Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तम्यवस्थाप्रकरणम् ।
मगो निभागः।
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीविजयनेमिसुरिग्रन्थमालारत्नम्-३४
आशैशवशीलशालिने श्रीनेमीश्वराय नमो नमः ॥ न्यायाचार्य-न्यायविशारद-महामहोपाध्यायश्रीमद्यशोधिजयगणिमणि- ..
. विरचितम्- . .
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ।
[अपरनाम जैनतर्कपरिभाषा] .. तस्य चायं प्रथमो विभाग
तपोगच्छाधिपति-शासनसमौटू-सूरिचऋचावति ।
जगद्गुरु-श्रीविजयनेमिसूरीश्वर-पालङ्कारेण व्याकरणवाचस्पति-शास्त्रविशारद-कविरत्लेन श्रीविजयलावण्यसूरिणा विरचिता
तत्त्वबोधिनी विवृतिः।
वि. सं. २००८]
वीर नि. सं. २४७८
- .
[नेमि सं. ३
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
AR
.-: सहाय::રાજનગરનિવાસી શ્રેષ્ઠી જેસિંગભાઈ ઉગરચંદ 3 શાહે પિતાના સ્વપિતાશ્રીના શ્રેયે થે. આ “અનેકાંત
વ્યવસ્થાપ્રકરણ” અમરનામ “જૈનતર્ક પરિભાષા” જેવા ? દર્શનપ્રભાવક ગ્રંથના પ્રકાશનકાર્યમાં જે સહાયતા સમર્પણ
કરી છે, તે પ્રશંસનીય અને જ્ઞાનરસિક શ્રીમે તેને ખરેખર १. मनु४२०ीय छे. Lwwwwwwwwwwwwwwwxxxmmenter
-
मुद्रका
प्रकाशक:श्रेष्ठी ईश्वरदास मूलचंद ठे. श्रीविजयलावण्यसूरीश्वरज्ञानमन्दिर ... बोटार, [ सौराष्ट्र ]
--735
.
-
गोविंदलाल जगशीभाइ : शारदा मुद्रणालय जुम्मा मस्जिद सामे, अमदावाद
प्राप्तिस्थानम् ।
श्रीविजयलावण्यसूरीश्वरज्ञानमन्दिर
बोटाद [ सौराष्ट्र]
"
श्रीसरस्वती पुस्तकभंडार 'हाथीखाना' रतनपोल,
अमदावाद
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસનસમ્રા તપાગચ્છાધિપતિ નરપતિતતિ પ્રતિબોધક-સૂરિચકચક્રવત્તિ –શ્રીકચ્છ
ગિરિ-પ્રમુખ-તીર્થોદ્ધારક-પ્રૌઢપ્રભાવશાલિ–પરમપૂજ્ય બાલબ્રહ્મચારિ– આચાર્ય મહારાજાધિરાજ શ્રીમવિયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ.
જન્મ : વિ. સં. ૧૯૨૧ કાર્તિક શુક્ર ૧ શુક્રવાર મહુવા (સૌરાષ્ટ્ર)
૧. ર૭ hua1 • . •41 : 1ષ્ઠ12
•
ગણિપદ : વિ. સ. ૧૯૬૦ કાતિ ક વ૬ ૭ વળા-વર્લભીપુર પંન્યાસપદઃ વિ. સ. ૧૯૬૯ માગશર સુદ ૩. વળા-વલભીપુર સૂરિપદ : વિ. સ. ૧૯૬૪ જયેષ્ઠ સુદ ૫. ભાવનગર સ્વર્ગવાસ : વિ. સ. ૨૦૦ ૫ આસો વદ અમાસ, શુક્રવાર મહુવા.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય નિવેદન
જૈનદર્શનના મૂળાધાર અનેકાંતવાદને બેધ આપતે “અનેકાંતવ્યવસ્થા પ્રકરણ (અપનામ “જેતપરિભાષા”) નામને આ ગ્રંથ છે. તેના રચયિતા પૂજ્યપાદ જૈન ન્યાયના પ્રાણદાતા ન્યાયવિશારદ-ન્યાયાચાર્ય મહામહોપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશવિજયજી, મહારાજ છે. તેમના જીવન અને કવન વિષે કેટલાયે વિદ્વાનેએ ખૂબ પ્રકાશ પાડ્યો છે, તેથી એ સંબંધે વધુ લખવાની અહીં જરૂરત નથી. છતાં તેમના પ્રખર પાંડિત્ય વિષે એટલું કહેવું જરૂરી છે કે, તેમણે કાશીના સમર્થ બ્રાહ્મણ પંડિત સાથેના શાસ્ત્રાર્થમાં જીત મેળવી હતી, જેથી એ જ પંડિતમંડલીએ “ન્યાયવિશારદની પદવીથી તેમને વિભૂષિત કર્યા હતા અને ન્યાયશાસ્ત્રના એકસો ગ્રંથ બનાવ્યા બાદ “ન્યાયાચાર્યને બિરુદથી તેમને નવાજ્યા હતા. તેમની કસાયેલી વિદગ્ય કલમથી લખાયેલે આ ગ્રંથ આધુનિક પ્રજાને ટકા વિના સર્ગોપાંગ સમજ મુશ્કેલ હતું, તેથી સ્વ. પૂજ્યપાદ શાસનસમ્રાટું સર્વતન્ત્રસ્વતંત્ર સૂરિચકવતી આચાર્ય મહારાજાધિરાજ શ્રીમદ્ વિજયસિરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના પટ્ટાલંકાર વ્યાકરણવાચસ્પતિ, શાસ્ત્રવિશારદ, કવિરત્ન પૂજ્ય આચાર્યવર્ય શ્રીમદ્ વિજયલાવણ્યસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીએ વિદ્વત્સમાજ તેમજ તત્ત્વજિજ્ઞાસુ તવરસિક જીને તત્વને બંધ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપનારી “તત્વબોધિની' નામની વિવૃતિ-ટીકા રચી, આ અનેકાંતવ્યવસ્થા ગ્રંથને સુગમ બનાવ્યો છે, તેને અમે સહર્ષ પ્રકાશિત કરીએ છીએ. મૂળ ગ્રંથ અપ્રતિમ પ્રતિભાથી લખાયેલું છે એ વાત તે નિઃશંક છે, પરંતુ ટીકાકાર મહર્ષિએ પણ તેના ઉપર તલસ્પર્શી વિશદ તત્ત્વબોધિની વિકૃતિ રચી, પોતાની પ્રકાંડ વિદ્વત્તા વ્યક્ત કરી છે, જે સાધન સૂફમેક્ષિકાથી નિરીક્ષણ કરનારને સહેજે
ખ્યાલમાં આવે તેમ છે એટલું જ નહિ પણ “તત્ત્વબેધિની” વિવૃતિની સાર્થક્તાને સાક્ષાત્કાર થયા વિના રહેતું નથી. જૈન ન્યાયસાહિત્યની સૃષ્ટિમાં આ ગ્રંથ અને પ્રકાશ ફેકે એવે છે, ઓ ગ્રંથરત્નમાં કયાં કયાં વિષયરને કયાં ક્યાં છે, તેની જિજ્ઞાસાવાળા મહાનુભાવોને વિશાળકાય વિષયાનુક્રમણિકાનું નિરીક્ષણ કરવાની અમે ભલામણ કરીએ છીએ, જેથી ગ્રંથ અને તેની ટીકાની મહત્તાને ખરે ખ્યાલ આવી શકે. પૂજ્ય વિદ્વાન મુનિશ્રી અંહિમાપ્રભ વિજયજી મહારાજે પ્રેસકેપી મેળવવા વગેરેમાં જે પરિશ્રમ ઉઠાવ્યો છે તે ધન્યવાદને પાત્ર છે. ' આ “અનેકાંતવ્યવસ્થાપ્રકરણ અપરનામ જેનત પરિભાષા ગ્રંથ કાશી (બનારસ) ગવર્નમેંટ સંસ્કૃત કોલેજમાં વેદાન્તદર્શનની પરીક્ષા આપનારાઓ માટે પણ પાઠ્યપુસ્તક તરીકે દાખલ થયેલે છે, એ જ આ ગ્રંથની મહત્તા ને ઉપયોગિતા પ્રદર્શિત કરે છે..
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શા.ઊગરચંદ ત્રીભોવનદાસ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितस्थानेकान्तव्यवस्था
प्रकरणस्य पूर्वार्धस्य विषयानुक्रमणिका ।। अङ्काः विषयाः पृ. पं. अङ्काः विषयाः पृ. पं. १ टी. मङ्गलाचरणे
मिति ग्रन्थनामोट्टङ्कश्रीवीरस्तुतिः।
नेनानुबन्धचतुष्टयोल्लासः। : २ श्रीहेमचन्द्रमूरि- . १ १३ १० द्वितीयतृतीयपद्यावतरणम्। ३ २४ नमस्कारः। . .
1 ११ जिनमतस्यातिगम्भीर- ४ १ ३ श्रीमद्यशोविजय- १ १७ त्वाद्यावेदकं द्वितीयपद्यम्। . वाचकस्मरणम्। .. १२ प्रमाणनयसाधितस्याने- ४ ३ ४ गुरुवरश्रीनेमिसूरी- २ १
कान्तस्य वस्तुधमस्याश्वरप्रणामः ।
ज्ञानतो दूषणमयुक्तमिति ५ वृत्तिकर्तुः स्वकृत्यभीष्टा- . २. ५ द्वितीयपद्येनावेदितम् । शंसनम् ।
१३ अनेकान्तस्वरूपोपवर्ण- ४ ५ . ६ मूलकर्तुः वीतरागनम- २ ९
नम् , तद्घटकतत्त्वस्कारलक्षण मङ्गलम् ,
विभजनपरं तत्त्वार्थतत्रानेकान्तव्यवस्था
सूत्रम् । श्रमविधिप्रतिज्ञा।
१४ अनेकान्ताक्षेप-तत्प्रति- ४ १५ ७ टी. मङ्गलमक्तार्य २ ११ विधानयोः सत्त्वासत्त्वातत्रत्यस्तुत्यवीतराग
दीनां परस्परविरोधविशेषणानामैन्द्रस्तो
परस्सराविरोधसमर्थमनकमित्यादीनां प्रयो...
नेन स्फुटीकरणम्। ...: जनोपदर्शनम्। .
१५ "औपसमिकादिभावा- ५ १५ ८ नमस्कारान्तरमनेकान्त- २ २४ न्विताः जीवाः" इत्यव्यवस्थाश्रमविधानस्य
त्रादिपदप्रामाणां क्षायि- .... प्रयोजनं दर्शितम् ।
कक्षयोपामिकोदयिक९ अनेकान्तव्यवस्थाया- ३ ९ ' पारिणामिकामानां यथा- . ..
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
अङ्काः विषयाः पृ. पं.. अकाः विषयाः पृ. पं.
यथं स्वस्वसङ्ख्यानामस- 1. चातुर्विध्यमस्य निष्टङ्कीतनपुरस्सरं प्रपञ्चनम्।
कितम् । १६ जीवाजीवादिसप्तविध- ६.१ | २१ "आश्रवनिरोधहेतुः ७ १७ तत्त्वानां क्रमेण लक्षण
संवरः" इत्यत्राश्रवप्रतिपादनम्।
निरोधहेतूनां गुपया१७ "अजीवाः- धर्मादयः ६१० दीनामावनिरोधलक्षचत्वारोऽस्तिकायाः "
णसंवरहेतुत्वात् संवरइत्यत्रादिपदग्राह्या अ
त्वमुक्तम्। धर्माकाशपुद्गलाः, तेषां
२२ “विपाकात् तपसो वा ७ २० चतुर्णामपि अस्ति
कर्मणां शाटो निर्जरा' कायानामस्तिकायत्वो
इत्यत्र षड्विधबाह्यपवर्णनं तत्त्वार्थसूत्रो
तपसः षड्विधान्तरतप्रतिनियतलक्षण
तपसः चोपदर्शनम् । प्रदर्शनं च।
२३ " सर्वोपाधिविशुद्ध- ७ २४ १८ आश्रवस्य जीवाजीवा
स्वात्मलाभो मोक्षः" भ्यामन्यत्वे तत्त्वार्थ
इति मोक्षलक्षणस्य सूत्रवृत्तिकृदुपदर्शित
स्पष्टीकरणम्। युक्तीनामुZङ्कनम् ।
२४ सूत्रे तत्वमिति भाष्ये ८ . १९ आश्रवलक्षगं पर्यवसितं. ७ १३ तत्त्वं तत्त्वानीत्येकवचनदर्शितम् ।।
बहुवचनान्तता, तदे२० "बन्धो नाम आश्रवा- ७ १४ तवयं यथा सङ्गतं तथो- . त्तकर्मण आत्मना सह
पदर्शनं तत्त्वार्थटीकाप्रकृत्यादिविशेषतः
कृतः । संयोगः' इत्यत्रादि
२५ टीकायामेतत् स्पष्टीपदेन स्थित्यनुभाव
करणम् । .. . प्रदेशानां ग्रहणतः
२६ ग्रन्थकारः तत्पशब्दस्य ९.१
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
अङ्काः विषयाः पृ. पं. अङ्काः विषयाः पृ. पं. एकवचन-बहुवचनान्त
३१ आश्रवादीनां जीवा- १ ५ तायां प्रकारान्तरमुप
जीवयोः अन्तर्भावेऽपिवर्णितवान् , टीकाकार
पृथाभिधानस्याप्रयोजनोसमाधानं च दूषितवान् ।
पदर्शनेन उक्तप्रश्न२७ पुण्यपापयोरधिकयोः १० ५. प्रतिविधानम् । सद्भावात् कथं सप्तेव
३२ मुक्तितत्त्वस्य पृथग- ११८ तत्त्वानि ? इति प्रश्नः
भिधाने युक्तिरुक्ता। तत्प्रतिविधानं च।
३३ हेयोपादेययोः संसार- १२ २ २८ उक्तसमाधानदिशा १० ७ मोक्षयोः प्रत्येकमेकैकआश्रवादीनां पञ्चाना
कारणाभिधानेनापि . मपि जीवाजीवयोरन्त
चरितार्थत्वे कारणद्वयार्भावात् जीवाजीवास्त
भिधानमनर्थकम् ? इतित्वम् ; ? इत्येव वक्तव्यम् ?
प्रश्नप्रतिविधानम्। इति प्रश्नः तत्राश्रवादीनां
३४ संसारमोक्षकारणद्वयः- १२ १२ जीवाजीवाभिन्नत्वव्यव
भिधाने समाधातुः स्थापनं च।
__ अभिप्रायः आवेदितः। २९ पुण्यपाषाधिक्यप्रयुक्त- १. १५ ३५ उपादेयतया मोक्षस्येव १३ १. प्रकृततत्त्वविभागानुप
हेयतया संसारस्यापि पत्त्याशङ्कितुः तत्समा
पृथगभिधान कार्थमित्याधातुश्च क्रमेण आश. .
शङ्काया अपाकरणम् । योपवर्णनम् ।
३६ मोक्षहेतुसंवरनिजरोभ- १४ १ ३० आश्रवादीनां जीवा- १० १९
यस्याभिधाने संसारस्य जीवयोः अन्तर्भावात्
बन्धरूपतया तत्त्वेनाप्रकृतविभागानुपपत्ति
भिधाने तत्कारणारिति प्रश्नयितुः वक्त
श्रवस्याभिधाने युक्तिः व्योपदर्शनम् ।
सम्प्रदायातिकम
-
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
अङ्काः विषयाः पृ. पं: अङ्काः । विषयाः पृ. पं. . परिहारश्च।
गौतमीयपदार्थविभा. . ३७ संवर-निर्जरयोः मोक्षे १४ ४ ।
गोपपत्तिः। दण्डचक्रादिन्यायेन .
४३ उपाधेरुपाधि-जाति- ३२ ५ हेतुता, न तु तृणारणि
साङ्कर्येऽप्युपाधित्वं मणिन्यायेनेति मूलस्य
निराबाधमिति स्फुटीकरणम् ।
सदृष्यन्तं दर्शितम् । ३८ सर्वत्र विभागवाक्ये १५ ५ । ४४ प्रमाणप्रमेय-संशये.. .. ३२ २३ इत्यारभ्य अयुक्तोऽयं
त्यादि संपूणगौतमसूत्रविभागः इत्यन्तेन
मुपादाय पदार्थविभाप्रकृततत्त्वविभागस्या
जकानां साङ्कर्येऽपि यथा. युक्तत्वमिति वैशेषिक,णां
विभागस्य नासङ्गतत्वं प्रश्नः ।
तथोपपत्त्या आशयो. ३९ टी. निरुक्तप्रश्नस्य १६ १
दर्शितः। विस्तरतः प्रपञ्चनम्,
५ न्यूनत्वव्यवच्छेदा- ३३ १ तत्र बहवो विषयाः
भिप्रायाभावेऽपि न्यूनचर्चिताः।
त्वव्यवच्छेदफलकत्वं ४० निरुक्त वैशेषिकप्रश्न- २९ १ विभागस्य स्यादेवेत्याप्रतिविधानम् तदुप-..
शकोद्भाव्यापाकृता ? पादनं च वृत्तौ।
४६ उक्ताशङ्कापन्थार्थो ३३ ६ ४१ जातिसाङ्कर्यस्यैव ३१ ८ । वृत्तौ सम्यगुपपादितः। जातिबाधकत्वं, न तु
४७ जीवाजीवादितत्त्वं ३५ ४ साङ्कर्यसामान्यस्येति प्रश्नो
विभागवाक्ये “अदग्धत्तराभ्यां निर्णीतम्।
दहनन्यायेन यावद४२ विभाजकसाकर्येऽपि ३२ १ । प्राप्तं तावद् विधेयम्" इति विभागस्य युक्तत्वादेव
यस्य तत्त्वाधिगमः तं प्रमाणप्रमेयेत्यादि
प्रति जीवाधन्यतमस्य
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
अङ्काः विषयाः पृ. पं. अङ्काः विषयाः . पृ. पं. विधेयत्वम् , जीव.धन्य
द्वैविध्यमित्याशङ्का निरा- . . तमाधिगन्तारं प्रति तत्त्व
कृता। स्य, तदुभयानभिज्ञ प्रति
५४ सदंशस्य परानपेक्ष. ३९ ३ तदुभयस्य विधेयत्वमिति ।
प्रतीतिविषयत्वात् ४८ विभागवाक्ये न्यूना- ३६ ५ । तात्त्विकत्वम् , असदंशधिकसङ्ख्याव्यवच्छे
स्य विपर्ययाद् अतादकत्वं व्युत्पत्तिसिद्ध
त्त्विकत्वमिति विनिगमित्यभ्युपगन्तृमतमुप
मकाशङ्का व्युदस्ता। दर्शितम् ।
५५ केषाश्चिद्भावानां प्रति- ४० ४ ४९ सर्वत्र श्रुतादध्याहृ- ३७ १ नियतव्यञ्जकव्यङ्गयत्व ताद् वैवकारादेव न्यू
केषाञ्चिद् न, इत्यत्र नाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेद
स्वभावविशेष एव इति मतम् , दर्शितम्।
शरणमिति सदंशा५० “जीवाजीवादीनि ३७ ३ सदंशयोरपि तथव परासप्तैव तत्त्वानि ” इत्यु
पेक्षत्वतद्विपर्ययो. परंहारः।
नैतावता तुच्छातुच्छत्वे। पुण्यपापयोरपि पृथक्- ३७ ३ । ५६ शुद्धं भूतलमेव घटा- ४१ ६ निरूपणावश्यकत्वे नव
भावव्यवहारविषय इति तत्त्वानीति जैन
नाभावांशोऽधिक इति सिद्धान्तः ।
मीमांसकमतस्य खण्ड५२ जीवाजीवादितत्त्वेषु ३८ ४ नम्। भावाभावादिशबलैक
५७ अत्रैव नैयायिकजन- ४३ १ रूपत्वस्य व्यवस्थापनम् ।
मतयोः विशेष आवे५३ एकपरिणामस्याप्युभ- ३९ १ दितः। याकारप्रतीतिजनकक
५८ अभावस्य भावात् अमे ४३ १ शक्तिमत्त्वात् प्रत्यय
दैकान्ते दोष उद्- .
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
मङ्काः विषयाः पृ. पं. अङ्काः विषयाः पृ. पं. . भावितः।
व्यवहारोपपादफवासना. ५९ अभावाभाववतोरेका- ४३ ५। . विशेषाभ्युपगमेऽपि न्तमेदस्य नैयायिक
तत्प्रबोधको बायो
ऽभ्युपेयः। सम्मतस्य खण्डनम् । ६० अभावतद्वतोः तादा- ४४ २
६६ जीवाजीवादीनां विचित्र- ४७ ७
भावाभावादिशबत्म्यातिरिक्तसम्बन्धस्य
लैकरूपत्वमुपसंहृतम् । नैयायिककदेशिसम्म
६७ सर्वस्यानेकान्तत्वेन ४८ तस्य खण्डनम् ।
सर्वरूपत्वेऽपि प्रति६१ भावांशोऽपि न स्व- ४५ १
नियतधर्मग्रहस्य मतिलक्षणातिरिक्तः सकल
ज्ञानोपयोगनयविशेषजव्यक्तिवृत्तितिर्यक्
श्रुतज्ञानोपयोगत उपसामान्यात्मेति बौद्धमतस्य
पत्तिः । खण्डनम् ।
६८ श्रुतज्ञानोपयोगे नय- ४८ ३ ६२ टी. सामान्यवृत्ति- ४५ १८ विशेषजत्वप्रयोजनोपदप्रकारखण्डस्य बौद्धो
शनम् । कस्य उपादानम् । ...- - - - - ६९ प्रतिनियतधर्मग्रहहेतूनां ५० १ ६३ ऊद्ध्वंतासामान्यात्मा ४६ ३
नयानां स्वरूपभावो नास्तीति बौद्ध
संङ्ख्याज्ञानार्थ प्रश्नः, मतस्य खण्डनम्।
तदुत्तरं नैगम-समह६४ ऊर्खतासामान्य- ४६ १६ व्यवहारर्जुसूत्रशब्दलक्षणप्रतिपादकं देव
समभिरूढवम्भूताः सप्तसूरिसूत्रम्।
नया इति। ६५ ज्ञानाकार एव भावो ४७ ३ । ७० देवसूरिसूत्राभिप्रेतं ५० ४ न तु बाह्यः ? इति
नयलक्षणम् , ततसूत्रस्य बौद्धविशेषयोगाचारमत
नयदुर्नयभेदप्रतिपत्तये खाडनम् , तत्र नियत
"रत्नप्रभसूरेः” .
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
'अङ्काः
विषयाः व्याख्यानमुल्लिखितम् ।
७१ नयस्य प्रमाणतो भेदो "रत्नप्रभसूरि” निर्णीत उपदर्शितः ।
७२ नैगमनयस्य निरुक्ति
:
लभ्यं लक्षणम् । ७३ नयविषयस्य न वस्तु
त्वम् ? नापि अवस्तु
त्वम् ? किन्तु वस्त्वं
७५
शत्वम्, तथा नयस्य
न प्रमाणत्वम् ? नापि
मिथ्याज्ञानत्वमिति
"रत्नप्रभसूरि" ग्रन्थनिर्णीतम् ।
७४ नैगमनिरुक्तौ वर्णविपर्ययात् वर्णलोपाद्
नैगमनयस्य महासामान्यादिषु त्रिषु क्रमेण
सर्वा विशुद्ध-विशुद्धा
विशुद्ध-विशुद्धभेदाः
प्रस्थकाद्युदाहरणेषु सिद्धान्तसिद्धेषु
पू. पं.
५० २१
वा नैगमशब्दः साधितः ।
तस्य
५१ १
५१
५२ १
५२
भाविताः ।
७६ वर्णागमादिभेदेन निरु- ५२
पञ्चविधत्वं
३
४
अङ्काः
पृ. पं.
दर्शितम् ।
७७ फलितं नैगमलक्षणं ५२ १४
विषयाः
तत्र दोषासम्पृक्तत्वम् ।
७८ प्रदेश- प्रस्थक वस
९०
त्युदाहरणभावना श्लोका नयोपदेशगताः दर्शिताः ।
७९ प्रकारान्तरेण नैगमा- ५४ १
दिनयेषु अविशुद्धा दित्रय
भेदा दर्शिताः ।
नैगमनये सामान्यविशेषयोः परस्परं भेदः,
एवम् आश्रयात् सामा
न्यस्य भेदः, अन्त्यविशे
५३ १
८२ एकान्ततः
षस्य परमाणुभ्यो
भेदश्च ।
८१ द्रव्यार्थिकविषयसामान्यपर्यायार्थिक
विषयविशेषोभया
भ्युपगन्तृत्वेन नैगमनयस्य जैनसाधुवत् सम्यग्दृष्टित्वमाशङ्कितम् ।
परस्पर
भिन्नसामान्यविशेषो
भाभ्युपगन्तृत्वे
नैगमस्य कणादवद् मिथ्यादृष्टित्वमेव
५५
१
५३ ३
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
अङ्काः विषयाः पृ. प. अङ्काः विषयाः पृ. पं. तत्र महाभाष्यसम्मतिः
व्याख्यानं च दर्शितम् ; सम्मतिसम्मतिश्च,
टीकायां तत्स्पष्टीकरणम्। सम्मतिगाथाव्याख्यानं
८६ द्रव्यनये द्रव्यस्य तथ्यत्वं ६३ ३ च।
गुणस्य औपचारि८३ नैगमस्य द्रव्यपर्यायो- ५८ १ कत्वमित्यत्र विशेषाभयावगाहित्वेन द्रव्या
वश्यकभाष्यगाथे दर्शिते। थिंकपर्यायार्थिकोभयान्तः
८७ कल्पना द्विविधा-पारमा- ६३ २० पातित्वेन पर्यायार्थि
र्थिकी काल्पनिकी च, काधिक्ये सति सिद्ध
तयोः उपवर्णनम् । सेनस्य अन्त्याः चत्वारः
८८ पर्यायार्थिकमतसमर्थिके ६४ पर्यायार्थिकाः इति जिन
विशेषावश्यकभाष्यभद्रगणिक्षमाश्रमणस्य
गाथे, तद्विवरणं च। अन्त्याः त्रयः पर्या
८९ पर्यायार्थिकमते पर्या- ६५ १ यार्थिका इति च विभ:
येभ्योऽर्थान्तरभूतस्य । गवचनव्याघात इति प्रश्नः ।
द्रव्यस्याभावे युक्तिअत्र द्रव्यांशे प्राधान्ये- . ५८ ६ निकरोपदर्शनम् । नास्य व्यार्थिकत्वमेवे
द्रव्यनास्तित्वसाधका- ६६ १ त्याशङ्कायाः क्वचित्
नुम नेषु धादयो पर्यायांशेऽपि अस्य प्राधा
विकल्पसिद्धार, विकन्योपदर्शनेन व्युदासः ।
ल्पश्च असत्ख्यातिरूपः, ८५ उक्तप्रश्नप्रतिविधानम् , ६० २ अन्यथाख्यातिरूपो तत्र नैगमस्य द्रव्यांशा
वा, द्वितीयकल्पे द्रव्यस्य प्रतिक्षेपेण 'द्रव्यार्थिक
सत्त्वप्रसक्तिराशङ्कयात्वानिर्णये "जीवो गुण
पाकृता। प्रतिपन्नः" इत्यादि
पर्यायार्थिकमतसमर्थि- ६८ ५ विशेषावश्यकगाथा, तद्
का-विशेषावश्यकभाष्य
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. अङ्काः विषयाः । पृ. प. अङ्काः विषयाः पृ. पं. गाथा तद्विवरणं च। .
गुणप्रतिफ्नः" इते ९२ नियुक्तिकृदभिमतोपद- ७० ७ . नियुक्तिप्रतीके गुणाशिके विशेषावश्यक- .
भिन्न इत्यर्थे साम्मुभाष्यगाथे ।
ख्यम् , न तु भाष्य९३ परस्परमत्यन्तभिन्नौ ७१ ५ । कृन्मते इत्याद्युपद्रव्यपर्यायौ ? पर्या
दर्शितम्। यार्थिकोऽभ्युपगच्छती.
९६ उक्ताशङ्काप्रतिविधानम्। ८१३ त्येवं परतया निरुक्ति
९७ पुनरेकदेशिन आशङ्का ८४ . वचनव्याख्यातुरेकदे
तदुपदर्शिका विशेषाशिनो व्याख्यानोप
वश्यकभाष्यगाथा, तद्वर्शकं विशेषावश्यक
विवरणं च। भाष्यगाथात्रयम् तद्
९८ उक्ताशङ्काप्रतिविधान- ८५ ६ व्याख्यानं च।
परे विशेषावश्यकभाष्य।९४ एतव्याख्यानापाकरण- ७४ २
गाथे, तद्व्याख्यानं च। पूर्वकं स्वव्याख्यान
९९ गुणसन्तानयोः भेद- ८८ २ समर्थकं विशेषावश्यक
कल्पनैव न सम्भवभाष्यगाथाषट्कं,
तीति जीवस्य सामाः तद्विवरणं च।
यिकगुण इति षष्ठी न .९५ एकदेशिन आशङ्का, ७८ ४ भेदार्थिका किन्तु तत्र प्रत्येकमुभयोः एकै
अभेदार्यिका ? इत्याकविषयत्वेऽपि उभयोः
शङ्कयागुण-तत्सन्तामेलनेन भाष्यकृन्मते
नयोर्भेदनिबन्धनवैधयत्प्रयोजनं तत्प्रत्येकम् ,
र्योपदर्शिका भाष्यगाथा उभयोः उभयविषय
अवतार्य व्याख्याता। त्वेऽपि स्वमते सम्भ
१०० द्रव्याथिकनयाभिप्रायो- ९० १४ वति, स्वमते "जीवो
पदर्शिके विशेषावश्यक
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाः
भाष्यगाये, तदुद्व्या
ख्यानं च तत्र द्रव्यातिरिक्तगुणप्रतिक्षेपः । १०१ द्रव्यार्थिकसमर्थनपरा विशेषावश्यकनिर्युक्तिगाथा, तद्विवरणं च ।
अङ्काः
- १०२ द्रव्यान्यसत्त्वाभाव. त्
पर्यायाणामन्वे द्रव्यस्यापि ततोऽसत्त्वं
स्यादित्याशङ्कायाः
अपाकरणम् ।
१०३ असत्पर्यायांशे
पृ. पं.
९२ २
९४
तदवगाहिकेवलज्ञानस्य भ्रान्तत्वमाशङ्कय प्रति
क्षिप्तम् ।
१०४ केवलिना केवलज्ञानो- ९६ पयोगे प्राधान्येनाविषयी
क्रियमाणत्वमेव पर्याया
णामसत्त्वं द्रव्यार्थिकमते,
निश्चयतः केवलज्ञान
स्यैव प्रामाण्यम्, छाद्मस्थिकज्ञानानां व्यव
हारत एव प्रामाण्याभिमान इति ।
१०५ निरुक्तनिर्युक्तिगाथार्थ - ९७
विवरणात्मिका भाष्यगाथा
८
१०
विषयाः
तदूव्याख्यानं च |
१०६ कुण्डलादिपर्यायासत्त्वेऽपि तद्व्यपदेशो -
पपादिका विशेषावश्यक
अङ्काः
तद्व्याख्यानं च ।
भाष्यगाथा, तद्
व्याख्यानं च ।
१०७ स्वप्रदेशत्वविभिन्नदेशोपलम्भापत्तितोगुणानां
द्रव्यभिन्नत्वप्रतिक्षेपिका विशेषावश्यकभाष्यगाथा
१०८ उपचारतः
पू. पं.
पर्याया
९७ १०
९८
९९
भ्युपगमे सिद्धसाध्यताप्रतिपादिका विशेषा
वश्यकभाष्यगाथा तद्
व्याख्यानं च |
१०९ पर्यायस्य कल्पितत्वे - १०० १०
ऽपि न शशशृङ्खादेः
स इत्युपदर्शिका भाष्य
गाथा तद्व्याख्यानं च ।
११० द्रव्यांशा प्रतिक्षेपित्वाद् १०२
नैगमस्य
द्रव्यार्थि
कत्वं निगमितम् ।
१११ शुद्धपर्यायाभ्युपगतृत्वं पर्यायार्थिकत्वनिमित्तं नैगमे नास्तीति न
६.
१०३
१
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
पादनम् ।
अङ्काः विषयाः पृ. पं. अङ्काः विषयाः पृ. पं. पर्यायार्थिकः सः।
। ११८ अन्यैस्तु परमाणुप्रभवं १०८ १ ११२ नैगमस्य शुद्धाशुद्ध- १०४ ४ ।। जगदभ्युपगतं तत्राद्रव्यास्तिकत्वेन सङ्ग्रह
प्यनेकेऽभ्युपगमप्रकाराः। व्यवहारयोरेवान्तर्भावो
११९ कैश्चित् स्वभाव काल- १०८ ४ न पृथग्नयतया सम्मतौ
यदृच्छादिवादाः समास दर्शितः इत्यवगतये
श्रिताः, टीकायां तदुपद्रव्यार्थिकविभजनपरा सम्मतिगाथा दर्शिता
१२० कारणं नित्यं कार्यम- १०९ २ तव्याख्या च।
नित्यमिति द्वैताभ्युप११३ पृथक्तया नैगमनया- १०५ ९
गमः केषाञ्चित् । भ्युपगन्तारः प्रतिपतृ
१२१ अनित्यमपि कार्य १०९ ३ भेदाद् नानावद् अभि
नियमेन स्वरूपमपि प्रायमामनन्ति। ११४ एके “पुरुष एवेदं १०५ १०
त्यजति नवेति भेदाभ्युपगमः। सर्वम्" इत्यादि स्वी
१२२ एवं मूतैरेव मूर्तमारकुक्ते।
भ्यते इत्याद्यनेकधा ११५ तदाश्रित्य ऊर्ध्वमूल- १०६ १ निगमार्थः सम्मतिवृत्तौ। मित्यादिगीतावचनम् ,
१२३ एतन्नयावलम्बनप्रवृत्त- ११० ॥ टी. तद्व्याख्यानं च।
वैशेषिकदर्शनमते ११६ पुरुषाभ्युपगमेऽपि १०६ १ द्रव्यादयः षट्पदार्थाः अनेकाभ्युपगमप्रकार:
द्रव्यादीनां षण्णां क्रमेण प्रतिपत्तृणाम् ।
विभजनम् । ११७ अपरैस्तु प्रधानकारणकं १०५ ५ १२४ द्रव्यत्वजातिसाधक- ११० २० जगदभ्युपगतम्,
प्रमाणोपदर्शनम् । तत्रापि कैश्चित् सेश्वर
१२५ नवैव द्रव्याणीतित्येव- १९१ १९ निरीश्वरभेदोऽभ्युपगतः ।
कारेण तमः सुवर्णा
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
अङ्काः
विषयाः
दीनां द्रव्यान्तरत्व
व्यवच्छेदः, तत्र सोड
न्तर्भावः सुवर्णस्य तेजस्यन्तर्भावः, तत्ताधकमनुमानं दर्शितम् ।
-१२६ पृथिव्या लक्षणं पृथि- १११ २३
.१.२
पृ. पं. अङ्काः विषयाः
वीत्वजातिसाधनं, पाषाणादौ गन्धसाधनम् ।
- १२७ जलस्य लक्षणं जलत्व- ११२ जातिसाधनम् ।
: १२८ तेजसो लक्षणं तेजस्त्व- ११२ जातिसाधनम् ।
- १२९ वायोर्लक्षगं वायुत्व - ११२ १० जातिसाधनम् ।
-१३१ कालस्य लक्षणं
४
७
१३० आकाशस्य लक्षणम्, ११२ १४ आकाशत्वं न जातिः, व्यक्त्यभेदात् ।
११२ १६
कालत्वं न जातिः ।
- १३२ दिशोर्लक्षणं दित्वं न ११२ २२
जातिः ।
. १३३ आत्मसामान्यलक्षणम् ११२ २७ जीवेश्वरयोर्लक्षणं च । -१३४ जीवा अनेके विभवश्च ११३ ईश्वरस्त्वेको विभुर्जगतकर्त्ता च ।
९
पू. पं.
१३५ मनसो लक्षणं मनस्त्व- ११३ २
जातिसद्भावश्च ।
१३६ गुणस्य लक्षणं गुणत्वजातिसाधनं च ।
१३७ रूपादयः चतुर्विंशति- ११३ १० गुणाः, तेषां प्रत्येकं लक्षणानि ।
१३८ कर्मसामान्यलक्षणं कर्मत्वजातिसिद्धिश्च !
१३९ उत्क्षेपण दिकं विधं कर्म, भ्रमणादिकं गमनेऽन्तर्भूतम् ।
१४० उत्क्षेपणादीनां लक्ष- ११४ १७ णानि ।
१४१ सामान्यस्य लक्षणं ११४ २२
परापरादित्रिविधसामान्यस्य निदर्शनरोपपादनम् ।
१४२ विशेषाणामानन्त्यं सम- ११५ १ वायस्येकत्वं च दर्शि
११४ १२
पञ्च- ११४ १४
तम् ।
१४३ उक्तदिशा प्रपञ्चितस्य ११५ 'वैशेषिकमतस्य अपाक
रणं सङ्ख्यायाः पदार्थान्तरत्वं व्यवस्थापनेनः । १४४ विशेषस्य समवायस्य च ११५ १०
२
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
अङ्काः विषयाः पृ. पं.
__ लक्षणम्। १४५ अतिरिक्तशक्ति- ११६ ३
पदार्थव्यवस्थापनेन वैशेषिकवट्पदार्थविभजनस्यायुक्तत्वम्, तत्र वैशेषिकसम्मतप्रतिबन्धकाभावकारणत्वमा
शङ्कयापाकृतम् । १४६ टीकायामेतत् स्पष्टीक- ११६ १८
रणम् , दिलक्षणवह्नयादेः दाहकारणत्वस्य
व्युदासश्च । १४७ तृणादिजन्यवह्नौ १२. १
तृणादिजन्यतावच्छेदकवैजात्यभयकल्पनापेक्षया तृणादौ जनक्रतावच्छेदकैकशक्तिकल्पनैव
लघीयसीत्युपपादितम्। १४८ व्रीह्यादिजनननिया- १२२ .
मकशक्तिविशेष आदश्यकः, तत्रानेकविध
पराशङ्कापाकरणम्। १४९ वैशिष्टयनामकपदार्था
न्तरसद्भावादपि दैशेशिकपदार्थविभजनस्यायुक्तत्वम् ।
अङ्काः विषयाः .... पृ. पं. १५० समवायसाधनं नया- १२६ १
यिकस्याशङ्कयापाकृतम्, प्रपञ्चतः टीकायां प्रश्नप्रतिविधानस्फुटीकरणम् । प्रत्यक्षसन्निकर्षकार्य- १३० , कारणभावकल्पनलाघवबलाद् वैशिष्ट्यसिद्धिः उपपादिता, अत्रापि प्रश्नप्रतिविधानप्रक्रिया
टीकया स्पष्टीकृता। १५२ चक्षुषोऽप्राप्यकारित्वे १४० ६
द्रव्यचाक्षुषेऽपि चक्षुराभिमुख्यमेव नियामकमिति तदपि पदार्था
न्तरम् । १५३ द्रव्यजात्यन्यचाक्षुषे १४१ ४..
महदुद्भूतरूपवद् भिन्नसमवेतत्वेन प्रतिबन्धकत्वात् समवायसिद्धिरिति मतमुपन्यस्य
प्रतिक्षिप्तम्। १५४ सादृश्यस्य पदार्थान्त- १४२ ३
रस्य सद्भावाद् वैशेषिकपदार्थविभागस्या
युक्तत्वम् । १५५ कारणत्वस्य पदार्था- १४३ .
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाः
न्तरस्य सद्भावात्
उक्तविभागस्य अयुक्तता, अत्र नैयायिकाभिमत
कारणत्वप्रतिक्षेपपञ्चविधान्यथासिद्धप्रदर्शन
अङ्काः
च ।
१५६ द्वितीयान्यथासिद्धौदीधितिकारमतम् ।
१५७ द्रव्यचाक्षुषादौ शरीर- १५१
लाघवेन महत्त्वेन अनेकद्रव्यवत्त्वमन्मथासिद्धम् |
१५८ कारणापत्वलाघवेन
व्याप्याधर्मावच्छिन्नेन व्यापकधर्मावच्छिन्न
थासिद्धलक्षणम्, तत्र चिन्तामणिसंवादः ।
१६१ पञ्चमान्यथासिद्धस्य
मन्यथासिद्धम् ।
१५९ सोदाहरणं चतुर्थान्य- १६२ थासिद्धलक्षणम् ।
१६० सोदाहरणं पञ्चमान्य- १६३
यथा नायेनापि द्विती
येऽन्तर्भावः तथाभावितम् ।
पृ. पं.
१६२ तृतीयचतुर्योरैक्यं
१५७ ४
पञ्चम्याश्च द्वितीयेऽन्त
१६१
१६३
१६५
१
२
१४
अङ्काः
विषयाः पृ. पं.
र्भावमाश्रित्य त्रिविधेवान्यथासिद्धिरिति मतम् ।
१६३ एकैवान्यथासिद्धिरिति १६५ ૪ मतमुपदर्शितम् ।
१६४ द्रव्यत्वादिनान्यथासिद्धस्य कपालादेः कपालत्वादिनापि कारणत्वं
न स्यादित्याशङ्काया' अपाकरणं, विशिष्यकारत्वनिर्वचनेन तत्रावच्छेदकरूपादिनिवेश
प्रयोजनमुपदर्शितम् ।
१६५ दैशिकव्यापकत्व
कालिक व्यापकत्वयोः
कारणत्वशरीरे प्रवेश
मादृत्यैकं
कारण
१६५ ६
१६८ २
तद्द्रयगर्भमिति मतपदर्शितम् ।
१६६ कारणत्वस्य निकृष्ट- १७० १
लक्षणं कालिके
सम्बन्धान्तरेण च
कारणस्य संग्राहकम्,
न चतस्य व्यापकताद्वयगर्भत्त्रमपीत्यादिपर्या
लोचनम् ।
१६७ धूमादेः काममात्रस्य १७२
२
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
अङ्काः विषयाः पृ. पं. अङ्काः विषयाः पृ. पं. कालिकेन कार्यत्वमा
व्यभिचारज्ञानस्य शङ्कय प्रतिक्षिप्तम् ।
विरोधित्ववदन्वयव्यभि१६८ कारणत्वलक्षणे धूम- १७३ १
चारज्ञानस्याविरोधित्वाद्याश्रया यावन्तः
त्वमुपपादितम् । प्रत्येकं तत्तदव्यवहित
१७३ विशिष्यान्वय-व्यति- १८१ २ पूर्वकालावच्छेदेनेति
रेकयोः ग्रहः कारणनिवेशस्य प्रयोजन
ग्राहकः, तयोः ग्रहे मुपदर्शितम्।
च अन्वय-व्यतिरेक१६९ कारणत्वलक्षणे अभावे १७५ . व्यभिचारज्ञानं विरोकार्याधिकरणवृत्तित्वं
धीतिमतमुपदर्शितम् । देशानवच्छिन्नविशेष
१७४ " येन सहेत्यादिकं” १८१ ७ णतया, वृत्त्यनियामकं
अन्यथासिद्धिलक्षणस्य सम्बन्धस्य प्रतियोगि
खण्डनम् । तानवच्छेदकत्वे विशिष्य
१७५ “ अन्यं प्रतीति" १८२ ३ प्रतियोगिवैयधिकरण्य
इत्यादि निरुक्तान्यथानिवेशः, यागादेः
सिद्धस्य खण्डनम् । कारणत्वोपादनं तथा
१७६ अवश्यक्लप्तेत्यादि. १८४ १ अन्यत्रातिव्याप्ति
निरुक्तान्यथासिद्धस्य वारणं च।
खण्डनम् । १७० लक्ष्यमेदेन कारणत्वा- १७७ १ १७७ प्रकारान्तरेण कारण. १८१ २ न्यनेकविधानि दर्शि
त्वनिर्वचनं तत्र प्रवित.नि ।
ष्टस्यान्यथासिद्धनिरूप१७१ कारणत्वलक्षणे अव्य- १८० १
कत्वस्य प्रकारान्तरेण वहितत्वनिवेशप्रयो
निर्वचनं च आशङ्कय. जनम् उपदर्शितम् ।
निराकृतम् । १७२ कारणत्वग्रहे व्यतिरेक- १८० . ४ । १७८ अतिरिक्तकारणत्वं १८६ ४
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
अङ्काः विषयाः पृ. पं. अङ्काः विषयाः पृ.अं. व्यवस्थापितम् , तस्य :
मपाकृतम्। कारणपदप्रवृत्तिनिमित्तत्वो- . १८२ आधारत्वमपि अति- १९५ ५ पपादनम् , तद्ग्राहक
रिक्तमस्तु ? इत्याअन्वयव्यतिरेकसहित
सञ्जनम् , तत्र बहुविधो प्रत्यक्षागमादिकमित्या
विचारः। ग्रुपदर्शितम् । . .
१८३ अतिरिक्तप्रतियोगित्व- २०० ५ १७९ प्रतिबन्ध्यातिरिक्तका- १९३ ३ स्वीकारापादनम्। रणत्वकार्यत्वयोस्त्यागे
१८४ स्वभावाभावत्वं स्व- २०१३ ऽतिरिक्तसामान्य
स्य प्रतियोगित्वमित्युविशेषयोरपि त्यागः, तयोः ।
दयनाचार्यमतमपाकस्वीकारे अतिरिक्त- .
तम् , टीकायां "व्याकारणत्वकार्यत्वयोरपि स्वी
वामाववत्तैव” इत्युकारः समुचितः इत्युप.
दयनपद्यमुट्टङ्कितम् । संहृत्य. व्यक्तीनामेव
अतिरिक्तविषयता- २०२ २ सामान्यविशेषोभय
स्वीकारासजनम् , रूपत्वमित्यत्र संवादकं
तत्र विषयतायाः विष-: "स्वतोऽनुवृत्तिव्यति
यादिस्वरूपत्वखण्डनम्। वृत्तिभाजः" इतिश्री.
१८६ भिन्नाभिन्नान्तधर्मा- २०४ ९ हेमरिपद्यं दर्शितम्।
त्मकवस्तुस्वीकार १४. प्रतिबन्ध्यातिरिक्तव्या-- १९४ ।
निगमनम्, तत्र "अनन्त. प्याद्यापादनं स्याद्वा
धर्मात्मकमेव तत्त्वम्" : दिनो न दोषायेति
इतिश्रीहेमसूरिवचनदर्शितम्। .
संवादः। १८. नियतपूर्ववृत्तितावच्छे- १९४ ४ १८७ “षडेव पदार्थाः" इत्य-२०५ ४ दकदण्डत्वादिकमेव
न्ययोगव्यवच्छेदस्य कारणत्वम् , इति मत
अनुपपचता उपसंहता
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
HD
.
-
मका विषयाः पृ. पं... अङ्काः विषया , पृ. 4. ... अयोगव्यवच्छेदानुप
मात्रपरिशेषः, अत्र च । पन्नतापि अत्र "दोहिं .
" कुंभोभावाऽणना". विणएहि वीय” इत्यादि
इति "चूओ वणस्सइ. सम्मतिगाथ व्याख्या- .. च्चिय" इति भाष्य- . नतोऽवसेया इत्युपदेशश्च।
गाथाद्वयसम्वादकम्। १८८ तद्व्याख्यानं टीकायां २०६ ६ १९५ सत्तायाः सर्वपदार्था- २१४ दर्शितम् ।
..... व्यभिचारादेव “यत्र१८९ नैगमनयनिरूपण- २०७१ विशेषक्रियान श्रूयते" समाप्तिप्रदर्शनं पथेन। ..
इति शाब्दिकवचन: १९० संग्रहनयनिरूपणे २०७ ३ सङ्गतिः , तदेव पारसंग्रहनयलक्षणं तमि-..
मार्थिकं, व्यभिचरितत्वरुक्तिश्च तत्प्रतिपादक- .
पारमार्थिकम्। ... मागमवचनम्। .
१९६ सङ्ग्रहनयानुयायिनाम् २१२ . १९१ तत्त्वबोधिनीविधृतिकृतः २०७ १२ “अस्त्यर्थः सर्वशब्दाप्रन्थप्राशस्त्यावबोधक .,
नाम्" इत्यादि पद्यपद्यद्वयम् । --. ...
द्वयं दर्शितम्। . .. १९२ “सङ्ग्रहीतपिण्डा) २०८ १ १९७ सङ्ग्रहनयसमुत्थं २१२६
संग्रहवचनम्" इत्या-. . . . . . वेदान्तदर्शनम् ।।
गमार्थकथनम् । ... १९८ वेदान्तदर्शने सच्चिदा- २१३ . १९३ सन्मात्रस्यैव शब्द...२०९
नन्दाद्वयं ब्रह्मैव वस्तु विषयत्वेन प्रत्यक्षविषय
अज्ञानाद्यवस्तु, तत्र त्वेन च तात्त्विकत्वं
अज्ञानमनिर्वचनीयं । भेदप्रतिभासस्य च
त्रिगुणात्मकं भावरूपम्, असत्यत्वम् ।
अनुभवागमसिद्धम् । १९४ घटपटादीनां भावान्यत्वे २०९ ४ । १९९ अज्ञानं समष्टिरूपेण २१५ २ खरविषाणतुल्यत्वं तद.
एकम् , व्यष्टिरूपेण नन्यत्वे च सामान्य- ...
अनेकम् , तत्र समष्टि
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
अङ्काः विषयाः पृ. पं. अङ्काः विषयाः पृ. पं. रूपेण ऐक्यभावनायाम्
मयकोशः, सुषुप्तिः, "अजामेकाम्" इत्यादि
स्थूलसूक्ष्मशरीरलयश्रुतिः प्रमाणम् , टीकायां
स्थानं च। सम्पूर्णा सोल्लिखिता।
२०५ व्याष्टसमष्टयोः तदु- २१७ ७ २१९ विशुद्धसत्त्वप्रधाना- २१५ ६ पहितचैतन्ययोः ज्ञानरूपा समष्टिः, तदु
अमेदो भावितः । पहितं चैतन्यं सर्वज्ञ
२०६ अज्ञानतदुपहितचैत- २१८ २ त्वादिगुणकदम्बक
न्ययोराधारभूतमनुपमन्तर्यामि-जगत्कारण
हितचैतन्यं तुरीयम् इति। मीश्वर इति च
२०७ तुरीयं चतन्यत्वम् २१८ ५ व्यपदिश्यते।
अज्ञानतदुपहितचतसमष्ट्यज्ञनं चेश्वरस्य २१६ २ । न्याभ्यामविविक्तं सत् कारणशरीरमानन्द
“सर्व ब्रह्मेव" इत्यादेः मयकोशः, सुषुप्तिश्च
"तत्वमसि" इत्यादेर्वा स्थूलसूक्ष्मप्रपञ्चलय
महावाक्यवाच्यम्, स्थानं च।
विविकम्-सत् लक्ष्यम् ध्यष्टिरूपेण अज्ञानस्या- २१६ ६ इति। , नेकता तत्र “इन्द्रो
२०८ अस्य अज्ञानस्यावरण- २१९ ., मायाभिः" इतिश्रुतिः ।
शतिः विक्षेपशक्तिश्च, प्रमाणम् ।
तत्रावरणशक्तराच्छामलिनसत्त्वप्रधानं २१७ २ दने . सामर्थ्य मुफ्व्यष्टिरूपाज्ञानं, तदु
वर्णितम्। पहितं चैतन्यमल्पज्ञ
टीकायाम् , अविद्य या २९९ २५ त्वानीश्वरत्वादिगुणकं
आश्रयत्वं विषयत्व च प्राज्ञ इति ।
ब्रह्मण एवेति प्रति२०४ व्यष्टिरूपाज्ञानं प्राज्ञस्य २१७ ५ पादकम् “आश्रयत्वकारणशरीरम् , आनन्द
विषयत्वभागिनी"
७२
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
र्भावः।
मङ्काः विषयाः पृ. पं. बङ्काः विषयाः पृ. ए. इत्यादि पद्यद्वयं दर्शितम्।
स्वरूपाण्यपि उक्तानि । २१० आवरणकृतं चात्मनः २२० २ २१७ ज्ञानेन्द्रियपञ्चकस्य २२३ १ कतत्वादिकम् ।
आकाशादीनां सात्त्वि२११ विक्षेपशक्तिश्चावृते २२० ३ कांशेभ्यो व्यस्तेभ्यो चैतन्ये गगनादि
भवनमुक्तम्। प्रपञ्चोत्पादनसामर्थ्यम्।
२१८ निश्चयविकल्पसङ्कल्पा- २२३ २ शक्तिद्वयवदज्ञानोपहित-२२१ १
मकवृत्त्योः बुद्धिमनसोः चेतन्यं स्वप्रधानतया
गगनादिगतसात्त्विनिमित्तम् , स्त्रोपाधि
कांशेभ्यो मिलितेभ्यः प्रधानतया चोपादान
उत्पत्तिदर्शिता, तयोरेव मिति दर्शितम्।
च चित्ताहकारयोरन्त२१३ तमःप्रधानशक्तिमद- २२१ २
२१९ टीकायां चतुर्विधान्तः- २२३ १४ ज्ञानोपहितचैतन्यादाकाशम् , आकाश द्
करणप्रतिपादकेन वायुः, वायोः अमिः,
“ मनोबुद्धिरहङ्कारः" अग्नेः आपः, अद्भ्यः
इत्यादिवचनेन विरो
धस्य निरास आवेदितः। पृथिवी चोत्पद्यते इति सृष्टिप्रक्रिया वर्णिता।
ज्ञानेन्द्रियैः सहिता २२४ , २१४ “ततः सत्यवतः २२१ ६
बुद्धिः विज्ञानमयकोशो क यात्" इति लिङ्ग
व्यावहारिको जीवः, वचनं लिजशरीरावेदकं
कर्मेन्द्रियसहितं मनो टीकायां दर्शितम् ।
मनोमयकोशः, कर्मेन्द्रि२१५ उत्तेभ्योऽपञ्चीकृतभूते- २२२ ३ याणि वागादीनि पञ्चाभ्यो लिङ्गशरीरस्थूल
काशादीनां रजोंशेभ्यो भूत.नामुत्पत्तिर्दर्शिता।
व्यस्तेभ्यः पृथक् पृथक् २१६ लिङ्गशरीरसप्तदशावय- २२२ ४ । उत्पद्यन्ते, प्राणादयः वानां ज्ञानेन्द्रियादीनां
पच वायवः।
२२०.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः
पृ. पं.
२२१ टीकायां "हृदि प्राणः " २२४ २४
इत्यादिपद्येन प्रणादीनां
स्थानकथनम् ।
२२२ प्राणादीनाम् - आका
शादिगतरजोंशेभ्यः 'मिलितेभ्यः उत्पत्ति, कर्मेन्द्रियसहितं प्राणादिपञ्चकं प्राणमयकोशः ।
२१३ एषु कोशेषु विज्ञानमयः २२५ ३ कर्तृरूपः, मनोमयः
करणरूपः प्राणमयः कायरूप इति विभागः ।
११४ मिलितमेतत् कोशत्रयं २२५५
सूक्ष्मशरीरं, समष्टिः,
71
व्यष्टिश्च, तत्र समष्टयु
पहितं चैतन्यं सूत्रात्मा
हिरण्यगर्भः प्राण इति चाख्यायते ।
f
२२५ हिरण्यगर्भस्य एतच्छ
२२५ १
रीरं स्वप्नः स्थूलपचलयस्थान च ।
११६ व्यष्टिव्यपदेश्यकोशत्रय- २२६ ३
रूपसूक्ष्मशरीरोपहित
चैतन्य तैजसः अस्यै
,
तच्छरीरं स्वप्नः स्थूलशरीरलयस्थानम् ।
२२७ व्यष्टिसमष्टयोः लवुप
१२६ १
२२७ १
अङ्काः
विषयाः
हितं सूत्रात्मतैजसयोः
'अभेदः सदृष्टान्त उपदर्शितः ।
२२८ पञ्चीकृतानि स्थूल- २२७॥
भूतानि पञ्चीकरणं च तत्र त्रिवृत करण श्रुत्यविरोधपदर्शनं च ।
२२९ पञ्चीकरणदशायाम् आका - २२८ ३ शादौ शब्दाद्यभिव्यक्तिः आवेदिता ।
२३० पञ्चीकृत भूतेभ्यः चतु- २२८ ६ . दशलोकतदन्तर्गतस्थूलशरीरोत्पत्तिस्थूलशरीरभेदोपदशनम् । २३१ चतुर्विधस्थूलशरीरमपि समष्टिः व्यष्टिश्च
एतत् समष्टपति चैतन्यं वैश्वानरः इति विराडिति च कथ्यते, “ अस्यैतच्छरीरमन्नमयकोशो जागरश्च ।
.
२३२ एतद्व्यष्टयुपहितं चितन्यं विश्वः अस्यापि
एतत् शरीरमन्नमयकोशः जात् इति कथ्यते ।
२२८८
२३९ ४
२३३ विश्ववैश्वानरयोः स्विस्व देव- २३०१ नियन्त्रितज्ञानेन्द्रिय
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
बङ्काः विषयाः पू. पं.
कर्मेन्द्रियान्तःकरणद्वारा
तत्तत्स्थूलविषयानुभावकत्वं श्रुतिप्रमाणकं दर्शितम् ।
१३४ स्थूलव्यष्टिसमष्ट्योः २३१ ३ नदुपहृितचेतन्ययोः अभेदः सनिदर्शन उपदर्शितः ।
२३५ स्थूलसूक्ष्मपञ्चकरणानां २३१ ७
समष्टिः महान् प्रपञ्चः तदुपहितं वैश्वानरादीश्वरपर्यन्तमेकमेव इत्यर्थाध्यारोपः ।
२३६ अपवादनिरूपणं तत्र वस्तुविवर्तस्य अवस्तुनो वस्तुमात्रत्वमुपपादितम् ।
२३७ अध्य. रोपापवादाभ्यां तत्पदार्थयोः शोधनं भावितम् ।
२३८ ' तत्त्वमसि' इति वाक्यं २३४ ३ सामान्याधिकरण विशेषण
विशेष्यभावलक्ष्यलक्ष्यण
२३२ ४
२३३ ४
भावेति सम्बन्धत्रयेण यथा अखण्डा बोधयति तथा उपपाद्य उपदर्शितम् ।
२३९ “ तत्त्वमसि” इति वाक्य- १४० ९
वद् “अहं ब्रह्मास्मि" इति
वाक्यस्य अखण्डार्थ
बोधकत्वम्, अखण्डा
कारचित्तवृत्तेः ब्रह्मविषयिण्याः
२१
विषयाः ब्रह्मगत ज्ञानबाधकत्वेन तत्कार्याखिलबाधे तदन्तभूततया स्वस्यापि बाधः
२४० अविद्यातत्कार्याखिलवोध अखण्डाकारचित्त
अङ्काः
पृ. पं.
२४२ ३
वृत्तिप्रतिबिम्बितचैतन्यं ब्रह्ममात्रम् “मनसैवानुद्रष्टव्यम् " इति श्रुतिः ब्रह्मणो वृत्तिव्याप्यत्वावेदिका "यन्मनसा न मनुते" इति श्रुतिः फलव्याप्यत्वप्रतिषेधिका,
तेन न विरोधः तयोः इति आवेदितम् ।
२४१ ब्रह्मणो वृत्तिव्याप्यत्व- २४३ २
मस्ति फलव्याप्यत्वं च
नास्ति इत्यत्र " फलव्याप्यत्वमेवास्य” इति
पञ्चदशीवचनसम्वादकम्, एतत्स्पष्टीकरणं टीकायाम्, तत्र श्रुतिस्मृतिसम्वादोऽपि दर्शितः ।
२४२ घटाकारचित्तवृत्तिः घटा- २४५ १
ज्ञाननिरसनपुरस्सर स्वगतचिदाभासेन घटादिकं
चावभासयति इति दर्शितम् ।
२४३ टीकायामेत विषयका
२४५ ७
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
'अङ्काः विषया पृ. पं. अङ्काः विषयाः पृ. वबलकपञ्चदशीपद्यनिकरः ।
षण्णां लिङ्गानां प्रतिपादनम् । तद्व्याख्यानं चावेदितम्। । २४९ मनननिदिध्यासनयो- २५० ७ २४४ अखण्डचिदाकारवृत्तेः २४६, २ लक्षणम्। । शमादिगुणानां चाभ्यासादेव २५० सविकल्पकनिर्विक- २५० १ स्वरूपविश्रान्तिः इत्यत्र
ल्पकमेदेन समाधि"न यावत् सममभ्यस्तो"
द्वैविध्यं तत्र सविकल्पकइतिवचनं तद्व्याख्यानं च
समाधिनिरूपणे दर्शितम् ।
मुक्तिकोपनिषदुपदर्शिता। २४५ शम-दमोपरति
२५। निर्विकल्पकसमाधि- राम दमोपरति- २४६ १०
२५२ " तितिक्षा-समाधान-श्रद्धानां
निरूपणम् , तदङ्गानि षण्णां स्वरूपमुपवर्णितम् ।
यमनियमासन-प्राणायाम२४६ श्रवणमनननिदिध्यासन- २४७ ३ प्रत्याहार-धारणा-समासमाध्यनुष्ठानस्वरूप
ध्याख्यान्यष्टौ उपदाशतानि । आत्मविचारो दर्शितः।
२५२ यम-नियमासनप्राणा- २५३ १ २४७ श्रवणाद्यभ्यासावश्य- २४७ १२ यामानां पृथक् पृथक् कत्वस्य श्रवणस्य च
प्रभेदाः उपवर्णिताः। निरूपकम् "अहं ब्रह्मेति
२५३ प्रत्याहार-धारणा-ध्यानानां २५१ ४ वाक्यार्थबोधः" इत्यादि
लक्षणान्युपपर्शितानि । पञ्चदशीपद्यचतुष्टयं तद्
२५४ निर्विकल्पकसमाध्य- २५३ ७ विवरणं च टीकायामुप.
गभूतः समाधिः सविकदर्शितम्।
ल्पक एवेति। २४८ श्रवणस्य लक्षणम्, २४८ १ २५५ निर्विकल्पकस्याङ्गिनो लय-२५३ ७ अद्वितीयब्रह्मणि अशेष
विक्षेप-कषाय-रसास्वादवेदान्ततात्पर्याव
लक्षणाश्चत्वारो विघ्ना धारणहेतुभूतानामुपक
निरूपिताः। मोपसंहाराभ्यासापूर्वता
२५६ लयादिविघ्नचतुष्टया- २५४ ४ फलार्थवादोपपत्त्याख्यानां
भाव एव निर्विकल्पसमा
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अङ्काः
विषयाः
पृ. पं.
धिरित्यत्र प्राचां वचनं गीतावचनं संवादकं दर्शितम् । २५७ यथा निर्विकल्पकसमाधि-२५५ १ प्राप्तः पुरुषः जीवन्मुक्त इति व्यपदिश्यते तथोपदर्शितम् । २५८ जीवन्मुक्तस्य शुभवास- २५६ ५ नानामेवानुवृत्तिः शुभाशुभयोः औदास्यं वा अत्र “सिद्धाद्वैतस्वतत्त्वस्य”
इतिपञ्चदृशीयं सम्वाद - कमुपदर्शितम् ।
१५९ टीकायामेतदनुगुणानि २५६ १६
पञ्चदशीपद्यान्तराणि
उल्लिखितानि ।
१६० जीवन्मुक्तावस्थायाममा - २५९ १ नित्वादीनामद्वेषत्वादीनां च अलङ्कारवदनुवर्तनम्
तत्र उत्पन्नात्मावबोधस्य
इति प्राचां वचनं संवादकम् । २६१ जीवन्मुक्तोऽखण्डब्रह्म- २५७ ९ रूपेणावतिष्ठते इत्यत्र “न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति”
इति "विमुक्तश्च विमुच्यते" इति च श्रुतिः प्रमाणं दर्शितम् ।
२६२ वेदान्तमतखण्डनारम्भः २६७ १२ तदुपगमे बन्ध-मोक्षव्यव
२३
अङ्काः विषयाः स्थानुपपत्तिः दोष उद्भवति । २६६ प्रतिबिम्बवादे वेदान्त्यभि - २५८ मतबन्धमोक्षपदार्थस्य
वक्तुमशक्यत्वमुपपादितम् ।
२६४ आभासवादे अवच्छेद- २५९ २ वादे च वेदान्त्यभिमत
बद्धत्वमुक्तत्वव्यस्थायाः खण्डनमुपदर्शितम् ।
पृ. पं.
२६५ प्राचीन वेदान्त्यभिमत- २६० दृष्टिसृष्टिवादस्य खण्डनम् ।
२६६ व्यावहारिकमांशिकबद्ध - २५० ४
मुक्तोभयस्वरूपं पारमा
र्थिकं सहज मुक्तनिरंशब्रह्मस्वरूपं निरुणद्धि इत्यशङ्काया अपाकरणम्, सहजमुक्तत्वखण्डने वार्तिकसंवादश्च ।
२६७ ब्रह्मणः सहजमुक्तत्वे मुमुक्षूपदेशान क्यमुपदर्शितम् ।
२६८ परमार्थतो मुमुक्षूपदेश- २६३ ४
२६३ १
फलं नास्त्यवेति वेदान्त्या -
शङ्कायां "न निरोधो न
चोत्पातः” इत्यादिश्रुतेः प्रमाणतया उपदर्शनम् ।
२६९ प्रतीतित उपदेशफल- ५६४ १. सद्भावोपदर्शनम् ।
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
अङ्काः विषयाः पृ. पं. अङ्काः विषयाः पृ. २७० एकस्मिन्नपि चैतन्ये २६४ २ । १७६ द्वैतानवगाह्यद्वैत- २६७ १०
मायाबन्धमोक्षव्यव- . .: | ज्ञानत्वादिनाऽज्ञाननिस्थापनक्षमावस्तुतो
वहे.कत्वस्य प्रतिक्षेपः। बन्धमोक्षादिर्नास्तीती-... २७७ द्वैतज्ञानोपमर्दकयुत्तयु- २६९ ४ त्यत्र “बन्धमोक्षव्यव- .... पबृंहितमह.वाक्यार्थस्थार्थम्" इत्यादि
ज्ञानत्वेनाज्ञाननिवर्तकपञ्चदशीपद्यत्रयं तद्
त्यस्याशङ्कितस्य प्रतिक्षेपः। व्याख्यानं च टीकायाम्।
२७८ "तस्यामिध्यानात् "२७० ५ २७१ निरुक्तवेदान्त्याशङ्काया २६५ ३
इत्यादिश्रुतिः विचारपूर्वकमहाअपाकरणम्।
वाक्यार्थजात्मसाक्षात्का२७२ ब्रह्मणो निर्विकल्पक- २६५ ५. रस्य साक्षादज्ञाननिचिदेकाकारवृत्तिविषय
वर्तकत्वे दिनिगमकेत्वस्य दुर्घटता भाविता।
त्याशङ्काया अपाकरणम्। २७३ ब्रह्माक रत्वमेव ब्रह्म २६५ ३ । २७९ मायाया अनिर्वाच्यत्वं २७२ १ विषयत्वमित्याशङ्कायाः अपा--
- न्याय्यमित्याशङ्कायाः करणम् ।
प्रतिक्षेपः। २७४. निर्विकल्पकवृतेः तत्त्वतो २६६ ४ । २८० वेदान्त्यभिमतेऽज्ञाने- २७३ १७ ब्रह्मसम्बन्धेऽपि तत्रा
ऽनिर्वचनीयत्वस्य सप्तभङ्गीज्ञाननिवर्तकत्वात्
वाक्यस्थत्वमुपपादितम्। प्रामाण्यमित्याशङ्काया : २८१ वेदान्त्यभिमतस्याज्ञाने २७४ -३ व्युदासः।
सर्वथाऽनिर्वाच्यत्वस्य २७५ महावाक्यजनिर्विकल्पके ३६७ ३ प्रतिक्षेपः। ... ब्रह्मग औपरागिक
२८२ मायायाः सत्त्वा- २५४ ५ सम्बन्धः प्रामाण्यं च ।
सत्त्वाभ्यां विकल्पखण्डने । तस्य द्वैतानवगाहित्वेने-.
'माया सती चेद्' इति । त्याशङ्कायाः निरसनम् ।।
हेमसूरिक्चनसंवादः।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथादिकम्
११५ दृशि स्वरूपं गगनोपमं वरं० १२६ देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढां ० १२७ द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये १२८ दोहि वि एहिं णीयं०
०
१२९ दोहि विणएहिं णीयं १३० धर्मा - sधर्मा - ssकाश - जीव १३१ धर्मिणः प्रसिद्धिः क्वचिद् ० १३२ नणु भणिय पज्जाय द्वियस्स०
१४६ पज्जवणयवुकंत १४७ पज्जाओ श्चिय वत्युं०
१४८ पज्जायनयमयमिणं ० १४९ पञ्च प्रकार ः प्रत्येकं
०
१३३ न तस्य प्राणा० १३४ न निरोधो न चोत्पत्ति १३५ न प्रकृतिर्नापि विकृतिः पुरुष० १३६ न यावत् सममभ्यस्तौ ०
१३७ न सदकरणादुपादान ० १३८ न सुवन्नादन्नं०
१३९ नाऽयं वस्तु न चाऽवस्तु० [ -१४० नास्वादयेद् रसं तत्र ० १४१ नित्यसत्त्वा भवन्त्येके ० १४२ नित्यं विज्ञानमानन्दं ब्रह्म० १४३ निर्विकल्पमनन्तं च० १४४ निःशेषांशजुषां ०
१४५ नीयते येन श्रुताख्य ०
,
स्थलम्
[ मुक्तिकोपनिषद् - २, ७३] [ श्वेताश्वतरोपनिषद् - १, ३ ] [ त्रिपुरातापिन्युपनिषद् -४, १७ ] [ विशेषावश्यकमह । भाष्येगा० २१९५, सम्मतितर्फे ३-४९ ] [ सम्मति० का० ३, गा० ४९ ]
-
2
३७
[ नयोपदेश ? लो० ५४ ] [ प्रमाण० परि० ३, सू० २१] [विशेषावश्यकभाष्य - गा० २६६०]
[ नृसिंहोपनिषद्, ५]
[ पञ्चदशी चित्रदीप० २३५ ]
[ साङ्ख्यकारिका - ३]
[
]
[
]
[ विशेषावश्यकभाष्य - गा० २६६९ ]
[
[
पत्रम् पक्तिः २५१, ४–५ २१४,
१
२८५,
५७,
२०५,
२५७,
२६४,
३७९,
२४६, ३–४
३४६, ११-१२ ९७, १०-११
] ५१, ९-१०
४-५
५
५३,
३-४
६६, १५-१६
८४, ३-४
९
६-७
[ अद्वैत प्र० ४५ ] २५४,
११
] १०८, २५-२६
] ३४३, २२-२३
[ त्रिपुरातापिन्युपनिषद्, ५, ९२४५, १२-१३
[ पञ्चाशत
] ५०, १८ - २०
१]
५०,
४-६
[ प्रमाण० परिच्छेद - ७, सू० [ सम्मति ० का ० १, गा० ८ ] [ विशेषावश्यकभाष्य - गा० २६४५ ]
२९६,
२-३
६३,
[ विशेषावश्यकभाष्य - गा० २६४६ ]
६४,
[ नयोपदेश० श्लो० ५७ ]
५३,
५-६
२-३ .
९-१०
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
पू. पं.
अङ्काः विषयाः प्रयोजनाशंसा वेदकं पद्यम् । २९६ व्यवहारनयनिरूपणे २९१ १५
तल्लक्षणोपदर्शनम् ।
२९७ व्यवहारे
उपचार- २९१ २३
बाहुल्यावेदकं दह्यते
गिरिरित्यादि नयोपदेश
मुट्टङ्कितम् तद्
व्याख्यानं च |
२९८ सर्वद्रव्येषु विशेषमात्रा - २९२
भ्युपगमोsस्य, साम:न्यस्य तु प्रतिक्षेप
एवेति व्यवहारविचारो - पदर्शनम् ।
२९९ अत्रान्तरासामान्य
वादिनः प्रश्नस्तत्प्रति
विधानं च ।
३०० सङ्ग्रहवादिनः “यथा - २९४ कटकशब्दार्थः” इति
पञ्चेनाभिमतस्य प्रदर्शनपुरस्सर निरा
करणम् ।
३०१ वस्तुगत्या
१९२
विषयस्य व्यवहारस्य तदभावार्थं यत्नो न
सम्भवतीति प्रश्नः ।
३०२ व्यहारस्य सामान्य
१
६
सामान्य- २९५ ७
१९५ १
२६
विषयाः
विषयकत्वे "जवणय
वुकं तं" इति सम्मति
गाथा - तदर्थद्वयं च
अङ्काः
दर्शितम् ।
३०३ द्रव्यार्थिक - पर्यायार्थिकयो - १९८४
वस्तुगत्योभयविषय
कत्वादनेकान्तानु
प्रवेशादेव तद्व्यव
स्थायां "दव्वडिओ
त्ति तम्” इति सम्मतिप्रमाणतोद्भाविता ।
पू. प.
३०४ उक्तप्रश्नप्रतिविधाने
२९९ १
व्यवहारस्य सामान्याभावार्थयत्नत्वोपपादन
प्रकारे "दव्वट्टियवत्वं ' इति समाप्तिगाथासंवादो
दर्शितः ।
३०५ पर्यायाथिकद्रव्यार्थिक- ३०० वक्तव्ययोर्मिथो विरोधाव
गमिका " उपज्जंति" इति सम्मतिगाथा दर्शिता ।
३०६ संग्रहव्यवहारयोरवधा - ६०० रांशे मिथ्यात्वाशङ्का
परिहृता चेष्टापत्त्या सा, समुदितानामुत्पादस्थितिभङ्गानामेव द्रव्यलक्षणत्वम् ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
चैतन्योपपादक
अङ्का. विषयाः पृ. पं. अङ्काः विषयाः पृ. पं. ३०७ उक्तार्थे “दव्धं पजव- ३०२ १ . व्यापहस्तितवान् । विजु' इत्यादि सम्मति
३१३ अत्रैव रत्नावलीदृष्टा- ३०६ ६ गाथापञ्चकं संवादि
न्तेन नयप्रमाणात्मकैकदर्शितम् । ३०८ सर्वेषां नयानां मिथ्या- ३०२ १२ "जहाणेगलक्खणगुणा" दृष्टित्वे तत्समुदाये
इत्यादि सम्मतिगाथासम्यक्त्वं न भवेदित्या
पञ्चकविरोधादुक्तकल्पशङ्कयाऽन्योऽन्यनिश्चितत्वेन
नाया अनुपादेयत्वमुपसम्यक्त्वं तत्र "तम्हा
पादितम् । सव्वे वि णया” इति
३१४ अत्रैव साङ्क्षयवैशेषिक. ३१२ , सम्मतिगाथासंवादश्च
तदन्याभिमत-सत्कार्या३०९ प्रत्येकं मिथ्यात्वेऽन्यो- ३०३ ११
सत्कार्य-द्रव्यमानतत्त्वऽन्यनिश्चिततत्त्वेन समुदाये
वादाः प्रतिक्षिप्ताः, सम्यक्त्वं प्रश्नप्रतिविधा
तत्र “इहरा समूहसिद्धो" नाभ्यामुपपादितं सम्मति
इति सम्मतिगाथासंवादश्च । । वृत्तिकृतोऽभिप्रायोदृङ्कनेन ।। ३१५ सवनयानां निजकवच- ३१५ ४ ३१० अत्र ग्रन्थकर्तुः स्वमनीषा ३०५ ३ । नीयसत्यत्वाद्यावेदिका विर्भावनम् ।
“णिययवयणिजसञ्चा" ३११ तत्र सकलनयार्थसमू- ३०५ ३ । इति सम्मतिगाथा हालम्बनैकप्रमाणज्ञान
सव्याख्या दर्शिता। स्यायुक्तत्वमाशङ्कितम् ।
३१६ प्रश्नकर्ता नयप्रमाणा. ३१६ २ ३१२ आशङ्किता न्याय- ३०५ ९ त्मकैकरूपमात्मस्वरूपं वाक्यार्थबोधदृष्टान्तेन
निगमय्य तत्र विशिष्टकामहावाक्यार्थज्ञानरूप
ध्यवसायलक्षणसमुदायाप्रमाणात्मकैकाध्यवसा
र्थत्वानुपात्तिनिगमिता। योपपत्तिशङ्कामुद्भा
३१७- उक्तप्रश्नप्रतिविधानं तत्र ३१६ १
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
.अङ्काः विषयाः पृ. पं. अङ्काः विषयाः पृ.पं. प्रमागनय-दुर्नया विभज्य
तत्त्वज्ञः" इति साङ्खया- .. दर्शिताः “सदेव सत् . . चार्यवचनं संवादकमुपस्याद्' इति हेमपुरि
दर्शितम् । वचनसंवादश्च ।
३२५ त्रैगुण्यादिना महदह- ३२३ ५ ३१८ व्यवहारस्य विसामान्यार्थ-३१७ ,
ङ्कारादिकार्याणां प्रधायत्नत्वानुपपत्त्याशङ्का
नात्मककारणाभिन्नत्वप्रतिविहिता।
मुपपाद्य तत्र “त्रिगुण- .. ३१९ " वंचइ विणिच्छयस्थं" ३१८ ३ । विवेकिविषयः" इति कारिकाइति सूत्रस्य व्याख्या
सम्वादो दर्शितः। . नान्तरमुपदर्शितम् ।
। ३२६ “हेतुमदनित्य- ३२५ ५ ३२० व्यवहारात् साङ्ख्यदर्शन-३१९ ४ । मव्यापि" इति कारिको मुत्पन्नम्, तत्र
पदर्शितधर्मेण व्यक्तस्यासम्मतिसंवादः।
व्यक्ताद्यभेदाशङ्कामुत्थाप्य ३२१ सालयप्रक्रियोवर्णनं ३२० ५ व्युदस्ता। • तत्र प्रधानस्य लक्षणम् ,
" असत्करणात्" इति ३२९ । ... ततो महदादिक्रमेण सृष्टिः । । कारिकोपदर्शितहेतुप्रपञ्चिता।
कदम्बकेन कारणात्मनि ३२२ तत्र " प्रकृतेर्महान् " ३२२ २ कार्यमस्तीति सत्कार्यइतीश्वरकृष्णकारिका
वादो व्यवस्थापितः । दर्शिता।
। ३२८ सत्कार्यसाधक-कारण- ३३३ ५ ३२३ महदहकारमनसां ३२२ ५ । भावलक्षणपञ्चमहेतु
सोदाहरणं लक्षणमुप. . , समर्थनपरस्य “कार्यस्यैव : दर्शितम् ।
न योगाच्च" इति३२४ प्रकृत्यादिपञ्चविंशति- -३२३ २ | पद्यस्यार्थ उपदर्शितः।
तत्त्वज्ञानादेव मुक्ति-... | ३२९ प्रधानादेव महदादि. ३३४ ४ रित्यत्र " पञ्चविंशति
कार्यभेदा इत्येतत्साधक-...
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाः
- हेतुनिकरप्रतिपादिका सव्याख्या "भेदानां
परिमाणात्" इति कारिका
दर्शिता ।
३३० अशुद्धद्रव्यार्थिकव्यव
हारनयप्रवृत्त साङ्ख्यi दर्शनस्येति । ३३१ साङ्ख्यदर्शनस्य विचारांसहत्वेन मिथ्यात्व
प्ररूपणम् ।
३३२ तत्र महदादीनां प्रकृत्या सह भेद्रका ई
कारणभावासंभवात्
" मूलप्रकृतिर विकृतिः "
पृ. पं.
३३६.
'३३६- १२
३३६ १२
इत्याद्ययुक्तम् ।
३३३ "यदेव दधि तत् ३३८
युक्तम् ।
३३५ प्रधनादिभ्यो महदाशुत्पत्तिक्रमस्याप्रामाणिकत्वं.
व्यवस्थापितम् ।
क्षीरम्" इत्याद्युपहासवचनोदृङ्कनम् ।
३३४ " हेतुमदनित्यमव्यापि” ३३९ इत्यादिकारिकोकमपि हेतुमत्त्वादियुक्त व्यक्तस्य तदुद्वैपरीत्यमव्यक्तस्येत्य
२९
• अङ्काः
विषयाः
३३६ साङ्ख्यस्य परिणाम
वाद आशङ्कय प्रतिक्षिप्तो विस्तरतः ।
३३७ असदकरणादितते यथाऽसत्कार्यवादप्रतिक्षेपस्तथा सदकरणादितः सत्कार्यवादप्रतिक्षेपो
पीत्युपपाद्य दर्शितः ।
३३८ संशयविपर्ययनिवर्तकत्वान्निश्चयजनकत्वाद्
पृ.पं. ३४०. ४
३४६ ८
३५३
वा साधनं सफलं सत्कार्यवादे तन्न सम्भवतीति ।
३३९ अभिव्यञ्जकतया साधन - ३५५ प्रयोगस्य साफल्यमित्यु - च्छृङ्खलसाङ्ख्यमतमपाकृतम्, स्याद्वादश्चात्र निगमितः । ३४० असत्कार्यवादिनः कार- ३५७ णतां प्रतिनियतशत्यसम्भवाशङ्कय “अवधी-नामनिष्पत्तेः” इतिप्राचीनवचनसंवादो दर्शितः ।
३४१ अवधीनाम निष्पत्तौ
३५८ ४
व्यपदेशासम्भवेऽपि जन्य :
१
जनकवस्तुस्वरूपमसत्कार्यवादेऽप्युपपन्नमित्युक्त शङ्काप्रति विधानम् E
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
अङ्काः विषयाः पृ. पं.. अङ्काः विषयाः पृ. पं. ३४२ साङ्ख्यानां सत्कार्यवादे ३६० ६ । ३४८ प्रधानसिद्धयेऽभिमतस्य ३७० ६ बन्धमोक्षाभाव आपादितः।
समन्वयहेतोर्यथाऽनै३४३ मेदानामन्वयदर्शनात् ३६१ ५ ।
कान्तिकत्वविरोधतो निरासप्रधानास्तित्वे साङ्क्षा
स्तथाऽन्यहेतूनामपीति।। भिमते हेतोरसिद्धत्वं
३४९ प्रेक्षात्कारण- ३७१ । पर्यायनयानुसारिसम्मत
साधनस्याप्यनैकान्तिमावेदितम्।
कता दर्शिता।
३५० शक्तितः प्रवृत्तरित्यस्य ३७२ १ ३४४ सुखादीनां स्वसंवेद- ३६३ ।। नमसहमानस्य नैया
विकल्पतो व्युदसनम् ।
३५१ कारणकायविभागा- ३७३ २ यिकस्य मत प्रतिक्षिप्तम्।
विभागयोर्हेत्वोरपाकरणम्। .. ३४५ बौद्धमतमवलम्ब्य ३६७ ३ ।
३५२ प्रधानविकारबुद्धि- ३७४ ३ सालयमतखण्डनमित्यत
व्यतिरिक्तं चैतन्यं पुरुषस्य स्तत्र “लिङ्गालिनिधियोः"
स्वरूपमित्यादिसायइति बौद्धवचनसंवादोप
मतमुपदर्य प्रतिक्षिप्तम्। दर्शनम्।
३५३ पुरुषस्य कर्तृत्वाभावे ३७७ २ ३४६ साङ्ख्यमते शब्दा- ३६८ २ ।
भोकृत्वं न सम्भवदीनां त्रिगुणात्मकत्वतः
तीति दर्शितम् । प्रीत्यादिप्रतिपत्तिनियमाय
३५४ पङ्ग्वन्धवत् प्रधानपुरुषयोः कल्पनीयस्योपायस्य दुष्ट
संयोगात सगस्तत्र त्वमावेदितम् ।
"पुरुषस्य दर्शनार्थम्" शब्दादीनां सुखाद्य- ३६९ ३ । इतिकारिकासंवादश्चेत्यान्वितत्वसिद्धये सासयाभि
शहाऽपाकृता। हितस्य प्रसाद-ताप-दन्या
३५५ स्वसंयोगमात्रेण प्रकृतेः ३७९ ३. ग्रुपलम्भहेतोरनैकान्ति
पुरुषं प्रति फलोपनयनस्य कत्वमुपदर्शितम् ।
खण्डनम्।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
अङ्काः विषयाः पृ. पं. ३५६ पुरुषस्य भोक्तृत्वा- ३८० ५ ।
सम्भवप्रतिपादनम् , तत्र सावयामिमतपुरुषभोक्तृत्वोपपादनप्रकार आशङ्कय
व्युदस्तः। ३५७ बुद्धावात्मनो भेदसाध- ३८२ ७
नाय सायाभिमतमनु
मानमुपदर्य दूषितम् । ३५८ शब्दमात्रानुगमेऽप्य- ३८३ ८
नुगतहेतुसिद्धिन भवतीत्यत्र "तस्यैव व्यभिचारादौ” इतिप्राचीन
वचनसंवादः। ३५९ "वत्सविवृद्धिनिमित्तम्" ३८४ ४ ।
इतिकारिकया वत्स- .
अङ्काः विषयाः पृ. प. विवृद्धयर्थक्षीरप्रवृत्तिवत् पुरुषविमोक्षार्थप्रधान प्रवृत्तिरिति सायकल्प
नाऽपाकृता। ३६० व्यतिरिक्तात्मसिद्धि- ३८६ ६
पर्यवसायि चक्षुरादीनां परार्थत्वसाधनमपि विकल्प्य
जर्जरितम् । ३६१ मूलका पद्येन व्यव- ३८८ ४
हारनयनिरूपणसमाप्ति
रावेदिता। ३६२ टीकाकर्ता पद्येन ३८८ १८.
ग्रन्थविषयतत्फलोप ढौकनम्।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
पढयास सुशील विजयगणि संकलिताऽनेकान्त व्यवस्थाप्रकरणस्य मूले टीकायां चोपन्यस्तानां गाथादीनामकारादिका सूचिः
स्थलम्
गाथादिकम्
१ अग्निरुष्णः०
२ अग्निर्हिमस्य भेषजम्० ३ अजामेकाम्
४ अत्र प्रस्थकशब्देन ०
५ अत्राग्निहोत्र ०
६ अनन्तधर्मात्मकमेष७ अन्यत्र नित्यद्रव्येभ्य० ८. अप्रमेयमनादि • ९ अवधीनाम निष्पत्तेर्नियतास्ते० १० अविनाशी वारेऽयमात्मा ०
C
११ अव्यक्त मूलप्रभव ०
१२ अव्यावृत्ताऽननुगतं. १३ असङ्गो ह्ययं पुरुषः
[ श्रुतिः ] २८७,
[ तैत्तिरीय संहिता - ७, ४, १८] २८७, [ श्वेताश्वेतरोपनिषद ४, ५.] २१५, [ नयोपदेश० श्लो० [ मैत्रायण्युपनिषद् - ६, [ अन्ययोगव्यव० श्लो० [ कारिकावली - श्लो० २४ ]
६३ ]
३६ ]
[ म० भा० अश्व
[
पत्रम् पक्तिः
१४ असदकरणादुपादान •
[ साङ्ख्यकारिका - ९ ]
१५ अस्त्यर्थः सर्वशब्दानामिति ० [ वाक्यपदीयकाण्ड० २, १२१]
५३, २१-२२.
३-४
२२] २०५, १-२
३१,
१२
८- ९२
[ पश्चदशीतृप्तिदी० ९५] २४५, ७-८ [ ] ३५७, [ श्रुतिः ] ३.४७, ४७, १२] १०६,
२३
१४-१५
५–६
] २६०, [ श्रुतिः ] ३४३,
२८६,
२२
३२९, 9-2
२१",
२-३
] २६२,
१८
[ बृहदारण्यकोपनिषद् ३, ३, ८ [ स्तुतिद्वात्रिंशति ] ५०, १४–१६ [ श्रुतिः ] २४०, १३-११
१६ अस्थूलमनण्त्र हूस्वम् १७ अहो चित्रं चित्रं तव ० १८ अहं नित्य-शुद्ध-बुद्ध-मुक्त० १९ अहं ब्रह्मेति वाक्यार्थबोधो ० २० अहं ब्रह्मास्मि
[ पञ्चदशीयतृप्तिदी० ९८ ] २४७, १२-१३ [ तेजोबिन्दूपनिषद् ३, २६ ] २४०, २१ अहिंसा-सत्या - ऽस्तेय० [ पातञ्जलयोग० पाद- २, सू० ३२] २५३, २-३
९-१०
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथादिकम्
स्थलम् पत्रम् पक्तिः २२ आकाशस्यावगाहः [तत्त्वाथ० अ० ५, सू० १८] ६, २२ २३ आचार्यवान् पुरुषो वेद० [ छान्दोग्योपनिषद् ६, १४, २] २४९, १०-१ ५४ आजीव्यः सर्वभूतानां० [म० भा० अश्व० ४५, १४ ] १०६, २०-११ २५ आदावन्ते च यन्नास्ति० [अध्यात्मोपनिषद् ३१] ६१, ७ २६ आनन्दं ब्रह्म [ बृहदारण्यकोपनिषद्-अध्या० ३,
ब्रा० ९, २८] २१३, ६ २७ आविन्भाव-तिरोभाव० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६६६ ] ९१, १-२ २८ आश्रयत्व-विषयत्वभागिनी० [.संक्षेपशारीरके-१, ३१९ ] २१९, २५-२६ २९ आहाऽवक्खाणमिदं० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६५१] ७१, ५-६ १० इच्छइ जं दव्वनओ० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६४४ ] ६३, ३-४ ३१ इच्छइ सो तेणोभय० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६५५ ] ७४, ४-५ ३१ इत्येष सप्तविधोऽर्थस्तत्त्वम्०
[तत्त्वार्थभाष्ये ] ८, ३३ इन्द्रो मायाभिः पुररूप ईयते [ बृहदारण्यकोपनिषद्-२, ५,१९] ११६, ३४ इहरा जीवाऽणन्नं० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६५९] ७५, ३-४ ३५ इहरा समूहसिद्धो० [सम्मति० का० १, गा० . २७ ] ३१३, ५-६ ३६ उक्ता नयार्थास्तेषां ये० [नयोपदेश० श्लो० ५३ ] ५३, १-१ ३७ उत्पन्नात्मावबोधस्य०
[ . ] २५७, ३८ उप्पाजंति चयंति य. [ सम्मति० का० १, गा० ११] ३००, ३९ उपजंति वियंति य० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६४८) ६८, ५-६ ४० उप्पायभंगुरा जं गुणा० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६६३ ] ९०, ४१ उप्पायभंगुराणं० [विशेषावश्यकभाष्य-गा. २६६१] ८५, ६-७ ४२ उप्पाय-विगम० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६४९] ७०, ७-८ ४३. उप्पायाइ सहावा० [विशेषावश्यकभाष्य-गा. २६५२] ७१, ७-८ ४४ ऊर्ध्वमूलमधः० [गीता-अ० १५, श्लो. १] १०६, १-२ ४५ ऊर्ध्वमूलोऽवाक्शाख०
[कठ० ६, १] १०६, १२-१३ ४६ एए पुण संगहओ० [सम्मति० का. १, गा० १३] ३०२, ३-४ .
و سس
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
: गाथादिकम्
स्थलम्
पत्रम् पशक्तिः ४७ एकग्रहणगृहीता०
] ४९, ६-७ ४८ एकमेवाद्वितीयम् [छान्दोग्योपनिषद्-६, २, १] २.९, १ ४९ एकमेकाऽद्वितीयं ब्रह्म [अध्यात्मोपनिषद् -६३ ] ११३, ९ ५० एकया पूर्णाहुत्या० [
] २८६, ५-६ ५१ एको भावः सर्वथा० . [
] २७९, १९-२० ५१ एगते नणु दव्वं० [विशेषावश्यकभाष्य-गा. २६५६ ] ७४, ६-७ ५५ एतच्छित्त्वा च० [म० भा० अश्व० ४७, १५] १०६, २०-२१ ५४ एतदात्म्यम् [छान्दोग्योपनिषद्-६, १६, ३] १४९, ३ ५५ एतस्मादात्मन आकाशः सम्भूतः [ तैत्तिरीयोपनिषद्-१, १, १] २२१, ४ ५६ एते पञ्चाऽन्यथ सिद्धा० [कारिकाबलि-लो. २१] १४३, १५-१६ ५७ एष वः प्रथमो यज्ञो०
[
] २८६, . ५८ एष सर्वेश्वरः० [बृहदारण्यकोपनिषद् ४, ४, २२ ] २१८, ५९ क्षणमेकं सुखी विषयाऽऽसक्तो [प्रमाण. परि० ७, सू० १.] ५९, ६० काय-वाङ्मनः कर्मयोमः [ तत्त्वार्थ० अ० ६, सू० १] ७, ६. कार्यस्यैष न योगाच० [
] ३३३, ५-६ ६२ कारीर्या वृष्टिकामो यजेत . [
] २४८, ९-10 ६१ कालः पचत्ति भूतानि० [
] १०९, ११-१२ ६४ कुंभो ,भाषाऽणन्नो० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २२०८] २१०, २-३ ६५ गतिस्थित्युपग्रहो. [ तत्त्वार्थाधिगम० अ०.५, सू० १७] ६, १६-१७ ६६ गृहे च वसतिः कोणे. [नयोपदेश० ग्लो० -६८ ] ५४, ७-८ ६७-चक्षुर्दीपावपेक्ष्यते. [पञ्चदशीतृप्तिदी. ९३ ] २४४, १४-१५ ६४-चूओ वणस्सइ चिय० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २२१० ] २११, १-२ ६९ चैतन्यं पुरुषस्य स्वरूपम्
[ .] ३७४, ४ ७० छिनद्मि प्रत्यकं० [नयोपदेश० श्लो० ६४ ] ५३, २३-२४ ७१ जइ पज्जवोधयारो० [विशेष.वश्यकभाष्य-गा० ६६७१) ९९, ७-८ ७२ जइ पज्जायनउ चिय० [ विशेषावश्यकभाष्य-गग० २६५४ ] ७४, २-३
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१ जह एए तह ० ८२ जह पुण ते चैव मणी ०
८३ जह भिन्नोभयगाही ०
८४ जह रूत्राविसिट्ठो ० ८५ जागरितस्थानो बहिः प्राज्ञः
३५
गाथादिकम्
स्थलम्
[ विशेषावश्यकभाष्य - गा० २६७० ]
७३ जइ वा दव्वादन्ने ० ७४ जं काविलं दरिसणं ०
[ सम्मति ० का ० ३, गा० ४८ ]
७५ जं जं जे जे भावे परिणमइ ० [ विशेषावश्यकनि० गा० २६६७ ]
[ विशेषावश्यभाष्य - गा० २६६८ ]
७६ जं जाहे जं भावं० ७७ जे एगं जाण ० [ आचाराङ्ग - श्रु० १, अ०३, उ०४, सू० ११२ ] २७९, ७८ जे वयणिज्जविअप्पा ७९ जनकं प्रतिपूर्ववर्तिता •
[
८० जहऽणेगलक्खण - गुणा०
1
[ कारिकावलि - श्लो०
[ सम्मति ० का ० १, गा० [ सम्मति ० का ० १, गा०
पत्रम् पक्तिः
९८, ६ - ७
१
२-३
२-३
४-५
। २०६, १४-१५
२० ] १४३, १३-१४२२ ]
३०६,
८-९ :
१५ ]
३०२,
७-८
२४ ]
३०७,
४-५
२६५७ ]
७४,
८-९
२६४७ ]
४-५
१
सम्मति ० का ० १, गा०
[
विशेषावश्यकभाष्य - गा० [ विशेषावश्यकभाष्य - गा०
[ माण्डूक्योपनिषद्, ३]
८६ जीवस्स य सामाइयं० [ विशेषावश्यकभाष्य - गा० २६५३ ] -८७ जीवाऽजीवाऽऽश्रवबन्ध • [ तत्त्वार्थाधिगम० अ० १ सू० ४] ८८ जीवे स्कन्धेऽप्यनन्ते ० [ नयोपदेश० श्लो० ६० ] ८९ जीवो गुणपडिवन्नो० [ विशेषावश्यकनिर्युक्ति० गा० २६४३ ] ९० य तइओ०
१४ ]
९१ यियवयणिज्जसच्चा ०
२८ ]
९२ ततः सत्यवतः कायात् ० ९३ तत्त्वमसि
९४ तत्त्वं परमार्थः
[
९५ तत्त्वं बुद्ध्वाऽपि कामादीन् ०
९६ तदभिन्नाभिन्नस्य तदभिन्नत्वम्
९७ तदर्थस्तत्र तत् काला० ९८ तन्मात्रस्य समुद्रत्वे ०
[ सम्मति ० का ० [ सम्मति ० का ०
[
१, गा० १, गा०
[ छान्दोग्योपनिषद् ६, ८,
[ पञ्चदशी
[
३२०,
९२,
९७,
६४,
२३१,
७२,
१-२
",
१
५३, १५-१६
६१, १-२
५-६
३०२,
३१५,
४–५
} २२१, ६-७
[ नयोपदेश० श्लो० ६९ ]
[
]
७ ] २१३,
] ३४,
३
} २५६, १६–१७
] ३४४, १४–१५
७४, ९ १०
५१, ११ १२
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६ गाथादिकम्
स्थलम् पत्रम् पक्तिः ९९ तब्भेयकप्पणाओ० [विशेषावश्यकभाष्य-गा. २६६२] ८", ८-९ १.० तमेतावति शुद्धौ० . [नयोपदेश० श्लो० ६५] ५३, २५-२६ १०१ तमेवं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा० [
] २८९, १ १०२ तम्हा कि सामइयं० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६५८] ७५, १-१ १०३ तम्हा सव्वे वि णया० [सम्मति० का० १, गा० २१] ३०३, ४१०४ तस्याभिध्यानाद् योजनात्० [श्रुति- ] २७०, १०५ तस्यैव व्यभिचारादौ० [
] ३८३, ८-९ १०६ तह णिययवायसुविणिच्छ्यिा० [ सम्मति० का० १, गा० २३ । ३०७, ४-५ १०७ तह सव्वे णयवाया . [सम्मति० का० १, गा० २५] ३०८, ७-८ १०८ तृतीयं तु भवेद् व्योम० [कारिकावलि-लो. २१) १४३, १७-१८ १०९ ते जप्पभवा जं वा० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६५० ] ७, १-२ ११० तेषामेकैकं त्रिवृत्तं
[श्रुति-
] २२७, २३ १११ तेष्वप्यभीष्टसमये नियोपदेश० श्लो० ७२ । ५४, १५-१६ ११२ ते हंति परावेक्खा० [
] १०, ४-५ ११३ त्रिगुणमविवेकिविषयः० [साङ्ख्यकारिका-11] ३२५, २-३. ११४ दना जुहोति ११५ दवढिओ त्ति तम्हा० [सम्मति० का० १, गा० ९ ] २९८, ४-५ ११६ दव्वट्टियनयपयडी० [सम्मति० का १, गा० ४ ] १०४, ४-५ ११७ दवट्ठियवत्तव्यं० [सम्मति० का० १, गा० १० ] २९९, ६-७ ११८ दव्वं परिणाममितं (विशेषावश्यकभाष्य- गा० २६७२ ] १००, १०-११ ११९ दव्यं पज्जवविजुय [सम्मति. का० १, गा० १२] ३०२, १-२ १२० दह्यते गिरिरध्वाऽसौ० [ नयोपदेश. लो. २६ ] २९१, २३ १९१ दासेन मे खरः क्रीतो० [नयोपदेश० श्लो० ५५ ] ५३, ५-६ १९२ द्वादश मासा संवत्सरः [ सहवा० उ० १२ ] २८७, २ १२३ द्वाभ्यां नयाभ्यामुन्नीतमपि० [नयोपदेश-११८] २०६, ४-५ १२४ दुर्घटं घटयामीति. [ पञ्चदशीचित्रदीप० २३४ ] २६४, ४-५
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७
गाथादिकम्
स्थलम् पत्रम् पति २५ दृशि स्वरूपं गगनोपमं वरं० [ मुक्तिकोपनिषद्-२, ७३ ] २५१, ४-५ १२६ देवात्मशक्ति स्वगुनिगूढां० [श्वेताश्वतरोपनिषद्-१, ३ ] २१४, १ १२७ द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये [ त्रिपुरातापिन्युपनिषद्-४, १७ ] २८५, ३ १२८ दोहि वि णएहि णीयं० [विशेषावश्यकमहाभाष्ये
गा० २१९५, सम्मतितर्के ३-४९ ] ५७, ४-५ १२९ दोहिं वि णएहिं णीय [ सम्मति० का० ३, गा० ४९ ] २०५, ५ १३० धर्मा-ऽधर्मा-ऽऽकाश-जीव० [नयोपदेश० श्लो० ५४ ] ५३, ३-४ १३१ धर्मिणः प्रसिद्धिः क्वचिद् [प्रमाण० परि० ३, सू० २१] ६६, १५-१६ १३२ नणु भणियं पज्जायट्ठियस्स० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६६०] ८४, ३-४ १३३ न तस्य प्राणा०
[नृसिंहोपनिषद् , ५] २५७, ९ १३४ न निरोधो न चोत्पत्ति. [पञ्चदशीचित्रदीप० २३५] २६४, ६-७ १३५ न प्रकृतिर्नापि विकृतिः पुरुष० [साङ्ख्यकारिका-३ ] ३७९, ११ १३६ न यावत् सममभ्यस्तौ० [
] २४६, ३-४ १७ न सदकरणादुपादान० [
] ३४६, ११-१२ १८ न सुवन्नादन्नं० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६६९] ९७, १०-११ १३९ नाऽयं वस्तु न चाऽवस्तु० [
] ५१, ९-१० १४० नास्वादयेद् रसं तत्र.
[अद्वैत प्र. ४५] २५४, ६ . १४१ नित्यसत्त्वा भवन्त्येके० [
] १०८, २५-२६ १४२ नित्यं विज्ञानमानन्दं ब्रह्म० [
] ३४३, २२-२३ १४३ निर्विकल्पमनन्तं च० [त्रिपुरातापिन्युपनिषद् , ५, ९ ] २४५, १२-१३ १४४ निःशेषांशजुषां० . [पञ्चाशत
] ५०, १८-२० १४५ नीयते येन श्रुताख्य० [प्रमाण. परिच्छेद-, सू० १] ५०, ४-६ १४६ पजवणयवुकंत। . [ सम्मति० का १, गा० ८] २९६, २-३ १४७ पज्जाओ चिय वत्थु० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६४५] ६३, ५-६ १४८ पज्जायनयमयमिणं० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६४६ ] ६४, २-३ . १४९ पञ्चप्रकारः प्रत्येकं० [नयोपदेश० श्लो० ५७ ] ५३, ९-१०
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथादिकम्
स्थलम् पत्रम् पक्तिः १५० पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो... [
] ३२३, ३-४ १५१ परं चापरं च
] २८६, १ १५२ पशुकामो वायव्यं श्वेतं ।
] २८९, १८-१९ १५३ पुरुष एवेदं स० . [पुरुषसूक्तान्तर्गतोऽयं मन्त्रः ] १०५, १०-११ १५४ पुरुष एवेदं सर्वम् [ नृसिंहपूर्वतापिन्युपनिषद् , ५, १] २८५, ३ १५५ पुरुषस्य दर्शनार्थ०
[साङ्ख्यकारिका-२१ । ३७८, ३-४ १५६ पूर्वापरपरिणामसाधारणं० [प्रमाण० परिच्छेद० ५, सू. ५. ४६, १६-१७ १५७ प्रकृतेमहांस्ततो०
[साङ्घकारिका-२२ ] ३२२, २-३ १५८ प्रतिव्यक्तितुल्या० [प्रमाण० परिच्छेद० ५, सू० ४] ४५, १३-१४ १५९ प्रत्येकवृत्तिः साकाङ्क्षा० [नयोपदेश० श्लो० ५९] ५३, १३-१४ १६० प्रत्येकं यो भवेद् दोषो० [
] २७७, ६. १६१ प्रमाण-प्रमेय० [न्यायसू० अ० १, सू० १] ३०, २३-२५ १६२ प्रविविक्तभुक् तैजसः [ श्रुति.
] २६६, ८ १६३ प्रस्थकश्चर्जुसूत्रस्य० [नयोपदेश० श्लो० ६६ । ५४, ३-४ १६४ प्रस्थकार्थं व्रजामीति. [नयोपदेश० श्लो० ६२ ] ५३, १९-२० १६५ फलवत्सन्निधौ०
] २८७, १८ १६६ फलव्याप्यत्वमेवास्य० [पञ्चदशीतृप्तिदी० ९० ] २४३, ३ १६७ बन्ध-मोक्षव्यवस्थार्थ० [पञ्चदशीदीपप्रकरण-२३३ ] २६४, २१६८. बहुनिगद्य किमत्र वदाम्यहं० [संक्षेपशारीरके १, ३३१] २१०, ८-९ १६९ बाढं सन्ति०
[पञ्चदशीतृप्तिदी० ९९ ] २४७, १४-१५ १७० बीयस्स दव्वमेत्तं० [विशेषावश्यकभाष्य-गा० २६६५] ९०, १४-१५ १७१ बुद्धाद्वैतस्वतत्त्वस्य० [पञ्चदशीद्वैतवि० ५५ ] २५६, ५-६ १७२ बुद्धि-तत्स्थचिदाभासौ. [पञ्चदशीतृप्तिदी० ९१ । २४३, १४-१५ १७३ बोधात् पुरा० [
__ ५६ ] २६५, २०-२१ १७४ ब्रह्मण्यज्ञाननाशाय०
[ पञ्चदशोतृप्तिदी० ९१) २४३. १६-१७ १७५ ब्रूते समभिरूढस्तु० ( नयोपदेश० श्लो० ६१] ५३, १७-१८
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
गाथादिकम्
स्थलम् पत्रम् पक्तिः १७६ भजनाया विकल्पत्वाद. [नयोपदेश० श्लो० ५९] ५३, १३-१४ १७७ भेदानां परिमाणाद.. [ साङ्ख्यकारिका-१५ ] ३३४, ३-४ १७८ मनसैवानुद्रष्टव्यम्० [बृहदारण्यकोपनिषद् ४, ४, १९ ] २४२, ७ . १७९ मनसंवेदम.प्तवं
[कठवल्ल्यां ४, ११ ] २४५, १७-१८ १८० मनोबुद्धिरहङ्कारश्चित० ।
] १२३, १८-१९ १८. महाभूतविशाखश्च [म. भा० अश्व• ४७, १३] १०६, १६-१७ १८२ माया सती चेद्०
[अन्ययोगव्य० १३ ] २७४, ५ १८३ मूलप्रकृतिरविकृति
साङ्ख्यकारिका-३ ] ३३५, ४-५ १८४ यः सर्वज्ञः स सर्वविद् [श्रुति
] २१६, २ १८५ यज्ञानां जपयज्ञोऽहम् । [गीता, २०, २५ ] २९०, . १८६ यत् त्वन्यत्र गतस्यापि [नयोपदेश० लो० ७० ] ५४, ११-१२ १८७ यत्र जन्यस्य पूर्वभावं. चिन्तामणि.
] १६३, ४-७ १८८ यान्यत् क्रियावाचिपदं न श्रूयते० ।
] २११, १६-१७ १८९ यथा कटकशब्दार्थः ।
] २९४, ६-७ १९० यथा दीपो निवातस्थो०
[गीता-६, १९] २५४, . १९१ यथा सौम्यैकेन मृपिण्डेन॰ [ छान्दोग्योपनिषद्-६, १,४] २५०, ३-४ १९२ यद् भूतं यच्च भाव्यम्० [
] १.५, १२-२३ - १९३ यदृच्छैव होत्रं क्रियते० [
] २४८, ८ १९४ यदेव दधि तत् क्षीरं० [
] ३३८, ६-७ १९५ यन्मनसा न मनुते० [ केनोपनिषद्, १,५] २४३, १ १९६ येन सह पू भावः० [कारिकावलि-श्लो० १९] १४३, ११-१२ १९७ येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं० [छान्दोग्योपनिषद् ६, १,३ ] २४९, १३ १९८ यम-नियमा-ऽऽसन० [पाताञ्जलयोगदर्शनद्वितीयपादे-सू०२९ । २५२, ७-९ १९९ रूप-रस-गन्ध-स्पर्शाः० [शेषिकदर्शनोपस्कार० ] १३, १०-१२ २०० रूपिणः पुद्गलाः [तत्त्वार्थ० अ० ५, सू० ४ ] . ६, २४ २०१ लये सम्बोधयेच्चित्तं० . [ अद्वैतप्र.
४
२ ५४, ४-५
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथादिकम्
स्थलम् पत्रम् पक्तिः २०२ लिङ्ग-लिङ्गिधियोरेवं० ।
] ३६७, ३-४ २०३ लोइयपरिच्छयसुहो० [सम्मति० का० १, गा० २६ ] ३११, १-२ २०४ लोके च तिर्यग्लोके च० [नयोपदेश० श्लो० ६७ ] ५४, ५-६ २०५ लोहितोष्णीषा० [ २०६ वच्चइ विणिच्छयत्थं० [ विशेषावश्यक-नियु० गा० २१८३] २९१, ७ २०७ वत्सविवृद्धिनिमित्तं०
। साङ्ख्यकारिका-५७ ] ३८४, ४ ५. २०८ वर्णागमोवर्णविपर्ययश्च० [
] ५२, ९-१० २०९ वस्तु पर्यायवद् द्रव्यम्० [ प्रमाण० परि० ७, सू० ९] ५९, ५-६ २१० वह्निरुष्णो जलं शीतं० [
] १०९, ५-६ २११ वायव्यं श्वेतं छाग० [
] २८८, १६ २१२ वायुर्वै क्षेपिष्ठा० [ तैत्तिरीयसंहिता-२, १, १] २८८, १ २१३ विक्षेपशक्तिलिङ्गादि० [सरस्वतीरहस्योपनिषद् , १८ ] २२०, ६ २१४ विड्वराहादितुल्यत्वं० [
J.२५६, २२-२३ २१५ विधिरत्यन्तमप्राप्तौ [
] २८६, १६-१७ २१६ विमुक्तश्च विमुच्यते [कठोपनिषद्-१ ] २५७, १० २१७ वेदान्तानाम०
[ पश्चदशीयतृप्तिदी. १०१ ] २४७, १८-१९ २१८ व्यक्तेरभेदस्तुल्यत्वं० [.
] ३१, ६ २१९ व्यवहारस्तु पञ्चानां० [नयोपदेश० श्लो० ५६ ] ५३, ७-८ २२० व्यावाऽभाववत्तैव० [न्यायकुसुमाञ्जलि० स्त० ३, का० २] २०१, १३-१४ २२१ शाखाभेदात् काम [पञ्चदशीयतृप्तिदी. १०० ] २४७, १६-१७ २२२ शिवमद्वैत चातुर्थ मन्यन्ते [ श्रुति०
] २१८, ४-५ २२३ शुद्धा ह्येतेषु सूक्ष्मार्था० [नयोपदेश० श्लो० ७४ ] ५४, १९.२० २२४ शौच-सन्तोष तपः० [पाताजलयोग० पाद-२, सू० ३२ ] २५३, २-३ २२५ श्येनेनाऽभिचरन् यजेत ।
। २९०, ४-५ २२६ स आस्रवः
[ तत्त्वार्थ० अ० ६, सू० २] ७, ११ २२७ संगहिय-पिडियत्य० [विशेषावश्यक-गा० २१८३ ] २०८, ११-१२
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१
गाथादिकम्
स्थलम्
पत्रम् पङ्क्तिः २२८ सङ्ग्रहोवसतिं ब्रूते० [नयोपदेश० श्ल ७१] ५४, १३-१४ १२९ सचक्षुरचक्षुरिव सकर्णोऽकर्णः [ श्रुति०
] २५६, १ १३० सच्चिदानन्दरूपं ब्रह्म (अद्वयतारकोपनिषद्-६ ] २७८, ५-६ २३१ सच्चैतन्यमात्मनि० [प्रमाण० परि० ७, सू० ८] ५९, २-३ २३२ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म [तैत्तिरोपनिषद्-वल्ली-२, अनु०१, १] २१३, २३३ सदेव सत् स्यात्० [ अन्ययोगव्यवच्छेदिका-लो० २८ ] ३१६, ९२३४ स भूभृदष्टावपि लोकपालः [ १३५ सर्व ब्रह्मव०
[ तेजोविन्दूपनिषद्-६, ४ ] २१८, २३६ सव्वणयसमूहम्मि वि० [सम्मति० का० १, गा० १६ ] ३००, ९-१ २३७ सवियप्पणिव्वियप्पं० [सम्मति० का० १, गा. ३५ ) २८२, १.६ ११३८ सामानाधिकरण्यं च० ।
] २३५, १-२ २३९ सुखमहमस्वाप्सं न किञ्चिदवेदिषम्० । स्मृति० ) २१४, २४-२५ . ११४० स्वतोऽनुवृत्ति० [अन्ययोगव्य० श्लो० ४] १९३, ७-८ १४१ स्वप्रकाशोऽपि साक्ष्येव० . [पञ्चदशीतृप्तिदी. ९० ] २४३, १२-१३ १४२ स्वस्मिन् स्ववसतिं प्राहुः० [नयोपदेश० श्लो० ७३ ] ५४, १७-१८ १३४३ स्वाध्यायोऽध्येतव्यः [ .
] २८८, ११. १२ ३४४ स्थितोऽप्यसौ चिदाभासो० . [ पञ्चदशीतृप्तिदी. ९४] १४४, २-२१ • १४५ हृदि प्राणो गुदेऽपानः० [
] २२४, २४-२५ १४६ हेतुमदनित्यमव्यापि० [ साङ्खयकारिका-१० ] ३२५, ७-८
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
जन
जन
१
१
प्रक्षा
___ ७ १६
.
गरा
दार्थ
७ १५
तंभ
१
जिन व्यस्था
..
१
. . || तत्वबोधिनीविवृतिविभूषितस्यानेकान्तव्यवस्थाप्रकरणस्य
शुद्ध्यशुद्धिपत्रम् ॥ अशुद्धम् शुद्धम् पृ. पं. अशुद्धम् शुद्धम् पृ. व्यस्था व्यवस्था १ ३ | कमगो कर्मणो ७ ११
२ ११ त्युद त्त्युपद
२ १२ । णपणं प ७ १२ नुनुब नुब
प्रेक्षा नाड
ना-5 ___ ७ १९७ गादिरा
२ २१ तभ
२ २५ वृतिस वृतिपरिस जिन
नर-स न-रस व्यवस्था
विविक्तिश विविक्तश शपत्य स्पृशत्य
तत्त्वाथ तत्त्वार्थ - ८ जिगमत.. जिनमत
सूत्र
सूत्रे ९ .. नित्यत्वत्वम् नित्यत्वम्
पदार्थसु पदार्थेषु ९ १२ धितत्वा धित्वा
नय
नयविद्य . विध
त्यर्थ। त्यर्थः। ९ १७
नन्वेवं "१३ कस्वस्व
पाथक्ये पार्थक्ये ११ २२ त्यर्थ
१२ २३ र्य-स
पूर्ते . १२ २५ त्वचा तव-चा
कार्य १३ २ ष्यदे
कमि
कत्वमि १४ २१ प्रति प
त्यर्थ त्यर्थ
१५ १२ यवध
दन
दनं
१६ १२ किया
सङ्ख्या सङ्ख्या १६ २०
.
. .MARAL
३ ११
ཟླ ཝཱ ཙྪཱ བྷྱཱ ཙྪཱ ཙ སྒྲ ་ བློ ཙྪཱ ཙྪཱ ཙྪཱ བྷྱཱ ཙྪཱ བྷྱཱ ཉྙོ ཟླ ༤ གྷ ཝ ཝཱ༔
...........
तक
नेन्वेवं
कस्व
त्यर्थ
काय
प्रतिप यैव ध
क्रिया
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्धम्
दाथगता
क्याज्जा
वेदाना
साङ्कय
न्न प्र
सवषां
क मे
मस्व
कत्वं
ऽपिजा
कपि
पपति
महदास
पदाथ
वाद्यव
प्रतिक
सर्वत्रंत
बोधान्तर
मित
चेति
रूपमत्व
भावात्मपरि
द्वविध्यम्
मत्व
अतात्त्विकः
कत्व
शुद्धम्
दार्थगता
क्याज्ज्ञा
वेदना
साङ्कर्यं
नস
सर्वेषां
कमे
मत्वस्व
कत्वे
पिजा
कपि
पतति
महदसा
पदार्थ
मितं
चेति,
रूपत्व
भावात्मक परि
द्वैविध्यम्
प्र. पं.
१६ २७
१७ १६
२४
मवत्त्व
अतात्त्विकः ।
कलं
३
२५ २२
२७ २०
२७ २०
२७ २१
२८ २
३१ ११
३२ १९
४३
वाद्यन्यतमत्वाव ३४ १३
प्रति क
३२ २४
सर्वत्रेति
३७ १४
बोधानन्तर
३७ १६
३७ २४
३७ २५
३८ ११
३८ २३
३९. १४
३९ २०
३९ २४
४०
३३ ३
३३ २१
३४ २
३४
७
अशुद्धम्
सदश
कं
जनमते
शेष,
अभाव
सवा
स्ववरू
भवां
कत्व
क्षणक
पूर्व
स्तथव
प्रक्षेप्तु
परि
मेनन्मु
वस्तु
स्वका
नैकः
यान्नगमः
निबोधा
मान्यदि
मत्वं
त्र्यव
नगम
द्रव्यार्थिको
शुद्धम्
सदंश
कथं
जनमते
शेषः,
अभावा
संवा
स्वस्वरू
भावां
क
क्षणक
पूर्व
स्तथैव
प्रतिक्षेप्तु
प्रति
मेतन्मु
वस्तु,
स्वाक
नैकः
र्ययान्नैगमः
निवेशा
मान्यादि
मत्त्वं
व्यव
नैपगा
पृ. पं.
४० २०
३० २२
२ १२
४३
०३ १८.
४३ २४
४५ ५.
४५ ११
४६
९
४६ १५.
४६ २१
४६ २५.
४७ १२
५०
५० १४
५१ १८
५१ २०
=
S.
५१ २४
५२ १.
५२ ३
५२
४
५२ १५
५४
५४ २३.
द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिको ५७
७.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
अशुद्धम् नीत रजुसूत्राः अन्त्यस्त्रयः चिन्नगमस्य त्रविध्य 'पर्जन इत्येना यिका न सत्
पृ पं. ७९ १३ ८० १८ ८१ १२ ८. २३ ८२ ७
इात
गुणाः
८३ २३ ८४ २२ ८६ १० ८६ १४ ८६ २२
ख्यामिति गुणशिष्ट सांवृतो
तद्भे
शुद्धन् पृ. पं. अशुद्धम् शुद्धम् नीतं ५७ १८ । प्याधि प्यधि रर्जुसूत्राः ५८ १५ इत्यात्रा इत्यत्रा अन्त्यास्त्रयः ५८ १५ । पर्यायात्वा
पर्यायत्वा चिन्नेगमस्य ५८ २१
इति त्रैविध्य ५९ १२ न्तर न्यतर पसर्जन ५९ १०
ङ्क्षाऽव्यु
द्भाव्यु इत्यनेना
झाऽव्यु ङ्क्षाव्यु यिका- ६१ १८ सतः
सातः न सन् ६१ २३ इ ति इति गुणः ६२ १२ याग ख्यानमिति ६२ १४ निब निब गुगविशिष्ट ६३ १५ सांवृती ६४ ९
मभेदा व्यवहि ६४ न्धो , ६०
न्धनवे
पत्तेः भ्यहित
गदे त्रया ७२ १४ सणन समान
बोधप्रति ब धं प्रति पर्यायगत
शील शीलं देनिर्गलि
ण 'त्ति ___णा'त्ति कनयेनैव ७५ १७ त्मिकेवे त्मिकैवे त्यूह ७८ २३ तदभावे तद्भावे एव ७८ २५ मेदेऽपि भेदेऽपि समान
प्रधान्यना . संविसं
दिात दिति
सझे ममेदा
८७ १४
व्याहि
भेद
८७ १७
न्धा
८८
८
पत्तः गदे
८९ ८ ८९ ९ ८९ १३
भ्याहित चर्चा मे पर्यायागत देविगलि
मि
८९ १४
__७४ १४
९१ ९४ ५ ९४ १७
कतयैव
९४ १७
त्यूह
एक
.
८१
सामान संवितसं
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्धम्
केवलनात
प्रधान्यनात
विषयाक्रय
गा
वादि
तस्यव
प्रामाण्य
खरशङ्गम्
खरशङ्गम्
तदवं
. कथ
र्याया
न्याव
पार
कथ
नाम
द्रव्याशा
द्रव्याथिक
तदवाम
पात
याथिक
र्याय
द्रव्याथिक
नोत
नगम
प्राति
पृ. पं.
९६ १२
९६ १२
९६ १७
९६ १९
९६ १९
९६ २३
९६ २४
खरशृङ्गम्
१०१ ३
खरशृङ्गम् १०१ ४
तदेवं
१०२
३
कथं
१०२
८
र्यायो
१०२ १०
न्यवि
१०२११
परि
१०२ १२
१०२ १२
१०२ १३
१०२ १०
१०२ १४
१०२ १५
१०२ १६
१०२ १७
१०२ २०
१०२ २२
१.२ २६
शुद्धम्
केवल ति
प्राधान्येनेति
वित्रय
எர்
वादि
तस्यैव
प्रामाण्यं
कथं
नमि
द्रव्यांशा
द्रव्यार्थिक
तदेवमिति
पति
यार्थिक
र्याय
द्रव्यार्थिक
ति
निगमः
प्राप्ति
४५
१०४ १३
१०६
अशुद्वम्
यश्चव
योऽन्या
स्तोत
कतृत्वा
अपरेत्विति
कश्चित्
सेश्वरक्षे
तत्तत्फलाप
कार्य
काय
कश्चिद्
मप
क. य
काय
नायिका
रेवक
स्वभावा
मूतम्
वतमानं
तन्नंव
मात
सिद्धः
जगत
षस्य, ल
नेत्रैव
भ्युप
पू. पं.
१०६ १५
१०७ १३
१०७ १४
कर्तृत्वा
१०७ २०
अपरैस्त्विति १०७ २६
कैश्चित्
१०८ ६
सेश्वरपक्षे १०८ १०
तत्तत्फलोप १०८ १६
१०८ १७०
१०८ १८.
१०८ १९.
शुद्धम्
यश्चैव
योऽन्यो
स्तौति
कार्यं
कार्य कै श्रद्
मुप
कार्यं
कार्यं
नैयायिका
रेक
स्वभावो
मूर्तम्
वर्तमानं
तन्न
मिति
सिद्धि:
जगतो
पस्य ल
१०८ २१
१०८ २३
१०९ ૩
१०९ १५
१०९ १९.
१०९ २०
११० २
११० २६
१११ २३
११२
३.
११२ ७.
११२ २५.
११३ २५.
११५ १५.
भ्युपगनैव ११५ २२
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृति
वृत्ति
नवा
अशुद्धम् शुद्धम् पृ. पं. अशुद्धम् शुद्धम् पृ. पं.. समवायादिना स्वाश्रयसम
न्तमा
न्तरमा __ १२८ ११ वायादिना ११६ १० । इत्यास्या इत्यस्या १३१ ३ किञ्चति किञ्चेति ११६ १७ भवति, भवति १३५ १२ वह्निरे वह्निर्वह्निरे ११६ १९ गिनीऽपि गिनोऽपि १३५ २६ मण्यादे प्र मण्यादेः प्र ११७ ५ तदा
तथा १३७ ६ द्विविधकारण-द्विविधकारणत्व- ११७ १५ । दशयति- दर्शयतिएवं चोत्तेजका
किचति किवेति १३७ १८ भावविशिष्टम
भावन भावेन १३८ । . ११८ १३ ण्याद्यभावस्य
१३८ ७ कारणत्वम्
पात्त पत्ति १३८ ८ तृणादिजनको। तृणादिदाह
नवो १३८ १२ जनको। ११९ ८ वशिष्टय
वैशिष्टय
१३८ १५ तृणादिजनकः तृणादिदाहजनकः ११९ ९
विनि १३८ १६ स्तादश स्तादृश ११९ १६ इात इति १३९ १५ नत्वप्रतिबद्धत्वं नन्वप्रतिबद्धत्वं १२० ५ चक्षुस्संयुक- चक्षुस्संयुक्तकाल वि कालवि १२० २३ वैशिष्ट्या, दि समवायादि १४० २२ एवोत्त एवोते १२० २५ | त्वे न त्वेन १४२ ३ निर्मथना निर्मन्थना १२१ ३ द्विविधापि द्विविधोऽपि १४४ ६ गुरु- १२१ १६
कता
कत्वं १४४ ८ तरपीति 'तरपीति १२२ १२ व्यातरेक व्यतिरेक १४५ १२ स्तबर्बाद्या स्तैौह्या १२२ १९ । यव
यैव १४५ २२ अनेवम्भूत अनवम्भूत १२२ भेवे
भवे १४६ ९ पापदेव पापादेव १२३ १५ ग्रहस ग्रहण स १४६ १२ तस्येव तस्यैव १२६ ४ कार्यव्यते कार्यव्यति १४७ २५ उच्छे रच्छि १२६ ४
व्यति १४८ ९ मम्युपेयम् मभ्युपेयम् १२६ १० । दराप देरपि १४८ १४
विान
गुरू
व्यात
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
अशुद्धम्
इण्डादना यिथासाद्धः पालवं तस्वा
दिकं
१५६ २०
ति
दयारपि
पतिः
पतित्व
कारो
देकक
पन्देस्थेति शब्द प्रति वतित्व
शुद्धम् पृ. पं.. अशुद्धम् शुद्धम् पृ. पं. दण्डादिना १४८ १६ वाच्छिन्न वच्छिन्न १५६ १० न्यथासिद्धिः १४८ १८ स्वगं स्वर्ग १५६ ११ शालित्वं १४८ २० वतित्व वर्तित्व १५६ ११ यतः स्वा १४८ २३ । ग्रह नियत प्रहनियत १५६ १४ तद्रू १४९ १८ दिक रिति १५० ५ वतित्व वर्तित्व १५६ २२ द्वयोरपि १५० १२ | दिक प्रति दिकं प्रति १५६ २३ ज्ञानं १५० १९ श्रवणेत्वेन श्रवणत्वेन १५७ ६
१५० २३ घट प्रति घटं प्रति १५७ ७ पूर्ववर्तित्वं १५१ ५ त्वादिव त्वादेव १५७ २०
१५१ ११ सिद्धत्व सिद्धत्वं १५९ १४ शब्दस्येति १५३ ७
देकैक १५९ १५ शब्द प्रति १५३ | प्रति-नचेति प्रतिक्षिपतिवर्तित्व १५३ १०
___ नचेति १५९ २२ मे नो १५३ १५ चक्रस्य दण्डस्य १५९ २४ मस्तु
१५३ १६ वेऽपा वेऽपी १६० १४ कालिक १५४ १२ न्यथाासद्ध न्यथ सिद्ध १६० १५ सामान्य १५४ १६ गन्धाभावो गन्धप्रागभावो १६० १६ एवं १५४ १७ यव
यैव १६२ ३ वतित्वं १५४ १८ ! लक्षणे लक्षणे, १६२ १० सामान्य १५४ १९ यव
यैव १६२ १५ पूर्वव १५५ ३ सम्मति सम्मति १६३ १६ विशिष्य १५५ ९ तद्वत्व
तद्वत्वं १६६ ७ हेतु-वं १५५ १४ वच्छेक वच्छेदक १६६ ९ न चैवम् १५६ ६ । रासमत्वा रासभत्वा १६६ १९ वर्तित्वस्य १५६ ६ ' सम्भबा सम्भवा १६६ २१
मेनो
मस्त कलिक सामान्य
एवं
पतित्वं
सामान्य
अशिष्य . हेतुत्व नचवम् पतित्वस्य
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
___.
पूर्व
रक्तद
अशुद्धम् शुद्धम् पृ. पं. अशुद्धम् शुद्धम् पृ. पं.
पूर्व १६७ २२ धारः धारत्वम् १९६ २२ काभूत कीभूत १७० ८ धार इत्यर्थः रत्वमित्यर्थः १९६ २३ लानवच्छे
लावरछे १७० १८ कुण्डेत्वेन कुण्डत्वेन १९७ . गान्तर गानन्तरं १७१ १५ कुण्डेत्वेन कुण्डत्वेन १९७ ८ हितका हितपूर्वका १७३ २१ नति नेति १९७ १४ हित हित- १७३ २५ भावता भवता १९७ २०. द्रव्यत्वाद्यवच्छेदेन . १७४ ६
रक्तताद १९८ १७ वर्तमानस्य वत्तमानस्या
रिक्तत्व रिक्तत्वे, १९८ २५ भावस्य १७४ ७ योगिकत्वं
योगित्वं १९९९ आदिपदा पदा १७४ १४ विशिष्टति विशिष्टेति १९९ १४ येव तदा येव तदा तदा १७४ २५ प्रयो प्रतियो २०० भावस्यव भावस्यैव १७६ १९ विषयरू विषयस्वरू २०२ ३ कायस्य
कार्यस्य १७७ २३ एतदकाङ्कितपत्रान्तिमपङ्क्तितत्रक
तत्रक १७७ २६ स्थ" तादृशप्रत्ययास्या" इत्यन्धि भ न्धित्वं भ १७९ ५ । स्यानन्तरमग्रिमपत्राष्टमपतिपृथमन्वय पृथगन्वय १८१ २२ स्थ" प्रामाण्यं स्यादित्याह" दिक प्रति दिकं प्रति १८३ ६ । इत्य द्यारभ्यान्तिमपति यावत् पररू
परत्वरू १८५ ८ ग्रन्थोऽक्सेयः, अन्तिमपक्तिस्थणकस्यव गैकस्यव १८६ ९ " संयोगसम्बन्धाव' इत्यस्याधमिणः धर्मिणः १८८ १८ नन्तरं चतुर्थपङ्क्तिस्थ 'च्छिन्नपरं उक्त पर उक्त १९० १८ घटनिष्ठ' इत्यादिपङ्क्तिचतुगमन्तव्य गन्तव्य १९० २२ टयग्रन्थोऽसेयः । . २०२ २६ ति तत् तस्यैव ति तस्यैव १९१ ९ समवायन समवायेन २०३ ६ अन्यता अन्यतो १९२ २६ घटवादति घटवदिति २०३६ नैयायिकैः १९४ ११
नापीति २०३ १० लिकास लिकस १९६ १० । पटो . पटौ २०३ १७
नैयायिकः
नपाति
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्धम् शुद्धम् पु. पं.
पर्यायार्थक पर्यायार्थिक २०४ २०
द्रव्यर्थिक
द्रव्यार्थिक २०४२१
धनुर्धर
२०५१०
धनुधर
दय
त्वन्मि
दयः
त्वान्मि
शास्त्रस्य सम्यक् शास्त्रस्य
सम्यक्त्व
२०६ १०
रेकः, यद्वा
२०८ ३
निराकृत
२०८ १६
सामान्येति २०८ २१
कालं
२०९ ८
अस्त्यर्थः २.२ १०
सद्भ्यामनि २१३ २
रेकः यद्वा
निरकृत
समन्
कालं
अस्त्यथ
सद्भ्यादनि
इष्ट पटः
ब्रह्मव
प्रतात्या
त्रिगुणा
त्यर्था
गना
धमिवि
रूपज्ञान
श्रुततैवेति
इति इति अनेक
त्वाद्यत
शिव
लक्ष्यत्व
.
प्रतीत्या
त्रिगुणा
नित्यर्थी
गिनो
धर्मिवि
इष्टः पटः २१३ १२
ब्रह्मैव
२१३ १९
२१४
२१४ ६
२१४ १३
२१४ १६
२१४ २०
२१५ ८
२१५ २३
२१६ ७
२१६ १०
२१८ १६
२१९ ४
रूपमज्ञानं
श्रितैवेति
इत्यनेक
२०५ १६
२०६ ५
त्वान्त
शिव
लक्ष्यत्वं
४९
अशुद्धम्
ज्ञानस्यति
तत्रति
शक्तरा
यात्मनः
शरारम्
निमित्तं
यमा बलात्
कमन्द्रिय
०
कायषु
सूप्तः
प्राज्ञ - विश्व
विश्वा-वै
वागाख्या
तेण
ज्ञदे: ना
मेवात्मन
शरीररो
प्रत्यगा
पपात्ति
भूत
विशिष्ट
शुद्धम्
र्यात्मनः
शरीरम् निमित्तं स्वोपाधिप्रधानतया चोपा
दानं भवति, यथा ऌता तन्तुकार्यं प्रति
स्वप्रधानतया निमित्तं २२१
ज्ञानस्येति
तत्रेति
शक्तेरा
२३० ११
२३० १६
विश्व-वै वागाख्यकर्मे २३० २१
२३१ १५
२३२
५
२३२ १२
शरीरो २३३ २० पदार्थ-प्रत्यगा २३४
५
पपत्ति
२३४ १३
भूतं
२३४ १४
विशिष्टदेवदत्त- २३५ ૪ इति । वाक्य इति वाक्य २३६ १९
पृ. पं.
२१९
२१९ १०
२१९ ११
२१९२१
२२० २६
१
यमो बलात् २२१ ७
कर्मेन्द्रिय
२२२
५
कार्येषु
२२२ १४
२२६ १८
स्वप्नः
प्राज्ञ - तैजस
विश्व
तेना
ज्ञानादेः
मेवात्मान
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्धम् उत्पलमपि
तत्-त्व व्याप्येतान्यवत् व्याप्यतेऽन्यवत् २४३
फलव्यप्त्य
प्रकृतर्थो
फलव्याप्त्य २४३ २५
प्रकृतार्थी
२४४ १३
व्याप्यत्व
व्याप्यत्वं
२४४ २०
रितेति
२४६ २३
दाठप
२४७ २२
मप्युप
मुप
२४९ २३
भावावमास
भावमास २५२ १४
निविकल्पक निर्विकल्पक २५२ २३ चित्तस्याप चित्तस्योप २५४ २५ आशनीया अशनीया २५५
४
देहमत्रामाथी देहमात्रा
मत्रार्थी
एतेन
ऐतेन
तत्तदा
नामदेवा
पृ. पं.
शुद्धम् उत्पलं
२३६ २०
तत्-त्वं २३९ १२
१२
कयारित्यर्थः
दुर्दुरूटो
प्रपञ्चोप
वृत्तब्रह्मणा
अथाप
त्तयदेव
द्वताभावेति
निधर्मक
रिक्तेति
दा
५०.
२५७ १६
२५९ २
२५९ १८
२६० १९
कयोरित्यर्थः २६१ १२
दुर्दुटो
२६३ १५
प्रपञ्चोपि २६३ १९
वृते ब्रह्मणा २६६ १५
अथापि
२६६ १५
तयेदेव
२६८ १४
द्वैताभावेति २७० ६
निर्धर्मक
२७०
तत्तादा
वामदेवा
अशुद्धम्
तद्वशिष्टय
निवृत्त
धमिण
पत्याजननी
भेदरूपो मेदा
मात्र
अरोत्स्यत
अखण्डकार
बह्मभिन्नत
मासा
रिक्तन
शङ्का
दुःख
तत्कर्तृमा
ति
कैदर्शि
गमपरोव्यव
शुद्धम् पृ. पं. तदूवैशिष्टय २७० २२
निवृत्ता
२७१ १२
धर्मिण
कथ.
सव
पारमष
स्यापदशन
वाक्यस्याखण्ड- वाक्यस्य ज्ञानव्यक्तौ लक्षणा लक्षणा
वेवि
विनिश्वश
२७१ २५.
पत्यजमनी २७४ २३
भेदरूपो नवा
Sभेदरूपो भेदा २७७
कथं
सर्व
२७९ १४.
२७९ १७
पारमर्ष स्योपदर्शन २७९ २४
५
२७७ ६.
मासाः
रिक्तेन
शङ्कां
दुःखा
तत्का
२८१ १०
२८२ १
मात्रं अनुत्स्यते २८२ १९.
१
ण्डाकार २८३ बह्मभिन्न २८३ २२
२८७
२.
