Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
પુણ્યની ધનરાશિ મળવા છતાં અંતે ખોટ ખાતુ છે. તેનો આખો વ્યાપાર સારહીન બની જાય છે. જીવાત્માને જે કર્મબંધનમાંથી છૂટવાનું હતું, તેનો વિચાર ન હોવાથી તે ગાઢ કર્મબંધ કરીને કર્મની સાથે મોહનીયકર્મનો પણ બંધ કરે છે, માટે સિદ્ધકાર આ પદમાં પ્રગટ રૂપે સૂચના આપે છે કે ભાન નહીં નિજરૂપનું' અર્થાત્ જેના માટે જીવતર છે અને જે દેહનો સ્વામી છે, તેની ઓળખાણ વગરની આંધળી દોટ પતનનું કારણ બને છે, કવિરાજે અહીં ભાન નહીં' એમ કહીને કટાક્ષ કર્યો છે. જ્ઞાન ન હોવું, તે સામાન્ય બાબત છે પરંતુ ભાન ન હોવું, તે અવિવેક અને બુદ્ધિની જડતાને પ્રગટ કરે છે. જ્ઞાન ન હોય, ત્યારે જાણવાની પ્રતીક્ષા છે પરંતુ ભાન ન હોય, ત્યારે કોઈપણ આકાંક્ષા વિનાની જડતા છે.
જ્ઞાન અને ભાનનું અંતર – ભાન શબ્દ આમ તો જ્ઞાનવાચી જ છે, છતાં પણ ભાન શબ્દમાં વિશેષ જ્ઞાનની અભિવ્યંજના છે. જ્ઞાન થયા પછી ભાન થાય છે, ત્યારે જીવમાં અહોભાવ જાગૃત થાય છે. જ્ઞાનની સાથે ઊંચી શ્રદ્ધાનો જન્મ પણ થાય છે. જ્ઞાન છે તે વિચારાત્મક છે, જ્યારે ભાન છે તે શ્રદ્ધાત્મક છે. જ્ઞાનમાં કેવળ નિસ્પૃહ જાણકારી છે, જ્યારે ભાન છે તેમાં ભકિતનો પણ આર્વિભાવ થાય છે. આથી શાસ્ત્રકારે આ ગાથામાં “ભાન નહીં નિજ રૂપનું એમ કહ્યું છે. જેને જ્ઞાન નથી, જે નિજરૂપથી તો અજ્ઞાત છે પરંતુ અજ્ઞાત રહેવાનો તેને ખ્યાલ છે અને આગળ વધવાની કે જાણવાની આકાંક્ષા છે પરંતુ ભાન ન હોય, ત્યારે તેને અજ્ઞાતપણાનો પણ અફસોસ નથી. એક છોકરો અભણ છે પરંતુ તેને ખ્યાલ છે કે હું અભણ છું, એટલે ભણવાની તાલાવેલી છે, જ્યારે બીજો અભણ છે પણ તેને કોઈ જાતની તાલાવેલી નથી, તેમ જ અભણપણાનો અફસોસ પણ નથી. તેને ભાન નથી કે હું કેવી સ્થિતિમાં છું. આ ઉદાહરણથી સમજી શકાય છે કે અજાણ કરતાં અભાનના મૂળ વધારે દૃઢીભૂત છે. ભાન ન હોવું તે ગાઢ પરિસ્થિતિને સૂચિત કરે છે. ગાઢ ઘાતક કર્મનો ઉદય હોય, ત્યારે જીવ ભાન વગરનો બને છે. બીજી કોઈ વાતમાં અભાન હોય, તે એટલું ખરાબ નથી પરંતુ જેને પોતાના સ્વરૂપનું ભાન ન હોય તે ઘણું જ ખરાબ છે, તે જીવનનું અંધારું છે. ગાઢ મિથ્યાત્વનો ઉદય હોય, ત્યારે જીવ પોતાના
સ્વરૂપને વિશે પણ ભાન રાખતો નથી. તેના અનુસંધાનમાં જ શાસ્ત્રકાર કહે છે. “ભાન નહીં નિજરૂપનું', આવી પરિસ્થિતિમાં ગમે તેવો વ્યવહાર હોય, છતાં તે નિશ્ચયજ્ઞાનથી વંચિત છે. સાર તત્ત્વ છે તે સ્વરૂપનું જ્ઞાન તથા ભાન હોવું જરૂરી છે. સ્વરૂપના ભાનનો અભાવ હોય, તો સમગ્ર તત્ત્વચર્ચા કે નિશ્ચયજ્ઞાનની વાતો નિઃસાર બની જાય છે.
સિદ્ધિકારે ગાથાના પૂર્વાર્ધમાં અર્થાતુ પ્રથમ પક્ષમાં સવ્યવહારનો અભાવ બતાવ્યો છે, જ્યારે આ બીજા પક્ષમાં નિશ્ચયજ્ઞાનનો અભાવ બતાવ્યો છે. શાસ્ત્રકારે પોતાનું મંતવ્ય સ્પષ્ટ કર્યું છે કે સવ્યવહાર અને નિશ્ચયજ્ઞાન બંને સહગામી છે અને સમયોગી પણ છે. પરસ્પર દ્રવ્ય અને ભાવે અસ્તિત્વ ધરાવતા ઉત્તમ ગુણો છે. અહીં આપણે એક ચૌભંગી પ્રગટ કરીએ. ૧. જ્ઞાનની વાત છે પણ સવ્યવહાર નથી. ૨. સવ્યવહાર છે પણ જ્ઞાન નથી. ૩. સવ્યવહાર પણ નથી અને જ્ઞાન પણ નથી.
મા (૩૪૮)
