasAyalakSaNo na pramANam , nA'pi mithyAjJAnam" iti / tatra prathamoddiSTasya naigamasya niruktitaH svarUpamupavarNayatitatreti- teSu, nayeSu madhye ityrthH| atra 'naikaiminoti mimItevA nagamaH' iti niruktiH| 'naikaH' ityasyArthaH- prabhUtairiti / kairityA kAsAnivRttaye tasyaiva viziSyopavarNanam- maanairmhaasaamaanyaa-'vaantrsaamaanyvishessjnyaanlkssnnairiti| naikaiminotIti niruktau naikama iti rUpaM Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam minoti mimIte vA niruktavidhinA varNaviparyayAnnagamaH; yadvA gamyate'neneti gamaH - panthAH, naike gamAH- panthAno yasya sa naikagamaH, niruktavidhinA kakAralopAnaigamaH, athavA lokArthanibodhA nigamAH, teSu bhavaH kuzalo vA naigamaH / ayaM ca mahAsAmAnyadiSu triSu krameNa sarvA'vizuddho vizuddhA'vizuddho vizuddhazca jJAtavyaH / evaM prasthakAdyudAharaNeSvapi siddhAntasiddheSu bhAvanIyam / -- bhavet, kathaM naigamaH? ityAzaGkAyAmAha - nizktavidhinA varNaviparyayAditivarNaviparyayaH kakArasthAne gakAraH / yaduktam " varNAgamo varNaviparyayazca dvau cA'parau varNavikAra - nAzau / dhAtostadarthAtizayena yogastaducyate paJcavidhaM niruktam " // 1 // naigamasyaiva svarUpaM niruktyantareNAha - yadveti / uktanirvacane naikagama iti prAptau kathaM naigamaH ? ityapekSAyAmAha - niruktavidhinA kakkArakopAditi / kalpAntaramAha - athaveti- atra na varNaviparyayo navA kakAralopa iti vizeSaH / tathA ca mahAsAmAnyAbhyupagamA - 'vAntarasAmAnyAbhyupagama- vizeSAbhyupagamaitatritaya vRttinayatvavyApyajAtimatvaM gamatvamiti naigamalakSaNam / atra nayatvavyApyeti jAtivizeSaNAnnayatvajAtimAdAya nayAntareSu nA'tiprasaGgaH, saGgrahatvasya vizeSAbhyupagamavRttitvA'bhAvAnna tamAdAya saGgrahe'tiprasaktiH vyavahAratvasya mahAsAmAnyAbhyupagamavRttitvAbhAvAnna vyavahAre'tiprasaGgaH / asya sarvAvizuddha-vizuddhAvizuddha-vizuddhabhedena traividhyasupadarzayati-ayaM ceti naigamazcetyarthaH / ' mahAsAmAnyAdiSu' ityatrAdipadAdavAntarasAmAnya vizeSayorgrahaNam / evaM sarvAvizuddhAdibhedena / " prasthakAdi 0 ityAdipadAd pradeza-vasatyorupagrahaH / pradeza-prasthakazvasatyudAharaNabhAvanA zlokA nayopadezagatA ime > Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 anekAntavyavasthAprakaraNam ] 66 // 53 // // 54 // tat uktA nayArthAsteSAM ye zuddhayazuddhI vadet sudhIH / te pradeza prasthakayorvasatezca nidarzanAt dharmAdharmA-sskAza-jIva-skandhAnAM naigamo nayaH / taddezasya pradezazcetyAha SaNNAM tamuccakaiH dAsena me kharaH krIto dAso mama kharo'pi me / iti svadeze svAbhedAt paJcAnAmAha saGgrahaH // 55 // vyavahArastu paJcAnAM sAdhAraNyaM na vittavat / iti paJcavidho vAcyaH pradeza iti manyate // 56 // paJcaprakAraH pratyekaM paJcaviMzatidhA bhavet / pratyekavRttau prArUpakSaH syAda geheSviva vAjinAm // 57 // pratyekavRttiH sAkAGkSA bahutveneti so'pyasat / RjusUtrastato brUte pradezabhajanIyatAm bhajanAyA vikalpatvAd vyavasthaivamapaiti dharme dharmaH pradezo vA dharma ityAdinirNayaH // jIve skandhe'pyanante nozabdAd dezA'vadhAraNam iti zabdanayaH prAha samAsadvayazuddhimAn vRte samabhirUDhastu bhedApternAtra saptamI / deza pradezanirmuktamevambhUtasya vastu sat prasthakArtha vrajAmIti vane gacchan bravIti yat / AdimopacAro'sau naigama-vyavahArayoH atra prasthakazabdena kriyAviSTavanaikadhIH / prasthake'haM vrajAmIti chupacAro'pi ca sphuTaH china prasthakaM takSNomyutkirAmyullikhAmi ca / karomi ceti tadanUpacArAH zuddhatAbhRtaH tametAvatizuddhau tUtkIrNanAmAnamAhatuH / citaM mitaM tathA meyArUDhamevAha saGgrahaH // 65 // // 61 // 62 // // 63 // // 64 // // " vijaya naimisUri ta zAsa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam evaM ghaTAdiSvapi kArya-kAraNayoravayavA-'vayavinoranyaprakAreNa copacArA-'nupacArAbhyAmavizuddha-madhyama-vizuddhabhedA bhAvanIyA, prasthakazcarjusUtrasya mAnaM meyamiti dvayam / na jJa-kartRgatAd bhAvAcchabdAnAM so'tiricyate // 66 // loke ca tiryagloke ca jambUdvIpe ca bhaarte| kSetre tadakSiNA'rddhaM ca pATalIpurapattane // 67 // gRhe ca vasatiH koNe naigm-vyvhaaryoH| atizuddhau tu nivasan vasatItyAhatuH sma tau // 68 // tadarthastatra tatkAlAvacchinnA tasya vRttitA / vasatyadya na so'treti vyavahAgaicitI tataH // 69 // yat tvanyatra gatasyApi tadvAsitvaM nigadyate / tadvAsavRttibhAgitve jJeyaM tat tvaupacArikam // 70 // saGgraho vasatiM brUte jantoH sNstaarkopri| RjusUtraH pradezeSu svAvagAhanakRtsu khe // 71 // teSvapyabhISTasamaye na punaH smyaantre| calopakaraNatvenAnyAnyakSetrAvagAhanAt // 72 // svasmin svavasatiM prAhustrayaH zabdanayAH punaH / eSAnuyogadvAreSu dRSTAnta nayayojanA // 73 // zuddhA hyeteSu sUkSmArthA azuddhAH sthUlagocarAH / . phalataH zuddhatAM tvAhurvyavahAre na nizcaye // 74 // upacAro'zuddhatAprayojakaH, anupacArastu zuddhatAprayojaka iti bodhyam / prakArAntareNApi nagamAdinayeSvavizuddhAditrayabhAvanAmupadizati- evamiti / kArya-kAraNayoriti-kAryadharmasya kAraNe upacAraH kAraNadharmasya kArye upacAra ityato'vizuddhatA, anupacAre zuddhatA, avayavAvayavinorapyevam , tathAdhArAdheyAdiSvapyupacArA' Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 55 etadvyutpattyarthameva prasthakAdidRSTAntopadezAd / asmin naye vizeSebhyo'nyadeva sAmAnyam, anuvRttibuddhihetutvAt, sAmAnyAccAnya eva vizeSAH, vyAvRttibuddhihetutvAt evamAzrayAdapi bhinnameva sAmAnyam, anyathA vyaktivat sAdhAraNyAnupapatteH; evaM tulyA''kRti guNa-kriyaikapradeza nirgatAss - gataparamANuSu yoginAM parasparabhedabuddhiheturantyavizeSo'pi paramANubhyo bhinna upacArAbhyAmavizuddhayAdibhAvanotreyA / etadvyutpattyarthameva upacArA'nupacArAbhyAmavizuddhayAdijJAnArthameva // nayAntarebhyo naigamanayasya vizeSamupadarzayati- asmin naya itinaigamanaya ityarthaH, viruddhadharmAdhyAsAd bhedaH siddhyati, tenAnuvRttibuddhihetutvaM vizeSAvRtti sAmAnye varttata iti sAmAnyaM vizeSAd bhinnam, vyAvRttibuddhihetutvaM sAmAnyAvRtti vizeSeSu varttata iti vizeSAH sAmAnyAd bhinnA ityarthaH / AdhAravyaktibhyo'pi sAmAnyaM bhinnaM vyaktInAmasAdhAraNyAt, sAmAnyasya sAdhAraNyAt, sAmAnyasya vyaktirUpatve tu vyaktivat sAmAnyasyApi sAdhAraNyaM na syAdityAha - evamAzrayAdapIti / anyathA vyaktibhyaH sAmAnyasya bhedAbhAve / sAdhAraNyA'nupapatteH anugatatvAnupapatteH / yathA ca sAmAnyasya vyaktibhyo bhinnatvaM tathA vizeSANAmapi svAzrayebhyaH paramANubhyo bhinnatvamityupadarzayati- evamiti / tulyetyasyAkRti - guNAdau sarvatrAnvayaH anena ca nAkRtyAditaH paramANUnAmanyo'nyabhedasya parijJAnaM sambhavatIti darzitam / asmadAdInAM na paramANavaH pratyakSAH, navA tadgatA vizeSAH pratyakSA iti na vizeSataH paramANUnAmanyo'nyabhedabuddhisambhavaH, kintu yogina eva tulyAkRtyAdiviziSTeSvapi paramANuSu pratyakSaviSayIkRtebhyo vizeSebhyo bhedamavagantuM prabhaviSNava iti yoginAmityuktam / paramANuSu yoginAM- Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam eva, svasminnitarabhedabuddheH svAtirikta vizeSahetu katvaniyamAd, gotvAdisAmAnyavizeSasthale tathAdarzanAdityavadheyam // nanvevaM dravyArthaviSayaM sAmAnyaM paryAyArthaviSayaM vizeSaM cecchanaigamaH sAdhuvadubhayanayAvalambitvena samyagdRSTiH syAditi cet ? parasparabhedabuddhihetavaH paramANava eva santu, alaM taddhetutayA'tiriktavizeSapadArthAbhyupagamenetyata Aha- svasminniti / nanu svasminnitarabhedabuddheH svA'tiriktavizeSahetukatvaniyame vizeSe'pi vizeSAntarabhedabuddheH svAtiriktavizeSahetukatvaM syAt, evaM vizeSagatAtiriktavizeSe'pi taditarabhedabuddheH svAtiriktavizeSahetukatvaprasaktirityevamanavasthA syAdityata Aha- gotvAdisAmAnyavizeSasthala iti - gotvAdiH sAmAnyavizeSo yasya sa gotvAdisAmAnyavizeSaH, tadAtmakasthale ityarthaH, athavA gotvAdilakSaNo yaH sAmAnyavizeSaH sa gotvAdisAmAnyavizeSaH, tasya sthalaM sthAnam AdhAra iti yAvat, tatretyarthaH / tathAdarzanAt itarabhedabuddheH svAtiriktavizeSahetukatvadarzanAt / tathA ca sAmAnyavizeSAtmakajAtimati itaramedabuddheH svAtiriktavizeSahetukatvamiti niyamaH, yathA - gavi azvAdibhedabuddhirgavAtiriktagotvAtmaka vizeSahetukA, vizeSastu na jAtimAniti tasminnitarabuddherna svAtiriktavizeSahetukatvam, ata evAnavasthAparihArAya vizeSANAM svata eva vyAvRttatvasvabhAva upeyate, paramANUnAmuktaniyamAdeva na svata eva vyAvRttatvamityetatsUcanAyoktam- avadheyamiti / sAmAnyaM vizeSaM cAbhyupagacchan jainasAdhuryathA samyagdRSTistathA naigamo'pi sAmAnya-vizeSobhayopagantA syAt, dravyArthikaparyAyArthiko bhayanayaviSayAbhyupagantRtvAdityAzaGkate - nanvevamiti / sAdhuvat jainasAdhuvat / kathaJcidanyo'nyAbhinnasAmAnya-vizeSobhayA'bhyupagantRtve satyeva samyagdRSTitvam, ekAntena sAmAnyAd bhinno Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [57 na-parasparaM vastutazca bhinnasAmAnya-vizeSobhayAbhyupagantRtvenAsya kaNAdavanmithyAdRSTitvAt , taduktaM mahAbhASye [vizeSAvazyakamahAbhASye gAthA-2195] sammatau [ sammatitarke 3-49] ca " dohi vi Naehi NIyaM satthamulUyaNa tahavi micchattaM / ___jaM savisayapahANataNeNa aNNoNNaNiravekkhA" ||1|| asyArthaH-dvAbhyAmapi dravyAstikanaya-paryAyAstikanayAbhyAm , nItaM samarthitam, zAstram, ulUkena vaizeSikadarzanAdyapravartakena tathApi tanmithyAtvameva, yad yasmAt , tAviti zeSaH, tau vaizeSikadarzanapravartako dravyArthiko nayo, svaviSayapradhAnatvena sAvadhAraNasvaviSayAvagAhitvena, anyo'nyanirapekSau itarAMzA'palApinau, jainAbhimatau tu tau syAcchabdalAJchitatvena parasparasApekSatvAnna mithyArUpAviti bhaavH|| vizeSaH, vizeSAd bhinnaM ca sAmAnyamasadeva, tathAvidhasAmAnyavizeSobhayAbhyupagantRtvena naigamasya kaNAdavanmithyAdRSTitvameveti samAdhatte- neti / parasparam anyo'nyam / vastutazca AdhAratazca / bhinnatiekAntabhinnetyarthaH / asya-naigamasya / __uktAthai vizeSAvazyakamahAbhASyasya sammatitarkasya ca sammatimupadarzayati-tadukta miti / dohi vi. iti-"dvAbhyAmapi nayAbhyAM nIta zAstramulUkena tathApi mithyAtvam / yat svaviSayapradhAnatvenAnyo'nyanirapekSau" // 1 // iti saMskRtam / etadvivaraNamupadarzayatiasyA'rtha iti / tau dravyArthika-paryAyArthikanayau, anyat spaSTam / nanu dravyaviSayakatvena naigamasya yathA dravyArthikatvaM tathA paryAyaviSayakatvena paryAyArthikatvamapi tasya syAt, evaM ca dravyA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nanu yadi dravya-paryAyobhayaviSayAvagAhI naigamastadA "AdyAstrayo dravyArthikAH" "antyAzcatvAraH paryAyAthikA" iti siddhasenAcAryANAm , "AdyAzcatvAro dravyArthikAH" "antyAtrayaH paryAyArthikAH" iti jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyapAdAnAM ca vibhAgavacanaM vyAhanyeta, naigamasyobhayAntaHpAtitvena paryAyAthikAdhikyAt / na cobhayaviSayakatve'pi dravyAMze prAdhAnyenAsya dravyArthikatvameveti vAcyam, paryAyAMze'pi kacidasya rthika-paryAyArthikavibhAge zrIsiddhasenasUrimate naigamajusUtra-zabdasamabhirUlaikmbhUtAH paJca paryAyArthikAH syuriti caturdhA paryAyArthikavibhajanaM na saGgataM syAt , evaM pUjyAnAM mate naigama-zabda-samabhirUDhaivambhUtAzcatvAraH paryAyArthikAH prasajyeraniti paryAyArthikasya vidhA vibhajanamapi ayuktamApadyata iti zaGkate- nanviti / AdyAstrayaH naigamasaGgraha vyavahArAH / antyAzcatvAraH RjusUtra-zabda-samabhirUdvaivambhUtAH, iti siddhasenAcAryANAM vibhAgavacanaM vyAhanyeta ityanvayaH / AyAzcatvAraH naigama-saGgaha-vyavahArajusUtrAH / antyAstrayaH shbd-smbhiruudaivmbhuutaaH| ubhayAntaHpAtitvena dravyArthika-paryAyArthikobhayAntampAtitvena / 'naca' ityasya vAcyam'ityanenAnvayaH, naigamasya dravya-paryAyobhayaviSayakatve'pi prAdhAnyena dravyAvagAhitvAd dravyArthike'ntarbhAvaH, gauNatayaiva paryAyAvagAhitvAnna paryAyArthike'ntarbhAva iti shngkaarthH| yadi sarvasya naigamasya prAdhAnyato dravyAvagAhitvameveti niyamaH syAt tadedaM vinigamakaM yuktaM bhavet , na cavam- kasyacinnagamasya prAdhAnyena paryAyAvagAhitvasyApi bhAvAditi niSedhahetumupadarzayati- paryAyAMze'pIti / bhasya naigmsy| __ yasya naigamasya prAdhAnyena dharmAvagAhitvaM tasya naigamasya prAdhA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 59 prAdhAnyadarzanAt / trividho hyayamAkarAdAvudAhiyate, dharmayodharmiNodharma-dharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena vivakSaNAt, tatra " saJcaitanyamAtmani0" [pramANa0 pari0 7, sU0 8 ] ityAdyo bhedaH, atra caitanyAkhyAsya dharmasya vizeSyatvena prAdhAnyAt, sattAkhyadharmasya tu vizeSaNatvenopasarjanabhAvAt 1 / "vastu paryAyavadravyam" [pramANa0 pari0 7, sU09] iti dvitIyo bhedaH, vastvAkhyadharmiNo vizeSyatvena prAdhAnyAta, paryAyavadravyasya tu vizeSaNatvenopasarjanabhAvAt / "kSaNamekaM sukhI viSayA''sakto jIvaH" [pramANa pari0 7, sU0 10 ] iti tRtIyo bhedaH, atra viSayAsaktajIvAkhyadharmiNo vizeSyatvena mukhyatvAt , sukhalakSaNadharmasya tu nyena dharmalakSaNaparyAyAvagAhitvaM samastItyupadazayituM tasya ratnAkarAdyuktaM sanidarzanaM travidhyamupadarzayati-trividho hIti-hi ytH| ayaM naigmH| AkarAdau syAdvAdaratnAkarAdau / dharmayogiti--dharmayoH pradhAnopasajanabhAvena vivakSAta ekasya dharmasya prAdhAnyenA'nyasya dharmasyopasarjanabhAvenAvagAhI nagama ekaH, dharmiNoH pradhAnopasarjanabhAvena vivakSAta ekasya dharmiNaH prAdhAnyenAnyasya dharmiNa upasarjanabhAvenAvagAhI naigamo dvitIyaH, dharma-dharmiNoH prAdhAnopasarjanabhAvena vivakSAto dharma-dharmiNorekasya prAdhAnyenAnyasyopasarjanatayA'vagAhI naigamastRtIya ityevaM trividho negama ityarthaH / tatra triSu naigameSu / Adyo bhedaH dharmayoH pradhAnopajanabhAvenAvagAhI naigamaH / atra 'saccaitanyamAtmani' ityasmin / dvitIyo bhedaH dharmiNoH pradhAnopasarjanabhAvenAvagAhI naigmH| tRtIyo bhedaH dharma-dharmiNoH pradhAnopasarjanabhAvenAvagAhI naigamaH / atra 'kSaNamekaM sukhI viSayA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vizeSaNatvenopasarjanatvAt 3 / itthaM cAtra dharmaprAdhAnye paryAyaprAdhAnyAt paryAyArthikatvamapi durnivAramiti cet , satyam - dravyaparyAyobhayagrAhitve'pi naigamasyAdhikRtavastuni dravya-paryAyAnyatarAtmakatvajijJAsAyAM dravyAMzA'pratikSepeNaiva dravyArthikatva nirdhAraNAt, anyathA sAmAnyarUpasyAsya saGgrahe vizeSarUpasya ca vyavahAre'ntarbhAvapakSe vyavahArasyApi dravyArthikatAyAzcintyatvApatteH, nirNIte ca svasvAnyaviSayapratikSepeNaiva dravya-paryAyagrAhiNordravyArthikatva - paryAyAthiMkatve niyukti- bhASyAdau, tadAha - sAmAyikamAzritya etaccintAyAM bhagavAn bhadrabAhu : to jIva: ' ityasmin / itthaM ca uktaprakAreNa nagamasya trividhatve ca / atra naigame / samAdhatte - satyamiti / anyathA dravyAMzApratikSepitvaprayuktadravyArthikatvAnabhyupagame / sAmAnyarUpasya sAmAnyagrAhiNaH / asya naigamasya / saGprahe" ityasya 'antarbhAvapakSe' ityatrAnvayaH / cintyatva'''patteH vizeSAtmakaparyAyaviSayakatvena paryAyArthikatvasyaiva prAptestasya dravyArthikatA kathaM saGgatA syAdityevaM cintanIyatvApatteH / nanu vyavahAraviSayasya dravyatvamapItyetAvatA dravyArthikatvaM tasya bhavediti cet ? na-dravyArthikasya paryAyanayaviSayapratikSepakatvena dravyArthikatvam, paryAyArthikasya dravyanayaviSayapratikSepakatvena paryAyAthiMkatvamityasyaiva siddhAntitatvena vyavahArasya paryAyApratikSepakatve dravyArthikatvAsambhavAdityAha - nirNate ceti-asya ' dravyArthikatva - paryAyArthikatve' ityenAnvayaH / niyuktibhASyA''dau nirNati iti yadukta tadeva darzayati - tadAheti / etaccintAyAM dravyArthikatvAdivicAraNAyAm / jIvo guNapaDivanno0 iti - " jIvo guNapratipanno nayasya dravyA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [61 anekAntavyavasthAprakaraNam ] "jIvo guNapaDivanno Nayassa davvaTThiyassa sAmaiyaM / so ceva pajjavaTThiyanayassa jIvassa esa gunno"| [vizeSAvazyakaniyukti0 gAthA-2643] // asyArthaH- dravyamevAoM yasya na tu paryAyAH sa dravyArthikastasya nayasya matena, jIva AtmA, guNapratipannaH sAmAyikam , na tu samatAguNarUpaH pryaayH| asya mate guNAH khalvaupacArikatvAta "AdAvante ca yannAsti, vartamAne'pi tat tthaa"| [adhyAtmopaniSad ] ityAdinyAyAd dravyavyatirekeNa teSAmanupalambhAccAsanta eva / kathaM tarhi ghaTAdidravye rUpAdiguNapratItiriti ced ?, bhrAntaiva citre rthikasya sAmAyikam / sa eva paryAyArthikanayasya jIvasyaiSa guNaH" // 1 // iti saMskRtam / niruktagAthArtha darzayati - asyA'rtha iti / na viti-samatAguNarUpaH paryAyo na dravyArthikamate . sAmAyikamityarthaH / kathaM na guNarUpaH paryAyaH sAmAyikamityapekSAyAmAha- asya mate iti-dravyArthikasya mata ityrthH| 'guNAH' ityasya 'asanta eva' ityanenAnvayaH, tatra hetuH-' aupacArikatvAd' ityekaH, 'anupalambhAca' iti dvitIyaH / kathamaupacArikatvaM guNAnAm , pAramArthikatvameva na kuta ityAkAGkSAyAmAha- AdAviti-samatAmuNa Adau sAMsArikakriyAvyApRtidazAyAmapi nAsti, ante punaH sAmAyikA vasthAta uparame nAsti, tat samatAguNaparyAyaH, vartamAne'pi madhyAvasthAyAmapi, tathA nAstyeveti, nyAyAt yuktaH / yat yato vyatiriktaM tat tadvyatirekeNa pRthagupalabhyate, yathA-ghaTAdi paTAdivyatiriktaM paTAdivyatirekeNApyupalabhyate samatAguNazcAtmavyatirekeNa nopalabhyata ityanupalambhAcca na sat, anye'pi guNA dravyavyatirekeNa nopalabhyanta ityasanta eva dravyArthikamate ityAha- dravyavyati Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] [ tattvabodhinIvivRttivibhUSitam nimnonnatapratItivaditi dig| sa eva sAmAyikAdirguNaH, paryAya evArthI yasya na tu dravyaM sa paryAyArthikanayastasya mate paramArthatossti, na tu jIvadravyam, yasmAjjIvasyaiSa guNo jIvaguNa iti SaSThI - tatpuruSasamAso'yam, sacottarapadapradhAnaH, yathA - tailasya dhArA tailadhArekeNeti / teSAM guNAnAm / yadi guNA na santyeva tarhi ghaTAdau rUpAdiguNapratItiH kathamityAzaGkate - kathaM tahIti / ghaTAdau rUpAdiguNapratItiH pramA''tmikA na bhavatyeva kintu bhrAntA sA ca viSayamantareNApi jAyate, yathA- citre nimnonnatatvAdyabhAve'pi tatpratItirityuttarayati-bhrAntaiveti / pUrvArddha vyAkhyAya uttarArddha vivRNoti - sa eveti / na tu jIvadravyamiti - paryAyArthikamate jIvadravyaM paramArthato nAstItyarthaH / ayaM jIvaguNa iti zabdaH / sa ca SaSThItatpuruSasamAsazca / nanu gAthAyAM 'jIvaguNAH' iti samastaM padaM nAsti, athApi kasmAdakasmAnnabhaso nipatitaM yadAzritya SaSThItatpuruSo'yamiti granthakRto vyAkhyAmiti cet, ucyate- 'jIvo guNapratipanno dravyAfrer nayasya mate sAmAyikam ' ityuktathA guNaviziSTasya jIvasya sAmAyikatvaM labhyate, paryAyArthikanayasya mate 'guNaH sAmAyikam ' ityetAvanmAtroktitazca guNasAmAnyasyaiva sAmAyikatvaM labhyate, evaM ca sati pudgalAdiguNAnAmapi sAmAyikatvaM prasajyetetyataH ' so ceva ' ityanena guNamAtrameva nopAdIyate kintu tadvaitadarthadvArA samApatitaH, arthAt smRtipathamupagato 'jIvaguNaH ' iti zabdaH, yadyapi 'jIvasya guNaH' ityayamapi zabdaH smRtipathamAgantumarhati tathApi vigrahavAkyataH samAsavAkyasya laghubhUtatvAd 'aNurapi vizeSo'dhyavasAyakaraH ' iti nyAyena ' jIvaguNaH' iti samAsazabdaH eva tathA grahItuM zakya iti, sa cAyaM samAsaH SaSThItatpuruSa ityetadA viSkatuM 'jIvassa esa guNo' iti vigrahavAkyaM gAthAyA ante sannivezitam, anyathA 'so ceva pajjavaTThiyanayassa ' ityetAvataivAnvayabodhaparisamAptAvanarthakaM tadApaye Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [63 reti, na cAtra dhArA'tiriktaM kimapi tailamasti, evaM jJAnAdiguNAtiriktaM jIvadravyamapi nAstIti pryaayaarthikaabhipraayH|| atra bhASyam " icchai jaM dabanao, davvaM tacamuvayArao ya gunne| sAmaiyaguNavisiTTho, to jIvo tassa saamiaN|| pajjAo ciya vatthu, tacaM davaM ca tduvyaaraao| pajavaNayassa jamhA, sAmaiyaM teNa pjaao||" [vizeSAvazyakabhASyagAthe-2644, 2645 ] prAyaH spaSTe / navaraM tadupacArAd' iti teSu pUrvAparIbhUtaparyAyeSUpacaraNamupacAraH sAMvRtI kalpanA, tato vyavahiyate, na tu paramArthato dravyamastItyarthaH // teti / 'na ca' ityasya 'asti' itynenaanvyH| atra taildhaaraayaam| evaM yathA tailadhArAyAM dhArA'tiriktaM na tailaM samasti tathA // uktArthopolakaM bhASyamullikhati-bhatra bhASyamiti / icchai. iti- "icchati yad dravyanayo dravyaM tathyamupaMcAratazca guNAn / sAmAyikaguNaziSTastato jIvastasya sAmAyikam // paryAya eva vastu tathyaM dravyaM ca tadupacArAt / paryavanayasya yasmAt sAmAyikaM tena paryAyaH" // iti saMskRtam / ime gAthe spaSTe na vivaraNamapekSete ityAha- prAyaH spaSTe iti / navaraM kevalam , ' tadupacArAd' ityeva vyAkhyeyam , tavyAkhyAnam- teSvityAdi / upacAraH kaH? ityapekSAyAmAha- sAMvRtI kalpaneti / tataH kalpanAtaH / ayaM bhAva:- kalpanA dvividhA pAramArthikI sAMvRtI ca, tatra pramANabalasamutthA'nukUlatarkAdyupabRMhitA kalpanA pAramArthikI, yA vastutattvaM na vyabhicarati, yadAkAraM vastu tadAkAreva seti; yA tvabhinivezAdinibandhanA kalpanA sA sAMvRtI, paramArthasya parasvarUpasya svasvarUpeNa saMvaraNa: Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam etadeva paryAyArthikamataM yuktyA samarthayati bhASyakRt - " paJjAyanayamayamiNaM, pajAyatyaMtaraM kao davaM / uvalaMbha dyavahArAbhAvAo kharavisANaM va / / jaha ruvAi visiTTho, na ghaDo savappamANavirahAo / vaha nANA visiDo, ko jIvo NAmaNakkheo ? " [ vizeSAvazyakabhASyagAthe--2646, 2647 ] mAcchAdanaM saMvRtiH, anyAkAraM vastu tadanyAkAreNa yadavabhAsayati jJAnaM tat saMvRtiH, tatsamutthA kalpanA vikalpAtmikA buddhiH 'sAMvRto' ityucyate, yathA - santatisvarUpatAmupagatAH pUrvAparaparyAyA na vastuto dravyam, kintu tadanugAmi dravyamanyadeva, athApi tAhazeSveva pUrvAparaparyAyeSu dravyabuddhirbhavati, sA nijena dravyAkAreNa pUrvAparaparyAyAkArAn AvRNotIti saMvRtiH, tatprabhavA tadAtmikA vA kalpanA sAMvRtIti / " iha vizeSAvazyaka vivaraNamidam - " yad yasmAd, dravyArthikanayaH, tathyaM - satyam, dravyamevecchati, guNastUpacArata eva manyate na tu satyAn tataH - tasmAd, sAmAyikaguNaviziSTa:- upasarjanIbhUtasAmAyikAdiguNaH, mukhyatayA jIva eva tasya dravyArthikanayasya, sAmAyikamiti / yasmAt paryAyArthikanayasya matena paryAya eva, tathyaM - nirupacaritam, vastu, dravyaM punasteSveva rvAparIbhUta paryAyedhUpacArato vyAhiyate, na tu paramArthatastadasti teSu - paryAyeSu, upacArastasmAditi samAsaH / tena tasmAt kAraNAt, paryAya evAsya mukhyatayA sAmAyikam, na jIvadravyamiti // 2644 // // 2645 // pajAya iti - " paryAyanayamatamidaM paryAyAdarthAntaraM kuto dravyam ? | upalambha-vyavahArA'bhAvAt kharaviSANamiva // yathA rUpAdiviziSTo na ghaTaH sarvapramANavirahAt / tathA jJAnAdiviziSTaH ko jIvo Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] nAsti paraparikalpitaM dravyaM paryAyebhyo'rthAntaratvAt kharaviSANavata , yadvA nAsti paraparikalpitaM dravyaM paryAyebhyo bhedenA'nupalabhyamAnatvAt vyavahAre'prayujyamAnatvAd vA kharaviSANavaditi prayogaH / ___ yathA vA, rUpa-rasa-gandha-sparzabhyo viziSTaH-bhino ghaTo nAsti, pramANegrahaNAbhAvAt kharaviSANavat , tathA'nAkhyeya:paryAyaviraheNa sarvopAkhyArahitaH, jJAnAdibhyo viziSTaH-vyatiriktaH nAma ? anAkhyeyaH" // iti saMskRtam / uktagAthAdvayArthamupadarzayati- nAstIti- atra 'paraparikalpitaM dravyaM nAsti' iti pratikSA, 'paryAyebhyo'rthAntaratvAd' iti hetuH, 'kharaviSANavad' iti dRssttaantH| paraparikalpitadravyasya nAstitvasAdhane prakArAntareNa prayogamupadarzayati- yadveti-'paryAyebhyo medenA'nupalabhyamAnatvAd' ityeko hetuH, vyavahAre'prayujyamAnatvAd' iti dvitiiyH| sAmAnyato dravyanAstitvasAdhanaprayogAnupadarya vizeSato dravyanAstitvasAdhanaprayogamupadarzayati- yathA veti / 'viziSTaH' ityasya 'minnaH' ityartho darzitaH / 'anAkhyeyaH' ityasya 'paryAyaviraheNa sarvopAkhyArahitaH' ityartha uktH| samAsAnAtmakamakhaNDaM nAma upAkhyA, zaktyA tatpratipAdito'rthaHsopAkhyaH, zaktisambandhena upAkhyayA sahitaH sopAkhya iti vyutpatteH, gaganakusuma-kharaviSANa-bandhyAsutAdayo ye'lIkatayA prasiddhAste sarve'pi samAsazabdenaivoTTaGkitA bhavanti, nahi kimapyalIkaM samAsAnAtmakAkhaNDazabdollikhitam , ghaTAdayastu padArthA ghaTa-kuTAdyakhaNDanAmapratipAdyA yadyapi sopAkhyA eva tathApi dravyAnabhyupagantrA paryAyAthikena rUpa-rasAdiparyAyavyatiriktatanavaste nAbhyupagatAH, ghaTAdizabdastu rUpAdiparyAyAtmake tatra pravartamAno 'ghaTanAd ghaTaH, kuTanAt kuTaH' ityAdivyutpattyA jalAharaNAdikriyAlakSaNavizeSAdi Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ko nAma jIva: 1 nAsti kazcanApyasAviti bhAvaH / uktaprayogeSu dharmidRSTAntAdyasiddhirnAzaGkanIyA, vikalpasiddhAnAM teSAM sAmpradAyikairamyupagamAt / sa ca vikalpo'khaNDA'lIkavyavahAranirvAhakAsatlakSaNaparyAyamupAdAyaiva pravartate, na tu paryAyaM parityajya, tataH paryAyaviraheNa-paryAyavinirmokeNa sarvAsAmapyakhaNDanAmasvarUpANAmupAkhyAnAM zattathApratipAdya eva, akhaNDanAmavAcyA dharmA api 'upAkhyA' iti gIyante, tadAzrayaNe ca sarvadharmAnAzrayaH sarvopAkhyArahita ityarthaH / ' ko nAma jIvaH ?' ityatra kima AkSepArthakatvamavalambya 'nAsti' ityAdyuktam / paryAyanaye dravyasyAprasiddhatvAt tat pakSIkRtyoktA anumAnaprayogA na sambhavantItyAzaGkAM pratikSipati- uktaprayogeSviti- 'nAsti paraparikalpitaM dravyam' ityAdiprayogeSvityarthaH / dharmidRSTAntAdyasiddhiriti-krameNa dravya-ghaTa-jIvA dharmiNaH, kharaviSANaM dRSTAntaH, AdipadagrAhyo dRSTAnte prakRtasAdhya hetvoravinAbhAvaH, teSAmasiddhirityarthaH / dharmi-dRSTAntayorvikalpasiddhatve tatrA'vinAbhAvasyApi vikalpasiddhatvam , "dharmiNaH prasiddhiH kvacid vikalpataH, kutracit pramANataH, kvApi vikalpa pramANAbhyAm " [pramANa, pari0 3, sU0 21] ityanenAkarasUtreNa vikalpasiddhatvaM dharmiNa upagatamiti dharmisiddhivad dRSTAntAdisiddhirapi vikalpata iti nA'siddhisteSAmityAha-'vikalpasiddhAnAmiti / teSAM dharmidRSTAntAdInAm / vikalpa eva kaH? yatprasiddhatvaM dhAdInAmityAkAGkSAyAmAha- sa ca vikalpa iti / akhaNDeti-zazasya zRGgaM zazazRGgamityevaM sakhaNDo na zazazRGgAdilakSaNo'lIkaH. kintvakhaNDa eva zazazRGgAdilakSaNo'lIkaH, tadvyavahAraH 'zazazRGgamasannArthakriyAkAri' ityAdirUpaH, tasya nirvAhakA vyavahAre vyavahartavyajJAnasya prayojakatvAcchazazRGgAdivyavahAre zazaGgazAnaM prayojakamiti nirvaahkH| asatkhyAtirUpaH asataH zazazRGgAdeH khyAtionaM tadAtmakA, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] khyAtirUpaH, khaNDazaH prasiddhapadArthayoralIkasambandhavyavahAraniyAmakA''hAryazAbdabhramalakSaNAnyathAkhyAtirUpo vetyanyadetat / dvitIya etacca astkhyaatybhyupgntbauddhmtmvlmby| asatkhyAtya nabhyupagantamatamavalambyAha- khaNDaza iti-zazo'pi prasiddhaH zRGgamapi prasiddhamiti khaNDazaH prasiddhayoH padArthayoH zazazRGgayoralIkasya sambandhasya 'saduparAgeNAsannapi saMsargo bhAsate' iti vacanAd yo vyavahArastasya niyAmakaH / AhAryazAbdabhramalakSaNeti- etacca parokSazAnaM nizcayarUpameva, anAhAryameva, pratyakSameva tu saMzayAdirUpamiti matamanAdRtya, tanmate zazapadAcchazasya zRGgapadAcchRGgasyopasthityanantaraM mAnasa AhAryabhramaH, zabdAcchazazRGgaM pratyemItyanuvyavasAyAnupapattiratastAdRzAnuvyavasAyAnurodhena AhAryo'pi zAbdabhrama UrIkaraNIya ityabhisandhiH, tathA ca AhAryazAbdabhramalakSaNA yA'nyathAkhyAtistadUpo vetyarthaH / anyathAkhyAti ma anyAtmanA sthitasya tadanyAtmanA jJAnam , tadabhAvati tatprakArakaM jJAnamiti yAvat, prakRte zazIyatvAbhAvavati zuge zazIyatvaprakArakaM zazazRGgamiti zAnaM bhavatyanyathAkhyAtiriti / anyadetat vAdAntaram , vikalpo'satkhyAtirbhavatu, anyathAkhyAtirvA bhavatu, ubhayathA'pi tatsiddhatvamupAdAya dravyAdInAM dhAdirUpatayA'bhidhAnaM sambhavatIti tadekapakSakhaNDana-maNDanayoH prakRte nopayoga ityAzayaH / nanu vikalpo'nyathAkhyAtirUpa iti pakSe dravyasya kvacit prasiddhasyaiva paryAye khyAtirvikalpa iti syAt , tathA ca tadanurodhena dravyasya sattvamAyAtamiti tadanabhyupagamo na paryAyArthikasya saGgato bhavedityAzaGkatedvitIyapakSa iti- vikalpasyAnyathAkhyAtirUpatvapakSa ityrthH| pUrvottarakAlavRtti ekamakhaNDaM dravyameva paryAyanayo nAbhyupagacchati, sausAdRzyA''kalitapUrvAparaparyAyakSaNasantatirUpaM dravyamabhyupagacchatyeva, tacca paryAyato'bhinnameva, evamapi tatra paryAyato bhitra Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] [ tattvodhinISivRttivibhUSitam pakSe'nyatra sata evAnyatrAropa iti dravyasya sattvaprasaktiriti cet , na-sabhAgakSaNasantatirUpadravyapadAthai paryAyAt pRthaktvazramottaraM paryAya tatsambandhopacAreNApi tatsattvAsiddheriti dig // etadeva paryAyArthikamataM niyuktikRdapi samarthayabAha"uppajati viyaMti ya pariNamaMti ya guNA Na davAI / davappabhavA ya guNA Na guNappabhavAI davAI " // [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2648 ] ' tvaname tadanantaraM paryAye tatsambandhopacAratastadvyavahAra iti na dravyasya vAstavikasya sattvasiddhiriti samAdhatte-neti / sabhAgetisamAnAH sahazA bhAgA yasyAH sA sabhAgA, sabhAgA cAso kSaNasantatizca sabhAgakSaNasantatiH, tadrUpastadAtmako yo dravya paryAyastasminityarthaH / tatsambandhopacAreNA'pi niruktasvarUpasya dravyasya smbndhopcaarennaapi| tatsattvA'siddheH atiriktdrvypdaarthsttvaasiddhH| paryAyArthikamate sarvaM vastu kSaNikaparyAyasvarUpameva, kSaNamAtrasthAyitvAt paryAyANAM kSaNarUpatvam, taddhikaraNakAlAtmakakSaNastvatiriko na tanmate upeyate, ataH 'sabhAgakSaNasantatirUpadravyapadArthe ' ityatra kSaNazabdenaikasantatipatitaparyAyasvarUpasyaiva grahaNam , kAlasyAtiriktasyA'bhAvAdeva na grahaNam / kASThaparyAyasyAnantaraM bhasmaparyAyaH, tasya va visaizo mRttikAdiparyAya ityevaM bisabhAgAnAM visadRzAnAM pUrvAparabhAvena vyavasthitAnAmapi paryAyANAM santatina dravyam, kintu sabhAgAnAM sadRzAnAM pratikSaNaM vibhinnAnAM pUrvAparIbhAvamApanAnAM kASThaparyAyANAM santatireva dravyam , tathA ca ghaTAdiparyAyANAM sadRzAnAM santatireva vyamityAvedanAya ' sabhAga' iti vizeSaNam / . uktaparyAyArthikamatasamarthanaM vizeSAvazyakaniyuktikRto'pyabhipretamityAha- etadeveti- anantaropavarNitamevetyarthaH / upajjati0 iti Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amakAntavyavasthAprakaraNam ] [69 - asyArthaH-utpadyante, vyayante, utpAdavyayAvacchinnasvabhAvena paM pariNamante, dvitIyacakArasya'vakArArthasya 'guNAH' ityanantaraM sambayAd guNA eva-paryAyA eva, na tu dravyANi, atasta eva santi, patranIla-raktatAdivat , na tu dravyANi, utpAda-vyaya-pariNAmarahitatvAd vandhyAsutAdivadityarthaH / kizca, dravyAt prabhavo yeSAM te dravyaprabhavA guNA netyatra vizrAmA, tato 'dravyaprabhavAH' ityanantaraM cakArasthApyarthasya vyavahitasambandhAnakArasya cA''vRttikaraNAt nApi guNaprabhavANi dravyANi bhavantItyarthasiddhena kAraNatvaM nApi " utpadyante vyayante ca pariNamante ca guNA na dravyANi / dravyaprabhavAzca guNA na guNaprabhavANi dravyANi" // iti saMskRtam / uktagAthAM vivRNoti- asyArtha iti / dvitIyacakArasya 'pariNamante ca' iti cakArasya / ataH guNAnAmevotpAda-vyayA'vacchinnasvabhAvena pariNamanabhAvataH / ta eva guNA eva / dravyANi na santItyatra hetuH utpAda-vyayapariNAmarahitatvAditi / vandhyeti- yad yad utpAdavyayapariNAmarahitaM tanna sat, yathA-vandhyAsutAdItyarthaH / pUrvAddha vyAkhyAya uttarAddha vivRNoti- kiJceti- 'dravyaprabhavAzca guNA na iti sambandhe agre 'guNaprabhavANi dravyANi' ityetAvanmAtrabhAvAd guNakAryatvato dravyasya sattvamAyAtaM syAd , ataH 'dravyaprabhavAzca' iti cakAro'pyarthakaH, sa AvRttito labdhasya dvitIyanakArasyAnantaraM sambandhanIya iti 'nApi guNaprabhavANi dravyANi' iti vAkyaM dvitIyaM paryavasyati, tena na guNaprabhavatvamapi dravyANAmityarthI labhyate ityAhatato daMvya prabhavA ityanannaramiti / tathA ca kAryatvasya kAraNatvasya cAmAvAna dravyANAM sattvamityAha-na kAraNatvamiti / tAni dravyANi / nakArasyAvRttikaraNamantareNaiva uttarArdhamanyathA vyAcaSTe- bhavati / kathaM guNaprabhavatvaM dravyANAm ?, tathA'bhyupagame vA dravyasya sattva Page #133 -------------------------------------------------------------------------- Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [71 anekAntavyavasthAprakaraNam ] te jappabhavA jaM vA tappabhavaM hoja hoja to davaM / Na ya taM te ceya jao paropparappacayappabhavA" / [vizeSAvazyakabhASyagAthe-2649, 2650] ekadezimatamutthApayati" AhA'vakkhANamidaM icchai davamiha paJjavaNao vi / kiMtacaMtavibhinne mantrai so davapajjAe // uppAyAisahAvA, pajAyA jaM ca sAsayaM davyaM / te tappabhavA Na tayaM tappabhavaM teNa te bhinnA / / vattvAt , patranIlatAdivaditi / anabhimatapratiSedhamAha- na u ityAdi, 'santi' bahuvacanavyatyayAd ekavacanAntamihApi sambadhyate, na tu dravyamasti, ityabhISTaM paryAyArthikanayasya, tadvirahAt- utpAdavyayapariNAmAbhAvAt , khapuSpavaditi // ___ yadi hi yasmAt prabhavo yeSAM te yatprabhavAH, te prasiddhA nIlAdayo guNAH, 'ja vA tappabhavaM ti-yad vA tatprabhava-tebhyo guNebhyaH prabhavo yasya tat tatprabhavam , guNebhyo vyatiriktaM kimapi vastu, 'hojjatti- bhavedityarthaH, 'hojja to davvaM 'ti- tatastadeva. vastu pAramArthikaM dravyaM bhavediti / Na ya tamityAdi-na ca tad guNAnAM kAraNabhUtaM kAryabhUtaM vA guNebhyo vyatiriktaM kimapi vastvasti, yatasta eva nIla-raktAdayo guNAH pUrvAparIbhAvataH sAtatyena pravRttA dRzyante, na punastadatiriktaM kimapi dravyamIkSyate / kathambhUtA guNAH ? ityAhaparopparetyAdi-parasparamanyo'nyaM pratyayaH pratyayabhAvaH pratyayatvamityarthaH, tasmAt prabhavo janma yeSAM te parasparapratyayaprabhavAH, pratItyasamutpAdenotpannA ityarthaH / tasmAnna guNebhyo vyatiriktaM dravyamastIti // atra ekadezivyAkhyAnamapAkatu bhASyakRd yadAha tadavatArayatiekadezIti / ekadezivyAkhyAnopadarzakaM bhASyavacanam- AhA* iti Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam jIvassa ya sAmAiaM pajAo teNa taM tao bhinnaM / icchai paJjAyaNao vakkhANamiNaM jahatthaM ti" // [vizeSAvazyakabhASyagAthAH-2651, 2652, 2653 ] Aha kazcid vyAkhyAtrAbhAsaH-nanu paryAyAthikanayamate yadidaM sarvathA dravyAbhAvavyAkhyAnaM bhavadbhiH kRtaM tadayuktameva, yata iha paryAya. nayo'pi dravyamicchatyeva, kintu parasparamatyantabhinnAveva dravyaparyAyAvasau manyate, na punaH kathazcideva, ityetAvatA siddhAntAdasya bheda iti / kutaH punarasya dravyaparyAyayoratyantaM bheda ityAha-yad yasmAd, " AhA'vyAkhyAnamidam- icchati dravyamiha paryavanayo'pi / kintvatyantavibhinnau manyate sa dravyaparyAyau // utpAdAdisvabhAvAH paryAyA yacca zAzvataM dravyam / te tatprabhavA na tat tatprabhavaM tema te bhinnAH // jIvasya ca sAmAyikaM paryAyastena tat tato bhinnam / icchati paryAyanayo vyAkhyAnamidaM yathArthamiti" // iti saMskRtam / uktagAthAcarcArthamupadarzayati- mAheti / ka AhetyapekSAyAmAhakazcid vyAkhyAtrAbhAsa iti| tad vyaktamupadarzayati- nanvityAdinA / nanu paryAyanayaH paryAyaM svIkarotyeva yadi dravyamapyabhyupeyAt tadA pramANarUpatvAt siddhAntarUpataivAsya syAdityata Aha-kinviti / aso paryAyanayaH / na punaH kathaJcideveti- kathazcideva bhinnau dravya-paryAyAvityevaM na punaH icchatItyarthaH, syAdvAdasiddhAntaH kathaJcid bhinnau dravya-paryAyAvabhyupagacchati, paryAyanayastu sarvathA minnau dravya-paryAyau svIkaroti, ityetAvanmAtreNa siddhAntAt paryAyanayasya meda ItyAhaityetAvateti / asya paryAyanayasya // kutaH ? kasmAddhatoH / asya paryAyanayasya, 'mate' iti zeSaH / ' yad ' ityasya ysmaadityrthH| 'utpAdAdi.' ityAdipadagrAhyanyayapari Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 73 anekAntavyavasthAprakaraNam ] utpAda-vyaya-pariNAmasvabhAvAH paryAyAH, zAzvataM-nityam, punadravyam , kiJca, te-guNAH, tatprabhavAH-dravyalabdhAtmalAmAH, na punatad-dravyam , tatprabhavaM-guNebhyo labdhAtmasvarUpam , tena, te-dravyaparyAyA bhinnaaH|| yasmAca jIvasya zAzvatasya, tadvayatiriktaM sAmAyikaM paryAyaH, tena tat-sAmAyikam , tato jIvAd , bhinnam-atyantavyatiriktam, icchati paryAyanayaH, ato madIyaM vyAkhyAnamidaM yathArtha ghaTamAnakam, paryAyAthikAbhimatadravya-paryAyAtyantabhedavyApyavaidhaya'jJAnaparatayA "uppajaMti viyaMti ya0" [patra068] ityAdiniyuktigAthAyA nyAyyatvAditi nirglitaarthH| NAmamupAdAya utpAda-vyaya-pariNAmasvabhAvA iti / 'zAzvatam' ityasya nityamityarthaH / 'te' ityasya guNA ityrthH| 'tatprabhavAH' ityasya dhyalabdhA''tmabhAvA ityarthaH / 'tad' ityasya dravyamiti 'tatprabhavam ' ityasya ca guNebhyo labdhAtmasvarUpamityarthaH / 'te' ityasya dravyaparyAyA ityarthaH // - taditi- sAmAyikam , 'tata' ityasya jIvAt , 'bhinnam' ityasya atyantavyatiriktamityathaH, ata iti pUraNam , 'yathArtham' ityasya ghttmaankmityrthH|| tathA ca " uppajjaMti0' [patra-68 ] ityAdiniyuktigAthAyA etavyAkhyAne nirgalitamarthamAvedayati-paryAyArthiketi-viruddhadharmAdhyAsAd vastUnAM bhedaH siddhayati, nAnyathenyato medo byApakaH sAdhyatvAt , viruddhadharmazca vyApyo liGgatvAt , evaM cotpAda-vyayau paryAye vartete na dravya iti dravyAvRttitvAd dravyasya viruddhau yAvutpAdavyayau dhau, tadvattvAt paryAyA dravyAdatyantabhinnAH, nityatvaparyavasitaM zAzvatatvaM paryAyA'vRttitvAt paryAyANAM viruddhadharmaH, tadvattvAd dravyaM paryAyebhyo'tyantabhinna miti, tathA ca paryAyAthikanayAbhimato yo dravya Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] [ tattvabodhinIdhivRtivibhUSitam etanmatamapAkurvan svavyAkhyAnaM samarthayannAha"jai pajAyanau ciya sammannai do vi dabba-pajAe / davaDhio kimaTuM ? jaha va maI do vi jamabhinne / icchaha so teNobhaya-mubhayaggAhe vi sai pihbhuuaN| micchattamihegaMtA-degatta'NNattagAhAo // egatte naNu davvaM guNo ti pajAyavayaNamittamiyaM / tamhA taM davvaM vA guNo va davvaDhiaggAho // jaha bhinnomayagAhI panjAyanao tadegapakkhaMmi / aviruddhaM ceva tayaM kimao davaTThiyanaeNa / / paryAyayoratyantabhedastadvyApyaM yat paryAyAgatamutpAda-vyayalakSaNaM vaidhayaM yaJca dravyagataM zAzvatatvalakSaNaM vaidhayaM tadviSayakaM yalliGgazAnaM tatparatayA tajanakatvena tAtparyaviSayatayA "upajjaMti viyaMti pariNamaMti ya guNA Na davvaM" [patra-68] ityAdi niyuktigAthAyA nyAyyatvAditi " Aha'vakkhANamiNa" ityAdevigalitArthaH paryavasitArtha ityrthH|| jai0 ityAdi-yadi paryAyanaya eva sammanyate dvAvapi dravyaparyAyau / dravyArthikaH kimartham ? yadi vA mativipi ydbhinnau| icchati sa tenobhayamubhayagrAhe'pi sati pRthagmUtam / mithyAtvamihaikAntAdekatvA-'nyatvagrAhAt // ekatve nanu dravyaM guNa iti paryAyavacanamAtramidam / tasmAt tad dravyaM vA guNo vA drvyaarthikgraahH|| yadi bhinnobhayagrAhI pryaaynystdekpksse| aviruddhameva tat kimato dravyArthikanayena // tasmAt kiM sAmAyikaM bhavati? dravyaM guNa iti cinteyam / dravyArthikasya dravyaM guNazca tat paryavanayasya // itarathA jIvA'nanyaM dravyanayasyetarasya bhinnamiti ubhayanayobhayagrAhe ghaTeta naikaikagrAhe'pi" iti saMskRtam / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [75 tamhA kiM sAmaiaM haveja davvaM guNo tti ciMteyaM / davvaTThiyassa davvaM guNo ya taM pajjavaNayassa // iharA jIvASNanaM davanayasseyarassa bhinnaM ti / ubhayanaobhayagAhe ghaDeja NekekagAhaMmi" | [vizeSAvazyakabhASyagAthAH-2654, 55, 56, 57, 2658,] vyAkhyA-yadi bhoH! paryAyanaya eva dravya-paryAyau dvAvapi, sammanyate-abhyupagacchati, tarhi dravyAthikaH kimartham ? dravyaparikalpanA 'tvayeSyata' iti zeSaH, paryAyanayAbhyupagamenApi dravyasya siddhatvAditi bhAvaH / yadi caivambhUtA matiH syAt parasya, dvAvapidravya-paryAyau, yad-yasmAd abhinnau-prspraatm(sprme)ktvmaapnau|| icchati, sa:-dravyArthikanaya iti sambandhaH / tena kAraNenedamubhayaM dravyaparyAyArthikanayadvayam , ubhayagrAhe'pi sati-pratyekamubhayAbhyupagame'pi sati, pRthagbhUtaM-bhinnam , ekenobhayoratyantamabhedAbhyu SaDapi gAthAH krameNa vivRNoti- yadi bhoriti / ' sammanyate' ityasya 'mabhyupagacchati' ityrthH| 'dravyAthika' ityasyaiva dravyaparikalpanArUpatve 'tvayeSyate' ityetAvanmAtrasyaiva zeSaH / dravyasiddhayarthaM dravyArthikanayastvayeSyate, dravyasiddhizca .paryAyArthikatayaiva sAteti vyarthaM dravyAthikanayaparikalpanaM tvanmate syAdityAha- paryAyanayAbhyupagamenApIti / parasyeti pUraNam , anyat spaSTam // pratyekamiti-dravyArthikasya dravya-paryAyobhayAbhyupagame paryAyArthikasyApi dravya-paryAyobhayAbhyupagame ca sati / evamapi dravyaparyAyArthikanayadvayamanyonyabhinnamityatra hetumAha- ekeneti-dravyArthikanayena dravya-paryAyoratyantamabhedasyAbhyupagamAt paryAyArthikanayena punadravya-paryAyayoratyantamedasyAbhyupagamAdityatastayordravya-paryAyAbhyu. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIvikRtivibhUSitam pagamAdanyena caatyntmedaabhyupgmaadityrthH| tathA pratyekamubhayagrahe'pyubhayaM mithyAtvam , ekAntAd-ekAntena prtyekmektvaanytvgrhaat| tatrocyate-nanu dravya-paryAyayorekatve tvadabhiprAyato dravyA'thiMkeneSyamANe 'dravyaM guNaH' iti dhvanidvayamidamekArthavAcakatvAdindrapurandarAdidhvanivat paryAyavacanamAtrameva syAt / tasmAt 'sAmAyikaM dravyaM vA guNo vA' iti dravyArthikanayagrahaH syAt , na punaH 'tad dravyameva' iti tadvaho bhavet , na caivamiSyate, dravyAthikanayamatena dravyarUpasyaiva tasya prasiddhariti / / tathA, yadi bhinnobhayagrAhI paryAyanayastvayeSyate, tadaikapakSe pagamavaicitryasadbhAvAd bhinnatvamityarthaH / tathA evamabhyupagame / pratyeka dravyArthikasya paryAyArthikasya ca / ubhayagrahe'pi dravya-paryAyobhayA'bhyupagame'pi sati / ubhayaM dravya-paryAyanayadvayam / ekAnteneti-dravyArthika ekAntena dravyaparyAyobhayaikatvagrAhakatvAt paryAyArthika ekAntena dravyaparyAyobhayAnyatvagrAhakatvAnmithyAtvamityarthaH // ___evaM sati paramate yadApatitaM tadupadarzayati-tatrocyata iti / dravyArthikanaye dravya-paryAyazabdayoHparyAyatve paramate prApte sati dravyaM vA guNo vA sAmAyikamiti syAnna tu dravyameva sAmAyikam , iSTaM ca dravyanaye dravyameva sAmAyikamiti taddhAniH syaadityupsNhrti-tsmaaditi| tadgraho dravyArthikanayagrahaH / na caivamiSyate dravyanaye dravyaM vA guNo vA sAmAyikamiti neSyate / tatra hetuH-drvyaarthiketi| tasya sAmAyikasya // paramate paryAyArthikasya dravyagrAhakatvaM paryAyagrAhakatvamiti dravyagrAhakatve sAmAyikasya dravyatvena dravyameva sAmAyikamityasya siddhau tadartha dravyAthikanayopanyAso vyarthaH syAdityAha-tatheti / 'tvayeSyate' iti pUraNam / ekapakSe ' ityasya vyAkhyAnam- ekadravyAMzaprahavekAyAmiti / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [77 ekadravyAMzagrahavelAyAm , aviruddhameva, tat sAmAyikam , dravyatveneti zeSaH, ataH kiM dravyAthikanayenopanyastena ? tadarthasyAnyata eva siddheH, ananyalabhyasyaiva viSayasya nayAntarakalpakatvAt / / tasmAt kiM dravyaM guNo vA sAmAyikamitIyaM cintA prastutA, asyAM cintAyAmucyate-dravyAthikanayasyAbhiprAyeNa dravyam, paryAyArthikanayasya matena guNazca, tat sAmAyikamityeva vyAkhyAnaM shreyH|| itarathA-anyathA, punadravyArthikasya jIvAdananyat sAmAyikam , itarasya tu paryAyArthikasya, jIvAd bhinnaM tad , iti-evaM vyAkhyAyamAnam , prAguktayuktyA , na ghaTeteti shessH| kathaM punarghaTeta ? ityAha ubhayanayasya-ubhayoneyayomilitayo', ubhayagrAhe-pratyekopanItaikaiupanyasteneti pUraNam / dravyArthikanayopanyAsavaiyarthya hetumAha-tadarthasyetidravyArthikanayaprayojanasya dravyaM saamaayikmitysyetyrthH| anyata eva siddheH paryAyArthikanayA'bhipretadravyA'bhyupagamata eva sambhavAt / nanu tatastasya siddhatve'pi dravyArthikanayato'pi siddhirityato dravyArthikanayopanyAsa ityata Aha- ananyalabhyasyaveti / ittha paravyAkhyAnasyAyuktatve sthApite svavyAkhyAnasya yuktatvaM bhASyakRdupasaMharati-tasmAditi / / itarathetyasya vivaraNam-anyatheti- asmadupadarzitavyAkhyAnAnAdaraNe iti tadarthaH / tat sAmAyikam / 'iti' ityasya 'evaM vyAkhyAyamAnam' iti vivaraNam / prAguktetyAdi pUraNam , " jai pajAya nau ccia0" [patra-74] ityAdipUrvoktayuktayeti tdrthH| uttarArddhamavatArayati- kathamiti / 'ubhayanayobhayagrahe ' iti samastasya vigrahamupAdAya vyAkhyA nam- ubhayanayasyetyAdi / ' ubhayanayasya ' ityasya -- ubhayornayayormilitayoH' ityarthakathanam / 'ubhayagrAhe ' ityasya 'pratyekopanItekaviSayasamAvezenAU Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] [ tattvabodhinIdhivRtivibhUSitam kaviSayasamAvezenAbhyupagamyamAne sarva ghaTeta, na tvekaikagrAheekaikasyobhayaviSayakatvAbhyupagame, evaM hi milanasyAdhikaviSayAnupanAyakatvenAnatiprayojanatvAdityarthaH // . syAdetat , pratyekamekaikaviSayatve'pyubhayomilanasya syAtkAralAJchanena samyaktvApAdanameva prayojanam , tat pratyekamubhayaviSayabhyupagamyamAne ' sati, ityevaM viziSyopAdAnam / sarva ghaTena dravyArthikamate dravyaM sAmAyikaM paryAyArthikanaye guNaH sAmAyikamityupapadyeta / 'na tvekaikaprAhe ' ityasya 'ekaikasyobhayaviSayakatvAbhyupagame ' iti vivaraNam , dravyArthikanayasya dravyaparyAyobhayaviSayakatvAbhyupagame paryAyArthikasya ceti tadarthaH, 'na ghaTena' ityanuSajyate / evaM hi hi-yataH, ekaikanayasyobhayaviSayakatvAbhyupagame / milanasya dravya-paryAyobhayamilanasya / bhadhiketi-ekenApi nayenobhayaviSayopadarzana tadeva nayadvayenApIti nAdhiviSayopadarzakatvaM nayadvayamilanasyetyadhikaviSayAnupanAyaka tvenetyarthaH / paraH zaGkate- syAdetaditi / pratyekamiti-bhASyakRnmate dravyArthikasya dravyaviSayakatve paryAyArthikasya paryAyaviSayakatve'pi, dravyaparyAyanayobhayamilanasya, syAtkAralAJchanena viSaye syAtpadArthapravezena, syAdravyaviSayatvena syAtparyAyaviSayatvena ca, samyaktvA''pAdanam dravyasya sAmAyikatvAbhyupagamasya guNasya sAmAyikatvAbhyupagamasya ca samyaktvA''pAdanam / tat samyaktvA''pAdanalakSaNaM prayojanam, asmanmate'pi, pratyekamiti-dravyArthikanayasya dravya-paryAyobhayaviSayakatvaM paryAyAthikanayasya dravya-paryAyobhayaviSayakatvamityevamabhyupagame'pi / niSpratyUhaM nirvighnam / tadevopadarzayati-taveti-bhASyakarturityarthaH / mama mate dravyArthikasya paryAyArthikasya ca pratyekaM dravyaparyAyobhayaviSayakatvamityabhyupaganturmate / syAjIvA'bhinna guNa eka sAmAyika Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [79 katvAbhyupagame niSpratyUham, tava mate syAdguNaviziSTajIva evaM sAmAyikam , syAjIvaguNa eva sAmAyikamiti militAbhilApavanmama mate syAjIvAbhinnaguNa eva sAmAyikam , syAjIvabhinnaguNa evaM sAmAyikamiti militAmilApasyApi sambhavAt / na caivaM bhagadvaye'pi dravyapradhAnyAlAmaH, 'syAJjIvAbhinnaguNa eva0' ityAdeH 'syAdguNAbhinnajIva eva0' ityAderapi sAmAnasaMvitasaMvedyatayA lAbhAbhyupagamAt // kiJca, mama mate "jIvo guNapratipanna " [patra-61] iti niyuktipratIke guNAbhinna ityarthe sAmmukhyam , tava mate tu guNAnAmiti dravyArthikanaye, syAjIvabhinnaguNa evaM sAmAyikamitIti paryAyArthikanaye / nanUktamilitA'bhilApe guNasyaiva vizeSyatayoktatvena prAdhAnyamiti na dravyaprAdhAnyalAbha ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / jIvA'bhinnatayA guNasyA'dhigatau guNAbhinnatayA jIvasyApyAdhigatiH samAnasaMvisaMvedyatayA syAdeveti dravyasyA'pi prAdhAnyalAbha iti niSedhahetumupadarzayati- syAjIvA'bhinnaguNa evetyAderiti- atrA''dipadAt syAjjIvabhinnaguNa evetysyopgrhH| 'syAdguNA'bhinnajIva evetyAdeH' ityatrA''dipadAt syAdguNabhinnajIva evetysyopgrhH| syAjIvAbhinnaguNa iti grahe guNasya jIvAbhinnatayA'vagAhane jIvasyApi guNA'bhinnatayA'vagAhanam , syAjIvabhinnaguNa eveti grahe guNasya jIvabhinnatayA'vagAhane jIvasyApi guNabhinnatayA'vagAhanamiti / ___ paraH svamate niyuktigAthAnuguNyaM bhASyakRnmate tadanAuguNyaM darzayati- kiJcati / mama mate nayadvayasya pratyekamubhayaviSayakatvamiti mate 'tava mate tu' bhASyakartumate punaH / autprekSikatvena kalpitatvena / arthaH 'guNapratipannaH' itysyaarthH| zuktau rajatAropasthala iti-zuktoM Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam mautprekSikatvena zuktau rajatAropasthale zuktau rajatasyeva jIve guNAnAM vaijJAnikasambandhasyaivAbhyupagamena guNanirUpitavaijJAnikasambandhavAmityartho vAcya itysaammukhym| nanu mama mate dravyAstikapakSe dravyaguNapadayorAbhedena paryAyatvApattyA dravyaM guNo vetyekataranirdhAraNA nupapattiH, tava mate dravyArthikapakSe guNasyeva mama mate dravyArthikapakSe sAkSAdamedasambandho na rajatasya bAdhitatvAditi. zukau rajatabhramAnantaraM yad 'idaM rajatam' iti vAkyaM prayujyate tatra bAdhAcchuktau rajatasya nAmedasambandhaH, kintu 'idam abhedasambandhAvacchirajataniSThaprakAratAnirUpitajJAnIyavizeSyatAsambandhavad' ityevaM zuktI rajatasya vijJAnakRtasambandhasya yathAbhyupagamastathA vAstavike jIve kalpitAnAM guNAnAM kazcittAdAtmyalakSaNA'viSvagbhAvaH sambanyo na sambhavatIti vijJAnakRtasambandhasyaiva svamakArakamAnavizeSyatvalakSaNastha tava mate'bhyupagamena svaprakArakabAnavizeSyatvalakSaNo yo guNanirUpito guNapratiyogiko vaijJAnika:- vijJAnaparito vijJAnaprayukto vA sambandhaH, tadvAn jIva iti 'jIvo guNapratipanaH' ityasyAoM vAcya ityrthH| nanu mama mate' iti sthAne 'na tu mama mate' iti pATho yuktaH, 'na tu' ityasya 'ekataranirdhAraNA'nupapattiH' ityaatraanvyH| mama mate nayadvayasya pratyekaM dravya-paryAyobhayaviSayakatvamityabhyupaganturmate / dravyAstikapakSe dradhya-paryAyayoratyantamameda iti dravyArthikanaye, asmin pakSe dravyavat tadatyantAbhinnasya guNasyApi bhAva eca, na tu tadapalApa iti dravyaM sAmAyikamitivat guNaH sAmAyikamityapi sambhavatyeveti 'dravyameva sAmAyikaM dravyanaye' ityekataranirdhAraNAnupapattiriti na punrityrthH| tatra hetuH- tava mata iti bhASyakarturmata ityrthH| dravyArthikapakSe " AdAvante va yannAsti vartamAne'pi tat tathA" [ adhyAtmopaniSat ] iti Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] .. [ 81 dravya-guNayorabhedasya vAstavatve'pi guNe dravyabhedasyautprekSikasyAGgIkAreNa tamAdAya dravya-guNapadayoH paryAyatvApatyuddhArAditi cet ? maivam-sAmAyike dravyaguNatvAnyataravyApyazuddhadharmaprakArakajijJAsAyAM tAdRzaviziSTadharmaprakArakabodhajanakanayazabdaprayogasyA'saGgatatvApatte1ruddharatvAt , nahi ko'yamiti ghaTajijJAsAyAM caitrAvalokitamaitranirmitaghaTo'yamityanunmattaH prayute / nyAyAd dravyavyatirekeNAnupalambhAd guNA asanta eveti dravyArthikanaye / guNasyeveti- guNasya paramArthato'sata autprekSikasyAGgIkAra ivetyrthH| mama mate nayadvayasyobhayaviSayakatvAbhyupagantamate / dvavyarthikapajhe dravyArthikasyApi dravyAbhinnaguNaviSayakatvamiti pakSe / aulekSikasya kalpitasya / tamAdAya autprekSikadravya-guNamedamAdAya // _ 'syAdetad' ityArabhya 'paryAyAtvApattyuddhArAditi ced' ityantena parazaGkAmupadazya pratikSipati- maivmityaadinaa| kiM dravyaM guNo vA sAmAyikamiti jijJAsA 'zuddhadravyatvaprakArakasAmAyikavizeSyakaM zuddhaguNatvaprakArakasAmAyikavizeSyakaM vA jJAnaM jAyatAm' ityAkArikA, tasyAM satyAM tannivRttaye 'dravyaM sAmAyikam' iti prayogasya 'guNaH sAmAyikam' iti prayogasya vA saGgatatvam na tu bhavanmate dravyAstikanaye 'jIvadravyAbhinno guNaH sAmAyikam' iti prayogasya, paryAyAstikamate 'guNabhinnaM jIvadravyaM sAmAyikam' iti prayogasya vA saGgatatvam , dravya-guNatvAnyataravyApyazuddhadharmasyaiva jizAsAviSayajJAnanirUpitaprakAratAzrayatvAd , jIvAbhinnaguNatvasya guNabhinnajIvatvasya cAtathAtvAdityAha- sAmAyike iti / tAdRzazidharmeti- dravya-guNatvAnyataravyApyaguNabhinnajIvatvajIvAbhinaguNatvadharmetyarthaH / zuddhadharmaprakArakajijJAsAyAM viziSTadharmaprakArakabodhajanakazabdaprayogasyAsaGgatatvaM tathAprayogasya kvacidapyanunmattapuruSakartRkatvAdarzanato draDhayati- nhiiti| paraH zaGkate Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] [ tattvabodhinIvikRtivibhUSitam ___ atha sAmAyikapadAt sAmAyikopasthitau, tatra dravyArthikaparyAyAthikanayAnyataraprakAraprakArakajJAnasyeSTasAdhanatvajJAnAt , tathaiva jijJAsayA, tathaiva praznAt , tathaiva prativacanarUpanaya zabdaprayogo atheti| tatra sAmAyike, vizeSyatvaM saptamyarthaH, tasya ca zAne'nvayaH, tathA ca sAmAyikaniSThavizeSyatAkadravyArthikaparyAyArthikanayAnyataraprakAraniSThaprakAratAkazAnasya 'sAmAyikaM dravyArthika-paryAyArthikanayAntaraprakAravad' ityAkArakazAnasya, viSayatvaM vizeSyatArUpaM jJAnapadottaraSaSThIvibhaterarthaH, evaM ca niruktajJAnaniSThavizeSyatAkeSTasAdhanatvaniSThaprakAratAkazAnAt 'sAmAyikaniSThavizeSyatAkadravyArthika-paryAyArthikanayAnyataraprakAraniSTaprakAratAkajJAnaM sAmAyika dravyArthika-paryAyAthikanayA'nyataraprakAravadityAkArakaM madiSTasAdhanam . ityAkArakAt , tathaiva jijJAsayA 'sAmAyikaM dravyArthika-paryAyArthikanayAnyataraprakAravaditi zAnaM me jAyatAm' ityAkArikayecchayA, tathaiva praznAt 'sAmAyikaM kiM dravyArthika-paryAyAthikanayA'nyataraprakAravat' iti praznAt , tava pratikcanarUpanayazabdaprayogaH 'sAmAyika dravyArthikanayaprakAravat, sAmAyika paryAyAthikanayaprakAravat' ityevaM prativacanarUpanayazabdaprayogaH, dravyArthikanayaprakA. razca jIvA'bhinnaguNatvaM guNA'bhinnajIvatvaM ca, paryAyArthikanayaprakArazca jIvabhinnaguNatvaM guNabhinnajIvatvaM ca, evaM ca dravyArthikanayena jIvAbhinnaguNo guNA'bhinnajIvo vA sAmAyikamityuttaravacanaprayogaH, paryAyArthikanayena jIvabhinnaguNo guNabhinnajIvo vA sAmAyikamityuttaravacanaprayogo nA'nupapanna ityarthaH / praznayituH pratiSacanavidhAtRvatRprativacanatastadabhiprAyalakSaNanayaparizAnatastadabhiprAyasvarUpadravyArthika- paryAyArthikanayA'nyataraprakAraprakArakajJAnasyeSTasAdhanatAjJAnAditaH praznapravRttiH, praznapravRttau ca vaktaprativacanapravRttito vAtrabhiprAyalakSaNanayaparijJAnam,ityanyo'nyAzrayAdupadarzitaparAmiprAyo Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 83 nAnupapanna iti cet , na- vaktrabhiprAyarUpanayapakSe'nyonyAzrayAt , evaM sati sAmAyike dravyaparyAyAtmakatvasyAdvAdAt tatkukSipraviSTatadbhedA'bhedasyAdvAdasyAnatiriktatvaprasaGgAca / na ceSTApattiH, tatra dravyaparyAyAtmakatvasyAdvAdasiddhAvapi tadbhedAbhedasyAdvAdotthApanamUlAkAGkSA'vyuparamAbhAvAditi dig|| . na saGgata iti samAdhatte-neti / paramate doSAntaramapyAha-evaM sanItijIvA'bhinnaguNatvAdeH sAmAyike dravyanayA''ditastava mate prasiddhayupagame stiityrthH| tatkukSipraviSTati-dravizeSaNatayA paryAyabhedA'bhedayoH paryAyavizeSaNatayA dravyabhedAbhedayostatkukSipraviSTatvaM bodhyam uktaprasaGge iSTApattitvamAzaGkaya pratikSipati-na ceti / sAmAyike dravya-paryAyAtmakatvasyAdvAdasiddhAvapi tadbhedA'bhedasthAdvAdotthApana. mUlA''kAGkSA bhavatyeva, tatazca tannivRttaye tadbhedA'bhedasyAdvAdo'vataratyevetyanubhUyamAnasya sAmAyike dravya-paryAyAtmakatvasiddhayanantaramuktA''kAGkAvyuparamA'bhAvasyA'palApA'sambhavAduktaprasaGgasyeSTA''pattyA pariharaNaM na sambhavatItyAha-tatreti-sAmAyike ityarthaH / 'AkAGkSA'vyuparamAbhAvAd' ityuktayA niruktAkAGkSA'vyuparamaprasaGgasyAtra doSatayA'bhipretasyAnubhavavirodhata iSTApattirna sambhavatIti gUDhAbhisandhiH / 'evaM sati' ityArabhya 'dig' iti paryantagranthasyAyaM bhAvaHyadyapi sAmAyike dravyArthikanayAtmakaM yat 'sAmAyikaM dravyam' iti jJAnaM tatra prakAratayA bhAsamAnaM yad dravyatvam , yazca 'sAmAyika guNaH' iti paryAyArthikanayAtmake jJAne prakAratayA bhAsamAnaM guNatvam , tadanyataraprakArakajJAnamiSTasAdhanamiti tAdRzazAnavizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAnAt 'tAdRzajJAnaM me jAyatAm' iti jijJAsataH kiM dravyaM sAmAyikam ? kiM vA guNaH sAmAyikam ? iti prazne sati tatpratividhAnaM dravyAthikanayAvaSTammena guNa-dravyayoramedamupAdAya paryAyArthikanayAvaSTambhena tayorbhedamupAdAya ca syAdguNa Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam atha yaduktam-'so ceva pajjavaTTiyanayasya jIvasya esa guNo" tti [patra-61] etadavaSTabhya paraH prAha "naNu bhaNiya panjAyaTTiyasya jIvassa esa hi guNo tti / chaTThIe tao davaM, so taM ca guNo tao bhinno"| [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2660 ] vyA0-nanu "soceva0" [patra-61] ityAdiniyuktigAthottarArdhe bhaNitam-paryAyArthikanayamatena jIvasyaiSa-sAmAyikalakSaNo guNa iti / bhinnA'bhinnaM dravyaM sAmAyikam , syAdrvyabhinnA'bhinno guNaH sAmAyikamiti sambhavati, tathA'pi 'sAmAyikaM syAdravyaM syAtparyAyazca' ityevaM sAmAyike dravya-paryAyAtmakatvasyAdvAdato niruktottarapraviSTadravyaguNamedA'bhedasyAdvAdasyA'bheda eveti pramANottaramevaitat , na tu nayottaram / nanu pUrNottaratvAdabhyarhitatveneSTamevaitaditi cet ? maivaM maMsthAH -IdRzena pramANottareNa sAmAyike dravyaparyAyAtmakatvalakSaNasyAdvAdArthatvasya siddhAvapi kathaM 'dravya-paryAyayobhaidA'medau' iti syAdvAdalakSaNottarAbhidhAnamUlIbhUtAyA jijJAsAyAstadAnImapi vyuparamA'bhAvena tadanantaramapi tadapekSAvacanalakSaNanayottarasyAvazyaM vaktavyatvA''pAtAt , ataH prathama nayottaravacanam , tataH pratiniyatatattaddharmanimittAvacchedakasijhyA tattannimittalabdhA. ''virodhabhedA'bhedAdidharmAtmakAnekadharmasaMghaTitamUrtivastupratipAdaka - syAdvAdapramANarAjAtmakamuttaraM vyuparatajijJAsamucitamiti // punaH paraH zaGkate-atheti "naNu0" iti-"nanu bhaNitaM paryAyArthikasya jIvasyaiSa hi guNai ti / SaSThayA tato dravyaM sa tacca guNastato bhinnaH" // iti saMskRtam / vivRNoti-nanviti / 'bhaNitam' ityuktam , tat va bhaNitamityapekSAyAmAha-'so ceva' ityAdiniyuktigAyottarArddha iti / eSa' ityasya vivaraNam-sAmAyikala kSaNa iti / 'SaSTayA' Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [85 anekAntavyavasthAprakaraNam ] . hi-yasmAt , SaSThayA-SaSThInirdezAd , avasIyate, tataH, saH-jIvo dravyam, tacca-sAmAyikaM guNaH, sa ca sAmAyikaguNaH, tataH-jIvadravyAd , bhinna iti, paryAyanayamate bhinnadravya-paryAyobhayasadbhAvasya zrautatvAnmadIyameva vyAkhyAnaM zreya iti parasyAkUtam // . atrottaramAha "uppAyabhaMgurANaM, paikkhaNaM jo guNANa saMtANo / davyovayAramettaM , jai kIrai tammi tannAma // tabbheyakappaNAo, taM tasya guNo tti hou sAmaiyaM / pattassa nIlayA jaha, tassaMtANodiyatthamiyA // [vizeSAvazyakabhASyagAthe-2660, 2661] vyA0-nanu paryAyArthikamate vAstavaM dravyaM tvayeSyate? kalpitaM vA ? yadyAdyaH pakSaH, sana yuktaH "jai pajAyanao ciya" [patra-74] ityasya vivaraNam-SaSThInirdezAditi / avasIyata iti pUraNam , anyat spaSTam / parA'bhiprAyamupavarNayati-paryAyanayamata iti / uttarabhASyamavatArayati-atrottaramAheti / "uppAya0" iti-'utpAdabhaGgurANAM pratikSaNaM yo guNAnAM santAnaH / dravyopacAramAtraM yadi kriyate tasmin tannAma" // tadbhedakalpanAtastat tasya guNa iti bhavatu sAmAyikam / patrasya nIlatA yathA tatsantAnoditA'stamitA" // iti saMskRtam / uktagAthAdvayArtha vyAkhyAtukAmastatsaGgamanArtha paraM pRcchati-nanviti / tvayA pUrvapakSavAdinA / yadyAdyaH pakSaH paryAyArthikamate vAstavaM dravyamiti kalpo ydi| sa AdyapakSaH / " pajAyanao ciya0" inyAdineti-'AdipadAt "sammannai do vi dvv-pjaae| davaDio 'kimaDhe jai va maI do vi jmbhinne"|| ityAderupagrahaH, tadarthastu prAgupadarzita eveti / atha dvitIyaH Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ityAdinoktottaratvAt / atha dvitIyaH, tatrocyate-utpAdabhaGgurANAM pratikSaNamutpAdavyayaguNayoginAm , guNAnAM yaH santAnaH-sabhAgasantatAvanavaratapravRttiH, tasmin yadi samAnabuddhyabhidhAnahetutvena nivandhanena dravyopacAramAnaM kriyate SaSThIvAdinA bhavatA, tadA tannAma- 'nAmetyabhyupagame' manyAmahe tadityarthaH, nahi kalpitadravyasadbhAvo vAstavaM dravyAbhA viruNaddhi / / tatazca tadbhedakalpanAt-tena kalpitadravyeNa saha bhedakalpanAt, tat-sAmAyikam , tasya-kalpitajIvadravyasya guNo bhavatu, ko yadi paryAyArthikamate kalpitaM dravyamiti pkssH| 'utpAda-bhaGgurANAm' ityasya vivaraNam- utpAda - vyygunnyaagnaamiti,| 'santAna:' ityasya svarUpakathanam-sabhAgasantatAvanavaratapravRttiriti, guNAnAM yA sabhAgasantatAvanavaratapravRtiriti tdrthH| tasmin uktasvarUpasantAne, yadi dravyo. pacAramA kriyate iti smbndhH| kena hetunA dravyopacAramAtraM kriyate? ityapekSAyAmAha- 'samAnabuddhayabhidhAnahetutvena nibandhaneneti / kena kriyate? ityapekSAyAm- SaSThInAdinA bhvteti| 'nAma' ityasyAbhyupagamaparatve 'tannAma' ityasya ko'rtha ityapekSAyAmAhamanyAmahe tdityrthH| nanvevaM paryAyanaye dravyAbhyupagame paryAyanayo dravyaM nAbhyupagacchattIti bhavanmatasya hAniH syAdityata AhanahIti- asmanmate paryAyanayo vAstavaM dravyaM necchatItyevAbhyupagamo na tasya virodhaH kalpitadravyAbhyupagame'pIti // ___satazca kalpitadravyasadbhAvasya vAstavadravyAbhAvAvirodhAzca / 'sadbhedakalpanAd' ityasya 'tena kalpitadravyeNa saha bhedakalpanAd' ityrthH| 'tasya' ityasya 'kalpitajIvadravyasya ' ityrthH| patrasya vAstavatve na prakRtadRSTAntatAsambhava iti 'guNasamudAyavyatiriktasya kalpitasya ' iti Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntabyavasthAprakaraNam ] [ 87 nivArayitA 1, yathA- patrasya guNasamudAyavyatiriktasya kalpitasya, tatsantAne - tasminneva [ patra santAne, ] uditA utpannA astamitAca vinaSTA, nIlatA guNo vyavahiyate, tathA prakRtakalpanAyAmapi vyavahartRRNAM na bAdhakam / AzUtpattidoSeNa kSaNikaguNasantAne bhedA'grahAdabhedenAdhyavasite tatra dravyapravRtterityarthaH // C na ca vaktavyam - 'devadattasya gAvaH' ityAdau vAstava eva sambandhidvaye SaSThIdarzanAnnoktopapattiriti, ' rAhoH ziraH, zilAputrakasya tadvizeSaNamuktam / 'uditA' ityasya utpannA 'astamitA' ityasya ' vinaSTA' ityarthaH / kSaNikaguNasantAne dravyapadapravRttihetumupadarzayati- AzUtpattidoSeNeti-kSaNikaguNasantAne ekaguNotpattyanantarakSaNa eva dvitIyaguNotpattirityevamAzUtpattilakSaNadoSeNetyarthaH asya medA'grahAd' ityatrAnvayaH, medagrahasyA'dhyavasAyapratibandhakatvam ; tadabhAve ca bhinnayorapi pUrvottaraguNakSaNayoramedA'dhyavasAya ityeva - mamedA'dhyavasite guNasantAne dravyapadapravRtteH- dravya midamityevaM vyavahArAdityarthaH / 3 " > C nanu jIvasya guNasantAnasya kalpitadravyarUpasya, sAmAyikasya vAstavaguNarUpasyAkalpitasya : medapratipAdikA jIvasya sAmAyikaguNa iti SaSThI na sambhavati, vAstavayoreva sambandhinorbhedalakSaNasambandhapratipAdakatvasya SaSTIvibhaktau 'devadattasya gAvaH' ityAdau darzanAdityAzaGkaya pratikSipati - na ceti / abhinnasyApi vastuno bhinnatayA kalpanAyAM ' rAhoH ziraH' ityAdau paSThIvibhaktidarzanAt sambandhidvaya vAstavatvasya tatrAtanpratvAditi niSedhahetumupadarzayatira hoH zira iti - ekasyaiva siMhikAputrasya cchinnaM ziro rAhuH zirorahitaM tatkalevaraM ca keturiti dvidhA vyavahAraH, tathA ca yadeva zirastadeva rAhuH yadeva zilAputrakaM tadeva zarIramiti bhinnasya " Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] . [ tattvabodhinIdhivRtivibhUSitam zarIram' ityAdibhirvyabhicArAt / / nanu guNa santAnayorghaTa-tatsvarUpavad medakalpanaiva na sambhavati tanibandhanadharmA'bhAvAt , SaSThI cA'bhedArthikaiva 'ghaTasya kharUpam' ityatreva / na caivaM 'ghaTasya svarUpam' itivad 'ghaTasya ghaTaH' iti prayogA''pattiH, 'aprayogAdevA'prayogaH' iti nyAyena tadanA sambandhidvayasyAbhAve'pi SaSThIvibhaktidRzyata iti vAstaSa eSa sambandhidvaye SaSThIti niyamasya vyabhicArAd- asmbhvaadityrthH|| guNa-tatsantAnayorbhedanibandhavaidhopadarzakagAthAmavatArayitumAzaGkate- nanviti / ghaTa-tatsvarUpayorbhedakalpanAnimittadharmA'bhAvAd yathA bhedakalpanA na sambhavati tathA guNa-tatsantAnayorapi bhedakalpanAnimittadharmA'bhAvAd medakalpanA na sambhavatIti medakalpanAmupAdAya jIvasya sAmAyikaguNa iti SaSThI medArthikA na sambhavatItyAha--guNa-santAnayoriti / tannibandhanadharmA'bhAvAt bhedakalpanAnimittasya viruddhadharmA'dhyAsasya guNa-santAnayorabhAvAt / evaM ca bhavanmate jIvasyaiSa guNa iti nopapadyate, asmanmate ca dravyArthikanaye dravyaguNayorabheda ityabhedarUpArthamupAdAyoktaSaSThIvibhaktirupapannetyAha- SaSThI cA'medArthikaiveti / amede ca SaSThI dRzyate, yathA- ghaTasya svarUpamityAha- ghaTasya svarUpamityatreveti / nanu yayabhede SaSThI tahiM ghaTasya svarUpam' itivad 'ghaTasya ghaTaH' ityapi syAt , svasmin svA'bhede sarveSAmavipratipattarityAzaGkaya pratikSipati-na caivamiti / 'ghaTastha svarUpam' iti prayujyate iti tathAprayogopapattaye'bhede'pi SaSThIti svIkriyate, 'ghaTasya ghaTaH' iti tu na prayujyata eveti kimatra kriyatAm ? nahi abhedArthikA SaSThIvibhaktirbhavatItyetAvataiva na tatprayogaH, nimittasattve'pi tathA na kenacit prayujyata ityata eSa Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 89 patteH, samAnavizeSyatvapratyAsatyA ghaTAdinirUpitaSaSThyarthAmedaprakArakazAbdabodhe svarUpAdipadajanyapadArthopasthiterhetutvAnna tadApattiriti nyAyamArgaH / tathA ca kathaM kalpitasyApi guNavyatirekiNo dravyasya sadbhAva ityAzaGkAyAM bhedakalpanAnibandhanaM dharmabhedamupadidarzayiSurAha 'ghaTasya ghaTaH' iti na prayogaH, 'ghaTasya svarUpam' iti tu sarvairapi prayujyata iti tathAprayogaH, tannirvAhAya cA'bhedArthikA SaSThI svIkriyata ityAha- aprayogAdeveti / tadanApattaH 'ghaTasya ghaTaH' iti pryogaa'naaptteH| nanvaprayogadevA'prayoga iti nyAyamAtreNa 'ghaTasya ghaTaH' iti prayogA'nApattirna sambhavati kAryakAraNabhAvA''dimUlarahitasya nyAyasya nyAyAbhAsatvAd , ato vAcyamasya mUlaM yena 'ghaTasya svarUpam' iti prayoga upapadyeta, 'ghaTasya ghaTa' . itiprayogA'nApattizcetyata Aha-sanavizeSyatvapratyAsatyeti-vizeSyatA sambandhena ghaTAdinirUpitaSaSThayarthAbhedaprakArakazAbdabodhaM prati vizeSyatAsambandhena svarUpA''dipadajanyopasthitiH kAraNam , tathA ca 'ghaTasya svarUpam' ityatra svarUpAdipadajanyopasthiteH svarUpe vizeSyatAsambandhena sattvena tadrUpakAraNabalAt svarUpe ghaTanirUpitaSaSThayarthA'medaprakArakazAbdabodhaH sambhavatIti tatprayojako 'ghaTasya svarUpam ' iti prayoga upapadyate. 'ghaTasya ghaTaH' ityAdau ca svarUpapadasyA'bhAvena tajanyopasthiterapi vizeSyatAsambandhena ghaTe'bhAvena kAraNA'bhAvAdeva na ghaTe ghaTanirUpitaSaSThayarthA'bhedaprakArakazAbdabodhasya vizeSyatAsambandhena sambhava iti na tatprayojako 'ghaTasya ghaTaH' iti prayoga iti prayojyAbhAvAt taadRshpryogaa'naapttirityrthH| tathA ca guNa-tatsantAnayorbhedakalpanAyA asambhave c|| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 ] [ tattvabodhinIdhivRtivibhUSitam " uppAyabharA jaM guNA ya na ya so tti te ya tappabhavA / na ya so tappabhavo tti ya jujjai taM tduvyaaraao|| [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2663 ] - vyA0-yat-yasmAd , utpAdabhaGgurA guNAH, na cAsau santAna utpAda-bhaGguraH, tasya pravAhanityatayA sthitatvAdityeko guNasantAnayodharmabhedaH, tathA, te-sAmAyikAdayo nIlatAdayo vA guNAH, tatraiva santAne prabhavaH-utpattiryeSAM te tathA, na punarasau santAnaH, tatprabhavaH-guNebhyo labdhAtmalAbhaH, tasya guNasAdRzyanibandhanatvAt , tathA ca kAraNameva santAnaH, na kAryam , kAryameva ca guNAH, na kAraNam , ityeSa dvitIyo guNasantAnayodharmabhedaH, iti yujyate tad-jIvadravyam , tadupacArAt-tatra guNasantAne guNebhyo bhedakalpanAt / tadevaM paryAyAthiMkanayamataM yuktitaH samarthitam // atha dravyArthikanayAbhiprAya didarzayiSurAha" bIyassa davyameta patthi tadatthaMtaraM guNo NAma / sAmannAvatthANA'bhAvAo kharavisANaM va / / upAyamaguga0 iti " utpAda-bhagurA yad guNAzca na ca sa iti te ca tatprabhavAH / na ca sa tatprabhava iti ca yujyate tat tadupacArataH" // iti saMskRtam / vivRNoti- phiti| tasya santAnasya / tathA ttprbhvaaH| nanu guNasantAnasya guNA'prabhavatve guNa santAna iti kathamucyata ityata Aha- tasyaiti- guNasantAnasthetyarthaH / tathA ca guNasya guNasantAnaprabhavatvaM na tu guNasantAnasya guNaprabhavatvamiti vyavasthitau ca / ' tadupacArAd' ityasya vivaraNam- 'tatra guNasantAne puNebhyo merakalpanAt ' iti / upasaMharati- tadevamiti // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 91 AvibbhAva-tirobhAvamettapariNAmi davvameveyam / NicaM bahurUvaM pi ya NaDo vva vasaMtarAvaNNo / / [vizeSAvazyakabhASyagAthe-2665, 2666 } vyA0-dvitIyasya dravyArthikanayasya sarva suvarNa-rajatAdikaM dravyamAtra mevAsti, guNastu raktatvazvetatvAdikastadarthAntarabhUto nAsti, tasya sAmAnyarUpatayA'vasthAnAbhAvAt kharaviSANavat , tathAhiAvirbhAvaH kuNDalAdirUpeNAbhivyaktiH, tirobhAvazca mudrikAdirUpeNAnabhivyaktiH, tAveva tanmAtram , tena pariNantuM-pravartituM zIla yasya tat tthaa| dravyamevedaM suvarNAdikamasti, na tu tadatiriktA guNAH / kimbhUtaM dravyam ? nityam-avicalitasvabhAvam , bahurUpaM ca-kaGkaNA-'Ggada-kuNDala-mudrikAdibahupariNAmam , rAma-rAvaNa-bhImA'rjunAdisambandhIni veSAntarANyApanno naTa iva // dravyArthikamantavyopadarzakaM bhASyagAthAdvayamavatArayati- atheti / bIyassa0 iti- "dvitIyasya dravyamAnaM nAsti tadarthA'ntaraM guNo nAma / sAmAnyA'vasthAnA'bhAvAt khrvissaannmiv| AvirbhAvatirobhAvamAtrapariNAmi dravyamevedam / nityaM bahurUpamapi ca naTa iva veSAntarA''pannaH" // iti saMskRtam / vivRNoti- dvitaH yasyati / tadartha'ntarabhUtaH dravyAd bhinnH| tAveva AvirbhAva-tirobhAvAveva / tanmAtram AvirbhAva-tirobhAvamAtram / tena AvirbhAva-tirobhAvamAtreNa / tathA AvirbhAva-tirobhAvamAtrapariNAmi / tadatiriktA drvyvytiriktaaH| kaGkaNatyAdi suvarNadravyamadhikRtya, anyat spaSTam // dravyArthikA'bhiprAyopadarzakaM niyuktikRdvacanamavatArayati- dravyArthikasyeti / jaM jaM. iti- "yad yad yAn yAn bhAvAn pariNamate prayoga-vitrasAbhyAM dravyam / tat tathA jAnAti jino'paryave parikSA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam dravyArthikasya samarthanArtha niyuktikRdapyAha"jaM jaM je je bhAve pariNamai paoga-vIsasA davvaM / ___ taM taha jANAi jiNo apajave jANaNA Natthi / / [vizeSAvazyakani0 2667 ] vyA0-'paogavIsasa'tti luptavibhaktiko nirdezaH, prayogaHcetanavato vyApAraH, visrasA-svabhAvaH, tAbhyAM yAna yAn bhAvAnkRSNatva-raktatva-pItatva-zuklatvAdIn , yad yad dravyaM-ghaTA'bhradhanurAdi, pariNamati-AtmasAta kurute / 'prayogavisrasAdravyam' ityeka- . samAsasvIkAre tu prayogavisrasAniSpannadravyamityarthe dravyapadasya vyaktivacanatvena tadubhayaniSpannamizradravyasyaiva saGgrahaH syAt, na prayogika vaisasikA(kayoH), jAtivacanatve ca jAteraniSpannatvena nAsti" // iti saMskRtam / vivRNoti- paoga-vIsasattIti- atra tRtIyAvibhaktilRpteti luptavibhaktikaH 'paoga-vIsasA' iti nirdeza ityrthH| tAbhyAM prayogavitrasAbhyAm / nanu 'paoga-vIsasAdavvam' iti samAsavAkyameva kuto nAGgIkriyate ? yena 'paogavIsasA' iti luptavibhaktikanirdezakalpanA'GgIkAro'pi na kartavyaH syAdityata Aha- prayogeti / tasya samAsavAkyatve prayoga-vistrasAniSpannadravyA'rthakatvaM vAcyam / tatra dravyapadaM vyaktivAci bhavet , sAmAnyavAci vA ? Aye yadeva dravyaM prayoga-visrasAniSpannaM tasyaiva saGgrahaH syAt , na tu yat prayogamAtraniSpannaM yacca visrasAmAtraniSpannaM tayordravyayoH prayogavisrasobhayaniSpannatvAbhAvAt , dvitIye sAmAnyasya nityatayA kenacidapi 'niSpatterabhAvena bAdha eva syAdato na samAsavAkyatvamityAha- prayoga-visrasAniSpannadravyamityartha iti| tdubhyeti-pryog-vinsobhyetyrthH| 'prAyogikavainasikoH' ityanantaraM 'saGgrahaH Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 93 bAdha ityAlocya prayoga-visrasAbhyAmiti vyAkhyAtam / tathA ca yAn yAn bhAvAniti karmavIpsAmahimnA 'vAma-dakSiNahastAbhyAM yaM yaM gRhNAti' ityatreva pratyekakaraNAnvayatAtparyAnnA'nupapattiriti dhyeyam / 'taM taha' tti vIpsApradhAnatvAnirdezasya tat tat tathA tathAtena tena rUpeNa pariNamad dravyameva, jAnAti jinaH kevalI, na punastadatiriktAn paryAyAniti bhAvaH, teSAmutprekSAmAtreNaiva sattvAt , syAd' ityanuSaGgaH / nanvevamapyuktadoSatAdavasthyamevetyata Aha- tathA ceti-luptavibhaktikasya 'paoga-vIsasA' ityasya 'prayoga-vilasAbhyAmityevaM vyAkhyAtattve ca / yatra karmavIpsA tatra pratyekaM karaNAnvaya ityatra dRSTAntamAha- vAma-dakSiNahastAbhyAmiti- kasyacid vastuno vAmahastena grahaNaM kasyacid dakSiNahastena grahaNaM kasyacit punarvAma-dakSiNahastadvayena grahaNam , tasya sarvasya grahaNasya 'vAmadakSiNahastAbhyAM yaM yaM gRhNAti' ityanenAvabodho bhavati, karmavIpsAmAhAtmyAt , tathA prakRte'pIti naa'nuppttilesho'piityrthH| 'jaM jaM je je bhAve' iti vIpsAsadbhAvAt 'taM taha' iti nirdezo vIpsApradhAnaka iti tat tat tathA tathetyevaMsvarUpatvamityAha- taM tahattIti / yena yena rUpeNa na pariNamati dravyaM tathAbhUtAn dravyavyatiriktAn paryAyAn sarvajJo'pi jino na jAnAtItyAha- na punariti / tAdRzaparyAyANAM paramArthato'sattvAdeva kevalanAnA'viSayatvamato na jinasya sarvazatvahAnirityAha- teSAmiti-tathAbhUtaparyAyANAmityarthaH, yena yena pariNamati dravyaM tat tad rUpaM dravyasvarUpameva, na tu tavyatiriktam , tasmAt paryAyA dravyavyatiriktA na santyeveti paramArthato'satAM teSAM zAnA'bhAve'pi satAM sarveSAM paryAyANAM dravyasvarUpatvameveti dravyANAmeva kevalizAnaviSayatvaM paramArthataH sattvAt , tavyatiriktANAM paryAyANAM kevalijJAnA'viSayatvAt paramArthato'sattvameva, Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nadyutphaNa-viphaNa-kuNDalinAdyavasthAsu sarpAdidravyasya svarUpavyatiriktaH ko'pi paryAyaH, sarvAvasthA'vicalitasvarUpasya sarpAdidravyasyaiva saMlakSaNAt / yadi paryAyA na vidyante tadA kathamucyate yAn yAn bhAvAn pariNamata ityata Aha-aparyAye-paryAyarahite vastuni, 'jANaNa'tti- kevalyAdInAM parijJA, nAsti, jJAnaviSayatayotprekSAmAtreNaiva tatparyAyAH santi, na tu dravyavyatirekiNaH, ato dravyAnyasattvA'bhAvAdasanta eva paryAyAH, dravyameva ca paramArthasadityarthaH // nanu dravyAnyasattvAbhAvAd yadi paryAyANAmasattvaM tadA dravyasyApyasattvaM syAt , nahi dravye'pi dravyAnyasattA dravyArthikenAbhyupagamyate, kintu dravyA''tmikaiva, kAlavRttyatyantAbhAvapratiyogitvarUpamasacaMtu paribhASyamANamapi na maulaM satvaM viruNaddhIti cet ?na-avivyavahArastu pRthaktayA tathAkalpitatvAdeveti bhAvaH / yena yena pariNamati dravyaM tat tad dravyasvarUpameveti dRSTAntato bhAvayati- nahIti / saMlakSaNAt anubhUyamAnatvAt / 'aparyAye parikSA nAsti' ityetaduktimavatArayati-yadItyAdinA / tatparyAyAH drvypryaayaaH| ataH dravyavyatirekiparyAyA'bhAvAt // zaGkate-nanviti / kintu dravyA''tmike veti-tathA ca dravyA''tmakasattAto yathA dravyasya satvaM tathA dravyA''tmakasattAyA dravyarUpeSu paryAyeSvapi bhAvAt teSAmapi sattvamaGgIkaraNIyameveti kuto bhavanmate dravyanaye paryAyA na santItyuktirupapanneti bhAvaH / nanu paryAyANAM kAlavRttyatyantA'bhAvapratiyogitvarUpasyA'sattvasya sattvavigedhino bhAvAnna sattvamupapadyata ityata Aha-kAleti-niruktA'sattvasya pAribhASikasya maulasattvavirodhitvA'bhAvAt tadabhAve'pi maulasara syaadevetyrthH| maulasattvA'bhAvAdeva paryAyANAmasattvamabhyupagamyate, na tu Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 95 calitaikasvabhAvatvena 'sat sat' iti vyavahAraviSayatayA dravyameva hi maulaM sacvam, tadabhAvAcca paryAyANAmasattvamityarthAt, tarhya satya paryAyAMze tadavagAhi kevalajJAnasya bhrAntatvaM syAditi cet ? na tadupahitadravyasyaiva tena grahaNAbhyupagamena tadaMze'bhrAntatvAt / na copahitASnupahitabhede'pi dravyabhedApattiH, ghaTa- paTAkAzAbhedavat tadabhAvAt / na cAsato'nupadhAyakatvam, pratisUryasya jalopadhAyakatvavadavirodhAt nirupAribhASikA'sattvayogAditi samAdhate-neti / avicalitetiparyAyANAM nA'vicalitakasvabhAvatvamiti na tar3apeNa 'sat sat' iti vyavahAraviSayatvamato dravyamevA'vicalitasvabhAvatvena 'sat sat' iti - vyavahAra viSayatvena maulaM sattvamityarthaH / tadabhAvAca maulasattvAbhAvAcca / nanu aparyAye kevalyAdInAM parizA nAstItyataH saparyAyasyeva dravyasya grAhakaM kevalijJAnam . paryAyAzcA'santa iti tadviSayakatvAd bhrAntatvaM kevalajJAnasya syAdityAzaGkate - tahIMti / tadavagAhIti saparyAyadravyA'vagAhItyarthaH / paryAyANAmasattvAt tadavagAhitvaM nAstyeva kevalajJAnasya, kintu tadupahitadravyagrAhityameva, dravyaM ca sadeveti tadaMze'bhrAntatvAmna bhrAntatvA''pattiH kevalajJAna iti samAdhatte-neti / tadupahitadravyasyaiva paryAyopadditadravyasyaivaH evakAreNa paryAyagrahaNasya vyavarukchedaH / tena kevalajJAnena / tadaMze dravyAMze / nanu paryAyopahitadravyasya kevalajJAnaviSayatayA'bhyupagame dravyasya yat paryAyopahitaM svarUpaM tataH paryAyA'nupahitasya dravyasya mede dravyabhedaH syAdityAzaGkanya pratikSipati - na ceti / niSedhe hetumAha-gha eti-ghaTA''kAza-paTA''kAzAdInAM bhede'pi AkAzasya yathA'bhedastathetyarthaH / 'baTa-paTaISS kAzA'bhedavad' iti sthAne 'ghaTa-paTA''kAzabhede'pi AkAzAbhedavad' iti pATho yuktaH / tadabhAvAta dravyabhedA'bhAvAt / nanu paryAyANAmasatve'satAM teSAM dravyopadhAyakatvamapi na bhavediti tadupahita Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam kevalinA kevalajJAnopayoge pradhAnyanAjavaSayIkriyamANatvameva vA dravyArthikamate paryAyANAmasattvam / na cedaM paribhASAmAtram , nidhayataH kevalajJAnasthaiva padAthasattAyAM pramANatvAt , chAnasthikajJAnAnAM saMvAdAdinA vyavahArata eva prAmANyAbhimAnAditi die / dravyasyAbhAve kathaM kevalajJAnaviSayatvamityAzaya pratikSipatina ta / prAtasUryasyAta-jala sUryapratibimbamasadAMpa jalasyopadhAyakaM bhavati, tataH sUryapratibimbApAhamida jalamita vyAdvayate, tathA cAsato'pi prAMtasUryasyopadhAyakatvadarzanenAsattvasyopadhAyakatvena saha virodhA'bhAvAdityarthaH / nanu upadhAyakabhAnamantaropAhatasya bhAnaM na sambhavatIti paryAyopahitadravyabhAna paryAyabhAnamAvazyakamiti kevalajJAnaviSayatvAt paryAyANAM sattvaM syAdityata AhakevAlaneti / pradhAnyanAta-paryAyopahitadravyabhAna payAyANA prakAratayaiva bhAna na vizeSyatayAta prAdhAnyenAvaSayIkriyamANatvamastyeva paryAyANAmiti tadrUpamasattvaM kevalajJAnaviSayatve'pi paryAyANAM nirvahatyevetyarthaH / nanu kevalajJAna bhavatu paryAyANAM prAdhAnyenAviSayIkaraNam , asmadAdikSAne tu teSAmapi prAdhAnyena viSayIkaraNaM bhavatyeveti kevalajJAnopayAge prAdhAnyenA''vaSayAkriyamANatvamasattva miti paribhASAmAtram , asmadAdikSAne prAdhAnyena viSayIkriyamANatvato vAstavikasattvasya paryAyANAM sambhavAdityAzaGkAM prAMtakSipati-na ceti / idaM kevalazAnopayoge prAdhAnyenA'viSayIkriyamANatvamasattvam / niSedhe hetumAha-nizcayata iti-kevalajJAnameva sampUrNavastusvarUpagrAhakatvAnnizcayataH pramANamiti prAdhAnyena yadeva tadviSayastadeva saditi padArthasattAyAM tasyava pramANatvAt , chAnasthikajJAnAnAM tu sampUrNavastuviSayakatvA'bhAvAnna nizcayataHprAmANya kintu saMvAdAdinA vyavahArataH prAmANyA'bhimAnameveti na prAdhAnyena tadviSayatvataH paryAyANAM sattvamityarthaH // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 97 bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] uktameva prakRtagAthArtha bhASyakRd vivRNoti-- "jaM jAhe jaM bhAvaM, pariNamai tayaM tayA tao'NannaM / pariNaimettavisiTTha davaM ciya jANai jiNiMdo" // vizeSAvazyakabhASyagAthA-2668] vyA0-iha yad-ghaTendradhanurAdi dravyam , yadA-yasmin kAle, yaM-rakta-zvetAdikam , bhAvaM pariNamati tat tadA tataH-paryAyAdananyad dravyameva, pariNatimAtra viziSTaM vastuto'vicalitasvabhAvaM jAnAti, kuNDalAdikamiva