२८७ १२
२८७ २०
२८८ ११
२८९ ४
२८९ १३
२९१
९
२९१ १९
२९५ २० विनिश्चयश २९५ २१
नेतिकत्त
कैर्दशि
गमो व्यव
वेर्वि
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्धम् बोऽथ इदर्शः मनिर्विकल्प न्यो प
न्यार्थों
'इतिरेति
३००
जानितो
स्यव
या माह कंप बास्देवेति
३०१
१७
समुदायेऽपि हाथः
शुद्धम पृ. पं. अशुद्धम् शुद्धम् पृ. पं. कोऽर्थः . २९६ १० विध्य त्रैविध्य ३१६ १९ ईदृशः २९६ २५ न त् नात् ३१६ १९ मविकल्प २९६ .५ वचनं - वद्वचनं ३१६ २० न्योर
न्यार्थयत्नो ३१७ १६ इतरेति
प्रधानया प्रधानतया ३१७ २५ जनितो
स्व ३१८ १ यामाह ३०० २२ त्तः
३१८ २१ कंयत्प ३०० २४ वाञ्छयो बोधेच्छयो ३१९ १४ स्यादेवेति ३०१ काय कार्य ३२० २१ एकैक
किस्वरूप किस्वरूप ३२० २३ मुदायेऽपि ३०३ २ वारणकं वरणकं ३२१ ७ शङ्काथः ३०४ १३ तथा
यथा ३२३ १९ ३०४ १९ मन्तेन मनेन , ३२४ १० पेक्षया ३०९ १२ सोऽपि सापि ३२४ २५ त्वा ३०९ १७ नस नमस ३२५ १९ चतन्यस्य ३१० ११
णनं ३२५ २१ चैतन्य ३१० १३ । यतोऽनत्यम् यतोऽनित्यम् ३२६ १० दालन्ति ३१२ ५ नेन ने न । ३२६ १७ मतोप ३१२ १६ त् , सर्वदा त् सर्वदा ३२७ ९ व्यतिरिक्तं ३१२ १८ अकर्यत्वात् अकार्यत्वात् ३२७ ११ त्यत आह ३१३ ४ सावयत्व- सावयवत्वनिरपरिणाम ३१३ १२ निरवयत्वाभ्यां वयवत्वाभ्यां ३२७ २२ युक्तिकं ३१४ १४ सवयव सावयव ३२७ २३ दध्यादि ३१४ १७ पारतन्त्र पारतन्त्र्य ३२७ २४
३१५ ९ प्रतिक्षेप प्रतिक्षणं ३२८ ९ चैकत्वं ३१६ १५ । सशक्तस्य शक्तस्य ३२९ १
एष
णन
पेक्षाया स्वाह चतनस्य चैतन्य बाटान्ति प्रताप थरिक्त स्य आह परिमाण युक्तिकं दच्याधि
पर
पर
चकत्वं
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेव
३३० १२
अशुद्धम् हेतु भव थिनः वाज कायो समथम्
س
س
समर्थम्
३३१५
سہ سہ
س س اسم
م
س س ام س
س س
سے سر
उक्ता भात्या वारव्यातः पञ्चहेतु मिति, नच
र्भावा मो हा बुद्धादयः त्वयो विरुद्ध सर्वात्मेति
शुद्धम् पृ. पं. अशुद्धम् शुद्धम् पृ. पं. हेतुं ३३० १२ । प्रविष्टा प्रतिष्टा ३५६ १७
घटास्या घटस्या ३५७ ११ थिनः ३३० १६ व्यपदेशा व्यपदेशाः ३५९ २२ बीज ३३०१
सुखस्यो दुःखस्यो ३६३ ८ कार्यों ३३० २५
तत्प्रत्युक्त तं प्रत्युक्त ३६३ २७ अस्या
अस्य ३६७ २४ कत्तुं ३३२ ९
प्राप्तायोगानां प्राप्तयोगानां ३६९ १९ युक्ता
पुरुषा. पुरुषा ३७० २ भीत्या ३३३ ११
ततः साङ्ख्यकृता ० ३७१ १८ व्याख्यातः १६
कारण कारण ३७१ २४ पञ्चमहेतु ३३३ १७
सानार्थ्या सामर्थ्या ३७१ २४ मिति नच, ३३३
व्याप्त्याभावा व्याप्त्यभावा ३७३ ७ . वो ३३४ १४
नान्यथा नानन्यथा ३७३ १२ मोहा
गन्तदा गस्तदा ३७३ १५ बुद्धयादयः ३३५
तत्रप्रथ तत्र कथ ३७३ २२ त्वयोः ३३६ २२ निरुद्ध ३४१ १२
रूपापरा रूपपरा ३७५ १४ सर्वात्मनेति ३४१ २३
स्यव
स्यैव ३७५ २०
गमन एवं ३४१ २४
गमनं ३८१ १३ स्यात्मनो ३४३ २४
शुक्तरिति शुक्तेरिति ३८१ १५ भिन्नत्वम् ३४५ २२
किंबु कि नबु ३८२ १ भावाऽऽवि ३४६ २
परः
परैः ३८२ १८ धाम ३४६ १५
स्यैप स्यैव ३८३ २१ हेतूकरणे ३४९ ९ निमित्त निमित्तं ३८४ २२ जन्मैव न ३५१ ७ प्रकरणावादा प्रकरणादा ३८६ ५
त्वपपाठ त्वत्र पाठो ३८८ १४ प्यायात ३५५ १५ । एवेति युक्तः ३८८ १५
३३४
एब
स्यात्मानो भिन्नम् भावऽऽवि धमि हेतुकरणे जन्मेव
प्यापात
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાકરણવાચસ્પતિ-કવિરત્ન-શસ્ત્રવિશારદ - અનુપમવ્યાખ્યાનસુધાર્ષિ-શાસનપ્રભાવક
પૂ.આ.મ.વિજયલાવણ્યસૂરીશ્વરજી
પૂજ્યપાદ આચાર્ય શ્રીમદ્દવિજયલાવણ્યસૂરીશ્વરજી મહારાજ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
न्यायविशारद-न्यायाचार्य-महामहोपाध्याय-श्रीमदयशोविजय
गणिमणिप्रणीतं जैनतर्काभिधानम् अनेकान्तव्यस्थाप्रकरणम् ।
तदुपरितपोगच्छाधिपति-शासनसम्राट्-सर्वतन्त्रस्वतन्त्र-जगद्गुरु-श्रीविजयनेमिसूरीश्वरपट्टालङ्कारेण व्याकरणवाचस्पति-शास्त्रविशारद-कविरत्ने तिपदालङ्कृतेन श्रीविजय लावण्यसूरिणा विरचिता
तत्त्वबोधिनी विवृतिः।
200000
यज्शाने भाति विश्वं करगतफलवद् यश्च भावारिजेता
पूज्यानां यश्च पूज्यो वचनमवितथं यस्य नो बाधमेति । तं वन्दे वीरमाप्तं जिनप्रवरमहं सर्वकल्याणकन्दं
देवानां देवमिद्धाभयपदल सितं स्वस्वभावैकलीनम् ॥ १ ॥ यत्कृत्यध्ययनेन मन्दमतयोऽप्यस्मादृशो व्याकृतौ
काव्ये तत्वविमर्शशास्त्रनिचये चाप्तप्रवेशा अरम् । तान् सरिप्रवरान् नमामि सततं स्वाध्यायसम्पादकान्
स्मृत्याऽभीष्टफलप्रदान् नवकृतौ श्रीहेमचन्द्राभिधान् ॥२॥ प्राचीनोक्तिविशारदा नवनवोन्मेषैकविद्याधनाः ।
श्रीमन्तो मिति-नीति-भङ्गनिपुणास्तत्त्वप्रथाकोविदाः । लद्धमैकनिकेतना बुधवराः सन्त्वत्र विघ्नापहा • ऐकारैकजपातयित्वप्रमुखाः श्रीमद्यशोबाचकाः ॥३॥
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
२]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् यस्यास्ति प्रतिभैव शास्त्रनिचये तत्त्वार्थसन्दर्शिनी
यो नित्यं कृतिमातनोति विमलां तत्त्वप्रथाभासुराम् । व्याकृत्यादिविचारणा प्रतिदिनं यच्छिष्यवर्गे तरा
तं भक्त्या प्रणमाम्यहं गुरुवरं श्रीनेमिसूरीश्वरम् ॥ ४ ॥ सेवा शास्त्रस्य नित्यं विलसतु रचनाव्याजतो मामकीना
स्वाभ्यासो वृद्धिमीयाजिनमतविषयो वाऽस्तु बालोपकारः। इत्याशातः प्रवृत्तिस्त्विह विवृतिविधौ या च लावण्यसूरेः
साऽनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणविषया चांशतोऽप्येत्वभीष्टम्॥५।। ऐन्द्रस्तोमनतं नत्वा वीतराग स्वयम्भुवम् । अनेकान्तव्यवस्थायां श्रमः कश्चिद् वितन्यते ॥ १॥
प्रारिप्सितस्य जनतोपराभिधानाऽनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणस्य निर्विघ्नपरिसमाप्तये स्वाभीष्टदेवनमस्कारलक्षणंमङ्गलमाचरन्ननुनुबन्धचतुष्टयावगतिनिमित्तमन्वर्थग्रन्थनाम निबध्नाति-ऐन्द्रस्तोमनतमिति'इन्द्रस्तोमनतम्' इत्युक्तावपि इन्द्राणां सुराधिपतीनां स्तोमः समूहस्तेन नतं प्रणतिकत्यतः पूजातिशयो लभ्यत एव, एवमपि यद् ‘ऐन्द्रस्तोमनतम्' इत्युक्तं तेन स्वनिर्मितग्रन्थमात्र एव श्रीयशोविजयमहोपाध्यायः स्वाभीष्टसरस्वतीमन्त्रस्य ऐङ्कारस्य स्मरणं करोत्येव, तेन च श्रीमद्यशोविजयाभिधस्य स्वस्य कर्तृत्वमपि लभ्यत इत्युपदर्शित भवति, अत्र इन्द्रसम्बन्ध्यर्थकस्यैन्द्रपदस्य स्तोमपदेन समूहार्थकेन कर्मधारयसमासः। 'वीतरागम्' इत्यनेन संक्लेशजननरागादिराहित्यतस्तत्लहवरितद्वेषादिराहित्यस्याप्यवगतिरित्यतोऽपायापगमातिशयोऽवगम्यते। 'स्वयम्भुवम्' इत्यनेन च शानातिशयः, ज्ञानरूपेणैव सर्वदा स्वयं परिणमतेऽयम् , अतः स्वयं तथामवनात् स्वयम्भूरिति। एतन्नमस्कारकरणानन्तरमनेकान्तव्यवस्थायां श्रमस्य यद् विधानं तेनार्थादिदमावेदितंभवति-ययुक्त
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[३
विशेषणविशिष्टं जिन नत्वा एकान्ततत्त्वव्यवस्थायां श्रमो विहितः स्यात् तदा निष्कल एव भवेत् , एकान्ततत्त्वस्य जिनाननुमतत्वेन तव्यवस्थाप्रतिबन्धकस्य विघ्नस्य जिननमस्काराऽनपनेयत्वात्, अभीष्टसिद्धिप्रतिबन्धकविघ्नसमूहापनयनस्यैव तत्कार्यत्वात् ,अनेकान्ततत्त्वं तु त्रिपदीवचनप्रणेतुर्जिनस्यानुमतमेवेति तत्प्रणामलक्षणमङ्गलतस्तद्व्यवस्थाविघ्नापनयनं संभवतीत्यतोऽनेकान्ततत्त्वाविर्भावकवचनातिशयोऽपि भगवतोऽर्थादवगम्यत इति तथाविधातिशयचतुष्टयसम्पन्नपुरुषधौरेयनमस्करणं विघ्नौघविनाशकत्वाद् भवत्येव मङ्गलमित्यभिसन्धिः । 'अनेवान्तव्यवस्थायाम्' इत्यनेन ‘अनेकान्तव्यवस्था' इति ग्रन्थनामसंशब्दनादनेकान्ततत्वव्यवस्थापकत्वादेवास्य ग्रन्थस्य ‘अनेकान्ततत्त्व' इति नाम, तथा चानेकान्ततत्त्वमस्याभिधेयम् , विशेषेण तदवगतिलक्षणा तद्व्यवस्था प्रयोजनम् , अनेकान्ततत्त्वावगतिकामोऽधिकारी, अनेकान्ततत्त्वेन सहोक्तग्रन्थस्य प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावसम्बन्धः, उक्तप्रयोजनेन सह जन्य-जनकभावसम्बन्ध इत्याल्लभ्यते, एतदनुबन्धचतुष्टयप्रभवेष्टसाधनताज्ञानत: श्रोतृणामेतदध्ययने प्रवृत्तिः सूपपादिता भवतीति। कश्चिच्छ्रमः य: केवलपरदर्शनकोविदैः केवलस्वदर्शननिपुणैर्वा कर्तुमशक्यः स श्रमः, स च परमतनिराकरणपूर्वकस्वमतव्यस्थापनानुकूलप्रयत्नलक्षणः स्व-परदर्शनविदुष एव सम्भवतीति तथाविधप्रयत्नशालिनः स्वस्य स्वपरदर्शनवेत्तृत्वमावेदितं भवतीत्येतादृशपुरुषनिर्मितग्रन्थस्याध्ययनादौ प्रेक्षावतामवश्यमेव प्रवृत्तिर्भविष्यतीत्यतो यावध्ययनाऽध्यापनादिव्यवहारस्तावदयं ग्रन्थोऽध्ययनाध्यापनादिव्यापारगोवर इति तावत्कालस्थायित्वमप्यस्य गम्यत इति ॥१॥
जिनमतस्यानन्तनयमयस्यातिगूढाभिप्रायस्यांशतोऽपि ज्ञानं न सम्भवति नयलवपरिज्ञानदुर्विदग्धानां परेषामिति जिनाभिप्रेतस्य
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ तत्वबोधिनी विवृतिविभूषितमा जिनमतमतिगम्भीरं नयलवविद्भिः परैरनन्तनयम् । आघ्रातुमपि न शक्यं हरिणेन व्याघ्रवदनमिव ॥२॥ वस्तुधर्मो ह्यनेकान्तः प्रमाण-नयसाधितः । अज्ञात्वा दूषणं तस्य निजबुद्धेविडम्बनम् ॥ ३॥
अथ कोऽयमनेकान्तः ? उच्यते- तत्वेषु भावाऽभावादिशबलैकरूपत्वम् । कानि तत्त्वानीति चेत् ? तत्रेदं तत्त्वार्थमहाशास्त्रसूत्रम्
प्रमाण-नयनिष्टङ्कितस्वरूपस्य वस्तुधर्मस्यानेकान्तस्य स्वरूपमपरिशायैव दूषणं स्वबुद्धिविडम्बनमेव परेषां न तु तद् दूषणं शपत्यनेकान्तम्, अतोऽनेकान्तव्यवस्थाऽस्मत्प्रयत्नोपढौकिता समादरणीया विद्वद्भिरिति न निष्फलोऽयं प्रयास इति पद्याभ्यामाह-जिगमतमिति, . वस्तुधर्मो हीति च । जिनमतस्याऽऽघ्राणमंशतोऽपि परिज्ञानम् । नय. लववित्त्वं च दुर्नयाभिनिवेशशालित्वम् । परैः तीर्थान्तरीयैः। तस्य अनेकान्तस्य । अन्यत् स्पष्टम् ॥२-३॥
परस्परविरुद्धानां सत्त्वासत्त्वादीनामेकत्र समावेशासम्भवाद् यत्र सत्त्वं तत्र नासत्त्वम्, यत्र नित्यत्वं तत्र नावित्यत्यत्वम् , इत्येकान्त एव कान्त इत्याग्रहग्रहिलः परः पृच्छति- अथेति । अयम् 'वस्तुधर्मो ह्यनेकान्तः' इत्यनन्तरपद्ये निर्दिष्टः। क इति- 'किमाक्षेपें', एकान्त एव सर्वत्रावलोक्यत इति तदुपलम्भबाधित्वान्नास्त्यनेकान्त इत्याक्षेपः । अभिन्नदेश-कालाद्यवच्छेदेनैकाधिकरणाऽवृत्तित्वमेव विरोधः, स च विभिन्न देशकालादिस्वस्वनिमित्तापेक्षयैकत्र विद्यमानानामपि भावाऽभावादीनां निर्वहत्येवेति विरोधे सत्यप्यविरोधो भावाऽभावादीनामित्येकत्र समावेशसम्भवादनेकान्तो न विरोधबिभी.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
" जीवाऽजीवाऽऽश्रव-बन्ध-संवर-निर्जरा-मोक्षास्तत्वम्" [ तत्वार्थाधिगम० अ० १. सू० ४.] षयाऽपहस्तयितुं शक्य इत्याशयेनोत्तरयति- उच्यत इति । ‘भावाभावादि०' इत्यादिपदान्नित्यत्वाऽनित्यत्व-भेदाऽभेदादेरुपग्रहः। तथा च तत्त्वेषु जीवादिपदार्थेषु भावाऽभाव-नित्यत्वाऽनित्यत्व-भेदाऽभेदाद्यनन्तधर्मसहितकरूपत्वमनेकान्तः, एकस्यैकानेकस्वस्वरूपत्वमनेकान्त इति यावत्। तस्य भावस्तत्त्वमुच्यते, प्रकृतं च तच्छब्दार्थः, न चात्र प्रकृतं किञ्चिदस्ति यस्य भावस्तत्त्वं स्यातू , यत्रैकमपि तत्त्वं दुर्लभं तब बहुवचनान्ततत्त्वशब्दवाच्यानेकतत्त्वानां दुर्लभत्वे किमु वक्तव्यमित्याशयेन परः पृच्छति-कानीति । यौगिकस्य तत्त्वशब्दस्य प्रकृतधर्मप्रतिपादकत्वेऽपि प्रकृते रूढस्य तस्य पदार्थप्रतिपादकत्वमित्याशयेनोत्तरयति- तत्रेदमिति, तत्र- उक्तप्रश्न, इदम्- अनन्तरमेवाभिधीयमानं तत्त्वप्रतिपादकं 'तत्त्वार्थसूत्रम' उत्तरम् , “ जीवाजीव ०" [ १. ४.] इत्यादि सूत्रम् । संक्षेपेण जीवादिपदार्थानां स्वरूपमुपदर्शयति- जीवा इति । 'औपशमिकादि०' इत्यादिपदात् क्षायिकक्षायोपशमिकौदयिक-पारिणामिकभावानां परिग्रहः, तथा च-औपशमिकः, क्षायिकः, क्षायोपशमिकः, औदयिकः पारिणामिकश्चेत्येवं पञ्चविधभावान्विता जीवा इत्यर्थः । तत्र सम्यक्त्व चारित्रे द्वावौपशमिकभावौ; ज्ञान-दर्शन-दान-लाभ-भोगोपभोग-वीर्यसम्यक्त्वचारित्राणि नव क्षायिका भावाः; मतिज्ञानम् , श्रुतज्ञानम् , अवधिज्ञानम् , मनःपर्यवज्ञानमित्येवं ज्ञानचतुष्टयम् ; मत्यज्ञानम्, श्रुताऽज्ञानम् , विभङ्गज्ञानमित्येवमज्ञानत्रयम् ; चक्षुर्दर्शनम् , अचक्षुर्दर्शनम् , अवधिदर्शनमिति दर्शनत्रिकम् ; दानलब्धिः, लाभलब्धिः, भोगलब्धिः, उपभोगलब्धिः, वीर्यलब्धिरिति लब्धिपञ्चकम् ; सम्यक्त्वम् , चारित्रम् , संयमासंयम इत्येतेऽष्टादश क्षायोपशमिका भावाः, नारक तैर्यग्यौन-मनुष्यदेवगतिभेदेन चतुर्भदा गतिः; क्रोध-मान
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् जीवा:- औपशमिकादिभावान्विताः। अजीवाः- धर्मादयश्चत्वारोऽस्तिकायाः। आश्रूयते- गृह्यते यैः कर्म ते आश्रवाः,
माया लोभभेदेन चतुर्विधः कषायः; स्त्री-पुं-नपुंसकभेदेन त्रिविधो वेदः, मिथ्यादर्शनम् , अज्ञानम् , असंयतत्वम्, असिद्धत्वम्, कृष्णलेझ्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या, तेजोलेश्या, पद्मलेश्या, शुक्ल लेश्या इति षड़ लेश्या इत्येते एकविंशतिरौदयिका भावाः; जीवत्वम्, भव्यत्वम् , अभव्यत्वमित्येते त्रयः पारिणामिका भावा इत्येवमोपशमिकादिपञ्चविधभावान्यतमवत्त्वं जीवस्य लक्षणं प्रति पत्तव्यमित्यर्थः। 'उपयोगलक्षणो जीवः' इति तद्रहितोऽजीव इति तान् दर्शयति-अजीवा इति । 'धर्मादयः' इत्यत्रादिपदाद् अधर्माऽऽकाश-पुद्गलानां ग्रहणम् , तथा च धर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकायः, आकाशास्तिकायः, पुद्गलास्तिकाय इत्येवं चतुर्भेदा अजीवा इत्यर्थः, अस्तिशब्देन ध्रौव्यम् , कायशब्देनोत्पाद विनाशावित्युत्पाद-विनाशध्रौव्यैतत्रितयात्मकत्वलक्षणं सत्त्वमेतेष्वस्तिकायशब्दप्रयोगतो दर्शितं भवति, जीवा इत्यपि जीवास्तिकाया इत्येवंरूपं वाच्यम् , उत्पाद व्यय-ध्रौव्यलक्षणसत्त्वस्य तत्रापि तत एव प्रतीतेः। तत्र “गतिस्थित्युपग्रहो धर्मा-ऽधर्मयोरुपकारः" [५. १७.] इति तत्त्वार्थसूत्राद् गतिमतां जीव-पुद्गलानां गत्युपग्रहकारित्वं धर्मास्तिकायस्य लक्षणम् , स्थितिमतां जीव पुद्गलानां स्थित्युपग्रहकारित्वमधर्मास्तिकायस्य लक्षणम् , अत एव लोकाकाशमात्रव्यापितयैवधर्माऽधर्मयोर्भावाल्लोकाकाश एव जीव-पुद्गलयोर्गति-स्थिती नान्यत्र । " आकाशस्यावगाहः" [त० ५. १८.] इति सूत्राद् अवगाहिनां धर्मा-ऽधर्म-पुद्गल-जीवानामवगाहोपग्रहकारित्वमाकाशस्य लक्षणम् । "रूपिणः पुद्गलाः" [ त० ५. ४.] इति सूत्राद् रूपवत्त्वं पुद्'गलानां लक्षणम् । आश्रवलक्षणमुपदर्शयति- आश्रूयत इति- आश्रवस्य
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ] शुभाशुभकर्माऽऽदानहेतव इत्यर्थः। बन्धो नाम- आश्रवातकर्मण आत्मना सह प्रकृत्यादिविशेषतः संयोगः। आश्रवनिरोधहेतुः संवरः। विपाकात् तपसो वा कर्मणां शाटो निर्जरा। सर्वोपाधिविशुद्धस्वात्मलाभो मोक्षः।
जीवाऽजीवाश्यामन्यत्वे तत्त्वार्थसूत्रवृत्तिकृता युक्तिरावेदिता-. "आश्रवः क्रियाविशेषः, स चात्म-कायाद्याश्रयो न जीवो न जीवपर्यायः केवलः, नवाऽजीवो नापि तत्पर्यायः, उभयाश्रयत्वात्, न च पदार्थान्तरं जीवाऽजीवाभ्यामतो भेदेनाऽऽश्रवस्वरूपमिदं लक्षणविधानाभ्यां व्याख्यातुं प्रक्रियते” इति, “काय-वाङमनः कर्म योगः" [त० ६. १.] इत्यनेन कायिकं कर्म, वाचिकं कर्म, मानसं कर्मेति त्रिविधयोगस्वरूपमभिधाय "स आस्रवः” [त० ६. २.] इत्यनेन तस्याऽऽश्रवत्वमवधारितं शुभाशुभकमणोरास्रवणादास्रव इति व्युत्पत्युदर्शनेन, तेन च शुभाऽशुभकर्मादानहेतुत्वं तल्लक्षणपर्यवसितम् । बन्धस्वरूपमुपदर्शयति- बन्धो नामेति। 'प्रत्यादि०' इत्यादिपदात् स्थित्यनुभाव प्रदेशानां ग्रहणम् , तेन च प्रकृतिबन्धः, स्थितिबन्धः, अनुभावबन्धः, प्रदेशबन्ध इत्येवं चतुर्विधो बन्ध इत्यावेदितम् । संवरस्वरूपमावेदयति- आश्रवेति-गुप्ति समिति-धर्मानुप्रक्षा-परिषहजयचारित्राणि आश्रवनिरोधहेतवः, आश्रवनिरोध एव संवरः, तद्धे. तुत्वाद् गुप्त्यादयोऽपि संवर इति। निर्जरास्वरूपमुपदर्शयतिविपाकादिति- फलोपभोगादित्यर्थः । तपसो वेति- अनशनाऽ-वमौदार्यवृत्तिसङ्ख्यानर-सपरित्याग-विविक्तिशय्यासन-कायक्लेशलक्षणषड्विधबाह्यतपःप्रायश्चित्त-विनय वैयावृत्त्य स्वाध्याय-व्युत्सर्ग-ध्यानलक्षणषड्विधान्तरतपोभ्यां वेत्यर्थः। शाटः आत्मप्रदेशेभ्योऽपगमः पृथग्भवनम् । मोक्षस्वरूपमुपदर्शयति-सर्वोपाधीति- उपाधिश्चात्र ज्ञाना
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् "इत्येष सप्तविधोऽर्थस्तत्त्वम् , एते वा सप्त पदार्थास्तत्त्वानि" इति भाष्यकारः, 'तत्वम्' इत्यस्याव्युत्पत्तिपक्षे परमार्थ इत्यर्थः, ध्युत्पत्तिपक्षे तु जीवादीनां या स्वसत्ता सा तत्वपदेनोच्यते, तस्याश्च प्रतिवस्तु यो भेदस्तमनादृत्यैकवचनम् , नैयायिकादिवत् तस्या अतिरिक्तत्वानभ्युपगमेन वस्तुधर्मतया प्रतिवस्तु भेदमभिप्रेत्य च भाष्ये बहुवचनमपीति टीकाकृतः ।
वरणादि अष्टविधं कर्म, तद्विशुद्धस्तद्रहितः, स्वात्मा अनन्तज्ञानादि. स्वरूपम् , तस्य लाभः प्राप्तिः ।
सूत्रे 'तत्त्वम्' इत्युक्तम् , भाष्ये च 'तत्त्वम्' इत्येकवचनम् 'तत्त्वानि' इति बहुवचनम् , इत्येतद्वयं यथासङ्गतं तथा भाष्यवचनमुल्लिख्योपदर्शयति- इत्येष इति । अव्युत्पत्तिपक्ष इति- परमार्थरूपार्थे रूढ एवायं तत्त्वशब्द इति पक्ष इत्यर्थः। व्युत्पत्तिपक्षे तु तस्य भावस्तत्त्वमिति यौगिकोऽयं तत्त्वशब्द इति पक्षे पुनः। स्वसत्ता स्वरूपसत्ता। सा स्वरूपसत्ता। तस्याश्च स्वरूपसत्तायाः पुनः। प्रतिवस्तु प्रतिव्यक्ति, स्वरूपसत्ता व्यक्तिस्वरूपेति व्यक्तिभेदेन तस्या अपि भेदः, एवमनुगतप्रतीत्यनुरोधेन कथञ्चिदैक्यमपीति तमनादृत्य सन्तमपि भेदं गजनिमीलिकयोपेक्ष्य 'तत्त्वम्' इत्यत्रैकवचनमुक्तम् । ‘नैयायिकादि०' इत्यादिपदाद् वैशेषिकपरिग्रहः, नैयायिक-वैशेषिकाभ्यां यथा द्रव्य-गुण-कर्मसु परसामान्यस्वरूपायाः सर्वथा व्यतिरिक्तायाः सत्ताया अभ्युपगमस्तथा जैनेन सत्ताया अतिरिक्तत्वस्यानभ्युपगमेन धर्म-धर्मिणोरभेदेन वस्तुधर्मतया वस्त्वात्मकत्वात् प्रतिवस्तु यो भेदस्तमभिप्रेत्य भाष्ये 'तत्त्वानि' इति बहुववनमपि सङ्गतमिति टीकाकृतः तत्त्वाथटीकाकाराः, आहुरिति शेषः ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यस्थाप्रकरणम् ]
वस्तुतः सकलज्ञानसाध्यैकप्रयोजनकत्वलक्षणमेकत्वम् , लक्षणभेदज्ञानजनितपरस्परभेदज्ञानविषयत्वरूपं बहुत्वं चाऽऽदायकवचनबहुवचने सूत्र-भाष्ययोर्वोध्ये, स्वाभाविकैकत्वबहुत्वयोर्नयभेदाऽऽश्रयणेन प्रकृतसमाधाने च ‘उपयोगवन्तो जीवः, उपयोगवन्तो
सूत्रे एकवचनस्य भाष्यैकवचन-बहुवचनयोरुपदर्शनस्य संगमनं स्वयं करोति- वस्तुत इति। सकलेति- जीवाजीवादिसप्तविधपदार्थज्ञानसाध्यमुक्तिलक्षणैकप्रयोजनकत्वरूपमेकत्वं सप्तसु पदार्थषु वतत इति तदर्थमुपादाय सूत्र भाष्ये च 'तत्त्वम्' इत्येकवचनम् । लक्षणभेदेति- जीवस्य लक्षणमायद अन्यच्चाजीवादेर्लक्षणमित्येवं लक्षणभेदज्ञानेन जनितं यजीवादिपदार्थानां परस्परभेदज्ञानम्-'जीवादजीवो भिन्नः, अजीवाजीवो भिन्नः, एवमास्त्रवादिः' तादृशज्ञानविषयत्वरूपं सप्तसु पदाथषु बहुत्वमिति तदर्थमुपादाय भाष्ये 'तत्त्वानि' इति बहुवचनं बोध्यमित्यर्थः। स्वाभाविकैकत्व-बहुत्वे आदाय भाष्यनिर्दिष्टैकवचन बहुवचनयोरुपपत्तिसम्भवे उपचरितैकत्व-बहुत्वे उपादाय तत्समर्थनं किमर्थमित्यपेक्षायामाह- स्वाभाविकैकन्द-बहुन्दयो ति । न्यभेदाश्रयणेनेति-सत्तायास्तत्त्वपदवाच्यायाः प्रतिवस्तुभेदानादरणनय प्रतिवस्तुभेदाऽऽदरण नयाश्रयणेनेत्यर्थः। प्रकृतसमाधाने टीकाकारदर्शितैकवचन-बहुवचनोपपादनलक्षणसमाधाने । चस्त्वर्थे, 'उपयोगवन्तो जीवाः' इति प्रयोगो विशेष्य-विशेषणपदयोः समानवचनकत्वनियमाऽहानेर्भवति साधुः, 'उपयोगवन्तो जीवः' इति चोक्तनियमहानेन भवति साधुरित्येवं न भवेत् , “जीवाऽजीवाऽऽश्रव-वन्ध-संवर-निर्जरा मोक्षास्तत्वम्” [ त० १. ४. ] इत्यत्र सामानाधिकरण्योपपत्तये जीवादिसप्तपदार्थैः सह तत्त्वपदार्थस्य स्वरूपसत्त्वस्याभेदेनान्वय इति तत्त्वगतैकत्वावच्छे देन बहुत्वान्वयस्य स्वहस्तितत्त्वेन जीवगतैकत्वावच्छेदेन बहुत्वान्वयस्यापि
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् जीवाः' इति प्रयोगयोरपि साधुत्वापत्तेः, उपदर्शितनीत्या तु बहुत्वाबच्छेदेनैवैकत्वस्य क्लप्तत्वात् 'करि-तुरग-रथाः सेना' इत्यादाविव बहुवचनावरुद्धे एकवचनावरुद्धस्योद्देश्य-विधेयभावेनान्वयो नानुपपन्न इति दिक् ॥
ननु कथं सप्तैव तत्त्वानि ? पुण्य-पापयोरप्यधिकयोः सत्त्वादिति चेत् ? न-बन्ध एव तयोरन्तर्भावमभिप्रेत्य भेदेनानभिधानात् । हन्त, तर्हि 'जीवाऽजीवास्तत्त्वम् ' एतावदेव वाच्यं स्याद्, आश्रवादीनामपि पञ्चानां जीवाजीवयोरभिन्नत्वात् , तथाहि
सम्भवेन 'उपयोगवन्तो जीवः' इति प्रयोगोऽपि साधुः स्यादिति तद्भयात् स्वाभाविकबहुत्वविशिष्टे नैकत्वान्वय इत्येव स्वीकर्तव्यमिति न टीकाकारसमाधानं युक्तमित्यर्थः। उपचरितैकत्वस्य तु बहुत्वावच्छेदेनोद्देश्य-विधेयभावेनान्वयस्त्वस्मदभिमतोऽन्यत्र दृष्ट एवेति तथा समाधाने न काप्यनुपपत्तिरित्याह-उपदर्शितनीत्या विति- 'वस्तुतः०' इत्यादिदर्शितदिशा पुनरित्यर्थः।
न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदफलो हि विभागो भवति, प्रकृते तु पुण्य-पापयोरधिकयोः सत्त्वात् तत्वस्य सप्तधा विभजनमसङ्गतमिति शङ्कते- नन्विति । क्लप्ते बन्धपदार्थे एव पुण्यापुण्ययोरन्तर्भावान तयोरधिकतेत्यधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदस्यात्रापि सम्भवान्नोक्तविभागासामञ्जस्यमिति प्रतिक्षिपति-नेति। तयोः पुण्य-पापयोः। न चैवं धर्मास्तिकायादीनामिवाऽऽश्रवादीनामपि जीवभिन्नत्वेनाजीवपदार्थ एव, जीवधर्मतया जीवपदार्थ एव वाऽन्तर्भावसम्भवाद् जीवा ऽजीवमेदेन द्विविधतयैव तत्त्वविभजनं न्याय्यमिति शङ्कते- हन्तेति । माश्रवादीनाम् आश्रव-बन्ध-संवर निर्जरा-मोक्षाणाम्। आश्रवादीनां पञ्चानां जीवाजीवाभिन्नत्वं भावयति- तथाहीत्यादिना। आश्रवनिरूपणं
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[११ आश्रवो मिथ्यादर्शनादिरूपः परिणामो जीवस्य, स च क आत्मानं पुद्गलाँश्च विहाय ?, बन्धश्वाऽऽत्मप्रदेशसंश्लिष्टकर्म पुद्गलात्मकः संवरोऽप्यात्मन एवाऽऽश्रवनिरोधलक्षणो देश-सर्वनिवृत्तिपरिणामः, निर्जरा तु पार्थक्याऽऽपन्नजीव-पुद्गलदशैव मोक्षोऽपि समस्तकर्मरहित आत्मैवेति ? सत्यम्- इदमित्थमेव, किन्त्विदं शास्त्रं मुमुक्षु. शिष्यप्रवृत्तये, सा च मुक्ति-संसारयोः कारणयोर्भेदेनाभिधानं विना न स्यादित्याश्रवो बन्धश्चेति द्वयं मुख्यं संसारकारणम्, संवरो निर्जरा चेति द्वयं मुख्यं मोक्षकारणमुपात्तम् । यत् तु मुख्य प्रयोजनं मोक्षो
विस्तरतस्तत्त्वार्थस्य षष्ठाध्याये, तत एव च मिथ्यादर्शनादिरूपपरिणामस्याऽऽश्रवत्वावगतिः कार्या। स च मिथ्यादर्शनादिरूपपरिणामश्च, अन्यत् स्पष्टम् । आश्रवादीनां जीवाजीवाभिन्नत्वमभ्युपेत्य समाधत्ते- सत्यमिति । इदमित्थमेव यद् यथा भवताऽ-भिहितं तत् तथैव। नेन्वेवं 'जीवाजीवास्तत्त्वम्' इत्येव वक्तव्यं स्यात् , तत्राहकिन्विति । सा च मुमुक्षुशिष्यप्रवृत्तिश्च । 'मुक्ति-संसारयोः कारणयोः' इति स्थाने 'मुक्ति-संसारकारणयोः' इति पाठो युक्तः, संसारकारणहानार्था मुक्तिकारणोपादानार्था च मुमुक्षूणां प्रवृत्तिः 'इदं संसारकारणं ममाऽनिष्टसाधनम् , तद्धानं च ममेष्टसाधनम्' इति ज्ञानमन्तरेण च न सम्भवति, तथाभूतज्ञानं च विशिष्य संसारकारण-मुक्तिकारणयोर्शानमन्तरा न सम्भवतीति संसारकारणस्य मुक्तिकारणस्य च ज्ञानार्थ भेदेन संसारकारण-मुक्तिकारणयोरभिधानमावश्यकमित्यर्थः। संसारकारणमाश्रवो बन्धश्च, मुक्तिकारणं संवरो निर्जरा चेत्यतश्चतुर्णामाश्रवादीनां पाथक्येनाभिधानमित्याहआश्रव इति । अन्यान्यपि परम्परया संसारकारणानि मुक्तिकारणानि च, तेषां पार्थक्येनाभिधानं मा नाम प्रापदित्येतदर्थ 'मुख्यम्' इति
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् यदर्था सर्वा प्रवृत्तिः, स कथं न प्रदश्यतेति युक्तं पञ्चानामप्युपादानम् । अथ हेयोपादेययोरेककारणाभिधानेनैव चरितार्थत्वे किं द्वयाभिधानेनेति चेत् ? न- एककारणे ज्ञाते कारणान्तरजिज्ञासाया कारणविशेषणमुक्तम् । ननु भवतूक्तदिशाऽऽश्रवादीनां पृथगुपादानस्य युक्तता, मोक्षस्य पार्थक्येनाभिधानं न कर्तव्यमेवेत्यत आहयत् विति। स मोक्षः। पञ्चानाम् आश्रव-बन्ध-संवर-निर्जरा-मोक्षाणाम् । ननु हेयस्य संसारस्यैकं कारणमाश्रवो बन्धो वा, उपादेयस्य मोक्षस्यैकं कारणं संवरो निर्जरा वाऽभिधीयतां तावतैव संसारमोक्षकारणपरिज्ञानसम्भवेन संसारकारणद्वयस्य मोक्षकारणद्वयस्य च पार्थक्येनाभिधानमफलमित्याशङ्कते- अथेति । हेयोगदेययोः संसारमोक्षयोः। द्वयाभिधानेन संसारकारणद्वयाभिधानेन मोक्षकारणद्वयाभिधानेन च। संसारकारणस्यैकस्य मोक्षकारणस्य चैकस्य ज्ञाने वृत्तेऽपि संसारस्य किं कारणान्तरम् ! मोक्षस्य किं कारणान्तरम् ? इति जिज्ञासा स्यादेव, तन्निवृत्तये संसारकारणान्तरं मोक्षकारणा. न्तरं चाभिधातव्यं स्यात् , कारणद्वयाभिधाने च यद्यन्यदपि तृतीयं कारणं भवेत् तर्हि द्वितीयकारणवतू तृतीयकारणमप्यभ्यधास्यद् आचार्यः तदनभिधानाच नास्ति तृतीयं कारणमिति ज्ञानसम्भवेन न तदनन्तरं कारणान्तरजिज्ञासासम्भव इत्याशयेन संसार-मोक्षकारणद्वयाभिधानमिति समाधत्ते- नेति । मध्यमजिज्ञासापरिपूर्तेरिति-- सूक्ष्ममतेः प्रमातुरेककारणाने सति कारणान्तरज्ञानं स्वयमपि सम्भवति, जडमतेश्च एककारणाने वृत्ते ऊहापोहरहितत्वात् तावतैव कृतकृत्यत्वेन कारणान्तरजिज्ञासैव तावन्नावतरतीति न तन्निवृत्त्यथ द्वितीयकारणाभिधानस्यावश्यकता, यस्तु नात्यन्तप्रकृष्टमति प्यत्यन्तापकृष्टमतिः, एतादृशस्य मध्यमस्य प्रमातुः कारणद्वयज्ञाने सति विषयनिष्पत्त्या जिज्ञासापरिपूत्तरित्यर्थः। यथा च मोक्ष उपादेय इति तत्परिज्ञानार्थं पृथक तदभिधानमावश्यकं तथा
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[१३ श्रौत्सर्गिकत्वात् , कारणद्वयज्ञाने च मध्यमजिज्ञासापरिपूर्तः। तथाऽपि मोक्षस्योपादेयतयेव हेयतया संसारस्यापि पृथगभिधानं काय स्यादिति चेत् ? न-अनागतजन्माद्यभावरूपसंसारहानेः स्वातन्त्र्येणाऽसाध्यतया तद्धेतूच्छेदे पुरुषव्यापाराभ्युपगमेन तद्धत्वोरेवाभिधानात् , संसारहानेर्मोक्षस्वरूप एवानुप्रवेशान्मोक्षोपस्थितौ संसारस्य प्रतिपक्षत्वेनावश्योपस्थितिकतया पृथगभिधानस्यानतिप्रयोजनत्वाचेति सम्प्रदायपरिष्कारः। संसारो हेय इति तज्ज्ञानार्थ तदभिधानमावश्यकमिति तमुपादाय 'अष्टौ तत्त्वानि' इति वक्तव्यम् , यदुच्छेदार्था सर्वा प्रवृत्तिः स कथं न प्रदर्यतेति वाचोयुक्तेस्तत्रापि सम्भवादित्याशङ्कते . तथापीति । संसारहानिन स्वातन्त्र्येण साध्येति तद्धर्मिककृतिसाध्यत्वज्ञानासम्भवान्न साक्षात् तदर्था प्रवृत्तिः सम्भवति, किन्तु संसारकारणोच्छेद एव पुरुषप्रयत्नसाध्य इति तद्धर्मिककृतिसाध्यत्वज्ञानात् संसारकारणोच्छेदार्थव प्रवृत्तिरिति संसारकारणस्यैव पृथगभिधानमावश्यकमिति समाधत्ते- नेति । अनागतेति- अनागतजन्माद्यभावरूपा या संसारहानिस्तस्या इत्यर्थः। तद्धेतूच्छेदे अनागतजन्मादिरूपसंसारहेतूच्छेदे। तद्धत्वोरेव संसारकारणयोराश्रव बन्धयोरेव । ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मभिः सम्बन्ध एवात्मनः संसारः, तद्वियुक्तात्मस्वरूपावाप्तिरेव मोक्ष इति मोक्षस्वरूपे संसारहानेरनुप्रवेशान्मोक्षोपस्थितौ तत्प्रतिपक्षतया संसारस्याप्यवश्यमुपस्थितेः सम्भवेन न संसारोपस्थितये पृथक् संसाराभिधानस्याऽऽवश्यकतेत्याह- संसार हानेरितिसाम्प्रदायिकमतेन संसार-मोक्षकारणद्वयाभिधानस्यावश्यकत्वम् , संसाराभिधानस्यानावश्यकत्वमुपपादितम् ।
इदानीं मोक्षकारणद्वयाभिधाने युक्त्यन्तरम्- बन्ध एव संसार इति बन्धेऽभिहिते संसारोऽभिहित एव, आश्रवस्तु एक एव संसार
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४]
. [ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् . वस्तुतः संवर-निर्जरयोर्मोक्षे दण्डचक्रादिन्यायेन हेतुता, न तु तृणा-ऽरणि-मणिन्यायेनेति बोधयितुं द्वयाभिधानम् ; बन्धपदेन कारणमित्येकस्यैव संसारकारणस्याभिधानं न तु संसारकारणद्वयस्येति स्वाभिप्रायमुपदर्शयति- वस्तु न इति । यदि मोक्षं प्रति संवरनिर्जरयोस्तृणा-ऽरणि-मणिन्यायेन कारणत्वम् , अर्थाद् विजातीयवह्नि प्रति तृणस्य कारणत्वम् , विजातीयवह्नि प्रति अरणेः कारणत्वम् , विजातीयवह्नि प्रति मणेः कारणत्वं नैयायिकमते, स्वमते तु तृणाऽरणि मणीनां वह्नयनुकूलशक्तिमत्त्वेन कारणत्वम् , एवं च केवलात तृणात्, केवलाद् अरणेः, केवलाच्च मणेर्वह्वेरुत्पत्तिः, एवमेव मोक्षं प्रति संवर-निर्जरयोः कारणत्वम् , तदा केवलादपि संवरान्मोक्षः, केवलाया अपि निर्जरातो मोक्ष इति तयोरेकस्याभिधानेऽपि तदवगमतस्तत्सम्पादनेन मोक्षावाप्तिरिति मोक्षकारणतदुभयाभिधानमनतिप्रयोजनकम् , न चैवम् , किन्तु यथा घटं प्रति दण्ड-चक्रादीनामन्योन्यसहकारिभावापन्नानां कारणत्वमिति न केवलाद् दण्डात् , केवलाच्चक्रात् , केवलात् कुलालादितो वा घटोत्पत्तिः, किन्तु दण्डचक्रादियावद्घटकारणसमूहादेव, तथा संवर-निर्जरयोः परस्परसहकारिभावापन्नयोर्मोक्षं प्रति कारणत्वमिति न केवलात् संवरात्, केवलाया वा निर्जराया मोक्ष इति संवर-निर्जरयोरेकस्याभिधाने तदेकज्ञानतस्तदेकसम्पादने न तन्मात्रानुष्ठानतो मोक्ष इति तदुभयसम्पादनार्थ तदुभयज्ञानस्यावश्यकत्वे तदर्थ मोक्षकारणतदुभयज्ञानस्यावश्यकमित्याह- संवर-निर्जरयोरिति । द्वयाभिधानं मोक्षकारणसंवरनिर्जराछयाभिधानम्। उक्तदिशा संसारकारणाऽऽश्रव-बन्धोभयाभिधानोपपादनं तु न सम्भवति, दण्ड-चक्रादिन्यायेन संसारं प्रति आश्रव बन्धयोः कारणत्वेऽपि तदेकाभिधानतस्तदेकशानेन तदेको. च्छेदे तद्रूपसहकारिविकलात् तदन्यकारणान्न संसार इत्यनागतजन्माद्यभावरूपायाः संसारहानेः सम्भवात्, किन्त्वेकस्यैव संसार
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[१५ संसारस्याऽऽश्रवस्य च तत्कारणतयाऽभिधानमित्ययं संसारनिवृत्तिमोक्षप्रवृत्तिप्रगुणः प्रघट्टक इत्यपि युक्तं पश्यामः। न चैवं सम्प्रदायातिक्रमः, अनेकनयसमूहात्मकत्वाद् भगवत्प्रवचनस्येति सूक्ष्ममीक्षणीयम् ॥ __अत्र वैशेषिका:---" सर्वत्र विभागवाक्ये न्यूनाधिकसंख्याकारणाऽऽश्रवस्याभिधानं तज्ज्ञानार्थम् , संसारस्तु बन्ध एवेति बन्धाभिधानं संसाराभिधानमेव, एवं च मुख्यप्रयोजनस्य मोक्षस्याभिधानस्येव मुख्यहेयस्य संसारस्याभिधानस्यावश्यकत्वेऽपि न क्षतिरित्याह- बन्धपदेनेति, अस्य 'अभिधानम्' इत्यनेनान्वयः, 'संपारस्य' इत्यस्यापि तत्रान्वयः, 'भाश्रवस्य' इत्यस्यापि तत्रान्वयः। तत्कारणतया बन्धात्मकसंसारकारणतया। एवं च संसारस्य संसारनिवृत्यर्थ पृथगभिधानम्, मोक्षप्रवृत्त्यथ च मोक्षस्य पृथगभिधानमिति तद्घटितसप्ततत्त्वाभिधानलक्षणप्रघट्टकः संसारनिवृत्ति-मोक्षप्रवृत्तिप्रगुण इत्याह- इत्ययमिति। मोक्षस्यैवाग्मिन् सूत्रेऽभिधानं न संसारस्य, एवं मोक्षकारणद्वयस्येव संसारकारणद्वयस्याप्यभिधानमिति च सम्प्रदायविरोध इत्याशङ्कय प्रतिक्षिपति- न चैवमिति- एक नयमाश्रित्य सम्प्रदायमतम् , नयान्तरं चाश्रित्येदमिति सम्प्रदायातिक्रमेऽपि प्रमाणभूतस्याद्वादातिकमाभावात् । येनैव नयेनाभ्युपगमः सम्प्रदायस्य तेनैव तदन्यथाऽभ्युपगमो यत्र भवेत् तदा सम्प्रदायातिक्रमो भवेत् , न चैवम् , किन्तु तदन्यनयेनैवेत्थमभ्युपगम इति सम्प्रदायातिक्रमस्यैवाभावादिति प्रतिक्षेपहेतुमुपदर्शयति- अनेकेतिउपदर्शितार्थाभिप्रायक एवायं ग्रन्थः ॥ ____ अत्र जीवा-जीवा-ऽऽश्रव-बन्ध-संवर-निर्जरा-मोक्षभेदेन सप्तधा तत्वस्य विभागकरणे, 'वैशेषिकाः' इत्यस्य 'आहुः' इत्यनेन सम्बन्धः। 'सर्वत्र' इत्यारभ्य 'अयुक्तोऽयं विभागः' इत्यन्तं वैशेषिकाणां वचनम् ।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् तन्त्रान्तरीयविभागवाक्ये न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदफलकत्वस्य सर्वसिद्धत्वेऽपि स्याद्वादिनो विभागवाक्ये यदि न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदफलकत्वं सर्वसिद्धं न भवेत् तर्हि ‘जीवाऽजीव०'इत्यादिविभागवाक्ये न्यूनसङ्ख्याव्यवच्छेदकत्वाभावेऽप्ययुक्तत्वं न भवे. देवेति न्यूनत्वव्यवच्छेदकत्वाभावतो 'जीवा-ऽजीव०'इत्यादि विभागवाक्यस्य 'अयुक्तोऽयं विभागः' इत्यनेनायुक्तत्वस्याभिधानमसङ्गतं स्यादतः ‘सर्वत्र' इति ‘विभागवाक्ये' इत्यस्य विशेषणम्, तथा च यत्र यत्र विभागवाक्यत्वं तत्र तत्र न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदफलकत्वम्' इति व्याप्तिः, एवं च न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदफलकत्वस्थ व्यापकस्याभावाद् ‘जीवा-ऽजीव० 'इत्यादिवाक्ये व्याप्यं विभागवाक्यत्वमपि न स्यादेवेत्येवं भवत्ययुक्तत्वम् । विभागवाक्य इति- 'सामान्यधर्मव्याप्यपरस्परविरुद्धनानाधर्मेण धर्मिप्रतिपादन विभागः' इत्येवंलक्षणलक्षितविभागात्मकवाक्ये इत्यर्थः। ग्रन्थादौ विभागवाक्यस्याकरणेऽपि ग्रन्थकर्तृबुद्धिस्थानां निरूपणीयानां पदार्थानां यत्क्रमेण निरूपणं साङ्गत्यमञ्चति तत्क्रमेण तेषां निरूपणमध्येतृणां तत्तत्पदार्थावबोधनिबन्धनं स्यादेवेत्याशङ्काशङ्कनिवर्तकं न्यूनाधिकसङ्घयाव्यवच्छेद फलकत्वम् ' इत्युक्तम्, विभागेऽकृते निरूपितानां पदार्थानां मध्यात् केचित् पदार्थाः पदार्थान्तरेषु निरूपितेष्वन्तर्भूता एव विशिष्याऽवगतये पार्थक्येन पुनरपि निरूपिता इत्येवं पदार्थानां न्यूनसख्याशङ्का समुदियात्, तथा अन्येऽपि पदार्था अनिरूपिता अप्येतद्दर्शने भविष्यन्ति, किन्तु तन्निरूपणालामादध्येतॄणां तद. वगमस्यानुपयोगित्वमिति प्रतिसन्धानाद् वा नात्र निरूपिता इत्येवं पदार्थानामधिकसङ्ख्याशङ्काऽपि स्यादेवेति निरुक्तशङ्काद्वयनिवर्तनाय पदार्थयत्तावधारकमादिवाक्यं क्रियत इति, विभागवाक्यं यदि पदार्थस्य सप्तधा विभजनस्वरूपम्, तत्र कस्यचित् पदार्थस्य पदार्थान्तरान्तर्भूतत्वे षडेव पदार्थाः स्युः, एवं सति न्यूनसङ्ख्या स्यात् किन्तु तदान्तर्भूतपदाथगताऽसाधारणधर्मस्य विभाजकस्य यत्रान्त
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १७. व्यवच्छेदफलकत्वं सर्वसिद्धम् , तत्रोद्देश्य-विधेयभावस्थले विधेयर्भावस्तत्पदार्थगताऽसाधारणधर्मरूपविभाजकेन सह सामानाधिकरण्ये सति विभाजकत्वमेव न स्यात् , निरक्तविभागलक्षणान्यथानुपपत्त्या परस्परविरुद्धधर्माणामेव विभाजकत्वव्यवस्थितरित्येवं विभाग-. घाक्यस्य न्यूनसङ्ख्याव्यवच्छेदकत्वम्, एवं वाक्यान्तरस्य प्रमाणान्तरसिद्धार्थानुवादकस्योद्देश्य-विधेयभावेन स्वार्थावबोधकत्वाभावे. ऽपि विभागवाक्यस्याऽपूर्वार्थप्रतिपादकस्योद्देश्य-विधेयभावेनैवार्थावबोधकत्वम् , उदेश्य विधेयभायस्थले च सर्वत्र 'असति वाधके उद्देश्यतावच्छेदकारच्छेदेव विधेयान्त्रयः' इति नियमः, 'नीलो घटः' इति वाक्यम्प्युद्दे दयविधेयभावनेवाऽर्थावबोधकं यतस्तत्र घटमुद्दिश्य तादात्म्येन नीलस्य विधानम्, किन्तु पीतादिघटे प्रत्यक्षेण नीलस्य बाधामोद्देश्यतावच्छेदकघटत्वावच्छेदेन तादात्म्येन नीलस्याऽन्वय इत्यत उक्तनियमे 'असति बाधके' इत्युक्तम् , एवं च पदार्थविभजने पदार्थवमुद्देश्यतावच्छेदकं तदवच्छेदेन जीवाऽजीवादिसप्तान्यतमस्थ विधेयस्यान्वय इति पदार्थत्वव्यापकत्वं निरुक्तान्यतमस्य विभागवायाजायते, तथा च यदि जीवा-ऽजीवादिसप्तव्यतिरिक्तोऽपि कश्चित् पदार्था भवेत् तदा तबाऽपि पदार्थत्वमुद्देश्यतावच्छेदकं समस्ति, जीवाऽजीवादिसाहान्यतमलमविधेयश्च तत्र नास्तीति नोद्देश्यतावच्छेदकव्यापकत्वं विधेयस्य स्यादिति विभागवाक्यजन्यविधेयगतोद्देश्यतावच्छेदकव्यापकत्वाऽबाधितप्रतीत्यन्यथानुपपत्त्याध्वधायते- ‘जीवाऽजीवादिसप्तपदार्थातिरिक्तपदार्थों नास्ति, इत्येवमधिकसंख्याव्यवच्छेदकत्वं विभागस्येति युक्तमुक्तम्'सर्वत्र विभागवाक्ये न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छे दफलकत्वम् . इति । यदि सर्वत्र विभागवाक्ये न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदफटकत्वं कस्य: चिदेव वादिनः सिद्धं स्यात् तदेतदपि वक्तुं शक्यते- न स्यादादिनस्तत्सिद्धमतस्तदीयजीवाऽजीवेत्यादिविभागवाक्ये न्यूनसङ्ख्याव्यव:
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८]
[ तत्वपोपिनावितिषिभूपित
च्छेदकत्वाऽभावो नाऽयुक्तत्वनिबन्धनः, अत उक्तम्- सर्वसिद्धमिति । 'सर्वत्र विभागवाक्ये न्यूनाधिकसलयाव्यवच्छेदफलकत्वं सर्वसिद्धम्' इत्यभिधानस्य तावदेतदेव प्रयोजनम् , यदुत- “जीवाडजीवा०' इत्यादिसप्ततत्त्वविभागस्य न्यूनसङ्ख्याव्यवच्छेदकलकत्वाऽभावादयुक्तत्वमिति तदेतत्प्रयोजनमावेदयितुमाह- 'तत्रतिअस्य 'न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदयोर्मध्ये' इत्यथों ग्राहः ? उत 'न्यूनाधिकसङ्ख्ययोर्मध्ये' इत्यर्थ उपादेयः? किं वा 'न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदफलकत्वे' इत्यर्थ आश्रयणीयः? अथवा 'विभागवाक्ये' इत्यर्थ आकलनीयः? यत्राऽनेके पदार्था उद्दिष्टाः, उद्दिष्टानां च
सेण लक्षण-परीक्षादिना निरूपणं कर्तव्यं भवति, यदिवा कस्यचिद् युक्तत्वं कस्यचिच्चायुक्तत्वमित्येवमादिकमावेदनीयं भवति, तत्रोद्देशानन्तरं 'तत्र, इत्यस्य तेषां मध्ये तयोर्मध्ये' इत्यर्थों भवति, प्रकृतेऽपि यदि विभागवाक्यस्य न्यूनसङ्ख्याव्यवच्छेदोऽधिकसलयाव्यवच्छेदश्च फलमिति पाठः पूर्वं स्यात्, न चैवम् , अतः 'तत्र' इत्यस्य 'न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदयोर्मध्ये' इत्यर्थों न युक्तः, किञ्च, तयोर्मध्येऽधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदो विद्यत इति तस्य तत्राऽन्वयो युक्त इति तदन्वयेऽभिधित्सिते सति 'आधिक्यं व्यवच्छिद्यताम्' इत्यस्य स्थाने 'अधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदो भवतु' इति पाठो युक्तः स्यादिस्यतोऽपि सोऽर्थो न युक्तः, अत एव द्वितीयोऽप्यों न सम्भवदुक्तिकः, तस्य 'आधिक्यं व्यवच्छिताम्' इत्यत्रान्वयमम्भवेऽपि पूर्व तथाऽनुद्दिष्टत्वात् , न्यूनाधिकसकथाव्यवच्छेदफलकत्वस्य पूर्वमुक्तत्वेन तस्य 'त इति प्रत्ययप्रकृतितच्छब्देन परामर्शसम्भवतस्वतीयार्थस्य युक्तत्वेऽपि नाऽर्थप्रकर्षः कश्चिदत्र सम्भावनापथमृच्छतीत्यतश्चतुर्थोऽर्थोऽवशिष्यते, तत्र उद्देश्य-विधेयभावस्थले तत्रे. स्येवमन्वये तत्रेत्यवश्यमुपादेयम् , अन्यथा भवत्वन्यत्रोद्देश्य विधेयभावंस्थले विधेयतावच्छेदकरूपेण विधेयतासमन्याप्तरूपेण वा
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ] तावच्छेदकरूपेण विधेयतासमव्याप्तरूपेण वा विधेयस्य व्यापकत्वविधेयस्य व्यापकत्वलाभो व्युत्पत्तिमर्यादया, एतावता विभागवाक्ये किमायातं यद्वलाद् विभागवाक्येऽधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदफलकस्वं सिद्धयेदित्याशङ्काऽबाधितप्रसरा स्यात् , 'तत्र' इत्यस्योपादाने व उद्देश्यविधेयभावस्थले विभागवाक्ये विधेयतावच्छेदकरूपेण विधेयतासमव्याप्तरूपेण वा विधेयस्य व्यापकत्वलाभो व्युत्पत्तिमर्यादयेत्येवं यथाश्रुतान्वयबोध एवोक्ताशङ्का नोत्थानमप्यहतीति, यद्यपि विभाग बलादेव न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदतः प्रतिनियतसप्तत्वादिसङ्ख्यावगतिः स्यादेव तथाऽपि यत्र विभागवाक्ये स्पष्टार्थमपि सप्तादि पदमुपगत्तं तत्र सप्तत्वादिकमपि विधेयकोटिसन्निविष्टत्वाद् विधेयतावच्छेदकं भवतीति तत्र विधेयतावच्छेदकसप्तत्वादिरूपेण विधेयस्योद्देश्यतावच्छेदकव्यापकत्वं विभागवाक्येऽपि सम्भवत्येव, सप्तत्वस्य पर्याप्त्या प्रत्येकाऽवृत्तित्वेऽपि सम्बन्धान्तरेण प्रत्येकवृत्तित्वमपि सम्भवति, प्रत्येकाऽवृत्तिधर्मस्य समुदायाऽवृत्तित्व. नियमतः पर्याप्तिसम्बधेनाऽपि प्रत्येकवृत्तित्वं तस्य सम्भवत्येक, यत्रापि विभागवाक्ये सप्तादिपदस्य नोपादानं तत्रापि चरमपदस्य तावदन्यतमत्वविशिष्टे निरूढलक्षणया तावदन्यतमत्वस्य विधेयतावच्छेदकतया भानं भवत्येवेति विधेयतावच्छेदकेन तेन विधेयस्य व्यापकत्वं विभागवाक्येऽपि, यदि च चरमपदे न तावदन्यतमत्व. विशिष्ट निरूढलक्षणा, तदापि विधेयतासमव्याप्तेन तावदन्यतमत्वेन विधेयस्योद्देश्यतावच्छेदकव्यापकत्वं भविष्यत्येव, 'पृथिवी गन्धवती, वह्निरुष्णः, शीतं जलम् , द्रव्यं गुणवद्' इत्यादौ सर्वत्रकविधस्यैव विधेयत्वेन विधेयतावच्छेदकरूपेणैव विधेयस्योद्देश्यतावच्छेदकव्यापकत्वम् , विभागवाक्य एव तूद्देश्य-विधेयभावस्थले नानाविधस्य विधेयत्वम् , तकविधायां विभजनमेव न स्यात् , नहि समवायस्यैकविधस्य विभागो भवतीति विभागवाक्यात्मकोद्देश्य-विधेय
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
२० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् लाभो व्युत्पत्तिमर्यादयात्रश्यं स्वीकर्तव्यः, अन्यथा 'वह्निमान् भावस्थल एव तु चरमपदस्य तावदन्यतमत्वविशिष्टे निरूढलक्षणाऽनङ्गीकारपक्षे विधेयतावच्छेदकानां विभिन्नानां परस्परविरुद्धानामुदेश्यतावच्छेदकव्यापकतावच्छेदकत्वं न सम्भवतीत्यतो विधेयतासमव्याप्तरूपेण विधेयस्य व्यापकत्वलाभ इत्युक्तिरपि तत्र' इत्यस्य 'विभागवाक्ये' इत्यर्थकतां पुष्णातीति। व्युत्पत्तिमर्यादयेतिव्युत्पत्तिश्चात्र 'असति बाधके उद्देश्यतावच्छेदकावच्छेदेन विधेयाऽन्वयः' इतिनियमलक्षणा, उक्तनियमनिर्वाहककार्यकारणभावरूपावा, कार्यकारणभावश्च- उद्देश्यातावच्छेदकावच्छेदेनोद्देश्यविशेष्यकविधेयप्रकारकान्वयवोधं प्रांत उद्देश्य-विधेयवोधकपदलमभिव्याहारज्ञानं कारणमिति, यद्यपि शाब्दबोधे पदजन्योपस्थिति विषयस्यैव प्रकारविधया भानम्, अत एव प्रकारतासम्बन्धेन शाब्दबोधं प्रति प्रकारतासम्बन्धेनोपस्थितिः कारणमित्येवमुपस्थितिशाब्दबोधयोः कार्यकारणभावः, तथा च विभागवाक्येऽन्यत्र बोद्देश्यविधेयभावस्थले व्यापकताबोधकपदाऽभावात् पदजन्योपस्थितविषयस्योद्देश्यतावच्छेदकव्यापकत्वस्य विधेयांशे प्रकारविधया भानं न सम्भवति, तथापि उद्देश्यतावच्छेदकन्यापकविधेयप्रतियोगिकतादात्म्यस्य संसर्गविधया भानं तादृशसमभिव्याहार क्षणाकालावलात् स्वीक्रियत इति निरुक्तसंसर्गघटकतयोक्तव्यापकत्वस्य भान सम्भवतीत्येतदर्थावगतये 'व्युत्पत्तिमर्यादया' इत्यत्र मर्यादापदोपादानम् , अन्यथा 'व्युत्पत्त्या' इत्येव लाघवादुच्चारणीयं स्यात् , तथा च यत्र यादृशो बोधो लौकिकपरीक्षकाणामनुभवपथमवतरति तत्र तादृशबोधनिर्वाहिकव व्युत्पत्तिराद्रियते नाऽतथाभूतेति यत्रैकविध एव विधेयस्तत्र पदशक्त्युपस्थितविधेयतावच्छेदकावच्छिन्नमेवोद्देश्यतावच्छेदकनिरूपितव्यापकत्वं संसर्गविधया विधेये भासते, विभागवाक्यप्रभवबोधे तु पदलक्षणोपस्थितविधेयतावच्छेदकावच्छिन्नं पदा
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
धूमवान्' इत्यादौ द्रव्यत्वादिना धूमवदादिव्यापकत्वलाभ
[ २१
,
(
नुपस्थितविधेयता समव्यातधर्मावच्छिन्नं वोदेश्यतावच्छेदकनिरूपितव्यापकत्वं समभिव्याहारविशेषलक्षणाकाङ्क्षाबलाद् विधेये संसर्गघटकतया भासते, अनुभवमुखप्रेक्षाविदग्धो हि परीक्षको नाऽनुभवमवधूयावतिष्ठत इति अत एवोक्तम्- अवश्यं स्वीकर्तव्य इति । वमनङ्गीकारेऽनिष्टप्रसञ्जनमावेदयति अन्यथेति विधेयतावच्छेदकेन विधेयतासमव्याप्तेन वा विधेयस्य व्यापकत्वलाभानङ्गीकारे, येन केनचिद् रूपेण विधेयस्य व्यापकत्वाङ्गीकारे वेत्यर्थः । ' वह्निमान् धूमवान् इत्याविति - 'उदेश्यवचनं पूर्व विधेयवचनं ततः इति वचनाद् वह्निमानित्युद्देश्यवचनं धूमवानिति विधेयवचनम्, एवं च निरुतवाक्येन वह्निमन्तमुद्दिश्य धूमवतो विधानं लभ्यते; तच्च न सम्भवति, वह्निमवलक्षणोद्देश्यतावच्छेदकव्यापकत्वस्य धूमवति विधेये धूमवत्त्वात्मक विधेयतावच्छेद केनाऽसम्भवादिति निरुक्तवाक्यं शब्दमर्यादाभिज्ञा न प्रयुञ्जते, यदि तु येन केनचिद् रूपेण व्यापकत्वलाभः स्यात् तदा वह्निमत्त्वव्यापकत्वं द्रव्यत्वेन रूपेण धूमवतोऽपि समस्तीति उत्पन्ना अपि निरुक्तवाक्यं प्रयुश्रीरन्नित्यर्थः यदि तु 'नीलो वटः इत्यत्र नीलस्य विधेयत्वेऽपि तद्वचनं पूर्वे समस्त्येवेति 'उद्देश्यवचनं पूर्वम्' इति वजस्य नाssदरस्तदा 'वह्निमान् धूमवान्' इत्यादौ धूमन्तमुद्दिश्य वह्निमतो विधानं सम्भवति विधेयतावच्छेदकेन वह्निमत्त्वेन रूपेण वह्निमतो धूमवव्यापकत्वमपि समस्तीति ' वह्निमान् धूमवान्' इति प्रयोगः प्रामाणिक एवेति विभाव्यते, तदापि वह्निमत्रेनैव व्यापकत्वस्य लाभस्तत्रेष्ठो न तु द्रव्यत्वादिना, उक्तनियमाभावे तु द्रव्यत्वादिना 'धूमवदादिव्यापकत्वलाभस्याऽनिष्टस्याऽपि प्रसङ्गादित्यर्थः अथवा चह्निमान् धूमवान्न भवतीति कश्चिद् भ्रान्तोऽवधारयति तं प्रति चह्निमान् धूमवान् सम्भवत्यपीत्यभिप्रायेण ' ' वह्निमान् धूमवान् '
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२] .
[ तत्त्वबोधिनी विवृतिविभूषितम् प्रसङ्गात, तदिह 'जीवाऽजीव०' इत्यादिवाक्ये चरमपदे तावदन्यतमत्वेन निरूढलक्षणास्वीकाराद् विधेयतावच्छेदकेन, अन्यथा इति प्रयुज्यते, तत्र वह्निमत्ययोगोलके प्रत्यक्षेणैव धूमवतो बाघ इति 'असति बाधके' इत्यस्यामावाद् वह्निमत्त्वावच्छेदेन धूमवतोऽन्वयो न भवति, किन्तु वह्निमत्त्वसामानाधिकरण्येनैव, विधेयताऽनवच्छेदकरूपेणापि व्यापकत्वलामे तु द्रव्यत्वेन रूपेण धूमवतो बाधाऽभावात् तद्रूपेण धूमवतो वह्निमव्यापकत्वस्य सम्भवादवच्छेदकावच्छेदेनान्वयस्यानिष्टस्य प्रसङ्गादित्यर्थः। भवतु सर्वत्र विभागवाक्ये न्यूनाधिकसङ्घयाव्यवच्छेदकत्वं प्रकृते ततः किमित्यपेक्षायामाह- तदिहेति। तत् ततः, निरुक्तरीत्या व्यापकत्वं स्वीकरणीयमिति हेतोरिति यावत् । ‘इह' इत्यस्य स्पष्टीकरणम्-जीवाऽजीवेत्यादिवाक्ये इति- “जीवा-जीवा-ऽऽश्रव बन्ध संवर-निर्जरा-मोक्षास्तत्त्वम्' इति विभागवाक्ये इत्यर्थः, अस्य 'आधिक्यं व्यवच्छिद्यताम्' इत्यत्रान्वयः। चरमपदे ‘जीवाऽजीवाऽऽश्रव-बन्ध-संवर-निर्जरामोक्षाः' इति समस्तवाक्यघटकाऽन्त्यमोक्षपदे, अस्य निरूढलक्षणा' इत्यनेनान्वयः। तावदन्यतमत्वेन जीवाजीवाश्रव-बन्ध-संवर-निर्जरामोक्षान्यतमत्वेन । निरूढलक्षणेति- लक्षणा द्विविधा- आधुनिकी निरूढा चेति, तत्र प्रयोजनवती लक्षणा आधुनिकी, प्रयोजनाsभावाचात्र न तस्याः स्वीकारः, अनादितात्पर्यमूलिका लक्षणा निरूढा, तस्या एवात्र स्वीकारः, 'मोक्षपदं जीवाजीवाद्यन्यतमत्वविशिष्टबोधेच्छयोच्चरितम्' इत्येवं तात्पर्यग्रहे निरूढलक्षणामूलीभूते निमित्तत्वाच्च न जीवाऽजीवादिपदानां वैयर्थ्यम् , यदा च निरुक्तान्यतमत्वविशिष्टे मोक्षपदस्य लक्षणा तदा तत्त्वपदवाच्यं पदार्थमुद्दिश्य निरुक्तान्यतमत्वविशिष्ट एव 'जीवाऽजीवा०' इत्यादिविभागवाक्येन विधीयत इति जीवाऽजीवाद्यन्यतमत्वं भवति विधेयतावच्छेकम् , अतो विधेयतावच्छेदकेन जीवाजीवाद्यन्यतमः
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २३
व विधेयतासमण्याप्तेन जीवाऽजीवाद्यन्यतमत्वेन पदार्थव्यापकत्व
त्वेन जीवाजीवाद्यन्यतमस्य पदार्थलक्षणोद्देश्यस्य तादात्म्यसम्बन्धेन व्यापकत्वस्य जीवाजीवेत्यादिविभागवाक्यतो लाभाजीवाजीवेत्यादि • विभागवाक्ये, आधिक्यं जीवाजीवेत्यादिसप्तपदार्थापेक्षयाऽऽधिक्यम्, व्यवच्छिद्यतां व्यवच्छिन्नं भवतु, निरुक्तसप्तपदार्थाधिकोऽष्टम नवमपदार्थादिको मा भवत्वित्यर्थः, विभिन्नोपस्थितिजननद्वारा शाब्दबोधजनकत्वमेव प्रत्येकं वाक्यघटकपदानां साफल्यम्, तदभावे निरुक्ततात्पर्यग्राहकत्वमात्रेण साफल्यं न चतुरचेतसां साफल्य धियमाधिनोति, 'विधौ न परः शब्दार्थः ' इति विधाने परः- शक्यातिरिक्तोऽलक्ष्योऽर्थः शब्दार्थो न भवतीति मीमांसावाक्यमपि प्रकृते लक्षणां न सहत इति विभागवाक्ये चरमपदे तावदन्यतमत्वविशिष्ट लक्षणास्वीकारोऽनाश्रयणीय एव शब्दमर्यादाभिज्ञानामिति यदि विभाव्यते तदाप्याह- अन्यथा चेति- चरमपदस्य ताबवन्यतमत्वविशिष्टे निरूढलक्षणाया अस्वीकारे चेत्यर्थः । विधेयताभ्रमन्याप्टेनेति प्रकृते विधेयता प्रत्येकं जीवाजीवादिषु सप्तसु वर्तते, जीवा-जावाद्यन्यतमत्वमपि जीवभिन्नत्वे सत्यजीवभिन्नत्वे सत्याश्रभिन्नत्वे सति बन्धभिन्नत्वे सति संवरभिन्नत्वे सति निर्जराभिन्नत्वे सति मोक्षभिन्नो यस्तद्भिन्नत्वलक्षणं तेषु वर्तत इति भवति विधेयतासमव्याप्तम्, ततस्तेन रूपेण जीवाऽजीवादीनां विधेयानां तादात्म्येन पदार्थ रूपोद्देश्यनिरूपितव्यापकत्वस्याऽपि निरुक्तविभागवाक्यतो लाभान्निरुक्तवाक्ये आधिक्यं व्यवच्छिद्यतामित्यर्थः । तथा चाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदक फलकत्वं यथा वैशेषिकादिपदार्थविभागवाक्ये तथा भवदीयतत्त्वविभागवाक्येऽपि ततस्तन्न प्रकृतशङ्काविषयः किन्तु वैशेषिकादिपदार्थविभागवाक्ये यद्दिशा न्यूनसङ्ख्याव्यवच्छेदफलकत्वं तेषामनुमतं तद्दिशैव भवतामपि स्वीयतत्त्व
و
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ तत्त्वबोधिनीधिवृतिविभूषितम् लाभादाधिक्यं व्यवच्छिद्यताम् । यत् तु विभाजकोपाधीनां मिया विभागवाक्ये तदनुमतम् , 'तच्चाऽसम्भवितत्वात् प्रकृतशङ्काविषय इत्यावेदानायाह - यदिति- यत् पुनरित्यर्थः, इदं यत्पदं तच्चाऽ. त्राऽसम्भवि' इत्येतद्घटकतत्पदेन सह सापेक्षभावमश्चति, तथा य यत् सार्यरूपं न्यूनत्वमन्यतमत्वबलाद् व्यवच्छेद्यं तच्चात्राऽसम्भवीत्यन्वयः। यद्यपि विभागवाक्ये न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदफलकत्वमेव प्रागभिहितं न तु तत्र न्यूनत्वव्यवच्छेदकत्वं सन्निविष्टम् , तथापि पदार्थाः प्रतिव्यक्तिगणनयाऽनन्ता एव, न तु सप्तादिसङ्ख्यकाः, अतो विभाजकोपाधीनां मिथः सार्यरूपं न्यूनत्वं तदा भवेद् यदि कस्यचिद् विभाजकस्याश्रयः कश्चित् तदन्यविभाजकाश्रयः, अपरश्च तस्याश्रयस्तद्भिनविभाजकाश्रयः स्यात्, तथा च यस्य विभाजकस्याश्रयो विभिन्न विभाजकोपाधिद्वयाकलितौ तस्य विभाजकस्य विभिन्न विभाजकोपाधिभ्यां समं साङ्कर्य विभिन्न विभाजकोपाध्योर्वा तेन विभाजकेन समं सांकर्य स्यात् , मिथोऽसंकीर्णानामेव विभाजकोपाधित्वमभिमतं यतः 'सामान्यधर्मव्याप्यपरस्परविरुद्धनानाधर्मेण 'धर्मिप्रतिपादनं विभागः' इति विभागलक्षण विभाजकोपाधीनां मिथो. विरुद्धत्वमन्तरेण न सम्भवति, विरुद्धता चाऽसंकीर्णानामेव न तु संकीर्णानां समानाधिकरणानाम् , अतो यस्य विभाजकस्याश्रयणे विभाजकोपाधीनां मिथः साङ्कर्यरूप न्यूनत्वं स्यात् स विभाजकोपाधि भ्युपेयः, एवं च तं विभाजकोपाधिमुपादाय विभाजकसमष्टिगतसप्तत्वादिसङ्ख्याऽपि न निर्वहेत्, किन्तु तन्न्यूनसवयैव विभाजकोपाधिगता स्यात् , सव च स्वाश्रयवत्त्वसम्बन्धेन पदार्थगताऽपि भवेदित्येवं विभाजकोपाधीनां मिथः साङ्कर्यरूपं न्यूनत्वं पदार्थगतन्यूनसङ्ख्यापर्यवसितम्, तद्वयवच्छेदे पदार्थगतन्यूनसङ्ख्याऽपि व्यवच्छिन्ना भवतीत्याशयेनाह- विभाजकोपाधीनी मिथः पार्यरूपनपीति । इदं चात्र विशिष्यैदम्पर्यम्- यावत्सल्य काः पदार्था
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २५ साङ्कर्यरूपं न्यूनत्वमप्येतद्वाक्येनान्यतमत्ववलादेव व्यवच्छेद्यम् ,
विभागाल्लभ्यन्ते तन्न्यूनलमयकाः पदार्थास्तदैव स्युयदि कस्यचित् पदार्थस्य तदन्यपदार्थष्वन्तर्भावः क्रियेत. एवं लति यत्पदार्थेऽन्तर्भाव. स्तत्पदार्थाऽवान्तरपदार्थ एव यदि सनिवेशो भवेत् तदा साङ्कर्य न भवति, यथा-सुवर्णमतिरिक्तं पदाथ सम्भाव्य तदादाय ‘अष्टौ पदार्थाः' इत्येवं विभागवाक्यस्य न सम्भवः, यतः सुवर्णस्य द्रव्यपदार्थेऽन्तर्भावः, एवं च सति अष्टसङ्ख्यान्यूना सप्तसङ्ख्या समस्तीति तद्वयवच्छेदाऽसम्भवात् , अत्र सुवर्णपदार्थस्य द्रव्यपदार्थावान्तरतेजःपदार्थ पवाऽन्तर्भाव इति तथाऽभ्युपगमे द्रव्यत्वावान्तरजातीनां पृथिवीत्यादीनां सायं नापततीति भवति तथाऽन्तर्भावो युत्तः, यदि त्वेकमेव सुवर्णद्रव्यं गुरुत्वात् पीतिमभागमुपादाय पृथिवीस्वरूपमपि स्यात् , अत्यन्तानुच्छिद्यमानजन्यद्रवत्वात् नेज:स्वरूपमपि भवेत् तदा पृथिवीत्व-तेजस्त्वयोविभिन्नाधिकरणवर्तिनोः सुवर्णे सामानाधिकरण्यात् साङ्कर्यमापतेदिति दशमं द्रव्यमेव तदुपेयम् , एवं सति द्रव्यस्य नवसङ्ख्यकतया विभागस्य न सम्भवो भवेत् , यदि तु कस्याश्चित सुवर्णव्यक्तः पृथिव्यामन्तर्भावः कस्याश्चित् तेजस्यन्तर्भाव इत्यभ्युपगम्येत तदाऽपि सुवर्णत्वेन समं पृथिवीत्व-तेजस्त्वयोः सार्य स्यात् , तद्यथा-सुवर्णात्वाभाववति पाषाणादौ पृथिवीत्यं वर्तते, पृथिवीत्वाभाववति तेजस्सुवण सुवर्णत्वं वर्तते, तयोश्च पार्थिव सुवर्ण सामानाधिकरण्यम् , एवं तेजस्त्वस्यापि तेन समं सायं ज्ञेयम् , तथा च यया दिशा न्यूनसङ्ख्यकपदार्थाभ्युपगमे साङ्कय नापतति तादृशन्यूनसङ्ख्यायां सत्यामेव विभागव्याघातः, यतस्तादृशन्यूनत्वे सत्यपि साङ्कर्यस्याऽभावान्यूनसङ्ख्य कानां विभाजकोपाधीनां सम्भवेन तद्गतन्यूनसङ्खयायाः परम्परासम्बन्धेन पदार्थेषु सद्भावान्न्यूनसङ्ख्यकपदार्थः स्थादेवेति,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६ ]
[तस्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
न्यूनत्वे पृथिवी घटाऽज्यतमत्ववत् तस्याऽसम्भवात्, षटमेदवृत्तित्वाअत एव मूले सार्यरूपमेव न्यूनत्वं व्यवच्छेद्यतयोक्तम्, न त्व साङ्कर्यरूपं तत् तथोक्तम् , यया दिशा तु न्यूनसङ्ख्यकपदार्थाभ्युपगमे विभाजकोपाधीनां साङ्कर्यमापतति तथाभ्युपगमे साकर्यस्वरूपपर्यवसितं न्यूनत्वं विभागो व्यवच्छिनत्तीति। एतद्वाक्येन जीवाजीवेत्यादिविभागवाक्येन । अन्यतमत्वबलादेव जीवा-ऽजीवा-ऽऽश्रव-बन्धसंबर-निर्जरा-मोक्षान्यतमत्वबलादेव। कथमन्यतमत्वबलान्न्यूनत्वं व्यवच्छेद्यमित्याकाङ्क्षायामाह- न्यूनत्व इति । पृथिवी-घटान्यतमत्ववदितिपृथिवी-घटान्यतमत्वस्य यथाऽसम्भवस्तथेत्यर्थः। ननु पृथिवीमेद-घटमेदोभयावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेद एव पृथिवी-घटान्यतमत्वशब्देनात्र विवक्षितः स कथं सङ्गतः ? मेदद्वयावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेदस्याऽन्यतरत्वरूपतयैव वैशेषिकादीनामनुमतत्वात, भतोऽत्र 'पृथिवी-घटान्यतरत्ववद्' इत्येवं वक्तुमुचितमिति चेत् ! सत्यम् , किन्तु वैशेषिकोक्त्युल्लेखः स्याद्वादिना ग्रन्थकृता स्वमतावलम्बनेन कृतोऽस्ति, स्वमते चान्यतरत्वस्थानेऽप्यन्यतमत्वस्यक प्रयोगः सिद्धान्ते दृश्यते, अतः सैद्धान्तिकानुमतिमवलम्ब्य 'पृथिवीघटान्यतरत्ववद्' इति वक्तव्ये 'पृथिवी-घटान्यतमत्ववद्' इत्युक्तम् । ननु निष्प्रमाणकमिदं न परीक्षकाणामनुभवपथमधिरोहतीति चेत् ? न- अत्र लाघवानुगृहीतप्रमाणस्य सद्भावात् ; प्रमाणं च अन्यतरत्व मन्यतमत्वरूपमेव तद्भेदग्राहकप्रमाणाऽभावात् , ययोर्भेदग्राहकप्रमाणं नास्ति तयोरमेद एव, यथा- घट-कलशपदवाच्ययोः, अन्यतमत्वतश्च मेदग्राहकप्रमाणाऽभावोऽन्यतरत्वे, तस्मादन्यतरत्वमन्यतमत्वस्वरूपमेव' इत्यनुमानम् , नहि प्रमाणान्तरेणार्थभेदाऽसिद्धौ शब्दभेदमात्रेगार्थमेदः सिद्धयति, तथा सति घट-कलशपदवाच्ययोरपि मेद: सिद्धयेत् , प्रमाणं च तयोभेंदग्राहकं नास्त्येव किश्चित् , यदि ब मेदवयावच्छिन्नप्रतियोगिताको मेदोऽन्यतरत्वं मेनयावच्छिन्न
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
ऽऽधेशवैययन पृथिवीभेदवृत्तिद्वित्वादेः प्रतियोगिताऽनवच्छेदकप्रतियोगिताको मेदोऽन्यतमत्वमिति भेदद्वयावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेदत्वभेदत्रयावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदत्वरूपविरुद्धधर्मद्वयाध्यासात् तयोर्भेदः, अन्यत्रापि विरुद्धधर्माध्यासादेव भेदोऽभ्यु. पगम्यते, स च विरुद्धधर्माध्यासो भेदसाधकोऽत्रापि समस्तीति विभाव्यते तर्हि भेदत्रयावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदभेदचतुष्टयावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदयोरपि भेदत्रयावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेदत्व-भेदचतुष्टयावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदत्वरूपविरुद्धधर्माध्यासाद् भेदोऽभ्युपगन्तव्य एव, एवं च भेदत्रयावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदस्यान्यतमत्वरूपत्वे भेदचतुष्टयावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेदस्यान्यतमत्वातिरिक्तयत्किञ्चिद्धर्मस्वरूपत्वमेवोररीक्रियताम् , एवं मेदपञ्चकावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेदादेरपि भिन्नभिन्नधर्मस्वरूपत्वमभ्युपगच्छतोऽपि मतमादरणीयं स्यात् । ननु भेदत्रयाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकमेद एवान्यतमत्वम् , भेदत्रयादि' इत्यत्रादिपदादू मेदचतुष्टयादेरपि ग्रहणमिति भेदचतुष्टयाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदानामप्यन्यतमत्वरूपतैवेति चेत् ? तर्हि भेदद्वयावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेदस्याप्यन्यतमत्वरूपतैवाऽस्तु । ननु त्रित्वादीनां सर्वेषामपि कटत्वस्वरूपत्वादादिपदमनुपादायाऽपि भेदकूटावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदोऽन्यतमत्वमिति परिभाषा सम्भवति, एकेनैव मेदकूटावच्छिन्न प्रतियोगिताकमेदत्वेन सवषामपि भेदत्रयाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताक भेदानां संग्रहात् , भेदद्वयाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदस्यान्यतमत्वरूपत्वे आदिपदेन भेदत्रयादेब्रहणस्यादरणे न तेषु सर्वेषु भेदेष्वनुगतस्यैकरूपस्य सम्भवः, एकत्वं परि- . त्यज्य द्वित्वादिसाधारणस्य कस्यचिद् धर्मस्याऽभावादिति चेत् ? नमेदत्वव्याप्यव्यासज्यवृत्तिसङ्घयावदवच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदस्यान्यतमत्वरूपतयाऽभ्युपगमात्, व्यासज्यवृत्तिसङ्ख्यात्वस्य द्वित्वादि
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८ ]
[ तत्त्वबोधिनी विवृतिविभूषितम् वेन तदवच्छिन्नाभावाभावात्, तच्चात्रासम्भवीत्ययुक्तोऽयं विभागः"
साधारणत्वादित्यन्यतरत्वम्याप्यन्यतमस्वरूपत्वे लाघवमपीति बोध्यम् । तस्य जीवाजीवादिपदार्थान्यतमत्वस्य । कथं दृष्टान्तीकृतपृथिवी घटान्यतमत्वाऽसम्भव इत्यपेक्षायामाह - घटभेदेति-घटभेदवृत्तित्वे सति पृथिवीभेदवृत्ति यद् द्वित्वं तदवच्छिन्नप्रतियोगिता- कात्यन्ताभाव एव पृथिवी घटान्यतमत्वं वाच्यम्, तत्र घटभेदवृत्तित्वस्यानिवेशेऽपि पृथिवीभेदो घटे न वर्तत इति पृथिवीभेदात्यन्ताभावस्य घटान्यपृथिव्यामिव घटात्मक पृथिव्यामपि सत्वात् - तावन्मात्रेणैव घटस्यापि संग्रहे प्रतियोगितावच्छेदककोटौ वैयर्थ्याद् घटभेदवृत्तित्वं न प्रविशति, तथा च पृथिवीभेदत्वस्यैव लघुभूतस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वमिति घटभेदमाश्रयान्तरमुपादाय यत् पृथिवीभेदवृत्तिद्वित्वं तस्य गुरुतया प्रतियोगितानवच्छेदकत्वेन - तदवच्छिन्नाभावाभावात् घटभेद- पृथिवी भेदवृत्तिद्वित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकात्यन्ताभावम्याऽप्रसिद्धत्वादित्यर्थः एतच्च घटभेदपृथिवीभेदइयात्यन्ताभाव एव पृथिवीघटान्यतमत्वमिति पक्षं समाश्रित्य, पृथिवी भेद-घटभेदद्वयावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदस्य पृथिवी घटाज्यतमत्वरूपत्वपक्षे तु तदसम्भवप्रदर्शने 'प्रतियोगितानवच्छेदकत्वेन तदवच्छिन्नाऽभावाऽभावात्' इत्यस्य स्थाने 'प्रतियोगितावच्छेदकता नवच्छेदकत्वेन तदवच्छिन्नावच्छेदकतकप्रतियोगिताकाऽभावाभावात्' इति पाठः स्वयमूह्यः । अन्यतमत्वबलाद् व्यवच्छेर्य -न्यूनत्वं तत्रैव भवति यत्र विभागवाक्ये निर्दिष्टा यावन्तः पदार्था: स्तेषां मध्यात् कस्यचित् पदार्थस्य पदार्थान्तरेष्वन्तर्भावे तावत्पदार्थमतान्यतमत्वं नोपपद्यते, बहिर्भावे चोपपद्यते प्रकृते तु जीवा - जीवादयः सप्त पदार्था येऽभिहितास्तेषां मध्ये आश्रवादेरजीवपदार्थे
पदार्थ वाऽन्तर्भावे सत्यपि बहिर्भूततयाऽभिधानं समस्तीति तावत्पदार्थगतान्यतमत्वं सर्वथा नोपपन्नमेवेति कुतस्तदुबलाद् व्यव
:
,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[२९ . इत्याहुः; तन्न- भूतमूर्तान्यतमत्ववज्जीवाऽजीवाऽऽश्रवाद्यन्यतमत्वस्य जीवत्वा-ऽजीवत्वा-ऽऽश्रवत्वादिसाङ्कर्येऽपि सम्भवाद्, जीवत्वा
च्छेद्यं न्यूनत्वमपीत्याह- तच्चेति- अन्यतमत्वबलाद् व्यवच्छेद्य न्यूनत्वं चेत्यर्थः। अत्र जीवाजीवेत्यादिविभागवाक्ये। असम्भवि नास्ति । इति एतस्माद् हेतोः, न्यूनसङ्ख्याव्यवच्छेदकत्वाऽभावादिति यावत् । अयं जीवाजीवेत्यादिवाक्यात्मकः। जीवाऽजीवेत्यादिविभागस्याऽयुक्तत्वप्रतिपादनपरं वैशेषिकमतं प्रतिक्षिपति- तन्नति निषेधे हेतुमुपदर्शयति- भूत-मूान्यतमत्वदिति- भूतत्वं विहाय मूर्तत्वं मनसि वर्तते, मूतत्वं विहाय भूतत्वमाकाशे वर्तते, इत्येवं भूतत्व-भूर्तत्वयोः परस्परात्यन्ताभावसामानाधिकरण्यम् , पृथिव्यादिचतुष्टये च तयोः सामानाधिकरण्यभित्ति भूतत्व-भूर्तत्वयोः साङ्कर्येऽपि भूतत्वाधच्छिन्नप्रतियोगिताकमेद-मूर्तत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदद्वयावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदरूपस्य भूत-मूर्तान्यतमत्वस्य यथा सम्भवस्तथेत्यर्थः । जीवा-जीवाश्रवरायन्यतमत्वस्य जीवत्वावच्छिन्नप्रतियोयोगिताकमेदा-ऽजीयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदाऽऽश्रवत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेद वन्धत्वावच्छिन्नप्रतियोगिभेद संवरत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकोद-निर्जगत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेद मोक्षत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदकूटावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदरूपस्य, अस्य ‘सम्भवाद्' इत्यनेनान्वयः। जीवत्वा-ऽजीवत्वा-ऽऽश्रवत्वादिसाङ्कर्थेऽपीति-जीवत्वं शुद्धचैतन्यलक्षणे मुक्तारमनि वर्तते तत्राऽजीवत्वं नास्ति, अजीवत्वं धर्मास्तिकाधादौ वर्तते, तत्र जीवत्वं नास्ति, मिथ्यादर्शनादिपरिणामलक्षणे जीवपुद्गलाभ्यां कश्चिदभि ने आश्रवे आत्मप्रदेशसंश्लिष्कर्मपुद्गलात्मकबन्धे च जीवन्धमजीवत्वं च वर्तत इत्येवं परस्परात्यन्ताभावसामानाधिकरण्ये सत्येकाधिकरणवृत्तित्वलक्षणसाङ्कर्येऽपि जीवत्वा
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०]
__ [ तत्त्वबोधिनीविकृतिविभूषितम् जीवत्वाऽऽवसायस्य च जातिसाङ्कर्यादिषाधकान्तरादेव सिद्धे।। ऽजीवत्वाऽऽश्रवत्वादीनां धर्माणां स्वरूपतो भिन्नानां सद्भावेन जीवत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदाऽजीवत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदाऽऽभवत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदानाम् . एवं बन्धत्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदानां सम्भवात् तादृशभेदसप्तकावच्छिन्नप्रतियोगिसाकभेदरूपस्य जीवाजीवाश्रयादिपदार्थसप्तकान्यतमत्वस्य सम्भवान्न तत्त्वस्य जीवादिरूपतया सप्तधा विभागोऽनुपपन्न इत्यर्थः। यथा न जीवत्वा-जीवत्वयोमिथः साङ्कर्य व्यावर्णितं तथा जीवत्वा-ऽजीबस्वाभ्यां सममाश्रवत्वादीनामपि साकर्यमित्थं सङ्गमनीयम्-जीवत्वाभाववति कथश्चिज्जीवभिन्नेऽजीवात्मके आश्रवादी आश्रवत्वादिकं धर्तते, आश्रवत्वाद्यभाववति शुद्धचैतन्यस्वरूपे जीवे जीवत्वं वर्तते, कथञ्चिजीवाभिन्ने चाऽऽश्रवादौ जीवत्वमाश्रवत्वादिकं च वर्तत इति।
ननु यदि विभाजकोपाधीनां साकर्यरूपन्यूनत्वसद्भावेऽप्यन्यतमत्वस्योपपादनेऽन्यतमत्वबलान्न्यूनत्वं न व्यवच्छेद्यमेव विभागबाक्ये, तथा च विभागवाक्यस्य न्यूनसङ्ख्याव्यवच्छेदकफलकत्वमपि नोक्तदिशा भवतोऽभिप्रेतमिति जीवत्वाऽजीवत्वाद्यसाङ्कर्य न कथ. श्चिदुपपद्यतेत्यत आह-जीवत्वा ऽजीवत्वाद्यसाङ्कर्यस्य चेति। अथवा साङ्कर्यस्थ सद्भावेऽपि अन्यतमत्वं सम्भाव्य प्रस्तुत विभागस्य युक्तता दर्शिता, अथ प्रस्तुते सार्यमेव नास्तीति कुतस्तत्प्रयुक्तदोषावतार इत्यावे. दनायाह- जीवत्वाऽजीवत्वाद्यसाङ्कस्य चेति- अस्य 'सिद्धेः' इत्यनेनान्धयः, जीवत्वाऽजीवत्वादिकं चैकस्मिन्नधिकरणे यदि वर्तेत तदा जातिसाङ्कर्यस्य जातित्वबाधकस्य सद्भावाजीवत्वादेर्जातित्वमेव न स्यात्, अस्ति च जीवत्वादेर्जातित्वम्, अतस्तदन्यथानुग्पत्त्या न जीवत्वाऽजीवत्वादेरेकाधिकरणवृत्तित्वम्, तञ्च तदोपपद्येत यदि जीवाऽजीवोभयपरिमाणविशेषादिरूपस्याश्रवादेर्जीवा-ऽजीवाभ्यां भेदोऽप्यभ्युपेयेतेत्येवमाश्रवादेर्जीवा-ऽजीवाभ्यां भेदः, तत्सङ्गमनं,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३१
जीवात्मकत्वेनाश्रवादे रजीवाद् भेदः, अजीवात्मकत्वेन च जीवाद् भेदः, इत्येवं जीवत्वाऽजीवत्वाद्यसाङ्कर्यस्य सिद्धेः, विभाजकोपाधीनामसार्ये सत्येवान्यतमत्वोपपत्तिरिति नियमेऽपि जीवा ऽजीवाद्यन्यतमत्वस्य सम्भवाज्जीवाऽजीवादिभेदेन सप्तधा तत्त्वविभाग उपपद्यतेतरामित्यर्थः । जातिसाङ्कर्यादीति
" व्यक्तेरभेदस्तुल्यत्वं संकरोऽथानवस्थितिः । रूपहानिरसम्बन्धो जातिबाधक सङ्ग्रहः ॥ १ ॥
"
2
इति जातिबाधकस ग्रह परवचने सामान्यतः सङ्करस्यैव जातिबाधकतयोपन्यासो न तु जातिसङ्करस्येति किमित्यत्र जातिसाङ्कर्यस्य जातिबाधकतयोपन्यास इति चेत् ? मैवम्- सामान्यतः साङ्कर्यस्य जातिबाधकत्वं उपाधिसाङ्कर्यस्य जातिमात्रे सद्भावेन जातिमात्रस्योच्छेदापत्तेः तथाहि " अन्यत्र नित्यद्रव्येभ्य आश्रितत्व मिहोच्यते " [ कारिकावली ] इति वचनादाश्रितत्वं नित्यद्रव्ये न वर्तते, जात्यादौ वर्तमानं तन्न जातिरूपं जातेर्जात्यादावसत्वात् किन्तूपाधिस्वरूपमेवाश्रितत्वम् तेनोपाधिना समं साङ्कर्यमस्ति द्रव्यत्व- पृथिवीत्वादिजातीनाम्, यतो द्रव्यत्व - पृथिवीत्वाद्यभाववति गुणादौ आश्रितत्वं वर्तते, आश्रित्तत्वाभाववति पार्थिवादिपरमाण्वादौ द्रव्यत्व-पृथिवीत्वादिकं वर्तते, घट- पटाद्यवयविद्रव्ये च द्रव्यत्व- पृथिवीत्वादिकं वर्तते, आश्रितत्वमपि वर्तत इत्येवं परस्परात्यन्ताभाव सामानाधिकरण्ये सति सामानाधिकरण्यलक्षणं साङ्कर्य समस्ति, तथाऽन्यतरत्वादिकमुपाधिरूमेवेति पक्षोऽपि नव्यानामपीष्ट एव तत्र पृथिवी रूपाव्यतरत्वादिना द्रव्यत्वजातेः साङ्कर्य समस्त्येव, निरुक्तान्यतरत्वाऽभाववति जलादौ द्रव्यत्वस्य द्रव्यत्वाभाववति रूपे निरुक्तान्यतरत्वस्य सद्भावेन परस्परात्यन्ताभाव सामानाधिकरण्यस्य, पृथिव्यां द्रव्यत्व- निरुक्तान्यतरत्वयोः सद्भावेन सामानाधिकरण्यस्य च सद्भा
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् इत्थमेव "प्रमाण-प्रमेय०" इत्यादि गौतमीयविभागसूत्रमप्युपवात् , इत्येवं दिशाऽन्यजातिष्वप्युपाधिसाङ्कर्य निभालनीयम् । अतो : जातिमात्रोच्छेदभयादुपाधिसाङ्कर्य न जातिबाधकं किन्तु जातिसाङ्कर्यस्यैव जातिबाधकत्वमित्यभिसन्धाय 'जातिसाकर्य' इत्युक्तम् , उपाधेस्तूपाधिसार्यमप्यस्ति जातिसाङ्कमप्यस्ति, अथापि तस्योपाधित्वं निराबाधमेवेति तत्र साङ्कर्थमात्रस्याऽबाधकत्वमेव, तत्रोपाध्योः सायं यथा-घटरूपान्यतरत्व-पटरूपान्यतरत्वयोः घटपटान्यतरत्व-पटमठान्यतरत्वयोः, एवमन्येषामप्यन्यतरत्वादीनामुपाधीनामन्योऽन्यं साङ्कर्य स्पष्टमेवोपलभ्यते, यदेवोपाधिसाय जातात्रुपदर्शितं तदेवोपाधौ जातिसाङ्कर्यस्योदाहरणम्, अन्यदप्युपाधिजात्योः साङ्कर्यमिदमवसेंयम् , तद्यथा-मूर्तत्वं जातिभूतत्वं चोपाधिरिति पक्षे भूर्तत्वजातर्भूतत्वात्मकोपाधिना साकर्यमपि जात्युपाध्योः साङ्कर्यमेव, क्रियाजनकतावच्छेदकतया मूर्तत्वस्य जातिवं नैयाथिकदेशीयैरुपगतमेव, एवं भूतत्वमपि पृथिव्यादिचतुध्यवृत्ति जातिस्वहगं स्पर्शजनकतावच्छेदकतया केचिदभ्युपगच्छन्ति, तस्याकाशवृत्तित्वानभ्युपगमान्न मूर्तत्वेन समं सार्थम् , यत एव जातिसार्यमेव जातित्वबाधकं तत एव गन्धादिसमवायिकारणतावच्छेदकतया सिद्धायाः पृथिवीत्वादिजातेरिन्द्रियत्वेनोपाधिना साङ्कर्यऽपिजातित्वं निर्वहति, किन्तु पृथिवीत्यादिजात्या साङ्कर्यादिन्द्रियत्वमुपाधिरेव न तु जातिरिति नैयायिकसिद्धान्तः, स्वमते तु सामान्य-विशेषात्मकत्वं व्यक्तेरेव न त्वतिरिक्ता काचिजातिः सम. स्तीति बोध्यम् ॥ इत्थमेव विभाजकलाइकर्येऽपि विभागस्य युक्तत्वादेव । प्रमाणप्रमेयेत्यादीति-"प्रमाण-प्रमेय संशय-प्रयोजन-दृष्टान्त-सिद्धान्ता-ऽवयव-तर्क निर्णय वाद-जल्प वितण्डा-हेत्वाभास-च्छल-जाति- . निग्रहस्थानानां तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसाधिगमः '' [ न्यायमू० अ० १, सू० १.] इति सम्पूर्ण सूत्रम् , अत्र प्रमाणत्व प्रमेयत्वादिविभाज
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[३ पद्यते । अथैवं न्यूनत्वव्यवच्छेदाभिप्रायाभावादीशविभागकरणेऽपि वस्तुतः पदार्थद्वित्वसिद्धौ भेदद्वयाभावमात्रस्य व्यापकताक
कोपाधीनामिन्द्रियादौ साङ्कयऽपि तदन्यतमत्वस्य पदार्थत्वव्यापकस्य स्वीकारेण विभागः सुसंगतो भवति, अन्यथा पदार्थविभाजकोपाधीनां सार्यात् तदपि विभागसूत्रमयुक्तं स्यादित्याशयः। एवमपि न्यूनत्वव्यवच्छेदः स्वीकरणीय एव, तथा चोक्तदिशाऽन्यतमत्वासम्भवतो विभागस्यायुक्तत्वं स्यादेवेति वैशेषिकाः पुनः प्रत्यवतिष्ठन्ते- अथैवमिति । एवं गौतमसूत्रविभागानुरोधेन सङ्कीर्णस्याप्युपाधेः पदार्थविभाजकत्वव्यवस्थापनेन । न्यूनत्वव्यवच्छेदो यद्यभिप्रेतः स्यात् तदा कस्यचित् प्रमाणस्य प्रमेये कस्यचित् तु निर्णयादावन्तर्भावतो न्यूनसङ्ख्यकपदार्थानामेव सम्भवेन पदार्थाः षोडश न स्युरेव, न्यूनत्वव्यवच्छेदासम्भवादतो ज्ञायते-न्यूनत्वव्यवच्छेदो नाभिप्रेतः, तत एव च न्यूनपदार्थविभाजकधर्ममुपादायापि विभागे सम्भवति तद्धिकसङ्ख्यकविभाजकधर्मोपादानेन विभाग इत्याह- न्यूनत्वेति । ईदृशविभागकरणेऽपि जीवाऽजीवाऽऽश्रवेत्यादिविभागकरणेऽपि। आश्रवादीनां जीवा-ऽजीक्योरेवान्तर्भावसम्भवेऽप्युक्तदिशा सप्तपदार्थविभागोपपादने वस्तुस्थित्या जीवाऽ. जीवौ द्वावेव पदार्थों सप्तधा दर्शिताविति द्वयोरेव पदार्थयोः सिद्धिरित्याह-वस्तुतः पदार्थद्वित्वसिद्धाविति । न्यूनत्वव्यवच्छेदाभिप्रायाsभावेऽपि 'जीवाऽजीवौ द्वौ पदार्थों' इत्यप्यभिमतमेव परस्येति तथात्वे यदनिष्टमापपति तदाह- भेदद्वयाभावमात्रस्येति- एतच्चान्यतमत्वस्याऽत्यन्ताभावरूपत्वपक्षे, अन्योन्याभावरूपत्वपक्षे तु भेदद्वयावच्छिन्नप्रतियोगिताकाऽभावमात्रस्येति बोध्यम्, तथा च जीवभेदवृत्तित्वे सति अजीधभेदवृत्ति यद् द्वित्वं तदच्छिन्नप्रति योगिताकात्यन्ताभावस्वरूपस्य तदवच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगि
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४]
[ तस्वघोधिनीविकृतिविभूषितम् च्छेदकत्वसम्भवादुक्तान्यतमत्वावच्छिनव्यापकतावलादेव न्यूनत्वव्यवच्छेदो बलादापतेत् , तथा च महदासमञ्जस्यमिति चेत् १ न'तत्त्वं परमार्थः' इति विवरणात् तत्त्वपदस्य मुमुक्षुप्रवृत्त्युपयुक्तज्ञानविषये रूढत्वात् , तस्य च सप्तभ्यो न्यूनस्याभावादुक्तविभाताकाऽन्योऽन्याभावस्वरूपस्य वा जीवाऽजीवान्यतमत्वस्येत्यर्थः । म्यापकतावच्छेदकत्वसम्भवात् तादात्म्येन पदार्थब्यापकतावच्छेदकत्वसम्भ. वात् , यत्र तादात्म्येन पदाथस्तमोक्ताभावमात्रस्वरूपजीवाऽजीवान्यतमत्ववानपीति भवति पदार्थव्यापकतविच्छेदकत्वं जीवाऽजीवान्यतमत्वस्य। एवं च सम्भवत्यतिप्रसङ्गाद्यनागदके लघौ धर्म गुरुधर्मों न व्यापकताया अवच्छेदक इति जीवाऽजीवा-ऽऽश्रवादिभेदसप्तकाऽभावरूपस्य जीवाऽजीवाऽऽश्रवाद्यन्यतमत्वस्य जीवाऽजीवभेदद्वयाऽभावरूपजीवाऽजीवान्यतमत्वापेक्षया गुरूभूतस्य पदार्थव्यापकतावच्छेदकत्वं न स्यात् , जीवाऽजीवाऽऽश्रवाद्यवच्छिन्ना चोक्तव्यापकता जीवाऽजीवाऽऽश्रवादिपदार्थसप्तकविभागकरनाभ्युपगम्यते, तदभ्युपगमस्तदेवस्याद् यदि भेदद्वयाऽभावमात्रस्योक्तव्यापकतावच्छेदकत्वं न भवेदिति तादृशव्यापकताबलान्न्यूनत्वव्यवच्छेदः स्वीकरणीय एव, तस्याऽनुपपन्नत्वं दर्शितमेवेत्याह- उक्तान्यतमत्वावच्छिन्नेति-जीवाऽजीवा-ऽऽश्रवाद्यन्यतमत्वावच्छिन्नेत्यर्थः। जीवाऽजीवाऽऽश्रवेत्यादिः पदार्थस्य न विभागः, किन्तु परमार्थस्य, परमार्थश्च स एव भवति यज्ज्ञानान्नुमुक्षुप्रवृत्तिः, सा च जीवाऽजीवाऽऽश्रवादि. सप्तकज्ञानादेव न तु न्यूनशानादित्युक्तविभजनं नायुक्तमिति समा. धत्ते- नेति। तस्य च मुमुक्षुप्रवृत्त्युपयोगिज्ञानविषयस्य । सप्तभ्यो जीवाऽजीवाऽऽश्रवादिभ्यः सप्तभ्यः। उक्तेति- जीवत्वाऽजीवत्वा-ऽऽ. श्रवत्व-बन्धत्व-संवरत्व-निर्जरात्व-मोक्षत्वात्मकोपाध्यवच्छिन्नभेदाऽभावगतसप्तत्वसङ्ख्याव्याप्यषट्त्वादिसङ्ख्यायां मुमुक्षुप्रवृत्युपयुक्तज्ञानविषयव्यापकतावच्छेदकता या सप्तत्वसङ्ख्यावच्छिन्ना जीवत्वा.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकालव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३५ जकोपाध्यवच्छिन्नमेदाभावसङ्खथाव्याप्यसङ्ख्यायां व्यापकताऽबच्छेदकताऽवच्छेदकत्वपर्याप्त्यभावलक्षणन्यूनत्वव्यवच्छेदस्याऽबावितत्वादिति दिक् ॥
अत्र च 'अदग्धदहन'न्यायेन यावदप्राप्तं तावद् विधेयम् , अत एव "लोहितोष्णीषा ऋत्विजः प्रचरन्ति" इत्यत्र ऋत्विक्प्रचरणस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वाल्लोहितोष्णीषत्वमात्रं विधेयम्, “दना जुहोति" इत्यत्र दनः प्रत्यक्षसिद्धत्वात् करणत्वमानं विधेयमिति मीमांसावच्छिन्नभेदाभावादिगता तदवच्छेदकत्वपर्याप्तिर्नास्तीति तदवच्छेदकत्वपर्याप्त्यभावस्वरूपो यो न्यूनत्वव्यवच्छेदस्तस्योक्तसङ्ख्यायामबाधितत्वाद् भवति निरुक्तविभागस्यापि न्यूनत्वव्यवच्छेदफलक. त्वेन युक्तत्वमित्यर्थः। जीवाऽजीवाऽऽश्रवादिविभागवाक्ये कस्य विधेयत्वम् ? कस्य चोद्देश्यत्वम् ? इत्यपेक्षायामाह- अत्र चेति- उक्तवाक्ये त्वित्यर्थः॥ ____ अदग्धेति- यद् दग्धं तद् दग्धमेव न पुनस्तस्य दहनायाग्निव्यापारः, किन्तु य एवांशोऽदग्धस्तस्यैव वहनायाग्निव्यापारस, एवमेव यश्चांशः सिद्धः स सिद्ध एव न पुनस्तत्साधनाय साधकव्यापार इति न तस्य विधेयत्वम् , किन्तु य एवांशो न सिद्धस्तसाधनायैव साधकव्यापार इति तस्यैव विधेयत्वमिति यावदप्राप्त प्रमाणान्तरतो न पूर्व सिद्धम् , तावद् विधेयमित्यर्थः । अप्राप्तस्यैव विधेयत्वमित्यत्र मीमांसकसंवादमुपदर्शयति- अत एवेति- अप्राप्तस्य विधेयत्वादेवेत्यर्थः । 'प्रत्यक्षसिद्धत्वाद्' इत्यनेन ऋत्विजां प्राप्तत्वेन न विधेयत्वमित्युपदर्शितम् , एवमग्रेऽपि । 'दना' इत्यत्र प्रकृत्या दधि प्रतिपाद्यते, प्रत्ययेन च करणत्वम् , तत्र दनः प्रत्यक्षप्रतीतत्वेन प्राप्तत्वान्न विधेयत्वम् , तस्य होम प्रतिकरणत्वं तु न प्रमाणातरप्रतिपन्नमिति तस्यैव विधेयस्वम्, पूर्वत्र समभिव्याहारलक्षणा
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् निष्णाता सङ्गिरन्ते, अतो यस्य तत्त्वाऽधिगमस्तं प्रति जीवाद्यन्यतमस्य विधेयत्वम् , यस्य च जीवाद्यन्यतमाधिगमस्तं प्रति तत्त्वस्य, यस्य चोभयाऽनधिगमस्तं प्रत्युभयस्य विधेयत्वमित्यतिदेशेनाऽऽ करे व्यवस्थितम् ।
विशेषविधि-निषेधयोः शेषनिषेध-विध्यभ्यनुज्ञाफलकत्वात् , सामान्यतोऽवगतानां विशेषतोऽभिधाने न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदकत्वं व्युत्पत्तिसिद्धमित्यपरे ।
5ऽकाङ्कामत्पदान्तरप्रतिपाद्यस्य विधेयत्वमुद्देश्यत्वं च, उत्तरत्राऽऽनुपूर्वीलक्षणाऽऽकाशामत्प्रकृति-प्रत्ययप्रतिपाद्ययोरेकस्योद्देश्यत्वमपरस्य विधेयत्वमिति विशेषः। प्रकृते सङ्गमयति- अत इतिअप्राप्तस्य विधेयत्वत इत्यर्थः । यस्य यस्य प्रतिपाद्यशिष्यादेः प्रमातुः। तत्त्वाऽधिगमः तत्त्वं समस्तीत्येतावन्मानं ज्ञानम्। तं प्रति तादृशप्रमातारं प्रति, तत्त्वस्य प्राप्तत्वान्न विधेयत्वम्, किन्तु जीवाद्यन्यतमस्य जीवाऽजीवाऽऽश्रवादिसप्तान्यतमस्य प्रमाणान्तरात् परमार्थस्वरूपतयाऽनवगतस्य विधेयत्वमित्यर्थः। 'तत्त्वस्य' इत्यस्य 'विधेयत्वम्' इत्यनेन सम्बन्धः। उभयाऽनधिगमः जीवाद्यन्यतम-तत्त्वोभयानधिगमः । उभयस्य जीवाद्यन्यतम तत्त्वोभयस्य । इत्थं विधेयत्वोररीकारो न सूरिभिरन्यत्राऽऽहत इति न वाच्यम्, रत्नाकरे देवसरिभिरित्थमेवोपदर्शितत्वादित्याह- इत्यतिदेशेनेति- एकत्रोपदर्शितस्यान्यत्राऽपि तत्तुल्यतया प्राप्तिरतिदेशस्तेनेत्यर्थः। आकरे स्याद्वादरत्नाकरे ।
विभागस्य न्यूनाऽधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदफलकत्वाऽन्यथानुपपत्त्या. विभागवाक्यतो न्यूनाधिकव्यवच्छेदलाभ इत्यर्थादुपदर्शितम्। तत्र न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदबोधकपदान्तराऽभावेऽपि व्युत्पत्तिविशेषसिद्धमेव म्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदकत्वमिति मतमुपदर्शयति-विशेष
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[३७ ___सर्वत्र श्रुतादध्याहृताद् वैवकारादेव न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेद इत्यपि केचित् । __ तदेवं जीवाऽजीवादीनि सप्तैव तत्वानीति व्यवस्थितम् । यदि चाभ्युदयहेतुतया पुण्यस्य तत्प्रतिपक्षतया पापस्यापि च पृथग् विधिनिषेधयोरिति- सामान्यत उपस्थितानां पदार्थानां मध्यादेकविशेष. विधानस्याऽन्यविशेषनिषेधानुज्ञापकत्वादेकविशेषनिषेधस्य चान्यविशेषविध्यनुज्ञापकत्वाच्च यस्य विशेषस्य विधानं न तस्य निषेध इति न्यूनसङ्ख्याव्यवच्छेदः, यस्य विशेषस्य विधानं तदन्यस्य विशेषस्य निषेधानुज्ञानाच्चाऽधिकसङ्ख्याव्यवच्छेद इत्येवं न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदकत्वमित्यपरे सूरयो वर्णयन्तीत्यर्थः।
प्रकारविधया वाक्यजन्यबोधे पदवृत्त्युपस्थापितस्यैव भानमिति विभागवाक्येऽन्यव्यवच्छेदकस्यैवकारस्याऽप्यध्याहृतस्य घटकत्वमिति तत एव न्यूनाधिकसङ्घयाव्यवच्छेद इति केषाश्चिन्मतमुपदर्शयति- सर्वत्रंति विभागवाक्ये तदन्यवाक्ये चेत्यर्थः, अध्याहारकल्पनागौरवमत्रास्वरसबीजम्, विभागवाक्यतो यावदुक्तपदार्थावबोधान्तरमानसबोधे एव न्यूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदभानमित्यभ्युपगमेऽपि क्षत्यभावात् , न्यूनाधिकसङ्घयाव्यवच्छेदविशिष्टस्वाभिधेये वाक्यघटकान्त्यपदस्य लक्षणयाऽपि वाक्यजबोधेऽपि न्यूनाधिकसङ्घयाव्यवच्छेदभानसम्भवात् , संसर्गमर्यादया वा तद्भानमित्य.स्यापि वक्तुं शक्यत्वादिति बोध्यम् । उपसंहरति-तदेवमिति । ननु जैनसिद्धान्ते क्वचित् सप्ततत्त्वनिरूपणं क्वचित् पुण्य-पापयोरप्युक्तसप्ताधिकयोः परिगणनतो नवतत्त्वनिरूपणमपि दृश्यत इति तत्र मुमुक्षुप्रवृत्त्युपयुक्तज्ञानविषयपरतया तत्त्वपदस्य व्याख्यानतः सप्ततत्त्वनिरूपणं सङ्गमितं भवता, नवतत्त्वनिरूपणं तु कथं सङ्गमित स्यादित्यपेक्षयामाह- यदि चेति अभ्युदयहेतुतया स्वर्गादिहेतुतया ।
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
निरूपणमावश्यकम्, तदाभ्युदय निःश्रेयसहेतुप्रवृश्य नुकूलज्ञान विषयतया जीवाजीवादयो नवैव पदार्था निरूपणीया इति परमभुमि - सिद्धान्त सरणिः ||
अथ किमेतेषु भावाभावादिशबलैकरूपत्वम् १, उच्यते - विषय - तया भावाऽभावाद्याकार बुद्धिजनकपरिणामद्वयतादात्म्याऽऽपन्नजात्यन्तरैकधर्मित्वम् अस्ति होकस्य जीवाजीमादेः स्व-परद्रव्यादिनिबन्धनो भावाभावादिरूपो द्विविधः परिणामः, यद्वलात् तत्र
,
'पुण्यस्य' इत्यस्य 'पृथग्निरूपणम्' इत्यनेनान्वयः तत्प्रतिपक्षतया नरकादिहेतुत्वेन पुण्यविरोधितया । तदा पुण्य-पापयोः पृथग्निरूपणस्याSऽवश्यकत्वे च । परममुनि सिद्धान्तसरणिः जिनसिद्धान्तमार्गः ॥
'तत्त्वेषु भावाभावादिशबलैकरूपमत्वमनेकान्तः' इत्युक्तम्, तत्र किं भावाभावादिशबलैकरूपत्वमिति पृच्छति - अथेति । एतेषु जीघाजीवादिषु । उत्तरयति - उच्यत इति । विषयतया विषयतासम्बन्धेम, भावाऽभावाद्याकारबुद्धिर्विषये वर्तते इति तज्जजनकं यत् परिणामद्वयं तदपि तद्विषयस्यैव, तादृशपरिणामद्वयतादात्म्यापन्नं यज्जात्यन्तररूपकधर्मि जीवाऽजीवादिविषयस्वरूपं तत्त्वं जीवाऽजीवादिवस्तुनि वर्तत इति तदेव भावाभावादिशबलैकरूपत्वम्, एतदेव भावयतिअस्तीति- अस्य ' परिणाम:' इत्यनेन सम्बन्धः । हि यतः । ' द्रव्यादि० इत्यादिपदात् क्षेत्र-काल- भावानां ग्रहणम्, स्वद्रव्यादिनिबन्धनोऽस्तित्वादिभावरूपः परिणामः परद्रव्यादिनिबन्धनो नास्तित्वाद्यभावरूपः परिणाम इत्येवं द्विविधः परिणामो जीवाऽजीवादेरेकस्य वस्तुनोऽस्तीत्यर्थः । यद्वात् उपदर्शितभावाऽभावादिरूपपरिणामद्वयबलात् । तत्र जीवाजीवादावेकस्मिन् वस्तुमि, भावात्मपरि'अस्ति' इति प्रत्ययः, अभावात्मकपरिणामबलाद् शामबलाद्
"
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तब्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३९ 'अस्ति, नास्ति' इति प्रत्ययद्वैविध्यमुपजायते । एकपरिणामस्याऽप्युभयाऽऽकारप्रतीतिजनकैकशक्तिमत्वात् प्रत्ययद्वैविध्यमुपपत्स्यत इति चेत् ? न- तथाऽप्यविनिगमेनोभयपरिणामवत्व सिद्धेः । सदंशः परानपेक्षप्रतीतिविषयत्वात् तात्त्विकः, असदंशस्तु विपर्ययान्न तथेत्यस्ति विनिगमकमिति चेत् ? न- परापेक्षप्रतीतिविषयत्वस्याऽ
'नास्ति' इति प्रत्यय इत्येवं प्रत्ययद्वयमुपजायते, एवं च सिद्धम् विषयतया भावाऽभाघाद्याकारबुद्धिजनकं परिणामद्वयमिति, परिमामद्वयेन सह परिणामिनस्तादात्म्यमेव सम्बन्ध इति तत्तादात्म्यापन्नत्वमपि सिद्धम् , तदेव च जात्यन्तरत्वम् , एकस्य तद्वयमित्येकधर्मिरूपत्वमपि । वस्तुन एक एव परिणामः, तस्यैव भावाऽभावोभयाऽऽकारप्रतीतिजननैकशक्तिमत्वेन भावाऽभावाद्याकारबुद्धिजनकत्वमिति नोक्तभावाऽभावादिशबलैकरूपत्वमिति शङ्कते-एकपरिणामस्यापीति । उभयाकारेति- भावाऽभावोभयाकारेत्यर्थः। प्रत्ययद्वविध्यम् 'अस्ति, नास्ति' इति प्रत्ययद्वैविध्यम् । एकस्वभावपरिणामस्योभयाकारप्रतीतिजननैकशक्तिमत्त्वेन द्विविधप्रत्ययजनकत्वमित्यत्र विनिगमकस्य कस्यचिदभावेन ततो भावाऽभावपरिणामद्वयस्याऽपि सिद्धिः स्यादेवेति प्रतिक्षिपति- नेति । तथापि एकस्य परिणामस्योभयाकारप्रतीतिजनकैकशक्तिमत्त्वेन प्रत्ययद्वयजनकत्वस्वीकारेऽपि । अविनिगमेन विनिगमनाविरहेण। उभयपरिणामवत्त्वसिद्धः भावाऽभावोभयपरिणामत्वसिद्धेः। भावपरिणामः पारमार्थिक इति तस्योक्तशक्तिमत्त्वेन भावाभावाद्याकारप्रतीतिजनकत्वम् , अभावपरिणामस्त्वपारमार्थिक इति न तस्य तथाभाव इति विनिगमकमस्त्येवेति शङ्कते- सदंश इति । विपर्ययात् परानपेक्षप्रतीतिविषयत्वाऽभावात् । न तथा न तात्त्विकः, किन्तु अतात्त्विकः परापेक्षप्रतीतिविषयत्वं यद्यतात्विकत्वव्याप्यं स्यात् तवैवासदंशस्य परापेक्ष
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
४.]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् ताचिकत्वाव्याप्यत्वात् , संयोग-विभाग-इखत्व-दीर्घत्वादौ व्यमिचारात् । प्रतियोगिविशिष्टसंयोगादिव्यवहार एव परापेक्षा, न तु तज्ज्ञानमात्र इति चेत् १ तदिदमभावेऽपि तुल्यम् । - वस्तुतः केचिद् भावाः प्रतिनियतव्यञ्जकव्यङ्गयाः केचिन्नेस्यत्र स्वभावविशेष एव शरणम् , कर्पूर-शरावगन्धादौ तथास्वभाव
प्रतीतिविषयत्वादतात्त्विकत्व सिध्येत्, तदेव न- संयोग-विभागह्रस्वत्व-दीर्घत्वादौ तात्त्विकेऽपि परापेक्षप्रतीतिविषयत्वस्य सत्त्वेन व्यभिचारादिति प्रतिक्षिपति- नेति । संयोगादिव्यवहार एव परापेक्षा न तु संयोगादिज्ञानमात्र इति न परापेक्षप्रतीतिविषयत्वं संयोगादाविति न व्यभिचार इति शङ्कते- प्रतियोगिविशिष्टेति- घटेन सहास्य संयोगः, घटेन सहास्य विभागः, घटाद् विभक्तोऽयम् , अयमस्माद् ह्रस्वः, अयमस्माद् दीर्घ इत्येवं प्रतियोगिविशिष्टसंयोगादिव्यवहार एव प्रतियोगिघटादिज्ञानापेक्षा न तु प्रतियोग्यविशेषितसंयोगादिशान इत्यर्थः। प्रतियोगिविशिष्टाभावव्यवहार एव परापेक्षा नाभावज्ञानमात्र इति प्रकृतेऽपि वक्तुं शक्यत एवेति नाभावेऽपि परापेक्षप्रतीतिविषयत्वमिति न ततस्तस्याऽवास्तविकत्वमिति समाधत्ते- तदिदमभावेऽपि तुल्यमिति । भावेष्वपि केषाश्चित् प्रतिनियतव्यञ्जकव्यङ्ग यत्वं केषाश्चिन्नेत्येवं वैलक्षणयोगेऽपि न तुच्छत्वं केषाश्चित् केषाश्चिच्चातुच्छत्वमिति विशेषो यथा, तथा सदशा-सदशयोरप्येकस्य परापेक्षत्वमपरस्य परानपेक्षत्वमिति बैलक्षण्येऽपि न तुच्छत्वा-तुच्छत्वविशेषः, यस्य यः स्वभावः स तस्यैव नान्यस्य सतोऽपि, कधं नान्यस्य स इति न पर्यनुयोज्यम् , स्वभावस्याऽपर्यनुयोज्यत्वात् , अन्यस्यापि तत्त्वे प्रतिनियतस्वभावत्वस्यैव हानिः स्यादित्यसदंशस्य परापेक्षालक्षणस्वभावत्वेऽपि न तुच्छत्वमित्याह-वस्तुत इति। भावेषु प्रतिनियतव्यञ्जकव्यङ्ग यत्वं क्वचिद्
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[४१ दर्शनात् , तद्वत् सदंशाऽसदंशयोरपि नैकस्य तुच्छत्वमपरस्यातुच्छत्वम् , तदिदमभिप्रेत्योक्तं प्रतीत्यसत्याधिकारे भाषारहस्येऽस्मामि:"ते हुंति परावेक्खा बंजयमुहदंसिणो ति ण य तुच्छा। दिमिणं वेचित्तं सराव-कप्पूरगंधाणं" ॥ ३० ॥ * शुद्धं भूतलमेव घटाऽभावव्यवहारविषय इति नाभावांशोऽधिक इति मीमांसकः, तन- शुद्धत्वस्याऽभाववत्त्वातिरिक्तस्याऽ. निर्वचनेन कथञ्चिदभावपरिणामाधिक्यस्याऽऽवश्यकत्वात्। यादृशे भूतले परस्य घटाऽभाववत्त्वं तादृशत्वमेव मम शुद्धत्वमिति चेत् ? भवति क्वचिन्नेति दृष्टान्तावष्टम्मेन द्रढयति-कपूरेति। उक्ताथै ग्रन्थान्तरं संवादकतया दर्शयति- तदिदमभिप्रत्योक्तमिति। "ते हुति०" इति- “ते भवन्ति परापेक्षा व्यञ्जकमुखदर्शिन इति न तुच्छाः। दृष्टमिद वैचित्र्य शराव-कर्पूरगन्धयोः” ॥ इति संस्कृतम् , स्पष्टार्थयं गाथेति ।
अभावांशाऽपलापिनो मीमांसकविशेषप्रभाकरस्य मतं प्रतिक्षेप्तुमुपन्यस्यति- शुद्धमिति। प्रतिक्षेपे हेतुमुदर्शयति- शुद्धत्वस्येति । अभाववत्त्वं न शुद्धत्वं किन्त्वन्यदेव, तद्विशिष्टस्य भूतलस्याऽभावव्यवहारविषयत्वेऽपि नातिरिक्ताभावस्वीकार इति प्रभाकरमतानुयायी शङ्कते-यादृश इति। परस्य अतिरिक्ताभावस्वीकर्तु यायिकादेः। मम प्रभाकरमतानुयायिनः। न किञ्चिद्वैलक्षण्यविशिष्टे भूतले घटाभाववत्त्वं नैयायिकादिभिरुपेयते येन तादृशवैलक्षण्यमेव शुद्धत्वं प्रभाकराऽनुयायिभिरपि स्वीकृतं भवेत् , किन्तु भूतलत्वावच्छिन्न एव घटाभाववत्त्वमुपेयते, भूतले घटसत्त्वदशायां भूतलत्वावच्छिनस्य तस्य भावेऽपि कालविशेषविशिष्टस्य भूतलस्वरूपस्य घटा:
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२]
[ तत्त्वबोधिनी विवृतिविभूषितम् न- अतिरिक्ताऽभाववादिभिर्नैयायिकादिभिर्भूतलत्वावच्छिन्न एव घटाऽभाववत्तास्वीकारेऽपि कालविशेषविशिष्टत्वस्य सम्बन्धतयाsतिप्रसङ्गनिराकरणात् , अस्माकं तु कालविशेषविशिष्टत्वेन सूत्रनयादेशात् पूर्वावस्थातः कथञ्चिद् भिन्नस्य भूतलस्य घटाऽभावाऽऽधारत्वाऽभ्युपगमेनानुपपत्त्यभावात् , परस्य चैवमभ्युपगमेऽनेकान्तप्रवेशापत्तिः।
भाववत्तानियामकसम्बन्धतया नैयायिकादिभिरभ्युपगतस्य तदानीमभावादेव न तत्र घटाभाववत्ताप्रतीतिः, भूतलत्वं च न भूतले शुद्धत्वं भवताऽभ्युपेषम् , तथा सति घटसत्त्वदशायामपि घटाभावव्यवहारः स्यादिति घटाभाववत्त्वमेव शुद्धत्वमङ्गीकृत्य तद्विशिष्टस्य भूतलस्य घटाभावव्यवहारविषयत्वे घटाभावोऽतिरिक्त आयात पवेति समाधत्ते-नेलि । जनमते तु घटशून्यकालीनाद् भूतलाद् घटकालीनं भूतलं कथञ्चिद् भिन्नमेव ऋजुसूत्रनयादेशादिति घटवत्तादशाविशिष्टभूतलात् कालविशेषविशिष्टत्वेन कथञ्चिद्भिन्नस्य भूतलस्य घटाभावाधारत्वमित्यस्याभ्युपगमेन न घटवत्ताकाले घटाभाववत्ताबुद्धिरित्याह- अस्माकं विनि- जैनानां त्वित्यर्थः। कालविशेष वशिष्टत्वेन यस्मिन् काले यत्र भूतले घटो नास्ति तत्कालविशिष्टत्वेन । पूर्वावस्थातः घटवत्तावस्थातः, अवस्था-तद्वतोरभेदात् तदवस्थात्मकभूतलतः। परस्य प्रभाकरमतानुयायिनः। एवमभ्युपगमे पूर्वावस्थाविशिष्टभूतलादुत्तरावस्थभूतलस्य कश्चिद्भिन्नत्वस्याभ्युपगमे। अनेकान्तप्रवेशापत्तिः भूतलत्वेनाभेदस्योक्तप्रकारेण मेदस्य चाभ्युपगमाद् मेदारभेदलक्षणानेकान्तप्रवेशापत्तिः, तथा व स्वसिद्धास्तव्याकोपः प्रसज्यत इति।
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ४३
किञ्च, भावादेरनतिरेके दुरितध्वंसादेः परमेश्वरनमस्कारादिकार्यता न स्यात्, आत्मनि दुरितध्वंसस्याऽऽत्मस्वरूपत्वात् तस्य च नित्यत्वेनाऽजन्यत्वात्, नित्यत्वेऽपि कथञ्चिदनित्यत्वाभ्युपगमेSस्मत्पक्षप्रवेश इति यत्किञ्चिदेतदिति दिग् ।
अभावाभाववतोरेकान्तभेदोऽपि नैयायिकाद्यभिमतो न
6 भावा
भट्टानुयायिनो मीमांसकस्याऽप्यधिकरणात्मकाभावाभ्युपगमो न युक्तः, दुरितध्वंसस्याऽऽत्मरूपस्य नित्यतयेश्वरनमस्कारादिजन्यत्वाऽभावापत्तेरित्याह- किञ्चेति । भावादेरनतिरेके' इति स्थाने दनतिरेके' इति पाठो युक्तः, 'अभावस्य ' इति शेष, तथा चाभावस्याधिकरणलक्षणभावादभेद इत्यर्थः । तस्य च आत्मनश्च । यदि च पूर्वावस्थात्मनः सकाशादुत्तरावस्थस्यात्मनः कथञ्चिद्भिन्नत्वमभ्युपगम्याऽनित्यत्वमपि कथञ्चिदात्मन उपेयते तदा तस्य कार्यत्वसम्भवेऽपि स्याद्वादप्रवेशापत्तिः स्यादित्याह - नित्यत्वेऽपीति । अस्मत्पक्षप्रवेश: जैनमतप्रवेशः, एतावताऽभावांशो नास्त्येव, अधिकरणात् सर्वथाऽभिन्न एव वा स इति मतमपाकृतम् ।
इदानीमधिकरणलक्षणभावात् सर्वथा भिन्न एवाभाव इति मैकस्य भावाऽभावोभयात्मकत्वलक्षणोऽनेकान्त इति नैयायिकादिमतमपाकरोति - अभाव - ऽभाववतोरिति । एकान्तभेदे एकान्ताऽभेदे च न सम्बन्ध इति अभावाऽधिकरणयोः सर्वथा भेदे सम्बन्ध एव नः भवेदिति विशिष्टप्रतीत्यनुपपत्तिरिति निषेधहेतुमुपदर्शयति- एकान्तमेद इति, अभावस्याधिकरणेन समं विशेषणताख्यस्वरूपसम्बन्ध एष नैयायिकादिभिरुपेयते, तस्याऽभावस्वरूपत्वेऽभावस्य नित्यस्य सर्वान् प्रत्यविशिष्टत्वाद घटवत्यपि घटाभाववत्ताप्रतीतिः स्यात्, एवं केवलाधिकरणस्वरूपत्वेऽपि सवातिप्रसक्तिः, अभावाधिकरणो
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् न्याय्यः, एकान्त भेदे सम्बन्धानुपपत्तेः, विशेषणताया एकस्वरूपत्वेऽतिप्रसङ्गादुभयस्वरूपत्वे तादात्म्यपर्यवसानात् , एकदेशिनां तदतिरेकाभ्युपगमस्याप्यन्याय्यत्वात् , तत्रापि सम्बन्धान्तरान्वेषणायामनवस्थानात् , स्वरूपतस्तस्याः सम्बन्धत्वाभ्युपगमे चाभावाऽभावबत्स्वरूपयोरेव तादात्म्येन सम्बन्धत्वकल्पनौचित्यादिति दिग् ॥ भयस्वरूपत्वे च तदभिन्नाऽभिन्नस्य तदमिन्नत्वम्' इति नियमेन घटाभावाऽभिन्नसम्बन्धाऽभिन्नस्य भूतलस्य घटाभावाऽभिन्नत्वमायातमित्यभावाऽभाववतोः कथञ्चित्तादात्म्ये भावाऽभावोभयात्मकैकखरूपत्वलक्षणोऽनेकान्तः सिद्ध एवेत्याह- विशेषगताया इति । एकस्वरूपत्वे अभावाऽभाववतोरन्यतरस्वरूपत्वे। उभयस्वरूपत्वे अभावतद्वद्भावोभयस्वरूपत्वे, विशेषणता तु साक्षादेव भावाभावोभयात्मकत्वेनानेकान्तस्वरूपा सिद्धा, तद्वारा धर्मिस्वरूपवस्तुनोऽप्यनेकान्ततात्मकत्वं सिद्ध व्यतीति ।
सम्बन्धोऽभावा-ऽधिकरणयोस्ताभ्यामतिरिक्त एवेति नैयायिकैकदेशिनां मते नाऽभावाऽभाववतोस्तादात्म्यसिद्धिः, अतस्तन्मतं प्रतिक्षिपति-एकदेशिनामिति-नैयायिकैकदेशिनामित्यर्थः। तदतिरेकाभ्युपगमस्य "अभावाऽभाववद्भ्यां तत्सम्बन्धे भेदाभ्युपगमस्य। कथं तथाऽभ्युपगमस्याऽन्याय्यत्वमित्यपेक्षायामाह- तत्रापीति- अतिरिक्तसम्बन्धेपीत्यर्थः। सम्बन्धोऽपि सम्बन्धिभ्यां सह सम्बद्ध एव सम्बन्धतामाप्नोति नाऽसम्बद्धोऽतिप्रसङ्गादिति सम्बन्धसम्बन्धोऽपि सम्बन्धिभ्यामतिरिक्तोऽभ्युपगन्तव्यः, सोऽपि सम्बद्ध एव सम्बन्ध इति तत्सम्बन्धोऽप्यतिरिक्त आस्थेय इत्येवमनवस्थानादित्यर्थः। नन्वभावाऽभाववतोरतिरिक्ता विशेषणता सम्बन्धः, तस्याश्च सम्बन्धिभ्यां नातिरिक्तः सम्बन्धः किन्तु स्वरूपस्येव तत्सम्बन्धत्वमिति नानवस्थाप्रसङ्ग इत्यत आह- स्वरूपत इति । तस्याः विशेषणताया।
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ] . भावांशोऽपि न खलक्षणाऽतिरिक्तः सकलव्यक्तिवृत्तितिर्यक्सामान्याऽऽत्मा प्रामाणिका, देशेन तस्यैकव्यक्तिवृत्तित्वे सावयवत्वप्रसङ्गात् , कात्स्येन च तथात्वे इतरव्यक्तीनां निःसामान्यत्वप्रसङ्गादिति बौद्धः, तन-नैयायिकादिवत् सर्वथाऽतिरिक्तसामान्याभ्युपगम यद्यनवस्थापरिहाराय सम्बन्धस्य खवरूपमेव सम्बन्धस्तहि प्रथमसम्बन्धोऽपि सम्बन्धिभ्यामतिरिक्तो विशेषणताऽऽख्यः किमित्यभ्युपगन्तव्यः? अभावा-ऽभाववत्स्वरूपयोरेव तादात्म्येन सम्बन्धत्व. कल्पनस्यैव लाघवेन युक्तत्वादित्याह- अभावाऽभाववत्स्वरूपयोरेवेति । ... यथा चाऽभावांशस्य कथश्चिद्धर्मिवरूपाऽव्यतिरिक्तत्वं तथा भावांशस्यापि कथञ्चिद्धर्मिस्वरूपाऽव्यतिरिक्तत्वमेव, न तु सर्वथा मिन्नत्वमित्याह-भ वांशोऽपीति । स्वलक्षणातिरिक्तः स्वलक्षणं व्यक्तिस्वरूपं तद्भिन्नः। तिर्यवसामान्याऽऽत्मेति-सामान्यं जनमते द्विविधम्-'तिर्यक्सामान्यमूर्खतासामान्यं च' इति, तत्र “प्रतिव्यक्ति तुल्या परिगतिस्तिर्यक्सामान्यम् , शबल-शाबलेयादिपिण्डेषु गोत्वं यथा" [प्रमाण० परिच्छे० ५. सू० ४.] इतिसूत्रलक्षितं गोत्वादिकं तिर्यक्सामान्यं नैयायिकादिभिर्व्यतिरिक्तमुपेयते, तदात्मा भावांशोऽपि . स्वलक्षणव्यतिरिक्तो न प्रामाणिक इति बौद्ध आह । कथं न प्रामा णिक इत्यपेक्षायां बौद्ध एव हेतुमुपदर्शयति- देशेनेति-सामान्य सकलव्यक्तिवृत्ति यदुपेयते तत् प्रत्येक व्यक्तिषु देशेन वर्तते? कात्स्न्येन वा ? तत्र देशेन सामान्यस्य एकव्यक्तिवृत्तित्वे एकदेशेतकत्र वृत्तिः, द्वितीयदेशेन द्वितीयव्यक्तिवृत्तिः, तृतीयदेशेन तृतीय: व्यक्तिवृत्तिरित्येवं यावत्यो व्यक्तयस्तावन्तो देशाः सामान्यस्य स्यु रिति सावयवत्वं सामान्यस्य प्रसज्यत इत्यर्थः। कात्न्येनैकस्य सामान्यस्य सर्वव्यक्तिवृत्तित्वं तु न संभवत्येव एकत्र कात्न्येन परिसमाप्तस्य कृत्स्मद्वितीयस्वरूपाभावेन द्वितीयव्यक्तिवृत्तित्वा;
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविकृतिषिभूषितम् एव तदोषावकाशात् ,कथञ्चिव्यावृत्तानामपि व्यक्तीनां कश्चिदनुगतस्पेन सामान्यभावाभ्युपगमे च तदोषाऽसंस्पर्शात् ।
तत्-तदन्यक्षणवृत्तित्क्योविरोधादूर्ध्वतासामान्याऽऽत्मा भावो नास्तीति स एव, तदप्यसत्-स एवायमिति प्रत्यभिज्ञयैवोलता योगात्, एवं च द्वितीयादिव्यक्तीनां निःसामान्यत्वं प्रसज्यत इत्याहकारस्न्येन चेति। तथात्वे एकव्यक्तिवृत्तित्वे। "बौद्धः" इत्यनन्सरम् 'आह' इति शेषः। उक्तदोषो नैयाधिकादीन् सर्वथा व्यतिरिक्तसामान्याभ्युपगन्तृनेवोत्त्रासयितुं समर्थः, न जैनान् , जैनैर्व्यक्तीनामेव कश्चिद् व्यावृत्तत्वेन विशेषात्मकत्व कथञ्चिदनुगतत्वेन च सामान्यात्मकत्वं चाभ्युपेयत इति तत्रोक्तदोषस्य प्राप्तेरभावादिति प्रतिक्षिपति-तन्नेति । तद्दोषेति-बौद्धोपदर्शितदोषेत्यर्थः, एवमग्रेऽपि ।
ऊध्यतासामान्याऽपलापोऽपि बौद्धस्य न युक्त इत्याह-तत्-नद्न्येति- तत्क्षणवृत्तित्व-तदन्यक्षणवृत्तित्वयोः। विरोधात् असामानाधिकरण्यात्, यंत्र तत्क्षणवृत्तित्वं तत्र न तदन्यक्षणवृत्तित्वं भावमात्रस्य क्षणिकत्वेन वर्तमानक्षणकमात्रवृत्तित्वस्वाभाव्यात् । ऊवतासामान्यात्मेति-" पूर्वापरपरिणामसाधारणं द्रव्यमूर्खतासामान्यम्, कटक-कङ्कणाद्यनुगामिकाञ्चनवत्" [प्रमाण० परिच्छे० ५. मू० ५.] इतिसूत्रलक्षितं पूर्वापरपर्यायानुस्यूतं मृत्सुवर्णादिद्रव्यमूर्खतासामा. न्यम् , तदात्मा भावो नास्तीत्यर्थः। स एव बौद्ध एव, आहेत्यर्थः। तदप्यसत् एतदपि बौद्धमननं न समीचीनम् । तत्र हेतुमुपदर्शयतिस एवायमितीति-यदेव कुण्डलरूपं पूष सुवर्णं तदेवेदानी कटकरूपमिति पूर्वापरपर्यायानुस्यूतैकद्रव्यावगाहिप्रत्यमिज्ञानम्, तेनैवोलता. सामान्यरूपद्रव्यसिद्धेरित्यर्थः। 'तत्-तदन्यक्षणवृत्तित्वयोविरोधात्' इति यदुक्तं तदपि न-यथा बौद्धमते चित्रशानमेकमेव नीलाकार पीताकारमिति न तयोविरोधस्तथैव तत्क्षणवृत्तित्व- तदन्यक्षणवृत्ति
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेकातम्यक्साप्रकरणम् ]
[४७ सामान्यसिद्धेः, तत्-तदन्यक्षणवृत्तित्वयोश्चित्रज्ञाने नीलाकार-पीता. कारयोरिवाविरोधात् । ___ ज्ञान विषययोरतिरिक्तसम्बन्धानुपपत्तेर्ज्ञानाकार एव भावो न तु बाह्य इति तदेकदेशीयः, तदप्यसत्-बाह्यार्थाऽभावे नियतव्यवहारादिविलोपप्रसङ्गाद्, वासनाविशेषेण तद्व्यवस्थोपपादनेऽपि तत्प्रबोधार्थ बाह्याभ्युपगमावश्यकत्वादिति दिग् ।
तदेवं व्यवस्थितम्- जीवाऽजीवादीनां विचित्रभावा-ऽभावादिशबलैकरूपत्वम् । त्वयोरेकत्र द्रव्ये सम्भवेन तयोरप्यविरोधादित्याह- तत्-तदन्यक्षणवृत्तित्वयोरिति ।
ज्ञानाकारातिरिक्तस्य बाह्यवस्तुनोऽभावादेव न तस्य भावाभावात्मकत्वसम्भव इति विज्ञानवादिमतं प्रक्षेप्तुमुपन्यस्यति- ज्ञानविषययोरिति। अतिरिक्तसम्बन्धानुपपत्तेः तादात्म्यातिरिक्तसम्बन्धाऽसम्भवात् । तदेकदेशीयः बौद्धकदेशीयः, योगाचार इति यावत् । तदप्यसत् तन्मतमपि न समीचीनम् । तत्र हेतुमुपदर्शयति- बाह्याभाव इतिघट-पटादिबाह्यार्थाभावे ज्ञानस्याऽविशिष्टस्वरूपस्याऽविशेषाद् ‘घटेन जलाहरणम् , पटेनावरणम् , जलेन पिपासानिवृत्तिः, वह्निना दाहः' इत्यादिनियतव्यवहारादिविलोपप्रसङ्गादित्यर्थः। बाह्यार्थाभावेऽपि वासनाविशेषादेव नियतव्यवहारादिरिति तदुपगमोऽपि न समीचीनः, अप्रबुद्धस्य वासनाविशेषस्य नियामकत्वाऽसम्भवेन प्रबुद्धवासनाविशेषस्य नियतव्यवहारादिनियामकत्वस्य वाच्यत्वेन तत्प्रबोधार्थ बाह्यार्थाभ्युपगमस्यावश्यकत्वादित्याह- वासनाविशेषेणेति । तद्न्ववस्थोपपादनेऽपि प्रतिनियतव्यवहारोपपानेऽपि। तत्प्रबोधार्थ वासनाविशेषप्रबोधार्थम् । उपसंहरति- तदेवमिति ।
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् __अथैवं सर्वस्याऽनेकान्तत्वेन सर्वरूपत्वे कथं प्रतिनियतधर्मग्रह इति चेत् ? मतिज्ञानोपयोगे तत्तत्सामग्रीसव्यपेक्षक्षयोपशमविशेषात्, श्रुतज्ञानोपयोगे च नयविशेषादिति गृहाण, अत एवै
नन्वेवमनन्तधर्मात्मकत्वे वस्तुनः सर्वस्य सर्वात्मकत्वे घटस्य घटत्वेन ग्रहणं न पटत्वेन, पटस्य पटत्वेन ग्रहणं न घटत्वादिनेति प्रतिनियतधर्मग्रहः कथम् ? प्रतिनियतधर्मेण ग्रहणे प्रतिनियतधर्मात्मकत्वमेव प्रयोजकम् , तच्च नाभ्युपगम्यते स्याहादिभिरिति शङ्कते- अथेति । एवं जीवा-ऽजीवादीनां विचित्रभावा-ऽभावादिशबलैकरूपत्वे । अनन्तधर्मात्मकत्वेऽपि यद्धर्मेण वस्तुग्रहणस्य सामग्री, मतिशानावरणक्षयोपशमविशेषोऽपि तदनुकूल एव भवतीति तादृशक्षयोपशमविशेषसहकृतप्रतिनियतधर्मप्रकारकग्रहानुकूलसामग्रीविशेषात् तद्धर्मेणैव वस्तुग्रहणम् , तत्र सद्भिरप्यन्यधर्मेन ग्रहणम् , यथा-, एकान्तवादिमते एकस्मिन् घटे रूप-रस-गन्ध स्पर्शादीनां सत्त्वे. ऽपि चाक्षुषप्रत्यक्षात्मकग्रहणानुकूलसामग्या क्षयोपशमविशेषसहकृतया रूपवत्वेनैव रूपेण घटस्य ग्रहणं न तु सताऽपि रसवत्त्वादिनेति समाधत्ते- मतिज्ञानोपयोग इति । श्रुतज्ञानोपयोगे नयविशेषस्यापि प्रयोजकत्वं यदङ्गीकृतं तत्प्रयोजनमुपदर्शयति- अत एवेतिश्रुतज्ञानोपयोगे नयविशेषस्य प्रयोजकत्वादेवेत्यर्थः। गुरुर्देवदत्तादिरेकोऽप्यनन्तधर्मात्मकत्वादनेक इति तत्रानेकत्वस्य सत्त्वेऽपि यदैकत्वस्य प्रतिसन्धानं द्रव्यार्थिकनयाद् भवति तदा 'अयं गुरुः' इति बोधो भवति, यदा तु तत्र पर्यायार्थिकनयतोऽनेकपर्यायस्व. रूपत्वतोऽनेकत्वप्रतिसंधानं भवति तदा 'एते गुरवः' इति बोधो भवतीत्येवं बोधवैचित्र्यमुपपद्यत इत्यर्थः। ननु यत्रैकस्मिन् गुरावेकत्वस्य द्रव्यादेशादुरोधस्ततः पर्यायार्थादेशादनेकत्वस्य चोद्बोध इति क्रमेणोद्बोधे 'अयं गुरवः' इति प्रयोगोऽपि स्यादेक
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ४९ कमिन्नेकत्वोद्बोधे 'अयं गुरुः' इति, अनेकत्वोबोधे 'एते गुरवः' इति, क्रमेणोभयोबोधे 'अयं गुरवः' इति प्रयोगस्त्वेकत्वावरुद्धे बहुत्वान्वयस्य निराकासत्वादेव निरसनीयः, यत्र त्वनूद्यविधेयभावतात्पर्येण तथाऽन्वये न निराकासत्वम् , तत्र भवत्येव नैगमनयाभिप्रायात् तथाप्रयोगः, यथा- " स भूभृदष्टावपि लोकपालाः" [ ] इत्यादिलौकिके, यथा च-" एकग्रहणगृहीता असङ्ख्येयाः प्रदेशा जीव:" [ ] इत्यादिलोकोत्तर इति स्मर्तव्यम् ॥ वचनप्रयोगप्रयोजकस्यैकत्वोद्वोधस्य बहुवचनप्रयोगप्रयोजकस्य बहुत्वोद्बोधस्य च सत्त्वादित्यत आह- क्रमेणोभयोद्बोध इति- 'अयं गुरवः' इति एकत्वेदन्त्वोभयावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपिततादात्म्यनिष्ठसंसर्गतानिरूपितबहुत्वगुरुत्वोभयावच्छिन्नप्रकारताकबोधार्थमेव प्रयोक्तव्यम् , परमेकत्वविशिष्टे न बहुत्वान्वय इति नियमेन तादृशबोधे उक्तवाक्यं न साकासमिति तथाबोधने निराकासात्वादेवोक्तप्रयोगो न भवतीत्यर्थः। यत्र च साकाङ्कता तत्र तथाप्रयोगोऽपि भवतीत्याह-यत्र त्वति। “ स भूभृद्' इत्यत्र भूभृत्त्वावच्छेदेनैकत्वान्वयो लोकपालत्वावच्छेदेन बहुत्वान्वयः। “एक ग्रहण,” इत्यादिवाक्ये प्रदेशत्वावच्छेदेन बहुत्वान्चयो जीवत्वावच्छेदेनैकत्वान्वय इति धर्मिणोऽभेदान्वये एकत्वेऽपि अवच्छेदकभेदत एकत्वस्य बहुत्वस्य चान्वये उक्तवाक्यस्य साकाङ्क्षत्वं समस्ति, 'अयं गुरुवः' इत्यत्र त्विदन्त्वमपि गुरुत्वम् , यथा 'अयं घटः' इत्युपदेशवाक्ये घटत्वमेवेदन्त्वम् , यतः 'प्रवृत्तिनिमित्तधर्मावच्छेदेन वाच्यताबोधकं वाक्य. मुपदेशः' इत्युपदेशलक्षणम् , तच्चेदन्त्वस्य घटत्वस्वरूपत्व एव सङ्गतिमङ्गतीति विभिन्नावच्छेदकाऽभावान्न साकाङ्क्षत्वमिति बोध्यम् ।
श्रुतज्ञानोपयोगे च नयविशेषात् प्रतिनियतधर्मग्रह इति प्रति
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
५० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
अथ के ते नयाः ? यैः प्रतिनियतधर्मग्रह इति उच्यतेपादितम्, तत्र पृच्छति - अथेति । उत्तरयति - उच्यत इति । नैगमेति - नैगमः १, संग्रहः २, व्यवहारः ३, ऋजुसूत्रः ४, शब्द: ५, समभिरूढः ६, एवम्भूतः ७ इति सप्त नया इत्यर्थः, " नीयते येन श्रुताख्यप्रमाणविषयीकृतस्वार्थ स्यांशस्तदितरांशौदासीन्यतः स प्रतिपत्तुरभिप्रायविशेषो नयः " [ प्रमाण० परिच्छे० ७. सू० १. ] इतिसूत्राभिप्रेतं श्रुताख्यप्रमाणविषयीकृतवस्त्वंशस्य तदितरांशौदासीन्येन ग्राहकोऽभिप्रायविशेषो नयस्तत्त्वं नयत्वम्, एतत्सूत्रस्य नय- दुर्नयभेदपरिपत्तये रत्नप्रभसूरेरित्थं व्याख्यानम् - " अत्रैकवचनमतन्त्रम्, तेनांशावंशा वा, येन परामर्शविशेषेण श्रुतप्रमाणप्रतिपन्नवस्तुनो विषयीक्रियन्ते तदितरांशौदासीन्यापेक्षया स नयोऽभिधीयते, तदितरांशप्रतिक्षेपे तु तदाभासता भणिष्यते, प्रत्यपादयाम च स्तुतिद्वात्रिंशति
" अहो चित्रं चित्रं तव चरितमेनन्मुनिपते !, स्वकीयानामेषां विविधविषयव्याप्तिवशिनाम् । विपक्षापेक्षाणां कथयसि नयानां सुनयतां, विपक्षक्षेष्तॄणां पुनरिह विभो ! दुष्टनयताम् " ॥ १ ॥
पञ्चाशति च
" निःशेषांशजुषां प्रमाणविषयीभूयं समासेदुषां वस्तूनां नियतां शकल्पनपराः सप्त श्रुतासङ्गिनः । औदासीन्यपरायणास्तदपरे चांशे भवेयुर्नयाश्वेदेकान्तकलङ्कपङ्ककलुषास्ते स्युस्तदा दुर्नयाः " ॥ १॥ इति ।
66
नयस्य प्रमाणतो भेदस्तेनैव शङ्का-समाधानाभ्यामित्थं निर्णितःननु नयस्य प्रमाणाद् भेदेन लक्षणप्रणयनमयुक्तं स्वार्थ व्यवसायात्मकत्वेन तस्य प्रमाणस्वरूपत्वात्, तथाहि - नयः प्रमाणमेव स्वार्थव्यवसायकत्वात् इष्टप्रमाणवत्, स्वार्थव्यवसायकस्याप्यस्य प्रमाणत्वानभ्युपगमे प्रमाणस्यापि तथाविधस्य प्रमाणत्वं न स्यादिति कश्चित् तदसत् - नयस्य स्वार्थैकदेशनिर्णीतिलक्षणत्वेन स्वार्थ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[५६ नैगम-सङ्ग्रह-व्यवहारर्जुसूत्र-शब्द-समभिरूद्वैवम्भूता नयाः। तत्र नकै प्रभूतैर्मानमहासामान्याऽवान्तरसामान्य-विशेषज्ञानलक्षणव्यवसायकत्वाऽसि द्वेः। ननु नयविषयतया सम्मतोऽर्थैकदेशोऽपि यदि वस्तु तदा तत्परिच्छेदी नयः प्रमाणमेव, वस्तुपरिच्छेदलक्षणत्वात् प्रमाणस्यः स न चेद् वस्तु? तर्हि तद्विषयो नयो मिथ्याज्ञानमेव स्यात् , तस्याऽवस्तुविषयत्वलक्षणत्वादिति चेत् ? तदन वद्यम्- अर्थैकदेशस्य वस्तुत्वाऽवस्तुत्वपरिहारेण वस्त्वंशतया प्रतिशानात् , तथा चाऽवाचि"नाऽयं वस्तु न चाऽवस्तु वस्त्वंशः कथितो बुधैः। नाऽसमुद्रः समुद्रो वा समुद्रांशो यथैव हि ॥१॥ तन्मात्रस्य समुद्रत्वे शेषांशस्याऽसमुद्रता। समुद्रबहुता वा स्यात् तत्त्वे क्वाऽस्तु समुद्रवित् ॥ २॥"
यथैव हि समुद्रांशस्य समुद्रत्वे शेषसमुद्रांशानामसमुद्रत्वप्रसङ्गात्, समुद्रबहुत्वाऽऽपत्तेर्वा तेषामपि प्रत्येकं समुद्रत्वात्, तस्याऽसमुद्रत्वे वा शेषसमुद्रांशानामपि असमुद्रत्वात्, क्वचिदपि समुद्रव्यवहाराऽयोगात्, समुद्रांशः समुद्रांश एवोच्यते; तथा स्वा:थैकदेशो नयस्य न वस्तु, स्वाऽर्थंकदेशाऽन्तराणामवस्तुत्वप्रसङ्गाद् वस्तुबहुत्वाऽनुषतेर्वा, नाऽप्यवस्तु शेषांशानामप्यवस्तुत्वेन क्वचिदपि वस्तुव्यवस्थाऽनुपपत्तेः। किं तर्हि ? वस्त्वंश एवाऽसौ, ताह प्रतीतेर्बाधकाऽभावात् , ततो वस्त्वंशे प्रवर्तमानो नयः स्वर्थैकादेशव्यवसायलक्षणो न प्रमाणम् , नाऽपि मिथ्याज्ञानम्” इति ।
तत्र प्रथमोद्दिष्टस्य नैगमस्य निरुक्तितः स्वरूपमुपवर्णयतितत्रेति- तेषु, नयेषु मध्ये इत्यर्थः। अत्र 'नैकैमिनोति मिमीतेवा नगमः' इति निरुक्तिः। 'नैकः' इत्यस्यार्थः- प्रभूतैरिति । कैरित्या कासानिवृत्तये तस्यैव विशिष्योपवर्णनम्- मानैर्महासामान्या-ऽवान्तरसामान्यविशेषज्ञानलक्षणैरिति। नैकैमिनोतीति निरुक्तौ नैकम इति रूपं
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
मिनोति मिमीते वा निरुक्तविधिना वर्णविपर्ययान्नगमः; यद्वा गम्यतेऽनेनेति गमः - पन्थाः, नैके गमाः- पन्थानो यस्य स नैकगमः, निरुक्तविधिना ककारलोपानैगमः, अथवा लोकार्थनिबोधा निगमाः, तेषु भवः कुशलो वा नैगमः । अयं च महासामान्यदिषु त्रिषु क्रमेण सर्वाऽविशुद्धो विशुद्धाऽविशुद्धो विशुद्धश्च ज्ञातव्यः । एवं प्रस्थकाद्युदाहरणेष्वपि सिद्धान्तसिद्धेषु भावनीयम् ।
--
भवेत्, कथं नैगमः? इत्याशङ्कायामाह - निश्क्तविधिना वर्णविपर्ययादितिवर्णविपर्ययः ककारस्थाने गकारः । यदुक्तम्
" वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च द्वौ चाऽपरौ वर्णविकार - नाशौ । धातोस्तदर्थातिशयेन योगस्तदुच्यते पञ्चविधं निरुक्तम् " ॥ १ ॥
नैगमस्यैव स्वरूपं निरुक्त्यन्तरेणाह - यद्वेति । उक्तनिर्वचने नैकगम इति प्राप्तौ कथं नैगमः ? इत्यपेक्षायामाह - निरुक्तविधिना कक्कारकोपादिति । कल्पान्तरमाह - अथवेति- अत्र न वर्णविपर्ययो नवा ककारलोप इति विशेषः । तथा च महासामान्याभ्युपगमा - ऽवान्तरसामान्याभ्युपगम- विशेषाभ्युपगमैतत्रितय वृत्तिनयत्वव्याप्यजातिमत्वं
गमत्वमिति नैगमलक्षणम् । अत्र नयत्वव्याप्येति जातिविशेषणान्नयत्वजातिमादाय नयान्तरेषु नाऽतिप्रसङ्गः, सङ्ग्रहत्वस्य विशेषाभ्युपगमवृत्तित्वाऽभावान्न तमादाय सङ्ग्रहेऽतिप्रसक्तिः व्यवहारत्वस्य महासामान्याभ्युपगमवृत्तित्वाभावान्न व्यवहारेऽतिप्रसङ्गः । अस्य सर्वाविशुद्ध-विशुद्धाविशुद्ध-विशुद्धभेदेन त्रैविध्यसुपदर्शयति-अयं चेति नैगमश्चेत्यर्थः । ' महासामान्यादिषु' इत्यत्रादिपदादवान्तरसामान्य विशेषयोर्ग्रहणम् । एवं सर्वाविशुद्धादिभेदेन । " प्रस्थकादि ० इत्यादिपदाद् प्रदेश-वसत्योरुपग्रहः । प्रदेश-प्रस्थकश्वसत्युदाहरणभावना श्लोका नयोपदेशगता इमे
>
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ५३
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
66
॥ ५३ ॥
॥ ५४ ॥
तत्
उक्ता नयार्थास्तेषां ये शुद्धयशुद्धी वदेत् सुधीः । ते प्रदेश प्रस्थकयोर्वसतेश्च निदर्शनात् धर्माधर्मा-ssकाश-जीव-स्कन्धानां नैगमो नयः । तद्देशस्य प्रदेशश्चेत्याह षण्णां तमुच्चकैः दासेन मे खरः क्रीतो दासो मम खरोऽपि मे । इति स्वदेशे स्वाभेदात् पञ्चानामाह सङ्ग्रहः ॥ ५५ ॥ व्यवहारस्तु पञ्चानां साधारण्यं न वित्तवत् । इति पञ्चविधो वाच्यः प्रदेश इति मन्यते ॥ ५६ ॥ पञ्चप्रकारः प्रत्येकं पञ्चविंशतिधा भवेत् । प्रत्येकवृत्तौ प्रारूपक्षः स्याद गेहेष्विव वाजिनाम् ॥ ५७ ॥ प्रत्येकवृत्तिः साकाङ्क्षा बहुत्वेनेति सोऽप्यसत् । ऋजुसूत्रस्ततो ब्रूते प्रदेशभजनीयताम् भजनाया विकल्पत्वाद् व्यवस्थैवमपैति धर्मे धर्मः प्रदेशो वा धर्म इत्यादिनिर्णयः ॥ जीवे स्कन्धेऽप्यनन्ते नोशब्दाद् देशाऽवधारणम् इति शब्दनयः प्राह समासद्वयशुद्धिमान् वृते समभिरूढस्तु भेदाप्तेर्नात्र सप्तमी । देश प्रदेशनिर्मुक्तमेवम्भूतस्य वस्तु सत् प्रस्थकार्थ व्रजामीति वने गच्छन् ब्रवीति यत् । आदिमोपचारोऽसौ नैगम-व्यवहारयोः अत्र प्रस्थकशब्देन क्रियाविष्टवनैकधीः । प्रस्थकेऽहं व्रजामीति छुपचारोऽपि च स्फुटः छिन प्रस्थकं तक्ष्णोम्युत्किराम्युल्लिखामि च । करोमि चेति तदनूपचाराः शुद्धताभृतः तमेतावतिशुद्धौ तूत्कीर्णनामानमाहतुः । चितं मितं तथा मेयारूढमेवाह सङ्ग्रहः ॥ ६५ ॥
॥ ६१
॥ ६२ ॥
॥ ६३ ॥
॥ ६४ ॥
॥"
વિજય નૈમિસૂરિ ત
शास
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् एवं घटादिष्वपि कार्य-कारणयोरवयवा-ऽवयविनोरन्यप्रकारेण चोपचारा-ऽनुपचाराभ्यामविशुद्ध-मध्यम-विशुद्धभेदा भावनीया,
प्रस्थकश्चर्जुसूत्रस्य मानं मेयमिति द्वयम् । न ज्ञ-कर्तृगताद् भावाच्छब्दानां सोऽतिरिच्यते ॥ ६६ ॥ लोके च तिर्यग्लोके च जम्बूद्वीपे च भारते। क्षेत्रे तदक्षिणाऽर्द्धं च पाटलीपुरपत्तने ॥६७ ॥ गृहे च वसतिः कोणे नैगम-व्यवहारयोः। अतिशुद्धौ तु निवसन् वसतीत्याहतुः स्म तौ ॥ ६८ ॥ तदर्थस्तत्र तत्कालावच्छिन्ना तस्य वृत्तिता । वसत्यद्य न सोऽत्रेति व्यवहागैचिती ततः ॥ ६९ ॥ यत् त्वन्यत्र गतस्यापि तद्वासित्वं निगद्यते । तद्वासवृत्तिभागित्वे ज्ञेयं तत् त्वौपचारिकम् ॥ ७० ॥ सङ्ग्रहो वसतिं ब्रूते जन्तोः संस्तारकोपरि। ऋजुसूत्रः प्रदेशेषु स्वावगाहनकृत्सु खे ॥ ७१ ॥ तेष्वप्यभीष्टसमये न पुनः समयान्तरे। चलोपकरणत्वेनान्यान्यक्षेत्रावगाहनात् ॥ ७२ ॥ स्वस्मिन् स्ववसतिं प्राहुस्त्रयः शब्दनयाः पुनः । एषानुयोगद्वारेषु दृष्टान्त नययोजना ॥ ७३ ॥ शुद्धा ह्येतेषु सूक्ष्मार्था अशुद्धाः स्थूलगोचराः । . फलतः शुद्धतां त्वाहुर्व्यवहारे न निश्चये ॥ ७४॥
उपचारोऽशुद्धताप्रयोजकः, अनुपचारस्तु शुद्धताप्रयोजक इति बोध्यम् ।
प्रकारान्तरेणापि नगमादिनयेष्वविशुद्धादित्रयभावनामुपदिशति- एवमिति । कार्य-कारणयोरिति-कार्यधर्मस्य कारणे उपचारः कारणधर्मस्य कार्ये उपचार इत्यतोऽविशुद्धता, अनुपचारे शुद्धता, अवयवावयविनोरप्येवम् , तथाधाराधेयादिष्वप्युपचाराऽ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ५५
एतद्व्युत्पत्त्यर्थमेव प्रस्थकादिदृष्टान्तोपदेशाद् । अस्मिन् नये विशेषेभ्योऽन्यदेव सामान्यम्, अनुवृत्तिबुद्धिहेतुत्वात्, सामान्याच्चान्य एव विशेषाः, व्यावृत्तिबुद्धिहेतुत्वात् एवमाश्रयादपि भिन्नमेव सामान्यम्, अन्यथा व्यक्तिवत् साधारण्यानुपपत्तेः; एवं तुल्याऽऽकृति गुण-क्रियैकप्रदेश निर्गताss - गतपरमाणुषु योगिनां परस्परभेदबुद्धिहेतुरन्त्यविशेषोऽपि परमाणुभ्यो भिन्न उपचाराभ्यामविशुद्धयादिभावनोत्रेया । एतद्व्युत्पत्त्यर्थमेव उपचाराऽनुपचाराभ्यामविशुद्धयादिज्ञानार्थमेव ॥
नयान्तरेभ्यो नैगमनयस्य विशेषमुपदर्शयति- अस्मिन् नय इतिनैगमनय इत्यर्थः, विरुद्धधर्माध्यासाद् भेदः सिद्ध्यति, तेनानुवृत्तिबुद्धिहेतुत्वं विशेषावृत्ति सामान्ये वर्त्तत इति सामान्यं विशेषाद् भिन्नम्, व्यावृत्तिबुद्धिहेतुत्वं सामान्यावृत्ति विशेषेषु वर्त्तत इति विशेषाः सामान्याद् भिन्ना इत्यर्थः । आधारव्यक्तिभ्योऽपि सामान्यं भिन्नं व्यक्तीनामसाधारण्यात्, सामान्यस्य साधारण्यात्, सामान्यस्य व्यक्तिरूपत्वे तु व्यक्तिवत् सामान्यस्यापि साधारण्यं न स्यादित्याह - एवमाश्रयादपीति । अन्यथा व्यक्तिभ्यः सामान्यस्य भेदाभावे । साधारण्याऽनुपपत्तेः अनुगतत्वानुपपत्तेः । यथा च सामान्यस्य व्यक्तिभ्यो भिन्नत्वं तथा विशेषाणामपि स्वाश्रयेभ्यः परमाणुभ्यो भिन्नत्वमित्युपदर्शयति- एवमिति । तुल्येत्यस्याकृति - गुणादौ सर्वत्रान्वयः अनेन च नाकृत्यादितः परमाणूनामन्योऽन्यभेदस्य परिज्ञानं सम्भवतीति दर्शितम् । अस्मदादीनां न परमाणवः प्रत्यक्षाः, नवा तद्गता विशेषाः प्रत्यक्षा इति न विशेषतः परमाणूनामन्योऽन्यभेदबुद्धिसम्भवः, किन्तु योगिन एव तुल्याकृत्यादिविशिष्टेष्वपि परमाणुषु प्रत्यक्षविषयीकृतेभ्यो विशेषेभ्यो भेदमवगन्तुं प्रभविष्णव इति योगिनामित्युक्तम् । परमाणुषु योगिनां-
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
एव, स्वस्मिन्नितरभेदबुद्धेः स्वातिरिक्त विशेषहेतु कत्वनियमाद्, गोत्वादिसामान्यविशेषस्थले तथादर्शनादित्यवधेयम् ॥
नन्वेवं द्रव्यार्थविषयं सामान्यं पर्यायार्थविषयं विशेषं चेच्छनैगमः साधुवदुभयनयावलम्बित्वेन सम्यग्दृष्टिः स्यादिति चेत् ? परस्परभेदबुद्धिहेतवः परमाणव एव सन्तु, अलं तद्धेतुतयाऽतिरिक्तविशेषपदार्थाभ्युपगमेनेत्यत आह- स्वस्मिन्निति । ननु स्वस्मिन्नितरभेदबुद्धेः स्वाऽतिरिक्तविशेषहेतुकत्वनियमे विशेषेऽपि विशेषान्तरभेदबुद्धेः स्वातिरिक्तविशेषहेतुकत्वं स्यात्, एवं विशेषगतातिरिक्तविशेषेऽपि तदितरभेदबुद्धेः स्वातिरिक्तविशेषहेतुकत्वप्रसक्तिरित्येवमनवस्था स्यादित्यत आह- गोत्वादिसामान्यविशेषस्थल इति - गोत्वादिः सामान्यविशेषो यस्य स गोत्वादिसामान्यविशेषः, तदात्मकस्थले इत्यर्थः, अथवा गोत्वादिलक्षणो यः सामान्यविशेषः स गोत्वादिसामान्यविशेषः, तस्य स्थलं स्थानम् आधार इति यावत्, तत्रेत्यर्थः । तथादर्शनात् इतरभेदबुद्धेः स्वातिरिक्तविशेषहेतुकत्वदर्शनात् । तथा च सामान्यविशेषात्मकजातिमति इतरमेदबुद्धेः स्वातिरिक्तविशेषहेतुकत्वमिति नियमः, यथा - गवि अश्वादिभेदबुद्धिर्गवातिरिक्तगोत्वात्मक विशेषहेतुका, विशेषस्तु न जातिमानिति तस्मिन्नितरबुद्धेर्न स्वातिरिक्तविशेषहेतुकत्वम्, अत एवानवस्थापरिहाराय विशेषाणां स्वत एव व्यावृत्तत्वस्वभाव उपेयते, परमाणूनामुक्तनियमादेव न स्वत एव व्यावृत्तत्वमित्येतत्सूचनायोक्तम्- अवधेयमिति ।
सामान्यं विशेषं चाभ्युपगच्छन् जैनसाधुर्यथा सम्यग्दृष्टिस्तथा नैगमोऽपि सामान्य-विशेषोभयोपगन्ता स्यात्, द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिको भयनयविषयाभ्युपगन्तृत्वादित्याशङ्कते - नन्वेवमिति । साधुवत् जैनसाधुवत् । कथञ्चिदन्योऽन्याभिन्नसामान्य-विशेषोभयाऽभ्युपगन्तृत्वे सत्येव सम्यग्दृष्टित्वम्, एकान्तेन सामान्याद् भिन्नो
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[५७ न-परस्परं वस्तुतश्च भिन्नसामान्य-विशेषोभयाभ्युपगन्तृत्वेनास्य कणादवन्मिथ्यादृष्टित्वात् , तदुक्तं महाभाष्ये [विशेषावश्यकमहाभाष्ये गाथा-२१९५] सम्मतौ [ सम्मतितर्के ३-४९] च
" दोहि वि णएहि णीयं सत्थमुलूयण तहवि मिच्छत्तं । ___जं सविसयपहाणतणेण अण्णोण्णणिरवेक्खा" ||१||
अस्यार्थः-द्वाभ्यामपि द्रव्यास्तिकनय-पर्यायास्तिकनयाभ्याम् , नीतं समर्थितम्, शास्त्रम्, उलूकेन वैशेषिकदर्शनाद्यप्रवर्तकेन तथापि तन्मिथ्यात्वमेव, यद् यस्मात् , ताविति शेषः, तौ वैशेषिकदर्शनप्रवर्तको द्रव्यार्थिको नयो, स्वविषयप्रधानत्वेन सावधारणस्वविषयावगाहित्वेन, अन्योऽन्यनिरपेक्षौ इतरांशाऽपलापिनौ, जैनाभिमतौ तु तौ स्याच्छब्दलाञ्छितत्वेन परस्परसापेक्षत्वान्न मिथ्यारूपाविति भावः॥ विशेषः, विशेषाद् भिन्नं च सामान्यमसदेव, तथाविधसामान्यविशेषोभयाभ्युपगन्तृत्वेन नैगमस्य कणादवन्मिथ्यादृष्टित्वमेवेति समाधत्ते- नेति । परस्परम् अन्योऽन्यम् । वस्तुतश्च आधारतश्च । भिन्नतिएकान्तभिन्नेत्यर्थः । अस्य-नैगमस्य । __उक्ताथै विशेषावश्यकमहाभाष्यस्य सम्मतितर्कस्य च सम्मतिमुपदर्शयति-तदुक्त मिति । दोहि वि. इति-"द्वाभ्यामपि नयाभ्यां नीत शास्त्रमुलूकेन तथापि मिथ्यात्वम् । यत् स्वविषयप्रधानत्वेनान्योऽन्यनिरपेक्षौ" ॥ १॥ इति संस्कृतम् । एतद्विवरणमुपदर्शयतिअस्याऽर्थ इति । तौ द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनयौ, अन्यत् स्पष्टम् ।
ननु द्रव्यविषयकत्वेन नैगमस्य यथा द्रव्यार्थिकत्वं तथा पर्यायविषयकत्वेन पर्यायार्थिकत्वमपि तस्य स्यात्, एवं च द्रव्या
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् ननु यदि द्रव्य-पर्यायोभयविषयावगाही नैगमस्तदा "आद्यास्त्रयो द्रव्यार्थिकाः” “अन्त्याश्चत्वारः पर्यायाथिका" इति सिद्धसेनाचार्याणाम् , “आद्याश्चत्वारो द्रव्यार्थिकाः" "अन्त्यात्रयः पर्यायार्थिकाः” इति जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणपूज्यपादानां च विभागवचनं व्याहन्येत, नैगमस्योभयान्तःपातित्वेन पर्यायाथिकाधिक्यात् । न चोभयविषयकत्वेऽपि द्रव्यांशे प्राधान्येनास्य द्रव्यार्थिकत्वमेवेति वाच्यम्, पर्यायांशेऽपि कचिदस्य र्थिक-पर्यायार्थिकविभागे श्रीसिद्धसेनसूरिमते नैगमजुसूत्र-शब्दसमभिरूलैक्म्भूताः पञ्च पर्यायार्थिकाः स्युरिति चतुर्धा पर्यायार्थिकविभजनं न सङ्गतं स्यात् , एवं पूज्यानां मते नैगम-शब्द-समभिरूढैवम्भूताश्चत्वारः पर्यायार्थिकाः प्रसज्येरनिति पर्यायार्थिकस्य विधा विभजनमपि अयुक्तमापद्यत इति शङ्कते- नन्विति । आद्यास्त्रयः नैगमसङ्ग्रह व्यवहाराः । अन्त्याश्चत्वारः ऋजुसूत्र-शब्द-समभिरूद्वैवम्भूताः, इति सिद्धसेनाचार्याणां विभागवचनं व्याहन्येत इत्यन्वयः । आयाश्चत्वारः नैगम-सङ्गह-व्यवहारजुसूत्राः । अन्त्यास्त्रयः शब्द-समभिरूदैवम्भूताः। उभयान्तःपातित्वेन द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकोभयान्तम्पातित्वेन । 'नच' इत्यस्य वाच्यम्'इत्यनेनान्वयः, नैगमस्य द्रव्य-पर्यायोभयविषयकत्वेऽपि प्राधान्येन द्रव्यावगाहित्वाद् द्रव्यार्थिकेऽन्तर्भावः, गौणतयैव पर्यायावगाहित्वान्न पर्यायार्थिकेऽन्तर्भाव इति शङ्कार्थः। यदि सर्वस्य नैगमस्य प्राधान्यतो द्रव्यावगाहित्वमेवेति नियमः स्यात् तदेदं विनिगमकं युक्तं भवेत् , न चवम्- कस्यचिन्नगमस्य प्राधान्येन पर्यायावगाहित्वस्यापि भावादिति निषेधहेतुमुपदर्शयति- पर्यायांशेऽपीति । भस्य नैगमस्य। __ यस्य नैगमस्य प्राधान्येन धर्मावगाहित्वं तस्य नैगमस्य प्राधा
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ५९ प्राधान्यदर्शनात् । त्रिविधो ह्ययमाकरादावुदाहियते, धर्मयोधर्मिणोधर्म-धर्मिणोश्च प्रधानोपसर्जनभावेन विवक्षणात्, तत्र " सञ्चैतन्यमात्मनि०" [प्रमाण० परि० ७, सू० ८ ] इत्याद्यो भेदः, अत्र चैतन्याख्यास्य धर्मस्य विशेष्यत्वेन प्राधान्यात्, सत्ताख्यधर्मस्य तु विशेषणत्वेनोपसर्जनभावात् १ । “वस्तु पर्यायवद्रव्यम्" [प्रमाण० परि० ७, सू०९] इति द्वितीयो भेदः, वस्त्वाख्यधर्मिणो विशेष्यत्वेन प्राधान्यात, पर्यायवद्रव्यस्य तु विशेषणत्वेनोपसर्जनभावात् । “क्षणमेकं सुखी विषयाऽऽसक्तो जीवः" [प्रमाण परि० ७, सू० १० ] इति तृतीयो भेदः, अत्र विषयासक्तजीवाख्यधर्मिणो विशेष्यत्वेन मुख्यत्वात् , सुखलक्षणधर्मस्य तु
न्येन धर्मलक्षणपर्यायावगाहित्वं समस्तीत्युपदशयितुं तस्य रत्नाकराद्युक्तं सनिदर्शनं त्रविध्यमुपदर्शयति-त्रिविधो हीति-हि यतः। अयं नैगमः। आकरादौ स्याद्वादरत्नाकरादौ । धर्मयोगिति--धर्मयोः प्रधानोपसजनभावेन विवक्षात एकस्य धर्मस्य प्राधान्येनाऽन्यस्य धर्मस्योपसर्जनभावेनावगाही नगम एकः, धर्मिणोः प्रधानोपसर्जनभावेन विवक्षात एकस्य धर्मिणः प्राधान्येनान्यस्य धर्मिण उपसर्जनभावेनावगाही नैगमो द्वितीयः, धर्म-धर्मिणोः प्राधानोपसर्जनभावेन विवक्षातो धर्म-धर्मिणोरेकस्य प्राधान्येनान्यस्योपसर्जनतयाऽवगाही नैगमस्तृतीय इत्येवं त्रिविधो नेगम इत्यर्थः । तत्र त्रिषु नैगमेषु । आद्यो भेदः धर्मयोः प्रधानोपजनभावेनावगाही नैगमः । अत्र 'सच्चैतन्यमात्मनि' इत्यस्मिन् । द्वितीयो भेदः धर्मिणोः प्रधानोपसर्जनभावेनावगाही नैगमः। तृतीयो भेदः धर्म-धर्मिणोः प्रधानोपसर्जनभावेनावगाही नैगमः । अत्र 'क्षणमेकं सुखी विषया
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
६० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
विशेषणत्वेनोपसर्जनत्वात् ३ । इत्थं चात्र धर्मप्राधान्ये पर्यायप्राधान्यात् पर्यायार्थिकत्वमपि दुर्निवारमिति चेत् , सत्यम् - द्रव्यपर्यायोभयग्राहित्वेऽपि नैगमस्याधिकृतवस्तुनि द्रव्य-पर्यायान्यतरात्मकत्वजिज्ञासायां द्रव्यांशाऽप्रतिक्षेपेणैव द्रव्यार्थिकत्व निर्धारणात्, अन्यथा सामान्यरूपस्यास्य सङ्ग्रहे विशेषरूपस्य च व्यवहारेऽन्तर्भावपक्षे व्यवहारस्यापि द्रव्यार्थिकतायाश्चिन्त्यत्वापत्तेः, निर्णीते च स्वस्वान्यविषयप्रतिक्षेपेणैव द्रव्य-पर्यायग्राहिणोर्द्रव्यार्थिकत्व - पर्यायाथिंकत्वे नियुक्ति- भाष्यादौ, तदाह - सामायिकमाश्रित्य एतच्चिन्तायां भगवान् भद्रबाहु :
तो जीव: ' इत्यस्मिन् । इत्थं च उक्तप्रकारेण नगमस्य त्रिविधत्वे च । अत्र नैगमे । समाधत्ते - सत्यमिति । अन्यथा द्रव्यांशाप्रतिक्षेपित्वप्रयुक्तद्रव्यार्थिकत्वानभ्युपगमे । सामान्यरूपस्य सामान्यग्राहिणः । अस्य नैगमस्य । सङ्प्रहे" इत्यस्य 'अन्तर्भावपक्षे' इत्यत्रान्वयः । चिन्त्यत्व'ऽऽपत्तेः विशेषात्मकपर्यायविषयकत्वेन पर्यायार्थिकत्वस्यैव प्राप्तेस्तस्य द्रव्यार्थिकता कथं सङ्गता स्यादित्येवं चिन्तनीयत्वापत्तेः । ननु व्यवहारविषयस्य द्रव्यत्वमपीत्येतावता द्रव्यार्थिकत्वं तस्य भवेदिति चेत् ? न-द्रव्यार्थिकस्य पर्यायनयविषयप्रतिक्षेपकत्वेन द्रव्यार्थिकत्वम्, पर्यायार्थिकस्य द्रव्यनयविषयप्रतिक्षेपकत्वेन पर्यायाथिंकत्वमित्यस्यैव सिद्धान्तितत्वेन व्यवहारस्य पर्यायाप्रतिक्षेपकत्वे द्रव्यार्थिकत्वासम्भवादित्याह – निर्णते चेति-अस्य ' द्रव्यार्थिकत्व - पर्यायार्थिकत्वे' इत्येनान्वयः । नियुक्तिभाष्याऽऽदौ निर्णति इति यदुक्त तदेव दर्शयति - तदाहेति । एतच्चिन्तायां द्रव्यार्थिकत्वादिविचारणायाम् ।
जीवो गुणपडिवन्नो० इति - " जीवो गुणप्रतिपन्नो नयस्य द्रव्या
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६१
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ] "जीवो गुणपडिवन्नो णयस्स दव्वट्ठियस्स सामइयं । सो चेव पज्जवट्ठियनयस्स जीवस्स एस गुणो"।
[विशेषावश्यकनियुक्ति० गाथा-२६४३] ॥ अस्यार्थः- द्रव्यमेवाओं यस्य न तु पर्यायाः स द्रव्यार्थिकस्तस्य नयस्य मतेन, जीव आत्मा, गुणप्रतिपन्नः सामायिकम् , न तु समतागुणरूपः पर्यायः। अस्य मते गुणाः खल्वौपचारिकत्वात "आदावन्ते च यन्नास्ति, वर्तमानेऽपि तत् तथा"। [अध्यात्मोपनिषद् ] इत्यादिन्यायाद् द्रव्यव्यतिरेकेण तेषामनुपलम्भाच्चासन्त एव । कथं तर्हि घटादिद्रव्ये रूपादिगुणप्रतीतिरिति चेद् ?, भ्रान्तैव चित्रे र्थिकस्य सामायिकम् । स एव पर्यायार्थिकनयस्य जीवस्यैष गुणः" ॥१॥ इति संस्कृतम् । निरुक्तगाथार्थ दर्शयति - अस्याऽर्थ इति । न विति-समतागुणरूपः पर्यायो न द्रव्यार्थिकमते . सामायिकमित्यर्थः । कथं न गुणरूपः पर्यायः सामायिकमित्यपेक्षायामाह- अस्य मते इति-द्रव्यार्थिकस्य मत इत्यर्थः। ‘गुणाः' इत्यस्य 'असन्त एव' इत्यनेनान्वयः, तत्र हेतुः-' औपचारिकत्वाद्' इत्येकः, 'अनुपलम्भाच' इति द्वितीयः । कथमौपचारिकत्वं गुणानाम् , पारमार्थिकत्वमेव न कुत इत्याकाङ्क्षायामाह- आदाविति-समतामुण आदौ सांसारिकक्रियाव्यापृतिदशायामपि नास्ति, अन्ते पुनः सामायिका वस्थात उपरमे नास्ति, तत् समतागुणपर्यायः, वर्तमानेऽपि मध्यावस्थायामपि, तथा नास्त्येवेति, न्यायात् युक्तः । यत् यतो व्यतिरिक्तं तत् तद्व्यतिरेकेण पृथगुपलभ्यते, यथा-घटादि पटादिव्यतिरिक्तं पटादिव्यतिरेकेणाप्युपलभ्यते समतागुणश्चात्मव्यतिरेकेण नोपलभ्यत इत्यनुपलम्भाच्च न सत्, अन्येऽपि गुणा द्रव्यव्यतिरेकेण नोपलभ्यन्त इत्यसन्त एव द्रव्यार्थिकमते इत्याह- द्रव्यव्यति
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृत्तिविभूषितम्
निम्नोन्नतप्रतीतिवदिति दिग्। स एव सामायिकादिर्गुणः, पर्याय एवार्थी यस्य न तु द्रव्यं स पर्यायार्थिकनयस्तस्य मते परमार्थतोsस्ति, न तु जीवद्रव्यम्, यस्माज्जीवस्यैष गुणो जीवगुण इति षष्ठी - तत्पुरुषसमासोऽयम्, सचोत्तरपदप्रधानः, यथा - तैलस्य धारा तैलधारेकेणेति । तेषां गुणानाम् । यदि गुणा न सन्त्येव तर्हि घटादौ रूपादिगुणप्रतीतिः कथमित्याशङ्कते - कथं तहीति । घटादौ रूपादिगुणप्रतीतिः प्रमाऽऽत्मिका न भवत्येव किन्तु भ्रान्ता सा च विषयमन्तरेणापि जायते, यथा- चित्रे निम्नोन्नतत्वाद्यभावेऽपि तत्प्रतीतिरित्युत्तरयति-भ्रान्तैवेति । पूर्वार्द्ध व्याख्याय उत्तरार्द्ध विवृणोति - स एवेति । न तु जीवद्रव्यमिति - पर्यायार्थिकमते जीवद्रव्यं परमार्थतो नास्तीत्यर्थः । अयं जीवगुण इति शब्दः । स च षष्ठीतत्पुरुषसमासश्च । ननु गाथायां 'जीवगुणाः' इति समस्तं पदं नास्ति, अथापि कस्मादकस्मान्नभसो निपतितं यदाश्रित्य षष्ठीतत्पुरुषोऽयमिति ग्रन्थकृतो व्याख्यामिति चेत्, उच्यते- 'जीवो गुणप्रतिपन्नो द्रव्याfrer नयस्य मते सामायिकम् ' इत्युक्तथा गुणविशिष्टस्य जीवस्य सामायिकत्वं लभ्यते, पर्यायार्थिकनयस्य मते 'गुणः सामायिकम् ' इत्येतावन्मात्रोक्तितश्च गुणसामान्यस्यैव सामायिकत्वं लभ्यते, एवं च सति पुद्गलादिगुणानामपि सामायिकत्वं प्रसज्येतेत्यतः ' सो चेव ' इत्यनेन गुणमात्रमेव नोपादीयते किन्तु तद्वैतदर्थद्वारा समापतितः, अर्थात् स्मृतिपथमुपगतो 'जीवगुणः ' इति शब्दः, यद्यपि 'जीवस्य गुणः' इत्ययमपि शब्दः स्मृतिपथमागन्तुमर्हति तथापि विग्रहवाक्यतः समासवाक्यस्य लघुभूतत्वाद् 'अणुरपि विशेषोऽध्यवसायकरः ' इति न्यायेन ' जीवगुणः' इति समासशब्दः एव तथा ग्रहीतुं शक्य इति, स चायं समासः षष्ठीतत्पुरुष इत्येतदा विष्कतुं 'जीवस्स एस गुणो' इति विग्रहवाक्यं गाथाया अन्ते सन्निवेशितम्, अन्यथा 'सो चेव पज्जवट्ठियनयस्स ' इत्येतावतैवान्वयबोधपरिसमाप्तावनर्थकं तदापये
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[६३ रेति, न चात्र धाराऽतिरिक्तं किमपि तैलमस्ति, एवं ज्ञानादिगुणातिरिक्तं जीवद्रव्यमपि नास्तीति पर्यायार्थिकाभिप्रायः॥ अत्र भाष्यम्
" इच्छइ जं दबनओ, दव्वं तचमुवयारओ य गुणे। सामइयगुणविसिट्ठो, तो जीवो तस्स सामइअं॥ पज्जाओ चिय वत्थु, तचं दवं च तदुवयाराओ। पजवणयस्स जम्हा, सामइयं तेण पजाओ॥"
[विशेषावश्यकभाष्यगाथे-२६४४, २६४५ ] प्रायः स्पष्टे । नवरं तदुपचाराद्' इति तेषु पूर्वापरीभूतपर्यायेषूपचरणमुपचारः सांवृती कल्पना, ततो व्यवहियते, न तु परमार्थतो द्रव्यमस्तीत्यर्थः ॥ तेति । 'न च' इत्यस्य 'अस्ति' इत्यनेनान्वयः। अत्र तैलधारायाम्। एवं यथा तैलधारायां धाराऽतिरिक्तं न तैलं समस्ति तथा ॥
उक्तार्थोपोलकं भाष्यमुल्लिखति-भत्र भाष्यमिति । इच्छइ. इति- “इच्छति यद् द्रव्यनयो द्रव्यं तथ्यमुपंचारतश्च गुणान् । सामायिकगुणशिष्टस्ततो जीवस्तस्य सामायिकम् ॥ पर्याय एव वस्तु तथ्यं द्रव्यं च तदुपचारात् । पर्यवनयस्य यस्मात् सामायिकं तेन पर्यायः" ॥ इति संस्कृतम् । इमे गाथे स्पष्टे न विवरणमपेक्षेते इत्याह- प्रायः स्पष्टे इति । नवरं केवलम् , ' तदुपचाराद्' इत्येव व्याख्येयम् , तव्याख्यानम्- तेष्वित्यादि । उपचारः कः? इत्यपेक्षायामाह- सांवृती कल्पनेति । ततः कल्पनातः । अयं भाव:- कल्पना द्विविधा पारमार्थिकी सांवृती च, तत्र प्रमाणबलसमुत्थाऽनुकूलतर्काद्युपबृंहिता कल्पना पारमार्थिकी, या वस्तुतत्त्वं न व्यभिचरति, यदाकारं वस्तु तदाकारेव सेति; या त्वभिनिवेशादिनिबन्धना कल्पना सा सांवृती, परमार्थस्य परस्वरूपस्य स्वस्वरूपेण संवरण:
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
एतदेव पर्यायार्थिकमतं युक्त्या समर्थयति भाष्यकृत् - " पञ्जायनयमयमिणं, पजायत्यंतरं कओ दवं । उवलंभ द्यवहाराभावाओ खरविसाणं व ।। जह रुवाइ विसिट्ठो, न घडो सवप्पमाणविरहाओ । वह नाणा विसिडो, को जीवो णामणक्खेओ ? " [ विशेषावश्यकभाष्यगाथे--२६४६, २६४७ ]
माच्छादनं संवृतिः, अन्याकारं वस्तु तदन्याकारेण यदवभासयति ज्ञानं तत् संवृतिः, तत्समुत्था कल्पना विकल्पात्मिका बुद्धिः 'सांवृतो' इत्युच्यते, यथा - सन्ततिस्वरूपतामुपगताः पूर्वापरपर्याया न वस्तुतो द्रव्यम्, किन्तु तदनुगामि द्रव्यमन्यदेव, अथापि ताहशेष्वेव पूर्वापरपर्यायेषु द्रव्यबुद्धिर्भवति, सा निजेन द्रव्याकारेण पूर्वापरपर्यायाकारान् आवृणोतीति संवृतिः, तत्प्रभवा तदात्मिका वा कल्पना सांवृतीति ।
"
इह विशेषावश्यक विवरणमिदम् - " यद् यस्माद्, द्रव्यार्थिकनयः, तथ्यं - सत्यम्, द्रव्यमेवेच्छति, गुणस्तूपचारत एव मन्यते न तु सत्यान् ततः - तस्माद्, सामायिकगुणविशिष्ट:- उपसर्जनीभूतसामायिकादिगुणः, मुख्यतया जीव एव तस्य द्रव्यार्थिकनयस्य, सामायिकमिति । यस्मात् पर्यायार्थिकनयस्य मतेन पर्याय एव, तथ्यं - निरुपचरितम्, वस्तु, द्रव्यं पुनस्तेष्वेव र्वापरीभूत पर्यायेधूपचारतो व्याहियते, न तु परमार्थतस्तदस्ति तेषु - पर्यायेषु, उपचारस्तस्मादिति समासः । तेन तस्मात् कारणात्, पर्याय एवास्य मुख्यतया सामायिकम्, न जीवद्रव्यमिति ॥ २६४४ ॥ ॥ २६४५ ॥
पजाय इति - " पर्यायनयमतमिदं पर्यायादर्थान्तरं कुतो द्रव्यम् ? | उपलम्भ-व्यवहाराऽभावात् खरविषाणमिव ॥ यथा रूपादिविशिष्टो न घटः सर्वप्रमाणविरहात् । तथा ज्ञानादिविशिष्टः को जीवो
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
नास्ति परपरिकल्पितं द्रव्यं पर्यायेभ्योऽर्थान्तरत्वात् खरविषाणवत , यद्वा नास्ति परपरिकल्पितं द्रव्यं पर्यायेभ्यो भेदेनाऽनुपलभ्यमानत्वात् व्यवहारेऽप्रयुज्यमानत्वाद् वा खरविषाणवदिति प्रयोगः । ___ यथा वा, रूप-रस-गन्ध-स्पर्शभ्यो विशिष्टः-भिनो घटो नास्ति, प्रमाणेग्रहणाभावात् खरविषाणवत् , तथाऽनाख्येय:पर्यायविरहेण सर्वोपाख्यारहितः, ज्ञानादिभ्यो विशिष्टः-व्यतिरिक्तः नाम ? अनाख्येयः" ॥ इति संस्कृतम् । उक्तगाथाद्वयार्थमुपदर्शयति- नास्तीति- अत्र ‘परपरिकल्पितं द्रव्यं नास्ति' इति प्रतिक्षा, 'पर्यायेभ्योऽर्थान्तरत्वाद्' इति हेतुः, 'खरविषाणवद्' इति दृष्टान्तः। परपरिकल्पितद्रव्यस्य नास्तित्वसाधने प्रकारान्तरेण प्रयोगमुपदर्शयति- यद्वेति-'पर्यायेभ्यो मेदेनाऽनुपलभ्यमानत्वाद्' इत्येको हेतुः, व्यवहारेऽप्रयुज्यमानत्वाद्' इति द्वितीयः। सामान्यतो द्रव्यनास्तित्वसाधनप्रयोगानुपदर्य विशेषतो द्रव्यनास्तित्वसाधनप्रयोगमुपदर्शयति- यथा वेति । 'विशिष्टः' इत्यस्य 'मिन्नः' इत्यर्थो दर्शितः । 'अनाख्येयः' इत्यस्य 'पर्यायविरहेण सर्वोपाख्यारहितः' इत्यर्थ उक्तः। समासानात्मकमखण्डं नाम उपाख्या, शक्त्या तत्प्रतिपादितोऽर्थःसोपाख्यः, शक्तिसम्बन्धेन उपाख्यया सहितः सोपाख्य इति व्युत्पत्तेः, गगनकुसुम-खरविषाण-बन्ध्यासुतादयो येऽलीकतया प्रसिद्धास्ते सर्वेऽपि समासशब्देनैवोट्टङ्किता भवन्ति, नहि किमप्यलीकं समासानात्मकाखण्डशब्दोल्लिखितम् , घटादयस्तु पदार्था घट-कुटाद्यखण्डनामप्रतिपाद्या यद्यपि सोपाख्या एव तथापि द्रव्यानभ्युपगन्त्रा पर्यायाथिकेन रूप-रसादिपर्यायव्यतिरिक्ततनवस्ते नाभ्युपगताः, घटादिशब्दस्तु रूपादिपर्यायात्मके तत्र प्रवर्तमानो 'घटनाद् घटः, कुटनात् कुटः' इत्यादिव्युत्पत्त्या जलाहरणादिक्रियालक्षणविशेषादि
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् को नाम जीव: १ नास्ति कश्चनाप्यसाविति भावः । उक्तप्रयोगेषु धर्मिदृष्टान्ताद्यसिद्धिर्नाशङ्कनीया, विकल्पसिद्धानां तेषां साम्प्रदायिकैरम्युपगमात् । स च विकल्पोऽखण्डाऽलीकव्यवहारनिर्वाहकासत्लक्षणपर्यायमुपादायैव प्रवर्तते, न तु पर्यायं परित्यज्य, ततः पर्यायविरहेण-पर्यायविनिर्मोकेण सर्वासामप्यखण्डनामस्वरूपाणामुपाख्यानां शत्तथाप्रतिपाद्य एव, अखण्डनामवाच्या धर्मा अपि 'उपाख्या' इति गीयन्ते, तदाश्रयणे च सर्वधर्मानाश्रयः सर्वोपाख्यारहित इत्यर्थः । ' को नाम जीवः ?' इत्यत्र किम आक्षेपार्थकत्वमवलम्ब्य 'नास्ति' इत्याद्युक्तम् । पर्यायनये द्रव्यस्याप्रसिद्धत्वात् तत् पक्षीकृत्योक्ता अनुमानप्रयोगा न सम्भवन्तीत्याशङ्कां प्रतिक्षिपति- उक्तप्रयोगेष्विति- 'नास्ति परपरिकल्पितं द्रव्यम्' इत्यादिप्रयोगेष्वित्यर्थः । धर्मिदृष्टान्ताद्यसिद्धिरिति-क्रमेण द्रव्य-घट-जीवा धर्मिणः, खरविषाणं दृष्टान्तः, आदिपदग्राह्यो दृष्टान्ते प्रकृतसाध्य हेत्वोरविनाभावः, तेषामसिद्धिरित्यर्थः । धर्मि-दृष्टान्तयोर्विकल्पसिद्धत्वे तत्राऽविनाभावस्यापि विकल्पसिद्धत्वम् , “धर्मिणः प्रसिद्धिः क्वचिद् विकल्पतः, कुत्रचित् प्रमाणतः, क्वापि विकल्प प्रमाणाभ्याम् " [प्रमाण, परि० ३, सू० २१] इत्यनेनाकरसूत्रेण विकल्पसिद्धत्वं धर्मिण उपगतमिति धर्मिसिद्धिवद् दृष्टान्तादिसिद्धिरपि विकल्पत इति नाऽसिद्धिस्तेषामित्याह-'विकल्पसिद्धानामिति । तेषां धर्मिदृष्टान्तादीनाम् । विकल्प एव कः? यत्प्रसिद्धत्वं धादीनामित्याकाङ्क्षायामाह- स च विकल्प इति । अखण्डेति-शशस्य शृङ्गं शशशृङ्गमित्येवं सखण्डो न शशशृङ्गादिलक्षणोऽलीकः. किन्त्वखण्ड एव शशशृङ्गादिलक्षणोऽलीकः, तद्व्यवहारः 'शशशृङ्गमसन्नार्थक्रियाकारि' इत्यादिरूपः, तस्य निर्वाहका व्यवहारे व्यवहर्तव्यज्ञानस्य प्रयोजकत्वाच्छशशृङ्गादिव्यवहारे शशङ्गशानं प्रयोजकमिति निर्वाहकः। असत्ख्यातिरूपः असतः शशशृङ्गादेः ख्यातिओनं तदात्मका,
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ] ख्यातिरूपः, खण्डशः प्रसिद्धपदार्थयोरलीकसम्बन्धव्यवहारनियामकाऽऽहार्यशाब्दभ्रमलक्षणान्यथाख्यातिरूपो वेत्यन्यदेतत् । द्वितीय
एतच्च असत्ख्यात्यभ्युपगन्तबौद्धमतमवलम्ब्य। असत्ख्यात्य नभ्युपगन्तमतमवलम्ब्याह- खण्डश इति-शशोऽपि प्रसिद्धः शृङ्गमपि प्रसिद्धमिति खण्डशः प्रसिद्धयोः पदार्थयोः शशशृङ्गयोरलीकस्य सम्बन्धस्य 'सदुपरागेणासन्नपि संसर्गो भासते' इति वचनाद् यो व्यवहारस्तस्य नियामकः । आहार्यशाब्दभ्रमलक्षणेति- एतच्च परोक्षशानं निश्चयरूपमेव, अनाहार्यमेव, प्रत्यक्षमेव तु संशयादिरूपमिति मतमनादृत्य, तन्मते शशपदाच्छशस्य शृङ्गपदाच्छृङ्गस्योपस्थित्यनन्तरं मानस आहार्यभ्रमः, शब्दाच्छशशृङ्गं प्रत्येमीत्यनुव्यवसायानुपपत्तिरतस्तादृशानुव्यवसायानुरोधेन आहार्योऽपि शाब्दभ्रम ऊरीकरणीय इत्यभिसन्धिः, तथा च आहार्यशाब्दभ्रमलक्षणा याऽन्यथाख्यातिस्तदूपो वेत्यर्थः । अन्यथाख्याति म अन्यात्मना स्थितस्य तदन्यात्मना ज्ञानम् , तदभावति तत्प्रकारकं ज्ञानमिति यावत्, प्रकृते शशीयत्वाभाववति शुगे शशीयत्वप्रकारकं शशशृङ्गमिति शानं भवत्यन्यथाख्यातिरिति । अन्यदेतत् वादान्तरम् , विकल्पोऽसत्ख्यातिर्भवतु, अन्यथाख्यातिर्वा भवतु, उभयथाऽपि तत्सिद्धत्वमुपादाय द्रव्यादीनां धादिरूपतयाऽभिधानं सम्भवतीति तदेकपक्षखण्डन-मण्डनयोः प्रकृते नोपयोग इत्याशयः । ननु विकल्पोऽन्यथाख्यातिरूप इति पक्षे द्रव्यस्य क्वचित् प्रसिद्धस्यैव पर्याये ख्यातिर्विकल्प इति स्यात् , तथा च तदनुरोधेन द्रव्यस्य सत्त्वमायातमिति तदनभ्युपगमो न पर्यायार्थिकस्य सङ्गतो भवेदित्याशङ्कतेद्वितीयपक्ष इति- विकल्पस्यान्यथाख्यातिरूपत्वपक्ष इत्यर्थः। पूर्वोत्तरकालवृत्ति एकमखण्डं द्रव्यमेव पर्यायनयो नाभ्युपगच्छति, सौसादृश्याऽऽकलितपूर्वापरपर्यायक्षणसन्ततिरूपं द्रव्यमभ्युपगच्छत्येव, तच्च पर्यायतोऽभिन्नमेव, एवमपि तत्र पर्यायतो भित्र
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८]
[ तत्त्वोधिनीषिवृत्तिविभूषितम् पक्षेऽन्यत्र सत एवान्यत्रारोप इति द्रव्यस्य सत्त्वप्रसक्तिरिति चेत् , न-सभागक्षणसन्ततिरूपद्रव्यपदाथै पर्यायात् पृथक्त्वश्रमोत्तरं पर्याय तत्सम्बन्धोपचारेणापि तत्सत्त्वासिद्धेरिति दिग् ॥
एतदेव पर्यायार्थिकमतं नियुक्तिकृदपि समर्थयबाह"उप्पजति वियंति य परिणमंति य गुणा ण दवाई । दवप्पभवा य गुणा ण गुणप्पभवाई दवाई " ॥
[विशेषावश्यकभाष्यगाथा-२६४८ ] ' त्वनमे तदनन्तरं पर्याये तत्सम्बन्धोपचारतस्तद्व्यवहार इति न द्रव्यस्य वास्तविकस्य सत्त्वसिद्धिरिति समाधत्ते-नेति । सभागेतिसमानाः सहशा भागा यस्याः सा सभागा, सभागा चासो क्षणसन्ततिश्च सभागक्षणसन्ततिः, तद्रूपस्तदात्मको यो द्रव्य पर्यायस्तस्मिनित्यर्थः । तत्सम्बन्धोपचारेणाऽपि निरुक्तस्वरूपस्य द्रव्यस्य सम्बन्धोपचारेणापि। तत्सत्त्वाऽसिद्धेः अतिरिक्तद्रव्यपदार्थसत्त्वासिद्धः। पर्यायार्थिकमते सर्वं वस्तु क्षणिकपर्यायस्वरूपमेव, क्षणमात्रस्थायित्वात् पर्यायाणां क्षणरूपत्वम्, तद्धिकरणकालात्मकक्षणस्त्वतिरिको न तन्मते उपेयते, अतः 'सभागक्षणसन्ततिरूपद्रव्यपदार्थे ' इत्यत्र क्षणशब्देनैकसन्ततिपतितपर्यायस्वरूपस्यैव ग्रहणम् , कालस्यातिरिक्तस्याऽभावादेव न ग्रहणम् । काष्ठपर्यायस्यानन्तरं भस्मपर्यायः, तस्य व विसइशो मृत्तिकादिपर्याय इत्येवं बिसभागानां विसदृशानां पूर्वापरभावेन व्यवस्थितानामपि पर्यायाणां सन्ततिन द्रव्यम्, किन्तु सभागानां सदृशानां प्रतिक्षणं विभिन्नानां पूर्वापरीभावमापनानां काष्ठपर्यायाणां सन्ततिरेव द्रव्यम् , तथा च घटादिपर्यायाणां सदृशानां सन्ततिरेव व्यमित्यावेदनाय ' सभाग' इति विशेषणम् । . उक्तपर्यायार्थिकमतसमर्थनं विशेषावश्यकनियुक्तिकृतोऽप्यभिप्रेतमित्याह- एतदेवेति- अनन्तरोपवर्णितमेवेत्यर्थः । उपज्जति० इति
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[६९ - अस्यार्थः-उत्पद्यन्ते, व्ययन्ते, उत्पादव्ययावच्छिन्नस्वभावेन पं परिणमन्ते, द्वितीयचकारस्य॑वकारार्थस्य 'गुणाः' इत्यनन्तरं सम्बयाद् गुणा एव-पर्याया एव, न तु द्रव्याणि, अतस्त एव सन्ति, पत्रनील-रक्ततादिवत् , न तु द्रव्याणि, उत्पाद-व्यय-परिणामरहितत्वाद् वन्ध्यासुतादिवदित्यर्थः । किश्च, द्रव्यात् प्रभवो येषां ते द्रव्यप्रभवा गुणा नेत्यत्र विश्रामा, ततो 'द्रव्यप्रभवाः' इत्यनन्तरं चकारस्थाप्यर्थस्य व्यवहितसम्बन्धानकारस्य चाऽऽवृत्तिकरणात् नापि गुणप्रभवाणि द्रव्याणि भवन्तीत्यर्थसिद्धेन कारणत्वं नापि " उत्पद्यन्ते व्ययन्ते च परिणमन्ते च गुणा न द्रव्याणि । द्रव्यप्रभवाश्च गुणा न गुणप्रभवाणि द्रव्याणि" ॥ इति संस्कृतम् । उक्तगाथां विवृणोति- अस्यार्थ इति । द्वितीयचकारस्य 'परिणमन्ते च' इति चकारस्य । अतः गुणानामेवोत्पाद-व्ययाऽवच्छिन्नस्वभावेन परिणमनभावतः । त एव गुणा एव । द्रव्याणि न सन्तीत्यत्र हेतुः उत्पाद-व्ययपरिणामरहितत्वादिति । वन्ध्येति- यद् यद् उत्पादव्ययपरिणामरहितं तन्न सत्, यथा-वन्ध्यासुतादीत्यर्थः । पूर्वाद्ध व्याख्याय उत्तराद्ध विवृणोति- किञ्चेति- 'द्रव्यप्रभवाश्च गुणा न इति सम्बन्धे अग्रे 'गुणप्रभवाणि द्रव्याणि' इत्येतावन्मात्रभावाद् गुणकार्यत्वतो द्रव्यस्य सत्त्वमायातं स्याद् , अतः 'द्रव्यप्रभवाश्च' इति चकारोऽप्यर्थकः, स आवृत्तितो लब्धस्य द्वितीयनकारस्यानन्तरं सम्बन्धनीय इति 'नापि गुणप्रभवाणि द्रव्याणि' इति वाक्यं द्वितीयं पर्यवस्यति, तेन न गुणप्रभवत्वमपि द्रव्याणामित्यर्थी लभ्यते इत्याहततो दंव्य प्रभवा इत्यनन्नरमिति । तथा च कार्यत्वस्य कारणत्वस्य चामावान द्रव्याणां सत्त्वमित्याह-न कारणत्वमिति । तानि द्रव्याणि । नकारस्यावृत्तिकरणमन्तरेणैव उत्तरार्धमन्यथा व्याचष्टे- भवति । कथं गुणप्रभवत्वं द्रव्याणाम् ?, तथाऽभ्युपगमे वा द्रव्यस्य सत्त्व
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७१
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
ते जप्पभवा जं वा तप्पभवं होज होज तो दवं । ण य तं ते चेय जओ परोप्परप्पचयप्पभवा" ।
[विशेषावश्यकभाष्यगाथे-२६४९, २६५०] एकदेशिमतमुत्थापयति" आहाऽवक्खाणमिदं इच्छइ दवमिह पञ्जवणओ वि । किंतचंतविभिन्ने मन्त्रइ सो दवपज्जाए ॥ उप्पायाइसहावा, पजाया जं च सासयं दव्यं ।
ते तप्पभवा ण तयं तप्पभवं तेण ते भिन्ना ।। वत्त्वात् , पत्रनीलतादिवदिति । अनभिमतप्रतिषेधमाह- न उ इत्यादि, 'सन्ति' बहुवचनव्यत्ययाद् एकवचनान्तमिहापि सम्बध्यते, न तु द्रव्यमस्ति, इत्यभीष्टं पर्यायार्थिकनयस्य, तद्विरहात्- उत्पादव्ययपरिणामाभावात् , खपुष्पवदिति ॥ ___ यदि हि यस्मात् प्रभवो येषां ते यत्प्रभवाः, ते प्रसिद्धा नीलादयो गुणाः, ‘ज वा तप्पभवं ति-यद् वा तत्प्रभव-तेभ्यो गुणेभ्यः प्रभवो यस्य तत् तत्प्रभवम् , गुणेभ्यो व्यतिरिक्तं किमपि वस्तु, 'होज्जत्ति- भवेदित्यर्थः, 'होज्ज तो दव्वं 'ति- ततस्तदेव. वस्तु पारमार्थिकं द्रव्यं भवेदिति । ण य तमित्यादि-न च तद् गुणानां कारणभूतं कार्यभूतं वा गुणेभ्यो व्यतिरिक्तं किमपि वस्त्वस्ति, यतस्त एव नील-रक्तादयो गुणाः पूर्वापरीभावतः सातत्येन प्रवृत्ता दृश्यन्ते, न पुनस्तदतिरिक्तं किमपि द्रव्यमीक्ष्यते । कथम्भूता गुणाः ? इत्याहपरोप्परेत्यादि-परस्परमन्योऽन्यं प्रत्ययः प्रत्ययभावः प्रत्ययत्वमित्यर्थः, तस्मात् प्रभवो जन्म येषां ते परस्परप्रत्ययप्रभवाः, प्रतीत्यसमुत्पादेनोत्पन्ना इत्यर्थः । तस्मान्न गुणेभ्यो व्यतिरिक्तं द्रव्यमस्तीति ॥
अत्र एकदेशिव्याख्यानमपाकतु भाष्यकृद् यदाह तदवतारयतिएकदेशीति । एकदेशिव्याख्यानोपदर्शकं भाष्यवचनम्- आहा• इति
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् जीवस्स य सामाइअं पजाओ तेण तं तओ भिन्नं । इच्छइ पञ्जायणओ वक्खाणमिणं जहत्थं ति" ॥
[विशेषावश्यकभाष्यगाथाः-२६५१, २६५२, २६५३ ] आह कश्चिद् व्याख्यात्राभासः-ननु पर्यायाथिकनयमते यदिदं सर्वथा द्रव्याभावव्याख्यानं भवद्भिः कृतं तदयुक्तमेव, यत इह पर्याय. नयोऽपि द्रव्यमिच्छत्येव, किन्तु परस्परमत्यन्तभिन्नावेव द्रव्यपर्यायावसौ मन्यते, न पुनः कथश्चिदेव, इत्येतावता सिद्धान्तादस्य भेद इति ।
कुतः पुनरस्य द्रव्यपर्याययोरत्यन्तं भेद इत्याह-यद् यस्माद्, " आहाऽव्याख्यानमिदम्- इच्छति द्रव्यमिह पर्यवनयोऽपि । किन्त्वत्यन्तविभिन्नौ मन्यते स द्रव्यपर्यायौ ॥ उत्पादादिस्वभावाः पर्याया यच्च शाश्वतं द्रव्यम् । ते तत्प्रभवा न तत् तत्प्रभवं तेम ते भिन्नाः ॥ जीवस्य च सामायिकं पर्यायस्तेन तत् ततो भिन्नम् । इच्छति पर्यायनयो व्याख्यानमिदं यथार्थमिति" ॥ इति संस्कृतम् । उक्तगाथाचर्चार्थमुपदर्शयति- माहेति । क आहेत्यपेक्षायामाहकश्चिद् व्याख्यात्राभास इति। तद् व्यक्तमुपदर्शयति- नन्वित्यादिना । ननु पर्यायनयः पर्यायं स्वीकरोत्येव यदि द्रव्यमप्यभ्युपेयात् तदा प्रमाणरूपत्वात् सिद्धान्तरूपतैवास्य स्यादित्यत आह-किन्विति । असो पर्यायनयः । न पुनः कथञ्चिदेवेति- कथश्चिदेव भिन्नौ द्रव्य-पर्यायावित्येवं न पुनः इच्छतीत्यर्थः, स्याद्वादसिद्धान्तः कथञ्चिद् भिन्नौ द्रव्य-पर्यायावभ्युपगच्छति, पर्यायनयस्तु सर्वथा मिन्नौ द्रव्य-पर्यायौ स्वीकरोति, इत्येतावन्मात्रेण सिद्धान्तात् पर्यायनयस्य मेद ईत्याहइत्येतावतेति । अस्य पर्यायनयस्य ॥
कुतः ? कस्माद्धतोः । अस्य पर्यायनयस्य, 'मते' इति शेषः । ' यद् ' इत्यस्य यस्मादित्यर्थः। 'उत्पादादि.' इत्यादिपदग्राह्यन्ययपरि
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ७३
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ] उत्पाद-व्यय-परिणामस्वभावाः पर्यायाः, शाश्वतं-नित्यम्, पुनद्रव्यम् , किञ्च, ते-गुणाः, तत्प्रभवाः-द्रव्यलब्धात्मलामाः, न पुनतद्-द्रव्यम् , तत्प्रभवं-गुणेभ्यो लब्धात्मस्वरूपम् , तेन, ते-द्रव्यपर्याया भिन्नाः॥
यस्माच जीवस्य शाश्वतस्य, तद्वयतिरिक्तं सामायिकं पर्यायः, तेन तत्-सामायिकम् , ततो जीवाद् , भिन्नम्-अत्यन्तव्यतिरिक्तम्, इच्छति पर्यायनयः, अतो मदीयं व्याख्यानमिदं यथार्थ घटमानकम्, पर्यायाथिकाभिमतद्रव्य-पर्यायात्यन्तभेदव्याप्यवैधय॑ज्ञानपरतया "उप्पजंति वियंति य०" [पत्र०६८] इत्यादिनियुक्तिगाथाया न्याय्यत्वादिति निर्गलितार्थः। णाममुपादाय उत्पाद-व्यय-परिणामस्वभावा इति । 'शाश्वतम्' इत्यस्य नित्यमित्यर्थः । 'ते' इत्यस्य गुणा इत्यर्थः। 'तत्प्रभवाः' इत्यस्य ध्यलब्धाऽऽत्मभावा इत्यर्थः । 'तद्' इत्यस्य द्रव्यमिति 'तत्प्रभवम् ' इत्यस्य च गुणेभ्यो लब्धात्मस्वरूपमित्यर्थः । 'ते' इत्यस्य द्रव्यपर्याया इत्यर्थः ॥ - तदिति- सामायिकम् , 'तत' इत्यस्य जीवात् , 'भिन्नम्' इत्यस्य अत्यन्तव्यतिरिक्तमित्यथः, अत इति पूरणम् , 'यथार्थम्' इत्यस्य घटमानकमित्यर्थः॥
तथा च " उप्पज्जंति०' [पत्र-६८ ] इत्यादिनियुक्तिगाथाया एतव्याख्याने निर्गलितमर्थमावेदयति-पर्यायार्थिकेति-विरुद्धधर्माध्यासाद् वस्तूनां भेदः सिद्धयति, नान्यथेन्यतो मेदो ब्यापकः साध्यत्वात् , विरुद्धधर्मश्च व्याप्यो लिङ्गत्वात् , एवं चोत्पाद-व्ययौ पर्याये वर्तेते न द्रव्य इति द्रव्यावृत्तित्वाद् द्रव्यस्य विरुद्धौ यावुत्पादव्ययौ धौ, तद्वत्त्वात् पर्याया द्रव्यादत्यन्तभिन्नाः, नित्यत्वपर्यवसितं शाश्वतत्वं पर्यायाऽवृत्तित्वात् पर्यायाणां विरुद्धधर्मः, तद्वत्त्वाद् द्रव्यं पर्यायेभ्योऽत्यन्तभिन्न मिति, तथा च पर्यायाथिकनयाभिमतो यो द्रव्य
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४ ]
[ तत्त्वबोधिनीधिवृतिविभूषितम् एतन्मतमपाकुर्वन् स्वव्याख्यानं समर्थयन्नाह"जइ पजायनउ चिय सम्मन्नइ दो वि दब्ब-पजाए । दवढिओ किमटुं ? जह व मई दो वि जमभिन्ने । इच्छह सो तेणोभय-मुभयग्गाहे वि सइ पिहभूअं। मिच्छत्तमिहेगंता-देगत्तऽण्णत्तगाहाओ ॥ एगत्ते नणु दव्वं गुणो ति पजायवयणमित्तमियं । तम्हा तं दव्वं वा गुणो व दव्वढिअग्गाहो ॥ जह भिन्नोमयगाही पन्जायनओ तदेगपक्खंमि ।
अविरुद्धं चेव तयं किमओ दवट्ठियनएण ।। पर्याययोरत्यन्तभेदस्तद्व्याप्यं यत् पर्यायागतमुत्पाद-व्ययलक्षणं वैधयं यञ्च द्रव्यगतं शाश्वतत्वलक्षणं वैधयं तद्विषयकं यल्लिङ्गशानं तत्परतया तजनकत्वेन तात्पर्यविषयतया “उपज्जंति वियंति परिणमंति य गुणा ण दव्वं" [पत्र-६८] इत्यादि नियुक्तिगाथाया न्याय्यत्वादिति " आहऽवक्खाणमिण" इत्यादेविगलितार्थः पर्यवसितार्थ इत्यर्थः॥
जइ० इत्यादि-यदि पर्यायनय एव सम्मन्यते द्वावपि द्रव्यपर्यायौ । द्रव्यार्थिकः किमर्थम् ? यदि वा मतिविपि यदभिन्नौ। इच्छति स तेनोभयमुभयग्राहेऽपि सति पृथग्मूतम् । मिथ्यात्वमिहैकान्तादेकत्वा-ऽन्यत्वग्राहात् ॥ एकत्वे ननु द्रव्यं गुण इति पर्यायवचनमात्रमिदम् । तस्मात् तद् द्रव्यं वा गुणो वा द्रव्यार्थिकग्राहः॥ यदि भिन्नोभयग्राही पर्यायनयस्तदेकपक्षे। अविरुद्धमेव तत् किमतो द्रव्यार्थिकनयेन ॥ तस्मात् किं सामायिकं भवति? द्रव्यं गुण इति चिन्तेयम् । द्रव्यार्थिकस्य द्रव्यं गुणश्च तत् पर्यवनयस्य ॥ इतरथा जीवाऽनन्यं द्रव्यनयस्येतरस्य भिन्नमिति उभयनयोभयग्राहे घटेत नैकैकग्राहेऽपि” इति संस्कृतम् ।
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[७५ तम्हा किं सामइअं हवेज दव्वं गुणो त्ति चिंतेयं । दव्वट्ठियस्स दव्वं गुणो य तं पज्जवणयस्स ॥ इहरा जीवाष्णनं दवनयस्सेयरस्स भिन्नं ति । उभयनओभयगाहे घडेज णेकेकगाहंमि" | [विशेषावश्यकभाष्यगाथाः-२६५४, ५५, ५६, ५७, २६५८,]
व्याख्या-यदि भोः! पर्यायनय एव द्रव्य-पर्यायौ द्वावपि, सम्मन्यते-अभ्युपगच्छति, तर्हि द्रव्याथिकः किमर्थम् ? द्रव्यपरिकल्पना 'त्वयेष्यत' इति शेषः, पर्यायनयाभ्युपगमेनापि द्रव्यस्य सिद्धत्वादिति भावः । यदि चैवम्भूता मतिः स्यात् परस्य, द्वावपिद्रव्य-पर्यायौ, यद्-यस्माद् अभिन्नौ-परस्परात्म(स्परमे)कत्वमापनौ।।
इच्छति, स:-द्रव्यार्थिकनय इति सम्बन्धः । तेन कारणेनेदमुभयं द्रव्यपर्यायार्थिकनयद्वयम् , उभयग्राहेऽपि सति-प्रत्येकमुभयाभ्युपगमेऽपि सति, पृथग्भूतं-भिन्नम् , एकेनोभयोरत्यन्तमभेदाभ्यु
षडपि गाथाः क्रमेण विवृणोति- यदि भोरिति । ' सम्मन्यते' इत्यस्य 'मभ्युपगच्छति' इत्यर्थः। 'द्रव्याथिक' इत्यस्यैव द्रव्यपरिकल्पनारूपत्वे 'त्वयेष्यते' इत्येतावन्मात्रस्यैव शेषः । द्रव्यसिद्धयर्थं द्रव्यार्थिकनयस्त्वयेष्यते, द्रव्यसिद्धिश्च .पर्यायार्थिकतयैव सातेति व्यर्थं द्रव्याथिकनयपरिकल्पनं त्वन्मते स्यादित्याह- पर्यायनयाभ्युपगमेनापीति । परस्येति पूरणम् , अन्यत् स्पष्टम् ॥
प्रत्येकमिति-द्रव्यार्थिकस्य द्रव्य-पर्यायोभयाभ्युपगमे पर्यायार्थिकस्यापि द्रव्य-पर्यायोभयाभ्युपगमे च सति । एवमपि द्रव्यपर्यायार्थिकनयद्वयमन्योन्यभिन्नमित्यत्र हेतुमाह- एकेनेति-द्रव्यार्थिकनयेन द्रव्य-पर्यायोरत्यन्तमभेदस्याभ्युपगमात् पर्यायार्थिकनयेन पुनद्रव्य-पर्याययोरत्यन्तमेदस्याभ्युपगमादित्यतस्तयोर्द्रव्य-पर्यायाभ्यु.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ तत्त्वबोधिनीविकृतिविभूषितम् पगमादन्येन चात्यन्तमेदाभ्युपगमादित्यर्थः। तथा प्रत्येकमुभयग्रहेऽप्युभयं मिथ्यात्वम् , एकान्ताद्-एकान्तेन प्रत्येकमेकत्वान्यत्वग्रहात्।
तत्रोच्यते-ननु द्रव्य-पर्याययोरेकत्वे त्वदभिप्रायतो द्रव्या'थिंकेनेष्यमाणे 'द्रव्यं गुणः' इति ध्वनिद्वयमिदमेकार्थवाचकत्वादिन्द्रपुरन्दरादिध्वनिवत् पर्यायवचनमात्रमेव स्यात् । तस्मात् 'सामायिकं द्रव्यं वा गुणो वा' इति द्रव्यार्थिकनयग्रहः स्यात् , न पुनः 'तद् द्रव्यमेव' इति तद्वहो भवेत् , न चैवमिष्यते, द्रव्याथिकनयमतेन द्रव्यरूपस्यैव तस्य प्रसिद्धरिति ।।
तथा, यदि भिन्नोभयग्राही पर्यायनयस्त्वयेष्यते, तदैकपक्षे पगमवैचित्र्यसद्भावाद् भिन्नत्वमित्यर्थः । तथा एवमभ्युपगमे । प्रत्येक द्रव्यार्थिकस्य पर्यायार्थिकस्य च । उभयग्रहेऽपि द्रव्य-पर्यायोभयाऽभ्युपगमेऽपि सति । उभयं द्रव्य-पर्यायनयद्वयम् । एकान्तेनेति-द्रव्यार्थिक एकान्तेन द्रव्यपर्यायोभयैकत्वग्राहकत्वात् पर्यायार्थिक एकान्तेन द्रव्यपर्यायोभयान्यत्वग्राहकत्वान्मिथ्यात्वमित्यर्थः ॥ ___एवं सति परमते यदापतितं तदुपदर्शयति-तत्रोच्यत इति । द्रव्यार्थिकनये द्रव्य-पर्यायशब्दयोःपर्यायत्वे परमते प्राप्ते सति द्रव्यं वा गुणो वा सामायिकमिति स्यान्न तु द्रव्यमेव सामायिकम् , इष्टं च द्रव्यनये द्रव्यमेव सामायिकमिति तद्धानिः स्यादित्युपसंहरति-तस्मादिति। तद्ग्रहो द्रव्यार्थिकनयग्रहः । न चैवमिष्यते द्रव्यनये द्रव्यं वा गुणो वा सामायिकमिति नेष्यते । तत्र हेतुः-द्रव्यार्थिकेति। तस्य सामायिकस्य ॥
परमते पर्यायार्थिकस्य द्रव्यग्राहकत्वं पर्यायग्राहकत्वमिति द्रव्यग्राहकत्वे सामायिकस्य द्रव्यत्वेन द्रव्यमेव सामायिकमित्यस्य सिद्धौ तदर्थ द्रव्याथिकनयोपन्यासो व्यर्थः स्यादित्याह-तथेति । 'त्वयेष्यते' इति पूरणम् । एकपक्षे ' इत्यस्य व्याख्यानम्- एकद्रव्यांशप्रहवेकायामिति ।
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[७७ एकद्रव्यांशग्रहवेलायाम् , अविरुद्धमेव, तत् सामायिकम् , द्रव्यत्वेनेति शेषः, अतः किं द्रव्याथिकनयेनोपन्यस्तेन ? तदर्थस्यान्यत एव सिद्धेः, अनन्यलभ्यस्यैव विषयस्य नयान्तरकल्पकत्वात् ।।
तस्मात् किं द्रव्यं गुणो वा सामायिकमितीयं चिन्ता प्रस्तुता, अस्यां चिन्तायामुच्यते-द्रव्याथिकनयस्याभिप्रायेण द्रव्यम्, पर्यायार्थिकनयस्य मतेन गुणश्च, तत् सामायिकमित्येव व्याख्यानं श्रेयः॥
इतरथा-अन्यथा, पुनद्रव्यार्थिकस्य जीवादनन्यत् सामायिकम् , इतरस्य तु पर्यायार्थिकस्य, जीवाद् भिन्नं तद् , इति-एवं व्याख्यायमानम् , प्रागुक्तयुक्त्या , न घटेतेति शेषः। कथं पुनर्घटेत ? इत्याह उभयनयस्य-उभयोनेययोमिलितयो', उभयग्राहे-प्रत्येकोपनीतैकैउपन्यस्तेनेति पूरणम् । द्रव्यार्थिकनयोपन्यासवैयर्थ्य हेतुमाह-तदर्थस्येतिद्रव्यार्थिकनयप्रयोजनस्य द्रव्यं सामायिकमित्यस्येत्यर्थः। अन्यत एव सिद्धेः पर्यायार्थिकनयाऽभिप्रेतद्रव्याऽभ्युपगमत एव सम्भवात् । ननु ततस्तस्य सिद्धत्वेऽपि द्रव्यार्थिकनयतोऽपि सिद्धिरित्यतो द्रव्यार्थिकनयोपन्यास इत्यत आह- अनन्यलभ्यस्यवेति ।
इत्थ परव्याख्यानस्यायुक्तत्वे स्थापिते स्वव्याख्यानस्य युक्तत्वं भाष्यकृदुपसंहरति-तस्मादिति ।।
इतरथेत्यस्य विवरणम्-अन्यथेति- अस्मदुपदर्शितव्याख्यानानादरणे इति तदर्थः । तत् सामायिकम् । 'इति' इत्यस्य ‘एवं व्याख्यायमानम्' इति विवरणम् । प्रागुक्तेत्यादि पूरणम् , “ जइ पजाय नउ च्चिअ०" [पत्र-७४] इत्यादिपूर्वोक्तयुक्तयेति तदर्थः। उत्तरार्द्धमवतारयति- कथमिति । 'उभयनयोभयग्रहे ' इति समस्तस्य विग्रहमुपादाय व्याख्या नम्- उभयनयस्येत्यादि । ' उभयनयस्य ' इत्यस्य — उभयोर्नययोर्मिलितयोः' इत्यर्थकथनम् । 'उभयग्राहे ' इत्यस्य 'प्रत्येकोपनीतेकविषयसमावेशेनाऊ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८ ]
[ तत्त्वबोधिनीधिवृतिविभूषितम् कविषयसमावेशेनाभ्युपगम्यमाने सर्व घटेत, न त्वेकैकग्राहेएकैकस्योभयविषयकत्वाभ्युपगमे, एवं हि मिलनस्याधिकविषयानुपनायकत्वेनानतिप्रयोजनत्वादित्यर्थः ॥ . स्यादेतत् , प्रत्येकमेकैकविषयत्वेऽप्युभयोमिलनस्य स्यात्कारलाञ्छनेन सम्यक्त्वापादनमेव प्रयोजनम् , तत् प्रत्येकमुभयविषयभ्युपगम्यमाने ' सति, इत्येवं विशिष्योपादानम् । सर्व घटेन द्रव्यार्थिकमते द्रव्यं सामायिकं पर्यायार्थिकनये गुणः सामायिकमित्युपपद्येत । 'न त्वेकैकप्राहे ' इत्यस्य 'एकैकस्योभयविषयकत्वाभ्युपगमे ' इति विवरणम् , द्रव्यार्थिकनयस्य द्रव्यपर्यायोभयविषयकत्वाभ्युपगमे पर्यायार्थिकस्य चेति तदर्थः, 'न घटेन' इत्यनुषज्यते । एवं हि हि-यतः, एकैकनयस्योभयविषयकत्वाभ्युपगमे । मिलनस्य द्रव्य-पर्यायोभयमिलनस्य । भधिकेति-एकेनापि नयेनोभयविषयोपदर्शन तदेव नयद्वयेनापीति नाधिविषयोपदर्शकत्वं नयद्वयमिलनस्येत्यधिकविषयानुपनायक त्वेनेत्यर्थः ।
परः शङ्कते- स्यादेतदिति । प्रत्येकमिति-भाष्यकृन्मते द्रव्यार्थिकस्य द्रव्यविषयकत्वे पर्यायार्थिकस्य पर्यायविषयकत्वेऽपि, द्रव्यपर्यायनयोभयमिलनस्य, स्यात्कारलाञ्छनेन विषये स्यात्पदार्थप्रवेशेन, स्याद्रव्यविषयत्वेन स्यात्पर्यायविषयत्वेन च, सम्यक्त्वाऽऽपादनम् द्रव्यस्य सामायिकत्वाभ्युपगमस्य गुणस्य सामायिकत्वाभ्युपगमस्य च सम्यक्त्वाऽऽपादनम् । तत् सम्यक्त्वाऽऽपादनलक्षणं प्रयोजनम्, अस्मन्मतेऽपि, प्रत्येकमिति-द्रव्यार्थिकनयस्य द्रव्य-पर्यायोभयविषयकत्वं पर्यायाथिकनयस्य द्रव्य-पर्यायोभयविषयकत्वमित्येवमभ्युपगमेऽपि । निष्प्रत्यूहं निर्विघ्नम् । तदेवोपदर्शयति-तवेति-भाष्यकर्तुरित्यर्थः । मम मते द्रव्यार्थिकस्य पर्यायार्थिकस्य च प्रत्येकं द्रव्यपर्यायोभयविषयकत्वमित्यभ्युपगन्तुर्मते । स्याजीवाऽभिन्न गुण एक सामायिक
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[७९ कत्वाभ्युपगमे निष्प्रत्यूहम्, तव मते स्याद्गुणविशिष्टजीव एवं सामायिकम् , स्याजीवगुण एव सामायिकमिति मिलिताभिलापवन्मम मते स्याजीवाभिन्नगुण एव सामायिकम् , स्याजीवभिन्नगुण एवं सामायिकमिति मिलितामिलापस्यापि सम्भवात् । न चैवं भगद्वयेऽपि द्रव्यप्रधान्यालामः, 'स्याञ्जीवाभिन्नगुण एव०' इत्यादेः 'स्याद्गुणाभिन्नजीव एव०' इत्यादेरपि सामानसंवितसंवेद्यतया लाभाभ्युपगमात् ॥
किञ्च, मम मते "जीवो गुणप्रतिपन्न " [पत्र-६१] इति नियुक्तिप्रतीके गुणाभिन्न इत्यर्थे साम्मुख्यम् , तव मते तु गुणानामिति द्रव्यार्थिकनये, स्याजीवभिन्नगुण एवं सामायिकमितीति पर्यायार्थिकनये । ननूक्तमिलिताऽभिलापे गुणस्यैव विशेष्यतयोक्तत्वेन प्राधान्यमिति न द्रव्यप्राधान्यलाभ इत्याशङ्कय प्रतिक्षिपति-न चेति । जीवाऽभिन्नतया गुणस्याऽधिगतौ गुणाभिन्नतया जीवस्याप्याधिगतिः समानसंविसंवेद्यतया स्यादेवेति द्रव्यस्याऽपि प्राधान्यलाभ इति निषेधहेतुमुपदर्शयति- स्याजीवाऽभिन्नगुण एवेत्यादेरिति- अत्राऽऽदिपदात् स्याज्जीवभिन्नगुण एवेत्यस्योपग्रहः। 'स्याद्गुणाऽभिन्नजीव एवेत्यादेः' इत्यत्राऽऽदिपदात् स्याद्गुणभिन्नजीव एवेत्यस्योपग्रहः। स्याजीवाभिन्नगुण इति ग्रहे गुणस्य जीवाभिन्नतयाऽवगाहने जीवस्यापि गुणाऽभिन्नतयाऽवगाहनम् , स्याजीवभिन्नगुण एवेति ग्रहे गुणस्य जीवभिन्नतयाऽवगाहने जीवस्यापि गुणभिन्नतयाऽवगाहनमिति । ___ परः स्वमते नियुक्तिगाथानुगुण्यं भाष्यकृन्मते तदनाउगुण्यं दर्शयति- किञ्चति । मम मते नयद्वयस्य प्रत्येकमुभयविषयकत्वमिति मते 'तव मते तु' भाष्यकर्तुमते पुनः । औत्प्रेक्षिकत्वेन कल्पितत्वेन । अर्थः 'गुणप्रतिपन्नः' इत्यस्यार्थः। शुक्तौ रजतारोपस्थल इति-शुक्तों
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् मौत्प्रेक्षिकत्वेन शुक्तौ रजतारोपस्थले शुक्तौ रजतस्येव जीवे गुणानां वैज्ञानिकसम्बन्धस्यैवाभ्युपगमेन गुणनिरूपितवैज्ञानिकसम्बन्धवामित्यर्थो वाच्य इत्यसाम्मुख्यम्। ननु मम मते द्रव्यास्तिकपक्षे द्रव्यगुणपदयोराभेदेन पर्यायत्वापत्त्या द्रव्यं गुणो वेत्येकतरनिर्धारणा नुपपत्तिः, तव मते द्रव्यार्थिकपक्षे गुणस्येव मम मते द्रव्यार्थिकपक्षे साक्षादमेदसम्बन्धो न रजतस्य बाधितत्वादिति. शुकौ रजतभ्रमानन्तरं यद् 'इदं रजतम्' इति वाक्यं प्रयुज्यते तत्र बाधाच्छुक्तौ रजतस्य नामेदसम्बन्धः, किन्तु 'इदम् अभेदसम्बन्धावच्छिरजतनिष्ठप्रकारतानिरूपितज्ञानीयविशेष्यतासम्बन्धवद्' इत्येवं शुक्ती रजतस्य विज्ञानकृतसम्बन्धस्य यथाभ्युपगमस्तथा वास्तविके जीवे कल्पितानां गुणानां कश्चित्तादात्म्यलक्षणाऽविष्वग्भावः सम्बन्यो न सम्भवतीति विज्ञानकृतसम्बन्धस्यैव स्वमकारकमानविशेष्यत्वलक्षणस्थ तव मतेऽभ्युपगमेन स्वप्रकारकबानविशेष्यत्वलक्षणो यो गुणनिरूपितो गुणप्रतियोगिको वैज्ञानिक:- विज्ञानपरितो विज्ञानप्रयुक्तो वा सम्बन्धः, तद्वान् जीव इति 'जीवो गुणप्रतिपनः' इत्यस्याओं वाच्य इत्यर्थः। ननु मम मते' इति स्थाने 'न तु मम मते' इति पाठो युक्तः, 'न तु' इत्यस्य 'एकतरनिर्धारणाऽनुपपत्तिः' इत्यात्रान्वयः। मम मते नयद्वयस्य प्रत्येकं द्रव्य-पर्यायोभयविषयकत्वमित्यभ्युपगन्तुर्मते । द्रव्यास्तिकपक्षे द्रध्य-पर्याययोरत्यन्तममेद इति द्रव्यार्थिकनये, अस्मिन् पक्षे द्रव्यवत् तदत्यन्ताभिन्नस्य गुणस्यापि भाव एच, न तु तदपलाप इति द्रव्यं सामायिकमितिवत् गुणः सामायिकमित्यपि सम्भवत्येवेति 'द्रव्यमेव सामायिकं द्रव्यनये' इत्येकतरनिर्धारणानुपपत्तिरिति न पुनरित्यर्थः। तत्र हेतुः- तव मत इति भाष्यकर्तुर्मत इत्यर्थः। द्रव्यार्थिकपक्षे “ आदावन्ते व यन्नास्ति वर्तमानेऽपि तत् तथा" [ अध्यात्मोपनिषत् ] इति
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ] ..
