Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
પુનઃ પાપમાં પડે છે. જ્યાં કારણ સત્ય હોય, ત્યાં તેથી' શબ્દ દીવાદાંડી જેવો મહત્ત્વપૂર્ણ છે. “તેથી’ શબ્દમાં જ્ઞાનાત્મક ભાવો પણ પ્રગટ થાય છે અને જ્ઞાનના અભાવમાં મિથ્યાભાવો પ્રગટ થાય છે. અસ્તુ... “તેથી’ શબ્દની આટલી વ્યાખ્યા કર્યા પછી સ્પષ્ટ થાય છે કે આ ગાથાના પ્રારંભમાં સિદ્ધિકારે “તેથી” શબ્દ બહુ સમજીને મૂક્યો છે.
તેથી' શબ્દના બે પક્ષ છે. ૧) વિપરીત અનુમાન અને ૨) સાચું સમાધાન. આમ બે પક્ષની વચ્ચે “તેથી” શબ્દ ઊભો છે. કોઈ મોટા રાજમાર્ગ ઉપર વાહનોની ભારે અવરજવર થતી હોય, ત્યારે દિશાનિર્દેશ કરનાર વ્યક્તિ વચ્ચે ઊભો રહે છે. આ વ્યક્તિ સાચું નિર્દેશન કરે, ત્યારે વાહનો સમાધિપૂર્વક ચાલ્યા જાય છે પણ ભૂલથી ખોટું નિર્દેશન કરે, તો અકસ્માત સર્જાય છે. આ ઉપરથી અધ્યેતાએ સમજી લેવાનું છે કે અધ્યાત્મગ્રંથનો અને આ ગાથાનો “તેથી’ શબ્દ કેટલો મહત્ત્વપૂર્ણ છે અને અજ્ઞાનના કારણે પ્રવર્તમાન સામાન્ય મતોનું અવલંબન કરી, એક પક્ષમાં બુદ્ધિનો પ્રયોગ કરીને કહે છે, “તેથી” અર્થાત્ આ પ્રવર્તમાન મતોના આધારે મોક્ષનો ઉપાય દેખાતો નથી. હકીકતમાં મોક્ષનો ઉપાય ઢંકાયેલો છે તેમ કહેવું, તે મિથ્યાભાવ છે. સાચો પક્ષ આ રીતે છે – પોતાનું અજ્ઞાન છે અને અનુમાન શક્તિ વિકસિત થઈ નથી, તેથી મોક્ષનો ઉપાય જણાતો નથી. આ વાક્યમાં “તેથી” શબ્દનું નિર્દેશન યોગ્ય છે પરંતુ શંકાકાર વિપરીત રીતે કહે છે કે ઘણા મતભેદ છે, તેથી મોક્ષનો ઉપાય જણાતો નથી. અહીં કૃપાળુ ગુરુદેવે સુંદર રીતે તેથી' શબ્દનો પ્રયોગ કરીને માનો શંકાનો ઉપહાસ કર્યો છે તથા અન્ય કારણોથી જે કાર્ય નિષ્પન્ન ન થાય, તેવો કાર્ય-કારણ ભાવ બતાવી શંકાકારની બૌદ્ધિક શક્તિનો અભાવ પ્રદર્શિત કર્યો છે અને તેમના મુખથી તેથી' કહીને મોક્ષનો ઉપાય નથી, તે શંકાનું રૂપ આપ્યું છે. આ છે તેથી' શબ્દની લીલા.
એમ જણાય છે – મિથ્થાકારણોનું અવલંબન લઈ તેને શું જણાય છે, તેની અભિવ્યક્તિ કરવામાં આવી છે. “એમ જણાય છે તે પદમાં નિશ્ચયાત્મક સ્વર નથી. શંકાકારને લાગે છે કે પોતે જે કારણો કહ્યા છે તે બંધબેસતા નથી. “એમ જણાય છે. તે શબ્દ દ્વારા શંકામાં પણ પોતાની શંકા સમાયેલી છે, તેવું સ્પષ્ટ થાય છે. મતિજ્ઞાનના ઉદ્ભવ વખતે ઈહા મતિજ્ઞાનનો ઉલ્લેખ છે. ઈહામાં વ્યક્તિને આમ પણ લાગે છે, તેમ પણ લાગે છે એવો દ્વિવિધભાવ હોય છે. તેમાં એક પક્ષમાં સત્યાંશ છે જ્યારે બીજો પક્ષ આભાસ રૂપ છે. તે જ રીતે અહીં શંકાકાર “એમ જણાય છે' એમ કહીને સત્યાંશ તરફ ન વળતાં આભાસ રૂપે પોતાનું મંતવ્ય પ્રગટ કરે છે. એમ જણાય છે' તેમ કહીને વિપરીત ભાવનો ઉલ્લેખ કરે છે. એમ જણાય' તે શબ્દ સંશયાત્મક છે. જેમ ડૉક્ટર રોગનું નિદાન ન કરી શકે, ત્યારે એમ કહે કે આ રોગનો કોઈ ઉપાય નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં સાચો ઉપાય છે જ પરંતુ ડોક્ટરને તેનું જ્ઞાન નથી. તે જ રીતે અહીં પણ સાચો ઉપાય તો છે છતાં પણ “એમ જણાય છે તેમ કહીને ઉપાય નથી તેવો ભાવ પ્રદર્શિત કરે છે. શંકાની આખી લીંક ઘણી જ અટપટી છે. તેનું આપણે કડીબદ્ધ વિશ્લેષણ કરીએ, તો મિથ્યા શંકા કેમ થાય છે, તેનું વિજ્ઞાન જાણી શકાશે.
જ્યાં વ્યાપ્તિનો અભાવ હોય અર્થાત્ સાચો હેતુ જણાતો ન હોય, હેત્વાભાસ જેવા કેટલાક કારણો ઉપસ્થિત હોય, તેના આધારે જો અનુમાન થાય, તો તે દુષિત અનુમાન હોય છે. અહીં
