Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
અગ્રાહ્વભાવ અને ત્યાગભાવ ઉદ્ભવે છે. આ બંનેના મૂળમાં રાગ અને વિરાગ કામ કરે છે. રાગ છે, ત્યાં ગ્રાહ્યભાવ અને ભોગભાવ છે. વિરાગ છે, ત્યાં અગ્રાહ્વભાવ અને ત્યાગભાવ છે. આ વિરાગભાવની પ્રક્રિયા તે વૈરાગ્ય છે અને વૈરાગ્યનું સુફળ તે ત્યાગ છે. અહીં ત્યાગનો અર્થ સર્વસ્વનો ત્યાગ નથી. જ્ઞાન કે તપનો ત્યાગ કરવાનો નથી. ત્યાગનો અર્થ છે ભોગભાવનો ત્યાગ અને પરિગ્રહનો ત્યાગ. તેના કારણરૂપે વૈરાગ્ય છે. વિરક્તિ તે જ્ઞાનનું સુફળ છે. વાસ્તવિક જ્ઞાન થયા પછી મોહ મંદ થયો હોય, તો વિરક્તિનો ઉદ્ભવ થાય છે અને વિરક્તિ તે ત્યાગભાવને જન્મ આપે છે માટે શાસ્ત્રકારે અહીં ઉભય ગુણોનું આહ્વાન કર્યું છે, જ્યાં ત્યાગ છે ત્યાં વૈરાગ્ય છે અને વૈરાગ્ય છે ત્યાં ત્યાગ છે. આ વિષય એટલો બધો સામાન્ય અને ઉપદેશથી ભરેલો છે કે બધા ગ્રંથોમાં તેનું વિવરણ મળે છે, તેથી અહીં તેનો વધુ વિસ્તાર કર્યો નથી. અહીં સાધારણ તાત્ત્વિક મીમાંસા કરીને આ વિષય પૂર્ણ કરશું. ત્યાગ—વૈરાગ્યના મૂળ કારણમાં નિર્જરા મુખ્યતત્ત્વ છે. ત્યાગ—વૈરાગ્ય માટે ગમે તેવા સારા નિમિત્તો ઉપસ્થિત હોય પરંતુ સકામ કે અકામ નિર્જરા દ્વારા જીવની ભૂમિકા તૈયાર થઈ ન હોય અને જીવ મોહાત્મક દશાથી મુક્ત ન થયો હોય, કાલલબ્ધિ પ્રમાણે જીવની યોગ્યતા તૈયાર ન થઈ હોય, તો ત્યાગ—વૈરાગ્યના બીજ અંકુરિત થતા નથી. પૂર્વે જીવે નિર્જરા કરી હોય, કોઈપણ પ્રકારના તપનો આશ્રય કરી, સંવેદન કે વ્યથા સહન કરી અશુભ કર્મો ખપાવ્યા હોય અને તેની સાથે પરમ પુણ્યનો ઉદય હોય, તો આટલી ભૂમિકા પછી જીવ મુમુક્ષુ બને છે અને ત્યારપછી ત્યાગવૈરાગ્ય તેને પચે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ઘણા જન્મોની સાધના તે જ ત્યાગવૈરાગ્યનું ધરાતલ છે. મુમુક્ષુનો ત્યાગ-વૈરાગ્યભાવ પણ અનેક પ્રકારે તરતમભાવવાળો છે. જેમ શુકલપક્ષનો ચંદ્ર બીજથી લઈ પૂનમ સુધી વિકાસ પામે છે, તેમ મુમુક્ષુ જીવોનો ત્યાગવૈરાગ્ય પણ એક સરખો હોતો નથી. તે ધીરે ધીરે વિકાસ પામતો જાય છે પરંતુ મુમુક્ષુ તે જ છે, જેના અંતઃકરણમાં ત્યાગ વૈરાગ્યના બીજ અંકુરિત થઈ ગયા હોય અને મુમુક્ષુને હવે તેમાં જ રસ હોય, સંક્ષેપમાં જે મુમુક્ષુ હોય, તે ભોગાત્મક ભાવોથી ઉપરમ થયો હોય છે. સિદ્ધિકારનું મંતવ્ય છે કે હવે અમારો મુમુક્ષુ ત્યાગ—વૈરાગ્યનું અવલંબન કરી ભવસાગર તરવાની તૈયારી કરે છે. સિદ્વિકારે મુમુક્ષુના આત્મ જાગરણ વિષે સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કર્યો છે અને જાગરણ વિષે એક નવા “સુજાગ્ય” શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે.
સુજાગ્ય : જાગ્ય અર્થાત્ જાગરણ. જીવમાં સામર્થ્ય આવ્યા પછી બે જાતનું જાગરણ થઈ શકે છે. (૧) સાંસારિક જાગરણ મોટા સ્વપ્ન સેવી ધનાઢય થવું, મોટી સત્તા પ્રાપ્ત કરી રાજાધિરાજ કે બીજા એવા કોઈપણ લાલચ ભરેલા પદ પ્રાપ્ત કરવા, વગેરે અનેક ઈચ્છાઓની પૂર્તિ માટે સાંસારિક જાગરણ થઈ શકે છે. આવા જાગરણમાં જીવ નિરંતર લિપ્ત રહી સ્વયં ચિંતા અને દુઃખને આમંત્રણ આપે છે. આ જાગરણને સુજાગરણ અથવા સુજાગ્ય કહી ન શકાય. આવું જાગરણ તે પાપબંધનનું કે કર્મબંધનનું કારણ છે અને તેને મુમુક્ષુ ગણી શકાતો નથી કારણ કે તેને છૂટવાની ઈચ્છા જ નથી. મુક્તિની ઈચ્છા હોય તે મુમુક્ષુ છે. મુક્તિથી દૂર રહી અમુક્તિ ભાવોનું સેવન કરી પોતે પોતાના જ બંધનો વધારે છે. જે જાણી–બુઝીને બંધનમાં પડે, ખાડામાં પડે, જ્ઞાનના અભાવમાં આંધળી સફર કરે છે, તે સુજાગ્ય નથી.
૮ (૩૯૧)