[ ८१ द्रव्य-गुणयोरभेदस्य वास्तवत्वेऽपि गुणे द्रव्यभेदस्यौत्प्रेक्षिकस्याङ्गीकारेण तमादाय द्रव्य-गुणपदयोः पर्यायत्वापत्युद्धारादिति चेत् ? मैवम्-सामायिके द्रव्यगुणत्वान्यतरव्याप्यशुद्धधर्मप्रकारकजिज्ञासायां तादृशविशिष्टधर्मप्रकारकबोधजनकनयशब्दप्रयोगस्याऽसङ्गतत्वापत्ते१रुद्धरत्वात् , नहि कोऽयमिति घटजिज्ञासायां चैत्रावलोकितमैत्रनिर्मितघटोऽयमित्यनुन्मत्तः प्रयुते । न्यायाद् द्रव्यव्यतिरेकेणानुपलम्भाद् गुणा असन्त एवेति द्रव्यार्थिकनये । गुणस्येवेति- गुणस्य परमार्थतोऽसत औत्प्रेक्षिकस्याङ्गीकार इवेत्यर्थः। मम मते नयद्वयस्योभयविषयकत्वाभ्युपगन्तमते । द्वव्यर्थिकपझे द्रव्यार्थिकस्यापि द्रव्याभिन्नगुणविषयकत्वमिति पक्षे । औलेक्षिकस्य कल्पितस्य । तमादाय औत्प्रेक्षिकद्रव्य-गुणमेदमादाय ॥
_ 'स्यादेतद्' इत्यारभ्य 'पर्यायात्वापत्त्युद्धारादिति चेद्' इत्यन्तेन परशङ्कामुपदश्य प्रतिक्षिपति- मैवमित्यादिना। किं द्रव्यं गुणो वा सामायिकमिति जिज्ञासा 'शुद्धद्रव्यत्वप्रकारकसामायिकविशेष्यकं शुद्धगुणत्वप्रकारकसामायिकविशेष्यकं वा ज्ञानं जायताम्' इत्याकारिका, तस्यां सत्यां तन्निवृत्तये 'द्रव्यं सामायिकम्' इति प्रयोगस्य 'गुणः सामायिकम्' इति प्रयोगस्य वा सङ्गतत्वम् न तु भवन्मते द्रव्यास्तिकनये 'जीवद्रव्याभिन्नो गुणः सामायिकम्' इति प्रयोगस्य, पर्यायास्तिकमते 'गुणभिन्नं जीवद्रव्यं सामायिकम्' इति प्रयोगस्य वा सङ्गतत्वम् , द्रव्य-गुणत्वान्यतरव्याप्यशुद्धधर्मस्यैव जिशासाविषयज्ञाननिरूपितप्रकारताश्रयत्वाद् , जीवाभिन्नगुणत्वस्य गुणभिन्नजीवत्वस्य चातथात्वादित्याह- सामायिके इति । तादृशशिधर्मेति- द्रव्य-गुणत्वान्यतरव्याप्यगुणभिन्नजीवत्वजीवाभिनगुणत्वधर्मेत्यर्थः । शुद्धधर्मप्रकारकजिज्ञासायां विशिष्टधर्मप्रकारकबोधजनकशब्दप्रयोगस्यासङ्गतत्वं तथाप्रयोगस्य क्वचिदप्यनुन्मत्तपुरुषकर्तृकत्वादर्शनतो द्रढयति- नहीति। परः शङ्कते
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२]
[ तत्त्वबोधिनीविकृतिविभूषितम् ___ अथ सामायिकपदात् सामायिकोपस्थितौ, तत्र द्रव्यार्थिकपर्यायाथिकनयान्यतरप्रकारप्रकारकज्ञानस्येष्टसाधनत्वज्ञानात् , तथैव जिज्ञासया, तथैव प्रश्नात् , तथैव प्रतिवचनरूपनय शब्दप्रयोगो अथेति। तत्र सामायिके, विशेष्यत्वं सप्तम्यर्थः, तस्य च शानेऽन्वयः, तथा च सामायिकनिष्ठविशेष्यताकद्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयान्यतरप्रकारनिष्ठप्रकारताकशानस्य 'सामायिकं द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनयान्तरप्रकारवद्' इत्याकारकशानस्य, विषयत्वं विशेष्यतारूपं ज्ञानपदोत्तरषष्ठीविभतेरर्थः, एवं च निरुक्तज्ञाननिष्ठविशेष्यताकेष्टसाधनत्वनिष्ठप्रकारताकशानात् 'सामायिकनिष्ठविशेष्यताकद्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनयान्यतरप्रकारनिष्टप्रकारताकज्ञानं सामायिक द्रव्यार्थिक-पर्यायाथिकनयाऽन्यतरप्रकारवदित्याकारकं मदिष्टसाधनम् . इत्याकारकात् , तथैव जिज्ञासया 'सामायिकं द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनयान्यतरप्रकारवदिति शानं मे जायताम्' इत्याकारिकयेच्छया, तथैव प्रश्नात् 'सामायिकं किं द्रव्यार्थिक-पर्यायाथिकनयाऽन्यतरप्रकारवत्' इति प्रश्नात् , तव प्रतिक्चनरूपनयशब्दप्रयोगः 'सामायिक द्रव्यार्थिकनयप्रकारवत्, सामायिक पर्यायाथिकनयप्रकारवत्' इत्येवं प्रतिवचनरूपनयशब्दप्रयोगः, द्रव्यार्थिकनयप्रका. रश्च जीवाऽभिन्नगुणत्वं गुणाऽभिन्नजीवत्वं च, पर्यायार्थिकनयप्रकारश्च जीवभिन्नगुणत्वं गुणभिन्नजीवत्वं च, एवं च द्रव्यार्थिकनयेन जीवाभिन्नगुणो गुणाऽभिन्नजीवो वा सामायिकमित्युत्तरवचनप्रयोगः, पर्यायार्थिकनयेन जीवभिन्नगुणो गुणभिन्नजीवो वा सामायिकमित्युत्तरवचनप्रयोगो नाऽनुपपन्न इत्यर्थः । प्रश्नयितुः प्रतिषचनविधातृवतृप्रतिवचनतस्तदभिप्रायलक्षणनयपरिशानतस्तदभिप्रायस्वरूपद्रव्यार्थिक- पर्यायार्थिकनयाऽन्यतरप्रकारप्रकारकज्ञानस्येष्टसाधनताज्ञानादितः प्रश्नप्रवृत्तिः, प्रश्नप्रवृत्तौ च वक्तप्रतिवचनप्रवृत्तितो वात्रभिप्रायलक्षणनयपरिज्ञानम्,इत्यन्योऽन्याश्रयादुपदर्शितपरामिप्रायो
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ८३ नानुपपन्न इति चेत् , न- वक्त्रभिप्रायरूपनयपक्षेऽन्योन्याश्रयात् , एवं सति सामायिके द्रव्यपर्यायात्मकत्वस्याद्वादात् तत्कुक्षिप्रविष्टतद्भेदाऽभेदस्याद्वादस्यानतिरिक्तत्वप्रसङ्गाच । न चेष्टापत्तिः, तत्र द्रव्यपर्यायात्मकत्वस्याद्वादसिद्धावपि तद्भेदाभेदस्याद्वादोत्थापनमूलाकाङ्क्षाऽव्युपरमाभावादिति दिग॥ . न सङ्गत इति समाधत्ते-नेति । परमते दोषान्तरमप्याह-एवं सनीतिजीवाऽभिन्नगुणत्वादेः सामायिके द्रव्यनयाऽऽदितस्तव मते प्रसिद्धयुपगमे सतीत्यर्थः। तत्कुक्षिप्रविष्टति-द्रविशेषणतया पर्यायभेदाऽभेदयोः पर्यायविशेषणतया द्रव्यभेदाभेदयोस्तत्कुक्षिप्रविष्टत्वं बोध्यम् उक्तप्रसङ्गे इष्टापत्तित्वमाशङ्कय प्रतिक्षिपति-न चेति । सामायिके द्रव्य-पर्यायात्मकत्वस्याद्वादसिद्धावपि तद्भेदाऽभेदस्थाद्वादोत्थापन. मूलाऽऽकाङ्क्षा भवत्येव, ततश्च तन्निवृत्तये तद्भेदाऽभेदस्याद्वादोऽवतरत्येवेत्यनुभूयमानस्य सामायिके द्रव्य-पर्यायात्मकत्वसिद्धयनन्तरमुक्ताऽऽकाङ्काव्युपरमाऽभावस्याऽपलापाऽसम्भवादुक्तप्रसङ्गस्येष्टाऽऽपत्त्या परिहरणं न सम्भवतीत्याह-तत्रेति-सामायिके इत्यर्थः । 'आकाङ्क्षाऽव्युपरमाभावाद्' इत्युक्तया निरुक्ताकाङ्क्षाऽव्युपरमप्रसङ्गस्यात्र दोषतयाऽभिप्रेतस्यानुभवविरोधत इष्टापत्तिर्न सम्भवतीति गूढाभिसन्धिः । ‘एवं सति' इत्यारभ्य 'दिग्' इति पर्यन्तग्रन्थस्यायं भावःयद्यपि सामायिके द्रव्यार्थिकनयात्मकं यत् 'सामायिकं द्रव्यम्' इति ज्ञानं तत्र प्रकारतया भासमानं यद् द्रव्यत्वम् , यश्च 'सामायिक गुणः' इति पर्यायार्थिकनयात्मके ज्ञाने प्रकारतया भासमानं गुणत्वम् , तदन्यतरप्रकारकज्ञानमिष्टसाधनमिति तादृशशानविशेष्यकेष्टसाधनत्वप्रकारकज्ञानात् 'तादृशज्ञानं मे जायताम्' इति जिज्ञासतः किं द्रव्यं सामायिकम् ? किं वा गुणः सामायिकम् ? इति प्रश्ने सति तत्प्रतिविधानं द्रव्याथिकनयावष्टम्मेन गुण-द्रव्ययोरमेदमुपादाय पर्यायार्थिकनयावष्टम्भेन तयोर्भेदमुपादाय च स्याद्गुण
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् अथ यदुक्तम्-'सो चेव पज्जवट्टियनयस्य जीवस्य एस गुणो" त्ति [पत्र-६१] एतदवष्टभ्य परः प्राह
"नणु भणिय पन्जायट्टियस्य जीवस्स एस हि गुणो त्ति । छट्ठीए तओ दवं, सो तं च गुणो तओ भिन्नो"।
[विशेषावश्यकभाष्यगाथा-२६६० ] व्या०-ननु “सोचेव०" [पत्र-६१] इत्यादिनियुक्तिगाथोत्तरार्धे भणितम्-पर्यायार्थिकनयमतेन जीवस्यैष-सामायिकलक्षणो गुण इति । भिन्नाऽभिन्नं द्रव्यं सामायिकम् , स्याद्र्व्यभिन्नाऽभिन्नो गुणः सामायिकमिति सम्भवति, तथाऽपि 'सामायिकं स्याद्रव्यं स्यात्पर्यायश्च' इत्येवं सामायिके द्रव्य-पर्यायात्मकत्वस्याद्वादतो निरुक्तोत्तरप्रविष्टद्रव्यगुणमेदाऽभेदस्याद्वादस्याऽभेद एवेति प्रमाणोत्तरमेवैतत् , न तु नयोत्तरम् । ननु पूर्णोत्तरत्वादभ्यर्हितत्वेनेष्टमेवैतदिति चेत् ? मैवं मंस्थाः -ईदृशेन प्रमाणोत्तरेण सामायिके द्रव्यपर्यायात्मकत्वलक्षणस्याद्वादार्थत्वस्य सिद्धावपि कथं 'द्रव्य-पर्याययोभैदाऽमेदौ' इति स्याद्वादलक्षणोत्तराभिधानमूलीभूताया जिज्ञासायास्तदानीमपि व्युपरमाऽभावेन तदनन्तरमपि तदपेक्षावचनलक्षणनयोत्तरस्यावश्यं वक्तव्यत्वाऽऽपातात् , अतः प्रथम नयोत्तरवचनम् , ततः प्रतिनियततत्तद्धर्मनिमित्तावच्छेदकसिझ्या तत्तन्निमित्तलब्धा. 'ऽविरोधभेदाऽभेदादिधर्मात्मकानेकधर्मसंघटितमूर्तिवस्तुप्रतिपादक - स्याद्वादप्रमाणराजात्मकमुत्तरं व्युपरतजिज्ञासमुचितमिति ॥
पुनः परः शङ्कते-अथेति "नणु०" इति-"ननु भणितं पर्यायार्थिकस्य जीवस्यैष हि गुणइ ति । षष्ठया ततो द्रव्यं स तच्च गुणस्ततो भिन्नः" ॥ इति संस्कृतम् । विवृणोति-नन्विति । 'भणितम्' इत्युक्तम् , तत् व भणितमित्यपेक्षायामाह-'सो चेव' इत्यादिनियुक्तिगायोत्तरार्द्ध इति । एष' इत्यस्य विवरणम्-सामायिकल क्षण इति । 'षष्टया'
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८५
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ] . हि-यस्मात् , षष्ठया-षष्ठीनिर्देशाद् , अवसीयते, ततः, सः-जीवो द्रव्यम्, तच्च-सामायिकं गुणः, स च सामायिकगुणः, ततः-जीवद्रव्याद् , भिन्न इति, पर्यायनयमते भिन्नद्रव्य-पर्यायोभयसद्भावस्य श्रौतत्वान्मदीयमेव व्याख्यानं श्रेय इति परस्याकूतम् ॥ . अत्रोत्तरमाह
"उप्पायभंगुराणं, पइक्खणं जो गुणाण संताणो । दव्योवयारमेत्तं , जइ कीरइ तम्मि तन्नाम ॥ तब्भेयकप्पणाओ, तं तस्य गुणो त्ति होउ सामइयं । पत्तस्स नीलया जह, तस्संताणोदियत्थमिया ॥
[विशेषावश्यकभाष्यगाथे-२६६०, २६६१] व्या०-ननु पर्यायार्थिकमते वास्तवं द्रव्यं त्वयेष्यते? कल्पितं वा ? यद्याद्यः पक्षः, सन युक्तः "जइ पजायनओ चिय" [पत्र-७४] इत्यस्य विवरणम्-षष्ठीनिर्देशादिति । अवसीयत इति पूरणम् , अन्यत् स्पष्टम् । पराऽभिप्रायमुपवर्णयति-पर्यायनयमत इति ।
उत्तरभाष्यमवतारयति-अत्रोत्तरमाहेति । “उप्पाय०" इति-'उत्पादभङ्गुराणां प्रतिक्षणं यो गुणानां सन्तानः । द्रव्योपचारमात्रं यदि क्रियते तस्मिन् तन्नाम" ॥ तद्भेदकल्पनातस्तत् तस्य गुण इति भवतु सामायिकम् । पत्रस्य नीलता यथा तत्सन्तानोदिताऽस्तमिता" ॥ इति संस्कृतम् । उक्तगाथाद्वयार्थ व्याख्यातुकामस्तत्सङ्गमनार्थ परं पृच्छति-नन्विति । त्वया पूर्वपक्षवादिना । यद्याद्यः पक्षः पर्यायार्थिकमते वास्तवं द्रव्यमिति कल्पो यदि। स आद्यपक्षः । “ पजायनओ चिय०" इन्यादिनेति-'आदिपदात् “सम्मन्नइ दो वि दव्व-पजाए। दवडिओ 'किमढे जइ व मई दो वि जमभिन्ने"॥ इत्यादेरुपग्रहः, तदर्थस्तु प्रागुपदर्शित एवेति । अथ द्वितीयः
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् इत्यादिनोक्तोत्तरत्वात् । अथ द्वितीयः, तत्रोच्यते-उत्पादभङ्गुराणां प्रतिक्षणमुत्पादव्ययगुणयोगिनाम् , गुणानां यः सन्तानः-सभागसन्ततावनवरतप्रवृत्तिः, तस्मिन् यदि समानबुद्ध्यभिधानहेतुत्वेन निवन्धनेन द्रव्योपचारमानं क्रियते षष्ठीवादिना भवता, तदा तन्नाम- 'नामेत्यभ्युपगमे' मन्यामहे तदित्यर्थः, नहि कल्पितद्रव्यसद्भावो वास्तवं द्रव्याभा विरुणद्धि ।।
ततश्च तद्भेदकल्पनात्-तेन कल्पितद्रव्येण सह भेदकल्पनात्, तत्-सामायिकम् , तस्य-कल्पितजीवद्रव्यस्य गुणो भवतु, को यदि पर्यायार्थिकमते कल्पितं द्रव्यमिति पक्षः। 'उत्पाद-भङ्गुराणाम्' इत्यस्य विवरणम्- उत्पाद - व्ययगुणयागनामिति,। 'सन्तान:' इत्यस्य स्वरूपकथनम्-सभागसन्ततावनवरतप्रवृत्तिरिति, गुणानां या सभागसन्ततावनवरतप्रवृतिरिति तदर्थः। तस्मिन् उक्तस्वरूपसन्ताने, यदि द्रव्यो. पचारमा क्रियते इति सम्बन्धः। केन हेतुना द्रव्योपचारमात्रं क्रियते? इत्यपेक्षायामाह- 'समानबुद्धयभिधानहेतुत्वेन निबन्धनेनेति । केन क्रियते? इत्यपेक्षायाम्- षष्ठीनादिना भवतेति। 'नाम' इत्यस्याभ्युपगमपरत्वे 'तन्नाम' इत्यस्य कोऽर्थ इत्यपेक्षायामाहमन्यामहे तदित्यर्थः। नन्वेवं पर्यायनये द्रव्याभ्युपगमे पर्यायनयो द्रव्यं नाभ्युपगच्छत्तीति भवन्मतस्य हानिः स्यादित्यत आहनहीति- अस्मन्मते पर्यायनयो वास्तवं द्रव्यं नेच्छतीत्येवाभ्युपगमो न तस्य विरोधः कल्पितद्रव्याभ्युपगमेऽपीति ॥ ___सतश्च कल्पितद्रव्यसद्भावस्य वास्तवद्रव्याभावाविरोधाश्च । 'सद्भेदकल्पनाद्' इत्यस्य 'तेन कल्पितद्रव्येण सह भेदकल्पनाद्' इत्यर्थः। 'तस्य' इत्यस्य 'कल्पितजीवद्रव्यस्य ' इत्यर्थः। पत्रस्य वास्तवत्वे न प्रकृतदृष्टान्ततासम्भव इति 'गुणसमुदायव्यतिरिक्तस्य कल्पितस्य ' इति
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तब्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ८७
निवारयिता १, यथा- पत्रस्य गुणसमुदायव्यतिरिक्तस्य कल्पितस्य, तत्सन्ताने - तस्मिन्नेव [ पत्र सन्ताने, ] उदिता उत्पन्ना अस्तमिताच विनष्टा, नीलता गुणो व्यवहियते, तथा प्रकृतकल्पनायामपि व्यवहर्तॄणां न बाधकम् । आशूत्पत्तिदोषेण क्षणिकगुणसन्ताने भेदाऽग्रहादभेदेनाध्यवसिते तत्र द्रव्यप्रवृत्तेरित्यर्थः ॥
C
न च वक्तव्यम् - 'देवदत्तस्य गावः' इत्यादौ वास्तव एव सम्बन्धिद्वये षष्ठीदर्शनान्नोक्तोपपत्तिरिति, ' राहोः शिरः, शिलापुत्रकस्य तद्विशेषणमुक्तम् । 'उदिता' इत्यस्य उत्पन्ना 'अस्तमिता' इत्यस्य ' विनष्टा' इत्यर्थः । क्षणिकगुणसन्ताने द्रव्यपदप्रवृत्तिहेतुमुपदर्शयति- आशूत्पत्तिदोषेणेति-क्षणिकगुणसन्ताने एकगुणोत्पत्त्यनन्तरक्षण एव द्वितीयगुणोत्पत्तिरित्येवमाशूत्पत्तिलक्षणदोषेणेत्यर्थः अस्य मेदाऽग्रहाद्' इत्यत्रान्वयः, मेदग्रहस्याऽध्यवसायप्रतिबन्धकत्वम् ; तदभावे च भिन्नयोरपि पूर्वोत्तरगुणक्षणयोरमेदाऽध्यवसाय इत्येव - ममेदाऽध्यवसिते गुणसन्ताने द्रव्यपदप्रवृत्तेः- द्रव्य मिदमित्येवं व्यवहारादित्यर्थः ।
3
"
>
C
ननु जीवस्य गुणसन्तानस्य कल्पितद्रव्यरूपस्य, सामायिकस्य वास्तवगुणरूपस्याकल्पितस्य : मेदप्रतिपादिका जीवस्य सामायिकगुण इति षष्ठी न सम्भवति, वास्तवयोरेव सम्बन्धिनोर्भेदलक्षणसम्बन्धप्रतिपादकत्वस्य षष्टीविभक्तौ 'देवदत्तस्य गावः' इत्यादौ दर्शनादित्याशङ्कय प्रतिक्षिपति - न चेति । अभिन्नस्यापि वस्तुनो भिन्नतया कल्पनायां ' राहोः शिरः' इत्यादौ पष्ठीविभक्तिदर्शनात् सम्बन्धिद्वय वास्तवत्वस्य तत्रातन्प्रत्वादिति निषेधहेतुमुपदर्शयतिर होः शिर इति - एकस्यैव सिंहिकापुत्रस्य च्छिन्नं शिरो राहुः शिरोरहितं तत्कलेवरं च केतुरिति द्विधा व्यवहारः, तथा च यदेव शिरस्तदेव राहुः यदेव शिलापुत्रकं तदेव शरीरमिति भिन्नस्य
"
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८ ] .
[ तत्त्वबोधिनीधिवृतिविभूषितम् शरीरम्' इत्यादिभिर्व्यभिचारात् ।।
ननु गुण सन्तानयोर्घट-तत्स्वरूपवद् मेदकल्पनैव न सम्भवति तनिबन्धनधर्माऽभावात् , षष्ठी चाऽभेदार्थिकैव 'घटस्य खरूपम्' इत्यत्रेव । न चैवं 'घटस्य स्वरूपम्' इतिवद् 'घटस्य घटः' इति प्रयोगाऽऽपत्तिः, 'अप्रयोगादेवाऽप्रयोगः' इति न्यायेन तदना
सम्बन्धिद्वयस्याभावेऽपि षष्ठीविभक्तिदृश्यत इति वास्तष एष सम्बन्धिद्वये षष्ठीति नियमस्य व्यभिचाराद्- असम्भवादित्यर्थः॥
गुण-तत्सन्तानयोर्भेदनिबन्धवैधोपदर्शकगाथामवतारयितुमाशङ्कते- नन्विति । घट-तत्स्वरूपयोर्भेदकल्पनानिमित्तधर्माऽभावाद् यथा भेदकल्पना न सम्भवति तथा गुण-तत्सन्तानयोरपि भेदकल्पनानिमित्तधर्माऽभावाद् मेदकल्पना न सम्भवतीति मेदकल्पनामुपादाय जीवस्य सामायिकगुण इति षष्ठी मेदार्थिका न सम्भवतीत्याह--गुण-सन्तानयोरिति । तन्निबन्धनधर्माऽभावात् भेदकल्पनानिमित्तस्य विरुद्धधर्माऽध्यासस्य गुण-सन्तानयोरभावात् । एवं च भवन्मते जीवस्यैष गुण इति नोपपद्यते, अस्मन्मते च द्रव्यार्थिकनये द्रव्यगुणयोरभेद इत्यभेदरूपार्थमुपादायोक्तषष्ठीविभक्तिरुपपन्नेत्याह- षष्ठी चाऽमेदार्थिकैवेति । अमेदे च षष्ठी दृश्यते, यथा- घटस्य स्वरूपमित्याह- घटस्य स्वरूपमित्यत्रेवेति । ननु ययभेदे षष्ठी तहिं घटस्य स्वरूपम्' इतिवद् 'घटस्य घटः' इत्यपि स्यात् , स्वस्मिन् स्वाऽभेदे सर्वेषामविप्रतिपत्तरित्याशङ्कय प्रतिक्षिपति-न चैवमिति । 'घटस्थ स्वरूपम्' इति प्रयुज्यते इति तथाप्रयोगोपपत्तयेऽभेदेऽपि षष्ठीति स्वीक्रियते, 'घटस्य घटः' इति तु न प्रयुज्यत एवेति किमत्र क्रियताम् ? नहि अभेदार्थिका षष्ठीविभक्तिर्भवतीत्येतावतैव न तत्प्रयोगः, निमित्तसत्त्वेऽपि तथा न केनचित् प्रयुज्यत इत्यत एष
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ८९ पत्तेः, समानविशेष्यत्वप्रत्यासत्या घटादिनिरूपितषष्ठ्यर्थामेदप्रकारकशाब्दबोधे स्वरूपादिपदजन्यपदार्थोपस्थितेर्हेतुत्वान्न तदापत्तिरिति न्यायमार्गः । तथा च कथं कल्पितस्यापि गुणव्यतिरेकिणो द्रव्यस्य सद्भाव इत्याशङ्कायां भेदकल्पनानिबन्धनं धर्मभेदमुपदिदर्शयिषुराह
'घटस्य घटः' इति न प्रयोगः, 'घटस्य स्वरूपम्' इति तु सर्वैरपि प्रयुज्यत इति तथाप्रयोगः, तन्निर्वाहाय चाऽभेदार्थिका षष्ठी स्वीक्रियत इत्याह- अप्रयोगादेवेति । तदनापत्तः 'घटस्य घटः' इति प्रयोगाऽनापत्तेः। नन्वप्रयोगदेवाऽप्रयोग इति न्यायमात्रेण 'घटस्य घटः' इति प्रयोगाऽनापत्तिर्न सम्भवति कार्यकारणभावाऽऽदिमूलरहितस्य न्यायस्य न्यायाभासत्वाद् , अतो वाच्यमस्य
मूलं येन 'घटस्य स्वरूपम्' इति प्रयोग उपपद्येत, 'घटस्य घट' . इतिप्रयोगाऽनापत्तिश्चेत्यत आह-सनविशेष्यत्वप्रत्यासत्येति-विशेष्यता
सम्बन्धेन घटादिनिरूपितषष्ठयर्थाभेदप्रकारकशाब्दबोधं प्रति विशेष्यतासम्बन्धेन स्वरूपाऽऽदिपदजन्योपस्थितिः कारणम् , तथा च 'घटस्य स्वरूपम्' इत्यत्र स्वरूपादिपदजन्योपस्थितेः स्वरूपे विशेष्यतासम्बन्धेन सत्त्वेन तद्रूपकारणबलात् स्वरूपे घटनिरूपितषष्ठयर्थाऽमेदप्रकारकशाब्दबोधः सम्भवतीति तत्प्रयोजको 'घटस्य स्वरूपम् ' इति प्रयोग उपपद्यते. 'घटस्य घटः' इत्यादौ च स्वरूपपदस्याऽभावेन तजन्योपस्थितेरपि विशेष्यतासम्बन्धेन घटेऽभावेन कारणाऽभावादेव न घटे घटनिरूपितषष्ठयर्थाऽभेदप्रकारकशाब्दबोधस्य विशेष्यतासम्बन्धेन सम्भव इति न तत्प्रयोजको 'घटस्य घटः' इति प्रयोग इति प्रयोज्याभावात् तादृशप्रयोगाऽनापत्तिरित्यर्थः। तथा च गुण-तत्सन्तानयोर्भेदकल्पनाया असम्भवे च॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
९० ]
[ तत्त्वबोधिनीधिवृतिविभूषितम् " उप्पायभरा जं गुणा य न य सो त्ति ते य तप्पभवा । न य सो तप्पभवो त्ति य जुज्जइ तं तदुवयाराओ॥
[विशेषावश्यकभाष्यगाथा-२६६३ ] - व्या०-यत्-यस्माद् , उत्पादभङ्गुरा गुणाः, न चासौ सन्तान उत्पाद-भङ्गुरः, तस्य प्रवाहनित्यतया स्थितत्वादित्येको गुणसन्तानयोधर्मभेदः, तथा, ते-सामायिकादयो नीलतादयो वा गुणाः, तत्रैव सन्ताने प्रभवः-उत्पत्तिर्येषां ते तथा, न पुनरसौ सन्तानः, तत्प्रभवः-गुणेभ्यो लब्धात्मलाभः, तस्य गुणसादृश्यनिबन्धनत्वात् , तथा च कारणमेव सन्तानः, न कार्यम् , कार्यमेव च गुणाः, न कारणम् , इत्येष द्वितीयो गुणसन्तानयोधर्मभेदः, इति युज्यते तद्-जीवद्रव्यम् , तदुपचारात्-तत्र गुणसन्ताने गुणेभ्यो भेदकल्पनात् । तदेवं पर्यायाथिंकनयमतं युक्तितः समर्थितम् ॥
अथ द्रव्यार्थिकनयाभिप्राय दिदर्शयिषुराह" बीयस्स दव्यमेत पत्थि तदत्थंतरं गुणो णाम । सामन्नावत्थाणाऽभावाओ खरविसाणं व ।।
उपायमगुग० इति " उत्पाद-भगुरा यद् गुणाश्च न च स इति ते च तत्प्रभवाः । न च स तत्प्रभव इति च युज्यते तत् तदुपचारतः" ॥ इति संस्कृतम् । विवृणोति- पहिति। तस्य सन्तानस्य । तथा तत्प्रभवाः। ननु गुणसन्तानस्य गुणाऽप्रभवत्वे गुण सन्तान इति कथमुच्यत इत्यत आह- तस्यैति- गुणसन्तानस्थेत्यर्थः । तथा च गुणस्य गुणसन्तानप्रभवत्वं न तु गुणसन्तानस्य गुणप्रभवत्वमिति व्यवस्थितौ च । ' तदुपचाराद्' इत्यस्य विवरणम्- 'तत्र गुणसन्ताने पुणेभ्यो मेरकल्पनात् ' इति । उपसंहरति- तदेवमिति ॥
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ९१ आविब्भाव-तिरोभावमेत्तपरिणामि दव्वमेवेयम् । णिचं बहुरूवं पि य णडो व्व वसंतरावण्णो ।।
[विशेषावश्यकभाष्यगाथे-२६६५, २६६६ } व्या०-द्वितीयस्य द्रव्यार्थिकनयस्य सर्व सुवर्ण-रजतादिकं द्रव्यमात्र मेवास्ति, गुणस्तु रक्तत्वश्वेतत्वादिकस्तदर्थान्तरभूतो नास्ति, तस्य सामान्यरूपतयाऽवस्थानाभावात् खरविषाणवत् , तथाहिआविर्भावः कुण्डलादिरूपेणाभिव्यक्तिः, तिरोभावश्च मुद्रिकादिरूपेणानभिव्यक्तिः, तावेव तन्मात्रम् , तेन परिणन्तुं-प्रवर्तितुं शील यस्य तत् तथा। द्रव्यमेवेदं सुवर्णादिकमस्ति, न तु तदतिरिक्ता गुणाः । किम्भूतं द्रव्यम् ? नित्यम्-अविचलितस्वभावम् , बहुरूपं च-कङ्कणा-ऽङ्गद-कुण्डल-मुद्रिकादिबहुपरिणामम् , राम-रावण-भीमाऽर्जुनादिसम्बन्धीनि वेषान्तराण्यापन्नो नट इव ॥
द्रव्यार्थिकमन्तव्योपदर्शकं भाष्यगाथाद्वयमवतारयति- अथेति । बीयस्स० इति- "द्वितीयस्य द्रव्यमानं नास्ति तदर्थाऽन्तरं गुणो नाम । सामान्याऽवस्थानाऽभावात् खरविषाणमिव। आविर्भावतिरोभावमात्रपरिणामि द्रव्यमेवेदम् । नित्यं बहुरूपमपि च नट इव वेषान्तराऽऽपन्नः" ॥ इति संस्कृतम् । विवृणोति- द्वितः यस्यति । तदर्थऽन्तरभूतः द्रव्याद् भिन्नः। तावेव आविर्भाव-तिरोभावावेव । तन्मात्रम् आविर्भाव-तिरोभावमात्रम् । तेन आविर्भाव-तिरोभावमात्रेण । तथा आविर्भाव-तिरोभावमात्रपरिणामि । तदतिरिक्ता द्रव्यव्यतिरिक्ताः। कङ्कणत्यादि सुवर्णद्रव्यमधिकृत्य, अन्यत् स्पष्टम् ॥
द्रव्यार्थिकाऽभिप्रायोपदर्शकं नियुक्तिकृद्वचनमवतारयति- द्रव्यार्थिकस्येति । जं जं. इति- “यद् यद् यान् यान् भावान् परिणमते प्रयोग-वित्रसाभ्यां द्रव्यम् । तत् तथा जानाति जिनोऽपर्यवे परिक्षा
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् द्रव्यार्थिकस्य समर्थनार्थ नियुक्तिकृदप्याह"जं जं जे जे भावे परिणमइ पओग-वीससा दव्वं । ___ तं तह जाणाइ जिणो अपजवे जाणणा णत्थि ।।
[विशेषावश्यकनि० २६६७ ] व्या०-'पओगवीसस'त्ति लुप्तविभक्तिको निर्देशः, प्रयोगःचेतनवतो व्यापारः, विस्रसा-स्वभावः, ताभ्यां यान यान् भावान्कृष्णत्व-रक्तत्व-पीतत्व-शुक्लत्वादीन् , यद् यद् द्रव्यं-घटाऽभ्रधनुरादि, परिणमति-आत्मसात कुरुते । 'प्रयोगविस्रसाद्रव्यम्' इत्येक- . समासस्वीकारे तु प्रयोगविस्रसानिष्पन्नद्रव्यमित्यर्थे द्रव्यपदस्य व्यक्तिवचनत्वेन तदुभयनिष्पन्नमिश्रद्रव्यस्यैव सङ्ग्रहः स्यात्, न प्रयोगिक वैससिका(कयोः), जातिवचनत्वे च जातेरनिष्पन्नत्वेन नास्ति" ॥ इति संस्कृतम् । विवृणोति- पओग-वीससत्तीति- अत्र तृतीयाविभक्तिलृप्तेति लुप्तविभक्तिकः 'पओग-वीससा' इति निर्देश इत्यर्थः। ताभ्यां प्रयोगवित्रसाभ्याम् । ननु 'पओग-वीससादव्वम्' इति समासवाक्यमेव कुतो नाङ्गीक्रियते ? येन 'पओगवीससा' इति लुप्तविभक्तिकनिर्देशकल्पनाऽङ्गीकारोऽपि न कर्तव्यः स्यादित्यत आह- प्रयोगेति । तस्य समासवाक्यत्वे प्रयोग-विस्त्रसानिष्पन्नद्रव्याऽर्थकत्वं वाच्यम् । तत्र द्रव्यपदं व्यक्तिवाचि भवेत् , सामान्यवाचि वा ? आये यदेव द्रव्यं प्रयोग-विस्रसानिष्पन्नं तस्यैव सङ्ग्रहः स्यात् , न तु यत् प्रयोगमात्रनिष्पन्नं यच्च विस्रसामात्रनिष्पन्नं तयोर्द्रव्ययोः प्रयोगविस्रसोभयनिष्पन्नत्वाभावात् , द्वितीये सामान्यस्य नित्यतया केनचिदपि 'निष्पत्तेरभावेन बाध एव स्यादतो न समासवाक्यत्वमित्याह- प्रयोग-विस्रसानिष्पन्नद्रव्यमित्यर्थ इति। तदुभयेति-प्रयोग-विनसोभयेत्यर्थः। 'प्रायोगिकवैनसिकोः' इत्यनन्तरं 'सङ्ग्रहः
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ९३ बाध इत्यालोच्य प्रयोग-विस्रसाभ्यामिति व्याख्यातम् । तथा च यान् यान् भावानिति कर्मवीप्सामहिम्ना 'वाम-दक्षिणहस्ताभ्यां यं यं गृह्णाति' इत्यत्रेव प्रत्येककरणान्वयतात्पर्यान्नाऽनुपपत्तिरिति ध्येयम् । 'तं तह' त्ति वीप्साप्रधानत्वानिर्देशस्य तत् तत् तथा तथातेन तेन रूपेण परिणमद् द्रव्यमेव, जानाति जिनः केवली, न पुनस्तदतिरिक्तान् पर्यायानिति भावः, तेषामुत्प्रेक्षामात्रेणैव सत्त्वात् , स्याद्' इत्यनुषङ्गः । नन्वेवमप्युक्तदोषतादवस्थ्यमेवेत्यत आह- तथा चेति-लुप्तविभक्तिकस्य 'पओग-वीससा' इत्यस्य 'प्रयोग-विलसाभ्यामित्येवं व्याख्यातत्त्वे च । यत्र कर्मवीप्सा तत्र प्रत्येकं करणान्वय इत्यत्र दृष्टान्तमाह- वाम-दक्षिणहस्ताभ्यामिति- कस्यचिद् वस्तुनो वामहस्तेन ग्रहणं कस्यचिद् दक्षिणहस्तेन ग्रहणं कस्यचित् पुनर्वाम-दक्षिणहस्तद्वयेन ग्रहणम् , तस्य सर्वस्य ग्रहणस्य 'वामदक्षिणहस्ताभ्यां यं यं गृह्णाति' इत्यनेनावबोधो भवति, कर्मवीप्सामाहात्म्यात् , तथा प्रकृतेऽपीति नाऽनुपपत्तिलेशोऽपीत्यर्थः। 'जं जं जे जे भावे' इति वीप्सासद्भावात् 'तं तह' इति निर्देशो वीप्साप्रधानक इति तत् तत् तथा तथेत्येवंस्वरूपत्वमित्याह- तं तहत्तीति । येन येन रूपेण न परिणमति द्रव्यं तथाभूतान् द्रव्यव्यतिरिक्तान् पर्यायान् सर्वज्ञोऽपि जिनो न जानातीत्याह- न पुनरिति । तादृशपर्यायाणां परमार्थतोऽसत्त्वादेव केवलनानाऽविषयत्वमतो न जिनस्य सर्वशत्वहानिरित्याह- तेषामिति-तथाभूतपर्यायाणामित्यर्थः, येन येन परिणमति द्रव्यं तत् तद् रूपं द्रव्यस्वरूपमेव, न तु तव्यतिरिक्तम् , तस्मात् पर्याया द्रव्यव्यतिरिक्ता न सन्त्येवेति परमार्थतोऽसतां तेषां शानाऽभावेऽपि सतां सर्वेषां पर्यायाणां द्रव्यस्वरूपत्वमेवेति द्रव्याणामेव केवलिशानविषयत्वं परमार्थतः सत्त्वात् , तव्यतिरिक्ताणां पर्यायाणां केवलिज्ञानाऽविषयत्वात् परमार्थतोऽसत्त्वमेव,
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् नद्युत्फण-विफण-कुण्डलिनाद्यवस्थासु सर्पादिद्रव्यस्य स्वरूपव्यतिरिक्तः कोऽपि पर्यायः, सर्वावस्थाऽविचलितस्वरूपस्य सर्पादिद्रव्यस्यैव संलक्षणात् । यदि पर्याया न विद्यन्ते तदा कथमुच्यते यान् यान् भावान् परिणमत इत्यत आह-अपर्याये-पर्यायरहिते वस्तुनि, 'जाणण'त्ति- केवल्यादीनां परिज्ञा, नास्ति, ज्ञानविषयतयोत्प्रेक्षामात्रेणैव तत्पर्यायाः सन्ति, न तु द्रव्यव्यतिरेकिणः, अतो द्रव्यान्यसत्त्वाऽभावादसन्त एव पर्यायाः, द्रव्यमेव च परमार्थसदित्यर्थः ॥
ननु द्रव्यान्यसत्त्वाभावाद् यदि पर्यायाणामसत्त्वं तदा द्रव्यस्याप्यसत्त्वं स्यात् , नहि द्रव्येऽपि द्रव्यान्यसत्ता द्रव्यार्थिकेनाभ्युपगम्यते, किन्तु द्रव्याऽऽत्मिकैव, कालवृत्त्यत्यन्ताभावप्रतियोगित्वरूपमसचंतु परिभाष्यमाणमपि न मौलं सत्वं विरुणद्धीति चेत् ?न-अविव्यवहारस्तु पृथक्तया तथाकल्पितत्वादेवेति भावः । येन येन परिणमति द्रव्यं तत् तद् द्रव्यस्वरूपमेवेति दृष्टान्ततो भावयति- नहीति । संलक्षणात् अनुभूयमानत्वात् । 'अपर्याये परिक्षा नास्ति' इत्येतदुक्तिमवतारयति-यदीत्यादिना । तत्पर्यायाः द्रव्यपर्यायाः। अतः द्रव्यव्यतिरेकिपर्यायाऽभावात् ॥
शङ्कते-नन्विति । किन्तु द्रव्याऽऽत्मिके वेति-तथा च द्रव्याऽऽत्मकसत्तातो यथा द्रव्यस्य सत्वं तथा द्रव्याऽऽत्मकसत्ताया द्रव्यरूपेषु पर्यायेष्वपि भावात् तेषामपि सत्त्वमङ्गीकरणीयमेवेति कुतो भवन्मते द्रव्यनये पर्याया न सन्तीत्युक्तिरुपपन्नेति भावः । ननु पर्यायाणां कालवृत्त्यत्यन्ताऽभावप्रतियोगित्वरूपस्याऽसत्त्वस्य सत्त्वविगेधिनो भावान्न सत्त्वमुपपद्यत इत्यत आह-कालेति-निरुक्ताऽसत्त्वस्य पारिभाषिकस्य मौलसत्त्वविरोधित्वाऽभावात् तदभावेऽपि मौलसर स्यादेवेत्यर्थः। मौलसत्त्वाऽभावादेव पर्यायाणामसत्त्वमभ्युपगम्यते, न तु
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ९५
चलितैकस्वभावत्वेन 'सत् सत्' इति व्यवहारविषयतया द्रव्यमेव हि मौलं सच्वम्, तदभावाच्च पर्यायाणामसत्त्वमित्यर्थात्, तर्ह्य सत्य पर्यायांशे तदवगाहि केवलज्ञानस्य भ्रान्तत्वं स्यादिति चेत् ? न तदुपहितद्रव्यस्यैव तेन ग्रहणाभ्युपगमेन तदंशेऽभ्रान्तत्वात् । न चोपहिताSनुपहितभेदेऽपि द्रव्यभेदापत्तिः, घट- पटाकाशाभेदवत् तदभावात् । न चासतोऽनुपधायकत्वम्, प्रतिसूर्यस्य जलोपधायकत्ववदविरोधात्
निरुपारिभाषिकाऽसत्त्वयोगादिति समाधते-नेति । अविचलितेतिपर्यायाणां नाऽविचलितकस्वभावत्वमिति न तड़पेण 'सत् सत्' इति व्यवहारविषयत्वमतो द्रव्यमेवाऽविचलितस्वभावत्वेन 'सत् सत्' इति - व्यवहार विषयत्वेन मौलं सत्त्वमित्यर्थः । तदभावाच मौलसत्त्वाभावाच्च । ननु अपर्याये केवल्यादीनां परिशा नास्तीत्यतः सपर्यायस्येव द्रव्यस्य ग्राहकं केवलिज्ञानम् . पर्यायाश्चाऽसन्त इति तद्विषयकत्वाद् भ्रान्तत्वं केवलज्ञानस्य स्यादित्याशङ्कते - तहींति । तदवगाहीति सपर्यायद्रव्याऽवगाहीत्यर्थः । पर्यायाणामसत्त्वात् तदवगाहित्वं नास्त्येव केवलज्ञानस्य, किन्तु तदुपहितद्रव्यग्राहित्यमेव, द्रव्यं च सदेवेति तदंशेऽभ्रान्तत्वाम्न भ्रान्तत्वाऽऽपत्तिः केवलज्ञान इति समाधत्ते-नेति । तदुपहितद्रव्यस्यैव पर्यायोपद्दितद्रव्यस्यैवः एवकारेण पर्यायग्रहणस्य व्यवरुक्छेदः । तेन केवलज्ञानेन । तदंशे द्रव्यांशे । ननु पर्यायोपहितद्रव्यस्य केवलज्ञानविषयतयाऽभ्युपगमे द्रव्यस्य यत् पर्यायोपहितं स्वरूपं ततः पर्यायाऽनुपहितस्य द्रव्यस्य मेदे द्रव्यभेदः स्यादित्याशङ्कन्य प्रतिक्षिपति - न चेति । निषेधे हेतुमाह-घ ेति-घटाऽऽकाश-पटाऽऽकाशादीनां भेदेऽपि आकाशस्य यथाऽभेदस्तथेत्यर्थः । 'बट-पटISS काशाऽभेदवद्' इति स्थाने 'घट-पटाऽऽकाशभेदेऽपि आकाशाभेदवद्' इति पाठो युक्तः । तदभावात द्रव्यभेदाऽभावात् । ननु पर्यायाणामसत्वेऽसतां तेषां द्रव्योपधायकत्वमपि न भवेदिति तदुपहित
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् केवलिना केवलज्ञानोपयोगे प्रधान्यनाजवषयीक्रियमाणत्वमेव वा द्रव्यार्थिकमते पर्यायाणामसत्त्वम् । न चेदं परिभाषामात्रम् , निधयतः केवलज्ञानस्थैव पदाथसत्तायां प्रमाणत्वात् , छानस्थिकज्ञानानां संवादादिना व्यवहारत एव प्रामाण्याभिमानादिति दिए । द्रव्यस्याभावे कथं केवलज्ञानविषयत्वमित्याशय प्रतिक्षिपतिन त । प्रातसूर्यस्यात-जल सूर्यप्रतिबिम्बमसदांप जलस्योपधायकं भवति, ततः सूर्यप्रतिबिम्बापाहमिद जलमित व्याद्वयते, तथा चासतोऽपि प्रांतसूर्यस्योपधायकत्वदर्शनेनासत्त्वस्योपधायकत्वेन सह विरोधाऽभावादित्यर्थः । ननु उपधायकभानमन्तरोपाहतस्य भानं न सम्भवतीति पर्यायोपहितद्रव्यभान पर्यायभानमावश्यकमिति केवलज्ञानविषयत्वात् पर्यायाणां सत्त्वं स्यादित्यत आहकेवालनेति । प्रधान्यनात-पर्यायोपहितद्रव्यभान पयायाणा प्रकारतयैव भान न विशेष्यतयात प्राधान्येनावषयीक्रियमाणत्वमस्त्येव पर्यायाणामिति तद्रूपमसत्त्वं केवलज्ञानविषयत्वेऽपि पर्यायाणां निर्वहत्येवेत्यर्थः । ननु केवलज्ञान भवतु पर्यायाणां प्राधान्येनाविषयीकरणम् , अस्मदादिक्षाने तु तेषामपि प्राधान्येन विषयीकरणं भवत्येवेति केवलज्ञानोपयागे प्राधान्येनाऽऽवषयाक्रियमाणत्वमसत्त्व मिति परिभाषामात्रम् , अस्मदादिक्षाने प्राधान्येन विषयीक्रियमाणत्वतो वास्तविकसत्त्वस्य पर्यायाणां सम्भवादित्याशङ्कां प्रांतक्षिपति-न चेति । इदं केवलशानोपयोगे प्राधान्येनाऽविषयीक्रियमाणत्वमसत्त्वम् । निषेधे हेतुमाह-निश्चयत इति-केवलज्ञानमेव सम्पूर्णवस्तुस्वरूपग्राहकत्वान्निश्चयतः प्रमाणमिति प्राधान्येन यदेव तद्विषयस्तदेव सदिति पदार्थसत्तायां तस्यव प्रमाणत्वात् , छानस्थिकज्ञानानां तु सम्पूर्णवस्तुविषयकत्वाऽभावान्न निश्चयतःप्रामाण्य किन्तु संवादादिना व्यवहारतः प्रामाण्याऽभिमानमेवेति न प्राधान्येन तद्विषयत्वतः पर्यायाणां सत्त्वमित्यर्थः ॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ९७
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
उक्तमेव प्रकृतगाथार्थ भाष्यकृद् विवृणोति-- "जं जाहे जं भावं, परिणमइ तयं तया तओऽणन्नं । परिणइमेत्तविसिट्ठ दवं चिय जाणइ जिणिंदो" ॥
विशेषावश्यकभाष्यगाथा-२६६८] व्या०-इह यद्-घटेन्द्रधनुरादि द्रव्यम् , यदा-यस्मिन् काले, यं-रक्त-श्वेतादिकम् , भावं परिणमति तत् तदा ततः-पर्यायादनन्यद् द्रव्यमेव, परिणतिमात्र विशिष्टं वस्तुतोऽविचलितस्वभावं जानाति, कुण्डलादिकमिव संस्थानविशेषविशिष्टं सुवर्णम् ॥
कुण्डलादिपर्यायासत्त्वे कथं तद्व्यपदेश इति जिज्ञासायामाह"न सुवन्नादन्नं कुण्डलाइ तं चेव तं तमागारं । पत्तं तव्ववएसं लहइ सरूवादभिन्नं पि" ॥
[विशेषावश्यकभाष्यगाथा-२६६९] व्या०—न सुवर्णादन्यत् कुण्डलादिकमभ्युपगच्छामः, किन्तु
"जं जं जे जे भावे.'' [पत्र-९२] इत्यादिनियुक्तिगाथाऽर्थोपदशिकां भाष्यगाथामवतारयति-उक्तमेवेति । जं जाहे० इति-"यद् यदा यं भावं परिणमति तत् तदा ततोऽनन्यत् । परिणतिमात्रविशिष्टं द्रव्यमेव जानाति जिनेन्द्रः" ॥ इति संस्कृतम् । विवृणोति-इहेति, विवरणं स्पष्टम् । उक्ताऽर्थदाया॑य दृष्टान्तमाह-कुण्डलाऽऽदिकमिवेति ॥
भाष्यस्यैवोक्तदृष्टान्तोपोद्वलिकां गाथामवतारति- कुण्डलाऽऽदिपर्यायाऽसत्त्व इति । तद्वयपदेशः कुण्डलादिव्यपदेशः । न सुवन्न० इति"न सुवर्णादन्यत् कुण्डलादि तदेव तं तमाकारम् । प्राप्तं तद्यपदेश लभते स्वरूपाद्भिन्नमपि" ॥ इति संस्कृतम् । विवृणोतिन सुवर्णादन्यविति । कुण्डलादीनां सुवर्णादभिन्नत्वेऽपि तत्तद्विलक्ष
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् तदेव-सुवर्णमेव, तं तं-कुण्डलादिरूपम् , आकारं प्राप्तं तद्व्यपदेशंकुण्डलादिव्यपदेशं लभते, स्वरूपात्-पूर्वावस्थाभाविनः, उत्तरावस्थायाम् , अभिन्नमपि तत्तद्विशिष्टाकारनिवन्धनत्वान्न निर्निवन्धनस्तव्यपदेशः, न च विशिष्टभेदः शुद्धाभेदप्रतिबन्धीति भावः ॥
एवमपि यदि गुणानामन्यत्वमिष्यते तत्राह"जइ वा दव्वादन्ने गुणादओ नूण सप्पएसत्तं । होज व रूबाईणं विभिन्नदेसोवलभो वि" ॥
विशेषावश्यकभाष्यगाथा-२६७०] व्या०-यदि पुनद्रव्याद् रूपादयो गुणाः, आदिशब्दानवपुराणादयश्च पर्यायाः, अन्ये-व्यतिरेकिण इष्यन्ते, तदा नूनं-निश्चित गुणादीनां स्वप्रदेशत्वमापद्यते, द्रव्यप्रदेशा हि गुणादय इष्यन्ते, द्रव्यभेदाभ्युपगमे च तेषामनन्यशरणानां स्वप्रदेशत्वमेव स्यात् , न चैतद् दृष्टम् , इष्टं वा, गुणादीनां सदैव पारतन्त्र्येण परप्रदेशत्वस्यैव णाऽऽकारयोगात् कुण्डलादिव्यपदेशभेद इति न विभिन्नव्यपदेशस्य निनिमित्तत्वमित्याह-तत्तद्विशिष्टाऽऽकारेति । शुद्धाऽभेदेऽपि विशिष्टभेदसम्भवेन न कुण्डलाऽऽदिभेदतः सुवर्णमेदप्रसङ्ग इत्याह-न चेति, अन्यत् स्पष्टम् ॥
प्रकृतार्थसङ्गततयोत्तरगाथामवतारयति- एवमपीति । जइ वा० इति"यदि वा द्रव्यादन्ये गुणोदयो नूनं स्वप्रदेशत्वम् । भवेद् वा रूपादीनां विभिन्नदेशोपलम्भोऽपि"॥ इति संस्कृतम्। विवृणोतियदीति । आदिशब्दात् ‘गुणादयः' इत्यत्राऽऽदिशब्दात्। 'अन्ये' इत्यस्य 'व्यतिरेकिणः' इत्यर्थः। ' इध्यन्ते ' इति पूरणम् । तदेति यदीति बलाल्लब्धम् । नूनमित्यस्य निश्चितमित्यर्थः। द्रव्याद् भेदे गुणानां स्वप्रदेशत्वाऽऽपत्तौ हेतुमाह- द्रव्यप्रदेशा हीति । हि यतः। तेषां गुणा
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ९९ न्याय्यत्वात् । किञ्च, एवं रूपादीनां विभिन्न देशोपलम्भोऽपि स्यात् यद् यतो भिन्नं तत् ततो भिन्नदेश उपलभ्यते' इति व्याप्तेः। उपष्टम्भकभागेन व्यभिचार इति चेत् ? न-परिणामाभदवादे तस्यापीतरभागाभिन्नत्वादिति भावः ॥
अथोपचारतो यदि पर्याया अप्यभ्युपगम्यन्ते तदा सिद्धसाध्यतेति दर्शयन्नाह
"जइ पञ्जवोवयारो लय-प्पयासपरिणाममित्तस्स । कीरई तन्नाम ण सो दवादत्थंतरब्भूओ" ॥
[विशेषावश्यकभाष्यगाथा-२६७१] नाम् । न चेति-स्वप्रदेशत्वं न क्वचिद् "दृष्टं नवा गुणानां स्वप्रदेशत्वं कस्थाऽपीष्टमित्यर्थः। कथं नेष्टमित्यपेक्षायामाह-गुणादीनामिति । गुणादीनां द्रव्याद भिन्नत्वाऽभ्युपगमे दोषान्तरमप्याह- किश्चेति । एवं गुणादीनां द्रव्याद् भिन्नत्वे। यदिति- अत्र घटादिदृष्टान्तः, घटादिकं पटादितो भिन्नं ततो भिन्नदेशे उपलभ्यते, एवं गुणादिकमपि द्रव्याद् भिन्नं द्रव्यतो भिन्नदेशे उपलभ्येत । उक्तनियमे व्यभिचारमाशङ्कतेउपष्टम्भकभागेनेति-पार्थिवाऽऽदिशरीरादौ जलादीनामपष्टम्भकत्वमभिममिति जलादिलक्षणमुपष्टम्भकं पार्थिवादिशरीरादितो भिन्नमपि न ततो भिन्नदेशे उपलभ्यत इति व्यभिचारः। उपष्टम्भकभागस्तदपेण परिणमत इत्येतावतोपष्टम्भक उच्यते, तथा च परिणाम-परि णामिनोरभेदाऽभ्युपगमवादे न तस्य ततो भिन्नत्वमिति न व्यभिचार इति समाधते- नेति । तस्याऽपि उपष्टम्भकभागस्यापि ॥ . वस्तुतो द्रव्यात् पर्यायाणां भिन्नत्वाऽभावेऽप्युपचारतो भिन्नत्वमित्युपगमस्येष्टत्वप्रतिपादिकां भाष्यगाथामवतारयति- अथोपचारत इति । जइ० इति- “यदि पर्यवोपचारो लय-प्रकाशपरिणाममात्रस्य। क्रियते तन्नाम न स द्रव्यादर्थान्तरभूतः" ॥ इति संस्कृतम् ।
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०० ]
[ तत्त्वबोधिनीधिवृतिविभूषितम् व्या०-लया-तिरोभावः, दर्शनाऽयोग्यं रूपमिति यावत् , प्रकाश:-आविर्भावः, दर्शनयोग्यं रूपमिति यावत् , ताभ्यां य: परिणामः स एव तन्मात्रम् , तत्र यदि तत्तद्विशेषबुद्धयभिधाननिमित्तत्वेन पर्यायोपचारः क्रियते, तन्नाम-मान्यामहे तदित्यर्थः, केवलं नासौ पर्यायो वास्तवः कोऽपि द्रव्यादर्थान्तरभूत इत्येतदेव भुजमुत्क्षिप्य ब्रूमः ॥
ननु यदि न वास्तवः पर्यायः, किन्तु कल्पितस्तदा खरशृङ्गस्याप्यसौ कुतो न भवति ? कल्पनामात्रस्य तत्रापि सुकरत्वादित्यत आह
"दव्वपरिणाममित्तं पजओ सो य ण खरसिंगस्स । तदपज्जवं ण णजइ, जं नाणं णेयविसयं ति ॥
[विशेषावश्यकभाष्यगाथा-२६७२] व्या०-कालविशेषादिविशिष्टो द्रव्यपरिणाममात्रं पर्यायो नान्यः, विवृणोति- लय इति । ताभ्यां निरुक्तलय-प्रकाशाभ्याम् । तत्र लयप्रकाशपरिणाममात्रे । तत्तद्विशेषेति- 'कुण्डलमिदम् , कटकोऽयम्' इत्यादिका या विशेषबुद्धिः, यश्च तथाविधमभिधानं तन्निमित्तत्वेनेत्यर्थः। 'तन्नाम' इत्यस्य 'मन्यामहे तदित्यर्थः' इति विवरणं भावार्थमाश्रित्य । तर्हि पर्यायोऽभ्युपगत एवेति पर्यवसितं विवादेनेत्यत आह- केवलमिति ॥ ___ कल्पितस्यैव पर्यायस्यऽभ्युपगमेऽपि द्रव्यस्यैव सः, न तु खरविषाणस्येत्युपदर्शिकां भाष्यगाथामवतारयति- नन्धित्यादिना । असो कल्पितः पर्यायः। तत्रापि खरशृङ्गेऽपि । दव्व० इति- “द्रव्यपरिणाममात्रं पर्यायः स च न खरगृङ्गस्य । तदपर्यवं न शायते यजानं शेयविषयमति" ॥ इति संस्कृतम् । विवृणोति-कालविशेषादि
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १०१
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ] स च न द्रव्याद् भिन्ना, तथाऽनुपलम्भात् , नाप्यसौ खरशृङ्गस्य, द्रव्यपरिणामत्वात् पर्यायस्य, खरविषाणस्य चाद्रव्यत्वात् , अत एव तत्-खरशङ्गम्, अपर्यवमित्यद्रव्यं सद् न ज्ञायते केवलिना, यतो ज्ञानं ज्ञेयविषयम् , ज्ञेयं च न खरशङ्गम् , अपर्यवत्वेनाऽद्रव्यत्वात् । अत एवोक्तं नियुक्तिकृता-"अपञ्जवे जाणणा णत्थि" [पत्र-९२] त्ति, ज्ञेयत्वाऽभावव्याप्याऽद्रव्यत्वव्याप्यधर्मप्रदर्शनपरमेतत् , पर्यायनये उत्पाद व्ययभागित्वमेव सत्वम्, द्रव्यनयेऽविचलितैकस्वभावत्वम् , सिद्धान्ते तु त्रैलक्षण्यमिति सिद्धान्तमाश्रित्य, ततोऽपर्याये परिज्ञा विशिष्ट इति । स च निरुक्तस्वरूपः पर्यायश्च । तथाऽनु ग्लम्भात् द्रव्याद् भिन्नत्वेन पर्यायाणामनुपलम्भात् । असौ पर्यायः। अत एव खरविषाण. स्याद्रव्यत्वादेव । कथं न ज्ञेयं खरशृङ्गमित्यपेक्षायामाह- अपयवत्वेनेतिसपर्यवं द्रव्यमेव ज्ञेयमित्यभिसन्धिः। अत एव अपर्यवत्वेनाऽद्रव्यत्वतोऽज्ञेयत्वादेव खरविषाणादेः । “ अपजवे जाणणा लत्थि" इतिनियुक्तिकृद्वचनरहस्यं यथोपदर्शितवन्तो भगवन्तो हरिभद्रसूरयस्तथा तदुल्लिखति- ज्ञेयत्वेनेति- ज्ञेयत्वाऽभावव्याप्यमद्रव्यत्वम् , यत्र यत्राऽ. द्रव्यत्वं तत्र तत्र ज्ञेयत्वाऽभावः , द्रव्यत्वस्य शेयत्वव्यापकत्वे द्रव्यत्वाऽभावलक्षणस्याऽद्रव्यत्वस्य व्यापकाऽभावतया व्याप्यज्ञेयत्वाऽभावव्याप्यत्वात् तद्वयाप्यधर्मोऽपर्यवत्वलक्षणः, यत्र यत्रापर्यवत्वं तत्र तत्र द्रव्यत्वाभावः, सपर्यवत्वस्य द्रव्यत्वव्यापकत्वे तदभाव. रूपस्यापर्यवत्वस्य द्रव्यत्वरूपव्याप्याऽभावलक्षणाऽद्रव्यत्वव्याप्यत्वात् , तादृशधर्मदर्शनपरम् , एतत् “अपज्जवे जाणणा नत्थि" इति नियुक्तिकृद्वचनम् , ततश्च यत् सिद्धथति तदाह- पर्यायनय इति । सिद्धान्ते तु स्याद्वादे तु। त्रैलक्षण्यम् उत्पाद-व्यय-ध्रौव्यात्मकत्वम् , सत्त्वमित्यनुवर्तते। इति सिद्धान्तम् एवंस्वरूपजैनसिद्धान्तम् । तस्मात् सिद्धान्तसिद्धोत्पाद-व्यय-ध्रौव्यात्मकत्वलक्षणसत्त्वतः । उभयाऽऽत्मकं
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२]
- . [ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् नास्ति, तस्मादुभयात्मकं वस्तु, केवलिना तथाऽवगतत्वादिति हरिभद्राचार्या निगमयामासुः॥
तदवं द्रव्यार्थिकः पर्यायं प्रतिक्षिपति, पर्यायाथिकस्तु द्रव्यमिति द्रव्यांशाप्रतिक्षेपागमो द्रव्याथिक इति व्यवस्थितम् । न च तथा तजातीयेन पर्यायाप्रतिक्षपात् पर्यायार्थिकत्वमपि स्यादिति वाच्यम् , 'यजात्यवच्छेदेन द्रव्याऽप्रतिक्षेपित्वं तज्जातीयस्य तनयत्वम्' इत्येवं परिभाषणात् ।। द्रव्य-पर्यायोभयाऽऽत्मकम् । कथ द्रव्यपर्यायोभयात्मकमेव वस्तु, न केवलद्रव्याऽऽत्मकं केवलपर्यायाऽऽत्मकं वेत्यत आह- कवलिनेति । तथाऽवगतत्वात् द्रव्यपर्यायाभयाऽऽत्मकत्वेनैव वस्तुनो दृष्टत्वात् । नैगमस्य सामान्यविषयकत्वे पर्यायविषयकत्वे च सति पर्यायोपगन्तृत्वे पर्यायनयेप पारगणनमुचितम् , कथ च द्रव्यनय एव तस्य परिगणनांमत्याशङ्कासमुद्धरणायायमुपक्रमः, ततश्चोक्तयुक्त्या नैगमस्य द्रव्यांशाऽप्रतिक्षापत्वाद् द्रव्याथिकत्वमतो द्रव्याथिके तस्य परिगणमित्युपसंहरांत- दवामति । ननु नैगमो द्रव्यग्राही यथा द्रव्यं न प्रतिक्षिपात तथा पर्यायग्राही नैगमजातीयः पर्यायं न प्रतिक्षिपतीति पर्यायाऽप्रतिक्षापत्वात् पर्यायाथिकत्वमपि तस्य स्यादिति पर्यायाथिकेऽप्येवर्माप तस्य परिगणनं प्रसज्यत इत्याशङ्कय प्रतिक्षिपतिन चेति- 'वाच्यम्' इत्यनेनान्वयः। नैगममात्रस्य द्रव्यग्राहित्वम् , योऽपि गमः पर्याय गृहात द्विषयोऽपि पर्यायो नाऽन्त्यविशेष इति तस्य स्वविशेषाऽपेक्षया सामान्यत्वेन द्रव्यत्वमिति नैगमजात्यवच्छेदेन द्रव्याऽप्रतिक्षेपित्वेन नैगमस्य द्रव्याथिकत्वम्, परसामान्यस्य तु न कस्याऽप्यपेक्षया विशेषत्वमिति तग्राहिणो नैगमस्य पर्यायप्रतिक्षेपित्वेन नैगमजात्यवच्छेदेन पर्यायाऽप्रतिक्षेपित्वस्याऽभावान नैगमस्य पर्यायार्थिकत्वमिति प्रतिक्षेपहेतुमुपदर्शयति- यजात्यवच्छेदेनेत ।
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १०३ वस्तुतः क्षणिकत्वादिविशेषणशुद्धपर्यायं नैगमो नाभ्युपगच्छत्येव, किञ्चित्कालस्थाय्यशुद्धतदभ्युपगमस्तु सत्तामहासामान्यरूपद्रव्यांशस्य घटादिसत्तारूपविशेषप्रस्तारमूलतयाऽशुद्धद्रव्याभ्युपगम
शुद्धपर्यायाऽभ्युपगन्तृत्वमेव पर्यायार्थिकत्वे तन्त्रम्, शुद्धपर्यायश्च आणिकत्वाऽऽदिविशेषणविशिष्ट एव, तादृशपर्यायाऽभ्युपगन्तृत्वाऽ. भावान्न नैगमस्य पर्यायार्थिकत्वमित्याह- वस्तुत इति। किश्चित्कालस्थायित्वमेव पर्यायेऽशुद्धत्वमिति तद्विशिष्टपर्यायाऽभ्युपगमस्त्वशुद्धद्रव्याऽभ्युपगम एवेति तथाऽभ्युपगमपरस्य नैगमस्य द्रव्यार्थिकत्वमेव न पर्यायार्थिकत्वमित्याह- किञ्चित्कालेति । तदभ्युपगमस्तु पर्यायाभ्युपगमस्तु । तस्य किञ्चित्कालस्थाय्यशुद्धपर्यायाऽभ्युपगमस्य । किश्चिकालस्थाय्यशुद्धपर्यायाऽभ्युपगमस्योऽशुद्धद्रव्याऽभ्युपगमरूपत्वे हेतुः सत्तामहास मान्यरूपद्रव्यांशस्य घटादिसत्तारूपविशेष प्रस्तारमूलतयेति, अस्यायमर्थः- सत्तालक्षणं यत् सकलवस्त्वनुगतत्वान्महासामान्यम् , तद्रूपो यो द्रव्यांशः, द्रव्यस्य शुद्धद्रव्या-ऽशुद्धद्रव्यमेदेन द्वैविध्यम्, तत्र यदनुगाम्येव, न तु कुतोऽपि व्यावृत्तम् , तदनुगाम्येकस्वभावत्वा.
छुद्धद्रव्यम् , यच्च केषुचित् पर्यायेष्वनुगच्छति, केषुचित् पर्यायेषु च नानुगच्छति, किन्तु व्यावर्तते तदनुगाम्यननुगाम्युभयस्वभावत्वाद शुद्धद्रव्यम् , ततश्च सत्तामहासामान्यरूपो द्रव्यांशः शुद्धद्रव्यम् , तदेव घटादिसत्तारूपेणावभासते घटादिसत्तायास्तद्वयतिरेकेण वस्तुस्थित्याऽभावादिति तस्य सत्तामहासामान्यरूपद्रव्यांशस्य, घटादिसत्तारूपो यो विशेषप्रस्तारः- पटादिसत्ताव्यावृत्तत्वेन विभिन्नस्वरूपतया विभजनम् , तन्मूलतया- तन्निमित्ततया, सत्ता एकैव तथा तथाऽवभासत इति विशेषसम्पृक्तद्रव्यविषयकत्वेन घटादिसत्त्वाऽभ्युपगमो नैगमस्याऽशुद्धद्रव्याभ्युपगम एवेति द्रव्यार्थिकत्वमेव , न पर्यायार्थिकत्वमिति । तथा च महासामान्यशुद्धद्रव्याभ्युपगन्तुरस्य सङ्ग्रहेऽन्तर्भावः, घटादिसत्तारूपविशेषाऽऽत्मकाऽशुद्ध
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् एव पर्यवस्यतीति न पर्यायार्थत्वं तस्य, अत एव सामान्यविशेषविषयभेदेन सङ्ग्रह-व्यवहारयोरेवान्तर्भावेन शुद्धाशुद्धद्रव्यास्तिकोsयमिष्यत इति
"दव्वट्ठियनयपयडी सुद्धा संगहपरूवणाविसओ।
पडिरूवे पुण वयणत्थणिच्छओ तस्स ववहारो" ॥ त्ति सम्मतिगाथायां [ प्रथमकाण्डे-गा० ४] पृथग नोदाहृतः ।
अस्या अर्थः-"द्रव्यास्तिकनयस्य, प्रकृतिः-स्वभावः, शुद्धाविशेषाऽसंस्पर्शवती, संग्रहस्य अभेदग्राहिनयस्य, या प्ररूपणा-प्ररूप्यतेऽनयेति कृत्वाऽभिधायकपदसंहतिः, तस्या विषयः, उपचारात तदेकविषयेत्यर्थः । प्रतिरूपं प्रतिबिम्बम् , घटादिनाऽशुद्धद्रव्येण द्रव्याभ्युपगन्तुश्चास्य व्यवहारेऽन्तर्भाव इति कृत्वा शुद्धाऽशुद्धद्रव्यास्तिकत्वमस्येत्याह- अत एवेति-शुद्धाऽशुद्धद्रव्यविषयकत्वादेवेत्यर्थः। अयं नैगमः।
___यत एव सङ्गह-व्यवहारयोरेव नैगमस्यान्तर्भावस्तत एव सम्मतौ नैगमनयो न गणित इति सम्मतिगाथामुल्लिख्य दर्शयतिदव्वट्टिय० इति-"द्रव्यास्तिकनयप्रकृतिः शुद्धा सहप्ररूपणाविषयः । प्रतिरूपे पुनर्वचनार्थनिश्चयस्तस्य व्यवहारः" ॥ इति संस्कृतम् । अस्यां गाथायां द्वावेव सङ्ग्रह-व्यवहारौ द्रव्यार्थिकतयोदाहृतौ, ताभ्यामन्यस्तु नैगमो द्रव्यार्थिकतया नोदाहृत इत्यर्थः । अस्याः "दव्वट्ठिय०" इति सम्मतिगाथायाः । 'प्रकृतिः' इत्यस्य 'स्वभावः' इत्यर्थः। 'शुद्धा' इत्यस्य 'विशेषाऽसंस्पर्शवती' इत्यर्थः । तस्याः अभेदग्राहिनयाभिधायकपदसंहतेः । तदेकविषया अभेदग्राहिसंग्रहनयाऽभिधायकपदसंहत्येकविषया द्रव्यास्तिकनयप्रकृतिः। तथा च शुद्धद्रव्यार्थिकनयः साह एवेति भावः । 'प्रतिरूपम्' इत्यस्य 'प्रतिबिम्बम्' इत्यर्थः।
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १०५ सङ्कीर्णा सत्तेति यावत् , तत्र, पुनस्तस्य-द्रव्यास्तिकस्य, यो वचनार्थनिश्चयः-निवृत्ति-प्रवृत्त्युपेक्षालक्षणव्यवहारसम्पादकशब्दार्थनिर्णय :, स व्यवहारः । प्रतिरूपं-सङ्कीर्णा सत्ता, पुनःशब्देन प्रकृतिः स्मायते, वचन-व्यवहारसम्पादकः शब्दः, 'घटः' इति विभक्तरूपतया 'अस्ति' इत्यविभक्तात्मतया प्रतीयमानस्तदर्थः, तस्य निर्गतः-पृथग्भूतः, चयः-परिच्छेदः, तथा च तस्य द्रव्यार्थिकस्य सङ्कीर्णसत्ता प्रकृतिर्वचनार्थनिश्चयो व्यवहारः" इति टीकानुगतार्थः ॥
अत्र नैगमो न प्रथगू जगृहे सङ्ग्रहव्यवहारविषयातिरिक्ततद्विपयासिद्धेरिति । येषां तु मते पृथक् नैगमनयो विद्यते ते प्रतिपत्मेदान्नाना तदभिप्राय वर्णयन्ति । यतः केचिदाहुः-"पुरुष एवेदं सर्व." [पुरुषसूक्तान्तर्गतोऽयं मन्त्रः] इत्यादि, यदाश्रित्योक्तम्तस्याऽसन्दिग्धस्वरूपप्रतिपत्तये त्वाह-घटादिनेति । तत्र घटादिनाऽशुद्धद्रव्येण सङ्कीर्णायां सत्तायाम् । उत्तरार्द्धस्य व्याख्यान्तरमाहप्रतिरूपमिति-सङ्कीर्णा सत्ता' इति तदर्थः । 'वचना-ऽर्थ-निश्चयः' इत्यत्र त्रयाणां वचना-ऽर्थ-निश्चयानां क्रमेण स्वरूपमुपदर्शयति- वचनमिति -अस्य व्यवहारसम्पादकः शब्द इत्यर्थः। घट इत्यादिना तदर्थस्वरूपकथनम् । तस्येत्यादिना निश्चयस्वरूपनिर्वचनम् ॥
एवं सति यत्स्वरूपो व्यवहारः पर्यवसितस्तमाह-तथा चेति । अत्र उक्तगाथायाम् । नैगमस्य पृथक्तयाऽग्रहणे हेतुमाह-सङ्ग्रहेति । तद्विषयेति-नैगमविषयेत्यर्थः । ते सङ्गह-व्यवहारभिन्नतया नैगमनयाऽभ्युपगन्तारः । तदभिप्रायं नैगमनयाऽभिप्रायम् । अभिप्रायमेदमेव दर्शयति यत इति । 'इत्यादि' इत्यादिपदात् “यद् भूतं यच्च भाव्यम्” इत्यादेरुपग्रहः । यदाश्रित्य यन्मतमवलम्ब्य । उक्तं श्रीकृष्णेनाऽर्जुनं प्रति गीतायां पञ्चदशाध्याये उक्तम् । ऊर्ध्वमूलमितिअस्य विवरणात्मकं शाङ्करभाष्यमुपदय॑ते
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् "ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् । छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित्" ॥
-[गीता-अ० १५, श्लो० १] “ यस्मान्मदधीनं कर्मिणां कर्मफलं ज्ञानिनां च शानफलमतो भक्तियोगेन मां ये सेवन्ते ते मत्प्रसादाज्ञानप्रातिक्रमेण गुणाऽतीता मोक्षं गच्छन्ति, किमु वक्तव्यमात्मनस्तत्त्वमेव सम्यग्विजानन्त इत्यतो भगवान् अर्जुनेनाऽपृष्ट एवाऽऽत्मनस्तत्त्वं विवक्षुरुषाचऊर्ध्वमूलमित्यादिना, तत्र तावद् वृक्षरूपककल्पनया वैराग्यहेतोः संसारस्वरूपं वर्णयति, विरक्तस्य हि संसाराद् भगवत्तत्त्वज्ञानेsधिकारो नान्यस्येति । ऊर्ध्वमूलमिति-ऊर्ध्वमूलं कालतः सूक्ष्मत्वात् कारणत्वान्नित्यत्वान्महत्त्वाच्चोर्ध्वमुच्यते ब्रह्माऽव्यक्तं मायाशक्तिमत् , तन्मूलमस्येति सोऽयं संसारवृक्ष ऊर्ध्वमूलः, श्रुतेश्च "ऊर्ध्वमूलोऽवाक्शाख एषोऽश्वत्थः सनातनः" [कठ० ६, १] इति । पुराणे च
"अन्यक्तमूलप्रभवस्तस्यैवाऽनुग्रहोत्थितः । बुद्धिस्कन्धमयश्चव इन्द्रियान्तरकोटरः ॥ १ ॥ महाभूतविशाखश्च विषयः पत्रवांस्तथा । धर्माऽधर्मसुपुष्पश्च सुखदुःखफलोदयः ॥ २ ॥ आजीव्यः सर्वभूतानां ब्रह्मवृक्षः सनातनः । एतद् ब्रह्मवनं चैव ब्रह्माचरति नित्यशः ॥ ३ ॥ एतच्छित्त्वा च भित्त्वा च ज्ञानेन परमाऽसिना । ततश्चात्मरतिं प्राप्य यस्मान्नाऽऽवर्तते पुनः" ॥ ४ ॥
[म० भा० अश्व०४७, १२, १५ ] इत्यादि । तमूर्ध्वमूलं संसारं मायामयं वृक्षम्, अधःशाखं महदहङ्कार तन्मात्रादयः शाखा इवास्याधो भवन्तीति सोऽयमधःशाखस्तमधशाखम् । न श्वोऽपि स्थातेत्यश्वत्थस्त क्षणप्रध्वंसिनमश्वत्थम् , प्राहुः कथयन्ति, अव्ययम् संसारमायाया अनादिकालप्रवृत्तत्वात्
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १०७ .. पुरुषोऽप्येकत्व-नानात्वभेदात् कैश्चिदभ्युपगतोद्वेधा, नानात्वेऽपि तस्य कर्तृत्वाऽकर्तृत्वभेदः परराश्रितः, कर्तृत्वेऽपि सर्वगतेतरभेदः, असर्वगतत्वेऽपि शरीरव्या यव्यापिभ्यां भेदः, व्यापित्वेऽपि मूर्तेतरविकल्पाद् भेद एव ।। ___ अपरेस्तु प्रधानकारणकं जगदभ्युपगतम् , तत्रापि कैश्चित् सेश्वरनिरीश्वरभेदोऽभ्युपगतः । सोऽर्थ संसारवृक्षोऽव्ययोऽनाद्यनन्तदेहादिसन्तानाऽऽश्रयो हि सुप्रसिद्धस्तमव्ययम् । तस्यैव संसारवृक्षस्येदमन्यद विशेषणम्-छन्दांसि छादनाद् ऋग्यजुःसामलक्षणानि, यस्य संसारवृक्षस्य, पानि पर्णानीव, यथा-वृक्षस्य परिरक्षणार्थानि पर्णानि तथा वेदाः संसारवृक्षपरिरक्षणार्थाः धर्माऽधर्मत तुफलप्रकाशनार्थत्वात् । यथाव्याख्यातं संसारवृक्षं समूलं यस्तं वेद स वेदवित्-वेदार्थविदित्यर्थः । 'न हि संसारवृक्षादस्मात् समूलाज्ज्ञयोऽन्याऽणुमात्रोऽप्यवशिष्टोऽस्ति, अत: सर्वज्ञः स यो वेदार्थादिति समूलवृक्षवान स्तौति ॥” इति ।
एतन्मते एक एव ब्रह्मात्मा पुरुषो जगद्रूपेण परिणत इति ब्रह्मणो विवर्ताऽयं संसारो ब्रह्मपुरुषाऽऽत्मक एवेति ॥ . नैगमस्याऽभिप्रायान्तरमाह-पुरुषोऽपाति-ईश्वरलक्षणः पुरुष एका, जीवलक्षणः पुरुषो नानेत्येवं पुरुषस्यैकत्वं नानात्वं चेति केचित् प्रतिपन्नाः, तन्मते पुरुष एको नाना चेति द्विविधः। अभिप्रायान्तरं दर्शयति-नानात्वेऽपीति । तस्य पुरुषस्य । कर्तृत्वाऽकर्तृत्वभेदः ईश्वरो न कर्ता, जीवस्तु कर्ता । कर्तृत्वेऽपाति-आत्मनः कर्तृत्वेऽपि कस्यचिन्मते सर्वगतत्वं कस्यचिन्मते त्वसर्वगतत्वमित्येवं भेदः । असवगतत्वेऽपीति-असर्वगतोऽप्यात्मा केनचिद् देहव्यापी स्वीक्रियते, केनचिदणुपरिमाणः। व्यापित्वेऽवीति-आत्मा शरीरव्यापकोऽपि केनचिन्मूर्तः केनचिदमूर्तः स्वीकृतः, इत्येवं पुरुषमधिकृत्य बहवो नैगमाभिप्रायाः। अन्येऽपि नैगमाभिप्रायाः, तान् दर्शयति-अपरेस्त्विति । प्रधान कारणक
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८ ]
[ तत्वघोधिनीधिवृतिविभूषितम् अन्यैस्तु परमाणुप्रभवमभ्युपगतं जगत् , तत्रापि सेश्वर-निरीश्वरभेदाद् भेदोऽभ्युपगत एव, सेश्वरपक्षेऽपि स्वकृतकर्मसापेक्षत्वाऽनपेक्षत्वाभ्यां तदवस्थ एव भेदाभ्युपगमः ।।
कैश्चित् स्वभाव-काल-यदृच्छादिवादाः समाश्रिताः, तेष्वपि सापेमिति-प्रधानं प्रकृतिः, सत्त्व-रजस्तमसां साम्याऽवस्था, तत् कारणं यस्य तत् तथेत्यर्थः। तत्रापि जगतः प्रधानकारणकत्वेऽपि । कैश्चित् पतञ्जलि-कपिलाऽनुयायिभिः । अन्यैस्तु कणभक्षाऽक्षपादानुयायिभिः पुनः । परमाणु प्रभव मिति-परमाणुभ्यः प्रभव उत्पत्तिर्यस्य तत् तथा, साक्षात् परम्परया वा परमाणुकारणकं जगदित्यर्थः । तत्रापि जगतः परमाणुकारणकत्वाऽभ्युपगमेऽपि । सेश्वरक्षेऽपोति-ईश्वरः परमाणूनुपादाय जगद् विधातीति पक्षेऽपीत्यर्थः । स्वकृतेतिईश्वरः साक्षात् परम्परया वा यदात्मोपभोगसाधनं यत् कायं जनयति तत्र तदात्मकृतकर्मसापेक्षस्तजनयति, ईश्वरः प्राण्यदृष्टापेक्षो यदि कार्य जनयेत् तदा कर्मपरतन्त्रत्वात्. तस्य स्वातन्त्र्यहान्येश्वरत्वमेव न स्यादिति प्राणिकृतकर्माऽनपेक्ष एधेश्वरो जगद् विदधाति, अथवेश्वरो जीवेषु तत्तत्फलोपभोगसमर्थमदृष्टमुत्पाद्य तत्तत्सहकृतस्तत्तदुपभोगानुकूलकार्यं जनयति, स्वतन्त्रत्वाद् वेश्वरो विलक्षणाऽदृष्टमजनयित्वैव कार्यविशेषमुत्पादयतीत्येवं स्वकृतकर्मसापेक्षत्वानपेक्षत्वाभ्यां पूर्ववदेव मेदाऽभ्युपगमः। 'कश्चिद्' इत्यस्य 'समाश्रिताः' इत्यनेनाऽन्वयः। स्वभावेति-स्वभाववादः, कालबादः, यदृच्छावादः, आदिपदान्नियतिवादादीनामुपग्रहः । स्वभाववादश्च-यस्य यः स्वभावः स तस्यैव नान्यस्येति प्रतिनियतस्वभावान्यथाऽनुपपत्त्या स्वभावादेव कार्य प्रतिनियतस्वभावमुपजायत इति नान्यत् किञ्चित् कस्यचित् कारणम् , यदुक्तम्
"नित्यसत्त्वा भवन्त्येके नित्याऽसत्त्वाश्च केचन । विचित्रा केचिदित्यत्र तत्स्वभावो नियामकः ॥
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
क्षत्वानपेक्षत्वाभ्युपगमाद् भेदव्यवस्थाऽभ्युपगतैव ॥
>
तथा कारणं नित्यं कार्यमनित्यमित्यपि द्वैतं कैश्चिदभ्युपगतम् : तत्रापि काय स्वरूपं नियमेन त्यजति नवा इत्ययमपि भेदाभ्यु
पगमः ।
[ १०९
वह्निरुष्णो जलं शीतं समस्पर्शस्तथाऽनिलः ।
केनेदं रचितं तस्मात् स्वभावात् तद्व्यवस्थितिः " ॥ इति कालवादश्च - वासन्तिको वसन्तर्तावेवोपजायते, ग्रैष्मो ग्रीष्मविवोपजायत इत्येवं प्रतिनियतकालप्रभवत्वाऽन्यथाऽनुपपत्त्या यद् यद् यदा यदा भवति तत्तद्वस्तुनः स स काल एव कारणमिति, यदुक्तम्
"कालः पचति भूतानि कालः संहरते प्रजाः ।
कालः सुप्तेषु जागर्ति कालो हि दुरतिक्रमः " ॥ इत्यादि । एवं यदृच्छादिवादा अपि समयसमुद्रप्रसिद्धा ज्ञेयाः । तेष्वपि स्वभावादिवादेष्वपि । सापेक्षत्वेति - कारणान्तरसापेक्षत्वाऽनपेक्षत्वाऽभ्युपगमादित्यर्थः । कारणमिति - यद्यपि नयायिकादयोऽपि परमाण्वात्मादिलक्षणं कारणं नित्यम्, द्वयणुकज्ञानादिलक्षणं कार्यमनित्यमित्यभ्युपगच्छन्ति, तथापि नैतद् विशेषप्रतिपत्त्याधायकं मतान्तराणामपि बहूनामेतादृशानामेव सम्भवात् किन्तु यन्मते एकं ब्रह्मैवाऽशेषस्य जगतोऽनित्यस्य कारणम्, प्रकृतिरेवकजातीया नित्यं कारणम्, ध्वंसोऽपि किञ्चित्कार्यायत्तस्वभावोऽनित्य एवेत्येवमुपगमः, तद् द्वैतमतमनेनाविष्कृतम्, तदेतन्मतं केषामिति न ज्ञायते । तत्रापि अनित्यं कार्यमित्यभ्युपगमेऽपि । कार्ये स्वरूपं नियमेन त्यजति कार्यसन्ततावेककार्यानन्तरं द्वितीयस्मिन् कार्ये समुत्पन्नं प्रथमं कार्य स्वस्वरूपं सर्वथा परित्यजति, नवा केनचित् स्वरूपेणोत्तरकार्येऽनुगच्छत्यपीति न स्वरूपं नियमेन परित्यजतीत्येतादृशोऽपि भेदाऽभ्युपगमो नैगमनयविशेष एवेत्यर्थः । मूर्तेरेवेति- मूर्ते
"
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
११० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् ___ एवं मूतैरेव मूर्तमारभ्यते, अमूर्तेरमूर्तम् , मूरमूर्तम् , अमूर्तेभूतम् इत्याद्यनेकधा निगमार्थः संमतिवृत्तौ व्यवस्थितः ॥
एतन्नयमालम्ब्य वैशेषिकदर्शनं प्रवृत्तम् , तन्मते-'द्रव्य-गुण-कर्मसामान्य विशेष-समवायाख्या: षडेव पदार्था' तत्र द्रव्याणि पृथिव्यारूपादिमद्भिः परमाण्वादिभिरेव, मृतं द्वयणुकादिकम् , आरभ्यते उत्पद्यते । अमूर्तेः रूपादिविकलै रूपादिभिः, अमूर्त रूपादिविकलं रूपादिकम् , 'आरभ्यते' इत्यनुवर्तते । मूतः रूपादिमद्भिद्रव्यैः, अमून गुण-कर्मादिकम् , उत्पद्यते । असूनॆः कपालसंयोगादिभिः, मूर्त घटादिकम् , उत्पद्यते । अनेकैरवयवैरेकमवयवि द्रव्यम् , अनेकैरवयविगुणैरेकोऽवयविगुणः, अनेकैर्मूर्त्तद्रव्यैस्त्रित्वादिसङ्ख्यालक्षणमेकममूर्तम् , सहस्रतन्तुकपटस्थलेऽनेकैस्तन्तुसंयोगैरेकं मूर्त पटात्मकद्रव्यमुत्पद्यत इत्येवमनेकप्रकारेण निगमार्थों नैगमनयविषय इत्यर्थः । उक्ताऽनेकाऽभ्युपगमवादपरिज्ञानाय सम्मतिवृत्तिरवलोकनीयेत्याशयेनाह- सम्मतिवृत्ती व्यवस्थित इति । एतन्नयमवलम्ब्य नैगमनयमवलम्ब्य । तन्मते वैशेषिकदर्शने । कारणाभावात् कार्याभाव इत्यादीनां दर्शनादभावोऽपि सप्तमः पदार्थों वैशेषिकाऽभ्युपगतोऽस्ति, ततश्च ‘पदार्थाः' इत्यस्य भावपदार्था इत्यर्थः, तेन 'षडेव' इत्येवकारेणातिरिक्तस्य भावपदार्थस्यैव व्यवच्छेद इति बोध्यम्। तत्र षट्सु भावपदार्थेषु । द्रव्याणीति-द्रव्यत्वजातिमन्तीत्यर्थः, घृतादौ 'द्रव्यं द्रव्यम्' इत्युनुगतप्रत्यक्षाऽऽत्मकप्रतीतेरभावात् प्रत्यक्ष. प्रमाणस्य द्रव्यत्वेऽभावेऽप्यनुमानं तत्र प्रमाणम् , तथाहि-समवायसम्बन्धेन कार्यमानं द्रव्य एवोत्पद्यत इति समवायसम्बन्धेन कार्य प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन द्रव्यं कारणमिति, कार्यत्वं कारणत्वं च सखण्डोपाधिरूपत्वानियमतः किश्चिद्धर्मावच्छिन्नम् , तथा येन सम्बन्धेन कार्यमुत्पद्यते तत्सम्बन्धावच्छिन्नं कार्यत्वं भवति, कार्याधिकरणे येन सम्बन्धेन वतमान सत् कारणं तत्सम्बन्धावच्छिन्नं
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १११ दीनि नवैव, गुणा रूपादयश्चतुर्विंशतिरेव, कर्म उत्क्षेपणादि पञ्चकारणत्वम्, कार्यत्व-कारणत्वयोश्च निरूप्य-निरूपकभावसम्बन्धः, अन्यूनाऽनतिप्रसक्तधर्मस्यैव चाऽवच्छेदकत्वम् , तथा च समवायसम्बन्धावच्छिन्नकार्यत्वाच्छिन्नकार्यतानिरूपित-तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नद्रव्यनिष्ठकारणता किश्चिद्धर्मावच्छिन्ना कारणतात्वात् , या या कारणता सा सा किश्चिद्धर्मावच्छिन्ना, यथा समवायसम्बन्धावच्छिन्नघटत्वावच्छिन्नघटनिष्ठकार्यतानिरूपिततादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नकपालनिष्ठकारणता कपालत्वावच्छिन्नेति, अनेन निरुक्तकारणतायां सामान्यतः किञ्चिद्धर्मावच्छिन्नत्वे सिद्धे, सा कारणता न पृथिवीत्वावच्छिन्ना अधिकदेशवृत्तित्वात् , सा कारणता न सत्त्वाद्यवच्छिन्ना न्यूनदेशवृत्तित्वाद् , इतीतरबाधकानुमानेन द्रव्यत्वातिरिक्तधर्मावच्छिन्नत्वे व्यवच्छिन्ने सा कारणता द्रव्यत्वापच्छिन्ना द्रव्यत्वेतरधर्मानवच्छिन्नत्वे सति सावच्छिन्नत्वात् , यन्नैवं तन्नैवं यथा-घटादिकारणतेति केवलव्यतिरेकिपर्यवसितेन परिशेषानुमानेन निरुक्तकारणतावच्छेदकतया द्रव्यत्वजातिः सिध्यति, अनयैव रीत्या संयोगसमवायिकारणतावच्छेदकतया विभागसमवायिकारणतावच्छेदकतया च द्रव्यत्वजातिसिद्धिया।
_ 'पृथिव्यादीनि' इत्यादिपदाद् जल-तेजो-वाय्वाकाश-काल-दिगात्ममनसां ग्रहणम् । 'नवैव' इत्येवकारेण तमस्सुवर्णादीनां द्रव्यान्तरस्वस्य व्यवच्छेदः, तत्र तमस आवश्यकतेजोऽभावरूपत्वेन द्रव्यत्वमेव नास्ति, सुवर्णस्य तेजसि अन्तर्भावः, तत्रानुमानं प्रमाणम्सुवर्ण तैजसम् असति प्रतिबन्धकेऽत्यन्तानलसंयोगेऽप्यनुच्छिद्यमानजन्यद्रवत्वात् , यन्नैवं तन्नंव यथा-घृतादीति । तत्र गन्धवत्त्वं पृथिव्या लक्षणम् , पृथिवीत्वजातिमत्त्वं वा, पृथिवीत्वजातिस्तु गन्धसमधायिकारणतावच्छेदकतया सिध्यति, पाषाणादावपि गन्धवत्त्वमस्त्येव, अनुपलब्धिस्तु तत्र गन्धस्यानुत्कटत्वेनाप्युपपद्यते, अन्यथा
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
तद्भस्मनि गन्धोपलब्धिर्न स्यात् , भस्मनो हि पाषाणध्वंसजन्यत्वात् पाषाणोपादानोपादेयत्वम् , यद् द्रव्यं यद्रव्यध्वंसजन्यं तत् तदुपादानोपादेयमिति व्याप्तेः, दृष्टं च महापटध्वंसजन्ये खण्डपटे महापटोपादानोपादेयत्वमिति । स्नेहवत्त्वं जलस्य लक्षणम् , जलत्वजातिमत्त्वं वा, जन्यस्नेहसमवायिकारणतावच्छेदकतया जन्यजलत्वसिद्धिः, तदवच्छिन्नसमवायिकारणतावच्छेदकतया नित्य-जन्यजलसाधारणजलत्वजातिर्सािद्धः । उष्णस्पर्शवत्वं तेजस्त्वजातिमत्त्वं घा तेजसो लक्षणम् , अत्रापि जन्योष्णस्पर्शसमवायिकारणतावच्छेदकतया जन्यतेजस्त्वस्य तद्वच्छिन्नसमवायिकारणतावच्छेदकतया जन्य-नित्यतेजस्साधारणतेजस्त्वस्य सिद्धिः । अपाकजानुष्णाशीतस्पर्शवत्वं वायुत्वजातिमत्त्वं वा वायोर्लक्षणम् , अत्रापि जन्या:पाकजानुष्णाशीतस्पर्शसमवायिकारणतावच्छेदकतया जन्यवायुत्वस्य तदवच्छिन्नसमवायिकारणतावच्छेदकतया जन्य-नित्यवायुसाधारणवायुत्वस्य सिद्धिः। शब्दवत्त्वमाकाशस्य लक्षणम् , तस्यैकत्वाद् व्यक्तत्यमेदस्य जातिबाधकतया तत्राकाशत्वं न जातिः । मूभिन्नत्वे सति कालिकपरत्वाऽपरत्वाऽसमवायिकारणसंयोगाश्रयत्वं कालस्य लक्षणम् , क्षण-लव-मासादिव्यवहारस्योपाधिकत्वात् कालस्त्वेक एवेत्येकव्यक्तिवृत्तित्वात् कालत्वं न जातिः, कालिकसम्बन्धावच्छिन्नकार्यत्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपित-तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नकारणताशालित्वं वा कालस्य लक्षणम् , कालिकसम्बन्धेन जन्यमानं प्रत्येव तादात्म्यसम्बन्धेन कालस्य कारणत्वादुक्तलक्षणं तत्र समन्वेति । मूर्तभिन्नत्वे सति दैशिकपरत्वाऽपरत्वाऽसमवायिकारणसंयोगाश्रयत्वं दिशो लक्षणम् , 'प्राची प्रतीची' इत्यादिदशदिग्व्यवहारस्योपाधिभेदत एवोपपत्तेर्दिश एकत्वेन तत्रैकव्यक्तिवृत्तित्वाद् दिक्त्वं न जातिः, दिक्कृतविशेषणतासम्बन्धेन जगत एव दिशि सत्त्वेन दिक्कृतविशेषणतासम्बन्धेन जगदाधारत्वमपि दिशो लक्षण सम्भवतीति । शानवत्त्वमात्मसामान्यलक्षणम् , जन्य
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ११३
ज्ञानवत्वं जीवस्य, नित्यज्ञानवत्त्वमीश्वरस्य लक्षणम् , जीवास्त्वनेके विभवश्च, ईश्वरस्त्वेको विभुर्जगत्कर्ता च । ज्ञानादिगुण साक्षात्कारकरणेन्द्रियत्वं मनसो लक्षणम् , आत्मभिन्नत्वे सति ज्ञानाद्यसमवायिकारणसंयोगाश्रयत्वमपि तल्लक्षणम्, मन सामनेकत्वात् तत्र मनस्त्वजातिसम्भवेन तादृशजातिमत्त्वमपि तल्लक्षणं ज्ञेयम् ॥
गुणाः गुणत्वजातिमन्तः, द्रव्यकर्मभिन्ने सामान्यवति या कारणता सा किञ्चिद्धर्मावच्छिन्ना कारणतात्वादित्यनुमानेन गुणत्वजातिसिद्धिः। द्रव्यकर्मभिन्नत्वे सति सामान्यवत्वं द्रव्यत्वव्यापकतावच्छेदक लत्ताभिन्नजातिमत्त्रं वा गुणस्य लक्षणम्। रूपादय इति- "रूप-रख-गन्ध स्पर्शाः सङ्ख्या परिमाणानि पृथक्त्वं संयोगविभागौ परत्वाऽपरत्वे बुद्धयः सुख-दुःखे इच्छाड्रेषौ प्रयत्नाश्च गुणाः" [वशेषिकदर्शनोपस्कार ] इति सूत्रे कण्ठतः सप्तदश चशब्देन च गुरुत्व-द्रव्यत्व-स्नेह-संस्कार-धर्माऽधर्म-शब्दाः सप्त दर्शिता इति मिलित्वा चतुर्विशतिर्गुणाः, एवकारेण तदतिरिक्तगुणव्यवच्छेदः । तत्र चक्षुर्मात्रग्राह्यगुणत्वं रूपस्य लक्षणम् । रसनाग्राह्यगुणत्वं रसस्य लक्षणम् । घ्राणग्राह्यगुणत्वं गन्धस्य लक्षणम्। त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्यगुणत्वं स्पर्शस्य लक्षणम्। गणनव्यवहाराऽसाधारणकारणगुणत्वं सङ्ख्याया लक्षणम् । मानव्यवहाराऽसाधारणकारणगुणत्वं परिमाणस्य लक्षणम् । पृथग्व्यवहाराऽसाधारणकारणगुणत्वं पृथक्त्वस्य लक्षणम् । संयुक्तव्यवहाराऽसाधारणकारणगुणत्वं संयोगस्य लक्षणम्। विभक्तव्यवहाराऽसाधारणकारणगुणत्वं विभागस्य लक्षणम्। परापरव्यवहाराऽसाधारणकारणगुणत्वे परत्वाऽपरत्वयोर्लक्षणे । सर्वव्यवहाराऽसाधारणकारणगुणत्वं बुद्धेर्लक्षणम्। अन्येच्छानधीनेच्छाविषयत्वं सुखस्य लक्षणम्। अन्यद्वेषानधीनद्वेषविषयत्वं दुःखस्य लक्षणम् । कामनास्वरूपत्वमिच्छाया लक्षणम् । क्रोधस्वरूपत्वं द्वेषस्य, लक्षणम् । प्रवृत्ति-निवृत्ति-जीवनयोनियत्नान्यतमत्वं यत्नस्य लक्षणम्। तत्र चिकीर्षाद्वारेष्टसाधनताज्ञानजन्ययत्नत्वं प्रवृत्तेर्लक्षणम् , द्वेषद्वारा द्विष्ट
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४ ]
· [ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् विधमेव, सामान्यं परम् अपरं परापरं चेति त्रिविधम् , विशेषा साधनताशानजव्ययत्नत्यं निवृत्तेलक्षणम् , शरीरे प्राणसञ्चारकारणयत्नत्यं जीवनयोनियतस्य लक्षणम् । आद्यपतनाऽसमवायिकारणत्व गुरुत्यस्य लक्षणम् । आद्यस्यन्दनाऽसवायिकारण द्रवत्वस्थ लक्षणम्। चूर्णादिपिण्डीभावहेतुगुणत्वं स्नेहस्य लक्षणम् । वेग-थितिस्थापकभावनान्यतमत्वं संस्कारस्व लक्षणम् , तत्र भूतमात्रवृत्तिसंस्कार वेगस्य लक्ष गम्, क्षितिमात्रवृत्तिसंस्कारत्वं स्थितिस्थापकस्य लक्षणम् , अनुभवजन्यत्वे सति स्मृतिजनकत्वं भावनाया लक्षणम् । विहितक्रियाजन्यत्वे सति सुखलायनत्यं धर्मस्य लक्षण । निषिद्धक्रियाजन्यले सति दुःखसाधनत्यमस्य लक्षणम् । श्रोत्रमाह्यगुणत्वं शब्दस्य लक्षणम् ।
कति-संयोग-विभागोभमाऽसमयाधिकारणत्वम् द्रव्यगुणभिन्नत्वे सति सामान्यावर, कोवजातिमतः वा करणो लक्षण, कत्वजातिस्तु चलति गच्छतीत्यादिप्रत्यक्षसिद्धा । उ क्षेरणादीति- 'उत्क्षेपणाऽवक्षेपणा-ऽऽकुञ्चन-प्रसारण-गसनानि' इति .पञ्चविधं कर्म, 'भ्रमणरेचन-स्पन्दनो ज्वलन-तिग्गमनानि' इति तु गमनान्तर्गतान्येयेति पञ्चविधकर्माधिककर्मव्यवच्छेदक एक्कारः। तत्र ऊर्मदेशसंयोगानुकूलं कई उत्क्षेपणम् . अधोदेशसंयोगानुकूलं कर्म अवक्षेपणम् , अवयवानां परस्परलनिकृष्टदेशसंयोगानुकूलं कर्म आकुञ्चनम्, अवयवानां विश्कृष्टदेशलंयोगानुकूलं कर्म प्रसारणम् , अनियतदिग्देशसंयोगानुकूलं कर्म गमनमित्येवमुत्क्षेपणादीनां लक्षणमवसेयम्।
सामान्यमिति- नित्यत्वे सत्यनेकसमवेतत्वं सामान्यस्य लक्षणम् , अनुगतबुद्धिनियामकतया कार्य-कारणभावावच्छेदकतया शब्दप्रवृत्तिनिमित्ततया च सामान्यस्य सिाद्धभवांत। परमात- तच्च सामान्य 'परसामान्यमपरसामान्यं पराऽपरसामान्यं च' इति त्रिविधम् , परत्वमधिकदेशवृत्तित्वम् , सर्वजात्यपेक्षयाऽधिकदेशवृत्तित्वात् सत्ताजातिः परसामान्यम् , न्यूनदेशवृत्तित्वमपरत्वम् , सर्वजात्यपेक्षया
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ] नित्यद्रव्यवृत्तयोऽनन्ता एव, समवायस्त्वेक एव, इत्यादि निरपेक्षतया सामान्य-विशेषाभ्यां बहुधा अपश्चितम् , तच्चायुक्तम्'नव द्रव्याणि, चतुर्विंशतिर्गुणाः' इत्यादिस्ववचनानुरंधेनैव संख्याया न्यूनदेशवृत्तित्वाद् घटत्व-पटत्वादि जातिरपरसामान्यम् , यञ्च किञ्चिजात्यपेक्षयाऽधिकदेशवृत्ति किञ्चिजात्यपेक्षया च न्यूनदेशवृत्ति तञ्च परापर सामान्यनुबाले, यथा-द्रव्यत्वादि सामान्यम् , तद्धि पृथिवीत्यादिजात्यपेक्षयाऽधिकदेशवृत्ति सत्ताऽपेक्षया च न्यूनदेशवृत्ति भवतीति, ए. पृथिवीत्वादिकमपि घटत्वाधपेक्षयाऽधिकदेशवृत्ति. त्वाद ब्यत्वाद्यपेक्षयाऽल्पदेशवृत्तित्वात् पराऽपरसामान्यमिति ।
निशेषा इति-जातिभिवत्वे सति नित्यद्रव्यवृत्तित्वे सति स्वतो व्यावसाय विशेषस्थ लक्षणम् ।
समवा। इति- प्रतियोग्यनुयोगिभिन्नत्वे सति नित्यसम्बन्धत्वं समवायस्य लक्षणम् ।
एतावता शेषिकमतमुवण्य प्रतिक्षिपति- तञ्च युक्तमिति-वैशेषिकमतं चायुक्तमित्यर्थः। अयुक्तत्वे हेतुमाह- ना द्रव्याणीति-'नेवैव' इत्यनेन द्रव्येषु नवत्वसंख्यायाः, 'चतुर्विशतिरेव' इत्यनेन गुणेषु चतुर्विशतित्वसङ्ख्यायाः, 'पञ्चविधमेव' इत्यनेन कर्मसु पञ्चत्वसङ्ख्यायाः, 'त्रिभित्रम्' इत्यनेन सामान्ये चित्यसङ्ख्यायाः, 'अनन्ताः' इत्यनेन विशेषेवनन्तत्वसङ्ख्यायाः, 'एक एव' इत्यनेन समवाये एकत्वसधायाः प्रतिपादनेन स्वयमेव देशेषिकेन पपदार्थवृत्तितया सङ्खचाया उपगतत्वेन द्रव्यादयो न षट्पदार्थवृत्तय इति षट्पदाथैवनन्तभूता सङ्ख्याऽतिरिक्ततयाऽभ्युपगतैवेति षडेव पदार्था इति पदार्थविभजनमयुक्तमित्यर्थः। .
