Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
લાગે છે કે એકાંતવાદ તે અપંગવાદ છે. એકાંતથી થયેલો નિર્ણય અપૂર્ણ હોય છે, માટે જૈનદર્શન એકાંતવાદનું ઉત્થાપન કરી અનેકાંતવાદની સ્થાપના કરે છે. જેમ અનેકાંત તે દર્શનનો પ્રાણ છે, તેમ અધ્યાત્મનો પણ પ્રાણ છે. અધ્યાત્મશાસ્ત્રમાં પણ એકાંત આદરણીય નથી, માટે આ ગાથામાં વિશાળ આત્મસિધ્ધિનું વિવરણ કર્યા પછી એકાંતવાદનો ભરપૂર અનાદર કરવામાં આવ્યો છે અને નિશ્ચય તથા વ્યવહાર સાથે રહે, તેમ સ્પષ્ટ જણાવીને નિશ્ચય અને વ્યવહારનો સંપૂર્ણ સમન્વય કર્યો છે. એટલું જ નહી પણ બંનેના સમ પ્રયોગની હિમાયત કરી છે. માટે કહે છે કે “નય નિશ્ચય એકાંતથી આમાં નથી કહેલ’ આમાં નથી એટલે કયાં નથી? આપણા દર્શનમાં. એકાંત અર્થાત્ એકલો નય, એકલો નિશ્ચય કે એકલો વ્યવહાર, એની સ્થાપના કરવામાં આવી નથી. આમાં એટલે આત્મસિધ્ધિમાં અમે પણ એકાંતે કહ્યું નથી અને આમાં એટલે આ જૈનદર્શનમાં તીર્થકરોએ એકાંતે કહ્યું નથી. અમે પણ કહ્યું નથી અને ભગવાને પણ કહ્યું નથી. આત્મસિધ્ધિમાં પણ કહ્યું નથી અને આગમમાં પણ કહ્યું નથી. નય-નિશ્ચયનો કે વ્યવહાર–નિશ્ચયનો એકલો ઉપદેશ આપવામાં આવ્યો નથી. આગળ ચાલીને કહે છે કે એકાંતે વ્યવહાર પણ સંભવિત નથી અને એકાંતે નિશ્ચય પણ સંભવિત નથી. વ્યવહાર અને નિશ્ચય બંને સાથે રહે છે અને જો સાથે હોય તો જ તે જ્ઞાનમાર્ગ, ન્યાયમાર્ગ કે નીતિમાર્ગ બની શકે છે. અન્યથા એકલો વ્યવહાર કે એકલો નિશ્ચય અજ્ઞાનમાર્ગ, અન્યાયમાર્ગ કે અનીતિમય માર્ગનું કારણ બને છે.
જુઓ તો ખરા ! સમન્વયમાં ત્રિગુણ છે અને અસમન્વયમાં ત્રિદોષ છે. વ્યવહાર અને નિશ્ચય સાથે રહે, તો જ્ઞાન, ન્યાય, નીતિ, આ ત્રિગુણાત્મક બને છે અને અલગ પડે તો અજ્ઞાન, અન્યાય, અનીતિ, આ ત્રિદોષાત્મક બને છે. એકાંતવાદ જેમ અધ્યાત્મમાં અનર્થનું મૂળ છે, તેમ વ્યવહારમાં પણ અનીતિનું મૂળ છે. વધારે ઊંડુ ઉતરવાથી સ્પષ્ટ જણાશે કે આ એકાંતવાદ જ રાગદ્વેષનું મૂળ બને છે. એકાંકી દૃષ્ટિ કાં રાગને જન્મ આપે, કાં દ્વેષને જન્મ આપે. વ્યવહાર અને નિશ્ચય બંનેની હાજરી ન હોવાથી સમતુલા જળવાતી નથી પરંતુ અસમન્વય ઊભો થાય છે અને બંને સાથે રહેવાથી રાગદ્રષ્ટિ અને દ્વેષદ્રષ્ટિનો લય થતાં સમદ્રષ્ટિનો ઉદ્દભવ થાય છે. સમભાવ તે જ્ઞાનનો કે ચારિત્રનો પ્રાણ છે. સમભાવ વગરની આરાધના વિરાધના બની જાય છે અને રાગ-દ્વેષનું કેન્દ્ર બની જાય છે, એટલે આ ગાથામાં એકાંતવાદનો ભરપૂર પરિહાર કરવામાં આવે છે. શાસ્ત્રકાર કહે છે કે અમે નય–નિશ્ચયનો એકાંતે ઉલ્લેખ કર્યો નથી અને એ જ રીતે વ્યવહારનો પણ એકાંતે ઉલ્લેખ કર્યો નથી. માળામાં જેમ દોરો અને મણકા છે, તેમ જ્ઞાનની માળામાં વ્યવહાર તે દોરો છે અને નિશ્ચય તે મણકા છે. હવે આપણે વ્યવહાર નિશ્ચયનો કેટકેટલી રીતે પરસ્પર સંબંધ છે, તેનો પણ વિચાર કરશે. તે બંને સાથે રહે છે એમ કહ્યું છે, તો કેવી રીતે સાથે રહે છે? કારણ-કાર્યરૂપે, સાધ્ય–સાધન રૂપે કે સમકાલીન સ્થિતિથી ઈત્યાદિ ઘણા દાર્શનિક પ્રશ્નો ઉભવે છે. વ્યવહાર અને નિશ્ચય ક્રમિક છે કે સમકાલીન છે? આમ તાત્ત્વિક દૃષ્ટિએ બહુ જ વિચારણીય છે. આપણા શાસ્ત્રકારના એક એક વચન સ્કૂલ અને સૂક્ષમ બંને ભાવ ઉપર સાથે પ્રકાશ નાંખતા હોય છે. ગૂઢ, ગંભીર અને ગોપ્યભાવો સાથે અગોપ્યભાવોનું પણ કથન કરે છે. આપણે તેના ઉપર દૃષ્ટિપાત કરવા પ્રયાસ કરશું.
