Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
દાસ શબ્દ બોલાયો છે અને ચોથી વખતે “દીન’ શબ્દ બોલાયો છે. ત્રણ વખત ઉચ્ચાર કરવાનો અર્થ એ છે કે મનથી, વચનથી અને કાયાથી ત્રિયોગે કરી હું આપને અર્પિત થયો છું. કવિરાજ અર્પણ કે ભકિતભાવને દાસ શબ્દથી અભિવ્યકત કર્યો છે અને ત્યારબાદ સરુને પ્રભુ રૂપે સંબોધન કરીને કહ્યું છે કે હે પ્રભુ! હું આજથી અર્પણ થયો છું એટલું જ નહીં પરંતુ હવે દીન બનીને આપની સેવામાં તત્પર રહીશ.
સામાન્ય નિયમ એવો છે કે માણસ જ્યારે દીન બનીને રહે છે, પોતાને હું જાણું છું તેવા અભિમાનથી મુકત રાખી દીન હીન બનીને રહે છે, ત્યારે જ તે આગળ વધી શકે છે અને પૂજ્ય પુરુષોની કૃપાનું ભાન બને છે પરંતુ જ્યારે તે દીનભાવનો ત્યાગ કરી અહંરૂપી આગળિયાથી દરવાજો બંધ કરે છે અને સ્વામી બની જવાનો ભાવ પ્રગટ કરે છે, ત્યારે તેનો વિકાસ અટકી જાય છે. અરિહંત ભગવાન પણ નમ્રભાવને વરેલા છે અને સિધ્ધ ભગવંતોની આકાંક્ષા કરે છે. તેઓ સ્વયં સિધ્ધ થયા નથી, ત્યાં સુધી અરિહંત હોવા છતાં અપૂર્ણતાનો અનુભવ કરે છે, તેથી સમજાય છે કે સામાન્ય જીવ ગુરુચરણમાં રહી પોતાને દીન માને છે, ત્યાં સુધી જ તેનો વિકાસ થાય છે. દીનપણું છોડવાની ચાવી સ્વયં દીનતાની અનુભૂતિ છે. આ ગાથામાં પણ શાસ્ત્રકાર સાધકના મુખથી સાધક દીન છે અને હવે તેને દીનતાનો પરિહાર કરવા માટે અવસર ઊભો થયો છે તેવી પરોક્ષ પ્રેરણા કરી રહ્યા છે. પામરદશા કે દાસદશા તે આદરણીય કે ઉપાસ્ય દશા નથી પરંતુ ઉપાસ્ય દશાની આરાધના માટે આ બંને ભાવ ઉપાસનાનું સાધન છે. ઔષધિ તે લક્ષ્ય નથી પરંતુ રોગનિવારણ માટે ઔષધિ તે એક સાધન છે. સાધન બે પ્રકારના છે. (૧) અનુકૂળ સાધન – જે સાધ્યરૂપે પરિણત થઈ જાય છે. (૨) પ્રતિકૂળ સાધન – જે પોતાનું કાર્ય કરીને પરાવૃત્ત થઈ જાય છે. મેલા કપડાને સાફ કરવા માટે સોડાનો પ્રયોગ કરીએ, ત્યારે સોડા એ પ્રતિકૂળ સાધન છે. મેલનો નાશ કરીને પોતે નીકળી જાય છે, તે જ રીતે અધ્યાત્મ સાધનામાં તપસ્યા તે પ્રતિકૂળ સાધન છે. અરિહંતો કર્મક્ષય ન થાય, ત્યાં સુધી જ તપ કરે છે. તે ઉપરાંત અરિહંતોને યોગસ્થિરતા માટે આવશ્યક હોય, ત્યારે પણ સહજ ભાવે સ્વાભાવિક તપોમય પરિણતિ થાય છે અને છેવટે આવી પરિણતિ પણ લય પામે છે. કેટલાક સાધન અનુકૂળ સાધન હોવાથી સાધ્યરૂપે સ્થાન પામ્યા છે, જ્યારે બાકીના સાધન પ્રતિકૂળ સાધન હોવાથી જીવની પ્રતિકૂળતાનો પ્રલય કરીને પરાવૃત્ત થઈ જાય છે. પામરપણું અને દાસતા, આ બંને સાધનો પણ સદ્ગુરુની કૃપાની પૂર્ણ અવસ્થા થાય, ત્યાં સુધી જ ઉપાસ્ય છે, આ છે આ ગાથાનું ઊંડુ રહસ્ય.
અહીં દાસપણાનો જે ભાવ પ્રગટ કર્યો છે, તે હકીકતમાં જીવનો ઉપકાર થાય અને અહંકારની વિલુપ્તિ થાય, માટે દાસભાવને આદરણીય માન્યો છે. સાધક સહર્ષ સ્વેચ્છાથી દાસપણું સ્વીકારે છે પરંતુ વાસ્તવમાં તે દાસ નથી કેવળ તેનો ભકિતનો ઉત્કૃષ્ટ ભાવ છે. દાસ થવામાં સાધકનો પોતાનો કોઈ સ્વાર્થ નથી પરંતુ પોતે સરુની સાધનામાં સંપૂર્ણ સહયોગી બને, તેવી આ નિર્મળ દાસતા છે. કોઈ પુત્ર પિતાને કહે કે હું આપની ચરણધૂલી છું કે દાસ છું, તો ત્યાં હકીકતમાં તે પુત્ર પોતાના સ્વાર્થનો ત્યાગ કરી પિતાના સુખનું સાધન બનવા માંગે છે અને સાચા અર્થમાં તે દાસ મટીને વારસદાર બની જાય છે. અહીં ગુરુ-શિષ્યનો સંબંધ તો આવા વ્યવહારિક
(૨૯૨)