ननु द्रव्यगतैव गुणस्वरूपा सङ्ख्या द्रव्ये समवायसम्बन्धेन प्रतीयते, गुणादौ तु स्वसभवायिसमवेतत्वसम्बन्धेन प्रतीयते, घटपटादयस्तु चतुर्विंशतिरपीति घट-घटादिगतचतुर्विंशतित्वमादाय
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् अतिरिक्तत्वात् , न च द्रव्य गुणादिषु संख्याप्रतीतौ सम्बन्धांशेऽपि वैलक्षण्यमनुभूयते, येन द्रव्ये समवायेन तत्प्रतीतिः, गुणादौ तु संयुक्त स्वाश्रय]समवायादिनेति वक्तुं शक्यते ।
किञ्च, शक्तिरप्यतिरिच्यते, मण्यादिसमवहितेन वह्निना दाहवारणाय मण्यादिसमवधानेन कुण्ठनीयाया नाश्याया वा दाहानुकूलाया वहिनिष्ठायाः शक्तेः स्वीकार्यत्वात् । न च, उत्तेजकागुणेषु चतुर्विशतित्वप्रतीत्युपपत्तिः, एवं कर्मादावपि पञ्चत्वादिसङ्ख्याप्रतीत्युपपत्तिरित्यत आह- न चेति- अस्य 'अनुभूयते' इत्यनेन सम्बन्धः। येन सम्बन्धांशे दैलक्षण्यानुभवेन । तत्प्रतीति:- सङ्ख्याप्रतीतिः। 'समवायादिना' इत्यादिपदात् स्वाश्रयसमवेतसमवाय. स्वाश्रयविशेषणत्वादेरुपग्रहः । वस्तुतः परम्परासम्बन्धेन तत्प्रतीत्युपपादने द्रव्यगतचतुर्विशतित्ववदन्यसङ्ख्याया अपि गुणे, कर्मणि पञ्चत्वसङ्ख्यावदन्यसङ्ख्याया अपि, जात्यादावप्यन्यसङ्ख्यायाश्च सम्भवेन 'चतुर्विशतिरेव' इत्यादावेवकारेणान्यसङ्ख्याव्यवच्छेदो न भवेदित्यपि बोध्यम।
एवं द्रव्यादिभ्योऽतिरिक्तायाः शक्ते.रपि सम्भवात् षट्पदार्थविभजनमनुपपन्नमित्याह- किञ्चति । शतिरपि- इत्यपिना सङ्ख्यातिरिक्तत्वस्य समुञ्चयः । यदि दाहं प्रति वर्षोंर्वह्नित्वेन कारणत्वं तदा मणिसमवहितोऽपि वलि वह्नरेवेति ततोऽपि दाहः स्याद् , अतो दाहं प्रति वह्वेर्दाहानुकूलशक्तिमत्त्वेन कारणत्वमवश्यमभ्युपेयम् , एवं च मणिसम. वधाने साशक्तिः कुण्ठिता भवति, ततो न सा दाहानुकूला, अथवा विनश्यत्येवेति दाहानुकूलशक्तिमद्वमणिसमवधानकालेऽभावान्न दाहः, मणिसमवधानाऽभावे पुनाहानुकूलशक्तिरकुण्ठिता भवति, जायते वेति दाहानुकूल शक्तिमद्वले सत्त्वाद् दाह उपजायत इति शक्तिपदार्थसिद्धिरित्याह- मण्यादि समवहितेनेति- आदिपदान्मन्त्रौषधादीनां ग्रहणम् । अत्र नैयायिकाऽऽशकामुत्थाप्य प्रतिक्षिपति-न चेति-अस्य 'वाच्यम्' इत्युत्त
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ] |
[ ११७ भावविशिष्टमण्याद्यभावस्यैव दाहहेतुत्वेन तत्र दाहवारणाच्छक्तिकल्पनावैयर्थ्यम् , न चैवं गौरवम् , तत्रापि तदभावस्य शक्त्यादिहेतुत्वस्वीकाराद् , वस्तुतो रूपादिध्वंसाऽऽत्मकदाहे तद्धेतुत्वे गौररेण योगः। उत्तेजकमण्यादिसमवधाने चन्द्रकान्तमण्यादिसमवधानेऽपि वह्निनादाहोजायत इति मणित्वादिनामण्यादे प्रतिबन्धकत्वं तदभावस्य च दाहं प्रति कारणत्वमिति न सम्भवति, किन्तूत्तेजकाऽभावविशिष्टमणेस्तत्त्वेन प्रतिबन्धकत्वम् ,उत्तेजकाऽभावविशिष्टमणित्वाद्यवच्छिन्न. प्रतियोगिताकाऽभावत्वेन च कारणत्वमित्याशयेन 'उत्तेजकाभावविशिष्ट०' इति मण्यादेविशेषणतयोपात्तम् , उत्तेजकत्वं च प्रकृते प्रतिबन्धकतावच्छेदकीभूताभावप्रतियोगित्वम् । 'मण्याद्यभावस्यैव' इत्येवकारेण न वह्नेर्व्यवच्छेदः, तथा सति वढेरभावेऽपि केवलोक्ताऽभावतो दाहः स्यात् , किन्तु शक्तेरेव व्यवच्छेदः। तत्र मण्यादिसमवहितवह्निस्थले। ननु शक्तिवादिनो दाहं प्रति दाहानुकूलशक्तिमत्त्वेनैकमेव कारणत्वम् , भवतां तु निरुक्ताऽभावत्वेनोक्ताऽभावस्य दाहं प्रति कारणत्वम् , वह्नश्च वह्नित्वेन तं प्रति कारणत्वमिति द्विविधकारणपरिकल्पनमिति गौरवमित्याशङ्कां प्रतिक्षिपति- न चेति। एवं प्रतिबन्धकामावस्य दाहं प्रति कारणत्वाङ्गीकारे। निषेधे हेतुमाहतत्राऽपीति-दाहं प्रति शक्तिमत्त्वेन कारणत्वपक्षेऽपीत्यर्थः, मणिसमवधानकाले शक्तिनाशे मणिसमवधानाऽभावकाले शक्त्युत्पत्तये दाहानुकूलशक्ति प्रति उत्तेजकाऽभावविशिष्टमण्याद्यभावस्य कारणत्वस्वीकारादित्यर्थः। दाहं प्रति उत्तेजकाऽभावविशिष्टमण्याद्यभावस्य न कारणत्वं किन्तु विजातीयवहिं प्रत्येव, तावताऽपि मण्यादियुक्ते दाहाऽसम्भवान्न शक्तिकल्पनाऽऽवश्यकी, दाहं प्रति च विजातीयवह्वेरेव कारणत्वमिति न तं प्रति कारणत्वद्वयकल्पनाप्रयुक्तगौरवमपीत्याह- वस्तुत इति । तद्धेतुत्वे उत्तेजकाऽभावविशिष्टमण्याद्यभावस्य कारणत्वे। तथा दाहं प्रत्येव निरुक्ताऽभावस्य
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८ ]
[ तत्त्वबोधिनी विवृतिविभूषितम्
वाद, मण्यादियुक्ते तृणादौ वह्नयाद्युत्पत्तेर्वारणीयाच्च विजातीययवाकारणत्वे मण्यादियुक्त तृणादौ दाहो मा जायतां वहवादुत्पत्तिस्तु स्यादेवाऽतस्तद्वारणाय विजातीयवह्निं प्रत्येवोरोजकाभावविशिष्टमयाभाव हेतुः । मणिसमवधानस्थलेऽपि पूर्वपूर्व वह्निनोत्तरोत्तरवह्निरुत्पद्यत एव, अन्यथा स्वकारणेन्धनादुत्पन्नस्य वह्नेः प्रतिक्षणं स्वावयवस्यान्यत्र गमनतो विनाशे वह्नयन्तरस्याऽनुत्पादे च पवभावादेव वह्निलक्षणकारणाऽभावान्न दाह इति किमित्युत्तेजकाऽभावविशिष्टमण्यभावस्य कारणत्वकल्पनया ? तथा व वह्निरूपकारणसद्भावान्मणिसंयुक्तरुणादेर्दाहः स्यादतो मस्तत्र प्रतिबन्धकत्वं तदभावस्य च कारणत्वमुपेयते, यदा च कृपादातं प्रति वहित्वेन बहने कारणलं किन्तु तृणजन्यव वैजात्यमुपेयते तावैजात्येन वस्तृणादिदा प्रति कारणत्वम्, तादृशविजातीययहि प्रायुतेजकाभावविशिष्टमण्याद्यभावस्य कारणत्वम् एवं चोसजका भावविशिष्टमण्याद्यभावस्य कारणत्वम्, एवं चोन्सेजकाभावविशिष्टमण्या दिसमवधानस्थले पूर्वपूर्ववह्निनोत्तरोत्तरवह्निर्जायत एव किंरंतु तृणादिदाहजनकतावच्छेदक जात्यकलितस्तु चहिने जायत इति तादृशविजातीयवह्निरूपकारणाभावादेव न तृणादेर्दाह इति न हृणादिदारी प्रत्युतेजकाभावविशिष्टमण्याद्यभावस्य कारणत्वमिति वह्निसामान्यं प्रति नोकाभाषस्य कारणत्वं किन्तु विजातीयविहिं प्रत्ये वेत्येतदवगमाय 'जातीय' इति वहीं विशेषणम् । नन्वेवं मण्यादिसंयुक्त तृणादौ विजातीयर्वाह्निर्मा जायतां पूर्ववहिना मण्यादिसंयुक्ते तृणादौ दाहः स्यादिति चेत् ? न- 'स्ववहूनेरेव स्वस्मिन् दाहजनकत्वम्' इति नियमेन मण्यादिसंयुक्ततृणादितो नेरनुत्पादेन पूर्ववहेश्च मण्यादिसंयुक्ततृणाद्यजन्यत्वेन ततो निरुकतृणादेर्दाहासम्भवादित्याह - मण्यादियुक्त इति । 'वारणीयाच' इति स्थाने 'वारणीयत्याच्च' इति पाठो युक्तः । स्वजन्येति तृणादिजन्यवहेरेव तृणादौ दाहजनकत्वादित्यर्थः । मण्यादियुक्त इति- मण्यादियुक्त तृणादिजन्यस्य
,
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
. [ ११९ वेवोत्ते काभावविशिष्टमण्याद्यभावो हेतुः, 'स्वजन्य वह्नरेव स्वस्मिन् दाहजनकत्वाद् ' मप्यादियुक्ते न दाह इति वाच्यम् । अपरिदृश्यमानानुद्भूतरूपविलक्षणवह्वेस्तजनकाऽदृष्टविशेषादेच कल्पनायां गौरवाद दाहजनकशक्तिकल्पनाया एक व्याख्यत्वात् , मण्यादिवडनेरभावान मण्यादियुक्त तृणादौ दाह इत्यर्थः। निषेधे हेतुमाहअपरिदृश्यम नेति- मणिसमवधानात् प्राग् यादृशो वह्निस्तृणादिदाहकारी उपलम्भगोचरस्तादृश एव वलिस्तत्समवधानकालेऽपि दृश्यते, तत्र मण्यादिसमवधानकाले रुणादिजनको विजातीयति स्ति, किन्तु तद्विजातीयवतिरेक पूर्ववसिसमुत्थो यः सन्मपि न तृणादिजनकः, ईडशो वलिस्तकृतजात्याऽग्रहणतोऽपरिदृश्यमानः, अत एवाऽनु
द्भूतरूपः-अनुद्यूतं रूपं यस्येति व्युत्पत्त्या अनुभूतरूपवान् , तत एव च मणिसमवधानप्राकालीगवलितो विलक्षणः, एवम्भूतस्य वहनेः , अस्थ कल्पनाकाम् इत्यनेन सम्बन्धः, सच वह्निस्तृणादितो न जायते, किन्तु पूर्ववनेरेवेति यदि तदा तत्सहकारी अदृष्टविशेषोऽवश्यमभ्युपेशः, अन्यथाऽदृष्टविशेषनिरपेक्षात् केवलादेव चढ़नेस्तादशव नेरुत्पत्त्यभ्युपगमे सर्वत्र वह्नितस्ता. दृशच नेरुत्पत्तिः स्यादिति ताशवहिजनकाऽदृष्टविशेषादेश्च कल्पनायां गौरवादित्यर्थः । एतच 'वस्तुतः' इत्यादिना दतिया विजातीयवहिं प्रत्युत्तेजकामावविशिष्टमण्याद्यभावकारणत्वस्य प्रतिक्षेने हेतु. तयाऽभिहितम् । यच्च, उसेजकाभावविशिष्टमण्याधभावस्य दाहं प्रति झारणत्तो आतितस्य गौरवस्य परिहारायोक्तम्-शक्ति प्रति परेणापि उसेजकाभावविशिष्टमण्याद्यभावस्य कारणत्वस्य कल्प नीयतया तुल्यत्वमेवेति तत्प्रतिक्षेपायाह- ण्य नीति- तथा च शक्तिस्वीकारपक्षेन शक्ति प्रति निरुत्ताभावस्य कारण कल्प्यते, किन्त्यप्रतिवद्धस्वकारणादेव मण्यादिसमवधानापगमे शक्त्युत्पत्तिरिति दाहं प्रति निरुक्ताभावस्य कारणत्वकल्पने गौरवं स्यादेवेत्यर्थः। एतञ्च न मया स्वबुद्धथैवोत्प्रेक्षितं श्रीमद्भिर्देवसूरिभिः स्याद्वादरत्नाकरे प्रतिपा
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् समवधानापगमानन्तरं शक्त्युत्पत्तिस्त्वप्रतिबद्धस्वकारणादेवेत्याकरे व्यवस्थितम् । अप्रतिबद्धत्वं च मण्यादिसमवधानापगमकालविशेषविशिष्टत्वम् , कालविशेषस्य सम्बन्धघटकत्वं च यथा त्वयाऽभावीयविशेषणताविशेषादौ वाच्यं तथाऽस्माभिः कारणपरिणामविशेष दिमित्याह- आकरे व्यवस्थितमिति । न त्वप्रतिबद्धत्व शक्तिकारणे प्रतिबन्धकाभावविशिष्टत्वमेवेति शक्तिकारणतावच्छेदकतया प्रतिबन्धकाभावस्वीकार आवश्यकः, एवंच दाहं प्रति उत्तेजकाभावविशिष्टमण्याद्यभावलक्षणप्रतिबन्धकाभावविशिष्टवढेः कारणत्वमिति कोरणतावच्छे. दकतैव निरुक्ताभावेऽस्त्विति समानमेव, यदि च निरुक्ताभावविशिष्टवढ्नेः कारणत्वं वह्निविशिष्टनिरुक्ताभावस्य वा कारणत्वमिति विनिगमनाविरहाद् गुरुधर्मावच्छिन्नकारणत्वद्वयकल्पनापेक्षया पृथगेव प्रतिवन्धकाभावस्य वनश्च कारणत्वमिति कारणताद्वयं स्यादेवेति विभाव्यते, तदा शक्ति प्रत्यप्रतिबद्धशक्तिकारणस्य कारणत्वपक्षेऽप्युक्तयुक्तया कारणताद्वयं स्यादेवेति तदवस्थं तुल्यत्वमित्यत आहअप्रतिबद्धवं चेति । मण्यादीति-यस्मिन् काले मण्यादिसमवधानापगमस्तत्कालविशेषविशिष्टत्वमप्रतिबद्धत्वम् , तत्र कालविशेषस्य परिचायक एव मण्यादिसमवधानापगमो न तु तत्कोटिप्रविष्ट इति न तस्य कारणतावच्छेदकत्वम् , तत्तत्कालीनतत्तद्भूतलादिकं तत्तदभावानां सम्बन्ध इत्यभ्युपगच्छता वैशेषिकेणाऽप्यभावीयविशेषणताविशेषा. त्मकस्वरूपसम्बन्धस्य घटकत्वं कालविशेषस्योपेयते, तत्र कालविशेषस्य परिचायकमेव घटशून्यत्वादिकम् , तथा शक्तिकारणपरिणामविशेषे घटकत्वं कालविशेषस्य, तत्परिचायक एव मण्यादिसमवधानापगम इत्याह- काल विशेषस्येति । त्वया वैशेषिकेण । अस्माभिः शक्त्यभ्युपगन्तृभिः । यदि च कालविशेषविशिष्टवह्निरेव दाहजनकः , कालविशेषस्य परिचायक एवोत्तजकाभाविशिष्टमण्याद्यभाव इति न वैशेषिकमतेऽपि प्रतिबन्धकाभावस्य कारणत्वम् , नवा दाहा.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १२१ इति युक्तमुत्पश्यामः । किञ्च, तृणादिजन्यवह्नौ वैजात्यस्याऽनानु भविकत्वात् तजन्यतावच्छेदकवैजात्यत्रयादिकल्पनातस्तृणादौ जनकतावच्छेदकैकशक्तिकल्पनैव लघीयसी, तृणनिर्मथनादितो वह्नयनुत्पादस्तु तृणफूत्कारादिसमवधानस्याप्येकशक्तिमत्त्वेन हेतुत्वात् । द्यर्थं शक्तिकल्पनाया आवश्यकत्वमिति परो ब्रूयात् तदा शक्त्यभ्युपगमे युक्त्यन्तरमुपदर्शति- किञ्चति । तृणा-ऽरणि-मणीनामेकैकसद्भावेऽपि वह्निरुपजायते, तत्र सामान्यतो वह्नित्वावच्छिन्नं प्रति तृणत्वादिना तृणादेः कारणता तृणाभावेऽप्यरणेस्तदभावेऽपि मणेवैयुत्पादाद् व्यभिचारेण न सम्भवतीति विजातीयवह्नित्वावच्छिन्नं प्रति तृणत्वेन तृणस्य, विजातीयवह्नित्वावच्छिन्नं प्रति अरणित्वेनारणेः, विजातीयवह्नित्वावच्छिन्नं प्रति मणित्वेन मणेश्च कारणमिति तृणादिजन्यतावच्छेदकतया वह्निगतं वैजात्यत्रयम. भ्युपगम्य कारणतात्रयं कल्पनीयमिति तदपेक्षया लाघवात् तृणाऽ. रणि-मणिषु वह्नयनुकूलशक्तिमत्त्वमभ्युपेत्य तृणा-ऽर्राण-मणीनां वह्नयनुकूलशक्तिमत्त्वेन वह्नित्वाच्छिन्नं प्रत्येकमेव कारणत्वं कल्पनीयम् , न च वह्नौ वैजात्यत्रयमनुभूयते येनानुभवानुरोधेन गुरूभूताऽपि तत्कल्पना युक्ता स्यादित्याह- तृणादिजन्यराविति- आदिपदादरणि-मण्योरुपग्रहः । तज्जाय ावच्छेदकेति- तृणादिजन्यतावच्छेदकेत्यर्थः। 'वैजात्यत्रयादि' इत्यादिपदात् कारणतात्रयपरिग्रहः। ननु तृणादीनां यथैकशक्तिमत्त्वेन कारणत्वं तथैव निर्मन्थनादीनामप्येकशक्तिमत्त्वेन कारणत्वमित्येकशक्तिमतोऽपरशक्तिमदेव सहकारीति निमेन्थनसहकृतात् तृणात् फूत्कारसमवहितादरणेः फूत्कारसमव. हितान्मणेर्वा वह्नयुत्पत्त्यापत्तिरित्यत आह- तृणनिमन्थनादित इतिआदिपदान्मणिफूत्कारादेरुपग्रहः । तृणफूत्काराद्' इत्यादिपदादरणिनिर्मन्थन-मणिसूर्यकिरणप्रतिफलनयोरुपग्रहः, तथा च तृणफूत्कारसमवधानादेरेवैकशक्तिमत्त्वेन कारणत्वम् , न तु तृण-निर्मन्थनादेरिति, ततो वह्नयनुत्पादो युक्त एवेत्यर्थः। शक्तिकल्पने युक्त्य
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२ ]
[ तत्त्ववोधिनीविवृतिविभूषितम्
किञ्च, व्रीह्यादिजनननियामकोऽपि शक्तिविशेषोऽवश्यं कल्पनीयः, अन्यथा व्रीहिवापे व्रीह्मादीनामापरमाण्वन्तभङ्गे ' व्रीह्यारम्भकपरमाणुभिर्त्रीय एव जन्यन्ते' इति नियमो न स्थात्, तैरपि कदाचिद् यवारम्भात् । न च पाकजविलक्षणरूपरसादिविशिष्टपरमाणूनां यवाद्यारम्भकत्वान्नोक्तनियमानुपपतिः, यत्र पाकजा न विशेषास्तत्र जलादौ क्वचिदुद्भूतं रूपादिकं क्वचिन्न इत्यत्र नियामकाभावात् तदनु
"
न्तरमाह- कित | अन्यथा व्रीह्यादिजनननियामकशक्तेरनङ्गीकारे । ननु व्रीहारम्भकपरमाणवोऽन्य एव तदन्य एव च थवाद्यारम्भकपरमाणव इति ब्रोनुकूलशक्तिमत्त्वादिना ब्रीहिं प्रति व्रीह्यारम्भकपरमाणू नामकारणत्त्रऽपि विलक्षणपरमाणुत्वादिना परमाणूनां ब्रीद्यादिनं प्रति कारणत्वतोऽपि व्रीह्माद्युत्पत्तिनियमः स्यादेवेत्यत आहतरति श्रोह्यारम्भकपरमाणुभिरपीत्यर्थः शक्त्यनङ्गीकारे व्रीह्यारम्भकपरमाणूनां जातिविशेषाभावात् तैः कदाचिद व्रीहे - रुत्पत्तिः कदाचिद यवादेरुत्पत्तिरिति नियमो नियामकविशेषाभावान्न भवेत्, शक्तिस्वीकारे तु शक्तिविशेष एव नियामक इति यदा ते वात्पत्त्यनुकूलशक्तिमत्तया परिणतास्तदा देवीरुत्पत्तिः यदा यवोत्पत्त्यनुकूलशदिमत्त्वेन परिणतास्तदा ते पतिरित्ये: नियम उपपद्यत इत्याशयः । स्वरूप- जात्यादिकृतविशेपाभावेऽपि पाकजरूपादिकृतवैलक्षण्यसंभवतस्मात्पात्तनियमो भवतीत्याशक्य प्रतिक्षिपति - न चेति । निषेधे हेतुमाह-यतिपाकजा रूप-रस-गन्ध-स्पर्शाः पृथिव्यामेव न जलादात्रिति वैशेषिकै रभ्युपगमाज्जलादिपरमाणूनां पाकजरूपादिकृतं लक्षज्यं नात्येव, अथापि कचिजलादावुभूतं रूपादिकम् कचिजलादौ च तन्नास्तीत्यत उद्भूतरूपाद्यनुकूलशक्तिमद्भिः परमाणुभिरुद्भूतजलरूपाद्युत्पत्तिः, अनेवम्भूतैरनुद्भूतरूपाद्यनुकूलशक्तिर्माद्भिः परमाणुभिरनुद्भूतजलरूपाद्युत्पत्तिरित्येवमेव स्वीकरणीयतया तदनुकूलश के रावश्य
"
"
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १२३
"
कूलशक्तेरवश्यं स्वीकार्यत्वात् । न च तव शक्तिविशेष प्रयोजनकाद दृष्टविशेषादेवोद्भूतरूपादिसम्भवः, परिणामवादे तथा तथापरिणतस्वकारणादेव शक्त्युत्पत्तेरभ्युपगमात् तत्रादृष्टविशेष हेतुत्वा कल्पनात्, न कत्वादित्यर्थः । ननु येष्वेव परमाणुष्वनुद्भूतरूप जननशक्तिस्तेष्वेव परमाणु कदाचिदुद्भूतरूपजननशक्तिरित्येतदर्थं तादृशश के विशेषजनको विशेषः शक्तिवादिभिरवश्यमभ्युपगन्तव्यः तथा चाडविशेषाभ्युपगमस्यावश्यकत्वे तादृशादविशेषसहकृतेभ्यः पर माणुभ्य एवोद्धृतरूपादेयतः अलभतिरिकशक्तिविशेषकल्पनयेत्या प्रतिक्षिपति - न चेति । तव शक्त्यभ्युपगन्तुः अभिमताद्' इति शेषः, तस्य ' अहविशेषाद्' इत्यनेनान्वयः । प्रतिक्षेपे हेतुमाह- परिणामवार इति । त- तत्तच्छतिजननस्वभावतयेत्यर्थः । तत्र शक्त्युत्पत्ती, बैजात्वरूपविशेषोऽपि साङ्कयन्न सम्भवतीत्याह - चेति- अपाकजजलादिगतानुभूतरूपादिक प्रति अष्टविशेषस्य पुण्यत्वेन कारणत्वं न सम्भवति, यत्र न पुण्याद तारारूपाद्युत्पत्तिः किन्तु पापदेव तत्र व्यभिचारेण ताशरूपादिनिष्टकार्यतानिरूपितकारणताया अवच्छेदकत्वस्य पुण्यत्वेऽभावात्, नाऽपि पापत्वेन यत्र पुण्यात ताट्शरूपायुत्पत्तिस्तत्र व्यभिचारेण तारारूपादिनिष्टकार्यतानिरूषितकारणताया अवच्छेदकत्वाऽसम्भवात्, नाऽपि पुण्यविशेष पापविशेषसाधारण जात्यविशेषेण तयोस्तथा कारणः सम्भवति, पुण्यत्वाऽभाववति निरुक्तरूपविशेषजनक पापविशेषे निरुक्त जात्यस्य तादृावैजात्याऽभाववति कार्यान्तरजनक पुण्यविशेषे पुण्यत्वस्य सत्खेन तयोः परस्पराऽभावसामानाधिकरण्यम्, पुण्यविशेषे च निरुक्तरूपादिजनके ताहराब्जात्यस्य पुण्यत्वस्य च सत्त्वेन सामानाधिकरण्यमित्येवं पुण्यत्वेन समयुक्तदिशा पापत्वेनाऽपि समं साङ्कर्यात् तादृशवैजात्यस्यैवाऽसि प्रेरित्यर्थः । ननु मास्त्वदृष्टविशेषः, एवमपि शक्तिविशेषो नोक्तनियमानुरोधेन कल्पनीयः, यस्यावयविनोऽवयवे उद्भूतरूपादिकं तत्रावय
"
2
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४ ]
[ तत्त्वबोधिनी विवृतिविभूषितम्
चादृष्टे पाप-पुण्यरूपे साङ्कर्यादनुगतविशेषसम्भवः । न चावयवोद्भूतरूपादिकमेवावयव्युद्भूतरूपादिजनकमिति नोक्त नियमानुपपत्तिः, योग्यायोग्यजलारम्भकपरमाणु भेदाभ्युपगमे गौरवाद्, वाय्वाद्याकृष्टसुरभिभागाद्यारब्धतायाश्चम्पकादावनुपपत्तेश्च । न चेष्टापत्तिः, एवं सति गृह्यमाणकर्पूरादिभागानां कर्पूराद्यनारम्भकाणामपगमाभ्युकर्पूरादेववादिनाऽप्रक्षयप्रसङ्गादिति दिग् ||
विन्यवयवोद्भूतरूपादित उद्भूतरूपादिकमुत्पद्यते यस्थावयविनः पुनरवयवेऽनुद्भूतरूपादिकं तत्रावयविन्यवयवानुद्भूतरूपादितोऽनुद्भूतरूपादिकमुत्पद्यत इति नियमसम्भवादित्याशङ्कां प्रतिक्षिपति न चेति । पार्थिवपरमाणौ पाकादुद्भूताऽनुद्भूतरूपविशेषसम्भवेऽपि जलादिपरमाणुपु पाकासम्भवान्नित्यान्येव तेद्भूतान्यनुद्भूतानि च रूपादीनीति भूतानि रूपादीनि ते योग्याः परमाणवो येष्वनुभू तानि तेऽयोग्याः परमाणव इत्येवं जलारम्भकपरमाणुभेदाभ्युपगमे गौरवं प्रसज्यते, तथा यैरेव पार्थिव परमाणुभिरुद्भूतरूपादिमद्भिश्चम्पकादिकमुत्पद्यते तैरेव पार्थिवपरमाणुभिः सङ्घटितस्यावयव्यात्मनश्चम्पकभागस्य वाय्वाद्याकृष्टस्य गन्धमात्रमुपलभ्यते न तु रूपादिकमतस्ते परमाणवो नोदभूतरूपादिमन्तस्तदारब्धत्वेन सम्मता भागा अप्यनु
1
भूतरूपादिमन्तो वाय्वाद्याकृष्टा इति तदारब्धत्वमुद्भूतरूपादिमतचम्पकादेर्न स्यादिति निषेधहेतुमुपन्यस्यति योग्यायोग्येति । चम्पका दौ वाय्वाद्याकृष्टसुरभिभागारब्धत्वानुपपत्ताविष्टापतिमाशङ्कय प्रतिक्षिपति - न चेति । निषेधे हेतुमाह एवं सतीति चम्पकादौ वाय्वाद्याकृष्टसुरभिभागाद्यारब्धत्वाभावाभ्युपगम इत्यर्थः । वाय्वादिनाऽऽकृष्टा ये कर्पूरादिभागा उपलभ्यमानगन्धकास्ते यदि न कर्पूराद्यारम्भकास्ते कर्पूराद्यनवयवा एवेति तेषामपगमेऽपि कर्पूरादीनां क्षयो न स्यात्, चात्रेष्ठापत्तिस्तत्क्षयस्यानुभूयमानत्वादित्युद्भूतानुद्भूतरूपादिनियामकतयोद्भूतरूपादिजननानुकूलशक्तिविशेषोऽवश्यमभ्युपगन्तव्य इति
न
"
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १२५ वैशिष्टयमप्यतिरिच्यते, जलादौ वह्वयाद्यभावप्रमायाः सम्बन्धनियतत्वाद् , अभावस्य संयोगादिवाधादतिरिक्तसम्बन्धसिद्धेः। न . च, स्वरूपसम्बन्धेनैव तत्प्रमासम्भवान्न वैशिष्टयसिद्धिः , अतिरिक्तवैशिष्टयप्रमायामपि तथैव वाच्यत्वादिति वाच्यम् ; समवायोच्छेदशक्तेरपि पदार्थान्तरतया परिगणनमुचितम् , तदनभिधानात् षोढा पदार्थविभजनं वैशेषिकाणामनुचितमित्याह- गृह्यम णेति ।
वैशिष्टयनामकस्य पदार्थान्तरस्य सत्त्वादपि षोढा पदार्थविभजनमयुक्तमित्याह-वेशिष्टयमण्यतिरिच्यत इति । जलावादिति- जलादौ वह्नयाद्यभावप्रमा तदा भवेद् यदि जलादौ वह्नयाद्यभावस्य कश्चित् सम्बन्धः स्यात्, सम्बन्धमन्तरेण प्रमात्मकविशिष्टयुद्धयनुपपत्तेः, न च संयोगादिरभावस्य सम्बन्ध इति वैशिष्टयाख्योऽतिरिक्तः सम्बन्धोऽभ्युपगन्तव्य इत्यर्थः, अत्र वह्नयभाववान् जलादिरिति विशिष्ट प्रमा विशेषण-विशेष्यसम्बन्धनिमित्तका विशेषण-विशेष्यसम्बन्ध. विषया वा विशिष्टप्रमात्वाद् दण्डी पुरुष इति विशिष्टप्रमावदित्यनुमानप्रयोगो बोध्यः। ननूक्त विशिष्टप्रमा स्वरूपसम्बन्धेनैव भविष्यति, अतिरिक्त वैशिष्ट्याभ्युपगमेऽपि तद्विशिष्टप्रमायाः स्वरूपसम्बन्विषयकत्वस्य स्वरूपसम्बन्धनिमित्तकत्वस्य वावश्यमनवस्थाभयेनाङ्गीकरणीयतयाऽभावविशिष्टबुद्धेरेव स्वरूपसम्बन्धनिमित्तकत्वस्य स्वरूपसम्बन्धविषयकत्वस्य वा स्वीकारौचित्यादित्याशङ्कां प्रतिक्षिपतिन चेति- अस्य 'वाच्यम्' इत्यनेनान्वयः। तत्प्रमासम्भवात् जलादौ वयाद्यभावप्रमासम्भवात् । तथैव वाच्यत्वात् स्वरूपसम्बन्धनिमित्तकत्वस्यैव वाच्यत्वात् , तद् वरं प्रथमत एव स्वरूपसम्बन्धनिमित्तकत्वस्वीकार इति निगर्वः। निषेधे हेतुमाह- समवायोच्छे इप्रसङ्गादिति-गुण-क्रियादिविशिष्टबुद्धिर्धिशेषण-विशेष्यसम्बन्धविषया विशिष्टबुद्धित्वाद् दण्डी पुरुष इति विशिष्टबुद्धिवदित्यनुमानेनैव संयोगादिबाधात् समः वायसिद्धिरुपेयते भवद्भिः, साऽपि न स्यात् , गुणक्रियादिविशिष्ट
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् प्रसङ्गात् । न च, गुण-गुण्यादिस्वरूपद्वये सम्बन्धत्वमतिरिक्तसमवाये वेत्यत्र विनिगमकाभावेनापि तत्सिद्धिः . न चैवं प्रकृते, अभावस्यानुगतत्वेन तस्येव सम्बन्धत्वादिति वाच्यम् । एवमपि जाति व्यक्ति बुद्धेरपि स्वरूपसम्बन्धविषयकत्वेनैव सम्प्रवादिति समवाय उच्छेयेतेत्यर्थः। अत्र पातमाशङ्का प्रतिक्षिति- चेति- अस्य 'घाच्यम्' इत्यनेनान्वयः, प्रतियोग्यनुयोगिभिन्नम्वन्धमन्तरेण विधियुनिशियामकत्वमेव प्रतियोगिस्वरूऽयोगिकरपे वा स्वरूपसम्बयियासे, रूपवान् घट इति विशिष्टानौ रूपस्वरूपस्य घटस्वरूपस्या यो संसर्ग तथा मानमित्तान सिनियमकस्य कस्यचिदभावात् स्वरूपदयस्य संसर्गतया मानसस्पेयम् , तदपेक्षया लाघ यादेकरवातिरिक्तस्य समवायस्थ संसातया भानकल्पननुचितमिति गुण-ग्यादीनां समवायसम्बन्धसिद्धिः, वहभाववान् जलादिरिति विशित्रुधौ च जलादीनामनुयोगिनामनेकत्वादलेकतत्स्वरूपाणां संसर्गविधया भानकल्पनापेक्षया वह्नयभावस्वरूपस्कस्यैव संसाविधया भानकल्पनमुचितमिति विनिगमकस्य सम्भनेनाभावस्वरूपस्वैव सात्वमिति नातिरिक्तस्य वैशिष्टयस्य सातया कल्पनमुचितमिति नातिरिक्तवैशिष्टयसिद्धिरिति आङ्कानिमलितोऽर्थः। तमिद्धिः समवायसिद्धिः । न चे प्रकृते अभावविशिष्टबुद्धौ विनिगमनादिहात् स्वरूपछयसंसत्यिकल्पनापेक्षयाऽतिरिक्तवैशिष्ट्यस्य सम्पन्धत्वकल्पनमिति विशिष्टसिद्धिर्न च। माघ अभावस्वरूपस्यैव, एवकारेणाधिकरणानामननुगतत्वेन तत्स्वरूपाणां सम्बन्धत्वव्यवच्छेदः । निषेधे हेतुमाह-एवम् पीति-उक्तयुक्त्या पाणण्यादीनामतिरिक्तसमवायसम्बन्धसिद्धावपीत्यर्थः। जातीति-जातिविशिष्टयक्तिवुद्धा व्यक्तीनामानन्त्यात् तत्स्वरूपाणामनन्तानां संसर्गत्वकल्पनापेक्षयैकस्या जातेः स्वरूपस्यैकस्य सम्बन्धत्वकल्पने लाघवमिति विनिगमकस्य सत्त्वेन जातिस्वरूपस्य संसर्गविधया भानसम्भवेन नातिरितस्य समवायस्थ संसर्गतया भानमिति तद्विशिष्टवुद्धिनिमित्ततया
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १२७
स्थले समवायोच्छेदप्रसङ्गात् । न च समवायेन जन्यभावत्व-संयोगत्वाद्यवच्छिन्ने द्रव्यत्वादिना हेतुत्वात् समवायसिद्धिः, न च स्वरूपेण तत्सम्भवः, स्वरूपाणामानन्त्येन गौरवाद, कालिकादिस्व
जातिव्यक्त्योः समवायो न सिध्येदित्यर्थः ।
ननु
प्रकारान्तरेण समवायसिद्धिमाशक्य प्रतिक्षिपति-न चेतिअस्य 'बाच्यम्' इत्यनेनान्श्यः जन्यभावमात्रं समवायेन द्रव्य estad, संयोगो विभागो वा समवायेन द्रव्य पवोत्पद्यते, ततस्तन्नियमनाय समवायसम्बन्धेन जन्यभावत्यच्छ प्रति समय संगत्वावच्छित प्रति च तादात्म्यसम्बन्धेन द्रव्यत्वेन कारणमिति तादालयसम्बन्धावच्छिन्नद्रव्यत्वावच्छिन्नद्रव्यनिष्टकारणता निरूपितजन्यभावत्वाद्यवच्छिन्नजन्यभावादिनिष्ठकार्यतावच्छे एकसम्बन्धतया समग मायसिद्धिरित्यर्थः स्वरूपेण जन्यभावत्वाद्यवच्छित्रं प्रत्येव तादात्म्येन द्रव्यत्वेन द्रव्यं कारणमस्त्विति निरुलकारणतानिरूपितनिरुककार्यताया अवच्छेदकसम्वन्धः स्वरूपमेवास्त्विति न समवायसिद्धिरित्याशङ्कां प्रतिक्षिपति - न चेति । तत्सम्भव: जन्यभावत्वाद्यवच्छिन्न कार्यत्वसम्भवः । कालिकारीति- कामिकमम्वन्धस्यापि स्वरूपसम्बन्धतया तेन सम्बन्धेन जन्यभावस्य स्पन्दादावप्युत्पद्यमानत्वेव तत्र तादात्म्येन द्रव्यस्याभावेन व्यभिचारेण स्वरूपसम्बन्धेन जन्यभावत्वापच्छितं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन द्रव्यत्वावच्छिनत्य कारणत्वासम्भवेन स्वरूपसम्बन्धस्य निरुक्तकारणतानिरूपितनिरुक्तकार्यतावच्छेदकत्वासम्भवादित्यर्थः । निषेधे हेतुमाह - तथापीति- व्यभिचारेण स्वरूपसम्बन्धस्य निरुक्तकार्यतानवच्छेदकत्वेऽपीत्यर्थः । यथा समवायसम्बन्धेन जन्यभावमात्रं द्रव्य एवोत्पद्यत इत्यभ्युपगमस्तव तथा जन्यभावमात्रं वैशिष्ट्यसम्बन्धेन द्रव्य एवोत्पद्यत इत्यभ्युपगमो ममापि सम्भवतीति निरुक्तकार्यतावच्छेदकसम्बन्धतया वैशिष्ट्यमेवाभ्युपगम्यताम्, तच्च
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् रूपेण स्पन्दादेरपि जन्यभाववत्वाचेति वाच्यम् ; तथापि कालिकविशेषणतादिभिन्नपदार्थमात्राधारतानियामकसम्बन्धस्यैव सिद्धौ तस्यैव वैशिष्टयाभिधानत्वात् , तेन जन्यभावादेः कार्यत्वोक्तौ दोषाभावात् । न च, प्रतियोगितया घटादिसमवेतनाशे स्वप्रतियोगिसमवेतत्वेन घटादिनाशस्य हेतुत्वात् समवायसिद्धिः, स्वप्रतियोगिवैशिष्टयं न जन्यभावस्य स्पन्दादाविति न व्यभिचार इत्याहकालिकेति । ' पदार्थमात्राधारताऽनियामक ' इत्यकारप्रश्लेषः, अथवाऽकारप्रश्लेषो न कर्तव्यः, पदार्थमात्रं- पदार्थ एव हि निरुतसम्बन्धेन स्वस्वप्रतिनियताधिकरणे वर्तत इति तदपि पदार्थमात्राधारतानियामक मिति बोध्यम् । तस्यैव निरुक्तसम्बन्धस्यैव । तेन वैशिष्ट्यसम्बन्धेन ।
परस्य समवायसिद्धये प्रकारान्तमाशक्य प्रतिक्षिपति-न चेतिअस्य वाच्यम्' इत्यनेनान्वयः। प्रतियोगितासम्बन्धेन घटादिसमवेतनाशं । प्रति स्वप्रतियोगिसमवेतत्वसम्बन्धेन घटादिनाशस्य हेतुत्वम् , घटादिनाशः स्वप्रलियोगिसमवेतत्वसम्बन्धेन घटादिसमवेते वर्तत इति तत्र घटादिसमवेतनाशोऽपि प्रतियोगितासम्बन्धे. नोत्पद्यत इति, स्वप्रतियोगिसमवेतत्वं च स्वप्रतियोगिनिरूपित. समवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वमिति कारणतावच्छेदकसम्बन्ध घटकतया समवायसिद्धिरित्यर्थः। ननु स्वप्रतियोगिनिरूपितवृत्तित्वसम्बन्धेनैव घटादिनाशस्य हेतुत्वमस्त्विति कारणतावच्छेदकसम्बन्ध कोटौ समवायस्याऽप्रवेशान्न समवायसिद्धिरित्यत आह-स्वप्रतियोगि. वृस्त्वेिनेति-स्वप्रतियोगिनिरूपितवृत्तित्वसम्बन्धेनेत्यर्थः । घटादीतिघटादिवृत्तिर्यः संयोगादिध्वंसस्तत्र स्वप्रतियोगिनिरूपितवृत्तित्वसम्बन्धेन घटादिनाशस्य सत्त्वात् घटादिसमवेतनाशरतत्र प्रतियोगितया जायेतेति घटादिवृत्ति[संयोगादि]ध्वंसस्य सः स्यादित्यर्थः। ननु घटादिसमवेतनाशस्य प्रतियोगिता घटादिसमवेते वर्तते घटादिबृत्तिध्वंसस्तु घटादिसमवेत एव न भवतीति घटादिवृत्तिध्वंस.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १२९
वृत्तित्वेन हेतुत्वे घटादिवृत्तिध्वंसध्वंसापत्तेरिति वाच्यम्; तवाऽपि जात्यादौ तदापत्तेर्महाप्रलयाऽवृत्तित्वेन सत्त्वेन वा प्रतियोगिनो हेतुत्वधौव्ये ममापि ध्वंसे तदनापत्तेः । न च स्वप्रतियोगिसमवायि
सस्य कार्यतावच्छेदक घटादिसमवेतनाशत्व रूपधर्मानाक्रान्तत्वादेव न तदापत्तिरिति चेत्, न यतः कार्यतावच्छेदकधर्मकोटौ समवेतत्वनिवेशे तद्घटकतयैव समवायसिद्धिः स्याद्, अतः कार्यतावच्छेदककोटौ समवेतत्वपदेन समवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वं न विवक्षितम्, किन्तु वृत्तित्वमात्रमेव विवक्षितमिति बोध्यम् । निषेधे हेतुमाह - तवापीति - समवायाभ्युपगन्तुरपीत्यर्थः । तदापत्तेः प्रतियोगितया ध्वंसापत्तेः घटादिनाशरूपकारणस्य स्वप्रतियोगिसमवेतत्वसम्बन्धेन घटादिसमवेतजात्यादावपि सत्त्वात् । ननु प्रतियोगितासम्बन्धेन नाशं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन प्रतियोग्यपि कारणम्, तस्य कारणत्वं च महाप्रलयावृत्तित्वेन सत्त्वेन वा, तथा च प्रतियोगिनिष्टतादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नकारणतावच्छेदकस्य महाप्रलयावृत्तित्वस्य सत्त्वस्य वाऽभावान्न जात्यादौ प्रतियोगितया ध्वंसापत्तिरित्यत आह- महाप्रलयावृत्तित्वेनेति । ममापि समवायमनभ्युपगम्य स्वप्रतियोगिवृत्तित्वसम्बन्धेनैव घटादिनाशस्य हेतुत्वाभ्युपगन्तुरपि । तदापत्तेः प्रतियोगितासम्बन्धेन ध्वंसानापत्तेः घटादिवृत्तिध्वंसस्य महाप्रलयवृत्तित्वेन सत्त्वलक्षणजात्यनाक्रान्तत्वेन च तादात्म्य सम्बन्धेन महाप्रलयावृत्तिस्वरूपस्य सत्त्वलक्षणजातिमतश्चानाश्रयत्वात् तद्रूपकारणाभावादित्यर्थः । ननु प्रतियोगितासम्बन्धेन घटादिसम - वेतनाशं प्रति घटादिनाशस्य स्वप्रतियोगिसमवायिकारणकत्वसम्बन्धेन कालावच्छिन्नस्वप्रतियागिसमवेतत्वसम्बन्धेन वा कारणत्वम्, तावतैव समवायाभ्युपगन्तृमते न जात्यादौ प्रतियोगितया नाशापत्ति', घटादिनाशप्रतियोगिघटादि- समवायिकारणकत्वस्य नित्यत्वेन, तेनैव च कालावच्छिन्नघटसमवेतत्वस्य जात्यादावभावेन तत्सम्बन्धेन
૯
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३० ]
[तत्त्वबोधिनीविवृत्तिविभूषितम् कारणत्वेन कालावच्छिन्नस्वप्रतियोगिसमवेतत्वेन वा नाशकत्वस्वीकारान्मम न जात्यादौ तदापत्तिरिति वाच्यम् , सम्बन्धमध्ये समवायिकारणत्व-कालावच्छिन्नत्वप्रवेशापेक्षयालाघवात् सत्वनिवेशस्यैवौचित्येन मत्पक्ष एव दोषाभावात् । न च, घटादिसमवेतनाशमात्रे न घटादिनाशो हेतुः, घटादिकालीनतवृत्ति-क्रियासंयोग-विभाग-वेम-द्वित्वादिनाशे व्यभिचारात , किन्तु प्रतिघटादिनाशस्य तत्राभावादित्याशङ्का प्रतिक्षिपति-न चेति- अस्य 'वाच्यम्' इत्यनेनान्वयः । मम समवायाभ्युपगन्तुः, 'मते' इति शेषः । तदापत्तिः प्रतियोगितासम्बन्धेन ध्वंसापत्तिः । निषेधे हेतुमाहसम्बन्धमध्य इति- सम्बन्धकोटावित्यर्थः। सत्त्वनिवेशस्यैवेति-प्रतियोगितासम्बन्धेन घटादिसमवेतनाशं प्रति सत्त्वे सति स्वप्रतियोगिवृत्तित्वसम्बन्धेन घटादिनाशस्य हेतुमित्येव स्वीकरणीयम् , सत्त्वस्य जात्यादाविव घटादिवृत्तिध्वंसेऽप्यभावात् तत्र प्रतियोगितया नाशापत्तरयोगादित्यर्थः। मत्पक्षे समवायानभ्युपगन्तुमते । एवकारोऽ. प्यर्थकः। समवायवादिनः शङ्कामुद्भाव्य प्रतिक्षिपति- न चेतिअस्य 'वाच्यम्' इत्यनेन सम्बन्धः। घटादिसमवेतनाशमात्रे घटादिनाशस्य कुतो न हेतुत्वमित्यपेक्षायामाह- घटादिकालीनेति-घटादिकालीनो यः, तवृत्तेः-घटादिवृत्तेः, क्रिया संयोग-विभाग-वेगद्वित्वादे शः, तत्र व्यभिचारात् व्यतिरेकन्यभिचारात् , घटादिसत्त्वदशायां घटादिनाशस्याभावेऽपि घटादिवृत्तिक्रियासंयोग-विभागवेग-द्वित्वादिनाशस्य भावात्। तर्हि कीदृशः कार्यकारणभावोऽभ्युपेय इत्यपेक्षायामाह- किन्विति- प्रतियोगितया इत्यस्य प्रतियोगितासम्बन्धेनेत्यर्थः, अयं च नाशवन्निष्ठप्रतियोगितानिरूपकनाशनिष्ठा या नाशवनाशत्वावच्छिन्ना कार्यता तदवच्छेदका सम्बन्धः, 'नाशवद्' इत्यत्र नाशवत्वे 'स्वप्रतियोगिसमवेतत्वस्वाधिकरण
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १३१
योगितया स्वप्रतियोगिसमवेतत्व-स्वाधिकरणत्वोभयसम्बन्धेन नाशवनाशत्वावच्छिन्न एव स्वप्रतियोगिसमवेतत्वेन नाशत्वावच्छिन्नस्य
त्वाभयसम्बन्धेन इत्यास्यान्वयः, नाशत्वावच्छिन्ना नाशनिष्ठा या जनकता तदवच्छेदकसम्बन्धश्च स्वप्रतियोगिसमवेतत्वमिति 'स्वप्रतियोगिसमवेतत्वेन' इत्यस्य ' हेतुत्वाद् ' इत्यनेनान्वयः, घटमाशात् तद्गतरूपादिनाशे तद्गतरूपादिनाशो निरुक्तनाशवन्नाशत्वलक्षणकार्यतावच्छेदकधर्माक्रान्त इत्थमवसेयः- नाशो घटनाशः, तस्य स्वप्रतियोगिसमवेतत्वं घटगतरूपादौ वर्तते, स्त्रं घटनाशः, तत्प्रतियोगी घटः, तत्र समवायसम्बन्धेन रूपादिकं वर्तत इति तन्निरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वस्वरूपं तत्समवेतत्वं समस्तीति घटनाशोत्पत्त्यनन्तरक्षणे घटगतरूपादिर्नश्यतीति घटनाशोत्पत्तिक्षणे समस्त्येवेति स्वसमानकालीने जन्ये कालिकसम्बन्धेन स्वाधिकरणत्वमनुगतमिति घटनाशस्य कालिकसम्बन्धेन स्वाधिकरणत्वमपि घटगतरूपादौ वर्तत इति भवति घटगतरूपादिः स्वप्रतियोगिसमवेतत्व-स्वाधिकरणत्वोभयसम्बन्धेन घटनाशवानिति तन्निष्ठप्रतियोगिताको नाशो घटगतरूपादिनाशो नाशवन्नाशत्वलक्षणकार्यतावच्छेदकधर्माऽऽक्रान्तः, स च प्रतियोगिता सम्बन्धेन घटगतरूपादावुत्पद्यते, तत्र नाशत्वलक्षण कारणतावच्छेदकधर्माक्रान्तो घटनाशोऽपि कारणतावच्छेदकीभूतेन स्वप्रतियोगिसमवेतत्वसम्बन्धेन वर्तते, स्वं घटनाशः, तत्प्रतियोगी घटः, तन्निरूपित समवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वलक्षणतत्समवेतत्वं घटगतरूपादौ समस्तीति निरुक्तकार्यकारणभावबलाद् घटनाशेन घटगतरूपादिनाशो युज्यते । निरुक्तकार्यकारणभावस्याभावाच्च न घटनाशेन घटगत जात्यादेनशः, तथाहियद्यपि घटनाशः स्वप्रतियोभिसमवेतत्वसम्बन्धेन घटगतजातौ वर्तते, स्वं घटनाशः, तत्प्रतियोगी घटः, तन्निरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वलक्षणतत्समवेतत्वं घटगतजातौ समस्तीति, तथापि नित्यानां
9
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् हेतुत्वान्न जात्यादे शापत्तिः, परस्य तु ध्वंसध्वंसापत्तिारेति
कालिकसम्बन्धेन जन्यमाने कालोपाधौ सत्त्वेऽपि कालानुपाधौ नित्ये न कस्यापि कालिकसम्बन्धेन वृत्तिरिति न नित्यं कालिकसम्बन्धेन कस्याप्यधिकरणमिति घटगतजातो घटनाशस्य न कालिकसम्बन्धा वच्छिन्नघटनाशनिष्ठनिरूपकतानिरूपिताधिकरणत्वलक्षणस्वाधिकरणत्वसम्बन्ध इति घटगतजातिर्न घटनाशवतीति तनिष्ठप्रतियोगिता. कनाशो न नाशवनाशत्वलक्षणकार्यतावच्छेदकाक्रान्त इति न घटनाशात् तद्गतजातिनाशापत्तिरिति । निरुक्तकार्यकारणभावे घटकाले तद्गतक्रियानाशे व्यतिरेकव्यभिचारोऽपि न भवति, यतः तद्गतक्रियायां तद्धटनाशस्योत्तरकालभाविनः स्वप्रतियोगी तद्धटः, तन्निरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वस्वरूपतत्समवेतत्वस्य सत्त्वेऽपि घटगत. क्रियाकाले न घटनाश इति विभिन्नकालीनघटनाशस्य कालिकसम्बन्धावच्छिन्नस्वनिष्ठनिरूपकतानिरूपिताधिकरणत्वलक्षणस्वाधिकरणत्वस्याभावान्निरुक्तोभयसम्बन्धेन घटनाशवती घटगतक्रिया न भवति, ततस्तनिष्ठप्रतियोगिताकनाशस्य नाशवन्नाशत्वलक्षणनिरुक्त. कार्यतावच्छेदकधर्मानाक्रान्तत्वेन घटनाशस्य तं प्रति कारणत्वा भावेन तदभावे तस्य भावस्य व्यतिरेकव्यभिचाररूपत्वाभावात् । परस्थ वित्यादि- समवायानभ्युपगन्तुवैशिष्ट्यसम्बन्धवादिनः परस्य पुनः, स्वमते तावत्, घटगतस्य पाकजरूपादिनाशस्य संयोग-विभागा दिनाशस्य क्रियानाशस्य च नाशापत्तिर्न सम्भवति, यतो घटगतक्रियादिनाशः स्वप्रतियोगिसमवेतत्वस्वाधिकरणत्वोभयसम्बन्धेन न किश्चिन्नाशवान् , कस्यापि नाशस्य प्रतियोगिनि समवायसम्बन्धेन वृत्तित्वस्य क्रियादिनाशेऽभावादिति क्रियादिनाशनिष्ठप्रतियोगिताकनाशो नाशवन्नाशत्वरूपकार्यतावच्छेदकधर्माक्रान्तो न भवति, सम्भाव्यमानः स च प्रतियोगितासम्बन्धेन क्रियादिनाशे उत्पद्येत, न च तत्रोसमवेते स्वप्रतियोगिसमवेतत्वसम्बन्धेन घटनाशोऽपि
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १३३ विद्यत इति, वैशिष्ट्यसम्बन्धवादिमते पुनः स्वप्रतियोगिसमवेतत्वसम्बन्धस्थाने स्वप्रतियोगिनिरूपितवैशिष्ट्यसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तिस्वस्वरूपस्य स्वप्रतियोगिवैशिष्ट्यसम्बन्धस्यैव प्रवेशः, एवं च घटगतक्रियादिध्वंसः स्वप्रतियोगिवैशिष्ट्यस्वाधिकरणत्वोभयसम्बन्धेन घटनाशवान् भवति, ततो घटगतक्रियादिध्वंसनिष्ठप्रतियोगिताकध्वंसोनिरुक्तनाशवन्नाशत्वरूपकार्यतावच्छेदकधर्माक्रान्तः प्रतियोगि. तया घटगतक्रियादिनाशे उत्पद्येत, तत्र घटनाशोऽपि स्वप्रतियोगिनिरूपितवैशिष्ट्यसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वलक्षणस्वप्रतियोगिवैशिष्ट्यसम्बन्धेन वर्तत इति निरुक्तकार्यकारणभावाभ्युपगमेऽपि ध्वंसध्वंसापत्तिरित्यर्थः, नाशवन्नाशत्वलक्षणकार्यतावच्छेदकधर्मघटकनाशवत्वं स्वप्रतियोगिलमवेतत्व-स्वाधिकरणत्वोभयसम्बन्धेन समवायसम्बन्धवादिनो यदभिमतं, तत्र स्वप्रतियोगिसमवेतत्वसम्बन्धस्य प्रवेशो ध्वंसस्य नाशवत्त्वाभावसम्पादनाय, ध्वंसस्य नाशवत्त्वाभावे च ध्वंसध्वंसस्य नाशवन्नाशत्वलक्षणकार्यतावच्छेदकधर्मानाक्रान्तत्वान्नापत्तिसम्भवः, कालिकसम्बन्धेन स्वाधिकरणत्वसम्बन्धस्य प्रवेशस्तु घटादिकालीनघटादिवृत्तिक्रियादिनाशे व्यतिरेकव्यभिचारवारणाय, समानकालीनयोरेव कालिकसम्बन्धस्याभ्युपगमेन घटवृत्तिघटकालीनक्रियाया असमानकालीनघटनाशस्य कालिकसम्बन्धेनाधिकरणत्वासम्भवात् , यथा घटकालीनघटगतक्रियायाः कालिकसम्बन्धेन घटनाशाधिकरणत्वाभावेन निरुक्तोभयसम्बन्धेन नाशवत्वाभावाद् घटगतक्रियानाशस्य नाशवनाशत्वलक्षणकार्यतावच्छेदकधर्मानाक्रान्तत्वाद् घटनाशलक्षणकारणमन्तरेण तद्भावेऽपि न व्यतिरेकव्यभिचारः, तथा घटगत जातो घटनाशस्य कालिकसम्बन्धेन नाधिकरणत्वं नित्ये कालिकायोगादिति नाशवन्नाशत्वलक्षणकार्यतावच्छेदकधर्मस्य जातिनाशेऽभावादेव न तदापत्तिर्घटनाशादिति तदापत्तिवारणमपि स्वाधिकरणत्वसम्बन्धनिवेशप्रयोजनम् , एतदभिसन्धायैव कालिकसम्बन्धेन स्ववृत्तित्वं घटादिगतघटादिकालीन
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४ ]
[ तत्त्वबोधिनी विवृतिविभूषितम्
क्रियादिनाशे व्यतिरेकव्यभिचारवारणप्रयोजनकमपि जातिनाशापत्तिवारणासमर्थत्वात् परित्यज्य कालिकसम्बन्धेन स्वाधिकरणत्वं सम्बन्धमध्ये समवायवादिना निवेशितम्, नित्ये कालिकायोग इति नियमतो यथा न जातौ घटध्वंसस्य कालिकसम्बन्धेनाधिकरणत्वं तथोक्तनियमादेव नित्याया जातेर्न कालिकसम्बन्धेन घटध्वंसनिरूपितवृत्तित्वमित्येतावताऽपि नाशवन्नाशत्वलक्षणकार्यतावच्छेदक. धर्मानाक्रान्तत्वान्न घटगतजातिनाशस्य घटनाशादापत्तिरिति न चेतसि निधेयम्, यत 'इदानीं घटोऽस्ति इदानीं पटो नास्ति' इत्यादिप्रतीत्या पतत्काले घटस्य सत्त्वम्, पतत्काले पटस्यासत्त्वं चोरीकरणीयम्, तत्र एतत्कालो यदि वर्तमानसूर्यपरिस्पन्दस्तदा तेन सह घटस्य संयोगसमवायादिलक्षणः साक्षात्सम्बन्धो नास्तीति घटस्य स्वसंयुक्तसंयुक्तवृत्तित्वं सूर्यपरिस्पन्दे सूर्यपरिस्पन्दस्य च स्वाश्रयसंयुक्तसंयुक्तत्वं घटे सम्बन्धो वाच्यः, उक्त परम्परासम्बन्धघटकश्च कालः, यतः स्त्रं घटः, तत्संयुक्तः कालः, तत्संयुक्तः सूर्यः, तद्वत्तित्वं सूर्यपरिस्पन्दे वर्तते, एवं स्त्रं सूर्यपरिस्पन्दः, तदाश्रयः सूर्यः, तत्संयुक्तः कालः, तत्संयुक्तत्वं घटे समस्तीति सोऽयं परम्परासम्बन्धः कालं घटकतयोपादायैव सम्भवतीति कालस्यावश्यस्वीकर्तव्यत्वे तत्तत्सूर्यपरिस्पन्दावच्छिन्नकाल पव घटादेः स्वरूपसम्बन्धः साक्षादुररीकरणीयः, स च स्वरूपसम्बन्धः कालकृतत्वात् कालिक इत्युच्यते, कालश्च विभुर्नित्यो द्रव्यस्वरूपो महाकाल इति व्यपदिश्यते, तत्र च कालिकसम्बन्धेन सर्वं वस्तु वर्तते नित्यानामपि महाकाले कालिकसम्बन्धेन वृत्तित्वं समस्त्येव, कालिकसम्बन्धेन जगदाधारत्वमेव महाकालस्यान्यतो वैलक्षण्यम्, तथा च 'इदानीं तदानीम्' इत्यादिप्रतीतिविषयो यदि महाकाल एव तदा तस्य कालिकसम्बन्धेन किञ्चिदनधिकरणत्वस्याभावेन 'इदानीं स घटो नास्ति, तदानीं स घटो नासीदेव' इत्यादिप्रतीतिनोपपद्येत, अतः तत्तत्सूर्य परिस्पन्दाद्युपाध्यवच्छिन्न कालस्यैव 'इदानों
"
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
"
तदानीम् ' इत्यादिप्रतीतिविषयत्वम् इत्थं च तत्तत्कालोपाधित्वाजन्यस्य सूर्यपरिस्पन्दादेरपि कालत्वमुपचर्यत इति तत्रापि कालिकसम्बन्धेन तत्समानकालीनः पदार्थो वर्तते, जन्यस्य च तत्तद्वस्तुनः स्वासमानकालीनजन्यालिङ्गितकालतः स्वकालस्य व्यावर्तकत्वादुपाधित्वसम्भवेऽपि सर्वकालावस्थायिनो नित्यस्य न कस्यचित् कालस्य व्यावर्तकत्वमिति न नित्यस्य कालोपधित्वम्, कालोपाधित्वाभावाच्च न तत्रोपचरितमपि कालत्वमिति कालानात्मके नित्ये न कस्यापि कालिकसम्बन्धेन वृत्तित्वम्, नित्यं पुनर्महाकाले कालोपाधौ जन्ये च कालिकसम्बन्धेन वर्तत एव नित्ये कालिका योग इति नियमोऽपि नित्ये कालिकसम्बन्धानुयोगित्वनिषेधमेव प्रतिपादयति, कालिकसम्बन्धप्रतियोगित्वं च नित्येऽपि समस्त्येवेति भवति, कालिकसम्बन्धेन स्वाधिकरणत्वस्य सम्बन्धमध्ये प्रवेशे नाशवन्न जातिरिति तन्नाशो न निरुक्तनाशवन्नाशत्व लक्षणकार्यतावच्छेदकधर्माक्रान्त इति, स्वाधिकरणत्वसम्बन्धस्थाने कालिकसम्बन्धेन स्ववृत्तित्वनिवेशेनापि घटकालीनघट गतक्रियायामसमानकालीनायां कालिकसम्बन्धेन घटनाशनिरूपितवृत्तित्वविरहात् तेन सम्बन्धेन नाशवत्त्वाभावात् तन्नाशस्य निरुक्तनाशवन्नाशत्वलक्षणकार्यतावच्छेदकधर्मानाक्रान्तत्वाद् व्यतिरेकव्यभिचारवारणं सम्भषत्येव, जातिश्च नित्यत्वाजन्ये घटनाशोऽपि कालोपाधौ कालिकसम्बन्धेन वर्तत इति नाशवती भवति, ततो जातिनाशो यदि भवेद् भवेदपि तन्नाशस्य निरुक्तकार्यतावच्छेदकधर्माक्रान्तत्वाद् घटनाशातदापत्तिः, एवं समवायस्य स्वरूपसम्बन्धः समवाय एवेति स्वप्रतियोगिसमवेतत्वसम्बन्धो घटनाशस्यास्ति नित्यत्वाच्च समवायस्येति कालिकसम्बन्धेन घटनाशवृत्तित्वमप्यस्तीति तन्नाशो यदि भवेद् भवेत् तस्यापि निरुक्त कार्यतावच्छेदकधर्माक्रान्तत्वाद् घटनाशादापत्तिः, किन्तु प्रतियोगितया नाशं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन प्रतियोगिनोऽपि कारणत्वमुररीक्रियते, जातेर्नित्यत्वान्यथानुपपत्त्या जातिनाशो न
[ १३५
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् वाच्यम् ; स्वाधिकरणत्वस्थाने कालिकसम्बन्धेन स्ववृत्तित्वस्य सम्बन्धमध्यनिवेशे दोषाभावात् , प्रतियोगिनो विशिष्य हेतुत्वेन भवति, तदुपपत्तये च प्रतियोगितया नाशं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन जातिर्न कारणम् , एवं नित्यान्तरमपि न कारणमित्येतावतैव जात्यादेन नाशापत्तिः, एवं ध्वंस्य ध्वंसो यदि भवेत् तदा तत्प्रति. योगिन उन्मजनमापद्यत इति ध्वंस्य ध्वंसो न भवति, तदुपपत्तये प्रतियोगितया ध्वंसं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन न ध्वंसस्य कारणत्वम् , यस्य ध्वंसो भवति तस्यैव तत्प्रतियोगितया ध्वंसं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन कारणत्वमित्येतावता ध्वंसस्यापि ध्वंसापत्तिर्न भवतीति प्रतियोगितया स्ववृत्तित्वसम्बन्धेन नाशवन्नाशं प्रति स्वप्रतियोगिनिरूपितवैशिष्ट्यसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वलक्षणस्वप्रतियोगिवैशिष्टयसम्बन्धेन घटनाशस्य कारणत्वमिति सुसङ्गतमेवेत्यभिप्रायवान् वैशिटयवादी प्रतिक्षेपहेतुमुपन्यस्यति- स्वाधिकारणत्वस्थान इति । दोषाभावात् व्यतिरेकव्यभिचारलक्षणदोषाभावात्।। ___ यद्वा, घटादिनाशाद् घटादिसमवेतरूपादे शोभवति, न तु घटादिसमवेतघटत्वादिजातेरित्यस्योपपत्तये स्वाधिकरणत्वस्य सम्बन्धकुक्षौ प्रवेशः, तत्र वैशिष्टयवादी कथयति- स्वाधिकरणत्व. निवेशमन्तरापि जातिध्वंसापादनवारणसम्भवात् स्वाधिकरणत्वं तत्र न निवेश्यम् , यतः प्रतियोगितया नाशं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन प्रतियोगिनोऽपि कारणत्वम् , यद्बलान्मुद्रपातादिना जायमानो ध्वंसः प्रतियोगितया घट एवोत्पद्यते न पटादौ, नहि मुद्गरपातादिना यो घटादिध्वंसो भवति तस्य घटादिसमवेतनाशं प्रति घटादिनाशस्य कारणत्वमिति कार्यकारणभावेन गतार्थता, एवं च सामान्यतः प्रतियोगितया नाशं प्रति तादात्म्येन घटस्य कारणत्वे पटनाशोऽपि प्रतियोगितया घटे आपद्येत, यदि च प्रतियोगितया घटनाशं प्रति तादात्म्येन प्रतियोगिनः कारणत्वं तदा पटोऽपि कस्यचित् प्रतियोगी भवतीति तस्यापि तादात्म्येन प्रति
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १३७ ध्वंसध्वंसानापत्तेश्च । किञ्च, रूपाभावान्यमहद्वृत्ति चाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तमहदुद्भूतरूपवद्वैशिष्टयस्य हेतुत्वात् तत्सिद्धिः । न च, एवमपि
योगित्वरूपेण प्रतियोगितया घटनाशं प्रति कारणत्वमिति घटनाशः प्रतियोगितया पटेऽप्युत्पद्येत, यदि च प्रतियोगितया घटनाएं प्रति तादात्म्येन घटत्वेन घटस्य कारणत्वम्, एवमपि यत्किञ्चिद् घटनाशो यथा तद्धटे प्रतियोगितयोत्पद्यते तदा घटान्तरेऽप्युत्पद्येत, घटत्वेन तस्यापि कारणत्वात्, अतः प्रतियोगितया तद्धटनाश प्रति तादात्म्येन तद्घटस्य कारणत्वमिति विशिष्यैव कार्यकारणभावो नाश-प्रतियोगिनोः, तथा च यदि जातिनाशो भवेद् भवेदपि प्रतियोगितया तं प्रति तादात्म्येन जातेः कारणत्वम्, न च भवति जातिनाशस्ततो जातेर्न तादात्म्येन कारणत्वमित्येतावतेव जातिनाशापत्त्यसम्भवान्न स्वाधिकरणत्वं तदापत्तिवारणाय सम्बन्धकोटौ निवेशनीयं समवायवादिना, तथैव वैशिष्टयवादिना वैशिष्ट्यसम्बन्धघटितकार्यकारणभावेऽपि न कालिकसम्बन्धेन स्ववृत्तित्वमपि सम्बन्धतया निवेशनीयम् नाशस्य नाशाभावेन न प्रतियोगितया तं प्रति तादात्म्येन नाशस्य हेतुत्वमिति ध्वंसध्वंसापत्त्यभावादित्यर्थः ।
"
"
वैशिष्ट्यसिद्धये प्रकारान्तरमुपदर्शयति- विशति वायौ रूपाभावस्य चाक्षुषमपि महद्वृत्तिचाक्षुषं भवति, तच्च विषयतासम्बन्धेन रूपाभावे उत्पद्यते, न च तत्र चक्षुःसंयुक्तमहदुद्भूतरूपवद्वंशियम् वायोर्महत्त्वेऽप्युद्भूतरूपवत्त्वाभावेन वायुमुपादाय चक्षुःसंयुक्तमहदुद्भूतरूपवद्वैशिष्टयस्य तत्र योजयितुमशक्यत्वादिति व्यभिचारः स्यात्, तद्वारणाय रूपाभावान्य' इति महद्वृतिविशेषणम् ; रूपाभावान्यचाक्षुषे' इत्येतावन्मात्रोक्तौ रूपाभावान्यस्य महत्त्वाभावस्य परमाणौ चाक्षुषप्रत्यक्षमपि कार्यतावच्छेदकाक्रान्तं भवति, तच्च विषयतासम्बन्धेन महत्त्वाभावे उत्पद्यते न च तत्र:
"
"
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८ ] [ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् महत्वा भाव-रूपाभावयोश्चाक्षुषे कार्यकारणभावद्वयान्तरावश्यकत्वे, रूपाभावान्यद्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषे चक्षुः संयुक्तोद्भूतरूपवद्विशेषणता, महत्त्वाभावान्यद्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषे चक्षुः संयुक्तमहत्त्ववद्विशेषणता, महत्समवेतचाक्षुषे चक्षुः संयुक्तमहदुद्भूतरूपवत्समवायो हेतुरिति चक्षुः संयुक्तमहदुद्भूतरूपवद्वैशिष्ट्यम्, परमाणो रुद्भूतरूपवत्त्वेऽपि महत्त्वाभावेन तमादाय तत्सम्पादनाऽसम्भवादिति तत्र व्यभिचारवारणाय ' मद्द्वात' इति उक्तकार्यकारणभावेन द्रव्यवृत्तिगुणादिचाक्षुषस्य द्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषस्य चोपपत्तिरिति समवायवादिनो यथा द्रव्यसमवेतचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तमहदुद्भूतरूपवत्समवायस्य द्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तमहदुद्भूतरूपवद्विशेषणत्वस्य च कारणत्वमिति कार्यकारणभावद्वयं तथा कार्यकारणभावद्वयस्य नावश्यकता, निरुकै ककार्यकारणभावेनैवाभयोरपि सङ्ग्रहादिति । तद्धिः वैशिष्ट्यसिद्धिः । ननु रूपाभावान्यमहद्वृत्तिचाक्षुषत्वस्य महत्त्वा भावचाक्षुषे रूपाभावचाक्षुषे चाभावात्, तयोरुपपादनाय कार्यकारणभावद्वयान्तरं वैशिष्ट्यवादिनाऽभ्युपेयमिति वैशिष्टयवादिनोऽपि कार्यकारणभावत्रयकल्पनमावश्यकमिति लाघवस्य विनिगमकस्याभावात् समवायवाद्यभ्युपगतकार्यकारणभावत्रयस्यैव युक्तत्वमित्याशक्य प्रतिक्षिपति - न वेति- अस्य 'वाच्यम्' इत्यनेन सम्बन्धः । एवमपि - उक्तदिशा कार्यकारणभावकल्पनेऽपि । कार्यकारणभावद्वयान्तरेतिद्रव्यवृत्तिमहत्त्वाभावचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तोद्भूतरूपवद्वैशिष्टयस्य कार
त्वम्, द्रव्यवृत्तिरूपाभावचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तमहद्वैशिष्ट्यस्य कारणत्वमित्येवं कार्यकारणभावद्वयेत्यर्थः । समवायाभ्युपगन्तृपक्षे कार्यकारणभावमुपदर्शयति- रूपाभावान्येति- द्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषं वायुवृत्तिरूपाभावचाक्षुषमपि तद्विषये रूपाभावे चक्षुरसंयुक्तोद्भूतरूपवद्विशेषणताया अभावाद् व्यभिचारः स्यादतो 'रूपाभावान्य' इति द्रव्यवृत्त्यभावविशेषणम्, द्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषं परमाणुवृत्तिमहत्वा-:
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १३९
कल्पनाया एव युक्तत्वमिति वाच्यम्; कार्यतावच्छेद के चरमाभावत्वाप्रवेशे द्वितीये च द्रव्यभेदप्रवेशे प्रथम द्वितीयाभ्यामेव निर्वाहन तृतीयकार्यकारणभावकल्पनेन वैशिष्टयवादिनो लाघवात् । न चैवं तव पार्थिवाणुघ्राणमात्रेन्द्रियसन्निकर्षे पृथिवीत्वादिप्रत्यक्षतापत्तिः १ तवापि तन्मात्रसन्निकर्षाजलत्वाभावादिप्रत्यक्षतापत्तेः; एतद्भिया च त्वया रूपाभावप्रत्यक्षे चक्षुः संयुक्तमहत्त्ववद्विशेषणता, महत्त्वाभावभावचाक्षुषमपि तद्विषये महत्त्वाभावे चक्षुस्संयुक्तमहत्त्ववद्विशेपणताया अभावाद् व्यभिचारः स्यादतो 'महत्त्वाभावान्य ' इति द्रव्यवृत्त्यभावविशेषणम्, तृतीयकार्यकारणभावे कारणकोटो 'महदू' इत्यस्यानुपादाने महत्समवेतस्य पृथिवीत्वादेश्चक्षुस्संयुक्तोद्भूतरूपवत्परमाणुसमवायेनापि चाक्षुषं स्यादिति तदुपादानम्, चक्षुसंयुक्तवाय्वादिसमवायेनापि पृथिवीत्वादेश्चाक्षुषं स्यादत 'उदूभूतरूपवद्' इति । निषेधे हेतुमाह- कार्यतावच्छेदक इति- रूपाभावान्यद्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषत्वे महत्त्वाभावान्यद्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषत्वे चेत्यर्थः चरमाभावत्वाप्रवेश इति- 'द्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषे' इति स्थाने 'द्रव्यवृत्ति'योषे' इत्येव वाच्यमित्यर्थः । द्वितीये च महत्त्वाभावान्यद्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषे इत्यस्मिन् । द्रव्यभेदप्रवेशे चरमाभावत्वं न निवेश्यते द्रव्यभेदस्य च प्रवेशः क्रियते, एवं च वैशिष्ट्यवादिनो रूपाभावान्यद्रव्यवृत्तिचाक्षुषे चक्षुः संयुक्तोद्भूतरूपवद्वैशिष्ट्यस्य हेतुत्वम्, महत्वाभावान्यद्रव्य भिन्नद्रव्यवृत्तिचाक्षुषे चक्षुः संयुक्तमहत्त्ववद्वैशिष्ट्यस्य हेतुत्वमित्येवं प्रथम द्वितीयाभ्यामेव निर्वाहेन तृतीयकार्यकारणभावाऽकल्पनेन महत्समवेतचाक्षुषे चक्षुस्संयुक्तमद्ददुद्भूतरूपवद्वैशिष्ट्यं हेतुरित्येवं तृतीयकार्यकारणभावस्या कल्पनेन । ननु इन्द्रियसन्निकर्षकार्यतावच्छेदककोटावभावत्वाऽप्रवेशे द्रव्यवृत्तिघ्राणजप्रत्यक्षे घ्राणसंयुक्तवैशिष्ट्यस्यैव हेतुत्वे घ्राणसंयुक्ताणु वैशिष्ट्यस्य पृथिवीत्वादौ सत्त्वात् तत्प्रत्यक्षं स्यादित्याशङ्कय प्रतिक्षिपति- न चेति । तव वैशिष्ट्यवादिनः ।
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
चाक्षुषे चक्षुः संयुक्तोद्भूतरूपवद्विशेषणता, रूपमहन्वतष्टत्ते रूपाभावमहत्त्वाभावभिन्नस्याभावस्य चाक्षुषे चक्षुः संयुक्तमहदुद्भूतरूपवद्विशेषणता हेतुरित्यभावप्रत्यक्ष एव त्रयं वाच्यम् ; भावप्रत्यक्षे चान्यत्, तथा च तृतीये कार्यतावच्छेदकेऽभावत्वाप्रवेशे भावप्रत्यक्षेऽपि वैशिष्टयवादिनो निर्वाहः । एवं च चक्षुः संयुक्तसमवायादेरप्यस्वीकाराल्लाघवमिति । चक्षुरप्राप्यकारित्वे द्रव्यचाक्षुषेऽपि चक्षुराभि
अभावत्वस्य कार्यतावच्छेदककोटौ निवेशेऽपि घ्राणसंयुक्ताणुविशेषणत्वस्य जलत्वाभावादौ सत्त्वात् समवायवादिनोऽपि जलत्वाभावादिप्रत्यक्षं किं न स्यादिति निषेधहेतुमुपन्यस्यति - तवापीति - समवायवादिनोऽपीत्यर्थः । एतद्भिया अयोग्यवर्तिनस्तत्तदिन्द्रियायोग्यस्य तत्तदिन्द्रियजप्रत्यक्षापत्तिभिया । त्वया समवायवादिना । तथा च अभावप्रत्यक्षे कार्यकारणभावत्रयं भावप्रत्यक्षे चान्य एव कार्यकारणभाव इति भवन्मते आवश्यकत्वे च । तृतीये कार्यतावच्छेद के रूपमहत्त्ववद्वृत्तिरूपाभावमहत्त्वाभावभिन्नाभावचाक्षुषत्वे । अभावश्वाप्रवेशे एवं सति रूपमहत्त्ववद्वृत्तिरूपाभाव महत्त्वाभावभिन्नचाक्षुषे चक्षुस्संयुक्तमहदुद् भूतरूपवद्वैशिष्ट्यस्य हेतुत्वमिति वैशिष्ट्यवादिनाऽङ्गीकृते अभाव - चाक्षुषस्येव भावचाक्षुषस्यापि निरुक्तकार्यतावच्छेदकाक्रान्ततया चक्षुःसंयुक्तमहदुद्भूतरूपवद्वैशिष्ट्यत एव तदुत्पत्तेरपि सम्भवेन तदर्थ कारणत्वान्तरकल्पनं वैशिष्ट्यवादिनो नास्तीति लाघवमित्यर्थः । वैशिष्ट्यवादिनः चक्षुःसंयुक्तसमवायचक्षुःसंयुक्तसमवेतसमवायादिसन्निकर्षस्थानेऽपि वैशिष्ट्यसम्बन्धेनैव निर्वाह तदकल्पनलाघवमपीत्याह एवं चेति चक्षुस्संयुक्तवैशिष्ट्यादिमत्यपि चक्षुःसंयुक्त वैशि
समस्त्येवेत्यभिसन्धिः । जैनमते चक्षुषः प्राप्यकारित्वमेव नास्तीति चक्षुः संयोगोऽपि न द्रव्यचाक्षुषे कारणं किन्तु चक्षुराभिमुख्यमेव, तच्च द्रव्य इव द्रव्यसमवेते तत्समवेतेऽपि चेति चक्षुः संयोगादि
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १४१ मुख्यमेव नियामकमिति गुणादिचाक्षुषेऽपि तदेव नियामकं युक्तमिति सन्निकर्षमात्रान्यथासिद्धिकारकं तदप्यतिरिच्यत इति मदेकपरिशीलितो लतादिविदितः पन्थाः॥
द्रव्य जात्यन्यचाक्षुषे महदुद्भूतरूपवद्भिन्नसमवेतत्वेन प्रतिबन्धकत्वात् समवायसिद्धिरित्यन्ये, जात्यन्यत्वस्थाने नित्यान्यत्वनिवेसम्बन्धाकल्पनलाघवादाभिमुख्यमपि पदार्थान्तरमस्तीत्यतोऽपि षट्पदार्थविभजनमसङ्गतमित्याशयेनाह- चक्षुरप्राप्यकारित्व इति। तदेव चक्षुराभिमुख्यमेव । तदपि आभिमुख्यमपि । एतदुपपादनमुक्तदिशा स्वस्यैव स्वनिर्मितग्रन्थान्तरेऽपि स्याद्वादलतादौ तत्प्रपञ्चनमिति विशेषजिज्ञासुभिरवलोकनीयं स्याद्वादलतादिकमित्युपदिशति- इति मेदकपरिशीलितो लतादिविदितः पन्था इति ।
__ समवायसाधनप्रगल्भं मतान्तरमुपदर्शयति- द्रव्येति- जात्यन्यचाक्षुषं त्रसरेणुचाक्षुषमपि, तदपि न स्यात्, तद्विषये त्रसरेणी तादात्म्येन महदुद्भूतरूपवद्भिनयणुकसमवेतस्य त्रसरेणोः प्रतिबन्धकस्य सत्त्वाद् अतो द्रव्यान्यत्वनिवेशः, द्रव्यान्यचाक्षुषं पृथिवीत्वादिचाक्षुषमपि, तद्विषये महदुद्भूतरूपवद्भिन्नघणुकसमवेतस्य पृथिवीत्वस्य तादात्म्येन सत्त्वात् तदपि न स्यादतो जात्यन्येति, अत्र प्रतिबन्धके समवेतत्वस्थाने वैशिष्ट्यनिवेशो न सम्भवति, तथा सति द्रव्यजात्यन्यचाक्षुषं घटाभावादिचाक्षुषमपि, तद्विषये घटाभावादौ महदुद्भूतरूपवद्भिन्ने त्यणुकादौ वैशिष्ट्याख्यसम्बन्धेन वर्तमानस्य घटाभावादेस्तादात्म्येन सत्त्वात् तदपि न स्यादिति समवेतत्वमेव निवेशनीयमिति समवायसिद्धिरित्यर्थः।
___एतन्मतस्यायुक्तत्वावेदकं मतान्तरमुपदर्शयति- जात्यन्यत्वस्थान इति नित्यत्वे सत्यनेकसमवेतत्वलक्षणजातित्वेन जात्यन्यत्वप्रवेशापेक्षया लाघवान्नित्यान्यत्वमेव तत्स्थाने निवेशनीयम् , एवं च द्रव्य
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२ ]
[ तत्त्वबोधिनीधिवृतिविभूषितम्
शान्नेदं युक्तमित्यपरे, द्रव्यजात्यन्यत्वस्थाने द्रव्यान्यसत्त्वनिवेशेऽपि न क्षतिरित्यपि बोध्यम् ॥
सादृश्यमप्यतिरिच्यते, तद्भिन्नत्वे सति तद्वृत्तिधर्मवच्त्वेन तद्बुद्धेरनुपपत्तेरुत्कर्षा -ऽपकर्षादिवत् तस्य वैलक्षण्येनैवानुभवात् ॥ नित्यान्यचाक्षुषं घटाभावादिवाक्षुषमपि न भवति घटाभावादेर्नित्यत्वेन नित्यान्यत्वाभावादिति तत्प्रत्यक्षस्य निरुक्तप्रतिबध्यतावच्छेदकधर्मानाक्रान्तत्वेन तद्विषये घटाभावादौ महदुद्भूतरूपवद्भिननिरूपितवैशिष्ट्याण्यसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तितावतो घटाभावादेस्तादात्म्येन सत्त्वेऽपि न तदनुपपत्तिरिति न प्रतिबन्धककोटौ समवेतत्वनिवेशनं सप्रयोजनमिति नोक्तमतस्य युक्तत्वमित्यर्थः । द्रव्यान्यसच्चानुषत्वस्य प्रतिबध्यतावच्छेदकत्वेऽपि तस्य जातिचाक्षुषेऽभावचाक्षुषे वाभावान्महदुद्भूतरूपवद्भिन्नवैशिष्ट्यस्य प्रतिबन्धकतावच्छेदकत्वेऽपि न क्षतिरिति न समवायसिद्धिरित्याह- द्रव्य - जात्यन्यत्वस्थान इति ॥
सोदृश्यरूपपदार्थान्तरसत्त्वादपि द्रव्यादिषट्पदार्थविभागो वैशेषिकाणामयुक्त इत्याह- सादृश्यमप्यतिरिच्यत इति । ननु तद्भिन्नत्वे सति तद्वृत्तिधर्मवत्त्वमेव सादृश्यम्, तच्च क्लृप्तपदार्थान्तर्भूतमेवे - त्यत आह- तद्भिन्नत्वे सतीति - यन्निरूपितसादृश्यमभिमतं तत्तत्पदेन ग्राह्यम् । रबुद्धेः सादृश्यबुद्धेः । कथमनुपपत्तिरित्यपेक्षायामाह - उत्कर्षेति यथा नीलतर- नीलतमा दिप्रतीत्योत्कर्षापकर्षादिकं नीलादिगतमनुभूयमानमन्यद्, एवं तदालिङ्गितो नीलादिरप्यन्यः, तथा सदृश- सदृशतर- सदृशतमादिप्रतीत्या तद्गतोत्कर्षापकर्षादिवत् तदालिङ्गितस्य सादृश्यस्य वैलक्षण्येनाऽनुभूयमानस्यान्यत्वमेव युक्तम्, 'तद्भिन्नत्वे सति०' इत्यादिरूपस्य तु सादृश्यस्योत्कर्षापकर्षाद्यसम्भवात् तद्वत्तया वैलक्षण्यानुभवस्याप्यनुपपत्तेर्न तद्रूपं सादृश्यमित्यर्थः ।
-
कारणत्वस्यापि पदार्थान्तरस्य सद्भावादुक्तविभागोऽनुपपन्न इत्याह-कारणत्वमप्यतिरिच्यत इति । अत्चात् कारणतारूपत्वाऽभावात् ।
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्सव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १४३ . कारणत्वमप्यतिरिच्यते, अनन्यथासिद्धत्वे सति नियतपूर्ववर्तिताया अतत्त्वात् , तथाहि-अनन्यथासिद्धत्वमन्यथासिद्धभिनत्वम् , अन्यथासिद्धं च पञ्चविधम् । तत्र येन सहैव यस्य यं प्रति पूर्ववृत्तित्वं गृह्यते तदाद्यम् , यथा-दण्डादिना सहैव दण्डरूपादेर्घटादिकं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहाद् दण्डरूपादिकम् , दण्डादिनात्र अनन्यथापिद्धत्वे सति नियतपूर्ववर्तितायाः कारणतारूपत्वाऽभाषमेव भावयति-तथाहीति। तत्र पञ्चस्वन्यथासिद्धेषु मध्ये। आद्यं प्रथममन्यथासिद्धम् । घटादिकं प्रति दण्डरूपादिकं प्रथमान्यथासिद्धत्वेन प्राचीननैयायिकसम्मतमिति तत्रोक्तलक्षण सङ्गमयति-यथेत्यादिना विश्वनाथपञ्चाननेन तु
"येन सह पूर्वभावः कारणमादाय वा यस्य । अन्य प्रति पूर्वभावे ज्ञाते यत्पूर्वभावविज्ञानम् ॥१२॥ जनके प्रति पूर्ववर्तितामपरिक्षाय न यस्य गृह्यते । अतिरिक्तमथापि यद् भवेषियतावश्यकपूर्ववर्तिनः ॥२०॥ एते पञ्चाऽन्यथासिद्धा दण्डत्वादिकमादिमम् । घटादौ दण्डरूपादि द्वितीयमपि दर्शितम् ॥२१॥ तृतीयं तु भवेद् व्योम कुलालजनकोऽपरः । पञ्चमो रासभादिः स्यादेतेष्वावश्यकस्त्वसौ' ॥२२॥
इत्येवं पञ्चान्यथासिद्धा उपवर्णिताः [कारिकावल्याम्] तेनैव च मुक्तावल्यामेताः कारिका व्याख्याताः, तत्र च द्वितीयान्यथासिद्धत्वेन दण्डरूपादिकं दर्शितमिति । प्रकृते च येन सहैव दण्डादिना सहैव, यस्य दण्डरूपादेः। यं प्रति घटादिक प्रति, पूर्वधर्तिस्वं गृह्यते पूर्ववर्तित्वग्रहात् , दण्डरूपादिकं घटादिकं प्रति प्रथममन्यथासिद्धमित्येवमुक्तलक्षणसङ्गमनम् । दण्डादिनेति- 'दण्डरूपं घटपूर्ववर्ति' इत्येवंपूर्ववर्तित्वग्रहनिरूपितविशेष्यतावच्छेदकत्वं यद् दण्डे, तदेव
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् साहित्यं पूर्ववर्तित्वग्रहे विशेष्यतावच्छेदकत्वम् , रूपादावेव पूर्ववर्तित्वग्रहाद् विशेष्यत्वमित्यन्ये । अत्र येन-पृथगन्वयव्यतिरेकवता, दण्डादिना रूपस्य साहित्यम् , अर्थाद् दण्डादिनिष्ठावच्छेदकतानिरूपिता या पूर्ववर्तित्वग्रहनिरूपितविशेष्यता तत्त्वम्, अतस्तस्य रूपे सत्त्वाद् दण्डादिना साहित्यं तस्योपपद्यते, अथवा 'दण्डरूपं घटपूर्ववर्ति, रूपवान् दण्डो घटपूर्ववर्ती' इत्येवं द्विविधाऽपि पूर्ववर्तित्वग्रह इति दण्डस्यापि विशेष्यतावच्छेदकत्वं रूपस्यापि विशेष्यतावच्छेदकत्वमिति साहित्यम्, यद्वा विशेष्यता अवच्छेदकता च साहित्यमिति च्छेदः, तथा च 'दण्डरूपं घटनियतपूर्ववर्ति' इत्येवं ग्रहे रूपनिष्ठविशेष्यतानिरूपितावच्छेदकता दण्डे रूपसाहित्यम् , दण्डनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितविशेष्यता रूपे दण्डसाहित्यमिति । ननु विशेष्यतावच्छेदकत्वं न साहित्यं किन्तु विशेष्यत्वम् , यथा-'दण्डो घटपूर्ववर्ती' तथा 'रूपं घटपूर्ववर्ति' इत्येवं दण्ड-रूपयोः पूर्ववर्तित्वग्रहविशेष्यत्वं दण्डे दण्डरूपे च समस्ति, पूर्ववतित्वं नाम कार्याव्यवहितप्राक्क्षणावच्छेदेन कार्याधिकरणे कारणतावच्छेदकसम्बन्धेन वृत्तित्वम् , तच्च समवायसम्बन्धेन घटात्मककार्याधि. करणे कपाले स्वाश्रयदण्डजन्यचक्रभ्रमिजन्यत्वसम्बन्धेन वर्तमाने रूपे समस्तीति मतान्तरमाह-रूपादावेवेति-एवकारेण दण्डविशेषितस्य रूपादेः पूर्ववर्तित्वग्रहव्यवच्छेदः, यदा च केवलस्यैव रूपादेः पूर्ववर्तित्वग्रहविशेष्यत्वं तदा पूर्ववर्तित्वग्रहविशेष्यतावच्छेदकत्वं न दण्डादेरिति न तल्लक्षणं साहित्यम् , दण्डस्यापि रूपाद्यविशेषितस्यैव 'दण्डो घटपूर्ववर्ती' इत्येवंग्रहविशेष्यत्वम्, ततो न रूपस्यापि निरुक्तविशेष्यतावच्छेदकत्वं किन्तु निरुक्तविशेष्यत्वमेवेति तदेवानुगतत्वात् साहित्यम् । नन्वेवं 'दण्डो घटनियतपूर्ववर्ती' इति ग्रहे दण्डनिष्ठविशेष्यतानिरूपितावच्छेदकत्वलक्षणसाहित्यस्य दण्डत्वे दण्डत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितविशेष्यत्वस्य दण्डे सत्त्वात् येन सहैव
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १४५
यस्य तद्रहितस्येति वाच्यम्, तेन दण्डत्वादिना दण्डादेर्नान्यथासिद्धिः, नवा दण्डसंयोगादेर्दण्डादिना, सत्यपि दण्डादौ विना तत्संयोगादिकं कार्यव्यतिरेकात् तस्य पृथगन्वयादिमत्वात् । न च,
"
"
दण्डस्य घटादिकं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहाद् घटादिकं प्रति दण्डत्वेन दण्डोsपि प्रथमान्यथासिद्धः स्यात् एवं चक्रत्वादिना चक्रादिकमप्युक्तान्यथासिद्धं भवेदित्यत आह-अत्रेति तथा च पृथगन्वयव्यतिरेकवता येन सहैव पृथगन्वयव्यतिरेकरहितस्य यस्य यं प्रति पूर्ववृत्तित्वं गृह्यते तदाद्यमिति पर्यवसितम् 'येन' इत्यस्य 'पृथगन्वयव्यतिरेकवता' इति विशेषणाद् घटादिकं प्रति दण्डत्वादेः पृथगन्वयव्यतिरेकाभावाद् 'येन' इत्यनेन 'दण्डत्वादिना' इति ग्रहीतुं न शक्यत इति न दण्डत्वादिना दण्डादेरन्यथासिद्धिः ।, 'यस्य' इत्यस्य 'पृथगन्वय-व्यांतरे करहितस्य' इति विशेषणाद् घटादिकं प्रति पृथगन्वयव्यतिरेकवतो दण्डसंयोगादेः पृथगन्वयव्यतिरेकराहित्याऽभावाद् 'यस्य' इत्यनेन 'दण्डसंयोगादेः' इति ग्रहीतुं न शक्यत इति दण्डादिना दण्डसंयोगादेर्नान्यथासिद्धिरित्याह- तेनेति'पृथगन्वयव्यतिरेकवता' इत्यादिविशेषणोपादानेनेत्यर्थः । दण्डसंयोगादेः पृथगन्वयव्यतिरेकवत्त्वं भावर्यात - सत्यपि दण्डादाविति । तत्संयोगादिकं दण्डसंयोगादिकम् । कार्यव्यतिरेकात् घटादिकार्याऽभावात् । तस्य दण्डसंयोगादेः । ननु 'यस्य' इत्यस्य पृथगन्वयव्यतिरेकरहितस्य' इति विशेषणोक्तों 'येन' इत्यस्य 'पृथगन्वय - व्यतिरेकवता' इति विशेषणं न देयम् दण्डत्वादिना दण्डादेरन्यथासिद्धिवारणायव तद्विशेषणं दीयते, परं तददाने 'येन' इत्यनेन 'दण्डत्वादिना' इत्यस्य ग्रहणेऽपि 'पृथगन्वयव्यतिरेकरहितस्य यस्य' इत्यनेन 'दण्डादेः' इत्यस्य ग्रहणं न सम्भवति दण्डादेः पृथगन्वय- व्यतिरेकादिमत्त्वेन पृथगन्वयव्यतिरेक राहित्याऽभावादिति दण्डत्वादिना दण्डादेरन्यथासिद्धत्वप्रसङ्गाऽभावे व्यर्थमेव 'येन' इत्यस्य
"
૧૦
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६ ]
[ तत्त्वबोधनीविवृतिविभूषितम् एवं दण्डादेरपि पृथगन्वयादिमत्त्वादेव न दण्डत्वादिनाऽन्यथासिद्धिरिति, येन 'पृथगन्वयादिमता' इति व्यर्थम् , स्वाश्रयसंयोगेन सति दण्डत्वादौ दण्डादिव्यतिरेकासिद्धेर्दण्डादेरतथात्वात् । न च, एवं 'पृथगन्वय-व्यतिरेकवता' इति विशेषणमित्याशङ्कां प्रतिक्षिपतिन चेति । एवं दण्डादिना दण्डसंयोगादेरन्यथासिद्धत्ववारणाय 'यस्य' इत्यस्य 'पृथगन्वय-व्यतिरेकरहितस्य' इति विशेषणोपादाने सति । 'अन्वयादि०' इत्यादिपदाद् व्यतिरेकस्य ग्रहणम् , एवमग्रेऽपि स्वाश्रयसंयोगसम्बन्धेन दण्डत्वादिसत्त्वं तदैव स्याद् यदि संयोगसम्बन्धेन दण्डादिसत्वं भवेदिति निरुक्तसम्बन्धेन दण्डत्वादिसत्त्वे तदानी दण्डाद्यभावे घटाद्यभाव इति व्यतिरेको वक्तुमशक्य इति न पृथगन्वय-व्यतिरेकशालित्वं दण्डादेरिति 'पृथगन्वय-व्यतिरेकरहितस्य यस्य' इत्यनेन 'दण्डादेः' इत्यस्य ग्रहसम्भवेन 'येन' इत्यस्य 'पृथगन्वय-व्यतिरेकवता' इति विशेषणाऽदाने येन' इत्यनेन दण्डत्वादिना' इति ग्रहीतुं शक्यमिति दण्डत्वादिना दण्डादेरन्यथासिद्धत्वं प्रसज्यत एवेति तद्वारणाय येन' इत्यस्य पृथगन्वय-व्यतिरेकवता' इति विशेषणं देयमेवेति प्रतिषेधहेतुमुपदर्शयति-स्वाश्रयसंयोगेनेति । अतथात्वात् पृथगन्वय-व्यतिरेकशालित्वाभावात्, तथा च 'पृथगन्वय-व्यतिरेकरहितस्य यस्य' इत्यनेन दण्डादेब्रहणं सम्भवतीत्याशयः। ननु दण्डत्वादिना दण्डादेरन्यथासिद्धत्ववारणाय 'येन' इत्यस्य 'पृथगन्वय-व्यतिरेकवता' इति विशेषणदाने दण्डादिना दण्डसंयोगादेरन्यथासिद्धत्वप्रसङ्गवारणाय 'यस्य' इत्यस्य 'पृथगन्वय-व्यतिरेकरहितस्य' इति विशेषणं न देयं दण्डसंयोगादिसत्त्वे दण्डादिसत्त्वस्यावश्यकतया तदानीं दण्डाद्यभावे घटाद्यभाव इति व्यतिरेकाऽसम्भवात् , तथा च 'येनान्वय-व्यतिरेकवता' इत्यनेन ‘दण्डादिना' इत्यस्य ग्रहणाऽसम्भवात् तावतैव दण्डादिना दण्डसंयोगादेरन्यथासिद्धत्वप्रसक्त्यभावादित्याशङ्कां प्रति
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १४७ सति दण्डसंयोगादौ दण्डादिव्यतिरेकाद् घटादिव्यतिरेकासिद्धेदण्डादेः पृथगन्वयाद्यभावात् 'येन पृथगन्वयादिमता' इत्यत एव दण्ड संयोगादेरनन्यथासिद्धौ 'तद्रहितस्य' इति व्यर्थमिति वाच्यम् , चक्षुः-कपालादिना तत्संयोगान्यथासिद्धिवारणार्थ तदुपादानात् , तत्संयोगे सत्यपि चक्षुः-कपालादिनाशकाले तद्वयतिरेके कार्यव्यतिरेकाचक्षुः-कपालादेः पृथगन्वयादिमत्त्वात् । नन्वेवमपि दण्डादेर्दण्डत्वाक्षिपति-न चेति- अस्य ‘वाच्यम्' इत्यनेनान्वयः। एवं दण्डत्वादिना दण्डादेरन्यथासिद्धत्ववारणाय 'येन' इत्यस्य 'पृथगन्वय-व्यतिरेकवता' इति विशेषणदाने । दण्डसंयोगादौ सतीत्यन्वयः। चक्षुरिन्द्रियस्य प्रत्यक्षं प्रति कार्यसहभावेन कारणत्वम् , एवं कपालादेविषयस्य कार्यकालवृत्तितया स्वविषयकप्रत्यक्षं प्रति कारणत्वम् , समवाधिकारणस्य चा कपालादेर्घटादिकार्य प्रति कार्यकालवृत्तितया कारणत्वम् , एवं चलर्विषयसंयोगानन्तरक्षणे चक्षुषो नाशे विषयनाशे वा, कपालादिसंयोगानन्तरक्षणे कपालादिनाशे वा तदानीं प्रत्यक्ष घटादिकार्य च न जायत इति चक्षुस्संयोगसत्त्वेऽपि चक्षुषोऽभावात् प्रत्यसाभावः, एवं कपालादिलक्षणविषयाऽभावात् तत्प्रत्यक्षाऽभावः, कपालादिद्वयसंयोगसत्त्वेऽपि कपालाद्यभावाद् घटादिकार्याऽभाव इति पृथगन्वय-व्यतिरेकवत्त्वमवश्यं चक्षुः-कपालादेरिति पृथगन्वयव्यतिरेकवता चक्षुः-कपालादिना चझुर्विषयसंयोगस्य कपालद्वयसंयोगादेश्चान्यथासिद्धत्वं प्रसज्यत इति तद्वारणाय 'यस्य' इत्यस्य 'पृथगन्वय-व्यतिरेकरहितस्य' इति विशेषणं देयमिति प्रतिषेधहेतुमुपदर्शयति- चक्षुःकपालादिनेति । तत्संयोगेति-चक्षुःकपालादिसंयोगेत्यर्थः । तदुपादानात् 'यस्य' इत्यस्य विशेषणतया 'पृथगन्वय-व्यतिरेकरहितस्य' इत्यस्योपादानात् । तत्संयोगे सत्यपि चक्षुः-कपालादिसंयोगे सत्यपि । तद्व्यतिरेके चक्षुः-कपालाद्यभावे । कार्यव्य तेरेकात् प्रत्यक्षलक्ष
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८ ]
[ तत्त्वबोधनीविवृतिविभूषितम् दित इव दण्डरूपादेरपि पृथगन्वयाद्यभावात् कथं तेन तद्रूपान्यथासिद्धिरिति चेत् ? न - ‘पृथग्' इत्यादेस्तदन्वय-व्यतिरेकाऽनियतान्वय-व्यतिरेकशालित्वं नार्थः, किन्तु तदन्वयायघटितान्वयादिमत्त्वम् , इत्थं च दण्ड-दण्डत्वयोने मिथस्तथात्वम् , दण्डत्वतत्समवाय-दण्डसंयोगादीनामुभयशरीरघटकत्वात् , दण्डादेस्तु
णस्य घटादिस्वरूपस्य वा कार्यस्याभावात् । 'पृथगन्वयादि०' इत्यादि पदात् पृथगव्यतिरेकपरिग्रहः। ननु यथा स्वाश्रयसंयोगसम्बन्धेन दण्डत्वादिसत्त्वे संयोगसम्बन्धेन नियमतो दण्डादिसत्त्वमिति दण्डत्वा. धन्वय व्यतिरेकतो न पृथगन्वय-व्यांतरेको दण्डादेः, तथा स्वाश्रयसंयोगसम्बन्धेन दण्डरूपादिसत्त्वे नियमतः संयोगेन दण्डादिसत्त्वमिति दण्डरूपाद्यन्वय-व्यतिरेकतोऽपि न पृथगन्वयव्यतिरेको दण्डादेरिति 'येन पृथगन्वय-व्यतिरेकवता' इत्यनेन 'दण्डादिना' इत्यस्य ग्रहीतुमशक्यत्वेन दण्डादिना दण्डरूपादेरपि नोक्तान्यथासिद्धत्वसम्भव इत्याशङ्कते-नन्वेवमपीति । 'दण्डरूपादराप' इत्यत्र दण्डरूपादेरिति पञ्चम्यन्तम्, तथा च दण्डरूपादितोऽपि दण्डादेः पृथगन्वय-व्यतिरेकाऽभावादित्यर्थः। तेन दण्डादिना। तद्पान्यथासाद्धः दण्डरूपादेरन्यथासिद्धिः। समाधत्ते- नेति ॥ तदन्वयेति- तदन्वय-व्यतिरेकाऽघटितान्वय-व्यतिरेकशालत्वं पृथगन्वय-व्यतिरेकवत्त्वमित्यर्थः । इत्थं च पृथगन्वय-व्यतिरेकवत्त्वस्य निरुक्तस्वरूपत्वे च । तथात्वं तदन्वयाद्यटितान्वयादिमत्त्वम् । उभयशरीरघटकत्वात् दण्डत्वाद्यन्वय-व्यतिरेक-दण्डाद्यन्वयातरेकोभयशरीरघटकत्वात्। यत स्वाश्रयसंयोगसम्बन्धेन दण्डत्वसत्त्वं दण्डत्वस्यान्वयः, तत्र दण्डत्वम्, तदाश्रयश्च समवायेनेति समवायः, तदाश्रयो दण्ड इति दण्डः संयागश्चेते घटकाः, संयोगेन दण्डसत्त्वं दण्डस्यान्वयः, तत्रापि दण्डः समवायेन दण्डत्वाश्रय इति दण्डत्व-तत्समवाय-दण्ड-तत्संयोगा घटका
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १४९
तद्रूपादेस्तथात्वम् , दण्डाद्यन्वयस्य तद्रूपाद्यन्वयघटकतत्समवायाऽघटितत्वात् , न तु दण्डरूपादेदण्डादितः, तद्रूपाद्यन्वयस्य तदन्वयघटितत्वात् ; चक्षुः-कपालादेरन्वयः कालिकतादात्म्यादितः, इति दण्ड-दण्डत्वयोः परस्परं तदन्वयादिघटितान्वयादिमत्त्वमेव, न तदन्वयाद्यघटितान्वयादिमत्त्वमतो न दण्डत्वादिना दण्डादेरन्यथासिद्धिरित्यर्थः । दण्डादिना दण्डरूपादेस्त्वन्यथासिद्धिस्तु सम्भवति, यतो दण्डादेर्दण्डरूपाद्यन्वयाद्यघटितान्वयादिमत्त्वलक्षणं पृथगन्वयादिमत्त्व समस्ति, स्वाश्रयसंयोगसम्बन्धेन दण्डरूपादिसत्त्वलक्षणदण्डरूपाद्यन्वये प्रविष्टस्य दण्डरूपसमवायस्य संयोगसम्बन्धेन दण्डसत्त्वलक्षणदण्डान्वयेऽप्रविष्टत्वादिति 'येन पृथगन्वयादिमता' इत्यनेन 'दण्डादिना' इत्यस्य ग्रहीतुं शक्यत्वात् , संयोगसम्बन्धेन दण्डसत्त्वलक्षणदण्डान्वये दण्डत्व-समवाय-दण्ड-संयोगाः प्रविष्टाः, ते सर्वेऽपि स्वाश्रयसंयोगेन दण्दरूपसत्त्वलक्षणदण्डरूपान्वये प्रविष्टा एव, रूपविशेषणीभूते दण्डे दण्डत्व-तत्समवायदण्डानां प्रविष्टत्वात् , स्वाश्रयसंयोगलक्षणसम्बन्धे च दण्डसंयोगस्य प्रविष्टत्वादिति दण्डाद्यन्वयाद्यघटितान्वयादिमत्त्वलक्षणपृथगन्वयादिमत्त्वं न दण्डरूपादेरिति 'प्रथगन्वयादिरहितस्य यस्य इत्यनेन दण्डरूपादेग्रहीतुं शक्यत्वादित्याह-दण्डादेस्त्विति । पादेः दण्डरूपादितः। तथात्वं दण्डरूपाद्यन्वयाद्यघटितान्वयादिमत्त्वलक्षण पृथगन्वयादिमत्त्वम् । तदुपपादनायाह-दण्डाद्यन्वयस्येति । तद्रूपेतिदण्डरूपेत्यर्थः । तत्समवायेति-दण्डरूपादिसमवायेत्यर्थः । न विति. दण्डरूपादेर्दण्डादितो निरुक्तस्वरूपं पृथगन्वयादिमत्त्वं नास्तीत्यर्थः । तद्रूपाद्यन्वयस्य दण्डरूपाद्यन्वयस्य । तदन्वयघटितत्वात् दण्डाद्यन्वयघटितत्वात् । एवं च 'यस्य पृथगन्वयादिरहितस्य' इत्यनेन 'दण्डरूपादेः' इत्यस्य ग्रहणं सम्भवतीत्याशयः। चक्षुः कपालादिना तत्लयोगादेनिरुक्तान्यथासिद्धिर्न सम्भवति, तत्र द्वयोरपि परस्परापेक्षया निरुक्तपृथगन्वयादिमत्त्वेन 'यस्य पृथगन्वयादिरहितस्य
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५० ]
[ तत्वबोधनीविवृतिविभूषितम् तत्संयोगस्य तु समवायत इति मिथस्तत्त्वमेवेत्यदोषात् । न च, एवं विनापि दण्डादिज्ञानं रूपत्वादिना दण्डरूपादौ घटादिपूर्ववर्तित्वग्रहसम्भवाद् रूपत्वादिना तद्धेतुत्वापत्तिः, प्रत्यक्षेण आहे इत्यनेन तत्संयोगादेः' इत्यस्य वारणासम्भवादित्याह-चक्षुःकपालादे. रिति-यत्काले प्रत्यक्षं तत्काले चक्षुरिति कृत्वा चक्षुषोऽन्वयः कालिकसम्बन्धघटितः, समवायसम्बन्धेन घटादिकं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन कपालादिकं कारणमिति कपालादेरन्वयस्तादात्म्यघटितः, एवं विषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्ष प्रति तदात्म्यसम्बन्धेन कपालादेविष. यस्य कारणत्वमित्यतोऽपि कपालादेरन्वयस्तादात्म्यघटितः, चक्षःसंयोगस्तु विषये समवायेन वर्तत इति तदन्वयः समवायघटितः, एवं समवायेन घटादिकं प्रति समवायेन कपालादिसंयोगः कारणमिति तदन्वयः समवायघटित इति द्वयोरपि निरुक्तपृथगन्वयादिमस्वेन 'पृथगन्वयादिमत्त्वरहितस्य यस्य' इत्यनेन 'चक्षुःसंयोगादेः कपालसंयोगादेः' इत्यस्य धारणाऽसम्भवेन न चक्षुः-कपालादिना तत्संयोगादेनिरुक्तान्यथासिद्धिरित्यर्थः । ननु दण्डरूपत्वादिना दण्डरूपादेर्शानस्य दण्डज्ञानसापेक्षत्वेन दण्डरूपत्वादिना दण्डरूपादौ घटादिकार्यनियतपूर्ववर्तित्वग्रहस्य दण्डज्ञानं विनाऽसम्भवात् तदानीं निरुक्तान्यथासिद्धिसम्भवेऽपि रूपत्वादिना दण्डरूपादौ नियतपूर्ववर्तित्वग्रहो दण्डादिज्ञान विनापीति रूपत्वादिना दण्डरूपादेरन्वयो न दण्डाद्यन्वयघटित इति रूपत्वेन रूपेण दण्डरूपादेः पृथगन्ययादिमत्त्वमेवेति नोक्तान्यथासिद्धिरिति रूपत्वेन दण्डरूपादेः घटादिकं प्रति कारणत्वं स्यादित्याशङ्कय प्रतिक्षिपति-न चेति-अस्य 'वाच्यम्' इत्यनेनान्वयः। तद्धेतृत्वापतिः दण्ड रूपादेर्घटादिकारणत्व. प्रसङ्गः । पृथगन्वय-व्यतिरेकवता येन सहैव यं प्रति यस्य पूर्ववर्तित्वं प्रत्यक्षेण गृह्यते तं प्रति तदन्यथासिद्धम् , तथा च प्रत्यक्षेण दण्डरूपे घटनियतपूर्ववर्तित्वग्रहो दण्डग्रहनियत एवेति दण्ड.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १५१ नियमोक्तौ च द्वयणुकादिकं प्रति परमाण्यादिना तद्रूपादेरन्यथासिद्धयनापत्तिः, नियमाविवक्षायां तु वैपरीत्यमपि स्यादिति वाच्यम् , 'पूर्ववर्तित्वम्' इत्यस्यान्वय-व्यतिरेकित्वमित्यर्थात् , न च तद् अतिप्रसक्तेन रूपत्वादिना सुग्रहमिति ।। १ ।। ___ अन्य प्रति पूर्ववर्तित्वे ज्ञात एव यं प्रति यस्य पूर्वर्तित्वं ग्रहमन्तरेण प्रत्यक्षेण दण्डरूपे रूपत्वेन घटनियतपूर्ववर्तित्वग्रहो न भवत्येवेति रूपत्वादिनाऽपि दण्डरूपादेरन्यथासिद्धिः स्यादेवेति यदि तदा द्वयणुकादिकं प्रति परमाण्वादिना परमाणुरूपादेरन्यथासिद्धत्वं न स्यात्, परमाणुरूपादेरतीन्द्रियत्वेन प्रत्यक्षेण त्यणुकादिपूर्ववर्तित्वस्य ग्रहाऽसम्भवादित्याह-प्रत्यक्षेणेति । तद्रूगदेः परमाणुरूपादेः। • ननु 'येन सहैव' इत्यत्र नियमार्थकैवकारो नोपादीयते, तथा च रूपत्वादिना दण्डरूपादौ घटादिपूर्ववर्तिताग्रहो दण्डज्ञानं विनाऽपि भवतु परं दण्डरूपत्वादिना दण्डरूपादौ तद्ग्रहस्तु दण्डादिना सह भवतीत्येतावता दण्डादिना दण्डरूपादेरन्यथासिद्धिः स्यादित्यत आह- नियपाऽविवक्षायां विति-कदाचिद् दण्डादावपि घटादिनियतपूर्ववर्तिताग्रहो दण्डरूपादिना सह भवतीति दण्डरूपादिना दण्डा. देरपि निरुक्तान्यथासिद्धिः स्यादित्यर्थः। निषेधे हेतुमाह-पूर्ववर्तित्वमित्यस्येति-तथा च येन सहैव यस्य यं प्रत्यन्वयव्यतिरेकित्वं गृह्यते तदन्यथासिद्धमिति फलितम् । इत्थमपि कुतोऽनन्यथासिद्धिपरिहार इत्यपेक्षायामाह-न चेति- अस्य 'सुग्रहम्' इत्यनेनान्वयः । तत् अन्वयव्यतिरेकित्वम् । रूपत्वं हि दण्डरूपेऽपि रूपान्तरेऽपि, घटं प्रत्यन्वय-व्यतिरेकित्वं तु दण्डरूप एव न रूपान्तर इति रूपत्वस्यातिप्रसक्ततया न घटं प्रत्यन्वय-व्यतिरेकित्वस्यावच्छेदकत्वमिति न रूपत्वेन दण्डरूपे घटं प्रत्यन्वय-व्यतिरेकित्वस्य ग्रहः सम्भवति, किन्तु दण्डरूपत्वेन, तादृशग्रहश्च दण्डादिना सहैवेति भवत्येव दण्डादिना दण्डरूपादेनिरुक्तान्यथासिद्धिः ॥१॥
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् गृह्यते तद् द्वितीयम् , यथा-आकाशस्य शब्दं प्रति पूर्ववर्तित्वे ज्ञात एव ज्ञान-घटादिकं प्रति तद्ग्रहादाकाशो ज्ञान-घटादौ । न च शब्दाश्रयत्वेनाऽन्यथासिद्धत्वमायेनैवेति किमनेनेति वाच्यम् , अष्टद्रव्यान्यत्वादिना तथात्वायैतदुक्तेः, शब्दस्य घटादिकं प्रति पृथगन्वय
द्वितीयामन्यथासिद्धिं दर्शयति- अन्य प्रतीति-निरुक्तान्यथासिद्धि. राकाशस्य ज्ञान-घटादिकं प्रति भवति, शब्दातिरिक्तं कार्यमा प्रत्यकाशस्यान्यथासिद्धत्वमित्यावेदनाय ज्ञानपदोपादानम्, तत्स. मन्वयं भावयति- यथेत्यादिना । तद्ग्रहात् पूर्ववर्तित्वग्रहात् । शब्दाश्रयत्वेन सहैवाकाशस्य ज्ञान-घटादिकं प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यत इति शान-घटादिकं प्रति आकाशस्यान्यथासिद्धिरिति प्रथमान्यथासिद्धयैव गतार्थत्वाद् द्वितीयान्यथासिद्धिपरिकल्पना व्यर्थत्याशङ्कय प्रति. क्षिपति- न चेति-अस्य 'वाच्यम्' इत्यनेनान्वयः। शब्दाश्रयत्वेनाकाशस्य प्रथमान्यथासिद्धत्वेऽपि अष्टद्रव्यान्यत्वादिना न प्रथमान्यथासिद्धिरिति तपेणाऽन्यसिद्धत्वाय द्वितीयान्यथासिद्धेरावश्यकतेति निषेधहेतुमुपदर्शयति- अष्टद्रव्यान्यत्वादिनेति- पृथिवी-जल-तेजो वायुकाल-दिगात्म-मनोभिन्नद्रव्यत्वादिनेत्यर्थः। तथात्वाय अन्यथासिद्धत्वाय । तदुक्तेः 'अन्यं प्रति०' इत्यादिद्वितीयान्यथासिद्धयुक्त, शब्दं प्रति पूर्ववर्तित्वज्ञाने सत्येव पृथिव्यादीनां शब्दं प्रति पूर्ववर्तित्वाभावात् तद्रूपवैधर्म्यज्ञानतः पृथिव्याद्यष्टद्रव्यान्यत्वग्रहे सति पृथिव्याद्यष्टद्रव्यान्यत्वेनाकाशस्य घटं प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यत इति भवत्यष्टद्रव्यान्यत्वेनाकाशस्य घटं प्रत्यन्यथासिद्धत्वमित्यभिसन्धिः। शब्दाश्रयत्वमप्याकाशस्य पृथिव्याद्यष्टद्रव्येभ्यो वैधयं भवति, तज्ज्ञानेनाप्यष्टद्रव्यान्यत्वज्ञानं सुकरमिति नाष्टद्रव्यान्यत्वेनाकाशस्य घटादिकं प्रत्युक्तान्यथासिद्धिसम्भव इति यदि कश्चिद् याद् तदापि शब्दाश्रयत्वेनैव घटादिकं प्रत्याकाशस्य द्वितीयान्यथासिद्धिर्न शब्दाश्रयत्वेनाकाशस्य प्रथमान्यथासिद्धिसम्भवः, शब्दाश्रयत्वं शब्द
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १५३ व्यतिरेकरहिततया तेन प्राक्तनान्यथासिद्धदुर्वचत्वाच्च । ननु शब्दो द्रव्याश्रितोगुणत्वादित्याद्यनुमानाच्छब्दाश्रयत्वादिनोपस्थिते आकाशे विनापि शब्दपूर्ववृत्तित्वग्रहं ज्ञान-घटादिपूर्ववर्तित्वग्रहसम्भव इति चेत ? न-शब्दो द्रव्यहेतुको जन्यगुणत्वादित्याद्यनुमानादेव कार्यकारणभावलक्षणानुकूलतर्कप्रयुक्तात् तत्सिद्धेः । न चैवं संयोगएव, तस्य न घटं प्रति पृथगन्वयादिमत्त्वमिति 'पृथगन्वयादिमता 'येन इत्यनेन 'शब्देन' इत्यस्य ग्रहणाऽसम्भवादित्याह- शब्देस्येति । तेन शब्दाश्रयत्वेन । ननु आकाशे शब्दाश्रयत्वग्रहणं शब्द प्रति पूर्ववतित्वग्रहमन्तरापि 'शब्दो द्रव्याश्रितो गुणत्वाद्' इत्यनुमानेन द्रव्याश्रितत्वे सिद्धे पृथिव्यायाधितत्ववाधात् प्रथिव्याद्यष्टद्रव्यातिरिक्तद्रव्यसिद्धौ तद् द्रव्यमाकाशनामकमेवेत्याकाशाश्रितत्वे सिद्ध शब्दस्याकाशाश्रितत्वमाकाशस्य शब्दाश्रयत्वमन्तराऽनुपपन्नमित्यन्यथानुप. पत्त्यैवेति शब्दाश्रयत्वेनाकाशस्य ज्ञान-घटादिकं प्रति जनकत्वाभ्यु. पगमेनोक्तान्यथासिद्धिसम्भव इत्याशङ्कते- नन्विति । समाधत्ते-नेति । 'शब्दो द्रव्याधितो गुणत्वाद' इत्यनुमाने गुणत्वमस्तु द्रव्याश्रितत्वं मास्त्विति व्यभिचारशङ्कानिवर्तकोऽनुकूलतर्को नास्तीति न तेनाकाशसिद्धिसम्भवः, किन्तु जन्यगुणत्वावच्छिन्नं प्रति द्रव्यत्वेन कारणत्वमिति कार्यकारणभावलक्षणानुकूलतर्कसहकृतात् शब्दो द्रव्यहेतुको जन्यगुणत्वादित्यनुमानादेवाकाशस्य सिद्धिः , समवायेन शब्दं प्रति तादात्म्येन कारणत्वमेवाकाशस्य शब्द प्रति कारणत्वम् , ततश्चाकाशस्य शब्दसमवायिकारणत्वतः शब्दाश्रयत्वमपि सिध्यत्येवेति शब्दाश्रयत्वज्ञाने शब्दं प्रति पूर्ववर्तित्वज्ञानस्य नियमेनापेक्षणाद भवति शब्दाश्रयत्वेनाकाशस्य ज्ञान-घटादिकं प्रति कारणत्वे निरुक्तान्यथासिद्धिरित्याह- शब्दो द्रव्यहेतुक इति। तत्सिद्धः शब्दा. श्रयतयाऽऽकाशसिद्धेः। ननूक्तदिशा यथा ज्ञान-घटादिकं प्रति शब्दाश्रयत्वेनाकाशस्य जनकत्वाभ्युपगमेऽन्यथासिद्धिस्तथा संयोग
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् विभागादावप्याकाशस्याहेतुत्वापत्तिः ? द्रव्यत्वेन तद्धतुत्वसम्भवात् । अत एवाधारत्वेन काल-दिशोः कार्यसामान्यहेतुत्वं निष्प्रत्यूहम्, विनापि कालिकपरत्वादिपूर्ववर्तित्वग्रहमाधारत्वेन पूर्ववर्तित्वग्रहसम्भवात् । न चैवं विभुत्वेनाकाशस्यापि कार्यसामान्यहेतुत्वं स्यात् । विभागादिकं प्रत्यपीति संयोग विभागादिकारणत्वमपि तस्य न स्यादित्याशङ्कय प्रतिक्षिपति- न चंति । एवं शब्दाश्रयत्वेन जनकत्वे उक्त दिशा निरुक्तान्यथासिद्धत्वे । निषेधे हेतुमाह- द्रव्यत्वेनेति-संयोगविभागादेः समवायेन द्रव्यमात्र एवोत्पादेन तदनुरोधेन समवायेन संयोग-विभागादिकं प्रति तादात्म्येन द्रव्यत्वेन द्रव्यमात्रस्य कार. णत्वस्य वाच्यतया द्रव्यत्वेनाकाशस्यापि संयोग-विभागादिहेतुत्वसम्भवादित्यर्थः । अत एव एकरूपेणान्यथासिद्धस्याप्यन्यरूपेण कारण त्वादेव । कलिकपरत्वादि' इत्यादिपदात् कालिकाऽपरत्व-दैशिकपरत्वापरत्वानामुपग्रहः। विनापीति- कालिकपरत्वाऽपरत्वनिमित्तकारणत्वेन कालस्य देशिकपरत्वाऽपरत्वनिमित्तकारणत्वेन दिशश्च कार्यसामान्य प्रति कारणत्वं स्वीक्रियेत तर्हि कालस्य कालिकपरत्वाऽपरत्वे प्रतिपूर्ववर्तित्वं गृहीत्वैव कार्यसामान्य प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यत इति कालस्य कार्यसामान्यं प्रत्यन्यत्थासिद्धत्वं स्यात् , एवं दिशोऽपि दैशिकपरत्वाऽपरत्वे प्रति पूर्ववर्तित गृहीत्वैव कार्यसामान्य प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यत इति दिशः कार्यसामान्यं प्रत्यन्यथासिद्धत्वं भवेत् ; न चैषम् , किन्तु कार्यसामान्यं प्रति कालदिशोराधारत्वेनैव कारणत्वम्, कालस्य कालकृतविशेषणतासम्बन्धेन कालिकसम्बन्धापरपर्यायेण जगत आधारत्वम् , दिशश्च दिकृतविशेषणतासम्बन्धेन जगत आधार त्वमिति तदूपेण तयोः कार्यसामान्य प्रति कारणत्वाभ्युपगमे आधारत्वेन कार्यसामान्यं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहस्य कालिकपरत्वाऽपरत्वादिपूर्ववर्तित्वग्रहं विनापिसम्भवन निरुक्तान्यथासियापत्त्यसम्भवादित्यर्थः । कार्यसामान्यं प्रत्याकाशस्य विभुत्वेन कारणत्वमाशङ्कय प्रति.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १५५ आत्मत्वव्यापकविभुत्वेनान्यथासिद्धेः। न च स्वर्गादिपूर्ववर्तित्वेन गृहीत एव यागादावपूर्वपूर्ववर्तित्वग्रहाद् यागादिकमपूर्वादावन्यथासिद्धम् ? अन्यं प्रति पूर्ववर्तित्वानुपपादकं यस्य पूर्ववर्तित्वं गृह्यत. इत्यर्थात् , वस्तुतोऽन्यं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहनियतो यं प्रति यद्धर्माक्षिपति- न चैवमिति । कार्यसामान्य प्रति कारणत्वं काल-दिगात्मनाम् , तत्र कालस्य कालिकसम्बन्धेन सर्वकार्याधारत्वतः सर्वकार्य प्रति कारणत्वम्, दिशश्च दिक्कृतविशेषणतया कार्यसामान्याधारत्वतः कार्यसामान्यकारणत्वम् , कर्तृत्वेन कार्यत्वेन कार्यकारणभावस्य तु कुलालस्य घटं प्रति तन्तुवायस्य पटं प्रति कारणत्वमिति विशिष्य कार्यकारणभावे सति 'यद्विशेषयोः कार्यकारणभावस्तत्सामान्ययोरपि' इति न्यायात् सिद्धावात्मत्वेन सर्वात्मगतेन समान्यरूपेण कार्यसामान्य प्रति आत्मनः कारणत्वम्, आकाशस्य कार्यसमान्यं प्रति कारणत्वे न काचिद् युक्तिरस्ति, अथाप्यात्मनो विभुत्वेन यदि कार्यसामान्य प्रति हेतुत्व भवेत् तदा विभुत्वस्य कारणतावच्छेदकस्याः काशेऽपि सत्त्वात् तस्यापि विभुत्वेन कार्यसामान्यं प्रति कारणत्वं सिद्धयेदपि, किन्तु व्याप्यधर्मेण कारणत्वे सम्भवति व्यापकधर्मेणान्यथासिद्धत्वम् , अत एव :दण्डादीनां घटादिकं प्रति दण्डत्वादिरूपव्याप्यधर्मेण कारणत्वे सम्भवति तद्व्यापकेन द्रव्यत्वेनान्यथासिद्धत्वम् , तथा चात्मन आत्मत्वेन कारणत्वे तद्वयापकेन विभुत्वे. नान्यथासिद्धत्वमिति विभुत्वेन कारणतावच्छेदकतयाऽक्लप्तेनाकाशस्याप्यन्यथासिद्धिरिति निषेधहेतुमुपदर्शयति-आत्मत्वति । यागादेरदृष्ट प्रति द्वितीयान्यथासिद्धिमाशङ्कय परिहरति-न चेति। निषेधे हेतुमाह-अन्यं प्रतीति- तथा च अन्यं प्रति पूर्ववृत्तित्वे ज्ञात एक यं प्रति यस्यान्य प्रति पूर्ववर्तित्वानुपपादकं पूर्ववर्तित्वं गृह्यते तद् द्वितीयमिति फलितम्, न च तल्लक्षणं तत्र समन्वेति, स्वर्गादिकं प्रति पूर्ववर्तित्वे गृहीत एवाएं प्रति यागस्यान्यं प्रति पूर्ववर्तित्वा
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
वच्छिन्नस्य पूर्ववर्तित्वग्रहस्तं प्रति तद्धर्मावच्छिन्नमन्यथासिद्धमित्यर्थात्, यागादेः सुखहेतुतया विहितत्वेनापूर्वं प्रत्यन्यथासिद्धत्वेऽपि यागत्वादिना हेतुत्वं निष्प्रत्यूहम् आकाशस्यापि ज्ञान - घटादौ शब्दजनकत्वेनैवै तदन्यथासिद्धत्वम्, शब्दाश्रयत्वेन तु ' अन्यत्र नुपपादकं पूर्ववर्तित्वं गृह्यत इत्येवं सङ्घटने सत्युक्तलक्षणसमन्वयः स्याद्, न चवम्, अदृष्टं प्रति पूर्ववतित्वस्य यागगतस्य स्वगं प्रति पूर्ववर्तित्वस्योपपादकत्वेन तदनुपपादकत्वस्याभावात् । उक्त दोषोद्धाराय प्रकारान्तरमाह - वस्तुत इति । यागादेः सुखहेतुतया विहितत्वेन रूपेण यद्यपूर्व प्रति कारणत्वमुपेयते तदा सुखहेतुतया विहितत्वावाच्छिन्नस्य यागादेरपूर्व प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहः सुखविशेषलक्षणस्वर्गं प्रति पूर्ववतित्वग्रहनियत इत्यपूर्व प्रति सुखहेतुतया विहितत्वेन रूपेण यागो निरुक्तान्यथासिद्धिवानेव, अपूर्व प्रति यागत्वादिना यागादेः कारणत्वाभ्युपगमे तु यागत्वाद्यवच्छिन्नस्यापूर्व प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहो न स्वर्गं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहनियत इति यागत्वाद्यवच्छिन्नस्य यागादेनक्तान्यथासिद्धत्वमिति यागत्वादिना यागादेरपूर्वं प्रति कारणत्वं स्यादेवेत्याह- याग देरिति । आकाशस्यापि शब्दजनकत्वावच्छिन्नस्य ज्ञान- घटादिकं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहः शब्दं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रह नियत इति शब्दजनकत्वेन रूपेणाकाशस्य 'ज्ञान घटादिकं प्रति निरुक्तान्यथासिद्धत्वम्, यदि तु शब्दाश्रयत्वेन रूपेणाकाशस्य ज्ञान घटादिक प्रति कारणत्वमुपेयते तदा शब्दाश्रयत्वावच्छिन्नस्याकाशस्य ज्ञान - घटादिकं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहो न शब्द प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहनियत इति न शब्दाश्रयत्वेनाकाशस्य ज्ञान- घटादिक प्रति निरुक्तान्यथासिद्धत्वम्, किन्तु ' अन्यत्र लृप्तनियतपूर्ववर्तिन एव कार्यसम्भवे तत्सहभूतमन्यथासिद्धम् इति तृतीया•न्यथासिद्धिलक्षणाक्रान्तत्वात् तृतीयान्यथासिद्धिरेवेत्याह- आकाशस्यापीति । एतत् द्वितीयम् ।
,
"
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
क्लृप्त०' इत्यादिनैव । न चैवं मननव्यापारकश्रवणत्व-भ्रमिजनकत्वादिना जनकत्वानुपपत्तिः १ 'अन्यं प्रति पूर्ववर्तित्व एव०' इत्यत्र फलाननुगुणमन्यं प्रतीति वाच्यत्वात् ।
दीधितिकृतस्तु - " फलाननुगुणमन्यं प्रतीति न वाच्यम्, अत एव परामर्शजनकत्वेन तद्व्याप्तिज्ञानानां न कारणत्वमे तदन्यथासिद्धेः ।
[ १५७
"
ननु मननव्यापारकश्रवणेत्वेन रूपेणात्मश्रवणस्यात्मसाक्षात्कारं प्रति कारणत्वम्, भ्रमिजनकत्वेन रूपेण दण्डस्य घटं प्रति कारणत्वं च न स्यात्, मननव्यापारकश्रवणत्वावच्छिन्नस्यात्मश्रवणस्यात्मसाक्षात्कारं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहो मननं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहनियत इति निरुक्तद्वितीयान्यथासिद्धिलक्षणाक्रान्तत्वात् एवं भ्रमिजनकत्वावच्छिन्नस्य दण्डस्य घटं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहो भ्रमिं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रह नियत इति तस्यापि निरुक्तान्यथासिद्धिमत्त्वादित्याशङ्क्य प्रतिक्षिपति - न चैवमिति । 'अन्यम्' इत्यस्य फलाननुगुणमिति विशेषणं दीयते, मननमात्मसाक्षात्काररूपफलानुगुणम्, भ्रमिश्च घटात्मकफलानुगुणेति फलाननुगुणान्यशब्देन मननभ्रम्यादेर्धारणाऽसम्भवादुक्तलक्षणाभावान्न निरुक्तान्यथासिद्धत्वं श्रवणदण्डादीनामिति मननव्यापारकत्वेन श्रवणस्य, भ्रमिजनकत्वेन दण्डस्य च कारणत्वं निर्वहत्येवेति प्रतिक्षेपहेतुमाह - भन्यं प्रतीति । ' दीधितिकृतस्तु' इत्यस्य 'आहुः' इत्यनेन सम्बन्धः । फलाननुगुणत्वस्यान्यविशेषणतयाऽविवक्षितत्वादिव । ' अन्यं प्रति०' इत्यादिद्वितीयान्यथासिद्धेः, परामर्शजन त्वावच्छिम्नस्य तत्तद्व्याप्तिज्ञानस्यानुमितिं प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहः परामर्श प्रति पूर्ववर्तित्वग्रहनियत इति परामर्शजनकत्वावच्छिन्नं तत्तद्व्याप्तिज्ञानमन्यथासिद्धमित्येवं लक्षणसद्भावात्, 'अन्यम्' इत्यस्य फलाननुगुणमिति विशेषणे तु परामर्शस्यानुमितिरूपफलानुगुणत्वेन 'फलाननुगुणमन्यम्' इत्यनेन तद्धारणाऽसम्भवान्न निरुक्तान्यथासिद्धिः
अत एव एतदन्यथासिद्धेः
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविकृतिविभूषितम् न चैवं भ्रमिजनकत्वलक्षणदृढत्वेन दण्डे घटहेतुत्वं न स्यात्, इष्टत्वात् , दण्डत्वेनैव तत्त्वात् , कचिद् घटानुत्पादस्य भ्रमिरूपद्वाराऽभावेन सम्भवात् , क्षुद्रचक्रभ्रमिसमर्थान्महाचक्रसहिताद् दण्डात् घटानुत्पत्तौ तथैव वाच्यत्वाद् " इत्याहुः ॥२॥
'अन्यत्र क्लप्तनियतपूर्ववर्तिन एव कार्यसम्भवे तत्सहभृतं तृतीयम् , यथा-गन्धं प्रत्यन्यत्र क्लप्तपूर्ववर्तिताकगन्धप्रागभावेन स्यादित्याशयः। यदि च फलाननुगुणमिति विशेषणं न दीयते तदा निरुक्तान्यथासिद्धिसद्भावाद् भ्रमिजनकत्वेन दण्डस्य घटकारणत्वं न स्यादित्याशङ्कामिष्टापत्या परिहरति- न चेति । तत्त्वात् घटहेतु. त्वात् । क्वचित् भ्रमिजननाऽसमर्थदण्डसमवधानस्थले। भ्रमिजनकत्वलक्षणदृढत्वशालिदण्डत्वेन घटं प्रति दण्डस्य कारणतोभ्युपगमपक्षेऽपि तस्य भ्रमिद्वारा कारणत्वमवश्यं वाच्यमन्यथा क्षुद्रभ्रमि. जननसमर्थदण्डोऽपि भ्रमिजनकदण्डो भवत्येवेति ततोऽपि महाचक्रसहिताद् घटोत्पत्तिः स्यात्, भ्रमिद्वारा कारणत्वे तु क्षुद्रचक्रभ्रमिमात्रसमर्थन दण्डेन महाचक्रभ्रमणानुत्पादात् तद्रूपव्यापाराभावेन न घटोत्पत्तिरिति भ्रमिजनकत्वस्य कारणतावच्छेदकत्वे मानाभावादित्याह- क्षुद्रेति । तथैव भ्रमिद्वारा कारणत्वस्यैव दीधितिकृन्मते यथा भ्रमिजनकत्वलक्षणदृढत्वेन न दण्डस्य कारणत्वं किन्तु दण्डत्वेनैव, क्वचिद् घटानुत्पादस्य भ्रमिरूपव्यापाराभावादेव सम्भवः, तथा श्रवणस्याप्यात्मसाक्षात्कारं प्रति निदिध्यासं प्रति च न मननव्योपारकश्रवणत्वेन कारणत्वं किन्तु श्रवणत्वेनैव, क्वचित् तत आत्मसाक्षात्कारानुत्पादस्य मननलक्षणव्यापाराभावादेव सम्भव इत्याशयः ।
तृतीयान्यथासिद्धिं निरूपयति- अन्यत्रेति। उदाहरति- यथेति । भन्यत्र अपाक जगन्धस्थले । तत्सहभूतेति-गन्धप्रागभावसहभूतेत्यर्थः।
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १५९
तत्सह भूतरूपप्रागभावादि पाकजगन्धं प्रत्यन्यथासिद्धम्' यथावाघटान्तरं प्रति क्लृप्तपूर्ववर्तिताकदण्डादिजातीयेन तत्सहभूतं तद्रा. सभादिकं तद्घटादौ, दण्डादिना चक्रादेर्मिंथोऽन्यथासिद्धिवारणायोक्तम्- 'कार्यसम्भवे' इति । न च पञ्चम्यर्थहेतुत्वप्रवेशे आत्माश्रयः १ 'पृथगन्वय- व्यतिरेकराहित्ये सत्यन्यत्रक्लप्स नियतपूर्ववर्तिताक सहभूतम्' इत्यर्थस्य वाच्यत्वात् हन्त ! एवं रूपप्रागभावेनैव गन्धप्रागउदाहरणान्तरमाह - यथा वेति । घटान्तरं प्रति रासभा समवधाने दण्ड- चत्रादितो जायमानघटं प्रति । तत्सहभूतं दण्डादिजातीयसहभूतम् । तदाविति घटत्वावच्छिनं प्रति नियत पूर्ववर्तित्वाभावादेव रासभस्य न कारणत्वसम्भव इति न घटत्वावच्छिने तद्रासभादेरन्यथासिद्धत्वमित्यभिसन्धाय 'तद्वटादो' इत्युक्तम्, 'अन्यथासिद्धम्' इत्यनुषज्यते । अन्यत्र कुप्तनियतपूर्ववति प्रत्येकं दण्डादि तत्सहभूतं चत्रादि, एवमन्यत्र क्लृप्तनियतपूर्ववर्ति चक्रादि तत्सहभूतं दण्डादीति कृत्वा सर्वेषां दण्ड- चक्रादीनामन्यथासिद्धत्वं प्रसज्यत इत्यत उक्तम्- 'कार्यसम्भवे ' इति । दण्ड- चक्रादीनां मध्यादेकैकमात्र सत्त्वतो न कार्यसम्भवः, किन्तु समग्रादेव दण्ड-चक्रादित इति तत्सहभूतत्वं तद्भिन्न एवेति न दण्डादिपूक्तान्यथासिद्धिप्रसङ्ग इत्याह- दण्डादिनेति । ननु ' अन्यत्र क्लृप्तनियतपूर्ववर्तिनः' इत्यत्र पञ्चम्यर्थः कारणत्वम्, तस्यान्यथासिद्धिशरीरे प्रवेशः, अन्यथासिद्धेश्च कारणत्वघटकान्यथासिद्धिशून्यत्वे प्रतियोगिविधया प्रवेश इत्येवमन्योन्याश्रये परम्परया कारणत्वस्य कारणत्वापेक्षत्वादात्माश्रयोऽपि स्यादित्याशङ्कां प्रति न चेति । कारणत्वाऽघटित निरुक्तान्यथासिद्धिनिर्वचनेन तत्परिहारहेतुमुपदर्शयति- पृथगन्वयव्यतिरेकराहित्ये सतीति- अन्यत्र क्लृप्तनियतपूर्ववर्तिताकस्य चक्रस्य सक्षभूतत्वं चक्रादौ समस्ति, अन्यत्र क्लृप्तनियतपूर्ववर्तिताकस्य चक्रस्य सहभूतत्वं च दण्डादौ समस्तीत्येवं सर्वेषां दण्ड-चक्रादीनामन्यथासिद्धत्वं प्रसज्येतेति
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृत्तिविभूषितम् भावः किं नान्यथासिद्धः पृथगन्वयव्यतिरेकसाहित्यराहित्ययोरुभयत्र तौल्यात् , मैवम्-'अन्यत्र क्लप्त०' इत्यस्य 'अवश्यक्लप्त०' इत्यर्थकरणात् , अवश्यक्लप्तश्च गन्धप्रागभाव एव, गन्धरूपप्रतियोग्युपस्थितौ शीघ्रोपस्थितिलाघवात् , इत एव महत्त्वस्यान्यत्र क्लप्तत्वातद्वारणाय सत्यन्तम् , तथा च दण्ड-चक्रादीनां पृथगन्वय-व्यतिरेकवत्त्वस्यैव भावेन तद्राहित्याभावान्नान्यथासिद्धिप्रसङ्गः । इत्थं तृतीयान्यथासिद्धिनिर्वचने परः शङ्कते- हन्त ! एवमिति- गन्धप्रागभावेन रूपभागभावस्यान्यथासिद्धीकरणे यथा पृथगन्वय-व्यतिरेकराहित्यं रूपप्रागभावे, गन्धप्रागभावसत्त्वे नियमतो रूपप्रागभावसत्त्वमिति कृत्या, तथा रूपप्रागभावसत्त्वे नियमतो गन्धप्रागभावसत्त्वमित्यतो गन्धप्रागभावेऽपि पृथगन्वय-व्यतिरेकराहित्यं समस्ति, यथा चान्यत्रक्लप्तनियतपूर्ववर्तिताकस्य गन्धप्रागभावस्य साहित्यं रूपप्रागभावे, तथाऽन्यत्रक्लप्तनियतपूर्ववर्तिताकस्य रूपप्रागभावस्य साहित्यं गन्धप्रागभावेऽपीत्युभयत्र लक्षणसद्भावाद् गन्धप्रागभावेन पाकजगन्धं प्रति यथा रूपप्रागभावोऽन्यथासिद्धस्तथा तं प्रत्येव रूपप्रागभावेन गन्धाभावोऽप्यन्यथासिद्धः स्यादित्यर्थः। समाधत्ते- मवमिति । गन्ध प्रति गन्धप्रागभाव एवावश्यक्लप्तो न रूपप्रागभाव इत्यत्र किं विनिगमकमित्यपेक्षायामाह- गन्धरूपेति- यस्य कारणत्वकल्पने लाघवं सोऽवश्यक्लप्त इति, लाघवं च शरीरकृतं सम्बन्धकृतमुपस्थितिकृतं चेति, प्रकृते गन्धं प्रति कारणत्वविचारे गन्धरूपप्रतियोगिज्ञानसद्भावाद् गन्धप्रागभावो झटित्युपस्थितो भवति, गन्धरूपसह. चरितज्ञानतश्च रूपात्मकप्रतियोगिन उपस्थितौ रूपप्रागभावोपस्थितिर्भवतीति रूपप्रागभावस्तदपेक्षया विलम्बोपस्थितिक इत्येव मुपस्थितिकृतलाघवसद्भावाद् गन्धप्रागभाव एवाऽवश्यक्लप्तनियतपूर्ववर्तिताक इति तत्सहभूतत्वाद् रूपप्रागभावस्य पाकजगन्धं प्रत्यन्यथासिद्धत्वमित्यर्थः। इत एव लाघवतोऽवश्यक्लप्तत्वस्यादरणादेव,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १६१ भावेऽप्यनेकद्रव्यवत्वं द्रव्यचाक्षुषादौ तेनान्यथासिद्धम् , महत्त्वस्य शरीरलाघवेनावश्यकत्वात्, अत एव च व्यापकधर्मावच्छिन्नस्य व्याप्यधर्मावच्छिन्नेनान्यथासिद्धिः, कारणाल्पत्वलाघवात् । न चैवं
यत्र यत्र अपकृष्टमहत्त्वं तत्र तत्रानेकद्रव्यवत्त्वमपि समस्तीति अनेकद्रव्यवत्त्वं विहाय नान्यत्र क्लप्तं महत्त्वमिति महत्त्वस्यान्यत्र क्लप्तत्वाभावेऽपि लाघवतोऽवश्यक्लप्तं महत्त्वमिति तेन द्रव्यचाक्षुषादावनेकद्रव्यवत्त्वमन्यथासिद्धमित्यर्थः। केन लाघवेन महत्त्वस्यावश्यक्लप्तत्वमित्यपेक्षायामाह-महत्त्वस्येति-महत्त्वत्वं सामान्यम् , तद्वद् महत्त्वम्, अनेकद्रव्यवत्वं चानेकद्रव्याश्रिताश्रितत्वमित्यनेकद्रव्यवत्त्वशरीरापेक्षया महत्त्वशरीरं लघुभूतमिति शरीरलाघवेन महत्त्वस्यावश्यक्लप्तत्वमित्यर्थः। अत एव लाघवतोऽवश्यक्लप्तत्वस्य स्वीकारादेव । व्यापकधर्मावच्छिन्नस्य द्रव्यत्वरूपव्यापकधर्मावच्छिन्नस्य । व्याप्यधर्मावच्छिन्नेन दण्डत्वरूपव्याप्यधर्मावच्छिन्नेन । अन्यथासिद्धिः घटकार्य प्रत्यन्यथासिद्धिः । व्यापकधर्मावच्छिन्नापेक्षया व्याप्यधर्मावस्छिन्ने किंकृतं लाघवम्? उभयत्र कारणतावच्छेदकत्वस्य सामान्य पव भाषादित्यपेक्षायामाह- कारणाल्पत्वलाघवादिति-द्रव्यत्वावच्छिन्नस्य कारणत्वे कारणतावच्छेदकधर्मवत्त्वरूपस्वरूपयोग्यतालक्षणं कारणत्वं द्रव्यमात्र एव स्यादिति बहूनि द्रव्याणि कारणानि स्युः, दण्डत्वाघच्छिन्नस्य कारणत्वे तु कारणतावच्छेदकदण्डत्ववत्त्वरूपस्वरूपयोग्यतालक्षणं कारणत्वमल्पीयसामेव दण्डानामिति कारणाल्पत्व. लाघवाद् दण्डस्य दण्डत्वेन घटं प्रति कारणत्वं द्रव्यत्वेनान्यथासिद्धिरित्यर्थः। ननु दण्डस्य घटं प्रति जनकत्वं स्वजन्यभ्रमिजन्यत्वसम्बन्धेन, दण्डरूपस्य तु स्वाश्रयजन्यभ्रमिजन्यत्वसम्बन्धेनेति दण्डरूपस्य कारणतावच्छेदकसम्बन्धापेक्षया दण्डस्य सम्बन्धो लघुभूत इति सम्बन्धकृतलाघवादवश्यक्लप्तनियतपूविर्तिनो दण्डस्य सहभूतत्वाद् दण्डरूपादिकमन्यथासिद्धौमति तृतीयान्यथासिद्धयैव दण्डरूपा.
૧૧
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् सम्बन्धलाघवाद् दण्डादिनाऽऽवश्यकेन दण्डरूपादेरित एवान्यथासिद्धौ प्रथमवैयर्थ्यम् ? तल्लाघवकृतावश्यकत्वस्यात्राप्रवेशात् ॥३॥
यमादायव यस्यान्वय-व्यतिरेको गृह्येते तेन तद् अन्यथासिद्धमिति चतुर्थम् , यथा-घटं प्रति दण्डेन दण्डत्वम् , आद्येऽवच्छेदकेनावच्छेद्यस्यात्र चावच्छेद्येनावच्छेदकस्यान्यथासिद्धिरिति भेदः ॥४॥ देरन्यथासिद्धत्वे तदर्थम् 'येन सहैव यस्य यं प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यते तदन्यथासिद्धम्' इति प्रथमान्यथासिद्धपरिकल्पनं व्यर्थमित्याशङ्कां प्रतिक्षिपति-न चेति । एवम् उक्तप्रकारेण । इत एव तृतीयान्यथासिद्धित एव । निषेधे हेतुमाह-तलाघवकृतेति- सम्बन्धलाघवकृतेत्यर्थः। भत्र तृतीयान्यथासिद्धिलक्षणे सम्बन्धलाघवकृतावश्यकत्वस्य तृतीयान्यथासिद्धिलक्षणे प्रवेशे प्रथमान्यथासिद्धरनेनैव गतार्थत्वे प्रथमान्यथासिद्धिमुपादाय प्राचां पश्चान्यथासिद्धिप्रवादो भज्यतेति तत्प्रवाद. रक्षणमेव तदप्रवेशबीजमिति भावः ॥३॥
चतुर्थान्यथासिद्धिं निरूपति- यमदायैवेति। उदाहरति- यथेति। यमदायैव दण्डमादायव, यस्य दण्डत्वस्य, अन्वय-व्यतिरेको गृह्येते, तेन दण्डेन तद् दण्डत्वमन्यथासिद्धमित्येवं लक्षणसमन्वयः। प्रथमान्यथासिद्धितस्तुरीयान्यथासिद्धलक्षण्यं दर्शयति- आद्य इति-प्रथमान्यथासिद्धौ दण्डरूपनिष्ठकारणत्वे दण्डस्य विशेषणत्वादवच्छेदकत्वं रूपस्य विशेष्यत्वादवच्छेद्यत्वं 'दण्डरूपं घटपूर्ववर्ति' इति प्रतीतौ भासत इत्यवच्छेदकेन दण्डेनावच्छेद्यस्य तद्रूपस्यान्यथासिद्धिः, चतुर्थे दण्डत्वस्य कारणत्वे दण्डत्वस्याखण्डस्य पूर्ववर्तित्वग्रहे न किमप्यवच्छेदकतया भासत इति 'दण्डः घटपूर्ववर्ती' इत्येव ग्रहो दण्डत्वस्यापि पूर्ववर्तित्वग्रहरूपो वाच्यः, तत्र विशेषणतया भासमानस्य दण्डत्वस्थावच्छेदकत्वं विशेष्यतया भासमानस्य दण्डस्यावच्छेद्यत्वमित्यघच्छेद्येन दण्डेनावच्छेदकस्य दण्डत्वस्यान्यथासिद्धिरित्येवं प्रथमचतुर्थान्यथासिद्धयोर्भेद इत्यर्थः ॥४॥
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १६३ स्वजन्यस्य यं प्रति पूर्ववर्तित्वे ज्ञाते स्वस्य तत्वं ज्ञायते तं प्रति खमन्यथासिद्धमिति पश्चमम् , यथा-घटं प्रति कुलालेन तत्पिता, घटं प्रत्यस्य साक्षादहेतुत्वेन कुलाले घटजनकत्वं ज्ञात्वैव तद्वारा तस्य पूर्वभावग्रहात् , तदुक्तं मणिकृता- “यत्र जन्यस्य पूर्वभावं ज्ञात्वा जनकस्य तगृहस्तत्र जन्येन जनकमन्यथासिद्धम् , यत्र तु जनकस्य पूर्वभावं ज्ञात्वा जन्यस्य तगृहस्तत्र तद्वारा जनकत्वं यागस्येवापूर्वद्वारा" इति । न चायमान सगृह्यते, भ्रमिजनकत्वादिना हेतुत्व
पञ्चमान्यथासिद्धिं निरूपयति- स्वजन्यस्येति । तत्त्वं पूर्ववर्तित्वम् । उदाहरति- यथेति । लक्षणसङ्गमनमित्थम् - स्वजन्यस्य कुलालपितृजन्यस्य कुलालस्य, यं प्रति घटं प्रति, पूर्ववर्तित्वे ज्ञाते सति, स्वस्थ कुलालपितुः, घटं प्रति पूर्ववर्तित्वं ज्ञायत इति तं प्रति घटं प्रति, स्वं कुलालपिताऽन्यथासिद्ध इति । कथं कुलालस्य घटपूर्ववर्तित्वे शाते सत्येव कुलालपितुर्घटपूर्ववर्तित्वं ज्ञायत इत्यपेक्षायामाह- घट प्रतीति। अस्य कुलालपितुः। साक्षादहेतुत्वेन कुलालमव्यापारीकृत्य हेतुत्वाभावेन। तद्घारा कुलालद्वारा। तस्य कुलालपितुः। उक्तार्थे चिन्तामणिग्रन्थरत्नप्रणेतुर्गङ्गेशोपाध्यायस्य सम्मति दर्शयति- तदुक्तमिति । यत्र घटे, जन्यस्य कुलालस्य, पूर्वभावं पूर्ववर्तित्वम् , ज्ञात्वा ज्ञात्वैव, जनकस्य कुलालपितुः, तद्ग्रहः पूर्ववर्तित्वग्रहः, तत्र घटे, जन्येन कुलालेन, जनक जनकः कुलालपिता, अन्यथासिद इत्यर्थः। यत्र तु स्वर्गादौ पुनः, जनकस्य अपूर्वजनकस्य यागस्य, पूर्व भावं ज्ञात्वा पूर्ववर्तित्वं ज्ञात्वा, जन्यस्य यागजन्यस्यापूर्वस्य, तद्ग्रहः तत्पूर्ववर्तित्वग्रहः, तत्र स्वर्गादौ, तवारा अपूर्वद्वारा । ननु कुलालेन सहैव कुलालपितुर्घटं प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यत इति कुलालेन कुलालपितुर्घटं प्रत्यन्यथासिद्धिरित्येवं प्रथमान्यथासिद्धयैव कुलालपितुरन्यथासिद्धत्वसम्भवात् पञ्चमान्यथासिद्धिकल्पना तदर्थ व्यर्थत्याशङ्कां प्रतिक्षिपति-न चेति- अयं कुलाल
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
रक्षायै तत्र 'यस्य' इति यत्पदार्थे 'येन' इति यत्पदार्थनियतपूर्ववर्तिभिन्नस्येति विशेषणध्रौव्यात् नापि द्वितीयेन, तत्र फलाननु
"
पिता, आयेन प्रथमान्यथासिद्धत्वेन, न च संगृह्यत इत्यन्वयः । भ्रमिजनकत्वादिना दण्डस्य घटं प्रति जनकत्वमपि यथाश्रुतप्रथमान्यथासिद्धिसद्भावतो न स्यात्, यतो भ्रमणेन सहैव भ्रमिजनकस्य दण्डस्य घटं प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यत इत्येवमाद्यान्यथासिद्धिलक्षणस्य यथाश्रुत. स्यास्ति सद्भाव इति, तस्मादाद्यान्यथासिद्धिलक्षणमित्थं परिष्करणीयम् - येन सहैव यत्पदार्थनियतपूर्ववर्तिभिन्नस्य यस्य यं प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यते तेन तस्यान्यथासिद्धिरिति, यत्पदार्थनियत' इत्यत्र यत्पदार्थच 'येन' इति तृतीयान्तयत्पदार्थों ग्राह्यः तथा च ' येन' इत्यनेन 'भ्रमणेन' इत्यस्य ग्रहणे यत्पदार्थो भ्रमणमेव, तन्नियतपूर्ववत्यैव भ्रमिजनको दण्ड इति तद्भिन्नत्वस्य भ्रमिजनकदण्डेऽभावाद् 'यस्य' इत्यनेन 'भ्रमिजनकदण्डस्य' इत्यस्य ग्रहणं न सम्भवतीति नाद्यान्यथासिद्धिस्तस्य, एवं च 'येन' इत्यनेन 'कुलालेन' इत्यस्य ग्रहणे यत्पदार्थः कुलाल पव, तन्नियतपूर्ववर्त्येव कुलालपितेति तद्भिन्नत्वं न कुलालपितुरिति 'यत्पदार्थनियतपूर्ववर्तिभिन्नस्य यस्य' इत्यनेन 'कुलालपितुः' इत्यस्य ग्रहणासम्भवेन नोक्तलक्षणं कुलालपितरीति प्रथमेन गतार्थत्वाऽसम्भवात् पञ्चमान्यथासिद्धिकल्पनाssवश्यकीति निषेधहेतुमुपदर्शयति- भ्रमिजन करवादिनेति । हेतुत्वरक्षायै घटं प्रति दण्डस्य कारणत्वरक्षायै । तत्र प्रथमान्यथासिद्धिलक्षणे । 'यस्य' इति यत्पदार्थे 'यस्य' इत्येतद्घटकयत्पदार्थे । 'येन' इति यत्पदार्थेति - 'येन' इत्येतद्भटकयत्पादार्थेत्यर्थः । नन्वेवमपि अन्यं प्रति पूर्ववर्तित्वे ज्ञात एव यस्य यं प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यते तं प्रति तदन्यथासिद्धमिति द्वितीयान्यथासिद्धयैव कुलालपितुरन्यथासिद्धत्वं सम्भवति, यतोऽन्यं प्रति कुलालं प्रति कुलालपितुः पूर्ववर्तित्वे ज्ञाते एव घटं प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यत इति, तथा च कुलालपितुरन्यथासिद्धत्वाय पञ्च
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
. [ १६५ गुणं प्रतीति वाच्यत्वादिति दिग ॥५॥
तृतीय-चतुर्योरभेदात् पञ्चम्याश्च द्वितीयस्यामन्तर्भावात् विधवाऽन्यथासिद्धिरिति केचित् ।
परे तु-"एकैवान्यथासिद्धिः 'अवश्यक्लृप्त०' इत्याद्या, नानाविधलाघवकृतावश्यकत्वप्रपश्चार्थमन्याभिधानम्" इत्याहुः ॥ ___ अथ कपालादेव्यत्वादिनान्यथासिद्धत्वात् कपालत्वादिनापि हेतुत्वं न स्यादिति चेत् ? न-अन्यथासिद्धियनिरूपकनियतपूर्वमान्यथासिद्धिकल्पना व्यर्थत्याशङ्कां प्रतिक्षिपति- नापि द्वितीयेनेति । निषेधहेतुमाह- तत्रेति- द्वितीयान्यथासिद्धावित्यर्थः । फलाननुगुणं प्रतीति वाच्यत्वात् 'अन्यं प्रति' इत्यनेन 'फलाननुगुणमन्यं प्रति' इत्यस्य विवक्षितत्वात्, तथा च कुलालो घटरूपफलानुगुण पवेति 'कुलालं प्रति' इत्यस्य ग्रहीतुमशक्यत्वान्न द्वितीयान्यथासिद्धिः कुलालपितुरिति तत्सङ्ग्रहाय पञ्चमान्यथासिद्धिकल्पनाऽऽवश्यकीत्यर्थः ॥५॥
अन्यथासिद्धित्रैविध्यवादिमतमुपदर्शयति- तृतीयेति- स्पष्टम् । अन्यथासिद्धिरेकैवेति मतमुपदर्शयति- परे विति-अस्य 'आहुः' इत्यनेन सम्बन्धः। 'अवश्यक्लप्त०' इत्यायेति-अवश्यक्लप्तनियतपूर्ववर्तिन एव कार्यसम्भवे तत्सहभूतत्वमिति तृतीयान्यथासिद्धित्वेनोपदर्शिताऽ. न्यथासिद्धिरेकैव, तेनैव सर्वेषामन्यथासिद्धानां सङ्ग्रहादित्यर्थः । किमर्थ तर्हि प्राचां पश्चान्यथासिद्धिनिरूपणमित्यपेक्षायामाहनानाविधेति।
नन्वनन्यथासिद्धत्वे सति नियतपूर्ववर्तित्वं कारणत्वं न सम्भवति, तथा सति व्यापकधर्मेण द्रव्यत्वादिनाऽन्यथासिद्धत्वस्यैव कपालादौ सत्त्वेन सत्यन्ताऽभावात् कपालादेः कारणत्वमेव न स्यादित्याशङ्कते- अथेति । प्रतिक्षिपति- नेति-द्रव्यत्वादिनाऽन्यथासिद्धत्वे द्रव्यत्वादिकमन्यथासिद्धिनिरूपकम्, न तु कपालत्वादिकं तथेति
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६ ] .