saMsthAnavizeSaviziSTaM suvarNam // kuNDalAdiparyAyAsattve kathaM tadvyapadeza iti jijJAsAyAmAha"na suvannAdannaM kuNDalAi taM ceva taM tamAgAraM / pattaM tavvavaesaM lahai sarUvAdabhinnaM pi" // [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2669] vyA0--na suvarNAdanyat kuNDalAdikamabhyupagacchAmaH, kintu "jaM jaM je je bhAve.'' [patra-92] ityAdiniyuktigAthA'rthopadazikAM bhASyagAthAmavatArayati-uktameveti / jaM jAhe0 iti-"yad yadA yaM bhAvaM pariNamati tat tadA tato'nanyat / pariNatimAtraviziSTaM dravyameva jAnAti jinendraH" // iti saMskRtam / vivRNoti-iheti, vivaraNaM spaSTam / uktA'rthadAyA'ya dRSTAntamAha-kuNDalA''dikamiveti // bhASyasyaivoktadRSTAntopodvalikAM gAthAmavatArati- kuNDalA''diparyAyA'sattva iti / tadvayapadezaH kuNDalAdivyapadezaH / na suvanna0 iti"na suvarNAdanyat kuNDalAdi tadeva taM tamAkAram / prAptaM tadyapadeza labhate svarUpAdbhinnamapi" // iti saMskRtam / vivRNotina suvarNAdanyaviti / kuNDalAdInAM suvarNAdabhinnatve'pi tattadvilakSa Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tadeva-suvarNameva, taM taM-kuNDalAdirUpam , AkAraM prAptaM tadvyapadezaMkuNDalAdivyapadezaM labhate, svarUpAt-pUrvAvasthAbhAvinaH, uttarAvasthAyAm , abhinnamapi tattadviziSTAkAranivandhanatvAnna nirnivandhanastavyapadezaH, na ca viziSTabhedaH zuddhAbhedapratibandhIti bhAvaH // evamapi yadi guNAnAmanyatvamiSyate tatrAha"jai vA davvAdanne guNAdao nUNa sappaesattaM / hoja va rUbAINaM vibhinnadesovalabho vi" // vizeSAvazyakabhASyagAthA-2670] vyA0-yadi punadravyAd rUpAdayo guNAH, AdizabdAnavapurANAdayazca paryAyAH, anye-vyatirekiNa iSyante, tadA nUnaM-nizcita guNAdInAM svapradezatvamApadyate, dravyapradezA hi guNAdaya iSyante, dravyabhedAbhyupagame ca teSAmananyazaraNAnAM svapradezatvameva syAt , na caitad dRSTam , iSTaM vA, guNAdInAM sadaiva pAratantryeNa parapradezatvasyaiva NA''kArayogAt kuNDalAdivyapadezabheda iti na vibhinnavyapadezasya ninimittatvamityAha-tattadviziSTA''kAreti / zuddhA'bhede'pi viziSTabhedasambhavena na kuNDalA''dibhedataH suvarNamedaprasaGga ityAha-na ceti, anyat spaSTam // prakRtArthasaGgatatayottaragAthAmavatArayati- evamapIti / jai vA0 iti"yadi vA dravyAdanye guNodayo nUnaM svapradezatvam / bhaved vA rUpAdInAM vibhinndeshoplmbho'pi"|| iti sNskRtm| vivRNotiyadIti / AdizabdAt 'guNAdayaH' itytraa''dishbdaat| 'anye' ityasya 'vyatirekiNaH' ityrthH| ' idhyante ' iti pUraNam / tadeti yadIti balAllabdham / nUnamityasya nishcitmityrthH| dravyAd bhede guNAnAM svapradezatvA''pattau hetumAha- dravyapradezA hIti / hi ytH| teSAM guNA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 99 nyAyyatvAt / kiJca, evaM rUpAdInAM vibhinna dezopalambho'pi syAt yad yato bhinnaM tat tato bhinnadeza upalabhyate' iti vyaapteH| upaSTambhakabhAgena vyabhicAra iti cet ? na-pariNAmAbhadavAde tasyApItarabhAgAbhinnatvAditi bhAvaH // athopacArato yadi paryAyA apyabhyupagamyante tadA siddhasAdhyateti darzayannAha "jai paJjavovayAro laya-ppayAsapariNAmamittassa / kIraI tannAma Na so davAdatthaMtarabbhUo" // [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2671] nAm / na ceti-svapradezatvaM na kvacid "dRSTaM navA guNAnAM svapradezatvaM ksthaa'piissttmityrthH| kathaM neSTamityapekSAyAmAha-guNAdInAmiti / guNAdInAM dravyAda bhinnatvA'bhyupagame doSAntaramapyAha- kizceti / evaM guNAdInAM dravyAd bhinntve| yaditi- atra ghaTAdidRSTAntaH, ghaTAdikaM paTAdito bhinnaM tato bhinnadeze upalabhyate, evaM guNAdikamapi dravyAd bhinnaM dravyato bhinnadeze upalabhyeta / uktaniyame vyabhicAramAzaGkateupaSTambhakabhAgeneti-pArthivA''dizarIrAdau jalAdInAmapaSTambhakatvamabhimamiti jalAdilakSaNamupaSTambhakaM pArthivAdizarIrAdito bhinnamapi na tato bhinnadeze upalabhyata iti vybhicaarH| upaSTambhakabhAgastadapeNa pariNamata ityetAvatopaSTambhaka ucyate, tathA ca pariNAma-pari NAminorabhedA'bhyupagamavAde na tasya tato bhinnatvamiti na vyabhicAra iti samAdhate- neti / tasyA'pi upaSTambhakabhAgasyApi // . vastuto dravyAt paryAyANAM bhinnatvA'bhAve'pyupacArato bhinnatvamityupagamasyeSTatvapratipAdikAM bhASyagAthAmavatArayati- athopacArata iti / jai0 iti- "yadi paryavopacAro ly-prkaashprinnaammaatrsy| kriyate tannAma na sa dravyAdarthAntarabhUtaH" // iti saMskRtam / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] [ tattvabodhinIdhivRtivibhUSitam vyA0-layA-tirobhAvaH, darzanA'yogyaM rUpamiti yAvat , prakAza:-AvirbhAvaH, darzanayogyaM rUpamiti yAvat , tAbhyAM ya: pariNAmaH sa eva tanmAtram , tatra yadi tattadvizeSabuddhayabhidhAnanimittatvena paryAyopacAraH kriyate, tannAma-mAnyAmahe tadityarthaH, kevalaM nAsau paryAyo vAstavaH ko'pi dravyAdarthAntarabhUta ityetadeva bhujamutkSipya brUmaH // nanu yadi na vAstavaH paryAyaH, kintu kalpitastadA kharazRGgasyApyasau kuto na bhavati ? kalpanAmAtrasya tatrApi sukaratvAdityata Aha "davvapariNAmamittaM pajao so ya Na kharasiMgassa / tadapajjavaM Na Najai, jaM nANaM NeyavisayaM ti // [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2672] vyA0-kAlavizeSAdiviziSTo dravyapariNAmamAtraM paryAyo nAnyaH, vivRNoti- laya iti / tAbhyAM niruktalaya-prakAzAbhyAm / tatra layaprakAzapariNAmamAtre / tattadvizeSeti- 'kuNDalamidam , kaTako'yam' ityAdikA yA vizeSabuddhiH, yazca tathAvidhamabhidhAnaM tnnimitttvenetyrthH| 'tannAma' ityasya 'manyAmahe tadityarthaH' iti vivaraNaM bhAvArthamAzritya / tarhi paryAyo'bhyupagata eveti paryavasitaM vivAdenetyata Aha- kevalamiti // ___ kalpitasyaiva paryAyasya'bhyupagame'pi dravyasyaiva saH, na tu kharaviSANasyetyupadarzikAM bhASyagAthAmavatArayati- nandhityAdinA / aso kalpitaH pryaayH| tatrApi kharazRGge'pi / davva0 iti- "dravyapariNAmamAtraM paryAyaH sa ca na kharagRGgasya / tadaparyavaM na zAyate yajAnaM zeyaviSayamati" // iti saMskRtam / vivRNoti-kAlavizeSAdi Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 101 anekAntavyavasthAprakaraNam ] sa ca na dravyAd bhinnA, tathA'nupalambhAt , nApyasau kharazRGgasya, dravyapariNAmatvAt paryAyasya, kharaviSANasya cAdravyatvAt , ata eva tat-kharazaGgam, aparyavamityadravyaM sad na jJAyate kevalinA, yato jJAnaM jJeyaviSayam , jJeyaM ca na kharazaGgam , aparyavatvenA'dravyatvAt / ata evoktaM niyuktikRtA-"apaJjave jANaNA Natthi" [patra-92] tti, jJeyatvA'bhAvavyApyA'dravyatvavyApyadharmapradarzanaparametat , paryAyanaye utpAda vyayabhAgitvameva satvam, dravyanaye'vicalitaikasvabhAvatvam , siddhAnte tu trailakSaNyamiti siddhAntamAzritya, tato'paryAye parijJA viziSTa iti / sa ca niruktasvarUpaH paryAyazca / tathA'nu glambhAt dravyAd bhinnatvena paryAyANAmanupalambhAt / asau pryaayH| ata eva kharaviSANa. syAdravyatvAdeva / kathaM na jJeyaM kharazRGgamityapekSAyAmAha- apayavatvenetisaparyavaM dravyameva jnyeymitybhisndhiH| ata eva aparyavatvenA'dravyatvato'jJeyatvAdeva kharaviSANAdeH / " apajave jANaNA latthi" itiniyuktikRdvacanarahasyaM yathopadarzitavanto bhagavanto haribhadrasUrayastathA tadullikhati- jJeyatveneti- jJeyatvA'bhAvavyApyamadravyatvam , yatra yatrA'. dravyatvaM tatra tatra jJeyatvA'bhAvaH , dravyatvasya zeyatvavyApakatve dravyatvA'bhAvalakSaNasyA'dravyatvasya vyApakA'bhAvatayA vyApyajJeyatvA'bhAvavyApyatvAt tadvayApyadharmo'paryavatvalakSaNaH, yatra yatrAparyavatvaM tatra tatra dravyatvAbhAvaH, saparyavatvasya dravyatvavyApakatve tadabhAva. rUpasyAparyavatvasya dravyatvarUpavyApyA'bhAvalakSaNA'dravyatvavyApyatvAt , tAdRzadharmadarzanaparam , etat "apajjave jANaNA natthi" iti niyuktikRdvacanam , tatazca yat siddhathati tadAha- paryAyanaya iti / siddhAnte tu syAdvAde tu| trailakSaNyam utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvam , sttvmitynuvrtte| iti siddhAntam evaMsvarUpajainasiddhAntam / tasmAt siddhAntasiddhotpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvalakSaNasattvataH / ubhayA''tmakaM Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] - . [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nAsti, tasmAdubhayAtmakaM vastu, kevalinA tathA'vagatatvAditi haribhadrAcAryA nigmyaamaasuH|| tadavaM dravyArthikaH paryAyaM pratikSipati, paryAyAthikastu dravyamiti dravyAMzApratikSepAgamo dravyAthika iti vyavasthitam / na ca tathA tajAtIyena paryAyApratikSapAt paryAyArthikatvamapi syAditi vAcyam , 'yajAtyavacchedena dravyA'pratikSepitvaM tajjAtIyasya tanayatvam' ityevaM paribhASaNAt / / dravya-paryAyobhayA''tmakam / katha dravyaparyAyobhayAtmakameva vastu, na kevaladravyA''tmakaM kevalaparyAyA''tmakaM vetyata Aha- kavalineti / tathA'vagatatvAt dravyaparyAyAbhayA''tmakatvenaiva vastuno dRSTatvAt / naigamasya sAmAnyaviSayakatve paryAyaviSayakatve ca sati paryAyopagantRtve paryAyanayepa pAragaNanamucitam , katha ca dravyanaya eva tasya parigaNanAMmatyAzaGkAsamuddharaNAyAyamupakramaH, tatazcoktayuktyA naigamasya dravyAMzA'pratikSApatvAd dravyAthikatvamato dravyAthike tasya parigaNamityupasaMharAMta- davAmati / nanu naigamo dravyagrAhI yathA dravyaM na pratikSipAta tathA paryAyagrAhI naigamajAtIyaH paryAyaM na pratikSipatIti paryAyA'pratikSApatvAt paryAyAthikatvamapi tasya syAditi paryAyAthike'pyevarmApa tasya parigaNanaM prasajyata ityAzaGkaya pratikSipatina ceti- 'vAcyam' itynenaanvyH| naigamamAtrasya dravyagrAhitvam , yo'pi gamaH paryAya gRhAta dviSayo'pi paryAyo nA'ntyavizeSa iti tasya svavizeSA'pekSayA sAmAnyatvena dravyatvamiti naigamajAtyavacchedena dravyA'pratikSepitvena naigamasya dravyAthikatvam, parasAmAnyasya tu na kasyA'pyapekSayA vizeSatvamiti tagrAhiNo naigamasya paryAyapratikSepitvena naigamajAtyavacchedena paryAyA'pratikSepitvasyA'bhAvAna naigamasya paryAyArthikatvamiti pratikSepahetumupadarzayati- yajAtyavacchedeneta / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 103 vastutaH kSaNikatvAdivizeSaNazuddhaparyAyaM naigamo nAbhyupagacchatyeva, kiJcitkAlasthAyyazuddhatadabhyupagamastu sattAmahAsAmAnyarUpadravyAMzasya ghaTAdisattArUpavizeSaprastAramUlatayA'zuddhadravyAbhyupagama zuddhaparyAyA'bhyupagantRtvameva paryAyArthikatve tantram, zuddhaparyAyazca ANikatvA''divizeSaNaviziSTa eva, tAdRzaparyAyA'bhyupagantRtvA'. bhAvAnna naigamasya paryAyArthikatvamityAha- vastuta iti| kizcitkAlasthAyitvameva paryAye'zuddhatvamiti tadviziSTaparyAyA'bhyupagamastvazuddhadravyA'bhyupagama eveti tathA'bhyupagamaparasya naigamasya dravyArthikatvameva na paryAyArthikatvamityAha- kiJcitkAleti / tadabhyupagamastu paryAyAbhyupagamastu / tasya kiJcitkAlasthAyyazuddhaparyAyA'bhyupagamasya / kizcikAlasthAyyazuddhaparyAyA'bhyupagamasyo'zuddhadravyA'bhyupagamarUpatve hetuH sattAmahAsa mAnyarUpadravyAMzasya ghaTAdisattArUpavizeSa prastAramUlatayeti, asyAyamarthaH- sattAlakSaNaM yat sakalavastvanugatatvAnmahAsAmAnyam , tadrUpo yo dravyAMzaH, dravyasya zuddhadravyA-'zuddhadravyamedena dvaividhyam, tatra yadanugAmyeva, na tu kuto'pi vyAvRttam , tadanugAmyekasvabhAvatvA. chuddhadravyam , yacca keSucit paryAyeSvanugacchati, keSucit paryAyeSu ca nAnugacchati, kintu vyAvartate tadanugAmyananugAmyubhayasvabhAvatvAda zuddhadravyam , tatazca sattAmahAsAmAnyarUpo dravyAMzaH zuddhadravyam , tadeva ghaTAdisattArUpeNAvabhAsate ghaTAdisattAyAstadvayatirekeNa vastusthityA'bhAvAditi tasya sattAmahAsAmAnyarUpadravyAMzasya, ghaTAdisattArUpo yo vizeSaprastAraH- paTAdisattAvyAvRttatvena vibhinnasvarUpatayA vibhajanam , tanmUlatayA- tannimittatayA, sattA ekaiva tathA tathA'vabhAsata iti vizeSasampRktadravyaviSayakatvena ghaTAdisattvA'bhyupagamo naigamasyA'zuddhadravyAbhyupagama eveti dravyArthikatvameva , na paryAyArthikatvamiti / tathA ca mahAsAmAnyazuddhadravyAbhyupaganturasya saGgrahe'ntarbhAvaH, ghaTAdisattArUpavizeSA''tmakA'zuddha Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam eva paryavasyatIti na paryAyArthatvaM tasya, ata eva sAmAnyavizeSaviSayabhedena saGgraha-vyavahArayorevAntarbhAvena zuddhAzuddhadravyAstikosyamiSyata iti "davvaTThiyanayapayaDI suddhA sNghpruuvnnaaviso| paDirUve puNa vayaNatthaNicchao tassa vavahAro" // tti sammatigAthAyAM [ prathamakANDe-gA0 4] pRthaga nodAhRtaH / asyA arthaH-"dravyAstikanayasya, prakRtiH-svabhAvaH, zuddhAvizeSA'saMsparzavatI, saMgrahasya abhedagrAhinayasya, yA prarUpaNA-prarUpyate'nayeti kRtvA'bhidhAyakapadasaMhatiH, tasyA viSayaH, upacArAta tadekaviSayetyarthaH / pratirUpaM pratibimbam , ghaTAdinA'zuddhadravyeNa dravyAbhyupagantuzcAsya vyavahAre'ntarbhAva iti kRtvA zuddhA'zuddhadravyAstikatvamasyetyAha- ata eveti-shuddhaa'shuddhdrvyvissyktvaadevetyrthH| ayaM naigmH| ___yata eva saGgaha-vyavahArayoreva naigamasyAntarbhAvastata eva sammatau naigamanayo na gaNita iti sammatigAthAmullikhya darzayatidavvaTTiya0 iti-"dravyAstikanayaprakRtiH zuddhA sahaprarUpaNAviSayaH / pratirUpe punarvacanArthanizcayastasya vyavahAraH" // iti saMskRtam / asyAM gAthAyAM dvAveva saGgraha-vyavahArau dravyArthikatayodAhRtau, tAbhyAmanyastu naigamo dravyArthikatayA nodAhRta ityarthaH / asyAH "davvaTThiya0" iti sammatigAthAyAH / 'prakRtiH' ityasya 'svabhAvaH' ityrthH| 'zuddhA' ityasya 'vizeSA'saMsparzavatI' ityarthaH / tasyAH abhedagrAhinayAbhidhAyakapadasaMhateH / tadekaviSayA abhedagrAhisaMgrahanayA'bhidhAyakapadasaMhatyekaviSayA drvyaastiknyprkRtiH| tathA ca zuddhadravyArthikanayaH sAha eveti bhAvaH / 'pratirUpam' ityasya 'pratibimbam' ityrthH| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 105 saGkIrNA satteti yAvat , tatra, punastasya-dravyAstikasya, yo vacanArthanizcayaH-nivRtti-pravRttyupekSAlakSaNavyavahArasampAdakazabdArthanirNaya :, sa vyavahAraH / pratirUpaM-saGkIrNA sattA, punaHzabdena prakRtiH smAyate, vacana-vyavahArasampAdakaH zabdaH, 'ghaTaH' iti vibhaktarUpatayA 'asti' ityavibhaktAtmatayA pratIyamAnastadarthaH, tasya nirgataH-pRthagbhUtaH, cayaH-paricchedaH, tathA ca tasya dravyArthikasya saGkIrNasattA prakRtirvacanArthanizcayo vyavahAraH" iti TIkAnugatArthaH // atra naigamo na prathagU jagRhe saGgrahavyavahAraviSayAtiriktatadvipayAsiddheriti / yeSAM tu mate pRthak naigamanayo vidyate te pratipatmedAnnAnA tadabhiprAya varNayanti / yataH kecidAhuH-"puruSa evedaM sarva." [puruSasUktAntargato'yaM mantraH] ityAdi, yadAzrityoktamtasyA'sandigdhasvarUpapratipattaye tvAha-ghaTAdineti / tatra ghaTAdinA'zuddhadravyeNa saGkIrNAyAM sattAyAm / uttarArddhasya vyAkhyAntaramAhapratirUpamiti-saGkIrNA sattA' iti tadarthaH / 'vacanA-'rtha-nizcayaH' ityatra trayANAM vacanA-'rtha-nizcayAnAM krameNa svarUpamupadarzayati- vacanamiti -asya vyavahArasampAdakaH zabda ityrthH| ghaTa ityAdinA tadarthasvarUpakathanam / tasyetyAdinA nizcayasvarUpanirvacanam // evaM sati yatsvarUpo vyavahAraH paryavasitastamAha-tathA ceti / atra uktagAthAyAm / naigamasya pRthaktayA'grahaNe hetumAha-saGgraheti / tadviSayeti-naigamaviSayetyarthaH / te saGgaha-vyavahArabhinnatayA naigamanayA'bhyupagantAraH / tadabhiprAyaM naigamanayA'bhiprAyam / abhiprAyamedameva darzayati yata iti / 'ityAdi' ityAdipadAt "yad bhUtaM yacca bhAvyam" ityAderupagrahaH / yadAzritya yanmatamavalambya / uktaM zrIkRSNenA'rjunaM prati gItAyAM paJcadazAdhyAye uktam / UrdhvamUlamitiasya vivaraNAtmakaM zAGkarabhASyamupadaya'te Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam "UrdhvamUlamadhaHzAkhamazvatthaM prAhuravyayam / chandAMsi yasya parNAni yastaM veda sa vedavit" // -[gItA-a0 15, zlo0 1] " yasmAnmadadhInaM karmiNAM karmaphalaM jJAninAM ca zAnaphalamato bhaktiyogena mAM ye sevante te matprasAdAjJAnaprAtikrameNa guNA'tItA mokSaM gacchanti, kimu vaktavyamAtmanastattvameva samyagvijAnanta ityato bhagavAn arjunenA'pRSTa evA''tmanastattvaM vivakSuruSAcaUrdhvamUlamityAdinA, tatra tAvad vRkSarUpakakalpanayA vairAgyahetoH saMsArasvarUpaM varNayati, viraktasya hi saMsArAd bhagavattattvajJAnesdhikAro nAnyasyeti / UrdhvamUlamiti-UrdhvamUlaM kAlataH sUkSmatvAt kAraNatvAnnityatvAnmahattvAccordhvamucyate brahmA'vyaktaM mAyAzaktimat , tanmUlamasyeti so'yaM saMsAravRkSa UrdhvamUlaH, zrutezca "UrdhvamUlo'vAkzAkha eSo'zvatthaH sanAtanaH" [kaTha0 6, 1] iti / purANe ca "anyaktamUlaprabhavastasyaivA'nugrahotthitaH / buddhiskandhamayazcava indriyAntarakoTaraH // 1 // mahAbhUtavizAkhazca viSayaH patravAMstathA / dharmA'dharmasupuSpazca sukhaduHkhaphalodayaH // 2 // AjIvyaH sarvabhUtAnAM brahmavRkSaH sanAtanaH / etad brahmavanaM caiva brahmAcarati nityazaH // 3 // etacchittvA ca bhittvA ca jJAnena paramA'sinA / tatazcAtmaratiM prApya yasmAnnA''vartate punaH" // 4 // [ma0 bhA0 azva047, 12, 15 ] ityAdi / tamUrdhvamUlaM saMsAraM mAyAmayaM vRkSam, adhaHzAkhaM mahadahaGkAra tanmAtrAdayaH zAkhA ivAsyAdho bhavantIti so'yamadhaHzAkhastamadhazAkham / na zvo'pi sthAtetyazvatthasta kSaNapradhvaMsinamazvattham , prAhuH kathayanti, avyayam saMsAramAyAyA anAdikAlapravRttatvAt Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 107 .. puruSo'pyekatva-nAnAtvabhedAt kaizcidabhyupagatodvedhA, nAnAtve'pi tasya kartRtvA'kartRtvabhedaH pararAzritaH, kartRtve'pi sarvagatetarabhedaH, asarvagatatve'pi zarIravyA yavyApibhyAM bhedaH, vyApitve'pi mUrtetaravikalpAd bheda eva / / ___ aparestu pradhAnakAraNakaM jagadabhyupagatam , tatrApi kaizcit sezvaranirIzvarabhedo'bhyupagataH / so'rtha saMsAravRkSo'vyayo'nAdyanantadehAdisantAnA''zrayo hi suprasiddhastamavyayam / tasyaiva saMsAravRkSasyedamanyada vizeSaNam-chandAMsi chAdanAd RgyajuHsAmalakSaNAni, yasya saMsAravRkSasya, pAni parNAnIva, yathA-vRkSasya parirakSaNArthAni parNAni tathA vedAH saMsAravRkSaparirakSaNArthAH dharmA'dharmata tuphalaprakAzanArthatvAt / yathAvyAkhyAtaM saMsAravRkSaM samUlaM yastaM veda sa vedavit-vedArthavidityarthaH / 'na hi saMsAravRkSAdasmAt samUlAjjJayo'nyA'NumAtro'pyavaziSTo'sti, ata: sarvajJaH sa yo vedArthAditi samUlavRkSavAna stauti // " iti / etanmate eka eva brahmAtmA puruSo jagadrUpeNa pariNata iti brahmaNo vivartA'yaM saMsAro brahmapuruSA''tmaka eveti // . naigamasyA'bhiprAyAntaramAha-puruSo'pAti-IzvaralakSaNaH puruSa ekA, jIvalakSaNaH puruSo nAnetyevaM puruSasyaikatvaM nAnAtvaM ceti kecit pratipannAH, tanmate puruSa eko nAnA ceti dvividhH| abhiprAyAntaraM darzayati-nAnAtve'pIti / tasya puruSasya / kartRtvA'kartRtvabhedaH Izvaro na kartA, jIvastu kartA / kartRtve'pAti-AtmanaH kartRtve'pi kasyacinmate sarvagatatvaM kasyacinmate tvasarvagatatvamityevaM bhedaH / asavagatatve'pIti-asarvagato'pyAtmA kenacid dehavyApI svIkriyate, kencidnnuprimaannH| vyApitve'vIti-AtmA zarIravyApako'pi kenacinmUrtaH kenacidamUrtaH svIkRtaH, ityevaM puruSamadhikRtya bahavo naigmaabhipraayaaH| anye'pi naigamAbhiprAyAH, tAn darzayati-aparestviti / pradhAna kAraNaka Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] [ tatvaghodhinIdhivRtivibhUSitam anyaistu paramANuprabhavamabhyupagataM jagat , tatrApi sezvara-nirIzvarabhedAd bhedo'bhyupagata eva, sezvarapakSe'pi svakRtakarmasApekSatvA'napekSatvAbhyAM tadavastha eva bhedAbhyupagamaH / / kaizcit svabhAva-kAla-yadRcchAdivAdAH samAzritAH, teSvapi sApemiti-pradhAnaM prakRtiH, sattva-rajastamasAM sAmyA'vasthA, tat kAraNaM yasya tat tthetyrthH| tatrApi jagataH pradhAnakAraNakatve'pi / kaizcit pataJjali-kapilA'nuyAyibhiH / anyaistu kaNabhakSA'kSapAdAnuyAyibhiH punaH / paramANu prabhava miti-paramANubhyaH prabhava utpattiryasya tat tathA, sAkSAt paramparayA vA paramANukAraNakaM jagadityarthaH / tatrApi jagataH paramANukAraNakatvA'bhyupagame'pi / sezvarakSe'poti-IzvaraH paramANUnupAdAya jagad vidhAtIti pakSe'pItyarthaH / svakRtetiIzvaraH sAkSAt paramparayA vA yadAtmopabhogasAdhanaM yat kAyaM janayati tatra tadAtmakRtakarmasApekSastajanayati, IzvaraH prANyadRSTApekSo yadi kArya janayet tadA karmaparatantratvAt. tasya svAtantryahAnyezvaratvameva na syAditi prANikRtakarmA'napekSa edhezvaro jagad vidadhAti, athavezvaro jIveSu tattatphalopabhogasamarthamadRSTamutpAdya tattatsahakRtastattadupabhogAnukUlakAryaM janayati, svatantratvAd vezvaro vilakSaNA'dRSTamajanayitvaiva kAryavizeSamutpAdayatItyevaM svakRtakarmasApekSatvAnapekSatvAbhyAM pUrvavadeva medaa'bhyupgmH| 'kazcid' ityasya 'samAzritAH' itynenaa'nvyH| svabhAveti-svabhAvavAdaH, kAlabAdaH, yadRcchAvAdaH, AdipadAnniyativAdAdInAmupagrahaH / svabhAvavAdazca-yasya yaH svabhAvaH sa tasyaiva nAnyasyeti pratiniyatasvabhAvAnyathA'nupapattyA svabhAvAdeva kArya pratiniyatasvabhAvamupajAyata iti nAnyat kiJcit kasyacit kAraNam , yaduktam "nityasattvA bhavantyeke nityA'sattvAzca kecana / vicitrA kecidityatra tatsvabhAvo niyAmakaH // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] kSatvAnapekSatvAbhyupagamAd bhedavyavasthA'bhyupagataiva // > tathA kAraNaM nityaM kAryamanityamityapi dvaitaM kaizcidabhyupagatam : tatrApi kAya svarUpaM niyamena tyajati navA ityayamapi bhedAbhyu pagamaH / [ 109 vahniruSNo jalaM zItaM samasparzastathA'nilaH / kenedaM racitaM tasmAt svabhAvAt tadvyavasthitiH " // iti kAlavAdazca - vAsantiko vasantartAvevopajAyate, graiSmo grISmavivopajAyata ityevaM pratiniyatakAlaprabhavatvA'nyathA'nupapattyA yad yad yadA yadA bhavati tattadvastunaH sa sa kAla eva kAraNamiti, yaduktam "kAlaH pacati bhUtAni kAlaH saMharate prajAH / kAlaH supteSu jAgarti kAlo hi duratikramaH " // ityAdi / evaM yadRcchAdivAdA api samayasamudraprasiddhA jJeyAH / teSvapi svabhAvAdivAdeSvapi / sApekSatveti - kAraNAntarasApekSatvA'napekSatvA'bhyupagamAdityarthaH / kAraNamiti - yadyapi nayAyikAdayo'pi paramANvAtmAdilakSaNaM kAraNaM nityam, dvayaNukajJAnAdilakSaNaM kAryamanityamityabhyupagacchanti, tathApi naitad vizeSapratipattyAdhAyakaM matAntarANAmapi bahUnAmetAdRzAnAmeva sambhavAt kintu yanmate ekaM brahmaivA'zeSasya jagato'nityasya kAraNam, prakRtirevakajAtIyA nityaM kAraNam, dhvaMso'pi kiJcitkAryAyattasvabhAvo'nitya evetyevamupagamaH, tad dvaitamatamanenAviSkRtam, tadetanmataM keSAmiti na jJAyate / tatrApi anityaM kAryamityabhyupagame'pi / kArye svarUpaM niyamena tyajati kAryasantatAvekakAryAnantaraM dvitIyasmin kArye samutpannaM prathamaM kArya svasvarUpaM sarvathA parityajati, navA kenacit svarUpeNottarakArye'nugacchatyapIti na svarUpaM niyamena parityajatItyetAdRzo'pi bhedA'bhyupagamo naigamanayavizeSa evetyarthaH / mUrtereveti- mUrte " Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ___ evaM mUtaireva mUrtamArabhyate, amUrteramUrtam , mUramUrtam , amUrtebhUtam ityAdyanekadhA nigamArthaH saMmativRttau vyavasthitaH // etannayamAlambya vaizeSikadarzanaM pravRttam , tanmate-'dravya-guNa-karmasAmAnya vizeSa-samavAyAkhyA: SaDeva padArthA' tatra dravyANi pRthivyArUpAdimadbhiH paramANvAdibhireva, mRtaM dvayaNukAdikam , Arabhyate utpadyate / amUrteH rUpAdivikalai rUpAdibhiH, amUrta rUpAdivikalaM rUpAdikam , 'Arabhyate' ityanuvartate / mUtaH rUpAdimadbhidravyaiH, amUna guNa-karmAdikam , utpadyate / asuuneH kapAlasaMyogAdibhiH, mUrta ghaTAdikam , utpadyate / anekairavayavairekamavayavi dravyam , anekairavayaviguNaireko'vayaviguNaH, anekairmUrttadravyaistritvAdisaGkhyAlakSaNamekamamUrtam , sahasratantukapaTasthale'nekaistantusaMyogairekaM mUrta paTAtmakadravyamutpadyata ityevamanekaprakAreNa nigamArthoM naigamanayaviSaya ityarthaH / uktA'nekA'bhyupagamavAdaparijJAnAya sammativRttiravalokanIyetyAzayenAha- sammativRttI vyavasthita iti / etannayamavalambya naigamanayamavalambya / tanmate vaizeSikadarzane / kAraNAbhAvAt kAryAbhAva ityAdInAM darzanAdabhAvo'pi saptamaH padArthoM vaizeSikA'bhyupagato'sti, tatazca 'padArthAH' ityasya bhAvapadArthA ityarthaH, tena 'SaDeva' ityevakAreNAtiriktasya bhAvapadArthasyaiva vyavaccheda iti bodhym| tatra SaTsu bhAvapadArtheSu / dravyANIti-dravyatvajAtimantItyarthaH, ghRtAdau 'dravyaM dravyam' ityunugatapratyakSA''tmakapratIterabhAvAt pratyakSa. pramANasya dravyatve'bhAve'pyanumAnaM tatra pramANam , tathAhi-samavAyasambandhena kAryamAnaM dravya evotpadyata iti samavAyasambandhena kArya prati tAdAtmyasambandhena dravyaM kAraNamiti, kAryatvaM kAraNatvaM ca sakhaNDopAdhirUpatvAniyamataH kizciddharmAvacchinnam , tathA yena sambandhena kAryamutpadyate tatsambandhAvacchinnaM kAryatvaM bhavati, kAryAdhikaraNe yena sambandhena vatamAna sat kAraNaM tatsambandhAvacchinnaM Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 111 dIni navaiva, guNA rUpAdayazcaturviMzatireva, karma utkSepaNAdi paJcakAraNatvam, kAryatva-kAraNatvayozca nirUpya-nirUpakabhAvasambandhaH, anyUnA'natiprasaktadharmasyaiva cA'vacchedakatvam , tathA ca samavAyasambandhAvacchinnakAryatvAcchinnakAryatAnirUpita-tAdAtmyasambandhAvacchinnadravyaniSThakAraNatA kizciddharmAvacchinnA kAraNatAtvAt , yA yA kAraNatA sA sA kizciddharmAvacchinnA, yathA samavAyasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaghaTaniSThakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakapAlaniSThakAraNatA kapAlatvAvacchinneti, anena niruktakAraNatAyAM sAmAnyataH kiJciddharmAvacchinnatve siddhe, sA kAraNatA na pRthivItvAvacchinnA adhikadezavRttitvAt , sA kAraNatA na sattvAdyavacchinnA nyUnadezavRttitvAd , itItarabAdhakAnumAnena dravyatvAtiriktadharmAvacchinnatve vyavacchinne sA kAraNatA dravyatvApacchinnA dravyatvetaradharmAnavacchinnatve sati sAvacchinnatvAt , yannaivaM tannaivaM yathA-ghaTAdikAraNateti kevalavyatirekiparyavasitena parizeSAnumAnena niruktakAraNatAvacchedakatayA dravyatvajAtiH sidhyati, anayaiva rItyA saMyogasamavAyikAraNatAvacchedakatayA vibhAgasamavAyikAraNatAvacchedakatayA ca drvytvjaatisiddhiyaa| _ 'pRthivyAdIni' ityAdipadAd jala-tejo-vAyvAkAza-kAla-digAtmamanasAM grahaNam / 'navaiva' ityevakAreNa tamassuvarNAdInAM dravyAntarasvasya vyavacchedaH, tatra tamasa Avazyakatejo'bhAvarUpatvena dravyatvameva nAsti, suvarNasya tejasi antarbhAvaH, tatrAnumAnaM pramANamsuvarNa taijasam asati pratibandhake'tyantAnalasaMyoge'pyanucchidyamAnajanyadravatvAt , yannaivaM tannaMva yathA-ghRtAdIti / tatra gandhavattvaM pRthivyA lakSaNam , pRthivItvajAtimattvaM vA, pRthivItvajAtistu gandhasamadhAyikAraNatAvacchedakatayA sidhyati, pASANAdAvapi gandhavattvamastyeva, anupalabdhistu tatra gandhasyAnutkaTatvenApyupapadyate, anyathA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tadbhasmani gandhopalabdhirna syAt , bhasmano hi pASANadhvaMsajanyatvAt pASANopAdAnopAdeyatvam , yad dravyaM yadravyadhvaMsajanyaM tat tadupAdAnopAdeyamiti vyApteH, dRSTaM ca mahApaTadhvaMsajanye khaNDapaTe mahApaTopAdAnopAdeyatvamiti / snehavattvaM jalasya lakSaNam , jalatvajAtimattvaM vA, janyasnehasamavAyikAraNatAvacchedakatayA janyajalatvasiddhiH, tadavacchinnasamavAyikAraNatAvacchedakatayA nitya-janyajalasAdhAraNajalatvajAtirsAiddhaH / uSNasparzavatvaM tejastvajAtimattvaM ghA tejaso lakSaNam , atrApi janyoSNasparzasamavAyikAraNatAvacchedakatayA janyatejastvasya tadvacchinnasamavAyikAraNatAvacchedakatayA janya-nityatejassAdhAraNatejastvasya siddhiH / apAkajAnuSNAzItasparzavatvaM vAyutvajAtimattvaM vA vAyorlakSaNam , atrApi janyA:pAkajAnuSNAzItasparzasamavAyikAraNatAvacchedakatayA janyavAyutvasya tadavacchinnasamavAyikAraNatAvacchedakatayA janya-nityavAyusAdhAraNavAyutvasya siddhiH| zabdavattvamAkAzasya lakSaNam , tasyaikatvAd vyaktatyamedasya jAtibAdhakatayA tatrAkAzatvaM na jAtiH / mUbhinnatve sati kAlikaparatvA'paratvA'samavAyikAraNasaMyogAzrayatvaM kAlasya lakSaNam , kSaNa-lava-mAsAdivyavahArasyopAdhikatvAt kAlastveka evetyekavyaktivRttitvAt kAlatvaM na jAtiH, kAlikasambandhAvacchinnakAryatvAvacchinnakAryatAnirUpita-tAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatAzAlitvaM vA kAlasya lakSaNam , kAlikasambandhena janyamAnaM pratyeva tAdAtmyasambandhena kAlasya kAraNatvAduktalakSaNaM tatra samanveti / mUrtabhinnatve sati daizikaparatvA'paratvA'samavAyikAraNasaMyogAzrayatvaM dizo lakSaNam , 'prAcI pratIcI' ityAdidazadigvyavahArasyopAdhibhedata evopapatterdiza ekatvena tatraikavyaktivRttitvAd diktvaM na jAtiH, dikkRtavizeSaNatAsambandhena jagata eva dizi sattvena dikkRtavizeSaNatAsambandhena jagadAdhAratvamapi dizo lakSaNa sambhavatIti / zAnavattvamAtmasAmAnyalakSaNam , janya Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 113 jJAnavatvaM jIvasya, nityajJAnavattvamIzvarasya lakSaNam , jIvAstvaneke vibhavazca, Izvarastveko vibhurjagatkartA ca / jJAnAdiguNa sAkSAtkArakaraNendriyatvaM manaso lakSaNam , Atmabhinnatve sati jJAnAdyasamavAyikAraNasaMyogAzrayatvamapi tallakSaNam, mana sAmanekatvAt tatra manastvajAtisambhavena tAdRzajAtimattvamapi tallakSaNaM jJeyam // guNAH guNatvajAtimantaH, dravyakarmabhinne sAmAnyavati yA kAraNatA sA kiJciddharmAvacchinnA kAraNatAtvAdityanumAnena gunntvjaatisiddhiH| dravyakarmabhinnatve sati sAmAnyavatvaM dravyatvavyApakatAvacchedaka lattAbhinnajAtimattraM vA guNasya lkssnnm| rUpAdaya iti- "rUpa-rakha-gandha sparzAH saGkhyA parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvA'paratve buddhayaH sukha-duHkhe icchADreSau prayatnAzca guNAH" [vazeSikadarzanopaskAra ] iti sUtre kaNThataH saptadaza cazabdena ca gurutva-dravyatva-sneha-saMskAra-dharmA'dharma-zabdAH sapta darzitA iti militvA caturvizatirguNAH, evakAreNa tadatiriktaguNavyavacchedaH / tatra cakSurmAtragrAhyaguNatvaM rUpasya lakSaNam / rasanAgrAhyaguNatvaM rasasya lakSaNam / ghrANagrAhyaguNatvaM gandhasya lkssnnm| tvagindriyamAtragrAhyaguNatvaM sparzasya lkssnnm| gaNanavyavahArA'sAdhAraNakAraNaguNatvaM saGkhyAyA lakSaNam / mAnavyavahArA'sAdhAraNakAraNaguNatvaM parimANasya lakSaNam / pRthagvyavahArA'sAdhAraNakAraNaguNatvaM pRthaktvasya lakSaNam / saMyuktavyavahArA'sAdhAraNakAraNaguNatvaM saMyogasya lkssnnm| vibhaktavyavahArA'sAdhAraNakAraNaguNatvaM vibhAgasya lkssnnm| parAparavyavahArA'sAdhAraNakAraNaguNatve paratvA'paratvayorlakSaNe / sarvavyavahArA'sAdhAraNakAraNaguNatvaM buddherlkssnnm| anyecchAnadhInecchAviSayatvaM sukhasya lkssnnm| anyadveSAnadhInadveSaviSayatvaM duHkhasya lakSaNam / kAmanAsvarUpatvamicchAyA lakSaNam / krodhasvarUpatvaM dveSasya, lakSaNam / pravRtti-nivRtti-jIvanayoniyatnAnyatamatvaM yatnasya lkssnnm| tatra cikIrSAdvAreSTasAdhanatAjJAnajanyayatnatvaM pravRtterlakSaNam , dveSadvArA dviSTa Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] * [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vidhameva, sAmAnyaM param aparaM parAparaM ceti trividham , vizeSA sAdhanatAzAnajavyayatnatyaM nivRttelakSaNam , zarIre prANasaJcArakAraNayatnatyaM jIvanayoniyatasya lakSaNam / AdyapatanA'samavAyikAraNatva gurutyasya lakSaNam / AdyasyandanA'savAyikAraNa dravatvastha lkssnnm| cUrNAdipiNDIbhAvahetuguNatvaM snehasya lakSaNam / vega-thitisthApakabhAvanAnyatamatvaM saMskArasva lakSaNam , tatra bhUtamAtravRttisaMskAra vegasya lakSa gam, kSitimAtravRttisaMskAratvaM sthitisthApakasya lakSaNam , anubhavajanyatve sati smRtijanakatvaM bhAvanAyA lakSaNam / vihitakriyAjanyatve sati sukhalAyanatyaM dharmasya lakSaNa / niSiddhakriyAjanyale sati duHkhasAdhanatyamasya lakSaNam / zrotramAhyaguNatvaM zabdasya lakSaNam / kati-saMyoga-vibhAgobhamA'samayAdhikAraNatvam dravyaguNabhinnatve sati sAmAnyAvara, kovajAtimataH vA karaNo lakSaNa, katvajAtistu calati gacchatItyAdipratyakSasiddhA / u kSeraNAdIti- 'utkSepaNA'vakSepaNA-''kuJcana-prasAraNa-gasanAni' iti .paJcavidhaM karma, 'bhramaNarecana-spandano jvalana-tiggamanAni' iti tu gamanAntargatAnyeyeti paJcavidhakarmAdhikakarmavyavacchedaka ekkaarH| tatra UrmadezasaMyogAnukUlaM kaI utkSepaNam . adhodezasaMyogAnukUlaM karma avakSepaNam , avayavAnAM parasparalanikRSTadezasaMyogAnukUlaM karma AkuJcanam, avayavAnAM vizkRSTadezalaMyogAnukUlaM karma prasAraNam , aniyatadigdezasaMyogAnukUlaM karma gamanamityevamutkSepaNAdInAM lkssnnmvseym| sAmAnyamiti- nityatve satyanekasamavetatvaM sAmAnyasya lakSaNam , anugatabuddhiniyAmakatayA kArya-kAraNabhAvAvacchedakatayA zabdapravRttinimittatayA ca sAmAnyasya siaaddhbhvaaNt| paramAta- tacca sAmAnya 'parasAmAnyamaparasAmAnyaM parA'parasAmAnyaM ca' iti trividham , paratvamadhikadezavRttitvam , sarvajAtyapekSayA'dhikadezavRttitvAt sattAjAtiH parasAmAnyam , nyUnadezavRttitvamaparatvam , sarvajAtyapekSayA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] nityadravyavRttayo'nantA eva, samavAyastveka eva, ityAdi nirapekSatayA sAmAnya-vizeSAbhyAM bahudhA apazcitam , taccAyuktam'nava dravyANi, caturviMzatirguNAH' ityAdisvavacanAnuraMdhenaiva saMkhyAyA nyUnadezavRttitvAd ghaTatva-paTatvAdi jAtiraparasAmAnyam , yaJca kiJcijAtyapekSayA'dhikadezavRtti kiJcijAtyapekSayA ca nyUnadezavRtti taJca parApara sAmAnyanubAle, yathA-dravyatvAdi sAmAnyam , taddhi pRthivItyAdijAtyapekSayA'dhikadezavRtti sattA'pekSayA ca nyUnadezavRtti bhavatIti, e. pRthivItvAdikamapi ghaTatvAdhapekSayA'dhikadezavRtti. tvAda byatvAdyapekSayA'lpadezavRttitvAt parA'parasAmAnyamiti / nizeSA iti-jAtibhivatve sati nityadravyavRttitve sati svato vyAvasAya vizeSastha lakSaNam / smvaa| iti- pratiyogyanuyogibhinnatve sati nityasambandhatvaM samavAyasya lakSaNam / etAvatA zeSikamatamuvaNya pratikSipati- taJca yuktamiti-vaizeSikamataM caayuktmityrthH| ayuktatve hetumAha- nA dravyANIti-'nevaiva' ityanena dravyeSu navatvasaMkhyAyAH, 'caturvizatireva' ityanena guNeSu caturvizatitvasaGkhyAyAH, 'paJcavidhameva' ityanena karmasu paJcatvasaGkhyAyAH, 'tribhitram' ityanena sAmAnye cityasaGkhyAyAH, 'anantAH' ityanena vizeSevanantatvasaGkhyAyAH, 'eka eva' ityanena samavAye ekatvasadhAyAH pratipAdanena svayameva dezeSikena papadArthavRttitayA saGkhacAyA upagatatvena dravyAdayo na SaTpadArthavRttaya iti SaTpadAthaivanantabhUtA saGkhyA'tiriktatayA'bhyupagataiveti SaDeva padArthA iti pdaarthvibhjnmyuktmityrthH| . nanu dravyagataiva guNasvarUpA saGkhyA dravye samavAyasambandhena pratIyate, guNAdau tu svasabhavAyisamavetatvasambandhena pratIyate, ghaTapaTAdayastu caturviMzatirapIti ghaTa-ghaTAdigatacaturviMzatitvamAdAya Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam atiriktatvAt , na ca dravya guNAdiSu saMkhyApratItau sambandhAMze'pi vailakSaNyamanubhUyate, yena dravye samavAyena tatpratItiH, guNAdau tu saMyukta svAzraya]samavAyAdineti vaktuM zakyate / kiJca, zaktirapyatiricyate, maNyAdisamavahitena vahninA dAhavAraNAya maNyAdisamavadhAnena kuNThanIyAyA nAzyAyA vA dAhAnukUlAyA vahiniSThAyAH zakteH svIkAryatvAt / na ca, uttejakAguNeSu caturvizatitvapratItyupapattiH, evaM karmAdAvapi paJcatvAdisaGkhyApratItyupapattirityata Aha- na ceti- asya 'anubhUyate' ityanena smbndhH| yena sambandhAMze dailakSaNyAnubhavena / tatpratIti:- sngkhyaaprtiitiH| 'samavAyAdinA' ityAdipadAt svAzrayasamavetasamavAya. svAzrayavizeSaNatvAderupagrahaH / vastutaH paramparAsambandhena tatpratItyupapAdane dravyagatacaturvizatitvavadanyasaGkhyAyA api guNe, karmaNi paJcatvasaGkhyAvadanyasaGkhyAyA api, jAtyAdAvapyanyasaGkhyAyAzca sambhavena 'caturvizatireva' ityAdAvevakAreNAnyasaGkhyAvyavacchedo na bhavedityapi bodhym| evaM dravyAdibhyo'tiriktAyAH zakte.rapi sambhavAt SaTpadArthavibhajanamanupapannamityAha- kiJcati / zatirapi- ityapinA saGkhyAtiriktatvasya samuJcayaH / yadi dAhaM prati varSoMrvahnitvena kAraNatvaM tadA maNisamavahito'pi vali vahnareveti tato'pi dAhaH syAd , ato dAhaM prati vahverdAhAnukUlazaktimattvena kAraNatvamavazyamabhyupeyam , evaM ca maNisama. vadhAne sAzaktiH kuNThitA bhavati, tato na sA dAhAnukUlA, athavA vinazyatyeveti dAhAnukUlazaktimadvamaNisamavadhAnakAle'bhAvAnna dAhaH, maNisamavadhAnA'bhAve punAhAnukUlazaktirakuNThitA bhavati, jAyate veti dAhAnukUla zaktimadvale sattvAd dAha upajAyata iti zaktipadArthasiddhirityAha- maNyAdi samavahiteneti- AdipadAnmantrauSadhAdInAM grahaNam / atra naiyAyikA''zakAmutthApya pratikSipati-na ceti-asya 'vAcyam' ityutta Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] | [ 117 bhAvaviziSTamaNyAdyabhAvasyaiva dAhahetutvena tatra dAhavAraNAcchaktikalpanAvaiyarthyam , na caivaM gauravam , tatrApi tadabhAvasya zaktyAdihetutvasvIkArAd , vastuto rUpAdidhvaMsA''tmakadAhe taddhetutve gaurareNa yogH| uttejakamaNyAdisamavadhAne candrakAntamaNyAdisamavadhAne'pi vahninAdAhojAyata iti maNitvAdinAmaNyAde pratibandhakatvaM tadabhAvasya ca dAhaM prati kAraNatvamiti na sambhavati, kintUttejakA'bhAvaviziSTamaNestattvena pratibandhakatvam ,uttejakA'bhAvaviziSTamaNitvAdyavacchinna. pratiyogitAkA'bhAvatvena ca kAraNatvamityAzayena 'uttejakAbhAvaviziSTa0' iti maNyAdevizeSaNatayopAttam , uttejakatvaM ca prakRte pratibandhakatAvacchedakIbhUtAbhAvapratiyogitvam / 'maNyAdyabhAvasyaiva' ityevakAreNa na vahnervyavacchedaH, tathA sati vaDherabhAve'pi kevaloktA'bhAvato dAhaH syAt , kintu zaktereva vyvcchedH| tatra mnnyaadismvhitvhnisthle| nanu zaktivAdino dAhaM prati dAhAnukUlazaktimattvenaikameva kAraNatvam , bhavatAM tu niruktA'bhAvatvenoktA'bhAvasya dAhaM prati kAraNatvam , vahnazca vahnitvena taM prati kAraNatvamiti dvividhakAraNaparikalpanamiti gauravamityAzaGkAM pratikSipati- na ceti| evaM pratibandhakAmAvasya dAhaM prati kaarnntvaanggiikaare| niSedhe hetumAhatatrA'pIti-dAhaM prati zaktimattvena kAraNatvapakSe'pItyarthaH, maNisamavadhAnakAle zaktinAze maNisamavadhAnA'bhAvakAle zaktyutpattaye dAhAnukUlazakti prati uttejakA'bhAvaviziSTamaNyAdyabhAvasya kaarnntvsviikaaraadityrthH| dAhaM prati uttejakA'bhAvaviziSTamaNyAdyabhAvasya na kAraNatvaM kintu vijAtIyavahiM pratyeva, tAvatA'pi maNyAdiyukte dAhA'sambhavAnna zaktikalpanA''vazyakI, dAhaM prati ca vijAtIyavahvereva kAraNatvamiti na taM prati kAraNatvadvayakalpanAprayuktagauravamapItyAha- vastuta iti / taddhetutve uttejakA'bhAvaviziSTamaNyAdyabhAvasya kaarnntve| tathA dAhaM pratyeva niruktA'bhAvasya Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam vAda, maNyAdiyukte tRNAdau vahnayAdyutpattervAraNIyAcca vijAtIyayavAkAraNatve maNyAdiyukta tRNAdau dAho mA jAyatAM vahavAdutpattistu syAdevA'tastadvAraNAya vijAtIyavahniM pratyevorojakAbhAvaviziSTamayAbhAva hetuH / maNisamavadhAnasthale'pi pUrvapUrva vahninottarottaravahnirutpadyata eva, anyathA svakAraNendhanAdutpannasya vahneH pratikSaNaM svAvayavasyAnyatra gamanato vinAze vahnayantarasyA'nutpAde ca pavabhAvAdeva vahnilakSaNakAraNA'bhAvAnna dAha iti kimityuttejakA'bhAvaviziSTamaNyabhAvasya kAraNatvakalpanayA ? tathA va vahnirUpakAraNasadbhAvAnmaNisaMyuktaruNAderdAhaH syAdato mastatra pratibandhakatvaM tadabhAvasya ca kAraNatvamupeyate, yadA ca kRpAdAtaM prati vahitvena bahane kAraNalaM kintu tRNajanyava vaijAtyamupeyate tAvaijAtyena vastRNAdidA prati kAraNatvam, tAdRzavijAtIyayahi prAyutejakAbhAvaviziSTamaNyAdyabhAvasya kAraNatvam evaM cosajakA bhAvaviziSTamaNyAdyabhAvasya kAraNatvam, evaM consejakAbhAvaviziSTamaNyA disamavadhAnasthale pUrvapUrvavahninottarottaravahnirjAyata eva kiMraMtu tRNAdidAhajanakatAvacchedaka jAtyakalitastu cahine jAyata iti tAdRzavijAtIyavahnirUpakAraNAbhAvAdeva na tRNAderdAha iti na hRNAdidArI pratyutejakAbhAvaviziSTamaNyAdyabhAvasya kAraNatvamiti vahnisAmAnyaM prati nokAbhASasya kAraNatvaM kintu vijAtIyavihiM pratye vetyetadavagamAya 'jAtIya' iti vahIM vizeSaNam / nanvevaM maNyAdisaMyukta tRNAdau vijAtIyarvAhnirmA jAyatAM pUrvavahinA maNyAdisaMyukte tRNAdau dAhaH syAditi cet ? na- 'svavahUnereva svasmin dAhajanakatvam' iti niyamena maNyAdisaMyuktatRNAdito neranutpAdena pUrvavahezca maNyAdisaMyuktatRNAdyajanyatvena tato nirukatRNAderdAhAsambhavAdityAha - maNyAdiyukta iti / 'vAraNIyAca' iti sthAne 'vAraNIyatyAcca' iti pATho yuktaH / svajanyeti tRNAdijanyavahereva tRNAdau dAhajanakatvAdityarthaH / maNyAdiyukta iti- maNyAdiyukta tRNAdijanyasya , Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] . [ 119 vevotte kAbhAvaviziSTamaNyAdyabhAvo hetuH, 'svajanya vahnareva svasmin dAhajanakatvAd ' mapyAdiyukte na dAha iti vAcyam / aparidRzyamAnAnudbhUtarUpavilakSaNavahvestajanakA'dRSTavizeSAdeca kalpanAyAM gauravAda dAhajanakazaktikalpanAyA eka vyAkhyatvAt , maNyAdivaDanerabhAvAna maNyAdiyukta tRNAdau dAha ityrthH| niSedhe hetumAhaaparidRzyama neti- maNisamavadhAnAt prAg yAdRzo vahnistRNAdidAhakArI upalambhagocarastAdRza eva valistatsamavadhAnakAle'pi dRzyate, tatra maNyAdisamavadhAnakAle ruNAdijanako vijAtIyati sti, kintu tadvijAtIyavatireka pUrvavasisamuttho yaH sanmapi na tRNAdijanakaH, IDazo valistakRtajAtyA'grahaNato'paridRzyamAnaH, ata evA'nu dbhUtarUpaH-anudyUtaM rUpaM yasyeti vyutpattyA anubhUtarUpavAn , tata eva ca maNisamavadhAnaprAkAlIgavalito vilakSaNaH, evambhUtasya vahaneH , astha kalpanAkAm ityanena sambandhaH, saca vahnistRNAdito na jAyate, kintu pUrvavanereveti yadi tadA tatsahakArI adRSTavizeSo'vazyamabhyupezaH, anyathA'dRSTavizeSanirapekSAt kevalAdeva car3hanestAdazava nerutpattyabhyupagame sarvatra vahnitastA. dRzaca nerutpattiH syAditi tAzavahijanakA'dRSTavizeSAdezca kalpanAyAM gauravAdityarthaH / etaca 'vastutaH' ityAdinA datiyA vijAtIyavahiM pratyuttejakAmAvaviziSTamaNyAdyabhAvakAraNatvasya pratikSene hetu. tayA'bhihitam / yacca, usejakAbhAvaviziSTamaNyAdhabhAvasya dAhaM prati jhAraNatto Atitasya gauravasya parihArAyoktam-zakti prati pareNApi usejakAbhAvaviziSTamaNyAdyabhAvasya kAraNatvasya kalpa nIyatayA tulyatvameveti tatpratikSepAyAha- Nya nIti- tathA ca zaktisvIkArapakSena zakti prati niruttAbhAvasya kAraNa kalpyate, kintyaprativaddhasvakAraNAdeva maNyAdisamavadhAnApagame zaktyutpattiriti dAhaM prati niruktAbhAvasya kAraNatvakalpane gauravaM syaadevetyrthH| etaJca na mayA svabuddhathaivotprekSitaM zrImadbhirdevasUribhiH syAdvAdaratnAkare pratipA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam samavadhAnApagamAnantaraM zaktyutpattistvapratibaddhasvakAraNAdevetyAkare vyavasthitam / apratibaddhatvaM ca maNyAdisamavadhAnApagamakAlavizeSaviziSTatvam , kAlavizeSasya sambandhaghaTakatvaM ca yathA tvayA'bhAvIyavizeSaNatAvizeSAdau vAcyaM tathA'smAbhiH kAraNapariNAmavizeSa dimityAha- Akare vyavasthitamiti / na tvapratibaddhatva zaktikAraNe pratibandhakAbhAvaviziSTatvameveti zaktikAraNatAvacchedakatayA pratibandhakAbhAvasvIkAra AvazyakaH, evaMca dAhaM prati uttejakAbhAvaviziSTamaNyAdyabhAvalakSaNapratibandhakAbhAvaviziSTavaDheH kAraNatvamiti koraNatAvacche. dakataiva niruktAbhAve'stviti samAnameva, yadi ca niruktAbhAvaviziSTavaDhneH kAraNatvaM vahniviziSTaniruktAbhAvasya vA kAraNatvamiti vinigamanAvirahAd gurudharmAvacchinnakAraNatvadvayakalpanApekSayA pRthageva prativandhakAbhAvasya vanazca kAraNatvamiti kAraNatAdvayaM syAdeveti vibhAvyate, tadA zakti pratyapratibaddhazaktikAraNasya kAraNatvapakSe'pyuktayuktayA kAraNatAdvayaM syAdeveti tadavasthaM tulyatvamityata AhaapratibaddhavaM ceti / maNyAdIti-yasmin kAle maNyAdisamavadhAnApagamastatkAlavizeSaviziSTatvamapratibaddhatvam , tatra kAlavizeSasya paricAyaka eva maNyAdisamavadhAnApagamo na tu tatkoTipraviSTa iti na tasya kAraNatAvacchedakatvam , tattatkAlInatattadbhUtalAdikaM tattadabhAvAnAM sambandha ityabhyupagacchatA vaizeSikeNA'pyabhAvIyavizeSaNatAvizeSA. tmakasvarUpasambandhasya ghaTakatvaM kAlavizeSasyopeyate, tatra kAlavizeSasya paricAyakameva ghaTazUnyatvAdikam , tathA zaktikAraNapariNAmavizeSe ghaTakatvaM kAlavizeSasya, tatparicAyaka eva maNyAdisamavadhAnApagama ityAha- kAla vizeSasyeti / tvayA vaizeSikeNa / asmAbhiH zaktyabhyupagantRbhiH / yadi ca kAlavizeSaviziSTavahnireva dAhajanakaH , kAlavizeSasya paricAyaka evottajakAbhAviziSTamaNyAdyabhAva iti na vaizeSikamate'pi pratibandhakAbhAvasya kAraNatvam , navA dAhA. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 121 iti yuktamutpazyAmaH / kiJca, tRNAdijanyavahnau vaijAtyasyA'nAnu bhavikatvAt tajanyatAvacchedakavaijAtyatrayAdikalpanAtastRNAdau janakatAvacchedakaikazaktikalpanaiva laghIyasI, tRNanirmathanAdito vahnayanutpAdastu tRNaphUtkArAdisamavadhAnasyApyekazaktimattvena hetutvAt / dyarthaM zaktikalpanAyA Avazyakatvamiti paro brUyAt tadA zaktyabhyupagame yuktyantaramupadarzati- kiJcati / tRNA-'raNi-maNInAmekaikasadbhAve'pi vahnirupajAyate, tatra sAmAnyato vahnitvAvacchinnaM prati tRNatvAdinA tRNAdeH kAraNatA tRNAbhAve'pyaraNestadabhAve'pi maNevaiyutpAdAd vyabhicAreNa na sambhavatIti vijAtIyavahnitvAvacchinnaM prati tRNatvena tRNasya, vijAtIyavahnitvAvacchinnaM prati araNitvenAraNeH, vijAtIyavahnitvAvacchinnaM prati maNitvena maNezca kAraNamiti tRNAdijanyatAvacchedakatayA vahnigataM vaijAtyatrayama. bhyupagamya kAraNatAtrayaM kalpanIyamiti tadapekSayA lAghavAt tRNA'. raNi-maNiSu vahnayanukUlazaktimattvamabhyupetya tRNA-'rrANa-maNInAM vahnayanukUlazaktimattvena vahnitvAcchinnaM pratyekameva kAraNatvaM kalpanIyam , na ca vahnau vaijAtyatrayamanubhUyate yenAnubhavAnurodhena gurUbhUtA'pi tatkalpanA yuktA syAdityAha- tRNAdijanyarAviti- AdipadAdaraNi-maNyorupagrahaH / tajjAya Avacchedaketi- tRnnaadijnytaavcchedketyrthH| 'vaijAtyatrayAdi' ityAdipadAt kaarnntaatryprigrhH| nanu tRNAdInAM yathaikazaktimattvena kAraNatvaM tathaiva nirmanthanAdInAmapyekazaktimattvena kAraNatvamityekazaktimato'parazaktimadeva sahakArIti nimenthanasahakRtAt tRNAt phUtkArasamavahitAdaraNeH phUtkArasamava. hitAnmaNervA vahnayutpattyApattirityata Aha- tRNanimanthanAdita itiAdipadAnmaNiphUtkArAderupagrahaH / tRNaphUtkArAd' ityAdipadAdaraNinirmanthana-maNisUryakiraNapratiphalanayorupagrahaH, tathA ca tRNaphUtkArasamavadhAnAderevaikazaktimattvena kAraNatvam , na tu tRNa-nirmanthanAderiti, tato vahnayanutpAdo yukta evetyrthH| zaktikalpane yuktya Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] [ tattvavodhinIvivRtivibhUSitam kiJca, vrIhyAdijanananiyAmako'pi zaktivizeSo'vazyaM kalpanIyaH, anyathA vrIhivApe vrIhmAdInAmAparamANvantabhaGge ' vrIhyArambhakaparamANubhirtrIya eva janyante' iti niyamo na sthAt, tairapi kadAcid yavArambhAt / na ca pAkajavilakSaNarUparasAdiviziSTaparamANUnAM yavAdyArambhakatvAnnoktaniyamAnupapatiH, yatra pAkajA na vizeSAstatra jalAdau kvacidudbhUtaM rUpAdikaM kvacinna ityatra niyAmakAbhAvAt tadanu " ntaramAha- kita | anyathA vrIhyAdijanananiyAmakazakteranaGgIkAre / nanu vrIhArambhakaparamANavo'nya eva tadanya eva ca thavAdyArambhakaparamANava iti bronukUlazaktimattvAdinA brIhiM prati vrIhyArambhakaparamANU nAmakAraNattra'pi vilakSaNaparamANutvAdinA paramANUnAM brIdyAdinaM prati kAraNatvato'pi vrIhmAdyutpattiniyamaH syAdevetyata Ahatarati zrohyArambhakaparamANubhirapItyarthaH zaktyanaGgIkAre vrIhyArambhakaparamANUnAM jAtivizeSAbhAvAt taiH kadAcida vrIhe - rutpattiH kadAcida yavAderutpattiriti niyamo niyAmakavizeSAbhAvAnna bhavet, zaktisvIkAre tu zaktivizeSa eva niyAmaka iti yadA te vAtpattyanukUlazaktimattayA pariNatAstadA devIrutpattiH yadA yavotpattyanukUlazadimattvena pariNatAstadA te patiritye: niyama upapadyata ityAzayaH / svarUpa- jAtyAdikRtavizepAbhAve'pi pAkajarUpAdikRtavailakSaNyasaMbhavatasmAtpAttaniyamo bhavatItyAzakya pratikSipati - na ceti / niSedhe hetumAha-yatipAkajA rUpa-rasa-gandha-sparzAH pRthivyAmeva na jalAdAtriti vaizeSikai rabhyupagamAjjalAdiparamANUnAM pAkajarUpAdikRtaM lakSajyaM nAtyeva, athApi kacijalAdAvubhUtaM rUpAdikam kacijalAdau ca tannAstItyata udbhUtarUpAdyanukUlazaktimadbhiH paramANubhirudbhUtajalarUpAdyutpattiH, anevambhUtairanudbhUtarUpAdyanukUlazaktirmAdbhiH paramANubhiranudbhUtajalarUpAdyutpattirityevameva svIkaraNIyatayA tadanukUlaza ke rAvazya " " Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 123 " kUlazakteravazyaM svIkAryatvAt / na ca tava zaktivizeSa prayojanakAda dRSTavizeSAdevodbhUtarUpAdisambhavaH, pariNAmavAde tathA tathApariNatasvakAraNAdeva zaktyutpatterabhyupagamAt tatrAdRSTavizeSa hetutvA kalpanAt, na katvAdityarthaH / nanu yeSveva paramANuSvanudbhUtarUpa jananazaktisteSveva paramANu kadAcidudbhUtarUpajananazaktirityetadarthaM tAdRzaza ke vizeSajanako vizeSaH zaktivAdibhiravazyamabhyupagantavyaH tathA cADavizeSAbhyupagamasyAvazyakatve tAdRzAdavizeSasahakRtebhyaH para mANubhya evoddhRtarUpAdeyataH alabhatirikazaktivizeSakalpanayetyA pratikSipati - na ceti / tava zaktyabhyupagantuH abhimatAd' iti zeSaH, tasya ' ahavizeSAd' ityanenAnvayaH / pratikSepe hetumAha- pariNAmavAra iti / ta- tattacchatijananasvabhAvatayetyarthaH / tatra zaktyutpattI, baijAtvarUpavizeSo'pi sAGkayanna sambhavatItyAha - ceti- apAkajajalAdigatAnubhUtarUpAdika prati aSTavizeSasya puNyatvena kAraNatvaM na sambhavati, yatra na puNyAda tArArUpAdyutpattiH kintu pApadeva tatra vyabhicAreNa tAzarUpAdiniSTakAryatAnirUpitakAraNatAyA avacchedakatvasya puNyatve'bhAvAt, nA'pi pApatvena yatra puNyAta tATzarUpAyutpattistatra vyabhicAreNa tArArUpAdiniSTakAryatAnirUSitakAraNatAyA avacchedakatvA'sambhavAt, nA'pi puNyavizeSa pApavizeSasAdhAraNa jAtyavizeSeNa tayostathA kAraNaH sambhavati, puNyatvA'bhAvavati niruktarUpavizeSajanaka pApavizeSe nirukta jAtyasya tAdRAvaijAtyA'bhAvavati kAryAntarajanaka puNyavizeSe puNyatvasya satkhena tayoH parasparA'bhAvasAmAnAdhikaraNyam, puNyavizeSe ca niruktarUpAdijanake tAharAbjAtyasya puNyatvasya ca sattvena sAmAnAdhikaraNyamityevaM puNyatvena samayuktadizA pApatvenA'pi samaM sAGkaryAt tAdRzavaijAtyasyaivA'si prerityarthaH / nanu mAstvadRSTavizeSaH, evamapi zaktivizeSo noktaniyamAnurodhena kalpanIyaH, yasyAvayavino'vayave udbhUtarUpAdikaM tatrAvaya " 2 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam cAdRSTe pApa-puNyarUpe sAGkaryAdanugatavizeSasambhavaH / na cAvayavodbhUtarUpAdikamevAvayavyudbhUtarUpAdijanakamiti nokta niyamAnupapattiH, yogyAyogyajalArambhakaparamANu bhedAbhyupagame gauravAd, vAyvAdyAkRSTasurabhibhAgAdyArabdhatAyAzcampakAdAvanupapattezca / na ceSTApattiH, evaM sati gRhyamANakarpUrAdibhAgAnAM karpUrAdyanArambhakANAmapagamAbhyukarpUrAdevavAdinA'prakSayaprasaGgAditi dig || vinyavayavodbhUtarUpAdita udbhUtarUpAdikamutpadyate yasthAvayavinaH punaravayave'nudbhUtarUpAdikaM tatrAvayavinyavayavAnudbhUtarUpAdito'nudbhUtarUpAdikamutpadyata iti niyamasambhavAdityAzaGkAM pratikSipati na ceti / pArthivaparamANau pAkAdudbhUtA'nudbhUtarUpavizeSasambhave'pi jalAdiparamANupu pAkAsambhavAnnityAnyeva tedbhUtAnyanudbhUtAni ca rUpAdInIti bhUtAni rUpAdIni te yogyAH paramANavo yeSvanubhU tAni te'yogyAH paramANava ityevaM jalArambhakaparamANubhedAbhyupagame gauravaM prasajyate, tathA yaireva pArthiva paramANubhirudbhUtarUpAdimadbhizcampakAdikamutpadyate taireva pArthivaparamANubhiH saGghaTitasyAvayavyAtmanazcampakabhAgasya vAyvAdyAkRSTasya gandhamAtramupalabhyate na tu rUpAdikamataste paramANavo nodabhUtarUpAdimantastadArabdhatvena sammatA bhAgA apyanu 1 bhUtarUpAdimanto vAyvAdyAkRSTA iti tadArabdhatvamudbhUtarUpAdimatacampakAderna syAditi niSedhahetumupanyasyati yogyAyogyeti / campakA dau vAyvAdyAkRSTasurabhibhAgArabdhatvAnupapattAviSTApatimAzaGkaya pratikSipati - na ceti / niSedhe hetumAha evaM satIti campakAdau vAyvAdyAkRSTasurabhibhAgAdyArabdhatvAbhAvAbhyupagama ityarthaH / vAyvAdinA''kRSTA ye karpUrAdibhAgA upalabhyamAnagandhakAste yadi na karpUrAdyArambhakAste karpUrAdyanavayavA eveti teSAmapagame'pi karpUrAdInAM kSayo na syAt, cAtreSThApattistatkSayasyAnubhUyamAnatvAdityudbhUtAnudbhUtarUpAdiniyAmakatayodbhUtarUpAdijananAnukUlazaktivizeSo'vazyamabhyupagantavya iti na " Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 125 vaiziSTayamapyatiricyate, jalAdau vahvayAdyabhAvapramAyAH sambandhaniyatatvAd , abhAvasya sNyogaadivaadhaadtiriktsmbndhsiddheH| na . ca, svarUpasambandhenaiva tatpramAsambhavAnna vaiziSTayasiddhiH , atiriktavaiziSTayapramAyAmapi tathaiva vAcyatvAditi vAcyam ; samavAyocchedazakterapi padArthAntaratayA parigaNanamucitam , tadanabhidhAnAt SoDhA padArthavibhajanaM vaizeSikANAmanucitamityAha- gRhyama Neti / vaiziSTayanAmakasya padArthAntarasya sattvAdapi SoDhA padArthavibhajanamayuktamityAha-veziSTayamaNyatiricyata iti / jalAvAditi- jalAdau vahnayAdyabhAvapramA tadA bhaved yadi jalAdau vahnayAdyabhAvasya kazcit sambandhaH syAt, sambandhamantareNa pramAtmakaviziSTayuddhayanupapatteH, na ca saMyogAdirabhAvasya sambandha iti vaiziSTayAkhyo'tiriktaH sambandho'bhyupagantavya ityarthaH, atra vahnayabhAvavAn jalAdiriti viziSTa pramA vizeSaNa-vizeSyasambandhanimittakA vizeSaNa-vizeSyasambandha. viSayA vA viziSTapramAtvAd daNDI puruSa iti viziSTapramAvadityanumAnaprayogo bodhyH| nanUkta viziSTapramA svarUpasambandhenaiva bhaviSyati, atirikta vaiziSTyAbhyupagame'pi tadviziSTapramAyAH svarUpasambanviSayakatvasya svarUpasambandhanimittakatvasya vAvazyamanavasthAbhayenAGgIkaraNIyatayA'bhAvaviziSTabuddhereva svarUpasambandhanimittakatvasya svarUpasambandhaviSayakatvasya vA svIkAraucityAdityAzaGkAM pratikSipatina ceti- asya 'vAcyam' itynenaanvyH| tatpramAsambhavAt jalAdau vayAdyabhAvapramAsambhavAt / tathaiva vAcyatvAt svarUpasambandhanimittakatvasyaiva vAcyatvAt , tad varaM prathamata eva svarUpasambandhanimittakatvasvIkAra iti nigrvH| niSedhe hetumAha- samavAyocche iprasaGgAditi-guNa-kriyAdiviziSTabuddhirdhizeSaNa-vizeSyasambandhaviSayA viziSTabuddhitvAd daNDI puruSa iti viziSTabuddhivadityanumAnenaiva saMyogAdibAdhAt samaH vAyasiddhirupeyate bhavadbhiH, sA'pi na syAt , guNakriyAdiviziSTa Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam prasaGgAt / na ca, guNa-guNyAdisvarUpadvaye sambandhatvamatiriktasamavAye vetyatra vinigamakAbhAvenApi tatsiddhiH . na caivaM prakRte, abhAvasyAnugatatvena tasyeva sambandhatvAditi vAcyam / evamapi jAti vyakti buddherapi svarUpasambandhaviSayakatvenaiva sampravAditi samavAya uccheyetetyrthH| atra pAtamAzaGkA pratikSiti- ceti- asya 'ghAcyam' ityanenAnvayaH, pratiyogyanuyogibhinnamvandhamantareNa vidhiyuniziyAmakatvameva pratiyogisvarU'yogikarape vA svarUpasambayiyAse, rUpavAn ghaTa iti viziSTAnau rUpasvarUpasya ghaTasvarUpasyA yo saMsarga tathA mAnamittAna siniyamakasya kasyacidabhAvAt svarUpadayasya saMsargatayA mAnasaspeyam , tadapekSayA lAgha yAdekaravAtiriktasya samavAyastha saMsAtayA bhAnakalpananucitamiti guNa-gyAdInAM samavAyasambandhasiddhiH, vahabhAvavAn jalAdiriti vizitrudhau ca jalAdInAmanuyoginAmanekatvAdalekatatsvarUpANAM saMsargavidhayA bhAnakalpanApekSayA vahnayabhAvasvarUpaskasyaiva saMsAvidhayA bhAnakalpanamucitamiti vinigamakasya sambhanenAbhAvasvarUpasvaiva sAtvamiti nAtiriktasya vaiziSTayasya sAtayA kalpanamucitamiti nAtiriktavaiziSTayasiddhiriti aangkaanimlito'rthH| tamiddhiH samavAyasiddhiH / na ce prakRte abhAvaviziSTabuddhau vinigamanAdihAt svarUpachayasaMsatyikalpanApekSayA'tiriktavaiziSTyasya sampandhatvakalpanamiti viziSTasiddhirna c| mAgha abhAvasvarUpasyaiva, evakAreNAdhikaraNAnAmananugatatvena tatsvarUpANAM sambandhatvavyavacchedaH / niSedhe hetumAha-evam pIti-uktayuktyA paannnnyaadiinaamtiriktsmvaaysmbndhsiddhaavpiityrthH| jAtIti-jAtiviziSTayaktivuddhA vyaktInAmAnantyAt tatsvarUpANAmanantAnAM saMsargatvakalpanApekSayaikasyA jAteH svarUpasyaikasya sambandhatvakalpane lAghavamiti vinigamakasya sattvena jAtisvarUpasya saMsargavidhayA bhAnasambhavena nAtiritasya samavAyastha saMsargatayA bhAnamiti tadviziSTavuddhinimittatayA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 127 sthale samavAyocchedaprasaGgAt / na ca samavAyena janyabhAvatva-saMyogatvAdyavacchinne dravyatvAdinA hetutvAt samavAyasiddhiH, na ca svarUpeNa tatsambhavaH, svarUpANAmAnantyena gauravAda, kAlikAdisva jAtivyaktyoH samavAyo na sidhyedityarthaH / nanu prakArAntareNa samavAyasiddhimAzakya pratikSipati-na cetiasya 'bAcyam' ityanenAnzyaH janyabhAvamAtraM samavAyena dravya estad, saMyogo vibhAgo vA samavAyena dravya pavotpadyate, tatastanniyamanAya samavAyasambandhena janyabhAvatyaccha prati samaya saMgatvAvacchita prati ca tAdAtmyasambandhena dravyatvena kAraNamiti tAdAlayasambandhAvacchinnadravyatvAvacchinnadravyaniSTakAraNatA nirUpitajanyabhAvatvAdyavacchinnajanyabhAvAdiniSThakAryatAvacche ekasambandhatayA samaga mAyasiddhirityarthaH svarUpeNa janyabhAvatvAdyavacchitraM pratyeva tAdAtmyena dravyatvena dravyaM kAraNamastviti nirulakAraNatAnirUpitanirukakAryatAyA avacchedakasamvandhaH svarUpamevAstviti na samavAyasiddhirityAzaGkAM pratikSipati - na ceti / tatsambhava: janyabhAvatvAdyavacchinna kAryatvasambhavaH / kAlikArIti- kAmikamamvandhasyApi svarUpasambandhatayA tena sambandhena janyabhAvasya spandAdAvapyutpadyamAnatveva tatra tAdAtmyena dravyasyAbhAvena vyabhicAreNa svarUpasambandhena janyabhAvatvApacchitaM prati tAdAtmyasambandhena dravyatvAvacchinatya kAraNatvAsambhavena svarUpasambandhasya niruktakAraNatAnirUpitaniruktakAryatAvacchedakatvAsambhavAdityarthaH / niSedhe hetumAha - tathApIti- vyabhicAreNa svarUpasambandhasya niruktakAryatAnavacchedakatve'pItyarthaH / yathA samavAyasambandhena janyabhAvamAtraM dravya evotpadyata ityabhyupagamastava tathA janyabhAvamAtraM vaiziSTyasambandhena dravya evotpadyata ityabhyupagamo mamApi sambhavatIti niruktakAryatAvacchedakasambandhatayA vaiziSTyamevAbhyupagamyatAm, tacca Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam rUpeNa spandAderapi janyabhAvavatvAceti vAcyam ; tathApi kAlikavizeSaNatAdibhinnapadArthamAtrAdhAratAniyAmakasambandhasyaiva siddhau tasyaiva vaiziSTayAbhidhAnatvAt , tena janyabhAvAdeH kAryatvoktau doSAbhAvAt / na ca, pratiyogitayA ghaTAdisamavetanAze svapratiyogisamavetatvena ghaTAdinAzasya hetutvAt samavAyasiddhiH, svapratiyogivaiziSTayaM na janyabhAvasya spandAdAviti na vyabhicAra ityAhakAliketi / ' padArthamAtrAdhAratA'niyAmaka ' ityakAraprazleSaH, athavA'kAraprazleSo na kartavyaH, padArthamAtraM- padArtha eva hi nirutasambandhena svasvapratiniyatAdhikaraNe vartata iti tadapi padArthamAtrAdhAratAniyAmaka miti bodhyam / tasyaiva niruktasambandhasyaiva / tena vaiziSTyasambandhena / parasya samavAyasiddhaye prakArAntamAzakya pratikSipati-na cetiasya vAcyam' itynenaanvyH| pratiyogitAsambandhena ghaTAdisamavetanAzaM / prati svapratiyogisamavetatvasambandhena ghaTAdinAzasya hetutvam , ghaTAdinAzaH svapraliyogisamavetatvasambandhena ghaTAdisamavete vartata iti tatra ghaTAdisamavetanAzo'pi pratiyogitAsambandhe. notpadyata iti, svapratiyogisamavetatvaM ca svapratiyoginirUpita. samavAyasambandhAvacchinnavRttitvamiti kAraNatAvacchedakasambandha ghaTakatayA smvaaysiddhirityrthH| nanu svapratiyoginirUpitavRttitvasambandhenaiva ghaTAdinAzasya hetutvamastviti kAraNatAvacchedakasambandha koTau samavAyasyA'pravezAnna samavAyasiddhirityata Aha-svapratiyogi. vRstveineti-svapratiyoginirUpitavRttitvasambandhenetyarthaH / ghaTAdItighaTAdivRttiryaH saMyogAdidhvaMsastatra svapratiyoginirUpitavRttitvasambandhena ghaTAdinAzasya sattvAt ghaTAdisamavetanAzaratatra pratiyogitayA jAyeteti ghaTAdivRtti[saMyogAdi]dhvaMsasya saH syaadityrthH| nanu ghaTAdisamavetanAzasya pratiyogitA ghaTAdisamavete vartate ghaTAdibRttidhvaMsastu ghaTAdisamaveta eva na bhavatIti ghaTAdivRttidhvaMsa. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 129 vRttitvena hetutve ghaTAdivRttidhvaMsadhvaMsApatteriti vAcyam; tavA'pi jAtyAdau tadApattermahApralayA'vRttitvena sattvena vA pratiyogino hetutvadhauvye mamApi dhvaMse tadanApatteH / na ca svapratiyogisamavAyi sasya kAryatAvacchedaka ghaTAdisamavetanAzatva rUpadharmAnAkrAntatvAdeva na tadApattiriti cet, na yataH kAryatAvacchedakadharmakoTau samavetatvaniveze tadghaTakatayaiva samavAyasiddhiH syAd, ataH kAryatAvacchedakakoTau samavetatvapadena samavAyasambandhAvacchinnavRttitvaM na vivakSitam, kintu vRttitvamAtrameva vivakSitamiti bodhyam / niSedhe hetumAha - tavApIti - samavAyAbhyupaganturapItyarthaH / tadApatteH pratiyogitayA dhvaMsApatteH ghaTAdinAzarUpakAraNasya svapratiyogisamavetatvasambandhena ghaTAdisamavetajAtyAdAvapi sattvAt / nanu pratiyogitAsambandhena nAzaM prati tAdAtmyasambandhena pratiyogyapi kAraNam, tasya kAraNatvaM ca mahApralayAvRttitvena sattvena vA, tathA ca pratiyoginiSTatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatAvacchedakasya mahApralayAvRttitvasya sattvasya vA'bhAvAnna jAtyAdau pratiyogitayA dhvaMsApattirityata Aha- mahApralayAvRttitveneti / mamApi samavAyamanabhyupagamya svapratiyogivRttitvasambandhenaiva ghaTAdinAzasya hetutvAbhyupaganturapi / tadApatteH pratiyogitAsambandhena dhvaMsAnApatteH ghaTAdivRttidhvaMsasya mahApralayavRttitvena sattvalakSaNajAtyanAkrAntatvena ca tAdAtmya sambandhena mahApralayAvRttisvarUpasya sattvalakSaNajAtimatazcAnAzrayatvAt tadrUpakAraNAbhAvAdityarthaH / nanu pratiyogitAsambandhena ghaTAdisama - vetanAzaM prati ghaTAdinAzasya svapratiyogisamavAyikAraNakatvasambandhena kAlAvacchinnasvapratiyAgisamavetatvasambandhena vA kAraNatvam, tAvataiva samavAyAbhyupagantRmate na jAtyAdau pratiyogitayA nAzApatti', ghaTAdinAzapratiyogighaTAdi- samavAyikAraNakatvasya nityatvena, tenaiva ca kAlAvacchinnaghaTasamavetatvasya jAtyAdAvabhAvena tatsambandhena 9 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] [tattvabodhinIvivRttivibhUSitam kAraNatvena kAlAvacchinnasvapratiyogisamavetatvena vA nAzakatvasvIkArAnmama na jAtyAdau tadApattiriti vAcyam , sambandhamadhye samavAyikAraNatva-kAlAvacchinnatvapravezApekSayAlAghavAt satvanivezasyaivaucityena matpakSa eva doSAbhAvAt / na ca, ghaTAdisamavetanAzamAtre na ghaTAdinAzo hetuH, ghaTAdikAlInatavRtti-kriyAsaMyoga-vibhAga-vema-dvitvAdinAze vyabhicArAta , kintu pratighaTAdinAzasya tatrAbhAvAdityAzaGkA pratikSipati-na ceti- asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / mama samavAyAbhyupagantuH, 'mate' iti zeSaH / tadApattiH pratiyogitAsambandhena dhvaMsApattiH / niSedhe hetumAhasambandhamadhya iti- smbndhkottaavityrthH| sattvanivezasyaiveti-pratiyogitAsambandhena ghaTAdisamavetanAzaM prati sattve sati svapratiyogivRttitvasambandhena ghaTAdinAzasya hetumityeva svIkaraNIyam , sattvasya jAtyAdAviva ghaTAdivRttidhvaMse'pyabhAvAt tatra pratiyogitayA naashaapttryogaadityrthH| matpakSe samavAyAnabhyupagantumate / evakAro'. pyrthkH| samavAyavAdinaH zaGkAmudbhAvya pratikSipati- na cetiasya 'vAcyam' ityanena smbndhH| ghaTAdisamavetanAzamAtre ghaTAdinAzasya kuto na hetutvamityapekSAyAmAha- ghaTAdikAlIneti-ghaTAdikAlIno yaH, tavRtteH-ghaTAdivRtteH, kriyA saMyoga-vibhAga-vegadvitvAde zaH, tatra vyabhicArAt vyatirekanyabhicArAt , ghaTAdisattvadazAyAM ghaTAdinAzasyAbhAve'pi ghaTAdivRttikriyAsaMyoga-vibhAgavega-dvitvAdinAzasya bhaavaat| tarhi kIdRzaH kAryakAraNabhAvo'bhyupeya ityapekSAyAmAha- kinviti- pratiyogitayA ityasya pratiyogitAsambandhenetyarthaH, ayaM ca nAzavanniSThapratiyogitAnirUpakanAzaniSThA yA nAzavanAzatvAvacchinnA kAryatA tadavacchedakA sambandhaH, 'nAzavad' ityatra nAzavatve 'svapratiyogisamavetatvasvAdhikaraNa Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 131 yogitayA svapratiyogisamavetatva-svAdhikaraNatvobhayasambandhena nAzavanAzatvAvacchinna eva svapratiyogisamavetatvena nAzatvAvacchinnasya tvAbhayasambandhena ityAsyAnvayaH, nAzatvAvacchinnA nAzaniSThA yA janakatA tadavacchedakasambandhazca svapratiyogisamavetatvamiti 'svapratiyogisamavetatvena' ityasya ' hetutvAd ' ityanenAnvayaH, ghaTamAzAt tadgatarUpAdinAze tadgatarUpAdinAzo niruktanAzavannAzatvalakSaNakAryatAvacchedakadharmAkrAnta itthamavaseyaH- nAzo ghaTanAzaH, tasya svapratiyogisamavetatvaM ghaTagatarUpAdau vartate, straM ghaTanAzaH, tatpratiyogI ghaTaH, tatra samavAyasambandhena rUpAdikaM vartata iti tannirUpitasamavAyasambandhAvacchinnavRttitvasvarUpaM tatsamavetatvaM samastIti ghaTanAzotpattyanantarakSaNe ghaTagatarUpAdirnazyatIti ghaTanAzotpattikSaNe samastyeveti svasamAnakAlIne janye kAlikasambandhena svAdhikaraNatvamanugatamiti ghaTanAzasya kAlikasambandhena svAdhikaraNatvamapi ghaTagatarUpAdau vartata iti bhavati ghaTagatarUpAdiH svapratiyogisamavetatva-svAdhikaraNatvobhayasambandhena ghaTanAzavAniti tanniSThapratiyogitAko nAzo ghaTagatarUpAdinAzo nAzavannAzatvalakSaNakAryatAvacchedakadharmA''krAntaH, sa ca pratiyogitA sambandhena ghaTagatarUpAdAvutpadyate, tatra nAzatvalakSaNa kAraNatAvacchedakadharmAkrAnto ghaTanAzo'pi kAraNatAvacchedakIbhUtena svapratiyogisamavetatvasambandhena vartate, svaM ghaTanAzaH, tatpratiyogI ghaTaH, tannirUpita samavAyasambandhAvacchinnavRttitvalakSaNatatsamavetatvaM ghaTagatarUpAdau samastIti niruktakAryakAraNabhAvabalAd ghaTanAzena ghaTagatarUpAdinAzo yujyate / niruktakAryakAraNabhAvasyAbhAvAcca na ghaTanAzena ghaTagata jAtyAdenazaH, tathAhiyadyapi ghaTanAzaH svapratiyobhisamavetatvasambandhena ghaTagatajAtau vartate, svaM ghaTanAzaH, tatpratiyogI ghaTaH, tannirUpitasamavAyasambandhAvacchinnavRttitvalakSaNatatsamavetatvaM ghaTagatajAtau samastIti, tathApi nityAnAM 9 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam hetutvAnna jAtyAde zApattiH, parasya tu dhvaMsadhvaMsApattiAreti kAlikasambandhena janyamAne kAlopAdhau sattve'pi kAlAnupAdhau nitye na kasyApi kAlikasambandhena vRttiriti na nityaM kAlikasambandhena kasyApyadhikaraNamiti ghaTagatajAto ghaTanAzasya na kAlikasambandhA vacchinnaghaTanAzaniSThanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatvalakSaNasvAdhikaraNatvasambandha iti ghaTagatajAtirna ghaTanAzavatIti taniSThapratiyogitA. kanAzo na nAzavanAzatvalakSaNakAryatAvacchedakAkrAnta iti na ghaTanAzAt tadgatajAtinAzApattiriti / niruktakAryakAraNabhAve ghaTakAle tadgatakriyAnAze vyatirekavyabhicAro'pi na bhavati, yataH tadgatakriyAyAM taddhaTanAzasyottarakAlabhAvinaH svapratiyogI taddhaTaH, tannirUpitasamavAyasambandhAvacchinnavRttitvasvarUpatatsamavetatvasya sattve'pi ghaTagata. kriyAkAle na ghaTanAza iti vibhinnakAlInaghaTanAzasya kAlikasambandhAvacchinnasvaniSThanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatvalakSaNasvAdhikaraNatvasyAbhAvAnniruktobhayasambandhena ghaTanAzavatI ghaTagatakriyA na bhavati, tatastaniSThapratiyogitAkanAzasya nAzavannAzatvalakSaNanirukta. kAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvena ghaTanAzasya taM prati kAraNatvA bhAvena tadabhAve tasya bhAvasya vyatirekavyabhicArarUpatvAbhAvAt / parastha vityAdi- samavAyAnabhyupagantuvaiziSTyasambandhavAdinaH parasya punaH, svamate tAvat, ghaTagatasya pAkajarUpAdinAzasya saMyoga-vibhAgA dinAzasya kriyAnAzasya ca nAzApattirna sambhavati, yato ghaTagatakriyAdinAzaH svapratiyogisamavetatvasvAdhikaraNatvobhayasambandhena na kizcinnAzavAn , kasyApi nAzasya pratiyogini samavAyasambandhena vRttitvasya kriyAdinAze'bhAvAditi kriyAdinAzaniSThapratiyogitAkanAzo nAzavannAzatvarUpakAryatAvacchedakadharmAkrAnto na bhavati, sambhAvyamAnaH sa ca pratiyogitAsambandhena kriyAdinAze utpadyeta, na ca tatrosamavete svapratiyogisamavetatvasambandhena ghaTanAzo'pi Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 133 vidyata iti, vaiziSTyasambandhavAdimate punaH svapratiyogisamavetatvasambandhasthAne svapratiyoginirUpitavaiziSTyasambandhAvacchinnavRttisvasvarUpasya svapratiyogivaiziSTyasambandhasyaiva pravezaH, evaM ca ghaTagatakriyAdidhvaMsaH svapratiyogivaiziSTyasvAdhikaraNatvobhayasambandhena ghaTanAzavAn bhavati, tato ghaTagatakriyAdidhvaMsaniSThapratiyogitAkadhvaMsoniruktanAzavannAzatvarUpakAryatAvacchedakadharmAkrAntaH pratiyogi. tayA ghaTagatakriyAdinAze utpadyeta, tatra ghaTanAzo'pi svapratiyoginirUpitavaiziSTyasambandhAvacchinnavRttitvalakSaNasvapratiyogivaiziSTyasambandhena vartata iti niruktakAryakAraNabhAvAbhyupagame'pi dhvaMsadhvaMsApattirityarthaH, nAzavannAzatvalakSaNakAryatAvacchedakadharmaghaTakanAzavatvaM svapratiyogilamavetatva-svAdhikaraNatvobhayasambandhena samavAyasambandhavAdino yadabhimataM, tatra svapratiyogisamavetatvasambandhasya pravezo dhvaMsasya nAzavattvAbhAvasampAdanAya, dhvaMsasya nAzavattvAbhAve ca dhvaMsadhvaMsasya nAzavannAzatvalakSaNakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAnnApattisambhavaH, kAlikasambandhena svAdhikaraNatvasambandhasya pravezastu ghaTAdikAlInaghaTAdivRttikriyAdinAze vyatirekavyabhicAravAraNAya, samAnakAlInayoreva kAlikasambandhasyAbhyupagamena ghaTavRttighaTakAlInakriyAyA asamAnakAlInaghaTanAzasya kAlikasambandhenAdhikaraNatvAsambhavAt , yathA ghaTakAlInaghaTagatakriyAyAH kAlikasambandhena ghaTanAzAdhikaraNatvAbhAvena niruktobhayasambandhena nAzavatvAbhAvAd ghaTagatakriyAnAzasya nAzavanAzatvalakSaNakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAd ghaTanAzalakSaNakAraNamantareNa tadbhAve'pi na vyatirekavyabhicAraH, tathA ghaTagata jAto ghaTanAzasya kAlikasambandhena nAdhikaraNatvaM nitye kAlikAyogAditi nAzavannAzatvalakSaNakAryatAvacchedakadharmasya jAtinAze'bhAvAdeva na tadApattirghaTanAzAditi tadApattivAraNamapi svAdhikaraNatvasambandhanivezaprayojanam , etadabhisandhAyaiva kAlikasambandhena svavRttitvaM ghaTAdigataghaTAdikAlIna Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam kriyAdinAze vyatirekavyabhicAravAraNaprayojanakamapi jAtinAzApattivAraNAsamarthatvAt parityajya kAlikasambandhena svAdhikaraNatvaM sambandhamadhye samavAyavAdinA nivezitam, nitye kAlikAyoga iti niyamato yathA na jAtau ghaTadhvaMsasya kAlikasambandhenAdhikaraNatvaM tathoktaniyamAdeva nityAyA jAterna kAlikasambandhena ghaTadhvaMsanirUpitavRttitvamityetAvatA'pi nAzavannAzatvalakSaNakAryatAvacchedaka. dharmAnAkrAntatvAnna ghaTagatajAtinAzasya ghaTanAzAdApattiriti na cetasi nidheyam, yata 'idAnIM ghaTo'sti idAnIM paTo nAsti' ityAdipratItyA patatkAle ghaTasya sattvam, patatkAle paTasyAsattvaM corIkaraNIyam, tatra etatkAlo yadi vartamAnasUryaparispandastadA tena saha ghaTasya saMyogasamavAyAdilakSaNaH sAkSAtsambandho nAstIti ghaTasya svasaMyuktasaMyuktavRttitvaM sUryaparispande sUryaparispandasya ca svAzrayasaMyuktasaMyuktatvaM ghaTe sambandho vAcyaH, ukta paramparAsambandhaghaTakazca kAlaH, yataH straM ghaTaH, tatsaMyuktaH kAlaH, tatsaMyuktaH sUryaH, tadvattitvaM sUryaparispande vartate, evaM straM sUryaparispandaH, tadAzrayaH sUryaH, tatsaMyuktaH kAlaH, tatsaMyuktatvaM ghaTe samastIti so'yaM paramparAsambandhaH kAlaM ghaTakatayopAdAyaiva sambhavatIti kAlasyAvazyasvIkartavyatve tattatsUryaparispandAvacchinnakAla pava ghaTAdeH svarUpasambandhaH sAkSAdurarIkaraNIyaH, sa ca svarUpasambandhaH kAlakRtatvAt kAlika ityucyate, kAlazca vibhurnityo dravyasvarUpo mahAkAla iti vyapadizyate, tatra ca kAlikasambandhena sarvaM vastu vartate nityAnAmapi mahAkAle kAlikasambandhena vRttitvaM samastyeva, kAlikasambandhena jagadAdhAratvameva mahAkAlasyAnyato vailakSaNyam, tathA ca 'idAnIM tadAnIm' ityAdipratItiviSayo yadi mahAkAla eva tadA tasya kAlikasambandhena kiJcidanadhikaraNatvasyAbhAvena 'idAnIM sa ghaTo nAsti, tadAnIM sa ghaTo nAsIdeva' ityAdipratItinopapadyeta, ataH tattatsUrya parispandAdyupAdhyavacchinna kAlasyaiva 'idAnoM " Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] " tadAnIm ' ityAdipratItiviSayatvam itthaM ca tattatkAlopAdhitvAjanyasya sUryaparispandAderapi kAlatvamupacaryata iti tatrApi kAlikasambandhena tatsamAnakAlInaH padArtho vartate, janyasya ca tattadvastunaH svAsamAnakAlInajanyAliGgitakAlataH svakAlasya vyAvartakatvAdupAdhitvasambhave'pi sarvakAlAvasthAyino nityasya na kasyacit kAlasya vyAvartakatvamiti na nityasya kAlopadhitvam, kAlopAdhitvAbhAvAcca na tatropacaritamapi kAlatvamiti kAlAnAtmake nitye na kasyApi kAlikasambandhena vRttitvam, nityaM punarmahAkAle kAlopAdhau janye ca kAlikasambandhena vartata eva nitye kAlikA yoga iti niyamo'pi nitye kAlikasambandhAnuyogitvaniSedhameva pratipAdayati, kAlikasambandhapratiyogitvaM ca nitye'pi samastyeveti bhavati, kAlikasambandhena svAdhikaraNatvasya sambandhamadhye praveze nAzavanna jAtiriti tannAzo na niruktanAzavannAzatva lakSaNakAryatAvacchedakadharmAkrAnta iti, svAdhikaraNatvasambandhasthAne kAlikasambandhena svavRttitvanivezenApi ghaTakAlInaghaTa gatakriyAyAmasamAnakAlInAyAM kAlikasambandhena ghaTanAzanirUpitavRttitvavirahAt tena sambandhena nAzavattvAbhAvAt tannAzasya niruktanAzavannAzatvalakSaNakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAd vyatirekavyabhicAravAraNaM sambhaSatyeva, jAtizca nityatvAjanye ghaTanAzo'pi kAlopAdhau kAlikasambandhena vartata iti nAzavatI bhavati, tato jAtinAzo yadi bhaved bhavedapi tannAzasya niruktakAryatAvacchedakadharmAkrAntatvAd ghaTanAzAtadApattiH, evaM samavAyasya svarUpasambandhaH samavAya eveti svapratiyogisamavetatvasambandho ghaTanAzasyAsti nityatvAcca samavAyasyeti kAlikasambandhena ghaTanAzavRttitvamapyastIti tannAzo yadi bhaved bhavet tasyApi nirukta kAryatAvacchedakadharmAkrAntatvAd ghaTanAzAdApattiH, kintu pratiyogitayA nAzaM prati tAdAtmyasambandhena pratiyogino'pi kAraNatvamurarIkriyate, jAternityatvAnyathAnupapattyA jAtinAzo na [ 135 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vAcyam ; svAdhikaraNatvasthAne kAlikasambandhena svavRttitvasya sambandhamadhyaniveze doSAbhAvAt , pratiyogino viziSya hetutvena bhavati, tadupapattaye ca pratiyogitayA nAzaM prati tAdAtmyasambandhena jAtirna kAraNam , evaM nityAntaramapi na kAraNamityetAvataiva jAtyAdena nAzApattiH, evaM dhvaMsya dhvaMso yadi bhavet tadA tatprati. yogina unmajanamApadyata iti dhvaMsya dhvaMso na bhavati, tadupapattaye pratiyogitayA dhvaMsaM prati tAdAtmyasambandhena na dhvaMsasya kAraNatvam , yasya dhvaMso bhavati tasyaiva tatpratiyogitayA dhvaMsaM prati tAdAtmyasambandhena kAraNatvamityetAvatA dhvaMsasyApi dhvaMsApattirna bhavatIti pratiyogitayA svavRttitvasambandhena nAzavannAzaM prati svapratiyoginirUpitavaiziSTyasambandhAvacchinnavRttitvalakSaNasvapratiyogivaiziSTayasambandhena ghaTanAzasya kAraNatvamiti susaGgatamevetyabhiprAyavAn vaiziTayavAdI pratikSepahetumupanyasyati- svAdhikAraNatvasthAna iti / doSAbhAvAt vytirekvybhicaarlkssnndossaabhaavaat|| ___ yadvA, ghaTAdinAzAd ghaTAdisamavetarUpAde zobhavati, na tu ghaTAdisamavetaghaTatvAdijAterityasyopapattaye svAdhikaraNatvasya sambandhakukSau pravezaH, tatra vaiziSTayavAdI kathayati- svAdhikaraNatva. nivezamantarApi jAtidhvaMsApAdanavAraNasambhavAt svAdhikaraNatvaM tatra na nivezyam , yataH pratiyogitayA nAzaM prati tAdAtmyasambandhena pratiyogino'pi kAraNatvam , yadbalAnmudrapAtAdinA jAyamAno dhvaMsaH pratiyogitayA ghaTa evotpadyate na paTAdau, nahi mudgarapAtAdinA yo ghaTAdidhvaMso bhavati tasya ghaTAdisamavetanAzaM prati ghaTAdinAzasya kAraNatvamiti kAryakAraNabhAvena gatArthatA, evaM ca sAmAnyataH pratiyogitayA nAzaM prati tAdAtmyena ghaTasya kAraNatve paTanAzo'pi pratiyogitayA ghaTe Apadyeta, yadi ca pratiyogitayA ghaTanAzaM prati tAdAtmyena pratiyoginaH kAraNatvaM tadA paTo'pi kasyacit pratiyogI bhavatIti tasyApi tAdAtmyena prati Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 137 dhvaMsadhvaMsAnApattezca / kiJca, rUpAbhAvAnyamahadvRtti cAkSuSe cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavadvaiziSTayasya hetutvAt tatsiddhiH / na ca, evamapi yogitvarUpeNa pratiyogitayA ghaTanAzaM prati kAraNatvamiti ghaTanAzaH pratiyogitayA paTe'pyutpadyeta, yadi ca pratiyogitayA ghaTanAeM prati tAdAtmyena ghaTatvena ghaTasya kAraNatvam, evamapi yatkiJcid ghaTanAzo yathA taddhaTe pratiyogitayotpadyate tadA ghaTAntare'pyutpadyeta, ghaTatvena tasyApi kAraNatvAt, ataH pratiyogitayA taddhaTanAza prati tAdAtmyena tadghaTasya kAraNatvamiti viziSyaiva kAryakAraNabhAvo nAza-pratiyoginoH, tathA ca yadi jAtinAzo bhaved bhavedapi pratiyogitayA taM prati tAdAtmyena jAteH kAraNatvam, na ca bhavati jAtinAzastato jAterna tAdAtmyena kAraNatvamityetAvateva jAtinAzApattyasambhavAnna svAdhikaraNatvaM tadApattivAraNAya sambandhakoTau nivezanIyaM samavAyavAdinA, tathaiva vaiziSTayavAdinA vaiziSTyasambandhaghaTitakAryakAraNabhAve'pi na kAlikasambandhena svavRttitvamapi sambandhatayA nivezanIyam nAzasya nAzAbhAvena na pratiyogitayA taM prati tAdAtmyena nAzasya hetutvamiti dhvaMsadhvaMsApattyabhAvAdityarthaH / " " vaiziSTyasiddhaye prakArAntaramupadarzayati- vizati vAyau rUpAbhAvasya cAkSuSamapi mahadvRtticAkSuSaM bhavati, tacca viSayatAsambandhena rUpAbhAve utpadyate, na ca tatra cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavadvaMziyam vAyormahattve'pyudbhUtarUpavattvAbhAvena vAyumupAdAya cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavadvaiziSTayasya tatra yojayitumazakyatvAditi vyabhicAraH syAt, tadvAraNAya rUpAbhAvAnya' iti mahadvRtivizeSaNam ; rUpAbhAvAnyacAkSuSe' ityetAvanmAtroktau rUpAbhAvAnyasya mahattvAbhAvasya paramANau cAkSuSapratyakSamapi kAryatAvacchedakAkrAntaM bhavati, tacca viSayatAsambandhena mahattvAbhAve utpadyate na ca tatra: " " Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam mahatvA bhAva-rUpAbhAvayozcAkSuSe kAryakAraNabhAvadvayAntarAvazyakatve, rUpAbhAvAnyadravyavRttyabhAvacAkSuSe cakSuH saMyuktodbhUtarUpavadvizeSaNatA, mahattvAbhAvAnyadravyavRttyabhAvacAkSuSe cakSuH saMyuktamahattvavadvizeSaNatA, mahatsamavetacAkSuSe cakSuH saMyuktamahadudbhUtarUpavatsamavAyo heturiti cakSuH saMyuktamahadudbhUtarUpavadvaiziSTyam, paramANo rudbhUtarUpavattve'pi mahattvAbhAvena tamAdAya tatsampAdanA'sambhavAditi tatra vyabhicAravAraNAya ' maddvAta' iti uktakAryakAraNabhAvena dravyavRttiguNAdicAkSuSasya dravyavRttyabhAvacAkSuSasya copapattiriti samavAyavAdino yathA dravyasamavetacAkSuSe cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavatsamavAyasya dravyavRttyabhAvacAkSuSe cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavadvizeSaNatvasya ca kAraNatvamiti kAryakAraNabhAvadvayaM tathA kAryakAraNabhAvadvayasya nAvazyakatA, nirukai kakAryakAraNabhAvenaivAbhayorapi saGgrahAditi / taddhiH vaiziSTyasiddhiH / nanu rUpAbhAvAnyamahadvRtticAkSuSatvasya mahattvA bhAvacAkSuSe rUpAbhAvacAkSuSe cAbhAvAt, tayorupapAdanAya kAryakAraNabhAvadvayAntaraM vaiziSTyavAdinA'bhyupeyamiti vaiziSTayavAdino'pi kAryakAraNabhAvatrayakalpanamAvazyakamiti lAghavasya vinigamakasyAbhAvAt