Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
જ્ઞાનાધ્યાસ જો પ્રગટ થાય તો દેહાધ્યાસને પાછુ હટવું પડે છે, ત્યારપછી અધ્યાસ જતાં દેહ હોવા છતાં જીવાત્મા દેહાતીત અવસ્થાનો અનુભવ કરી શકે. અહીં આપણે એક ચૌભંગીનો સ્પર્શ કરશું. (૧) દેહ છે અને આસિકત પણ છે. (દેહાતીત અવસ્થા નથી.)
(૨) દેહ છે પણ આસિત નથી. (૩) દેહ નથી અને આસકત છે. (૪) દેહ પણ નથી અને આસિત પણ નથી. (મુક્તદશા)
(દેહાતીત અવસ્થા છે.)
(કોરી કલ્પનાથી દેહવાદી દેહની આસકિત કરે છે.)
ઉપરમાં ત્રીજો ભંગ જે જણાવ્યો છે તેમાં સમજવાનું છે કે અત્યારે જીવાત્મા મનુષ્ય આદિ દેહમાં છે તેની પાસે દેવનો દિવ્ય દેહ નથી છતાં આવા દિવ્ય દેહ દ્વારા ભોગવાતાં ભોગોની પરમ આસકિત વર્તે છે. જુઓ, આકિતનું નાટક. દેવનું શરીર ન હોવા છતાં જીવ તેની કલ્પના કરીને તેવો દેહ મેળવવા માટે આસકિત રાખે છે. આ આકિતને વશીભૂત થઈ તે લક્ષથી પુણ્યકર્મ પણ કરે છે, આમ આસિત પુણ્યનું રૂપ લઈ જીવનો દેહાધ્યાસ કાયમ રાખે છે, માટે ત્રીજા,ભંગમાં કહ્યું છે કે જે દેહ હાજર નથી તેની પણ આકિત છે. પોતાના દેહમાં અનાસકત થયો છે અને દિવ્ય દેહમાં આસકત છે, તો તેને પણ આનાસકતયોગ કહ્યો નથી. ઘણી વખત જીવ ત્યાગી વૈરાગી બનીને વર્તમાન દેહનો અધ્યાસ છોડે પરંતુ સ્વર્ગના દિવ્ય દેહની આસકિત રાખે, તો તે ખરેખર દેહાતીત દશા નથી. કોઈપણ પ્રકારના શુભાશુભ દેહ માત્રની આસકિતથી દૂર રહી સંપૂર્ણ દેહાધ્યાસનો અભ્યાસ મૂકી કેવળ આત્મદ્રવ્ય અર્થાત્ જ્ઞાનગુણમાં રમણ કરે, તે દેહાતીત દશા છે.
દેહાતીત દશા – પ્રશ્ન થાય કે શું દેહ હોવા છતાં જીવ દેહાતીત થઈ શકે ? ઉપરમાં દેહાતીત અવસ્થાની જે વ્યાખ્યા કરી છે તેના અનુસંધાનમાં આ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કરી દેહાતીત અવસ્થાને વધારે ઊંડાઈથી તપાસીએ કારણ કે દેહ હોય અને દેહાતીત અવસ્થા બને, તે તર્કની દૃષ્ટિએ વિરુધ્ધ છે. દેહ છે તો દેહાતીત અવસ્થા કયાંથી સંભવે ? આ સામાન્ય સ્થૂલ પ્રશ્ન છે. સામાન્ય બોધવાળો જીવ એમ જાણે છે કે દેહ છે ત્યાં સુધી જ મારું જીવન છે અને જ્યાં સુધી હું જીવન ધારણ કરું છું, ત્યાં સુધી હું દેહથી કેવી રીતે મુકત રહી શકું ? અહીં જ્ઞાની પુરુષો દેહાતીત દશા કહીને શું પ્રેરણા આપી રહ્યા છે ? તે સમજવું જરૂરી છે.
ઉત્તર હકીકતમાં કોઈપણ અવસ્થા બે પ્રકારે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. (૧) જ્ઞાનાત્મક અવસ્થા (૨) ક્રિયાત્મક અવસ્થા. જ્ઞાનાત્મક અવસ્થામાં પદાર્થના ત્રૈકાલિક સ્વરૂપનો બોધ હોય છે અને તેથી તે વાસ્તવિક સ્થિતિનો નિર્ણય કરી જ્ઞાનાત્મક અવસ્થાને ભજે છે. જેમ વર્તમાનમાં જીવ મુકત થયો નથી પરંતુ જ્ઞાનવૃષ્ટિએ વિચારે તો જીવ કર્મથી મુકત જ છે. કર્મ જીવને બાંધી શકતા નથી. આ છે શાનાત્મક અવસ્થા. વર્તમાનમાં મનુષ્ય જીવે છે એટલે તેને મૃત્યુનો અનુભવ નથી પરંતુ મૃત્યુ શું છે, તે જ્ઞાનમાં સમજી લીધું છે એટલે જ્ઞાનાત્મક અવસ્થામાં મૃત્યુ ન હોવા છતાં મૃત્યુનો અનુભવ છે. જ્ઞાનાત્મક અવસ્થા એ એક સ્વતંત્ર અવસ્થા છે. જ્યારે ક્રિયાત્મક અવસ્થા તે વર્તમાનકાળનો વિશેષ રૂપે સંબંધ ધરાવે છે. આ ક્રિયાત્મક અવસ્થા સર્વથા સ્વતંત્ર નથી પણ કર્માધીન પણ છે. ક્રિયાત્મક અવસ્થાને ક્રમશઃ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. જ્યારે જ્ઞાનાત્મક
(૪૧૬).
