Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગચ્છવાદ કે મતવાદના આત્યંતર કારણોમાં કષાયના ઉદયભાવ હોય છે. જેમ સાધક કપડા બદલીને સાધુનો વેશ પહેરે છે અને પોતાનું રૂપાંતર કરે છે, તે જ રીતે આ મોહનીય કર્મ પણ રૂપાંતર કરીને સાધકનો સાથ છોડવા માંગતું નથી. ઘર છોડયું, કપડાં બદલ્યા પરંતુ મોહના ઉદયભાવો છૂટયા નથી, ત્યાં સુધી જીવાત્મા કોઈપણ બાહ્ય નિમિત્તનું અવલંબન કરી કષાયભાવોને પ્રવર્તમાન રાખે છે અને સવ્યવહારની પરવાહ કર્યા વિના પોતાની ઉત્પન્ન કરેલી આગ્રહરૂપ ગ્રંથીના આધારે અસદ્વ્યવહાર કરતાં અચકાતા નથી, માટે આ ગાથામાં સિદ્વિકારે પરોક્ષ કે પ્રગટપણે સદ્વ્યવહારથી વિરોધિ તત્ત્વો ઉપર પ્રચંડ પ્રહાર કર્યો છે. આત્મસિદ્ધિ અને આત્મતત્ત્વની વિવેચના કરનારો આ મહાગ્રંથ સામાજિક કુપ્રથાઓ ઉપર પ્રકાશ નાંખીને આત્મચેતનાને અણીશુદ્ધ રાખવા માટે સવ્યવહારની સ્થાપના કરીને બંધુત્વ ભાવનો વિલય ન થાય, તે માટે સાધકને સાવધાન કરે છે.
ગાથામાં જ્યાં જ્યાં સદ્વ્યવહારનો આભાવ છે, તેની સૂચના આપવામાં આવી છે. આ જ રીતે આગળની ગાથાઓમાં પણ અસવ્યવહાર માટે સ્પષ્ટ પ્રતિરોધ જણાવ્યો છે, તેમજ તેની સાથે પરોક્ષભાવે અને ક્યાંક સ્પષ્ટરૂપે સદ્વ્યવહારનું ઉચ્ચારણ કર્યું છે. આ ગાથાથી અસદુવ્યવહારોનું અને તે રીતે જન્મેલા બીજા વિકારભાવોનું વિવેચન શરૂ કરવામાં આવ્યું છે. સતુ-અસતુભાવોનું વિવેચન અસત્ ભાવોના પ્રતિરોધથી કરવામાં આવ્યું છે. શાસ્ત્રકારનું મંતવ્ય છે કે અસવ્યવહારના દલદલમાંથી અર્થાત્ કીચડમાંથી જીવ બહાર નીકળે, ત્યારે જ સવ્યવહાર રૂપી સોપાન ચડી શકે છે. મેલું કપડું સ્વચ્છ થાય, તો જ તે પહેરવા યોગ્ય બને છે, તે જ રીતે કલ્પનાના આધારે જીવનનું ઘડતર થતું નથી, તેથી શાસ્ત્રકારે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે કોઈપણ કલ્પિત સિદ્ધાંત આશ્રય કરવા યોગ્ય નથી, જ્યાં સદ્વ્યવહારનો પણ અભાવ હોય, ત્યાં નિશ્ચયજ્ઞાનનું તો પૂછવું જ શું ? તેથી બે ઉત્તરપદોમાં નિશ્ચયજ્ઞાનનો અભાવ સૂચિત કર્યો છે.
ગાથામાં કલ્પના' શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. કલ્પના' શબ્દ કાવ્યમય શાસ્ત્રોમાં અલંકારરૂપે છે, જ્યારે અધ્યાત્મશાસ્ત્રોમાં કલ્પના' શબ્દ કલંકરૂપે છે. કલ્પનાથી કલ્પિત સિદ્ધાંતનું અવતરણ થાય છે, જે જીવને યથાર્થભાવોથી દૂર લઈ જાય છે.
ગચ્છમતની જે કલ્પના' - આ પદમાં ગચ્છ, મત અને કલ્પના, આ ત્રણ શબ્દોની અભિવ્યંજના છે. આપણે પૂર્વે કહ્યું છે કે, કલ્પના તે કાવ્યનો અલંકાર છે પણ અધ્યાત્મ કે સૈદ્ધાંતિક રીતે તે દોષ ગણાય છે. કલ્પનાનો સામાન્ય અર્થ કલ્પિત થાય છે. કલ્પિત એટલે માન્યતાથી ઊભો કરેલો કે સ્વેચ્છાથી સ્થાપેલો નિરાધાર, અપસિદ્ધાંત કે અસંગત વિચારો, તે બધાનો કલ્પનામાં સમાવેશ થાય છે. ક્યારેક પુણ્યનો ઉદય હોય, ત્યારે મનુષ્ય કોઈ શુભ કલ્પના કરે અને તદનુસાર અર્થાત્ કલ્પના પ્રમાણે સંયોગ પ્રાપ્ત થાય, તો કલ્પના ફળીભૂત થઈ કહેવાય છે પરંતુ ખરી રીતે તે કોઈ સંયોગની પૂર્વભૂમિકા છે, તેને વ્યવહાર દૃષ્ટિએ કલ્પના કહે છે.
કલ્પના તે અસત્ તત્વનો આભાસ આપે છે. અસતુને સતુ રૂપ આપવાનો પ્રયાસ કાલ્પનિક ચેષ્ટા છે. કલ્પના ફક્ત અસત્વને જ સત્ કરવાનો પ્રયાસ કરે છે, એટંલું જ નથી પરંતુ તે બીજા
(૩૪૫)
