Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
સાપ ડંખ મારે છે, ત્યારે તીવ્ર વેદના થાય છે પરંતુ કષાય રૂપ વિષાક્ત દોષ જયારે ડંખ મારે છે, ત્યારે જીવાત્મા એક પ્રકારે બેહોશ બની જાય છે, મદમોહનું આવરણ ફરી વળે છે. આ બધા દોષોનો આધાર સ્વયં વિર્યાત્મા છે. જો માણસ ચેતીને ચાલે તો તે વિષાક્ત કીડા-મંકોડાથી બચી શકે છે, તે જ રીતે જ્ઞાનચેતના જાગૃત થયા પછી આ દોષોને અને તેના પ્રભાવને તથા તેના કારણોને જીવાત્મા ઓળખી લે છે, તે ચેતી જાય છે અને નિસ્પૃહ રહીને દોષોના ડંખરૂપી વિકારથી વિમુકત રહી પોતાના પરિણામોનું સમતોલપણું જાળવી રાખે છે. તે ભાવાત્મક સમતોલપણું તે જ સમતા છે અને ભાવાત્મક સમતોલપણે બધા અંગોમાં પથરાય છે. અધ્યવસાય પણ સમભાવી બને છે, બુદ્ધિમાં પણ સમભાવ દેખાય છે, યોગ અને ઉપયોગ પણ સમભાવી પરિણતિ કરે છે. અધ્યવસાયથી લઈને જીવના મન, પ્રાણ, ઈન્દ્રિયો કે દેહાદિયોગ અને અંતઃકરણ તે સમતાનું ભાજન બની સ્વચ્છરૂપે ક્રિયા કરે છે. તે નિર્દોષ હોવાથી દોષોના પ્રભાવથી દૂર રહી પોતાનું મૂળસ્વરૂપ જાળવી રાખે છે. તે આંતરિક સમતા છે. સમતા એક પ્રકારની સ્વચ્છતા છે, સ્વભાવની શુધ્ધતા છે. દ્રવ્ય જયારે પોતાની પર્યાય કરે, સ્વગુણને અનુરૂપ પરિણતિ કરે, ત્યારે દ્રવ્ય સમપરિણામી હોય છે. અન્ય દ્રવ્યથી સંયુકત બની બાહ્ય પ્રભાવશીલ પર્યાય કરે, ત્યારે દ્રવ્યની સ્થિતિ વિષમ બને છે, વિષમભાવ તે અસમતા છે. સમતાનો સીધો અર્થ છે સમ્યગુભાવે પરિણમન. દ્રવ્યનું દોષ રહિત, નિર્દોષ પરિણમન તે જ સમતા છે. બધા પરિણમનો સમતા ગુણનો આશ્રય કરે છે. દ્રવ્યના કણ-કણમાં સ્વયં સમતા સમાયેલી છે. વિષમતા તે બાહ્ય દ્રવ્યોનો પ્રભાવ છે. જેમ કોઈ એક વ્યકિત જયાં બધી મીઠાઈ મળે છે, તેવી મીઠાઈની બજારમાંથી પસાર થાય છે, ત્યારે તેને ભિન્ન પ્રકારના મધુર રસવાળા મિષ્ટાન કે મીઠાઈ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. આ યાત્રીને કોઈ આહારસંશા કે આહારની ઈચ્છા ન હતી, તેનું પેટ પણ ભરેલું છે પરંતુ આ બધી મીઠાઈઓ જોવાથી યાત્રીનું મન ચલિત થાય છે. તે મીઠાઈને ખરીદવા અને ખાવા માટે પ્રેરિત થાય છે. બાહ્ય દ્રશ્યમાન પદાર્થોનો તેના મન ઉપર પ્રભાવ પડવાથી તેને પરદ્રવ્યનું આકર્ષણ વધે છે, આ છે ચલાયમાન અસમસ્થિતિ. આ એક પ્રકારની અસ્થિરતા છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો પ્રમાદ છે. જયારે બીજો યાત્રી બધી મીઠાઈઓ જોયા પછી પણ શાંત રહે છે અને આહારસંજ્ઞાથી શૂન્ય એવી તેની ઉપશાંત વૃત્તિ ચલિત થતી નથી. મીઠાઈનું દર્શન થયું છે પરંતુ તેના મન પર મીઠાઈનો પ્રભાવ પડ્યો નથી. મીઠાઈ મીઠાઈની જગ્યાએ છે અને પોતે પોતાની જગ્યાએ છે, આ છે મનની સમતુલા. અનાવશ્યક ઈન્દ્રિયોના વિષયોમાં આસકત થવું અને સંગનો દોષ જીત્યા વિના સંગદોષથી પરાજીત થવું, આ બંને ક્રિયાથી મનરૂપી તુલાના ત્રાજવા ઊંચા-નીચા થાય છે. ખાસ કરીને પાંચ ઈન્દ્રિય અને મન વિષયોથી પ્રભાવિત થાય છે. તે જ્ઞાનેન્દ્રિય હોવા છતાં અનાવશ્યક ભોગ ભાવોમાં લલચાય છે અને સમતા અદ્ગશ્ય થઈ જાય છે પરંતુ આ જ્ઞાનેન્દ્રિયો અને મન વિષયથી પ્રભાવિત ન થાય, ત્યારે કણ-કણમાં સમતા બની રહે છે. તાત્પર્ય એ થયું કે રાગ-દ્વેષ સમતાના વિરોધી તત્ત્વો છે અને સમતા એ રાગ-દ્વેષની ઔષધિ છે. અસમતા તે કર્મોદયનું ફળ છે અને સમતા કર્મક્ષયનું ફળ છે. ઉદયભાવો અસમભાવી છે, જયારે ક્ષયોપશમ, ઉપશમ કે ક્ષાયિકભાવ ભાવો સમભાવી છે. સમતાનું મૂળ સ્વયં આત્મા છે અને અસમતાનું મૂળ કર્મ છે. ઉદયભાવોને નિવારવા તે પણ સમતા છે અને ઉદયભાવોને નિહાળીને તેને વેદી નાંખવા, તેના ડ્રષ્ટા
