Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
જ તે સુફળદાયી બને છે.
કદાચ ઉપાદાન વિષે બૌદ્ધિક જાણકારી હોય, ઉપાદાનનું નામ લેતો હોય અને તેના આધારે નિમિત્તનો પરિહાર કરવાની ચેષ્ટા કરતો હોય, તો પણ તેની પ્રવૃત્તિ મિથ્યા બની જાય છે. ઉપાદાનની બે સ્થિતિ છે. (૧) ઉપાદાન વિષયક જ્ઞાનાત્મક પરિણતિ અને (૨) ઉપાદાનની ક્રિયાત્મક પરિણતિ. જ્ઞાનાત્મક પરિણતિ તે શુદ્ધ ઉપાદાનની પ્રથમ ભૂમિકા છે. જ્યારે ક્રિયાત્મક પરિણતિ તે ઉપાદાનની સાક્ષાત પ્રાપ્તિ છે. વાસ્તવિકતા એ છે કે ખરેખર ઉપાદાન વિષે જ્ઞાનાત્મક કે ક્રિયાત્મક સાચી પરિણતિ હોય, તો તે જીવ નિમિત્તનો ત્યાગ કરવા તૈયાર થતો નથી. તે જીવ સનિમિત્તનો સ્વીકાર કરી, આદર કરી તેની પૂજ્યતાને જાળવી નિમિત્તભાવોનું અનુગમન કરે છે. આ જાતની સ્થિતિ ન હોય, ત્યારે ગાથામાં જેમ કહ્યું છે “ઉપાદાનનું નામ લઈ” અર્થાત્ ખોટી રીતે ઉપાદાન કે ઉપાદાનનું નામ લઈને અથવા તેનો આશ્રય કરી નિમિત્તનો ત્યાગ કરવા તૈયાર થાય છે. હકીકતમાં ઉપાદાનની શુદ્ધ પરિણતિ ન હોય અને ઉપાદાનનું નામ માત્ર હોય ત્યારે જ આવી વિપરીત પરિસ્થિતિ થાય છે.
ઉપાદાન – નિમિત્તના સંબંધને સમજવા માટે જીવોના ત્રણ પ્રકાર કરી શકાય છે. ૧. ઉપાદાન શુદ્ધ છે, તેનું નામ પણ યોગ્ય છે, ત્યાં નિમિત્તનો તિરસ્કાર નથી. તે સાધકની શ્રેષ્ઠ
સ્થિતિ છે. ૨. ઉપાદાનની પરિણતિ અશુદ્ધ છે ફકત નામ માત્ર છે, ત્યાં નિમિત્તનો તિરસ્કાર છે. ૩. ઉપાદાનની કોઈ પ્રકારની પરિણતિ નથી પણ ફકત મૂઢ અવસ્થા છે અને કેવળ નામનો
આશ્રય છે. ત્યાં નિમિત્ત વિષે રુચિ પણ નથી અને અરુચિ પણ નથી. તે ઉત્તમ નિમિત્તથી
આ તો સાધારણ ત્રણ પ્રકારની કલ્પના કરી છે પરંતુ આવા તો ઘણા ઘણા પર્યાયભાવો ઉદ્દભવે છે, તેમાં “ઉપાદાનનું નામ લઈ સનિમિત્તનો ત્યાગ કરે, તે જીવને માટે અકલ્યાણનું પ્રધાન સાધન છે. આ પ્રકારના ઉપાદાનવાદીઓથી સામાન્ય સાધકોએ ચેતવું જોઈએ, તેવી પ્રસ્તુત ગાથામાં સિદ્ધિકારે ચેતના (ચેતવણી) આપી છે.
સિદ્ધિકારે આગળ ચાલીને જે ભ્રાંતિ ફેલાય છે તેનો પણ ખ્યાલ આપ્યો છે. અસ્તુ. ગાથાના પૂર્વના બે પદ ઉપદેશાત્મક તો છે જ પરંતુ તેમાં વર્તમાને વ્યાપ્ત થયેલા બુદ્ધિવાદનો પ્રતિપાદ પણ કરવામાં આવ્યો છે, કવિરાજે એક પ્રકારે બૌદ્ધિક બદીની (મિથ્યાધારણા) સામે ક્રાંતિબીજ ઉચ્ચાર્યા છે. સિદ્ધિકાર આત્મસિદ્ધિમાં સામાજિક વિપરીત પરિસ્થિતિ તરફ પણ ઈશારો કરવાનું ચૂક્યા નથી. જરૂર લાગી, ત્યાં તેઓ ક્રાંતિકારી વચનો પણ બોલ્યા છે. ગાથાના પૂર્વપદો આવા જ ક્રાંતિવચનો છે. સનિમિત્તનો ત્યાગ કરવાથી સમસ્ત કલ્યાણકારી વ્યવહાર પણ લય પામે છે અને
જ્યાં સવ્યવહારનો લોપ થાય, ત્યાં અનૈતિક આચરણનો પ્રવેશ થાય છે. આપણે પ્રારંભમાં જ કહી ગયા છીએ કે સારા નિમિત્તનો ત્યાગ કરે, તો માઠા નિમિત્તનું અવશ્ય અવલંબન કરવું પડે
(૩૬૭),