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् वर्तितावच्छेदकरूपवच तत्त्वमित्यदोषात् , धूमाद्यनुपधायकवह्वथादिसाधारण्यायाऽवच्छेदकरूपनिवेशः, धूमादौ रासभादेवूमध्वंसादेव हेतुत्ववारणाय नियतपूर्ववर्तीति, नियमतोऽव्यवहितपूर्वकालवीत्यर्थः। न च धूमाव्यवहितपूर्वकाले कचिद्रासभादेरपि सत्त्वाद् एतद् रासभाद्यव्यावर्तकम् ? तद्रासभत्वादिना रासभादिव्यावर्तकत्वेनास्य अन्यथासिद्धयनिरूपकं सद् नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकरूपं कपालत्वादि, तद्वत्त्व कपालादावस्तीति कारणत्वं तस्य निर्वहतीत्यर्थः। येन वह्नयादिना धूमादिकं नोत्पद्यते तत्र धूमादिनियतपूवतित्वस्याभावाद् धूमादिकारणत्वं न स्यादतो. नियतपूर्वांततावच्छेकरूपनिवेश इत्याहधूमायनुपथा कति-तथा च नियतपूर्ववतितावच्छेदकवह्नित्वादिरूपवत्त्वस्य धूमाद्यनुपधायकवढ्यादावपि सत्त्वात् कारणत्वं सम्भवतीत्यर्थः । अन्यथासिद्धानरूपकधर्मवत्त्वस्य कारणत्वलक्षणत्वे तद्धटत्वाद्यवच्छिन्नं प्रति अन्यथासिद्धिनिरूपकस्यापि रासभत्वादेर्घटत्वाद्यवच्छिन्नं प्रत्यन्यथासिद्धयनिरूपकतया तद्वत्त्वमादाय रासभादेः कारणत्वं स्यादतो नियतत्वस्य निवेशः, धूमध्वंसत्वादिकं धूमत्वाद्यवच्छिन्नं प्रत्यन्यथासिद्धयनिरूपकं धूमस्योत्तरकाले नियमतस्तद्ध्वंसो भवत्येवेति धूनियततावच्छेदकमपीति तद्वत्त्वाद् धूमध्वंसादेधूमादिकं प्रति कारणत्वं प्रसज्येतेत्यतो नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकनिवेश इत्याहधूमादाविति । रासमत्वादिकमपि घटत्वाद्यर्वाच्छन्नस्य पूर्ववर्तितावच्छेदकं स्यादेव, सर्वेषामपि घटादीनां यदा कदाचित् पूर्वकाले रासभस्य यस्य कस्यचित् सत्त्वसम्भबादत आह- नियमतोऽव्यवहितेति । धूमाद्यव्यवहितकालेऽपि नियमतः क्वचिद्रासभादिसत्त्वादेवमपि तत्र कारणत्वापत्तिः स्यादित्याशङ्कय प्रतिक्षिपति- न चेति । एतत् 'नियमतोऽ व्यवहित०' इत्यादि विशेषणम् । निषेधे हेतुमाह- तद्रासभत्वादिनेतियदि नियमतोऽव्यवहितपूर्ववर्तित्वं कारणत्वलक्षणे न निवेश्यते किन्त्वव्यवहितपूर्ववर्तित्वमात्रं तदा तद्रासभत्वादिना रासभादेरपि
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १६७ सफलत्वात् , रासभत्वादिना त्वन्यथासिद्धेरेवाहेतुत्वात् । न च तद्रा. सभत्वादिनापि तत एवाहेतुत्वम् , तद्भूमादिकं प्रति तद्विरुद्धदिकालतद्रासभादेस्तत्कारणासहभूतत्वेन यथोक्तान्यथासिद्ध्यभावात् ,
धूमत्वाश्रययत्किञ्चिद्भूमाव्यवहितपूर्ववर्तित्वाद् धूमं प्रति तद्रासभत्वा. दिना रासभादेरपि कारणत्वमापद्येत, नियमतोऽव्यवहितपूर्ववर्तित्वस्य तत्र प्रवेशे च तस्य कार्याव्यवहितप्राक्क्षणावच्छेदेन कार्यसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वरूपतया तद्रासमत्वस्य धूमाव्यवहितप्राक्क्षणावच्छेदेन धूमसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगिताया अवच्छेदकत्वेन न तदनवच्छेदकत्वमिति तद्रासभत्वमादाय निरुक्तस्य नियमतोऽव्यवहितपूर्ववर्तित्वस्य धूमं प्रति रासभादेरभावेन न कारणत्वप्रसङ्ग इति तद्रासभत्वादिना रासभादिव्यावर्तकत्वेनास्य नियमांशनिवेशस्य सफलत्वादित्यर्थः। ननु धूमाव्यवहितपूर्वक्षणावच्छेदेन धूमाधिकरणे रासभत्वावच्छिन्नस्य कालिकेन सत्तया रासभत्वस्य तवृत्त्यभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वेन तद्वत्त्वाद् रासभस्य धूमं प्रति कारणत्वापत्तिनियमांशनिवेशेऽपीत्यत आह- रासभत्वादिनेति- तथा च रासभत्वादिना धूमं प्रति नियमतोऽव्यवहितपूर्ववर्तित्वेऽपि, अन्यथासिद्धेरेव- अन्यथासिद्धिशून्यत्वस्य कारणलक्षणसन्निविष्टस्याभावादेव, अहेतुत्वात्- कारणत्वाभावादित्यर्थः। ननु धूमत्वावच्छिन्नं प्रति तद्रासभत्वादिनाऽप्यन्यथासिद्धेरेव न रासभादेः कारणत्वापत्तिरिति नियमांशो व्यर्थ एवेत्याशङ्कय प्रतिक्षिपति- न चेति । तत एव अन्यथासिद्धेरेव । 'अन्यत्रफ्लप्तनियतपूववर्तिन एव कार्यसम्भवे तत्सहभूतमन्यथासिद्धम्' इति तृतीयान्यथासिद्धिमत्त्वादेव तद्रासभत्वादिना रासभादेधूमादिकं प्रत्यन्यथासिद्धत्वं वाच्यम्, न च तत् सम्भवति, तद्रासभाद्यसमानकालीनस्य तद्रासभादिविरुद्ध दिगवर्तितळूमादेरपि धूमत्वाद्यवच्छिन्नतया तत्कारणसहभूतत्वस्य तद्विरुद्धदिक कालस्य तद्रासभा
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् विशेष्यभागसाफल्याय नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकेन येन कारणत्वाव्यवहारस्तद्रूपेणैवान्यथासिद्धर्वाच्यत्वाच । यद्वा दैशिकव्यापकतावच्छेदकत्वमपि नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकविशेषणम् , इत्थं च दैशिक
देरभावादिति निषेधहेतुमुपदर्शयति- तळूमादिक प्रतीति । तद्विरुद्धतितद्धमादिविरुद्धेत्यर्थः। तत्कारणेति-तमादिकारणेत्यर्थः। यथोक्तान्यथासिद्धयभावादिति- 'अन्यत्र क्लप्तनियतपूर्ववतिन एव कार्यसम्भवे तत्सहभूतम् ' इतिलक्षणलक्षितान्यथासियभावादित्यर्थः । यद् यद् न कारणं तस्य सर्वस्यान्यथासिद्धत्वाभ्युपगमेऽनन्यथासिद्धत्वमात्रस्यैव कारणत्वलक्षणत्वसम्भवान्नियतपूर्ववर्तित्वरूपविशेष्यभागः कारणत्वलक्षणप्रविष्टो व्यर्थः स्याद् , अतस्तस्य व्यर्थत्वापत्तिपरिहाराय नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकेन येन रूपेण न कारणत्वव्यवहारस्तेनैव रूपेणान्यथासिद्धत्वमित्यस्य वाच्यत्वेन तद्रासभत्वादे—मत्वाद्यवच्छिन्नं प्रति नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकत्वाभावात् तद्रूपेणाऽनन्यथासिद्धित्वस्य भावेन तद्रूपेण रासभादेः कोरणत्ववारणाय 'नियमतोऽव्यवहितपूर्वकालवृत्तितावच्छेदक' इति विशेषणं सफलमित्याहविशेष्यभागसाफल्यायेति-नियतपूर्ववर्तितांशसाफल्यायेत्यर्थः। धूमत्वाद्यवच्छिन्नाव्यवहितपूर्वकाले यत्र कुत्रचिद् देशे नियमतो रासभत्वाद्यवच्छिन्नस्य सत्त्वेऽपि यत्र यत्र देशे धूमत्वाद्यवच्छिन्नमुत्पद्यते तत्र सर्वत्र न रासभत्वाद्यवच्छिन्नस्य सत्त्वमिति नियतपूर्ववर्तितावच्छेदके दैशिकव्यापकतावच्छेदकत्वविशेषणदाने रासभत्वादेस्तादृशरूपतया धारणाऽसम्भवान्न तेन रासभादेः कारणत्वप्रसङ्ग इत्याह- यद्वति । यदि दैशिकव्यापकतावच्छेदकत्वमपि नियतर्ववर्तितावच्छेदकधर्मविशेषणतया कारणतालक्षणे निवेश्यते तदा तत्कार्याधिकरणदेशवृत्त्यत्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वं कारणत्वमित्येव कारणत्वलक्षणमस्तु, कार्याव्यवहितप्राक्क्षणावच्छेदेनेत्यादिकालिकव्यापकत्वनिवेशस्तत्र त्यज्यतामित्यत आह-इत्थं चेति- दैशिकव्यापकता
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
अतेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १६९
व्यापकताशालितत्तद्धूमादेर्मिथो हेतुत्ववारणाय कालिकव्यापकत्वनिवेशः, अत एव दैशिक-कालिकव्यापकताद्वयगर्भमेकमेव कारणत्वमिति वदन्ति ।
वच्छेकत्वस्य नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकविशेषणतयोपादाने चेत्यर्थः । दैशिकेति यद्देशे पर्वतादिस्वरूपे पर्वतीयधूमो वर्तते पर्वतीयवह्निरपि वर्तत इति पर्वतीयधूमाधिकरण देशवृत्त्यत्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदकपर्वतीयवह्नित्ववत्त्वलक्षणपर्वतीयधूमनिरूपितकारणत्वं यथा
पर्वतीयवस्तथा पर्वतीयवह्नयधिकरणदेशवृत्त्यत्यन्ताभावप्रतियोगिता
नवच्छेदकपर्वतीयधूमत्ववत्त्वलक्षणपर्वतीयवह्निनिरूपितकारणत्वं पर्वतीयधूमेऽपि वर्तत इति पर्वतीयधूमस्य कारणं वह्निरिव पर्वतीयवह्निकारणं पर्वतीय धूमो ऽपि स्यादित्येवमेकदेशवर्तितत्तद्धूमादेर्मिथः कारणत्वापत्तेर्वारणाय कालिक व्यापकत्वस्यापि कारणत्वलक्षणे निवेशः, तथा च तद्धूमाव्यवहितप्राक्क्षणे यथा तद्रह्नेः सत्त्वात् कालिकतधूमव्यापकत्वं तद्वह्नौ समस्ति न तथा कालिकतद्वह्निव्यापकत्वं तद्भूमे तस्य तद्वह्नयधिकरणदेशे तद्वह्नयव्यवहितप्राक् क्षणावच्छेदेनाऽसत्त्वेन कालिकतद्वह्निव्यापकत्वस्याभावादित्यर्थः । अत एव दैशिकव्यापक व कालिकव्यापकत्वोभयस्य कारणत्वलक्षणे निवेशस्यावश्यकत्वादेव । कारणत्वस्य निष्कृष्टुं लक्षणं दर्शयति- वस्तुत इति । धूमाद्याश्रया इतिअत्र 'धूमत्वादि' इत्यादिपदात् तत्तत्कार्यतावच्छेदकानां घटत्वादीनां ग्रहणम्, इदं लक्षणं धूमात्वावच्छिन्नं प्रति कारणत्वं वह्नित्वेन वह्नेर्यत् तत्रेत्थं समनुगतम् - धूमत्वाश्रया यावन्तः पर्वतीय- महानसीयादिधूमव्यक्तयः प्रत्येकं तत्तद्धूमव्यक्तित्वेन रूपेण तत्तधूमाव्यवहितप्राकक्षणावच्छेदेन तत्तत्पर्वतीयधूमादिव्यक्ती नामधिकरणे तत्तत्पर्वत- महानसादिदेशे विशेषणतया अभावप्रतियोगिकस्वरूपसम्बन्धेन वर्तमानोऽभावो न संयोगसम्बन्धावच्छिन्नवह्नित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावः किन्तु संयोगसम्बन्धावच्छिन्नघटत्वावच्छिन्न
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् वस्तुतो धूमत्वाद्याश्रया यावन्तः प्रत्येकं तत्तदव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन तत्तदधिकरणे विशेषणतया वर्तमानस्याभावस्य कारणतावच्छेदकतत्तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगितानवच्छेदकरूपवच्चं तत्, तद्रव्ये तत्तच्चरमसंयोगस्य चाक्षुषादौ चक्षुरादेश्व कालिकेनैव हेतुत्वेऽपि तत्तत्कार्याधिकरणे स्थूलकाले तत्तत्कार्याव्यवहितप्राक्कालावच्छेदेन वर्तमानत्वमभावस्य सुलभम् तेन तत्कार्याधिकरण
,
प्रतियोगिताकाभावः 'संयोगेन घटो नास्ति' इति प्रतीतिसिद्धः, तस्य तन्निरूपिता या कारणतावच्छेदकाभूतसंयोगसम्बन्धावच्छिन्ना प्रतियोगिता तदवच्छेदकं घटत्वं तदनवच्छेदकं वह्नित्वं तद्वत्त्वं वह्नौ समस्तीति, अत्र कार्याधिकरणे येन सम्बन्धेन वर्तमानं सद् यत् कारणं भवति तन्निष्ठा कारणता तत्सम्बन्धावच्छिन्ना, स च सम्बन्धस्तन्निष्ठकारणतावच्छेदको बोध्यः । तत् कार्यनियतपूर्ववर्तित्वलक्षणं कारणत्वम् ।
ननु कालिकसम्बन्धेन कार्य-कारणभावस्थले कालिकसम्बन्धेन कार्याधिकरणं कार्योत्पत्त्याद्यधिकरणक्षण एव तत्र कार्याव्यवहितपूर्व कालावच्छेदेन वर्तमानत्वं न कस्याप्यभावस्य सम्भवति, पूर्वकालस्य तदधिकरणक्षणासमानकालीनतया तत्क्षणवृत्तितायामवच्छेदकत्वासम्भवादिति तद्व्यवहितपूर्वकालानवच्छेदेन तदधिकरणक्षणे वर्तमानस्याभावस्याप्रसिद्धया तत्प्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वलक्षणं कारणत्वमपि तत्राप्रसिद्धमित्यत आह- तत्तद्रव्य इति तत्तत्पटादिद्रव्य इत्यर्थः । तत्तच्चरमसंयोगस्य तत्तदन्त्यसंयोगस्य, अस्य 'कालिकेनैव हेतुत्वेऽपि' इत्यनेनैवान्वयः, अन्यसम्बन्धेन कार्य-कारणभावस्थले अन्यसम्बन्धेन कार्याधिकरणं स्थिरद्रव्यम्, पूर्वकालस्यापि समानकालीनतया तद्वृत्तितायां पूर्वकालस्यावच्छेदकत्वसम्भवेन पूर्वकालावच्छेदेन तादृशस्थिरद्रव्यवर्तमानत्वमभावस्य सुलभमेवेति न तत्राप्रसिद्धिशङ्कोदयसम्भव इति कालिकेन कार्य-कारणभावस्थला
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
क्षणे तदसच्वेऽपि न क्षतिः । न च ' तत्तद्धूमाद्यधिकारणावच्छेदेन तत्तदव्यवहितपूर्वकाले विशेषणतया ०' इत्यादिकमप्यस्त्विति व्यापनुसरणम्, कालिकेन तत्तत्कार्याधिकरणं यदि क्षणरूपकाल एव भवेत् तदा स्यादुक्तदिशाऽप्रसिद्धिः, न चैवम्, किन्तु तत्तकार्याव्यवहितपूर्व कालमारभ्य तत्तत्कार्याधिकरणक्षणपर्यन्तस्थायिस्थूलकालोऽपि कालिकसम्बन्धेन तत्तत्कार्याधिकरणं भवति, तस्य स्थूलकालस्य तत्तत्कार्याव्यवहितपूर्वकालोऽपि समकालीन इति तादृशस्थूलकालवृत्तितायां तत्तत्कार्याव्यवहितपूर्व कालस्यावच्छेदकत्वसम्भवेन तदवच्छेदेन तत्तत्कार्याधिकरणस्थूलकाले वर्तमानत्वमभावस्य सुलभमिति तत्प्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वलक्षणं कारणत्वं न तत्राऽप्रसिद्धमित्यर्थः । तेन तत्तत्कार्याधिकरणस्थूलकाले तत्तत्कार्याव्यवहितकालावच्छेदेन वर्तमानत्वस्याभावे सुलभत्वेन, अस्य 'न क्षतिः ' इत्यनेनान्वयः । तदसत्त्वेऽपि तत्तत्पूर्वकालावच्छेदेनाभावाऽसत्त्वेऽपि । सहस्रतन्तुकपटादिस्थले द्वितीय-तृतीयादितन्तुसंयोगानामपि तत्पटं प्रति असमवायिकारणत्वेन द्वितीय तृतीयादिसंयोगान्तरं तत्पटोत्पत्तिवारणाय सहस्रतन्तुकतत्पटद्रव्यं प्रति नवशतोत्तरनवनवतितमतन्तुना समं यः सहस्रसङ्ख्यापूरकतन्तोः संयोगः स चरमसंयोगस्तस्य कारणत्वम्, तस्य द्वितीय तृतीयादितन्तुसंयोगाद्युत्पत्तिकालेऽभावान्न पूर्व सहस्र तन्तुकपटोत्पत्तिः, तत्र यद्यपि समवायसम्बन्धेन कार्यद्रव्यं प्रति समवायसम्बन्धेनावयवसंयोगस्य कारणत्वमित्येतावतैवासमवायिकारणताऽवयवसयोगस्य कार्यद्रव्यं प्रति निर्वहति, तथापि सामान्यतः समवायेन पटत्वावच्छिन्नं प्रति समवायेन तन्तुसंयोगत्वावच्छिन्नस्य कारणत्वम्, विशिष्य तु कालिकसम्बन्धेन सहस्रतन्तुकतत्पटं प्रति कालिकसम्बन्धेन निरुक्तान्त्यसंयोगस्य हेतुत्वमित्येव स्वीकरणीयम्, न तु समवायेन सहस्रतन्तुकतत्पदं प्रति समवायेन निरुक्तचरमतन्तुसंयोगस्य हेतुत्वम्, तथा सति निरुक्तचरम संयोगस्य समवायेन समवायेन प्रथम- द्वितीयादितन्तुष्वभावेन तत्र
[ १७१
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् कताद्वयगर्भत्वमत्राप्यावश्यकम् ? तयोरैक्यात् , कार्यतावच्छेदकसम्बन्धेन कार्यस्य व्यापकतायाः कारणताघटकत्वौचित्याच्च । न च, अस्तु धूमादेः कार्यमात्रस्य कालिकेनापि कार्यत्वं विनिगमनाभावात् , यदधिकरणावच्छेदेन काले कारणं तदधिकरणे कार्यमित्यतोऽपि देशनियमसम्भवादिति वाच्यम् , तादात्म्येन तन्तुसम्बन्धिसहस्रतन्तुकपटस्य समवायेन भावेन व्यभिचारः स्यादिति बोध्यम् ।
ननु यथा तत्तदव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन तत्तत्कार्याधिकरणे विशेषणतया वर्तमानस्याभावस्य कारणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वं कारणत्वम् , तथा तत्तत्कार्याधिकरणावच्छेदेन तत्तदव्यवहितपूर्वकाले विशेषणतया वर्तमानस्याभावस्य कारणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वं कारणत्वमित्यपि सम्भवति, यथा पूर्वत्र देशकालयोरुभयोरपि प्रवेशाद् दैशिक-कालिकव्यापकताद्वयगर्भत्वं तथाऽत्रापीन्याशङ्कय प्रतिक्षिपतिन चेति । निषेधहेतुमुपदर्शयति- तयोरक्यादिति- पूर्वदर्शितकारणत्वाऽनन्तरदर्शितकारणत्वयोरैक्यादित्यर्थः, तथा चाष्टापत्तिरेवेति भावः। व्यापकतागर्भ हि कारणत्वम् , व्यापकत्वं च तत्समानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वमिति कार्यव्यापकत्वे कार्यतावच्छेदकसम्बन्धेन कार्याधिकरणवृत्तित्वमेवाभावे प्रविष्टमिति प्रथमस्यैव कार्याधिकरणवृत्त्यभावघटितस्य समीचीनत्वादित्याहकार्यतावच्छेदकसम्बन्धेनेति । ननु धूमादेः कालिकसम्बन्धेनापि कार्यत्वमस्तु, तथा च कालिकसम्बन्धस्यापि कार्यतावच्छेदकतया 'कालिकसम्बन्धेन कार्याधिकरण' इत्याद्यपि कारणत्वलक्षणं सम्भवति विनिगमनाविरहात्, यदधिकरणदेशावच्छेदेन काले कारणं तदधिकरणदेशावच्छेदेन कार्यमित्यभ्युपगमेन कारणाधिकरणदेशस्यैव कार्याधिकरणदेशत्वमिति देशनियमस्यापि सम्भवादित्याशङ्कय प्रतिक्षिपति- न चेति-अस्य 'वाच्यम्' इत्यनेनान्वयः। निषेधे हेतुमाह
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १७३ तन्त्ववच्छेदेन काले तन्त्वभावात् तन्तौ पटानुत्पत्तिप्रसङ्गात् । अत्र धूमत्वावच्छिन्नाव्यवहितपूर्वत्वमसिद्धम् , नहि 'धूमप्रागभावाधिकरणत्वे सति धूमप्रागभावाधिकरणसमयप्रागभावानधिकरणसमयत्वलक्षणम्' धूमत्वावच्छिन्नाव्यवहितपूर्वत्वं सम्भाव्येतापि, सर्वस्यैव समयस्य यत्किश्चिद्भूमप्रागभावाधिकरणसमयप्रागभावाधिकरणतया तदन्यत्वाभावात् , तद्धर्माश्रययत्किश्चिदव्यवहितपूर्वत्वगर्भनियमोतादात्म्येनेति- समवायसम्बन्धेन पटं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन तन्तुः कारणमिति कारणतावच्छेदकसम्बन्धेन तन्तुरूपकारणसम्बन्धी देशस्तन्तुरेव, इदानीं तन्तौ तन्तुरिति प्रतीत्यभावेन न तन्त्ववच्छेदेन काले तन्तुरिति यदधिकरणावच्छेदेन काले कारणं तदधिकरणावच्छेदेन काले कार्यमिति नियमत एव भवता देशनियमोऽभ्युपगत इति तन्त्ववच्छेदेन काले तन्त्वभावात् तन्तौ पटरूपकार्योत्पत्तिन स्यादित्यर्थः। 'धूमत्वाद्याश्रया यावन्तः प्रत्येकं तत्तदव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन' इति यदुक्तं तस्य प्रयोजनमुपदर्शयति- अत्रेति-कारणत्वलक्षणे इत्यर्थः। यदि तथा नोपादीयते तदा 'धूमत्वावच्छिन्नाव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन' इत्येवोपादेयम्, तथोपादानं च न सम्भवति, यतो धूमत्वावच्छिन्नाव्यवहितपूर्वत्वमसिद्धमित्यर्थः। कथं तदप्रसिद्धमित्यपेक्षायामाह - नहीति- अस्य 'सम्भाव्येतापि' इत्यने. नान्वयः। कथं नास्य सम्भावनेत्यपेक्षायामाह- सर्वस्यैवेति। तदन्यत्वाभावात् धूमप्रागभावाधिकरणसमयप्रागभावाधिकरणभिन्नत्वाभावात् । ननूक्तरीत्याऽप्रसिद्धया धूमत्वावच्छिन्नाव्यवहितकालावच्छेदेनेत्येवं. नोपादेयं किन्तु धूमत्वाश्रययत्किश्चिदव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेनेति, धूमत्वाश्रययत्किञ्चिधूमाव्यवहितपूर्वत्वं च नाप्रसिद्धम्, तख़्मव्यक्तिप्रागभावाधिकरणत्वे सति तख़्मयक्तिप्रागभाषाधिकरणसमयप्रागभावानधिकरणसमयत्वरूपस्य तस्य तळूमोत्पत्त्यव्यवहित पूर्वसमये प्रसिद्धत्वादित्यत आह-तद्धर्माश्रयेति । तद्धर्माश्रयः' इत्यादि
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् ऽपि नोपादेयः ? द्रव्यत्व-जन्यद्रव्यत्वाधवच्छिन्नं प्रत्यपि कपालादिना हेतुतापत्तरिति 'धूमत्वाद्याश्रया यावन्तः प्रत्येकं तत्तदव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन' इत्युक्तम् , अत एव 'कार्यमात्रवृत्तिधर्म
निवेशे द्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नं प्रति कपालत्वादिनाऽपि कपालादेः कारणत्वं स्यात्, तद्धर्मो द्रव्यत्वं तदाश्रयो यत्किश्चिद्धटादिस्तदव्यवहितपूर्वसमयावच्छेदेन द्रव्यत्वाद्यवच्छेदेन द्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नाधिकरणे कपालादौ विशेषणतया वर्तमानस्य तादात्म्यसम्बन्धाच्छन्नप्रतियोगितानवच्छेदककपालत्वादिरूपवत्त्वस्य कपालादौ सत्त्वादित्याह- द्रव्यत्वेति- द्रव्यत्वं च जन्यद्रव्यत्वं च द्रव्यत्व-जन्यद्रव्यत्वे ते आदी येषां ते द्रव्यत्व-जन्यद्रव्यत्वादयः, तैरवच्छिन्नं द्रव्यत्व जन्यद्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नमित्येवं द्रव्यत्वस्याप्यवच्छिन्नमित्यनेनान्वयः, द्रव्यत्वस्य जन्याऽजन्यवृत्तितया कार्यतानवच्छेदकतया तदवच्छिन्नं प्रतिन कस्यापि कारणत्वापादनं सम्भवतीत्यतो जन्यद्रव्यत्वादीति, आदिआदि पदाजन्यपृथिवीत्वादेरुपग्रहः । कपालादिनेत्यस्य भावप्रधाननिर्देशात् कपालत्वादिनेत्यर्थः। इति एतस्मात् कारणात् , तथा च जन्यद्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नकारणत्वलक्षणं 'जन्यद्रव्यत्वाद्याश्रया यावन्तः प्रत्येकं तत्तदव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन.' इत्यादिघटितं स्यात्, तथा च जन्यद्रव्यत्वाद्याश्रययावदन्तर्गतं पटाद्यपि, प्रत्येकं तत्तदव्यवहितपूर्वकालः पटाद्यव्यवहितपूर्वकालोऽपि, तदवच्छेदेन जन्यद्रव्यत्वा. घवच्छिन्नाधिकरणे तन्त्वादौ कपालाद्यभावस्य वर्तमानस्य तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगितावच्छेदकमेव कपालत्वादिकमिति न कपालादौ जन्यद्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नकारणत्वापादनमिति। अत एव उक्तदिशा 'कार्याव्यवहितपूर्वसमयावच्छेदेन' इत्यस्य कारणत्वशरीरे निवेशादेव, यदि नित्यानित्यवृत्तिधर्मस्य कार्यतावच्छेदकत्वमाश्रीयेत तदाश्रययावदन्तर्गतं नित्यमपि, तव्यवहितपूर्वकालाप्रसिद्धया नोक्तलक्षणकारणत्वं तद्धर्मावच्छिन्नं प्रति सङ्गतिमङ्गति,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १७५ स्यैव कार्यतावच्छेदकत्वम्' इति प्राचीनगाथापि सङ्गच्छते । अथात्र शिखराद्यवच्छेदेन वह्नयभावसचादव्याप्तिः, प्रतियोगिव्यधिकरणत्वनिवेशे तु धूमध्वंसातिव्याप्तिरिति चेत् ? न-देशानवच्छिन्नविशेषणतया वर्तमानत्वस्य वाच्यत्वात् , न च वह्नयभावः पर्वतादौ देशानवच्छिन्नविशेषणतया वर्तते । वृत्त्यनियामकसम्बन्धस्य प्रतियोगिकिन्तु कार्यमात्रवृत्तिधर्मस्यैव जन्यतावच्छेदकत्वे तदाश्रयाणां प्रत्येक तत्तदव्यवहितपूर्वकालप्रसिद्धया तदवच्छिन्ने उक्तकारणत्वलक्षणं सुसङ्गतमिति कार्यमात्रवृत्तिधर्मस्यैव कार्यतावच्छेदकत्वमिति प्राचीनोक्तिः सुसङ्गता भवतीत्यर्थः।
ननु धूमाद्यधिकरणे पर्वतादौ तत्तद्भूमाद्यव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेनापि शिखराद्यवच्छेदेन वह्नयाद्यभावसत्त्वात् तत्प्रतियोगितावच्छेदकधर्मवत्त्वमेव वह्नयादावित्युक्तलक्षणाऽव्याप्तिः, तद्वारणाय यद्यभावे प्रतियोगिव्यधिकरणत्वविशेषणमुपादीयते तदा धूमध्वंसस्यापि धूमं प्रति कारणत्वं स्यात्, तद्भूमाधिकरणे तद्भूमावयवे तधूमाव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन तळूमध्वंसाभावस्य सत्त्वेऽपि तस्य प्रतियोगिव्यधिकरणत्वासम्भवात् तधूमावयवे तळूमध्वंसस्य सत्त्वादित्याशङ्कते- अथेति। समाधत्ते- नेति। 'तत्तदधिकरणे विशेषणतया वर्तमानस्य' इत्यत्र 'विशेषणतया' इत्यस्य 'देशानवच्छिन्नविशेषणतया' इत्येवंरूपतया विवक्षणे धूमाधिकरणे पर्वते शिखररूपदेशावच्छिन्नविशेषणतयैव वह्नयभावो वर्तते, न देशानवच्छिन्नविशेषणतयेति न वह्नयादावव्याप्तिरित्याह-न चेति- अस्य 'वर्तते' इत्यनेनान्वयः। ननु वृत्त्यनियामकसम्बन्धस्याभावप्रति. योगितानवच्छेदकत्वे यागादेः स्वर्गादिकं प्रति स्वजन्यापूर्ववत्त्वसम्बन्धेन कारणत्वं न स्यात् स्वजन्यापूर्ववत्त्वसम्बन्धस्य वृत्त्यनियामकतया तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताया अप्रसिद्धत्वादित्यत
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् तानवच्छेदकत्वे तु तत्तत्कार्याव्यवहितपूर्वकालावच्छिन्नतत्तत्कारणतावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोगिव्यधिकरणत्वं निवेश्यम् , अतोन यागादेः स्वजन्यापूर्वसम्बन्धेन हेतुत्वं दुर्घटम् , नवा धूम,सेऽतिव्याप्तिः, नवा प्रागुक्तरीत्यापि धूमसंयोगाभावेऽतिव्याप्त्यनिवृत्तिः, धूमावयवसंयोगाभावे त्वाद्यान्यथासिद्धेरिव नातिव्याप्तिरिति बोध्यम्। आह- वृत्त्यनियामकसम्बन्धस्येति । तत्तत्कार्येति- एवं च कारणतानवच्छेदकोभूतसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताककारणाभावस्य कार्याधिकरणे वर्तमानत्वेऽपि तत्तत्कार्याव्यवहितपूर्वकालावच्छिन्नतत्तत्कारणतावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोगिसमानाधिकरणत्वात् तस्य ग्रहणासम्भवेन तमादायाव्याप्त्यसम्भवादभावीयप्रतियोगितायां कारणतावच्छेदकतत्तत्सम्बन्धावच्छिन्नत्वस्यानिविष्टतया वृत्त्यनियामकेनापि स्वजन्यापूर्ववत्त्वसम्बन्धेन यागादेः स्वर्गादिकं प्रति कारणत्वमुपपद्यत इत्याहभतो न यागादेरिति । धूमध्वंसाभावस्य धूमाधिकरणे धूमावयवे वर्तमानस्य निरुक्तप्रतियोगिव्यधिकरणत्वसम्भवेन तत्प्रतियोगितावच्छेदकधर्मवत्त्वादेवोक्तलक्षणाभावान्न धूमध्वंसे धूमकारणत्वापत्तिरपीत्याह- नवा धूमध्वंसेऽतिव्याप्तिरिति । देशानवच्छिन्नविशेषणतया वर्तमानत्वस्य निवेशपक्षे धूमसंयोगाभावाभावस्य धूमसंयोगरूपस्य देशानवच्छिन्नविशेषणतया वर्तमानत्वाभावात् तद्धारणासम्भवादन्याभावस्यैव ग्रहणेन तत्प्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वेन धूमसंयोगाभावस्य धूमं प्रति कारणत्वापत्तिरपीदानी देशानवच्छिन्नविशेषणतया वर्तमानत्वस्यानिवेशेन तद्धृमाव्याहतपूर्वसमयावच्छेदेनासत्त्वादेव निरुक्तप्रतियोगिवैयधिकरण्यवत्तया च धूमसंयोगाभावाभावस्य धारणसम्भवेन न सम्भवतीत्याह- नवा प्रागुक्तरीत्योत । धूमावयवसंयोगाभावलक्षणप्रतियोगिसमानाधिकरणत्वाद् धूभावयवसंयोगाभावाभावस्य निरुक्तप्रतियोगिव्यधिकरणाभावपदेन धारणासम्भवाद् धूमावयवसंयोगाभावेऽतिव्याप्तिः स्यादित्यत आह- धूमाव
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १७७ इत्थं च कालिकेन यत्र कारणत्वं तत्र तत्तत्कार्याव्यवहितप्राकालत्वव्यापकतावच्छेदकरूपवत्त्वमेव तत् । यदि च द्विकपालयवेति-धूमावयवसंयोगाभावे धूमं प्रति पूर्ववर्तित्वं धूमावयवसंयोगेन सहैव गृह्यत इति प्रथमान्यथासिद्धेः सद्भावादन्यथासिद्धिशून्यत्वस्याभावादेव न तद्धटितकारणत्वलक्षणातिव्याप्तिरित्यर्थः। लक्ष्य भेदेन लक्षणभेदाद् यत्र लघुभूतकारणत्वलक्षणादपि निर्वाहस्तत्र लघुभूतकारणत्वलक्षणमेव वाच्यमित्याह- इत्थं चेति- अन्त्यतन्तुसंयोगस्य कालिकेन सहस्रतन्तुकपटं प्रति कालिकेन कारणत्वम्, तत्र सहस्रतन्तुकपटलक्षणकार्याव्यवहितपूर्वकालत्वाधिकरणे तदन्त्यतन्तुसंयोग एव कालिकसम्बन्धेन वर्तत इति कालिकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्तभावो न तत्र वर्तते किन्तु या घटादि. व्यक्तिस्तदानीं न समस्ति तदभाव एव, तत्प्रतियोगिताया अवच्छेदकं तद्घटादियक्तित्वम् , अनवच्छेदकं तच्चरमतन्तुसंयोगव्यक्तित्वम् , तद्वत्त्वं तच्चरमतन्तुसंयोगव्यक्तौ समस्तीति लक्षणसमन्वयः। तत् कारणत्वम् । यत्र तु कार्यस्य देशतोऽपि कालतोऽपि च व्यापक कारणं तत्र देशगर्भव्यापकत्वघटितं यथा कारणत्वं तथा कालगर्भव्यापकत्वघटितमपि कारणत्वं सम्भवति, तयोश्चैकमेव कारणत्व. मिति विनिगन्तुमशक्यत्वेन कारणताद्वयमेव तत्र स्वीकर्तुमुचितम्, तत्र देशतो व्यापकत्वगर्भकारणत्ववतः कारणात् कार्यस्य देशनियमनम्, कालतो व्यापकत्वगर्भकारणत्ववतः कारणात् कार्यस्य कालनियमनम्, तत्रव देशतोव्यापकत्व-कालतोव्यापकत्वद्वयगर्भमेकमपि कारणत्वं सम्भति, तादृशैककारणत्ववतोऽपि कारणात् कायस्य देश-कालोभयनियमनं सम्भवतीत्याह- 'यदि चेति । तत्संयो. गस्य कपालद्वयसंयोगस्य, यस्मिन् देशे यस्मिन् काले च तादृशघटादिस्तस्मिन् देशे तस्मिन् काले च तादृशसंयोगोऽस्तीति तत्रककव्यापकतागर्भमपि कारणत्वं समस्ति व्यापकताद्वयगर्भमपि कारणत्वमिति ।।
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
१७८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् घटादौ तत्संयोगस्य विनिगमनाविरहात् कालिकेन दैशिकेन च कारणत्वं तदा तत्रैकैकव्यापकतागर्भमेकैकमेव कारणत्वम्, तत्रैव व्यापकताद्वयगर्भमेकं कारणत्वम् ।
धूमत्वाद्याश्रया यावन्तः प्रत्येक तत्तदव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन तत्तदधिकरणे तत्तत्सम्बन्धेन सम्बन्धिवृत्तिरूपवत्वमेव वा तत् , यावत्साधनाश्रयाश्रितत्वस्य व्यापकतारूपत्वात् । कालिकेन कारण
अत्यन्ताभावाद्यनिवेशेन लाघत्वात् कारणत्वस्य लक्षणान्तरमाहधूमत्वाद्याश्रया यावन्त इति- 'धूमत्वादि' इत्यादिपदाद् घटत्वादीनां कार्यतापच्छेदकधर्माणामुपग्रहः, तत्र धूमत्वावच्छिन्नं प्रति वह्नित्वावच्छि. नस्य कारणत्वे इत्थं लक्षणसंगमनम् - धूमत्वाश्रया यावन्तः पर्व. तीयधूमादयः प्रत्येकं पर्वतीयतत्तधूमव्यक्तित्वादिरूपेण तत्तधूमा. व्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन, अस्य 'सम्बन्धि' इत्युत्तरेण सम्बन्धः, तत्तदधिकरणे पवतीयतत्तधूमादिव्यत्यधिकरणे तत्तत्पर्वतादौ तत्तत्सम्बन्धेन कारणतावच्छेदकसंयोगसम्बन्धेन सम्बन्धी यः पर्वतीयतत्तद्वयादिस्तद्वृत्तिरूपं तत्तद्वह्निव्यक्तित्वादिकं वह्नित्वसामान्यं च तद्वत्त्वं वह्नौ समस्तीति लक्षणसमन्वयः।
अत्रापि कार्यव्यापकत्वं कारणस्यायातमेवेत्याह- यावत्साधनेतिअत्र साधनं कार्यमेव, तस्य कारणानुमापकत्वात् साधनत्वं बोध्यम् । ननु यत् कालिकसम्बन्धेन कारणं तत् कार्यस्याव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन पूर्वकाले वर्तते, पूर्वकालश्च न कार्याधिकरणम् , किन्तु यत्क्षणे कार्यमुत्पद्यते तत्क्षण-तदुत्तरक्षणयोरेव कार्याधिकरणत्वम्, तवृत्तौ चासमकालत्वात् कार्याव्यवहितपूर्वकालो नावच्छेदक इति तत्तदव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन तत्तत्कार्याधिकरणे काले कालिकसम्ब. न्धेन सम्बन्धि कारणं न भवतीति तद्वृत्तिरूपवत्वं न कारणे इत्युक्त. लक्षणस्य तत्राव्याप्तिरित्यत आह- कालिकेन कारणमपीति- यो दिनमासादिलक्षणः स्थूलकालः कार्यस्य पूर्वकाले कार्यकाले च वर्तते
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १७९ मपि पाकालावच्छेदेन कार्याधिकरणस्थूलकालसम्बन्धि, यागादिक च स्वजन्यापूर्वसम्बन्धेन तथा, तादृशसम्बन्धिवृत्तिधर्म स्वव्यापारातद्रूपकार्याधिकरणकाले कार्याव्यवहित पूर्वकालावच्छेदेन कालिकसम्बधेन सम्बन्धि कारणं भवति, पूर्वकालस्यापि स्थूलकालकालीनत्वेन तत्सम्बन्धि भवतीति तवृतौ तस्यावच्छेदकत्वं निर्वहतीति । ननु यागो न स्वर्गरूपकार्याव्यवहित पूर्वकाले वर्तत इति न तद्गतकार्याधिकरणसम्बन्धित्वेन तस्यावच्छेदकत्वमिति तत्रोक्तलक्षणस्याव्याप्तिरित्यत आह-यागादिक चेति । तथा कार्याव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन स्वर्गादिरूपकार्याधिकरणसम्बन्धि, यागो यदि साक्षात्सम्बन्धेन कारणं स्याद, न स्यात् तदा कार्याध्यवहित पूर्वकालावच्छे देन कार्याधिकरणसम्बन्धी, न चैवम्, किन्तु स्वजन्यापूर्वसम्बधेन कारणम्, तेन सम्बन्धेन च कार्याव्यर्वाहत पूर्वकालेऽपि स वर्तत इति कार्याव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन कार्याधिकरणसम्बन्धी स भवत्येवेत्युक्तलक्षणस्य तत्र सम्पत्तिः।
यागादेः कारणत्वोपपत्तयेऽन्येषां मतमुपदर्शयति- तादृशसम्बन्धीतिधूमत्वाद्याश्रया यावन्तः प्रत्येकं तत्तदव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन तत्तदधिकरणे यत् तत्तत्सम्बन्धेन सम्बन्धिवृत्तिरूपं यश्च स्वव्यापारस्तदन्यतरवत्त्वं कारणत्वम् , यत्र कारणं साक्षात्सम्बधेन कार्याव्यवहितप्राकक्षणावच्छेदेन कार्याधिकरणे वर्तते तत्र तत्कारणगततव्यक्तित्वादिरूपमुपादाय लक्षणसमन्वयः, यत्र तु कारणं तदानीं न विद्यते किन्तु व्यापारस्तत्र व्यापारवत्त्वमादाय लक्षणसमन्वयः, यथा-यागस्य स्वर्ग प्रति कारणत्वे स्वास्याव्यवहित पूर्वसमये सुखविशेषरूपस्वर्गाधिकरणे आत्मनि यागो न विद्यते, तस्य पूर्वमेव विनष्टत्वात्, किन्तु तद्व्यापारोऽदृष्टरूपः, तथा च सुखविशेषात्मकस्वरूपकार्याधिकरणे विद्यमान यत् व्यापारतयाऽभिमतमदृष्टं जनकतासम्बन्धेन तद्वत्त्वं यागेसमस्तीति निरुक्तान्यतरवत्त्वलक्षगं कारणत्वं तत्रोपपद्यत इति । ननु 'तत्तदपवहितपूर्वकालावच्छेदेन' इति स्थाने 'तत्तत्पूर्वकालावच्छेदेन'
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् न्यतरवचं वाच्यमित्यन्ये । न चाव्यवहितत्वांशत्यागेन तचत्पूर्वसमयावच्छेदेनेत्येतावदेवोच्यताम् ? अव्यवहितपूर्व समयावच्छेदेन कार्यवति यदभावो ज्ञायते तत्र कारणता बुद्ध्यनुदयेन तन्निवेशात् । अथेदृशकारणत्वग्रहेऽस्तु व्यतिरेकव्यभिचारज्ञानं विरोधि, अन्वयव्यभिचारज्ञानं तु कुत इति चेत् ? ' अवश्य क्लस ० ' इत्याद्यन्यथा
I
वत्त्वस्य
इत्येवोच्यताम्, तावतैव पूर्वकालावच्छेदेन सतो यागादेः कारणत्वं निर्वहतीति स्वव्यापारवत्त्वं न निवेशनीयमित्याशङ्कय प्रतिक्षिपतिन चेति । निषेधे हेतुमाह - अव्यवहितेति । तत्र कार्याधिकरणेऽव्यवहितपूर्व समयावच्छेदेन वर्तमानाभावप्रतियोगिनि । तन्निवेशात् स्वव्यापारववस्य निवेशात् । ननु अन्वयव्यतिरेकग्रहाभ्यां कारणत्वग्रहो भवति, तत्रान्वयः कारणसत्त्वे कार्यसत्त्वम्, व्यतिरेकः कारणाभावे कार्याभावः, कारणत्वज्ञाने अन्वयव्यभिचारज्ञानं व्यतिरेकव्यभिचारज्ञानं च प्रतिबन्धकम्, तत्रान्वयव्यभिचारः कारणसत्त्वे कार्याभावः, व्यतिरेकव्यभिचारस्तु कारणाभावे कार्यसत्त्वमिति वस्तुस्थितौ प्रकृते निरुक्तकारणत्वस्य कार्यव्यापकत्वघटितत्वात् कारणाभाववति कार्य सत्त्वनिश्चये कार्यसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितावच्छेदकधर्मवत्त्वस्यैव कारणे हे तद्भावरूपव्यापकत्वगर्भकारणत्वग्रहप्रतिबन्धाद् व्यतिरेकव्यभिचारज्ञानं भवतु निरुक्तकारणत्वग्रहप्रति बन्धकम्, अन्वयव्यभिचारे सत्यपि कारणस्य कार्यव्यापकत्वमनपार्यामति कथमन्वयव्यभिचारज्ञानं निरुक्तकारणत्वग्रहविरोधीत्याशङ्कते - अथेति । अन्यथासिद्धभिन्नत्वस्यापि कारणत्वलक्षणे प्रवेशाद् यस्यान्वयव्यभिचारस्तस्य 'अवश्य क्लृप्तनियतपूर्ववर्तिन एव कार्यसम्भवे तत्सहभूतत्व 'लक्षणान्यथासिद्धत्वमेवेत्यन्वयव्यभिचारशाने सति अन्यथासिद्धत्वज्ञानम्, ततश्चाऽन्यथासिद्ध भिन्नत्वघटितकारणग्रहप्रतिबन्धः इत्येवमन्वयव्यभिचारज्ञानस्यापि निरुक्तकारणत्वग्रह - प्रतिबन्धकत्वमुपपद्यत इति समाधत्ते - अवश्येति - पञ्चम्यन्तानन्तरम्
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १८१ सिद्धिज्ञानप्रयोजकत्वात् ।
__ समूहान्वय व्यतिरेकाभ्यां समूहे कारणत्वग्रहे तदितरगृहीततत्कार्यकारणताकसमूहसवे तद्वयतिरेकेऽवश्यं. कार्यव्यतिरेका, तावत्समूहसत्त्वे तत्सत्त्वे चावश्यं तत्कार्यसत्त्वमित्यन्वयव्यतिरेकयोहो विशिष्य तत्कारणत्वग्राहकः, तयोघेहे चान्वय-व्यतिरेकव्यभिचारज्ञानं विरोधीत्यप्याहुः ॥
अत्र 'येन सह०' इत्यादिकमयुक्तम् , 'येन-पृथगन्वयादिमता, 'अन्वयव्यभिचारज्ञानमीदृशकारणत्वग्रहे विरोधि' इत्यनुवर्तते ।
अन्वयव्यभिचारज्ञानस्य प्रकारान्तरेण कारणत्वग्रहविरोधित्व मुपवर्णयतां मतमुपदर्शयति- समूहान्वय-व्यतिरेकाभ्यामिति- कारणसमूहसत्त्वे कार्यसत्त्वं कारणसमूहाभावे कार्याभाव इत्येवमन्वयव्यतिरेकाभ्यामित्यर्थः। समूहे कारणसमूहे। एवं सति दण्डवक्रादिसमूह एव कारणत्वं सिध्येन्न प्रत्येकं दण्डादावित्यत आह- तदितरेति-दण्डेतरो गृहीतघटकारणताको यश्चक्रादिसमूहस्तस्य सत्त्वे दण्डव्यतिरेकेऽवश्यं घटाभावः, दण्डातिरिक्तचक्रादिसमूहसत्त्वे दण्डसत्त्वेऽवश्यं घटसत्त्वमित्येवंस्वरूपान्वय-व्यतिरेकयोग्रहो दण्डत्वेन दण्डस्य घटकारणत्वग्राहकः, एवं चक्रादीनामपि विशिष्य कारणत्वग्राहक उक्तदिशाऽन्वय व्यतिरेकयोर्ग्रहोऽवसेयः। तयोर्ग्रहे उक्तदिशाऽन्वय व्यतिरेकयोहे।
इत्थं वैशेषिकाभिमतमनन्यथासिद्धत्वघटितकारणत्वस्वरूपमुपपाद्य तत्खण्डनमारभते- अत्रेति । तत्र प्रथमान्यथासिद्धिनिर्वचनमपाकरोति- येनेत्यादि । पृथगन्वयादिमता पृथमन्वय-व्यतिरेकवता । नियमादीति- 'येन सहैव०' इत्येवकारेण लब्धस्य लक्षणे नियमप्रवेशस्य, वैफल्यात्- प्रयोजनाभावात् , तथा च नियमघटितस्य प्रथमान्यथासिद्धिलक्षणस्येतरभेदसाधने हेतुभूतस्य 'पर्वतो वह्निमान्
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
यस्य तद्रहितस्य' इत्युक्तौ नियमादिप्रवेशवैफल्यात्, 'पृथगन्वयादिमता' इत्यादेरनुगतानतिप्रसक्तस्य दुर्वचत्वाच्च ।
-
'अन्यं प्रति०' इत्यादिकमप्ययुक्तम्, ईश्वरज्ञानादेः क्षित्यानीलधूमाद्' इत्यत्र नीलधूमस्येव व्यर्थविशेषणघटितत्वाद् व्याप्यत्वासिद्धत्वं स्यादित्यर्थः । भवतु नियमाद्यघाटतमेवेत्यत आहपृथगन्वयेत्यादि - किं तत् पृथगन्वयवत्त्वम् ? किं वा पृथग्व्यतिरेकवत्त्वम् ? दण्डसत्त्वे घटसत्त्वमन्वयः, दण्डाभावे घटाभावो व्यतिरेक इत्येवं निर्वचनं च दण्ड- घटादिकारण- कार्यभेदेनाननुगतमेव, कारणसत्त्वे कार्यसत्त्वमन्वयः कारणाभावे कार्याभावो व्यतिरेक इत्येवं निर्वचनं त्वनुगतं तदा भवेद् यदि कारणत्थं कार्यत्वं चान्वय-व्यतिरेकावगमात् प्रागेव सुगृहीतं भवेत्, न चैवम, अन्वयव्यतिरेकज्ञानत एव कारणत्व कार्यत्वज्ञानाभ्युपगमात्, अन्यथा सिद्धिशून्यत्वघटितं च कारणत्वमन्यथासिद्धिशून्यत्वज्ञानाज्ज्ञायते, अन्यथासिद्धिशून्यत्वज्ञानं चान्यथासिद्धिज्ञानात्, अन्यथासिद्धिज्ञानं चान्यथासिद्धिस्वरूपसन्निविष्टपृथगन्वयव्यतिरेकज्ञानात् पृथगन्वयव्यतिरेकज्ञानं चः कारणत्वज्ञानादित्येवं चक्रकापत्त्याऽपि न कारणत्वादिनाऽन्वयव्यतिरेकानुगमनं कर्तुं शक्यम्, तथा च दण्डत्वादिकमननुगतमिति तद्घटितान्वयव्यतिरेकावप्यननुगतों, प्रमेयत्वादिकं चातिप्रसक्तम्, तद्व्यतिरिक्तं च कारणमात्रेष्वेव : वर्तमानं कारणत्वातिरिक्तं निर्वतुमशक्यमित्यन्वयव्यतिरेकावेवानुगतौ निर्वक्तुमशक्यों सुतरां पृथक्त्वघटतौ तावित्येवं 'पृथगन्वयादिमता' इत्यादेरनुगतानतिप्रसक्तस्य वक्तुमशक्यत्वाश्चेत्यर्थः।
द्वितीयान्यथासिद्धिनिर्वचनं प्रतिक्षिपति - अन्यमिति । अयुक्तत्वे हेतुमाह - ईश्वरज्ञानादेरित्यादि 'क्षितिः सकर्तृका कार्यत्वाद् ' इत्याद्यनुमानेन क्षितिकारणतयेश्वरज्ञानं सिद्धयति, तत्र कार्यत्वावच्छिन्नं प्रत्युपादानगोचराऽपरोक्षज्ञानादिमत्त्वेन न कारणत्वं किन्तूपादानगोचरा:परोक्षज्ञानत्वेनैव कारणत्थं च नियतपूर्ववर्तित्वमेवेति तत्सिद्धौ
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १८३ दिपूर्ववर्तित्वेन गृहीतस्यैव घटादिपूर्ववर्तित्वग्रहाद् घटादावन्यथासिद्ध्यिापत्तेः। क्षित्यादिपूर्ववर्तित्वग्रहादेव कार्यमात्रे तद्धेतुत्वसिद्धिरिति चेत् ? तथापि शब्दसाक्षात्कारे गगनस्यान्यथासिद्ध्यापत्तिः । इन्द्रियत्वेन तत्र हेतुत्वग्रहाददोष इति चेत् ? न-तथापि श्रावणत्वावच्छिन्ने श्रोत्रत्वेनाहेतुत्वप्रसङ्गात् । क्षित्यादिकं प्रति पूर्ववर्तिता सिद्धैव, ज्ञाने प्रतिनियतविषयत्वसिद्धिः स्वकारणबलादनुव्यवसायाद् वा, ईश्वरज्ञानस्य च नित्यत्वेन तत्कारणाभावान्न कारणनियम्या प्रतिनियतविषयता, अस्मदादिज्ञानेन च नानुभूयत ईश्वरज्ञानं प्रतिनियविषयतया, स्वयं च स्वप्रकाशरूपत्वादेव नानुव्यवसायगम्यम्, अतो न तस्य प्रतिनियतविषयत्वम्, किन्त्वनुमानतः सिद्धयत् तत् सर्वविषयकमेव विनिगमकाभावात् सिद्धयति, ततश्च घटोपादानगोचराऽपरोक्षज्ञानरूपत्वाद् घटं प्रति तत् कारणम्, एवं पटादिकं प्रत्यपि, क्षित्यादिकंप्रत्यप्युपादानगोचरापरोक्षज्ञानत्वेनैव तस्य कारणता, सा च घटोपादानगोचराऽपरोक्षज्ञानत्वाद् घटं प्रत्यप्यविशिष्टा ज्ञेया, एवं सत्यप्यत्र द्वितीयान्यथासिद्धिलक्षणगमनादन्यथासिद्धरापत्तिरित्यर्थः । घटादावीश्वर ज्ञानादेरन्यथासिद्धिपरिहारमाशङ्कते-क्षित्यादिपूर्वमित्वमहादेवेति। तद्धेतु वसिद्धिः ईश्वरज्ञानादिनिष्टहेतुत्वसिद्धिः। प्रतिक्षिपति- तथाऽपीति- ईश्वरज्ञानादेर्घटादिकं प्रत्यन्यथासिद्धत्वाभावेऽपीत्यर्थः। शब्दसाक्ष त्कार इति-शब्दं प्रति पूर्ववर्तित्वं गृहीत्वैवाकाशस्य शब्दसाक्षात्कारं प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यत इति द्वितीयान्यथासिद्धिलक्षणगमनम् । प्रत्यक्षत्वावच्छिनं प्रतीन्द्रियत्वेन यत् कारणत्वं तदादायाकाशस्य शब्दसाक्षात्कारं प्रति कारणत्वं निर्वहतीत्याशङ्कते- इन्द्रियत्वेनेति । तत्र आकाशे । श्रावणत्वावच्छिन्नं प्रति श्रोत्रत्वेनाकाशस्य यत् कारणत्वं तस्य विलोपः स्यादेवेति समाधत्ते- नेति। तथापि सामान्यकार्यकारणभावमुपादायाकाशस्य शब्दसाक्षात्कारं प्रति कारणत्वेऽपि ।
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् 'अवश्यक्लप्त०' इत्यादिकमप्यावश्यकत्वस्य दुर्वचत्वान्न युक्तम्। न च, अन्यथासिद्ध्यनिरूपकनियतपूर्ववर्तिताकरूपवत्वं हेतुत्वम् , तत्रान्यथासिद्ध्यनिरूपकत्वं च येन नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकेन कारणत्वं न व्यवह्रियते तत्तद्भेदसमूहः. तावदन्यतमत्वावच्छिन्नप्रति
तृतीयान्यथासिद्धिमपहस्तयति- अवश्यक्लप्तेत्यादिकमिति- शरीरसंबन्धोपस्थितिकृतलाघवादावश्यकत्वं भवति, पूर्ववर्तित्वसाम्येऽपि यस्य यदपेक्षया लघुशरीरं लघुभूतः सम्बन्ध उपस्थितिर्वा शीघ्रं भवति तदावश्यमिति गीयते, तथा च लाघवस्य निर्वचने सत्येवावश्यकत्वस्य निर्वचनं सम्भवति, लाघवं च सनिरूपकमिति निरूपकभेदेन भिन्नम् , न च सकललाघवानुगतं लाघवत्वं नाम किश्चित् समस्ति, ततश्च लाघवस्यैवानुगतस्य निर्वतमशक्यत्वात् तन्निबन्धनसिद्धि. कमावश्यकत्वमपि निर्वमशक्यमिति भवति तस्य दुर्वचत्वम् । यादृशस्य कारणत्वस्याभ्युपगमे नाननुगमदोषो नवाऽन्यथासिद्धिनिरूपकेण कारणत्वस्य भ्रमानुपपत्तिस्तादृशं कारणत्वमाशङ्कय प्रतिक्षिपति- न चेति- अस्य 'वाच्यम्' इत्यनेनान्वयः, अन्यथासिद्धयनिरूपकं नियतपूर्ववर्तिताकं यद् रूपं तद्वत्वं कारणत्वम्, नियता पूर्ववर्तिता येन तद् नियतर्ववर्तिताकमिति विग्रहाश्रयणाद् 'नियतपूर्ववर्तिताकम्' इत्यस्य नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकमित्यर्थः। दण्डत्वेन दण्डस्य घटं प्रति नान्यथासिद्धिरिति दण्डत्वमन्यथासिद्धयनिरूपकम् , दण्डे घटपूर्ववर्तिता दण्डत्वेनैव नियतेति नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकमपि तत् , तद्वत्वं च दण्डे समस्तीति भवति तस्य घटकारणत्वम् । तत्र निरुक्तलक्षणे, घटकत्वं सप्तम्यर्थः।
येन द्रव्यत्व-सत्त्वादिना, घटपूर्ववर्तितावच्छेदकेन दण्डस्य घटं प्रति कारणत्वं न व्यवहियते 'द्रव्यत्वेन दण्डो घटस्य कारणम्' इत्येवं न व्यवद्रियते तत्तद्रव्यत्व-सत्त्वादिभेदसमूहोऽन्यथासिद्धयनिरूपकत्वं तद्दण्डत्वे समस्ति न द्रव्यत्वादो। ननु समूहत्वमेकविशिष्टा
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १८५ योगिताक एक एव भेदो वा कारणतायां निविशत इति नाननुगमदोषो नवाऽन्यथासिद्धिनिरूपकेण कारणत्वभ्रमानुपपत्तिरिति वाच्यम् । उक्तभेदममूहे प्रतियोगिकोटावुदासीनप्रवेशाऽप्रवेशाभ्यां विनिगमपरत्वम् , तत्र विनिगमनाविरहाद् यस्य भेदस्य विशेष्यत्वं तस्य विशेषणत्वमपि स्पादित्यनेकरूपताऽन्यथासिद्धयनिरूपकत्वस्यापद्येतेत्यत आह- तावदन्यतमत्वेति- द्रव्यत्व-सत्त्वाद्यन्यतमत्वेत्यर्थः, अन्यतमत्वं चात्राऽखण्डोपाधिरेव न तु भेदकूटावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदरूपम् , तेन कूटत्वस्यैकविशिष्टापररूपत्वेन विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहादनेकत्वापत्त्या तदवच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेदस्यानेकत्वापत्तावपि न क्षतिः, यत उक्तलक्षणकभेद एवा. न्यथासिद्धयनिरूपकत्वम् , तस्यैकत्वात् , तद्धटितस्य कारणत्वस्याप्येकत्वमिति नाननुगमदोषः, निरुक्तकारणत्वं चान्यथासिद्धिनिरूपकेण धर्मेण नास्तीति तद्रूपेण कारणत्वज्ञानं भ्रम एवेति न तादृशभ्रमानुपपत्तिरित्यर्थः। निषेधहेतुमुपदर्शयति- उक्तभेदसमूह इतिनिरुक्तभेदसमूहे नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकद्रव्यत्व सत्त्वादिभेदानां यथा निवेशस्तथा नियतपूर्ववर्तितानवच्छेदकानां घटत्वादीनां भेदा अपि विनिगमनाविरहान्निविष्टा एव भविष्यन्ति, एवं केषाश्चिद् वटत्वादीनां भेदास्तत्र सन्निविष्टा भवन्तु, केषाश्चित् तथाभूतानामेव घटत्वादीनां भेदास्तत्र मा विशन्तु, एवं दिशा बहवो निरूपकमेदसमूहा अन्यथासिद्धयनिरूपकत्वरूपतामासाद्य कारणत्वस्वरूपसन्निविष्टाः स्युः, तेषां च नानुगमवार्ताऽपीत्यननुगमदोषः, अन्यतमत्वमपि भेदकूटावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदरूपमेव न त्वखण्डोपाधिः प्रमाणाभावादिति तदच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदोऽपि प्रतियोगिविशेषित. रूपेणैव प्रतीतिकोटिमाटीकते, तथा च पूर्वोक्तदिशा तस्याप्यनेकत्व मासज्यत एव, प्रतियोगिविशेषितस्यापि तस्याखण्डभेदरूपतामुपगम्य तद्व्यक्तित्वेनैव भानाभ्युपगमे दण्ड-चक्र-कुलालादिभेदकुटावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदरूपाखण्डाभाववत एव घटं प्रति कारणत्व
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् नाविरहात् , प्रतियोग्यविशेषिताऽखण्डभेदाभ्युपगमे च सर्वत्राखण्डाभाववत एवा खण्डाभावस्यैव वा हेतुत्वं स्यादिति बहु विप्लवेत । किञ्च, एवं विशेष्यभागोऽपि वैयर्थ्यमाप्नुयादकारणभेदस्यैवाखण्डस्य कारणतालक्षणत्वसम्भवात् । तस्मादिष्टसाधनत्वादिज्ञानकारणतावच्छेदकतयाऽतिरिक्तमेव कारणत्वम् , न चोक्तकारणताया विषयिताविशेपावच्छेद्यत्वसम्भवः ? विषयविशेषासिद्धौ विषयिताविशेषासिद्धेः,
मस्तु, तादृशाभावस्यैकस्व वा दण्डादिगतस्य हेतुत्वमिति दण्ड. त्वादिधर्मेंदण्डादीनां कारणताऽपि विलीयेत, दण्ड-चक्राद्यन्यतमत्वे. नाखण्डभेदस्वरूपेणकस्यव कारणत्वस्यापत्तेरित्यर्थः। दोषान्तरमाहकिचेति ।
_ विशेष्यभागो नियतपूर्ववर्तित्वम् । परोक्तस्य कारणत्वस्याऽसम्भवादतिरिक्तमेव कारणत्वमभ्युपेयांमत्युपसंहरति- तस्मादिति- प्रवृत्ति प्रतीष्टसाधनताज्ञानस्य, निवृत्ति प्रति द्विष्टसाधनताज्ञानस्य च कारणतायांविषर्यावधयाऽवच्छेदकतयाऽतिरिक्तमेव कारणत्वमभ्युपेयमित्यर्थः। यद्यतिरिक्तकारणता न स्याद् , न स्यात् तस्या ज्ञानविषयत्वमिति विषयितासम्बन्धेनेष्टसाधनताज्ञाननिष्ठकारणतावच्छेदकत्वमपि तस्याः स्यादित्याह- न चेति। उक्तकारणताया इष्टसाधनताज्ञाननिष्ठकारणतायाः पराभिमतकारणत्वस्वरूपायाः, इष्टसाधनताज्ञानविषयीभूताया अपि कारणतायास्तथाविधायाः, एकत्र विषयिताविशेषाघच्छेद्यत्वं विषयिताविशेषात्मकसम्बन्धावच्छिन्नत्वम्, अन्यत्र विषयिताविशेषनिरूपकत्वं तद्बहुव्रीहिलभ्यम् । निषेधे हेतुमाह- विषयविशेषासिद्धाविति- कारणतालक्षणो विषयविशेषो यदि स्यात् तदा तनिरूपिता विषयिताऽपि भवेत्, विषयविशेषस्यासिद्धौ तु किन्निरूपितो वियिताविशेषो भवेद् ? अतोऽतिरिक्तं कारणत्वमभ्युपेयम्, तथा चातिरिक्तकारणत्वलक्षणविषयविशेषस्य सद्भवात् तन्निरूपित..
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[१८७ अन्यथा साकारवादप्रसङ्गात् । कारणत्वत्वेनानुगतं च तत् कारणपदशक्यतावच्छेदकम् , ग्राहकं च तस्य क्वचिदन्वय-व्यतिरेकसहितविषयिताविशेषस्थापि सद्भाव इति तदवच्छिन्नत्वं कारणत्वेऽतिरिक्त सङ्गतिमङ्गतीति भावः। अन्यथा विषयाभावेऽपि विषयिताविशेषाभ्यु. पगमे । साकारवादप्रसङ्गादति- यथा विज्ञानवादी योगाचारो बौद्धविशेषो बाह्यघटपटादिलक्षणं विषयमस्वीकृत्यैव वासनाविशेषतो घटाकार-पटाकारादियोगिज्ञानमभ्युपगतवान् तन्मते घटाद्याकारत्वमेव ज्ञानस्य घटादिविषयकत्वम्, तथा भवन्मतेऽपि. कारणत्वलक्षणविषयाभावे कारणत्वविषयकज्ञानवद् घटादिलक्षणविषयाभावेऽपि घटादिविषयकं ज्ञानं घटाद्याकारज्ञानस्वरूपं भवेदिति बाह्यवादविलोपप्रसङ्ग इत्यर्थः।
ननु तत्तत्कार्यनिरूपितं तत्तत्कारणगतमतिरिक्तं कारणत्वं स्वाश्रयभेदेन भिन्नमननुगतत्वात् कारणपदप्रवृत्तिनिमित्तं न स्यादित्यत आह- कारणत्वत्वेनेति- कारणत्वस्यानेकत्वेऽपि तद्गतं कारणत्व. त्वमेकमेवेति तद्रूपेणानुगतं कारणत्वं कारणपदशक्यतावच्छेदकम्, यथा-चैत्रत्व-भैत्रत्वादीनामननुगतत्वेऽपि बुद्धिस्थत्वेनानुगतीकृतानां तेषां तत्पदशक्यतावच्छेदकत्वमिति। अतिरिक्तस्य कारणत्वस्य किं ग्राहकांमत्यपेक्षायामाह-ग्राहक चेति । तस्य अतिरिक्तकारणत्वस्य । __ नन्वनन्यथासिद्धत्वव्यापकत्वगर्भकारणत्वस्य ग्रहेऽनन्यथासिद्धत्वविरोध्यन्यथासिद्धत्वग्राहकत्वादन्वयव्यभिचारज्ञानस्य, व्यापकत्वविरोधिविषयकत्वाद् व्यतिरेकन्यभिचारज्ञानस्य च प्रतिबन्धकत्वेनान्वयव्यभिचारज्ञाने व्यतिरेकव्यभिचारज्ञाने वा ति न तादृशकारणत्वग्रहसम्भवः, अतिरिक्तकारणत्वस्य त्वनन्यथासिद्धत्वाद्यघटितत्वान्नोक्कदिशाऽन्वय-व्यतिरेकन्यभिचारज्ञानं तज्ञानविरोधीति अन्वय-व्यतिरेकव्यभिचारज्ञानेऽपि तज्ज्ञानप्रसङ्ग इत्याशङ्कां प्रतिक्षिति- न चैवमिति। तद्ग्रहप्रसङ्गः, अतिरिक्तकारणत्वग्रहप्रसङ्गः।
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८ ]
[ तत्त्वबोधनीविवृतिविभूषितम् प्रत्यक्षागमादिकम् । न चैवं व्यभिचारग्रहेऽपि तद्ग्रहप्रसङ्गः १ कारणत्वाद्यभावव्याप्यादितयैव व्यभिचारग्रहस्य गिरोधित्वात् तदग्रहे व्यभिचारग्रहेऽपि कारणताग्रहेस्येष्टत्वात् । न चैवं कारणताप्रत्यक्ष प्रत्यन्वयव्यतिरेकग्रहस्य हेतुत्वे मानाभावः? सत्यपि दण्डेन्द्रियसभिकर्षे विनाऽन्वय-व्यतिरेकग्रहं कारणत्वप्रत्यक्षानुदयात् तद्धेतुत्वसिद्धेः । यदि च तत्रापि कारणत्वं गृह्यत एव, न तु निश्चीयते, तद्वत्ताबुद्धिं प्रति यथा तदभाववत्ताज्ञानं प्रतिबन्धकम्, यथा च तद. भावव्याप्यवत्ताज्ञान प्रतिबन्धकम्, तथा तदभाववत्ताबुद्धिं प्रति तद्वत्ताज्ञानं तद्वयाप्यवत्ताज्ञानं च प्रतिबन्धकमिति वस्तुस्थितौ अन्वयव्यतिरेकन्यभिचारयोरतिरिक्तकारणत्वाभावरूपत्वाभावेऽपि तव्यायतया तज्ज्ञानस्य कारणत्वाभावव्याप्यवत्ताज्ञानत्वेन कारणत्ववत्ताशानविरोधित्वान्नान्वय-व्यतिरेकव्यभिचारज्ञाने सत्यतिरिक्तकारणत्व. प्रहसम्भव इति निषेधहेतुमुपदर्शयति- कारणत्वाद्यभावेति । तदग्रहे कारणत्वाभावव्याप्यत्वेन व्यभिचाराग्रहे । ननु भवतूक्तदिशा कारणत्वग्रह प्रति व्यभिचारग्रहस्य प्रतिबन्धकत्वम्, किन्तूक्तकारणत्वप्रत्यक्ष प्रति प्रमाणाभावादन्वयव्यतिरेकज्ञानस्य न कारणत्वमित्याशङ्कय प्रतिक्षिपति · न चैवमिति- अन्वय व्यतिरेकग्रहे सत्येव कारणत्वप्रत्यक्षं भवति, तदभावे कारणरूपर्धामणः प्रत्यक्षेऽपि तन्न भवतीत्यन्वय-व्यतिरेकाभ्यामेव कारणत्वप्रत्यक्षं प्रत्यन्वय-व्यतिरेकग्रहणस्य हेतुत्वमिति निषेधहेतुमाह- सत्यपि दण्डेन्द्रियसत्रिकर्ष इति-पतदुक्तिश्च कारणत्वप्रत्यक्षकारणतदिन्द्रियसन्निकर्षाभावादेव न कारणत्वप्रत्यक्षमिति शङ्कोन्मूलनार्थम् । तद्धेतु-वसिद्धेः कारणत्वप्रत्यक्षं प्रत्यन्वय व्यतिरेकग्रहस्य हेतुत्व. सिद्धेः। तत्रापि यत्र नान्वय-व्यतिरेकग्रहोऽथ च दण्डेन्द्रियसन्निकर्षस्तत्स्थलेऽपि । ननु कारणत्वनिश्चय एव कुतो न भवतीत्यत आहसंशयसामग्रीसत्त्वादिति-धर्मीन्द्रियसन्निकर्ष कोटिद्वयस्मरण-विशेषाऽदर्शनादिघटितसामग्रीसत्त्वात् संशयसामय्याश्च निश्चयप्रतिबन्धकत्वा
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १८९ संशयसामग्रीसत्त्वादिति विभाव्यते, तदोक्तरीत्या प्रतिबन्धकस्य व्यभिचारग्रहस्य निवारकतया तदुपयोगः । एतेन 'अनन्यथासिद्ध' इत्यादेर्व्यञ्जकतया ज्ञानस्यावश्यकत्वादतिरिक्तकारणत्वकल्पने गौरवमित्यपास्तम् , अनतिरिक्तत्वेऽप्यतिरिक्तत्वभ्रमे तत्रोक्तव्यञ्जकताकल्पनावश्यकत्वाद् , अतिरिक्तकारणताकल्पनकाले उक्तगौरवानुपस्थितेश्चेति दिग् ।।
दित्यभिसन्धिः। उक्तरीत्या कारणत्वाद्यभावव्याप्यवत्तानिश्चयविधया । तदुपयोगः अन्वय-व्यतिरेकग्रहोपयोगः, अन्वयव्यतिरेकग्रहे अन्वयव्यतिरेकव्यभिचारज्ञानं कारणत्वग्रहप्रतिबन्धकं न भवति, प्रतिबन्धकाभावाच्च कारणत्वग्रह इत्येवंपरम्परया कारणत्वग्रहे प्रयोजकमन्वय-व्यतिरेकज्ञानमिति । एतेन' इत्यस्य 'अपास्तम्' इत्यनेनान्वयः, एतेन- अन्वय-व्यतिरेकसहितप्रत्यक्षाऽऽगमादेरेव कारणत्वग्राहकत्वाभ्युपगमेन वक्ष्यमाणहतुना च, कारणत्वव्यअकतयाऽभिमतानन्यथासिद्धत्वादिज्ञानत एव कारणत्वव्यवहारोपपत्तावतिरिक्तकारणत्वकल्पने गौरवमित्यर्थः। 'अपास्तम्' इत्यत्र हेत्वन्तरमाह- अतिरिक्तत्वेऽपीति- कारणत्वस्यानन्यथासिद्धनियतपूर्ववर्तित्वात्मकत्वेऽपीत्यर्थः। अतिरिक्तत्वभ्रमे 'अनन्यथासिद्ध०' इत्यादितो: भिन्नमेव कारणत्वमिति भ्रमे । तत्र कारणत्वे । उक्तेति- 'अनन्यथा. सिद्ध०' इत्यादिगतेत्यर्थः, तथा चातिरिक्तत्वभ्रमकाले उक्तव्यञ्जकता. कल्पनस्याऽनतिरिक्तकारणतावादिनोऽप्यावश्यकतया न तन्निबन्धनगौरवमित्यर्थः। किञ्चातिरिक्तकारणताकल्पनोत्तरकालीनमुक्तगौरव तादृशकल्पनाकालेऽनुपस्थितत्वादेव न बाधकम् , उक्तयुक्तयाऽतिरिक्तकारणत्वसिद्धौ कथं तद्ग्रह इत्यपेक्षयोत्तरकाले तद्ग्राहकतया 'अनन्यथासिद्ध०' इत्यादिकं कल्प्यत इत्यतिरिक्तस्य कारणत्वस्य पूर्वमेव सिद्धत्वादुक्तकल्पनानिबन्धनगौरवं तद्वाधकं न भवतीत्यर्थः।
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् यत् तु-"दण्डत्वादिकमेव कारणत्वम् , तस्यैव घटादिकार्यसम्बन्धितया ग्रहे 'अनन्यथासिद्धः' इत्यादेयंञ्जकत्वम्' इति पक्षधरमिश्रमतम् , तत् तुच्छम्-एवं हि दण्डत्वादेः स्वरूपतो निरवधित्वे कार्यापेक्षयाच सावधित्वे शबलवस्त्वम्युपगमप्रसङ्गात् । व्यवहारे सावधित्वं स्वरूपतस्तु निरवधित्वमिति नायं दोष इति चेत् ? न-व्यवहर्त
कारणत्वाभ्युपगतौ प्रतिक्षेप्तुं पक्षधरमिश्रमतमुपन्यस्यति- यत् त्विति । दण्डत्वस्येव कारणत्वरूपत्वे 'अयं दण्डः' इति ज्ञानादपि दण्डे घटकारणत्वव्यवहारापत्तिरित्यत आह- तस्यैवेति- दण्डत्वस्यैवे. त्यर्थः, स्वरूपतो दण्डत्वग्रहो न घटकारणव्यवहारनियामकः, किन्तु घटनिरूपितकारणतात्वेन तद्ग्रहस्तथा, तत्र च 'अनन्यथासिद्ध०' इत्यादेwञ्जकत्वमिति 'अनन्यथासिद्ध०' इत्यादिज्ञानानन्तरमेव तथा तद्ग्रह इत्यर्थः। तत् तुच्छम् उक्तपक्षधरमिश्रमतमत्यल्पमसमीचीनमिति यावत् । एवं हि उक्तदिशा कारणत्वस्य दण्डत्वादिस्वरूपत्वाभ्युपगमे यतः। दण्डत्वादेरिति- दण्डत्वादेरखण्डजातिस्वरूपस्य स्वरूपतो न केनचिन्निरूपितत्वमिति निरवधित्वम् , कारणतात्वरूपेण तु घटादितत्तत्कार्यनिरूपितत्वमिति सावधित्वम् , इत्थं चैकत्र दण्डत्वादावपेक्षाभेदेन सावधित्व-निरवधित्वलक्षणविरुद्धधर्माभ्युपगमलक्षणाऽनेकान्तवादाभ्युपगमप्रसङ्गादित्यर्थः। परं उक्तदोषप्रसङ्गपरिहारमाशङ्कते- व्यवहार इति । यदि द्रव्यत्वादिकं निरवधिरूपमेव तदेव तु कारणत्वव्यवहारविषयत्वाद् व्यवहर्तव्यं नान्यदिति कथं तद्वयवहारः सावधितत्स्वरूपविषयो भवेदिति यदूपेण तद् व्यवहियते तद्रूपं तद् अभ्युपगमन्तव्यमेवेति कथं न वस्तुतः सावधित्वं तस्यैत्युक्तदिशा स्याद्वादः प्रविशत्येवेति समाधत्ते-नेति । व्यवहर्तव्याऽविशेषे व्यवहर्तव्यस्य द्रव्यत्वस्य वस्तुको निरवधित्वेन स्वरूपतस्तद्वयवहारो यथा दण्डो द्रव्यमिति तथा 'दण्डः कारणम्' इत्येव स्यात्, न तु
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १९१ व्याविशेषे व्यवहाराविशेषात् , अन्यथा केवलभूतलज्ञानादेव प्रतियोगिज्ञानादिनाऽभावव्यवहारसमर्थको मीमांसक एव विजयेत । किञ्च, एवं घटवद्दण्डत्ववान् दण्ड इति ज्ञानात् दण्डो घटकारणमितिव्यवहारापत्तिः, 'अनन्यथासिद्ध०' इत्यादिज्ञानजनिततादृशज्ञानत्वेन तादृशव्यवहारहेतुत्वे च गौरवम् , घटकारणतात्वेन तज्ज्ञानस्यो
'दण्डो घटकारणम्' इति कारणत्वस्य दण्डत्वस्योभयत्र विषयत्वात् , तस्य चाऽविशेषाद्, अतो व्यवहारविशेषान्यथानुपपत्त्या व्यवहर्तव्यविशेषोऽवश्यमभ्युपगन्तव्य इति यद्यपि दण्डे घटकारणत्वं दण्डत्व. मेवेति तत् तस्यैव प्रकृते व्यवहर्तव्यशब्देन ग्रहणमुचितम् , तथाऽप्युदेश्यतावच्छेदकविधेयतावच्छेदकयोस्क्ये शाब्दबोधो न भवतीत्यतोऽभेदसम्बन्धावच्छिन्नतद्धर्मावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितविशेष्यताव. च्छेदकतासम्बन्धेन शाब्दबोधं प्रति तद्धर्मभेदस्य कारणत्वमुपेयते, एवं च दृष्टान्तविधया यथा- 'दण्डो दण्डः' इत्युपादातुं न शक्यते तस्य व्यवहारस्य शब्दरूपतया तजन्यशाब्दबोधे विरूपोपस्थितेर्हेतुत्वात् , ततो दण्डस्यापि समवायसम्बधेन कार्य प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन द्रव्यत्वेन द्रव्यं कारणमिति यत्कार्यकारणभावस्तत्कारणतावच्छेदकद्रव्यत्ववत्त्वात् कारणत्वम्, तत् कारणत्वं द्रव्यत्वमेवेति तदभिसंधानेन व्यवहर्तव्यपदेन द्रव्यत्वस्य ग्रहणम् , 'दण्डत्वादेः' इत्यादिपदेन द्रव्यत्वादेरपि ग्रहणस्यापि प्रस्तुतत्वमिति बोध्यम् । ____ अन्यथा व्यवहर्तव्याविशेषेऽपि व्यवहर्तव्यातिरिक्तकारणविशेषाद् व्यवहारविशेषाभ्युपगमे, 'इदं भूतलम्' इति ज्ञाने 'घटाभाववद् भूतलम्' इति ज्ञाने च केवलभूतलमेव विषयः, तद्रूपकारणतो भूतलमिति व्यवहारः, घटाभाववद् भूतलमिति व्यवहारश्च, तयोविशेषस्तु प्रतियोगिशानविरह प्रतियोगिज्ञानाभ्यां जायमानत्वादिति
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२ ]
[ तत्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् क्तव्यवहारहेतुत्वे च कारणतात्वमधिकमभ्युपगन्तव्यं स्यात् । किञ्च, एवं दण्डत्वादिस्वरूपाया दण्डादिनिष्ठकारणताया अनुगतत्वोक्तावपि घटसमवेतनाशादिकार्यनिरूपितघटनाशादिकारणतायाः कथमनुगतत्वम् ? घटनाशत्वस्याऽनुगतस्याभावात् , तत्राप्यखण्डोपाधिनाऽनुगमस्वीकारे व्यक्तीनामेव कथञ्चिदनुगतत्वं स्वीक्रियताम् , एकमीमांसकमतसमर्थनस्यापि सम्भवादभावानभ्युपगन्ता मीमांसक एव विजयेतेत्यर्थः। दोषान्तरमप्याह- किञ्चैवमिति- ‘घटवद्दण्डत्ववान् दण्डः' इति ज्ञानमपि घटनिरूपितत्वेन दण्डत्वं गृह्णातीति घटनिरूपितत्वेन दण्डत्वग्रहणरूपकारणसद्भावाद् 'दण्डो घटकारणम् ' इति व्यवहारापत्तिरित्यर्थः, अनन्यथासिद्धत्वे सति नियतपूर्ववर्तित्व. ज्ञानजनितघटनिरूपितदण्डत्वग्रहणं 'घटकारणं दण्डः' इति व्यवहारजनकमिति न 'घटवद्दण्डत्ववान् दण्डः' इति ज्ञानान्निरुक्तव्यवहारापत्तिरित्युपगमे च गौरवमित्याह- अनन्यथेति। तादृशज्ञानत्वेन घट निरूपितत्वेन दण्डत्वज्ञानत्वेन । तादृशव्यवहारहेतुत्वे दण्डो घटकारणमिति व्यवहारहेतुत्वे च । तज्ज्ञानस्य दण्डत्वज्ञानस्य । उक्तव्यवहारहेतुत्वे दण्डो घटकारामति व्यवहारहेतुत्वे । अधिकम् अतिरिक्तम् । दण्डमात्रेषु घटनिरूपितकारणत्वमेकमित्युपपत्तये कारणत्वस्य दण्डत्वस्वरूपत्वमुपेयते, एवमपि येषु न सामान्य तेषु कथमनुगतं कारणत्वम् ? यदि च तत्राप्यखण्डोपाधिस्वरूपमेव कारणत्वमुपगम्याऽनुगतत्वं तत्राप्युपेयते तर्हि व्यक्तीनामेव कथञ्चिदनुगतव्यावृत्तस्वरूपतामभ्युपगम्याऽनुगतव्यावृत्तव्यवहारोपपादनमस्तु, अलमतिरिक्तसामान्याऽखण्डोपाध्यादिकल्पनया, ज्ञानभेदानुरोधाद् विषयभेदाभ्युपगमे तु कारण-कार्यबुद्धिभेदात् कारणत्व-कार्यत्वादिकमप्यतिरिक्तमभ्युपगम्यतामित्याह- किच्चैवमिति । तत्रापि घटनाशेऽपि। कथञ्चिदनुगतत्वं व्यावृत्तत्वसंवलितम्, तत् कथमेकस्मिन् वस्तुनीत्याकाङ्क्षायामाहएकस्यैवेति- अन्यता व्यावृत्तिबुद्धिजनकत्वाद् व्यावृत्तत्वम् , अनुगत
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
1
स्यैव वस्तुनो व्यावृत्तिबुद्ध्यपेक्षया व्यावृत्तत्वस्यानुवृत्तिबुद्ध्यपेक्षया चानुगतत्वस्य सम्भवात् । विषयभेदं विना बुद्धिभेदो नोपपद्यत इति चेत् ? कारणत्व कार्यत्वयोरपि तुल्यमेतत् तस्मात् त्यज्यतां वाऽतिरिक्तसामान्य-विशेषवाद, स्वीक्रियतां वा कारणत्व-कार्यत्वादिकमप्यतिरिक्तमिति दुरुत्तरा प्रतिबन्दिनदी, तदिमदभिप्रेत्योक्तं प्रभुश्रीहेमसूरिभिः
[ १९३
“स्वतोऽनुवृत्ति व्यतिवृत्तिभाजो, भावा न भावान्तर नेयरूपाः । परात्मतत्त्वादतथात्मतत्त्वाद्, द्वयं वदन्तोऽकुशलाः स्खलन्ति" ॥ [ अन्ययोगव्य • श्लो० ४] इति । बुद्धिजनकत्वादनुगतत्वं चैकस्मिन् वस्तुन्यपि सम्भवतीत्यर्थः । ननु अनुगतबुद्धिर्व्यावृत्ति बुद्धिश्च परस्परं भिन्ना विषयभेदमन्तेरण न सम्भवतीत्याशङ्कते - विषयभेदं विनेति । दण्डबुद्धितः कारणबुद्धिर्घटबुद्धितः कार्यबुद्धिश्च विलक्षणाऽनुभूयत इत्यतो विषयभेदोऽत्राप्यावश्यक इति कारणबुद्धिविषयः कारणत्वं कार्यबुद्धिविषयः कार्यत्वमतिरिक्तमवश्यं स्वीकरणीयमिति प्रतिवन्द्योत्तरयति - कारणत्व-कार्यत्वयोरपि तुल्यमेतदिति । उपसंहरति- तस्मादिति ।
उक्तार्थसंवादकतया श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवद्वचनमुपदर्शयतितदिदमभिप्रेत्योक्तमिति। 'स्वतोऽनुवृत्ति०' इत्यादि पद्यार्थविस्तरावगतिः | स्याद्वादमञ्जरीतो विशेष जिज्ञासुभिः कार्या, संक्षेपतस्तु - 'स्वत एवाऽनुवृत्ति-व्यावृत्तिस्वभावा भावाः, न स्वव्यतिरिक्तसामान्यात्मकपदार्थविशेषात्मक पदार्थाभ्यामनुगत व्यावृत्तिबुद्धिविषया भवन्ति । अनिपुणा नैयायिकादयस्तु स्वभिन्नसामान्याद् वस्तुतस्तथास्वरूपतामभजमानादनुगतबुद्धिम्, पवम्भूतादेव च विशेषाद् व्यावृत्तिबुद्धिं च वदन्तः सभायां निग्रहस्थानलक्षणां स्खलनामनुभवन्ति, न तु वस्तुतखं व्यवस्थापयन्तीत्यर्थः । ૧૩
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४ ]
[तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् ___ यत् तु-एवं कारणत्वादेरतिरिक्तत्वेऽनुगतव्याप्त्यादिव्यवहाराद् व्याप्त्यादिकमप्यतिरिच्यत इति परैरुख़ुष्यते तद् उक्तप्रतिबन्दीबादिनामस्माकं न दोषाय । ___ यदपि- नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकदण्डत्वादिकमेव कारणत्वम् , अन्यथासिद्धिनिरूपकतानवच्छेदकत्वं तु दण्डत्वादिपरिचायकमेवेति कैश्विदभ्युपगम्यते, तदप्यसत्-नियमस्य नानाविधतया कचिदपि कारणताननुगमप्रसङ्गात् , निरुक्तान्यथासिद्धिनिरूपकतावच्छेदकत्वज्ञाने कारणत्वाव्यवहारात् तदनवच्छेदकत्वस्याप्यवश्य
उक्तयुक्तया कारणत्वादीनामतिरिक्तत्वे व्याप्त्यादीनामप्यांतरिक्तत्वं स्यादित्यापादनं त्विष्टापत्त्यैव न नः प्रतिकूलमित्याह- यत् विति । एवम् उक्तनीत्या। परैः नेयायिकैः। अस्माकं जनानाम् । 'उक्तप्रतिबन्दीवादिनाम्' इति विशेषणेनैतत् कथितं भवति- अनन्तधर्मात्मकवस्तु. वादिभिः स्याद्वादिभिर्नेकान्तेन भिन्नाः सामान्य विशेषादयोऽभ्युपगम्यन्ते, किन्त्वनन्तधर्मात्मकवस्तूनां स्वरूपान्तर्निविष्टा एवैते. अथापि यदि विभिन्नबुद्धि-व्यपदेशादितः परैः सर्वथा भिन्ना पवाभ्युपेयन्त एवं तर्हि कारणत्वादयोऽपि तथा किं न स्युरिति ?।। - कारणत्वाभ्युपगमे केषाञ्चित् प्रकारान्तरमुपन्यस्य प्रतिक्षिपतियदपीति । 'नियतपूर्ववर्तिता०' इत्यत्र नियमस्य प्रविष्टतया तस्यानेक विधत्वेन तद्धटितकारणताया अप्यनेकत्वप्रसङ्गादित्याह- नियमस्येति । यथा च नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकत्वाऽग्रहे न कारणताशानमिति तत् तत्स्वरूपसन्निविष्टमेव न तु परिचायकतयोपलक्षणम् , तथा निरुक्तान्यथासिद्धिनिरूपकतावच्छेदकत्वज्ञाने तदनवच्छेदकत्वाज्ञानतो न कारणत्वव्यवहार इति निरुक्तान्यथासिद्धिनिरूपकतानवच्छेदकत्वमपि कारणत्वस्वरूपसन्निविष्टमेवेत्याह- निरुक्तान्यथासिद्धीति । तदनवच्छेदकत्वस्यापि निरुक्तान्यथासिद्धिनिरूपकतानवच्छेदकत्वस्यापि ।
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
निवेश्यत्वाच | यदि च व्यापारादिव्यवहारवच्छमात्रादेवानुगतकारणतादिव्यवहारः तदा न किञ्चिल्लक्षणमर्थतोऽनुगतं स्याद्, भेदनयचिन्तायां शब्दानुगम एव पर्यवसानात् तस्मान्नाम निक्षेपे शब्दानुगमो भावनिक्षेपे त्वर्थानुगमोऽवश्यमाश्रयणीय इति दिग् ॥
तथा 'कुण्डे बदरम्' इत्यादौ सप्तमीप्रतिपाद्यमाधारत्वमप्यतिरिच्यते, संयोगमात्रस्य तदर्थत्वे 'बदरे कुण्डम्' इत्यस्याप्यापत्तेः "
[ १९५
निवेश्यलात् कारणतालक्षणे निवेश्यत्वात् । तजन्यत्वे सति तजन्यजनकत्वादिरूपव्यापारत्वादीनामननुगतत्वेऽपि व्यापाराधेकशब्दमात्रानुगतोऽनुगतव्यापारादिव्यवहारस्तथा कारणत्वादीनामननुमतत्वेऽपि शब्दानुगममात्रनिबन्धनः कारणतादिव्यवहार इति न किञ्चिदनुगतम्, किन्तु भिन्नमेवेति भेदन आश्रीयते तदा सर्वत्र शब्दानुगम एव पर्यवसानं पर्यायार्थिकनयादित्याह - यदि चेति । तद् कि शब्दानुगम एव १ क एवमाह नामनिक्षेपाश्रयणे शब्दप्राधान्याच्छन्दानुगमः, भावनिक्षेपाश्रयणेऽर्थ प्राधान्यादर्थानुगम इति नियमयति - तस्मादिति ॥
प्रकृतमनुसरन्नाह - तथेति - वैशिष्ट्यादिकं वैशेषिकाभिमतद्रव्यादिषट्पदार्थेभ्यो व्यतिरिक्तमेवमित्यर्थः । आधारत्वमिति प्राचीनमतमाश्रित्य तत्र प्रकृत्यर्थस्य कुण्डस्य आधेयत्व सम्बन्धेनान्वयः, प्रत्ययार्थस्याधारत्वस्योत्तरपदार्थे बदरे निरूपकत्वसम्बन्धेनान्वयः, वृत्यनियामकसम्बन्धस्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वे 'कुण्डे न बदरम्' इत्यत्र कुण्डनिष्ठाधारत्वस्य निरूपकत्वसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावाप्रसिद्वा तद् बदरमित्यस्य बोधयितुमशक्यतया आधेयत्वमेव सप्तम्यर्थ इति नवीनाः स्त्रीकुर्वन्तीति बोध्यम् । ननु ' कुण्डे बदरम्' इत्यत्र संयोग एव सप्तम्यर्थ इति नातिरिक्ताधारत्वकल्पनप्रयोजनमित्यत आह- संयोगमात्रस्येति- आधारत्वमात्रस्य सप्तम्यर्थत्वे
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६ ]
[ तत्त्वबोधनीविवृतिविभूषितम् अथ तत्तदाधारादिस्वरूपैवाऽऽधारता, कुण्डादिस्वरूपमेव बदरायाधारो न तु बदरादिकं कुण्डादेरित्यत्र प्रतीतिरेव मानम् ; न च, एवं कुण्डे. बदराधारत्वप्रतीतिन स्यात् , कुण्डस्वरूपस्याधारत्वस्य, कुण्डवृत्तित्वे 'कुण्डे कुण्डम्' इत्यपि स्यादिति वाच्यम् , आधारतात्वेन कुण्डस्यापि कुण्ड वृत्तित्वात् , न तु कुण्डत्वेन, तथैव प्रतीते'कुण्डे बदरम्' इतिवत् 'कुण्डे वृक्षः' इत्यादिकमपि स्यात्, तथाहि- आधारतामात्रस्य तदर्थत्वे आधारतात्वेन संयोगसम्बन्धाच्छिन्नाधारताया यथा तदर्थत्वं तथा तेन रूपेण कालिकसम्बन्धाधच्छिन्नाधारताया अपि तदर्थत्वम्, तथा च वृक्षस्यापि कालिकसम्बन्धेन कुण्डे सत्त्वेन वृक्षनिष्ठकालिकासम्बन्धावच्छिन्ननिरूपकता. निरूपिताधारतायाः कुण्डे भावात् 'कुण्डे वृक्षः' इत्यापादयितुं शक्यत इति, अत आधारतात्वेन संयोगसम्बन्धावच्छिन्नाधेयतानिरूपिताऽऽधारतैव तत्र प्रत्ययार्थतयाभासत इति तद्धटकतया संयोगस्यापि तदर्थत्वमस्त्येवेत्यतो मात्रपदम्। तदर्थत्वे सप्तम्यर्थत्वे, कुण्ड बदरसंयोगस्य कुण्ड इव बदरेऽपि सत्त्वेन 'कुण्डे बदरम्' इतिवद् 'बदरे कुण्डम्' इत्यपि प्रसज्यत इत्यर्थः। अस्तु आधारत्वं सप्तम्यर्थः, परं तदाधारस्वरूपमेवेति न तन्निबन्धनषट्पदार्थातिरिक्तपदार्थप्राप्तिरित्याशङ्कते- अथेति । ननु यथा कुण्डस्वरूपाऽऽधारता तथा बदरस्वरूपाऽपीति 'बदरे कुण्डम् ' इत्यस्य प्रसङ्गो न वारितः स्यादित्यत आह- कुण्डादीति- अस्यायमाधार इत्यत्र प्रतीतिरेव शरणम् , भवति च 'कुण्डे बदरम्' इति प्रतीतिरतः कुण्डस्वरूपमेव बदराद्याधारः 'बदरे कुण्डम्' इति प्रतीतिस्तु न भवति, ततो न बदरस्वरूपं कुण्डाद्याधार इत्यर्थः। ननु स्वस्मिन् स्वस्य वृत्तिर्न भवति, नहि भवति घटे घट इति, तथा च कुण्डस्वरूपमाधारत्वं कुण्डे न वर्तत इति बदराधारत्वप्रतीतिर्राप कुण्डे न स्यादित्याश. इंय प्रतिक्षिपति- न चेति- 'अस्य 'वाच्यम्' इत्यनेन सम्बन्धः।
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १९७ रिति चेत् ? न-आधारतायाः कुण्डस्वरूपत्वे आधारतात्वस्यापि कुण्डत्वानतिरिक्तत्वात , तदतिरिक्तत्वे च किमपराद्धमाधारतया, येन सापि नातिरिच्येत । किञ्च, एवं पाकरक्ततादशायामपि घटे 'इदानीं स श्यामः' इति बुद्धेः प्रमावप्रसङ्गः, घटरूपायाः श्यामाधारताया एतत्कालवृत्तित्वात् । 'इदानीं श्यामः' इति बुद्धावेतत्कालावच्छिन्नं एवम् आधारत्वस्याधारस्वरूपत्वे । निषेधे हेतुमाह- आधारतात्वेनेति । "कुण्डे कुण्डम् ' इति प्रतीतिप्रसङ्गवारणायाह- न विति- कुण्डेत्वेन कुण्डस्य न कुण्डवृत्तित्वमित्यर्थः। ननु कुण्डेत्वेन कुण्डस्य न कुण्डवृत्तित्वं तस्येव त्वाधारतात्वेन तत्र वृत्तित्वमित्यत्रैव किं प्रमाणमित्यत आह- तथैव प्रतोतेरिति- आधारतात्वेनैव कुण्डे कुण्डवृत्तित्वस्य प्रतीतेरित्यर्थः । आधारतायाः कुण्डस्वरूपत्वे आधारतात्वस्यापि कुण्डत्वस्वरूपतयैवाभ्युपगन्तव्यत्वेन आधारतात्वेन कुण्डस्य कुण्डवृत्तित्वे कुण्डत्वेनापि कुण्डस्य कुण्डवृत्तित्वं वज्रलेपायितमिति 'कुण्डे कुण्डम्' इति प्रतीतिः प्रसज्यत एवेति समाधत्ते- नति। आधा. रतायाः कुण्डात्मकाधारस्वरूपत्वेऽप्याधारतात्वमतिरिक्तमेव न तु कुण्डत्वस्वरूपमिति नोक्तप्रतीतिप्रसङ्ग इत्यत आह-ततिरिक्तत्वे चेतिआधारतात्वस्यातिरिक्तत्वे चेत्यर्थः। आधारतात्वस्यातिरिक्तत्वेऽपि षट्पदार्थवादो विशीर्यत एव भवत इति षट्पदा वादापहतेरावश्यकत्वादाधारताया अतिरिक्तत्वेऽपि तदतिरिक्तदोषलक्षणापराधाभावात् किमित्यतिरिक्ताधारता न स्वीक्रियते भावता? 'अन्ते रण्डाविवाहः स्यादादावेव कुतो नहि' इत्यादि न्यायेनातिरिक्ताधारतास्वीकारोऽपिज्यायानेवेत्याह-किमपराद्धमिति-न किमप्यपराद्धमित्यर्थः। येन अपराधेन । सापि आधारतापि ।
__ आधारताया आधारस्वरूपत्वे दोषान्तरमप्याह- किञ्चेति। एवम् आधारताया आधारस्वरूपत्वे । एतत्कालवृत्तित्वात् रक्ततादशाकालवृत्तित्वात् । पाकरक्ततादशायाम् 'इदानीं श्यामः' इति बुद्धि पाद
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८ ]
[ तस्वबोधिनी विवृतिविभूषितम्
यच्छयामत्वं तदाधारत्वविषयीकरणान्न प्रामाण्यमिति चेत् ? नतथापि तत्र 'इदानीं न रक्तः' इति धियः प्रमात्वप्रसङ्गस्य दुर्निवारत्वात्, एतत्कालावच्छिन्नरक्तत्वाभावाधारताया अप्येतदूघटस्वरूपत्वात्, अन्यथा श्यामतादशायाम् 'इह न रक्तत्वम्' इति प्रतीतेरनुपपत्तेः । न च तत्कालविशिष्टघटादेः श्यामत्वाद्याधारतारूपत्वानभ्युपगमान्न दोष इति वाच्यम्, विशिष्टस्यानतिरिक्तत्वात्, अन्यथा क्षणभेदप्रसङ्गात् । एतेन 'बदरादिप्रतियोगित्वविशिष्टसंयोगादि रेव बदराद्याधारता, रूपाद्याधारता तु तत्तत्समवाय एव, तन्नानात्वयितुं शक्यते, तादृशबुद्धिविषयस्यैतत्कालार्वाच्छन्न श्यामत्वाधारत्वलक्षर्णाविषयस्याभावात्, एतत्कालावच्छिन्नत्वस्य रक्ततायामेव भावान्न श्यामतायामिति शङ्कते - इदानीं श्याम इतीति । श्यामताया रक्त तादशायां नष्टत्वात् तत्कालावच्छिन्नत्वं मा भवतु श्यामतायां तथापि रक्तत्वात्यन्ताभावस्य नित्यत्वेन रक्त तादशायामपि सत्तया तत्र तत्कालावच्छिन्नत्वस्य सम्भवेन तदाधारत्वस्य घटस्वरूपस्यापि तदानीं भावेन पाकरत. तादशायामांप 'घटे इदानीं न रक्तः इति बुद्धेः प्रमात्वं स्याद् विषयाबाधादिति समाधत्ते - नेति । तथापि पाकरक्तदशायां तत्कालावच्छिन्नत्वस्य श्यामत्वेऽभावाद् इदानीं स श्यामः' इति, बुद्धेः प्रमात्वापादनासम्भवेऽपि । तत्र पाकरक्तघटे । अन्यथा रक्तत्वाभावाधारताया एतद्घटस्वरूपत्वाभावे । 'न च' इत्यस्य वाच्यम्' इत्यनेन सम्बन्धः । तत्कालविशिष्टघटादेः रक्तताकालविशिष्टघटादेः । निषेध हेतुमाह- विशिष्टस्यानतिरिक्तत्वादिति- रक्तताकाल - विशिष्टघटस्य शुद्ध घटाभिन्नत्वात् एवं च घटादेः श्यामताद्याधारतास्वरूपत्वे विशिष्टघटादेरपि श्यामताद्याधारतास्वरूपत्वाद् रक्ततादशायामपि 'इदानीं श्यामः ' इति बुद्धेः ' इदानीं न रक्तः' इति बुद्धेश्व प्रमात्वप्रसङ्गादित्यर्थः । अन्यथा विशिष्टस्य शुद्धादतिरिक्तत्वे क्षणभेदप्रसङ्गात् एतत्क्षणविशिष्टघटस्वरूपादपरक्षणविशिष्टघटस्वरूपस्य एवं तत्तत्क्षणविशिष्टघटस्वरूपस्य भिन्नत्वप्रसङ्गात्, बौद्ध एव, विजये
>
C
6
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ १९९
6
कल्पनाया एवातिरिक्ताधारत्वकल्पनातो लघुत्वात्, अत एव चक्षुःसंयुक्तघटादिसमवायान्न पटत्वादेः प्रत्यक्षता' इति कल्पनमप्यपास्तम्, विशिष्टसंयोगादेरनतिरेकात् । किञ्च, एवं कुण्डादिप्रतियोगिकसंयोगमात्रेण बदरादौ कुण्डादिप्रकारकबुद्धौ सत्यां बदरादौ ' कुण्डादिकं न ' तेत्याशयः । एतेन ' इत्यस्य ' अपास्तम् ' इत्यनेन योगः । तत्तत्समवाय एव रूपादिप्रतियोगिकत्वविशिष्टसमवाय एव, तथा च बदरादिप्रतियोगिकत्व विशिष्टसंयोगः कुण्ड एव, न तु बदरे इति ' बदरे वदरम्' इति वुद्धेर्न प्रसङ्गः कुण्डानुयोगिकर्त्वावशिष्टसंयोगस्य नानुयोगिकत्वं वदरे, न च तद् आधारत्वप्रतीतिनियामकं किन्तु कुण्डप्रतियोगिकत्वविशिष्टसंयोग एव कुण्डाधारत्वम्, तच्च न बदरे इति 'बदरे कुण्डम्' इति प्रतीतेरपि न प्रसङ्गः, एव समवायस्य वायौ सत्त्वेऽपि रूपप्रतियोगिकत्वविशिष्टसमवायो न वायाविति 'वायौ रूपम्' इति प्रतीतेरपि न प्रसङ्गः । ननु रूपप्रतियोगिकत्वविशिष्टसमवायादन्य एव स्पर्शप्रतियोगिकत्वविशिष्टसमवाय इति समवायमानात्वं प्रसज्यत इत्यत आह- तन्नानात्वेति समवायनानात्वेत्यर्थः । अत एव समवायनानात्वादेव । एतेन' इत्यतिदिष्टमेव हेतुमुपदर्शयत - विशिष्टति ।
अतिरिक्ताधारताभ्युपगमे युक्त्यन्तरमाह - किश्चेति । एवम् सप्तम्यर्थतया अतिरिक्ताया आधारताया अनभ्युपगमे । कुण्डादीति - बदरविशेष्यककुण्डप्रतियोगिकसंयोगसम्बन्धेन कुण्डप्रकारकबुद्धेस्तेन सम्बन्धेन तत्प्रकारकतद्विशेष्यकनिश्चयविधया 'बदरे कुण्डं न ' इत्याकारिकायां तद्विशेष्यककुण्डाभावप्रकारकबुद्धौ प्रतिबन्धकत्वेन 'बदरं कुण्डप्रतियोगिकसंयोगसम्बन्धेन कुण्डवद्' इति बुद्धिसत्त्वे 'बदरे कुण्डं न ' इति धीर्जायमानाऽपि न जायेत प्रतिबन्धकसम - धानदशायां प्रतिबध्योत्पत्तेरसम्भवात्, अतिरिक्ताधारताभ्युपगमे तु आधारतासंसर्गेण कुण्डप्रकारकबदविशेष्यकबुद्धेरेव 'बदरे कुण्डं
"
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् इति धीर्जायमाना नोपपद्यत, अतिरिक्ताधारतापक्षेतूक्तप्रतीतेराधारत्वासंसर्गकत्वादेव न विपरीतधीविरोधित्वमिति न दोषः। तत्र तत्सम्बन्धवत्त्वे कथमाधारतया तदभाव इति चेत् ? तत्र तवृत्तितानियामकसम्बन्धस्यैव तत्र तद्वत्तानियामकत्वादिति संक्षेपः ।।
प्रतियोगित्वमप्यतिरिच्यते, दण्डाऽभावादेः प्रतियोगित्वस्य दण्डादिस्वरूपत्वे गौरवात् , संयोगसम्बन्धावच्छिन्नघटाभावादिप्रयोन' इति बुद्धिं प्रति प्रतिबन्धकत्वम् , कुण्डप्रतियोगिक संयोगसम्ब. न्धेन कुण्डप्रकारबुद्धश्च नाधारतासंसर्गेण कुण्डप्रकारकत्वम् , अत. स्तस्या अप्रतिबन्धकत्वाद् 'बदरे न कुण्डम्' इति बुद्धिस्तत्काले जायमानोपपद्यतेतरामित्यर्थः।
उक्तप्रतीतेः कुण्डादिप्रतियोगिक संयोगेन बदरादौ कुण्डप्रकारकबुद्धेः। तत्र बदरे। तत्सम्बन्धवत्त्वे कुण्डसम्बन्धकुण्ड संयोगवत्त्वे । तदभावः कुण्डाभावः। कुण्डसम्बन्धो यः संयोगलक्षणो बदरे सन कुण्डवृत्तितानियामकः, तत्र तत्तितानियामकसम्बन्ध एव तत्र तद्वत्तानियामक इति वृत्तिनियामकसम्बन्धाभावादेव न बदरे कुण्डवत्तत्याह- तत्रेति॥
प्रतियोगित्वस्याऽप्यतिरिक्तस्य सद्भावात् षट्पदार्थीवादो वैशेषिकाणां न युक्त इत्याह- प्रतियोगित्वमप्यतिरिच्यत इति। ननु प्रति. योगिता क्लप्तप्रतियोगिस्वरूपैव, तस्या अतिरिक्तत्वे मानाऽभावादित्यत आह- दण्डाऽभावादेरिति-बहूनां दण्डादीनां प्रतियोगिनां प्रतियोगितास्वरूपत्वकल्पनापेक्षया तस्या अतिरिक्तत्वे लाघवादित्याशयः। किञ्च, संयोगसम्बन्धावच्छिन्नघटाभावप्रतियोगिता घटस्वरूपा, समवायसम्बन्धावच्छिन्नघटाभावप्रतियोगिताऽपि घटस्वरूपेति तदभिन्नाभिन्नस्य तदभिन्नत्वम्' इति नियमेन तयोः प्रतियोगित्वयोरैक्ये समवायसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकघटाभावस्य संयोगसम्ब
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
गित्वस्य घटादिरूपत्वे समवायसम्बन्धावच्छिन्नघटाभावादावप्युक्त
प्रतियोगिताकत्वप्रसङ्गाच्च ।
यत् तु - 'स्वाऽभावाभावत्वं स्वस्य प्रतियोगित्वम् भवति हि घटाभावस्याभावत्वं घट इति घटस्य घटाभावप्रतियोगित्वम्' इति, तन्न - गगनादेर्गगनाऽभावाऽभावत्वे मानाभावाद् गगनादेः प्रतियोगित्वानापत्तेः ' स्वस्याभाव ० ' इत्यत्र षष्ठयर्थप्रतियोगित्वाऽनिरूपणाच्च ॥
न्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वेन तमुपादाय संयोगेन घटवत्यपि भूतले संयोगेन घटो नास्तीति बुद्धिप्रसङ्गः, एवं संयोगसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकघटाभावस्य समवायसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वेन तमुपादाय समवायेन घटवत्यपि कपाले समवायेन घटो नास्तीति बुद्धिप्रसङ्गः स्यादित्याह - संयोगसम्बन्धावच्छिन्नेति ।
66
व्यावर्त्याऽभाववत्तैव भाविकी हि विशेष्यता । अभावविरद्दात्मत्वं वस्तुनः प्रतियोगिता " ॥
6
[ न्यायकुसुमाञ्जलिस्त० का० ] इति उदयनाचार्यवचनात् घटाऽभावप्रतियोगित्वं घटाभावाऽभावत्वमेव, तथा पटाऽभावादिप्रतियोगित्वमपीति मतं प्रतिक्षेप्तुमुपन्यस्यति - यत् त्विति । लक्षणं सङ्गमयति- भवति हीति - घटवत्त्वग्रहे 'घटाभावोऽस्ति ' इत्यप्रतीतेः घटाभावो नास्ति ' इति प्रतीतेश्च घटे घटा भावस्याभावत्वं भवति यतस्ततस्तदेव घटस्य घटाभावप्रतियोगित्वमित्यर्थः । गगनाभावस्य केवलान्वयित्वेन क्वचि दपि 'गगनाभावो नास्ति' इत्यप्रतीतेर्गगनस्य गगनाऽभावाऽभावत्वाऽसम्भवात् गगनाऽभावप्रतियोगित्वं न स्यादिति प्रतिक्षिपति - तन्नेति । यत् तु गगनाभावः संयोगेन समवायेन वा नास्तीति प्रतीत्या गगनाभावस्याप्यभावोऽस्त्येवेति, तन्मन्दम्
[ २०१
,
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् . विषयताप्यतिरिच्यते, तथाहि न विषयरूपा सा, 'ज्ञानेनाऽतीतो घट इदानीं गृह्यतेऽतीतो घट इदानीं स्फुरति' इत्यादिप्रत्ययाप्रामाण्यापत्तेः, विषयरूपायाविषयताया एतत्कालाऽवृत्तित्वात् । अत तथाविधाभावस्य व्यधिकरणसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्य केवलान्वयित्वेनाऽवृत्तिमतो गगनादेः स्वरूपत्वाऽसम्भवात् , प्रतियोगिमत्येव प्रतीयमानस्य व्यवहियमाणस्य चाभावाभावस्य प्रतियोगिस्वरूपत्वस्य पराभ्युपगतेरिति बोध्यम् । 'स्वाभावाभावत्वम्' इत्यत्र स्वस्याभावः स्वाभावः, स्वाभावस्याभावः स्वाभावाभावः, तत्त्वं स्वाभावाभावत्वमित्येव निर्वचनं भवेत् , तत्र च षष्ठयर्थप्रतियोगित्वस्य निरूपयितुमशक्यत्वेन तदूपतया प्रतियोगित्वस्योपदर्शनाऽ. सम्भवाच्चेत्याह- स्वाय भावेत्यत्रेति- स्वाभावाभावत्वं स्वस्थ प्रतियोगित्वमिति प्रतियोगित्वस्य निरूपणम् , तत्र स्वस्याभावः स्वाभावः, स्वाभावस्याभावः स्वाभावाभावः, तस्य भावस्तत्त्वमित्येवं निर्वक्तव्यम्, एवं च स्वस्याभाव इत्यत्र षष्ठयर्थः सम्बन्धः प्रतियोगित्वम्, तदेव निरूपितुमारब्धमिति यावत् तन्निरूपितं न भवति तावत् षष्ठयर्थतया तन्नोपदर्शयितुं शक्यमिति प्रतियोगित्वनिरूपणे प्रति. योगित्वस्यापेक्षणादात्माश्रयापत्त्येत्थं प्रतियोगित्वनिरूपणं कर्तुमशमिति भावः । ___ एवं विषयत्वस्यातिरिक्ततयैवावश्यं स्वीकरणीयत्वाद् वैशेषिकपदार्थविभागोऽयुक्त इत्याह- विषयताऽप्यतिरिच्यत इति । विषयताया अतिरिक्तत्वं भावयति- तथाहीत्यादिना । तत्र तावद् विषयस्वरूपा विषयतान भवतीत्याह- न विषयरूपा सेति । सा विषयता । निषेधे हेतुमाह- ज्ञानेनेति- अस्य 'गृह्यते' इत्यनेनान्वयः 'इदानीं गृह्यते, इदानी स्फुरति' इत्यनयोरेतत्कालवृत्तिविषयतावानित्यर्थः, स च विषयताया विषयस्वरूपत्वे विषयस्य घटस्यातीतत्वेन तद्रूपविषयताया अप्यतीततयैतत्कालवृत्तित्वाभावेन न सम्भवतीति तादृशप्रत्ययस्याऽ.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २०३ एव न विषय-ज्ञानोभयरूपा, नापि ज्ञानमात्ररूपा, 'घटपटौ' इत्यादिज्ञानस भ्रमत्वापत्तेः, तज्ज्ञानरूपाया विषयताया घटत्वाद्यभावक्स्पटादिनिष्ठत्वात् , 'कपाल समवायेन घटवद् भूतलं संयोगेन. च्छिन्नघनिष्ठप्रकारतानिरूपितत्वात् , भूतानष्ठविशेष्यताया अपि समवायसम्बन्धाच्छिन्नघटनिष्ठप्रकारतानिरूपितत्वादित्याह- कपालं समवायन घटवादति । अपि च ज्ञानस्य विषयेण सह विषय व सम्बन्धः, सा च ज्ञानस्वरूपवेति स्वरूपेण सम्बद्धमेव ज्ञानं घटादिप्रामाण्यं स्यादित्याह- [६षयस्वरूपाया इति । उक्तदोषादेव न विषयज्ञानोभयस्वरूपाऽपि विषयतेत्याह- अत एवति । ज्ञानमात्रस्वरूपत्वमपि तस्या न युक्तिसहमित्याह- पाति। 'घट-पटो' इति समू: हालम्बनज्ञानस्य घटांश घटत्वप्रकारकत्वेन पटांशे पटत्वप्रकारकत्वेन प्रमात्वमिष्टम् , विषयताया ज्ञानरूपत्वेतु घटत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपिता या घटनिष्ठविशष्यता, या च पटत्वानष्ठप्रकारतानिरूपिता पनिष्ठविशेष्यता, तयोरेकसमूहालम्बनज्ञानस्वरूपत्वेनैकतया पटनिष्ठावशेष्यताऽपि घटत्वनिष्टप्रकारतानिरूपिता स्यादिति घटत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितघटत्वाभाववत्पटनिष्ठावशेष्यताकत्वेनाक्तज्ञानस्य भ्रम. त्वमपि प्रसज्येतत्याह- घट-पटो' इत्यादिज्ञानात । घटत्वादि०' इत्यादिपदात् पटत्वादः परिग्रहः ‘पटादि ' इत्यादिपदाद् घटादेः पारग्रहः, तेन 'घट-पटो' इति समूहालम्बनज्ञानस्य घटत्वभ्रमत्व. वत् पटत्वभ्रमत्वमाप पटत्वानष्ठप्रकारतानिरूपितपटत्वाभाववद्धटनिष्ठविशेष्यताकत्वेनापादितामात । 'कपालं समवायेन घटवद्, भवद्भूतलं संयोगेन घटवद् इति समूहालम्बनं ज्ञानं कपाले न संयोगेन घटनिर्णयरूपम्, नापि भूतले समवायेन घटनिणयरूपम् , विषयताया ज्ञानरूपत्वे त्वेवर्माप स्यात् कपालनिष्ठविशेष्यतानिरूपिता या समवायसम्बन्धावच्छिन्नघटनिष्ठप्रकारता, या च भूतलनिष्ठविशेष्यता निरूपिता संयोगसम्बन्धाच्छिन्नघटनिष्ठप्रकारता, तयाश्चैकज्ञानस्वरूपत्वेनैकतया कपालनिष्ठविशेष्यताया अपि संयोगसम्बन्धाव
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४ ]
[ तत्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् घटवद्' इति ज्ञानस्यापि कपालादौ संयोगादिना घटादिनिर्णयत्वापत्तेश्च । किञ्च, यदि ज्ञानं स्वरूपेण घटादिसम्बद्धमिति घटादिव्यवहारमाधत्ते, तदा खाधिकरणकालादिव्यवहारमप्यादध्यात् कालादिनापि सह स्वरूपेण सम्बद्धत्वात् । कालायतिरिक्तेन सह सम्बद्धमेव तत्तद्व्यवहाराधायकम् , तथास्वाभाव्यादिति चेत् ? तबयमस्य खभावः कालाद्यतिरिक्तत्वाऽग्रहे दुर्ग्रह इति न कदापि नियतविषयव्यवहारमादध्यात् ॥ .. एवमन्येऽपि धर्मा यथा यथा भेददशा विचार्यन्ते तथा तथा भिद्यन्ते, अभेददशा तु विचार्यमाणा न भेदमनुभवन्तीति भिन्नाभिन्नानन्तधर्मात्मकं वस्त्वभ्युपगन्तव्यम्, अन्यथा वस्तुसत्तानुपपत्ते, नहि घटादिरैकान्तिकखरूपः कश्चिदनुभूयते, किन्त्वनुवृत्ति-व्यावृत्तिद्वाराऽनन्तस्त्रपरपर्यायक्रोडीकृत इति, तदिदमुक्तं प्रभुश्रीहेममूरिभिःविषयव्यवहारं करोतीति प्राप्तम्, एवं सति तज्ज्ञानं यथा स्व. रूपेण घटादिना सम्बद्धं तथा कालादिनाऽप्यस्य स्वरूपमेव सम्बन्ध इति कालादिनापि स्वरूपेण सम्बद्धमिति कालादिव्यवहारमपि विदध्यादित्याह- किश्चेति । उक्तदोषपरिहारं परः शङ्कते- कालाय तेरिक्नेति । तथास्वाभाव्यात् कालाद्यतिरिक्तेन सह स्वरूपेण सम्बद्धस्य तत्तद्वयवहाराधायकत्वस्वाभाव्यात् । समाधत्ते- तीति । अस्य ज्ञानस्य। ' एवं प्रतियोगित्व-विषयत्वादिवत् । अन्येऽपि धर्माः अनुयोगित्व. विषयत्वादयो धर्माः। भेददृशा पर्यायाथकनयाश्रयणेन। अमेददृशा द्रव्यर्शिकनयाश्रयणेन । अन्यथा भिन्नाऽभिन्नानन्तधर्मात्मकवस्त्वनभ्यु. पगमे। कथमनन्तधर्मात्मकत्वानभ्युपगमे वस्तुसत्त्वानुपपत्तिरित्यपेक्षायामाह- नहीति- अस्य 'अनुभूयते' इत्यनेन सम्बन्धः। उक्तमर्थ प्रामाणिकीकर्तुं श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवद्ववचनसंवादमुपदर्शयति
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २०५ "अनन्तधर्मात्मकमेव तत्त्वमतोऽन्यथा सत्त्वमसूपपादम् । इति प्रमाणान्यपि ते कुवादिकुरङ्गसन्त्रासनसिंहनादाः"॥
[अन्ययोगव्यव० श्लो० २२] इति । ततः षडेव पदार्था इत्यन्ययोगव्यवच्छेदोऽनुपपन्नः । अयोगव्यवच्छेदोऽपि यथाऽत्रानुपपन्नस्तथा “दोहिं वि णएहिं णीयं" [काण्ड० ३, गाथा-४९] इत्यादिगाथाव्याख्यानावसरे सम्मतिवृत्तावेव
तदिदमुक्तमिति । “अनन्तधर्मात्मकमेव तत्त्वम्" इति पद्यार्थावगमाय स्याद्वादमञ्जरी विशेषजिज्ञासुभिरवलोकनीया। उपसंहरति- तत इति । 'पार्थ एव धनुर्धरः, पृथिव्येव गन्धवती' इत्यादौ विशेष्यवाचकपदसमभिव्याहृतैवकारस्य पार्थान्ययोगव्यवच्छेदरूपार्थो धनुधरत्वे घटते, एवं पृथिव्यन्ययोगव्यवच्छेदो गन्धवत्वे घटते, तथा प्रकृते द्रव्यादिषडन्ययोगव्यवच्छेदः पदार्थत्वे न घटते, द्रव्यादिषभिन्ने वैशिष्ट्यादौ योगस्यैव पदार्थत्वे सत्त्वादित्याह- षडेवेति । 'शङ्क: पाण्डुर एव'इत्यादौ विशेषणसङ्गतैवकारस्य शङ्ख पाण्डुरत्वायोगव्यवच्छेदोऽर्थः शङ्खत्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगि पाण्डुरत्वमित्येवंस्वरूपो यथा सम्भवति यथा प्रकृते 'द्रव्यादय षट् पदार्था एव' इति समभिन्याहारकल्पनया द्रव्यादिषट्रत्वसमानाधिकरणात्यन्ता. भावाप्रतियोगि पदार्थत्वमित्येवंरूपोऽयोगव्यवच्छेदोऽर्थो भविष्यतीत्यत आह- अयोगव्यवच्छेदोऽपीति । · दोहिं वि णएहिं णीयं० " इत्यादीतिआदिपदात् 'सत्थमुलूएण तह वि मिच्छत्तं । जं सविसयपहाणतणेण अन्नोन्ननिरविक्खा' इत्यस्य ग्रहणम् , “द्वाभ्यामपि नयाभ्यामुश्रीतं शास्त्रमुलूकेन तथापि मिथ्यात्वम् । यस्मात् स्वविषयप्रधान त्वेनान्योन्यनिरपेक्षौ" इति संस्कृतम् । एतद्गाथासमानार्थकं पयं नयोपदेशे यथा-.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् प्रतिपादितमिति तत एव विशेषोऽवधारणीयः। इत्थं च वैशेषिकदर्शननिर्लोठने नैयायिकदर्शनमपि निर्लोठितं द्रष्टव्यम् , प्रायः समानत्वाद् द्वयोरिति किमतिविस्तरेण १॥
"द्वाभ्यां नयाभ्यामुन्नीतमपि शास्त्रं कणाशिना। , अन्योऽन्यनिरपेक्षत्वन्मिथ्यात्वं स्वमताग्रहात्॥ (११८] इति
व्याख्यानमस्य चेत्थम्- 'द्वाभ्यां-सामान्य-विशेषग्राहिभ्यां सङ्ग्रहव्यवराभ्यां नयाभ्याम् , उन्नी- पृथग्व्यवस्थापितमपि, कणाशिना. कणादमुनिना, शास्त्रम् , अन्योन्यनिरपेक्षत्वात्- परस्परविविक्तद्रव्य पर्यायोभयावगाहित्वात्, स्वमताग्रहात्- स्वकल्पनाभिनिवेशात्, मिथ्यात्वम्, नहि नयद्वयावलम्बनमेव शास्त्र स्यसम्यक्प्रयोजकम्, किन्तु यथास्थानं विनियोगः, स च स्वप्रयुक्तभङ्गद्धयेतरयावद्भङ्गानां स्याद्वादलाञ्छितानां परस्परसाकाङ्क्षाणां तात्पर्यविषयतया सम्पद्यते, एक तरस्याप्यतात्पर्य सिद्धान्तविराधनाया अपरिहारात्, तदाह
जे वयणिजविभपा संजुजन्तेसु होन्ति एपसु । - सा ससमयपन्नवणा सिद्धन्तविराहणा अण्णा ।
[तित्थयरासायणा अण्णा] [ ] - तदिह सामान्य-विशेषयोगः कुतस्तरामन्येषांभङ्गानामिति स्फुटमेव मिथ्यात्वम् , अतिरिक्तसामान्यविशेषापेक्षा विना महासामान्या-ऽन्त्य. विशेषयोरिव वस्तुमात्रस्य स्वत एव सामान्य विशेषात्मकत्वमित्यर्थस्यैव यथावनयद्वयविनियोगरूपत्वात्, अन्यथानवस्थानात्, तदिदमुक्तम्
"स्वतोऽनुवृत्ति-व्यतिवृत्तिमाजो, भावा न भावान्तरनेयरूपाः । परात्मतत्त्वादतथात्मतत्त्वाद् द्वयं वदन्तोऽकुशलाः स्खलन्ति ।
[अन्ययोगव्य० श्लो० ४] पतेन नैयायिकदर्शनमपि व्याख्यातम् , पदार्थ प्रमाणादिमेदं विना प्रायस्तस्य वैशेषिकदर्शनसमानविषयत्वादिति दिक्, इति ।
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[२०७ ... दर्शितेयं यथाशास्त्रं नैगमस्य नयस्य दिक। · कणाददृष्टिहेतुः श्रीयशोविजयवाचकैः ॥१॥ - सङ्ग्रहणं सामान्यरूपतया सर्ववस्तूनामाक्रोडनं सङ्ग्रहः । सङ्गृहात्ति सामान्यरूपतया सर्वमिति वा सङ्ग्रहः । 'सगृहीतपिण्डा तत एव सम्मतिवृत्तित एव। द्वयोः वैशेषिक-नैवायिकदर्शनयोः। नैयायिकदर्शने प्रत्यक्षानुमानोपमानागमाख्यानि चत्वारि प्रमाणानि, 'प्रमाणअमेय' इत्यादिषोडशपदार्थविभजनम् , कणाददर्शने प्रत्यक्षानुमाने द्वे एव प्रमाणे, द्रव्यादयः सप्त पदार्था इति पदार्थविजभनमित्यनयोरस्ति विशेष इत्यवबोधनाय प्राय इति। नैगमनयनिरूपणमुपसंहरनाह- दर्शितेयमिति- श्रीयशोविजयवाचकैः कणादृष्टिहेतुनेंगमस्य क्यस्येयं दिक् यथाशास्त्रं दर्शितेति सम्बन्धः॥
यद् यद् भावितमत्र गूढविषये श्रीमद्यशोवाचकैः, श्रीलावण्यवचोविलासघटना तत्सर्वतत्त्वोदिता। विज्ञानां मुदमादधातु सुचिरं न्यायोक्तिसङ्गुम्फिता, स्पष्टार्था प्रतिभाषिता प्रतिपदं युक्त्युद्भटा नीतिया ॥१॥ आद्यो नैगमनामधेय इह यः संदर्शितोऽयं नयो, नीतीनां प्रवरोऽपि वस्तु न मिताऽनेकान्तमालम्बते । एकान्तोक्तिकदर्थितोऽस्य विषयो नो सत्स्वभावाश्चितो, वस्त्वंशो विषयोऽस्य चेननु तदा सन्नीतिरेषो मतः ॥२॥
इति नैगमनयनिरूपणम् । अथ सङ्ग्रहनयनिरूपणम्. नैगमनयानन्तरमुद्दिष्टं सङ्घहं निरूपयति- सङ्ग्रहणमिति- 'सङ्गाहर्ण सङ्ग्रहः' इति व्युत्पत्तिः, 'सङ्ग्रहणम्' इत्यस्य ' आक्रोङनम्' इत्यर्थः, केन रूपेण ? इत्यपेक्षायां 'सामान्यरूपतया' इति, केषाम् ? इत्यपेक्षायां 'सर्ववस्तूनाम्' इति, 'सर्व वस्तु सदाचात्मकम् ' इति यद
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् सङ्ग्रहवचनम् ,' इत्यागमः, अस्यार्थः-सङ्गृहीतः-सामान्याभिमुख्येन गृहीतः, पिण्डितः एकजातिमानीतः, यद्वा सङ्ग्रहीत:-अनुगमविषयीकृतः, पिण्डितः-निराकृतपराभिमतव्यतिरेकः यद्वा सङ्गृहीतः-सत्ताख्यमहामामान्यभावमापन्नः, पिण्डितश्च परापरसामान्यभावमापन्नो. ऽर्थों यस्य तत्तथा, सङ्ग्रहवचनम् , अन्तःक्रोडीकृतसर्वविशेषस्य सामान्यस्यैव तेनाभ्युपगमात् , 'सद्' इत्येवं भणिते सर्वत्र भुवनप्रयान्तर्गते वस्तुनि बुद्धेरनुधावनात् , अध्यक्षस्यापि विध्यंश एव घचनं ज्ञानं वा स सङ्ग्रह इत्यर्थः। प्रकारान्तरेणाह- सङ्ग्रह्णातीति'सगृह्णातीति सङ्ग्रहः' इति व्युत्पत्तिः, सर्व वस्तु सामान्यरूपतयाऽवगाहते यज्ज्ञानं स सङ्ग्रह इत्यर्थः। आगमोक्तं सहस्वरूपमुपदर्शयति- सङ्ग्रहीतेति- "संगहिय-पिडियत्थं संगहवयणं समासओ बिति" [विशेषावश्यकगा-२१८३] इत्यागमवचनमाश्रित्येदमवगन्तव्यम् । अस्य अनन्तरोपदर्शितस्यागमस्य । 'सम्' इत्यस्य 'सामान्याभिमुख्येन' इति, 'पिण्डितः' इत्यस्य 'एकजातिमानीत.' इत्यर्थकथनम्। कल्पान्तरमाह- यद्वति। अनुगमेति- अनेकेषामेकरूपतयाऽमिलापो बोधो वाऽनुगमः, तद्विषयीकृत इत्यर्थः। 'पिण्डितः' इत्यस्य निरकृत. पराभिमतव्यतिरेकः' इत्यर्थकथनम्, परेषाम्-नैयायिकादीनाम् , अभिमतो यः व्यतिरेकः-वस्तूनां परस्परं भेदो विशेषः स पराभिमतव्यतिरेका, निराकृतो दूरीकृतः पराभिमततिरेको यत्र स निराकृतपराभिमतव्यतिरेकः, तथा च विशेषविनिर्मुक्तस्याऽनुगतसामान्यरूपार्थस्य वचनं सडन्हवचनमित्यर्थः । पुनः कल्पान्तरमाह- यद्वति। पराऽपरसाम न्येतिद्रव्यत्वादीत्यर्थः। सङ्घहनयाभिप्रेतमुपदर्शयति- अन्तःकोडीकृतति । तेन साहेण । अनुधावनम् - अवगाहनम् । प्रत्यक्षादिप्रमाणमपि सद्रूपविधिविषयकमेव, न तु परस्परभेदात्मकनिषेधविषयकम् , सादृशनिषेधस्वरूपश्च विकल्पित एवेत्याह- अध्यक्षस्यापीति । 'विध्यंशे'
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २०९ प्रवृनेर्निषेधस्य तदुत्तरकालं कल्पनाविषयत्वात्, सन्मात्रस्यैव शब्दस्याध्यक्षस्य वा विषयत्वेन तात्विकत्वाद् भेदप्रतिभासस्तु भेदप्रतिपादकागमोपहितान्तःकरणानां तिमिरोपप्लुतदृशा मेकशशलाञ्छनमण्डलस्यानेकत्वावभासवदसत्य एव । घट - पटादीनां हि भावान्यत्वे खरविषाणप्रख्यत्वम्, तदनन्यत्वे च सामान्यैकपरिशेष एव न्याय्य इत्युक्तिः स्याद्वाद्यभ्युपेतसामान्य-विशेषोभयात्मकवस्त्वेकदेश विधिमताश्रयेण अध्यक्षस्यापि विधावेव प्रवृत्तेरित्येव युक्तम् । निषेधस्य अन्यतो भेदस्य । तदुत्तरकालं विध्यवगाहिप्रत्यक्षोत्तरकालम्, कल्पनाविषयत्वात् तथा च काल्पनिकत्वेन न निषेधस्य वस्तुत्वम् । शब्दस्य शब्दप्रमाणस्य ।
स्वपक्षे तु
"
नन्वेवं सन्मात्रस्य तात्त्विकत्वे भेदप्रतिभासस्य का गतिरित्यत आह - भेदप्रतिभासस्त्विति - अस्य असत्य एव ' इत्यनेनान्वयः । असत्यप्रतिभासस्यान्यत्र दोषजन्यत्वस्य क्लृप्तत्वादत्रापि कश्चिद् दोष आवश्यक इत्याह- भेदेति - वस्तूनामन्योन्यभेदप्रतिपादको यो द्वैतघादिन आगमः, तेनोपहितं तज्जन्यबोधजन्यभेदविषयकभावनालक्षणदोषसहितमन्तःकरणं येषां ते भेदप्रतिपादकागमोपहितान्तः करणास्तेषामित्यर्थः तथा च भेदविषयकवासनालक्षणदोषजन्यत्वाद् मेदप्रतिभासस्याऽसत्यत्वमित्यभिसन्धिः । दोषविशेषत एकस्मिन्नपि शशधरे द्वित्वप्रतिभासलक्षणभेदप्रतिभासोऽसत्यो भवतीति तद्वदन्यत्रापि भेदप्रतिभासोऽसत्यः स्वीकारार्ह इत्याह- तिमिरोपप्लुतेति - तिमिररोगेणोपप्लुते व्याप्ते दृशौ येषां ते तिमिरोपप्लुतदृशस्तेषामित्यर्थः । एकशशलाञ्छनमण्डलस्य- अद्वितीयचन्द्रमण्डलस्य । अनेकत्वावभासवत् द्वित्वप्रतिभासवत् । घट- पटादीनां सर्वेषां यदि महासामान्यसत्तालक्षणभावैकरूपत्वं युक्तितः सिद्धं भवेत् तदा तेषां ' तदभिन्ना भिन्नानां तभिन्नत्वम्' इति न्यायत एकत्वसिद्धौ भेदप्रतिभासस्यासत्यत्वं सम्भावयितुं शक्यमित्यत आह- घट-पटादीनामिति । हि यतः । भावान्यस्वे
૧૪
6
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् इति । यन्महाभाष्यकृत्
"कुंभो भावाऽणन्नो, जइ तो भावो अहनहाऽभावो ।
एवं पडादओ वि हु, भावाणन्न त्ति तम्मत्तं ॥ भावः सत्ता, ततो भिन्नत्वे । खरविषाणप्रख्यत्वं खरविषाणतुल्यत्वम्, तथा च 'घट-पटादयोऽसत्याः सत्ताभिन्नत्वात् खरविषाणवद्' इति प्रसङ्गानुमानमत्र, सत्ता सद्रूपधर्मिभिन्ना नाऽभिमता, धर्म धर्मिणो. भैदकल्पनापेक्षयाऽभेदकल्पनस्यैव न्याय्यत्वात् 'सन् घटः, सन् पटः' इत्यादिप्रतीतौ सद्रूपस्यैवैकस्य तादात्म्येन घट-पटादौ प्रकार तयाऽवासनादिति सदेव सत्त्वं भाव इति गूढाभिसन्धिः। असत्यत्वापत्तिभयाद् यदि घट-पटादीनां सत्तालक्षणभावाऽभिन्नत्वमभ्युपेयते तदोक्तन्यायादेकत्वमयत्नोपनतमेव, सत्ता च महासामान्यमेवेति सामान्यमेव वस्तु न विशेष इत्याह- तदनन्यत्वे चेति-भावाभिन्नत्वे चेत्यर्थः।
सङ्गहनये सामान्यकरूपमेव वस्त्वित्यत्र महाभाष्यसंवादमुफदर्शयति- यन्महाभाष्यकृदिति। "कुंभो." त्ति-कुम्भो भावाऽनन्यो यदि 'ततो भावः, अथाऽन्यथाऽभावः। एवं पटादयोऽपि खलु भावानन्ये इति तन्मात्रम् ॥ चूतो वनस्पतिरेव मूलादिगुण इति तत्समूह इव । गुल्मादयोऽपि एवं सर्वे न वनस्पतिविशिष्टोः ॥ इति संस्कृतम् , 'अत्र विशेषावश्यकवृत्तिकारधिवरणमदः-सत्तामात्रत्वमेव सर्वभावानां भावयन्नाह- कुंभो त्ति। कुम्भः-घटः, स भावात्- सत्तातः, अन्यः? अनन्यो वा?, यदि अनन्यः- अभिन्नः, तर्हि भावः सत्तामात्रमेवासौ। अहमह त्ति- अथाऽन्यथा-भावाद् भिन्नोऽभ्युपगम्यत इत्यर्थः, तहि अभावः- असन्नेवासी, भावाद् अन्यत्वात्, खरविषाणवदिति । एवं पटादयोऽपि प्रत्येकं वाच्याः। ततस्तेऽपि द्वितीयपक्षेऽसत्त्वप्रसङ्गाद् भावादनन्येऽभ्युपगन्तव्याः, इति सर्वमेव घट-पटादिकं वस्तु, तन्मात्रम् सत्तामात्रमेवेति ॥२२०८॥ प्रकारान्तरेणापि विशेषाणां सामान्यरूपतां
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[२९१ चूओ वणस्सइ चिय, मूलाइगुणो ति तस्समूहो छ। गुम्मादओ वि एवं, सवे न वणस्सइविसिट्ठा" ॥
[विशेषावश्यकभाष्यगाथे-२२०८, २२१०] अत एव 'यत्र विशेषक्रिया न श्रूयते तत्रास्ति-भवतीत्यादिका प्रयुज्यते' इति शाब्दिकाः सत्तायाः सर्वपदार्थाव्यभिचारात्, यदेव च सर्वाव्यभिचारिरूपं तदेव पारमार्थिकम् , यच्च व्यभिचारि तत्प्रबुद्धवासनाविशेषनान्तरीयकोपस्थितिकमप्यपारमार्थिकम् , साधयितुमाह - चूओ ति। चूतः, वनस्पतिः- सामान्यरूप एव, मूलादिगुणत्वात् तत्समूहवत्- चूतादिवृक्षसमूहवत् । गुल्मः- लता समूहः, तदादयोऽपि सर्वे वृक्षेविशेषा वनस्पतेरविशिष्टा एव, इति सामान्यमेवास्ति, न विशेषा इति ॥२२१०॥ प्रथमगाथया सर्वस्य महामामान्यरूपता द्वितीयगाथया अवान्तरसामान्यरूपता, एतेन परसङ्गन्होऽपरसङ्ग्रहश्चावेदितः। यत एव सवस्य वस्तुनः सत्तारूपत्वं तत एव अथूयमाणक्रियान्तरवाक्ये भावाभिधाय्यस्त्यादिक्रियाऽध्याहार -एव शाब्दिकानामभिमत इत्याह- अत एवेति । विशेषक्रिया गमन-पचन-पठनादिक्रियार्थकधातुः, अत्र “यत्रान्यत् क्रियावाचिपदं न श्रूयते तत्रास्तिर्भवन्तीपरः प्रयुज्यते” इति वचनमनुसन्धेयम् । सत्तायाः सर्वपदार्थगतत्वेन पारमार्थिकत्वं घटत्व-पटत्वादिविशेषधर्मस्याऽसर्वगतत्वेन व्यभिचरितस्य काल्पनिकतयाऽपारमार्थिकत्वमित्याह- सत्ताया इति- 'सन् घटः, सन् पटः' इत्येवं सर्वपदार्थाभिन्नतया प्रतीयमा नायाः सत्तायाः सर्वपदार्थव्यापकत्वादित्यर्थः । यच्च व्यभिचारि यद् घटत्व-पटत्वादिकं न सर्वपदार्थनियनम। तत् घटत्व-पटत्वादिकम् । प्रबुद्धेति-प्रबुद्धो यो वासनाविशेषोभेदप्रतिपादकागमार्थविशेषविषयक भावनाविशेषः, तन्नान्तरीयका तजन्यत्वात् तन्नियता उपस्थितिर्यस्य तादृशमपीत्यर्थः।
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् तदाहुरेतन्नयानुयायिनः
'अस्त्यर्थः सर्वशब्दानामिति प्रत्याय्यलक्षणम् । अपूर्वदेवताशब्दैः, समं प्राहुर्गवादिषु ।। घटादीनां न चाकारान्, प्रत्याययति वाचकः। वस्तुमात्रनिवेशित्वात् , तद्गतिर्नान्तरीयकैः" । इति ।
[वाक्यपदीयकाण्ड० २; १२१, १२५] एतनयमाश्रित्य चिदानन्दैकरससदद्वेतप्रतिपादकं वेदान्तदर्शन
उक्तार्थे हरिवाक्यं संवादकतयोपदर्शयति- तदाहुरिति । एतन्नयानुयायिनः सङ्गहनयानुसारिणः। सर्वशब्दानां गो-घट-पटाद्यखिलशब्दानाम् । प्रत्याय्यलक्षणं प्रतीतियोग्यस्वरूपम् । अस्त्यर्थः अस्तीतिक्रियाप्रतिपाद्य: सत्तात्मकार्थः। अपूर्वदेवताशब्दैः अस्मदादीन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाऽविषयाऽदृष्टदेवतादिप्रतिपादकशब्दैः। समं सह । गवादिषु अस्मदादिप्रत्यक्षविषय. गवाद्यर्थकतया सम्मतेषु गो घटादिशब्देषु । प्राहुः प्रकृष्टतया वदन्ति ॥
कथमस्त्यर्थ एव सर्वशब्दानां प्रत्याय्यस्वरूपमित्यपेक्षायामाहघटादीनामिति । वाचको घटादिशब्दः, घटादीनाम् , भाकारान् प्रतिनियतपृथुबुध्नोदराद्याकारान् न प्रत्याययति । कथं न शापयतीत्यपेक्षायामाहवस्तुमात्रनिवेशित्वादिति-घटादिशब्दं श्रुत्वा अस्ति कश्चिदर्थ इत्येवमेव प्रतीयते वस्तुमात्रम्, ततो वस्तुमात्रनिवेशिन एवैते शब्दाः, यदि वस्तुमात्रनिवेशित्वेन अस्त्यर्थ एव सर्वशब्दानां प्रतीयमानत्वात् प्रत्याय्यस्वरूपं तर्हि 'गामानय' इत्यादिशब्दं श्रुतवतो विशिष्याकार. विशेषशालिपदार्थानयनादिक्रिया तथाभूताकारक्षानमन्तरेण न भवे. देवेत्यत आह- तद्गतिर्नान्तरीयकैरिति- सर्वाव्यभिचारिसत्सामान्यरूपार्थक्रोडीकृतत्वेन नान्तरीयकैरवान्तरसत्ताविशेषलक्षणैर्घटत्व-पटत्वादिभिराकारविशेषावगतिः, ततश्च प्रतिनियतव्यवहारोपपत्तिरित्यर्थः॥
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २१३ मुद्भूतम् , तन्मते हि सच्चिदानन्दाऽद्वयं ब्रह्मैव वस्तु, अज्ञानादिसकलजडसमूहोऽवस्तु । अज्ञानं तु सदसद्भयादनिर्वचनीयं त्रिगुणात्मकं
सङ्ग्रहनयतो ब्रह्माऽद्वैतवादिवेदान्तदर्शनं प्रवृत्तमित्यावेदयतिएतन्नयमाश्रित्येति-सङ्कहनयमवलम्ब्येत्यर्थः। चिदानन्दैकरसेति-ज्ञान-सुखैकरूपेत्यर्थः, 'सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म' [तैत्तिरोपनिषद्, २, १, १,] इत्यनेन ब्रह्मणः सञ्चित्स्वरूपत्वम् 'आनन्दं ब्रह्म' [ बृहदारण्यकोपनिषद् , ३, ९, २८] इत्यनेनानन्दस्वरूपत्वम् , आनन्दशब्दस्य नित्यपुलिङ्गत्वेऽपि छान्दसत्वानपुंसकलिङ्गत्वं सुखस्वरूपत्वेऽपि न विरुद्धम् , 'एकमेवाऽद्वितीयं ब्रह्म नेह नानाऽस्ति किञ्चन' [ अध्या. त्मोपनिषद्, ६३] इत्यादिश्रुत्या चाऽद्वैतस्वरूपत्वं ब्रह्मणः सिद्धम् , यथा च 'सन् घटः, सन् पटः' इत्यादिप्रतीत्या सद्रूपत्वं विश्वस्य तथा 'इष्टो घटः, इष्ट पटः' इत्यादिप्रतीत्येष्टस्यानन्दस्य स्वरूपत्वम् , तथा 'ज्ञातो घटः, शातः पटः' इत्यादिप्रतीत्या ज्ञानस्वरूपत्वम् , सञ्चिदानन्दानां चाद्वितीयब्रह्मस्वरूपत्वं तदैव भवेद् यदि तेषामप्यैक्यमेव स्यात् , असद्भिन्नत्वं सत्त्वम् , अज्ञानभिन्नत्वं ज्ञानत्वम् , अनानन्दभिन्नत्वमानन्दत्वमित्येवं ब्रह्मणि सत्त्वादयस्त्रयोऽपि धर्मा अभावरूपा एव, अभावश्चाधिकरणस्वरूप एवेति नोक्तधर्मत्रयमादाय द्वैतापत्तिरपीति । वेदान्तसिद्धान्तमुद्घाटयति- तन्मते हीति। हि यतः। तन्मवे वेदान्तमते। ‘ब्रह्मत्र' इत्येवकारेण ब्रह्ममात्रस्य वस्तुत्वेऽवधृते तवयतिरिक्तस्याऽशेषस्यावस्तुत्वमर्थात् प्राप्तमपि स्पष्टप्रतिपत्तये आहअज्ञानादीति। अज्ञानमत्र न ज्ञानाभावः, किन्तु ज्ञानविरोधिभावस्वरूप मेव तदित्याह- प्रज्ञानं त्विति । अज्ञानं यदि पारमार्थिकसद्रूपं स्यात् तदा कालत्रयेऽपि बाधितं न स्यात् । इदं त्वखण्डाकारब्रह्मस्वरूप साक्षात्कारात्मकनिर्विकल्पकज्ञानेन 'तत् त्वमसि' [ छान्दोग्योपनिषद्, ६, ८, ७] इत्यादिमहावाक्यजनितेनोत्तरकालं बाध्यत इति न पार
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४ ]
[ तत्त्वबोधिनी विवृतिविभूषितम्
ज्ञानविरोधिभावात्मकम् ' अहमज्ञः' इत्यनुभवात् " वेदात्मशक्ति
मार्थिकसद्रूपम्, अहमज्ञः, सुखमहमस्वाप्सम् न किञ्चिदवेदिषम् ' इत्यादिप्रतीत्या प्रतीयमानमिदं कदाचिदपि यन्न प्रतीयते तदसदित्येवं सर्वदाप्रतीयमानत्ववैकल्यलक्षणासत्त्वराहित्यान्नासद्रूपमपीत्येवं सदसद्भयां वक्तुमशक्यत्वादनिर्वचनीयमित्याह - सदसद्द्भ्यामनिर्वचनीयमिति । त्रिगुणात्मकमिति - सत्त्वरजस्तमोगुणात्मकमित्यर्थः । यथा हि आलोकविरोधिनस्तमसो भावरूपत्वमेव, न त्वालोकाभावस्तमः, तथा ज्ञानविरोधिनोऽज्ञानस्य भावरूपत्वमेव न तु ज्ञानाभावोऽज्ञानमित्याहज्ञानविराधिभावात्मकमिति- अभावस्याधिकरणस्वरूपभिन्नस्य तुच्छत्वेन कर्याच विरोधित्वासम्भवाज्ज्ञानविरोधित्वान्यथानुपपत्त्याऽज्ञानस्य भावरूपत्वमेवाभ्युपेयमित्याशयः । भावरूपत्वेऽज्ञानेऽनुभवं श्रुति च प्रमाणतयोपदर्शयति- अहमज्ञ इत्यनुभवादिति । अत्र 'अज्ञः' इत्यस्य ज्ञानाभाववानित्यर्था न सम्भवति, ' अहमज्ञः' इत्यस्यापि ज्ञानत्वेन तद्रूपप्रतियोगिनः सत्त्वे ज्ञानसामान्याभावस्यासत्तया ज्ञानाभाववानहमित्यनुभवस्यासम्भवात् एवमभावज्ञाने प्रतियोगिज्ञानस्य कारणत्वेन ज्ञानरूपप्रतियोगिना ज्ञाने सत्येव ज्ञानाभावज्ञानमित्यस्याभ्युपगन्तव्यत्वेन तद्रूपप्रतिबन्धकसद्भावादपि ज्ञानाभावज्ञानासम्भवात्, पतेन 'यत्कि ञ्चिज्ज्ञानस्याभाव एव ज्ञानाभावतया विवक्षितः' इत्युक्तिरपि निरस्ता, तस्यापि यत्किञ्चिज्ज्ञानं प्रतियोगि, तज्ज्ञानस्यावश्यकतया तस्यैवात्मरूपधर्मि विषयकस्य तद्वत्ताज्ञानविधया प्रतिबन्धकस्य सद्भावतो. यत्किञ्चिज्ज्ञानाभावविषयकज्ञानस्याप्यसम्भवात्, अपि च सर्वविषयक ज्ञानवतः केवलिनोऽपि मतिज्ञानादिलक्षणयत्किञ्चिज्ज्ञानं नास्तीतितदभावमादाय ' अहमज्ञः' इति ज्ञानं तस्यापि स्यात्, एवं सुषुप्तिकालेऽनुभूतस्याज्ञानस्य सुषुप्त्यनन्तरं स्मृतिरुपजायते- 'सुखमहमस्वासं न किञ्चिदवेदिषम् ' इति, न च सुषुप्त्यवस्थायां प्रतियोगि• ज्ञानाभावतो ज्ञानाभावानुभवसम्भवः, न चानुभवमन्तरेण स्मृतिरुत्पतुमीष्टे इति तदानीं भावरूपस्यैवाज्ञानस्य साक्षिवेद्यस्यानुभव
>
•
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २१५ स्वगुणैर्निगूढां [श्वेताश्वतरोपनिषद्- १, ३]" इत्यादिश्रुतेश्च सिद्धम् । इदमज्ञानं समष्टि-व्यष्ट्यभिप्रायेणैकमनेकमिति व्यवहियते, तथाहिधृक्षेषु 'वनम्' इतिवत् , जलेषु 'जलाशयः' इतिवच्च समष्ट्यभिप्रायेण नानात्वेन भासमानानामपि जीवगतानामज्ञानानामैक्यव्यपदेशः "अजामेकाम् [श्वेताश्वतरोपनिषद्- ४, ५]" इत्यादिश्रुतेः। ___इयं समष्टिरुत्कृष्टोपाधितया विशुद्धसत्त्वप्रधाना, तदुपहितं चैतन्यं सर्वज्ञत्व-सर्वेश्वरत्व-सर्वनियन्तृत्वादिगुणकदम्बकमव्यक्तं सदइति, ततश्च ‘अहमक्षः' इत्यनुभवाद् भावरूपक्षानं सिद्धम् । श्रुतिश्चात्मशक्तितयाऽज्ञानं प्रतिपादयति, न चाभावस्य शक्तिरूपतेत्यतोऽपि भावस्वरूपमज्ञानं स्वीकर्तव्यमित्याह-वेदेति - अत्र स्वगुणैः सत्त्व. रजस्तमोऽभिधानैस्त्रिभिः, निगूढां-व्याप्ताम्, आत्मन:-ब्रह्मणः, शक्तिमायाम् , यो वेद-जानातीत्यर्थः। अज्ञानं च द्विविधं समष्टिरूपं व्यष्टिरूपं च, तत्र समष्टिरूपतया तस्यैक्यं व्यष्टिरूपतया चानेकत्वमित्युपदर्शयति- इदमज्ञानमिति-समष्ट्यभिप्रायेण 'एकम्' इति व्यवह्रियते, व्यष्ट्यभिप्रायेण ‘अनेकम्' इति व्यवह्रियते, इत्यन्वयः। अनेकस्यापि समष्ट्यभिप्रायेणैकत्वं दृष्टान्तावष्टम्भतो भावयतितथाहीति। मायारूपाशानस्यैकत्वे श्रुति प्रमाणयति- अजामेकामिति 'अजा. मेकां लोहितशुक्लकृष्णां बह्वीः प्रजाः सृजमानां सरूपाः। अजो ह्येको जुषमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः' [श्वेताश्वतरोपनिषद ४, ५] इत्येवंरूपात्र श्रुतिः। समष्टिरूपाज्ञानस्य प्रयोजनमुपदर्शयतिइयं समष्टिरिति । उत्कृष्टोपाधितया जगद्व्यापकत्वेनोत्कृष्टोपाधिरूपतया, ब्रह्म'विवर्तीभूतजगद्वयापिकापि माया ब्रह्मणोऽपरिच्छिन्नस्यैकदेशसमाश्रिततैवेति तत्परिच्छेदकत्वाद् भवत्युपाधिः। विशुद्धसत्त्वप्रधानेतिविशुद्धं रजस्तमोभ्यामुद्भताभ्यामविमिश्रं यत् सत्वं तत्प्रधानेयं समष्टिरूपा मायेत्यर्थः। तदुपहितं समष्टिरूपमायोपहितम् , चैतन्य
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६ ]
[ तत्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् न्तर्यामि जगत्कारणमीश्वर इति च व्यपदिश्यते, सकलाऽज्ञानावभासकत्वात् “यः सर्वज्ञः स सर्वविद्" इति श्रुतेः, अस्येयं समष्टिः सकलकारणत्वात् कारणशरीरम् , आनन्दप्रचुरत्वात् कोशवदाच्छादकत्वाचानन्दमयकोशः, सर्वोपरमलक्षणत्वात् सुषुप्तिः, अत एव स्थूल-सूक्ष्मप्रपञ्चलयस्थानमित्यप्युच्यते । __यथा च वनस्य व्यष्टयभिप्रायेण 'वृक्षाः' इति जलाशयस्य वा 'जलानि'इति इति अनेकत्वेन व्यपदेशस्तथाऽज्ञानस्यापि व्यष्टयभिप्रायेणानेकत्वव्यपदेशः “इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते" [बृहदारण्यब्रह्मणो रूपम् , सर्वोपाधिविकलस्य चैतन्यस्य ब्रह्मस्वरूपस्य विशुद्धसत्त्वप्रधानमायोपहितत्वे सर्वज्ञत्वाद्यन्तर्यामित्वेश्वरत्वादिधर्मयोगित्वमित्यभिसन्धिः। कथमस्य सर्वज्ञत्वमित्यपेक्षायामाह- सकलाज्ञानावभासकत्वादिति-स्वकार्याशेषजगत्समन्वितत्वमेवाज्ञाने साकल्यम् । निरुक्तो. पाध्युपहितस्य चैतन्यस्य सर्वज्ञत्वे श्रुतिं प्रमाणयति - यः सर्वज्ञ इति । अस्य सर्वज्ञस्येश्वरस्य। इयम् अनन्तरोपवर्णिता विशुद्धसत्त्वप्रधाना माया। अस्या ईश्वरकारणशरीरत्वे हेतुः- सकलकारणत्वादिति। इयं समष्टिर्यथेश्वरस्य कारणशरीरं तथाऽऽनन्दमयकोशोऽपि, तत्रानन्दमयत्वे हेतुः- आनन्दप्रचुरत्वादिति । कोशत्वे हेतुः- कोशवदाच्छादकत्वादितिकोशो भण्डारः कपाटादिसङ्घटितदृढतमगृहविशेषः, स यथा रत्नसुवर्ण रजतप्रभृतीनि धनान्याच्छादयति तथा समष्टिरूपा मायाऽपि सच्चिदानन्दस्वरूपस्य ब्रह्मण आनन्दाद्यात्मस्वरूपात्मकं धनमावृणो. तीति भवति कोशकार्यकारित्वात् कोशः। सर्वोपरमेति- सर्व हि मायिकं स्थूल सूक्ष्मप्रपञ्चजातं तदानीमुपादानरूपायां मायायामनुद्भूतस्वस्वव्यापारं सद् विलीनं भवतीति सर्वोपरमस्वरूपत्वात् सुषुप्तिरियमित्यर्थः। अत एव सर्वोपरमलक्षणत्वादेव। __अज्ञानस्य व्यष्ट्यभिप्रायेणाऽनेकत्वव्यपदेशमुपपादर्यात- यथा चेति। ननु 'अजामेकाम्' इत्यादिश्रुतिप्रमाणादेकत्वस्य तत्र सिद्धा
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २१७ कोपनिषद् , २, ५, १९] इत्यादिश्रुतेः । अत्र व्यस्त-समस्तव्यापित्वेन व्यष्टि-समष्टिताव्यपदेशः । इयं व्यष्टिनिकृष्टोपाधितया मलिनसत्त्वप्रधाना, तदुपहितं चैतन्यमल्पज्ञत्वाऽनीश्वरत्वादिगुणकम् 'अज्ञः' इत्युच्यते, एकाज्ञानावभासकत्वाद्, अस्पष्टोपाधितयाऽनतिप्रकाशत्वादस्य प्राज्ञत्वम् , अस्यापीयमहङ्कारादिकारणत्वात कारणशरीरम , आनन्द. प्रचुरत्वादेव हेतोरानन्दमयकोशः, सर्वोपरमात् सुषुप्तिः, स्थूलसूक्ष्मशरीरलयस्थानमिति चोच्यते । अनयोर्व्यष्टिसमष्टयोवन-वृक्षयोरिव जलाशयजलयोरिव वाऽमेदः, एतदुपहितयोरीश्वर प्राऽज्ञयोरपि वन वृक्षावच्छिन्नाकाशयोरिव जलाशयजलगतप्रतिबिम्बाकाशयोरिव वपि निष्प्रमाणकमनेकत्वं तत्र कथं श्रद्धेयमित्यतस्तत्रापि श्रुतिः प्रमाणमित्याशयेनाह- इन्द इति- इन्द्रः-आत्मा, मायाभिः- व्यष्टिरूपतयाऽनेकस्वरूपतामुपगताभिर्मायाभिः, पुरुरूपः- बहुरूपः, ईयते-भवती. त्यर्थः, अत्र मायाभिरिति बहुवचनेन मायाया अनेकत्वं सुस्पष्टमवभासते । अत्र मायायाम् । व्यस्तेति-व्यस्तन्यापित्वेन व्यष्टिताव्यपदेशः, समस्तव्यापित्वेन समष्टिताव्यपदेशः। व्यष्टिरूपमायायाः स्वरूपं तत्प्रयोजनं चोपदर्शयति- इयं व्यष्टिरिति-निकृष्टत्वं चास्या व्यस्तव्यापित्वमेव । तदुपहतं मलिनसत्त्वप्रधानाऽविद्योपहितम् । अस्य अज्ञशब्द. व्यपदेश्यत्वे हेतुः- एकाज्ञानावभास कत्वादिति। प्रकर्षणाऽज्ञः प्राऽज्ञ इति, तत्त्वे हेतुः- अस्पष्टोपाधि नयाऽनतिप्रकाशत्वादिति। अस्यापि प्राशस्यापि, अपिना यथा ईश्वरस्य समष्टिव्यपदेश्या माया सकलकारणत्वात् कारणशरीरमानन्दप्रचुरत्वादानन्दमयकोश इत्यादिस्तथेत्यर्थस्य सूचनम्। व्यष्टि समष्टिरूपाऽज्ञानलक्षणोपाध्योदृष्टान्तावष्टम्भनतोऽभेदो. पपादनद्वारा तदुपहितचैतन्यरूपयोरीश्वर-प्राज्ञयोरभेदमुपदर्शयतिभनयोयष्टि-समष्ठ्योरिति । एतदुपहितयोरिति- समष्टयुपहितचैतन्यरूपस्ये. श्वरस्य व्यष्टयुपहितचैतन्यरूपस्य प्राज्ञस्येत्यर्थः। वनेति-वनावच्छि,
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८]
__ [ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् काभेदः " एष सर्वेश्वरः" [बृहदारण्यकोपनिषद् ४, ४, २२ ] इति श्रुतेः, वन-तदवच्छिन्नाकाशयोर्जलाशय तद्गतप्रतिबिम्बाकाशयोवाऽऽधाराऽनुपहिताकाशवदनयोरज्ञान-तदुपहितचैतन्ययोराधारभूतं यद् अनुपहितचैतन्यं तत् तुरीयमित्युच्यते "शिवमद्वैतं चातुर्थ मन्यन्ते" इति श्रुतेः। इदमेव तुरीयं शुद्धं चैतन्यमज्ञानादितदुपहितचैतन्याभ्यामविविक्तं सत् 'सर्व ब्रह्मैव' तेजोबिन्दूपनिषद् ] इत्यादेः " तत् त्वमसि" [छान्दोग्योपनिषद् ६, ८, ७] इत्यादेवी महावाक्यस्य वाच्यम् , विविक्तं सल्लक्ष्यमिति चोच्यते । नाकाश वृक्षावच्छिन्नाकाशयोरभेदो यथा तथेत्यर्थः। जलाशयेतिजलाशयप्रतिबिम्बिताकाश जलप्रतिबिम्बिताकाशयोरभेदो यथा तथेत्यर्थः। प्राऽज्ञस्येश्वराभेदे श्रुति प्रमाणयति- एष सर्वेश्वर इति श्रुतेरिति । दृष्टान्तावष्टम्भेनोपहिता-ऽनुपहितचैतन्ययोराधाराधेयभावमुपपाद्यानुः पहितचैतन्यस्वरूपस्य ब्रह्मणस्तुरीयव्यपदेश्यत्वमुपदर्शयति- वन-तदवच्छित्रेति । आधारानुपहिताकाशवदिति- आधारभूतं यद् अनुपहितं शुद्धस्वरूपमाकाशं तद्वदित्यर्थः। शुद्धचैतन्यस्वरूपस्य ब्रह्मणस्तुरीयपदव्यपदेश्यत्वे श्रुतिं प्रमाणयति-शिवमद्वैतमिति। तुरीयचैतन्यव्यपदेश्यस्य ब्रह्मणो महावाक्यार्थत्वमावेदयति- इदमेवेति । 'सर्व ब्रह्मैव' इत्यादी सर्वस्य मायिकस्य ब्रह्माऽभिन्नत्वं ब्रह्मणि कल्पितत्वेनैव भवेत् , यतः कल्पितस्य वस्तुनोऽधिष्ठानसत्तातिरिक्तसत्ताकत्वाभावादधिष्ठानसत्त्व कल्पितस्य सत्ता, सा तदोपपद्येत यदि तत्तद्वस्तु स्वावच्छिन्नचैतन्याभिनं स्यात् , एवं च ब्रह्मणो मायादितस्तदुपहितचैतन्यतश्चाविविक्तस्य सतः "ब्रह्मैव” इत्यादिमहावाक्यस्य 'तत् त्वमसि' इत्यादि महावाक्यस्य च वाच्यत्वम् , यदा च पारमार्थिकस्य तुरीयचैतन्यस्य न परमार्थतः कल्पितान्मायादितस्तदुपहितचैतन्यादितोऽभेदः सम्भवतीति विचार्यते तदा विविक्तस्य तस्य कल्पितमायाद्यभेदरूपघाच्यार्थबाधात् सम्पूर्णस्योक्तमहावाक्यस्य शुद्धब्रह्मण्येव लक्षणेत्यत
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २१९
अस्याज्ञानस्यावरण-विक्षेपनामकमस्ति शक्तिद्वयम्, तत्रावरण -- मेघस्यानेकयोजनायतादित्यमण्डलस्यालोकयितुपरिच्छिन्नस्याप्यज्ञानस्यापरिच्छिन्नासंसार्या -
उक्तमहावाक्यस्य लक्ष्यत्वं तस्येत्यविविक्तं सद् वाच्यम्, विविक्तं सल्लक्ष्यमिति चोच्यत इत्यर्थः ।
मायाऽविद्याद्यभिधानस्याऽज्ञानस्यैकस्यापि सत आवरणकार्य - कारित्वं सर्जन कार्यकारित्वं च शक्तिभेदमन्तरेण न सम्भवतीति तस्यावरणशक्तिर्विक्षेपशक्तिश्चेत्येवं शक्तिद्वयं समस्तीत्याह- अस्याज्ञानस्यति । क्रमेण शक्तिद्वयकार्ये प्रतिपादयितव्ये प्रथमत आवरणशक्तिकार्यमुपदर्शयति- तत्रति - निरुक्तशक्त्योर्मध्य इत्यर्थः, आवरणशक्तं राच्छादने सामर्थ्यमित्यन्वयः । अपरिच्छिन्नस्य ब्रह्मण आच्छादने परिच्छिन्न स्याज्ञानस्य कथं सामर्थ्य सम्भावयितुं शक्यमित्य पेक्षायां यथाऽल्पपरिमाणस्यापि मेघस्य स्वापेक्षयाऽत्यधिकपरिमाणस्यादित्यमण्डलस्याऽऽच्छादने सामर्थ्यमवलोक्यते तथेदमपि सम्भवतीत्याहअल्पस्यापीति - आदित्यमण्डलपरिमाणापेक्षया न्यूनतमपरिमाणस्यापीत्यर्थः । आवारकमेघपरिमाणापेक्षयाऽऽत्रियमाणादित्यमण्डलपरिमाणस्यात्युत्कृष्टत्वप्रतिपत्त्यर्थम् ' अनेकयो जानायत इति विशेषणम्, आदित्यमण्डलाच्छादकत्वं मेघस्यादित्यमण्डलविषयकचाक्षुषप्रत्यक्षप्रतिबन्धकत्वमेव, तत्कथम्भावाकाङ्क्षोपशमनार्थमुक्तम् ' आलोक विथतुर्नयनपिधायकतया' इति, संसार्यात्मनः परिच्छिन्नान्तःकरणार्वाच्छन्नस्य.. परिच्छिन्नत्वमेवेत्यतः ' असंसार्यात्मनः' इत्युक्तम्, अज्ञानेनावरणं शुद्धचैतन्यस्वरूपस्य ब्रह्मण एव, तस्य देशपरिच्छेदाभावादपरिच्छिन्नत्वम्, अविद्यालक्षणाज्ञानस्याश्रयत्वम् विषयत्वं च शुद्धस्यैव चैतन्यस्य,
शक्तेरल्पस्यापि नयन पिधायकतयेव
यत उक्तम्
66
'आश्रयत्व - विषयत्वभागिनी, निर्विभागचितिरेव केवला । पूर्वसिद्धतमसो हि पश्चिमो नाश्रयो भवति नापि गोचरः ॥ १ ॥
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् -स्मनोऽवलोकयितबुद्धिपिधायकतयाऽऽच्छादने सामर्थ्यम्, तदुक्तम्'घनदृष्टिः' इति, अनयाऽऽवृतस्यात्मनः कर्तृत्व-भोक्तृत्व सुखित्वादि सम्भाव्येत स्वाज्ञानेनावृताया रजोरिव सर्पत्वम् । विक्षेपशक्तिस्तु रज्ज्वज्ञानं यथा स्वावृतरजी सादिकमुत्पादयति एवमज्ञानमपि स्वावृतात्मनि गगनादिप्रपञ्चमुत्पादयति येन तादृशसामर्थ्यम् । तदुक्तम्- “विक्षेपशक्तिर्लिङ्गादि ब्रह्माण्डान्तं जगत् सृजेत् ।। [सरस्वतीरहस्योपनिषद्. १८] इति ।
"बहु निगद्य किमत्र वदाम्यहं, शृणुत सङ्ग्रहमद्वयशासने। सकलवाङ्मनसातिगताचितिः, सकलवाङ्मनसव्यवहारभाक" ॥२॥
[संक्षेपशारीरके १, ३१९, ३३१] इति । तदाच्छादनकथम्भावाकाङ्कानिवृत्त्यर्थमुक्तम्- अवलोकयितृवुद्धिपिधायकृतयेति-अवलोकयितुर्जीवस्य या ब्रह्मविषया बुद्धिस्तत्प्रतिबन्धकतयेत्यर्थः, ब्रह्मविषयकबुद्धिप्रतिवन्धनमेव ब्रह्मण आच्छादनं बोध्यम् । न्यूनपरिमाणस्य मेघस्य सवितृमण्डलाचारकत्वदृष्टान्तेनाज्ञानस्य ब्रह्मावारकत्वसमर्थने सम्मतिमुपदर्शयति- तदुक्तं घनदृधिरतीति । सौसादृश्यदोषतो रज्जुत्वेन रजोरज्ञानतः सर्पत्वं कल्पितं यथा तथैवाविद्ययाऽऽवृतस्यात्मनः कर्तृत्वादिकं कल्पितं सम्भावनापथमुपगच्छतीत्याह- अनयेति- आवरणशक्तियुक्तयाऽविद्ययेत्यर्थः । स्वाऽज्ञानेन रज्जुत्वेन रज्जुस्वरूपाज्ञानेन। विक्षेपशक्तिकल्पनप्रयोजनं दर्शयतिविक्षेपशक्तिस्त्विति । अज्ञानस्य वियदादिप्रपञ्चोत्पादनसामर्थ्य विक्षेपशक्तिस्तां दृष्टान्तावष्टम्मेन साधयति- रज्ज्वज्ञानमित्यादिना। स्वावृतरजौ रज्ज्वज्ञानावृतरजौ । स्वावृतात्मनि अज्ञानावृतात्मनि। येन सामर्थ्यविशेषेण । तादृशसामर्थ्यम् अज्ञानस्य स्वावृतात्मनि गगनादिप्रपश्चो त्पादनसामर्थ्यम् । विक्षेपशक्तिबलादज्ञानस्य जगदुत्पादकत्वे प्राचां सम्मतिमाह- तदुक्तमिति । 'लिङ्गादि०' इत्यत्र लिङ्गपदेन सूक्ष्म शरारम् , तच्च
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २२१ शक्तिद्वयवदज्ञानोपहितचैतन्यं स्वप्रधानतया निमित्तं स्वशरीरप्रधानतया चोपादानम् । ततस्तम प्रधानशक्तिमदज्ञानोपहितचैतन्यादाकाशम् , आकाशाद् वायुः, वायोरग्निा, अनेरापा, अद्भ्यः पृथिवी चोत्पद्यते, "एतस्मादात्मन आकाशः सम्भूता" [तैत्तिरीयोपनिषद्, २, १, १] इत्यादिश्रुतेः । एतेषु जाज्याधिक्यदर्शना
“ततः सत्यवतः कायात् , पाशबद्धं वशं गतम् । .. अश्गुष्ठमात्रं पुरुषं, निश्चकर्ष यमो बलात्" ॥१॥
इत्यादिवचनात् परलोकयात्रानिर्वहणसमर्थमवगन्तव्यम् , 'अङ्गुष्ठमात्रं पुरुषम्' इत्यनेन सूक्ष्मशरीरमेव तत्रादितम् , क्षानेन्द्रियपश्चक-कर्मेन्द्रियपञ्चक-बुद्धि मनः-प्राणादिवायुपञ्चकैः सङ्घटितं तत् सप्तदशावयवकं गीयते । आवरण विक्षेपशक्तिद्वयवदज्ञानोपहितस्यात्मनो जगतो निमित्तत्वमुपादानत्वं च लूतादृष्टान्तेन समर्थयति- शक्तिद्वयेति- अज्ञानोपहितचैतन्यरूपे यदा चैतन्यं प्रधानतयाऽऽद्रियते तदा चैतन्यस्य सतस्तस्य जडात्मकजगदुपादानत्वं न सम्भवतीति जगन्निमित्तत्वं तस्येत्याह- स्वप्रधानतयेति । यदा तु तत्रोपाधिभूतस्याज्ञानस्यैव प्राधान्यमाद्रियते तदा जडात्मकमज्ञानं जडात्मकस्य जगत उपादानं सम्भवत्येवेति जगदुपादानत्वमप्यक्षानोपहितात्मन इत्याह- स्वोपाधिप्रधानतयेति । यथेत्यादिना लूतादृष्टान्तं स्पष्टतया भावितमेवेति । शक्तिद्वयवदज्ञानोपहितचैतन्यस्य जगदुपादानत्वनिमित्तत्वे व्यवस्थिते आकाशादिप्रपञ्चे यस्य यथाभूताऽक्षानोपहितचैतन्यत उत्पत्तिस्तत्प्रकारकमेदं विशिष्योपदर्शयतितत इति-निरुक्तचैतन्यस्य जगत्कारणत्वत इत्यर्थः। 'आकाशम्' इत्यस्य 'उत्पद्यते' इत्यनेनान्वयः, पवं 'व.युः' इत्यादेरप्युत्पद्यत इत्यनेन सम्बन्धः, आकाशं प्रति साक्षादुक्तोपहितचैतन्यस्य कारणत्वं बाय्वादिकं प्रति तु परम्परयेति विशेषः । आकाशादिक्रमेण जगदुत्पत्तौ श्रुतिं प्रमाणयति- एतस्मादिति- तमप्रधानशक्तिमदक्षानो
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् देतत्कारणस्य तमःप्राधान्यम् , सत्त्व-रजस्तमांस्यपि कारणगुणक्रमेण तेष्वाकाशादिषूत्पद्यन्ते, एतान्येव पञ्च भूतानि तन्मात्राण्यपश्चीकृतानि चोच्यन्ते, एतेभ्यः सूक्ष्मशरीराणि स्थूलभूतानि चोत्पद्यन्ते, सूक्ष्मशरीराणि सप्तदशावयवानि लिङ्गशरीराणि, अवयवा ज्ञानेन्द्रियपश्चकं बुद्धि-मनसी कर्मेन्द्रियपश्चकं वायुपञ्चकं चेति । ज्ञानेन्द्रिपहितादित्यर्थः । नन्वज्ञानस्य सत्त्व-रजस्तमोगुणत्रययुक्तत्वे कथं प्रधानीभूततमोगुणयुक्ताज्ञानोपहितात्मन एवाकाशाशुपादानत्वमित्यत आह- एतेविति- आकाशादिष्वित्यर्थः। एतत्कारणम्य आकाशादिकारणाऽज्ञानस्य, कार्य हि कारणानुरूपमेव भवति, यदि कारणमशानं तम प्रधानं न भवेत् तर्हि तत्कार्यमाकाशादिकमपि तमःप्रधानं न स्यात् , तम प्राधान्यं च तेषु जाज्यलक्षणतमःकार्याधिक्यदर्शनतोऽवसितमतस्तत्कारणेऽज्ञाने तम प्राधान्यमित्यर्थः। सत्त्वकार्यसुखस्य रजाकार्यदुःखस्य तमःकार्यमोहस्योत्पादकत्वेनाकाशादिषु सत्त्व-रजस्तमांसि सन्तीति निर्विवादम्, कार्येषु गुणाः कारणगत. गुणेभ्य एवोत्पद्यन्त इति कारणीभूतेऽज्ञानेऽपि सत्त्व-रज-स्तमांसि सन्तीत्याह- सत्त्व-रजस्तमांस्यपीति। एतान्येव आकाशादीन्येव। तन्मात्राणीति-शब्दतन्मात्रमाकाशम् , स्पर्शतन्मात्रो वायुः, रूपतन्मात्रं तेजा, रसतन्मात्रं जलम् , गन्धतन्मात्रा पृथिवीत्यर्थः। अपञ्चीकृतानीति- 'पञ्चीकरणं त्वाकाशादिपञ्चकमेकैकं द्विधा विभज्य०' इत्यादिना पञ्चीकृतानि स्थूलभूतान्यग्रे दर्शयिष्यन्ति, न पश्चीकृतानि अपञ्चीकृतानीत्यर्थः। एतेभ्यः अपञ्चीकृततन्मात्रव्यपदेश्याकाशादिपञ्चभूतेभ्यः । पुरुषभेदेन सूक्ष्मशरीरं भिन्नमित्यावेदयितुं सूक्ष्मशरीराणीति बहुवचनम् । कानि सूक्ष्मशरीराणीत्यपेक्षायामाह - सूक्ष्म शरीराणीति । 'सप्तदशावयवानि' इति यदुक्तं तदेवावयवानामुपदर्शनेन निर्धारयति- अवयवा इति । 'ज्ञानेन्द्रियपञ्चकम्' इति यदुक्तं तदेव विशिष्य परिगणय्य दर्शयति- ज्ञानेन्द्रियाणीति। आकाशस्य सात्विकांशतः श्रोत्रेन्द्रियमुफ
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २२३ याणि श्रोत्र-त्वक् चक्षुर्जिह्वा-घ्राणानि, एतान्याकाशादीनां सात्त्विकांशेभ्यो व्यस्तेभ्यः पृथक् पृथगुत्पद्यन्ते। बुद्धिनिश्चयात्मिकान्त:करणवृत्तिः, सङ्कल्प-विकल्पात्मिका सा मनः, एतयोरेव चित्ताऽहङ्कारयोरन्तर्भावः , एते च गगनादिगतसात्त्रिकांशेभ्यो मिलितेभ्य उत्पद्येते, एषां प्रकाशात्मकत्वात् सात्त्विकांशकार्यत्वम् । इयं जायते, तत आकाशगुणस्य शब्दस्य ग्राहकं तत् , वायोः सात्त्विकांशात् त्वगिन्द्रियं जायत इति वायुगुणस्य स्पर्शस्य ग्राहकं तत् , तेजसः सात्त्विकांशाच्चक्षुरिन्द्रियं भवतीति तेजोगुणस्य रूपस्य ग्राहकं तत्, अपां सात्त्विांशाद्रसनं जायत इति तद्गुणस्य रसस्य ग्राहकं तत्, पृथिव्याः सात्त्विकांशाद् घ्राणेन्द्रियमुद्भवतीति पृथिवीगुणस्य गन्धस्य ग्राहकं घ्राणेन्द्रियमित्याह- एतानीति-श्रोत्र-त्वचक्षु-जिह्वा-घ्राणानीत्यर्थः, 'उत्पद्यन्त' इत्यनेन सम्बन्धः। लिङ्गशरीरावयवतया 'बुद्धि-मनसी' इति यदुक्तं तत्र का बुद्धिः? किं च मनः? इत्याकाङ्क्षायामाह- बुद्धिरिति । सा अन्तःकरणवृत्तिः। ननु चिता-हिङ्कारयोरप्यन्तःकरणतया प्रसिद्धिरस्तीति तयोरपि लिङ्गशरीरावयवतयाऽभिधानं कुतो न कृतमित्यत आह- एतयोरेवेतिबुद्धि-मनसोरेवेत्यर्थः, एतेन
"मनो बुद्धिरहङ्कारश्चितं, करणमान्तरम् ।
संशयो निश्चयो गर्वः, संकल्पो विषया अमी"॥ इत्यनेन विरोधो निरस्तो वेदितव्यः। चित्तस्य बुद्धावन्तवि तत्कार्य बुद्धिकार्यमेव, अहङ्कारस्य मनस्यन्तर्भाव तत्कार्यमपि मनःकार्यमेवेति बुद्धिमनसोर्गगनादिगतसात्त्विकांशेभ्यो मिलितेभ्य उत्पत्ति रित्याह- एते चेति-बुद्धि-मनसीचेत्यर्थः, 'उत्पद्यते' इत्यनेन सम्बन्धः। शानेन्द्रियपश्चकस्य बुद्धि-मनसोश्चाकाशादिसात्त्विकांशकार्यत्वे हेतुमावेदयति- एषामिति- ज्ञानेन्द्रियादीनामित्यर्थः । वेदान्तमते 'अन्नमयकोशः, प्राणमयकोशः, मनोमयकोशः, विज्ञानमयकोशः,
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४ ]
[ तत्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
बुद्धिर्ज्ञानेन्द्रियैः सहिता सती विज्ञानमयकोशो भवति, अयं कर्तृत्वभोक्तृत्वाभिमानित्वेन लोकद्वयगामी व्यावहारिको जीव इत्युच्यते । मनस्तु कर्मेन्द्रियैः सह मनोमयकोशः । कर्मेन्द्रियाणि वाक्-पाणिपाद - पायूपस्थानि, एतान्याकाशादीनां रजोंऽशेभ्यो व्यस्तेभ्यः पृथक् पृथगुत्पद्यन्ते । वायवः प्राणा-पानोदान-समान- व्यानाः
आनन्दमयकोशः' इत्येवं पञ्च कोशा अभिमताः, तत्र 'स्थूलशरीरमन्नविकारत्वादिहेतोरन्नमयकोशः' इत्यग्रे व्यक्तीभविष्यति, विशुद्धसत्त्वप्रधाना समप्रिव्यपदेश्या माया आनन्दप्रचुरत्वात् कोशवदाच्छादकत्वादानन्दमयकोशः, एवं मलिनसत्त्वप्रधाना व्यष्टिव्यपदेश्या माया 'आनन्दप्रचुरत्वादेव हेतोरानन्दमयकोशः' इत्यनेन आनन्दमयकोशः प्रागभिहितः । इदानीं प्रसङ्गाद विज्ञानमयकोशादित्रिकं क्रमेण दर्शयति- इयं बुद्धिरिति । अयं विज्ञानमयकोशः, लोके यो लोकद्वयम् इहलोक परलोकोभयमनुगच्छति, स कर्तृत्व-भोक्तृत्वाद्यभिमानी जीव इति व्यवहियते, विज्ञानमयकोशश्च तथेति स एव व्यावहारिको जीव इत्यर्थः । मनोमयकोशमुपदर्शयति- मनस्त्विति । सूक्ष्मशरीरावयवतया कर्मेन्द्रियपञ्चकं यदुक्तम्, यश्च कर्मेन्द्रियैः सह' इत्युक्तं तत्स्पष्टप्रतिपत्तये कर्मेन्द्रियाणि नामग्राहं दर्शयति- कर्मेन्द्रियाणीति । आकाशस्य रजोंऽशाद् वागिन्द्रियम्, वायो रजोंऽशात् पाणीन्द्रियम्, तेजसो रजोंऽशात् पादेन्द्रियम् जलस्य रजोंऽशात् पायुः पृथिव्या रज शादुपस्थेन्द्रियमित्येवं पञ्चापि कर्मेन्द्रियाणि जायन्त इत्याहएतानीति वागादीनि कर्मेन्द्रियाणीत्यर्थः, 'उत्पद्यन्ते' इत्यनेनास्य सम्बन्धः । 'वायुपञ्चकं च' इति यदुक्तं तत्स्पष्टप्रतिपत्त्यर्थमाहबायव इति - एतेषां स्वरूपम्
"
66
'हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिसंस्थितः । उदानः कण्ठदेशे स्याद्, व्यानः सर्वशरीरगः " ॥
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २२५ एते चाकाशादिगतरजोंऽशेभ्यो मिलितेभ्य उत्पद्यन्ते । इदं प्राणादिपश्चकं कर्मेन्द्रियसहितं प्राणमयकोश उच्यते, अस्य क्रियात्मकत्वेन रजोंऽशकार्यत्वम् । एषु कोशेषु विज्ञानमयो ज्ञानशक्तिमान् कर्तृरूपः, मनोमय इच्छाशक्तिमान करणरूपः, प्राणमयः क्रियाशक्तिमान् कार्यरूप इत्येवमेतेषां योग्यत्वेनायं विभागः, एतत् कोशप्रयं मिलितं सूक्ष्मशरीरमुच्यते, अत्राप्यखिलसूक्ष्मशरीरमेकबुद्धिविषयतया वनवजलाशयवद् वा समष्टिः, अनेकबुद्धिविषयतया वृक्षवजलवद् वा व्यष्टिरित्युच्यते, यतः समष्टयुपहितं चैतन्य सूत्रात्मा हिरण्यगर्भः प्राण इति चोच्यते, सर्वत्रानुस्यूतत्वात् ज्ञानक्रिया
___ इति वचनप्रतिपाद्यस्वस्वस्थानतोऽवसेयम् । एते च प्राणादयो वायवः पुनः, अस्य ‘उत्पद्यन्ते' इत्यनेन सम्बन्धः। प्राणमयकोश. स्वरूपमुपदर्शयति- इदमिति।प्राणमयकोशस्याकाशादिरजोंऽशकार्यत्वे हेतुमाह- अस्येति- प्राणमयकोशस्येत्यर्थः। पतेषां विज्ञानमय-मनो. मय-प्राणमयकोशानां विविच्य स्वरूपोपदर्शनतो विभागसाफल्यमावेदयति- एषु कोशेष्विति- अनन्तरोपदिष्टेषु त्रिषु कोशेषु मध्य इत्यर्थः । एतेषां निरुक्तकोशत्रयाणाम् । अयं कर्तृ-करण-कार्यरूपात्मकः। निरुक्तकोशत्रयमेव मिलितं सत् सूक्ष्मशरीरमुच्यते, न तु कोशत्रयादन्यत् सूक्ष्मशरीरमित्याह- एतत् कोशत्रयमिति । यथा च विशद्धसत्त्वप्रधानमज्ञानमानन्दमयकोशः समष्टिः, मलिनसत्त्वप्रधानमज्ञानमानन्दमयकोशो व्यष्टिरित्येवमानन्दमयकोशस्य समष्टिव्यष्टिमेदेन द्वैविध्यम् , तथोक्तकोशत्रयात्मकसूक्ष्मशरीरेऽपि समष्टि व्यष्टिभेदेन द्वैविध्यमित्याह-अत्रापीति-सूक्ष्मशरीरेऽपीत्यर्थः, यथा च समष्टिस्वरूपानन्दमयकोशात्मक जगत्कारणाज्ञानोपहितचैतन्यमीश्वरः, व्यष्टिस्वरूपानन्दमयकोशात्मकाहङ्कारादिकारणाज्ञानोपहितचैतन्यं प्राऽज्ञ इत्येवं समष्टि व्यष्टिभेदप्रयोजनम्, तथाऽत्रापि समष्टि-व्यष्टिभेदप्रयोजन
૧૫
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
। २३६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् शक्तिमदुपहितत्वाच, अस्यैषा समष्टिः स्थूलप्रपश्चापेक्षया सूक्ष्मस्वात् सूक्ष्मशरीरं विज्ञानमयादिकोशत्रयं जाग्रद्वासनामयत्वात् स्वप्नः, अत एव स्थूलप्रपञ्चलयस्थानमित्युच्यते । एतद्वयष्टयु. पहितं चैतन्यं तैजस उच्यते, तेजोमयान्तःकरणोपहितत्वात् , अस्यापीयं व्यष्टिः स्थूलशरीरापेक्षया सूक्ष्मत्वादिहेतोरेव सूक्ष्मशरीरं विज्ञानमयादिकोशत्रयं जाग्रद्वासनामयत्वात् स्वप्नः स्थूलशरीरलयस्थानमिति । एतौ सूत्रात्म-तैजसाविदानी मनोवृत्तिभिः सूक्ष्मविषयान - भवतः "प्रविविक्तभुक् तैजसः" इति श्रुतेः। अत्रापि व्यष्टिसमस्तीत्याह-यत इति । अस्य हिरण्यगर्भस्य । एषा एकबुद्धिविषयत्वेन सूक्ष्मशरीरात्मकैकस्वरूपा,इतोऽपि सूक्ष्ममानन्दमयकोशात्मकजगत्कारणाक्षानस्वरूपं शरीरं समस्तीत्यत आह-स्थूलप्रपञ्चापेक्षयेति । सूक्ष्मशरीररूपस्य निरुक्तकोशत्रयस्य सहेतुकं स्वप्नस्वरूपत्वमुपदर्शयतिजामद्वासनामयत्वात् स्वप्न इति । अत एव स्वप्नस्वरूपत्वादेव । समष्टिव्यपदेश्यकोशत्रयरूपसूक्ष्मशरीरोपहितचैतन्यस्य सूत्रात्मकहिरण्यगर्भरूपतामुपदर्थ्य व्यष्टिव्यपदेश्यकोशत्रयरूपसूक्ष्मशरीरोपहितचंतन्यस्य तेजसरूपत्वमावेदयति-एतद्वयष्टयुपहितमिति । तस्य तैजसपदव्यपदेश्यत्वे हेतुमाह-तेजोमयेति । अस्यापि तैजसस्यापि, अपिना यथा हिरण्यगर्भस्य समष्टिः सूक्ष्मशरीरं सूप्तः स्थूलप्रपञ्चलयस्थानं च तथेत्यर्थः स्यावेदनम् । सूत्रात्मनो हिरण्यगर्भस्य तैजसस्य च मनोवृत्तिद्वारा सूक्ष्मविषयानुभावकत्वं दर्शयति-एताविति । मनोवृत्तिद्वारा तैजसस्य सूक्ष्मविषयानुभावकत्वे श्रुतिं प्रमाणयति-प्रविविक्तेति । यथा च विशुद्धसत्त्वप्रधानाऽज्ञानरूपसमष्टि-मलिनसत्त्वप्रधानाऽज्ञानरूपव्यष्टयोस्तदु. पहितचैतन्ययोश्चेश्वर-प्राऽशयोरमेदो वनवृक्षामेद-जलाशयजलामेदवनवृक्षावच्छिन्नाकाशामेद-जलाशयजलगतप्रतिविम्बाकाशाभेददृष्टान्तेनोपपादितस्तथा प्रकृतव्यष्टि-समष्टिरूपयोः । सूक्ष्मशरीरयोस्तदु
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[२२७ समष्टयोस्तदुपहितसूत्रात्म-तैजसयोर्वन-वृक्षवत् तदवच्छिन्नाकाशवच जलाशय-जलवत् तत्प्रतिविम्बिताकाशवचाभेदः । एवं सूक्ष्मशरीररोत्पत्तिः , स्थूलभूतानि च पञ्चीकृतानि, पञ्चीकरणं तु-आकाशादिपञ्चकमेकैकं द्विधा विभज्य समं तेषु दशसु भागेषु प्राथमिकान् पञ्चभागान् प्रत्येकं चतुर्धा समं विभज्य तेषां चतुर्णां चतुर्णा भागानां स्वस्वद्वितीयभागपरित्यागेन भागान्तरेषु संयोजनम् , पहितचैतन्ययोः सूत्रात्म-तेजसयोश्चामेद उक्तदृष्टान्तवलादेवेत्याहअत्रापीति । अपञ्चीकृतभूतेभ्यः सूक्ष्मशरीरोत्पतिं स्थूलभूतोत्पत्ति चोपपादितां निगमयति-एवमिति। पञ्चीकृतानि स्थूलभूतानीति चोक्ते भवति जिज्ञासा कथं भूतानां पञ्चीकरणं ? तन्निवृत्तये पञ्चीकरणप्रकारमा-. वेदयति-पञ्चीकरणं विति । 'द्विधा विभज्य समम् ' इत्यत्र द्विधा समं विभज्येत्यन्वयः। आकाशादीनां तन्मात्राणां पञ्चानां द्विधा विभक्तत्वे दश भागा जायन्त इत्याशयेनाह- तेषु दशसु भागेविति- तेषु दशसु आकाशादीनामेके भागा न विभज्यन्ते, द्वितीयभागानां तु पञ्चानां प्रत्येकं समं चतुर्धा विभजनम् , एवं चाकाशादीनामविभक्तोऽखण्ड एको भागः, यश्च.द्वितीयभागस्तस्य चतुर्धा विभजनात् प्रत्येकं चत्वारो भागाः, ते चाष्टमभागस्वरूपपर्यवसिता एव, तथा चाकाशस्याविभक्तार्द्धभागे वाय्वादीनां चतुर्णामष्टमभागानां सम्मेलने पञ्चीकृतं स्थूलमाकाशमुपजायते, वायोरविभक्ताखण्डार्धभागे आकाशादीनां चतुर्णामष्टमभागानां सम्मेलने पञ्चीकृतः स्थूलवायुरुपजायते, एवं स्थूलतेजो-जल-पृथिवीनां समुत्पत्तिरवसेयेत्याशयः। स्वकीयाष्टमभागस्य स्वीयाखण्डार्धमागे न सम्मिश्रणमित्यावेदनायाह-वस्वद्वितीयभागपरित्यागेनेति।
ननु “तेषामेकैकं त्रिवृत्तं त्रिवृत्तं करवाणि" इति श्रुतौ त्रिवृत्करणमेव श्रूयत इति पञ्चीकरणमप्रमाणकमेवेत्यत आह-त्रित्क
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् त्रिवृत्करणश्रुतेः पञ्चीकरणस्याप्युपलक्षणत्वात् नास्याप्रामाण्यम् , पञ्चानां पञ्चात्मकत्वे तुल्येऽपि स्वार्धभागेतराष्टमभागाभ्यां वैशिष्टथात् तद्वयपदेश इत्याकाशादीनां नियतव्यपदेशव्यवस्था । तदानीमाकाशे शब्दोऽभिव्यज्यते, वायो शब्द-स्पर्शी, अग्नौ शब्दस्पर्श-रूपाणि, अप्सु शब्द-स्पर्श-रूप-रसाः, पृथिव्यां शब्दस्पर्श-रूप-रस-गन्धाः, एतेभ्यः पञ्चीकृतेभ्यः चतुर्दशानां लोकानां तदन्तर्गतानां स्थूलशरीराणां चोत्पतिः । शरीराणि मनुष्यपक्षि-यका-वृक्षादीनांजरायुजा-ऽण्ड ज-स्वेदजोद्भिजाख्यानि । अत्रापि चतुर्विधस्थूलशरीरमेकानेकबुद्धिविषयतया वनवजलाशयवद् वा रणश्रुते िति । अस्य पञ्चीकरणप्रतिपादकग्रन्थस्य । नन्वेवं पञ्चीकरणे आकाशादोनां पञ्चानामपि स्थूलभूतानां पञ्चतन्मात्रभागसमुत्थत्वाविशेषादेकस्याकाश इति व्यपदेशः, तदन्यस्य च कस्यचिद् वायुरिति व्यपदेशः, कस्यचित् तु तेज इति व्यपदेशः, एवं जलव्यपदेशः पृथिवीव्यपदेशश्चेति नियतव्यपदेशव्यवस्था निर्निबन्धना स्यादित्यत आहपञ्चानामिति । 'अष्टभागाभ्याम्' इत्यत्र 'अष्टमभागाभ्याम्' इति पाठो युक्तः। तदानीं पञ्चीकरणतः स्थूलोत्पत्तिर्दशायाम् । आकाशे स्थूलाकाशे, आकाशे वाय्वाद्यष्टमभागानां सन्निविष्टत्वेऽपि आकाशाद् वायुः सम्भूत इति श्रूयते, न तु वाय्वादित आकाशसम्भूतिश्रुतिः, एवं वायोस्तेजः, तेजसो जलम् , जलात् पृथिवीत्येवं श्रूयते, न तु तेजसो वायुसम्भूतिश्रुतिरिति । कारणगुणाः कार्ये सजातीयगुणानारभन्त इति आकाशस्य स्थूलस्य स्थूलभूतवायुकारणत्वात् तद्गुणाच्छब्दाद् वायौ स्थूले शब्दस्य स्पर्शतन्मात्रार्धभागतो जायमानत्वात् स्पर्शगुणस्य चोद्भव इति वायौ शब्द-स्पी, एवमग्नौ शब्द-स्पर्श-रूपाणीत्यादिकं भावनीयम् । पञ्चीकृतेभ्यः पञ्चमहाभूतेभ्यश्चतुर्दशलोकोत्पत्तिस्तदन्तर्गतस्थूलशरीरोत्पत्तिश्चेत्याह-एतेभ्य इति।
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २२९ समष्टिा, वृक्षवजलवद् वा व्यष्टिरपि भवति । एतत्समष्टयुपहितं चैतन्यं सर्वनराभिमानित्वाद् विविध राजमानत्वाच्च वैश्वानर इति विराडिति चोच्यते । अस्यैषा स्थूलशरीरमन्नविकारत्वादन्नमयकोशः स्थूलभोगायतनत्वाजागरश्च व्यपदिश्यते । एतद्व्यष्टयुपहितं चैतन्यं विश्व इत्युच्यते सूक्ष्मशरीरमपरित्यज्य स्थूलशरीरप्रविष्टत्वात् । अस्याप्येषा स्थूलशरीरमन्नविकारत्वादिहेतोरन्नमयकोशो जाग्रदितदन्तर्गतानां चतुर्दशलोकान्तर्गतानाम् । जरायुजादिभेदेन स्थूलशरीरस्य चतुर्विधत्वं दर्शयति- शरीराणीति । स्थूलशरीरस्यापि समष्टि व्यष्टिभेदेन द्वैविध्यं दर्शयति-अत्रापीति- स्थूलशरीरेऽपीत्यर्थः। चतुर्विधेतिअनन्तराभिहितजरायुजादिभेदेन चतुर्विधेत्यर्थः, एकबुद्धिविषयत्वेन समष्टित्वम् , अनेकबुद्धिविषयत्वेन व्यष्टित्वं बोध्यम् । स्थूलशरीर स्वरूपसमष्टयुपहितचैतन्यस्य वैश्वानरपदव्यपेदश्यत्वं विराट्पदव्यपदेश्यत्वं च सहेतुकमुपदिशति- एतत्समष्टयुपहितमिति- स्थूलशरीरात्मकसमष्टयुपहितमित्यर्थः । विश्वनरसम्बन्धी वैश्वानर इति, अभिमानलक्षणश्चात्रसम्बन्धः, तेन 'सर्वनराभिमानित्वाद्' इति वैश्वानरव्यपदेशे हेतुः। 'विराड्' इत्यत्र विरुपसर्गो विविधार्थकः, राजत इति राट्, तेन 'विविधं राजमानत्वाद्' इति विराइव्यपदेशे हेतुः। अस्य वैश्वानरव्यपदेश्यस्य विराडव्यपदेश्यस्य च । एषा समष्टिः। अस्य शरीरस्यानमयकोशपदवाच्यत्वे 'अन्नविकारत्वाद्' इति हेतुः। स्पष्टवैषयिकसुख-दुःखानुभवलक्षण उपभोगः स्थूलशरीरे भवतीति स्थूलभोगायतनमेतच्छरीरम् , तत्त्वाच्च जागरव्यपदेश्यं तदित्याह- स्थूलभोगायतन. त्वाजागरश्चेति । स्थूलशरीरलक्षणव्यष्टयुपहितचैतन्यस्य विश्वपदव्यपदेश्यतेत्याह- एतद्वयष्टयुपहितमिति । तत्र हेतुः- सूक्ष्मेति । विश्वस्यापि व्यष्ट्यात्मकस्थूलशरीरमन्नमयकोशो जाग्रञ्चेत्याह- अस्यापीति-विश्वस्यापीत्यर्थः। एषा व्यष्टिः, अन्नविकारत्वमन्नमयकोशत्वे हेतुः, आदि
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् त्युच्यते । तदेतौ विश्व-वैश्वानरौ दिग्-वाता-ऽक वरुणा-ऽश्विभिः क्रमान्नियन्त्रितेन श्रोत्रादीन्द्रियपञ्चकेन क्रमाच्छब्द-स्पर्श रूप-रसगन्धान् , अग्नीन्द्रोपेन्द्र-यम-प्रजापतिभिः क्रमानियन्त्रितेन वागादीन्द्रियपञ्चकेन क्रमाद् वचना-ऽऽदान-गमन विसर्गा-ऽऽनन्दान् चन्द्राऽच्युत-चतुर्मुख-शङ्करैः क्रमानियन्त्रितेन मनो-बुद्ध्यहङ्कार-चित्ताख्येनाऽऽन्तरिन्द्रियचतुष्केण क्रमात् सङ्कल्प-निश्चया-ऽहङ्कार्य-चित्ताश्च पदप्राचं स्थूलभोगायतनत्वं च जाग्रदूपत्वे हेतुः, अत्र यञ्चैतन्यं समष्ट्यज्ञान-समष्टिसूक्ष्मशरीर-समष्टिस्थूलशरीरोपहितमीश्वर-सूत्रा. त्मवैश्वानरव्यपदेश्यं त्रिसङ्ख्यकं तद्व्यापकत्वादीश्वरकोटिः, यत् पुनर्व्यष्ट्यज्ञान-व्यष्टिसूक्ष्मशरीर व्यष्टिस्थूलशरीरोपहितं चैतन्यं प्राऽज्ञ-विश्वव्यपदेश्यं त्रिसङ्ख्यकं तद् अव्यापकत्वाजीवकोटिरिति। अत्र विश्व-वैश्वानरयोर्जाग्रदशावस्थयोःशब्दादिविषयानुभावकत्व-वचनाद्यनुभावकत्व-स्थूलविषयानुभावकत्वान्युपसंहरन्नुपदर्शयति-तदेतावितिश्रोत्रेन्द्रियं दिग्दैवतम् , दिगाख्यदेवतानियन्त्रितेन श्रोत्रेन्द्रियेण विश्ववैश्वानरौ शब्दमनुभवतः, त्वगिन्द्रियं वायुदैवतम् , तेन वायुनियनितेन त्वगिन्द्रियेण विश्वा-वैश्वानरौ स्पर्शमनुभवतः, चक्षुरिन्द्रियं सूर्यदेवतम् , तेन सूर्यनियन्त्रितेन नयनेन्द्रियेण विश्व-वैश्वानरौ रूपमनुभवतः, रसनेन्द्रियं वरुणदेवतम् , तेन वरुणनियन्त्रितेन रसनेन्द्रियेण विश्व-वैश्वानरौ रसमनुभवतः, घ्राणेन्द्रियमश्विनीकुमारदेवतम् , तेन तन्नियन्त्रितेन घ्राणेन्द्रियेण विश्व-वैश्वानरौ गन्धमनुभवतः, एवं वागिन्द्रियमग्निदेवतम् , तेनाग्निनियन्त्रितेन वागाख्याकर्मेन्द्रियेण वचनं विश्व-वैश्वानरावनुभवतः, पाणीन्द्रियमिन्द्रदैवतम्, तेनेन्द्र नियन्त्रितेन पाणीन्द्रियेणादानं विश्व-वैश्वानरावनुभवतः, पादोख्यकमेंन्द्रियमुपेन्द्रदैवतम् , तेनोपेन्द्र नियन्त्रितेन पादेन्द्रियेण विश्व-वैश्वानरौ गमनमनुभवतः, पाय्विन्द्रियं यमदैवतम् , तेन यमनियन्त्रितेन पाय्वि
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २३१ स्थूलविषयाननुभवतः , "जागरितस्थानो बहिः प्राज्ञः"
[माण्डूक्योपनिषद् , ३] इत्यादिश्रुतेः। अत्राप्यनयोः स्थूलव्यष्टि-समष्टयोस्तदुपहितयोविश्ववैश्वानरयोश्च वन-वृक्षवत् तदवच्छिन्नाकाशाकाशवञ्च जलाशय-जलवत् तद्गतप्रतिविम्बाऽऽकाशाकाशवच्च पूर्ववदभेदः । एवं पञ्चीकृतेभ्यो भूतेभ्यः स्थूलप्रपश्चोत्पत्तिः।
एषां स्थूल-सूक्ष्मकारणप्रपञ्चानामपि समष्टिरेको महान् प्रपञ्चो भवति, यथा-अवान्तरवनानामपि समष्टिरेकं महद् वनम् , यथा वा-अवान्तरजलाशयानामेको मान् जलाशयः समष्टिः । एतदुन्द्रियेण विश्व-वैश्वानरौ विसर्गमनुभवतः, उपस्थेन्द्रियं प्रजापतिदैव.. तम्, तेन प्रजापतिनियन्त्रितेनोपस्थेन्द्रियेण विश्व-वैश्वानरावानन्दम. नुभवतः, मनोरूपान्तःकरणं चन्द्रदैवतम् , तेन चन्द्रनियन्त्रितेन मनोरूपान्तःकरणेन सङ्कल्पं तावनुभवतः; बुद्धिरूपान्तःकरणमच्युत-, देवतम् , तेनाच्युतनियन्त्रितेन बुद्धिरूपान्तःकरणेन निश्चयं तावनु. भवतः, अहङ्कारेन्द्रियं चतुर्मुखदैवतम् , तेन चतुर्मुखनियन्त्रितेणाहङ्कारेणाहकार्य तावनुभवतः, चित्ताख्यमिन्द्रियं शङ्करदैवतम् , तेन शङ्करनियन्त्रितेन चित्तेन्द्रियेण चेत्यान् तावनुभवत इत्यर्थः। उक्तार्थे श्रुति प्रमाणयति- जागरितेति-प्राशो जागरितस्थानो विश्वरूपो बहिः स्थूलविषयान् अनुभवतीत्यर्थः। यथा पूर्व व्यष्टि-समष्टिरूपोपाध्योस्तदुपहितचैतन्ययोश्चाऽभेदो यथा भूतदृष्टान्तावष्टम्भेनोपपादितस्तथा प्रकृतेऽपि व्यष्टि-समष्टयोस्तदुपहितचैतन्ययोर्विश्व-वैश्वानरयोस्तद्दृष्टान्तेनाभेदो ज्ञेय इत्याह- अत्रापीति- स्थूलशरीरेऽपीत्यर्थः। तदुपहितयोः स्थूलव्यष्टि समष्टिरूपशरीरोपहितयोः, उपसंहरति- एव. मिति । महद् वनमिव महान् प्रपश्चोऽपि समष्टिरूपोऽवसेय इत्याहएषामिति । यथेत्यादिना दृष्टान्तप्ररूपणा स्पष्दैव । एतदुपहितं महाप्रपञ्चा.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
पहितं वैश्वानरादीश्वरपर्यन्तं चैतन्यमप्यवान्तरवनावच्छिन्नाकाशवदवान्तरजलाशयप्रतिबिम्बाकाशवञ्चैकमेव । अयमर्थाध्यारोपः । एवं प्रत्यगात्मनि चार्वाकाद्यभिमतः स्थूलशरीराद्यध्यारोपोऽपि द्रष्टव्यः ।
अथाऽपवादो नाम रज्जुविवर्तसर्पस्य रज्जुमात्रत्ववद् वस्तुविवर्तस्यावस्तुनोऽज्ञदेशना प्रपञ्चस्य वस्तुमात्रत्वम्, तथाहिभोगायतनचतुर्विधशरीर भोग्यरूपान्नादि - तदाश्रय चतुर्दशभुवन-तदाश्रयत्रह्माण्डादि सर्व कारणीभूतपञ्चीकृतभूतमात्रं भवति, शब्दादिविषयसहितानि पञ्चीकृतभूतजातानि सूक्ष्मशरीरजातं चेत्येतत् सर्व त्मकसमष्टयुपहितम् । अयमर्थाध्यारोप इति समष्टि-व्यष्टीनां तदुपहितचैतन्यानां स्थूलसूक्ष्मकारणप्रपञ्चमहाप्रपञ्च योस्तदुपहितचैतन्यस्य च योऽयमभेदारोपो दर्शितः सोऽर्थाध्यारोप इत्यर्थः । चार्वाको हि स्थूलशरीरादिकमेवात्मनमभिमन्यते, सोऽपि शरीराद्यभिन्नतयाऽऽत्मज्ञानमर्थाध्यारोप इत्याह- एवमिति ।
अध्यारोपाऽपवादाभ्यां ' तत्-त्वं' पदार्थशोधनं भवति, तत्रैतावताऽध्यारोपो भावितः अथाऽपवादस्वरूपं भावयति - अथाऽपवादो नामेति । वस्तुविवर्तस्येति- त्रिकालाबाध्यत्वेन पारमार्थिकसद्रूपं ब्रह्मैष वस्तु, तद्विवर्तस्येत्यर्थः । कारणसमसत्ताकं कार्य परिणामः, यथा - अविद्याया व्यावहारिकसद्रूपाया व्यावहारिकसद्रूपं जगत्कार्य परिणामः, कारणविषमसत्ताकं कार्य विवर्तः, यथा ब्रह्मरूपनिमित्तकारणस्य सत्ता पारमार्थिकी, तन्न्यून रकसत्ताकं जग• लक्षणकार्य तस्य विवर्त इति, स्थूलरूपस्य लये सूक्ष्मावस्थानम्, तस्यापि क्रमशो लये परब्रह्मण पवावस्थानम्, परब्रह्मवाज्ञान रूपशक्तिबलात् सूक्ष्मस्थूलात्मकजगद्रूपेणाऽवभासत इत्यज्ञानात्मकशक्तिविलये तत्कार्यस्य सर्वस्यापि विलयतः शुद्धं ब्रह्मवावतिष्ठत इत्यतः सर्वस्याप्यवस्तुनो वस्तुमात्रत्वमिति भावयति - तथाद्दीत्यादिना - कार्य
•.18!