samavAyavAdyabhyupagatakAryakAraNabhAvatrayasyaiva yuktatvamityAzakya pratikSipati - na veti- asya 'vAcyam' ityanena sambandhaH / evamapi - uktadizA kAryakAraNabhAvakalpane'pi / kAryakAraNabhAvadvayAntaretidravyavRttimahattvAbhAvacAkSuSe cakSuHsaMyuktodbhUtarUpavadvaiziSTayasya kAra tvam, dravyavRttirUpAbhAvacAkSuSe cakSuHsaMyuktamahadvaiziSTyasya kAraNatvamityevaM kAryakAraNabhAvadvayetyarthaH / samavAyAbhyupagantRpakSe kAryakAraNabhAvamupadarzayati- rUpAbhAvAnyeti- dravyavRttyabhAvacAkSuSaM vAyuvRttirUpAbhAvacAkSuSamapi tadviSaye rUpAbhAve cakSurasaMyuktodbhUtarUpavadvizeSaNatAyA abhAvAd vyabhicAraH syAdato 'rUpAbhAvAnya' iti dravyavRttyabhAvavizeSaNam, dravyavRttyabhAvacAkSuSaM paramANuvRttimahatvA-: Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 139 kalpanAyA eva yuktatvamiti vAcyam; kAryatAvaccheda ke caramAbhAvatvApraveze dvitIye ca dravyabhedapraveze prathama dvitIyAbhyAmeva nirvAhana tRtIyakAryakAraNabhAvakalpanena vaiziSTayavAdino lAghavAt / na caivaM tava pArthivANughrANamAtrendriyasannikarSe pRthivItvAdipratyakSatApattiH 1 tavApi tanmAtrasannikarSAjalatvAbhAvAdipratyakSatApatteH; etadbhiyA ca tvayA rUpAbhAvapratyakSe cakSuH saMyuktamahattvavadvizeSaNatA, mahattvAbhAvabhAvacAkSuSamapi tadviSaye mahattvAbhAve cakSussaMyuktamahattvavadvizepaNatAyA abhAvAd vyabhicAraH syAdato 'mahattvAbhAvAnya ' iti dravyavRttyabhAvavizeSaNam, tRtIyakAryakAraNabhAve kAraNakoTo 'mahadU' ityasyAnupAdAne mahatsamavetasya pRthivItvAdezcakSussaMyuktodbhUtarUpavatparamANusamavAyenApi cAkSuSaM syAditi tadupAdAnam, cakSusaMyuktavAyvAdisamavAyenApi pRthivItvAdezcAkSuSaM syAdata 'udUbhUtarUpavad' iti / niSedhe hetumAha- kAryatAvacchedaka iti- rUpAbhAvAnyadravyavRttyabhAvacAkSuSatve mahattvAbhAvAnyadravyavRttyabhAvacAkSuSatve cetyarthaH caramAbhAvatvApraveza iti- 'dravyavRttyabhAvacAkSuSe' iti sthAne 'dravyavRtti'yoSe' ityeva vAcyamityarthaH / dvitIye ca mahattvAbhAvAnyadravyavRttyabhAvacAkSuSe ityasmin / dravyabhedapraveze caramAbhAvatvaM na nivezyate dravyabhedasya ca pravezaH kriyate, evaM ca vaiziSTyavAdino rUpAbhAvAnyadravyavRtticAkSuSe cakSuH saMyuktodbhUtarUpavadvaiziSTyasya hetutvam, mahatvAbhAvAnyadravya bhinnadravyavRtticAkSuSe cakSuH saMyuktamahattvavadvaiziSTyasya hetutvamityevaM prathama dvitIyAbhyAmeva nirvAhena tRtIyakAryakAraNabhAvA'kalpanena mahatsamavetacAkSuSe cakSussaMyuktamaddadudbhUtarUpavadvaiziSTyaM heturityevaM tRtIyakAryakAraNabhAvasyA kalpanena / nanu indriyasannikarSakAryatAvacchedakakoTAvabhAvatvA'praveze dravyavRttighrANajapratyakSe ghrANasaMyuktavaiziSTyasyaiva hetutve ghrANasaMyuktANu vaiziSTyasya pRthivItvAdau sattvAt tatpratyakSaM syAdityAzaGkaya pratikSipati- na ceti / tava vaiziSTyavAdinaH / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam cAkSuSe cakSuH saMyuktodbhUtarUpavadvizeSaNatA, rUpamahanvataSTatte rUpAbhAvamahattvAbhAvabhinnasyAbhAvasya cAkSuSe cakSuH saMyuktamahadudbhUtarUpavadvizeSaNatA heturityabhAvapratyakSa eva trayaM vAcyam ; bhAvapratyakSe cAnyat, tathA ca tRtIye kAryatAvacchedake'bhAvatvApraveze bhAvapratyakSe'pi vaiziSTayavAdino nirvAhaH / evaM ca cakSuH saMyuktasamavAyAderapyasvIkArAllAghavamiti / cakSuraprApyakAritve dravyacAkSuSe'pi cakSurAbhi abhAvatvasya kAryatAvacchedakakoTau niveze'pi ghrANasaMyuktANuvizeSaNatvasya jalatvAbhAvAdau sattvAt samavAyavAdino'pi jalatvAbhAvAdipratyakSaM kiM na syAditi niSedhahetumupanyasyati - tavApIti - samavAyavAdino'pItyarthaH / etadbhiyA ayogyavartinastattadindriyAyogyasya tattadindriyajapratyakSApattibhiyA / tvayA samavAyavAdinA / tathA ca abhAvapratyakSe kAryakAraNabhAvatrayaM bhAvapratyakSe cAnya eva kAryakAraNabhAva iti bhavanmate Avazyakatve ca / tRtIye kAryatAvaccheda ke rUpamahattvavadvRttirUpAbhAvamahattvAbhAvabhinnAbhAvacAkSuSatve / abhAvazvApraveze evaM sati rUpamahattvavadvRttirUpAbhAva mahattvAbhAvabhinnacAkSuSe cakSussaMyuktamahadud bhUtarUpavadvaiziSTyasya hetutvamiti vaiziSTyavAdinA'GgIkRte abhAva - cAkSuSasyeva bhAvacAkSuSasyApi niruktakAryatAvacchedakAkrAntatayA cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavadvaiziSTyata eva tadutpatterapi sambhavena tadartha kAraNatvAntarakalpanaM vaiziSTyavAdino nAstIti lAghavamityarthaH / vaiziSTyavAdinaH cakSuHsaMyuktasamavAyacakSuHsaMyuktasamavetasamavAyAdisannikarSasthAne'pi vaiziSTyasambandhenaiva nirvAha tadakalpanalAghavamapItyAha evaM ceti cakSussaMyuktavaiziSTyAdimatyapi cakSuHsaMyukta vaizi samastyevetyabhisandhiH / jainamate cakSuSaH prApyakAritvameva nAstIti cakSuH saMyogo'pi na dravyacAkSuSe kAraNaM kintu cakSurAbhimukhyameva, tacca dravya iva dravyasamavete tatsamavete'pi ceti cakSuH saMyogAdi Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 141 mukhyameva niyAmakamiti guNAdicAkSuSe'pi tadeva niyAmakaM yuktamiti sannikarSamAtrAnyathAsiddhikArakaM tadapyatiricyata iti madekaparizIlito latAdividitaH pnthaaH|| dravya jAtyanyacAkSuSe mahadudbhUtarUpavadbhinnasamavetatvena pratibandhakatvAt samavAyasiddhirityanye, jAtyanyatvasthAne nityAnyatvanivesambandhAkalpanalAghavAdAbhimukhyamapi padArthAntaramastItyato'pi SaTpadArthavibhajanamasaGgatamityAzayenAha- cakSuraprApyakAritva iti| tadeva cakSurAbhimukhyameva / tadapi Abhimukhyamapi / etadupapAdanamuktadizA svasyaiva svanirmitagranthAntare'pi syAdvAdalatAdau tatprapaJcanamiti vizeSajijJAsubhiravalokanIyaM syAdvAdalatAdikamityupadizati- iti medakaparizIlito latAdividitaH panthA iti / __ samavAyasAdhanapragalbhaM matAntaramupadarzayati- dravyeti- jAtyanyacAkSuSaM trasareNucAkSuSamapi, tadapi na syAt, tadviSaye trasareNI tAdAtmyena mahadudbhUtarUpavadbhinayaNukasamavetasya trasareNoH pratibandhakasya sattvAd ato dravyAnyatvanivezaH, dravyAnyacAkSuSaM pRthivItvAdicAkSuSamapi, tadviSaye mahadudbhUtarUpavadbhinnaghaNukasamavetasya pRthivItvasya tAdAtmyena sattvAt tadapi na syAdato jAtyanyeti, atra pratibandhake samavetatvasthAne vaiziSTyanivezo na sambhavati, tathA sati dravyajAtyanyacAkSuSaM ghaTAbhAvAdicAkSuSamapi, tadviSaye ghaTAbhAvAdau mahadudbhUtarUpavadbhinne tyaNukAdau vaiziSTyAkhyasambandhena vartamAnasya ghaTAbhAvAdestAdAtmyena sattvAt tadapi na syAditi samavetatvameva nivezanIyamiti smvaaysiddhirityrthH| ___etanmatasyAyuktatvAvedakaM matAntaramupadarzayati- jAtyanyatvasthAna iti nityatve satyanekasamavetatvalakSaNajAtitvena jAtyanyatvapravezApekSayA lAghavAnnityAnyatvameva tatsthAne nivezanIyam , evaM ca dravya Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] [ tattvabodhinIdhivRtivibhUSitam zAnnedaM yuktamityapare, dravyajAtyanyatvasthAne dravyAnyasattvaniveze'pi na kSatirityapi bodhyam // sAdRzyamapyatiricyate, tadbhinnatve sati tadvRttidharmavactvena tadbuddheranupapatterutkarSA -'pakarSAdivat tasya vailakSaNyenaivAnubhavAt // nityAnyacAkSuSaM ghaTAbhAvAdivAkSuSamapi na bhavati ghaTAbhAvAdernityatvena nityAnyatvAbhAvAditi tatpratyakSasya niruktapratibadhyatAvacchedakadharmAnAkrAntatvena tadviSaye ghaTAbhAvAdau mahadudbhUtarUpavadbhinanirUpitavaiziSTyANyasambandhAvacchinnavRttitAvato ghaTAbhAvAdestAdAtmyena sattve'pi na tadanupapattiriti na pratibandhakakoTau samavetatvanivezanaM saprayojanamiti noktamatasya yuktatvamityarthaH / dravyAnyasaccAnuSatvasya pratibadhyatAvacchedakatve'pi tasya jAticAkSuSe'bhAvacAkSuSe vAbhAvAnmahadudbhUtarUpavadbhinnavaiziSTyasya pratibandhakatAvacchedakatve'pi na kSatiriti na samavAyasiddhirityAha- dravya - jAtyanyatvasthAna iti // sodRzyarUpapadArthAntarasattvAdapi dravyAdiSaTpadArthavibhAgo vaizeSikANAmayukta ityAha- sAdRzyamapyatiricyata iti / nanu tadbhinnatve sati tadvRttidharmavattvameva sAdRzyam, tacca klRptapadArthAntarbhUtameve - tyata Aha- tadbhinnatve satIti - yannirUpitasAdRzyamabhimataM tattatpadena grAhyam / rabuddheH sAdRzyabuddheH / kathamanupapattirityapekSAyAmAha - utkarSeti yathA nIlatara- nIlatamA dipratItyotkarSApakarSAdikaM nIlAdigatamanubhUyamAnamanyad, evaM tadAliGgito nIlAdirapyanyaH, tathA sadRza- sadRzatara- sadRzatamAdipratItyA tadgatotkarSApakarSAdivat tadAliGgitasya sAdRzyasya vailakSaNyenA'nubhUyamAnasyAnyatvameva yuktam, 'tadbhinnatve sati0' ityAdirUpasya tu sAdRzyasyotkarSApakarSAdyasambhavAt tadvattayA vailakSaNyAnubhavasyApyanupapatterna tadrUpaM sAdRzyamityarthaH / - kAraNatvasyApi padArthAntarasya sadbhAvAduktavibhAgo'nupapanna ityAha-kAraNatvamapyatiricyata iti / atcAt kAraNatArUpatvA'bhAvAt / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnsavyavasthAprakaraNam ] [ 143 . kAraNatvamapyatiricyate, ananyathAsiddhatve sati niyatapUrvavartitAyA atattvAt , tathAhi-ananyathAsiddhatvamanyathAsiddhabhinatvam , anyathAsiddhaM ca paJcavidham / tatra yena sahaiva yasya yaM prati pUrvavRttitvaM gRhyate tadAdyam , yathA-daNDAdinA sahaiva daNDarUpAderghaTAdikaM prati pUrvavartitvagrahAd daNDarUpAdikam , daNDAdinAtra ananyathApiddhatve sati niyatapUrvavartitAyAH kAraNatArUpatvA'bhASameva bhaavyti-tthaahiiti| tatra paJcasvanyathAsiddheSu mdhye| AdyaM prathamamanyathAsiddham / ghaTAdikaM prati daNDarUpAdikaM prathamAnyathAsiddhatvena prAcInanaiyAyikasammatamiti tatroktalakSaNa saGgamayati-yathetyAdinA vizvanAthapaJcAnanena tu "yena saha pUrvabhAvaH kAraNamAdAya vA yasya / anya prati pUrvabhAve jJAte yatpUrvabhAvavijJAnam // 12 // janake prati pUrvavartitAmaparikSAya na yasya gRhyate / atiriktamathApi yad bhaveSiyatAvazyakapUrvavartinaH // 20 // ete paJcA'nyathAsiddhA daNDatvAdikamAdimam / ghaTAdau daNDarUpAdi dvitIyamapi darzitam // 21 // tRtIyaM tu bhaved vyoma kulAlajanako'paraH / paJcamo rAsabhAdiH syAdeteSvAvazyakastvasau' // 22 // ityevaM paJcAnyathAsiddhA upavarNitAH [kArikAvalyAm] tenaiva ca muktAvalyAmetAH kArikA vyAkhyAtAH, tatra ca dvitIyAnyathAsiddhatvena daNDarUpAdikaM darzitamiti / prakRte ca yena sahaiva daNDAdinA sahaiva, yasya dnnddruupaadeH| yaM prati ghaTAdika prati, pUrvadhartisvaM gRhyate pUrvavartitvagrahAt , daNDarUpAdikaM ghaTAdikaM prati prathamamanyathAsiddhamityevamuktalakSaNasaGgamanam / daNDAdineti- 'daNDarUpaM ghaTapUrvavarti' ityevaMpUrvavartitvagrahanirUpitavizeSyatAvacchedakatvaM yad daNDe, tadeva Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam sAhityaM pUrvavartitvagrahe vizeSyatAvacchedakatvam , rUpAdAveva pUrvavartitvagrahAd vizeSyatvamityanye / atra yena-pRthaganvayavyatirekavatA, daNDAdinA rUpasya sAhityam , arthAd daNDAdiniSThAvacchedakatAnirUpitA yA pUrvavartitvagrahanirUpitavizeSyatA tattvam, atastasya rUpe sattvAd daNDAdinA sAhityaM tasyopapadyate, athavA 'daNDarUpaM ghaTapUrvavarti, rUpavAn daNDo ghaTapUrvavartI' ityevaM dvividhA'pi pUrvavartitvagraha iti daNDasyApi vizeSyatAvacchedakatvaM rUpasyApi vizeSyatAvacchedakatvamiti sAhityam, yadvA vizeSyatA avacchedakatA ca sAhityamiti cchedaH, tathA ca 'daNDarUpaM ghaTaniyatapUrvavarti' ityevaM grahe rUpaniSThavizeSyatAnirUpitAvacchedakatA daNDe rUpasAhityam , daNDaniSThAvacchedakatAnirUpitavizeSyatA rUpe daNDasAhityamiti / nanu vizeSyatAvacchedakatvaM na sAhityaM kintu vizeSyatvam , yathA-'daNDo ghaTapUrvavartI' tathA 'rUpaM ghaTapUrvavarti' ityevaM daNDa-rUpayoH pUrvavartitvagrahavizeSyatvaM daNDe daNDarUpe ca samasti, pUrvavatitvaM nAma kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryAdhikaraNe kAraNatAvacchedakasambandhena vRttitvam , tacca samavAyasambandhena ghaTAtmakakAryAdhi. karaNe kapAle svAzrayadaNDajanyacakrabhramijanyatvasambandhena vartamAne rUpe samastIti matAntaramAha-rUpAdAveveti-evakAreNa daNDavizeSitasya rUpAdeH pUrvavartitvagrahavyavacchedaH, yadA ca kevalasyaiva rUpAdeH pUrvavartitvagrahavizeSyatvaM tadA pUrvavartitvagrahavizeSyatAvacchedakatvaM na daNDAderiti na tallakSaNaM sAhityam , daNDasyApi rUpAdyavizeSitasyaiva 'daNDo ghaTapUrvavartI' ityevaMgrahavizeSyatvam, tato na rUpasyApi niruktavizeSyatAvacchedakatvaM kintu niruktavizeSyatvameveti tadevAnugatatvAt sAhityam / nanvevaM 'daNDo ghaTaniyatapUrvavartI' iti grahe daNDaniSThavizeSyatAnirUpitAvacchedakatvalakSaNasAhityasya daNDatve daNDatvaniSThAvacchedakatAnirUpitavizeSyatvasya daNDe sattvAt yena sahaiva Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 145 yasya tadrahitasyeti vAcyam, tena daNDatvAdinA daNDAdernAnyathAsiddhiH, navA daNDasaMyogAderdaNDAdinA, satyapi daNDAdau vinA tatsaMyogAdikaM kAryavyatirekAt tasya pRthaganvayAdimatvAt / na ca, " " daNDasya ghaTAdikaM prati pUrvavartitvagrahAd ghaTAdikaM prati daNDatvena daNDospi prathamAnyathAsiddhaH syAt evaM cakratvAdinA cakrAdikamapyuktAnyathAsiddhaM bhavedityata Aha-atreti tathA ca pRthaganvayavyatirekavatA yena sahaiva pRthaganvayavyatirekarahitasya yasya yaM prati pUrvavRttitvaM gRhyate tadAdyamiti paryavasitam 'yena' ityasya 'pRthaganvayavyatirekavatA' iti vizeSaNAd ghaTAdikaM prati daNDatvAdeH pRthaganvayavyatirekAbhAvAd 'yena' ityanena 'daNDatvAdinA' iti grahItuM na zakyata iti na daNDatvAdinA daNDAderanyathAsiddhiH / , 'yasya' ityasya 'pRthaganvaya-vyAMtare karahitasya' iti vizeSaNAd ghaTAdikaM prati pRthaganvayavyatirekavato daNDasaMyogAdeH pRthaganvayavyatirekarAhityA'bhAvAd 'yasya' ityanena 'daNDasaMyogAdeH' iti grahItuM na zakyata iti daNDAdinA daNDasaMyogAdernAnyathAsiddhirityAha- teneti'pRthaganvayavyatirekavatA' ityAdivizeSaNopAdAnenetyarthaH / daNDasaMyogAdeH pRthaganvayavyatirekavattvaM bhAvaryAta - satyapi daNDAdAviti / tatsaMyogAdikaM daNDasaMyogAdikam / kAryavyatirekAt ghaTAdikAryA'bhAvAt / tasya daNDasaMyogAdeH / nanu 'yasya' ityasya pRthaganvayavyatirekarahitasya' iti vizeSaNoktoM 'yena' ityasya 'pRthaganvaya - vyatirekavatA' iti vizeSaNaM na deyam daNDatvAdinA daNDAderanyathAsiddhivAraNAyava tadvizeSaNaM dIyate, paraM tadadAne 'yena' ityanena 'daNDatvAdinA' ityasya grahaNe'pi 'pRthaganvayavyatirekarahitasya yasya' ityanena 'daNDAdeH' ityasya grahaNaM na sambhavati daNDAdeH pRthaganvaya- vyatirekAdimattvena pRthaganvayavyatireka rAhityA'bhAvAditi daNDatvAdinA daNDAderanyathAsiddhatvaprasaGgA'bhAve vyarthameva 'yena' ityasya " 10 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] [ tattvabodhanIvivRtivibhUSitam evaM daNDAderapi pRthaganvayAdimattvAdeva na daNDatvAdinA'nyathAsiddhiriti, yena 'pRthaganvayAdimatA' iti vyartham , svAzrayasaMyogena sati daNDatvAdau daNDAdivyatirekAsiddherdaNDAderatathAtvAt / na ca, evaM 'pRthaganvaya-vyatirekavatA' iti vizeSaNamityAzaGkAM pratikSipatina ceti / evaM daNDAdinA daNDasaMyogAderanyathAsiddhatvavAraNAya 'yasya' ityasya 'pRthaganvaya-vyatirekarahitasya' iti vizeSaNopAdAne sati / 'anvayAdi0' ityAdipadAd vyatirekasya grahaNam , evamagre'pi svAzrayasaMyogasambandhena daNDatvAdisattvaM tadaiva syAd yadi saMyogasambandhena daNDAdisatvaM bhavediti niruktasambandhena daNDatvAdisattve tadAnI daNDAdyabhAve ghaTAdyabhAva iti vyatireko vaktumazakya iti na pRthaganvaya-vyatirekazAlitvaM daNDAderiti 'pRthaganvaya-vyatirekarahitasya yasya' ityanena 'daNDAdeH' ityasya grahasambhavena 'yena' ityasya 'pRthaganvaya-vyatirekavatA' iti vizeSaNA'dAne yena' ityanena daNDatvAdinA' iti grahItuM zakyamiti daNDatvAdinA daNDAderanyathAsiddhatvaM prasajyata eveti tadvAraNAya yena' ityasya pRthaganvaya-vyatirekavatA' iti vizeSaNaM deyameveti pratiSedhahetumupadarzayati-svAzrayasaMyogeneti / atathAtvAt pRthaganvaya-vyatirekazAlitvAbhAvAt, tathA ca 'pRthaganvaya-vyatirekarahitasya yasya' ityanena daNDAdebrahaNaM smbhvtiityaashyH| nanu daNDatvAdinA daNDAderanyathAsiddhatvavAraNAya 'yena' ityasya 'pRthaganvaya-vyatirekavatA' iti vizeSaNadAne daNDAdinA daNDasaMyogAderanyathAsiddhatvaprasaGgavAraNAya 'yasya' ityasya 'pRthaganvaya-vyatirekarahitasya' iti vizeSaNaM na deyaM daNDasaMyogAdisattve daNDAdisattvasyAvazyakatayA tadAnIM daNDAdyabhAve ghaTAdyabhAva iti vyatirekA'sambhavAt , tathA ca 'yenAnvaya-vyatirekavatA' ityanena 'daNDAdinA' ityasya grahaNA'sambhavAt tAvataiva daNDAdinA daNDasaMyogAderanyathAsiddhatvaprasaktyabhAvAdityAzaGkAM prati Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 147 sati daNDasaMyogAdau daNDAdivyatirekAd ghaTAdivyatirekAsiddhedaNDAdeH pRthaganvayAdyabhAvAt 'yena pRthaganvayAdimatA' ityata eva daNDa saMyogAderananyathAsiddhau 'tadrahitasya' iti vyarthamiti vAcyam , cakSuH-kapAlAdinA tatsaMyogAnyathAsiddhivAraNArtha tadupAdAnAt , tatsaMyoge satyapi cakSuH-kapAlAdinAzakAle tadvayatireke kAryavyatirekAcakSuH-kapAlAdeH pRthaganvayAdimattvAt / nanvevamapi daNDAderdaNDatvAkSipati-na ceti- asya 'vAcyam' itynenaanvyH| evaM daNDatvAdinA daNDAderanyathAsiddhatvavAraNAya 'yena' ityasya 'pRthaganvaya-vyatirekavatA' iti vizeSaNadAne / daNDasaMyogAdau stiitynvyH| cakSurindriyasya pratyakSaM prati kAryasahabhAvena kAraNatvam , evaM kapAlAdeviSayasya kAryakAlavRttitayA svaviSayakapratyakSaM prati kAraNatvam , samavAdhikAraNasya cA kapAlAderghaTAdikArya prati kAryakAlavRttitayA kAraNatvam , evaM calarviSayasaMyogAnantarakSaNe cakSuSo nAze viSayanAze vA, kapAlAdisaMyogAnantarakSaNe kapAlAdinAze vA tadAnIM pratyakSa ghaTAdikArya ca na jAyata iti cakSussaMyogasattve'pi cakSuSo'bhAvAt pratyasAbhAvaH, evaM kapAlAdilakSaNaviSayA'bhAvAt tatpratyakSA'bhAvaH, kapAlAdidvayasaMyogasattve'pi kapAlAdyabhAvAd ghaTAdikAryA'bhAva iti pRthaganvaya-vyatirekavattvamavazyaM cakSuH-kapAlAderiti pRthaganvayavyatirekavatA cakSuH-kapAlAdinA cajhurviSayasaMyogasya kapAladvayasaMyogAdezcAnyathAsiddhatvaM prasajyata iti tadvAraNAya 'yasya' ityasya 'pRthaganvaya-vyatirekarahitasya' iti vizeSaNaM deyamiti pratiSedhahetumupadarzayati- cakSuHkapAlAdineti / tatsaMyogeti-cakSuHkapAlAdisaMyogetyarthaH / tadupAdAnAt 'yasya' ityasya vizeSaNatayA 'pRthaganvaya-vyatirekarahitasya' ityasyopAdAnAt / tatsaMyoge satyapi cakSuH-kapAlAdisaMyoge satyapi / tadvyatireke cakSuH-kapAlAdyabhAve / kAryavya terekAt pratyakSalakSa Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] [ tattvabodhanIvivRtivibhUSitam dita iva daNDarUpAderapi pRthaganvayAdyabhAvAt kathaM tena tadrUpAnyathAsiddhiriti cet ? na - 'pRthag' ityAdestadanvaya-vyatirekA'niyatAnvaya-vyatirekazAlitvaM nArthaH, kintu tadanvayAyaghaTitAnvayAdimattvam , itthaM ca daNDa-daNDatvayone mithastathAtvam , daNDatvatatsamavAya-daNDasaMyogAdInAmubhayazarIraghaTakatvAt , daNDAdestu Nasya ghaTAdisvarUpasya vA kAryasyAbhAvAt / 'pRthaganvayAdi0' ityAdi padAt pRthgvytirekprigrhH| nanu yathA svAzrayasaMyogasambandhena daNDatvAdisattve saMyogasambandhena niyamato daNDAdisattvamiti daNDatvA. dhanvaya vyatirekato na pRthaganvaya-vyAMtareko daNDAdeH, tathA svAzrayasaMyogasambandhena daNDarUpAdisattve niyamataH saMyogena daNDAdisattvamiti daNDarUpAdyanvaya-vyatirekato'pi na pRthaganvayavyatireko daNDAderiti 'yena pRthaganvaya-vyatirekavatA' ityanena 'daNDAdinA' ityasya grahItumazakyatvena daNDAdinA daNDarUpAderapi noktAnyathAsiddhatvasambhava ityAzaGkate-nanvevamapIti / 'daNDarUpAdarApa' ityatra daNDarUpAderiti paJcamyantam, tathA ca daNDarUpAdito'pi daNDAdeH pRthgnvy-vytirekaa'bhaavaadityrthH| tena dnnddaadinaa| tadpAnyathAsAddhaH dnnddruupaadernythaasiddhiH| samAdhatte- neti // tadanvayeti- tadanvaya-vyatirekA'ghaTitAnvaya-vyatirekazAlatvaM pRthaganvaya-vyatirekavattvamityarthaH / itthaM ca pRthaganvaya-vyatirekavattvasya niruktasvarUpatve ca / tathAtvaM tadanvayAdyaTitAnvayAdimattvam / ubhayazarIraghaTakatvAt dnnddtvaadynvy-vytirek-dnnddaadynvyaatrekobhyshriirghttktvaat| yata svAzrayasaMyogasambandhena daNDatvasattvaM daNDatvasyAnvayaH, tatra daNDatvam, tadAzrayazca samavAyeneti samavAyaH, tadAzrayo daNDa iti daNDaH saMyAgazcete ghaTakAH, saMyogena daNDasattvaM daNDasyAnvayaH, tatrApi daNDaH samavAyena daNDatvAzraya iti daNDatva-tatsamavAya-daNDa-tatsaMyogA ghaTakA Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 149 tadrUpAdestathAtvam , daNDAdyanvayasya tadrUpAdyanvayaghaTakatatsamavAyA'ghaTitatvAt , na tu daNDarUpAdedaNDAditaH, tadrUpAdyanvayasya tadanvayaghaTitatvAt ; cakSuH-kapAlAderanvayaH kAlikatAdAtmyAditaH, iti daNDa-daNDatvayoH parasparaM tadanvayAdighaTitAnvayAdimattvameva, na tadanvayAdyaghaTitAnvayAdimattvamato na daNDatvAdinA daNDAderanyathAsiddhirityarthaH / daNDAdinA daNDarUpAdestvanyathAsiddhistu sambhavati, yato daNDAderdaNDarUpAdyanvayAdyaghaTitAnvayAdimattvalakSaNaM pRthaganvayAdimattva samasti, svAzrayasaMyogasambandhena daNDarUpAdisattvalakSaNadaNDarUpAdyanvaye praviSTasya daNDarUpasamavAyasya saMyogasambandhena daNDasattvalakSaNadaNDAnvaye'praviSTatvAditi 'yena pRthaganvayAdimatA' ityanena 'daNDAdinA' ityasya grahItuM zakyatvAt , saMyogasambandhena daNDasattvalakSaNadaNDAnvaye daNDatva-samavAya-daNDa-saMyogAH praviSTAH, te sarve'pi svAzrayasaMyogena daNdarUpasattvalakSaNadaNDarUpAnvaye praviSTA eva, rUpavizeSaNIbhUte daNDe daNDatva-tatsamavAyadaNDAnAM praviSTatvAt , svAzrayasaMyogalakSaNasambandhe ca daNDasaMyogasya praviSTatvAditi daNDAdyanvayAdyaghaTitAnvayAdimattvalakSaNapRthaganvayAdimattvaM na daNDarUpAderiti 'prathaganvayAdirahitasya yasya ityanena daNDarUpAdegrahItuM zakyatvAdityAha-daNDAdestviti / pAdeH dnnddruupaaditH| tathAtvaM daNDarUpAdyanvayAdyaghaTitAnvayAdimattvalakSaNa pRthaganvayAdimattvam / tadupapAdanAyAha-daNDAdyanvayasyeti / tadrUpetidaNDarUpetyarthaH / tatsamavAyeti-daNDarUpAdisamavAyetyarthaH / na viti. daNDarUpAderdaNDAdito niruktasvarUpaM pRthaganvayAdimattvaM nAstItyarthaH / tadrUpAdyanvayasya daNDarUpAdyanvayasya / tadanvayaghaTitatvAt daNDAdyanvayaghaTitatvAt / evaM ca 'yasya pRthaganvayAdirahitasya' ityanena 'daNDarUpAdeH' ityasya grahaNaM smbhvtiityaashyH| cakSuH kapAlAdinA tatlayogAdeniruktAnyathAsiddhirna sambhavati, tatra dvayorapi parasparApekSayA niruktapRthaganvayAdimattvena 'yasya pRthaganvayAdirahitasya Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] [ tatvabodhanIvivRtivibhUSitam tatsaMyogasya tu samavAyata iti mithastattvamevetyadoSAt / na ca, evaM vinApi daNDAdijJAnaM rUpatvAdinA daNDarUpAdau ghaTAdipUrvavartitvagrahasambhavAd rUpatvAdinA taddhetutvApattiH, pratyakSeNa Ahe ityanena tatsaMyogAdeH' ityasya vAraNAsambhavAdityAha-cakSuHkapAlAde. riti-yatkAle pratyakSaM tatkAle cakSuriti kRtvA cakSuSo'nvayaH kAlikasambandhaghaTitaH, samavAyasambandhena ghaTAdikaM prati tAdAtmyasambandhena kapAlAdikaM kAraNamiti kapAlAderanvayastAdAtmyaghaTitaH, evaM viSayatAsambandhena pratyakSa prati tadAtmyasambandhena kapAlAdeviSa. yasya kAraNatvamityato'pi kapAlAderanvayastAdAtmyaghaTitaH, cakSaHsaMyogastu viSaye samavAyena vartata iti tadanvayaH samavAyaghaTitaH, evaM samavAyena ghaTAdikaM prati samavAyena kapAlAdisaMyogaH kAraNamiti tadanvayaH samavAyaghaTita iti dvayorapi niruktapRthaganvayAdimasvena 'pRthaganvayAdimattvarahitasya yasya' ityanena 'cakSuHsaMyogAdeH kapAlasaMyogAdeH' ityasya dhAraNA'sambhavena na cakSuH-kapAlAdinA tatsaMyogAdeniruktAnyathAsiddhirityarthaH / nanu daNDarUpatvAdinA daNDarUpAderzAnasya daNDajJAnasApekSatvena daNDarUpatvAdinA daNDarUpAdau ghaTAdikAryaniyatapUrvavartitvagrahasya daNDajJAnaM vinA'sambhavAt tadAnIM niruktAnyathAsiddhisambhave'pi rUpatvAdinA daNDarUpAdau niyatapUrvavartitvagraho daNDAdijJAna vinApIti rUpatvAdinA daNDarUpAderanvayo na daNDAdyanvayaghaTita iti rUpatvena rUpeNa daNDarUpAdeH pRthaganyayAdimattvameveti noktAnyathAsiddhiriti rUpatvena daNDarUpAdeH ghaTAdikaM prati kAraNatvaM syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'vAcyam' itynenaanvyH| taddhetRtvApatiH daNDa rUpAderghaTAdikAraNatva. prasaGgaH / pRthaganvaya-vyatirekavatA yena sahaiva yaM prati yasya pUrvavartitvaM pratyakSeNa gRhyate taM prati tadanyathAsiddham , tathA ca pratyakSeNa daNDarUpe ghaTaniyatapUrvavartitvagraho daNDagrahaniyata eveti daNDa. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 151 niyamoktau ca dvayaNukAdikaM prati paramANyAdinA tadrUpAderanyathAsiddhayanApattiH, niyamAvivakSAyAM tu vaiparItyamapi syAditi vAcyam , 'pUrvavartitvam' ityasyAnvaya-vyatirekitvamityarthAt , na ca tad atiprasaktena rUpatvAdinA sugrahamiti / / 1 / / ___ anya prati pUrvavartitve jJAta eva yaM prati yasya pUrvartitvaM grahamantareNa pratyakSeNa daNDarUpe rUpatvena ghaTaniyatapUrvavartitvagraho na bhavatyeveti rUpatvAdinA'pi daNDarUpAderanyathAsiddhiH syAdeveti yadi tadA dvayaNukAdikaM prati paramANvAdinA paramANurUpAderanyathAsiddhatvaM na syAt, paramANurUpAderatIndriyatvena pratyakSeNa tyaNukAdipUrvavartitvasya grahA'sambhavAdityAha-pratyakSeNeti / tadrUgadeH prmaannuruupaadeH| * nanu 'yena sahaiva' ityatra niyamArthakaivakAro nopAdIyate, tathA ca rUpatvAdinA daNDarUpAdau ghaTAdipUrvavartitAgraho daNDajJAnaM vinA'pi bhavatu paraM daNDarUpatvAdinA daNDarUpAdau tadgrahastu daNDAdinA saha bhavatItyetAvatA daNDAdinA daNDarUpAderanyathAsiddhiH syAdityata Aha- niyapA'vivakSAyAM viti-kadAcid daNDAdAvapi ghaTAdiniyatapUrvavartitAgraho daNDarUpAdinA saha bhavatIti daNDarUpAdinA daNDA. derapi niruktAnyathAsiddhiH syaadityrthH| niSedhe hetumAha-pUrvavartitvamityasyeti-tathA ca yena sahaiva yasya yaM pratyanvayavyatirekitvaM gRhyate tadanyathAsiddhamiti phalitam / itthamapi kuto'nanyathAsiddhiparihAra ityapekSAyAmAha-na ceti- asya 'sugraham' ityanenAnvayaH / tat anvayavyatirekitvam / rUpatvaM hi daNDarUpe'pi rUpAntare'pi, ghaTaM pratyanvaya-vyatirekitvaM tu daNDarUpa eva na rUpAntara iti rUpatvasyAtiprasaktatayA na ghaTaM pratyanvaya-vyatirekitvasyAvacchedakatvamiti na rUpatvena daNDarUpe ghaTaM pratyanvaya-vyatirekitvasya grahaH sambhavati, kintu daNDarUpatvena, tAdRzagrahazca daNDAdinA sahaiveti bhavatyeva daNDAdinA daNDarUpAdeniruktAnyathAsiddhiH // 1 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam gRhyate tad dvitIyam , yathA-AkAzasya zabdaM prati pUrvavartitve jJAta eva jJAna-ghaTAdikaM prati tadgrahAdAkAzo jJAna-ghaTAdau / na ca zabdAzrayatvenA'nyathAsiddhatvamAyenaiveti kimaneneti vAcyam , aSTadravyAnyatvAdinA tathAtvAyaitadukteH, zabdasya ghaTAdikaM prati pRthaganvaya dvitIyAmanyathAsiddhiM darzayati- anya pratIti-niruktAnyathAsiddhi. rAkAzasya jJAna-ghaTAdikaM prati bhavati, zabdAtiriktaM kAryamA pratyakAzasyAnyathAsiddhatvamityAvedanAya jJAnapadopAdAnam, tatsa. manvayaM bhAvayati- yathetyAdinA / tadgrahAt pUrvavartitvagrahAt / zabdAzrayatvena sahaivAkAzasya jJAna-ghaTAdikaM prati pUrvavartitvaM gRhyata iti zAna-ghaTAdikaM prati AkAzasyAnyathAsiddhiriti prathamAnyathAsiddhayaiva gatArthatvAd dvitIyAnyathAsiddhiparikalpanA vyarthatyAzaGkaya prati. kSipati- na ceti-asya 'vAcyam' itynenaanvyH| zabdAzrayatvenAkAzasya prathamAnyathAsiddhatve'pi aSTadravyAnyatvAdinA na prathamAnyathAsiddhiriti tapeNA'nyasiddhatvAya dvitIyAnyathAsiddherAvazyakateti niSedhahetumupadarzayati- aSTadravyAnyatvAdineti- pRthivI-jala-tejo vaayukaal-digaatm-mnobhinndrvytvaadinetyrthH| tathAtvAya anyathAsiddhatvAya / tadukteH 'anyaM prati0' ityAdidvitIyAnyathAsiddhayukta, zabdaM prati pUrvavartitvajJAne satyeva pRthivyAdInAM zabdaM prati pUrvavartitvAbhAvAt tadrUpavaidharmyajJAnataH pRthivyAdyaSTadravyAnyatvagrahe sati pRthivyAdyaSTadravyAnyatvenAkAzasya ghaTaM prati pUrvavartitvaM gRhyata iti bhavatyaSTadravyAnyatvenAkAzasya ghaTaM prtynythaasiddhtvmitybhisndhiH| zabdAzrayatvamapyAkAzasya pRthivyAdyaSTadravyebhyo vaidhayaM bhavati, tajjJAnenApyaSTadravyAnyatvajJAnaM sukaramiti nASTadravyAnyatvenAkAzasya ghaTAdikaM pratyuktAnyathAsiddhisambhava iti yadi kazcid yAd tadApi zabdAzrayatvenaiva ghaTAdikaM pratyAkAzasya dvitIyAnyathAsiddhirna zabdAzrayatvenAkAzasya prathamAnyathAsiddhisambhavaH, zabdAzrayatvaM zabda Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 153 vyatirekarahitatayA tena prAktanAnyathAsiddhadurvacatvAcca / nanu zabdo dravyAzritoguNatvAdityAdyanumAnAcchabdAzrayatvAdinopasthite AkAze vinApi zabdapUrvavRttitvagrahaM jJAna-ghaTAdipUrvavartitvagrahasambhava iti ceta ? na-zabdo dravyahetuko janyaguNatvAdityAdyanumAnAdeva kAryakAraNabhAvalakSaNAnukUlatarkaprayuktAt tatsiddheH / na caivaM saMyogaeva, tasya na ghaTaM prati pRthaganvayAdimattvamiti 'pRthaganvayAdimatA 'yena ityanena 'zabdena' ityasya grahaNA'sambhavAdityAha- zabdesyeti / tena zabdAzrayatvena / nanu AkAze zabdAzrayatvagrahaNaM zabda prati pUrvavatitvagrahamantarApi 'zabdo dravyAzrito guNatvAd' ityanumAnena dravyAzritatve siddhe pRthivyAyAdhitatvavAdhAt prathivyAdyaSTadravyAtiriktadravyasiddhau tad dravyamAkAzanAmakamevetyAkAzAzritatve siddha zabdasyAkAzAzritatvamAkAzasya zabdAzrayatvamantarA'nupapannamityanyathAnupa. pattyaiveti zabdAzrayatvenAkAzasya jJAna-ghaTAdikaM prati janakatvAbhyu. pagamenoktAnyathAsiddhisambhava ityAzaGkate- nanviti / samAdhatte-neti / 'zabdo dravyAdhito guNatvAda' ityanumAne guNatvamastu dravyAzritatvaM mAstviti vyabhicArazaGkAnivartako'nukUlatarko nAstIti na tenAkAzasiddhisambhavaH, kintu janyaguNatvAvacchinnaM prati dravyatvena kAraNatvamiti kAryakAraNabhAvalakSaNAnukUlatarkasahakRtAt zabdo dravyahetuko janyaguNatvAdityanumAnAdevAkAzasya siddhiH , samavAyena zabdaM prati tAdAtmyena kAraNatvamevAkAzasya zabda prati kAraNatvam , tatazcAkAzasya zabdasamavAyikAraNatvataH zabdAzrayatvamapi sidhyatyeveti zabdAzrayatvajJAne zabdaM prati pUrvavartitvajJAnasya niyamenApekSaNAda bhavati zabdAzrayatvenAkAzasya jJAna-ghaTAdikaM prati kAraNatve niruktAnyathAsiddhirityAha- zabdo dravyahetuka iti| tatsiddhaH zabdA. shrytyaa''kaashsiddheH| nanUktadizA yathA jJAna-ghaTAdikaM prati zabdAzrayatvenAkAzasya janakatvAbhyupagame'nyathAsiddhistathA saMyoga Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vibhAgAdAvapyAkAzasyAhetutvApattiH ? dravyatvena taddhatutvasambhavAt / ata evAdhAratvena kAla-dizoH kAryasAmAnyahetutvaM niSpratyUham, vinApi kAlikaparatvAdipUrvavartitvagrahamAdhAratvena pUrvavartitvagrahasambhavAt / na caivaM vibhutvenAkAzasyApi kAryasAmAnyahetutvaM syAt / vibhAgAdikaM pratyapIti saMyoga vibhAgAdikAraNatvamapi tasya na syAdityAzaGkaya pratikSipati- na caMti / evaM zabdAzrayatvena janakatve ukta dizA niruktAnyathAsiddhatve / niSedhe hetumAha- dravyatveneti-saMyogavibhAgAdeH samavAyena dravyamAtra evotpAdena tadanurodhena samavAyena saMyoga-vibhAgAdikaM prati tAdAtmyena dravyatvena dravyamAtrasya kAra. Natvasya vAcyatayA dravyatvenAkAzasyApi saMyoga-vibhAgAdihetutvasambhavAdityarthaH / ata eva ekarUpeNAnyathAsiddhasyApyanyarUpeNa kAraNa tvAdeva / kalikaparatvAdi' ityAdipadAt kaalikaa'prtv-daishikprtvaaprtvaanaamupgrhH| vinApIti- kAlikaparatvA'paratvanimittakAraNatvena kAlasya dezikaparatvA'paratvanimittakAraNatvena dizazca kAryasAmAnya prati kAraNatvaM svIkriyeta tarhi kAlasya kAlikaparatvA'paratve pratipUrvavartitvaM gRhItvaiva kAryasAmAnya prati pUrvavartitvaM gRhyata iti kAlasya kAryasAmAnyaM pratyanyatthAsiddhatvaM syAt , evaM dizo'pi daizikaparatvA'paratve prati pUrvavartita gRhItvaiva kAryasAmAnya prati pUrvavartitvaM gRhyata iti dizaH kAryasAmAnyaM pratyanyathAsiddhatvaM bhavet ; na caiSam , kintu kAryasAmAnyaM prati kAladizorAdhAratvenaiva kAraNatvam, kAlasya kAlakRtavizeSaNatAsambandhena kAlikasambandhAparaparyAyeNa jagata AdhAratvam , dizazca dikRtavizeSaNatAsambandhena jagata AdhAra tvamiti tadUpeNa tayoH kAryasAmAnya prati kAraNatvAbhyupagame AdhAratvena kAryasAmAnyaM prati pUrvavartitvagrahasya kAlikaparatvA'paratvAdipUrvavartitvagrahaM vinApisambhavana niruktAnyathAsiyApattyasambhavAdityarthaH / kAryasAmAnyaM pratyAkAzasya vibhutvena kAraNatvamAzaGkaya prati. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 155 aatmtvvyaapkvibhutvenaanythaasiddheH| na ca svargAdipUrvavartitvena gRhIta eva yAgAdAvapUrvapUrvavartitvagrahAd yAgAdikamapUrvAdAvanyathAsiddham ? anyaM prati pUrvavartitvAnupapAdakaM yasya pUrvavartitvaM gRhyata. ityarthAt , vastuto'nyaM prati pUrvavartitvagrahaniyato yaM prati yaddharmAkSipati- na caivamiti / kAryasAmAnya prati kAraNatvaM kAla-digAtmanAm , tatra kAlasya kAlikasambandhena sarvakAryAdhAratvataH sarvakArya prati kAraNatvam, dizazca dikkRtavizeSaNatayA kAryasAmAnyAdhAratvataH kAryasAmAnyakAraNatvam , kartRtvena kAryatvena kAryakAraNabhAvasya tu kulAlasya ghaTaM prati tantuvAyasya paTaM prati kAraNatvamiti viziSya kAryakAraNabhAve sati 'yadvizeSayoH kAryakAraNabhAvastatsAmAnyayorapi' iti nyAyAt siddhAvAtmatvena sarvAtmagatena samAnyarUpeNa kAryasAmAnya prati AtmanaH kAraNatvam, AkAzasya kAryasamAnyaM prati kAraNatve na kAcid yuktirasti, athApyAtmano vibhutvena yadi kAryasAmAnya prati hetutva bhavet tadA vibhutvasya kAraNatAvacchedakasyAH kAze'pi sattvAt tasyApi vibhutvena kAryasAmAnyaM prati kAraNatvaM siddhayedapi, kintu vyApyadharmeNa kAraNatve sambhavati vyApakadharmeNAnyathAsiddhatvam , ata eva :daNDAdInAM ghaTAdikaM prati daNDatvAdirUpavyApyadharmeNa kAraNatve sambhavati tadvyApakena dravyatvenAnyathAsiddhatvam , tathA cAtmana Atmatvena kAraNatve tadvayApakena vibhutve. nAnyathAsiddhatvamiti vibhutvena kAraNatAvacchedakatayA'klaptenAkAzasyApyanyathAsiddhiriti niSedhahetumupadarzayati-Atmatvati / yAgAderadRSTa prati dvitIyAnyathAsiddhimAzaGkaya pariharati-na ceti| niSedhe hetumAha-anyaM pratIti- tathA ca anyaM prati pUrvavRttitve jJAta eka yaM prati yasyAnya prati pUrvavartitvAnupapAdakaM pUrvavartitvaM gRhyate tad dvitIyamiti phalitam, na ca tallakSaNaM tatra samanveti, svargAdikaM prati pUrvavartitve gRhIta evAeM prati yAgasyAnyaM prati pUrvavartitvA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vacchinnasya pUrvavartitvagrahastaM prati taddharmAvacchinnamanyathAsiddhamityarthAt, yAgAdeH sukhahetutayA vihitatvenApUrvaM pratyanyathAsiddhatve'pi yAgatvAdinA hetutvaM niSpratyUham AkAzasyApi jJAna - ghaTAdau zabdajanakatvenaivai tadanyathAsiddhatvam, zabdAzrayatvena tu ' anyatra nupapAdakaM pUrvavartitvaM gRhyata ityevaM saGghaTane satyuktalakSaNasamanvayaH syAd, na cavam, adRSTaM prati pUrvavatitvasya yAgagatasya svagaM prati pUrvavartitvasyopapAdakatvena tadanupapAdakatvasyAbhAvAt / ukta doSoddhArAya prakArAntaramAha - vastuta iti / yAgAdeH sukhahetutayA vihitatvena rUpeNa yadyapUrva prati kAraNatvamupeyate tadA sukhahetutayA vihitatvAvAcchinnasya yAgAderapUrva prati pUrvavartitvagrahaH sukhavizeSalakSaNasvargaM prati pUrvavatitvagrahaniyata ityapUrva prati sukhahetutayA vihitatvena rUpeNa yAgo niruktAnyathAsiddhivAneva, apUrva prati yAgatvAdinA yAgAdeH kAraNatvAbhyupagame tu yAgatvAdyavacchinnasyApUrva prati pUrvavartitvagraho na svargaM prati pUrvavartitvagrahaniyata iti yAgatvAdyavacchinnasya yAgAdenaktAnyathAsiddhatvamiti yAgatvAdinA yAgAderapUrvaM prati kAraNatvaM syAdevetyAha- yAga deriti / AkAzasyApi zabdajanakatvAvacchinnasya jJAna- ghaTAdikaM prati pUrvavartitvagrahaH zabdaM prati pUrvavartitvagraha niyata iti zabdajanakatvena rUpeNAkAzasya 'jJAna ghaTAdikaM prati niruktAnyathAsiddhatvam, yadi tu zabdAzrayatvena rUpeNAkAzasya jJAna ghaTAdika prati kAraNatvamupeyate tadA zabdAzrayatvAvacchinnasyAkAzasya jJAna - ghaTAdikaM prati pUrvavartitvagraho na zabda prati pUrvavartitvagrahaniyata iti na zabdAzrayatvenAkAzasya jJAna- ghaTAdika prati niruktAnyathAsiddhatvam, kintu ' anyatra lRptaniyatapUrvavartina eva kAryasambhave tatsahabhUtamanyathAsiddham iti tRtIyA*nyathAsiddhilakSaNAkrAntatvAt tRtIyAnyathAsiddhirevetyAha- AkAzasyApIti / etat dvitIyam / , " Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] klRpta0' ityAdinaiva / na caivaM mananavyApArakazravaNatva-bhramijanakatvAdinA janakatvAnupapattiH 1 'anyaM prati pUrvavartitva eva0' ityatra phalAnanuguNamanyaM pratIti vAcyatvAt / dIdhitikRtastu - " phalAnanuguNamanyaM pratIti na vAcyam, ata eva parAmarzajanakatvena tadvyAptijJAnAnAM na kAraNatvame tadanyathAsiddheH / [ 157 " nanu mananavyApArakazravaNetvena rUpeNAtmazravaNasyAtmasAkSAtkAraM prati kAraNatvam, bhramijanakatvena rUpeNa daNDasya ghaTaM prati kAraNatvaM ca na syAt, mananavyApArakazravaNatvAvacchinnasyAtmazravaNasyAtmasAkSAtkAraM prati pUrvavartitvagraho mananaM prati pUrvavartitvagrahaniyata iti niruktadvitIyAnyathAsiddhilakSaNAkrAntatvAt evaM bhramijanakatvAvacchinnasya daNDasya ghaTaM prati pUrvavartitvagraho bhramiM prati pUrvavartitvagraha niyata iti tasyApi niruktAnyathAsiddhimattvAdityAzaGkya pratikSipati - na caivamiti / 'anyam' ityasya phalAnanuguNamiti vizeSaNaM dIyate, mananamAtmasAkSAtkArarUpaphalAnuguNam, bhramizca ghaTAtmakaphalAnuguNeti phalAnanuguNAnyazabdena mananabhramyAderdhAraNA'sambhavAduktalakSaNAbhAvAnna niruktAnyathAsiddhatvaM zravaNadaNDAdInAmiti mananavyApArakatvena zravaNasya, bhramijanakatvena daNDasya ca kAraNatvaM nirvahatyeveti pratikSepahetumAha - bhanyaM pratIti / ' dIdhitikRtastu' ityasya 'AhuH' ityanena sambandhaH / phalAnanuguNatvasyAnyavizeSaNatayA'vivakSitatvAdiva / ' anyaM prati0' ityAdidvitIyAnyathAsiddheH, parAmarzajana tvAvacchimnasya tattadvyAptijJAnasyAnumitiM prati pUrvavartitvagrahaH parAmarza prati pUrvavartitvagrahaniyata iti parAmarzajanakatvAvacchinnaM tattadvyAptijJAnamanyathAsiddhamityevaM lakSaNasadbhAvAt, 'anyam' ityasya phalAnanuguNamiti vizeSaNe tu parAmarzasyAnumitirUpaphalAnuguNatvena 'phalAnanuguNamanyam' ityanena taddhAraNA'sambhavAnna niruktAnyathAsiddhiH ata eva etadanyathAsiddheH Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] [ tattvabodhinIvikRtivibhUSitam na caivaM bhramijanakatvalakSaNadRDhatvena daNDe ghaTahetutvaM na syAt, iSTatvAt , daNDatvenaiva tattvAt , kacid ghaTAnutpAdasya bhramirUpadvArA'bhAvena sambhavAt , kSudracakrabhramisamarthAnmahAcakrasahitAd daNDAt ghaTAnutpattau tathaiva vAcyatvAd " ityAhuH // 2 // 'anyatra klaptaniyatapUrvavartina eva kAryasambhave tatsahabhRtaM tRtIyam , yathA-gandhaM pratyanyatra klaptapUrvavartitAkagandhaprAgabhAvena syaadityaashyH| yadi ca phalAnanuguNamiti vizeSaNaM na dIyate tadA niruktAnyathAsiddhisadbhAvAd bhramijanakatvena daNDasya ghaTakAraNatvaM na syAdityAzaGkAmiSTApatyA pariharati- na ceti / tattvAt ghaTahetu. tvAt / kvacit bhrmijnnaa'smrthdnnddsmvdhaansthle| bhramijanakatvalakSaNadRDhatvazAlidaNDatvena ghaTaM prati daNDasya kAraNatobhyupagamapakSe'pi tasya bhramidvArA kAraNatvamavazyaM vAcyamanyathA kSudrabhrami. jananasamarthadaNDo'pi bhramijanakadaNDo bhavatyeveti tato'pi mahAcakrasahitAd ghaTotpattiH syAt, bhramidvArA kAraNatve tu kSudracakrabhramimAtrasamarthana daNDena mahAcakrabhramaNAnutpAdAt tadrUpavyApArAbhAvena na ghaTotpattiriti bhramijanakatvasya kAraNatAvacchedakatve mAnAbhAvAdityAha- kSudreti / tathaiva bhramidvArA kAraNatvasyaiva dIdhitikRnmate yathA bhramijanakatvalakSaNadRDhatvena na daNDasya kAraNatvaM kintu daNDatvenaiva, kvacid ghaTAnutpAdasya bhramirUpavyApArAbhAvAdeva sambhavaH, tathA zravaNasyApyAtmasAkSAtkAraM prati nididhyAsaM prati ca na mananavyopArakazravaNatvena kAraNatvaM kintu zravaNatvenaiva, kvacit tata AtmasAkSAtkArAnutpAdasya mananalakSaNavyApArAbhAvAdeva sambhava ityAzayaH / tRtIyAnyathAsiddhiM nirUpayati- anytreti| udAharati- yatheti / bhanyatra apAka jagandhasthale / ttshbhuuteti-gndhpraagbhaavshbhuutetyrthH| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 159 tatsaha bhUtarUpaprAgabhAvAdi pAkajagandhaM pratyanyathAsiddham' yathAvAghaTAntaraM prati klRptapUrvavartitAkadaNDAdijAtIyena tatsahabhUtaM tadrA. sabhAdikaM tadghaTAdau, daNDAdinA cakrAdermiMtho'nyathAsiddhivAraNAyoktam- 'kAryasambhave' iti / na ca paJcamyarthahetutvapraveze AtmAzrayaH 1 'pRthaganvaya- vyatirekarAhitye satyanyatraklapsa niyatapUrvavartitAka sahabhUtam' ityarthasya vAcyatvAt hanta ! evaM rUpaprAgabhAvenaiva gandhaprAgaudAharaNAntaramAha - yathA veti / ghaTAntaraM prati rAsabhA samavadhAne daNDa- catrAdito jAyamAnaghaTaM prati / tatsahabhUtaM daNDAdijAtIyasahabhUtam / tadAviti ghaTatvAvacchinaM prati niyata pUrvavartitvAbhAvAdeva rAsabhasya na kAraNatvasambhava iti na ghaTatvAvacchine tadrAsabhAderanyathAsiddhatvamityabhisandhAya 'tadvaTAdo' ityuktam, 'anyathAsiddham' ityanuSajyate / anyatra kuptaniyatapUrvavati pratyekaM daNDAdi tatsahabhUtaM catrAdi, evamanyatra klRptaniyatapUrvavarti cakrAdi tatsahabhUtaM daNDAdIti kRtvA sarveSAM daNDa- cakrAdInAmanyathAsiddhatvaM prasajyata ityata uktam- 'kAryasambhave ' iti / daNDa- cakrAdInAM madhyAdekaikamAtra sattvato na kAryasambhavaH, kintu samagrAdeva daNDa-cakrAdita iti tatsahabhUtatvaM tadbhinna eveti na daNDAdipUktAnyathAsiddhiprasaGga ityAha- daNDAdineti / nanu ' anyatra klRptaniyatapUrvavartinaH' ityatra paJcamyarthaH kAraNatvam, tasyAnyathAsiddhizarIre pravezaH, anyathAsiddhezca kAraNatvaghaTakAnyathAsiddhizUnyatve pratiyogividhayA praveza ityevamanyonyAzraye paramparayA kAraNatvasya kAraNatvApekSatvAdAtmAzrayo'pi syAdityAzaGkAM prati na ceti / kAraNatvA'ghaTita niruktAnyathAsiddhinirvacanena tatparihArahetumupadarzayati- pRthaganvayavyatirekarAhitye satIti- anyatra klRptaniyatapUrvavartitAkasya cakrasya sakSabhUtatvaM cakrAdau samasti, anyatra klRptaniyatapUrvavartitAkasya cakrasya sahabhUtatvaM ca daNDAdau samastItyevaM sarveSAM daNDa-cakrAdInAmanyathAsiddhatvaM prasajyeteti Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] [ tattvabodhinIvivRttivibhUSitam bhAvaH kiM nAnyathAsiddhaH pRthaganvayavyatirekasAhityarAhityayorubhayatra taulyAt , maivam-'anyatra klapta0' ityasya 'avazyaklapta0' ityarthakaraNAt , avazyaklaptazca gandhaprAgabhAva eva, gandharUpapratiyogyupasthitau zIghropasthitilAghavAt , ita eva mahattvasyAnyatra klaptatvAtadvAraNAya satyantam , tathA ca daNDa-cakrAdInAM pRthaganvaya-vyatirekavattvasyaiva bhAvena tadrAhityAbhAvAnnAnyathAsiddhiprasaGgaH / itthaM tRtIyAnyathAsiddhinirvacane paraH zaGkate- hanta ! evamiti- gandhaprAgabhAvena rUpabhAgabhAvasyAnyathAsiddhIkaraNe yathA pRthaganvaya-vyatirekarAhityaM rUpaprAgabhAve, gandhaprAgabhAvasattve niyamato rUpaprAgabhAvasattvamiti kRtyA, tathA rUpaprAgabhAvasattve niyamato gandhaprAgabhAvasattvamityato gandhaprAgabhAve'pi pRthaganvaya-vyatirekarAhityaM samasti, yathA cAnyatraklaptaniyatapUrvavartitAkasya gandhaprAgabhAvasya sAhityaM rUpaprAgabhAve, tathA'nyatraklaptaniyatapUrvavartitAkasya rUpaprAgabhAvasya sAhityaM gandhaprAgabhAve'pItyubhayatra lakSaNasadbhAvAd gandhaprAgabhAvena pAkajagandhaM prati yathA rUpaprAgabhAvo'nyathAsiddhastathA taM pratyeva rUpaprAgabhAvena gandhAbhAvo'pyanyathAsiddhaH syaadityrthH| samAdhatte- mavamiti / gandha prati gandhaprAgabhAva evAvazyaklapto na rUpaprAgabhAva ityatra kiM vinigamakamityapekSAyAmAha- gandharUpeti- yasya kAraNatvakalpane lAghavaM so'vazyaklapta iti, lAghavaM ca zarIrakRtaM sambandhakRtamupasthitikRtaM ceti, prakRte gandhaM prati kAraNatvavicAre gandharUpapratiyogijJAnasadbhAvAd gandhaprAgabhAvo jhaTityupasthito bhavati, gandharUpasaha. caritajJAnatazca rUpAtmakapratiyogina upasthitau rUpaprAgabhAvopasthitirbhavatIti rUpaprAgabhAvastadapekSayA vilambopasthitika ityeva mupasthitikRtalAghavasadbhAvAd gandhaprAgabhAva evA'vazyaklaptaniyatapUrvavartitAka iti tatsahabhUtatvAd rUpaprAgabhAvasya pAkajagandhaM prtynythaasiddhtvmityrthH| ita eva lAghavato'vazyaklaptatvasyAdaraNAdeva, Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 161 bhAve'pyanekadravyavatvaM dravyacAkSuSAdau tenAnyathAsiddham , mahattvasya zarIralAghavenAvazyakatvAt, ata eva ca vyApakadharmAvacchinnasya vyApyadharmAvacchinnenAnyathAsiddhiH, kAraNAlpatvalAghavAt / na caivaM yatra yatra apakRSTamahattvaM tatra tatrAnekadravyavattvamapi samastIti anekadravyavattvaM vihAya nAnyatra klaptaM mahattvamiti mahattvasyAnyatra klaptatvAbhAve'pi lAghavato'vazyaklaptaM mahattvamiti tena drvycaakssussaadaavnekdrvyvttvmnythaasiddhmityrthH| kena lAghavena mahattvasyAvazyaklaptatvamityapekSAyAmAha-mahattvasyeti-mahattvatvaM sAmAnyam , tadvad mahattvam, anekadravyavatvaM cAnekadravyAzritAzritatvamityanekadravyavattvazarIrApekSayA mahattvazarIraM laghubhUtamiti zarIralAghavena mhttvsyaavshyklpttvmityrthH| ata eva lAghavato'vazyaklaptatvasya svIkArAdeva / vyApakadharmAvacchinnasya dravyatvarUpavyApakadharmAvacchinnasya / vyApyadharmAvacchinnena daNDatvarUpavyApyadharmAvacchinnena / anyathAsiddhiH ghaTakArya pratyanyathAsiddhiH / vyApakadharmAvacchinnApekSayA vyApyadharmAvaschinne kiMkRtaM lAghavam? ubhayatra kAraNatAvacchedakatvasya sAmAnya pava bhASAdityapekSAyAmAha- kAraNAlpatvalAghavAditi-dravyatvAvacchinnasya kAraNatve kAraNatAvacchedakadharmavattvarUpasvarUpayogyatAlakSaNaM kAraNatvaM dravyamAtra eva syAditi bahUni dravyANi kAraNAni syuH, daNDatvAghacchinnasya kAraNatve tu kAraNatAvacchedakadaNDatvavattvarUpasvarUpayogyatAlakSaNaM kAraNatvamalpIyasAmeva daNDAnAmiti kAraNAlpatva. lAghavAd daNDasya daNDatvena ghaTaM prati kAraNatvaM drvytvenaanythaasiddhirityrthH| nanu daNDasya ghaTaM prati janakatvaM svajanyabhramijanyatvasambandhena, daNDarUpasya tu svAzrayajanyabhramijanyatvasambandheneti daNDarUpasya kAraNatAvacchedakasambandhApekSayA daNDasya sambandho laghubhUta iti sambandhakRtalAghavAdavazyaklaptaniyatapUvirtino daNDasya sahabhUtatvAd daNDarUpAdikamanyathAsiddhaumati tRtIyAnyathAsiddhayaiva daNDarUpA. 11 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam sambandhalAghavAd daNDAdinA''vazyakena daNDarUpAderita evAnyathAsiddhau prathamavaiyarthyam ? tallAghavakRtAvazyakatvasyAtrApravezAt // 3 // yamAdAyava yasyAnvaya-vyatireko gRhyete tena tad anyathAsiddhamiti caturtham , yathA-ghaTaM prati daNDena daNDatvam , Adye'vacchedakenAvacchedyasyAtra cAvacchedyenAvacchedakasyAnyathAsiddhiriti bhedaH // 4 // deranyathAsiddhatve tadartham 'yena sahaiva yasya yaM prati pUrvavartitvaM gRhyate tadanyathAsiddham' iti prathamAnyathAsiddhaparikalpanaM vyarthamityAzaGkAM pratikSipati-na ceti / evam uktaprakAreNa / ita eva tRtIyAnyathAsiddhita eva / niSedhe hetumAha-talAghavakRteti- smbndhlaaghvkRtetyrthH| bhatra tRtIyAnyathAsiddhilakSaNe sambandhalAghavakRtAvazyakatvasya tRtIyAnyathAsiddhilakSaNe praveze prathamAnyathAsiddharanenaiva gatArthatve prathamAnyathAsiddhimupAdAya prAcAM pazcAnyathAsiddhipravAdo bhajyateti tatpravAda. rakSaNameva tadapravezabIjamiti bhAvaH // 3 // caturthAnyathAsiddhiM nirUpati- ymdaayaiveti| udAharati- ytheti| yamadAyaiva daNDamAdAyava, yasya daNDatvasya, anvaya-vyatireko gRhyete, tena daNDena tad daNDatvamanyathAsiddhamityevaM lkssnnsmnvyH| prathamAnyathAsiddhitasturIyAnyathAsiddhalakSaNyaM darzayati- Adya iti-prathamAnyathAsiddhau daNDarUpaniSThakAraNatve daNDasya vizeSaNatvAdavacchedakatvaM rUpasya vizeSyatvAdavacchedyatvaM 'daNDarUpaM ghaTapUrvavarti' iti pratItau bhAsata ityavacchedakena daNDenAvacchedyasya tadrUpasyAnyathAsiddhiH, caturthe daNDatvasya kAraNatve daNDatvasyAkhaNDasya pUrvavartitvagrahe na kimapyavacchedakatayA bhAsata iti 'daNDaH ghaTapUrvavartI' ityeva graho daNDatvasyApi pUrvavartitvagraharUpo vAcyaH, tatra vizeSaNatayA bhAsamAnasya daNDatvasthAvacchedakatvaM vizeSyatayA bhAsamAnasya daNDasyAvacchedyatvamityaghacchedyena daNDenAvacchedakasya daNDatvasyAnyathAsiddhirityevaM prathamacaturthAnyathAsiddhayorbheda ityarthaH // 4 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 163 svajanyasya yaM prati pUrvavartitve jJAte svasya tatvaM jJAyate taM prati khamanyathAsiddhamiti pazcamam , yathA-ghaTaM prati kulAlena tatpitA, ghaTaM pratyasya sAkSAdahetutvena kulAle ghaTajanakatvaM jJAtvaiva tadvArA tasya pUrvabhAvagrahAt , taduktaM maNikRtA- "yatra janyasya pUrvabhAvaM jJAtvA janakasya tagRhastatra janyena janakamanyathAsiddham , yatra tu janakasya pUrvabhAvaM jJAtvA janyasya tagRhastatra tadvArA janakatvaM yAgasyevApUrvadvArA" iti / na cAyamAna sagRhyate, bhramijanakatvAdinA hetutva paJcamAnyathAsiddhiM nirUpayati- svajanyasyeti / tattvaM pUrvavartitvam / udAharati- yatheti / lakSaNasaGgamanamittham - svajanyasya kulAlapitRjanyasya kulAlasya, yaM prati ghaTaM prati, pUrvavartitve jJAte sati, svastha kulAlapituH, ghaTaM prati pUrvavartitvaM jJAyata iti taM prati ghaTaM prati, svaM kulAlapitA'nyathAsiddha iti / kathaM kulAlasya ghaTapUrvavartitve zAte satyeva kulAlapiturghaTapUrvavartitvaM jJAyata ityapekSAyAmAha- ghaTa prtiiti| asya kulaalpituH| sAkSAdahetutvena kulAlamavyApArIkRtya hetutvaabhaaven| tadghArA kulaaldvaaraa| tasya kulaalpituH| uktArthe cintAmaNigrantharatnapraNeturgaGgezopAdhyAyasya sammati darzayati- taduktamiti / yatra ghaTe, janyasya kulAlasya, pUrvabhAvaM pUrvavartitvam , jJAtvA jJAtvaiva, janakasya kulAlapituH, tadgrahaH pUrvavartitvagrahaH, tatra ghaTe, janyena kulAlena, janaka janakaH kulAlapitA, anyathAsida ityrthH| yatra tu svargAdau punaH, janakasya apUrvajanakasya yAgasya, pUrva bhAvaM jJAtvA pUrvavartitvaM jJAtvA, janyasya yAgajanyasyApUrvasya, tadgrahaH tatpUrvavartitvagrahaH, tatra svargAdau, tavArA apUrvadvArA / nanu kulAlena sahaiva kulAlapiturghaTaM prati pUrvavartitvaM gRhyata iti kulAlena kulAlapiturghaTaM pratyanyathAsiddhirityevaM prathamAnyathAsiddhayaiva kulAlapituranyathAsiddhatvasambhavAt paJcamAnyathAsiddhikalpanA tadartha vyarthatyAzaGkAM pratikSipati-na ceti- ayaM kulAla Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam rakSAyai tatra 'yasya' iti yatpadArthe 'yena' iti yatpadArthaniyatapUrvavartibhinnasyeti vizeSaNadhrauvyAt nApi dvitIyena, tatra phalAnanu " pitA, Ayena prathamAnyathAsiddhatvena, na ca saMgRhyata ityanvayaH / bhramijanakatvAdinA daNDasya ghaTaM prati janakatvamapi yathAzrutaprathamAnyathAsiddhisadbhAvato na syAt, yato bhramaNena sahaiva bhramijanakasya daNDasya ghaTaM prati pUrvavartitvaM gRhyata ityevamAdyAnyathAsiddhilakSaNasya yathAzruta. syAsti sadbhAva iti, tasmAdAdyAnyathAsiddhilakSaNamitthaM pariSkaraNIyam - yena sahaiva yatpadArthaniyatapUrvavartibhinnasya yasya yaM prati pUrvavartitvaM gRhyate tena tasyAnyathAsiddhiriti, yatpadArthaniyata' ityatra yatpadArthaca 'yena' iti tRtIyAntayatpadArthoM grAhyaH tathA ca ' yena' ityanena 'bhramaNena' ityasya grahaNe yatpadArtho bhramaNameva, tanniyatapUrvavatyaiva bhramijanako daNDa iti tadbhinnatvasya bhramijanakadaNDe'bhAvAd 'yasya' ityanena 'bhramijanakadaNDasya' ityasya grahaNaM na sambhavatIti nAdyAnyathAsiddhistasya, evaM ca 'yena' ityanena 'kulAlena' ityasya grahaNe yatpadArthaH kulAla pava, tanniyatapUrvavartyeva kulAlapiteti tadbhinnatvaM na kulAlapituriti 'yatpadArthaniyatapUrvavartibhinnasya yasya' ityanena 'kulAlapituH' ityasya grahaNAsambhavena noktalakSaNaM kulAlapitarIti prathamena gatArthatvA'sambhavAt paJcamAnyathAsiddhikalpanAssvazyakIti niSedhahetumupadarzayati- bhramijana karavAdineti / hetutvarakSAyai ghaTaM prati daNDasya kAraNatvarakSAyai / tatra prathamAnyathAsiddhilakSaNe / 'yasya' iti yatpadArthe 'yasya' ityetadghaTakayatpadArthe / 'yena' iti yatpadArtheti - 'yena' ityetadbhaTakayatpAdArthetyarthaH / nanvevamapi anyaM prati pUrvavartitve jJAta eva yasya yaM prati pUrvavartitvaM gRhyate taM prati tadanyathAsiddhamiti dvitIyAnyathAsiddhayaiva kulAlapituranyathAsiddhatvaM sambhavati, yato'nyaM prati kulAlaM prati kulAlapituH pUrvavartitve jJAte eva ghaTaM prati pUrvavartitvaM gRhyata iti, tathA ca kulAlapituranyathAsiddhatvAya paJca Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] . [ 165 guNaM pratIti vAcyatvAditi diga // 5 // tRtIya-caturyorabhedAt paJcamyAzca dvitIyasyAmantarbhAvAt vidhavA'nyathAsiddhiriti kecit / pare tu-"ekaivAnyathAsiddhiH 'avazyaklRpta0' ityAdyA, nAnAvidhalAghavakRtAvazyakatvaprapazcArthamanyAbhidhAnam" ityAhuH // ___ atha kapAlAdevyatvAdinAnyathAsiddhatvAt kapAlatvAdinApi hetutvaM na syAditi cet ? na-anyathAsiddhiyanirUpakaniyatapUrvamAnyathAsiddhikalpanA vyarthatyAzaGkAM pratikSipati- nApi dvitIyeneti / niSedhahetumAha- tatreti- dvitIyAnyathAsiddhAvityarthaH / phalAnanuguNaM pratIti vAcyatvAt 'anyaM prati' ityanena 'phalAnanuguNamanyaM prati' ityasya vivakSitatvAt, tathA ca kulAlo ghaTarUpaphalAnuguNa paveti 'kulAlaM prati' ityasya grahItumazakyatvAnna dvitIyAnyathAsiddhiH kulAlapituriti tatsaGgrahAya paJcamAnyathAsiddhikalpanA''vazyakItyarthaH // 5 // anyathAsiddhitraividhyavAdimatamupadarzayati- tRtIyeti- spaSTam / anyathAsiddhirekaiveti matamupadarzayati- pare viti-asya 'AhuH' ityanena smbndhH| 'avazyaklapta0' ityAyeti-avazyaklaptaniyatapUrvavartina eva kAryasambhave tatsahabhUtatvamiti tRtIyAnyathAsiddhitvenopadarzitA'. nyathAsiddhirekaiva, tenaiva sarveSAmanyathAsiddhAnAM saGgrahAdityarthaH / kimartha tarhi prAcAM pshcaanythaasiddhiniruupnnmitypekssaayaamaahnaanaavidheti| nanvananyathAsiddhatve sati niyatapUrvavartitvaM kAraNatvaM na sambhavati, tathA sati vyApakadharmeNa dravyatvAdinA'nyathAsiddhatvasyaiva kapAlAdau sattvena satyantA'bhAvAt kapAlAdeH kAraNatvameva na syAdityAzaGkate- atheti / pratikSipati- neti-dravyatvAdinA'nyathAsiddhatve dravyatvAdikamanyathAsiddhinirUpakam, na tu kapAlatvAdikaM tatheti Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] . [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vartitAvacchedakarUpavaca tattvamityadoSAt , dhUmAdyanupadhAyakavahvathAdisAdhAraNyAyA'vacchedakarUpanivezaH, dhUmAdau rAsabhAdevUmadhvaMsAdeva hetutvavAraNAya niyatapUrvavartIti, niymto'vyvhitpuurvkaalviityrthH| na ca dhUmAvyavahitapUrvakAle kacidrAsabhAderapi sattvAd etad rAsabhAdyavyAvartakam ? tadrAsabhatvAdinA rAsabhAdivyAvartakatvenAsya anyathAsiddhayanirUpakaM sad niyatapUrvavartitAvacchedakarUpaM kapAlatvAdi, tadvattva kapAlAdAvastIti kAraNatvaM tasya nirvhtiityrthH| yena vahnayAdinA dhUmAdikaM notpadyate tatra dhUmAdiniyatapUvatitvasyAbhAvAd dhUmAdikAraNatvaM na syAdato. niyatapUrvAMtatAvacchekarUpaniveza ityAhadhUmAyanupathA kati-tathA ca niyatapUrvavatitAvacchedakavahnitvAdirUpavattvasya dhUmAdyanupadhAyakavaDhyAdAvapi sattvAt kAraNatvaM sambhavatItyarthaH / anyathAsiddhAnarUpakadharmavattvasya kAraNatvalakSaNatve taddhaTatvAdyavacchinnaM prati anyathAsiddhinirUpakasyApi rAsabhatvAderghaTatvAdyavacchinnaM pratyanyathAsiddhayanirUpakatayA tadvattvamAdAya rAsabhAdeH kAraNatvaM syAdato niyatatvasya nivezaH, dhUmadhvaMsatvAdikaM dhUmatvAdyavacchinnaM pratyanyathAsiddhayanirUpakaM dhUmasyottarakAle niyamatastaddhvaMso bhavatyeveti dhUniyatatAvacchedakamapIti tadvattvAd dhUmadhvaMsAdedhUmAdikaM prati kAraNatvaM prasajyetetyato niyatapUrvavartitAvacchedakaniveza ityAhadhUmAdAviti / rAsamatvAdikamapi ghaTatvAdyarvAcchannasya pUrvavartitAvacchedakaM syAdeva, sarveSAmapi ghaTAdInAM yadA kadAcit pUrvakAle rAsabhasya yasya kasyacit sattvasambhabAdata Aha- niyamato'vyavahiteti / dhUmAdyavyavahitakAle'pi niyamataH kvacidrAsabhAdisattvAdevamapi tatra kAraNatvApattiH syAdityAzaGkaya pratikSipati- na ceti / etat 'niyamato' vyavahita0' ityAdi vizeSaNam / niSedhe hetumAha- tadrAsabhatvAdinetiyadi niyamato'vyavahitapUrvavartitvaM kAraNatvalakSaNe na nivezyate kintvavyavahitapUrvavartitvamAtraM tadA tadrAsabhatvAdinA rAsabhAderapi Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 167 saphalatvAt , rAsabhatvAdinA tvanyathAsiddherevAhetutvAt / na ca tadrA. sabhatvAdinApi tata evAhetutvam , tadbhUmAdikaM prati tadviruddhadikAlatadrAsabhAdestatkAraNAsahabhUtatvena yathoktAnyathAsiddhyabhAvAt , dhUmatvAzrayayatkiJcidbhUmAvyavahitapUrvavartitvAd dhUmaM prati tadrAsabhatvA. dinA rAsabhAderapi kAraNatvamApadyeta, niyamato'vyavahitapUrvavartitvasya tatra praveze ca tasya kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvarUpatayA tadrAsamatvasya dhUmAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena dhUmasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAyA avacchedakatvena na tadanavacchedakatvamiti tadrAsabhatvamAdAya niruktasya niyamato'vyavahitapUrvavartitvasya dhUmaM prati rAsabhAderabhAvena na kAraNatvaprasaGga iti tadrAsabhatvAdinA rAsabhAdivyAvartakatvenAsya niyamAMzanivezasya sphltvaadityrthH| nanu dhUmAvyavahitapUrvakSaNAvacchedena dhUmAdhikaraNe rAsabhatvAvacchinnasya kAlikena sattayA rAsabhatvasya tavRttyabhAvapratiyogitAnavacchedakatvena tadvattvAd rAsabhasya dhUmaM prati kAraNatvApattiniyamAMzaniveze'pItyata Aha- rAsabhatvAdineti- tathA ca rAsabhatvAdinA dhUmaM prati niyamato'vyavahitapUrvavartitve'pi, anyathAsiddhereva- anyathAsiddhizUnyatvasya kAraNalakSaNasanniviSTasyAbhAvAdeva, ahetutvAt- kaarnntvaabhaavaadityrthH| nanu dhUmatvAvacchinnaM prati tadrAsabhatvAdinA'pyanyathAsiddhereva na rAsabhAdeH kAraNatvApattiriti niyamAMzo vyartha evetyAzaGkaya pratikSipati- na ceti / tata eva anyathAsiddhereva / 'anyatraphlaptaniyatapUvavartina eva kAryasambhave tatsahabhUtamanyathAsiddham' iti tRtIyAnyathAsiddhimattvAdeva tadrAsabhatvAdinA rAsabhAdedhUmAdikaM pratyanyathAsiddhatvaM vAcyam, na ca tat sambhavati, tadrAsabhAdyasamAnakAlInasya tadrAsabhAdiviruddha digavartitaLUmAderapi dhUmatvAdyavacchinnatayA tatkAraNasahabhUtatvasya tadviruddhadika kAlasya tadrAsabhA Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vizeSyabhAgasAphalyAya niyatapUrvavartitAvacchedakena yena kAraNatvAvyavahArastadrUpeNaivAnyathAsiddharvAcyatvAca / yadvA daizikavyApakatAvacchedakatvamapi niyatapUrvavartitAvacchedakavizeSaNam , itthaM ca daizika derabhAvAditi niSedhahetumupadarzayati- taLUmAdika pratIti / tdviruddhtitddhmaadiviruddhetyrthH| ttkaarnneti-tmaadikaarnnetyrthH| yathoktAnyathAsiddhayabhAvAditi- 'anyatra klaptaniyatapUrvavatina eva kAryasambhave tatsahabhUtam ' itilakSaNalakSitAnyathAsiyabhAvAdityarthaH / yad yad na kAraNaM tasya sarvasyAnyathAsiddhatvAbhyupagame'nanyathAsiddhatvamAtrasyaiva kAraNatvalakSaNatvasambhavAnniyatapUrvavartitvarUpavizeSyabhAgaH kAraNatvalakSaNapraviSTo vyarthaH syAd , atastasya vyarthatvApattiparihArAya niyatapUrvavartitAvacchedakena yena rUpeNa na kAraNatvavyavahArastenaiva rUpeNAnyathAsiddhatvamityasya vAcyatvena tadrAsabhatvAde--matvAdyavacchinnaM prati niyatapUrvavartitAvacchedakatvAbhAvAt tadrUpeNA'nanyathAsiddhitvasya bhAvena tadrUpeNa rAsabhAdeH koraNatvavAraNAya 'niyamato'vyavahitapUrvakAlavRttitAvacchedaka' iti vizeSaNaM sphlmityaahvishessybhaagsaaphlyaayeti-niytpuurvvrtitaaNshsaaphlyaayetyrthH| dhUmatvAdyavacchinnAvyavahitapUrvakAle yatra kutracid deze niyamato rAsabhatvAdyavacchinnasya sattve'pi yatra yatra deze dhUmatvAdyavacchinnamutpadyate tatra sarvatra na rAsabhatvAdyavacchinnasya sattvamiti niyatapUrvavartitAvacchedake daizikavyApakatAvacchedakatvavizeSaNadAne rAsabhatvAdestAdRzarUpatayA dhAraNA'sambhavAnna tena rAsabhAdeH kAraNatvaprasaGga ityAha- yadvati / yadi daizikavyApakatAvacchedakatvamapi niyatarvavartitAvacchedakadharmavizeSaNatayA kAraNatAlakSaNe nivezyate tadA tatkAryAdhikaraNadezavRttyatyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvaM kAraNatvamityeva kAraNatvalakSaNamastu, kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedenetyAdikAlikavyApakatvanivezastatra tyajyatAmityata Aha-itthaM ceti- daizikavyApakatA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 169 vyApakatAzAlitattaddhUmAdermitho hetutvavAraNAya kAlikavyApakatvanivezaH, ata eva daizika-kAlikavyApakatAdvayagarbhamekameva kAraNatvamiti vadanti / vacchekatvasya niyatapUrvavartitAvacchedakavizeSaNatayopAdAne cetyarthaH / daiziketi yaddeze parvatAdisvarUpe parvatIyadhUmo vartate parvatIyavahnirapi vartata iti parvatIyadhUmAdhikaraNa dezavRttyatyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakaparvatIyavahnitvavattvalakSaNaparvatIyadhUmanirUpitakAraNatvaM yathA parvatIyavastathA parvatIyavahnayadhikaraNadezavRttyatyantAbhAvapratiyogitA navacchedakaparvatIyadhUmatvavattvalakSaNaparvatIyavahninirUpitakAraNatvaM parvatIyadhUme'pi vartata iti parvatIyadhUmasya kAraNaM vahniriva parvatIyavahnikAraNaM parvatIya dhUmo 'pi syAdityevamekadezavartitattaddhUmAdermithaH kAraNatvApattervAraNAya kAlika vyApakatvasyApi kAraNatvalakSaNe nivezaH, tathA ca taddhUmAvyavahitaprAkkSaNe yathA tadrahneH sattvAt kAlikatadhUmavyApakatvaM tadvahnau samasti na tathA kAlikatadvahnivyApakatvaM tadbhUme tasya tadvahnayadhikaraNadeze tadvahnayavyavahitaprAk kSaNAvacchedenA'sattvena kAlikatadvahnivyApakatvasyAbhAvAdityarthaH / ata eva daizikavyApaka va kAlikavyApakatvobhayasya kAraNatvalakSaNe nivezasyAvazyakatvAdeva / kAraNatvasya niSkRSTuM lakSaNaM darzayati- vastuta iti / dhUmAdyAzrayA itiatra 'dhUmatvAdi' ityAdipadAt tattatkAryatAvacchedakAnAM ghaTatvAdInAM grahaNam, idaM lakSaNaM dhUmAtvAvacchinnaM prati kAraNatvaM vahnitvena vahneryat tatretthaM samanugatam - dhUmatvAzrayA yAvantaH parvatIya- mahAnasIyAdidhUmavyaktayaH pratyekaM tattaddhUmavyaktitvena rUpeNa tattadhUmAvyavahitaprAkakSaNAvacchedena tattatparvatIyadhUmAdivyaktI nAmadhikaraNe tattatparvata- mahAnasAdideze vizeSaNatayA abhAvapratiyogikasvarUpasambandhena vartamAno'bhAvo na saMyogasambandhAvacchinnavahnitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaH kintu saMyogasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinna Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vastuto dhUmatvAdyAzrayA yAvantaH pratyekaM tattadavyavahitapUrvakAlAvacchedena tattadadhikaraNe vizeSaNatayA vartamAnasyAbhAvasya kAraNatAvacchedakatattatsambandhAvacchinnapratiyogitAnavacchedakarUpavaccaM tat, tadravye tattaccaramasaMyogasya cAkSuSAdau cakSurAdezva kAlikenaiva hetutve'pi tattatkAryAdhikaraNe sthUlakAle tattatkAryAvyavahitaprAkkAlAvacchedena vartamAnatvamabhAvasya sulabham tena tatkAryAdhikaraNa , pratiyogitAkAbhAvaH 'saMyogena ghaTo nAsti' iti pratItisiddhaH, tasya tannirUpitA yA kAraNatAvacchedakAbhUtasaMyogasambandhAvacchinnA pratiyogitA tadavacchedakaM ghaTatvaM tadanavacchedakaM vahnitvaM tadvattvaM vahnau samastIti, atra kAryAdhikaraNe yena sambandhena vartamAnaM sad yat kAraNaM bhavati tanniSThA kAraNatA tatsambandhAvacchinnA, sa ca sambandhastanniSThakAraNatAvacchedako bodhyaH / tat kAryaniyatapUrvavartitvalakSaNaM kAraNatvam / nanu kAlikasambandhena kArya-kAraNabhAvasthale kAlikasambandhena kAryAdhikaraNaM kAryotpattyAdyadhikaraNakSaNa eva tatra kAryAvyavahitapUrva kAlAvacchedena vartamAnatvaM na kasyApyabhAvasya sambhavati, pUrvakAlasya tadadhikaraNakSaNAsamAnakAlInatayA tatkSaNavRttitAyAmavacchedakatvAsambhavAditi tadvyavahitapUrvakAlAnavacchedena tadadhikaraNakSaNe vartamAnasyAbhAvasyAprasiddhayA tatpratiyogitAnavacchedakadharmavattvalakSaNaM kAraNatvamapi tatrAprasiddhamityata Aha- tattadravya iti tattatpaTAdidravya ityarthaH / tattaccaramasaMyogasya tattadantyasaMyogasya, asya 'kAlikenaiva hetutve'pi' ityanenaivAnvayaH, anyasambandhena kArya-kAraNabhAvasthale anyasambandhena kAryAdhikaraNaM sthiradravyam, pUrvakAlasyApi samAnakAlInatayA tadvRttitAyAM pUrvakAlasyAvacchedakatvasambhavena pUrvakAlAvacchedena tAdRzasthiradravyavartamAnatvamabhAvasya sulabhameveti na tatrAprasiddhizaGkodayasambhava iti kAlikena kArya-kAraNabhAvasthalA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] kSaNe tadasacve'pi na kSatiH / na ca ' tattaddhUmAdyadhikAraNAvacchedena tattadavyavahitapUrvakAle vizeSaNatayA 0' ityAdikamapyastviti vyApanusaraNam, kAlikena tattatkAryAdhikaraNaM yadi kSaNarUpakAla eva bhavet tadA syAduktadizA'prasiddhiH, na caivam, kintu tattakAryAvyavahitapUrva kAlamArabhya tattatkAryAdhikaraNakSaNaparyantasthAyisthUlakAlo'pi kAlikasambandhena tattatkAryAdhikaraNaM bhavati, tasya sthUlakAlasya tattatkAryAvyavahitapUrvakAlo'pi samakAlIna iti tAdRzasthUlakAlavRttitAyAM tattatkAryAvyavahitapUrva kAlasyAvacchedakatvasambhavena tadavacchedena tattatkAryAdhikaraNasthUlakAle vartamAnatvamabhAvasya sulabhamiti tatpratiyogitAnavacchedakadharmavattvalakSaNaM kAraNatvaM na tatrA'prasiddhamityarthaH / tena tattatkAryAdhikaraNasthUlakAle tattatkAryAvyavahitakAlAvacchedena vartamAnatvasyAbhAve sulabhatvena, asya 'na kSatiH ' ityanenAnvayaH / tadasattve'pi tattatpUrvakAlAvacchedenAbhAvA'sattve'pi / sahasratantukapaTAdisthale dvitIya-tRtIyAditantusaMyogAnAmapi tatpaTaM prati asamavAyikAraNatvena dvitIya tRtIyAdisaMyogAntaraM tatpaTotpattivAraNAya sahasratantukatatpaTadravyaM prati navazatottaranavanavatitamatantunA samaM yaH sahasrasaGkhyApUrakatantoH saMyogaH sa caramasaMyogastasya kAraNatvam, tasya dvitIya tRtIyAditantusaMyogAdyutpattikAle'bhAvAnna pUrva sahasra tantukapaTotpattiH, tatra yadyapi samavAyasambandhena kAryadravyaM prati samavAyasambandhenAvayavasaMyogasya kAraNatvamityetAvataivAsamavAyikAraNatA'vayavasayogasya kAryadravyaM prati nirvahati, tathApi sAmAnyataH samavAyena paTatvAvacchinnaM prati samavAyena tantusaMyogatvAvacchinnasya kAraNatvam, viziSya tu kAlikasambandhena sahasratantukatatpaTaM prati kAlikasambandhena niruktAntyasaMyogasya hetutvamityeva svIkaraNIyam, na tu samavAyena sahasratantukatatpadaM prati samavAyena niruktacaramatantusaMyogasya hetutvam, tathA sati niruktacarama saMyogasya samavAyena samavAyena prathama- dvitIyAditantuSvabhAvena tatra [ 171 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam katAdvayagarbhatvamatrApyAvazyakam ? tayoraikyAt , kAryatAvacchedakasambandhena kAryasya vyApakatAyAH kAraNatAghaTakatvaucityAcca / na ca, astu dhUmAdeH kAryamAtrasya kAlikenApi kAryatvaM vinigamanAbhAvAt , yadadhikaraNAvacchedena kAle kAraNaM tadadhikaraNe kAryamityato'pi dezaniyamasambhavAditi vAcyam , tAdAtmyena tantusambandhisahasratantukapaTasya samavAyena bhAvena vyabhicAraH syAditi bodhyam / nanu yathA tattadavyavahitapUrvakAlAvacchedena tattatkAryAdhikaraNe vizeSaNatayA vartamAnasyAbhAvasya kAraNatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAnavacchedakadharmavattvaM kAraNatvam , tathA tattatkAryAdhikaraNAvacchedena tattadavyavahitapUrvakAle vizeSaNatayA vartamAnasyAbhAvasya kAraNatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAnavacchedakadharmavattvaM kAraNatvamityapi sambhavati, yathA pUrvatra dezakAlayorubhayorapi pravezAd daizika-kAlikavyApakatAdvayagarbhatvaM tathA'trApInyAzaGkaya pratikSipatina ceti / niSedhahetumupadarzayati- tayorakyAditi- pUrvadarzitakAraNatvA'nantaradarzitakAraNatvayoraikyAdityarthaH, tathA cASTApattireveti bhaavH| vyApakatAgarbha hi kAraNatvam , vyApakatvaM ca tatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvamiti kAryavyApakatve kAryatAvacchedakasambandhena kAryAdhikaraNavRttitvamevAbhAve praviSTamiti prathamasyaiva kAryAdhikaraNavRttyabhAvaghaTitasya samIcInatvAdityAhakAryatAvacchedakasambandheneti / nanu dhUmAdeH kAlikasambandhenApi kAryatvamastu, tathA ca kAlikasambandhasyApi kAryatAvacchedakatayA 'kAlikasambandhena kAryAdhikaraNa' ityAdyapi kAraNatvalakSaNaM sambhavati vinigamanAvirahAt, yadadhikaraNadezAvacchedena kAle kAraNaM tadadhikaraNadezAvacchedena kAryamityabhyupagamena kAraNAdhikaraNadezasyaiva kAryAdhikaraNadezatvamiti dezaniyamasyApi sambhavAdityAzaGkaya pratikSipati- na ceti-asya 'vAcyam' itynenaanvyH| niSedhe hetumAha Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 173 tantvavacchedena kAle tantvabhAvAt tantau paTAnutpattiprasaGgAt / atra dhUmatvAvacchinnAvyavahitapUrvatvamasiddham , nahi 'dhUmaprAgabhAvAdhikaraNatve sati dhUmaprAgabhAvAdhikaraNasamayaprAgabhAvAnadhikaraNasamayatvalakSaNam' dhUmatvAvacchinnAvyavahitapUrvatvaM sambhAvyetApi, sarvasyaiva samayasya yatkizcidbhUmaprAgabhAvAdhikaraNasamayaprAgabhAvAdhikaraNatayA tadanyatvAbhAvAt , taddharmAzrayayatkizcidavyavahitapUrvatvagarbhaniyamotAdAtmyeneti- samavAyasambandhena paTaM prati tAdAtmyasambandhena tantuH kAraNamiti kAraNatAvacchedakasambandhena tanturUpakAraNasambandhI dezastantureva, idAnIM tantau tanturiti pratItyabhAvena na tantvavacchedena kAle tanturiti yadadhikaraNAvacchedena kAle kAraNaM tadadhikaraNAvacchedena kAle kAryamiti niyamata eva bhavatA dezaniyamo'bhyupagata iti tantvavacchedena kAle tantvabhAvAt tantau paTarUpakAryotpattina syaadityrthH| 'dhUmatvAdyAzrayA yAvantaH pratyekaM tattadavyavahitapUrvakAlAvacchedena' iti yaduktaM tasya prayojanamupadarzayati- atreti-kAraNatvalakSaNe ityrthH| yadi tathA nopAdIyate tadA 'dhUmatvAvacchinnAvyavahitapUrvakAlAvacchedena' ityevopAdeyam, tathopAdAnaM ca na sambhavati, yato dhuumtvaavcchinnaavyvhitpuurvtvmsiddhmityrthH| kathaM tadaprasiddhamityapekSAyAmAha - nahIti- asya 'sambhAvyetApi' ityane. naanvyH| kathaM nAsya sambhAvanetyapekSAyAmAha- srvsyaiveti| tadanyatvAbhAvAt dhUmaprAgabhAvAdhikaraNasamayaprAgabhAvAdhikaraNabhinnatvAbhAvAt / nanUktarItyA'prasiddhayA dhUmatvAvacchinnAvyavahitakAlAvacchedenetyevaM. nopAdeyaM kintu dhUmatvAzrayayatkizcidavyavahitapUrvakAlAvacchedeneti, dhUmatvAzrayayatkiJcidhUmAvyavahitapUrvatvaM ca nAprasiddham, taqhmavyaktiprAgabhAvAdhikaraNatve sati taqhmayaktiprAgabhASAdhikaraNasamayaprAgabhAvAnadhikaraNasamayatvarUpasya tasya taLUmotpattyavyavahita pUrvasamaye prasiddhatvAdityata Aha-taddharmAzrayeti / taddharmAzrayaH' ityAdi Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 'pi nopAdeyaH ? dravyatva-janyadravyatvAdhavacchinnaM pratyapi kapAlAdinA hetutApattariti 'dhUmatvAdyAzrayA yAvantaH pratyekaM tattadavyavahitapUrvakAlAvacchedena' ityuktam , ata eva 'kAryamAtravRttidharma niveze dravyatvAdyavacchinnaM prati kapAlatvAdinA'pi kapAlAdeH kAraNatvaM syAt, taddharmo dravyatvaM tadAzrayo yatkizciddhaTAdistadavyavahitapUrvasamayAvacchedena dravyatvAdyavacchedena dravyatvAdyavacchinnAdhikaraNe kapAlAdau vizeSaNatayA vartamAnasya tAdAtmyasambandhAcchannapratiyogitAnavacchedakakapAlatvAdirUpavattvasya kapAlAdau sattvAdityAha- dravyatveti- dravyatvaM ca janyadravyatvaM ca dravyatva-janyadravyatve te AdI yeSAM te dravyatva-janyadravyatvAdayaH, tairavacchinnaM dravyatva janyadravyatvAdyavacchinnamityevaM dravyatvasyApyavacchinnamityanenAnvayaH, dravyatvasya janyA'janyavRttitayA kAryatAnavacchedakatayA tadavacchinnaM pratina kasyApi kAraNatvApAdanaM sambhavatItyato janyadravyatvAdIti, AdiAdi padAjanyapRthivItvAderupagrahaH / kapAlAdinetyasya bhAvapradhAnanirdezAt kpaaltvaadinetyrthH| iti etasmAt kAraNAt , tathA ca janyadravyatvAdyavacchinnakAraNatvalakSaNaM 'janyadravyatvAdyAzrayA yAvantaH pratyekaM tattadavyavahitapUrvakAlAvacchedena.' ityAdighaTitaM syAt, tathA ca janyadravyatvAdyAzrayayAvadantargataM paTAdyapi, pratyekaM tattadavyavahitapUrvakAlaH paTAdyavyavahitapUrvakAlo'pi, tadavacchedena janyadravyatvA. ghavacchinnAdhikaraNe tantvAdau kapAlAdyabhAvasya vartamAnasya tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakameva kapAlatvAdikamiti na kapAlAdau jnydrvytvaadyvcchinnkaarnntvaapaadnmiti| ata eva uktadizA 'kAryAvyavahitapUrvasamayAvacchedena' ityasya kAraNatvazarIre nivezAdeva, yadi nityAnityavRttidharmasya kAryatAvacchedakatvamAzrIyeta tadAzrayayAvadantargataM nityamapi, tavyavahitapUrvakAlAprasiddhayA noktalakSaNakAraNatvaM taddharmAvacchinnaM prati saGgatimaGgati, Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 175 syaiva kAryatAvacchedakatvam' iti prAcInagAthApi saGgacchate / athAtra zikharAdyavacchedena vahnayabhAvasacAdavyAptiH, pratiyogivyadhikaraNatvaniveze tu dhUmadhvaMsAtivyAptiriti cet ? na-dezAnavacchinnavizeSaNatayA vartamAnatvasya vAcyatvAt , na ca vahnayabhAvaH parvatAdau dezAnavacchinnavizeSaNatayA vartate / vRttyaniyAmakasambandhasya pratiyogikintu kAryamAtravRttidharmasyaiva janyatAvacchedakatve tadAzrayANAM pratyeka tattadavyavahitapUrvakAlaprasiddhayA tadavacchinne uktakAraNatvalakSaNaM susaGgatamiti kAryamAtravRttidharmasyaiva kAryatAvacchedakatvamiti prAcInoktiH susaGgatA bhvtiityrthH| nanu dhUmAdyadhikaraNe parvatAdau tattadbhUmAdyavyavahitapUrvakAlAvacchedenApi zikharAdyavacchedena vahnayAdyabhAvasattvAt tatpratiyogitAvacchedakadharmavattvameva vahnayAdAvityuktalakSaNA'vyAptiH, tadvAraNAya yadyabhAve pratiyogivyadhikaraNatvavizeSaNamupAdIyate tadA dhUmadhvaMsasyApi dhUmaM prati kAraNatvaM syAt, tadbhUmAdhikaraNe tadbhUmAvayave tadhUmAvyavahitapUrvakAlAvacchedena taLUmadhvaMsAbhAvasya sattve'pi tasya pratiyogivyadhikaraNatvAsambhavAt tadhUmAvayave taLUmadhvaMsasya sattvAdityAzaGkate- atheti| samAdhatte- neti| 'tattadadhikaraNe vizeSaNatayA vartamAnasya' ityatra 'vizeSaNatayA' ityasya 'dezAnavacchinnavizeSaNatayA' ityevaMrUpatayA vivakSaNe dhUmAdhikaraNe parvate zikhararUpadezAvacchinnavizeSaNatayaiva vahnayabhAvo vartate, na dezAnavacchinnavizeSaNatayeti na vahnayAdAvavyAptirityAha-na ceti- asya 'vartate' itynenaanvyH| nanu vRttyaniyAmakasambandhasyAbhAvaprati. yogitAnavacchedakatve yAgAdeH svargAdikaM prati svajanyApUrvavattvasambandhena kAraNatvaM na syAt svajanyApUrvavattvasambandhasya vRttyaniyAmakatayA tatsambandhAvacchinnapratiyogitAyA aprasiddhatvAdityata Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tAnavacchedakatve tu tattatkAryAvyavahitapUrvakAlAvacchinnatattatkAraNatAvacchedakasambandhena pratiyogivyadhikaraNatvaM nivezyam , atona yAgAdeH svajanyApUrvasambandhena hetutvaM durghaTam , navA dhUma,se'tivyAptiH, navA prAguktarItyApi dhUmasaMyogAbhAve'tivyAptyanivRttiH, dhUmAvayavasaMyogAbhAve tvAdyAnyathAsiddheriva nAtivyAptiriti bodhym| Aha- vRttyaniyAmakasambandhasyeti / tattatkAryeti- evaM ca kAraNatAnavacchedakobhUtasambandhAvacchinnapratiyogitAkakAraNAbhAvasya kAryAdhikaraNe vartamAnatve'pi tattatkAryAvyavahitapUrvakAlAvacchinnatattatkAraNatAvacchedakasambandhena pratiyogisamAnAdhikaraNatvAt tasya grahaNAsambhavena tamAdAyAvyAptyasambhavAdabhAvIyapratiyogitAyAM kAraNatAvacchedakatattatsambandhAvacchinnatvasyAniviSTatayA vRttyaniyAmakenApi svajanyApUrvavattvasambandhena yAgAdeH svargAdikaM prati kAraNatvamupapadyata ityAhabhato na yAgAderiti / dhUmadhvaMsAbhAvasya dhUmAdhikaraNe dhUmAvayave vartamAnasya niruktapratiyogivyadhikaraNatvasambhavena tatpratiyogitAvacchedakadharmavattvAdevoktalakSaNAbhAvAnna dhUmadhvaMse dhUmakAraNatvApattirapItyAha- navA dhUmadhvaMse'tivyAptiriti / dezAnavacchinnavizeSaNatayA vartamAnatvasya nivezapakSe dhUmasaMyogAbhAvAbhAvasya dhUmasaMyogarUpasya dezAnavacchinnavizeSaNatayA vartamAnatvAbhAvAt taddhAraNAsambhavAdanyAbhAvasyaiva grahaNena tatpratiyogitAnavacchedakadharmavattvena dhUmasaMyogAbhAvasya dhUmaM prati kAraNatvApattirapIdAnI dezAnavacchinnavizeSaNatayA vartamAnatvasyAnivezena taddhRmAvyAhatapUrvasamayAvacchedenAsattvAdeva niruktapratiyogivaiyadhikaraNyavattayA ca dhUmasaMyogAbhAvAbhAvasya dhAraNasambhavena na sambhavatItyAha- navA prAguktarItyota / dhUmAvayavasaMyogAbhAvalakSaNapratiyogisamAnAdhikaraNatvAd dhUbhAvayavasaMyogAbhAvAbhAvasya niruktapratiyogivyadhikaraNAbhAvapadena dhAraNAsambhavAd dhUmAvayavasaMyogAbhAve'tivyAptiH syAdityata Aha- dhUmAva Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 177 itthaM ca kAlikena yatra kAraNatvaM tatra tattatkAryAvyavahitaprAkAlatvavyApakatAvacchedakarUpavattvameva tat / yadi ca dvikapAlayaveti-dhUmAvayavasaMyogAbhAve dhUmaM prati pUrvavartitvaM dhUmAvayavasaMyogena sahaiva gRhyata iti prathamAnyathAsiddheH sadbhAvAdanyathAsiddhizUnyatvasyAbhAvAdeva na tddhttitkaarnntvlkssnnaativyaaptirityrthH| lakSya bhedena lakSaNabhedAd yatra laghubhUtakAraNatvalakSaNAdapi nirvAhastatra laghubhUtakAraNatvalakSaNameva vAcyamityAha- itthaM ceti- antyatantusaMyogasya kAlikena sahasratantukapaTaM prati kAlikena kAraNatvam, tatra sahasratantukapaTalakSaNakAryAvyavahitapUrvakAlatvAdhikaraNe tadantyatantusaMyoga eva kAlikasambandhena vartata iti kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkastabhAvo na tatra vartate kintu yA ghaTAdi. vyaktistadAnIM na samasti tadabhAva eva, tatpratiyogitAyA avacchedakaM tadghaTAdiyaktitvam , anavacchedakaM taccaramatantusaMyogavyaktitvam , tadvattvaM taccaramatantusaMyogavyaktau samastIti lkssnnsmnvyH| tat kAraNatvam / yatra tu kAryasya dezato'pi kAlato'pi ca vyApaka kAraNaM tatra dezagarbhavyApakatvaghaTitaM yathA kAraNatvaM tathA kAlagarbhavyApakatvaghaTitamapi kAraNatvaM sambhavati, tayozcaikameva kAraNatva. miti vinigantumazakyatvena kAraNatAdvayameva tatra svIkartumucitam, tatra dezato vyApakatvagarbhakAraNatvavataH kAraNAt kAryasya dezaniyamanam, kAlato vyApakatvagarbhakAraNatvavataH kAraNAt kAryasya kAlaniyamanam, tatrava dezatovyApakatva-kAlatovyApakatvadvayagarbhamekamapi kAraNatvaM sambhati, tAdRzaikakAraNatvavato'pi kAraNAt kAyasya deza-kAlobhayaniyamanaM sambhavatItyAha- 'yadi ceti / tatsaMyo. gasya kapAladvayasaMyogasya, yasmin deze yasmin kAle ca tAdRzaghaTAdistasmin deze tasmin kAle ca tAdRzasaMyogo'stIti tatrakakavyApakatAgarbhamapi kAraNatvaM samasti vyApakatAdvayagarbhamapi kAraNatvamiti / / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 178 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ghaTAdau tatsaMyogasya vinigamanAvirahAt kAlikena daizikena ca kAraNatvaM tadA tatraikaikavyApakatAgarbhamekaikameva kAraNatvam, tatraiva vyApakatAdvayagarbhamekaM kAraNatvam / dhUmatvAdyAzrayA yAvantaH pratyeka tattadavyavahitapUrvakAlAvacchedena tattadadhikaraNe tattatsambandhena sambandhivRttirUpavatvameva vA tat , yAvatsAdhanAzrayAzritatvasya vyApakatArUpatvAt / kAlikena kAraNa atyantAbhAvAdyanivezena lAghatvAt kAraNatvasya lakSaNAntaramAhadhUmatvAdyAzrayA yAvanta iti- 'dhUmatvAdi' ityAdipadAd ghaTatvAdInAM kAryatApacchedakadharmANAmupagrahaH, tatra dhUmatvAvacchinnaM prati vahnitvAvacchi. nasya kAraNatve itthaM lakSaNasaMgamanam - dhUmatvAzrayA yAvantaH parva. tIyadhUmAdayaH pratyekaM parvatIyatattadhUmavyaktitvAdirUpeNa tattadhUmA. vyavahitapUrvakAlAvacchedena, asya 'sambandhi' ityuttareNa sambandhaH, tattadadhikaraNe pavatIyatattadhUmAdivyatyadhikaraNe