Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
અને સિદ્ધ આ બંનેની વચ્ચે સમજણ કામ કરે છે. સમજણ સિદ્ધત્વની અભિમુખ હોય, તો તે જીવને સિદ્ધત્વ તરફ લઈ જાય છે. તેનાથી પ્રતિમુખ હોય, તો ચાર ગતિના ચક્રમાં રમાડે છે. આપણે પૂર્વમાં પણ કહ્યું કે સમજણ એ ફક્ત વિચારાત્મક ક્રિયા નથી પણ ક્રિયાત્મક ક્રિયા છે. જાણવું અને કરવું આ બંને ભાવ પરસ્પર જોડાયેલા છે. અહીં આપણે એક ચૌભંગી પ્રસ્તુત કરીશું. ૧. જાણે છે પણ કરતો નથી. ૨. કરે છે પણ જાણતો નથી. ૩. જાણતો પણ નથી અને કરતો પણ નથી. (જીવ સર્વથા અક્રિય હોતો નથી, અહીં કરતો નથી
તે ઈચ્છાપૂર્વક કરતો નથી.). ૪. જાણે છે અને કરે પણ છે.
ગાથામાં “જે સમજે તે થાય' તેમાં સમજણના ચારે ભાંગા યથાસંભવ ઘટિત થાય. સમજણ બે પ્રકારની છે : (૧) શુદ્ધ સમજણ અને (ર) વિકારી સમજણ. પ્રસ્તુત પ્રસંગમાં ચોથા ભંગમાં શુદ્ધ સમજણને જોડીએ, તો તે વાસ્તવિક પરિણામ આપે છે. ચોથું આલંબન પરિણામ છે. શુદ્ધ સમજણનું પરિણામ સિદ્ધત્વની પ્રાપ્તિ છે અને વિકારી સમજણનું પરિણામ ભવળામણ છે, માટે શાસ્ત્રકારે આ ગાથામાં સંક્ષેપમાં બંને સમજણનો સમાવેશ કર્યો છે અને નિશ્ચિત સમજણનું નિશ્ચિત પરિણામ, એ સિદ્ધાંતને ઉજાગર કર્યો છે.
પૂર્વના બંને પદમાં ઉપાદાન કારણનું વિવરણ છે પરંતુ શાસ્ત્રકારો કહે છે કે બધા ઉપાદાનો કોઈક અર્થમાં નૈમિત્તિક પણ હોય છે અને ઉપાદાનની જ્યારે શુદ્ધ પરિણતિ હોય, ત્યારે પણ ઉચ્ચ કક્ષાના નિમિત્તો હાજર રહી શુદ્ધ પરિણતિની સાક્ષી આપે છે, માટે શાસ્ત્રકારોએ નિમિત્તનું પણ મૂલ્યાંકન કર્યું છે. નિમિત્ત કારણ એ એક પ્રકારનો દ્રવ્યનિક્ષેપ છે અને ભાવનિક્ષેપ તે ઉપાદાનની પરિણતિ છે. વ્યવસ્થા એવી છે કે ભાવ નિક્ષેપના પૂર્વકાળમાં કે ઉત્તરકાળમાં દ્રવ્ય નિક્ષેપોનું અસ્તિત્વ હોય છે અને ભાવ પ્રવહમાન હોય, ત્યારે પણ નિમિત્તનું અસ્તિત્વ જોઈ શકાય છે. તાત્પર્ય એ થયું કે ભાવ પરિણતિ તે વર્તમાનકાળની ગુણાત્મક ક્રિયા છે, જ્યારે દ્રવ્ય પરિણતિ તે વૈકાલિક ક્રિયાની સૂચક છે. નિમિત્ત બે પ્રકારના છે. (૧) બાહ્ય નિમિત્ત (ર) આત્યંતર નિમિત્ત. આવ્યંતર નિમિત્ત તે કાર્યકારિત્વ ગુણોપેત છે, જ્યારે બાહ્ય નિમિત્ત તે સાક્ષીભાવે ઉપસ્થિત છે પરંતુ નિમિત્ત તે દરેક પ્રકારે દૃષ્ટિગોચર થાય છે અને ઉચ્ચ પ્રકારના નિમિત્ત પૂજ્યભાવને પણ વરેલા છે.
સિદ્ધિકાર સ્વયં ગાથાના ત્રીજા પદમાં આ વાતનો ઘટસ્ફોટ કરે છે અને કહે છે કે સદ્ગુરુની આજ્ઞા એક પ્રબળ નિમિત્ત છે અને જિનદશા તે પરિણતિ થવામાં સશક્ત ધ્યાનબિંદુ છે. આમ સદ્ગુરુ અને જિનઆશા બંને પ્રબળ અને પૂજ્ય નિમિત્ત હોવાથી સમજણની નિષ્પત્તિમાં સાચા સહયોગી છે. નિમિત્ત ભાવે સદ્દગુરુ અને જનઆજ્ઞા બંને શુદ્ધ પરિણતિમાં પ્રબલ નિમિત્ત હોવાથી તેને કારણ પણ કહી શકાય તેમ છે. ભલે તે ઉપાદાન કારણ નથી, તો પણ તે નિમિત્ત કારણ છે જ. દર્શનશાસ્ત્ર કહે છે કે, “યુર્વ નિમિત્તવાન વિના વાર્ય ન વેત્ તત્ નિમિત્તે આપ