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २३३ कारणरूपाऽपञ्चीकृतभूतमात्रं भवति, एतानि सत्त्वादिगुणसहितानि अपञ्चीकृतान्युत्पत्तिव्युत्क्रमेणैतत्कारणभूताऽज्ञानोपहितचैतन्यमात्रे भवति, एतदज्ञानमज्ञानोपहितचैतन्यं चेश्वरादिकमेतदाधारभूतानुपहितचैतन्यतुरीयब्रह्मसमापन्नं भवति । आभ्यामध्यारोपाऽपवादाभ्यां 'तत् त्वं' पदार्थावपि शोधितौ स्तः, अज्ञानादिसमष्टि-तदुपहितसर्वज्ञत्वादिविशिष्टचैतन्य तदनुपहितचैतन्यलक्षणत्रयस्य तप्तायःपिण्डवदेकत्वेनावभासमानस्य 'तत् 'पदवाच्यार्थत्वाद, अज्ञानादिव्यष्टितदुपहिताऽसर्वज्ञत्वादिविशिष्टचैतन्य तदनुपहिवचैतन्यलक्षणत्रयस्य च कारणयोस्तादात्म्यात् कार्यस्य सत्ता कारणसत्तैवेति यद् यस्य कार्य तत् तन्मात्रमेवेति भोगायतनादि ब्रह्माण्डादि सर्व पञ्चीकृतभूतकार्यमिति पञ्चीकृतभूतमात्रं तत् , एवं शब्दादिविषयसहितपश्चीकृतभूतजात-सूक्ष्मशरीरजातादिकमपञ्चीकृतभूतकार्यमिति तत् सर्वमपञ्चीकृतभूतमात्रम्, सत्त्वादिगुणसहितान्यपञ्चीकृतभूतान्यप्यज्ञानोपहितचैतन्यकार्यत्वादज्ञानोपहितचैतन्यमात्रम् , एतदपि तुरीयचैतन्यात्मकाधारभूतब्रह्माभिन्नमेवेति सर्वस्यावस्तुनो वस्तु भूत ब्रह्ममात्रत्वमिति । 'तत् त्वं' पदार्थशोधनमध्यारोपा-ऽपवादकार्यमुपदर्शयति-आभ्यामिति। 'तत् त्वं' पदशक्य लक्ष्यार्थनिष्टङ्कनमेव 'तत् त्वं' पदार्थशोधनमितितदुपदर्शयति- अज्ञानादीति । तदुपहितेति- अज्ञानाद्युपहितेत्यर्थः। तदनुपहितेति- अज्ञानाद्यनुपहितेत्यर्थः। समष्टिरूपाऽज्ञानोपहितचैतन्यखरूपेश्वर समष्टिरूपसूक्ष्मशरीररोपहितचैतन्यस्वरूपसूत्रात्महिरण्यगर्भ-समष्टिरूपस्थूलशरीरोपहितचैतन्यस्वरूपवैश्वानराणां त्रित्वात् तदभिन्नानुपहितचैतन्यस्यापि त्रित्वमित्यभिसन्धाय चैतन्यलक्षणत्रयस्येत्युक्तम् । तप्तायःपिण्डेऽग्निना सहाय:पिण्डस्यैकत्वेनावसाय इति तप्तायःपिण्डवदिति दृष्टान्तसङ्गतिः। तदुपहितेति - अज्ञानादिव्यष्टयुपहितेत्यर्थः । तदनुपहितेति- अज्ञानादिव्यष्ट्यनुपहितेत्यर्थः, अत्रापि 'चैतन्य
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२३४]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् प्राग्वदेकीभूतस्य 'वं'पदवाच्यार्थत्वात् , एतदुपहिताधारानुपहितप्रत्यगानन्दतुरीयचैतन्यस्य च 'तत्-त्वं' पदलक्ष्यार्थत्वात् । . अत्र 'तत् त्वमसि' इति वाक्यं सम्बन्धत्रयेणाऽखण्डार्थ बोधयति। सम्बन्धत्रयं नाम पदयोः सामानाधिकरण्यम् , पदार्थयोर्विशेषणविशेष्यभावः, प्रत्यगाऽऽत्मलक्षणयोर्लक्ष्य-लक्षणभावश्चेति। तदुक्तम्लक्षणत्रयस्य' इत्युक्तिः व्यष्टिस्वरूपाशानोपहितचैतन्यखरूपप्राऽक्षव्यष्टिरूपसूक्ष्मशरीरोपहिसचैतन्यरूपतैजस-व्यष्टिरूपस्थूलशरीरोपहितचैतन्यरूपविश्वानां त्रित्वात् तदभिन्नाज्ञानादिन्यष्ट्यनुपहितवैतन्यस्यापि त्रित्वमित्यभिसन्धानेन । उपहिता-ऽनुपहितयोरेकत्वं 'वनवृक्षावच्छिन्नाकाशा-ऽऽकाशवद्' इत्यादिदृष्टान्तावष्टम्भेन प्रागुपपादितमेव, तत्स्मरणार्थमाह- प्राग्वदिति । 'तत् 'पदवाच्यस्येश्वरादित्रिकस्य त्वं 'पदवाच्यस्य प्राशादित्रिकस्य चाभेदाऽसम्भवाद् वाच्या. र्थोपपात्तिर्न सम्भवतीति 'तत्त्वं' पदलक्ष्यार्थमावेदयति- एतदुपहितेतिउपहितरूपं यदेतत् त्रिकद्वयं तदाधारभूतं यदनुपहितं प्रत्यगानन्दतुरीयचैतन्यं तस्य तत् त्वं' पदलक्ष्यार्थत्वादित्यर्थः। ___ अत्र वेदान्तमते सम्बन्धत्रयमुपदर्शयति-सम्बधत्रयं नामेति 'प्रत्यगात्मलक्षणयोः' इति स्थाने 'पदार्थप्रत्यगात्मलक्षणयोः' इति पाठ: समुचितः । अखण्डार्थबोधोपपादकोक्तसम्बन्धत्रये प्राचां सम्मतिमुपदर्शयति-तदुक्तमिति । पदयस्यैकार्थे तात्पर्यलक्षणसम्बन्धः सामानाधिकारण्यम् , तद् दृष्टान्तावष्टम्मेन प्रकृतवाक्ये दर्शयति सामानाधिकरण्यसम्बन्धस्तावद् यथेत्यादिना। पिण्डे देवदत्तव्यक्तिस्वरूपे । एकस्मिन्नर्थे शुद्धचैतन्यस्वरूपे विशेष्यमन्यतो व्यावर्त्यम्, विशेषणमन्यस्माद् व्यावर्तकमित्येवं न्यावर्त्यव्यावर्तकभावो विशेष्य-विशेषणभावः, सच दृष्टान्तावष्टम्मेन प्रकृते परस्परमुदर्शयति विशेषण-विशेष्यभावस्स्वित्यादिना । तब वाक्ये 'सोऽयं देवदत्तः' इति वाक्ये। अत्रापि वाक्ये 'तत्त्वमसि''
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
" सामानाधिकरण्यं च विशेषण - विशेष्यता । लक्ष्य-लक्षणसम्बन्धः, पदार्थ - प्रत्यगात्मनाम् " ॥१॥ इति । तत्र सामानाधिकरण्यसम्बन्धस्तावद् यथा 'सोऽयं देवदत्तः "" इति वाक्ये तत्कालविशिष्टदेवदत्तवाचक 'स' शब्दस्यैतत्कालविशिष्टवाचका'ऽयं शब्दस्य चैकस्मिन् पिण्डे तात्पर्यसम्बन्धः, तथा 'तत् त्वमसि' इति वाक्ये परोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यवाचक' तत् 'पदस्यापरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यवाचक' त्वं 'पदस्य चैकस्मिन्नर्थे तात्पर्यसम्बन्धः । विशेषण- विशेष्यभावस्तु यथा तत्र वाक्ये 'स' शब्दार्थतत्कालविशिष्टदेवदत्तस्या' ऽयं 'पदार्थैतत्कालविशिष्टदेवदत्तस्य चान्योऽन्य भेदव्यावर्तकतया, तथाऽत्राऽपि वाक्ये 'तत् ' पदार्थपरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यस्य ' त्वं 'पदार्थापरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यस्य चान्योऽन्य भेदव्यावर्तकतया द्रष्टव्यः । लक्ष्य-लक्षणसम्बन्धस्तु यथा तत्र 'स' शब्दाऽयं ' शब्दयोस्तदर्थयोर्वा विरुद्धतत्कालैतत्कालविशिष्ट
[ २३५
इति वाक्येऽपि । द्रष्टव्य इति- विशेषण- विशेष्यभावो द्रष्टव्य इति सम्बन्धः। लक्ष्य लक्षणसम्बन्धं भावयति - लक्ष्य-लक्षणसम्बन्धस्त्विति । तत्र 'सोऽयं देवदत्तः' इति वाक्ये । शुद्धदेवदत्तस्वरूपं लक्ष्यम्, तात्पर्यवृत्त्या तज्ज्ञापकत्वात् तत्कालवैशिष्ट्यैतत्कालवं शिष्टयपरित्यागेन केवलदेवदत्तस्वरूपावबोधकत्वात् 'तत्' पदम् ' इदम् ' च लक्षणमिति तयोर्लक्ष्य-लक्षणभावसम्बन्ध इत्यभिप्रायेण ' सशब्दा-ऽयशब्दयोः ' इत्युक्तम् । तच्छब्दार्थस्तत्कालवृत्तित्वविशिष्टः, इदंशब्दार्थ पतत्कालवृत्तित्वविशिष्टः, , तदुभयत्र विशेष्यदेवदत्तस्वरूपमेकमेव, तदेव च लक्ष्यम्, तस्य चाभिन्नमेव विशेषणांशपरित्यागतस्तदुभयमित्यभेदेन तज्ज्ञापकत्वाल्लक्षणं भवतीति तदर्थयोस्तेन सह लक्ष्य-लक्षणभावसम्बन्ध
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६ ]
[तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् त्वपरित्यागेनाविरुद्धदेवदत्तेन सह लक्ष्य-लक्षणभावः, तथाऽत्रापि "तत् तत्वं'पदयोस्तदर्थयोर्वा परोक्षत्वाऽपरोक्षत्वादिविशिष्टत्वपरित्यागे. नाविरुद्धचैतन्येन सह लक्ष्य लक्षणभावः, इयमेव भागलक्षणेत्युच्यते। अस्मिन् वाक्ये 'नीलमुत्पलम्' इति वाक्य इव वाक्यार्थो न सङ्गच्छते, तत्र गुण-द्रव्यवाचिनोर्नीलोत्पलपदयोःशुक्ल-पटादिव्यावर्तकतयाऽन्योइत्याह- तदर्थयोति-तदिदंपदार्थयोर्वेत्यर्थः। अत्रापि 'तत् त्वमसि' इति वाक्येऽपि। स्ववाच्यस्य विशिष्टरूपार्थस्य विशेषणं परित्यज्य विशेष्ये विशेष्यं परित्यज्य विशेषणे वा या लक्षणा सा भागलक्ष. णेति गीयते, प्रकृतेऽपि परोक्षत्वाऽपरोक्षत्वादिविशेषणंः परित्यज्य शुद्धचैतन्यस्वरूपे लक्षणेति भागलक्षणैवेयमित्याह- इयमेवेति । तथा च वेदान्तनये लक्षणा त्रिविधा-जहत्स्वार्था अजहत्स्वार्था जहदजहस्वार्था चेति, तत्र 'गङ्गायां घोषः' इत्यत्र गङ्गापदस्य तीरे लक्षणा जहत्स्वार्था, 'काकेभ्यो दधि रक्ष्यताम् ' इत्यत्र काकपदस्य दध्यु. पघातके लक्षणा अजहत्स्वार्था, 'सोऽयं देवदत्तः' इत्यत्र 'तत् त्वमसि' इत्यादौ च विशेषणं परित्यज्य विशेष्ये लक्षणा जहदजहत्स्वार्थेति। 'तत् त्वमसि' इत्यादौ भागलक्षणाया आवश्यकत्वं दर्शयति- अस्मिन् वाक्य इति-'तत् त्वमसि' इति वाक्ये इत्यर्थः। 'नीलमुत्पलम्' इति वाक्ये वाक्यार्थी घटते, 'तत् त्वमसि' इति वाक्ये वाक्यार्थो न घटते इत्येवं 'नीलमुत्पलम्' इति । वाक्य इवेतितिरेकिदृष्टान्तोऽयम्, पतदेव भावयति-तत्रेति-नीलमुत्पलमिति वाक्य इत्यर्थः। उत्पलमपि शुक्लमपि सम्भाव्यतेत्यतस्तद्वयावर्तकं नीलमिति, नीलः पटोऽपि भवतीति तद्वयावर्तकमुत्पलमित्याशयेनाह- शुक्ल-पटादिव्यावर्तकतयेति। यदा शुक्लादित उत्पलस्य व्यावर्तकत्वान्नीलमुत्पलस्य विशेषणं तदानी. मुत्पलं विशेष्यम् , यदा पटादितो नीलस्य व्यावर्तकत्वादुत्पलं नीलस्य विशेषणं तदानीं नीलं विशेष्यमित्येवमन्योऽन्यविशेषण-विशेष्यभाक्
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २३७ ऽन्यविशेषण-विशेष्यभावसंसर्गस्यान्यतरविशिष्टान्यतरस्य तदैक्यस्य वा वाक्यार्थत्वोपपत्तावप्यत्र तत्पदार्थपरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यत्वंपदार्थापरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्ययोरन्योऽन्यव्यावर्तकतया विशेषणविशेष्यभावसंसर्गस्य विशिष्टैक्यस्य वा प्रत्यक्षादिप्रमाणविरोधेन वाक्यार्थत्वानुपपत्तेः, तदिह लक्षणाऽऽवश्यकी, सा च 'गङ्गायां घोषः' इत्यत्रेव न जहती, तत्र गङ्गा-घोषयोराधारा-ऽऽधेयभावानुपपत्या वाक्यार्थबाधात् तं परित्यज्य तत्सम्बन्धितीरलक्षणाया युक्तत्वेऽप्यत्र परोक्षाऽपरोक्षचैतन्यैकत्वस्य वाक्यार्थस्य भागमात्रे विरोधादविरुद्धभागपरित्यागेनान्यलक्षणाया अयुक्तत्वात् । न च गङ्गापदं स्वार्थसंसर्गस्य वाक्यार्थत्वोपपत्तिः, तथा तादात्म्यसम्बधेन नीलविशिष्टमुत्पलं भवति, उत्पलविशिष्टं च नीलं भवतीति नीलविशिष्टोत्प. लस्योत्पलविशिष्टनीलस्येत्येवमन्यतरविशिष्टान्यतरस्य वाक्यार्थत्वोपपत्तिः, एवं नीलोत्पलयोस्तादात्म्यलक्षणस्यैक्यस्यास्त्येव सम्भव इति तदेक्यस्य वाक्यार्थत्वं सङ्गच्छतेतरामिति सुष्ठूक्तम्- वाक्यार्थत्वोपपत्तावपि' इति।प्रकृते उक्तदिशा.वाक्यार्थत्वोपपत्तिर्न सम्भवतीत्याहअत्रेति तत् त्वमसि' इति वक्य इत्यर्थः। विशिष्टेक्यस्येति-परोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्या-ऽपरोक्षत्वादिविशिष्टचतन्ययोरक्यस्येत्यर्थः। उपसंहरति-तदिति इह 'तत् त्वमसि' इति वाक्ये । लक्षणाया आवश्यकत्वेऽपि न तस्या जहल्लक्षणात्वमित्याह- सेति- लक्षणेत्यर्थः, तत्र 'गङ्गायां घोषः' इत्यत्र। तं गङ्गाप्रवाहरूपार्थम् । तत्सम्बन्धीति-गङ्गासम्बन्धीत्यर्थः। अत्र 'तत् त्वमसि' इत्यत्र। भागमात्रे परोक्षत्वापरोक्षत्वांशे । अविरुद्धभागपरित्यागेन चैतन्यमात्रस्योभयत्राऽविरुद्धस्य भागस्य परित्यागेन । अन्यलक्षणायाः चैतन्यव्यतिरिक्तयत्किञ्चित्पदाथै लक्षणायाः। अयुक्तत्वात् चैतन्यरूपस्य केवलस्य वाक्यार्थत्वं यदि नोपपद्येत तदा तदन्यस्मिन् लक्षणा युक्ता स्यात्, चैतन्यरूपाबाधितार्थमादाय वाक्यार्थोपपत्ती
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८ ]
__ [ तत्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् परित्यागेन तीरपदार्थमिव प्रकृते तत्पदं त्वंपदं वा स्वार्थपरित्यागेन त्वंपदार्थ तत्पदार्थ वा लक्षयत्विति कुतो न जहल्लक्षणेति वाच्यम् , तत्र तीरपदाऽश्रवणेन तदर्थाऽप्रतीतो लक्षणया तत्प्रतीत्यपेक्षायामपि प्रकृते 'तत् त्वं' पदयोः श्रूयमाणत्वेन तदर्थप्रतीतो लक्षणया पुनरन्यतरपदेनान्यतरपदार्थप्रतीत्यपेक्षाऽभावात् । नाऽपि 'शोणोधावति' इतिवदजहल्लक्षणाऽप्यत्र सम्भवति, तत्र शोणगुणगमनलक्षणस्य
च तस्या अयुक्तत्वात् 'न च' इत्यस्य 'वाच्यम् ' इत्यनेनान्वयः। प्रकृते 'तत् त्वमसि' इति वाक्ये, तत्पदं स्वार्थपरित्यागेन त्वंपदार्थ त्वंपदं वा स्वार्थपरित्यागेन तत्पदार्थवा लक्षयत्वित्यन्वयः, एवमुपगमेऽपि य एव तत्पदार्थः स एव त्वंपदार्थ इति तस्य वाक्यार्थत्वं सम्भवतीति भागलक्षणा न सम्भवतीति शङ्कितुरभिप्रायः, निषेधे हेतुमाह-तत्रेति'गङ्गायां घोषः' इति वाक्य इत्यर्थः। 'गङ्गातीरे घोषः' इत्येवं वाक्यं यदि स्यात् तदा शत्तयैव तीररूपार्थप्रतीतिसम्भवान्न लक्षणाश्रयणप्रयोजनं किश्चित्, घोषान्वयार्थोपपत्तये तीरप्रतीत्यपेक्षा, घोषान्वयार्थोपपत्तिश्च शक्तया तीरोपस्थितित एव, यदा तु 'गङ्गायां घोषः' इत्येव वाक्यं श्रूयते न तत्र तीरशक्ततीरपदश्रवणम्, न च गङ्गायां घोषान्वयसम्भवः किन्तु गङ्गातीरे घोषान्वय इति तदर्थ तीरप्रतीते. रपेक्षायां सा जहल्लक्षणां विना न सम्भवतीति लक्षणया तत्प्रतीत्यपेक्षायामपीत्यर्थः । प्रकृते 'तत् त्वमसि' इति वाक्ये। तदर्थप्रतीतो शक्तयैव तत्पदात् तत्पदार्थस्य त्वंपदात् त्वंपदार्थस्य प्रतीतो सत्याम् । अन्यतरपदेनेति-त्वंपदेन तत्पदार्थप्रतीत्यपेक्षायास्तत्पदेन त्वंपदार्थप्रतीत्यपेक्षायाश्चाभावादित्यर्थः । 'तत् त्वमसि' इत्यत्र जहल्लक्षणामपाकृत्याऽजहल्लक्षणां निरस्यति- नापीति- 'सम्भवति' इत्यनेनान्वयः। अत्र 'तत् त्वमसि' इति वाक्ये । तत्र 'शोणो धावति' इति वाक्ये। विरुद्धत्वात् गमनादिक्रिया द्रव्याश्रितैव न गुणाश्रितेति सिद्धान्तात्
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २३९ वाक्यार्थस्य विरुद्धत्वात् तदपरित्यागेन तदाश्रयाश्वादिलक्षणया विरोधपरिहारसम्भवेऽप्यत्र परोक्षत्वा-परोक्षत्वविशिष्टचैतन्यैकत्वस्य विरुद्धत्वात् तदपरित्यागेन तत्सम्बन्धियत्किञ्चिदर्थलक्षणायामपि विरोधापरिहारात् । न च तत्पदं त्वंपदं वा स्ववाच्यार्थविरुद्धांशं परित्यज्यांऽशान्तरसहितं तत्पदार्थ त्वंपदार्थ वा लक्षयतु, कुतः शोणगुणे गमनस्याऽभावात् । तदपरित्यागेन शोणलक्षणशक्यार्थाऽपरित्यागेन । तदाश्रयेति शोणगुणाश्रयेत्यर्थः। शोणपदस्य शोणगुणविशिष्टाश्वे लक्षणायां ततः शोणगुणविशिष्टाश्वरूपार्थप्रतीतौ शोणगुणवानश्यो धावतीत्येवंरूपवाक्यार्थबोधस्य सम्भवेन विरोधः परिहृतो भवतीत्याह-विरोधपरिहारसम्भवेऽपीति । अत्र 'तत् त्वमसि' इति वाक्ये। तदपरित्यागेन परोक्षत्वविशिष्टचैतन्यरूपतत्पदशक्यार्थस्य अपरोक्षत्वविशिष्टचैतन्यरूपत्वंपदशक्यार्थस्य चाऽपरित्यागेन । यदा च 'तत्-त्व' पदशक्यार्थैकत्वं न सम्भवति तदा तत्पदार्थसम्बन्धि-त्वंपदार्थसम्बन्धिनोरप्येकत्वं न सम्भवत्येवेति तथाभूतार्थलक्षणायामपि वाक्यार्थों बाधित एवेति न तत्राजहल्लक्षणया विरोधः परिहृतो भवतीत्याहविरोधाऽपरिहारादिति । 'न च' इत्यस्य 'वाच्यम् ' इत्यनेन योगः। तत्पदार्थ त्वंपदार्थ वा' इति स्थाने 'त्वंपदार्थ तत्पदार्थ वा' इत्येवं क्रमो युक्तः, तथा च तत्पदं स्ववाच्यो यः परोक्षत्वादिविशिष्टचंतन्यम्पोऽर्थस्तत्र यो विरुद्धोंऽशः परोक्षत्वादिवैशिष्टयलक्षणस्तं परित्यज्यांशान्तरं यश्चैतन्यं तत्सहितं त्वंपदार्थमपरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यं लक्षयतु, वा अथवा, त्वंपदं स्ववाच्योऽर्थोऽपरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यरूपस्तत्र यो विरुद्धोंऽशोऽपरोक्षत्वादिवैशिष्ट्यलक्षणस्त परित्यज्यांशान्तरं यच्चै. तन्यं तत्सहितं तत्पदार्थ परोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यं लक्षयतु, एवं च तत्पदस्य वैतन्यविशिष्टापरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्ये लक्षणा, त्वंपदस्य चैतन्यविशिष्टपरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्ये वा लक्षणा,एतावतैव निर्वाहे न भागलक्षणारूपलक्षणाप्रकारान्तराभ्युपगमप्रयोजनमिति शङ्कार्थः।
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् प्रकारान्तरेण भागलक्षणाङ्गीकार ? इति वाच्यम् , एकेन पदेन स्वार्थान्तरोभयलक्षणाया असम्भवात्, पदान्तरेण तदर्थप्रतीतेलक्षणया पुनः प्रतीत्यपेक्षाया अभावाच । तस्माद् यथा 'सोऽयं देवदत्तः' इति तदर्थो वा तत्कालैतत्कालविशिष्टदेवदत्तलक्षणस्य वाक्यार्थस्यांशे विरोधाद् विरुद्धतत्कालैतत्कालविशिष्टांशं परित्यज्याविरुद्धदेवदत्ताशमानं लक्षयति, तथा 'तत् त्वमसि' इति वाक्यं तदर्थो वा परोक्षत्वाऽपरोक्षत्वविशिष्टचैतन्यैक्यलक्षणस्य वाक्यार्थस्यांशे विरुद्धत्वाद् विरुद्ध परोक्षत्वाऽपरोक्षत्वांशं परित्यज्याऽविरुद्धं चिदंशमात्रं लक्षयतीत्यभ्युपेयम् । एवं 'तत् त्वमसि' इति वाक्याथै बोधिते 'अहं ब्रह्मासि' [ तेजोबिन्दूपनिषद्, ३, २६] इति वाक्यादधिकारिणः 'अहं नित्यशुद्ध-बुद्ध मुक्त-सत्य-स्वभावपरमानन्दा-ऽद्वयं ब्रह्मास्मि' इत्यखण्डाप्रतिक्षेपहेतुमुपन्यस्यति- एकेनेति। 'स्वार्थान्तरोभय' इति स्थाने 'स्वार्थाऽर्थान्तरोभय' इति पाठो युक्त, तत्पदस्य स्वार्थंकभागत्वाच्चैतन्यं स्वार्थः, अर्थान्तरमपरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यम्, एवं त्वंपदस्य स्वार्थंकभागत्वाच्चैतन्यं स्वार्थः, परोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यमर्थान्तरम्, पतदुभयलक्षणाया असम्भवादित्यर्थः । पदान्तरेणेति-तत्पदस्य लक्षणा चैतन्यसहिताऽपरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्ये स्वीक्रियतेऽपरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यप्रतिपत्त्यर्थमेव,पदान्तरेण त्वंपदेनाऽपरोक्षत्वादिविशिष्ट चैतन्यप्रतीतेश्च पुनरपरोक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यप्रतीत्यपेक्षाया अभावानिष्प्रयोजनत्वात् सा नाभ्युपेयेति भावः। भागलक्षणां स्वाभिप्रेतां दृष्टान्तावष्टम्भेनोपसंहरति- तस्मादिति । 'सोऽयं देवदत्त इति' इत्यत्र 'इति' पदं वाक्यस्वरूपपरम् , तस्य 'लक्षयति' इत्यनेनान्वयः, 'तदर्थो वा' इत्यस्यापि 'लक्षयति' इत्यनेनान्वयः, अन्यत् स्पष्टम्। वत् त्वमसि' इति महावाक्यार्थबोधदिशा 'अहं ब्रह्माऽस्मि' इति
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २४१
9
काराकारिता चित्तवृत्तिरुदेति सा तु चित्प्रतिबिम्बसहिता सती प्रत्यगभिन्नमज्ञातं परब्रह्म विषयीकृत्य तद्गताज्ञानमेव बाधते, तदा
महावाक्यार्थबोधोऽव सातव्यः, तत्र 'तत् त्वमसि' इति वाक्यतः शुद्धचैतन्यरूपतयाऽवगतस्य स्वात्मनः 'अहं ब्रह्मास्मि' इति वाक्यतो यथा चित्तवृत्तिरुदेति तथोपदर्शयति- एवमिति । 'अहं ब्रह्माऽस्मीति वाक्याद्' इत्यस्य 'चित्तवृत्तिरुदेति' इत्यनेनान्वयः । न सर्वस्य ततोऽखण्डाकारचित्तवृत्तेरुदयः, किन्तु शम-दम- तितिक्षोपरम-समाधान श्रद्धादिगुणसम्पन्नस्यैव कस्यचिदित्याह - अधिकारिण इति । नित्येति - नित्यत्वं कालपरिच्छेदराहित्यम्, शुद्धत्वं निर्लेपत्वं विशेषणविशेष्यभावादिरहितत्वं वा; बुद्धत्वं चैतन्यस्वरूपत्वम्, मुक्तत्वं सत्त्वादित्रिगुणमायाबन्धरहितत्वम्, सत्यत्वं त्रिकालाबाध्यत्वम्, स्वभावपरमानन्दत्वं विषयादिनिमित्तानपेक्षानन्द स्वरूपत्वम्, अद्वयत्वं सजातीय-विजातीयद्वितीयमात्ररहितत्वम्, निरुक्तधर्माणां सर्वेषामप्याधारभूतब्रह्माभिन्नत्वमेवेति तदास्पदस्य ब्रह्मणो न सद्वितीयत्वम्, एवम्भूतं यद् ब्रह्म सर्वव्यापकं तदहमस्मीत्येवमखण्डाकारैकस्वभावा चित्तवृत्तिः ' अहं ब्रह्मास्मि' इति वाक्यादधिकारिणः पुरुषस्योद्भवतीत्यर्थः । सा तु निरुक्ताखण्डाकारा चित्तवृत्तिः, निर्मलसत्त्वप्रधानायां तस्यां निर्मलदर्पणे यथा मुखं प्रतिबिम्बते तथा चैतन्यं प्रतिबिम्बत इति चित्प्रतिबिम्बसहिता सती, शरीरादितः प्रतीपमञ्चतीति प्रत्यग् आत्मा, तदभिन्नं यद अज्ञातमज्ञानविषयीभूतं परब्रह्म शुद्धचैतन्यम्, तद् विषयीकृत्य, तद्गताज्ञानमेव शुद्धचैतन्यगताज्ञानमेव, बाधते निवर्तयति, ब्रह्मविषयकस्य ब्रह्मगतस्य चाऽविद्यालक्षणाऽज्ञानस्य ब्रह्मविषयकविद्यारूपयोक्ताखण्डाकारचित्प्रतिविम्बोपेतदृत्यैव निवर्तनं युक्तमित्यर्थः । भवतूक्तवृत्त्या ब्रह्मगताऽज्ञाननिवृत्तिः, ब्रह्मगताज्ञानजनितं च जगद्रूपं ब्रह्मणि पूर्ववदनुवर्तेतैवेत्यत आह- तदेति- ब्रह्मगताज्ञानबाधकाल इत्यर्थः । उपादानकारणनिवृत्तावुपादेयं निवर्तत एव यथा ૧૬
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् पटकारणतन्तुदाहे पटदाहबदखिलकारणेऽज्ञाने बाधिते तत्कार्यस्या खिलस्य बाधितत्वात् तदन्तर्भूताऽखण्डाकारकारिता चित्तवृत्तिरवि बाधिता भाति । तत्प्रतिविम्बितं चैतन्यमप्यादित्यप्रभया तदवभासनासमर्थदीपप्रभावत् स्वयंप्रकाशमानप्रत्यगभिन्नपरब्रह्मावभासनानहे. तया तेनाभिभूतं सत् स्वोपाधिभूताखण्डवृत्तेर्वाधितत्वाद् दर्पणाभावे मुखप्रतिबिम्बस्य मुखमात्रत्ववत् प्रत्यगभिन्नं परब्रह्ममात्रं भवति, एवं सति " मनसैवानुद्रष्टव्यम्" [बृहदारण्यकोपनिषद ४, ४, १९] पटोपादानकारणीभूततन्तुदाहे पटस्य तदुपादेयस्य दाहो भवत्येव, तथाऽखिलप्रपञ्चोपादानकारणीभूतमायालक्षणाज्ञानस्योक्तवृत्त्या बाधे मायाकार्यस्याखिलस्य जगतोऽपि बाध एव, निरुक्तवृत्तिरपि जगद. न्तर्गता स्वेनैव तदानीं बाधिता भवतीत्याह- पट कारणेति । तत्कार्यस्य ब्रह्मगताशानकार्यस्य । तदन्तर्भूता अज्ञानकार्याखिलप्रपञ्चान्तर्गता। निरुक्ताखण्डाकारवृत्तिविनिवृत्तौ तत्प्रतिविम्वितं चैतन्यमपि विनि. वर्तते. दर्पणाभावे मुखप्रतिबिम्बनिवृत्तिवत् , यथा च दर्पण-मुख प्रतिबिम्बयोनिवृत्तौ मुखमात्रमवतिष्ठते तथा निरुक्तवृत्ति-तत्प्रति. विम्वितचैतन्ययोनिवृत्तौ केवलचैतन्यस्यावस्थानमित्युपदर्शयति-तत्प्रतिबिम्बितमिति-निरुक्तवृत्तिप्रतिविम्बितमित्यर्थः । तदवभासनासमर्थेतिआदित्यप्रभावभासनासमर्थत्यर्थः । तेनाभिभूतं सत् प्रत्यगभिन्नपरब्रह्म णाऽभिभूतं सत् , अत्र 'तत्प्रतिविम्बितं चैतन्यमपि' इत्यन्वयि । स्वोपाधिभूतेति-वृत्तिप्रतिविम्वितचैतन्योपाधिभृतेत्यर्थः । भवतीतितत्प्रतिविम्बितं चैतन्यं तेनाऽभि तं सत् प्रत्यगभिन्नं परब्रह्ममा भवतीति सम्बन्धः। एवं सति अण्डाकारवृत्तिप्रतिबिम्बितचैतन्यस्य ब्रह्ममात्रत्वे सति, अखण्डाकारचित्तवृत्तेरुपगमाद् “मनलेवाऽनुद्रष्ट व्यम्" इत्युपपद्यते, अन्यस्य स्वाकारवृत्तिप्रतिबिम्बितचैतन्यतादा. म्यादवभासः, ब्रह्मणस्तु स्वयमेवावभासमानत्वम् , न तु वृत्तिप्रति.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २४३ " यन्मनसा न मनुते." [ केनोपनिषद्, १, ५ ] इत्यनयोरविरोधः, वृत्तिव्याप्यत्वाङ्गीकारेण फलव्याप्यत्वप्रतिषेधात् , तदुक्तम्"फलव्याप्यत्वमेवास्य, शास्त्रकृद्भिर्निवारितम्" ॥
[पञ्चदशीतृप्तिदी० ९३ ] 'बिम्बितचैतन्यतादात्म्यत इति “यन्मनसा न मनुते" इत्ययुपपद्यत इति ‘मनसैवाऽनुद्रष्टव्यम्' इत्यनेन वृत्तिन्याप्यत्वं ब्रह्मणोऽङ्गी. क्रियते, “यन्मनसा न मनुते' इत्यनेन च वृत्तिप्रतिविम्वितचैतन्य तादात्म्याध्यासतोऽवभासनलक्षण फलव्याप्यत्वमस्य प्रतिषिध्यत इति नाऽनयोर्विरोध इत्याह-वृत्तिव्याप्यत्वेति । ब्रह्मणो वृत्तिव्याप्यत्वं समस्ति, फलव्याप्यत्वं च नास्तीत्यत्र पञ्चदशीयतृप्तिदीपप्रकरणवचनसंवादमाह-तदुक्तमिति । अत्र त्रीणि पद्यानि एव पठितानि सन्ति
'स्वप्रकाशोऽपि साक्ष्येव, धीवृत्त्या व्याप्येतान्यवत् । फलव्याप्यत्वमेवास्य, शास्त्रकृद्भिनिवारितम् ॥९॥ बुद्धि-तत्स्थचिदाभासौ, द्वावपि व्याप्नुतो घटम् । तत्राज्ञानं धिया नश्येदाभासेन घटः स्फुरेत् ॥९१ ॥ ब्रह्मण्यज्ञाननाशाय, वृत्तिव्याप्तिरपेक्षिता। स्वयं स्फुरणरूपत्वान्नाभास उपयुज्यते" ॥९२॥ इति ।
एतेषां पद्यानामित्थं व्याख्यानम्-ननु केवलस्य प्रत्यगात्मनः स्वप्रकाशत्वाद् , बुद्धिवृत्तिविषयत्वं न घटत इत्याशङ्कयाह- स्वप्रकाश इति । अन्यवद् घटादिवदित्यर्थः । स्वप्रकाशोऽहमित्येवंबुद्धिवृत्तिसम्भवादिति भावः, तर्हि अपसिद्धान्तापात इत्याशङ्कय पूर्वाचार्यैरपि वृत्तिव्याप्यत्वस्याङ्गीकृतत्वान्नायमपसिद्धान्त इति परिहरति-फलव्याप्यत्वमिति- फलं वृत्तिप्रतिबिम्बितचिदाभासः, तद्व्याप्यत्वमेवास्य प्रत्यगात्मनो निराकृतं स्वस्यैव स्फुरणरूपत्वादिति भावः ॥१॥
आत्मनि फलव्यप्त्यभावं दर्शयितुमनात्मनो वृत्त्या फलेन च
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ तत्त्वबोधिनी विवृतिविभूषितम्
ब्रह्मण्यज्ञाननाशाय, वृत्तिव्याप्तिरपेक्षिता " ॥ इति, 46 स्वयं प्रकाशमानत्वान्नाऽऽभास उपपद्यते " ॥ इति च । [ पञ्चदशीतृप्तिदी ० ९० ]
२४४ ]
46
व्याप्यत्वं दर्शयति- बुद्धि-तदिति । उभयव्याप्तेः प्रयोजनमाह-तत्रेति । तत्र तयोर्बुद्धि- चिदाभासयोर्मध्ये, धिया बुद्धिवृत्त्या प्रमाणभूतया अज्ञानं नश्यति, ज्ञानाऽज्ञानयोर्विरोधात्, आभासेन चिदाभासेन, घटः स्फुरेत्, जडत्वेन स्वतः स्फुरणाऽयोगादिति भावः ॥२॥
इदानीमात्मनि ततो वैलक्षण्यं दर्शयति- ब्रह्मणीति - प्रत्यगूब्रह्मणोरेकत्वस्याज्ञानेनावृतत्वात् तस्याज्ञानस्य निवृत्तये वाक्यजन्यया 'अहं ब्रह्मास्मि' इत्येवमाकारया धीवृत्त्या व्याप्तिरपेक्ष्यते, स्वस्यैव स्फुरणरूपत्वात् तत्स्फुरणाय चिदाभासो नापेक्ष्यते, अतो युज्यमानोऽपि चिदाभासो नोपयुज्यत इत्यर्थः ॥३॥ ११८ ॥ प्रकृतर्थोपपादकमेतदनन्तरपद्यत्रयं यथा
"चक्षुर्दीपावपेक्ष्येते, घटादेर्दर्शने यथा ।
न दीपदर्शने किन्तु चक्षुरेकमपेक्ष्यते " ॥९३॥
व्याख्या - उक्तमर्थ दृष्टान्तप्रदर्शनेन विशदयति-अन्धकारावृतघटादिदर्शने चक्षुर्दीपावुभावपि अपेक्ष्येते, दीपदर्शने तु तथा न, किन्तु एकं चक्षुरेवापेक्ष्यते यथा तथा ब्रह्मयज्ञाननाशात पूर्वेण सम्बन्धः ॥९३॥
"स्थितोऽप्यसौ चिदाभासो, ब्रह्मण्येकीभवेत् परम् । न तु ब्रह्मण्यतिशयं फलं कुर्याद् घटादिवत् ॥ १९४॥
व्याख्या - ननु बुद्धि-तवृत्तीनां चिदाभास वैशिष्ट्यस्वाभाव्याद् घटादिष्विव ब्रह्मण्यपि फलव्याप्तिर्बलाद् भवेदित्याशङ्कयाह-स्थितोऽपीति - यद्यपि घटाद्याकारवृत्तिवद् ब्रह्मगोचरवृत्तावपि चिदाभासोsस्ति, तथापि नासौ ब्रह्मणो भेदेन भासते, किन्तु प्रचण्डातपमध्य
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
घटादिजड पदार्थाकाराकारितचित्तवृत्तिस्तदज्ञातघटादिविषयीकरणेन तदज्ञाननिरसनपुरःसरं स्वगतचिदाभासेन जडं घटादिकमपि भासयति, दीपप्रभामण्डलमिव तमःस्थं घटादिकं विषयीकृत्य तद्गततमोनिरसनपूर्व स्वप्रभया घटादिकमित्यस्ति विशेषः । एतदखण्डवर्तिदीप वत् तेनैकीभूत इव भवति, अतः स्फुरणलक्षणातिशय• जनको न ब्रह्मणीत्यर्थः ॥९४॥
"अप्रमेयमनादिं चेत्यत्र श्रुत्येदमीरितम् ।
मनसैवेदमाप्तव्यमिति धीव्याप्यता श्रुता" ॥१५॥
व्याख्या - ननु ब्रह्मणि फलव्याप्तिर्नास्ति, वृत्तिव्याप्तिस्तु विद्यत इत्युक्तम्, तत्र किं प्रमाणमित्याशङ्कय आगमः प्रमाणमित्याहअप्रमेयमिति
,
"निर्विकल्पमनन्तं च हेतुदृशन्तवर्जितम् । अप्रमेयमनादि यज्ज्ञात्वा तन्मुच्यते बुधः" ॥
[ २४५
"6
[ त्रिपुरातापिन्युपनिषद्, ५, ९] अप्रमेयशब्देन
इत्यत्रास्मिन् मन्त्रे श्रुत्याऽमृतबिन्दूपनिषदा इदं फलव्याप्तिराहित्यमुक्तम्,
'मनसैवेदमाप्तव्यं नेह नानाऽस्ति किञ्चन " । [ मृत्योः स मृत्युं गच्छति, य इह नानैव पश्यति ॥ ] इति कठवल्ल्यां [४. ११] व्याप्यता श्रुता, वृतिव्याप्यत्वं श्रुतमित्यर्थः इति ॥ 'चक्षुर्दीपावपेक्ष्येते ' इत्यादिपद्याभिप्रेतमेवार्थमुपदर्शयतिघटादीति । तदज्ञातघटादिविषयीकरणेन घटत्वादिना पूर्वमज्ञातं यद् घटादि तद्विषयीकरणेन । तदज्ञाननिरसनपुरस्सरं घटत्वादिना घटादेर्यदज्ञानं तदपनयनपूर्वकम् | स्वगतचिदाभासेन घटादिजडपदार्थाकाराकारितचित्तवृत्तिगतचिदाभासेन । तद्गतेति - घटादिगतेत्यर्थः । स्वप्रभया दीपप्रभामण्डल -
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् चिदेकाकारवृत्तेः शमादिगुणानां चाभ्यासादेव स्वरूपविश्रान्तिर्भवति न तु सकृज्ज्ञानमात्रात् , तदुक्तं वसिष्ठेन
" न यावत् सममभ्यस्तौ, ज्ञान-सत्पुरुपक्रमौ । एकोऽपि नैतयोस्तावत् , पुरुषस्येह सिद्ध्यति" ॥१॥ इति,
'यावद् यावदन्तर्मुखः सन्नाऽऽत्मतचं पश्यति, तावत् तावच्छमादिमान भवति, यावद् यावदन्तर्मुखः सन् शमादिमान भवति तावत् तावदात्मतत्त्वमीक्षते' इत्यनुभवसिद्धत्वानिर्विकल्पचिदेकाकारान्तःकरणवृत्त्या वृत्तिलक्षणज्ञानाभ्यासेन सहैव सत्पुरुषक्रमसंज्ञितं शमाधुपेतात्मविचारमावर्तयेदित्येतदर्थः।
शमादयः-शम-दमोपरति-तितिक्षा-समाधान-श्रद्धाः, तत्र शम:श्रवणादिव्यतिरिक्तविषयेभ्यो मनोविनिग्रहः १, दमो बाह्येन्द्रियाणां तव्यतिरिक्तविषयेभ्यो निवर्तनम् २, उपरतिः-विहितानां कर्मणां समाधिव्याक्षेपकत्वे विधिना परित्यागः ३, तितिक्षा शीतोष्णादिप्रभया । विशेषः अखण्डब्रह्माकारवृत्तितो घटादिजडपदार्थाकारवृत्ते.
लक्षण्यम् । 'परब्रह्ममात्रं भवति' इति यदुक्तं तदुक्ताखण्डाकार वृत्त्यभ्यास-शमादिगुणाभ्यासादेव, न तु सकृदुक्तवृत्तिमात्रत इत्याहएतदखण्डचिदेकाकारत्तेरिति- अस्य 'अभ्यासादेव' इत्यनेनान्वयः। 'शमादि' इत्यादिपदात् दमोपरति-तितिक्षा-समाधान-श्रद्धानामुपग्रहः। उक्ताथै वसिष्ठवचनसंवादमाह- तदुक्तं वसिष्टेनेति । 'न यावद् ' इत्यादि. वसिष्ठवचनार्थमुपदर्शयति- यावद् यावदित्यादिना। शमादयः के ? इत्यपेक्षायामाह- शमादय इति। तत्र शमादिषुषट्सु मध्ये । श्रवणादि' इत्यादिपदान्मननादेरुपग्रहः, श्रवणादिपदं च श्रवणादिविषयपरम् । तद्वयतिरित्तेति- श्रवणादिलक्षणमनोविषयव्यतिरिक्तेत्यर्थः । 'विधिना'
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्त व्यवस्थाप्रकरणम्.. ]
[ २४७
द्वन्द्वसहिष्णुता ४, निगृहीतस्य मनसः श्रवणादौ तदनुगुणविषये च समाधिः समाधानम् ५, गुरु वेदादिवाक्येषु विश्वासः - श्रद्धा ६ ।
अथ क आत्मविचार : ?, उच्यते - श्रवण-मनन-निदिध्यासनइत्युपादानादविधिना परित्यागो नाधिकारित्वसम्पादक इत्यावेदितम् । तदनुगुणेति - श्रवणाद्यनुगुणेत्यर्थः । समाधानमै काश्रयम् । 'शमाद्युपेतात्मविचारमावर्तयेद्' इत्युक्तम्, तत्र क आत्मविचारः ? इति पृच्छति - भथेति । उत्तरयति - उच्यत इति । श्रोत्रेन्द्रिये तज्जन्यज्ञाने च श्रवणपदस्य रूढत्वात् तदनुष्ठानस्यात्मविचारत्वासम्भवादत आह- श्रवणं नामेति । अशेषवेदान्तानामिति - श्रवणाचरणस्यात्मविचारे आवश्यकत्वमशेषवेदान्तानाम द्वितीयब्रह्मवस्तुनि तात्पर्यावधारणस्य श्रवणत्वं चोपदर्शितं पञ्चदशीय तृप्तिदीपप्रकरणे
"अहं ब्रह्मेति वाक्यार्थबोधो यावद् दृढीभवेत् । शमादिसहितस्तावदभ्यसेच्छ्रवणादिकम् ॥ ९८ ॥ बाढं सन्ति दाढर्यस्य, हेतवः श्रुत्यनेकता । असम्भाव्यत्वमर्थस्य, विपरीता च भावना ॥ ९९ ॥ शाखाभेदात् कामभेदाच्छ्रुतं कर्माऽन्यथाऽन्यथा । पवमत्रापि मा शङ्कीत्यतः श्रवणमाचरेत् ॥ १०० ॥ वेदान्तानामशेषाणामादिमध्यावसानतः ।
ब्रह्मात्मन्येव तात्पर्यमिति धीः श्रवणं भवेत् ॥ १०१ ॥
पतेषां पद्यानां व्याख्यानमित्थम् - आचार्यैः केन वाक्येनाभिहितमित्याशङ्कय तद्वाक्यं पठति - अहं ब्रह्मेति ॥ ९८ ॥
ननु वाक्यप्रमाणजनितज्ञानस्यादाठ्यं कुतः ? इत्याशङ्कयाहबाढमिति ? हि यस्मात् कारणात् । श्रुत्यनेकता श्रुतीनां नानात्वमेको हेतुः, अर्थस्याप्यखण्डैकरसस्थाऽद्वितीयब्रह्मरूपस्यालौकिकत्वेनासम्भावित - त्वमपरः, विपरीतभावना च पुनः कर्तृत्वाभिमानरूपस्तृतीय इत्येवं
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् समाध्यनुष्ठानानि । श्रवणं नाम पद्भिलिंङ्गैरशेषवेदान्तानामद्वितीयवस्तुनि तात्पर्यावधारणम् । लिङ्गानि तु उपक्रमोपसंहारा ऽभ्यासाऽपूर्वता फैला ऽथवादोपपत्याख्यानि । प्रकरणप्रतिपाद्यस्य तदाद्यन्तविधा अदाढर्यस्य हेतवो बाढं सन्ति सर्वथा विद्यन्ते, अतोऽपरोक्षानुभवदााय श्रवणादिकमावर्तनीयमिति भावः ॥९९॥
एवं त्रिविधानदाढर्यहेतूनुपन्यस्य श्रुतिनानात्वप्रयुक्तादाढर्यनिवृत्तये श्रवणावृत्तिः कार्येत्याह- शाखेति- यथा शाखाभेदात् कर्ममेदः श्रूयते- "यदृच्चैध होनं क्रियते, यजुषाध्वर्जवं साम्नोदीथम्" इति, यथा वा कामदात्- "कारीर्या वृष्टिकामो यजेत, शतकृष्णलमायुष्कामः' इत्यादिकर्मभेदः श्रुतः, एवमुपनिषत्स्वपि प्रतिपाद्यतत्त्वस्य भेदशङ्कायां तन्निवारणाय श्रवणं पुनः पुनः कर्तव्यमित्यर्थः ॥ १०॥
किं तच्छ्रवणमित्याकाङ्क्षायां तल्लक्षणमाह- वेदान्तानामिति- सर्वासामप्युपनिषदामुपक्रमोपसंहारादिपर्यालोचनायां ब्रह्मरूपे प्रत्यगात्मन्येव तात्पर्यमिदं पारम्पर्येण पर्यवसानमित्येवंरूपो निश्चयः श्रवणमित्यर्थः ॥१०१॥ इति ।।
तात्पर्यावधारणहेतुभूतानि षडपि लिङ्गानि दर्शयति- लिङ्गानि त्विति । उपक्रमोपसंहारद्वयरूपप्रथमलिङ्गस्वरूपं लक्षात- प्रकरणप्रतिपायस्येति-अस्य 'उपपादनम्' इत्यनेन सम्बन्धः। तदाद्यन्तयोः प्रकरणस्यादौ प्रकरणस्यान्ते च, प्रकरणस्यादौ प्रकरणप्रतिपाद्यस्योपपादनमुपक्रमः, प्रकरणप्रतिपाद्यस्य प्रकरणान्ते उपपादनमुपसंहार इत्यर्थः। अद्वितीयब्रह्मवस्तुनि उपक्रमोपसंहारौ सङ्गमयति- यथेति । प्रतिपायस्य प्रकरणप्रतिपाद्यस्य, आदौ 'एकमेवाद्वितीयम्' इत्यनेन, अन्ते च 'एतदात्म्यम्' इत्यनेनाऽद्वितीयवस्तुनः प्रतिपादनमित्युपक्रमोपसंहारावत्र स्त इत्यर्थः। अभ्यासाख्यं द्वितीयं तात्पर्यलिङ्गं लक्षयतिप्रकरणेति । तन्मध्ये प्रकरणमध्ये । प्रकरणप्रतिपाद्यस्य प्रकरणमध्ये पौन:
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[२४९ योरुपपादनम्-उपक्रमोपसंहारौ, यथा छान्दोग्ये षष्ठे प्रकरणे प्रतिपाद्यस्याऽद्वितीयवस्तुन:-" एकमेवाऽद्वितीयम्" [छान्दोग्योपनिषद्, ६, २, १, ] इत्यादौ, "एतदात्म्यम्" [छान्दोग्योपनिषद्, ६१६, ३] इत्यन्ते च प्रतिपादनम्" १, प्रकरणप्रतिपाद्यस्य तन्मध्ये पौनःपुन्येन प्रतिपादनम्-अभ्यासः, यथा-तत्रैवाद्वितीयवस्तुनः- "तत् त्वमसि" [ छान्दोग्योपनिषद् , ६, ८-१६ प्रान्ते ] इति नवकृत्वः प्रतिपादनम् २, प्रकरणप्रतिपाद्यस्य प्रमाणान्तराविषयीकरणम्-अपूर्वत्वम् , यथा-तत्रैवाद्वितीयवस्तुनो मानान्तराविषयीकरणम् ३। फलं तु-प्रकरणप्रतिपाद्यार्थज्ञानस्य तदनुष्ठानस्य धा तत्र श्रूयमाणं प्रयोजनम् , यथा तत्र" आचार्यवान् पुरुषो वेद, तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्षे(क्ष्ये), अथ च सम्पत्स्ये" [ छान्दोग्योपनिषद्, ६, १४, २ ] इति, अद्वितीयवस्तुज्ञानस्य तत्प्राप्तिः प्रयोजनं श्रूयते ४ । प्रकरणप्रतिपाद्यस्य प्रशंसनम्-अर्थवादः, यथा तंत्र-" येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं मतमविज्ञातं पुन्येन प्रतिपादनरूपमभ्यासमद्वितीयवस्तुनि दर्शयति- यथेति । तत्रैव छान्दोग्ये षष्ठे प्रकरण एव, एवमग्रेऽपि । नवकृत्वः नववारम् । अपूर्वत्वाख्यं तृतीयं तात्पर्यलिङ्गं लक्षयति- प्रकरणेति । अद्वितीयवस्तुन आगमप्रमाणातिरिक्तप्रमाणाऽविषयत्वादपूर्वत्वं समस्तीत्याह- यथेति। फलाख्यं चतुर्थ तात्पर्यलिङ्गं लक्षयति- फलं त्विति । तदनुष्ठानस्य प्रकराप्रतिपाद्यार्थानुष्ठानस्य । तत्र प्रकरणे, एवमग्रेऽपि। उक्तप्रयोजन मद्वितीयवस्तुज्ञानस्य दर्शयति- यथेति। वेद ब्रह्मतत्त्वं जानाति । तस्य ब्रह्मतत्त्वज्ञानवतः पुरुषस्य । यावन्न विमोक्ष्य इति- अस्य जीवन्मुक्तस्यापि सतो यावन्न प्रारब्धाशेषकर्मभोगतोऽशेषकार्यसहिताऽविद्यया मुच्यते तावदेव विलम्बः। अथ अशेषप्रारब्धकर्मणामप्युपभोगानन्तरम् ।
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५० ]
[ तत्त्वबोधिनीविकृतिविभूषितम् विज्ञातम्" [ छान्दोग्योपनिषद्, ६, १, ३ ] इत्यद्वितीयवस्तुप्रशंसनम् ५। प्रकरणप्रतिपाद्यार्थसाधने तत्र श्रूयमाणा युक्तिः-उपपत्तिः, यथा तत्र “ यथा सौम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्व मृन्मयं विज्ञातं स्याद् वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्" [छान्दोग्योपनिषद्, ६, १, ४] इत्यादावद्वितीयवस्तुसाधने विकारस्य वाचारम्भणमात्रत्वं युक्तिः श्रूयते ६॥
मननं तु-श्रुतस्याऽद्वितीयवस्तुनो वेदान्तानुगुणयुक्तिभिरनवरतमनुचिन्तनम् । विजातीयदेहादिप्रत्ययतिरस्कारेणाऽद्वितीयवस्तुसजातीयप्रत्ययप्रवाहः-निदिध्यासनम् । समाधिर्द्विविधः-सविकल्पको सम्पत्स्ये सम्पत्स्यते कैवल्येन, अद्वितीयब्रह्ममात्रं स पुरुषो भवतीति यावत् । एतावता यदद्वितीयवस्तुज्ञानस्य प्रयोजनं श्रुतं भवति तदाह- अद्वितीयेति । तत्प्राप्तिः अद्वितीयवस्तुस्वरूपावाप्तिः । अर्थवादाख्यं पञ्चमं तात्पर्यलिङ्गं लक्षयति-प्रकरणेति- स्पष्टम् । उपपत्याख्यं षष्ठं तात्पर्यलिङ्गं लक्षयति-प्रकरणेति । तत्र प्रकरणे । अद्वितीयवस्तुनि साधकयुक्तिमुद्भावयति- यथेति । एतावता श्रवणं षड्लिङ्गोपेतमुपदर्शितम् ।
अथ मननं लक्षयति- मननं विति- स्पष्टम् । निदिध्यासनं लक्षयति- विजातीयेति-परमार्थसतोऽद्वितीयवस्तुनो. व्यावहारिकत्वाद् विजातीयो यो देहादिः, तत्प्रत्ययतिरस्कारेण-तत्प्रत्ययतोऽनन्तरितस्वेन, अथवा अद्वितीयवस्तुप्रत्ययस्य विजातीयो यो द्वितीयवस्तु. विषयकत्वाद् देहादिप्रत्ययः, तत्तिरस्कारेण तत्प्रयुक्तव्यवधानरहितत्वेन । अद्वितीयवस्तुसजातीयप्रत्ययप्रवाहः अद्वितीयवस्तुविषयकप्रत्ययस्य समानजातीयप्रवाहः, स निदिध्यासनम् , विजातीयज्ञानाऽनन्तरिताऽद्वितीयवस्तुज्ञानधाराऽद्वितीयवस्तुनो निदिध्यासनमित्यर्थः। समाधि
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
निर्विकल्पकथ, आद्यो ज्ञातृ-ज्ञानादिविकल्पलयानपेक्षतयाऽद्वितीये तद्राकारकारिताया वृत्तेरवस्थानम्, मृन्मयगजादिमानेऽपि मृज्ज्ञानवद् द्वैतभानेऽप्यद्वैतवस्तुभानाभ्युपगमः, तदुक्तमभिनीयदृशिखरूपं गगनोपमं वरं सत् तद् विभातं त्वजमेकमक्षरम् । अलेपकं सर्वगतं यदद्वयं तदेव चाहं सततं विमुक्तः " ॥ १॥ इति [ मुक्तिकोपनिषद्, २, ७३ ]
46
[ २५१:
विभज्य दर्शयति- समाधिरिति । सविकल्पक समाधिं लक्षयति- आय इति- अद्वितीये वस्तुनि अद्वितीयवस्त्वाकारितवृत्तेरवस्थानं यदा भवति तदानीं ध्यातुः प्रमातुर्ज्ञानादेश्च विकल्पोऽपि भवति, न तु तस्य तदानीं लयः, एतादृशं यद् ध्येयाद्वितीयवस्त्वाकार कारितवृत्त्यवस्थानं स सविकल्पक समाधिरभिधीयत इत्यर्थः । कथमद्वितीयवस्तुमानसमये द्वितीयवस्तुभानं ? येनैतादृशसविकल्पकसमाधिस्वरूपमभ्युपगमपथमागच्छेदित्यत आह-मृन्मयेति । ज्ञातृ-ज्ञानादिविकल्पोपेताऽद्वितीयब्रह्माकारवृत्त्यवस्थानस्वरूप स विकल्पकसमाधौ
प्राचां संवादमुपदर्शयति - तदुक्तमिति । ' दृशः स्वरूपम्' इति वक्तव्ये 'दृशि स्वरूपम्' इति व्यस्तम्, हशिशब्दो वा चैतन्यवाचीति विचारणीयम्, कीदृशं चित्स्वरूपम् ? गगनोपनं गगनवद् व्यापकम् । वरं सर्वापेक्षयोस्कृष्टम्, न तदपेक्षया किञ्चिदुत्कृष्टं समस्ति । सत् परमार्थसत्स्वरूपम् । तद् विभातं तु, प्रकाशमानं तद् रूपं तु, अजं नित्यम्, एक्मद्वितीयम्, अक्षरमविनाशि, अपकं कामक्रोधादिलेपरहितम्, सर्वगतं सर्वत्रापि 'सत् सत्' इति प्रतिपत्तेः सर्वव्यापकं सम्यमि वा एवम्भूतं यद् अद्वयमद्वितीयं ब्रह्म, तदेव च तदात्मकमेव च, अहं प्रत्य• गात्मा, सततं सर्वदा, विमुक्तः मायालक्षणबन्धरहितः, एतादृक्प्रत्यवस्थानं यद् भवति तत्र द्वितीयस्य शात्रादेरपि विकल्पसद्भावात् सविकल्पसमाधिरसाविति ॥
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२ ]
[ तत्त्वबोधिनी विवृतिविभूषितम्
अन्त्यस्तु ज्ञातृ-ज्ञानादिविकल्पलयापेक्षयाऽद्वितीयवस्तुनि तदाकाराकारिताया वृत्तेरतितरामेकी भावेनावस्थानम्, तदा जलाकाराजलमात्रावभासवदद्वितीयवस्त्वाकाराकारित
कारितलवणानवभासे
चित्तवृत्यनव भासेऽद्वितीयवस्तुमात्रमव भासते, ततश्चास्य सुषुप्तेर्नाभेदः, उभयत्र वृत्यभाने समानेऽपि तद्वृत्तिसद्भावा- सद्भावमात्रेण तयोर्भेदोपपत्तेः ।
अस्याङ्गानि - " यम नियमा ऽऽसन-प्राणायाम- प्रत्याहार-धारणाध्यान - समाधयः "[" यम-नियमा ऽऽसन-प्राणायाम प्रत्याहार-धारणा -ध्यानसमाधयोऽष्टावङ्गानि " पातञ्जलयोगदर्शनद्वितीयपादे सू० २९ ।। ] । तत्र -
निर्विकल्पक समाधिं लक्षयति- अन्त्यस्त्विति - निर्विकल्पकसमाधिः पुनरित्यर्थः । तदाकाराकारितायाः अद्वितीयवस्त्वाकाराकारितायाः । तदा निर्विकल्पक समाध्यवस्थायाम् । जलावारेति - जले प्रक्षिप्तं लवणं जलाकारमेवोपजायत इति न तदानीं लवणपिण्डावभासः, किन्तु जलमात्र त्वाभास एव तद्वन्निर्विकल्पक समाधिकाले अद्वितीयवस्त्वाकाराकारितचित्तवृत्तिर्भवति, परं सा नावभासते किन्तु अद्वितीयवस्तुमात्रमेवावभासत इत्यर्थः । ततश्च तदानीमनवभासमानाऽद्वितीयवस्त्वाकारवृत्तिसध्रीचीनाऽद्वितीयवस्तुमात्रावभासतश्च । अस्य निर्वि कल्पकसमाधेः। ‘ततश्च' इत्यनेनोक्तमेव तयोर भेदाभावहेतुं स्पष्टयतिउभयत्रेति निर्विकल्पकसमाधि सुप्त्योरित्यर्थः । तद्वृत्तीति- अद्वितीयवस्त्वाकारवृत्तीत्यर्थः । तयोः निर्विकल्पकसमाधि- सुषुप्त्योः, निर्वि कल्पकसमाधी अद्वितीयवस्त्वाकारवृत्तिसद्भावः, तदसद्भावश्च सुषुप्ता वित्येवं विरुद्धधर्माध्यासात् तयोर्भेदोपपत्तेरित्यर्थः ।
-
येभ्यो निविकल्पकसमाधिरात्मानमासादयति तान्यङ्गानि दर्श यति - अस्येति - निर्विकल्पक समाधेरित्यर्थः । अष्टानां समाध्यङ्गानां यमादीनां स्वरूपं क्रमेणोपदर्शयति- तत्रेति - यम-नियमादिष्वष्टसु
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २५३ "अहिंसा-सत्या-ऽस्तेय-ब्रह्मचर्या-ऽपरिग्रहा यमाः"१ [पातञ्जलयोग० पाद-२ सू० ३०] १।"शौच-सन्तोष-तपः स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः" २। [पातञ्जलयोग० पाद -२ सू० ३२] पद्मक-स्वस्तिकादीन्यासनानि ३ । रेचक कुम्भक-पूरकाः प्राणायामाः ४। इन्द्रियाणां स्वविषयेभ्यो निवर्तनं प्रत्याहारः ५। अद्वितीयवस्तुन्यन्तरिन्द्रियधारणं धारणा ६ । तत्रैव विच्छिद्य विच्छिद्यान्तरिन्द्रियवृत्तिप्रवाहो ध्यानम् ७। समाधिस्तु सविकल्प एव, अस्य निर्विकल्पकस्याङ्गिनो लय-विक्षेप-कषाय-रसास्वादलक्षणाश्चत्वारो विघ्ना भवन्ति, लयस्तावदखण्डवस्त्वनवलम्बनेन चित्तवृत्तेनिद्रा, तदवलम्बनेन चित्तवृत्तेरन्यावलम्बनं विक्षेपः, लय-विक्षेपाभावेऽपि चित्तवृत्ते रागादिवासनया स्तब्धीभावादखण्डवस्त्ववलम्बनं कषायः, समाध्यारम्भसमये मध्य इत्यर्थः। पतेषां विशेषतोऽवधारणं पातञ्जलयोगशास्त्रादितः कर्तव्यं ग्रन्थगौरवभयान्नेह तद्विचारो वितन्यते। इन्द्रियाणां चक्षुरादीन्द्रियाणाम् । स्वविषयेभ्यो रूप-रस-गन्ध स्पर्श-शब्देभ्यः। अन्तरिन्द्रियेतिमनोरूपेन्द्रियेत्यर्थः। तत्रैव अद्वितीयवस्तुन्येव । निर्विकल्पकसमाधिरपि समाधिः, स कथं स्वस्यैवाङ्गिनोऽङ्गं स्यादत आह- समाधिस्त्वितिनिर्विकल्पकसमाध्यङ्गतया दर्शितसमाधिः पुनः सविकल्पकसमाधिरेव, तदनन्तरं निर्विकल्पकसमाधिभावादित्यर्थः। यमाद्यष्टाङ्गभावेऽपि लयादिविघ्नभावे निर्विकल्पकसमाधिन भवतीति तदभावोऽपि प्रतिबन्धकाभावविधया निर्विकल्पकसमाधौ कारणं भवतीति तदधिगतये लयादिविघ्नान् दर्शयति- अस्येति-एतद्विवरणम्- निर्विकल्पस्याङ्गिन इति। लयादीनां क्रमेण स्वरूपमुपदर्शयति- लयस्तावदिति। तदवलम्वनेन अखण्डवस्त्ववलम्बनेन । लय विक्षेपाभ्यां वैलक्षण्येन कषायस्वरूपमावेदयतिलय-विक्षेपाभावेऽपीति- अखण्डवस्त्ववलम्बनं निर्विकल्पकसमाधावपि
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
व्युत्थाने वा सविकल्पकानन्दास्वादनं रसास्वादः, एतद्विघ्नचतुष्टयरहितं चित्तं निर्वातदीपत्रदचलं सदखण्डचैतन्यमात्रं यदाऽवतिष्ठते तदा निर्विकल्पसमाधिरित्युच्यते ८ ॥ तदुक्तम्
" लये सम्बोधयेच्चित्तं, विक्षेपं शमयेत् पुनः । सकषायं विजानीयात्, समाध्याप्तं न चालयेत्" ।। [अद्वैतप्र० ४ ] नास्त्रादयेद् रसं तत्र, निसङ्गः प्रज्ञया भवेत् । " इति [अद्वैतप्र० ४५ ] " यथा दीपो निवातस्थो, नेङ्गते सोपमा स्मृता " ॥ [ गीता ६, १९] इति च । वर्तते, परं रागादिवासनया स्तब्धीभावो नास्तीति ततो विशेषः कषाये इति । व्युत्थाने समाधितो व्युत्थाने, समाध्यपगमनानन्तरमिति यावत् । एतद्विनेति अनन्त रोपदर्शितलयादिविघ्नेत्यर्थः ।
1
>
लयादिविघ्नाभावत एव निर्विकल्पकसमाधिरित्यत्र प्राचां संवादमाह - तदुक्तमिति । लये अखण्डवस्त्वनवलम्बने समुपस्थिते, सम्बोधयेश्चित्तं यथाऽखण्डवस्त्ववलम्बना तस्य वृत्तिर्भवति तथैकाग्रीभावलक्षणसम्बोधनं चित्तस्य विदध्यात् विक्षेपं यदखण्डवस्त्ववलम्बनेऽपि अन्यवस्त्ववलम्बनं वृत्तेस्तम्, शमयेत् यथाऽन्यालम्बना चित्तवृत्तिर्न भवति तथा यत्नमातिष्ठेत सकषायमिति तदानीं रागादिवासनया स्तब्धभावे सकार्य समाधिं जानीयात्, तज्ज्ञात्वा च समाध्याप्तं समाधिप्राप्तमात्मानम् न चालयेत् न रागादिवासनया कुण्ठीभूतं विदध्यात् ॥ १ ॥ नास्वादयेद् रसं तत्र समाधेरादावन्ते च सविकल्पका नन्दास्वादनं न कुर्यात्, किन्तु निःसङ्गः प्रज्ञया भवेत् यथा रागादिरहितचिन्मात्रं सम्पद्येत तथैव कुर्यादित्यर्थः ।
गीतासंवादमप्याह- यथेति - अस्य 'योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः " ॥ इत्युत्तरार्द्धम् । अस्य मधुसूदनकृता व्याख्या" समाधौ निरृत्तिकस्य चित्तस्यापमानमाह-दीपचलनहेतुना वातेन ।
66
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
.[ २५५ उक्तस्वस्वरूपाखण्डब्रह्मज्ञानेन तदज्ञानबाधनद्वारा तत्कार्यसश्चितकर्म संशय विपर्ययादीनामपि बाधितत्वादखिलसम्बन्धरहितो व्युस्थानसमये मांस-शोणित-मूत्र-पुरीषादिभाजनेन शरीरेण, आध्यादिभाजनेनेन्द्रियेण, आशनीया-पिपासा शोक मोह भाजनेनान्तःकरणेन पूर्वपूर्ववासनया क्रियमाणानि भुञ्जानोऽपि च ज्ञानाविरुद्धारब्धफलानि रहिते देशे स्थितो दीपो यथा चलनहेत्वभावानेङ्गते - न चलति, सोपमा स्मृता- स दृष्टान्तश्चिन्तितो योगः। कस्य ? योगिनः, एकाग्रभूमौ सम्प्रज्ञातसमाधिमतोऽभ्यासपाटवाद् यतचित्तस्यनिरुद्धसर्वचित्तवृत्तः, असम्प्रज्ञातसमाधिरूपं योगम् , निरोधभूमौ युअतः-अनुतिष्टतः, य आत्माऽन्तःकरणं तस्य निश्चलतया सत्त्वोद्रेकेण प्रकाशकतया च निश्चलो दीपो दृष्टान्त इत्यर्थः, आत्मनो योगं युअत इति व्याख्याने दार्शन्तिकात्मनः सर्वावस्थस्यापि चित्तस्य सर्वदा. त्माकारतयाऽऽत्मपदवैयर्थ्य च, नहि योगेनात्माकारता चित्तस्य सम्पाद्यते किन्तु स्वत एवात्माकारस्थ सतो नात्माकारता निवर्त्यत इति, तस्माद् दार्शन्तिकलाभप्रतिपादनार्थमेवात्मपदम्. यतचित्तस्येति भावपरो निर्देशः, कर्मधारयो वा, यतस्य चित्तस्येत्यर्थः" इति।
'तत् त्वमसि' 'अहं ब्रह्माऽस्मि' इति महावाक्यजन्याखण्डब्रह्माकारकारितवृत्तिप्रतिबिम्बितचैतन्यलक्षणज्ञानतो निर्विकल्पकसमाधिप्राप्तः पुरुषो जीवन्मुक्तो भवतीत्याह- उक्तस्वस्वरूपेति । तदज्ञानबाधनद्वारा अखण्डब्रह्मस्वरूपाज्ञानलक्षणाविद्याबाधनद्वारा। तत्कार्येतिब्रह्माज्ञानकार्येत्यर्थः। अखिलसम्बन्धरहित इति-स्वयमसङ्गो ह्ययं पुरुषः केवलमविद्या-तत्कार्यलक्षणोपाधिविगमे च भवत्यखिलसम्बन्धरहित इत्यर्थः। नन्वेवं निर्विकल्पकसमाध्युत्थितस्य शरीरादिकं यदुपलभ्यते तस्य का वार्तेत्यत आह- व्युत्थानसमय इति । ‘भुजानोऽपि' इत्यत्र 'पश्यन्नपि ' इत्यत्र च 'अखिलसम्बन्धरहितः' अन्वेति । ‘पश्यन्नपि
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
पश्यन्नपि न पश्यतीन्द्रजालवत्, "सचक्षुरचक्षुरिव सकर्णोऽकर्णः " इत्यादिश्रुतेः । ईदृशच ब्रह्मणो जीवन्मुक्त इत्युच्यते, अस्य ज्ञानात् पूर्व विद्यमानानामाहार-विहारादीनामनुवृत्तिवच्छुभवासनानामेवानुवृत्तिर्भवति, शुभा शुभयोरौदास्यं वा, तदुक्तम्
"बुद्धाद्वैतस्वतत्त्वस्य यथेष्टाचरणं यदि । शुनां तत्त्वदृशां चैत्र, को भेदोऽशुचिभक्षणे " ॥ १ ॥ इति [ पञ्चदशद्वैतवि० ५५]
(
न पश्यति' इत्यत्र श्रुतिं प्रमाणयति- सचक्षुरिति । 'ब्रह्मण:' इत्यनन्तरं ' रूपम्' इति शेषः । अयं च जीवन्मुक्तः पूर्ववदेव शुचिभक्षणादिकं कुरुते, अशुचिभक्षणादितो निवर्तते, केवलं पूर्वावस्थायां शुभाशुभघासनयोरप्यनुवृत्तिः, तदानीं च शुभवासनानामेवानुवृत्तिः, शुभा Sशुभयोरौदास्यं वा भवतीत्याह- अस्येति - जीवन्मुक्तस्येत्यर्थः । जीवन्मुक्तस्य पूर्ववदेवाहार-विहाराद्यनुवृत्तिः, न तु यथेष्टाचरणमित्यत्र पञ्चदशी द्वैतप्रकरणवचनसंवादमाह तदुक्तमिति । बुद्धाद्वैतेति अत्रेतानि
पद्यानि प्रकृतानुगुणानि, यथा
" तत्त्वं बुद्धवाऽपि कामादीन, निःशेषं न जहासि चेत् ॥ यथेष्टाचरणं ते स्यात्, कर्मशास्त्रातिलङ्घिनः ॥ ५४ ॥ बुद्धाद्वैतस्वतत्त्वस्य यथेष्टाचरणं यदि । शुनां तवदशां चैव, को भेदोऽशुचिभक्षणे ॥ ५५ ॥ बोधात् पुरा मनोदोषमात्रात् क्लिश्नास्यथाऽधुना । अशेषलोकनिन्दा चेत्यहो ते बोधवैभवम् ॥ ५६ ॥ विड्वराहादितुल्यत्वं मा काङ्कीस्तत्त्वविद् भवान् । सर्वधी शेष संत्या गाल्लोकैः पूज्यस्व देववत् ' ॥ ५७ ॥ इति ।
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[२५७ तदानीममानित्वादीनि ज्ञानसाधनान्यद्वेष्टत्वादयः सद्गुणाश्वालङ्कारवदनुवर्तन्ते, तदुक्तम्
" उत्पन्नात्मावबोधस्य, अद्वेष्ट्रत्वादयो गुणाः। अशेषतो भवन्त्यस्य, न तु साधनरूपिणः" ॥१॥ इति । किंबहुना ? अयं देहमात्रामत्रार्थी सुखदुःखलक्षणान्यारब्धफलान्यनुभवन् अन्तःकरणाभासादीनामवभासकः सन् तदवसाने प्रत्यगानन्दपरब्रह्मणि प्राणे लीनेऽज्ञान-तत्कार्यसंस्काराणामपि विनाशात् परं कैवल्यमानन्दैकरसमखिलभेदप्रतिभासरहितमखण्डं ब्रह्मावतिष्ठते, “न तस्य प्राणा उत्क्रामन्त्यत्रैव समवलीयन्ते" [ नृसिंहोपनिषद्, ५] "विमुक्तश्च विमुच्यते" [ कठोपनिषद्, १] इति श्रुतेरिति ॥ .
तदिदमखिलमिन्द्रजालम्-इत्थं ब्रह्माद्वैताभ्युपगमे बन्ध-मोक्ष
तदानीं जीवन्मुक्तावस्थायाम् । ज्ञानस्य सम्पूर्णस्य वृत्तत्वादलङ्करणमात्रं तदानीं शानसाधनानीत्यत्र प्रायां संवादमाह- तदुक्तमिति । अयं जीवन्मुक्तोऽघसाने ब्रह्ममात्रं परममुक्तिस्वरूपमासादयतीति दर्शयति- किं बहुनेत्यादिना । अयं जीवन्मुक्तः । देहमत्रामात्रार्थी देहमात्रं यद् अमत्रमुपभोगसाधनापोत्रं तदर्थी, देहाभावे प्रारब्धकर्मफलसुखदुःखोपभोगासम्भवादनिच्छतोऽपि तदर्थित्वमावश्यकम्, 'अनुभवन्, अवभासकः सन् , भवतिष्ठते' इति सर्वत्र 'अयम् ' इत्यन्वेति। तदवसाने अन्तःकरणाभासादीनां निवृत्तौ। प्राणा जीवन्मुक्तस्य मरणसमये मान्यत्र गच्छन्ति, परब्रह्मण्येव विलीयन्ते, जीवन्मुक्तोऽप्यखण्डब्रह्मस्वरूपावाप्त्या पुनर्मुक्तो भवतीत्यत्र श्रुति प्रमाणयति- न तस्येति । तस्य जीवन्मुक्तस्य । अत्रैव परब्रह्मण्येव ।। ... इत्थं सङ्गहनयोत्थं वेदान्तमतमुपदर्थ्य एकान्ताऽऽग्रहपहिलत्वेन अतिनिकुरम्बापेतमिति मन्यमानो ग्रन्थकारः प्रतिक्षिपति-तदिदमिति
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८ ]
[ तत्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
व्यवस्थाया एवानुपपत्तेः, बुद्धिप्रतिबिम्बितं चैतन्यं जीव इति प्रतिबिम्बवादे बुद्धिप्रतिबिम्बस्य बन्धपदार्थस्य, बुद्धिनिवृत्तौ दर्पणाभावे मुखस्येव शुद्धस्य चैतन्यस्य मोक्षपदार्थस्य च वक्तुमशक्यत्वात्, एकदर्पणाभावेऽपि दर्पणान्तरसन्निधौ मुख इवैकबुद्ध्यभावेऽपि बुद्ध्यन्तरसन्निधौ यावत्प्रतिबिम्बाभावलक्षणायाः शुद्धे चैतन्येऽसम्भवात्, यत्किञ्चित्प्रतिबिम्बाभावस्य चातिप्रसञ्जकत्वात्, तद्बुद्धिप्रतिबिम्बअनन्तरमुपवर्णितमिदम द्वैतवादिमतमखिलमिन्द्रजालम्, यथेन्द्रजालमापाततोऽवभासत पव केवलम्, न तु सत्, तथाऽद्वैतवादिमतमपीत्यर्थः । इत्थम् अनन्तराभिहितप्रकारेण | अद्वैतवादे बन्ध-मोक्षव्यव• स्थाया अनुपपत्ति दर्शयितुं तदीयां बन्धमोक्षव्यवस्थां तावदाह- बुद्धिप्रतिबिम्बितमिति- तथा च बुद्धिप्रतिविम्बो बन्धः, तन्निवृत्तौ शुद्धं चैतन्यं मोक्ष इति वन्ध-मोक्षव्यवस्था तन्मते आयातेति 'बन्धपदार्थस्य वक्तुमशक्यत्वान्मोक्षपदार्थस्य वक्तुमशक्यत्वाद् इत्यनेन च तस्यानुपपत्तिरावेदिता, ग्रन्थलाघवार्थमेकवाक्येनैवोभयाभिधानम् । यन्निवृत्तिर्मुक्तिर्भवेत् तस्यैव बन्धपदार्थत्वं युक्तम्, यदेकबुद्धिप्रतिबिम्बनिवृत्तेर्मुक्तिपदार्थत्वं वक्तुमशक्यं तदैकस्य बुद्धिप्रतिविम्बस्य बन्धपदार्थत्वमपि वक्तुमशक्यमित्याशयेनाह - एकदर्पणभावेऽपीति । मुख इवेतिदर्पणान्तरसन्निधौ दर्पणान्तरे मुखस्य प्रतिबिम्बसम्भवाद् यावत्प्रतिबिम्वाभावलक्षणायाः शुद्धेर्यथा मुखे न सम्भवस्तथेत्यर्थः । ननु यत्कि ञ्चिदबुद्धिप्रतिबिम्बाभावलक्षणैव शुद्धिरिति तस्या यत्किञ्चिदबुद्धि• प्रतिबिम्बाभावेऽप्यस्त्येव ब्रह्मणि सम्भव इति तामुपादाय शुद्धं ब्रह्म मोक्षो भविष्यतीत्यत आह- यत्किञ्चिदिति । अतिप्रसञ्जकत्वादिति यदा चैत्रात्मनि स्वान्तःकरणलक्षणवद्धिप्रतिविम्वो वर्तते तदानीमपि मैत्रान्तःकरणलक्षणबुद्धिप्रतिबिम्बाभावसत्त्वात् तद्रूपशुद्धिमुपादाय बोsपि चैत्रात्मा मुक्तो भवेदित्येवमतिप्रसञ्जकत्वात् एवं तत्तद्वियाकारकारिताभेदेन तद्बुद्धिप्रतिबिम्बोऽपि नानाविध इति तदेक
·
"
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २५९
सामान्याभावस्य चैतन्ये तज्जीवमुक्ततोपगमेऽपि तत्रांशिकबन्ध-मोक्षोभयलक्षणप्रसङ्गेन निरंशत्वव्याघातात् । ऐतेन 'बुद्धयुपहितस्तत्तादात्म्यापन्नस्वचिदाभासाविवेकादात्मैव जीवः' इत्याभासवादेऽपि केवलचैतन्यस्यैवाभासद्वाराज्यबद्धत्वं तन्निवृत्तौ च मुक्तत्वम, 'अज्ञानाश्रयभूतं चैतन्यं जीवः' इत्यवच्छेदवादे चाज्ञानमेव भिन्नभिन्नं बन्धस्तनिवृत्तिरेव च मोक्ष इत्यप्यपाकृतं द्रष्टव्यम्, एकचिदाभासा-ज्ञान
विषयाकारकारितापगमतो यत्किञ्चित्तद्बुद्धिप्रतिविम्वाभावसम्भवात् तल्लक्षणबुद्धिमुपादायापि मोक्षः प्रसज्येतेत्येवमतिप्रसञ्जकत्वादित्यर्थः । चैत्रस्य यदन्तःकरणं तलक्षणबुद्धिप्रतिबिम्वसामान्याभावलक्षणैव शुद्धिरित्यत आह- तद्बुद्धिप्रतिबिम्बेत्यादीति । तज्ञ्जीवेति- यज्जीवान्तःकरणलक्षणबुद्धिप्रतिबिम्ब समान्याभावश्चेतन्ये तजीवन्मुक्ततेत्येवमुपगमेऽपीत्यर्थः, एवं सति तजीवापेक्षया मुक्तत्वमन्यजीवापेक्षया बद्धत्वं चैतन्ये इत्यनेकांशता चैतन्ये स्यादेकेनांशेन मुक्तमेकेनांशेन बद्धमति कृत्वा तथा च ब्रह्मणो निरंशत्वाभ्युपगमो व्याहन्येतेत्यर्थः । प्रतिबिवादे बन्ध-मोक्षव्यवस्थानुपपत्तिवदुक्तयुक्त्या आभासवादे अवच्छेदकवादे च बन्ध-मोक्षव्यवस्थानुपपत्तिरित्याह- एतेनेति - अस्य 'अपाकृतं द्रष्टव्यम्' इत्यनेनान्वयः, बुद्धयुपहित आत्मैव जीव इत्यन्वयः । नहि बुद्धयुपहितत्वमात्रेण जीवत्वं किन्तु तत्तदाभ्यान्नस्वचिदाभास विवेकादिति-बुद्धितादात्म्यापन्नो य आत्मस्वरूपस्य चित आभास - स्तस्पाविविवेकाद् भेदाग्रहादित्यर्थः । तन्निवृत्तौ चिदाभासनिवृत्तौ । आभासवादे बन्ध-मोक्षव्यवस्थां पराभिमतामुपदर्थ्याऽवच्छेदवादे तामुपदर्शयति- अज्ञानाश्रयभूमिति- अत्रानेकजीववादाभ्युपगमरक्षार्थमज्ञानस्य नानात्वमप्युपेयत : इत्याशयेन 'अज्ञानमेव भिन्नभिन्नम् ' इत्युक्तम् । तन्निवृत्तिरेव अज्ञानरूपबन्धनिवृत्तिरेव । ' एतेन ' इत्यनेनाऽ तिदिष्टमेव हेतुमुपन्यस्यति - एकेति - आभासवादे एकचिदाभास
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६० ]
[ तत्त्वबोधिनी विवृतिविभूषितम् निवृत्तावप्यन्यतत्सत्त्वेन ब्रह्मण्यांशिकबन्ध मोक्षोभयापत्तेरनुद्धारात् । 'अज्ञानप्रतिबिम्बितं तदुपहितं वा चैतन्यं जीवः' इत्येकजीववादाख्यः प्राचांदृष्टिसृष्टिवादस्तु सर्वमुक्ति विनैकमुक्त्यसिद्धस्तदर्थमुमुक्षुप्रवृत्त्युच्छेदादेव दरापास्तः। अथ व्यावहारिकमांशिकबद्धमुक्तोभयस्वरूपं निवृत्तावप्यन्यचिदाभाससत्त्वाच्चिदाभाससामान्यनिवृत्त्यभावेन मुक्तत्वं न स्यात्, यदि तबुद्धितादात्म्यापनचिदाभाससामान्याभावस्यैव तज्जीवमुक्तत्वमुपेयते तदा तज्जीवापेक्षया चैतन्ये मुक्तत्वम् , अन्यबुद्धितादात्म्यापनचिदाभाससत्त्वेनान्यजीवापेक्षया तत्रैव बद्धत्वमित्यंशमेदस्यावश्यकत्वेन निरंशत्वस्य व्याघातात् , एवमवच्छेदवादे एकजीवाशाननाशेऽपि तदन्यजीवाज्ञानस्य सद्भावादशानसामान्यनिवृत्त्यभावेन न तल्लक्षणा मुक्तिर्भवेदतस्तत्रापि तज्जीवाशानसामान्याभाव.' स्यैव चैतन्ये तजीवमुक्ततोपगमेन तदन्यजीवाज्ञानसद्भावात् तदपे. क्षया बद्धत्वमपीत्यंशभेदावश्यम्भावे चिति निरंशत्वाभ्युपगमो व्याहन्येतेत्यर्थः। प्राचीनवेदान्तिनां दृष्टिसृष्टिवादस्त्वतितुच्छत्वादुपेक्ष्य एव परीक्षाविदग्धैरित्याह- अज्ञानप्रबिम्बितमिति- अज्ञानस्यैकत्वात् तत्प्रतिबिम्बितचैतन्यरूपो जीवोऽप्येक एव, तदुपहितम् अज्ञानोपहि तम् , एकस्याज्ञानस्यैव निवृत्तिः, तद्भाव एव मुक्तिः तदनन्तरं नास्त्येव प्रपञ्च इति नाऽजादौ संसारे पूर्व कस्यापि मुकिरभवदिति नामदेवादीनां मुक्तिप्रतिपादिका श्रुतिरर्थवादमात्रमेवैतन्मते, पकधैव चैकमुक्त्या सर्वमुक्तिरिति । अयं दृष्टिसृष्टिवादोऽद्वैतसिद्धौ विस्तरतः प्रतिपादितो मधुसूदननेन । ' दृष्टिसृष्टिवादस्तु' इत्यस्य 'दुरापास्तः' इत्यनेनान्वयः, तत्र हेतुमाह- सर्वमुक्तिं विनेति । तदर्थेति-मुक्त्यर्थेत्यर्थः, अमुकस्य मुक्त्या सर्वमुक्तिर्भविष्यतीति न कस्यापि निश्चय इति यस्य मुक्त्या सर्वमुक्तिः स चेन्नाऽहं तर्हि तदर्थ यत्नो मम वृथैव, अकृते. ऽपि प्रयत्ने यस्य मुक्त्या सर्वमुक्तिस्तत्प्रयत्नादेव ममापि मुकिवि
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २६१ पारमार्थिक सहजमुक्तनिरंशब्रह्मस्वरूपं न विरुणद्धीति चेत् ? किं नाम पारमार्थिकं सहजमुक्तत्वम् ?, प्रपञ्चसम्बन्धाभाव इति चेत् ? सोऽयमभाव आत्मनो भिन्नोऽभिन्नो वा ?, आधे द्वैतापत्तेब्रह्मणोऽसिद्धिप्रसङ्गा, तदुक्तं वात्तिके
"अव्यावृत्ताऽननुगतं, वस्तु ब्रह्मेति भण्यते ।
ब्रह्मार्थो दुर्लभोऽत्र स्याद् , द्वितीये सति वस्तुनि" ॥१॥ इति । व्यतीत्येवं विचारणायाः सर्वस्यापि प्रत्येकं सद्भावान कोऽपि मुक्त्यर्थं यत्नमातिष्ठेदिति दृष्टिसृष्टिवादो न युक्त इत्यर्थः। आंशिकबन्ध-मोक्षोभयप्रसङ्गस्य प्रतिबिम्बादिवादे पूर्वमापादितस्य परिहार माशङ्कते- अथेति- शुद्धचैतन्यस्य व्यावहारिकमांशिकबद्ध-मुक्तोभयखरूपमप्यस्तु, पारमार्थिकं सहजमुक्तनिरंशस्वरूपमप्यस्तु, समसत्ताकयोरेव सांशत्व-निरंशत्वयोर्विरोधो न तु विषमसत्ताकयारित्यर्थः । पारमार्थिकं सहज मुक्तत्वमेव निरुच्य दर्शयितुं न शक्यत इत्युक्तसमाधानमाशङ्कितुं न शक्यमित्याशयेन पृच्छति- किं नामेति । पर आह- प्रपञ्चेति- चैतन्ये प्रपञ्चसम्बन्धाभाव एव सहजमुक्तत्वं पारमार्थिकमित्यर्थः। विकल्प्य प्रतिक्षिपति- सोऽयमभाव इति- अनन्तरमुपदर्शितप्रपञ्चसम्बन्धाभाव इत्यर्थः । आये प्रपञ्चसम्बन्धाभाव आत्मनो भिन्न इति पक्षे। द्वैतापत्तेरिति-उक्ताभ्युपगमे प्रपञ्चसम्बन्धाभावस्य ब्रह्मभिन्नस्य द्वितीयस्य सद्भावाद् 'अद्वितीयं ब्रह्म' इत्यस्या सिद्धिप्रसङ्ग इत्यर्थः।
उक्तार्थे वार्तिकसंवादमुपदर्शयति- तदुक्तमिति-द्वितीयस्य कस्यचिद् वस्तुनोऽभावान्न ततो व्यावृत्तम् , तत एव च नानुगतमिति सामान्य-विशेषोभयानात्मकमेवंभूतं वस्तु वेदान्तिना ब्रह्मेति शब्देन गीयते, परमात्मनो भिन्नस्य प्रपञ्चसम्बन्धाभावस्योररीकारे प्रपञ्चसम्बन्धाभावात्मकद्वितीयवस्तुनि सति अव्यावृत्ताऽननुगतरूपब्रह्मशब्दार्थो दुर्लभ एव स्यादित्युक्तवार्तिकपद्यार्थः।
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२ ]
[ तत्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् अन्त्ये च भावाऽभावशबलैकरूपं ब्रह्म स्यात् , ब्रह्मभाव एक प्रपश्चाभावस्तदभाव एव च ब्रह्मभाव इत्येकतरस्य विनिगन्तुमशक्य त्वात् , श्रुतेरप्यनुवृत्त्यंश इव व्यावृत्त्यंशेऽप्युपलम्भादिति स्याद्वाद कक्षाप्रवेशः।
अन्न्ये च प्रपञ्चसम्बन्धाभाव आत्मनोऽभिन्नः सहजमुक्तत्वमिति द्वितीयपक्षे पुनः। भावेति-चैतन्येन रूपेण भावरूपत्वम्, प्रपञ्चसम्बन्धाभावत्वेन रूपेणाभावरूपत्वमित्येवं भावा-ऽभावोभयात्मकं ब्रह्मेति कक्षीकृतं स्यात् , भावा-ऽभावोभयात्मकवस्त्वभ्युपगमश्च स्याद्वादिन पवेति वेदान्तिनोऽपि तथाभ्युपगमे स्याद्वादितैव प्रसज्यत इत्यर्थः। ननु यदेव ब्रह्म तदेव प्रपञ्चाभाव इत्येकरूपमेव ब्रह्म न भावाभावोभयरूपमित्यत आह- ब्रह्मभाव एवेति । ब्रह्म प्रपञ्चसम्बन्धाऽभाव. योरैक्यमुभयथापि सम्भवति-यदेव ब्रह्म तदेव प्रपञ्चसम्बन्धाभाव इति य एव प्रपञ्चसम्बन्धाभावः स एव ब्रह्मेति, तत्र प्रपञ्चसम्बन्धा. भावस्य ब्रह्मात्मकभावरूपसन्निवेशमाश्रित्य भावरूपमेव ब्रह्मेति यदि गीयते तर्हि ब्रह्मणः प्रपञ्चसम्बन्धाभावात्मकाभावरूपसन्निवेशमव. लम्ब्याभावरूपमेव ब्रह्मेति कुतो न गीयते ? न चात्र विनिगमकं किञ्चित् , श्रुतिश्च यथा 'सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म' इतिविधिरूपतया ब्रह्मप्रतिपादिका, तथा 'अस्थूलमनण्वहस्वम्' बृहदारण्यकोपनिषद्, [३, ३, ८] इत्यादिनिषेधरूपतया ब्रह्मप्रतिपादिकाऽपि जागत्यै वेत्यनुवृत्त व्यावृत्तोभयरूपमेव ब्रह्मेति वेदान्तिनः स्याद्वादकक्षाप्रवेश आवश्यक इत्यर्थः।
इतोऽपि सहजमुक्तत्वं ब्रह्मणोऽयुक्तम्-यतस्तथाऽभ्युपगमे मुमुक्षु. मुद्दिश्य य उपदेशो वेदान्तिनां स्वग्रन्थेषु तस्यानर्थक्यम्, मुमुक्षुर्यदि ब्रह्मभिन्नस्तदा जड एव भवेत् , तस्य च घटादिवन्नोपदेशार्हत्वम् , नापि वेदान्तिमते ब्रह्मभिन्नस्य कस्यचित् सत्त्वमित्यसत्त्वादपि न
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[२६६ - किञ्च, सहजमुक्तत्वे ब्रह्मणो मुमुक्षूपदेशानर्थक्यम् , अब्रह्मणो हि नोपदेशो जडत्वादसत्त्वाच्च, ब्रह्मणस्तु मुक्तत्वं स्वतः सिद्धम् , जीवस्याविद्यानिवृत्तिरपि भेदाभेदविकल्पाऽसहत्वान्न फलमिति कस्य कः किमुपदिशेत् ? । अथ परमार्थतो नास्त्येवोपदेशफलम्
" न निरोधो न चोत्पत्तिन बाधो न च साधकः ।
न मुमुक्षुने वै मुक्त इत्येषा परमार्थता" ॥१॥ इति श्रुतेः। तं प्रत्युपदेशसम्भवः, यदि च मुमुक्षुर्ब्रह्माभिन्नस्तदा तस्य स्वतः सिद्धं मुक्तत्वमिति न तत्रोपदेशस्य साफल्यम् , एवमविद्यानिवृत्तिरपि फलतयाऽभ्युपगता ब्रह्मभिन्ना चेत् ? तदाऽसत्यायास्तस्या न फलत्वम् , ब्रह्माऽभिन्ना च सर्वदाऽस्तित्वादेव न फलम् , एवं वेदान्तिमते न ब्रह्मभिन्न उपदेश उपदेशको वेति यथा यथा विचार्यते तथा तथा विशीर्यत एव ब्रह्माद्वैतवाद इत्याह- किञ्चेति । मुमुक्षूपदेशानर्थक्यमेवोपपादयति- अब्रह्मणो होत्यादिना । उपदेष्टव्यपुरुषाभावमभिप्रेत्याह- कस्येति । उपदेशकपुरुषाभावमभिप्रेत्याह- क इति। अविद्यानिवृत्तिलक्षणमुक्त्यभावमभिप्रेत्याह- किमिति । दुर्दुरूटो वेदान्ती स्वसिद्धान्तावेशादाह- अथेति। परमार्थत उपदेशफलाऽभावे श्रुतिं प्रमाणयति-न निरोध इति- अविद्यैव परमार्थतो नास्तीति न तस्या निरोध इत्यर्थः। अविद्या यदि काचिद् भवेत् तदा तत्त्वज्ञानतस्तस्या निवृत्तिरुत्पद्येत, एवं प्रपऽश्चोपि यदि सन् स्यात् तदा तस्योत्पत्तिरविद्यातोभवेत् असतस्तु तस्य नास्त्येवोत्पत्तिरित्याह-न चोत्पत्तिरिति। एवं तत्त्वज्ञानेन नाऽविद्या-तत्कार्ययोरसतोर्बाध इत्याह-न बाध इति। जीवमात्रस्य ब्रह्मरूपत्वाद् ब्रह्मभिन्नस्य कस्यचिदभावात् साधकमुमुक्षु-मुक्तानामप्यभाव इत्याह- न च साधकः। न मुमुक्षुर्न वे मुक्क इति । एषा इयं प्ररूपणा। 'न बाधः' इति स्थाने 'न बद्धः' इति पाठः पञ्चदशीसम्मतः, यत उक्तश्रुतिः पद्यद्वयाभ्यामित्थमवतारिता चित्रदीपप्रकरणे
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४ ]
[ तस्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् प्रतीतितस्तु फलमस्त्येव, अविद्यानिवृत्तिरात्माऽनात्मा वेत्यादि"बन्ध मोक्षव्यवस्थार्थमात्मनानात्वमिष्यताम् । इति चेन्न यतो माया, व्यवस्थापयितुं क्षमा ॥ २३३ ॥ दुर्घटं घटयोमीति, विरुद्धं किं न पश्यसि ?। वास्तवौ बन्ध-मोक्षौ तु, श्रुतिर्न सहतेतराम् ॥ २३४ ॥ न निरोधो न चोत्पत्तिन बद्धो न च साधकः। न मुमुक्षुर्न वै मुक्त इत्येषा परमार्थता" ॥ २३५ ॥
त्रयाणां व्याख्यानं चेत्थम्अद्वैताभ्युपगमे बन्ध मोक्षन्यवस्थानुपपत्तेरात्मभेदोऽङ्गीकर्तव्य इति चोदयति- बन्धमोक्षेति। एकस्याप्यात्मनो मायया बन्ध-मोक्षव्यवस्थोपपत्तेमॆवमिति परिहरति- न यत इति ॥ __मायाऽपि कथं व्यवस्थापयेदित्याशङ्कय तस्य दुर्घटकारित्वस्वाभाव्यादित्याह- दुर्घटमिति । बन्धस्याविद्यकत्वेऽपि मोक्षो वास्तवो. ऽभ्युपेतव्य इत्याशङ्कय श्रुतिविरोधान्मैवमित्याह- वास्तवाविति । न सहतेतराम् अतितरां नैव सहत इत्यर्थः, बन्धमिव मोक्षमपि वास्तवं न सहत इति भावः॥ ___मोक्षादेर्वास्तवत्वप्रतिषेधिकां श्रुतिं पठति-न निरोध इति-निरोधो नाशः, उत्पत्तिदेहसम्बन्धः, बद्धः सुखदुःखादिधर्मवान् , साधका श्रवणाद्यनुष्ठाता, मुमुक्षुः साधनचतुष्टयसम्पन्नः, मुक्को निवृत्ताविद्यः, इत्येतत्सर्व वस्तुतो नास्तीत्यर्थः" इति ॥
परमार्थतो निरोधादेरभावादुपदेशफलमपि परमार्थतो नास्ति, एवमपि प्रतीतित उपदेशफलमस्त्येवेति नाद्वैतवादेऽपि मुमुक्षु. पदेशानर्थक्यमित्याह- प्रतीतितस्त्वति, अविद्यानिवृत्तिरात्माऽ. नात्मेति विकल्पेन यथाऽविद्यानिवृत्तिर्वक्तुं न शक्यते तथैवा. न्योऽप्यर्थ उक्तविकल्पेनाख्यातुं न शक्य इत्येवं सर्वस्याऽपारमार्थिकस्याऽनिर्वचनीयत्वेऽपि मुमुक्षूपदेशस्य “तत् त्वमसि, अहं
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २६५ विकल्पेन कस्याप्यर्थस्याख्यातुमशक्यत्वेऽप्युपदेशफलस्य निर्विकल्पस्वरूपबोधस्याऽसम्प्रज्ञातसमाधिसिद्धस्य प्रत्याख्यातुमशक्यत्वाद् इति तदपेक्षया नोपदेशवैफल्यमिति चेत् ? न- अविशिष्टप्रतीतेः स्वतः पुरुषार्थत्वाभावे तद्विषयब्रह्मणश्चाजन्यत्वेनोपदेशवैफल्यानुद्धारात् । किश्च, निर्विकल्पचिदेकाकारवृत्तिविषयत्वमपि ब्रह्मणो विषयताया भिन्नाभिन्नत्वविचारे दुर्घटम् । ब्रह्माकारत्वमेव ब्रह्मविषयत्वमिति ब्रह्माऽस्मि" इत्येवंरूपस्य यत् फलं निर्विकल्पस्वरूपबोधः स चासम्प्रशातसमाधौ जायत इत्यसम्प्रज्ञातसमाधिसिद्धस्य तस्य निषेद्धम. शक्यत्वादित्यर्थः। तदपेक्षया प्रतीत्यपेक्षया। अन्येच्छानधीनेच्छाविषयस्यैव पुरुषार्थत्वं भवति, विषयविनाकृतं च निर्विकल्पकज्ञानमात्रं न कस्यचिदिच्छाविषय इति तन्मात्रस्य पुरुषार्थत्वाभावान्न फलत्वम् , जन्यस्यैव च फलत्वम्, निर्विकल्पकज्ञानविषयस्तु ब्रह्म नित्यवान्न जन्यमिति तदपि न फलमित्युपदेशानर्थक्यमेवमपि स्यादेवेति प्रतिक्षिपति- नेति। भविशिष्टप्रतीतेः विषयविनिर्मुक्तज्ञानमात्रस्य । तद्विषयेति-प्रतीतिविषयेत्यर्थः। ननु केवलस्य ज्ञानस्य तद्विषयस्य च ब्रह्मणः फलत्वाभावेऽपि ब्रह्मविषयकनिर्विकल्पकावबोधस्य फलत्वं भविष्यतीत्यत आह- किञ्चेति- निर्विकल्पचिदेकाकारवृत्तिविषयत्वं ब्रह्मणो भिन्नमभिन्नं वा?, द्वैतापत्तिभिया ब्रह्मणो भिन्नं तन्नाभ्युपगन्तुं शक्यमिति नाद्यपक्षः सम्भवी, अभिन्नत्वे च ब्रह्मणो नित्यत्वेन तस्यापि नित्यत्वान्नोपदेशफलत्वं तस्येत्युपदेशवैफल्यं दुष्परिहरमिति भावः। वृत्तौ ब्रह्माकारत्वमेव ब्रह्मविषयत्वमिति तदुपहितवृत्तेरुपदेशफलत्वं स्यादिति शङ्कते- ब्रह्माकारत्वमेवेति । वृत्तों ब्रह्माकारः स वृत्त्याऽभिन्नो ब्रह्मणा वा?, आद्ये वृत्तितादात्म्यमेव तस्येति वृत्तिसम्बन्धस्तस्य समस्ति, न ब्रह्मसम्बन्धः, द्वितीये ब्रह्मतादात्म्यमेव तस्यापि ब्रह्मसम्बन्ध एव तस्य, न वृत्तिसम्बन्ध इति
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् चेत् । तस्याकारस्य वृत्तितादात्म्ये ब्रह्मणि का सम्बन्धः १, ब्रह्मतादात्म्ये च वृत्तौ का सम्बन्धः' इति विचार्यताम् । विचारासहे निर्विकल्पकसम्बन्धे को विचार इति चेत् ? अविचारितरमणीयस्वेच्छामात्रशरणानां मुग्धानामयं पक्षः, न तु परीक्षाक्षमाणाम् । अथ तत्त्वतो ब्रह्मासम्बन्धेऽपि निर्विकल्पकवृत्तेरज्ञाननिवर्तकत्वादेव ब्रह्मणि प्रामाण्यमिति चेत् १ न-प्रामाण्ये सत्यज्ञाननिवर्तकत्वमज्ञाननिवर्त
ब्रह्मवृत्युभयाऽसम्बन्धिन आकारस्य ब्रह्माकारत्वे तद्वत्तया वृत्तवृत्तिसम्बन्धित्वे ब्रह्माकारतया च व्यपदेशासम्भवाद् ब्रह्माकारत्वमपि ब्रह्मविषयत्वं न सम्भवतीति समाधत्ते- तस्याकारस्येति। निर्विकल्पक चिदाकारवृत्तेब्रह्मणा सम्बन्धो विचारासह एवास्माभिरुपेयते, तत्र प्रयोजनाभावाद् विचारो नाद्रियत एवेति पर आह- विचारासह इति । परीक्षका यत् किमपि स्वीकुर्वन्ति तत् परीक्षातो व्यवस्थितमेव, यञ्च परीक्षां न क्षमते तन्न स्वीकारक्षेत्रमिति तदभ्युपगमो मुग्धानामेव शोभते, न तु परीक्षाविदग्धानामिति समाधत्ते- अविचारितरमणीयेति । परमार्थतो निर्विकल्पकवृत्तेब्रह्मणा समं सम्बन्धो नास्त्येव, अथापि ब्रह्मगताज्ञाननिवर्तकत्वाद् ब्रह्मणि प्रामाण्यं तस्याः, तत एव मुमुक्षुपदेशः फलवानिति पर आरेकते- अथेति। तत्त्वतः परमार्थतः। ब्रह्मगताज्ञाननिवर्तकत्वानिर्विकल्पकवृत्तेः प्रामाण्यम् , प्रामाण्याच्चोता. ज्ञाननिवर्तकत्वमित्येवमन्योऽन्याश्रयान्नोक्तोपगमः श्रेयानिति समाधत्ते. नेति । अपि च निर्विकल्पकवृत्तेर्ब्रह्मणा सह विषयविषयिभावलक्षणसम्बन्धो यदि परमार्थतो नास्ति तर्हि निर्विकल्पकवृत्तिविषयस्य ब्रह्मणोऽबाधितत्वादबाधितब्रह्मविषयत्वेन प्रामाण्यं तस्याः परमार्थतः, अन्यज्ञानस्य तु बाधिविषयत्वान्न वस्तुतः प्रामाण्यम्, किन्तु व्यवहारकालाबाध्यवस्तुविषयत्वाद् व्यवहारतस्तस्य प्रामाण्याभिमानेऽपि न घस्तुतः प्रामाण्यम् इति सिद्धान्तोऽपि वेदान्तिनो दूराद
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २६७ कत्वे च सति प्रामाण्यमित्यन्योऽन्याश्रयात् स्वविषयप्रमात्वेनैवाविद्यानिवर्तकत्वान्निर्विकल्पस्य [ 'तत्त्वमसि' इति ] महावाक्यार्थज्ञानस्यैवा बाधितविषयतया प्रमात्वेन तथात्वम्, प्रत्यक्षादीनां तु बाधितविषयतया भ्रमत्वाद् व्यवहारसामर्थ्येन प्रामाण्याभिमानेऽपि न तथात्वमिति वेदान्तसिद्धान्तान्निर्विकल्पवृत्ति- ब्रह्मणोः सत्यसम्बन्धाभावे सर्वमेव विलून शीणं स्यादिति मन्तव्यम् । अथाऽस्तु महावाक्य -- जनिर्विकल्पके ब्रह्मण औपरागिक एव सम्बन्धः, प्रामाण्यं च द्वैता - नवगाहित्वेनैव, अत एव घटादिद्वैतज्ञानस्याप्यज्ञाते सन्मात्रांशेऽद्वैतेऽज्ञातज्ञापकतया प्रामाण्याभ्युपगमेऽपि द्वैतावगाहितयाऽप्रामाण्यादेव नाज्ञाननिवर्तकत्वमिति चेत् १ तत् किं द्वैतानवगाह्य द्वैतज्ञानत्वेन ज्ञान
1
पगत एव वृत्ति ब्रह्मणोर्वास्तविक सम्बन्धानभ्युपगम इत्याह- स्वविषयप्रमात्वेनैवेति । तथात्वम् अविद्यानिवर्तकत्वम्, एवमग्रेऽपि । पुनर्वेदान्ती शङ्कते - अथेति । ननु ब्रह्मणि निर्विकल्पकसम्बन्धस्योपरागिकत्वे वास्तविकसम्बन्धस्याभावात् कथं प्रामाण्यं तस्येत्यत आह- प्रामाण्यं चेति । अत एव द्वैतानवगाहित्वेन प्रामाण्यस्य स्वीकारादेव, अद्वैतावगाहित्वेन प्रामाण्यं यदाऽनुमतं भवेत् तदा 'सन् घटः' इत्यादिज्ञानानामपि सदंशस्याऽज्ञातस्याऽद्वैतरूपस्य ज्ञापकत्वेनाऽद्वैतावगाहित्वतः प्रामाण्यं भवेत्, प्रामाण्याच्च तज्ज्ञानानामज्ञाननिवर्तकत्वमापद्येत, यदा च द्वैतानवगाहित्वेनैव प्रामाण्यमभिमतं तदा ' सन् घटः इत्यादिज्ञानानां घटादिद्वैतावगाहित्वेन द्वैतानवगाहित्वाभावान्न प्रामाण्यम्, किन्तु द्वैतावगाहित्वादप्रामाण्यमेवेति न तेषामज्ञाननिवर्तकत्वमित्यर्थः । सिद्धान्ती पृच्छति- तत् किमिति । पर उत्तरयतिओमिति चेदिति द्वैतानवगाह्यद्वैतज्ञानत्वेनाऽज्ञाननिवर्तकत्वं स्वीक्रियत एवास्माभिरित्यर्थः । एवं सति सुषुप्तावानन्दस्वरूपं ब्रह्मैवाज्ञातं
१
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८ ]
[तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् निवर्तकत्वम् ?, ओमिति चेत् ? सुषुप्तावतिप्रसङ्गः। महावाक्यजन्यतादृशज्ञानत्वेनाज्ञाननिवर्तकत्वमिति चेत् ? न-स्ववासनामात्रशरणत्वात् , महावाक्यजन्यत्वनिवेशे द्वैतानवगाहित्वविशेषणवैयर्थ्यात्, विनापि विचारमापाततः सकृदाकर्णितमहावाक्यार्थज्ञानादज्ञाननिवृत्तिप्रसङ्गाच्च। वेदान्तजन्यनिर्विकल्पात्मकसाक्षात्कारस्य स्वतः प्रामाण्येऽपि वादिविप्रतिपत्तिजसंशयप्रतिबन्धेनाऽज्ञाननिवर्तकत्वासामर्थ्याद् विचारोऽप्यपेक्ष्यत इति चेत् ?, तत् किं महावाक्यार्थज्ञानस्याज्ञाननिवर्तकतावच्छेदककोटौ वादिविप्रतिपत्तिजसंशयाभाव
भासते, न तु घटादिद्वैतमिति तज्ज्ञानादप्यज्ञाननिवृत्तिः स्यादिति सिद्धान्ती आह- सुषुप्तावतिप्रसङ्ग इति । 'तत् त्वमसि' इत्यादिमहावाक्यजन्यद्वैतानवगाह्यद्वैतज्ञानत्वेनाज्ञाननिवर्तकत्वमित्युपगमे न सुषु. मावतिप्रसङ्ग इति पर आशङ्कते- महावाक्यजन्येति । यदि द्वैतानवगाह्यद्वैतज्ञानस्याऽज्ञाननिवर्तने सामर्थ्य तर्हि महावाक्यजन्यं तद् भवतु कारणान्तरजन्यं वा तद् भवतु अज्ञानं निवर्तयदेव, तत्र महावाक्यजन्यस्यैव तस्य निवर्तकत्वमित्युपगमे स्ववासनैव प्रमाणं स्थादित्यनुपगन्तव्यमेव प्रामाणिकैरिति समाधत्ते- नेति। किञ्च, महावाक्यजन्यज्ञानं नियमेन द्वैतानवगाह्येव भवतीति महावाक्यजन्याद्वैतावगाहिज्ञानत्वेनाऽज्ञाननिवर्तकत्वमित्युक्तावपि ‘सन् घटः' इत्यादिज्ञानानां वारणसम्भवाद् द्वैतानवगाहित्वविशेषणस्य वैयर्थ्यमपीत्याह- महा. वावयेति । दोषान्तरमप्याह- विनापीति । परस्तत्र विचारस्यावश्यकत्वमोशङ्कते- वेदान्तजन्येति । 'अज्ञाननिवर्तकत्वासामर्थ्याद्' इति स्थाने 'अज्ञाननिवर्तनासामर्थ्याद्' इति पाठो युक्तः। सिद्धान्ती वेदान्तिनं पृच्छति- तत् किमिति-वादिविप्रतिपत्तिजन्यसंशयाभावकूटविशिष्टमहावाक्यार्थज्ञानत्वेनाज्ञाननिवर्तकत्वं विचारपूर्वकमहावाक्यार्थज्ञान
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २६९ कूटो निवेशनीयः ?, उत विचारपूर्वकत्वम् ?, आये विप्रतिपत्त्यनुपस्थितावादित एवाज्ञाननिवृत्तिप्रसङ्गः, द्वितीये च विचाराणामननुगतत्वादननुगमः । अथ द्वैतज्ञानोपमर्दकयुक्तित्वेन विचाराणामनुगमः, अत एव "फलवत्सनिधावफलं तदङ्गम्" इति न्यायाद् भ्रमसिद्धा अपि भिन्नभिन्ना जीवेश्वरविभागादिप्रक्रियाः शास्त्रेणानूद्यन्ते, तदनुवादपूर्व द्वैतोपमर्दकयुक्त्यवतारेण प्रधानीभूतात्मतत्वसिद्धिसम्भवादिति चेत् १ न-तथापि द्वैतज्ञानोपमर्दकयुक्त्युपबृंहितत्वं सामानाधित्वेनाज्ञाननिवर्तकत्वं वेत्यर्थः। आये विप्रतिपत्तिजन्यसंशयाभावकूटस्याऽज्ञाननिवर्तकतावच्छेदककोटौ निवेश इति पक्षे। विप्रतिपत्त्यनुपस्थिती पादिविप्रतिपत्तेरभावे। आदित एव प्रथमत एव । द्वितीये विचारपूर्वकत्वस्याज्ञाननिवर्तकतावच्छेदककौटौ निवेश इति पक्षे । विचाराणामननुगतत्वात् अनेकत्वात् , तथा चैकविचारपूर्वकत्वस्य निवेशे तद्विचारस्याभावेऽन्यविचारपूर्वकमहावाक्यार्थज्ञानतोऽप्यज्ञानाऽनिवृत्तिप्रसङ्ग इत्यर्थः। द्वैतज्ञानोपमर्दकयुक्तिपूर्वकमहावाक्यार्थज्ञानत्वेनाऽज्ञाननिवतकत्वाभ्युपगमे या या युक्तयो द्वैतज्ञानोपमहिन्यस्तासां सर्वासामपि द्वैतज्ञानोपमर्दकत्वेन सङ्ग्रहात् तदन्यतमयुक्तिपूर्वकमहावाक्यार्थज्ञानतोऽज्ञाननिवृत्तेः सम्भव इत्याशङ्कते- अथेति । अत एव द्वैतोपमर्दकयुक्तित्वेन विचाराननुगमय्य तत्पूर्वकत्वस्याऽज्ञाननिवर्तकतावच्छेदककोटौ निवेशादेव । जीवेश्वरविभागादिप्रक्रियाणाम नुवादस्य प्रयोजनमुपदर्शयति- तदनुवादपूर्वमिति- जीवेश्वरविभागादिप्रक्रियानुवादपूर्वकमित्यर्थः, अत्र ‘फलवत्सन्निधौ०' इतिन्यायसङ्गमना चेत्थम्-प्रधानीभूतात्मतत्त्वसिद्धिफलकत्वाद् द्वैतोपमर्दकयुक्तयात्मकविचारः फलवान, तदवतारार्थ तत्सन्निधौ श्रूयमाणा या भ्रमसिद्धा भिन्नभिन्ना अपि जीवेश्वरविभागादिप्रक्रियास्ताः प्रधानीभूत कलाजनकत्वादफलमपि फलवदुक्तविचाराङ्गमिति। प्रतिक्षिपति- नेति ।
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७० ]
[ तत्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् करण्यविशिष्टविशेष्यतासम्बन्धेन द्वैताभावव्याप्यधर्मवत्ताज्ञानवैशिष्टयरूपं वाच्यम् , अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् , तच्च निर्धर्मके ब्रह्मणि न सम्भवतीत्यनुपपत्तेः, द्वैतज्ञानोपमर्दकयुक्त्युपबृंहितमहावाक्यार्थज्ञानत्वेन महावाक्यार्थज्ञानोपबृंहकतादृशयुक्तित्वेन वाऽज्ञाननिवर्तकत्वमितिविनिगमनाविरहाच्च । “तस्याभिध्यानाद् योजनात् तत्त्वभावाद्
द्वताभावेति- सदात्मकत्व-ज्ञानात्मकत्वा-ऽऽनन्दस्वरूपत्वादयो धर्मा ब्रह्मण्येव, तत्र द्वैताभावोऽस्तीति द्वैताभावव्याप्यास्त एव धर्मा. स्तद्वत्ताज्ञानस्य वैशिष्टयं सामानाधिकरण्यविशिष्टविशेष्यतासम्बन्धेन; अत्रोक्तज्ञानात्मकविचारोऽन्यपुरुषे, तदन्यपुरुषे च महावाक्यार्थज्ञानम् , तदपि विशेष्यतासम्बन्धेनोक्तज्ञानविशिष्टं स्याद् विशेष्यतापदेन समानविशेष्यता ग्राह्या, तथा चान्यपुरुषीययुत्यात्मकज्ञाने यदेव ब्रह्मरूपं विशेष्यं तदेव महावाक्यार्थज्ञानस्यापि तदन्यपुरुषगतस्य विशेष्यम् , यद्यपि निर्विकल्पकं तत् तथापि निर्विकल्पकज्ञानीयविषयताया अपि विशेष्यतारूपतया स्वीकारात्, अन्यथा प्रकारता. विशेष्यता-संसर्गताभिन्नायास्तस्यास्तुरीयत्वापत्तेः, अतः सामानाधिकरण्यनिवेशः, सामानाधिकरण्यं चात्रैककालावच्छिन्नैकाधिकरणवृत्तित्वरूपम्, तेन नैकपुरुषीयविभिन्नकालीनविचारवैशिष्टयमादायाति. प्रसङ्गः, ब्रह्माविशेष्यकनिरुक्तज्ञानात्मकविचारमादायातिप्रसङ्गवारणाय विशेष्यत्वस्य निवेशः। तच्च द्वैताभावव्याप्यधर्मवत्ताज्ञानवैशिष्ट्यरूपं द्वैतज्ञानोपमर्दकयुक्तयुपबृंहितत्वं च। निधर्मक इति-ब्रह्मणो निधर्मकत्वाद् द्वैताभावधर्म एव तत्र नास्तीति न तद्विशेष्यकनिरुक्तधर्मवत्ताज्ञानसंभव इति कुतस्तशिष्ट्यसम्भव इत्यर्थः। विनिगमनाविरहादपि न विचारपूर्वकमहावाक्यार्थज्ञानत्वेनाऽज्ञाननिवर्तकत्वमित्याह- द्वैतज्ञानोपमर्दकेति । तादृशयुक्तित्वेन द्वैतज्ञानोपमर्दकयुक्तित्वेन ।श्रुतेर्विनिगमकप्रमाणतया वेदान्ती आशङ्कते- तस्येति- ब्रह्मण इत्यर्थः। अभिध्यानात
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २७१ भूयश्चान्ते विश्व-मायानिवृत्तिः" इति श्रुतिरेव विचारपूर्वकमहावाक्यार्थजात्मसाक्षात्कारस्य साक्षादज्ञाननिवर्तकत्वं विनिगमयतीति चेत् ? तर्हि तामेव परिपृच्छ-कथं मायां मिथ्यात्वेन निवृत्तामपि ज्ञानेन निवर्तयसि? कथं वा प्रपञ्चवैचित्र्ये प्रवर्तयसि ? कथं वा 'न जानामि' इति साक्षिप्रतीतिसिद्धाऽज्ञानशब्दवाच्यां तां ज्ञानस्य नित्यतया तदभावानुपपत्तेर्धर्मि प्रतियोगिज्ञाना-ऽज्ञानाभ्यांच व्याघातापत्तेर्भावश्रवण-मननादिपूर्वकनिदिध्यासनात् । योजनात् द्वैतज्ञानोपमर्दकयुक्तित उपबृंहणात् । तत्त्वभावात् परमार्थतोऽबाधितत्वात् । 'भूयश्च' इत्यस्याभिध्यानादावन्वयः। अन्ते तत्त्वसाक्षात्कारे सति । विश्व मायानिवृत्तिः विश्वस्य प्रपञ्चस्याविद्यकस्यभायायाश्च प्रपञ्चोपादानभूताऽविद्यायाश्च निवृत्तिः। समाधत्ते- तहीति। तामेव श्रुतिमेव । प्रष्टव्यस्वरूपमेवोपदर्शयति- कथमिति - अस्य 'निवर्तयसि' इत्यनेनान्वयः। निवृत्तःमपि नित्यनिवृत्तामपि, या कदाचिदपि न विद्यते तस्या मायाया निवर्तनमशक्यमेवेत्याशयः । कथं वेति- मायाऽप्यसती प्रपञ्चवैचित्र्यमप्यसदित्यसती मायाऽसत्प्रपञ्चवैचित्र्यं कर्तुमसमथैवेत्येवं वस्तुस्थितावपि तां प्रपञ्चवैचित्र्ये हे श्रुते ! कथं त्वं प्रवर्तयसीत्यर्थः । कथं वेति-'न जानामि' इत्याकारकसाक्षिप्रतीत्या सिद्धा याऽज्ञानशब्दवाच्या माया तां कथं वाऽपह्नोषीत्यन्वयः। ननु 'न जानामि' इति प्रतीतेानाभाव एव विषयो न तु भावरूपा मायेत्यत आह- ज्ञानस्येति । तदभावेति-शानाभावेत्यर्थः। ननु नात्र ज्ञानाभावो ज्ञानध्वंसो ज्ञानप्रागभावो वा विवक्षितो येन नित्यस्य ज्ञानस्य तदनुपपत्तिर्भवेत्, किन्तु ज्ञानात्यन्ताभाव एव 'न जानामि' इति प्रतीतिविषयः, अत्यन्ताभावश्च नित्यस्यापि प्रतियोग्यनधिकरणवृत्तिर्भवतीत्यत आहधर्मीति- विशिष्टबुद्धयात्मकाभावशाने धर्मिज्ञानं प्रतियोगिज्ञानं च कारणमिति 'न जानामि' इति ज्ञानं धमिण आत्मनः प्रतियोगिनो
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् रूपामप्यनिर्वाच्यशब्देनाऽपहोषि ?। ज्ञानविरोधित्वेन भावत्वात् , ताविकरूपापेक्षया चाभावत्वादनिर्वाच्यत्वं न्यायायाडमिति चेत् ? न-एवं ह्युभयरूपताया एव न्यायायातत्वात् , विरोधस्य समष्टि व्यष्टयज्ञानस्य च ज्ञाने सत्येव स्यात् , धर्मिज्ञान प्रतियोगिज्ञानयोः सत्त्वे च तयोरपि ज्ञानसामान्याभावप्रतियोगित्वात् तत्सत्त्वे च तदभावस्याभावादेव न तज्ज्ञानसम्भवः, एवं ज्ञानज्ञानमप्यात्मरूपर्धामण्येव भवे. दिति प्रतियोगिमत्ताज्ञानस्याभावज्ञानप्रतिबन्धकत्वादपि न तत्सत्त्वे शानाभावज्ञानसम्भवः, अथ धर्मि-प्रतियोगिनोनिं नास्ति तदा तद्पकारणाभावादेव न ज्ञानसामान्याभावज्ञानसम्भव इत्यतो भाव. रूपाज्ञानमेव 'न जानामि' इति प्रतीतिविषय इति युक्तया सिद्धां भाव. रूपामपि तामनिर्वाच्यशब्देनाऽपह्नोषीत्यर्थः। वेदान्ती शङ्कते-ज्ञानविरोधित्वेनेति- ज्ञानस्य भावरूपस्य विरोधी भाव एव भवति, यथाआलोकस्य भावस्य विरोधि भावभूतं तम इति ज्ञानविरोधित्वेनाऽज्ञानस्य भावत्वादित्यर्थः। तत्त्वतो भावरूपत्वे तस्य बाधो न भवेद्, भवति च बाघस्तस्येत्यतः, तात्त्विकरूपापेक्षया तस्य अभावत्व दिति भाव. त्वमभावत्वं च विरुद्ध नैकत्र सम्भवतीत्यतः, अनिर्वाच्यत्वं न्यायायातमिति। एकरूपापेक्षयैव भावत्वमभावत्वं विरुद्धत्वान्नैकत्र सम्भवति, भिन्न रूपापेक्षया च भावत्वा-ऽभावत्वे न विरुद्ध इति ताभ्यां निर्वचनीयत्वं तस्य सम्भवतीति नाऽनीर्वचनीयत्वं तस्येति समाधत्ते- नेति । हि यतः। एवं ज्ञानविरोधित्व-तात्त्विकत्वरूपभेदेन । उभयरूपताया एव भावा
भावोभयरूपताया एव। ननु विरोधान्न भावा-ऽभावोभयरूपत्वस्यै. कत्र सम्भव इत्यत आह- विरोधस्येति- 'परिहाराद्' इत्यनेनान्वयः। समष्टीति- यथाऽज्ञानस्य समष्टिरूपत्वेनैकत्वं व्यष्टिरूपेणाऽनेकत्वमित्येवमपेक्षाभेदेनैकत्वाऽनेकत्वयोरेकत्राऽज्ञाने सम्भवान्न विरोधस्तथैव भावाऽभावरूपत्वयोरप्युक्तदिशाऽपेक्षाभेदेनैकत्राक्षाने सम्भवान विरोध इत्येवं विरोधस्य परिहारादित्यर्थः। किञ्च, समष्टिरूपेणाशान
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २७३ भिप्रायेणैकत्रैकत्वा-ऽनेकत्वयोरिवापेक्षाभेदेनैव परिहारात, व्यावहारिकाऽतिरिक्तसमष्टिस्वीकारे च चरमत्वाभिमततत्तत्समष्टयन्तर्भावेन क्लप्तेषु यावत्सु समष्टयन्तरस्वीकारापत्तावनवस्थादौस्थ्याद् स्यैकत्वं यदभ्युपेयते परेण तदनवस्थादोषदूषितमेव, यतस्त्रिविधा व्यष्टयस्त्रिविधाश्च समष्टयः पूर्वमुपदर्शिताः, तत्र चरमत्वेनाभिमतसमष्टि- तत्पूर्वाभिमतसकलसमष्टितत्समस्तस्वरूपैकसमष्टेरपराया अपि सम्भवेन तत्स्वीकारस्याप्यावश्यकतया पुनस्तत्समष्टि-तत्पूर्वामिमतसकलसमष्टिस्वरूपैकापरसमष्टिस्वीकारस्याप्येवं सम्भवे तद्दिशा पूर्वपूर्वाभ्युपगतसकलसमष्टिस्वीकारपरम्परापत्तितोऽनवस्थातो व्यवहारस्यैवोच्छेदानाऽतिरिक्तव्यावहारिकसमष्टिस्वीकारो ज्यायानि त्याह- व्यावहारिकेति । अज्ञानस्य रूपभेदापेक्षया भावा-ऽभावोभयरूपस्याऽविरुद्धस्य सिद्धौ युगपदुभयरूपस्य प्राधान्यविवक्षायामेकशब्दस्य युगपत्प्रधानीभूतभावा-ऽभावोभयरूपाऽज्ञानप्रतिपादकस्य समासरूपस्य वाक्यरूपस्य वा कस्यचिदभावात् कथञ्चिदनिर्वचनीयत्व. मप्यज्ञानस्य स्याहादप्रमाणराजमवलम्ब्य सङ्गच्छत इत्याह- इत्थं चेतिविभिन्नरूपापेक्षयाऽज्ञानस्य भावा-ऽभावोभयरूपत्वसिद्धौ चेत्यर्थः। सभयधर्मेति- भावत्वा-ऽभावत्वोभयधर्मेत्यर्थः, सप्तभङ्गीमहावाक्यस्थमनिर्वाच्यत्वमपि सङ्गच्छत इत्यन्वयः, प्रकृते सप्तभङ्गीमहावाक्यम्'स्याद् भाव एवाऽज्ञानम् ' १, 'स्यादभाव एवाज्ञानम् ' २, 'स्याद् भावएव स्यादभाव एव चाज्ञानम्' ३, 'स्यादनिर्वचनीयमेवाज्ञानम्' 'स्याद् भाव एव स्यादनिर्वचनीयमेवाज्ञानम् ' ५, 'स्यादभाव एव स्यादनिर्वचनीयमेवचाज्ञानम् ' ६, 'स्याद् भाव एव स्याभाव एव स्यादनिर्वचनीयमेव चाज्ञानम्' ७ इति, एतत्सप्तभङ्गीमहावाक्यघटकतुरीयभङ्गप्रतिपाद्यत्वादनिर्वचनीयत्वस्य सप्तभङ्गीमहावाक्यस्थत्वम्, स्वप्रतिपादकभङ्गघटितत्वसम्बन्धेनाऽनिर्वचनीयत्वं सप्तभङ्गी. महावाक्ये तिष्ठतीति कृत्वा । नन्वेवं कथञ्चिदनिर्वचनीयत्वमज्ञानस्यो
૧૮
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
,
व्यवहारस्यैवोच्छेदप्रसङ्गात् इत्थं चैकशब्देनोभयधर्मोपरक्तविवक्षायामनिर्वाच्यत्वमपि सप्तभङ्गी महावाक्यस्थं सङ्गच्छते, सर्वथाऽनिर्वाच्यत्वे तु शशविषाणप्रख्यत्वमिति किं न विचारयसि १ । तदिदमुक्तं प्रभुश्री हेमसूरिभिः-
" माया सती चेद् द्वयतच्च सिद्धिरथाऽसती हन्त ! कुतः प्रपञ्चः १ । मायैव चेदर्थसहा च तत् किं, माता च वन्ध्या च भवेत् परेषाम् ।।" [ अन्ययोगव्य ० १३ ] इति ।
पपादितं स्यात्, तच्च नास्माकमनुमत किन्तु सर्वथाऽनिर्वचनीयत्व' मेव, तच्च न सप्तभङ्गीमहावाक्यस्थमिति न स्याद्वादिकक्षाप्रवेशो वेदान्तिन इत्यत आह- सर्वथाऽनिर्वाच्यत्वे त्विति - यदि सर्वथाऽनिर्वचनीयत्वमेवाज्ञानस्य तदा शशविषाणतुल्यत्वमेवास्य, एवं च यथा शशविषाणादसतः किमपि कार्य नोपजायते तथाऽसतोऽज्ञानादपि प्रपञ्चो न भवेदिति ततो जगत्सृष्टिप्रतिपादनं भवतोऽसङ्गतमेव स्यादिति किं न विचारयसीत्यर्थः ।
"
उक्तार्थे श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवद्ववचनं संवाद कतयोपदर्शयतितदिदमुक्तमिति । मायेति- सती मायाऽभ्युपेयते चेत् तर्हि - एका माया द्वितीयं च ब्रह्मेति द्वयतत्त्वसिद्धिरिति अद्वैतवादो वेदान्तिनोऽपहस्तितः स्यात्, अथासती मायाऽभ्युपेयते हन्तेति खेदे, एवं सति असतः शशविषाणस्य यथा नाऽर्थक्रियाकारित्वं तथाऽसत्याया मायाया अपि नार्थक्रियाकारित्वम्, कुतः प्रपञ्चः ? प्रपञ्चो न भवेदेव कारणा• भावात्, मायैव चेदर्थसहा च असत्येव माया अर्थक्रियाकारिणी चेति तत् तर्हि, परेषां वेदान्तिनाम्, माता च अपत्यजननी च वन्ध्या च अन पत्या जननी च किं भवेत् अर्थाद् विरोधान्न भवत्येव तथा व्याघातामाया चार्थसहा चेति न सम्भवतीत्यर्थः, 'भवत्परेषाम् ' इति पाठे तु जिनमतवाद्यानामित्यर्थः ॥
9
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैं
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २७५
कथं च ज्ञानस्य निर्धर्मकत्व - नित्यत्वाद्यभिप्रेषि १, भेदेनाsभेदेन वा धर्म- धर्मिभावानुपपत्तेः, ज्ञानाऽनित्यत्वपक्षे तद्व्यक्तिभेद-ध्वंसप्रागभाव- समवाय- ज्ञानत्वजात्याद्यभ्युपगमे गौरवाद्
ज्ञानस्वरूपस्य ब्रह्मणो निर्धर्मकत्व - नित्यत्वैकत्वाभ्युपगमोऽपि वेदान्तिनो न युक्तिसह इत्याशयेन वेदान्तिनं पृच्छति कथं चेति । 'नित्यत्वादि' इत्यादिपदादेकत्वपरिग्रहः । वेदान्ती निर्धर्मकत्वाद्युपपादकयुक्तिजालमाशङ्कते - भेदेनेति - ब्रह्मणि यः कश्चिद् धर्मोऽभ्युपगतः स्यात् स ब्रह्मणो भिन्नो वा ? अभिन्नो वा भवेत् ? आद्ये भिन्नत्वाऽविशेबाद् धर्मान्तराणामपि ब्रह्मधर्मत्वं स्यात्, यथा वा धर्मान्तराणां न
धर्मत्वं तथा ब्रह्मधर्मत्वेनाभ्युपगतस्यापि ब्रह्मधर्मत्वं न भवेदेव, द्वितीये यथा घटो न घटधर्मस्तथा ब्रह्मस्वरूपमेव ब्रह्मधर्मो न सम्भवतीत्येवं भेदेनाऽभेदेन वा धर्म-धर्मिभावानुपपत्तेर्निर्धर्मकत्वं ब्रह्मण इत्यर्थः । ज्ञानानित्यत्वपक्ष इति - ज्ञानस्याऽनित्यत्वं तदैव भवेद यदि ज्ञानमुत्पद्येत एवं चैकं ज्ञानमुत्पद्यते, अपरं च विनश्यति, तदन्यद्विनष्टम्, किञ्चिश्चोत्तरकाले भविष्यतीत्येवमनेकानि शानानि स्युरिति तेषां परस्परं भेदाः प्रतियोगिभेदादनेकेऽभ्युपगन्तव्याः, एवं afa ज्ञानानि तावन्तस्तत्प्रतियोगिका ध्वंसाः प्रागभावाश्चाभ्युपगन्तव्याः, एवं यानि ज्ञानानि नैकात्मस्वरूपाणि सम्भवन्तीति तेषां भिन्नानामात्मनि समवायोऽपि स्वीकर्तव्यः, एवं भिन्नेषु तेषु ज्ञानं ज्ञानमित्यनुगतप्रतीतिर्नैकज्ञानत्वजात्यभ्युपगममन्तरेणेति ज्ञानत्वजातिरभ्युपेया, तत्समवायोऽपि तेष्वभ्युपगन्तव्य इत्येवं ज्ञानानित्यत्वपक्षे गौरवात् ज्ञानस्य नित्यत्वाभ्युपगमे तु तदेकमेवेत्येकत्वाभ्युपगम आयात एव तत्र च भेदाद्यनभ्युपगमेनातिलाघवादित्यर्थः । यथा च ' घटः पटाद् भिन्नः' इत्येवंस्वरूपेणैव घट- पटादीनां भेदः प्रतीयत इति तेषां स्वरूपतो भेदः, नैवं ज्ञानस्य स्वरूपतो भेदप्रतीतिरस्ति यद्वलात् स्वरूपभेदं ज्ञानस्याभ्युपेमहि, किन्तु विषयविशेषं विशेषण
"
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६ ] .
