Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
વ્યવહાર અને નિશ્ચયનો સમયોગ : તત્ત્વતઃ વિચારતા એમ લાગે છે કે બંને પ્રક્રિયા સ્વતંત્ર છે. નિશ્ચય તે જ્ઞાનાત્મકભાવ છે. જ્યારે નય શબ્દનો અર્થ જ્ઞાન થાય છે અને બધા નય જ્ઞાનાત્મક છે પરંતુ આ નયનો પ્રવાહ સામાન્યથી વિશેષ તરફ ઢળતો હોય છે, સ્કૂલ નિર્ણયમાંથી સૂક્ષ્મ નિર્ણય સુધી પહોંચે છે અને જ્યારે સૂક્ષ્મ નિર્ણયની ભૂમિકા શરૂ થાય છે, ત્યારે જ્ઞાન નિશ્ચયાત્મક બને છે હકીકતમાં નિશ્ચયનયથી પદાર્થનું સ્વરૂપ જાણવા મળે છે. આ રીતે નય સ્વયં નિશ્ચયરૂપ બને છે. અને આવો નિશ્ચયાત્મક નય તત્ત્વસ્પર્શી હોય છે. ખેતરમાં ઉગેલા કમોદના દાણાને વ્યવહાર દૃષ્ટિએ ચાવલ કહેવામાં આવે છે પરંતુ નિશ્ચય દૃષ્ટિવાળો છીલકાને છૂટા પાડે છે અને કમોદને ચોખા ન કહેતા ચોખાને જ ચોખા કહે છે. નિશ્ચયની દૃષ્ટિમાં વ્યવહારનય અસત્ય નથી પરંતુ નિશ્ચય તેને સ્થૂલભાવે જુએ છે. આ દૃષ્ટિએ નિશ્ચયનય વ્યવહારનો અનાદર કરતો નથી. ઉપરના વિવેચનથી સ્પષ્ટ થાય છે કે વ્યવહાર અને નિશ્ચય તે એક પ્રકારે ક્રમિક વિકાસશીલ જ્ઞાનની ધારા છે. જો નિશ્ચય વ્યવહારનો અનાદર કરે, તો વ્યવહાર કાંઈ અસત્ય થતો નથી પરંતુ શાસ્ત્રકાર તેને નિશ્ચય ન કહેતા નિશ્ચયાભાસ કહીને અજ્ઞાન કોટિમાં મૂકે છે. સાથે રહેવાનો અર્થ એ છે કે પરસ્પર બંને નય એકબીજાનો અનાદર ન કરે, પરસ્પર એકબીજાને અસત્ય ન કહે. જો પરસ્પર બંને એકબીજાનો અનાદર કરે, તો બંને જ્ઞાન મટીને અજ્ઞાન કોટિમાં ચાલ્યા જાય છે. જેમ નિશ્ચય વ્યવહારનો અનાદર કરતો નથી, તે જ રીતે વ્યવહાર પણ નિશ્ચયનો અનાદર કરતો નથી. વ્યવહાર બે પ્રકારનો છે. (૧) ફકત વ્યવહાર જેને હજુ નિશ્ચયનું જ્ઞાન થયું નથી. અને (૨) વ્યવહારજ્ઞાન સ્વયં વ્યવહારને પણ જાણે છે અને નિશ્ચયને પણ જાણે છે. આમ બંને વ્યવહારમાં એક વિનયભાવથી અને એક જ્ઞાનભાવથી નિશ્ચયનો આદર કરે છે અર્થાત્ વ્યવહાર અને નિશ્ચયનો સમન્વય જળવાઈ રહે છે. આ છે ક્રમિક વ્યવહાર–નિશ્ચયનો ઉદ્ભવ. ક્રમિક હોવા છતાં સાથે રહે છે તેમ કહેવાનો અર્થ એ છે કે બંનેમાં સમયોગ રાખવાનો છે. માળી કેરીની બંને અવસ્થાની જાળવણી કરે છે. કાચાપણું અને પાકાપણું, બંને ક્રમિક છે. છતાં માળીની દૃષ્ટિએ બંને સમયોગી છે, આદરણીય છે. આ રીતે જ્ઞાનની કાચી અવસ્થા અને પરિપકવ અવસ્થા બંને પદાર્થના નિર્ણયમાં સમયોગી છે. અર્થાત્ બંને દૃષ્ટિ ક્રમિક હોવા છતાં જ્ઞાનની દૃષ્ટિએ સમાનાધિકરણ હોવાથી બંને સાથે રહે છે તેમ કહેવું ઉચિત છે.
-
વ્યવહાર–નિશ્ચયનો કાર્ય-કારણ સંબંધ વ્યવહાર સ્થૂલ જ્ઞાનાત્મક હોવા છતાં અને નિશ્ચય સૂક્ષ્મ જ્ઞાનાત્મક હોવા છતાં બંનેની હાજરીમાં ક્રમશઃ વ્યવહારજ્ઞાનના પ્રભાવે જે કાંઈ સ્થૂલ પ્રવૃત્તિ થાય છે, તેને પણ વ્યવહાર કહેવામાં આવે છે અને એ જ રીતે સૂક્ષ્મ જ્ઞાનના પ્રભાવથી જે સૂક્ષ્મ યોગોની પ્રવૃત્તિ થાય છે તેને ઉપલક્ષણથી નિશ્ચય કહેવામાં આવે છે. માટે અહીં ધ્યાન રાખવું ઘટે છે કે બંને જ્ઞાનાત્મક હોવા છતાં ક્રિયાત્મક રૂપે પણ વ્યવહાર–નિશ્ચયનો ભેદ કરવામાં આવે છે. નિશ્ચય તે એક પ્રકારે વ્યવહારમાંથી ઉદ્ભૂત થયેલું તેનું ઉત્તમ ફળ છે. જ્યાં શુદ્ધ વ્યવહાર હોય, ત્યાં નિશ્ચયનો જન્મ થાય છે અને જ્યાં શુધ્ધ નિશ્ચય છે, ત્યાં શુધ્ધ વ્યવહારનો પણ જન્મ થાય છે. આ રીતે નિશ્ચય વ્યવહારમાં કારણ કાર્ય જેવો પણ સંબંધ છે. ઉપાદાનકારણ અને કાર્યને જેમ જુદા પાડી શકાતા નથી, તેમ સદ્યવહાર અને નિશ્ચયને પણ જૂદા પાડી શકાતા
(339)
-