tattatparvatAdau tattatsambandhena kAraNatAvacchedakasaMyogasambandhena sambandhI yaH parvatIyatattadvayAdistadvRttirUpaM tattadvahnivyaktitvAdikaM vahnitvasAmAnyaM ca tadvattvaM vahnau samastIti lkssnnsmnvyH| atrApi kAryavyApakatvaM kAraNasyAyAtamevetyAha- yAvatsAdhanetiatra sAdhanaM kAryameva, tasya kAraNAnumApakatvAt sAdhanatvaM bodhyam / nanu yat kAlikasambandhena kAraNaM tat kAryasyAvyavahitapUrvakAlAvacchedena pUrvakAle vartate, pUrvakAlazca na kAryAdhikaraNam , kintu yatkSaNe kAryamutpadyate tatkSaNa-taduttarakSaNayoreva kAryAdhikaraNatvam, tavRttau cAsamakAlatvAt kAryAvyavahitapUrvakAlo nAvacchedaka iti tattadavyavahitapUrvakAlAvacchedena tattatkAryAdhikaraNe kAle kAlikasamba. ndhena sambandhi kAraNaM na bhavatIti tadvRttirUpavatvaM na kAraNe ityukta. lakSaNasya tatrAvyAptirityata Aha- kAlikena kAraNamapIti- yo dinamAsAdilakSaNaH sthUlakAlaH kAryasya pUrvakAle kAryakAle ca vartate Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 179 mapi pAkAlAvacchedena kAryAdhikaraNasthUlakAlasambandhi, yAgAdika ca svajanyApUrvasambandhena tathA, tAdRzasambandhivRttidharma svavyApArAtadrUpakAryAdhikaraNakAle kAryAvyavahita pUrvakAlAvacchedena kAlikasambadhena sambandhi kAraNaM bhavati, pUrvakAlasyApi sthUlakAlakAlInatvena tatsambandhi bhavatIti tavRtau tasyAvacchedakatvaM nirvahatIti / nanu yAgo na svargarUpakAryAvyavahita pUrvakAle vartata iti na tadgatakAryAdhikaraNasambandhitvena tasyAvacchedakatvamiti tatroktalakSaNasyAvyAptirityata Aha-yAgAdika ceti / tathA kAryAvyavahitapUrvakAlAvacchedena svargAdirUpakAryAdhikaraNasambandhi, yAgo yadi sAkSAtsambandhena kAraNaM syAda, na syAt tadA kAryAdhyavahita pUrvakAlAvacche dena kAryAdhikaraNasambandhI, na caivam, kintu svajanyApUrvasambadhena kAraNam, tena sambandhena ca kAryAvyarvAhata pUrvakAle'pi sa vartata iti kAryAvyavahitapUrvakAlAvacchedena kAryAdhikaraNasambandhI sa bhavatyevetyuktalakSaNasya tatra smpttiH| yAgAdeH kAraNatvopapattaye'nyeSAM matamupadarzayati- tAdRzasambandhItidhUmatvAdyAzrayA yAvantaH pratyekaM tattadavyavahitapUrvakAlAvacchedena tattadadhikaraNe yat tattatsambandhena sambandhivRttirUpaM yazca svavyApArastadanyataravattvaM kAraNatvam , yatra kAraNaM sAkSAtsambadhena kAryAvyavahitaprAkakSaNAvacchedena kAryAdhikaraNe vartate tatra tatkAraNagatatavyaktitvAdirUpamupAdAya lakSaNasamanvayaH, yatra tu kAraNaM tadAnIM na vidyate kintu vyApArastatra vyApAravattvamAdAya lakSaNasamanvayaH, yathA-yAgasya svarga prati kAraNatve svAsyAvyavahita pUrvasamaye sukhavizeSarUpasvargAdhikaraNe Atmani yAgo na vidyate, tasya pUrvameva vinaSTatvAt, kintu tadvyApAro'dRSTarUpaH, tathA ca sukhavizeSAtmakasvarUpakAryAdhikaraNe vidyamAna yat vyApAratayA'bhimatamadRSTaM janakatAsambandhena tadvattvaM yAgesamastIti niruktAnyataravattvalakSagaM kAraNatvaM tatropapadyata iti / nanu 'tattadapavahitapUrvakAlAvacchedena' iti sthAne 'tattatpUrvakAlAvacchedena' Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nyataravacaM vAcyamityanye / na cAvyavahitatvAMzatyAgena tacatpUrvasamayAvacchedenetyetAvadevocyatAm ? avyavahitapUrva samayAvacchedena kAryavati yadabhAvo jJAyate tatra kAraNatA buddhyanudayena tannivezAt / athedRzakAraNatvagrahe'stu vyatirekavyabhicArajJAnaM virodhi, anvayavyabhicArajJAnaM tu kuta iti cet ? ' avazya klasa 0 ' ityAdyanyathA I vattvasya ityevocyatAm, tAvataiva pUrvakAlAvacchedena sato yAgAdeH kAraNatvaM nirvahatIti svavyApAravattvaM na nivezanIyamityAzaGkaya pratikSipatina ceti / niSedhe hetumAha - avyavahiteti / tatra kAryAdhikaraNe'vyavahitapUrva samayAvacchedena vartamAnAbhAvapratiyogini / tannivezAt svavyApAravavasya nivezAt / nanu anvayavyatirekagrahAbhyAM kAraNatvagraho bhavati, tatrAnvayaH kAraNasattve kAryasattvam, vyatirekaH kAraNAbhAve kAryAbhAvaH, kAraNatvajJAne anvayavyabhicArajJAnaM vyatirekavyabhicArajJAnaM ca pratibandhakam, tatrAnvayavyabhicAraH kAraNasattve kAryAbhAvaH, vyatirekavyabhicArastu kAraNAbhAve kAryasattvamiti vastusthitau prakRte niruktakAraNatvasya kAryavyApakatvaghaTitatvAt kAraNAbhAvavati kArya sattvanizcaye kAryasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakadharmavattvasyaiva kAraNe he tadbhAvarUpavyApakatvagarbhakAraNatvagrahapratibandhAd vyatirekavyabhicArajJAnaM bhavatu niruktakAraNatvagrahaprati bandhakam, anvayavyabhicAre satyapi kAraNasya kAryavyApakatvamanapAryAmati kathamanvayavyabhicArajJAnaM niruktakAraNatvagrahavirodhItyAzaGkate - atheti / anyathAsiddhabhinnatvasyApi kAraNatvalakSaNe pravezAd yasyAnvayavyabhicArastasya 'avazya klRptaniyatapUrvavartina eva kAryasambhave tatsahabhUtatva 'lakSaNAnyathAsiddhatvamevetyanvayavyabhicArazAne sati anyathAsiddhatvajJAnam, tatazcA'nyathAsiddha bhinnatvaghaTitakAraNagrahapratibandhaH ityevamanvayavyabhicArajJAnasyApi niruktakAraNatvagraha - pratibandhakatvamupapadyata iti samAdhatte - avazyeti - paJcamyantAnantaram Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 181 siddhijJAnaprayojakatvAt / __ samUhAnvaya vyatirekAbhyAM samUhe kAraNatvagrahe taditaragRhItatatkAryakAraNatAkasamUhasave tadvayatireke'vazyaM. kAryavyatirekA, tAvatsamUhasattve tatsattve cAvazyaM tatkAryasattvamityanvayavyatirekayoho viziSya tatkAraNatvagrAhakaH, tayoghehe cAnvaya-vyatirekavyabhicArajJAnaM virodhItyapyAhuH // atra 'yena saha0' ityAdikamayuktam , 'yena-pRthaganvayAdimatA, 'anvayavyabhicArajJAnamIdRzakAraNatvagrahe virodhi' ityanuvartate / anvayavyabhicArajJAnasya prakArAntareNa kAraNatvagrahavirodhitva mupavarNayatAM matamupadarzayati- samUhAnvaya-vyatirekAbhyAmiti- kAraNasamUhasattve kAryasattvaM kAraNasamUhAbhAve kAryAbhAva ityevmnvyvytirekaabhyaamityrthH| samUhe kaarnnsmuuhe| evaM sati daNDavakrAdisamUha eva kAraNatvaM sidhyenna pratyekaM daNDAdAvityata Aha- taditareti-daNDetaro gRhItaghaTakAraNatAko yazcakrAdisamUhastasya sattve daNDavyatireke'vazyaM ghaTAbhAvaH, daNDAtiriktacakrAdisamUhasattve daNDasattve'vazyaM ghaTasattvamityevaMsvarUpAnvaya-vyatirekayograho daNDatvena daNDasya ghaTakAraNatvagrAhakaH, evaM cakrAdInAmapi viziSya kAraNatvagrAhaka uktadizA'nvaya vytirekyorgrho'vseyH| tayorgrahe uktadizA'nvaya vytirekyohe| itthaM vaizeSikAbhimatamananyathAsiddhatvaghaTitakAraNatvasvarUpamupapAdya tatkhaNDanamArabhate- atreti / tatra prathamAnyathAsiddhinirvacanamapAkaroti- yenetyAdi / pRthaganvayAdimatA pRthamanvaya-vyatirekavatA / niyamAdIti- 'yena sahaiva0' ityevakAreNa labdhasya lakSaNe niyamapravezasya, vaiphalyAt- prayojanAbhAvAt , tathA ca niyamaghaTitasya prathamAnyathAsiddhilakSaNasyetarabhedasAdhane hetubhUtasya 'parvato vahnimAn Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam yasya tadrahitasya' ityuktau niyamAdipravezavaiphalyAt, 'pRthaganvayAdimatA' ityAderanugatAnatiprasaktasya durvacatvAcca / - 'anyaM prati0' ityAdikamapyayuktam, IzvarajJAnAdeH kSityAnIladhUmAd' ityatra nIladhUmasyeva vyarthavizeSaNaghaTitatvAd vyApyatvAsiddhatvaM syAdityarthaH / bhavatu niyamAdyaghATatamevetyata AhapRthaganvayetyAdi - kiM tat pRthaganvayavattvam ? kiM vA pRthagvyatirekavattvam ? daNDasattve ghaTasattvamanvayaH, daNDAbhAve ghaTAbhAvo vyatireka ityevaM nirvacanaM ca daNDa- ghaTAdikAraNa- kAryabhedenAnanugatameva, kAraNasattve kAryasattvamanvayaH kAraNAbhAve kAryAbhAvo vyatireka ityevaM nirvacanaM tvanugataM tadA bhaved yadi kAraNatthaM kAryatvaM cAnvaya-vyatirekAvagamAt prAgeva sugRhItaM bhavet, na caivama, anvayavyatirekajJAnata eva kAraNatva kAryatvajJAnAbhyupagamAt, anyathA siddhizUnyatvaghaTitaM ca kAraNatvamanyathAsiddhizUnyatvajJAnAjjJAyate, anyathAsiddhizUnyatvajJAnaM cAnyathAsiddhijJAnAt, anyathAsiddhijJAnaM cAnyathAsiddhisvarUpasanniviSTapRthaganvayavyatirekajJAnAt pRthaganvayavyatirekajJAnaM caH kAraNatvajJAnAdityevaM cakrakApattyA'pi na kAraNatvAdinA'nvayavyatirekAnugamanaM kartuM zakyam, tathA ca daNDatvAdikamananugatamiti tadghaTitAnvayavyatirekAvapyananugatoM, prameyatvAdikaM cAtiprasaktam, tadvyatiriktaM ca kAraNamAtreSveva : vartamAnaM kAraNatvAtiriktaM nirvatumazakyamityanvayavyatirekAvevAnugatau nirvaktumazakyoM sutarAM pRthaktvaghaTatau tAvityevaM 'pRthaganvayAdimatA' ityAderanugatAnatiprasaktasya vktumshkytvaashcetyrthH| dvitIyAnyathAsiddhinirvacanaM pratikSipati - anyamiti / ayuktatve hetumAha - IzvarajJAnAderityAdi 'kSitiH sakartRkA kAryatvAd ' ityAdyanumAnena kSitikAraNatayezvarajJAnaM siddhayati, tatra kAryatvAvacchinnaM pratyupAdAnagocarA'parokSajJAnAdimattvena na kAraNatvaM kintUpAdAnagocarA:parokSajJAnatvenaiva kAraNatthaM ca niyatapUrvavartitvameveti tatsiddhau Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 183 dipUrvavartitvena gRhItasyaiva ghaTAdipUrvavartitvagrahAd ghttaadaavnythaasiddhyiaaptteH| kSityAdipUrvavartitvagrahAdeva kAryamAtre taddhetutvasiddhiriti cet ? tathApi zabdasAkSAtkAre gaganasyAnyathAsiddhyApattiH / indriyatvena tatra hetutvagrahAdadoSa iti cet ? na-tathApi zrAvaNatvAvacchinne zrotratvenAhetutvaprasaGgAt / kSityAdikaM prati pUrvavartitA siddhaiva, jJAne pratiniyataviSayatvasiddhiH svakAraNabalAdanuvyavasAyAd vA, IzvarajJAnasya ca nityatvena tatkAraNAbhAvAnna kAraNaniyamyA pratiniyataviSayatA, asmadAdijJAnena ca nAnubhUyata IzvarajJAnaM pratiniyaviSayatayA, svayaM ca svaprakAzarUpatvAdeva nAnuvyavasAyagamyam, ato na tasya pratiniyataviSayatvam, kintvanumAnataH siddhayat tat sarvaviSayakameva vinigamakAbhAvAt siddhayati, tatazca ghaTopAdAnagocarA'parokSajJAnarUpatvAd ghaTaM prati tat kAraNam, evaM paTAdikaM pratyapi, kSityAdikaMpratyapyupAdAnagocarAparokSajJAnatvenaiva tasya kAraNatA, sA ca ghaTopAdAnagocarA'parokSajJAnatvAd ghaTaM pratyapyaviziSTA jJeyA, evaM satyapyatra dvitIyAnyathAsiddhilakSaNagamanAdanyathAsiddharApattirityarthaH / ghaTAdAvIzvara jnyaanaadernythaasiddhiprihaarmaashngkte-kssityaadipuurvmitvmhaadeveti| taddhetu vasiddhiH iishvrjnyaanaadinisstthetutvsiddhiH| pratikSipati- tathA'pIti- IzvarajJAnAderghaTAdikaM prtynythaasiddhtvaabhaave'piityrthH| zabdasAkSa tkAra iti-zabdaM prati pUrvavartitvaM gRhItvaivAkAzasya zabdasAkSAtkAraM prati pUrvavartitvaM gRhyata iti dvitIyAnyathAsiddhilakSaNagamanam / pratyakSatvAvacchinaM pratIndriyatvena yat kAraNatvaM tadAdAyAkAzasya zabdasAkSAtkAraM prati kAraNatvaM nirvahatItyAzaGkate- indriyatveneti / tatra AkAze / zrAvaNatvAvacchinnaM prati zrotratvenAkAzasya yat kAraNatvaM tasya vilopaH syAdeveti samAdhatte- neti| tathApi sAmAnyakAryakAraNabhAvamupAdAyAkAzasya zabdasAkSAtkAraM prati kAraNatve'pi / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 'avazyaklapta0' ityAdikamapyAvazyakatvasya durvacatvAnna yuktm| na ca, anyathAsiddhyanirUpakaniyatapUrvavartitAkarUpavatvaM hetutvam , tatrAnyathAsiddhyanirUpakatvaM ca yena niyatapUrvavartitAvacchedakena kAraNatvaM na vyavahriyate tattadbhedasamUhaH. tAvadanyatamatvAvacchinnaprati tRtIyAnyathAsiddhimapahastayati- avazyaklaptetyAdikamiti- zarIrasaMbandhopasthitikRtalAghavAdAvazyakatvaM bhavati, pUrvavartitvasAmye'pi yasya yadapekSayA laghuzarIraM laghubhUtaH sambandha upasthitirvA zIghraM bhavati tadAvazyamiti gIyate, tathA ca lAghavasya nirvacane satyevAvazyakatvasya nirvacanaM sambhavati, lAghavaM ca sanirUpakamiti nirUpakabhedena bhinnam , na ca sakalalAghavAnugataM lAghavatvaM nAma kizcit samasti, tatazca lAghavasyaivAnugatasya nirvatamazakyatvAt tannibandhanasiddhi. kamAvazyakatvamapi nirvamazakyamiti bhavati tasya durvacatvam / yAdRzasya kAraNatvasyAbhyupagame nAnanugamadoSo navA'nyathAsiddhinirUpakeNa kAraNatvasya bhramAnupapattistAdRzaM kAraNatvamAzaGkaya pratikSipati- na ceti- asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH, anyathAsiddhayanirUpakaM niyatapUrvavartitAkaM yad rUpaM tadvatvaM kAraNatvam, niyatA pUrvavartitA yena tad niyatarvavartitAkamiti vigrahAzrayaNAd 'niyatapUrvavartitAkam' ityasya niytpuurvvrtitaavcchedkmityrthH| daNDatvena daNDasya ghaTaM prati nAnyathAsiddhiriti daNDatvamanyathAsiddhayanirUpakam , daNDe ghaTapUrvavartitA daNDatvenaiva niyateti niyatapUrvavartitAvacchedakamapi tat , tadvatvaM ca daNDe samastIti bhavati tasya ghaTakAraNatvam / tatra niruktalakSaNe, ghaTakatvaM sptmyrthH| yena dravyatva-sattvAdinA, ghaTapUrvavartitAvacchedakena daNDasya ghaTaM prati kAraNatvaM na vyavahiyate 'dravyatvena daNDo ghaTasya kAraNam' ityevaM na vyavadriyate tattadravyatva-sattvAdibhedasamUho'nyathAsiddhayanirUpakatvaM taddaNDatve samasti na drvytvaado| nanu samUhatvamekaviziSTA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 185 yogitAka eka eva bhedo vA kAraNatAyAM nivizata iti nAnanugamadoSo navA'nyathAsiddhinirUpakeNa kAraNatvabhramAnupapattiriti vAcyam / uktabhedamamUhe pratiyogikoTAvudAsInapravezA'pravezAbhyAM vinigamaparatvam , tatra vinigamanAvirahAd yasya bhedasya vizeSyatvaM tasya vizeSaNatvamapi spAdityanekarUpatA'nyathAsiddhayanirUpakatvasyApadyetetyata Aha- tAvadanyatamatveti- dravyatva-sattvAdyanyatamatvetyarthaH, anyatamatvaM cAtrA'khaNDopAdhireva na tu bhedakUTAvacchinnapratiyogitAkabhedarUpam , tena kUTatvasyaikaviziSTApararUpatvena vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAdanekatvApattyA tadavacchinnAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedasyAnekatvApattAvapi na kSatiH, yata uktalakSaNakabheda evA. nyathAsiddhayanirUpakatvam , tasyaikatvAt , taddhaTitasya kAraNatvasyApyekatvamiti nAnanugamadoSaH, niruktakAraNatvaM cAnyathAsiddhinirUpakeNa dharmeNa nAstIti tadrUpeNa kAraNatvajJAnaM bhrama eveti na taadRshbhrmaanuppttirityrthH| niSedhahetumupadarzayati- uktabhedasamUha itiniruktabhedasamUhe niyatapUrvavartitAvacchedakadravyatva sattvAdibhedAnAM yathA nivezastathA niyatapUrvavartitAnavacchedakAnAM ghaTatvAdInAM bhedA api vinigamanAvirahAnniviSTA eva bhaviSyanti, evaM keSAzcid vaTatvAdInAM bhedAstatra sanniviSTA bhavantu, keSAzcit tathAbhUtAnAmeva ghaTatvAdInAM bhedAstatra mA vizantu, evaM dizA bahavo nirUpakamedasamUhA anyathAsiddhayanirUpakatvarUpatAmAsAdya kAraNatvasvarUpasanniviSTAH syuH, teSAM ca nAnugamavArtA'pItyananugamadoSaH, anyatamatvamapi bhedakUTAvacchinnapratiyogitAkabhedarUpameva na tvakhaNDopAdhiH pramANAbhAvAditi tadacchinnapratiyogitAkabhedo'pi pratiyogivizeSita. rUpeNaiva pratItikoTimATIkate, tathA ca pUrvoktadizA tasyApyanekatva mAsajyata eva, pratiyogivizeSitasyApi tasyAkhaNDabhedarUpatAmupagamya tadvyaktitvenaiva bhAnAbhyupagame daNDa-cakra-kulAlAdibhedakuTAvacchinnapratiyogitAkabhedarUpAkhaNDAbhAvavata eva ghaTaM prati kAraNatva Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nAvirahAt , pratiyogyavizeSitA'khaNDabhedAbhyupagame ca sarvatrAkhaNDAbhAvavata evA khaNDAbhAvasyaiva vA hetutvaM syAditi bahu viplaveta / kiJca, evaM vizeSyabhAgo'pi vaiyarthyamApnuyAdakAraNabhedasyaivAkhaNDasya kAraNatAlakSaNatvasambhavAt / tasmAdiSTasAdhanatvAdijJAnakAraNatAvacchedakatayA'tiriktameva kAraNatvam , na coktakAraNatAyA viSayitAvizepAvacchedyatvasambhavaH ? viSayavizeSAsiddhau viSayitAvizeSAsiddheH, mastu, tAdRzAbhAvasyaikasva vA daNDAdigatasya hetutvamiti daNDa. tvAdidharmeMdaNDAdInAM kAraNatA'pi vilIyeta, daNDa-cakrAdyanyatamatve. nAkhaNDabhedasvarUpeNakasyava kaarnntvsyaaptterityrthH| doSAntaramAhakiceti / _ vizeSyabhAgo niyatapUrvavartitvam / paroktasya kAraNatvasyA'sambhavAdatiriktameva kAraNatvamabhyupeyAMmatyupasaMharati- tasmAditi- pravRtti pratISTasAdhanatAjJAnasya, nivRtti prati dviSTasAdhanatAjJAnasya ca kAraNatAyAMviSaryAvadhayA'vacchedakatayA'tiriktameva kaarnntvmbhyupeymityrthH| yadyatiriktakAraNatA na syAd , na syAt tasyA jJAnaviSayatvamiti viSayitAsambandheneSTasAdhanatAjJAnaniSThakAraNatAvacchedakatvamapi tasyAH syAdityAha- na ceti| uktakAraNatAyA iSTasAdhanatAjJAnaniSThakAraNatAyAH parAbhimatakAraNatvasvarUpAyAH, iSTasAdhanatAjJAnaviSayIbhUtAyA api kAraNatAyAstathAvidhAyAH, ekatra viSayitAvizeSAghacchedyatvaM viSayitAvizeSAtmakasambandhAvacchinnatvam, anyatra viSayitAvizeSanirUpakatvaM tadbahuvrIhilabhyam / niSedhe hetumAha- viSayavizeSAsiddhAviti- kAraNatAlakSaNo viSayavizeSo yadi syAt tadA tanirUpitA viSayitA'pi bhavet, viSayavizeSasyAsiddhau tu kinnirUpito viyitAvizeSo bhaved ? ato'tiriktaM kAraNatvamabhyupeyam, tathA cAtiriktakAraNatvalakSaNaviSayavizeSasya sadbhavAt tannirUpita.. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [187 anyathA sAkAravAdaprasaGgAt / kAraNatvatvenAnugataM ca tat kAraNapadazakyatAvacchedakam , grAhakaM ca tasya kvacidanvaya-vyatirekasahitaviSayitAvizeSasthApi sadbhAva iti tadavacchinnatvaM kAraNatve'tirikta saGgatimaGgatIti bhaavH| anyathA viSayAbhAve'pi viSayitAvizeSAbhyu. pagame / sAkAravAdaprasaGgAdati- yathA vijJAnavAdI yogAcAro bauddhavizeSo bAhyaghaTapaTAdilakSaNaM viSayamasvIkRtyaiva vAsanAvizeSato ghaTAkAra-paTAkArAdiyogijJAnamabhyupagatavAn tanmate ghaTAdyAkAratvameva jJAnasya ghaTAdiviSayakatvam, tathA bhavanmate'pi. kAraNatvalakSaNaviSayAbhAve kAraNatvaviSayakajJAnavad ghaTAdilakSaNaviSayAbhAve'pi ghaTAdiviSayakaM jJAnaM ghaTAdyAkArajJAnasvarUpaM bhavediti bAhyavAdavilopaprasaGga ityrthH| nanu tattatkAryanirUpitaM tattatkAraNagatamatiriktaM kAraNatvaM svAzrayabhedena bhinnamananugatatvAt kAraNapadapravRttinimittaM na syAdityata Aha- kAraNatvatveneti- kAraNatvasyAnekatve'pi tadgataM kAraNatva. tvamekameveti tadrUpeNAnugataM kAraNatvaM kAraNapadazakyatAvacchedakam, yathA-caitratva-bhaitratvAdInAmananugatatve'pi buddhisthatvenAnugatIkRtAnAM teSAM ttpdshkytaavcchedktvmiti| atiriktasya kAraNatvasya kiM grAhakAMmatyapekSAyAmAha-grAhaka ceti / tasya atiriktakAraNatvasya / __ nanvananyathAsiddhatvavyApakatvagarbhakAraNatvasya grahe'nanyathAsiddhatvavirodhyanyathAsiddhatvagrAhakatvAdanvayavyabhicArajJAnasya, vyApakatvavirodhiviSayakatvAd vyatirekanyabhicArajJAnasya ca pratibandhakatvenAnvayavyabhicArajJAne vyatirekavyabhicArajJAne vA ti na tAdRzakAraNatvagrahasambhavaH, atiriktakAraNatvasya tvananyathAsiddhatvAdyaghaTitatvAnnokkadizA'nvaya-vyatirekanyabhicArajJAnaM tajJAnavirodhIti anvaya-vyatirekavyabhicArajJAne'pi tajjJAnaprasaGga ityAzaGkAM pratikSiti- na caivmiti| tadgrahaprasaGgaH, atiriktkaarnntvgrhprsnggH| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 ] [ tattvabodhanIvivRtivibhUSitam pratyakSAgamAdikam / na caivaM vyabhicAragrahe'pi tadgrahaprasaGgaH 1 kAraNatvAdyabhAvavyApyAditayaiva vyabhicAragrahasya girodhitvAt tadagrahe vyabhicAragrahe'pi kAraNatAgrahesyeSTatvAt / na caivaM kAraNatApratyakSa pratyanvayavyatirekagrahasya hetutve mAnAbhAvaH? satyapi daNDendriyasabhikarSe vinA'nvaya-vyatirekagrahaM kAraNatvapratyakSAnudayAt taddhetutvasiddheH / yadi ca tatrApi kAraNatvaM gRhyata eva, na tu nizcIyate, tadvattAbuddhiM prati yathA tadabhAvavattAjJAnaM pratibandhakam, yathA ca tada. bhAvavyApyavattAjJAna pratibandhakam, tathA tadabhAvavattAbuddhiM prati tadvattAjJAnaM tadvayApyavattAjJAnaM ca pratibandhakamiti vastusthitau anvayavyatirekanyabhicArayoratiriktakAraNatvAbhAvarUpatvAbhAve'pi tavyAyatayA tajjJAnasya kAraNatvAbhAvavyApyavattAjJAnatvena kAraNatvavattAzAnavirodhitvAnnAnvaya-vyatirekavyabhicArajJAne satyatiriktakAraNatva. prahasambhava iti niSedhahetumupadarzayati- kAraNatvAdyabhAveti / tadagrahe kAraNatvAbhAvavyApyatvena vyabhicArAgrahe / nanu bhavatUktadizA kAraNatvagraha prati vyabhicAragrahasya pratibandhakatvam, kintUktakAraNatvapratyakSa prati pramANAbhAvAdanvayavyatirekajJAnasya na kAraNatvamityAzaGkaya pratikSipati * na caivamiti- anvaya vyatirekagrahe satyeva kAraNatvapratyakSaM bhavati, tadabhAve kAraNarUpardhAmaNaH pratyakSe'pi tanna bhavatItyanvaya-vyatirekAbhyAmeva kAraNatvapratyakSaM pratyanvaya-vyatirekagrahaNasya hetutvamiti niSedhahetumAha- satyapi daNDendriyasatrikarSa iti-pataduktizca kAraNatvapratyakSakAraNatadindriyasannikarSAbhAvAdeva na kAraNatvapratyakSamiti zaGkonmUlanArtham / taddhetu-vasiddheH kAraNatvapratyakSaM pratyanvaya vyatirekagrahasya hetutva. siddheH| tatrApi yatra nAnvaya-vyatirekagraho'tha ca daNDendriyasannikarSastatsthale'pi / nanu kAraNatvanizcaya eva kuto na bhavatItyata AhasaMzayasAmagrIsattvAditi-dharmIndriyasannikarSa koTidvayasmaraNa-vizeSA'darzanAdighaTitasAmagrIsattvAt saMzayasAmayyAzca nizcayapratibandhakatvA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 189 saMzayasAmagrIsattvAditi vibhAvyate, tadoktarItyA pratibandhakasya vyabhicAragrahasya nivArakatayA tadupayogaH / etena 'ananyathAsiddha' ityAdervyaJjakatayA jJAnasyAvazyakatvAdatiriktakAraNatvakalpane gauravamityapAstam , anatiriktatve'pyatiriktatvabhrame tatroktavyaJjakatAkalpanAvazyakatvAd , atiriktakAraNatAkalpanakAle uktagauravAnupasthitezceti dig / / ditybhisndhiH| uktarItyA kAraNatvAdyabhAvavyApyavattAnizcayavidhayA / tadupayogaH anvaya-vyatirekagrahopayogaH, anvayavyatirekagrahe anvayavyatirekavyabhicArajJAnaM kAraNatvagrahapratibandhakaM na bhavati, pratibandhakAbhAvAcca kAraNatvagraha ityevaMparamparayA kAraNatvagrahe prayojakamanvaya-vyatirekajJAnamiti / etena' ityasya 'apAstam' ityanenAnvayaH, etena- anvaya-vyatirekasahitapratyakSA''gamAdereva kAraNatvagrAhakatvAbhyupagamena vakSyamANahatunA ca, kAraNatvavyaakatayA'bhimatAnanyathAsiddhatvAdijJAnata eva kAraNatvavyavahAropapattAvatiriktakAraNatvakalpane gaurvmityrthH| 'apAstam' ityatra hetvantaramAha- atiriktatve'pIti- kaarnntvsyaannythaasiddhniytpuurvvrtitvaatmktve'piityrthH| atiriktatvabhrame 'ananyathAsiddha0' ityAdito: bhinnameva kAraNatvamiti bhrame / tatra kAraNatve / ukteti- 'ananyathA. siddha0' ityAdigatetyarthaH, tathA cAtiriktatvabhramakAle uktavyaJjakatA. kalpanasyA'natiriktakAraNatAvAdino'pyAvazyakatayA na tnnibndhngaurvmityrthH| kiJcAtiriktakAraNatAkalpanottarakAlInamuktagaurava tAdRzakalpanAkAle'nupasthitatvAdeva na bAdhakam , uktayuktayA'tiriktakAraNatvasiddhau kathaM tadgraha ityapekSayottarakAle tadgrAhakatayA 'ananyathAsiddha0' ityAdikaM kalpyata ityatiriktasya kAraNatvasya pUrvameva siddhatvAduktakalpanAnibandhanagauravaM tadvAdhakaM na bhvtiityrthH| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam yat tu-"daNDatvAdikameva kAraNatvam , tasyaiva ghaTAdikAryasambandhitayA grahe 'ananyathAsiddhaH' ityAdeyaMJjakatvam' iti pakSadharamizramatam , tat tuccham-evaM hi daNDatvAdeH svarUpato niravadhitve kAryApekSayAca sAvadhitve zabalavastvamyupagamaprasaGgAt / vyavahAre sAvadhitvaM svarUpatastu niravadhitvamiti nAyaM doSa iti cet ? na-vyavaharta kAraNatvAbhyupagatau pratikSeptuM pakSadharamizramatamupanyasyati- yat tviti / daNDatvasyeva kAraNatvarUpatve 'ayaM daNDaH' iti jJAnAdapi daNDe ghaTakAraNatvavyavahArApattirityata Aha- tasyaiveti- daNDatvasyaive. tyarthaH, svarUpato daNDatvagraho na ghaTakAraNavyavahAraniyAmakaH, kintu ghaTanirUpitakAraNatAtvena tadgrahastathA, tatra ca 'ananyathAsiddha0' ityAdewJjakatvamiti 'ananyathAsiddha0' ityAdijJAnAnantarameva tathA tadgraha ityrthH| tat tuccham uktapakSadharamizramatamatyalpamasamIcInamiti yAvat / evaM hi uktadizA kAraNatvasya daNDatvAdisvarUpatvAbhyupagame ytH| daNDatvAderiti- daNDatvAderakhaNDajAtisvarUpasya svarUpato na kenacinnirUpitatvamiti niravadhitvam , kAraNatAtvarUpeNa tu ghaTAditattatkAryanirUpitatvamiti sAvadhitvam , itthaM caikatra daNDatvAdAvapekSAbhedena saavdhitv-nirvdhitvlkssnnviruddhdhrmaabhyupgmlkssnnaa'nekaantvaadaabhyupgmprsnggaadityrthH| paraM uktadoSaprasaGgaparihAramAzaGkate- vyavahAra iti / yadi dravyatvAdikaM niravadhirUpameva tadeva tu kAraNatvavyavahAraviSayatvAd vyavahartavyaM nAnyaditi kathaM tadvayavahAraH sAvadhitatsvarUpaviSayo bhavediti yadUpeNa tad vyavahiyate tadrUpaM tad abhyupagamantavyameveti kathaM na vastutaH sAvadhitvaM tasyaityuktadizA syAdvAdaH pravizatyeveti samAdhatte-neti / vyavahartavyA'vizeSe vyavahartavyasya dravyatvasya vastuko niravadhitvena svarUpatastadvayavahAro yathA daNDo dravyamiti tathA 'daNDaH kAraNam' ityeva syAt, na tu Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 191 vyAvizeSe vyavahArAvizeSAt , anyathA kevalabhUtalajJAnAdeva pratiyogijJAnAdinA'bhAvavyavahArasamarthako mImAMsaka eva vijayeta / kiJca, evaM ghaTavaddaNDatvavAn daNDa iti jJAnAt daNDo ghaTakAraNamitivyavahArApattiH, 'ananyathAsiddha0' ityAdijJAnajanitatAdRzajJAnatvena tAdRzavyavahArahetutve ca gauravam , ghaTakAraNatAtvena tajjJAnasyo 'daNDo ghaTakAraNam' iti kAraNatvasya daNDatvasyobhayatra viSayatvAt , tasya cA'vizeSAd, ato vyavahAravizeSAnyathAnupapattyA vyavahartavyavizeSo'vazyamabhyupagantavya iti yadyapi daNDe ghaTakAraNatvaM daNDatva. meveti tat tasyaiva prakRte vyavahartavyazabdena grahaNamucitam , tathA'pyudezyatAvacchedakavidheyatAvacchedakayoskye zAbdabodho na bhavatItyato'bhedasambandhAvacchinnataddharmAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAva. cchedakatAsambandhena zAbdabodhaM prati taddharmabhedasya kAraNatvamupeyate, evaM ca dRSTAntavidhayA yathA- 'daNDo daNDaH' ityupAdAtuM na zakyate tasya vyavahArasya zabdarUpatayA tajanyazAbdabodhe virUpopasthiterhetutvAt , tato daNDasyApi samavAyasambadhena kArya prati tAdAtmyasambandhena dravyatvena dravyaM kAraNamiti yatkAryakAraNabhAvastatkAraNatAvacchedakadravyatvavattvAt kAraNatvam, tat kAraNatvaM dravyatvameveti tadabhisaMdhAnena vyavahartavyapadena dravyatvasya grahaNam , 'daNDatvAdeH' ityAdipadena dravyatvAderapi grahaNasyApi prastutatvamiti bodhyam / ____ anyathA vyavahartavyAvizeSe'pi vyavahartavyAtiriktakAraNavizeSAd vyavahAravizeSAbhyupagame, 'idaM bhUtalam' iti jJAne 'ghaTAbhAvavad bhUtalam' iti jJAne ca kevalabhUtalameva viSayaH, tadrUpakAraNato bhUtalamiti vyavahAraH, ghaTAbhAvavad bhUtalamiti vyavahArazca, tayovizeSastu pratiyogizAnaviraha pratiyogijJAnAbhyAM jAyamAnatvAditi Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 ] [ tatvabodhinIvivRtivibhUSitam ktavyavahArahetutve ca kAraNatAtvamadhikamabhyupagantavyaM syAt / kiJca, evaM daNDatvAdisvarUpAyA daNDAdiniSThakAraNatAyA anugatatvoktAvapi ghaTasamavetanAzAdikAryanirUpitaghaTanAzAdikAraNatAyAH kathamanugatatvam ? ghaTanAzatvasyA'nugatasyAbhAvAt , tatrApyakhaNDopAdhinA'nugamasvIkAre vyaktInAmeva kathaJcidanugatatvaM svIkriyatAm , ekamImAMsakamatasamarthanasyApi sambhavAdabhAvAnabhyupagantA mImAMsaka eva vijyetetyrthH| doSAntaramapyAha- kiJcaivamiti- 'ghaTavaddaNDatvavAn daNDaH' iti jJAnamapi ghaTanirUpitatvena daNDatvaM gRhNAtIti ghaTanirUpitatvena daNDatvagrahaNarUpakAraNasadbhAvAd 'daNDo ghaTakAraNam ' iti vyavahArApattirityarthaH, ananyathAsiddhatve sati niyatapUrvavartitva. jJAnajanitaghaTanirUpitadaNDatvagrahaNaM 'ghaTakAraNaM daNDaH' iti vyavahArajanakamiti na 'ghaTavaddaNDatvavAn daNDaH' iti jJAnAnniruktavyavahArApattirityupagame ca gauravamityAha- annytheti| tAdRzajJAnatvena ghaTa nirUpitatvena daNDatvajJAnatvena / tAdRzavyavahArahetutve daNDo ghaTakAraNamiti vyavahArahetutve ca / tajjJAnasya daNDatvajJAnasya / uktavyavahArahetutve daNDo ghaTakArAmati vyavahArahetutve / adhikam atiriktam / daNDamAtreSu ghaTanirUpitakAraNatvamekamityupapattaye kAraNatvasya daNDatvasvarUpatvamupeyate, evamapi yeSu na sAmAnya teSu kathamanugataM kAraNatvam ? yadi ca tatrApyakhaNDopAdhisvarUpameva kAraNatvamupagamyA'nugatatvaM tatrApyupeyate tarhi vyaktInAmeva kathaJcidanugatavyAvRttasvarUpatAmabhyupagamyA'nugatavyAvRttavyavahAropapAdanamastu, alamatiriktasAmAnyA'khaNDopAdhyAdikalpanayA, jJAnabhedAnurodhAd viSayabhedAbhyupagame tu kAraNa-kAryabuddhibhedAt kAraNatva-kAryatvAdikamapyatiriktamabhyupagamyatAmityAha- kiccaivamiti / tatrApi ghttnaashe'pi| kathaJcidanugatatvaM vyAvRttatvasaMvalitam, tat kathamekasmin vastunItyAkAGkSAyAmAhaekasyaiveti- anyatA vyAvRttibuddhijanakatvAd vyAvRttatvam , anugata Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] 1 syaiva vastuno vyAvRttibuddhyapekSayA vyAvRttatvasyAnuvRttibuddhyapekSayA cAnugatatvasya sambhavAt / viSayabhedaM vinA buddhibhedo nopapadyata iti cet ? kAraNatva kAryatvayorapi tulyametat tasmAt tyajyatAM vA'tiriktasAmAnya-vizeSavAda, svIkriyatAM vA kAraNatva-kAryatvAdikamapyatiriktamiti duruttarA pratibandinadI, tadimadabhipretyoktaM prabhuzrIhemasUribhiH [ 193 "svato'nuvRtti vyativRttibhAjo, bhAvA na bhAvAntara neyarUpAH / parAtmatattvAdatathAtmatattvAd, dvayaM vadanto'kuzalAH skhalanti" // [ anyayogavya * zlo0 4] iti / buddhijanakatvAdanugatatvaM caikasmin vastunyapi sambhavatItyarthaH / nanu anugatabuddhirvyAvRtti buddhizca parasparaM bhinnA viSayabhedamanteraNa na sambhavatItyAzaGkate - viSayabhedaM vineti / daNDabuddhitaH kAraNabuddhirghaTabuddhitaH kAryabuddhizca vilakSaNA'nubhUyata ityato viSayabhedo'trApyAvazyaka iti kAraNabuddhiviSayaH kAraNatvaM kAryabuddhiviSayaH kAryatvamatiriktamavazyaM svIkaraNIyamiti prativandyottarayati - kAraNatva-kAryatvayorapi tulyametaditi / upasaMharati- tasmAditi / uktArthasaMvAdakatayA shriihemcndrsuuribhgvdvcnmupdrshytitdidmbhipretyoktmiti| 'svato'nuvRtti0' ityAdi padyArthavistarAvagatiH | syAdvAdamaJjarIto vizeSa jijJAsubhiH kAryA, saMkSepatastu - 'svata evA'nuvRtti-vyAvRttisvabhAvA bhAvAH, na svavyatiriktasAmAnyAtmakapadArthavizeSAtmaka padArthAbhyAmanugata vyAvRttibuddhiviSayA bhavanti / anipuNA naiyAyikAdayastu svabhinnasAmAnyAd vastutastathAsvarUpatAmabhajamAnAdanugatabuddhim, pavambhUtAdeva ca vizeSAd vyAvRttibuddhiM ca vadantaH sabhAyAM nigrahasthAnalakSaNAM skhalanAmanubhavanti, na tu vastutakhaM vyavasthApayantItyarthaH / 13 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 ] [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ___ yat tu-evaM kAraNatvAderatiriktatve'nugatavyAptyAdivyavahArAd vyAptyAdikamapyatiricyata iti parairuqhuSyate tad uktapratibandIbAdinAmasmAkaM na doSAya / ___ yadapi- niyatapUrvavartitAvacchedakadaNDatvAdikameva kAraNatvam , anyathAsiddhinirUpakatAnavacchedakatvaM tu daNDatvAdiparicAyakameveti kaizvidabhyupagamyate, tadapyasat-niyamasya nAnAvidhatayA kacidapi kAraNatAnanugamaprasaGgAt , niruktAnyathAsiddhinirUpakatAvacchedakatvajJAne kAraNatvAvyavahArAt tadanavacchedakatvasyApyavazya uktayuktayA kAraNatvAdInAmatiriktatve vyAptyAdInAmapyAMtariktatvaM syAdityApAdanaM tviSTApattyaiva na naH pratikUlamityAha- yat viti / evam uktniityaa| paraiH neyaayikaiH| asmAkaM janAnAm / 'uktapratibandIvAdinAm' iti vizeSaNenaitat kathitaM bhavati- anantadharmAtmakavastu. vAdibhiH syAdvAdibhirnekAntena bhinnAH sAmAnya vizeSAdayo'bhyupagamyante, kintvanantadharmAtmakavastUnAM svarUpAntarniviSTA evaite. athApi yadi vibhinnabuddhi-vyapadezAditaH paraiH sarvathA bhinnA pavAbhyupeyanta evaM tarhi kAraNatvAdayo'pi tathA kiM na syuriti ? / / - kAraNatvAbhyupagame keSAJcit prakArAntaramupanyasya pratikSipatiyadapIti / 'niyatapUrvavartitA0' ityatra niyamasya praviSTatayA tasyAneka vidhatvena taddhaTitakAraNatAyA apyanekatvaprasaGgAdityAha- niyamasyeti / yathA ca niyatapUrvavartitAvacchedakatvA'grahe na kAraNatAzAnamiti tat tatsvarUpasanniviSTameva na tu paricAyakatayopalakSaNam , tathA niruktAnyathAsiddhinirUpakatAvacchedakatvajJAne tadanavacchedakatvAjJAnato na kAraNatvavyavahAra iti niruktAnyathAsiddhinirUpakatAnavacchedakatvamapi kAraNatvasvarUpasanniviSTamevetyAha- niruktAnyathAsiddhIti / tadanavacchedakatvasyApi niruktAnyathAsiddhinirUpakatAnavacchedakatvasyApi / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] nivezyatvAca | yadi ca vyApArAdivyavahAravacchamAtrAdevAnugatakAraNatAdivyavahAraH tadA na kiJcillakSaNamarthato'nugataM syAd, bhedanayacintAyAM zabdAnugama eva paryavasAnAt tasmAnnAma nikSepe zabdAnugamo bhAvanikSepe tvarthAnugamo'vazyamAzrayaNIya iti dig // tathA 'kuNDe badaram' ityAdau saptamIpratipAdyamAdhAratvamapyatiricyate, saMyogamAtrasya tadarthatve 'badare kuNDam' ityasyApyApatteH " [ 195 nivezyalAt kAraNatAlakSaNe nivezyatvAt / tajanyatve sati tajanyajanakatvAdirUpavyApAratvAdInAmananugatatve'pi vyApArAdhekazabdamAtrAnugato'nugatavyApArAdivyavahArastathA kAraNatvAdInAmananumatatve'pi zabdAnugamamAtranibandhanaH kAraNatAdivyavahAra iti na kiJcidanugatam, kintu bhinnameveti bhedana AzrIyate tadA sarvatra zabdAnugama eva paryavasAnaM paryAyArthikanayAdityAha - yadi ceti / tad ki zabdAnugama eva 1 ka evamAha nAmanikSepAzrayaNe zabdaprAdhAnyAcchandAnugamaH, bhAvanikSepAzrayaNe'rtha prAdhAnyAdarthAnugama iti niyamayati - tasmAditi // prakRtamanusarannAha - tatheti - vaiziSTyAdikaM vaizeSikAbhimatadravyAdiSaTpadArthebhyo vyatiriktamevamityarthaH / AdhAratvamiti prAcInamatamAzritya tatra prakRtyarthasya kuNDasya Adheyatva sambandhenAnvayaH, pratyayArthasyAdhAratvasyottarapadArthe badare nirUpakatvasambandhenAnvayaH, vRtyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatve 'kuNDe na badaram' ityatra kuNDaniSThAdhAratvasya nirUpakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasidvA tad badaramityasya bodhayitumazakyatayA Adheyatvameva saptamyartha iti navInAH strIkurvantIti bodhyam / nanu ' kuNDe badaram' ityatra saMyoga eva saptamyartha iti nAtiriktAdhAratvakalpanaprayojanamityata Aha- saMyogamAtrasyeti- AdhAratvamAtrasya saptamyarthatve Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ] [ tattvabodhanIvivRtivibhUSitam atha tattadAdhArAdisvarUpaivA''dhAratA, kuNDAdisvarUpameva badarAyAdhAro na tu badarAdikaM kuNDAderityatra pratItireva mAnam ; na ca, evaM kuNDe. badarAdhAratvapratItina syAt , kuNDasvarUpasyAdhAratvasya, kuNDavRttitve 'kuNDe kuNDam' ityapi syAditi vAcyam , AdhAratAtvena kuNDasyApi kuNDa vRttitvAt , na tu kuNDatvena, tathaiva pratIte'kuNDe badaram' itivat 'kuNDe vRkSaH' ityAdikamapi syAt, tathAhi- AdhAratAmAtrasya tadarthatve AdhAratAtvena saMyogasambandhAcchinnAdhAratAyA yathA tadarthatvaM tathA tena rUpeNa kAlikasambandhAdhacchinnAdhAratAyA api tadarthatvam, tathA ca vRkSasyApi kAlikasambandhena kuNDe sattvena vRkSaniSThakAlikAsambandhAvacchinnanirUpakatA. nirUpitAdhAratAyAH kuNDe bhAvAt 'kuNDe vRkSaH' ityApAdayituM zakyata iti, ata AdhAratAtvena saMyogasambandhAvacchinnAdheyatAnirUpitA''dhArataiva tatra pratyayArthatayAbhAsata iti taddhaTakatayA saMyogasyApi tadarthatvamastyevetyato maatrpdm| tadarthatve saptamyarthatve, kuNDa badarasaMyogasya kuNDa iva badare'pi sattvena 'kuNDe badaram' itivad 'badare kuNDam' ityapi prasajyata ityrthH| astu AdhAratvaM saptamyarthaH, paraM tadAdhArasvarUpameveti na tannibandhanaSaTpadArthAtiriktapadArthaprAptirityAzaGkate- atheti / nanu yathA kuNDasvarUpA''dhAratA tathA badarasvarUpA'pIti 'badare kuNDam ' ityasya prasaGgo na vAritaH syAdityata Aha- kuNDAdIti- asyAyamAdhAra ityatra pratItireva zaraNam , bhavati ca 'kuNDe badaram' iti pratItirataH kuNDasvarUpameva badarAdyAdhAraH 'badare kuNDam' iti pratItistu na bhavati, tato na badarasvarUpaM kuNDAdyAdhAra ityrthH| nanu svasmin svasya vRttirna bhavati, nahi bhavati ghaTe ghaTa iti, tathA ca kuNDasvarUpamAdhAratvaM kuNDe na vartata iti badarAdhAratvapratItirrApa kuNDe na syAdityAza. iMya pratikSipati- na ceti- 'asya 'vAcyam' ityanena smbndhH| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 197 riti cet ? na-AdhAratAyAH kuNDasvarUpatve AdhAratAtvasyApi kuNDatvAnatiriktatvAta , tadatiriktatve ca kimaparAddhamAdhAratayA, yena sApi nAtiricyeta / kiJca, evaM pAkaraktatAdazAyAmapi ghaTe 'idAnIM sa zyAmaH' iti buddheH pramAvaprasaGgaH, ghaTarUpAyAH zyAmAdhAratAyA etatkAlavRttitvAt / 'idAnIM zyAmaH' iti buddhAvetatkAlAvacchinnaM evam AdhAratvasyAdhArasvarUpatve / niSedhe hetumAha- AdhAratAtveneti / "kuNDe kuNDam ' iti pratItiprasaGgavAraNAyAha- na viti- kuNDetvena kuNDasya na kunnddvRttitvmityrthH| nanu kuNDetvena kuNDasya na kuNDavRttitvaM tasyeva tvAdhAratAtvena tatra vRttitvamityatraiva kiM pramANamityata Aha- tathaiva pratoteriti- AdhAratAtvenaiva kuNDe kuNDavRttitvasya pratIterityarthaH / AdhAratAyAH kuNDasvarUpatve AdhAratAtvasyApi kuNDatvasvarUpatayaivAbhyupagantavyatvena AdhAratAtvena kuNDasya kuNDavRttitve kuNDatvenApi kuNDasya kuNDavRttitvaM vajralepAyitamiti 'kuNDe kuNDam' iti pratItiH prasajyata eveti samAdhatte- nti| AdhA. ratAyAH kuNDAtmakAdhArasvarUpatve'pyAdhAratAtvamatiriktameva na tu kuNDatvasvarUpamiti noktapratItiprasaGga ityata Aha-tatiriktatve cetiAdhAratAtvasyAtiriktatve cetyrthH| AdhAratAtvasyAtiriktatve'pi SaTpadArthavAdo vizIryata eva bhavata iti SaTpadA vAdApahaterAvazyakatvAdAdhAratAyA atiriktatve'pi tadatiriktadoSalakSaNAparAdhAbhAvAt kimityatiriktAdhAratA na svIkriyate bhAvatA? 'ante raNDAvivAhaH syAdAdAveva kuto nahi' ityAdi nyAyenAtiriktAdhAratAsvIkAro'pijyAyAnevetyAha-kimaparAddhamiti-na kimpypraaddhmityrthH| yena aparAdhena / sApi AdhAratApi / __ AdhAratAyA AdhArasvarUpatve doSAntaramapyAha- kinyceti| evam AdhAratAyA AdhArasvarUpatve / etatkAlavRttitvAt raktatAdazAkAlavRttitvAt / pAkaraktatAdazAyAm 'idAnIM zyAmaH' iti buddhi pAda Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ] [ tasvabodhinI vivRtivibhUSitam yacchayAmatvaM tadAdhAratvaviSayIkaraNAnna prAmANyamiti cet ? natathApi tatra 'idAnIM na raktaH' iti dhiyaH pramAtvaprasaGgasya durnivAratvAt, etatkAlAvacchinnaraktatvAbhAvAdhAratAyA apyetadUghaTasvarUpatvAt, anyathA zyAmatAdazAyAm 'iha na raktatvam' iti pratIteranupapatteH / na ca tatkAlaviziSTaghaTAdeH zyAmatvAdyAdhAratArUpatvAnabhyupagamAnna doSa iti vAcyam, viziSTasyAnatiriktatvAt, anyathA kSaNabhedaprasaGgAt / etena 'badarAdipratiyogitvaviziSTasaMyogAdi reva badarAdyAdhAratA, rUpAdyAdhAratA tu tattatsamavAya eva, tannAnAtvayituM zakyate, tAdRzabuddhiviSayasyaitatkAlArvAcchanna zyAmatvAdhAratvalakSarNAviSayasyAbhAvAt, etatkAlAvacchinnatvasya raktatAyAmeva bhAvAnna zyAmatAyAmiti zaGkate - idAnIM zyAma itIti / zyAmatAyA rakta tAdazAyAM naSTatvAt tatkAlAvacchinnatvaM mA bhavatu zyAmatAyAM tathApi raktatvAtyantAbhAvasya nityatvena rakta tAdazAyAmapi sattayA tatra tatkAlAvacchinnatvasya sambhavena tadAdhAratvasya ghaTasvarUpasyApi tadAnIM bhAvena pAkarata. tAdazAyAmAMpa 'ghaTe idAnIM na raktaH iti buddheH pramAtvaM syAd viSayAbAdhAditi samAdhatte - neti / tathApi pAkaraktadazAyAM tatkAlAvacchinnatvasya zyAmatve'bhAvAd idAnIM sa zyAmaH' iti, buddheH pramAtvApAdanAsambhave'pi / tatra pAkaraktaghaTe / anyathA raktatvAbhAvAdhAratAyA etadghaTasvarUpatvAbhAve / 'na ca' ityasya vAcyam' ityanena sambandhaH / tatkAlaviziSTaghaTAdeH raktatAkAlaviziSTaghaTAdeH / niSedha hetumAha- viziSTasyAnatiriktatvAditi- raktatAkAla - viziSTaghaTasya zuddha ghaTAbhinnatvAt evaM ca ghaTAdeH zyAmatAdyAdhAratAsvarUpatve viziSTaghaTAderapi zyAmatAdyAdhAratAsvarUpatvAd raktatAdazAyAmapi 'idAnIM zyAmaH ' iti buddheH ' idAnIM na raktaH' iti buddhezva pramAtvaprasaGgAdityarthaH / anyathA viziSTasya zuddhAdatiriktatve kSaNabhedaprasaGgAt etatkSaNaviziSTaghaTasvarUpAdaparakSaNaviziSTaghaTasvarUpasya evaM tattatkSaNaviziSTaghaTasvarUpasya bhinnatvaprasaGgAt, bauddha eva, vijaye > C 6 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 199 6 kalpanAyA evAtiriktAdhAratvakalpanAto laghutvAt, ata eva cakSuHsaMyuktaghaTAdisamavAyAnna paTatvAdeH pratyakSatA' iti kalpanamapyapAstam, viziSTasaMyogAderanatirekAt / kiJca, evaM kuNDAdipratiyogikasaMyogamAtreNa badarAdau kuNDAdiprakArakabuddhau satyAM badarAdau ' kuNDAdikaM na ' tetyAzayaH / etena ' ityasya ' apAstam ' ityanena yogaH / tattatsamavAya eva rUpAdipratiyogikatvaviziSTasamavAya eva, tathA ca badarAdipratiyogikatva viziSTasaMyogaH kuNDa eva, na tu badare iti ' badare vadaram' iti vuddherna prasaGgaH kuNDAnuyogikartvAvaziSTasaMyogasya nAnuyogikatvaM vadare, na ca tad AdhAratvapratItiniyAmakaM kintu kuNDapratiyogikatvaviziSTasaMyoga eva kuNDAdhAratvam, tacca na badare iti 'badare kuNDam' iti pratIterapi na prasaGgaH, eva samavAyasya vAyau sattve'pi rUpapratiyogikatvaviziSTasamavAyo na vAyAviti 'vAyau rUpam' iti pratIterapi na prasaGgaH / nanu rUpapratiyogikatvaviziSTasamavAyAdanya eva sparzapratiyogikatvaviziSTasamavAya iti samavAyamAnAtvaM prasajyata ityata Aha- tannAnAtveti samavAyanAnAtvetyarthaH / ata eva samavAyanAnAtvAdeva / etena' ityatidiSTameva hetumupadarzayata - viziSTati / atiriktAdhAratAbhyupagame yuktyantaramAha - kizceti / evam saptamyarthatayA atiriktAyA AdhAratAyA anabhyupagame / kuNDAdIti - badaravizeSyakakuNDapratiyogikasaMyogasambandhena kuNDaprakArakabuddhestena sambandhena tatprakArakatadvizeSyakanizcayavidhayA 'badare kuNDaM na ' ityAkArikAyAM tadvizeSyakakuNDAbhAvaprakArakabuddhau pratibandhakatvena 'badaraM kuNDapratiyogikasaMyogasambandhena kuNDavad' iti buddhisattve 'badare kuNDaM na ' iti dhIrjAyamAnA'pi na jAyeta pratibandhakasama - dhAnadazAyAM pratibadhyotpatterasambhavAt, atiriktAdhAratAbhyupagame tu AdhAratAsaMsargeNa kuNDaprakArakabadavizeSyakabuddhereva 'badare kuNDaM " Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam iti dhIrjAyamAnA nopapadyata, atiriktAdhAratApakSetUktapratIterAdhAratvAsaMsargakatvAdeva na viparItadhIvirodhitvamiti na dossH| tatra tatsambandhavattve kathamAdhAratayA tadabhAva iti cet ? tatra tavRttitAniyAmakasambandhasyaiva tatra tadvattAniyAmakatvAditi saMkSepaH / / pratiyogitvamapyatiricyate, daNDA'bhAvAdeH pratiyogitvasya daNDAdisvarUpatve gauravAt , saMyogasambandhAvacchinnaghaTAbhAvAdiprayona' iti buddhiM prati pratibandhakatvam , kuNDapratiyogika saMyogasamba. ndhena kuNDaprakArabuddhazca nAdhAratAsaMsargeNa kuNDaprakArakatvam , ata. stasyA apratibandhakatvAd 'badare na kuNDam' iti buddhistatkAle jaaymaanoppdytetraamityrthH| uktapratIteH kuNDAdipratiyogika saMyogena badarAdau kunnddprkaarkbuddheH| tatra bdre| tatsambandhavattve kuNDasambandhakuNDa saMyogavattve / tadabhAvaH kunnddaabhaavH| kuNDasambandho yaH saMyogalakSaNo badare sana kuNDavRttitAniyAmakaH, tatra tattitAniyAmakasambandha eva tatra tadvattAniyAmaka iti vRttiniyAmakasambandhAbhAvAdeva na badare kuNDavattatyAha- ttreti|| pratiyogitvasyA'pyatiriktasya sadbhAvAt SaTpadArthIvAdo vaizeSikANAM na yukta ityAha- pratiyogitvamapyatiricyata iti| nanu prati. yogitA klaptapratiyogisvarUpaiva, tasyA atiriktatve mAnA'bhAvAdityata Aha- daNDA'bhAvAderiti-bahUnAM daNDAdInAM pratiyoginAM pratiyogitAsvarUpatvakalpanApekSayA tasyA atiriktatve laaghvaadityaashyH| kiJca, saMyogasambandhAvacchinnaghaTAbhAvapratiyogitA ghaTasvarUpA, samavAyasambandhAvacchinnaghaTAbhAvapratiyogitA'pi ghaTasvarUpeti tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvam' iti niyamena tayoH pratiyogitvayoraikye samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTAbhAvasya saMyogasamba Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] gitvasya ghaTAdirUpatve samavAyasambandhAvacchinnaghaTAbhAvAdAvapyukta pratiyogitAkatvaprasaGgAcca / yat tu - 'svA'bhAvAbhAvatvaM svasya pratiyogitvam bhavati hi ghaTAbhAvasyAbhAvatvaM ghaTa iti ghaTasya ghaTAbhAvapratiyogitvam' iti, tanna - gaganAdergaganA'bhAvA'bhAvatve mAnAbhAvAd gaganAdeH pratiyogitvAnApatteH ' svasyAbhAva 0 ' ityatra SaSThayarthapratiyogitvA'nirUpaNAcca // ndhAvacchinna pratiyogitAkatvena tamupAdAya saMyogena ghaTavatyapi bhUtale saMyogena ghaTo nAstIti buddhiprasaGgaH, evaM saMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTAbhAvasya samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvena tamupAdAya samavAyena ghaTavatyapi kapAle samavAyena ghaTo nAstIti buddhiprasaGgaH syAdityAha - saMyogasambandhAvacchinneti / 66 vyAvartyA'bhAvavattaiva bhAvikI hi vizeSyatA / abhAvaviraddAtmatvaM vastunaH pratiyogitA " // 6 [ nyAyakusumAJjalista0 kA0 ] iti udayanAcAryavacanAt ghaTA'bhAvapratiyogitvaM ghaTAbhAvA'bhAvatvameva, tathA paTA'bhAvAdipratiyogitvamapIti mataM pratikSeptumupanyasyati - yat tviti / lakSaNaM saGgamayati- bhavati hIti - ghaTavattvagrahe 'ghaTAbhAvo'sti ' ityapratIteH ghaTAbhAvo nAsti ' iti pratItezca ghaTe ghaTA bhAvasyAbhAvatvaM bhavati yatastatastadeva ghaTasya ghaTAbhAvapratiyogitvamityarthaH / gaganAbhAvasya kevalAnvayitvena kvaci dapi 'gaganAbhAvo nAsti' ityapratItergaganasya gaganA'bhAvA'bhAvatvA'sambhavAt gaganA'bhAvapratiyogitvaM na syAditi pratikSipati - tanneti / yat tu gaganAbhAvaH saMyogena samavAyena vA nAstIti pratItyA gaganAbhAvasyApyabhAvo'styeveti, tanmandam [ 201 , Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam . viSayatApyatiricyate, tathAhi na viSayarUpA sA, 'jJAnenA'tIto ghaTa idAnIM gRhyate'tIto ghaTa idAnIM sphurati' ityAdipratyayAprAmANyApatteH, viSayarUpAyAviSayatAyA etatkAlA'vRttitvAt / ata tathAvidhAbhAvasya vyadhikaraNasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya kevalAnvayitvenA'vRttimato gaganAdeH svarUpatvA'sambhavAt , pratiyogimatyeva pratIyamAnasya vyavahiyamANasya cAbhAvAbhAvasya pratiyogisvarUpatvasya parAbhyupagateriti bodhyam / 'svAbhAvAbhAvatvam' ityatra svasyAbhAvaH svAbhAvaH, svAbhAvasyAbhAvaH svAbhAvAbhAvaH, tattvaM svAbhAvAbhAvatvamityeva nirvacanaM bhavet , tatra ca SaSThayarthapratiyogitvasya nirUpayitumazakyatvena tadUpatayA pratiyogitvasyopadarzanA'. sambhavAccetyAha- svAya bhAvetyatreti- svAbhAvAbhAvatvaM svastha pratiyogitvamiti pratiyogitvasya nirUpaNam , tatra svasyAbhAvaH svAbhAvaH, svAbhAvasyAbhAvaH svAbhAvAbhAvaH, tasya bhAvastattvamityevaM nirvaktavyam, evaM ca svasyAbhAva ityatra SaSThayarthaH sambandhaH pratiyogitvam, tadeva nirUpitumArabdhamiti yAvat tannirUpitaM na bhavati tAvat SaSThayarthatayA tannopadarzayituM zakyamiti pratiyogitvanirUpaNe prati. yogitvasyApekSaNAdAtmAzrayApattyetthaM pratiyogitvanirUpaNaM kartumazamiti bhAvaH / ___ evaM viSayatvasyAtiriktatayaivAvazyaM svIkaraNIyatvAd vaizeSikapadArthavibhAgo'yukta ityAha- viSayatA'pyatiricyata iti / viSayatAyA atiriktatvaM bhAvayati- tathAhItyAdinA / tatra tAvad viSayasvarUpA viSayatAna bhavatItyAha- na viSayarUpA seti / sA viSayatA / niSedhe hetumAha- jJAneneti- asya 'gRhyate' ityanenAnvayaH 'idAnIM gRhyate, idAnI sphurati' ityanayoretatkAlavRttiviSayatAvAnityarthaH, sa ca viSayatAyA viSayasvarUpatve viSayasya ghaTasyAtItatvena tadrUpaviSayatAyA apyatItatayaitatkAlavRttitvAbhAvena na sambhavatIti tAdRzapratyayasyA'. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 203 eva na viSaya-jJAnobhayarUpA, nApi jJAnamAtrarUpA, 'ghaTapaTau' ityAdijJAnasa bhramatvApatteH, tajjJAnarUpAyA viSayatAyA ghaTatvAdyabhAvakspaTAdiniSThatvAt , 'kapAla samavAyena ghaTavad bhUtalaM saMyogena. cchinnaghaniSThaprakAratAnirUpitatvAt , bhUtAnaSThavizeSyatAyA api samavAyasambandhAcchinnaghaTaniSThaprakAratAnirUpitatvAdityAha- kapAlaM samavAyana ghaTavAdati / api ca jJAnasya viSayeNa saha viSaya va sambandhaH, sA ca jJAnasvarUpaveti svarUpeNa sambaddhameva jJAnaM ghaTAdiprAmANyaM syAdityAha- [6SayasvarUpAyA iti / uktadoSAdeva na viSayajJAnobhayasvarUpA'pi viSayatetyAha- ata evati / jJAnamAtrasvarUpatvamapi tasyA na yuktisahamityAha- paati| 'ghaTa-paTo' iti samU: hAlambanajJAnasya ghaTAMza ghaTatvaprakArakatvena paTAMze paTatvaprakArakatvena pramAtvamiSTam , viSayatAyA jJAnarUpatvetu ghaTatvaniSThaprakAratAnirUpitA yA ghaTaniSThavizaSyatA, yA ca paTatvAnaSThaprakAratAnirUpitA paniSThavizeSyatA, tayorekasamUhAlambanajJAnasvarUpatvenaikatayA paTaniSThAvazeSyatA'pi ghaTatvaniSTaprakAratAnirUpitA syAditi ghaTatvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAbhAvavatpaTaniSThAvazeSyatAkatvenAktajJAnasya bhrama. tvamapi prasajyetatyAha- ghaTa-paTo' ityAdijJAnAta / ghaTatvAdi0' ityAdipadAt paTatvAdaH parigrahaH 'paTAdi ' ityAdipadAd ghaTAdeH pAragrahaH, tena 'ghaTa-paTo' iti samUhAlambanajJAnasya ghaTatvabhramatva. vat paTatvabhramatvamApa paTatvAnaSThaprakAratAnirUpitapaTatvAbhAvavaddhaTaniSThavizeSyatAkatvenApAditAmAta / 'kapAlaM samavAyena ghaTavad, bhavadbhUtalaM saMyogena ghaTavad iti samUhAlambanaM jJAnaM kapAle na saMyogena ghaTanirNayarUpam, nApi bhUtale samavAyena ghaTaniNayarUpam , viSayatAyA jJAnarUpatve tvevarmApa syAt kapAlaniSThavizeSyatAnirUpitA yA samavAyasambandhAvacchinnaghaTaniSThaprakAratA, yA ca bhUtalaniSThavizeSyatA nirUpitA saMyogasambandhAcchinnaghaTaniSThaprakAratA, tayAzcaikajJAnasvarUpatvenaikatayA kapAlaniSThavizeSyatAyA api saMyogasambandhAva Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ] [ tatvabodhinIvivRtivibhUSitam ghaTavad' iti jJAnasyApi kapAlAdau saMyogAdinA ghaTAdinirNayatvApattezca / kiJca, yadi jJAnaM svarUpeNa ghaTAdisambaddhamiti ghaTAdivyavahAramAdhatte, tadA khAdhikaraNakAlAdivyavahAramapyAdadhyAt kAlAdinApi saha svarUpeNa sambaddhatvAt / kAlAyatiriktena saha sambaddhameva tattadvyavahArAdhAyakam , tathAsvAbhAvyAditi cet ? tabayamasya khabhAvaH kAlAdyatiriktatvA'grahe durgraha iti na kadApi niyataviSayavyavahAramAdadhyAt // .. evamanye'pi dharmA yathA yathA bhedadazA vicAryante tathA tathA bhidyante, abhedadazA tu vicAryamANA na bhedamanubhavantIti bhinnAbhinnAnantadharmAtmakaM vastvabhyupagantavyam, anyathA vastusattAnupapatte, nahi ghaTAdiraikAntikakharUpaH kazcidanubhUyate, kintvanuvRtti-vyAvRttidvArA'nantastraparaparyAyakroDIkRta iti, tadidamuktaM prabhuzrIhemamUribhiHviSayavyavahAraM karotIti prAptam, evaM sati tajjJAnaM yathA sva. rUpeNa ghaTAdinA sambaddhaM tathA kAlAdinA'pyasya svarUpameva sambandha iti kAlAdinApi svarUpeNa sambaddhamiti kAlAdivyavahAramapi vidadhyAdityAha- kizceti / uktadoSaparihAraM paraH zaGkate- kAlAya terikneti / tathAsvAbhAvyAt kAlAdyatiriktena saha svarUpeNa sambaddhasya tattadvayavahArAdhAyakatvasvAbhAvyAt / samAdhatte- tIti / asya jnyaansy| ' evaM pratiyogitva-viSayatvAdivat / anye'pi dharmAH anuyogitva. viSayatvAdayo dhrmaaH| bhedadRzA pryaayaathknyaashrynnen| amedadRzA dravyarzikanayAzrayaNena / anyathA bhinnA'bhinnAnantadharmAtmakavastvanabhyu. pgme| kathamanantadharmAtmakatvAnabhyupagame vastusattvAnupapattirityapekSAyAmAha- nahIti- asya 'anubhUyate' ityanena smbndhH| uktamartha prAmANikIkartuM zrIhemacandrasUribhagavadvavacanasaMvAdamupadarzayati Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 205 "anantadharmAtmakameva tattvamato'nyathA sattvamasUpapAdam / iti pramANAnyapi te kuvaadikurnggsntraasnsiNhnaadaaH"|| [anyayogavyava0 zlo0 22] iti / tataH SaDeva padArthA ityanyayogavyavacchedo'nupapannaH / ayogavyavacchedo'pi yathA'trAnupapannastathA "dohiM vi NaehiM NIyaM" [kANDa0 3, gAthA-49] ityAdigAthAvyAkhyAnAvasare sammativRttAveva tadidamuktamiti / "anantadharmAtmakameva tattvam" iti padyArthAvagamAya syAdvAdamaJjarI vishessjijnyaasubhirvlokniiyaa| upasaMharati- tata iti / 'pArtha eva dhanurdharaH, pRthivyeva gandhavatI' ityAdau vizeSyavAcakapadasamabhivyAhRtaivakArasya pArthAnyayogavyavacchedarUpArtho dhanudharatve ghaTate, evaM pRthivyanyayogavyavacchedo gandhavatve ghaTate, tathA prakRte dravyAdiSaDanyayogavyavacchedaH padArthatve na ghaTate, dravyAdiSabhinne vaiziSTyAdau yogasyaiva padArthatve sattvAdityAha- SaDeveti / 'zaGka: pANDura eva'ityAdau vizeSaNasaGgataivakArasya zaGkha pANDuratvAyogavyavacchedo'rthaH zaGkhatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogi pANDuratvamityevaMsvarUpo yathA sambhavati yathA prakRte 'dravyAdaya SaT padArthA eva' iti samabhinyAhArakalpanayA dravyAdiSaTratvasamAnAdhikaraNAtyantA. bhAvApratiyogi padArthatvamityevaMrUpo'yogavyavacchedo'rtho bhaviSyatItyata Aha- ayogavyavacchedo'pIti / * dohiM vi NaehiM NIyaM0 " ityAdItiAdipadAt 'satthamulUeNa taha vi micchattaM / jaM savisayapahANataNeNa annonnaniravikkhA' ityasya grahaNam , "dvAbhyAmapi nayAbhyAmuzrItaM zAstramulUkena tathApi mithyAtvam / yasmAt svaviSayapradhAna tvenAnyonyanirapekSau" iti saMskRtam / etadgAthAsamAnArthakaM payaM nayopadeze yathA-. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam pratipAditamiti tata eva vishesso'vdhaarnniiyH| itthaM ca vaizeSikadarzananirloThane naiyAyikadarzanamapi nirloThitaM draSTavyam , prAyaH samAnatvAd dvayoriti kimativistareNa 1 // "dvAbhyAM nayAbhyAmunnItamapi zAstraM knnaashinaa| , anyo'nyanirapekSatvanmithyAtvaM svmtaagrhaat|| (118] iti vyAkhyAnamasya cettham- 'dvAbhyAM-sAmAnya-vizeSagrAhibhyAM saGgrahavyavarAbhyAM nayAbhyAm , unnI- pRthagvyavasthApitamapi, kaNAzinA. kaNAdamuninA, zAstram , anyonyanirapekSatvAt- parasparaviviktadravya paryAyobhayAvagAhitvAt, svamatAgrahAt- svakalpanAbhinivezAt, mithyAtvam, nahi nayadvayAvalambanameva zAstra syasamyakprayojakam, kintu yathAsthAnaM viniyogaH, sa ca svaprayuktabhaGgaddhayetarayAvadbhaGgAnAM syAdvAdalAJchitAnAM parasparasAkAGkSANAM tAtparyaviSayatayA sampadyate, eka tarasyApyatAtparya siddhAntavirAdhanAyA aparihArAt, tadAha je vayaNijavibhapA saMjujantesu honti epasu / - sA sasamayapannavaNA siddhantavirAhaNA aNNA / [titthayarAsAyaNA aNNA] [ ] - tadiha sAmAnya-vizeSayogaH kutastarAmanyeSAMbhaGgAnAmiti sphuTameva mithyAtvam , atiriktasAmAnyavizeSApekSA vinA mahAsAmAnyA-'ntya. vizeSayoriva vastumAtrasya svata eva sAmAnya vizeSAtmakatvamityarthasyaiva yathAvanayadvayaviniyogarUpatvAt, anyathAnavasthAnAt, tadidamuktam "svato'nuvRtti-vyativRttimAjo, bhAvA na bhAvAntaraneyarUpAH / parAtmatattvAdatathAtmatattvAd dvayaM vadanto'kuzalAH skhalanti / [anyayogavya0 zlo0 4] patena naiyAyikadarzanamapi vyAkhyAtam , padArtha pramANAdimedaM vinA prAyastasya vaizeSikadarzanasamAnaviSayatvAditi dik, iti / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [207 ... darziteyaM yathAzAstraM naigamasya nayasya dik| * kaNAdadRSTihetuH zrIyazovijayavAcakaiH // 1 // - saGgrahaNaM sAmAnyarUpatayA sarvavastUnAmAkroDanaM saGgrahaH / saGgRhAtti sAmAnyarUpatayA sarvamiti vA saGgrahaH / 'sagRhItapiNDA tata eva sammativRttita ev| dvayoH vaishessik-naivaayikdrshnyoH| naiyAyikadarzane pratyakSAnumAnopamAnAgamAkhyAni catvAri pramANAni, 'pramANaameya' ityAdiSoDazapadArthavibhajanam , kaNAdadarzane pratyakSAnumAne dve eva pramANe, dravyAdayaH sapta padArthA iti padArthavijabhanamityanayorasti vizeSa ityavabodhanAya prAya iti| naigamanayanirUpaNamupasaMharanAha- darziteyamiti- zrIyazovijayavAcakaiH kaNAdRSTihetuneMgamasya kyasyeyaM dik yathAzAstraM darziteti smbndhH|| yad yad bhAvitamatra gUDhaviSaye zrImadyazovAcakaiH, zrIlAvaNyavacovilAsaghaTanA ttsrvtttvoditaa| vijJAnAM mudamAdadhAtu suciraM nyAyoktisaGgumphitA, spaSTArthA pratibhASitA pratipadaM yuktyudbhaTA nItiyA // 1 // Adyo naigamanAmadheya iha yaH saMdarzito'yaM nayo, nItInAM pravaro'pi vastu na mitA'nekAntamAlambate / ekAntoktikadarthito'sya viSayo no satsvabhAvAzcito, vastvaMzo viSayo'sya cenanu tadA sannItireSo mataH // 2 // iti naigamanayanirUpaNam / atha saGgrahanayanirUpaNam. naigamanayAnantaramuddiSTaM saGghahaM nirUpayati- saGgrahaNamiti- 'saGgAharNa saGgrahaH' iti vyutpattiH, 'saGgrahaNam' ityasya ' AkroGanam' ityarthaH, kena rUpeNa ? ityapekSAyAM 'sAmAnyarUpatayA' iti, keSAm ? ityapekSAyAM 'sarvavastUnAm' iti, 'sarva vastu sadAcAtmakam ' iti yada Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam saGgrahavacanam ,' ityAgamaH, asyArthaH-saGgRhItaH-sAmAnyAbhimukhyena gRhItaH, piNDitaH ekajAtimAnItaH, yadvA saGgrahIta:-anugamaviSayIkRtaH, piNDitaH-nirAkRtaparAbhimatavyatirekaH yadvA saGgRhItaH-sattAkhyamahAmAmAnyabhAvamApannaH, piNDitazca parAparasAmAnyabhAvamApanno. 'rthoM yasya tattathA, saGgrahavacanam , antaHkroDIkRtasarvavizeSasya sAmAnyasyaiva tenAbhyupagamAt , 'sad' ityevaM bhaNite sarvatra bhuvanaprayAntargate vastuni buddheranudhAvanAt , adhyakSasyApi vidhyaMza eva ghacanaM jJAnaM vA sa saGgraha ityrthH| prakArAntareNAha- saGgrahNAtIti'sagRhNAtIti saGgrahaH' iti vyutpattiH, sarva vastu sAmAnyarUpatayA'vagAhate yajjJAnaM sa saGgraha ityrthH| AgamoktaM sahasvarUpamupadarzayati- saGgrahIteti- "saMgahiya-piDiyatthaM saMgahavayaNaM samAsao biti" [vizeSAvazyakagA-2183] ityAgamavacanamAzrityedamavagantavyam / asya anantaropadarzitasyAgamasya / 'sam' ityasya 'sAmAnyAbhimukhyena' iti, 'piNDitaH' ityasya 'ekajAtimAnIta.' ityrthkthnm| kalpAntaramAha- ydvti| anugameti- anekeSAmekarUpatayA'milApo bodho vA'nugamaH, tadviSayIkRta ityrthH| 'piNDitaH' ityasya nirakRta. parAbhimatavyatirekaH' ityarthakathanam, pareSAm-naiyAyikAdInAm , abhimato yaH vyatirekaH-vastUnAM parasparaM bhedo vizeSaH sa parAbhimatavyatirekA, nirAkRto dUrIkRtaH parAbhimatatireko yatra sa nirAkRtaparAbhimatavyatirekaH, tathA ca vizeSavinirmuktasyA'nugatasAmAnyarUpArthasya vacanaM saDanhavacanamityarthaH / punaH kalpAntaramAha- ydvti| parA'parasAma nyetidrvytvaadiityrthH| saGghahanayAbhipretamupadarzayati- antaHkoDIkRtati / tena sAheNa / anudhAvanam - avagAhanam / pratyakSAdipramANamapi sadrUpavidhiviSayakameva, na tu parasparabhedAtmakaniSedhaviSayakam , sAdRzaniSedhasvarUpazca vikalpita evetyAha- adhyakSasyApIti / 'vidhyaMze' Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 209 pravRnerniSedhasya taduttarakAlaM kalpanAviSayatvAt, sanmAtrasyaiva zabdasyAdhyakSasya vA viSayatvena tAtvikatvAd bhedapratibhAsastu bhedapratipAdakAgamopahitAntaHkaraNAnAM timiropaplutadRzA mekazazalAJchanamaNDalasyAnekatvAvabhAsavadasatya eva / ghaTa - paTAdInAM hi bhAvAnyatve kharaviSANaprakhyatvam, tadananyatve ca sAmAnyaikaparizeSa eva nyAyya ityuktiH syAdvAdyabhyupetasAmAnya-vizeSobhayAtmakavastvekadeza vidhimatAzrayeNa adhyakSasyApi vidhAveva pravRtterityeva yuktam / niSedhasya anyato bhedasya / taduttarakAlaM vidhyavagAhipratyakSottarakAlam, kalpanAviSayatvAt tathA ca kAlpanikatvena na niSedhasya vastutvam / zabdasya zabdapramANasya / svapakSe tu " nanvevaM sanmAtrasya tAttvikatve bhedapratibhAsasya kA gatirityata Aha - bhedapratibhAsastviti - asya asatya eva ' ityanenAnvayaH / asatyapratibhAsasyAnyatra doSajanyatvasya klRptatvAdatrApi kazcid doSa Avazyaka ityAha- bhedeti - vastUnAmanyonyabhedapratipAdako yo dvaitaghAdina AgamaH, tenopahitaM tajjanyabodhajanyabhedaviSayakabhAvanAlakSaNadoSasahitamantaHkaraNaM yeSAM te bhedapratipAdakAgamopahitAntaH karaNAsteSAmityarthaH tathA ca bhedaviSayakavAsanAlakSaNadoSajanyatvAd medapratibhAsasyA'satyatvamityabhisandhiH / doSavizeSata ekasminnapi zazadhare dvitvapratibhAsalakSaNabhedapratibhAso'satyo bhavatIti tadvadanyatrApi bhedapratibhAso'satyaH svIkArArha ityAha- timiropapluteti - timirarogeNopaplute vyApte dRzau yeSAM te timiropaplutadRzasteSAmityarthaH / ekazazalAJchanamaNDalasya- advitIyacandramaNDalasya / anekatvAvabhAsavat dvitvapratibhAsavat / ghaTa- paTAdInAM sarveSAM yadi mahAsAmAnyasattAlakSaNabhAvaikarUpatvaM yuktitaH siddhaM bhavet tadA teSAM ' tadabhinnA bhinnAnAM tabhinnatvam' iti nyAyata ekatvasiddhau bhedapratibhAsasyAsatyatvaM sambhAvayituM zakyamityata Aha- ghaTa-paTAdInAmiti / hi yataH / bhAvAnyasve 14 6 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam iti / yanmahAbhASyakRt "kuMbho bhAvA'Nanno, jai to bhAvo ahanahA'bhAvo / evaM paDAdao vi hu, bhAvANanna tti tammattaM // bhAvaH sattA, tato bhinnatve / kharaviSANaprakhyatvaM kharaviSANatulyatvam, tathA ca 'ghaTa-paTAdayo'satyAH sattAbhinnatvAt kharaviSANavad' iti prasaGgAnumAnamatra, sattA sadrUpadharmibhinnA nA'bhimatA, dharma dharmiNo. bhaidakalpanApekSayA'bhedakalpanasyaiva nyAyyatvAt 'san ghaTaH, san paTaH' ityAdipratItau sadrUpasyaivaikasya tAdAtmyena ghaTa-paTAdau prakAra tayA'vAsanAditi sadeva sattvaM bhAva iti guuddhaabhisndhiH| asatyatvApattibhayAd yadi ghaTa-paTAdInAM sattAlakSaNabhAvA'bhinnatvamabhyupeyate tadoktanyAyAdekatvamayatnopanatameva, sattA ca mahAsAmAnyameveti sAmAnyameva vastu na vizeSa ityAha- tadananyatve ceti-bhAvAbhinnatve cetyrthH| saGgahanaye sAmAnyakarUpameva vastvityatra mahAbhASyasaMvAdamuphadarzayati- ynmhaabhaassykRditi| "kuMbho." tti-kumbho bhAvA'nanyo yadi 'tato bhAvaH, athaa'nythaa'bhaavH| evaM paTAdayo'pi khalu bhAvAnanye iti tanmAtram // cUto vanaspatireva mUlAdiguNa iti tatsamUha iva / gulmAdayo'pi evaM sarve na vanaspativiziSToH // iti saMskRtam , 'atra vizeSAvazyakavRttikAradhivaraNamadaH-sattAmAtratvameva sarvabhAvAnAM bhAvayannAha- kuMbho tti| kumbhaH-ghaTaH, sa bhAvAt- sattAtaH, anyaH? ananyo vA?, yadi ananyaH- abhinnaH, tarhi bhAvaH sttaamaatrmevaasau| ahamaha tti- athA'nyathA-bhAvAd bhinno'bhyupagamyata ityarthaH, tahi abhAvaH- asannevAsI, bhAvAd anyatvAt, kharaviSANavaditi / evaM paTAdayo'pi pratyekaM vaacyaaH| tataste'pi dvitIyapakSe'sattvaprasaGgAd bhAvAdananye'bhyupagantavyAH, iti sarvameva ghaTa-paTAdikaM vastu, tanmAtram sattAmAtrameveti // 2208 // prakArAntareNApi vizeSANAM sAmAnyarUpatAM Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . anekAntavyavasthAprakaraNam ] [291 cUo vaNassai ciya, mUlAiguNo ti tassamUho ch| gummAdao vi evaM, save na vaNassaivisiTThA" // [vizeSAvazyakabhASyagAthe-2208, 2210] ata eva 'yatra vizeSakriyA na zrUyate tatrAsti-bhavatItyAdikA prayujyate' iti zAbdikAH sattAyAH sarvapadArthAvyabhicArAt, yadeva ca sarvAvyabhicArirUpaM tadeva pAramArthikam , yacca vyabhicAri tatprabuddhavAsanAvizeSanAntarIyakopasthitikamapyapAramArthikam , sAdhayitumAha - cUo ti| cUtaH, vanaspatiH- sAmAnyarUpa eva, mUlAdiguNatvAt tatsamUhavat- cUtAdivRkSasamUhavat / gulmaH- latA samUhaH, tadAdayo'pi sarve vRkSevizeSA vanaspateraviziSTA eva, iti sAmAnyamevAsti, na vizeSA iti // 2210 // prathamagAthayA sarvasya mahAmAmAnyarUpatA dvitIyagAthayA avAntarasAmAnyarUpatA, etena prsnggnho'prsnggrhshcaaveditH| yata eva savasya vastunaH sattArUpatvaM tata eva athUyamANakriyAntaravAkye bhAvAbhidhAyyastyAdikriyA'dhyAhAra -eva zAbdikAnAmabhimata ityAha- ata eveti / vizeSakriyA gamana-pacana-paThanAdikriyArthakadhAtuH, atra "yatrAnyat kriyAvAcipadaM na zrUyate tatrAstirbhavantIparaH prayujyate" iti vacanamanusandheyam / sattAyAH sarvapadArthagatatvena pAramArthikatvaM ghaTatva-paTatvAdivizeSadharmasyA'sarvagatatvena vyabhicaritasya kAlpanikatayA'pAramArthikatvamityAha- sattAyA iti- 'san ghaTaH, san paTaH' ityevaM sarvapadArthAbhinnatayA pratIyamA nAyAH sattAyAH sarvapadArthavyApakatvAdityarthaH / yacca vyabhicAri yad ghaTatva-paTatvAdikaM na srvpdaarthniynm| tat ghaTatva-paTatvAdikam / prabuddheti-prabuddho yo vAsanAvizeSobhedapratipAdakAgamArthavizeSaviSayaka bhAvanAvizeSaH, tannAntarIyakA tajanyatvAt tanniyatA upasthitiryasya taadRshmpiityrthH| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tadAhuretannayAnuyAyinaH 'astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrvadevatAzabdaiH, samaM prAhurgavAdiSu / / ghaTAdInAM na cAkArAn, pratyAyayati vaackH| vastumAtranivezitvAt , tadgatirnAntarIyakaiH" / iti / [vAkyapadIyakANDa0 2; 121, 125] etanayamAzritya cidAnandaikarasasadadvetapratipAdakaM vedAntadarzana uktArthe harivAkyaM saMvAdakatayopadarzayati- tadAhuriti / etannayAnuyAyinaH sngghnyaanusaarinnH| sarvazabdAnAM go-ghaTa-paTAdyakhilazabdAnAm / pratyAyyalakSaNaM pratItiyogyasvarUpam / astyarthaH astItikriyApratipAdya: sttaatmkaarthH| apUrvadevatAzabdaiH asmdaadiindriyjnyprtykssaa'vissyaa'dRssttdevtaadiprtipaadkshbdaiH| samaM saha / gavAdiSu asmadAdipratyakSaviSaya. gavAdyarthakatayA sammateSu go ghaTAdizabdeSu / prAhuH prakRSTatayA vadanti // kathamastyartha eva sarvazabdAnAM pratyAyyasvarUpamityapekSAyAmAhaghaTAdInAmiti / vAcako ghaTAdizabdaH, ghaTAdInAm , bhAkArAn pratiniyatapRthubudhnodarAdyAkArAn na pratyAyayati / kathaM na zApayatItyapekSAyAmAhavastumAtranivezitvAditi-ghaTAdizabdaM zrutvA asti kazcidartha ityevameva pratIyate vastumAtram, tato vastumAtranivezina evaite zabdAH, yadi vastumAtranivezitvena astyartha eva sarvazabdAnAM pratIyamAnatvAt pratyAyyasvarUpaM tarhi 'gAmAnaya' ityAdizabdaM zrutavato viziSyAkAra. vizeSazAlipadArthAnayanAdikriyA tathAbhUtAkArakSAnamantareNa na bhave. devetyata Aha- tadgatirnAntarIyakairiti- sarvAvyabhicArisatsAmAnyarUpArthakroDIkRtatvena nAntarIyakairavAntarasattAvizeSalakSaNairghaTatva-paTatvAdibhirAkAravizeSAvagatiH, tatazca prtiniytvyvhaaroppttirityrthH|| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 213 mudbhUtam , tanmate hi saccidAnandA'dvayaM brahmaiva vastu, ajJAnAdisakalajaDasamUho'vastu / ajJAnaM tu sadasadbhayAdanirvacanIyaM triguNAtmakaM saGgrahanayato brahmA'dvaitavAdivedAntadarzanaM prvRttmityaavedytietnnymaashrityeti-sngkhnymvlmbyetyrthH| cidAnandaikaraseti-jJAna-sukhaikarUpetyarthaH, 'satyaM jJAnamanantaM brahma' [taittiropaniSad, 2, 1, 1,] ityanena brahmaNaH saJcitsvarUpatvam 'AnandaM brahma' [ bRhadAraNyakopaniSad , 3, 9, 28] ityanenAnandasvarUpatvam , Anandazabdasya nityapuliGgatve'pi chAndasatvAnapuMsakaliGgatvaM sukhasvarUpatve'pi na viruddham , 'ekamevA'dvitIyaM brahma neha nAnA'sti kiJcana' [ adhyA. tmopaniSad, 63] ityAdizrutyA cA'dvaitasvarUpatvaM brahmaNaH siddham , yathA ca 'san ghaTaH, san paTaH' ityAdipratItyA sadrUpatvaM vizvasya tathA 'iSTo ghaTaH, iSTa paTaH' ityAdipratItyeSTasyAnandasya svarUpatvam , tathA 'jJAto ghaTaH, zAtaH paTaH' ityAdipratItyA jJAnasvarUpatvam , saJcidAnandAnAM cAdvitIyabrahmasvarUpatvaM tadaiva bhaved yadi teSAmapyaikyameva syAt , asadbhinnatvaM sattvam , ajJAnabhinnatvaM jJAnatvam , anAnandabhinnatvamAnandatvamityevaM brahmaNi sattvAdayastrayo'pi dharmA abhAvarUpA eva, abhAvazcAdhikaraNasvarUpa eveti noktadharmatrayamAdAya dvaitApattirapIti / vedAntasiddhAntamudghATayati- tanmate hiiti| hi ytH| tanmave vedaantmte| 'brahmatra' ityevakAreNa brahmamAtrasya vastutve'vadhRte tavayatiriktasyA'zeSasyAvastutvamarthAt prAptamapi spaSTapratipattaye aahajnyaanaadiiti| ajJAnamatra na jJAnAbhAvaH, kintu jJAnavirodhibhAvasvarUpa meva tadityAha- prajJAnaM tviti / ajJAnaM yadi pAramArthikasadrUpaM syAt tadA kAlatraye'pi bAdhitaM na syAt / idaM tvakhaNDAkArabrahmasvarUpa sAkSAtkArAtmakanirvikalpakajJAnena 'tat tvamasi' [ chAndogyopaniSad, 6, 8, 7] ityAdimahAvAkyajanitenottarakAlaM bAdhyata iti na pAra Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam jJAnavirodhibhAvAtmakam ' ahamajJaH' ityanubhavAt " vedAtmazakti mArthikasadrUpam, ahamajJaH, sukhamahamasvApsam na kiJcidavediSam ' ityAdipratItyA pratIyamAnamidaM kadAcidapi yanna pratIyate tadasadityevaM sarvadApratIyamAnatvavaikalyalakSaNAsattvarAhityAnnAsadrUpamapItyevaM sadasadbhayAM vaktumazakyatvAdanirvacanIyamityAha - sadasaddbhyAmanirvacanIyamiti / triguNAtmakamiti - sattvarajastamoguNAtmakamityarthaH / yathA hi Alokavirodhinastamaso bhAvarUpatvameva, na tvAlokAbhAvastamaH, tathA jJAnavirodhino'jJAnasya bhAvarUpatvameva na tu jJAnAbhAvo'jJAnamityAhajJAnavirAdhibhAvAtmakamiti- abhAvasyAdhikaraNasvarUpabhinnasya tucchatvena karyAca virodhitvAsambhavAjjJAnavirodhitvAnyathAnupapattyA'jJAnasya bhAvarUpatvamevAbhyupeyamityAzayaH / bhAvarUpatve'jJAne'nubhavaM zruti ca pramANatayopadarzayati- ahamajJa ityanubhavAditi / atra 'ajJaH' ityasya jJAnAbhAvavAnityarthA na sambhavati, ' ahamajJaH' ityasyApi jJAnatvena tadrUpapratiyoginaH sattve jJAnasAmAnyAbhAvasyAsattayA jJAnAbhAvavAnahamityanubhavasyAsambhavAt evamabhAvajJAne pratiyogijJAnasya kAraNatvena jJAnarUpapratiyoginA jJAne satyeva jJAnAbhAvajJAnamityasyAbhyupagantavyatvena tadrUpapratibandhakasadbhAvAdapi jJAnAbhAvajJAnAsambhavAt, patena 'yatki JcijjJAnasyAbhAva eva jJAnAbhAvatayA vivakSitaH' ityuktirapi nirastA, tasyApi yatkiJcijjJAnaM pratiyogi, tajjJAnasyAvazyakatayA tasyaivAtmarUpadharmi viSayakasya tadvattAjJAnavidhayA pratibandhakasya sadbhAvato. yatkiJcijjJAnAbhAvaviSayakajJAnasyApyasambhavAt, api ca sarvaviSayaka jJAnavataH kevalino'pi matijJAnAdilakSaNayatkiJcijjJAnaM nAstItitadabhAvamAdAya ' ahamajJaH' iti jJAnaM tasyApi syAt, evaM suSuptikAle'nubhUtasyAjJAnasya suSuptyanantaraM smRtirupajAyate- 'sukhamahamasvAsaM na kiJcidavediSam ' iti, na ca suSuptyavasthAyAM pratiyogi* jJAnAbhAvato jJAnAbhAvAnubhavasambhavaH, na cAnubhavamantareNa smRtirutpatumISTe iti tadAnIM bhAvarUpasyaivAjJAnasya sAkSivedyasyAnubhava > * Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 215 svaguNairnigUDhAM [zvetAzvataropaniSad- 1, 3]" ityAdizrutezca siddham / idamajJAnaM samaSTi-vyaSTyabhiprAyeNaikamanekamiti vyavahiyate, tathAhidhRkSeSu 'vanam' itivat , jaleSu 'jalAzayaH' itivacca samaSTyabhiprAyeNa nAnAtvena bhAsamAnAnAmapi jIvagatAnAmajJAnAnAmaikyavyapadezaH "ajAmekAm [zvetAzvataropaniSad- 4, 5]" ityaadishruteH| ___iyaM samaSTirutkRSTopAdhitayA vizuddhasattvapradhAnA, tadupahitaM caitanyaM sarvajJatva-sarvezvaratva-sarvaniyantRtvAdiguNakadambakamavyaktaM sadaiti, tatazca 'ahamakSaH' ityanubhavAd bhAvarUpakSAnaM siddham / zrutizcAtmazaktitayA'jJAnaM pratipAdayati, na cAbhAvasya zaktirUpatetyato'pi bhAvasvarUpamajJAnaM svIkartavyamityAha-vedeti - atra svaguNaiH sattva. rajastamo'bhidhAnaistribhiH, nigUDhAM-vyAptAm, Atmana:-brahmaNaH, zaktimAyAm , yo ved-jaanaatiityrthH| ajJAnaM ca dvividhaM samaSTirUpaM vyaSTirUpaM ca, tatra samaSTirUpatayA tasyaikyaM vyaSTirUpatayA cAnekatvamityupadarzayati- idamajJAnamiti-samaSTyabhiprAyeNa 'ekam' iti vyavahriyate, vyaSTyabhiprAyeNa 'anekam' iti vyavahriyate, itynvyH| anekasyApi samaSTyabhiprAyeNaikatvaM dRSTAntAvaSTambhato bhaavytitthaahiiti| mAyArUpAzAnasyaikatve zruti pramANayati- ajAmekAmiti 'ajA. mekAM lohitazuklakRSNAM bahvIH prajAH sRjamAnAM sruupaaH| ajo hyeko juSamANo'nuzete jahAtyenAM bhuktabhogAmajo'nyaH' [zvetAzvataropaniSada 4, 5] ityevaMrUpAtra shrutiH| samaSTirUpAjJAnasya prayojanamupadarzayatiiyaM samaSTiriti / utkRSTopAdhitayA jagadvyApakatvenotkRSTopAdhirUpatayA, brahma'vivartIbhUtajagadvayApikApi mAyA brahmaNo'paricchinnasyaikadezasamAzritataiveti tatparicchedakatvAd bhvtyupaadhiH| vizuddhasattvapradhAnetivizuddhaM rajastamobhyAmudbhatAbhyAmavimizraM yat satvaM tatpradhAneyaM samaSTirUpA maayetyrthH| tadupahitaM samaSTirUpamAyopahitam , caitanya Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] [ tatvabodhinIvivRtivibhUSitam ntaryAmi jagatkAraNamIzvara iti ca vyapadizyate, sakalA'jJAnAvabhAsakatvAt "yaH sarvajJaH sa sarvavid" iti zruteH, asyeyaM samaSTiH sakalakAraNatvAt kAraNazarIram , AnandapracuratvAt kozavadAcchAdakatvAcAnandamayakozaH, sarvoparamalakSaNatvAt suSuptiH, ata eva sthUla-sUkSmaprapaJcalayasthAnamityapyucyate / __yathA ca vanasya vyaSTayabhiprAyeNa 'vRkSAH' iti jalAzayasya vA 'jalAni'iti iti anekatvena vyapadezastathA'jJAnasyApi vyaSTayabhiprAyeNAnekatvavyapadezaH "indro mAyAbhiH pururUpa Iyate" [bRhadAraNyabrahmaNo rUpam , sarvopAdhivikalasya caitanyasya brahmasvarUpasya vizuddhasattvapradhAnamAyopahitatve srvjnytvaadyntryaamitveshvrtvaadidhrmyogitvmitybhisndhiH| kathamasya sarvajJatvamityapekSAyAmAha- sakalAjJAnAvabhAsakatvAditi-svakAryAzeSajagatsamanvitatvamevAjJAne sAkalyam / nirukto. pAdhyupahitasya caitanyasya sarvajJatve zrutiM pramANayati - yaH sarvajJa iti / asya srvjnysyeshvrsy| iyam anantaropavarNitA vizuddhasattvapradhAnA maayaa| asyA IzvarakAraNazarIratve hetuH- sklkaarnntvaaditi| iyaM samaSTiryathezvarasya kAraNazarIraM tathA''nandamayakozo'pi, tatrAnandamayatve hetuH- AnandapracuratvAditi / kozatve hetuH- kozavadAcchAdakatvAditikozo bhaNDAraH kapATAdisaGghaTitadRDhatamagRhavizeSaH, sa yathA ratnasuvarNa rajataprabhRtIni dhanAnyAcchAdayati tathA samaSTirUpA mAyA'pi saccidAnandasvarUpasya brahmaNa AnandAdyAtmasvarUpAtmakaM dhanamAvRNo. tIti bhavati kozakAryakAritvAt koshH| sarvoparameti- sarva hi mAyikaM sthUla sUkSmaprapaJcajAtaM tadAnImupAdAnarUpAyAM mAyAyAmanudbhUtasvasvavyApAraM sad vilInaM bhavatIti sarvoparamasvarUpatvAt sussuptiriymityrthH| ata eva srvoprmlkssnntvaadev| __ajJAnasya vyaSTyabhiprAyeNA'nekatvavyapadezamupapAdaryAta- yathA ceti| nanu 'ajAmekAm' ityAdizrutipramANAdekatvasya tatra siddhA Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 217 kopaniSad , 2, 5, 19] ityAdizruteH / atra vyasta-samastavyApitvena vyaSTi-samaSTitAvyapadezaH / iyaM vyaSTinikRSTopAdhitayA malinasattvapradhAnA, tadupahitaM caitanyamalpajJatvA'nIzvaratvAdiguNakam 'ajJaH' ityucyate, ekAjJAnAvabhAsakatvAd, aspaSTopAdhitayA'natiprakAzatvAdasya prAjJatvam , asyApIyamahaGkArAdikAraNatvAta kAraNazarIrama , Ananda. pracuratvAdeva hetorAnandamayakozaH, sarvoparamAt suSuptiH, sthUlasUkSmazarIralayasthAnamiti cocyate / anayorvyaSTisamaSTayovana-vRkSayoriva jalAzayajalayoriva vA'medaH, etadupahitayorIzvara prA'jJayorapi vana vRkSAvacchinnAkAzayoriva jalAzayajalagatapratibimbAkAzayoriva vapi niSpramANakamanekatvaM tatra kathaM zraddheyamityatastatrApi zrutiH pramANamityAzayenAha- inda iti- indraH-AtmA, mAyAbhiH- vyaSTirUpatayA'nekasvarUpatAmupagatAbhirmAyAbhiH, pururUpaH- bahurUpaH, Iyate-bhavatI. tyarthaH, atra mAyAbhiriti bahuvacanena mAyAyA anekatvaM suspaSTamavabhAsate / atra mAyAyAm / vyasteti-vyastanyApitvena vyaSTitAvyapadezaH, samastavyApitvena smssttitaavypdeshH| vyaSTirUpamAyAyAH svarUpaM tatprayojanaM copadarzayati- iyaM vyaSTiriti-nikRSTatvaM cAsyA vyastavyApitvameva / tadupahataM malinasattvapradhAnA'vidyopahitam / asya ajJazabda. vyapadezyatve hetuH- ekAjJAnAvabhAsa ktvaaditi| prakarSaNA'jJaH prA'jJa iti, tattve hetuH- aspaSTopAdhi nyaa'ntiprkaashtvaaditi| asyApi prAzasyApi, apinA yathA Izvarasya samaSTivyapadezyA mAyA sakalakAraNatvAt kAraNazarIramAnandapracuratvAdAnandamayakoza ityAdistathetyarthasya suucnm| vyaSTi samaSTirUpA'jJAnalakSaNopAdhyodRSTAntAvaSTambhanato'bhedo. papAdanadvArA tadupahitacaitanyarUpayorIzvara-prAjJayorabhedamupadarzayatibhanayoyaSTi-samaSThyoriti / etadupahitayoriti- samaSTayupahitacaitanyarUpasye. zvarasya vyaSTayupahitacaitanyarUpasya praajnysyetyrthH| vaneti-vanAvacchi, Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] __ [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam kAbhedaH " eSa sarvezvaraH" [bRhadAraNyakopaniSad 4, 4, 22 ] iti zruteH, vana-tadavacchinnAkAzayorjalAzaya tadgatapratibimbAkAzayovA''dhArA'nupahitAkAzavadanayorajJAna-tadupahitacaitanyayorAdhArabhUtaM yad anupahitacaitanyaM tat turIyamityucyate "zivamadvaitaM cAturtha manyante" iti shruteH| idameva turIyaM zuddhaM caitanyamajJAnAditadupahitacaitanyAbhyAmaviviktaM sat 'sarva brahmaiva' tejobindUpaniSad ] ityAdeH " tat tvamasi" [chAndogyopaniSad 6, 8, 7] ityAdevI mahAvAkyasya vAcyam , viviktaM sallakSyamiti cocyate / nAkAza vRkSAvacchinnAkAzayorabhedo yathA tthetyrthH| jalAzayetijalAzayapratibimbitAkAza jalapratibimbitAkAzayorabhedo yathA tthetyrthH| prA'jJasyezvarAbhede zruti pramANayati- eSa sarvezvara iti zruteriti / dRSTAntAvaSTambhenopahitA-'nupahitacaitanyayorAdhArAdheyabhAvamupapAdyAnuH pahitacaitanyasvarUpasya brahmaNasturIyavyapadezyatvamupadarzayati- vana-tadavacchitreti / AdhArAnupahitAkAzavaditi- AdhArabhUtaM yad anupahitaM zuddhasvarUpamAkAzaM tdvdityrthH| zuddhacaitanyasvarUpasya brahmaNasturIyapadavyapadezyatve zrutiM prmaannyti-shivmdvaitmiti| turIyacaitanyavyapadezyasya brahmaNo mahAvAkyArthatvamAvedayati- idameveti / 'sarva brahmaiva' ityAdI sarvasya mAyikasya brahmA'bhinnatvaM brahmaNi kalpitatvenaiva bhavet , yataH kalpitasya vastuno'dhiSThAnasattAtiriktasattAkatvAbhAvAdadhiSThAnasattva kalpitasya sattA, sA tadopapadyeta yadi tattadvastu svAvacchinnacaitanyAbhinaM syAt , evaM ca brahmaNo mAyAditastadupahitacaitanyatazcAviviktasya sataH "brahmaiva" ityAdimahAvAkyasya 'tat tvamasi' ityAdi mahAvAkyasya ca vAcyatvam , yadA ca pAramArthikasya turIyacaitanyasya na paramArthataH kalpitAnmAyAditastadupahitacaitanyAdito'bhedaH sambhavatIti vicAryate tadA viviktasya tasya kalpitamAyAdyabhedarUpaghAcyArthabAdhAt sampUrNasyoktamahAvAkyasya zuddhabrahmaNyeva lakSaNetyata Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 219 asyAjJAnasyAvaraNa-vikSepanAmakamasti zaktidvayam, tatrAvaraNa -- meghasyAnekayojanAyatAdityamaNDalasyAlokayituparicchinnasyApyajJAnasyAparicchinnAsaMsAryA - uktamahAvAkyasya lakSyatvaM tasyetyaviviktaM sad vAcyam, viviktaM sallakSyamiti cocyata ityarthaH / mAyA'vidyAdyabhidhAnasyA'jJAnasyaikasyApi sata AvaraNakArya - kAritvaM sarjana kAryakAritvaM ca zaktibhedamantareNa na sambhavatIti tasyAvaraNazaktirvikSepazaktizcetyevaM zaktidvayaM samastItyAha- asyAjJAnasyati / krameNa zaktidvayakArye pratipAdayitavye prathamata AvaraNazaktikAryamupadarzayati- tatrati - niruktazaktyormadhya ityarthaH, AvaraNazaktaM rAcchAdane sAmarthyamityanvayaH / aparicchinnasya brahmaNa AcchAdane paricchinna syAjJAnasya kathaM sAmarthya sambhAvayituM zakyamitya pekSAyAM yathA'lpaparimANasyApi meghasya svApekSayA'tyadhikaparimANasyAdityamaNDalasyA''cchAdane sAmarthyamavalokyate tathedamapi sambhavatItyAhaalpasyApIti - AdityamaNDalaparimANApekSayA nyUnatamaparimANasyApItyarthaH / AvArakameghaparimANApekSayA''triyamANAdityamaNDalaparimANasyAtyutkRSTatvapratipattyartham ' anekayo jAnAyata iti vizeSaNam, AdityamaNDalAcchAdakatvaM meghasyAdityamaNDalaviSayakacAkSuSapratyakSapratibandhakatvameva, tatkathambhAvAkAGkSopazamanArthamuktam ' Aloka vithaturnayanapidhAyakatayA' iti, saMsAryAtmanaH paricchinnAntaHkaraNArvAcchannasya.. paricchinnatvamevetyataH ' asaMsAryAtmanaH' ityuktam, ajJAnenAvaraNaM zuddhacaitanyasvarUpasya brahmaNa eva, tasya dezaparicchedAbhAvAdaparicchinnatvam, avidyAlakSaNAjJAnasyAzrayatvam viSayatvaM ca zuddhasyaiva caitanyasya, zakteralpasyApi nayana pidhAyakatayeva yata uktam 66 'Azrayatva - viSayatvabhAginI, nirvibhAgacitireva kevalA / pUrvasiddhatamaso hi pazcimo nAzrayo bhavati nApi gocaraH // 1 // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam -smano'valokayitabuddhipidhAyakatayA''cchAdane sAmarthyam, taduktam'ghanadRSTiH' iti, anayA''vRtasyAtmanaH kartRtva-bhoktRtva sukhitvAdi sambhAvyeta svAjJAnenAvRtAyA rajoriva sarpatvam / vikSepazaktistu rajjvajJAnaM yathA svAvRtarajI sAdikamutpAdayati evamajJAnamapi svAvRtAtmani gaganAdiprapaJcamutpAdayati yena tAdRzasAmarthyam / taduktam- "vikSepazaktirliGgAdi brahmANDAntaM jagat sRjet / / [sarasvatIrahasyopaniSad. 