Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
(૩) દશા ઉત્તમ અને તેની વ્યાખ્યા કનિષ્ટ. (૪) દશા કનિષ્ટ અને વ્યાખ્યા પણ કનિષ્ઠ,
આમાં સિદ્ધિકારે પ્રથમ ભંગને ગ્રાહ્ય માનીને અને ત્રીજા ભંગનો પરોક્ષ રીતે સ્વીકાર કરીને બાકીના બે ભંગ એટલે બીજા અને ચોથા ભંગનો અનાદર કર્યો છે. ભોજન પીરસ્યા વિના શું કોઈ કોરા સારા શબ્દોથી સંતુષ્ટ થાય? ભોજન સારું હોય અને શબ્દો કનિષ્ઠ હોય તો પણ સંતોષ ન થાય. બંને ભાવ ઊંચા હોય તો સંતોષ થાય. ભોજન પણ સારું હોય અને વાણી પણ મધર હોય તો તે સાચી વ્યવહારદશા છે. બાકીની વાચાદશાથી ભોજનાર્થીને સંતોષ થતો નથી.
તે જ રીતે આ આત્મરૂપી ભગવાન વૈરાગ્યરૂપી ભોજન પીરસ્યા પછી મધુરવાણીથી તેનું સ્તવન થાય, ત્યારે ગુણ અને શબ્દનો સુમેળ વર્તાય છે. જેમ કન્યા સુંદર છે અને અલંકાર પણ સુંદર છે તો તેનો સુમેળ થાય છે, પાત્ર ચાંદીનું છે તેમાં ઉત્તમ દ્રવ્ય ભરેલું છે, તો તેમાં આધેય - અધિકરણનો સુમેળ થાય છે. તે જ રીતે જ્ઞાનીની દશાની સાચી વ્યાખ્યા થાય ત્યારે વાણી પણ શોભાયમાન થાય છે અને વકતા પણ શોભે છે. પરંતુ જુઓ ! જો ખોટી વ્યાખ્યા થતી હોય તો વાણી કલંકિત થાય છે અને વક્તા દુર્ગતિ પામે છે. માટે આ ગાથામાં કહેવાય અને બાકી' આ બંને શબ્દો પ્રેરણાસ્તંભ છે. આ શબ્દો કોઈ વ્યકિતને લક્ષમાં રાખીને કહેવામાં આવ્યા નથી. સનાતન રૂપે પ્રકૃતિની જે ગુણાત્મક ક્રિયાશીલતા છે તેનું જ આખ્યાન કરવામાં આવ્યું છે.
“જગત” શબ્દ મીમાંસા : “સકળ જગત તે એઠવતુ આ પદમાં આવેલો “જગત” શબ્દ રહસ્યાત્મક છે. તેનું ઊંડાણથી ચિંતન કરતાં તેની વાસ્તવિકતાનો ખ્યાલ આવે છે. જગત બે પ્રકારનું છે. (૧) સૂમ વિશ્વની મૂળભૂત સંપતિરૂપ અદ્ગશ્ય જગત. જેમાં અનંતાનંત પરમાણુઓ, અનંતાનંત જીવરાશી અને એ જ રીતે આકાશાસ્તિકાય, ધર્મસ્તિકાય આદિ ધ્રુવ દ્રવ્યો અને શાશ્વત પ્રવાહરૂપ કાલ દ્રવ્યનો સમાવેશ થાય છે. આ સૂક્ષમ જગત છે. (૨) જ્યારે આ છએ દ્રવ્યો મળીને પોત-પોતાની યોગ્યતા પ્રમાણે પરિણમન કરી એક દૃશ્યમાન જગત પ્રગટ કરે છે. જેમાં અશાશ્વત પરિગ્રહભાવો, એકેન્દ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય સુધીના દેહધારી જીવો અને તેના ક્રિયાકલાપથી ઉત્પન્ન થતું જડજગત એ બધુ પર્યાયરૂપ છે. મૂળભૂત સૂક્ષ્મ જગત તે સ્થાયી અને નિત્ય છે. પર્યાયરૂપ જગત છે તે તેમાંથી નીકળતો એક પ્રકારનો મલિન પર્યાય ભાવ છે. જેમ પાણીમાં શેવાળ થાય છે, માખણમાંથી કીટુ નીકળે છે, તે રીતે આ મૂળભૂત દ્રવ્યો આ વિકારી દ્રશ્યમાન જગતને જન્મ આપે છે. જગત શબ્દનો અર્થ આ પ્રમાણે છે – જે વારંવાર ગમન કર્યા કરે છે, પરિવર્તન પામે છે, તે ક્ષણિક પર્યાયરૂપ જગત છે. મૂળભૂત દ્રવ્યો તો અગત છે. અગતમાંથી જગત પેદા થાય છે. માટે આપણા શાસ્ત્રકારે બહુ સમજી વિચારીને જ્ઞાનપૂર્વક જગત શબ્દ મૂકયો છે. વસ્તુતઃ જગત તે એઠવત્ છે. વિશ્વ મૂળભૂત દ્રવ્યોથી ઉત્પન્ન થયેલો વિકાર છે. આવા વિકારી પરિણામને એઠવત સમજવો તે જ્ઞાનવૃષ્ટિ છે. જગત શબ્દ કહેવાથી જ્ઞાતા સૂમ પ્રકૃતિભૂત શાશ્વત દ્રવ્યનો વિચાર કરે, તો આ ક્ષણિક પર્યાયો વિષે તેને વ્યામોહ થતો નથી. જ્ઞાનીની દશા એવી થઈ જાય છે કે તે પર્યાય જગતને છૂટું પાડી, તેના ક્ષણિક રૂપને ઓળખીને, તેના મોહાત્મક ભાવોનું વમન કરી નાંખે છે. સંપૂર્ણ ગાથા સૂક્ષ્મ વૈરાગ્યનો બોધ આપે છે. જગતને
