Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
છે એટલે જ શાંતિને શાંતિ કહે છે. શાંતિનો અર્થ જ છે ક્રિયાશૂન્યતા. હલનચલનનો અભાવ, વ્યથા અને વિકલ્પનો અભાવ. પરિસ્થિતિ પરિવર્તન પામતી હોય ત્યારે પોતે પરિવર્તન ન પામે, તે શાંતિનું સ્વરૂપ છે. નાટક જોનારો દર્શક નાટકના બધા દૃશ્યોને પરિવર્તન પામતા જુએ છે પરંતુ પોતે નિશ્ચલ રહે છે અને શાંતિ રાખીને દૃષ્ટા બનીને દૃશ્યને જોવા છતાં તેનાથી પ્રભાવિત થતો નથી. આવું અપ્રભાવ્યરૂપ તે શાંતિનું સ્વરૂપ છે.
આપણો શાંત આત્મા જે મુમુક્ષુની કક્ષામાં છે તે હવે દૃષ્ટા બનીને સંસારના નાટકને નિહાળે છે પરંતુ પોતે સાંસારિક ભાવોથી દૂર રહે છે. નદીના કિનારે બેઠેલો વ્યક્તિ પુલને નિહાળે છે, પાણીના કિનારે ઉછળતા તરંગો જુએ છે પરંતુ પોતે પાણીમાં તણાતો નથી. શાંત ચિત્તે પૂરની જળક્રીડાને નિહાળે છે. આવું છે શાંતિનું અલૌકિક રૂપ. તટસ્થતા, મધ્યસ્થતા, ન્યાયપ્રિય ભાવના અને ઉદારતા, વગેરે ગુણો શાંતિમાં સમાવેશ પામે છે, તે શાંતિના જ પર્યાય છે. શાંત ચિત્તે બેઠેલો વ્યક્તિ શાંત હોવા છતાં નિષ્ક્રિયભાવે તે ઘણા વિભાવોનું વારણ કરે છે, વિકારોનું વિદારણ કરે છે. જેમ સાચો તરવૈયો પાણીમાં ડૂબતો નથી, તેમ જ્ઞાનમાં રમેલો મુમુક્ષુ સંસારલીલામાં ડૂબતો નથી. તે તરીને તીર પર પહેોંચે છે. અમે તો આ શાંતિના ઘણા જ અલ્પ ગુણગાન કર્યા છે. શાંતિ એ જ સાધનાનું સાર તત્ત્વ છે, તેની વિરાટ વ્યાખ્યા સંભવ છે. અહીં આપણે સંક્ષેપમાં શાંતિનો ચંદરવો દેખાડીને મુમુક્ષુના બીજા આલંબન ઉપર વિચાર કર્યો છે. દયા કૃતિ સ્વરૂપ છે, જયારે શાંતિ તે વૃત્તિ સ્વરૂપ છે. દયામાં આત્યંતર-બાહ્ય બંને પ્રકારની કરૂણાનું ક્રિયાત્મક પર્યાય સ્વરૂપ છે, જયારે શાંતિ તે એક પ્રકારની ઉપશાંતિ છે અર્થાત્ મોહના આવરણોની શૂન્યતા છે અથવા આવરણો જયાં નિષ્પ્રવાહી બની શાંતિ રૂપી શૂન્યતામાં બાધા કરી શકતા નથી.
(૩) સમતા મુમુક્ષુનું ત્રીજું લક્ષણ સમતા છે. સમતા તે મુમુક્ષુના ઘટમાં રમે છે. સમતા એક પ્રકારની ન્યાયતુલા છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો ભાવતુલા છે. સમતા માટે બીજો શબ્દ વાપરવો હોય તો સમતુલા કહી શકાય. જયારે ભાવ ઊંચા નીચા થાય, ત્યારે રાગ અને દ્વેષનું ઉદ્ભવન થાય છે. રાગ-દ્વેષ કોઈ સ્વતંત્ર વિકાર નથી પરંતુ મન જયારે અસમ બને અર્થાત સમતાનું બેલેન્સ–સમતોલપણું ગુમાવે છે, ત્યારે એક પક્ષમાં રાગ હોય તો બીજા પક્ષમાં દ્વેષ હોય અને જીવાત્મા વિષમ ભાવમાં પરિણમી રાગ-દ્વેષનું ભાજન બને છે. સમભાવ એ જૈનધર્મનું કે મોક્ષમાર્ગનું કે સાધનાનું હાર્દ એટલે હૃદય છે. હૃદયમાંથી નીકળેલા ભાવો સમગ્ર જીવનમાં પથરાય છે. બુદ્ધિ એ જ્ઞાનાત્મક છે, જયારે હૃદય તે ભાવાત્મક છે. બુદ્ધિમાં વિચાર હોય છે અને હૃદયમાં ભાવ હોય છે. ભાવની જયારે સમ પરિણિત હોય, ત્યારે આત્મા સ્વપરિણામી હોય છે. જયારે વિષમભાવ આવે છે, ત્યારે જીવાત્મા પરપરિણામી બને છે અને પરપરિણતિ એ જ મહાબંધન છે. અધ્યાત્મશાસ્ત્રોમાં પરપરિણતિ છોડી સ્વપરિણતિ માટેનો તીવ્ર ઉપદેશ આપવામાં આવ્યો છે.
=
સમતા શું છે ? ઉપરમાં આપણે સમતાનું કાર્ય અને સ્વરૂપ જાણ્યું પરંતુ હકીકતમાં સમતા કે સમભાવ શું છે ? તેની નાડી તપાસીએ. કર્મપ્રભાવથી અને વિશેષ રૂપે મોહનીય કર્મના પ્રભાવથી અને તેમાંય ચારિત્ર મોહનીયકર્મના પ્રભાવથી કષાયનો જન્મ થાય છે. કષાય આત્મ સ્વરૂપના આધારે હોવાથી જીવતા જાગતા વિષાક્ત પ્રાણી જેવા છે. જ્યારે વિષાક્ત પ્રાણી વીંછી કે
(૩૮૫)