18] iti / "bahu nigadya kimatra vadAmyahaM, zRNuta snggrhmdvyshaasne| sakalavAGmanasAtigatAcitiH, sakalavAGmanasavyavahArabhAka" // 2 // [saMkSepazArIrake 1, 319, 331] iti / tadAcchAdanakathambhAvAkAGkAnivRttyarthamuktam- avalokayitRvuddhipidhAyakRtayeti-avalokayiturjIvasya yA brahmaviSayA buddhistatpratibandhakatayetyarthaH, brahmaviSayakabuddhiprativandhanameva brahmaNa AcchAdanaM bodhyam / nyUnaparimANasya meghasya savitRmaNDalAcArakatvadRSTAntenAjJAnasya brahmAvArakatvasamarthane sammatimupadarzayati- taduktaM ghanadRdhiratIti / sausAdRzyadoSato rajjutvena rajorajJAnataH sarpatvaM kalpitaM yathA tathaivAvidyayA''vRtasyAtmanaH kartRtvAdikaM kalpitaM sambhAvanApathamupagacchatItyAha- anayeti- AvaraNazaktiyuktayA'vidyayetyarthaH / svA'jJAnena rajjutvena rjjusvruupaajnyaanen| vikSepazaktikalpanaprayojanaM darzayativikSepazaktistviti / ajJAnasya viyadAdiprapaJcotpAdanasAmarthya vikSepazaktistAM dRSTAntAvaSTammena sAdhayati- rjjvjnyaanmityaadinaa| svAvRtarajau rajjvajJAnAvRtarajau / svAvRtAtmani ajnyaanaavRtaatmni| yena sAmarthyavizeSeNa / tAdRzasAmarthyam ajJAnasya svAvRtAtmani gaganAdiprapazco tpAdanasAmarthyam / vikSepazaktibalAdajJAnasya jagadutpAdakatve prAcAM sammatimAha- taduktamiti / 'liGgAdi0' ityatra liGgapadena sUkSma zarAram , tacca Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 221 zaktidvayavadajJAnopahitacaitanyaM svapradhAnatayA nimittaM svazarIrapradhAnatayA copAdAnam / tatastama pradhAnazaktimadajJAnopahitacaitanyAdAkAzam , AkAzAd vAyuH, vAyoragniA, anerApA, adbhyaH pRthivI cotpadyate, "etasmAdAtmana AkAzaH sambhUtA" [taittirIyopaniSad, 2, 1, 1] ityAdizruteH / eteSu jAjyAdhikyadarzanA "tataH satyavataH kAyAt , pAzabaddhaM vazaM gatam / .. azguSThamAtraM puruSaM, nizcakarSa yamo balAt" // 1 // ityAdivacanAt paralokayAtrAnirvahaNasamarthamavagantavyam , 'aGguSThamAtraM puruSam' ityanena sUkSmazarIrameva tatrAditam , kSAnendriyapazcaka-karmendriyapaJcaka-buddhi manaH-prANAdivAyupaJcakaiH saGghaTitaM tat saptadazAvayavakaM gIyate / AvaraNa vikSepazaktidvayavadajJAnopahitasyAtmano jagato nimittatvamupAdAnatvaM ca lUtAdRSTAntena samarthayati- zaktidvayeti- ajJAnopahitacaitanyarUpe yadA caitanyaM pradhAnatayA''driyate tadA caitanyasya satastasya jaDAtmakajagadupAdAnatvaM na sambhavatIti jagannimittatvaM tasyetyAha- svapradhAnatayeti / yadA tu tatropAdhibhUtasyAjJAnasyaiva prAdhAnyamAdriyate tadA jaDAtmakamajJAnaM jaDAtmakasya jagata upAdAnaM sambhavatyeveti jagadupAdAnatvamapyakSAnopahitAtmana ityAha- svopAdhipradhAnatayeti / yathetyAdinA lUtAdRSTAntaM spaSTatayA bhAvitameveti / zaktidvayavadajJAnopahitacaitanyasya jagadupAdAnatvanimittatve vyavasthite AkAzAdiprapaJce yasya yathAbhUtA'kSAnopahitacaitanyata utpattistatprakArakamedaM viziSyopadarzayatitata iti-niruktacaitanyasya jagatkAraNatvata ityrthH| 'AkAzam' ityasya 'utpadyate' ityanenAnvayaH, pavaM 'va.yuH' ityAderapyutpadyata ityanena sambandhaH, AkAzaM prati sAkSAduktopahitacaitanyasya kAraNatvaM bAyvAdikaM prati tu paramparayeti vizeSaH / AkAzAdikrameNa jagadutpattau zrutiM pramANayati- etasmAditi- tamapradhAnazaktimadakSAno Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam detatkAraNasya tamaHprAdhAnyam , sattva-rajastamAMsyapi kAraNaguNakrameNa teSvAkAzAdiSUtpadyante, etAnyeva paJca bhUtAni tanmAtrANyapazcIkRtAni cocyante, etebhyaH sUkSmazarIrANi sthUlabhUtAni cotpadyante, sUkSmazarIrANi saptadazAvayavAni liGgazarIrANi, avayavA jJAnendriyapazcakaM buddhi-manasI karmendriyapazcakaM vAyupaJcakaM ceti / jJAnendripahitAdityarthaH / nanvajJAnasya sattva-rajastamoguNatrayayuktatve kathaM pradhAnIbhUtatamoguNayuktAjJAnopahitAtmana evAkAzAzupAdAnatvamityata Aha- eteviti- aakaashaadissvityrthH| etatkAraNamya AkAzAdikAraNA'jJAnasya, kArya hi kAraNAnurUpameva bhavati, yadi kAraNamazAnaM tama pradhAnaM na bhavet tarhi tatkAryamAkAzAdikamapi tamaHpradhAnaM na syAt , tama prAdhAnyaM ca teSu jAjyalakSaNatamaHkAryAdhikyadarzanato'vasitamatastatkAraNe'jJAne tama praadhaanymityrthH| sattvakAryasukhasya rajAkAryaduHkhasya tamaHkAryamohasyotpAdakatvenAkAzAdiSu sattva-rajastamAMsi santIti nirvivAdam, kAryeSu guNAH kAraNagata. guNebhya evotpadyanta iti kAraNIbhUte'jJAne'pi sattva-raja-stamAMsi santItyAha- sttv-rjstmaaNsypiiti| etAnyeva aakaashaadiinyev| tanmAtrANIti-zabdatanmAtramAkAzam , sparzatanmAtro vAyuH, rUpatanmAtraM tejA, rasatanmAtraM jalam , gandhatanmAtrA pRthiviityrthH| apaJcIkRtAnIti- 'paJcIkaraNaM tvAkAzAdipaJcakamekaikaM dvidhA vibhajya0' ityAdinA paJcIkRtAni sthUlabhUtAnyagre darzayiSyanti, na pazcIkRtAni apnyciikRtaaniityrthH| etebhyaH apaJcIkRtatanmAtravyapadezyAkAzAdipaJcabhUtebhyaH / puruSabhedena sUkSmazarIraM bhinnamityAvedayituM sUkSmazarIrANIti bahuvacanam / kAni sUkSmazarIrANItyapekSAyAmAha - sUkSma zarIrANIti / 'saptadazAvayavAni' iti yaduktaM tadevAvayavAnAmupadarzanena nirdhArayati- avayavA iti / 'jJAnendriyapaJcakam' iti yaduktaM tadeva viziSya parigaNayya darzayati- jnyaanendriyaanniiti| AkAzasya sAtvikAMzataH zrotrendriyamupha Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 223 yANi zrotra-tvak cakSurjihvA-ghrANAni, etAnyAkAzAdInAM sAttvikAMzebhyo vyastebhyaH pRthak pRthgutpdynte| buddhinizcayAtmikAnta:karaNavRttiH, saGkalpa-vikalpAtmikA sA manaH, etayoreva cittA'haGkArayorantarbhAvaH , ete ca gaganAdigatasAttrikAMzebhyo militebhya utpadyete, eSAM prakAzAtmakatvAt sAttvikAMzakAryatvam / iyaM jAyate, tata AkAzaguNasya zabdasya grAhakaM tat , vAyoH sAttvikAMzAt tvagindriyaM jAyata iti vAyuguNasya sparzasya grAhakaM tat , tejasaH sAttvikAMzAccakSurindriyaM bhavatIti tejoguNasya rUpasya grAhakaM tat, apAM sAttviAMzAdrasanaM jAyata iti tadguNasya rasasya grAhakaM tat, pRthivyAH sAttvikAMzAd ghrANendriyamudbhavatIti pRthivIguNasya gandhasya grAhakaM ghrANendriyamityAha- etAnIti-zrotra-tvacakSu-jihvA-ghrANAnItyarthaH, 'utpadyanta' ityanena smbndhH| liGgazarIrAvayavatayA 'buddhi-manasI' iti yaduktaM tatra kA buddhiH? kiM ca manaH? ityAkAGkSAyAmAha- buddhiriti / sA antHkrnnvRttiH| nanu citA-hiGkArayorapyantaHkaraNatayA prasiddhirastIti tayorapi liGgazarIrAvayavatayA'bhidhAnaM kuto na kRtamityata Aha- etayorevetibuddhi-manasorevetyarthaH, etena "mano buddhirahaGkArazcitaM, karaNamAntaram / saMzayo nizcayo garvaH, saMkalpo viSayA amii"|| ityanena virodho nirasto veditvyH| cittasya buddhAvantavi tatkArya buddhikAryameva, ahaGkArasya manasyantarbhAva tatkAryamapi manaHkAryameveti buddhimanasorgaganAdigatasAttvikAMzebhyo militebhya utpatti rityAha- ete ceti-buddhi-manasIcetyarthaH, 'utpadyate' ityanena smbndhH| zAnendriyapazcakasya buddhi-manasozcAkAzAdisAttvikAMzakAryatve hetumAvedayati- eSAmiti- jJAnendriyAdInAmityarthaH / vedAntamate 'annamayakozaH, prANamayakozaH, manomayakozaH, vijJAnamayakozaH, Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ] [ tatvabodhinIvivRtivibhUSitam buddhirjJAnendriyaiH sahitA satI vijJAnamayakozo bhavati, ayaM kartRtvabhoktRtvAbhimAnitvena lokadvayagAmI vyAvahAriko jIva ityucyate / manastu karmendriyaiH saha manomayakozaH / karmendriyANi vAk-pANipAda - pAyUpasthAni, etAnyAkAzAdInAM rajoM'zebhyo vyastebhyaH pRthak pRthagutpadyante / vAyavaH prANA-pAnodAna-samAna- vyAnAH AnandamayakozaH' ityevaM paJca kozA abhimatAH, tatra 'sthUlazarIramannavikAratvAdihetorannamayakozaH' ityagre vyaktIbhaviSyati, vizuddhasattvapradhAnA samaprivyapadezyA mAyA AnandapracuratvAt kozavadAcchAdakatvAdAnandamayakozaH, evaM malinasattvapradhAnA vyaSTivyapadezyA mAyA 'AnandapracuratvAdeva hetorAnandamayakozaH' ityanena AnandamayakozaH prAgabhihitaH / idAnIM prasaGgAda vijJAnamayakozAditrikaM krameNa darzayati- iyaM buddhiriti / ayaM vijJAnamayakozaH, loke yo lokadvayam ihaloka paralokobhayamanugacchati, sa kartRtva-bhoktRtvAdyabhimAnI jIva iti vyavahiyate, vijJAnamayakozazca tatheti sa eva vyAvahAriko jIva ityarthaH / manomayakozamupadarzayati- manastviti / sUkSmazarIrAvayavatayA karmendriyapaJcakaM yaduktam, yazca karmendriyaiH saha' ityuktaM tatspaSTapratipattaye karmendriyANi nAmagrAhaM darzayati- karmendriyANIti / AkAzasya rajoM'zAd vAgindriyam, vAyo rajoM'zAt pANIndriyam, tejaso rajoM'zAt pAdendriyam jalasya rajoM'zAt pAyuH pRthivyA raja zAdupasthendriyamityevaM paJcApi karmendriyANi jAyanta ityAhaetAnIti vAgAdIni karmendriyANItyarthaH, 'utpadyante' ityanenAsya sambandhaH / 'vAyupaJcakaM ca' iti yaduktaM tatspaSTapratipattyarthamAhabAyava iti - eteSAM svarUpam " 66 'hRdi prANo gude'pAnaH samAno nAbhisaMsthitaH / udAnaH kaNThadeze syAd, vyAnaH sarvazarIragaH " // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 225 ete cAkAzAdigatarajoM'zebhyo militebhya utpadyante / idaM prANAdipazcakaM karmendriyasahitaM prANamayakoza ucyate, asya kriyAtmakatvena rajoM'zakAryatvam / eSu kozeSu vijJAnamayo jJAnazaktimAn kartRrUpaH, manomaya icchAzaktimAna karaNarUpaH, prANamayaH kriyAzaktimAn kAryarUpa ityevameteSAM yogyatvenAyaM vibhAgaH, etat kozaprayaM militaM sUkSmazarIramucyate, atrApyakhilasUkSmazarIramekabuddhiviSayatayA vanavajalAzayavad vA samaSTiH, anekabuddhiviSayatayA vRkSavajalavad vA vyaSTirityucyate, yataH samaSTayupahitaM caitanya sUtrAtmA hiraNyagarbhaH prANa iti cocyate, sarvatrAnusyUtatvAt jJAnakriyA ___ iti vacanapratipAdyasvasvasthAnato'vaseyam / ete ca prANAdayo vAyavaH punaH, asya 'utpadyante' ityanena smbndhH| prANamayakoza. svarUpamupadarzayati- idmiti|praannmykoshsyaakaashaadirjoN'shkaarytve hetumAha- asyeti- praannmykoshsyetyrthH| pateSAM vijJAnamaya-mano. maya-prANamayakozAnAM vivicya svarUpopadarzanato vibhAgasAphalyamAvedayati- eSu kozeSviti- anantaropadiSTeSu triSu kozeSu madhya ityarthaH / eteSAM niruktakozatrayANAm / ayaM krtR-krnn-kaaryruupaatmkH| niruktakozatrayameva militaM sat sUkSmazarIramucyate, na tu kozatrayAdanyat sUkSmazarIramityAha- etat kozatrayamiti / yathA ca vizaddhasattvapradhAnamajJAnamAnandamayakozaH samaSTiH, malinasattvapradhAnamajJAnamAnandamayakozo vyaSTirityevamAnandamayakozasya samaSTivyaSTimedena dvaividhyam , tathoktakozatrayAtmakasUkSmazarIre'pi samaSTi vyaSTibhedena dvaividhyamityAha-atrApIti-sUkSmazarIre'pItyarthaH, yathA ca samaSTisvarUpAnandamayakozAtmaka jagatkAraNAjJAnopahitacaitanyamIzvaraH, vyaSTisvarUpAnandamayakozAtmakAhaGkArAdikAraNAjJAnopahitacaitanyaM prA'jJa ityevaM samaSTi vyaSTibhedaprayojanam, tathA'trApi samaSTi-vyaSTibhedaprayojana 15 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 236 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam zaktimadupahitatvAca, asyaiSA samaSTiH sthUlaprapazcApekSayA sUkSmasvAt sUkSmazarIraM vijJAnamayAdikozatrayaM jAgradvAsanAmayatvAt svapnaH, ata eva sthUlaprapaJcalayasthAnamityucyate / etadvayaSTayu. pahitaM caitanyaM taijasa ucyate, tejomayAntaHkaraNopahitatvAt , asyApIyaM vyaSTiH sthUlazarIrApekSayA sUkSmatvAdihetoreva sUkSmazarIraM vijJAnamayAdikozatrayaM jAgradvAsanAmayatvAt svapnaH sthUlazarIralayasthAnamiti / etau sUtrAtma-taijasAvidAnI manovRttibhiH sUkSmaviSayAna - bhavataH "praviviktabhuk taijasaH" iti shruteH| atrApi vyaSTisamastItyAha-yata iti / asya hiraNyagarbhasya / eSA ekabuddhiviSayatvena sUkSmazarIrAtmakaikasvarUpA,ito'pi sUkSmamAnandamayakozAtmakajagatkAraNAkSAnasvarUpaM zarIraM samastItyata Aha-sthUlaprapaJcApekSayeti / sUkSmazarIrarUpasya niruktakozatrayasya sahetukaM svapnasvarUpatvamupadarzayatijAmadvAsanAmayatvAt svapna iti / ata eva svapnasvarUpatvAdeva / samaSTivyapadezyakozatrayarUpasUkSmazarIropahitacaitanyasya sUtrAtmakahiraNyagarbharUpatAmupadarthya vyaSTivyapadezyakozatrayarUpasUkSmazarIropahitacaMtanyasya tejasarUpatvamAvedayati-etadvayaSTayupahitamiti / tasya taijasapadavyapadezyatve hetumAha-tejomayeti / asyApi taijasasyApi, apinA yathA hiraNyagarbhasya samaSTiH sUkSmazarIraM sUptaH sthUlaprapaJcalayasthAnaM ca tathetyarthaH syAvedanam / sUtrAtmano hiraNyagarbhasya taijasasya ca manovRttidvArA sUkSmaviSayAnubhAvakatvaM darzayati-etAviti / manovRttidvArA taijasasya sUkSmaviSayAnubhAvakatve zrutiM pramANayati-pravivikteti / yathA ca vizuddhasattvapradhAnA'jJAnarUpasamaSTi-malinasattvapradhAnA'jJAnarUpavyaSTayostadu. pahitacaitanyayozcezvara-prA'zayoramedo vanavRkSAmeda-jalAzayajalAmedavanavRkSAvacchinnAkAzAmeda-jalAzayajalagataprativimbAkAzAbhedadRSTAntenopapAditastathA prakRtavyaSTi-samaSTirUpayoH / sUkSmazarIrayostadu Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [227 samaSTayostadupahitasUtrAtma-taijasayorvana-vRkSavat tadavacchinnAkAzavaca jalAzaya-jalavat tatprativimbitAkAzavacAbhedaH / evaM sUkSmazarIrarotpattiH , sthUlabhUtAni ca paJcIkRtAni, paJcIkaraNaM tu-AkAzAdipaJcakamekaikaM dvidhA vibhajya samaM teSu dazasu bhAgeSu prAthamikAn paJcabhAgAn pratyekaM caturdhA samaM vibhajya teSAM caturNAM caturNA bhAgAnAM svasvadvitIyabhAgaparityAgena bhAgAntareSu saMyojanam , pahitacaitanyayoH sUtrAtma-tejasayozcAmeda uktadRSTAntavalAdevetyAhaatrApIti / apaJcIkRtabhUtebhyaH sUkSmazarIrotpatiM sthUlabhUtotpatti copapAditAM nigmyti-evmiti| paJcIkRtAni sthUlabhUtAnIti cokte bhavati jijJAsA kathaM bhUtAnAM paJcIkaraNaM ? tannivRttaye paJcIkaraNaprakAramA-. vedayati-paJcIkaraNaM viti / 'dvidhA vibhajya samam ' ityatra dvidhA samaM vibhjyetynvyH| AkAzAdInAM tanmAtrANAM paJcAnAM dvidhA vibhaktatve daza bhAgA jAyanta ityAzayenAha- teSu dazasu bhAgeviti- teSu dazasu AkAzAdInAmeke bhAgA na vibhajyante, dvitIyabhAgAnAM tu paJcAnAM pratyekaM samaM caturdhA vibhajanam , evaM cAkAzAdInAmavibhakto'khaNDa eko bhAgaH, yazca.dvitIyabhAgastasya caturdhA vibhajanAt pratyekaM catvAro bhAgAH, te cASTamabhAgasvarUpaparyavasitA eva, tathA cAkAzasyAvibhaktArddhabhAge vAyvAdInAM caturNAmaSTamabhAgAnAM sammelane paJcIkRtaM sthUlamAkAzamupajAyate, vAyoravibhaktAkhaNDArdhabhAge AkAzAdInAM caturNAmaSTamabhAgAnAM sammelane paJcIkRtaH sthUlavAyurupajAyate, evaM sthUlatejo-jala-pRthivInAM smutpttirvseyetyaashyH| svakIyASTamabhAgasya svIyAkhaNDArdhamAge na smmishrnnmityaavednaayaah-vsvdvitiiybhaagprityaageneti| nanu "teSAmekaikaM trivRttaM trivRttaM karavANi" iti zrutau trivRtkaraNameva zrUyata iti paJcIkaraNamapramANakamevetyata Aha-tritka Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam trivRtkaraNazruteH paJcIkaraNasyApyupalakSaNatvAt nAsyAprAmANyam , paJcAnAM paJcAtmakatve tulye'pi svArdhabhAgetarASTamabhAgAbhyAM vaiziSTathAt tadvayapadeza ityAkAzAdInAM niyatavyapadezavyavasthA / tadAnImAkAze zabdo'bhivyajyate, vAyo zabda-sparzI, agnau zabdasparza-rUpANi, apsu zabda-sparza-rUpa-rasAH, pRthivyAM zabdasparza-rUpa-rasa-gandhAH, etebhyaH paJcIkRtebhyaH caturdazAnAM lokAnAM tadantargatAnAM sthUlazarIrANAM cotpatiH / zarIrANi manuSyapakSi-yakA-vRkSAdInAMjarAyujA-'NDa ja-svedajodbhijAkhyAni / atrApi caturvidhasthUlazarIramekAnekabuddhiviSayatayA vanavajalAzayavad vA raNazrute iti / asya paJcIkaraNapratipAdakagranthasya / nanvevaM paJcIkaraNe AkAzAdonAM paJcAnAmapi sthUlabhUtAnAM paJcatanmAtrabhAgasamutthatvAvizeSAdekasyAkAza iti vyapadezaH, tadanyasya ca kasyacid vAyuriti vyapadezaH, kasyacit tu teja iti vyapadezaH, evaM jalavyapadezaH pRthivIvyapadezazceti niyatavyapadezavyavasthA nirnibandhanA syAdityata AhapaJcAnAmiti / 'aSTabhAgAbhyAm' ityatra 'aSTamabhAgAbhyAm' iti pATho yuktH| tadAnIM paJcIkaraNataH sthUlotpattirdazAyAm / AkAze sthUlAkAze, AkAze vAyvAdyaSTamabhAgAnAM sanniviSTatve'pi AkAzAd vAyuH sambhUta iti zrUyate, na tu vAyvAdita AkAzasambhUtizrutiH, evaM vAyostejaH, tejaso jalam , jalAt pRthivItyevaM zrUyate, na tu tejaso vAyusambhUtizrutiriti / kAraNaguNAH kArye sajAtIyaguNAnArabhanta iti AkAzasya sthUlasya sthUlabhUtavAyukAraNatvAt tadguNAcchabdAd vAyau sthUle zabdasya sparzatanmAtrArdhabhAgato jAyamAnatvAt sparzaguNasya codbhava iti vAyau zabda-spI, evamagnau zabda-sparza-rUpANItyAdikaM bhAvanIyam / paJcIkRtebhyaH paJcamahAbhUtebhyazcaturdazalokotpattistadantargatasthUlazarIrotpattizcetyAha-etebhya iti| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 229 samaSTiA, vRkSavajalavad vA vyaSTirapi bhavati / etatsamaSTayupahitaM caitanyaM sarvanarAbhimAnitvAd vividha rAjamAnatvAcca vaizvAnara iti virADiti cocyate / asyaiSA sthUlazarIramannavikAratvAdannamayakozaH sthUlabhogAyatanatvAjAgarazca vyapadizyate / etadvyaSTayupahitaM caitanyaM vizva ityucyate sUkSmazarIramaparityajya sthUlazarIrapraviSTatvAt / asyApyeSA sthUlazarIramannavikAratvAdihetorannamayakozo jAgraditadantargatAnAM caturdazalokAntargatAnAm / jarAyujAdibhedena sthUlazarIrasya caturvidhatvaM darzayati- zarIrANIti / sthUlazarIrasyApi samaSTi vyaSTibhedena dvaividhyaM darzayati-atrApIti- sthuulshriire'piityrthH| caturvidhetianantarAbhihitajarAyujAdibhedena caturvidhetyarthaH, ekabuddhiviSayatvena samaSTitvam , anekabuddhiviSayatvena vyaSTitvaM bodhyam / sthUlazarIra svarUpasamaSTayupahitacaitanyasya vaizvAnarapadavyapedazyatvaM virATpadavyapadezyatvaM ca sahetukamupadizati- etatsamaSTayupahitamiti- sthUlazarIrAtmakasamaSTayupahitamityarthaH / vizvanarasambandhI vaizvAnara iti, abhimAnalakSaNazcAtrasambandhaH, tena 'sarvanarAbhimAnitvAd' iti vaizvAnaravyapadeze hetuH| 'virAD' ityatra virupasargo vividhArthakaH, rAjata iti rAT, tena 'vividhaM rAjamAnatvAd' iti virAivyapadeze hetuH| asya vaizvAnaravyapadezyasya virADavyapadezyasya ca / eSA smssttiH| asya zarIrasyAnamayakozapadavAcyatve 'annavikAratvAd' iti hetuH| spaSTavaiSayikasukha-duHkhAnubhavalakSaNa upabhogaH sthUlazarIre bhavatIti sthUlabhogAyatanametaccharIram , tattvAcca jAgaravyapadezyaM tadityAha- sthUlabhogAyatana. tvAjAgarazceti / sthUlazarIralakSaNavyaSTayupahitacaitanyasya vizvapadavyapadezyatetyAha- etadvayaSTayupahitamiti / tatra hetuH- sUkSmeti / vizvasyApi vyaSTyAtmakasthUlazarIramannamayakozo jAgraJcetyAha- asyaapiiti-vishvsyaapiityrthH| eSA vyaSTiH, annavikAratvamannamayakozatve hetuH, Adi Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tyucyate / tadetau vizva-vaizvAnarau dig-vAtA-'ka varuNA-'zvibhiH kramAnniyantritena zrotrAdIndriyapaJcakena kramAcchabda-sparza rUpa-rasagandhAn , agnIndropendra-yama-prajApatibhiH kramAniyantritena vAgAdIndriyapaJcakena kramAd vacanA-''dAna-gamana visargA-''nandAn candrA'cyuta-caturmukha-zaGkaraiH kramAniyantritena mano-buddhyahaGkAra-cittAkhyenA''ntarindriyacatuSkeNa kramAt saGkalpa-nizcayA-'haGkArya-cittAzca padaprAcaM sthUlabhogAyatanatvaM ca jAgradUpatve hetuH, atra yaJcaitanyaM samaSTyajJAna-samaSTisUkSmazarIra-samaSTisthUlazarIropahitamIzvara-sUtrA. tmavaizvAnaravyapadezyaM trisaGkhyakaM tadvyApakatvAdIzvarakoTiH, yat punarvyaSTyajJAna-vyaSTisUkSmazarIra vyaSTisthUlazarIropahitaM caitanyaM prA'jJa-vizvavyapadezyaM trisaGkhyakaM tad avyaapktvaajiivkottiriti| atra vizva-vaizvAnarayorjAgradazAvasthayoHzabdAdiviSayAnubhAvakatva-vacanAdyanubhAvakatva-sthUlaviSayAnubhAvakatvAnyupasaMharannupadarzayati-tadetAvitizrotrendriyaM digdaivatam , digAkhyadevatAniyantritena zrotrendriyeNa vizvavaizvAnarau zabdamanubhavataH, tvagindriyaM vAyudaivatam , tena vAyuniyanitena tvagindriyeNa vizvA-vaizvAnarau sparzamanubhavataH, cakSurindriyaM sUryadevatam , tena sUryaniyantritena nayanendriyeNa vizva-vaizvAnarau rUpamanubhavataH, rasanendriyaM varuNadevatam , tena varuNaniyantritena rasanendriyeNa vizva-vaizvAnarau rasamanubhavataH, ghrANendriyamazvinIkumAradevatam , tena tanniyantritena ghrANendriyeNa vizva-vaizvAnarau gandhamanubhavataH, evaM vAgindriyamagnidevatam , tenAgniniyantritena vAgAkhyAkarmendriyeNa vacanaM vizva-vaizvAnarAvanubhavataH, pANIndriyamindradaivatam, tenendra niyantritena pANIndriyeNAdAnaM vizva-vaizvAnarAvanubhavataH, pAdokhyakameMndriyamupendradaivatam , tenopendra niyantritena pAdendriyeNa vizva-vaizvAnarau gamanamanubhavataH, pAyvindriyaM yamadaivatam , tena yamaniyantritena pAyvi Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 231 sthUlaviSayAnanubhavataH , "jAgaritasthAno bahiH prAjJaH" [mANDUkyopaniSad , 3] ityaadishruteH| atrApyanayoH sthUlavyaSTi-samaSTayostadupahitayovizvavaizvAnarayozca vana-vRkSavat tadavacchinnAkAzAkAzavaJca jalAzaya-jalavat tadgataprativimbA''kAzAkAzavacca pUrvavadabhedaH / evaM paJcIkRtebhyo bhUtebhyaH sthuulprpshcotpttiH| eSAM sthUla-sUkSmakAraNaprapaJcAnAmapi samaSTireko mahAn prapaJco bhavati, yathA-avAntaravanAnAmapi samaSTirekaM mahad vanam , yathA vA-avAntarajalAzayAnAmeko mAn jalAzayaH samaSTiH / etadundriyeNa vizva-vaizvAnarau visargamanubhavataH, upasthendriyaM prajApatidaiva.. tam, tena prajApatiniyantritenopasthendriyeNa vizva-vaizvAnarAvAnandama. nubhavataH, manorUpAntaHkaraNaM candradaivatam , tena candraniyantritena manorUpAntaHkaraNena saGkalpaM tAvanubhavataH; buddhirUpAntaHkaraNamacyuta-, devatam , tenAcyutaniyantritena buddhirUpAntaHkaraNena nizcayaM tAvanu. bhavataH, ahaGkArendriyaM caturmukhadaivatam , tena caturmukhaniyantriteNAhaGkAreNAhakArya tAvanubhavataH, cittAkhyamindriyaM zaGkaradaivatam , tena zaGkaraniyantritena cittendriyeNa cetyAn tAvanubhavata ityrthH| uktArthe zruti pramANayati- jAgariteti-prAzo jAgaritasthAno vizvarUpo bahiH sthUlaviSayAn anubhvtiityrthH| yathA pUrva vyaSTi-samaSTirUpopAdhyostadupahitacaitanyayozcA'bhedo yathA bhUtadRSTAntAvaSTambhenopapAditastathA prakRte'pi vyaSTi-samaSTayostadupahitacaitanyayorvizva-vaizvAnarayostaddRSTAntenAbhedo jJeya ityAha- atrApIti- sthuulshriire'piityrthH| tadupahitayoH sthUlavyaSTi samaSTirUpazarIropahitayoH, upasaMharati- eva. miti / mahad vanamiva mahAn prapazco'pi samaSTirUpo'vaseya ityAhaeSAmiti / yathetyAdinA dRSTAntaprarUpaNA spaSdaiva / etadupahitaM mahAprapaJcA. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam pahitaM vaizvAnarAdIzvaraparyantaM caitanyamapyavAntaravanAvacchinnAkAzavadavAntarajalAzayapratibimbAkAzavaJcaikameva / ayamarthAdhyAropaH / evaM pratyagAtmani cArvAkAdyabhimataH sthUlazarIrAdyadhyAropo'pi draSTavyaH / athA'pavAdo nAma rajjuvivartasarpasya rajjumAtratvavad vastuvivartasyAvastuno'jJadezanA prapaJcasya vastumAtratvam, tathAhibhogAyatanacaturvidhazarIra bhogyarUpAnnAdi - tadAzraya caturdazabhuvana-tadAzrayatrahmANDAdi sarva kAraNIbhUtapaJcIkRtabhUtamAtraM bhavati, zabdAdiviSayasahitAni paJcIkRtabhUtajAtAni sUkSmazarIrajAtaM cetyetat sarva tmakasamaSTayupahitam / ayamarthAdhyAropa iti samaSTi-vyaSTInAM tadupahitacaitanyAnAM sthUlasUkSmakAraNaprapaJcamahAprapaJca yostadupahitacaitanyasya ca yo'yamabhedAropo darzitaH so'rthAdhyAropa ityarthaH / cArvAko hi sthUlazarIrAdikamevAtmanamabhimanyate, so'pi zarIrAdyabhinnatayA''tmajJAnamarthAdhyAropa ityAha- evamiti / adhyAropA'pavAdAbhyAM ' tat-tvaM' padArthazodhanaM bhavati, tatraitAvatA'dhyAropo bhAvitaH athA'pavAdasvarUpaM bhAvayati - athA'pavAdo nAmeti / vastuvivartasyeti- trikAlAbAdhyatvena pAramArthikasadrUpaM brahmaiSa vastu, tadvivartasyetyarthaH / kAraNasamasattAkaM kArya pariNAmaH, yathA - avidyAyA vyAvahArikasadrUpAyA vyAvahArikasadrUpaM jagatkArya pariNAmaH, kAraNaviSamasattAkaM kArya vivartaH, yathA brahmarUpanimittakAraNasya sattA pAramArthikI, tannyUna rakasattAkaM jaga* lakSaNakArya tasya vivarta iti, sthUlarUpasya laye sUkSmAvasthAnam, tasyApi kramazo laye parabrahmaNa pavAvasthAnam, parabrahmavAjJAna rUpazaktibalAt sUkSmasthUlAtmakajagadrUpeNA'vabhAsata ityajJAnAtmakazaktivilaye tatkAryasya sarvasyApi vilayataH zuddhaM brahmavAvatiSThata ityataH sarvasyApyavastuno vastumAtratvamiti bhAvayati - tathAddItyAdinA - kArya *.18! Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 233 kAraNarUpA'paJcIkRtabhUtamAtraM bhavati, etAni sattvAdiguNasahitAni apaJcIkRtAnyutpattivyutkrameNaitatkAraNabhUtA'jJAnopahitacaitanyamAtre bhavati, etadajJAnamajJAnopahitacaitanyaM cezvarAdikametadAdhArabhUtAnupahitacaitanyaturIyabrahmasamApannaM bhavati / AbhyAmadhyAropA'pavAdAbhyAM 'tat tvaM' padArthAvapi zodhitau staH, ajJAnAdisamaSTi-tadupahitasarvajJatvAdiviziSTacaitanya tadanupahitacaitanyalakSaNatrayasya taptAyaHpiNDavadekatvenAvabhAsamAnasya 'tat 'padavAcyArthatvAda, ajJAnAdivyaSTitadupahitA'sarvajJatvAdiviziSTacaitanya tadanupahivacaitanyalakSaNatrayasya ca kAraNayostAdAtmyAt kAryasya sattA kAraNasattaiveti yad yasya kArya tat tanmAtrameveti bhogAyatanAdi brahmANDAdi sarva paJcIkRtabhUtakAryamiti paJcIkRtabhUtamAtraM tat , evaM zabdAdiviSayasahitapazcIkRtabhUtajAta-sUkSmazarIrajAtAdikamapaJcIkRtabhUtakAryamiti tat sarvamapaJcIkRtabhUtamAtram, sattvAdiguNasahitAnyapaJcIkRtabhUtAnyapyajJAnopahitacaitanyakAryatvAdajJAnopahitacaitanyamAtram , etadapi turIyacaitanyAtmakAdhArabhUtabrahmAbhinnameveti sarvasyAvastuno vastu bhUta brahmamAtratvamiti / 'tat tvaM' pdaarthshodhnmdhyaaropaa-'pvaadkaarymupdrshyti-aabhyaamiti| 'tat tvaM' padazakya lakSyArthaniSTaGkanameva 'tat tvaM' padArthazodhanamititadupadarzayati- ajJAnAdIti / tadupahiteti- ajnyaanaadyuphitetyrthH| tadanupahiteti- ajnyaanaadynuphitetyrthH| samaSTirUpA'jJAnopahitacaitanyakharUpezvara samaSTirUpasUkSmazarIraropahitacaitanyasvarUpasUtrAtmahiraNyagarbha-samaSTirUpasthUlazarIropahitacaitanyasvarUpavaizvAnarANAM tritvAt tadabhinnAnupahitacaitanyasyApi tritvamityabhisandhAya caitanyalakSaNatrayasyetyuktam / taptAyaHpiNDe'gninA sahAya:piNDasyaikatvenAvasAya iti taptAyaHpiNDavaditi dRssttaantsnggtiH| tadupahiteti - ajJAnAdivyaSTayupahitetyarthaH / tadanupahiteti- ajJAnAdivyaSTyanupahitetyarthaH, atrApi 'caitanya Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 234] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam prAgvadekIbhUtasya 'vaM'padavAcyArthatvAt , etadupahitAdhArAnupahitapratyagAnandaturIyacaitanyasya ca 'tat-tvaM' padalakSyArthatvAt / . atra 'tat tvamasi' iti vAkyaM sambandhatrayeNA'khaNDArtha bodhyti| sambandhatrayaM nAma padayoH sAmAnAdhikaraNyam , padArthayorvizeSaNavizeSyabhAvaH, prtygaa''tmlkssnnyorlkssy-lkssnnbhaavshceti| taduktamlakSaNatrayasya' ityuktiH vyaSTisvarUpAzAnopahitacaitanyakharUpaprA'kSavyaSTirUpasUkSmazarIropahisacaitanyarUpataijasa-vyaSTirUpasthUlazarIropahitacaitanyarUpavizvAnAM tritvAt tadabhinnAjJAnAdinyaSTyanupahitavaitanyasyApi tritvamityabhisandhAnena / upahitA-'nupahitayorekatvaM 'vanavRkSAvacchinnAkAzA-''kAzavad' ityAdidRSTAntAvaSTambhena prAgupapAditameva, tatsmaraNArthamAha- prAgvaditi / 'tat 'padavAcyasyezvarAditrikasya tvaM 'padavAcyasya prAzAditrikasya cAbhedA'sambhavAd vAcyA. rthopapAttirna sambhavatIti 'tattvaM' padalakSyArthamAvedayati- etadupahitetiupahitarUpaM yadetat trikadvayaM tadAdhArabhUtaM yadanupahitaM pratyagAnandaturIyacaitanyaM tasya tat tvaM' pdlkssyaarthtvaadityrthH| ___ atra vedAntamate sambandhatrayamupadarzayati-sambadhatrayaM nAmeti 'pratyagAtmalakSaNayoH' iti sthAne 'padArthapratyagAtmalakSaNayoH' iti pATha: samucitaH / akhaNDArthabodhopapAdakoktasambandhatraye prAcAM sammatimupadarzayati-taduktamiti / padayasyaikArthe tAtparyalakSaNasambandhaH sAmAnAdhikAraNyam , tad dRSTAntAvaSTammena prakRtavAkye darzayati sAmAnAdhikaraNyasambandhastAvad ythetyaadinaa| piNDe devadattavyaktisvarUpe / ekasminnarthe zuddhacaitanyasvarUpe vizeSyamanyato vyAvartyam, vizeSaNamanyasmAd vyAvartakamityevaM nyAvartyavyAvartakabhAvo vizeSya-vizeSaNabhAvaH, saca dRSTAntAvaSTammena prakRte parasparamudarzayati vizeSaNa-vizeSyabhAvassvityAdinA / taba vAkye 'so'yaM devadattaH' iti vaakye| atrApi vAkye 'tattvamasi'' Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] " sAmAnAdhikaraNyaM ca vizeSaNa - vizeSyatA / lakSya-lakSaNasambandhaH, padArtha - pratyagAtmanAm " // 1 // iti / tatra sAmAnAdhikaraNyasambandhastAvad yathA 'so'yaM devadattaH "" iti vAkye tatkAlaviziSTadevadattavAcaka 'sa' zabdasyaitatkAlaviziSTavAcakA''yaM zabdasya caikasmin piNDe tAtparyasambandhaH, tathA 'tat tvamasi' iti vAkye parokSatvAdiviziSTacaitanyavAcaka' tat 'padasyAparokSatvAdiviziSTacaitanyavAcaka' tvaM 'padasya caikasminnarthe tAtparyasambandhaH / vizeSaNa- vizeSyabhAvastu yathA tatra vAkye 'sa' zabdArthatatkAlaviziSTadevadattasyA' 'yaM 'padArthaitatkAlaviziSTadevadattasya cAnyo'nya bhedavyAvartakatayA, tathA'trA'pi vAkye 'tat ' padArthaparokSatvAdiviziSTacaitanyasya ' tvaM 'padArthAparokSatvAdiviziSTacaitanyasya cAnyo'nya bhedavyAvartakatayA draSTavyaH / lakSya-lakSaNasambandhastu yathA tatra 'sa' zabdA'yaM ' zabdayostadarthayorvA viruddhatatkAlaitatkAlaviziSTa [ 235 iti vAkye'pi / draSTavya iti- vizeSaNa- vizeSyabhAvo draSTavya iti smbndhH| lakSya lakSaNasambandhaM bhAvayati - lakSya-lakSaNasambandhastviti / tatra 'so'yaM devadattaH' iti vAkye / zuddhadevadattasvarUpaM lakSyam, tAtparyavRttyA tajjJApakatvAt tatkAlavaiziSTyaitatkAlavaM ziSTayaparityAgena kevaladevadattasvarUpAvabodhakatvAt 'tat' padam ' idam ' ca lakSaNamiti tayorlakSya-lakSaNabhAvasambandha ityabhiprAyeNa ' sazabdA-'yazabdayoH ' ityuktam / tacchabdArthastatkAlavRttitvaviziSTaH, idaMzabdArtha patatkAlavRttitvaviziSTaH, , tadubhayatra vizeSyadevadattasvarUpamekameva, tadeva ca lakSyam, tasya cAbhinnameva vizeSaNAMzaparityAgatastadubhayamityabhedena tajjJApakatvAllakSaNaM bhavatIti tadarthayostena saha lakSya-lakSaNabhAvasambandha Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tvaparityAgenAviruddhadevadattena saha lakSya-lakSaNabhAvaH, tathA'trApi "tat tatvaM'padayostadarthayorvA parokSatvA'parokSatvAdiviziSTatvaparityAge. nAviruddhacaitanyena saha lakSya lakSaNabhAvaH, iyameva bhaaglkssnnetyucyte| asmin vAkye 'nIlamutpalam' iti vAkya iva vAkyArtho na saGgacchate, tatra guNa-dravyavAcinornIlotpalapadayoHzukla-paTAdivyAvartakatayA'nyoityAha- tdrthyoti-tdidNpdaarthyorvetyrthH| atrApi 'tat tvamasi' iti vaakye'pi| svavAcyasya viziSTarUpArthasya vizeSaNaM parityajya vizeSye vizeSyaM parityajya vizeSaNe vA yA lakSaNA sA bhAgalakSa. Neti gIyate, prakRte'pi parokSatvA'parokSatvAdivizeSaNaMH parityajya zuddhacaitanyasvarUpe lakSaNeti bhAgalakSaNaiveyamityAha- iyameveti / tathA ca vedAntanaye lakSaNA trividhA-jahatsvArthA ajahatsvArthA jahadajahasvArthA ceti, tatra 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra gaGgApadasya tIre lakSaNA jahatsvArthA, 'kAkebhyo dadhi rakSyatAm ' ityatra kAkapadasya dadhyu. paghAtake lakSaNA ajahatsvArthA, 'so'yaM devadattaH' ityatra 'tat tvamasi' ityAdau ca vizeSaNaM parityajya vizeSye lakSaNA jhdjhtsvaartheti| 'tat tvamasi' ityAdau bhAgalakSaNAyA AvazyakatvaM darzayati- asmin vAkya iti-'tat tvamasi' iti vAkye ityrthH| 'nIlamutpalam' iti vAkye vAkyArthI ghaTate, 'tat tvamasi' iti vAkye vAkyArtho na ghaTate ityevaM 'nIlamutpalam' iti / vAkya ivetitirekidRSTAnto'yam, patadeva bhAvayati-tatreti-nIlamutpalamiti vAkya ityrthH| utpalamapi zuklamapi sambhAvyatetyatastadvayAvartakaM nIlamiti, nIlaH paTo'pi bhavatIti tadvayAvartakamutpalamityAzayenAha- shukl-pttaadivyaavrtktyeti| yadA zuklAdita utpalasya vyAvartakatvAnnIlamutpalasya vizeSaNaM tadAnI. mutpalaM vizeSyam , yadA paTAdito nIlasya vyAvartakatvAdutpalaM nIlasya vizeSaNaM tadAnIM nIlaM vizeSyamityevamanyo'nyavizeSaNa-vizeSyabhAk Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 237 'nyavizeSaNa-vizeSyabhAvasaMsargasyAnyataraviziSTAnyatarasya tadaikyasya vA vAkyArthatvopapattAvapyatra tatpadArthaparokSatvAdiviziSTacaitanyatvaMpadArthAparokSatvAdiviziSTacaitanyayoranyo'nyavyAvartakatayA vizeSaNavizeSyabhAvasaMsargasya viziSTaikyasya vA pratyakSAdipramANavirodhena vAkyArthatvAnupapatteH, tadiha lakSaNA''vazyakI, sA ca 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatreva na jahatI, tatra gaGgA-ghoSayorAdhArA-''dheyabhAvAnupapatyA vAkyArthabAdhAt taM parityajya tatsambandhitIralakSaNAyA yuktatve'pyatra parokSA'parokSacaitanyaikatvasya vAkyArthasya bhAgamAtre virodhAdaviruddhabhAgaparityAgenAnyalakSaNAyA ayuktatvAt / na ca gaGgApadaM svArthasaMsargasya vAkyArthatvopapattiH, tathA tAdAtmyasambadhena nIlaviziSTamutpalaM bhavati, utpalaviziSTaM ca nIlaM bhavatIti nIlaviziSTotpa. lasyotpalaviziSTanIlasyetyevamanyataraviziSTAnyatarasya vAkyArthatvopapattiH, evaM nIlotpalayostAdAtmyalakSaNasyaikyasyAstyeva sambhava iti tadekyasya vAkyArthatvaM saGgacchatetarAmiti suSThUktam- vAkyArthatvopapattAvapi' iti|prkRte uktadizA.vAkyArthatvopapattirna sambhavatItyAhaatreti tat tvamasi' iti vakya ityrthH| vishissttekysyeti-proksstvaadivishissttcaitnyaa-'proksstvaadivishissttctnyyorkysyetyrthH| upasaMharati-taditi iha 'tat tvamasi' iti vAkye / lakSaNAyA Avazyakatve'pi na tasyA jahallakSaNAtvamityAha- seti- lakSaNetyarthaH, tatra 'gaGgAyAM ghoSaH' itytr| taM gaGgApravAharUpArtham / ttsmbndhiiti-gnggaasmbndhiityrthH| atra 'tat tvamasi' itytr| bhAgamAtre parokSatvAparokSatvAMze / aviruddhabhAgaparityAgena caitanyamAtrasyobhayatrA'viruddhasya bhAgasya parityAgena / anyalakSaNAyAH caitanyavyatiriktayatkiJcitpadAthai lkssnnaayaaH| ayuktatvAt caitanyarUpasya kevalasya vAkyArthatvaM yadi nopapadyeta tadA tadanyasmin lakSaNA yuktA syAt, caitanyarUpAbAdhitArthamAdAya vAkyArthopapattI Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] __ [ tatvabodhinIvivRtivibhUSitam parityAgena tIrapadArthamiva prakRte tatpadaM tvaMpadaM vA svArthaparityAgena tvaMpadArtha tatpadArtha vA lakSayatviti kuto na jahallakSaNeti vAcyam , tatra tIrapadA'zravaNena tadarthA'pratIto lakSaNayA tatpratItyapekSAyAmapi prakRte 'tat tvaM' padayoH zrUyamANatvena tadarthapratIto lakSaNayA punaranyatarapadenAnyatarapadArthapratItyapekSA'bhAvAt / nA'pi 'zoNodhAvati' itivadajahallakSaNA'pyatra sambhavati, tatra zoNaguNagamanalakSaNasya ca tasyA ayuktatvAt 'na ca' ityasya 'vAcyam ' itynenaanvyH| prakRte 'tat tvamasi' iti vAkye, tatpadaM svArthaparityAgena tvaMpadArtha tvaMpadaM vA svArthaparityAgena tatpadArthavA lakSayatvityanvayaH, evamupagame'pi ya eva tatpadArthaH sa eva tvaMpadArtha iti tasya vAkyArthatvaM sambhavatIti bhAgalakSaNA na sambhavatIti zaGkiturabhiprAyaH, niSedhe hetumAha-tatreti'gaGgAyAM ghoSaH' iti vAkya ityrthH| 'gaGgAtIre ghoSaH' ityevaM vAkyaM yadi syAt tadA zattayaiva tIrarUpArthapratItisambhavAnna lakSaNAzrayaNaprayojanaM kizcit, ghoSAnvayArthopapattaye tIrapratItyapekSA, ghoSAnvayArthopapattizca zaktayA tIropasthitita eva, yadA tu 'gaGgAyAM ghoSaH' ityeva vAkyaM zrUyate na tatra tIrazaktatIrapadazravaNam, na ca gaGgAyAM ghoSAnvayasambhavaH kintu gaGgAtIre ghoSAnvaya iti tadartha tIrapratIte. rapekSAyAM sA jahallakSaNAM vinA na sambhavatIti lakSaNayA tatpratItyapekSAyAmapItyarthaH / prakRte 'tat tvamasi' iti vaakye| tadarthapratIto zaktayaiva tatpadAt tatpadArthasya tvaMpadAt tvaMpadArthasya pratIto satyAm / anyatarapadeneti-tvaMpadena tatpadArthapratItyapekSAyAstatpadena tvaMpadArthapratItyapekSAyAzcAbhAvAdityarthaH / 'tat tvamasi' ityatra jahallakSaNAmapAkRtyA'jahallakSaNAM nirasyati- nApIti- 'sambhavati' itynenaanvyH| atra 'tat tvamasi' iti vAkye / tatra 'zoNo dhAvati' iti vaakye| viruddhatvAt gamanAdikriyA dravyAzritaiva na guNAzriteti siddhAntAt Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 239 vAkyArthasya viruddhatvAt tadaparityAgena tadAzrayAzvAdilakSaNayA virodhaparihArasambhave'pyatra parokSatvA-parokSatvaviziSTacaitanyaikatvasya viruddhatvAt tadaparityAgena tatsambandhiyatkiJcidarthalakSaNAyAmapi virodhAparihArAt / na ca tatpadaM tvaMpadaM vA svavAcyArthaviruddhAMzaM parityajyAM'zAntarasahitaM tatpadArtha tvaMpadArtha vA lakSayatu, kutaH zoNaguNe gamanasyA'bhAvAt / tadaparityAgena zoNalakSaNazakyArthA'parityAgena / tadAzrayeti shonngunnaashryetyrthH| zoNapadasya zoNaguNaviziSTAzve lakSaNAyAM tataH zoNaguNaviziSTAzvarUpArthapratItau zoNaguNavAnazyo dhAvatItyevaMrUpavAkyArthabodhasya sambhavena virodhaH parihRto bhavatItyAha-virodhaparihArasambhave'pIti / atra 'tat tvamasi' iti vaakye| tadaparityAgena parokSatvaviziSTacaitanyarUpatatpadazakyArthasya aparokSatvaviziSTacaitanyarUpatvaMpadazakyArthasya cA'parityAgena / yadA ca 'tat-tva' padazakyArthaikatvaM na sambhavati tadA tatpadArthasambandhi-tvaMpadArthasambandhinorapyekatvaM na sambhavatyeveti tathAbhUtArthalakSaNAyAmapi vAkyArthoM bAdhita eveti na tatrAjahallakSaNayA virodhaH parihRto bhavatItyAhavirodhA'parihArAditi / 'na ca' ityasya 'vAcyam ' ityanena yogH| tatpadArtha tvaMpadArtha vA' iti sthAne 'tvaMpadArtha tatpadArtha vA' ityevaM kramo yuktaH, tathA ca tatpadaM svavAcyo yaH parokSatvAdiviziSTacaMtanyampo'rthastatra yo viruddhoM'zaH parokSatvAdivaiziSTayalakSaNastaM parityajyAMzAntaraM yazcaitanyaM tatsahitaM tvaMpadArthamaparokSatvAdiviziSTacaitanyaM lakSayatu, vA athavA, tvaMpadaM svavAcyo'rtho'parokSatvAdiviziSTacaitanyarUpastatra yo viruddhoM'zo'parokSatvAdivaiziSTyalakSaNasta parityajyAMzAntaraM yaccai. tanyaM tatsahitaM tatpadArtha parokSatvAdiviziSTacaitanyaM lakSayatu, evaM ca tatpadasya vaitanyaviziSTAparokSatvAdiviziSTacaitanye lakSaNA, tvaMpadasya caitanyaviziSTaparokSatvAdiviziSTacaitanye vA lakSaNA,etAvataiva nirvAhe na bhAgalakSaNArUpalakSaNAprakArAntarAbhyupagamaprayojanamiti shngkaarthH| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam prakArAntareNa bhAgalakSaNAGgIkAra ? iti vAcyam , ekena padena svArthAntarobhayalakSaNAyA asambhavAt, padAntareNa tadarthapratItelakSaNayA punaH pratItyapekSAyA abhAvAca / tasmAd yathA 'so'yaM devadattaH' iti tadartho vA tatkAlaitatkAlaviziSTadevadattalakSaNasya vAkyArthasyAMze virodhAd viruddhatatkAlaitatkAlaviziSTAMzaM parityajyAviruddhadevadattAzamAnaM lakSayati, tathA 'tat tvamasi' iti vAkyaM tadartho vA parokSatvA'parokSatvaviziSTacaitanyaikyalakSaNasya vAkyArthasyAMze viruddhatvAd viruddha parokSatvA'parokSatvAMzaM parityajyA'viruddhaM cidaMzamAtraM lakSayatItyabhyupeyam / evaM 'tat tvamasi' iti vAkyAthai bodhite 'ahaM brahmAsi' [ tejobindUpaniSad, 3, 26] iti vAkyAdadhikAriNaH 'ahaM nityazuddha-buddha mukta-satya-svabhAvaparamAnandA-'dvayaM brahmAsmi' ityakhaNDApratikSepahetumupanyasyati- ekeneti| 'svArthAntarobhaya' iti sthAne 'svArthA'rthAntarobhaya' iti pATho yukta, tatpadasya svArthaMkabhAgatvAccaitanyaM svArthaH, arthAntaramaparokSatvAdiviziSTacaitanyam, evaM tvaMpadasya svArthaMkabhAgatvAccaitanyaM svArthaH, parokSatvAdiviziSTacaitanyamarthAntaram, patadubhayalakSaNAyA asambhavAdityarthaH / padAntareNeti-tatpadasya lakSaNA caitanyasahitA'parokSatvAdiviziSTacaitanye svIkriyate'parokSatvAdiviziSTacaitanyapratipattyarthameva,padAntareNa tvaMpadenA'parokSatvAdiviziSTa caitanyapratItezca punaraparokSatvAdiviziSTacaitanyapratItyapekSAyA abhAvAniSprayojanatvAt sA nAbhyupeyeti bhaavH| bhAgalakSaNAM svAbhipretAM dRSTAntAvaSTambhenopasaMharati- tasmAditi / 'so'yaM devadatta iti' ityatra 'iti' padaM vAkyasvarUpaparam , tasya 'lakSayati' ityanenAnvayaH, 'tadartho vA' ityasyApi 'lakSayati' ityanenAnvayaH, anyat spssttm| vat tvamasi' iti mahAvAkyArthabodhadizA 'ahaM brahmA'smi' iti Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 241 9 kArAkAritA cittavRttirudeti sA tu citpratibimbasahitA satI pratyagabhinnamajJAtaM parabrahma viSayIkRtya tadgatAjJAnameva bAdhate, tadA mahAvAkyArthabodho'va sAtavyaH, tatra 'tat tvamasi' iti vAkyataH zuddhacaitanyarUpatayA'vagatasya svAtmanaH 'ahaM brahmAsmi' iti vAkyato yathA cittavRttirudeti tathopadarzayati- evamiti / 'ahaM brahmA'smIti vAkyAd' ityasya 'cittavRttirudeti' ityanenAnvayaH / na sarvasya tato'khaNDAkAracittavRtterudayaH, kintu zama-dama- titikSoparama-samAdhAna zraddhAdiguNasampannasyaiva kasyacidityAha - adhikAriNa iti / nityeti - nityatvaM kAlaparicchedarAhityam, zuddhatvaM nirlepatvaM vizeSaNavizeSyabhAvAdirahitatvaM vA; buddhatvaM caitanyasvarUpatvam, muktatvaM sattvAditriguNamAyAbandharahitatvam, satyatvaM trikAlAbAdhyatvam, svabhAvaparamAnandatvaM viSayAdinimittAnapekSAnanda svarUpatvam, advayatvaM sajAtIya-vijAtIyadvitIyamAtrarahitatvam, niruktadharmANAM sarveSAmapyAdhArabhUtabrahmAbhinnatvameveti tadAspadasya brahmaNo na sadvitIyatvam, evambhUtaM yad brahma sarvavyApakaM tadahamasmItyevamakhaNDAkAraikasvabhAvA cittavRttiH ' ahaM brahmAsmi' iti vAkyAdadhikAriNaH puruSasyodbhavatItyarthaH / sA tu niruktAkhaNDAkArA cittavRttiH, nirmalasattvapradhAnAyAM tasyAM nirmaladarpaNe yathA mukhaM pratibimbate tathA caitanyaM pratibimbata iti citpratibimbasahitA satI, zarIrAditaH pratIpamaJcatIti pratyag AtmA, tadabhinnaM yada ajJAtamajJAnaviSayIbhUtaM parabrahma zuddhacaitanyam, tad viSayIkRtya, tadgatAjJAnameva zuddhacaitanyagatAjJAnameva, bAdhate nivartayati, brahmaviSayakasya brahmagatasya cA'vidyAlakSaNA'jJAnasya brahmaviSayakavidyArUpayoktAkhaNDAkAracitprativimbopetadRtyaiva nivartanaM yuktamityarthaH / bhavatUktavRttyA brahmagatA'jJAnanivRttiH, brahmagatAjJAnajanitaM ca jagadrUpaM brahmaNi pUrvavadanuvartetaivetyata Aha- tadeti- brahmagatAjJAnabAdhakAla ityarthaH / upAdAnakAraNanivRttAvupAdeyaM nivartata eva yathA 16 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam paTakAraNatantudAhe paTadAhabadakhilakAraNe'jJAne bAdhite tatkAryasyA khilasya bAdhitatvAt tadantarbhUtA'khaNDAkArakAritA cittavRttiravi bAdhitA bhAti / tatprativimbitaM caitanyamapyAdityaprabhayA tadavabhAsanAsamarthadIpaprabhAvat svayaMprakAzamAnapratyagabhinnaparabrahmAvabhAsanAnahe. tayA tenAbhibhUtaM sat svopAdhibhUtAkhaNDavRttervAdhitatvAd darpaNAbhAve mukhapratibimbasya mukhamAtratvavat pratyagabhinnaM parabrahmamAtraM bhavati, evaM sati " manasaivAnudraSTavyam" [bRhadAraNyakopaniSada 4, 4, 19] paTopAdAnakAraNIbhUtatantudAhe paTasya tadupAdeyasya dAho bhavatyeva, tathA'khilaprapaJcopAdAnakAraNIbhUtamAyAlakSaNAjJAnasyoktavRttyA bAdhe mAyAkAryasyAkhilasya jagato'pi bAdha eva, niruktavRttirapi jagada. ntargatA svenaiva tadAnIM bAdhitA bhavatItyAha- paTa kAraNeti / tatkAryasya brahmagatAzAnakAryasya / tadantarbhUtA ajnyaankaaryaakhilprpnycaantrgtaa| niruktAkhaNDAkAravRttivinivRttau tatprativimvitaM caitanyamapi vini. vartate. darpaNAbhAve mukhapratibimbanivRttivat , yathA ca darpaNa-mukha pratibimbayonivRttau mukhamAtramavatiSThate tathA niruktavRtti-tatprati. vimvitacaitanyayonivRttau kevalacaitanyasyAvasthAnamityupadarzayati-tatpratibimbitamiti-niruktavRttiprativimbitamityarthaH / tadavabhAsanAsamarthetiAdityaprabhAvabhAsanAsamarthatyarthaH / tenAbhibhUtaM sat pratyagabhinnaparabrahma NA'bhibhUtaM sat , atra 'tatprativimbitaM caitanyamapi' ityanvayi / svopAdhibhUteti-vRttiprativimvitacaitanyopAdhibhRtetyarthaH / bhavatItitatprativimbitaM caitanyaM tenA'bhi taM sat pratyagabhinnaM parabrahmamA bhavatIti smbndhH| evaM sati aNDAkAravRttipratibimbitacaitanyasya brahmamAtratve sati, akhaNDAkAracittavRtterupagamAd "manalevA'nudraSTa vyam" ityupapadyate, anyasya svAkAravRttipratibimbitacaitanyatAdA. myAdavabhAsaH, brahmaNastu svayamevAvabhAsamAnatvam , na tu vRttiprati. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 243 " yanmanasA na manute." [ kenopaniSad, 1, 5 ] ityanayoravirodhaH, vRttivyApyatvAGgIkAreNa phalavyApyatvapratiSedhAt , taduktam"phalavyApyatvamevAsya, zAstrakRdbhirnivAritam" // [paJcadazItRptidI0 93 ] 'bimbitacaitanyatAdAtmyata iti "yanmanasA na manute" ityayupapadyata iti 'manasaivA'nudraSTavyam' ityanena vRttinyApyatvaM brahmaNo'GgI. kriyate, "yanmanasA na manute' ityanena ca vRttiprativimvitacaitanya tAdAtmyAdhyAsato'vabhAsanalakSaNa phalavyApyatvamasya pratiSidhyata iti nA'nayorvirodha ityAha-vRttivyApyatveti / brahmaNo vRttivyApyatvaM samasti, phalavyApyatvaM ca nAstItyatra paJcadazIyatRptidIpaprakaraNavacanasaMvAdamAha-taduktamiti / atra trINi padyAni eva paThitAni santi 'svaprakAzo'pi sAkSyeva, dhIvRttyA vyApyetAnyavat / phalavyApyatvamevAsya, zAstrakRdbhinivAritam // 9 // buddhi-tatsthacidAbhAsau, dvAvapi vyApnuto ghaTam / tatrAjJAnaM dhiyA nazyedAbhAsena ghaTaH sphuret // 91 // brahmaNyajJAnanAzAya, vRttivyaaptirpekssitaa| svayaM sphuraNarUpatvAnnAbhAsa upayujyate" // 92 // iti / eteSAM padyAnAmitthaM vyAkhyAnam-nanu kevalasya pratyagAtmanaH svaprakAzatvAd , buddhivRttiviSayatvaM na ghaTata ityAzaGkayAha- svaprakAza iti / anyavad ghaTAdivadityarthaH / svaprakAzo'hamityevaMbuddhivRttisambhavAditi bhAvaH, tarhi apasiddhAntApAta ityAzaGkaya pUrvAcAryairapi vRttivyApyatvasyAGgIkRtatvAnnAyamapasiddhAnta iti pariharati-phalavyApyatvamiti- phalaM vRttipratibimbitacidAbhAsaH, tadvyApyatvamevAsya pratyagAtmano nirAkRtaM svasyaiva sphuraNarUpatvAditi bhAvaH // 1 // Atmani phalavyaptyabhAvaM darzayitumanAtmano vRttyA phalena ca Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam brahmaNyajJAnanAzAya, vRttivyAptirapekSitA " // iti, 46 svayaM prakAzamAnatvAnnA''bhAsa upapadyate " // iti ca / [ paJcadazItRptidI 0 90 ] 244 ] 46 vyApyatvaM darzayati- buddhi-taditi / ubhayavyApteH prayojanamAha-tatreti / tatra tayorbuddhi- cidAbhAsayormadhye, dhiyA buddhivRttyA pramANabhUtayA ajJAnaM nazyati, jJAnA'jJAnayorvirodhAt, AbhAsena cidAbhAsena, ghaTaH sphuret, jaDatvena svataH sphuraNA'yogAditi bhAvaH // 2 // idAnImAtmani tato vailakSaNyaM darzayati- brahmaNIti - pratyagUbrahmaNorekatvasyAjJAnenAvRtatvAt tasyAjJAnasya nivRttaye vAkyajanyayA 'ahaM brahmAsmi' ityevamAkArayA dhIvRttyA vyAptirapekSyate, svasyaiva sphuraNarUpatvAt tatsphuraNAya cidAbhAso nApekSyate, ato yujyamAno'pi cidAbhAso nopayujyata ityarthaH // 3 // 118 // prakRtarthopapAdakametadanantarapadyatrayaM yathA "cakSurdIpAvapekSyete, ghaTAderdarzane yathA / na dIpadarzane kintu cakSurekamapekSyate " // 93 // vyAkhyA - uktamartha dRSTAntapradarzanena vizadayati-andhakArAvRtaghaTAdidarzane cakSurdIpAvubhAvapi apekSyete, dIpadarzane tu tathA na, kintu ekaM cakSurevApekSyate yathA tathA brahmayajJAnanAzAta pUrveNa sambandhaH // 93 // "sthito'pyasau cidAbhAso, brahmaNyekIbhavet param / na tu brahmaNyatizayaM phalaM kuryAd ghaTAdivat // 194 // vyAkhyA - nanu buddhi-tavRttInAM cidAbhAsa vaiziSTyasvAbhAvyAd ghaTAdiSviva brahmaNyapi phalavyAptirbalAd bhavedityAzaGkayAha-sthito'pIti - yadyapi ghaTAdyAkAravRttivad brahmagocaravRttAvapi cidAbhAsossti, tathApi nAsau brahmaNo bhedena bhAsate, kintu pracaNDAtapamadhya Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] ghaTAdijaDa padArthAkArAkAritacittavRttistadajJAtaghaTAdiviSayIkaraNena tadajJAnanirasanapuraHsaraM svagatacidAbhAsena jaDaM ghaTAdikamapi bhAsayati, dIpaprabhAmaNDalamiva tamaHsthaM ghaTAdikaM viSayIkRtya tadgatatamonirasanapUrva svaprabhayA ghaTAdikamityasti vizeSaH / etadakhaNDavartidIpa vat tenaikIbhUta iva bhavati, ataH sphuraNalakSaNAtizaya* janako na brahmaNItyarthaH // 94 // "aprameyamanAdiM cetyatra zrutyedamIritam / manasaivedamAptavyamiti dhIvyApyatA zrutA" // 15 // vyAkhyA - nanu brahmaNi phalavyAptirnAsti, vRttivyAptistu vidyata ityuktam, tatra kiM pramANamityAzaGkaya AgamaH pramANamityAhaaprameyamiti , "nirvikalpamanantaM ca hetudRzantavarjitam / aprameyamanAdi yajjJAtvA tanmucyate budhaH" // [ 245 "6 [ tripurAtApinyupaniSad, 5, 9] aprameyazabdena ityatrAsmin mantre zrutyA'mRtabindUpaniSadA idaM phalavyAptirAhityamuktam, 'manasaivedamAptavyaM neha nAnA'sti kiJcana " / [ mRtyoH sa mRtyuM gacchati, ya iha nAnaiva pazyati // ] iti kaThavallyAM [4. 11] vyApyatA zrutA, vRtivyApyatvaM zrutamityarthaH iti // 'cakSurdIpAvapekSyete ' ityAdipadyAbhipretamevArthamupadarzayatighaTAdIti / tadajJAtaghaTAdiviSayIkaraNena ghaTatvAdinA pUrvamajJAtaM yad ghaTAdi tadviSayIkaraNena / tadajJAnanirasanapurassaraM ghaTatvAdinA ghaTAderyadajJAnaM tadapanayanapUrvakam | svagatacidAbhAsena ghaTAdijaDapadArthAkArAkAritacittavRttigatacidAbhAsena / tadgateti - ghaTAdigatetyarthaH / svaprabhayA dIpaprabhAmaNDala - Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam cidekAkAravRtteH zamAdiguNAnAM cAbhyAsAdeva svarUpavizrAntirbhavati na tu sakRjjJAnamAtrAt , taduktaM vasiSThena " na yAvat samamabhyastau, jJAna-satpurupakramau / eko'pi naitayostAvat , puruSasyeha siddhyati" // 1 // iti, 'yAvad yAvadantarmukhaH sannA''tmatacaM pazyati, tAvat tAvacchamAdimAna bhavati, yAvad yAvadantarmukhaH san zamAdimAna bhavati tAvat tAvadAtmatattvamIkSate' ityanubhavasiddhatvAnirvikalpacidekAkArAntaHkaraNavRttyA vRttilakSaNajJAnAbhyAsena sahaiva satpuruSakramasaMjJitaM shmaadhupetaatmvicaarmaavrtyedityetdrthH| zamAdayaH-zama-damoparati-titikSA-samAdhAna-zraddhAH, tatra zama:zravaNAdivyatiriktaviSayebhyo manovinigrahaH 1, damo bAhyendriyANAM tavyatiriktaviSayebhyo nivartanam 2, uparatiH-vihitAnAM karmaNAM samAdhivyAkSepakatve vidhinA parityAgaH 3, titikSA zItoSNAdiprabhayA / vizeSaH akhaNDabrahmAkAravRttito ghaTAdijaDapadArthAkAravRtte. lakSaNyam / 'parabrahmamAtraM bhavati' iti yaduktaM taduktAkhaNDAkAra vRttyabhyAsa-zamAdiguNAbhyAsAdeva, na tu sakRduktavRttimAtrata ityAhaetadakhaNDacidekAkAratteriti- asya 'abhyAsAdeva' itynenaanvyH| 'zamAdi' ityAdipadAt dmoprti-titikssaa-smaadhaan-shrddhaanaamupgrhH| uktAthai vasiSThavacanasaMvAdamAha- taduktaM vasiSTeneti / 'na yAvad ' ityAdi. vasiSThavacanArthamupadarzayati- yAvad yaavdityaadinaa| zamAdayaH ke ? ityapekSAyAmAha- zamAdaya iti| tatra zamAdiSuSaTsu madhye / zravaNAdi' ityAdipadAnmananAderupagrahaH, zravaNAdipadaM ca zravaNAdiviSayaparam / tadvayatiritteti- zravaNAdilakSaNamanoviSayavyatiriktetyarthaH / 'vidhinA' Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta vyavasthAprakaraNam.. ] [ 247 dvandvasahiSNutA 4, nigRhItasya manasaH zravaNAdau tadanuguNaviSaye ca samAdhiH samAdhAnam 5, guru vedAdivAkyeSu vizvAsaH - zraddhA 6 / atha ka AtmavicAra : ?, ucyate - zravaNa-manana-nididhyAsanaityupAdAnAdavidhinA parityAgo nAdhikAritvasampAdaka ityAveditam / tadanuguNeti - zravaNAdyanuguNetyarthaH / samAdhAnamai kAzrayam / 'zamAdyupetAtmavicAramAvartayed' ityuktam, tatra ka AtmavicAraH ? iti pRcchati - bhatheti / uttarayati - ucyata iti / zrotrendriye tajjanyajJAne ca zravaNapadasya rUDhatvAt tadanuSThAnasyAtmavicAratvAsambhavAdata Aha- zravaNaM nAmeti / azeSavedAntAnAmiti - zravaNAcaraNasyAtmavicAre AvazyakatvamazeSavedAntAnAma dvitIyabrahmavastuni tAtparyAvadhAraNasya zravaNatvaM copadarzitaM paJcadazIya tRptidIpaprakaraNe "ahaM brahmeti vAkyArthabodho yAvad dRDhIbhavet / zamAdisahitastAvadabhyasecchravaNAdikam // 98 // bADhaM santi dADharyasya, hetavaH zrutyanekatA / asambhAvyatvamarthasya, viparItA ca bhAvanA // 99 // zAkhAbhedAt kAmabhedAcchrutaM karmA'nyathA'nyathA / pavamatrApi mA zaGkItyataH zravaNamAcaret // 100 // vedAntAnAmazeSANAmAdimadhyAvasAnataH / brahmAtmanyeva tAtparyamiti dhIH zravaNaM bhavet // 101 // pateSAM padyAnAM vyAkhyAnamittham - AcAryaiH kena vAkyenAbhihitamityAzaGkaya tadvAkyaM paThati - ahaM brahmeti // 98 // nanu vAkyapramANajanitajJAnasyAdAThyaM kutaH ? ityAzaGkayAhabADhamiti ? hi yasmAt kAraNAt / zrutyanekatA zrutInAM nAnAtvameko hetuH, arthasyApyakhaNDaikarasasthA'dvitIyabrahmarUpasyAlaukikatvenAsambhAvita - tvamaparaH, viparItabhAvanA ca punaH kartRtvAbhimAnarUpastRtIya ityevaM Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam samAdhyanuSThAnAni / zravaNaM nAma padbhiliMGgairazeSavedAntAnAmadvitIyavastuni tAtparyAvadhAraNam / liGgAni tu upakramopasaMhArA 'bhyAsA'pUrvatA phailA 'thavAdopapatyAkhyAni / prakaraNapratipAdyasya tadAdyantavidhA adADharyasya hetavo bADhaM santi sarvathA vidyante, ato'parokSAnubhavadAAya zravaNAdikamAvartanIyamiti bhAvaH // 99 // evaM trividhAnadADharyahetUnupanyasya zrutinAnAtvaprayuktAdADharyanivRttaye zravaNAvRttiH kAryetyAha- zAkheti- yathA zAkhAbhedAt karmamedaH zrUyate- "yadRccaidha honaM kriyate, yajuSAdhvarjavaM sAmnodItham" iti, yathA vA kAmadAt- "kArIryA vRSTikAmo yajeta, zatakRSNalamAyuSkAmaH' ityAdikarmabhedaH zrutaH, evamupaniSatsvapi pratipAdyatattvasya bhedazaGkAyAM tannivAraNAya zravaNaM punaH punaH kartavyamityarthaH // 10 // kiM tacchravaNamityAkAGkSAyAM tallakSaNamAha- vedAntAnAmiti- sarvAsAmapyupaniSadAmupakramopasaMhArAdiparyAlocanAyAM brahmarUpe pratyagAtmanyeva tAtparyamidaM pAramparyeNa paryavasAnamityevaMrUpo nizcayaH zravaNamityarthaH // 101 // iti / / tAtparyAvadhAraNahetubhUtAni SaDapi liGgAni darzayati- liGgAni tviti / upakramopasaMhAradvayarUpaprathamaliGgasvarUpaM lakSAta- prakaraNapratipAyasyeti-asya 'upapAdanam' ityanena smbndhH| tadAdyantayoH prakaraNasyAdau prakaraNasyAnte ca, prakaraNasyAdau prakaraNapratipAdyasyopapAdanamupakramaH, prakaraNapratipAdyasya prakaraNAnte upapAdanamupasaMhAra ityrthH| advitIyabrahmavastuni upakramopasaMhArau saGgamayati- yatheti / pratipAyasya prakaraNapratipAdyasya, Adau 'ekamevAdvitIyam' ityanena, ante ca 'etadAtmyam' ityanenA'dvitIyavastunaH pratipAdanamityupakramopasaMhArAvatra sta ityrthH| abhyAsAkhyaM dvitIyaM tAtparyaliGgaM lakSayatiprakaraNeti / tanmadhye prakaraNamadhye / prakaraNapratipAdyasya prakaraNamadhye pauna: Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [249 yorupapAdanam-upakramopasaMhArau, yathA chAndogye SaSThe prakaraNe pratipAdyasyA'dvitIyavastuna:-" ekamevA'dvitIyam" [chAndogyopaniSad, 6, 2, 1, ] ityAdau, "etadAtmyam" [chAndogyopaniSad, 616, 3] ityante ca pratipAdanam" 1, prakaraNapratipAdyasya tanmadhye paunaHpunyena pratipAdanam-abhyAsaH, yathA-tatraivAdvitIyavastunaH- "tat tvamasi" [ chAndogyopaniSad , 6, 8-16 prAnte ] iti navakRtvaH pratipAdanam 2, prakaraNapratipAdyasya pramANAntarAviSayIkaraNam-apUrvatvam , yathA-tatraivAdvitIyavastuno mAnAntarAviSayIkaraNam 3 / phalaM tu-prakaraNapratipAdyArthajJAnasya tadanuSThAnasya dhA tatra zrUyamANaM prayojanam , yathA tatra" AcAryavAn puruSo veda, tasya tAvadeva ciraM yAvanna vimokSe(kSye), atha ca sampatsye" [ chAndogyopaniSad, 6, 14, 2 ] iti, advitIyavastujJAnasya tatprAptiH prayojanaM zrUyate 4 / prakaraNapratipAdyasya prazaMsanam-arthavAdaH, yathA taMtra-" yenAzrutaM zrutaM bhavatyamataM matamavijJAtaM punyena pratipAdanarUpamabhyAsamadvitIyavastuni darzayati- yatheti / tatraiva chAndogye SaSThe prakaraNa eva, evamagre'pi / navakRtvaH navavAram / apUrvatvAkhyaM tRtIyaM tAtparyaliGgaM lakSayati- prakaraNeti / advitIyavastuna AgamapramANAtiriktapramANA'viSayatvAdapUrvatvaM samastItyAha- ytheti| phalAkhyaM caturtha tAtparyaliGgaM lakSayati- phalaM tviti / tadanuSThAnasya prakarApratipAdyArthAnuSThAnasya / tatra prakaraNe, evmgre'pi| uktaprayojana madvitIyavastujJAnasya darzayati- ytheti| veda brahmatattvaM jAnAti / tasya brahmatattvajJAnavataH puruSasya / yAvanna vimokSya iti- asya jIvanmuktasyApi sato yAvanna prArabdhAzeSakarmabhogato'zeSakAryasahitA'vidyayA mucyate tAvadeva vilmbH| atha azeSaprArabdhakarmaNAmapyupabhogAnantaram / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] [ tattvabodhinIvikRtivibhUSitam vijJAtam" [ chAndogyopaniSad, 6, 1, 3 ] ityadvitIyavastuprazaMsanam 5 / prakaraNapratipAdyArthasAdhane tatra zrUyamANA yuktiH-upapattiH, yathA tatra " yathA saumyaikena mRtpiNDena sarva mRnmayaM vijJAtaM syAd vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyam" [chAndogyopaniSad, 6, 1, 4] ityAdAvadvitIyavastusAdhane vikArasya vAcArambhaNamAtratvaM yuktiH zrUyate 6 // mananaM tu-zrutasyA'dvitIyavastuno vedAntAnuguNayuktibhiranavaratamanucintanam / vijAtIyadehAdipratyayatiraskAreNA'dvitIyavastusajAtIyapratyayapravAhaH-nididhyAsanam / samAdhirdvividhaH-savikalpako sampatsye sampatsyate kaivalyena, advitIyabrahmamAtraM sa puruSo bhavatIti yAvat / etAvatA yadadvitIyavastujJAnasya prayojanaM zrutaM bhavati tadAha- advitIyeti / tatprAptiH advitIyavastusvarUpAvAptiH / arthavAdAkhyaM paJcamaM tAtparyaliGgaM lakSayati-prakaraNeti- spaSTam / upapatyAkhyaM SaSThaM tAtparyaliGgaM lakSayati-prakaraNeti / tatra prakaraNe / advitIyavastuni sAdhakayuktimudbhAvayati- yatheti / etAvatA zravaNaM SaDliGgopetamupadarzitam / atha mananaM lakSayati- mananaM viti- spaSTam / nididhyAsanaM lakSayati- vijAtIyeti-paramArthasato'dvitIyavastuno. vyAvahArikatvAd vijAtIyo yo dehAdiH, tatpratyayatiraskAreNa-tatpratyayato'nantaritasvena, athavA advitIyavastupratyayasya vijAtIyo yo dvitIyavastu. viSayakatvAd dehAdipratyayaH, tattiraskAreNa tatprayuktavyavadhAnarahitatvena / advitIyavastusajAtIyapratyayapravAhaH advitIyavastuviSayakapratyayasya samAnajAtIyapravAhaH, sa nididhyAsanam , vijAtIyajJAnA'nantaritA'dvitIyavastujJAnadhArA'dvitIyavastuno nididhyaasnmityrthH| samAdhi Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] nirvikalpakatha, Adyo jJAtR-jJAnAdivikalpalayAnapekSatayA'dvitIye tadrAkArakAritAyA vRtteravasthAnam, mRnmayagajAdimAne'pi mRjjJAnavad dvaitabhAne'pyadvaitavastubhAnAbhyupagamaH, taduktamabhinIyadRzikharUpaM gaganopamaM varaM sat tad vibhAtaM tvajamekamakSaram / alepakaM sarvagataM yadadvayaM tadeva cAhaM satataM vimuktaH " // 1 // iti [ muktikopaniSad, 2, 73 ] 46 [ 251: vibhajya darzayati- samAdhiriti / savikalpaka samAdhiM lakSayati- Aya iti- advitIye vastuni advitIyavastvAkAritavRtteravasthAnaM yadA bhavati tadAnIM dhyAtuH pramAturjJAnAdezca vikalpo'pi bhavati, na tu tasya tadAnIM layaH, etAdRzaM yad dhyeyAdvitIyavastvAkAra kAritavRttyavasthAnaM sa savikalpaka samAdhirabhidhIyata ityarthaH / kathamadvitIyavastumAnasamaye dvitIyavastubhAnaM ? yenaitAdRzasavikalpakasamAdhisvarUpamabhyupagamapathamAgacchedityata Aha-mRnmayeti / jJAtR-jJAnAdivikalpopetA'dvitIyabrahmAkAravRttyavasthAnasvarUpa sa vikalpakasamAdhau prAcAM saMvAdamupadarzayati - taduktamiti / ' dRzaH svarUpam' iti vaktavye 'dRzi svarUpam' iti vyastam, hazizabdo vA caitanyavAcIti vicAraNIyam, kIdRzaM citsvarUpam ? gaganopanaM gaganavad vyApakam / varaM sarvApekSayoskRSTam, na tadapekSayA kiJcidutkRSTaM samasti / sat paramArthasatsvarUpam / tad vibhAtaM tu, prakAzamAnaM tad rUpaM tu, ajaM nityam, ekmadvitIyam, akSaramavinAzi, apakaM kAmakrodhAdileparahitam, sarvagataM sarvatrApi 'sat sat' iti pratipatteH sarvavyApakaM samyami vA evambhUtaM yad advayamadvitIyaM brahma, tadeva ca tadAtmakameva ca, ahaM pratya* gAtmA, satataM sarvadA, vimuktaH mAyAlakSaNabandharahitaH, etAdRkpratyavasthAnaM yad bhavati tatra dvitIyasya zAtrAderapi vikalpasadbhAvAt savikalpasamAdhirasAviti // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam antyastu jJAtR-jJAnAdivikalpalayApekSayA'dvitIyavastuni tadAkArAkAritAyA vRtteratitarAmekI bhAvenAvasthAnam, tadA jalAkArAjalamAtrAvabhAsavadadvitIyavastvAkArAkArita kAritalavaNAnavabhAse cittavRtyanava bhAse'dvitIyavastumAtramava bhAsate, tatazcAsya suSupternAbhedaH, ubhayatra vRtyabhAne samAne'pi tadvRttisadbhAvA- sadbhAvamAtreNa tayorbhedopapatteH / asyAGgAni - " yama niyamA ''sana-prANAyAma- pratyAhAra-dhAraNAdhyAna - samAdhayaH "[" yama-niyamA ''sana-prANAyAma pratyAhAra-dhAraNA -dhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni " pAtaJjalayogadarzanadvitIyapAde sU0 29 / / ] / tatra - nirvikalpaka samAdhiM lakSayati- antyastviti - nirvikalpakasamAdhiH punarityarthaH / tadAkArAkAritAyAH advitIyavastvAkArAkAritAyAH / tadA nirvikalpaka samAdhyavasthAyAm / jalAvAreti - jale prakSiptaM lavaNaM jalAkAramevopajAyata iti na tadAnIM lavaNapiNDAvabhAsaH, kintu jalamAtra tvAbhAsa eva tadvannirvikalpaka samAdhikAle advitIyavastvAkArAkAritacittavRttirbhavati, paraM sA nAvabhAsate kintu advitIyavastumAtramevAvabhAsata ityarthaH / tatazca tadAnImanavabhAsamAnA'dvitIyavastvAkAravRttisadhrIcInA'dvitIyavastumAtrAvabhAsatazca / asya nirvi klpksmaadheH| 'tatazca' ityanenoktameva tayora bhedAbhAvahetuM spaSTayatiubhayatreti nirvikalpakasamAdhi suptyorityarthaH / tadvRttIti- advitIyavastvAkAravRttItyarthaH / tayoH nirvikalpakasamAdhi- suSuptyoH, nirvi kalpakasamAdhI advitIyavastvAkAravRttisadbhAvaH, tadasadbhAvazca suSuptA vityevaM viruddhadharmAdhyAsAt tayorbhedopapatterityarthaH / - yebhyo nivikalpakasamAdhirAtmAnamAsAdayati tAnyaGgAni darza yati - asyeti - nirvikalpaka samAdherityarthaH / aSTAnAM samAdhyaGgAnAM yamAdInAM svarUpaM krameNopadarzayati- tatreti - yama-niyamAdiSvaSTasu Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 253 "ahiMsA-satyA-'steya-brahmacaryA-'parigrahA yamAH"1 [pAtaJjalayoga0 pAda-2 sU0 30] 1|"shauc-sntoss-tpH svAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH" 2 / [pAtaJjalayoga0 pAda -2 sU0 32] padmaka-svastikAdInyAsanAni 3 / recaka kumbhaka-pUrakAH prANAyAmAH 4 / indriyANAM svaviSayebhyo nivartanaM pratyAhAraH 5 / advitIyavastunyantarindriyadhAraNaM dhAraNA 6 / tatraiva vicchidya vicchidyAntarindriyavRttipravAho dhyAnam 7 / samAdhistu savikalpa eva, asya nirvikalpakasyAGgino laya-vikSepa-kaSAya-rasAsvAdalakSaNAzcatvAro vighnA bhavanti, layastAvadakhaNDavastvanavalambanena cittavRttenidrA, tadavalambanena cittavRtteranyAvalambanaM vikSepaH, laya-vikSepAbhAve'pi cittavRtte rAgAdivAsanayA stabdhIbhAvAdakhaNDavastvavalambanaM kaSAyaH, samAdhyArambhasamaye madhya ityrthH| pateSAM vizeSato'vadhAraNaM pAtaJjalayogazAstrAditaH kartavyaM granthagauravabhayAnneha tadvicAro vitnyte| indriyANAM cakSurAdIndriyANAm / svaviSayebhyo rUpa-rasa-gandha sprsh-shbdebhyH| antrindriyetimnoruupendriyetyrthH| tatraiva advitIyavastunyeva / nirvikalpakasamAdhirapi samAdhiH, sa kathaM svasyaivAGgino'GgaM syAdata Aha- samAdhistvitinirvikalpakasamAdhyaGgatayA darzitasamAdhiH punaH savikalpakasamAdhireva, tadanantaraM nirviklpksmaadhibhaavaadityrthH| yamAdyaSTAGgabhAve'pi layAdivighnabhAve nirvikalpakasamAdhina bhavatIti tadabhAvo'pi pratibandhakAbhAvavidhayA nirvikalpakasamAdhau kAraNaM bhavatIti tadadhigataye layAdivighnAn darzayati- asyeti-etadvivaraNam- nirvikalpasyAGgina iti| layAdInAM krameNa svarUpamupadarzayati- lystaavditi| tadavalamvanena akhaNDavastvavalambanena / laya vikSepAbhyAM vailakSaNyena kaSAyasvarUpamAvedayatilaya-vikSepAbhAve'pIti- akhaNDavastvavalambanaM nirvikalpakasamAdhAvapi Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vyutthAne vA savikalpakAnandAsvAdanaM rasAsvAdaH, etadvighnacatuSTayarahitaM cittaM nirvAtadIpatradacalaM sadakhaNDacaitanyamAtraM yadA'vatiSThate tadA nirvikalpasamAdhirityucyate 8 // taduktam " laye sambodhayeccittaM, vikSepaM zamayet punaH / sakaSAyaM vijAnIyAt, samAdhyAptaM na cAlayet" / / [advaitapra0 4 ] nAstrAdayed rasaM tatra, nisaGgaH prajJayA bhavet / " iti [advaitapra0 45 ] " yathA dIpo nivAtastho, neGgate sopamA smRtA " // [ gItA 6, 19] iti ca / vartate, paraM rAgAdivAsanayA stabdhIbhAvo nAstIti tato vizeSaH kaSAye iti / vyutthAne samAdhito vyutthAne, samAdhyapagamanAnantaramiti yAvat / etadvineti ananta ropadarzitalayAdivighnetyarthaH / 1 > layAdivighnAbhAvata eva nirvikalpakasamAdhirityatra prAcAM saMvAdamAha - taduktamiti / laye akhaNDavastvanavalambane samupasthite, sambodhayezcittaM yathA'khaNDavastvavalambanA tasya vRttirbhavati tathaikAgrIbhAvalakSaNasambodhanaM cittasya vidadhyAt vikSepaM yadakhaNDavastvavalambane'pi anyavastvavalambanaM vRttestam, zamayet yathA'nyAlambanA cittavRttirna bhavati tathA yatnamAtiSTheta sakaSAyamiti tadAnIM rAgAdivAsanayA stabdhabhAve sakArya samAdhiM jAnIyAt, tajjJAtvA ca samAdhyAptaM samAdhiprAptamAtmAnam na cAlayet na rAgAdivAsanayA kuNThIbhUtaM vidadhyAt // 1 // nAsvAdayed rasaM tatra samAdherAdAvante ca savikalpakA nandAsvAdanaM na kuryAt, kintu niHsaGgaH prajJayA bhavet yathA rAgAdirahitacinmAtraM sampadyeta tathaiva kuryAdityarthaH / gItAsaMvAdamapyAha- yatheti - asya 'yogino yatacittasya yuJjato yogamAtmanaH " // ityuttarArddham / asya madhusUdanakRtA vyAkhyA" samAdhau nirRttikasya cittasyApamAnamAha-dIpacalanahetunA vAtena / 66 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] .[ 255 uktasvasvarUpAkhaNDabrahmajJAnena tadajJAnabAdhanadvArA tatkAryasazcitakarma saMzaya viparyayAdInAmapi bAdhitatvAdakhilasambandharahito vyusthAnasamaye mAMsa-zoNita-mUtra-purISAdibhAjanena zarIreNa, AdhyAdibhAjanenendriyeNa, AzanIyA-pipAsA zoka moha bhAjanenAntaHkaraNena pUrvapUrvavAsanayA kriyamANAni bhuJjAno'pi ca jJAnAviruddhArabdhaphalAni rahite deze sthito dIpo yathA calanahetvabhAvAneGgate - na calati, sopamA smRtA- sa dRSTAntazcintito yogH| kasya ? yoginaH, ekAgrabhUmau samprajJAtasamAdhimato'bhyAsapATavAd yatacittasyaniruddhasarvacittavRttaH, asamprajJAtasamAdhirUpaM yogam , nirodhabhUmau yuataH-anutiSTataH, ya AtmA'ntaHkaraNaM tasya nizcalatayA sattvodrekeNa prakAzakatayA ca nizcalo dIpo dRSTAnta ityarthaH, Atmano yogaM yuata iti vyAkhyAne dArzantikAtmanaH sarvAvasthasyApi cittasya sarvadA. tmAkAratayA''tmapadavaiyarthya ca, nahi yogenAtmAkAratA cittasya sampAdyate kintu svata evAtmAkArastha sato nAtmAkAratA nivartyata iti, tasmAd dArzantikalAbhapratipAdanArthamevAtmapadam. yatacittasyeti bhAvaparo nirdezaH, karmadhArayo vA, yatasya cittasyetyarthaH" iti| 'tat tvamasi' 'ahaM brahmA'smi' iti mahAvAkyajanyAkhaNDabrahmAkArakAritavRttipratibimbitacaitanyalakSaNajJAnato nirvikalpakasamAdhiprAptaH puruSo jIvanmukto bhavatItyAha- uktasvasvarUpeti / tadajJAnabAdhanadvArA akhnnddbrhmsvruupaajnyaanlkssnnaavidyaabaadhndvaaraa| ttkaaryetibrhmaajnyaankaaryetyrthH| akhilasambandharahita iti-svayamasaGgo hyayaM puruSaH kevalamavidyA-tatkAryalakSaNopAdhivigame ca bhavatyakhilasambandharahita ityrthH| nanvevaM nirvikalpakasamAdhyutthitasya zarIrAdikaM yadupalabhyate tasya kA vArtetyata Aha- vyutthAnasamaya iti / 'bhujAno'pi' ityatra 'pazyannapi ' ityatra ca 'akhilasambandharahitaH' anveti / 'pazyannapi Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam pazyannapi na pazyatIndrajAlavat, "sacakSuracakSuriva sakarNo'karNaH " ityAdizruteH / IdRzaca brahmaNo jIvanmukta ityucyate, asya jJAnAt pUrva vidyamAnAnAmAhAra-vihArAdInAmanuvRttivacchubhavAsanAnAmevAnuvRttirbhavati, zubhA zubhayoraudAsyaM vA, taduktam "buddhAdvaitasvatattvasya yatheSTAcaraNaM yadi / zunAM tattvadRzAM caitra, ko bhedo'zucibhakSaNe " // 1 // iti [ paJcadazadvaitavi0 55] ( na pazyati' ityatra zrutiM pramANayati- sacakSuriti / 'brahmaNa:' ityanantaraM ' rUpam' iti zeSaH / ayaM ca jIvanmuktaH pUrvavadeva zucibhakSaNAdikaM kurute, azucibhakSaNAdito nivartate, kevalaM pUrvAvasthAyAM zubhAzubhaghAsanayorapyanuvRttiH, tadAnIM ca zubhavAsanAnAmevAnuvRttiH, zubhA SzubhayoraudAsyaM vA bhavatItyAha- asyeti - jIvanmuktasyetyarthaH / jIvanmuktasya pUrvavadevAhAra-vihArAdyanuvRttiH, na tu yatheSTAcaraNamityatra paJcadazI dvaitaprakaraNavacanasaMvAdamAha taduktamiti / buddhAdvaiteti atretAni padyAni prakRtAnuguNAni, yathA " tattvaM buddhavA'pi kAmAdIna, niHzeSaM na jahAsi cet // yatheSTAcaraNaM te syAt, karmazAstrAtilaGghinaH // 54 // buddhAdvaitasvatattvasya yatheSTAcaraNaM yadi / zunAM tavadazAM caiva, ko bhedo'zucibhakSaNe // 55 // bodhAt purA manodoSamAtrAt kliznAsyathA'dhunA / azeSalokanindA cetyaho te bodhavaibhavam // 56 // viDvarAhAditulyatvaM mA kAGkIstattvavid bhavAn / sarvadhI zeSa saMtyA gAllokaiH pUjyasva devavat ' // 57 // iti / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [257 tadAnImamAnitvAdIni jJAnasAdhanAnyadveSTatvAdayaH sadguNAzvAlaGkAravadanuvartante, taduktam " utpannAtmAvabodhasya, adveSTratvAdayo gunnaaH| azeSato bhavantyasya, na tu sAdhanarUpiNaH" // 1 // iti / kiMbahunA ? ayaM dehamAtrAmatrArthI sukhaduHkhalakSaNAnyArabdhaphalAnyanubhavan antaHkaraNAbhAsAdInAmavabhAsakaH san tadavasAne pratyagAnandaparabrahmaNi prANe lIne'jJAna-tatkAryasaMskArANAmapi vinAzAt paraM kaivalyamAnandaikarasamakhilabhedapratibhAsarahitamakhaNDaM brahmAvatiSThate, "na tasya prANA utkrAmantyatraiva samavalIyante" [ nRsiMhopaniSad, 5] "vimuktazca vimucyate" [ kaThopaniSad, 1] iti zruteriti // . tadidamakhilamindrajAlam-itthaM brahmAdvaitAbhyupagame bandha-mokSa tadAnIM jIvanmuktAvasthAyAm / jJAnasya sampUrNasya vRttatvAdalaGkaraNamAtraM tadAnIM zAnasAdhanAnItyatra prAyAM saMvAdamAha- taduktamiti / ayaM jIvanmukto'ghasAne brahmamAtraM paramamuktisvarUpamAsAdayatIti darzayati- kiM bahunetyAdinA / ayaM jIvanmuktaH / dehamatrAmAtrArthI dehamAtraM yad amatramupabhogasAdhanApotraM tadarthI, dehAbhAve prArabdhakarmaphalasukhaduHkhopabhogAsambhavAdanicchato'pi tadarthitvamAvazyakam, 'anubhavan, avabhAsakaH san , bhavatiSThate' iti sarvatra 'ayam ' itynveti| tadavasAne antaHkaraNAbhAsAdInAM nivRttau| prANA jIvanmuktasya maraNasamaye mAnyatra gacchanti, parabrahmaNyeva vilIyante, jIvanmukto'pyakhaNDabrahmasvarUpAvAptyA punarmukto bhavatItyatra zruti pramANayati- na tasyeti / tasya jIvanmuktasya / atraiva parabrahmaNyeva / / ... itthaM saGgahanayotthaM vedAntamatamupadarthya ekAntA''grahapahilatvena atinikurambApetamiti manyamAno granthakAraH pratikSipati-tadidamiti Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] [ tatvabodhinIvivRtivibhUSitam vyavasthAyA evAnupapatteH, buddhipratibimbitaM caitanyaM jIva iti pratibimbavAde buddhipratibimbasya bandhapadArthasya, buddhinivRttau darpaNAbhAve mukhasyeva zuddhasya caitanyasya mokSapadArthasya ca vaktumazakyatvAt, ekadarpaNAbhAve'pi darpaNAntarasannidhau mukha ivaikabuddhyabhAve'pi buddhyantarasannidhau yAvatpratibimbAbhAvalakSaNAyAH zuddhe caitanye'sambhavAt, yatkiJcitpratibimbAbhAvasya cAtiprasaJjakatvAt, tadbuddhipratibimbaanantaramupavarNitamidama dvaitavAdimatamakhilamindrajAlam, yathendrajAlamApAtato'vabhAsata pava kevalam, na tu sat, tathA'dvaitavAdimatamapItyarthaH / ittham anantarAbhihitaprakAreNa | advaitavAde bandha-mokSavyava* sthAyA anupapatti darzayituM tadIyAM bandhamokSavyavasthAM tAvadAha- buddhipratibimbitamiti- tathA ca buddhiprativimbo bandhaH, tannivRttau zuddhaM caitanyaM mokSa iti vandha-mokSavyavasthA tanmate AyAteti 'bandhapadArthasya vaktumazakyatvAnmokSapadArthasya vaktumazakyatvAd ityanena ca tasyAnupapattirAveditA, granthalAghavArthamekavAkyenaivobhayAbhidhAnam / yannivRttirmuktirbhavet tasyaiva bandhapadArthatvaM yuktam, yadekabuddhipratibimbanivRttermuktipadArthatvaM vaktumazakyaM tadaikasya buddhiprativimbasya bandhapadArthatvamapi vaktumazakyamityAzayenAha - ekadarpaNabhAve'pIti / mukha ivetidarpaNAntarasannidhau darpaNAntare mukhasya pratibimbasambhavAd yAvatpratibimvAbhAvalakSaNAyAH zuddheryathA mukhe na sambhavastathetyarthaH / nanu yatki JcidabuddhipratibimbAbhAvalakSaNaiva zuddhiriti tasyA yatkiJcidabuddhi* pratibimbAbhAve'pyastyeva brahmaNi sambhava iti tAmupAdAya zuddhaM brahma mokSo bhaviSyatItyata Aha- yatkiJciditi / atiprasaJjakatvAditi yadA caitrAtmani svAntaHkaraNalakSaNavaddhiprativimvo vartate tadAnImapi maitrAntaHkaraNalakSaNabuddhipratibimbAbhAvasattvAt tadrUpazuddhimupAdAya bospi caitrAtmA mukto bhavedityevamatiprasaJjakatvAt evaM tattadviyAkArakAritAbhedena tadbuddhipratibimbo'pi nAnAvidha iti tadeka * " Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 259 sAmAnyAbhAvasya caitanye tajjIvamuktatopagame'pi tatrAMzikabandha-mokSobhayalakSaNaprasaGgena niraMzatvavyAghAtAt / aitena 'buddhayupahitastattAdAtmyApannasvacidAbhAsAvivekAdAtmaiva jIvaH' ityAbhAsavAde'pi kevalacaitanyasyaivAbhAsadvArAjyabaddhatvaM tannivRttau ca muktatvama, 'ajJAnAzrayabhUtaM caitanyaM jIvaH' ityavacchedavAde cAjJAnameva bhinnabhinnaM bandhastanivRttireva ca mokSa ityapyapAkRtaM draSTavyam, ekacidAbhAsA-jJAna viSayAkArakAritApagamato yatkiJcittadbuddhiprativimvAbhAvasambhavAt tallakSaNabuddhimupAdAyApi mokSaH prasajyetetyevamatiprasaJjakatvAdityarthaH / caitrasya yadantaHkaraNaM talakSaNabuddhipratibimvasAmAnyAbhAvalakSaNaiva zuddhirityata Aha- tadbuddhipratibimbetyAdIti / tajJjIveti- yajjIvAntaHkaraNalakSaNabuddhipratibimba samAnyAbhAvazcetanye tajIvanmuktatetyevamupagame'pItyarthaH, evaM sati tajIvApekSayA muktatvamanyajIvApekSayA baddhatvaM caitanye ityanekAMzatA caitanye syAdekenAMzena muktamekenAMzena baddhamati kRtvA tathA ca brahmaNo niraMzatvAbhyupagamo vyAhanyetetyarthaH / pratibivAde bandha-mokSavyavasthAnupapattivaduktayuktyA AbhAsavAde avacchedakavAde ca bandha-mokSavyavasthAnupapattirityAha- eteneti - asya 'apAkRtaM draSTavyam' ityanenAnvayaH, buddhayupahita Atmaiva jIva ityanvayaH / nahi buddhayupahitatvamAtreNa jIvatvaM kintu tattadAbhyAnnasvacidAbhAsa vivekAditi-buddhitAdAtmyApanno ya AtmasvarUpasya cita AbhAsa - staspAvivivekAd bhedAgrahAdityarthaH / tannivRttau cidAbhAsanivRttau / AbhAsavAde bandha-mokSavyavasthAM parAbhimatAmupadarthyA'vacchedavAde tAmupadarzayati- ajJAnAzrayabhUmiti- atrAnekajIvavAdAbhyupagamarakSArthamajJAnasya nAnAtvamapyupeyata : ityAzayena 'ajJAnameva bhinnabhinnam ' ityuktam / tannivRttireva ajJAnarUpabandhanivRttireva / ' etena ' ityanenA' tidiSTameva hetumupanyasyati - eketi - AbhAsavAde ekacidAbhAsa Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam nivRttAvapyanyatatsattvena brahmaNyAMzikabandha mokSobhayApatteranuddhArAt / 'ajJAnapratibimbitaM tadupahitaM vA caitanyaM jIvaH' ityekajIvavAdAkhyaH prAcAMdRSTisRSTivAdastu sarvamukti vinaikamuktyasiddhastadarthamumukSupravRttyucchedAdeva draapaastH| atha vyAvahArikamAMzikabaddhamuktobhayasvarUpaM nivRttAvapyanyacidAbhAsasattvAccidAbhAsasAmAnyanivRttyabhAvena muktatvaM na syAt, yadi tabuddhitAdAtmyApanacidAbhAsasAmAnyAbhAvasyaiva tajjIvamuktatvamupeyate tadA tajjIvApekSayA caitanye muktatvam , anyabuddhitAdAtmyApanacidAbhAsasattvenAnyajIvApekSayA tatraiva baddhatvamityaMzamedasyAvazyakatvena niraMzatvasya vyAghAtAt , evamavacchedavAde ekajIvAzAnanAze'pi tadanyajIvAjJAnasya sadbhAvAdazAnasAmAnyanivRttyabhAvena na tallakSaNA muktirbhavedatastatrApi tajjIvAzAnasAmAnyAbhAva.' syaiva caitanye tajIvamuktatopagamena tadanyajIvAjJAnasadbhAvAt tadape. kSayA baddhatvamapItyaMzabhedAvazyambhAve citi niraMzatvAbhyupagamo vyaahnyetetyrthH| prAcInavedAntinAM dRSTisRSTivAdastvatitucchatvAdupekSya eva parIkSAvidagdhairityAha- ajJAnaprabimbitamiti- ajJAnasyaikatvAt tatpratibimbitacaitanyarUpo jIvo'pyeka eva, tadupahitam ajJAnopahi tam , ekasyAjJAnasyaiva nivRttiH, tadbhAva eva muktiH tadanantaraM nAstyeva prapaJca iti nA'jAdau saMsAre pUrva kasyApi mukirabhavaditi nAmadevAdInAM muktipratipAdikA zrutirarthavAdamAtramevaitanmate, pakadhaiva caikamuktyA sarvamuktiriti / ayaM dRSTisRSTivAdo'dvaitasiddhau vistarataH pratipAdito madhusUdananena / ' dRSTisRSTivAdastu' ityasya 'durApAstaH' ityanenAnvayaH, tatra hetumAha- sarvamuktiM vineti / tadartheti-muktyarthetyarthaH, amukasya muktyA sarvamuktirbhaviSyatIti na kasyApi nizcaya iti yasya muktyA sarvamuktiH sa cennA'haM tarhi tadartha yatno mama vRthaiva, akRte. 