Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
માટે છે કે તેમના કથનથી સાક્ષાત મોક્ષમાર્ગનું પરિવર્તન થઈ શકતું નથી. તે વ્યર્થ પોતાની જાતને કલંકિત કરે છે. આપણા સિદ્ધિકાર જ્ઞાન દૃષ્ટિએ અધ્યાત્મપુરુષ હોવા છતાં સામાજિક દૃષ્ટિએ અનર્થકારી તત્ત્વો નાબુદ થાય અથવા આવા અનર્થ ઉત્પન્ન કરનારા ભાવ સહુની દૃષ્ટિમાં આવે, તેના ઉપર પણ ધ્યાન દેવાનું ચૂકયા નથી. હકીકતમાં આત્મસિદ્ધિ જેટલું અધ્યાત્મશાસ્ત્ર છે, તેટલું નૈતિકશાસ્ત્ર પણ છે. તેમાં નીતિ અને અધ્યાત્મ બંને સાથે ચાલ્યા છે અને અનૈતિક તત્ત્વો તરફ દ્રષ્ટિપાત કર્યો છે. જ્ઞાનીઓનો વિદ્રોહ કરનાર વ્યકિત મોહના કારણે વિદ્રોહી બને છે, તેઓ પોતાના વચન ઉપર પણ વફાદાર હોતા નથી. ગાથામાં કહ્યું છે કે મુખથી જ્ઞાનની વાતો કરે પણ મોહના કારણે તેની વાત સાર્થક બનતી નથી. તે ફકત પોતાની પામરદશાની અભિવ્યકિત કરે છે.
આંતરમોહ – ગાથાનો મુખ્ય શબ્દ આંતરમોહ છે. આંતરમોહ છૂટવાની પરમ આવશ્યકતા છે. આંતરમોહ જીવને પામર બનાવે છે, માટે આપણે આંતરમોહ ઉપર ઊંડાઈપૂર્વક વિચાર કરીએ. આ શબ્દથી મોહના બે વિભાગ સ્પષ્ટ થાય છે (૧) આંતરમોહ છે અને (૨) બાહ્યમોહ. બાહ્યમોહ તે આંતરમોહનું પ્રગટ રૂપ છે. પ્રગટમોહ મનવચન-કાયાના યોગમાં ઉતરીને પ્રચંડ કષાયનું રૂપ ધારણ કરી શકે છે અને એ જ રીતે યોગોમાં વ્યાપ્ત થઈને જીવને વિષયાસકત પણ બનાવે છે. કામાંધ, કોધાંધ, મોહાંધ એવા જીવના અંધત્વના પરિણામે ઈતિહાસના અને પાપચારના કાળા પાના ચિતરાયા છે. બાહ્યમોહનું રૂપ દૃશ્યમાન અનર્થકારી, હિંસક અને ભયજનક હોય છે. શાસ્ત્રકારોએ અભયદાનની જે વ્યાખ્યા કરી છે, તેનાથી વિપરીત મોહ તે ભયનું અને પાપનું દાન કરે છે, માટે શાસ્ત્રકારોએ અભયદાન ઉપર પણ પૂર્ણ વજન મૂકયું છે. આ બાહ્યમોહના મૂળમાં આંતરમોહ રહેલો છે. તે અદ્રશ્ય છે. બેભાન અવસ્થામાં જીવ સાથે જોડાયેલો રહે છે. જેવો તે અદ્ગશ્ય છે, તેવો અજ્ઞાત પણ છે. આ આંતરમોહ એક પ્રકારે માયાવી વિભાવ છે.
જ્ઞાનીજનો કહે છે કે અનંતકાળની મૂઢદશામાં જીવની બધી વાસનાઓ અને તૃષ્ણાઓ સુષુપ્ત હતી અને નિરાધાર પણ હતી પરંતુ અનાદિકાળથી જીવમાં વાસના, આસકિત અને મોહના બીજ પડેલા હતા. અકામનિર્જરા અને પુણ્યના બળે જ્યારે જીવાત્મા ઊંચી સ્થિતિમાં આવે છે, ત્યારે મૂઢ દશાના મોહાત્મક બીજો અંકુરિત થાય છે, તેને માથુ ઊંચકવાનો આધાર મળે છે. જેમ ક્ષેત્ર મળતા લતા પાંગરે છે, તેમ આ મોહલતા આંતર પ્રદેશોમાં વિકસિત થઈ ફેલાય છે. જ્ઞાનદશા જાગૃત થઈ નથી અને મોહદશાને જાગૃત થવાનો અવકાશ મળી ગયો છે, ત્યારે તે મોહ જીવનું આંતરિક ક્ષેત્ર ઘેરી લે છે. આંતરિક વૃત્તિઓને મોહભાવથી રંગે છે અને જીવાત્માના યોગથી પર એવા આત્યંતર ક્ષેત્રમાં મોહ એક પ્રકારે સ્વામી જેવો થઈ બધા ઉપકરણોને મોહાધીન બતાવે છે. જીવના સૂક્ષ્મ અધ્યવસાયો, જ્ઞાનાત્મક પર્યાય કે ગુણાત્મક પરિણમન તે જન્મતાની સાથે જ મોહના રંગે રંગાઈને મોહાત્મક બને છે. આ છે આંતરમોહ. આંતરમોહ એ વિભાવદશાની એક ગુખ અને ગૂઢ ધારા છે. દુઃખની વાત તો એ છે કે આવા આંતરમોહને જીવ પોતાની સંપત્તિ માની લે છે. આંતરમોહ તે આંતરિક સંપત્તિ કે સત્તારૂપે જીવતત્ત્વમાં એક વિકૃત રૂપ સ્થાપિત કરે છે. વિર્યાતરાયકર્મનો કે બીજા કોઈ ગુણાત્મક ક્ષયોપશમ કે પુણ્યના ઉદયો પણ આ મોહની સત્તામાં આવી જાય છે. અર્થાત વચગાળાની બધી શકિતઓનું સંચાલન મોહ કરે છે. જેને ગાથામાં
ના (૩૭૩)
