Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
છે અને જ્યાં સુધી તે કર્મોનો ક્ષય ન થાય, ત્યાં સુધી મોહદશા પ્રગટ ન કરતા જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા બની તે અશુભ કર્મોને નિવારે છે. આમ પ્રશાંતભાવ શુભકર્મના ઉદયમાં પ્રશાંતિ જાળવે છે અને પુણ્યભોગ વખતે વિરકિતનો ભાવ અખંડ રાખે છે. એ જ રીતે અશાતાવેદનીય કે અશુભકર્મોનો ઉદય હોય, ત્યારે પણ કોઈ પ્રકારનો ષાત્મકભાવ રાખ્યા વિના નિગ્રહભાવ જાળવી રાખે છે.
સંક્ષેપમાં પુણ્યભોગમાં અનુરાગ નહીં અને પાપના ઉદયમાં દ્વેષ કે અશાંતિ નહીં. પણ અને પાપ, બંને પ્રકારના કર્મને તે સમ્યગુભાવે વેદન કરે છે, આવા સમ્યગુવેદનને શાસ્ત્રકાર પ્રશાંતભાવ કહે છે.
ગાથાનો અર્થ ઘણો જ ગૂઢ અને શાસ્ત્રીય સાધના ક્રમને પ્રતિબિંબિત કરે છે. સિદ્ધિકારે ક્ષય અને પ્રશાંતભાવ, આ બે શબ્દોમાં જ સાધનાનું સંપૂર્ણ સંકુલ સમાવિષ્ટ કરીને નિર્મોહદશાની ઝલક બતાવી છે. પૂર્વગાથામાં જેને મુમુક્ષુ કહ્યો છે, તે મુમુક્ષુ હવે જ્ઞાની બની જતાં જ્ઞાનદશાના જે-જે ભાવો છે તેને તે સ્પર્શ કરે છે અને પ્રશાંતભાવે જીવનનો ક્રમ ગોઠવે છે. તે મુમુક્ષુ કે જ્ઞાની બની આત્મકલ્યાણમાં રમણ કરે છે.
બાકી કહીએ ભ્રાંત – ચોથા પદમાં શાસ્ત્રકાર કહે છે કે જો આવો પ્રશાંતભાવ ન હોય અને સ્વચ્છેદભાવે વર્તે, તો તે જ્ઞાનીની દશા નથી, તે કોઈ બ્રાંત અવસ્થાનું પરિણામ છે અર્થાત્ તે જીવ ભ્રાંતિમાં પડેલો છે. ભ્રાંતિભાવ તે ભયંકરભાવ છે. વ્યવહારદશામાં પણ કોઈપણ પ્રકારની ભ્રાંતિ થાય તો પરિણામ ઘણું જ ખરાબ આવે છે. ભ્રાંતિ તે જીવ માટે મોટું અપશુકન છે. વ્યવહારમાં પણ ભ્રાંતિ જો આવી દુઃખદાયક હોય તો અધ્યાત્મક્ષેત્રમાં પૂછવું જ શું? અહીં ભ્રાંતનો અર્થ મિથ્યાભાવ છે. મિથ્યાત્વના ગાઢ ઉદયથી જીવાત્મા ભ્રાંતિના ચક્કરમાં ફસાય છે, માર્ગ છોડીને કુમાર્ગમાં ગમન કરે છે, નીતિ મૂકી અનૈતિક આચરણ કરે છે. જ્ઞાનાત્મક ભ્રાંતિના આ બધા કુપરિણામ છે, માટે સિદ્ધિકાર કહે છે કે મોહની પ્રબળતા વર્તે છે અને રાગ – ૮ષનો ઉછાળો છે, ત્યાં તે જીવ પોતાને જો જ્ઞાની સમજે અથવા બીજા તેને જ્ઞાની માને તો તે સ્વયં ભ્રાંતિ છે અને તેને જ્ઞાની માનનારા બીજા જીવો પણ ભ્રાંતિમાં છે. આ સિવાય અર્થાત્ જ્ઞાનીના ભાવ જેવો પ્રશાંતભાવ તથા શુદ્ધ આચરણ ન હોય છતાં કોઈ પોતાને જ્ઞાની માને અથવા બીજા તેને જ્ઞાની સમજે, તો ત્યાં જે અવસ્થા છે તે ભ્રાંત દશાનું પરિણામ છે. સિદ્ધિકારે ચોથા પદમાં જે કટાક્ષ કર્યો છે, તે આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ પણ જીવને ભ્રાંતિથી મુકત કરે તેમ છે અને સામાજીક દ્રષ્ટિએ પણ સમાજને ભ્રાંતિથી મુકત કરે તેવો ઉત્તમ ઉપદેશ છે. ભ્રાંતદશા તે અવળીદશાની અભિવ્યકિત છે. અવળીદશા, વિપરીતદશા કે બ્રાંતદશા જ્યાં હોય, ત્યાં મોહદશા અને ઉત્કૃષ્ટ રાગ-દ્વેષનું પરિણમન પણ સહજ પ્રવર્તમાન થાય છે. ગાથામાં બ્રાંતદશાનું સ્પષ્ટ લક્ષણ પણ આપ્યું છે. મોહ પ્રશાંત ન હોય પણ પ્રબળ હોય, મોહનો ક્ષય ન હોય પણ તીવ્ર ઉદય હોય અને મૂળમાં મિથ્યા ભાવની પ્રબળતા હોય, તેને શાસ્ત્રકાર કહે છે કે “બાકી કહીએ ભ્રાંત' અર્થાત્ શુદ્ધસાધના અને જ્ઞાનીની દશાનું એક પણ લક્ષણ ન હોય તો તે ભ્રાંત અવસ્થા છે. પ્રકાશ ન હોય, ત્યાં અંધારું જ હોય ને ! સ્વચ્છતા ન હોય ત્યાં ગંદકી હોય જ ને ! તે જ રીતે શાંતભાવ ન હોય, ત્યાં ભ્રાંતિ જ હોય ને ! ભ્રાંતિ તે સદ્ગણોનો વિરોધી પર્યાય છે.