'pi prayatne yasya muktyA sarvamuktistatprayatnAdeva mamApi mukivi Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 261 pAramArthika sahajamuktaniraMzabrahmasvarUpaM na viruNaddhIti cet ? kiM nAma pAramArthikaM sahajamuktatvam ?, prapaJcasambandhAbhAva iti cet ? so'yamabhAva Atmano bhinno'bhinno vA ?, Adhe dvaitApattebrahmaNo'siddhiprasaGgA, taduktaM vAttike "avyAvRttA'nanugataM, vastu brahmeti bhaNyate / brahmArtho durlabho'tra syAd , dvitIye sati vastuni" // 1 // iti / vyatItyevaM vicAraNAyAH sarvasyApi pratyekaM sadbhAvAna ko'pi muktyarthaM yatnamAtiSThediti dRSTisRSTivAdo na yukta ityrthH| AMzikabandha-mokSobhayaprasaGgasya pratibimbAdivAde pUrvamApAditasya parihAra mAzaGkate- atheti- zuddhacaitanyasya vyAvahArikamAMzikabaddha-muktobhayakharUpamapyastu, pAramArthikaM sahajamuktaniraMzasvarUpamapyastu, samasattAkayoreva sAMzatva-niraMzatvayorvirodho na tu viSamasattAkayArityarthaH / pAramArthikaM sahaja muktatvameva nirucya darzayituM na zakyata ityuktasamAdhAnamAzaGkituM na zakyamityAzayena pRcchati- kiM nAmeti / para Aha- prapaJceti- caitanye prapaJcasambandhAbhAva eva sahajamuktatvaM paarmaarthikmityrthH| vikalpya pratikSipati- so'yamabhAva iti- anantaramupadarzitaprapaJcasambandhAbhAva ityarthaH / Aye prapaJcasambandhAbhAva Atmano bhinna iti pksse| dvaitApatteriti-uktAbhyupagame prapaJcasambandhAbhAvasya brahmabhinnasya dvitIyasya sadbhAvAd 'advitIyaM brahma' ityasyA siddhiprasaGga ityrthH| uktArthe vArtikasaMvAdamupadarzayati- taduktamiti-dvitIyasya kasyacid vastuno'bhAvAnna tato vyAvRttam , tata eva ca nAnugatamiti sAmAnya-vizeSobhayAnAtmakamevaMbhUtaM vastu vedAntinA brahmeti zabdena gIyate, paramAtmano bhinnasya prapaJcasambandhAbhAvasyorarIkAre prapaJcasambandhAbhAvAtmakadvitIyavastuni sati avyAvRttA'nanugatarUpabrahmazabdArtho durlabha eva syaadityuktvaartikpdyaarthH| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] [ tatvabodhinIvivRtivibhUSitam antye ca bhAvA'bhAvazabalaikarUpaM brahma syAt , brahmabhAva eka prapazcAbhAvastadabhAva eva ca brahmabhAva ityekatarasya vinigantumazakya tvAt , zruterapyanuvRttyaMza iva vyAvRttyaMze'pyupalambhAditi syAdvAda kkssaaprveshH| annye ca prapaJcasambandhAbhAva Atmano'bhinnaH sahajamuktatvamiti dvitIyapakSe punH| bhAveti-caitanyena rUpeNa bhAvarUpatvam, prapaJcasambandhAbhAvatvena rUpeNAbhAvarUpatvamityevaM bhAvA-'bhAvobhayAtmakaM brahmeti kakSIkRtaM syAt , bhAvA-'bhAvobhayAtmakavastvabhyupagamazca syAdvAdina paveti vedAntino'pi tathAbhyupagame syAdvAditaiva prasajyata ityrthH| nanu yadeva brahma tadeva prapaJcAbhAva ityekarUpameva brahma na bhAvAbhAvobhayarUpamityata Aha- brahmabhAva eveti / brahma prapaJcasambandhA'bhAva. yoraikyamubhayathApi sambhavati-yadeva brahma tadeva prapaJcasambandhAbhAva iti ya eva prapaJcasambandhAbhAvaH sa eva brahmeti, tatra prapaJcasambandhA. bhAvasya brahmAtmakabhAvarUpasannivezamAzritya bhAvarUpameva brahmeti yadi gIyate tarhi brahmaNaH prapaJcasambandhAbhAvAtmakAbhAvarUpasannivezamava. lambyAbhAvarUpameva brahmeti kuto na gIyate ? na cAtra vinigamakaM kiJcit , zrutizca yathA 'satyaM jJAnamanantaM brahma' itividhirUpatayA brahmapratipAdikA, tathA 'asthUlamanaNvahasvam' bRhadAraNyakopaniSad, [3, 3, 8] ityAdiniSedharUpatayA brahmapratipAdikA'pi jAgatyai vetyanuvRtta vyAvRttobhayarUpameva brahmeti vedAntinaH syAdvAdakakSApraveza Avazyaka ityrthH| ito'pi sahajamuktatvaM brahmaNo'yuktam-yatastathA'bhyupagame mumukSu. muddizya ya upadezo vedAntinAM svagrantheSu tasyAnarthakyam, mumukSuryadi brahmabhinnastadA jaDa eva bhavet , tasya ca ghaTAdivannopadezArhatvam , nApi vedAntimate brahmabhinnasya kasyacit sattvamityasattvAdapi na Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [266 - kiJca, sahajamuktatve brahmaNo mumukSUpadezAnarthakyam , abrahmaNo hi nopadezo jaDatvAdasattvAcca, brahmaNastu muktatvaM svataH siddham , jIvasyAvidyAnivRttirapi bhedAbhedavikalpA'sahatvAnna phalamiti kasya kaH kimupadizet ? / atha paramArthato nAstyevopadezaphalam " na nirodho na cotpattina bAdho na ca sAdhakaH / na mumukSune vai mukta ityeSA paramArthatA" // 1 // iti shruteH| taM pratyupadezasambhavaH, yadi ca mumukSurbrahmAbhinnastadA tasya svataH siddhaM muktatvamiti na tatropadezasya sAphalyam , evamavidyAnivRttirapi phalatayA'bhyupagatA brahmabhinnA cet ? tadA'satyAyAstasyA na phalatvam , brahmA'bhinnA ca sarvadA'stitvAdeva na phalam , evaM vedAntimate na brahmabhinna upadeza upadezako veti yathA yathA vicAryate tathA tathA vizIryata eva brahmAdvaitavAda ityAha- kiJceti / mumukSUpadezAnarthakyamevopapAdayati- abrahmaNo hotyAdinA / upadeSTavyapuruSAbhAvamabhipretyAha- kasyeti / upadezakapuruSAbhAvamabhipretyAha- ka iti| avidyAnivRttilakSaNamuktyabhAvamabhipretyAha- kimiti / durdurUTo vedAntI svasiddhAntAvezAdAha- atheti| paramArthata upadezaphalA'bhAve zrutiM pramANayati-na nirodha iti- avidyaiva paramArthato nAstIti na tasyA nirodha ityrthH| avidyA yadi kAcid bhavet tadA tattvajJAnatastasyA nivRttirutpadyeta, evaM prapa'zcopi yadi san syAt tadA tasyotpattiravidyAtobhavet asatastu tasya nAstyevotpattirityAha-na cotpttiriti| evaM tattvajJAnena nA'vidyA-tatkAryayorasatorbAdha ityAha-na bAdha iti| jIvamAtrasya brahmarUpatvAd brahmabhinnasya kasyacidabhAvAt sAdhakamumukSu-muktAnAmapyabhAva ityAha- na ca saadhkH| na mumukSurna ve mukka iti / eSA iyaM prruupnnaa| 'na bAdhaH' iti sthAne 'na baddhaH' iti pAThaH paJcadazIsammataH, yata uktazrutiH padyadvayAbhyAmitthamavatAritA citradIpaprakaraNe Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ] [ tasvabodhinIvivRtivibhUSitam pratItitastu phalamastyeva, avidyAnivRttirAtmA'nAtmA vetyAdi"bandha mokSavyavasthArthamAtmanAnAtvamiSyatAm / iti cenna yato mAyA, vyavasthApayituM kSamA // 233 // durghaTaM ghaTayomIti, viruddhaM kiM na pazyasi ? / vAstavau bandha-mokSau tu, zrutirna sahatetarAm // 234 // na nirodho na cotpattina baddho na ca saadhkH| na mumukSurna vai mukta ityeSA paramArthatA" // 235 // trayANAM vyAkhyAnaM cetthamadvaitAbhyupagame bandha mokSanyavasthAnupapatterAtmabhedo'GgIkartavya iti codayati- bndhmoksseti| ekasyApyAtmano mAyayA bndh-mokssvyvsthoppttemevmiti pariharati- na yata iti // __mAyA'pi kathaM vyavasthApayedityAzaGkaya tasya durghaTakAritvasvAbhAvyAdityAha- durghaTamiti / bandhasyAvidyakatve'pi mokSo vAstavo. 'bhyupetavya ityAzaGkaya zrutivirodhAnmaivamityAha- vAstavAviti / na sahatetarAm atitarAM naiva sahata ityarthaH, bandhamiva mokSamapi vAstavaM na sahata iti bhaavH|| ___mokSAdervAstavatvapratiSedhikAM zrutiM paThati-na nirodha iti-nirodho nAzaH, utpattidehasambandhaH, baddhaH sukhaduHkhAdidharmavAn , sAdhakA zravaNAdyanuSThAtA, mumukSuH sAdhanacatuSTayasampannaH, mukko nivRttAvidyaH, ityetatsarva vastuto nAstItyarthaH" iti // paramArthato nirodhAderabhAvAdupadezaphalamapi paramArthato nAsti, evamapi pratItita upadezaphalamastyeveti nAdvaitavAde'pi mumukSu. padezAnarthakyamityAha- pratItitastvati, avidyAnivRttirAtmA'. nAtmeti vikalpena yathA'vidyAnivRttirvaktuM na zakyate tathaivA. nyo'pyartha uktavikalpenAkhyAtuM na zakya ityevaM sarvasyA'pAramArthikasyA'nirvacanIyatve'pi mumukSUpadezasya "tat tvamasi, ahaM Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 265 vikalpena kasyApyarthasyAkhyAtumazakyatve'pyupadezaphalasya nirvikalpasvarUpabodhasyA'samprajJAtasamAdhisiddhasya pratyAkhyAtumazakyatvAd iti tadapekSayA nopadezavaiphalyamiti cet ? na- aviziSTapratIteH svataH puruSArthatvAbhAve tadviSayabrahmaNazcAjanyatvenopadezavaiphalyAnuddhArAt / kizca, nirvikalpacidekAkAravRttiviSayatvamapi brahmaNo viSayatAyA bhinnAbhinnatvavicAre durghaTam / brahmAkAratvameva brahmaviSayatvamiti brahmA'smi" ityevaMrUpasya yat phalaM nirvikalpasvarUpabodhaH sa cAsamprazAtasamAdhau jAyata ityasamprajJAtasamAdhisiddhasya tasya niSeddhama. shkytvaadityrthH| tadapekSayA prtiitypekssyaa| anyecchAnadhInecchAviSayasyaiva puruSArthatvaM bhavati, viSayavinAkRtaM ca nirvikalpakajJAnamAtraM na kasyacidicchAviSaya iti tanmAtrasya puruSArthatvAbhAvAnna phalatvam , janyasyaiva ca phalatvam, nirvikalpakajJAnaviSayastu brahma nityavAnna janyamiti tadapi na phalamityupadezAnarthakyamevamapi syAdeveti pratikSipati- neti| bhaviziSTapratIteH viSayavinirmuktajJAnamAtrasya / tdvissyeti-prtiitivissyetyrthH| nanu kevalasya jJAnasya tadviSayasya ca brahmaNaH phalatvAbhAve'pi brahmaviSayakanirvikalpakAvabodhasya phalatvaM bhaviSyatItyata Aha- kiJceti- nirvikalpacidekAkAravRttiviSayatvaM brahmaNo bhinnamabhinnaM vA?, dvaitApattibhiyA brahmaNo bhinnaM tannAbhyupagantuM zakyamiti nAdyapakSaH sambhavI, abhinnatve ca brahmaNo nityatvena tasyApi nityatvAnnopadezaphalatvaM tasyetyupadezavaiphalyaM duSpariharamiti bhaavH| vRttau brahmAkAratvameva brahmaviSayatvamiti tadupahitavRtterupadezaphalatvaM syAditi zaGkate- brahmAkAratvameveti / vRttoM brahmAkAraH sa vRttyA'bhinno brahmaNA vA?, Adye vRttitAdAtmyameva tasyeti vRttisambandhastasya samasti, na brahmasambandhaH, dvitIye brahmatAdAtmyameva tasyApi brahmasambandha eva tasya, na vRttisambandha iti Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam cet / tasyAkArasya vRttitAdAtmye brahmaNi kA sambandhaH 1, brahmatAdAtmye ca vRttau kA sambandhaH' iti vicAryatAm / vicArAsahe nirvikalpakasambandhe ko vicAra iti cet ? avicAritaramaNIyasvecchAmAtrazaraNAnAM mugdhAnAmayaM pakSaH, na tu parIkSAkSamANAm / atha tattvato brahmAsambandhe'pi nirvikalpakavRtterajJAnanivartakatvAdeva brahmaNi prAmANyamiti cet 1 na-prAmANye satyajJAnanivartakatvamajJAnanivarta brahmavRtyubhayA'sambandhina AkArasya brahmAkAratve tadvattayA vRttavRttisambandhitve brahmAkAratayA ca vyapadezAsambhavAd brahmAkAratvamapi brahmaviSayatvaM na sambhavatIti samAdhatte- tsyaakaarsyeti| nirvikalpaka cidAkAravRttebrahmaNA sambandho vicArAsaha evAsmAbhirupeyate, tatra prayojanAbhAvAd vicAro nAdriyata eveti para Aha- vicArAsaha iti / parIkSakA yat kimapi svIkurvanti tat parIkSAto vyavasthitameva, yaJca parIkSAM na kSamate tanna svIkArakSetramiti tadabhyupagamo mugdhAnAmeva zobhate, na tu parIkSAvidagdhAnAmiti samAdhatte- avicAritaramaNIyeti / paramArthato nirvikalpakavRttebrahmaNA samaM sambandho nAstyeva, athApi brahmagatAjJAnanivartakatvAd brahmaNi prAmANyaM tasyAH, tata eva mumukSupadezaH phalavAniti para Arekate- atheti| tattvataH prmaarthtH| brahmagatAjJAnanivartakatvAnirvikalpakavRtteH prAmANyam , prAmANyAccotA. jJAnanivartakatvamityevamanyo'nyAzrayAnnoktopagamaH zreyAniti samAdhatte. neti / api ca nirvikalpakavRtterbrahmaNA saha viSayaviSayibhAvalakSaNasambandho yadi paramArthato nAsti tarhi nirvikalpakavRttiviSayasya brahmaNo'bAdhitatvAdabAdhitabrahmaviSayatvena prAmANyaM tasyAH paramArthataH, anyajJAnasya tu bAdhiviSayatvAnna vastutaH prAmANyam, kintu vyavahArakAlAbAdhyavastuviSayatvAd vyavahAratastasya prAmANyAbhimAne'pi na ghastutaH prAmANyam iti siddhAnto'pi vedAntino dUrAda Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 267 katve ca sati prAmANyamityanyo'nyAzrayAt svaviSayapramAtvenaivAvidyAnivartakatvAnnirvikalpasya [ 'tattvamasi' iti ] mahAvAkyArthajJAnasyaivA bAdhitaviSayatayA pramAtvena tathAtvam, pratyakSAdInAM tu bAdhitaviSayatayA bhramatvAd vyavahArasAmarthyena prAmANyAbhimAne'pi na tathAtvamiti vedAntasiddhAntAnnirvikalpavRtti- brahmaNoH satyasambandhAbhAve sarvameva vilUna zINaM syAditi mantavyam / athA'stu mahAvAkya -- janirvikalpake brahmaNa auparAgika eva sambandhaH, prAmANyaM ca dvaitA - navagAhitvenaiva, ata eva ghaTAdidvaitajJAnasyApyajJAte sanmAtrAMze'dvaite'jJAtajJApakatayA prAmANyAbhyupagame'pi dvaitAvagAhitayA'prAmANyAdeva nAjJAnanivartakatvamiti cet 1 tat kiM dvaitAnavagAhya dvaitajJAnatvena jJAna 1 pagata eva vRtti brahmaNorvAstavika sambandhAnabhyupagama ityAha- svaviSayapramAtvenaiveti / tathAtvam avidyAnivartakatvam, evamagre'pi / punarvedAntI zaGkate - atheti / nanu brahmaNi nirvikalpakasambandhasyoparAgikatve vAstavikasambandhasyAbhAvAt kathaM prAmANyaM tasyetyata Aha- prAmANyaM ceti / ata eva dvaitAnavagAhitvena prAmANyasya svIkArAdeva, advaitAvagAhitvena prAmANyaM yadA'numataM bhavet tadA 'san ghaTaH' ityAdijJAnAnAmapi sadaMzasyA'jJAtasyA'dvaitarUpasya jJApakatvenA'dvaitAvagAhitvataH prAmANyaM bhavet, prAmANyAcca tajjJAnAnAmajJAnanivartakatvamApadyeta, yadA ca dvaitAnavagAhitvenaiva prAmANyamabhimataM tadA ' san ghaTaH ityAdijJAnAnAM ghaTAdidvaitAvagAhitvena dvaitAnavagAhitvAbhAvAnna prAmANyam, kintu dvaitAvagAhitvAdaprAmANyameveti na teSAmajJAnanivartakatvamityarthaH / siddhAntI pRcchati- tat kimiti / para uttarayatiomiti cediti dvaitAnavagAhyadvaitajJAnatvenA'jJAnanivartakatvaM svIkriyata evAsmAbhirityarthaH / evaM sati suSuptAvAnandasvarUpaM brahmaivAjJAtaM 1 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nivartakatvam ?, omiti cet ? sussuptaavtiprsnggH| mahAvAkyajanyatAdRzajJAnatvenAjJAnanivartakatvamiti cet ? na-svavAsanAmAtrazaraNatvAt , mahAvAkyajanyatvaniveze dvaitAnavagAhitvavizeSaNavaiyarthyAt, vinApi vicAramApAtataH skRdaakrnnitmhaavaakyaarthjnyaanaadjnyaannivRttiprsnggaacc| vedAntajanyanirvikalpAtmakasAkSAtkArasya svataH prAmANye'pi vAdivipratipattijasaMzayapratibandhenA'jJAnanivartakatvAsAmarthyAd vicAro'pyapekSyata iti cet ?, tat kiM mahAvAkyArthajJAnasyAjJAnanivartakatAvacchedakakoTau vAdivipratipattijasaMzayAbhAva bhAsate, na tu ghaTAdidvaitamiti tajjJAnAdapyajJAnanivRttiH syAditi siddhAntI Aha- suSuptAvatiprasaGga iti / 'tat tvamasi' ityAdimahAvAkyajanyadvaitAnavagAhyadvaitajJAnatvenAjJAnanivartakatvamityupagame na suSu. mAvatiprasaGga iti para AzaGkate- mahAvAkyajanyeti / yadi dvaitAnavagAhyadvaitajJAnasyA'jJAnanivartane sAmarthya tarhi mahAvAkyajanyaM tad bhavatu kAraNAntarajanyaM vA tad bhavatu ajJAnaM nivartayadeva, tatra mahAvAkyajanyasyaiva tasya nivartakatvamityupagame svavAsanaiva pramANaM sthAdityanupagantavyameva prAmANikairiti samAdhatte- neti| kiJca, mahAvAkyajanyajJAnaM niyamena dvaitAnavagAhyeva bhavatIti mahAvAkyajanyAdvaitAvagAhijJAnatvenA'jJAnanivartakatvamityuktAvapi 'san ghaTaH' ityAdijJAnAnAM vAraNasambhavAd dvaitAnavagAhitvavizeSaNasya vaiyarthyamapItyAha- mahA. vAvayeti / doSAntaramapyAha- vinApIti / parastatra vicArasyAvazyakatvamozaGkate- vedAntajanyeti / 'ajJAnanivartakatvAsAmarthyAd' iti sthAne 'ajJAnanivartanAsAmarthyAd' iti pATho yuktH| siddhAntI vedAntinaM pRcchati- tat kimiti-vAdivipratipattijanyasaMzayAbhAvakUTaviziSTamahAvAkyArthajJAnatvenAjJAnanivartakatvaM vicArapUrvakamahAvAkyArthajJAna Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 269 kUTo nivezanIyaH ?, uta vicArapUrvakatvam ?, Aye vipratipattyanupasthitAvAdita evAjJAnanivRttiprasaGgaH, dvitIye ca vicArANAmananugatatvAdananugamaH / atha dvaitajJAnopamardakayuktitvena vicArANAmanugamaH, ata eva "phalavatsanidhAvaphalaM tadaGgam" iti nyAyAd bhramasiddhA api bhinnabhinnA jIvezvaravibhAgAdiprakriyAH zAstreNAnUdyante, tadanuvAdapUrva dvaitopamardakayuktyavatAreNa pradhAnIbhUtAtmatatvasiddhisambhavAditi cet 1 na-tathApi dvaitajJAnopamardakayuktyupabRMhitatvaM sAmAnAdhitvenAjJAnanivartakatvaM vetyrthH| Aye vipratipattijanyasaMzayAbhAvakUTasyA'jJAnanivartakatAvacchedakakoTau niveza iti pksse| vipratipattyanupasthitI paadiviprtiptterbhaave| Adita eva prathamata eva / dvitIye vicArapUrvakatvasyAjJAnanivartakatAvacchedakakauTau niveza iti pakSe / vicArANAmananugatatvAt anekatvAt , tathA caikavicArapUrvakatvasya niveze tadvicArasyAbhAve'nyavicArapUrvakamahAvAkyArthajJAnato'pyajJAnA'nivRttiprasaGga ityrthH| dvaitajJAnopamardakayuktipUrvakamahAvAkyArthajJAnatvenA'jJAnanivatakatvAbhyupagame yA yA yuktayo dvaitajJAnopamahinyastAsAM sarvAsAmapi dvaitajJAnopamardakatvena saGgrahAt tadanyatamayuktipUrvakamahAvAkyArthajJAnato'jJAnanivRtteH sambhava ityAzaGkate- atheti / ata eva dvaitopamardakayuktitvena vicArAnanugamayya tatpUrvakatvasyA'jJAnanivartakatAvacchedakakoTau nivezAdeva / jIvezvaravibhAgAdiprakriyANAma nuvAdasya prayojanamupadarzayati- tadanuvAdapUrvamiti- jIvezvaravibhAgAdiprakriyAnuvAdapUrvakamityarthaH, atra 'phalavatsannidhau0' itinyAyasaGgamanA cettham-pradhAnIbhUtAtmatattvasiddhiphalakatvAd dvaitopamardakayuktayAtmakavicAraH phalavAna, tadavatArArtha tatsannidhau zrUyamANA yA bhramasiddhA bhinnabhinnA api jIvezvaravibhAgAdiprakriyAstAH pradhAnIbhUta kalAjanakatvAdaphalamapi phlvduktvicaaraanggmiti| pratikSipati- neti / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] [ tatvabodhinIvivRtivibhUSitam karaNyaviziSTavizeSyatAsambandhena dvaitAbhAvavyApyadharmavattAjJAnavaiziSTayarUpaM vAcyam , anyathA'tiprasaGgAt , tacca nirdharmake brahmaNi na sambhavatItyanupapatteH, dvaitajJAnopamardakayuktyupabRMhitamahAvAkyArthajJAnatvena mahAvAkyArthajJAnopabRMhakatAdRzayuktitvena vA'jJAnanivartakatvamitivinigamanAvirahAcca / "tasyAbhidhyAnAd yojanAt tattvabhAvAd dvatAbhAveti- sadAtmakatva-jJAnAtmakatvA-''nandasvarUpatvAdayo dharmA brahmaNyeva, tatra dvaitAbhAvo'stIti dvaitAbhAvavyApyAsta eva dharmA. stadvattAjJAnasya vaiziSTayaM sAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsambandhena; atroktajJAnAtmakavicAro'nyapuruSe, tadanyapuruSe ca mahAvAkyArthajJAnam , tadapi vizeSyatAsambandhenoktajJAnaviziSTaM syAd vizeSyatApadena samAnavizeSyatA grAhyA, tathA cAnyapuruSIyayutyAtmakajJAne yadeva brahmarUpaM vizeSyaM tadeva mahAvAkyArthajJAnasyApi tadanyapuruSagatasya vizeSyam , yadyapi nirvikalpakaM tat tathApi nirvikalpakajJAnIyaviSayatAyA api vizeSyatArUpatayA svIkArAt, anyathA prakAratA. vizeSyatA-saMsargatAbhinnAyAstasyAsturIyatvApatteH, ataH sAmAnAdhikaraNyanivezaH, sAmAnAdhikaraNyaM cAtraikakAlAvacchinnaikAdhikaraNavRttitvarUpam, tena naikapuruSIyavibhinnakAlInavicAravaiziSTayamAdAyAti. prasaGgaH, brahmAvizeSyakaniruktajJAnAtmakavicAramAdAyAtiprasaGgavAraNAya vizeSyatvasya niveshH| tacca dvaitAbhAvavyApyadharmavattAjJAnavaiziSTyarUpaM dvaitajJAnopamardakayuktayupabRMhitatvaM c| nidharmaka iti-brahmaNo nidharmakatvAd dvaitAbhAvadharma eva tatra nAstIti na tadvizeSyakaniruktadharmavattAjJAnasaMbhava iti kutastaziSTyasambhava ityrthH| vinigamanAvirahAdapi na vicArapUrvakamahAvAkyArthajJAnatvenA'jJAnanivartakatvamityAha- dvaitajJAnopamardaketi / tAdRzayuktitvena dvaitajJAnopamardakayuktitvena |shrutervinigmkprmaanntyaa vedAntI AzaGkate- tasyeti- brahmaNa ityrthH| abhidhyAnAta Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 271 bhUyazcAnte vizva-mAyAnivRttiH" iti zrutireva vicArapUrvakamahAvAkyArthajAtmasAkSAtkArasya sAkSAdajJAnanivartakatvaM vinigamayatIti cet ? tarhi tAmeva paripRccha-kathaM mAyAM mithyAtvena nivRttAmapi jJAnena nivartayasi? kathaM vA prapaJcavaicitrye pravartayasi ? kathaM vA 'na jAnAmi' iti sAkSipratItisiddhA'jJAnazabdavAcyAM tAM jJAnasya nityatayA tadabhAvAnupapatterdharmi pratiyogijJAnA-'jJAnAbhyAMca vyAghAtApatterbhAvazravaNa-mananAdipUrvakanididhyAsanAt / yojanAt dvaitajJAnopamardakayuktita upabRMhaNAt / tattvabhAvAt paramArthato'bAdhitatvAt / 'bhUyazca' itysyaabhidhyaanaadaavnvyH| ante tattvasAkSAtkAre sati / vizva mAyAnivRttiH vizvasya prapaJcasyAvidyakasyabhAyAyAzca prapaJcopAdAnabhUtA'vidyAyAzca nivRttiH| samAdhatte- thiiti| tAmeva zrutimeva / praSTavyasvarUpamevopadarzayati- kathamiti - asya 'nivartayasi' itynenaanvyH| nivRttaHmapi nityanivRttAmapi, yA kadAcidapi na vidyate tasyA mAyAyA nivartanamazakyamevetyAzayaH / kathaM veti- mAyA'pyasatI prapaJcavaicitryamapyasadityasatI mAyA'satprapaJcavaicitryaM kartumasamathaivetyevaM vastusthitAvapi tAM prapaJcavaicitrye he zrute ! kathaM tvaM pravartayasItyarthaH / kathaM veti-'na jAnAmi' ityAkArakasAkSipratItyA siddhA yA'jJAnazabdavAcyA mAyA tAM kathaM vaa'phnossiitynvyH| nanu 'na jAnAmi' iti pratIteAnAbhAva eva viSayo na tu bhAvarUpA mAyetyata Aha- jJAnasyeti / tdbhaaveti-shaanaabhaavetyrthH| nanu nAtra jJAnAbhAvo jJAnadhvaMso jJAnaprAgabhAvo vA vivakSito yena nityasya jJAnasya tadanupapattirbhavet, kintu jJAnAtyantAbhAva eva 'na jAnAmi' iti pratItiviSayaH, atyantAbhAvazca nityasyApi pratiyogyanadhikaraNavRttirbhavatItyata AhadharmIti- viziSTabuddhayAtmakAbhAvazAne dharmijJAnaM pratiyogijJAnaM ca kAraNamiti 'na jAnAmi' iti jJAnaM dhamiNa AtmanaH pratiyogino Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam rUpAmapyanirvAcyazabdenA'pahoSi ? / jJAnavirodhitvena bhAvatvAt , tAvikarUpApekSayA cAbhAvatvAdanirvAcyatvaM nyAyAyADamiti cet ? na-evaM hyubhayarUpatAyA eva nyAyAyAtatvAt , virodhasya samaSTi vyaSTayajJAnasya ca jJAne satyeva syAt , dharmijJAna pratiyogijJAnayoH sattve ca tayorapi jJAnasAmAnyAbhAvapratiyogitvAt tatsattve ca tadabhAvasyAbhAvAdeva na tajjJAnasambhavaH, evaM jJAnajJAnamapyAtmarUpardhAmaNyeva bhave. diti pratiyogimattAjJAnasyAbhAvajJAnapratibandhakatvAdapi na tatsattve zAnAbhAvajJAnasambhavaH, atha dharmi-pratiyoginoniM nAsti tadA tadpakAraNAbhAvAdeva na jJAnasAmAnyAbhAvajJAnasambhava ityato bhAva. rUpAjJAnameva 'na jAnAmi' iti pratItiviSaya iti yuktayA siddhAM bhAva. rUpAmapi taamnirvaacyshbdenaa'phnossiityrthH| vedAntI zaGkate-jJAnavirodhitveneti- jJAnasya bhAvarUpasya virodhI bhAva eva bhavati, yathAAlokasya bhAvasya virodhi bhAvabhUtaM tama iti jJAnavirodhitvenA'jJAnasya bhaavtvaadityrthH| tattvato bhAvarUpatve tasya bAdho na bhaved, bhavati ca bAghastasyetyataH, tAttvikarUpApekSayA tasya abhAvatva diti bhAva. tvamabhAvatvaM ca viruddha naikatra sambhavatItyataH, anirvAcyatvaM nyaayaayaatmiti| ekarUpApekSayaiva bhAvatvamabhAvatvaM viruddhatvAnnaikatra sambhavati, bhinna rUpApekSayA ca bhAvatvA-'bhAvatve na viruddha iti tAbhyAM nirvacanIyatvaM tasya sambhavatIti nA'nIrvacanIyatvaM tasyeti samAdhatte- neti / hi ytH| evaM jJAnavirodhitva-tAttvikatvarUpabhedena / ubhayarUpatAyA eva bhAvA bhAvobhayarUpatAyA ev| nanu virodhAnna bhAvA-'bhAvobhayarUpatvasyai. katra sambhava ityata Aha- virodhasyeti- 'parihArAd' itynenaanvyH| samaSTIti- yathA'jJAnasya samaSTirUpatvenaikatvaM vyaSTirUpeNA'nekatvamityevamapekSAbhedenaikatvA'nekatvayorekatrA'jJAne sambhavAnna virodhastathaiva bhAvA'bhAvarUpatvayorapyuktadizA'pekSAbhedenaikatrAkSAne sambhavAna virodha ityevaM virodhasya prihaaraadityrthH| kiJca, samaSTirUpeNAzAna Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 273 bhiprAyeNaikatraikatvA-'nekatvayorivApekSAbhedenaiva parihArAta, vyAvahArikA'tiriktasamaSTisvIkAre ca caramatvAbhimatatattatsamaSTayantarbhAvena klapteSu yAvatsu samaSTayantarasvIkArApattAvanavasthAdausthyAd syaikatvaM yadabhyupeyate pareNa tadanavasthAdoSadUSitameva, yatastrividhA vyaSTayastrividhAzca samaSTayaH pUrvamupadarzitAH, tatra caramatvenAbhimatasamaSTi- tatpUrvAbhimatasakalasamaSTitatsamastasvarUpaikasamaSTeraparAyA api sambhavena tatsvIkArasyApyAvazyakatayA punastatsamaSTi-tatpUrvAmimatasakalasamaSTisvarUpaikAparasamaSTisvIkArasyApyevaM sambhave taddizA pUrvapUrvAbhyupagatasakalasamaSTisvIkAraparamparApattito'navasthAto vyavahArasyaivocchedAnA'tiriktavyAvahArikasamaSTisvIkAro jyAyAni tyAha- vyAvahAriketi / ajJAnasya rUpabhedApekSayA bhAvA-'bhAvobhayarUpasyA'viruddhasya siddhau yugapadubhayarUpasya prAdhAnyavivakSAyAmekazabdasya yugapatpradhAnIbhUtabhAvA-'bhAvobhayarUpA'jJAnapratipAdakasya samAsarUpasya vAkyarUpasya vA kasyacidabhAvAt kathaJcidanirvacanIyatva. mapyajJAnasya syAhAdapramANarAjamavalambya saGgacchata ityAha- itthaM cetivibhinnarUpApekSayA'jJAnasya bhAvA-'bhAvobhayarUpatvasiddhau cetyrthH| sabhayadharmeti- bhAvatvA-'bhAvatvobhayadharmetyarthaH, saptabhaGgImahAvAkyasthamanirvAcyatvamapi saGgacchata ityanvayaH, prakRte saptabhaGgImahAvAkyam'syAd bhAva evA'jJAnam ' 1, 'syAdabhAva evAjJAnam ' 2, 'syAd bhAvaeva syAdabhAva eva cAjJAnam' 3, 'syAdanirvacanIyamevAjJAnam' 'syAd bhAva eva syAdanirvacanIyamevAjJAnam ' 5, 'syAdabhAva eva syAdanirvacanIyamevacAjJAnam ' 6, 'syAd bhAva eva syAbhAva eva syAdanirvacanIyameva cAjJAnam' 7 iti, etatsaptabhaGgImahAvAkyaghaTakaturIyabhaGgapratipAdyatvAdanirvacanIyatvasya saptabhaGgImahAvAkyasthatvam, svapratipAdakabhaGgaghaTitatvasambandhenA'nirvacanIyatvaM saptabhaGgI. mahAvAkye tiSThatIti kRtvA / nanvevaM kathaJcidanirvacanIyatvamajJAnasyo 18 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam , vyavahArasyaivocchedaprasaGgAt itthaM caikazabdenobhayadharmoparaktavivakSAyAmanirvAcyatvamapi saptabhaGgI mahAvAkyasthaM saGgacchate, sarvathA'nirvAcyatve tu zazaviSANaprakhyatvamiti kiM na vicArayasi 1 / tadidamuktaM prabhuzrI hemasUribhiH- " mAyA satI ced dvayatacca siddhirathA'satI hanta ! kutaH prapaJcaH 1 / mAyaiva cedarthasahA ca tat kiM, mAtA ca vandhyA ca bhavet pareSAm / / " [ anyayogavya 0 13 ] iti / papAditaM syAt, tacca nAsmAkamanumata kintu sarvathA'nirvacanIyatva' meva, tacca na saptabhaGgImahAvAkyasthamiti na syAdvAdikakSApravezo vedAntina ityata Aha- sarvathA'nirvAcyatve tviti - yadi sarvathA'nirvacanIyatvamevAjJAnasya tadA zazaviSANatulyatvamevAsya, evaM ca yathA zazaviSANAdasataH kimapi kArya nopajAyate tathA'sato'jJAnAdapi prapaJco na bhavediti tato jagatsRSTipratipAdanaM bhavato'saGgatameva syAditi kiM na vicArayasItyarthaH / " uktArthe zrIhemacandrasUribhagavadvavacanaM saMvAda katayopadarzayatitadidamuktamiti / mAyeti- satI mAyA'bhyupeyate cet tarhi - ekA mAyA dvitIyaM ca brahmeti dvayatattvasiddhiriti advaitavAdo vedAntino'pahastitaH syAt, athAsatI mAyA'bhyupeyate hanteti khede, evaM sati asataH zazaviSANasya yathA nA'rthakriyAkAritvaM tathA'satyAyA mAyAyA api nArthakriyAkAritvam, kutaH prapaJcaH ? prapaJco na bhavedeva kAraNA* bhAvAt, mAyaiva cedarthasahA ca asatyeva mAyA arthakriyAkAriNI ceti tat tarhi, pareSAM vedAntinAm, mAtA ca apatyajananI ca vandhyA ca ana patyA jananI ca kiM bhavet arthAd virodhAnna bhavatyeva tathA vyAghAtAmAyA cArthasahA ceti na sambhavatItyarthaH, 'bhavatpareSAm ' iti pAThe tu jinamatavAdyAnAmityarthaH // 9 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 275 kathaM ca jJAnasya nirdharmakatva - nityatvAdyabhipreSi 1, bhedenAsbhedena vA dharma- dharmibhAvAnupapatteH, jJAnA'nityatvapakSe tadvyaktibheda-dhvaMsaprAgabhAva- samavAya- jJAnatvajAtyAdyabhyupagame gauravAd jJAnasvarUpasya brahmaNo nirdharmakatva - nityatvaikatvAbhyupagamo'pi vedAntino na yuktisaha ityAzayena vedAntinaM pRcchati kathaM ceti / 'nityatvAdi' ityAdipadAdekatvaparigrahaH / vedAntI nirdharmakatvAdyupapAdakayuktijAlamAzaGkate - bhedeneti - brahmaNi yaH kazcid dharmo'bhyupagataH syAt sa brahmaNo bhinno vA ? abhinno vA bhavet ? Adye bhinnatvA'vizebAd dharmAntarANAmapi brahmadharmatvaM syAt, yathA vA dharmAntarANAM na dharmatvaM tathA brahmadharmatvenAbhyupagatasyApi brahmadharmatvaM na bhavedeva, dvitIye yathA ghaTo na ghaTadharmastathA brahmasvarUpameva brahmadharmo na sambhavatItyevaM bhedenA'bhedena vA dharma-dharmibhAvAnupapatternirdharmakatvaM brahmaNa ityarthaH / jJAnAnityatvapakSa iti - jJAnasyA'nityatvaM tadaiva bhaveda yadi jJAnamutpadyeta evaM caikaM jJAnamutpadyate, aparaM ca vinazyati, tadanyadvinaSTam, kiJcizcottarakAle bhaviSyatItyevamanekAni zAnAni syuriti teSAM parasparaM bhedAH pratiyogibhedAdaneke'bhyupagantavyAH, evaM afa jJAnAni tAvantastatpratiyogikA dhvaMsAH prAgabhAvAzcAbhyupagantavyAH, evaM yAni jJAnAni naikAtmasvarUpANi sambhavantIti teSAM bhinnAnAmAtmani samavAyo'pi svIkartavyaH, evaM bhinneSu teSu jJAnaM jJAnamityanugatapratItirnaikajJAnatvajAtyabhyupagamamantareNeti jJAnatvajAtirabhyupeyA, tatsamavAyo'pi teSvabhyupagantavya ityevaM jJAnAnityatvapakSe gauravAt jJAnasya nityatvAbhyupagame tu tadekamevetyekatvAbhyupagama AyAta eva tatra ca bhedAdyanabhyupagamenAtilAghavAdityarthaH / yathA ca ' ghaTaH paTAd bhinnaH' ityevaMsvarUpeNaiva ghaTa- paTAdInAM bhedaH pratIyata iti teSAM svarUpato bhedaH, naivaM jJAnasya svarUpato bhedapratItirasti yadvalAt svarUpabhedaM jJAnasyAbhyupemahi, kintu viSayavizeSaM vizeSaNa " Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] . [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ekatvAbhyupagame cAtilAghavAt 'ghaTajJAnaM paTajJAnam' ityupAdhibhedapuraskAreNaiva jJAnabhedapratIteH, vastutastu 'jJAnaM jJAnam' ityekarUpAvagamAt tadutpattivinAzapratItyozcAvazyakalpyaviSayasambandhaviSayatayA'pyupapatteH, upAdhiparAmarzamantareNa svata eva ghaTAntarAd ghaTAntarasya bhedapratItestatpratibandigrahAsambhavAd, anyathA''kAza-kAla-dizAmapi nAnAtvApattirityAdiyuktariti tayopAdAyaiva tadbhedapratItirityupAdhimedamevAvalambate tadbhedapratItirityAha- ghaTajJAnamiti / yadA copAdhibhedato bhedapratItivyavasthA tadaikavyaktitvAnna tatra jJAnatvajAtiH, kintu jJAnasyaikatvAdeva tatrAnugata. pratItirityanugatapratItibalAjjJAnasyaikatvameva siddhayatItyAha- vastuta. stviti-prmaarthtstvityrthH| nanvevaM zAnasya nityatve ekatve ca 'ghaTajJAnamutpadyate, paTajJAnaM vinazyati' ityevamutpAdavinAzapratItyoH kA gatirityata Aha- tadutpattIti- 'ghaTajJAnamutpadyate' ityasya jJAne ghaTasambandha utpadyata iti, 'paTajJAnaM vinazyati' ityasya jJAne paTasambandho vinazyatItyevaM viSayasambandhotpAda-viSayasambandhavinAzaviSayakatvAdeva zAnotpattivinAzapratItyorupapatte, viSayasambandhazcAbhyupeyata evetyrthH| yathA ca ghaTasyaikasyA'paraghaTAd bhedapratItirupAdhiparAmarzamantareNaiva bhavatIti svarUpato ghaTAdInAM bhedaH, evaM yadyekasya jJAnasya jJAnAntarAdupAdhiparAmarzamantareNaiva bhedapratItirupajAyeta tadA tatyatibandyA jJAnasyApi jJAnAntarAt svarUpato bhedaH svIkriyeta, na caivamityAha- upaviparAmarzamantareNeti / anyathA upAdhi puraskAreNApi medapratIteH svarUpato bhedaviSayakatvAbhyupagame / AkAzeti-ghaTAkAzaH paTAkAzAd bhinnaH, ayaM divasa etasmAd divasAdanyaH, prAcI dik pratIcIto bhinnetyAdhupAdhipuraskAreNA''kAzAdI. nAmapi bhedapratItesteSAmapi svarUpato naanaatvaapttrityrthH| prati Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 277 cet 1na-ekaikavilakSaNajAtyantarAtmakabhedA'bhedasambandhena dharma-dharmibhAvopapatteH, tadvyaktibhedAdikalpanApekSayA tadabhAvakalpanapuraHsaramekatvAbhyupagama eva viparItagauravAt , sapratiyogikapadArthasyopAdhi. bhedapuraskAreNaiva vAstavabhedatirodhAne'bhAvAderapi ekatvApatteH, kSipati- neti / ekaketi- na bhedarUpo bhedAbhedobhayAtmakasambandhaH, yena "pratyekaM yo bhaved doSo dvayorbhAve katha na sH?"| iti vacanAt pratyekapakSabhAvidoSa ubhayAtmakasambandhe'pi bhavet , kintu pratyekavilakSaNatvena jAtyantarAtmaka eva bhedAbhedasambandhaH, tena sambandhena jJAnadharmatayA'bhimatasya jJAnena saha dharma-dharmibhAvopapattena nirdharmakatvaM jnyaansyetyrthH| yaJca jJAnAnityatvapakSe tadvayaktibhedAdikalpane gauravamabhihitaM tatrAha- tadvayaktimedeti- jJAnasyaikatvaM tadA bhaved yadi tadvayaktibhedo na bhavediti tadvayaktibhedA'bhAvakalpanapurassaraM tadekatvakalpanamiti tadvayaktibhedakalpanApekSayA tadekatvakalpanAyAmeva gauravam, evaM prAgabhAvA'pratiyogitve sati dhvaMsA'pratiyomitvaM nityatvam , tatkalpanaM tadA syAd yadi prAgabhAvapratiyogitvAbhAvakalpanA dhvaMsa pratiyogitvAbhAvakalpanA ca pUrva bhavediti tatkalpanApUrvakanityatvakalpanAyAmeva prAgabhAvAdipratiyogitvakalpanApekSayA gauravam , bhedA'meda eva khambandho guNa-guNinorasmAbhirupeyata iti samavAyakalpaneva nAstIti na tannibandhanagauravacarcA'pi, vastvevAnugata vyAvRttasvarUpamupeyata ityanugatatvAdanugatapratItiviSayatvaM vyAvRttatvAJca vyAvRttapratItiviSayatvamityanekatve'pi jJAnasya nAtiriktajJAnatvajAtikalpanA samastIti na tannivandhanasyApi gauravasyAvakAza iti / yaJcopAdhiparAmarzamantareNa bhedapratItereva svarUpato bhedaviSayatvaM tatrAha- sapratiyogiketi-viSayanirUpyaM hi jJAnamiti tatsvarUpaM sapratiyogikameva, tasya bhedapratItiniyamata upAdhipuraskAreNaiva, evamapi tasyAH pratItesvarUpato bheda eva viSayaH, upAdhiparAmarzena pratItito yadi ghAstava Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam sambandhivinimokeNa 'jJAnaM jJAnam' ityanugatapratItyAdinA tadaikye rUpaM rUpam' ityAdyanugatapratItyAdinA rUpAderapyaikyasiddhiprasaGgAta badbhesyApi 'ghaTarUpaM paTarUpam' ityAdyupAdhipuraskAreNaiva pratIyamAnatvAt / kiJca, evaM 'sat sat' ityanugatapratItyA sadadvaita siddhayatu, na tu jJAnAdvaitam / atha "saccidAnandarUpaM brahma" [advayatArakopaniSad, 6] iti zrutyA sadadvaitaM cidAnandabrahmaikarasameva sidhyatIti cet ? tarhi sattva-citvA''nandatva brahmatvarUpadharmacatuSTayayogAnidharmabhedAvabhAso nAGgIkriyate tadA ghaTAbhAvAdeH paTAbhAvAdito bhedapratIterapi pratiyogirUpopAdhipuraskAreNa jAyamAnatvAdabhAvasyApi vAstavabhedAsiddhayA ekatvaM syAt evaM saMyoga-vibhAga-hasvatva-dIrghatvAdInA. mapyapAdhiparAmarzamantareNa bhedapratIterabhAvAkyamApadyateti, yathA ca viSayavinirmokeNa jJAnaM jJAnamityanugatapratItistathA ghaTAdisambandhivinirmokeNa rUpaM rUpamityanugatapratItirastyeva, tathA coktapratItibalAd yadi zAnasyaikyaM rUpasyApyuktapratItibalAdekyaM kiM na syAdityAhasambandhivinirmo kenneti| tadaikye jnyaankye| tabhedasyaHpi rUpamedasyApi / vastumAtre yathA 'sat sat' ityanugatapratItirbhavati-'san ghaTaH, san paTaH' ityevaMrUpA tathA na tatra jJAnasya 'jJAnaM ghaTo jJAnaM paTaH' ityevamanugatapratItirbhavatItyanugatapratItibalAt sadaitameva siddhayet , na jJAnA'timi. tyAha-kiJceti / evam anugatapratItibalAdadvaitAbhyupagame / sadadvaitasiddhAyapi sad jJAnAnandasvarUpameveti jJAnAdvaitaM tAvatA'pi siddhayatyeveti para AzaGkate-atheti / eva sati sattvarUpadharmayogAt sadrUpam cittvarUpadharmayogAJcidrUpam,AnandatvarUpadharmayogAdAnandarUpam , brahmatvarUpadharma: yogAda brahmeti sadharmatvameva brahmaNa iti tasya nirdhamatvAbhyupagamo vyAha. yeteti samAdhatte nahIti / bhavatu sadAdyAtmakaM brahma,parantu 'tat tvamasi ityAdivAkyaprabhavaM nirvikalpakaM brahmasvarUpamAtramavagAhata iti brahmA Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 279 katvavyAghAtaH / sadAdyAtmakamapi nirvikalpakadRSTyaikameva syAditi cet 1 sarvAtmakamapi tadekarUpaM kiM na syAt 1 ekavijJAnena sarvavijJAnapratijJAnAdatItA - snAgatAnAmapi dravyArthatayA dhauvyA'vigAnAt / itthaM hi " je egaM jANa0 " [ AcArAGga - zru0 1, a0 3, u0 4, sU0 112 ] iti pAramezvaravacanAnusAritApi saGgacchata iti tavadRSTyA vicAraNIyam // yadapi so'yaM devadatta iti vAkye tatkAlaviziSTaitatkAla dvaitasiddhirityAzaGkate - sadAyAtmakamapIti / yadi sadAdicatuSTayasvarUpamapi nirvikalpakathaikameva tarhi sarvAtmakamapi bhavatu tad ekamapi bhavatu, evaM cakA'nekarUpa brahma vastviti sarvasya vastuna ekAnekasvarUpatvaM yat syAdvAdino'bhimatam, sAkSAt paramparayaikasyApi ghaTAdeH sarvasambandhitvena kathaJcidbhedA medasya sambandhamAtra vyApakatvena sarvAbhedasyApi pratiniyatasyaikasya vastunaH sambhavena sarvathaikajJAnasyApi savavastvavagAhitve satyeva sambhavenA'tItA-'nAgatAnAmapi dravyarUpatayA dhrauvyasyA'vazyambhAvena syAdvAda eva kakSIkRto bhavedityAha - ekavijJAneneti / ekavijJAnena sarvavijJAnAbhyupagatau satyAM " je egaM jANai se sabdhaM jANai " iti pAramaSavacanAnusAritvamapi saGgacchata ityAha- itthaM hIti / ' je egaM " ityAdi vacanamUlakameva ca - "eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAstattvatastena dRSTAH / sarve bhAvAstattvato yena dRSTAH, eko bhAvaH sarvathA tena dRssttH"||1|| iti vacanamiti // ' tat tvamasi' iti vAkyasyAkhaNDabrahmaNi jahadajahallakSaNA ' so'yaM devadattaH ' iti vAkyasya zuddhadevadattavyaktau jahadajahallakSaNAhRSTAntena vedAntinA samarthitA, tatsamarthanasyApadazanapurassaramasa: Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam viziSTayorabhedasya virodhAd vizeSaNa-vizeSyabhAvAnupapatteH zuddhadevadattavyasto lakSaNA svIkartavyetyetadRSTAntabalena " tat tvamasi" itivAkye'pi parokSatvaviziSTacaitanyarUpatatpadArthasya pratyakSatvaviziSTacaitanyarUpatvaMpadArthana sahAbhedavirodhAdakhaNDabrahmaNi jahadajahallakSaNA svIkriyate' iti nirUpitam , tadapi tuccham-'so'yaM devadattaH' iti vAkye lakSaNAbhyupagame bIjAbhAvAt , tattedantAviziSTayorbhedAbhedasya sArvajanInatvena virodhAbhAvAt , nahi pratyakSasiddhe'rthe virodho nAma, anyathA citrarUpa-citrajJAnAdAvapi nAnArUpasamAvezavAdhenAkhaNDAMza. mIcInatvaM bhAvati- ydpiiti| uktasamarthanasya tucchatve hetumAha'so'yam' ityAdinA tattedantAviziSTayoHsarvathA'bhedasambandhena vizeSyavizeSaNabhAvo yadi 'so'yaM devadattaH' iti vAkyataH pratIyeta tadA virodhaH syAt, yadA tu kathaJcidbhedA'bhedasambandhenaiva tayovizeSyavizeSaNabhAva uktavAkyapratipAdyastadA virodha eva nAstIti lakSaNAbIjasyA'nvayAnupapattestatrAbhAvAllakSaNaiva tatra nAstIti dRSTAnta. syaivaanuppnntetyrthH| nanu tattAviziSTedantAviziSTayorbhede sati kathamameda iti bhedA'bhedasya virodhAdeva na sambhava iti na bhedA bhedasambandhena tattAviziSTasyedantAviziSTe'nvayasambhava ityata AhatattAviziSTedantAviziSTayoriti / yayorekatra pratItistayorna virodhaH, yayozca virodhastayoHkatra pratItiriti niyamena yadi bhedAbhedau viruddhau syAtAM na sarvajanAnubhavaviSayAvekatra tau bhavetAm , bhavatazca tau tatheti na tayorvirodha ityAvedanAyoktam- sArvajanInatveneti-sarvajanA. nubhvsiddhtvenetyrthH| yadi sarvajanAnubhavasiddhatAyAmapi virodhaM kazcidabhidadhyAt tatrAha- nahIti / anyathA pratyakSasiddhe'pyarthe virodhA. bhyupgme| citrarUpeti- ekatra paTe nAnArUpalakSaNacitrapratItiH pratyakSAtmikopajAyata iti tataH 'citrarUpavAn paTaH' iti vAkyaprayogo Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 281 lakSaNAsvIkArApatteH / pratItibalAt tatrApyakhaNDAMze lakSaNA svIkriyata eveti cet ? tarhi dravyanayadRSTyA'khaNDapratibhAsavat paryAyanayadRSTyA sakhaNDapratibhAso'pi sArvajanInaH, nAvayavavyatirikto'vayavI kazcidanubhUyata ityakhaNDavAcakapadasya sakhaNDAMza eva kiM na lakSaNA svIkriyate ?, nakA pratItiH svagRhakuTumbinIti, anyA ca paragRhabhavati, tatrApi nAnArUpANAM virodhAdekatra na sambhava ityuktavAkyasyAkhaNDapaTavyaktau lakSaNAsvIkAraH syAta, evaM 'nIlapIte ime ' ityAdisvarUpaM citrajJAnaM svasaMvedanapratyakSasiddhamanubhUyate, tatastathA vAkyaprayogo'pi bhavati, tatrA'pyekasya jJAnasya nAnAkAratvaM virodhAnna saMbhavatItyakhaNDajJAnavyaktAyuktavAkyasyAkhaNDajJAnavyaktau lakSaNAsvIkAraH syAditi tadbhayAd yathA na nAnArUpANAM virodho navA nAnAkArANAM tathaiva 'so'yaM devadattaH' itipratyabhijJApramANataH siddhe tattAviziSTedantAviziSTayorbhedAbhede na virodha iti tatprabhave tathAvidhavAkye'pi tathAnvitArthatAkatvasya sambhavena na lakSaNetyarthaH / paraH zaGkate - pratItibalAditi - akhaNDArthapratItibalAdityarthaH / tatrApi citrarUpapratipAdakavAkye citrAkArajJAnapratipAdake'pi ca / viziSTArthapratipAdakatayA'nubhUyamAnatvAt sakhaNDavAkyasyApyakha NDArthalakSaNA dravyanayadRSTyA yathA'khaNDapratibhAsamavalambyorarIkriyate tathA'khaNDArthapratipAdakatayA'nubhUyamAnatvAda khaNDavAcakapadasyApi sakhaNDapratibhAsaM sArvajanInamavalambya sakhaNDAMze lakSaNAM svIkriyatAm, vastunaH sakhaNDAkhaNDobhayarUpatvenA'khaNDAMzasyeva sakhaNDAMzasyApi sambhavAditi samAdhatte tahIMti / paryAyanayadRSTyA sakhaNDapratibhAso'pi sArvajanIna iti yaduktaM tadupapAdanAyAha- nahIti - asya ' anubhUyate ' ityanenAnvayaH / avayavavyatirikto'vayavI kazcinnAnubhUyata iti RjusUtrazabda-samabhirUDhaivambhUtacatuSTayasvarUpasya paryAyanayasya pradhAnI - bhUtasUtranayamavalambataH saugatasya matam, tanmate ' ayaM ghaTaH, Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] [ tatvabodhinIvivRtivibhUSitam kuTumbinIti tvadicchAmAtra prAmANikairanurotsyate, ubhayapratItyanurodhe cobhayAtmakameva vastu jinezvaraziSyIbhUya vibhAvyatAm / tadidamabhipretyoktaM bhagavatA sammatikatA " saviyappaNibiyappaM, iya purisaM jo bhaNeja aviyappaM / / saviyappameva vA Ni-cchayaNaeNa Na sa Nicchio samae // " [kA01, gA0 35] ayaM paTaH' ityAdipratItau paramANupuJjavizeSa eva viSayaH, ekasya paramANorapratyakSatve'pi tatsamUhasya pratyakSatvam , yathaikasya kezasya dUrasthitasyA'pratyakSatve'pi tatsamUhasya pratyakSatvam , avayavavyatirikto'vayavI nAstItyuktyA kathamidaM labhyata iti cet ? zRNu-yathA kapAlalakSaNAvayavavyatirikto ghaTo nAsti, tathA kapAlikAvyatiriktaH kapAlo'pi nAsti, kapAlikA'pi tadavayavatvena sammatArthavyatirikA na samastItyevaMdizA sarveSAmapyavayavinAM paramANupuJjasvarUpa eva paryavasAnam , yadA cAvayavayatirikto nAstyevAvayavI tadA tadvAcakatayA'bhimatasya padasya vAcyArthAsambhavAllakSaNA'vazyakItyAha- ityakhaNDavAcakapadasyeti- ghtt-pttaadykhnnddaavyvisvruupvaackpdsyetyrthH| sakhaNDAMza eva avayavasamUha eva anubhUyamAnatvA'vizeSe'pyakhaNDapratiH bhAsasyAbhyupagamaH sakhaNDapratibhAsasya cApalApaH pareNa kriyate cet tatrAha- nahIti- asya 'arotsyate' itynenaanvyH| ekA akhaNDa prtibhaasvtii| anyA skhnnddprtibhaasvtii| ubhayapratItyanurodhe sakhaNDA'khaNDobhayapratItyanurodhe / ubhayAtmameva drvy-pryaayobhyaatmkmev| . sakhaNDAkhaNDobhayasvarUpameva vastvityatra sammatikRtsammatimupadarzayati- tadidamAbhipratyoktamiti / " saviyappa0 " iti- savikalpa-nirvikalpakamiti puruSaM yo bhaNed avikalpam / savikalpakameva vA nizcayanayena na sa nizcitaH samaye // ' iti saMskRtam / puruSe savi. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 283. sakhaNDAkArapratItiviSayatvaM savikalpatvam , akhaNDakArapratItiviSayatvaM ca nirvikalpatvam , tataH pramANamArgeNa sakhaNDAkhaNDobhayarUpatvameva vastuno vyavasthitam , itthaM cAkhaNDaikarUpaM brahma pratipAdayan vedo nizcayanayamevAlambata iti vicaarnniiym| kiJca, zuddhabrahmaNiH zakyasambandharUpA bodhyasambandharUpA vA lakSaNApi na saGgacchate, tAvike'rthe'nirvacanIyasaMsargasya yuktyasahatvAt , na ca devadatta kalpatva-nirvikalpatve ke? ityapekSAyAM krameNa tadubhayaM nirvaktisakhaNDeti-puruSasyeva sarvasyApi vastunaH sakhaNDA-'khaNDobhayAkArapratItiviSayatvAt savikalpatva-nirvikalpatve bodhye| upasaMharati -tata iti-dravyanayAdezAdakhaNDatvaM paryAyanayAdezAt sakhaNDatvamityata ityrthH| pramANamArgeNa dravya-paryAyobhayanayAvalambipramANaprabhavavicAreNa / yadA ca nayadvayAvalambanena sarvasya vastunaH sakhaNDA-khaNDobhayasvarUpatvavyavasthitau brahmaNo'pi sakhaNDA-'khaNDobhayarUpatvameva yuktam , evamapyakhaNDaikarUpatvaM brahmaNaH pratipAdayan vedaH kevalanizcayanayAvalamvyeve. tyAha- itthaM ceti-vastumAtrasyoktadizobhayarUpatvavyavasthitau cetyrthH| zuddhabrahmaNi lakSaNAyAH sambhave sati tayA mahAvAkyAcchuddhabrahmaviSayakanirvikalpakajJAnaM sambhavedapi, saiva tu tatra na sambhavatItyAhakizceti / lakSaNA'sambhave hetumupadarzayati- tAttvike'rtha iti-zuddhe brahmaNItyarthaH, vAkyaghaTakaikapadasya lakSaNA padAntaraM tAtparyagrAhakamiti svIkRtya vAkye'pi zaktiriti matamavalambya vA zakyasambandharUpA lakSaNA bhavet tatra zakyasya parokSatvAdiviziSTa-- caitanyasya pratyakSatvAdiviziSTacaitanyasya vA zuddhabrahmabhinnatatvAdanirvacanIyasya sambandho'pyanirvacanIya iti tasya zuddhe brahmaNi yuktyasahatvAt sadasatoH saMsargAsambhavAd, asataH saMsargasya satyasambhavAcca, evaM tAtparyagrAhakatvamagatikagati Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vyaktAvivA'khaNDabrahmaNi tAtparyasambandho'pi padAnAM saGgacchate, tathAnadhigate'rthe tAtparyAnupapatteH, tAtparyAttathAdhigame cAnyo'nyAzrayaH, pratyakSAdakhaNDAnubhavastvanubhavakalahagrasta iti na kiJcidetat, tasmAt ' tat tvamasi' itivAkyaM kevalajJAnAdipariNativiziSTapara mAtmarUpatatpadArthena saha samyagdarzanAdipariNativiziSTAntarAtma tvAd vaiyarthyakalpameveti naikasya padasya lakSaNA, vAkyasya tu padazaktyaivopasthitayoH padArthayorAkAGkSAbalAdanvaya bodhopapatteH zaktiH nabhyupagamyata iti zakyA'prasiddhayA vAkyasya zakyasambandharUpA lakSaNA na sambhavatIti bodhyasambandharUpaiva lakSaNeti dvitIyapakSe vodhyasyAnirvacanIyArthasya saMsargo'nirvacanIya iti tasya zuddhabrahmaNi yuktyasaddatvAdityarthaH / devadattavyaktaranirvacanIyatve padAnAmanirvacanIyAnAM tAtparyalakSaNasambandho'pyanirvacanIya iti tadbalAt 'so'yaM devadattaH' iti vAkyAdakhaNDadevadattavyaktibodhasya sambhave'pi akhaNDabrahmaNi padAnAM tAtparya sambandho'nirvacanIyo na sambhavatIti na tadralAdakhaNDabrahmabodhaH sambhavatItyAha- na ceti - asya 'saGgacchate ' ityanenAnvayaH / ' tat tvamasi' iti vAkyasyA'khaNDabrahmaNi tAtparyam, 'tat tvamasi' iti vAkyamakhaNDabrahmabodhecchayoccaritamityAkArakaM tAtparyajJAnamapyanadhigatabrahmaNi na sambhavati, tAtparyatazca brahmAdhigamaH, adhigate ca brahmaNi tAtparyamityupagamazcAnyo'nyAzrayAdevopagantumazakya ityAha- tatheti / nirvikalpaka pratyakSasvarUpameva brahmajJAnam, tadviSaye ca brahmaNi padAnAM tAtparyato brahmajJAnamityupagamastu yadi vAdiprativAdinAM sarveSAM brahmanirvikalpaka pratyakSamanubhavasiddhaM bhavet tadopapadyetA'pi tadeva tu vivAdagrastam, tatrA'vipratipattau ca tata eva siddhaM brahmeti kiM tadarthaM mahAvAkyopanyAsenetyAha- pratyakSAditi / svamate 'tat tvamasi' iti vAkyArthasaGgamanaprakAramupadarzayati " * Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 285 rUpatvaMpadArthasya bhedA'bhedatAtparyeNa samAdheyaM samyagdRSTibhiH, itthmevjiivaatmprmaatmsmaapttismbhvaat| "puruSa evedaM sarvam " [nRsiMhapUrvatApinyuniSad, 5, 1] ityAdIni ca vedAntavAkyAni puruSastutiparANi, jAtyAdimadatyAgahetoradvaitabhAvanAphalAni draSTavyAni, anyathA "dve brahmaNI veditavye [tripurA tasmAditi / itthameva kevalajJAnAdipariNativiziSTaparamAtmarUpatatpadArthasamyagdarzanAdipariNativiziSTatvaMpadArthayorbhedA-'bhedasaMsargeNa vaiziSTyA'vagamata pv| jIvAtmeti- jIvAtmanaH paramAtmani bhinnAbhinnatayA'vasthAnalakSaNajIvAtma paramAtmasamApattisambhavAdityarthaH, yadyapi jIvAtmaiva kevalajJAnAvAptitaH paramAtmA bhavati, na tu jIvAtmataH paramAtmA'nyamata iva siddhAnte svarUpata eva bhinnaH, tathApyuktasamApattita uttarakAle tadrUpatA, pUrva tu tadAtmanA bhAvanayA tathAvasthAnameveti bodhyam // nanu yadi na paramArthato brahmA'dvaitaM 'tat tvamasi' ityAdi. vAkyAbhipretaM taIi "puruSa evedaM sarvam" ityAdInAM sarvasya vastunaH puruSA'bhedapratipAdakAnAM vAkyAnAM kA gatirityata Aha"puruSa evedaM sarvam" ityAdI niiti| puruSastutyA kiM prayojanaM setsyatItyapekSAyAmAha- jAtyAdIti- advaitabhAvanayA jAtyAdimadatyAgo bhavatItyetadartha puruSaH sarvAtmatvena rUpeNa stUyata ityrthH| yadyuktavAkyAnAM na puruSastutiparatvaM kintu puruSAdvaitarUpamukhyArthatvameva, tarhi puruSadvaitapratipAdakazrutisahasravirodhaH prasajyata ityAha- anyatheti"puruSa evedaM sarvam" ityAdivAkyAnAM puruSastutiparatvAbhAve ityarthaH, tathA ca dvaitapratipAdakazrutisahastravirodhApattibhiyA katiprayA'dvaitapratipAdakavAkyAnAM mukhyArthatyAgena puruSastutiparatvameva Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tApinyupaniSad , 4, 17] paraM cAparaM ca" ityAdidvaitapratipAdakazrutisahasravirodhaprasaGgAt / vedavAkyAni hi kAnicid vidhiparANi, kAnicidarthavAdaparANi,kAnicit tvanuvAdaparANi / tatra "atrAgnihotraM juhuyAt svargakAmaH" [maitrAyaNyupaniSad , 6, 36 ] ityAdIni vidhi parANi, arthavAdastu stuti-nindAbhedAd dvidhA, tatra "ekayA pUrNA hutyA sarvAn kAmAnavApnoti" ityAdiH stutyarthavAdaH, vidhitve shessaagnihotraadynusstthaanvaiyrthyaaNptteH| "eSa vaH prathamo yajJo yo'niSTomaH, yuktamiti bhaavH| uktavAkyAnAM stutiparatvopapAdanAya vedavAkyA nAmanekaprakAratvamupadarzayati- vedavAkyAni hIti / hi ytH| tatra vidhyarthavAdA'nuvAdapareSu mdhye| vidhiparavAkyAni darzayati- atrAgnihotramiti- "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" ityeva vidhivAkyam, athavA'nyatrApi vidhiparANi vAkyAni bhavantIti vede vidhivAkyo. padarzanaM kriyata ityavagataye vidhivAkyabahirbhUtameva 'atra' iti, vede ityarthaH, pramANAntarA'pratipAdito'rthoM vidhiH, tatparANi tadarthakAni, taduktam* "vidhiratyantamaprAptau, niyamaH pAkSike sati / " tatra cAnyatra ca prApto, parisaMkhyeti gIyate" // 1 // - etena apUrvavidhiniyamavidhiH parisaGkhyAvidhirityevaM vidhistridheti, evamutpattividhyadhikAravidhyAdibhedA vidhermiimaaNsaato'vseyaaH| arthavAdavAkyaM vibhajyopadarzayati- arthavAdastviti / tatra stutinindAbhedena dvividhyorrthvaadyormdhye| "ekayA0" ityAdevidhiparatvamevAGgIkriyatAM kimiti stutyarthavAdatvamurarIkriyate ? ityapekSA. yAmAha-vidhitva iti-ekapUrNAhutirUpakriyAta eva sarvakAmAptau agni hotrAdyanuSThAnaM viphalameva prasajyeta, tatphalarUpasyApyekAhutikriyAta pava nisspttrityrthH| nindArthavAdamudAharati-:" eSa 4:0' iti Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [287 yo'nenAniSTvA'nyena yajate sa gartamabhyapatet" eSa pazumedhAdInAM prthmkrnnnindaarthvaadH| "dvAdaza mAsAsaMvatsaraH" [sahavA0 u012] agniruSNaH, "agnihimasya bheSajam" [taittirIyasaMhitA, 7, 4, 18] ityAdIni vAkyAnyanuvAdapradhAnAni, lokaprasiddhasyaivArthasya teSvanuvAdAditi, tasmAdadvaitaparANi vedavacanAni stutyarthavAdapradhAnAni draSTavyAnIti mahAbhASyavRttI vyvsthitm| . ata eva vidhizeSatvAd vedAntAnAM svAthai na prAmANyamiti mImAMsakA api saGgirante / na ca vidhizeSatvameSAmasiddham ? arthavAdAdhikaraNanyAyena ttsiddhH| na ca svataH prayojanavadApratipAdayo'gniSTomAkhyo yajJa eSa, vaH yuSmAkam , yajJeSu madhye prathamo yajJaH, yo yAjakaH puruSaH, anenAgniSTomena, aniSTvA agniSTomamakRtveti yAvat, anyena agniSTomAtiriktana yajate, sa yAjakaH, garta narakam , abhyapateta bjedityrthH| eSa "eSa vaH0" ityAdiranantaroko vedH| anuvAdaparavedavAkyamudAharati- dvAdaza mAsA iti| kathamanuvAdapradhAnatvamityapekSAyAmAha- lokprsiddhsyaiveti| teSu "dvAdazamAsA" ityaadivaakyessu| yadarthamayaM vedavAkyavibhAga uktastadupasaMharaNena darzayati- tsmaaditi| tamimamartha pramANIkartumAha- mahAbhASyavRttAviti / ata eva advaitaparavedavAkyAnAM stutyrthvaadprdhaantvaadev| vidhizeSatvAt 'phalavatsannidhau zrUyamANamaphalaM tadaGgaM bhavati' iti nyAyena phlvdupaasnaadividhynggtvaat| nanu vidhizeSatvameva vedAntAnAmasiddhamityAzaGkA pratikSipatina ceti / eSAM vedAntAnAm / niSedhe hetumAha- arthavAdeti- arthavAdasvarUpAvabodhakaM prakaraNamarthavAdAdhikaraNaM tatropadarzitA yuktirarthavAdAdhikaraNanyAyaH, tenetyrthH| tasiddheH vedAntAnAM vidhishesstvsiddhH| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam kAnAM " vAyurvai kSepiSThA0" [ taittirIya saMhitA, 2, 1, 1 ] ityevamAdInAM svAdhyAya vidhigrahaNAnyathAnupapacyA prayojanavadarthaparatve kalpanIye zabdabhAvanetikartavyatAMza sAkAGkSasya vidheH sampradAnabhUtadevatAstutidvAreNa tadaMzapUrakatvAt, naSTA'zva dagdharathanyAyena tadubhayaikavAkyateti satra nirNItatvAt, vedAntavAkyAnAM ca paramAnandaprAptirUpaprayojanavadbrahmArthapratipAdakAnAM nirAkAGkSantayA vaipamyena na zeSatvasambhAvaneti vAcyam ; karmavidhInAM vedAntAnAM ca viSayavipratiSedhenAnyatarazeSatvadhauvye pratyakSAdivAdhitaviSayatayA vedAntAnAmeva zeSatvaucityAt / / 'na ca' ityasya ' vAcyam' iti pareNa yogaH, " vAyurvai kSepiSThA devatA" ityAdIni vAyudevatA prazaMsA parANi, na caH vAyudevatAprazaMsA svataH prayojanaM sukha-duHkhabhAvAnyatara rUpatvAbhAvAditi, "svAdhyAyo'dhyetavyaH " iti vidhizvAvizeSeNa sampUrNavedarUpasvAdhyAyAdhyayanasya kartavyatvamanuzAsti, tathA ca svataH prayojanavadarthApratipAdakAnAM teSAM yadi prayojanavadarthaparatvaM na bhavenna bhavedeva " svAdhyAyo'dhyetavyaH " iti vidhinA grahaNam, atasteSAM prayojanavadarthaparatve kalpanIye sati " vAyavyaM zvetaM chAgamAlabheta pazukAmaH " iti zrutyA bodhitasya vAyudevatAkazveta cchAgAlambhanalakSaNayAgena pazuM bhAvayedityasyoktayAgaprayatnalakSaNArthI bhAvanAyAH karmakaraNa- kartavyatAkAGgAtrayaM 'kiM bhAdayet ? kena bhAvayet ? kathaM bhAvayed ?' ityevaMrUpaM yat samasti, tatra kiM bhAvayet ? ityAkAGkSA 'pazuM bhAvayet' ityanena zAmyati, kena bhAvayet ? ityAkAGkSA 'uktayAgena bhAvayet' ityanena zAmyati, kathaM bhAvayet ? ityevamitikartavyatAkAGkSA 'yAbhiH kriyAbhirukayAgasvarUpaniSpattistAbhirupakRtya bhAvayeda' ityanena zAmyati; zAbdI bhAvanA tu preraNArUpA laukikavidhivAkyasthale prayojyapuruSa Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [289 "tamevaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividipanti yajJena dAnena" ityAdizruteH karmavidhInAmevAntaHkaraNazuddhidvArA vividiSArthatayA zeSatvamiti prayatnaviSayiNI prayojakapuruSagatA'pi apauruSeyatayA'bhyupagate vede tatkartRbhAvAcchabdagataivetyata eva sA zAbdIbhAvaneti vyapadizyate, tasyAH kiM bhAvayet ? iti karmAkAGkSA 'uktayogavidheyakayatnaM bhAvayed' ityanenopazAmyati, kena yatnaM bhAvayed ? iti karaNAkAGkSA vidhijJAnata eva yatnaniSpattiriti 'vidhijJAnena yatnaM bhAvayed' ityanena zAmyati, kathamuktayAgavidheyakayatnaM bhAvayet? iti kathambhAvAkAGkSA tu sampradAnIbhUtavAyudevatAstutito vAyudevo yataH prazastastato vAyudevatoddezyakottayAgavidheyakayatno mayA kartavya ityevaMprAzastyajJAnataH prarocito yatnamAtiSTatIti prAzastyajJAnenopazAmyatIti bhavati zabdabhAvanetikartavyatAMzasAkAGkSasya vidheH sampra. dAnabhUtavAyudevatAstutidvAreNetikatavyatAkAGkAnivartakatveneti kartavyatAMzapUrakatvAt , yathaikasyAzvo naSTo ratho vidyate, aparasyAzvaH samasti ratho dagdhaH, yasya ratho dagdhaH sa rathamicchati, yasyAzvo naSTaH so'zcamicchatItyubhayAkAGkSA parasparaM rathA-'zvasaMyojanAdazvasaMyuktarathena grAmagamanAdilakSaNaM phalamubhAvapyApnuta ityubhayAkAGkSayA phalAvAptirnaSTAzvaH-dagdharathanyAyaH, tena prakRte'pi "pazukAmo vAyavyaM zvetaM chAgamAlameta' ityatra phalasadbhAvAditikartavyatAkAGkSA, "vAyurvai kSepiSTA devatA' ityatra phalA'zravaNAt phalAkAGkSA, ityubhayAkAGkSArUpaprakaraNatastadubhayasyaikavAkyatetyarthavAdAdhikaraNe nirNItatvAd bhavatu "vAyurvai kSepiSTA devatA' ityAdyarthavAdAnAM 'pazukAmo vAyavyaM zvetaM chAgamAlabheta' iti vidhivAkyazeSatvam, "tat tvamasi' ityAdi. vedAntavAkyAnAM ca paramAnandaprAptirUpamokSalakSaNaphaladrahmArthapratiprAdakAnAM svataH prayojanavadarthapratipAdakatvena phalAkAGkSArahitatvenAnyArthavAdato vilakSaNatvena na vidhynggtvsmbhaavnetyrthH| pratikSepahetu Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290] [ tattvabodhinIkvRitivibhUSitam kazcit , tanma-tatra yajJapadena " yajJAnAM japayajJo'ham " [gItA, 10, 25] iti vacanAd gAyatrIjapAdereva niravadyasya grahaNAt, hiMsAsmakayAgeSu mumukSoranadhikArAta, pratipadoktaphalatyAgena vividiSArthatayA sAvadhakarmaNo'pyadhikArAbhyupagame mumukSoH " zyenenA'bhicaran yajeta" ityAdizruteH zyenayAgAdAvaSyadhikAraprasaGgAdityAdi sAMkhyAcAryaireva nirNItamiti kimiti prasakvAnuprasakyA / mupanyasyati-karmavidhInAmiti / viSayavipratiSedheneti-karmavidhInAM svargAdiphala-tatsAdhanayAgAdi-phalakAmapuruSAdikaM dvaitaM viSayaH, vedAntAnAM cAdvaitaM brahma viSaya ityevaM viruddhaviSayatvenetyarthaH / dvaitamadvetaM ca vastu na sambhavati, tato yadi dvaitaM nAstyadvaitam , yadi tannAsti dvaitamityekasya mukhyArtho bAdhita ityanyArthe tAtparyasyAvazyakatvena mukhyAvAdhitArthakasyAnyasya prAdhAnyena tadaGgatvamevAnyArthaparasyeti vedAntAnAmeva dvaitAvagAhipratyakSAdipramANavAdhitamukhyArthakatvenAnyArthaparANAM karmavidhizeSatvasya nyAyyatvAdityAha- anyatarazeSadhrauvya iti / vedAntyeka dezino matamAzaGkaya pratikSipati- tamevamiti / tatra "tameva0" ityaadishrutau| yAgAdereva yajJapadena kuto na grahaNamityAkAGkSAyAmAha- hiMsAsmakayAgeSviti / yena vAkyena yAgAdikaM kartavyatvenopadizyate tatra svargAdiphalamuradizyata eva, tatpratiniyatasvargAdiphalaM parityajya vividiSArthatayA hiMsAtmakatvena sAvadyasyApi yAgAdeH kartavyatvena mumukSostatkAmanAlakSaNAdhikArasyAbhyupagame zyenayAgAdyadhikAritva mapi tasya prasajyetetyAha- pratipado kaphalatyAgeneti / vedAntyekadezinaM pratyayaM doSo nAsmAkamevAnumataH, kintu sAGkhyAvAryANAmapi zrutyanuyAyinAmityAvedanAyoktam- sAGkhyAcAryaireveti / vistArthinA vistrtstdvissyaavgmaabhilaassinnaa| etadviSaye vedAntAnAmeva vidhizeSatvam, na tu vidhInAM vedAntazeSatvamityupakrAntaviSaye // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [291. vistarArthinA vaitadviSaye'smatkRtasyAdvAdakalpalatA draSTazyA // saGgrahanayavicAraH smpuurnnH|| darziteyaM yathAzAstraM, saGgrahasya nayasya dig / vedAntadRSTA(rAddhAntaheturyazovijayavAcakaiH // 2 // vyavaharaNaM vyavahAraH, vyavaharatIti vA vyavahAraH, vizeSato'vahiyate nirAkriyate sAmAnyamaneneti vA vyvhaarH| ayamupacArabahulo lokavyavahArapara:-"vaccai viNicchayatthaM, vavahAro sabadadhesu" sahanayavicAramupasaMharati- darziteyamiti- vedAntarAddhAntahetuH saGgrahasya nayasyeyaM dik, yathAzAstraM yazovijayavAcakedarziteti sambandhaH, vyktmdH|| gUDhArthAvedanArthA bhavati ca vivRtirmandaziSyAvagatyai, no vAkAThinyayoge sati tata iha no tAhazo vaagvilaasH| itthaM samyag vicAryA'Numatirapi mitAM ceha lAvaNyasUriyAkhyAmAkhyAtavAn yadbhavatu nanu tataH snggrhsyaavbodhH|| iti saGgahanavicAravyAkhyA // atha vyavahAranayanirUpaNamvyavahAranayaM nirUpayati- vyavaharaNamiti- eSA niruktirbhAve, vyava. haratIti kartari / karaNavyutpattimavalambyAha- vizeSata iti-patavyutpattyA 'vizeSAbhyupagamena sAmAnyanirAkaraNaparo'bhyupagamaparo vyavahAraH' iti vyavahAranayalakSagaM darzitaM bhavati / etAvatA saGgrahAt sAmAnyAbhyupagamaparAda tannirAkaraNaparasyAsya vailakSaNye'vadhRte'pyanyad vailakSaNyaprayojakamAha- ayamiti-vyavahAranaya ityrthH| upacArabahula itiupacArabAhulyaM cAsya "dahyate giriradhvA'sau yAti sravati kuNDikA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tti [vizeSAvazyaka-ni0 gAthA 2183] sUtram , vyavahAraH sarvadravyeSu vicArya vizeSAneva sattvena vyavasthApayatItyetadarthaH, itthaM hyasau vicArayati-nanu saditi yaducyate tad ghaTa-paTAdivizeSebhyaH kimanyanAma ?, vArtAmAtraprasiddha sAmAnyamanupalambhAnnAstyeva / nanu ityAdirupacAro'smin bAhulyenopalabhyate" // [nayopadezazlo0 26] itipadyAvaseyam / .. uktapadyasya cetthaM vyAkhyAnam- dahyata iti- asau giridahyate, atra giripadasya giristhatRNAdau lakSaNA, bhUyodagdhatvapratItiH prayo. janam / 'asAvadhyA yAti' ityatrAdhvapadasya adhvani gacchati puruSasamudAye lakSaNA, nairantaryapratItiH prayojanam / 'kuNDikA sravati' ityatra kuNDikApadasya kuNDikAsthajale lakSaNA, aniviDatvapratItiH prayojanam , sarvatroddezyapratItilakSyArthe mukhyArthAbhedAdhyavasAyAtmakavyaJjanAmahimnA veti vivecitamanyatra, ityAdirupacAro gauNaH, asmin-vyavahAranaye, bAhulyena itaranayApekSayA bhUmnA, upalabhyate iti / lokavyavahArapara iti- yathaiva yo loke vyavahiyate tathaiva tamabhyu. paitIti lokavyavahAraparaH, yathA- nizcayataH paJcavarNe'pi bhRGge loke 'kRSNo bhramaraH' ityeva vyavahriyate, ayamapi kRSNatvena bhramaramupagacchatIti / vyavahArasvarUpaprarUpakaM sUtraM darzayati- " vaccai0" iti| "brajati vinizcayArtha vyavahAraH sarvadravyeSu" iti saMskRtam / sUtrArtha darzayati- vyavahAra iti / 'vicArya' iti yaduktaM tadeva bhAvayati- itthaniti- anntrvkssymaannprkaarennetyrthH| hi yataH / asau vyvhaarH| vyavahArasya vicAramullikhati- nnvityaadinaa| saditi yaducyate sadityevaMsvarUpazavdena yat sattAlakSaNaM mahAsAmAnyaM prati. pAdyate, tat sattAsAmAnyama , ghaTa-paTAdivizeSebhyaH, anyat-minnam , ki nAma-na kizcit , ghaTa-paTAdayo vizeSA eva saditipratItivyavahAraviSayAH, tebhyo'tiriktaM sat sAmAnyaM naastyevetyrthH| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 293 anupalambhamAtraM nA'bhAvagrAhakam , AkAzAdAvatiprasaGgAt , kintu yogyAnupalambhastathA, yogyatvaM ca pratiyogi-tadvayApyetarayAvatpratiyogyupalambhakasamavadhAnam , taccAna nAstyeva sAmAnyagrAhakadravyovArtAmAtraprasiddhaM satsaditivacanamAtraprasiddha sAmAnyam / anupalambhAnAstyeva yadi vizeSebhyo vyatiriktaM sAmAnyaM syAt tarhi vizeSebhyo vyatirekeNopalabhyeta, yad yato vyatiriktaM tat tato vyatirekeNopalabhyate, yathA-paTAdikaM ghaTAdito vyatirekeNa, anupalambhanAca nAstyeva saamaanymityrthH| atra paraH zaGkate - nnviti| AkAzAdAvatiprasaGgAditiAkAzAderapyanupalambhAdabhAvaH prsjyetetyrthH| kinviti- yadyanupalambhamAcaM nA'bhAvagrAhakaM tarhi kIdRzo'nupalambho'bhAvagrAhaka iti? tatrAha* yogyeti / tathA abhaavgraahkH| anupalambhe yogyatvaM kimityapekSAyAmAha-yogyatvaM ceti| pratiyogIti-pratiyogi-pratiyogivyApyabhinnA yAvantaH pratiyogyupalambhakAsteSAM samakvAnaM yogyatvamityarthaH, etatsaGgamanA cettham-yatrA''lokAdikaM cAkSuSapratyakSajanakaM vidyate tatra ghaTAbhAvapratiyogighaTa tadyAvyaghaTacakSuH-saMyoga-tadgatamahattvodbhUtarUpAdivyatiriktayAvaddhaTopalambhakasamavadhAnaM samasti tatra yadi ghaTo bhavet tadA tadupalambhaH syAdeveti tAdRzasamavadhAnaviziSTaghaTAnupala. mbhasya ghaTAmAvavyApyatvena tatsattve'vazyaM ghaTAbhAva iti, atra 'pratiyogi tayApyetara' iti vizeSaNAnuktau yAvatpratiyogyupalambhakamadhye pratiyogitadvayApyayorapi pravezAt tatsamavadhAne pratiyogyupalambha eva, na tu tadanupalambha iti tAdRzasamavadhAnaviziSTapratigyapanupalambhasyAprasiddhirevetyatastadupAdAnamiti / tacca niruktayogyatvaM ca / atra sAmAnyopalambhe / dravyopayoge sati sAmAnyopalambho bhavati yadA dravyopayogo nAsti tadA sadapi sAmAnya nopalabhyata iti tatkAlInasAmAnyAnupalambho na pratiyogitadvayApyetarayAvatpratiyogyupalambhakasamavahita iti yogyAnupalambhAbhA Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam payogAbhAvAt , tatsattve ca sAmAnyAnupalambhasyaivAsiddheriti cet ! na-jalAharaNa-vraNapiNDIpradAnAdivyavahArasya ghaTa-nimbapatrAdivizeSareva kriyamANasya darzanena sAmAnyasya vyavahArA'nirvAhakatvena dravyopayogena tadhe'pi tasya doSajanyajJAnatayA bhramatvena tato vstvsiddheH| etena yaducyate satrahavAdinA " yathA kaTakazabdArthaH, pRthaktvArho na kAzcanAt / na hema kaTakAt tdvjgcchbdaarthtaa'vre|| 1 // [], iti|" tadapAstam , atra hi 'na hema kaTakAd' iti-hema kaTakAt vAna sAmAnyAbhAvasiddhirityAha - saamaanygraahketi| tatsattve ca dravyo. payogasattve ca / vyavahAranaya uktAzaGkAM pratikSipati- neti / vizeSebhya eva pratiniyatebhyaH pratiniyatAnAmarthakriyANAM darzanena vizeSA eva vyavahAranirvAhakatvAt santaH, sAmAnyAt tu nArthakriyA kAcid dRzyata iti vyavahArAnirvAhakatvAdasadeva sAmAnyamiti tajjJAnaM bhrama pava, tatra dravyopayogo doSavidhayeva kAraNamiti doSajanyabhramAt sAmAnyAtmakavastvasiddharityAha- jalAharaNeti / tadprahe'pi sAmAnyajJAne 'pi / tasya sAmAnyajJAnasya / tataH bhramAtmakasAmAnyajJAnAt / vastvasiddheH sAmAnyarUpavastuno'siddhaH / etena' ityasya -- apAstam' ityanenA. nvyH| saGgrahavAdivaktavyamevopadarzayati- yathetyAdipadyena- yathA kAJca nAt pRthaktvArho na kaTakazabdArthaH, kintu kAJcanamevAnugAmisvarUpa satyamiti tadAtmaka eva kaTakazabdArthaH, tadvat kaTakAnna pRthaktvAha hema na, 'dvau nau prakRtamartha gamayataH' iti vacanAd hema kaTakAt pRthakahimeva, na vidyate varamanugataM yasmAt tadavaraM satsA. mAnyam , tasmin, jagacchabdArthatA sarvazabdavAcyatA, sarvasya vastunaH satsAmyarUpatvAt tadvayatiriktavastuno'bhAvAt satsAmAnyameva zabda Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [295 pRthaktvAha neti netyarthaH, sa cAyuktaH-hemasAmAnyasya yAvatkaTakA'GgadAdivizeSapArthakyA'siddheH, zAkhAdiyAvadavayavabhinnavRkSAyUcaMtAsAmAnyasyeva yaavdvyktibhinntiryksaamaanyaanuplbdheH| yadvA, uktasUtrasya, 'adhikazcayo nizcayaH, yathA-adhiko dAgho nidAghaH, sa ca nizcayo'tra sAmAnyam , tadabhAvo vinizcayaH, tadartha vyavahAranayo vrajati, sAmAnyAbhAvArtha yatate' ityarthaH / nanu sAmAnya-vizeSAtmake vastuni vizeSaM gRhnatA vyavahAreNa sAmAnyamapi sambhRtasAmagrIkatayA grAhyameva sUkSma sUkSmataraparyAyanaya. mAtravAcyamityarthaH / tRtIyacaraNArthamasphuTatvAt sandigdho mA bhUditi spaSTayati- atra hIti / atra uktpdye| vizeSAH sAmAnyasvarUpA eva, na tadvayatiriktAH santi, sAmAnyaM tu vizeSavyatiriktaM samastIti saGgahavAdino'bhiprAyo'yukta ityAha- sa cAyukta iti / ayuktatve vyavahAranayo hetumupadarzayati- hemasAmAnyasyeti / anupalabdhyA pArthakyA'siddhiM vyavasthApayati- zAkhAdIti- anupalabdheryatho tAlAmAnya nAsti tathA'nupalabdhereva tiryaksAmAnyamapi nAstIti mukulito'rthH| _ "vaJcai viNicchayatthaM0 [patra-291]" iti sUtraprakArAntareNa vyAkaroti- yddheti|adhikaarthtvN nirupasargasya dRSTAntataH spssttyti-ytheti| anyatra nizcayazabdastadabhAvA'prakArakatatprakArakazAne rUDha' ityata Ahaatreti-prakRtasUtra ityarthaH, prakRtasUtraghaTakanizcayapadapratipAdyaM sAmAnyamiti yAvat / tadabhAvA sAmAnyAbhAvaH, veviruddhArthakatvasyApi dRSTatvena sAmAnyaviruddhasya sAmAnyAbhAvasya vinizcazabdapratipAdyatvasambhavAt tadartha sAmAnyAbhAvArtham // - canu sAmAnya-vizeSobhayAtmake vastuni pradhAnatayA vizeSaM gRhNatA vyavahAreNa gauNatayA sAmAnyamapi gRhyata eveti kathamasya sAmAnyAbhAvArtha yata ityAzaGkate- nnviti| sambhRtasAmagrIkatayA sampUrNasAmagrI Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tyaktasyArthasya dravyArthikaviSayatvAt / taduktaM sammatau " pajavaNayavukaMta, vatthU davadviyassa, vattavaM (vynnijN)| jAvadaviovaogo,apacchimatriyappa-nivvayaNo / kA01gA08]tti // atra na vidyate pazcime vikalpa-nirvacane-savikara pakadhI vyavahAralakSaNe yatra sa tathA, saGgrahAvasAna iti yAvat, tataH paraM vikalpavacanApravRtteH, Idazo yAvad dravyopayogaH pravartate tAvad dravyArthikasya vacanIyaM vastu, tacca paryAyanayena, vi-vizeSeNa, ud-Urdhvam, krAntameva-viSayIkRtameva, paryAyA'nAkrAntasattAyAM maanaabhaavaadityeko'thH| ktyaa| sUkSmaparyAyanayo thaM vizeSaM gRhNAti taM sUkSmataraparyAyanayaH parityajya tato'pi vizeSa gRhNAti, evaM tato'pisUkSmataraparyAyanayastaM vizeSa parityajya tato'pi vizeSaM gRhNAhItyuttarottaravizeSApekSayA pUrvapUrvavizeSasya sAmAnyarUpatvamiti kRtvA vyavahArasyApi sAmAnya grAhitvaM pUrvapUrvavizeSasyottarottaravizeSAnugatatayA dravyArthikanaya. viSayatvAdityAha- sUkSma-sUkSmatareti / uktArtha pramANIkartuM sammatigAthAsaMvAdamupadarzayati- taduktaM sammatAviti / "pajjava0 " iti-"paryavanayavyutkrAntaM vastu dravyAthikasya vacanIyam / yAvad dravyopayogo'pazcimavikalpa nirvacanaH" iti saMskRtam / uktagAthAM vyAkhyAnayati- atreti / tathA apazcimavikalpa. nirvcnH| kathamapazcimavikalpa-nirvacanasya saGgrahAvasAnatetyapekSAyA. mAha- tataH paramiti-saGgrahAt paramityarthaH, saGgrahaviSayasya mahAsomAnya. sattArUpasya kasyApyapekSayA vizeSarUpatvAbhAvena sAmAnyarUpatvameva tasya, na vizeSarUpatvamiti tadviSayo dravyArthika eva na paryAyArthika iti snggrhaavsaantvmvseym| IdRrzaH apshcimnirviklpnirvcnH| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 297 yadvA yad vastu sUkSma sUkSmatara-sUkSmatamAdibuddhinA paryAyanayena sthUlarUpaM tyajatA vyutkrAntaM-gRhItvA muktaM 'kimidaM mRtsAmAnyaM yad ghaTAdivizeSAnyabuddhiviSayIbhaved' ityevamAkAreNa yAvacchuklarUpatamo'ntyo vizeSastAvat tat sarva dravyArthikasya vacanIyam , yato yAvadapazcimavikalpa-nirvacano'ntyo vizeSastAvad dravyopayogaH pravartata iti dvitiiyo'rthH| iyaM vyAkhyA " antyavizeSamArabhya mahAsAmAnyaparyantaM dravyopayogaH pravartata iti pUrvapUrvadravyArthikaviSayaH paryAyAthikaviSayo'pi, yata uttarottarasya pUrvapUrvApekSayA'dhikavyApitvena dravyatve uttarottarApekSayA pUrvapUrvasyA'lpavyApitvena vizeSarUpatayA paryAyatvaM suspaSTameva" ityarthasyAvedikA, idAnI "pUrvapUrvavyApisvarUpApekSayottarottarAvyApisvarUpasya paryAyatvamuttarottaravyApisvarUpApekSayA pUrvapUrvavyApisvarUpasya dravyatvamityavalambanena paryAyArthikaviSayasya dravyArthikaviSayatvamantyavizeSaM yAvad" ityarthAvedikAM vyAkhyAmupada. rzayati- ydvti| 'yad vastu':ityasya 'gRhItvA muktam' itynenaanvyH| 'vyutkrAntam ' ityasya gRhItvA muktmityrthH| kena gRhItvA muktamityAkAGkhyA 'paryAyanayena' inynveti| 'paryAyanayena' ityasya yad vizeSaNaM 'sthUlarUpaM tyajatA' iti tadupapAdakam- bhUkSma-sUkSmatara-sUkSmatamAdibuddhinA' iti / 'idaM mRtsAmAnyam' ityAkArakabuddhinA paryAyanayena mRtsAmAnyaM gRhItaM bhavati, 'gRhItvA muktam ' iti yaducyate tat kIdRzAkAreNa tenetyapekSAyAmAha- kimidamiti-kimityAkSepe, tena 'itthambhUtaM mRtsAmAnya nAstyeva, yad ghaTAdivizeSAnyabuddhiviSayI. bhaved' ityevamAkAreNa paryAyanayena muktmityrthH| kiyatparyantaM gRhItvA muktaM bhavatItyapekSAyAmAha- yAvacchuklarUpatama iti- atra yAvatsUkSmarUpatamaH' iti pATho yuktH| dvitIyavyAkhyAnato nirgalitamarthamupa Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 ] [ tattvabodhinISivRtivibhUSitam - ata eva dravya-paryAya viSayatAbhyAM taditarAviSayatayA vA na zuddhajAtIyadravyArthikaparyAyArthikamAvavyavasthA, kintUpasarjanIkRtA nyArtha-pradhAnIkRtasvArthaviSayatayA'nekAntAnupravezAdeva, taduktam-' " davaDio tti tamhA, Nasthi Nao nniymsuddhjaaiio| Na ya pajjavaDio NAma, koi bhayaNAi u viseso" // [sammatau kA0 1, gA09] bhajanA-upasarjana pradhAnabhAvAvagAhanA, tathA ca kathaM vastugatyA sAmAnyaviSayasya vyavahArasya tadabhAvArtha yatna iti darzayati- yata iti / ata eva dravyArthikaviSayasya paryAyAthikaviSayatvaM paryAyArthikaviSayasya dravyArthikaviSayatvamityevamubhayasyaikatra samanvayAdeva / dravyeti-dravyaviSayakaH zuddhajAtIyadravyArthikaH, paryAyaviSayakA zuddhajAtIyaparyAyAthika ityevaM zuddhajAtIyadravyArthika-paryAyArthikabhAva. vyavasthA, vA athavA dravyetarAviSayakaHzuddhajAtIyadravyArthika-paryAyetarA viSayakaH zuddhajAtIyaparyAthArthika ityevamuktavyavasthA na smbhvtiityrthH| kintu tarhi kathaM dravyArthika-paryAyAthikavyavasthA ? upasarjanIkRteti-ya upasarjanatayA paryAyaM viSayIkaroti pradhAnatayA dravyaM ca viSayIkaroti sa dravyArthikaH, yazcopasarjanatayA dravyaM viSayIkaroti pradhAnatayA ca paryAya viSayIkaroti saparyAyArthika ityevamupasarjanIkRtAnyArthapradhAnIkRtasvA. rthaviSayatayA'nekAntAnupravezAt kathaJcidvyArthika-kathaJcitparyAyArthikabhAvasyaiva bhdretyrthH| uktArthe saMvAdakatayA sammatigAthAmupadarzayati-taduktamiti / "davvaDhio tti0 " iti-"dravyArthika iti tasmAnAsti nayo niymshuddhjaatiiyH| na ca paryacAthiko nAma ko'pi bhajanayA tu vishessH|| iti saMskRtam / atra bhajanApadArthaH ka ityapekSAyAmAhabhajaneti- ekasyopasarjanabhAvenA'parasya pradhAnabhAvena yA'vagAhanA sA ajnetyrthH| praznArthamupasaMharati- tathA ceti / 'katham ' ityasya yatnaH Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyAvasthAprakaraNam ] [ 296 cet ? nahi sArvajanIno nayAntarArthapratibhAso nayAntareNa bAdhyate, kintu tadaprAmANyaM viSayIkriyata iti jJAnaprAmANyasaMzayAdarthasaMzaya iva tadaprAmANyanizcayAt tadarthAbhAvanizcaya iti sAmAnyanayAprAmANyanizcayaprayuktatadabhAvanizcayatvameva tadabhAvArthayatnaparatvamiti na ko'pi doSaH / tadidamuktaM mahAvAdinA "davaTThiyavattavaM, avatthu NiyameNa hoi pajAe [paJjavaNayassa]| taha paJavavatthumavatthumeva davaTTiyaNayassa // [sammatau kA01,gA010] itynenaanvyH| tadabhAvArtha sAmAnyAbhAvArtham / samAdhatte- nahIMti-asya 'bAdhyate' itynenaanvyH| sArvajanInaH srvjnsiddhH| yadi nayAnta. rArthapratibhAso nayAntareNa na bAdhyate tarhi tadvicArasya prayojanaM kim ? nayAntaraviSayAbhAvArtho yatno'pi tasya kuNTha eva, tatprayatne. japi nayAntaraviSayo'vatiSThata eveti pRcchti-kinviti| uttarayatitadaprAmANyamiti- sAmAnyaviSayakajJAnarUpadravyArthikanayA'prAmANyaM paryAvyArthikanayena viSayIkriyata ityrthH| jJAneti- yathA tadviSayakazAnaprAmANyasaMzayAt tadarthaviSayakaH saMzayastathA tadarthaviSayakajJAnA'. prAmANya nizcayAt tadarthAbhAvanizcaya ityataH sAmAnyavizyakajJAnarUpa. dravyArthikanayA'prAmANyanizcayaprayuktasAmAnyAbhAvaviSayakanizcayatvameva pAyArthikanayasya tadabhAvArthayatnaparatvamityevamabhyupagame na kazcid doSa ityrthH| uktArthe sammatigAthAsaMvAdamAha- tadidamuktamiti / mahAvAdinA vAdiprakANDena zrIsiddhasenadivAkareNa / "davvaTThiya0" iti." dravyArthikavaktavyam avastu niyamena bhavati pAye [paryavanayasya] / tathA paryavavastu avastyeva dravyArthikanayasya / ". iti saMskRtam / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] [ tattvavodhinIvivRtivibhUSitam avastu-itaranayaprAdhAnyo pasthitijanitatanayAprAmANyanizcayakRtAvastutvanizcayaviSayaH, tathA caitadamyuccayArthamuktamuppajaMti cayaMti a, bhAvA NiyameNa pajavaNayassa / davaTTiyassa savaM, sayA aNuppaNNamaviNahU~ / / [sammatau kA0 1,gA0 11] nanvevaM saGagraha vyavahArayoravadhAraNAMze dvayorapi mithyAtvaM syAt sAmAnya - vizeSAnyatarAbhAvavadvizeSyakatvAbhAvavatyanyatarasmistada 'avastu' ityasyoktArthadADhAya paryavasitamarthamupadarzayati- avastuitireti- itaranayena paryAyArthikanayena, pradhAnyena yA paryAyasyopasthitiH, tayA jAnito yo dravyAthikanayA'prAmANyanizcayaH, tatkRtasyAvastutva. nizcayasya vipayo dravyArthikavaktavyo bhavati, evamitaranayena-dravyA thiMkanayena, prAdhAnyena yA dravyasyopasthitiH, tayA janito yaH paryA yArthikanayAgrAmANyanizcayaH, tatkRtasyAvastutvanizcayasya viSayaH paryAyAthikavaktavyo bhavatItyarthaH / ukto'stidopapadyeta yadi paryAya vaktavyo dravyArthikavaktavyazca parasparaviruddho bhavediti tadvirodhAva. gamanAya sammatigAthAmavatArya darzayati-tathA ceti / " uppajati. "iti" utpadyante cyavante ca bhAvA niyamena paryavanayasya / dravyArthikasya sarva sadA'nutpannamavinaSTam " // iti saMskRtam / zaGkate- nanviti / evam ekanayavaktavyasyA'nyanayenAvastutve / avadhAraNAMze sAmAnyamevAsti na vizeSAH, vizeSA eva santi na sAmAnyamityevamavadhAraNasvarUpe / dvayorapi sAmAnya-vizeSagrAhidravyArthika-paryAyArthikanayayorapi / mithyAtvaM kathamityapekSAyA mAha- sAmAnyeti-vastuni sAmAnyavizeSobhayAtmake vyava. sthite tadvizeSyakaM yad dravyArthikajJAnaM tad vastugatyA vizeSAbhAvadvizeSyakaM na bhavati, evaM tadvizeSyakaM paryAyArthikazAnaM tadvastugatyA sAmA. nyAbhAvadvizeSyakaM na bhavati, athApi dravyArthikajJAnaM svasaMviditaH Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 301 bhAvavadvizeSyakatvAvagAhitvAditi cet ? syAdeva, utpAda sthitibhaGgAH samuditA hi dravyalakSaNam, na tu pratyekam, ekaikavinimokeNa dravyA'pratIteriti pratyekalakSaNagrAhiNau dravyArthika-paryAyAthiko mUlanayAviha hi mithyAdRSTI, na cAsti tRtIyaH kazcinnaya iti, dvayomUlanayayoreva yadi parasparAtyAgarUpavizeSeNa bhajyamAnayoreva samya. ktvahetutA, na tu nirapekSagrAhiNoH, tadA kaiva pratyAzA nirapekSagrAhiNAM mUlanayArthaprajJApanAmAtra vyApUtAnAM viziSTAMzAdhigamamAtreNa bhedabhAjAmuttaranayAnAM prAmANye iti / yad vAdIrUpaM vizeSAbhAvavadvizeSyakatvena svasvarUpaM gRhNAti, paryAyArthikajJAnaM ca sAmAnyAbhAvavadvizeSyakatvena svasvarUpamavagAhata iti dravyArthikazAnasya vizeSAbhAvadvizeSyakatvAbhAvavati svasmin vizeSAbhAvavadvizeSyakatvAvagAhitvena, paryAyArthikajJAnasya ca sAmAnyAbhAvavadvizeSyakatvAbhAvavati svasmin sAmAnyAbhAvavahizeSyakatvAvagAhitvena ca mithyAtvaM syAt , tadabhAvavati tajjJAnatvaM mithyAtvamiti sAmAnyalakSaNasyAtra sttvaadityrthH| aSTApattyA samAdhatte- thAsdeveti / na tu pratyekamiti- kevalamutpAdaH kevalaM sthitiH kevalaM vinAzazca na drvylkssnnmityrthH| pratyekaM kathaM na lakSaNamityapekSAyAmAha- ekakavinirmokeNeti-utpAdAdInAM trayANAM madhyAdekaikaparityAgenetyarthaH / evaM sati yad vyavasthitaM tadAha- pratyeketi / nanu dravyArthika-paryAyArthikanayayomithyAtve'pi tAbhyAM bhinnastRtIyo nayaH samyaGnayo bhaviSyatItyata Aha- na cAstIti / evaM ca mUlanayayoddhayorapi parasparA'tyAgarUpavizeSeNa bhajyamAnayoreva samyaktvaM na tu parasparanirapekSagrAhiNoH, evaM sati tadarthaprajJApanAmAtrapravaNAnAmuttaranayAnAmapi nirapekSagrAhiNAM na prAmANyamityAha - dvyormuulnyyoreveti| na viti-nirapekSayAhiNo. stayona smyktvhetutetyrthH| 'kaiva pratyAzA' ityasya 'prAmANye' ityanenAnvayaH, anyat spaSTam / uktArthe sammatigAthApaJcakaM saMvAda Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ] [ tattvabodhinIdhitiSibhUSitam " davaM pajavavijayaM, davijuttA ya pajavA Natthi / upAya- Diha-bhaMgA, haMdi ! daviyalakkhaNaM eyaM // ee puNa saMgahao, pADikkamalakkhaNaM duvehaM pi / tumhA micchaddiTThI, patteyaM do vi mUlaNayA || Naya taio asthi Nao, Na ya sammattaM Na tesu paDipuNNaM / jeNa duve egaMtA, vibhajamANA aNegato // jaha ee taha aNNe, patte duNayA gayA sadhe / haMdi hu mUlaNayANaM, paNNavaNe vAvaDA te vi // savaNasamUhammi vi, Natthi Nao umayavAyapaNNavao / mUlanayANaM (Na u) ANaM, patteya visesiyaM biMti // [sammatitarka prathamakANDe 12, 13, 14, 15, 16 ] nave ' sarve'pi nayavAdA mithyAH, svapakSeNaiva pratihatatvAt, -katayopadarzayati yadvAdIti / " davyaM0 " iti - " dravyaM paryAryAviyutaM dravyaviyuktAzca paryavA na santi / utpAda-sthiti-bhaGgA hanta ! dravyalakSaNametat // 1 // ete punaH saGgRhataH pratyekamalakSaNaM dvayorapi tasmAnmithyAdRSTI pratyekaM dvAvapi mUlanayau // 2 // na ca tRtIyo'sti nayo na ca samyaktvaM na tayoH pratipUrNam / yena dvAvekAntau vibhajya - mAnAvanekAntau // 3 // yathA patau tathA anye pratyekaM durnayA nayAH sarve / hanta ! hu mUlanayayoH jJApane vyAvRtAste'pi // 4 // sarvanayasamUhe 'pi nAsti naya ubhayavAdaprajJApakaH / mUlanayayoH tu AjJAM pratyekaM vizepitAM buvanti " // 5 // iti saMskRtam // 3 - d sarveSAM nayAnAM pratyekaM mithyAtve tatsamUhasyApi mithyAtvamiti zaGkate - nanvevamiti / ' sarve'pi nayavAdAH' iti pakSanirdezaH, 'mithyA ' Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] 303 cauvAkyavad ityanumAnAt sarveSAmeva nayAnAM mithyAdRSTitve tatsasamudAye'pi samyaktvaM na syAditi cet 1 na-anyonyanizritatvena samudAye samyaktvasambhavAda / Aha ca-- "tamhA savve vi NayA, micchadiTTI saphkkhapaDivanA (bddhaa)| aNNuNNaNissiyA puNa, havaMti sammattasambhAvA" [sammati0 kA0 1 gA0 21] . samyaktvasya-yathAvasthitapratyayasya, bhAvayantIti bhAvAra, santo bhAvAH sadbhAvAH,avandhyakAraNAnItyarthaH; jJAnAtmakanayapakSe samyaktvasadbhAvAH-samyaktvasvabhAvA iti vaa'rthH| sammati0 kA0 1, gA0 21] pratyekaM mithyAvadhAraNAnAmanyanizritasamudAye'pi kathaM samyaktvam / iti saadhynirdeshH| 'svapakSeNaiva pratihatatvAd ' iti hetuH| 'cauravAkyavad' iti dRssttaantH| tatsamudAye'pi nayasamUhe'pi / anyo'nyanirapekSANAM mithyAtve'pi parasparasApekSANAM samyaktvasambhavAditi samAdhatte-- neti / anyo'nyanizritatvena anyo'nyApekSatvena / uktArthe sammatigAthA saMvAdamAha- bhAha ceti / " tamhA." iti- "tasmAt sarve'pi nayA mithyAdRSTayaH svpkssprtibddhaaH| anyo'nyanizritAH punarbhavanti samyaktvasadbhAvAH [svabhAvAH]" // iti saMskRtam / 'samyaktvasadbhAvAH' iti vivRNoti- samyaktvasyeti- 'yathAvasthitapratyayasyAvandhyakAraNAni' iti 'samyaktvasadbhAvAH' ityasyArthaH zabdasvarUpanayapakSe / jJAnasvarUpanayapakSe tasyArthAntaramupadarzayati- jJAnAtmakanayapakSa iti| etadviSaye sammativRttikRto'bhiprAyasyAvatAraNAya zaGkatepratyekamiti / samyaktvAsambhave hetumupadarzati- svagovarAparityAgeneti / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam svagocarA'parityAgena tatrApi teSAM viSayAntarA'pravRtteriti cet ? atra sammativRttikRta:-"pratyekamapyapekSitetarAMzasvaviSayagrAhakatayaiva santo nayAH, tadvyatiriktarUpatayA vasanta iti satAM satsamudAye samyaktve na kshciddossH| nanvitaretaraviSayA'parityAgavRttInAM kathaM jJAnAnAM samudAyaH sambhavati ? yena tatra samyaktvamabhyupagamyeta, anuktopAlambha epaH, nokadA'nekajJAnotpAdatasteSAM samudAyo vivakSitaH, api tvaparityaktetararUpaviSayAdhyavasAya eva samudAyaH, 'anyo'nyanizritAH' ityanenApyayamevArthaH pratipAditaH, nahi tatrApi anynishritsmudaaye'pi| teSAM nayAnAm , asato'ghadhAraNarUpasya svaviSayasyA'parityAgenaiva teSAM samUho bhavati tathA ca samudAyabhAve na viSayAntaraM nayAnAmiti yadviSayatvena mithyAtvamasamuditAvasthAyAM tadviSayatvasya tadAnImapi sattvena mithyAtvameva syAditi shngkaathH| atra uktAzaGkAyAm , pratyekaM mithyAtve tatsamudAye'pi mithvAtvamurarIkriyata eva, paramapekSitetarAMzasya svaviSayasya grAhakatvena pratyekamapi santa eva nayA abhyupagamyante, satAM ca teSAM samudAye'pi sadrUpe samyaktvamurarIkriyata iti na kazcidoSa ityrthH| nanu zAnAnAM yogapacaM nAGgIkriyata iti nayAnAM jJAnasvarUpANAM vibhinnakAlInAnAM samudAya ekakAlIno na sambhavatIti kathaM tasya samyaktvamityAzaGkate- nanviti / samAdhatte- anuktopAlambha eva itiekadA nAnAjJAnAnAM samudAyo bhavati, tasya samyaktvamiti nAsmAbhiruktaM yena tatroktopAlambho yujytetyrthH| etadeva spaSTayatinahIti- asya 'vivakSitaH' itynenaanvyH| teSAM nAnAjJAnAnAm / tahi samudAyapadena kiM vivakSitamityapekSAyAmAha- api viti| nanu gAthAyAm , "aNNuNNaNissiyA" ityuktaM tat kathaM saGgamityata Aha- anyo'nyanizritA itynenaapiiti| ayamevArthaH aparityaktetararUpaviSayA Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 305 dravyArthika-paryAyArthikAbhyAmatyantapRthagbhUtAbhyAmaoNlidvayasaMyogavadubhayavAdo'paraH prArabdhaH" ityaahuH|| atredaM manAg mImAMsAmahe- nanu viziSTaikAdhyavasAyasya samudAyArthatve dvitvaviziSTAvagrahAdijanitaghaTa-paTobhayasamUhAlambanavat