Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
દ્રવ્યોની સૂક્ષ્મ પરિણતિનું જ્ઞાન ઉદ્ભવી શકે છે. જા દ્રવ્યોનું જ્ઞાન ન હોય તો તેની વિશેષ પરિણતિનું જ્ઞાન થઈ શકતું નથી. દ્રવ્યનું જ્ઞાન અને દ્રવ્યની પરિણતિનું જ્ઞાન સાથે રહે છે. જ્ઞાનનો જે ક્રમિક વિકાસ છે તેમાં સામાન્ય બુધ્ધિ અને વિશેષ બુધ્ધિ અર્થાત્ સકલાદેશ અને વિકલાદેશ સાથે રહે છે. અહીં શાસ્ત્રકારનું મંતવ્ય છે કે વ્યવહારજ્ઞાન અને નિશ્ચયાન, તે બંને જ્ઞાનની ક્રમિક અવસ્થા હોવાથી તેને છૂટા પાડી શકાતા નથી. બંને સાથે રહેલ” એમ કહીને સિદ્ધિકારે સ્પષ્ટ ઉચ્ચારણ કર્યું છે કે બંને સાથે રહે છે. જેમ ઘડો અને પાટીને જૂદા પાડી શકાતા નથી. જ્યાં ઘડો છે, ત્યાં માટી છે, અને જ્યાં માટી છે ત્યાં ઘડાની ભજના છે. અર્થાત્ સૂક્ષ્મ રૂપે, અપ્રગટ રૂપે માટીમાં ઘડો છે. ઘડો તે તેની પ્રગટ અવસ્થા છે અને ઘડાની માટી તે તેની અપ્રગટ અવસ્થા છે, તે બંને સાથે રહે છે. આ બધા ઉદાહરણો સમજવા પૂરતા છે. શુદ્ધતર્કના ન્યાયે વ્યવહાર અને નિશ્ચય સાથે રહે છે, તેમ કહેવાનો અર્થ એટલો જ છે કે સામાન્ય પરિણતિ અને વિશેષ પરિણતિ સમભાવી છે. વિશેષ પરિણતિ તે નિશ્ચય છે અને સામાન્ય પરિણતિ તે વ્યવહાર છે, માટે એકાંત દૃષ્ટિકોણથી કોઈ એમ કહે કે નિશ્ચય તે નિશ્ચય છે, તેને વ્યવહાર સાથે કાંઈ લેવાદેવા નથી અથવા વ્યવહાર નય એમ કહે કે અહીં જ જ્ઞાનની સીમા પૂરી થાય છે. નિશ્ચય જેવું બીજું કોઈ જ્ઞાન નથી, તો આ એકાંત કથન યોગ્ય નથી, તેવી આ ગાળામાં સ્પષ્ટ સ્થાપના કરવામાં આવી છે.
એકાંતનો અર્થ – એકાંત એટલે એક દ્રષ્ટિએ જ્ઞાનનો અંત કરી લેવો. એક દ્રષ્ટિએ સ્વીકાર કરી આગળ ન વધવું. “એકનો અંત' તે પ્રમાણે અર્થ થતો નથી. દ્રવ્ય માત્ર એક હોય છે, એકનો અંત થઈ શકતો નથી. એકાંત શબ્દનો અર્થ બૌદ્વિકભાવે લેવાનો છે. એક એટલે એક રીતે, એક દૃષ્ટિથી, એક પ્રકારનું વિધાન કરવું અને આ વિધાનાત્મક જ્ઞાનને વિક્ષિપ્ત ન થવા દેવું, જેટલું જાણ્યું છે, ત્યાં જ જ્ઞાનનો અંત કરવો, તેને એકાંત કહે છે. પદાર્થ પોતે એક છે પણ તેના ગુણધર્મો સંખ્યાતીત છે. હવે કોઈ દૃષ્ટા એક ગુણધર્મને પકડી બાકીના ગુણધર્મોને જાણ્યા વિના ત્યાં જ પદાર્થને સીમિત કરી દે, પોતે બધુ જાણી લીધું છે, તેવા અહંભાવે બાકીના જ્ઞાનનો છેદ ઉડાડે, એક ગુણને જાણ્યા પછી બાકીના જ્ઞાનનો અંત કરે, તેને એકાંત કહે છે. “અંત' શબ્દ “એક ની સાથે સંયુકત નથી પરંતુ એક દૃષ્ટિએ, એકરૂપ જ્ઞાન થયા પછી બાકીના જ્ઞાનનો અંત કરે છે, માટે તેને એકાંત કહે છે. તેનો ધ્વનિ એવો છે કે તે એકનો અંત કરે છે, યથાર્થભાવ એ છે કે તે એક પછી બીજાનો અંત કરે છે અથવા એકને અંતે અટકી જાય છે અર્થાત્ અંતનો અર્થ છેડો કરવામાં આવે છે, તેથી એકનું જ્ઞાન થયા પછી એક જ છેડો પકડી રાખે, તેને પણ એકાંત કહી શકાય. તાત્પર્ય એ છે કે સંપૂર્ણ અર્થ પ્રગટ ન થાય, ત્યાં સુધી અટકવાનું નથી. અનેક દ્રષ્ટિએ નિર્ણય કરે, તેને અનેકાંત કહે છે. આમ એકાંત અને અનેકાંત, એક અંશ અને ઘણા અંશ તેવો ભાવ પ્રગટ કરી, એક અંશનું જ્ઞાન કરી અટકી જવું, બીજા અંશોના જ્ઞાનનો અંત કરવો, તે એકાંત છે. જો કે અનેકાંતમાં પણ અંત શબ્દ આવે છે. તે અંત એકાંતના વિપર્યયથી લખાયો છે. હકીકતમાં તો એક પછીનો અંત અનર્થકારી છે, તેમ અનેક પછીનો અંત પણ અનર્થકારી છે. વાસ્તવિક શબ્દ અનંત છે. શુદ્ધ શબ્દ અનેકાનંત બનવો જોઈએ. કેવળજ્ઞાનને પણ અનંતજ્ઞાન કહ્યું છે, તે અંતવાળું જ્ઞાન
૩૩૮)
ગાય
