Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
નથી. અંત શબ્દ જ્ઞાનની મયાદાને સૂચિત કરે છે અને અનેકાંતવૃષ્ટિ કેવળજ્ઞાન સુધી પહોંચે છે, તો તેને અનેક સંતવાળું કેમ કહી શકાય ? - વ્યાકરણ દ્રષ્ટિએ અનેકાંત શબ્દનો પ્રયોગ છે, તે સ્વયં અનેકાંત નથી પરંતુ જે એકાંત નથી તે અનેકાંત છે. આ રીતે એકાંતના વિપર્યયને સૂચિત કરવા અનેકાંત શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે. અનેકાંતમાં અનેકનો અંત નથી પણ એકાંતનો અંત છે. અસ્તુ. આ શબ્દમીમાંસા સમજવા માટે લખી છે પરંતુ અનેકાંત શબ્દ ઘણો પ્રસિદ્ધ થઈ ગયો છે અને તેનો મર્મ પણ લગભગ સુપ્રસિદ્ધ છે. સિદ્ધિકારે પણ એકાંતવાદનો પ્રતિરોધ કર્યો છે એટલે સહજ સમજાય છે કે અનેકાંતદ્રષ્ટિથી સમભાવની નિષ્પિતિ થાય છે, જ્યારે એકાંતવૃષ્ટિ રાગ-દ્વેષનું કારણ બને છે.
શાસ્ત્રકારનું મંતવ્ય તો ગાથાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે એકાંત વ્યવહાર સંભવિત નથી. વ્યવહાર પણ નિશ્ચય ગર્ભિત છે. જ્યાં નિશ્ચય છે ત્યાં વ્યવહારનું અસ્તિત્વ સ્વાભાવિક છે. હકીકતમાં વ્યવહાર અને નિશ્ચય બંને સાથે રહે છે અને સાથે જ હોય છે પરંતુ વ્યક્તિ બુદ્ધિની અપરિપકવતાથી અથવા આગ્રહબુદ્ધિથી બૌદ્ધિક રીતે એકાંત પક્ષનો આગ્રહ રાખે છે. આ રીતે એકાંતવાદ ફકત બુધ્ધિગર્ભિત હોય છે. વ્યક્તિનો બૌદ્ધિક વિકાસ થવાથી તેને વ્યવહાર અને નિશ્ચય બંને પ્રત્યક્ષ થાય છે. બહુમુખી દ્રષ્ટિ તે અનેકાંત દૃષ્ટિ છે અને જો આગ્રહ ન હોય તો જ્ઞાનનો સ્વભાવ બહુમુખી છે, જ્ઞાનના બંને નયન (નેત્ર) ખૂલે છે. જેને જૈનદર્શનમાં દ્રવ્ય દ્રષ્ટિ અને પર્યાય દ્રષ્ટિ કહે છે અથવા દ્રવ્યદ્રષ્ટિમાં નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય, ત્રણ નિક્ષેપનો સમાવેશ થાય છે. જ્યારે નિશ્ચય તે ભાવ લક્ષી છે.
જ્યાં નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય નિક્ષેપ હોય, ત્યાં જ ભાવની ઉત્પત્તિ થઈ શકે છે અને જ્યાં ભાવ ઉત્પન્ન થતો હોય ત્યાં દ્રવ્ય કે સ્થાપના, ઈત્યાદિ નિક્ષેપોનું અસ્તિત્વ હોય છે. ભાવની પૂર્વ અવસ્થામાં પણ નિક્ષેપો રચાય છે અને ઉત્તર અવસ્થામાં પણ નિક્ષેપની રચના થાય છે. માટી રૂપી દ્રવ્યમાં ઘટ રૂપી ભાવનું આગમન થાય છે અને ઘટરૂપી ભાવનો વિલય થતાં તેની ઉત્તર અવસ્થામાં પણ માટી જળવાઈ રહે છે. આ રીતે ભાવ અને દ્રવ્યનો સંબંધ અતૂટ છે. નિશ્ચય તે ભાવગ્રાહી છે અને વ્યવહાર તે દ્રવ્યગ્રાહી છે. જો દ્રવ્ય અને ભાવનો સંબંધ અતૂટ છે તો નિશ્ચય અને વ્યવહારનો સંબંધ પણ અતૂટ છે. આખ્યાન કરનાર વ્યકિત કોઈ એક તૃષ્ટિના અભાવે એકાંતવાદનું કથન કરે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે કથનમાં એકાંતવાદ છે, ત્યાં પણ હકીકતમાં એકાંતનું અસ્તિત્વ હોતું નથી. આપણા શાસ્ત્રકારે પણ આ વાતનો સ્વીકાર કર્યો છે અને કહ્યું છે કે “આમાં એટલે અમારા કથનમાં એકાંતવાદ કહેલ નથી. માટે કોઈ આત્મસિદ્ધિની ગાથાનો અર્થ એકાંતવાદ ન કરતાં અમે જે ઉભયવાદ કહ્યો છે, તે કથન ઉપર ધ્યાન આપવાની જરૂર છે. શાસ્ત્રકારે સ્વયં સ્વીકાર કર્યો છે કે અમારા કથનમાં એકાંતવાદ નથી. કથનમાં નથી એટલું નહીં પરંતુ એકાંતે વ્યવહાર થઈ પણ શકતો નથી. એટલે ચોથા પદમાં કહ્યું છે કે બંને સાથે રહેલ અમારા કથનમાં બંનેનો સહભાગી સમાવેશ કર્યો છે. આત્મસિદ્ધિને એકાંતવાદથી અન્યાય ન થાય અને તેમાં કયાંય કોઈ એકાંત વ્યવહારનું દૂષણ ઊભું ન કરે, માટે નિશ્ચય અને વ્યવહારની સાથે
(૩૩૯) પારા
હકકકકકકકડ
