Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
આ દેહાતીત અવસ્થા દ્રવ્ય – ક્ષેત્ર – કાળ અને ભાવ ચારેય અંશમાં ઉભવેલી અતીત અવસ્થા છે. જેને આપણે દ્રવ્યાતીત, ક્ષેત્રાતીત, કાળાતીત અને ભાવાતીત અવસ્થા કહેશું.
દ્રવ્યાતીત અવસ્થા ઃ બધા દ્રવ્યો પોત-પોતાની જગ્યાએ સંસ્થિત છે. કોઈપણ અન્ય દ્રવ્યનો આત્મામાં સંશ્લેષ નથી અને જેમ બધા દ્રવ્યો છે તેમ આત્મ દ્રવ્ય પણ એક સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે. અત્યાર સુધી દ્રવ્યનો જે વ્યત્યય હતો, પરસ્પર ગોટાળો હતો અને મહાત્મક પરિણામે કરીને અન્ય દ્રવ્યો તે મારા છે અને હું અન્ય દ્રવ્યોને આધારે ટક્યો છું એવો જે પરસ્પરભાવ હતો, તે દ્રવ્યોની અતીત અવસ્થા ન હતી પરંતુ સંકલ્પપૂર્વક બધા દ્રવ્યોને છૂટા પાડ્યા છે અને હવે આ દ્રવ્યો સાથે મારે કશું લેવા-દેવા નથી, અન્ય દ્રવ્યોનો વ્યામોહ લય પામ્યો છે, અન્ય દ્રવ્યો જ્ઞાનમાંથી વ્યતીત થઈ ગયા છે અને આત્મામાં કેવળ દ્રવ્યાતીત અવસ્થા ઉભવી છે. દ્રવ્યાતીત અવસ્થામાં શુદ્ધ દ્રવ્ય રૂપ આત્મા છે અને બાકીના દ્રવ્યોએ વિદાય લીધી છે. જેમ કોઈ માલિક પોતાનું મકાન વેંચી નાંખે અને અન્ય માલિક તેનો સ્વીકાર કરી લે, પછી તે મકાન સાથે આ માલિકને કાંઈ લેવા-દેવા નથી, તેમાં ઈટ તૂટે કે નવી ઈટ જોડાય, તેનો સંબંધ શ્લેષ થઈ ગયો છે, તે જ રીતે જીવાત્માએ આ વિશ્વના બધા દ્રવ્યોને વિશ્વને જ અર્પણ કરી દીધા છે. ખોટી રીતે જે દ્રવ્યો પ્રત્યેની મમતા જન્મી હતી અને પારકાના ઘરને પોતે માલિક સમજતો હતો, તેવી અજ્ઞાનદશાનો અંત આવ્યો છે, તે છે દ્રવ્યાતીત અવસ્થા. દ્રવ્યાતીત અવસ્થા તે દેહાતીત અવસ્થાનો પ્રધાનભાવ છે.
ક્ષેત્રાતીત અવસ્થા : જેમ જીવાત્માને દ્રવ્યનો મોહ હોય છે તેવો જ અથવા તેનાથી પણ વધારે ક્ષેત્રનો મોહ હોય છે. આ ક્ષેત્ર મારું છે અને આ ક્ષેત્રમાં રહીને જ હું સુખ ભોગવી શકું છું. ક્ષેત્ર તે આકાશપ્રદેશનો એક નિર્લિપ્તખંડ છે. આ આકાશપ્રદેશોને જીવાત્માના પ્રદેશો સાથે કશું લેવાદેવા નથી પરંતુ જીવાત્મા અનંતકાળથી અલગ-અલગ ક્ષેત્રોમાં મોહનું આરોપણ કરી ક્ષેત્ર સંબંધી ભયંકર વ્યામોહમાં જોડાયેલો હોય છે. કોઈ ક્ષેત્ર કોઈને સુખ દુઃખ આપી શકતું નથી. એક જ ક્ષેત્રમાં ચક્રવર્તી રાજાઓએ રાજ ભોગવ્યા છે અને એ જ ક્ષેત્રમાં અનંત જીવો દુઃખ ભોગવે છે, એક જ વ્યકિત એક જ ક્ષેત્રમાં ભિન્ન ભિન્ન ભાવોને ભજે છે. એક જ ક્ષેત્રમાં ઉન્નતિ અને અવનતિ દેખાય છે, જીવ ક્ષેત્ર સાથે ઉન્નતિ અને અવનનિનો સંબંધ જોડે છે, હકીકતમાં ક્ષેત્ર એક નિરાળું તત્ત્વ છે અને જે કાંઈ અવસ્થાઓ છે તે સ્વતંત્ર કર્માધીન અવસ્થાઓ છે અથવા દ્રવ્ય પરિણતિઓ છે પરંતુ જીવ જ્યારે જાગૃત થાય છે, ત્યારે જેમ દ્રવ્યોનો મોહ છૂટી જાય છે તેમ ક્ષેત્રનો પણ મોહ છૂટી જાય છે. અનંત આકાશમાં આ લોકાકાશ એક લોટાની જેમ લટકી રહ્યો છે અને તે આકાશપ્રદેશોમાં છએ દ્રવ્યો સ્થિત છે. જેમ સમુદ્રમાં પાણીના વમળ ઉઠતા હોય, તરંગો અને મોજાં ઉછાળીને શમી જતા હોય તે રીતે જીવ કે અજીવ બધા દ્રવ્યોની અવસ્થાઓ આકાશ પ્રદેશમાં ઉદ્ભવીને આર્વિભૂત થઈને પુનઃ લય પામ્યા કરે છે. ક્ષેત્ર એક વિશાળ અધિકરણ છે. જેના ઉદરમાં આ બધો નાટયારંભ ચાલે છે. જ્યારે જીવને જ્ઞાન થાય છે, ત્યારે સમજે છે કે અહો ! ક્ષેત્ર કે આકાશપ્રદેશ સ્વતંત્ર રીતે અવકાશ આપીને તટસ્થ રહે છે. ક્ષેત્રમાં આત્મા નથી અને આત્મામાં ક્ષેત્ર નથી. બંનેને વિભકત કરી પોતાની ક્ષેત્રતીત દશાનો અનુભવ કરે છે. આ ક્ષેત્રાતીત અવસ્થા તે પણ દેહાતીત અવસ્થાનો અવ્વલ નંબરનો ઉત્તમભાવ છે. ક્ષેત્રનો મોહ છૂટે ત્યારે જ
