Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
નથી, માટે શાસ્ત્રકારે આ ગાથામાં બંનેને સમભાવી કહ્યા છે અને તે વાસ્તવિક સિધ્ધાંત છે. નિશ્ચયના આધારે વ્યવહારનો અપલાપ કરે, તે વ્યવહાર અને નિશ્ચય, બંનેને ખંડિત કરે છે.’
વ્યવહાર–નિશ્ચયનો સાધ્ય સાધન સંબંધ નિશ્ચયજ્ઞાન જો નિયાભાસ હોય, તો તે સાધનનો ત્યાગ કરે છે. જેમ દૂધ ઉત્તમ ન હોય તો ઉત્તમ દહીં બનતુ નથી અને ઔષધિ ઉત્તમ ન હોય તો લાભને બદલે વિકાર થાય છે, હાનિ પહોંચે છે. તે જ રીતે નિશ્ચય જો વસ્તુતઃ નિશ્ચય ન હોય, તો તે અનૈતિક પ્રવૃત્તિનું ભાજન બને છે. સાધન તે નૈતિક પ્રવૃત્તિ છે અને નિશ્ચયજ્ઞાન તે આ પ્રવૃત્તિનું જનક છે. આ રીતે જોતાં નિશ્ચયરૂપી સાધ્ય અને વ્યવહારરૂપી સાધન, બંનેમાં સાધ્ય સાધન જેવો સંબંધ છે. સાધ્યની હાજરીમાં કે સાધ્યની ઉપલબ્ધિ થયા પછી જે સાધન, સાધનરૂપે હતું, તે સાધનને તરછોડી દેવાનું નથી પરંતુ તે જળવાઈ રહે તે માટે આ ગાથામાં સાધનને ન છોડવાની વાત કરી છે. આનો ભાવાર્થ એ છે કે સાધ્ય અર્થાત્ નિશ્ચય પરમ સાધ્યરૂપે પરિણત થતાં સાધન સ્વયં છૂટી જવાનું છે પરંતુ તે કાળલબ્ધિ પ્રાપ્ત થયા પહેલા કે પરમ સાધ્યની પ્રાપ્તિ થયા પહેલા સાધનને પણ જાળવી રાખવાના છે. સિધ્ધાંત એવો છે કે જીવનની ક્રિયાત્મક સાધન અવસ્થા બે પ્રકારે પરિણત થયા કરે છે. (૧) શુધ્ધ સાધન રૂપે પરિણામ પામી પુણ્યનો બંધ કરે છે અથવા (૨) તે સાધન રૂપ ન રહેતા ત્યાગ અને વૈરાગ્યથી દૂર રહે, તો અધાર્મિક ક્રિયાને કારણે પાપનો બંધ થાય છે. સાધક આત્મજ્ઞાનમાં રમણ કરે છે, ત્યારે તે શુભ પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્ત રહે છે અને જ્ઞાનમાં રમણ ન કરે, તો અશુભ પરિણમન થાય છે, માટે શાસ્ત્રકાર કહે છે કે નિશ્ચયજ્ઞાન પછી સાધન રૂપ શુભ પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ કરવો યોગ્ય નથી.
-
ગાથામાં નય, નિશ્ચય બે શબ્દનો પ્રયોગ કર્યા છે. શ્રવણ કરતાં એમ લાગે કે એકાંતે નયને પણ ગ્રહણ ન કરવો અને એકાંતે નિશ્ચય પણ ગ્રહણ ન કરવો. ગાથામાં આ જાતનો ધ્વનિ હોવા છતાં હકીકતમાં આ અર્થ બરાબર નથી પરંતુ એકાંતે નયનિશ્ચયને ગ્રહણ ન કરવો અને એકાંતે વ્યવહારને પણ ગ્રહણ ન કરવો, તેવી સ્પષ્ટ અભિવ્યંજના છે. અહીં નય—નિશ્ચય શબ્દને છૂટા પાડવાના નથી. નય–નિશ્ચય એમ કહેવાનો અર્થ એ છે કે નયના કારણે નિશ્ચય ઉત્પન્ન થાય છે અને નિશ્ચય નયને આધારિત છે. જે કાંઈ નિર્ણયો થાય છે તે બધા ભિન્ન ભિન્ન નયના આધારે હોય છે. નયવાદ રહિત સંપૂર્ણ પ્રમાણ જ્ઞાન તો કેવળજ્ઞાન જ હોઈ શકે છે. જ્યાં સુધી કેવળજ્ઞાન નથી, ત્યાં સુધી નિશ્ચયાત્મક શુદ્ધજ્ઞાન કોઈપણ નયને આશ્રિત છે. જેટલા ખંડ જ્ઞાન છે તે બધા નય પ્રતિષ્ઠિત છે. એટલે અહીં શાસ્ત્રકારે બહુ જ સમજણપૂર્વક નિશ્ચયની પહેલા નય શબ્દ જોડયો છે અને નય–નિશ્ચય એમ કહ્યું છે. નયને આશ્રિત થયેલો નિશ્ચય વ્યવહારનું ઉલ્લંઘન કરતો નથી. આ ગાથાનું મુખ્ય અભિધેય છે અને આ કથન વ્યવહાર અને નિશ્ચય બંનેને સાથે રાખવા માટે સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે.
બંને સાથ રહેલ
માખણ અને ઘી બંને સાથે રહેલ છે. ઘી તે માખણની શુદ્ધ પ્રગટ અવસ્થા અને માખણ તેની સ્કૂલ અવસ્થા છે. માખણને છોડીને ઘી ઉપલબ્ધ થતું નથી. ઘી ની પ્રાપ્તિ થયા પછી પણ માખણ આદરને પાત્ર છે. ફૂલ અને સુગંધને છૂટા પાડી શકાતા નથી. બંને સાથે રહે છે તે જ રીતે વ્યવહાર અને નિશ્ચય સાથે રહે છે. જ્યાં દ્રવ્યોનું જ્ઞાન છે ત્યાં જ
(૩૩૭)
-
