Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
સમાપન થઈ ગયું છે. દેહ છતાં દેહ નથી તેવો માનસિકભાવ તૈયાર થયો છે. દેહ છે તો દેહની જગ્યાએ છે. આત્મામાં દેહ નથી અને દેહમાં આત્મા નથી. દેહમાં દેહ છે અને આત્મામાં આત્મા છે. અહીં “અતીત' નો અર્થ વ્યતીત છે અર્થાતુ અજ્ઞાનદશા વ્યતીત થઈ ગઈ છે અને દેહાતીત દશા પ્રગટ થઈ છે. બંધનાત્મકભાવો વ્યતીત થયા છે. દેહના આશ્રયે હું છું અને દેહ મારા સુખનું સાધન છે તે ભાવો વ્યતીત થઈ ગયા છે. એક અવસ્થા વ્યતીત થાય, ત્યારે જ અતીત અવસ્થા ઉદ્દભવે છે.
જેને દેહાતીત અવસ્થા વર્તે છે, તેને પાછલા બધા કર્મભોગ જે ભોગવાઈ ગયા તે બધા તો ગયા, વ્યતીત થઈ ગયા છે. હવે તે બાબત કોઈ હર્ષ શોક નથી. જો દેહાતીત અવસ્થા ન આવી હોય તો મનુષ્ય પાછલી ઘટિત અવસ્થાઓ વિષે જ હર્ષ-શોક કરતો રહે છે અને આર્ત-રૌદ્ર ધ્યાનનું સેવન કરે છે. જે ભાવો વ્યતીત થઈ ગયા છે, તેને પણ સંજ્ઞામાં પકડી રાખે છે. જ્ઞાનીને આ બધા વ્યતીત થયેલા ભાવો સાથે જરા પણ રાગ-દ્વેષ ન હોવાથી તેમના માટે બધા ભાવાતીત ભાવો છે. વર્તમાનમાં જે ક્રિયાઓ વ્યતીત થઈ રહી છે તે પણ ઉગીને આથમી જશે, ઉદય પામીને શમી જશે, સૂર્યનો જેમ ઉદય અસ્ત થયા કરે છે તેમ દેહ હોવાથી દેહની ક્રિયાઓ પણ ઉદિત અસ્ત થઈ વ્યતીત થઈ જશે. આવી વ્યતીત થનારી ક્રિયાઓમાં હવે જ્ઞાનીને કશું લેવા દેવા નથી કારણ કે તે તેની અતીત અવસ્થા છે. જેને શાસ્ત્રકાર દેહાતીત દશા કહે છે. દેહાતીત શબ્દમાં વ્યતીત અને વ્યયમાન બધા ભાવોનું વિસર્જન છે. જ્ઞાની તેનાથી અતીત છે. દેહના ભાવ રહે કે જાય, ઉગે કે અસ્ત થાય, તેની સાથે ફકત જ્ઞાતા દૃષ્ટાનો જ સંબંધ છે. ખરું પૂછો તો હવે તેણે તે ભાવ પ્રત્યે દ્રષ્ટિ ફેરવી લીધી છે. એટલે હકીકતમાં તે પોતે સ્વયં પદાર્થનો જ્ઞાતા–વૃષ્ટા નથી પરંતુ પોતાના જ્ઞાનનો જ જ્ઞાતા–તૃણ છે. દર્પણમાં પડેલું બિંબ હકીકતમાં દર્પણમાં નથી પણ વૃત્તિમાં છે. જીવ બિંબનો જ્ઞાતા નથી પણ બિંબનું જે જ્ઞાનાત્મક બિંબ છે તેનો જ જ્ઞાતા છે. હકીકતમાં તો જ્ઞાની જ્ઞાનને જ જાણે છે. પદાર્થો શયભાવે પ્રતિબિંબિત થાય છે. પદાર્થને જાણે છે એમ કહેવા કરતાં શયભાવે રહેલા જ્ઞાનને જ જાણે છે. જાણવું તે અંતનિહિત ક્રિયા છે. રસગુલ્લાનો સ્વાદ રસગુલ્લામાં નથી પરંતુ પોતાની ભોગાત્મક વૃત્તિમાં છે. પરમ નિશ્ચય દ્રષ્ટિમાં જ્યાં સમગ્ર વિશ્વ છૂટું પડ્યું છે, તો ત્યાં દેહ છૂટો પડી જ ગયો છે. માટે અહીં દેહાતીતનો અર્થ છે વિશ્વાતીત, જગતાતીત, સમગ્ર સંસારાતીત. આ અતીત શબ્દ દેહ પૂરતો સીમીત નથી પરંતુ વિશ્વના બાહ્યભાવો જેમાંથી નીકળી ગયા છે, ફકત ચેતના જ વર્તે છે, તે ભાવ દેહાતીતભાવ છે. દેહાતીત શબ્દમાં હવે આત્મા છોડીને કશું બાકી રહ્યું નથી. જે છે તે હોવા છતાં વિભકત છે. એટલે જ્ઞાનદ્રષ્ટિએ તે નથી બરાબર છે. વ્યવહારદ્રષ્ટિએ છે તો છે પરંતુ હવે તેના અધિકારમાં કશું નથી. સંપત્તિ પરનો અધિકાર તો મૂકી જ દીધો છે પરંતુ હવે દેહ ઉપરનો પણ અધિકાર પણ મૂકી દીધો છે. સર્વથા અનઅધિકાર જેવી અવસ્થા પ્રાપ્ત થઈ છે તે છે દેહાતીત અવસ્થા.
આ ગાથામાં કથિત દેહાતીત અવસ્થા તે સાધનાનું અંતિમ બિંદુ છે અને આત્મસિદ્ધિનું પણ અંતિમ બિંદુ છે. દેહાતીત અવસ્થા તે વર્ણન કરેલી કે પ્રાપ્ત કરેલી અવસ્થા નથી પરંતુ બધા રાગભાવો શમી જતાં ઉદ્ભવેલી સ્વતઃ સહજ અવસ્થા છે, જેને દેહાતીત અવસ્થા કહી છે.
