Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
અપ્રમાણભૂત છે. એક સહેતુક છે અને બીજો નિહેતુક છે. નિશ્ચય અને ભ્રમ, આ બંને જ્ઞાનના બે પરસ્પર વિરોધિ પાસા છે. ભ્રમ તે જ ભ્રાંતિ છે.
દર્શનશાસ્ત્રોમાં ભ્રાંતિને ખ્યાતિ કહે છે અને ખ્યાતિ ઉપર હજારો તર્ક આપીને તેનું બહુ વિરાટ વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. એક દાર્શનિક કથનાનુસાર ખ્યાતિ થઈ શકતી નથી, ભ્રાંતિ થવાનો સંભવ જ નથી. દોરીમાં સાપનું ભાન થયું છે, તેને પણ તે ભમ કહેતા નથી. જેટલા અંશે સાપનું જ્ઞાન થયું છે, તેટલા અંશે તે પ્રમાણભૂત છે અને જેટલા અંશે દોરીનું જ્ઞાન થયું નથી, તેટલા અંશે અજ્ઞાન છે. જ્ઞાન અને અજ્ઞાનની વચ્ચે ભ્રમનો અવકાશ જ નથી. દોરીમાં જેને સાપનું જ્ઞાન થયું છે, તે પણ એક ચેતવણી રૂપ જ્ઞાન જ છે અને દોરીનું જ્ઞાન થતાં તે સાપના જ્ઞાનનો આગ્રહ રાખતો નથી, આ રીતે બીજા દાર્શનિકો પણ ખ્યાતિ વિષે ઘણી જાતના સૂક્ષ્મ તર્કો ઉપસ્થિત કરે છે. જ્યારે જૈનદર્શન જ્ઞાન અને અજ્ઞાનની વચ્ચે ભમાત્મકજ્ઞાનનો પણ સ્વીકાર કરે છે અને તેને વિપરીત જ્ઞાન કહે છે પરંતુ સાથે સાથે તેનું સૂક્ષમ વિવેચન કરીને કહે છે કે જ્ઞાન સ્વયં ભ્રમાત્મક નથી પરંતુ ઉપકરણના દોષથી ભ્રમનો જન્મ થાય છે, જૈનશાસ્ત્રો કહે છે કે જ્ઞાનની ચોથી ભૂમિકામાં અર્થાત્ મન:પર્યવજ્ઞાનમાં ઉપકરણ દોષ થઈ શકતા નથી, તેથી ત્યાં વિપરીતજ્ઞાનનો સંભવ નથી. ફકત મતિ, શ્રત અને અવધિ, આ ત્રણ જ્ઞાનમાં જ વિપરીતજ્ઞાન થાય છે. તેનો અર્થ એ છે કે ઉપકરણદોષ કે કર્મદોષથી ભ્રમનો જન્મ થાય છે, જો ઉપકરણ દોષ ન હોય, તો જ્ઞાન ભ્રમાત્મક થઈ શકતું નથી. નિર્મળ આંખનો સ્વભાવ સ્વચ્છદર્શન કરાવે છે પરંતુ આંખમાં કમળાનો રોગ ઈત્યાદિ દોષ હોય, તો પીળું દેખાય છે. ત્યાં આંખનો દોષ નથી પણ ઉપકરણનો દોષ છે. તે જ રીતે વિપરીત ખ્યાતિમાં કે ભ્રમાત્મકશાનમાં જ્ઞાનનો દોષ નથી પરંતુ ઉપકરણનો દોષ છે, તેના કારણે ભ્રાંતિ થાય છે.
ગાથામાં પણ “ભ્રાંતિમાં સ્થિત રહે તેમ કહ્યું છે તો ત્યાં પણ ઉત્તમ ઉપકરણના અભાવમાં, ઉત્તમ નિમિત્તના અભાવમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મના વિપરીત ક્ષયોપશમથી ભ્રાંતિ ઉત્પન્ન થાય છે, બુદ્ધિ એકાકી બને છે. જૈનદર્શન કહે છે કે એકાંતવાદથી નયાભાસ થાય છે અને તેનાથી સત્ય સ્વરૂપનો નિર્ણય ન થતાં ભ્રમ રૂ૫ વિપરીત જ્ઞાન થાય છે. જ્ઞાનની શુદ્ધ પર્યાય સહજ અનેકાંત દૃષ્ટિવાળી છે, તેથી અહીં શાસ્ત્રકારે કહ્યું છે કે ઉપાદાનની એક જ દૃષ્ટિ રાખે, ઉપાદાનનો આગ્રહ રાખે, ફકત ઉપાદાનનું નામ લે, તો સિદ્ધત્વ તો દૂર રહ્યું પરંતુ સામાન્ય ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિને પણ પ્રાપ્ત કરતો નથી. જ્યાં સામાન્ય સમદ્રુષ્ટિ ન હોય, ત્યાં સિદ્ધત્વને પામે ક્યાંથી ?
ગાથામાં સિદ્ધત્વને પામે નહીં તેમ લખ્યું છે તેનો ભાવ એ છે કે આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ સિદ્ધ સમાન છે, તેને તે સ્વયં સમજી શકતો નથી અને સમજાવી શકે તેવા નિમિત્તનો તેણે ત્યાગ કર્યો છે. તેણે જ્ઞાનનો દરવાજો બંધ કર્યો છે, તેથી સિદ્ધ સ્વરૂપને સમજી શકતો નથી. હકીકતમાં સિદ્ધત્વની પ્રાપ્તિ એ બહુ જ ઉત્તમદશા અને કેવળજ્ઞાન સુધીની યાત્રા છે. આ ઉપાદાનવાદી ઉચ્ચકક્ષા પ્રાપ્ત કરવાના માર્ગનો જ નિરોધ કરે છે. પ્રારંભમાં જ આવરણ કર્યું છે તો અંતિમ બિંદુ સુધી કયાંથી જઈ શકે ? અસ્તુ....