sakalanayArthasamUhAlambanamekaM pramANajJAnaM prApnoti, taccAyuktamkramikanayavAkyaiH samUhAlambanaikapramANajJAnajananA'yogAt , sakalanayArthavAcakasya ca vAkyasyApyekasya saptabhaGgayA nissetsymaantvaat| na ca pareSAbhavayavavAzyArthajJAnajanyanyAyavAkyArthajJAnavadasmAkamapi dhyavasAyAtmakasamudAyasvarUpArtha eva / uktArtha eva pratipAdita iti kathamavagamyate ? ityapekSAyAmAha- nahIti- asya 'prArabdhaH' itynenaanvyH| Ahuniti-'sammativRttikRtaH' ityanenAnvitam, anyat spssttm| prakRtaviSaye granthakRt svAbhiprAyamAvirbhAvayati- atretiprastutavicAra ityarthaH / idaM 'nanu0' ityaadinaa'nntrmevaabhidhiiymaanm| manAk kizcit / mImAMsAmahe vicaaryaamH| 'dvitvaviziSTAvagrahAdi0' ityAdipadAd ghaTatvaviziSTAvagraha-paTatvaviziSTAvagrahayorupasaMgrahaH / sakalanayArthaviSayakaikasamUhAlambanajJAne sambhavati satyeva tasya prAmANyaM syAt , tadeva tu na sambhavatItyAha- Rmiti- kramika nayavAkyaH kramikANAmeva tattadvAkyArthajJAnAnAmudayaH, tattadvAkyArthajJAnaM pratyeva tattadvAkyAnAM kAraNatvAt , sakalanayArthaviSayaka samUhAlambanazAnaM prati pratyekaM tattannayavAkyAnAM kAraNatvAbhAvena tairuktasamUhAlambanajJAnAsambhavAt / nanvekavAkyameva tathAvidhaM bhavet, yena sakalanayArthaviSayakasamUhAlambanajJAnotpattiH syAdityata AhasakalanayArthavAcakasyeti- sakalanayArthabodhakasyetyarthaH, yadIdRzaM kizcid pAkyaM bhavet tokena tena sakalanayArthapratipattisambhave saptabhaGgayupAsanamevAnarthakamApadyatetyupAsyamAnayA saptabhaGgayA sakalanayArthapratipAdakasyaikasya vAkyasyAtraiva granthe'gre niSetsyamAnatvAdityarthaH / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam kramikanayavAkyArthajJAnajanyamahAvAkyArthajJAnarUpapramANAtmakaikAdhya. vasAyopapattiriti vAcyam , nyAyavAkyasthale'pi pratItyasamutpAde naikaikajanitakhaNDavAkyArthajJAnasamudAyasyaiva mahAvAkyArthajJAnatve nAsmAbhirabhyupagamAt , zabalAdhyavasAyAnyathAnupapattyA paramatasyA yuktatvAt , anyathA'GgulidvayasaMyogasthAnIyobhayavAdArambhaprasaGgAca kiJca, iyaM kalpanA ratnAvalIdRSTAntena naya-pramANAtmakaikacaitanyopa pAdakasammativacanaviruddhatvAdevAnupAdeyA, evaM hi tat "jaha'NegalakkhaNa-guNA, veruliyAI maNI visaMjuttA / rayaNAvalivavaesa, Na lahaMti mahagdha tthAmullA vi||" sammati0 kA0 1, gA0 22 'na ca' ityasya vAcyam' itynenaanvyH| pareSAM naiyAyikAdInAm / avayaveti- prtijnyaadyvyvetyrthH| nyAyavAkyeti- prtijnyaadyvyvpnyckaatmkmhaavaakylkssnnnyaayvaakyetyrthH| asnAkamapi jainAnAmapi / pratyekamavayavavAkyArthajJAnapaJcabhyo mahAvAkyasvarUpanyAyavAkyArthajJAnamupajAyata iti nAsmAbhirupeyate, kintu pUrvapUrvAvayavavAkyArthajJAna pratItyottarottarAvayavavAkyArthajJAnamupajAyata ityevaM pUrvAparabhAvenopajAyamAnakhaNDavAkyArthazAna samudAyasyaiva mahAvAkyArthajJAnatvena jaina rabhyupagamAditi niSedhahetumupadarzayati- nyAyavAkyasthale'pIti- apinA nayavAkyasthale kramikanayavAkyArthajJAnasamudAyasyaiva pramANAtmakatvam, na tu samUhAlambanAtmakaikajJAnasya pramANatvamityasyA''neDanam / evameva zabalAdhyavasAyasambhavo nAnyathetyato'tiriktamahAvAkyArthajJAnaparasya nyAyamatasyAyuktatvAdityAha- zabaleti / anyathA sklnyaarthvissyksmuuhaalmbnaatmkaikprmaannshaanaabhyupgme|smmtivcnvirodhaadpi noktakalpanA bhadretyAha- kiJcati / 'iyaM kalpanA' ityasya 'anupAdeyA' itynenaanvyH| tat sammativacanam / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 307 yathA'nekaprakArA:-viSaghAtahetutvAdIni lakSaNAni, nIlatvAdayazca guNA yeSAM te vaiDUryAdayo maNayaH pRthagbhUtA ratnAvalIvyapadezaM na labhante mahArthamUlyA api|| "taha NiyayavAyasuviNicchiyA vi annnnunnnnekkhnnirvekkhaa| sammaiMsaNasaI, savve vi NayA Na pAviti // " sammati0 kA0 1, gA0 23] tathA pramANAvasthAyAma, itarasavyapekSasva viSayaparicchedakAle vA svaviSayaparicchedakatvena suvinizcitA - apyanyonyanirapekSAH 'pramANam' ityAkhyAM sarve'pi nayA na prApnuvanti, nije vA nirapekSasAmAnyAdivAde, suvinizcitA api-hetupradarzanakuzalA api, anyo'nyapakSanirapekSatvAt samyagdarzanazabdaM 'sunayAM' ityevaMrUpam , sarve'pi-saGgrahAdayo nayA na prApnuvanti // "jaha puNa te ceva maNI, jhaagunnvisesbhaagpddibddhaa| rayaNAvali tti bhaNNai, jaheti paaddeksnnnnaao|" [sammati0 kANDa0 1, gA0 24] - "jaha0" iti- "yathA'nekalakSaNa-guNA vaiDUryAdayo, maNayo visNyukaaH| ratnAvalIvyapadezaM na labhante mahArghamUlyA api", iti saMskRtam / vivRNoti- yathetyAdinA, spaSTam // . "taha" iti- "tathA niyata[nijaka]vAdasuvinizcitA api anyo'nypkssnirpekssaaH| samyagdarzanazabdaM sarve'pi nayA na prApnu. canti" // iti sNskRtm| vivRNoti- tathetyAdinA / vyAkhyAntara mAha- nije veti / "jaha puNa*" iti- "yathA punasta eva maNayo yathAguNavizeSa Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam yathA punasta eva maNayo yathAguNavizeSaparipATyA pratibaddhA ratnAvalIti bhaNyante, pratyekAbhidhAnAni ca tyajanti, ratnAnuviddhatayA ratnAvalyAstadanuviddhatayA ca ratnAnAM pratIteH, ratnIyasanivezavizeSasya tadviziSTaratnAnAM vA ratnAvalIzabdavAcyatvAd viziSTAnAmaviziSTavAcakazabdA'vAcyatvAd, viziSTA'viziSTayoH kathaJcidbhedasya prAtItikatvAt / / "taha savve gayavAyA, jahANurUvaviNiuttavattavvA / sammaiMsaNasaI, lahaMti Na visessnnnnaao||" [sammati0 kA0 1, gA0 25] tathA sarve nayavAdA yathAnurUpaviniyuktavaktavyAH, 'yathA' iti vIpsArthe, yad yadanurUpaM tatra tatra viniyuktaM vaktavyamupacArAda bhaagprtibddhaaH| ratnAvalIti bhaNyante jahati pratyeka saMjJAH" // iti saMskRtam / maNInAM 'ratnAvalI' iti vyapadeze svAbhidhAnAparityAge ca hetumupadarzayati- ratnAnuviddhatayeti- ratnAnuviddhatayA ratnAvalyAH prtiiteritynvyH| tadanuviddhatayA ca ratnAvalyanuviddhatayA ca / ratnIyasannivezavizeSasya rtnaavliishbdvaacytvaaditynvyH| tadviziSTeti- snniveshvishessvishissttetyrthH| nanu viziSTa zuddhayoranatiriktatvAd viziSTaratnasya ratnAvalIzabdavAcyatve zuddhasyApi ratnasya ratnAvalozabdavAcyatvaM prasajyetetyata Aha- viziSTAnAmiti- snniveshvishessvishissttrtnaanaamityrthH| aviziSTeti- shuddhrtnvaackrtnshbdaa'vaacytvaadityrthH| ratnAvalIdRSTAntamupapAdya dAntikaM naya-pramANAtmakaikacaitanyamupapAda. yati- " taha savve" iti| pUrvArdhasya saMskRtamullikhani- tatheti / uttarArddhasya : samyagdarzanazabdaM labhante na vizeSasaMjJAH" // iti saMskRtam / sthAnurUpetyAdevivaraNamAha- 'yathA' iti vIpsArtha iti| tathA Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 309 tadvAcakaH zabdo yeSAM te tathA, samyagdarzanaM 'pramANam' ityAkhyA labhante, na vizeSasaMjJAH pRthagbhUtAbhidhAnAni, ajahadvRttyaikopayogatvaviziSTasAkAsasakalanayavAkyajanitanayajJAnAnAM tAdRzanayajJAnIyAca 'yathAnurUpaH' ityasya yad yad anurUpaM tatra ttretyrthH| tathA ythaanuruupviniyuktvktvyaaH| 'vizeSasaMjJAH' ityasya 'pRthagbhUtAbhidhAnAni' iti vivaraNam // yathA ekasUtrAgrathitAnAM ratnAnAM na ratnAvalIzabdavAcyatvaM tathA'nyonyanirapekSANAM svasvaviSayaparicchedakatvena vyavasthitAnAM nayavAdAnAM na samyagdarzanazabdavAcyatvaM na pramANazabdavAcyatvam , yathA punasteSAmeva ratnAnAM yathAguNavizeSaparipATayaikasUtragrathitAnAM naikaikapratiniyatasvasvavAcakazabdavAcyatvaM kintu ratnAghalItyekazabdavyapadezyatvam , tathA'zeSANAmapi saGgrahAdinayavAdAnAM parasparasApekSANAmetadapekSayA dravyarUpatvametadapekSAyA paryAyarUpatva. mityevaM svasvaviSayapratibaddhAnAM na pratyekasaMgrahAdinayapratipAdakasaMgrahAdipratiniyatazabdavAcyatvaM kintu samyagdarzanAparaparyAyapramANazabdavAcyatvam , yathA cAnekeSAM ratnAnAM ratnAvalItyekasaMjJAbhidheyatvaM tathA cAnekeSAM nayAnAmekapramANazabdAbhidheyatvam , tatra kathambhAvAkAGkAnivRttayetyAha- ajahavRttyakopayogatveti- pramANazabdasyAnantadharmAtmakavastuviSayakakopayoge rUDhasyApyekopayogatvaviziSTeSu sAkAGkasakalanayavAkyajanitanayajJAneSu yA'jahallakSaNAkhyA vRttistayA, asya 'pramANazabdavAvyatvAd' ityanenAnvayaH, yathA ratnAnAM sannivezavizeSaviziSTAnAmekaratnAvalItvadharmaviziSTatvaM tathA sAkAGkSasakalanayavAkyajanitanayajJAnAnAmapyekopayogatvaviziSTatvam , kramikanayavAkyajanita nayajJAnAnAmanusyUtakadIrghopayogasvarUpatvasyAvagrahAdijJAnavatuSTayeSu dIdhaiMkamatijJAnopayogarUpatvasyeva sambhavAt, evaM cakopayogatvaviziSTAni yAni sAkAGkalakalanayavAkyajanitanayajJAnAni teSAM pramANazabdavAcyatvAt / vA athavA, tAdRza naya jJAnIyA sAkAGkasakalanayavAkyajanitanaya Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam jahavRttyaikopayogasya vA pramANazabdavAcyatvAd viziSTanayAtmakasApi pramANacaitanyasya zuddhanayazabdavAcyatvAt / nanyavagrahAdicatuSTayAtmakamatijJAnopayogavat sAkAGkSasakalanaya. vAkyajanitanayapramANAtmakacaitanyasyAdhyakSasiddhatvAt tatra ratnAvalIdaSTAntopAdAnaM vyarthamiti cet ? na-ekA-'nekAtmakopayoge svasaMvedanasiddhe'pi vAdivipratipattijasaMzayanirAsena nizcayadAAthaM tadupapAdanAta, tadAhazAnasambandhinI yA'jahabRttistayA, ekopayogasya niruktanayajJAnAnu. syUtadI(kopayogasya pramANazabdavAcyatvAt / viziSTanayAtmakasya pi ekopayogatvaviziSTasAkAGkSasakalanayavAkyajanitanayajJAnarUpasyApi pramANacaitanyasya prmaannaatmkcaitnysy| zuddhanayazabdavAcyatvAt zuddhanayazabdAbhidhe. yatvAt , parasparanirapekSA ye saMgrahAdayo nayAste mithyAdRSTayo'zuddhanaya. zabdavyapadezyAH, yat tupramANacaitanyaM niruktaviziSTanayasvarUpaM tacchuddha. nayazabdavyapadezyamiti sarveSAM nayAnAM mithyAdRSTitvAcchuddhanayazabdavAcyatvaM nAstyevetyAzaGkA vyapAkRtA bhavatIti / AnumAnike'thai dRSTAntAbhidhAnamucitam, prakRtaM tu pratyakSasiddhameveti tatra dRSTAntAbhidhAna manucitamityAzaGkate- nanviti / 'avagrahAdi' ityAdipadAdihA-'vAyadhAraNAnAM prigrhH| tatra naya-pramANAtmakacaitanye / samAdhatte- neti / yathA dIrghopayogarUpasyaikasya matijJAnasyA'vagrahAdicatuSTayAtmakatvaM tathA kramikaparasparasAkAGkanayavAkyaprabhavAnekakramikanayAtmakaikapramANopayogasvarUpacaitanyasya svasaMvedanasiddhatve'pi ekAntAbhiniveza. lakSaNakadAgrahazAlinastatra vipratipadyante vAdina iti tadvipratipatti tazcaitanyamekA'nekasvarUpaM bhavati naveti saMzayo bhavati, tannirAseneka caitanyaM kramikanayapramANAtmakamiti nizcayo ratnAvalIdRSTAntata eva sudRDho bhaviSyatItyetadartha ratnAvalIdRSTAntopapAdanamityAha- ekA-'nekA. tmakopayoge iti / tadupapAdanAt ratnAvalIdRSTAntopapAdanAt / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [311 "loiyaparicchayamUho, NicchayavayaNapaDivattimaggo ya / aha paNNavaNAvisao ti, teNa viistthmuvnniio|" sammati0 kA0 1, gA0 26] laukika parIkSakANAM- vyutpattivikala-tayuktaprANinAm / mukha:- sukhapratipattyupAyaH, nizcayavacanasya-ekA-'nekAtmakanizcayavAkyasya, pratipattimArga:- prAmANyapradarzakaH, 'atha' ityavadhAraNe, prajJApanAviSaya:-prakRtanidarzanavAkyaviSayo ratnAvalIdRSTAntaH, ititena kAraNena, vizvastaM- niHzaGkaM yathA jJAyate tathA, 'jJApayitum' iti zeSaH, upanIta:- upadarzitaH / / - na cAvalyavasthAtaH prAga uttarakAle ca ratnAnAM niyatopalambhAt pramANAvasthAyAzca prAguttarakAlaM nayAnAM tadabhAvAdudAharaNavaiSamyamiti vAcyam, pramANasyaikA-'nekAtmakopapattimAtrArbhamAvalyavasthodAharaNopAdAnAda, sarvathAsAmye dRSTAnta-dAntikabhAvAnupapatteH / uktAthai sammatigAthAsaMvAdamAha- tdaaheti| 'loiya." iti"laukika-parIkSakasukho nizcayavacanapratipattimArgazca / atha prajJApanAviSaya iti tena vizvastamupanItaH // iti sNskRtm| vivRNotilaukiketi / vyutpatati - vyutpattivikalAH prANino laukikAH. vyutpatti yuktAH prANinaH priiksskaastessaamityrthH| 'sukha.' ityasya vivaraNamsukhapratipattyupAya iti-laukika parIkSakANAM sukhena anAyAsena, yA dAntikasya pratipattiH- jJAnam , tadupAya:- tnnimittmityrthH| 'nizrayavacanasya' ityasya vivaraNam- ekAnekAtmakanizcayavAkyasyeti, eka. magre'pi jJeyam // dAntikavaiSamyAnnoktadRSTAntaH saGgata ityAzaGkaya pratikSipatina ceti- asya 'vAcyam' itynenaanvyH| tadabhAvAt niyatopalambhA. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ___ ratnAdikAraNevAvalyAdikArya sadeveti sAGkhyA, teSAmevAnena rUpeNa vyavasthitatvAt , tadavyatiriktaM vikAramAtraM kArya pariNamata eveti sAMkhyavizeSaH / na khalu kArya kAraNe prAg utpattervidyate, navA bhAvAt / pratikSepahetumAha- pramANasyeti / sarvathA sAmya iti- anyatrApi yAvanmAtraprasiddhayartha dRSTAntopAdAnaM tAvanmAtreNaiva dRSTAnta-dASTAntikayoH sAmyama , yathA- 'parvato vahnimAn dhUmAd' ityAdau parvate dhUmavatvena vahniprasiddhayartha mahAnasarUpadRSTAntopAdAnam, yathA dhUmavasvAnmahAnase vahnirasti, evaM parvate'pi dhUmavattvAd vahniriti, etAvanmAtreNaiva tayoH sAmyam , parvate parvatatvaM na tu mahAnasatvam, mahAnase mahAnasatvaM na tu parvatatvamiti vaiSamyaM tayorapi samasyeva, anyathA dharmamAtreNa sAmye bhedaprayojakasya viruddhadharmAdhyAsasyAbhAvAt sarvathaikyameva dRSTAnta-dAntikayoriti bhedanibandhanadRSTAnta-dArzantikabhAvAnupapattiH syAt , tathA prakRte'pItyAzayaH // atra satkAryavAdinaH sAMkhyasyA'satkAryavAdino vaizeSikAderabhyupagamo na samIcInaH, kintu sadasatkAryavAdino janasyA'bhyupagama eva jyAyAnityAvedayituM paramatApadarzanapurassaraM tanmithyAtvamAvikaroti- rtnaadikaarnneviti| teSAmeva ratnAnAmeva / anena rUpega ratnAvalI. rUpeNa / tada riktaM rtnaavytiriktm| sAyAbhiprAyamupadarya vaizeSikAdyabhiprAyamupadarzayati- na khalvityAdinA- utpatteH pUrvamapi kArya kAraNe vidyata ityetat sAMkhyamataM na yuktamityarthaH / naveti-kAragaM kAryarUpeNa pariNamata iti sAGkhyavizeSasya matamapi na yuktmityrthH| tahi kimabhimatamAyuSmata iti pRcchati- kintyiti / uttarayati- tatretikAraNe ityrthH| pRthagbhUtameva kAraNAd bhinnameva / dravyaikAntavAdimatamAvedayati- na kArya meti-dravyamAtrameva, tacca nityameveti na kAryam kAryAbhAve ca ke prati kAraNaM bhavediti na kimapi kAraNamityevamapare Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [313 kAraNaM kAryarUpeNa pariNamate, kintu tatra pRthagbhUtameva kArya sAmagrIta utpadyate iti vaizeSikAdayaH / na kArya kAraNaM vA'sti dravyamAnameva tatvamityapare / iti nAnAvidhAbhiprAyavadekAntavAdimate dRSTAntasya sAdhyasamatetya Aha " iharA samUhasiddho, pariNAmakao va jo jahiM attho| . te taM va Na taM taM ceva tti NiyameNa micchattaM // " [sammati0 kA0 1, gAthA0 27] itarathA uktaprakArAnabhyupagame, samUhasiddhaH- ratnAvalyAdiH, pariNAmakRto vA-kSIrAdiSu dadhyAdiryaH, yatrArthaH, sarvasyaiva prmaannuushntiityrthH| dRSTAntasya rtnaavliiruupdRssttaantsy| sAdhyasamatA sAdhyasyaikA-'nekarUpapramANacaitanyasya yathA'siddhatA tthaa'siddhtaa| " ihaga." iti- "itarathA samUhasiddhaH parimANakRto vA yo ytraarthH| te tadeva na. tat tadeveti niyamena mithyaatvm"|| iti saMskRtam / vivRNoti- itaratheti / asyArthaH- uktaprakArAnabhyupagame, ratnIyasannivezavizeSasya sannivezavizeSaviziSTAnAM vA ratnAvalIzabdavAcyatvamityasyAnabhyupagame ityarthaH, samUhasiddhaH ratnAvalyAdiH sAyamate ratnAdirUpakAraNe ratnAvalyAdikAryamavatiSThata eveti kRtvA ratnAdisamUha pava rtnaavlyaadirityrthH| pariNAmakRto veti- sAGkhyavizeSamate ratnAdireva ratnAvalyAdirUpeNa pariNamata iti kRtvA 'pariNAmakRto vA' iti| etatsuspaSTAdhigataye Aha-kSIrAdidhviti-kSIrAdikaM dadhyAdirUpeNa pariNamata iti kSIrAdiSu dadhyAdiH pariNAmakRta iti / 'yaH, yatrArthaH' ityanena vyAptirabhimatA- uktadizA yo yatrArthaH sa tatsamUhakRtaH pariNAmakRto veti / ratnAvalyAdirapi ratnAdi. samUhakRto ratnAdipariNAmakRtazca; dadhyAdirapi paramANusamUharUpa Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam samUha pariNAmobhayakRtatve'pi vikalpAbhidhAnaM laukikavyavahArApekSayA, te-ratnAdayaH, tadeva-AvalyAdikameva, tad-dadhyAdikam , na tadeva-na kSIrAdikameveti, niyamena mithyAtvam , satkAryavAde kAraNavyApAravaiphalyaprasaGgAt , asatkAryavAde ca kSIrAdikameva dadhyAditvena pariNatamiti vyavahAravilopaprasaGgAt , sadasatkAryAbhyupagame ca zrIrAdikRtastatpariNAmakRtazcetyevamavizeSe'pi yad vikarapenAbhidhAnaM talloke ratnAvalyAdInAM samUhakRtatvena vyavahAraH, dhyAdInAM ca pariNAmakRtatvena vyavahAra iti lokikavyavahArApekSayetyAha-vasyaiveti / tatra kAraNameva kAryamiti satkAryavAdimatamapi mithyA, kArya kAraNAd bhinnamevetyasatkAryavAdimatamapi mithyetyupadarzanaparaM mUlaM vivRNoti- ta iti| tacchabdena ratnAdInAM parAmarzamAzrityAharatnAdaca iti / tadeva' iti tacchabdena ratnAvalIparAmarzamabhipretyAhabhAvalyAdikamevati, evmgre'pi| ratnAdikameva ratnAvalyAdimiti satkAryavAde sambhavadAktakam , satkAryavAdazca kAraNavyApAravaiphalyaprasaGgato na yukta iti tasya mithyAtvAmatyAha- satkAryavAde iti / dadhyAdikaM kSArAdikaM neti vacanamasatkAryavAdamavalambya zobhate, asatkAryavAdazca kSIdikameva dadhyAdhirUpeNa pariNatamiti vyavahAravilopaprasaGgato na yukta iti tadapi mithyetyAha- asatkAryavAde caut| tadevamekAntavAdaH sarvo'pi mithyeti tatra dRSTAntasya sAdhyasamatA na doSapoSAya, kintvanekAntavAdinaH sadasatkAryavAda eva yuktaH, tatra ratna-ratnAvalyobhinnAbhinnata suvyavasthimiti taddRSTAntenaikA'nekasvarUpanaya-pramANacaitanyamapi vyavasthitamityabhiprAyavAnAha- sadasatkAryAbhyupagame ceti-ratnatvAdestiryaksAmAnyatvAd ratnasamUho nAnAtiryaksAmAnyazAlitvena tirthakpracayaH, tena sAmUhikanyavahArakSamakArya ratnAlisvarUpaM yathA bhavati tathA uttarottaraparyAyAnugAmitvA. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 315 tiryakpracayenevordhvatApracayenA'pi sAmUhikavyavahArakSamakAryasambhavAdAtmadravyAnusyUtanaya pramANAtmakacaitanyamapratyUhamiti bhaavH|| etadevAha"NiyayavayaNijasaccA, savvaNayA paraviyAlaNe mohA / te puNa Na divasamao, vibhayaha sacce va alie vaa||" sammati0 kA0 1, gA0 28] nijakavacanIye-svAMze paricchedye, satyA:-samyagjJAnarUpA,. sarva eva nayA:-saGgrahAdayaH, paravicAlane-paraviSayotkhanane, muhyantIti mohA:-mithyApratyayAH, pariviSayasyApi satyatvenonmUlayitumazakyatvAt , tadabhAve svaviSayasyApyavyavasthiteH, kasmAt tAneva nayAn, punaHzabdasyAvadhAraNArthatvAd , dRSTasamayaH- nirNItAnekAntatattvaH, satyAn vA'lIkAnvA na vibhajate, apitu pramANAvasthAyAMsApekSatayA. caitanyamUrkhatAsAmAnyamiti tadAtmakamikajJAnasamUha UrvatApracayaH, tenApi sAmUhikavyavahArakSamakAryasya samyainaya-pramANasvarUpasya smbhvaadaatmdrvyaanusyuutny-prmaannaatmkcaitnymvinitruupmityrthH| ____ uktArthasaMvAdinI sammatigAthAmupadarzayati- etdevaaheti| "Niyaya." iti- "nijakavacanIyasatyAH sarvanayAH paravicAlane mohaaH| tAn punarna dRSTasamayo vibhajate satyAn vA'lIkAn vA" // iti sNskRtm| vivRNoti- nijakavacanIya iti- asthArthakathanam- svAMze paricchedye iti, evamagre'pi / paviSayotkhanane kathaM nayAnAM mithyApratyayatvamityapekSAyAmAha- prvissysyaapiiti-prnyvissysyaapotyrthH| tadabhAve paranayaviSayAbhAve / 'tAn punaH' ityatrAvadhAraNArthakasyaivakArasyAbhAvAt tAneva nayAnityarthaH kathamata Aha- punaHzabdasyeti / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 'syAdastyeva dravyArthataH' ityAdirItyA nayaviSayaM vibhajetetyarthaH / tasmAnaya-pramANAtmakamekarUpamevAtmasvarUpaM vyavasthitam , tatra kathaM viziSTaikAdhyavasAyalakSaNasamudAyArthatvopapattiriti cet ? satyam'aparityaktetararUpaviSayAdhyavasAya eva samudAyaH' ityatraikatvasyAvivakSitatvAdaparityaktetararUpaviSaya tvasyaiva samudAyArthasya naya-pramANasAdhAraNasyAbhipretatvAt sakalanayajJAnaM pramANam , tadekadezagrAhakA itarApratikSepiNo nayAH, tatpratikSepiNazca dunayA iti traividhyavyavasthAnAt , tathA ca stutikAraH [zrIhemacandrasUriH] "sadeva sat syAt saditi tridhArtho, mIyeta durniiti-ny-prmaannaiH| yathArthadarzI tu naya-pramANapathena durnItipathaM tvamAsthaH // " [ anyayogavyavachedikA-zlo0 28 ] iti / kimtivistrenn| . yadItthaM na vibhajate sahi kathaM vibhajata ityata Aha- pi viti / 'nanu viziSTasyaikAdhyavasAyasya samudAyArthatve' ityAdinA prArabdhaM pUrvapakSamupasaMharati- tasmAditi / samAdhatte- satyamiti bhatra adhyvsaaye| yadA cakatvaM na vivakSitamadhyavasAye tadA yadabhISTaM siddhayati tadAhasakalanayajJAnaM pramANamiti / tadekadezagrAhakAH pramANaviSayIbhUtavastvekadezagrAhakAH / itarApratikSepiNaH svvissyiibhuutaaNshaatiriktaaNshaa'prtikssepinnH| tatpratikSepiNazca svaviSayIbhUtAMzAtiriktavasvaMzapratikSepiNaH punH| iti travidhyavyavasthApana t pramANaM nayo dunayazcatyevaM traividhyasya vyvsthiteH| uktArthe zrIhema candrasUribhagavacanaM saMvAdakatayopadarzayatitathA ca stutikAra iti- durnItitaH 'ladeva' ityevaMrUpeNA'rtho mIyeta, tathA ca 'sanneva ghaTaH' ityAdikaM durnayavAkyam, nayena 'sad' ityevaMrUpeNArtho mIyeta, tathA ca 'san ghaTaH' ityAdikaM sunayavAkyam, Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [317 nanu tathApi visAmAnyArthayatno vyavahAranayasyAnupapannA, itarArthapratikSepe nayatvAyogAditi cet ? satyam- durnayAvasthAyAmeva tadupapatteH, athavA pareSAM pramANAnugrAhakatarkasyeva visAmAnyArthayatnakhAtra svArthadAyA'yaivApekSA, na tvitarAMzapratikSepamukhyoddezena, tAdRzo pramANena 'syAt sad' ityevaMrUpeNArtho mIyeta, tathA ca 'syAt san ghaTaH' ityAdikaM pramANavAkyam / stutyaM bhagavantaM sammukhI. karoti- yatheti-he bhagavan ! yathArthadarzI tvaM naya-pramANapathena durnItipatham , AsthaH- nirAkRtavAn, ityevamanvayaH / asyA'bhipretArthoM vistarataH syAdvAdamaJjarIto'vaseya iti // nanu yadItaranayaviSayApratikSepiNa eva nayAstarhi saGgahanayaviSayasamAnyapratikSepitve vyavahArasya nayatvameva bhajyetetyata: sAmAnyA. 'bhAvArtha yatno vyavahAranayasya na yukta ityAzaGkate- nnviti| tathA'pi durnIti-naya-pramANenidhA'rthasya prarUpaNe'pi / visAmAnyArthetisAmAnyAbhAvArthetyarthaH / samAdhatte- satyamiti / tat kiM visAmAnyArthayatnasyAnupapannatvamevetyata Aha - durnayeti / tadupapatteH visAmAnyArthopapattaH, durnayAvasthasyaiva vyavahArasya visAmAnyArtha yatno na tu sunybhaavaapnnsyetyrthH| vyavahArasya prAdhAnyena viSayatvAt svaviSayo vizeSa eva, tasya dADharya tadA bhaved yadi sAmAnyasya gauNatayA viSayatvaprayojakaM kizcit syAdityato visAmAnyArtha yatno vastuto'nupapanno'pyAdriyate, yathA parvate vahni-dhUmayoH sadbhAva eva na tvasadbhAvaH, evamapyanumitiviSayasya parvate vahnisadbhAvasya dAArthamAroparUpasyaiva yadi vahnirna syAd dhUmo'pi na syAdityevaMrUpasya parvate'satoreva vahnayabhAva-dhUmAbhAvayorAvedakasya tarkasyAdara ityAha - athaveti / pareSAM naiyAyikAdInAm / atra vyavahAranaye / svArthadADhAya pradhAnayA svvissyiibhuutvishessruupaarthdaaddhryaay| tAizoddeza Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam dezasyava ca durnayatvaprayojakatvamiti na kazciddoSa ityAdi nirNItaM nayarahasyAdAvasmAbhiH / athavA 'vaccai0'[patra0 291] ityAderlokavyavahAro vinizvayataH, tadarthaM vrajati vyavahAra ityarthaH tathAhi - nizcayanayamatena bhramarAdeH paJcavarNa dvigandha- paJcarasA-STasparzavatve satyapi yatra kRSNavarNAdau janapadasya nizcayo bhavati tamevArtha vyavahAranayaH sthApayati, na tu sammatamapyanyam, tathaiva lokayAtrAnirvAhAta, na caivaM ' bhramaro na zvetaH' ityAdyadhyakSa zAbdayoratasmiMstadgrAhakatvena laukikaprAmANyamapi na syAditi zaGkanIyam, 'na zvetaH' ityAdyadhyakSasyodbhUtatayA syaiva itaranayaviSayapratikSepamukhyoddezasyaiva / nayarahasyAdAviti - yadyapi nayarahasye - "na caivamitarAMzapratikSepitvAd durnayatvam, tatpratikSepasya prAdhAnyamAtra pavopayogAt, etadviSayavistarastu nA'trA'bhidhIyate granthAntaraprasaGgAt " [patra0 32] ityetAvanmAtramabhihitam, tathA'pi ' nAtra' ityupAdAnato 'nyatra tadvistAraH kRta ityavagamyata iti vizeSajijJAsubhirasmatkRtagranthAntarametadupapAdakamavalokanIyamityetattAtparyakamidaM vacanam, ata eva 'nayarahasyAdau' ityAdipadamupAttamiti / 66 'vaccara viNicchayatthaM " [patra0 291] iti sUtrasya vyAkhyAntaramAhaathaveti / lokavyavahArArthaM vyavahAranayo vrajatItya mumarthamupapAdayatitathAhItyAdinA / na sviti - nizcayanayasammatamapi bhramarAdeH paJcavarNAdikaM vyavahAranayo naiva sthApayatItyarthaH / tathaiva bhramarAdeH kRSNavarNAdimatvenaiva / lokayAtrAnirvAzat lokavyavahAropapattaH / 'na ca' ityasya zaGkanIyamityanenAnvayaH / evaM bhramarAdeH paJcavarNAdimattvasyApi nizcayato bhAve / atasmin itretatvAbhAvAbhAvavati bhramare / tadgrAhakatvena zvetatvAbhAvagrAhakatvena / niSedhe hetumAha-na zveta iti / udbhUtatayeti Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthA prakaraNam ] [ 319 zvetAdyabhAvaviSayakatvopagamAt tAdRzazabdasthale ca bhAvasatyatA - grAhakavyutpattimahimnA zvetAdipadAnAmudbhUtazvetAdiparatvagraheNa doSAbhAvAditi dig // , asmAnnayAdekAntanityacetanA'cetana vastudvayapratipAdakaM sAMkhyadarzanamutpannam, yad vAdI - " udbhUtatvenaM zvetAdyabhAvavAn bhramara ityevaM paryavasitasvarUpasya 'bhramaro na zvetaH' ityAdyadhyakSasyodbhUtatayA zvatAdyabhAvaviSayakatvena bhramare zvetAdiranudbhUta evetyudbhUtatayA zvetAdyabhAvavati bhramare udbhUtatayA zvetAdyabhAvAvagAhitvena tadvati tatprakArakatvalakSaNalaukikaprAmANyasya tatra sambhavAdityarthaH / tAdRzazabdasthale ca ' bhramaro na zvetaH' ityAdizabdasthale ca / bhAvasatyateti - abhiprAyasatyatetyarthaH 'bhramaro na zvetaH' iti vAkyaprayoktuH puMsaH idaM vAkyaM bhramare udbhUtazvetAbhAvaM vodhayatu' ityabhiprAyaH, tatsatyatA grAhakavyutpattiHyada vAkyaM yadarthavAJchayoccaritaM tadvAkyasya sa evArtha iti, tanmahimnA tatsAmarthyenetyarthaH / zvetapadasyodbhUtazvetArthakatvaM yadi nA''zrIyeta tadA vaktustAtparya nopapadyeteti tAtparyAnyathAnupapattyA zvetAdipadasyodbhUtazvetAdau lakSaNA''zrIyata iti 'zvetAdipadamudbhUtazvetabodhecchayoccaritam' ityevaM svarUpodbhUtazvetAdiparatvagrahalakSaNatAtparyaprahRtaH zvetAdipadato lakSaNAvRttigrahajanyodbhUtazvetAdyarthopasthitidvArA 'udbhUtazvetAdyabhAvavAn bhramaraH' ityevaMsvarUpasya tadvati tatprakArakatvalakSaNaprAmANyAkalitasya zAbdabodhasya sambhavena doSA bhAvAdityarthaH vyavahAranayasamutthaM sAGkhyadarzanamiti pratipAdayati- asmAnnayAditi - vyavahAranayAdityarthaH asya ' utpannam ' ityatrAnvayaH / nanvanyatra cArvAka matasyaiva vyavahAranayasamutthatvena pratipAdanam, bhavatA tu sAGkhyadarzanameva vyavahAranayasamutthatvena pratipAdyata iti Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320] __[ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam "jaM kAvilaM darisaNaM, eyaM davaTThiyassa battavvaM" // [sammati0 kA0 3 gA0 48 ] iti dravyArthikapadamatra vyavahAralakSaNA-'zuddhadravyArthikaparaM draSTavyam, zuddhadravyArthikaprakRteH saGgrahanayarUpAyA vedAntadarzanotpattimUlatAyA uktatvAt / tasya ceyaM prakriyA- "mahadAdikAryagrAmajanakAzeSazaktipracitAt pradhAnAdeva kAryabhedAH pravartante, tacca sattva rajasvakapolakalpitamevedaM pratibhAsata ityatastatra siddhasenadivAkaravacanaM pramANatayopadarzayati- yad vAdIti- yad yasmAd vAdI vAdiprakANDaH siddhasenadivAkara evamAhetyarthaH / "jaM ka vilaM" itiyat kApilaM darzanametad dravyArthikasya vaktavyam / iti saMskRtam // dravyArthikanayaH zuddhAzuddhabhedena dvividhaH, tatra zuddhadravyArthikaH sAmAnyamAtragrAhI saGgrahaH, azuddhadravyAthiko bhedagrAhI vyavahAraH, sa pava dravyArthikapadenAtra vivakSita ityAha- dravyArthikapadamatreti / zuddhadravyArthikasya dravyArthikapadena kuto na grahaNamityapekSAyAmAhazuddhadravyArthikaprakRteriti / ___ sAyadarzanamantavyamAvedayati- tasya ceti- sAGkhyadarzanasya cetyarthaH / iyaM 'mahAdAdi' ityAdinA'nantarameva vkssymaannaa| prakriyA mantavyaparipATI / mahadAdIti-mahacchandena buddhayabhidhAnamantaHkaraNamucyate, avyaktAt pradhAnAt prathamaM vyaktasvarUpA buddhirevotpadyata ityatastasya mahacchabdavAcyatA, AdipadAdahaGkArAdebrahaNam, prakRteH sarvApekSayA pradhAnatvaM mahadAdhazeSakAyajananAnukUlazaktisamanvitatvAdeve. tyAvedanAya 'mahadAdikAryagrAmajanakAzeSazaktipracitAd' iti 'pradhAnAda' ityasya vizeSaNam pradhAnamiti prakRteH sajJA / pradhAnaM kisvarUpamityapekSAyAmAha-tacceti-pradhAnaM cetyarthaH, / satvaM laghu prakAzakaM ca, raja Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gantavyavasthAprakaraNam ] [ 321 " stamasAM sAmyAvasthA lakSaNam, tataH prathamaM buddhirutpadyate, buddherahaGkAraH, ahaGkArAt paJca tanmAtrANi zabda-sparza rUpa rasa gandhAtmakAni, indriyANi caikAdazotpadyante tatra zrotra tvak cakSurjihvAghANalakSaNAni buddhIndriyANi paJca, vAkpANipAdapAyUpasthasaMjJAni karmendriyANi ca paJca, ekAdazaM ca mana iti, paJcabhyastanmAtrebhyaH pazca bhUtAni zabdAdAkAzaH, sparzAd vAyuH, rUpAt tejaH, rasAupaSTambhakaM calaM ca, tamo guru vAraNakaM ca, evaMsvarUpANAM sattvarajastamas sAmyAvasthAlakSaNam- samabhAvena yadavasthAnaM tatsvarUpaM pradhAnaM prakRtirityucyate tacca sarvasya kAryasya kAraNameva, na tu kasyApi kAryamato mUlaprakRtirityAkhyAyate / tataH prakRtisvarUpAt pradhAnAt / prathamaM na tataH pUrvaM kasyApi kAryasyAvirbhAva ityataH prathamam, buddhizca prakRtikAryatvAd vikRtiH, ahaGkArakAraNatvAcca prakRtiriti prakRtivikRtiH / buddherahaGkAraH 'utpadyate ' ityanuvartate, so'pi mahataH kAryatvAda vikRtiH, tanmAtrAdiSoDazakAryavargasya kAraNatvAt prakRtiriti prakRtivikRtiH / ahaGkArAdityAdi spaSTam, kevalaM zabdAdau pratyekaM tanmAtrayojanayA zabda tanmAtra sparzatanmAtra rUpatanmAtra - rasatanmAtra gandhatanmAprANItyevaM paJca tanmAtrANi bodhyAni / indriyANAmekAdazasaMkhyaka kathamityapekSAyAmAha - tatreti- indriyeSu madhye ityarthaH, atra paca tanmAtrANi ahaGkArakAryatvAd vikRtiH, paJcAkAzAdibhUtakAraNatvAt prakRtiriti prakRtivikRtiH, ekAdazendriyANi tu ahaGkArakAryatvAda vikRtiH, na tu kasyApi tattvAntarasya kAraNamiti na prakRtiH / paJcabhyastanmAtrebhyaH paJcabhUtAni - ' utpadyante ' ityasyA'nukarSeNAnvayaH / kasmAt tanmAtrAt kasya bhUtasyotpattirityapekSAyAmAha - zabdAditizabdatanmAtrAdAkAza utpadyate, sparzatanmAtrAd vAyurutpadyate, rUpatanmAtrAt teja utpadyate, rasatanmAtrAdApaH samutpadyate, gandhatanmAtrAt pRthvI samutpadyata iti / uktArthe sAGkhyAcAryasyezvarakRSNasya sammati' 21 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakhiyA 322 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam dApA, gandhAt pRthivI" iti, taduktamIzvarakRSNena "prakRtermahAMstato'haGkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt, paJcabhyaH paJca bhuutaani"| [sAGkhyakArikA-22] atra ca 'mahAn ' iti buddhyabhidhAnam , buddhizca 'ghaTaH paTaH' ityAyadhyavasAyalakSaNA, ahaGkArastu- 'ahaM subhago'haM darzanIyaH' ityAdyAkAraH, manastu saGkalpalakSaNam , yathA-kasyacid baToAmAntare bhojanamastIti zRNvataH saGkalpaH syAt 'yAsyAmi, kiM tatra dadhi syAd, utasvid dugdham ?' iti, tadayaM buddhyahaGkAra-manasAM bhedo mantavyaH, mahadAdayaH 23 pradhAna-puruSau ceti pazcaviMzatistattvAni, mupadarzayati- taduktamIzvarakRSNeneti / prakRterityAdikArikArtho vyaktaH / bhatra ca uktakArikAyAM ca / pratiniyatakAryopadarzanena buddhayAdInAM lakSaNaM krameNa prakaTayati- buddhizcetyAdinA- 'ghaTaH paTazca' ityAdya, dhyavasAyena kAryeNa lakSyate buddhiH, yasyA'yamadhyavasAyaH kAryamantaHkaraNasya, tadantaHkaraNamityuktAdhyavasAyalakSaNA buddhirityrthH| ahaGkArastviti- 'ahaM subhago'haM darzanIyaH' ityAdyAkAraH pariNAmo yasmAdantaHkaraNAt samullasati tadantaHkaraNamahaGkAra ityarthaH / manastvitiyasmAdantaHkaraNAt saMkalpa upajAyate tadantaHkaraNaM mana ityarthaH / saMkalpaH kIdRzaH samullasatItyapekSAyAmAha- yatheti / tatra graamaantre| antaHkaraNatvA'vizeSe'pyuktakAryavailakSaNyAd vuddhayAdInAM bheda ityAhatadayamiti / evaM coktadizA sADayadarzane paJcaviMzatistattvAni, tajjJAnAcca muktirityAha- mahadAdaya iti- atrAdipadAdahaGkAra paJcara tanmAtraikAdazendriya-paJcabhUtAnAM grahaNam , tena tryoviNshtirmhdaadyH| yjjnyaanmaatraadev-pnycviNshtitttvjnyaanmaatraadev| ekkAravyavacchedyamupadarza Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] yajjJAnamAtrAdeva sarveSAM muktiH, na tu varNAzramocitAcArasyApyapekSA, taduktam " paJcaviMzatitattvajJo, yatra yata) trAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vApi, mucyate nAtra saMzayaH " // [ ] iti / mahadAdayazca pradhAnAt pravartamAnA na kAraNAdatyantabhedino bhavanti bauddhAdyabhimatA iva kAryabhedAH, kintu traiguNyAdinA pradhAnAtmAna eva, tathAhi - yathA pradhAnaM triguNAtmakaM tathA buddhyahaGkAra tanmAtrendriya-bhUtAtmakaM vyaktamapi triguNAtmakam, kRSNAditantvArabdhapaTAdeH kRSNAditvasyaivopalambhena kAraNaguNAnurUpaguNasyaiva kAryasya siddheH / kiJca ' ime sattvAdayo guNAH, idaM ca mahadAdi yati - na tviti / varNeti - brAhmaNa-kSatriya vaizya zUdrAzcatvAro varNAH, brahmacarya - gAsthya - vAnaprastha-saMnyAsAzcatvArazcAzramAH teSAM pratyekaM kartavyatvena vihitasyAcArasya pratiniyatasyApi muktau nApekSetyarthaH / uktArthe prAcAM sammatimAha - taduktamiti / ' jaTI ' iti jaTAdhAriNAM brahmacarya - vAnaprasthAnAM grahaNam / ' muNDI ' iti saMnyAsino grahaNam / ' zikhI ' iti gRhasthasya grahaNam / sAGkhyamate kAryasya kAraNAdabheda eva na tu bheda ityAha- mahadAdayaceti / ' bauddhA 0 ' ityAdivyatirekidRSTAntaH, tathA ca bauddhAdimate tathA kAryANi kAraNAdatyantabhinnAnina tathA sAGkhyamate mahadAdikArya pradhAnarUpakAraNato'tyantabhinnamityarthaH / yadi mahadAdayo na pradhAnAdatyantabhinnAstarhi kIdRzAste ? iti pRcchati kinviti / uttarayati treya dineti / mahadAdInAM traiguNyAdinA pradhAnAtmatvameva prapaJcato darzayati - tathAhItyAdinA / pradhAnasya triguNAtmakatve tatkAryasya mahadAderapi triguNAtmakatvaM kAraNaguNAnurUpaguNakameva kArye bhavatItyetatsamarthanena vyavasthApayatikRSNA rIti / triguNatvena mahadAdikAryasya pradhAnAtmatvaM vyavasthApyA [ 323 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vyaktam' iti na zakyate vivektuM, kintu 'ye guNAstad vyaktam, yad vyaktaM te guNAH' ityavivekyevobhayam , tathobhayamapyavizeSato viSayo bhogyasvabhAvatvAt , sarvapuruSANAmavizeSeNa bhogyatvAt , paNyastrIvad , acetanaM ca sukha-duHkha-mohAvedakatvAt prasavadharmi ca, yataH pradhAnaM buddhiM sAmAnyaM ca janayati, sApyahaGkAram , so'pi tanmAtrANIndriyANi ca, tanmAtrANi ca mahAbhUtAni janayantIti, 'vivekitvena tadvyavasthApayati-kizceti / AkArato vivekasvarUpamupadarya tadabhAvaM bhAvayati- ime iti / iti evaMrUpeNa / vivecanasyA'zakyatve kiM syAditi pRcchati-kinviti / uttarayati- ya iti, tathA cAmedena grahaNamevAvivekitvamantena ca sattvAditriguNasvarUpapradhAnAtmakatvaM mhdaaderityaashyH| bhogyasvabhAvatvena viSayatvaM yathA pradhAnasya tathA mahadAderapIti viSayatvena pradhAnAtmakatvaM mahadAderityAha- tatheti / ubhayamapi / pradhAnAtmakakAraNa-mahadAdikArye tadadvayamapi / paNyatrova iti-paNyastrI yathA sarvapuruSANAmavizeSeNa bhogyA tathaiva tadubhayamapItyarthaH / sukhaduHkhamohAvedakatvena yathA pradhAnamacetanaM tathA mahadAdikamapItyacetanatvena tayoraikyamityAhaacetana ceti / sukheti- "ekaiva strI rUpa-yauvana lAvaNyasampannA svAminaM sukhAkaroti, tat kasya hetoH ? taM prati sattvarUpaguNasamudbhavAta, sapatnI1HkhAkaroti, tat kasya hetoH ? tAH prati rajoguNasamudbhavAt, svamavindamAnaM janAntaraM moharyAta, tat kasya hetoH ? taM prati tamo. guNasamudbhavAda" iti vacanenekasyA apistriyaHsukha-duHkhamohAvedakatvaM sattvarajastamoguNamayatvena rapaSTIkRtam , tadRSTAntena sarvasya puruSabhinnasya sukha-duHkha-mohAvedakatvamavagantavyam / prasavadharmitvena pradhA. nAtmakatvaM mahadAderupadarzayati- prasavadharmi ceti / prasavamitvameva pradhAnAdInAM spaSTayati-yata ityAdinA / so'pi buddhirapi / ahaGkAra 'janayati' ityanuvartate, evamagre'pi / so'pi ahaGkAro'pi / kArya Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 325 tasmAt traiguNyAdinA tadrUpA evaM kAryabhedAH pravartante / yathoktam "triguNamaviveki viSayaH, sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / vyaktaM tathA pradhAnaM, tadviparItastathA ca pumaan"|| [sAGkhayakArikA-11] iti / atha yadi tadrUpA eva kAryabhedAH kathaM zAstre vyaktA-'vyaktayo_lakSaNyopavarNanam ? " hetumadanityamavyApi, sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratatraM, vyaktaM viparItamavyaktam" // . . [sAGkhyakArikA-10] iti kriyamANaM zometa ? / atra hyayamartha:-hetumat- kAraNavad vyaktameva, buddhyAdInAmeva pradhAnAdihetumacAt, na tvevamavyaktaM kutazcit , yataH, anityam , anyato hetumacA'siddharetad hetvabhikAraNayostAdAtmyamupasaMharati- tasmAditi / tadrUpA eva pradhAnarUpA eva / uktArthe sAjayakArikAM saMvAdakatayA darzayati- taduktamiti / "triguNaM0 " iti kArikA nirUpitArthA eva / tadviparItaH traiguNyAdyabhAvAt pradhAna-vyaktAbhyAM vilakSaNaH / tathA ca vyApakatvAdinA pradhAnasadRzazca, pumAn kUTasthanityazcetanaH puruSaH / / nanu sAyamate yadi pradhAnAnmahadAderabhinnatvameva tarhi sAGkhyazAstra eva tayorvailakSaNyopavarNanasaGgatamityAzaGkate- atheti / tadrUpA evaM kAraNIbhUtapradhAnAtmakA eva / katham ' ityasya 'zometa' ityane nAnvayaH / zAstra sAGkhyagranthe / vailakSaNyopavarNanaM "hetumad" ityAdisvarUpeNa kriyamANam kathaM zometa inynvyH| " hetumada" ityAdi. kArikArthamupadarzayati- atreti- " hetumad" ityaadikaarikaayaamityrthH| vyaktameva buddhadyAdikameva- atreva hetumAha- buddhayaHdInAmeveti / evakAravyavacchedyamupadarzayati-na viti| avyakta pradhAnam , evaM hetumat / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam dhAnamiti na paunaruktyam; tathA pradhAna- puruSau yathA vibhrutvena vyAptyA vartate iti tau vyApinau, naivaM vyaktamiti tadavyApi, yathA ca saMsArakAle buddhyahaGkArendriyasaMyuktaM sUkSmazarIrAzritaM vyaktaM saMsAra, naivamavyaktam, tasya vibhutvena sakriyatvAyogAt, buddhyahaGkArAdibhedena cAnekavidhaM vyaktamupalabhyate, nAvyaktam, tasyaikasyaiva satastrailokya kAraNatvAt; AzritaM ca vyaktam, yad yatrotpadyate tasya tadAzritatvAt na tvevamavyakumra, akArthatvAt tasya; layaM na tu naiva, patena viparItamavyaktamityupavarNitaM bhavati / 'kutazcid' iti sthAne 'kutazcaitad ? ' iti pATho yuktaH, kutaH kasmAddhetorvyaktaM hetuma dityavadhAritamiti pRcchA / uttarayati - yato'nityam anityaM hi hetumad bhavati, anityatvAd vuddhayAdikaM hetumadityarthaH / anityatvameva hetumattvasiddhaye kuta upadarzitamityapekSAyAmAha - anyata itianityatvabhinnAdityarthaH / etaddhetvabhidhAnam kArikAyAm ' anityam ' iti hetuvacanam / iti patasmAt kAraNAt / na paunarukttham ' hetumad' ityanenA'nityameva vastvabhidhIyate, tadeva ca ' anityam' ityanenApItyarthato yat paunarutthaM tad ' hetumad' ityasya siddhaye hetuvacana' metad, na tu svatantra metadityupavarNanena sambhavatItyarthaH / avyApi vyaktaM vyApi ca pradhAnamityevaM tayorvailakSaNyamityAha - tatheti / tau pradhAna- puruSau / naivaM pradhAna - puruSAviva na vyApi / tat avyaktam / vyaktaM sakriyam, pradhAnazcAkriya ityevaM sakriyatvA'kriyatvAbhyAM vyaktapradhAnayorvailakSaNyamityAha - yathA ceti / naivamavyaktamiti - pradhAnaM na tathA saMsaraNazIlamityarthaH / tatra hetumAha tasyeti - pradhAnasyetyarthaH / buddhayAdervyakasyAnekatvaM pradhAnasyA'vyaktasyaikatvamityanekatvaikatvAbhyAM tayorvailakSaNyamityAha - buddhayahaGkArAdibhedeneti / nA'vyaktam avyaktaM pradhAnamanekavidhaM nopalabhyate / tasya pradhAnasya / AzritatvA 'nAzritatvAbhyAmapi vyaktASvyaktayorvailakSaNyamityupadarzayati- AzritaM ceti / na tvevamabhyaktam 1 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 327 gacchatIti kRtvA liGgaM ca vyaktam, tathAhi-pralayakAle bhUtAni tanmAtreSu lIyante, tanmAtrANIndriyANi cAhaGkAre, so'pi buddhau, sApi pradhAne, na tvevamavyaktaM kacidapi layaM gacchati; lInaM vA'vyaktalakSaNamartha gamayati kAryatvAditi liGgaM vyaktam , na tvevamavyaktam , akAryatvAt kAryonmukharUpAnupalambhena tasya kAraNaliGgasvAbhAvAcca, sAvayavaM vyaktam , zabda-sparza rUpa-rasa gandhAtmakairavayavaiyuktatvAt , na caivamavyaktam , tatra zabdAdivyaktInAmanupalabdheH, tathA yathA 'pitari jIvati putro na svatatraH' tathA vyaktaM sadA kAraNAyattatvAt paratantram, naivamavyaktam , akAraNAdhInatvAt , sarvadA tasyeti / / avyaktamAzritaM na bhavati / tatra hetuH- aka. yatvAt tasyeti-pradhAnasyA'kAryatvAnna kasminnapi tadutpadyata ityto'naashritmityrthH| laya. gAmitvalakSaNaliGgatva-tadagAmitvalakSaNAliGgatvAbhyAM tayorvalakSaNyamityAha- layamiti / niruktasvarUpaliGgatvameva vyaktasya bhAvayatitathAhItyAdinA- kArya kAraNe vilIyata iti bhUtAni kAryANi kAraNeSu tanmAtreSu lIyante, evamagre'pi / ahaGkAre 'lIyante' ityanukarSaH, evamatre'pi / so'pi ahaGkAro'pi, atra vavanavipariNAmena 'lIyate' iti sambandhaH, evamagre'pi / sA'pi buddhirpi| uktasvarUpaliGgatvaM na pradhAna ityAha- na tveva mati / kAryasvarUpatayA gamakatvaM liGgatvamiti pakSAntarAzrayaNena vyaktasya liGgatvamavyaktasthA'liGgatvamupapAdayatilInaM veti / 'na tvevamavyakam' ityasya samarthanAyAha- aka ya vaaditi| tasya pradhAnasya / sAvayatva niravayatvAbhyAM vyaktA-'dhyaktayorvelakSaNyamupapAdayati- sa vayavati / tatra pradhAne / paratantratvA 'paratantratvAbhyAM tayolakSaNyamAvedayati- tatheti / kAraNAyattatvalakSaNaM pAratantramavyaktasya kAraNAbhAvAnnAstItyAha- akaarnnaadhiintvaaditi| samAdhatte Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -328 ] [ tatvabodhinIdhivRttivibhUSitam na paramArthatastApye'pi prakRti - vikRtibhedena tayorbhedA'vi rodhAt vikArANAM svabhAva tatraiguNyarUpeNa prakRtirUpatve'pi sacca-rajastamasAtkaTatva vizeSAnmahadAdibhedena sargavaicitryasiddheH, vaidharmya tanna tu bheda iti kAraNAtmani kAryamastIti pratijJAtaM bhavati / atredaM hetu kadambamudbhAvayanti - meti / tadrUpye'pi mahadAdeH prakRtyAtmakatve'pi / prakRti-vikRtibhedena pradhAnaM prakRtiH, mahadAdikaM vikRtirityevaM prakRti-vikRtibhedena / . tayoH pradhAna mahadAdyoH / tAdrUpye sati bhedaH kathamityapekSAyAmAha - vikArANAmiti - mahadAdInAmityarthaH / svabhAvata iti- pratikSepaM sattvaM sattvarUpeNa pariNamate, rajo rajorUpeNa, tamastamorUpeNetyevaM yaH svabhAvaH kAraNagataH sa kArye'pi, tasmAdityarthaH / traiguNyarUpeNetiniruktasvabhAvatastraiguNyaM yathA prakRtyavasthAyAM tathA trikRtyavasthAyAmapIti tena traiguNyarUpeNetyarthaH / prakRteH prakRtirUpatvaM sattva-raja- stamorUpatvam, taca vikRtAvapi, patAvAMstu vizeSaH prakRtyavasthAyAM guNAnAM samabhAvena vyavasthAnaM vikRtyavasthAyAM tu viSamabhAveneti sama-viSamaH bhAcA'vivakSayobhayorapi traiguNyarUpeNaikatvamiti kRtvA prakRtirUpatveipIti / sAtvika - rAjasa- tAmasabhedena buddhyAdinAM traividhyam, tatra yasmin buddhayAdau rajastamoguNadvayApekSayA satvasyotkaTatyaM tat sAvikam evaM rAjasa - tAmase api bodhye, tAdRzotkaTatvavizeSataH sAvika - rAjasa - tAmasabuddhayAdibhedena sargavaicitryasiddhirityAhasattvarajastamasAmiti / ayaM ca vaidhamrmyAtmA bhedo na svarUpabheda iti tAdRzavaidharmya sadbhAve'pi kAraNAtmatvaM kAryasya na viruddhayata iti kAraNAtmani kAryamastIti pratijJAtaM sAGgaya syA'nAbAdhamityAhavaidhamyaM hyetaditi / kAraNAtmani kAryamastIti pratijJAmAtreNa na satkAryavAdasiddhiH, tathA sati kAraNAtmani kArya nAstIti pratijJAmAtreNA: satkAryavAdo'pi sidhyedityatastatra heturavazyamevodbhAvanIya ityA* " / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAtivyavasthAprakaraNam ] [ 329 " asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavA'bhAvAt / sazaktasya zakyakAraNAta, kAraNabhAvAcca stkaarym"| [sAGkhyakArikA-9 ] yadyasat kriyeta, tadA nabhonalinamapi kriyeta, na caivaM bhavati, tasmAd yat kriyate tilAdibhistalAdikArya tat tasmAt prAgapi zaktirUpeNa siddham, vyaktirUpeNa tu tat tadA kApilairapi neSyate, iti na vyavahArabAdhaH 1 / tathA yadhasatkAraNe kArya bhavet tadA zayenAha- atreti- kAraNAtmani kAryamastIti pratijJAta ityarthaH / idam "asadakaraNAd" ityAdinA'nantarameva vkssymaannm| 'kAryamutpattitaH prAgapi kAraNAtmani sad' iti pratijJA, : asadakaraNAd' ityAdikaM tatra hetuvacanam / asataH zazazuGgAdeH kadAcidapi kenApi kAraNena karaNam- utpAdanaM na bhavati, tad yadi kAryatvena sammataM ghaTa-paTAdikamapi svakAraNe kapAla tantvAdAvutpattitaH prAgasadeva bhavet , tatastasyApi karaNaM na syAd, bhavati ca tasya karaNam , ata utpattitaH prAgapi kAraNAtmani tadastItyabhiprAyeNoktam 'asadakaraNAd' iti hetuM bhAvayati- yadyasatkriyeteti / na caivaM bhavati asato nabhonalinasya karaNaM na bhvti| tasmAt asato'karaNAt / tat tailAdikAryam , tasmAt tailaayutpttikaalaat| zaktirUpeNa kAraNA smatAlakSaNazaktirUpeNa / vyaktirUpeNa tailAdiviziSTasaMsthAnAvirbhAvalakSaNavyaktirUpeNa ! tat tailAdikam / tadA tailaadisvruupaavirbhaavpuurvkaale| kApilairapi satkAryavAdibhiH sAGkhyairapi, apinA asatkAryavAdibhistu zaktirUpeNA'pi tadAnIM tadanabhyupagacchadbhirvyaktirUpeNa sutarAM neSyata ityasya sUcanam / iti na vyavahArabAdhaH etasmAt kAraNAdutpattitaH prAg yaH kAryasyAsattvavyavahArastasya na bAdhA, tadAnIM tadasattva. vyavahArasya vyaktirUpeNa tadasattvaviSayakatvAd vyaktirUpeNa tadasattvasya bhASAdupapadyata pava tathA vyavahAra iti evaM tantuSUtpattitaH prApa Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 ] [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam puruSANAM pratiniyatopAdAnagrahaNaM na syAt , zAliphalArthinazca zAlibIjamevopAdadate, na kodravabIjam zAlibIjAdiSu zAliphalAdInAmasattve ca tadvat kodravabIjAnAmapi grahaNaprasaGgaH, na caivaM bhavati, tasmAt tatra tatkAyemastIti gamyate 2 / tathA yadyasadeva kAryamutpadyate tadA tRNa-pAMsvAdeH sarvasvarNa rajatAdyutpatiprasaGgaH, pUrva kAraNamukhena yadi paTo na syAt tahiM yathA tantuSu paTo nAsti tathA kapAlAdipvApa paTo nAstIta paTArtho tantUnevopAdatte na kapAlAdIniti niyatakAraNopAdAnaM naiva bhavet , paTA'sadbhAvA'vizeSAt tantUnAmiva kapAlAdInAmapi tadarthamupAdAnaM syAt, naiva vA kapAlAdInAmiva tantUnAmapyupAdAnaM syAditi pratiniyatopAdAnagrahaNAdutpattitaH prAgapi kAraNAtmani kAryamastItyabhiprAyakam 'upAdAnagrahaNAd' iti hetu samarthayati- tatheti / pratiniyatopAdAnagrahaNameva syaSTayatizAliphalArthinazceti / utpattitaH prAk kAryA'sattve tu pratiniyatopAdAnagrahaNAnupapatti bhAvayati- zAlibIjAdiSviti / tadvaditi-zAliphalArthinaH zAlibIjagrahaNavadityarthaH / ukaprasaGga iSTApatti pariharati- na caivamitizAliphalAthinaH zAlibIjagrahaNavat kodravIjagrahaNaM na bhvtiityrthH| tasmAt pratiniya sopAdAnagrahaNAt / tatra zAlibIjAdiSu / tatkAya zAlibIjakArya zAliphalAdikam / yadyasadeva kArya kAraNAd bhavet tadA'sattvAvizeSAt tantubhyo yathA paTo bhavati tathA ghaTa dirapi syAditi sarvasmAt sarvasyotpattiprasaGgaH, na ca bhavati sarva sarvasmAditi yadeva kArya yatra kAraNe taramAt kAraNAt tasyaiva kAryasya bhAva iti satkAryasiddhirityabhiprApakaM sarvasambhavA'bhAvAd ' iti hetuM vivRNoti-tatheti / 'upAdAnagrahaNAd' iti hetau tatkAraNasyopAdAnavat tadanyasyApyupAdAnaM syAditi kAraNamukhena prasaGga upadarzitaH, 'sarvasambhavAbhAvAd' iti hetau ca pratiniyatakAyotpAdavat tadanyakAryasyApyutpAdaprasaGga iti kAryamukhena prasaGga ityanayorekenA'parasya na gatArthatA, uktadizA vizeSasadbhAvAdityAha- puurvmiti| prasaGge iSTApatti Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 331 prasaGga uktaH, samprati tu kArya mukheneti vizeSaH, na ca sarvaM sarvato bhavati, tasmAdayaM niyamaH, tathaiva tasya sadbhAvAditi gamyate 3 | syAdetat' kAraNAnAM pratiniyateSveva kAryeSu zaktayaH pratiniyatAH tena kAryasyAssave'pi kiJcideva kArya kriyate, na namonalinam, kizcidevopAdAnamupAdIyate yadeva samatham, kizcideva ca kutazcid bhavati na tu sarvaM sarvasmAditi noktaprasaGgebhya satkAryasiddhi:' iti, asadetatyataH zaktA api hetavaH kAryaM kurvANAH zakyakriyameva kurvanti nAzakyakriyam, asacca kArya zazaviSANavadanAtheyAtizayatvAdazakyapariharati na ceti / tasmAt sarvasmAt sarvasambhavAbhAvAt / ayaM niyamaH tantubhya eva paTasyaiva sambhava iti niyamaH / tatraiva tasya tadbhAvAt tantuSveva paTasya sadbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAd' iti caturthahetusamarthanAya parAzaGkAM tAvadAdAvupanyasyati - syAdetaditi- 'yadi kAraNAtmani kArye na syAt sarvasmAt sarvaM syAd' iti prasaGgo yo'bhihitaH sa na sambhavati, asattvA'vizeSeSu pratiniyata eva kArye pratiniyatasya kAraNastha zaktiH, na tu nabhonalinAdike zaktiH kasyApi kAraNasyeti na nabhonalinAdikaM kuto'pi kAraNAd bhaviTumutsahate, na tu paTazaktatantvAdikAraNAt paTasyeva ghaTAderapyutpattiH, evaM yadeva kAraNaM yatra kArye zataM tatkAryArtha tadeva kAraNamupAdIyate, anyat tu tatrAsamarthatvAdeva nopAdIyate, yadeva ca yatra samartha samarthAt tatastasyaivA'sato'pi sambhavo nAnyasyeti na sarvasmAt sarvasambhavaprasaGgo'pIti nokaprasaGgebhyaH satkAryasiddhiriti zaGkArthaH / yaccA'zakyakriyaM tasya samarthAdapi kAraNAnna sambhavaH, yathA'zakyakriyasya zazazRGgAderna kasmAdapi sambhavaH azakyakriyameva ca pUrvama santayA'bhyupagataM kAryamiti na tasya samarthAdapi kAraNAdutpattisambhava ityAzayenoktAzaGkAM pratikSipati - asadetaditi / 'asaca kAryam' ityasya 'azakyakriyam' ityanena sambandhaH, asato'zakya kriyatve ( Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam kriyam / na ca prAgasadapi sAmagrIsampattau sadavasthApratipattevikriyata iti zakyakriyam ? tasya vikRtAviSyamANAyAM nirupAkhyAsmA'sadrUpahAniprasaGgAt , nAsataH svabhAvAparityAge sadrUpatApattiyuktA, parityAge vA nAsadeva sadrUpatA pratipannamiti siddhayet , anyadeva hi sadrUpamanyaccA'sadrUpam, parasparaparihAreNa tayoravasthitasvAt , tasmAd yad asat tad azakyakriyameva, tathAbhUtakAye'anAdheyAtizayatvAd ' iti hetuH| zazaviSANavaditi- yathA zazaviSANamasadityanupAkhyatvAdanAdheyAtizayam , tattvAcAzakyakriyaM na kenApi kattu zakyate tthetyrthH| nanu pUrvamasadapi sAmagrIsampattyA sadavasthAprAptyA vikriyAmAmotIti zakyakriyaM bhavatItyAzaGkaya pratikSipatina ceti / niSedhe hetumAha- tasyeti-prAgasataH kAryasyetyarthaH, saMsthAnAdyavAptilakSaNavikArAbhyupagame tasya yathAvidhadharmavatvena sopAkhyatvato nirupAkhyalakSaNasyA'sadrUpasya hAniH prasajyate, tato nA'sato vikRtisambhava ityrthH| vikRtAvasadrUpahAniprasaGgo yo'bhihitastadupapAdanAyAha- nahIti- asya 'uktA' itynenaanvyH| nanu pUrvamasadapi nirupAkhya lakSaNasvasvabhAvaM parityajyaiva sadrUpatAmApnotItyata AhaparityAge veti / asatsvabhAvaparityAgeM vetyarthaH, tathA cAsatsvabhAvaparityAge tadAnIM nAsaditi nAsadeva sadrUpatApratipannam , kintvanya. deva asat , anyacca sadrUpatAbhAjanamiti / etadeva spaSTayati- anydeveti| hi ytH| kathaM sadrUpA'sadUpayoranyatvamityapekSAyAmAhaparasparaparihAreNeti- yanna sat tadasat , yannA'sat tat sadityevaM parasparavyavacchedenetyarthaH / tayoH sdruupaa'sdruupyoH| evaM ca asadrUpaM vikriyAM nApnotyevetyanAdheyAtizayasya tasya na zakyakriyatvamityupasaMharatitasmAditi / bhavatvasadazakyakriyam, evaMvidhamapi tat karotu kAraNa. mityata Aha- tathAbhUteti ashkykriyetyrthH| tacca kAraNAnAmazakyakAritvaM ca, yadyazakyakriyamapi kArya karoti kAraNaM tarhi zazazRGgAdi Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 333 kAritvAbhyupagame ca kAraNAnAmazakyakAritvamevAbhyupagataM syAt, taccAtiprasaGgAdayuktamiti zaktipratiniyamAdasatkArya pratiniyama ityanuttaram ; etena ' zaktasya zakyakaraNAd' iti 4 caturthI hetu - vyakhyAtaH / 1 " kAryasyaiva na yogAcca, kiM kurvat kAraNaM bhavet ? / tataH kAraNabhAvo'pi, bIjAderna vikalpyate " // [ iti paJcamahetusamarthanasyArthaH- yathoktahetucatuSTayAdasatkAryavAde sarvadA kAryasyAyogAt kiM kuryadbIjAdi kAraNaM bhavet ? tathA caivaM zakyate vaktum na kAraNaM bIjAdikamavidyamAnakAryatvAd gaganAbjavat, na caivam, tasmAd viparyaya iti siddhaM prAgutpatteH kAryaM sat / kamapi kuryAdityatiprasaGgabhAtyA kAraNAnAmazakyakriyakAritvaM nAbhyupagantuM yukamityarthaH / yadA cAzakyakriye'sati kArye zaktireva kAraNasya na sambhavati tahiM sutarAM zaktipratiniyamAdasatkAryapratiniyamo na sambhavatItyAha- iti zaktipratiniyamAditi / yadarthamuktazaGkApratividhAnagumphanaM taM prakRtamarthamanusarati - eteneti - zaktipratiniyamAdasatkAryaprati niyamAsambhavenetyarthaH, asya ' vAkhyAtaH' ityanenAnvayaH / 'kAraNabhAvAca iti paJcamahetusamarthanAyAha- kAryasyaiveti / iti paJcahetusamarthanasya " kAryasyaivaH ' ityAdisvarUpapadyasya 'kAraNabhAvAd' iti paJcama hetusamarthana parasya / arthaH ' pradairyate ' iti zeSaH / yathokteti- 'asadakaraNAd0' ityAdyuktetyarthaH / hetucatuSTayAt asadakaraNam, upAdAnagrahaNaM sarvasambhavAbhAvaH zaktasya zakdhakaraNamityevaM hetucatuSTayAt / 'kAryasyaiva na yogAd' ityasyArthakathanam- 'asatkAryavAde sarvadA kAryasyAyogAd iti tatra ca hetuH - 'yathoktahetucatuSTayAd' iti / uttarArdhaphalitArthakathanamtathA cetyAdinA vaktavyamevopadarzayati- na kAraNamiti / na caivaM bIjAdikaM na kAraNamiti, na ca arthAda bIjAdikaM kAraNameva tasmAd viparyayaH > Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam syAdetat- evaM hi nAma satkArya siddhyatu, pradhAnAdeva mahadAdikAryabhedA ityetat tu kathaM sidhyati ?, ucyate "bhedAnAM parimANAt, samanvayAcchaktitaH pravRttezca / kAraNa-kAryavibhAgAdavibhAgAd vaizvarUpyasya" // sAGkhayakArikA0 15] bhedAnAM mahadAdInAm , parimANaM dRzyate- ekA buddhiH, eko. 'haGkAraH, pazca tanmAtrANi, ekAdazendriyANi, paJca mahAbhUtAni iti, tatastatkAraNamekameSTavyam,parimitatvenopalabhyamAnaghaTAderiva mRdAdi, tadeva pradhAnam 1 / tathA bhedAnAM samanvayAt- kAragajAtyanuvRttidarzanAt ,yajAtisamanvitaM hi yadupalabhyate tat tanmayakAraNasambhUtam , yathA-ghaTazarAvAdayo mRjAtyanvitA mRdAtmakakAraNasambhUtAH, 'bIjAdikaM vidyamAnakAryakaM kAraNatvAd' ityevaMrUpaH 'karaNaM na bhaved' iti prasaGgasya vipryyH| upasaMharati- iti siddhmiti| pradhAnAdeva mehadAdInAM prAdurbhAvA nAnyasmAt kAraNAdityetadasahamAnasya parasyAzaGkAM samAdhAtumupanyasyati- syAdetaditi / evaM hi asadakaraNAdi. hetupnyckaiH| samAdhate- ucyata iti| " medAnAM0" iti sAGghakArikAM vivRNoti- bhedAnAmiti / parimAgaM parimitatvam tat spaSTapati- ekA buddhiriti- 'buddhayAiya ekakAraNakAH parimitatvAd ghaTAdivad' ityanumAnamatrAbhimatamAvedayitumAha- tata iti- mevAnAM parimitatvA dityrthH| tatkAraNaM mahadAdibhedakAraNam / tadeva pradhAna parimitAnAM buddhayAdInAM yadevA'parimitamekaM kAraNaM tat pradhAnaM prkRtirbhvtiiti| . samanvayAkhyadvitIyahetutaH pradhAnaM sAdhayati-tatheti / 'samanvayAd' ityasya phalitArthakathanam- 'kAraNajAtyanuvRttidarzanAd ' iti / 'buddhayAdayaH sukha-duHkha-mo hAtmakakAraNasambhUtAH sukhaduHkhamohAtmakatvAd' iti vizeSAnumAne'bhimate sAdhya-sAdhanavizeSayoravinAbhAvasya kutrApi dRSTAnte 'darzanena sAdhya sAdhanasAmAnyavyAptimevopadarzayati- yajAtI Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 335 sukha-duHkha-mohAdijAtisamanvitaM cedaM vyaktamupalabhyate, prasAdatApa-dainyAdikAryopalabdhe, tathAhi-prasAda laaghvaa-abhissvgoddhrss| prItayaH sattvasya kAryam, sukhamiti ca satvamevocyate; tApa-zopabheda-stambhodvegArajasaH kAryam , rajazva duHkham dainyA''varaNa-sAdanA'vadhvaMsa-bIbhatsa-gauravANi tamasaH kAryam , tamazca mohazabdenocyate eSAM ca mahadAdInAM sarveSAM prasAda-tApa-dainyAdikAryamupalabhyata iti sukha-duHkha-mohAnAM trayANAmete sannivezavizeSA ityavasIyate, tena siddhameteSAM prasAdAdikAryataH sukhAdyanvitatvam , tadanvayAcca tanmayaprakRtisambhUtatvamiti pradhAnasiddhiH 2 / tatheha loke yo yasminnarthe pravartate sa tatra zaktaH, yathA-tantuvAyaH paTakaraNe, ato vyakto. tpAdanAtha pravartamAnaM kizcit kAraNaM zaktimadeSTavyam , tadeva pradhAnamiti zaktitaH prdhaansiddhiH3| tatheha loke kArya-kAraNayorvibhAgo dRSTaH, tadyathA-mRtpiNDaH kAraNaM ghaTaH kAryam , sa ca mRtpiNDAd vibhaktaH, tathAhi-ghaTo madhUdaka payasAM dhAraNasamartho na mRtpiNDA, ti / idaM vyaktaM mahadAdilakSaNaM vyaktam / prasAdaHsukhasya kAryam , tApo duHkhasya kAryam , dainyaM mohasya kAryamiti tadupalabdhitaH sukha-duHkhamohAdijAtisamanvitaM buddhyaadikmityaah-prsaadeti| prasAdAdikAryataH sukhAdisamanvitatvaM mahadAdInAM bhAvayati- tathAhIti- uddharSo romAJcam , spaSTamanyat / ete buddhAdayaH, tena sukha-duHkha-mohasannivezavizeSatvena / eteSAM mahadAdInAm / tadanvayAca suravAdyanvayAt punH| tnmyetisukhaadimyetyrthH| pradhAnasiddhinibandhanaM 'zaktitaH pravRtteH' iti tRtIyahetuM bhAvayatitatheti / 'kAraNa-kAryavibhAgAd' iti caturthahetuM bhAvayati- tatheti ! kArya: kAraNavibhAgameva spazyati- tadyatheti / sa ca ghaTazca / mRtpiNDAda vibhaktatvameva ghaTasya vyavasthApayati- tathAhIti / evaM yathA ghaTo Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] [ tatvavodhinIvivRti vibhUSitam evamidaM mahadAdikAryamapi vibhaktamupalabhyamAnaM pradhAnaM kAraNaM sAdhayatIti 4 / tathA vaizvarUpyaM nAma trayo lokAH, tadavibhAgAt pradhAnasiddhi:, tathAhi - pralayakAle pazca bhUtAni paJcasu tanmAtreSvavibhAgaM gacchanti, tanmAtrANIndriyANi cAhaGkAre, ahaGkArastu buddhau, buddhiH pradhAna iti / avibhAgo'vivekaH, yathA - kSIrAvasthAyAmanyat kSIramanyad dadhIti viveko na zakyo'bhidhAtum, tadvat pralayakAle ' idaM vyaktamidamavyaktam' iti viveko'zakyakriya iti manyAmahe - asti pradhAnam, yatra mahadAdiliGgamavibhAgaM gacchatIti 5 // sattvarajastamolakSaNa sAmAnyamekamacetanaM dravyam, anekaM ca cetanam, dravyamartho'stItyazuddhadravyArthiko vyavahAranayaH sAGkhya darzana rUpaH pravRttaH / so'yaM mithyA, vicArAsahatvAt / tathAhi - ' pradhAnAdeva mahadAdikArya bhedAH pravartante ' iti yaduktaM tatra yadi mahadAdayaH kAryavizeSAH mRtpiNDAd vibhakta upalabhyate tathA / ' avibhAgAd vaizvarUpyasya' iti paJcamahetuM bhAvayati - tatheti / tadavibhAgAt lokatrayAvibhAgAt / aghibhAgataH pradhAnasiddhiM samarthayati tathAhIti / avibhAgAt pradhAnasiddhirabhimatA, tatrAvibhAga eva ka ityapekSAyAmAha - avibhAgo'viveka iti / avivekameva raSTAntAvaSTambhena dAntike darzayati- yatheti / azuddhadravyArthikasya vyavahAranayasya sAyadarzanarUpatvamupapAdayati- sattveti / dravyamartho'stIti dravyArthikaH, tatra mahAsAmAnyazuddhasatva lakSaNadravyaviSayakasya saGgrahana yasya zuddhadravyArthikatvama, vyava hAre va sAyadarzanarUpe ekadravyaviSayakatvA'nekadravyaviSayakatvayosaGgAvAdazuddhadravyArthikatvamiti vyavahAranayamUlakatvena prapaJcitasya sAmanyadarzanasya vicArA'sahatvena mithyAtvaM vyavasthApayati-so'yamiti Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 337 pradhAnasvabhAvA eva, kathameSAM kAryatayA tataH pravRttiyuktA ? na hi, yad yato'vyatiriktaM tat tasya kArya kAraNaM veti vyapadeSTuM yuktam kArya-kAraNayobhinnalakSaNatvAt , itthaM ca yadIzvarakRSNenocyate "mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRti-vikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro, na prakRtine vikRtiH puruSaH" // [sAGkhyakArikA-3 ] iti / sAyadarzanarUpo vyavahAranayo'nantarAbhihita ityrthH| eSAM pradhAnasvabhAvAnAM mahadAdInAm / tataH pradhAnAt / pradhAnAdabhinnAnAM mahadAdInAM pradhAnakAryatvaM na yuktam , yayorbhedastayoreva kAryakAraNabhAvo bhavati, yacca yatsvarUpaM tat tasyaiva kArya kAraNaM veti vyapadeSTuM na zakyamityAha- nahIti / itthaM ca mahadAdInAM pradhAnakhabhAvatvena pradhAna kAryatvA'sambhave c| ___mUlaprakRtiriti-sarveSAmAdikAraNatvAnmUlaprakRtiH pradhAnaM, sA ca na kasyApi tattvAntarasya kaarymityvikRtiH| mahadAdyA iti-mahadahaGkAra-paJcatanmAtrANItyevaM sapta prakRti-vikRtayaH, tatra mahAn buddhirahaGkArasya tattvAntarasya kAraNatvAt prakRtiH, pradhAnasya kAryatvAcca vikRtiH, evamahaGkAraH paJcatanmAtrAdiSoDazagaNasya kAraNatvAt prakRtiH, mahataHkAyatvAd vikRtiH, paJca tanmAtrANi ca paJcamahAbhUtasya kAraNasvAt prakRtiH, ahaGkArasya kAryatvAd vikRtiriti bhavanti mahadAdyAH sapta prakRtivikRtayaH, paJcamahAbhUta-paJcajJAnendriya-paJcakarmendriyamanolakSaNaH SoDazagaNazca na kasyApi tattvAntarasya kAraNamiti prakRtirna bhavati, kintu paJcamahAbhUtAnAM paJcatanmAtrakAryatvamindriyANAM caikAdazAnAmahaGkArakAryatvamiti vikAra eva bhavati, puruSastu kUTasthanityatvAnna kasyApi kAraNaM kArya veti prakRtirapi na bhavati nApi vikRtiriti // 22 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338] [vatvodhinIvivRtivibhUSitam tat sarvamidamindrajAlam-sarveSAM parasparamavyatirekAt kAryatva kAraNatvAnyatarasyaiva prasaGgAt , anyApekSatvAt kArya-kAraNabhAvasthApekSaNIyarUpAntarAbhAvAt puruSavadaprakRtivikRtitvaprasaGgAdvA, anyathA puruSasyApi prakRti-vikRtivyapadezaprasakteH, tat suSTrapahasyate kApilAcAryo'satkAryavAdibhiH " yadeva dadhi tat kSIraM, yat kSIraM tad dadhIti ca / vadatA vindhyavAsitvaM, khyApitaM vindhyavAsinA" // ] iti| tat sarvamidam IzvarakRSNoktaM " mUlaprakRtiravikRtiH" ityaadynntraabhihitmkhilm| indrajAlaM tuccham / sarveSAM pradhAna mahadAdInAm / prsprmnyo'nym| avyatirekAdabhedAt 'tadabhinnA'bhinnasya tadabhinnatvam ' iti niyamena mahadabhinnaprakRtyabhinnasyAhaGkArAderapi mahadabhinnatvam , pavamahaGkArA'bhinnaprakRtyabhinnasya mhdaaderhngkaaraa'bhinntvmityevmbhedaat| sarveSAmabhede ekameva rUpaM bhavet kAryatvaM kAraNatvaM vA, kAryatve sarva eva vikRtayaH syuH, kAraNatve sarva eva prakRtayaH syuna tu kasyacit prakRtimAtrarUpatvaM kasyacid vikRtimAtrarUpatvaM kasyacit prakRti-vikRtyubhayasvarUpatvamityAha- kAryatveti-kAryatvaM kAraNa. nirUpitam , kAraNatvaM kAryanirUpitamityevamanyasya sadbhAve satyeva kArya-kAraNabhAvo nirUpayituM zakya iti, yadA ca sarva eva mahadAdaya pradhAnakAtmakA eva tadA bhinnasya kasyacidabhAvAt tadapekSasya kArya-kAraNamAvasyA'bhAve puruSo yathA na prakRtivikRtirUpastathA mahadAdikamapi na prakRti-vikRtirUpaM bhavet , aprakRti-vikRtirUpa. tvamitthaM mahadAdInAM prasajyata ityAha- anyApekSatvAditi / anyathA aphe. kSaNIyAnyarUpasyAbhAve'dhyekasmin kArya-kAraNabhAvamupetya prkRtitvvikRtitvaabhyupgme| sAvayAcArya prati asatkAryavAdinAmupahAsaSacanamulikhati Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamekAntavyavasthAprakaraNam] [339 hetumacAdidharmayuktavyaktaviparItamavyaktamityetadapi bAlapralA. pAnukAri, nahi yad yato'vyatiriktasvabhAvaM tat tato viparItaM yuktam , bhedavyavahArocchedaprasaGgAt , satva-rajastamasAM caitanyAnAmapi "yadeva." iti - kArya-kAraNayorabhede kSIrakAraNakaM dadhi kSIrarUpameva, kSIraM ca dadhirUpameveti syAt , loke ca kSIradadhnobhinnatayaivAnubhava ityanubhavavAdhitaM kSIraM dadhi dadhi kSIramityevaM vindhyavAsinA sAvayAcAryaNa svagataM vindhyavAsitvaM pASANamayasthAnavAsitvam , pASANamayasthAnanivAsinAM bhillAdInAmatijADyaM bhavati, tadvad bAdhitamarthaM vadataHsAGkhyAcAryajyApyatijADyamiti tat khyApitamityevamasatkAryavAdibhiH sAGkhyAcAryo yadupahasyate tat suSveva // ___evaM "hetumadanityamavyApi0" ityAdikAriphayA vyaktasya mahadAdehatumattvAdiyogastadvaiparItyaM cAvyaktasya pradhAnasyetyetadapi mahadAdeH pradhAnAbhinnatve na yuktam , bheda eva viruddhadharmopapatte bhede ityAha- hetumttvaadiiti| 'nahi' ityasya 'yuktam' ityanenAnvayaH / vaiparItye viruddhadharmAdhyAso bhavati, 'ayameva bhedo bhedaheturvA, yadutaviruddhadharmAdhyAsaH' iti vacanAd viruddhadharmAdhyAsaniyato bhedaH evaM cAbhede viruddhadharmAdhyAtAsambhavAnna vyaktarItyamavyaktasya, amede 'pi ca viruddhadharmAdhyAsAbhyupagame bhedaniyatataiva viruddhadharmAdhyAsasya na bhavediti tato bhedavyavahArasyoccheda eva prasajyata ityAha- bhedavyavahArocchedaprasaGgAditi / yadA ca vyaktAdabhinna'pyavyakte vaiparItyaM tarhi prakRti puruSayorabhede'pi vaiparItyasya sambhavena tayorbhedAbhyupagamo ninimitta eva bhavedityAha- sattva-raja-stamasAmiti / daNDe sati ghaTo bhavati, daNDAbhAve ghaTo na bhavatItyevamanvaya-vyatirekAbhyAM daNDaghaTayoH kArya-kAraNabhAvo gRhyata iti daNDAd ghaTo bhavatItyevaM vaktumabhyupagantuM ca yujyate, pradhAne sati mahadAdikaM bhavati, pradhAnAbhAve mahadAdikaM na bhavatItyevamanvaya vyatirekayoranupalambhAdabhAve 'pradhA Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ca parasparamedAbhyupagamasya nirnimittatvApatteH, abhede'pi parasparavaiparItyasambhavAta., api cAnvaya vyatirekAmAvAdapi pradhAnAdibhyo mhdaadyutpttikmo'praamaannikH| kiJca, nityasya krama-yogapadyAbhyA. mrthkriyaavirodhaadpysaavyuktH| atha nAsmAbhirapUrvasvabhAvotpattyA kAryakAraNabhAvo'bhyupagamyate, yad rUpabhedAdasau virudhyate, kintu pradhAnaM mahadAdirUpeNa pariNatimupagacchati sarpaH kuNDalAdirUpeNeveti pradhAnaM mahadAdikAraNamiti vyapadizyate, mahadAdayastu tatpariNAmarUpatvAta kAryavyapadezamAsAdayanti, na ca pariNAmo'bhede'pi virodhamanubhavati, ekavastvadhiSThAnatvAt tasyeti, asamyagetat-pariNAmA. siddheH, tathAhi-asau pUrvarUpapracyutestadapracyuterveti kalpanAdvayam, tatra yadyapracyuteriti pakSaH ? tadA'vasthAsAGkaryAd vRddhAdyavasthAyAmapi nAnmahAna, mahato'haGkAraH' ityevamutpattikramo'prAmANikatvAnna sAGkhyAnAM yukta ityAha- api ceti| pradhAna-mahadAdikaM sarvameva sAGkhyamate nityameva, na ca nityasya krama-yogapadyAbhyAmarthakriyA sambhavatItyato'pi pradhAnAdibhyo mahadAdyutpattikramo na yukta ityAhakizceti / asau pradhAnAdibhyo mhdaadhutpttikmH| sAGkhyaH zaGkatearthAta- 'natraH abhyupagamyata' ityanenAnvayaH / asmAbhiH kaapilaacaaryH| rUpabhedAd akAraNAvasthAsvarUpAt karaNAvasthAsvarUpasya bhedAt / asau kArya-kAraNabhAvaH / viruddhatheta ekAntanitye nopapadyeta / yadyapUrvasvabhAvotpattyA kAryakAraNabhAvo na bhavadbhirupeyate tahi kathaM kAryakAraNabhAva upeyate ? yena ekAntanitye virodho na bhavediti pRcchtikintviti| uttarayati-pradhAnamiti / tatpariNAmarUpatvAt prdhaanprinnaamruuptvaat| 'na ca' ityasya 'anubhavati' itynenaanvyH| tasya prinnaamsy| uktAzakAM siddhAntI pratikSipati- asamyagetaditi / pariNAmAsiddhimeva vikalpato vyavasthApayati- tathAhIti / asau prinnaamH| tadeti- pUrva Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [341 yuvatvAdyavasthopalabdhiprasaGgaH, atha pracyuteriti pakSaH ? tadA pUrvakhabhAvAntaraM niruddhamaparaM cotpanaM sthiraM kiJcit sthitamiti na kasyacit pariNAmaH siddhayet / api ca tasyaivAnyathAbhAvaH pariNAmo bhavadbhirvarNyate, sa ca ekadezena sarvAtmanA vA?, na tAvadekadezena, ekasyaikadezA'sambhavAt , nApi sarvAtmanA, pUrvapadArthavinAzena padArthAntarotpAdaprasaGgAt , ato na nityaikAnte tava tasyaivAnyathAtvaM rUpApracyuteH pariNAmAbhyupagame / avasthAsAGkaryAt rUpAntarabhavanalakSaNapariNAmAvasthApUrvasvabhAvAvasthayoH saangkryaat| yadA puruSo vRddhatvena pariNamate tadAnIM pUrvarUpasya yuvatvasyA'pracyutestasyApi sadbhAva iti vRddhAdyavasthAyAM yuvatvAdyavasthA'pyupalabhyetetyAi- vRddhAdyavasthAyAmapIti / tadA pUrvarUpapracyuteH pariNAmo bhavatItyabhyupagame / pUrveti-puruSasya pUrvasvabhAvAntaraM yuvatvAdikaM viruddhaM vinaSTam / aparaM ca vRddhatvAdyavasthAlakSaNasvabhAvAntaraM cotpannam , sthiraM puruSasvabhAvalakSaNasvarUpaM sthitaM yuvAdyavasthAyAmapi vRddhAdyavasthAyAmapyavatiSThata ityetat tritayasvarUpaM parasparabhinnameveti na kasyacit pariNAmaH siddhyedityrthH| parasya svAbhyupagamata eva pariNAmavAdo na sambhavatItyAha- api ceti| bhavadbhiH saangkhyaacaaryH| sa ca anyathA. bhAvazca, ekadezena tasyaivAnyathAbhAvaH pariNAma iti prathamapakSo na sambhavatItyAha- na tAvadekadezeneti / akhaNDasya vastuna ekadezabhAve'khaNDavastusvarUpameva na bhavediti naikasya vastuna ekadezo'stIti tabhAvAdekadezenA'nyathAbhAvo na sambhavatItyAha- ekasyaikadezA'sambhavAditi / tasyaiva sarvAtmanA'nyathAbhAvaH pariNAma iti dvitIya pakSamA pahastayati- nApi sarvAtmeti / tasyaiva sarvAtmanA'nyathAbhAvastadA bhaved yadi tad vastu sarvathA nazyed vastvantarameva cotpadyeta, evaM tu svIkartuM naikAntanityavAdI sAGkhyaH prabhavatIti tadaniSTaM tasya prasajyata ityAha- puurvpdaarthvinaasheneti| ataH ekadezenAnyathAbhAve Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342] ___ [tatvabodhinIvivRtivibhUSitam yuktam ,tasya svabhAvAntarotpAdanibandhanatvAt / vyavasthitasya dharmiNo dharmAntaranivRttau dharmAntaraprAdurbhAvalakSaNaH pariNAmo'bhyupagamyate, na tu svabhAvAnyathAtvam , kramikobhayadharmaikasvabhAvasya vastuno'vyAhatatvAditi cet ? asadetat-yataH pracyavamAna utpadyamAnazva dharmoM dharmiNo'rthAntarabhUto'bhyupagantavyaH, anyathA dharmiNyavasthite tasya tirobhAvA-''virbhAvAsambhavAt, tathAhi-yasmin vartamAne yo sarvAtmanA'nyathAbhAve coktadizA doSasadbhAvAt / naJaH 'yuktam' itynenaanvyH| nityaikAnte nityaikaantaabhyupgme| tava sAGkhyasya / kathaM na yuktamityapekSAyAmAha-tasyeti-anyathAtvasyetyarthaH / dharmI sadA'va. tiSThata pava, na tu tasya nivRttiH, ato na tasya svabhAvAnyathAtvamiti na tatsvarUpaH pariNAmo'bhyupagamyate, kintu pUrvadharmanivRttau satyAM dharmAntarasya prAdurbhAva eva pariNAmo'bhyupeyate, so'yaM pari NAmaH RmikobhayasvabhAvasya vastunaH sambhavatyeveti sAGkhyaH zaGkatevyavasthitasyeti- pUrvottarakAlamavasthitasyetyarthaH / dharmAntaranivRttau pUrvadharmanivRttau / dharmAntaraprAdurbhAvalakSaNaH uttrdhrmpraadurbhaavsvruupH| nanvevaM pUrvadharmasvarUpasya svabhAvasya pracyutiruttaradharmasvarUpasya svabhAvasyAvirbhAva ityupagatau svabhAvAnyathAtvamAgatameveti riktamidamucyatena tu svabhAvAnyathAtvamityata Aha- kramikobhayeti-Rmikobhayadharma ekasvabhAvo yasya sa kramikobhayadhabhaikasvabhAvastasyetyarthaH, evambhUtazca svabhAvaH krameNobhayadharmabhAva evopapadyata iti pUrvadharmanivRttau dharmAntaraprAdurbhAve ca sati noktasvabhAvasyAnyathAtvamityuktasvabhAvasya vastunaH puurvdhrmnivRttiHdhrmaantrpraadurbhaavbhaave'pyvyaahttvaadityrthH| siddhAntI uktAzaGkAM prtikssipti-asdetditi| tatra hetuH-yata iti| anyathA uktadharmadvayasya dharmibhinnatvAbhAve / tasya Rmikadharmadvayasya / avasthite dharmiNi tadabhinnasya dharmasya tirobhAvA''virbhAvA'sambhapato bhedamevopapAdayati- tathAhIti / tato ghaTAt / asau dharmakalApaH / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 343 vyAvartate sa tato bhinnaH, yathA-ghaTe'nuvartamAne tato vyAvartamAnaH paTaH, vyAvartate ca dharmiNyanuvartamAne'pi AvirbhAva tirobhAvAsaGgI dharmakalApa iti kathamasau tato na bhidyate ? iti, tato dharmI tadavastha eveti kathaM pariNato nAma ?, nArthAntarabhUtayoH kaTa-paTayorutpAdavinAzAbhyAmacalitarUpasya ghaTAdeH pariNAmo bhavati, atiprasaGgAt , anyathA caitanyamapi pariNAmi syAt / tatsambaddhayodharmayorutpAdavinAzAbhyAM tasya pariNAmo'bhyupagamyate, nAnyasya, caitanyasambaddhastu na ko'pi dharma utpAda-vinAzayogI, kUTasthanityatvazrutestasya nirdharmakatvAbhyupagamAditi nAtiprasaGga iti cet ? na-tathApi dharmitano dhrminnH| yadA ca tirobhutA''virbhUtadharmayodharmiNo bhinnatvaM tadA tattirobhAvA''virbhAvatona dharmiNaH kimapi jAtamiti tadavastho dharmI pariNato na bhavedityAha- tata iti dharmato bhedAdityarthaH avicalitasvarUpasya dharmiNaH pariNAmA'bhAvamevopapAdayati-nahIti-asya 'bhavati ityanena smbndhH| 'atiprasaGgAd' ityuktaM tadeva darzayati - anyathetianyotpAda-vinAzAbhyAmapyanyasya pariNAmAbhyupagame acetanadharmotpAda vinAzAbhyAM puruSasya svarUpamavicalitaM caitanyamapi pariNAmi prasajyata ityarthaH / anyo'pi yo yasya sambaddhastasyaivotpAda vinAzatastasya pariNAmo'bhyupagamyate, caitanyasambandhI ca dharmo notpAdavinAzazAlItyacetanasambaddhadharmotpAda-vinAzAbhyAmacetanasyaiva pariNAmonacetanasyetyevamatiprasaGgaparihAramAzaGkate tatsambaddhayoriti-caitanya sambaddhadharmo notpAda vinAzayogIti kathamavagamyata ityapekSAyAmAhakUTasthAnanyatvazrutariti-" asaGgo hyayaM puruSaH' "nityaM vijJAnamAnandaM brahma0" "avinAzI vA re'yamAtmA0' ityAdizrutezcaitanyasvarUpasyAtmAno nirdharmakatvAbhyupagamAt tattatsambaddhasya dharmasyaivAbhAvena na tadutpAda-vinAzAbhyAmAtmanaH pariNAmaprasaGga ityarthaH, pratikSipatineti / tathA'pi tatsambaddhayodharmayorutpAda-vinAzAbhyAM pariNAmAbhyu. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam bhinnasambandhAbhyupagame tasyApi sambandhAntaragaveSaNAyAmaniSThApAtAt, tadabhinnasambandhAbhyupagame cArthAntaravAdakSateH, na ca vyatiriktadharmAntarotpAda-vinAzAbhyAM pariNAmaH sAGkhayaivyavasthApitaH, kintu yatrAtmabhUtakasvabhAvAnuvRttiravasthAbhedazca tatraiva tavyavasthA kRtA, na ca dharmiNaH sakAzAd dharmayorvyatireke satyekasvabhAvAnuvRttirasti, pagame'pi / dharma-dharmiNoH sambandhe sati tatsambaddhadharma iti vaktuM zakyate, sa ca sambandhaH sambandhibhyAM bhinno'bhinno vA'bhyupeyeta ? Adye'tiprasaGgabhayAt so'pi sambandho bhinnasambandhena sambaddha eva dharma-dharmibhAvaniyAmako bhavet , evaM sambandhasambandho'pi bhinnasamba. ndhena sambaddho'bhyupeya ityevamanavasthA syAdityAha- dharmibhinnasambandhAbhyupagama iti / tasyApi dharmibhinnasambandhasthApi, aniSThApAtAditi-niSThA vizrAntistadabhAvo'niSThA'vizrAntiranavastheti yAvat tdaapaataatttprsnggaadityrthH| sambandhibhyAM sambandho'bhinna iti dvitIyapakSe 'tadabhinnA'bhinnasya tadabhinnatvam' iti niyamabalAd dharnAbhinnasambandhA'bhinnasya dharmasya dharmAbhinnatvamiti dharnAbhinnasya dharmasya nAze utpAde ca dharmiNo'pi nAzotpAdAviti svabhAvAnyathAtvameva pariNAma iti tadAnImekAnta nityavAdapracyutiH, pracyavamAnotpadyamAnadharmayozca dharmiNo'rthAntaratopagamavAdahAnizcetyAha- tadabhinnasambandhAbhyupagama iti-dharmyabhinnadharmasambandhAbhyupagama ityrthH| dharmivyatiriktadharmisambandhidharmotpAda-vinAzAbhyAM vastunaH pariNAmavAdaH sAGayasthAbhISTo'pineti tathA samarthane'pasiddhAntApattirapi tsyetyaah| na ceti asya 'vyavasthApitaH' itynenaanvyH| tarhi teH pariNAmavyavasthA kIdRzI kRteti pRcchatikintviti / uttarayati-yatreti / tadvyavasthA prinnaamvyvsthaa| kRtA sAGkhyaH kRtaa| bhavatu saiva vyavasthA'rthAntarabhUtadharmAbhyupagame'pItyata Ahana ceti-asya 'asti' itynenaanvyH| ekasvabhAvAnuvRttyabhAve hetumupa. