Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
કરૂણાથી ઉત્પન થઈને દયા એ વિશુદ્ધ જ્ઞાનભાવ સુધી વ્યાપક થયેલી છે. શાસ્ત્રોકત રીતે જોતાં જણાય છે કે જ્ઞાન પણ કઠોરભાવથી મુકત હોય છે. જ્ઞાનના પરિણામો કોમળ હોય છે. હિંસા અને નિર્દયતાના ભાવોથી જે કઠોરતા ઉત્પન્ન થાય છે, તે જ્ઞાનની કુણાશને પણ હણી નાંખે છે. જ્ઞાન સ્વયં દયાવૃત્તિથી આવૃત્ત છે, એટલે અહીં સિદ્ધિકારે સર્વ પ્રથમ દયાનો સ્પર્શ કર્યો છે.
કેટલાક વ્યાખ્યાતાઓ સ્વદયા-પરદયા જેવા શબ્દો પ્રગટ કરીને દયાના વિષયમાં એક પ્રકારે ભ્રમ ઊભો કરે છે. દયામાં સ્વ–પર જેવો ભેદ નથી. દયા તે નિર્મળ પાણી જેવી છે. સ્વપર દયા જેવો ભેદ કરવાથી બંને પક્ષમાં દયાનું ખંડન થાય છે. જેને લોકો પરદયા કહે છે પરંતુ જ્યાં સ્વદયા ન હોય, ત્યાં પરદયા હોતી નથી. દયા એક સળંગ સૂત્ર છે. હકીકતમાં પરદયા કરવાનો અવકાશ જ નથી. બધા દ્રવ્યો સ્વતંત્ર રીતે પર્યાય પામે છે. જીવાત્મા પણ જ્યારે દયા રૂપી પર્યાયમાં પરિણત થાય છે, ત્યારે બધા પ્રકારની દયા હાજર થઈ જાય છે. જેમ કોઈ કહે કે બ્રહ્મચર્યમાં સ્વબ્રહ્મચર્ય કે પરબ્રહ્મચર્ય, તો તેવા ભેદ હાસ્યાસ્પદ લાગે છે, તેમ સ્વ–પર દયા જેવા ભેદ પણ હાસ્યાસ્પદ લાગે છે. તર્ક કે દાર્શનિક દ્રષ્ટિના અભાવે આવા મિથ્યાભેદ ઊભા થયા હોય તેમ લાગે છે.
હા, બીજા કોઈ માણસો દયા કરતા હોય, તેને જોઈને પરદયા કહે અને પોતે દયાનો ભાવ કરે, તેને સ્વદયા કહે, તો તે કથન થોડે ઘણે અંશે યોગ્ય ગણાય પરંતુ જ્યારે વ્યક્તિ સ્વયં દયામાં પ્રવૃત્ત થાય, ત્યારે તો દયાની અખંડ ઉપાસના થાય છે. પરદયા નામની કોઈ અલગ દયા નથી.
વૃક્ષ જ્યારે વિસ્તાર પામે છે, ત્યારે પોતાનું એક રૂપે પ્રગટ કરે છે અને તેના પ્રાગટય સાથે જનહિત પણ જોડાયેલું છે. તે જ રીતે મનુષ્યમાં જ્યારે દયા ગુણનો વિકાસ થાય અને સ્વદયા કરતો હોય, ત્યારે પરદયા–બીજાની દયા સાથે જોડાયેલી છે. અન્યનું કલ્યાણ ન થાય અને કેવળ પોતાનું કલ્યાણ થાય, તેવો કલ્યાણનો કોઈ એકાંગી માર્ગ નથી.
વ્યવહારિક દ્રષ્ટિએ દયા બાબતમાં બે ભેદ દેખાય છે. માણસ ગમે તેવા આચાર-વિચાર વાળો હોય, તેનું ઉત્તમ ચરિત્ર ન હોય છતાં દયામાં સંલગ્ન હોય, ત્યારે એમ કહી શકાય કે આ માણસ કેવળ પરદયા કરે છે. બીજા પ્રાણીઓને બચાવે અને પોતાના ચારિત્રના વિષયમાં બેધ્યાન રહે, ત્યારે સ્વદયા અને પરદયા જેવો ભેદ દેખાય છે. હકીકતમાં તે ઉપકારી પ્રવૃત્તિ હોવા છતાં કલ્યાણકારી પ્રવૃત્તિ નથી. તે જીવ કેવળ બાહ્ય પ્રવૃત્તિમાં જ લિપ્ત રહે છે એટલે જ્ઞાનીજનો વ્યાવહારિક દૃષ્ટિએ ત્યાં સ્વદયા-પરદયા જેવો ભેદ કરી એકાંગી પરદયા કલ્યાણકારી નથી, તેમ સમજાવે છે. આ વાત પણ યથાર્થ છે. આવી પ્રવૃત્તિ લગભગ મોહાત્મક હોય છે. તે અન્ય અન્ય ઉદ્દેશને સામે રાખી પરદયાનું તંત્ર ચાલુ રાખે છે, ત્યાં સ્વદયાનો આઘાત થાય છે પરંતુ આ વ્યવહારિક દ્રષ્ટિ છે.
યથાર્થ તો એ છે કે કષાયભાવ યુકત કોઈપણ પ્રવૃત્તિ વાસ્તવિક દયાની કોટિમાં આવતી નથી. દયા તેની પ્રવૃત્તિના કારણે દ્રશ્યમાન છે પરંતુ ભાવદ્રષ્ટિએ ત્યાં દયાનો અભાવ છે. કદાચ આવી પરદયામાં આંશિક પુણ્યબંધ પણ થતો હોય, તો તે પુણ્યબંધ પણ જીવ માટે પરમ ઉપકારી
