Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
આલંબનો ઉપકારી બને છે અને ગાથાનો મૂળભૂત ઉદ્દેશ સફળ થાય છે.
નિમિત્ત કારણની મહત્તા : સદ્ગુરુ અને જિનદશા બંનેનો નિમિત્તકારણમાં સમાવેશ કર્યા છે. જો કે નાના-મોટા ઘણા નિમિત્ત હોઈ શકે પરંતુ સદ્ગુરુ એ પ્રધાન નિમિત્ત કારણ છે અને સદ્ગુરુએ બતાવેલી જીવાત્માની શુદ્ધદશા જેને જિનદશા કહેવામાં આવી છે, તે પણ પ્રધાનપણે આત્યંતર નિમિત્તકારણ છે. નિમિત્તકારણ એટલા માટે નિમિત્ત છે કે તે દૂર રહીને કે તટસ્થ રહીને કાર્ય ઉપર ઉપકાર કરે છે. મૂળ તો જીવે સ્વયં પોતાની ક્રિયા કરવાની હોય છે. સ્વયં પરિણમન ન થાય તો નિમિત્ત કારણ અકારણ બની રહે છે, માટે તેને નિમિત્ત માત્ર કહે છે. સ્વતઃ પરિણમન તે દ્રવ્યનો કે આત્માનો મૂળભૂત સ્વભાવ છે. જેને પરિવર્તન અવસ્થા કહે છે અને પરિવર્તન થવાની યોગ્યતા દ્રવ્યમાં પ્રગટ થાય, ત્યારે જ નિમિત્ત કારણ સફલીભૂત થાય છે. પદાર્થ કોઈપણ કાળે, કોઈપણ પ્રકારનું અવ્યવસ્થિત પરિણમન કરી શકતું નથી. તેમાં ક્રમશઃ સમયાનુસાર દ્રવ્ય—ક્ષેત્ર—કાળ અને ભાવની યોગ્યતાના આધારે જ પરિણમન થાય છે. યોગ્યતામાં એક રીતે કહીએ તો નિમિત્તકારણ પણ સહકાર આપે છે અને યોગ્યતાનુસાર પરિવર્તન થવામાં નિમિત્ત નિમિત્તભૂત હોવા છતાં કાર્ય નિષ્પત્તિમાં પ્રાણ પૂરે છે. શાસ્ત્રોમાં અને વ્યવહારમાં આ રીતે ઉપકારી થયેલા નિમિત્તો ઉપકારીભાવે આદરણીય અને પૂજ્ય બને છે અને તેઓએ જે લક્ષ નિર્ધારિત કરાવ્યું છે, તે લક્ષ પણ એક પ્રકારે ઉત્તમ નિમિત્તકારણ છે. જેમ સદ્ગુરુ ઉપકારી બન્યા છે, તેમ શુદ્ધ લક્ષ પણ પરમ ઉપકારી બને છે.
સદ્ગુરુ સાક્ષાત નિમિત્તકા૨ણ છે, જ્યારે જિનદશા તે લક્ષ રૂપ નિમિત્તકારણ છે. જિનદશાનો સંકલ્પ થતાં જ વિતરાગભાવની ઉત્પત્તિ થાય છે. રાગ દ્વેષ લય થવા માંડે છે અને જેવી જિનદશા છે તેવી જ પોતાની આંતરિકદશા છે, તેને પ્રગટ થવાનો અવકાશ મળે છે. નક્ષમ્ સ્વગુણાનુસારમ્ તત્ત્વમ્ આર્ષયતિ । અર્થાત્ લક્ષરૂપ જિનદશા આત્મામાં રહેલી અપ્રગટ જિનદશાનું આકર્ષણ કરે છે. એક જિનદશા જીનેશ્વરોની પ્રત્યક્ષરૂપ જિનદશા છે, જ્યારે બીજી જિનદશા પરોક્ષભાવે, અપ્રગટભાવે અંતર્નિહિત છે. પ્રગટ એવી જિનેશ્વરોની જિનદશા અપ્રગટ અંતર્નિહિત આત્મદશાને આકર્ષિત કરે છે.
પૃથ્વીમાં તો ઘણા રસો પડેલા પરંતુ જે રસવાળુ બીજ વાવવામાં આવે છે, તે બીજ પોતાના ગુણાનુસાર પૃથ્વીના રસને આકર્ષિત કરે છે અર્થાત્ બીજમાં જેવો રસ છે તેવો રસ પૃથ્વીમાંથી આકર્ષિત થાય છે. એ જ રીતે જિનદશા રૂપી બોધ કે લક્ષ મનમાં સ્થાપિત થાય, ત્યારે તે અંતર્નિહિત જિનદશાને આકર્ષિત કરે છે. જેવું બીજ તેવું લક્ષ, જેવું નિમિત્ત તેવું પરિણમન. નિમિત્તને આધારે પરિણમન થાય છે. તે લક્ષાનુસારી પરિણમન કહેવાય છે. આ ગાથામાં જિનદશાનો પણ નિમિત્ત કારણમાં સમાવેશ કરીને સિદ્વિકારે એક અદ્ભૂત સિદ્ધાંત અભિવ્યકત કર્યો છે. કાષ્ટમાં અગ્નિ છે, જ્યારે બહારની અગ્નિ લાકડામાં મૂકવામાં આવે, ત્યારે લાકડાનો અંતર્નિહિત બળવાનો સ્વભાવ પ્રગટ થાય છે, તે અગ્નિને પ્રજ્વલિત કરે છે. આ ન્યાયથી મનુષ્યના મનમાં સદ્ગુરુ જ્ઞાનરૂપી ચિનગારી મૂકે છે, તે ચિનગારી આત્માનાં આવરણોને દૂર કરીને આત્મજ્યોતિ રૂપે સમગ્ર જ્યોતિને પ્રજ્વલિત કરે છે. બીજાનુરૂપ ફળ તે એક દર્શનશાસ્ત્રનો
(૩૬૨).
