Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
છે. હવે શિષ્ય સ્વમુખે પૂછે છે કે “શું પ્રભુ ચરણ કને ધરું. આ પદમાં ગુરુદેવને પ્રભુના સ્થાને સ્થાપિત કર્યા છે. ભકિતરસના શાસ્ત્રો પણ એમ જ કહે છે. જે ગુરુદેવ છે, તે ભકતને માટે સાક્ષાત ભગવાનનું જ રૂપ છે. ગુરુને પ્રભુ સમ ગણવા, તે ભકિતનું ઉચ્ચતમ સ્વરૂપ છે. જો કે કેટલાક ભકિતયોગી સંપ્રદાયો ગુરુ અને ભગવાન બંનેમાં ભેદરેખા માનીને ગુરુને પ્રભુ કરતાં પણ ઊંચું સ્થાન આપે છે. જ્યારે કેટલાક સંપ્રદાયો પ્રથમ ગુરુ અને ત્યારપછી ભગવાન, તે રીતે ભકિતની અભિવ્યકિત કરીને ગુરુનું માહાભ્ય વધારે છે. જ્યારે રામાયણ જેવા ગ્રંથમાં સ્વયં ભગવાન ભક્તને ભગવાન કરતાં પણ ઊંચા માનવાની પ્રેરણા આપે છે, આ રીતે વિચાર કરતાં વ્યવહારદ્રુષ્ટિએ (૧) ગુરુ અને ભગવાનની સમકક્ષતા તથા (૨) પ્રભુ કરતાં સગુરુની મહત્તા છે, (૩) ભગવાન કરતાં ભક્તની મહત્તા છે, ઈત્યાદિ ભિન્ન ભિન્ન રીતે ભકિતભાવોની અભિવ્યકિત પ્રસિદ્ધ થઈ છે.
આત્માથી સહુ હીન : પ્રસ્તુત ગાથામાં સદ્ગુરુને પ્રભુ માનીને કે પ્રભુ રૂપે દર્શન કરીને સાધક શિષ્ય ખાલી હાથે પ્રભુના ચરણે જવા મુંઝાય છે. હું શું આપું? પ્રભુના ચરણે શું અર્પણ કરું? તેવા વિસ્મયથી ઘેરાય છે. કંઈક આપવું છે પણ આપવા જેવું શું છે? તેનો નિર્ણય કરી શકાતો નથી. છેવટે બધા પદાર્થો ગુરુને આપવા માટે અપૂર્ણ દેખાય છે, ત્યારે તે પોતાની જાત ઉપર વિચાર કરે છે કે હું સ્વયં સમર્પિત થાઉં, તે જ ઊંચામાં ઊંચુ સમર્પણ છે કારણ કે જે કાંઈ પરિગ્રહ છે, તે તો મારા માટે બંધનરૂપ હતો. તો જ્ઞાનીને તે ક્યાંથી સ્વીકાર્ય થાય? વળી પ્રભુએ દ્રષ્ટિ આપી છે, તે દ્રષ્ટિ દ્વારા હું પોતાને દેહથી ભિન્ન એવા આત્મસ્વરૂપે નિહાળી રહ્યો છું. આત્માને છોડીને બધુ પરિગ્રહરૂપ છે. વળી બધા દ્રવ્યોમાં આત્મા જ એક એવો શ્રેષ્ઠ પદાર્થ છે, જે સર્વોત્તમ દ્રવ્ય છે. જેમાં અંશ માત્ર પણ જડતા નથી, તે શુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ છે. કોઈપણ પદાર્થ આત્માની તુલનામાં ઊભા રહી શકે તેવા નથી. એટલે સ્વયં શાસ્ત્રકાર પણ કહે છે કે “આત્માથી સહુ હિન” ગાથાનો આ શબ્દ પણ આત્મદ્રવ્યની શ્રેષ્ઠતા પ્રદર્શિત કરે છે. બીજા પદાર્થોને હીન કહેવાની કવિરાજની ભાવના નથી કારણ કે પ્રત્યેક દ્રવ્ય પોતાના ગુણધર્મથી પરિપૂર્ણ છે. કોઈપણ પદાર્થમાં ગુણાત્મક હીનતા નથી. તેમજ કોઈપણ પદાર્થ પોતાના ગુણધર્મથી વિરુદ્ધ કોઈ વિશેષ અન્યાયપૂર્ણ પરિણમન કરતું નથી. તેમાં અસત્યનો કોઈ અંશ નથી. “સર્વમ સત્યે પ્રતિષ્ઠિત” બધી વસ્તુ સત્ય ઉપર પ્રતિષ્ઠિત થયેલી છે. એટલે આ હીન શબ્દ અન્ય પદાર્થનું લાંછન નથી પરંતુ અન્ય દ્રવ્યની તુલનામાં આત્મ દ્રવ્યની જે વિશેષતા છે, તે પ્રગટ કરી છે. અહીં હીન શબ્દ અધમતાનો દર્શક નથી પરંતુ અભાવનો દર્શક છે. જેમ કોઈ કહે કે પત્થર સુગંધહીન છે તો તેમાં પુષ્પની કે પત્થરની હીનતા નથી પરંતુ પત્થરમાં ગંધનો અભાવ છે, તે જ રીતે અન્ય પદાર્થો આત્મતત્વથી હીન છે, તેનો અર્થ છે કે અન્ય પદાર્થોમાં આત્મા જેવા ગુણોનો અભાવ છે.
સાધક જ્યારે આત્મા ઉપર દ્રષ્ટિ કરે છે, ત્યારે તેને ગુણાત્મક રીતે આત્મા જ સર્વશ્રેષ્ઠ દેખાય છે અને સર્વ શ્રેષ્ઠ તત્ત્વનું સમપર્ણ કરવું, તે જ ઉત્તમ ભકિત છે. ચરણે ધરવાની વાત ઉત્તમ વસ્તુને અર્પણ કરવાની સૂચના આપે છે. ગાથાના બે છેડા છે. એક છેડે ભકત કિંકર્તવ્યમૂઢ થઈ અર્પણતામાં અટવાઈ ગયો છે, જ્યારે બીજે છેડે સ્વયં નિશ્ચયાત્મકભાવ પ્રગટ કરે છે.
રા (૨૮૧),
