Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
હોય છે. જેને સિદ્ધિકારે “પ્રશાંત' કહ્યો છે. ક્ષયભાવમાં મોહભાવનો અભાવ જણાય છે અને પ્રશાંતભાવના મોહની મંદદશા હોવાથી મોહ માથુ ઉચકી શકતો નથી અને શાંત બની રહે છે. મોહની આ શાંતિ જ્ઞાનીના પુરુષાર્થથી ઉપલબ્ધ છે માટે તેને પ્રશાંત મોહ' કહ્યો છે. શાંત થવું તે સ્વાભાવિક ક્રમ છે અને પ્રશાંત થવું તે પુરુષાર્થનું પરિણામ છે. કયારેક મોહભાવ સ્વયં શાંત હોય છે અને કયારેક નિમિત્ત મળતા મોહના તરંગ વધે તો જ્ઞાની પુરુષ જ્ઞાનબળ કે યોગબળથી તે મોહને અપ્રભાવી બનાવી પ્રબળતાપૂર્વક શાંત રાખે છે. ત્યાં આત્મભાવોનું ઉત્થાન થાય છે અને મોહભાવનું અવસાન થાય છે, માટે તેને પ્રશાંતભાવ પણ કહ્યો છે.
પ્રશાંત શબ્દમાં શાંતનો ભાવ છે જ, તે ઉપરાંત પ્રશાંત શબ્દ બંને ભાવનો ધોતક છે. સહજ શાંતભાવ – તે શાંતભાવ છે. બીજી રીતે યોગબળથી સંકલ્પપૂર્વક મોહને શાંત રાખવામાં આવે ત્યારે તે પ્રશાંતભાવ છે. શાંતભાવમાં ઉપશમ બહુ વિરલ હોય છે, તેમાં ક્ષયોપશમભાવ બરાબર જળવાઈ રહે છે. જ્ઞાની પુરુષનો મોહ ક્ષય થાય છે, ત્યારે તે ક્ષાયિકભાવમાં રમણ કરે છે અને કેટલાક સાધકો ઉદયમાનભાવનો હ્રાસ કરી ક્ષયોપશમભાવને પ્રાપ્ત કરે છે અને મોહ ઘટતાં પ્રશાંતભાવમાં રમણ કરે છે. સાધનામાં જ્ઞાનીની બે કક્ષા સ્પષ્ટ થાય છે. ગાથામાં પણ “અથવા હોય પ્રશાંત” એમ કહીને બંને દશાનું વર્ણન કર્યું છે. - પ્રશાંતભાવની મહત્તા – પ્રશાંતભાવ તે ફકત મોહની ઉપશાંતિનું ફળ નથી પરંતુ સમ્યગુદર્શન અને સમ્યગુજ્ઞાનની બે પાંખ મળી જતાં સમ્યગુશકિતનું વર્ધન થવાથી મોહની પ્રબળતા લય પામે છે, તેનાથી જે ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે તે પ્રશાંતભાવ છે. પ્રશાંતભાવમાં સાધનાની ત્રિવેણીનો સંગમ છે. સમ્યગુદર્શન, સમ્યગુજ્ઞાન અને સમ્યક સામર્થ્ય, આ ત્રણ ગુણની ત્રિવેણીનો જ્યાં સંગમ છે, ત્યાં મોહભાવ સહજ શાંત થવાથી પ્રશાંતભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે. ગાથામાં ઉપદિષ્ટ પ્રશાંત શબ્દ મોહની શાંતિ પૂરતો સીમિત નથી પરંતુ મોહ ગયા પછી જે ભાવની ઉપસ્થિતિ થઈ છે, તેવા ભાવનું વિશેષણ એ પ્રશાંત શબ્દ છે. પ્રશાંતમાં ત્રિવિધભાવોનો વિવિધ રંગ સમાયેલો છે અને આ વૈવિધ્ય તે આત્માની મૂળભૂત સંપત્તિ છે. પ્રશાંત તે ભાવોની સ્થિરતા અને યોગોની સહજ શુભક્રિયાને સૂચવે છે. ઉપયોગ સ્થિર થયો છે, પ્રશાંત થયો છે, યોગો પણ એક રીતે પ્રશાંત થયા છે, ત્યારે મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિ સ્વતઃ શુભભાવોને વરે છે. પ્રશાંતતા તે આંતરગુણ હોવા છતાં જીવના બાહ્ય ઉપકરણોમાં પણ તેનો એટલો જ પ્રભાવ પથરાય છે. જેમ તુલસીદાસજીએ કહ્યું છે કે “દેહલી દિપક ન્યાય” અર્થાત્ દરવાજામાં મૂકેલો દીવો બહાર અને ભીતર બંને રીતે પ્રકાશ આપે છે, તે જ રીતે આ પ્રશાંતભાવ આત્યંતર ક્ષેત્રમાં ઉદયમાન થયો છે પરંતુ તેનો પ્રભાવ બાહ્યક્ષેત્રમાં પણ એટલો જ પ્રગટ થાય છે.
જીવનું દેહાદિભાવનું તંત્ર છે અથવા તેનું જે કાંઈ હલન-ચલન છે, તેની સમગ્ર ક્રિયાશીલતા આંતરભાવોથી પ્રભાવિત થાય છે. આત્યંતર ક્ષેત્રમાં કષાયભાવો હોય, ત્યારે બધા યોગ પણ અશુભનું આચરણ કરે છે. આત્યંતર ક્ષેત્રમાં નિર્મોહ દશા કે શાંતભાવ પ્રગટ થાય, ત્યારે બાહ્યક્ષેત્રમાં પણ ઉત્તમ પરિણમન થાય છે. કદાચ કોઈ એવા ભૂતકાળના દ્રઢીભૂત કર્મનો ઉદય હોય અને વિપરીત ભાવ પ્રગટ થાય, ત્યારે પણ જીવાત્મા જ્ઞાનબળથી સમતોલપણું જાળવી રાખે
