Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
આંતરમોહ કહ્યો છે.
મોહની ત્રણ અવસ્થા – બાહ્યમોહનું નાટક દ્ગશ્યમાન છે, જ્યારે આંતરમોહનું પરિણમન આત્મપ્રદેશમાં ભજવાતું ગુખ નાટક છે. આ આંતરમોહ બાહ્ય મોહના કારણરૂપ તો છે જ પરંતુ તેટલા પૂરતો તે સીમિત નથી. બાકીના બધા વિકારોનું કારણ આંતરમોહ છે. મૂઢદશામાં સુષુપ્ત રહેલી બધી તૃષ્ણાઓ અવકાશ મળતાં આંતરમોહના કારણે ઉત્તરોત્તર વિકાસ પામી અનંત ઈચ્છાનું રૂપ ધારણ કરે છે. જીવ ઉચ્ચ યોનિમાં આવે છે, ત્યારે મૂઢદશામાં રહેલા અતૃપ્ત ભાવો યોગાદિ શકિતઓનું અવલંબન લઈ વિશેષ પાંગરે છે. જેમ વડના નાના બીજમાંથી આખો વિશાળ વડલો ઊભો થાય છે, તેમ વાસનાના અતૃપ્ત બીજ દ્રવ્ય ક્ષેત્ર-કાલની અનુકૂળતા મળતાં વિશાળ વડલા રૂપે ફેલાય છે. બીજમાંથી અંકુરિત થયેલો સૂક્ષ્મ મોહાત્મક ભાવ છે, તે આંતરમોહ છે અને તેમાંથી દ્રશ્યમાન પ્રગટ થયેલો પૌલિક પરિગ્રહ તથા સંપત્તિનો જે વિકાસ થયો છે, તે બાહ્યમોહ રૂપ વિકસિત વડલો છે. જેમ બીજ, અંકુર અને વૃક્ષ, આ ત્રણ અવસ્થા છે, તેમ ૧) મૂઢદશાની તૃષ્ણા તે બીજ છે, ૨) આંતરમોહ તે અંકુર છે અને ૩) સંપત્તિ રૂપ પરિગ્રહ વિશાળ વટવૃક્ષ છે.
આ રીતે મોહની પણ ત્રણ દશા દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. મૂઢયોનિઓમાં વીર્યના અભાવે કે વિર્યાતરાયના ક્ષયોપશમના અભાવે સુષુપ્ત રહેલો મોહ તે મોહના બીજ છે. પંચેન્દ્રિય ઈત્યાદિ ઉચ્ચગતિમાં આવતાં જ્ઞાનનો વિકાસ થાય, તે પહેલાં જ આ બધા બીજ અંકુરિત થઈ આંતરિકક્ષેત્રમાં આશા, તૃષ્ણા અને પરિગ્રહ પ્રાપ્તિના મોહયુકતભાવોને જન્મ આપે છે. આ બીજી કક્ષાનો મોહ તે આંતરમોહ છે. આંતરમોહને આધીન થઈને દ્રશ્યમાન જગતમાં પરિગ્રહ સાથે જે ખેલ ઊભો થાય છે, તે બાહ્યમોહ છે.
અંતરમોહનો વિસ્તાર – અંતરમોહથી કલેશ, વિદ્રોહ, વિતંડ, યુદ્ધ અને મહાયુદ્ધ જેવા વિશાળ મોહના રૂપ દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. આ જ આંતરમોહના આધારે ધાર્મિકક્ષેત્રમાં પણ છળ, કપટ અને મિથ્યાજ્ઞાનની વાતો ઊભી કરી જ્ઞાનીજનોનો વિદ્રોહ કરી સ્વાર્થસિદ્ધિનો ખેલ ઊભો થાય છે. ગાથામાં આંતરમોહ અને બાહ્ય મોહનું કુરૂપ પ્રગટ કર્યું છે અને જે જીવ મોહાધીન છે, તેને પામર કહીને સંબોધ્યા છે. પામર' એક પ્રકારની પરાધીન અવસ્થા છે, પરાધીન અવસ્થા તે મોહાધીન અવસ્થા છે અને મોહાધીન જીવો જ્ઞાનની વાત પચાવી શકતા નથી. કદાચ તેઓ ધર્મના ક્ષેત્રમાં આવે, તો પણ જ્ઞાની પુરુષનો દ્રોહ કરે છે. તેઓ સત્ય સમજી શકતા નથી. સ્વયં અસત્ય હોવાથી અસત્યનો પ્રચાર કરે છે. દોષી વ્યકિત પોતાના દોષને જુએ, તો પોતાના દોષથી બચી શકે છે. દોષી વ્યકિત સ્વયં બેભાન હોય અને દોષને ગુણ સમજે, તો તે સ્વયં દોષનું ભાન તો છે જ પરંતુ તેની સાથે તે દોષનો પ્રચાર કરે છે. આ રીતે કર્તા અને કર્મ, બંને રીતે દૂષિત થાય છે. વિષાકત ફળ આપનારું વૃક્ષ સ્વયં વિષમય છે જ પરંતુ તે વિષમય ફળ ખાનારનો પણ નાશ કરે છે. એક રીતે મોહ તે બેધારી તલવાર છે. તે સ્વયં કર્તાનું હનન કરે છે અને તેનાથી રચિત કર્મ દ્વારા સંસારના બાહ્ય જીવો પણ હણાય છે. આવા ઊભય ક્ષતિકર જીવ ફકત જ્ઞાનીજનોનો જ નહીં પરંતુ સમાજનો પણ દ્રોહ કરે છે. ગાથામાં “જ્ઞાનીનો દ્રોહ’ શબ્દ પ્રયોગ છે પરંતુ તે જ્ઞાની પૂરતો સીમિત નથી, તે ધર્મનો, રાષ્ટ્રનો, સમાજનો વ્યાપકરૂપે દ્રોહ કરે છે. જે જ્ઞાનીનો દ્રોહ કરે
(૩૭૪).