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् एकत्वाभ्युपगमे चातिलाघवात् 'घटज्ञानं पटज्ञानम्' इत्युपाधिभेदपुरस्कारेणैव ज्ञानभेदप्रतीतेः, वस्तुतस्तु 'ज्ञानं ज्ञानम्' इत्येकरूपावगमात् तदुत्पत्तिविनाशप्रतीत्योश्चावश्यकल्प्यविषयसम्बन्धविषयतयाऽप्युपपत्तेः, उपाधिपरामर्शमन्तरेण स्वत एव घटान्तराद् घटान्तरस्य भेदप्रतीतेस्तत्प्रतिबन्दिग्रहासम्भवाद्, अन्यथाऽऽकाश-काल-दिशामपि नानात्वापत्तिरित्यादियुक्तरिति
तयोपादायैव तद्भेदप्रतीतिरित्युपाधिमेदमेवावलम्बते तद्भेदप्रतीतिरित्याह- घटज्ञानमिति । यदा चोपाधिभेदतो भेदप्रतीतिव्यवस्था तदैकव्यक्तित्वान्न तत्र ज्ञानत्वजातिः, किन्तु ज्ञानस्यैकत्वादेव तत्रानुगत. प्रतीतिरित्यनुगतप्रतीतिबलाज्ज्ञानस्यैकत्वमेव सिद्धयतीत्याह- वस्तुत. स्त्विति-परमार्थतस्त्वित्यर्थः। नन्वेवं शानस्य नित्यत्वे एकत्वे च 'घटज्ञानमुत्पद्यते, पटज्ञानं विनश्यति' इत्येवमुत्पादविनाशप्रतीत्योः का गतिरित्यत आह- तदुत्पत्तीति- 'घटज्ञानमुत्पद्यते' इत्यस्य ज्ञाने घटसम्बन्ध उत्पद्यत इति, 'पटज्ञानं विनश्यति' इत्यस्य ज्ञाने पटसम्बन्धो विनश्यतीत्येवं विषयसम्बन्धोत्पाद-विषयसम्बन्धविनाशविषयकत्वादेव शानोत्पत्तिविनाशप्रतीत्योरुपपत्ते, विषयसम्बन्धश्चाभ्युपेयत एवेत्यर्थः। यथा च घटस्यैकस्याऽपरघटाद् भेदप्रतीतिरुपाधिपरामर्शमन्तरेणैव भवतीति स्वरूपतो घटादीनां भेदः, एवं यद्येकस्य ज्ञानस्य ज्ञानान्तरादुपाधिपरामर्शमन्तरेणैव भेदप्रतीतिरुपजायेत तदा तत्यतिबन्द्या ज्ञानस्यापि ज्ञानान्तरात् स्वरूपतो भेदः स्वीक्रियेत, न चैवमित्याह- उपविपरामर्शमन्तरेणेति । अन्यथा उपाधि पुरस्कारेणापि मेदप्रतीतेः स्वरूपतो भेदविषयकत्वाभ्युपगमे । आकाशेति-घटाकाशः पटाकाशाद् भिन्नः, अयं दिवस एतस्माद् दिवसादन्यः, प्राची दिक् प्रतीचीतो भिन्नेत्याधुपाधिपुरस्कारेणाऽऽकाशादी. नामपि भेदप्रतीतेस्तेषामपि स्वरूपतो नानात्वापत्तरित्यर्थः। प्रति
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २७७ चेत् १न-एकैकविलक्षणजात्यन्तरात्मकभेदाऽभेदसम्बन्धेन धर्म-धर्मिभावोपपत्तेः, तद्व्यक्तिभेदादिकल्पनापेक्षया तदभावकल्पनपुरःसरमेकत्वाभ्युपगम एव विपरीतगौरवात् , सप्रतियोगिकपदार्थस्योपाधि. भेदपुरस्कारेणैव वास्तवभेदतिरोधानेऽभावादेरपि एकत्वापत्तेः, क्षिपति- नेति । एककेति- न भेदरूपो भेदाभेदोभयात्मकसम्बन्धः, येन "प्रत्येकं यो भवेद् दोषो द्वयोर्भावे कथ न सः?"। इति वचनात् प्रत्येकपक्षभाविदोष उभयात्मकसम्बन्धेऽपि भवेत् , किन्तु प्रत्येकविलक्षणत्वेन जात्यन्तरात्मक एव भेदाभेदसम्बन्धः, तेन सम्बन्धेन ज्ञानधर्मतयाऽभिमतस्य ज्ञानेन सह धर्म-धर्मिभावोपपत्तेन निर्धर्मकत्वं ज्ञानस्येत्यर्थः। यञ्च ज्ञानानित्यत्वपक्षे तद्वयक्तिभेदादिकल्पने गौरवमभिहितं तत्राह- तद्वयक्तिमेदेति- ज्ञानस्यैकत्वं तदा भवेद् यदि तद्वयक्तिभेदो न भवेदिति तद्वयक्तिभेदाऽभावकल्पनपुरस्सरं तदेकत्वकल्पनमिति तद्वयक्तिभेदकल्पनापेक्षया तदेकत्वकल्पनायामेव गौरवम्, एवं प्रागभावाऽप्रतियोगित्वे सति ध्वंसाऽप्रतियोमित्वं नित्यत्वम् , तत्कल्पनं तदा स्याद् यदि प्रागभावप्रतियोगित्वाभावकल्पना ध्वंस प्रतियोगित्वाभावकल्पना च पूर्व भवेदिति तत्कल्पनापूर्वकनित्यत्वकल्पनायामेव प्रागभावादिप्रतियोगित्वकल्पनापेक्षया गौरवम् , भेदाऽमेद एव खम्बन्धो गुण-गुणिनोरस्माभिरुपेयत इति समवायकल्पनेव नास्तीति न तन्निबन्धनगौरवचर्चाऽपि, वस्त्वेवानुगत व्यावृत्तस्वरूपमुपेयत इत्यनुगतत्वादनुगतप्रतीतिविषयत्वं व्यावृत्तत्वाञ्च व्यावृत्तप्रतीतिविषयत्वमित्यनेकत्वेऽपि ज्ञानस्य नातिरिक्तज्ञानत्वजातिकल्पना समस्तीति न तन्निवन्धनस्यापि गौरवस्यावकाश इति । यञ्चोपाधिपरामर्शमन्तरेण भेदप्रतीतेरेव स्वरूपतो भेदविषयत्वं तत्राह- सप्रतियोगिकेति-विषयनिरूप्यं हि ज्ञानमिति तत्स्वरूपं सप्रतियोगिकमेव, तस्य भेदप्रतीतिनियमत उपाधिपुरस्कारेणैव, एवमपि तस्याः प्रतीतेस्वरूपतो भेद एव विषयः, उपाधिपरामर्शेन प्रतीतितो यदि घास्तव
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् सम्बन्धिविनिमोकेण 'ज्ञानं ज्ञानम्' इत्यनुगतप्रतीत्यादिना तदैक्ये
रूपं रूपम्' इत्याद्यनुगतप्रतीत्यादिना रूपादेरप्यैक्यसिद्धिप्रसङ्गात बद्भेस्यापि 'घटरूपं पटरूपम्' इत्याद्युपाधिपुरस्कारेणैव प्रतीयमानत्वात् । किञ्च, एवं 'सत् सत्' इत्यनुगतप्रतीत्या सदद्वैत सिद्धयतु, न तु ज्ञानाद्वैतम् । अथ “सच्चिदानन्दरूपं ब्रह्म" [अद्वयतारकोपनिषद्, ६] इति श्रुत्या सदद्वैतं चिदानन्दब्रह्मैकरसमेव सिध्यतीति चेत् ? तर्हि सत्त्व-चित्वाऽऽनन्दत्व ब्रह्मत्वरूपधर्मचतुष्टययोगानिधर्मभेदावभासो नाङ्गीक्रियते तदा घटाभावादेः पटाभावादितो भेदप्रतीतेरपि प्रतियोगिरूपोपाधिपुरस्कारेण जायमानत्वादभावस्यापि वास्तवभेदासिद्धया एकत्वं स्यात् एवं संयोग-विभाग-हस्वत्व-दीर्घत्वादीना. मप्यपाधिपरामर्शमन्तरेण भेदप्रतीतेरभावाक्यमापद्यतेति, यथा च विषयविनिर्मोकेण ज्ञानं ज्ञानमित्यनुगतप्रतीतिस्तथा घटादिसम्बन्धिविनिर्मोकेण रूपं रूपमित्यनुगतप्रतीतिरस्त्येव, तथा चोक्तप्रतीतिबलाद् यदि शानस्यैक्यं रूपस्याप्युक्तप्रतीतिबलादेक्यं किं न स्यादित्याहसम्बन्धिविनिर्मो केणेति। तदैक्ये ज्ञानक्ये। तभेदस्यःपि रूपमेदस्यापि । वस्तुमात्रे यथा 'सत् सत्' इत्यनुगतप्रतीतिर्भवति-'सन् घटः, सन् पटः' इत्येवंरूपा तथा न तत्र ज्ञानस्य 'ज्ञानं घटो ज्ञानं पटः' इत्येवमनुगतप्रतीतिर्भवतीत्यनुगतप्रतीतिबलात् सदैतमेव सिद्धयेत् , न ज्ञानाऽतिमि. त्याह-किञ्चेति । एवम् अनुगतप्रतीतिबलादद्वैताभ्युपगमे । सदद्वैतसिद्धायपि सद् ज्ञानानन्दस्वरूपमेवेति ज्ञानाद्वैतं तावताऽपि सिद्धयत्येवेति पर आशङ्कते-अथेति । एव सति सत्त्वरूपधर्मयोगात् सद्रूपम् चित्त्वरूपधर्मयोगाञ्चिद्रूपम्,आनन्दत्वरूपधर्मयोगादानन्दरूपम् , ब्रह्मत्वरूपधर्म: योगाद ब्रह्मेति सधर्मत्वमेव ब्रह्मण इति तस्य निर्धमत्वाभ्युपगमो व्याह. येतेति समाधत्ते नहीति । भवतु सदाद्यात्मकं ब्रह्म,परन्तु 'तत् त्वमसि इत्यादिवाक्यप्रभवं निर्विकल्पकं ब्रह्मस्वरूपमात्रमवगाहत इति ब्रह्मा
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २७९
कत्वव्याघातः । सदाद्यात्मकमपि निर्विकल्पकदृष्ट्यैकमेव स्यादिति चेत् १ सर्वात्मकमपि तदेकरूपं किं न स्यात् १ एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञानादतीता - sनागतानामपि द्रव्यार्थतया धौव्याऽविगानात् । इत्थं हि " जे एगं जाण० " [ आचाराङ्ग - श्रु० १, अ० ३, उ० ४, सू० ११२ ] इति पारमेश्वरवचनानुसारितापि सङ्गच्छत इति तवदृष्ट्या विचारणीयम् ॥
यदपि सोऽयं देवदत्त इति वाक्ये तत्कालविशिष्टैतत्काल
द्वैतसिद्धिरित्याशङ्कते - सदायात्मकमपीति । यदि सदादिचतुष्टयस्वरूपमपि निर्विकल्पकथैकमेव तर्हि सर्वात्मकमपि भवतु तद् एकमपि भवतु, एवं चकाऽनेकरूप ब्रह्म वस्त्विति सर्वस्य वस्तुन एकानेकस्वरूपत्वं यत् स्याद्वादिनोऽभिमतम्, साक्षात् परम्परयैकस्यापि घटादेः सर्वसम्बन्धित्वेन कथञ्चिद्भेदा मेदस्य सम्बन्धमात्र व्यापकत्वेन सर्वाभेदस्यापि प्रतिनियतस्यैकस्य वस्तुनः सम्भवेन सर्वथैकज्ञानस्यापि सववस्त्ववगाहित्वे सत्येव सम्भवेनाऽतीता-ऽनागतानामपि द्रव्यरूपतया ध्रौव्यस्याऽवश्यम्भावेन स्याद्वाद एव कक्षीकृतो भवेदित्याह - एकविज्ञानेनेति । एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानाभ्युपगतौ सत्यां " जे एगं जाणइ से सब्धं जाणइ " इति पारमषवचनानुसारित्वमपि सङ्गच्छत इत्याह- इत्थं हीति । ' जे एगं " इत्यादि वचनमूलकमेव च - "एको भावः सर्वथा येन दृष्टः सर्वे भावास्तत्त्वतस्तेन दृष्टाः । सर्वे भावास्तत्त्वतो येन दृष्टाः, एको भावः सर्वथा तेन दृष्टः”॥१॥ इति वचनमिति ॥
' तत् त्वमसि' इति वाक्यस्याखण्डब्रह्मणि जहदजहल्लक्षणा ' सोऽयं देवदत्तः ' इति वाक्यस्य शुद्धदेवदत्तव्यक्तौ जहदजहल्लक्षणाहृष्टान्तेन वेदान्तिना समर्थिता, तत्समर्थनस्यापदशनपुरस्सरमस:
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् विशिष्टयोरभेदस्य विरोधाद् विशेषण-विशेष्यभावानुपपत्तेः शुद्धदेवदत्तव्यस्तो लक्षणा स्वीकर्तव्येत्येतदृष्टान्तबलेन " तत् त्वमसि" इतिवाक्येऽपि परोक्षत्वविशिष्टचैतन्यरूपतत्पदार्थस्य प्रत्यक्षत्वविशिष्टचैतन्यरूपत्वंपदार्थन सहाभेदविरोधादखण्डब्रह्मणि जहदजहल्लक्षणा स्वीक्रियते' इति निरूपितम् , तदपि तुच्छम्-'सोऽयं देवदत्तः' इति वाक्ये लक्षणाभ्युपगमे बीजाभावात् , तत्तेदन्ताविशिष्टयोर्भेदाभेदस्य सार्वजनीनत्वेन विरोधाभावात् , नहि प्रत्यक्षसिद्धेऽर्थे विरोधो नाम, अन्यथा चित्ररूप-चित्रज्ञानादावपि नानारूपसमावेशवाधेनाखण्डांश. मीचीनत्वं भावति- यदपीति। उक्तसमर्थनस्य तुच्छत्वे हेतुमाह'सोऽयम्' इत्यादिना तत्तेदन्ताविशिष्टयोःसर्वथाऽभेदसम्बन्धेन विशेष्यविशेषणभावो यदि 'सोऽयं देवदत्तः' इति वाक्यतः प्रतीयेत तदा विरोधः स्यात्, यदा तु कथञ्चिद्भेदाऽभेदसम्बन्धेनैव तयोविशेष्यविशेषणभाव उक्तवाक्यप्रतिपाद्यस्तदा विरोध एव नास्तीति लक्षणाबीजस्याऽन्वयानुपपत्तेस्तत्राभावाल्लक्षणैव तत्र नास्तीति दृष्टान्त. स्यैवानुपपन्नतेत्यर्थः। ननु तत्ताविशिष्टेदन्ताविशिष्टयोर्भेदे सति कथममेद इति भेदाऽभेदस्य विरोधादेव न सम्भव इति न भेदा भेदसम्बन्धेन तत्ताविशिष्टस्येदन्ताविशिष्टेऽन्वयसम्भव इत्यत आहतत्ताविशिष्टेदन्ताविशिष्टयोरिति । ययोरेकत्र प्रतीतिस्तयोर्न विरोधः, ययोश्च विरोधस्तयोःकत्र प्रतीतिरिति नियमेन यदि भेदाभेदौ विरुद्धौ स्यातां न सर्वजनानुभवविषयावेकत्र तौ भवेताम् , भवतश्च तौ तथेति न तयोर्विरोध इत्यावेदनायोक्तम्- सार्वजनीनत्वेनेति-सर्वजना. नुभवसिद्धत्वेनेत्यर्थः। यदि सर्वजनानुभवसिद्धतायामपि विरोधं कश्चिदभिदध्यात् तत्राह- नहीति । अन्यथा प्रत्यक्षसिद्धेऽप्यर्थे विरोधा. भ्युपगमे। चित्ररूपेति- एकत्र पटे नानारूपलक्षणचित्रप्रतीतिः प्रत्यक्षात्मिकोपजायत इति ततः 'चित्ररूपवान् पटः' इति वाक्यप्रयोगो
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २८१ लक्षणास्वीकारापत्तेः । प्रतीतिबलात् तत्राप्यखण्डांशे लक्षणा स्वीक्रियत एवेति चेत् ? तर्हि द्रव्यनयदृष्ट्याऽखण्डप्रतिभासवत् पर्यायनयदृष्ट्या सखण्डप्रतिभासोऽपि सार्वजनीनः, नावयवव्यतिरिक्तोऽवयवी कश्चिदनुभूयत इत्यखण्डवाचकपदस्य सखण्डांश एव किं न लक्षणा स्वीक्रियते ?, नका प्रतीतिः स्वगृहकुटुम्बिनीति, अन्या च परगृहभवति, तत्रापि नानारूपाणां विरोधादेकत्र न सम्भव इत्युक्तवाक्यस्याखण्डपटव्यक्तौ लक्षणास्वीकारः स्यात, एवं 'नीलपीते इमे ' इत्यादिस्वरूपं चित्रज्ञानं स्वसंवेदनप्रत्यक्षसिद्धमनुभूयते, ततस्तथा वाक्यप्रयोगोऽपि भवति, तत्राऽप्येकस्य ज्ञानस्य नानाकारत्वं विरोधान्न संभवतीत्यखण्डज्ञानव्यक्तायुक्तवाक्यस्याखण्डज्ञानव्यक्तौ लक्षणास्वीकारः स्यादिति तद्भयाद् यथा न नानारूपाणां विरोधो नवा नानाकाराणां तथैव 'सोऽयं देवदत्तः' इतिप्रत्यभिज्ञाप्रमाणतः सिद्धे तत्ताविशिष्टेदन्ताविशिष्टयोर्भेदाभेदे न विरोध इति तत्प्रभवे तथाविधवाक्येऽपि तथान्वितार्थताकत्वस्य सम्भवेन न लक्षणेत्यर्थः । परः शङ्कते - प्रतीतिबलादिति - अखण्डार्थप्रतीतिबलादित्यर्थः । तत्रापि चित्ररूपप्रतिपादकवाक्ये चित्राकारज्ञानप्रतिपादकेऽपि च । विशिष्टार्थप्रतिपादकतयाऽनुभूयमानत्वात् सखण्डवाक्यस्याप्यख ण्डार्थलक्षणा द्रव्यनयदृष्ट्या यथाऽखण्डप्रतिभासमवलम्ब्योररीक्रियते तथाऽखण्डार्थप्रतिपादकतयाऽनुभूयमानत्वाद खण्डवाचकपदस्यापि सखण्डप्रतिभासं सार्वजनीनमवलम्ब्य सखण्डांशे लक्षणां स्वीक्रियताम्, वस्तुनः सखण्डाखण्डोभयरूपत्वेनाऽखण्डांशस्येव सखण्डांशस्यापि सम्भवादिति समाधत्ते तहींति । पर्यायनयदृष्ट्या सखण्डप्रतिभासोऽपि सार्वजनीन इति यदुक्तं तदुपपादनायाह- नहीति - अस्य ' अनुभूयते ' इत्यनेनान्वयः । अवयवव्यतिरिक्तोऽवयवी कश्चिन्नानुभूयत इति ऋजुसूत्रशब्द-समभिरूढैवम्भूतचतुष्टयस्वरूपस्य पर्यायनयस्य प्रधानी - भूतसूत्रनयमवलम्बतः सौगतस्य मतम्, तन्मते ' अयं घटः,
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२ ]
[ तत्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् कुटुम्बिनीति त्वदिच्छामात्र प्रामाणिकैरनुरोत्स्यते, उभयप्रतीत्यनुरोधे चोभयात्मकमेव वस्तु जिनेश्वरशिष्यीभूय विभाव्यताम् । तदिदमभिप्रेत्योक्तं भगवता सम्मतिकता
" सवियप्पणिबियप्पं, इय पुरिसं जो भणेज अवियप्पं ।। सवियप्पमेव वा णि-च्छयणएण ण स णिच्छिओ समए ॥"
[का०१, गा० ३५] अयं पटः' इत्यादिप्रतीतौ परमाणुपुञ्जविशेष एव विषयः, एकस्य परमाणोरप्रत्यक्षत्वेऽपि तत्समूहस्य प्रत्यक्षत्वम् , यथैकस्य केशस्य दूरस्थितस्याऽप्रत्यक्षत्वेऽपि तत्समूहस्य प्रत्यक्षत्वम् , अवयवव्यतिरिक्तोऽवयवी नास्तीत्युक्त्या कथमिदं लभ्यत इति चेत् ? शृणु-यथा कपाललक्षणावयवव्यतिरिक्तो घटो नास्ति, तथा कपालिकाव्यतिरिक्तः कपालोऽपि नास्ति, कपालिकाऽपि तदवयवत्वेन सम्मतार्थव्यतिरिका न समस्तीत्येवंदिशा सर्वेषामप्यवयविनां परमाणुपुञ्जस्वरूप एव पर्यवसानम् , यदा चावयवयतिरिक्तो नास्त्येवावयवी तदा तद्वाचकतयाऽभिमतस्य पदस्य वाच्यार्थासम्भवाल्लक्षणाऽवश्यकीत्याह- इत्यखण्डवाचकपदस्येति- घट-पटाद्यखण्डावयविस्वरूपवाचकपदस्येत्यर्थः। सखण्डांश एव अवयवसमूह एव अनुभूयमानत्वाऽविशेषेऽप्यखण्डप्रतिः भासस्याभ्युपगमः सखण्डप्रतिभासस्य चापलापः परेण क्रियते चेत् तत्राह- नहीति- अस्य 'अरोत्स्यते' इत्यनेनान्वयः। एका अखण्ड प्रतिभासवती। अन्या सखण्डप्रतिभासवती। उभयप्रतीत्यनुरोधे सखण्डाऽखण्डोभयप्रतीत्यनुरोधे । उभयात्ममेव द्रव्य-पर्यायोभयात्मकमेव। . सखण्डाखण्डोभयस्वरूपमेव वस्त्वित्यत्र सम्मतिकृत्सम्मतिमुपदर्शयति- तदिदमाभिप्रत्योक्तमिति । " सवियप्प० " इति- सविकल्प-निर्विकल्पकमिति पुरुषं यो भणेद् अविकल्पम् । सविकल्पकमेव वा निश्चयनयेन न स निश्चितः समये ॥' इति संस्कृतम् । पुरुषे सवि.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २८३. सखण्डाकारप्रतीतिविषयत्वं सविकल्पत्वम् , अखण्डकारप्रतीतिविषयत्वं च निर्विकल्पत्वम् , ततः प्रमाणमार्गेण सखण्डाखण्डोभयरूपत्वमेव वस्तुनो व्यवस्थितम् , इत्थं चाखण्डैकरूपं ब्रह्म प्रतिपादयन् वेदो निश्चयनयमेवालम्बत इति विचारणीयम्। किञ्च, शुद्धब्रह्मणिः शक्यसम्बन्धरूपा बोध्यसम्बन्धरूपा वा लक्षणापि न सङ्गच्छते, ताविकेऽर्थेऽनिर्वचनीयसंसर्गस्य युक्त्यसहत्वात् , न च देवदत्त
कल्पत्व-निर्विकल्पत्वे के? इत्यपेक्षायां क्रमेण तदुभयं निर्वक्तिसखण्डेति-पुरुषस्येव सर्वस्यापि वस्तुनः सखण्डा-ऽखण्डोभयाकारप्रतीतिविषयत्वात् सविकल्पत्व-निर्विकल्पत्वे बोध्ये। उपसंहरति -तत इति-द्रव्यनयादेशादखण्डत्वं पर्यायनयादेशात् सखण्डत्वमित्यत इत्यर्थः। प्रमाणमार्गेण द्रव्य-पर्यायोभयनयावलम्बिप्रमाणप्रभवविचारेण । यदा च नयद्वयावलम्बनेन सर्वस्य वस्तुनः सखण्डा-खण्डोभयस्वरूपत्वव्यवस्थितौ ब्रह्मणोऽपि सखण्डा-ऽखण्डोभयरूपत्वमेव युक्तम् , एवमप्यखण्डैकरूपत्वं ब्रह्मणः प्रतिपादयन् वेदः केवलनिश्चयनयावलम्व्येवे. त्याह- इत्थं चेति-वस्तुमात्रस्योक्तदिशोभयरूपत्वव्यवस्थितौ चेत्यर्थः। शुद्धब्रह्मणि लक्षणायाः सम्भवे सति तया महावाक्याच्छुद्धब्रह्मविषयकनिर्विकल्पकज्ञानं सम्भवेदपि, सैव तु तत्र न सम्भवतीत्याहकिश्चेति । लक्षणाऽसम्भवे हेतुमुपदर्शयति- तात्त्विकेऽर्थ इति-शुद्धे ब्रह्मणीत्यर्थः, वाक्यघटकैकपदस्य लक्षणा पदान्तरं तात्पर्यग्राहकमिति स्वीकृत्य वाक्येऽपि शक्तिरिति मतमवलम्ब्य वा शक्यसम्बन्धरूपा लक्षणा भवेत् तत्र शक्यस्य परोक्षत्वादिविशिष्ट-- चैतन्यस्य प्रत्यक्षत्वादिविशिष्टचैतन्यस्य वा शुद्धब्रह्मभिन्नतत्वादनिर्वचनीयस्य सम्बन्धोऽप्यनिर्वचनीय इति तस्य शुद्धे ब्रह्मणि युक्त्यसहत्वात् सदसतोः संसर्गासम्भवाद्, असतः संसर्गस्य सत्यसम्भवाच्च, एवं तात्पर्यग्राहकत्वमगतिकगति
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
व्यक्ताविवाऽखण्डब्रह्मणि तात्पर्यसम्बन्धोऽपि पदानां सङ्गच्छते, तथानधिगतेऽर्थे तात्पर्यानुपपत्तेः, तात्पर्यात्तथाधिगमे चान्योऽन्याश्रयः, प्रत्यक्षादखण्डानुभवस्त्वनुभवकलहग्रस्त इति न किञ्चिदेतत्, तस्मात् ' तत् त्वमसि' इतिवाक्यं केवलज्ञानादिपरिणतिविशिष्टपर मात्मरूपतत्पदार्थेन सह सम्यग्दर्शनादिपरिणतिविशिष्टान्तरात्म
त्वाद् वैयर्थ्यकल्पमेवेति नैकस्य पदस्य लक्षणा, वाक्यस्य तु पदशक्त्यैवोपस्थितयोः पदार्थयोराकाङ्क्षाबलादन्वय बोधोपपत्तेः शक्तिः नभ्युपगम्यत इति शक्याऽप्रसिद्धया वाक्यस्य शक्यसम्बन्धरूपा लक्षणा न सम्भवतीति बोध्यसम्बन्धरूपैव लक्षणेति द्वितीयपक्षे वोध्यस्यानिर्वचनीयार्थस्य संसर्गोऽनिर्वचनीय इति तस्य शुद्धब्रह्मणि युक्त्यसद्दत्वादित्यर्थः । देवदत्तव्यक्तरनिर्वचनीयत्वे पदानामनिर्वचनीयानां तात्पर्यलक्षणसम्बन्धोऽप्यनिर्वचनीय इति तद्बलात् 'सोऽयं देवदत्तः' इति वाक्यादखण्डदेवदत्तव्यक्तिबोधस्य सम्भवेऽपि अखण्डब्रह्मणि पदानां तात्पर्य सम्बन्धोऽनिर्वचनीयो न सम्भवतीति न तद्रलादखण्डब्रह्मबोधः सम्भवतीत्याह- न चेति - अस्य 'सङ्गच्छते ' इत्यनेनान्वयः । ' तत् त्वमसि' इति वाक्यस्याऽखण्डब्रह्मणि तात्पर्यम्, 'तत् त्वमसि' इति वाक्यमखण्डब्रह्मबोधेच्छयोच्चरितमित्याकारकं तात्पर्यज्ञानमप्यनधिगतब्रह्मणि न सम्भवति, तात्पर्यतश्च ब्रह्माधिगमः, अधिगते च ब्रह्मणि तात्पर्यमित्युपगमश्चान्योऽन्याश्रयादेवोपगन्तुमशक्य इत्याह- तथेति । निर्विकल्पक प्रत्यक्षस्वरूपमेव ब्रह्मज्ञानम्, तद्विषये च ब्रह्मणि पदानां तात्पर्यतो ब्रह्मज्ञानमित्युपगमस्तु यदि वादिप्रतिवादिनां सर्वेषां ब्रह्मनिर्विकल्पक प्रत्यक्षमनुभवसिद्धं भवेत् तदोपपद्येताऽपि तदेव तु विवादग्रस्तम्, तत्राऽविप्रतिपत्तौ च तत एव सिद्धं ब्रह्मेति किं तदर्थं महावाक्योपन्यासेनेत्याह- प्रत्यक्षादिति । स्वमते 'तत् त्वमसि' इति वाक्यार्थसङ्गमनप्रकारमुपदर्शयति
"
·
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २८५ रूपत्वंपदार्थस्य भेदाऽभेदतात्पर्येण समाधेयं सम्यग्दृष्टिभिः, इत्थमेवजीवात्मपरमात्मसमापत्तिसम्भवात्।
"पुरुष एवेदं सर्वम् " [नृसिंहपूर्वतापिन्युनिषद्, ५, १] इत्यादीनि च वेदान्तवाक्यानि पुरुषस्तुतिपराणि, जात्यादिमदत्यागहेतोरद्वैतभावनाफलानि द्रष्टव्यानि, अन्यथा "द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये [त्रिपुरा
तस्मादिति । इत्थमेव केवलज्ञानादिपरिणतिविशिष्टपरमात्मरूपतत्पदार्थसम्यग्दर्शनादिपरिणतिविशिष्टत्वंपदार्थयोर्भेदा-ऽभेदसंसर्गेण वैशिष्ट्याऽवगमत पव। जीवात्मेति- जीवात्मनः परमात्मनि भिन्नाभिन्नतयाऽवस्थानलक्षणजीवात्म परमात्मसमापत्तिसम्भवादित्यर्थः, यद्यपि जीवात्मैव केवलज्ञानावाप्तितः परमात्मा भवति, न तु जीवात्मतः परमात्माऽन्यमत इव सिद्धान्ते स्वरूपत एव भिन्नः, तथाप्युक्तसमापत्तित उत्तरकाले तद्रूपता, पूर्व तु तदात्मना भावनया तथावस्थानमेवेति बोध्यम् ॥
ननु यदि न परमार्थतो ब्रह्माऽद्वैतं 'तत् त्वमसि' इत्यादि. वाक्याभिप्रेतं तईि “पुरुष एवेदं सर्वम्" इत्यादीनां सर्वस्य वस्तुनः पुरुषाऽभेदप्रतिपादकानां वाक्यानां का गतिरित्यत आह"पुरुष एवेदं सर्वम्" इत्यादी नीति। पुरुषस्तुत्या किं प्रयोजनं सेत्स्यतीत्यपेक्षायामाह- जात्यादीति- अद्वैतभावनया जात्यादिमदत्यागो भवतीत्येतदर्थ पुरुषः सर्वात्मत्वेन रूपेण स्तूयत इत्यर्थः। यद्युक्तवाक्यानां न पुरुषस्तुतिपरत्वं किन्तु पुरुषाद्वैतरूपमुख्यार्थत्वमेव, तर्हि पुरुषद्वैतप्रतिपादकश्रुतिसहस्रविरोधः प्रसज्यत इत्याह- अन्यथेति"पुरुष एवेदं सर्वम्" इत्यादिवाक्यानां पुरुषस्तुतिपरत्वाभावे इत्यर्थः, तथा च द्वैतप्रतिपादकश्रुतिसहस्त्रविरोधापत्तिभिया कतिप्रयाऽद्वैतप्रतिपादकवाक्यानां मुख्यार्थत्यागेन पुरुषस्तुतिपरत्वमेव
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् तापिन्युपनिषद् , ४, १७] परं चापरं च" इत्यादिद्वैतप्रतिपादकश्रुतिसहस्रविरोधप्रसङ्गात् । वेदवाक्यानि हि कानिचिद् विधिपराणि, कानिचिदर्थवादपराणि,कानिचित् त्वनुवादपराणि । तत्र "अत्राग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकामः" [मैत्रायण्युपनिषद् , ६, ३६ ] इत्यादीनि विधि पराणि, अर्थवादस्तु स्तुति-निन्दाभेदाद् द्विधा, तत्र “एकया पूर्णा हुत्या सर्वान् कामानवाप्नोति" इत्यादिः स्तुत्यर्थवादः, विधित्वे शेषाग्निहोत्राद्यनुष्ठानवैयर्थ्यांपत्तेः। “एष वः प्रथमो यज्ञो योऽनिष्टोमः, युक्तमिति भावः। उक्तवाक्यानां स्तुतिपरत्वोपपादनाय वेदवाक्या नामनेकप्रकारत्वमुपदर्शयति- वेदवाक्यानि हीति । हि यतः। तत्र विध्यर्थवादाऽनुवादपरेषु मध्ये। विधिपरवाक्यानि दर्शयति- अत्राग्निहोत्रमिति- “अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकामः" इत्येव विधिवाक्यम्, अथवाऽन्यत्रापि विधिपराणि वाक्यानि भवन्तीति वेदे विधिवाक्यो. पदर्शनं क्रियत इत्यवगतये विधिवाक्यबहिर्भूतमेव 'अत्र' इति, वेदे इत्यर्थः, प्रमाणान्तराऽप्रतिपादितोऽर्थों विधिः, तत्पराणि तदर्थकानि, तदुक्तम्• “विधिरत्यन्तमप्राप्तौ, नियमः पाक्षिके सति । " तत्र चान्यत्र च प्राप्तो, परिसंख्येति गीयते" ॥१॥ - एतेन अपूर्वविधिनियमविधिः परिसङ्ख्याविधिरित्येवं विधिस्त्रिधेति, एवमुत्पत्तिविध्यधिकारविध्यादिभेदा विधेर्मीमांसातोऽवसेयाः। अर्थवादवाक्यं विभज्योपदर्शयति- अर्थवादस्त्विति । तत्र स्तुतिनिन्दाभेदेन द्विविधयोरर्थवादयोर्मध्ये। “एकया०" इत्यादेविधिपरत्वमेवाङ्गीक्रियतां किमिति स्तुत्यर्थवादत्वमुररीक्रियते ? इत्यपेक्षा. यामाह-विधित्व इति-एकपूर्णाहुतिरूपक्रियात एव सर्वकामाप्तौ अग्नि होत्राद्यनुष्ठानं विफलमेव प्रसज्येत, तत्फलरूपस्याप्येकाहुतिक्रियात पव निष्पत्तरित्यर्थः। निन्दार्थवादमुदाहरति-:" एष 4:०' इति
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[२८७ योऽनेनानिष्ट्वाऽन्येन यजते स गर्तमभ्यपतेत्" एष पशुमेधादीनां प्रथमकरणनिन्दार्थवादः। “द्वादश मासासंवत्सरः" [सहवा० उ०१२] अग्निरुष्णः, “अग्निहिमस्य भेषजम्" [तैत्तिरीयसंहिता, ७, ४, १८] इत्यादीनि वाक्यान्यनुवादप्रधानानि, लोकप्रसिद्धस्यैवार्थस्य तेष्वनुवादादिति, तस्मादद्वैतपराणि वेदवचनानि स्तुत्यर्थवादप्रधानानि द्रष्टव्यानीति महाभाष्यवृत्ती व्यवस्थितम्। . अत एव विधिशेषत्वाद् वेदान्तानां स्वाथै न प्रामाण्यमिति मीमांसका अपि सङ्गिरन्ते । न च विधिशेषत्वमेषामसिद्धम् ? अर्थवादाधिकरणन्यायेन तत्सिद्धः। न च स्वतः प्रयोजनवदाप्रतिपादयोऽग्निष्टोमाख्यो यज्ञ एष, वः युष्माकम् , यज्ञेषु मध्ये प्रथमो यज्ञः, यो याजकः पुरुषः, अनेनाग्निष्टोमेन, अनिष्ट्वा अग्निष्टोममकृत्वेति यावत्, अन्येन अग्निष्टोमातिरिक्तन यजते, स याजकः, गर्त नरकम् , अभ्यपतेत बजेदित्यर्थः। एष “एष वः०" इत्यादिरनन्तरोको वेदः। अनुवादपरवेदवाक्यमुदाहरति- द्वादश मासा इति। कथमनुवादप्रधानत्वमित्यपेक्षायामाह- लोकप्रसिद्धस्यैवेति। तेषु “द्वादशमासा" इत्यादिवाक्येषु। यदर्थमयं वेदवाक्यविभाग उक्तस्तदुपसंहरणेन दर्शयति- तस्मादिति। तमिममर्थ प्रमाणीकर्तुमाह- महाभाष्यवृत्ताविति । अत एव अद्वैतपरवेदवाक्यानां स्तुत्यर्थवादप्रधानत्वादेव। विधिशेषत्वात् 'फलवत्सन्निधौ श्रूयमाणमफलं तदङ्गं भवति' इति न्यायेन फलवदुपासनादिविध्यङ्गत्वात्। ननु विधिशेषत्वमेव वेदान्तानामसिद्धमित्याशङ्का प्रतिक्षिपतिन चेति । एषां वेदान्तानाम् । निषेधे हेतुमाह- अर्थवादेति- अर्थवादस्वरूपावबोधकं प्रकरणमर्थवादाधिकरणं तत्रोपदर्शिता युक्तिरर्थवादाधिकरणन्यायः, तेनेत्यर्थः। तसिद्धेः वेदान्तानां विधिशेषत्वसिद्धः।
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
कानां " वायुर्वै क्षेपिष्ठा०" [ तैत्तिरीय संहिता, २, १, १ ] इत्येवमादीनां स्वाध्याय विधिग्रहणान्यथानुपपच्या प्रयोजनवदर्थपरत्वे कल्पनीये शब्दभावनेतिकर्तव्यतांश साकाङ्क्षस्य विधेः सम्प्रदानभूतदेवतास्तुतिद्वारेण तदंशपूरकत्वात्, नष्टाऽश्व दग्धरथन्यायेन तदुभयैकवाक्यतेति सत्र निर्णीतत्वात्, वेदान्तवाक्यानां च परमानन्दप्राप्तिरूपप्रयोजनवद्ब्रह्मार्थप्रतिपादकानां निराकाङ्क्षन्तया वैपम्येन न शेषत्वसम्भावनेति वाच्यम् ; कर्मविधीनां वेदान्तानां च विषयविप्रतिषेधेनान्यतरशेषत्वधौव्ये प्रत्यक्षादिवाधितविषयतया वेदान्तानामेव शेषत्वौचित्यात् ।
।
'न च' इत्यस्य ' वाच्यम्' इति परेण योगः, " वायुर्वै क्षेपिष्ठा देवता" इत्यादीनि वायुदेवता प्रशंसा पराणि, न चः वायुदेवताप्रशंसा स्वतः प्रयोजनं सुख-दुःखभावान्यतर रूपत्वाभावादिति, "स्वाध्यायोऽध्येतव्यः " इति विधिश्वाविशेषेण सम्पूर्णवेदरूपस्वाध्यायाध्ययनस्य कर्तव्यत्वमनुशास्ति, तथा च स्वतः प्रयोजनवदर्थाप्रतिपादकानां तेषां यदि प्रयोजनवदर्थपरत्वं न भवेन्न भवेदेव " स्वाध्यायोऽध्येतव्यः " इति विधिना ग्रहणम्, अतस्तेषां प्रयोजनवदर्थपरत्वे कल्पनीये सति " वायव्यं श्वेतं छागमालभेत पशुकामः " इति श्रुत्या बोधितस्य वायुदेवताकश्वेत च्छागालम्भनलक्षणयागेन पशुं भावयेदित्यस्योक्तयागप्रयत्नलक्षणार्थी भावनायाः कर्मकरण- कर्तव्यताकाङ्गात्रयं 'किं भादयेत् ? केन भावयेत् ? कथं भावयेद् ?' इत्येवंरूपं यत् समस्ति, तत्र किं भावयेत् ? इत्याकाङ्क्षा 'पशुं भावयेत्' इत्यनेन शाम्यति, केन भावयेत् ? इत्याकाङ्क्षा 'उक्तयागेन भावयेत्' इत्यनेन शाम्यति, कथं भावयेत् ? इत्येवमितिकर्तव्यताकाङ्क्षा 'याभिः क्रियाभिरुकयागस्वरूपनिष्पत्तिस्ताभिरुपकृत्य भावयेद' इत्यनेन शाम्यति; शाब्दी भावना तु प्रेरणारूपा लौकिकविधिवाक्यस्थले प्रयोज्यपुरुष
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[२८९ "तमेवं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिपन्ति यज्ञेन दानेन" इत्यादिश्रुतेः कर्मविधीनामेवान्तःकरणशुद्धिद्वारा विविदिषार्थतया शेषत्वमिति प्रयत्नविषयिणी प्रयोजकपुरुषगताऽपि अपौरुषेयतयाऽभ्युपगते वेदे तत्कर्तृभावाच्छब्दगतैवेत्यत एव सा शाब्दीभावनेति व्यपदिश्यते, तस्याः किं भावयेत् ? इति कर्माकाङ्क्षा 'उक्तयोगविधेयकयत्नं भावयेद्' इत्यनेनोपशाम्यति, केन यत्नं भावयेद् ? इति करणाकाङ्क्षा विधिज्ञानत एव यत्ननिष्पत्तिरिति 'विधिज्ञानेन यत्नं भावयेद्' इत्यनेन शाम्यति, कथमुक्तयागविधेयकयत्नं भावयेत्? इति कथम्भावाकाङ्क्षा तु सम्प्रदानीभूतवायुदेवतास्तुतितो वायुदेवो यतः प्रशस्तस्ततो वायुदेवतोद्देश्यकोत्तयागविधेयकयत्नो मया कर्तव्य इत्येवंप्राशस्त्यज्ञानतः प्ररोचितो यत्नमातिष्टतीति प्राशस्त्यज्ञानेनोपशाम्यतीति भवति शब्दभावनेतिकर्तव्यतांशसाकाङ्क्षस्य विधेः सम्प्र. दानभूतवायुदेवतास्तुतिद्वारेणेतिकतव्यताकाङ्कानिवर्तकत्वेनेति कर्तव्यतांशपूरकत्वात् , यथैकस्याश्वो नष्टो रथो विद्यते, अपरस्याश्वः समस्ति रथो दग्धः, यस्य रथो दग्धः स रथमिच्छति, यस्याश्वो नष्टः सोऽश्चमिच्छतीत्युभयाकाङ्क्षा परस्परं रथा-ऽश्वसंयोजनादश्वसंयुक्तरथेन ग्रामगमनादिलक्षणं फलमुभावप्याप्नुत इत्युभयाकाङ्क्षया फलावाप्तिर्नष्टाश्वः-दग्धरथन्यायः, तेन प्रकृतेऽपि “पशुकामो वायव्यं श्वेतं छागमालमेत' इत्यत्र फलसद्भावादितिकर्तव्यताकाङ्क्षा, "वायुर्वै क्षेपिष्टा देवता' इत्यत्र फलाऽश्रवणात् फलाकाङ्क्षा, इत्युभयाकाङ्क्षारूपप्रकरणतस्तदुभयस्यैकवाक्यतेत्यर्थवादाधिकरणे निर्णीतत्वाद् भवतु “वायुर्वै क्षेपिष्टा देवता' इत्याद्यर्थवादानां 'पशुकामो वायव्यं श्वेतं छागमालभेत' इति विधिवाक्यशेषत्वम्, "तत् त्वमसि' इत्यादि. वेदान्तवाक्यानां च परमानन्दप्राप्तिरूपमोक्षलक्षणफलद्रह्मार्थप्रतिप्रादकानां स्वतः प्रयोजनवदर्थप्रतिपादकत्वेन फलाकाङ्क्षारहितत्वेनान्यार्थवादतो विलक्षणत्वेन न विध्यङ्गत्वसम्भावनेत्यर्थः। प्रतिक्षेपहेतु
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०]
[ तत्त्वबोधिनीक्वृितिविभूषितम् कश्चित् , तन्म-तत्र यज्ञपदेन " यज्ञानां जपयज्ञोऽहम् " [गीता, १०, २५] इति वचनाद् गायत्रीजपादेरेव निरवद्यस्य ग्रहणात्, हिंसास्मकयागेषु मुमुक्षोरनधिकारात, प्रतिपदोक्तफलत्यागेन विविदिषार्थतया सावधकर्मणोऽप्यधिकाराभ्युपगमे मुमुक्षोः “ श्येनेनाऽभिचरन् यजेत" इत्यादिश्रुतेः श्येनयागादावष्यधिकारप्रसङ्गादित्यादि सांख्याचार्यैरेव निर्णीतमिति किमिति प्रसक्वानुप्रसक्या ।
मुपन्यस्यति-कर्मविधीनामिति । विषयविप्रतिषेधेनेति-कर्मविधीनां स्वर्गादिफल-तत्साधनयागादि-फलकामपुरुषादिकं द्वैतं विषयः, वेदान्तानां चाद्वैतं ब्रह्म विषय इत्येवं विरुद्धविषयत्वेनेत्यर्थः । द्वैतमद्वेतं च वस्तु न सम्भवति, ततो यदि द्वैतं नास्त्यद्वैतम् , यदि तन्नास्ति द्वैतमित्येकस्य मुख्यार्थो बाधित इत्यन्यार्थे तात्पर्यस्यावश्यकत्वेन मुख्यावाधितार्थकस्यान्यस्य प्राधान्येन तदङ्गत्वमेवान्यार्थपरस्येति वेदान्तानामेव द्वैतावगाहिप्रत्यक्षादिप्रमाणवाधितमुख्यार्थकत्वेनान्यार्थपराणां कर्मविधिशेषत्वस्य न्याय्यत्वादित्याह- अन्यतरशेषध्रौव्य इति । वेदान्त्येक देशिनो मतमाशङ्कय प्रतिक्षिपति- तमेवमिति । तत्र "तमेव०" इत्यादिश्रुतौ। यागादेरेव यज्ञपदेन कुतो न ग्रहणमित्याकाङ्क्षायामाह- हिंसास्मकयागेष्विति । येन वाक्येन यागादिकं कर्तव्यत्वेनोपदिश्यते तत्र स्वर्गादिफलमुरदिश्यत एव, तत्प्रतिनियतस्वर्गादिफलं परित्यज्य विविदिषार्थतया हिंसात्मकत्वेन सावद्यस्यापि यागादेः कर्तव्यत्वेन मुमुक्षोस्तत्कामनालक्षणाधिकारस्याभ्युपगमे श्येनयागाद्यधिकारित्व मपि तस्य प्रसज्येतेत्याह- प्रतिपदो कफलत्यागेनेति । वेदान्त्येकदेशिनं प्रत्ययं दोषो नास्माकमेवानुमतः, किन्तु साङ्ख्यावार्याणामपि श्रुत्यनुयायिनामित्यावेदनायोक्तम्- साङ्ख्याचार्यैरेवेति । विस्तार्थिना विस्तरतस्तद्विषयावगमाभिलाषिणा। एतद्विषये वेदान्तानामेव विधिशेषत्वम्, न तु विधीनां वेदान्तशेषत्वमित्युपक्रान्तविषये ॥
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[२९१. विस्तरार्थिना वैतद्विषयेऽस्मत्कृतस्याद्वादकल्पलता द्रष्टश्या ॥
सङ्ग्रहनयविचारः सम्पूर्णः॥ दर्शितेयं यथाशास्त्रं, सङ्ग्रहस्य नयस्य दिग् । वेदान्तदृष्टा(राद्धान्तहेतुर्यशोविजयवाचकैः ॥२॥
व्यवहरणं व्यवहारः, व्यवहरतीति वा व्यवहारः, विशेषतोऽवहियते निराक्रियते सामान्यमनेनेति वा व्यवहारः। अयमुपचारबहुलो लोकव्यवहारपर:-"वच्चइ विणिच्छयत्थं, ववहारो सबदधेसु"
सहनयविचारमुपसंहरति- दर्शितेयमिति- वेदान्तराद्धान्तहेतुः सङ्ग्रहस्य नयस्येयं दिक्, यथाशास्त्रं यशोविजयवाचकेदर्शितेति सम्बन्धः, व्यक्तमदः॥ गूढार्थावेदनार्था भवति च विवृतिर्मन्दशिष्यावगत्यै,
नो वाकाठिन्ययोगे सति तत इह नो ताहशो वाग्विलासः। इत्थं सम्यग् विचार्याऽणुमतिरपि मितां चेह लावण्यसूरियाख्यामाख्यातवान् यद्भवतु ननु ततः सङ्ग्रहस्यावबोधः॥
इति सङ्गहनविचारव्याख्या ॥
अथ व्यवहारनयनिरूपणम्व्यवहारनयं निरूपयति- व्यवहरणमिति- एषा निरुक्तिर्भावे, व्यव. हरतीति कर्तरि । करणव्युत्पत्तिमवलम्ब्याह- विशेषत इति-पतव्युत्पत्त्या 'विशेषाभ्युपगमेन सामान्यनिराकरणपरोऽभ्युपगमपरो व्यवहारः' इति व्यवहारनयलक्षगं दर्शितं भवति । एतावता सङ्ग्रहात् सामान्याभ्युपगमपराद तन्निराकरणपरस्यास्य वैलक्षण्येऽवधृतेऽप्यन्यद् वैलक्षण्यप्रयोजकमाह- अयमिति-व्यवहारनय इत्यर्थः। उपचारबहुल इतिउपचारबाहुल्यं चास्य "दह्यते गिरिरध्वाऽसौ याति स्रवति कुण्डिका
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् त्ति [विशेषावश्यक-नि० गाथा २१८३] सूत्रम् , व्यवहारः सर्वद्रव्येषु विचार्य विशेषानेव सत्त्वेन व्यवस्थापयतीत्येतदर्थः, इत्थं ह्यसौ विचारयति-ननु सदिति यदुच्यते तद् घट-पटादिविशेषेभ्यः किमन्यनाम ?, वार्तामात्रप्रसिद्ध सामान्यमनुपलम्भान्नास्त्येव । ननु इत्यादिरुपचारोऽस्मिन् बाहुल्येनोपलभ्यते" ॥ [नयोपदेशश्लो० २६] इतिपद्यावसेयम् । .. उक्तपद्यस्य चेत्थं व्याख्यानम्- दह्यत इति- असौ गिरिदह्यते, अत्र गिरिपदस्य गिरिस्थतृणादौ लक्षणा, भूयोदग्धत्वप्रतीतिः प्रयो. जनम् । 'असावध्या याति' इत्यत्राध्वपदस्य अध्वनि गच्छति पुरुषसमुदाये लक्षणा, नैरन्तर्यप्रतीतिः प्रयोजनम् । 'कुण्डिका स्रवति' इत्यत्र कुण्डिकापदस्य कुण्डिकास्थजले लक्षणा, अनिविडत्वप्रतीतिः प्रयोजनम् , सर्वत्रोद्देश्यप्रतीतिलक्ष्यार्थे मुख्यार्थाभेदाध्यवसायात्मकव्यञ्जनामहिम्ना वेति विवेचितमन्यत्र, इत्यादिरुपचारो गौणः, अस्मिन्-व्यवहारनये, बाहुल्येन इतरनयापेक्षया भूम्ना, उपलभ्यते इति । लोकव्यवहारपर इति- यथैव यो लोके व्यवहियते तथैव तमभ्यु. पैतीति लोकव्यवहारपरः, यथा- निश्चयतः पञ्चवर्णेऽपि भृङ्गे लोके 'कृष्णो भ्रमरः' इत्येव व्यवह्रियते, अयमपि कृष्णत्वेन भ्रमरमुपगच्छतीति । व्यवहारस्वरूपप्ररूपकं सूत्रं दर्शयति- “ वच्चइ०" इति। "ब्रजति विनिश्चयार्थ व्यवहारः सर्वद्रव्येषु” इति संस्कृतम् । सूत्रार्थ दर्शयति- व्यवहार इति । 'विचार्य' इति यदुक्तं तदेव भावयति- इत्थनिति- अनन्तरवक्ष्यमाणप्रकारेणेत्यर्थः। हि यतः । असौ व्यवहारः। व्यवहारस्य विचारमुल्लिखति- नन्वित्यादिना। सदिति यदुच्यते सदित्येवंस्वरूपशव्देन यत् सत्तालक्षणं महासामान्यं प्रति. पाद्यते, तत् सत्तासामान्यम , घट-पटादिविशेषेभ्यः, अन्यत्-मिन्नम् , कि नाम-न किश्चित् , घट-पटादयो विशेषा एव सदितिप्रतीतिव्यवहारविषयाः, तेभ्योऽतिरिक्तं सत् सामान्यं नास्त्येवेत्यर्थः।
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २९३ अनुपलम्भमात्रं नाऽभावग्राहकम् , आकाशादावतिप्रसङ्गात् , किन्तु योग्यानुपलम्भस्तथा, योग्यत्वं च प्रतियोगि-तद्वयाप्येतरयावत्प्रतियोग्युपलम्भकसमवधानम् , तच्चान नास्त्येव सामान्यग्राहकद्रव्योवार्तामात्रप्रसिद्धं सत्सदितिवचनमात्रप्रसिद्ध सामान्यम् । अनुपलम्भानास्त्येव यदि विशेषेभ्यो व्यतिरिक्तं सामान्यं स्यात् तर्हि विशेषेभ्यो व्यतिरेकेणोपलभ्येत, यद् यतो व्यतिरिक्तं तत् ततो व्यतिरेकेणोपलभ्यते, यथा-पटादिकं घटादितो व्यतिरेकेण, अनुपलम्भनाच नास्त्येव सामान्यमित्यर्थः। अत्र परः शङ्कते - नन्विति। आकाशादावतिप्रसङ्गादितिआकाशादेरप्यनुपलम्भादभावः प्रसज्येतेत्यर्थः। किन्विति- यद्यनुपलम्भमाचं नाऽभावग्राहकं तर्हि कीदृशोऽनुपलम्भोऽभावग्राहक इति? तत्राह• योग्येति । तथा अभावग्राहकः। अनुपलम्भे योग्यत्वं किमित्यपेक्षायामाह-योग्यत्वं चेति। प्रतियोगीति-प्रतियोगि-प्रतियोगिव्याप्यभिन्ना यावन्तः प्रतियोग्युपलम्भकास्तेषां समक्वानं योग्यत्वमित्यर्थः, एतत्सङ्गमना चेत्थम्-यत्राऽऽलोकादिकं चाक्षुषप्रत्यक्षजनकं विद्यते तत्र घटाभावप्रतियोगिघट तद्याव्यघटचक्षुः-संयोग-तद्गतमहत्त्वोद्भूतरूपादिव्यतिरिक्तयावद्धटोपलम्भकसमवधानं समस्ति तत्र यदि घटो भवेत् तदा तदुपलम्भः स्यादेवेति तादृशसमवधानविशिष्टघटानुपल. म्भस्य घटामावव्याप्यत्वेन तत्सत्त्वेऽवश्यं घटाभाव इति, अत्र 'प्रतियोगि तयाप्येतर' इति विशेषणानुक्तौ यावत्प्रतियोग्युपलम्भकमध्ये प्रतियोगितद्वयाप्ययोरपि प्रवेशात् तत्समवधाने प्रतियोग्युपलम्भ एव, न तु तदनुपलम्भ इति तादृशसमवधानविशिष्टप्रतिग्यपनुपलम्भस्याप्रसिद्धिरेवेत्यतस्तदुपादानमिति । तच्च निरुक्तयोग्यत्वं च । अत्र सामान्योपलम्भे । द्रव्योपयोगे सति सामान्योपलम्भो भवति यदा द्रव्योपयोगो नास्ति तदा सदपि सामान्य नोपलभ्यत इति तत्कालीनसामान्यानुपलम्भो न प्रतियोगितद्वयाप्येतरयावत्प्रतियोग्युपलम्भकसमवहित इति योग्यानुपलम्भाभा
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् पयोगाभावात् , तत्सत्त्वे च सामान्यानुपलम्भस्यैवासिद्धेरिति चेत् ! न-जलाहरण-व्रणपिण्डीप्रदानादिव्यवहारस्य घट-निम्बपत्रादिविशेषरेव क्रियमाणस्य दर्शनेन सामान्यस्य व्यवहाराऽनिर्वाहकत्वेन द्रव्योपयोगेन तद्हेऽपि तस्य दोषजन्यज्ञानतया भ्रमत्वेन ततो वस्त्वसिद्धेः। एतेन यदुच्यते सत्रहवादिना
" यथा कटकशब्दार्थः, पृथक्त्वार्हो न काश्चनात् । न हेम कटकात् तद्वजगच्छब्दार्थताऽवरे॥ १॥[], इति।" तदपास्तम् , अत्र हि 'न हेम कटकाद्' इति-हेम कटकात्
वान सामान्याभावसिद्धिरित्याह - सामान्यग्राहकेति। तत्सत्त्वे च द्रव्यो. पयोगसत्त्वे च । व्यवहारनय उक्ताशङ्कां प्रतिक्षिपति- नेति । विशेषेभ्य एव प्रतिनियतेभ्यः प्रतिनियतानामर्थक्रियाणां दर्शनेन विशेषा एव व्यवहारनिर्वाहकत्वात् सन्तः, सामान्यात् तु नार्थक्रिया काचिद् दृश्यत इति व्यवहारानिर्वाहकत्वादसदेव सामान्यमिति तज्ज्ञानं भ्रम पव, तत्र द्रव्योपयोगो दोषविधयेव कारणमिति दोषजन्यभ्रमात् सामान्यात्मकवस्त्वसिद्धरित्याह- जलाहरणेति । तद्प्रहेऽपि सामान्यज्ञाने ऽपि । तस्य सामान्यज्ञानस्य । ततः भ्रमात्मकसामान्यज्ञानात् । वस्त्वसिद्धेः सामान्यरूपवस्तुनोऽसिद्धः । एतेन' इत्यस्य — अपास्तम्' इत्यनेना. न्वयः। सङ्ग्रहवादिवक्तव्यमेवोपदर्शयति- यथेत्यादिपद्येन- यथा काञ्च नात् पृथक्त्वार्हो न कटकशब्दार्थः, किन्तु काञ्चनमेवानुगामिस्वरूप सत्यमिति तदात्मक एव कटकशब्दार्थः, तद्वत् कटकान्न पृथक्त्वाह हेम न, 'द्वौ नौ प्रकृतमर्थ गमयतः' इति वचनाद् हेम कटकात् पृथकहिमेव, न विद्यते वरमनुगतं यस्मात् तदवरं सत्सा. मान्यम् , तस्मिन्, जगच्छब्दार्थता सर्वशब्दवाच्यता, सर्वस्य वस्तुनः सत्साम्यरूपत्वात् तद्वयतिरिक्तवस्तुनोऽभावात् सत्सामान्यमेव शब्द
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[२९५ पृथक्त्वाह नेति नेत्यर्थः, स चायुक्तः-हेमसामान्यस्य यावत्कटकाऽङ्गदादिविशेषपार्थक्याऽसिद्धेः, शाखादियावदवयवभिन्नवृक्षायूचंतासामान्यस्येव यावद्व्यक्तिभिन्नतिर्यक्सामान्यानुपलब्धेः। यद्वा, उक्तसूत्रस्य, 'अधिकश्चयो निश्चयः, यथा-अधिको दाघो निदाघः, स च निश्चयोऽत्र सामान्यम् , तदभावो विनिश्चयः, तदर्थ व्यवहारनयो व्रजति, सामान्याभावार्थ यतते' इत्यर्थः ।
ननु सामान्य-विशेषात्मके वस्तुनि विशेषं गृह्नता व्यवहारेण सामान्यमपि सम्भृतसामग्रीकतया ग्राह्यमेव सूक्ष्म सूक्ष्मतरपर्यायनय. मात्रवाच्यमित्यर्थः । तृतीयचरणार्थमस्फुटत्वात् सन्दिग्धो मा भूदिति स्पष्टयति- अत्र हीति । अत्र उक्तपद्ये। विशेषाः सामान्यस्वरूपा एव, न तद्वयतिरिक्ताः सन्ति, सामान्यं तु विशेषव्यतिरिक्तं समस्तीति सङ्गहवादिनोऽभिप्रायोऽयुक्त इत्याह- स चायुक्त इति । अयुक्तत्वे व्यवहारनयो हेतुमुपदर्शयति- हेमसामान्यस्येति । अनुपलब्ध्या पार्थक्याऽसिद्धिं व्यवस्थापयति- शाखादीति- अनुपलब्धेर्यथो तालामान्य नास्ति तथाऽनुपलब्धेरेव तिर्यक्सामान्यमपि नास्तीति मुकुलितोऽर्थः। _ "वञ्चइ विणिच्छयत्थं० [पत्र-२९१]" इति सूत्रप्रकारान्तरेण व्याकरोति- यद्धेति।अधिकार्थत्वं निरुपसर्गस्य दृष्टान्ततः स्पष्टयति-यथेति। अन्यत्र निश्चयशब्दस्तदभावाऽप्रकारकतत्प्रकारकशाने रूढ' इत्यत आहअत्रेति-प्रकृतसूत्र इत्यर्थः, प्रकृतसूत्रघटकनिश्चयपदप्रतिपाद्यं सामान्यमिति यावत् । तदभावा सामान्याभावः, वेविरुद्धार्थकत्वस्यापि दृष्टत्वेन सामान्यविरुद्धस्य सामान्याभावस्य विनिश्चशब्दप्रतिपाद्यत्वसम्भवात् तदर्थ सामान्याभावार्थम् ॥ - चनु सामान्य-विशेषोभयात्मके वस्तुनि प्रधानतया विशेषं गृह्णता व्यवहारेण गौणतया सामान्यमपि गृह्यत एवेति कथमस्य सामान्याभावार्थ यत इत्याशङ्कते- नन्विति। सम्भृतसामग्रीकतया सम्पूर्णसामग्री
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् त्यक्तस्यार्थस्य द्रव्यार्थिकविषयत्वात् । तदुक्तं सम्मतौ
" पजवणयवुकंत, वत्थू दवद्वियस्स, वत्तवं (वयणिजं)। जावदविओवओगो,अपच्छिमत्रियप्प-निव्वयणो ।
का०१गा०८]त्ति ॥ अत्र न विद्यते पश्चिमे विकल्प-निर्वचने-सविकर पकधी व्यवहारलक्षणे यत्र स तथा, सङ्ग्रहावसान इति यावत्, ततः परं विकल्पवचनाप्रवृत्तेः, ईदशो यावद् द्रव्योपयोगः प्रवर्तते तावद् द्रव्यार्थिकस्य वचनीयं वस्तु, तच्च पर्यायनयेन, वि-विशेषेण, उद्-ऊर्ध्वम्, क्रान्तमेव-विषयीकृतमेव, पर्यायाऽनाक्रान्तसत्तायां मानाभावादित्येकोऽथः। कतया। सूक्ष्मपर्यायनयो थं विशेषं गृह्णाति तं सूक्ष्मतरपर्यायनयः परित्यज्य ततोऽपि विशेष गृह्णाति, एवं ततोऽपिसूक्ष्मतरपर्यायनयस्तं विशेष परित्यज्य ततोऽपि विशेषं गृह्णाहीत्युत्तरोत्तरविशेषापेक्षया पूर्वपूर्वविशेषस्य सामान्यरूपत्वमिति कृत्वा व्यवहारस्यापि सामान्य ग्राहित्वं पूर्वपूर्वविशेषस्योत्तरोत्तरविशेषानुगततया द्रव्यार्थिकनय. विषयत्वादित्याह- सूक्ष्म-सूक्ष्मतरेति ।
उक्तार्थ प्रमाणीकर्तुं सम्मतिगाथासंवादमुपदर्शयति- तदुक्तं सम्मताविति । "पज्जव० " इति-"पर्यवनयव्युत्क्रान्तं वस्तु द्रव्याथिकस्य वचनीयम् । यावद् द्रव्योपयोगोऽपश्चिमविकल्प निर्वचनः" इति संस्कृतम् । उक्तगाथां व्याख्यानयति- अत्रेति । तथा अपश्चिमविकल्प. निर्वचनः। कथमपश्चिमविकल्प-निर्वचनस्य सङ्ग्रहावसानतेत्यपेक्षाया. माह- ततः परमिति-सङ्ग्रहात् परमित्यर्थः, सङ्ग्रहविषयस्य महासोमान्य. सत्तारूपस्य कस्याप्यपेक्षया विशेषरूपत्वाभावेन सामान्यरूपत्वमेव तस्य, न विशेषरूपत्वमिति तद्विषयो द्रव्यार्थिक एव न पर्यायार्थिक इति सङ्ग्रहावसानत्वमवसेयम्। ईदृर्शः अपश्चिमनिर्विकल्पनिर्वचनः।
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ २९७ यद्वा यद् वस्तु सूक्ष्म सूक्ष्मतर-सूक्ष्मतमादिबुद्धिना पर्यायनयेन स्थूलरूपं त्यजता व्युत्क्रान्तं-गृहीत्वा मुक्तं 'किमिदं मृत्सामान्यं यद् घटादिविशेषान्यबुद्धिविषयीभवेद्' इत्येवमाकारेण यावच्छुक्लरूपतमोऽन्त्यो विशेषस्तावत् तत् सर्व द्रव्यार्थिकस्य वचनीयम् , यतो यावदपश्चिमविकल्प-निर्वचनोऽन्त्यो विशेषस्तावद् द्रव्योपयोगः प्रवर्तत इति द्वितीयोऽर्थः।
इयं व्याख्या “ अन्त्यविशेषमारभ्य महासामान्यपर्यन्तं द्रव्योपयोगः प्रवर्तत इति पूर्वपूर्वद्रव्यार्थिकविषयः पर्यायाथिकविषयोऽपि, यत उत्तरोत्तरस्य पूर्वपूर्वापेक्षयाऽधिकव्यापित्वेन द्रव्यत्वे उत्तरोत्तरापेक्षया पूर्वपूर्वस्याऽल्पव्यापित्वेन विशेषरूपतया पर्यायत्वं सुस्पष्टमेव" इत्यर्थस्यावेदिका, इदानी “पूर्वपूर्वव्यापिस्वरूपापेक्षयोत्तरोत्तराव्यापिस्वरूपस्य पर्यायत्वमुत्तरोत्तरव्यापिस्वरूपापेक्षया पूर्वपूर्वव्यापिस्वरूपस्य द्रव्यत्वमित्यवलम्बनेन पर्यायार्थिकविषयस्य द्रव्यार्थिकविषयत्वमन्त्यविशेषं यावद्" इत्यर्थावेदिकां व्याख्यामुपद. र्शयति- यद्वति। 'यद् वस्तु':इत्यस्य 'गृहीत्वा मुक्तम्' इत्यनेनान्वयः। 'व्युत्क्रान्तम् ' इत्यस्य गृहीत्वा मुक्तमित्यर्थः। केन गृहीत्वा मुक्तमित्याकाङ्ख्या 'पर्यायनयेन' इन्यन्वेति। 'पर्यायनयेन' इत्यस्य यद् विशेषणं 'स्थूलरूपं त्यजता' इति तदुपपादकम्- भूक्ष्म-सूक्ष्मतर-सूक्ष्मतमादिबुद्धिना' इति । 'इदं मृत्सामान्यम्' इत्याकारकबुद्धिना पर्यायनयेन मृत्सामान्यं गृहीतं भवति, 'गृहीत्वा मुक्तम् ' इति यदुच्यते तत् कीदृशाकारेण तेनेत्यपेक्षायामाह- किमिदमिति-किमित्याक्षेपे, तेन 'इत्थम्भूतं मृत्सामान्य नास्त्येव, यद् घटादिविशेषान्यबुद्धिविषयी. भवेद्' इत्येवमाकारेण पर्यायनयेन मुक्तमित्यर्थः। कियत्पर्यन्तं गृहीत्वा मुक्तं भवतीत्यपेक्षायामाह- यावच्छुक्लरूपतम इति- अत्र यावत्सूक्ष्मरूपतमः' इति पाठो युक्तः। द्वितीयव्याख्यानतो निर्गलितमर्थमुप
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८ ]
[ तत्त्वबोधिनीषिवृतिविभूषितम् - अत एव द्रव्य-पर्याय विषयताभ्यां तदितराविषयतया वा न शुद्धजातीयद्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकमावव्यवस्था, किन्तूपसर्जनीकृता न्यार्थ-प्रधानीकृतस्वार्थविषयतयाऽनेकान्तानुप्रवेशादेव, तदुक्तम्-'
" दवडिओ त्ति तम्हा, णस्थि णओ णियमसुद्धजाईओ। ण य पज्जवडिओ णाम, कोइ भयणाइ उ विसेसो" ॥
[सम्मतौ का० १, गा०९] भजना-उपसर्जन प्रधानभावावगाहना, तथा च कथं वस्तुगत्या सामान्यविषयस्य व्यवहारस्य तदभावार्थ यत्न इति दर्शयति- यत इति । अत एव द्रव्यार्थिकविषयस्य पर्यायाथिकविषयत्वं पर्यायार्थिकविषयस्य द्रव्यार्थिकविषयत्वमित्येवमुभयस्यैकत्र समन्वयादेव । द्रव्येति-द्रव्यविषयकः शुद्धजातीयद्रव्यार्थिकः, पर्यायविषयका शुद्धजातीयपर्यायाथिक इत्येवं शुद्धजातीयद्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकभाव. व्यवस्था, वा अथवा द्रव्येतराविषयकःशुद्धजातीयद्रव्यार्थिक-पर्यायेतरा विषयकः शुद्धजातीयपर्याथार्थिक इत्येवमुक्तव्यवस्था न सम्भवतीत्यर्थः। किन्तु तर्हि कथं द्रव्यार्थिक-पर्यायाथिकव्यवस्था ? उपसर्जनीकृतेति-य उपसर्जनतया पर्यायं विषयीकरोति प्रधानतया द्रव्यं च विषयीकरोति स द्रव्यार्थिकः, यश्चोपसर्जनतया द्रव्यं विषयीकरोति प्रधानतया च पर्याय विषयीकरोति सपर्यायार्थिक इत्येवमुपसर्जनीकृतान्यार्थप्रधानीकृतस्वा. र्थविषयतयाऽनेकान्तानुप्रवेशात् कथञ्चिद्व्यार्थिक-कथञ्चित्पर्यायार्थिकभावस्यैव भद्रेत्यर्थः। उक्तार्थे संवादकतया सम्मतिगाथामुपदर्शयति-तदुक्तमिति । “दव्वढिओ त्ति० " इति-"द्रव्यार्थिक इति तस्मानास्ति नयो नियमशुद्धजातीयः। न च पर्यचाथिको नाम कोऽपि भजनया तु विशेषः॥ इति संस्कृतम् । अत्र भजनापदार्थः क इत्यपेक्षायामाहभजनेति- एकस्योपसर्जनभावेनाऽपरस्य प्रधानभावेन याऽवगाहना सा अजनेत्यर्थः। प्रश्नार्थमुपसंहरति- तथा चेति । 'कथम् ' इत्यस्य यत्नः
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यावस्थाप्रकरणम् ]
[ २९६ चेत् ? नहि सार्वजनीनो नयान्तरार्थप्रतिभासो नयान्तरेण बाध्यते, किन्तु तदप्रामाण्यं विषयीक्रियत इति ज्ञानप्रामाण्यसंशयादर्थसंशय इव तदप्रामाण्यनिश्चयात् तदर्थाभावनिश्चय इति सामान्यनयाप्रामाण्यनिश्चयप्रयुक्ततदभावनिश्चयत्वमेव तदभावार्थयत्नपरत्वमिति न कोऽपि दोषः । तदिदमुक्तं महावादिना
“दवट्ठियवत्तवं, अवत्थु णियमेण होइ पजाए [पञ्जवणयस्स]| तह पञववत्थुमवत्थुमेव दवट्टियणयस्स ॥
[सम्मतौ का०१,गा०१०]
इत्यनेनान्वयः। तदभावार्थ सामान्याभावार्थम् । समाधत्ते- नहींति-अस्य 'बाध्यते' इत्यनेनान्वयः। सार्वजनीनः सर्वजनसिद्धः। यदि नयान्त. रार्थप्रतिभासो नयान्तरेण न बाध्यते तर्हि तद्विचारस्य प्रयोजनं किम् ? नयान्तरविषयाभावार्थो यत्नोऽपि तस्य कुण्ठ एव, तत्प्रयत्ने. जपि नयान्तरविषयोऽवतिष्ठत एवेति पृच्छति-किन्विति। उत्तरयतितदप्रामाण्यमिति- सामान्यविषयकज्ञानरूपद्रव्यार्थिकनयाऽप्रामाण्यं पर्याव्यार्थिकनयेन विषयीक्रियत इत्यर्थः। ज्ञानेति- यथा तद्विषयकशानप्रामाण्यसंशयात् तदर्थविषयकः संशयस्तथा तदर्थविषयकज्ञानाऽ. प्रामाण्य निश्चयात् तदर्थाभावनिश्चय इत्यतः सामान्यविश्यकज्ञानरूप. द्रव्यार्थिकनयाऽप्रामाण्यनिश्चयप्रयुक्तसामान्याभावविषयकनिश्चयत्वमेव पायार्थिकनयस्य तदभावार्थयत्नपरत्वमित्येवमभ्युपगमे न कश्चिद् दोष इत्यर्थः। उक्तार्थे सम्मतिगाथासंवादमाह- तदिदमुक्तमिति । महावादिना वादिप्रकाण्डेन श्रीसिद्धसेनदिवाकरेण । “दव्वट्ठिय०" इति." द्रव्यार्थिकवक्तव्यम् अवस्तु नियमेन भवति पाये [पर्यवनयस्य] । तथा पर्यववस्तु अवस्त्येव द्रव्यार्थिकनयस्य ।". इति संस्कृतम् ।
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०० ]
[ तत्त्ववोधिनीविवृतिविभूषितम् अवस्तु-इतरनयप्राधान्यो पस्थितिजनिततनयाप्रामाण्यनिश्चयकृतावस्तुत्वनिश्चयविषयः, तथा चैतदम्युच्चयार्थमुक्तम्उप्पजंति चयंति अ, भावा णियमेण पजवणयस्स । दवट्टियस्स सवं, सया अणुप्पण्णमविणहूँ ।।
[सम्मतौ का० १,गा० ११] नन्वेवं सङग्रह व्यवहारयोरवधारणांशे द्वयोरपि मिथ्यात्वं स्यात् सामान्य - विशेषान्यतराभाववद्विशेष्यकत्वाभाववत्यन्यतरस्मिस्तद 'अवस्तु' इत्यस्योक्तार्थदाढाय पर्यवसितमर्थमुपदर्शयति- अवस्तुइतिरेति- इतरनयेन पर्यायार्थिकनयेन, प्रधान्येन या पर्यायस्योपस्थितिः, तया जानितो यो द्रव्याथिकनयाऽप्रामाण्यनिश्चयः, तत्कृतस्यावस्तुत्व. निश्चयस्य विपयो द्रव्यार्थिकवक्तव्यो भवति, एवमितरनयेन-द्रव्या थिंकनयेन, प्राधान्येन या द्रव्यस्योपस्थितिः, तया जनितो यः पर्या यार्थिकनयाग्रामाण्यनिश्चयः, तत्कृतस्यावस्तुत्वनिश्चयस्य विषयः पर्यायाथिकवक्तव्यो भवतीत्यर्थः । उक्तोऽस्तिदोपपद्येत यदि पर्याय वक्तव्यो द्रव्यार्थिकवक्तव्यश्च परस्परविरुद्धो भवेदिति तद्विरोधाव. गमनाय सम्मतिगाथामवतार्य दर्शयति-तथा चेति । " उप्पजति. "इति" उत्पद्यन्ते च्यवन्ते च भावा नियमेन पर्यवनयस्य । द्रव्यार्थिकस्य सर्व सदाऽनुत्पन्नमविनष्टम् " ॥ इति संस्कृतम् । शङ्कते- नन्विति । एवम् एकनयवक्तव्यस्याऽन्यनयेनावस्तुत्वे । अवधारणांशे सामान्यमेवास्ति न विशेषाः, विशेषा एव सन्ति न सामान्यमित्येवमवधारणस्वरूपे । द्वयोरपि सामान्य-विशेषग्राहिद्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनययोरपि । मिथ्यात्वं कथमित्यपेक्षाया माह- सामान्येति-वस्तुनि सामान्यविशेषोभयात्मके व्यव. स्थिते तद्विशेष्यकं यद् द्रव्यार्थिकज्ञानं तद् वस्तुगत्या विशेषाभावद्विशेष्यकं न भवति, एवं तद्विशेष्यकं पर्यायार्थिकशानं तद्वस्तुगत्या सामा. न्याभावद्विशेष्यकं न भवति, अथापि द्रव्यार्थिकज्ञानं स्वसंविदितः
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३०१ भाववद्विशेष्यकत्वावगाहित्वादिति चेत् ? स्यादेव, उत्पाद स्थितिभङ्गाः समुदिता हि द्रव्यलक्षणम्, न तु प्रत्येकम्, एकैकविनिमोकेण द्रव्याऽप्रतीतेरिति प्रत्येकलक्षणग्राहिणौ द्रव्यार्थिक-पर्यायाथिको मूलनयाविह हि मिथ्यादृष्टी, न चास्ति तृतीयः कश्चिन्नय इति, द्वयोमूलनययोरेव यदि परस्परात्यागरूपविशेषेण भज्यमानयोरेव सम्य. क्त्वहेतुता, न तु निरपेक्षग्राहिणोः, तदा कैव प्रत्याशा निरपेक्षग्राहिणां मूलनयार्थप्रज्ञापनामात्र व्यापूतानां विशिष्टांशाधिगममात्रेण भेदभाजामुत्तरनयानां प्रामाण्ये इति । यद् वादीरूपं विशेषाभाववद्विशेष्यकत्वेन स्वस्वरूपं गृह्णाति, पर्यायार्थिकज्ञानं च सामान्याभाववद्विशेष्यकत्वेन स्वस्वरूपमवगाहत इति द्रव्यार्थिकशानस्य विशेषाभावद्विशेष्यकत्वाभाववति स्वस्मिन् विशेषाभाववद्विशेष्यकत्वावगाहित्वेन, पर्यायार्थिकज्ञानस्य च सामान्याभाववद्विशेष्यकत्वाभाववति स्वस्मिन् सामान्याभाववहिशेष्यकत्वावगाहित्वेन च मिथ्यात्वं स्यात् , तदभाववति तज्ज्ञानत्वं मिथ्यात्वमिति सामान्यलक्षणस्यात्र सत्त्वादित्यर्थः। अष्टापत्त्या समाधत्ते- थास्देवेति । न तु प्रत्येकमिति- केवलमुत्पादः केवलं स्थितिः केवलं विनाशश्च न द्रव्यलक्षणमित्यर्थः। प्रत्येकं कथं न लक्षणमित्यपेक्षायामाह- एककविनिर्मोकेणेति-उत्पादादीनां त्रयाणां मध्यादेकैकपरित्यागेनेत्यर्थः । एवं सति यद् व्यवस्थितं तदाह- प्रत्येकेति । ननु द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनययोमिथ्यात्वेऽपि ताभ्यां भिन्नस्तृतीयो नयः सम्यङ्नयो भविष्यतीत्यत आह- न चास्तीति । एवं च मूलनययोद्धयोरपि परस्पराऽत्यागरूपविशेषेण भज्यमानयोरेव सम्यक्त्वं न तु परस्परनिरपेक्षग्राहिणोः, एवं सति तदर्थप्रज्ञापनामात्रप्रवणानामुत्तरनयानामपि निरपेक्षग्राहिणां न प्रामाण्यमित्याह - द्वयोर्मूलनययोरेवेति। न विति-निरपेक्षयाहिणो. स्तयोन सम्यक्त्वहेतुतेत्यर्थः। 'कैव प्रत्याशा' इत्यस्य 'प्रामाण्ये' इत्यनेनान्वयः, अन्यत् स्पष्टम् । उक्तार्थे सम्मतिगाथापञ्चकं संवाद
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२ ]
[ तत्त्वबोधिनीधितिषिभूषितम्
" दवं पजवविजयं, दविजुत्ता य पजवा णत्थि । उपाय- डिह-भंगा, हंदि ! दवियलक्खणं एयं ॥ एए पुण संगहओ, पाडिक्कमलक्खणं दुवेहं पि । तुम्हा मिच्छद्दिट्ठी, पत्तेयं दो वि मूलणया || णय तइओ अस्थि णओ, ण य सम्मत्तं ण तेसु पडिपुण्णं । जेण दुवे एगंता, विभजमाणा अणेगतो ॥ जह एए तह अण्णे, पत्ते दुणया गया सधे । हंदि हु मूलणयाणं, पण्णवणे वावडा ते वि ॥ सवणसमूहम्मि वि, णत्थि णओ उमयवायपण्णवओ । मूलनयाणं (ण उ) आणं, पत्तेय विसेसियं बिंति ॥ [सम्मतितर्क प्रथमकाण्डे १२, १३, १४, १५, १६ ] नवे ' सर्वेऽपि नयवादा मिथ्याः, स्वपक्षेणैव प्रतिहतत्वात्, -कतयोपदर्शयति यद्वादीति । " दव्यं० " इति - " द्रव्यं पर्यार्यावियुतं द्रव्यवियुक्ताश्च पर्यवा न सन्ति । उत्पाद-स्थिति-भङ्गा हन्त ! द्रव्यलक्षणमेतत् ॥ १ ॥ एते पुनः सङ्गृहतः प्रत्येकमलक्षणं द्वयोरपि तस्मान्मिथ्यादृष्टी प्रत्येकं द्वावपि मूलनयौ ॥ २ ॥ न च तृतीयोऽस्ति नयो न च सम्यक्त्वं न तयोः प्रतिपूर्णम् । येन द्वावेकान्तौ विभज्य - मानावनेकान्तौ ॥ ३ ॥ यथा पतौ तथा अन्ये प्रत्येकं दुर्नया नयाः सर्वे । हन्त ! हु मूलनययोः ज्ञापने व्यावृतास्तेऽपि ॥ ४ ॥ सर्वनयसमूहे ऽपि नास्ति नय उभयवादप्रज्ञापकः । मूलनययोः तु आज्ञां प्रत्येकं विशेपितां बुवन्ति " ॥ ५ ॥ इति संस्कृतम् ॥
3
-
ܕ
सर्वेषां नयानां प्रत्येकं मिथ्यात्वे तत्समूहस्यापि मिथ्यात्वमिति शङ्कते - नन्वेवमिति । ' सर्वेऽपि नयवादाः' इति पक्षनिर्देशः, 'मिथ्या '
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
३०३ चौवाक्यवद् इत्यनुमानात् सर्वेषामेव नयानां मिथ्यादृष्टित्वे तत्ससमुदायेऽपि सम्यक्त्वं न स्यादिति चेत् १ न-अन्योन्यनिश्रितत्वेन समुदाये सम्यक्त्वसम्भवाद । आह च--
"तम्हा सव्वे वि णया, मिच्छदिट्टी सफ्क्खपडिवना (बद्धा)। अण्णुण्णणिस्सिया पुण, हवंति सम्मत्तसम्भावा"
[सम्मति० का० १ गा० २१] . सम्यक्त्वस्य-यथावस्थितप्रत्ययस्य, भावयन्तीति भावार, सन्तो भावाः सद्भावाः,अवन्ध्यकारणानीत्यर्थः; ज्ञानात्मकनयपक्षे सम्यक्त्वसद्भावाः-सम्यक्त्वस्वभावा इति वाऽर्थः।
सम्मति० का० १, गा० २१] प्रत्येकं मिथ्यावधारणानामन्यनिश्रितसमुदायेऽपि कथं सम्यक्त्वम् । इति साध्यनिर्देशः। 'स्वपक्षेणैव प्रतिहतत्वाद् ' इति हेतुः। 'चौरवाक्यवद्' इति दृष्टान्तः। तत्समुदायेऽपि नयसमूहेऽपि । अन्योऽन्यनिरपेक्षाणां मिथ्यात्वेऽपि परस्परसापेक्षाणां सम्यक्त्वसम्भवादिति समाधत्ते-- नेति । अन्योऽन्यनिश्रितत्वेन अन्योऽन्यापेक्षत्वेन । उक्तार्थे सम्मतिगाथा संवादमाह- भाह चेति । " तम्हा." इति- "तस्मात् सर्वेऽपि नया मिथ्यादृष्टयः स्वपक्षप्रतिबद्धाः। अन्योऽन्यनिश्रिताः पुनर्भवन्ति सम्यक्त्वसद्भावाः [स्वभावाः]" ॥ इति संस्कृतम् । 'सम्यक्त्वसद्भावाः' इति विवृणोति- सम्यक्त्वस्येति- 'यथावस्थितप्रत्ययस्यावन्ध्यकारणानि' इति 'सम्यक्त्वसद्भावाः' इत्यस्यार्थः शब्दस्वरूपनयपक्षे । ज्ञानस्वरूपनयपक्षे तस्यार्थान्तरमुपदर्शयति- ज्ञानात्मकनयपक्ष इति। एतद्विषये सम्मतिवृत्तिकृतोऽभिप्रायस्यावतारणाय शङ्कतेप्रत्येकमिति । सम्यक्त्वासम्भवे हेतुमुपदर्शति- स्वगोवरापरित्यागेनेति ।
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् स्वगोचराऽपरित्यागेन तत्रापि तेषां विषयान्तराऽप्रवृत्तेरिति चेत् ? अत्र सम्मतिवृत्तिकृत:-"प्रत्येकमप्यपेक्षितेतरांशस्वविषयग्राहकतयैव सन्तो नयाः, तद्व्यतिरिक्तरूपतया वसन्त इति सतां सत्समुदाये सम्यक्त्वे न कश्चिद्दोषः। नन्वितरेतरविषयाऽपरित्यागवृत्तीनां कथं ज्ञानानां समुदायः सम्भवति ? येन तत्र सम्यक्त्वमभ्युपगम्येत, अनुक्तोपालम्भ एपः, नोकदाऽनेकज्ञानोत्पादतस्तेषां समुदायो विवक्षितः, अपि त्वपरित्यक्तेतररूपविषयाध्यवसाय एव समुदायः, 'अन्योऽन्यनिश्रिताः' इत्यनेनाप्ययमेवार्थः प्रतिपादितः, नहि तत्रापि अन्यनिश्रितसमुदायेऽपि। तेषां नयानाम् , असतोऽघधारणरूपस्य स्वविषयस्याऽपरित्यागेनैव तेषां समूहो भवति तथा च समुदायभावे न विषयान्तरं नयानामिति यद्विषयत्वेन मिथ्यात्वमसमुदितावस्थायां तद्विषयत्वस्य तदानीमपि सत्त्वेन मिथ्यात्वमेव स्यादिति शङ्काथः। अत्र उक्ताशङ्कायाम् , प्रत्येकं मिथ्यात्वे तत्समुदायेऽपि मिथ्वात्वमुररीक्रियत एव, परमपेक्षितेतरांशस्य स्वविषयस्य ग्राहकत्वेन प्रत्येकमपि सन्त एव नया अभ्युपगम्यन्ते, सतां च तेषां समुदायेऽपि सद्रूपे सम्यक्त्वमुररीक्रियत इति न कश्चिदोष इत्यर्थः। ननु शानानां योगपचं नाङ्गीक्रियत इति नयानां ज्ञानस्वरूपाणां विभिन्नकालीनानां समुदाय एककालीनो न सम्भवतीति कथं तस्य सम्यक्त्वमित्याशङ्कते- नन्विति । समाधत्ते- अनुक्तोपालम्भ एव इतिएकदा नानाज्ञानानां समुदायो भवति, तस्य सम्यक्त्वमिति नास्माभिरुक्तं येन तत्रोक्तोपालम्भो युज्यतेत्यर्थः। एतदेव स्पष्टयतिनहीति- अस्य 'विवक्षितः' इत्यनेनान्वयः। तेषां नानाज्ञानानाम् । तहि समुदायपदेन किं विवक्षितमित्यपेक्षायामाह- अपि विति। ननु गाथायाम् , "अण्णुण्णणिस्सिया" इत्युक्तं तत् कथं सङ्गमित्यत आह- अन्योऽन्यनिश्रिता इत्यनेनापीति। अयमेवार्थः अपरित्यक्तेतररूपविषया
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३०५ द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकाभ्यामत्यन्तपृथग्भूताभ्यामॉलिद्वयसंयोगवदुभयवादोऽपरः प्रारब्धः" इत्याहुः॥
अत्रेदं मनाग् मीमांसामहे- ननु विशिष्टैकाध्यवसायस्य समुदायार्थत्वे द्वित्वविशिष्टावग्रहादिजनितघट-पटोभयसमूहालम्बनवत् सकलनयार्थसमूहालम्बनमेकं प्रमाणज्ञानं प्राप्नोति, तच्चायुक्तम्क्रमिकनयवाक्यैः समूहालम्बनैकप्रमाणज्ञानजननाऽयोगात् , सकलनयार्थवाचकस्य च वाक्यस्याप्येकस्य सप्तभङ्गया निषेत्स्यमानत्वात्। न च परेषाभवयववाश्यार्थज्ञानजन्यन्यायवाक्यार्थज्ञानवदस्माकमपि ध्यवसायात्मकसमुदायस्वरूपार्थ एव । उक्तार्थ एव प्रतिपादित इति कथमवगम्यते ? इत्यपेक्षायामाह- नहीति- अस्य 'प्रारब्धः' इत्यनेनान्वयः। आहुनिति-'सम्मतिवृत्तिकृतः' इत्यनेनान्वितम्, अन्यत् स्पष्टम्।
प्रकृतविषये ग्रन्थकृत् स्वाभिप्रायमाविर्भावयति- अत्रेतिप्रस्तुतविचार इत्यर्थः । इदं 'ननु०' इत्यादिनाऽनन्तरमेवाभिधीयमानम्। मनाक् किश्चित् । मीमांसामहे विचारयामः। 'द्वित्वविशिष्टावग्रहादि०' इत्यादिपदाद् घटत्वविशिष्टावग्रह-पटत्वविशिष्टावग्रहयोरुपसंग्रहः । सकलनयार्थविषयकैकसमूहालम्बनज्ञाने सम्भवति सत्येव तस्य प्रामाण्यं स्यात् , तदेव तु न सम्भवतीत्याह- ऋमिति- क्रमिक नयवाक्यः क्रमिकाणामेव तत्तद्वाक्यार्थज्ञानानामुदयः, तत्तद्वाक्यार्थज्ञानं प्रत्येव तत्तद्वाक्यानां कारणत्वात् , सकलनयार्थविषयक समूहालम्बनशानं प्रति प्रत्येकं तत्तन्नयवाक्यानां कारणत्वाभावेन तैरुक्तसमूहालम्बनज्ञानासम्भवात् । नन्वेकवाक्यमेव तथाविधं भवेत्, येन सकलनयार्थविषयकसमूहालम्बनज्ञानोत्पत्तिः स्यादित्यत आहसकलनयार्थवाचकस्येति- सकलनयार्थबोधकस्येत्यर्थः, यदीदृशं किश्चिद् पाक्यं भवेत् तोकेन तेन सकलनयार्थप्रतिपत्तिसम्भवे सप्तभङ्गयुपासनमेवानर्थकमापद्यतेत्युपास्यमानया सप्तभङ्गया सकलनयार्थप्रतिपादकस्यैकस्य वाक्यस्यात्रैव ग्रन्थेऽग्रे निषेत्स्यमानत्वादित्यर्थः ।
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् क्रमिकनयवाक्यार्थज्ञानजन्यमहावाक्यार्थज्ञानरूपप्रमाणात्मकैकाध्य. वसायोपपत्तिरिति वाच्यम् , न्यायवाक्यस्थलेऽपि प्रतीत्यसमुत्पादे नैकैकजनितखण्डवाक्यार्थज्ञानसमुदायस्यैव महावाक्यार्थज्ञानत्वे नास्माभिरभ्युपगमात् , शबलाध्यवसायान्यथानुपपत्त्या परमतस्या युक्तत्वात् , अन्यथाऽङ्गुलिद्वयसंयोगस्थानीयोभयवादारम्भप्रसङ्गाच किञ्च, इयं कल्पना रत्नावलीदृष्टान्तेन नय-प्रमाणात्मकैकचैतन्योप पादकसम्मतिवचनविरुद्धत्वादेवानुपादेया, एवं हि तत्
"जहऽणेगलक्खण-गुणा, वेरुलियाई मणी विसंजुत्ता । रयणावलिववएस, ण लहंति महग्ध त्थामुल्ला वि॥"
सम्मति० का० १, गा० २२ 'न च' इत्यस्य वाच्यम्' इत्यनेनान्वयः। परेषां नैयायिकादीनाम् । अवयवेति- प्रतिज्ञाद्यवयवेत्यर्थः। न्यायवाक्येति- प्रतिज्ञाद्यवयवपञ्चकात्मकमहावाक्यलक्षणन्यायवाक्येत्यर्थः। अस्नाकमपि जैनानामपि । प्रत्येकमवयववाक्यार्थज्ञानपञ्चभ्यो महावाक्यस्वरूपन्यायवाक्यार्थज्ञानमुपजायत इति नास्माभिरुपेयते, किन्तु पूर्वपूर्वावयववाक्यार्थज्ञान प्रतीत्योत्तरोत्तरावयववाक्यार्थज्ञानमुपजायत इत्येवं पूर्वापरभावेनोपजायमानखण्डवाक्यार्थशान समुदायस्यैव महावाक्यार्थज्ञानत्वेन जैन रभ्युपगमादिति निषेधहेतुमुपदर्शयति- न्यायवाक्यस्थलेऽपीति- अपिना नयवाक्यस्थले क्रमिकनयवाक्यार्थज्ञानसमुदायस्यैव प्रमाणात्मकत्वम्, न तु समूहालम्बनात्मकैकज्ञानस्य प्रमाणत्वमित्यस्याऽऽनेडनम् । एवमेव शबलाध्यवसायसम्भवो नान्यथेत्यतोऽतिरिक्तमहावाक्यार्थज्ञानपरस्य न्यायमतस्यायुक्तत्वादित्याह- शबलेति । अन्यथा सकलनयार्थविषयकसमूहालम्बनात्मकैकप्रमाणशानाभ्युपगमे।सम्मतिवचनविरोधादपि नोक्तकल्पना भद्रेत्याह- किञ्चति । 'इयं कल्पना' इत्यस्य 'अनुपादेया' इत्यनेनान्वयः। तत् सम्मतिवचनम् ।
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३०७ यथाऽनेकप्रकारा:-विषघातहेतुत्वादीनि लक्षणानि, नीलत्वादयश्च गुणा येषां ते वैडूर्यादयो मणयः पृथग्भूता रत्नावलीव्यपदेशं न लभन्ते महार्थमूल्या अपि॥
"तह णिययवायसुविणिच्छिया वि अण्णुण्णएक्खणिरवेक्खा। सम्मइंसणसई, सव्वे वि णया ण पाविति ॥"
सम्मति० का० १, गा० २३] तथा प्रमाणावस्थायाम, इतरसव्यपेक्षस्व विषयपरिच्छेदकाले वा स्वविषयपरिच्छेदकत्वेन सुविनिश्चिता - अप्यन्योन्यनिरपेक्षाः 'प्रमाणम्' इत्याख्यां सर्वेऽपि नया न प्राप्नुवन्ति, निजे वा निरपेक्षसामान्यादिवादे, सुविनिश्चिता अपि-हेतुप्रदर्शनकुशला अपि, अन्योऽन्यपक्षनिरपेक्षत्वात् सम्यग्दर्शनशब्दं 'सुनयां' इत्येवंरूपम् , सर्वेऽपि-सङ्ग्रहादयो नया न प्राप्नुवन्ति ॥
"जह पुण ते चेव मणी, जहागुणविसेसभागपडिबद्धा। रयणावलि त्ति भण्णइ, जहेति पाडेकसण्णाओ।"
[सम्मति० काण्ड० १, गा० २४] - "जह०" इति- “यथाऽनेकलक्षण-गुणा वैडूर्यादयो, मणयो विसंयुकाः। रत्नावलीव्यपदेशं न लभन्ते महार्घमूल्या अपि", इति संस्कृतम् । विवृणोति- यथेत्यादिना, स्पष्टम् ॥
. "तह" इति- "तथा नियत[निजक]वादसुविनिश्चिता अपि अन्योऽन्यपक्षनिरपेक्षाः। सम्यग्दर्शनशब्दं सर्वेऽपि नया न प्राप्नु. चन्ति" ॥ इति संस्कृतम्। विवृणोति- तथेत्यादिना । व्याख्यान्तर माह- निजे वेति ।
“जह पुण•" इति- “यथा पुनस्त एव मणयो यथागुणविशेष
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् यथा पुनस्त एव मणयो यथागुणविशेषपरिपाट्या प्रतिबद्धा रत्नावलीति भण्यन्ते, प्रत्येकाभिधानानि च त्यजन्ति, रत्नानुविद्धतया रत्नावल्यास्तदनुविद्धतया च रत्नानां प्रतीतेः, रत्नीयसनिवेशविशेषस्य तद्विशिष्टरत्नानां वा रत्नावलीशब्दवाच्यत्वाद् विशिष्टानामविशिष्टवाचकशब्दाऽवाच्यत्वाद्, विशिष्टाऽविशिष्टयोः कथञ्चिद्भेदस्य प्रातीतिकत्वात् ।।
"तह सव्वे गयवाया, जहाणुरूवविणिउत्तवत्तव्वा । सम्मइंसणसई, लहंति ण विसेससण्णाओ॥"
[सम्मति० का० १, गा० २५] तथा सर्वे नयवादा यथानुरूपविनियुक्तवक्तव्याः, 'यथा' इति वीप्सार्थे, यद् यदनुरूपं तत्र तत्र विनियुक्तं वक्तव्यमुपचाराद भागप्रतिबद्धाः। रत्नावलीति भण्यन्ते जहति प्रत्येक संज्ञाः" ॥ इति संस्कृतम् । मणीनां 'रत्नावली' इति व्यपदेशे स्वाभिधानापरित्यागे च हेतुमुपदर्शयति- रत्नानुविद्धतयेति- रत्नानुविद्धतया रत्नावल्याः प्रतीतेरित्यन्वयः। तदनुविद्धतया च रत्नावल्यनुविद्धतया च । रत्नीयसन्निवेशविशेषस्य रत्नावलीशब्दवाच्यत्वादित्यन्वयः। तद्विशिष्टेति- सन्निवेशविशेषविशिष्टेत्यर्थः। ननु विशिष्ट शुद्धयोरनतिरिक्तत्वाद् विशिष्टरत्नस्य रत्नावलीशब्दवाच्यत्वे शुद्धस्यापि रत्नस्य रत्नावलोशब्दवाच्यत्वं प्रसज्येतेत्यत आह- विशिष्टानामिति- सन्निवेशविशेषविशिष्टरत्नानामित्यर्थः। अविशिष्टेति- शुद्धरत्नवाचकरत्नशब्दाऽवाच्यत्वादित्यर्थः। रत्नावलीदृष्टान्तमुपपाद्य दान्तिकं नय-प्रमाणात्मकैकचैतन्यमुपपाद. यति- “ तह सव्वे" इति। पूर्वार्धस्य संस्कृतमुल्लिखनि- तथेति । उत्तरार्द्धस्य : सम्यग्दर्शनशब्दं लभन्ते न विशेषसंज्ञाः" ॥ इति संस्कृतम् । स्थानुरूपेत्यादेविवरणमाह- 'यथा' इति वीप्सार्थ इति। तथा
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३०९ तद्वाचकः शब्दो येषां ते तथा, सम्यग्दर्शनं 'प्रमाणम्' इत्याख्या लभन्ते, न विशेषसंज्ञाः पृथग्भूताभिधानानि, अजहद्वृत्त्यैकोपयोगत्वविशिष्टसाकाससकलनयवाक्यजनितनयज्ञानानां तादृशनयज्ञानीयाच 'यथानुरूपः' इत्यस्य यद् यद् अनुरूपं तत्र तत्रेत्यर्थः। तथा यथानुरूपविनियुक्तवक्तव्याः। 'विशेषसंज्ञाः' इत्यस्य 'पृथग्भूताभिधानानि' इति विवरणम् ॥ यथा एकसूत्राग्रथितानां रत्नानां न रत्नावलीशब्दवाच्यत्वं तथाऽन्योन्यनिरपेक्षाणां स्वस्वविषयपरिच्छेदकत्वेन व्यवस्थितानां नयवादानां न सम्यग्दर्शनशब्दवाच्यत्वं न प्रमाणशब्दवाच्यत्वम् , यथा पुनस्तेषामेव रत्नानां यथागुणविशेषपरिपाटयैकसूत्रग्रथितानां नैकैकप्रतिनियतस्वस्ववाचकशब्दवाच्यत्वं किन्तु रत्नाघलीत्येकशब्दव्यपदेश्यत्वम् , तथाऽशेषाणामपि सङ्ग्रहादिनयवादानां परस्परसापेक्षाणामेतदपेक्षया द्रव्यरूपत्वमेतदपेक्षाया पर्यायरूपत्व. मित्येवं स्वस्वविषयप्रतिबद्धानां न प्रत्येकसंग्रहादिनयप्रतिपादकसंग्रहादिप्रतिनियतशब्दवाच्यत्वं किन्तु सम्यग्दर्शनापरपर्यायप्रमाणशब्दवाच्यत्वम् , यथा चानेकेषां रत्नानां रत्नावलीत्येकसंज्ञाभिधेयत्वं तथा चानेकेषां नयानामेकप्रमाणशब्दाभिधेयत्वम् , तत्र कथम्भावाकाङ्कानिवृत्तयेत्याह- अजहवृत्त्यकोपयोगत्वेति- प्रमाणशब्दस्यानन्तधर्मात्मकवस्तुविषयककोपयोगे रूढस्याप्येकोपयोगत्वविशिष्टेषु साकाङ्कसकलनयवाक्यजनितनयज्ञानेषु याऽजहल्लक्षणाख्या वृत्तिस्तया, अस्य 'प्रमाणशब्दवाव्यत्वाद्' इत्यनेनान्वयः, यथा रत्नानां सन्निवेशविशेषविशिष्टानामेकरत्नावलीत्वधर्मविशिष्टत्वं तथा साकाङ्क्षसकलनयवाक्यजनितनयज्ञानानामप्येकोपयोगत्वविशिष्टत्वम् , क्रमिकनयवाक्यजनित नयज्ञानानामनुस्यूतकदीर्घोपयोगस्वरूपत्वस्यावग्रहादिज्ञानवतुष्टयेषु दीधैंकमतिज्ञानोपयोगरूपत्वस्येव सम्भवात्, एवं चकोपयोगत्वविशिष्टानि यानि साकाङ्कलकलनयवाक्यजनितनयज्ञानानि तेषां प्रमाणशब्दवाच्यत्वात् । वा अथवा, तादृश नय ज्ञानीया साकाङ्कसकलनयवाक्यजनितनय
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् जहवृत्त्यैकोपयोगस्य वा प्रमाणशब्दवाच्यत्वाद् विशिष्टनयात्मकसापि प्रमाणचैतन्यस्य शुद्धनयशब्दवाच्यत्वात् ।
नन्यवग्रहादिचतुष्टयात्मकमतिज्ञानोपयोगवत् साकाङ्क्षसकलनय. वाक्यजनितनयप्रमाणात्मकचैतन्यस्याध्यक्षसिद्धत्वात् तत्र रत्नावलीदष्टान्तोपादानं व्यर्थमिति चेत् ? न-एका-ऽनेकात्मकोपयोगे स्वसंवेदनसिद्धेऽपि वादिविप्रतिपत्तिजसंशयनिरासेन निश्चयदााथं तदुपपादनात, तदाहशानसम्बन्धिनी याऽजहबृत्तिस्तया, एकोपयोगस्य निरुक्तनयज्ञानानु. स्यूतदी(कोपयोगस्य प्रमाणशब्दवाच्यत्वात् । विशिष्टनयात्मकस्य पि एकोपयोगत्वविशिष्टसाकाङ्क्षसकलनयवाक्यजनितनयज्ञानरूपस्यापि प्रमाणचैतन्यस्य प्रमाणात्मकचैतन्यस्य। शुद्धनयशब्दवाच्यत्वात् शुद्धनयशब्दाभिधे. यत्वात् , परस्परनिरपेक्षा ये संग्रहादयो नयास्ते मिथ्यादृष्टयोऽशुद्धनय. शब्दव्यपदेश्याः, यत् तुप्रमाणचैतन्यं निरुक्तविशिष्टनयस्वरूपं तच्छुद्ध. नयशब्दव्यपदेश्यमिति सर्वेषां नयानां मिथ्यादृष्टित्वाच्छुद्धनयशब्दवाच्यत्वं नास्त्येवेत्याशङ्का व्यपाकृता भवतीति । आनुमानिकेऽथै दृष्टान्ताभिधानमुचितम्, प्रकृतं तु प्रत्यक्षसिद्धमेवेति तत्र दृष्टान्ताभिधान मनुचितमित्याशङ्कते- नन्विति । 'अवग्रहादि' इत्यादिपदादिहा-ऽवायधारणानां परिग्रहः। तत्र नय-प्रमाणात्मकचैतन्ये । समाधत्ते- नेति । यथा दीर्घोपयोगरूपस्यैकस्य मतिज्ञानस्याऽवग्रहादिचतुष्टयात्मकत्वं तथा क्रमिकपरस्परसाकाङ्कनयवाक्यप्रभवानेकक्रमिकनयात्मकैकप्रमाणोपयोगस्वरूपचैतन्यस्य स्वसंवेदनसिद्धत्वेऽपि एकान्ताभिनिवेश. लक्षणकदाग्रहशालिनस्तत्र विप्रतिपद्यन्ते वादिन इति तद्विप्रतिपत्ति तश्चैतन्यमेकाऽनेकस्वरूपं भवति नवेति संशयो भवति, तन्निरासेनेक चैतन्यं क्रमिकनयप्रमाणात्मकमिति निश्चयो रत्नावलीदृष्टान्तत एव सुदृढो भविष्यतीत्येतदर्थ रत्नावलीदृष्टान्तोपपादनमित्याह- एका-ऽनेका. त्मकोपयोगे इति । तदुपपादनात् रत्नावलीदृष्टान्तोपपादनात् ।
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[३११ "लोइयपरिच्छयमूहो, णिच्छयवयणपडिवत्तिमग्गो य । अह पण्णवणाविसओ ति, तेण वीसत्थमुवणीओ।"
सम्मति० का० १, गा० २६] लौकिक परीक्षकाणां- व्युत्पत्तिविकल-तयुक्तप्राणिनाम् । मुख:- सुखप्रतिपत्त्युपायः, निश्चयवचनस्य-एका-ऽनेकात्मकनिश्चयवाक्यस्य, प्रतिपत्तिमार्ग:- प्रामाण्यप्रदर्शकः, 'अथ' इत्यवधारणे, प्रज्ञापनाविषय:-प्रकृतनिदर्शनवाक्यविषयो रत्नावलीदृष्टान्तः, इतितेन कारणेन, विश्वस्तं- निःशङ्कं यथा ज्ञायते तथा, 'ज्ञापयितुम्' इति शेषः, उपनीत:- उपदर्शितः ।। - न चावल्यवस्थातः प्राग उत्तरकाले च रत्नानां नियतोपलम्भात् प्रमाणावस्थायाश्च प्रागुत्तरकालं नयानां तदभावादुदाहरणवैषम्यमिति वाच्यम्, प्रमाणस्यैका-ऽनेकात्मकोपपत्तिमात्रार्भमावल्यवस्थोदाहरणोपादानाद, सर्वथासाम्ये दृष्टान्त-दान्तिकभावानुपपत्तेः ।
उक्ताथै सम्मतिगाथासंवादमाह- तदाहेति। 'लोइय." इति"लौकिक-परीक्षकसुखो निश्चयवचनप्रतिपत्तिमार्गश्च । अथ प्रज्ञापनाविषय इति तेन विश्वस्तमुपनीतः ॥ इति संस्कृतम्। विवृणोतिलौकिकेति । व्युत्पतति - व्युत्पत्तिविकलाः प्राणिनो लौकिकाः. व्युत्पत्ति युक्ताः प्राणिनः परीक्षकास्तेषामित्यर्थः। 'सुख.' इत्यस्य विवरणम्सुखप्रतिपत्त्युपाय इति-लौकिक परीक्षकाणां सुखेन अनायासेन, या दान्तिकस्य प्रतिपत्तिः- ज्ञानम् , तदुपाय:- तन्निमित्तमित्यर्थः। 'निश्रयवचनस्य' इत्यस्य विवरणम्- एकानेकात्मकनिश्चयवाक्यस्येति, एक. मग्रेऽपि ज्ञेयम् ॥
दान्तिकवैषम्यान्नोक्तदृष्टान्तः सङ्गत इत्याशङ्कय प्रतिक्षिपतिन चेति- अस्य 'वाच्यम्' इत्यनेनान्वयः। तदभावात् नियतोपलम्भा.
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् ___ रत्नादिकारणेवावल्यादिकार्य सदेवेति साङ्ख्या, तेषामेवानेन रूपेण व्यवस्थितत्वात् , तदव्यतिरिक्तं विकारमात्रं कार्य परिणमत एवेति सांख्यविशेषः । न खलु कार्य कारणे प्राग् उत्पत्तेर्विद्यते, नवा भावात् । प्रतिक्षेपहेतुमाह- प्रमाणस्येति । सर्वथा साम्य इति- अन्यत्रापि यावन्मात्रप्रसिद्धयर्थ दृष्टान्तोपादानं तावन्मात्रेणैव दृष्टान्त-दाष्टान्तिकयोः साम्यम , यथा- 'पर्वतो वह्निमान् धूमाद्' इत्यादौ पर्वते धूमवत्वेन वह्निप्रसिद्धयर्थ महानसरूपदृष्टान्तोपादानम्, यथा धूमवस्वान्महानसे वह्निरस्ति, एवं पर्वतेऽपि धूमवत्त्वाद् वह्निरिति, एतावन्मात्रेणैव तयोः साम्यम् , पर्वते पर्वतत्वं न तु महानसत्वम्, महानसे महानसत्वं न तु पर्वतत्वमिति वैषम्यं तयोरपि समस्येव, अन्यथा धर्ममात्रेण साम्ये भेदप्रयोजकस्य विरुद्धधर्माध्यासस्याभावात् सर्वथैक्यमेव दृष्टान्त-दान्तिकयोरिति भेदनिबन्धनदृष्टान्त-दार्शन्तिकभावानुपपत्तिः स्यात् , तथा प्रकृतेऽपीत्याशयः ॥
अत्र सत्कार्यवादिनः सांख्यस्याऽसत्कार्यवादिनो वैशेषिकादेरभ्युपगमो न समीचीनः, किन्तु सदसत्कार्यवादिनो जनस्याऽभ्युपगम एव ज्यायानित्यावेदयितुं परमतापदर्शनपुरस्सरं तन्मिथ्यात्वमाविकरोति- रत्नादिकारणेविति। तेषामेव रत्नानामेव । अनेन रूपेग रत्नावली. रूपेण । तद रिक्तं रत्नाव्यतिरिक्तम्। सायाभिप्रायमुपदर्य वैशेषिकाद्यभिप्रायमुपदर्शयति- न खल्वित्यादिना- उत्पत्तेः पूर्वमपि कार्य कारणे विद्यत इत्येतत् सांख्यमतं न युक्तमित्यर्थः । नवेति-कारगं कार्यरूपेण परिणमत इति साङ्ख्यविशेषस्य मतमपि न युक्तमित्यर्थः। तहि किमभिमतमायुष्मत इति पृच्छति- किन्त्यिति । उत्तरयति- तत्रेतिकारणे इत्यर्थः। पृथग्भूतमेव कारणाद् भिन्नमेव । द्रव्यैकान्तवादिमतमावेदयति- न कार्य मेति-द्रव्यमात्रमेव, तच्च नित्यमेवेति न कार्यम् कार्याभावे च के प्रति कारणं भवेदिति न किमपि कारणमित्येवमपरे
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[३१३ कारणं कार्यरूपेण परिणमते, किन्तु तत्र पृथग्भूतमेव कार्य सामग्रीत उत्पद्यते इति वैशेषिकादयः । न कार्य कारणं वाऽस्ति द्रव्यमानमेव तत्वमित्यपरे । इति नानाविधाभिप्रायवदेकान्तवादिमते दृष्टान्तस्य साध्यसमतेत्य आह
" इहरा समूहसिद्धो, परिणामकओ व जो जहिं अत्थो। . ते तं व ण तं तं चेव त्ति णियमेण मिच्छत्तं ॥"
[सम्मति० का० १, गाथा० २७] इतरथा उक्तप्रकारानभ्युपगमे, समूहसिद्धः- रत्नावल्यादिः, परिणामकृतो वा-क्षीरादिषु दध्यादिर्यः, यत्रार्थः, सर्वस्यैव परमाणुउशन्तीत्यर्थः। दृष्टान्तस्य रत्नावलीरूपदृष्टान्तस्य। साध्यसमता साध्यस्यैका-ऽनेकरूपप्रमाणचैतन्यस्य यथाऽसिद्धता तथाऽसिद्धता। " इहग." इति- "इतरथा समूहसिद्धः परिमाणकृतो वा यो यत्रार्थः। ते तदेव न. तत् तदेवेति नियमेन मिथ्यात्वम्"॥ इति संस्कृतम् । विवृणोति- इतरथेति । अस्यार्थः- उक्तप्रकारानभ्युपगमे, रत्नीयसन्निवेशविशेषस्य सन्निवेशविशेषविशिष्टानां वा रत्नावलीशब्दवाच्यत्वमित्यस्यानभ्युपगमे इत्यर्थः, समूहसिद्धः रत्नावल्यादिः सायमते रत्नादिरूपकारणे रत्नावल्यादिकार्यमवतिष्ठत एवेति कृत्वा रत्नादिसमूह पव रत्नावल्यादिरित्यर्थः। परिणामकृतो वेति- साङ्ख्यविशेषमते रत्नादिरेव रत्नावल्यादिरूपेण परिणमत इति कृत्वा 'परिणामकृतो वा' इति। एतत्सुस्पष्टाधिगतये आह-क्षीरादिध्विति-क्षीरादिकं दध्यादिरूपेण परिणमत इति क्षीरादिषु दध्यादिः परिणामकृत इति । 'यः, यत्रार्थः' इत्यनेन व्याप्तिरभिमता- उक्तदिशा यो यत्रार्थः स तत्समूहकृतः परिणामकृतो वेति । रत्नावल्यादिरपि रत्नादि. समूहकृतो रत्नादिपरिणामकृतश्च; दध्यादिरपि परमाणुसमूहरूप
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् समूह परिणामोभयकृतत्वेऽपि विकल्पाभिधानं लौकिकव्यवहारापेक्षया, ते-रत्नादयः, तदेव-आवल्यादिकमेव, तद्-दध्यादिकम् , न तदेव-न क्षीरादिकमेवेति, नियमेन मिथ्यात्वम् , सत्कार्यवादे कारणव्यापारवैफल्यप्रसङ्गात् , असत्कार्यवादे च क्षीरादिकमेव दध्यादित्वेन परिणतमिति व्यवहारविलोपप्रसङ्गात् , सदसत्कार्याभ्युपगमे च
श्रीरादिकृतस्तत्परिणामकृतश्चेत्येवमविशेषेऽपि यद् विकरपेनाभिधानं तल्लोके रत्नावल्यादीनां समूहकृतत्वेन व्यवहारः, ध्यादीनां च परिणामकृतत्वेन व्यवहार इति लोकिकव्यवहारापेक्षयेत्याह-वस्यैवेति । तत्र कारणमेव कार्यमिति सत्कार्यवादिमतमपि मिथ्या, कार्य कारणाद् भिन्नमेवेत्यसत्कार्यवादिमतमपि मिथ्येत्युपदर्शनपरं मूलं विवृणोति- त इति। तच्छब्देन रत्नादीनां परामर्शमाश्रित्याहरत्नादच इति । तदेव' इति तच्छब्देन रत्नावलीपरामर्शमभिप्रेत्याहभावल्यादिकमेवति, एवमग्रेऽपि। रत्नादिकमेव रत्नावल्यादिमिति सत्कार्यवादे सम्भवदाक्तकम् , सत्कार्यवादश्च कारणव्यापारवैफल्यप्रसङ्गतो न युक्त इति तस्य मिथ्यात्वामत्याह- सत्कार्यवादे इति । दध्यादिकं क्षारादिकं नेति वचनमसत्कार्यवादमवलम्ब्य शोभते, असत्कार्यवादश्च क्षीदिकमेव दध्याधिरूपेण परिणतमिति व्यवहारविलोपप्रसङ्गतो न युक्त इति तदपि मिथ्येत्याह- असत्कार्यवादे चौत। तदेवमेकान्तवादः सर्वोऽपि मिथ्येति तत्र दृष्टान्तस्य साध्यसमता न दोषपोषाय, किन्त्वनेकान्तवादिनः सदसत्कार्यवाद एव युक्तः, तत्र रत्न-रत्नावल्योभिन्नाभिन्नत सुव्यवस्थिमिति तद्दृष्टान्तेनैकाऽनेकस्वरूपनय-प्रमाणचैतन्यमपि व्यवस्थितमित्यभिप्रायवानाह- सदसत्कार्याभ्युपगमे चेति-रत्नत्वादेस्तिर्यक्सामान्यत्वाद् रत्नसमूहो नानातिर्यक्सामान्यशालित्वेन तिर्थक्प्रचयः, तेन सामूहिकन्यवहारक्षमकार्य रत्नालिस्वरूपं यथा भवति तथा उत्तरोत्तरपर्यायानुगामित्वा.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३१५ तिर्यक्प्रचयेनेवोर्ध्वताप्रचयेनाऽपि सामूहिकव्यवहारक्षमकार्यसम्भवादात्मद्रव्यानुस्यूतनय प्रमाणात्मकचैतन्यमप्रत्यूहमिति भावः॥
एतदेवाह"णिययवयणिजसच्चा, सव्वणया परवियालणे मोहा । ते पुण ण दिवसमओ, विभयह सच्चे व अलिए वा॥"
सम्मति० का० १, गा० २८] निजकवचनीये-स्वांशे परिच्छेद्ये, सत्या:-सम्यग्ज्ञानरूपा,. सर्व एव नया:-सङ्ग्रहादयः, परविचालने-परविषयोत्खनने, मुह्यन्तीति मोहा:-मिथ्याप्रत्ययाः, परिविषयस्यापि सत्यत्वेनोन्मूलयितुमशक्यत्वात् , तदभावे स्वविषयस्याप्यव्यवस्थितेः, कस्मात् तानेव नयान्, पुनःशब्दस्यावधारणार्थत्वाद् , दृष्टसमयः- निर्णीतानेकान्ततत्त्वः, सत्यान् वाऽलीकान्वा न विभजते, अपितु प्रमाणावस्थायांसापेक्षतया.
चैतन्यमूर्खतासामान्यमिति तदात्मकमिकज्ञानसमूह ऊर्वताप्रचयः, तेनापि सामूहिकव्यवहारक्षमकार्यस्य सम्यइनय-प्रमाणस्वरूपस्य सम्भवादात्मद्रव्यानुस्यूतनय-प्रमाणात्मकचैतन्यमविनितरूपमित्यर्थः। ____ उक्तार्थसंवादिनी सम्मतिगाथामुपदर्शयति- एतदेवाहेति। "णियय." इति- “निजकवचनीयसत्याः सर्वनयाः परविचालने मोहाः। तान् पुनर्न दृष्टसमयो विभजते सत्यान् वाऽलीकान् वा" ॥ इति संस्कृतम्। विवृणोति- निजकवचनीय इति- अस्थार्थकथनम्- स्वांशे परिच्छेद्ये इति, एवमग्रेऽपि । पविषयोत्खनने कथं नयानां मिथ्याप्रत्ययत्वमित्यपेक्षायामाह- परविषयस्यापीति-परनयविषयस्यापोत्यर्थः। तदभावे परनयविषयाभावे । 'तान् पुनः' इत्यत्रावधारणार्थकस्यैवकारस्याभावात् तानेव नयानित्यर्थः कथमत आह- पुनःशब्दस्येति ।
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् 'स्यादस्त्येव द्रव्यार्थतः' इत्यादिरीत्या नयविषयं विभजेतेत्यर्थः ।
तस्मानय-प्रमाणात्मकमेकरूपमेवात्मस्वरूपं व्यवस्थितम् , तत्र कथं विशिष्टैकाध्यवसायलक्षणसमुदायार्थत्वोपपत्तिरिति चेत् ? सत्यम्'अपरित्यक्तेतररूपविषयाध्यवसाय एव समुदायः' इत्यत्रैकत्वस्याविवक्षितत्वादपरित्यक्तेतररूपविषय त्वस्यैव समुदायार्थस्य नय-प्रमाणसाधारणस्याभिप्रेतत्वात् सकलनयज्ञानं प्रमाणम् , तदेकदेशग्राहका इतराप्रतिक्षेपिणो नयाः, तत्प्रतिक्षेपिणश्च दुनया इति त्रैविध्यव्यवस्थानात् , तथा च स्तुतिकारः [श्रीहेमचन्द्रसूरिः]
“सदेव सत् स्यात् सदिति त्रिधार्थो, मीयेत दुर्नीति-नय-प्रमाणैः। यथार्थदर्शी तु नय-प्रमाणपथेन दुर्नीतिपथं त्वमास्थः ॥"
[ अन्ययोगव्यवछेदिका-श्लो० २८ ] इति । किमतिविस्तरेण। . यदीत्थं न विभजते सहि कथं विभजत इत्यत आह- पि विति । 'ननु विशिष्टस्यैकाध्यवसायस्य समुदायार्थत्वे' इत्यादिना प्रारब्धं पूर्वपक्षमुपसंहरति- तस्मादिति । समाधत्ते- सत्यमिति भत्र अध्यवसाये। यदा चकत्वं न विवक्षितमध्यवसाये तदा यदभीष्टं सिद्धयति तदाहसकलनयज्ञानं प्रमाणमिति । तदेकदेशग्राहकाः प्रमाणविषयीभूतवस्त्वेकदेशग्राहकाः । इतराप्रतिक्षेपिणः स्वविषयीभूतांशातिरिक्तांशाऽप्रतिक्षेपिणः। तत्प्रतिक्षेपिणश्च स्वविषयीभूतांशातिरिक्तवस्वंशप्रतिक्षेपिणः पुनः। इति त्रविध्यव्यवस्थापन त् प्रमाणं नयो दुनयश्चत्येवं त्रैविध्यस्य व्यवस्थितेः।
उक्तार्थे श्रीहेम चन्द्रसूरिभगवचनं संवादकतयोपदर्शयतितथा च स्तुतिकार इति- दुर्नीतितः 'लदेव' इत्येवंरूपेणाऽर्थो मीयेत, तथा च 'सन्नेव घटः' इत्यादिकं दुर्नयवाक्यम्, नयेन 'सद्' इत्येवंरूपेणार्थो मीयेत, तथा च 'सन् घटः' इत्यादिकं सुनयवाक्यम्,
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[३१७ ननु तथापि विसामान्यार्थयत्नो व्यवहारनयस्यानुपपन्ना, इतरार्थप्रतिक्षेपे नयत्वायोगादिति चेत् ? सत्यम्- दुर्नयावस्थायामेव तदुपपत्तेः, अथवा परेषां प्रमाणानुग्राहकतर्कस्येव विसामान्यार्थयत्नखात्र स्वार्थदाया॑यैवापेक्षा, न त्वितरांशप्रतिक्षेपमुख्योद्देशेन, तादृशो
प्रमाणेन 'स्यात् सद्' इत्येवंरूपेणार्थो मीयेत, तथा च 'स्यात् सन् घटः' इत्यादिकं प्रमाणवाक्यम् । स्तुत्यं भगवन्तं सम्मुखी. करोति- यथेति-हे भगवन् ! यथार्थदर्शी त्वं नय-प्रमाणपथेन दुर्नीतिपथम् , आस्थः- निराकृतवान्, इत्येवमन्वयः । अस्याऽभिप्रेतार्थों विस्तरतः स्याद्वादमञ्जरीतोऽवसेय इति ॥
ननु यदीतरनयविषयाप्रतिक्षेपिण एव नयास्तर्हि सङ्गहनयविषयसमान्यप्रतिक्षेपित्वे व्यवहारस्य नयत्वमेव भज्येतेत्यत: सामान्या. ऽभावार्थ यत्नो व्यवहारनयस्य न युक्त इत्याशङ्कते- नन्विति। तथाऽपि दुर्नीति-नय-प्रमाणेनिधाऽर्थस्य प्ररूपणेऽपि । विसामान्यार्थेतिसामान्याभावार्थेत्यर्थः । समाधत्ते- सत्यमिति । तत् किं विसामान्यार्थयत्नस्यानुपपन्नत्वमेवेत्यत आह - दुर्नयेति । तदुपपत्तेः विसामान्यार्थोपपत्तः, दुर्नयावस्थस्यैव व्यवहारस्य विसामान्यार्थ यत्नो न तु सुनयभावापन्नस्येत्यर्थः। व्यवहारस्य प्राधान्येन विषयत्वात् स्वविषयो विशेष एव, तस्य दाढर्य तदा भवेद् यदि सामान्यस्य गौणतया विषयत्वप्रयोजकं किश्चित् स्यादित्यतो विसामान्यार्थ यत्नो वस्तुतोऽनुपपन्नोऽप्याद्रियते, यथा पर्वते वह्नि-धूमयोः सद्भाव एव न त्वसद्भावः, एवमप्यनुमितिविषयस्य पर्वते वह्निसद्भावस्य दाार्थमारोपरूपस्यैव यदि वह्निर्न स्याद् धूमोऽपि न स्यादित्येवंरूपस्य पर्वतेऽसतोरेव वह्नयभाव-धूमाभावयोरावेदकस्य तर्कस्यादर इत्याह - अथवेति । परेषां नैयायिकादीनाम् । अत्र व्यवहारनये । स्वार्थदाढाय प्रधानया स्वविषयीभूतविशेषरूपार्थदाढर्याय। ताइशोद्देश
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८ ]
[
तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
देशस्यव च दुर्नयत्वप्रयोजकत्वमिति न कश्चिद्दोष इत्यादि निर्णीतं नयरहस्यादावस्माभिः ।
अथवा 'वच्चइ०’[पत्र० २९१] इत्यादेर्लोकव्यवहारो विनिश्वयतः, तदर्थं व्रजति व्यवहार इत्यर्थः तथाहि - निश्चयनयमतेन भ्रमरादेः पञ्चवर्ण द्विगन्ध- पञ्चरसा-ष्टस्पर्शवत्वे सत्यपि यत्र कृष्णवर्णादौ जनपदस्य निश्चयो भवति तमेवार्थ व्यवहारनयः स्थापयति, न तु सम्मतमप्यन्यम्, तथैव लोकयात्रानिर्वाहात, न चैवं ' भ्रमरो न श्वेतः' इत्याद्यध्यक्ष शाब्दयोरतस्मिंस्तद्ग्राहकत्वेन लौकिकप्रामाण्यमपि न स्यादिति शङ्कनीयम्, 'न श्वेतः' इत्याद्यध्यक्षस्योद्भूततया
स्यैव इतरनयविषयप्रतिक्षेपमुख्योद्देशस्यैव । नयरहस्यादाविति - यद्यपि नयरहस्ये - "न चैवमितरांशप्रतिक्षेपित्वाद् दुर्नयत्वम्, तत्प्रतिक्षेपस्य प्राधान्यमात्र पवोपयोगात्, एतद्विषयविस्तरस्तु नाऽत्राऽभिधीयते ग्रन्थान्तरप्रसङ्गात् ” [पत्र० ३२] इत्येतावन्मात्रमभिहितम्, तथाऽपि ' नात्र' इत्युपादानतो ऽन्यत्र तद्विस्तारः कृत इत्यवगम्यत इति विशेषजिज्ञासुभिरस्मत्कृतग्रन्थान्तरमेतदुपपादकमवलोकनीयमित्येतत्तात्पर्यकमिदं वचनम्, अत एव 'नयरहस्यादौ' इत्यादिपदमुपात्तमिति । 66 'वच्चर विणिच्छयत्थं " [पत्र० २९१] इति सूत्रस्य व्याख्यान्तरमाहअथवेति । लोकव्यवहारार्थं व्यवहारनयो व्रजतीत्य मुमर्थमुपपादयतितथाहीत्यादिना । न स्विति - निश्चयनयसम्मतमपि भ्रमरादेः पञ्चवर्णादिकं व्यवहारनयो नैव स्थापयतीत्यर्थः । तथैव भ्रमरादेः कृष्णवर्णादिमत्वेनैव । लोकयात्रानिर्वाशत् लोकव्यवहारोपपत्तः । 'न च' इत्यस्य शङ्कनीयमित्यनेनान्वयः । एवं भ्रमरादेः पञ्चवर्णादिमत्त्वस्यापि निश्चयतो भावे । अतस्मिन् इत्रेतत्वाभावाभाववति भ्रमरे । तद्ग्राहकत्वेन श्वेतत्वाभावग्राहकत्वेन । निषेधे हेतुमाह-न श्वेत इति । उद्भूततयेति
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्था प्रकरणम् ]
[ ३१९
श्वेताद्यभावविषयकत्वोपगमात् तादृशशब्दस्थले च भावसत्यता - ग्राहकव्युत्पत्तिमहिम्ना श्वेतादिपदानामुद्भूतश्वेतादिपरत्वग्रहेण दोषाभावादिति दिग् ॥
,
अस्मान्नयादेकान्तनित्यचेतनाऽचेतन वस्तुद्वयप्रतिपादकं सांख्यदर्शनमुत्पन्नम्, यद् वादी
-
"
उद्भूतत्वेनं श्वेताद्यभाववान् भ्रमर इत्येवं पर्यवसितस्वरूपस्य 'भ्रमरो न श्वेतः' इत्याद्यध्यक्षस्योद्भूततया श्वताद्यभावविषयकत्वेन भ्रमरे श्वेतादिरनुद्भूत एवेत्युद्भूततया श्वेताद्यभाववति भ्रमरे उद्भूततया श्वेताद्यभावावगाहित्वेन तद्वति तत्प्रकारकत्वलक्षणलौकिकप्रामाण्यस्य तत्र सम्भवादित्यर्थः । तादृशशब्दस्थले च ' भ्रमरो न श्वेतः' इत्यादिशब्दस्थले च । भावसत्यतेति - अभिप्रायसत्यतेत्यर्थः 'भ्रमरो न श्वेतः' इति वाक्यप्रयोक्तुः पुंसः इदं वाक्यं भ्रमरे उद्भूतश्वेताभावं वोधयतु' इत्यभिप्रायः, तत्सत्यता ग्राहकव्युत्पत्तिःयद वाक्यं यदर्थवाञ्छयोच्चरितं तद्वाक्यस्य स एवार्थ इति, तन्महिम्ना तत्सामर्थ्येनेत्यर्थः । श्वेतपदस्योद्भूतश्वेतार्थकत्वं यदि नाऽऽश्रीयेत तदा वक्तुस्तात्पर्य नोपपद्येतेति तात्पर्यान्यथानुपपत्त्या श्वेतादिपदस्योद्भूतश्वेतादौ लक्षणाऽऽश्रीयत इति 'श्वेतादिपदमुद्भूतश्वेतबोधेच्छयोच्चरितम्' इत्येवं स्वरूपोद्भूतश्वेतादिपरत्वग्रहलक्षणतात्पर्यप्रहृतः श्वेतादिपदतो लक्षणावृत्तिग्रहजन्योद्भूतश्वेताद्यर्थोपस्थितिद्वारा 'उद्भूतश्वेताद्यभाववान् भ्रमरः' इत्येवंस्वरूपस्य तद्वति तत्प्रकारकत्वलक्षणप्रामाण्याकलितस्य शाब्दबोधस्य सम्भवेन दोषा
भावादित्यर्थः
व्यवहारनयसमुत्थं साङ्ख्यदर्शनमिति प्रतिपादयति- अस्मान्नयादिति - व्यवहारनयादित्यर्थः अस्य ' उत्पन्नम् ' इत्यत्रान्वयः । नन्वन्यत्र चार्वाक मतस्यैव व्यवहारनयसमुत्थत्वेन प्रतिपादनम्, भवता तु साङ्ख्यदर्शनमेव व्यवहारनयसमुत्थत्वेन प्रतिपाद्यत इति
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०]
__[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् "जं काविलं दरिसणं, एयं दवट्ठियस्स बत्तव्वं" ॥
[सम्मति० का० ३ गा० ४८ ] इति द्रव्यार्थिकपदमत्र व्यवहारलक्षणा-ऽशुद्धद्रव्यार्थिकपरं द्रष्टव्यम्, शुद्धद्रव्यार्थिकप्रकृतेः सङ्ग्रहनयरूपाया वेदान्तदर्शनोत्पत्तिमूलताया उक्तत्वात् । तस्य चेयं प्रक्रिया- "महदादिकार्यग्रामजनकाशेषशक्तिप्रचितात् प्रधानादेव कार्यभेदाः प्रवर्तन्ते, तच्च सत्त्व रजस्वकपोलकल्पितमेवेदं प्रतिभासत इत्यतस्तत्र सिद्धसेनदिवाकरवचनं प्रमाणतयोपदर्शयति- यद् वादीति- यद् यस्माद् वादी वादिप्रकाण्डः सिद्धसेनदिवाकर एवमाहेत्यर्थः । “जं क विलं" इतियत् कापिलं दर्शनमेतद् द्रव्यार्थिकस्य वक्तव्यम् । इति संस्कृतम् ॥ द्रव्यार्थिकनयः शुद्धाशुद्धभेदेन द्विविधः, तत्र शुद्धद्रव्यार्थिकः सामान्यमात्रग्राही सङ्ग्रहः, अशुद्धद्रव्याथिको भेदग्राही व्यवहारः, स पव द्रव्यार्थिकपदेनात्र विवक्षित इत्याह- द्रव्यार्थिकपदमत्रेति । शुद्धद्रव्यार्थिकस्य द्रव्यार्थिकपदेन कुतो न ग्रहणमित्यपेक्षायामाहशुद्धद्रव्यार्थिकप्रकृतेरिति । ___ सायदर्शनमन्तव्यमावेदयति- तस्य चेति- साङ्ख्यदर्शनस्य चेत्यर्थः । इयं 'महादादि' इत्यादिनाऽनन्तरमेव वक्ष्यमाणा। प्रक्रिया मन्तव्यपरिपाटी । महदादीति-महच्छन्देन बुद्धयभिधानमन्तःकरणमुच्यते, अव्यक्तात् प्रधानात् प्रथमं व्यक्तस्वरूपा बुद्धिरेवोत्पद्यत इत्यतस्तस्य महच्छब्दवाच्यता, आदिपदादहङ्कारादेब्रहणम्, प्रकृतेः सर्वापेक्षया प्रधानत्वं महदाधशेषकायजननानुकूलशक्तिसमन्वितत्वादेवे. त्यावेदनाय 'महदादिकार्यग्रामजनकाशेषशक्तिप्रचिताद्' इति 'प्रधानाद' इत्यस्य विशेषणम् प्रधानमिति प्रकृतेः सज्ञा । प्रधानं किस्वरूपमित्यपेक्षायामाह-तच्चेति-प्रधानं चेत्यर्थः, । सत्वं लघु प्रकाशकं च, रज
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
गन्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३२१
"
स्तमसां साम्यावस्था लक्षणम्, ततः प्रथमं बुद्धिरुत्पद्यते, बुद्धेरहङ्कारः, अहङ्कारात् पञ्च तन्मात्राणि शब्द-स्पर्श रूप रस गन्धात्मकानि, इन्द्रियाणि चैकादशोत्पद्यन्ते तत्र श्रोत्र त्वक् चक्षुर्जिह्वाघाणलक्षणानि बुद्धीन्द्रियाणि पञ्च, वाक्पाणिपादपायूपस्थसंज्ञानि कर्मेन्द्रियाणि च पञ्च, एकादशं च मन इति, पञ्चभ्यस्तन्मात्रेभ्यः पश्च भूतानि शब्दादाकाशः, स्पर्शाद् वायुः, रूपात् तेजः, रसाउपष्टम्भकं चलं च, तमो गुरु वारणकं च, एवंस्वरूपाणां सत्त्वरजस्तमस् साम्यावस्थालक्षणम्- समभावेन यदवस्थानं तत्स्वरूपं प्रधानं प्रकृतिरित्युच्यते तच्च सर्वस्य कार्यस्य कारणमेव, न तु कस्यापि कार्यमतो मूलप्रकृतिरित्याख्यायते । ततः प्रकृतिस्वरूपात् प्रधानात् । प्रथमं न ततः पूर्वं कस्यापि कार्यस्याविर्भाव इत्यतः प्रथमम्, बुद्धिश्च प्रकृतिकार्यत्वाद् विकृतिः, अहङ्कारकारणत्वाच्च प्रकृतिरिति प्रकृतिविकृतिः । बुद्धेरहङ्कारः 'उत्पद्यते ' इत्यनुवर्तते, सोऽपि महतः कार्यत्वाद विकृतिः, तन्मात्रादिषोडशकार्यवर्गस्य कारणत्वात् प्रकृतिरिति प्रकृतिविकृतिः । अहङ्कारादित्यादि स्पष्टम्, केवलं शब्दादौ प्रत्येकं तन्मात्रयोजनया शब्द तन्मात्र स्पर्शतन्मात्र रूपतन्मात्र - रसतन्मात्र गन्धतन्माप्राणीत्येवं पञ्च तन्मात्राणि बोध्यानि । इन्द्रियाणामेकादशसंख्यक कथमित्यपेक्षायामाह - तत्रेति- इन्द्रियेषु मध्ये इत्यर्थः, अत्र पच तन्मात्राणि अहङ्कारकार्यत्वाद् विकृतिः, पञ्चाकाशादिभूतकारणत्वात् प्रकृतिरिति प्रकृतिविकृतिः, एकादशेन्द्रियाणि तु अहङ्कारकार्यत्वाद विकृतिः, न तु कस्यापि तत्त्वान्तरस्य कारणमिति न प्रकृतिः । पञ्चभ्यस्तन्मात्रेभ्यः पञ्चभूतानि - ' उत्पद्यन्ते ' इत्यस्याऽनुकर्षेणान्वयः । कस्मात् तन्मात्रात् कस्य भूतस्योत्पत्तिरित्यपेक्षायामाह - शब्दादितिशब्दतन्मात्रादाकाश उत्पद्यते, स्पर्शतन्मात्राद् वायुरुत्पद्यते, रूपतन्मात्रात् तेज उत्पद्यते, रसतन्मात्रादापः समुत्पद्यते, गन्धतन्मात्रात् पृथ्वी समुत्पद्यत इति । उक्तार्थे साङ्ख्याचार्यस्येश्वरकृष्णस्य सम्मति'
૨૧
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
सखिया
३२२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् दापा, गन्धात् पृथिवी" इति, तदुक्तमीश्वरकृष्णेन
"प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङ्कारस्तस्माद् गणश्च षोडशकः । तस्मादपि षोडशकात्, पञ्चभ्यः पञ्च भूतानि"।
[साङ्ख्यकारिका-२२] अत्र च 'महान् ' इति बुद्ध्यभिधानम् , बुद्धिश्च 'घटः पटः' इत्यायध्यवसायलक्षणा, अहङ्कारस्तु- 'अहं सुभगोऽहं दर्शनीयः' इत्याद्याकारः, मनस्तु सङ्कल्पलक्षणम् , यथा-कस्यचिद् बटोामान्तरे भोजनमस्तीति शृण्वतः सङ्कल्पः स्यात् 'यास्यामि, किं तत्र दधि स्याद्, उतस्विद् दुग्धम् ?' इति, तदयं बुद्ध्यहङ्कार-मनसां भेदो मन्तव्यः, महदादयः २३ प्रधान-पुरुषौ चेति पश्चविंशतिस्तत्त्वानि, मुपदर्शयति- तदुक्तमीश्वरकृष्णेनेति । प्रकृतेरित्यादिकारिकार्थो व्यक्तः । भत्र च उक्तकारिकायां च । प्रतिनियतकार्योपदर्शनेन बुद्धयादीनां लक्षणं क्रमेण प्रकटयति- बुद्धिश्चेत्यादिना- 'घटः पटश्च' इत्याद्य, ध्यवसायेन कार्येण लक्ष्यते बुद्धिः, यस्याऽयमध्यवसायः कार्यमन्तःकरणस्य, तदन्तःकरणमित्युक्ताध्यवसायलक्षणा बुद्धिरित्यर्थः। अहङ्कारस्त्विति- 'अहं सुभगोऽहं दर्शनीयः' इत्याद्याकारः परिणामो यस्मादन्तःकरणात् समुल्लसति तदन्तःकरणमहङ्कार इत्यर्थः । मनस्त्वितियस्मादन्तःकरणात् संकल्प उपजायते तदन्तःकरणं मन इत्यर्थः । संकल्पः कीदृशः समुल्लसतीत्यपेक्षायामाह- यथेति । तत्र ग्रामान्तरे। अन्तःकरणत्वाऽविशेषेऽप्युक्तकार्यवैलक्षण्याद् वुद्धयादीनां भेद इत्याहतदयमिति । एवं चोक्तदिशा साडयदर्शने पञ्चविंशतिस्तत्त्वानि, तज्ज्ञानाच्च मुक्तिरित्याह- महदादय इति- अत्रादिपदादहङ्कार पञ्चर तन्मात्रैकादशेन्द्रिय-पञ्चभूतानां ग्रहणम् , तेन त्रयोविंशतिर्महदादयः। यज्ज्ञानमात्रादेव-पञ्चविंशतितत्त्वज्ञानमात्रादेव। एक्कारव्यवच्छेद्यमुपदर्श
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
यज्ज्ञानमात्रादेव सर्वेषां मुक्तिः, न तु वर्णाश्रमोचिताचारस्याप्यपेक्षा,
तदुक्तम्
" पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो, यत्र यत) त्राश्रमे रतः । जटी मुण्डी शिखी वापि, मुच्यते नात्र संशयः " ॥ [ ] इति ।
महदादयश्च प्रधानात् प्रवर्तमाना न कारणादत्यन्तभेदिनो भवन्ति बौद्धाद्यभिमता इव कार्यभेदाः, किन्तु त्रैगुण्यादिना प्रधानात्मान एव, तथाहि - यथा प्रधानं त्रिगुणात्मकं तथा बुद्ध्यहङ्कार तन्मात्रेन्द्रिय-भूतात्मकं व्यक्तमपि त्रिगुणात्मकम्, कृष्णादितन्त्वारब्धपटादेः कृष्णादित्वस्यैवोपलम्भेन कारणगुणानुरूपगुणस्यैव कार्यस्य सिद्धेः । किञ्च ' इमे सत्त्वादयो गुणाः, इदं च महदादि यति - न त्विति । वर्णेति - ब्राह्मण-क्षत्रिय वैश्य शूद्राश्चत्वारो वर्णाः, ब्रह्मचर्य - गास्थ्य - वानप्रस्थ-संन्यासाश्चत्वारश्चाश्रमाः तेषां प्रत्येकं कर्तव्यत्वेन विहितस्याचारस्य प्रतिनियतस्यापि मुक्तौ नापेक्षेत्यर्थः । उक्तार्थे प्राचां सम्मतिमाह - तदुक्तमिति । ' जटी ' इति जटाधारिणां ब्रह्मचर्य - वानप्रस्थानां ग्रहणम् । ' मुण्डी ' इति संन्यासिनो ग्रहणम् । ' शिखी ' इति गृहस्थस्य ग्रहणम् । साङ्ख्यमते कार्यस्य कारणादभेद एव न तु भेद इत्याह- महदादयचेति । ' बौद्धा ० ' इत्यादिव्यतिरेकिदृष्टान्तः, तथा च बौद्धादिमते तथा कार्याणि कारणादत्यन्तभिन्नानिन तथा साङ्ख्यमते महदादिकार्य प्रधानरूपकारणतोऽत्यन्तभिन्नमित्यर्थः । यदि महदादयो न प्रधानादत्यन्तभिन्नास्तर्हि कीदृशास्ते ? इति पृच्छति किन्विति । उत्तरयति त्रेय दिनेति । महदादीनां त्रैगुण्यादिना प्रधानात्मत्वमेव प्रपञ्चतो दर्शयति - तथाहीत्यादिना । प्रधानस्य त्रिगुणात्मकत्वे तत्कार्यस्य महदादेरपि त्रिगुणात्मकत्वं कारणगुणानुरूपगुणकमेव कार्ये भवतीत्येतत्समर्थनेन व्यवस्थापयतिकृष्णा रीति । त्रिगुणत्वेन महदादिकार्यस्य प्रधानात्मत्वं व्यवस्थाप्या
[ ३२३
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् व्यक्तम्' इति न शक्यते विवेक्तुं, किन्तु 'ये गुणास्तद् व्यक्तम्, यद् व्यक्तं ते गुणाः' इत्यविवेक्येवोभयम् , तथोभयमप्यविशेषतो विषयो भोग्यस्वभावत्वात् , सर्वपुरुषाणामविशेषेण भोग्यत्वात् , पण्यस्त्रीवद् , अचेतनं च सुख-दुःख-मोहावेदकत्वात् प्रसवधर्मि च, यतः प्रधानं बुद्धिं सामान्यं च जनयति, साप्यहङ्कारम् , सोऽपि तन्मात्राणीन्द्रियाणि च, तन्मात्राणि च महाभूतानि जनयन्तीति, ऽविवेकित्वेन तद्व्यवस्थापयति-किश्चेति । आकारतो विवेकस्वरूपमुपदर्य तदभावं भावयति- इमे इति । इति एवंरूपेण । विवेचनस्याऽशक्यत्वे किं स्यादिति पृच्छति-किन्विति । उत्तरयति- य इति, तथा चामेदेन ग्रहणमेवाविवेकित्वमन्तेन च सत्त्वादित्रिगुणस्वरूपप्रधानात्मकत्वं महदादेरित्याशयः। भोग्यस्वभावत्वेन विषयत्वं यथा प्रधानस्य तथा महदादेरपीति विषयत्वेन प्रधानात्मकत्वं महदादेरित्याह- तथेति । उभयमपि । प्रधानात्मककारण-महदादिकार्ये तदद्वयमपि । पण्यत्रोव इति-पण्यस्त्री यथा सर्वपुरुषाणामविशेषेण भोग्या तथैव तदुभयमपीत्यर्थः । सुखदुःखमोहावेदकत्वेन यथा प्रधानमचेतनं तथा महदादिकमपीत्यचेतनत्वेन तयोरैक्यमित्याहअचेतन चेति । सुखेति- “एकैव स्त्री रूप-यौवन लावण्यसम्पन्ना स्वामिनं सुखाकरोति, तत् कस्य हेतोः ? तं प्रति सत्त्वरूपगुणसमुद्भवात, सपत्नी१ःखाकरोति, तत् कस्य हेतोः ? ताः प्रति रजोगुणसमुद्भवात्, स्वमविन्दमानं जनान्तरं मोहर्यात, तत् कस्य हेतोः ? तं प्रति तमो. गुणसमुद्भवाद" इति वचनेनेकस्या अपिस्त्रियःसुख-दुःखमोहावेदकत्वं सत्त्वरजस्तमोगुणमयत्वेन रपष्टीकृतम् , तदृष्टान्तेन सर्वस्य पुरुषभिन्नस्य सुख-दुःख-मोहावेदकत्वमवगन्तव्यम् । प्रसवधर्मित्वेन प्रधा. नात्मकत्वं महदादेरुपदर्शयति- प्रसवधर्मि चेति । प्रसवमित्वमेव प्रधानादीनां स्पष्टयति-यत इत्यादिना । सोऽपि बुद्धिरपि । अहङ्कार 'जनयति' इत्यनुवर्तते, एवमग्रेऽपि । सोऽपि अहङ्कारोऽपि । कार्य
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३२५ तस्मात् त्रैगुण्यादिना तद्रूपा एवं कार्यभेदाः प्रवर्तन्ते । यथोक्तम्
"त्रिगुणमविवेकि विषयः, सामान्यमचेतनं प्रसवधर्मि । व्यक्तं तथा प्रधानं, तद्विपरीतस्तथा च पुमान्"॥
[साङ्खयकारिका-११] इति । अथ यदि तद्रूपा एव कार्यभेदाः कथं शास्त्रे व्यक्ता-ऽव्यक्तयो_लक्षण्योपवर्णनम् ?
" हेतुमदनित्यमव्यापि, सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम् । सावयवं परतत्रं, व्यक्तं विपरीतमव्यक्तम्" ॥
. . [साङ्ख्यकारिका-१०] इति क्रियमाणं शोमेत ?। अत्र ह्ययमर्थ:-हेतुमत्- कारणवद् व्यक्तमेव, बुद्ध्यादीनामेव प्रधानादिहेतुमचात्, न त्वेवमव्यक्तं कुतश्चित् , यतः, अनित्यम् , अन्यतो हेतुमचाऽसिद्धरेतद् हेत्वभिकारणयोस्तादात्म्यमुपसंहरति- तस्मादिति । तद्रूपा एव प्रधानरूपा एव । उक्तार्थे साजयकारिकां संवादकतया दर्शयति- तदुक्तमिति । "त्रिगुणं० " इति कारिका निरूपितार्था एव । तद्विपरीतः त्रैगुण्याद्यभावात् प्रधान-व्यक्ताभ्यां विलक्षणः । तथा च व्यापकत्वादिना प्रधानसदृशश्च, पुमान् कूटस्थनित्यश्चेतनः पुरुषः ।।
ननु सायमते यदि प्रधानान्महदादेरभिन्नत्वमेव तर्हि साङ्ख्यशास्त्र एव तयोर्वैलक्षण्योपवर्णनसङ्गतमित्याशङ्कते- अथेति । तद्रूपा एवं कारणीभूतप्रधानात्मका एव । कथम् ' इत्यस्य 'शोमेत' इत्यने नान्वयः । शास्त्र साङ्ख्यग्रन्थे । वैलक्षण्योपवर्णनं "हेतुमद्" इत्यादिस्वरूपेण क्रियमाणम् कथं शोमेत इन्यन्वयः। " हेतुमद" इत्यादि. कारिकार्थमुपदर्शयति- अत्रेति- " हेतुमद्" इत्यादिकारिकायामित्यर्थः। व्यक्तमेव बुद्धद्यादिकमेव- अत्रेव हेतुमाह- बुद्धयःदीनामेवेति । एवकारव्यवच्छेद्यमुपदर्शयति-न विति। अव्यक्त प्रधानम् , एवं हेतुमत् ।
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
धानमिति न पौनरुक्त्यम्; तथा प्रधान- पुरुषौ यथा विभ्रुत्वेन व्याप्त्या वर्तते इति तौ व्यापिनौ, नैवं व्यक्तमिति तदव्यापि, यथा च संसारकाले बुद्ध्यहङ्कारेन्द्रियसंयुक्तं सूक्ष्मशरीराश्रितं व्यक्तं संसार, नैवमव्यक्तम्, तस्य विभुत्वेन सक्रियत्वायोगात्, बुद्ध्यहङ्कारादिभेदेन चानेकविधं व्यक्तमुपलभ्यते, नाव्यक्तम्, तस्यैकस्यैव सतस्त्रैलोक्य कारणत्वात्; आश्रितं च व्यक्तम्, यद् यत्रोत्पद्यते तस्य तदाश्रितत्वात् न त्वेवमव्यक्उम्र, अकार्थत्वात् तस्य; लयं न तु नैव, पतेन विपरीतमव्यक्तमित्युपवर्णितं भवति । 'कुतश्चिद्' इति स्थाने 'कुतश्चैतद् ? ' इति पाठो युक्तः, कुतः कस्माद्धेतोर्व्यक्तं हेतुम दित्यवधारितमिति पृच्छा । उत्तरयति - यतोऽनित्यम् अनित्यं हि हेतुमद् भवति, अनित्यत्वाद् वुद्धयादिकं हेतुमदित्यर्थः । अनित्यत्वमेव हेतुमत्त्वसिद्धये कुत उपदर्शितमित्यपेक्षायामाह - अन्यत इतिअनित्यत्वभिन्नादित्यर्थः । एतद्धेत्वभिधानम् कारिकायाम् ' अनित्यम् ' इति हेतुवचनम् । इति पतस्मात् कारणात् । न पौनरुक्त्थम् ' हेतुमद्' इत्यनेनाऽनित्यमेव वस्त्वभिधीयते, तदेव च ' अनित्यम्' इत्यनेनापीत्यर्थतो यत् पौनरुत्थं तद् ' हेतुमद्' इत्यस्य सिद्धये हेतुवचन' मेतद्, न तु स्वतन्त्र मेतदित्युपवर्णनेन सम्भवतीत्यर्थः । अव्यापि व्यक्तं व्यापि च प्रधानमित्येवं तयोर्वैलक्षण्यमित्याह - तथेति । तौ प्रधान- पुरुषौ । नैवं प्रधान - पुरुषाविव न व्यापि । तत् अव्यक्तम् । व्यक्तं सक्रियम्, प्रधानश्चाक्रिय इत्येवं सक्रियत्वाऽक्रियत्वाभ्यां व्यक्तप्रधानयोर्वैलक्षण्यमित्याह - यथा चेति । नैवमव्यक्तमिति - प्रधानं न तथा संसरणशीलमित्यर्थः । तत्र हेतुमाह तस्येति - प्रधानस्येत्यर्थः । बुद्धयादेर्व्यकस्यानेकत्वं प्रधानस्याऽव्यक्तस्यैकत्वमित्यनेकत्वैकत्वाभ्यां तयोर्वैलक्षण्यमित्याह - बुद्धयहङ्कारादिभेदेनेति । नाऽव्यक्तम् अव्यक्तं प्रधानमनेकविधं नोपलभ्यते । तस्य प्रधानस्य । आश्रितत्वा ऽनाश्रितत्वाभ्यामपि व्यक्ताSव्यक्तयोर्वैलक्षण्यमित्युपदर्शयति- आश्रितं चेति । न त्वेवमभ्यक्तम्
1
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३२७ गच्छतीति कृत्वा लिङ्गं च व्यक्तम्, तथाहि-प्रलयकाले भूतानि तन्मात्रेषु लीयन्ते, तन्मात्राणीन्द्रियाणि चाहङ्कारे, सोऽपि बुद्धौ, सापि प्रधाने, न त्वेवमव्यक्तं कचिदपि लयं गच्छति; लीनं वाऽव्यक्तलक्षणमर्थ गमयति कार्यत्वादिति लिङ्गं व्यक्तम् , न त्वेवमव्यक्तम् , अकार्यत्वात् कार्योन्मुखरूपानुपलम्भेन तस्य कारणलिङ्गस्वाभावाच्च, सावयवं व्यक्तम् , शब्द-स्पर्श रूप-रस गन्धात्मकैरवयवैयुक्तत्वात् , न चैवमव्यक्तम् , तत्र शब्दादिव्यक्तीनामनुपलब्धेः, तथा यथा 'पितरि जीवति पुत्रो न स्वतत्रः' तथा व्यक्तं सदा कारणायत्तत्वात् परतन्त्रम्, नैवमव्यक्तम् , अकारणाधीनत्वात् , सर्वदा तस्येति ।। अव्यक्तमाश्रितं न भवति । तत्र हेतुः- अक. यत्वात् तस्येति-प्रधानस्याऽकार्यत्वान्न कस्मिन्नपि तदुत्पद्यत इत्यतोऽनाश्रितमित्यर्थः। लय. गामित्वलक्षणलिङ्गत्व-तदगामित्वलक्षणालिङ्गत्वाभ्यां तयोर्वलक्षण्यमित्याह- लयमिति । निरुक्तस्वरूपलिङ्गत्वमेव व्यक्तस्य भावयतितथाहीत्यादिना- कार्य कारणे विलीयत इति भूतानि कार्याणि कारणेषु तन्मात्रेषु लीयन्ते, एवमग्रेऽपि । अहङ्कारे 'लीयन्ते' इत्यनुकर्षः, एवमत्रेऽपि । सोऽपि अहङ्कारोऽपि, अत्र ववनविपरिणामेन ‘लीयते' इति सम्बन्धः, एवमग्रेऽपि । साऽपि बुद्धिरपि। उक्तस्वरूपलिङ्गत्वं न प्रधान इत्याह- न त्वेव मति । कार्यस्वरूपतया गमकत्वं लिङ्गत्वमिति पक्षान्तराश्रयणेन व्यक्तस्य लिङ्गत्वमव्यक्तस्थाऽलिङ्गत्वमुपपादयतिलीनं वेति । 'न त्वेवमव्यकम्' इत्यस्य समर्थनायाह- अक य वादिति। तस्य प्रधानस्य । सावयत्व निरवयत्वाभ्यां व्यक्ता-ऽध्यक्तयोर्वेलक्षण्यमुपपादयति- स वयवति । तत्र प्रधाने । परतन्त्रत्वा ऽपरतन्त्रत्वाभ्यां तयोलक्षण्यमावेदयति- तथेति । कारणायत्तत्वलक्षणं पारतन्त्रमव्यक्तस्य कारणाभावान्नास्तीत्याह- अकारणाधीनत्वादिति। समाधत्ते
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
-३२८ ]
[ तत्वबोधिनीधिवृत्तिविभूषितम्
न परमार्थतस्ताप्येऽपि प्रकृति - विकृतिभेदेन तयोर्भेदाऽवि रोधात् विकाराणां स्वभाव तत्रैगुण्यरूपेण प्रकृतिरूपत्वेऽपि सच्च-रजस्तमसात्कटत्व विशेषान्महदादिभेदेन सर्गवैचित्र्यसिद्धेः, वैधर्म्य तन्न तु भेद इति कारणात्मनि कार्यमस्तीति प्रतिज्ञातं भवति । अत्रेदं हेतु कदम्बमुद्भावयन्ति -
मेति । तद्रूप्येऽपि महदादेः प्रकृत्यात्मकत्वेऽपि । प्रकृति-विकृतिभेदेन प्रधानं प्रकृतिः, महदादिकं विकृतिरित्येवं प्रकृति-विकृतिभेदेन । . तयोः प्रधान महदाद्योः । ताद्रूप्ये सति भेदः कथमित्यपेक्षायामाह - विकाराणामिति - महदादीनामित्यर्थः । स्वभावत इति- प्रतिक्षेपं सत्त्वं सत्त्वरूपेण परिणमते, रजो रजोरूपेण, तमस्तमोरूपेणेत्येवं यः स्वभावः कारणगतः स कार्येऽपि, तस्मादित्यर्थः । त्रैगुण्यरूपेणेतिनिरुक्तस्वभावतस्त्रैगुण्यं यथा प्रकृत्यवस्थायां तथा त्रिकृत्यवस्थायामपीति तेन त्रैगुण्यरूपेणेत्यर्थः । प्रकृतेः प्रकृतिरूपत्वं सत्त्व-रज- स्तमोरूपत्वम्, तच विकृतावपि, पतावांस्तु विशेषः प्रकृत्यवस्थायां गुणानां समभावेन व्यवस्थानं विकृत्यवस्थायां तु विषमभावेनेति सम-विषमः भाचाऽविवक्षयोभयोरपि त्रैगुण्यरूपेणैकत्वमिति कृत्वा प्रकृतिरूपत्वेइपीति । सात्विक - राजस- तामसभेदेन बुद्ध्यादिनां त्रैविध्यम्, तत्र यस्मिन् बुद्धयादौ रजस्तमोगुणद्वयापेक्षया सत्वस्योत्कटत्यं तत् साविकम् एवं राजस - तामसे अपि बोध्ये, तादृशोत्कटत्वविशेषतः साविक - राजस - तामसबुद्धयादिभेदेन सर्गवैचित्र्यसिद्धिरित्याहसत्त्वरजस्तमसामिति । अयं च वैधम्र्म्यात्मा भेदो न स्वरूपभेद इति तादृशवैधर्म्य सद्भावेऽपि कारणात्मत्वं कार्यस्य न विरुद्धयत इति कारणात्मनि कार्यमस्तीति प्रतिज्ञातं साङ्गय स्याऽनाबाधमित्याहवैधम्यं ह्येतदिति । कारणात्मनि कार्यमस्तीति प्रतिज्ञामात्रेण न सत्कार्यवादसिद्धिः, तथा सति कारणात्मनि कार्य नास्तीति प्रतिज्ञामात्रेणा: सत्कार्यवादोऽपि सिध्येदित्यतस्तत्र हेतुरवश्यमेवोद्भावनीय इत्या•
"
/
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकातिव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३२९ " असदकरणादुपादानग्रहणात् सर्वसम्भवाऽभावात् । सशक्तस्य शक्यकारणात, कारणभावाच्च सत्कार्यम्"।
[साङ्ख्यकारिका-९ ] यद्यसत् क्रियेत, तदा नभोनलिनमपि क्रियेत, न चैवं भवति, तस्माद् यत् क्रियते तिलादिभिस्तलादिकार्य तत् तस्मात् प्रागपि शक्तिरूपेण सिद्धम्, व्यक्तिरूपेण तु तत् तदा कापिलैरपि नेष्यते, इति न व्यवहारबाधः १। तथा यधसत्कारणे कार्य भवेत् तदा शयेनाह- अत्रेति- कारणात्मनि कार्यमस्तीति प्रतिज्ञात इत्यर्थः । इदम् “असदकरणाद्" इत्यादिनाऽनन्तरमेव वक्ष्यमाणम्। 'कार्यमुत्पत्तितः प्रागपि कारणात्मनि सद्' इति प्रतिज्ञा, : असदकरणाद्' इत्यादिकं तत्र हेतुवचनम् । असतः शशशुङ्गादेः कदाचिदपि केनापि कारणेन करणम्- उत्पादनं न भवति, तद् यदि कार्यत्वेन सम्मतं घट-पटादिकमपि स्वकारणे कपाल तन्त्वादावुत्पत्तितः प्रागसदेव भवेत् , ततस्तस्यापि करणं न स्याद्, भवति च तस्य करणम् , अत उत्पत्तितः प्रागपि कारणात्मनि तदस्तीत्यभिप्रायेणोक्तम् 'असदकरणाद्' इति हेतुं भावयति- यद्यसत्क्रियेतेति । न चैवं भवति असतो नभोनलिनस्य करणं न भवति। तस्मात् असतोऽकरणात् । तत् तैलादिकार्यम् , तस्मात् तैलायुत्पत्तिकालात्। शक्तिरूपेण कारणा स्मतालक्षणशक्तिरूपेण । व्यक्तिरूपेण तैलादिविशिष्टसंस्थानाविर्भावलक्षणव्यक्तिरूपेण ! तत् तैलादिकम् । तदा तैलादिस्वरूपाविर्भावपूर्वकाले। कापिलैरपि सत्कार्यवादिभिः साङ्ख्यैरपि, अपिना असत्कार्यवादिभिस्तु शक्तिरूपेणाऽपि तदानीं तदनभ्युपगच्छद्भिर्व्यक्तिरूपेण सुतरां नेष्यत इत्यस्य सूचनम् । इति न व्यवहारबाधः एतस्मात् कारणादुत्पत्तितः प्राग् यः कार्यस्यासत्त्वव्यवहारस्तस्य न बाधा, तदानीं तदसत्त्व. व्यवहारस्य व्यक्तिरूपेण तदसत्त्वविषयकत्वाद् व्यक्तिरूपेण तदसत्त्वस्य भाषादुपपद्यत पव तथा व्यवहार इति एवं तन्तुषूत्पत्तितः प्राप
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३० ]
[तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् पुरुषाणां प्रतिनियतोपादानग्रहणं न स्यात् , शालिफलार्थिनश्च शालिबीजमेवोपाददते, न कोद्रवबीजम् शालिबीजादिषु शालिफलादीनामसत्त्वे च तद्वत् कोद्रवबीजानामपि ग्रहणप्रसङ्गः, न चैवं भवति, तस्मात् तत्र तत्कायेमस्तीति गम्यते २। तथा यद्यसदेव कार्यमुत्पद्यते तदा तृण-पांस्वादेः सर्वस्वर्ण रजताद्युत्पतिप्रसङ्गः, पूर्व कारणमुखेन यदि पटो न स्यात् तहिं यथा तन्तुषु पटो नास्ति तथा कपालादिप्वाप पटो नास्तीत पटार्थो तन्तूनेवोपादत्ते न कपालादीनिति नियतकारणोपादानं नैव भवेत् , पटाऽसद्भावाऽविशेषात् तन्तूनामिव कपालादीनामपि तदर्थमुपादानं स्यात्, नैव वा कपालादीनामिव तन्तूनामप्युपादानं स्यादिति प्रतिनियतोपादानग्रहणादुत्पत्तितः प्रागपि कारणात्मनि कार्यमस्तीत्यभिप्रायकम् ‘उपादानग्रहणाद्' इति हेतु समर्थयति- तथेति । प्रतिनियतोपादानग्रहणमेव स्यष्टयतिशालिफलार्थिनश्चेति । उत्पत्तितः प्राक् कार्याऽसत्त्वे तु प्रतिनियतोपादानग्रहणानुपपत्ति भावयति- शालिबीजादिष्विति । तद्वदिति-शालिफलार्थिनः शालिबीजग्रहणवदित्यर्थः । उकप्रसङ्ग इष्टापत्ति परिहरति- न चैवमितिशालिफलाथिनः शालिबीजग्रहणवत् कोद्रवीजग्रहणं न भवतीत्यर्थः। तस्मात् प्रतिनिय सोपादानग्रहणात् । तत्र शालिबीजादिषु । तत्काय शालिबीजकार्य शालिफलादिकम् । यद्यसदेव कार्य कारणाद् भवेत् तदाऽसत्त्वाविशेषात् तन्तुभ्यो यथा पटो भवति तथा घट दिरपि स्यादिति सर्वस्मात् सर्वस्योत्पत्तिप्रसङ्गः, न च भवति सर्व सर्वस्मादिति यदेव कार्य यत्र कारणे तरमात् कारणात् तस्यैव कार्यस्य भाव इति सत्कार्यसिद्धिरित्यभिप्रापकं सर्वसम्भवाऽभावाद् ' इति हेतुं विवृणोति-तथेति । 'उपादानग्रहणाद्' इति हेतौ तत्कारणस्योपादानवत् तदन्यस्याप्युपादानं स्यादिति कारणमुखेन प्रसङ्ग उपदर्शितः, 'सर्वसम्भवाभावाद्' इति हेतौ च प्रतिनियतकायोत्पादवत् तदन्यकार्यस्याप्युत्पादप्रसङ्ग इति कार्यमुखेन प्रसङ्ग इत्यनयोरेकेनाऽपरस्य न गतार्थता, उक्तदिशा विशेषसद्भावादित्याह- पूर्वमिति। प्रसङ्गे इष्टापत्ति
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३३१
प्रसङ्ग उक्तः, सम्प्रति तु कार्य मुखेनेति विशेषः, न च सर्वं सर्वतो भवति, तस्मादयं नियमः, तथैव तस्य सद्भावादिति गम्यते ३ | स्यादेतत्' कारणानां प्रतिनियतेष्वेव कार्येषु शक्तयः प्रतिनियताः तेन कार्यस्याsसवेऽपि किञ्चिदेव कार्य क्रियते, न नमोनलिनम्, किश्चिदेवोपादानमुपादीयते यदेव समथम्, किश्चिदेव च कुतश्चिद् भवति न तु सर्वं सर्वस्मादिति नोक्तप्रसङ्गेभ्य सत्कार्यसिद्धि:' इति, असदेतत्यतः शक्ता अपि हेतवः कार्यं कुर्वाणाः शक्यक्रियमेव कुर्वन्ति नाशक्यक्रियम्, असच्च कार्य शशविषाणवदनाथेयातिशयत्वादशक्यपरिहरति न चेति । तस्मात् सर्वस्मात् सर्वसम्भवाभावात् । अयं नियमः तन्तुभ्य एव पटस्यैव सम्भव इति नियमः । तत्रैव तस्य तद्भावात् तन्तुष्वेव पटस्य सद्भावात् । शक्तस्य शक्यकरणाद्' इति चतुर्थहेतुसमर्थनाय पराशङ्कां तावदादावुपन्यस्यति - स्यादेतदिति- 'यदि कारणात्मनि कार्ये न स्यात् सर्वस्मात् सर्वं स्याद्' इति प्रसङ्गो योऽभिहितः स न सम्भवति, असत्त्वाऽविशेषेषु प्रतिनियत एव कार्ये प्रतिनियतस्य कारणस्थ शक्तिः, न तु नभोनलिनादिके शक्तिः कस्यापि कारणस्येति न नभोनलिनादिकं कुतोऽपि कारणाद् भविटुमुत्सहते, न तु पटशक्ततन्त्वादिकारणात् पटस्येव घटादेरप्युत्पत्तिः, एवं यदेव कारणं यत्र कार्ये शतं तत्कार्यार्थ तदेव कारणमुपादीयते, अन्यत् तु तत्रासमर्थत्वादेव नोपादीयते, यदेव च यत्र समर्थ समर्थात् ततस्तस्यैवाऽसतोऽपि सम्भवो नान्यस्येति न सर्वस्मात् सर्वसम्भवप्रसङ्गोऽपीति नोकप्रसङ्गेभ्यः सत्कार्यसिद्धिरिति शङ्कार्थः । यच्चाऽशक्यक्रियं तस्य समर्थादपि कारणान्न सम्भवः, यथाऽशक्यक्रियस्य शशशृङ्गादेर्न कस्मादपि सम्भवः अशक्यक्रियमेव च पूर्वम सन्तयाऽभ्युपगतं कार्यमिति न तस्य समर्थादपि कारणादुत्पत्तिसम्भव इत्याशयेनोक्ताशङ्कां प्रतिक्षिपति - असदेतदिति । 'असच कार्यम्' इत्यस्य 'अशक्यक्रियम्' इत्यनेन सम्बन्धः, असतोऽशक्य क्रियत्वे
(
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् क्रियम् । न च प्रागसदपि सामग्रीसम्पत्तौ सदवस्थाप्रतिपत्तेविक्रियत इति शक्यक्रियम् ? तस्य विकृताविष्यमाणायां निरुपाख्यास्माऽसद्रूपहानिप्रसङ्गात् , नासतः स्वभावापरित्यागे सद्रूपतापत्तियुक्ता, परित्यागे वा नासदेव सद्रूपता प्रतिपन्नमिति सिद्धयेत् , अन्यदेव हि सद्रूपमन्यच्चाऽसद्रूपम्, परस्परपरिहारेण तयोरवस्थितस्वात् , तस्माद् यद् असत् तद् अशक्यक्रियमेव, तथाभूतकाये'अनाधेयातिशयत्वाद् ' इति हेतुः। शशविषाणवदिति- यथा शशविषाणमसदित्यनुपाख्यत्वादनाधेयातिशयम् , तत्त्वाचाशक्यक्रियं न केनापि कत्तु शक्यते तथेत्यर्थः। ननु पूर्वमसदपि सामग्रीसम्पत्त्या सदवस्थाप्राप्त्या विक्रियामामोतीति शक्यक्रियं भवतीत्याशङ्कय प्रतिक्षिपतिन चेति । निषेधे हेतुमाह- तस्येति-प्रागसतः कार्यस्येत्यर्थः, संस्थानाद्यवाप्तिलक्षणविकाराभ्युपगमे तस्य यथाविधधर्मवत्वेन सोपाख्यत्वतो निरुपाख्यलक्षणस्याऽसद्रूपस्य हानिः प्रसज्यते, ततो नाऽसतो विकृतिसम्भव इत्यर्थः। विकृतावसद्रूपहानिप्रसङ्गो योऽभिहितस्तदुपपादनायाह- नहीति- अस्य 'उक्ता' इत्यनेनान्वयः। ननु पूर्वमसदपि निरुपाख्य लक्षणस्वस्वभावं परित्यज्यैव सद्रूपतामाप्नोतीत्यत आहपरित्यागे वेति । असत्स्वभावपरित्यागें वेत्यर्थः, तथा चासत्स्वभावपरित्यागे तदानीं नासदिति नासदेव सद्रूपताप्रतिपन्नम् , किन्त्वन्य. देव असत् , अन्यच्च सद्रूपताभाजनमिति । एतदेव स्पष्टयति- अन्यदेवेति। हि यतः। कथं सद्रूपाऽसदूपयोरन्यत्वमित्यपेक्षायामाहपरस्परपरिहारेणेति- यन्न सत् तदसत् , यन्नाऽसत् तत् सदित्येवं परस्परव्यवच्छेदेनेत्यर्थः । तयोः सद्रूपाऽसद्रूपयोः। एवं च असद्रूपं विक्रियां नाप्नोत्येवेत्यनाधेयातिशयस्य तस्य न शक्यक्रियत्वमित्युपसंहरतितस्मादिति । भवत्वसदशक्यक्रियम्, एवंविधमपि तत् करोतु कारण. मित्यत आह- तथाभूतेति अशक्यक्रियेत्यर्थः। तच्च कारणानामशक्यकारित्वं च, यद्यशक्यक्रियमपि कार्य करोति कारणं तर्हि शशशृङ्गादि
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३३३
कारित्वाभ्युपगमे च कारणानामशक्यकारित्वमेवाभ्युपगतं स्यात्, तच्चातिप्रसङ्गादयुक्तमिति शक्तिप्रतिनियमादसत्कार्य प्रतिनियम इत्यनुत्तरम् ; एतेन ' शक्तस्य शक्यकरणाद्' इति ४ चतुर्थी हेतु - व्यख्यातः ।
1
" कार्यस्यैव न योगाच्च, किं कुर्वत् कारणं भवेत् ? । ततः कारणभावोऽपि, बीजादेर्न विकल्प्यते " ॥ [ इति पञ्चमहेतुसमर्थनस्यार्थः- यथोक्तहेतुचतुष्टयादसत्कार्यवादे सर्वदा कार्यस्यायोगात् किं कुर्यद्बीजादि कारणं भवेत् ? तथा चैवं शक्यते वक्तुम् न कारणं बीजादिकमविद्यमानकार्यत्वाद् गगनाब्जवत्, न चैवम्, तस्माद् विपर्यय इति सिद्धं प्रागुत्पत्तेः कार्यं सत् । कमपि कुर्यादित्यतिप्रसङ्गभात्या कारणानामशक्यक्रियकारित्वं नाभ्युपगन्तुं युकमित्यर्थः । यदा चाशक्यक्रियेऽसति कार्ये शक्तिरेव कारणस्य न सम्भवति तहिं सुतरां शक्तिप्रतिनियमादसत्कार्यप्रतिनियमो न सम्भवतीत्याह- इति शक्तिप्रतिनियमादिति । यदर्थमुक्तशङ्काप्रतिविधानगुम्फनं तं प्रकृतमर्थमनुसरति - एतेनेति - शक्तिप्रतिनियमादसत्कार्यप्रति नियमासम्भवेनेत्यर्थः, अस्य ' वाख्यातः' इत्यनेनान्वयः । 'कारणभावाच इति पञ्चमहेतुसमर्थनायाह- कार्यस्यैवेति । इति पञ्चहेतुसमर्थनस्य “ कार्यस्यैवः ' इत्यादिस्वरूपपद्यस्य 'कारणभावाद्' इति पञ्चम हेतुसमर्थन परस्य । अर्थः ' प्रदइर्यते ' इति शेषः । यथोक्तेति- 'असदकरणाद्०' इत्याद्युक्तेत्यर्थः । हेतुचतुष्टयात् असदकरणम्, उपादानग्रहणं सर्वसम्भवाभावः शक्तस्य शक्धकरणमित्येवं हेतुचतुष्टयात् । 'कार्यस्यैव न योगाद्' इत्यस्यार्थकथनम्- 'असत्कार्यवादे सर्वदा कार्यस्यायोगाद् इति तत्र च हेतुः - 'यथोक्तहेतुचतुष्टयाद्' इति । उत्तरार्धफलितार्थकथनम्तथा चेत्यादिना वक्तव्यमेवोपदर्शयति- न कारणमिति । न चैवं बीजादिकं न कारणमिति, न च अर्थाद बीजादिकं कारणमेव तस्माद् विपर्ययः
>
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् स्यादेतत्- एवं हि नाम सत्कार्य सिद्ध्यतु, प्रधानादेव महदादिकार्यभेदा इत्येतत् तु कथं सिध्यति ?, उच्यते
"भेदानां परिमाणात्, समन्वयाच्छक्तितः प्रवृत्तेश्च । कारण-कार्यविभागादविभागाद् वैश्वरूप्यस्य" ॥
साङ्खयकारिका० १५] भेदानां महदादीनाम् , परिमाणं दृश्यते- एका बुद्धिः, एको. ऽहङ्कारः, पश्च तन्मात्राणि, एकादशेन्द्रियाणि, पञ्च महाभूतानि इति, ततस्तत्कारणमेकमेष्टव्यम्,परिमितत्वेनोपलभ्यमानघटादेरिव मृदादि, तदेव प्रधानम् १ । तथा भेदानां समन्वयात्- कारगजात्यनुवृत्तिदर्शनात् ,यजातिसमन्वितं हि यदुपलभ्यते तत् तन्मयकारणसम्भूतम् , यथा-घटशरावादयो मृजात्यन्विता मृदात्मककारणसम्भूताः, 'बीजादिकं विद्यमानकार्यकं कारणत्वाद्' इत्येवंरूपः ‘करणं न भवेद्' इति प्रसङ्गस्य विपर्ययः। उपसंहरति- इति सिद्धमिति। प्रधानादेव मेहदादीनां प्रादुर्भावा नान्यस्मात् कारणादित्येतदसहमानस्य परस्याशङ्कां समाधातुमुपन्यस्यति- स्यादेतदिति । एवं हि असदकरणादि. हेतुपञ्चकैः। समाधते- उच्यत इति। " मेदानां०" इति साङ्घकारिकां विवृणोति- भेदानामिति । परिमागं परिमितत्वम् तत् स्पष्टपति- एका बुद्धिरिति- 'बुद्धयाइय एककारणकाः परिमितत्वाद् घटादिवद्' इत्यनुमानमत्राभिमतमावेदयितुमाह- तत इति- मेवानां परिमितत्वा दित्यर्थः। तत्कारणं महदादिभेदकारणम् । तदेव प्रधान परिमितानां बुद्धयादीनां यदेवाऽपरिमितमेकं कारणं तत् प्रधानं प्रकृतिर्भवतीति। . समन्वयाख्यद्वितीयहेतुतः प्रधानं साधयति-तथेति । 'समन्वयाद्' इत्यस्य फलितार्थकथनम्- ‘कारणजात्यनुवृत्तिदर्शनाद् ' इति । 'बुद्धयादयः सुख-दुःख-मो हात्मककारणसम्भूताः सुखदुःखमोहात्मकत्वाद्' इति विशेषानुमानेऽभिमते साध्य-साधनविशेषयोरविनाभावस्य कुत्रापि दृष्टान्ते ऽदर्शनेन साध्य साधनसामान्यव्याप्तिमेवोपदर्शयति- यजाती
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३३५ सुख-दुःख-मोहादिजातिसमन्वितं चेदं व्यक्तमुपलभ्यते, प्रसादताप-दैन्यादिकार्योपलब्धे, तथाहि-प्रसाद लाघवा-अभिष्वगोद्धर्ष। प्रीतयः सत्त्वस्य कार्यम्, सुखमिति च सत्वमेवोच्यते; ताप-शोपभेद-स्तम्भोद्वेगारजसः कार्यम् , रजश्व दुःखम् दैन्याऽऽवरण-सादनाऽवध्वंस-बीभत्स-गौरवाणि तमसः कार्यम् , तमश्च मोहशब्देनोच्यते एषां च महदादीनां सर्वेषां प्रसाद-ताप-दैन्यादिकार्यमुपलभ्यत इति सुख-दुःख-मोहानां त्रयाणामेते सन्निवेशविशेषा इत्यवसीयते, तेन सिद्धमेतेषां प्रसादादिकार्यतः सुखाद्यन्वितत्वम् , तदन्वयाच्च तन्मयप्रकृतिसम्भूतत्वमिति प्रधानसिद्धिः २ । तथेह लोके यो यस्मिन्नर्थे प्रवर्तते स तत्र शक्तः, यथा-तन्तुवायः पटकरणे, अतो व्यक्तो. त्पादनाथ प्रवर्तमानं किश्चित् कारणं शक्तिमदेष्टव्यम् , तदेव प्रधानमिति शक्तितः प्रधानसिद्धिः३। तथेह लोके कार्य-कारणयोर्विभागो दृष्टः, तद्यथा-मृत्पिण्डः कारणं घटः कार्यम् , स च मृत्पिण्डाद् विभक्तः, तथाहि-घटो मधूदक पयसां धारणसमर्थो न मृत्पिण्डा, ति । इदं व्यक्तं महदादिलक्षणं व्यक्तम् । प्रसादःसुखस्य कार्यम् , तापो दुःखस्य कार्यम् , दैन्यं मोहस्य कार्यमिति तदुपलब्धितः सुख-दुःखमोहादिजातिसमन्वितं बुद्धयादिकमित्याह-प्रसादेति। प्रसादादिकार्यतः सुखादिसमन्वितत्वं महदादीनां भावयति- तथाहीति- उद्धर्षो रोमाञ्चम् , स्पष्टमन्यत् । एते बुद्धादयः, तेन सुख-दुःख-मोहसन्निवेशविशेषत्वेन । एतेषां महदादीनाम् । तदन्वयाच सुरवाद्यन्वयात् पुनः। तन्मयेतिसुखादिमयेत्यर्थः।
प्रधानसिद्धिनिबन्धनं 'शक्तितः प्रवृत्तेः' इति तृतीयहेतुं भावयतितथेति । 'कारण-कार्यविभागाद्' इति चतुर्थहेतुं भावयति- तथेति ! कार्य: कारणविभागमेव स्पश्यति- तद्यथेति । स च घटश्च । मृत्पिण्डाद विभक्तत्वमेव घटस्य व्यवस्थापयति- तथाहीति । एवं यथा घटो
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६ ]
[ तत्ववोधिनीविवृति विभूषितम्
एवमिदं महदादिकार्यमपि विभक्तमुपलभ्यमानं प्रधानं कारणं साधयतीति ४ । तथा वैश्वरूप्यं नाम त्रयो लोकाः, तदविभागात् प्रधानसिद्धि:, तथाहि - प्रलयकाले पश्च भूतानि पञ्चसु तन्मात्रेष्वविभागं गच्छन्ति, तन्मात्राणीन्द्रियाणि चाहङ्कारे, अहङ्कारस्तु बुद्धौ, बुद्धिः प्रधान इति । अविभागोऽविवेकः, यथा - क्षीरावस्थायामन्यत् क्षीरमन्यद् दधीति विवेको न शक्योऽभिधातुम्, तद्वत् प्रलयकाले ' इदं व्यक्तमिदमव्यक्तम्' इति विवेकोऽशक्यक्रिय इति मन्यामहे - अस्ति प्रधानम्, यत्र महदादिलिङ्गमविभागं गच्छतीति ५ ॥
सत्त्वरजस्तमोलक्षण सामान्यमेकमचेतनं द्रव्यम्, अनेकं च चेतनम्, द्रव्यमर्थोऽस्तीत्यशुद्धद्रव्यार्थिको व्यवहारनयः साङ्ख्य दर्शन
रूपः प्रवृत्तः ।
सोऽयं मिथ्या, विचारासहत्वात् । तथाहि - ' प्रधानादेव महदादिकार्य भेदाः प्रवर्तन्ते ' इति यदुक्तं तत्र यदि महदादयः कार्यविशेषाः मृत्पिण्डाद् विभक्त उपलभ्यते तथा । ' अविभागाद् वैश्वरूप्यस्य' इति पञ्चमहेतुं भावयति - तथेति । तदविभागात् लोकत्रयाविभागात् । अघिभागतः प्रधानसिद्धिं समर्थयति तथाहीति । अविभागात् प्रधानसिद्धिरभिमता, तत्राविभाग एव क इत्यपेक्षायामाह - अविभागोऽविवेक इति । अविवेकमेव रष्टान्तावष्टम्भेन दान्तिके दर्शयति- यथेति ।
अशुद्धद्रव्यार्थिकस्य व्यवहारनयस्य सायदर्शनरूपत्वमुपपादयति- सत्त्वेति । द्रव्यमर्थोऽस्तीति द्रव्यार्थिकः, तत्र महासामान्यशुद्धसत्व लक्षणद्रव्यविषयकस्य सङ्ग्रहन यस्य शुद्धद्रव्यार्थिकत्वम, व्यव हारे व सायदर्शनरूपे एकद्रव्यविषयकत्वाऽनेकद्रव्यविषयकत्वयोसङ्गावादशुद्धद्रव्यार्थिकत्वमिति व्यवहारनयमूलकत्वेन प्रपञ्चितस्य सामन्यदर्शनस्य विचाराऽसहत्वेन मिथ्यात्वं व्यवस्थापयति-सोऽयमिति
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३३७ प्रधानस्वभावा एव, कथमेषां कार्यतया ततः प्रवृत्तियुक्ता ? न हि, यद् यतोऽव्यतिरिक्तं तत् तस्य कार्य कारणं वेति व्यपदेष्टुं युक्तम् कार्य-कारणयोभिन्नलक्षणत्वात् , इत्थं च यदीश्वरकृष्णेनोच्यते
"मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्याः प्रकृति-विकृतयः सप्त । षोडशकश्च विकारो, न प्रकृतिने विकृतिः पुरुषः" ॥
[साङ्ख्यकारिका-३ ] इति । सायदर्शनरूपो व्यवहारनयोऽनन्तराभिहित इत्यर्थः। एषां प्रधानस्वभावानां महदादीनाम् । ततः प्रधानात् । प्रधानादभिन्नानां महदादीनां प्रधानकार्यत्वं न युक्तम् , ययोर्भेदस्तयोरेव कार्यकारणभावो भवति, यच्च यत्स्वरूपं तत् तस्यैव कार्य कारणं वेति व्यपदेष्टुं न शक्यमित्याह- नहीति । इत्थं च महदादीनां प्रधानखभावत्वेन प्रधान कार्यत्वाऽसम्भवे च। ___मूलप्रकृतिरिति-सर्वेषामादिकारणत्वान्मूलप्रकृतिः प्रधानं, सा च न कस्यापि तत्त्वान्तरस्य कार्यमित्यविकृतिः। महदाद्या इति-महदहङ्कार-पञ्चतन्मात्राणीत्येवं सप्त प्रकृति-विकृतयः, तत्र महान् बुद्धिरहङ्कारस्य तत्त्वान्तरस्य कारणत्वात् प्रकृतिः, प्रधानस्य कार्यत्वाच्च विकृतिः, एवमहङ्कारः पञ्चतन्मात्रादिषोडशगणस्य कारणत्वात् प्रकृतिः, महतःकायत्वाद् विकृतिः, पञ्च तन्मात्राणि च पञ्चमहाभूतस्य कारणस्वात् प्रकृतिः, अहङ्कारस्य कार्यत्वाद् विकृतिरिति भवन्ति महदाद्याः सप्त प्रकृतिविकृतयः, पञ्चमहाभूत-पञ्चज्ञानेन्द्रिय-पञ्चकर्मेन्द्रियमनोलक्षणः षोडशगणश्च न कस्यापि तत्त्वान्तरस्य कारणमिति प्रकृतिर्न भवति, किन्तु पञ्चमहाभूतानां पञ्चतन्मात्रकार्यत्वमिन्द्रियाणां चैकादशानामहङ्कारकार्यत्वमिति विकार एव भवति, पुरुषस्तु कूटस्थनित्यत्वान्न कस्यापि कारणं कार्य वेति प्रकृतिरपि न भवति नापि विकृतिरिति ॥
૨૨
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८]
[वत्वोधिनीविवृतिविभूषितम् तत् सर्वमिदमिन्द्रजालम्-सर्वेषां परस्परमव्यतिरेकात् कार्यत्व कारणत्वान्यतरस्यैव प्रसङ्गात् , अन्यापेक्षत्वात् कार्य-कारणभावस्थापेक्षणीयरूपान्तराभावात् पुरुषवदप्रकृतिविकृतित्वप्रसङ्गाद्वा, अन्यथा पुरुषस्यापि प्रकृति-विकृतिव्यपदेशप्रसक्तेः, तत् सुष्ट्रपहस्यते कापिलाचार्योऽसत्कार्यवादिभिः
" यदेव दधि तत् क्षीरं, यत् क्षीरं तद् दधीति च । वदता विन्ध्यवासित्वं, ख्यापितं विन्ध्यवासिना" ॥
] इति। तत् सर्वमिदम् ईश्वरकृष्णोक्तं " मूलप्रकृतिरविकृतिः” इत्याद्यनन्तराभिहितमखिलम्। इन्द्रजालं तुच्छम् । सर्वेषां प्रधान महदादीनाम् । परस्परमन्योऽन्यम्। अव्यतिरेकादभेदात् 'तदभिन्नाऽभिन्नस्य तदभिन्नत्वम् ' इति नियमेन महदभिन्नप्रकृत्यभिन्नस्याहङ्कारादेरपि महदभिन्नत्वम् , पवमहङ्काराऽभिन्नप्रकृत्यभिन्नस्य महदादेरहङ्काराऽभिन्नत्वमित्येवमभेदात्। सर्वेषामभेदे एकमेव रूपं भवेत् कार्यत्वं कारणत्वं वा, कार्यत्वे सर्व एव विकृतयः स्युः, कारणत्वे सर्व एव प्रकृतयः स्युन तु कस्यचित् प्रकृतिमात्ररूपत्वं कस्यचिद् विकृतिमात्ररूपत्वं कस्यचित् प्रकृति-विकृत्युभयस्वरूपत्वमित्याह- कार्यत्वेति-कार्यत्वं कारण. निरूपितम् , कारणत्वं कार्यनिरूपितमित्येवमन्यस्य सद्भावे सत्येव कार्य-कारणभावो निरूपयितुं शक्य इति, यदा च सर्व एव महदादय प्रधानकात्मका एव तदा भिन्नस्य कस्यचिदभावात् तदपेक्षस्य कार्य-कारणमावस्याऽभावे पुरुषो यथा न प्रकृतिविकृतिरूपस्तथा महदादिकमपि न प्रकृति-विकृतिरूपं भवेत् , अप्रकृति-विकृतिरूप. त्वमित्थं महदादीनां प्रसज्यत इत्याह- अन्यापेक्षत्वादिति । अन्यथा अफे. क्षणीयान्यरूपस्याभावेऽध्येकस्मिन् कार्य-कारणभावमुपेत्य प्रकृतित्वविकृतित्वाभ्युपगमे।
सावयाचार्य प्रति असत्कार्यवादिनामुपहासषचनमुलिखति
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम्]
[३३९ हेतुमचादिधर्मयुक्तव्यक्तविपरीतमव्यक्तमित्येतदपि बालप्रला. पानुकारि, नहि यद् यतोऽव्यतिरिक्तस्वभावं तत् ततो विपरीतं युक्तम् , भेदव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् , सत्व-रजस्तमसां चैतन्यानामपि "यदेव." इति - कार्य-कारणयोरभेदे क्षीरकारणकं दधि क्षीररूपमेव, क्षीरं च दधिरूपमेवेति स्यात् , लोके च क्षीरदध्नोभिन्नतयैवानुभव इत्यनुभववाधितं क्षीरं दधि दधि क्षीरमित्येवं विन्ध्यवासिना सावयाचार्यण स्वगतं विन्ध्यवासित्वं पाषाणमयस्थानवासित्वम् , पाषाणमयस्थाननिवासिनां भिल्लादीनामतिजाड्यं भवति, तद्वद् बाधितमर्थं वदतःसाङ्ख्याचार्यज्याप्यतिजाड्यमिति तत् ख्यापितमित्येवमसत्कार्यवादिभिः साङ्ख्याचार्यो यदुपहस्यते तत् सुष्वेव ॥ ___एवं “हेतुमदनित्यमव्यापि०" इत्यादिकारिफया व्यक्तस्य महदादेहतुमत्त्वादियोगस्तद्वैपरीत्यं चाव्यक्तस्य प्रधानस्येत्येतदपि महदादेः प्रधानाभिन्नत्वे न युक्तम् , भेद एव विरुद्धधर्मोपपत्ते भेदे इत्याह- हेतुमत्त्वादीति। 'नहि' इत्यस्य 'युक्तम्' इत्यनेनान्वयः । वैपरीत्ये विरुद्धधर्माध्यासो भवति, 'अयमेव भेदो भेदहेतुर्वा, यदुतविरुद्धधर्माध्यासः' इति वचनाद् विरुद्धधर्माध्यासनियतो भेदः एवं चाभेदे विरुद्धधर्माध्यातासम्भवान्न व्यक्तरीत्यमव्यक्तस्य, अमेदे ऽपि च विरुद्धधर्माध्यासाभ्युपगमे भेदनियततैव विरुद्धधर्माध्यासस्य न भवेदिति ततो भेदव्यवहारस्योच्छेद एव प्रसज्यत इत्याह- भेदव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गादिति । यदा च व्यक्तादभिन्नऽप्यव्यक्ते वैपरीत्यं तर्हि प्रकृति पुरुषयोरभेदेऽपि वैपरीत्यस्य सम्भवेन तयोर्भेदाभ्युपगमो निनिमित्त एव भवेदित्याह- सत्त्व-रज-स्तमसामिति । दण्डे सति घटो भवति, दण्डाभावे घटो न भवतीत्येवमन्वय-व्यतिरेकाभ्यां दण्डघटयोः कार्य-कारणभावो गृह्यत इति दण्डाद् घटो भवतीत्येवं वक्तुमभ्युपगन्तुं च युज्यते, प्रधाने सति महदादिकं भवति, प्रधानाभावे महदादिकं न भवतीत्येवमन्वय व्यतिरेकयोरनुपलम्भादभावे 'प्रधा
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् च परस्परमेदाभ्युपगमस्य निर्निमित्तत्वापत्तेः, अभेदेऽपि परस्परवैपरीत्यसम्भवात., अपि चान्वय व्यतिरेकामावादपि प्रधानादिभ्यो महदाद्युत्पत्तिकमोऽप्रामाणिकः। किञ्च, नित्यस्य क्रम-योगपद्याभ्या. मर्थक्रियाविरोधादप्यसावयुक्तः। अथ नास्माभिरपूर्वस्वभावोत्पत्त्या कार्यकारणभावोऽभ्युपगम्यते, यद् रूपभेदादसौ विरुध्यते, किन्तु प्रधानं महदादिरूपेण परिणतिमुपगच्छति सर्पः कुण्डलादिरूपेणेवेति प्रधानं महदादिकारणमिति व्यपदिश्यते, महदादयस्तु तत्परिणामरूपत्वात कार्यव्यपदेशमासादयन्ति, न च परिणामोऽभेदेऽपि विरोधमनुभवति, एकवस्त्वधिष्ठानत्वात् तस्येति, असम्यगेतत्-परिणामा. सिद्धेः, तथाहि-असौ पूर्वरूपप्रच्युतेस्तदप्रच्युतेर्वेति कल्पनाद्वयम्, तत्र यद्यप्रच्युतेरिति पक्षः ? तदाऽवस्थासाङ्कर्याद् वृद्धाद्यवस्थायामपि नान्महान, महतोऽहङ्कारः' इत्येवमुत्पत्तिक्रमोऽप्रामाणिकत्वान्न साङ्ख्यानां युक्त इत्याह- अपि चेति। प्रधान-महदादिकं सर्वमेव साङ्ख्यमते नित्यमेव, न च नित्यस्य क्रम-योगपद्याभ्यामर्थक्रिया सम्भवतीत्यतोऽपि प्रधानादिभ्यो महदाद्युत्पत्तिक्रमो न युक्त इत्याहकिश्चेति । असौ प्रधानादिभ्यो महदाधुत्पत्तिकमः। साङ्ख्यः शङ्कतेअर्थात- 'नत्रः अभ्युपगम्यत' इत्यनेनान्वयः । अस्माभिः कापिलाचार्यः। रूपभेदाद् अकारणावस्थास्वरूपात् करणावस्थास्वरूपस्य भेदात् । असौ कार्य-कारणभावः । विरुद्धथेत एकान्तनित्ये नोपपद्येत । यद्यपूर्वस्वभावोत्पत्त्या कार्यकारणभावो न भवद्भिरुपेयते तहि कथं कार्यकारणभाव उपेयते ? येन एकान्तनित्ये विरोधो न भवेदिति पृच्छतिकिन्त्विति। उत्तरयति-प्रधानमिति । तत्परिणामरूपत्वात् प्रधानपरिणामरूपत्वात्। 'न च' इत्यस्य 'अनुभवति' इत्यनेनान्वयः। तस्य परिणामस्य। उक्ताशकां सिद्धान्ती प्रतिक्षिपति- असम्यगेतदिति । परिणामासिद्धिमेव विकल्पतो व्यवस्थापयति- तथाहीति । असौ परिणामः। तदेति- पूर्व
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[३४१ युवत्वाद्यवस्थोपलब्धिप्रसङ्गः, अथ प्रच्युतेरिति पक्षः ? तदा पूर्वखभावान्तरं निरुद्धमपरं चोत्पनं स्थिरं किञ्चित् स्थितमिति न कस्यचित् परिणामः सिद्धयेत् । अपि च तस्यैवान्यथाभावः परिणामो भवद्भिर्वर्ण्यते, स च एकदेशेन सर्वात्मना वा?, न तावदेकदेशेन, एकस्यैकदेशाऽसम्भवात् , नापि सर्वात्मना, पूर्वपदार्थविनाशेन पदार्थान्तरोत्पादप्रसङ्गात् , अतो न नित्यैकान्ते तव तस्यैवान्यथात्वं रूपाप्रच्युतेः परिणामाभ्युपगमे । अवस्थासाङ्कर्यात् रूपान्तरभवनलक्षणपरिणामावस्थापूर्वस्वभावावस्थयोः साङ्कर्यात्। यदा पुरुषो वृद्धत्वेन परिणमते तदानीं पूर्वरूपस्य युवत्वस्याऽप्रच्युतेस्तस्यापि सद्भाव इति वृद्धाद्यवस्थायां युवत्वाद्यवस्थाऽप्युपलभ्येतेत्याइ- वृद्धाद्यवस्थायामपीति । तदा पूर्वरूपप्रच्युतेः परिणामो भवतीत्यभ्युपगमे । पूर्वेति-पुरुषस्य पूर्वस्वभावान्तरं युवत्वादिकं विरुद्धं विनष्टम् । अपरं च वृद्धत्वाद्यवस्थालक्षणस्वभावान्तरं चोत्पन्नम् , स्थिरं पुरुषस्वभावलक्षणस्वरूपं स्थितं युवाद्यवस्थायामपि वृद्धाद्यवस्थायामप्यवतिष्ठत इत्येतत् त्रितयस्वरूपं परस्परभिन्नमेवेति न कस्यचित् परिणामः सिद्धयेदित्यर्थः। परस्य स्वाभ्युपगमत एव परिणामवादो न सम्भवतीत्याह- अपि चेति। भवद्भिः साङ्ख्याचार्यः। स च अन्यथा. भावश्च, एकदेशेन तस्यैवान्यथाभावः परिणाम इति प्रथमपक्षो न सम्भवतीत्याह- न तावदेकदेशेनेति । अखण्डस्य वस्तुन एकदेशभावेऽखण्डवस्तुस्वरूपमेव न भवेदिति नैकस्य वस्तुन एकदेशोऽस्तीति तभावादेकदेशेनाऽन्यथाभावो न सम्भवतीत्याह- एकस्यैकदेशाऽसम्भवादिति । तस्यैव सर्वात्मनाऽन्यथाभावः परिणाम इति द्वितीय पक्षमा पहस्तयति- नापि सर्वात्मेति । तस्यैव सर्वात्मनाऽन्यथाभावस्तदा भवेद् यदि तद् वस्तु सर्वथा नश्येद् वस्त्वन्तरमेव चोत्पद्येत, एवं तु स्वीकर्तुं नैकान्तनित्यवादी साङ्ख्यः प्रभवतीति तदनिष्टं तस्य प्रसज्यत इत्याह- पूर्वपदार्थविनाशेनेति। अतः एकदेशेनान्यथाभावे
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२]
___ [तत्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् युक्तम् ,तस्य स्वभावान्तरोत्पादनिबन्धनत्वात् । व्यवस्थितस्य धर्मिणो धर्मान्तरनिवृत्तौ धर्मान्तरप्रादुर्भावलक्षणः परिणामोऽभ्युपगम्यते, न तु स्वभावान्यथात्वम् , क्रमिकोभयधर्मैकस्वभावस्य वस्तुनोऽव्याहतत्वादिति चेत् ? असदेतत्-यतः प्रच्यवमान उत्पद्यमानश्व धर्मों धर्मिणोऽर्थान्तरभूतोऽभ्युपगन्तव्यः, अन्यथा धर्मिण्यवस्थिते तस्य तिरोभावा-ऽऽविर्भावासम्भवात्, तथाहि-यस्मिन् वर्तमाने यो सर्वात्मनाऽन्यथाभावे चोक्तदिशा दोषसद्भावात् । नञः ‘युक्तम्' इत्यनेनान्वयः। नित्यैकान्ते नित्यैकान्ताभ्युपगमे। तव साङ्ख्यस्य । कथं न युक्तमित्यपेक्षायामाह-तस्येति-अन्यथात्वस्येत्यर्थः । धर्मी सदाऽव. तिष्ठत पव, न तु तस्य निवृत्तिः, अतो न तस्य स्वभावान्यथात्वमिति न तत्स्वरूपः परिणामोऽभ्युपगम्यते, किन्तु पूर्वधर्मनिवृत्तौ सत्यां धर्मान्तरस्य प्रादुर्भाव एव परिणामोऽभ्युपेयते, सोऽयं परि णामः ऋमिकोभयस्वभावस्य वस्तुनः सम्भवत्येवेति साङ्ख्यः शङ्कतेव्यवस्थितस्येति- पूर्वोत्तरकालमवस्थितस्येत्यर्थः । धर्मान्तरनिवृत्तौ पूर्वधर्मनिवृत्तौ । धर्मान्तरप्रादुर्भावलक्षणः उत्तरधर्मप्रादुर्भावस्वरूपः। नन्वेवं पूर्वधर्मस्वरूपस्य स्वभावस्य प्रच्युतिरुत्तरधर्मस्वरूपस्य स्वभावस्याविर्भाव इत्युपगतौ स्वभावान्यथात्वमागतमेवेति रिक्तमिदमुच्यतेन तु स्वभावान्यथात्वमित्यत आह- क्रमिकोभयेति-ऋमिकोभयधर्म एकस्वभावो यस्य स क्रमिकोभयधभैकस्वभावस्तस्येत्यर्थः, एवम्भूतश्च स्वभावः क्रमेणोभयधर्मभाव एवोपपद्यत इति पूर्वधर्मनिवृत्तौ धर्मान्तरप्रादुर्भावे च सति नोक्तस्वभावस्यान्यथात्वमित्युक्तस्वभावस्य वस्तुनः पूर्वधर्मनिवृत्तिःधर्मान्तरप्रादुर्भावभावेऽप्यव्याहतत्वादित्यर्थः। सिद्धान्ती उक्ताशङ्कां प्रतिक्षिपति-असदेतदिति। तत्र हेतुः-यत इति। अन्यथा उक्तधर्मद्वयस्य धर्मिभिन्नत्वाभावे । तस्य ऋमिकधर्मद्वयस्य । अवस्थिते धर्मिणि तदभिन्नस्य धर्मस्य तिरोभावाऽऽविर्भावाऽसम्भपतो भेदमेवोपपादयति- तथाहीति । ततो घटात् । असौ धर्मकलापः ।
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३४३ व्यावर्तते स ततो भिन्नः, यथा-घटेऽनुवर्तमाने ततो व्यावर्तमानः पटः, व्यावर्तते च धर्मिण्यनुवर्तमानेऽपि आविर्भाव तिरोभावासङ्गी धर्मकलाप इति कथमसौ ततो न भिद्यते ? इति, ततो धर्मी तदवस्थ एवेति कथं परिणतो नाम ?, नार्थान्तरभूतयोः कट-पटयोरुत्पादविनाशाभ्यामचलितरूपस्य घटादेः परिणामो भवति, अतिप्रसङ्गात् , अन्यथा चैतन्यमपि परिणामि स्यात् । तत्सम्बद्धयोधर्मयोरुत्पादविनाशाभ्यां तस्य परिणामोऽभ्युपगम्यते, नान्यस्य, चैतन्यसम्बद्धस्तु न कोऽपि धर्म उत्पाद-विनाशयोगी, कूटस्थनित्यत्वश्रुतेस्तस्य निर्धर्मकत्वाभ्युपगमादिति नातिप्रसङ्ग इति चेत् ? न-तथापि धर्मितनो धर्मिणः। यदा च तिरोभुताऽऽविर्भूतधर्मयोधर्मिणो भिन्नत्वं तदा तत्तिरोभावाऽऽविर्भावतोन धर्मिणः किमपि जातमिति तदवस्थो धर्मी परिणतो न भवेदित्याह- तत इति धर्मतो भेदादित्यर्थः अविचलितस्वरूपस्य धर्मिणः परिणामाऽभावमेवोपपादयति-नहीति-अस्य 'भवति इत्यनेन सम्बन्धः। 'अतिप्रसङ्गाद्' इत्युक्तं तदेव दर्शयति - अन्यथेतिअन्योत्पाद-विनाशाभ्यामप्यन्यस्य परिणामाभ्युपगमे अचेतनधर्मोत्पाद विनाशाभ्यां पुरुषस्य स्वरूपमविचलितं चैतन्यमपि परिणामि प्रसज्यत इत्यर्थः । अन्योऽपि यो यस्य सम्बद्धस्तस्यैवोत्पाद विनाशतस्तस्य परिणामोऽभ्युपगम्यते, चैतन्यसम्बन्धी च धर्मो नोत्पादविनाशशालीत्यचेतनसम्बद्धधर्मोत्पाद-विनाशाभ्यामचेतनस्यैव परिणामोनचेतनस्येत्येवमतिप्रसङ्गपरिहारमाशङ्कते तत्सम्बद्धयोरिति-चैतन्य सम्बद्धधर्मो नोत्पाद विनाशयोगीति कथमवगम्यत इत्यपेक्षायामाहकूटस्थानन्यत्वश्रुतरिति-" असङ्गो ह्ययं पुरुषः' “नित्यं विज्ञानमानन्दं ब्रह्म०" "अविनाशी वा रेऽयमात्मा०' इत्यादिश्रुतेश्चैतन्यस्वरूपस्यात्मानो निर्धर्मकत्वाभ्युपगमात् तत्तत्सम्बद्धस्य धर्मस्यैवाभावेन न तदुत्पाद-विनाशाभ्यामात्मनः परिणामप्रसङ्ग इत्यर्थः, प्रतिक्षिपतिनेति । तथाऽपि तत्सम्बद्धयोधर्मयोरुत्पाद-विनाशाभ्यां परिणामाभ्यु.
