Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
“પામે નહીં સિદ્ધત્વને, તેની જગ્યાએ “પામે નહીં પરમાર્થને આવું વાક્ય હોત, તો કાવ્યની પ્રાસાદિકતા તથા પ્રાસ અલંકાર પ્રગટ થઈ શકતા હતા પરંતુ આ તો અધ્યાત્મશાસ્ત્ર છે અને જીવને સિદ્ધદશાનું લક્ષ કરાવવાનું છે, તેથી કાવ્યભાવનો પરિત્યાગ કરીને પણ કવિશ્રીએ અધ્યાત્મિતૃષ્ટિએ “સિદ્ધત્વ' શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. અસ્તુ. કવિ સ્વતંત્ર હોય છે અને તેના મુખથી સરી પડતા શબ્દો ગંભીર અર્થપૂર્ણ હોય છે, આ ગ્રંથમાં કાવ્યરસ કરતાં અધ્યાત્મરસનું મહત્ત્વ વધારે છે. અસ્તુ.
ગાથામાં ઉપાદાન અને નિમિત્ત એવા બે શબ્દ આવ્યા છે.
ઉપાદાન – ઉપાદાન એ મૂળભૂત દ્રવ્ય છે. જે દ્રવ્ય કાર્ય રૂપે પરિણત થાય છે અર્થાતું. પર્યાયરૂપે પરિવર્તન પામે છે, તે ઉપાદાન છે. દ્રવ્ય પોતાનું મૂળભૂત રૂપ રાખીને જે રૂપાંતર કરે છે, તે રૂપાંતર તે દ્રવ્યનું કાર્ય છે. જ્યાં દ્રવ્ય સ્વયં કારણ બને છે, ત્યાં તે દ્રવ્યને ઉપાદાન તરીકે સંબોધન કરવામાં આવે છે. ઉપાદાન તે દ્રવ્યથી ઉત્પન્ન થતો પર્યાય પ્રવાહ છે. ઉપાદાન કારણ કાર્યમાં પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. જ્યારે તે કાર્યરૂપે પરિણામ પામ્યું ન હતું, ત્યારે પણ તે દ્રવ્યમાં કાર્યનો તિરોભાવ હતો અર્થાત્ તેવા પ્રકારની પર્યાય પ્રગટ કરવાની દ્રવ્યની પ્રાકૃતિક શકિત હતી. ઉપાદાન એક પ્રકારે કાર્યનું અધિકરણ પણ છે. જ્યાં જેનાથી જે જન્મે છે, ત્યાં તે તેનું ઉપાદાન બને છે. આ છે ઉપાદાનનું આંતરિક સ્વરૂપ.
નિમિત્ત – નિમિત્ત તે કાર્યથી નિરાળું તટસ્થ કારણ છે. જેમ સુથાર ગણેશની મૂર્તિ બનાવે છે, ત્યાં સુથાર મૂર્તિ નિર્માણમાં કારણ હોવા છતાં મૂર્તિથી નિરાળો છે. શકિત અર્પણ કરીને કાર્યને પ્રગટ થવામાં સહયોગ આપી સ્વતંત્ર છૂટો રહે છે. નિમિત્ત કારણ ઉપાદાન પર અલૌકિકભાવે ઉપકાર કરે છે. તેની હાજરી માત્રથી કાર્ય સંપાદન થાય છે પરંતુ નિમિત્ત કારણનો વ્યાપાર ન હોય, ત્યાં સુધી ઉપાદાનની પર્યાય આર્વિભાવ પામતી નથી. આવો પરસ્પર ઉપાદાન સાથે નિમિત્તનો નૈમિત્તિક સંબંધ છે. નિમિત્ત કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે બાહ્ય કારણ છે, તે ઘણી ઘણી અર્થ ક્રિયાકારિત્વમાં સમર્થ છે, તેમાંથી આવશ્યકમાત્રનો વ્યાપાર થાય છે. જે કારણ હોય, તે કાર્યમાં સંપૂર્ણપણે નિમિત્ત પરિવર્તન પામતું નથી, તેમ જ દ્રવ્યરૂપે સંયુકત થતું નથી. પોતાનું યોગદાન આપીને નિમિત્ત સ્વયં સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ ધરાવી રાખે છે. માટે શાસ્ત્રકારોએ તેને નિમિત્ત કહ્યું છે. નિ એટલે નિયમથી મિત્ત અર્થાત્ જરૂર પડતું વ્યય કરે છે, માટે તે નિમિત્ત છે.
ઉપાદાન-નિમિત્તમાં જે અંતર છે તે આટલી વ્યાખ્યાથી દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. અન્યથા ઉપાદાન-નિમિત્તનું તો મહાશાસ્ત્ર છે. તે ઘણો મોટો વિવેચ્ય વિષય છે.
ગાથામાં જે નિમિત્તનો ત્યાગ કરવાની વાત કરી છે, તે ઉત્તમ નિમિત્તના ત્યાગની વાત છે. તે ઉત્તમ નિમિત્તનો ત્યાગ કરે છે, તે સરુનો આશ્રય કરતો નથી, કૃપાના નિધાન સદ્દગુરુ સાધકને માટે ઉપકારી કારણ છે, તેની અવહેલના કરવાથી સાક્ષાત આત્માની જ અવહેલના થાય છે. નિમિત્તકારણ કરણરૂપ પણ હોય અને કર્તા રૂપ પણ હોય છે. કરણરૂપ નિમિત્ત સાધનમાત્ર છે, જ્યારે કર્તારૂપ નિમિત્ત સ્વયં નિર્માતા છે. કર્તારૂપ નિમિત્તની પૂજ્યતા અને તેનો આદર જીવ
(૩૭૦)
