Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
બાહ્યયોગોમાં પણ પ્રતિફલિત થાય છે. જીવન છે, ત્યાં સુધી બાહ્ય ક્રિયાઓ રહે જ છે. અહીં જે શાંતિનું કથન છે, તે આધ્યાત્મિક શાંતિનું કથન છે. આધ્યાત્મિકક્ષેત્રમાં જે મોહાદિ ક્રિયમાણ છે અને વિકારીભાવોનું જે હલનચલન છે, તે નિષ્ક્રિય કે સ્થગિત થવાથી આત્યંતર ક્ષેત્રમાં શાંતિ પથરાય છે, આધ્યાત્મિક વિકારોનું હલનચલન બંધ થાય, કષાયની મંદતા થાય, ચારિત્ર પરિણામોની પ્રબળતા વધે, ત્યારે મુમુક્ષ શાંતિનો અનુભવ કરે છે. ગાથામાં મુમુક્ષના ઘટમાં” તેમ લખ્યું છે. ઘટમાં અર્થાતુ મુમુક્ષુના આંતરિક ક્ષેત્રમાં, તેના અધ્યાત્મિકભાવોમાં, અંતઃકરણમાં ઈન્દ્રિયાતીત એવું જે સૂક્ષ્મ ક્રિયાત્મક ક્ષેત્ર છે, ત્યાં શાંતિનો ઉદ્ભવ થાય છે. મુમુક્ષનો દેહ ભલે નાનો છે પણ તેનો ઘટ વિશાળ છે. સમગ્ર લોકમાં વ્યાપક થઈ શકે તેવો અસંખ્ય પ્રદેશી, અનંત શકિતનો સ્વામી આત્મા એ જ મુમુક્ષુનો ઘટ છે. આ ઘટ નાનાસૂનો નથી. તે વિશાળ અને વ્યાપક છે. તેના ઘટની શાંતિ પણ સર્વ પ્રદેશોને સ્પર્શે છે એટલે શાંતિનું સ્વરૂપ પણ વિશાળ છે. આ કોઈ ક્ષણિક શાંતિ નથી. ભૌતિક શાંતિ વિલાસરૂપ કે મનોરંજન રૂપ છે. તે ક્ષણિક હોવાથી અશાંતિનો ઉદ્દભવ પણ થાય છે. હકીકતમાં સાંસારિક શાંતિ તે શાંતિ નથી પણ મોહાત્મકભાવોનું અલ્પવિરામ છે. જ્યારે મુમુક્ષુની શાંતિ પૂર્ણવિરામ જેવી છે.
શાંતિ એટલે શું? શાંતિનો અર્થ બાહ્ય ઉપદ્રવનો અભાવ, એટલો જ સીમિત નથી. શાસ્ત્રોમાં કે કથાઓમાં ઉલ્લેખ છે કે ઉપદ્રવોની ઉપસ્થિતિમાં પણ મન બેચેન ન થાય અને પોતાના ભાવમાં સ્થિર રહે તેને પણ શાસ્ત્રકારોએ ઊંચકોટિની શાંતિ કહી છે. હકીકતમાં ઉપદ્રવ હોય કે ન હોય તે એટલું મહત્ત્વપૂર્ણ નથી પરંતુ મન પોતાની સ્થિર સ્થિતિનો ત્યાગ ન કરે, જેને ભગવદ્ ગીતામાં સ્થિતપ્રજ્ઞ કહ્યા છે, આવી સ્થિતપ્રજ્ઞતા પણ શાંતિનું મૂર્તરૂપ છે. શાંતિના ઉદ્ભવમાં મુખ્ય ત્રણ કારણો છે. (૧) સંકલ્પપૂર્ણ જ્ઞાન . (૨) વીર્યંતરાયકર્મનો પ્રબળ ક્ષયોપશમ અને (૩) ઊંચ કોટિના સંસ્કારોનો વારસો
આ સિવાય વ્યક્તિને પોતાની વૃત્તિઓનું અધ્યયન પણ શાંતિની અનુભૂતિમાં સાથ આપે છે ઉપરના ત્રણે કારણો હોવા છતાં જો મોહનો ઉદય થાય, તો અશાંતિના તરંગ ઉપજે છે. પ્રાકૃતિક રીતે મોહનીય કર્મનો ઉદય ઘણો જ મંદ હોય અને મોહનીયનો ક્ષયોપશમ પ્રબળ હોય ત્યારે ઉપરના સંસ્કારો શાંતિને જાળવી રાખે છે. શાંતિ એ નિષ્ક્રિયતત્ત્વ હોવા છતાં તેની જાળવણી માટે પ્રબળ સાહસ ભરેલું મનોબળ આવશ્યક છે. કષાયોને નિષ્ક્રિય કરવાની કળા તે શાંતિ છે. જ્યારે શાંતિ પ્રાપ્ત થાય, ત્યારે પ્રારંભમાં ક્રિયાત્મક હોય છે અને શાંતિની પૂર્ણતા થતાં ક્રિયા શેષ થઈ જાય છે. જેમ કોઈ સુથાર કરવતથી લાકડું કાપે, ત્યારે કપાતી વખતે કરવત અને સુથાર બંને ક્રિયાશીલ છે અને કાપવાનું કામ પૂરું થતા બંને નિષ્ક્રિય થાય છે, તે રીતે ઉપકરણો સક્રિય બનીને આવરણોનું છેદન કરે છે, ત્યારે ક્રિયાશીલ છે અને આવરણો છેદાઈ ગયા પછી જે નિષ્ક્રિયતા ઉદ્ભવી છે, તે શાંતિનું રૂપ છે. આ રીતે પરિણામ રૂ૫ શાંતિ સ્વયં શાંત છે. શાંતિ સ્વયં ક્રિયાહીન