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् भिन्नसम्बन्धाभ्युपगमे तस्यापि सम्बन्धान्तरगवेषणायामनिष्ठापातात्, तदभिन्नसम्बन्धाभ्युपगमे चार्थान्तरवादक्षतेः, न च व्यतिरिक्तधर्मान्तरोत्पाद-विनाशाभ्यां परिणामः साङ्खयैव्यवस्थापितः, किन्तु यत्रात्मभूतकस्वभावानुवृत्तिरवस्थाभेदश्च तत्रैव तव्यवस्था कृता, न च धर्मिणः सकाशाद् धर्मयोर्व्यतिरेके सत्येकस्वभावानुवृत्तिरस्ति, पगमेऽपि । धर्म-धर्मिणोः सम्बन्धे सति तत्सम्बद्धधर्म इति वक्तुं शक्यते, स च सम्बन्धः सम्बन्धिभ्यां भिन्नोऽभिन्नो वाऽभ्युपेयेत ? आद्येऽतिप्रसङ्गभयात् सोऽपि सम्बन्धो भिन्नसम्बन्धेन सम्बद्ध एव धर्म-धर्मिभावनियामको भवेत् , एवं सम्बन्धसम्बन्धोऽपि भिन्नसम्ब. न्धेन सम्बद्धोऽभ्युपेय इत्येवमनवस्था स्यादित्याह- धर्मिभिन्नसम्बन्धाभ्युपगम इति । तस्यापि धर्मिभिन्नसम्बन्धस्थापि, अनिष्ठापातादिति-निष्ठा विश्रान्तिस्तदभावोऽनिष्ठाऽविश्रान्तिरनवस्थेति यावत् तदापातात्तत्प्रसङ्गादित्यर्थः।
सम्बन्धिभ्यां सम्बन्धोऽभिन्न इति द्वितीयपक्षे 'तदभिन्नाऽभिन्नस्य तदभिन्नत्वम्' इति नियमबलाद् धर्नाभिन्नसम्बन्धाऽभिन्नस्य धर्मस्य धर्माभिन्नत्वमिति धर्नाभिन्नस्य धर्मस्य नाशे उत्पादे च धर्मिणोऽपि नाशोत्पादाविति स्वभावान्यथात्वमेव परिणाम इति तदानीमेकान्त नित्यवादप्रच्युतिः, प्रच्यवमानोत्पद्यमानधर्मयोश्च धर्मिणोऽर्थान्तरतोपगमवादहानिश्चेत्याह- तदभिन्नसम्बन्धाभ्युपगम इति-धर्म्यभिन्नधर्मसम्बन्धाभ्युपगम इत्यर्थः। धर्मिव्यतिरिक्तधर्मिसम्बन्धिधर्मोत्पाद-विनाशाभ्यां वस्तुनः परिणामवादः साङयस्थाभीष्टोऽपिनेति तथा समर्थनेऽपसिद्धान्तापत्तिरपि तस्येत्याह। न चेति अस्य 'व्यवस्थापितः' इत्यनेनान्वयः। तर्हि तेः परिणामव्यवस्था कीदृशी कृतेति पृच्छतिकिन्त्विति । उत्तरयति-यत्रेति । तद्व्यवस्था परिणामव्यवस्था। कृता साङ्ख्यः कृता। भवतु सैव व्यवस्थाऽर्थान्तरभूतधर्माभ्युपगमेऽपीत्यत आहन चेति-अस्य 'अस्ति' इत्यनेनान्वयः। एकस्वभावानुवृत्त्यभावे हेतुमुप.
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३४५ यतो धर्म्येव तयोरेक आत्मा, स च व्यतिरिक्त इति, न च निरुध्यमानोत्पद्यमानधर्मद्वयव्यतिरिक्तो धर्मी उपलब्धिलक्षणप्राप्तो दृग्गोचरमवतरति कस्यचिदिति तादृशोऽसद्व्यवहारविषयतैव । अथा
2
दर्शयति-यत इति । तयोः धर्मयोः । स च धर्मी च । व्यतिरिक्तः धर्माभ्यां भिन्नः, तथा च कथं स तयोरेक आत्मा, यो हि यतो व्यतिरिक्तः स न तस्यात्मेति । न च धर्माभ्यां व्यतिरिक्तो धर्मी उपलभ्यत इति योग्यानुपलब्ध्या धर्मव्यतिरिक्तस्य धर्मिणोऽभाव एवेति तदनुवृत्त्या परिणामव्यवहारोऽसन्नेवेत्येवमुपगमेऽ सद्व्यवहारविषयतैव धर्मव्यतिरिक्तस्य धर्मिण इत्याह- न चेति- अस्य 'अवतरति' इत्यनेनान्वयः । ‘उपलब्धिलक्षणप्राप्तः' इत्यनेन योग्यत्वं तस्यावेदितम् तेनाऽयोग्यानुपलब्धेरभावानियतत्वेऽपि न क्षतिः । तादृशः उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यापि निरुध्यमानोत्पद्यमानधर्मद्वयव्यतिरिक्तस्य धर्मिणः सर्वैरपि प्रमातृभिरनुपलभ्यमानस्य । असद्व्यवहारविषयतैवेति-यो हि योग्यत्वे सति न कस्यापि प्रमातुर्हग्गोचरत्वमवतरति सोऽसन्निति व्यवहियते निरुध्यमानोत्पाद्यमानधर्मद्वययतिरिक्तोऽपि धर्मी योग्यः सन्न कस्यापि प्रमातुर्हग्गोचरमवतरतीति सोऽप्यसन्नित्येवं व्यवहर्तव्य इति । 'असद्' इत्याकारकव्यवहारविषयता तस्येत्यर्थः । प्रच्यवमान उत्पद्यमानश्च धर्मो धर्मिणोऽभिन्न एवेोपेयते तदाऽपि साङ्ख्यस्य निरुक्तपरिणामवादो न सम्भवतीत्याह- अथेति - यदीत्यर्थः । तथाऽपि निरुध्यमानोत्पद्यमानधर्मयोर्धर्मिणोऽभिन्नत्वाभ्युपगमेऽपि यथा धर्मिस्वरूपेण धर्मी परिणमतीति न भवति तथोत्पद्यमान- निरुध्यमानधर्मावपि धर्मिस्वरूपाभिन्नाविति तदभिन्नाऽभिन्नस्य तदभिन्नम् ' इति नियमात् परस्परमप्यभिन्नाविति त्रयाणामप्यैक्ये सति न केनापि रूपेण धर्मी परिणमतीति स्यात् एवमुक्तधर्माभ्यां धर्मिणोऽभिन्नत्वे धर्मप्रादुर्भाव तिरोभावतो धर्मिणोऽपि प्रादुर्भाव तिरोभावौ स्यातामिति स्थिरस्य कस्यचिदभावान्न कस्यापि परिणामित्वं सिद्धयेदित्याह एकस्माद्
"
"
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६ ]
[तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् ऽनर्थान्तरभूत इति पक्षः कक्षीक्रियते ? तथाप्येकस्माद् धर्मिस्वरूपादव्यतिरिक्तत्वात् तिरोभाव-ऽऽविर्भाववतोधर्मयोरप्येकत्वं धर्मिस्वरूपवदिति केन रूपेण धर्मी परिणतः स्यात् ? धर्माभ्यां च धर्मिणोऽनन्यत्वात् तस्य निवृत्ति-प्रादुर्भावौ स्यातामिति नैकस्य कस्यचित् परिणामित्वं सिद्धयेत् , उभयजननैकस्वभावत्वं च कथश्चित् प्रागभावप्रध्वंसात्मकवस्तुसत्ताभ्युपगन्तस्याद्वादिमत एव शोभत इति न परिणामवशादपि साङ्ख्यानां कार्य-कारणव्यवहारः सङ्गच्छते।
यचासत्कार्यवादे "असदकरणाद्" इत्यादिदूषणमभ्यधायि, तत् सत्कार्यवादेऽपि तुल्यं, तथाहि-सत्कार्यवादिनामपि शक्यमिदमित्थमभिधातुम्
" न सदकरणादुपादानग्रहणात् सर्वसम्भवाभावात् । शक्तस्य शक्यकरणात् , कारणभावाच्च सत्कार्यम्" ॥१॥ इति
अत्र च 'न सत्कार्यम्' इति व्यवहितेन सम्बन्धो विधातव्यः, तत्र 'सदकरणाद्' इत्याद्यो हेतुः, यदि हि दुग्धादिषु दध्यादीनि धमिस्वरूपादिति । पूर्वधर्मतिरोभावोत्तरधर्माविर्भावोभयजननैकस्वभावत्वमेव धर्मिणः परिणाम इति तु स्याद्वादमत एव घटते, न तु साङ्ख्यमत इत्याह-उभयजननैकस्वभावत्वं चेति। असत्कार्यवादे साङ्खयोक्तदुषणमपि स्वपक्षसन्निवेशिदूषणसदृशत्वान्नोद्भावनाहमित्याहयच्चेति । तत् दूषणम् । अत्र ' असदकरणाद्' इत्यस्य स्थाने 'सद करणाद्' इत्येकस्य विलक्षणत्वेऽप्यन्यस्थ समानत्वात् तुल्यत्वमव. सेयम् । 'अत्र च "न सदकरणाद्" इति पये च 'न सदकरणाद्' इत्यादावुपात्तस्य नमोऽन्ते स्थितेन 'सत् कार्यम्' इत्यनेन सम्बन्धे सति 'न सत्कार्यम्' इति प्रतिज्ञास्वरूपनिष्पत्तिर्भवतीति तथैव दर्शयति- न सत्कार्यमितीति । तत्र न सत्कार्यमिति प्रतिज्ञायाम् । आधः
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३४७ कार्याणि रस- वीर्य- विपाकादिना विभक्तेन रूपेण सन्ति मध्यावस्थावत्, तदा तेषां किमपरं रूपमुत्पाद्यमवशिष्यते यत् तैर्जन्यं स्यात् ?
विद्यमानमेव कारणायत्तोत्पत्तिकं भवति प्रकृति- चैतन्यरूपवत्, ततः सतः करणासम्भवान्न सत्कार्य मित्यर्थः, प्रयोगश्च यत् सर्वात्मना प्राथमिकः । सदकरणात् सत् कार्ये न भवतीत्येवोपपादयति- यदि हीति । मध्यावस्थावदिति - प्रादुर्भूतदध्याद्यवस्थायां यथा रस- वीर्य-विपा कादिना विभक्तेन रूपेण दध्यादीनि कार्याणि सन्ति तथेत्यर्थः 'दध्याद्यवस्थावद्' इति पाठस्तु स्पष्ट पव । दुग्धादौ यो रसादिस्ततो विजातीयो रसादिः प्रादुर्भूतदध्याद्यवस्थायामुपलभ्यत इति तदानीं दुग्धादिगतरसादिविजातीयरसादिमद् दध्यादिकं समस्ति तादृशमेव दध्यादिकं दुग्धाद्यवस्थायामपि यदि समस्ति तदा नाऽन्यद्रूपमुत्पाद्यं तस्यावशिष्टमस्तीति व्यर्थ एव तत्र कारणव्यापारः स्यादित्याह- तदेति । तेषां दध्यादीनाम् । यद् अवशिष्टं रूपम् । तैः कारणैः, सत्कार्यवादे च सर्वमपि रूपं दध्यादीनां पूर्वमप्यस्त्येवेत्यवशिष्ट. रूपाभावान्न किञ्चित् कारणैर्जन्यं भवेदित्यर्थः । विद्यमानमेव भवतु कारणाधीनम्, तत्रैवं कारणव्यापारः सफलः स्यादित्यत आहनहीति - अस्य ' भवति' इत्यनेनान्वयः । विद्यमानं कारणायत्तोत्पत्तिकं न भवतीत्यत्र दृष्टान्तमाह- प्रकृति- चैतन्यरूपवदिति - यथा प्रकृतिस्वरूपं चैतन्यस्वरूपं च सर्वदा विद्यमानं न कारणायत्तोत्पत्तिकं तथेत्यर्थः । उपसंहरति-तत इति विद्यमानस्य कारणाय होत्पत्तिकत्वाभावादित्यर्थः । 'असदकरणाद्' इत्याद्यहेतुप्रभवानुमानस्य प्रयोगमुपदर्शयति - प्रयोगश्चेति यद्यपि 'यत् सर्वात्मना सत् तन्न केनचिजन्यम्' इति सामान्यव्याप्तावेव ' यथा प्रकृतिश्चैतन्यं वा' इति दृष्टान्तस्य सङ्गतिः, न तु 'यत् सर्वात्मना कारणे सद्' इत्यादिव्याप्तौ प्रकृति- चैतन्ययोः कारणस्यैवाभावेन ' यत् सर्वात्मना कारणे सद्' इत्यस्य तत्राघटमानत्वात्, तथापि ' कारणे' इति प्रकृतकार्याभिप्रायेणोक्तिर्न तु
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
कारणे सद् न तत् केनचिज्जन्यं यथा - प्रकृतिश्चैतन्यं वा, तदेव वा - मध्यावस्थायां कार्यम्, सच्च सर्वात्मना परमतेन क्षीरादौ दध्यादीति व्यापक विरुद्धोपलब्धिप्रसङ्गः न च हेतोरनैकान्तिकता, अनुत्पाद्यातिशयस्यापि जन्यत्वे सर्वेषां जन्यत्वप्रसक्तेः, अनभिव्यक्तरूपेण
सामान्यव्याप्तौ तस्य प्रवेश इति बोध्यम् । 'प्रकृतिश्चेतन्यं वा ' इति दृष्टान्तः साङ्ख्याभ्युपगममाश्रित्येव, अतः सर्वानुमतिमाश्रित्य दृष्टान्तमाह- तदेव वा मध्यावस्थायां कार्यमिति - दध्यादिकार्यमेव प्रादुर्भूतदध्याद्यवस्थं न केनचिजन्यं यथा भवतीत्यर्थः । ' यत् सर्वात्मना इत्याद्यु-दाहरणावयवोपन्यासः । ' सच सर्वात्मना इत्याद्युपनयावयवोपन्यासः । परमतेन सत्कार्यवादिसाङ्ख्यमतेन । व्यापक विरुद्धोपलब्धिप्रसङ्ग इति - 'केनचिजन्यं न स्याद्' इति प्रसङ्गे निषेध्यस्य केनचिजन्यत्वस्य व्यापकं कथञ्चिदसत्त्वम् तद्विरुद्धं सर्वात्मना सत्त्वम्, तदुपलब्धिप्रसङ्गःतदुपलब्धिहेतुकः प्रसङ्ग आरोपित व्यापकविरुद्ध हेतुकयाप्यनिषेधप्रसञ्जनमिति यावत् । सर्वात्मना सत्त्वलक्षणहेतुमदपि केनचिज्जन्यमस्त्विति कृत्वा हेतोरनैकान्तिकत्वमाशङ्कय प्रतिक्षिपति-न चेतिअस्य ' वाच्यम्' इति परेण योगः । हेतोः केनचिजन्यत्वाभावसाधकतयोपन्यस्तस्य सर्वात्मना सत्वलक्षणहेतोः । अनेकान्तिकता व्यभि चारिता | सर्वात्मना सत्वं कार्यस्य यदभ्युपगम्यतेऽस्माभिस्तच्छक्तिरूपेण, न तु व्यक्तिरूपेण, तथा चाऽनभिव्यक्तशक्तिरूपेण सर्वात्मना सदवि कार्ये कारणेनाऽभिव्यक्रूयाद्यतिशयोत्पादनतो जन्यं भवतीत्येव सातिशयस्य जन्यत्वमुपेयते, न त्वनुत्पाद्यातिशयस्य जन्यत्वं प्रकृतिचैतन्यादिस्वरूपस्य जन्यत्वापत्तिभियोपेयते, इत्थं च शक्तिरूपेणाऽ नभव्यक्तसर्वात्मना सत्वमस्ति, केनचिज्जन्यत्वमप्यस्तीति केनचिज न्यत्वाभावलक्षणसाध्याभाववति हेतोः सत्वादनैकान्तिकतेत्याहअनुत्पाद्यातिशयस्यापीति । ननु यद् अभिव्यक्त्यादिरूपेण सर्वात्मना कारणे सद्, न तत् केनचिजन्यमित्येवमेवोपेयते, तथा चाभिव्यतयादि
"
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[३४९ सतोऽप्यभिव्यक्ताद्यतिशयोत्पादनद्वारा सामग्रीजन्यत्वसम्भवात् , अभिव्यक्तादिरूपेण सविशेषणे च हेतावुपादीयमानेऽसिद्धता, नह्यस्माभिरभिव्यक्तादिरूपेणाप्युत्पत्तेः प्राक् कार्यमिष्यते सत् , किं तर्हि ? शक्तिरूपेण, निविशेषणे तु तस्मिन्नु पादीयमानेऽनैकान्तिकता प्रतीयादिति वा, अभिव्यक्त्यादिलक्षणातिशयोत्पादनमुखेन सर्वस्य रूपेण सर्वात्मना सत्त्वमेव हेतुरिति न तस्याऽनैकान्तिकत्वम् , यत्र सर्वात्मनाऽभिव्यक्त्यादिरूपेण सत्त्वं तत्र केनचिजन्यत्वाभावलक्षणसाध्यस्यापि सत्वादित्यत आह- अभिव्यक्त्यादिरूपेणेति। अभिव्यचयादिरूपेण सर्वात्मना कारणे सत्त्वस्य हेतुकरणे तथाभूतस्य हेतोन दध्यादिलक्षणकार्यरूपपक्षे सत्त्वमस्ति, नाभिव्यक्त्यादिरूपेण सर्वात्मना कार्यस्योत्पत्तेः प्राक कारणे सत्त्वं साङ्ख्यैरुपेयत इति स्वरूपासिद्धिरित्याह-- नहीति-अस्य 'इष्यते' इत्यनेनान्वयः। अस्माभिः सायाचार्यः। तर्हि सत्कार्यवादो भवतां कथमुपपद्यत इति पृच्छतिकिं तहीति । उत्तरयति- शक्तिरूपेणेति- उत्पत्तेः पूर्व शक्तिरूपेण कार्य कारणे सदितीष्यते साङ्खौरित्यर्थः । असिद्धिभयाद् 'अभिव्यक्तादिरूपेण इति विशेषणं परित्यज्यैव यत् सर्वात्मना कारणे सद्' इत्येवमेव हेतुरुपादीयते तदा शक्तिरूपेण सत्त्वमादायोक्तहेतुः कार्य समस्ति, अभिध्यत्तयाद्यतिशयोत्पादनत: किश्चिजन्यत्वमप्यस्तीत्यनकान्तिकता वज्रलेपायितेत्याह निर्विशेषणे विति । तस्मिन् हेतौ 'प्रतीयादिति वा' इति स्थाने 'प्रतीयादेव' इति पाठो युक्तः। किञ्चिजन्यत्वे सति अनैकान्तिकता, तत् कथमित्यपेक्षायामाह-अभिव्यक्त्यादिलक्षण तिशयोत्पादनमुखेनेति। असदकरणपक्षेऽसत्त्वाऽविशेषात् सर्वस्य सर्वकार्यत्वप्रसङ्गो भवति, स च सत्करणपक्षे न भवति, यस्यैव यत्र शक्तिरूपेणोत्पत्तेःप्राक् सत्त्वं तस्यैव तत उत्पत्तिः, न च सर्वस्य सर्वत्रोत्पत्तेः प्राक् शक्तिरूपेण सत्त्वमित्याह- सर्वस्येति । सिद्धान्ती 'अभिव्यक्त्यादि.
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् सर्वकार्यत्वप्रसङ्गस्य निरवकाशत्वादिति वाच्यम्; अभिव्यक्त्यादिलक्षणस्यातिशयस्यापि प्राक् सत्त्वे उक्तहेतावसिद्धतादूषणाऽभावात् , प्रागसत्त्वे तु सत्कार्यवादक्षतेः, तत् स्थितमेतत्-सदकरणान्न सत्कायम् १ तथा सत्कार्यवादे साध्यस्याऽभावादुपादानग्रहणमप्यनुपपन्न स्यात् , तत्साध्यफलवाञ्छयैव प्रेक्षावद्भिरुपादानपरिग्रहात् २ नियलक्षणस्योत्पाद्यत्वबलात् सतोऽपि जन्यत्वं यद् भवद्भिरुपपाधते तत्र वक्तव्यम्, अभिव्यक्त्यादिलक्षणातिशयः किमुत्पत्तेः प्राक् सन् ? असन् वा ? आये तस्यापि पूर्वमेय वृत्तत्वेन न जन्यत्वमिति न तबलात् कार्यस्यापि जन्यत्वम् , अन्ते असतोऽभिव्यक्त्यादिलक्षणातिशयस्योत्पादाभ्युपगमात् सत्कार्यवादहानिः' इत्याशयवान् प्रतिक्षेपहेतुमुपदर्शयति- अभिव्यक्त्यादिलक्षणस्येति । उक्तहेतौ अभिव्यक्त्यादि. रूपेण यत् सर्वात्मना सदित्येवमुपादीयमानहेतौ। असिद्धतादूषणाभावात् तादृशस्य हेतोः पक्षे सत्त्वेन स्वरूपासिद्धयभावात् , अभिव्यक्त्यादिलक्षणातिशयस्याप्युत्पाद्यत्वाभावेन न तदादायापि जन्यत्वस्य सम्भव इति केनचिजन्यत्वाभावलक्षणसाध्यस्यैवोक्तहेतुमति भावेन नोक्तहेतोरनैकान्तिकताऽपीत्याशयः। प्रागसत्त्वे तु अभिव्यक्त्यादिलक्षणातिशयस्य प्रागसत्त्वे पुनः, यद्यपि तदानीम् 'अभिव्यक्त्यादिरूपेण सर्वात्मना सत्त्वम्' इति हेतु स्तीत्यसिद्धता स्यादेवेति न तथासविशेषणो हेतुरुपादातुं शक्यः, तथापि साङ्ख्यस्यैवमुपगमे स्वाभ्युपगतसत्कार्यवादक्षतिरेव महद् दूषणम् । उपसंहरति-तत् स्थितमेतदिति। ___ 'उपादानग्रहणाद्' इति द्वितीयहेतुं भावयति- तथेति । साध्यस्याभावादिति-किञ्चित्कार्यस्योत्पाद्यस्योत्पादनार्थमेवोपादानग्रहणं करोति कर्ता, सत्कार्यवादे तु साध्यस्योत्पादनलक्षणस्याभावात् , नहि सत एवोत्पादनं तदविरामप्रसङ्गादियुपादानग्रहणमनुपपन्नमेव श्यादित्यर्थः। उपादानग्रहणानुपपत्तिमेव भावयति-तत्साध्येति-उपादानसाध्येत्यर्थः। - 'सर्वसम्भवाभावाद् 'इति तृतीयहेतुं समर्थयति-नियतादेव चेति। साध्य यदि किश्चित् स्यात् तदा तस्य नियताज्जन्म भवेत् , सत्कार्यवादे
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३५१ तादेव च क्षीरादेर्दध्यादीनामुद्भव इत्येतदप्यनुपपन्नं स्यात्, साध्यस्यासम्भवादेव, यतः सर्वस्मात् सम्भवाभाव एव नियताजन्मेत्युच्यते, तच्च सत्कार्यवादे दुर्वचम् सति सम्भवे सर्वस्माद् भावापत्तेरनिवारणात्, असति च 'सर्वस्माद्' इति वचनस्य नैरर्थक्यात् ३ तथा
साध्यस्याभावादेव न नियताज्जन्मसम्भव इत्याह- साध्यस्याऽसम्भवादेवेति । अमुकस्य कार्यस्यामुकादेव भावो न सर्वस्मादिति सिद्धौ सत्यामेव नियताज्जन्मेति प्रसिद्ध्यति, सत्कार्यवादे तु सतो जन्मैव विद्यते, नाऽमुकस्याऽमुष्माज्जन्मेत्यभिधातुं शक्यमिति कुतो नियताजन्म ? सतोऽपि जन्यत्वे कस्यचिदतिशयस्योत्पादनमन्तरापि तत्कारणं किञ्चिदेष्टव्यम् एवमन्यदप्यतिशयोत्पादकत्वाभावाविशेषात् किं न तत्कारणं भवेद् ? इति सर्वस्मात् सम्भवे कथं नियताज्जन्म ?, सतो जन्मनोऽसम्भवे च 'सर्वस्माद्' इतिहेत्वर्थक पञ्चम्युक्तेरप्यनुपपत्तिरित्याह- यत इति । तच्च सर्वस्मात् सम्भवाभावतो नियताज्जन्म च । प्रसक्तस्य निषेधो भवति, नाऽप्रसक्तस्येति सर्वस्माद यदि सम्भवो भवेत् तदा तत्प्रतिषेधः कुतश्चिद् हेतोः कर्तुं शक्यः, सत्कार्यवादे व कार्ये सत्त्वस्याऽविशेषाद विशेषान्तरस्य वक्तुमशक्यत्वात् प्रतिनियतकारणापेक्षयेवाऽन्यापेक्षयाSप्युत्पादसम्भवे सर्वस्माद् भावापतितः सर्वस्मात् सम्भवाऽभावाऽसिद्धया न नियताज्जन्मप्रसिद्धिरित्याह- सति सम्भव इति - सत उत्पादसम्भवे सतीत्यर्थः । यदि च सत उत्पाद एव न सम्भवति तहिं न सर्वस्य कस्यचित् कारणत्वमिति कारणत्वार्थकपञ्चमीविभक्तिरेव सर्वशब्दान्नोत्पत्तुमर्हतीति 'सर्वस्माद्' इति वक्तुमशक्यत्वे सर्वस्मात् सम्भवाभावः' इत्यपि नाभिधातुं शक्यमिति कथं ततो नियताज्जन्मप्रसिद्धिरित्याह- असति चेति- सतो जन्मनः सम्भवेsafa चेत्यर्थः ।
चतुर्थहेतुं भावयति - तथेति । सत्कार्यवादे 'शकस्य शक्य -
4
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् 'शक्तस्य शक्यकरणाद्' इत्येतदपि साध्याभावादेवायुक्तम्, यदि हि किश्चित् केनचिदभिनिर्वत्यैत, तदानिर्वतकस्य शक्तिर्व्यवस्थाप्येत, निर्वय॑स्य च कारणं सिद्धिमध्यासीत नान्यथेति ४ कारणभावोऽपि भावानां साध्याभावादेव सत्कार्यवादे न युक्तः ५ ।
न चैतदिष्टमिति न सत्कार्य कारणावस्थायामिति प्रसङ्ग करणाद्' इत्यस्य साध्याभावादयुक्तत्वं यदुक्तं तदुपपादयति- यदि हीति । अभिनिव]त जन्येत । निवर्तकस्य उत्पादकस्य । नान्यथा केनचित् कस्यचिन्निवृतेरभावे शक्तिर्व्यवस्थापिता न भवति, नवा कस्यचित् किञ्चित् कारणं सिद्धयतीति। 'कारणभावाद्' इति पञ्चमहेतुं समर्थयति- कारणभावोऽपीति- 'न युक्तः' इत्यनेनान्वयः।
न चैतदिष्टम् सर्वैरेव कर्तृभिः प्रतिनियतकार्योत्पादनार्थ प्रतिनियतोपादानग्रहणं क्रियत एवेति तस्यानुपपन्नत्वं नेष्टम् , तथा नियतादेव क्षीरादेर्दध्याद्युत्पादस्य प्रतीयमानत्वानियताजन्मनोऽनुपपन्नत्वं नेष्टम् , एवं शक्तादेव कारणाच्छक्यस्य कार्यस्योद्भव इति शक्तस्य शक्यकरणानुपपन्नत्वमपि नेष्टम् , कारणभावस्य प्रतीयमानस्यानुपपन्नत्वमपि नेष्टम् । इति एतस्मात् कारणात् । कारणे उत्पत्तेः प्राक् कार्यसत्त्वे यदनिष्टमापतति तत्परिहाराय कारणावस्थायां कार्य न सदित्येवस्वरूपः प्रसङ्गविपर्ययः सर्वत्र योज्य इत्याह- न सत्कार्यमिति।
सत्कार्यवादे दूषणान्तरमप्युपदर्शयति- अपि चेति। परस्याज्ञस्य यद्विषयकं ज्ञानं नास्ति तद्विषयकनिश्चयात्मकज्ञानोत्पत्तये, संशयितस्य परस्य यद्विषयकं संशयात्मकं ज्ञानं तन्निर्णयजनकप्रमाणानवलोकनादुत्पद्यते तस्य तद्विषयकसंशयनिवृत्तये विपर्यस्तस्य परस्य यद्विषयको विपर्यासो विपरीतकोटिनिर्णयात्मको भ्रम उत्पद्यते तस्य तादृशभ्रमनिवृत्तये वा स्वसाध्यप्रमेयव्याप्यलक्षणं लिङ्गं प्रयुञ्जते वादिनः, सत्कार्यवादिनस्तु कापिला नैवं साधनं प्रयोक्तुमुत्सहन्ते
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३५३
विपर्ययः पञ्चस्वपि प्रसङ्गसाधनेषु योज्यः । अपि च सर्वमेव साधनं स्वविषये प्रवर्तमानं द्वयं विदधाति - स्वप्रमेयार्थविषये उत्पद्यमानौ संशय- विपर्यासौ वा निवर्तयति, स्वसाध्यविषयं वा निश्चयमुपजनयतीति, न चैतत् सत्कार्यवादे युक्त्या सङ्गच्छते, संशय- विपर्यासयोचैतन्य स्वरूपत्वे नित्यत्वेन साधनव्यापारान्निवृत्ययोगात्, बुद्धिनिरुक्तप्रयोजनस्यैव तन्मतेऽसम्भवादिति येषां स्वशास्त्रप्रणयनमेवाचतुरस्रमित्याह- अपि चेति । स्वविषये प्रवर्तमानं सर्वमेव साधनं द्वयं विदधाति स्वस्य लिङ्गलक्षण साधनस्य विषये स्वज्ञानजन्यज्ञानविषयत्वेन विषयीभूते व्यापकलक्षणसाध्ये, प्रवर्तमानं तन्निर्णयाय प्रयुज्यमानम्, सर्वमेव साधनं लिङ्गम्, द्वयं विदधाति उभयं करोति स्वप्रमेयसाध्यविषयक संशयविपयेयान्यतर निवृत्तिलक्षणं यदेकं कार्य यच्चापरं स्वसाध्यविषयक निश्चयलक्षणं कार्य तदुभयं करोति, एकदा कार्यद्वयरूपफलोपधानाभावेऽपि तत्स्वरूपयोग्यत्वस्य सद्भावात् । किं द्वयं विदधातीत्यपेक्षायामाह - स्वप्रमेयार्थविषय इति - स्वज्ञानजन्यप्रमाविषयसाध्यरूपार्थविषय इत्यर्थः । उत्पद्यमानौ विषयतासम्बन्धेन उत्पद्यमानौ, यदि स्वविषये प्रवर्तमानं साधनं न स्यात् तहिं तत्र संशयो विपर्यासो वोत्पद्येतैव, तौ च संशय-विपर्यासौ निवर्तयति तदुत्पत्ति प्रतिबध्नाति निरुकसाधनाप्रवृत्तिकाले उत्पद्यमानावपि तौ तत्प्रवृत्तौ सत्यां नोत्पद्येते इति तदुत्पत्तिप्रतिबन्ध एव तनिवर्तनमित्यर्थः । वा अथवा | स्वसाव्यविषयं निश्चयं स्वस्य प्रकृतसाधनस्य यत् साध्यं स्वज्ञानजन्यज्ञानविषयार्थस्वरूपं तद्विषयकं निश्चयात्मकज्ञानम् उपजनयति उत्पादयतीत्यर्थः । तदेतन्निरुक्तसाधनप्रयोजनं यथा सत्कार्यवादे साङ्ख्यमते न घटते तत् प्रपञ्चयति - न चेत्यादिना । 'न च' इत्यस्य 'सङ्गच्छते ' इत्यनेनान्वयः । एतत् संशय विपर्यय निवृत्ति स्वविषयनिश्चयरूपफलद्वयम् । तत्र संशय विपर्यय - निवृत्त्यसम्भवं सहेतुकमुपदर्शयति- संशये इति । यदि साङ्ख्यमते संशय-विपर्ययौ न चैतन्य - स्वरूपौ, किन्तु बुद्धेर्मनसो वा वृद्धिविशेषत्वात् तद्रूपावेव ता
२३
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् मनःस्वरूपत्वेऽपि तयोनित्यत्वेन तदोषानुद्धारात् , मनसो नित्यत्वेऽपि तवृत्तिरूपसंशय-विपर्यासयोरनित्यत्वाभ्युपगमे वाऽनेकान्तप्रवेशात्, निश्चयोत्पत्तेरपि साधनादसम्भवात् , तस्याः सर्वदाऽवस्थितत्वात् , अन्यथा सत्कार्यप्रतिज्ञाहानेरिति साधनप्रयोगनैष्फल्यमेव साङ्ख्यदर्शने । प्रागनभिव्यक्तो निश्चयः पश्चात् साधनेभ्योऽभिव्यक्तिमासादयतीत्यभिव्यक्त्यर्थ साधनप्रयोगसाफल्यमिति चेत् ? नस्वभावातिशयोत्पत्तिलक्षणायास्तद्विषयज्ञानलक्षणायास्तदुपलम्भकावारकापगमलक्षणाया वाऽभिव्यक्तेः प्राक् सत्त्वेन साधनप्रयोगतदाप्याह- बुद्धि-मनःस्वरूपत्वेऽपीति। तयोः बुद्धि-मनसोः। तदोषानुद्धारात् संशय-विपर्यासाऽनिवृत्तिलक्षणदोषतादवस्थ्यात् । ननु न मनःस्वरूपौ संशय-विपर्यासौ, किन्तु तद्वृत्तिरूपौ तावनित्याविति तन्निवृत्तिसम्भव इत्यत आह- मनसो नित्यत्वेऽपीति। तवृत्तिरूपेति- मनोवृत्तिरूपेत्यर्थः, कार्यकारणयोरमेदोऽपि कापिलेनोपेयत इति संशय-विपर्यासयोर्मन परिणामयोर्मनसाऽभेदेन नित्यावम् , स्वरूपतश्चानित्यत्व मित्येवं स्याद्वादप्रवेशः स्यात् तयोः स्वरूपतोऽनित्यत्वाभ्युपगमे इत्यर्थः। संशय-विपर्यासनिवृत्तिलक्षणफलानुपपत्तिमुपदर्य निश्चयोत्पत्तिलक्षणफलासम्भवमुपदर्शयति- निश्चयोत्पत्तेरपीति । तस्याः निश्चयोत्पत्तेः। अन्यथा निश्चयोत्पत्तः सदावस्थितत्वानङ्गीकारे। यदा च साधनस्य निरुक्तफलद्वयमप्युक्तदिशा साङ्ख्यदर्शने न सम्भवति तर्हि साधनप्रयोगवैफल्यमेव तदर्शने स्यादित्याइ- इति साधनप्रयोगवैफल्यमेव साङ्ख्यदर्शन इति । साङ्ख्यः साधनप्रयोगसाफल्ये युक्तिमा शङ्कते- प्रागनभिव्यक्त इति । अभिव्यक्त्यर्थं निश्चयाभिव्यत्तयर्थम् । यादृशी तादृशी वाऽभिव्यक्तिर्भवतु परं साऽपि सत्कार्यवादिना प्राक् सत्येवाङ्गीकार्येत्येवमपि साधन प्रयोगवैफल्यमेवेति समाधत्ते- नेति, निश्चयाभिव्यक्तिः-निश्चयस्य स्वभावातिशयोत्पत्तिः, निश्चयविषयकज्ञानं
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३५५
"
वैफल्यानुद्धारात्, असच्चे च सत्कार्यवादक्षतेः, एतेन 'अभिव्यक्त्यतिरिक्तस्यैव कार्यस्य प्राक् कारणे सच्चमित्यभिव्यञ्जकतया साधनप्रयोगस्य च वैफल्यम्, दण्डादीनां च घटादौ न कारकत्वं ज्ञापकत्वं वा, तद्व्यवहारश्च तत्र वासनाविशेषादेव, विलक्षणसंस्थानावच्छेदेन चक्षुः संयोगादेरेव च घटाद्यभिव्यञ्जकत्वम्, तदभावादेव न प्राग् घटाद्युपलम्भ:' इत्युच्छृङ्खल साङ्ख्यमतमपि निरस्तम् चक्षुः संयोगविशेषादेरपि प्राक् सच्चे घटाद्युपलम्भ प्रसङ्गात्, असच्चे च प्रतिज्ञाहानेः । वा, निश्चयोपलम्भकस्य यद् आवारकं तदपगमस्वरूपा वा, तस्याः सत्कार्यवादे प्रागपि सत्येन तदर्थ साधनप्रयोगवैफल्यादित्यर्थः । ननु निरुक्तान्यतमस्वरूपा निश्चयाभिव्यक्तिः प्रागसत्येवोररीक्रियत इति तदर्थ साधनप्रयोगस्य साफल्यं स्यादित्यत आह- असत्त्वे चेतिनिरुक्तलचणाभिव्यक्तेः प्रागसत्त्रे चेत्यर्थः । ' एतेन ' इत्यस्य 'निरस्तम्' इत्यनेनान्वयः, एतेन सत्कार्यवादक्ष तिलक्षणदोषेण । ननु घटादिलक्षणकार्यमभिव्यक्त्यतिरिक्तमेव तस्य कारणे प्राक् सत्त्वमेतावताऽध्यापातमेवेति तदर्थं दण्डादिव्यापार वैयर्थ्यमित्यत आह- दण्डादीनां चेति । तद्व्यवहारश्च दण्डादयो घटादीनां कारणम्, घटादयश्च दण्डादीनां कार्यमिति व्यवहारश्च । तत्र दण्डादिघटादिषु । यदि दण्डादयो न घटादेः कारणम्, घटादिकं वा न दण्डादिकार्य तर्हि दण्डादिव्यापारात् पूर्वमपि घटादुपलम्भः कस्मान्न भवतीत्यत आह - विलक्षणेति । तदभावादेव विलक्षणसंस्थानावच्छेदेन चक्षुस्संयोगविशेषादेरभावादेव । एतेन इत्यभिमतमेव निरासहेतुमुपदर्शयतिचक्षुस्प्रयोगविशेषादेरपीति- चक्षुस्संयोगविशेषादिरपि कार्यमेव, सत्कार्यवादे तस्यापि प्राक् सत्त्रे तज्जन्यस्य घटाद्युपलम्भस्यापि प्राक् स्यादित्यर्थः । असत्त्वे च चक्षुरसंयोगविशेषादेः पूर्वमसत्त्वे च । प्रतिज्ञादानेः एवं सति असतोऽपि चक्षुस्संयोगविशेषादेः कार्यस्याभ्यु
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ तत्त्ववोधिनीविवृतिविभूषितम् न च चक्षुःसंयोगादेरप्यभिव्यक्तस्यैव व्यञ्जकत्वोपगमान्नायं दोषः १ अभिव्यक्तत्वं हि ज्ञातत्वम्, न च चक्षुःसंयोगादेर्शातस्य व्यञ्जकत्वम्, किन्तु स्वरूपसत इति यत्किञ्चिदेतत् । कालविशेषवैशिष्टयमेवाभिव्यक्तिरिति चेत् १ सा तर्हि व्यञ्जकतावच्छेदिका मृद्रव्य एव कल्पनीया, चैत्रादिभेदेनाऽनन्तचक्षुःसंयोगादौ तत्क
पगतत्वेन ‘सदेव कारणे कार्यम्' इति सालयप्रतिज्ञायाः सन्न्यासप्रसङ्गादित्यर्थः । चक्षुस्संयोगादेः स्वरूपतो नाभिव्यञ्जकत्वं तेन स्वरूपतः चक्षुस्संयोगादेः पूर्व सत्वेऽपि न घटोपलम्भप्रसङ्गः, किन्त्वभिव्यक्तस्य चक्षुस्संयोगादेरभिव्यञ्जकत्वम् , अभिव्यक्तिव्यतिरिक्तस्यैव कार्यस्य पूर्व सत्त्वमुच्छृङ्खलसाङ्ख्यमतेऽभिमतमित्यभिव्यक्तेः पूर्वमभावादभिव्यक्तचक्षुःसंयोगादेरपि पूर्वमभाव इति न तत्का. रणस्य घटायुपलम्भस्य पूर्व प्रसङ्ग इत्याशङ्कय प्रतिक्षिपति- न चेति । प्रतिक्षेपहेतुमुपदर्शयति- अभिव्यक्तत्वं हीति । साङ्ख्यः शङ्कतेफलविशेषेति एवं सति स्याद्वादप्रवेश एव साङ्क्षयस्य ज्यायानिति सिद्धान्ती समाधत्ते- सेति-कालविशेषवैशिष्ट्यलक्षणाऽभिव्यक्तिरित्यर्थः। मृद्र्व्य एवेति-अभिव्यक्तमृद्रव्यमेव घटाघभिव्यञ्जकम्, तत्र व्यञ्जकतावच्छेदकतया प्रतिष्ठाभिव्यक्तिश्च कालविशेषवैशिष्ट्यमेव, अभिव्यक्तमृद्मव्यस्य घटाधभिव्यञ्जकत्वकल्पनापेक्षयाऽभिव्यक्तचक्षुःसंयोगादौ घटाद्यभिव्यञ्जकत्वकल्पने गौरवमपीत्यतो लाघवादभिव्यक्तमृद्रव्यस्यैव घटाद्यभिव्यञ्जकत्वं युक्तमित्याह- चैत्रादिभेदेनेति । खत्कल्पने कालविशेषवैशिष्ट्यलक्षणस्याभिव्यक्तत्वस्य कल्पने। भवत्वे. वमेव किं नश्छिन्नमित्यत आह- तथा चेति- अभिव्यक्तमृद्रव्यस्य घटाद्यभिव्यञ्जकत्वे चेत्यर्थः। अपेक्षाभेदेन सत्त्वाऽसत्त्वयोरेकत्र कार्ये सदसत्काविादो जैनानां सिद्धिमुपयाति, घटरूपकार्यस्य मृद्रव्ये
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३५७ ल्पने गौरवात् , तथा च मृद्रव्येऽनभिव्यक्तद्रव्यात्मना घटसत्त्वमभिव्यक्तपर्यायात्मना च घटासत्त्वमिति स्याद्वाद एव विजयत इति सूक्ष्मदशा निभालनीयम् ।।
अथ असत्कार्यवादिनः कारणतां प्रति नियताः शक्तयो न घटन्ते, कार्यात्मकानामवधीनामनिष्पत्तेः, नावधिमन्तरेणावधिमतः सद्भावः सम्भवतीति प्रतिनियतशक्तिकुक्षिप्रविष्टत्वादेव कारणेषु कार्यसवमावश्यकम् , तदुक्तम्
"अवधीनामनिष्पत्तनियतास्ते न शक्तयः। - सच्चे च नियमस्तासां, युक्तः सावधिको ननु" ॥[ ] ऽनभिव्यक्तद्रव्यात्मापेक्षया सत्वम् , पृथुवुध्नोदरादिलक्षणाभिव्यक्तपर्यायापेक्षयोत्पत्तितःप्रान् मृद्रव्ये घटास्यासत्त्वमित्यतः सदसद्रूपो घट इति सदसत्कार्यवादलक्षणः स्याहादोऽयत्नोपनत इति सोऽन्यवादापेक्षयाऽतिसुदृढनिरूढत्वाद् विजयत इत्याह- मृद्रव्य इति ।
__य उत्पत्तेः पूर्वमसदेव कार्यमित्युपैति, तन्मते उत्पत्तेः प्रागसतः कार्यस्य न किञ्चिनिष्ठकारणतानिरूपकत्वं सम्भवति, सावधिकस्य कारणत्वस्यावध्यभावेऽसत्त्वे तदधीना शक्तिरपि न घटत इति कारणत्वेनाभिमते पदार्थ कार्यत्वेनाभिमतपदार्थानुकूलशक्तिप्रसि. यर्थ कार्यस्य सत्त्वमावश्यकमिति सत्कार्यवादः स्वीकरणीय इति सत्कार्यवादी शङ्कते- अधेति 'असत्कायवादिनः' इत्यनन्तरं 'मते' इति शेषः । कारणतां प्रति नियता इति- यत्र यनिरूपितकारणत्वं तत्र तन्निरूपिता शक्तिरित्येवं कारणतां प्रति नियता इत्यर्थः । कार्य शक्त्यवधित्वं शक्तिनिरूपकत्वमेव, यदा कार्यलक्षणोऽवधिर्नास्ति तदा तदवधिका शक्तिरपि न सम्भवतीत्याह- नहीति- अस्य 'सम्भयति' इत्यनेनान्वयः ।
उक्तार्थ प्राचां सम्मतिमाह - तदुक्तमिति । ते तव मते । सत्त्वे च अवधिभूतानां कार्याणामुत्पत्तेः प्राक् सत्त्वे पुनः। तासां शक्तीनाम् ।
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् __इति चेत् ? न-अवधीनामनिष्पत्ती क्षीरस्य दध्युत्पादने शक्तिरिति व्यपदेशासम्भवेऽप्यनारोपित सर्वोपाधिनिरपेक्षं प्रतिनियतकार्यजनकं यद् वस्तुस्वरूपं यदनन्तरं पूर्वमदृष्टं वस्त्वन्तरं प्रादुर्भवद् दृश्यते तत्प्रतिषेधस्य कर्तुमशक्यत्वात् । न च शब्दविकल्पानां यत्र ननु निश्चयेन । सावधिको नियमः एतनिरूपिता शक्तिरस्मिन्नेवेति नियमः। युक्तः युक्त्या घटते । __ अवध्यनिष्पत्तौ तन्निरूपितवस्तुव्यवहारस्याऽसम्भवेऽपि तद्वस्तुतो जायमानं कार्य प्रतिषेढुं न शक्यते, कार्य प्रति यद् वस्तुनः कारणत्वं तद स्वरूपत एव, न तु तन्निरूपितकारणतयाऽवगतत्वेनेत्यसदपि कार्य कारणतो जायमानमुपलब्धिगोचरत्वात् स्वीकरणीयमेवेति समाधत्ते- नेति । कीदृशं वस्तुस्वरूपमित्यपेक्षायामाह- यदनन्तरमिति। तत्प्रतिषेधस्य असत्कार्यकारणवस्तुस्वरूप. प्रतिषेधस्य। अस्येदं कारणमस्येदं कार्यमित्येवं शब्दप्रयोगो विकल्पो वा मा जायताम् , नैतावता कारणीभूतवस्तुनः कार्याभूतवस्तुनश्च स्वभावो निवर्तत इत्याह- 'न च' इति- अस्य 'व्यावर्तते' इत्यनेनान्वयः। व्यापकनिवृत्या व्याप्यस्य कारणनिवृत्त्या कार्यस्य च निवृत्तिर्भवति, यतो व्यापकनिवृत्तावपि व्याप्यं यदि न निवर्तेत तदा तदभाववद. वृत्तित्वलक्षणं व्याप्यत्वमेव व्याप्यत्वेनाभिमतस्य न स्यात् , तदभाववति तस्य विद्यमानत्वात्। एवं तत्समानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वलक्षणं व्यापकत्वमपि व्यापकत्वेनाभिमतस्य न भवेत् , तत्समानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगित्वात् , इति व्याप्य-व्यापकभाव एवोच्छिद्येत, एवं कारणत्वेनाभिमतपदार्थस्याभावेऽपि कार्य: त्वेनाभिमतपदार्थो यदि भवेत् तर्हि तव्यवहितप्राक्क्षणावच्छेदेन तत्समानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगित्वेन तद्भावलक्षणकारणत्वमेव न भवेत् , तद्भावे तत्सत्त्वलक्षणव्यतिरेकव्यभिचारेण तत्कार्यत्वमेव च तस्य न स्यादिति कार्य-कारणभावो न निर्वहेदित्यतो
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३५९ व्यावृत्तिस्तत्र वस्तुस्वभावोऽपि व्यावर्तते, यतो व्यापकस्वभावः कारणं वा व्यावर्तमानं स्वव्याप्यं स्वकार्य वाऽऽदाय व्यावर्तत इति युक्तम् , तयोस्ताभ्यां प्रतिबन्धात्, न च पयसोदध्नि शक्तिरित्यादिव्यपदेशो विकल्पो वा भावानां व्यापकस्वभावः कारणं वा, येनासौ निवर्तमानो वस्तुस्वभावं निवर्तयेत् , व्यपदेश-विकल्पाहि न वस्तुस्वभावायत्ताः, किन्तु यदृच्छाजन्मानः, एकत्रैव शब्दादौ नित्याऽनित्यादिरूपेण वादिनां नानाविकल्पप्रवृत्तेः। एवमपि यद्यवधिनिरूपितत्वे व्यापकाभावेऽवश्यं व्याप्यस्याभावः कारणाभावे चावश्यं कार्यस्याभाव आस्थेयः, विकल्पो व्यपदेशश्च न वस्तुस्वभावस्य .व्यापको नवा कारणमिति न तन्निवृत्त्या वस्तुस्वभावनिवृत्तिरावश्यकीत्याह-यत इति। तयोः व्याप्य कार्ययोः। ताभ्यां व्यापक कारणाभ्याम् । प्रतिबन्धात् व्याप्तेः। 'न च इत्यस्य 'व्यापकस्वभावः, कारणं वा' इत्युभयत्रान्वयः। येन व्यापकत्वेन कारणत्वेन वा। असौ निरुक्तव्यपदेशो निरुक्तविकल्पो वा। व्यपदेश-विकल्पानां वस्तुस्वभावनियतत्वाभावे युक्तिमुपदर्शयतिव्यपदेश-विकल्या हीति । हि यतः। व्यपदेश-विकल्पानामिच्छामात्रप्रभवत्वे हेतुमुपदर्शयति- एकत्रवेति- एक एव शब्दो नित्य इति मीमांसकेन विकल्प्यते, व्यपदिश्यते च, स एव नैयायिकेनाऽनित्य इति विकल्प्यते, व्यपदिश्यते चेति, एवं कश्चिद् वादी तं गुण इति विकल्पयति, कश्चित् तं द्रव्यमिति, तथा च यो चादी यं यथेच्छति तं तथा विकल्पति, व्यपदिशति च, यदि च वस्तुस्वभावाधीनौ व्यपदेशविकल्पौ स्यातां तदा सर्ववादिनामेकस्मिन् वस्तुनि व्यपदेश-विकल्पावेकप्रकारावेव भवेताम्, न तु विभिन्नाकारा विकल्प व्यपदेशा स्युरिति न वस्तुस्वभावायत्ता विकल्प-व्यपदेशा इत्यर्थः । एवं सत्यपि शक्त्यादिव्यपदेशस्य किश्चिन्निरूपितशक्त्यादिविषयकत्वेन जायमानत्वतो निरूपकीभूतावधेः शक्तिस्वरूपप्रविष्टत्वमुररीकृत्य शक्तेः कारणगतायाः पूर्वकालसत्त्वतस्तत्स्वरूपप्रविष्टत्वात् तदभेदमाश्रित्य कार्य
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६० ]
[ तत्त्वबोधिनीविकृतिविभूषितम् शक्तौ तदभेदपर्यवसितमिति तत्कुक्षिप्रविष्टत्वमवधीनां स्वीक्रियते, तदा 'घटाभावः, पटाभावः' इत्यादिव्यवहारानुरोधेन घटादीनामभावकुक्षिप्रविष्टत्वादभावे घटादिसत्त्वमपि प्रसज्यते, 'चैतन्यं जडभिन्नम्' इत्याद्यनुरोधाच्चैतन्येऽपि च जडसचमासज्येत, तथा च महदासमञ्जस्यमिति दिग।
किञ्च सत्कार्यवादे बन्ध-मोक्षाभावोऽपि साङ्ख्यानामासज्यते, प्रधान-पुरुषयोः कैवल्योपलम्भलक्षणतत्वज्ञानोत्पत्तौ ह्यपवर्गस्तैरिष्यते, तत्त्वज्ञानं च सर्वदा व्यवस्थितमेवेति सर्व एव देहिनोऽपावृताः स्युः, स्यापि तदानीं सत्त्वं यदि स्वीक्रियेत तदाऽभावव्यपदेश-विकल्पयोरपि प्रतियोगिलहिताभावविषयावतःप्रतियोगिनोऽप्यभावकुक्षिप्रविष्टत्वेन तदभेदमुपाश्रित्य प्रतियोगिनोऽप्यभावे सत्त्वं प्रसज्येत, एवं ज्ञानलक्षणचैतन्यमपि विषयनिरूप्यमिति विषयीभूतजडसंवलितचैतन्य. विषयकव्यपदेश-विकल्पबलाजडीभूतविषयस्यापि चैतन्यस्वरूपप्रवि. ष्टत्वतस्तदभेदमवलम्ब्य चैतन्ये नडस्यापि सत्त्वं प्रसज्येत, एवं सति भावाऽभावयोश्चैतन्य-जडयोश्च स्वरूपसाङ्कर्यमसमञ्जसमापद्यतेत्याहएवमपीति-व्यपदेश-विकल्पानां यादृच्छिकानामपि वस्तुस्वभावायत्तत्वाभावेऽपि वस्तुघटितस्वरूपत्वाङ्गीकार इत्यर्थः। तदभेदेति-वस्त्वभेदेति, शक्त्यभेदेति वाऽर्थः। तत्कुक्षिप्रविष्टत्वं शक्तिकुक्षिप्रविष्टत्वम् । 'जडभिन्नमित्यादि' इत्यादिपदाजडविषयकमित्यादेः परिग्रहः ।
सावयस्य सत्कार्यवादे बन्ध-मोक्षव्यवस्थाऽनुपपत्तिरपि दोष इत्याह- किचेति। तत्र सर्वस्य सर्वदा मोक्षप्रसक्तो बन्धाभावस्तावदादावुपदर्शयति- प्रधान-पुरुषयोरिति । अपवर्गः मोक्षः । तैः साङ्ख्यैः। सत्कार्यवादे तत्त्वज्ञानलक्षणं कार्य सर्वदा व्यवस्थितमिति तदधीनमोक्षोऽपि सर्वदा व्यवस्थित एव स्यादित्याह- तत्त्वज्ञानं चेति । अपवृत्ताः मुक्ताः। सर्वस्य सर्वदा बन्धभावे मोक्षाभाव । इत्युपदर्शयति
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३६१ मिथ्याज्ञानवशाच तैर्बन्ध इष्यते, तस्य च सर्वदा व्यवस्थितत्वात् सर्वेषां बद्धत्वमिति कुतो मोक्षः । नित्यमुक्त एवात्मा कण्ठगत. चामीकरन्यायेनाप्राप्तिभ्रमादेव तदर्थ प्रवृत्तिरित्यपि दुर्वचनम् , प्राप्तेः सत्त्वेप्राप्तिभ्रमायोगात् , असत्वे चानुत्पत्तेः।
यदपि भेदानामन्वयदर्शनात् प्रधानास्तित्वमुक्तम् , तत्रापि हेतोरसिद्धत्वं पर्यायास्तिकनयानुसारिण उद्भावयन्ति, तथाहि-नहि मिथ्याज्ञानवशाच्चेति। तैः साङ्ख्यैः। तस्य च मिथ्याज्ञानस्य पुनः । आत्मनो नित्यमुक्तत्वेऽपि तदर्थप्रवृत्तौ साङ्ख्यानां भूलयुक्ति मुपन्यस्याएहस्तयति- नित्यमुक्त एवात्मेति। कण्ठगतेति- यथा कस्य - चित् पुंसः कण्ठे सुवर्ण विद्यत एव, परं भ्रान्त्या तनावगच्छति, प्रत्युताप्राप्तं सुवर्णमवगच्छति यावत् तावत् तत्प्राप्त्यर्थ यतते, यदा तु तव कण्ठे विद्यत एव सुवर्ण मुधा तदर्थ भ्रमसीति कस्यचिदाप्तस्योपदेशं शृणोति तदा प्राप्तं तदवगत्य तत्प्राप्तिप्रयत्नानि. वर्तते, एवमात्मा सर्वदा मुक्तो यावत् तं भ्रान्त्या तथा नावगच्छति तावत् तन्मुक्त्यर्थ प्रवर्तते, तत्त्वज्ञाने च सति तदप्राप्तिभ्रमनिवृत्त्या तत्र शिथिलयत्नो भवतीत्येतदपि सावयस्य वचनं दुर्वचनमित्यर्थः। प्राप्तेः मोक्षप्राप्तेः । सत्त्वे सद्भावे । अप्राप्तिभ्रमायोगादिति- मुक्तो हि तत्त्वज्ञानवानेव भवति, तत्त्वज्ञानं च भ्रमविरोधीति तद्रूपप्रतिबन्ध. कसद्भावान्मया मुक्तत्वं न प्राप्तमिति भ्रमस्याऽसम्भवादित्यर्थः । असत्त्वे चानुत्पत्तेरिति- नित्यमुक्तत्वप्राप्तेरसत्वे च सत्कार्यवादिमते चासत उत्पत्तिन भवतीत्यसत्यानित्यमुक्तत्वप्राप्तेरनुत्पत्तरुत्पत्त्यसम्भवादित्यर्थः ।
प्रधानसद्भावसाधकं युत्तिकदम्बकमपि साङ्ख्यस्यायुक्तमित्यावेदयितुमाह- यदपीति । उक्तं " भेदानां परिमाणात् समन्वयाच्छक्तितः प्रवृत्तेश्च० " [ ]इत्यनया कारिकयोपदर्शितम् । तत्रापि तदुक्तावपि। हेतोः 'अन्वयदर्शनाद्' इत्यस्य प्रधानास्तित्वसाधकस्य ।
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् शब्दादिलक्षणं व्यक्तं सुखाद्यन्वितं सिद्धम् , सुखादीनां ज्ञानरूपत्वात् , शब्दादीनां च तद्रूपविकलत्वात् , न च सुखादीनां ज्ञानरूपत्वमसिद्धम् , खसंवेदनरूपतया स्पष्टमनुभूयमानत्वात् तत्त्वसिद्धेः, तथाहि- स्पष्टेयं सुखादीनां प्रीति-परितापादिरूपेण शब्दादिविषयसन्निधाने प्रकाशान्तरनिरपेक्षा प्रकाशात्मिका स्वसंवित्तिः, यच प्रकाशान्तरनिरपेक्षं सातादिरूपतया स्वयं सिद्धिमवतरति तद् 'ज्ञानं, संवेदनं, चैतन्यं, सुखम् ' इत्यादिभिः पर्यायशब्दैरभिधीयते, न च सुखादीनामन्येन संवेदनेन वेदनादनुभूयमानता, तत्संवेदनस्यासातादिरूपताप्रसक्तेः, नहि योगजप्रत्यासत्याऽनुमानादिना वा परकीयसुखादिसंवेदने सातादिरूपता दृष्टा। असिद्धत्वं स्वरूपासिद्धत्वम् , ' उद्भावयन्ति' इत्यत्र कर्मतयाऽन्वितम् । तदुद्भावनस्वरूपमेव प्रकटयति- तदाहीत्यादिना। तद्रूपविकलत्वात् ज्ञानरूपरहितत्वात् । सुखादीनां ज्ञानरूपत्वासिद्धिमाशङ्कय परिहरतिन चेति । तत्त्वसिद्धेः सुखादीनां ज्ञानरूपत्वसिद्धेः । स्वसंवेदनप्रत्यक्ष विषयत्वेन सुखादीनां ज्ञानरूपत्वसाधनमुपदर्शयति- तथाहीति। 'स्पष्टेयम्' इत्यस्य 'स्वसंवित्तिः' इत्यनेनान्वयः। 'सुखादीनाम् ' इत्यादिपदाद्' दुःखादीनामुपसङ्गहः, इष्टशब्दादिविषयसन्निधाने सति प्रकाशान्तरमन्तरेणैव प्रीतिरूपेण सुखस्य प्रकाशात्मिका स्वसंवित्तिर्भवति, तथाऽनिष्टशब्दादिविषयसन्निधाने सति परितापरूपेण प्रकाशान्तरमन्तरेण दुःखस्य प्रकाशात्मिका स्वसंवित्तिर्भवतीत्यर्थः । 'सातादि' इत्यादिपदादसातादेरुपग्रहः। सुखादीनामन्येन संवेदनेन वेदनतोऽनुभूयमानत्वं प्रतिक्षिपति- न चेति । तत्संवेदनस्य सुखादीनामन्यवेदनेन संवेदनस्य । अन्यवेदनेन संवेद्यमानस्य सातादिरूपत्वमदृष्टत्वान्न भवतीत्युपदर्शयति- नहीति-अस्य ‘दृष्टा' इत्यनेनान्वयः, परकीयसुखादीनां यज्ज्ञानं तनियमेन विषयीभूतपरसुखादितो
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३६३ __ भोगाख्यलौकिकमानससाक्षात्कारेणानुभवादनुभूयमानता सुखादेः, न तु स्वयंवेदनादनुभूतिरूपतेत्यपि वार्तम्, चन्दनादिस्पर्शनसामग्रीकाले सुखादिमानसानुपपत्तेर्मानससामग्र्याः सर्वतो दुर्बलत्वात्, भिन्नमिति तथासंवेदने 'अहं सुखी' इत्येवंरूपेण सातवेदनम् , 'अहंदुःखी',इत्येवंरूपेणाऽसातवेदनं न भवतीत्यतस्तथासंवेदनस्य सातादिरूपता न दृऐत्यर्थः ।
स्वसंवेदनेनाऽनुभूयमानत्वं नास्त्येव सुखादेः, किन्विष्टविषयसम्प्रयोगे सुखस्य, अनिष्टविषयसम्प्रयोगे च सुखस्योत्पत्तिः, तद्नन्तरं तेन सुख-दुःखादिना सह मनसः स्वसंयुक्तात्मसमवायलक्षणसन्निकर्षबलाद् अहं सुखी, अहं दुःखी' इत्येवं मानसं सुखादीनां प्रत्यक्षम् , तत् सुखादितो भिन्नमिति परसंवेदनेनैव सुखादीनामनुभूयमानतेति न स्वसंविदितरूपत्वाज्ज्ञानरूपत्वसिद्धिः सुखादीनामिति नैयायिकादिमतमुपन्यस्य प्रतिक्षिपति- भोगाख्येति । अन्यगतसुखादेर्यः सामान्यलक्षणाद्यलौकिकप्रत्यासत्तिप्रभवो मानससाक्षात्कारः स भोगो न भवत्येव, किन्तु स्वसंयुक्तात्मसमवायलक्षणलौकिकसन्निकर्षप्रभव एव स तथेत्यावेदनाय लौकिकेति । वार्तं तुच्छम् । तुच्छत्वे हेतुमुपदर्शयति- चन्दनादीति- यदि सुखं स्वसंविदितप्रत्यक्षेणानुभूयमानं न स्वीक्रियेत, किन्तु मानसरत्यक्षात्मकपरसंवेदनेनैवानुभूयमानं तदुपेयात् , न भवेत् तहि तथा अनुभूयमानं तत् , यतः यदा सुख स्योत्पत्तिस्तदानीं चन्दनादीष्टविषयेण सह त्वगिन्द्रियसन्निकर्ष सति तदनन्तरं चन्दनादेस्त्वगिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षमेव स्यान्न सुखस्य मानसम् , मानसप्रत्यक्षसामग्रीतो बहिरिन्द्रियजन्यलौकिकप्रत्यक्षसामग्या बलवत्वेन मानसप्रत्यक्ष प्रति बहिरिन्द्रिय जन्यलौकिकप्रत्यक्षसामग्याः प्रतिबन्धकत्वादित्यर्थः।
ननु भोगान्यमानसप्रत्यक्षं प्रत्येव बहिरिन्द्रियजन्यलौकिकप्रत्यक्षसामन्याः प्रतिबन्धकत्वं सुखादिमानससाक्षात्कारमा भोग एवेति प्रतिबध्यतावच्छेदकधर्मानाक्रान्तत्वान्न तत्प्रयुक्तसामग्याः
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
तत्र भोगान्पत्वनिवेशे गौरवात्, भोगत्वावच्छिन्नं प्रति वैजात्येन सुखदुःखयोरेव हेतुत्वे भोगाख्यमानसे चन्दनादिभानानुपपत्तेः, चन्दनादिभान एव विलक्षणे भोगत्वकल्पनौचित्यात्, ' इदं चन्दनम् ' इति
प्रतिबन्धकत्वमिति स स्यादेवेत्यत आह- तत्रेति - मानसे इत्यर्थः । भोगान्यमानसत्वावच्छिन्नं प्रति बहिरिन्द्रियजन्यलौकिकप्रत्यक्षसामय्याः प्रतिबन्धकत्वकल्पनापेक्षया मानसत्वावच्छिन्नं प्रत्येव तस्याः प्रतिबन्धकत्वकल्पनस्य लाघवादौचित्यादित्याशयः । अपि च भोगान्यमानसत्वावच्छिन्नं प्रति बहिरिन्द्रियजन्यलौकिकप्रत्यक्षसामय्याः प्रतिबन्धकत्वे बहिरिन्द्रियजन्यलौकिकप्रत्यक्षसामग्रीकाले भोगान्यमानसं मा भवतु, भोगाख्यमानसं तु तदानों जायमानं सुख-दुःखविषयकमिव घटादिविषयकमपि किं न स्यात् ? तस्य घटादिविषय कमान सरूपत्वेऽपि भोगान्यत्वाभावेन प्रतिबध्यतावच्छेदकधर्मानाक्रान्तत्वात्, तत्र घटादि विषयकत्वाभावार्थ यदि विषयतासम्बन्धेन भोगत्वावच्छिन्नं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन सुख-दुःखयोरेव कारणत्वम्, तत्र यद्यपि सुखत्वं दुःखत्वं वा न कारणतावच्छेदकम्, सुखत्वेन कारणत्वे दुःखस्य, दुःखत्वेन कारणत्वे सुखस्य च भानं तत्र न स्यात्, तथापि सुख-दुःखोभयगतं वैजात्यमभ्युपेत्य तद्रूपेण तयोस्तत्र कारणत्वमुपेयत इति भोगविशेषे सुखस्य भानं भोगविशेषे च दुःखस्य भानमुपपद्यते, तदापि चन्दनसुखमिदम, शीतवेदनेयम्' इति चन्दनादिभानं यद भोगे भवति तन्न स्यादित्याह - भोगत्वावच्छिन्नं प्रतीति। दैजात्येन सुख-दुःखोभयगतवैजात्यविशेषेण । सुख-दुःखयोरेव ' इत्येवकारेण सुख-दुःखभिन्नस्य हेतुत्वव्यवच्छेदः । सुख दुःखान्यतरविषयक लौकिकमानस साक्षात्कारे भोगत्वकल्पनापेक्षया विलक्षणे चन्दनादिभाने भोगत्वकल्पने ज्ञानान्तराऽकल्पनप्रयुक्तलाघवमपीत्याह चन्दनादिभान एवेति । चन्दनादिमानम् इदं चन्दनम्' इत्याद्यपि, तच्च न भोगरूपमत आह- विलक्षणे इति, तथा च यादृशचन्दनभाने सुखसम्प्रत्ययस्तादृशचन्दनभाने भोगत्वम्,
-
,
6
(
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३६५ वहिर्मुखाकारेण चन्दनादिभानेऽपि चन्दनीयं सुखमिदं जातम् । इत्यन्तर्मुखाकारेण सुखस्यापि तत्क्षणमेवानुभवात्, अतिरिक्ततज्ज्ञान-तत्सामग्र्यादिकल्पने गौरवात्। एतेन 'मानसत्वावच्छिन्नं प्रति मानसाऽन्यज्ञानसामय्याः प्रतिबन्धकतायां वैजात्येन सुख-दुःखयोरुत्तेजकत्वमेवास्तु' इत्यपि निरस्तम् , तदुत्तेजकत्वकल्पनायामपि एवं यादृशकण्टकादिभाने दुःखसम्प्रत्ययस्तादृशकण्टकादिभाने भोगत्वमित्यर्थः, ननु चन्दनभाने सुख सम्प्रत्ययो यदि भवेत् तदा तत्र भोगत्वकल्पनमुचितं तदेव तु नानुभवविषय इत्यत आह- इद चन्दनमितीति । तत्क्षणमेव चन्दनभानक्षणमेव । चन्दनज्ञानमेव सुखरूपं सुखस्य स्वसंवेदनरूपमित्युपगमेऽतिरिक्तसुखज्ञान तत्सामय्याधकल्पनेन लाघवमपीत्याह- अतिरिक्तति- चन्दनज्ञानातिरिक्तेत्यर्थः । तज्ज्ञानेति- सुखज्ञानेत्यर्थः। तत्सामग्यादति- सुखज्ञानसामग्र्यादीत्यर्थः, आदिपदात् सुखज्ञानप्रागभाव-सुखज्ञानध्वंसाद्युपग्रहः। एतेनेति- अस्य 'निरस्तम्' इत्यनेनान्धयः। एतेन अतिरिक्तसुखज्ञानादिकल्पनगौरवेण, मानसत्वावच्छिन्नं प्रति मानसान्यज्ञानसामग्याः प्रतिबन्धकत्वे सुखदुःखोत्पत्तिकाले चन्दनादिस्पार्शनसामग्रीसत्त्वाचन्दनादिप्रत्यक्षमेव स्याद् न सुखादिमानलप्रत्यक्षमित्यस्य परिहाराय सुख-दुःखानुगतवैजात्यावच्छिन्नाभावविशिष्टाया एव मानसान्यज्ञानसामग्या मानसत्वाच्छन्नं प्रति प्रतिबन्धकत्वमुररीक्रियत इति सुख-दुःखान्यतरसत्त्वे निरुक्तवैजात्याच्छिन्नप्रतियोगिकाभावविशिष्टाया मानसान्यज्ञानसामग्या अभावान्न सुख-दुःखान्यतरविषयकमानसप्रत्यक्षानुपपत्तिरित्यर्थः। उत्तेजकत्वं च प्रतिबन्धकता-कारणतान्यतरावच्छेदकीभूताभावप्रतियोगित्वम् , प्रकृते मानसत्वावच्छिन्नतिवध्यतानिरूपिता या निरुक्तवैजात्यावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावविशिष्टमानसान्यज्ञानसामग्रीनिष्ठप्रतिबन्धकतातदवच्छेदकीभूताभावप्रतियोगित्यात् सुख-दुःखयोरुत्तेजकत्वमिति बोध्यम् । 'पहेन' इत्यतिदिष्टमेव हेतुमुप
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् गौरवात् , वैजात्येन सुख-दुःखयोर्वा तत्रोत्तेजकत्वं मनःसंयोगविशे. पादेति विनिगमनाविरहाचेति नव्यबौद्धसिद्धान्तस्यैवोद्धतत्वात् । किच शब्दादीनां सुखादिरूपत्वे भावनावशेन मद्या-ऽङ्गानादिषु कामुकादीनाम् , करभादीनां च कण्टकादिषु प्रतिनियताः प्रीत्यादयो न प्रादुर्भवेयुः, किन्तु प्रत्येकं चित्रा संवित् प्रसज्येत । अथ यद्यपि त्रयात्मकं वस्तु तथाप्यदृष्टादिसहकारिवशात् किञ्चिदेव कस्यचिद्रूपमाभाति न सर्व सर्वस्येति चेत् ? न-तदाकारशून्यत्वादवस्त्वालम्बनप्रतीतिप्रसक्तेः, तथाहि-त्र्याकारं तद्वस्त्वेकाकारं च संविदा संवेद्यत इति । न च, यथा प्रत्यक्षेण गृहीतेऽपि सर्वात्मना वस्तुन्यभ्यासादिवशात् क्वचिदेव क्षणिकत्वादौ निश्चयोत्पत्तिर्न सर्वत्र, तद्वददृष्टादिबलादेकाकारा संविदुदेष्यतीत्यभिधातुं क्षमम्, क्षणिकादिविकल्पसापि परमार्थतो वस्तुविषयत्वानभ्युपगमात् , वस्तुनो विकल्पादर्शयति - तदुत्तेजकत्वेति-सुख-दुःखोत्तेजकत्वेत्यर्थः। निरासे हेत्वन्तरमप्याह- वैजात्येनेति। तत्र मानसान्यज्ञानसामग्रीनिष्ठप्रतिबन्धकतायाम् । सुख-दुःखादिकं ज्ञानस्वरूपमेवेति नव्यबौद्धसिद्धान्तः। अपि च शब्दादीनां सुख-दुःख-मोहस्वरूपत्वे सर्वस्य पुंसस्तेषु प्रीत्यप्रीति-मोहादिचित्रप्रतिपत्तिः स्यात् , न तुकस्यचित् कुत्रचित्प्रीतिः कस्यचिदप्रीतिरित्येवं प्रीत्यादयः प्रतिनियताःप्रादुर्भवेयुरित्याह किञ्चेति। 'कामुकादीनाम्' इत्यस्य 'प्रीत्यादयः' इत्यत्रान्वयः। चित्रा प्रीत्यप्रीति मोहात्मिका । साङ्ख्यः शङ्कते- अथेति । प्रतिक्षिपति-नेति। त्रयात्मकं वस्तु प्रतीतिश्चैकाकारेति त्रयात्मकवस्त्वाकारत्वाऽभावादेकात्मकस्याऽवस्तुत्वेन तदाकारप्रती तेरवस्त्वालम्बनत्वेनाऽवस्त्वालम्बनप्रतीतिप्रसङ्गादित्यर्थः। एतदेव स्पष्टयति- तथाहीति । न चेति- अस्य 'क्षमम्' इत्युत्तरेणाऽन्वयः। निषेधे हेतुमाह- क्षणिकादिविकल्पस्यापीति । कथं न क्षमिकादिविकल्पस्य परमार्थतो वस्तुविषयत्वमित्याकाङ्क्षायामाह- दस्तुन इति।
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३६७ गोचरत्वात् परम्परया वस्तुप्रतिबन्धात् तथाविधतत्प्राप्तिहेतुतया तु तस्य प्रामाण्यमिष्टम् , उक्तं च
“लिङ्ग-लिङ्गिधियोरेवं, पारम्पर्येण वस्तुनि।। प्रतिबन्धात् तदाभासशून्ययोरप्यवन्धनम्" ॥ [ ] इति ।
परैस्तु परमार्थत एव वस्तुविषयत्वमिष्टं प्रीत्यादिप्रतिपत्तीनाम् , अन्यथा 'सुखाद्यात्मनां शब्दादीनामनुभवात् सुखाद्यनुभवख्यातिः' नन्वेवं विकल्परूपस्याऽनुमानस्य प्रामाण्यं रद् बौद्धस्याभिमतं तत् कथं विकल्पस्य वस्त्वविषयकत्वे सङ्गतमित्यत आह- परम्परयेतियद्यपि विकलो न वस्तुगोचरः, तथापि परम्परया वस्तुप्रतिबन्धस्तस्य समस्ति, यतो वस्तुविषयकं निर्विकल्पकम्। ततोऽनुरूपविकल्पोत्पत्तिः, ततः प्रवृत्तस्य पुंसो वस्तुप्राप्तिरिति परम्परया वस्तु प्रतिबन्धाद् वस्तुप्राप्तिहेतुत्वाच्च विकल्परूपस्थाप्यनुमानस्य प्रामाण्यम्। तथाविधतत्प्राप्तीति- परम्परया प्रतिबद्धवस्तुप्राप्तीत्यर्थः। तस्य विकल्पस्य । इष्ट बौद्धैरभ्युपगतम्।
इदानी साडयमतखण्डनं बौद्धमतमवलम्ब्येति बोध्यम्, अत एवोक्तार्थे तत्संवादमुपदर्शयति- उक्तं चेति। लिङ्ग-लिङ्गिधियोः हेतुज्ञानसाध्यज्ञानयोः। एवं सविकल्पप्रत्यक्षवत् । तदाभास-शून्ययोः वस्तुप्रतिभास शून्ययोः, एतच्च 'लिङ्ग-लिङ्गिधियोः' इत्यस्य विशेषणम् । अपिना प्रत्यक्षविकल्पस्यानेडनम्। पारम्पर्येण स्वकारणीभूतनिर्विकल्प प्रत्यक्षद्वारेण । वस्तुनि प्रतिबन्धात्, सम्बन्धात् , अबन्धनम् साक्षाद्वस्तुसम्बन्धाभावः। परैस्तु सविकल्पकस्य साक्षादेव वस्तुप्रतिबन्धात् प्रामाण्यमित्यभ्युपगन्तृभिः साङ्गः पुनः, अस्य 'इष्टम्' इत्यनेनान्वयः। अन्यथा साङ्ख्याचार्यः प्रीत्यादिप्रतिपत्तीनां परमार्थतो वस्तुविषयत्वं नेष्टमित्युपगमे, अस्या 'असङ्गतं स्याद्' इत्यत्रान्वयः। यदा च साङ्ख्यमते सुखादिसंवेदनस्य सविकल्पकस्य वस्तुविषयकत्वात् परमार्थत एव प्रामाण्यं तदा तस्य शब्दादीनां त्रयात्मकत्वे यदनिष्ट
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् इत्येतदभिधानमसङ्गतं स्यात्, सुखादिसंविदां च सविकल्पकत्वान किञ्चिदनिश्चित रूपमस्तीति सर्वात्मनाऽनुभवख्यातिप्रसक्तिः । यदि च, त्रिगुणात्मकत्वं शब्दादीनाम् , ततः प्रीत्यादिप्रतिपत्तिनियमाय पुरुषविशेषेऽदृष्टविशेषस्य तन्नियामकत्वं दुःखादिधीप्रतिबन्धकत्वं च कल्पनीयम् , तदा दशाविशेषे प्रीतिधीस्थले परितापधीन स्यात् प्राक्तनाक्षयाऽपूर्वादृष्टोत्पत्तिसामग्र्यभावाद्, दशाविशेषस्यैवोत्तेजमापतति तद् दर्शयति- सुखादिसंविदां चेति । ततः त्रिगुणात्मकत्वतः। तन्नियामकत्वं प्रीत्यादिप्रतिपत्तिनियमहेतुत्वम् । दुःखात्मकत्वे सत्यपि यत् तदानीं न दुःखधीस्तत्र तदर्थ दुःखधीप्रतिबन्धकत्वमपि तस्यैवाऽदृष्टविशेषस्थ कल्पनीयमित्याह- दुःखादिधीप्रतिबन्धकत्वं चेति। तदा अदृष्टविशेषस्य दुःखादिधीप्रतिबन्धकत्वकल्पने च। दशाविशेष इति- यस्यैव पुंसो यत्र पूर्व सुखधीन दुःखादिधीस्तस्यैवोत्तरकाले तत्रैव दुःखादिधीरपि भवति, सा न भवेत् प्रतिबन्धकीभूतस्याऽदृष्टविशेषस्याऽक्षयात् , दुःखादिधीकारणीभूतस्याऽदृष्टविशेषस्य पूर्व सत्त्वे पूर्वमपि दुःखादिधीर्भवेत् , न च पूर्व दुःखादिधीरतः पूर्व तदनुकूलादृष्टविशेषो नासीदेव, तदानीं च तदनुकूलादृष्टविशेष. सामग्र्यभावादेव न तदुत्पत्तिः, तदभावाच्च कथं दुःखादिधीः स्यात् ।। यादृशदशाविशेषे दुःखादिधीर्भवति तादृशदशाविशेषाभावविशिष्टस्यादृष्टविशेषस्यैव दुःखादिधीप्रतिबन्धकत्वमिति तथाभूतप्रतिबन्धकाभाववलादेव तदानीं दुःखादिधिय उत्पत्तिस्वीकारे तु वरं ताशदशाविशेषस्यैव दुःखादिधीकारणत्वम् , तथादशाविशेषस्य सुख दि. धीकारणत्वमिति कालैककारणपरिशेषापत्तिः, अदृष्टस्य पुण्य-पापरूपतया तत्र धर्मत्वादिना साङ्कयान्न वैजात्यसम्भव इति तद्रूपेण कारणत्वं प्रतिबन्धकत्वं च न सम्भवत्यपीत्याह- तदेति । 'प्राक्तना
क्षयाऽपूर्वदृष्ट.' इति स्थाने 'प्राक्तनाऽदृष्टाक्षयादपूर्वादृष्ट०' इति . पाठो युक्तः। दशाविश्लेषस्यैवेति- यहशायां दुःखादिधीस्तदशाविशेषस्यै.
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेकान्तब्यवस्थाप्रकरणम् ]
[३६९ कत्वे तु तस्यैव सर्वत्र हेतुत्वसम्भवात् कालैककारणपरिशेषापत्तिः' अदृष्टे पुण्य-पापरूपे साकर्याजातिरूपविशेषाऽसम्भवश्चेति यत्किश्चिदेतत् । यदपि 'प्रसाद-ताप-दैन्यायुपलम्भात् सुखाद्यन्वितत्वं सिद्धं शब्दादीनाम् ' इत्यभिहितम्, तदप्यनैकान्तिकम् , तथाहियोगिनां प्रकृतिव्यतिरिक्तं पुरुषं भावयतां तमालम्ब्य प्रकर्षप्राप्तयोगानां प्रसादः प्रादुर्भवति प्रीतिश्च, अप्राप्तयोगानां तु द्रुततरमपश्यतामुद्वेग आविर्भवति, जडमतीनां च प्रकृत्यावरणम् , न च परैः वेत्यर्थः। उतेजकत्वे तु अदृष्टविशेषनिष्ठदुःखादिधीप्रतिषन्धकतावच्छे. दकोभूताभावप्रतियोगित्वे पुनः, तादृशदशाविशेषाभावविशिष्टा. ऽदृष्टविशेषस्य दु खादिधीप्रतिबन्धकत्वे त्विति यावत् । तस्यैव दशा. विशेषस्यैव। सर्वत्र सुखादिधीदुःखादिधीप्रभृतिकार्ये । अदृष्टे वैजात्यसम्भवे तद्रूपेण किश्चित् कार्य कारणत्वं प्रतिबन्धकत्वं वा कल्प्येताऽपि साङ्कर्येण च न तत्र वैजात्यसम्भव इत्याह- अदृष्ट इति ।
प्रसादायुपलम्हेतोरप्यनैकान्तिकत्वेन तेन शब्दादीनां सुखा. धन्वितत्वसाधनमपि साङ्ख्यस्य न समीचीनमित्याह- यदपीति । प्रसादाद्युपलम्भर सुखाद्यन्वितत्वलक्षणसाध्याभाववति पुरुषे सत्त्वे. नाऽनैकान्तिकत्वं स्पष्टयति - तथाहीति। तं पुरुषं यमालम्ब्य प्रसादप्रीत्याद्युत्पत्तिर्भवति, तस्य सुखान्वितत्वम् , साङ्ख्यस्याभिमतं पुरुषमालम्ब्य प्रसादाद्युत्पत्तिः प्रकर्षप्राप्तायोगानां योगिनां भवति, न च पुरुषस्य त्रिगुणरहिततया साङ्ख्याभ्युपगतस्प सुखान्वितत्व मिति व्यभिचारः, अप्राप्त योगानां पुरुषाणां पुरुषं द्रुततरमपश्यतां 'पुरुषमालम्ब्योद्वेगो भवति, न च पुरुषस्य दुःखान्वितत्वमिति व्यभिचारस, तथा जडमतीनां च पुरुषमालम्ब्य प्रकृत्यावरणं तमः कार्यत्वेन सम्मतमाविर्भवति, न च पुरुषस्य मोहान्वितत्वमिति व्यभिचारः। ' न च ' इत्यस्य 'अभीष्टः' इत्यनेनान्वयः। परैः सायः ।
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् पुरुषस्त्रिगुणात्मकोऽभीष्ट इति । न च सङ्कल्पात् प्रीत्यादीनि प्रादुर्भवन्ति न पुरुषादिति वाच्यम् , शब्दादिष्वप्यस्य समानत्वात् , तस्मात् 'समन्वयाद्' इत्यसिद्धो हेतुरनैकान्तिकश्च, प्रधानान्वयस्य कचिदप्यसिद्धेः ' यदात्मकं कारणं तदात्मकं कार्यम्' इत्यस्यापि दुर्वचत्वात् , व्यक्ताऽव्यक्तयोः स्वयमेव भेदप्रतिपादनात् , विरुद्धश्चानित्यानेकरूपेण कार्येण तादशस्यैव प्रधानस्य सिद्धेः। अनेनैव न्यायेनान्येऽपि हेतवो निरसनीयाः। नहि प्रधानाख्यस्य हेतोरभावेन तत्र व्यभिचारपरिहारमाशङ्कय प्रतिक्षिपति-न चेति- अस्य वाच्यम्' इत्यनेनान्वयः । अस्य 'सङ्कल्पात् प्रोत्यादीनि प्रादुर्भवन्ति, न शब्दादिभ्यः' इत्यस्य । उपसंहरति-तस्मादिति। प्रधानान्वयित्वस्थ सिद्धौ सत्यां ततः प्रधानात्मकत्वं सिध्येदिति विशेषतः प्रधानान्वयित्वलक्षणहेतोः प्रधानासिद्धया, न क्वचिदपि सिद्धिरित्याह- प्रधानान्वयस्येति । यदात्मकं कारणं तदात्मकं कार्यमिति लामान्यन्याप्तिापिन सिद्धा, येन प्रथा. नस्य त्रिगुणात्मकत्वे शब्दादीनामपि त्रिगुणात्मकत्वं स्यादित्याहयदात्मकमिति निरुतव्याप्तेर्वचत्वे हेतुमाह- व्यक्तेति-व्यतं बुद्धयादि, अव्यक्तं प्रधानमित्येवं व्यक्ताऽव्यक्तयोः कार्य-कारणयोः स्वयमेव सालेयनैव भेदप्रतिपादनात् , तथा च अव्यक्तात्मक प्रधानलक्षणं कारणम् , कार्य च महदादिना व्यक्तात्मकमित्युक्तव्याप्तेरभावादित्यर्थः। नित्यैकरूपप्रधानप्रसाधनाय चोक्तहेतूनामादरः, उक्तव्याप्त्या च अनित्याऽनेकरूपं महदादिकार्य तदा भवेद् यद्यनित्यानेकरूपं प्रधानलक्षणं कारणं स्थादित्यनित्यानेकरूपेण महदादिकार्येणाऽनित्याने करूपस्यैव प्रधानस्य सिद्धिः स्यादिति विरुद्धोऽपि तदन्वयादिहेतुरित्याह-विरुद्ध चेति। तत्रैव हेतुमाह - अनित्येति । तादृशस्यैव अनित्यानेकरूपस्यैव ! अनेनैव न्यायेन समन्वयहेतुखण्डनयुक्त्यैव । अन्येऽपि हेतवः प्रधानसाधनायोपन्यस्ताः परिमाणादिहेतवोऽपि । परिमाणादिहेतूनां
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[३७१ परिमाणादीनां विरोधः सिद्धः, तथाहि यदि तावत् कारणमात्रस्यास्तित्वं साध्यते, तदा सिद्धसाध्यता, नह्यस्माकं कारणमन्तरेण कार्यस्योत्पादोऽभीष्टः, न च कारणमात्रस्य प्रधानमिति नामकरणे किश्चिदस्माकं हीयते । अथ प्रेक्षावत् कारणमस्ति, यद् व्यक्तं नियतपरिमाणमुत्पादयति शक्तितश्च प्रवर्तत इति, तदयुक्तम्- अनैकान्तिकत्वात्, प्रेक्षावत् कारणं विनापि स्वहेतुसामर्थ्यात् प्रतिनियतपरिमाप्रधानलक्षगसाध्यस्याभावेन विरोधालिद्धया न तेभ्यः प्रधानसिद्धि. रित्याह - नहीति- अस्य 'सिद्धः' इत्यत्रान्वयः। हेतोः महदादिकारणत्वेनाभिमतस्य, यदि प्रधानाभावेन सह परिमाणादीनां विरोधः स्यात् तदा प्रधानाभावविरुद्धत्वात् परिमाणादयः प्रधानव्याप्ता इति तैः प्रधानलक्षणसाध्यसिद्धिर्भवेत् , विरोधाभावे तु परिमाणादयोऽपि भवेयुः प्रधानाभावोऽपि स्यादिति न प्रधानसिद्धिरित्याशयः। परिमाणादितः प्रधानाऽसिद्धिमेव भावयति-तथ हीति । यदि कार्यगतपरिमितत्वादिहेतुना कारणमात्रास्तित्वसाधनमभिमतं तदा लिद्धसाध्यता, तामेव स्पष्टयति- नहीति- अस्य 'अभीष्टः' इत्यनेनान्वयः। अस्माकं सायभिन्नवादिनाम् , एवमग्रेऽपि। ' न चइत्यस्य 'हीयते' इत्यनेनान्वयः, कार्यण कारणमात्रं यत् सिध्यति तस्य कारणस्य प्रधानमिति संज्ञाऽस्तु नाम साहयकृता, ततः सायकृता, ततः साङ्ख्यातिरिक्तवादिनां न किञ्चिद्धीयत इत्यर्थः। साङ्ख्यः शङ्कतेअथेति-कार्यस्थ परिमितत्वादिना न कारणमात्रस्यास्तित्वं साध्यते, किन्तु प्रेक्षावकारणस्यास्तित्वं साध्यते, प्रेक्षावत् कारणं हि नियतपरिमाण कार्यमुत्पादयितुमलम् , शक्तितश्च प्रवर्तत इति, उक्ताशङ्कां प्रतिक्षिपति- तदयुक्तनिति । अयुक्त चहेतुमनैकान्तिकत्वमेव समर्थयतिप्रेक्षावत् कारग विनाऽवीति । स्वहेतुसामार्थ्यादिति-कार्यस्य यो हेतुस्तत्सा. मर्थ्य कारण नियतपरिमाणयुक्त कार्यनिरूपितमित्यर्थः, इदं कारण.
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् णादियुक्तस्योत्पत्याविरोधात् । न च प्रधान प्रेक्षावत् कारणं युक्तम् , अचेतनत्वात् तस्य, 'शक्तितः प्रवृत्तेः' इत्यनेन च किमप्यतिरिक्तशक्तिमत् कारणं साध्यते ? आहोस्वित् व्यतिरिक्तानेकशक्तिसम्बन्धि तदेकत्वादिधर्मकलापाध्यासितम् ? नाद्यः-सिद्धसाधनात् कारणमात्रस्य ततः सिद्ध्यभ्युपगमात्, द्वितीये हेतोरनैकान्तिकता, तथाभूतेन क्वचिदप्यन्यथासिद्धेः, न च विभिन्नशक्तिमेतत् परिमितकार्य मेवोत्पादयितुं प्रभुरीदृशसामर्थ्य वलात् प्रतिनियतपरिमाणस्य कार्यस्योत्पत्तौ विरोधाभावेन प्रेक्षावत्कारणस्य ततः सिद्धयभावादित्यर्थः। किञ्च, चेतनं प्रेक्षाकारि भवति, नाचेतनम् , प्रधानं चाऽचेतनमुपेयते साङ्ख्यरिति प्रेक्षावत्कारणसाधने न प्रधानसिद्धिरपीत्याह- न चेति- अस्य ‘युक्तम्' इत्यनेनान्वयः। तस्य प्रधा. नस्य । 'शक्तितः प्रवृत्तेः' इति हेतुं विकल्प्य दूषयति- शक्तित इति। 'शक्तितः प्रवृत्तेः' इत्यनेनाऽतिरिक्तशक्तिमत् किमपि कारणं साध्यत इति प्रथमपक्षं प्रतिक्षिपति- नाऽऽद्य इति । यत् किमपि कारणं यत्र कचन कार्य प्रति मयोपेयते तत् तत्र शक्तिमदेवेति तथासाधने सिद्धसाधनमेवेत्याह- सिद्धसाधनादितिः। उत्तरग्रन्थपर्यालोचनया प्रथमविकल्पे 'अतिरिक्तशक्तिमत् कारणम्' इति स्थाने 'अनतिरिक्तशक्तिमद्' इत्याभाति, यतोऽत्र साङ्ख्यस्य प्रतिमल्लीकृतो बौद्धः कुर्वद्रूपत्वाख्यलक्षणामेव शक्तिमुररीकरोति, सा च शक्तिः कारणस्यात्मभूतैव, अत एव द्वितीयपक्षखण्डने 'स्वात्मभूतत्वाच्छक्तीनाम्' इत्युक्तमिति। व्यतिरिक्तानेकशक्तिसम्बन्धि तदेकत्वादिधर्मकलापाध्यासितं साध्यत इति द्वितीयकला दूषयति- द्वितीय इति । अनन्यथासिद्धौ सत्यां कारणत्वं भवति, न त्वन्यथासिद्धौ, प्रकृते चोक्त. रूपेणान्यथासिद्धिरेव, न त्वनन्यथासिद्धिरिति व्यतिरिक्तानेकशक्तिसम्बन्धिन एकत्वादिधर्मकलापाध्यासितस्य प्रधानस्यानन्यथासिद्धय
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३७३ योगात् कस्यचित् कचित् प्रवृत्तिदृष्टा, स्वात्मभूतत्वाच्छक्तीनाम् । कारणकार्यविभागोऽप्य भेदैकान्तेऽयुक्त एव । पर्यायनये निरन्वयविनाशाच सर्वभावानां क्वचिदपि लयासिद्धेः 'अविभागाद् वैश्व. रूप्यस्य' इत्ययमपि हेतुरसिद्धः, लयो हि भवन् पूर्वस्वभावापगमे भावान्न कारणवमिति न कारणतया तसिद्धिरित्याह- तथाभूतेने तिव्यतिरिक्तानेकशक्तिसम्बन्धिनकत्वादिधर्मकलापाध्यासितेन प्रधानेनेत्यर्थः । 'अन्यथासिद्धेः' इत्यस्याऽनन्यथासिद्धिलक्षणव्याप्त्यामावा. दित्यर्थः, तथात्व एव शक्तितः प्रवृत्तियस्य कारणस्याऽस्ति न तस्योक्तरूपात्मना कारणस्वरूपतेत्यनेकान्तिकतेति, वस्तुतः 'तथाभूतेन क्वचिदप्यासिद्धः' इति पाठो युक्तः । तथाभूतेनार्थसिद्धौ कार्योत्पत्तिलक्षणायां सत्यासेव शक्तितः प्रवृत्तरित्यस्य तेन व्याप्ति न्यथेत्या. शयः। कथं तथाभूतेन नाऽन्यथासिद्धिर्नार्थसिद्धिवेत्यपेक्षायामाहन चेति- अस्य 'दृष्टा' इत्यनेनान्वयः। निषेधे हेतुमाह- स्वात्मभूतत्याच्छक्तीनामिति । 'कारण कार्यविभागाद्' इनि हेतुं प्रतिक्षिपतिकारणेति । कारणमिदं कार्य चेदमित्येवं कारण-कार्यविभागस्तदा भवेद् यदि तयोर्भवो भवेत् , साङ्खयाभिमते तु कारण-कार्ययोरेकान्ताभेदे यदेव कारणं तदेव कार्यमिति न तयोविभागसम्भव इत्याहअभेदेकान्लेऽयुक्त एवेति । 'अविभागाद् वैश्वरूप्यस्य' इति हेतोरसिद्धत्वादेवायुक्तत्वमित्याह- पर्यायनय इति-द्रव्यार्थिकनयप्रसूतत्वाद् द्रव्यार्थिकनयाऽऽभासे साङ्ख्यमते तु न निरन्धयविनाशः, किन्तु लयावस्थायां कार्य कारणरूपेणावतिष्टत इति वैश्वरूप्यस्याऽविभागः सम्भवतीत्यतः' 'पर्यायनये ' इत्युक्तम् , तत्र प्रथमविभागस्याऽ. सिद्धत्वमित्यपेक्षायामाह- निरन्वयविनाशाचेति-निरन्वयविनाशो नाम सर्वथा विनाशः, तन्मतेऽन्वयिनो द्रव्यस्यैवाभावान्न द्रव्यरूपेणाप्यवस्थानमिति । अत एव क्वचिदपि लयाऽसिद्धेरिति- यदि विनाशकाले स्वोगादानभूतद्रव्यरूपेणावस्थानं तदा तत्रैव तिरोभावलक्षणलयो
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् वा भवेद् अनपगमे वा ? आये निरन्वयनाशः, द्वितीये लयानुपपत्तिः, अविकलवरूपस्य लयोपगमेऽतिप्रसङ्गादिति दिग् ॥
___ यदपि- “प्रधानविकारबुद्धिव्यतिरिक्तं चैतन्यमात्मनो रूपं ते कल्पयन्ति, 'चैतन्यं पुरुषस्य स्वरूपम्' [ ] इत्यागमात्, पुरुषश्च शुभाशुभकर्मफलस्य प्रधानोपनीतस्य भोक्ता, न तु कर्ता, सकलजमत्परिणतिरूपायाः प्रकृतेरेव कर्तृत्वोपगमादिति वदन्ति, प्रमाणयन्ति चात्र- यत् सङ्घातरूपं वस्तु तत् परार्थम् , यथा- शयनाभवेद्, न चैवमिति युक्तमुक्तं 'क्वचिदपि लयासिद्धेः' इति । लयासिद्धिमेवोपपादयति- लयो हीत्यादिना। आये पूर्वस्वभावापगमे लयो भवतीति पक्षे, निरन्वयनाशलक्षणे लये सत्युपादानीभूतस्थानाभावान्न तत्र लय इति न तेनाऽविभागः। द्वितीये पूर्वस्वभावानपगमे लयो भवतीति पक्षे। तदानीं पूर्वस्वभावलक्षणं स्वस्वरूपं तस्यास्त्येवेति लयानुपपत्तिः। स्वस्वरूपावस्थानेऽपि लयोपगमे प्रकृतेरपि प्रलये स्वस्वरूपेणावस्थिताया लयः स्यादित्याह- अविकलस्वरूपस्येति ।
साङ्ख्यामिमतं पुरुषस्वरूपमपि तन्मतोपदर्शनपूर्वकं दूषयतियदपीति। प्रधानेति-प्रधानस्य- मूलप्रकृतिरूपस्य विकारः प्रथमविकृतिर्या बुद्धिर्महदाख्या, तद्वयतिरिक्तम्-तद्भिन्नम् । ते साङ्ख्याः। आगमप्रमाणभूला तदीयात्मरूपचैतन्यकल्पनेत्युपदर्शयितुं तद्रूपावः बोधकमागममुल्लिखति- पैतन्यमिति । चैतन्यस्वरूपात्मद्रव्याभ्युपगमे तस्यैव कर्तृत्वमुपगम्यतामित्यत आह- पुरुषश्चति। कथं न कर्तृत्वं पुरुषस्येत्यपेक्षायामाह- सकलेति। यदि सत्त्व-रजस्तमोरूपा प्रकृतिरेव की, तर्हि तद्वयतिरिक्त किं प्रमार्णामत्यपेक्षायामाह-प्रमाणयन्ति चेति । अत्र प्रकृत्यादिव्यतिरिक्तचैतन्यस्वरूपपुरुषे । अत्र 'चक्षुरादयः परार्थाः सङ्घातरूपत्वात्' इति प्रतिज्ञा हेतू, बौद्धश्चोदाहरणोपनयावेवावयवद्वयमभ्युपगच्छति, तं प्रत्यक्यवद्वयप्रयोग एव न्याय्य
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्त व्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३७५
"
सनाभ्यङ्गादि, सङ्घातरूपाश्च चक्षुरादय इति स्वभावहेतुः, यश्चासौ परः स आत्मेति सामर्थ्यात् सिद्धम् " इति अत्र 'चैतन्यं पुरुषस्य स्वरूपम्' इत्यादि वदता चैतन्यं नित्यैकरूपं प्रतिज्ञातम्, तच्चाध्यक्षविरुद्धम्, रूपादिसंविदः स्फुटं संविच्या भिन्नस्वरूपावगमात् एकरूपत्वे चात्मनोऽनेकविधार्थस्य भोक्तृत्वाभ्युपगमो विरुध्येत, अभोक्त्रवस्थाव्यतिरिक्तत्वाद् भोक्त्रवस्थायाः, न च दिदृक्षादियोगाद
,
इत्यतः ' यत् सङ्घातरूपं वस्तु तत् परार्थम, यथा- शयना-ऽऽसनाऽभ्यङ्गादि' इत्युदाहरणम्, 'सङ्घातरूपाश्च चक्षुरादयः' इत्युपनय इत्येवमवयवद्वयप्रयोग एवाहतः । विधिसाधकतया कार्य-स्वभावहेतू एव बौद्धाभिमताविति प्रकृतः सङ्घातरूपत्वहेतुः परार्थत्वरूपस्य साध्यस्य न कार्य किन्त्वेकाश्रयगतयोस्तयोस्तादात्म्यमेवेति स्वभावहेतुरेवाऽयमित्याह - स्वभावहेतुरिति । सामान्यतः परार्थत्वसिद्धावप्यात्मा सिध्यत्येव, सङ्घातरूपस्य चक्षुरादेरसङ्घातरूप आत्मैव परोऽभिमतः, सङ्घातरूपस्यैव परस्याश्रयणे तस्यापि सङ्घातरूपापरार्थत्वम्, एवं तस्यापीत्यनिष्ठा स्यादित्याशयेनाह - यथासाविति । असौ सिध्यमानपरार्थत्वस्वरूपसाध्यसन्निविष्टः । स.मर्यादिति - हेतौ विनाभावः पक्षधर्मत्वं च बलम्, तत्राविनाभावरूप सामर्थ्यात् सामान्यतः साध्यस्य प्रसिद्धिः पक्षधर्मतारूपसामर्थ्याच्च साध्यविशेषस्य पक्षगतस्य सिद्धि:, प्रकृते सङ्घातरूपचक्षुरादिरूप पक्षधर्मत्वतोऽनवस्थाभयादसङ्घातपरार्थत्वस्यैव सिद्धिरिति सामर्थ्यात् पर आत्मेति सिद्धमित्यर्थः। एतस्य साङ्ख्याभिमतस्यायुक्तत्वमावेदयितुमाह- अत्रेति उक्तवाक्य इत्यर्थः । ' इत्यादि वदता ' इत्यनन्तरं साङ्ख्याचार्येणेति शेषः । तच चैतन्यं नित्यैकरूपमिति च । चैतन्यं रूपज्ञानरूपतया रसज्ञानरूपतया स्पर्शादिज्ञानरूपतया विभिन्नमेव प्रत्यक्षात्मक संवित्या प्रतीयत इति तस्यैकरूपत्व मध्यक्ष विरुद्ध मध्यक्षवाधितमिति स्पष्टयति
साध्यस्या
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् विरोधः, दिदक्षा शुश्रूषादीनामुत्पादे आत्मनोऽप्युत्पादप्रसङ्गात् , तदव्यतिरेकात् तासाम् , व्यतिरेके च तस्य ता इति सम्बन्धानुपपत्तः, उपकारस्य तन्निवन्धनस्याभावात् , भावे वा तत्रापि भेदाभेदविकल्परूपादिसंविद इति। यद्यात्मा सर्वथैकरूपः स्यात् तहि पूर्वमभोक्ता पश्चाद् भोक्तेत्यवस्थाद्वयमपि विरोधान्न सम्भवतीत्यनेकविधार्थस्य भोक्तत्वं तस्येत्यभ्युपगमोऽपि साङ्ख्यस्य विरुध्येतेत्याह-एकरूपत्वे चेति । विरोधे हेतुमुपदर्शयति - अभोक्त्रवस्थेति । एकरूप एवात्मा दिदृक्षादियोगाद् भोक्ता भवतीति न विरोध इत्याशङ्कां प्रतिक्षिति- न चेति । आत्मना सह दिक्षादेरभिन्नत्वे दिदृक्षादीनामुत्पादे आत्मनोऽप्युत्पादः स्यादिति नित्यत्वं तस्य न भवेदित्याह- दिदृक्षेति । तदव्यतिरेकात् आत्मनोऽभिन्नत्वात् । तासां दिदृक्षा-शुश्रूषादीनाम् । ननु दिदृक्षाद्या आत्मनो भिन्ना पवाभ्युपगम्यन्त इति न तासामुत्पादे आत्मन उत्पादप्रसङ्ग इत्यत आह- व्यतिरेके चेति-दिदृक्षादीनामात्मनो भिन्नत्वे चेत्यर्थः । तस्य आत्मनः। ताः दिदृक्षाद्यवस्थाः। सम्बन्ध नुपपतेः षष्ठीविभत्या. ऽभिलप्यमानस्य सम्बन्धस्यानुपपत्तेः, भेदे सम्बन्धाभ्युपगमे यथा त्मनो भिन्नास्तास्तथाऽऽकाशादितोऽपि भिन्ना इति यथाऽऽत्मनस्ता. स्तथाऽऽकाशादेरपि ताः प्रसज्येरनिति भेदे न सम्बन्धोऽभ्युपगमाह इत्याशयः। ननु भिन्नत्वाविशेषेऽपि यत्रैवोपकारं विदधति तास्तेनैव सम्बध्यन्त इत्यात्मन्युपकाराधानादात्मना सम्बध्यन्ते नाकाशादिभिस्तेषूपकारानाधानादात्मनस्ता नाकाशादीनामित्यत आहउपकारस्येति । तन्निबन्धनस्य सम्बन्धनिबन्धनस्य । भावे वा सम्बन्धनिवन्धनस्योपकारस्य भावे वा, उपकारोऽप्यात्मनि क्रियमाण आत्मनो भिन्नोऽभिन्नो वा क्रियेत ?, आये आत्मन उपकार इति सम्बन्धानुपपत्तिः, भेदेऽपि सम्बन्धाभ्युपगमे आकाशादीनामपि स स्यादिति तद्वलादाकाशादीनां ता इति प्रसज्येत, द्वितीये उपकारोत्पादतस्तदभिन्नस्यात्मनोऽप्युत्पादप्रसङ्ग इत्याह- तत्राऽपीति- उपकारेऽपीत्यर्थः।
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
पा५यत ।
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३७७ कृतदोषानुद्धारात् ।
किश्च, कर्तृत्व-भोक्तृत्वयोः सामानाधिकरण्यनियमात् कर्तृत्वाभावे भोक्तृत्वमपि तस्य न युक्तम् , नह्यकृतस्य कर्मणः फलं कश्चिदुपभुङ्क्ते, अकृताभ्यागमप्रसङ्गात् , न च पुरुषस्य कर्माऽकर्तृत्वेऽपि प्रकृतिरस्याभिलषितमर्थमुपनयतीत्यसो भोक्ता भवति, यतो नासावप्यचेतना सती शुभा-ऽशुभकर्मणां की युक्ता, येन कर्मफलं पुरुषस्य सम्पादयेत् ।
अथ यथा पङ्ग्वन्धयोः परस्परसम्बन्धात् प्रवृत्तिस्तथा महदा___ अन्यकृतस्य कर्मणोऽन्येन भोगाभावाद् य एव कर्ता स पव भोक्तेति कर्तृत्व-भोक्तत्वयोः सामानाधिकरण्यव्यवस्थितेरात्मनः साङ्ख्यमते कर्तृत्वाभावे भोकृत्वमपि न स्यादित्याह- किचेति । तस्य आत्मनः । कर्तुरेव भोकृत्वमित्यस्योपपादनायाह नहीति- अस्य 'उपभुङ्क्ते' इत्यनेनान्वयः। साङ्ख्यमते चैत्रण यत् कृतं कर्म तद् वस्तु. तश्चैत्रात्मना न कृतमेव, तस्योपभोगो यथा चैत्रस्य तथा मैत्रादेरपि स्याद्, इत्यकृतकर्मोपभोकृत्वलक्षणस्याऽकताभ्यागमस्य प्रसङ्ग इत्यतः कतैव भोक्त्यात्मनः कर्तृत्वाभावे भोक्तृत्वमपि न स्यादित्याहअकृताभ्यागमप्रसङ्गादिति। यद्यपि पुरुषो न कर्ता तथाऽपि प्रकृतिः स्वकृतकर्मणः फलं पुरुषस्याभिलषितं प्रयच्छतीत्यकृतकर्मफलभोगोपपत्तिः पुरुषस्याकर्तृत्वेऽपीति साङ्ख्यमतमाशङ्कय प्रतिक्षिपति-न चेति । अस्य आत्मनः। अर्थ कर्मफलम् । उपनयति प्रापयति । असौ आत्मा। निषेधे हेतुमाह- यत इति। 'न' इत्यस्य 'युक्ता' इत्यनेनान्वयः। असौ प्रकृतिः, यो जानाति स एव कर्तुं प्रभवति, अचेतना' च प्रकृतिः कर्म-तत्फलादिकम जानन्तीन की युक्तेत्यर्थः । येन कर्तृत्वेन, 'प्रकृतिः' इत्यनुवर्तते।
पुनः साङ्घयः स्वमतं तदुपपादनाय शङ्कते- अथेति। पङ्ग्वन्धयो
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् दिलिङ्ग चेतनपुरुषसम्बन्धाचेतनावदिव धर्मादिकार्येष्वध्यवसायं करोतीत्यदोष एवायम् , उक्तं च
"पुरुषस्य दर्शनार्थ, कैवल्यार्थ तथा प्रधानस्य । पङ्ग्वन्धवदुभयोरपि, संयोगस्तत्कृतः सर्गः"॥
साङ्ख्यकारिका-२१] - इति चेत् ? न-सर्गस्योभयजत्वे संयोगादिवद् द्विष्ठत्वेन नैमिरिति- पॉश्चरणविकलो न गन्तुं समर्थः, परं चक्षुष्मान गन्तव्यप्रामादिमार्ग पश्यति, अन्धस्तु चक्षुर्विकलो न मार्ग पश्यति, किन्तु दृढचरणो गन्तु समर्थः, तौ चाऽसंयुक्तौ न प्रत्येकमभीष्टप्रामादिकमासादयतः, संयुक्तौ तु तथा गच्छत एवाभीष्टप्रामादिकं परस्परसम्बन्धबलाद, यथा तयोरभीष्टग्रामाद्यवाप्तिस्तथाऽचेतनत्वादन्धकलां महदादिलिङ्गं कर्तृत्वराहित्यात् पङ्गुकल्पः पुरुषः परं चेतनत्वाज्ज्ञातुं समर्थ इति तत्सम्बन्धाच्चेतनावदिव लिङ्गं धर्मादिकार्यमध्यवस्य करोतीति पुरुषाभीष्टमर्थमुपनयतीत्यर्थः । अयम् 'नासो' इत्यादिनाऽनन्तरोऽभिहितो दोषः। ___उक्तमर्थ साङ्ख्यकारिकया संवादयति- उतं चेति-पुरुषस्य दर्शनार्थ प्रकृत्या संयोगः, पुरुषस्य प्रकृत्या सह संयोगे सति पुरुषसंयुक्ता प्रकृतिश्चेतनैव भवतीति द्रष्टुं समर्था, अन्यथा स्वतोऽचेतनरूपा सान द्रष्टुं समर्थति, प्रधानस्य कैवल्यार्थ पुरुषेण सह संयोगः, अन्यथाऽकर्ता पुरुषोऽज्ञानाद्युच्छेदोपायं कर्तुमसमर्थो न केवलो भवेदिति उभयोरपि प्रधान-पुरुषयोरपि, तत्कृतः परस्परसम्बन्धकृतः, सर्गः महदादिसृष्टिः।
प्रतिक्षिपति-नेति । उभयजत्वे प्रधान-पुरुषोभय जन्यत्वे । संयोगादिवदिति- आदिपदाद् विभाग-द्वित्वसंख्या द्विपृथक्त्वावयव्यादीनामुपग्रहः, संयोगादेर्यथोभयजन्यत्वेन द्विष्ठत्वं तथा सर्गस्याप्युभय
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३७९ त्तिकद्रवत्वादिस्थानीयत्वेऽपि तं प्रति निमित्तत्वेनात्मनोऽप्रकृतिविकृतित्वभङ्गापत्तेः। - किञ्च, यदि प्रकृतिरकृतस्यापि कर्मणोऽतात्विकसंयोगेनापि फलमभिलषितमुपनयति, तदा सर्वदा सर्वस्य पुंसोऽभिलपितार्थसिद्धिः किमिति न स्यात् ?, न च तत्कारणस्य धर्मस्याभावान्न सा
जन्यत्वेन द्विष्ठत्वमिति सर्गस्य विष्ठत्वेनात्मनिष्ठत्वमपीत्यात्मविकृतित्वेन तं प्रत्यात्मनः प्रकृतित्वप्रसङ्गः। नैमित्तिकद्रवत्वेति- नैमित्तिकद्रवत्वं सुवर्णादिगतमग्निस्वर्णोभयसंयोगजत्वादग्नि-स्वर्णोभयजत्वेऽपि स्वर्णनिष्टमेव नाग्निनिष्ठं तथा तत्कल्पः सर्ग उभयजोऽपि प्रकृतिनिष्ठ एव न पुरुषनिष्ठः, पवमपि पुरुषस्य तत्र निमित्तकारणत्वेन कूटस्थनित्यरूपत्वं न स्यादिति “न प्रकृति पि विकृतिः पुरुप.." [सायकारिका- ] इत्यनेन स्वीकृतस्याऽप्रकृति-विकृतित्वस्य भङ्गापत्तेरित्यर्थः। पुरुषेणाऽकृतस्यापि कर्मणः फलं यदि स्वसंयोगमात्रेण प्रकृतिः पुरुषस्य सम्पादयति तदा तत्संयोगस्य सर्वदा सर्वस्य पुरुषस्य भावात् सर्वस्य सर्वदा पुंसोऽभिलषितार्थसिद्धिः प्रसज्येतेत्याह-किञ्चेति । असङ्गे पुरुषे न वस्तुतः प्रकृतिसंयोगः सम्भवतीत्यत उक्तम्- अतात्त्विकसंयोगेनेति । ननु प्रकृत्या धर्मफलस्य सुखस्य जनने धर्मोऽपि सहकारिकारणतयाऽपेक्षित इति धर्मरूपकारणं यदेव यं पुरुषमधिकृत्य फलप्रदानाभिमुखं भवति तदैव तस्य फलं भवतीति न सर्वदा सर्वस्य पुंसोऽभिलषितार्थसिद्धिप्रसङ्ग इत्याशय प्रतिक्षिपति- न चेति- अस्य 'वाच्यम्' इत्यनेन सम्बन्धः। तत्क रणस्य अभीष्टफलकारणस्य । सा सर्वस्य पुरुषस्य सर्वदाऽभिलषितार्थसिद्धिः। धर्मोऽपि प्रकृतेरेव धर्मः, तमप्युत्पादयितुं प्रकृतिरेव प्रगल्भेति धर्ममुत्पाद्य तद्वारा पुरुषस्याभिलषितार्थसिद्धिं सम्पादयेदिति
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८० ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् स्यादिति वाच्यम्, धर्मधर्मस्यापि प्रकृतिकार्यतया तदुत्पादनद्वारोक्तप्रसङ्गानुद्धारत् ।
किश्च, यद्यभिलषितं फलं प्रकृतिरुपनयति तदा नानिष्टं प्रयच्छेत्, नहि कश्चिदनिष्टमभिलषति । ... किश्च, उपनयतु नाम प्रकृतिः फलम् , तथापि भोक्तृत्वं पुंसोऽयुक्तम् , अविकारित्वात् , नहि सुख दुःखादिवलादपरितापादिरूपविकारमनुपनीयमानस्य भोक्तृत्वमाकाशवत् सङ्गतम् । ____ अथ न विकारापत्त्याऽऽत्मनो भोक्तृत्वमिष्टम् , किं तर्हि बुद्ध्य ध्यवसितस्यार्थस्य प्रतिबिम्बोदयन्यायेन सञ्चतनात् , तथाहि- बुद्धिदर्पणसङ्क्रान्तमर्थप्रतिविम्बकं द्वितीयदर्पणकल्पे पुंस्यध्यारोहति, प्रतिक्षेपहेतुमुपन्यस्यति- धर्मधर्मस्यापीति- धर्मात्मकधर्मस्यापीत्यर्थः, अपिना फलस्योपग्रहः। तदुत्पादनद्वारा धर्मोत्पादनद्वारा। उक्तप्रसङ्गेतिसर्वदा सर्वस्य पुंसोऽभिलषितार्थसिद्धिप्रसङ्गेत्यर्थः। अभिलषितं सर्वस्येष्टमेव भवति नानिष्ट कस्यचिदभिलषितमित्यभिलषितफलदान एव यदि प्रकृतिः प्रभुः सर्वस्याभिलषितमेव विध्यादित्यनिष्टफलानुत्पादप्रसङ्ग इत्याह- किञ्चेति । कुतोऽनिष्टं न प्रयच्छे दित्यपेक्षायामाह- नहीति । पुरुषस्य साङ्ख्याभिमतं भोक्तृत्वमपि न युक्तमित्याह- किञ्चेति । पुंसो भोक्तृत्वस्यायुक्तत्वे हेतुमाह- अधिकारित्यादिति । अविकारिणि भोक्तृत्वासम्भवे युक्तिमुपढौकयति- नहीतिअस्य 'सङ्गतम्' इत्यनेनान्वयः। प्रतिविम्बोदयन्यायेन भोक्तृत्वमात्मनोऽविकृतत्वेऽपि सङ्गतिमङ्गतीति साङ्ख्यः शङ्कते- अथेति । 'न' इत्यस्य 'इष्टम् ' इत्यनेनान्वयः, इष्टं साङ्ख्याचारिष्टम् । प्रतिबिम्बोदयन्यायेन भोक्तृत्वमुपपादयति-तथाहीति। 'अर्थप्रतिबिम्बकम्' इत्यस्य 'अध्यारोहति' इत्यनेनान्वयः, अध्यारोहतीत्यस्य सङ्ग्राम
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्था प्रकरणम् ]
[ ३८२ तदेव भोक्तृत्वमस्य, न तु विकारापत्तिः, न च पुरुषे प्रतिबिम्बमात्रसङ्क्रान्तावपि स्वरूपं प्रच्युतिमेति, दर्पणवदविचलित स्वरूपत्वादिति चेत् ? ननु प्रतिबिम्ब सङ्क्रमाऽसम्भवात् तदधिष्ठानत्वमेव सः, तथा च भोक्तृत्वव्यवहारानुरोधात् प्रातिभासिकभोक्तृत्ववत् कर्तुत्वव्यवहारानुरोधात् प्रातिभासिकं कर्तृत्वमप्यात्मनि किं न स्वीक्रियते ? | किञ्च, एवमात्मनि भ्रान्तभोक्तृत्वादिकल्पनापेक्षयाऽभ्रान्ततत्कल्पना
तीत्यर्थः । तदेव अर्थप्रतिबिम्बसक्रमणमेव । अस्य पुंसः । न त्विति - पुंसि विकारापत्तिर्न तु भोक्तृत्वमित्यर्थः । प्रतिबिम्वसङ्क्रान्तावपि पुरुषोऽविचलितस्वरूप पवेति दृष्टान्तावष्टम्भेन समर्थयति - न चेतिअस्य 'पति' इत्यनेन सम्बन्धः । दर्पणवदिति दर्पणे मुखप्रतिबिम्बसङ्क्रान्तावपि यथा दर्पणमविचलितरूपं तथेत्यर्थः । सिद्धान्ती युक्तया तत् प्रतिक्षिपति - नन्वित्यादिना, पकं स्थानं परित्यज्याऽन्यस्थानगमन सङ्क्रमणम्, न च तत् प्रतिविम्वस्य सम्भवतीति प्रतिबिम्वाधिष्ठानत्वमेव प्रतिविम्वसङ्क्रमणम्, तथा च शुक्तौ रजताध्यासाद् रजताध्यासाधिष्ठानत्वं शुक्तेरिति रजतं तत्र प्रातिभासिकम्, न तु वास्तविकम्, पवमपि भ्रमदशायां भ्रान्तस्य रजतव्यवहारस्तत्र, तथा भोक्तृत्वस्योक्तप्रतिबिम्बाधिष्ठानत्वरूपस्य व्यवहारोऽध्यासनिबन्धन इत्यतः प्रातिभासिकभोक्तृत्वमात्मनो न वास्तविकम् एवं कर्तृत्वव्यवहारानुरोधात् प्रातिभासिककर्तृत्वम प्यात्मनि किं न साङ्ख्यैः स्वीक्रियत इत्यर्थः । सः प्रतिविम्बसक्रमः । तथा च प्रतिबिम्बधिष्ठानत्वस्यैव प्रतिबिम्ब सङ्क्रमरूपत्वे च । उक्त दिशा भ्रान्तमेव भोक्तृत्वादिकं साङ्ख्यमते कल्पितं भवति, तत्र चान्यगतं भोक्तृत्वादिकं वास्तविकम् तदन्यत्राऽऽरोपित मिति कल्पनाद्वयं स्यात् तदपेक्षया लाघवाद वास्तविकमेव कर्त्तृत्व-भोक्तृस्वादिकमभ्युपगम्यतामित्याह- किञ्चेति । एवम् उक्तप्रकारेण प्राति
"
,
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२ ]
[ तत्त्वबोधिनोविवृतिविभूषितम्
यामेव लाघवादौचित्यं किं बुध्यसे १, पवन्धदृष्टान्तोऽप्यत्र तदा शोभेत, यदि वैषम्यं न स्यात् अस्ति च तत्, तथाहि - अन्धो यद्यपि मार्ग नोपलभते तथापि पङ्गोर्विवक्षामसौ वेत्ति चेतनावत्त्वात्, न चैवं प्रधानं पुरुषविवक्षामधिगच्छतीत्यभ्युपगम्यते, तथा सति भोक्तृत्वमपि तस्य प्रसज्येत, करणज्ञस्य भोक्तृत्वाविरोधात् न च बुद्धिव्यतिरिक्तं चैतन्यं प्रमाणसिद्धमिति कः परचिद्रूप आत्मा ? |
यदपि " चिद्रूपाद् बुद्धेर्भेदप्रसाधनाय परैरनुमानमुपन्यस्यते4 ' यद् यदुत्पत्तिमत्व-नाशित्वादिधर्मयोगि तत् तदचेतनम्, यथा
भासिक भोक्तृत्वादिकल्पने । दृष्टान्तस्य पबन्ध संयोगरूपस्य दाष्टन्तिकवैषम्याद् दृष्टान्तता न सम्भवतीत्याह- पवन्धदृष्टान्तोऽपीति । तत् वैषम्यम्। दृष्टान्तस्य प्रकृतस्य प्रकृतदान्तिकवैषम्यमेव भावर्याततथाहीति । नोपलभते न पश्यति । असौ अन्धः न च इत्यस्य
,
अभ्युपगम्यते ' इत्यनेनान्वयः । तथा सति प्रधानस्य पुरुषविवक्षाधि गन्तृत्वाभ्युपगमे सति । तस्य प्रधानस्य, एवं सति प्रकृतिरेव कर्त्री भोक्ती चेति पुरुषकल्पनावैयर्थ्यमिति भावः । ' न च ' ' प्रमाणसिद्धम्' इत्यनेनान्वयः ।
·
ܕ
बुद्धावात्मनो भेदत्य साधकं साङ्ख्याभिमतमनुमानमपि न विचारसहमित्युपन्यस्य दर्शयति यदपीति । परः सायाचायैः । 'यद्’ इत्यादि 'रसाइयः' इत्यन्तमुदाहरणम्, 'तथा बुद्धिः ' इत्युपनयः, 'बुद्धिरचेतना, उत्पत्तिमत्त्व नाशित्वादिधर्मयोगित्वाद्' इति प्रतिज्ञाहेतू अत्र बोध्यौ, परमवयवद्व यवादिनं बौद्धं प्रति प्रयोग इति तौ नोक्तौ । अचेतनत्वलक्षण साध्य स्पोत्पत्तिमत्व-नाशित्वादिधयोगित्वं न कार्य किन्त्वेकधमिंग तयोस्तयोस्तादात्म्यमिति प्रकृनहेतुः साध्यस्य
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३८३ रसादयः' 'तथा च बुद्धिः' इति स्वभावहेतुः" इति, तत्रापि वक्तव्यम्- किमिदं स्वतत्रसाधनम् ? आहोस्वित् प्रसङ्गसाधनम् ?, आद्येऽन्यतराऽसिद्धो हेतुः, यथाविधमुत्पत्तिमत्वमपूर्वोत्पादलक्षणम् , नाशित्वं च निरन्वयविनाशात्मकं प्रसिद्ध बौद्धस्य, न तथाविधं साङ्खयस्य, तयोरविर्भाव-तिरोभावरूपत्वेन तेनाङ्गीकारात्, यथा च साङ्ख्यस्य तौ प्रसिद्धौ, न तथा बौद्धस्येति, न च शब्दमात्रसिद्धावनुगतहेतुसिद्धिः, तदिदमुक्तम्
" तस्यैव व्यभिचारादौ, शब्देऽप्यव्यभिचारिणि । दोषवत् साधनं ज्ञेयं, वस्तुनो वस्तुसिद्धितः"॥ [ ] इति । स्वभाव एवेत्याह- स्वभावहेतुरिति । सिद्धान्ती बौद्धमतमालम्ब्योक्तानुमानप्रयोक्तन् साङ्क्षयान् पृच्छति- तत्राऽपीति- उक्तानुमानप्रयोगेऽपीत्यर्थः। आये इदं साधनं स्वतन्त्रसाधनमिति पक्षे । अन्यतराऽसिद्ध इतिसायाभिमतोत्पत्तिमत्त्वादिधर्मयोगित्वस्य हेतूकरणे बौद्धस्य, बौद्धाभिमतोत्पत्तिमत्त्वादिधर्मयोगित्वस्य हेतूकरणे साङ्ख्यास्याऽसिद्धो हेतुरित्यर्थः। अन्यथासिद्धिमेव सङ्गमयति-तथाविधमिति । तयोः उत्पत्तिविनाशयोः। तेन साङ्खयेन । साङ्ख्यमते उत्पत्तिराविर्भावो नाशस्तिरो. भाव इति। तौ उत्पत्ति-विनाशौ।
ननूत्पत्ति-विनाशपदवाच्यस्योभयमते एकस्याभावेऽपि उत्पत्त्यादिशब्दस्तावन्मतद्वयसिद्ध एकोऽस्त्येवेति शब्दस्वरूपमात्राश्रयणेन वादि-प्रतिवाद्युभयमतसिद्धो हेतुर्भविष्यतीत्यत आह- न चेति। -
शब्दस्यानुगतस्य भावेऽप्यर्थस्यानुगतस्याभावे साधनस्य दुष्टत्वे प्राचां सम्मतिमुपदर्शयति-तदिदमुक्तमिति । तस्मैव साधनीभूतार्थस्यैष । 'व्यभिचारादौ' इत्यादिपवादसिद्धचादरुपग्रहः, सति सप्तमी चेयम् । शब्देऽपीति-साधनाभिलापके शब्देऽनुगते सत्यपीत्यर्थः । कथं शब्द
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम्
द्वितीये साध्यविपर्यये बाधकप्रमाणाऽदर्शनादनैकान्तिकता, 'मात्र प्रतिबन्धोऽस्ति चेतनस्योत्पाद- नाशाभ्यां न भवितव्यमिति ।
यदपि कल्पितम् --
" वत्स विवृद्धिनिमित्तं, क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य । पुरुविमोक्षनिमित्तं, तथा प्रवृत्तिः प्रधानस्य " ॥
[ साङ्खयकारिका - ५७ ] इति ।
स्यानुग त्रेऽप्यर्थस्याननुगतत्वे साधनस्य दुष्टत्वमित्यपेक्षायामाह - वस्तुन इति- अर्थस्वरूपहेतुतोऽर्थ स्वरूपस्य सान्यस्य सिद्धेरित्यर्थः । प्रसङ्गसाधने हेतोरुभयवादिप्रसिद्धिर्नापेक्षिता, किन्तु यमुद्दिश्य प्रसङ्गसाधनं प्रयुज्यते तन्मत सिद्धत्वमेव तत्रापेक्षितमिति न तत्रान्यतराऽसिद्धा हेतुर्दुष्ट इति तत्रानैकान्तिकत्वादेव हेतोर्दुष्टत्वमित्याहद्वितीय इति प्रकृतसाधनस्य प्रसङ्गसाधनरूपत्वपक्ष इत्यर्थः । साध्यविपर्यये व्यचेतनत्वलक्षण साध्याभाववति चेतन इति यावत् । बाधकप्रमाणाऽदर्शनात् उत्पत्तिमत्त्वादिलक्षण हेतोर्बाधिकस्य प्रमाणस्याऽदर्शनात् । तथा च साध्याभाववति हेतोः सद्भावाद् अनैकान्तिकता व्यभिचारिता । चेतनमुत्पत्ति-विनाशयन्न भवतीत्यविनाभावो यद्यत्र: स्यात् तदा तङ्ग्राहक प्रमाणमेव 'पक्षे हेतुबाधकं प्रमाणं स्याद्, न चास्त्युक्ताविनाभाव इत्याह- नहाति । अत्र उक्तानुमानस्थले ।
-
अन्यदपि सायकल्पितं न समीचीवमित्याह- यदपीति । तत्क ल्पित मुल्लिखति- वत्सेति- प्रकृतेरचेतनत्वात् पुरुषविमोक्षार्थं प्रवृत्तिरेव म सम्भवतीति साङ्ख्यं प्रत्याक्षेपो न युक्तः, अज्ञस्यापि क्षीरस्य वत्सविवृद्धयर्थं प्रवृत्तेः तथा च अशस्य क्षीरस्य वत्सविवृद्धिनिमित्त यथा प्रवृतिस्तथा प्रधानस्य प्रकृतेरज्ञाया अपि पुरुषविमोक्षनिमित्तं पुरुषस्य मोक्षलक्षण फलार्थ प्रवृत्तिर्महदादि सर्जन लक्षणेत्यर्थः । उक्तस्प
,
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ]
[ ३८५
तदपि न सम्यग् यतः क्षीरमपि न स्वातन्त्र्येण वत्सविवृद्धिं चेतस्याधाय प्रवर्तते, किं तर्हि क्काचित्केभ्यः स्वहेतुभ्यः प्रतिनियतेभ्यः समुत्पत्तिमासादयति, तच्च लब्धात्मलाभं वत्सविवृद्धिनिमित्ततामुपयातीत्यचेतनमपि प्रवर्तत इति व्यपदिश्यते, न चैवं प्रधानस्य कादाचित्का प्रवृत्तिर्युक्ता नित्यत्वात्, कादाचित्कसहकारिसमवधानस्याप्यनागन्तुकस्वशाक्तनिमित्तत्वादेकमुक्तौ सर्वमुक्तिप्रसङ्गात्,
साङ्ख्यकल्पितस्याऽयुक्तत्वे हेतुमाह यत शेत- 'न' इत्यस्य 'प्रवर्तते' इत्यनेनान्वयः । आसादयति प्राप्नोति 'क्षीरम्' इत्यनुषज्यते । तच क्षीरं च । लब्धात्मलाभं स्वकारणेभ्यो लब्धोत्पत्तिकम् । इति पतस्मादेव कारणात् 6 न च इत्यस्य 'युक्ता' इत्यनेनान्वयः । एवं पूर्वमसतः क्षीरस्य स्वकारणतो लग्योत्पत्तिकस्य वत्सविवृद्ध्यर्थं यथा कादाचित्की प्रवृत्तिस्तथा । नित्यत्वात् प्रकृतेर्नित्यत्वात् तद्रूपकारणस्य सर्वदा सत्त्वेन कार्यसर्जनलक्षण तत्प्रवर्तनस्यापि सर्वदाभावेन कादाचित्कत्वं न स्यादित्यर्थः । ननु न केवलायाः प्रकृतेः कार्यसर्जनलक्षणा प्रवृत्तिः, किन्तु कादाचित्कसहकारिसमवहिताया एव तस्याः प्रवृत्तिरिति तस्यानित्यत्वेऽपि सहकारिसमवधानस्य कादाचित्कत्वात् कादाचित्की प्रवृत्तिरित्यत आह- कादाचित्केति- आगन्तुककारणनिमित्तं यदि प्रधानस्य सहकारिसमवधानं स्थात् तदा यदैव कारणस्यागन्तुकस्य भावस्तदेव सहकारिसमवधानमिति स्यात्, न चैवम्, किन्तु अनागन्तुका अन्यकारणतोऽलब्धात्मलाभा नित्येति यावत्, या स्वस्य - प्रधानस्य शक्तिस्तन्निमित्तत्वात्-तत्कारणकत्वात् सहकारिसमवधानस्य सदाभावसम्भवेन तद्विशिष्टायाः प्रकृतेरपि सर्वदाभावेन सदैव प्रवृत्तिः स्यादित्यर्थः । किञ्च स्वमोक्षार्थं कमपि व्यापारम कुर्वाणस्यैव पुरुषस्य प्रकृतिव्यापारत एव मोक्षस्याभ्युपगमे मोक्षार्थमव्याप्रियमाणत्वस्य सर्वपुरुषसाधारण्यात् प्रकृतिप्रयत्नात् यथेकस्य पुंसो मुक्तिस्तथाऽन्यस्यापि स्यादित्येकमुक्तौ सर्वमुक्तिः स्यादि
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिावभूषितम् अन्यथैतद्वैषम्यनिर्वाहकप्रतिनियतात्मव्यापाराभ्युपगमप्रसङ्गाद् , तत्तकाले तत्तत्पुरुषस्य मोक्ष मम्पादकतत्तत्सहकारिचक्रसमवधायकानन्तशक्तिमत्प्रधानाभ्युपगमे च तत्तत्क्षणोत्तरकायें तत्तत्क्षणस्यैव हेतुत्वावश्यकतया तत्कालैक कारणपरिशेषादेव किमन्तगडुना प्रधानेनेति द्वात्रिंशिकाप्रकरणावादाभिहितमस्माभिः। ___ यदपि ' परार्थाश्चक्षुगदयः' इत्युक्तम् , तत्राप्याधेयातिशयो वापरः साध्यत्वेनाभिप्रेतः १,यद्वाऽविकार्यनाधेयातिशयश्च २, आहोस्वित् सामान्येन चक्षुरादीनां पाराध्ये मात्रं साध्यत्वेनाभिप्रेतम् ३ इति विकल्पत्रयम् , नाद्यः-- सिद्धसाधनात् , अस्माभिरपि चक्षुरादीनां त्याह-एकमुक्ताविति । अन्यथा एकमुक्तौ सरयुक्त्यनभ्युपगमे । एतद्वैषम्येतिएकस्य मुक्तिरन्यस्य न मुक्तिरित्येवं पद् वैषम्यं तन्निवाहकः तत्सम्पादको यः प्रतिनियतात्मव्यापार:-यो मुक्त्यर्थं तदुपायानुष्ठानं करोति तस्य मुक्तिः, यस्तु न तथा यतते तस्य न मुक्तिरिति मुक्त्यर्थ यतमानस्य पुंसो व्यापारस्तस्याभ्युपगमप्रसङ्गादित्यर्थः । यस्मिन् काले यस्य पुरुषस्य मोक्षस्य सम्पादकं तत्सहकारिचक्र तत्समवधानानुकूलशक्तिमत्प्रधानतस्तस्य पुरुषस्य तदा मुक्तिरित्युपगमे प्रतिनियतलहकारिचक्राजन्त्यस्य तत्सम्पादकशक्त्यानन्त्यस्य कल्पनीयतया तदपेक्षया लाघवाद् यद्यत्क्षणोत्तरं यद्यत् कार्यं भवति तत्तत्कार्य तत्तत्क्षणस्य कारणत्वमित्येवं कल्पनैव भद्रा, किमनर्थिकया प्रधानकल्पनयेत्याह- तत्तत्काल इति । तत्तद्विस्तराधिगतयेऽस्मत्कृतहात्रिंशिकाप्रकरणादिकमवलोकनीयं विशेषजिज्ञासुभिरित्याशयेनाह- द्वात्रिंशिकाप्रकरणादाविति । अस्माभिः यशोविजयोपाध्यायैः।।
व्यतिरिक्तात्मसिद्धिपर्यवसायि चक्षुरादीनां परार्थत्वसाधनमपि साङ्ख्यस्य विकल्पजर्जरितमित्याह- यदपीति तत्रापि परार्थाश्चक्षुरादयः' इति साधनेऽपि। नाद्य इति-आधेयातिशयः परः साध्यत्वेनाभिप्रेत
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ३८७
अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरणम् ] विज्ञानोपकारित्वेनाभ्युपगमात् , न द्वितीय:-विरुद्धत्वात् , साध्यविपर्ययेण दृष्टान्त हेत्वोाप्तत्वेन प्रतीतेः, अविकारिण्युपकारस्याशक्यक्रियत्वेन पाराायोगाच्च न तृतीयः,यथाकथञ्चित् पारार्थ्यस्य सर्वैरभ्युपगमात् । न च चित्तमपि साध्यधर्मित्वेनोपात्तमिति तदपरस्य परस्य साध्ये प्रवेशान्न सिद्धमाधनम् , अपरस्याविकारिण उपकार्यत्वासम्भवात, चक्षूरूपालोकमनस्काराणामपरचक्षुरादिकदम्बकोपइलि प्रथमपक्षो नाम गुपगमविरोधीत्यर्थः । सिद्धसाधनमेव व्यव. स्थापयनि- अस्माभिरपीति- सात्यभिन्नवादिभिरपीत्यर्थः । चक्षुरादीनामिति-चक्षुरादिभिरात्मनि विज्ञान कपातिशय आधीयत इत्याधेयाति. शयपरार्थत्वं चक्षुरादीनामनुमतमेवेति सिद्धस्यैव साधनमेतदिति । न द्वितीय इति अविकार्यनाधेयातिशयो यः परस्तपर्थत्यं चक्षुरादीनामिति द्वितीयपक्षो न समीचीन इत्यर्थः । विरुद्धत्वादिति- सङ्घा
तत्त्वलक्षणहेतोरविकानाधेयातिशयपरार्थत्वलक्षणसाध्यस्याभावेन व्याप्तत्वादित्यर्थः । विरुद्धत्वमेव प्रकटयति- साध्यविपर्ययेणेति- साध्याभावेन सह दृष्टान्तस्प-शयनाग्मनादेः, हेतोश्च-संघातत्वस्य, व्याप्तत्वेन प्रतीतेः- शपलासादिकं विकार्याधेयातिशयपरार्थत्वेन. तत्र सङ्घातत्वरूपहेतोरविनाभाववत्तया प्रतीतेरित्यर्थः। येन परस्मिन् कश्चिदुपकारः क्रियते स परार्थो अवतिः अविकारिणि चात्मनि परस्मिन् नोएकारः शक्यक्रिय इति तथाभूतस्य परस्याभिमतत्वे पारा• पम्भवादित्याह- अविकारिणीति। सामान्येन परार्थत्वं साध्यत्वेनाभितमिति तृतीयपक्षोऽपि न समीचीन इत्याह-न तृतीय इति । सिद्धसाधनमत्रारीत्याह- यथाकथञ्चिदिति । सिद्धसाधनपरिहारमाशङ्कय प्रतिक्षिपति-न चेति- विज्ञानरूपपरार्थत्वं चक्षुरादीनामाश्रित्य सिद्ध. साधनं यदुपदर्शितं प्राक् तत्र 'चक्षुरादयः परार्थाः' इत्यनुमाने चक्षुरादित्वेन विज्ञानलक्षणचित्तस्यापि पक्षकोटिप्रविष्टत्वेन तदपे
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८ ]
[ तत्त्वबोधिनीविवृतिविभूषितम् कारित्वस्यैव न्याय्यत्वाद् विज्ञातस्य चानेककारणकृतोपकाराध्यासितस्य संहतत्वं कल्पितमविरुद्धमेवेति न किञ्चिद् विचार्यमाणं साङ्ख्यदर्शने चारिमाणमश्चतीति दिक् ॥
दर्शितेयं यथाशास्त्र, व्यवहारनयस्य दिक् । मायसिद्धान्तहेतुः श्रीयशोविजयवाचकैः ॥१॥
क्षया परत्वस्य विज्ञानेऽभावेन परतया विज्ञानस्य ग्रहणासम्भवेन तदर्थत्वस्य साध्यत्वाभावेन न सिद्धसाधनमित्यर्थः। निषेधे हेतुमाह- अपरस्येति-विज्ञानभिन्नस्याऽविकारिणः पुरुषस्योपकार्यत्वासम्भवात् परतयाऽविकार्यात्मनो ग्रहणे तदर्थत्वं न सम्भवत्येवे. त्यर्थः। पूर्वपूर्वचक्षुरादीनामुत्तरोत्तरचक्षुरादिजनकत्वेन सङ्घातरूपचक्षुरादीनां संघोतरूपचक्षुगदिकदम्बोपकारित्वतस्तदर्थत्वस्यैव न्याय्यत्वादित्याह- चक्षुरूपेति-विज्ञानस्यापि कल्पितं सङ्घातत्वमस्ति, न च तस्यात्मस्वरूपस्य स्वव्यतिरिक्तपदार्थत्वमिति न सङ्घातत्वस्य परार्थत्वेन व्याप्तिरित्याह- विज्ञातस्येति । 'विज्ञानस्य' इति त्वत्र युक्तः। साङ्ख्यमतखण्डनमुपसंहरति- इति न किञ्चिद् विचार्यमाणमिति। दर्शितेयमिति- साङ्ख्यसिद्धान्तुहेतुरियं व्यवहारनयस्य दिक् श्रीयशो. विजयवाचकैर्यथाशास्त्रं दर्शितेत्यन्वयः, व्यक्तमदः। द्रव्यार्थोऽशुद्ध इष्टो व्यवहात निपुणो यो नयः सोऽत्र विज्ञ
नव्योक्त्या वाचकायैरनुपमरचनाशालिवाक्यनिरुक्तः। तस्मादुत्थं सुयुक्त्या कपिलसुतमतं संनिरुच्य व्युदस्तं,
बौद्धोक्त्या न्यायदृष्ट्याऽवितजिनमतं वस्तुतोऽर्थात् प्रसिद्धम् ॥१॥ व्याख्यानं तस्य सूरिगुरुवरकृपया मन्दधीरन्यगत्यै,
कृत्वा लावण्यनामा जिनमतनिरतो लब्धवान् यत् सुपुण्यम् । तस्मादेतत् सुपाठयं व्यवहृतिनयधीप्रापकं शिष्यवर्गः, सिद्धान्तकान्तनिष्ठेर्भवतु भवकथा दूरतस्तत् प्रयातु ॥२॥
६
इति व्यवहारनयनिरूपणम्।।
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ இது pharitreaப்பகம்