Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગાથા-૧૩૮
ઉપોદઘાત – માનવજીવન ફકત માનવ શરીરથી જ અલંકૃત થતું નથી. જો માનવીય ગુણો ન હોય તો તે માનવ હોવા છતાં રાક્ષસી જીવનની પ્રવૃત્તિ કરી માનવદેહને કલંકિત કરે છે. સમગ્ર ધર્મનો આધાર પણ એ જ છે કે મનુષ્ય પાપાચારથી મુકત થઈ સપથ પર આવે પરંતુ આ ત્યારે જ સંભવ છે કે જો વ્યકિતમાં માનવીય ગુણો હોય, સહજ વ્યવહારિક ગુણો હોય. આવા સગુણો જીવનને પવિત્ર કરે છે અને સાથે-સાથે મોક્ષમાર્ગની વિશુદ્ધિમાં સહાયક બને છે, એટલું જ નહીં ખરું પૂછો તો આ ગુણોથી જ મોક્ષમાર્ગની આરાધના માટે ભૂમિકા તૈયાર કરે છે. જમીન વગર ખેતી કયાં થાય ? કૂવામાં પાણી ન હોય તો સ્નાન કયાંથી થઈ શકે ? રોપા ઉગ્યા ન હોય તો દાણા કેવી રીતે પડે? માતા-પિતા વિના સંતતિનો ઉદ્ભવ નથી, તે જ રીતે આ માનવીય ગુણો મોક્ષમાર્ગની સાધનામાં મૂળભૂત અધિકરણ રૂપે કે આધાર રૂપે કારણ બની ઉત્તમ કાર્યની નિષ્પિત્તિ કરે છે. માનવીય ગુણો તે કાચું સોનું છે. તેનો પરિપાક થયા પછી મોક્ષમાર્ગની સાધના જેવા ઉત્તમ અલંકાર તૈયાર થાય છે.
પ્રસ્તુત ગાથામાં પ્રર્વતમાન, ધર્મમાર્ગના આવશ્યક ન્યાયયુકત ઉપકરણો કે સદ્ગણોનો સમાવેશ કરીને ગાથાને સુશોભિત કરી છે એટલું જ નહીં માનવ જીવનનો શૃંગાર કર્યો છે. હવે આપણે ગાથાના ગુણોનો સ્પર્શ કરીએ.
દયા, શાંતિ, સમતા, ક્ષમા, સત્ય, ત્યાગ, વૈરાગ્ય;
| વોચમુમુક્ષ ઘટલિપે, એહસદાય સુજાયા ૧૩૮II | સિદ્ધિકારે ગાથામાં મુમુક્ષુ જીવોની યોગ્યતાના પરિચાયક સાત ગુણોનું કથન કર્યું છે. આ સાત ગુણોમાં દયાને પ્રથમ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે.
(૧) દયાનું સ્વરૂપ – ધર્મનો અર્ક જ દયા છે. કોઈપણ પ્રાણીના દુઃખને જોઈને મનુષ્યનું મન પીગળે છે, ત્યારે દયાભાવનું પ્રશ્રવણ થાય છે અર્થાત્ દયાનું ઝરણું ફૂટે છે. આવો કોમળભાવ તે દયાનું સ્વરૂપ છે. દયા એ ધર્મનો પાયો છે. કહ્યું પણ છે કે “દયા ધર્મ કા મૂલ હૈ” રામયણનું આ વાકય અજર અમર છે. દયા વિના ધર્મની કલ્પના પણ થઈ શકતી નથી. દયા વિનાનો ધર્મ એક પ્રકારે અધર્મ ભરેલી હિંસાથી ઉત્પન થયેલી રૂઢિ છે. વાસ્તવિક ધર્મ દયા સાથે જોડાયેલો છે. મીઠાશ વગરની સાકર, સાકર કહેવાતી નથી. મીઠાશ તે સાકરનું સ્વરૂપ છે, તેમ દયા એ ધર્મનું માધુર્ય છે. માટે બધા ધર્મોમાં દયાનો આગ્રહપૂર્વક સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે પરંતુ જૈનતત્ત્વજ્ઞાનમાં દયાનું જે સ્વરૂપ છે, તે વધારે સૂક્ષમ અને અંતરમનને સ્પર્શે, આત્મા સ્વયં આત્માની દયા કરી શકે, તેવી દયાની ઊંડી વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યે સ્થૂલ દયા તે પણ વિશુદ્ધ ધર્મનું અંગ છે પરંતુ દયાને એટલી જ સીમિત રાખવાની નથી. જ્યાં પ્રાણી હિંસા ન હોય, ત્યાં પણ જે વ્યકિત પોતાના મનમાં નિર્દયતાનું સેવન કરે છે, રાગ-દ્વેષ ધારણ કરીને આત્મગુણોનું હનન કરે છે, ત્યાં વાસ્તવિક દયાનો અભાવ છે. દયા એ સાર્વભૌમ ગુણ છે.
