Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
(૨) મુમુક્ષુ જાગરણ : જ્યારે બીજા જાગરણને સિદ્ધિકાર ‘સુજાગ્ય’ કહે છે. તે મુમુક્ષુનું જાગરણ છે. મુમુક્ષુ જીવ જાગે છે એટલે સંસારથી ભાગે છે. સંસારનું કદરૂપ તેમને દૃષ્ટિગોચર થાય છે, વિષય-કષાયનું પ્રચંડ ઘાતકરૂપ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે અને શાસ્ત્રથી પણ સમજાય છે. આવો મુમુક્ષુ જીવ આ ગાથામાં સાત આલંબન કહ્યા છે તેમાં આ છેલ્લા બે આલંબન ત્યાગ અને વૈરાગ્ય છે, તેનો સ્વીકાર કરે છે. તે મુમુક્ષુનું રમણ ક્ષેત્ર છે. હવે જાગરણ થવાથી તેને રિત કરતા વિરક્તિની કિંમત વધારે લાગે છે. રાગ કરતા વૈરાગ્ય તેના હૃદયમાં વસ્યો છે. વિરક્તિ અને વૈરાગ્ય જ્યારે ઘટમાં રમે, ત્યારે સ્વતઃ ત્યાગ ભાવનાનો આરંભ થાય છે. સાધકને ગ્રહણ કરવા કરતા છોડવામાં વધારે આનંદ આવે છે. જીવનની આવશ્યકતા પ્રમાણે ગ્રહણ કરી શેષ બોજો છોડી દેવા તે તૈયાર થાય છે. ત્યાગ એક પ્રકારનો અપરિગ્રહભાવ છે. શાસ્ત્રમાં જેને અપરિગ્રહ કહ્યો છે તે ત્યાગનું મૂર્તરૂપ છે.
ત્યાગ પણ બે પ્રકારના છે. સાક્ષાત બાહ્ય પદાર્થોનો ત્યાગ અને બીજો પદાર્થ પ્રત્યેની આસિક્તનો ત્યાગ. આસક્તિ ન છૂટે તો બાહ્ય ત્યાગનું કોઈ અધિક મૂલ્ય નથી. વ્યક્ત ઉપવાસ કરે છે, ત્યારે આહારનો ત્યાગ કરે છે પરંતુ તેના મનમાં આહાર પ્રત્યેની આસક્તિ જો દૂર ન થઈ હોય તો ઉપવાસની આરાધના અંતે વિરાધના જેવું રૂપ લઈ લે છે, ઉપવાસને અંતે આસક્તિ પ્રસ્ફુટિત થાય તો તે વ્યક્તિની સાધના ઉપર કે તપ-ત્યાગ ઉપર કલંક લગાડે છે. માટે સિદ્ધિકારે ત્યાગ સાથે વૈરાગ્ય શબ્દ મૂકયો છે.
વૈરાગ્ય શબ્દ એક પ્રકારનો અનાસકત યોગ છે. વૈરાગ્ય હોય અને બાહ્ય ત્યાગ ન હોય તો તેને પણ શાસ્ત્રકારોએ એક પ્રકારની જલકમલવત, સંસારમાં રહેવા છતાં કર્મયોગ જેવી અનાસકતયોગની સાધના કહી છે. અંતરંગમાં વૈરાગ્ય છે, એટલે એક પ્રકારે ત્યાં આસિત ન હોવાથી ત્યાગ પણ છે. વૈરાગ્યયુકત ત્યાગ અને ત્યાગયુકત વૈરાગ્ય, એ બંને સાધનાના ઉત્તમપદ છે. અહીં આપણે એક ચૌભંગી પ્રસ્તુત કરીએ.
(૧) વિરકિત છે અને બાહ્ય ત્યાગ પણ છે. (૨) વિરકિત છે પણ બાહ્ય ત્યાગ નથી. (૩) વિરકિત નથી પણ બાહ્ય ત્યાગ છે. (૪) વિરકિત પણ નથી અને ત્યાગ પણ નથી.
આ ચૌભંગીથી સમજી શકાય છે કે પ્રથમના બે ભંગ આદરણીય છે અને સાધનાને અનુકૂળ છે. જે મુમુક્ષુના અલંકાર જેવા છે. મુમુક્ષુના અંતરઘટમાં વૈરાગ્ય હોવાથી એક પ્રકારે તે ત્યાગમાં રમણ કરે છે. આ રીતે ત્યાગ અને વૈરાગ્ય એ મુમુક્ષુની વિભૂષા છે. જેનું આપણા સિદ્ધિકા૨ે ‘સુજાગ્ય’ શબ્દ દ્વારા કથન કર્યું છે. ‘સુજાગ્ય શબ્દનો વ્યાકરણવત્ અર્થ કરવામાં આવે તો જાણવા યોગ્ય કે જગાડવા યોગ્ય એવા જે સુંદર તત્ત્વ છે તેને સુજાગ્ય કહી શકાય. સુંદર છે અને જગાડવા જેવું છે. સુંદર નથી તે ભાવો જગાડવા યોગ્ય પણ નથી અને જગાડે તો હાનિકર છે. જે જગાડવા યોગ્ય છે અને સુંદર છે, તે મુમુક્ષુનું લક્ષણ છે. જીવને આવું જાગરણ ત્યારે જ પ્રાપ્ત થાય છે,
(૩૯૨)