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 345 yato dharmyeva tayoreka AtmA, sa ca vyatirikta iti, na ca nirudhyamAnotpadyamAnadharmadvayavyatirikto dharmI upalabdhilakSaNaprApto dRggocaramavatarati kasyaciditi tAdRzo'sadvyavahAraviSayataiva / athA 2 darzayati-yata iti / tayoH dharmayoH / sa ca dharmI ca / vyatiriktaH dharmAbhyAM bhinnaH, tathA ca kathaM sa tayoreka AtmA, yo hi yato vyatiriktaH sa na tasyAtmeti / na ca dharmAbhyAM vyatirikto dharmI upalabhyata iti yogyAnupalabdhyA dharmavyatiriktasya dharmiNo'bhAva eveti tadanuvRttyA pariNAmavyavahAro'sannevetyevamupagame' sadvyavahAraviSayataiva dharmavyatiriktasya dharmiNa ityAha- na ceti- asya 'avatarati' ityanenAnvayaH / 'upalabdhilakSaNaprAptaH' ityanena yogyatvaM tasyAveditam tenA'yogyAnupalabdherabhAvAniyatatve'pi na kSatiH / tAdRzaH upalabdhilakSaNaprAptasyApi nirudhyamAnotpadyamAnadharmadvayavyatiriktasya dharmiNaH sarvairapi pramAtRbhiranupalabhyamAnasya / asadvyavahAraviSayataiveti-yo hi yogyatve sati na kasyApi pramAturhaggocaratvamavatarati so'sanniti vyavahiyate nirudhyamAnotpAdyamAnadharmadvayayatirikto'pi dharmI yogyaH sanna kasyApi pramAturhaggocaramavataratIti so'pyasannityevaM vyavahartavya iti / 'asad' ityAkArakavyavahAraviSayatA tasyetyarthaH / pracyavamAna utpadyamAnazca dharmo dharmiNo'bhinna eveopeyate tadA'pi sAGkhyasya niruktapariNAmavAdo na sambhavatItyAha- atheti - yadItyarthaH / tathA'pi nirudhyamAnotpadyamAnadharmayordharmiNo'bhinnatvAbhyupagame'pi yathA dharmisvarUpeNa dharmI pariNamatIti na bhavati tathotpadyamAna- nirudhyamAnadharmAvapi dharmisvarUpAbhinnAviti tadabhinnA'bhinnasya tadabhinnam ' iti niyamAt parasparamapyabhinnAviti trayANAmapyaikye sati na kenApi rUpeNa dharmI pariNamatIti syAt evamuktadharmAbhyAM dharmiNo'bhinnatve dharmaprAdurbhAva tirobhAvato dharmiNo'pi prAdurbhAva tirobhAvau syAtAmiti sthirasya kasyacidabhAvAnna kasyApi pariNAmitvaM siddhayedityAha ekasmAd " " Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 'narthAntarabhUta iti pakSaH kakSIkriyate ? tathApyekasmAd dharmisvarUpAdavyatiriktatvAt tirobhAva-''virbhAvavatodharmayorapyekatvaM dharmisvarUpavaditi kena rUpeNa dharmI pariNataH syAt ? dharmAbhyAM ca dharmiNo'nanyatvAt tasya nivRtti-prAdurbhAvau syAtAmiti naikasya kasyacit pariNAmitvaM siddhayet , ubhayajananaikasvabhAvatvaM ca kathazcit prAgabhAvapradhvaMsAtmakavastusattAbhyupagantasyAdvAdimata eva zobhata iti na pariNAmavazAdapi sAGkhyAnAM kArya-kAraNavyavahAraH snggcchte| yacAsatkAryavAde "asadakaraNAd" ityAdidUSaNamabhyadhAyi, tat satkAryavAde'pi tulyaM, tathAhi-satkAryavAdinAmapi zakyamidamitthamabhidhAtum " na sadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt , kAraNabhAvAcca satkAryam" // 1 // iti atra ca 'na satkAryam' iti vyavahitena sambandho vidhAtavyaH, tatra 'sadakaraNAd' ityAdyo hetuH, yadi hi dugdhAdiSu dadhyAdIni dhamisvarUpAditi / pUrvadharmatirobhAvottaradharmAvirbhAvobhayajananaikasvabhAvatvameva dharmiNaH pariNAma iti tu syAdvAdamata eva ghaTate, na tu sAGkhyamata ityAha-ubhayajananaikasvabhAvatvaM ceti| asatkAryavAde sAGkhayoktaduSaNamapi svapakSasannivezidUSaNasadRzatvAnnodbhAvanAhamityAhayacceti / tat dUSaNam / atra ' asadakaraNAd' ityasya sthAne 'sada karaNAd' ityekasya vilakSaNatve'pyanyastha samAnatvAt tulyatvamava. seyam / 'atra ca "na sadakaraNAd" iti paye ca 'na sadakaraNAd' ityAdAvupAttasya namo'nte sthitena 'sat kAryam' ityanena sambandhe sati 'na satkAryam' iti pratijJAsvarUpaniSpattirbhavatIti tathaiva darzayati- na satkAryamitIti / tatra na satkAryamiti pratijJAyAm / AdhaH Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 347 kAryANi rasa- vIrya- vipAkAdinA vibhaktena rUpeNa santi madhyAvasthAvat, tadA teSAM kimaparaM rUpamutpAdyamavaziSyate yat tairjanyaM syAt ? vidyamAnameva kAraNAyattotpattikaM bhavati prakRti- caitanyarUpavat, tataH sataH karaNAsambhavAnna satkArya mityarthaH, prayogazca yat sarvAtmanA prAthamikaH / sadakaraNAt sat kArye na bhavatItyevopapAdayati- yadi hIti / madhyAvasthAvaditi - prAdurbhUtadadhyAdyavasthAyAM yathA rasa- vIrya-vipA kAdinA vibhaktena rUpeNa dadhyAdIni kAryANi santi tathetyarthaH 'dadhyAdyavasthAvad' iti pAThastu spaSTa pava / dugdhAdau yo rasAdistato vijAtIyo rasAdiH prAdurbhUtadadhyAdyavasthAyAmupalabhyata iti tadAnIM dugdhAdigatarasAdivijAtIyarasAdimad dadhyAdikaM samasti tAdRzameva dadhyAdikaM dugdhAdyavasthAyAmapi yadi samasti tadA nA'nyadrUpamutpAdyaM tasyAvaziSTamastIti vyartha eva tatra kAraNavyApAraH syAdityAha- tadeti / teSAM dadhyAdInAm / yad avaziSTaM rUpam / taiH kAraNaiH, satkAryavAde ca sarvamapi rUpaM dadhyAdInAM pUrvamapyastyevetyavaziSTa. rUpAbhAvAnna kiJcit kAraNairjanyaM bhavedityarthaH / vidyamAnameva bhavatu kAraNAdhInam, tatraivaM kAraNavyApAraH saphalaH syAdityata AhanahIti - asya ' bhavati' ityanenAnvayaH / vidyamAnaM kAraNAyattotpattikaM na bhavatItyatra dRSTAntamAha- prakRti- caitanyarUpavaditi - yathA prakRtisvarUpaM caitanyasvarUpaM ca sarvadA vidyamAnaM na kAraNAyattotpattikaM tathetyarthaH / upasaMharati-tata iti vidyamAnasya kAraNAya hotpattikatvAbhAvAdityarthaH / 'asadakaraNAd' ityAdyahetuprabhavAnumAnasya prayogamupadarzayati - prayogazceti yadyapi 'yat sarvAtmanA sat tanna kenacijanyam' iti sAmAnyavyAptAveva ' yathA prakRtizcaitanyaM vA' iti dRSTAntasya saGgatiH, na tu 'yat sarvAtmanA kAraNe sad' ityAdivyAptau prakRti- caitanyayoH kAraNasyaivAbhAvena ' yat sarvAtmanA kAraNe sad' ityasya tatrAghaTamAnatvAt, tathApi ' kAraNe' iti prakRtakAryAbhiprAyeNoktirna tu Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam kAraNe sad na tat kenacijjanyaM yathA - prakRtizcaitanyaM vA, tadeva vA - madhyAvasthAyAM kAryam, sacca sarvAtmanA paramatena kSIrAdau dadhyAdIti vyApaka viruddhopalabdhiprasaGgaH na ca hetoranaikAntikatA, anutpAdyAtizayasyApi janyatve sarveSAM janyatvaprasakteH, anabhivyaktarUpeNa sAmAnyavyAptau tasya praveza iti bodhyam / 'prakRtizcetanyaM vA ' iti dRSTAntaH sAGkhyAbhyupagamamAzrityeva, ataH sarvAnumatimAzritya dRSTAntamAha- tadeva vA madhyAvasthAyAM kAryamiti - dadhyAdikAryameva prAdurbhUtadadhyAdyavasthaM na kenacijanyaM yathA bhavatItyarthaH / ' yat sarvAtmanA ityAdyu-dAharaNAvayavopanyAsaH / ' saca sarvAtmanA ityAdyupanayAvayavopanyAsaH / paramatena satkAryavAdisAGkhyamatena / vyApaka viruddhopalabdhiprasaGga iti - 'kenacijanyaM na syAd' iti prasaGge niSedhyasya kenacijanyatvasya vyApakaM kathaJcidasattvam tadviruddhaM sarvAtmanA sattvam, tadupalabdhiprasaGgaHtadupalabdhihetukaH prasaGga Aropita vyApakaviruddha hetukayApyaniSedhaprasaJjanamiti yAvat / sarvAtmanA sattvalakSaNahetumadapi kenacijjanyamastviti kRtvA hetoranaikAntikatvamAzaGkaya pratikSipati-na cetiasya ' vAcyam' iti pareNa yogaH / hetoH kenacijanyatvAbhAvasAdhakatayopanyastasya sarvAtmanA satvalakSaNahetoH / anekAntikatA vyabhi cAritA | sarvAtmanA satvaM kAryasya yadabhyupagamyate'smAbhistacchaktirUpeNa, na tu vyaktirUpeNa, tathA cA'nabhivyaktazaktirUpeNa sarvAtmanA sadavi kArye kAraNenA'bhivyakrUyAdyatizayotpAdanato janyaM bhavatItyeva sAtizayasya janyatvamupeyate, na tvanutpAdyAtizayasya janyatvaM prakRticaitanyAdisvarUpasya janyatvApattibhiyopeyate, itthaM ca zaktirUpeNA' nabhavyaktasarvAtmanA satvamasti, kenacijjanyatvamapyastIti kenacija nyatvAbhAvalakSaNasAdhyAbhAvavati hetoH satvAdanaikAntikatetyAhaanutpAdyAtizayasyApIti / nanu yad abhivyaktyAdirUpeNa sarvAtmanA kAraNe sad, na tat kenacijanyamityevamevopeyate, tathA cAbhivyatayAdi " Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [349 sato'pyabhivyaktAdyatizayotpAdanadvArA sAmagrIjanyatvasambhavAt , abhivyaktAdirUpeNa savizeSaNe ca hetAvupAdIyamAne'siddhatA, nahyasmAbhirabhivyaktAdirUpeNApyutpatteH prAk kAryamiSyate sat , kiM tarhi ? zaktirUpeNa, nivizeSaNe tu tasminnu pAdIyamAne'naikAntikatA pratIyAditi vA, abhivyaktyAdilakSaNAtizayotpAdanamukhena sarvasya rUpeNa sarvAtmanA sattvameva heturiti na tasyA'naikAntikatvam , yatra sarvAtmanA'bhivyaktyAdirUpeNa sattvaM tatra kenacijanyatvAbhAvalakSaNasAdhyasyApi satvAdityata Aha- abhivyktyaadiruupenneti| abhivyacayAdirUpeNa sarvAtmanA kAraNe sattvasya hetukaraNe tathAbhUtasya hetona dadhyAdilakSaNakAryarUpapakSe sattvamasti, nAbhivyaktyAdirUpeNa sarvAtmanA kAryasyotpatteH prAka kAraNe sattvaM sAGkhyairupeyata iti svarUpAsiddhirityAha-- nahIti-asya 'iSyate' itynenaanvyH| asmAbhiH saayaacaaryH| tarhi satkAryavAdo bhavatAM kathamupapadyata iti pRcchatikiM tahIti / uttarayati- zaktirUpeNeti- utpatteH pUrva zaktirUpeNa kArya kAraNe saditISyate sAGkhaurityarthaH / asiddhibhayAd 'abhivyaktAdirUpeNa iti vizeSaNaM parityajyaiva yat sarvAtmanA kAraNe sad' ityevameva heturupAdIyate tadA zaktirUpeNa sattvamAdAyoktahetuH kArya samasti, abhidhyattayAdyatizayotpAdanata: kizcijanyatvamapyastItyanakAntikatA vajralepAyitetyAha nirvizeSaNe viti / tasmin hetau 'pratIyAditi vA' iti sthAne 'pratIyAdeva' iti pATho yuktH| kiJcijanyatve sati anaikAntikatA, tat kathamityapekSAyAmAha-abhivyaktyAdilakSaNa tishyotpaadnmukheneti| asadakaraNapakSe'sattvA'vizeSAt sarvasya sarvakAryatvaprasaGgo bhavati, sa ca satkaraNapakSe na bhavati, yasyaiva yatra zaktirUpeNotpatteHprAk sattvaM tasyaiva tata utpattiH, na ca sarvasya sarvatrotpatteH prAk zaktirUpeNa sattvamityAha- sarvasyeti / siddhAntI 'abhivyaktyAdi. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam sarvakAryatvaprasaGgasya niravakAzatvAditi vAcyam; abhivyaktyAdilakSaNasyAtizayasyApi prAk sattve uktahetAvasiddhatAdUSaNA'bhAvAt , prAgasattve tu satkAryavAdakSateH, tat sthitametat-sadakaraNAnna satkAyam 1 tathA satkAryavAde sAdhyasyA'bhAvAdupAdAnagrahaNamapyanupapanna syAt , tatsAdhyaphalavAJchayaiva prekSAvadbhirupAdAnaparigrahAt 2 niyalakSaNasyotpAdyatvabalAt sato'pi janyatvaM yad bhavadbhirupapAdhate tatra vaktavyam, abhivyaktyAdilakSaNAtizayaH kimutpatteH prAk san ? asan vA ? Aye tasyApi pUrvameya vRttatvena na janyatvamiti na tabalAt kAryasyApi janyatvam , ante asato'bhivyaktyAdilakSaNAtizayasyotpAdAbhyupagamAt satkAryavAdahAniH' ityAzayavAn pratikSepahetumupadarzayati- abhivyaktyAdilakSaNasyeti / uktahetau abhivyaktyAdi. rUpeNa yat sarvAtmanA sdityevmupaadiiymaanhetau| asiddhatAdUSaNAbhAvAt tAdRzasya hetoH pakSe sattvena svarUpAsiddhayabhAvAt , abhivyaktyAdilakSaNAtizayasyApyutpAdyatvAbhAvena na tadAdAyApi janyatvasya sambhava iti kenacijanyatvAbhAvalakSaNasAdhyasyaivoktahetumati bhAvena nokthetornaikaantiktaa'piityaashyH| prAgasattve tu abhivyaktyAdilakSaNAtizayasya prAgasattve punaH, yadyapi tadAnIm 'abhivyaktyAdirUpeNa sarvAtmanA sattvam' iti hetu stItyasiddhatA syAdeveti na tathAsavizeSaNo heturupAdAtuM zakyaH, tathApi sAGkhyasyaivamupagame svAbhyupagatasatkAryavAdakSatireva mahad dUSaNam / upasaMharati-tat sthitmetditi| ___ 'upAdAnagrahaNAd' iti dvitIyahetuM bhAvayati- tatheti / sAdhyasyAbhAvAditi-kiJcitkAryasyotpAdyasyotpAdanArthamevopAdAnagrahaNaM karoti kartA, satkAryavAde tu sAdhyasyotpAdanalakSaNasyAbhAvAt , nahi sata evotpAdanaM tadavirAmaprasaGgAdiyupAdAnagrahaNamanupapannameva shyaadityrthH| upAdAnagrahaNAnupapattimeva bhaavyti-ttsaadhyeti-upaadaansaadhyetyrthH| - 'sarvasambhavAbhAvAd 'iti tRtIyahetuM samarthayati-niyatAdeva ceti| sAdhya yadi kizcit syAt tadA tasya niyatAjjanma bhavet , satkAryavAde Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 351 tAdeva ca kSIrAderdadhyAdInAmudbhava ityetadapyanupapannaM syAt, sAdhyasyAsambhavAdeva, yataH sarvasmAt sambhavAbhAva eva niyatAjanmetyucyate, tacca satkAryavAde durvacam sati sambhave sarvasmAd bhAvApatteranivAraNAt, asati ca 'sarvasmAd' iti vacanasya nairarthakyAt 3 tathA sAdhyasyAbhAvAdeva na niyatAjjanmasambhava ityAha- sAdhyasyA'sambhavAdeveti / amukasya kAryasyAmukAdeva bhAvo na sarvasmAditi siddhau satyAmeva niyatAjjanmeti prasiddhyati, satkAryavAde tu sato janmaiva vidyate, nA'mukasyA'muSmAjjanmetyabhidhAtuM zakyamiti kuto niyatAjanma ? sato'pi janyatve kasyacidatizayasyotpAdanamantarApi tatkAraNaM kiJcideSTavyam evamanyadapyatizayotpAdakatvAbhAvAvizeSAt kiM na tatkAraNaM bhaved ? iti sarvasmAt sambhave kathaM niyatAjjanma ?, sato janmano'sambhave ca 'sarvasmAd' itihetvarthaka paJcamyukterapyanupapattirityAha- yata iti / tacca sarvasmAt sambhavAbhAvato niyatAjjanma ca / prasaktasya niSedho bhavati, nA'prasaktasyeti sarvasmAda yadi sambhavo bhavet tadA tatpratiSedhaH kutazcid hetoH kartuM zakyaH, satkAryavAde va kArye sattvasyA'vizeSAda vizeSAntarasya vaktumazakyatvAt pratiniyatakAraNApekSayevA'nyApekSayASpyutpAdasambhave sarvasmAd bhAvApatitaH sarvasmAt sambhavA'bhAvA'siddhayA na niyatAjjanmaprasiddhirityAha- sati sambhava iti - sata utpAdasambhave satItyarthaH / yadi ca sata utpAda eva na sambhavati tahiM na sarvasya kasyacit kAraNatvamiti kAraNatvArthakapaJcamIvibhaktireva sarvazabdAnnotpattumarhatIti 'sarvasmAd' iti vaktumazakyatve sarvasmAt sambhavAbhAvaH' ityapi nAbhidhAtuM zakyamiti kathaM tato niyatAjjanmaprasiddhirityAha- asati ceti- sato janmanaH sambhavesafa cetyarthaH / caturthahetuM bhAvayati - tatheti / satkAryavAde 'zakasya zakya - 4 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 'zaktasya zakyakaraNAd' ityetadapi sAdhyAbhAvAdevAyuktam, yadi hi kizcit kenacidabhinirvatyaita, tadAnirvatakasya zaktirvyavasthApyeta, nirvaya'sya ca kAraNaM siddhimadhyAsIta nAnyatheti 4 kAraNabhAvo'pi bhAvAnAM sAdhyAbhAvAdeva satkAryavAde na yuktaH 5 / na caitadiSTamiti na satkArya kAraNAvasthAyAmiti prasaGga karaNAd' ityasya sAdhyAbhAvAdayuktatvaM yaduktaM tadupapAdayati- yadi hIti / abhiniva]ta janyeta / nivartakasya utpAdakasya / nAnyathA kenacit kasyacinnivRterabhAve zaktirvyavasthApitA na bhavati, navA kasyacit kiJcit kAraNaM siddhytiiti| 'kAraNabhAvAd' iti paJcamahetuM samarthayati- kAraNabhAvo'pIti- 'na yuktaH' itynenaanvyH| na caitadiSTam sarvaireva kartRbhiH pratiniyatakAryotpAdanArtha pratiniyatopAdAnagrahaNaM kriyata eveti tasyAnupapannatvaM neSTam , tathA niyatAdeva kSIrAderdadhyAdyutpAdasya pratIyamAnatvAniyatAjanmano'nupapannatvaM neSTam , evaM zaktAdeva kAraNAcchakyasya kAryasyodbhava iti zaktasya zakyakaraNAnupapannatvamapi neSTam , kAraNabhAvasya pratIyamAnasyAnupapannatvamapi neSTam / iti etasmAt kAraNAt / kAraNe utpatteH prAk kAryasattve yadaniSTamApatati tatparihArAya kAraNAvasthAyAM kArya na sadityevasvarUpaH prasaGgaviparyayaH sarvatra yojya ityAha- na stkaarymiti| satkAryavAde dUSaNAntaramapyupadarzayati- api ceti| parasyAjJasya yadviSayakaM jJAnaM nAsti tadviSayakanizcayAtmakajJAnotpattaye, saMzayitasya parasya yadviSayakaM saMzayAtmakaM jJAnaM tannirNayajanakapramANAnavalokanAdutpadyate tasya tadviSayakasaMzayanivRttaye viparyastasya parasya yadviSayako viparyAso viparItakoTinirNayAtmako bhrama utpadyate tasya tAdRzabhramanivRttaye vA svasAdhyaprameyavyApyalakSaNaM liGgaM prayuJjate vAdinaH, satkAryavAdinastu kApilA naivaM sAdhanaM prayoktumutsahante Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 353 viparyayaH paJcasvapi prasaGgasAdhaneSu yojyaH / api ca sarvameva sAdhanaM svaviSaye pravartamAnaM dvayaM vidadhAti - svaprameyArthaviSaye utpadyamAnau saMzaya- viparyAsau vA nivartayati, svasAdhyaviSayaM vA nizcayamupajanayatIti, na caitat satkAryavAde yuktyA saGgacchate, saMzaya- viparyAsayocaitanya svarUpatve nityatvena sAdhanavyApArAnnivRtyayogAt, buddhiniruktaprayojanasyaiva tanmate'sambhavAditi yeSAM svazAstrapraNayanamevAcaturasramityAha- api ceti / svaviSaye pravartamAnaM sarvameva sAdhanaM dvayaM vidadhAti svasya liGgalakSaNa sAdhanasya viSaye svajJAnajanyajJAnaviSayatvena viSayIbhUte vyApakalakSaNasAdhye, pravartamAnaM tannirNayAya prayujyamAnam, sarvameva sAdhanaM liGgam, dvayaM vidadhAti ubhayaM karoti svaprameyasAdhyaviSayaka saMzayavipayeyAnyatara nivRttilakSaNaM yadekaM kArya yaccAparaM svasAdhyaviSayaka nizcayalakSaNaM kArya tadubhayaM karoti, ekadA kAryadvayarUpaphalopadhAnAbhAve'pi tatsvarUpayogyatvasya sadbhAvAt / kiM dvayaM vidadhAtItyapekSAyAmAha - svaprameyArthaviSaya iti - svajJAnajanyapramAviSayasAdhyarUpArthaviSaya ityarthaH / utpadyamAnau viSayatAsambandhena utpadyamAnau, yadi svaviSaye pravartamAnaM sAdhanaM na syAt tahiM tatra saMzayo viparyAso votpadyetaiva, tau ca saMzaya-viparyAsau nivartayati tadutpatti pratibadhnAti nirukasAdhanApravRttikAle utpadyamAnAvapi tau tatpravRttau satyAM notpadyete iti tadutpattipratibandha eva tanivartanamityarthaH / vA athavA | svasAvyaviSayaM nizcayaM svasya prakRtasAdhanasya yat sAdhyaM svajJAnajanyajJAnaviSayArthasvarUpaM tadviSayakaM nizcayAtmakajJAnam upajanayati utpAdayatItyarthaH / tadetanniruktasAdhanaprayojanaM yathA satkAryavAde sAGkhyamate na ghaTate tat prapaJcayati - na cetyAdinA / 'na ca' ityasya 'saGgacchate ' ityanenAnvayaH / etat saMzaya viparyaya nivRtti svaviSayanizcayarUpaphaladvayam / tatra saMzaya viparyaya - nivRttyasambhavaM sahetukamupadarzayati- saMzaye iti / yadi sAGkhyamate saMzaya-viparyayau na caitanya - svarUpau, kintu buddhermanaso vA vRddhivizeSatvAt tadrUpAveva tA 23 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam manaHsvarUpatve'pi tayonityatvena tadoSAnuddhArAt , manaso nityatve'pi tavRttirUpasaMzaya-viparyAsayoranityatvAbhyupagame vA'nekAntapravezAt, nizcayotpatterapi sAdhanAdasambhavAt , tasyAH sarvadA'vasthitatvAt , anyathA satkAryapratijJAhAneriti sAdhanaprayoganaiSphalyameva sAGkhyadarzane / prAganabhivyakto nizcayaH pazcAt sAdhanebhyo'bhivyaktimAsAdayatItyabhivyaktyartha sAdhanaprayogasAphalyamiti cet ? nasvabhAvAtizayotpattilakSaNAyAstadviSayajJAnalakSaNAyAstadupalambhakAvArakApagamalakSaNAyA vA'bhivyakteH prAk sattvena sAdhanaprayogatadApyAha- buddhi-mnHsvruuptve'piiti| tayoH buddhi-mnsoH| tadoSAnuddhArAt saMzaya-viparyAsA'nivRttilakSaNadoSatAdavasthyAt / nanu na manaHsvarUpau saMzaya-viparyAsau, kintu tadvRttirUpau tAvanityAviti tannivRttisambhava ityata Aha- manaso nitytve'piiti| tavRttirUpeti- manovRttirUpetyarthaH, kAryakAraNayoramedo'pi kApilenopeyata iti saMzaya-viparyAsayormana pariNAmayormanasA'bhedena nityAvam , svarUpatazcAnityatva mityevaM syAdvAdapravezaH syAt tayoH svarUpato'nityatvAbhyupagame ityrthH| saMzaya-viparyAsanivRttilakSaNaphalAnupapattimupadarya nizcayotpattilakSaNaphalAsambhavamupadarzayati- nizcayotpatterapIti / tasyAH nishcyotptteH| anyathA nizcayotpattaH sdaavsthittvaannggiikaare| yadA ca sAdhanasya niruktaphaladvayamapyuktadizA sAGkhyadarzane na sambhavati tarhi sAdhanaprayogavaiphalyameva tadarzane syAdityAi- iti sAdhanaprayogavaiphalyameva sAGkhyadarzana iti / sAGkhyaH sAdhanaprayogasAphalye yuktimA zaGkate- prAganabhivyakta iti / abhivyaktyarthaM nizcayAbhivyattayartham / yAdRzI tAdRzI vA'bhivyaktirbhavatu paraM sA'pi satkAryavAdinA prAk satyevAGgIkAryetyevamapi sAdhana prayogavaiphalyameveti samAdhatte- neti, nizcayAbhivyaktiH-nizcayasya svabhAvAtizayotpattiH, nizcayaviSayakajJAnaM Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 355 " vaiphalyAnuddhArAt, asacce ca satkAryavAdakSateH, etena 'abhivyaktyatiriktasyaiva kAryasya prAk kAraNe saccamityabhivyaJjakatayA sAdhanaprayogasya ca vaiphalyam, daNDAdInAM ca ghaTAdau na kArakatvaM jJApakatvaM vA, tadvyavahArazca tatra vAsanAvizeSAdeva, vilakSaNasaMsthAnAvacchedena cakSuH saMyogAdereva ca ghaTAdyabhivyaJjakatvam, tadabhAvAdeva na prAg ghaTAdyupalambha:' ityucchRGkhala sAGkhyamatamapi nirastam cakSuH saMyogavizeSAderapi prAk sacce ghaTAdyupalambha prasaGgAt, asacce ca pratijJAhAneH / vA, nizcayopalambhakasya yad AvArakaM tadapagamasvarUpA vA, tasyAH satkAryavAde prAgapi satyena tadartha sAdhanaprayogavaiphalyAdityarthaH / nanu niruktAnyatamasvarUpA nizcayAbhivyaktiH prAgasatyevorarIkriyata iti tadartha sAdhanaprayogasya sAphalyaM syAdityata Aha- asattve cetiniruktalacaNAbhivyakteH prAgasattre cetyarthaH / ' etena ' ityasya 'nirastam' ityanenAnvayaH, etena satkAryavAdakSa tilakSaNadoSeNa / nanu ghaTAdilakSaNakAryamabhivyaktyatiriktameva tasya kAraNe prAk sattvametAvatA'dhyApAtameveti tadarthaM daNDAdivyApAra vaiyarthyamityata Aha- daNDAdInAM ceti / tadvyavahArazca daNDAdayo ghaTAdInAM kAraNam, ghaTAdayazca daNDAdInAM kAryamiti vyavahArazca / tatra daNDAdighaTAdiSu / yadi daNDAdayo na ghaTAdeH kAraNam, ghaTAdikaM vA na daNDAdikArya tarhi daNDAdivyApArAt pUrvamapi ghaTAdupalambhaH kasmAnna bhavatItyata Aha - vilakSaNeti / tadabhAvAdeva vilakSaNasaMsthAnAvacchedena cakSussaMyogavizeSAderabhAvAdeva / etena ityabhimatameva nirAsahetumupadarzayaticakSusprayogavizeSAderapIti- cakSussaMyogavizeSAdirapi kAryameva, satkAryavAde tasyApi prAk sattre tajjanyasya ghaTAdyupalambhasyApi prAk syAdityarthaH / asattve ca cakSurasaMyogavizeSAdeH pUrvamasattve ca / pratijJAdAneH evaM sati asato'pi cakSussaMyogavizeSAdeH kAryasyAbhyu Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvavodhinIvivRtivibhUSitam na ca cakSuHsaMyogAderapyabhivyaktasyaiva vyaJjakatvopagamAnnAyaM doSaH 1 abhivyaktatvaM hi jJAtatvam, na ca cakSuHsaMyogAderzAtasya vyaJjakatvam, kintu svarUpasata iti yatkiJcidetat / kAlavizeSavaiziSTayamevAbhivyaktiriti cet 1 sA tarhi vyaJjakatAvacchedikA mRdravya eva kalpanIyA, caitrAdibhedenA'nantacakSuHsaMyogAdau tatka pagatatvena 'sadeva kAraNe kAryam' iti sAlayapratijJAyAH sannyAsaprasaGgAdityarthaH / cakSussaMyogAdeH svarUpato nAbhivyaJjakatvaM tena svarUpataH cakSussaMyogAdeH pUrva satve'pi na ghaTopalambhaprasaGgaH, kintvabhivyaktasya cakSussaMyogAderabhivyaJjakatvam , abhivyaktivyatiriktasyaiva kAryasya pUrva sattvamucchRGkhalasAGkhyamate'bhimatamityabhivyakteH pUrvamabhAvAdabhivyaktacakSuHsaMyogAderapi pUrvamabhAva iti na tatkA. raNasya ghaTAyupalambhasya pUrva prasaGga ityAzaGkaya pratikSipati- na ceti / pratikSepahetumupadarzayati- abhivyaktatvaM hIti / sAGkhyaH zaGkatephalavizeSeti evaM sati syAdvAdapraveza eva sAGkSayasya jyAyAniti siddhAntI samAdhatte- seti-kaalvishessvaishissttylkssnnaa'bhivyktirityrthH| mRdrvya eveti-abhivyaktamRdravyameva ghaTAghabhivyaJjakam, tatra vyaJjakatAvacchedakatayA pratiSThAbhivyaktizca kAlavizeSavaiziSTyameva, abhivyaktamRdmavyasya ghaTAdhabhivyaJjakatvakalpanApekSayA'bhivyaktacakSuHsaMyogAdau ghaTAdyabhivyaJjakatvakalpane gauravamapItyato lAghavAdabhivyaktamRdravyasyaiva ghaTAdyabhivyaJjakatvaM yuktamityAha- caitrAdibhedeneti / khatkalpane kAlavizeSavaiziSTyalakSaNasyAbhivyaktatvasya klpne| bhavatve. vameva kiM nazchinnamityata Aha- tathA ceti- abhivyaktamRdravyasya ghaTAdyabhivyaJjakatve cetyrthH| apekSAbhedena sattvA'sattvayorekatra kArye sadasatkAviAdo jainAnAM siddhimupayAti, ghaTarUpakAryasya mRdravye Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 357 lpane gauravAt , tathA ca mRdravye'nabhivyaktadravyAtmanA ghaTasattvamabhivyaktaparyAyAtmanA ca ghaTAsattvamiti syAdvAda eva vijayata iti sUkSmadazA nibhAlanIyam / / atha asatkAryavAdinaH kAraNatAM prati niyatAH zaktayo na ghaTante, kAryAtmakAnAmavadhInAmaniSpatteH, nAvadhimantareNAvadhimataH sadbhAvaH sambhavatIti pratiniyatazaktikukSipraviSTatvAdeva kAraNeSu kAryasavamAvazyakam , taduktam "avadhInAmaniSpattaniyatAste na shktyH| - sacce ca niyamastAsAM, yuktaH sAvadhiko nanu" // [ ] 'nabhivyaktadravyAtmApekSayA satvam , pRthuvudhnodarAdilakSaNAbhivyaktaparyAyApekSayotpattitaHprAn mRdravye ghaTAsyAsattvamityataH sadasadrUpo ghaTa iti sadasatkAryavAdalakSaNaH syAhAdo'yatnopanata iti so'nyavAdApekSayA'tisudRDhanirUDhatvAd vijayata ityAha- mRdravya iti / __ya utpatteH pUrvamasadeva kAryamityupaiti, tanmate utpatteH prAgasataH kAryasya na kiJciniSThakAraNatAnirUpakatvaM sambhavati, sAvadhikasya kAraNatvasyAvadhyabhAve'sattve tadadhInA zaktirapi na ghaTata iti kAraNatvenAbhimate padArtha kAryatvenAbhimatapadArthAnukUlazaktiprasi. yartha kAryasya sattvamAvazyakamiti satkAryavAdaH svIkaraNIya iti satkAryavAdI zaGkate- adheti 'asatkAyavAdinaH' ityanantaraM 'mate' iti zeSaH / kAraNatAM prati niyatA iti- yatra yanirUpitakAraNatvaM tatra tannirUpitA zaktirityevaM kAraNatAM prati niyatA ityarthaH / kArya zaktyavadhitvaM zaktinirUpakatvameva, yadA kAryalakSaNo'vadhirnAsti tadA tadavadhikA zaktirapi na sambhavatItyAha- nahIti- asya 'sambhayati' ityanenAnvayaH / uktArtha prAcAM sammatimAha - taduktamiti / te tava mate / sattve ca avadhibhUtAnAM kAryANAmutpatteH prAk sattve punH| tAsAM zaktInAm / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam __iti cet ? na-avadhInAmaniSpattI kSIrasya dadhyutpAdane zaktiriti vyapadezAsambhave'pyanAropita sarvopAdhinirapekSaM pratiniyatakAryajanakaM yad vastusvarUpaM yadanantaraM pUrvamadRSTaM vastvantaraM prAdurbhavad dRzyate tatpratiSedhasya kartumazakyatvAt / na ca zabdavikalpAnAM yatra nanu nizcayena / sAvadhiko niyamaH etanirUpitA zaktirasminneveti niymH| yuktaH yuktyA ghaTate / __ avadhyaniSpattau tannirUpitavastuvyavahArasyA'sambhave'pi tadvastuto jAyamAnaM kArya pratiSeDhuM na zakyate, kArya prati yad vastunaH kAraNatvaM tada svarUpata eva, na tu tannirUpitakAraNatayA'vagatatvenetyasadapi kArya kAraNato jAyamAnamupalabdhigocaratvAt svIkaraNIyameveti samAdhatte- neti / kIdRzaM vastusvarUpamityapekSAyAmAha- ydnntrmiti| tatpratiSedhasya asatkAryakAraNavastusvarUpa. prtissedhsy| asyedaM kAraNamasyedaM kAryamityevaM zabdaprayogo vikalpo vA mA jAyatAm , naitAvatA kAraNIbhUtavastunaH kAryAbhUtavastunazca svabhAvo nivartata ityAha- 'na ca' iti- asya 'vyAvartate' itynenaanvyH| vyApakanivRtyA vyApyasya kAraNanivRttyA kAryasya ca nivRttirbhavati, yato vyApakanivRttAvapi vyApyaM yadi na nivarteta tadA tadabhAvavada. vRttitvalakSaNaM vyApyatvameva vyApyatvenAbhimatasya na syAt , tadabhAvavati tasya vidymaantvaat| evaM tatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvalakSaNaM vyApakatvamapi vyApakatvenAbhimatasya na bhavet , tatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitvAt , iti vyApya-vyApakabhAva evocchidyeta, evaM kAraNatvenAbhimatapadArthasyAbhAve'pi kArya: tvenAbhimatapadArtho yadi bhavet tarhi tavyavahitaprAkkSaNAvacchedena tatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitvena tadbhAvalakSaNakAraNatvameva na bhavet , tadbhAve tatsattvalakSaNavyatirekavyabhicAreNa tatkAryatvameva ca tasya na syAditi kArya-kAraNabhAvo na nirvahedityato Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 359 vyAvRttistatra vastusvabhAvo'pi vyAvartate, yato vyApakasvabhAvaH kAraNaM vA vyAvartamAnaM svavyApyaM svakArya vA''dAya vyAvartata iti yuktam , tayostAbhyAM pratibandhAt, na ca payasodadhni zaktirityAdivyapadezo vikalpo vA bhAvAnAM vyApakasvabhAvaH kAraNaM vA, yenAsau nivartamAno vastusvabhAvaM nivartayet , vyapadeza-vikalpAhi na vastusvabhAvAyattAH, kintu yadRcchAjanmAnaH, ekatraiva zabdAdau nityA'nityAdirUpeNa vAdinAM naanaaviklpprvRtteH| evamapi yadyavadhinirUpitatve vyApakAbhAve'vazyaM vyApyasyAbhAvaH kAraNAbhAve cAvazyaM kAryasyAbhAva AstheyaH, vikalpo vyapadezazca na vastusvabhAvasya .vyApako navA kAraNamiti na tannivRttyA vastusvabhAvanivRttirAvazyakItyAha-yata iti| tayoH vyApya kaaryyoH| tAbhyAM vyApaka kAraNAbhyAm / pratibandhAt vyaapteH| 'na ca ityasya 'vyApakasvabhAvaH, kAraNaM vA' ityubhytraanvyH| yena vyApakatvena kAraNatvena vaa| asau niruktavyapadezo niruktavikalpo vaa| vyapadeza-vikalpAnAM vastusvabhAvaniyatatvAbhAve yuktimupadarzayativyapadeza-vikalyA hIti / hi ytH| vyapadeza-vikalpAnAmicchAmAtraprabhavatve hetumupadarzayati- ekatraveti- eka eva zabdo nitya iti mImAMsakena vikalpyate, vyapadizyate ca, sa eva naiyAyikenA'nitya iti vikalpyate, vyapadizyate ceti, evaM kazcid vAdI taM guNa iti vikalpayati, kazcit taM dravyamiti, tathA ca yo cAdI yaM yathecchati taM tathA vikalpati, vyapadizati ca, yadi ca vastusvabhAvAdhInau vyapadezavikalpau syAtAM tadA sarvavAdinAmekasmin vastuni vyapadeza-vikalpAvekaprakArAveva bhavetAm, na tu vibhinnAkArA vikalpa vyapadezA syuriti na vastusvabhAvAyattA vikalpa-vyapadezA ityarthaH / evaM satyapi zaktyAdivyapadezasya kizcinnirUpitazaktyAdiviSayakatvena jAyamAnatvato nirUpakIbhUtAvadheH zaktisvarUpapraviSTatvamurarIkRtya zakteH kAraNagatAyAH pUrvakAlasattvatastatsvarUpapraviSTatvAt tadabhedamAzritya kArya Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] [ tattvabodhinIvikRtivibhUSitam zaktau tadabhedaparyavasitamiti tatkukSipraviSTatvamavadhInAM svIkriyate, tadA 'ghaTAbhAvaH, paTAbhAvaH' ityAdivyavahArAnurodhena ghaTAdInAmabhAvakukSipraviSTatvAdabhAve ghaTAdisattvamapi prasajyate, 'caitanyaM jaDabhinnam' ityAdyanurodhAccaitanye'pi ca jaDasacamAsajyeta, tathA ca mahadAsamaJjasyamiti dig| kiJca satkAryavAde bandha-mokSAbhAvo'pi sAGkhyAnAmAsajyate, pradhAna-puruSayoH kaivalyopalambhalakSaNatatvajJAnotpattau hyapavargastairiSyate, tattvajJAnaM ca sarvadA vyavasthitameveti sarva eva dehino'pAvRtAH syuH, syApi tadAnIM sattvaM yadi svIkriyeta tadA'bhAvavyapadeza-vikalpayorapi pratiyogilahitAbhAvaviSayAvataHpratiyogino'pyabhAvakukSipraviSTatvena tadabhedamupAzritya pratiyogino'pyabhAve sattvaM prasajyeta, evaM jJAnalakSaNacaitanyamapi viSayanirUpyamiti viSayIbhUtajaDasaMvalitacaitanya. viSayakavyapadeza-vikalpabalAjaDIbhUtaviSayasyApi caitanyasvarUpapravi. STatvatastadabhedamavalambya caitanye naDasyApi sattvaM prasajyeta, evaM sati bhAvA'bhAvayozcaitanya-jaDayozca svarUpasAGkaryamasamaJjasamApadyatetyAhaevamapIti-vyapadeza-vikalpAnAM yAdRcchikAnAmapi vastusvabhAvAyattatvAbhAve'pi vastughaTitasvarUpatvAGgIkAra ityrthH| tadabhedeti-vastvabhedeti, zaktyabhedeti vaa'rthH| tatkukSipraviSTatvaM zaktikukSipraviSTatvam / 'jaDabhinnamityAdi' ityAdipadAjaDaviSayakamityAdeH parigrahaH / sAvayasya satkAryavAde bandha-mokSavyavasthA'nupapattirapi doSa ityAha- kiceti| tatra sarvasya sarvadA mokSaprasakto bandhAbhAvastAvadAdAvupadarzayati- pradhAna-puruSayoriti / apavargaH mokSaH / taiH saangkhyaiH| satkAryavAde tattvajJAnalakSaNaM kArya sarvadA vyavasthitamiti tadadhInamokSo'pi sarvadA vyavasthita eva syAdityAha- tattvajJAnaM ceti / apavRttAH muktaaH| sarvasya sarvadA bandhabhAve mokSAbhAva / ityupadarzayati Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 361 mithyAjJAnavazAca tairbandha iSyate, tasya ca sarvadA vyavasthitatvAt sarveSAM baddhatvamiti kuto mokSaH / nityamukta evAtmA kaNThagata. cAmIkaranyAyenAprAptibhramAdeva tadartha pravRttirityapi durvacanam , prApteH sattveprAptibhramAyogAt , asatve caanutptteH| yadapi bhedAnAmanvayadarzanAt pradhAnAstitvamuktam , tatrApi hetorasiddhatvaM paryAyAstikanayAnusAriNa udbhAvayanti, tathAhi-nahi mithyaajnyaanvshaacceti| taiH saangkhyaiH| tasya ca mithyAjJAnasya punaH / Atmano nityamuktatve'pi tadarthapravRttau sAGkhyAnAM bhUlayukti mupanyasyAehastayati- nityamukta evaatmeti| kaNThagateti- yathA kasya - cit puMsaH kaNThe suvarNa vidyata eva, paraM bhrAntyA tanAvagacchati, pratyutAprAptaM suvarNamavagacchati yAvat tAvat tatprAptyartha yatate, yadA tu tava kaNThe vidyata eva suvarNa mudhA tadartha bhramasIti kasyacidAptasyopadezaM zRNoti tadA prAptaM tadavagatya tatprAptiprayatnAni. vartate, evamAtmA sarvadA mukto yAvat taM bhrAntyA tathA nAvagacchati tAvat tanmuktyartha pravartate, tattvajJAne ca sati tadaprAptibhramanivRttyA tatra zithilayatno bhavatItyetadapi sAvayasya vacanaM durvcnmityrthH| prApteH mokSaprApteH / sattve sadbhAve / aprAptibhramAyogAditi- mukto hi tattvajJAnavAneva bhavati, tattvajJAnaM ca bhramavirodhIti tadrUpapratibandha. kasadbhAvAnmayA muktatvaM na prAptamiti bhramasyA'sambhavAdityarthaH / asattve cAnutpatteriti- nityamuktatvaprApterasatve ca satkAryavAdimate cAsata utpattina bhavatItyasatyAnityamuktatvaprApteranutpattarutpattyasambhavAdityarthaH / pradhAnasadbhAvasAdhakaM yuttikadambakamapi sAGkhyasyAyuktamityAvedayitumAha- yadapIti / uktaM " bhedAnAM parimANAt samanvayAcchaktitaH pravRttezca0 " [ ]ityanayA kArikayopadarzitam / tatrApi tduktaavpi| hetoH 'anvayadarzanAd' ityasya pradhAnAstitvasAdhakasya / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam zabdAdilakSaNaM vyaktaM sukhAdyanvitaM siddham , sukhAdInAM jJAnarUpatvAt , zabdAdInAM ca tadrUpavikalatvAt , na ca sukhAdInAM jJAnarUpatvamasiddham , khasaMvedanarUpatayA spaSTamanubhUyamAnatvAt tattvasiddheH, tathAhi- spaSTeyaM sukhAdInAM prIti-paritApAdirUpeNa zabdAdiviSayasannidhAne prakAzAntaranirapekSA prakAzAtmikA svasaMvittiH, yaca prakAzAntaranirapekSaM sAtAdirUpatayA svayaM siddhimavatarati tad 'jJAnaM, saMvedanaM, caitanyaM, sukham ' ityAdibhiH paryAyazabdairabhidhIyate, na ca sukhAdInAmanyena saMvedanena vedanAdanubhUyamAnatA, tatsaMvedanasyAsAtAdirUpatAprasakteH, nahi yogajapratyAsatyA'numAnAdinA vA parakIyasukhAdisaMvedane sAtAdirUpatA dRssttaa| asiddhatvaM svarUpAsiddhatvam , ' udbhAvayanti' ityatra karmatayA'nvitam / tadudbhAvanasvarUpameva prakaTayati- tdaahiityaadinaa| tadrUpavikalatvAt jJAnarUparahitatvAt / sukhAdInAM jJAnarUpatvAsiddhimAzaGkaya pariharatina ceti / tattvasiddheH sukhAdInAM jJAnarUpatvasiddheH / svasaMvedanapratyakSa viSayatvena sukhAdInAM jJAnarUpatvasAdhanamupadarzayati- tthaahiiti| 'spaSTeyam' ityasya 'svasaMvittiH' itynenaanvyH| 'sukhAdInAm ' ityAdipadAd' duHkhAdInAmupasaGgahaH, iSTazabdAdiviSayasannidhAne sati prakAzAntaramantareNaiva prItirUpeNa sukhasya prakAzAtmikA svasaMvittirbhavati, tathA'niSTazabdAdiviSayasannidhAne sati paritAparUpeNa prakAzAntaramantareNa duHkhasya prakAzAtmikA svasaMvittirbhavatItyarthaH / 'sAtAdi' ityaadipdaadsaataaderupgrhH| sukhAdInAmanyena saMvedanena vedanato'nubhUyamAnatvaM pratikSipati- na ceti / tatsaMvedanasya sukhAdInAmanyavedanena saMvedanasya / anyavedanena saMvedyamAnasya sAtAdirUpatvamadRSTatvAnna bhavatItyupadarzayati- nahIti-asya 'dRSTA' ityanenAnvayaH, parakIyasukhAdInAM yajjJAnaM taniyamena viSayIbhUtaparasukhAdito Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 363 __ bhogAkhyalaukikamAnasasAkSAtkAreNAnubhavAdanubhUyamAnatA sukhAdeH, na tu svayaMvedanAdanubhUtirUpatetyapi vArtam, candanAdisparzanasAmagrIkAle sukhAdimAnasAnupapattermAnasasAmagryAH sarvato durbalatvAt, bhinnamiti tathAsaMvedane 'ahaM sukhI' ityevaMrUpeNa sAtavedanam , 'ahaMduHkhI',ityevaMrUpeNA'sAtavedanaM na bhavatItyatastathAsaMvedanasya sAtAdirUpatA na dRaityarthaH / svasaMvedanenA'nubhUyamAnatvaM nAstyeva sukhAdeH, kinviSTaviSayasamprayoge sukhasya, aniSTaviSayasamprayoge ca sukhasyotpattiH, tadnantaraM tena sukha-duHkhAdinA saha manasaH svasaMyuktAtmasamavAyalakSaNasannikarSabalAd ahaM sukhI, ahaM duHkhI' ityevaM mAnasaM sukhAdInAM pratyakSam , tat sukhAdito bhinnamiti parasaMvedanenaiva sukhAdInAmanubhUyamAnateti na svasaMviditarUpatvAjjJAnarUpatvasiddhiH sukhAdInAmiti naiyAyikAdimatamupanyasya pratikSipati- bhogAkhyeti / anyagatasukhAderyaH sAmAnyalakSaNAdyalaukikapratyAsattiprabhavo mAnasasAkSAtkAraH sa bhogo na bhavatyeva, kintu svasaMyuktAtmasamavAyalakSaNalaukikasannikarSaprabhava eva sa tathetyAvedanAya laukiketi / vArtaM tuccham / tucchatve hetumupadarzayati- candanAdIti- yadi sukhaM svasaMviditapratyakSeNAnubhUyamAnaM na svIkriyeta, kintu mAnasaratyakSAtmakaparasaMvedanenaivAnubhUyamAnaM tadupeyAt , na bhavet tahi tathA anubhUyamAnaM tat , yataH yadA sukha syotpattistadAnIM candanAdISTaviSayeNa saha tvagindriyasannikarSa sati tadanantaraM candanAdestvagindriyajanyapratyakSameva syAnna sukhasya mAnasam , mAnasapratyakSasAmagrIto bahirindriyajanyalaukikapratyakSasAmagyA balavatvena mAnasapratyakSa prati bahirindriya janyalaukikapratyakSasAmagyAH prtibndhktvaadityrthH| nanu bhogAnyamAnasapratyakSaM pratyeva bahirindriyajanyalaukikapratyakSasAmanyAH pratibandhakatvaM sukhAdimAnasasAkSAtkAramA bhoga eveti pratibadhyatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAnna tatprayuktasAmagyAH Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tatra bhogAnpatvaniveze gauravAt, bhogatvAvacchinnaM prati vaijAtyena sukhaduHkhayoreva hetutve bhogAkhyamAnase candanAdibhAnAnupapatteH, candanAdibhAna eva vilakSaNe bhogatvakalpanaucityAt, ' idaM candanam ' iti pratibandhakatvamiti sa syAdevetyata Aha- tatreti - mAnase ityarthaH / bhogAnyamAnasatvAvacchinnaM prati bahirindriyajanyalaukikapratyakSasAmayyAH pratibandhakatvakalpanApekSayA mAnasatvAvacchinnaM pratyeva tasyAH pratibandhakatvakalpanasya lAghavAdaucityAdityAzayaH / api ca bhogAnyamAnasatvAvacchinnaM prati bahirindriyajanyalaukikapratyakSasAmayyAH pratibandhakatve bahirindriyajanyalaukikapratyakSasAmagrIkAle bhogAnyamAnasaM mA bhavatu, bhogAkhyamAnasaM tu tadAnoM jAyamAnaM sukha-duHkhaviSayakamiva ghaTAdiviSayakamapi kiM na syAt ? tasya ghaTAdiviSaya kamAna sarUpatve'pi bhogAnyatvAbhAvena pratibadhyatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAt, tatra ghaTAdi viSayakatvAbhAvArtha yadi viSayatAsambandhena bhogatvAvacchinnaM prati tAdAtmyasambandhena sukha-duHkhayoreva kAraNatvam, tatra yadyapi sukhatvaM duHkhatvaM vA na kAraNatAvacchedakam, sukhatvena kAraNatve duHkhasya, duHkhatvena kAraNatve sukhasya ca bhAnaM tatra na syAt, tathApi sukha-duHkhobhayagataM vaijAtyamabhyupetya tadrUpeNa tayostatra kAraNatvamupeyata iti bhogavizeSe sukhasya bhAnaM bhogavizeSe ca duHkhasya bhAnamupapadyate, tadApi candanasukhamidama, zItavedaneyam' iti candanAdibhAnaM yada bhoge bhavati tanna syAdityAha - bhogatvAvacchinnaM prtiiti| daijAtyena sukha-duHkhobhayagatavaijAtyavizeSeNa / sukha-duHkhayoreva ' ityevakAreNa sukha-duHkhabhinnasya hetutvavyavacchedaH / sukha duHkhAnyataraviSayaka laukikamAnasa sAkSAtkAre bhogatvakalpanApekSayA vilakSaNe candanAdibhAne bhogatvakalpane jJAnAntarA'kalpanaprayuktalAghavamapItyAha candanAdibhAna eveti / candanAdimAnam idaM candanam' ityAdyapi, tacca na bhogarUpamata Aha- vilakSaNe iti, tathA ca yAdRzacandanabhAne sukhasampratyayastAdRzacandanabhAne bhogatvam, - , 6 ( Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 365 vahirmukhAkAreNa candanAdibhAne'pi candanIyaM sukhamidaM jAtam / ityantarmukhAkAreNa sukhasyApi tatkSaNamevAnubhavAt, atiriktatajjJAna-tatsAmagryAdikalpane gaurvaat| etena 'mAnasatvAvacchinnaM prati mAnasA'nyajJAnasAmayyAH pratibandhakatAyAM vaijAtyena sukha-duHkhayoruttejakatvamevAstu' ityapi nirastam , taduttejakatvakalpanAyAmapi evaM yAdRzakaNTakAdibhAne duHkhasampratyayastAdRzakaNTakAdibhAne bhogatvamityarthaH, nanu candanabhAne sukha sampratyayo yadi bhavet tadA tatra bhogatvakalpanamucitaM tadeva tu nAnubhavaviSaya ityata Aha- ida candanamitIti / tatkSaNameva candanabhAnakSaNameva / candanajJAnameva sukharUpaM sukhasya svasaMvedanarUpamityupagame'tiriktasukhajJAna tatsAmayyAdhakalpanena lAghavamapItyAha- atiriktati- candanajJAnAtiriktetyarthaH / tajjJAneti- sukhjnyaanetyrthH| tatsAmagyAdati- sukhajJAnasAmagryAdItyarthaH, AdipadAt sukhjnyaanpraagbhaav-sukhjnyaandhvNsaadyupgrhH| eteneti- asya 'nirastam' itynenaandhyH| etena atiriktasukhajJAnAdikalpanagauraveNa, mAnasatvAvacchinnaM prati mAnasAnyajJAnasAmagyAH pratibandhakatve sukhaduHkhotpattikAle candanAdispArzanasAmagrIsattvAcandanAdipratyakSameva syAd na sukhAdimAnalapratyakSamityasya parihArAya sukha-duHkhAnugatavaijAtyAvacchinnAbhAvaviziSTAyA eva mAnasAnyajJAnasAmagyA mAnasatvAcchannaM prati pratibandhakatvamurarIkriyata iti sukha-duHkhAnyatarasattve niruktavaijAtyAcchinnapratiyogikAbhAvaviziSTAyA mAnasAnyajJAnasAmagyA abhAvAnna sukh-duHkhaanytrvissykmaansprtykssaanuppttirityrthH| uttejakatvaM ca pratibandhakatA-kAraNatAnyatarAvacchedakIbhUtAbhAvapratiyogitvam , prakRte mAnasatvAvacchinnativadhyatAnirUpitA yA niruktavaijAtyAvacchinna pratiyogitAkAbhAvaviziSTamAnasAnyajJAnasAmagrIniSThapratibandhakatAtadavacchedakIbhUtAbhAvapratiyogityAt sukha-duHkhayoruttejakatvamiti bodhyam / 'pahena' ityatidiSTameva hetumupa Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam gauravAt , vaijAtyena sukha-duHkhayorvA tatrottejakatvaM manaHsaMyogavize. pAdeti vinigamanAvirahAceti navyabauddhasiddhAntasyaivoddhatatvAt / kica zabdAdInAM sukhAdirUpatve bhAvanAvazena madyA-'GgAnAdiSu kAmukAdInAm , karabhAdInAM ca kaNTakAdiSu pratiniyatAH prItyAdayo na prAdurbhaveyuH, kintu pratyekaM citrA saMvit prasajyeta / atha yadyapi trayAtmakaM vastu tathApyadRSTAdisahakArivazAt kiJcideva kasyacidrUpamAbhAti na sarva sarvasyeti cet ? na-tadAkArazUnyatvAdavastvAlambanapratItiprasakteH, tathAhi-tryAkAraM tadvastvekAkAraM ca saMvidA saMvedyata iti / na ca, yathA pratyakSeNa gRhIte'pi sarvAtmanA vastunyabhyAsAdivazAt kvacideva kSaNikatvAdau nizcayotpattirna sarvatra, tadvadadRSTAdibalAdekAkArA saMvidudeSyatItyabhidhAtuM kSamam, kSaNikAdivikalpasApi paramArthato vastuviSayatvAnabhyupagamAt , vastuno vikalpAdarzayati - tduttejktveti-sukh-duHkhottejktvetyrthH| nirAse hetvantaramapyAha- vaijaatyeneti| tatra mAnasAnyajJAnasAmagrIniSThapratibandhakatAyAm / sukha-duHkhAdikaM jJAnasvarUpameveti nvybauddhsiddhaantH| api ca zabdAdInAM sukha-duHkha-mohasvarUpatve sarvasya puMsasteSu prItyaprIti-mohAdicitrapratipattiH syAt , na tukasyacit kutracitprItiH kasyacidaprItirityevaM prItyAdayaH pratiniyatAHprAdurbhaveyurityAha kinyceti| 'kAmukAdInAm' ityasya 'prItyAdayaH' itytraanvyH| citrA prItyaprIti mohAtmikA / sAGkhyaH zaGkate- atheti / prtikssipti-neti| trayAtmakaM vastu pratItizcaikAkAreti trayAtmakavastvAkAratvA'bhAvAdekAtmakasyA'vastutvena tadAkArapratI tervstvaalmbntvenaa'vstvaalmbnprtiitiprsnggaadityrthH| etadeva spaSTayati- tathAhIti / na ceti- asya 'kSamam' ityuttrennaa'nvyH| niSedhe hetumAha- kSaNikAdivikalpasyApIti / kathaM na kSamikAdivikalpasya paramArthato vastuviSayatvamityAkAGkSAyAmAha- dastuna iti| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 367 gocaratvAt paramparayA vastupratibandhAt tathAvidhatatprAptihetutayA tu tasya prAmANyamiSTam , uktaM ca "liGga-liGgidhiyorevaM, pAramparyeNa vstuni|| pratibandhAt tadAbhAsazUnyayorapyavandhanam" // [ ] iti / paraistu paramArthata eva vastuviSayatvamiSTaM prItyAdipratipattInAm , anyathA 'sukhAdyAtmanAM zabdAdInAmanubhavAt sukhAdyanubhavakhyAtiH' nanvevaM vikalparUpasyA'numAnasya prAmANyaM rad bauddhasyAbhimataM tat kathaM vikalpasya vastvaviSayakatve saGgatamityata Aha- paramparayetiyadyapi vikalo na vastugocaraH, tathApi paramparayA vastupratibandhastasya samasti, yato vastuviSayakaM nirviklpkm| tato'nurUpavikalpotpattiH, tataH pravRttasya puMso vastuprAptiriti paramparayA vastu pratibandhAd vastuprAptihetutvAcca vikalparUpasthApyanumAnasya praamaannym| tathAvidhatatprAptIti- paramparayA prtibddhvstupraaptiityrthH| tasya vikalpasya / iSTa bauddhairbhyupgtm| idAnI sADayamatakhaNDanaM bauddhamatamavalambyeti bodhyam, ata evoktArthe tatsaMvAdamupadarzayati- uktaM ceti| liGga-liGgidhiyoH hetujnyaansaadhyjnyaanyoH| evaM savikalpapratyakSavat / tadAbhAsa-zUnyayoH vastupratibhAsa zUnyayoH, etacca 'liGga-liGgidhiyoH' ityasya vizeSaNam / apinA prtykssviklpsyaaneddnm| pAramparyeNa svakAraNIbhUtanirvikalpa pratyakSadvAreNa / vastuni pratibandhAt, sambandhAt , abandhanam saakssaadvstusmbndhaabhaavH| paraistu savikalpakasya sAkSAdeva vastupratibandhAt prAmANyamityabhyupagantRbhiH sAGgaH punaH, asya 'iSTam' itynenaanvyH| anyathA sAGkhyAcAryaH prItyAdipratipattInAM paramArthato vastuviSayatvaM neSTamityupagame, asyA 'asaGgataM syAd' itytraanvyH| yadA ca sAGkhyamate sukhAdisaMvedanasya savikalpakasya vastuviSayakatvAt paramArthata eva prAmANyaM tadA tasya zabdAdInAM trayAtmakatve yadaniSTa Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ityetadabhidhAnamasaGgataM syAt, sukhAdisaMvidAM ca savikalpakatvAna kiJcidanizcita rUpamastIti sarvAtmanA'nubhavakhyAtiprasaktiH / yadi ca, triguNAtmakatvaM zabdAdInAm , tataH prItyAdipratipattiniyamAya puruSavizeSe'dRSTavizeSasya tanniyAmakatvaM duHkhAdidhIpratibandhakatvaM ca kalpanIyam , tadA dazAvizeSe prItidhIsthale paritApadhIna syAt prAktanAkSayA'pUrvAdRSTotpattisAmagryabhAvAd, dazAvizeSasyaivottejamApatati tad darzayati- sukhAdisaMvidAM ceti / tataH trigunnaatmktvtH| tanniyAmakatvaM prItyAdipratipattiniyamahetutvam / duHkhAtmakatve satyapi yat tadAnIM na duHkhadhIstatra tadartha duHkhadhIpratibandhakatvamapi tasyaivA'dRSTavizeSastha kalpanIyamityAha- duHkhAdidhIpratibandhakatvaM ceti| tadA adRSTavizeSasya duHkhAdidhIpratibandhakatvakalpane c| dazAvizeSa iti- yasyaiva puMso yatra pUrva sukhadhIna duHkhAdidhIstasyaivottarakAle tatraiva duHkhAdidhIrapi bhavati, sA na bhavet pratibandhakIbhUtasyA'dRSTavizeSasyA'kSayAt , duHkhAdidhIkAraNIbhUtasyA'dRSTavizeSasya pUrva sattve pUrvamapi duHkhAdidhIrbhavet , na ca pUrva duHkhAdidhIrataH pUrva tadanukUlAdRSTavizeSo nAsIdeva, tadAnIM ca tadanukUlAdRSTavizeSa. sAmagryabhAvAdeva na tadutpattiH, tadabhAvAcca kathaM duHkhAdidhIH syAt / / yAdRzadazAvizeSe duHkhAdidhIrbhavati tAdRzadazAvizeSAbhAvaviziSTasyAdRSTavizeSasyaiva duHkhAdidhIpratibandhakatvamiti tathAbhUtapratibandhakAbhAvavalAdeva tadAnIM duHkhAdidhiya utpattisvIkAre tu varaM tAzadazAvizeSasyaiva duHkhAdidhIkAraNatvam , tathAdazAvizeSasya sukha di. dhIkAraNatvamiti kAlaikakAraNaparizeSApattiH, adRSTasya puNya-pAparUpatayA tatra dharmatvAdinA sAGkayAnna vaijAtyasambhava iti tadrUpeNa kAraNatvaM pratibandhakatvaM ca na sambhavatyapItyAha- tadeti / 'prAktanA kSayA'pUrvadRSTa.' iti sthAne 'prAktanA'dRSTAkSayAdapUrvAdRSTa0' iti . pATho yuktH| dazAvizleSasyaiveti- yahazAyAM duHkhAdidhIstadazAvizeSasyai. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntabyavasthAprakaraNam ] [369 katve tu tasyaiva sarvatra hetutvasambhavAt kAlaikakAraNaparizeSApattiH' adRSTe puNya-pAparUpe sAkaryAjAtirUpavizeSA'sambhavazceti yatkizcidetat / yadapi 'prasAda-tApa-dainyAyupalambhAt sukhAdyanvitatvaM siddhaM zabdAdInAm ' ityabhihitam, tadapyanaikAntikam , tathAhiyoginAM prakRtivyatiriktaM puruSaM bhAvayatAM tamAlambya prakarSaprAptayogAnAM prasAdaH prAdurbhavati prItizca, aprAptayogAnAM tu drutataramapazyatAmudvega Avirbhavati, jaDamatInAM ca prakRtyAvaraNam , na ca paraiH vetyrthH| utejakatve tu adRSTavizeSaniSThaduHkhAdidhIpratiSandhakatAvacche. dakobhUtAbhAvapratiyogitve punaH, tAdRzadazAvizeSAbhAvaviziSTA. 'dRSTavizeSasya du khAdidhIpratibandhakatve tviti yAvat / tasyaiva dazA. vishesssyaiv| sarvatra sukhAdidhIduHkhAdidhIprabhRtikArye / adRSTe vaijAtyasambhave tadrUpeNa kizcit kArya kAraNatvaM pratibandhakatvaM vA kalpyetA'pi sAGkaryeNa ca na tatra vaijAtyasambhava ityAha- adRSTa iti / prasAdAyupalamhetorapyanaikAntikatvena tena zabdAdInAM sukhA. dhanvitatvasAdhanamapi sAGkhyasya na samIcInamityAha- yadapIti / prasAdAdyupalambhara sukhAdyanvitatvalakSaNasAdhyAbhAvavati puruSe sattve. nA'naikAntikatvaM spaSTayati - tthaahiiti| taM puruSaM yamAlambya prasAdaprItyAdyutpattirbhavati, tasya sukhAnvitatvam , sAGkhyasyAbhimataM puruSamAlambya prasAdAdyutpattiH prakarSaprAptAyogAnAM yoginAM bhavati, na ca puruSasya triguNarahitatayA sAGkhyAbhyupagataspa sukhAnvitatva miti vyabhicAraH, aprApta yogAnAM puruSANAM puruSaM drutataramapazyatAM 'puruSamAlambyodvego bhavati, na ca puruSasya duHkhAnvitatvamiti vyabhicArasa, tathA jaDamatInAM ca puruSamAlambya prakRtyAvaraNaM tamaH kAryatvena sammatamAvirbhavati, na ca puruSasya mohAnvitatvamiti vybhicaarH| ' na ca ' ityasya 'abhISTaH' itynenaanvyH| paraiH sAyaH / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam puruSastriguNAtmako'bhISTa iti / na ca saGkalpAt prItyAdIni prAdurbhavanti na puruSAditi vAcyam , zabdAdiSvapyasya samAnatvAt , tasmAt 'samanvayAd' ityasiddho heturanaikAntikazca, pradhAnAnvayasya kacidapyasiddheH ' yadAtmakaM kAraNaM tadAtmakaM kAryam' ityasyApi durvacatvAt , vyaktA'vyaktayoH svayameva bhedapratipAdanAt , viruddhazcAnityAnekarUpeNa kAryeNa tAdazasyaiva pradhAnasya siddheH| anenaiva nyAyenAnye'pi hetavo nirsniiyaaH| nahi pradhAnAkhyasya hetorabhAvena tatra vyabhicAraparihAramAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya vAcyam' ityanenAnvayaH / asya 'saGkalpAt protyAdIni prAdurbhavanti, na zabdAdibhyaH' ityasya / upsNhrti-tsmaaditi| pradhAnAnvayitvastha siddhau satyAM tataH pradhAnAtmakatvaM sidhyediti vizeSataH pradhAnAnvayitvalakSaNahetoH pradhAnAsiddhayA, na kvacidapi siddhirityAha- pradhAnAnvayasyeti / yadAtmakaM kAraNaM tadAtmakaM kAryamiti lAmAnyanyAptiApina siddhA, yena prathA. nasya triguNAtmakatve zabdAdInAmapi triguNAtmakatvaM syAdityAhayadAtmakamiti nirutavyAptervacatve hetumAha- vyakteti-vyataM buddhayAdi, avyaktaM pradhAnamityevaM vyaktA'vyaktayoH kArya-kAraNayoH svayameva sAleyanaiva bhedapratipAdanAt , tathA ca avyaktAtmaka pradhAnalakSaNaM kAraNam , kArya ca mahadAdinA vyktaatmkmityuktvyaapterbhaavaadityrthH| nityaikarUpapradhAnaprasAdhanAya coktahetUnAmAdaraH, uktavyAptyA ca anityA'nekarUpaM mahadAdikArya tadA bhaved yadyanityAnekarUpaM pradhAnalakSaNaM kAraNaM sthAdityanityAnekarUpeNa mahadAdikAryeNA'nityAne karUpasyaiva pradhAnasya siddhiH syAditi viruddho'pi tadanvayAdiheturityAha-viruddha ceti| tatraiva hetumAha - anityeti / tAdRzasyaiva anityAnekarUpasyaiva ! anenaiva nyAyena samanvayahetukhaNDanayuktyaiva / anye'pi hetavaH pradhAnasAdhanAyopanyastAH parimANAdihetavo'pi / parimANAdihetUnAM Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [371 parimANAdInAM virodhaH siddhaH, tathAhi yadi tAvat kAraNamAtrasyAstitvaM sAdhyate, tadA siddhasAdhyatA, nahyasmAkaM kAraNamantareNa kAryasyotpAdo'bhISTaH, na ca kAraNamAtrasya pradhAnamiti nAmakaraNe kizcidasmAkaM hIyate / atha prekSAvat kAraNamasti, yad vyaktaM niyataparimANamutpAdayati zaktitazca pravartata iti, tadayuktam- anaikAntikatvAt, prekSAvat kAraNaM vinApi svahetusAmarthyAt pratiniyataparimApradhAnalakSagasAdhyasyAbhAvena virodhAliddhayA na tebhyaH pradhAnasiddhi. rityAha - nahIti- asya 'siddhaH' itytraanvyH| hetoH mahadAdikAraNatvenAbhimatasya, yadi pradhAnAbhAvena saha parimANAdInAM virodhaH syAt tadA pradhAnAbhAvaviruddhatvAt parimANAdayaH pradhAnavyAptA iti taiH pradhAnalakSaNasAdhyasiddhirbhavet , virodhAbhAve tu parimANAdayo'pi bhaveyuH pradhAnAbhAvo'pi syAditi na prdhaansiddhirityaashyH| parimANAditaH pradhAnA'siddhimeva bhAvayati-tatha hIti / yadi kAryagataparimitatvAdihetunA kAraNamAtrAstitvasAdhanamabhimataM tadA liddhasAdhyatA, tAmeva spaSTayati- nahIti- asya 'abhISTaH' itynenaanvyH| asmAkaM sAyabhinnavAdinAm , evmgre'pi| ' na caityasya 'hIyate' ityanenAnvayaH, kAryaNa kAraNamAtraM yat sidhyati tasya kAraNasya pradhAnamiti saMjJA'stu nAma sAhayakRtA, tataH sAyakRtA, tataH sAGkhyAtiriktavAdinAM na kiJciddhIyata ityrthH| sAGkhyaH zaGkateatheti-kAryastha parimitatvAdinA na kAraNamAtrasyAstitvaM sAdhyate, kintu prekSAvakAraNasyAstitvaM sAdhyate, prekSAvat kAraNaM hi niyataparimANa kAryamutpAdayitumalam , zaktitazca pravartata iti, uktAzaGkAM pratikSipati- tadayuktaniti / ayukta cahetumanaikAntikatvameva samarthayatiprekSAvat kAraga vinA'vIti / svahetusAmArthyAditi-kAryasya yo hetustatsA. marthya kAraNa niyataparimANayukta kAryanirUpitamityarthaH, idaM kAraNa. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam NAdiyuktasyotpatyAvirodhAt / na ca pradhAna prekSAvat kAraNaM yuktam , acetanatvAt tasya, 'zaktitaH pravRtteH' ityanena ca kimapyatiriktazaktimat kAraNaM sAdhyate ? Ahosvit vyatiriktAnekazaktisambandhi tadekatvAdidharmakalApAdhyAsitam ? nAdyaH-siddhasAdhanAt kAraNamAtrasya tataH siddhyabhyupagamAt, dvitIye hetoranaikAntikatA, tathAbhUtena kvacidapyanyathAsiddheH, na ca vibhinnazaktimetat parimitakArya mevotpAdayituM prabhurIdRzasAmarthya valAt pratiniyataparimANasya kAryasyotpattau virodhAbhAvena prekSAvatkAraNasya tataH siddhybhaavaadityrthH| kiJca, cetanaM prekSAkAri bhavati, nAcetanam , pradhAnaM cA'cetanamupeyate sAGkhyariti prekSAvatkAraNasAdhane na pradhAnasiddhirapItyAha- na ceti- asya 'yuktam' itynenaanvyH| tasya pradhA. nasya / 'zaktitaH pravRtteH' iti hetuM vikalpya dUSayati- zaktita iti| 'zaktitaH pravRtteH' ityanenA'tiriktazaktimat kimapi kAraNaM sAdhyata iti prathamapakSaM pratikSipati- nA''dya iti / yat kimapi kAraNaM yatra kacana kArya prati mayopeyate tat tatra zaktimadeveti tathAsAdhane siddhasAdhanamevetyAha- siddhsaadhnaaditiH| uttaragranthaparyAlocanayA prathamavikalpe 'atiriktazaktimat kAraNam' iti sthAne 'anatiriktazaktimad' ityAbhAti, yato'tra sAGkhyasya pratimallIkRto bauddhaH kurvadrUpatvAkhyalakSaNAmeva zaktimurarIkaroti, sA ca zaktiH kAraNasyAtmabhUtaiva, ata eva dvitIyapakSakhaNDane 'svAtmabhUtatvAcchaktInAm' ityuktmiti| vyatiriktAnekazaktisambandhi tadekatvAdidharmakalApAdhyAsitaM sAdhyata iti dvitIyakalA dUSayati- dvitIya iti / ananyathAsiddhau satyAM kAraNatvaM bhavati, na tvanyathAsiddhau, prakRte cokta. rUpeNAnyathAsiddhireva, na tvananyathAsiddhiriti vyatiriktAnekazaktisambandhina ekatvAdidharmakalApAdhyAsitasya pradhAnasyAnanyathAsiddhaya Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 373 yogAt kasyacit kacit pravRttidRSTA, svAtmabhUtatvAcchaktInAm / kAraNakAryavibhAgo'pya bhedaikAnte'yukta eva / paryAyanaye niranvayavinAzAca sarvabhAvAnAM kvacidapi layAsiddheH 'avibhAgAd vaizva. rUpyasya' ityayamapi heturasiddhaH, layo hi bhavan pUrvasvabhAvApagame bhAvAnna kAraNavamiti na kAraNatayA tasiddhirityAha- tathAbhUtene tivyatiriktAnekazaktisambandhinakatvAdidharmakalApAdhyAsitena pradhAnenetyarthaH / 'anyathAsiddheH' ityasyA'nanyathAsiddhilakSaNavyAptyAmAvA. dityarthaH, tathAtva eva zaktitaH pravRttiyasya kAraNasyA'sti na tasyoktarUpAtmanA kAraNasvarUpatetyanekAntikateti, vastutaH 'tathAbhUtena kvacidapyAsiddhaH' iti pATho yuktaH / tathAbhUtenArthasiddhau kAryotpattilakSaNAyAM satyAseva zaktitaH pravRttarityasya tena vyApti nyathetyA. shyH| kathaM tathAbhUtena nA'nyathAsiddhirnArthasiddhivetyapekSAyAmAhana ceti- asya 'dRSTA' itynenaanvyH| niSedhe hetumAha- svAtmabhUtatyAcchaktInAmiti / 'kAraNa kAryavibhAgAd' ini hetuM pratikSipatikAraNeti / kAraNamidaM kArya cedamityevaM kAraNa-kAryavibhAgastadA bhaved yadi tayorbhavo bhavet , sAGkhayAbhimate tu kAraNa-kAryayorekAntAbhede yadeva kAraNaM tadeva kAryamiti na tayovibhAgasambhava ityAhaabhedekAnle'yukta eveti / 'avibhAgAd vaizvarUpyasya' iti hetorasiddhatvAdevAyuktatvamityAha- paryAyanaya iti-dravyArthikanayaprasUtatvAd dravyArthikanayA''bhAse sAGkhyamate tu na nirandhayavinAzaH, kintu layAvasthAyAM kArya kAraNarUpeNAvatiSTata iti vaizvarUpyasyA'vibhAgaH sambhavatItyataH' 'paryAyanaye ' ityuktam , tatra prathamavibhAgasyA'. siddhatvamityapekSAyAmAha- niranvayavinAzAceti-niranvayavinAzo nAma sarvathA vinAzaH, tanmate'nvayino dravyasyaivAbhAvAnna dravyarUpeNApyavasthAnamiti / ata eva kvacidapi layA'siddheriti- yadi vinAzakAle svogAdAnabhUtadravyarUpeNAvasthAnaM tadA tatraiva tirobhAvalakSaNalayo Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vA bhaved anapagame vA ? Aye niranvayanAzaH, dvitIye layAnupapattiH, avikalavarUpasya layopagame'tiprasaGgAditi dig // ___ yadapi- "pradhAnavikArabuddhivyatiriktaM caitanyamAtmano rUpaM te kalpayanti, 'caitanyaM puruSasya svarUpam' [ ] ityAgamAt, puruSazca zubhAzubhakarmaphalasya pradhAnopanItasya bhoktA, na tu kartA, sakalajamatpariNatirUpAyAH prakRtereva kartRtvopagamAditi vadanti, pramANayanti cAtra- yat saGghAtarUpaM vastu tat parArtham , yathA- zayanAbhaved, na caivamiti yuktamuktaM 'kvacidapi layAsiddheH' iti / layAsiddhimevopapAdayati- layo hiityaadinaa| Aye pUrvasvabhAvApagame layo bhavatIti pakSe, niranvayanAzalakSaNe laye satyupAdAnIbhUtasthAnAbhAvAnna tatra laya iti na tenaa'vibhaagH| dvitIye pUrvasvabhAvAnapagame layo bhavatIti pksse| tadAnIM pUrvasvabhAvalakSaNaM svasvarUpaM tasyAstyeveti lyaanuppttiH| svasvarUpAvasthAne'pi layopagame prakRterapi pralaye svasvarUpeNAvasthitAyA layaH syAdityAha- avikalasvarUpasyeti / sAGkhyAmimataM puruSasvarUpamapi tanmatopadarzanapUrvakaM duussytiydpiiti| pradhAneti-pradhAnasya- mUlaprakRtirUpasya vikAraH prathamavikRtiryA buddhirmahadAkhyA, tadvayatiriktam-tadbhinnam / te saangkhyaaH| AgamapramANabhUlA tadIyAtmarUpacaitanyakalpanetyupadarzayituM tadrUpAvaH bodhakamAgamamullikhati- paitanyamiti / caitanyasvarUpAtmadravyAbhyupagame tasyaiva kartRtvamupagamyatAmityata Aha- purussshcti| kathaM na kartRtvaM puruSasyetyapekSAyAmAha- skleti| yadi sattva-rajastamorUpA prakRtireva kI, tarhi tadvayatirikta kiM pramArNAmatyapekSAyAmAha-pramANayanti ceti / atra prakRtyAdivyatiriktacaitanyasvarUpapuruSe / atra 'cakSurAdayaH parArthAH saGghAtarUpatvAt' iti pratijJA hetU, bauddhazcodAharaNopanayAvevAvayavadvayamabhyupagacchati, taM pratyakyavadvayaprayoga eva nyAyya Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta vyavasthAprakaraNam ] [ 375 " sanAbhyaGgAdi, saGghAtarUpAzca cakSurAdaya iti svabhAvahetuH, yazcAsau paraH sa Atmeti sAmarthyAt siddham " iti atra 'caitanyaM puruSasya svarUpam' ityAdi vadatA caitanyaM nityaikarUpaM pratijJAtam, taccAdhyakSaviruddham, rUpAdisaMvidaH sphuTaM saMvicyA bhinnasvarUpAvagamAt ekarUpatve cAtmano'nekavidhArthasya bhoktRtvAbhyupagamo virudhyeta, abhoktravasthAvyatiriktatvAd bhoktravasthAyAH, na ca didRkSAdiyogAda , ityataH ' yat saGghAtarUpaM vastu tat parArthama, yathA- zayanA-''sanA'bhyaGgAdi' ityudAharaNam, 'saGghAtarUpAzca cakSurAdayaH' ityupanaya ityevamavayavadvayaprayoga evAhataH / vidhisAdhakatayA kArya-svabhAvahetU eva bauddhAbhimatAviti prakRtaH saGghAtarUpatvahetuH parArthatvarUpasya sAdhyasya na kArya kintvekAzrayagatayostayostAdAtmyameveti svabhAvaheturevA'yamityAha - svabhAvaheturiti / sAmAnyataH parArthatvasiddhAvapyAtmA sidhyatyeva, saGghAtarUpasya cakSurAderasaGghAtarUpa Atmaiva paro'bhimataH, saGghAtarUpasyaiva parasyAzrayaNe tasyApi saGghAtarUpAparArthatvam, evaM tasyApItyaniSThA syAdityAzayenAha - yathAsAviti / asau sidhyamAnaparArthatvasvarUpasAdhyasanniviSTaH / sa.maryAditi - hetau vinAbhAvaH pakSadharmatvaM ca balam, tatrAvinAbhAvarUpa sAmarthyAt sAmAnyataH sAdhyasya prasiddhiH pakSadharmatArUpasAmarthyAcca sAdhyavizeSasya pakSagatasya siddhi:, prakRte saGghAtarUpacakSurAdirUpa pakSadharmatvato'navasthAbhayAdasaGghAtaparArthatvasyaiva siddhiriti sAmarthyAt para Atmeti siddhmityrthH| etasya sAGkhyAbhimatasyAyuktatvamAvedayitumAha- atreti uktavAkya ityarthaH / ' ityAdi vadatA ' ityanantaraM sAGkhyAcAryeNeti zeSaH / taca caitanyaM nityaikarUpamiti ca / caitanyaM rUpajJAnarUpatayA rasajJAnarUpatayA sparzAdijJAnarUpatayA vibhinnameva pratyakSAtmaka saMvityA pratIyata iti tasyaikarUpatva madhyakSa viruddha madhyakSavAdhitamiti spaSTayati sAdhyasyA Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam virodhaH, didakSA zuzrUSAdInAmutpAde Atmano'pyutpAdaprasaGgAt , tadavyatirekAt tAsAm , vyatireke ca tasya tA iti sambandhAnupapattaH, upakArasya tannivandhanasyAbhAvAt , bhAve vA tatrApi bhedAbhedavikalparUpAdisaMvida iti| yadyAtmA sarvathaikarUpaH syAt tahi pUrvamabhoktA pazcAd bhoktetyavasthAdvayamapi virodhAnna sambhavatItyanekavidhArthasya bhoktatvaM tasyetyabhyupagamo'pi sAGkhyasya virudhyetetyAha-ekarUpatve ceti / virodhe hetumupadarzayati - abhoktravastheti / ekarUpa evAtmA didRkSAdiyogAd bhoktA bhavatIti na virodha ityAzaGkAM pratikSiti- na ceti / AtmanA saha dikSAderabhinnatve didRkSAdInAmutpAde Atmano'pyutpAdaH syAditi nityatvaM tasya na bhavedityAha- didRkSeti / tadavyatirekAt Atmano'bhinnatvAt / tAsAM didRkSA-zuzrUSAdInAm / nanu didRkSAdyA Atmano bhinnA pavAbhyupagamyanta iti na tAsAmutpAde Atmana utpAdaprasaGga ityata Aha- vyatireke ceti-didRkSAdInAmAtmano bhinnatve cetyarthaH / tasya aatmnH| tAH didRkssaadyvsthaaH| sambandha nupapateH SaSThIvibhatyA. 'bhilapyamAnasya sambandhasyAnupapatteH, bhede sambandhAbhyupagame yathA tmano bhinnAstAstathA''kAzAdito'pi bhinnA iti yathA''tmanastA. stathA''kAzAderapi tAH prasajyeraniti bhede na sambandho'bhyupagamAha ityaashyH| nanu bhinnatvAvizeSe'pi yatraivopakAraM vidadhati tAstenaiva sambadhyanta ityAtmanyupakArAdhAnAdAtmanA sambadhyante nAkAzAdibhisteSUpakArAnAdhAnAdAtmanastA nAkAzAdInAmityata AhaupakArasyeti / tannibandhanasya sambandhanibandhanasya / bhAve vA sambandhanivandhanasyopakArasya bhAve vA, upakAro'pyAtmani kriyamANa Atmano bhinno'bhinno vA kriyeta ?, Aye Atmana upakAra iti sambandhAnupapattiH, bhede'pi sambandhAbhyupagame AkAzAdInAmapi sa syAditi tadvalAdAkAzAdInAM tA iti prasajyeta, dvitIye upakArotpAdatastadabhinnasyAtmano'pyutpAdaprasaGga ityAha- tatrA'pIti- upkaare'piityrthH| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA5yata / anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 377 kRtadoSAnuddhArAt / kizca, kartRtva-bhoktRtvayoH sAmAnAdhikaraNyaniyamAt kartRtvAbhAve bhoktRtvamapi tasya na yuktam , nahyakRtasya karmaNaH phalaM kazcidupabhuGkte, akRtAbhyAgamaprasaGgAt , na ca puruSasya karmA'kartRtve'pi prakRtirasyAbhilaSitamarthamupanayatItyaso bhoktA bhavati, yato nAsAvapyacetanA satI zubhA-'zubhakarmaNAM kI yuktA, yena karmaphalaM puruSasya sampAdayet / atha yathA paGgvandhayoH parasparasambandhAt pravRttistathA mahadA___ anyakRtasya karmaNo'nyena bhogAbhAvAd ya eva kartA sa pava bhokteti kartRtva-bhoktatvayoH sAmAnAdhikaraNyavyavasthiterAtmanaH sAGkhyamate kartRtvAbhAve bhokRtvamapi na syAdityAha- kiceti / tasya AtmanaH / kartureva bhokRtvamityasyopapAdanAyAha nahIti- asya 'upabhuGkte' itynenaanvyH| sAGkhyamate caitraNa yat kRtaM karma tad vastu. tazcaitrAtmanA na kRtameva, tasyopabhogo yathA caitrasya tathA maitrAderapi syAd, ityakRtakarmopabhokRtvalakSaNasyA'katAbhyAgamasya prasaGga ityataH kataiva bhoktyAtmanaH kartRtvAbhAve bhoktRtvamapi na syaadityaahakRtaabhyaagmprsnggaaditi| yadyapi puruSo na kartA tathA'pi prakRtiH svakRtakarmaNaH phalaM puruSasyAbhilaSitaM prayacchatItyakRtakarmaphalabhogopapattiH puruSasyAkartRtve'pIti sAGkhyamatamAzaGkaya pratikSipati-na ceti / asya aatmnH| artha karmaphalam / upanayati prApayati / asau aatmaa| niSedhe hetumAha- yata iti| 'na' ityasya 'yuktA' itynenaanvyH| asau prakRtiH, yo jAnAti sa eva kartuM prabhavati, acetanA' ca prakRtiH karma-tatphalAdikama jAnantIna kI yuktetyarthaH / yena kartRtvena, 'prakRtiH' itynuvrtte| punaH sAGghayaH svamataM tadupapAdanAya zaGkate- atheti| paGgvandhayo Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam diliGga cetanapuruSasambandhAcetanAvadiva dharmAdikAryeSvadhyavasAyaM karotItyadoSa evAyam , uktaM ca "puruSasya darzanArtha, kaivalyArtha tathA pradhAnasya / paGgvandhavadubhayorapi, saMyogastatkRtaH srgH"|| sAGkhyakArikA-21] - iti cet ? na-sargasyobhayajatve saMyogAdivad dviSThatvena naimiriti- paoNzcaraNavikalo na gantuM samarthaH, paraM cakSuSmAna gantavyaprAmAdimArga pazyati, andhastu cakSurvikalo na mArga pazyati, kintu dRDhacaraNo gantu samarthaH, tau cA'saMyuktau na pratyekamabhISTaprAmAdikamAsAdayataH, saMyuktau tu tathA gacchata evAbhISTaprAmAdikaM parasparasambandhabalAda, yathA tayorabhISTagrAmAdyavAptistathA'cetanatvAdandhakalAM mahadAdiliGgaM kartRtvarAhityAt paGgukalpaH puruSaH paraM cetanatvAjjJAtuM samartha iti tatsambandhAccetanAvadiva liGgaM dharmAdikAryamadhyavasya karotIti puruSAbhISTamarthamupanayatItyarthaH / ayam 'nAso' ityAdinA'nantaro'bhihito dossH| ___uktamartha sAGkhyakArikayA saMvAdayati- utaM ceti-puruSasya darzanArtha prakRtyA saMyogaH, puruSasya prakRtyA saha saMyoge sati puruSasaMyuktA prakRtizcetanaiva bhavatIti draSTuM samarthA, anyathA svato'cetanarUpA sAna draSTuM samarthati, pradhAnasya kaivalyArtha puruSeNa saha saMyogaH, anyathA'kartA puruSo'jJAnAdyucchedopAyaM kartumasamartho na kevalo bhavediti ubhayorapi pradhAna-puruSayorapi, tatkRtaH parasparasambandhakRtaH, sargaH mhdaadisRssttiH| pratikSipati-neti / ubhayajatve pradhAna-puruSobhaya janyatve / saMyogAdivaditi- AdipadAd vibhAga-dvitvasaMkhyA dvipRthaktvAvayavyAdInAmupagrahaH, saMyogAderyathobhayajanyatvena dviSThatvaM tathA sargasyApyubhaya Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 379 ttikadravatvAdisthAnIyatve'pi taM prati nimitttvenaatmno'prkRtivikRtitvbhnggaaptteH| - kiJca, yadi prakRtirakRtasyApi karmaNo'tAtvikasaMyogenApi phalamabhilaSitamupanayati, tadA sarvadA sarvasya puMso'bhilapitArthasiddhiH kimiti na syAt ?, na ca tatkAraNasya dharmasyAbhAvAnna sA janyatvena dviSThatvamiti sargasya viSThatvenAtmaniSThatvamapItyAtmavikRtitvena taM pratyAtmanaH prkRtitvprsnggH| naimittikadravatveti- naimittikadravatvaM suvarNAdigatamagnisvarNobhayasaMyogajatvAdagni-svarNobhayajatve'pi svarNaniSTameva nAgniniSThaM tathA tatkalpaH sarga ubhayajo'pi prakRtiniSTha eva na puruSaniSThaH, pavamapi puruSasya tatra nimittakAraNatvena kUTasthanityarUpatvaM na syAditi "na prakRti pi vikRtiH purupa.." [sAyakArikA- ] ityanena svIkRtasyA'prakRti-vikRtitvasya bhnggaaptterityrthH| puruSeNA'kRtasyApi karmaNaH phalaM yadi svasaMyogamAtreNa prakRtiH puruSasya sampAdayati tadA tatsaMyogasya sarvadA sarvasya puruSasya bhAvAt sarvasya sarvadA puMso'bhilaSitArthasiddhiH prasajyetetyAha-kiJceti / asaGge puruSe na vastutaH prakRtisaMyogaH sambhavatItyata uktam- atAttvikasaMyogeneti / nanu prakRtyA dharmaphalasya sukhasya janane dharmo'pi sahakArikAraNatayA'pekSita iti dharmarUpakAraNaM yadeva yaM puruSamadhikRtya phalapradAnAbhimukhaM bhavati tadaiva tasya phalaM bhavatIti na sarvadA sarvasya puMso'bhilaSitArthasiddhiprasaGga ityAzaya pratikSipati- na ceti- asya 'vAcyam' ityanena smbndhH| tatka raNasya abhISTaphalakAraNasya / sA sarvasya puruSasya srvdaa'bhilssitaarthsiddhiH| dharmo'pi prakRtereva dharmaH, tamapyutpAdayituM prakRtireva pragalbheti dharmamutpAdya tadvArA puruSasyAbhilaSitArthasiddhiM sampAdayediti Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam syAditi vAcyam, dharmadharmasyApi prakRtikAryatayA tadutpAdanadvAroktaprasaGgAnuddhArat / kizca, yadyabhilaSitaM phalaM prakRtirupanayati tadA nAniSTaM prayacchet, nahi kazcidaniSTamabhilaSati / ... kizca, upanayatu nAma prakRtiH phalam , tathApi bhoktRtvaM puMso'yuktam , avikAritvAt , nahi sukha duHkhAdivalAdaparitApAdirUpavikAramanupanIyamAnasya bhoktRtvamAkAzavat saGgatam / ____ atha na vikArApattyA''tmano bhoktRtvamiSTam , kiM tarhi buddhya dhyavasitasyArthasya pratibimbodayanyAyena saJcatanAt , tathAhi- buddhidarpaNasaGkrAntamarthaprativimbakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsyadhyArohati, pratikSepahetumupanyasyati- dharmadharmasyApIti- dharmAtmakadharmasyApItyarthaH, apinA phlsyopgrhH| tadutpAdanadvArA dhrmotpaadndvaaraa| uktaprasaGgetisarvadA sarvasya puNso'bhilssitaarthsiddhiprsnggetyrthH| abhilaSitaM sarvasyeSTameva bhavati nAniSTa kasyacidabhilaSitamityabhilaSitaphaladAna eva yadi prakRtiH prabhuH sarvasyAbhilaSitameva vidhyAdityaniSTaphalAnutpAdaprasaGga ityAha- kiJceti / kuto'niSTaM na prayacche dityapekSAyAmAha- nahIti / puruSasya sAGkhyAbhimataM bhoktRtvamapi na yuktamityAha- kiJceti / puMso bhoktRtvasyAyuktatve hetumAha- adhikArityAditi / avikAriNi bhoktRtvAsambhave yuktimupaDhaukayati- nahItiasya 'saGgatam' itynenaanvyH| prativimbodayanyAyena bhoktRtvamAtmano'vikRtatve'pi saGgatimaGgatIti sAGkhyaH zaGkate- atheti / 'na' ityasya 'iSTam ' ityanenAnvayaH, iSTaM sAGkhyAcAriSTam / pratibimbodayanyAyena bhoktRtvmuppaadyti-tthaahiiti| 'arthapratibimbakam' ityasya 'adhyArohati' ityanenAnvayaH, adhyArohatItyasya saGgrAma Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthA prakaraNam ] [ 382 tadeva bhoktRtvamasya, na tu vikArApattiH, na ca puruSe pratibimbamAtrasaGkrAntAvapi svarUpaM pracyutimeti, darpaNavadavicalita svarUpatvAditi cet ? nanu pratibimba saGkramA'sambhavAt tadadhiSThAnatvameva saH, tathA ca bhoktRtvavyavahArAnurodhAt prAtibhAsikabhoktRtvavat kartutvavyavahArAnurodhAt prAtibhAsikaM kartRtvamapyAtmani kiM na svIkriyate ? | kiJca, evamAtmani bhrAntabhoktRtvAdikalpanApekSayA'bhrAntatatkalpanA tItyarthaH / tadeva arthapratibimbasakramaNameva / asya puMsaH / na tviti - puMsi vikArApattirna tu bhoktRtvamityarthaH / pratibimvasaGkrAntAvapi puruSo'vicalitasvarUpa paveti dRSTAntAvaSTambhena samarthayati - na cetiasya 'pati' ityanena sambandhaH / darpaNavaditi darpaNe mukhapratibimbasaGkrAntAvapi yathA darpaNamavicalitarUpaM tathetyarthaH / siddhAntI yuktayA tat pratikSipati - nanvityAdinA, pakaM sthAnaM parityajyA'nyasthAnagamana saGkramaNam, na ca tat prativimvasya sambhavatIti pratibimvAdhiSThAnatvameva prativimvasaGkramaNam, tathA ca zuktau rajatAdhyAsAd rajatAdhyAsAdhiSThAnatvaM zukteriti rajataM tatra prAtibhAsikam, na tu vAstavikam, pavamapi bhramadazAyAM bhrAntasya rajatavyavahArastatra, tathA bhoktRtvasyoktapratibimbAdhiSThAnatvarUpasya vyavahAro'dhyAsanibandhana ityataH prAtibhAsikabhoktRtvamAtmano na vAstavikam evaM kartRtvavyavahArAnurodhAt prAtibhAsikakartRtvama pyAtmani kiM na sAGkhyaiH svIkriyata ityarthaH / saH prativimbasakramaH / tathA ca pratibimbadhiSThAnatvasyaiva pratibimba saGkramarUpatve ca / ukta dizA bhrAntameva bhoktRtvAdikaM sAGkhyamate kalpitaM bhavati, tatra cAnyagataM bhoktRtvAdikaM vAstavikam tadanyatrA''ropita miti kalpanAdvayaM syAt tadapekSayA lAghavAda vAstavikameva karttRtva-bhoktRsvAdikamabhyupagamyatAmityAha- kiJceti / evam uktaprakAreNa prAti " , Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 ] [ tattvabodhinovivRtivibhUSitam yAmeva lAghavAdaucityaM kiM budhyase 1, pavandhadRSTAnto'pyatra tadA zobheta, yadi vaiSamyaM na syAt asti ca tat, tathAhi - andho yadyapi mArga nopalabhate tathApi paGgorvivakSAmasau vetti cetanAvattvAt, na caivaM pradhAnaM puruSavivakSAmadhigacchatItyabhyupagamyate, tathA sati bhoktRtvamapi tasya prasajyeta, karaNajJasya bhoktRtvAvirodhAt na ca buddhivyatiriktaM caitanyaM pramANasiddhamiti kaH paracidrUpa AtmA ? | yadapi " cidrUpAd buddherbhedaprasAdhanAya parairanumAnamupanyasyate4 ' yad yadutpattimatva-nAzitvAdidharmayogi tat tadacetanam, yathA bhAsika bhoktRtvAdikalpane / dRSTAntasya pabandha saMyogarUpasya dASTantikavaiSamyAd dRSTAntatA na sambhavatItyAha- pavandhadRSTAnto'pIti / tat vaissmym| dRSTAntasya prakRtasya prakRtadAntikavaiSamyameva bhAvaryAtatathAhIti / nopalabhate na pazyati / asau andhaH na ca ityasya , abhyupagamyate ' ityanenAnvayaH / tathA sati pradhAnasya puruSavivakSAdhi gantRtvAbhyupagame sati / tasya pradhAnasya, evaM sati prakRtireva kartrI bhoktI ceti puruSakalpanAvaiyarthyamiti bhAvaH / ' na ca ' ' pramANasiddham' ityanenAnvayaH / * d buddhAvAtmano bhedatya sAdhakaM sAGkhyAbhimatamanumAnamapi na vicArasahamityupanyasya darzayati yadapIti / paraH sAyAcAyaiH / 'yad' ityAdi 'rasAiyaH' ityantamudAharaNam, 'tathA buddhiH ' ityupanayaH, 'buddhiracetanA, utpattimattva nAzitvAdidharmayogitvAd' iti pratijJAhetU atra bodhyau, paramavayavadva yavAdinaM bauddhaM prati prayoga iti tau noktau / acetanatvalakSaNa sAdhya spotpattimatva-nAzitvAdidhayogitvaM na kArya kintvekadhamiMga tayostayostAdAtmyamiti prakRnahetuH sAdhyasya Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 383 rasAdayaH' 'tathA ca buddhiH' iti svabhAvahetuH" iti, tatrApi vaktavyam- kimidaM svatatrasAdhanam ? Ahosvit prasaGgasAdhanam ?, Adye'nyatarA'siddho hetuH, yathAvidhamutpattimatvamapUrvotpAdalakSaNam , nAzitvaM ca niranvayavinAzAtmakaM prasiddha bauddhasya, na tathAvidhaM sAGkhayasya, tayoravirbhAva-tirobhAvarUpatvena tenAGgIkArAt, yathA ca sAGkhyasya tau prasiddhau, na tathA bauddhasyeti, na ca zabdamAtrasiddhAvanugatahetusiddhiH, tadidamuktam " tasyaiva vyabhicArAdau, zabde'pyavyabhicAriNi / doSavat sAdhanaM jJeyaM, vastuno vstusiddhitH"|| [ ] iti / svabhAva evetyAha- svabhAvaheturiti / siddhAntI bauddhamatamAlambyoktAnumAnaprayoktan sAGkSayAn pRcchati- tatrA'pIti- uktaanumaanpryoge'piityrthH| Aye idaM sAdhanaM svatantrasAdhanamiti pakSe / anyatarA'siddha itisAyAbhimatotpattimattvAdidharmayogitvasya hetUkaraNe bauddhasya, bauddhAbhimatotpattimattvAdidharmayogitvasya hetUkaraNe sAGkhyAsyA'siddho heturityrthH| anyathAsiddhimeva saGgamayati-tathAvidhamiti / tayoH utpttivinaashyoH| tena sAGkhayena / sAGkhyamate utpattirAvirbhAvo nAzastiro. bhAva iti| tau utptti-vinaashau| nanUtpatti-vinAzapadavAcyasyobhayamate ekasyAbhAve'pi utpattyAdizabdastAvanmatadvayasiddha eko'styeveti zabdasvarUpamAtrAzrayaNena vAdi-prativAdyubhayamatasiddho heturbhaviSyatItyata Aha- na ceti| - zabdasyAnugatasya bhAve'pyarthasyAnugatasyAbhAve sAdhanasya duSTatve prAcAM sammatimupadarzayati-tadidamuktamiti / tasmaiva sAdhanIbhUtArthasyaiSa / 'vyabhicArAdau' ityAdipavAdasiddhacAdarupagrahaH, sati saptamI ceyam / zabde'pIti-sAdhanAbhilApake zabde'nugate satyapItyarthaH / kathaM zabda Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam dvitIye sAdhyaviparyaye bAdhakapramANA'darzanAdanaikAntikatA, 'mAtra pratibandho'sti cetanasyotpAda- nAzAbhyAM na bhavitavyamiti / yadapi kalpitam -- " vatsa vivRddhinimittaM, kSIrasya yathA pravRttirajJasya / puruvimokSanimittaM, tathA pravRttiH pradhAnasya " // [ sAGkhayakArikA - 57 ] iti / syAnuga tre'pyarthasyAnanugatatve sAdhanasya duSTatvamityapekSAyAmAha - vastuna iti- arthasvarUpahetuto'rtha svarUpasya sAnyasya siddherityarthaH / prasaGgasAdhane hetorubhayavAdiprasiddhirnApekSitA, kintu yamuddizya prasaGgasAdhanaM prayujyate tanmata siddhatvameva tatrApekSitamiti na tatrAnyatarA'siddhA heturduSTa iti tatrAnaikAntikatvAdeva hetorduSTatvamityAhadvitIya iti prakRtasAdhanasya prasaGgasAdhanarUpatvapakSa ityarthaH / sAdhyaviparyaye vyacetanatvalakSaNa sAdhyAbhAvavati cetana iti yAvat / bAdhakapramANA'darzanAt utpattimattvAdilakSaNa hetorbAdhikasya pramANasyA'darzanAt / tathA ca sAdhyAbhAvavati hetoH sadbhAvAd anaikAntikatA vyabhicAritA / cetanamutpatti-vinAzayanna bhavatItyavinAbhAvo yadyatra: syAt tadA taGgrAhaka pramANameva 'pakSe hetubAdhakaM pramANaM syAd, na cAstyuktAvinAbhAva ityAha- nahAti / atra uktAnumAnasthale / - anyadapi sAyakalpitaM na samIcIvamityAha- yadapIti / tatka lpita mullikhati- vatseti- prakRteracetanatvAt puruSavimokSArthaM pravRttireva ma sambhavatIti sAGkhyaM pratyAkSepo na yuktaH, ajJasyApi kSIrasya vatsavivRddhayarthaM pravRtteH tathA ca azasya kSIrasya vatsavivRddhinimitta yathA pravRtistathA pradhAnasya prakRterajJAyA api puruSavimokSanimittaM puruSasya mokSalakSaNa phalArtha pravRttirmahadAdi sarjana lakSaNetyarthaH / uktaspa , Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 385 tadapi na samyag yataH kSIramapi na svAtantryeNa vatsavivRddhiM cetasyAdhAya pravartate, kiM tarhi kkAcitkebhyaH svahetubhyaH pratiniyatebhyaH samutpattimAsAdayati, tacca labdhAtmalAbhaM vatsavivRddhinimittatAmupayAtItyacetanamapi pravartata iti vyapadizyate, na caivaM pradhAnasya kAdAcitkA pravRttiryuktA nityatvAt, kAdAcitkasahakArisamavadhAnasyApyanAgantukasvazAktanimittatvAdekamuktau sarvamuktiprasaGgAt, sAGkhyakalpitasyA'yuktatve hetumAha yata zeta- 'na' ityasya 'pravartate' ityanenAnvayaH / AsAdayati prApnoti 'kSIram' ityanuSajyate / taca kSIraM ca / labdhAtmalAbhaM svakAraNebhyo labdhotpattikam / iti patasmAdeva kAraNAt 6 na ca ityasya 'yuktA' ityanenAnvayaH / evaM pUrvamasataH kSIrasya svakAraNato lagyotpattikasya vatsavivRddhyarthaM yathA kAdAcitkI pravRttistathA / nityatvAt prakRternityatvAt tadrUpakAraNasya sarvadA sattvena kAryasarjanalakSaNa tatpravartanasyApi sarvadAbhAvena kAdAcitkatvaM na syAdityarthaH / nanu na kevalAyAH prakRteH kAryasarjanalakSaNA pravRttiH, kintu kAdAcitkasahakArisamavahitAyA eva tasyAH pravRttiriti tasyAnityatve'pi sahakArisamavadhAnasya kAdAcitkatvAt kAdAcitkI pravRttirityata Aha- kAdAcitketi- AgantukakAraNanimittaM yadi pradhAnasya sahakArisamavadhAnaM sthAt tadA yadaiva kAraNasyAgantukasya bhAvastadeva sahakArisamavadhAnamiti syAt, na caivam, kintu anAgantukA anyakAraNato'labdhAtmalAbhA nityeti yAvat, yA svasya - pradhAnasya zaktistannimittatvAt-tatkAraNakatvAt sahakArisamavadhAnasya sadAbhAvasambhavena tadviziSTAyAH prakRterapi sarvadAbhAvena sadaiva pravRttiH syAdityarthaH / kiJca svamokSArthaM kamapi vyApArama kurvANasyaiva puruSasya prakRtivyApArata eva mokSasyAbhyupagame mokSArthamavyApriyamANatvasya sarvapuruSasAdhAraNyAt prakRtiprayatnAt yathekasya puMso muktistathA'nyasyApi syAdityekamuktau sarvamuktiH syAdi Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 ] [ tattvabodhinIvivRtiAvabhUSitam anyathaitadvaiSamyanirvAhakapratiniyatAtmavyApArAbhyupagamaprasaGgAd , tattakAle tattatpuruSasya mokSa mampAdakatattatsahakAricakrasamavadhAyakAnantazaktimatpradhAnAbhyupagame ca tattatkSaNottarakAyeM tattatkSaNasyaiva hetutvAvazyakatayA tatkAlaika kAraNaparizeSAdeva kimantagaDunA pradhAneneti dvaatriNshikaaprkrnnaavaadaabhihitmsmaabhiH| ___ yadapi ' parArthAzcakSugadayaH' ityuktam , tatrApyAdheyAtizayo vAparaH sAdhyatvenAbhipretaH 1,yadvA'vikAryanAdheyAtizayazca 2, Ahosvit sAmAnyena cakSurAdInAM pArAdhye mAtraM sAdhyatvenAbhipretam 3 iti vikalpatrayam , nAdyaH-- siddhasAdhanAt , asmAbhirapi cakSurAdInAM tyAha-ekamuktAviti / anyathA ekamuktau sarayuktyanabhyupagame / etadvaiSamyetiekasya muktiranyasya na muktirityevaM pad vaiSamyaM tannivAhakaH tatsampAdako yaH pratiniyatAtmavyApAra:-yo muktyarthaM tadupAyAnuSThAnaM karoti tasya muktiH, yastu na tathA yatate tasya na muktiriti muktyartha yatamAnasya puMso vyApArastasyAbhyupagamaprasaGgAdityarthaH / yasmin kAle yasya puruSasya mokSasya sampAdakaM tatsahakAricakra tatsamavadhAnAnukUlazaktimatpradhAnatastasya puruSasya tadA muktirityupagame pratiniyatalahakAricakrAjantyasya tatsampAdakazaktyAnantyasya kalpanIyatayA tadapekSayA lAghavAd yadyatkSaNottaraM yadyat kAryaM bhavati tattatkArya tattatkSaNasya kAraNatvamityevaM kalpanaiva bhadrA, kimanarthikayA pradhAnakalpanayetyAha- tattatkAla iti / tattadvistarAdhigataye'smatkRtahAtriMzikAprakaraNAdikamavalokanIyaM vizeSajijJAsubhirityAzayenAha- dvAtriMzikAprakaraNAdAviti / asmAbhiH yshovijyopaadhyaayaiH|| vyatiriktAtmasiddhiparyavasAyi cakSurAdInAM parArthatvasAdhanamapi sAGkhyasya vikalpajarjaritamityAha- yadapIti tatrApi parArthAzcakSurAdayaH' iti saadhne'pi| nAdya iti-AdheyAtizayaH paraH sAdhyatvenAbhipreta Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 387 anekAntavyavasthAprakaraNam ] vijJAnopakAritvenAbhyupagamAt , na dvitIya:-viruddhatvAt , sAdhyaviparyayeNa dRSTAnta hetvoAptatvena pratIteH, avikAriNyupakArasyAzakyakriyatvena pArAAyogAcca na tRtIyaH,yathAkathaJcit pArArthyasya sarvairabhyupagamAt / na ca cittamapi sAdhyadharmitvenopAttamiti tadaparasya parasya sAdhye pravezAnna siddhamAdhanam , aparasyAvikAriNa upakAryatvAsambhavAta, cakSUrUpAlokamanaskArANAmaparacakSurAdikadambakopaili prathamapakSo nAma gupagamavirodhItyarthaH / siddhasAdhanameva vyava. sthApayani- asmAbhirapIti- sAtyabhinnavAdibhirapItyarthaH / cakSurAdInAmiti-cakSurAdibhirAtmani vijJAna kapAtizaya AdhIyata ityAdheyAti. zayaparArthatvaM cakSurAdInAmanumatameveti siddhasyaiva sAdhanametaditi / na dvitIya iti avikAryanAdheyAtizayo yaH parastaparthatyaM cakSurAdInAmiti dvitIyapakSo na samIcIna ityarthaH / viruddhatvAditi- saGghA tattvalakSaNahetoravikAnAdheyAtizayaparArthatvalakSaNasAdhyasyAbhAvena vyAptatvAdityarthaH / viruddhatvameva prakaTayati- sAdhyaviparyayeNeti- sAdhyAbhAvena saha dRSTAntaspa-zayanAgmanAdeH, hetozca-saMghAtatvasya, vyAptatvena pratIteH- zapalAsAdikaM vikAryAdheyAtizayaparArthatvena. tatra saGghAtatvarUpahetoravinAbhAvavattayA prtiiterityrthH| yena parasmin kazcidupakAraH kriyate sa parArtho avatiH avikAriNi cAtmani parasmin noekAraH zakyakriya iti tathAbhUtasya parasyAbhimatatve pArA* pambhavAdityAha- avikaarinniiti| sAmAnyena parArthatvaM sAdhyatvenAbhitamiti tRtIyapakSo'pi na samIcIna ityAha-na tRtIya iti / siddhasAdhanamatrArItyAha- yathAkathaJciditi / siddhasAdhanaparihAramAzaGkaya pratikSipati-na ceti- vijJAnarUpaparArthatvaM cakSurAdInAmAzritya siddha. sAdhanaM yadupadarzitaM prAk tatra 'cakSurAdayaH parArthAH' ityanumAne cakSurAditvena vijJAnalakSaNacittasyApi pakSakoTipraviSTatvena tadape Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam kAritvasyaiva nyAyyatvAd vijJAtasya cAnekakAraNakRtopakArAdhyAsitasya saMhatatvaM kalpitamaviruddhameveti na kiJcid vicAryamANaM sAGkhyadarzane cArimANamazcatIti dik // darziteyaM yathAzAstra, vyavahAranayasya dik / mAyasiddhAntahetuH zrIyazovijayavAcakaiH // 1 // kSayA paratvasya vijJAne'bhAvena paratayA vijJAnasya grahaNAsambhavena tadarthatvasya sAdhyatvAbhAvena na siddhsaadhnmityrthH| niSedhe hetumAha- aparasyeti-vijJAnabhinnasyA'vikAriNaH puruSasyopakAryatvAsambhavAt paratayA'vikAryAtmano grahaNe tadarthatvaM na sambhavatyeve. tyrthH| pUrvapUrvacakSurAdInAmuttarottaracakSurAdijanakatvena saGghAtarUpacakSurAdInAM saMghotarUpacakSugadikadambopakAritvatastadarthatvasyaiva nyAyyatvAdityAha- cakSurUpeti-vijJAnasyApi kalpitaM saGghAtatvamasti, na ca tasyAtmasvarUpasya svavyatiriktapadArthatvamiti na saGghAtatvasya parArthatvena vyAptirityAha- vijJAtasyeti / 'vijJAnasya' iti tvatra yuktH| sAGkhyamatakhaNDanamupasaMharati- iti na kiJcid vicaarymaannmiti| darziteyamiti- sAGkhyasiddhAntuheturiyaM vyavahAranayasya dik zrIyazo. vijayavAcakairyathAzAstraM darzitetyanvayaH, vyktmdH| dravyArtho'zuddha iSTo vyavahAta nipuNo yo nayaH so'tra vijJa navyoktyA vaackaayairnupmrcnaashaalivaakyniruktH| tasmAdutthaM suyuktyA kapilasutamataM saMnirucya vyudastaM, bauddhoktyA nyAyadRSTyA'vitajinamataM vastuto'rthAt prasiddham // 1 // vyAkhyAnaM tasya sUriguruvarakRpayA mandadhIranyagatyai, kRtvA lAvaNyanAmA jinamatanirato labdhavAn yat supuNyam / tasmAdetat supAThayaM vyavahRtinayadhIprApakaM ziSyavargaH, siddhAntakAntaniSTherbhavatu bhavakathA dUratastat prayAtu // 2 // 6 iti vyvhaarnyniruupnnm|| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itu pharitreappkm