Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
બની રહેવું, તે સમતાનું બીજું પાસું છે. પ્રથમ પક્ષમાં કર્મોદયનો નિરોધ થાય છે અને સમતા જળવાઈ રહે છે, જયારે બીજા પક્ષમાં કર્મોદય હોવા છતાં તેના પ્રભાવથી દૂર રહી સ્વભાવને જાળવી રાખવો તે પણ સમતા છે. કોઈ વ્યક્તિ બિમાર ન પડે અને સ્વાથ્યના નિયમોને જાળવી રાખે, ત્યારે પણ એક પ્રકારની સમઅવસ્થા હોય છે અને કર્મના ઉદયથી સ્વાથ્ય ન રહે, વેદના થાય, આવી દુઃખાત્મક સ્થિતિમાં પણ પ્રસન્ન રહે છે, આ ઉદયભાવોને નિહાળી તે મારા પોતાના નથી, કર્મજન્ય છે, આ પ્રકારની વિચારણા, તે પણ સમતાનું ઉત્તમ લક્ષણ છે. મુમુક્ષુ જીવ જેણે મોક્ષમાર્ગનો સ્વીકાર કર્યો છે, તે બંને પ્રકારની સમતા જાળવી રાખે છે. જેમ દોરી પર ચડેલો નટ જયારે દોરી ઉપર ચાલે છે, ત્યારે તેનું મન જરા પણ ડોલાયમાન થતું નથી. તેની દૃષ્ટિ ફકત દોરી ઉપર જ રાખે છે. તે પોતાનું સંપૂર્ણ બેલેન્સ જાળવી રાખે છે. તે રીતે મુમુક્ષુ જીવ જ્ઞાનરૂપી દોરી ઉપર ચાલી રહ્યો છે. તે જરા પણ ડોલાયમાન થયા વગર તેની દ્રષ્ટિને આત્મારૂપી દોરી ઉપર સ્થિર કરે છે. આવી અડોલ દૃષ્ટિ તે જ સમતા છે. શબ્દોમાં શું કહીએ સમતાને !! તે તો મીઠો મધુરો રસ છે. ચાખવાથી જ સ્વાદ જન્મે છે.
મુમુક્ષુ સાધનાની સીડીના બધા સોપાનનો સ્પર્શ કરીને આગળ વધે છે. આ સોપાનોની રચના એવી છે કે બધા સોપાનો ક્રમશઃ ચઢાય છે. છતાં બધા સોપાનો પર પગ મૂકાતો જાય છે. સીડીમાં પણ ઘણા પગથિયા હોવા છતાં આખી સીડી સંયુક્ત છે. એક પગથિયા પર મૂકવાથી આખી સીડી ઉપર પગ મૂકાય છે. મુમુક્ષના આ બધા સોપાનો ક્રમિક હોવા છતાં પરસ્પર સંયુક્ત છે. જેમ સુગંધ અને સ્વાદને છૂટા પાડી શકતા નથી, તેમ મુક્તિમાર્ગના બધા સોપાનો છૂટા પાડી શકાતા નથી. તેમ છતાં શાબ્દિક રીતે તેના અલગ અલગ નામ આપીને સિદ્ધિકારે એક એક સોપાનના ગુણને અભિવ્યક્ત કરી મુમુક્ષુની સંપત્તિના દર્શન કરાવ્યા છે.
(૪) ક્ષમા : ક્ષમા એ ચોથું સોપાન છે. વ્યવહારજગતમાં પ્રસિદ્ધ છે કે વીરસ્ય ભૂષણમ્ ! આ ગાથા પ્રમાણે ક્ષમા એ મુમુક્ષુની વિભૂષા છે. વિભૂષા એટલે સૌંદર્ય અને ભૂષણ એટલે અલંકાર. દ્રવ્ય અલંકાર તો નાશવંત છે. તે પુણ્યયોગે પ્રાપ્ત થાય અને પુણ્યની સમાપ્તિ થતાં લય પામે છે. આવા ઉદયાભાવી અલંકાર તે મુમુક્ષુની સંપત્તિ નથી. મુમુક્ષુ ક્રોધ અને અહંકાર બંને દોષો ઉપર વિજય મેળવી ક્ષમા અને વિનયનું ઉપાદાન પ્રાપ્ત કરે છે, તે જ તેના સાચા અલંકાર છે. ક્ષમા રૂપી અલંકાર કર્મજન્ય નથી પરંતુ સ્વભાવજન્ય છે. ક્ષમાની ગેરહાજરીમાં જ ક્રોધને અવકાશ મળે છે. કર્મજન્ય ઉદયભાવો પ્રબળ થતાં ક્રોધ અને અહંકારનો ઉદય થાય છે અને ક્ષમાનો નાશ થાય છે. જેમ સમતા આધ્યાત્મિક ગુણ છે, તેમ સમતા જાળવ્યા પછી અને ક્રોધનો પ્રચંડ પ્રવાહ ટાળ્યા પછી પણ માફી માંગવી કે માફી આપવી, તે દુરુહ-કઠિન કાર્ય ક્ષમા વિના સંભવ નથી.
સાક્ષાત્ દુશ્મનને ભૂલી જઈને પોતાના ક્રોધને જ દુશ્મન માની ક્રોધથી ક્રોધને બાળી અક્રોધ અવસ્થામાં વિચરણ કરવું, તે ક્ષમાનું દિવ્યરૂપ છે. સ્વયં સિદ્ધિકારે પણ “અપૂર્વ અવસર' કાવ્યમાં કહ્યું છે કે,
