Atmsiddhi Mahabhashya Part 03

Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda

Page 421

પાપના ફળ દુઃખરૂપે ભોગવવા પડે છે, ત્યાં પણ એક સત્યનો સિદ્ધાંત કામ કરે છે.. અસ્તુ. આટલું ટૂંકમાં કહ્યા પછી એક જ પ્રશ્ન બાકી રહે છે કે અસત્ય ક્યાં રહે છે ? અસત્ય ફક્ત મનુષ્યની બુદ્ધિમાં જ રહે છે. ખોટી અસમજણમાં જ અસત્યનું સ્થાન છે. અસત્ય પ્રકૃતિનું વરદાન નથી પરંતુ બુદ્ધિમાંથી પ્રગટ થયેલો એક વિષાક્ત અંકુર છે. આ વિષયમાં ઘણું તથ્ય વિસ્તારથી કહી શકાય તેવો ગંભીર વિષય છે. અહીં આપણે ટૂંકમાં એટલું જ કહેવાનું છે કે મુમુક્ષુ જીવ પ્રાકૃતિક સિદ્ધાંતોનું ઉલ્લંઘન કરતો નથી. સગુણોનો આશ્રય કરી અસદ્ વ્યવહાર પણ કરતો નથી. વધારેમાં વધારે સત્ય સમજવાનો પ્રયાસ કરે છે. જેમ-જેમ બુદ્ધિ પરિમાર્જિત થતી જાય, તેમ તેમ સત્યના એક–એક સિદ્ધાંતોની એક–એક પાંખડી ખૂલતી જાય છે. જેમ કોઈ ઈમાનદાર વ્યાપારીની નીત્તિમત્તા જેમ-જેમ વધતી જાય છે તેમ-તેમ તે સાચી કમાણી કરતો જાય છે, તે જ રીતે મુમુક્ષુ જીવ અસત્યનો સ્પર્શ કર્યા વિના સત્યમાં જ રમતો રહે છે, સત્યની જ ઉપાસના કરે છે અને સત્યમાં જે શાશ્વતમાર્ગ સમાયેલો છે, તેનું સાચી રીતે અનુપાલન કરે છે. આવા મુમુક્ષના ઘટમાં સત્ય કેમ ન રમે ? | (s-૭) ત્યાગ–વૈરાગ્ય : શું મુમુક્ષુ સત્યને વર્યા પછી ત્યાગમાર્ગમાં પાછી પાની કરે ખરો ? વૈરાગ્યનું અવલંબન કર્યા વિના ત્યાગ પણ સંભવ નથી, તેથી મુમુક્ષુ જીવ ત્યાગ અને વૈરાગ્ય બંને ગુણોને એક સાથે સ્વીકારે છે. જેમ ભોજનાર્થી આહાર અને પાણી બંને ચીજનો એકસાથે સ્વીકાર કરે છે. આ એક સ્કૂલ ઉદાહરણ છે પરંતુ તેમાં સંયુક્તભાવનો બોધ કર્યો છે, તે જ રીતે ત્યાગ અને વૈરાગ્ય એક સંયુક્ત ભાવ છે. મીરાબાઈએ પણ કહ્યું છે કે,
ત્યાગ ન ટકે વૈરાગ્ય વિના, કરીએ કોટિ ઉપાય” વૈરાગ્ય ન હોય તો ત્યાગ આવી શકતો નથી. કદાચ બાહ્ય ત્યાગ આવે અને વૈરાગ્ય ન હોય, તો આવો ત્યાગી ઘર છોડીને પાછી મહંતી સ્થાપે છે. વૈરાગ્ય વગરનો ત્યાગ એક પ્રકારે. આત્મછલના બની જાય છે. જો વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય તો સહેજે ત્યાગનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે માટે વૈરાગ્ય બીજ છે અને ત્યાગ તેમાંથી પલ્લવિત થતી લતા છે. કાવ્યના કારણે ત્યાગને પ્રથમ સ્થાન આપ્યું છે અને ત્યાગ પછી વૈરાગ્ય શબ્દ મૂક્યો છે. અહીં મુમુક્ષુના જે સાત ગુણોની ગણના કરી છે, તેમાં આ સંયુક્ત આલંબન છે. વૈરાગ્ય તે રાગભાવની પરિણતિનો પરિહાર સૂચવે છે અને જો રાગ મંદ થાય તો રાગ અને રતિનો ભાવ જતાં વિરક્તિ ઉદ્દભવે છે.
વૈરાગ્ય શબ્દ સામાન્ય છે. પાંચે ઈન્દ્રિયોના વિષયોના ગુણધર્મોને જાણ્યા પછી ઈન્દ્રિયોના જે વિષય છે, તે બે પ્રકારે જીવની અભિમુખ થાય છે. ૧) વિષયો ભોગાત્મક ભાવે ઉપસ્થિત થાય છે અને ૨) હેયભાવે પણ ઉપસ્થિત થાય છે. જીવ જ્યારે મોહદશામાં હોય ત્યારે વિષયોને ઉપાદેય માની ભોગાત્મકભાવે તેનો સંગ્રહ કરે છે અને નિર્મોહદશા હોય, ત્યારે હેયભાવે તેનો પરિહાર કરે છે. પાંચે ઈન્દ્રિયો જેમ જ્ઞાનેન્દ્રિય છે, તેમ તે ભોગેન્દ્રિય છે અને યોગેન્દ્રિય પણ છે. વિષયોનું જ્ઞાન થયા પછી તેનો ગ્રાહ્યાભાવ અને અગ્રાહ્યભાવ જીવાત્માની સાધનાની કક્ષા પ્રમાણે થાય છે. જીવની સાધનાહીનદશામાં ગ્રાહ્યાભાવ અને ભોગભાવ વર્તે છે અને સાધનાની ઉચ્ચકક્ષામાં