Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
અને અભૂત પરિણતિ પણ છે. માણસ ભોજન કરે છે તે ખાવા પૂરતો જ અધિકારી છે પરંતુ ત્યારબાદ સમગ્ર ભોજનનું પૃથક્કરણ કરી પેટ પોતાની અદ્ભૂત ક્રિયા શરૂ કરે છે અને ત્યારબાદ શરીરના બહુમૂલ્ય આંતરિક અંગો, લીવર, હૃદય, વિગેરે અંગ ઉપાંગો રસ ગ્રહણ કરી સરસ રીતે દેહની ક્રિયાઓ ચાલુ રાખે છે. જો દેહ આ રીતે સ્વતંત્ર છે તો હવે તેના પ્રતિ આસક્તિ રાખવાની શી આવશ્યકતા છે ? જીવને ફક્ત બહારની ક્રિયાકલાપ પૂરતો જ વ્યવહાર કરવાનો છે.
જેનદર્શનમાં આ સમગ્ર વ્યવહારને અષ્ટ પ્રવચનમાતા કહી પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિમાં પ્રગટ કરી સમ્યક રીતે આવશ્યક વ્યવહાર કરવાની પ્રેરણા આપી છે. સમિતિ એટલે જરૂર પૂરતી પ્રવૃત્તિ સમ્યગુભાવે કરવી. તે પણ ખાવા-પીવા અને આહાર-વિહાર પૂરતી સીમિત છે અને ગુપ્તિ એટલે વ્યર્થ સંચાલન બંધ કરી ધ્યાન સમાધિમાં રહેવાની વાત છે. આટલું કર્તવ્ય બજાવીને દેહની આસક્તિથી દૂર રહેવાનું છે. દેહ છે તો તેનું અસ્તિત્વ જરૂર રહેશે. સાધક પુરુષે દેહનો લય કરવાનો નથી પરંતુ દેહ હોવા છતાં દેહ ભાવોથી છૂટું પડવાનું છે. તેનાથી દૂર રહેવાનું છે. દેહથી દૂર નહીં પણ તેની આસક્તિથી દૂર રહેવાનું છે. કેટલું સરલ અને સ્પષ્ટ સમાધાન આપ્યું છે કે દેહ રહો, દેહની ક્રિયાઓ રહો, દેહ સ્વયં આવશ્યક ક્રિયાઓમાં સંયુક્ત રહો પરંતુ દેહનો સ્વામી એવો આ આત્મા દેહની તથા તેનાથી થતી કોઈ પણ ક્રિયાઓની કે દેહ દ્વારા થતી સૂક્ષ્મ પ્રવૃત્તિઓની જરા પણ આસકિત ન રાખે. સહજ ભાવે ઉદયાધીન દેહ પ્રવર્તમાન રહે છે. આસકિત દૂર થવાથી અનાવશ્યક અને અનૈતિક કે અતિ ભોગાત્મક કર્મો અટકી જાય છે અને દેહ સ્વતંત્ર રીતે શુભ પ્રવૃત્તિ કરે છે.
દેહાધ્યાસ શાસ્ત્રોમાં કે ઉપદેશ ગ્રંથોમાં આદિકાળના દેહાધ્યાસને સમજાવીને દેહાધ્યાસથી મુક્ત થવાની વાત કરી છે. દેહાધ્યાસ એ એક પ્રકારની દેહની આસકિત પછી ઉત્પન્ન થયેલો સંસ્કારભાવ છે. આસકિતનું પોષણ કરવાથી દેહાધ્યાસ વધતો જાય છે. અનંતકાળથી જીવ દેહને ધારણ કરતો આવ્યો છે, દેહમાં જ રમ્યો છે, દેહને જ પોતાની સંપત્તિ માની છે, દેહ પ્રત્યે અનંત મમતાનો તંતુ બંધાયેલો છે. દેહના એક એક અણુ સાથે સૂક્ષમ અને સ્થૂલ મમતા જોડાયેલી છે. આ મમતા અને આસકિતથી દેહાધ્યાસ ખૂબ જ મજબૂત બન્યો છે. હું એટલે આ જીવાત્મા દેહ સ્વરૂપ છું. દેહ તે હું છું અને હું તે દેહ છું. આવો જે પરસ્પર તાદાસ્યભાવ છે, તે દેહાધ્યાસ છે. દેહાધ્યાસ, તે એક પ્રકારના દેહની મમતાના સંસ્કારો છે.
આપણે જે દેહાધ્યાસની વાત કરી, તે દેહાધ્યાસમાં મૂળભૂત કારણ મિથ્યાત્વ, મોહ અને અજ્ઞાન છે. આ ત્રિપુટી દેહની સાથે ગાંઠ બાંધીને જીવને તેમાંથી મુકત થવાનો અવસર આવવા દેતી નથી. આ ત્રિપુટીના ભાવો મિથ્યા છે. તે મિથ્યા હોવા છતાં ઘણાં પ્રબળ છે. ઉત્તરકાંડ રામાયણમાં ગોસ્વામી લખે છે કે, જડ ચેતન કી ગ્રંથિ પરી ગઈ, જદપિ મિથ્યા છૂટત કઠીનઈ. અર્થાતુ જડચેતનનો એવો અધ્યાસ થઈ ગયો છે, બંનેની એવી ગાંઠ બંધાઈ ગઈ છે કે જડ એવો દેહ અને ચેતન એવો આત્મા બંને એક ગાંઠમાં બંધાઈ ગયા છે. જો કે આ ગાંઠ સર્વથા મિથ્યા છે, છતાં છૂટવી બહુ કઠણ છે. ગાંઠ છૂટતી નથી અને જીવ તેને છોડતો નથી. આ દેહાધ્યાસ પ્રબળતા પૂર્વક જ્ઞાનાધ્યાસ થવા દેતો નથી. દેહાધ્યાસની સામે વિપક્ષમાં ચૈતન્યાધ્યાસ કે
