Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ભ્રાંતિનું કારણ – ભ્રાંતિ એ જીવનું પોતાનું લક્ષણ નથી તેમજ કોઈ દ્રવ્યની સ્વતંત્ર પર્યાય પણ નથી. શાસ્ત્રકારોએ એવા ઘણા વિપરીત પર્યાયો બતાવ્યા છે, જે દ્રવ્યનું શુદ્ધ પરિણમન નથી પરંતુ બે દ્રવ્યના સંયોગ પછી ખાસ નિશ્ચિતકારણથી વિપરીત પર્યાયનો ઉદ્ભવ થાય છે. જો આત્માની અંદર આ વિપરીત પર્યાય ઉદ્ભવે તેને અશુભ આશ્રવ કહેવામાં આવે છે. જેટલી વિપરીત પર્યાયો હોય તે ક્ષણિક હોય છે, તે નાશવંત હોય છે, તેનો કોઈ સ્થાયી આધાર હોતો નથી પરંતુ તે સ્થાયી દ્રવ્યનો આધાર લઈને ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ પાણીમાં સેવાળનો ઉદ્ભવ થાય છે, લોખંડમાં કાટનો ઉદ્ભવ થાય છે, તે રીતે દ્રવ્યના આધારે જન્મ પામતી આવી વિપરીત પર્યાયો મોટા પ્રમાણમાં વિશ્વમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે.
એ જ રીતે અહીં આત્માની સાથે કર્મનો સંયોગ છે. આત્માના શુદ્ધ પરિણમનમાં વિપર્યયનો અભાવ હોય છે પરંતુ જે કર્મજન્ય પરિણામો ઉદ્દભવે છે તે ભિન્ન ભિન્ન રૂપે પ્રગટ થઈ પ્રભાવ પાથરે છે, જેને જૈનદર્શનમાં વિપાક કહે છે. કર્મના વિપાકથી પર્યાયો ઉદ્ભવી ફળનો અનુભવ કરાવે છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષયોપશમ હોય, મોહનીયકર્મનો ઉદય હોય, અશુભ નામ કર્મના કારણે સંયોગ વિપરીત હોય, પુણ્યનો ઉદય ન હોય, ત્યારે આવો વિચિત્ર ત્રિયોગી સંયોગ થતાં ભ્રાંતિનો જન્મ થાય છે. ભ્રાંતિમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષયોપશમ હોવા છતાં મોહનીય કર્મના ઉદયથી જ્ઞાન બેરંગી બને છે. જેમ આંખ પર લાલ ચમા લગાડવાથી બધુ લાલ દેખાય છે. ત્યાં દ્રષ્ટિ ઉપર ચશ્માનો પ્રભાવ છે, તે જ રીતે જ્ઞાન ઉપર મોહનો પ્રભાવ પડતાં વિપરીત બોધ થાય છે. આ ક્ષણે અશુભ નામ કર્મનો ઉદય હોવાથી અને પુણ્યયોગનો અભાવ હોવાથી તેને કોઈ સરુનો સમાગમ થતો નથી. કદાચિત સદગુરુનો યોગ થાય છે, તો પણ વિપરીત પરિણમન થાય છે. ભ્રાંતિ એ એક પ્રકારનું ભ્રમણ છે. જ્યારે ભવભ્રમણનો કરજો ઊભો હોય, ત્યારે ભ્રાંતિ ભ્રમણ કરાવવા માટે નિમિત્ત બને છે. અસ્તુ.
જ્યાં સુધી સમ્યગૃષ્ટિ નથી, ત્યાં સુધી જીવ માત્ર ઉપર ભ્રાંતિનો પ્રભાવ છે. મૂઢદશામાં ભ્રાંતિ તિરોહિત હોય છે. એકેન્દ્રિયાદિ જીવ પણ ભ્રાંત ભાવે જ કર્મભોગ કરે છે પરંતુ તેની ભ્રાંતિ આર્વિભૂત નથી. સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવોમાં ખાસ કરીને મનુષ્ય અને દેવમાં ભ્રાંતિનો પ્રગટ આવિર્ભાવ થાય છે. જેમ કમઠની ભ્રાંતદશા હોવાથી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને ઓળખી ન શક્યો, તેનો ક્રોધ પ્રશાંત થયો નહીં, અજ્ઞાનદશા બની રહી, તે દેવ થયો તો પણ ભ્રાંતિએ તેનો પીછો મૂકયો નહીં, આવા મિથ્યાવૃષ્ટિવાળા જીવોના હજારો નમૂના જાણી શકાય છે. ભ્રાંતિ તે એક પ્રકારનો પ્રકોપ છે. જેમ રોગનો ઉદય થાય, તો સ્વાથ્ય હણાય છે, તે રીતે ભ્રાંતિનો ઉદય થાય તો તેનો મોક્ષ માર્ગ ખરડાય છે, ખંડિત થાય છે અને આધ્યાત્મિક સ્વાથ્ય બગડે છે, માટે ગાથામાં કહ્યું કે બાકી કહીએ ભ્રાંત” “બાકી’ શબ્દ ઘણો મહત્ત્વપૂર્ણ છે. અહીં બાકીનો અર્થ બધુ થાય છે. અર્થાતુ. જ્ઞાનદશાને છોડીને બધુ ભ્રાંત તંત્ર છે અર્થાત્ બ્રાંતિનો પ્રભાવ છે. “બાકી’ શબ્દ ગુજરાતી ભાષાનો ખાસ મૌલિક શબ્દ છે. જેમ કોઈ કહે કે દાન થાય તો ધનથી પુણ્ય થાય, બાકી ધન તે પાપનું કારણ છે. મનુષ્ય જો સન્માર્ગે ચાલે તો સારું ફળ મળે, બાકી તો દુર્ગતિમાં જાય, “બાકી' શબ્દ એક ગુણની સ્થાપના કરી એક ખાસ પર્યાયનો બોધ કરાવી બાકીની અશુદ્ધ પર્યાયનો પરિહાર કરે છે.
